Skip to main content

Full text of "Skírnir : ný tíðindi hins Íslenzka bókmentafélags"

See other formats 


SKIRNIR 

TfMARIT  HINS  ÍSLENZKA  5ÓKMENTAFELAGS 


XC  Ar 


'''^'^tM''^' 


RITSTJÓRI 

GUÐM.  FINNBOGASON 

DR.  PHIL. 


REYKJAVÍK 
ÍSAFOLDARFRENTSMIÐJA   -    1916 


\ 


A\.. 


tKi 


7T 

735/ 


Efnisskrá. 


BIs. 

Matthias  áttræ&ar,  eftir  Sigurð  Guðmundsson 1 

Lesturinn  og  sálarfrœðin,  eftir  Ouðm.  Finnbogason 17 

Rðntgensgeislar,  eftir  Gunnlaug  Claessen 82 

Ðraamljóð,  eftir  Theodóru  Thoroddsen 51 

Draamar  (smásaga),  eftir  Þóri  Bergsson 65 

Utan  ár  heimi,  eftir  Héðin  Valdimarsson 70 

Athugasemd,  eftir  Finn  Jónsson 83 

8var,  eftir  Bjöm  M.  Ólsen 84 

Ritfregnir,  eftir  Bjöm  M.  Olsen,   Sigurð  Nordal,  Jón  Jónsson, 

Gruðm.  Finnhogason,  Helga  Jónsson,  Pdl  Eggert  ólason  .  85 

ísland  1915,  eftir  Þorstein  Gislason 103 


Aldarafmæli  hins  islenzka  Bókmentafélags,  eftir  Björn  M.  ólsen  .  113 

Útsnr  (kvæði),  eftir  Einar  Benediktsson 116 

Um  Þorleif  Gaömundsson  Repp  (með  mynd),  eftir  Pál  Eggert  ólason  121 

Þegnskyldavinna,  eftir  Hermann  Jónasson 158 

Hvað    verðar   um    arfleifð   íslendinga,   eftir   Bjama  Jónsson  frá 

Vogi 196 

Utan  úr  heimi,  eftir  Héðin  Valdimarsson 205 


Snorri  Sturluson,  eftir  Sigurð  Nordal 225 

Hvað  eru  Röntgensgeislar  ?,  eftir  Þorkel  Þorkelsson 256 

Traast  (aaga),  eftir  Einar  S.  Frimann 262 

Benrögn,  eftir  Steingrim  Matthiasson 275 

Utan  úr  heimi,  eftir  Héðin  Valdimarsson 290 

Ritfregnir,   eftir  Björn  M.  ólsén,  Holger  Wiehe,  Jón  Helgason, 
Bjama  Sœmundsson,  Sigurð  Nordal,  Einar  Hjörleifsson, 

Sigurð  Guðmundsson 304 

Athagasemdir   við   timataUritgerð   G.   B.,   eftir   Jóhannes   L.   L. 

Jóhannsson 332 

Fom  daganöfo,  eftir  Jón  Jónsson Sd5 


\s/ 

H-  EfnisBkrá.  [Skirnír 

Bls. 

Aldarafmœli  hins  islenzka  Bókmentafélagg 387 

Ræða,  eftir  Þorvald  Thoroddsen 339 

Tunglskinsnótt  (kvæði),  eftir  Guðm.  Friðjónason 343 

Landið  og  þjóðin,  eftir  Guðm.  Finnbogason 347 

Edda  i  kveðskap  fjr  og  nú,  eftir  Janus  Jónsson 368 

Dúna  Kvaran  (saga),  eftir  Goðmund  Kamban 378 

Nýjar  uppgötvanir  um  mannsröddina,  eftir  Alexander  Jóhannesson  391 

Þjóðareignin,  eftir  Indriða  Einarsson 405 

Grátur  (smásaga),  eftir  Mariu  Jóhannsdóttur 415 

Dómaskipun  í  fornöld,  eftir  Finn  Jónsson 422 

Jöklar  k  Islandi  1  fornöld,  eftir  Helga  Pjeturss 429 

Fáfnir  og  forn  þýzka,  eftir  Helga  Pjeturss 431 

Þú  — !  (kvœði),  eftir  Árna  Óla 436 

Ritfregnir,  eftir  Björn  M.  Olsen  og  Goðmund  Kamban     .    .    .  437 

Leiðrétting,  eftir  Jóh.  L.  L.  Jóhannsson 448 

Prentvillur 44« 

Skýrslur  og  reikningar  Bókmentafélagsins  1915 I— XXIX 


0    « 


Matthías  áttræður. 


ÞÍD   andans  tilþrif,   fjörtök   frjáls  og  hör&^ 
sem  fagrír  tindar  risa  app  af  heiðí. 
£g  fæst  ei  aoi,  þótt  bnjúka  skilji  skörð 
og  Bkriöar  nokkrar  grœnam  hliðam  eyðí. 
JJannes  Hafstein. 

Æðsta  presti  þessa  lands,  síra  Matthíasi,  heflr  nú  hlotn- 
:ast  það,  sem  fæstum  veitist,  að  komast  ungur  á  níræðis- 
aldur  og  öðlast  einróma  viðurkenning  þjóðar  sinnar  á 
goðagáfum  sinum  og  æfistarfi  i  þarfir  bókmenta  vorra. 
Eru  nú  allir  fuglar  himins  og  dýr  merkurinnar  með 
088  full  lofgerðar  um  háran  örninn,  sem  enn  lyftir  vængj- 
unum  hraustlega  til  flugs,  hvilist  á  háum  hamrastöllum 
og  hreykir  þar  höfðinu  mót  himni  og  sólu. 

Síra  Matthías  heflr  oft  ort  y  f  i  r  1  i  t  s  k  v  œ  ð  i ,  þar 
sem  hann  lætur  ágætismenn  íslenzkrar  sögu  llta  yflr  lif 
sitt  eða  flýgur  sjálfur  yflr  kafla  úr  sögu  lands  vors.  Það 
á  þvi  ekki  illa  við,  að  gerð  sé  tilraun  til  að  gjalda  hon- 
um  liku  líkt  og  líta  yflr  lif  hans  og  skáldskap.  En  skáldið 
og  lesendurnir  verða  að  fyrirgefa,  að  ekki  er  kostur  á  að 
gera  honum  sömu  skil  sem  hann  heflr  gert  þeim  merkis- 
mönnum,  er  hafa  verið  þeir  hepnismenn  að  komast  í 
hendur  honum  til  skáldlegrar  meðferðar. 


Braut  hans  er  að  sumu  leyti  hlykkjótt,  og  tókst  seint 
-að  koma  honum  á  rétta  götu.  ^ljög  ungum  er  honum 
komið  fyrir  hjá  móðurbróður  sinum  til  náms,  en  þar  verð- 
ur  lítið  úr  lærdómi,  hvað  sem  valdið  hefir.  Skömmu  eftir 

1 


-2  Matthias  áttræðar.  Skirnir^ 

fermingu  fer  hann  þaðan  til  Flateýjar  og  fæst  þá  nokkur 
ár  við  búðarstörf.  Þá  er  hann  er  rúmlega  tvítugur,  á 
hann  að  verða  verzlunarmaður,  og  hann  Fer  þá  utan  til 
verzlunarnáms.  Matthias  Jochumsson  kaupmaður  eða 
verzlunarstjóri !  Verzlun  Matthíasar  Jochumssonar!  Það  er 
í  senn  broslegt  og  sorglegt  að  hugsa  til  sliks!  Ef  mönn- 
um  hefði  verið  vel  Ijóst,  hvað  i  honum  bjó,  hefði  aldrei 
komið  til  slikrar  ráðagerðar.  Kveikir  þetta  ónotalega 
grun  á,  að  margir  lendi  á  röngum  stað  i  lííinu. 

En  verzlunarnemi  vor  var  óvenju  hneigður  fyrir  fagrar 
mentir.  Hann  sökti  sér  ofan  i  lestur  góðra  skáldrita,  og 
naut  þar  einhvferrar  beztu  leiðsagnar,  cr  þá  var  kostur  á 
meðal  íslendinga.  Háskólastúdent  Steingrimur  Thorsteins- 
son  las  með  honum  »valinn  skáldskap,  bæði  þýzkan  og 
klassiskan,  og  hann  las  fyrstur  mcð  mér  Sæmundareddu, 
Ossían  og  þýðingar  griskra  höfuðskálda«  (»Fyrsta  utanför 
mín«.  Skirnir  1914).  Eftir  ársdvöl  erlendis  hverfur  hann 
heim  aftur.  En  svo  er  að  sjá,  sem  hann  hafi  ekki  þótt 
efnilegur  verzlunarmaður.  Þá  fyrst  er  farið  að  hugsa  til 
að  koma  honum  í  skóla.  Nærri  hálfþrítugur  fer  hann  íi 
latínuskólann,  og  er  það  venjulegur  kandídatsaldur  annar- 
staðar.  Síra  Matthías  sezt  þá  fyrst  á  skólabekk,  er  beztu 
námsárin  eru  flogin  framhjá.  Eftir  það  heldur  hann  fljótt 
og  rakleitt  lögboðna  skólabraut,  og  tók  prestsvígslu  rúm- 
lega  þritugur.  Gerðist  hann  prestur  i  Kjalarnesþingum, 
er  voru  þá  eitt  hið  lélegasta  prestakall  lantlsins. 

Á  næstu  árum  skella  á  hann  stórir  harmar.  Meðan 
hann  þjónaði  Kjalarnesþingum,  fer  hann  tvívegis  utan, 
ferðaðist  til  Englands,  Noregs  og  Danmerkur  i  fyrri  för- 
inni.  1874  lætur  hann  af  prestsskap  og  gerist  nú  ritstjóri 
Þjóðólfs  nokkur  ár  og  skrifar  þar  um  alt  milli  himins  og 
jarðar  og  þar  fyrir  ofan.  En  óróinn  og  útþráin  ólga  í  hon- 
um.  Hann  fer  enn  til  útlanda  1876.  Hann  ferðast  og  um 
ísland  á  þessum  árum.  1881  fer  hann  aftur  i  þjónustu 
kirkjunnar  og  fluttist  þá  að  Odda  á  RangárvöUum.  Bætt- 
ist  þá  við  einn  þátturinn  í  sögu  þessa  merkisstaðar,  þar 
sem   Sæmundur  fróði   var   prestur   mörgum  öldum   áður,. 


Skirnir.  Matthiat  ittræöar.  8^ 

Jón  Loftsson  stýrði  næstum  öllu  landinu  og  Snorri  Sturlusou 
ólst  upp.  Varð  hann  nú  að  stunda  búskap,  og  er  mælt, 
að  honum  hafi  þar  vel  búnast.  En  útsækinn  var  hann 
enn.  Hann  brá  sér  utan  1885.  Hann  flyzt  búferlum  til 
Akureyrar  1887  og  hefir  siðan  átt  þar  heima.  Hann  far 
lausn  frá  prestskap  árið  1900  og  2000  kr.  eftirlaun.  Hann 
heflr  ekki  hætt  utanferðum  sinum,  þótt  aldur  hafi  færst 
yfir  hann.  Hvað  eftir  annað  hefir  hann  skroppið  út  fyrir 
hafið,  og  1893  fór  hann  til  Vesturheims,  á  Chicagosýning- 
una  miklu.  Hefir  víst  enginn  islenzkur  prestur  farið  líkt 
því  eins  oft  utan  og  hann.  Hefir  hann  þó  oftast  verið 
félitiU.  Sýna  þessar  utanferðir  sérkennileik  hans.  Svipar 
honum  i  þessu  til  elzta  þjóðskálds  vors,  Egils  Skallagríms- 
sonar,  sem  eirði  ekki  lengi  heima  í  einu.  Forfeður  vorir 
skildu  ekki  þessa  útþrá  Egils  og  eignuðu  hana  fjölkyngl 
Gunnhildar  kongamóður.  Vér  vitum,  að  hún  er  göfugs 
eðlis,  Braga  ættar,  og  fylgja  margra  andans  manna. 

Þá  er  talin  eru  svokölluð  trúnaðarstörf  og  stöður 
hversdagsmanna,  getið  hjúskapar  þeirra  og  bama,  er  lokið 
æfisögu  þeirra.  Þá  byrjar  sérsaga  afreksmanna  og  afar- 
menna.  Ef  rent  er  augum  yfir  verk  og  æfikjör  sira 
Matthiasar,  sést  óðara,  að  svo  mikið  liggur  eftir  hann,  að 
það  skipar  honum  á  bekk  með  afburðamönnum  þjóðar 
vorrar.  Hann  lýkur  ekki  námi  fyr  en  um  þrítugt,  verður 
siðan  að  hafa  bókmentastörf  og  andlegar  iðkanir  i  hjá- 
verkum,  þar  til  hann  er  hálfsjötugur,  gegnir  erfiðum  presta- 
köllum,  fæst  við  búskap  og  kenslu,  á  við  þröngvan  fjár- 
hag  og  mikla  ómegð  að  stríða  og  verður  oft  að  eyða  orku. 
í  að  sjá  sér  þar  úrræði  og  útvegi.  Alt  fyrir  þetta  er  hann 
Ijóðfrjóasta  þjóðskáld  vort.  Ljóðmæli  hans,  þýdd  og  frum- 
ort,  eru  5  bindi,  en  ekki  alUítið  hefir  bæzt  við,  síðan 
þau  komu  út.  En  þau  eru  ekki  nema  nokkur  hluti  verka 
hans.  Hann  hefir  þýtt  nokkur  ágætustu  skáldrit  heimsins 
á  vora  fálesnu  tungu.  Hann  hefir  glímt  við  skáldtröllin 
brezku,  Byron  og  Shakespeare,  þýtt  »Manfred*  með  hinni 
mestu  snild,  *Othello<,  »Romeo  og  JúUu*^  ^Hamlet*  og 
»Machethoi.    Auk  þess  hefir  hann  þýtt  *Brand<i  Ibsens   og^ 

1* 


4  Matthias  áttrsður.  Sklriiir. 

Friðþjófssögu  Tegnérs,  eitthvert  frægasta  verk  sænskra 
bókmenta.  Á  þessar  þýðingar  hans  hefir  verið  lokið  miklii 
lofsorði.  Eg  held,  að  mig  raisminni  það  ekki,  að  einhvein 
tíma  á  Hafnarárum  minum  hafði  danski  rithöfundurinn, 
Otto  Borehsenius,  i  grein  um  Matthias  i  »Dannebrog«,  það 
^ftir  sænska  skáldinu  og  læ.rdómsmanninum,  Viktor  Kyd- 
berg,  að  hann  mundi  vera  einhver  hinn  bezti  þýðari,  er 
^á  væri  uppi.  Er  dómur  sliks  manns  mikils  virði,  því  að 
hann  gat  hér  trútt  um  talað,  var  höfuðskáld  þjóðar  sinn- 
-ar  og  ágætur  þýðari,  hefir  meðal  annars  þýtt  Faust 
Ooethes  á  sænsku.  Matthías  heflr  og  þýtt  sögur  herlæknÍB- 
ins,  mörg  bindi.  Enn  hefir  hann  frumsamið  leikrit,  svo  sera 
Jón  Arason  og  Skugga-Svein,  ort  Grettisljóð,  ritað  bæk- 
linga  og  urraul  blaðagreina,  verið  bæði  raikilvirkur  og 
hraðviikur  við  blaðastörfin,  þótt  hann  fcngist  ekki  við 
ritstjórn.  A  Akureyri  gaf  hann  tvö  ár  út  blaðið  Lýð, 
-(1888 — 90).  Myndu  blaðagreinir  hans  fylla  nokkur  bindi, 
^f  gefnar  væru  út  i  heilu  lagi.  I  brjósti  honum  hefir  búið 
og  býr  enn  þörf  á  að  veita  öðrum  hlutdeild  í  þeim  fróð- 
leik  og  andans  gæðura,  er  hann  hefir  afiað  sér  og  hara 
snortið  hug  hans,  og  er  slikt  aðal  andans  raanna.  Mér 
segja  og  skilríkir  raenn,  að  hann  sé  hverjura  raanni  af- 
kastameiri  bréfritari,  skrlfist  á  við  fjölda  raanna,  bæði 
•utan  lands  og  innan,  konur  og  karla,  unga  og  garala,  háa 
og  lága.  Verður  það  einhvern  tiraa  raikið  verk  að  safiia 
bréfum  hans  og  gefa  þau  út.  Matthías  á  eftir  að  kora- 
xist  duglega  í  hendurnar  á  mnlfræðingura  og  grúskurum 
seinni  tíraa. 

Síra  ^iatthías  cr  þegar  orðinn  klassiskur,  orðinn 
úrvalshöfundur  i  lifanda  lífi. 

Nýlega  eru  korain  út  úrvalsljóð  hans  (Matthias  Jochums- 
son,  Ljóðraæli.  Úrval  Rvik  1915,  Bókaverzlun  Sigfúsar 
Eyraundssonar).  Dr.  Guðra.  Finnbogason  hefir  valið  kvæð- 
in.  Segir  hann  i  forraálanura,  að  skáldinu  verði  »að  fyrir- 
gefa,  að  hann  hafi  ort  fleiri  góð  kvœði  en  komast  fyrir  i 
|)es8ari  bók.« 


Skirnir.  Matthfas   áttrœður.  9 

Á  útgáfu  þessari  var  þörf  af  ýmsum  rökum.  A 
þessum  úrvalsljóðum  skilst  mönnum  liklega  betur,  en 
á  útgáfunni  'af  öllum  kvæðum  skáldsins,  hve  margt  fag- 
urt  hann  hefir  ort.  Þess  er  og  ekki  að  dyljast,  að  útgáfu 
östlunds  var  i  ýmsu  áfátt.  Kvæðin  voru  öll  prentuð  í 
hrærigraut,  þýðingar  og  frumort  hvað  innan  um  annað, 
þeim  var  hvorki  raðað  eftir  efni  né  aldri,  þess  ekki  getið, 
hvenær  þau  væru  ort  nema  um  stöku  kvæði,  t.  d.  tæki- 
færiskvæði,  og  við  erfiljóðin  eru  greind  dánarár  þeirra,  er 
þau  eru  gerð  eftir,  en  vant  er  að  vita,  hvort  þau  hafi 
verið  ort  þegar  eftir  dauða  þeirra  eða  ef  til  viU  ekki  fyrr 
en  löngu  siðar.  Hér  er  reyut  að  bæta  úr  þessu,  þótt  nokkuð 
skorti  á,  að  vel  sé.  Á  eftir  fyrírsögnum  erfiljóðanna  er 
enn  sem  fyrr  aðeins  nefnd  dauðaárin,  og  sumstaðar  hefir 
láðst  að  tilfæra  fæðingarár  kvæðanna  t.  d.  við  »Fó8t- 
urlandsins  Freyja,«  (frá  þjóðhátíðarárinu)  og  »J  ó  n 
Arason  á  af  t  ök  ustaðnu  m«.  (Það  var  prentað  í 
Suðra.)  Hér  eru  og  falleg  kvæði,  sem  ekki  eru  i  útgáfu 
Ostlunds,  svo  að  allir  islcnzkir  Ijóðavinir  verða  margs  vegna 
að  eignast  þetta  bindi.  Má  hér  geta  óraþýðra  vísna  til 
Hannesar  Hafsteins,  þar  sem  skáldið  býst  við  svefninum 
hinsta,  scm  hann  óttast  ekki  Hann  á  heima  hjá  himn- 
esku  valdi.  Hjartað  finnur  það  —  og  það  nægir.  Lifs- 
sorg  huns  er  horfin,  hann  litur  með  ró  lífsfar  sitt  liða  um 
8jó  forlaganna.    Það  ber  til  hans  árroða  og  óma  frá  æðri 

ströndum. 

„Það  dagar,  það  dagar 
við  dnlarhafsbrá 
og  ómarnir  berast  mér 
æðri  ströndam  frá.'* 

„Himintónar  skiftast 
TÍð  bjarta  mins  óð 
manarmálið  feðra 
og  mœðra  vöggaljóð." 


Gerum  n\ð  fyrir,  að  sira  Matthias  hefði  lokið  fullnaðar- 
prófi  úr  lærða  skólanum  á  skaplegum  stúdentsaldri  og  hefði 
ekki    verið    féfátt,    svo  að  hann  hefði  getað  stundað  þa5 


<  Matthiðs  áttræöar.  Skirnir. 

nám,  er  honum  lék  mestur  hugur  á.  Mér  þykir  líklegt,  að 
hann  hefði  þá  hvarflað  milli  norrænna  fræða  og  guðfræði. 
Líklega  hefði  guðfræðin  þó  orðið  hlutskarpari. 

í  æfisögu  Matthíasar  (í  Minningarritinu  Matthíaa  Joch- 
umsson.  R  \ik  1905)  tilfærir  Þorsteinn  Gíslason  þessi  orð 
hans:  «Eg  hafði  stöku  sinnum  stunið  þvi  upp  við  guð  að 
gefa,  að  eg  yrði  prestur;  hafði  gömul  kona  spáð  mér  þvi 
þá  fyrir  þremur  árum.«  Var  hann  þá  fyrir  innan  ferm- 
ingu,  er  hann  hafði  orðað  þetta  við  skaparann,  En  hvernig 
sem  þessu  er  háttað,  þá  er  það  auk  Braga  aðallega  tvent,  er 
skiftir  anda  hans  á  milli  sín:  íslenzk  fræði,  tunga  vor, 
fornkvæði  og  saga,  og  kristin  trú  ogtrúarskoðanir 
(og  í  sambandi  við  það  dulræn  efni).  En  andlegum  áhuga 
hans,  fjöri  og  sannleiksþrá  gat  aldrei  fullnægt  að  ein- 
skorða  sig  við  sérstakar  fræðigreinir,  sera  A^erður  stundum 
raunalegt  hlutskifti  mætra  manna.  Þótt  svo  megi  virðast, 
sem  guðstrúin  ætti  að  leysa  lifsgátuna,  hefir  hann  samt 
ákafan  hug  á  að  kynnast  ráðningum  vísindanna  á  henni. 
Þekkingarþorsti   hans    kemur  skýrt  fram  í   þessu  erindi: 

„Dæmdu  mér  i  dauða, 
drottinn,  meiri  þekking 
—  íyrir  veika  vitund 
vélta  margri  blekking: 
glaðaljós  að  greina 
gegnum  rúm  og  tíma; 
víki  fyrir  vissu 
villuljóssins  skima." 

Það  hefði  farið  vel  á,  að  i  afmælisriti  skáldsins  hefðí 
A^erið  tveimur  ritgerðum  fleira,  önnur  um  Matthías  og 
islenzkuna,  hin  um  Matthías  i  kirkjunni,  eða  með  öðrum 
orðum  um  sálma  hans. 

Hér  er  ekki  kostur  á  að  fylla  það  skarð,  enda  getur 
filikt  ekki  átt  heima  i  stuttri  yflrlitsgrein. 

Þeir  sem  kunna  að  rannsaka  áhrif  annarra  skálda  <á 
síra  Matthías  og  skáldleg  leiðarljós  hans,  ættu  að  leita  vel 
í  íslenzkum  bókmentum,  áður  en  þeir  fara  lengra,  T 
kvæðum  hans  kennir  áhrifa  frá  Jónasi  og  Gröndal,  en 
ekkert  hefir  víst  enortið  hann  svipað  þvi  sem  Eddukvæð- 


Skirnir.  Matthias  áttradnr.  7 

in  og  8um  fornkvæði  vor.  Hann  á  Bammerkt  i  þvi  við 
eldri  skáldin,  bæði  Sveinbjörn  Egilsson,  Jónas  og  Gröndal, 
Að  hann  befir  numið  margt  af  Sœmundar-Eddu.  Manni 
dettur  stundum  i  hug,  að  hann  kunni  hana  alla  utan  bókar. 
Hann  hefir  mál  hennar  og  blæ  einkennilega  vel  á  valdi 
sinu  og  leikur  sér  að  háttum  hennar.  Á  þessi  fombún- 
ingur  oft  undarlega  vel  við,  t.  d.  í  kvœðunum  um  þá 
bræður,  Guðbrand  og  Sigurð  Vigfússonu,  þar  sem  sést 
vel,  hve  samgróinn  hann  er  anda  Eddukvæðanna,  lit  þeirra 
-og   list,    en    hefir  þó  ekki    týnt  sérkennum  sínum,  t.  d.  i 

þessu  erindi: 

„Glömruðu  gDnnlilifar, 
en  ég  geigs  kendi, 
hlömmuðu  h&salir, 
hurfu  goðmegin. 
Hrannir  fóru  helsingja 
hátt  á  blálofti, 
iðnðu  blikvæugir 
við  beran  mána". 

Rennur  hér  einkennilega  saman  nýtt  og  gamalt.  Skáld- 
•fikapur  Matthíasar  birtist  hér  i  búningi  fornkvæðanna, 
t)æði  máli  þeirra  og  háttum.  Seinasta  braglínan  minnir 
vist  fiesta,  er  lesið  hafa  Völundarkviðu,  <á  vísuorðin :  «Skildir 
ibliku  þeira  —  við  enn  skarða  mána.»  Yfir  þessum  kvæðum 
hans  hvilir  einkennilegur  forneskjulitur,  er  heillar  vist  flesta 
íslendinga.  Ef  til  vill  kemur  þó  hvergi  eins  vel  i  Ijós  og 
i  eftirmælunum  eftir  Stefán  prest  Jónsson,  hve  vel  forn- 
búningar  vorir  geta  farið  í  nútiðarskáldskap,  ef  málið 
■verður  ekki  of.forneskju  blandið  t.  d.: 

„Glúpnað  bafði  blóðdrekkur, 

skriðið  i  bergsboru, 

svalt  dýr  drösuU 

drottinlaus  á  heiði". 
Stundum  hrjóta  vísuorð  eða  vísnabrot  úr  Eddu  með  öllu 
<ibreytt  inn  í  Ijóð  hans,  eins  og  finna  má  dæmi  til  hjá  Jónasi. 
T.  d.  i  kvæðinu  eftir  Bjömson:  »gullu  við  gséss*  (sbr.  Sig- 
urðar  kviðu  skömmu:  »GuIlu  við — gæss  í  túni«);  tek- 
ur  hann  og  orðrétt  upp  kafia  úr  Hákonarmálum  og  heim- 
fœrir  upp  á  Björnson.      Á  kvæðinu  um  Pál  Briem  má  sjá, 


8  Matthlas  ittræðar.  Skfrnír- 

hve  mjög  hann  hefir  numið  orðaskipun'af  Eddukvæðunura. 
Þar  stendur  þetta  erindi,  sem  er  jafnsnjalt  að  máli  og: 
hugsun,  hljómlist  og  myndlist: 

„Miðlangsmenn 
á  miðum  úti 
viðra  voða 
veðurspáir ; 
en  hœrra  hlær 
hrönn  og  vindi 
hugur  hetju, 
er  til  himins  stefnir". 

Annað  vísuorðið,  «á  miðum  úti,«  á  vist  uppruna  að* 
rekja  til  vísuorðsins  »á  viðum  úti«  i  Völsungakviðu  enni 
fornu.  Er  gaman  að  taka  eftir,  hvernig  nýtt  á  sér  upp- 
tök  í  fornu,  á  sér  fjörgamla  foreldra. 

Orðgnótt  Matthiasar  í  íslenzku  heflr  lengi  verið  við- 
brugðið  að  makleikum.  Þá  er  eg  hygg  að  málinu  á  Ijóð- 
raælum  hans  og  þýðingum,  veit  eg  ekki,  hvað  mér  flnst 
mest  um:  hve  mjög  hann  heflr  sogað  i  sig  blæ  og  anda 
málsins  —  en  á  því  veltur  þeim  mest,  er  rita  vill  gott 
mál,  —  eða  hve  flmlega  honum  farast  samsetningar  orða 
eftir  lögum  fornmálsins,  eða  þá  orðasæg  hans,  sem  minnir 
á  stjörnur  himins.  Orðin  þjóta  sem  gneistaflug  út  úr  hon- 
um.  Heflr  þessi  orðkyngi  ekki  alt  af  bætt  kvæði  hans^. 
en  hefir  komið  honum  að  haldi,  er  hann  þýddi  rit  Shake- 
^  speares  og  Byrons.  Án  hennar  hefði  hann  alls  ekki  getað* 
^ýtt  á  vora  tungu  ágætustu  verk  orðauðgasta  skálds  Breta. 
Honum  er  jafntamt  Eddumál  og  lifandi  sveitamál.  Auður 
islenzks  dalamáls  sést  víst  hvergi  betur  en  á  þýðiugum 
hans.  Eg  segi  ekki,  að  sitthvað  kunni  ekki  að  mega 
finna  að  máli  hars.  En  hann  hefir  náð  svo  mörgum  og- 
fögrum  sprettum  úr  móðurmáli  voru,  að  ekki  er  ofhermt, 
að  hann  sé  óskmögur  íslenzkrar  tungu,  enda  ann  skáldið- 
þessari  fóstru  sinni  hugástum,  og  hefir  ort  til  hennar  lof- 
snjöll  erindi  i  kvæðinu  til  Vestur-íslendinga. 

Það  er  eðlilegt,  að  hann  geti  næstum  þvi  endalaust 
sett  saman  orð  á  ramforna  vísu,  úr  því  að  málblærinn  er 
honum  innrættur,    eins  og  hann  hcfði  drukkið   hann  með^ 


Skirnir.  Matthias  áttrK&nr.  9^ 

móðurmjólkinni.  Þá  er  hann  yrkir  undir  fornum  háttum, 
fer  hann  nákvæmlcga  að  eins  og  fornskáldin.  Hann 
skeytir  orðstofna  og  orð  saraan.  Þessi  orð  eru  einatt  næsta 
aflmikil,  t.  d.  »hlymhrönn«  =  hlymjandi  hrönn  (smbr. 
»hlyragarðr«  eða  »hryngarðr«  hjá  Þjóðólfi  Arnórssyni), 
>glymháls«  (sambr.  »glymrö3t«  =  glymjandi  röst),  »frjó- 
dalir«,  »fagurhjálmur«  (sambr.  »fagurlimi«  i  Alvíssmálum). 
Mœtti  lengi  telja  slík  orð. 

Hann  ann  ekki  eingöngu  krafti  og  hljómi  setninga 
ogkvæða,  heldur  fá  einstök  orð  og  orðasambönd  honum  yndi& 
og  nautnar.  Mun  þessi  orðnautn  einkenna  flesta,  er  gefið 
er  næmt  máleyra.  I  eyrum  margra  lætur  slikt  sem  ftírán- 
legt  glaraur  og  orðaglingur.  Orðið  »Dvalin8raál«  hefir 
náð  töfratökura  á  skáldinu.  Sama  má  segja  um  lýs- 
ingarorðið  »svás<  og  miklu  fleiri  orð,  ekkí  sízt  samsett- 
mannanöfn,  heiti,  kenningarnöfn  og  örnefni. 

Það  er  erfltt  að  gera  grein  fyrir  málgildi  kveðskapar 
Matthíasar  og  þýðinga.  Efnið  er  órannsakað.  Eg  veit  ekki, 
hvort  hann  heflr  búið  til  mörg  nýyrði  til  að  merkja  hug- 
tök  eða  hugmyndir,  er  tungu  vora  skorti  áður  orð  á. 
Það  er  og  ókannað,  hve  mörgum  orðum  úr  mœltu  málí 
hann  hefir  fyrstur  manna  auðgað  ritmálið.  En  eg  held,  að- 
óhætt  sé  að  segja,  að  hann  hafi  fiestum  fremur  sýnt  auð- 
íslenzkunnar,  mátt  og  firaleik,  auk  þess  sem  rit  hans  eru 
dj'rmæt  gullnáma  öUura  þeim,  er  heyja  vilja  sér  orðaforða 
og  hvessa  næmleik  sinn  á  svip  og  sérkennura  íslenzkrar 
íslenzku. 

Það  er  auðskilið,  að  Matthíasi  hefir  ekki  orðið  mál 
höfunda  Eddukvæðanna  og  annarra  fornkvæða  vorra  tor- 
numið.  Hann  er  að  eðlisfari  likur  þeim.  Hann  er  í  senn 
fræðimaður  og  skáld  sem  þeir  og  höfundar  Islendinga- 
sagna.  Kennir  þessa  i  suraura  kvæðunura.  Hann  verður 
sumstaðar  að  hafa  söguskýringar  neðanmáls,  eins  og^ 
Eggert  Olafsson,  t.  d.  í  einu  flughraðasta  kvæði  sínu,.. 
»Skagafirði«,  Vígi  Snorra  Sturlusonar,  og  hefði  suraura 
vist  verið  þörf  á  þeim  i  kvæðinu  til  Vestur-íslendinga. 
Eg  held,  að  menn  skilji  betur  Eddukvæðin,  er   þeir   hafa 


:10  Matthias  áttræðar.  Skirnir. 

lesið  kvæði  Matthíasar  vel,  og  að  það  sé  heilræði  sumum 
Eddufræðingum,  er  þykir  gaman  að  sýna  lærdóm  sinn  á 
að  finna  þar  sem  flest  innskot,  að  kynna  sér  vel  kvæði 
hans.  Matthias  hefir  mætur  á  allri  sögu  íslands  og  fræði, 
og  það  er  engin  tilviljun,  að  hann  er  einn  stofnenda 
Þjóðmenjasafnsins. 

Það   má  snúa  því  upp  á    skáldið,    sem    hann    lætur 
.fiögugyðjuna   eða  fræðidís   lands  vors  segja  við  Guðbrand 
Vigfússon  látinn. 

„"Fræðin  min  þú  knnnir 
fastara  og  betar  flestnm, 
sem  eg  fæddi  á  brjósti". 

Það  er  þvi  eðlilegt  einkenni  á  erfiljóðum  hans,  að  honum 
hepnast  þau  eftirmæli  bezt,  er  ort  eru  eftir  fomfræðinga, 
t.  d.  Sigurð  heitinn  málara,  Jón  Arnason  og  þá  Sigurð  og 
Ouðbrand  Vigfússonu,  er  allir  fyltu  hug  sinn  fornum  rök- 
um  og  rúnum.  Hann  dregur  listamyndir  af  andlegum  sjóð- 
um  þeirra,  og  lýsir  skáldið  þar  altaf  óafvitandi  sjálfum 
sér  að  nokkru.  Og  ættjarðarást  lifir  í  Ijóðum  hans,  enda 
hefir  hann  ort  mörg  fósturjarðarkvæði,  og  hann  skortir 
-ekki  þjóðarmetnað : 

„En  á  meðan  bátt  i  hæðam 

bróðar  unir  listamanns, 

sannast  mnn  af  fornum  fræðam: 

Fjallkonan  var  móðir  hans", 

kveður  hann  um  Niels  Finsen.  Þetta  eru  seinustu  vísuorð- 
in  i  úrvalsljóðunum.  Má  hafa  þau  ura  Matthias,  svo  ram- 
íslenzkur  sem  hann  er  í  eðli,  mentun  og  anda. 

Það  hefði  mátt  gefa  út  all-álitlegt  Ijóðsafn  eftir  hann, 
annars  konar  en  úrvalsljóðin,  og  kalla  íslendingaljóð. 
Egá  þar  við  kvæði  þau,  er  hannhefir  kveðið  um  merkis- 
menn  sögu  vorrar,  og  sum  erfiljóð  hans.  Þá  hefði  alþjóð 
manna  mátt  sjá,  hvílíkt  þjóðræknisverk  hann  hefir  þar 
unnið.    Ekkert   íslenzkt   Ijóðskáld  hefir  gert  neitt  svipað. 


Erfiljóð   hans   eru  mörg  bandið  eða  brúin  milli  sögu- 
Ijóða  hans  og  sálraa,  milli  fræðimannsins  og  trúmannsins, 


£kiroir.  Matthias  itttrBÖnr.  11 

mannvinarins  og  prestsins.  Það  er  eðiilegt,  að  hann  kveði 
um  merkismenn  samtiðar  sinnar,  úr  þvi  að  honum  lætur 
Ævo  vel  að  yrkja  um  mæringa  fortíðarinnar,  í  erfiljóðun- 
um  gaf  og  færi  k  þvi  i  senn,  að  lita  yíir  liðna  æfi  og  lofa 
guð  i  hæðum. 

Það  er  islenzku  kirkjunni  til  litillar  virðingar,  að  hún 
hefir  ekki  sýnt  sira  Matthiasi  meiri  sóma  en  hún  hefir 
^ert.  Og  það  gegnir  furðu,  að  enginn  islenzkra  kenni- 
manna  hefir  gerst  til  að  rita  um  sálma  hans,  finna  fyrir- 
juyndir  hans  þar  og  meta  gildi  þeirra. 

Ekki  þarf  lengi  að  blaða  i  Ijóðmælum  hans  til  að  kom- 
.ast  að  raun  um,  hve  brennheitur  trúmaður  hann  er.  Eng- 
;ir  vantrúarstormar  hafa  brotið  trúarstofn  hans,  þótt  þeir 
kunni  að  hafa  sveigt  lauf  hans  og  liraar.  Þorsteinn  Gisla- 
flon  segir,  að  skáldið  hafi  kynst  rammasta  trúleysingja, 
-er  hann  var  á  fermingaraldri,  og  hafi  honum  staðið  stugg- 
ur  af  skoðunum  hans.  Mér  segja  og  merkar  frændkonur 
skáldsins  hér  i  Reykjavik,  að  móðurætt  hans  sé  mjög  trú- 
hneigð.  Eg  held,  að  mönnum  sé  ekki  Ijóst,  hve  geysi- 
mikið  ber  á  trúmanninum  i  Ijóðum  hans,  og  truflar  það 
stundum  listina,  sem  Poestion  bendir  á.  Lesi  menn  erfi- 
Ijóð  hans  og  taki  eftir,  hve  guðs  nafn  er  þar  oft  nefnt, 
og  Matthias  leggur  það  ekki  við  hégóma.  í  þessu  efni  er 
fróðlegt  að  lesa  visurnar  »StjórnarmáIið«,  ortar  1869,  er 
fyrri  stjórnarbaráttan  við  Dani  stóð  sem  hæst.  Hann  veit 
eitt  ráð,  er  dugir  í  stjórnmálastriðinu :  að  horfa  »upp  til 
himins,  unz  heilög  sólin  skin«.  Margir  kannast  við,  að 
hann  endar  kvæðið  um  Skagafjörð  á  trúaráminning  til 
héraðsmanna.  Eg  held,  að  það  lýsi  vel,  hve  trúin  er  rik 
i  hug  honum,  er  hann  lætur  slíkan  veraldarmann  sem 
.Snorra  Sturluson  óska  þess  i  skriftamálum  sinum,  að  guð 
leyfði  honum  að  ganga  i  klaustur.  Án  trúar  flnst  skáld- 
inu  hann  alls  ekki  geta  lifaö: 

„Eg  trúi,  þvi  að  alt  er  annars  fari&, 
og  ekkeit,  sem  er  mitt,  er  lengur  til". 

Einkennileg  er  sú  trú  hans,  að  einhverir  huldir  vernd- 
.arvœttir  sveimi  umhverfls  oss  og  með  oss: 


1Í  Matthlas  áttræðar.  Skirnir^ 

'  „Eina  erta  aldrei,  svo  ÍBnir  hyggjaa  min, 

þvi  verur  eru  nærri,  sem  vilja  gæta  þin". 

En  trú  skáldsins  kemur  auðvitað  best  í  Ijós  i  sálm- 
um  hans. 

Matthías  segir  í  erindi  um  Hallgrim  Pétursson  (Skírnir 
1914,  bls.  191):  »Þegar  vér  svo  virðum  H.  P.  fyrir  oss 
sem  sálmaskáld  eingöngu,  megum  vér  sleppa  öllum  sam- 
anburði ;  í  þeirrí  grein  ber  hann  höf uð  og  herðar  eigi  ein- 
ungis   yfir   alla   samtíðarmenn    sina   hérlenda,  heldur   öll 

sálmaskáld  vor,  sem  síðan  hafa  lifað. Þótt  þá  og 

siðan  hafl  verið  ort  einstök  guðrækin  Ijóð  jafn  fögur  og 
hrifandi,  hafa  þau  verið  stutt  og  á  stangli ;  er  margt  á 
miUi  að  yrkja  einn  og  einn  ágætan  sálra,  og  samstiltan 
ílokk  margra  sálma,  eins  og  píningarsálmar  H  P.  eru.« 
Nokkuð  kann  að  vera  hæft  í  þessu.  En  eg  held  samt,. 
að  séra  Matthías  hafl  ort  alfegurstu  sálmana,  sem  við  eig- 
um.  Mér  finnast  engir  sálmar  eins  hrífandi  og  sálmar 
hans.  Og  það  er  trú  mín,  að  þar  takist  honum  bezt.  Þar 
eru  engir  utúrdúrar,  ekkert,  sem  glepur  né  spillir  áhrif- 
unum,  mælska  og  rímlist  hleypur  þar  aldrei  með  hann  í 
gönur,  þar  skortir  aldrei  efni.  Eða  hvað  getur  fegurra 
en  þessi  erindi: 

„Hann  heyrir  stormsins  hörpuslátt, 
hann  heyrir  harnsins  andardráttt, 
hann  heyrir  sinum  hirani  frá 
hvert  hjartaslag  þitt  jörðu  á. 

I  hendi  guðs  er  hver  ein  tíð, 
i  hendi  guðs  er  alt  vort  strið, 
hið  minsta  happ,  hið  mesta  fár, 
hið  mikla  djúp,  hið  litla  tár". 

Er   það    áhrifamikið,  að    skáldið    nefnir  í  sömu  and- 
ránni  hið   smæsta  og  stærsta:    »hið  mikla  djúp,  hið  litla 
tár«,og  hæsta  oglægsta:  »storrasins  hörpuslátt*  og  »barns- 
ins  andardrátt«.     Hann  fer  hér  likt  að  og  Jónas  i  þessum 
gullfögru  orðum:    »H;\a  skilur  hnetti  |  himingeimur  |  blað- 
skilur   bakka   og  egg*.    Og  hvergi  sannast  það  betur  er^ 


-:Sk{rDÍr.  Matthias  áttræöur.  13 

í  einum  nýárssálminurn,  að    hann    nái  hæsíum  tónum  »af 
landsins  8onum«,  þeim  er  byrjar  svo: 

„Aftar  að  sólunni  sveigir  nú  heimskaatið  kalda. 

SoDurinn  týndnr  i  áttbagann  girnÍBt  a&  halda. 

Sólnanna  sól, 

sál  vor  er  reikaodi  hjól, 

snú  þú  088,  Alfaðir  alda." 


Guðstrú  síra  Matthiasar  á  víst  mikinn  þátt  i  bjart 
'flýni  hans.  Hann  trúir  því,  að  lífið  hér  á  jörðunni  batni: 
»Jú,  8Ú  trú,  að  tárin  sjatni,  |  trú  min8  lífs,  að  jörðin  batni, 
i  sættir  mig  við  guð  og  geim«.  Hann  trúir  á  sigur  þess, 
flem  gott  cr  kallað  í  mannseðlinu,  finnur  það  víða  og  er 
tamast  að  lýsa  þvi.  »Ekki  er  það  af  ointómum  fieðuhít- 
um  eða  smjaðri,  að  eg  kannast  fremur  við  kosti  manna 
en  lesti,  heldur  er  raér  eiginlegt  að  lýsa  hcldur  hverri 
kind  með  heilu  reifi  og  haustholdum,  cn  horaðri  og  naktri 
.að  vori  til«,  skrifar  hann  (»Ferð  um  fornar  stöðvar*,  Rvík 
1913).  Af  þessu  stafar  það,  að  honum  sýnist  stundum 
fara  i  erfiljóðagerð  likt  og  sólunni,  er  skin  jafnt  á  réttláta 
og  rangláta.  Erfiljóð  hans  bera  mannúð  hans  fagurt  vitni, 
og  ekki  er  það  kynlegt,  þótt  hann  eigi  miklum  vinsældum 
að  fagna.  Mörgum  syrgjendura  og  grátendura,  ekkjum  og 
^instæðingum,  hefir  hann  eent  huggunarljóð.  Hann  yrkir 
bæði  eftir  höfðingja  og  smælingja.  Hann  er  saraúðar- 
maður,  samúðar-  og  raannkærleikaskáld. 

„Fast  bindur  auður  og  ábati  lönd, 
andinn  þó  sameinar  betur; 
elskan  þó  bezt,  hennar  alveldis  hönd 
yfir  tekur", 

kveður  hann.  Þessi  trú  er  engin  uppgerð'  né  látalæti, 
heldur  á  hún  sér  rætur  í  upplagi  hans  og  hjarta.  »Það, 
.flem  maður  fyrst  rekur  augun  i  hjá  sira  Matthiasi,  næst 
vexti  og  ytra  útliti,  er  glaðlega,  vingjarnlega  viðraótið, 
hvar  sem  hann  hittist.  Það  eru  engir  kaldir,  grannir 
fingurgómar,  sera  rétt  er  tylt  í  hendi  raanns,  þegar  hann 
Jieilsar,  heldur   er  það    heill,  hlýr    og   rajúkur   hramraury 


14  Matthias  áttræðar.  Skirnir^ 

sem  grípur  um  höndina  og  skekur  hana  vingjarnlega  og' 
ynnilega*,  ritar  Guðmundur  Hanncsson.  Þessi  hlýi  hramm- 
ur  tekur  hvarvetna  í  Ijóðmælum  hans  í  hönd  lesendunum 
og  vermir  þá,  hvort  sem  honura  tekst  eða  bregzt  braglistin. 
Við  hálfgrátura,  er  við  heyrura  hann  raula  margar  vísur 
sínar,  grátum  líklega  oftar,  er  við  erum  með  honum,  cn 
með  nokkru  öðru  islenzku  skáldi.  I  Ijóðraælura  hans  finu- 
ast  víst  engin  haturraál,  og  þar  kennir  litiUar  andúðar. 
Hann  er  að  þessu  leyti  gagnólíkur  Þorsteini  Erlingssyni,. 
og  var  von,  að  þeir  ættu  ekki  skap  saman.  Matthías 
ræðst  sjaldan  á,  rífur  ekkert  niður,  getur  ekki  refsað,  eins 
og  haft  er  eftir  honura  ura  sjálfan  sig.  Þó  raá  raarka 
það  af  »Nýársósk  Fjallkonunnar«  (sera  því  miður  vantar 
í  úrvalsljóðin)  og  af  »Hringsjá«  hans  til  Valdiraars  Brieras, 
að  hann  skortir  ekki  auga  á  göUura  og  glöpura  mannanna. 
Það  sýnir  kraftinn  og  alvöruna  í  bjartsýni  sira  Matt- 
híasar,  að  engir  harmar  hafa  getað  feykt  henni  til.  Þá 
er  ritað  er  um  skáldið,  er  ekki  auðið  að  láta  lifssorgar 
hans  ógetið.    Hann  kveður  um  hana: 

„Vera  má,  að  vissar  taagar 
visnað  hafi  i  þeirri  hviða; 
vist  er  eitt,  að  engir  strengir 
æðra  lifs  mins  skaða  biða". 

Og  þetta  er  víst  dagsanna.  Þessi  mikla  sorg  hefir 
meira  að  segja  verið  lifgjafí  eins  allra  bezta  kvæðis  hans, 
og  f jölraörg  þeirra  eru  lauguð  og  hituð  í  henni.  Er  dapur- 
legt  að  hugsa  til  þess,  að  þau  eru  shku  verði  keypt.  Og  raun 
þetta  eiga  heiraa  um  mörg  ágætustu  skáldrit  og  kvæði  — 
þau  eru  sprottin  af  þjáningum  og  sársauka. 

"Thi  Sangerens  Bryst,  naar  han  rigest  bevœrter, 
er  dybt  som  Gndsmoders  velsignet  med  Smerter, 

kveður  danskt  skáld,  Sophus  Claussen. 

Og  fleira  hefir  blásið  á  móti.  En  hörmulegast  er  þó 
það,  að  hann  hefir  ekki  notið  sin,  ekki  orðið  það  sem 
efni  voru  til.  Það  er  ekki  gott  að  verjast  þeirri  hugsun, 
er  menn  eiga  við  hann  samræður,  að  furða  sé,  að  hon- 
um  hefir  ekki  orðið  meira  úr  hæfileikum  sínum,  svo  mikl- 


Skirnir.  Matthias  áttrœdar.  1&- 

um  tilþrifum  og  háura  tónum,  sem  hann  heflr  þó  náð. 
Alt  verður  að  myndum  og  lílvingura,  er  hann  skynjar  og- 
um  hugann  flýgur,  haun  kann  kynstur  af  sögura  og  segir 
allra  raanna  skemtilegast  frá,  og  mörg  athugasemd  sýnir 
skilning  hans  á  raönnum  og  mannlegu  lifi.  Sorglega 
skammsýnir  voru  þeir,  löggjafar  vorir  á  fyrstu  löggjafar- 
þingunura,  er  þeir  veittu  Matthiasi  ekki  full  skáldalaun, 
8V0  að  hann  gæti  helgað  líf  3itt  skáldskap  og  þýðingura 
á  ágætisverkura  útlendra  bókmenta,  t.  d.  þýtt  öll  rit 
Shakespeare's.  í  kringura  1880  hafði  síra  Matthíasi  hug- 
kværast  svo  margt,  sera  engura  nema  guðs  og  Braga  úr- 
völdum  pat  dottið  i  hug,  og  sýnt  hvilíkur  afburðaþýðari 
hanu  var,  að  það  er  ófyrirgefanlegt,  að  hann  var  þá 
nej'ddur  til  að  stofna  bú  og  sækja  um  prestakall.  Honura 
eru  fyrst  veitt  sæmileg  skáldlaun,  er  hann  er  hálfsjötugur. 
Hagsýnir  menn  kaupa  helzt  unga  gæðinga,  en  íslending- 
ar  kaupa  skáld  og  andans  raenn  þá  fyrst,  er  þeir  gerast 
gamlir  og  þeir  hafa  þrælkað  þá  beztu  ár  æfinnar.  Eg  vona, 
að  menn  fyrirgefi,  þótt  dæmið  kunni  að  vera  heldur  rudda- 
legt,  en  það  er  vel  fallið  til  skýringar  á  þessu  ráðlagí 
stjórnmálaraanna  vorra.  Enginn  veit,  hve  langt  verður 
þess  að  biða,  að  slikur  þýðari  sem  Matthias  risi  upp  á 
meðal  vor.  Hanu  finnur  sáran  til  þess,  að  honum  hefir 
ekki  veizt  sá.  þroski,  er  hann  hefði  getað  tekið  og  átt 
að  taka: 

„Og  lengst  af  œfi  á  sollnam  sœvi  mitt  sigldí  far 

viö  skort  á  þekking,  við  brask  og  blekking  og  barst  um  mar; 

þess  geldar  hnekkis  mitt  gáfnaskar, 

að  gæfan  ekki  mér  betri  var". 

Og  enn  kveður  hann: 

„Týnda  bragarblómim 
bætir  enginn  mér. 
Ekki  nema  óminn 
eftirlœt  ég  hér". 

Og  enginn  bætir  íslandi  »týndu«  blómin  hans.  En  merki- 


'lö  Matthlas  áttrœður.  Sklrnir. 

legt  er.  að  ckki  verður  vart  kulda  né  gremju,  er  skáldíð 
hugleiðir  slikt  hlutskifti. 


Af  bálför  enska'stórskáldsins  og  mannvinarins,  Shelleys, 
^r^sögð  sú  saga,  að  hjartað  hafi  ekki  brunnið,  og  það  hafi 
verið  tekið  óskemt  úr  bálinu.  Er  sögn  þessi  merkileg, 
snertir  oss  sem  opinberun  æðri  sanninda.  Það  liggur  fyrir 
okkur  flestum,  að  sibrennandi  Surtarlogi  eyðir  oss  og  öll- 
um  verkum  vorum,  óðara  en  þau  eru  unnin  og  vér  er- 
um  horfnir  af  leikvelli  hfsins,  svo  að  ekki  sér  þar  eftir 
tangur  né  tötur.  Að  eins  örfáu  vinna  eldarnir  ekki  á. 
Hjartað  í  síra  Matthíasi  verður  eilt  þess  örfáa,  er  lengL 
áBtenzt  loga  tortimingar'og  tiða. 

Sigurðu)'  Guðmundsson. 


f 


LLesturinn  og  sálarfrædin. 


Fáar  mannlegar  athafnir  eru  algengari  en  lesturinn, 
<og  engin  algeng  athöfn  er  mannlegri.  Hvað  sem  kann 
-að  vera  um  mál  dýranna,  þá  er  vist,  að  þau  eru  ólæs. 
Með  lestrinum  fá  menn  í  siðuðum  löndum  meginið  af  allri 
íræðslu.  Hann  er  aðallykillinn  að  auðæfum  andana,  forn- 
um  og  nýjura.  Sjaldan  líður  svo  dagur,  að  mentaðir 
menn  taki  sér  ekki  bók  eða  blað  i  hönd,  og  þótt  þeir 
geri  það  ekki,  þá  mætir  auganu  í  öðruhverju  spori  letur, 
sem  það  les. 

Það  ætti  því  að  vera  skylt,  að  vita  ögn  um  það  í 
hverju  þessi  athöfn  er  fólgin,  hvernig  vér  förura  að  þvi 
að  lesa.  Lesturinn  er  ágætt  dæmi  þess,  að  það  er  sitt 
hvað  að  kunna  eitthvert  verk  og  hitt,  að  vita  gjörla 
hvernig  ma5ur  fer  að  því.  Rannsóknir  þær,  sem  gerðar 
hafa  verið  á  lestrarathöfninni,  eru  og  vel  fallnar  til  að 
sýna  rannsóknaraðferðir  sálarfræðinganna  og  hvernig  þær 
greiða  úr  ýmsum  atriðum,  sem  ekki  verður  leyst  úr  með 
einfaldri  sjálfsathugun.  Eg  ætla  þvi  að  skýra  nokkuð  frá 
þeim. 

í  fijótu  bragði  kynni  að  virðast  svo  sem  lesturinn 
væri  fremur  einföld  athöfn,  en  í  rauninni  er  hann  eitt  af 
þeim  störfum,  sem  flóknust  eru  og  erfiðast  er  að  rann- 
saka,  þvi  við  lesturinn  koraa  til  greina  allar  hliðar  með- 
vitundar  vorrar,  og  þó  með  ýmsu  móti  eftir  þvi  hvemig 
leaið  er. 

Fyrst  er  s  k  y  n  j  u  n  i  n,  vér  sjáum  það  sem  vér  les- 
'um;   þá  er  hugsunin,  vér  komumst  að  merkingu  hins 

S 


18  Lestarínn  og  sálarfræðin.  Skirnir.. 

lesna;  minnið  geymir  i  huganum  það  sem  vér  vorum 
að  lesa,  meðan  vér  lesum  áfram ;  skilningurinn 
flnnur  þráðinn  i  því ;  v  i  1  j  i  n  n  ræður  þvi  hvernig  vér 
beitum  oss  við  lesturinn;  tilflnningin  gagntekur 
oss  meira  eða  minna,  eftir  þvi  hvert  efnið  er  (og  það 
hefir  mikil  áhrif  á  lesturinn  sjálfan);  og  loks  eru 
talhreyfingarnar,  hvort  sem  vér  lesum  upphátt 
eða  með  sjálfum  oss.  En  þótt  lesturinn  sé  svona  marg- 
þætt  athöfn,  þá  gengur  hún  svo  reiprennandi  fyrir  æfðum 
lesara,  að   hann  finnur  ekkert  til  þess  hve  flókin  hún  er. 

Það  sem  nú  var  sagt  getur  hver  maður  fundið  sjálf- 
ur  með  athugun  og  íhugun.  En  hitt,  hvern  þátt  hvert 
þessara  atriöa  á  í  lestrinum,  hvernig  þeim  er  háttað  hverju 
fyrir  sig  og  hvernig  þau  vinna  saman,  um  það  vissu  menn 
ekki  og  gátu  ekki  vitað  nema  með  því  að  gera  tilraunir. 

Vér  skulum  þá  fyrst  lita  á  það,  hvernig  augun  starfa, 
er  vér  lesum. 

Ef  vér  sitjum  beint  fyrir  framan  mann  sem  er  að 
lesa  og  gefum  nákvæmar  gætur  að  augunum  i  honum,  þá 
sjáum  vér,  að  þau  hreyfast  allreglulega  eftir  linunum,  frá 
einni  hlið  blaðsiðunnar  til  annarar.  Þetta  kemur  þó  ef 
til  vill  enn  betur  i  Ijós,  ef  vér  leggjum  spegil  á  blaðsið- 
una,  andspænis  þeirri  sem  verið  er  að  lesa,  og  horfum  i 
liann  yfir  öxlina  á  lesaranum.  Vér  getum  talið  hve 
margar  feröir  augun  fara  þannig  frá  vinstri  til  hægri  á 
einni  blaðsíðu,  og  reynast  þær  þá  jafnmargar  og  linurnar. 
Ef  vér  athugum  vel,  sést  það  og,  að  augun  hreyfast  ekki 
jafnt  frá  vinstri  til  hægri  eftir  linunni,  heldur  i  smárykkj- 
um  til  enda  hennar,  og  fara  svo  aftur,  venjulega  i  einum 
rykk,  til  vinstri  að  byrjun  næstu  línu.  Þó  undarlegt  sé, 
þá  höfðu  menn  ekki  veitt  þessu  eftirtekt,  eða  að  minsta 
kosti  ekki  svo  kunnugt  sé  getið  þess  á  prenti,  fyr  en 
franskur  brautryðjandi  i  þessum  rannsóknum,  Javal  að 
nafni,  gerði  það  árið  1879. 

Það  er  þó  engan  veginn  auðvelt  að  athuga  hreyfingar 
augans  þannig  beinlínis,  einkum  ef  hart  er  lesið,  og  ná- 
kvæm  vitneskja  um  hraða  þeirra  og  eðli  alt,  og  hve  lengi 


Skiroir. 


Lestarina  og  sálarfriBÖin. 


V^ 


augað  nemur  staðar  á  hverjum  stað,  fæst  ekki  með  því 
móti.  Þess  vegna  hafa  verið  fundnar  upp  hugvitsamleg- 
ar  aðferðir  til  að  gera  hreyflngar  augnanna  og  viðstöður 
sýnilegar  og  mælanlegar.  Ameriskur  sálarfræðingur,  Huey 
að  nafni,  sem  raikið  hefir  gert  að  lestrarrannsóknum,  bjó- 


Mynd  af  lestrarhreyíiognui  augans,  eftir  H  n  e  y. 

Myndin  tekar  yfir  sex  linar,  sem  lesnar  vora,  of;  tvær  á  andan  og 
tvær  k  eltir,  sem  ekki  vora  lesnar.  Aag^nam  var  þar  litið  frjálst  yfir 
linarnar  endanna  á  milli  og  að  eins  fest  sjón  &  bjrjan  þe.rra  og  enda.  Breiða, 
lóðrétta  linumar  og  feita  deplarnir  sýna  hvildir  aagans,  en  litla  depl- 
arnir  i  lárétta  linanum  era  sinn  eftir  hvern  neista.  Eyður  era  i  linanam 
þar  sem  vi8irinn  hefir  ekki  namiö  við  papplrinn. 

til  næf urþunnan  hring,  er  hann  f esti  á  homhimnu  augans. 
Þetta  oili  engum  óþægindum,  af  þvi  að  augað  var  deyft 
með  »kokaíni«.  Á  þennan  hring  var  festur  laufléttur  vog- 
arstangararmur,  er  stóð  i  sambandi  við  eins  konar  visi. 
Oddurinn  á  þessum  visi  snerti  hliðina  á  slvalning,  er  sner- 
ist  fyrir  úrverki.  Um  sivalninginn  var  pappir,  svertur  l 
lampareyk.  Visirinn  ritaði  þvi  hreyfingar  augans  í  lampa- 
reykinn  á  pappirnum.   Til  þess  að  mæla  hraða  þeirra,  var 

2* 


20  Lestarino  og  sálarfrœðin.  Skimir. 

rafmagnsstraumur  leiddur  gegnum  vísinn  til  sívalnings- 
ins.  Straumurinn  var  slitinn  með  jöfnu,  stuttu  millibili 
(0,0068  úr  sek )  og  markaði  þá  neistinn  depil  á  pappírinn. 

Slikar  rannsóknir  hafa  nú  sýnt,  að  augað  fylgir  hverri 
linu  i  smá  rykkjum  með  hvildum  á  milli,  frá  vinstri  til 
hægri,  en  fer  svo  í  einum  rykk  aftur  til  vinstri.  Þó  ber 
iþað  við,  að  augað  staðnæmist  áður  en  það  nær  byrjun 
næstu  línu,  eins  og  til  að  átta  sig,  einkum  ef  línan  er 
löng.  Sé  lesraálið  i  meðallagi  auðvelt  og  línulengd  eins 
og  í  »Skírni«,  eru  rykkirnir  rainst  tveir  en  mest  sjö,  eftir 
hverri  línu,  venjulega  fjórir  til  sex.  Rykkirnir  verða  ekki 
fleiri  eða  færri  eftir  því  hvort  blaðið  er  nær  eða  fjær 
^uganu,  en  þeim  fjölgar  er  letrið  sraækkar,  eða  tekstinn 
þyngist.  Auðvitað  verður  hver  rykkur  augans  styttri 
þegar  blaðið  færist  fjær,  og  sraáar  hreyfingar  þreyta  aug- 
^ð  meira  en  langar.  Þess  vegna  hættir  mönnum,  eink- 
um  börnum,  við  að  færa  bókina  nær  augunura,  en  þar 
með  vex  hættan  á  nærsýni. 

Augað  byrjar  sjaldan  alveg  frerast  á  linunni,  heldur 
•ögn  inni  í  henni,  og  skilur  þó  lengra  bil  eftir  frá  endan- 
«m.  Á  »SkírnÍ8«-Iínu  fer  það  yfir  78— 82^0  af  linu- 
lengdinni. 

Rykkirnir  eru  rajög  raislangir,  og  eins  hvildirnar 
milli  þeirra. 

Ef  menn  lesa  eins  hart  og  þeir  geta,  fækkar  hvild- 
'um  hverrar  linu,  og  um  leið  verða  þær  styttri.  Augna- 
Tykkirnir  verða  að  saraa  skapi  lengri,  en  hraði  þeirra  vex 
-ekki,  enda  virðist  hann  ekki  lúta  stjórn  viljans.  Fyrsta 
hvildin  í  hverri  linu  er  lengri  en  hinar,  einkum  ef  hart 
er  lesið.  Það  er  eins  og  athyglin  sé  að  búa  sig  undir 
það  sem  á  eftir  fer. 

Tilraunir  með  börn,  9 — 11  ára,  sýndu  að  augu  þeirra 
taka  fleiri  og  lengri  hvíldir  en  fullorðinna,  en  augnarykk- 
irnir  eru  eins  snöggir  hjá  þeim. 

Rykkir  augans  eru  nú  svo  snöggir,  að  vér  greinum 
€ngin  orð  meðan  á  þeim  stendur.  Lesturinn  fer  þvi  fram 
i  hvíldunum. 


Skirnir.  Leatnrinn  og  sálarfraöín.  2t 

Tilraunir  hafa  sýnt,  að  fái  augað  80-— 60  mismunandi 
áverkanir  á  sekúndunni,  getur  það  ekki  greint  þær  að, 
heldur  renna  þær  saman  fyrir  skynjaninni,  Sé  t.  d. 
kringlu  með  hvítum  og  svörtum  geirum  til  skiftia  snúið 
hratt,  þá  sér  augað  ekki  hvitu  og  svörtu  geirana,  heldur 
sýnist  kringlan  grá.  Nú  eru  rykkir  augans  svo  snöggir, 
að  það  fær  fleiri  en  60  áverkanir  á  víxl  af  svörtum  stöfum 
og  hvítum  bilum  á  sekúndunni.  Mætti  því  búast  við  a^ 
leturlínan  yröi  að  giáu  bandi  fyrir  auganu,  en  svo  erekki. 
Hvernig  á  þessu  stendur  er  óvíst  enn  þá.  Þó  hefir  veri^ 
bent  á  það,  að  hver  rykkur  augans  varir  oftast  ekki  meira 
eu  fjórðapart  af  þeim  tima  sem  hvildin  á  undan  tekur. 
Minningin  um  það  sem  augað  sér  á  hvildinni  varir,  og 
getur  því  ef  til  viU  bægt  frá  meðvitundinni  áhrifunum 
sem  augað  fær  á  hreyflnguniii,  og  næsta  hvild  máð  þau  út. 
Hins  vegar  kæmi  oss  það  að  engu  gagni,  að  sjá  línuna 
sem  grátt  band,  og  vér  gefum  löngum  engan  gaum  að  þeim 
áhrifum  sem  ekkert  stoða  oss. 

En  hve  mikið  grípur  nú  augað  yflr  i  hverri  hvild? 
Ef  vér  lítum  á  prentaða  blabsiðu,  flnst  oss  vér  Sjá  yfir 
talsvert  svæði  nógu  vel  til  að  lesa  það,  en  þetta  er  ímyndun, 
sem  ef  til  vill  kemur  af  þvi,  að  blaðsíðan  er  nokkurn  veginn, 
jafnbjört  fyrir  sjóninni,  og  svo  gefum  vér  ekki  gaum  aö- 
ósjálfráðum  hreyfingum  augnanna.  I  raun  og  veru  er  það- 
lítið  svið,  sem  augað  getur  lesið  án  þess  að  hreyfast. 
Þetta  má  reyna  með  því  að  stara  á  tiltekinn  staf  i  línunni 
og  athuga  hve  mikið  maður  getur  lesið  i  kring,  en  það- 
er  ákaflega  erfitt,  af  þvi  auganu  hættir  við  að  hreyfast 
og  þreytist  fljótt,  ef  starað  er.  Hefir  það  reynst  svo,  a^ 
raenn  gátu  lesið  meira  af  prentuðu  máli,  ef  þeim  var  sýnt 
það  Vioo  úr  sekúndu  en  ef  sýningin  varaði  lengur. 

Tii  slikra  rannsókna  er  venjulega  snarsjáin  (tachisto- 
skop)  höfð.  Það  er  verkfæri  sem  sýnir  á  örlitlu  broti  úr 
sekúndu  það  sem  athuga  á.  Er  þvi  stundum  hagað  svOy 
að  málmplata  með  þverrifu  á  er  látin  falla  framan  við 
linuna  sem  lcsa  á.     Linan  sést  þá  aðeins  meðan  rifan  fer 


."22  Lestnrinn  o^  sáUtrfrsöin.  Skimir. 

framhjá,  og  því  skemur  sem  húri  er  mjórri  og  platan  fell- 
ur  hraðar. 

Með  snarsjánni  má  nú  prófa  hve  langa  parta  úr  linu 
inenn  geta  lesið  vilIulauBt  i  einni  svipan.  Huey  prófaði 
t  d.  fjóra  menn  og  lét  línuna  sjást  '/o8  ^r  sekúndu.  Þeir 
lásu  á  þeim  tima  að  raeðaltali  um  11  stafa  bil,  og  svarar 
það  til  þess  er  menn  lesa  í  venjulegura  lestri  i  einni  hvild 
augans,  að  meðaltali.  En  stöku  sinnura  gátu  þeir  lesið  i 
einu  sem  svarar  hálfri  »Skirnis«-linu. 

En  hve  raikið  tekst  að  lesa  i  einni  svipan,  fer  rajög 
•eftir  orðasarabandinu.  Auðveldast  er  að  lesa  þegar  orðin 
falla  i  stuðla  eða  rim,  eða  eru  á  annan  hátt  nátengd,  erf- 
iðast  að  lesa  sundurlaus  oið.  Orðasarabandið  virðist  og 
ráða  raiklu  um  það,  livoru  megin  við  stardopilinn  vér  les- 
um  meira,  en  stardepil  kalla  eg  þann  stað  er  vér  fcstum 
«jón  á.  Venjulega  lesa  menn  raeira  hægra  raegin  við 
stardepihnn,  þegar  langt  er  lesið,  sem  kemur  Hkiega  af 
þvi,  að  betur  raknar  úr  rainningum  vorum  áfrara  en  aft- 
ur  á  bak,  vér  erum  t.  d.  fljótari  að  telja  áfram  en  öfugt. 
'Orð  sem  vér  festum  sjón  á  vekja  grun  um  hvað  eftir 
muni  fara,  og  hann  hjálpar  oss  til  að  greina  það.  Fyrri- 
hluti  orðs,  sem  vér  sjáura  til  hægri,  dregur  freraur  seinni- 
hlutann  frara  i  hugann,  heldur  en  seinni  hluti  orðs,  er 
vér  sjáum  lengst  til  vinstri,  fyrri  hlutann. 

Einkennilegt  er  það,  að  menn  geta  lesið  orð  i  meiri 
fjarlægð  frá  stardeplinum  en  einstaka  stafi  og  þózt  þó 
«já  alla  stafi  orðsins  skýrt.  Af  ósarastæðura  stöfum  eins 
og  i.  á.  V  p  þ  8  r  h  m  geta  menn  venjulega  ekki  lesið 
meira  en  4 — 5  í  senn,  þó  þeir  geti  ef  til  vill  lesið  2ð-8tafa- 
orð  á  saraa  tiraa.  Æfðir  lesarar  greina  i  raeðallagi  langt 
orð  á  ^lxQQQ  úr  sek.  og  eru  jafnfljótir  að  lesa  það  eins  og 
-einstakan  staf.  Af  þessu  virðist  nú  auðsætt,  að  vér  lesum 
>ekki  staf  fyrir  staf,  heldur  skynjura  orðin  í  heild.  Um 
þetta  geta  lesendurnir  skapað  sér  skoðun  sjálfir,  mcð  þvi 
að  gera  tilraunir  með  lista  þann  sera  hér  er  prentaður^ 
lesa  fyrst  stafadálkinn  niður  eftir  eins  hart  og  þeir  geta, 
Annaðhvort  upphátt  eða  með  sjálfura  sér,    og  raarka   tím- 


:8kirDÍr. 


LeatarÍDn  og  ■&larírædin. 


23 


-ann  sem  það  tekur  (helzt  með  markúri),  lesa  svo  á  sama 

hátt  hvern  dálkinn  af  öðrum  og  bera  saman  tímana  sem 

þeir  taka  hver  fyrir  sig.     í  öðrum  dálki  eru  fjögra  stafa, 

i  þriðja  átta  stafa  og  í  f jórða  dálki  tólf  stafa  orð.  Tilraun- 

in  mun  sýna,  að  stafafjölguuin  tefur  tiltölulega  litið. 


r 

bagi 

rifrildi 

skuldamiðabók 

V 

axla 

hnjóskur 

aðfangadagur 

æ 

ri8t 

aðdjúpur 

sýkingarefni 

:Þ 

tafl 

bruUaup 

hindurvitnin 

ö 

frjó 

grallari 

púðurstikill 

z 

haft 

flakRaAt 

organsláttur 

P 

ermi 

jarteikn 

ókunnugleiki 

X 

iður 

postulin 

ritþráðarstöð 

0 

list 

þýlyndur 

ólastanlegur 

á 

bygg 

jóreykur 

mjúkraddaður 

b 

fans 

kampavin 

verksummerki 

d 

díll 

dálitiil 

munnsöfnuður 

i 

glit 

búsifjar 

undandráttur 

f 

pils 

álengdar 

sveitarsakir 

e 

áfir 

bruggari 

tvískinnaður 

i 

kyrr 

flaumósa 

skikkanlegur 

k 

prik 

gunnfáni 

hverfisteinn 

m 

fíkn 

drýldinn 

bráðabirgðir 

-ó 

bris 

heilagur 

afturkreista 

a 

seil 

einhentur 

suddarigning 

n 

gnýr 

ábristir 

niðurskurður 

.ý 

skál 

harðýðgi 

ósjálfstæður 

u 

ásjá 

eyjóttur 

austurrískur 

j 

^iigS 

afskrifa 

skrykkjóttur 

é 

heit 

snikkari 

huliðshjálmur 

En  hvað  sjáum  vér  þá  i  raun  og  veru  þegar  vér 
lesum? 

Um  það  eru  nokkrar  mismunandi  skoðanir,  sem  eg 
31Ú  skal  drepa  á.  Þœr  eru  allar  bygðar  á  tilraunum  og 
iíklega  allar  réttar,  hver  um  sitt  tilfellið. 


24  Lestnrnni  og  sálarfræðin.  Skimir^ 

Ein  skoðunin  er  sú,  að  vér  lesum  ekki  heil  orð  og- 
ekki  heldur  alla  stafi  í  hverju  O'rði,  heldur  sjáum  í  raun 
ogveru  aðeins  nokkra  stafl,  sem  auðkenna  orðið  og  kalla 
mætti  »kenni8tafi«,  hinum  bætura  vér  við  frá  sjálfum  oss, 
þvi  að  tilraunir  sýna,  að  menn  lesa  orðið  í  snarsjánni,  ef 
kennistaflrnir  eru  þar,  þótt  hina  vanti  eða  aðrir  séu  settir 
i  staðinn.  Þannig  mundu  menn  eflaust  lesa  hmgr,  glly 
svrdgi,  fllibjlr,  og  einkennilegt  er  það,  að  menn  sjá 
oft  eius  skýrt  þá  staflna  sem  vantar,  eða  sýnist  réttur 
stafur  vera  þar  sem  rangur  er,  svo  sem  þegar  mönnum 
sést  yflr  prentviUur.  Fyrsti  stafur  hvers  orðs  er  nálega 
ávalt  kennistafur,  t.  d.  mundu  fáir  sjá  að  ugu  ætti  að' 
vera  augu  eða  að  ygi  ætti  að  vera  lygi. 

önnur  skoðunin  er  sú,  að  vér  þekkjum  orðin  sem 
heild,  af  lengd  þeirra  og  lögun,  af  því  að  tilraunir  sýni 
að  menn  geta  lesið  kunnug  orð  úr  meiri  fjarlægð  en  svo 
að  einstakir  staflr  verði  greindir,  enda  sé  það  yfirleitt  svo,, 
að  vér  þekkjum  ekki  heildina  af  pörtunum,  heldur  af  form- 
inu,    skipulaginu,    vér    sjáum  ekki   að  -  i  d  sé  5  eða   -í  I 

r 
u 

sé    K,  og    vér    sjáum    ekki   i   einni   svipan   að    ^   á    að 

e 
1 

vera  lestur. 

Þriðja  skoðunin  fer  bil  beggja  hinna.  Hún  játar  að 
vér  þekkjum  orðin  að  miklu  leyti  af  »kenni8töfum«,  en; 
leggur  þó  mikið  upp  úr  heildarsvipnum.  Orðið  fær  ein- 
mitt  svip,  lögun  og  liðamót  eftir  hæð,  breidd  og  lögun 
stafanna,  sem  i  þvi  eru;  orð  eins  og  t.  d.  mannamunur,. 
góugróður,  lítilsvirða,  náttgalakliður,  þjóðvalds8tjórn\  hafa 
hvert  sinn  svip. 

Sannleikurinn  mun  nú  vera  sá,  að  sin  ,af  þessum 
skoðuuum  kemur  heim  i  hvert  skiftið.  Vér  lesum  ekki. 
altaf  eins,  stundum  þekkjum  vér  orðið  aðallega  af  »kenni- 
8töfunum«,  stundum  sem  heild,  stundum  i  liðum.  Því 
kunnari  sem  orðin  eru  eða  lesmáh'ð  auðveldara,  því  meir 
þekkjum  vér  orðin  af  svipnum  einum,  en  þegar  orðin  eru 
ókunn   eða   erfið,   verður  lesturinn  Hkari   þvi   sem   á  sér 


Skiniír.  LeBtarínn  og  sálarfrsðÍD.  25* 

stað   hjá  byrjendum,    og   getur   jafnvel   farið  8vo,  að  vér 
lesuni  staf  fyrir  staf. 

Um  það,  hver  hluti  orðsins  8é  raikilvægastur  við  le8t- 
urinn,  geta  menn  gengið  úr  skugga  með  þvi  að  lesa  t.  d. 
tólfstafaorðalistann  hér  að  fraraan,  þannig  að  festa  sjónir 
fyrst  á  fyrri  hluta  hvera  orðs,  ein8  og  raönnum  er  eðli- 
lega8t,  og  síðan  lesa  hann  þannig,  að  stardepillinn  verði 
nær  enda  hvers  orðs.  Sama  má  sjá  með  því  að  lesa  tvo 
texta,  þar  sem  í  öðrum  eru  feldir  burt  fyrri  hlutar  orðanna 
en  i  hinum  seinni  hlutarnir,  og  athuga  hvort  betur  geng- 
ur.  Reynist  þá  svo,  að  meira  er  komið  undir  fyrri  hlut- 
anum,  enda  Hggur  í  voru  máli  áherzlan  á  honum,  og  í 
fyrstu  samstöfunum  er  venjulega  aðalmerking  orðsins  fólg- 
in.  Og  8V0  raknar  hér  sem  annarstaðar  greiðar  úr  minn* 
ingunum  áfram  en  aftur  á  bak, 

Að  efri  hluti  orðsins  má  sín  meira  en  neðri  hlutinn 
fyrir  skynjun  vorri,  má  sjá  með  því  að  leggja  t.  d.  rönd- 
ina  á  pappirsblaði  eftir  miðri  línunni,  svo  að  helmingurinn  af 
af  orðunum  standi  upp  undan  eða  niður  undan  blaðinu,  og 
reyna  svo  að  lesa.  Að  ef ri  hlutinn  er  meir  varðandi,  raun  koraa 
af  þvi,  að  miklu  fleiri  stafir  skera  sig  úr  linunni  að  ofan  en 
að  neðan,  og  svo  gefum  vér  að  jafnaði  meiri  gaum  efra 
parti  hlutanna  en  neðra,  og  keraur  það  ef  til  viU  at  þvi, 
að  vér  stöndura  ekki  sjálfir  á  höfði. 

Þá  höfura  vér  og  mikinn  stuðning  við  lesturinn  af 
því  sem  vér  sjáura  út  undan  oss.  Hefir  það  verið  sýnt 
raeð  þvi  að  láta  raenn  lesa  raeð  gleraugum,  sem  hindruðu 
alla  sjón  til  hliðar,  og  truflaðist  lesturinn  mjög  við  það. 
Margt  bendir  til,  að  mönnura  megi  skifta  í  tvo  flokka, 
eftir  því  hvemig  skynjan  þeirra  er  varið  við  lesturinn. 
Sumir  festa  sjónina  skarpt  á  því  sem  þeir  lesa,  þeir 
grípa  yfir  litið  i  senn,  en  lesa  nákvæmlega,  vita  með 
vissu  hvað  þeir  sjá  og  geta  litið  í  eyðurnar.  Aðrir  gripa 
yfir  stærra  bil,  hafa  hugann  aðallega  á  þýðingu  þess  sem 
þeir  sjá,  lesa  orðin  i  heild,  eða  jafnvel  heilar  málsgrein- 
ar,  og  geta  drjúgum  í  eyðumar.  Þeir  eru  þó  ekki  œtí?>' 
fijótari  að  lesa  en  hinir.  — 


aS  Lestorínn  og  sálarfræðin.  Skirnir. 

Vér  höfum  nú  séð,  hvernig  sjónin  starfar  að  lestrin- 
um,  og  skulum  nú  víkja  að  öðrum  hliðum  hans. 

Þegar  menn  lesa  með  sjálfum  sér,  þá  er  það  venju- 
lega  svo,  að  þeir  ekki  eingöngu  sjá  orðin  sem  þeir  lesa, 
iheldur  hafa  þau  og  yíir  i  huganum  og  oftast  heyra  þau 
þar  lika.  öllum  sem  þetta  mál  hafa  rannsakað  hefir 
reynst  það  svo,  og  þykir  þvi  sennilegt,  að  þetta  »innra 
tal«  eigi  sér  alment  stað  hjá  öllum  lesurum,  að  lesturinn 
sé  fólginn  i  þvi,  að  snúa  riti  i  tal.  Þó  er  sagt  að  ein- 
stöku  niönnum  takist  að  lesa,  þótt  þeir  þylji  samtimis 
eitthvað  upphátt,  sem  hindrar  þá  í  að  tala  í  huganum, 
t.  d.  segja  ótt  og  títt  1,  1,  1,  1,  1,  1,  eða  a,  a,  a,  a,  a, 
og  liklegt  þykir  að  vér  með  æfingu  gætum  lært  að  lesa 
nokkurn  veginn  með  augunum  einum ;  en  flestum  gengur 
mjög  erfitt  að  skilja  nema  örstuttar  og  auðveldar  setning- 
ingar,  er  þeir  lesa  þannig. 

Ef  menn  vilja  vita  hvemig  »innra  tali«  þeirra  er 
varið,  er  hentast  að  athuga  eitt  i  senn,  t.  d.  lesa  kafla 
lágt  og  gæta  að,  hvernig  orðin  hljóma  i  huganum;  lesa 
svo  annan  kafla  þannig,  að  bera  orðin  skýrt  fram  í  hug- 
anum,  lesa  þar  næst  með  lokuðum  og  óhreyfðum  vör- 
um,  0.  s.  frv.  Finnur  þá  lesarinn  fljótt  hvað  honum  er 
sjálfum  eðlilegast. 

Menn   lesa   hraðar   lágt    en   upphátt,    því  vér  getum 

Jesið    með   sjálfum   oss  jafnt  meðan  vér  öndum  að  oss  og 

frá  oss,  en  ekki  upphátt  meðan  vér  öndum  að  oss.     Auk 

þess  munu  flestir  hlaupa  á  orðunum  í  huganum,  að  minsta 

kosti  er  þeir  lesa  hart. 

Varahreyfingar  eru  almennar  framan  af  hjá  börnum, 
er  þau  lesa  lágt,  en  með  aldri  og  æfingu  hverfa  þær  að 
.mestu  hjá  flestum. 

Vér  byrjum  eflaust  að  hafa  upp  orðin  i  huganum 
undir  eins  og  augað  heflr  greint  þau,  en  talfærin  verða 
þó  venjulega  lítið  eitt  á  eftir  augunura,  og  lengra  þegar 
hart  er  lesið.  Þessu  má  bezt  veita  eftirtekt  er  vér  flytj- 
um  augun  yflr  á  nýja  blaðsíðu ;  vér  eigum  þá  oftast  nokk- 
ur   orð    ósögð    á   hinni.     Amerískur  sálfræðingur,  Quantz 


dSkiniír.  LestarÍDii  og  sálarfraeðÍD.  27 

xið  nafni,  gerði  tilraunir  um  þaö,  hve  margra  orða  bil 
vœri  milli  augnanna  og  raddarinnar  við  lesturinn.  Hann 
jfikaut  spjaldi  yfir  blaðsíðuna  á  tilteknum  stöðum,  sem 
lesarinn  vissi  ekki  fyrir,  og  gáði  svo  að  hve  langt  hann 
gæti  haldið  áfram  eftir  að  lesraálið  hvarf  8ýn.  Niðurstað- 
an  varð  sú,  að  það  fór  eftir  þvi  hvar  i  línunni  spjaldið 
var  sett:  »þegar  lesarinn  cr  að  bera  fram  orð  i  byrjun 
linu,  er  augað  að  meðaltali  7,4  orð  á  undan  röddinni ;  i 
miðri  hnu  5.1  orð  og  við  enda  línu  3,8  orð,  að  meðaltali 
5,4  orð«.  Komi  óþekt  orð  fyrir,  getur  auðvitað  bilið  horf- 
ið,  og  aftur  oiðið  óvenjulangt  við  alkunnar  setningar. 
Quantz  segir,  að  þeir  sem  séu  fljótir  að  lesa  með  sjálfum 
sér  séu  og  lengst  á  undan  röddinni,  er  þeir  lesi  hátt,  og 
heldur  hann  að  talsvert  bil  milli  augna  og  raddar  sé 
fikilyrði  þess,  að  menn  geti  lesið  vel  og  með  greind. 

Af  því,  hvernig  skilningur  hins  lesna  truflast,  þegar 
■088  er  varnað  að  hafa  það  upp  fyrir  oss  í  huganum,  er 
-auðsætt,  að  þetta  >innra  tal«  er  mikil  stoð  fyrir  skilning- 
inn,  og  er  þá  eftir  að  vita  hvernig  á  því  stendur.  Eðli- 
legasta  skýringin  virðist  vera  sú,  að  sambandið  raiUi 
merkingarinnar  og  orðsins  eins  og  það  er  talað  sé  fastara 
•en  milli  raerkingarinnar  og  orðsins  eins  og  það  litur  út 
á  pappírnum  V3gna  þess,  að  vér  lærum  málið  á  því  að 
heyra  það  og  tala  löngu  áður  en  vér  lærum  að  lesa  það. 

Um  leið  og  hið  »innra  tal«  vort  glæðir  meðvitundina 
ura  raerkingu  orðanna,  hjálpar  það  til  að  hugfesta  orðin 
og  þar  raeð  halda  þræðinura  í  hugsuninni,  en  jafnframt 
rennura  vér  grun  i  hvað  eftir  rauni  fara.  Slíkar  eftir- 
væntingar  eða  ósjálfráðar  getgátur  eru  alt  af  á  öðru  leit- 
inu  undan  lestrinura,  reiðubúnar  að  fylla  í  eyður  skynj- 
anarinnar,  svo  að  vér  i  rauninni  r  á  ð  u  ra  orðin  fremur 
en  vér  s  j  á  u  m  þau.  Að  vér  rennura  grun  i  aðalhugsun 
málsgreinarinnar,  áður  en  vér  segjum  hana,  sést  á  þvf, 
hve  oft  raenn  raislesa  þannig  að  þeir  koma  raeð  annað 
orð  en  sörau  merktngar  og  það  sem  í  tekstanum  stendur, 
og  eins  á  hinu,  að  það  er  tiltölulega  auðvelt  að  segja  með 
öðrura  orðura  efnið  úr  því  sem  maður  les  ura  leið. 


28  LestarínQ  og  sálarfræðin.  Skiniir.>- 

En  hvernig  er  nú  varið  raeðvitund  lesarans  um  efnið- 
sem  hann  les  um?  Yflr  það  hafa  tilraunir  seinni  ára- 
brugðið  nokkru  Ijósi.  Margt  er  þó  enn  óljóst  í  þessu  efniy. 
enda  má  ekki  búast  við  að  öllum  sé  eins  varið,  Meðvit- 
und  lesarans  breytist  og  með  hverju  augnabliki,  eftir  því 
hvað  hann  les  og  hvernig  hann  er  fyrirkallaður. 

Þegar  menn  reyna  að  lesa  einhverja  alkunna  setn- 
ingu  eða  orðtæki  í  snarsjánni,  ber  það  við,  að  þeir  skilja- 
undir  eins  hugsunina,  án  þess  að  hugmyndirnar  sem 
svara  til  orðanna  hvers  fyrir  sig  komi  fram  i  hugann. 
Oft  geta  menn  þá  eftir  á  veitt  þvi  eftirtekt,  hvernig  þess- 
ar  hugmyndir  koma  fram  hver  af  annari.  Svipuð  verður 
reynslan  er  vér  lesum  hart  um  eitthvert  auðvelt  efni» 
Vér  fáum  þá  oft  engar  sérstakar  hugmyndir,  og  vit- 
um  þó  upp  á  hár  hvað  meint  er.  Það  er  þvi  mikill  mis- 
skilningur,  að  halda  að  hugur  lesarans  sé  eins  konar  óslit- 
in  kvikmyndasýning. 

Huey  gerði  tilraunir  um  þetta  með  þeim  hætti,  að' 
hann  tók  tvær  greinar,  sina  um  hvort  efnið,  klipti  orð' 
fyrir  orð  úr  þeira,  líradi  sitt  orðið  á  hvert  spjaldið,  rusjl- 
aði  þeim  og  sýndi  siðan  hvert  orð  4  sekúndur.  Atti  les- 
arinn  að  þeim  liðnum  svo  að  segja  hvaða  hugmyndir  orð- 
ið  hefði  vakið. 

Siðar  voru  sömu  greinar  sýndar  þannig,  að  Hnurnar 
voru  límdar  saman,  hver  aftan  í  aðra  i  réttri  röð,  og  les- 
arinn  svo  látinn  lesa  áfram  eitt  orð  eða  setningu  i  senn  á  4 
sekúndum  og  gera  síðan  sömu  grein  og  ura  einstöku  orðin. 

Slikura  tilraunura  raá  og  haga  þannig,  að  einstök  or^- 
eða  setningar  eru  lesnar  upp  og  áheyrandinn  látinn  segja 
sarastundis  hvað  honura  keraur  i  hug. 

Að  skýra  frá  þessura  tilraunura  i  einstökura  atriðum 
yrði  of  langt  raál,  enda  geta  þeir  sem  vilja  gert  þær 
sjálfir.  Býst  eg  við  að  margan  muni  þá  furða,  hve  lítið 
af  ákveðnum  hugmyndura  ýms  einstök  orð  og  jafnvel 
heilar  setningar  kalla  fram  í  hugann,  og  það  eins  þegar' 
vér  skiljum  vel.  Þráður  hugsunarinnar  er  oft  spunninifc^ 
úr  efni  sera  mjög  erfitt  er  að  handsama  og  lýsa  í  orðum^ 


rSkiniir.  LestnrinD  ofi^  sálarfræöÍD.  29 

Lestrarhraða  manna  má  prófa  með  því  að  láta  þá 
lesa  tiltekinn  kafla  og  mæla  tímann  sem  það  tekur,  ýmist 
er  þeir  lesa  lágt  eða  upphátt,  eins  og  þeim  er  eðlilegt  eða 
eins  hart  og  þeir  geta.  Menn  eru  mjög  misfljótir  að  lesa, 
þó  þeir  séu  þaulvanir  lesarar. 

Quantz  prófaði  leatrarhraða  50  amerískra  háskóla- 
stúdenta.  Þegar  þeir  lásu  með  sjálfum  sér  og  eins  og 
þeim  var  eðlilegt,  las  sá  seinasti  3,5  orð  á  sekúndunni,  en 
sá  hraðasti  8,8  orð;  með  hraðlestri  las  sá  seinasti 
3,5  orð,  en  sá  hraðasti  12,2.  Þegar  þeir  lásu  hátt  ogmeð 
eðlilegum  lestri,  var  lestrarhraðinn  2,6  til  3,9  orð  á  sek- 
úndinni.  Venjulega  voru  þeir  sem  eðlilegt  var  að  lesa 
hart  fljótastir  i  hraðlestri,  en  seinir  lesararseinir  við  hvor- 
tveggja.  Hröðu  lesararnir  reyndust  að  meðaltali  37  °/o 
betri  en  hinir  í  því  að  skýra  á  eftir  rétt  frá  þvi  sem  þeir 
höfðu  lesið. 

Til  að  verða  fljótur  lesari  telur  Quantz  einkum  nauð- 
synlegt  að  vera  sjónhraður,  iðka  lestur  frá  barnæsku, 
vera  fylginn  sér  og  snarhugull. 

Lestrarhraðinn  fer  auðvitað  nokkuð  eftir  þvi  hvað 
lesið  er. 

Talið  er  liklegt,  að  menn  geti  vanið  sig  á  að  lesa 
talsvert  hraðara  með  sjálfum  sér  en  áður,  án  þess  að  hafa 
minni  not  af  lestrinum. 

Tilraunir  þær  sem  eg  nií  hefi  drepið  á  hafa  verið 
gerðar  með  fullorðið  fólk,  þaulvana  lesara.  Eg  get  ekki 
að  þessu  sinni  gert  grein  fyrir  því,  hvaða  munur  er  á  lestri 
bama  og  unglinga  og  fullorðinna,  né  heldur  hinu,  að 
hvaða  gagni  þessar  og  aðrar  slikar  rannsóknir  geta  kom- 
ið,  þegar  á  að  skera  úr  því  hver  lestrarkenslu  aðferð  sé 
bezt,  eða  hvernig  bækur  eiga  að  vera  iir  garði  gerðar  til 
þess  að  vér  getum  lesið  sem  mest  á  sem  styztum  tíma, 
með  mestu  gagni  og  minstri  þreytu.  Þó  get  eg  ekki  stilt 
mig  um  að  minnast  á  eitt  atriði,  sem  jafnframt  getur 
getur  verið  dæmi  þess,  hvað  leiða  má  útaf  slikum  rann- 
sóknum.     Það  er  línulengdin. 

Þegar    maður  heflr  bókina  beint  fyrir  framan  sig  og 


80  Lesturina  og  sálarfræðin.  Skirnir..' 

horfir  á  miðja  línu,  verður  stilling  beggja  augna  jöfn,  en 
því  lengra  sem  dregur  frá  línumiðju  til  beggja  handa,  þvi 
ójafnari  verður  augnastillingin,  og  það  því  meir  sem  línan 
er  lengri,  svo  framarlega  sem  lesarinn  ekki  færir  bókina 
eða  höfuðið  til,  sem  yrði  mjög  þreytandi.  Ojöfn  augna- 
stilling  þreytir  augun.  Þess  vegna  eru  langar  Hnur  skað- 
legar.  Því  lengri  sem  línan  er,  því  erfiðara  er  og  að  finna 
næstu  línu.     Það  þreytir  lika. 

Og  loks  er  eitt:  Það  kostar  meiri  augnahreyfing- 
ar  að  lesa  sama  kaflann  þegar  hann  er  prentaður  i 
löngum  linum,  heldur  en  þegar  hann  er  í  stuttum  lin- 
um.  Eins  og  eg  gat  um  áður,  byrjar  augað  ekki  fremst  í 
línunni,  heldur  ögn  inni  i  henni,  og  skilur  svo  eftir  lengra 
bil  við  enda  hennar.  Maður  sér  þannig  byrjun  og  enda 
línunnar  út  undan  sér.  Þessir  hlutar  línunnar  eru  nokk- 
urn  veginn  jafn  stórir,  hvort  sem  hún  er  löng  eða  stutt, 
og  verða  þvi  stærri  brot  af  stuttri  línu  en  langri.  Þann- 
sparast  augnahreyfingar  þegar  linan  er  stutt.  Huey  fann, 
að  menn  gátu  lesið  25  millimetra  linur  án  þess  að  hreyfa 
augun  neitt,  og  stundum  jafnvel  30  mm.  linur.  A  stuttri 
linu  eru  og  að  jafnaði  lesin  fleiri  orð  i  hverri  hvíld.  I 
dálki  með  60  mm.  linum  komu  hér  um  bil  SVa  orð  á 
hverja  hvíld,  en  i  dálkum  með  iOO — 120  mm.  linum  2 
orð  á  hverja  hvild.  Auk  alls  þessa  er  það  margsinnis 
reynt,  að  augun  komast  fljótar  á  lagið  með  reglubundn- 
ar  hreyfingar  eftir  stuttum  línum  en  löngum,  en  það  greiðir 
fyrir  fijótum  lestri. 

Þegar  á  alt  þetta  er  litið,  er  það  skiljanlegt,  að 
Huey  kemur  með  hugleiðingar  um  það,  hvort  ekki  mundi 
ef  til  viU  vera  hentara  að  prenta  orðin  i  dálkum  hvert 
niður  undan  öðru,  að  dæmt  Japana  og  Kinverja,  heldur  en 
i  láréttum  línum  eins  og  vér  gjörum.  Með  þvi  móti,  seg- 
ir  hann,  gæti  augað  þverskorið  orðin,  séð  byrjun  þeirra 
og  enda  út  undan  sér,  og  þannig  fengið  það  sem  þarf  til 
að  lesa  fjögur  eða  fimm  orð,  með  hreyfingu  sem  ekki  er 
lengri  en  eitt  orð  tekur  nú.  Vér  gætum  þannig  ekki  a^ 
eins   sparað   oss  að  minsta  kosti  þrjá  fjórðu  hinna  þreyt- 


Skirnir.  Lesturinn  og  aálarfræðin.  8f 

andi  augnahreyfinga  og  þi-já  fjórðu  hvildanna  1  tilbót^ 
heldur  gœtum  vér  og  altaf  notað  efri  og  neðri  hluta  net- 
himnunnar  til  að  gripa  yfir  miklu  meira  lesmál  á  undaa 
og  eftir  en  vér  nú  gerum,  Lestrarsvið  hvers  augnabliks 
ykist  þannig  til  mikils  gagns. 

Svo  mörg  eru  þessi  orð. 

En  nú  er  eftir  að  vita  hvernig  útgefendum,  prentur- 
um  og  lesendum  litist  á  slikar  bækur. 

Guðm.  Finnbogason. 


Röntg'ensgeislar. 


Að  fornu  og  nýju  eru  til  sagnir  um  það,  að  einstöku 
nnenn  hafi  séð  gegnum  holt  og  hæðir;  en  þó  við  séuni 
ekki  svo  miklir  galdramenn,  getur  okkur  þó  tekist  á  vor- 
um  tímum  að  skygnast  gegnura  ýmsa  hluti,  þar  á  meðal 
líkamsparta  manna  og  dýra.  Þeir  sem  sérstaklega  hag- 
nýta  sér  þessa  list  eru  auövitað  læknar,  því  einmitt  lækn- 
ana  skiftir  mestu  hvernig  umhorfs  er  innan  i  fólki,  þeirra 
hlutverk  er  það  oft  og  einatt  »að  rannsaka  hjörtun  og 
nýrun«.  Auk  læknanna  þurfa  og  ýmsir  iðnaðarmenn  á 
þessari  list  að   halda  og  skal  nánara   vikið  að  þvi  síðar. 

Alt  er  þetta  bundið  við  geisla  þá  sem  Röntgens- 
geislar  kallast.  Nú  eru  liðin  rétt  20  ár  síðan  þýzkur 
eðlisfræðingur,  Wilhelm  Konrad  Röntgen^  þáverandi 
prófessor  við  háskólann  i  Wiirzburg,  fann  geisla  þá  sem 
við  hann  eru  kendir;  sjálfur  nefndi  hann  upprunalega 
geislana  X  -  g  e  i  s  1  a  og  eru  þeir  líka  of t  nefndir  því 
nafni  meðal  visindamanna. 

Eðli  geislanna.  Það  var  engin  f urða  þó  mönn- 
um  þætti,  þegar  í  byrjun,  geislar  þessir  næsta  einkenni- 
legir,  sérstaklega  i  samanburði  við  þá  geisla,  sem  allir 
þekkja  eitthvað  til  —  Ijósgeislana.  R-geisIar  ^)  eru  ósýni- 
legir,  þ.  e.  a,  s.  þeir  hafa  ekki  áhrif  á  nethimnu  augans 
eins  og  Ijósgeislar.  MikiU  munur  er  á  hvernig  Ijósgeislar 
og  R-geisIar  fá  komist  gegnum  ýmsa  hluti.  Ljósið  fer  eins 
og  allir  vita  hæglega   gegnum   gler,    en   R-geisIar   miklu 


')    Til  styttingar  kalla  eg  Röntííensgeisla  í  grein  þessari  R-geisla, 
Jlöntgensskoðan  R-skoðan  o.  s.  frv. 


-SkirDÍr.  Röntgensgeislar.  83 

^idur;  þeim  gengur  aftur  á  móti  miklu  betur  að  kom- 
ast  í  gegnum  venjulega  gluggahlera  úr  timbri,  heldur 
-en  nokkurnveginn  þykka  gluggarúðu.  í  raun  og  veru 
komast  R-gei8lar  inn  i  eða  gegnum  alt  sem  á  vegi  þeirra 
verður,  en  þó  er  mjög  mikill  munur  á  hve  mikið  viðnám 
«fnin  veita  þeim ;  erfiðast  gengur  þeim  gegnum  málma, 
«n  stöðvast  þó  ekki  á  rás  sinni  af  málmþynnum.  Venju- 
legur  fatnaður  tefur  sama  og  ekkert  fyrir  þessum  furðu- 
legu  geislum  og  stæði  þvi  í  rauninni  nokkurnveginn  á 
sama  hvort  sjúklingar  væru  skoðaðir  með  geislum,  í  föt- 
unum  eða  berir,  ef  ekki  væru  í  fatnaði  manna  hringjur^ 
tölur,  krækjur  og  prjónar,  sem  trufla  skoðunina.  —  Það 
■er  kunnugt,  að  Ijósgeislar  brotna  þegar  þeir  lenda  skáhalt 
t.  d.  á  gleri  eða  vatnsfleti ;  þetta  gera  R-geislar  ekki,  þeir 
breyta  aldrei  stefnu  sinni,  líta  hvorki  til  hægri  né  vinstri. 
R-geislar  geta  valdið  »glóri«  (fluorescens)  þ.  e.  a.  s.  komið 
sumum  efnura  til  þess  að  lýsa  í  myrkri;  þetta  eðli  geisl- 
anna  er  notað  til  þess  að  framleiða  skuggamyndir  við 
Ævokallaða  Röntgenslýsing,  sem  siðar  mun  vikið  að. 
—  Loks  valda  R-geislar  efnabreytingum  og  mest  er  um 
■vert  í  þessu  efni,  að  þeir  hafa  sömu  áhrif  og  Ijósgeislar 
-á  venjulegar  Ijósmyndaplötur. 

Myndun  geislanna.  Til  þess  að  f ramleiða 
:R  geisla  þarf  rafmagn;  straumurinn  þarf  ekki  að  vera 
mjög  sterkur,  en  hafa  verður  hann  mjög  háa  spennu. 
Rafmagnsspenna  er  mæld  í  Voltatali.  Spenna  þess  straums, 
sem  hafður  er  til  Ijósa,  er  venjulega  220  eða  110  Volt, 
stundum  enn  lægri;  við  framleiðslu  sterkra  R-geisla  þarf 
spenna  rafmagnsins  að  vera  margir  tugir  þúsunda  Volt. 
Straumi  með  þessari  geysiháu  spennu  er  svo  veitt  gegn- 
um  Röntgenslampa,  þeir  eru  úr  næfurþunnu  gleri.  R-lamp- 
-ar,  sem  notaðir  eru  á  seinni  árum,  eru  oftast  nær  hnött- 
óttÍT,  á  stærð  við  mannshöfuð  eða  minni;  þessi  stóru  gler- 
hylki  eru  dæld  nærri  alveg  lofttóm.  Rafmagnsstraumnum 
-er  veit't  að  lampanum  á  tveim  stöðum,  um  forskaut  og  bak- 
fikaut,  og  streymir  svo  gegnum  lampann.  Eg  gat  þess,  að 
R-lamparnir   væru   nærri   því   alveg   lofttómir   og  er  því 

3 


84  £öiitgeÐ8geislar.  Skiniirv 

skiljanlegt  að  rafmagnsstraumurinn  þarf  að  vera  há-spent- 
ur  til  þess  að  komast  leiðar  sinnar  gegnum  lampann^ 
Þeir  sem  nasasjón  hafa  af  rafmagnsfræði  munu  kannast 
við  svokallaða  bakskautsgeisla  (Katode-geisla);  þeir 
myndast  þegar  rafmagnsstraumi  er  hleypt  gegnum  gler- 
hylki,  sem  að  mestu  leyti  eru  lofttóra,  t.  d.  R-lampav 
Nú  er  þvi  svo  til  hagað,  að  þessir  bakskautsgeislar,  á  rás- 
sinni  inn  i  lampanum,  skella  á  sérstakan  stað,  andskautið,. 
sem  oftast  er  haft  úr  volframi  eða  öðrum  torbræddura 
málmi ;  og  einmitt  á  þessum  ákveðna  litla  bletti,  þar  sera 
bakskautsgeislarnir  mætast  og  verða  fyrir  mótstöðu,. 
myndast  aðrir  geislar,  R-geislar  eða  X-geislar,  sem  svo- 
streyma  gegnum  glervegg  lampans. 


Xotkun  Röntgen8geisla  við  sjúkdóma. 

R-geisla  nota  læknar  sumpart  beinlínis  til  lækninga^ 
surapart  til  skoðunar  á  sjúklingum,  til  þess  að  leita  frekari 
vitneskju  um,  hvað  gangi  að  sjúklingunum,  heldur  en  hægt 
er  að  fá  með  öðru  móti.  Sjúklingana  má  skoða  á  tvennan 
hátt  með  R-geislura;  í  fyrsta  lagi  raeð  svo  nefndri  Rönt- 
genslýsing,  sera  sýnir  skuggarayndir  af  hffærunum  og 
hreyfingu  þeirra,  t.  d.  hjartans  og  meltingarfæranna ;  l 
öðru  lagi  með  þvi  að  taka  Röntgensrayndir  á  Ijósraynda- 
plötur,  framkalla  þær  svo  og  fara  að  öðruleyti  með  þær 
sem  venjulegar  Ijósmyndir.  Það  sera  einna  fyrst  var 
skoðað  með  R-geislum  voru  beinbrot  og  ýmsir  aðskota- 
hlutir  (corpora  aliena). 

Aðskotahlutir.  Svo  nefnast  þeir  hlutir,  sem 
komast  inn  i  líkamann  og  eiga  þar  ekki  heima,  t.  d.  saum- 
nál,  er  kann  aö  brotna  i  fingri  á  saumastúlku  eða  pen- 
ingur,  sem  barni  verður  á  að  gleypa;  það  er  næsta  ótrú- 
legt  hvað  fólk  getur  gleypt  i  sig,  ekki  síst  börn  og  geð- 
veikir  menn.  Flest  af  þessu  dóti  gengur  niður  af  sjúkl- 
ingunum  raeð  saurnura,  en  getur  þó  stundum  staðið  fast  1 
vélindÍHU  eða  neðar  í  meltingarfærunum.    Það  viU  nú  svo- 


Skirnir. 


RöntgeaBgeislaT. 


vel  til  að  mjög  raargir  aðakotahlutir  eru  úr  málmi,  svo 
sem  prjónar  og  peningar,  öngulbrot,  högl  og  byssukúlur; 
alt  þetta  kemur  vel  fram  i\.  R-myndum;  ennfremur  miS 
nefna  hluti  úr  gúmmi,  t.  d.  falska  góma  sem  stundum 
hrökkva  ofan  í  fólk,  og  gleri,  sérstaklega  ef  um  blýgh-r 
cr  að  ræða.  I  stríði  því,  sem  nú  geysar  i  Norðurálfunni, 
eru  auðvitað  ógrynnin  öll  af  særðum  hermönnum  skoðaðir 
mcð  geislunum  til  þess  að  leita  uppi  byssukúlur  og  flísar 


1 

tÉ^- '' 

t    ^ 

-,. 

s 

>^ 

'QH 

p'''-' ^^Ké^^P 

^                       .^mm^ 

^H^^H 

1 

í 

b 

" 

Nálarbrot  i  hendi  saamaHtúlkn, 


úr  sprengikúlum,  sem  oft  þarf  að  ná  út  til  þess  að  skot- 
sárin  geti  gróið.  Sérstakir  Röntgensvagnar  eru  útbúnir 
með  geislatækjum,  sera  nauðsynleg  eru  til  þesskonar 
skoðana,  og  raá  því  heita  svo  að  særðu  herraennirnir  séu 
geislaðir  á  sjálfum  vígvellinum. 

R-skoðunin  sýnir  ekki  eingöngu  hvort  þessir  annar- 
legu  hlutir  hafa  inn  í  hkamann  komist  og  orðið  þar  eftir,. 
en  á  þvi  getur  stundum  leikið  vafi;  geislarnir  leiða  Hka 
í    IjóB    nákvæma    legu  hlutarins,  inni  i  holdi  sjúklingsins 


«6 


Röntgensgeislar. 


Skirnir. 


og  einmitt  þetta  er  mikilsvert  fyrir  skurðlækninn  þegar  til 
skurðarins  kemur;  oft  er  ótrúlega  eríitt  að  finna  smáa 
hluti,  t.  d.  nálarbrot,  sem  stundum  getur  færst  til  langar 
leiðir  frá  þeim  stað,  sem  það  stakst  i. 

Beinbrot.  Sá partur mannlegs likama, sem bezt kem- 
ur  fram  á  R-myndinni,  eru  beinin,  og  má  þakka  það  kalkinu, 
sem  í  beinunum  er;  allskonar  sjúkdómar  í  beinum  koma 
líka  greinilega  fram,  þar  á  meðal  b  e  i  n  b  r  o  t.  Oft  er 
læknirinn    i    vafa   um   hvort  bein  sé  brotið  eða  ekki,  en 


BrotÍDn  fótleggar. 


varla  getur  farið  hjá  því  að  slikt  komi  fram  á  R-mynd. 
Þar  að  auki  getum  við  lesið  ýmislegt  annað  út  úr  mynd- 
inni.  Sé  sjúklingurinn  skoðaður  þegar  búið  er  að  koma 
brotinu  i  stellingar  og  binda  um  það,  sýnir  R-skoðuriin 
hvort  beinpipunum  hefir  verið  kipt  í  það  lag,  sem  nauð- 
synlegt  er  til  þess  að  þær  geti  gróið  saraan.  Eg  sagði, 
að  sjiikiinginn  mætti  skoða  eftir  að  lokið  væri  við  að 
binda  um  brotið,  því  myndin  af  brotinu  getur  orðið  vel 
skýr  í  gegnum  gipsumbúðir  eða  þó  geislamir  þurfi  að  fara 
gegnum  pappa-  eða  tréspelkur.  Sjúklingunum  er  auðvitað 
miklu  þægilegra  og  þjáningaminna  að  ekki  þarf  að  hrófla 


Sklrnir.  RöDtgensgeislar  87 

við  umbúðunum  meðan  skoðunin  fer  fram.  Ef  myndin 
sýnir  að  beinpípurnar  séu  skakt  settar  saman,  er  auð- 
veldara  að  laga  slíkt  undir  eins,  heldur  en  brjóta  brotið 
upp  seinna,  ef  skakt  grær  saman.  Stundum  sýnir  R-skoð* 
unin  að  brotið  muni  ekki  gróa  án  uppskurðar;  svo  iU- 
kynjuð  geta  beinbrot  verið.  Ekki  sizt  eru  það  bein  her- 
mannanna,  sem  oft  mölbrotna  svo  af  sprengingum,  að 
herlæknarnir  þurfa  á  allri  list  sinni  að  halda  til  þess  að 
bjarga  hinura  brotna  lim. 

L  i  ð  h  1  a  u  p.  Annar  sá  sjúkdómur,  sem  oftast  orsak- 
ast  af  slysum,  eru  1  i  ð  h  1  a  u  p.  Oftast  nær  eru  þau  svo 
greinileg,  að  ekki  er  um  neitt  að  villast,  en  stundum  er 
læknirinn  þó  í  vafa  um  sjúkdómsgreininguna,  sér  i  lagi 
ef  beinin  eru  bæði  brotin  og  hlaupin  úr  liði;  það  gefur  að 
skilja,  að  þá  verður  alt  fióknara;  mjög  algengt  er  að 
samtimis  liðhlaupinu  kvarnist  meira  eða  minna  úr  beininu. 
Liðhlaupin  er  hægðarleikur  að  sjá  með  geislunum,  eins 
má  skoða  sjúklinginn  eftir  að  búið  er  að  kippa  i  liðinn  til 
þess  að  aðgæta  hvort  það  hafi  tekist  rétt.  Meðfædd  lið- 
hlaup  eru  ekki  óalgeng,  sérstaklega  i  augnakörlunjm  Vi5 
lækning  á  þessum  sjúkdómum  er  R-skoðun  ómissandi. 

Beinbrot  og  liðhlaup  eru  ekki  einu  sjúkdómarnir  i 
beinum  og  liðaraótum,  sem  Rskoðunin  leiðir  í  Ijós.  R- 
skoðun  kemur  oft  að  góðu  haldi  við  ýmsar  bólgur,  t.  d. 
berkla  og  fransós,  i  beinhimnu  og  beinura ;  oft  gref ur  veik- 
in  sig  inn  í  sjálf  liðaraótin.  Sérstaklega  eru  þessar  R- 
myndir  læknunura  góð  hjálp  þegar  um  líkarashluti  er  að 
ræða,  sera  erfitt  er  að  koniast  að  með  aðra  skoðun,  t.  d. 
ef  skerad  er  í  hryggjarliðum.  Berklaveiki  í  beinum  — 
b  e  i  n  á  t  a  —  lýsir  sér  margvíslega.  í  nafninu  beináta 
felst  það,  að  sjúkdómurinn  éti  upp  beinin,  þ.  e.  a.  s.  i 
beinvefinn  kemur  drep ;  hann  eyðist  og  i  stað  hans  raynd- 
ast  holur  i  beinið  fuliar  af  grefti;  holur  þessar  eru  oft 
rajög  skýrar  á  R-rayndum.  Ef  beinátan  er  á  yfirborði 
beinsins,  litur  oft  út  á  R-myndinni  sem  nartað  eða  na£:að 
hafi  verið  í  það. 

Börn    og    unglingar   fá   stundum  illkynjaðar  bólgur  í 


«« 


Röntgensgeislar. 


Skirnir. 


t)cinmerg  og  beinhimnu,  sem  stafa  af  öðrum  eóttkveikj 
um  Afleiðing  þessa  sjúkdóms  er  oft  að  drep  kemur  í 
stærri  eða  smærri  parta  beinanna,  sem  ná  þarf  i  burtu 
til  þess  að  sjúklingnlim  batni.  R-myndirí  sýnir  nú  hvar 
þcssara  beinflísa  er  að  leita,  hve  stórar  þær  eru  og  hve 
margar;  það  má  geta  nærri,  að  skurðlæknum  kemur  vcl 
að  fá  þessa  vitneskju. 


OlDbogi  úr  liði. 

Sullir  setjast  stundum  að  í  beinum,  líka  krabba- 
tn  e  i  n  og  fleiri  mein,  sem  eru  gjörsamlega  banvæn,  nema 
hægt  sé  að  taka  i  burtu  þann  líkamshluta,  t.  d.  hand 
legginn,  sem  meinið  hefir  sezt  í.  R-skoðunin  er  oft  ómet- 
anleg  hjálp  til  þess  að  komast  að  raun  um  sjúkdóminn  í 
tæka  tíð;  undir  þvi  er  alt  komið. 

T  e  n  n  u  r.  Tannlæknar  nútimans  kappkosta  að  varð- 
veita  sem  mest  af  tönnum  sjúklinganna,  en  draga  sem 
fæstar  út;  ennfremur  rétta  þeir  tennur,  er  skakkt  standa. 
R-myndir   af  tönnum  sýna  nú  tannlæknunum  þann  hluta 


fikirnir.  Rönt^enigeislar.  "^9 

tannarinnar,  sem  falinn  er  i  tannholdi  og  kjálkabeinum, 
og  má  oft  mikið  á  því  græða;  oft  sjást  ígerðir  utan  um 
tannrætur,  rótabrot  sem  leynast  kunna  i  kjálkanum  og 
ýmislegt  viðvíkjandi  óskipulegri  tannmyndun. 

Þvagfærin.  Af  svokölluðum  innvortis  Bjúkdómum 
"voru  það  sjúkdómar  i  nýrum  og  þvagblöðru,  sem  menn 
■fóru  einna  fyrst  að  ekoða  með  R-geislum,  sérstaklega 
'þegar  læknarnir  höfðu  grun  um  steinmyndanir  i  þessum 
liffærum.  Oft  lýsa  nýrnasteinar  sér  svo  greinilega,  með 
einkennilegum  kvölum  i  lendunum  og  blóði  og  jafnvel 
^másteinum  i  þvaginu,  að  ekki  er  uni  neitt  að  villast, 
enginn  vafi  leikur  á  um  nýrnastein.  En  oft  er  ástand 
Bjúklingsins  þannig,  að  læknirinn  er  ekki  viss  i  sinni 
fiök.  Fram  úr  þessum  efa  getur  R-skoðunin  oftast  ráðið, 
því  mönnnm  telst  svo  til,  að  ekki  séu  nema  2%  af  stein- 
iim,  sem  ekki  koma  i  Ijós  við  skoðunina ;  R-skoðunin  hefir 
það  líka  fram  yfir  aðrar  rannsóknaraðferðir  við  nýru  og 
þvagblöðru,  að  hún  er  sársaukalaus.  Læknar  eiga  sér 
áhald,  sem  blöðrukíkir  kallast ;  hann  er  færður  inn  ura 
þvagganginn,  inn  í  blöðruna,  og  hiin  svo  spegluð  innan 
með  raf magnsljósi ;  lika  eru  til  steinkannar  af  öðrum 
gerðum;  það  gefur  að  skilja,  að  slíkar  skoðanir  eru  ekki 
sársaukalausar  og  að  öðru  leyti  sjúklingunum  ógeðfeldar. 
TSÆyndirnar  sýna  ekki  eingöngu  tilveru  steinsins,  heldur 
og  hvort  um  fieiri  steina  en  einn  er  að  ræða,  hve  stórir 
steinarnir  eru  og  hvar  þeirra  er  að  leita  i  nýranu.  Vitn- 
eskjá  um  alt  þetta  kemur  auðvitað  að  góðu  haldi  á  und 
an  skurðinum,  þvi  öðruvísi  en  með  stórum  uppskurði  er 
ekki  hægt  að  losa  sjúklinga  við  nýmasteina,  nema  þeir 
«éu  Bvo  smáir,  að  sjúklingarnir  geti  kastað  þeim  af  sér 
■með  þvaginu. 

Mörgum  mun  kunnugt,  að  kalk  myndast  oft  í  lung- 
«m  berklaveikra.  Séu  menn  nú  haldnir  berklaveiki  í  nýr- 
um,  hleðst  þar  stundum  kalk.  Ef  svo  er,  kemur  það 
•flkýrt  fram  á  R-myndum.  Hæpið  er  að  verða  nokkurs 
vísari  um  aðra  nýrnasjúkdóma  en  þá,  er  þegar  hafa  ver- 
ið  taldir. 


40  Böntgensgeislar.  Skirnir^ 

Meltingarfærin.  Geislaskoðun  á  maga  og  þörm- 
um  er  mörgum  eríiðleikum  bundin,  enda  eru  meltingarfærin 
það  svið  likamans,  sem  R-læknunum  einna  siðast  tókst|a(y 
ráða  við.  Vélindi,  magi  og  garnir  eru  ósýnilegir  hlutir  á 
R-myndunum,  nema  gripið  sé  til  þeirra  ráða,  að  láta 
sjúklingana  neyta  fæðu,  er  kasti  sterkum  skugga  á  mynda- 
plötuna.  Þetta  er  sú  krókaleið,  sem  hugvitsömum  vis- 
indamönnum  heflr  hugkvæmst  eftir  margra  ára'*til- 
raunir.  Baríum  og  vismút  eru  efni,  sem  hræra  má 
saman  við  graut  og  gefa  sjúklingum  að  eta;  duft  þessi 
gera  það  að  verkum,  að  fæðan  og  meltingarfærin^koma 
fram  á  R-myndaplötuna  sem  greinilegur  skuggi. 

Nú  getum  við  rakið  leið  fæðunnar  frá  þvi  að  sjúkl- 
ingurinn  kyngir  henni  og  þangað  til  hún  er  komin^allar 
götur  niður  i  endagörn.  Við  látum  sjúklinginn  fá  sér 
vænan  baríum-grautarspón,  setjum  vélamar  i  gang  tii 
þess  að  geta  gegnlýst  vélindið,  gefum  sjúklingnum  merki 
þegar  hann  á  að  renna  niður  grautnum  og  sjáum  svo 
skuggamynd  —  lifandi  mynd  —  af  því,  hvernig  munn- 
fyllin  færist  ofan  vélindið.  Allar  R-lýsingar  verða  að 
gerast  i  koldimmu  herbergi.  A  heilbrigðu  fólki  gengur 
þetta  viðsfcöðulaust.  En  séu  þrengsli  einhverstaðar  — 
venjulega  vegna  krabbameins  í  vélindinu  —  sést  að  fæð- 
an  neraur  þar  staðar,  en  kemst  svo  misjafnlega  fljótt  í 
gegn,  eftir  þvi  hvað  þrengslin  eru  mikil. 

M  a  g  a  s  j  ú  k  d  ó  m  a  r.  Nú  er  fæðan  komin  ofan  i  m  a  g- 
ann.  Fyr  á  tímum  leituðu  sjúklingar  alt  af  meðalalækna^ 
ef  ólag  var  á  meltingunni;  nú  er  öldin  önnur.  A  vorum 
timum  eiga  margir  þessara  sjúklinga  heima  hjá  skurð- 
læknunum;  skurðlækningar  á  mögum  mannanna  eru  raarg- 
víslegar ;  ef  þrengsli  eru  í  vjelindinu  svo  að  fæðan  kemst 
ekki  eðlilega  leið  ofan  i  raagann,  er  stundum  rist  á  raagál 
sjúklingsins  og  gert  op  á  raagann  til  þess  að  koraa  raegi 
fæðu  þar  inn;  sé  maginn  siginn,  er  hann  saumaður  upp;. 
ef  um  magasár  er  að  ræða  eða  krabbamein,  er  reynt  a^ 
skera  það  burt;  séu  þrengsli  i  neðra  magaopinu,  er  raynd- 
aður    nýr    gangur   miUi   maga  og  garna.    Enginn    góður 


Skirnir. 


RuÐtgeoB/i^eitlar. 


41' 


læknir  gerir  þessa  skurði  án  þess  að  nákvœm  og  marg- 
vísleg  rannsókn  á  maganum  sé  á  undan  gengin;  mikila- 
verður  liður  á  þessari  raunsókn  er  skoðun  með  R-geisIum. 


Uagasár  (við  skaröið,  sem  X  stendor  viö). 


-43  Röntgensgeislar.  Akirnir. 

Þegar  sjúklingurinn  er  búinn  íið  fenna  fœðunni  nið- 
nr  i  magann  og  Rlýsingin  á  honum  byrjar,  er  margt  að 
athuga.  Fyrst  og  fremst  sést  lögun  magans,  sem  oft 
verður  óeðlileg,  ef  um  magasár  eða  krabbamein  er  að 
•ræða;  maginn  getur  jafnvel  tekið  svo  miklum  myndbreyt- 
;ingum  vegna  þessara  sjúkdóraa,  að  hann  greinist  i  tvo 
hluti  og  milli  þeirra  mjór  og  langur  gangur;  það  kalla 
læknar  stundaglasmaga.  Stundum  orsaka  s<árin  djúp  vik 
•eða  skorur  í  útlinur  magans.  Þá  er  athuguð  lega  magans, 
hvort  um  magasíg  sé  að  ræða;  ennfremur  sjást  hreyfing- 
ar  magavöðvanna ;  stundum  eru  þeir  slakir.  stundum  er  í 
iþeim  krampi. 

Mjógirnið  keraur  lítt  í  Ijós  við  R  skoðanir. 

Langinn  er  betri  viðureignai-;  þrengsli  sem  oftast 
-fitafa  af  meinsemd  eða  berklaveiki,  koma  oft  vel  fram; 
ennfremur  sést  hvort  langinn  er  siginn  eða  vaxinn  við 
þau  liffæri  sem  að  honum  liggja. 

L  i f  r  i  n.  Stundura  geta  geislarnir  sýnt  1  i  f  r  a  r  s  u  1 11, 
•en  ýmsar  ástæður  eru  til  þess,  að  R-skoðanir  á  lifrinnl 
•eru  miklum  vandkvæðura  bundnar. 

Gallsteinar  eru  miklu  erfiðari  viðureignar  en 
nýrnasteinar ;  gallsteinar  eru  flestir  kalklausir.  en  mynd- 
aðir  af  lífrænum  efnura ;  þess  vegna  er  rajög  hæpið  að 
leiða  þá  í  Ijós  á  R-myndunum. 

L  u  n  g  u  n,  Á  síðustu  árura  hefir  koraið  frara  ný  lækn- 
Ing  við  lungnatæringu.  ítalskur  læknir,  Forlanini 
að  nafni,  er  höfundur  þessarar  lækningar.  Hún  er  i  þvi 
fólgin,  að  stungið  er  á  sjúklingnura  og  lofti  blásið  inn  í 
Ijrjósthol  hans,  inn  að  lunganu  sera  sjúkt  er.  Tilætlunin 
er  sú,  að  loftið  sera  inn  er  blásið  þrýsti  svo  fast  að  lung- 
anu,  að  það  hætti  að  hreyfast  i  hvert  sinn  er  sjúklingur- 
inn  dregur  andann.  —  Fái  raaður  berklaveiki  í  úlnliðinn, 
-eru  lagðar  um  hann  gipsumbúðir,  til  þcss  að  liðamótin 
fál  fullkorana  ró  og  hvild;  þvi  raargfcngin  reynsla  er  fyr- 
ir  því,  að  ef  svo  er  um  búið,  cru  bezt  skilyrði  fyrir  bata. 
Að  sínu  leytl  er  eins  farið  með  lungað;  loftið  sem 
Jblásið    er    inn   i   brjóstholið    kemur   þvi  í  ró  með  því  að 


^kiroir.  RöntgensgeÍBlar.  43 

þrýsta  því  saman.  Menn  kunna  nú  að  spyrjn,  hvað  þetta 
komi  R-geislunum  við.  En  svo  er  mál  með  vexti,  að 
innblásturslækningin  er  ýmsum  erfiÖleikum  bundin,  sér- 
«taklega  er  erfitt  fyrir  læknirinn  að  fá  vissu  fyrir  þvi 
með  venjuiegri  hlustun  hvað  líður  samdrætti  lungans;  oft 
-er  lungað  að  meiru  eða  minna  leyti  eamloðandi  siðunni,  en 
sá  samvöxtur  þarf  að  losna.  R  skoðunin  sýnir  nú  nákvæm- 
lega  hvað  líður  samdrætti  lungans,  hve  langt  hann  er  á 
veg  kominn  og  hvort  yfirleitt  eru  nokkur  tiltök  að  koma 
þessari  lækningu  við.  Síðan  þessar  lækningar  fóru  að 
tíðkast  hafa  flest  heilsuhæli  fyrir  brjóstveika  eignast 
R  áhöld. 

Oft  er  það,  að  hlustunin  ein  getur  ekki  skorið  úr  hvort 
sjúklingur  hafi  tekið  lungnatæringu,  né  heldur  á  hve  háu 
stigi  hún  kann  að  vera.  Það  er  þvi  ekki  einhlítt  að 
hlusta  lungun,  stundum  verður  að  visa  sjúklingnum  til 
R-læknis  til  þess  að  »sitja  fyrir«.  Þar  sera  skemd  er  í 
lungunum,  koma  fram  skuggar  á  myndinni. 

Aðrir  sjúkdómar  í  lungum,  svo  sera  igerðir,  sullir  og 
krabbaraein,  sjást  oft  vel;  lika  vessi  i  brjóstholinu,  vegna 
brjósthimnubólgu. 

H  j  a  r  t  a  ð.     R-lýsingin  sýnir  hvernig  hjartað  dregst 
saman  og  þenst  út  við  hvert  hjartaslag.     Aðallega  er  það 
stærð  hjartans,  sem  keraur  til  greina  að  athuga  raeð  geisl- 
uiium;  rayndir  af  hjartanu  verða  ekki  skýrar  nematekn 
ar  séu  á  örlitlura  parti  úr  sekúndu. 

Sá  eiginleiki  Rgeislanna,  sera  vér  hingað  til  aðallega 
höfura  skýrt  frá,  er  geisla-k  rafturinn,  hvernig  geisl- 
amir  bruna  gegn  ura  raannlegt  hold  án  þess  að  raissa 
kraftinn  að  raiklnm  raun.  Vér  dáurast  að  hve  hæglega 
vér  i  lifanda  lifl  raeð  hjálp  geislanna  fáura  séð  okkar 
eigin  beinagrind  eins  og  hún  verður  þegar  vér  höfum 
legið  áratugi  i  gröf  vorri;  vér  sjáum  lungun  og  þindina 
hreyfast  við  andardráttinn,  hjartað  dragast  sundur  og 
flaman,  og  magann  melta  það.  sem  í  hann  er  látið;  vér 
getum  sýnt  h  rayndaplötura,  svart  á  hvítu,  hvernig  kven- 
íólkið    afmyndar   brjósthol    og   kviðarhol    mcö  strengdum 


44  Röntgensgeislar.  Skirnir^ 

»líf8tykkjura«,  og  óteljandi  aðra  —  óverðskuldaða  —  sjúk- 
dóma  leiða  geislarnir  í  Ijóa.  Lesandanum  mun  varla 
blandaat  hugur  um,  að  geislarnir  eru  læknunum  ómetan- 
leg  hjálp  til  réttrar  sjúkdómsgreiningar  (diagnose),  en  vi&- 
það  styðst  aftur  rétt  meðferð  á  sjúklingunura. 

R-lækningar.  Auk  þessarar  miklu  hjálpar,  seiB' 
geislarnir  láta  læknum  og  sjúklingum  i  té,  eru  R-geislar  líka 
notaðir  beinhnis  t  i  1  1  æ  k  n  i  n  g  a,  til  þess  að  vinna  bug^ 
á  sumum  sjúkdómum;  þetta  geta  geislarnir  einir,  áa 
þess  að  stuðst  sé  við  aðrar  lækningaaðferðir.  Nokkm 
eftir  að  læknar  fóru  að  nota  R-geisIa  kom  það  í 
Ijós,  að  geislarnir  höfðu  mikil  áhrif  á  mannlegt  hold^ 
þvi  miður  kom  þetta  í  fyrstu  fram  með  sorglegu  móti. 
R-Iæknarnir  urðu  varir  við  skaðvæn  áhrif  geislanna  á 
hörund  sitt;  þeir  fengu  illkynjuð  sár  á  hendur  sinar, 
Þessi  sár  fengust  oft  ekki  til  að  gróa,  en  átu  sig  inn  að 
beini  og  upp  eftir  handleggnum.  Sumir  R-læknar  og  ein* 
iðnaðarmenn,  er  unnu  að  tilbúningi  R-áhalda,  mistu  fing- 
ur  og  hendur;  stundum  myndaðist  krabbamein  í  sárun- 
um  og  reið  það  auðvitað  þessum  ógæfusömu  mönnum  a^ 
fullu.  Eldri  læknarnir  á  R-stofnunum  erlendis  bera  flestir 
einhverjar  menjar  eftir  skemdir,  sem  hörund  þeirra  hefir 
orðið  fyrir  af  R-geisIunum.  Allar  þessar  hörmungar  stafa 
af  þvi,  að  i  fyrstu  vissu  menn  ekki  hve  hættulegir  geisl- 
arnir  geta  verið,  ef  hörundinu  er  ofboðið.  R-Iæknamir 
skeyttu  þvi  engu,  þótt  hendur  þeirra  yrðu  stöðugt  fyrir 
áhrifum  geislanna,  og  dagleg  störf  R-læknanna  eru  þannig^ 
vaxin,  að  þeim  er  stórkostleg  hætta  búin,  nema  sjerstök- 
um  varúðarreglum  sé  beitt.  Nii  verja  R-læknar  hendur 
sínar  með  því  að  brúka  hanzka  úr  blýi  og  gúmmí;  lika 
svuntu  úr  saraa  efni.  Enn  freraur  er  þvi  svo  hagað,  að- 
R-læknirinn  getur  staðið  i  skjóli  við  verndarvegg,  fóðrað- 
an  blýi,  meðan  R-Iamparnir  senda  frá  sér  geisla;  lækn- 
unum  ætti  þvi  að  vera  borgið,  ef  þeir  eru  altaf  á  verði^ 
en  misbrestur  vill  verða  á  þvi;  sjúklingunum  er  engÍD 
hætta  búin,   því   nú   hafa   menn   tæki   til  að  mæla  þann 


Skirnir.  Röntgeniigeislar.  4b 

mesta  skamt  af  R-geislum,  sem  bjóða  má  hverjum  manni 
án  þess  hann  saki. 

^ienn  kunna  nú  að  spyrja,  hvemig  nota  megi  tii 
lækninga  þessa  voða-geisla,  sem  brenna  sundur  hörund 
manna  og  jafnvel  valda  dauða  þeirra;  i  íijótu  bragði  virð- 
ist  einkennilegt,  að  slíkt  geti  orðið  sjúklingum  að  liði. 
Vandinn  er  að  finna  hinn  rétta  geisla  skamt,  sem  hefir 
fiin  áhrif  á  sjúkdóraa  þá,  eem  geislunum  er  œtlað  að  lækna, 
án  þess  að  vinna  líkamanum  tjón  á  nokkurn  hátt.  En 
veikt  hold,  t.  d.  krabbamein,  eyðist  miklu  fyr  af  R-geisl- 
unum  heldur  en  heilbrigða  holdið,  sem  næst  er  meininu, 
og  hér  má  þvi  með  geislunum  koma  ár  sinni  vel  fyrir 
borð.  R-læknarnir  ganga  á  lagið  og  stilla  svo  til,  að 
geislarnir  verki  hæfilega  lengi  á  meinsemd  þá,  sem  þeim 
■er  ætlað  að  eyða,  en  þó  ekki  svo  lengi  að  heilbrigðum 
liffærum,  sem  næst  eru  meininu,  staíi  hætta  af. 

Húðsjúkdómar.  Aðallega  eni  það  húðsjúkdómar 
og  meinsemdir,  sem  læknaðir  eru  með  R-geislum.  Eg  ætla 
að  nefna  fáeina  algengustu  sjúkdómana,  sem  dæmi.  E  x- 
€m  getur  verið  mjög  þrálátt;  það  læknast  oft  m.eð  geisl- 
unum,  jafnvel  þótt  sjúklingarnir  hafi  verið  verið  veikir  i 
mörg  ár  og  reynt  ótal  smyrsli.  K 1  á  ð  i  er  einn  hinn 
þrálátasti  og  erfiðasti  sjúkdómur;  eg  á  ekki  við  kláða, 
8em  stafar  af  kláðamaurum;  en  það  eru  til  sjúklingar, 
sem  eru  viðþolslausir  af  kláða  án  þess  að  hægt  sé  að 
finna  orsök  til  þess.  Mjög  oft  er  það  kláði  við  endaþarm- 
inn  eða  fæðingarstaðinn,  sem  um  er  að  ræða;  þetta  er 
ilt  ástand  og  oftast  versnar  um  allan  helming  þegar  þess- 
ir  veslings  sjúklingar  taka  á  sig  náðir  og  leggjast  til 
svefns,  vegna  rúmhitans.  R-geislar  eru  eina  lækningin, 
sem  dugir  við  þessum  óþægilega  kvilla. 

Margir  munu  kannast  við  tjöruleppinn,  sem  hafður 
var  við  geitnakollana  i  gamla  daga.  Eina  ráðið  til  þess 
að  lækna  g  e  i  t  u  r  er  að  ná  rækilega  i  burtu,  meö  rót- 
imi,  höfuðhárunum  á  þeim  blettum,  sem  geitumar  eru,  og 
hafa  menn  lengi  vitað  það;  en  þetta  er  ekkert  áhlaupa- 
verk.    Ef   okkar   höfuðhár   væru  talin,   sæist  bezt  hvilík 


46  Röntgensgeislar.  *  Skirnir^ 

vinna  það  er  fyrir  læknana,  að  reita  með  töng  eitt  og  eitt 
hár  í  senn,  ef  til  vill  úr  mestum  hluta  kollsins.  Það  er 
óneitanlega  fljótlegri  aðferð,  að  srayrja  tjöru  á  lepp,  emella 
honum  ofan  í  geítnakollinn,  lofa  houum  að  límast  vel  föst-^ 
um  og  rykkja  svo  leppnum  upp  með  öUu  sem  honunk 
fylgir.  Fleiri  en  þeir,  sem  beinhnis  eru  hársárir,  muna 
hafa  kveinkað  sér  við  þessa  lækningu.  —  R-Iækningin 
leysir  hér  úr  öllum  vanda;  afmældum  skamti  af  geislun- 
um  er  hleypt  á  hársvörðinn ;  ef tir  rúmar  tvær  vikur  fara- 
hárin  að  losna  og  detta  út;  með  þeim  hluta  hársins,  sem- 
falinn  er  í  hársverðinum,  fylgir  sveppurinn,  sem  sjúkdómn- 
um  veldur;  þar  með  er  sjúkdómurinn  læknaður;  eftir 
verður  sköllóttur  blettur,  en  eftir  nokkrar  vikur  kemur 
hárvöxtur  á  ný.  Á  þessu  sumri  hefi  eg  haft  undir  hendl 
á  Röntgensstofnun  háskólans  fjóra  sjúklinga  með  geitur;  ein 
stúlka  var  búin  að  hafa  sjúkdóminn  í  tíu  ár.  Höfuðið  var 
svo  útsteypt,  að  eg  neyddist  til  að  gera  hana  alsköllótta;. 
það  er  einkennilegt  að  sjá  ungar  stúlkur  þannig  leiknar.  Nú; 
hafa  allir  þessir  sjúklingar  á  ný  góðan  og  þéttan  hárvöxt 
og  hafa  nú  feugið  bót  á  sínum  langvinna  sjúkdómi.  Marga 
fleiri  húðsjúkdóma  eru  geislarnir  notaðir  við,  en  of  langt 
yrði  að  fara  út  í  það  hér. 

Algengur  kven-sjúkdómur  eru  æxli  á  móðurlífinu  og 
fylgir  þeim  oft  mikill  og  langvarandi  blóðmissir.  Ef  sjúk- 
dóraurinn  er  á  háu  stigi,  var  áður  fyr  ekki  um  annað  a^ 
tala  en  uppskurð ;  nú  er  fengin  reynsla  fyrir  þvi,  að  marg- 
ir  af  þessum  sjúklingum  læknast  með  geislum  og  kom' 
ast  þannig  hjá  meiri  háttar  uppskurði. 

M  e  i  n  s  e  m  d  i  r.  Kærkomnastar  eru  R-lækningarnar 
án  efa  sjúklingum  með  illkynjuð  mein,  þ.  á.  m.  krabbamein^ 
sem  óefað  er  eá  sjúkdómur,  sera  almenningur  er  einna 
hræddastur  við;  það  er  heldur  ekki  að  furða,  því  fáir 
þessara  sjúklinga  fá  aftur  heilsu  sina.  Án  þess  að  móðga 
skurðlæknana  má  óhætt  fullyrða,  að  margir  slíkir  sjúkl- 
ingar  eru  skornir,  en  fáum  batnar.  Flestir  læknar  eru  nú 
sammála,  um  að  R-geislar  séu  góð  hjálp  í  baráttunni 
við    illkynjaðar  meinsemdir.    Skilyrðið    er,,  að  meinið  sé 


Skírnir.  Röntgensgeislar.  47* 

nálægt  yfirborði  líkamans,  en  ekki  i  innýflunum.  —  Tök- 
um  til  dærais  að  kona  hafi  krabbaraein  i  brjóstinu ;  raein- 
ið  er  skorið  burt  og,  oftast  hepnast  það  vel.  En  hættan^ 
er  að  sjúkdóraurinn  taki  sig  upp  aftur  eftir  lengri  eða 
skemri  tíma  af  því  að  ekki  hefir  með  hnifnura  náðst  al- 
veg  fyrir  rætur  raeinsins.  Nú  er  Rgeislum  hleypt  á 
Bárin  opin  eða  eftir  að  þau  hafa  verið  saurauð  saman,  tit 
þess  að  eyða  því  sera  cftir  kann  að  vera  af  raeininu,  en 
ekki  sjáanlegt  þegar  skorið  var.  Stundura  eru  geislarnir 
lika  notaðir  án  þess  að  skorið  sé  fyrst,  t.  d.  við  krabbaraein 
i  vörinni,  sera  ekki  eru  óalgeng,  sérstaklega  á  karlmönnum, 
sem  reykja  pípu.  Of t  fá  þessir  sjúklingar  bata  með  skurði, 
en  hér  fylgir  böggull  skamrarifi,  þvi  að  við  skurðinn 
missir  sjúklingurinn  stærri  eða  smærri  parta  úr  vörinni; 
hjá  þessu  raá  sneiða  með  geislalækningunni. 

Eg  hefi  að  eins  drepið  á  algengustu  K-lækningar,  en 
ætla  auðvitað  ekki  að  rekja  alla  sjúkdóma,  sem  hægt  er 
að  nota  geislana  við.  Eg  gizka  á,  að  einhverjum  fijúgi 
nú  i  hug,  hvort  þessar  lækningar  séu  ekki  mjög  sárar, 
fyrst  geislarnir  geta  skaðskemt  svo  hold  raanna,  sera  fyr 
er  getið,  en  það  eru  R-Iækningar  ekki;  þær  eru  alger- 
lega  sársaukalausar.  R-geisIarnir  eru  i  eðli  sínu  og  áhrif- 
um  ákaflega  einkennilegir.  Svo  sera  að  ofan  er  getið, 
eru  R-geisIar  ósýnilegir,  hafa  ekki  áhrif  á  sjóntaugaruar, 
bera  þvi  enga  birtu,  en^  geta  þó  koraið  öðrura  hlutum 
til  þessj  að  skína  skært.  Eins  er  það,^  að^  Rgeislar 
hafa  ekki  áhrif  á  tilfinningataugar  hörundsins,  valda 
því  engura  sársauka,  en  geta  þó  þegar  frá  liður 
valdið  djúpura  sárura.  Þetta  er  afar  einkennilegt  og  ein- 
stakt;  geislarnir  eru  tveggja  handa  járn  og  ekki  óvita 
meðfæri.  Það  sera  gerir  oss  unt  að  færa  oss  i  nyt  bless- 
unarrík  áhrif  geislanna  eru  afrek  R-vísindanna,  sera  kenna 
R-Iæknunura  að  raæla  sjúklingunura  tiltekinn  geislaskarat^ 
sera  á  við  sjúkdóra  þeirra,  en  vinnur  þeira  ekki  tjón  að  neinu 
leyti;  en  mönnura  skilst,  að  R  lækningar  eru  ábyrgðar- 
mikið  starf. 


^8  Röntífensgeislar.  Skirnir. 

Notkun  Rðntgensgeisla  i  idnadi. 

Því  fer  fjarri,  að  læknarnir  séu  cinir  ura  að  hagnýta 
sjer  R-geislana.  Sjálfum  tókst  prófessor  Röntgen,  sköramu 
•^ftir  að  hann  fann  geislana,  að  taka  R-raynd  af  byssu- 
hlaupi;  á  myndinni  kora  ekki  eingöngu  fram  patrónan, 
fiem  byssan  var  hlaðin,  heldur  sást  lika  missmiði  á  byssu- 
hlaupinu;  það  kora  i  Ijós,  að  hlaupið  var  ekki  alstaðar 
jafnþykt.  Þetta  varð  til  þcss  að  raenn  tóku  að  nota 
geislana  við  vopnasmíði  og  annan  m  á  1  ra  i  ð  n  a  ð. 
Það  er  ekki  lítils  vert  að  geta  fundið  sraásprungur  eða 
aðrar  ósýnilegar  misfellur  á  byssuhlaupum  áöur  en  farið 
er  að  skjóta  úr  þeira;  slíkt  keraur  greinilega  frara  á  R- 
myndunum.  Geislarnir  koma  með  þessu  í  veg  fyrir  slys, 
sem  annars  gætu  hlotist  af  skotvopnura  þessura.  I  járn- 
verksmiðjunum  eru  járnbútar  og  steyptar  súlur  stundum 
skoðaðar  með  R-geislum  til  þess  að  tryggja  sér  að  ekkl 
séu  í  þeim  sprungur  eða  holur,  er  veikt  geti  burðarafl 
þeirra  um  of;  jafnvel  gegnura  panzraðar  stálplötur  kora- 
ast  geislarnir  og  sýna  misfellur  í  þeim.  Mönnura  gæti 
dottið  i  hug  að  þessum  furðulegu  geislum  væri  enginn 
hlutur  ómáttugur. 

í  verksmiðjum,  sem  búa  til  s  í  m  a  (kabel)  til  raf- 
magnsveitu,  vinna  geislarnir  mikið  gagn,  þvi  hvergi  má 
vera  slit  á  þræðinum.  Símarnir  eru  eins  og  menn  vita 
stundum  margar  mílur  að  lengd;  þó  ekki  sé  neraa  sraá 
sprunga  gegnum  símann  á  einum  einasta  stað,  er  alt 
ónýtt;  þá  stöðvast  rafmagnsstrauraurinn  i  rás  sinni  eftir 
símanum.  Slik  raissmiði  koma  iðulega  fyrir  í  verksraiðj- 
unum,  en  með  geislura  má  á  skömraum  tima  skoða  margra 
kilómetra  langan  þráð  og  finna  bilun  á  honum.  —  I  fyrra 
fikoðaði  eg  á  Röntgensstofnun  Háskólans  slitinn  sæsímaaf 
Vestfjörðum,  og  kora  slitið  greinilega  fram. 

í  gimsteinaiðnaði  þarf  að  halda  á  öruggum 
aðferðum  til  að  greina  dýrustu  steinana  frá  þeim,  sem 
eru  minna  virði.  Nú  hafa  menn  fundið,  að  ýrasar  gira- 
Æteinategundir   varpa  mjög  misjafnlega  sterkum  skugga  á 


Slclrnir.  Hontgensgeitlar.  49 

R-rayndir.  Geislarnir  fara  t.  d.  næstum  þvi  eins  hæglega 
gegnum  demant  eins  og  loft  eða  vatn;  þannig  má  að- 
greina  tæran  demant  frá  8ilfurbergi,  hvítum  safír  eða 
tópassteinum,  sem  veita  geislunum  miklu  meira  viðnám 
og  gefa  því  sterkari  skugga.  Skirar  perlur  hleypa  lika 
geislunum  jafnhæglega  gegnum  sig  og  demant,  en  fals- 
perlur  miklu  síður. 

M  a  t  V  æ  1  i  eru  líka  stundum  skoðuð  með  R-geislum 
til  þess  að  leiða  í  Ijós  falsanir,  t.  d.  ef  matvælin  eru 
blönduð  ýmsum  litarefnum  úr  málmsamböndum ;  oft  geta 
eitranir  stafað  af  shkum  fölsunum. 

Fundur  R-geislanna  hefir  skapað  alveg  nýja  iðnaðar- 
grein,  sem  sé  tilbúning  allra  þeirra  dýru  og  margvislegu 
áhalda,  sem  notuð  eru  á  R-stofnunum.  Erlendis  eru  R- 
Ahöld  á  öllum  sjiikrahúsum,  nema  þeim  allra  minstu,  og 
flcst  heilsuhæli  þurfa  lika  á  R-vélum  að  halda.  Að  fram- 
leiðslu  R-tækja  vinna  tugir  þúsunda  iðnaðarmanna  í  vmB- 
um  löndum;  ein  verksmiðja  i  Berlin  segist  hafa  800  manns 
i  vinnu,  sem  eingöngu  starfa  að  R-iðnaði.  Vélarnar  taka 
stöðugt  breytingum;  með  hverju  ári  eru  þær  fullkomnað- 
.ar.  Þær  ganga  líka  mikið  úr  sér;  R-lampar,  sem  kosta 
hátt  á  annað  hundrað  krónur,  endast  venjulega  ekki 
nema  nokkra  mánuði,  stundum  bila  þeir  jafnvel  eftir 
fárra  daga  brúkun,  og  er  sjaldan  hægt  að  gera  við  þá. 
R-lækningarnar  hljóta  því  altaf  að  verða  dýrar. 


Hvað  eru  R-geislar?  Það  veit  enginn  með  vissú. 
Visindamennimir  starfa  stöðugt  að  lausn  þeirrar  gátu. 
Menn  gera  sér  aðallega  tvennskonar  hugmynd  um  hvað 
geislarnir  i  raun  og  veru  séu.  Onnur  kenningin  er  sú, 
að  R-geislar  séu  eins  og  Ijósgeislar  sveiflur  i  Ijósvakan- 
um;  sveiflulengdin  sé  aðeins  miklu  minni,  ef  til  vill  þús- 
und  sinnum  styttri  en  Ijóssveiflurnar,  og  komist  R-geisI- 
amir  þessvegna  svo  hæglega  inn  á  milli  frumagna  efn- 
anna  og  þannig  gegnum  þau ;  þetta  er  svokölluð  s  v  e  i  f  1  u- 
k  e  n  n  i  n  g.  Hin  hugmyndin,  sem  menn  gera  sér  um  insta 
eðli  geislanna,  er  svonefnd  efnis-kenning;  samkvæmt 

4 


50  Röntgeatsgeislar.  Skirnir^ 

henui  ættu  R-geislarnir  að  vera  straumur  af  óendanlega 
smáura  efnis-ögnum,  i  byrjun  knúinn  áfram  af  rafmagni. 
Að  áreiðanlegri  niðurstöðu  eru  menn  ekki  komnir. 

Það  eru  svo  fáir  menn,  sem  í  raun  og  veru  hljóta- 
ódauðlegt  nafn;  einn  þessara  fáu  manna  hlýtur  prófessor 
Röntgen  að  verða,  því  svo  undursamlega  hluti  heíir  hann 
opinberað  mönnunum  með  geislum  sinum.  Álfkonan  gaf 
Abdaliah  smyrsl,  sem  hafði  þá  náttúru,  að  hann  gat  séð- 
alt  gull  og  silfur,  sem  fólgið  er  i  skauti  jarðarinnar,  þeg- 
ar  hann  bar  smyrslið  á  augnalok  sér.  Röntgen  gaf  mönn- 
unum  geisla,  sem  lofa  þeim  að  sjá  gegnum  alla  lifandi 
og  marga  dauða  hluti.  Mörgum  sjúklingum,  sem  eg 
skoða  á  Röntgenstofnun  Háskólans,  verður  að  orði:  »A 
miðöldunum  hefðuð  þið  geislalæknarnir  verið  brendir  á 
báli«.  Og  þó  er  Röntgen  ekki  galdramaður;  hann  veit 
að  visu  ekki  hvað  R-geislar  eru  i  insta  eðli  sinu;  það 
vita  menn  heldur  ekki  um  rafmagn.  En  prófessor  Rönt- 
gen  hefir  sýnt  hvaða  skilyrði  þurfa  að  vera  fyrir  hendi. 
til  þess  að  R  geislar  myndist  og  rannsakað  til  hlítar  þau 
lögmál  eðlisfræðinnar,  sem  R-geisIar  lúta.  Samt  held  eg 
að  sjúklingarnir  hafi  rétt  fyrir  sér;  það  var  lán,  að  sam- 
tímamenn  Röntgens  skildu  hann  og  báru  gœfu  til  að  færa 
sér  í  nyt  það  ómetanlega  gagn,  sem  geislarnir  vinna 
mannkyninu. 

Myndir   þær,   er  fylgja  þessari  ritgerð,  era  teknar  eftir  Röntgens- 
myDdum  teknum  i  Röntgensstofnnn  Háskóla  Islands. 

Gunnlaugur  Claessen. 


Draumljóð. 


Ókunnugt  er  mér  um  það,  hvort  draumljóð  eru  sér- 
eign  vor  íslendinga,  eða  þau  eru  alþjóðaeign.  Hitt  er  á 
allra  viti,  að  jafnlangt  og  sagnir  ná  aftur  í  timann  hefir 
ósjaldan  brytt  á  þvi,  að  menn  hafi  dreymt  visur  og  stef, 
er  þeir  annað  tveggja  hafa  sjálflr  kveðið  í  svefni  eða 
aðrir  kveðið  við  þá. 

í  »Þjóðsögum«  Jóns  Árnasonar  og  viðar  i  sagna-  og 
fræðiritum  er  þó  nokkuð  prentað  af  draumljóðum,  en  þó 
mun  það  sanni  nær,  að  miklum  mun  tíeira  er  til  i  munn- 
mælum  manna  á  milli.  Álit  eg  það  vel  þess  vert,  að 
slíku  sé  til  haga  haldið  og  komið  á  framfæri,  og  i  þvi 
skyni  er  það,  að  eg  hefi  tint  saman  fáeinar  draumvisur, 
er  eg  hygg  að  ekki  hafi  verið  prentaðar  fyr,  og  hér  fara 
á  eftir,  ásamt  þeim  tildrögum  er  að  þeim  liggja. 

Ekki  skal  eg  þreyta  góðfúsan  lesara  á  boUa- 
leggingum  um  það  hvaðan  mönnum  koma  slik  Ijóð,  tel 
það  ekki  á  mínu  færi  að  ráða  þær  d  u  1  r  ú  n  i  r ;  sömu- 
leiðis  tek  eg  það  f ram,  að  það  eru  að  eins  örfáar  af  þess- 
um  visum,  er  eg  tek  ábyrgð  á  að  séu  i  raun  og  veru 
draumljóð,  þó  eg  fyrir  mitt  leyti  trúi  þvi  að  svo  sé,  þá, 
má  vel  vera  að  þetta  séu  þjóðsagnir  einar  eða  sjálfráður 
skáldskapur.  Eg  hefl  snapað  þetta  sitt  úr  hverri  áttinni 
og  sel  það  ekki  dýrara  en  eg  keypti. 

Það  er  ekki  ótitt  að  draumvísur  séu  skothendar  og 
lélega  kveðnar,  en  sannast  að  segja  hefi  eg  fremur  sneitt 
hjá  að  taka  þær  i  þetta  litla  safn,  þó  mér  hafi  borist  þær 
i  hendur,  en  haldið  mér  við  þær  einar,  er  mér  hafa  virzt 

4* 


1^2  Ðraamljóð.  Skirnir. 

sæmile^a  kveðnar,  því  eg  er  á  því,  að  lélegum  kveðskap 
sé  lítt  haldandi  á  lofti,  hvort  heldur  að  kveðið  er  1  vöku 
eða  svefni. 

Margar  voru  þær  mergjaðar  kynjasögurnar,  scm  mér 
T^oru  sagðar  1  æsku,  en  engin  held  eg  að  hafl  orðið  jafn 
rótföBt  i  huga  minum  og  ein  saga,  er  gömul  kona  sagði 
mér.  Átti  hún  að  hafa  gerst  á  Vestfjörðum,  líklega  seint 
-á  átjándu  eða  snemma  á  nitjándu  öld: 

Fátæk  hjón  bjuggu  í  veiðistöð  á  Vestfjörðum,  var 
l)óndinn  háseti  á  skipi,  er  gekk  til  fiskjar  þaðan  úr  ver- 
inu.  fljónum  þessum  kom  með  'afbrigðum  illa  saman. 
Eitt  sinn  sem  oftar  var  það,  að  bóndi  skyldi  á  sjó,  deildu 
hjónin  að  vanda,  og  urðu  kveðjur  þeirra  að  lokum  þær, 
að  húsfreyja  sagði,  að  hann  skyldi  fara  til  helvítis.  Þann 
sama  dag  gerði  ilt  veður,  barst  mörgum  skipum  á,  þar  á 
nieðal  þvi  er  bóndi  reri  á,  fórst  það  og  skipverjar  drukn- 
uðu  allir. 

Næstu  nótt  eftir  dreymir  konu  bónda,  að  maður  henn- 
ar  kemur  til  hennar  sjóvotur  og  i  meira  lagi  svakalegur 
•og  kveður: 

Kroppurinn  liggur  kaldur  i  hlé, 
kann  ei  lengar  svamla. 
En  bvar  heldurðu  að  gálin  sé 
seimanornin  gamla? 

Sagt  var,  að  konunni  yrði  svo  mikið  um  drauminn, 
að  hún  brjálaðist  og  hefði  aldrei  heila  sansa  upp  frá  þvi. 
Hefir  líklega  þózt  renna  rétt  grun  i,  hvað  orðið  hafi 
um  sál  bónda  sins.  Eg  var  ekki  heldur  á  æskuárum  mín- 
um  i  neinum  vafa  um,  hvar  hún  hefði  lent. 


Ekki  alls  fyrir  löngu  bar  það  til  i  Stykkishóhni,  að 
«túlkur  tvær  sátu  að  vinnu  sinni  i  húsi  einu  þar  i  kaup- 
staðnum.  Verður  þá  annari  þeirra  litið  út  um  gluggann 
og  sér  tvo  menn  koma  eftir  stígnum.  Spyr  hún  stall- 
fiystur   sína   hvort  hún  þekki  þessa  menn,  og  hefir  orð  á 


Skirnir.  Draamljúð.  5$ 

því  hvað  annar  þeirra  eé  sélegur,  og  segir  i  spaugi,  ab 
hún  vildi  að  hún  ætti  hann  að  eiginraanni. 

Hin  segir  menn  þessa  vera  framan  úr  eyjum,  o^ 
kveðst  þekkja  þá  báða.     Feldu  þær  svo  talið. 

Næstu  nótt  eftir  dreymir  þá  stúlkuna,  sem  orð  hafði 
á  þvi,  hvað  maðurinn  væri  eigulegur,  að  sá  hinn  sami 
kemur  til  hennar,  er  hann  allur  sævi  drifinn,  og  kveður 
visu  þessa: 

Kjörinn  ei  við  ektastand, 
jndiðlega  stúlkan  min. 
Nýt  þó  sælu  lifs  am  land, 
Ijómandi  hvar  gleðin  skin. 

Vlsan  er  sem  sjá  má  lélega  kveðin,  en  eg  hefl  samt 
sem  áður  ekki  slept  henni  úr,  því  svo  bar  til  að  menn 
þeir,  er  stúlkurnar  áttu  talið  um,  druknuðu  á  heiraleið  úr 
kaupstaðnum  sama  dag,  svo  þetta  horfir  töluvert  kynlega 
hvað  við  öðru,  sararæða  þeirra  stallsystra,  druknun  mann- 
anna,  sem  stúlkunni  var  ókunnugt  um,  og  svo  draumurinn. 


Eonu  undir  Jökli,  er  raist  hafði  unnnusta  sinn  i  sjó- 
inn,  dreymdi  skömmu  eftir  druknun  hans,  að  lagst  var 
ofan  að  glugga  er  var  yfir  rúmi  hennar  og  kveðið: 

Lítta  i  skjáinn  skykkjngná, 
og  skalta  fá  að  sanna, 
að  vofam  hjá  úr  votri  lá 
vakir  þr&  til  manna. 

Stúlkan  vaknaði  við  og  þóttist  kenna  málróm  unnusta 
sins,  en  hug  brast  hana  til  að  lita  upp  i  gluggann,  enda 
virtist  henni  1  sama  bili  sem  einhver  rendi  sér  niður  bað- 
stofu-þekjuna. 

I  óprentuðu  handriti  eftir  Gísla  sagnfræðing  Konráðs- 
son,  er  þess  getið,  að  mann  norður  á  Ströudum,  Tómaa 
að  nafni,  »dreymdi  að  maður  kæmi  að  sér  um  nótt  og  kvœði 
Yisu  þessa: 

Bezt  er  að  leggja  hrekin  af 

og  hera  vel  rannir  harðar, 


54  Draumljóð.  Sklrnir. 

nú  er  meira  en  hálfsótt  haf 
heim  til  sœla-jarðar. 

Nam  Tómas  vísuna  og  sagði  frá  henni  er  hann  vakn- 
íiði«.    Næsta  dag  eftir  varð  Tómas  þessi  bráðkvaddui. 


Þorvaldur  prestur  Björnsson,  er  síðast  hélt  Mel  í  Húna- 
þingi,  druknaði  þaðan  laust  eftir  síðustu  aldamót,  með 
þeim  hætti,  að  hann  féll  niður  um  is  að  nóttu  til.  Þá 
hina  sömu  nótt  og  slysið  bar  til,  dreymdi  bónda  þar  nyrðra 
að  prestur  legðist  á  glugga  hjá  sér  og  kvæði: 

Er  á  ferðam  engin  töf, 
ekki  er  gott  að  skilja. 
Sigli  eg  yfir  soUin  höf, 
svöl  er  nætarkylja. 

Ðjúpam  ofar  hætta  hyl, 
hlaðinn  þangam  vanda, 
samt  eg  horfi  sjónam  til 
sólar-fegri  landa. 


Gömul  kona,  er  lengi  var  á  vist  með  foreldrum  min- 
«m,  sagði  mér  frá  þvi  á  æskuárum  minum,  að  faðir  sinn, 
hann  hét  Arngrímur  og  var  mesti  greindar  og  sómamaður, 
ihefði  sagt,  að  það  hafi  sér  þótt  kynlegast  af  því  er  fyrir 
8ig  hafi  borið  um  dagana,  er  mætti  honum  eitt  sinn  er 
hann  var  á  ferð  að  vetrarlagi. 

Hann  átti  heima  inni  i  Dölum,  og  var  á  heimleið  utan 
Skógarströnd.  Hafði  hann  ætlað  sér  að  ná  að  Vörðufelli, 
sem  er  á  Inn-ströndinni,  sem  kölluð  er,  næsti  bær  fyrir 
innan  Breiðabólstað.  Er  það  ærið  löng  bæjarleið,  og  svo 
er  þar  landslagi  háttað,  að  þar  eru  fell  ekki  allsmá  hvert 
inn  af  öðru  en  holt  og  mýrar  á  milli,  með  smábörðum  og 
lautum,  og  vegur,  að  minsta  kosti  á  þeim  tíma,  fremur 
óglöggur  þegar  snjór  var  á  jörðu. 

Það  var  fyrir  löngu  orðið  dagsett,  þvi  þetta  var  i 
svartasta  skammdeginu;  tunglskin  var,  en  þess  naut  að 
eins  öðru  hvoru,  því  loft  var  skýjað  og  talsverður 
skafrenningur.    Arngrimur   vissi   sig   samt   vera   á  réttri 


^kirnir.  Draamljóð.  05 

leið  og  hélt  öruggur  lciðar  sinnar.  Alt  1  einu  verður 
hann  þess  var,  að  maður  gengur  á  snið  við  hann,  ekki 
sá  hann  i  andlit  honum,  því  hann  hafði  barðastóran  hatt 
á  höfði  og  fremur  virtist  Arngrimi  maðurinn  skuggalegur. 
•Ganga  þeir  svo  um  hrið;  að  hvorugur  yrðir  á  annan,  en 
loks  vikur  komumaður  sér  að  Amgrímiog  segir:  »Komdu 
sæll  lagsmaður*.  Arngrimi  varð  hálf-hverft  við,  en  svarar 
þó,  og  það  fremur  stuttaralega :  »Eg  veit  ekki  hvort  eg 
er  lagsmaður  þinn  eða  ekki«.  Ekki  töluðust  þeir  fleira 
við,  þvi  í  sömu  andránni  skrikaði  Arngrími  fótur,  og  er 
hann  leit  upp  var  komumaður  horfinn,  og  sá  hann  ekki 
-meira  af  honum.  Tók  hann  nú  að  greikka  sporið  og  komst- 
í  vökulokin  að  Vörðufelli.  Fékk  hann  þar  gisting  og  góð- 
an  beina.  Um  nóttina  dreymir  hann  að  til  sin  kæmi 
-maður,  þekti  hann  að  þar  var  kominn  félagi  hans  frá 
.«kvöldinu  áður.    Hann  kvað  visu  þessa: 

Enginii  breiöir  ofan  á  mig 
npp  i  heiðar-drögum ; 
fram  á  greiðam  fanna-stig 
feigðin  eyðir  dögam. 

Amgrimur  vaknaði  við  og  þóttist  sjá  manninn  ganga  frá 
rúminu. 


Búi  prófastur  Jónsson,  er  lengi  var  prestur  að  Prest- 
bakka  í  Strandasýslu  og  dó  þar  árið  1848,  var  gáfumaður 
og  hagorður  vel,  en  hafði  það  til  að  vera  keskinn.  Á 
hans  dögum  var  það  að  draugurinn  Ennis-Móri,  er  síðar 
var  kendur  við  Sólheima  í  Laxárdal,  var  1  almætti  sinu 
þar  á  ströndunum  og  gekk  þar  Ijósum  logunum.  Búi  pró- 
fastur  lagði  lítt  trúnað  á  shkar  bábyljur,  og  eitt  sinn  er 
tilrætt  var  á  heimili  hans  um  illa  aðsókn  Ennismanna  og 
skráveifur  þær  er  Móri  gerði,  sagði  prófastur  að  þetta 
væri  hjátrú  ein  og  hindurvitni,  kvaðst  ekki  trúa  þvi  að 
Móri  væri  til,  og  manaði  hann  að  gera  vart  við  sig  eða 
fiýna  sig  ef  hann  væri  til.  Kona  prófasts  kvað  þetta 
•óþarfa  hjal,  sem  bezt  væri  að  láta  sem  fyrst  falla  niður. 

Nœstu   nótt,    er  menn  á  Prestbakka  voru  fyrir  góðri 


56  DraamljóS:  Skirair^ 

stundu   gengnir   til   svefnsy  vaknar  húsfreyja  við  það,  að- 
bóndi   hennar   biður   hana   að  lofa  sér  að  fara  upp  fyrir 
hana  i  sænginni.    Spyr  hún  hverju  slikt  sæti.    Segir  pró- 
fastur   að   sig   hafi  dreymt,  »ð  kveðið  væri  á  glugga  yfir" 
rúmi  þeirra  hjónanna,  með  dimmri  rödd  og  dólgslegri: 

Vaki  þá  Bái 

viljirða  sjá  Móra, 

kreptar  er  knúi, 

kyrkt  hefi  eg  þá  fjóra. 

Litta  í  Ijóra,  litta  upp  i  Ijóra. 

Við  þetta  vaknaði  síra  Búi  og  varð  litið  upp  i  gluggann,- 
og  þótti  gesturinn  fremur  ófrýnn,  er  lá  á  rúðunni.  Kvaðst 
prófastur  ekki  myndi  oftar  bera  brigð  á  að  Móri  væri  til. 
Nokkrir  voru  það,  er  gátu  þess  til,  að  síra  Búa  hefði  alis 
ekki  dreymt  vísuna,  heldur  gert  þetta  af  keskni,  en  hinir 
voru  miklu  fleiri,  er  trúðu  þvi  að  alt  hefði  þetta  gerst  svo 
sem  prófastur  sagði  frá. 


Um  síðustu  aldamót  dó  kona  á  Vesturlandi,  er  Krist- 
in   hét,  hún  var  ekkja  og  lét  éftir  sig  dóttur  eina  barna,. 
var  telpan  um  fermingaraldur,  er  móðir  hennar  dó.  Treg- 
aði  hún  mjög  móður  sína,  sem  vonlegt  var,  þar  sem  hún- 
stóð  eftir  munaðarlaus. 

Eitt  sinn  er  hún  hafði  sofnað  venju  fremur  sorgbitin, . 
dreymir  hana,  að  móðir  hennar  kemur  til  hennar  glaðleg 
í  bragði.  Hún  strauk  hendinni  um  vanga  hennar  og  kvað;. 

Yið  skalum  gleyma  gráti  og  sorg, 
gott  er  heim  að  snúa. 
Láttu  þig  dreyma  bjarta  borg 
búna  þeim  sem  trúa. 

Baminu   var   að  vonum  mikil  huggun  að  draumnums; 
og  visunni. 


Ekki  alls  fyrir  löngu  voru  á  Vesturlandi  fóstursyst- 
kini,  var  þeim  vel  til  vina.  Þau  ólust  upp  við  sjó.  HafðL 
stúlkan   oft   orð   á   þvi   hvað   ölduhljóðið    seiddi   og  hve: 


Skirnir.  Ðraamljó&.  67 

notalegt  það  myndi  vera  að  láta  báruna  taka  sig  í  votan 
faðrainn  og  vagga  sér. 

Þegar  pilturinn  var  kominn  um  tvitugt  fór  hann  í 
ver.  Eina  nótt  á  vertíðinni  dreymir  fóatureystur  hans  að 
hann  kemur  að  henni  og  kveður: 

£g  er  á  floti  út  við  sker, 

öll  er  þrotin  vömin, 

báran  vota  vaggar  mér. 

Þú  veizt  hvað  notalegt  það  er. 

Seinna  frétti  hún  að  hann  hefði  druknað  í  fiskiróðri 
skömmu  áður  en  hana  dreymdi  draurainn;  fanst  lik  hans 
aldrei. 


Vinkonur  tvær  höfðu  bundist  fastmælum  um  það,  að 
hvor  þeirra  er  fyr  dæi  skyldi  láta  hina  vita  um  líðan 
sina,  væri  þess  kostur. 

önnur  þeirra,  er  Guðrún  hét,  hafði  ekki  raikla  trú  á 
þvi,  að  slikt  væri  framkvæmanlegt,  enda  kvaðst  hún  fyr- 
ir  sitt  leyti  ásáttust  með  að  sofa  og  hvílast  eftir  verald- 
arvolkið. 

Nú  bar  svo  til  að  Guðrún  dó  fyr,  og  beið  nú  vin- 
kona  hennar  með  óþreyju  eftir  þvi  að  hún  vitjaði  sín,  en 
það  varð  þó  ekki  fyrst  um  sinn  að  hún  gerði  vart 
við  sig. 

En  er  liðin  voru  þrjú  ár  frá  dauða  Guðrúnar  dreym- 
ir  vinkonu  hennar  eitt  sinn,  að  Guðrún  komi  til  sin.  Þyk- 
ist  hún  hafa  orð  á  því.  hve  lengi  henni  hafi  láðst  að  efna 
heit  sitt  og  spyr  hana  jafnframt  hvernig  henni  líði  þarna 
hinum  megin.  Ekki  gaf  Guðrún  neina  skýringu  á  þvi  hvað 
sig  hefði  tafið,  en  vísu  þessa  kvað  hún: 

Svefn  er  Ijúfar,  ssng  er  hæg, 
Bvalað  er  löngan  minni. 
Hvildin  verðar  þreyttam  þæg 
á  þeirri  jörð  sem  hinni. 

Konan  mundi  visuna  er  hún  vaknaði,  en  ekki  veit  eg  til- 
að  hana  dreymdi  Guðrúnu  oftar. 


.28  Draamljó&.  Skirnir. 

Mann  nokkurn  er  Jón  hét  dreymdi  fyrir  fám  árum 
kunningja  sinn,  er  var  til  heimilis  í  öðrum  landsfjórðungi. 
j>ótti  honum  hann  koma  til  sin  dapur  í  bragði  og  kveða: 

Veðrið  syngur  vetrarbrag, 
vafið  er  lyng  i  klaka. 
Vofur  kring^m  dáinn  dag 
dansa  i  hring  og  vaka. 

£g  hef  hallað  höfði  á  grnnd, 

hlýtt  á  kallið  grimma. 

Hittir  alla  hin  binsta  stnnd, 

þeir  bniga,  og  falla  i  dauðans  bland. 

Skömmu  siðar  frétti  Jón  að  þessi  vinur  hans  hefði 
'Orðið  úti  sömu  nóttina  og  hann  dreymdi  visurnar.  Hafði 
Jóni  þótt  draumurinn  svo  kynlegur,  að  hann  skrifaði  hjá 
sér  dag  og  stund  þá  er  hann  dreymdi. 


Undir  Jökli  fórst  fyrir  mörgum  árum  sexæringur  sem 
kallaður  var  »Gammurinn«.  Aður  en  slysið  fréttist  heim 
i  sveitir  dreymdi  konu  þar  einn  skipverjanna,  er  var 
iienni  nákominn.    Kom  hann  til  hennar  sjóvotur  og  kvað: 

Aldan  freyddi,  öldin  hveið, 
Ægir  reiddi  bramminn, 
böggið  greiddi,  brönnin  reið 
til  heljar  leiddi  Gamminn. 


Fyrir  nokkrum  árum  dvaldi  kona  er  Guðrún  hét  á 
Vesturlandi;  hún  var  ógift  alla  æfl;  fremur  var  hún  dul  í 
skapi,  en  greind  og  vel  hagorð.  Þegar  hún  var  komin  á 
iimtugs  aldur  fór  hún  i  kynnisför  til  vinkonu  sinnar,  er 
bjó  i  næstu  sveit.  Þetta  var  á  útmánuðum.  A  áliðnum 
degi  kom  hún  að  bæ  nokkrum  á  sveitar  enda;  átti  hún  þá 
aðeins  eftir  að  fara  yfir  háls,  ekki  all-lágan,  er  skildi 
hreppana  að.  Var  heimili  vinkonu  hennar  hinum  megin 
hálsins,  og  hafði  Guðrún  einsett  sér  að  komast  þangað 
um  kvöldið. 

Henni  var  boðin  gisting  á  bæ  þeim  er  fyr  getur,  en 
iiún  var  ófáanleg  til  að  vera  þar  um  nóttina.     Hélt  hún 


^kirnir.  Draamljó&).  59 

flvo  leiðar  sinnar,  og  var  unglingsstúlka,  sem  henni  var 
kunnug,  látin  fylgja  henni  fram  undir  hálsinn.  Fremur 
var  Guðriin  fátöluð  að  þessu  sinni,  en  áður  þœr  skildu 
kastaði  hún  fram  þessari  vísu: 

Vofar  allar  era  á  ferð 
út  þá  hallar  degi. 
£g  mnn  varla  öfandsverð 
ein  á  fjallavegi. 

Stúlkan  nam  visuna.  Ámálgaði  hún  við  Guðrúnu  að  snúa 
heim  með  sér  og  þiggja  gistinguna.  En  það  var  ekki  við 
það  komandi,  kvað  hún  engan  mega  sköpum  renna  og 
kvaddi  stúlkuna. 

Liðu  svo  nokkrir  dagar.  Undraðist  enginn  um  Guð- 
rúnu,  því  veður  hélzt  allgott  til  næsta  dags.  En  þriðju 
nótt  eftir  dreymdi  stúlku  þá  er  Guðrúnu  hafði  fylgt,  að 
hún  kæmi  til  sín,  var  hún  föl  og  fannbarin  og  kvað: 

'Feigðarelfan  fanst  mér  djdp^ 
fór  sem  hogar  sp&ði. 
Nó  er  eg  falin  fannabjúp 
fram  á  kölda  láði. 

Stúlkan  sagði  frá  draumnum  og  visunni  ura  morgun- 
inn.  Var  nú  farið  að  spyrjast  fyrir  ura  ferðir  Guðrúnar. 
Hafði  hún  ekki  koraið  frara.  Var  hennar  leitað  og  fanst 
hún  örend  skarat  frá  læk,  er  féll  úr  gili  þar  í  hálsinum. 
Var  þess  getið  til,  að  hún  hefði  fallið  í  iækinu  niður  um 
ís,  koraist  að  visu  upp  úr  honura  aftur,  en  orðið  innkulsa 
af  vosbúðinni,  lagst  svo  fyrir  og  liðið  i  brjóst,  þvi  frost 
var  nokkuð,  þó  veður  væri  að  öðru  leyti  meinlaust. 


*  Fyrir  mörgura  árura  bar  það  til  vestur  í  Dölura,  að 
ungur  raaður,  Olafur  að  nafni,  varð  úti  i  fjallgöngum.  Var 
hans  lengi  leitað  og  fanst  hann  ekki. 

Um  sama  leyti  eða  litlu  fyr  dó  faðir  hans,  gamall 
maður  forn  í  skaj)i.  Lagðist  sá  orðrómur  á,  þótt  undar- 
legt  megi  virðast,  að  það  væri  af  völdura  garala  manns- 
ins  að  Olafur  fyndist  eigi.    Styrktist  og  að  raun  við  það, 


€0  Ðraumljóð.  Skirnir^ 

að  kunningja  Ólafs,  er  löngum  hafði  verið  ótrauður  i  að- 
leita  hans,  dreyradi  um  þetta  leyti,  að  Ólafur  kæmi  til- 
8ín  og  kvæði: 

Veit  eg  að  ykkur  vilt  er  sýn, 
veldar  galdramugga. 
A  bersvæði  liggja  beinin  min, 
ber  i  engan  skngga. 

Þá   er  liðin  voru  tiu  ár  frá  hvarfi  Ólafs,  fann  smala'- 
drengur   bein   hans  fram  á  fjalli,  örskamt  frá  alfaravegi. 
Þektist  hann  af  húfu  hans,  er  var  ófúin,  og  fleiri  munum^ 
er  þar  voru  hjá  beinunum. 

Sagði   þjóðtrúin,  áð   þá  mundi  kraftur  gamla  manns' 
ins  þrotinn,  til  að  villa  fyrir  leitarmönnum. 


Kona,  er  eg  kyntist  á  Vestfjörðum,  sagði  mér,  að  vin- 
konu  sína,  er  mist  hafði  mann  sinn  i  sjóinn,  dreymdi 
skömmu  eftir  lát  hans,  að  hann  kæmi  til  sín  þar  sem  hún. 
lá  í  sæng  sinni  og  harmaði  hann  að  vanda.  Var  hann^ 
dapur  i  bragði  og  mælti  fram  þessa  vísu: 

Undir  þvölum  unnarstein 
iU  er  dvöl  um  nætur, 
og  BÍfeld  kvölin  söm  og  ein 
að  8já  þitt  böl,  þú  grœtur. 


Aðra  konu  dreymdi  unnusta  sinn,  er  einnig  var  drukn- 
aður  fyrir  stuttu.    Laut  hann  ofan  að  henni  og  kvað: 

Þó  kólga  yafinn  kroppur  minn 
hvlli  á  votum  beði, 
i  Ijósaskiftunum  leita  jeg  inn 
og  langar  i  horfna  gleði. 


Merka  konu,  hagorða  vel,  er  á  heima  norður  i  Eyja- 
firði,  dreymdi  eitt  sinn  veturinn  1913 — 14,  að  til  sín  kæmí 
ókunnur  maður,  er  hana  hefir  þó  dreymt  áður,  og  jafnan^ 
svo,  að  hann  hefir  sagt  henni  fyrir  stórviðburði.  Að- 
þessu  sinni  kvað  hann  fyrir  henni  visu  þessa: 


rSklrnir.  Draumljóö.  61 

Hefst  ná  sögn  am  systar  tv»r, 
sárt  er  að  bera  gjöldio, 
Sigrún  grœtur,  Hildar  hlær, 
hún  á  að  taka  völdin. 

Áleit  konan  og  þeir,  er  hún  sagði  drauminn,  að  þetta 
mundi  verða  fyrir  harðindum  og  máske  fellir.  En  er 
ófriðurinn  mikli  skall  yflr  sumarið  1914  þótti  þeim  sem 
draumurinn  væri  ráðinn. 


Ekki  ósvipað  þessu  að  merkingu,  þó  ólíku  sé  ver 
kveðið,  virðist  það  er  mann  á  Vesturlandi  dreymdi  fyrir 
fám  misserum. 

Þóttist  hann  eiga  tal  við  kunningja  sinn  um  stjórn- 
raálahorfur,  bæði  hér  á  landi  og  annarstaðar.  Þykir  hon- 
tim  þá  mann  nokkurn  bera  þar  að,  var  hann  mikilúðleg- 
ur  mjög.    Hann  vék  sér  að  þeim  og  mælti: 

Riddari,  blind  sár, 

ill  man  öld. 

Yfir  það  ieggar  blóðgao  skjöld. 


Það  er  sögn,  líklega  nokkuð  forn,  að  á  heimili  einu 
væri  að  jafnaði  glaumur  og  gleði  mikil,  og  það  fremur  en 
góðu  hófi  gegndi.  Ber  það  þá  eitt  sinn  til,  er  menn  voru 
gengnir  til  svefns,  að  konu  þar  á  bænum,  er  vön  var  að 
standa  framarlega  í  gleðskapnum,  dreymdi  að  við  sig 
var  kveðið: 

Tiðin  naam  er  tæp  og  hál 
til  að  I&ta  svona. 
Siðar  aam  og  óforsjál 
af  illam  draami  vaknar  s&I. 

Varð  hún  hugsjúk  út  af  visunni,  en  ekki  er  þess  getið 
að  draumurinn  boðaði  neitt  sérstakt. 


Foreldrar  Friðriks  Jónssonar,  er  löngum  var  kendur 
við  Hjalteyri,  druknuðu  á  heimleið  frá  kirkju  fyrir  miðja 
nítjándu  öld.  Böm  þeirra  voru  mörg  og  flest  eða  öU  i 
ómegð  er  þau  féllu  frá,  voru  þau  öU  tekin  i  fóstur  með- 
lagslaust,  nema  Friðrik.    Var  hann  6  ára  þegar  foreldrar 


k 


62  Draamljóð.  Skirnir.. 

hans  druknuðu,  varð  enginn  til  að  bjóða  honum  fóstur^ 
og  var  honum  því  komið  til  l^enedikts  prests  á  Hólum  í 
Hjaltadal  og  lagt  með  honum.  Atti  hann  allstrangt  upp- 
eldi  hjá  fóstra  sinum,  sem  þótti  litt  mjúklyndur. 

Áður  en  börnunum  var  ráðstafað  dreymdi  önnu  Þor- 
leifsdóttur,  ömmusystur  Friðriks  og  þeirra  systkina,  er 
annaðist  börnin,  að  Kristin  móðir  þeirra  kæmi  á  glugga^ 
yflr  rúmi  þvi  er  hún  svaf  i  ásamt  yngstu  börnunum.  Var' 
Kristín  sorgbitin  og  kvað: 

Harmaljárínn  hjartað  sker, 
hrygðin  sár  vill  speona. 
Friðrik  stár  í  mnna  mér, 
min  þvi  tárin  renna. 

Anna  dóttir  Friðriks  hefir  sagt  mér  frá  þessu. 


Það  er  i  munnmælum  að  prest,  er  hafði  1  hyggju' 
að  breyta  um  brauð  og  býli,  hafi  dreymt  vin  sinn  látinn. 
Hygst  prestur  að  fá  hjá  honum  vitneskju  um  framtíð  sínæ 
og  þykist  kveða: 

Hvar  á  að  byggja?     Hvernig  fer? 
Hvar  á  að  bera  að  landi? 
Hvað  á  að  tryggja  hag  minn  hér? 
Hvað  á  að  liggja  fyi;ír  mér. 

Þykir  honum  vinur  sinn  svara: 

Það  um  varðar  þig  ei  grand, 
þér  á  að  nægja  vonin. 
(ruð  ákvarðar  Hf  og  land, 
lán,  búgarða,  auð  og  stand. 

Og  fékk  prestur  ekki  frekari  úrlausn. 


Þá  er  að  lokum  sú  sagan  er  eg  tek  ábyrgð  á,  að  sé 
sönn  og  rétt  frá  skýrt,  þvi  eg  heyrði  i  æsku  föður  minn, 
Guðmund  prófast  Einarsson,  segja  hana  oftar  en  einu  sinni; 
hafði  hann  sjálfan  dreymt  vers  það  er  henni  fylgir  og 
kveðið  það  að  nokkru  leyti  sjálfur  i  svefninum. 

Faðir  minn  var  um  langt  skeið  þingmaður  Dalamanna. 
A  þingvistum  sinum  kyntist  hann  eitt  sinn  ungum  náms- 
manni,  er  þá  var  þingskrifari.    Maður  sá  var  glaðlyndur 


B  81 


Skírnir.  Ðraamljóð.  68- 

og  skemtinn.  Faðir  minn  unni  og  hófiegri  glaðværð  og 
tókst  því  með  þeim  góð  vinátta  um  þingtímann. 

Nokkrum  mánuðum  eftir  að  faðir  minn  var  heim 
kominn  af  þinginu,  dreymir  hann  eitt  8inn,  að  hann  þyk- 
iat  kominn  til  Reykjavikur  og  er  á  gangi  þar  sem  nú 
heitir  Bankastræti,  en  þá  var  kallað  Bakarastigur.  Þar 
mætir  hann  vini  sínum,  þingskrifaranum.  Er  hann  glaður 
í  bragði  og  segir  föður  mínum  i  óspurðum  fréttum,  að 
nú  sé  hann  í  þann  veginn  að  festa  ráð  sitt,  og  sé  trúlofaður. 

Faðir  minn  árnaði  honum  heilla  og  spyr  jafnframt 
hvert  konuefnið  sé. 

Hinn  segir  honum  ætt  hennar,  en  ekki  nafn,  en  kveðst 
skyldu  sýna   honum   hana   ef   hann  vilji  fylgja  sér  eftir. 

Ganga  þeir  siðan  niður  i  bæinn  og  að  húsi  einu  i 
miðbænum.  Þar  ganga  þeir  inn,  og  vísar  ungi  maðurinn 
föður  mínum  til  stofu.  Freraur  var  þar  skuggsýnt  inni. 
I  öðrum  enda  stofunnar  stóð  kona  ung  og  gervileg  og  seg- 
ir  ungi  maðurinn  föður  mínum  að  þarna  sjái  hann  nú 
unnustu  sina. 

I  sömu  svifum  brestur  sundur  gólfið  undir  fótum  kon- 
unnar  og  fellur  hún  þar  niður.  Heyrir  faðir  minn  jafn- 
framt  kveðið  að  baki  sér: 

Sjáið  þið  nú  fúa  fjanda, 
fótnm  andan  brast  bann  bér, 
þar  sem  anðgrand  á  réð  standa 
og  ngði  ekki  grand  að  sér. 

Þá  þykist  hann  sjálfur  bæta  við: 

Og  andskotinn  enn  i  á&g 
ávalt  hefir  ssma  lag, 
blómpallnr  bans  býsna  friðnr 
brestar  þegar  me«t  á  riðnr. 

Við  þetta  hrökk  hann  upp,  mundi  hann  versið  og 
skrífaði  hjá  sér. 

Með  næstu  póstferð  eftir  þetta  fekk  hann  bréf  frá 
eykjavík;  er  þess  getið  þar,  meðal  annara  frétta,  að 
kunningi,  hans   þingskrifarinn,  só    trúlofaður    frændkonui 


64  Dranmlj'^ö.  Sklrnir 

sinni.    Bar  það  mjög  saman  við  það  sem  hann  sagði  föð- 
ur  mínum  i  draumnum. 

Þau  giftust  síðar,  og  veit  jeg  ekki  annað  en  vel  færi 

á    með    þeim,    þó   fjárhagur   þeirra    muni  lengstum  hafa 

verið    þröngur.      Svo    draumur   þessi  hefir  annað  tveggja 

verið    markleysa    ein,    eða  haft  aðra  merkingu  en  þá  er 

:iiæst  liggur  að  smíða  sjer. 

Theodóra  Thoroddsen. 


Draumur. 


»Eg  8vaf  iUa  í  nótt«,  sagði  Pálmi,  »mig  dreymdi  erfið- 
an  draum  og  eg  gat  ekki  sofnað  lengi  eftir  að  eg  hrökk 
upp. 


Mig  dreymdi  að  eg  var  veikur  og  bróðir  minn  var 
lika  veikur  og  mér  þótti  læknirinn  hafa  sagt,  að  við  gæt- 
um  ekki  með  nokkru  móti  lifað  lengur  en  til  kvelds.  Það 
var  um  miðjan  dag  og  við  vorum  þar,  sem  við  áttum 
heima  böm.  Eg  fann  ekkert  til  líkamlega,  en  eg  háttaði 
þegar.  Bróðir  minn  lá  í  rúmi  skamt  frá  mér.  Hann  er 
Ijóshærður,  en  mér  sýndist  hárið  dökt  og  eg  tók  eftir 
því,  að  hann  var  ákaflega  fölur.  Náhvitur.  Eg  varð 
óstjómlega  hræddur,  hjartað  barðist  eins  og  það  ætlaði  að 
springa.  Skyrtan  mín  var  blaut  af  svita  og  eg  fann 
hvernig  straumamir  runnu  niður  andlitið.  Móðir  mín 
stóð  hjá  rúminu.  Hún  var  alvarleg  eða  döpur  i  bragði, 
en  þó  róleg  að  sjá.     Hún  kom  með  aðra  8kyrtu.« 

»Þú  8egi8t  hafa  orðið  hræddur«,  8agði  eg.  »Fan8t 
þér  8V0  óttalegt  þótt  þú  ættir  að  deyja  stundinni  fyr  en 
þú  hyggur  að  muni  verða.  Hvað  fanst  þér  óttalegt  við 
dauðann?* 

»Vi88an«,  8agði  Pálmi,  «alveg  eins  og  færi  fyrir  þér 
ef  þú  vis8ir  að  þú  ættir  óumflýjanlega  að  deyja  eftir 
nokkra  klukkutíma.  Ef  þú  ættir  til  dæmis  að  deyja  i 
kveld,  þótt  þú  sért  nú  heill  heilsu.  Draumurinn  var  8vo 
raunverulegur,  að  mér  var  ómögulegt  að  finna  annað  en 
það  væri  alt  að  gerast  í  vöku.  Mér  fanst  8vo  hræði- 
•legt   að   eiga   að   hverfa  inn  i  myrkrið  og  eiga  að  skilja 

5 


66  Draamar.  Skimir»- 

við  alt,  sem  eg  var  bundinn  við,  allar  vonir  og  öll  áform. 
Alt  ógert.  Og  mér  fanst  svo  mikið  lif  eftir  i  mér  —  en 
var  sannfærður  um  að  hjá  þvi  varð  ekki  með  nokkru 
móti  komist  að  skilja  við  það  alt.  Eg  man  hversu  eg  varð 
lamaður  af  skelfingu.  Eg  lá  upp  i  loft  i  rúminu  og  sá 
hvernig  brjóstið  gekk  upp  og  niður  þegar  hjartað  barðist. 
Eg  var  alveg  máttlaus.c 

»Hafðirðu  þá  enga  von  um  að  lifa  eftir  dauðann  eða 
varstu  ekkert  forvitinn  að  fá  að  vita  hvort  þetta  »annað 
lifc  væri  til.  Langaði  þig  ekki  til  að  líta  bak  við  tjöldin?« 

»Nei.  Eina  vonin  sem  eg  hafði  var  að  eg  tórði  til 
morguns  —  tórði  dálitið  lengur  en  mér  var  lofað.  Von 
min  var  öll  bundin  við  þetta  lif.  Móðir  min  sagði  mér 
að  eg  lifði  kanske  til  morguns,  hún  var  að  reyna  aö 
hughreysta  mig.  Eg  spurði  hana  hvort  við  bræðumir- 
yrðum  ekki  látnir  i  sömu  gröf.  O,  hvað  eg  átti  bágt  með 
að  stynja  því  upp.  Jú,  það  átti  að  gera  það.  Mér  varð' 
heldur  hughægra  við  það  snöggvast,  en  svo  greip  óttinn 
mig  aftur  enn  ákafar  en  fyr*.  / 

»Trúir  þú  alls  ekki  á  annað  lif  ?«  spurði  eg,  »eða  hef- 
irðu  enga  von  um  það?« 

»í  vöku  finst  mér  það  heldur  líklegra  að  við  höld- 
um  áfram  að  vera  til  eftir  dauðann«,  sagði  Pálmi. 
»0g  mér  flnst  eg  mundi  geta  dáið  karlmannlegum 
dauða  þótt  ekkert  væri  nema  forvitnin,  sem  hjálp- 
aði  mér  til  þees.  En  þarua  í  draumnu«i  var  eg  alveg 
laraaður  af  óttanura,  þar  komst  engin  karlmennsku- 
hugsun  að.  Mér  var  það  óbærilegt  að  eiga  að  sofna 
draumlausum  svefni  og  vakna  aldrei  aftur,  skilja  við  alt, . 
sem  eg  átti  eftir  ógert  og  alt  sera  eg  þurfti  að  gera,  mér  fanst 
sál  min  altof  merkileg  til  þess  að  eiga  að  verða  að  engu, 
en  annað  fanst  mér  þó  ómögulegt.  Eg  leit  á  bróður 
minn.  Mér  •sýndist  hann  líða  líkar  kvalir,  en  hann  bar 
sig  samt  betur.  Hann  hafði  áður  sagt  mér  það,  að  hann 
gæti  sætt  sig  við  það,  að  verða  afmáður,  hverfa.  En  nú 
sá    eg  af  hverju  hárið  sýndist  dökkt.    Það  var  af  svitac. 

Við   sátum  þegjandi   um   stund.     Eg   var   að   reyna^ 


Skirnir.  Ðraamar.  67 

að  rannsaka  minn  eigin  huga,  satt  að  segja  dvaldi 
hann  ekki  oft  við»umhug8unina  um  dauðann  og  dóminn«, 
eg  var  ungur  og  hraustur.  Pálmi  sat  á  móti  mér  og 
reykti  pípuna  sina,  hann  var  fölur  og  dálítið  skjálfhentur, 
tekinn  til  augnanna.    Það  var  hann  ætið. 

»Nú,  og  hvernig  fór  svo  þetta?*  spurði  eg. 

»Eg  hefi  áður  staðið  augliti  til  auglitis  við  hræðsluna«, 
sagði  hann  og  röddin  skalf  dálitið.  »0g  einmitt  af  því  að 
eg  hefi  forðast  hana  síðan,  heflr  hún  ásótt  mig.  Hún  er 
dökk  —  endalaus  og  óskiljanleg  —  eins  og  svefn  dauðans. 
En  þó  vil  eg  heldur  berjast  við  hana  til  eilífðar  en  sofa 
til  eilifðar.  Þvi  þótt  hún  hafi  yfirtökin  með  köflum  og 
sigri  að  vissu  leyti,  þá  sigra  eg  i  mörgu  og  sigurinn  yflr 
því  mikla  afli  heflr  óumræðilega  gleði  i  för  með  sér. « 

Hann  stóð  upp  og  gekk  um  gólf. 

»Móðir  mín  gekk  til  bróður  mins.  Hún  spurði  hann 
hvort  hann  tæki  mikið  út.  Nei,  nei,  sagði  hann.  Finn 
ekkert  til.  Svo  sneri  hann  andlitinu  frá  henni,  hann  vildi 
fá  að  vera  einn  með  hugsanir  sinar.  Hann  sýndist  alveg 
rólegur.  Komdu  til  min !  kallaði  eg  til  hennar,  komdu  til 
min!« 

»Hún  kom  til  min,  kraup  niður  við  rúmstokkinn  minn 
og  þurkaði  af  mér  svitann.  —  Þið  fáið  að  vera  saman  i 
gröflnni,  sagði  hún,  —  og  svo  kem  eg  á  eftir.  Þá  flnn- 
umst  við  þar,  sem  ekkert  skilur  okkur.  —  Við  fáum  að 
vera  saman  í  gröfinni,  hugsaði  eg  i  sálarstriði  minu  og 
skelfingu,  en  við  verðum  svo  óendanlega  langt  hver  frá 
öðrum,  endalaust  langt  i  svefni  eyðileggingarinnar  og  myrk- 
ursins.  Hræðslan,  hræðslan,  breiddi  dökka  vængi  sina 
yfir  mig  —  kolsvarta  vængi  sina.  —  En  ef  við  deyjum, 
flaug  mér  skyndilega  i  huga,  þá  verð  eg  ekki  einn,  hann 
kemur  með,  við  verðum  að  vera  samferða,  svo  við  töp- 
um  ekki  hver  af  öðiiim  i  þesaum  ókunna  heimi.  Við 
verðum  að  leiðast.  Og  við  verðum  að  muna  eftir  að  vera 
altaf  nálægt  þeim,  sem  við  elskum,  ástvinum  okkar,  til 
að  taka  á  móti  þeim  þegar  þeir  koma  og  leiða  þá.  Eg 
barðist  af  alefli  við  að  halda  þessari  hugsun  fram  &  móti 

5* 


€B  Ðraamar.  Skirnir. 

hræðslunni,  halda  henni  fyrir  framan  aðrar  hugsanir  mín- 
AT,  það  voru  siðustu  forvöð.« 

»Skelflng  hefirðu  tekið  út  i  svefninum«,  sagði  eg,  »eg 
held  helzt  að  þessi  draumur  hefði  engin  áhrif  haftá  mig.« 

»Eg  gat  samt  ekki  lengi  haldið  þeirri  hugsun,«  sagði 
Pálmi,  »hún  þoldi  ekki  að  endurtakast,  og  eg  varð  aftur 
undir  i  viðureigninni  við  dauðaóttann.  Eg  fór  að  reyna 
að  biðja  guð,  en  hugur  fylgdi  þar  ekki  huga,  því  eg  þekti 
•ekki  guð,  trúði  því  ekki  að  hann  gæti  gert  neitt  fyrir 
mig.  I  vöku  heflr  mér  fundist  eg  geta  trúað  á  kraft 
bænarinnar,  en  þarna  i  draumnum  var  eg  alvegtrúlaus«. 

»0g  þá  kom  læknirinn  inn.  Hann  leit  á  mig.  Nú,  það 
er  svona,  sagði  hann,  hann  er  að  skilja  við.  —  Eg  rauk 
upp  i  rúminu.  —  Þér  Ijúgið,  sagði  eg,  eg  man  hvað  eg 
átti  bágt  með  að  tala,  tungan  vafðist  mér  um  tönn,  eg 
var  eins  og  þrumu  lostinn  af  skelflngu,  mér  fanst  sálin 
vera  i  ógurlegustu  kvölum,  en  likaminn  óviðkomandi  hlut- 
VT  utan  við  hana.  Mér  fanst  likaminn  vera  dauður  og 
sálin  vera  að  deyja.  Þér  Ijúgið  hvislaði  eg,  eg  er  ekki 
að  deyja,  eg  er  friskur,  hefl  aldrei  getað  hugsað  betur  — 
þarf  að  skrifa,  skrifa  og  verða  frægur.  —  Eg  fann 
hvemig  hræðslan  þrengdi  sér  að  mér,  þung,  þung,  alt  var 
fult  af  henni  kring  um  mig,  loftið  var  þykt  svo  það  komst 
ekki  upp  í  mig  og  hugsanimar  rákust  á  hana  —  þessar 
hugsanir,  sem  eg  hafði  verið  að  leita  að,  sem  áttu  að 
gera  mig  frægan,  þær  rákust  á  hana  og  duttu  niður  i  sjálf- 
ar  sig,  eyðilagðar  um  aldir  alda.  —  Skrifa,  skrifa  og  verða 
frægur, —  verða  frægur,  lifa,  lifa!  og  eg  vaknaði.« 

Pálmi  settist  niður  og  lét  i  pipuna  sina.  Hann  fór 
hægt  að  þvi.  Hann  settist  niður  eins  og  hann  væri  dauð- 
þreyttur,  augabrj  nnar  vom  dálitið  ofar  en  vant  var,  var- 
imar  skulfu  dálitið  —  það  voru  drættir  í  andlitinu,  sem 
eg  hafði  séð  þar  áður  og  skildi  nú  hvemig  stóð  á.  Aug- 
un  vom  stærri  en  vanalega,  augasteinamir  sýndust  miklu 
Btærri.  Hann  sat  þegjandi  stundarkom  og  hélt  á  pípunni, 
fivo  tók  hann  eldspýtur,  kveikti  í  henni  og  leit  á  mig  bros- 


Skiroir.  Ðraamar.  6^ 

andi.  Hann  varð  á  sama  augnabliki  alveg  eins  og  hana 
átti  af  sér  að  vera. 

»Skrifa,  skrifa  og  verða  £rægur«,  sagði  hann,  »það 
var  hið  síðasta  af  þessum  draumi,  það  var  siðasta  hugsun 
mín  þegar  eg  var  að  deyja,  hugsunin  sem  aldrei  rættist 
og  aldrei  gat  með  nokkru  móti  ræzt.  Eg  varð  að  sofna 
til  eilifðar  og  gleymast.  Ekkert  lifði  eftir  af  mér,  eng- 
inn  afkomandi,  ekkert  orð  sem  gat  geymst.  Eg  hvarf 
eins  og  regndropi  sem  dettur  i  hafiðc. 

»0g  hvernig  leið  þér  þegar  þá  vaknaðir?«  spurði  eg^ 

»Það  fór  vel  um  mig  i  rúminu  þegar  eg  vaknaði«, 
sagði  Pálmi,  »eg  var  ekki  sveittur  og  hjartað  sló  rólega. 
Draumurinn  hafði  cngin  áhrif  haft  á  iikamann.  Eg  sett- 
ist  upp  í  rúminu,  það  var  kolsvarta  myrkur.  Á  eg  að 
segja  þér  hvað  eg  gerði  fyrst  þegar  eg  var  vel  vaknaður?* 

»Já,  fyrst  þú  heflr  sagt  mér  söguna  að  þessu,  þá  verð- 
urðu  að  Ijúka  við  hana«,  sagði  eg. 

»Eg  þakkaði  guði  innilega  og  af  verulega  hrærð- 
um  huga  fyrir  að  eg  var  enn  á  lifl.  Spenti  greipar  og 
þakkaði  guði.« 

Eg  gat  ekki  annað  en  brosað. 

»Þú  spentir  greipar  og  þakkaðir  guði«,  sagði  eg. 

Þórir  Bergsson. 


Utan  úr  heimi. 


Herbúnaður  atvinnulífsins  í  Þýzkalandi. 

I. 

Þa5  tvent,  sem  er  einna  markverðast  við  nítjándu  og  tuttng- 
«8tu  öldina,  er  mannfjölgunin  og  vöxtur  framleiðsl- 
ti  n  n  a  r  í  heiminum.  Arði  framleiðslunnar,  a  u  ð  n  u  m,  má  annaö- 
hvort  eyða  þegar  í  stað  til  ueyzlu  eða  verja  honum  til  frekari 
framleiðslu,  vinna  að  því  að  fá  meiri  framtíðararð.  Þessir  Draupnis- 
liæfileikar  auðsins,  að  geta  getið  af  sér  aukinn  arð,  hafa  valdið 
kapphlaupum  einstakliuganna  um  auðinn  og  sérstaklega  sett  mark 
flitt  á  nítjándu  og  tuttugustu  öldina,  sem  þess  vegna  hafa  veriö 
nefndar  auðmagnstímabilið,  En  því  meiri  sem  þjóðarauðurinn  er, 
J)e88  betut  getur  þjóðinni  í  heild  sinni  vegnað,  þess  hœgar  getur 
hún  staðið  straum  af  mannfjölguninni,  þess  voldugra  er  ríkið.  Af 
þessu  stafa  veðhlaup  ríkjannaum  auðinn,  afl  þeirra 
bluta  sem  gera  skal. 

Styrjaldir  nítjándu  aldarinnar  stöfuðu  flestar  af  pólitískum 
ástæðum.  Tilefui  Norðurálfustyrjaldarinnar  var  eins  og  menn 
minnast  morðið  á  rikiserfingjanum  í  Austurríki,  aðdragandinn  var 
Balkanstyrjöldin,  en  meðal  hinna  raörgu  d/pri  orsaka  má  fyrst  og 
fremst  nefna  baráttuna  milli  Þjóðverja  og  Englendinga  um  auð- 
magnið.  En  auður  skapast  ekki  nema  á  atvinnusviðinu,  og  barátt- 
an  um  auð  vetður  því  baráttan  um  völdináatvinnu- 
flviðinu  og  heimsmarkaðinum. 

Og  eins  og  aðalorök  ófriðarins  stafar  af  atvinnusviðinu,  svo 
^eisar  einnig  styrjöldin  þar.  Þjóðirnar  berjast  ekki 
-einungis  með  mönnum,  heldur  og  með  auð  i  ymislegri  mynd. 
Báðir  flokkar  reyna  að  hnekkja  atvinnulífi  fjandmanna  sinna  eins 
og  þeim  er  unt,  vegna  þess  að  þeir  víta.  að  þó  að  miljónir  manna 
8ÓU    drepnar,  þá    fœðast    þó  aðrir  í  þeirra  stað,  en  ef  möguleikum 


■Skirnir.  Utan  ir  heimi.  71 

fjhndmannanna  á  atvinnusyiSinu  er  hnekt^  þá  er  þar  meS  skoriS  á 
lífœC  þjóðarinnar  og  bœði  sigri  hennar  í  þeuari  styrjöld  og  framtíð 
heunar  sem  heimsdrottins  spilt  um  aldir. 

Hugsjón  Napóleons  mikla  var  að  koma  Englendingum  á  kné 
með  því  aS  loka  meginlandi  Evrópu  íyrir  verzlun  þeirra.  Þessa 
.faugsjón  Napóleons  hafa  nú  Englendingar  tekið  upp  gagnvart  Þjóð- 
verjum.  Bandamenn  umlykja  Þjóðverja  á  alla  vegu,  þeir  hafa 
völdin  á  hafinu  og  bcgsjóu  þeirra  er,  að  beygja  Þjóðverja,  ef  ekki 
með  vopnum,  þá  með  því  að  spilla  verzlun  þeirra  við 
-önnur  lönd. 

Þjóðverjar  hafa  á  síðustu  áratugum  orðið  að  iðnaðarþjóð,  og 
hafa  þeir  því  stöðugt  orðið  að  flytja  meira  og  meira  af  matvœlum, 
fóðurvörum  og  vöruefuum  (óunnum  vörum)  inn  í  landið  frá  útlönd- 
um,  en  hafa  goldið  það  með  iðnaðarvörum.  Nú  hætti  þessi  verzlun 
alt  í  einu.  Þ/zkaland  varðj  eins  og  umsetin  borg,  og  leit  út  fyrir 
að  alt  atvinnulífið  mundi  fara  í  kaldakol,  en  bœði  herinn  og  aðra 
hluta  þjóðarinnar  skorta  það,  sem  þurfti  til  að  framfleyta  lífinu 
og  halda  ófriðnum  áfram. 

Nú  varð  því  að  grípa  til  einhverra  ráða.  Þrátt  fyrír  alla  sína 
framsjni  höfðu  Þjóðverjar  einungis  búist  undir  ófrið  á  hermála-  og 
fjármálasviðinu,  en  ekki  á  atvinnusviðinu.  Það  sem  hér  varð  að 
gera,  varð  því  að  hugsa  frá  grunni  og  þó  skjótlega^  b  œ  ð  i  m  e  ð 
tilliti  til  þarfa  hersins  og  atvinnulífsins. 

Þó  að  örðugt  sé  að  afla  sér  vitneskju  um  ráðstafanir  þœr, 
sem  gerðar  hafa  verið,  skal  eg  reyna  að  skyra  frá  því  helzta,  sem 
gert  hefir  verið  í  tveimur  aðalatvinnuvegum  Þjóðverja:  landbúnaði 
og  iðnaði. 

II. 
A.  Uppskeran  á  Þ/zkalandi  varð  í  minna  lagi  haustið  1914  og 
•synt  var,  að  minka  varð  n^yzlu  matvœla  á  einhvern  hátt,  ef  þau 
áttu  að  eudast  til  nœstu  uppskeru.  Nú  var  um  tvent  að 
velja.  Ríkið  gat  látið  alla  verzlun  með  matvœli  afskiftalausa 
og  búist  við,  að  verðið  mundi  verða  sett  svo  hátt  af  kaup- 
mönnum,  að  birgðirnar  entust,  en  fyrirsjáanlegt  var  að  það  mundi 
því  að  eins  takast,  að  meiri  hluti  þjóðarinnar,  efnalausir  raenn, 
syltu.  E  ð  a  stjórnin  gat  tekist  á  hendur  að  koma  skipulagi  á 
neyzluna,  annaðhvort  með  því  að  koma  á  meiri  sparnaði  i  tilbún- 
ingi  matvæla,  œtla  mönnum  bluta  af  því,  er  húsdyr  ueyttu,  setja 
.^áverð  á  vörur  o.  s.  frv.,  eða  jafnvel  skamta  öllum  matvœli  ár  hnefa. 


72  Utuk  úr  freimi.  Skirnir^ 

Ríkisþingið  samþykti  óðara  lög  4.  ágúst  1914,  sem  gáfii  stjórn- 
inni  heimild  til  aCgeraallar  nauösyniegar  ráð- 
stafanir  á  atvinnusviðinu.  Auk  þess  voru  þá  samþykt 
önnur  lög,  sem  gáfu  yíirvöldunum  heimiid  til  aS  ákveða 
háverS  á  matvœlum,  að  viðlögðum  ströngum  ref&ingum,  ef 
menn  seldu  d/rara^  og  eignarnámi',  ef  menn  vildu  ekki  selja.  Nú 
var  því  víða  ákveðið  háverð  á  vöru  í  smásölu,  en  það  kom  að  til- 
tölulega  litlu  gagni  vegna  þess,  að  bœði  var  verðið  ekki  sett  til- 
tölulega  jafnhátt  alstaðar,  og  ekki  alstað^r  sett  háverð,  og  menn 
seldu  því  birgðirnar  þar,  sem  verðið  var  hœat.  Auk  þess  var  ekkert 
háverð  á  vörum  í  heildsölu.  Af  þessu  leiddi  verðhœkkim  þá,  er 
sést  af  töflunni.     Meðalverð  í  mörkum  fyrir  1000  kg. 

Hveiti.      Rúgur. 

JÚIÍ 

Ágúst     

September  21 — 26 

26.-3.  október 

Október  5.— 10 

12.— 17 

19.— 24 

Verðið  á  hveiti  og  rúg,  sem  hafði  verið  fremur  hátt  í  ágúst- 
mánuði,  hækkaði  jafnt  og  þótt.  Verðhœkkunin  á  hveiti  svaraði  til 
30 '^/o  og  á  rúg  50  7o'  Sama  máli  var  að  gegna  um  aðrar  kornteg- 
undir. 

Sambandsstjórnin  neyddist  því  til  að  ákveða  háverð  á  rúg 
og  hveiti  í  öllu  ríkinu  með  tilskipun  28.  okt.  1914.  Verðið 
var  heildsöluverð  á  þ/zku  korni  og  var  ákveðið  álíka  hátt  og 
markaðsverð  á  þeim  tíma.  Tilgangurinn  var  því  einungis  að  koma 
í  veg  fyrir  frekari  verðhœkkun,  en  ekki  að  setja  aérstaklega  lágt 
vei9.  Ætlunin  var  að  neyzlan  mundi  minka,  vegna  þess  hve  hátt 
verðið  var,  og  að  þessi  ráðstöfun  mundi  nægja.  Eigandi  var  skyldur 
að  láta  birgðir  sínar  af  hendi  til  sveitarstjórna,  ef  krafist  yrði.  Auk 
þess  var  skipað  fyrir  að  blanda  hveiti  með  rúg,  rúg  með  kartöflu* 
mjöli,  bannað  að  fóðra  húsdýr  með  brauðkorni,  ölgerð  og  brenni- 
vínsframleiðsla  minkuð  að  miklum  mun. 

Brátt  sást  samt,  að  ráðstafanir  þessar  voru  ófullnœgjandi.  Að- 
algallinn  var,  að  háverð  var  aðeins  sett  á  einstöku  vörutegundir. 
Þar  sem  skortur  var  á  ö  1  1  u  m  matvœlum  gátu  því  hinar  vörurnar, 
sem  ekki  var  sett  háverð  á,  stigið  upp  úr  öllu  valdi,  og  auk  þess 
var  ekkert  háverð  á  mjöli  né  brauði,  svo  að  hœgt  var  að  selja  það' 


206 

174 

225 

194 

250 

224 

247 

222 

252 

224 

260 

228 

267 

234 

Skírnir.  UUn  &r  heimi.  78 

meS    geipiverði.     Stjórnin    varC  því  nokkru  síðar  að  setja  háverð  á' 
hafra  og  kartöflur  til  manneldia. 

Með  tilskipunum  þeim,  sem  nefndar  bafa  verið,  hafði  stjórnin 
þannig  komið  i  veg  fyrir  frekari  verðhœkkun  á  helztu  kornvörum 
og  gefið  góö  ráð  og  skipað  fyrir  um  notkun  þeirra.  AUar  þessar 
ráðstafanir  voru  eins  að  því  leyti,  að  þær  miðuðu  aðeins  ó  b  e  i  n  t 
að  því  að  sjá  fyrir  matvælum,  en  skiftu  sór  ekkert  af  hjá  hverjum 
birgðirnar  1  e  n  t  u.  Atgerðirnar  voru  flestar  í  þágu  neytenda,  en 
ríkið  lét  >frjál8  við8kifti«  halda  áfram  eftir  sem  áður  og  afskifti 
þessi  urðu  eingöngu  skoðuð  sem  leiðréttingar  á  verstu  göllum- 
^frjálsrar  samkepni«,  bœtur  á  gömlu  fati.  Sökum  skorts  þess  á 
öllum  matvælum,  sem  varð  sí  og  œ  tilfinnanlegri,  stoSuðu  þessar 
ráðstafanir  ekki. 

Til  þess  að  fá  fulla  vitneskju  um,  hvernig  ástandið  vœri  land- 
inu,  lét  stjórnin  nú  halda  rannsókn  um  allar  matvælabirgðir  í 
desember.  Ekki  hefir  árangurinn  verið  látinn  uppi,  en  þó  hefir 
ástandið  ekki  virzt  glæsilegt,  því  að  nú  var  gripið  til  enu  strangari- 
aðgerðar.  Hafði  ekki  enn  hepnast  að  koma  æskilegu  lagi  og  sparn* 
aði  á  neyzluna. 

Prússastjórn    hafði    komið  því  til  leiðar,  að  stofnað  hafði  verið' 
ófriðarkornvörufélag     (Kriegsgetreide  Gesellschaft),      sem 
átti  að  komast  yfir  eins  mikið  af  kornvörum  og  unt  vœri,  til  neyzlu 
BÍðustu    mánuðina    fyrir    uœstu    uppskeru.     Félag    þetta,    sem    var 
stofnað    af    löndum,    sveitum    og  stórum  iSnaðarfyrirtœkjum,  mátti' 
ekki    gefa    meira    en    5^/^    í    arð  og  var  því  ætlað  eingöngu  til  al- 
menningsbeilla.     Brátt  sást  nú,  að  erfitt  mundi  verða  að  afla  þess- 
ara    birgða,    og    vegna    eftirspnrnar   félagsins    jókst  skorturinn  enn ' 
þá    meira    í    bráð.     Var  því  fyrst  sveitarstjórnum  gefin  heimild  til 
að    gjöra  upptœkh  korn,    en  það  stoðaði  ekki,  af  því  aS  þetta  varð- 
ekki    gert    alstaðar    og    eigendur  kornvörunnar  voru  ekki  skyldaðir 
til  að  gefa  sk/rslu  um  birgðir  sínar. 

Nú    var    ekki    nema    um    eitt    að    gera    til    að  tryggja  nægan 
sparnað     á    matvœlum,     koma    í    veg     fyrir     að-    verðiö     hækkaði' 
gegndarlaust  og  pjá  um,  að  allir  fengju  nóg  til  að  geta  lifkð.    Sam" 
bandsstjórnin  neyddist  til,    þvert  á  móti  vilja  sínum,  að  fyrirskipa 
25.  janúar  1915  lóghald  á  öllum   hveiti-  rúg-  og  mjölbirgðum  í- 
ríkinu,  enda   hafði    almenningur    heimtað  þ*ð  fyrir  löngu.     Ófriðar 
kornvörufélagið    fékk    umráðin    yfir  hveiti    og  rúg,  en  sveitastjórn- 
irnar  yfir  mjöli,     Kornvörurnar    voru    samt    ekki   gerðar  upptækar' 
þegar  í  stað,    en  eigendurnir  voru  skyldaðir  6il  að^  geyma  birgSim*- 


'74  Utan  úr  heimi.  Skirnir. 

ar  óeyddar,  þangað  til  þeirra  yrSi  krafist.  Allir  voru  skyldir  að 
^reina  frá,  hve  miklar  birgöir  þeir  hefSa  af  vörum  þessum.  Kaup- 
verðið  er  sett  af  sveitastjórnum  í  námunda  við  háverðið,  og  mjöi- 
"verðið  eftir  kornverðinu. 

Með  þessari  tilskipun  tókst  ríkið  á  hendur  einkaverzlun 
áþýzkum  kornvörum  (ekki  útlendum)  og  framvegis  hefir 
,|)ví  enginn  umráð  yfir  sölu  á  þýzkum  kornvörum  nema  ófrið- 
arkornvörufélagið.  Eigendurnir  urðu  að  geymendura  birgðanna, 
mylnurnar  komust  í  þjónustu  rikisins,  mjölverzlanir  og  brauðgerðar- 
iiús  o.  fl.  urðu  að  úthlutunarstöðum. 

Nú  var  ekki  að  eins  að  ræða  um  eftirlit,  heldur  einnig  aukinn 
neyzlusparnað,  og  var  því  sett  á  stofn  ríkisniðurjöfnunar- 
s  t  o  f  n  u  n  (Reichsvert€ilungs8telle),  sem  ákveður  í  samráði  við 
'<Sfriðarkornvörufélagið  niðurjöfnun  birgðanna  til  sveitastjórna,  sem 
-.svo  eiga  að  annast  frekari  úthlutun.  Úthlutuninni  er  nú  orð- 
ið  alstaðar  hagað  þannig,  að  hverjum  manni  eru  fengnir  í  hendur 
brauðmiðar,  sem  gefa  tilkall  til  ákveðinnar  brauðstœrðai  fyrir 
ákveðið  verð.  ÖUum  er  þannig  skaratað  jafnt  úr  hnefa.  Mönn- 
um  hefir  reiknast  til,  að  n  e  y  z  1  a  n  á  kornvörum  hafi  þannig  verið 
færð  niður  um  39 — 50''/o.  Neyzlan  hefir  minkað  mest  í  sveit- 
inni  og  hjá  efnalitlu  fólki  í  bæjunum,  sem  ekki  hefir  haft  ráð  á 
að  neyta  kjöts  o.  fl.  að  jafnaði. 

Á  þenna  hátt  tókst  Þjóðverjum  að  láta  kornbirgðirnar  endast 
-til  næstu  uppskeru,  og  það  jafnvel  svo,  að  15.  ágúst  var  700000 
Jesta  afgangur  af  korni. 

Þegar  leið  að  uppskerunni  1915,  fóru  menn  að  ræða  hvemig 
ikornvörustefnan  ætti  að  vera  næsta  uppskeruár.  Loks  var  gefin 
út  tilskipun  28.  iúní  um  ófriðarhagsstefnu  ríkisins. 
Tilskipun  þessi  er  að  mestu  einungis  heildaryfirlit  yfir  lög  þau 
sem  gerð  höfðu  verið  árinu  áður.  Þó  er  framkværadarvaldið  nú 
víða  falið  sveitafélögum.  Þannig  er  af  sveitafélögum  lagt  hald  á 
.  alt  brauðkorn  þessarar  uppskeru,  en  þann  hlutann,  sem  þau  þurfa  ekki 
á  að  halda,  fá  þau  í  hendur  ríkiskornforðabúri,  sera  sér 
um  hvað  við  það  verði  gert.  Verðið  á  brauðkorni  er  sett  álíka 
>hátt  og  í  vetur  sem  leið. 

B.  Annar  flokkur  matvœlanna  er  k  j  ö  t  i  ð.  Fraraan  af  var 
bannað  að  slátra  ungum  kúm  og  kálfura,  til  þess  að  reyna 
að  koraa  í  veg  fyrir  að  bændur  skœru  bústofninn  niður,  vegna  fóð- 
urskortsins  og  verðhækkunarinnar  á  kjöti.  Þessi  slátrunarbönn 
jninkuðu    slátranir,    en    þá   varð  fóðurskorturinn  enn   tilfinuanlegri 


1^^ 

.iBkirnir.  Utan  úr  heimi.  iS 

■«g  auk  þesB  át  kvikfénaðuritin  þá  kornvurur,  sem  annars  mundu 
teia  ▼eriS  haföar  til  manneldis.  Bönnum  þessum  var  því  létt  af, 
en  /mÍBlegt  gert  til  tf  muka  fóSurbii^Sir,  bifinnivínsframleiSBlan 
minkuð,  /ms  Bykursambönd  notuð  til  fóðurs,  því  aS  af  sykri  var 
meira  en  nóg  til  vegna  útflutningsbanns  o.  s.  frv.  En  þar  sem 
cmönnum  taldÍHt  aS  Þyzkaland  skorti  6  milj.  lesta  af  fóSurvörum 
«uk  kartaflna,  þá  var  einsynt,  aS  eiua  ráSiS  til  þess  að  láta  birgS- 
irnar  nœgja,  var  aS  skera  niSur  aS  meira  eða  minna  leyti. 
Hœgt  var  að  fá  meun  til  þessa  á  tvennan  hátt:  gera  kvikfjárrœkt 
-óarðberandi  með  því  að  hœkka  verð  á  fóðri,  auka  eftirspuru  eftir 
kjöti  á  einhvern  hátt  svo  að  verðíð  hœkkaði. 

1.     Alt    fyrsta  árið  var  fóðurverðið  of  lágt  til  að  geta  vegið  á 

-móti  verðhækkuninni  á  kjöti,  og  gat  því    ekki    gert    kvikfjárrœkt- 

-ina    óarðberandi.      Ein    af    ástœðunum   til  þess  var,  að  um  leið  og 

faáverð  var  sett  á  rúg  og  hveiti,  var  sett  mjög    lágt    háverðá 

k  1  í  ð    og    b  y  g  g,    til  þess  að  freista  manna  ekki  til  að  fóðra  með 

abrauðkorninu. 

Til  þess  að  minka  notkunina  á  h  ö  f  r  u  m,  var  í  janúar  banuaS 
aS  gefa  öSrura  dýrura  en  hestum  hafra,  og  var  ákveðin  viss  gjöf 
á  hest;  13.  febrúar  1915  var  svo  háverðið  hœkkað.  Þessi 
ráðstöfun  þótti  samt  ekki  nœgja;  var  því  jafnframt  verðhœkkun 
inni  komiS  áeiukaverzlunáþyzkum  höfrum,og  var 
hún  fengin  í  hendur  heyfangamiSstöðinni.  Auk  þess 
'fékk  hún  í  marz  einkaverzlun  á  b  y  g  g  i. 

Hinn  12.  febrúar  var  aðdráttarfélagi  bœnda  —  eins- 
konar  kaupfélagi  —  veitt  umboðsstjórn  og  einkasala  á  öllu  s  y  k- 
urkendu  fóðri,  og  loks  var  því  svo  i  marz  fengin  í  hcndur 
einkaverzlun  með  k  I  í  ð.  Algert  einkaleyfi  fékk  félagið  4.  apríl, 
þegar  fyrirskipað  var,  að  ekki  mœtti  verzla  með  neitt  þyzkt 
kraftfóður  annarstaðar  en  í  félaginu,  og  voru  því  fengnar  í 
faendur  allar  birgðir,  sem  œtlaðar  voru  til  sölu  í  landinu.  Aðdrátt- 
arfélagið  selur  svo  sveitunum  fóðrið.  Rikiskanslarinn  ákveður  verðið. 
Einkaverzlun  þessi  átti  að  eins  að  ðtanda  yfir  til  31.  maí,  en  faefir 
verið  framlengd. 

Utan  allrar  þessarar  tilfaögunar  voru  kartöflurnar,  sera 
kallaðar  eru  varasjóður  Þjóðverja,  og  bafa  þœr  verið  óvanalega 
mikið  notaðar  i  þessum  ófiiði  bœði  til  manneldis  og  skepnufóðurs. 
1  desbember  var  sett  fa  á  v  e  r  ð  á  fóðurkartöflur.  Kartöflur  voru 
þó  með  þessu  háverði  ódyrasta  skepnufóðrið  og  voru  því  notaðar 
til  þess,  en  komu  «kki  ;á  markaðinn.     Hið    lága    háverð    faafði   því 


76  Utan  úr  heimi.  Skirnir^ 

þau  áhrif,  a6  mena  slátruðu  nú  ekki,  og  Tar5  því  að  hækka  há- 
verðið  í  febrúar.  Sarat  sem  áður  kom  lítið  af  kartöflum  á  mark- 
inn,  og  kröfðust  þá  margir  að  ríkið  gerði  karltöflubirgðirnar  upp- 
tækar,  en  það  varð  þó  ekki.  Aftur  á  móti  var  í  apríl  sett  á  stofa 
miðstöð  fyrir  kartöfluaðdrátt,  sera  átti  að  koma 
reglu  á  kartöfluniðurjöfnunina  meðal  sveitafélaganna.  Hver  sveit^ 
á  að  halda  kartöflutalning,  og  ef  birgðirnar  reynast  of  litlar,  getur 
sveitín  fengið  keyptar  kartöflur  hjá  miðstöðinni,  sem  fær  þær  frá 
birgum  sveitum,  £ftir  þessar  ráðstafanir  var  um  hríð  fullnóg  af 
kartöflura,  en  nú  hefir  aftur  minkað  salan  á  þeim. 

2.  Auk  þessara  ráðstafana  allra,  sem  miðuðu  að  því  að  gera 
kvikfjárræktina  djrari  en  svo,  aö  hún  gæti  borið  sig,  voru  jmsar  ráð- 
stafanir  ge  rðar  til  að  fá  menn  til  að  skera  niður,  með  því  að  auka 
eftirspurnina,  og  hafa  þær  ráðatafanir  átt  mestan  þátt  í  því,  a5 
Bvínunum,  sem  voru  um  25  miljónir  l.des.  1914,  hafði  fækkað  niður 
í  1672  raJíjóo  15.  apríl,  þ,  e.  s.  um  35  ^/q,  og  síðar  hefir  þeira 
eflaust  fækkað  muu  meira.  Aðalástæðan  til  þessa  var,  að  bœjum 
og  stórum  sveitafélögum  var  gert  að  skyldu  með  tilskipun  25.  jan. 
1915  að  sjá  um  að  nægar  birgðir  væru  til  af  geymanlegum 
kjötvörum.  Af  þessu  leiddi  mikla  verðhækkun  og  slátrsnir,  og 
var  þá  sett  háverð  á  svín.  Þegar  bæjafélögin  höfðu  birgt 
sig  upp,  var  kvöðinni  létt  af  þeim  í  maí. 

I  lok  október  hafa  verið  gerðar  ýrasar  ráðstafanir  til  að  minka 
kjötneyzluna ;  þannig  er  sala  á  kjöti  og  kjötvörum  bönnuð  tvo 
daga  í  viku.  Þetta  hefir  samt  ekki  haft  tilætluð  áhrif,  því  a& 
menn  birgja  sig  þá  upp  til  fleiri  daga. 

Kjötverðið  hefir  samt  hækkað  eftir  því  sem  lengra    hefir    liðið 
á    haustið,    og    hefir    þess    vegna    hingað  og  þangað  verið  sett  há- 
verð  á  kjöt  í  smásölu,  og  samttandsráðið  mun  í    nóveuiber    œtla  að  ■ 
setja    háverð    á    kjöt  alstaðar    í    Þyzkalandi  og  koma  á  skömtunar- 
fyrirkomulagi. 

Mjólkurverð  og  ostverð  hefir  einnig  bækkað  rajög,  og  er 
búist    við,   að  þar  verði  bráðlega  sett  háverð  og  komið  á  sköratun- 

arfyrirkomulaginu. 

♦  ♦ 

Það,  sem  stjórnin  befir  lagt  einna  mesta  áherzlu  á,  er   auðvit- 
að  að  sjá  hernura  fyrir   nægura    matvœlum.      Til    þess    er    höffr- 
sérutök    stofnun,    hervistafangamiðstöðin,    (Zentralstellfr- 
zur    Beschaffung  der  Heeresverpflegung),  sem  er  undir  stjórnarráðj 
utanríkismálanna.      Ríkið    hefir   sett  eftirlitsraann  raeð  stofnuninni. 


^kirDÍr.  Uten  úr  beimi.  77 

Yistafangastjórn  hersins  skýrir  hervistafangamiðstöðinni  frá    mánað- 
■4trþörfum    hersins    af    matvœlum    og  jafnar  hún  svo  vistakröfunum 

niður  á  sveitafélagin    aamkvœmt    birgðadk/rslum,    sem    gerðar    eru 
'tnánaðarlega  í  hverri    sveit.      Sórstakar    sveitanefndir    sjá    bvo    um 

útvegun  birgðanna  frá  bœndum,  félögum  og  kaupmönnum.     Verðið 
•er  sett  af  fastri  netnd   eftir    aðalmarkaðsverði  á  kornvörum  í  land- 

inu.     Bœði    landbúnaðurinn    og    kornvöruverzlanir    eiga    fulltrúa  í 

nefnd  þessari. 

Auk  þessarar  stofnun&r  er  einnig  ríkisinnkaupastofn- 

un  í  Hamborg.    Kaupir  hún  sérstaklega  allar  þœr  útlendar  vörur 

aem  herinn  þarfnast. 

Þjóðverjar  byrjuðu  með  því  að  setja  háverð  á  brauðkorn.  En 
þegar  skortur  er  á  allskonar  matvœlum,  þá  er  það  ekki  nóg,  held- 
ur  þarf  að  koma  skipulagi  á  neyzluna.  Og  e  i  n  a  r  á  ð  i  ð  til  að  koma 
því  í  framkvœmd,  þannig  að  hvorki  nejzlan  verði  of  mikil  né 
verðið  of  hátt,  fyrir  almenning,  er  að  ríkið  leggi  löghald  á  mat- 
vœlabirgðirnar  og  skamti  öllum  úr  hnefa.  Eftir  því  sem 
minkað  hefir  um  matvœli  í  Þ/zkalandi,  hefir  þetta  náð  til 
fleiri  vara,  en  þar  sem  því  hefir  verið  komið  á,  hefir  það  nœgt, 
þó  að  menn  hafi  auðvitað  orðið  að  bafa  minna  viðurvœri  en  áður. 
Varla  er  héðan  af  hœgt  að  búast  við  þvi,  að  Þjóðverjar  verði 
flveltir  inni. 

III. 

I  upphafi  ófriðarins  leit  út  fyrir  að  þ/zkur  i  ð  n  a  ð  u  r  mundi 
verða  hart  leikinn  í  ófriðnum.  Atvinnurekendur  höfðu  ekki  búið 
sig  undir  ófrið,  og  var  því  útlit  fyrir,  að  verkemiðjurnar  mundi 
brátt  skorta  vöruefni  þau,  sem  þœr  fengu  vanalega  frá  út- 
löndum,  auk  þess  sem  útlandamarkaðurinn  fyrir  iðnaðarvörur  lok- 
aðist  að  mestu.  Þar  að  auki  var  fjöldi  verkamanna  kvaddur  í 
herþjónustu.  En  bráðlega  kom  nú  eftirspurn  h  e  r  s  i  n  s  eftir  iðn- 
aðarvörum  í  stað  eftirspurnarinnar  frá  útlöndum.  Þjóðverjar  sáu 
skjótt,  að  í  ófriði  þessum  var  einna  mesc  undir  því  komið,  að  sem 
II  'mest  af  iðnaðinum  ynni  í  þjónustu  hersins,  og  til  þess  að  koma 
þrí  til  ieiðar  og  koma  skipulagi  á  framleiðsluna,  voru  nú  gerðar 
ymsar  ráðstafanir. 

Hinn  13.  ágústmánaðar  1914  var  stofnuð  deild  í  stjórnar- 
ráði  hermálanna,  stjórnardeild  fyrir  hervöruefni 
•(Kriegsrohstoffabteilung),  sem  á  að  sjá  hernaðariðnaðnum  fyrir  nœg- 


78  Utan  úr  heimi.  Skirnir^ 

um  vöruefnuTn,  koma  í  veg  fyrir  óþarfa  eySsln  á  þeim  og  kom» 
skipulagi  á  notkunina.  Tíl  þess  aS  komast  eftir  hvernig  ástandiW 
vœri  í  Þýzkakindi,  voru  svo  í  byrjun  ágústmánaðar  sendar  fTrir- 
spurnir  til  atvinnurekenda,  og  þegar  svörin  korau,  var  hægt  að  sjá 
hvar  og  hve  mikið  vœri  til  í  landinu  af  vöruefnum.  Auk  þessa- 
þurfti  að  ákveða  hverir  fengju  afnotarétt  á  vöruefnum,  og;^ 
voru  iðnaðargreinar  þær,  sem  í  hlut  áttu,  hvattar  til  að  koma 
sjálfar  skipulagi  sín  í  milli  á  aðdrætti  og  niðnrjöfnun  vöruefnanna. 
Iðngreinar  þessar  stofnuðu  þá  í  þessu  skyni  vöruefnahluta— 
f  ó  I  ö  g ,  og  fengu  þau  rétt  til  að  leggja  löghald  á  birgðir. 
Fólög  þessi  eru  undir  umsjón  ríkisins,  og  hefir  umsjónar- 
maður  ríkisins  synjunarrétt.  Félögin  mega  ekki  gefa  neinn  ágóða. 
Samhlið&  fólögum  þessum  var  komið  á  fót  óvilhöllum  dóms-  og 
niðurjöfnunarnefndum,  sem  skera  úr  því  hvernig  vöruefnunum  skuli' 
skift  niður. 

Vöruefnunum  er  jafnaS  niður  á  þann  hátt,  að  verksmiðjurnar' 
geti  sem  bezt  fuUnægt  þörfum  hersins. 

Hernaðarþarfirnar  höfðu  nú  í  för  með  sér  umbreytingnr 
iðnaðarins,  þanuig  að  friðarstörfin  voru  minkuS  eins  og  fram- 
ast  var  unt  og  verksmiðjurnar  látnar  vinna  fyrir  herinn.  Starfabreyt- 
ing  þessi  var  gerð  af  iðugreinunum  sjálfum  með  tilstyrk  ríkisinB;. 
áttu  tvö  aðal  sambandsfélö^  iðnaðarins  mikinn  þátt  í  þessu,  og  settu 
þau  á  fót  sameiginlega  ófriSarnefnd.  "Voru  nú  nýjar  iðngreinar 
stofnaðar  og  aftur  á  móti  hætt  við  ýmiskonar  framleiðslu  aðra. 
Telst  mönnum  núað  fjórir  fimtu  hlutar  iSnaSarins 
vinni  að  mestu  leyti  í  þarfir  hersins. 

Alt  var  gert  til  aö  auka  vöruefnabirgðirnar.  I  n  n  f  I  u  t  n  - 
ingur  frá  hlutlauaum  þjóðum  var  aukinn  svo  mikið  sem  unt  var,. 
t.  d.  með  undanþágum  frá  toUskyldu  o.  fl.  í  1  ö  n  d  u  m  þ  e  i  m,. 
sem  Þjóðverjar  lögðu  undir  sig,  voru  settar  á  fót  h  a  g* 
n  e  f  n  d  i  r  til  þess  aS  útvega  vörur  þær,  sem  herinn  þarfnaSibt,  og: 
koma  þeim  til  miSstöðva  á  Þjzkalandi,  en  þar  eru  þær  greindar* 
sundur  og  síSan  sendar  þangaS  sem  á  aS  nota  þær.  Ofriðar-. 
hagshlutafólag  var  stofnað  til  aS  hagnýta  sór  emi  þau  í. 
óvinalöndum,  sem  hernaSariSnaSurinn  þurfti  ekki  á  aS  halda.  A. 
þenna  hátt  hafa  Þjóðverjar  t.  d.  tekið  að  herfangi  ull  fyrir  yfir 
500  miljónir  raarka.  í  sjálfu  Þ/zkalandi  var  svo  vöruefnum/ 
safnað  saman  eins  og  hœgt  var.  Ríkið  lagði  löghald  á  fágœt  vöru- 
efni  og  menn  voru  skyldir  að  láta  þau  af  hendi,  t.  d.  koparmuni. 
Loks  breyHu  menn  til  um  vöruefni,  þ.  e.a.s.  notuðu  n/jr- 


l 


Skirair.  Qtan  Ar  heimi.  79^ 

ar  eða  aðrar  tegundir,  sem  nóg  var  til  af,  í  stað  vanalegra  vöru- 
efna.  T.  d.  er  nú  víSa  notaS  stál  og  sínk  í  stað  kopars  og  tins,  far- 
iS  aS  nota  pappírspoka,  köfnunarefni  unnin  ár  loftinu  (ríkis- 
einkaframleiSsIa),  o.  fl.  í  marz  I/sti  þ/ska  stjórniu  yfir  því,  að 
nú  vœri  svo  komiS,  aS  herinn  þyrfti  ekki  aS  óttast  skort  á  efni- 
vörum,  hve  lengi  sem  ófriSurinn  stæSi,  og  víst  er  þaS,  aS  Þjóðverj- 
ar  atanda  aS  /msu  leyti  betur  aS  vígi  meS  vöruefni  en  í  byrjun 
ófriðarins.  Nú  hafa  þeir  og  feugið  mikið  herfang  (kopar)  í  Serbíu 
og  ná  alla  leið  suður  til  Litlu-Asíu. 

Til  þess  að  skifta  verkum  milli  verksmiðjanna,  voru  höfð 
ymis  gömul  iðnfélög  eða  stofnuð  ny  fólög.  Tekið  er  tillit  til  friðar- 
þarfanna  eftir  því,  sem  unt  er.  Til  þess  að  koma  í  veg  fyrir 
óhæfilega  hátt  verS,  er  sett  h  á  v  e  r  ð.  Séð  er  um  að  verkamenn 
þeir,  sem  þarf  við,  sóu  ekki  kvaddir  í  herþjónustu.  Einnig  er 
reynt  að  koma  sem  flestum  atvinnulausum  verkaraönnum  að  vinnu, 
og  ef  k  a  u  p  verkamanna  fer  niður  úr  kauptaxta,  geta  þeir  kært 
og  fengið  það  hœkkað.  Aftur  á  móti  geta  verkamenn  ekki  hætt 
ófriðarvinnu  að  ástœðulausu. 

Einungis  með  þessum  og  fleirum  ráðstöfunum,  sem  menn  vita 
ekki  glöggt  um,  hefir  Þjóðverjum  tekist  að  halda  iðnaðí  sínum  við 
avo  að  miljónir  manna  yrðu  ekki  atvinnulausar,  og  þó  þannig  að 
herinn  var  látinn  ganga  fyrir  öðru.  í  landbúnaði  skifti  níkið  sér 
ekki  beint  af  sjálfri  framleiðslunni,  heldur  aS  eins  af  niSurjöfnun 
matvœlanna.  Iðnaðarframleiðslunni  þurfti  aftur  á  raóti  uð  breyta 
algerlega,  og  s/nir  það  bezt  á  hve  tcaustura  grundvelli  iðnaðurinn 
var,  að  takast  skyldi  að  vinna  bug  á  erfiðleikunum. 

En  auk  þessara  raðstafana  í  iðnaði  og  landbánaði,  þá  hefir' 
ríkið  gert  ótal  raargar  aðrar  í  peningaraálura,  í  frarafœrsluraálura, 
yfirleitt  á  flestura  sviðum  þjóðlífsins.  Hvervetna  er  stefnan  hin 
Mma:  ríkið  tekur  í  taumana.  Og  þessum  atgerðum  eiga 
ÞjóÖverjar  það  að  þakka,  hvernig  þeim  hefir  gengið  í  þessari  styrj- 
öld.  Aðrar  þjóðir  hafa  afrekað  mikið  á  mörgum  sviðum,  en  Þjóð- 
verjar  hafa  gert  víStœkari  ráSstafanir,  gengiS  á  undan  og  aS  mörgu 
leyti  hepnast  betur,  þó  aS  þeir  hafi  átt  viS  raikla  örSugleika  aS 
BtríSa.  Sagt  er  aS  þaS  hafi  veriS  þjzku  skólakennararnir,  sem 
sigruSu  Frakka  1870,  en  nú  séu  þaS  þ/zkir  hagfræSingar  og  at* 
vinnurekendur,  sera  bjargi  Þjzkalandi.  Snemma  í  ófriSinura  var 
stungiS  upp  á  því,  aS  stofna  eins  konar  herstjórnarráð]  á  landshags- 
iTÍSinu,  af  atvinnurekendum  og  hagfrœðingum.     Þetta  hefir  þó  ekkt 


'80  Utan  úr  heimi.  Skirnír. 

veriS  gert  algerlega  enn  þá,    þó  að  játað  né,  að  á  þann  hátt  befði 
verið  hœgt  að  koma  í  veg  fyrir  margt  fálm  og  fát. 

IV. 
Þó    aS    örðugt    sé    að    skygnast    inn    í  framtíðina,  þá  mun  þó 
óhœtt    að    segja,  að  margt  af  þv/,  sera  nú  befir  staðist  eldraunina, 
mun  standa  eftir  ófriðiun  og  ríkið  muni  framvegia  skifta  sér  meira 
af  atvinnulífinu  en  bingað  tíl.     Liggja  til  þess  ýms  drög. 

1.  Fyrst  og  fremst  til  að  vera  viðbúið  ef  ófrið  ber 
að  höndum.  Þannig  er  haldið  fram,  að  ríkið  eigi  framvegis  að 
sjá  um,  að  atvinnuvegiroir  séu  alt  af  færir  til  að  leggja  út  í  ófrið. 
Ýmsir  hagfræðingar  Þjóðverja  halda  því  fram,  að  sem  stórþjóð 
muui  þeir  að  staðaldri  vera  neyddir  til  að  flytja  inn  frá  útlöndum 
allmikið  af  efnivörum  og  matvœlum.  Til  þess  að  tryggja  sjer,  að 
ekki  verði  skortur  á  þessu,  eigi  ríkið  alt  af  að  hafa  eins  árs  birgðir 
af  vörum  þessum  fyrirliggjandi  (forðabúr). 

2.  Önnur  ástœðan  er  fjárhagurinn.  Fyrir  ófrið- 
inn  voru  skuldir  þjzka  ríkisins  5000  miljónir  marka  og  árlegar 
rentur  og  afborganir  af  þeim  240  miljónir  marka.  Skuld- 
irnar  aukast  gífutlega  í  ófriðnum.  Þjóðverjar  hafa  nú  tekið  25000 
miljónir  marka  innanlandslán  til  bernaðarins  og  mun  það  varla 
nægja.  Af  lánum  þessum  munu  þeir  verða  að  gjalda  um  1500  milj. 
marka  árlega  í  rentur  og  afborgun  (5  +  17o)-  Tekjur  ríkisins 
þurfa  því  að  aukast  að  miklum  mun.  Sambandsríkin  hafa  ráð  yfir 
beinu  sköttunum,  svo  að  ekki  verður  hœgt  að  nota  þá.  Ekki  verð- 
ur  heldur  hœgt  að  auka  tekjur  af  eignum  ríkisins  eins  mikið  og 
við  þarf  hér ;  til  þess  eru  ríkiseignirnar  of  litlar.  Viðskiftaskatta 
er  ekki  heldur  hægt  að  auka  að  miklum  mun,  því  það  mundi 
leggja  of  mikil  höft  á  alt  viðskiftalífið.  Þó  að  hœgt  vœri  ef  til 
viU  að  hækka  toUana  svo  mikið  að  fylt  yrði  upp  í  skaröið,  þá 
eru  þeir  óvinsælir  af  því,  að  þeir  koma  harðast  niður  á  efna- 
litlu  fólki,  og  stjórnin  mun  því  sjálfsagt  varast  toUhœkkun  í  lengstu 
lög,  af  pólitískum  ástæðum.  Eini  vegurinn  út  úr  þessum  ógöngum 
virðist  því  vera  að  r  í  k  i  ð  takist  á  hendur  einkaverzlun  eða 
einkaframleiðslu  af  fjölda  af  vörum. 

3.  Þriðja  ástæðan  til  afskifta  ríkisins  af  atvinnuh'finu  eru 
viðskiftin  viö  útlönd.  Varla  er  reyndar  hægt  að  búast 
við,    að    ríkið    takist  sjálft  á  hendur  verzlun  og  siglingar,  nema  ef 

r  til    vill    Hamburg  American  Ifnuna*)    og    Norddeutscher   Lloyd,    en 
*)    Geta  má  þess,  að  i  Sviss  hefir  nú  verið  komið  i  rikiseinkainn- 


ífikirnir.  Utan  úr  heimi.  81 

aðalhlutverk  ríkisiiis  verður  hér,  að  ráða  stefnu  viSskift- 
aiina.  Þjóðverjar  hafa  sóö  af  ófriðnum,  hve  háðir  þeir  hafa  vor- 
ið  útlöndnm  að  mörgu  leyti  á  atvinnu-  og  fjármálasviðinu.  Fram- 
•V3<;Í8  vilja  þeir  vera  sjálfum  6Ór  nógir,  eftir  þvi  sem  hægt  er. 
iHugsjón  þeirra  er  að  koma  fótunum  undir  »lokað  verzlunar- 
r  í  k  i  <(,  sem  helzt  ætti  að  ná  alla  leið  frá  Noiðurlöndum  suður  til 
Litlu-Asíu,  að  minsta  kosti  sameina  Þ/zkaland  og  Austurríki  sem 
fastast,  og  er  nú  verið  að  vinna  að  því.  R(ki  þessi  ættu  að  vera 
hvert  öðru  hliðholl  í  tolllöggjöf,  jafnvel  gera  toUsamband  með  tím- 
anum,  en  afstyra  samkepninni  frá  öðrum  löndum  með  háum  toll- 
garði.  Til  samauR  rettu  ríki  þessi  að  geta  framleitt  flestar  vörur, 
sem  þyrfti.  —  Auk  þess  ætlast  margir  til,  að  stjórnin  beini  straumi 
iþeim  af  auði  og  mönnum,  sem  Þyzkaland  hefir  yfir  að  ráða,  sem 
mest  inn  á  við,  en  því  næst  til  núverandi  sambandsmanna  sinna  og 
hlutlausra  smáþjóða,  sem  Þjóðverjar  gœtu  náð  til  með  hernum,  e' 
jþeir  neyddust  til  þess.  — 

Allar  þessar  ráðstafanir  og  ráðagerðir  eru  grundvöllurinn  und- 
ir  þeirri  nyju  stefnu  í  stjórnmálum,  sem  nú  vitðist  vera 
að  brjótast  fram  úr  rayrkri  ófriðarins,  greinilegast  á  Þyzkalandi,  en 
þó  alstaðar  í  Norðurálfunni :  Herbúnaður  atvinnulífsinti 
uiidir  forustu  ríkisins.  Fyrirmyndin  er  skipulagið  á  hern- 
uni,  þar  fcem  afkastið  er  raest  vegna  þess,  að  þar  eru  notuð  öll 
-fullkomnustu  verkleg  tœki  uútímans,  stjórnsemi  og  agi  ríkir  þar 
■  eFtir  því  sem  verða  má,  og  allir  ganga  fram  í  einingu  að  sama 
takmarki,  viuua  fyrir  land  og  lýð. 

En  stefna  þessi  á  sór  dypri  rœtur,  þó  að  hún  só  nú  fyrst  að 
•brjótast  fram,  sökum  ófriðarins.  Þjóðirnar  hífa  fundið,  að  þorf 
er  á  nyjum  grundvelli  til  þess  að  koma  í  veg  fyrir  stefnuleysi  og 
kraftatap  hinnar  svonefndu  »frjálsu  samkepni^,  sem  í  upphafi  stefndi 
að  þroskun  einstaklingsins,  en  hefir  haft  í  för  með  sér  kúgun  fjöld- 
ans  undir  fáa  menn,  tem  ráða  yfir  auðnum.  í  stað  þess  vilja 
menn  ná  öllum  landsbúum  í  saravinnuna,  en  láta  ríkið  hafa 
mest  áhrif,  vegna  þess  að  það  er  fulltrúi  heildarinnar  um  aldir, 
getur  verið  langsynna  og  víðsynna.  Fyr  meir  álitu  stjórnmála- 
flokkarnir,  að  alla  stund  œtti  að  leggja  á  framför  einstaklingsins,  og 

flutningi  á  innflnttri  kornvöru  og  stjórn  Breta  birgði  England  upp  með 
Byknr  i  byrjun  ófriðarins.  I  Noregi  hafa  einnig  verið  samþykt  lög  20. 
ágástmánaöar  1915,  sem  veita  stjórninni  heimild  til,  að  koma  á  einka- 
innflutningi  á  nauðsynjavörum,  ef  þörf  geriít,  o.  fl.  I  Austnrrlki  er 
^einkasala  á  kornvörum. 


82  Utan  úr  heimi.  Skirnir^^ 

ríkið  vœri  að  eius  vegur  til  að  koma  því  til  leíðar,  en  beildarstefn- 
an  miðar  að  því  að  þroaka  fyrst  og  fremst  heildina  og  þar  með'^ 
eiunig  einstaklinginn.  Hið  gamla  fyrirkoraulag  atvinnulifsins  stefndi 
að  því(  að  einstaklingurinn  nœði  i  sem  mestan  fjárgróða,  hið  njja- 
að  a  f  k  a  s  t  þjóðfélagsins  verði  sem  mest.  Skilyrðið  fyrir  slíkrr 
stefnu  er  fyrst  og  fremst  breyting  bugarfarsins,  og  einkunnarorð' 
hennar  hljóma  nú  miljónrödduð  utan  úr  heiminum  frá  ófriðarþjóð* 
unum :  Einn  fyrir  alla,  allir  fyrir  einn. 

Kaupmaunahöfn  i  nóvember  1915. 
Héðinn  Valdimarsson. 


H  e  i  m  i  I  d  i  r  :  Brs^ndt :  Die  deutsohe  Industrie  im  Kriege- 
1914 — 15.  Eltzbacber:-  Die  deutsche  Volksernáhrung  und  der 
englische  Ausbungerungsplan.  A.rchiv  fúr  Soziahvissenschaft  undi 
Sozialpolitik.  Weltwirtschaftliches  Archiv.  Nationalökonomisk  Tid- 
skrift.     Dansk  Land.     Blaðagreinar  o.  fl. 


Athugaseind. 


Hr.  próf.  Bj.  M.  ÓlseD  hefur  í  athugMemd  viö  riógjörð  mína 
um  hinn  síSasta  bardaga  fíunnlaugs  og  Hrafns  í  síðasta  hefti  Skírnis 
ekki  kannast  við  að  jeg  hafi  hermt  orð  hans  um  þetta  mál  rjett, 
Þetta  kom  mjer  óvart,  því  að  jeg  vil  engum  rángt  gera  og  síst  allra 
viui  mínum  B.  M.  0.  En  jeg  fæ  ekki  sjeð,  að  jeg  hafi  gert  það. 
Þau  orð  sem  jeg  hafði  um  skoðun  B.  M.  0.  voru  ekki  í  tilvísunar- 
roerkjum.  Vœri  ummœli  B.  M.  Ó.  rjett,  þá  hl/tur  frásögu  bögunuar 
að  vera  skáldskapur,  og  B.  M.  ó.  hlytur  —  finst  mjer  —  að  skoða 
bana  þannig,  þ  ó  a  ð  hann  kunni  að  álíta  að  Gl.  og  Hr.  hafi  barÍ8& 
—  einhversstaðar  annarRtaðar  í  Noregi.  Ljsingin  er  svo  nákvœm  og 
Bvo  samtvinnuð  þeBsum  stað,  að  ef  ekkert  liggur  bak  við  hana,  þá 
e  r  hÚD  tómur  skáldskapur  og  ekkert  annað.  En  svo  að  menn  geti 
dœmt  um  málið,  vil  jeg  tilfœra  orð  B.  M.  Ö.  sjálfs.  Eftir  að  hafa 
getið  þess  að  hann  hafi  uvergi  fundið  nöfnin  segir  hann : 

]>Hafi  til  verið  góð  og  gild  (ægte)  arfsögn  um  að  orusta  G.s 
og  Hr.8  hafi  háð  verið  á  Dinganesi  —  og  það  er  ekki  ómögu- 
legt  —  .  .  verður  það  að  hafa  verið  á  Dinganesi  við  Sogn 
(gleiðletrað  hér).  Þennan  stað  gat  höf.  sögunnar  ekki  notað,  úr 
þvi  að  hann  á  bls.  265  segir  frá,  að  £iríkur  jarl  hafði  bannað  þeim 
að  berjast  í  hans  ríki,  og  hann  (höf.)  lætur  því  orustuna  eiga  sjer 
stað  á  up^xiiktuðu  (fingeret)  Dinganesi  í  hjeraði  á  takmörkum  Norega^ 
og  Svíþjóðar,  svo  laugt  frá  almannavegi  sem  hœgt  var.<  £f  þetta 
Tœri  svo,  er  það  ekki  skáldskapur?  Annars  má  ne^na  það  hvernig 
sem  vill.  En  jeg  er  eftir  sem  áður  í  engum  vafa  um,  að  sagau  er 
i  öllu  V  e  r  u  1  e  g  u  alveg  rjett  og  að  hjer  er  um  engan  þess  konar 
likáldskap  að  rœða. 


«4  Svar.  Sklrnir. 

Svar. 


Athugasemd  mfns  heiðraða  vinar  hjer  að  framan  hefur  ekki 
sannfsert  mig  uro,  að  jeg  hafi  í  ritgjörð  minni  um  Gnnnlau^s* 
«ögu  í  ritum  hina  danska  Vísindafjelags  (7.  Rsekke  Hist.-filos. 
Afd.  II.  1,  á  52.  bls.  neðanniáL-t)  haldið  fram  þeirri  skoðun,  að 
»frá8Ögnin  um  hinn  síðaata  bardaga  þeirra  Gunnlaugs  væri  ekki 
annað  en  skáldskapur^.  Þvert  á  móti  tek  jeg  það  beint  fram  að 
fráaögn  þessi  geti  verið  runnin  frá  sannsögulegri  arfsögn,  að  því 
€r  sjálfan  viðburðinn  snertir,  bardagann  »á  Dingane8i«  og  fall  þeirra 
betrgja  Gunnlaugs  og  Hrafns,  og  er  hún  þá  eittbvað  annað  og  meira 
enn  eintómur  skáldskapur.  Um  hitt  hef  jeg  efast,  og  efast  enn,  að 
bardaginn  sje  rjett  staðsettur  í  sögunni.  Á  þeim  stað,  sem  F.  J. 
heldur  að  sagan  eigi  við,  eru  engir  »8ljettir  vellir«  og  enginn 
»lœkur«,  sem  þó  ætti  að  vera,  ef  lísing  sögunnar  væri  nokkuð  að 
marka.  Jeg  get  því  als  ekki  viðurkent,  að  »li8Íng  sögunnar  gje 
nákvæm«  eða  »8aratvinnuð  þessum  btað,«  eins  og  F.  J.  kemst  að 
orði,  og  jeg  skoða  það,  ekki  sem  ^skáldskap^,  heldur  sem  hugar- 
hnrlS,  að  orustan  hafi  staðið  þarna. 

B.  M.  O. 


Ritfregnir. 


Jón  Jónsson:  íslandssaga.  Reykjavík  1915.  BókaversluQ 
Sigf.  Eymundsaonar. 

6ók   þessi  œtti  að  vera  öllum  íslendingum  kærkominn  gestur. 

Að  VÍ3U  hefur  mart  verið  ritað,  og  ritað  vel,  um  sögu  Islendinga 
bæði  að  fornu  og  níju,  einkum  þó  um  elsta  kaflann,  frá  uppbafi 
íslauds  bigðar  þangað  til  þjóðveldið  leið  undir  lok.  Af  ritum  á 
íalensku  um  sögu  vora  undir  konungsvaldinu  niður  til  vorra  tíma 
kveður  langmeist  að  Árbókum  Jóns  Eapólíns.  Var  það  ágœtt  rit  á 
sinni  tíð,  enda  hefur  það  verið  sá  brunnur,  sem  fieatir  íslendingar, 
leikir  menn  og  lœrðir,  hafa  ausið  af  sagnafróðleik  um  þá  tíma,  sem 
það  nœr  ifir.  Enn  menn  hafa  ekki  haft  fult  gagn  af  því,  einkum 
sakir  þess  að  þar  er  hrúgað  saman  svo  mörgum  ómerkilegum  við- 
burðum,  að  iesandanum  hættir  til  að  kafna  í  þeim  og  missa  sjónar 
á  sögubeiidinni.  Hingað  til  hefur  oss  tilfinnanlega  vantað  gott  og 
skilmerkilegt  ifiilit  ifir  alla  sogu  landHÍns  frá  elstu  tímum  til  vorra 
daga.  Agrip  eru  að  vísu  til,  enn  þau  eru  ekki  annað  enn  magrar 
beinagrindur,  og  hafa  því  ekki  fuUnœgt  þörfum  vorum. 

Nú  er  bætt  úr  þess&ri  þörf  með  þeirri  bók,  sem  hjer  liggur  firir. 
Iblandssaga  Jóns  Jónsaonar  rekur  megindrœtti  sögu  vorrar  frá 
elstu  tímum  til  vorra  daga,  dregur  fram  í  birtuna  þá  viðburði,  eem 
niestu  máli  skifta,  lísir  þeim  átakanlega  í  snjöUu  máli,  klæðir  þá 
boldi  og  blóði,  þó  að  frásögnin  sje  stutt,  sinir  orsakir  þeirra  og 
afleiöingar,  enn  missir  þó  aldrei  sjónar  ásöguheildinni,  svo  að  sagan 
verður,  þegar  vel  er  að  gáð,  einn  óslitinn  þráður.  Þetta  var  einmitt 
þaS  sera  vjer  þurftum  að  fá  til  að  átta  oss  í  völundarhúsi  sögu 
vorrar.  Bókin  er  sannkallaður  áttaviti  firir  hvern  þann  bem  fœst 
við  sögu  laiidsins  að  fornu  og  níju. 

Það  er  ekki  IitiII  vandi  að  velja  efni  í  slíka  bók,  vinsa  úr  þá 
viðburði,  seni  merkilegir  eru,  og  hafua  hinum.  Það  getur  engina 
uema    bá,    sem  hefur  um  langan  aldur  lagt  stund  á  sögu  landsina. 


^  Ritfregnir.  Skimir, 

kiut  sjer  vel  allar  heimildir,  vegið  þœr  á  metaskálar  sögulegra 
rannsókna^  lesið  alt,  sem  um  sögu  vora  hefur  veriS  rita?  fir  og  síðar. 
Það  má  kalla,  að  nœHtum  þvi  hver  lina  i  bókinni  beri  þess  vott, 
að  hún  er  bigð  á  viðtækum  og  nákvæmum  sogulegum  rannsóknum, 
og  að  höf.  hefur  það  til  að  bera,  sem  mest  er  um  vert,  heilbrigða 
dómgreind  til  að  skilja  gang  sögunnar,  dæma  milli  heimildanna, 
velja  hið  rjetta,  enn  hafna  hinu  ranga.  Auðvitað  getur  það  verið 
ilitamál,  hvað  eigi  að  taka  i  slika  bók  og  hverju  að  sleppa.  Vini 
mínum,  aðjúnkt  Þorleifi  H.  Bjarnason,  sem  hefur  ritað  um  bókina 
i  »Iðunni«,  þikir  höf.  hafa  verið  of  fjölorður  um  Guðmund  Arason 
og  Sturlungaöldina,  Það  finst  mjer  nokkuð  vafasamt,  þvi  að  biskups- 
dómur  Guðmundar,  og  sjerstaklega  deilur  hans  við  höfðingja,  marka 
nokkura  konar  timamót  i  kirkjusögu  landains,  þó  að  mart  megi  að 
Ouðmundi  finna,  og  um  Sturlungaöldina  er  það  að  segja,  að  breiting 
sú  sem  varð  á  stjórnarfarinu,  þegar  landið  komst  undir  konung, 
veiður  ekki  skilin  til  neinnar  hlitar,  nema  saga  Sturlungaaldarinnar 
8Je  rakin  með  talsverðri  nákvæmni.  Aftur  á  móti  er  jeg  saraþikkur 
Þ.  H.  B.  um  það,  að  höf.  hefði  átt  að  skira  betur  frá  sögu  kirkju- 
legra  mála  á  19.  öldinni  —  um  það  atriði  er  sama  sem  ekki  neitt 
i  bókinni.  Ifir  höfuð  að  tala  fer  höf.  nokkuð  fljótt  ifir  sögu  19. 
aldarinnar  og  þess  sem  af  er  tuttugustu,  nema  ifir  stjórnmála- 
BÖguna,  sem  er  mjög  vel  sögð,  og  hlutdrægnislaust  að  mínu  áliti. 
£nn  þetta  finst  mjer  gera  minna  til,  þvi  að  saga  þessara  nijustu 
tima  er  flestum  meira  eða  minna  kunn,  svo  að  þar  er  siður  þörf 
á  fræðslu,  enda  hægt  að  afla  sjer  hennar  af  öðrum  ritum.  Hitt  er 
'ineira  vert,  að  höf.  hefur  rakið  mjög  rœkilega  sögu  miðaldanna, 
frá  þvi  er  landið  komst  undir  konung  til  siðaskiftanna,  og  níja 
timans  frá  siðaskiftunum  til  loka  18.  aldar,  þvi  að  um  þessa  kafla 
sögu  vorrar  var  skorturinn  á  góðu  ifirliti  tilfinnanlegastur,  þó  að 
imsar  vel  samdar  ritgjörðir  sjeu  til  um  einstök  atriði,  ekki  sist 
■eftir  Jón  Jónsson  sjálfan. 

Höf.  er  sú  list  lagin  að  rita  alþíðlega  um  visindaleg  efni.  Jeg 
er  sannfærður  um,  að  hver  óbreittur  alþíðumaður  getur  haft  full 
not  af  þessari  bók  og  get  undirskrlfað  það,  sem  Þ.  H.  B.  segir  í 
ritdómi  sinum:  ^íslandssaga  þessi  er  alþíðubók  í  orðsins  besta 
8kilningi«.  Búningur  hugsananna  er  víðast  hvar  Ijós  og  málið  lip- 
urt.  Þó  bregður  sumsta-ðar  firir  úreltum  fornirðum,  sem  stinga 
óþægilega  i  stúf  við  hið  óbreitta  og  eðlilega  daglega  mál  i  kring. 
Á  bls.  197  og  309  kemur  firir  »mælti  af  stundu«;  slíkt  finst 
mjer  ópriða  og  ekki  eiga  við  i  bók,  sem  er  ætluð  skólum  og  alþiðu. 


.Skirnír.  Rkfregnir.  87 

OrCiS  uppbteitur  (197.  bls.)  er  ekki  ástœSa  til  aS  knjesetja 
aftur  í  málÍDU,  ekki  heldur  orSið  útistöQur,  sem  höf.  virCist 
vera  of  tamt  (191.,  280.  og  2^7.  bls.).  Oröin  spytingar  og 
ipakkavaSmál  (á  175.  bls.)  hefVu  og  þurft  skíringar  viS,  sömu- 
leiCis  fatabúr  (177.  bls.).  Á  271.  bls.  hrósar  höf.  Jóni  Giz 
urarsini  firir  þa8,  aS  hann  í  ritgjörS  sinni  i^segi  látlaust  frá 
öllu  í  daglegu  máli  samtíðar  8innar<s(.  Sömu  reglu 
hefði  hann  sjálfur  átt  að  filgja  stranglega  í  þessari  bók,  og  gerir 
iþað  líka  víðast  hvar,  enn  stundum  vill  bregða  út  af.  Á  tveim 
stöðum  kemur  firir  orðasambandið  ]^að  látasér  nœgja 
með  eitthvað^  (185.  og  205.  bls.);  er  það  dönskuskotið,  og 
œtti  að  vera  að  láta  sjer  eitthvað  uægja.  Enn  þetta 
er  undantekning  —  annars  ritar  höf.  vanalega  hreint  mál. 

Ifir  höfuð  að  tala  virðist  bókin  vera  mjög  nákvæm  og  skilrík 
.í  frá&ögn  sinni,  að  svo  miklu  leiti  sem  jeg  get  um  dœmt.  Á  etöku 
stað  bregður  þó  firir  vafasömum  staðhœfingum  eða  jafnvel  villum, 
og  hafa  þeir,  sem  um  bókina  hafa  ritað,  bent  á  sumt,  sem  jeg 
geng  fram  hjá.  Af  því  að  bókin  mun  vafalaust  iunan  skams 
.koma  út  í  nírri  útgáfu,  skal  jeg  taka  fram  nokkur  vafasöm  atriSi 
>höf.  til  athugunar.  I  innganginum  segir  höf.  á  5.  bls.,  að  af  þeim 
víkingum,  sem  veittu  Englandi  heimsókn  á  víkingaöldinni,  hafi 
■>einna  mest  kveðið  að  Ragnari  loðbrók^.  Þessu  ætti  að  sleppa, 
,því  að  >saga  Ragnars  loðbrókar  er  mestmegnis  tómur  skáldskapur  ; 
hann  er  frægastur  allra  víkinga  í  fornum  frásögnum,  og  þó  veit 
enginn  með  vissu,  hvenœr]  hann  hefur  verið  uppi,  hverra  manna 
'hann  hefur  verið,  hvaða  ríki  hann  hefur  ráðið,  eða  hver  afreksverk 
>hann  hefur  unnið«  (Jón  próf.  Jónsson,  Víkingasaga  38.  bls.).  —  Á 
J6.  bls.  segir,  að  Retill  hœngr  hafi  numið  :^RangárvöIIu  alla  milli 
•fjals  og  fjöru«.  Hjer  filgir  höf.  Egils  sögu,  og  úr  henni  hafa  þessi 
takmörk  landnámsins  slæðst  inn  í  Landnámuhandritin  Sturlubók 
■og  Hauksbók.  Enn  það  má  sanna,  að  hin  elsta  heimild, 
hin  upphaflega  Landnáma,  hefur  eignað  Katli  miklu  þrengra  land- 
nám  (sjá  ritgj.  mína  um  afstöðu  Egils  sögu  og  Landnámu  í  Aarb. 
f.  nord.  oldkyndighed  og  historie  1904,  183.— 193.  bls.).  —  A  24. 
bls.  segir,  að  Grímr  geitskör  hafi  kannað  landið  »  t  i  1  a  ð  s  j  á 
út  allsherjar  þingstað«.  Þetta  er  nokkrum  efa  bundið. 
Ari  fróði  segír  að  eins,  að  Grímr  »hafi  kannað  landið  alt  að  ráði 
'lfljóts,  áður  alþingí  væri  átt«,  og  virðist  líklegt,  að  erindi  hans  í 
þeirri  könnunarferð  hafi  öllu  fremur  verið  að  leita  húfanna  hjá 
•höföingjum  og  laða  þá    til   filgis    við   hina   níju  allsherjat  stjórnar- 


68  Ritf^egnir.  Sklrnir;. 

skipun  enn  að  sjá  út  þingstaS.  —  Mjög  er  það  og  vafasanit,  aö- 
Loftur  ríki  Giittormason  hafi  »haft  í  skjaldarmerki  sínu  hvítan  val 
í  bláum  feldi<i:  (183.  bU.).  þó  að  það  sje  sögn  Jóna  Gizurarsoiíar 
eða,  rjettara  sagt,  áliktun,  dregin  af  því,  að  afkomendur  Lofti  í> 
kvennlegg,  sinir  Jóna  Magnúasonar  á  Svalbarði,  höfða  þetta 
skjaldarmerki  (sbr.  Safu  til  s.  íal.  L  672.-673.  bls.).  Víst  er" 
það,  að  innsigli  Lofta  er  enn  til  frrir  brjefum  og  að  í  því  er,  ekki* 
valur,  heldur  ormur  (sbr.  Aarb.  f.  nord.  oldk.  og  hist.  1914f. 
185.  bls.). 

Þetta  og  því  um  líkt,  sera  jeg  og  aðrir  höfum  fundið  að  efni' 
bókarinnar,  er  alt  mjög  smávægilegt  og  rírir  als  ekki  gildi  bókar- 
innar  í  heild  sinni,  enda  má  laga  það  með  einum  penuadrœtti  ^ 
nírri  útgáfu. 

Prentvillur  eru  ekki  sjerlega  niargar,  enn  þó  nokkrar;  einna- 
meinleguat  er  »2«  firir  3  á  333.  blaðáíðu  neðst. 

Á  formálanum  sjest,  að  bókin    er  sjer&taklega  ætluð  til  kenslu^ 
i  hinum  æðri   mentastofnunum  vorum,    eiin  að    höf.  befur  þó  jafn- 
framt  haft  þarfir  íslenskrar  alþíðu  firir  augum.    Um  það  hefur  orð- 
ið  ágreiningur,  hvort  bókij  sje  hentug  skólabók.      Þ.  H.  B.  finnuKT 
það  að  henni,    að    hún   sje  of  löng  firir  mentaskólanemendur  og  of' 
raikið  teigt  úr  sumum  köflum,  enn  of  fljótt  farið  ifir  sögu  í  síðasta' 
þættinura,    um    sögu    19.    og    20.  aldariunar.     Aftur  á  móti  hefur 
skólastjóri  kennaraskólans,  herra  Magnús  Helgason,  sagt  í  mín  eiru,- 
að  hann  hafi  notað  bókiria  við  keiislu  í  kennaraskólanum,  það  sem- 
af  er  vetrinum,  og  felt  sig  vel  við  hana  ;    telur  hann  bókina  mjög^ 
vel    við    hæfi    kennaraskólanemenda    og    ágæta   sem  handbók  firir 
kennara  til  hliðsjónar  við  kenslu  í  barntiskólum,    ef    þeir  kunna  að- 
nota  hana  rjett.     Dissentiunt    docti;  hjer  ber  fróðum  mönn- 
um    ekki    samau,    og    treisti    jeg   mjer  ekki  til  að  skera  úr,  hvor 
þeirra  hefur  rjettara  firir  sjer.     Enn  þó  er  jeg  sannfærður  um,   að- 
hinn    ágæti    aögukennari    mentaskólans    mundi  vel  geta  með  nokk- 
urri  firirhöfn    keut    lærisveinum   sínum  eftir  þessari  bók,  slept  því 
úr,  sem  honum  þikir  of  aukið,  og  bætt  við  öðru,  aem  honum  þikir 
vanta,  og  aö  árangurinn    af  þejrri  kenslu  mundi  vorða  miklu  betri' 
þekking  enn  að  undanföruu,  þegar  kent  var  eftir  hiuum  mögru  og 
ófullkomnu  ágripum. 

Hitt  játa  allir,  sem  um  bókina  hafa  skrifað,  að  hún  er  ágæt- 
alþíðubók,  sem  á  skilið  að  komast  inu  á  hvert  einasta  heimili. 
JÞá  er  íslendiagum,  söguþjóðinni,  iUa  í  œtt  skotið,  ef  þeir  taka  ekkit 


Sklrnir.  Ritfregnir.  89" 

slíkri    bók    fegins    hendi    og  þakka  ekki  böf.  þesBa  góðu  gjöf  me& 
því  aS  bagníta  sjer  bana. 

Það  tel  jeg  mikiö  meiu,  uð  bókinui  filgir  ekki  skrá  ifir  manua- 
nöfu  til  leiðbeiuingar  keunurum  og  öðrum,  sem  nota  bana  Hem 
baudbók.     Enn  úr  því  veröur  vonaudi  bœtt  bráðlega  í  nírri  útgáfu. 

Reikjavík  10.  janiiar  1916. 

Bjorn  M.  ólsen. 


Ágúst  Bjarnason :  Yfírlit  yfir  söga  niannsandans.  Vestnr- 
lönd.     Reykjavík,  1915.  500  bls. 

Þetta  er  óvenjulega  efnismikil  bók.  Hún  byrjar  á  því  að  lysa 
nienningu  ítala  á  dögum  Eudurreisnarinnar,  skyrir  því  næit  frá  siðbót- 
inni,  tildrögum  bennar  ogafleiðingum,  og  þá  f rá  beimsmyndinni  nyju, 
landafundunum,  Kopernikus  og  Giordano  Bruno,  Kepler  og  Newtou. 
Eu  þetta  er  aðeins  inngangurinn.  Meginþáttur  bókarinuar  fjallar 
um  beimspekina  á  17.  og  18.  öld  —  um  menn  eius  og  Descartes, 
PuEcal,  Spinoza,  Rousseau  og  Herder,  svo  að  eg  nefui  nokkur  nöfo 
•  af  handabófi.  Lesandiiui  hefir  þá  fylgt  för  mannsandans  eftir  ein- 
um  af  veglegustu  köflum  brautar  hans,  frá  því  að  bann  rauf  kryst- 
alsþak  bimnanua,  sem  miðaldakirkjan  hafði  hvelft  yfir  höfuð  manna, 
og  braut  hlekki  skólaspekiunar  af  hugsuninui  —  og  fram  að  þeim 
tima  þegar  heimspeki  Kants,  skáldskapur  Goethen  og  stjórnarbylt- 
ingin  mikla  hefja  nytt  timabil,  sem  enu  þá  er  ekki  lokið. 

Það  eru  slíkar  bækur,  sem  framar  öðrrm  benda  mönnum  á 
kjarnann  í  lífsgildi  sagufræðiuiiar.  Það  er  ekki  fróðleikuriuii.  Eu 
það  er  útsyuið,  yfirlitið.  Lesandiun  sér  skoðanir  og  kenningar 
fæðast,  berjast  og  falla.  Hann  lœrir  umburðarlyndi  og  gætni. 
Skyldu  ekki  sumar  skoðauirnar,  sem  banu  sjálfur  er  sannfærðastur 
um,    Hem    iiú  erii  alnieiit  viðurkendar,  eiga  eftir  að  sœta  sömu  for- 

L         lögum?    Og  vonirnar  um  framtíb  mannkynsins  fá  byr  undir  væugi. 

I        Nú  læra  börnin  í  skólunum  það  seni  spekinga  17.  aldarinuar  óraði 

■  ekki  fyrir.     Engiuu  eygir  til  fulls   þau  takmörk,  sem  maunsandan- 

■  um  eru  sett. 

^  En  auk  þess  cru  þeir  menn,  sem  látið  hafa  eftir  sig  afbragðs- 

H  rit.  meira  eii  tóm  saga.  Þeir  lifa  eiiu  þá.  Rousseau  og  Pascal 
H  eiga  engu  síður  fylgÍMmeiin  og  aiidstæöiiiga  nú  en  meðau  þeir 
H  lifðu.  Giordano  Bruuo  getur  enii  þá  lyft  möuuum  tíl  flug^ 
^H     með  sér    út    í    ómœli    himingeimsins.     Spiiioza   getur    ennþá  bafiS' 


^  Ritfregnir.  Skirnir. 

fuenn    upp    úr    ástríðam    og    áhyggjum    daglega  lifsins  í  áttina  til 
«álar  alheimsins. 

Og  samt  er  »saga  mannsandans«  ekki  nema  hálfsögð  í  þessum 
>bókum  Agústs  Bjarnasonar.  Samtímis  beímspekingunum,  sem  bann 
segir  frá,  lifa  skáld  eins  og  Sbakespeare  og  Racine  og  málarar  eins 
og  Rembrandt  og  Rubsns.  Auðvitað  er  það  einum  manni  ofætlun  að 
skrifa  um  allar  kvíslar  menningarinnar.  En  mikið  vill  meira. 
Ef  alþjðan  okkar  á  að  balda  áfram  að  vera  bezt  sjálfmentaða 
alþyða  veraldarinnar,  þá  verður  að  galopna  dyrnar  að  veizlusal 
albeimsmenningarinnar  fyrir  benni.  Nú  er  Agúst  Bjarnason  búinn 
að  gefa  gott  yfirlit  yfir  sögu  beimspekinnar.  Hver  vill  nú  halda 
áfram  og  skrifa  almenna  bókmentasögu,  um  meginstraumana  í  and- 
legu  lífi  19.  aldarinnar  o.  s.  frv.  ?  Verkefnin  verða  ekki  talin.  Það 
vantar  menn  til  þess  að  skrifa  og  duglega  bóksala,  en  ekki  kaup- 
«ndur.  Eg  veit,  að  rit  Ágústs  Bjarnasonar,  sem  þó  oft  fjalla  um 
torskilin  efni,  eru  keypt  mikið  og  lesin  enn  þá  raeira  út  um  allar 
sveitir.  Ekkert  sannar  betur,  að  bann  hefir  náð  tilgangi  sínum 
■með  bókunum :  að  gera  stærstu  viðfangsefni  mannsandans  bugnæm 
fyrir  íslenzkri  alþyðu  með  því  að  skýra  Ijóst  og  skýrt  frá  því,  sem 
.andleg  mikilmenni  á  öllum  öldum  hafa  bugsað  um  þau. 

Signrðnr  Nordal. 


Jón  Transti :  Góðir  stofnar.  Sögur  frá  fyrri  öldum  II.-IV. 
.(Veislan  á  Grund.  —  Hækkandi  stjarna.  —  Söngva-Borga).  Rvík 
Bókaverslun  Sig.  Kristjánssonar. 

Islenzkir  skáldsagnaböfundar  hafa  ekki  gert  mikið  að  því  bing- 
að  til,  að  velja  sér  yrkisefni  úr  sögu  vorri,  enda  er  skáldsagnalistin 
enn  þá  ung  bór  á  landi  að  kalla  má.  Þó  hafa  nokkrir  höfundar 
riðið  á  vaðið  í  þvl  efni,  svo  sem  Torfhildur  Hólm,  Jónas 
J  ó  n  a  8  8  o  n  og  nú  síðast  Jón  Trausti  í  Sögum  frá  Skaft- 
áreldi  og  sagnabálki  þeim,  er  bann  nefnir  Góða  stofna,  og  befir 
iþessari  viðleitni  verið  að  maklegleikum  vel  tekið.  Saga  vor  frá 
fyrri  öldum  er  stórauðug  að  uugðnœmum  yrkisefnum,  einkennileg- 
um  mönnum  og  ábrifamiklum  viðburðum,  sem  einkar  vel  benta  til 
að  færa  í  skáldlegan  búning.  Þessi  yrkisefni  hafa  mörg  til  að  bera 
|)anu  rómantíska  blæ,  sem  óojálfrátt  heiUar  ímyndunaraflið,  enda 
eru  lífsbættirnir  að  svo  mörgu  frábrugðnir  nútímasniðinu,  og  sé  vel 
á  haldið,  leiða  slikar  skáldsögur  lesandann  betur  inn  í  anda  og  ald- 
^rhátt    liðinna   tíma,  en  löng  og  ítarleg  sögurit.     En  þessi  tegund 


SkirDÍr.  BitfregDÍr  91 

.0káld8ai2;nalÍ8tar  er  þó  þannig  vaxin,  aS  talsvert  er  vandfarið  meS 
ihana,  því  ef  vel  á  aö  vera  útheimtir  hún  hvorttveggja  í  senn 
skáldlegt  ímyndunarafl  og  samvizkusamlega  rannsókn  ug  meSferð  á 
•  heimildunum,  og  hefir  sumum  böfundum  orðið  hált  á  því  svelli. 

Að  vorum  dómi  hefir  Jóni  Trausta  tekist  að  mörgu  leyti  prjð- 
isvel  í  þeim  Bögum  sínum,  er  hann  byggir  á  viöburðum  fyrri  alda. 
rSögur  hans  frá  Skaftáreldum  munu  flestum  minnisstæðar,  sem  þ«r 
•hafa  lesið,  einkum  fyrri  hlutinn,  og  eru  sumir  kaflar  í  þeim  stór- 
feldir  og  áhrifamiklir.  í  fyrstu  sögunni  af  Góðum  stofnum,  sem  út 
kom  í  fyrra  (Önnu  frá  Stóruborg),  bregður  og  víða  fyrir  góðum 
glefsum,  en  í  heild  sinni  stendur  hún  þó  hinum  að  baki  að  vor- 
um  dómi.  Aftur  á  móti  hefir  höf.  tekist  að  flestu  leyti  mjög  vel 
upp  í  þeim  sögum,  er  hér  tim  ræðir,  enda  hefir  hann  valið  sér 
einkar  heppileg  yrkisefni,  því  menn  þeir  og  viðburðir,  er  hann  skyrir 
frá,  eru  bæði  hugðnœmir  og  einkennilegir,  og  um  leið  svo  langt 
um  liðið  og  svo  lítið  um  þá  kunnugt  í  einstökum  atriðum,  að  höf. 
hefir  œrið  frjálsar  hendur  og  getur  látið  ímyndunaraflið  leika  mikið 
til  lausum  hala.  Það  er  og  s/nilegt^  að  höf.  hefir  gert  sér  mikið 
far  um  að  rannsaka  heimildirnar,  bera  saman  frásagnirnar  og  setja 
8ig  sem  bezt  inn  í  anda,  siði  og  aldarhátt  á  þessum  löngu  liðnu  timum. 

Fyrsta  sagan,  Veizlan  á  Grund,  segir  frá  Grundarbardaga,  er 
þeir  Smiður  Andrésaon  hirðstjóri  og  Jón  skráveifa  voru  af  lífi 
teknir.  Um  þann  atburð  hafa  gengið  ymsar  sagnir  á  fyrri  öldum, 
eigi  alls  kostar  samhljóða,  cg  hefir  höf.  hór  fylgt  því,  er  houum 
.þótti  líklegast.  Aöalpersóna  sögunnar  er  Grundar-Helga, 
móðir  Bjarnar  Jórsalafara,  og  er  talið  að  hún  hafi  átt  mikiun  þátt 
i  þessum  atburðum.  Hún  var  ein  hin  mesta  hefðarkona  og  skör- 
ungur  á  sinni  tíð,  að  því  er  virðist,  og  hefir  skáldinu  tekist  pryð- 
isvel  að  lysa  henni  og  leiða  hana  fram  í  allri  sinni  dyrð.  Hún  er 
bæði  sterk  og  stórbrotin  í  lund,  en  þó  um  leið  kvenleg  og  glœsi- 
leg,  og  undir  hinu  fasmikla  látbragði  er  eins  og  votti  fyrir  laðandi 
•blíðu  og  viðkvæmni,  sem  hún  heldur  í  skefjum.  Að  vorum  dómi 
hefir  þó  skáldinu  ekki  siður  tekist  að  lysa  Snjólfi  kanúka, 
skriftaföður  Helgu,  munkinum,  sem  hefir  í  orði  kveðnu  afneitað 
heiminum  og  situr  kuflskryddur  og  krúnurakaður  yfir  fornum 
dyrlingasögum,  en  er  þó  svo  skapi  fariim  undir  niðri,  að  hann  verð- 
ur  altekinn  af  œfintyralöngun  og  framkvœmdarþrá  óðar  en  hanu 
verður  þess  áskynja,  að  eitthvað  mikiö  stendur  til,  svo  engin  bönd 
fá  haldið  honum.  Þá  er  og  S  k  r  e  i  ð  a  r- S  t  ei  n  u  ekki  óskemti- 
legur    náungi,  stúrinn    og  geðstirður  og  heimskur  eius  og  hann  er, 


93  Ritfregnir.  Skimir^ 

eu  þó  ber  þv(  eigi  að  neita,  að  lysing  höf.  á  honum  er  nokkut^ 
/kjukend  og  öll  frásagan  um  viöakifti  þeirra  Sujólfð  býdna  ósenni- 
leg,  þó  að  hún  sé  mjög  skemtileg.  Yfirleitt  er  uaga  þessi  prjðis— 
góð  og  perdónulýsingarnar  ágœtar,  svo  það  er  eins  og  maður  sjái 
þennan  minnisstœða  atburð  lifandi  fyrir  augum  sér  í  allri  sinni 
fjölbreyttu  og  einkennilegu  mynd. 

Önuur  sagan  —  Hækkandi  stjarna  —  er  um  þau  feðgin 
B  j  ö  r  n  bónda  Einarsson  Jórsalafara  og  dóttur  hans 
Vatnsfjarðar-Kristínu.  Kristín  er  aðalpersóna  HÖgunnar, 
og  segir  i  fyrri  þættinum  af  þeim  systkinum,  Þorleifi  og  henni,  i 
föðurgtirði.  Þorleifur  var  þá  í  fullum  æskublóma,  og  framtíðin 
brosti  við  honum  svo  glœsileg,  sem  framast  mátti  verða,  því  ekkr 
skorti  auðinn  og  metorðin,  en  Kristín  var  á  þeim  árum  mjög  heilsu- 
tæp,  og  syndist  varla  eiga  langt  líf  fyrir  höndum,  þótt  henni  segði 
jat'nan  hugur  um,  að  hún  mundi  lifa  bróður  sinn.  Að  þessu  leyti 
hefir  höf.  alveg  nákvæmlega  fylgt  heimildunum,  og  sjáum  vór  ekk- 
ert  athugavert  við  Ijaingu  hans  á  sjúkdómaeinkennum  Kristínar,. 
því  þetta  leiðsluástand  hennar  kemur  vel  heim  við  ýms  fyrirbrigöi  i 
daglegu  lífi  á  öllum  Öldum,  og  er  það  réttraætt  hjá  höf.,  er  hann  kall- 
ar  þennan  þáttinn  »milli  tveggja  heima.«  Þessi  þáttur  endar  á 
þeim  miklu  umskiftum,  sem  verða  á  hogum  þeirra  systkinanna, 
því  Þorleifur  druknaði  vofeiflega,  en  Kristín  reis  úr  rekkju  og  náði 
brátt  fullri  heilsu.  Þetta  er  og  í  fullu  samræmi  við  heimildirnar. 
og  hefir  höf.  ekki  gert  annað  en  að  færa  það  í  skáldlegan  og  skemti- 
legan  búning.  —  I  seinna  þætti  sögunnar  er  Kristínu  lyst  í  fylsta 
blóma,  og  sagt  frá  brúðkaupi  hennar  og  Þorleifs  Arnasonar  frá  Auð- 
brekku,  sem  lagði  grundvöllinn  undir  hinn  mikla  auð  og  gengi  œtt- 
arinnar  á  seinni  hluta  15.  aldar.  Brúðkaupinu  í  Viðey  er  lyst  af 
miklu  fjöri,  og  allri  þeirri  glœsilegu  viðhöfn,  sem  því  var  samfara, 
og  hefir  skáldið  haft  þar  víðan  leikvöll  fyrir  j'myndunarafl  sitt,  en 
helzti  íburðarmiklar  hyggjum  vór  lýsiugar  haus  á  skrauti  manna  i 
klœðabarði  um  þœr  raundir,  og  rajög  vafasamt,  að  bann  lysi  rétt 
klæðabúnaði  kvenna,  þótt  erfitt  sé  að  segja  nokkuð  um  það  me5 
fullri  vissu,  þar  sem  engar  (sl.  myndir  eru  til  frá  þeim  tímum.  Þá 
gerir  hann  og  vafalaust  of  mikið  úr  mannfallinu  í  Svartadauða,  og 
nær  það  varla  nokkurri  átt,  að  mannfjöldinn  hafi  verið  hér  á  landi' 
hundrað  þúsund  tólfrœð  fyrir  pláguna,  þótt  Espólín  hermi  það,  og 
tveir  þriðjungar  manna  hafi  fallið.  £n  þetta  skiftir  auðvitað  ekki 
miklu  máli  í  þessu  sambandi. 

Síðasta    sagan    er  um    Söngva-Borgu,    dóttur  Jóns  lög— 


dSkirair.  Ritfregnir.  93 

iDHnns  Sigroundssonar,  og  Kristínn  á  Geitaskaröi,  dóttur  Gott- 
skálks  b'skups,  og  er  þaS  bin  alkunna  og  illrœmda  vi6ureign  þeirra 
biskups  og  lögmanns,  sem  varpar  eorgarRkugga  á  líf  aðalpersón- 
unnar  og  gerir  hana  að  aumingja  og  auðnuleysingJH,  þótt  upplagið 
8Ó  gott.  Höf.  hefir  mjög  vel  tekiat  að  l/sa  báðum  þessum  konum, 
8V0  óh'kar  sem  þœr  eru  að  eðliafari,  en  ekki  verður  því  neitað,  að 
Krigtín  dregur  alveg  til  sín  athyglina  og  samúðina,  eftir  að  hún 
kemur  til  sögunnar.  Höfundurinn  hefir  bæði  í  þessari  sögu  og  hin- 
um  fyrri  tekið  sór  fyrir  hendur  að  yrkja  í  miðaldastíi,  og  er  það 
ekki  á  hvers  manns  færi,  eða  ef  til  vill  á  einskis  manns  færi 
8VO  verulega  vel  né,  því  það  sem  lætur  einfaidlega  og  eðlilega  í 
eyrum  í  eldri  kvœðum,  verðor  oft  óeðlilegt  og  tilgerðarlegt  i  eftir- 
Btœlingum.  En  það  má  Jón  Trausti  eiga,  að  hoiium  hefir  tekist 
óvenju  vel  að  ná  réttum  blœ  í  suraum  kvœðunum,  eða  að  minsta 
koAti  í  sumum  vísunum. 

Þœr  sögur  Jóns  Trausta,  sem  hór  hafa  verið  gerðar  að  um- 
talsefni,  eru  mjög  hugþekkar  á  marga  lund,  og  óskum  vér  og  von- 
um,  að  þœr  verði  kærkominn  geátnr  víða  um  land,  og  hins  eigi  síð- 
ur,  að  höf.  eigi  eftir  að  finna  marga  fleiri  góða  stofna  í  œttkvísl- 
um  vorum  og  Ivda  þeim  jafn  vel  og  huglátlega,  sem  bann  hefir 
gert  í  þessum  sögum. 

Jón  JÓDSson. 


Jónas  Jónasson  :  Ljós  og  sknggar.  Smásögur.  Reykjavík. 
Bókaverzlun  Sigurðar  Kristjánssonar  1915. 

Sögur  þessar  eru  gamlir  kunningjar  nr  Iðunni,  sögusafni  Þjóð- 
ólfH  og  víðar  að.  Var  það  vel  til  fallið  að  gefa  þær  út  saman. 
Þœr  eiga  sérstakt  sœti  í  bókmentum  vorum,  og  munu  verða  lesnar 
•enn,  þótt  margt  sé  nú  breytt    frá  þeim  tíma,  er  þœr  voru  ritaðar. 

Það  hefir  ekki  verið  gleðin  yfir  manngœzkunni,  sem  gerði  síra 
Jónas  Jónasson  að  söguskáldi.  Mannvonzkan,  heimskan  og  vesöld- 
ÍD,  andleg  og  líkamleg,  eru  hans  yrkisefni  i  öllum  þessum  sögum. 
Hann  gripur  i  sinni  sögunni  á  hverju  kylinu,  og  þó  stundum  á 
fleirum  í  senn.     í    einni    er    það  faðirinn,  er  neyðir  dóttur  sína  til 

Iað  giftast  manni,  sem  bún  hefir  andstygð  á;  í  annari  hreppstjór* 
inn,  sem  níðist  á  skjólstœðingi  sínum,  umkomulausri  ekkju  ;  í  þriðju 
«ru  það  embœttismenn  þjóðfélagsins,  sem  hylma  yfir  skömraina 
liver  með  öðrum  ;  í  fjórðu  er  það  óþrifið  hreppsómaga  heimili,  með 
■auUaveiki  og  aðdáun  á  ósvífuum  skottulækni;  í  fimtu  ágjarn  pró- 
l 


94  Ritfregnir.  Skimir^ 

fastur ;  í  sjött'j  stjórnmálarembingur,  vindbóla,  sem  þjtur  upp  og" 
hjaðnar  samötundis  aftur;  í  sjöundu  vitlaus  áfengisiöggjöf;  í  átt- 
undu  réttleysi  leiguliSa;  í  níundu  hestaníðingar  og  í  tíundu  mein- 
særi  {  gróðaskyni  og  af  heigulskap.  Oðjálfrátt  fljúga  manni  i  hug 
orö  Bólu-Hjálraars  um  Akrahrepp: 

»Eru  því  flestir  aumingjar, 

en  illgjarnir  þeir,  sem  betur  mega^. 
Bókin  hefði  átt  að  heita  )>Skuggar«.  Ljós  mannlífsins  finst 
þar  naumast  nema  eins  og  glæta,  sem  er  að  kafna  undir  skug^a- 
jöðrunum.  Slíkar  bœkur  hafa  að  vísu  hlutverk  að  vinna.  Þær  geta 
oft  opnað  augu  manna  fyrir  því  sem  aflaga  fer  í  þjóðfélaginu,  — 
brennimerkt  það  í  almenningsálitinu.  En  í  óvita  höndum,  einkiim 
útlendra,  geta  þær  h'ka  orðið  brennimark  á  þjóðina  alla.  Þeim, 
sera  lítið  þekkja  til,  hœttir  við  að  dæma  þjóðina  eftir  því,  hvernig 
henni  er  I/st  í  skáldsögum  ;  jafnvel  hálærðir  fagurfræðingar  virð- 
ast  stundum  gleyma  því,  að  a  1 1  a  r  skáldsögur  eru  »IygÍ8Ögur4:, 
þó  munur  sé  á,  hve  líklega  er  logið, 

Síra  Jónas  segist  í  formálanum  aldrei  hafa  ímyndað  sér  að  hann ' 
væri  skáld.  Það  er  hann  nú  engu  að  síður,  því  að  hann  segir 
þannig  frá,  að  persónurnar  fá  líf,  svip  og  rödd.  Frásögnin  er  svo- 
blátt  áfram,  svo  tilgerðarlaup  og  fjarri  öUu  pírumpári,  að  lesaudinn 
trúir  henni.  Einmitt  af  því  að  höfundurinn  virði&t  ekki  gera  sér 
far  um  að  veiða  menn  með  neinum  listabrellum,  nær  hann  þeim  í 
snöruna.  Samtölin  eru  oft  eins  og  þau  væru  hraðrituð  af  vörum 
þeirra  sem  tala,  og  gera  þar  fáir  betur.  Þessi  trúverðugleiki  er 
listin  í  sögunum,  og  truflast  þó  á  stöku  stað  við  það,  að  höf.  tek- 
ur  fram  í  og  segir  sína  skoðun. 

Bezta  sagan  ficst  mér  »Eiður<i:,  þó  athugavert  sé  hvernig  sýslu- 
roaður  hagar  róttarhaldinu.  »Eiður«  mun  vera  yngsta  sagan,  og  bendir 
það  á,  að  höf.  muni  ef  til  vill  enn   eiga  eftir  að  ná  hámarki  listar 

Binnar. 

G.  F. 


Hnlda:  Æsknástir.  Smásögur.  Reykjavík.  Bókaverzlun- 
Sigurðar  Kristjánssonar.     1915. 

Eg  hefi  tvílesið  þessa  bók  —  með  ánœgju.  Það  er  gaman  að- 
heyra  hljóSiS  í  n/jum  stteng.  Og  þessar  sögur  eru  vorblær  í 
íslenzkri  sagnagerð,  hreinn  og  þyður.  Þar  et  birkiangan  og  blóm- 
ilmur   frá    gróandi    dðlum.      Þarna    er  skáldkona,    og    segir    frá-- 


Skirnir.  Ritfregnir.  9& 

ísleazkum  koQum.  Og  þ(S  það  sé  fróMegt  a8  heyra  hvað  karlmenn' 
finua  í  sálum  kvenna,  þá  mundi  hinu  verSa  trúað  betur,  sem  kon{b<^ 
sef^ir  frá  systrum  sínum.  Reyndar  vœri  synd  að  segja,  að  íslenzkuov 
konum  vœri  borin  illa  sagan  í  bókmentum  vorum  að  fornu  eða 
njju.  Þar  eru  margar  kvenperlur.  En  ekki  ófríkkar  hópurinn  met^ 
þeim  sem  Hulda  leiðir  við  hönd  sér  ofan  úr  dölunum.  Þær  eru- 
hver  annari  yndislegri.  Einkenni  ]>eirra  er  óeigingjörn  ást^ 
sem  veit  hvað  hún  vill,  en  heimtar  ekki  meira  en  fyrir  er.  Þarna 
eru  íturvaxnar  og  sjálfstæðar  konur,  sem  drekka  bikar  saknað- 
arins  með  tign  yfir  hvarmi,  ásökunarlaust.  Hugljúfari  dalablónV' 
hafa  ekki  vaxið  í  íslenzkum  sögum. 

Bezta  sagan  þykir  mér  ]^Sumar«,  og  er  nierkilegt  ef  hún  fer 
ekki  víðar  en  um  ísland. 

Einn  af  stærri  spámönnum  bókmenta  vorra  hefir  kveðið  til 
Huldu,  að  hún  væri  »fyrsti  gróður  vors  nýjasta 
8  k  ó  1  a  «  .     Þau  orð  mega  vel  fylgja  þessari  bók. 

G.  F. 

Ljóðmæli  eftir  Hjálmar  Jóosson  í  Bólu.  Jón  Þorkelsson' 
hefir  búið  undir  prentun.  1.  hefti.  Á  kostnað  Hjálmars  Lárus- 
sonar.     Reykjavík  1915. 

Hér  er  byrjað  á  útgáfu  af  kvæðum  BÓIu-Hjálmars,  se<^  gert  er 
ráð  fyrir  að  veiði  3  hefti  og  taki  það  af  kvæðum  hans  er  til  næst 
og  tækt  þykir.  Flest  kvæðin  í  þeasu  hefti  eru  áöur  óprentuð, 
enda  svo  nærri  gengið  um  útgáfuna,  að  grípa  hefir  orðið  til  grísku- 
leturs  til  að  fleyta  sumu  sera  þar  er.  Er  því  enn  þörf  grísku- 
kunnáttu  í  landinu,  þar  sem  Bólu-Hjálmar  verður  ekki  að  fullu 
lesinn  án  hennar.  Fátt  er  hér  af  betri  kvæðum  Hjálmars,  og  þó 
nóg  til  þess  að  menn  kaupi  heftið.  Nefni  eg  t.  d.  hina  snildar- 
fögru  þ/ðingu  á  latínuvísum  Guðmundar  heyrara  Steinssonar  um 
meistara  Jón.  Hefir  Hjálmar  tekið  bragarháttinn  eftir  hinni  gtiU- 
fögru  þyðingu  Jóns  Þorlákssonar  á  kvæði  Hórazar:  »Um  hva& 
biður  óðarsmiður  Appollín^,  og  er.  gaman  að  sjá  hvernig  hátturinn 
eykur  Hjálmari  ásmegin,  einmitt  af  því  bann  er  honum  nyr.  Ef 
til  vill  sóst  hvergi  betur  hvílíkt  vald  honum  var  gefið  yfir  íslenzk- 
unni.  Það  hefðu  orðið  merkileg  Ijósbrot  í  þeim  gimsteini,  ef  hann 
befði  fengið  að  sl/past  eins  og  bezt  mátti  verða  af  hentuguov 
lifskjörum,  í  stað  þess  að  ;»glóa  í  mannsorpinu<  einb  og  hann  koa> 
lúr  námunni. 

Pappirinn  i  útgáfunni  er  leiðinlegur.  6.  F. 


f96  Ritfregnir.  Sklrair. 

Signrður  GnðmnD(l8Son:  Ágrip  af  forníslenzkri  böknienta- 
eögn.     Reykjavík  1915.     Bókaverzlun  Sigf.  Eymuiidssonar. 

Þetta  er  skólabók  handa  Mentaskólanum  og  öðrum  Bkólum, 
þar  sem  bókmentasaga  Islands  er  kend.  Segir  húii  frá  bókmentum 
vorura  fram  að  1450.  Bókiu  er  prvðisvel  samin.  Höf.  hefir  tekist 
að  draga  fram  aðalatrióiíi  og  gefa  Ijóst  yfirlit.  Þar  sem  fræðimenn 
greinir  á,  skyrir  haim  stutt  og  gagnort  frá  mismunatidi  Bkoðunum 
þeirra  og  rökunum  sem  þeir  færa,  oft  með  orðum  sjáirra  þeirra. 
Lætur  hann  svo  lesandann  RJálfan  um  það  hverjum  hann  vill  fylgja. 
Þetta  er  viturlega  gert.  Frásögnin  er  létt  og  lipur,  og  svo  skemti- 
leg,  að  manni  finst  að  bókin  hefði  mátt  vera  lengri,  því  vegalengd 
gleymist  á  góðum  vegi.  Athugasemdir  höf.  sjálfs  eru  glöggar  og 
góöar,  og  oftast  stillir  hann  orðum  sínum  vel  í  hóf.  Þó  fiiist  mér 
freklega  að  orði  komist  nm  Islendingasögur,  á  bls.  58,  ef  það  á 
að  gilda  alment:  »En  hins  vegar  virðist  auðsætt,  að  höfundarnir 
hafi  lagaðefnið  mjöj;í  hendisértil  þess  að  sjna  sem 
•bezt  skaplyiidi  þeirra  manna,  er  þeir  lystu,  og  í  því  skyni  búið  til 
viðræður,  athafnir  og  atburði.«  Hví  er  það  auðsætt?  Það  má  fara 
ökáldlega  með  efni  sem  fyrir  liggur,  þó  e  k  k  e  r  t  sé  búið  til  frá 
rótiim,  viðrœður,  athafnir  né  atburðir.  Það  má  gera  það  með  úr- 
valinu,  úrfellingunni,  og  samsetningunni.  Og  vitum  vér  hve 
auðugar  munnmælasögurnar  voru,  sem  söguhötundarnir  hófðu  fyrir 
sér,  er  þeir  »8ettu  sögurnar  saman«?  Hvað  er  ósennilegra,  að  jafn- 
vel  viðræður  manna  hafi  geymst  í  minnum  kynslóð  eftir  kynslóð, 
•  unz  þær  voru  ritaðar,  heldur  en  t.  d.  lögin?  Eg  spyr  aðeins. 

En  hvað  sem  slíku  líður,  er  bókin  snjallasta  skólabók  og  ósk- 
andi  að  framhaldið  komi  sem   fyrst.  G.  F. 


B.  Sæmnndgsoni  Zoologiske  Meddelelser  fra  Island  XII 
og  XIII.  50  bls.  Sérprentað  úr  Vidensk,  Meddel.  fra  Dansk  naturb. 
Foren.  i  Kbhvn.  Bd.  65. 

í    riti  þessu  er  getið  um  15  fiskategundir  og  31  fuglategund. 

Svo  lítur  út  sera  fiskaríki  íslands  só  tegundaríkt,  því  að  ávalt 
finnast  nýjar  og  nýjar  tegundir  svo  að  segja  á  hverju  ári,  og  í  riti 
þessu  eru  taldar  upp  7  tegundir,  sem  bæzt  hafa  við  á  seinni  árum. 
í  fyrsta  kaflanum  eru  þessar  7  tegundir  taldar  upp  og  nákvœralega 
sagt  frá  hvar  þær  hafa  fundistog  ýrasum  þeirra  Ijst  að  nokkru  leyti.  I 
öðrum  kafla  ritsins  er  getið  um  8  fiskategundir^sera  eru  fremur  sjaldgæf- 
_ar  hór  við  land.  Er  sumum  lystítarlega  t.a.m.  Centrolophus  bri- 


•Skirnir.  Ritfregnir.  97 

t  a  n  n  i  c  u  8  Gthr.  með  mynd,  AphanopuB  SchmidtiB.  Sœm. 
Pbycis  borealis  6.  Sœm.,  n.  «p.  me6  mjnd. 

Seinni  hluti  ritsins  er  um  fuglana.  Þar  er  getið  um  sjaldgæfa 
fugla,  og  nokkrir  þeirra  eru  nýir  borgarar  i  fuglaríki  íslands.  Ná- 
kvœmlega  er  sagt  frá  hvar  fuglarnir  hafi  fundist  eSa  sést  og  sum- 
um  l/st  að  nokkru  leyti. 

H.  J. 


Stnrlnnga  saga.  BúiS  hefir  til  prentunar  Benedikt  Sveins- 
aon.  Fjórða  bindi.  Reykjavik.  KostnaSarmaður  SigurSur  Krist- 
jánsson.     1915.  xxxij  -(-  436  bls.  8vo. 

Þar  með  er  þá  lokið  alþjðuútgáfa  þeirri  af  Sturlunga  sögu^ 
■er  þeir  hafa  séð  um  dr.  phil.  Björn  Bjarnason  úr  Viðfirði  og  Bene- 
dikt  alþingismaður  Sveinsson.  Hefir  dr.  Björn  gefiö  út  I.  og  II.  bindi 
-en  'Benedikt  III.  og  IV.  bindi  og  þar  með  samið  allitarlegan  for- 
inála  ásamt  vísnaskýringum  og  nafnaskrám,  sem  fylgja  þessu  sið- 
asta  bindi. 

Fá  sagnarit  munum  vér  íslendingar  eiga  Bturlunga  sögu  merk- 
ati  né  sannorðari  og  eigi  er  frásögn  meir  litandi  en  þar  i  fornrit- 
um  vorum,  enda  höfundar  sagna  þeirra,  er  í  Sturlunga  sögu  eru 
komnar,  annað  tveggja  sjónarvottar  að  atburðum  þeim,  sem  frá  er 
sagt,  eða  hafa  sjónarvotta  að  heimildarmönnum.  Þeir  kaflar  eru 
-ekki  fáir,  þar  sem  svo  er  sem  atburðirnir  fari  fram  fyrir  augum 
lesandans,  svo  er  frásögnin  snildarleg.  Má  t.  d.  nefna  19. — 21. 
kapítula  í  Arons  sögu  Hjörleifssonar,  (sem  heyrir  ekki  til  þeim 
eiginlega  sagnabálki,  sem  nefndur  er  Sturlunga  saga,  en  látin 
er  fylgja  í  viðbœti  við  fjórða  bindi  þessarar  útgáfu),  um  viðskifti 
þeirra  Þórðar  kakala  og  Arons  (IV.  bindi  bls.  211 — 217).  Slika 
;8taði  yrði  of  langt  upp  að  telja. 

Sturlunga  saga  segir  frá  fjörbrotum  hins  islenzka  þjóðveldis; 
bún  er  saga  Islands  um  þá  öld  agaleysis  og  ójafnaðar,  er  svo  lykt- 
aði,  að  landið  gekk  undir  Noregs  konung.  Grimd,  harðyðgi,  laun- 
ráð,  svik  og  slœgð  einkenna  þessa  öld  og  minna  um  sumt  á  keis- 
arasögu  Rómverja  eða  vólrœði  Medici-œttarinnar.  Brœður  og  ná- 
komnir  ættingjar  og  vinir  berast  á  banaspjót.  Lög  og  siðgœði 
var  fótum  troöið,  frœndsemi  og  sifjar  var  aö  vettugi  virt,  trú  og 
guðrœkni  var  þorrin  eða  i  öfgar  komin.  Þó  eru  uppi  á  þessum 
óaldartimum  meiri  mikilmenni  en  ísland  hefir  nokkuru  ainni  átt. 
leiri    betjur  og  hreystimenn    þekkjum   vér    ekki  i  frásögn  en  þar 

7 


98  Ritfregnir.  Skirair^ 

segir  frá.  Og  eigi  er  minDa  um  vert  atgervismenn  andans,  sem  þá> 
eru  uppi.  Og  innan  um  alt  sukkið  og  Bamvizkuleysið  finnum  vér 
þó  eigi  allfáa  göfuglynda  menn,  er  s/ndu,  hverir  drengir  þeir  voru^ 
er  á  reyndi,  og  einlœga  œttjarðarvini,  sem  ríkast  báru  fyrir  brjósti' 
heill  og  hag  íslands.  —  Öllu  þessu  er  lyat  svo  í  Sturlunga  sógu^ 
sem  brugðið  vœri  upp  fyrir  lesendur  stórfeldum  sjónleik,  marg- 
þættum  og  mikilfenglegum. 

En  hér  er  ekki  tóm  til  þesa  að  fara  lengra  út  í  þá  sálma. 

Sturlunga  saga  hefir  jafnan  verið  lesin  allmjög  hér  á  landi. 
Vottur  þess  er  hinn  mikli  fjöldi  pappírshandrita,  sem  til  er  af  sög- 
unni.  En  útgefin  var  hún  fyrst  á  prenti  af  hinu  íslenzka  bók- 
mentafólagi  1816 — 1818  í  tveim  bindum.  Bjarni  Thorsteinson,  síö- 
ar  amtmaður,  hafði  þá  útgáfu  á  hendi  með  aðstoð  nokkurra  stú- 
denta,  og  voru  þeirra  verkdrýgstir  Sveinbjörn  Egilsson  og  Gísli' 
Brynjólfsson,  síðar  prestur  á  Hólmum.  Þessi  útgáfa  sögunnar  náðK 
allmikilli  útbreiðslu  hér  á  landi  og  mátti  teljast  vel  af  hendi  leyst, 
eftir  því  sem  vænta  mátti  á  þeim  tímum. 

I  annað  sinn  er  Sturlunga  saga  útgefin  í  Öxnafurðu  af  dr.  Guð- 
brandi  Vigfússyni,  einnig  í  tveim  bindum,  með  merkum  formála  um 
fornbókmentir  vorar.  Eigi  náði  sú  útgáfa  mikilli  útbreiðslu  hér  á 
landi,  enda  var  hún  alldyr.  En  utanlands  mun  hón  hafa  selst 
drjúgum. 

I  þriðja  sinn  er  Sturlunga  saga  gefin  út  af  hinu  konunglega 
norræna  fornfræðafólagi,  í  tveim  bindum,  árin  1906  og  1911;  hafði 
dr.  Kálund  þá  útgáfu  á  hendi,  og  hafði  þá  áður  þytt  söguna  á 
dönsku  og  gefið  út  í  Kaupmannahöfn  árið  1904.  Þessi  útgáfa  Ka- 
lunds  fullnœgir  kröfum  þeim,  sem  menn  nú  gera  til  vísindalegra 
útgáfna  á  fornritum,  og  eftir  henni  hafa  þeir  farið  útgefendur 
Sturlunga  sögu,  er  hún  nú  kom  út  í  fjórða  sinn.  Að  eins  hafa 
þeir  fœrt  aamrœmi  í  stafsetninguna  og  breytt  til  venjulegrar  reglu- 
bundinnar  fornritastafsetningar,  svo  sem  tíðkast  um  alþ/ðlegar 
fornritaútgáfur.  Sörauleiðis  hafa  þeir  tekið  upp  í  textann  sumstaðar 
það,  sem  framar  greindi  eða  betur  þótti  horfa  í  öðrum  handritum 
en  aðalhandritunum,  sem  alt  er  greinilega  tilfœrt  í  útgáfu  dr.  Ká- 
lunds.  Eru  þessir  útgefendur  þeir  menn,  að  ekki  þarf  að  efa,  að 
þetta  muni  gert  með  gát  og  nákvœmni.  Þar  á  móti  hafa  þeir 
farið  eftir  útgáfu  dr.  Guðbrands  Vigfússonar  í  skiftingu  sagna- 
bálksins  í  sögur  og  kapítula,  og  er  það  vel,  því  að  flestar  ritgerðir 
um    Sturlungu    hafa    tilvitnað    í  útgáfu  dr.  GuSbrands,  síðan  húa 


Skirnir.  Ritfrognir.  9^ 

kom  út,  og  verSur  þeim,  er  þsr  ritgeröir  lesa,  þyí  bœgara  iyrir  aS 
slá  upp  í  þeasari  útgáfu. 

Þetta  BÍSasta  bindi  Sturlunga  sögu  (og  sömuleiSis  III.  bindi) 
er  aS  öllu  leyti  úr  garSi  gert  af  Benedikti  alþingismanni  SveinS' 
syni,  sem  er  manna  ni)ergœta.stur  og  fróSastur  á  fornbókmentir 
vor  íslendinga.  Fer  þar  fyrst  ítarlegur  formáli  meS  góSri  greinar- 
gerS  á  aSalbandritum  sögunnar,  útgáfum  og  ritgerSum,  er  aS  sög- 
uuni  lúta  o.  s.  frv.  Þar  eru  og  ymsar  atbuganir  frá  eiginbrjósti 
útgefandana  ;  er  þar  til  aS  nefna  œttfœrslu  ÞórSai  Hítnesings  og 
þeirra  Þorvalds  bins  auSga  og  Ketils  fljóta,  er  böf.  gerir  góSa  grein 
fyrir.  Þá  œtlar  og  útgefandinn,  aS  sögurnar  í  Sturlunga  sögu,  eSa 
meiri  bluti  þeirra,  séu  svo  til  komnar,  aS  menn  hafi  beinlínis  víSs 
vegar  um  land  >gerc  samtök  meS  sér  um  aS  fœra 
sögurnar  í  letur^.  Ekki  hefi  eg  áSur  séS  þeirri  tílgátu 
varpaS  fram,  og  um  hana  má  þrátta.  £n  vel  má  vera,  aS  á  al- 
þingi  bafi  Sturla  ÞórSarson  ytt  undir  menn  víSa  vegar  af  landinu 
aS  safna  í  sögur  þeim  atburSnra,  er  þá  voru  raönnum  minnistseS* 
astir  og  bver  kunni  bezt  aö  greina.  Þó  er  þess  aS  geta,  aS  fáir 
fyrirmenn  héldu  mjög  kyrru  fyrir  á  þessari  öld;  áttu  þeir  oft  ferSir 
um  fjarlæg  héruS  og  böfSu  oft  bústaSaskifti,  og  meS  þeim  sveinar 
þeirra  og  fylgdarmenn  og  aSrir  þeir,  sem  böfundar  eSa  beimildar- 
menn  hafa  veriS  aS  þessum  sögum.  Voru  slíkum  mönnum  því 
margar  sveitir  kunnar  og  riSnir  voru  sömu  mennirnir  viS  raarga 
atburSi  og  bardaga,  er  gerst  böfSu  víSs  vegar  á  landinu. 

Þá  taka  viS  lok  Sturlunga  sögu,  en  í  viSbœti  befir  útgefand- 
inn  skeytt  Arons  sögu  Hjörleifssonar,  svo  sem  áSur  er  á  vikið,  og 
fer  vel  á  því.  Og  enn  fremur  brotum  úr  Hákonar  sögu  gamla, 
sem  íslendinga  varSa. 

Þá  taka  viS  visnaskyringar  á  bls.  238 — 286,  allar  eftir  Bene- 
dikt  Sveinsson;  aS  sumu  leyti  stySjast  þœr  viS  eldri  skyringar, 
en  margt  er  þar  frumlegt  og  skarplega  atbugaS,  svo  sera  vœnta 
mega  af  böf.  i  þessari  grein  allir  þeir,  sem  kunnur  er  fróSIeikur 
hans    í    fornum    kveSakap    og    acbygli  á  þau  efni.     í  þeim  efnum 

■     mega   ýmsir,    þótt    frœgir    séu,  vara    sig  á  höf.     Hér  skal  aS   eina 

B    stuttlega  vikiS  aS  nokkurum  vísnanna. 

^^  Tannr  Bjarnasoa  kvaS  svo  í  níSi  eitt  sinn: 

^^R  Upp  bafa  eigi  hepnir 

^^H|  ullstaks  boSar  vaxit 

^^B  fimm  ok  fuUir  vamraa 

^^B  fleinveSrs  á  bœ  eiuum  o.  s.  frv. 

I 


100  Ritfregnir.  Skindr, 

Próf.  Finnur  Jónsson  viU  taka  þenna  víbuhelming  svo  saman 
(í  Deu  norsk-islandske  skjaldedigtning^)  B.  II.  bind,  bls.  58) :  Ull- 
staks  boðar  fimm  hafa  vaxit  upp  á  einum  bœ,  eigi  hepnir  fleinveð- 
T8  ok  f  uUir  vamma.  —  Ullstakksboði  virðist  eigi  góð  mann- 
kenniag.  Eigi  hepnir  fleinveðrs  virðiet  og  óvenjulegt. 
í>ar  á  móti  er  fleinveðrs-uUstakks-boði  góð  mannkenning,  eink- 
um  er  þess  er  gætt,  að  vísan  er  ort  til  óvirðingar,  og  ullstakki  því 
skeytt  inn  í  til  háðungar,  þótt  ella  muudi  fleinveðrs  boði  nœgja. 
I  þessu  atriði  sjnist  raér  Benedikt  komast  nær  hinu  rétta. 

Sama  gegnir  um  hið  alkunna  stef  úr  drápu  þeirri,  er  Snorri 
Sturlnson  orkti  um  Skúla  jarl. 

Harðmúlaðr  var  Skúli 
rambliks  framast  miklu 
gnaphjarls  skapaðr  jarla. 

1  Den  norsk-isl.  Skjaldedigtn.  B.  II.  b.  bls.  60  er  h  a  r  ð- 
■múlaðr  gnaphjarls  rambliks  látið  þ/Öa  >hárd  mod 
guldet«,  en  eigi  þekkist  það,  að  múlaðr  tákni  skaplyndi  raanna, 
heldur  táknar  það  að  vera  raeð  múl,  eða  hér,  þar  sem  verið  er  að 
lofa  mann  veglega  búinn  til  orrustu,  spengur  úr  hjálminum,  er  voru 
úr  gnaphjarls  rambliki,  þ.  e.  gulli.  Að  minsta  kosti  virðist  þessi 
skjring  nær  en  hin  fyrri,  og  svo  hefir  Benedikt  skilið  stefið. 

Betur  þykir  mór  og  fara  á  því  í  vísu  Snorra: 
EIs  varð  mynd  á  málum  o.  s.  frv. 
að    taka    saman :     Seggr    var  samr  at  þiggja  sárbætr,    en  tregr  at 
gjalda,    heldur    en    aðrar    skýringar ;     andstœðurnar :     t  r  e  g  r    at 
gjalda   og   samr   at    þiggja    standa  vel  af  sér. 

Bœði  dr.  Kálund  (í  útgáfu  sinni  af  Sturlunga  sögu)  og  próf. 
Finnur  Jónsson  í  Den  norsk-isl.  Skjaldedigtning  B.  II.  b.  bls.  94 
eigna  Sturlu  Sighvatssyni  visuna 

Risu,  þás  önd  lót  Ysja  o.  s.  frv. 

í  fljótu  bragði  mætti  ætla,  að  Sturla  Sighvatsson  hefði  ort  vís- 
nna.  En  bæði  er  það,  að  eigi  er  Sturlu  þeim  eignaður  kveðskap- 
'nr  annarstaðar  og  efnið  hins  vegar  lítt  samryraanlegt  því,  að  hann 
hafi  getað  orkt  vísuua,  eftir  því  sera  atvik  lágu  til,  því  að  vísan 
virðir  Vatnsfirðingura  nokktxð  til  vorkunnar,  er  þeir  hefna  síu  á 
Sturlu  Sighvatssyni.  Það    er  þess  vegna  líklegra,  sem  B.  Sv.  held- 


1)  Útgefandi  Sturlunga  sögu  mun  ekki  hafa  átt  kost  á  þvi  að  hafa  þetta 
merka  ritverk  til  hliðsjónar,  er  hann  samdi  skýringar  sinar,  og  eru  þær  þvt 
<)ldangÍ8  óháðar  þeim  skýringum,  er  þar  finnast  og  eigi  voru  áður 
kniuiar. 


Skirnir.  Ritfregnir.  101 

ur  fram,  að  akáldið  sé  Sturla  Þór5arsoD,  en  breytt  hafi  verið  orða— 
lagi  á  undan  vísunni  af  afritara. 

Á  bls.  260  (/  sk/ringunum)  hefir  elœðst  inn  villa  :  Ó  I  a  f  r 
ÞórCarson  hvítaskáld,  en  á  að  vera  ólafr  Leggs- 
son,  svartaskáld.  Vísan  kann  aS  hafa  verið  færð  úr  lagi  í. 
handritunum  ;  á  þeirri  vísu  œtla  eg,  að  skýring  próf.  Finns  Jóns- 
Bonar  (í  Den  norsk-isl.  skjaldedigtn.  B.  II.  bind.  bls.  97)  sé  rétt> 
ari  eða  eðlilegri  að  minsta  kosti. 

£kki  ber  saman  sk/ringum  á  vísu  Guðmundar  Oddssonar  : 
»Guldu  grimdar  fyldir^  o.  s.  frv. 

Má  vera,  að  fyrri  hlutinn  sé  réttaia  upptekinn  í  Ðen  norsk^ 
isl.  Skjaldedigtn.  (bls.  92),  en  fráleit  þjkir  mér  þar  skjringin  á 
þessum  parti  síðara  helmingbins,  sem  svo  er  þar  tekinn  saman  : 
>létusk  tveir  fíknir  höfðingjar  þeirra  einn 
dag  fraragjarnir^,  en  þetta  er  þytt  þannig  á  dönsku  :  >to 
af  deres  hidsige  hövdinger  tede  sig  en  dag  som  meget  virkelystne^í. 
Mundi  ekki  :s>]étu8k«  hér  þ/ða  d  ó  u  ?  Var  það  ekki  einmitt  sú 
>mikla  tíund<s;,  sem  Vestfirðingar  >guldu4[,  að  þeir  létu  hór  tvo 
höfðingja  BÍna?     Svo  er  þessi  staður  upp  tekinn  af  B.  Sv. 

Betur  falla  mór  og  skjringar  Benedikts  en  annarra  á  vísu 
Snorra  Sturlusonar  : 

Tveir  lifið,  Þórðr,  en  þeira  o.  s.  frv. 
(íbr.  Ðen  norskisl.  skjaldedigtn.  B.  II,  bls.  90),  og    á  vísu  Sturlu 
Þórðarsonar : 

Skamr  er,  eldstökkvir,  okkar  o.  s.  frv. 
(sbr.  Den  norsk-isl.    skjaldedigtn.  B.  II.  bind,,  bls.  133). 

Loks  er  vísa  Gunnars  (Sturl.  III.  bindi,  bls.  190,  Den  norsk- 
isl.  skjaldedigtn.  B.  II.  bind,  bls.  98).  Vísan  var  orkt  svo,  >at 
gaman  varð  at«.  En  eftir  því  aem  vísan  er  skilin  á  hinum  síðar 
nefnda  stað,  virðist  litið  »gaman  at<C  henni.  Fyrri  vísuhelmingur- 
inn  hljóðar  svo: 

Herðar  laust  hrings  Njörðr 
horni,  varat  brynþorn, 
á  Birni  bilgjarn 
blunda  fyr  Geirmund. 
Den  norak  isl.  skjaldedigtn.  tekur  svo  saman  :  :»Hrings   Njörðr 
laust    herðará    Birni    hornifyrGeirmund;bryn- 
þorn    varat    bilgjarn    blunda^.     Mjög    er    ólíklegt,    a5 
brynþorn    geti    verið    mannkenning,    en    sverð    er  rótt  kent  á 
a  n  n  veg.    Sennilegt  er  að  :>blundi^  hafi  verið  viðurnefni  Bjarnary. 


lOð  fiitfregDÍr.  Skirnir. 

etns  og  próf.  F.  J.  hefir  áður  œtlað.  B.  Sv.  heflr  tekið  vísuhelm- 
ÍDginn  8V0  saman  :  Bilgjarn  hringnjörCr  laust  á 
herSar  Birni  blunda  (fyrir  Geirmund)  horui  —  varat 
brjnþorn.  Þetta  viröist  miklu  nœr  og  meS  þeim  hætti  má 
«kilja,  a8  mönnum  hafi  þótt  ^gaman  at«  víaunni.  Það  er  óneitan- 
'lega  broslegt,  er  skáldið  telur  Þorgils  svo  bilgjarnan,  að 
■faann  I/stur  á  herðar  Birni  blunda,  ekki  með  b  r  y  n  þ  o  r  n  i  (þ.  e. 
•sverði),  heldur  með    h  o  r  n  i ,    er  hann  hygst  að  hefna  Geirmundar. 

Rúmíð  leyfir  ekki  að  fara  nánara  út  (  þessi  efni  bér,  og  væri 
.þó  enn  á  margt  að  minnast.  Yfirleitt  virðist  Benedikt  hafa  verið 
mjög  heppinn  í  skjringum  sínum  á  v/sunum  og  komiht  nær  hinu 
-rétta  en  aðrir,  sem  við  þœr  hafa  fengist ;  en  að  jafnaði  eru  vís- 
nrnar  í  Sturlungu  ekki  myrkar  nó  torskildar. 

Að  endingu  fylgir  nafnaskrá  yfir  alla  Sturlungu.  Eg  hefi  ekki 
'kannað  hana.  En  só  þó,  að  lagfært  ei  /mislegt,  sem  miður  var 
rétt  í  hinum  fyrri  nafnaskrám  við  Sturlungu  og  enn  fremur  hefir 
%öf.  víða  sett  dánardægur  og  dánarár  manna  í  svigum  við  nofn 
|)eirra,  og  er  það  til   raikilla  bóta. 

Yfirleitt  virðist  þessi  útgáfa  Sturlungu  vera  útgefendunuin  til 
■«œmdar  og  bera  af  öðrum  alþýðuútgáfum  fornrita  vorra. 

Páll  Eggert  Ólason. 


ísland  1915. 


AriS  1915  hefir    veriS   bezta  ár  hér  á  landi    bœði  til  lands  og 

rsjávar.     Veturirin  góður  frá  n/ári,     Vorið  kalt,  og  sórstaklega  þur- 

-viðrasarat  á  Suðurlandi.    Eftir  miðjan  marz  gerCi  hafís  vart  vi8  sig 

vi8  Vesturland,    en  þó    ekki    til  mikilla  muna  þá.     En  í  maí  kom 

haon  að  Norðurlandi  og  var  þar  raikill  /s  á  reki  frara  og  aftur  alt 

:frftm  1  miðjan  júlí  og  truflaði  mjög  skipaferðir.  En  úr  því  varð  ís- 

hrast.     Grasspretta    varð  tæplega  í  meðallagi    yfirleitt,    og  ollu  því 

þurviðri  Bunnaulands,   en  hafísinn  norðanlands.  Sumartíðin  var   góð 

•og  hagstæð  og  varð  nyting  heyja  í  bezta  lagi,  svo  að  þau  urðu  eftir 

sumarið  bœði  mikil  og  góð  sunnanlands  og  í  meðallagi  norðanlands. 

-Oarðvextir  yfirleitt  meiri  en  í  meðallagi.  Haustið  var  gott  og  bezta 

tfS  fram  til  ársloka.   Skaftafellss/slur  eru  þó  undantekning  frá  þessu, 

því  þar  var  rigningasamt  sfðari   hluta  sumars  og  alt  haustið^  og  á 

Austfjörðum  var  rosatíð  fyrir  árslokin. 

Eftirtektar    verðar    eru  athuganir  þær,  sem  M/ramenn  segjast 

'hafa  gert  á  háttsemi  kríunnar  þetta  sumar  og  hið  næsta  á  undan. 

"Vorið   1914    var    fádœma    hart    og  segja  þeir  að  kríur  hafi  þá  alls 

•«kki  orpið.     En  vorið  1915  urpu    þær    ekki  fyr  en  seint  í  júní  og 

Toru    að    þvl  alt  fram  í  ágást.     Þær  eru  vanar  að  fara  um  höfuð- 

•dag,  en  í  haust  fóru  þær  ekki  fyr  en  um  veturnœtur.    Sama  er  að 

•egja  um   fleiri    fugla.     Lóur    fóru    að    minsta    kosti  mánuði    síðar 

•en  venja   er  til.     Viku  af  vetri    sást  stör  lóuhópur  á  Mosfellsheiði. 

Aflabrögð  voru  í  bezta  lagi  þetta  ár.  Flestir  botnvörpungarnir 

aöltuðu  afla  sinn  í  janúar  og  febrúar,  og  gekk  veiðin  fremur  stirð- 

lega.     Þeir    fáu    af    þeim,    sem    fóru    með  fisk  sinn  til  Englands  á 

>e88nm    tíma,    fengu    sœmilegt    verð  fyrir  hann.     Með  marzbyrjun 

Iku    öll  botnvörpuskipin    að  afla  í  salt,    og    varð    aflinn  á  vetrar- 

trtíð    með    langbezta  móti.     Vorið    út  af  fyrir  sig  var  ekki  venju 

tra,  og  tók  þá  fyrir  afla  með  fyrra  móti.   En  að  samanlögðu  var 

^etrarifli  og  vorafli  miklu  meiri  en  í  meðallagi.  Þó  var  óvenjumikið  af 


104  Island  1915.  Skimir^ 

upsa  í  aflanum,  en  það  bættí  um,  að  hann  var  nú  einnrg  í  háu  verði, 
í  júlíbyrjun  fóru  flest  botnvörpuakipin  á  síldveiðar  við  Norðurland,- 
og  var  það  þó  eigi  glœsilegt  í  uppbafi^  þar  sem  alt  var  fult  af  ífr- 
fram  um  miðjan  júlí.  En  svo  fór,  að  síldaraflinn  varð  mikiU  hji 
öllum  fjölda  skipanna  og  hjá  einstöku  skipum  afburða  góður.  Til- 
kostnaðurinn  við  þessa  veiði  var  nú  tilfinnanlega  hœrrí  en  nokkru' 
sinni  áður,  en  síldin  altaf  í  háu  verði,  og  fór  þó  verðið  mjög  hœkk- 
andi,  er  á  leið,  svo  að  síld  hefir  aldrei  komist  í  annað  eins  verð 
og  nú,  eða  neitt  nálægt  því.  Árangurinn  af  síldveiðinni  varð  því 
sérstaklega  góður,  og  er  það  í  fyrsta  sinn,  að  kunnugra  sögn,  sem 
islenzku  botnvörpuskipin  hafa  í  heild  sinni  grætt  verulega  á  þeirrí 
veiði.  Skipin  komu  heim  frá  síldveiðunum  í  lok  september  og. 
hættu  þá  flestöU  veiðum  um  hríð  og  fóru  í  vetrarlægi.  En  þau- 
fáu  skip,  sem  þá  fóru  út  á  þorskveiðar  og  seldu  afla  sinn  í  Eng- 
landi,  munu  hafa  grætt  á  því.  1  byrjun  desember  fóru  flest  skipia 
út  aftur  og  veiddu  i  salt.  Flest  af  þeim  aðeins  eina  ferð,  og  varS^ 
aflinn  fremur  lítill  vegna  ógæfta  þá  við  Vesturland.  En  í  roiðjum 
desember  breyttu  öll  þessi  skip  til  og  fóru  að  afla  í  ís.  Fengu^ 
þau  þá  mjög  fljóttekinn  afla  og  seldu  hann  í  Englandi  fyrir  hærra 
verð  en  nokkru  sinni  hefir  áður  þekst^  Árið  hefir  yfirleitt  verið- 
mjög  gott  fyrir  botnvörpungaútvegiiin,  enda  þótt  tillit  só  tekið  til 
þess,  að  tilkostnaður  við  hann  er  miklu  meiri  nú  en  nokkru  sinni- 
{U$ur.  Á  árinu  hafa  bæzt  við  4  nyir  botnvörpungar,  2  í  Reykja- 
vík  og  2  í  Hafnarfirði ;  einn  er  í  smíðum  og  kaup  ráðgerð  á  þrem- 
ur  þar  fyrir  utan.  —  Þilskipin,  sem  út  hefir  verið  haldið  frá 
Suðurlandi,  eru  lítið  eitt  færri  en  næsta  ár  á  undan,  en  afli  þil' 
skipanna  yfirleitt  mun  vera  þriðjungi  meiri  nú  en  /  fyrra.  Vólbáta- 
aflinn  hefir  og  verið  mjög  mikill  kringura  alt  land.  N/  hreyfing, 
hefir  komið  upp  á  árinu  í  vólbátaútgerðinni.  Menn  eru  að  fá  sér 
miklu  stærri  báta  en  áður  og  þykir  það  gefast  betur.  Þessa  stærri. 
vólbáta  geta  menn  einnig  notað  til  síldveiða.  Þeir  eru  30 — 40  tonn.v 
með  50—60  h.a.  vélum.  Þeir  eru  smíðaðir  ymist  í  Noregi  eða  Dan- 
mörku  og  eiga  ísfirðingar  og  Eyfirðingar  þegar  nokkra,  en  margir 
eru  í  smíðum,  þar  á  meðal,  að  sögn,  8 — 10  fyrir  Reykvíkinga. 

í  atvinnurekstri  og  verzlun  er  árið  1915  mesta  veltiár,  aem 
yfir  Island  hefir  komið,  bæði  til  lands  og  sjávar.  Verð  á  útlend- 
um  vörum  hefir  reyndar  verið  miklu  hærra  en  að  undanförnu.  Eö 
verðbækkunin  á  innlendu  vörunum  hefir  þó  verið  miklu  meiri  ei> 
því  nemur.     Aliir  framleiðendur,  til  landa  og  sjávar,  hafa  stórgrætt,^ 


Skirnír.  Island  1915.  105 

og  efni  hafa  aukist  að  miklum  mun  í  landinu.  Einstöku  útflutn- 
ÍQgsvörur  hafa  þó  veri6  í  lœgra  verQi  en  áður,  svo  sem  œSardúnn, 
því  þar  er  um  munaCarvöru  aS  rœSa  fremur  en  nauðsynjavöru. 
£n  ull  hefir  verið  i  afarháu  verði  og  hefir  nú  lent  mikið  af  henni' 
til  Austurr/kis  og  Þ/zkalands,  en  ekki  til  Ameríku,  eins  og  að  und* 
anförnu.  Kjötverð  hefir  verið  mjög  hátt,  hrossaverð  miklu  hœrra 
en  áður,  og  sömuleiðis  verð  á  öllum  sjávarafurðum.  Er  það  skort* 
ur  á  matvælum  hjá  ófriðarþjóðunum,  einkum  miðveldunum,  sem 
hleypt  hefir  upp  verðinu.  Frá  byrjun  ófriðarins  hafa  Englendingar 
eftir  mætti  reynt  að  hefta  vöruflutninga  þangað.  Herskip  þeirra> 
hafa  tekið  í  hafi  flest  flutningaskip,  sem  farið  hafa  milli  ídlands 
og  Danmerkur,  eða  íslands  og  Noregs,  farið  með  þau  til  Skotlands 
og  rannsakað  þar  farm  þeirra.  Þetta  hefir  valdið  miklum  töfum 
Og  truflun  á  samgöngununri,  og  auk  þess  hafa  Englendingar  lagt 
höft  á  verzlunina  á  þann  hátt,  að  ymsu  af  farmi  skipanna  héðan  hafa 
þeir  aðeins  slept  framhjá  sér  með  þeim  skilyrðum,  að  vörurnar 
yrðu  lagðar  fyrir  til  geymslu  í  Khöfn  og  eigi  seldar  þaðan  fyr  en 
að  stríðinu  loknu. 

Landsstjórnin  hefir  þetta  ár,  eins  og  í  fyrra,  samkvæmt 
heimildarlögum  frá  alþingi,  keypt  mikið  af  kornmat  fyrir 
landssjóðs  reikning,  en  uú  er  hann  ekki  seldur,  heldur  eru  birgð- 
irnar  lagðar  fyrir  til  geymslu,  mest  af  þeim  í  Reykjavík,  en  þd 
einnig  nokkuð  á  Norðurlandi.  Tveir  skipsfarmar  af  þessum  korn- 
mat  hafa  verið  keyptir  í  New-York  og  hefir  landsstjórnin  leigt 
skip  til  þess  að  sœkja  þangað  vórurnar.  Einnig  hefir  landsstjórnin 
keypt  mikið  af  kolum,  og  Fiskifélag  íslands  hefir  með  hennar  að- 
stoð  keypt  olíubirgðir  frá  Ameríku.  Er  það  ^VelferðarnefndinC 
svo  nefnda,  sem  staðið  hefir  fyrir  þeim  ráðstöfunum  með  lands- 
stjórninni,  en  sú  nefnd  var  kosin  á  þingi  1914  og  aftur.-í  ár.  Einnig 
hefir  stjórnin  skipað  nefnd,  samkv.  heimildarlögum,  til  þess  að 
ákveða  verðlag  á  vörum,  ef  þurfa  þykir,  og  hefir  sú  nefnd  nylega 
sett  hámarksverð  á  mjólk  í  Reykjavík. 

Hið  háa  verð,  sem  verið  hefir  á  öllum  nauðsynjavOrum,  hefir 
koraið  nokkuð  hart  niður  á  öllum  þeim,  sem  ekki  fást  við  fram- 
leiðslu,  hvorki  af  sjó  eða  landi,  svo  sem  verkafólki  í  kaupstöðum, 
embættismönnum  þar  og  öðrum  þeim,  sem  vinna  fyrir  ákveðið  kaup, 
en  verða  að  kaupa  af  öðrum  allar  nauðsynjar  sínar.  Varð  mikií^ 
tal  um  það  á  alþingi,  hvernig  ætti  að  ráða  bót  á  þessu,  og  margar 
tillögur    komu    þar    fram    um  það.     En  það  varð  að  lokum  úr^  at^ 


-JW  Island  1915.  Stírnir. 

-samþjkt  roru  lög  um  bráðabirgðarvesðhœkkunartoll  á  útfluttum 
íslenEkum  afurðum  og  önnur  Iðg  um  dýrtíðaruppbót  á  launum 
lágtlaunaðra  embættismanna  og  s/slunarmanna  í  þjónustu  landsins. 
HaHJi  starfsfólk  landssímans  krafist  launaviðbótar  og  hótað  verk-- 
falli,  ef  þœr  krðfur  yrðu  ekki  teknar  til  greina.  Varð  þetta  til 
þess,  að  þingiö  samdi  lög  gegn  verkfallshreyfingum  hjá  þeim,  sem 
vinna    í    þarfir    hins    opinbera.     Deilurnar    um  d/rtíðarráð«tafanir, 

>b»8i  á  alþingi  og  í  blöðunum,  hafa  valdið  því,  að  nokkur  kur  hefir 

-komið  upp  miUi  sveitamanna  annars  vegar  og  kaupstaðafólks  og 
bjómanna  hins  vegar,  eða  stéttametingur  um  framlög  til  almenn- 
ings  þarfa.  Nú  við  áramótfn  er  reynslan  sú,  að  ástœðurnar  eru 
alment  með  bezta  móti,  einnig  í  kaupstöðunum,  þrátt  fyrir  dyrtíð- 
ina.  Ber  jmislegt  til  þess.  í  fyrsta  lagi  hefir  kaup  verkafólks 
▼erið  bœkkað  nokkuð  frá  því,  sem  áður  var,  og  í  öðru  lagi  hefir 
atvinna    verið    meiri    og    jafnari  þetta  ár  en  áður.     Fleiri  hafa  og 

■orðið  til  þess  en  að  undanförnu  að  taka  þátt  í  framleiðslunni  úr 
«jónum  vegna  þess,  hve  arðvœnleg  hún  hefir  verið  þetta  ár.  Há- 
setar  á  þilskipum,  sem  ráðnir  eru  upp  á  hlutdeild  í  aflanum,  hafa 

'fengið  hærri  laun  en  áður  vegna  þess,  að  meira  hefir  aflast,  og 
kaupafólk  úr  kaupstöðum,  sem  unnið  hefir  til  sveita,  hefir  fengið 
hœrra  kaup  en  venja  er  til.  Alt  þetta  hefir  miðað  til  þess  að 
jafna  nokkuð  þann  halla,  sem  annars  hefði  orðið  af  hinni  raiklu 
verðhækkun  á  öllum  nauðsynjavörum,  svo  að  hann  hefir  ekki  orðið 

^ins  tilfinnanlegur  þeim,  sem  hann  einkum  kemur  niður  á,  og  ætla 
mætti,  þegar  á  hana  er  litið  út  af  fyrir  sig.  í  árslpkin  nú  höfðu 
færri  leitað  fátækrastyrks  í  Reykjavík  en  um  sama  leyti  á  undan- 
förnum  árum. 

Alþing  kom  saman  þetta  ár  7.  júlí.  Stafaði  drátturinn  á  sam- 

ikomu  þess  af  undangengnu  þófi  um  staðfesting  stjórnarskrár  og 
fána.  í  fróttum  frá  síðastliðnu  ári  er  skjrt  frá  horfum  þeirra  mála 

.í  ársbyrjun  1915  og  frá  upphafi  deilu  þeirrar,  er  hófst  út  af  fram- 

^omu  ráðherra  íslands  í  ríkisráði  30.  nóv.  1914.  Framan  af  árinu 
var  8Ú  deila  aðalviðfangsefni  stjórnmálaflokkanna  og  blaðanna.    Var 

^því  haldið  fast  fram  af  hálfu  Heimastjórnarflokksins,  að  staðfest- 
ing  stjórnarskrárinnar  yrði  ekki  látin  stranda  á  þeim  ágreiningi,  sem 
komið  hafði  fram  í  ríkisráðinu  30.  nóv.  milli  konungs  og  ráðherra 
íslands,  og  hólt  hann  því  fram,  að  stjórnarskráin  yrði  lögð  fyrir 
konung  til  staðfestingar  áður  en  nœsta  reglulegt  alþingi  kœmi 
saman,    með  því    að  svo  er  fyrir  mælt  í  lögum,  að  þau  lög  frá  al- 

jjþingi,   sem  ekki  hafa  náð  konungsstaðfestingu    þegar   næsta    reglu- 


/SkírÐÍr.  Itland  1919.  Vfí 

4egt  alþingi  kernur  saman,  skuli  niður  falla,  og  hefCi  þá  enn  orðið 
að  samþykkja  stjórnardkrárfrumvarpið  á  tveimur  þiogum,  með 
þingrofi  á  milli,  ef  þesau  befði  ekki  fengist  framgengt.  Þessi  af- 
^taða  til  málanna  var  bygð  á  þeim  skilningi,  að  konungur  befði 
með  ummeelum  sinum  í  ríkisráðinu  30.  nóv.  fullnœgt  fyrirvaranum, 
sem  alþiugi  1914  lét  fylgja  stjórnarskrársamþjkt  sinni,  og  vseri 
það  því  ráðberrans  sök,  er  misskilið  hefði  vilja  þingHÍns,  en  ekki 
konungsins,  að  málið  strandaði.  En  frá  ráðherra  hálfu  var  haldið 
f&st  við  þann  skilning  á  fyrirvaranum,  sem  hann  hafði  haldið  fram 
í  ríkisráðinu.  Leið  svo  fram  í  febrúar,  og  var  deilt  um  þetta 
fram  og  aftur,  en  ráðberra  gegndi  stjórnarstörfum  áfram  til  bráða* 
birgða,  enda  þótt  hann  hefði  beiðst  lausnar  frá  embœttinu  30.  nóv. 
Konungur  hafði  þá  I/at  yfir  því  í  ríkisráðinu,  að  ætlun  sín  vœri 
að  kveðja  íslenzka  stjórnmálamenn  úr  /msum  flokkum  á  fund  sinn, 
til  þess  að  reyna  að  jafna  ágreininginn.  Nálægt  miðjum  febrúar 
fékk  Hannes  Hafstein  fyrv.  ráðherra  tilmœli  um  það  frá  konungi, 
að  hann  kœmi  á  fund  hans  til  ráðagerða,  og  fór  Hafstein  þá 
utan.  En  um  það  leyti  sem  hann  var  að  leggja  á  stað,  kom  frani 
yfirl/sing  frá  þingmönnum  Sjálfstœðisfiokksins  þess  efnis,  að  þeir 
fóllust  á  skilning  ráðherra  á  alþingisfyrirvaranum.  Höfðu  18  þing- 
menn  skrifað  undir  þá  yfirljsingu,  og  nokkrir  bœttust  við  síðar. 
Hafstein  var  ekki  lengi  í  utanföriuni.  En  meðan  hann  dvaldi  í 
Khöfn  komu  hingað  símskeyti  frá  konungi  til  þriggja  þingmanna  í 
Sjalfstœðisflokknum,  og  óskaði  hann  að  þeir  kœmu  á  fund  sinn  til 
viðtals.  Þessir  þingmenn  voru  prófessorarnir  Einar  Arnórsson  og 
■Ouðroundur  Hannesson,  en  hinn  þriðji  Sveinn  Björnssou  yfirdóms- 
lögmaður.  Fóru  þeir  héðau  nálægt  miðjum  marz  og  voru  mánuð  í 
förinni.  í  Khöfu  hafði  vel  samist  með  þeim  og  konungi,  og  er  þeir 
komu  heim,  voni  þeir  allir  sammála  um,  að  greiða  fyrir  samkomu* 
lagi  um  fyrirvaraágreininginn  inuan  Sjálfstæðisflokksins  og  viona 
að  því  með  Heimastjórnarflokknum  að  úrlausn  fengist  á  stjórnar- 
skrármálinu  og  fánamálinu.  Málaleitunum  þeirra  var  illa  tekið  af 
/msum  í  Sjálfstæðisflokknum,  og  klofnaði  flokkurinn  út  af  þessu, 
því  aðrir  studdu  þá  að  málum.  En  nii  var  svo  komið  að  þrímenn- 
ingarnir  og  Heimastjórnarmenn  í  bandalagi  höfðu  nœgt  atkvæðaafl 
til  þess  á  alþingí,  að  tryggja  þeim  ráðherra,  sem  tæki  að  sér  að 
koma  fram  staðfestingu  stjórnarskráriunar  og  fánamáliuu,  að  þingið 
lóti  sér  það  vel  líka.  Konungur  kvaddi  þá  Einar  Arnórsson  pró- 
feasor  til  þess  að  taka  við  ráðberraembœttinu,  og  var  það  4.  maí. 
Nokkru  síðar  fór  hann  á  konungs  fund,  og  var  btjórnarskráin  stað' 


108  Island  1916.  Sklrnir^ 

fest  19.  júní,  og  sama  dag  var  gefinn  út  konungsúrskurður  uuv 
sérstakt  flagg  handa  íslandi.  Síðan  hefir  riottið  niður  öU  deila  uok 
gerð  flaggsins,  og  er  nú  hið  nýja,  þrílita  flagg  alment  notað,  en 
bláhvíta  flaggið  horfið.  En  töluverð  rimma  varð  á  þingmu  út  af 
staðfesting  stjórnarskrárinnar,  er  lauk  svo^  að  báðar  deildir  þings- 
ins  Ijstu  ánajgju  yfir  henni,  neðri  deild  með  14  atkr.  gegn  10  og^ 
efri  deild  með  8  atkv.  gegn  5.  Voru  þeir  sjálfstœðismenn,  sem 
andmæltu  staðfestingunni  og  töldu  ráðherta  og  þrímenningana  hafa- 
brugðist  flokki  sínum,  nefndir  »þversummenn«,  en  hinir,  sem  fóU- 
ust  á  gerðir  ráherra,  »langsummenn«,  og  hafa  þau  nöfn  haldist 
síðan  á  flokksklofningunum,  því  ekki  hefir  gróið  um  heilt  millii 
þeirra  síðan.  Voru  fjórir  flokkarnir  á  þinginu  þetta  sumar,  þeir 
tveir,  sem  njnefndir  eru,  Heimastjórnarflokkurinn  og  Bændaflokkur- 
inn,  sem  þó  var  fámennari  nú  en  áður,  því  að  jmsir  höfðu  gengiJf- 
úr  honum,  bæði  á  þingi  1914  og  í  þingbyrjun  1915,  og  yfir  í 
Heimastjórnarflokkinn,  en  hann  var  á  þessu  þingi  fjölmennastii 
flokkurinn. 

Helztu  lög  frá  þinginu,  auk  þeirra,  sem  þegar  hefir  veri& 
minst  á,  eru  þessi :  Um  mat  á  lóðum  og  löndum  í  Kvík ;  um  ullar- 
mat;  um  stofnun  vélstjóraskóla  í  Rvik;  um  sparisjóði;  um  dfrw^ 
verndun ;  um  atvinnu  við  siglingar;  um  atvinnu  við  vélgœzlu  á 
gufuskipum;  um  heimild  fyrir  seðlaaukningu  íslands  banka;  uta 
rafmagnsveitur;  um  líkbrenslu;  um  bann  gegn  tilbúningi  áfengra 
drykkja;  um  breytingar  á  bannlögunum;  um  mœling  á  túnum  og 
matjurtagörðum ;  um  hafnargerð  á  Siglufirði ;  um  koaningar  til 
alþingis;  um  þingsköp  alþingis;  um  fasteignamat ;  um  fjölgui^- 
djralækna. 

N/ja  stjórnarskráin  gengurígildi  19.  janúar  1916.  Breyiingar 
frá  eldri  stjórnarskránni  eru  ekki  litlar  og  horfa  sumar  'út  á  við,  eni 
aðrar  inn  á  við.  Þetta  eru  þær  helztu,  sem  út  á  við  horfa:  1. 
Konungur  vinnur  eið  að  stjórnarskrá  íslands.  2.  Konungur  er 
ábyrgðarlaus  og  friðhelgur.  Eiga  þessi  ákvœði  í  stjórnarskránni  aS^ 
matka  sk/rara  en  áður  réttindi  landsins.  3.  Akvæðið  um,  að  em— 
bœttismenn  hafi  rétt  innborinna  manna,  er  felt  burt.  4.  Fœðing 
hór  á  landi  eða  vistferli  um  síðastl.  5  ára  skeið  áður  kosning  fer 
fram  er  orðið  kosningarréttarskilyrði  til  alþingis,  en  heimilisfesta. 
innanlands  kjörgengisskilyrði.  6.  Alþingi  er  lyst  friðheilagt,  og  má- 
enginn  raska  friði  þess  né  frelsi.  Mun  þessu  ákvæði  vera  líkt  far- 
ið  og  1.  og  2.  lið  hór  á  undan.  6.  Ef  alþingi  samþykkir  breyt- 
ÍDgar  á  sambandi  íslands  og  Danmerkur,  skal  leggja  það  mál  und- 


Skirair.  Island  1915.  lO^ 

ir  atkvfeði  allra  kosningabœrra  manna  í  landinu  til  ttamþyktar 
eSa  synjunar  og  atkvœCagreiðslan  vera  leynileg.  7.  t  staö  þees 
aem  staCiS  befir  síðan  1903,  að  ráðberra  íslands  ekuli  bera  upp 
lög  og  mikilvœgar  stjórnarráðstafanir  i  ]>ríkÍ8rá8inu,«  er  nú  8vo 
ákveðiS,  að  þetta  skuli  ráðberra  gera  l^þar  sem  konungur  ákveður.^ 
Af  breytinguro,  sem  aðallega  horfa  inn  á  við,  eru  þessar  belztar : 
1.  Ráðberrum  má  fjölga  með  almennum  lögum,  og  verði  það  gert, 
legst  landritara  embættið  niður.  2  Bráðabirgðafjárlög  má  ekki 
^efa  út,  ef  fjárlög  fyrir  fjárhagstímabilið  eru  samþykt  af  alþingi. 
3.  Ef  meiri  hluti  bvorrar  deildar  krefst  þess,  að  aukaþing  só  hald- 
i8,  kveður  konungur  8aman  aukaþing.  4.  Yfirskoðunarmenn  lands- 
reikninganna  verða  3,  í  stað  tveggja  áður,  ko8nir  í  sameinuðu  þingi 
með  hlutfallskosningum.  5.  Breyta  má  með  einföldum  lögum  því 
stjórnarskrárákvæði,  að  bin  evangeliska  lútberska  kirkja  skuli  vers 
"þjóðkirkja  á  íslandi  og  að  bið  opinbera  skuli  að  því  leyti  styðja 
hana  og  vernda.  Auk  þess  erákveðið,  að  utanþjóðkirkjumenn,  sem 
ekki  heyra  til  öðrum  trúarflokki,  sem  viðurkendur  er  í  landinu, 
skuli  gjalda  til  háskóla  íslands  eða  einbvers  styrktarsjóðs  við  þann 
akóla,  eftir  því  sem  á  verður  kveðið,  þau  gjöld,  sem  þeim  befði 
ella  borið  að  greiða  þjóðkirkjunni.  6.  Konungkjörnir  alþingismenn 
hverfa  úr  sögunni.  í  stað  þeirra  koma  6  þjóðkjörnir  alþingismenn, 
kosnir  til  efri  deildar  með  hlutfallskosningum  um  land  alt.  Við  þœr 
kosningar  er  kjörgengi  og  koaningarréttur  bundið  við  35  ára  aldur. 
Þessir  þingmenn  skulu  kosnir  til  12ára,  og  fer  belmingur  þeirra  frá 
•jötta  bvert  ár,  fyrsta  skiftið  eftir  blutkesti.  Þingrof  uœr  ekki  til 
þessara  þingmanna.  7.  Kosningarrétturinn  er  aukinn  að  miklum 
tnun.  Fyrst  og  fremst  bætast  við  smámsaman  allar  konur,  giftar 
og  dgiftar,  eftir  sömu  reglum  og  karlar,  sem  nú  bafa  kosningarétt, 
og  þar  að  auki  vinnubjú,  bæði  karlar  og  konur,  þannig,  að  fyrst 
bætaat  við  þeir  og  þœr,  sem  eru  40  ára  eða  eldri.  Næsta  ár  þeir 
og  þœr,  sem  eru  39  ára  og  svo  koll  af  kolli  þannig,  að  aldurstak- 
markið  lækkar  um  eitt  ár  í  bvert  sinn,  þangað  til  allir,  sem  kosn- 
ingarréttur  er  ætlaður,  bafa  náð  bonum.  Dómarar,  sem  ekki  hafa 
•umboðsstörf  með  höndum,  verða  ekki  kjörgengir.  Þó  tekur  það 
■  ákvœði  ekki  til  þeirra  dómara,  sem  nú  skipa  landsyfirdóminn. 

Eimskipafólag  ísiands  byrjaði  litgerð  sína  á  þeflsu  ári.  Fyrsta 
skip  þess,  »GuIIfo88«,  kom  til  Reykjavíkur  15.  apríl,  fór  þaðan  til 
Isafjarðar  og  síðan  fiá  Reykjavík  til  New-York,  eftir  tilmælum 
kaupmanna  í  Reykjavík.  Hitt  skipið,  »Goðafos8«,  kom  til  Austur- 
landsins    seint    í  júní    og    fór  fyrstu    ferðina    norður    um    land    ti! 


I 


110  Island  1915.  Skirnir^ 

Keykjavíkur.  Komust  með  honum  vörur  inn  á  Húnaflóa,  en  þar 
var  að  verða  matvöruþröng  vegna  hafíssins.  Bæði  skipin  þykja  ve) 
vönduð  og  hafa  þau  haft  nóg  að  gera  þetta  ár  og  útgerðin  gengitf- 
vel,  enda  þótt  hernaðarástandið  hafi  gert  hana  allmiklu  dyrari  og- 
erfiðari  en  ella  hefði  verið,  bæði  með  trufluninni,  sem  vöruskoðuo- 
Englendinga  hefir  valdið,  og  svo  ekki  sízt  vegna  hins  háa  stríðs- 
vátryggingargjalds.  í  haust  ákvað  stjórn  Eimskipafélagsins  að  auka- 
hlutafóð  um  alt  að  300  þús.  kr.  í  því  skyni  að  bœtt  yrði  vi5- 
þriðja  skipinu.  Á  það  að  verða  vöruflutningaskip,  uni  1.500  smá-- 
lestir  að  stærð.  Siðustu  mánuði  ársins  hefir  farið  fram  söfnun  á 
hlutafé  til  þess  að  koma  þessu  í  framkvæmd. 

Hafnargerðin  í  Reykjavík  er  nú  langt  komin  og  eru  skip  farin 
að  leggjast  við  bryggju  við  nyja  hafnargarðinn  austan  við  höfniua^- 
Verður  hafnargerðinui  lokið  á  nœsta  ári.  Einnig  hefir  verið  unni& 
að  hafnargerð  í  Vestraannaeyjum,  og  í  Bolungarvík  er  verið  að  gera 
brimbrjót  til  varnar  bátalendingunni  þar.  Skemdist  það  verk  all- 
mikið  í  stórviðri  í  haust.  —  Brúaðar  hafa  verið  á  árinu  Hamarsá^ 
í  Geithellnahreppi,  Síká  í  Hrútafirði  og  Langadalsá  í  Norður- 
Isaf jarðarsyslu,  allar  með  steinsteypubnim,  og  er  hin  fyrstnefnda  35 
raetrar,  önnur  32  og  hin  þriðja  24  metrar.  í  stað  gamalla  trébrúa 
voru  bygðar  steinsteypubrýr  á  Langá  á  Myrum,  20  metra,  Ból- 
staðahlíðará,  13  metra,  og  Sæmundará  á  Vatnsskarði,  12  metra. 
Við  tvær  flutningabrautir  var  lokið  þetta  suraar,  Reykjadalsbraut 
og  Eyfirðingabraut,  og  auk  þess  unnið  að  Húnvetningabraut,  Skag- 
firðingabraut  og  Grímsnessbraut.  En  að  þjóðvegum  var  unnið  á 
Stykkishólmsvegi,  Hróarstunguvegi,  Hörgárdalsvegi,  Krossárdalsvegi 
og  víðar.  —  Vitar  voru  bygðir  á  Grímsey  í  Steingrímsfirði,  vi5 
Malarhöfn  í  Steingrímsfirði  og  Hólmavík  í  Steingrímsfirði,  og  unniíí 
að  vitabygging  á  Ingólfshöfða,  en  eftir  að  setja  hann  upp.  Sjó- 
merki  voru  sett  á  ymsum  stöðum,  svo  sem  við  Raufarhöfn,  á  Stein- 
grímsfirði  og  víðar.  Sjóvarnargarður  var  bygður  á  Siglufjarðar- 
eyri.  —  Að  símalagningum  hefir  verið  unnið  á  svœðinu  milli  Þórs- 
hafnar  og  Húsavíkur  og  svæðinu  milli  Djúpavogs  og  Hornafjarðar. 
Voru  staurar  settir  niður  miUi  Þórshafnar  og  Kópaskers,  en  þráður- 
inn  er  ekki  kominn  á  þá.  Línan  frá  Berufirði  suður  á  við  er  kom- 
iu  yfir  Lónsheiði  og  hefir  á  henni  verið  opnuð  bráðabirgðastöð  4 
Svínhólum  í  Lóni.  Línuna  milli  Eskifjarðar  og  Norðfjarðar,  ásarat 
símakerfinu  á  Norðfiröi,  sem  áður  vareinstakra  manna  eign,  keypti  land- 
síminn  vorið  1915  og  lagði  síðan  líuuna  milli  Norðfjarðarog  Mjóafjarðar 
Einnig  keypti  hann  á  árinu  símakerfi  Siglufjarðarkaupstaðar. 


Skirnir.  Itland  1915.  111< 

Af  slysum  á  sjó  á  árÍDu  eru  þessi  hín  helztu:  14.  jan.  fórst 
YÓlbátur  frá  Vestmannaeyjum  með  5  mönnum.  16.  febr.  straDdaði 
vélbátur  á  Lambarifi  á  Reykjanesi,  og  annar  II.  marz  á  Bœjarskeri 
á  MiCnesi,  en  raenn  fórust  þar  ekki.  8.  apríl  fórst  bátur  úr 
Grindavik  meQ  9  mönnum.  Snemma  í  maí  fórst  bátur  á  Skjálfanda- 
flóa  meC  2  mönnum.  31.  maí  strandaði  seglskipiS  »Dagny«,  fermt 
Bementi,  í  Grindavík,  en  ná6iðt  út  aftur  og  var  þá  nokkuð  skemt 
af  farminum.  11.  jání  fórst  vélbátur  frá  Norðfirði  með  4  mönnum. 
10.  sept.  grandaði  hrefna  báti  úr  Fljótum  með  2  mönnum.  12.  sept. 
strandaði  vöruflutningagkipið  »Fenrir<(  á  Eyjafirði,  en  náðist  út 
laskað.  22.  sept.  fórst  bátur  með  4  mönnum  frá  Hvallátrum  á 
Breiðafirði.  23.  okt.  straudaði  vöruflutningaskipið  »HaraIdur<(  milli 
Hvammsfjarðar  og  Stykkiahólms,  en  varð  bjargað  og  síðan  gert  vi5 
það  í  Rvík.  29.  nóv.  fórusb  2  bátar  úr  Bolungarvík  og  1  úr  Að- 
alvík  og  á  þeim  samtals  17  menn.  —  Snemma  á  árinu  strandaði 
enskur  botnvörpungur  við  Fáskrúðsfjörð,  og  annar,  »Tribune>  frá 
Hull,  strandaði  við  Hafnarbjarg  á  Reykjanesi  8.  marz,  en  af  hvor- 
ugu  skipinu  drukuuðu  menn. 

Aðfaranótt  25.  apríl  varð  stórbruni  í  Reykjavík,  hinn  mesti, 
sem  orðið  hefir  hér  á  landi,  og  brunnu  þar  12  hús,  en  tveir  menn 
fórust.  Eldurinn  kom  upp  í  »HóteI  Reykjavlk«  og  brann  það. 
Einnig  brann  Landsbankabúsið  að  innan,  en  það  var  úr  steini.  Híd 
húsin,  sem  brunnu,  voru  verzlunarhús  og  íbúðarhús.  Tjónið  var 
metið  nálœgt  ^4  '^'^j-  ^^-  ÖQiiur  helztu  brunaslysin  á  árinu  eru 
þessi:  9.  febr.  brann  bœrinn  í  Dögurðarnesi  á  Skarðsströnd.  31. 
marz  brann  íbúðarhús  á  Arnarstapa  á  Snæfellsnesi.  11.  júní  brann 
íbúðarhús  á  ísafirði.  19.  okt.  brann  allmikið  af  heyi  í  Kvíslaseli 
í  Strandasyslu.  í  byrjun  nóvembr.  brann  bærinn  á  Jarlsstöðum  í 
Höföahverfi. 

Helztu  mannalát  á  árinu  eru  þessi:  Sira  Benedikt  Kristjánsson 
á  Húsavík  dó  26.  jan. ;  Einnr  Magnússon  bóndi  á  Steindörsstöðum 
í  Reykholtsdal  4.  marz;  Magnús  Steindórsson  frá  Hnausum  21.  marz; 
Snœbjörn  Þorvaldsson  fyrv.  kaupm.  2.  apríl ;  Ólafur  Sveinsson 
gullsm.  í  R.vík  9.  apríl;  Sig.  Sigurðsson  barnakennari  í  R.vík  12. 
apríl;  Hjörtur  Hjartarson  ritstjóri  í  R.vík  15.  apríl :  síra  Bóðvar 
Eyjólfsson  í  Arnesi  21.  apríl;  Guðjón  Sigurðsson  úrsmiður  í  R.vik 
25.  apríl;  Júl.  Havsteen  amtmaður  3.  maí;  Sigurður  Waage  fyrv. 
kaupra.  5.  raaí;  frú  María  Finsen,  Reykjavík,  17  maí;  Jón  Jeossott 
yfirdómari  25.  júní;  Jón  Stefánssou  rithöfundur  á  Litluströnd 
(Þorgils    gjallandi)   23.  júní;  Ólafur  JÓQSSon  hreppstj.  á  Geldingaá' 


112  Island  1915.  Skirnir. 

d  Borgarf.  4.  júlí;  Tómas  Guðbrandsson  hreppstj.  í  AuSaholti  í 
Biskupstungum  10  júlí;  ekkjufrú  Hildur  Bjarnadóttir  (Thoraren- 
sens)  í  Stykkiehólmi  20.  júlí;  Kr.  Ó.  Þorgrímsson  konsúll  18.  sept.; 
Pótur  Sæmundssen  áSur  verzlunarstj.  á  Blönduósi  í  októb;  G.  H.  F. 
Schrader  frá  Akureyri  fóll  útbyrðis  af  skipi  á  leið  til  Noregs  í 
nóvembr. ;  Þorsteinn  Skaftason  ritstj.  á  Seyðisfirði  dó  28.  nóv. ; 
frú  Sigríður  Magnússon  frá  Cambridge  dó  í  Skodsborgarheilauhœli  í 
jDanmörku  í  nóvember.      Frú  Jörgine  Sveinbjörnsson  6.  des. 

Nokkrar  tilraunir  hafa  verið  gerðar  nú  síðari  árin  i  þá  átt  að 
ieita  að  kolanámum  hér  á  landi.  Hafa  lög  fundist  allvíða,  einkum 
nú  að  síðustu  á  Vesturlandi,  og  nokkuð  hefir  verið  tekið  þar  af 
kolum  og  selt  í  kaupstöðunum  vestanlands  og  í  Reykjavík.  En  ekki 
er  þó  nein  ábyggileg  reynsla  fengin  fyrir  því  ann,  hvort  námur 
þær,  sem  fengist  hefir  verið  við,  eru  til  nokkurrar  frambúðar  eða 
ekki.  —  Félag  hefir  komist  á  fót  á  árinu  til  þess  að  vinna  salt  úr 
sjó  hér  við  land  í  stórum  stíl,  eða  rannsaka,  hvað  tiltækilegt  væri 
í  því  efni,  eo  framkvæmdir  í  þá  átt  eru  engar  byrjaðar  enn.  Veitti 
alþingi  fyrir  tveimur  árum  einum  manni  einkarétt  til  þessarar  salt- 
vinslu,  en  hann  hefir  síðan  framselt  rétt  sinn  til  félagsins. 

A  Heilsuhælinu  á  Vífilsstöðum  hefir  orðið  sú  breyting  á  árinu 
að  landið  tekur  að  sór  rekstur  þess  ftamvegis  frá  ársbyrjuu  1916. 
Heilsuhælisfélagið,  sem  áður  hafði  á  hendi  alla  umsjón  raeð  hælinu, 
snyr  sér  upp  frá  þessu  eingöngu  að  því  að  styrkja  fátæka  sjúk- 
linga  til  þess  að  leita  sór  lækninga  á  hœlinu,  og  hefir  það  breytt 
fikipulagi  sínu  í  samræmi  við  það. 

A  Háskóla  íslands  hafa  þetta  ár  bæzt  við  3  aukakennarar : 
einn  í  gömlu  málunum,  grísku  og  latínu,  og  er  það  fast  embætti, 
sem  alþingi  hefir  stofnað.  Annar  er  kennari  í  danskri  tungu  og 
dönskum  bókmentum  og  er  hann  kostaður  af  ríkissjóði  Dana  með 
fjárveitingu  til  5  ára.  Þriðji  kennir  þýzku  og  þjzkar  bókmentir 
með  bráðabirgðastyrk  frá  alþingi.  Hafði  þjzka  þingið  veitt  manni 
fó  til  þeirrar  kenslu  1914  og  var  hann  nýkominn  hingað,  er  stríðið 
faófst  í  fyrra  sumar,  en  hvarf  þá  heim  aftur.  Frakkar  höfðu  kost- 
að  hér  kennara  í  frönsku  frá  stofnun  háskólans  og  þar  til  i  fyrra, 
er  stríðið  hófst,  og  munu  gera  það  áfram  er  ófriðiiura  linnir. 

•  26.  sept.  var  afhjúpað  í  Reykjavík  líkneski  Kristjáns  konungs 
IX.,  gert  af  Einari  Jónssyni  myndhöggvara,  og  stendur  það  fram- 
an  við  stjórnarráðshúsið,  á  hlið  við  líkneski  Jóns  Sigurðssonar  frá  1911. 

Þ.  G. 

Misprentað  i  Skírni  1915,  bls.:    447,  13.  1.  a.  o.  ósk  f.  ást. 


Aldarafmæli 
hins  íslenska  Bókmentafjelags. 


Á  fundi  9.  desember  f.  á.  samþykti  stjórn  híns  isienska 
Cókmentafjelags,  að  aldarafmælís  fjelagsins  skyldl  minst  meQ 
liátiniegri  athöfn  15.  ágúst  næstkomandi. 

Þann  dag,  15.  ágúst,  telur  stjórnin  hinn  rjetta  af- 
mælisdag  fjelagsíns  i  heild  sinni. 

Frá  upphafi  vóru  fjelögin  tvö,  eitt  hjer  i  Reykjavík, 
annað  i  Kaupraannahöfn.  Reykjavikurfjelagið  var  eldra; 
það  myndaðist  á  árinu  1815,  enn  mátti  vart  heita  fuU- 
stofnað,  því  að  lög  vóru  ekki  samin  handa  þvi  og  stjórn 
ekki  kosin  af  fjelagsmönnum,  heldur  skipuð  til  bráðabirgða 
af  aðalstofnanda  fjelagsins,  hinum  fræga  visindamanni  og 
ágæta  íslandsvini  R.  Kr.  Rask ;  hafði  hann,  áður  enn  hann 
íór  hjeðan  alfarinn  að  áliðnu  sumri  1815,  lagt  svo  undir, 
Að  Arni  dómkirkjuprestur  Helgason,  sem  má  heita  annar 
aðalstofnandi  fjelagsins,  skyldi  vera  forseti  Reykjavíkur- 
fjelagsins,  Sigurður  landfógeti  Thorgrimsen  fjehirðir  og 
Halldór  sýslumaður  Thorgrimsen  skrifari.  Hafnarfjelagið 
var  stofnað  i  marsmánuði  1816,  og  hjelt  það  hinn  fyrsta 
fund  sinn  30.  mars  það  ár.  Á  þeira  fundi  var  stjórn  kos- 
in,  forseti  R.  Kr.  Rask,  fjehirðir  Gríraur  Jónsson  og  skrif- 
ari  Finnur  Magnússon,  og  samþykt  að  fela  forseta  að  seraja 
fruravarp  til  laga  handa  fjelaginu  og  leggja  það  siðan 
fyrir  fund  til  samþyktar,  er  það  hefði  gengið  meðal  fje- 
lagsillanna.  Þessi  fundur  var  haldinn  13.  april  1816,  og 
er  hann  kallaður  »hin  fyrsta  reglulega  sam- 
koma   hins   islens  ka  f  j  elags  i  Kaupmanna- 

8 


114  Aldarafmæli  bins  islenska  Bókmentafjelags.  [Skirnir 

höfn«  í  fundargerðiniii,  sem  er  prentuð  sem  6.  fylgiskjal 
aftan  við  Minningarrit  fimtugsafmælis  fjelagsins,  Khöfn 
1867,  á  67. — 68.  bls.  Þar  stendur  og,  að  Kaupmanna- 
hafnarf jelagið  sje  »stofnað  að  dæmi  eins  annars  (or. 
f jelags),  er  i  fyrra  var  höfðað  á  íslandi  og 
hefur  sinn  eiginlega  aðsetursstað  í  Reykja- 
vik«.  Fundargerð  þessi  sýnir  þvi  Ijóslega,  að  fjelögin 
vóru  frá  upphafi  tvö,  enn  sú  var  tilætlun  Rasks,  að  þessi 
tvö  fjelög  skyldi  sameinast  og  verða  tvær  deildir  i  einu. 
fjelagi,  er  hjeti  hið  íslenska  Bókmentafjelag,  og  var  grein. 
þess  efnis  i  lagafrumvarpi  því,  er  hann  lagði  fyrir  fund- 
inn.  Þetta  frumvarp  var  samþykt  á  fundinum  13.  april 
1816,  og  er  þvi  sá  dagur  hinn  rjetti  afmælisdagur  Hafnar- 
deildarinnar. 

Nú  vantaði  ekki  annað  enn  aamþykki  Reykjavíkur- 
fjelagsins  til  þess  að  þetta  frumvarp  yrði  að  lögum.  Var 
það  því  sent  til  bráðabirgðastjórnar  Reykjavikurfjelagsins. 
Var  þar  fyrst  stofnað  til  fundar  1.  ágúst  1816.  Á  þeim' 
fundi  var  stjórn  kosin  og  lagafrumvarpið  lagt  fram,  enn 
ákveðið  að  geyraa  ályktun  um  það  til  næsta  fundar.  Var 
sá  fundur  haldinn  15.  ágúst  1816.  Þar  var  samþykt  laga- 
frumvarp  Hafnarfjelagsins  i  öllum  verulegum  atriðum,  og 
þar  með  varð  það  að  lögum,  að  fjelögin  skyldi  úr  þessu 
vera  eitt  fjelag  i  tveim  deildum,  annari  í 
Reykjavik,  enn  hinni  í  Kaupmannahöfn,. 
og  heita  hið  ísIenskaBókmentafjelag  (sbr. 
Minningarritið  1867,  20.  bls.). 

Með  þessari  fundarályktun  er  þvi  fjelagið  fyrst  full- 
stofnað. 

Fundardagurinn  15.  ágúst  1816  er  því  sannkallaður 
afmælisdagur  Reykjavikurdeildarinnar. 

Og  um  leið  er  hann  hinn  rjetti  afmælisdagur  f  j  e- 
lagsheildarinnar. 

Þetta  vóru  þær  ástæður,  sem  vöktu  fyrir  f  jelagsstjórn- 
inni,  þegar  hún  rjeð  af  að  minnast  aldarafmælisins  15. 
ágúst  þ.  á. 

Það  er  og  að  ýmsu  leyti  hentugra   að  halda  afmæli^ 


Skirnir]  AldtrafmBli  hins  íslenska  Bókmentafjelags.  11& 

15.  ágúst  heldur  enn  t.  d.  13.  apríl,  eins  og  gert  var  1866 
á  fimtugsafmælinu. 

Það  stendur  til,  að  gefið  verði  út  á  árinu  Minningar- 
rit  aldarafmœlisins,  og  er  vonandi,  að  það  verði  fullprent- 
að  lö.  ágúst,  svo  að  þá  megi  leggja  það  fram  á  hátiðinni. 

Likur  eru  og  til,  að  hátíðin  verði  fjölsóttari  um  há- 
sumarið  enn  hún  mundi  verða,  ef  hún  væri  haldin  fyrir 
sumarmálin. 

Annars  er  fyrlrkomulag  hátiðahaldsins  ekki  fastákveð- 
ið  enn  þá.  Enn  samþykt  hefir  stjórnin  að  láta  leggja 
krans  á  leiði  aðalstofnenda  fjelagsins,  þeirra  R.  Kr.  Rasks 
og  Árna  Helgasonar  á  aldarafmæliuu,  og  er  von  um,  að 
fjelagsmenn  i  Kaupmannahöfn  gangist  fyrir  þessu  af  fje- 
lagsins  hálfu,  að  því  er  Rask  snertir.  Af  þvi  að  minnis- 
varðinn  á  leiði  Árna  Helgasonar  i  Garða  kirkjugarði  er 
farinn  að  bila,  hefur  stjórnin  afráðið  að  láta  gera  við 
hann  fyrir  aldarafmælið. 

Reykjavík  25.  mars  1916. 

Bjöm  M.  Ölsen. 


Útsær. 


Til  þín  er  mín  heimþrá,  eyðimörk  ógna  og  dýrðar, 

ásýnd  af  norðursins  skapi  i  bliðu  og  stríðu. 

Hjá  þjer  eru  yngstu  óskir  míns  hjarta  skirðar. 

Útsær  —  þú  ber  mjer  lífsins  sterkustu  minning. 

—  Jeg  sje  þig  hvila  i  hamrafanginu  viðu; 

jeg  heyri  þig  anda  djúpt  yfir  útskaga  grynning. 

Ofsinn  og  mildin  búa  þjer  undir  bránni; 

þú  bregður  stórum  svip  yfir  dálítið  hverfi, 

þar  lendingarbáran  kveðst  á  við  strenginn  i  ánni, 

■en  upplit  og  viðmót  fólksins  tekur  þitt  gervi. 


Hve  myndir  og  skuggar  miklast  i  þinu  veldi. 

—  Jeg  man  þig  um  dægur,  er  skin  ei  af  ári  nje  kveldi. 
Þá  lyptirðu  þungum  og  móðum  bylgjubarmi 

og  bikar  hins  volduga  rayrkurs  þú  drekkur  á  höfin. 
Augu  þin  lykjast  undir  helsvörtum  hvarmi, 
en  hart  þú  bindur  að  ströndunum  likfölu  tröfin.  — 
Þá  er  eins  og  liði  af  landinu  svipir  af  harmi. 
Þeir  leita  i  þínum  val  undir  marareldi 

—  og  mæðuandlit   svefnþung  á  svæfii  og  armi 
fijá  þá,  er  varstu  bæði  lifið  og  gröfin. 


SkÍrBÍr]  Útsar.  117 

Mjer  er  sem  jeg  skygnist  yfir  sædjúpsins  jarðir  — 

þar  er  ekki  hljómi  líft  nje  geisla  af  degi. 

En  eins  og  vindar  leiða  hliðanna  hjarðir 

hafbúann  straumurinn  áttar  á  sporlausum  vegi. 

Og  Ijósgjafaaugu  svipast  um  undirsjáinn. 

Þar  sækja  hafsins  múgar  sinn  óraróður; 

og  vegast  á  til  bana  í  lágum  legi, 

leiknir  i  fangbrögðum  dauðans,  varir  og  harðir. 

Þar  beita  sjer  tnlkn  og  barðar  á  rastanna  gróður, 

með  bitandi  tannir  og  skafla  hvassa  sem  Ijáinn. 


Til  lands  sækir  djúpsins  Hf.     Þar  merkirðu  klettinn 

og  lætur  þig  sjást  sem  þú  ert,  með  flakandi  slæður. 

Aftur  og  fram,  meðan  ertu  steininum  stæður, 

sera  stormur  i  kjarri  þú  æðir  i  þaranna  runni. 

Áin  sekkur  i  sjóinn  sem  dropi  i  brunni  — 

en  sá,  sem  ræður,  þig  stöðvar  við  norðlenska  blettinn. 

Þá  brýnirðu  róminn  og  kallar  af  fjöru  að  fjalli, 

en  fjötruðu  strandirnar  bergmála  einum  munni. 

Rjettlausa  frelsi  i  holskaflsins  hvolfandi  falli, 

jeg  heyri  þig  steypa  í  rústir  og  lypta  frá  grunni. 


—  Jeg  minnist  þin  löngum,  heimur  hverfulla  mynda, 

í  hópnum,  sem  kemur  og  fer  i  voldugum  borgum,* 

með  óma,  sem  hða  i  öræfi  hverfandi  vinda, 

með  andlit,  sem  risa  og  sökkva  á  streymandi  torgum. 

Bylgjur  stynja  og  deyja  l  fjöldanna  flóði. 

Þar  flnnast  ei  blóðdropar  tveir,  sem  að  öUu  jafnast. 

Og  eins  er  hvert  brimtár  og  andvarp  þitt,  sem  safnast 

i  öldustriðsins  máttuga,  drukknandi  hljóði. 

En  einhversstaðar  á  alt  þetta  lif  að  hafnast 

og  einhver  minnisstrengur  nær  hverju  Ijóði. 


118  Útsæn  [Sklrnir 

Því  dagar  sólina  uppi  um  unaðarnætur. 

J>á  eldist  ei  líf  við  blómsins  nje  hjartans  rætur. 

—  Hafkyrðin  mikla  leggst  yflr  látur  og  hreiður, 

€n  lágeislinn  vakir  á  þúsund  sofandi  augum. 

Á  firðinum  varpar  öndinni  einstöku  reyður, 

og  uppi  við  land  kasta  sporðar  glampandi  baugum. 

Báruraddir  í  vogavöggunum  þegja. 

Ein  vísa  er  aðeins  hvísluð  niðri  í  ósi. 

Tíminn  er  kyr.     Hann  stendur  með  logandi  Ijósi 

og  litast  um  eptir  hverju,  sem  vill  ekki  deyja. 


En  stoltastur  ertu  og  stærstur  i  roki  á  haustin. 
Strandmölin  grýtir  landið.    Þú  seilist  i  naustin. 
Skýin  þau  hanga  á  himninum  slitin  i  tötra.  — 
Það  hrykktir  í  bænum  eins  og  kippt  sje  í  fjötra. 
—  Þá  bryðurðu  gaddinn  við  grúfandi  bátastefnin. 
Grunnsjórinn  beljar  um  voginn  svo  jarðirnar  nötra. 
En  hafáttin  er  i  húmi  og  blikum  til  skipta; 
hún  hleypir  skammdegisbrúnum  föl  undir  svefninn. 
Þá  hamastu,  tröUið.     I  himininn  viltu  lypta 
hyljum  þíns  eigin  dýpis  og  álögum  svifta. 


—  Og  altaf  jeg  man  þig  um  mánaóttuna  langa; 
þá  mæna  til  stjarnanna  skuggar  eyja  og  dranga 
og  vefjast  í  löngum  örmum,  sem  risi  og  rýgur  — 
en  röstin  niðar  í  fjarlægð,  raeð  blandaða  strauma. 
Þinn  barmur  aðeins  hrærist  og  hljóðlega  stígur 
€r  himneska  segulfangið  á  móti  þjer  hnígur. 

—  Andvaka  haf,  i  ómi  glitrandi  stranda, 
aleinn  jeg  dvel  í  stjörnuhöU  minna  drauma 
og  lifi  að  nýju  þinn  Ijóma  og  róm  í  anda.  — 
Min  Ijettustu  spor  eru  grafín  i  þína  sanda. 


ðkirnir]  Útesr.  119 

•Ó,  kveldsól  á  hafsins  brotnu,  blikandi  speglum. 
Bjargeyjan  klæðist  í  liti,  með  snjóbleikum  dreglum. 

—  Lognið  það  ríkir.     En  boðarnir  bregða  hrammi 
•og  bresta  sem  þrumur  yfir  dökknandi  flæðum. 

—  Þá  skil  jeg  að  heiðnin  lifir  aldanna  æfi 
með  ódáinshallir,  reistar  i  norðlægum  sævi. 

Að  drykkju  er  Ægis  hirð  í  hylgrænum  klæðum. 

I  hálfri  gátt  stendur  Lokasenna  frammi. 

Og  landbrimið  mælir  á  mig  í  kraptakvæðum  — 

-vor  kynstofn  rei8  hæst  í  lifsins  og  guðdómsins  fræðum. 


Fornhelga  spekin  veit  að  afl  skal  mót  afli, 

en  andanum  gefur  hún  seinasta  leikinn  i  tafli. 

•Guðirnir  yrkja  í  kveðandi  brims  og  bilja 

og  brjóst  hins  illa  valds  er  slegið  með  ótta. 

Hamar  Þórs  hann  vegur  að  Alföður  vilja; 

■þvi  vikur  glottið  í  Ægisdyrum  á  flótta. 

—  Loki  felur  sig  sjálfan  í  þjósti  og  þótta. 

Hann  þjakast  og  elskar  i  sinnar  heiptar  viðjum  — 

og  minning  hann  ber  um  bros  frá  litverpum  gyðjum 

sem  bjarma  af  von  í  myrkri  eilifra  nótta. 


Útsær,  þú  hastar  á  hjartað  og  göfgar  þess  ama. 
Þú  hylur  i  þögn  vorn  fögnuð  og  gjörir  hann  rikan. 
—  Veröld  af  ekka,  jeg  veit  engan  mátt  þjer  líkan. 
Viljinn  sig  þekkir  hjá  þjer  og  rís  yfir  hafið  — 
já,  hafið  sem  á  ekki  strönd  með  fjarlægan  frama, 
en  firnaríki  í  auðnir  skýjanna  grafið. 
Þó  deyi  hjá  þjer  okkar  vonir,  sem  nefna  sig  nöfnum, 
og  nísti  þinn  kali  vor  brjóst,  er  vald  þitt  hið  sama; 
þvi  handan  þin  enginn  átti  að  búast  við  höfnum. 
Eilífð  og  himinn  er  landsýnin  þar  fyrír  stöfnum. 


120  Útsœr.  [Skirnir 

—  Sem  leikandi  börnin  á  ströndu,  er  kætast  og  kvarta 
með  kufung  og  skel  frá  þinu  banvæna  fangi, 

jeg  teyga  þinn  óm  frá  stormsins  og  straumanna  gangi, 
stirnandi,  klökka  djúp,  sem  átt  ekkert  hjarta. 

—  Missýnir  skuggar,  mókandi  ey  og  drangi, 
myndaskipti  þin  öll,  þau  skulu  mjer  fylgja. 

Þó  kalt  sje  þitt  brjóst,  þar  sem  blikar  geislanna  sylgja^ 
þó  björgin  þú  knýir  til  ákalls,  en  svarir  ei  neinu, 
allt  það,  sem  hjúpur  þíns  hafborðs  gjörir  að  einu, 
hnigur  að  minni  sál,  eins  og  ógrynnis  bylgja. 

Einar  Benediktsson. 


Um  í^orleif  Guðmundsson  Repp. 


1^0    ' 


^^  fyrstu,  að  menn  voru  burðamenn  miklir,  en  litlr  skap- 
stiUiugarmenn  og  sáust  lítt  fyrir,  er  hafa  vildu  eitthvað' 
fram,  og  stórbrotnir  i  öUu,  og  fóru  lítt  að  annarra  raanna^ 


120  Útsœr.  [Sklrnir 

—  Sem  leikandi  börnin  á  ströndu,  er  kætast  og  kvarta 
með  kufung  og  skel  frá  þínu  banvæna  fangi, 

jeg  teyga  þinn  óm  frá  stormsins  og  straumanna  gangi, 
stirnandi,  klökka  djúp,  sem  átt  ekkert  hjarta. 

—  Missýnir  skuggar,  mókandi  ey  og  drangi, 
myndaskipti  þin  öU,  þau  skulu  mjer  fylgja. 

Þó  kalt  sje  þitt  brjóst,  þar  sem  blikar  geislanna  sylgja^ 
þó  björgin  þú  knýir  til  ákalls,  en  svarir  ei  neinu, 
allt  það,  sem  hjúpur  þins  hafborðs  gjörir  að  einu. 


SKÍRniR. 


Mynöin  af  Þorleifi  Repp,  sem  átti  aö  fvlgja 
greininni  um  hann  í  þessu  hefti,  getur  því  miöur 
ekki  orðið  senö  út  til  félagsmanna  fyr  en  meö 
næsta  hefti. 


Um  í^orleif  Guðmundsson  Repp. 


Þorleifur  Repp  var  fæddur  í  Reykjadal  í  Hrepp  hin- 
um  ytra  —  þar  af  mun  hann  hafa  tekið  sér  nafnið  Repp  — 
þann  6.  júlídag  1794,  og  var  hann  heitinn  eftir  sira  Þor- 
leifi  Bjarnasyni  í  Reykholti  (Lbs.  312,  fol.,  bls.  382).  Voru 
foreldrar  hans  Guðmundur  prestur  Böðvarsson  og  Rósa 
Egilsdóttir.  Síra  Guðmundur  varð  fyrst  kapellán  hjji  síra 
Agli  Eldjárnssyni  á  Útskálum  1785  og  fekk  Rósu,  dóttur 
hans,  ári  siðar;  árið  1789  fekk  hann  Reykjadal  og  1809 
KtUfatjörn  og  var  þar  til  þess  er  hann  sagði  af  sér  1826; 
bjó  siðan  um  hrið  i  Móakoti  á  Vatnsleysuströnd,  en  flutt- 
ist  síðan  til  Reykjavikur  og  andaðist  þar  1831.  »Hann 
var  snotur  að  gáfum,  sagður  nokkuð  stoltur,  hraustmenni 
til  burða«  (Prestasögur  i  Lbs.  312,  fol.,  bls.  382).  Faðir 
sira  Guðmundar,  en  föðurfaðir  Þorleifs,  var  Böðvar,  prest- 
ur  i  Guttormshaga,  Högnason,  prests  á  Breiðabólstað  í 
Fljótshhð,  Sigurðssonar.  Urðu  synir  síra  Högna  allir 
prestar,  og  er  sagt,  að  þeir  hafi  allir  feðgar  eitt  sinn  verið 
á  Þingvelli  hempuklæddir,  átta  synir  hans  og  hann  sjálf- 
ur  hinn  niundi,  og  þótti  fríður  flokkur,  þvi  að  allir  voru 
þeir  stórvaxnir  og  kempulegir.  Er  ætt  mikil  komin  af 
Högna  presti  Sigurðssyni.  Föðurbróðir  Þorleifs  var  sira 
Þorvaldur  skáld  Böðvarsson.  Af  Högna  presti  var  og 
kominn  sira  Tómas  Sæmundsson  á  Breiðabólstað  i  Fljóts- 
hlið  og  enn  síra  ögmundur  ekáld  Sivertsen  hinn  sterki  á 
Tjörn  á  Vatnsnesi.  Voru  þau  einkenni  þeirrar  œttar  i 
fyrstu,  að  menn  voru  burðamenn  miklir,  en  litl-r  skap- 
slillingarmenn  og  sáust  lítt  fyrir,  er  hafa  vildu  eitthvað 
fram,  og  stórbrotnir  i  öllu,  og  fóru  lítt  að  annarra  manna 


122  Um  Þorleif  GnðmaTidMon  Repp.  [Skirnir 

vild,  en  þó  voru  þeir  frændur  niargir  gáfumenn.  Komu 
8um  þessara  ættareinkenna  berlega  1  Ijós  i  Þorleifi  Repp, 
:8vo  sera  nokkuð  má  sjá  af  þvi,  er  siðar  segir. 

Móðir  Þorleifs  Repps  var  Rósa  Egilsdóttír ;  henni  unni 
Þorleifur  mjög,  svo  sem  sjá  má  í  bréfl  hans  til  Byrgis 
prófessors  Thorlacius  úr  Lundúnaborg  1821,  er  hann  frétti 
lát  hennar.  Faðir  hennar  var  Egill  prestur  Eldjárnsson 
á  Útskálum.  »Sira  Egill  var  vel  gáfaður,  góður  prédik- 
ari,  gott  skáld«.  (Prestasögur  i  Lbs.  312,  fol.,  bls.  378). 
Eftir  hann  liggja  prentuð  eftirmæli  eftir  Guðrúnu  Einars- 
-dóttur,  byskupsfrú,  og  Jón  byskup  Árnason.  »Sira  EgiU 
var  klagaður  og  dæmdur  fyrir  óskikkanleg  drykkjuskapar- 
orð  og  óhæflleg«  og  missti  prestskap  1787.  Mjög  mun  það 
mál  hafa  þótt  af  kappi  sótt,  þvi  að  sira  EgiII  var  mætur 
maður.  Foreldrar  síra  Egils  voru  síra  Eldjárn  Jónsson, 
prestur  að  Möðruvallaklaustri,  og  Þórvör  Egilsdóttir,  prests 
í  Glaumbæ,  Sigfússonar.  Bróðir  síra  Egils  var  síra  Hall- 
grimur  skáld  Eldjárnsson  á  Grenjaðarstað,  móðurfaðir  dr. 
Hallgrims  Schevings  —  er  Hallgríms-nafn  þeirra  runnið 
frá  sira  Hallgrími  Péturssyni,  því  að  sira  Eldjárn  var 
kominn  af  Guðrúnu,  systur  hans.  Þeir  Þorleifur  Repp  og 
'dr.  Hallgrímur  Scheving  voru  þvi  þremenningar  að 
frændsemi. 

Onnur  börn  sira  Guðmundar  Böðvarssonar  og  Rósu 
Egilsdóttur  en  Þorleifur  Repp  voru  Egill  »læknir  góður 
■og  listamaður,  búandi  syðra«  (Lbs.  312,  fol.,  bls.  382),  og 
Guðrúu,  kona  Einars  Hákonarsonar,  hattara  í  Reykjavik; 
var  þeirra  sonur  sira  ísleifur  á  Stað  i  Steingrímsflrði, 
faðir  Jóns  verkfræðings  og  Karólínu^),  konu  Guðmundar 
prófessors  Hannessonar,  og  þeirra  systkina. 

Þorleifur  mun  hafa  alizt  upp  hjá  foreldrum  sínum 
Reykjadal,  til  þess  er  faðir  hans  fekk  Kálfatjörn  (1809) 
Liklega  hefir  Þorleifur  numið  skólalærdóm  hjá.  föður  sin 
um,  og  kann  eg  ekkert  frá  honum  að  greina  fyrr  en  1812; 


')  Hún    á   andlitsmjnd  þá  af  Þorleifi  Repp,  sem  myndin  er  tekin 
jif,  er  fylgir  grein  þessari. 


Skirnir]  Um  Þorleif  GodmnDdison  Repp.  123 

þá  er  hann  kominn  í  Bessastaðaskóla  og  er  þá  um  haust- 
ið  við  sætaskipun  7.  að  ofan  í  efra  bekk,  en  1813  er 
hann  4.  að  ofan.  Heldur  mun  Þorleifur  hafa  verið  óbráð- 
þroska  að  likamsvexti  og  vœskilslegur,  eftir  þvi  sem  ráða 
er  af  vitnisburðarbréfi  hans,  er  hann  útskrifaðist  úr  Bessa- 
staðaskóla,  eftir  tveggja  ára  skólavist  þar,  er  siðar  segir. 
Vorið  1813  skyldi  Þorleifur  taka  próf,  og  gekk  undir  það, 
en  mun  ekki  hafa  lokið  þvi  til  fulls,  að  minnsta  kosti  er 
vitnisburðarbréf  hans  eigi  gefið  út  fyrr  en  þá  um  haustið, 
og  var  sú  orsök  þess,  að  Þorleifur  hugðist  að  dveljast  enn 
einn  vetur  í  Bessastaðaskóla,  en  hvarf  frá  því  vegna 
<Shagstæðra  tima  og  heilsuleysis,  eftir  þvi  sem  segir  i 
vitnisburðarbréfinu.  Þá  tóku  próf  sambekkingar  hans  og 
urðu  margir  þeirra  síðar  nafnkenndir  menn.  Þeir  voru 
þessir:  Helgi  Guðmundsson  Thordersen,  síðar  byskup, 
Guðmundur  Bjarnason,  síðar  prestur  á  Hólmum  í  Reyðar- 
firði,  Sigurður  Stefánsson,  amtmanns  Thorarensens  á  Möðu- 
völlum  (er  andaðist  1817),  og  Ólafur  bróðir  hans,  siðar 
læknir,  Þórarinn  Magnússon  öfjord,  síðar  sýslumaður  í 
Skaftafellssýslu,  Einar  Pálsson,  síðar  prestur  á  Reynivöll- 
um,  Bjarni  Pálsson,  siðar  prestur  i  Felli  i  Sléttahlið,  Sig- 
urður  frá  Ljósavatni  Hallgrimsson,  síðar  prestur  á  Ólafs- 
völluni,  Þorkell  Árnason,  siðar  prestur  í  Stafafelli  í  Lóni. 
Voru  sumir  þessara  manna  síðan  með  Þorleifi  við  háskól- 
ann  i  Kaupmannahöfn,  þeir  Helgi  byskup,  sira  Guðmund- 
ur  Bjarnason,  þeir  Stefánssynir,  Sigurður  og  Ólafur,  og 
Þórarinn  öfjord;  virðist  hafa  verið  góð  vinátta  með  Þor- 
leifi  og  sumum  þessara  manna,  einkannlega  Helga  byskupi, 
og  hélzt  vinátta  þeirra,  meðan  þeir  lifðu. 

Um  haustið  1813,  þann  20.  októberdag,  er  Þorleifur 
útskrifaður  úr  Bessastaðaskóla  af  Jóni  Jónssyni,  er  þá  var 
settur  lektor  skólans.  Hlaut  Þorleifur  ágætan  vitnisburð; 
einkannlega  er  tekið  fram,  að  hann  só  öðrum  framar 
hneigður  til  latinsks  og  grísks  tungumálanáms.  Þessir 
voru  vitnisburðir  hans: 


124 


Um  Þorleif  GuðmQndsson  Repp. 


[Skirnir 


í  latínu 

grísku 

latínskum  stýl 

íslenzkum  stýl 

útskýringu  Nýja  Testamentisins 

guðfræði 

sagnfræði 

landfræði 

og  tölvisi 

I  dönsku 

dönskum  stýl 

og  fraraburði') 


ágætiseinkunn 
(ágætt  lof) 


I.  einkunn 
(mikið  lof) 


^)  Vitnisburðarbréfið  er  enn  til  œeð  eiginhendi  Jóns  lektors  og  er 
að  finna  meðal  plagga  ýmsra  ÞorJeifs  Repps,  sem  geymd  eru  í  Lands- 
ból-asafninu  i  4  bögglum  og  fylgdu  handritum  hókmenntafélagsins,  en  eigi 
hafa  enn  verið  tölusettir  inn  i  handritasafnið.  Þetta  vitnishurðarbréf 
fínnst  eigi  meðal  þeirra  testimonia  dimissorum,  sem  Steingrimur  byskup 
safnaði  og  lét  akrifa  npp,  og  er  sett  eyða  fyrir  þar  (Lbs.  48,  fol.).  Þaö- 
er  á  latinu,  eins  og  titt  var  um  slik  skjöl  þá,  og  hljóðar  svo : 

„Thorleivus  Gudmundi  Repp,  natus  die  6to  Julii  1794,  patrem  colit 
Gudmundum  Bödvaridem,  sacerdotem  ecclesiæ  Ealvatiörnensis  et  annexœ- 
vigilantissimum,  et  matrem  Rosam  Egili  filiam. 

Omatissimus  juvenis  sno  jam  exemplo  probat,  quod  etiam  notias- 
est  quam  ut  multis  verborum  ambagibus  ostendere  sit  necessum,  sæpe  ÍO' 
gracili  corpore  magnum  habitare  ingenium,  nam  licet  natura  eum  tenoi- 
bus  finxerit  membris,  ingenii  tamen  dotes  ei  trihnit  felicíores  qaam> 
plnrimis,  qui  ludi  nostri  litterarii  alumnorum  albo  fnerint  adscripti;  qaar 
etiam  egregias  animi  dotes  per  biennium,  quo  nostris  vacavit  musiSr 
philologiæ  tamen  Latinæ  et  Græcæ  inprimis  deditas,  tanta  excoloit 
industria,  ut  censores,  qui  postremo  mense  Majo  eum  pablice  examinatam> 
aadivere : 

in   authoribus  Latin:  et  Græ.cis  interpret: 

stylo  Latino  et  Islandico 

analysi  Hebrœa — N:  Testam:  exegesi  V  egregiœ  laadis 

theologia — historia — geographia 
et  aritbmetice 

in  lingva  Ðanica  interpret: 

stylo  Ðan:  et  declamat: 
encomio  cohonestare  non  dubitarent.  —  Verum  cum  ipse  et  propioqui,  at 
adbuc  anum  exercitiis  scholasticis  consecraret  annum,  præoptarent,  ex. 
numero    dimissorum    tunc   erat   exemtus,    qnam    antem    voluntatem    can^ 


I  magnæ  laadis 


^kirnir]  Um  Þorleif  Gaðmandssoa  Repp.  135 

Þá  var  orðið  svo  áliðið,  að  eigi  var  Þorleifi  unnt  að  sigla 
til  háskólans  það  haust,  þótt  viljað  hefði,  þvi  að  skip  öU 
voru  þá  farin  frá  landinu.  Eigi  er  og  vist,  að  utanfcrð 
hafl  þá  verið  ofarlega  i  huga  Þorleifs,  líklegra  jafnvel,  að 
hann  hafi  hugsað  til  prestskapar;  að  minnsta  kosti  veitir 
Heir  byskup  Vídalín  honura  prédikunarleyfi,  sem  þá  var 
titt  að  veita  prestsefnum;  er  það  dagsett  þá  um  veturinn, 
þann  25.  janúardag  1814  og  er  að  finna  í  skjalabögglura 
Þorleifs  Repps,  þeira  er  áður  var  getið. 

En  hvort  sera  það  hefir  þá  verið  áforra  Þorleifs  að 
gefa  sig  i  prestskap  eða  ekki,  þá  er  það  þó  víst,  að  brátt 
hugði  hann  á  annað  ráð,  því  að  árið  1814  fór  hann  héð- 
an  af  landinu  til  Kaupraannahafnar  til  háskólanáras.  Kora 
hann  upp  frá  þvi  aldrei  til  íslands  aftur  lifandi.  Eigi  raunu 
fararefni  hans  hafa  verið  mikil,  og  hefir  þó  faðir  hana 
lagt  honum  þann  styrk,  er  hann  raátti,  en  hann  var  raað- 
ur  fátækur  og  skuldugur  lengi,  að  því  cr  hann  scgir  sjálfur 
í  brétura  til  Þorleifs  sonar  síns,  sera  enn  eru  til  nokkur 
og  finna  má  i  skjalabögglum  Þorleifs,  þeim  er  áður  var 
getið. 

Haustið  1814  gekk  Þorleifur  undir  exaraen  artium  og 
hlaut  einkunnina  satis  honum  og  var  þá  innritaður  í  stú- 
dentatölu  við  háskólann.  En  árið  eftir  tók  hannsvokall- 
að  2.  lœrdómspróf  (examen  philosophicum).  í  fyrstu  tók 
Þorleifur  að  neraa  læknisfræði,  en  lagði  þó  einkum 
stund  á  efnafræði  og  eðlisfræði,  og  kora  það  síðar  fram 
1  ritum  hans,  að  hann  bar  gott  skyn  á  þessi  efni.  Þá  var 
hinn   nafnkunni    maður   H.    C.  Örsted  kennari  við  Kaup- 


temporam  varia  incommoditate  et  insalabritate  impeditas  seqai  nequeat, 
nalli  nanc  dabitamos  adolescentem  nostrum,  bene  moratum,  quippe  honesta 
dimissione  dignum,  rade  scholastica  donare,  atque  faustissimis  deniqae 
eam  prosequentes  votis,  omnibus  præclari  ingenii  faatoribus  et  patronis 
«x  animo  commendamus. 

Dabam  Lambhusis  die  20^  Octobris  1813. 

J.  Johnæus 

Lect.  theol.  constit." 

(L.  S.). 


126  Um  Þorleif  Guðmundsson  Repp.  (Sklrnir 

mannahafnarháskóla  í  eðh'sfræði;  hann  lýkur  miklu  lofs- 
orði  á  þekking  og  ástundan  Þorleifs  í  vitnisburði,  sem  enn 
er  til  i  skjalabögglum  Þorleifs.  Eigi  reyndist  þó  örsted" 
Þorleifi  sem  bezt  síðar,  er  Þorleifur  átti  þungan  andróður 
við  aðra,  svo  sem  enn  verður  frá  sagt.  Svo  var  Þorleif- 
ur  þá  orðinn  fróður  i  lækningum,  að  hann  samdi  ritgerð- 
til  úrlausnar  visindalegu  verkefni  háskólans  í  læknisfræðí,. 
er  heiðurspeningi  háskólans  var  heitið  fyrir,  en  eigi  mun 
hann  hafa  sent  þá  ritgerð  til  háskólans.  Fyrir  kom  og 
það,  að  hann  var  látinn  vera  respondens,  sem  kallað  var, 
eða  svaramaður  við  dispútázíur  i  lœknisfræði  —  yfirleitt 
var  Þorleifur  talinn  skæður  audmælandi  við  dispútáziur 
háskólans  og  varð  oft  til  þess  að  andmæla  doktorsefnum 
—  og  svo  scgir  Byrgir  prófessor  Torlacius,  að  við  doktors- 
dispútázíu  i  læknisfræði  1821  hafi  Þorleifur  leyst  svo  vel 
af  hendi  þetta  starf  sitt,  að  allir  þeir,  sem  vit  hafi  haft  á, 
hafi  lokið  lofsorði  á  frammistöðu  hans. 

En  eigi  lagði  Þorleifur  stund  á  læknisfræði  lengur  en 
tvö  ár  og  eigi  hugði  hann  á  embættispróf  i  þeirri  grein. 
Eftir  það  sökkti  hann  sér  af  kappi  niður  í  heimspcki  og 
fagurfræði.  Arið  1818  var  úrlausnarefni  fyrir  heiðurspen- 
ing  háskólans  i  heimspeki  þetta:  »Exposita  notionumy 
quas  homines  vocabulo  naturæ  exprimere  soleant,  varie- 
tate,  eaque,  quantum  fleri  queat,  ad  unum  constantemque 
sensum  revocata,  diligens  explicatio  detur  ideæ  hocce 
vocabulo  insignitæ*.  Þorleifur  samdi  þá  ritgerð  til  úr- 
lausnar  þessu  efni  og  hlaut  heiðurspeninginn  eftir  dóraí 
háskólakennarannanæsta  ár(181 9)  með  lofsamlegum  ummæl- 
um.  Þessi  ritgerð  hans  var  eigi  prentuð,  en  hún  var 
undirstaða  undir  ritgerð  þeirri,  er  hann  samdi  fyrir  meist- 
aranafnbót,  svo  sem  síðar  segir. 

Árið  1823  var  úrlausnarefni  til  þess  að  öðlast  heið- 
urspening  háskólans  í  fagurfræði  á  þessa  leið:  »At  under- 
söge  og  med  Exempler  at  oplyse,  hvorvidt  det  er  nöd- 
vendigt,  at  et  Digt  oversættes  i  samme  Versart,  hvori  det 
er  skrevet*.  Þorleifur  samdi  enn  ritgerð  til  úrlausnar 
þessu   verkefni   og   hlaut  enn  gullpening  háskólans  fyrir. 


Skirnir]  Um  Þorleif  Oa&maDduon  Repp.  127 

Þessi  ritgerð  hana  er  prentuð  i  Kaupmannahöfn  1824 
Bör  et  Digt  oversættes  i  sararae  Versart,  hvori  det  er 
ökrevet?«).  Þótt  ritgerð  þessi  aé  stutt,  sýnir  hún,  hve 
ákaflega  viðlesinn  Þorleifur  var;  hann  vitnar  þar  jöfnum 
höndura  til  danskra,  íslenzkra,  enskra,  þýzkra,  franskra, 
italskra,  spænskra,  latínskra,  grískra  og  jafnvel  persneakra 
og  serkneskra  skálda.  Aðalniðurstaðan  er  sú,  að  eðli 
tungnanna  sé  svo  farið,  að  eigi  geti  yfirleitt  átt  vel  við 
að  þýða  kvæði  i  sama  hœtti  sem  frumkvæðið  var  ort 
undir,  svo  framarlega  sem  hátturinn  sé  eigi  eiginlegur 
orðinn  tungu  þeirri,  sem  þýtt  er  á,  því  að  langan  tíma 
þurft  jafnan  til  þesa  að  festa  bragarháttu  i  raáli,  og  dreg- 
ur  til  þessa  dæmi. 

Nú  þótt  Þorleifur  væri  svo  lærður  i  þessum  efnum 
sera  sjá  má  af  því,  er  nú  var  talið,  þá  er  þó  hitt  ónefnt 
enn,  hver  tungumálagarpur  hann  var.  Svo  sem  sjá  má 
af  vitnisburðarbréfi  hans  úr  Bessastaðaskóla,  er  hann  tal- 
inn  einkannlegahneigður  til  forntungnanna,  latínu  og  grísku. 
Um  annað  tungumálanám  var  ekki  að  ræða  í  Bessastaða- 
skóla,  nema  dönsku  og  islenzku  að  nafninu  til.  Mér  er 
ekki  kunnugt  um  það,  hvort  Þorleifur  heftr  á  skólaárura 
sinum  lagt  stund  á  önnur  tungumál  en  þau,  sem  kennd 
voru  1  skólanura,  en  i  þeim  var  hann  og  afbragð  annarra 
manna.  Hitt  er  víst,  að  þegar  er  hann  kemur  til  háskól- 
ans,  tók  hann  af  alefti  að  leggja  stund  á  að  neraa  hin  lif- 
andi  mál,  jafnframt  þvi  sem  hann  las  læknisfræði  og  sið- 
an  heimspeki  og  fagurfræðl.  Og  loks  siðara  hluta  háskóla- 
vistar  sinnar  tók  hann  af  alhug  að  leggja  stund  á  raál- 
fræðileg  visindi.  Það  er  sarahljóða  vitnisburður  allra  há- 
skólakennaranna  við  Kaupmannahafnarháskóla,  að  Þor- 
leifur  beri  langt  af  öðrum  stúdentum  að  tungumálaþekk 
ingu.  Rasmus  Rask,  einn  hinn  raerkasti  raálvitringur, 
sera  uppi  heftr  verið,  hafði  hinar  mestu  raætur  á  Kepp,. 
8V0  sem  síðar  mun  sýnt  verða.  Og  það  vitni  báru  ýmsir 
skozkir  visindaraenn  og  raenntaraenn  Þorleifi  síðar,  er  hann 
var  á  Skotlandi,  að  þar  væri  þá  enginn  í  landi,  er  til 
jafns    kæmist   við  hann  i  þekkingu  hinna  lifandi  tungna. 


128  Um  Þorleif  Gu&mundsson  Repp.  [Skirnir 

En  þótt  Þorleifur  væri  snjall  í  lifandi  málum,  þá  mun 
honum  þó  hafa  verið  enn  léttara  um  fornmálin,  og  þó 
einkum  latinu,  sem  hann  talaði  og  skrifaði  viðstöðulaust, 
og  svo  segir  Þorleifur  eitt  sinn  sjálfur  í  latinsku  bréfi  einu,  er 
hann  ritaði  höfðingja  nokkurum  skozkum.að  nú  riti  hann  hon- 
um  ekki  á  ensku,  af  því  að  illa  liggi  á  sér  og  margtami 
að,  heldur  riti  hann  á  latínu,  því  að  þá  tungu  geti  hann 
jafnan  skrifað,  hvernig  sem  á  sér  liggi.  En  þá  hafði 
Þorleifur  verið  sjö  ár  í  Skotlandi,  er  hann  ritaði  þetta 
bréf,  og  má  af  þessu  marka  lærdðm  hans  i  latinu;  mun 
ekki  þurfa  að  telja  þetta  skrum  hjá  Þorleifi,  því  að  hann 
virðist  hafa  verið  maður  yfirlætislaus  og  ósjálfhælinn.  Um 
1818  er  Þorleifur  orðinn  vel  að  sér  i  þýzku,  ensku,  frakk- 
nesku,  ítölsku  og  spönsku.  Þá  hafði  hann  og  talsvert  lagt  sig 
eftir  Austurlandamálum,  einkum  serknesku  og  persnesku. 
En  síðar  miklu  var  það,  að  hann  lagði  sig  eftir  ungversku 
(magýarisku)  og  þeim  málum,  er  þeirri  tungu  eru  skyld. 

Þorleifur  fekk  þegar  mikið  orð  á  sig  i  Kaupmanna- 
höfn  fyrir  fróðleik  og  lærdóm,  en  þó  einkum  fyrir 
tungumálaþekking.  Svo  var  orðstír  hans  mikill,  að  hinn 
frægi  danski  rithöfundur,  Kntid  Lync  Rahhek,  prófessor, 
fekk  hann  til  þess  að  kenna  sér  islenzka  tungu.  Og  i 
vitnisburði,  sem  Rahbek  gefur  Þorleif i  og  finna  má  meðal 
eftirlátinna  skjala  Þorleifs  (dags.  13.  ágúst  1821,  á  latínu), 
telur  Rnhbek  hann  allra  manna  lærðastan  og  skarpvitr- 
astan,  og  getur  þess  jafnframt,  að  Þorleifur  sé  hið  ástúð- 
legasta  og  vandaðasta  ungmenni.  En  í  latinu  varð  Þor- 
leifur  til  þess  að  veita  tilsögn  sjálfum  háskólakennurunum. 
Skáldið  Oehlenschlager  fekk  Þorleif  til  þess  að  segja  sér 
til  í  latinu,  er  hann  var  prófessor  og  skyldi  rita  ritgerð 
i  ársrit  háskólans  og  halda  latínska  ræðu  á  minningar- 
hátið  háskólans  um  siðabótina.  Oehlenschlager  farast  sjálf  • 
um  svo  orð  um  þetta: 

»Árið  1820  hlotnaðist  mér  sem  prófessor  að  skrifa 
háskólaboðsritið  og  halda  hina  latínsku  ræðu  við  siðabót- 
arhátíðina.  Eg  hafði  um  nokkurn  tíma  áður  aftur  tekið 
að  leggja  mig  eftir  Rómverjamálinu,  er    eg  hafði  vanrækt 


Skirnir]  Um  Þorleif  6a&inniidssoD  Repp.  129 

frá  þvi  að  eg  las  lögfræði  á  stúdentsárum  minum.  Nú 
las  eg  af  kappi  einkum  rit  Ciceróe;  en  þó  skáldin  lika, 
og  fannst  mér  þeirra  sérstaklega  mest  til  um  Ovidius  .  .  . 

En  nú  skyldi  eg  rita  latinu!  Það  var  raunar  fanga- 
ráð,  ekki  dæmalaust,  að  láta  aðra  gera  það.  En  með  því 
að  mér  var  alla  tið  audstætt  að  koma  öðrum  til  þess  að 
trúa  þvi,  að  eg  hefði  þá  leikni  eða  kunnáttu  til  að  bera, 
aem  eg  hafði  ekki,  þá  réð  jeg  heldur  af  i  guðs  nafni  á 
gamalsaldri  minum  (eg  var  þá  40  ára  að  aldri)  að  ganga 
í  skóla  aftur,  taka  kennara  í  latínunni  og  skrifa  hjá 
honum  stýla  daglega.  Þetta  gerði  eg  líka,  og  herra  Repp 
hjálpaði  mér  um  eins  ára  tíma  mjög  dyggilega«.  Síðan 
getur  Oehlenschliiger  þess,  að  hann  hafi  jafnan  átt  erfitt 
með  að  læra  málmyndafræði  og  því  oft  sett  hrottalegar 
málvillur  i  setningar,  Því  næst  segir  hann:  »Þannig 
æfði  eg  mig  i  latínu  um  tveggja  ára  tima,  fyrst  hjá  hcrra 
Repp  og  síðan  hjá  vini  mínum,  Olsen  yfirkennara  (nú 
rektor).  Eg  tók  einnig  til  að  tala  latinu  við  Repp,  þeg- 
ar  við  vorum  úti  á  gangi  og  gengum  út  á  Frederiksberg. 
Man  eg  það  enii,  að  eg  nam  einu  sinni  staðar  með  hon- 
um  i  trj'igöngunum,  sem  liggja  utan  við  kirkjugarðinn 
á  Frederiksberg,  1  erflðri  setningu,  og  mundi  það  engum 
undrum  hafa  sætt,  þótt  hinir  dauðu  hefðu  snúið  sér  við  i 
gröfanum  út  af  setningu  rainni«.  En  vel  slapp  Oehlen- 
schlftger  frá  þessari  ræðu  sinni  og  boðsriti  bæði  í  þetta 
sinn  og  síðar,  er  líkt  stóð  á  fyrir  honum.  (Sjá  Oehlenschlag- 
ers  Erindringer.  Fierde  Bind.  Kh.  1851,  bls.  33—34). 

Þorleifur  hafði  mikinn  hug  á  þvi  að  fara  til  annarra 
landa  og  auka  þar  tungumálaþekking  sina.  Hann  leitaði 
fyrir  sér  um  ferðastyrk  nokkurn  til  þess,  úr  almennum 
sjóðum,  en  enginn  ádráttur  var  honum  veittur  til  þess  að 
fá  nokkurn  slikan  styrk,  og  brauzt  hann  þá  i  þvi  sjálfur 
að    fara   utaniands   á    sjálfs  sin  kostnað.    Naut  hann  þar 

Iþess,  að  hann  var  maður  sparneytinn  og  neyzlugrannur, 
•og  var  hann  að  þvi  ólikur  frændum  sinum  sumum.  Vel 
mun  það  og  hafa  komið  honum,  að  hann  hafði  meðferðis 
liin   ágætustu   meðmælabréf   frá   ýmsum    hinum  mætustu 


180  Um  Þorleif  Gadmandsson  Repp.  [Skírnir' 

vísindamönuum  og  raenntamönnum  í  Danmörku ;  mun  þetta 
nokkuð  hafa  greitt  götu  hans.  Þetta  var  árið  1821  og 
var  förinni  heitið  til  Lundúnaborgar ;  dvaldist  Þorleifur 
þar  í  borginni  hátt  á  annað  ár.  Leitaði  hann  nú  að  afla 
sér  fullkominnar  þekkingar  i  enskri  tungu  á  ýmsan  hátt. 
Þaullas  hann  nú  ensk  bókmenntarit,  forn  og  ný,  og  var 
vakinn  og  soflnn  i  þvi  að  hagnýta  sér  þær  menningar- 
heimildir  í  þessari  grein,  er  hann  hafði  greiðari  aðgöngu 
að  en  margir  aðrir  útlendingar,  og  var  það  að  þakka- 
ýmsum  mikilsmetnum  vinum  hans  og  hjálparmönnnm,  að 
því  er  hann  segir  sjálfur.  Hann  lét  og  eigi  undir  höfuð' 
leggjast  að  kynna  sér  þær  heimildir  og  undirstöðurit  hinna 
eldri  ensku  bókmennta,  er  fjær  mega  teljast  liggja.  Hann 
las  og  kynnti  sér  vandlega  i  frummálunum  rit  hinna  eidri 
itölsku  skálda,  og  sörauleiðis  spænskra  skálda  frá  dögum^ 
Filippusar  konungs  IL  og  upp  þaðan,  sem  annaðhvort 
Iiöfðu  beinlínis  verið  fyrirmynd  hinna  ensku  skálda  eða 
haft  meiri  eða  minni  áhrlf  á  stefnu  þeirra,  smekkvisi  og 
menning.  Það  var  markmið  hans  að  koma  þekkingu 
sinni  i  þessari  grein  i  það  horf,  að  hann  næði  þar  heild- 
aryflrliti  og  gæti  skipað  öllu  þvi  á  réttan  stað,  er  fram. 
kæmi  i  brezkum  bókmenntum,  en  einnig  að  meta  rétt  giidi. 
þessara  bókmennta  í  sarahengi  við  bókmenntir  annarra 
þjóða. 

í  Englandi  dvaldist  Þorleifur  nú  fram  eftir  ári  1822. 
Meðan  Þorleifur  var  i  Lundúiiaborg,  var  hann  til  húsa 
hjá  Bavid  Ker;  Ker  var  höfðingi  mikill,  menntaraaður  og 
þá  þingraaður  i  neðri  raálstofu  parlíraentsins.  Kona  Kers 
var  göfugra  manna,  systir  Castlereaghs  Idvarðs,  hins  nafn- 
kunna  stjórnmálamanns.  Segir  Repp  svo  i  bréfl  til  Byrgis 
Thorlacius,  að  þau  Ker  og  kona  hans  hafl  reynzt  sér  sem 
væri  hann  bróðir  þeirra  eða  sonur;  gerðist  hann  nú  kunn- 
ugur  mörgum  hinura  merkustu  Englendingum,  er  komu  i 
hús  Kers,  þar  á  raeðal  sjálfura  Castlereagh  lávarði,  og 
það  var  þá  ráð  þeirra  Castlereaghs  og  Kers  að  koma  Þor- 
leifi  í  prófessorsembætti,  er  þá  var  laust  i  Dyflinni  á  ír- 
landi,  i  latínu  og  grisku;  en  þetta  fórat  fyrir,  liklega  fyrir 


Skirnir]  Um  Þorleif  GaömQndiBon  Repp.  ISt 

þá  8ök,  að  nieðraæli  prófessoranna  við  Kaupmannahafnar- 
liáskóla,  scm  Þorieifur  var  talinn  þurfa  að  sýna,  munu 
bafa  komið  of  seint.  Siðara  hluta  árs  1822  hvarf  Þorleif- 
ur  aftur  tii  Kaupmannahafnar  og  lagði  leið  sina  um  Þýzka- 
land  og  dvaldist  um  tima  i  Altona  og  Kiel.  Þá  var  vegur 
hans  svo  mikill,  að  hann  hlaut  þá  sæmd  )»að  stýra  æfing 
um  drottningarinnar  [dönskuj  i  enskri  tungu«,  eina  og 
hann  kemst  sjálfur  að  orði.  Mun  þessi  sœmd,  ef  til  vill, 
hafa  orðið  til  þess  að  afla  honum  öfundarmanna,  ásamt 
öðru.  En  þessi  kynni  Þorleifs  af  drottningunni  munu  hafa 
leitt  til  þess,  að  hann  tileiukaði  konungsfólkinu  tvö  hin 
fyrstu  rit  sin. 

Um    för   sína   til   Englands    skrifaði    Þorleifur    þá    í 
•Bibliothek  for  Morskabslæsning*  (XII.  bindi). 

Þorleifur  virðist  snemma  rajög  hafa  komi/t  i  kynni 
við  ýmsa  hinna  helztu  danskra  vísindaraanna  og  rithöf- 
unda,  er  þá.  voru  uppi.  Hann  var  nákunnugur  þeim 
Rahhek  og  konu  hans,  hinni  nafnkunnu  raenntakonu,  Kamma 
Eahbekj  og  Oehlenschlager.  Sömuleiðis  Easmusi  Eask.  Enn 
fremur  skáldunum  Poul  Möller,  Christian  Winther  og 
Chrintian  Thaarup,  og  bréf  er  til  frá  Thaarup  til  hans. 
Hann  virðist  og  hafa  tekið  mikinn  þátt  i  dönsku  stúdenta- 
lifi.  Hann  var  einn  af  stofnendum  hins  danska  stúdenta- 
félags  (den  danske  Studenterforening),  er  sett  var  á  lagg- 
irnar  1820,  og  einn  af  aðalhvatamönnunum  að  þvi,  að 
»Athenæum«  var  stofnað,  en  svo  var  nefnt  lestrarfélag  og 
málfundafélag,  er  ýmsir  lærðir  menn  stofnuðu  raeð  sér  í 
Kaupraannahöfn  9.  septbr.  1824;  var  það  rajög  sniðið  eftir 
enskum  félögura  saras  konar,  og  voru  lög  þess  að  raestu 
sarain  af  Hepp. 

Þá  var  og  Þorleifur  ura  þessar  raundir  orðlagður 
kappræðuraaður.  Var  hann  bæði  ákafur  og  fylginn  sér 
og  óvæginn,  við  hvern  sem  var  um  að  eiga;  vá  hann 
aldrei  orð  sín  eftir  tign  eða  metorðum  þess,  er  hann  átti 
orðakast  við,  og  kom  það  honum  oft  illa,  þvi  að  þetta. 
varð  til  þess,  að  ýmair  fengu  óvildarhug  til  hans.  Einkum 
voru   doktorsefni   oft   ekelkaðir   við  Þorleif,  þvi  að  hann 

9* 


182  Um  Þorleif  Gaðmandsson  Repp.  [Skirnir 

tók  oft  órajúkura  höndum  á  ritsraiðura  þeirra  og  sýndi 
fram  á,  að  sumt  var  eigi  þeirra,  það  er  þeir  eignuðu  sér, 
heldur  væri  þvi  hnuplað  úr  annarra  manna  ritum.  Slcai 
hér  getið  eins  slíks  atburðar  vegna  þess,  að  ætla  má,  að 
þar  af  hafi  Þorleifi  stafað  óhamingja,  er  dró  til  meiri  erflð- 
leika  um  lífshagi  hans  síðar  meir,  heldur  en  sýnast  mætti 
1  fyrsta  bragði,  og  verið  hefir  undirrót  þess,  að  hann  ni'iði 
aldrei  að  njóta  sín  til  fulls,  slíkur  afburða  hæfileikamaður 
og  gáfumaður,  sera  hann  þó  var. 

Maður  hét  Jens  Möller  og  var  kennari  i  guðfræði  við 
háskólann  i  Kaupmannahöfn.  Hann  var  maður  kappsam- 
ur  og  fylginn  sér  og  komst  skjótt  til  metorða;  hann  virð- 
ist  og  hafa  verið  allóbilgjarn  og  óvæginn.  Hann  var  vel 
að  sér  um  margt,  og  þó  einkum  málfróður  (sjá  ævi  hans 
i  Bricka :  Dansk  biografisk  Lexikon).  Hann  mætti  og  vera 
íslendingum  að  nokkuru  kunnur  fyrir  þá  sök,  að  hann 
kom  á  fót  hér  lestrarfélögum,  er  við  hann  voru  kennd  og 
kölluð  »MöIlersku  lestrarfélögin«,  og  gaf  til  þeirra  og  út- 
vegaði  allmikið  í  bókum.  Bróðir  hans  var  og  guðfræðing- 
ur  og  »ætlaði  sér  að  verða  doktor  í  guðfræði,  og  hafði 
lagt  dispútázíu  sína  undir  dóra  háskólans,  og  hún  verið 
dærad  verð  þess  í  alla  staði,  að  hann  verði  hana  fyrir 
nafnbót  þessari.  Það  var  korainn  saraan  múgur  og  raarg- 
menni  í  sal  þann  í  háskólanum,  þar  sem  athöfnin  skyldi 
fram  fara,  til  þess  að  hlusta  á.  Skörarau  eftir  að  annar 
hinna  tilskipuðu  andmælanda  hafði  tekið  til  máls,  kemur 
fram  ungur  maður,  sem  eg  [o:  sögumaðurinn,  J.  Davidsen] 
man  ekki  betur  en  væri  íslenzkur  stúdent  [o:  Þorleifur 
Repp],  og  rogast  með  heljarraikinn  doðrant  undir  hend- 
inni,  og  heimtar  að  mega  tala  sem  aukaandmælandi.  Hon- 
um  var  leyft  það.  Fletti  hann  þá  upp  doðrantinum  og 
sýndi  fram  á  það,  að  dispútázía  doktorsefnisins  væri  svo 
að  segja  orð  fyrir  orð  skrifuð  upp  úr  skruddunni.  Eins 
og  geta  má  nærri,  rak  alla  í  rogastanz  á  þvílíkri  bíræfni. 
Doktorsefninu  varð  svo  felmt  við,  að  það  var  nær  liðið 
yfir  hann,  og  varð  að  styðja  hann  út  úr  salnum.  Pró- 
fessorarnir,  sem  dæmt  höfðu  ritið  gilt,  nöguðu  sig  í  hand- 


SkirÐÍr] 


Um  Þorleif  Gaömandsson  Repp. 


188 


arbökiii  og  dauðsköramuðust  sín  fyrir,  hvernig  ieikið  hafði 
veiið  n  þií,  og  að  þeir  skyldu  ckki  hafa  þekkt  það  guð- 
frií'ðirit,  sein  dispútázían  var  stolin  úr,  einkum  af  þvi,  að 
þnð  kvað  ekki  hafa  verið  alveg  óþekkt  bók  meðal  lærðra 
manna.  En  —  samt  varð  kaiidídatinn  doktor«.  (Sjá 
Sunnanfara,  V,  Arg.  bls.  iíl,  og  er  hér  upp  tekið  orðrétt 
það,  sem  segir  um  dispútáziuna,  eftir  sjónar-  og  heyrnar- 
votti).  Þetta  raun  vera  dispútázia  sú,  er  Byrgir  Thorla- 
cius  færir  að  Jens  Möller  og  sneiðir  hann  um  i  bréfi  til 
háskólaráðsins  14.  marsdag  1826  (J.  S.  9(5,  fol ).  Eru  1 
bréfiiiu  þrjár  linur  útstrikaðar,  en  mega  þó  lesast  af  glögg- 
um  mönnum,  og  eru  þær  um  þetta.  Segir  siðar  gerr  af 
þessu  bréfi. 

En  af  þessum  tiltektum  Þorleifs  gerðist  Jcns  Möller 
óvinur  hans,  og  varð  hann  Þorleifl  þungur  í  skauti,  sem 
enn  mun  sagt  verða. 

Nú  þótt  Þorleifur  væri  svo  kunnur  meðal  danskra 
menntamanna  sem  sýnt  heflr  verið,  þá  virðist  hans  gæta 
minna  meðal  landa  sinna.  Raunar  hefir  islenzkt  stúdenta- 
líf  i  Kaupmannahöfn  þá  eigi  verið  með  miklum  blóma  og 
ekkert  islenzkt  stúdentafélag  hefir  þá  verið  þar  til.  En 
ýmsir  voru  þá  íslenzkir  stúdentar  i  Kaupmannahöfn,  er 
síöar  urðu  nafukunnir  menn,  svo  sem  Gisli  Brynjólfsson^ 
síðar  doktor  og  prestur  á  Hólmum  í  Reyðarfirði,  Sveinbjöm 
Egilsson,  siðar  rektor,  Gunnlatigur  Oddsson,  siðar  dóm- 
kirkjuprestur.  Þar  voru  og  þá  sambekkingar  Þorleifs,  er 
hann  mun  hafa  haft  mök  við,  Helgi  Thordersen,  síðar 
byskup,  og  Gudmundur  Bjamason,  siðar  prestur  á  Hólm- 
ura,  og  voru  báðir  gAfumenn  miklir  og  lærdórasmenn.  En 
ekki  er  raér  annað  kunnugt  ura  saraband  Þorleifs  við 
þessa  raenn  en  það,  að  skipzt  hafa  þeir  á  bréfum  dr. 
Gísli  Brynjólfsson  og  hann.  Af  hinura  heldri  íslending- 
um,  sera  þá  voru  í  Kaupraannahöfn,  hefir  Þorleifur  verið 
nákunnugur  Grimi  Thorkelin^  leyndarskjalaverði,  og  þó 
fraraar  Finni  Magnússyni,  prófessor  og  leyndarskjalaverði, 
og  jafnan  studdi  Finnur  Þorleif  siðan.  En  öllum  öðrum! 
freraur   raun   þó    Þorleifur  hafa  verið  handgenginn  Byrgi 


184  Um  Þorleif  GabmandsBOn  Repp  [Skirnir 

Thorlacius,  sem  var  kennari  við  háskólann  í  forntungun- 
um,  latínu  og  grisku.  Byrgir  Thorlacius  var  sonur  Skúla 
rektors  Thorlacius,  Þórðarsonar  í  Teigi  i  Fljótshlíð,  Bryn- 
jólfssonar  á  Hliðarenda,  Þórðarsonar  byskup?,  Þorláksson- 
^r.  Byrgir  prófessor  var  af  samtimismönnuni  sinum  tal- 
inn  hinn  lærðasti  maður  í  Intínu  og  grisku,  þótt  lítið  gerí 
Madvig  úr  lærdómi  hans  i  þessum  efnum  (sbr.  .1.  N  Mad- 
vig:  Livserindringcr.  Kh.  1887)  Byrgir  var  öðlingur 
Linn  mesti  og  vahncnni;  hanu  studdi  jafiian  ísleiidinga 
og  fyrirtseki  þeirra  og  taldist  til  þeirra,  þegar  þeim  mátti 
vera  stuðning  að  liðsinni  hans.  Hann  hafði  mjög  miklar 
mætur  á  Þorleifi  Repp,  og  kemur  það  þrásinnis  fram  í 
bréfum  hans  og  vitnisburðum,  og  hélt  hann  þeirri  tryggð 
við  Þorleif,  meðan  þeir  lifðu  báðir.  Stutt  mun  hann  og 
Jiafa  Þorleif  með  fjárframlögum  í  Lundúnavist  hans. 

Kynni  Þorleifs  af  þessum  fyrirmönnum  munu  hafa 
leitt  til  þess,  að  hann  gekk  í  þjónustu  stjórnarnefndar 
Ámasafns  Magnússonar,  þótt  ekki  væri  hann  stipendiarius, 
og  vann  ýmislegt  fyrir  hana,  þar  á  meðal  má,  geta  þess, 
að  eftir  hann  er  hin  latínska  þýðing  á  Laxdæla  sögu,  sem 
Árnanefnd  gaf  út  1826. 

Að  öðru  leyti  er  Þorleifs  ekki  getið  við  mál  íslend- 
inga  í  Kaupmannahöfn  þessi  ár,  og  mun  hann  litt  hafa 
haft  sig  i  frammi  þar.  Þó  er  hans  getið  sem  eins  af  stofn- 
€ndum  Kaupmannahafnardeildar  bókmenntafélagsins  (sjá 
Hið  íslenzka  bókmenntafélag.  Stofnan  félagsins  og  athafn- 
ir  um  fyrstu  fimmtiu  árin.  Kh.  1867,  bls.  64).  En  ekki 
€r  hans  getið  þar  í  fundarbókum  félagsins  og  ekki  var  hann 
i  stjórn  þess  né  þjónustu  á  nokkurn  hátt.  Aftur  á  móti 
■er  hans  oft  getið  í  fundarbókum  félag'sins  eftir  að  hann 
kom  frá  Skotlandi  síðar,  og  lét  hann  þá  félagsraál  allmjög 
til  sín  taka,  og  var  lengi  varaforseti  deildarinnar  (frá  27. 
mars  1839  til  26.  april  1847).  Og  heiðursfélagi  var  hann 
kjörinn  af  Kaupmannahafnardeildinni  (20/4  1 847). 

Þegar  Þorleifur  var  kominn  úr  Englandsför  sinni  1822 
hélt  hann  enn  áfram  málfræðanámi  um  nokkur  ár  og 
lagði  nú  ^ki  að  eins  stund  á  enskar  bókmenntir,  heldur 


'Skirnir]  Um  Þorleif  GoðmandBBOD  Repp.  135 

loálfræðileg  vísindi  í  heild  sinni,  og  kynnti  sér  þá  ýmis 
tunguraál  Asiuþjóða,  í  þvi  ekyni  að  bera  saman  gerð  og 
rayndir  þeirra  tungna  við  tungur  Norðuráifuþjóða  og  geta 
rakið  þróunarsögu  raálanna  fram  um  þÚBundir  ára.  Avöxt- 
urinn  af  þessura  rannsóknum  Þorleifs  varð  rit  það,  er 
hann  nefndi  De  sermone  terUamen.  Þar  skýrir  hann  upp- 
runa  tungna  og  rekur  saman  orðrayndun  og  málmyndir  í 
ýrasum  tungum.  Rit  þetta  ætlaði  hann  til  dispútázíu  fyr- 
ir  meistaranafnbót  og  sendi  það  til  háskólans.  Eins  og 
venja  var  til,  setti  heimspekideildin  dómara  til  þess  að 
dæraa  um  dispútázíuna,  og  urðu  fyrir  þvi  kjöri  þeir 
Byrgir  prófessor  Thorlacius  sem  málfræðingur  og  P.  E. 
Mvkller,  er  þá  var  dózent  i  heimspeki,  sem  heimspekingur. 
Þeir  luku  lofsorði  á  ritgerðina  og  lögðu  til  þess,  að  hún 
væri  tekin  gild  og  höfundinum  leyft  að  verja  hana  fyrir 
meistaranafnbót.  Var  ritgerðin  siðan  prentuð  og  tiltók 
þá  verandi  dekanus  heimspekideildarinnar,  G.  Wad^  að 
vörnin  skyldi  fara  fram  þaun  6.  febrúardag  1826,  og  var 
:8Ú  tilkynning  eða  auglýsing  birt  með  ritgerðinni,  svo  sem 
tiðkast  við  dispútázíur.  Bjóst  nú  enginn  við  öðru  en  að 
dispútázian  mundi  fara  eifts  og  venja  var  til,  þvi  að  aðal- 
atriðið  var  að  fá,  leyfi  til  þess  að  verja  ritgerðirnar ;  þar 
með  var  björninn  unninn,  og  enginn  hafði  verið  gerður 
afturreka  við  Kaupmanhahafnarháskóla,  fram  til  þessa 
tima,  eftir  að  svo  langt  var  komið,  að  leyft  var  að  verja 
•dispútáziur. 

En  nú  víkur  sögunni  til  Jens  Möllers.  Hann  mundi 
J>orleifi  meðferðina  á  bróður  eínura  og  hugði  nú  að  launa 
Jionum  lambið  grá.  Hann  fór  þess  á  leit  að  vera  skipað- 
ur  reglulegur  andmælandi  við  dispútázíuna  og  mun  hafa 
íengið  þvi  framgengt,  að  honum  væri  falinn  sá  starfl,  að 
jjninnsta  kosti  kora  hann  frara  við  dispútázíuna  sera  væri 
liann  það.  Segir  Byrgir  Thorlacius  svo  frá,  að  hann  hafi 
nokkurum  dögum  áður  en  dispútázian  fór  fram  i  raargra 
manna  viðurvist  tekið  það  fram  við  Jens  MöUer,  að  lög- 
skipuð  andmælandastörf  yrðu  ekki  látin  af  hendi  við  hvem 
sem   væri.      Jens   MöUer   bauðst   til   þesa    að    taka    við 


186  Um  Þorleif  Oaömandsson  Repp.  [Skirnir- 

af  Byrgi  Thorlacius  andraælandastarflnu,  en  Byrgir  neit- 
aði  þvi,  og  bar  það  fyrir,  að  Jcns  Möller  vœri  guðfræð- 
ingur,  og  hæfði  því  ekki,  að  hann  tæki  að  sér  starf,  sem 
raálfræðingi  bæri,  og  kvað  P.  K.  Miiller  ekki  heldur  geta 
látið  andmælastarf  sitt  sera  heira.8peking8  af  hendi  við 
hann  af  sörau  ástæðu.  Byrgir  benti  Jens  Möller  á  það, 
að  honum  væri  heirailt  sem  öðrura  að  andraæla  raeistara- 
efninu  úr  áheyrandasæti  sera  aukaandraælandi.  En  Jens 
Möller  hefir  ekki  þótzt  með  þvi  geta  náð  sér  nægilega 
kröftuglega  niðri  á  Þorleifl.  Svo  kom,  að  Jena  Möller 
varð  ásarat  Byrgi  Thorlacius  reglulegur  andmælandi  við- 
dispútáziuna  eða  var  að  minnsta  kosti  talinn  evo  af  stjórn/ 
háskólans,  þrátt  fyrir  andmæli  Byrgis  Thorlacius,  er  taldi 
hann  óbæran  til  þessa  stnrfs  i  bréfi  sínu  til  háskólastjórn- 
arinnar  eftir  á,  og  dóm  hans  í  þessu  efni  þvi  mark- 
lausan. 

Nú  rann  upp  6.  febriiardagur  og  hófst  þá  dispútázían 
kl.  10  um  morguninn  og  stóð  til  kl.  3  um  daginn  við- 
stöðulaust.  Magnús  konferenzráð  Stephensen  i  Viðey  var 
i  Kaupmannahöfn  þenna  vetur  og  var  viðstaddur,  þegar 
dispútázían  fór  fram.  Hann'hefir  lýst  henni  nokkuð  i 
Ferðarollu  sinni,  sem  prentuð  er  í  Sunnanfara,  IX. 
árgangi  (sjá  bls.  88  og  95).  Þar  virðist  rajög  hallað  raál- 
ura  Þorleifi  i  óhag,  og  virðist  svo  sem  Magnús  hafi  bor- 
iö  kala  til  Þorleifs;  víst  er  ura  það  að  rainnsta  kosti,  að 
síra  Guðmundur,  faðir  Þorleifs,  taldi  Magnús  óvinveittan 
sér  í  bréfi  til  Þorleifs,  dags.  þaun  15.  ágústdag  1818^). 
Fyrir  því  mun  ekki  rétt  að  leggja  mikið  upp  úr  né  taka 
mark  á  þessum  dórai  Magnúsar.  Þar  á  móti  hefi  eg  ver- 
ið  svo  heppinn  að  finna  í  hándritasafni  Jóns  Sigurðssonar 


')  Sira  Gaðmandur  getur  þess  þar,  að  bann  muni  eiga  kost  á  þvi' 
að  f&  sér  veitta  Garða  k  Akraneei,  og  er  iiikandi,  favort  hann  eigi  að 
þiggja  þá  eða  eigi,  og  segir:  „  .  .  .  veit  eg  þó  ekki,  livað  eg  gerði,  ef 
hið  almáttuga  islenzka  konferenzráð  væri  ekki  vist  til  að  í-piila  fyrir 
mér  vegna  fóstra  sinnar  og  gera  mér  og  eftirkomendum  Garðabraað  og 
bájörð  aldeilis  óviðtakanlegt."  —  Bréf  þetta  er  að  finca  í  skjaiabögglaia. 
Þorleifs. 


Skirnir]  Um  Þorleif  Gaðmundsson  Repp.  187" 

(JS.  96,  fol.)  bréf  frð,  Byrgi  Thorlacius  til  háskólastjórnar- 
innar,  þar  sem  hann  slcýrir  þetta  mál  rækilega.  Eftir  þvi 
bréfi  verður  hér  farið  að  raestu  i  þvi,  er  sagt  er  frá 
fiispútáziu  þessari.  Annað  bréf  er  og  í  sama  böggli  frá^ 
liyrgi  Thorlacius  til  Jens  Möllers,  og  er  það  prentað  sem 
fylgiskjal  aftan  við  grein  þessa. 

Jens  Möller  hóf  andmæli  sin  á  þvi,  að  ekkert  gagn 
væri  í  ritgerðinni  frá  upphafi  til  enda  og  að  hún  væri  til 
óvirðingar  háskólanum;  þessi  ummæli  hans  voru  þeim 
mun  óvirðulegri  i  garð  heimspekideildarinnar  sem  bæði 
hafði  dekanus  sett  aftan  á  litilblaðið  hina  venjulegu  klausu: 
Digntim  censuit  facultas  philosophica  (þ.  e.  heimspekideild- 
in  metur  ritgerðina  verða  fvarnar]).  Þar  með  var  og  vcitzt 
mjög  að  hinum  sérstöku  dómendum  ritgerðarinnar,  þeim 
Byrgi  Thorlacius  og  P.  E.  MiiIIer.  Þessi  orð  MöIIers  þóttu 
og  áheyrendum  all-ósvifin  í  þeirra  garð.  Og  Byrgir  Thor- 
lacius  segir  í  bréfl  þvi,  er  fyrr  getur,  til  háskólastjórnar- 
innar,  að  æskilegt  væri,  ef  slikt  og  þvilíkt  kæmi  fyrir 
framvegis,  að  rektor  háskólans  stæði  þá  upp  og  segði: 
Absit  impudentia !  (þ.  e.  burt  með  alla  ósvifni!,  orð,  sem- 
mælt  er,  að  rektorinn  hafi  sagt  við  Þorleif  Repp,  siðar  í 
dispútáziunni). 

I   annan   stað    hélt   Jens  MöIIer  þvi  fram,  að  svo  ill 

latina   væri   á  ritgerðinni,  að  þar  væri  -að  finna  600  viU- 

ur.    Þetta  var  jafnframt  hin  svæsnasta  árás  á  Byrgi  Thor- 

lacius,   sjálfan    prófessorinn    í  latinu,  sem  dæmt  hafði  rit- 

jerðina  gilda.      Byrgir  kveðst  og  i  fyrr  nefndu  bréfi  sínir 

lunu    reyna   að   vernda   sig   fyrir   slikum  sleggjudómum- 

ramvegis.  Hann  getur  þess  þar  og,  að  allir,  sem  vit  hafr 

latínsku  máli,  játi  það,  að  einmitt  nærgætin  meðferð  lat- 

lunnar   ágæti    höfundinn    og    einkenni    frá    öllum  fjölda 

Mrra,    er  á  latinu  rita,  og  að  i  ritgerðinni  sé  að  finna  5- 

hirðuleysisvillur  og  fáeinar  sérkreddur. 

Auk  þessa  fann  Jens  Möller  að  því,  hvernig  titilblaðið' 

rœri  orðað,  og  cnn  fremur  að  tilcinkuninni  (ritið  var  til- 

íinkað    Christian    Frederik,    þá    prinzi,  siðar  konungi)  og 

itbýtingu  eintakanna,  sem  allt  máttu  tcljast  smámunir  og. 


188  Um  Þorleif  Guðmundsson  £epp.  [Skirnir 

^kki  hafði  verið  fundið  að  af  dekanusi  deildarinnar.  Und- 
ir  sumt  af  þessu  tók  og  rektor  háskólans,  sem  þá  mun 
hafa  verið  H.  C.  Örgted,  og  er  Þorleifur  bar  sig  upp  und- 
an  þessu  og  kvaðst  ekki  þekkja  lagaboðin  um  þetta  efni, 
enda  hafði  þeim  og  ekki  verið  stranglega  fylgt,  lét  Orsted 
því  uni  svarað,  að  cf  hann  hefði  nokkur  mótmæli  fram 
að  bera,  gæti  hann  sent  kæru.  Byrgir  Thorlaeius  fann 
að  framkomu  rektors  i  fyrr  nefiidu  bréfi  og  kvað  stúdent- 
^na  eigi  vera  þræla,  heldur  borgara,  þegna  konungs,  en 
eigi  prófessoranna,  og  væri  skylt  að  sýna  þeim  lögin,  er 
þeÍT  krefðust  þess. 

Byrgir  Thorlacius  ber  Jens  MöUer  beint  á  brýn,  að 
hann  hafi  sótzt  eftir  andmælandastarfinu  í  þeim  einum  hug 
að  gera  meistaraefninu  mein  (animus  nocendi);  hann  get- 
tur  þess  og,  að  útlendingur  einn,  sem  var  viðstaddur  at- 
höfnina,  hafi  spurt,  þegar  Jens  Möller  hóf  andmæli  sin, 
jhver  væri  þessi  óði  maður,  og  er  honum  var  sagt,  að 
íþetta  væri  prófessor  i  guðfræði,  hafi  haim  sagt:  »Unmöglich«! 
<(þ.  e.  það  getur  ekki  verið!). 

Því  má  nærri  geta,  hvernig  Þorleifi  Repp  hefir  verið 
'innanbrjósts,  meðan  Jens  Möller  lét  dæluna  ganga  yfir 
honum.  Sá  annmarki  var  á  Þorleifi,  að  ef  hann  reiddist 
eða  gert  var  á  hluta  hans  að  ósekju,  setti  að  honum  hlát- 
ur,  og  var  honum  það  ósjálfrátt;  og  svo  fór  nú  einnig. 
Þetta  spillti  stórmjög  fyrir  honum.  Og  er  hann  stóð  upp 
til  þess  að  andmæla  Jens  Möller,  þá  fekk  hann  litt  neytt 
tungutaks,  og  hafði  hláturinn  allmjög  vald  yfir  honum, 
svo  að  vörn  hans  fór  nokkuð  í  handaskolum,  en  hann 
maður  einarður  og  berorður  og  kunni  ekki  að  smjaðra  né 
skríða.  Svo  kom  að  lyktum,  að  rektor  rak  Þorleif  úr  for- 
sieti,  að  mœlt  er,  með  þessum  orðum:  »Ab8Ít  risus,  absit 
scurrilitas!  Descende  ex  cathedra,  scurra!*  (þ.  e.  burt 
með  hlátur,  burt  raeð  fíílaskap!  Farðu  burt  úr  forsætinu, 
fifl,  sjá  Sunnanfara,  V.  árg.  bls.  21).  Þessi  framkomaÞor- 
leifs  varð  honum  þyngst  til  áfellis,  og  svo  telur  Byrgir 
Thorlacius  i  fyrr  nefndu  bréfi,  en  getur  þess  jafnframt  til 
ználsbóta,   að   hér  sé   um  ósjálfráðan  annmarka  að  ræða. 


^kírnir]  Um  Þorleíf  QuðmuDdsBOD  Repp.  189 

Saraa  eagði  P.  E.  Mttller  /i  fundi  heimspekideiidarinnar 
oftir  á,  en  hann  var  nákunnugur  Þorleifi.  Byrgir  bendir 
og  s'i  það,  að  ef  slíkir  óajálfrAðir  likamlegir  gallar  eða 
áskapaðir  annmarkar  ættu  að  rúða  svo  miklu  að  hamla 
liáskólanafnbótum  mönnum  til  handa,  þá  mundi  hinn  nafn- 
kunni  prófessor  Schiellerup  í  Noregi  (sem  stamaði)  aldrei 
luifa  getað  orðið  doktor,  og  eigi  heldur  Rasmus  prófessor 
Kask,  cf  honuni  kæmi  nokkurn  tíma  til  hugar  nð  sækjast 
('ftir  þeirri  sæmd.  Byrgir  getur  þess  einnig,  uð  sjálf 
vörnin  sje  ekki  skilyrði  fyrir  því  að  öðlast  nafnbótina, 
heldur  sé  hún  sett  til  þess  að  sýna  það,  að  meistaraefnið 
hafi  ekki  stolið  ritgerðinni,  en  það  dirfðist  enginn  að  bera 
Þorleifi  á  brýn,  hvorki  Jens  MöUer  né  aðrir. 

Eftir  að  vörnin  hafði  farið  fram,  sendu  þeir  Byrgir 
Thorlacius  og  Jens  MöIIer  hvor  um  sig  álit  sitt  til  heim- 
epekideildarinnar.  Lagði  Byrgir  með  þvi,  að  Þorleifur 
fengi  nafnbótina,  en  Jens  Möller  á  móti.  Siðan  voru 
greidd  atkvæði  um  málið  i  heimspekideildinni,  og  voru  8 
Atkvæði  með  þvi,  að  vörn  Þorleifs  vœri  tekin  gild  og 
honum  veitt  nafnbótin,  þar  af  vildu  þó  2  láta  veita  hon- 
um  áminning,  en  tí  atkvæði  á  móti.  En  svo  segir  Byrgir 
'  Thorlacius  i  áður  nefndu  bréfi,  að  5  af  þessum  15,  sem  at- 
kvæði  greiddu  á  móti,  hefðu  alls  eigi  lesið  ritgerðina,  og 
hefði  einn  þeirra  játað  það  bæði  munnlega  og  skriflega, 
en  hinir  4  mundu  og  játa  það,  ef  spurðir  væru  að  viðlögð- 
um  drengskap.  Háskólaráðið  virðist  og  hafa  verið  með- 
raælt  Þorleifi,  en  yfirstjóm  háskólamálanna  felldi  þann  úr- 
ekurð  með  bréfi  til  háskólaráðsins  þann  7.  raarsdag  1826, 
að  Þorleifi  skyldi  synjað  um  nafnbótina.  Astæður,  sem 
tilfærðar  eru  í  þvi  bréfi,  eru  fyrst  og  fremst  álit  Jens 
Möllers  og  í  annan  stað  telur  stjórnin  ekki  fullnœgt  3.  gr. 
tilskipunar  ura  háskólamál  9.  jan.J1824,  að  þvi  leyti  sem 
atkvæði  féllu  á  móti  Þorlefi  i  heimspekideildinni.  Byrgir 
Thorlacius  undi  hið  versta  við  þenna  úrskurð,  og  það 
leiddi  til  þess,  að  hann  skrifaði  háskólaráðinu  bréf  það, 
iBeni  fyrr  er  ura  getið,  og  Jens  MöIIer  skrifaði  hann  ann- 
að,   sem   prentað  er  hér  fyrir  aftan.    Má  af  þvi  sjá,  hve 


140  Um  Þorleif  Oaðmnndsson  Repp.  [Skiniir 

þungt  Byrgi  féll  þetta  mál,  að  hann  hefir  við  orð  að  segja 
sig  úr  háskólaráðinu.  Hið  fyrr  nefnda  bréf  þykir,  þv£ 
miður,  of  langt  til  þess  að  prentast  hér. 

Svo  lyktaði  þá  þetta  mál,  en  metinn  var  Þorleifur 
jafnan  siðan  sem  magiater  artium,  hvar  sem  hann  fór. 
Síðar  rceir,  er  Þorleifur  var  aftur  kominn  til  Kaupmanna- 
hafnar  úr  Skotlandi,  leitaði  hann  að  fá  rétting  sinna  mála, 
en  H.  C.  Orsted,  sem  var  rektor  háskólans  1842,  synjaði 
honum  jafnvel  um  endurrit  af  skjölum  þeim,  er  máiið 
vörðuðu,  og  Þorleifur  bað  um,  öðrum  en  sjálfum  úrskurði 
yfirstjórnar  háskólamálanna,  er  hann  gat  eigi  skorazt 
undan  að  senda.  Og  1845  synjar  háskólaráðið  Þorleifl 
um  að  veita  meðmæli  sin  með  þvi,  að  honum  yrði  þá  veitt 
meistaranafnbótin.  (Þessi  bréf  eru  i  skjalabögglum  Þorleifs). 

Meðan  þessu  fór  fram,  var  Þorleifur  á  förum  úrDan- 
mörku.  Svo  var  mál  með  vexti,  að  yfirstjórn  bókasafns- 
merks  í  Edinborg  á  Skotlandi,  þess  er  nefnist  Advocates' 
Library,  hafði  boðið  Rasmusi  Rask,  hinum  fræga  mál- 
vitringl,  bókavarðarstöðu  við  safnið ;  hafði  Rask  þá  enn 
lág  laun  fyrir  störf  sin  i  Kaupmannahöfn.  Jafnframt 
hafði  bókasafnsstjórnin  falið  Rask,  svo  framarlega  sem 
hann  vildi  ekki  þekkjast  þetta  boð,  að  útvega  safninu  i 
sinn  stað  mann,  sem  hann  teldi  vel  hæfan,  einkannlega 
hefði  góða  þekking  á  lifandi  málum,  því  að  hörgull  væri 
á  slikum  mönnum  i  Skotlandi,  þeim  er  völ  væri  á  til 
þessa  starfs.  Rask  þá  ekki  boðið,  enda  varð  hann  um 
það  leyti  eða  skömmu  síðar  prófessor  við  Kaupmann»v 
hafnarháskóla,  en  i  sinn  stað  benti  hann  bókasarnsstjórn- 
inni  á  Þorleif  Repp,  sem  hann  taldi  afbragð  annarra 
manna  í  tungumálaþekkingu.  Sýnir  þetta  bezt,  hverjar 
virðingar  Rask  hafði  á  Repp,  þótt  nokkuð  kunni  að  hafa 
um  ráðið  ást  Rasks  á  Islandi  og  góðvild  hans  við  íslend- 
inga.  Þorleifur  tók  þessu  boði  og  var  þetta  bundið  fast- 
mælum  fyrir  árslok  1825,  svo  að  stöðuna  hafði  Þorleifur 
fengið  áður  en  dispútázian  fór  fram.  Kjörin  voru  þau^ 
að  Þorleifur  skyldi  hafa  að  árslaunum  150  sterlingspund 
(2700  kr.),   eins   og   Rask   hafði   verið   boðið:   laun  vori* 


ðkirnir]  Um  Þorleif  Ouömundgson  Repp.  14f 

honum  greidd  þá  frá  nýársdegi  að  telja  (1B26),  og  skyldi 
starf  hans  aðallega  fólgið  í  skrásettiingu,  uppröðun  bóka 
og  þó  einnig  afgreiðslu  og  lestrarsalsumsjá,  eftir  þörfum 
safnsins;  þó  var  staifið  veitt  honura  að  eins  til  bráða- 
birgða,  enda  talinn  undirbókavörður  (eða  assistant  keeper, 
svo  sem  Bretar  kalla),  svo  að  yfirstjórn  safnsins  gat  vikið 
honum  frá  staifinu,  þegar  hans  þætti  ekki  lengur  þörf. 

Þegar  lokið  var  dispútáziunni,  fór  Repp  úr  Kuup- 
niannahöfn  til  starfs  sins  í  Edinborg;  fór  hann  um  Hamborg, 
Kotterdam  og  Lundúnaborg.  í  Edinborg  dvaldist  hann 
nú  það,  sem  eftir  var  vetrar  og  fram  á  sumarið;  en  fekk 
|>;i  tveggja  mánaða  oiiof  til  þess  að  bregða  sér  til  Dan- 
merkur  og  vitja  konuefnis  sins,  er  hann  þá  gekk  að  eiga; 
var  kona  sú  dönsk,  Nieoline  Petrine  Thestrup  að  n.ifni 
{sjá  Erslevs  Forfatter-Lexicon,  Supplement).  Engi  deili 
kann  eg  á  þeirri  konu,  en  margt  göfugra  manna  og 
merkra  hefir  verið  i  Danmörku  með  þessu  nafni  (Thesti  up); 
þá  rækt  sýndi  hún  föður  Þorleifs,  að  hún  skrifaðist  á  við 
bani),  þótt  hann  væri  henni  ókenndur,  svo  sem  sjá  má  i 
í  bréfum  síra  Guðmundar,  þeim  er  fyrr  var  getið.  Svo 
■'  segir  Mattias  skáld  Jochumsson,  er  sótti  þau  hjón  heira, 
þegai-  hann  dvaldist  fyrst  i  Kaupraannahöfu,  að  kona  Repps 
hafi  verið  fyrirmannleg  og  prúð  að  sjá,  og  þó  smávaxin. 
tíörn  nokkur  áttu  þau  saman.  Eru  tvö  þeirra  —  ef  fleiri 
hafa  verið  —  nefnd  i  stúdentatali  Brynjólfs  kaupmanna 
Benedictsens  (i  Lbs.  394,  4to,  við  nr.  119),  dóttir  og  sonur; 
er  dóttirin  nefnd  þar  Rósa  Anna  Elisabeth  Saga  (er  fyrsta 
nafnið  móðurnafn  Þorleifs),  en  sonurinn  Skarphéðinn.  En 
€igi  er  mér  neitt  kunnugt  um  þau  annað,  og  eigi  hafa 
aðrir  getað  frœtt  mig  neitt  um  þau,  þeir  er  eg  hefl  til 
spurt  og  líklcgastir  voru  til  að  vita  eitthvað  um  þetta. 

Í  Edinborg  dvaldist  Þorleifur  nú  um  1 1  ára  bil.  Auk 
bókavarðaratarfsemi  sinnar  vann  hann  ýmislegt  annað, 
þvl  að  alla  ævi  var  hann  iðjuraaður  raikill.  Hann  raun 
hafa  fengizt  nokkuð  við  tunguraálakennslu,  en  þó  raest 
við  ritstörf.  Liggur  eftir  hann  hinn  raesti  fjöldi  ritgerða 
ýmislegs  efnis  i  enskum  og  skozkura  timaritum  á  þessum 


142  Um  Þorleif  Oaðmandsson  Repp.  [Skirnir 

tíma  og  yrði  þær  hérfof  langt  upp  ad  telja  (sjá  Erslevsi^ 
Forfatter-Lexlcon  og  Suppleraent).  Stóðu  honum  opin  hin' 
merkustu  timarit  og  blöð  Breta,  svo  sem  Moming  Heraldj. 
Blackwoods  Magazine,  Scottish  Litterary  Gazette,  The  CaU' 
donian  Mercury  o.  fi.  Auk  þess  ritaði  hann  greinir  í  al- 
fræðiritin  Penny  Cyclopedia  og  Encyclopedia  Britannica 
(um  bókmenntir  Dana  i  greininni  »Denmark«).  Lýsti 
það  sér  hér  i,  hve  Þorleifur  var  ákaflega  fjölfróður  og 
viðlesinn. 

Eigi  hafði  Þorleifur  verið  lengi  i  Skotlandi  áður  en* 
hann  fekk  mikið  orö  á  sig  fyrir  lærdóm.  Rekið  hefi  eg 
mig  á  það  oftar  cn  einu  sinni,  að  ýmsir  eigi  óraerkir  rit- 
höfundar  brezkir  leituðu  ráða  til  hans.  Og  svo  slyngur 
latinumaður  þótti  liann  þar,  að  ósjaldan  voru  til  hans 
sóttar  leiðbeiningar  um  réttan  rithátt  og  setningaskipan  í» 
latinu  af  mönnum,  sem  taldir  voru  prýðilega  lærðir  menn. 
Þessi  ár  saradi  Þorleifur  alllanga  ritgerð:  A  historicai 
treatise  on  trial  by  jury^  wager  of  law  and  other  coordinate 
forensic  institutions ,  formerly  in  use  in  Scandinavia  and  in 
Jceland,  —  þ.  e.  söguleg  ritgerð  ura  kviðdóma  á  Norður- 
löndura,  saraanburður  og  fyrirkomulag  þeirra,  rakið  eftir 
hinura  fornu  lögbókum  Svia,  Norðmanna,  Islendinga  og: 
Dana  og  siðan  saga  þeirra  frara  eftir  öldum.  Þetta  rit 
kora  út  i  Edinborg  1832.  Þetta  þótti  allraerkt  rit  og  var 
skömrau  siðar  þýtt  á  þýzku  (gefið  út  i  Freiburg  1835); 
hlaut  Þorleifur  lof  i  þýzkum  blöðum,  enskum,  frakknesk- 
um  og  dönskum  fyrir  ritið.  Síðar  raeir  varð  þó  cinn- 
þýzkur  raaður  til  þess  að  finna  að  ritinu,  en  lítt  raun  það- 
hafa  verið  með  rökum.  Þá  fekkst  og  Þorleifur  þessi  árin- 
allrojög  við  að  þýða  á  ensku  þýzk  guðfræðirit  alUöng 
(sjá  Erslevs  Forfatter-Lexicon  og  Supplement),  og  fekk 
sæmileg  ritlaun  fyrir.  Auðvitað  raun  hann  hafa  tekið- 
þær  þýðingar  að  sér  til  þess  að  bæta  kjör  sin,  en  jafn- 
framt  sýnir  þetta,  hvert  traust  bóksalar  báru  til  hans  i 
meðferð  enskrar  tungu. 

í  þekkingu  íslenzkrar  málfræði  og  fornfræði  bar  Þor- 
leifur  mjög  af  öðrum  sinna  samtimismanna,  og  þegar  hannt 


Skirnir]  Um  Þorleif  GuömundssoQ  Repp.  148^ 

rítadi  íslenzku,  þá  skar  orðbragð  hans  sig  mjög  úr  og  var 
ólikt  þvi,  8cm  aðrir  menntamenn  islenzkir  rituðu  i  þh  daga^ 
Málið  var  hjá  honum  hreint  og  fágað,  hugsunin  ákaflega 
skvT  og  akipuleg,  en  orðalag  og  orðaval  jafnan  fært  til 
hin8  forna  máls,  eigi  ósvipað  þvi,  er  Gi8li  8kólakennari 
Magnússon  ritaði  siðar.  Þorleifur  hafði,  svo  sem  dður  er 
tið,  d  háskólaárum  sínum  þýtt  Laxdæla  sögu  á  latínu^. 
^i  auk  þess  þýddi  hann  þá  og  A  dönsku  ýmsar  af  forn- 
sögum  vorum  og  þó  einkum  þáttum;  birtust  þær  þýðing- 
ar  i  timaritunum  ^Damk  Minerva*  og  »Tilskueren«.  Auk 
pf'ss  ritaði  hann  þá  greinir  um  fornbókmenntir  vorar  i 
Xyeste  Skilderie  af  Kiöhenhavnt  og 'Lidskjalfc,  ritdóma  o. 
ti.  Það  segir  sig  sjálft,  að  i  þessum  fræðum  varð  Þor- 
leifur  eins  kouar  æðstiréttur  i  Skotlandi,  og  i  timarit  skozk 
og  ensk  skrifaði  hann  ýmislegt  um  þessi  cfni,  þó  einkum 
í  » Archœologica  Scoticat.  Þá  gerði  Þorleifur  þann  fund, 
or  merkur  þótti  og  hann  hlaut  mikið  lof  fyrir.  Rúnasteinn 
mikili  var  i  Ruthwell,  sem  þar  við  er  kenndur,  og  höfðu 
hinir  helztu  lærdómsmenn  á  þau  fræði  með  Bretum  spreytt 
8ig  A  því  að  '•áða  rúnarnar,  en  cnginn  getað,  svo  að  hlit- 
anda  þætti  við  skýringarnar,  alt  til  þess  er  Þorleifur  kom 
til  sögunnar:  hann  fekk  ráðið  letrið  á  steininum,  sýndi^ 
að  það  var  skráð  með  engilsaxnesku  rúnastafrófl,  sem  við 
I'xeter  er  kennt,  og  væri  málið  sambland  af  engilsax- 
nesku  og  norrænu.  Þetta  telur  Finnuv  prófessor  MagntU- 
8on  vera  einn  þann  merkasta  fund,  er  gerður  hafi  verið, 
lútandi  að  sameinaðri  sögu  Xorðurlanda  og  Bretlands  hins^ 
raikla.  Finnur  ritaði  siðar  ritgerð  um  steininn  og  fylgdi 
fram  kenningum  Þorleifs  (sjá  Annaler  for  nordisk  Oldkyndig- 
hed,  1837,  sbr.  enn  fremur  vitniaburð  Finns  um  Þorleif,. 
dags.  l.  febr.  1839,  sem  finnst  í  skjalabögglum  Þorleifa). 
Árið  1834  voru  laus  tvö  prófessorsembætti  við  háskól 
ann  í  Glasgow,  annað  í  latínu  og  grískn,  hitt  í  lifandl 
raálum.  Þorleifur  hafði  hug  á  að  ná  i  annaðhvort  þess- 
ara  embætta,  einkum  fornmálakennsluna.  Urðu  þá  ýmsir 
vinir  hans,  höfðingjar  og  visindamenn  með  Skotum,  sura- 
ir  ótilkvaddir,  til  þess  að  senda  meðmæli  sin  með  þvi,  a&^ 


144  Um  Þorleif  Gn&mundBSon  Repp.  [Skirnir 

Þorleifi  yrði  veitt  annaðhvort  embættanna.  Þorleifur  lét 
prenta  suma  þessara  vitnisburða  til  þesa  að  senda  með 
umsókn  sinni  (CeHificates  in  favouv  of  Mr.  Thorleif  Guðmund- 
8on  Repp,  A.  M).  Það  er  ekki  neitt  smáræðishól,  sem 
Þorleifur  hlýtur  þar  fyrir  lærdóm  sinn,  t.  d.  segir  hinn 
nafnkunni  maður,  Sir  William  Hamilton,  að  sú  sé  skoðun 
sin,  að  Þorleifur  hafi  svo  víðtæka  málfræðaþekking.  að 
enginn  maður  í  öllu  Bretaveldi  koraist  þar  til  jafns  við 
hann.  Segist  hann  hafa  heyrt  hann  tala  frakknesku  og 
ítölsku  viðstöðulaust,  og  lik  haldi  hann,  að  þekking  hans 
sé  í  spönsku  og  portúgölsku  og  i  lifandi  málum  yfirleitt. 
En  í  latinu  og  grísku  sé  hann  frábærlega  vel  að  sér  og 
kunni  til  fullnustu  ýrasar  Austurlandatungur,  einkum 
hebrezku  og  serknesku.  Hann  hælir  og  Þorleifi  fyrir  geð- 
gæði  og  prúðmennsku.  Saraa  vitnisburð  bera  Þorleifi  og 
ýrasir  menn,  er  hjá  honura  höfðu  lært  (t.  d.  Mont-Stuart 
Elphinstone)  og  segja,  að  hann  sé  bæði  Ijúfur  kennari, 
þolinmóður  og  laginn.  Prófessor  John  Wilson  i  Edinborg 
segist  engan  mann  þekkja,  er  svo  margar  tungur  kunni 
og  svo  vel  sem  Þorleifur.  Segist  hann  oft  hafa  til  hans 
leitað  til  þess  að  fá  skýringar  lútandi  að  grískum  eða 
latinskum  rithöfundura,  og  jafnan  hafi  Þorleifur  getað 
veitt  úrlausn,  hvort  sem  um  skáld,  heimspekinga,  mælsku- 
menn  eða  sagnaritara  var  að  ræða.  En  lifandi  tungur 
tali  Þorleifur  flestar  svo  reiprennandi  sem  hann  væri  inn- 
borinn  maður  hverrar  þjóðar.  Þessu  likir  eru  vitnisburðir 
annarra  manna.  En  allt  um  það  hlaut  Þorleifur  hvorugt 
embættið;  raun  það  bæði  hafa  orðið  honura  þröskuldur  i 
vegi,  að  hann  var  útlendingur,  þvi  að  þeim  er  metorða- 
leið  jafnan  örðug  i  Bretlandi,  og  enn  hitt,  að  ekki  var 
trútt  ura,  að  Þorleifur  væri  í  nokkurri  óvináttu  við  einn 
mann,  er  raiklu  réð  við  bókasafnið  og  líklega  heflr  verið 
leitað  til  umsagnar  um  Þorleif.  Er  og  eigi  ólíklegt,  eftir 
lundarfari  Þorleifs,  að  einhverir  fleiri  hafi  borið  kala  til 
hans,  þvi  að  geði  hans  var  svo  farið,  að  hann  var  allra 
manna  hreinlyndastur  og  svo  berorður,  að  nærri  hélt 
ósvifni,  eigi  sizt  við  þá  menn,  er  mikillátir  voru  og  hon- 


-^kirnir]  Um  Þorleif  GaðmandBSon  Repp.  146 

um  þóttu  eigi  hafa  manndóm  til  að  vera  það,  er  þeir  létust 
vera.  Og  af  skoðun  sinni  lét  hann  aldrei  við  hvern  sem 
hann  átti  skipti,  ef  hann  hugðist  hafa  á  réttu  að  standa. 
Slikir  menn  verða  sjaldan  vinsælir. 

En  nú  er  að  segja  frá  starfsemi  Þorleifs  við  bóka- 
safnið.  Safn  þetta  (The  Advocates  Library)  er  aðalbóka- 
safnið  í  Edinborg,  bókasafn  háskólans  þar;  þótt  það  sé 
aðallega  ætlað  lögfræðingum  og  sé  stjórnað  af  lögfrœða- 
deild  háskólans,  þá  er  mönnum  almennt  þó  mjög  greitt 
um  að  fá  rit  þaðan,  og  á  safnið  bækur  í  öllum  greinum, 
þótt  það  heiti  þessu  nafri".  Safnið  er  allgamalt  og  fjöl- 
ekrúðugt.  Þegar  Þorleifur  kom  að  þvi,  hafði  það  að 
geyma  150000  binda,  að  því  er  talið  var.  Þorleifur  hafði 
búizt  við  þvi,  er  hann  kom  að  safninu,  að  hann  yrði 
settur  til  hinna  meiri  háttar  bókasafnsstarfa,  einkum 
skrásetningar,  þvl  að  til  hinnar  einfaldari  bókasafnsstarf- 
semi,  afgreiðslu  og  þess  háttar,  var  litil  þörf  að  sækja 
mann  til  safnsins  i  önnur  lönd.  En  þessi  von  brást  Þor- 
leifi  algerlega.  Hann  var  fyrst  settur  i  það  verk  að  skrifa 
upp  bókaskrá  safnsins,  og  það  oftar  en  einu  sinni,  og  af- 
greiðslu  var  hann  látinn  hafa  á  hendi,  þegar  einhvern  af- 
greiðslumannanna  vantaði.  Síðar  var  honum  falin  afgreiðsla 
og  umsjá  með  sögudeild  safnsins  og  enn  þar  við  aukið 
lagadeildinni.  Var  Þorleifur  allóánægður  yfir  því  að  sinna 
svo  óveglegum  störfum,  er  honum  þóttu,  og  ritaði  yfir- 
stjórn  bókasafnsins  bréf  um  það.  Var  honum  þá  fyrst 
falið  á  hendur  að  skrásetja  bókasafn  þýzks  manns  nokk- 
ure,  er  safnið  hafði  keypt,  og  siðar  sams  konar  safn  spán- 
verskt,  og  raða  þeim  viðaukum  upp  i  hillur.  Þá  gerði 
og  Þorleifur  skrá  yfir  Norðurlandahandrit  þau,  er  safnið 
átti,  sem  fiest  munu  hafa  verið  komin  frá  Finni  prófessor 
Magnússyni. 

En  eigi  hafði  Þorleifur  lengi  verið  við  safnið,  áður 
en  greinir  urðu  með  honum  og  yfirmanni  þess,  dr.  David 
Irving.  Þorleifur  þóttist  vera  settur  til  minni  háttar  starfa 
en  um  var  samið,  en  dr.  Irving  kvað  hann  illa  gegna 
J)eim   störfum,   er   honum    var   trúað   fyrir,  og  óhlýðnast 

10 


146  Um  Þorleif  Guðmnndsson  Repp.  [Skírnir- 

fyrirmælum  sínum.  Þorleifur  hafði  og  dæmt  um  ritvert 
eitt,  er  dr.  Irving  sá  um,  i  blaði  einu  skozku  og  eigi  orðið 
sammála  honum  um  surat.  Enn  hafði  og  Þorleifur  borið' 
nokkur  ummæli  dr.  Irvings,  er  hann  hafði  haft  um  annan 
mann  i  viðurvist  Þorleifs  og  til  kala  leiddu.  Ber  Þor- 
leifur  dr.  Irving  illa  söguna  i  bréfum  til  föður  síns,  þykir 
hann  lítt  lærður  og  þó  mikill  af  lærdómi  sínum.  En  lík- 
legt  er,  að  Þorleifur  hafi  hér,  sem  oftar,  ekki  kunnað- 
stjórn  geðsmuna  sinna  og  gert  að  tilfinningamálum  það,. 
er  í  upphafi  voru  smámunir  einir,  vegna  ofurkapps  síns 
og  vanstillingar.  Lenti  nú  i  kærumálum  milli  þeirra  dr. 
Irvings  og  Þorleifs  og  komu  til  gerðar  yfirstjórnar  safns- 
ins.  Lá  við,  að  Þorléifi  yrði  vikið  frá  starfinu,  og  kvað^ 
yfirstjórnin  það  ærið  til  saka,  að  forstöðumaður  safnsins 
væri  óánægður  með  hann  og  starfsemi  hans,  þótt  ekkert 
hefði  hann  til  saka  unnið.  En  þó  var  honum  sýnd  sú 
linkind,  raest  vegna  þess,  að  hann  var  útlendingur,  að 
hann  fekk  að  halda  starfinu  til  bráðabirgða,  og  var  það 
síðan  endurnýjað  og  honura  haldið  enn  ura  nokkur  ár  við 
safnið.  Þeir,  sera  nánara  vilja  kynnast  þessu  efni,  geta 
lesið  Report  of  the  Committee  appointed  hy  the  Faculty  on 
24th  January  1829  to  inquire  into  the  mattcrs  stated  in 
Mr.  Repp's  Memorial,  sem  prentað  er  í  Edinborg  1829,  og 
sömuleiðis  Statement  to  the  Faculty  of  Advocates,  hy  Thorl. 
Gudm.  Repp  .  .  .,  prentað  saraa  staðar  1834.  Það  er  auð- 
skilið  raál,  að  Þorleifi  gat  tæplega  verið  vært  við  safnið,. 
þess  að  hann  væri  til  lengdar  í  fjandskap  við  forstöðu- 
raann  þess.  En  er  Þorleilur  hvarf  úr  Edinborg,  fekk 
hann  sarat  prýðilegan  vitnisburð  bæði  frá  lögfræðadeild- 
inni  og  yfirstjórn  bókasafnsins,  þótt  ekki  hefði  hann  beiðzt 
þess,  og  er  honura  hælt  þar  bæði  fyrir  verðleika  í  þarfir 
bókmenntanna,  fyrir  starfserai  sina,  sem  honura  var  trúað 
fyrir,  og  mjög  vandaða  breytni.  Þar  raeð  fylgdu  og  raeð- 
^æli  frá  nærfellt  200  hinna  raest  metnu  lögfróðra  em- 
bættismanna  og  lögfræðinga.  Þetta,  sera  hér  segir,  er 
tekið  úr  vitnisburðarbréfi  frá  Finni  prófessor  Magnússyni, 
dags.  1.  febr.  1839,  þvi  að  sjálf  meðmælin  hefi  eg  eigi  séð.. 


Skírnir]  Um  Þorleif  GaömandBson  Repp.  147 

í  septembermánuði  1837  fluttist  Þorleifur  alfarinn  úr 
Edinborg  eftir  11  ára  þarvist.  Var  honum  bæði  fyrr  og 
BÍðar  allt  það  kærast,  er  brezkast  var,  og  kemur  það  víða 
fram,  og  mjög  sömdu  þau  hjón  sig  að  siðum  Breta  jafnan 
í  hýbýlum  og  öllum  viðtökum  og  viðurgerningi  innan 
gátta. 

Þorleifur  settist  nú  að  i  Kaupmannahöfn  og  átti  þar 
siðan  heima,  það  seni  eftir  varjævinnar.  Gaf  hann  sig 
mest  við  kennslu  og  varð  gotr  til  lærisveina,  sem  við 
mátti  búast,  svo  frægur  tungumálamaður  sem  hann  var; 
bar  og  eigi  á  vanstillingu  hans,  er  hann  kenndi,  og  svo 
segja  margir,  að  þá  hafi  hann  verið  manna  Ijúfastur. 
Sama  ár  sem  Þorleifur  settist  að  í  Kaupmannahöfn  fekk 
hann  leyfi  til  þess  að  halda  fyrirlestra  við  háskólann  þar 
um  enska  tungu  og  bókmenntir.  Hann  vildi  verða  lektor 
við  háskólann  í  þessum  fræðum,  en  eigi  var  þeirri  ósk 
hans  sinnt,  þótt  oft  færi  hann  þess  á  leit  og  margir  hinna 
merkustu  manna  væru  því  fylgjandi.  Mun  það  eigi  hafa 
lítið  spillt  fyrir  honum,  að  hann  gerði  alla  tíð  mjög  lítið 
úr  hinni  dönsku  þjóð  og  fann  Dönum  fátt  eða  ekkert  til 
ágætis;  eru  margar  sögur  til  um  meinleg  orð  hans  og 
ummæli  í  garð  Dana,  en  eigi  hirði  eg  að  greina  neitt 
þess  konar  hér.  Þess  gætir  og  eigi  i  ritum  Þorleifs ;  jaf nan 
er  hann  minnist  á  Dani  i  riti,  ber  hann  þeim  vel  söguna, 
og  telur  Danmörk  fósturjörð  sina.  Danskur  var  og  sá 
maður,  er  Þorleifur  mat  mest  allra  manna,  jafnan  er 
hann  minntist  hans,  en  sá  maður  var  Easmus  Rask.  Þetta 
má  þó  ekki  meta  til  sleikjuskapar  hjá  Þorleifi,  þvi  a5 
flestum  mönnum  var  hann  kröfuharðari  til  Dana  um  sjálf- 
stæðismál  Islands,  er  hann  tók  að  gefa  sig  við  þeim  mál- 
um,  svo  sem  síðar  segir. 

Eigi  vildu  og  heldur  stjórnarvöld  Dana,  þau  er  hlut 
áttu  að  raáli,  veita  Þorleifl  uppreisn  fyrir  meðferðina  á 
honum  i  dispútáziu  hans  fyrrum,  þótt  hann  æskti  þess,  sem 
fyrr  segir.  En  löggiltur  túlkur  varð  hann  i  enska 
og  þýzku  í  Kaupmannahöfn  12.  december  1839  og  hélt 
þvi   starfi  upp  þaðan.    Hafði  hann  drjúgar  tekjur  af  þvi^ 

*10 


148  Um  Þorleif  Goðmnndeson  Repp.  [Skirnir 

mest  vegna  þýðinga  á  þessi  mál,  er  honum  voru  á  hend- 
ur  fólgnar,  þeirra  er  mikið  þótti  undir,  að  vandaðar  væru. 
Kennslu  hafði  hann  og  á  hendi  við  ýmsa  skóla  i  Kaup- 
mannahöfn,  og  frá  1.  nóvbr.  1843  varð  hann  fastur  kenn- 
ari  við  Det  practiske  Handels-Academi  þar  Þessi  ár  fekkst 
hann  og  nokkuð  við  útgáfu  kennslubóka.  Hann  þýddi  og 
jók  hina  dönsku  málfrœði  Rasks  á  ensku;  var  hún  siðan 
mest  notuð  við  dönskunám  í  Bretlandi.  Lestrarhók  i  ensku 
(English  stories)  gaf  hann  út,  og  urðu  þrjár  útgáfur  af 
henni.  Orðahók  á  ensku  og  dönsku  gaf  hann  út  1845  með 
manni  þeira,  er  Ferrall  hét.  Þótti  sú  orðabók  góð  á  þeim 
tima,  og  kom  siðar  út  2.  útgáfa  hennar.  Arið  1852  gaf 
hann  út  úrvals-kvæðasafn  enskt  með  skýringum  á  dönsku 
neðanmáls  (Select  poems). 

Yfirleitt  hné  viðleitni  Þorleifs  mjög  i  þá  átt  að  breiða 
út  i  Danmörku  þekking  á  enskri  menntun  og  menningu, 
og  varð  honum  töluvert  ágengt  i  þessu  efni.  Hann  lét 
sér  ekki  nægja  að  vekja  þekking  Dana  á  tungu  og  bók- 
menntum  Breta,  heldur  ritaði  hann  tíðum  í  dönsk  blöð  um 
framkvæmdir  Breta  i  verklegum  efnum,  húsagerð,  heil- 
brigðismál,  endurbætur  i  akuryrkju  o.  fl.,  og  varð  þannig 
að  nokkru  leyti  til  þess  að  efla  nánari  sambönd  og  sam- 
göngur  milli  Dana  og  Breta,  er  síðar  leiddu  til  hinna 
miklu  verzlunarviðskipta,  er  Danir  tóku  að  hafa  við  Breta 
og  hafa  haft. 

Hinum  æðri  málfræðivísindum  sinnti  Þorleifur  þar  á 
móti  litt  þessi  ár,  enda  mun  hann  lítt  hafa  haft  tíma  til 
þess  sökum  annrikis  við  kennslu  og  áhuga  á  almennum 
málum.  Þó  kom  út  frá  honum  rit,  er  rekur  saman  ung- 
versk  orð  og  norræn  (Dano-magyariske  Optegnelser^  Kh. 
1843).  Nokkuð  ritaði  hann  og  um  norræna  fornfræði  og  þýddi 
islenzk  fornrit  (í  Memoires  de  la  Société  Royale  des  Antiquaires 
du  Nord,  Antiquarisk  Tidsskrift  og  Annáler  for  nordisk 
Oldkyndighed  og  Historie). 

Þorleifur  var  mjög  svo  eindreginn  í  skoðunum  og  lá 
ekki  á  þeim;  hann  var  og  framfaramaður  mikill  og  trú- 
aður  fast  á  umbætur  mannkynsins.  Því  var  ekki  að  undra, 


Skirnir]  Um  Þorleif  Ga&mandsson  Repp.  14^ 

þótt  hann  hefði  hug  á  almennum  málum  og  gæfl  sig  við 
þeim.  Jafnvel  meðan  hann  var  i  Edinborg  hafði  hann  í 
huga  að  gefa  út  dagblað  og  sendi  út  boðsbréf  um  það 
(lb29).  En  ekki  varð  þó  af  þessu  fyrirtæki.  En  er  Þor- 
leifur  var  aftur  kominn  til  Kaupmannahafnar,  tók  hann 
ásamt  öðrum  störfum  sínum  að  gefa  sig  við  blaðamennsku. 
Var  hann  um  tíma  ritstjóri  blaðs  þess,  er  »Dagen*  hét 
(1838),  og  samdi  hann  blaðið  mjö^-  að  hætti  brezkra  blaða. 
Siðan  ritaði  hann  jafnan  drjúgum  i  ýmis  dönsk  blöð. 

Árið  1848  er  raerkt  ár  i  sögu  Danraerkur,  sera  ann- 
arra  þjóða.  Þá  gekk  sú  alda  um  Norðurálfu,  er  losaði  um 
margt  það,  er  lengi  hafði  staðið,  og  skolaði  burtu,  en  bar 
með  sér  nýjar  hugsjónir  um  stjórnarfar  og  mannfrelsi. 
Munu  þeir  þá  hafa  verið  fáir  raenutaðra  raanua  eöa  þeirra, 
er  nokkurn  þroska  höfðu,  er  raeð  öllu  hafi  verið  ósnortnir 
af  hinum  nýju  straumura.  Það  raá  liklegt  þykja  eftir 
lundarfari  og  tilfinningaraagni  Þorleifs,  að  hann  hafi  þá 
og  eigi  setið  aðgerðalaus,  enda  var  svo  eigi.  Hann  tók 
þá  að  gefa  út  blað  það,  er  hann  nefndi  *Tiden*,  vikublað, 
er  út  komu  af  51  tölublöð  (fn'i  25.  oktbr.  1848  til  19.  jan. 
1850).  Lagði  hann  þar  Dönura  raörg  ráð  og  viturleg  ura 
fyrirkoraulag  stjórnskipunarbreytingar  þeirrar,  er  þar  stóð 
þá  fyrir  dyrura.  Þá  saradi  hann  og  lét  gefa  út  sérstak- 
lega  fi'umvarp  að  stjórnskipunarlögum  handa  Danmörku. 
Hnigu  tillögur  hans  allar  mjög  að  því  að  haga  stjórninni 
eftir  grundvallarreglum  stjórnskipulags  Englacds,  þesa 
lands,  er  hann  taldi  fyrirraynd  annarra  að  stjórnarfari. 
Um  þetta  leyti  mun  og  Þorleifur  hafa  þýtt  rit  MacCuUochSy 
Om  Ejendoms  Ai'o,  er  viða  keraur  inn  á  svið  stjórnraála,. 
en  eigi  kora  það  út  fyrT  en  1852. 

ísiand  fór  ekki  varhluta  af  frelsishræringura  þeim,. 
er  skóku  Norðurálfuna  1848.  Má  árfæra  til  þeirra  hrær- 
inga  fuUa  viðleitni  íslendinga  til  þess  að  ná  aftur  sjálf- 
stæði  sínu,  þótt  aðdragandi  væri  nokkur,  og  alþingi  værl 
áður  endurreist.  Urðu  velflestir  hinna  yngri  íslenzkra 
menntamanna,  þeirra  er  þá  voru  i  Kaupraannahöfn,  á  eitt 
band    snúnir    ura   sjálfstæðiskröfur   þjóðarinnar,    og  urðu 


160  Um  Þorleif  GoömnndBsoii  Repp.  fSkirnir 

oddvitar  þeirra  i  þeim  málum  Brynjólfur  Pétursson  og 
Jón  Sigurðsson,  báðir  vænlegir  forustumenn,  svo  sem  siðar 
reyndist  til  hlítar  um  hinn  siðar  nefnda,  en  eigi  var  minna 
traust  borið  til  hins  fyrr  nefnda,  þótt  aldur  entist  honum 
eigi  til  fyllinga  vona  þeirra,  er  menn  báru  til  hans,  En 
hinir  eldri  íslenzku  menntamenn,  er  þá  voru  í  Kaupmanna- 
höfn,  höfðu  allt  hægara  um  sig,  allir  nema  Þorleifur  Repp. 
Hann  fyllti  þegar  flokk  þeirra  Islendinga,  er  fyllstar  kröf- 
ur  gerðu  til  handa  þjóð  sinni  um  sjálfstæöismál  hennar, 
Og  eigi  fór  hann  dult  með  skoðanir  sínar,  svo  sem  að 
likum  réð  eftir  skapsmunum  hans.  Fram  að  þessu  hafði 
Þorleifur  lítt  gefið  sig  við  Islandsmálum,  enda  þá  og  eigi 
verið  þess  umkominn,  er  hann  var  i  Skotlandi.  En  er 
hann  var  aftur  seztur  að  í  Kaupmannahöfn,  hafði  hann 
mikil  mök  við  íslendinga  og  tók  þá  að  gefa  sig  við  mál- 
um  þeirra,  bæði  i  bókmenntafélaginu  og  slikt  hið  sama  að 
almannamálum,  sem  líklegt  mátti  þykja  um  svo  ramþjóð- 
legan  og  einbeittan  mann.  Þessi  ár  (1840—1850)  höfðu 
Islendingar  mjög  hug  á  þvi  að  losa  höft  þau,  er  á  verzl- 
uninni  hvildu,  og  stóð  Þorleifur  framarlega  i  þeira  flokki. 
Þvi  er  sú  saga,  að  1849,  er  Páll  amtmaður  Melsteð  skyldi 
fara  með  umboð  konungs  á  alþingi,  en  varð  afturreka  þri- 
vegis  til  Kaupmannahafnar,  er  hann  vildi  halda  til  ís- 
lands,  sagði  Þorleifur  við  hann,  þegar  hann  varð  aftur- 
reka  hið  fyrsta  sinn:  »Fátt  muntú  þarflegt  haft  hafa  í 
fórum  þínum,  er  landvættir  blésu  svo  móti  þér«.  Segir 
Þorleifur  sjálfur  frá  þessu  (sjá  Tiden,  45.  tölubl.,  bls.  180, 
sbr.  og  Sunnanfari,  I.  árg.  bls.  57).  Og  eigi  hafði  Páll  þá 
verzlunarfrelsið  meðferðis,  segir  Þorleifur  enn  fremur. 

Eftir  að  konungaskipti  voru  orðin  i  Danmörku,  Krist- 
ján  VIII.  fallinn  frá,  en  Friðrekur  VII.  tekinn  við,  væntu 
íslendingar  bráðari  áheyrslu  við  sjálfstæðismálum  sinum, 
enda  hét  og  stjórnin  góðu  uni  í  bréfum  sinum  og  lét  efna 
til  sérstaks  þjóðfundar,  er  hafa  skyldi  til  meðferðar  frum- 
varp  um  stjórnarfar  landsins.  Þorleifur  hugðist  eigi  mega 
hjá  sitja,  er  þessum  málum  yrði  ráðið  til  Jykta,  og  réð  af 
að   bjóðast   Árnesingum    fulltrúi   á  fundinn.    Ritaði  hann 


rSkirnir]  Um  Þorleif  Ouðmandsson  Repp.  151 

þeim  bréf,  er  prentað  var.  Er  það  bréf  svo  merkt  og 
€inkennir  svo  vel  skoðanir  Þorleifs,  eigi  siður  en  meðferð 
hans  á  islenzkri  tungu,  að  vert  mundi  hafa  verið  að  prenta 
það  hér  allt  i  heild  sinni,  en  rúmsins  vegna  verða  að  eins 
teknir  hér  upp  kaflar  úr  þvi,  upphaf  og  endir.  Munu 
þeir  þá  enn  hafa  verið  allfáir  íslendingar,  cr  töldu  til  rétt- 
inda  til  handa  þjóðinni  samkværat  gamla  sáttmála,  en  svo 
er  þá  mikill  frelsismóður  Þorleifs,  að  minna  þykir  honum 
'€igi  við  hlítanda.    Svo  segir  i  bréfinu: 

Heiðrsmönnum  i  Repp  enum  Ytra  olc  Eystra,  á  Skeiðum  ok  í 
Flóa  ok  Ölveri,  í  Biskupstúngum,  Grimsnesi,  Grafningi,  Þingvalla- 
sveit  ok  Selvági  ok  öllu  Arnesþingi  sendir  Þorleifr  Guðmundsson 
úr  Repp  enum  Ytra  kveðju  Guðs  ok  sina  með  þeim  tilmælum,  er 
hér  fylgja. 

Frelsi  þat,  er  Forfeðr  vorir  týndu  á  þrettándn  öld,  hefir  nú  guð- 
lig  forsjón  eptir  600  ára  fært  oss  aptr,  ser  til  dýrðar,  en  oss  til  ham- 
Ingju.  Vart  þyckir  mt'r  at  kalla  megi,  at  mannligr  kraptr  eigi  lut  i 
■endrburði  Frelsis  4  Islandi;  þat  hefir  komit  ókallat,  svo  sem  dagr  fylgir 
heimboðslaust  gaungu  sólar;  en  væri  þó  vel,  at  ver  veittim  viðtökur  sem 
beztar  svo  göfgum  ok  ágætum  höfðingja  sem  Frelsit  er;  ok  nú  fýsir  mik 
mjök,  góðir  Bræðr,  eptir  þrjátigi  ok  sex  ára  útivist,  at  fylla  Yðvarn 
ilokk,  er  þer  fagnit  höfðingja  þessum,  ok  sjá  yfirbragð  Islands  ens  aldna 
við  atkomu  hans,  ok  berr  mér  svo  fyr  sálarskjáinn,  þótt  ek  sé  i  fjarska 
Btaddr,  sem  heldr  birti  yfir  íngólfsfell  ok  Hostfjall,  en  niðr  sé  raddfegri 
•ok  glaðværri  i  Þjórsá,  énn  verit  hefir  um  sex  aldirnar  seinni.  Nú  þótt 
»ek  vænta  þess  af  Yðvarri  mannúð  ok  bróðurdygð,  at  þér  vildit  láta  þat 
«eptir  mér  at  vera  í  Yðrum  flocki  á  slikum  hamingju  degi,  þá  kemr  mér 
«igi  á  óvart,  at  margir  spyrji:  „Hvat  selr  þú  fram  i  sumblit,  er  Frelsi 
skal  fagna?"  ok  er  einsætt  at  svara  þeirri  spurninga  með  athygli  ok 
einurð. 

En  til  þess  at  ek  mega  vera  með  i  sumblinu,  vilda  ek  beiðaz  þess 
af  Yðr,  Árnessþíngsmönnum,  at  þer  visit  mör  til  Sœtis,  ok  eru  þat 
aðal-tilgaung  þessa  brefs,  at  beiðaz  Yðvarra  atkvœða  til  þess  at  ek  mega 
i&  Sœti  &  Þjóðfundi  enum  næsta  fyrir  Yðra  hönd. 

£igi  berr  til  beiðni  minnar  þessarar  ein  saman  einþyckni  min,  með 
þvi  nockrir  landar  vorir  hér  i  Höfn  hafa  farit  þvi  á  flot,  at  ek  skylda 
beiðaz  fnlltrúa  sætis,  cr  þeir  vænta  þesð  af  mér,  at  ek  muna  i  nockrum 
^einum  efla  rétt  mál  ok  sönn. 


Amstri  þvi  gjörvölln,  er  Ðanir  hafa  haft  á  seinni  öldnm  i  lagaset- 
ningam  fyrir  ou,  vil  ek  at  yé/  léttim  meö  ölla  af  höndum  þeim ;  ok  alla 


152  Um  Þorleif  (^aðmaDdsson  Repp.  [Skirnir' 

LandsBtjórn  ok  alla  Lýðsmentun  vil  ek  efla  á  íslandi  sjálfn;  en  Ðana  Kon*- 
nngr  staðfcsti  öll  íslands  lög,  er  Alþingi  setr,  en  hlýði  þó  ráði  Yaids- 
manns  á  íslandi,  hvort  sem  hann  skal  kalla  Lögmann  eða  Jarl. 

Af  þessam  orsökam  mun  ek  þat  til  leggja,  að  nýta  vel  vor  en- 
fornu  lög,  og  gœta  þess  hvervetna,  hverjar  la^abætr  Englar  hafa  sett  á 
seinni  öldum,  og  hvat  af  þeim  hefir  leiðt  á  þeim  eyjum,  sem  oss  eru 
uæstar;  ok  vœntir  mik,  at  lög  þau  öll  er  vér  setjam  i  slikum  anda,  muni 
lúta  til  eflingar  Frelsisins  og  staðfestingar  þess.  Nú  virðiz  mí-r  svo, 
sem  Yðr  muni  skiljaz,  góðir  Bræður,  hvern  veg  ek  muna  atkvæði  gefa, . 
ef  ek  em  kjörinn  fyrir  Yðra  hönd.  Frelsi  kref  ek  fullkomit  um  trú  ok 
ræðu  ok  skript  ok  mannfundi  ok  kaupverzlun  ok  alla  þá  luti,  er  íslend- 
ingar  höfðu  fullt  Frelsi  i  fyrir  árit  1260;  þó  at  óskerðri  vorri  hollartu 
ok  trygð  viðr  enn  göfga  Dana  Konúng  FRIDREK  ENN  SJÖUNDA,  er 
ek  vænti  þess,  með  fullri  vissu,  at  hann  haldi  til  fulls  GAMLA  SATT- 
MALA  Noregs  Konúnga  við  oss. 

Nú  bið  ek  Guð  vera  með  Yðr,  ok  öllum  oss,  ok  stýra  vorum  mál- 
efnum  gjörvöUum  sér  til  lofs,  en  oss  til  heilla,  i  naíni  Jesá  Cbristi. 

Skrifat  í  Kaupmannahöfn,  á  Mikjálsraessu-aptan,  þá  er  liðnir  vora- 
frá  holdguu  ok  hingatburdi  vors  herra  Jesú  Christi  átján  hundrað  ok- 
fjórir  tigir  vetra  ok  niu  vetr. 

Þorleifur  var  kosinn  af  Árnesingum  fuUtrúi  á  þjóð- 
fundinn,  en  eigi  sat  hann  á  fundinum  og  mun  heilsufar 
hans  hafa  hamlað  því,  en  hann  var  lítt  heill  hinsiðariár 
ævi  sinnar.  Þó  vann  hann  enn,  svo  sem  hann  mátti,  bæði 
að  kennslu  og  ritstörfum;  fátt  kemur  þó  rita  út  eftir  hann' 
héðan  af.  Þó  má  geta  þess,  að  nú  rifjaði  hann  enn  upp- 
aftur  fornan  lærdóm  sinn  i  læknisfræði  og  ritaði  eða  þó 
þýddi  kver  um  varnir  gegn  kóleru  og  annað  um  smá- 
skam  mtalækninga  r. 

Ein  er  sú  hlið  bókmenntastarfsemi  Þorleifs^  sem  eigi 
hefir  enn  verið  vikið  að,  en  það  er  kveðskapur  hans.  En 
þar  af  er  það  skjótast  aö  segja,  að  meir  orti  hann  af  lær- 
dómi  en  andagift,  enda  mun  hann  lítt  hafa  haldið  á  lofti 
kveðskap  sínum  og  eigi  hafa  hugað  til  mikils  metnaðar 
sér  til  handa  fyrir  afrek  sin  í  þeirri  grein.  En  allra 
manna  var  Þorleifur  næmastur  fyrir  því,  er  vel  var  kveð- 
ið,  og  þaulfróður  um  skáldskap  og  bókmenntir  allra  þjóða. 
Margt  er  til  tækifæriskvæða  cftir  hann  á  ýmsum  tungum,. 
ensku,  dönsku,  islenzku,  latínu  og  jafnvel  grisku.    Fátt  er 


i 


Skirnir]  Um  Þorleif  Oadmundðion  Repp.  168 

prentað  eftir  hann  af  kvæðura ;  þó  eru  af  íslenzkum  kvœð- 
um  »Landaví8ur«  prentaðar  í  9.  krg.  FjölnÍB  og  i 
Snót,  og  »Epigrömm«  (snúin  og  eftir  stæld  á  islenzku 
eftir  griska  textanum  i  dr.  Wellesleys  Anthologia  poly- 
glotta),  sem  Jón  Sigurðsson  lét  gefa  út  eftir  Þorleif  látinn 
(1864).  í  Landavisum  Þorleifs  ber  þó  sumt  vott  um  skáld- 
legar  sjónir  eða  hugsjónaafl.  Til  dæmis  skal  hér  sett 
þetta  erindi  ura  Island: 

Grænom  lauki  gróa  túnin; 
Gyllir  sóley  hliða  sillor; 

Færa  vikr  flyðro  á  vári: 

Fuglar  syngja  i  Trölladyngjora; 

Sauðir  strjálast  hvitir  ura  heiðar; 
Hossar  laxi  straurar  i  fossi; 

Bella  þrumor  á  brúnom  fjalla; 
Blár  es  hifinn,  snarpr  es  Kári. 
Rit  Þorleifs  eru  talin  upp  i  Erslews  Almindeligt  For- 
fatter-Lexicon  og  Supplement  og  enn  vendilegar  i  Rithöf- 
undatali  Jóns  Borgfirðings  (handritasaf n  JS.  103  —106,  4to., 
II:  3,  þó  verður  að  nota  þá  skrá  raeð  varkárni). 

Hin  síðari  ár  œvi  sinnar  var  Þorleifur  litt  heiU  og 
banalega  hans  varð  löng,  en  hann  andaðist  4.  deceraber- 
dag  1857.  »Þegar  hann  var  úthafinn,  voru  íslendingar 
margir  viðstaddir.  Enski  presturinn  í  Kaupraannahöfn 
hélt  ræðu  yfir  kistu  hans,  og  íslendingar  sungu  »AIIt  eins 
og  blómstrið  eina«  og  tvö  vers  úr  Passiusálmunum,  »En 
með  þvi  út  var  Ieiddur«  o.  s.  frv.,  svo  að  hann  var  sein- 
ast  kvaddur  á  tungu  þeirra  þjóða,  er  hann  unni  mest 
allra.  Siðan  báru  íslendingar  hann  í  kapelluna«,  Hólms- 
kirkjukapellu,  en  þar  var  lik  hans  geymt  ura  veturinn. 
Hafði  hann  fyrir  dauða  sinn  gert  þá  ráðstöf un,  að  lik  sitt 
yrði  flutt  til  Reykjavlkur,  svo  að  hann  fengi  að  hvila  1' 
skauti  ættjarðar  sinnar  (Sveinn  Skúlason  i  6.  árg.  Xorðra, 
bls.  23—24).  Þessari  ósk  hans  var  framfylgt,  »og  það  á 
þann  hátt,  sera  hann  mundi  helzt  hafa  æskt  i  lifanda  lífi, 
að  koma  til  Islands  meö  hinui  fyrstu  reglulegu  gufuskipa- 
ferö,   sem    þangað    gengur,    og  koraa  við  um  leið  bæði  ái 


tlM  Um  Þorleií  Gaðmandsson  Repp.  [Skirnir 

Skotlandi  og  Færeyjum«  (Jón  Sigurðsson  i  Skýrslum 
og  reikningum  hins  isLbmf.  1857  —  5  8,  bls. 
XX).  Hafði  Þorleifur  þá  eigi  til  íslands  komið  frá  þvi 
að  hann  sigldi  til  háskólans  1814.  Hann  liggur  i  kirkju- 
garðinum  i  Reykjavík,  en  eigi  hefi  eg  getað  fundið 
leiði  hans. 

Þorleifur  Repp  á  einkennilegra  æviferil  en  flestir  is- 
lenzkir  menntamenn.  Hann  heflr  verið  flestum  mönnum 
námfúsari,  enda  varð  hann  flestum  mönnum  fróðari.  Hann 
heflr  verið  meiri  tuuguraálamaður  en  nokkur  íslendingur, 
sem  uppi  heflr  verið,  og  honum  heflr  verið  manna  léttast 
um  að  tala  tungur,  en  sá  hæflleiki  virðist  ekki  einkenna 
íslendinga.  Heflr  honum  líkur  verið  að  þessu  leyti  síra 
Þorvaldur  Bjarnarson,  siðast  prestur  á  Mel,  enda  voru  þeir 
skyldir  að  frændsemi,  og  raunar  svipaðir  um  margt,  eftir 
))eim  dæmum,  sem  mér  eru  sögð  af  sira  Þorvaldi.  En  ekki 
liggja  þó  þau  ritstörf  eftir  Þorleif  né  rannsóknir  i  mál- 
fræði,  sem  búast  mætti  við  eftir  lærdómi  hans,  og  mun 
liafa  um  valdið  bæði  það,  að  hann  fekk  ekki  geflð  sig  við 
þeim  efnum  sakir  annríkis  fyrir  daglegu  viðurværi,  en  i 
^nan  stað  hafði  hann  hug  á  mörgu  og  lagði  alúð  við  öll 
málefni,  þau  er  hann  gaf  sig  við;  dreifðust  þvi  kraftar 
Jbans.  Þorleifur  var  maður  hreinlyndur  og  einarður,  til- 
finninganæmur  og  tilfinningaríkur,  og  svo  berorður,  að 
margir  töldu  hann  ófyrirleitinn  í  orðum.  Mat  hann  menn 
litt  eftir  metorðum;  varð  því  frami  hans  minni,  en  föng 
voru  til.  Danavinur  var  hann  litill,  og  fór  eigi  dult  með, 
lOg  oft  bituryrtur  og  meinyrtur  í  þeirra  garð;  eru  af  þvi 
ýmsar  sögur,  þótt  hér  sé  engra  getið.  Þorleifur  var  þó 
jnaður  göfugur  í  lund  og  hjálpfús  og  vandaður  á  allt  sitt 
jáð,  að  vitni  Steingrims  skálds  Thorsteinsons,  er  honum 
jiynntist,  góður  smámennum,  en  þoldi  stórmennum  illa 
Btórbokkaskap  eða  hroka,  eigi  sízt  er  honum  þóttu  þeir 
miklast  af  þvi,  er  þeir  höfðu  fátt  cða  ekki  til  að  bera. 
Hreinn  var  bann  i  svip  og  mikilúðlegur  á  yfirbragð,  sagði 
jSteingrimur,    og   svipaði   mjög   til   hinna  fyrri  Rómverja, 


Sklnur^  Um  Þotleif  GDÖmandsaoD  Repp.  155 

þeirra  er  vér  höfum  myndir  af.  En  síra  Mattias  Jochums- 
8on  segir  hann  mjög  hafa  haft  þá.  háttaemi,  sem  tíðum 
þykir  einkenna  visindamenn.  Sparneytinn  og  hófsamur 
var  hann  hversdaglega,  og  samdi  sig  mjög  að  siðum  Breta, 
«r  hann  unni  mjög;  mun  hann  hafa  kunnað  vel  þeim 
þjóðkosti  þeirra,  að  þeir  eru  óáleitnir  og  óhnýsnir  á  ann- 
arra  manna  hagi;  iðjumaður  mikill  og- af kastasamur,  en 
þó  ræðinn  og  mannblendinn.  Víðskyggn  og  bjartsýnn  og 
hvetjandi  mjög  til  framfara.  Ættjarðarvinur  mikill  og 
fyllti  þann  flokk  raanna,  er  lengst  fóru  i  sjálfstæðiskröf- 
um;  »það  var  honum  mest  fró  í  banalegunni  að  fá  að 
heyra,  að  lik  hans  mundi  geta  orðið  flutt  til  íslands  og 
hvilt  i  islenzkri  raold«,  segir  Jón  Sigurðsson.  Orailda 
>dóma  hlaut  Þorleifur  lifandi  og  eigi  þykir  mér  hann  held- 
ur  njóta  til  fulls  sannmælis  hjá  þeim,  er  hans  hafa  roinnzt 
siðan,  svo  sem  dr.  Kálund  (i  smágrein  í  Bricka:  Dansk 
biograflsk  Lexikon)  og  Finnur  próf.  Jónsson  (i  sraágrein 
um  Þorleif  i  Salomonsens  Konversations-Lexikon),  að 
eg  ekki  nefni  sleggjudóm  eftir  próf.  L.  Daae  (i  Mu- 
fleum,  Aarg.  1895,  Andet  Halvbind,  bls.  180).  Þorleifur 
flegir  sjálfur  á  einum  stað  (i  ritdómi  um  rit  eftir  James 
MiUer,  The  Sibil  leaves):  »...  because  truth, 
because  uprightness  is  essentially  one,  and  this  virtue 
assumes  a  similar  form  and  guise  in  all  rainds,  that  folloAA' 
it  and  worship  it.  This  praise  for  trutli  and  uprightness 
(which  I  humbly  conceive  is  at  all  times  the  highest, 
that  can  be  given  to  a  raan)  .  .  .  «.  Þessi  ást  Þorleifs  á 
sannleika  og  hreinskilni  einkennir  æviferil  hans  —  og 
varð  honum  dýr  að  veraldarmati. 

PáU  EggeH  Olason. 


Fy  Ig  isk  jal. 

Bréí    Byrgis    prófessors   Thorlacías   til  Jens  prúfessors  Möllers  (J. 
S.  96,  fol.). 

Ðen   Reppske    Sag    er    da    afgiort.     Ðe  kan  na  i  fuldt  Maal  nyde 
4len    af  Dem  tilsigtede  Hævns  Södhed,  og  den  Sataniske  Glæde  at  have 


156  Um  Þorleif  GaðmandsBon  Repp.  [Skirnir 

bidraget  hvad  Ðe  kande,  til  at  giöre  et  askyldigt  Menneike  ulykkeligt, 
Kon  eqaidem  invideo.  Begyndelsen  var  furiaisk  og  saadan  blev  ogsaa^ 
Enden.  At  de  derved  bedrövede  den  brave  P.  E.  MuUer,  og  krænkede 
mig,  er  naturligviis  mod  biin  Glæde  et  Intet. 

Det  har  lykkedes  Dem,  at  mislede  et  Kongeligt  Coliegium  til  at  fore- 
trække  en  det  Philosophiske  Facultet  uvedkommende  Persons  Votum  for 
samme  Facultets  Stemme-Fleerhed,  ligesom  og  for  Consistorii  declarerte 
og  betydelige  Pluraiitet. 

£n  saa  himmelraabende  Forfölgelse  mod  et  dueligt  og  honet  Menneske, 
har  rystet  mig  til  det  Inderste.  Jeg  er  betœnkt  paa,  at  overlevere  Hanft 
Majestæt  min  Ansögning  om  at  maatte  udtrœde  af  Consistorio.  Thi  jeg 
har  ikke  Lyst  til  3die  Gang,  at  være  Vidne  til  og  blive  Gienstand  for, 
en  CoIIegas  Ubluhed.  Men  skulde  jeg  inden  Ansögningens  Indleverelse 
faae  Meddelelse  om,  at  det  tillader  mig  at  reise.  saa  unsker  jeg  heller 
dette,  og  vil  glædes  ved  snart  at  kunde  drage  bort;  kun  det  giör  mig 
da  ondt  istedetfor  Agtelse,  at  skulle  medtage  slette  Tanker  om  den  Mand, 
hvem  jeg  ved  mange  Leiligheder  har  viist  at  jeg  önskede  baade  at  agte 
og  elske.  Dog  disse  mine  bittre  Erfaringer  (derom  har  De,  og  De  först 
overbeviist  mig)  höre  til  Verdens  Gang.  Til  Nedstæmmelse  af  Tonen^ 
i  Herr  Professorens  Votum,  maa  jeg  bemærke,  at  naar  De  tale  om  den 
megen  Tak,  De  hoverer  over  at  have  faaet  for  Universitetets  overholdte 
Værdighed  (stakkels  Universitetl  o  sancta  simplicitas!),  saa  bedrager  De 
Dem  mærkelig  heri.  Af  en  af  mine  Colleger  har  jeg  hört  den  Bemerk- 
ning,  da  jeg  beklagede  mig  over  Deres  Opförsel:  „veed  De  da  ikke  hvad 
odium  theologicum  betyder?"  En  anden  Collega  sagde  ret  treffende 
„husktír  De  ikke  hvad  det  Engelske  Politi"  (parallel  med  Deres  saa 
skiönt  paaberaabte  Disciplin)  „giorde  i  den  Tyrrwhittske  Sag,  nemlig 
at  det  först  irriterte  og  forförte  til  Oprör,  og  derpaa  anklagede  og  fik 
de  saaledes  Forförte  henrettede?"  En  Fremmed,  som  var  tilstæde  ved 
Acten,  spurgde  sin  Naboe  ved  Deres  Oppositions  Begyndelse:  „hvad  er 
det  for  en  Furie?"  Da  man  sagdet  Det  er  Professor  Theologiæ  J.  M. 
svarede  han:  „unmöglich!"  Hvad  Studenterne  angaaer,  da  have  de  fleeste 
af  disse  Sandheds  og  Retfærds  Fölelse  nok,  til  at  bedömme  saadan  en 
Furialsk  Fremgangsmaade  [fra  den  rigtige  Side.  —  Ifald  De  ikke  veed 
det,  saa  vil  det  more  Dem,  at  De  fra  Disputationens  Dato  hedder:  Katte- 
professoren,  fordi  De  Fastelavns  Mandag  slog  Eatten  af  Tönden.  Men 
De  vil  maaske  ikke  troe  mig,  naar  jeg  siger  Dem,  at  mange  Theologiske 
Studenter  forsaavidt  gierne  have  seet,  at  De  ved  denne  offentlige  Leilig- 
hed  har  prostitueret  Dem,  da  de  haabe  at  det  foranlediger  at  De  snart 
Böger  og  faaer  et  Bispedömme,  thi  til  at  være  Professor  Theologiæ  ved 
Eiöbenhavns  Universitet,  har  De  viist  at  De  hverken  har  Soliditet, 
Sindighed,  Værdighed,  eller  Veltænkenhed,  nok. 

Mere  end  halvsyg  efter  i  Mandags  at  have  læst  Universitets-Direc- 
tionens  afgörende  Brev  Repps  Sag  angaaende,  har  jeg   siden    af   Græm- 


Skirnir]  Um  Porleif  GaömuDdtson  Repp.  157 

melie  ingen  Nat  kandet  sove,  og  ingen  Ðag  nden  bitter  Fölelse  kandet 
iorrette  mit  Embede,  ligesom  jeg  formedeUt  rystende  Haand  næsten  Intet 
aelv  har  kandet  skrive.  Taales  slige  Uverdigheder  begaaede  af  saa- 
kaldte  dannede  Mænd,  tœnkde  jeg,  hvad  arbeider  man  da  for?  Hvad 
redelig  Flid  opbygger,  nedriver  Partiaand.  En  rotskaffen  Vandet,  en 
god  Samvittighed  beskytter  ikke  mod  nedrig  Chikane,  og  lamsk  anlagt 
UndertrykkeUe.  Dog  det  sidstes  natarlige  Straf  vil  ikke  adebiive.  leg 
1)eelattede  i  Tirsdaga  at  skaffe  mig  Lottelse,  ved  at  nedsætte  paa  Papiret 
■og  bringe  til  Klarhed  Momenteme  af  denne  Sag.  leg  vilde  at  denne 
•Oplysning  skalde  giemmes  i  Consistorii  Copiebog,  som  et  Act-Stykke  for 
Fremtiden  om  en  ahört  Fremgangsmaade.  Men  da  den  Onsdag^-Morgen 
ileveredes  Referendarias,  kom  denne  til  mig  og  beklagede  sig  over  det 
^am  nbehagelige  i,  at  skalle  oplæse  det  i  Consistorio.  leg  er  mig  be- 
▼iidst  aldrig  i  mit  Liv  at  have  med  mit  Vidende  bedrövet  noget  Men- 
neske,  naar  jeg  ikke  dertil  nödtes,  derfor  troede  jeg  at  barde  skaane 
deone  ædle  Mand,  og  tog  derfor  min  Skrivelse  tilbage.  Da  min  Hensigt 
ikke  var  at  injnriere,  rettede  jeg  et  Par  Steder,  der  efter  Professor  Bor- 
nemans  Forklaring  knnde  synes  saadanne.  leg  sender  Dem  herved  be- 
-meldte  Oplysning  indlagt,  at  De  kan  være  vidende  om  dens  Indhold. 
Mærker  jeg  at  den  grasomme  Forfölgelse  i  min  og  Repps  Fraværelse 
▼edvarer,  skal  jeg  foranstalte,  at  dette  Docament,  som  nu  ikke  mere 
kommer  i  Consistorio,  bliver  trykt.  Alt  deri  er  factisk,  og  jeg  tör  paa- 
iage  mig  Ansvaret  for  hvert  Ord  i  samme,  ligesom  jeg  og  har  Vidner 
At  citere  naar  Retten  dertil  opfordrer,  for  Andres  i  dette  Brev  anförte. 

Sknlde  nœrværende  Skrivelse  være  Dem  nbehagelig,  saa  betænke 
De,  at  naar  De  har  krœnket  P.  E.  MuIIer,  mig  og  Repp,  fornærmet  et 
heelt  Facultet,  beskiæmmet  (Jniversitetet,  og  forarget  de  ikke  Faa,  der 
kiende  den  paagieldende,  saa  er  Forholdet  af  min  til  Deres  Haardhed,  i 
«lle  Tilfælde  kun  som  1  til  100,  og  Begyndelsen  er  animo  nocendi  giort 
Af  Dem. 

Khn.  d.  18.  Marts  1826. 
B.  Thorlacius. 

S.  T. 

Hr.  Prof.  Dr.  J.  Möller. 


í^egnskylduYÍnna. 


Erindi  flutt  í  Stúdentafélagi  Reykjavikur  22.  jan.  1916,  síðar  flutt  opin- 

berlega   i    Keykjavik,    og    ennfremur   á  Sambandsfundi  Ungmennafélaga 

og  viðar  og  þar  með  dálitlum  viðaukum. 


Háttvirtu  tilheyrendur ! 

Það  gieður  niig  innilega,  að  Stúdentafélagið  í  Reykja- 
vík  hefir  enn  á  ný,  eftir  nokkurra  ára  hvild,  tekið  þegn- 
skyldumálið  til  athugunar.  Eg  votta  hér  með  félaginu 
þakkir  Dainar  fyrir  að  veita  mér  færi  á  að  taka  þátt  í 
umræðunum. 

Þess  lengur,  sem  eg  hugsa  um  þetta  mál,  þess  betur 
finn  eg,  hve  mikilvægt  það  er  og  þó  um  leið  alvarlegt. 
Að  sönnu  er  það  jafnt  sem  frá  öndverðu  bjargföst  sann- 
færing  min,  að  fá,  eða  jafnvel  engin,  af  frarafaramálum 
vorum  myndu|hrinda  landi  og  lýð  jafn  drjúgum  og  hröð- 
um  skrefum  áfram  til  menningar,  vegs  og  hagsælda  sem 
þegnskylduvinnan,  ef  hún  væri  rétt  stofnuð  oghagkvæm- 
lega  rakin.  En  i  þau  liðug  12  ár,  sem  liðin  eru  frá  þvi 
eg  hreyfði  þessu  máli  fyrst,  hefir,  þvi  miður,  sortnað  yfir 
alvarlegu  hliðinni.  Eg  vil  enga  dul  draga  yfir  það,  að 
min  lifandi  trú  og  sannfæring  er  það,  að  þvi  að  eins  verði 
þegnskylduvinnan  til  blessunar,  að  það  sé  hennar  fyrsta 
og  síðasta  markmið  að  veita  þátttakendunum  sem  mesta 
verklega  og  andlega  menningu,  en  það  vaki  ekki  ein- 
ungis  fyrir,  að  kostnaðurinn  verði  sem  minstur  og  arður- 
inn  af  vinnunni  sem  mestur  í  svipinn.  Auðvitað  verður 
að  halda  spart  og  gætilega  á,  og  að  þegnskylduvinnan 
veiti  sem  a  1 1  r  a  mestan  arð  i  framtíðinni. 

Þá  skiftir  það  eigi  minna,  að  sú  vakning  gæti  gripið' 


Skirnir]  Þegnskylduviana.  159^ 

almennt  um  sig,  að  menn  vildu  offra  nokkrum  vikum 
æfinnar  til  að  starfa  eingöngu  fyrir  ættjörðina,  og  að  þvi, 
að  gera  sjálfa  sig  nýtari  og  hæfari  til  að  vinna  framveg- 
Í8  fyrir  hana,  og  sig  og  sina,  með  réttari  vinnubrögðum 
og  verkstjórn  og  hagkvæmari  verkfærum  en  átt  hefir  8ér 
stað  hingað  til,  og  á  því  miður  enn.  Þessi  vakning  þarf 
að  vera  svo  einlæg  og  almenn,  að  hún  geti  orðið  sá  lif- 
steinn,  er  græði  þau  eár,  er  óbhða  og  hremmingar  nátt- 
úrunnar  og  forsjáleysi  forfeðranna  hafa  bakað  voru  niður- 
nidda,  hrjáða  og  hrakta  landi. 

En  svo  skiftir  ekki  minna  þegar  til  vinnunnar  sjálfr- 
ar  kemur,  að  hverju  eigi  að  vinna,  og  hvar  eigi  að  vinna 
i  það  og  það  skiftið,  og  hverjir  eigi  að  stjórna  og  hafa 
aðalráðin  á  hendi.  Þar  má  eigi  ráða  hreppapólitik,  sér- 
plægni  og  eigingirni  einstakra  manna  eða  héraða.  Valda- 
fíkn  og  hlutdrægni  má  ekki  ráða  fyrir  hæfileikum.  Sundr- 
ung,  fljótfærni  og  hugsunarleysi  má  eigi  bera  ægishjáim 
yfir  samúð  og  góðri  samvinnu,  og  hóflegri  og  hyggilegri 
framþróun  i  þessu  máli. 

Hvað  unnið  sé  og  hvar  unnið  sé,  verður  einkum  að 
miðast  við  þau  not,  er  þátttakendur  geta  haft  af  vinnunni, 
og  þar  næst,  hvar  vinnan  getur  haft  fljótuat  og  mest  gagn- 
semis-áhrif  fyrir  þjóðarheildina.  I^ó  verður  að  gæta  sann- 
girni,  8V0  sem  unt  er,  að  vinnan  komi  sem  jafnast  niður 
á  héruðin. 

Alvarlega  hliðin  kemur  fram  við  umhugsun  um  það, 
hvort  hið  framantalda  geti  átt  sér  stað  eða  komist  i  fram- 
kvæmd.  Kvíðinn  og  vonleysið  vaknar,  þegar  athugað 
er  það  sleifaralag,  sem  er  á  flestu  hjá  oss.  Menn  harma 
alt  of  almennt  yfir  réttarfarinu  i  landinu,  og  þá  eigi  sið- 
ur  yfir  Alþingi  á  síðari  timum.  Þingin  eru  sakfeld  um^ 
ráðleysi,  bruðlunarsemi  til  hins  óþarfa,  en  vanrækslu  á 
því,  er  mestu  skiftir.  Þingmenn  eru  yfirleitt,  en  þó  ekki 
undantekningarlaust,  sakaðir  um  hreppapólitik,  sérplægni 
og  eigingirni  fyrir  sig  og  sina;  valdafíkn  og  metnað,  létt- 
úð,  meiningarleysi,  þekkingarskort  og  einfeldni.  Og  þrá- 
sinnis    heyrist    kvartað    um    það,    að  það  vanti  nægilega 


*160  ÞegDBkyldavinna.  [Skirnir 

sterkan,  heiðvirðan  kraft,  er  knýi  þingið  til  að  vinna  með 
áhuga  og  alúð  fyrir  þjóðarheildina,  en  ekki  sig  og  sína. 
Og  svipað  er  naggið  um  stjórnar-  og  framkvæmdarvöldin, 
alt  frá  Stjórnarráði  íslands  og  niður  í  hundanefndir  og 
-salemahreinsun. 

Eg  ætla  mér  ekki  að  leggja  hér  dóm  á  það,  við  hve 
mikil  rök  þetta  hefir  að  styðjast.  En  eigi  dylst  mér,  að 
á  ýmsum  svæðum  sé  ástandið  iskyggilegra  en  æskilegt 
væri. 

Ef  likt  sleifaralag  og  hér  hefir  verið  bent  til,  ætti 
sér  stað  við  þegnskylduvinnuna,  þá  væri  hún  betur 
óstofnuð.  En  nú  er  það  trú  margra  manna  og  von,  að 
mælirinn  sé  þegar  fyltur.  Allir  betri  menn  þjóðarinnar 
hljóta  að  vakna  bráðlega  og  segja  raeð  festu:  »Hingað  og 
ekki  lengra«.  Þeir  treysta  pví,  að  núverandi  ástand  sé 
að  hruni  komið,  en  af  rústunum  rísi  upp  vaxandi  menn- 
ing  og  framþróun  i  öllu,  er  til  þjóðheilla  og  hagsælda 
horfir.  Væri  nú  þetta  annað  en  tálvonir,  sem  fylsta  ástæða 
er  til  að  ætla,  að  ekki  sé,  þá  væri  hagkvæm  ogréttstofn- 
uð  þegnskylduvinna  ein  af  hinum  bestu  lyftistöngum,  sem 
vér  höfum  yfir  að  ráða. 

Við  næstu  almennar  kosningar  til  Alþingis  verður 
það  borið  undir  kjósendur,  hvort  þeir  vilji,  að  reynt  sé 
að  koma  þegnskylduvinnunni  i  framkvæmd  eða  ekki. 
Þetta  er  prófsteinn  á  menningarþroska  þjóðarinnar  og 
ættjarðarástar  og  fórnfýsi  hennar  vegna.  En  eg  er  eigi 
hræddur  um  það,  að  samþykkið  fáist  ekki  og  það  með 
miklum  meiri  hluta.  Byggi  eg  það  á  þvi,  að  frá  því 
fyrsta  hafa  mikilhæfustu  menn  þjóðarinnar  verið  málinu 
eindregið  fylgjandi.  Má  þar  á  meðal  annara  nefnafyrstu 
islenzku  ráðherrana,  þá  Hannes  Hafstein  og  Björn  Jóns- 
son,  og  biskup  landsins,  Þórhall  Bjarnarson,  er  allir  hafa 
opinberlega  tjáð  sig  málinu  fylgjandi  með  áhuga.  Og 
Matthias  alþingismaður  Ólafsson  og  fleiri  mætir  menn  hafa 
og  fylgt  þvi  drengilega,  bæði  i  ræðu  og  riti.  Og  á  síðasta 
þingi,  þegar  málið  var  enn  á  ný  til  umræðu,  þávarmik- 
ill  meiri  hluti  með  því,  þótt  svona  greindi  á  um  leiðir,  og 


tSkirnir]  iÞ«gDskgrMavinaa.  161 

i  þann  meiri  hluta  vantadi  engan  binna  nýtustu  þingmanna 
aÖ  minni  hyggju  og  margra  annara.  Þá  má  og  getaþess, 
.að  flest  merkari  og  áhrifameiri  þjóðblöðin  hafa  verið  m&l- 
inu  fylgjandi,  og  siðaat  en  ekki  sizt  er  það  stórvægilegt 
atriði,  að  margfaldur  meiri  hluti  af  »Ungmennafélögum 
íslands*  er  eindreginn  með  málinu,  einmitt  þeir  mennirnir, 
sem  búast  mætti  við,  að  sumir  hverir  myndu  inna  þegn- 
•skylduvinnuna  af  hendi.  —  Þegar  eg  hefl  hugsað  um  þetta, 
heflr  mér  virst  i  austri  roða  fyrir  nýjum  framfaradegi 
þjóðar  vorrar  og  lande. 

Eins  og  áður  er  sagt,  óttast  eg  ekki  atkvæðagreiðsl- 
una.  Eg  ber  miklu  fremur  kvíðboga  fyrir,  að  mistök  kuuni 
að  verða  á  stofnun  og  framkvæmd  þegnskylduvinnunnar. 
Landstjórn  og  þingi  er  mikill  vandi  á  höndum.  Mál  þetta, 
aem  nefna  má  stórmál,  er  algert  nýmæli.  Alla  reynslu 
vantar  þvi  að  sjálfsögðu.  Sumir  hafa  við  umræður  máls- 
ins  heimtað  rök  og  áætlanir.  En  það  er  eigi  sanngjarnt. 
Reynslan  ein  getur  veitt  slikt,  svo  að  fullnægjandi  sé.  En  ef 
fyrirtækið  er  haflð  með  trú  á  málefnið  og  trausti  til  lands 
•og  þjóðar,  þá  munu  þjóðarhyggindin  og  þjóðarhagaýnin 
færa  það  fljótt  á  réttar  og  farsælar  brautir,  ef  vel- 
vild  og  áhuga  brestur  eigi. 

Þó  að  eg  kenni  mig,  að  vonum,  eigi  mann  til  að  rök- 
;ræða  þetta  mál  og  koma  frara  raeð  ábyggilegar  áætlanir, 
þá  vil  jeg  þó  hreyfa  við  ýmsu,  er  sagt  heflr  verið  opin- 
'berlega  um  málið,  og  einnig  því,  er  merkir  menn  hafa 
l&tið  í  ]jó8  við  mig  um  það. 

Eitt  atriði,  sem  talsvert  heflr  verið  rætt  um,  er,  hve 
lengi  þegnskylduvinnan  á  að  standa  yflr  fyrir  einstakling- 
inn.  Þegar  eg  bar  tillöguna  fyrst  fram  á  alþingi  1903, 
stakk  eg  helst  upp  á  7  — 8  vikum.  Að  sönnu  þótti  mér 
þetta  alt  of  stuttur  timi,  en  eg  þorði  þó  ekki  að  ganga 
lengra.  Hugsaði  eg,  að  þá  yrði  þátttakendum  þegnskyldu- 
vinnunnar  skift  niður  í  þrjá  flokka  yflr  sumarið.  Spar- 
aði  það  um  Vs  af  kostnaði  við  verkstjóra,  starfsmenn, 
tjöld,  áhöld,  verkfæri,  hesta  o.  fl.  Og  svo  var  það  Vi 
iléttara  á  þeim,  er  vinnuna  áttu  að  leysa  af  hendi,  heldur 

11 


162  Þegnskylduvinna.  [Sklrnir 

en  eftir  því,  sem  nú  virðist  almennast  álitið,  að  þegnskyld- 
an  eigi  að  vara,  12  vikur,  fyrir  hvern  nemanda.  En  eftir 
þvi  verður  nemendum  að  eins  skift  í  tvo  flokka  yfir  sum- 
arið.  Eg  vil  eigi  draga  dul  á  það,  að  mér  væri  lengri 
tíminn  mun  kærari,  ef  óhætt  væri  að  spenna  bogann  svo 
hátt,  því  að  á  allan  hátt  væri  svo  mun  meiri  not  að  honum. 
Að  visu  yrði  það  í  mörgura  sumrum  erfitt  á  öllum  nyrðri 
hluta  landsins  að  hafa  þegnskylduvinnu  i  24  vikur.  En' 
þó  að  ótíð  sé  bg  frost  i  jörðu,  má  margt  gera  til  undir- 
búnings  seinni  tiraanum,  svo  sem  fiutninga  á  efni,  grjót- 
upptekt,  sprengingar  og  miklu  fleira,  og  má  þar  til  telja 
likamsæflngar,  fyrirlestra  og  umræðufundi.  En  þegar  ótið' 
hamlar  með  öllu,  þá  fellur  fraraan  af  fyrri  tímanum,  en 
aftan  af  hinum  síðari,  og  eru  þó  þátttakendur  engu  ab 
síður  taldir  að  hafa  að  fuUu  leyst  þegnskylduvinnuna  af 
hendi.  Einnig  gæti  það  komið  til  athugunar  að  hafa 
vinnuskeiðið  að  eins  eitt  yflr  suraarið  á  norðurhluta  lands- 
ins,  er  byrjaði  15. — 20.  raaí. 

Ef  þegnskylduvinnunni  væri  skift  niður  á  tvo  vinnu- 
flokka,  þá  heflr  raér  helzt  hugkværast,  að  fyrri  flokkur 
byrjaði  vinnuna  1.  maí  og  endaði  hana  24.  júh.  En  síð- 
ari  flokkurinn  byrjaði  29.  júlí  og  endaði  vinnuna  20. 
október. 

Eg  býst  við,  að  oft  þurfl,  að  minsta  kosti  einu  sinni 
á  surari,  að  færa  sig  alllangt  til  milli  vinnustöðva,  ef  til 
vill  úr  einu  héraði  í  annað.  Ætla  eg  til  þess  flutnings  og 
svo  athugunar  og  viðgerða  á  verkfærum,  áhöldum  o.  fl. 
4  daga,  milli  þess  er  þegnskylduflokkarnir  starfa. 

Heyrst  hafa  raddir  um  það,  að  12  vikna  tími  væri 
ofstuttur  til  þess  að  æskileg  not  yrðu  að  þegnskylduvinn- 
unni.  En  ef  tirainn  væri  lengdur,  þá  yrði  það  rajög  til- 
flnnanlegt  fyrir  raarga  þátttakendur,  og  mjög  dýrt  fyrir 
landssjóð,  ef  þeir  ættu  allir  að  vinna  samtírais,  því  að  þá 
þyrfti  að  fjölga  verkstjórura  og  öðrum  starfsmönnum  vi5 
þegnskylduvinnuna  um  helraing,  og  að  saraa  skapi  auka 
öll   tæki   til   hennar.    Eg   sleppi   því   að  ræða  meira  um- 


Skfrnir]  ÞegnskyldaTÍnna.  16$^ 

þetta   og   miða   áœtlanir   minar   síðar  við  ails  eigi  lengri 
tíma  en  12  vikur  fyrir  hvem  vinnuflokk. 

Eg  vil  geta  þess  hér,  að  alls  konar  misskilningur  hefir 
koraið  fram  hjá  sumum  með  þegnskylduvinnuna.  Einkum 
kvað  þó  ramt  að  þessu  hjá  einstaka  manni  á  siðastliðnu 
þingi.  Gengu  sumir  að  þvi  vísu,  að  allir  ynnu  samtímis  og 
helzt  á  einum  stað.  En  með  þessu  varð  þegnskylduvinn- 
an  mikið -kostnaðarbákn  fyrir  landssjóð,  og  það  með  öllu 
að  ástæðulausu.  En  svo  »kastaði  tólfunum«,  að  sá  mis- 
gáningur  komst  i  fyrstu  inn  i  neðri  deild,  að  telja  árlega 
til  þegnskylduvinnu  alla,  sem  voru  á  aldrinum  17  ára  til 
25  ára.  Eða  með  öðrum  orðum,  rétta  talan  var  áttfölduð, 
og  köstnaðurinn  þvi  ófyrirsynju  átta  sinnum  hærri  en  vera 
bar.  Á  þenna  hátt  urðu  árleg  útgjöld  landssjóðs  til  þegn- 
skylduvinnunnar  1.400.000  kr.  hjá  háttv.  þingmanni  Dala- 
manna,  það  er  að  segja,  ef  kvenfólk  tæki  einnig  þátt  l 
vinnunni.  En  þegar  búið  er  að  deila  með  8  i  þessa  tölu, 
þá  verður  árlegi  kostnaðurinn  175.000  krónur,  eftir  þeim 
foi*sendum,  sem  þingmaðurinn  bygði  á.  En  fram  hjá  vinnu- 
arðinum  var  gengið. 

Þegar  búið  var  á  þinginu  að  laga  þessa  reiknings- 
meinloku,  hélt  þingmaðurinn  því  þó  fram,  að  þetta  yrði 
kostnaðurinn  fyrsta  ár  þegnskyldunnar,  eins  og  sjálfsagt 
væri  að  kalla  þegar  alla  til  vinnunnar  frá  25  ára  aldri  og 
niður  til  17  ára  aldurs. 

Eg  vil  ekki  tefja  tímann  með  því  að  eyða  fleiri  orð- 
um  að  þessu.  En  i  sambandi  við  þetta  vil  eg  minnast  á 
atriði,  sem  er  athugavert  og  talsverðum  vandkvæðum  bundið. 
En  það  er  það,  að  ætið  sé  talan  sem  jöfnust,  er  tekur  árlega 
þátt  i  þegnskylduvinnunni.  Það  skiftir  landssjóð  miklu  fjár- 
hagslega,  og  einnig  hvað  öllum  áætlunum  við  kemur,  bæði 
að  því  er  veikstjóra  og  aðra  starfsmenn  snertir  og  allan  út- 
búnað  til  þegnskylduvinnunnar.  Meira  skiftir  þó  þátttak- 
endur  að  mega  sem  mestu  ráða  um  það,  hvaða  ár  þeir 
vinna,  og  hvort  vinnutimabilið  þeir  kjósa.  Eg  tel  liklegt^ 
að   skútumenn  og  þeir,   sem  heyskap  stunda,  kjósi  síðara- 


11* 


164  ÞegnskyldaTÍnQa.  [Skirnir 

vinnuskeiðið,  og  einnig  þeir,  sem  ætla  að  gefa  sig  að  síld- 
^rvinnu,  en  svo  fari  það  eftir  atvikura  um  aðra,  neraa 
nárasraenn,  sera  eigi  hafa  nema  3 — 4  raánaða  sumarleyfi. 
Þá  verður  að  taka  á  bæði  vinnuskeiðin,  síðari  hluta 
þess  fyrra  og  fyrri  hluta  hins  síðara.  Að  sjálfsögðu  verð- 
ur  þó  landsstjórnin  að  hafa  óbundnar  hendur  með  skrá- 
setninguna,  eftir  því  sera  þörf  krefur.  En  gæta  ber  henni 
allrar  þeirrar  nærfærni,  sem  unt  er  i  þessu  eín\. 

Ef  þegnskylduvinna  kerast  á,  sera  treysta  verður,  þá 
^etur  eigi  koraið  til  raála  að  kalla  þegar  á  fyrsta  ári  alla 
þá,  sera  eru  24  ára,  svo  að  þeir  náist  i  vinnuna  á  sínu 
25.  ári.  Það  gæti  oft  verið  þeim  óbærilega  bagalegt,  enda 
ranglátt,  að  þeim  veitist  eigi  jafnt  sem  öðrura  þátttakend- 
ura  kostur  á  því  að  velja  ura  aldursár  til  vinnunnar.  Þeg- 
ar  því  þegnskylduvinna  byrjar,  áht  eg  sjálfsagt,  að  allir 
séu  lausir  við  hana,  sem  eru  22  ára  eða  jafnvel  að  rétt- 
ara  sé  að  fara  niður  að  20  ára  aldri,  neraa  raennirnir  af 
fúsura  vilja  bjóði  sig  frara  til  vinnunnar.  Það  skiftir  litlu, 
þótt  menn  þessir  sleppi  frá  þegnskylduvinnu.  En  raiklu 
skiftir  að  sanngjamlega  og  gætilega  sé  af  stað  farið.  Kera- 
ur  þetta  i  veg  fyrir,  að  ofraargir  hrúgíst  að  vinnunni  i 
byrjun,  eða  fjöldaraörgura  yrði  að  neita  um  skrásetningu, 
sem   hvorttveggja   gæti  haft  slæm  eftirköst. 

Þegar  þegnskylduvinnan  er  korain  á  fastar  laggir,  tel 
eg  víst,  að  ekki  verði  það  nema  undantekningar,  að  kalla 
þurfi  menn  til  vinnunnar.  Flestir  raunu  sjálfkrafa  bjóða 
sig  fram  um  og  innan  við  tvitugsaldurinn,  og  flestir  svo 
ungir,  sem  loyft  er.  Á  síðasta  þingi  var  ráðgert  að  hafa 
Aldurstakmarkið  að  neðan  17  ár.  Eg  hafði  í  byrjun  helzt 
hallast  að  því  að  hafa  það  18  ár.  Að  sönnu  raiðaði  eg 
við  16  ár  i  Andvararitgjörð  rainni  1908,  af  því  að  eg  áleit 
það  byrvænlegra.  En  við  það  siðan  að  veita  fjölda  af 
unglingum  eftirtekt,  raeð  þetta  fyrir  augura,  hallast  eg  að 
því,  að  18  ára  aldurstakmarkið  að  neðan  sé  heppilegast, 
þótt  eg  geri  það  eigi  að  kappsraáli. 

Þótt  hagkværat  sé,  að  menn  læri  rétt  vinnubrögð  sem 
yngstir,   og   suraa   geti   skift   raiklu   að   geta  leyst  þegn- 


8kirnit]  Þejj^nskyldavinna.  16& 

skyldiivinnuna  sem  fyrst  af  hendi,  þá  vegur  það  eigi  gegn- 
því,  sem  á  móti  mælir.     Min  reynsla  er  sú,  að  mikill  hluti 

17  ára  pilta  hafi  eigi  það  starfsþol,  sem  heimta  verð- 
ur  i  þegnskylduvinnu.  Hitt  er  þó  verra,  að  á  þeim  aldri 
hafa  margir  enn  svo  sáralitla  eftirtekt  og  athugunargáfu. 
En  á  þessu  aldursskeiði  munar  að  jafnaði  allmiklu  með 
hverju  árinu,  að  þvi  er  andlegan  og  likamlegan  þroska 
snertir.     Eg    álít  þvi  heppilegra  fyrir  flesta  af  nemendum 

18  ára  takmarkið.  Einnig  myndi  það  siður  valda  óánægju' 
hjá  vinnuþiggjendum  og  hjá  þeim  er  verkinu  eiga  að 
Btjórna,  og  skiftir  það  miklu. 

Þvi  var  hreyft  á  siðasta  Alþingi,  og  víðar,  að  þegn- 
skylduvinnan  næði  einnig  til  kvenþjóðarinnar.  Eg  vil 
taka  það  fram,  að  siðán  þegnskyldumálinu  var  fyrst  hreyft,. 
veit  eg  eigi  til  þess,  að  nokkur  kona  hafi  andmælt  því, 
sem  hefir  látið  málið  sig  svo  miklu  skifta,  að  hún  hafi 
hugsað  alvarlega  um  það.  Á  hinn  bóginn  hafa  margar 
verið  þvi  eindregið  fylgjandi.  Og  þær  eru  eigi  svo  fáar, 
sem  hafa  látið  það  i  Ijós  við  mig,  að  þær  vildu  og  teldu 
það  sjálfsagt,  að  þegnskylduvinnan  næði  einnig  til  kven- 
fólksÍDS.  Eg  tel  því  vist,  að  frá  þeirri  hlið  eigi  málefni 
þetta  eindregis  fylgis  að  vænta  við  atkvæðagreiðsluna.  Er 
mér  það  þvi  meira  gleðiefni,  vegna  þess,  að  þegnskyldu- 
vinnan  er  hið  fyrsta  alþjóðarmál.  er  konur  greiða  atkvæði 
um  eftir  að  þær  hafa  öðlast  kosningarrétt  og  kjörgengi  til 
Alþingis.  Er  það  góðs  viti,  ef  sú  atkvæðagreiðsla  getur 
orðið  þeim  til  sóma  og  landinu  til  farsældar. 

Að  þessu  Binni  vil  eg  eigi  fara  langt  út  í  þetta  atriði, 
þvi  að  eg  álit,  að  kvenþjóðin  eigi  sjálf  sem  mest  að  ræða 
það.  Þó  vil  eg  skýra  frá  aðaldráttunum,  sem  eg  hefi 
hugsað  mér,  en  þeir  eru  þessir:  I  byrjuninni  séu  það  ein- 
ungis  karlmenn,  er  taki  þátt  i  þegnskylduvinnunni,  en 
lánist  tilraunin  vel  og  sé  líkleg  til  þjóðþrifa,  þá  verði  hún 
einnig  látin  ná  sem  fyrst  til  kvenþjóðarinnar.  Stefnan 
eða  markmiðið  sé  hið  sama,  en  fyrirkomulagið  að  ýmsu 
frábrugðið.  Konur  vinni  einkum  að  skóggræðslu,  garð- 
yrkju,    blómrœkt   og    þeim   störfum,   sem  algengast  muni 


166  Þegnskylduvinna.  [Skirnir 

«nerta  lífsstöðu  þeirra  framvegis.  Og  sökum  þess  að  kven- 
fólk  er  að  jafnaði  mun  bráðþroskaðra,  bæði  andlega  og 
líkamlega,  en  karlmenn,  og  stofnar  einnig  að  jafnaði  hjú- 
skap  og  búskap  yngra  en  þeir,  þá  er  bæði  rétt  og  sann- 
gjarnt,  að  aldurstakmark  fyrir  þær  sé  tveim  úrum  lægra, 
€ða  frá  16—23  ára. 

Það  hefir  allmikið  verið  rætt  um  það,  hve  nauðsyn- 
legt  væri  að  stofna  húsmæðraskóla  i  sveit.  Mér  hcfir  aldr- 
ei  dulist,  hve  mikilvægt  það  væri,  að  1  cöa  2  vel  full- 
komnir  húsmæðraskólar  væru  á  landinu.  Stæðu  þeir  i 
sveit  og  væru  reknir  með  allstóru  búi,  lærðu  konur  þar 
til  allra  þeirra  starta,  er  æskja  verður,  að  hver  kona  kunni 
og  skilji,  til  þess  að  geta  verið  góð  og  myndarleg  hús- 
freyja  á  fullkomnu  heimili,  hvort  sem  það  er  i  sveit,  sjávar- 
þorpum  eða  kaupstööura.  Á  shkum  skólum  gæti  margt 
kvenna  leyst  af  hendi  þegnskyldu  sína. 

í  sambandi  við  þetta  má  geta  þess,  að  ef  þegnskyldu- 
vinnan  kemst  á,  verður  að  vera  ein  föst  aðalstöð  í  land- 
inu  eða  þegnskylduskóli,  er  undirbúi  kennara  og  verk- 
stjóra  við  þegnskylduvinnuna.  Þann  skóla  væri  æski- 
legt,  að  flestir  þeir  sæktu,  er  i  þegnskylduvinnu  sköruðu 
fram  úr  öðrum  með  stjórnsemi,  hagvirkni  og  allan  mynd- 
arskap.  Þyrfti  þá  ekki  að  bera  kviðboga  fyrir  því,  að 
eigi  fengjust  bráðlega  nægilega  margir  og  góðir  kennarar 
og  verkstjórar  til  þegnskylduvinnunnar,  heldur  og  einnig 
góðir  starfsmenn  á  ýmsum  öðrum  mikilvægum  svæðum  i 
þjóðfélaginu.  Við  þenna  skóla  væru  einnig  framleiddar 
og  ræktaðar  til  útplöntunar  allar  þær  jurta-  og  trjáteg- 
undir,  sem  ætla  má,  að  geti  orðið  til  gagns  og  prýðis  hér 
á  landi.  Skóli  þessi  þyrfti  að  vera  i  sveit,  en  þó  eigi 
langt  frá  góðum  hafnarstað  vegna  aðttutninga  til  hans,  og 
fráflutnings  á  útgræðslu-tegundum  og  öðrum  afurðum. 
Einnig  skiftir  miklu,  að  sem  flestum  geti  veizt  kostur  á  að 
kynnast  skólanum  og  framkvæmdum  hans. 

Mjög  hagkværat  álit  eg  að  skóli  þessi  stæði  í  sam- 
bandi  við  aðal-húsmæðraskóla  landsins.  Fyrir  þá  báða 
■er   sameiginlegt  alt,  sem  lýtur  að  skóggræðslu,  garðyrkju 


iSkirDÍf]  Þegnskyldavinna.  lCf 

•og  blómrœkt.  Enn  fremur  margt,  er  heyrir  til  undirbún- 
ing8  undir  kenslu  og  verkstjórn  við  þegnskylduvinnuna, 
þvi  að  eg  álit  réttast  og  farsælast,  að  konur  s^rni  sem 
mest  sjálfar  allri  þegnskylduvinnu  kvenna.  Einnig  vœri 
'það  ekki  bvo  fátt  af  hinum  bóklegu  námsgreinum,  er  sam- 
•eiginlegt  yrði.  Og  mikiU  kostur  er  það  við  húsmæðra- 
skóla,  að  hann  hafi  sem  mest  störf  og  framkvæmdir  af 
höndum  að  inna. 

Að  þessu  ainni  áht  eg  árangurslaust  að  ræða  nánar 
nim  fyrirkomulag  þessa  skóla,  rekstur  hans  og  kostnað  við 
ihann. 


Nú  kem  eg  að  þvl  atriði,  sem  mun  valda  mestum 
ágreiningi  og  verða  aðal-þrætueplið  i  þessu  efni,  en  það 
•er  um  fyrirkomulag  þegnskylduvinnunnar.  Um  þetta 
hafa  komið  fram  allskiftar  skoðanir.  Vilja  sumir,  að  þegn- 
skyldan  sé  einnig  skattur,  er  lagður  verði  á  hina  yngri  menn, 
sem  eru  að  mestu  eða  öUu  lausir  við  opinber  gjöld,  og  að 
landið  hafi  heunar  full  not  þegar  í  stað  með  vegavinnu 
og  öðrum  framkvæmdum,  er  þegar  þarf  að  starfa 
að.  í  sjálfu  sér  virðist  ekki  hægt  að  skoða  þetta  rang- 
látt  né  óeðlilegt.  Og  þann  raikla  kost  hefir  það,  að  kostn- 
-aður  fyrir  landssjóð  við  þegnskylduvinnuna  verður  minst- 
ur  á  þann  hátt  og  auðsær  arður  í  aðra  hönd,  um  leið  og 
•unnið  er. 

En  þrátt  fyrir  þessa  auðsæu  kosti  get  eg  þó  eigi 
nema  að  litlu  leyti  hallast  að  þessari  stefnu.  Þegar  frá 
byrjun  hneigðist  eg  að  þvi,  að  við  þegnskylduvinnu 
«tti  að  leggja  meiri  áherzlu  á,  að  hún  væri  verklegur 
iýðskóli  og  veitti  þátttakendum  ánægju  og  meiri  menning- 
arbrag  og  félagsskapar.  Auðvitað  átti  einnig  að  hafa 
hagnaðarhliðina  fyrir  augum,  en  þó  einkum  fyrir  fram- 
tíðina  með  frjósamari,  arðvænlegri  og  fegurri  lendum.  Og 
þvi  meira,  sem  eg  hefi  hugsað  málið,  þess  sannfærðari  hefl 
eg  orðið  um  það,  að  þessi  stefna  sé  miklu  réttari  gagn- 
vart     þátttakendum      og    þeim     hagkvæmari.      Einnig 


168  Þegnskyldavinna.  [Skirnir 

að   það  verði  giftudrýgra  fyrir  þjóðarheildina,  og  að  með' 
framtiðinni  verði  það  blessunarrikara  fyrir  landið. 

Engír  hér  á  landi  hafa  jafn  lengi  og  stöðugt  haft 
þetta  málefni  til  meðferðar  sem  »Ungmennafélögíslands«.. 
Hefir  mikiU  meiri  hluti  félagsmanna  verið  þvi  fastlega 
fylgjandi.  Blað  þeirra,  »Skinfaxi«,  hefir  og  stöðugt  stutt 
málið,  og  á  siðastliðnu  vori  skrifar  Sigurður  magister 
Guðmundsson  mjög  Ijósar  og  skynsamar  greinar  um  það.- 
Mér  heflr  stöðugt  virst,  að  skoðanir  »Ungmennafélaganna« 
um  það,  hvert  markmið  þegnskylduvinnunnar  ætti  að^ 
vera,  féllu  að  mestu  saman  við  þær  skoðanir,  sera  eg  hefi 
haft  á  því  frá  öndverðu.  Tel  eg  því  víst,  að  það  væri 
mikill  vonarsviftir  fvrir  ungmenni  landsins,  ef  þegnskyld- 
an  ætti  einungis  að  vera  vinnuskattur  á  þau,  þótt  eg 
viti,  að  margir  vilji  fúslega  offra  þriggja  mánaða  vinna 
sinni  fyrir  ættjörðina,  við  störf,  er  nauðsynlega  þurfa  að 
framkvæmast  hið  a  1 1  r  a  fyrsta. 

En  skyldi  svo  fara,  að  viðþegnskylduvinnuna  værieink- 
um  lögð  áherzla  á  það,  að  hún|væri  vinnuskattur,  þá  mætti 
það  þó  eigi  bregðast,  að  þeirri  hugsjón  væri  fylgt,  að  dag- 
leg  vinna  stæði  aðeins  yflr  i  8  stundir.  »Áherzla  einkum 
lögð  á  reglubundna  stjórn  og  lipra  tilsögn,  hagkvæm 
verkfæri,  rétt  handtök,  góða  ástundun  og  hæfilegan  rösk- 
leika. 

»Til  likamsæflnga  gangi  tvær  stundir  daglega. 

Til  hreinlætis  og  þjónustubragða  gangi  ein  stund,  undir 
nánu  eftirliti  og  tilsögn  kennara. 

Til  fyrirlestra  og  umræðu  um  það,  sem  kent  er,  gangi 
ein  stund.  Áherzla  einkum  lögð  á  aflfræði,  útskýring  &. 
verkfærum,  um  þrifnað  og  aðra  háttsemi. 

Til  borðhalds  og  frjálsra  afnota  gangi  4  stundir. 

Svefn  8  stundir«*). 

En  þótt  þessu  væri  fylgt  við  þegnskylduvinnuna,  þá 
má  samt  óttast,  að  margir  gengju  nauðugir  til  hennar,  ef 


')  Það    sem   hér   er  innan  tilvitnanarmerkja,  er  tekíö  úr  Andvara— 
ritgerð  minni  1908  am  þegnskylduvinnu. 


Sklrnir]  Þegoskylduvinna.  169" 

hún  vœri  aðallega  vinnuskattur,  og  notin  þvi  rainni  af 
henni  fyrir  þátttakendur  og  vinnuþiggjandann  en  æski- 
legt  vœri.  8vo  væru  þarna  unnin  verk,  sem  framkværad 
væru  engu  að  síður.  En  með  hinni  stefnunni  væri  eink- 
ura  unnið  að  þeira  störfum,  er  annars  myndu  að  nokkru 
eða  öllu  falla  i  útideyðu  og  vanrækslu,  en  eru  þó  engu 
að  síður  bráðnauðsynleg  til  að  bæta  og  prýða  landið  og 
gera  það  byggilegra.  Eg  fylgi  þeirri  stefnu  þvi  við  þær 
lauslegu   áætlanir,   sem    ec:   reyni   að   setja   hér  fram  og 

Eg  hefi  heyrt  menn  setja  fram  þær  spurningar,  hvort 
til  nokkurs  væri  að  yrkja  land,  neraa  nægur  áburður  væri 
fyrir  hendi,  og  hvort  verkefni  myndi  eigi  bráðlega  þrjóta. 

Verkefnið  er  óþrjótandi,  og  svo  viðhaldið  á  þvi,  sem 
komið  verður  i  framkvæmd.  Til  að  afgirða  lönd,  grisja 
skógarleifar  og  jafnvel  til  að  græða  út  skóg  þarf  eigi 
áburð.  Og  árnar  hafa  flutt  frá  ómunatið  ógrynni  af  áburði 
árlega  til  sævar.  Hér  eru  viðáttumikil  lönd,  er  þurfa  i 
félagsskap  að  takast  til  áveitu  og  fr  amræzlu.  Þá  eru  hér 
og  þar  til  sveita  og  afrétta  afarstór  svæði,  sera  eru 
óræktarflónr  að  litlu  eða  engu  nýtir.  Og  þótt  svo  hagi^ 
til,  að  eigi  sé  hægt  að  rækta  þá  með  áveitu,  raætti  þó  á- 
nokkrum  árum  gera  þá  að  góðum  beitilöndum.  En  með 
vaxandi  fólksfjölda  og  velmegun,  sera  allir  treysta  s'i,  eykst 
búfjárstofninn  rajög,  er  heimtar  aukin  og  endurbætt  beiti- 
lönd.  Má  það  i  stórfeldum  stil  á  þennan  hátt,  og  með- 
jurtafærslu  og  útgræðslu  mætti  og  nokkuð  stuðla  að  þessu. 
Til  eru  héruð,  þar  sera  með  öllu  vanta  ýrasar  nytjajurtir, 
sera  virðast  þó  vel  geta  þróast  þar,  ef  þær  væru  inn- 
fluttar  eða  sáð  til  þeiira  í  þessu  sambandi  detta  mér  i 
hug  Hnappadalshraunin.  Þau  virðast  yfirleitt  mjög  ófrjó. 
En  einkennilegt  þótti  raér,  hve  viða  voru  þar  reyniviðar- 
angar  og  einir.  Sennilegast  er,  að  fuglar  hafi  flutt  fræin. 
En  hve  mikið  mætti  flýta  fyrir  endurbót  beitilandannay 
ef  mennirnir  hjálpuðu  einnig  við  það,  að  flytja  til  fræin, 
hverrar  tegundar  sem  væru,  ef  hugkvæm  eru  fyrir  þann 
og  þann  staðinn.  Og  svona  má  taka  einn  blettinn  af 
ððrum  i  öllum  fjórðungum  landsins. 


170  Þegnskylduvinna,  [Skirnir 

Eg  veit,  að  til  þess  að  plægja  og  yrkja  lönd  i  stórum 
stil  til  grasræktar  og  garðræktar,  þarf  áburð.  En  bæði  er 
það,  að  hann  er  viðast  ver  hirtur  en  vera  ætti,  og  margt 
látið  óhirt,  sem  nota  mætti.  Þar  sem  létt  er  með  að- 
flutninga,  gæti  og  verið  hagur  að  því,  að  drýgja  fyrir 
sér  með  erlendum  áburði  Það  virðist  heldur  ekki  óhæfa 
að  benda  til  þess,  að  skeð  gæti,  að  timarnir  færu  að 
styttast,  er  líða  til  þess,  að  vér  förum  að  nota  fossana  til 
að  vinna  áburð  úr  loftinu;  því  að  það  hefir  reynst  ííorð- 
mönnum  mjög  arðvænlegt. 

En  ef  áhugi  og  framkvæmd  fengist  á  þvi,  að  nota 
vatnið  eins  og  má  til  jarðræktar,  þá  framleiddist  af  þvi 
fóðri  ómetanlega  mikill  áburður  á  þá  staði,  sem  vatni 
verður  eigi  við  komið  til  ræktunar.  Eg  er  eigi  svo  kunn- 
ugur  hér  á  Suðurlandi,  að  eg  vilji  ræða  ura  þær  stórfeldu 
endurbætur,  sem  víða  væri  hægt  að  gera  með  vatninu, 
og  hagkvæmt  væri  að  þegnskyldan  ynni  að.  En  á  Norð- 
urlandi  er  eg  víða  allkunnugur,  og  hefi  séð,  hve  mikil- 
væg  þegnskylduvinnan  gæti  víða  orðið  fyrir  þann  lands- 
hluta.  Eg  vil  hér  að  eins  benda  til  Skagafjarðar.  Frá 
Vindheimabrekkum  og  nær  gegnt  þeim  að  austan  og  lang- 
drægt  til  sævar  mætti  leggja  alt  láglendið  undir  vatns- 
rækt.  En  mestöll  vatnsleiðsla  og  framræzla  þar  þarf  að 
leggjast  í  fjelagsskap,  og  hagar  því  vel  fyrir  þegnskyldu- 
vinnu.  Þetta  áveitusvæði  er  svo  viðáttumikið,  að  annað 
eins  er  ekki  til  hér  á  landi  nema  sunnanlands  austan- 
fjalls.  Væri  þetta  mikla  land  alt  hagnýtt  á  réttan  hátt, 
er  ómögulegt  að  renna  grun  að,  hve  marga  tugi  þús- 
unda  hesta  það  myndi  veita  árlega  af  ágætu  heyi  fram  yfir 
það,  sem  það  veitir  nú,  og  hve  mikið  land  mætti  rækta 
með  þeim  áburði,  sem  það  hey  framleiddi.  Meðal  annars 
má  nefna  landsvæði  »vestan  vatna«,  nálægt  15  km.  á 
lengd.  Þar  er  rennislétt  votengi  frá  Vatnabökkum  og  upp 
að  Langholtinu.  Um  breidd  þori  eg  ekki  að  segja  neitt 
nákvæmt;  en  víðast  mun  hún  vera  3 — 4  km.  Ofan  við 
þetta  votlendisflæmi  standa  býlin  austan  á  Langholtinu. 
En   þar   er  víðast  vel  fallið  til  túnræktar.    Þar  vestur  af 


dikiniir]  ÞegDskylduvinDa.  171 

XADgholtinu    eru    beitilönd.     Væru    nú    þessar   votlendur 

Æcttar    í    rétta    rækt    með   áveitum   og   framræzlu,  og  sá 

áburður,   er   framleiddist   af   heyinu   þaðan,   ásamt   þeim 

Aburði,  er  taðan  framleiddi,    notaður    til    grasræktar,    þ& 

mætti   telja   það   góð   býli  A  þcssu  svæði,  er  hefðu  300 — 

400    m.    breiða    landspildu.    Frá   Sauðárkróki    liggur  ak- 

brautin    suður   austan   á  Langholtinu.    Stæðu  býlin  fram 

með   henni.    En    á    veturna   er  vegurinn  sjálflagður  eftir 

•sléttum    ísunum    fyrir  neðan.     Að  sönnu  yrði  þröngt  með 

l)eitilönd.     En  þó  að  kýr  gengju  meiri  hluta  sumars  i  af- 

^rðingum   á  ræktuðu  landi,   þá  ætti  engu  að  siður  hvert 

býli  að  fá  í  meðalári  1000—2000  hesta,    100  kilógramma, 

-af   heyi,    er   alt  væri  af  ræktuðu  landi,    annaðhvort   með 

vatni  eða  vanalegum  áburði. 

Þó  að  eg  taki  þetta  sem  dæmi,  má  viða,  bæði  á  Skaga- 
fjarðarláglendinu  og  ýmsum  öðrum  stöðum,  endurbæta  á 
avipaðan  hátt,  þegar  landið  verður  tekið  til  likrar  rækt- 
unar  og  algeng  er  í  öðrum  menningarlöndum. 

En  hvað  ætlast  menn  til,  að  vér  stöndum  lengi  og 
horfum  á  ræktunarleysi  landsins  og  amlóðahátt  vorn  gagn- 
vart  þvi?  Og  enn  fremur  horfa  á  þá  litlu  bletti,  sem  end- 
urbættir  eru  hér  og  þar,  skemmast  og  jafnvel  eyðileggjast 
með  öllu  fyrir  vanþekkingu,  vanrækslu  og  trassaskap? 
Eða  eigum  vér  i  makindum  að  bíða  eftir  landsföðurlegri 
umhyggju  og  framkvæmduro  andstæðinga  þegnskyldu- 
vinnunnar  ? 

Viða  i  öðrum  löndum  hagar  oft  svo  til,  eins  og  t.  d. 
nú,  að  þegnskylduvinnan  gengur  til  þess  að  drepa  bræð- 
ur  sina  og  eyðileggja  löndin  og  mannvirkin  og  leiða 
hörmungar  yfir  þjóðirnar.  En  i  stað  þessa  á  þegnskyldu- 
vinnan  hjá  oss  að  ráðast  á  víðáttumikil  landflæmi  og 
rœkta  þau  eins  og  siðaðri  þjóð  er  samboðið.  Láta  plóg- 
inn  brjóta  jörðina  í  tiin  og  matjurtareiti ;  leggja  skurði  til 
áveitu  og  afræzlu;  hlaða  örug:gar  stíflur  og  leggja  brýr 
og  vegi  eftir  þvi,  sem  störf  og  not  þcgnskylduvinnunnar 
krefja;  græða  út  skóga  og  leggja  blómreiti;  og  yfirleitt 
^era   alt,   sem    menningin  krefur,  að  gert  sé  fyrir  landið. 


172  Þegnskylduvinna.  [Skirnir- 

svo  að  það  sé  vel  byggilegt  siðraðri  þjóð.  En  þetta  nasst 
víða  eigi  neraa  með  stórfeldum  félagsskap  og  krafti.  Fæ 
eg  tæplega  séð  aðrar^  leiðir  vænlegri  og  heppilegri  til 
framkvæmda  í  þessa  átt   en    þegnskylduvinnuna. 

Þá  má  eigi  ganga  fram  hjá  því,  að  sumir  hafa  talið 
það  óhæfu  að  ætlast  til  þess,  að  sjómenn  væru  teknir  l- 
þegnskylduvinnu.  En  margt  getur  orðið  til  þess,  að  menn 
vilji  hætta  sjómensku,  að  heilsan  leyfi  eigi  annað,  en  sá 
hinn  sami  kunni  að  geta  stundað  landvinnu.  Enginn  veit, 
hvað  fyrir  kann  að  koma  á  langri  leið,  og  ætíð  er  betra 
að  kunna  það,  sem  þarft  er,  en  kunna  eigi.  Spekingur- 
inn  Benjamin  Franklin  lætur  Rikharð  hinn  snauða  segja: 
»Sá,  sem  kann  verknað,  hann  á  býsna  fjárstofn,  og  sá,. 
sem  hefir  atvinnuveg,  hann  hefir  heiðarlegt  embætti  o^ 
arðvænt«. 

Nokkuð  almennt  má  það  teljast  hér  á  landi,  að  menn 
stundi  vinnu  bæði  til  lands  og  sjávar.  Einnig  eru  það 
ekki  fáir  sjómenn,  er  eiga  eða  hafa  ráð  yfir  land- 
spildu  til  ræktunar.  Enn  fremur  verður  að  gæta  þess,  a5 
ef  skútumenn  taka  siðara  vinnuskeið  sumarsins,  eins  og 
sjálfsagt  virðist,  þá  er  það  algengast,  að  þeir  missa  eigi 
nema  mánaðartíma  eða  liðlega  það  frá  skútuvinnunni.  — 
Og  þetta  er  að  eins  eitt  sumar  af  æfinni.  En  á  botn- 
vörpungum  munu  þeir  eigi  vera  tiltölulega  margir,  sem 
eru  innan  við  tvítugt.  —  Og  ef  skólaskipið  fengist,  sem 
treysta  verður,  þá  myndu  margir  sjómenn  geta  int  þegn- 
skylduvinnu  sina  af  hendi  á  þvi.  Enn  fremur  er  nú  far- 
ið  að  ræða  um,  að  bæjarfélög  geri  út  skip  til  veiða.  Kæm- 
ist  það  á,  ætti  að  vanda  þar  sem  best  til  alls,  svo  að  sjó- 
menn  gætu  á  þeim  skipum  leyst  af  hendi  þegnskylduv.  sina. 


Það    er   athugavert,    en  þó  i  raun  og  veru  mjög  svo- 
náttúrlegt,    að    tiltölulega  eru  þeir  margir  af  andmælend- 
um  þegnskylduvinnunnar,  sem  vegna  atvikanna  hafa  aldrei 
lært  neitt  til  verka,  og  aldrei  tekið  neinn  verulegan  þátt 
i  þeim,  hvorki  hér  né  erlendis.     Þó  leyfa  þeir  sér  að  tala- 
um  þetta  mál,  sem  þeir  vitanlega  bera  ekkert  skynbragí^- 


:Skirnir]  ÞegDskylduvinDa.  178 

á,  og  dœraa  um  stundvísi,  reglusemi  við  störf  og  verklega 
kunnáttu  manna  hér,  samanborið  við  það  sem  tíðkast  er- 
lendis.  En  þetta  er  »nýmóðin8«  íslenzkubragur,  sera  farið 
er  að  tíðka  á  Alþingi  sem  annarstaðar. 

Mikið  heflr  verið  rætt  um  það  samband,  er  eg  hefl 
sett  þegnskylduvinnuna  i  við  landvarnar-  eða  heræfinga- 
skylduna,  og  hefir  það  hneykslað  suma.  Enn  freraur  segir 
Einar  garðyrkjufræðingur  Helgason  i  3.  tölublaði  XI.  árg. 
Lögréttu,  að  mér  sé  i  þessu  efni  hermenskubragurinn  hjart- 
.ans  mál. 

I»að  virðist  því  eigi  fjarri  lagi  að  athuga,  hvað  vald- 
ið  hefir  þessu  mikla  uratali  og  hneykslunura.  Ástæðan  er 
einungis  sú,  að  i  Andvararitgerðinni  ura  þegnskylduvinnu 
1908  segi  eg,  að  þegnskylduvinnan  sé  sraávægileg 
fóm  til  landsins  saraanborið  við  það,  sem  aðrar  þjóðir 
offra  sinum  ættlöndum  með  landvarnaiskyldunni  og  öllu 
þvl,  er  af  bardögura  leiði,  þegar  til  þeirra  reki.  —  En 
p&b  er  ekki  einungis,  að  einstaklingarnir  hafi  þungar  byrð- 
-ar  af  þessu,  heldur  bera  einnig  rikissjóðirnir  afskapa 
byrðar  af  því.  Líka  sagði  eg  í  ritgerðinni  það,  sera  hér 
verður  tekið  orðrétt  upp  og  hljóðar  þannig:  »Að  þeir, 
flem  vinnunni  stjórna,  geti  kent  hana  vel,  og  stjórni  eftir 
íöstum,  ákveðnum  reglum,  líkt  og  á  sér  stað  við  heræf- 
ingar  í  Danmörku*. 

»En  raeð  þessu  er  auðvitað  einungis  meint,  að  jafn- 
föstura  reglura  sé  fylgt  með  8 1  u  n  d  V  i  s  i,  hlýðni,  stjórn- 
serai,  háttprýði,  reglusemi,  hreinlæti,  ogað 
réttum  handtökum  og  hreyfingum  sé  beitt  við 
starfið.  Enn  freraur  að  svipuðura  reglura  væri  fylgt  raeð 
vanheila  eða  fatlaða  raenn  raeð  undantekningu  frá  þegn- 
skyldu  vinnunni* . 

Þetta  er  nú  alt  og  surat. 

Að  eg  benti  til  heræfinga  Dana  var  sökura  þess,  að 
þœr  voru  hinar  einu,  er  eg  þekti  dálitið  af  eigin  sjón,  og 
vissi  að  Danir  stjórnuðu  þeira  mannúðlega.  Hefði  eg  til- 
nefnt  Þjóðverja,  myndi  það  hafa  þótt  ganga  guðlasti  næst, 
Bvo  illræmdir  voru  þeir  þá  fyrir  harðneskju  sina  við  her- 


It4  Þegnskylduvinna.  [Sklrnir 

æfingar,  þótt  allur  heimurinn  dái  þá  nú  fyrir  hermensku 
og  dugnað.  Mér  heflr  skilist  á  sumum,  að  heræflngarnar 
væru  að  eins  skemtilegar  líkamsæflngar,  sem  alls  eigi 
mætti  að  nokkru  leyti  bera  saman  við  þegnskylduvinnuna 
eða  þrælavinnuna,  er  sumir  nefna  svo.  En  þetta  er  hinn 
mesti  misskilningur.  Störfln  eru  mörg  og  margvísleg. 
Yfirleitt  eru  heræflngar  mjög  erflðar.  Aðaláherzlan  er 
lögð  á  dugnað  og  þoi,  samtök  og  hlýðni.  Halda  menn  t. 
d.,  ef  lítið  væri  annað  lært  en  ganga,  hoppa  og  snúa  sér 
við,  axla  og  hvila  og  fleira  þvi  um  líkt,  að  herir,  sem 
skifta  hundruðum  þúsunda,  gætu  komisi  með  góðri  reglu 
áfram  yflr  torfærur  með  fallbyssur  og  óhemju  alla  af  öðr- 
um  hergögnum  og  flutningi  og  eyðileggja  alt  fram  undan,. 
og  bæta  það  svo  jafnóðum  upp  á  eftir  sér,  og  fleira  þvi 
um  líkt. 

Það  er  óhætt  að  segja,  að  heræflngarnar  þýzku  hafa 
verið  harður,  en  fullkomiun  verklegur  skóli,  en  ekkert 
barnaglingur. 

Lika  má  benda  til  þess,  að  við  heræflngar  nýliðanna 
á  Englandi  síðastliðið  sumar  gengu  um  ^m  hlutar  af  starf- 
inu  til  moksturs,  þvi  að  nú  skiftir  svo  afarmiklu,  að  hægt 
sé  að  koma  upp  skotgröfum  í  flughasti. 

Ættjarðarást •  og  fómfýsi  Þjóðverja  er  viðbrugðið.  Þ6 
heflr  hvilt  á  þeim  þessi  þunga  og  harða  þegnskylduvinna,. 
eða  það  er  að  segja  heræflngaskyldan.  Margir  hafa  þó 
gengið  nauðugir  til  hennar  og  ófúsir  lagt  út  i  stríðið,  sem 
nú  stendur  yflr.  En  þeir  leggja  ekki  hatur  á  ættjörð  sina 
fyrir  það.  Þó  halda  sumir  andstæðingar  þegnskylduvinn- 
unnar,  að  menn  mundu  fyllast  ilsku  og  úlfúðar  til  lands- 
ins,  ef  þeir  skyldu  þurfa  að  offra  nokkrum  vikum  til  þess^ 
að  temja  sér  hagkvæm  vinnubrögð  og  stuðla  að  ræktun 
þess. 

En  vér  erum  íslendingar  og  því  konungbornir,  segja 
sumir,  en  ekki  þrælbornir. 

Loks  má  geta  þess,  að  i  þeim  löndum,  þar  sem  her- 
æflngaskyldan  er  ekki  lögboðin  og  menn  bjóða  sig^ 
fram   sem    friliða,    þá  er  alt    frelsið    falið    i    framboðinu. 


Skirnir]  Þegnekyldnvinna.  175- 

Úr  þvl  er  frjálsræðið  farið.  Ekkert  gildir  þá  nema  bl4- 
ber  hlýðnin,  þótt  ganga  verði  beint  á  móti  byssukjöftun- 
um  út  i  dauðann. 

Til  þegnskylduvinnu  munu  nær  allir  bjóða  sig  friviljug- 
lega  fram  yngri  en  þeir  eru  kallaðir;  því  að  rétt  álít  eg 
að  kalla  menn  eigi  fyr  en  23  ára.  En  til  þess  tíma  hafl 
þeir  um  frjálst  að  velja,  nær  þeir  vinna,  að  svo  miklu 
leyti  sem  unt  er.  En  komið  getur  fyrir,  að  neita  verði 
mönnum  úr  yngstu  deild  viðtöku,  þegar  svo  ber  við,  að 
fleiri  bjóða  sig  fram  en  hægt  er  að  taka  á  móti.  En  þá, 
sem  eigi  hafa  leyst  þegnskylduvinnuna  af  hendi  23  ára, 
verður  að  kalla  eftir  svipuðum  reglum  og  algengastar  eru 
1  þeim  löndum,  sem  landvarnarskyldu  hafa,  þegar  menn 
eru  kallaðir  til  heræflnga. 

Þegar  striðinu,  er  nú  stendur  yflr,  linnir,  og  friður 
verður  saminn,  þá  má  búast  við,  að  svo  verði  hugsunar- 
hætti  þjóðanna  farið  og  um  hnúta  búið,  að  til  margra  ára 
þurfl  ekki  að  óttast  allsherjar  Evrópustrið.  En  þrátt  fyrir 
það  mun  fjöldi  hinna  vitrustu  manna  eigi  vilja  hætta  við 
landvarnarskylduna,  af  þvi  að  þeir  telja  hana  einna  við- 
tækasta  og  áhrifamesta  uppeldisstofnun  þjóðanna.  En  nú 
mun  hún  leiðast  á  nýjar  brautir,  Nú  eru  »borgirnar 
hrundar  og  löndin  auð«  og  rikisskuldirnar  og  skattarnir 
nista  alt  undir  heljarfargi  sinu.  Landvörnin  mun  þá 
snúast  upp  i  þegnskylduvinnu  til  að  endurreisa  mann- 
virkin,  rækta  löndin.  og  græða  sárin,  er  djöfulæði  hem- 
aðarins  heflr  bakað  þjóðunum.  Það  mun  enginn  efl  á  því, 
að  það  liða  eigi  langir  timar,  unz  þegnskylduvinna  kemst 
á  i  sumum  löndum  með  Hku  sniði  og  gert  er  ráð  fyrir 
hér  á  landi,  nema  hvað  kraflst  verður  lengri  tíma. 

Við  næstu  kosningar  verður  lagt  fyrir  kjósendur,  hvort 
vér  megum  hafa  sæmd  af  þvi  að  vera  hinir  fyrstu  með 
þegnskylduvinnu,  eða  hvort  vér  eigum  að  biða  eftir  öðruna 
þjóðum  með  hana,  til  þess  að  geta  apað  oss  eftir  þeim, 
eins  og  svo  vanalegt  er  með  flest. 

í  sambandi  við  þetta  leyfl  eg  mér  að  tilfœra  dálitinn 
kafla  úr  bók  Guðm.  dr.  phil.  Finnbogasonar,  »Vit  og  strit*^ 


176  Þegnskylduvinna.  [Skirnir. 

Bann  segir:  »Það  er  nógu  gaman,  að  árið  1910,  eða  7 
árum  eftir  að  Hermann  Jónasson  flutti  tillöguna  um  þegn- 
flkylduvinnu  á  Alþingi  íslendinga,  ritaði  hinn  ágæti  ame- 
ríski  heimspekingur  William  James  grein,  aem  heitir 
»Moral  equivalent  of  war«.  Hún  er  um  það,  hvað  koma 
.œtti  1  stað  hermenskunnar,  til  að  varðveita  með  þjóðun- 
um  þær  dygðir,  sem  herþjónustan  hefir  alið:  hugprýði, 
harðfengi,  fórnfýsi  og  hlýðni,  en  þær  telur  James  klett- 
inn,  sem  ríkin  verði  á  að  standa.  Og  ráðið  til  að  halda 
])essum  dygðum  við,  þegar  herskapurinn  hverfur,  heldur 
hann  að  sé  —  þegnskylduvinna.  James  segir 
.meðal  annars: 

»Það  er  engin  ástæða  til  að  gremjast  yfir  því,  að  líflð 
er  hart,  að  menn  verða  að  strita  og  þola  sársauka.  Hnetti 
vorum  er  nú  einu  sinni  svo  háttað,  og  vér  getum  þolað 
það.  En  að  svo  margir  menn,  fyrir  það  eitt,  hvernig 
fæðing  þeirra  og  aðstaða  hefir  atvikast,  skuli  neyddir  til 
að  lifa  lífi,  sem  er  ekkert  annað  en  strit  og  stríð  og 
harðrétti  og  læging,  skuli  e  n  g  a  frístund  hafa,  þar  sem 
.aðrir,  engu  rétthærri  frá  náttúrunnar  hendi,  fá  aldrei  að 
Bmakka  minstu  vitund  af  þessu  lifsstríði,  —  það  getur 
vakið  gremju  í  hugsandi  sálum.  Ef  til  vill  fer  svo  að 
lokum,  að  oss  þykir  öllum  skömm  að  því,  að  sumir  af 
oss  hafi  ekkert  nema  stríðið  eitt,  og  aðrir  ekkert 
iinnað  en  dáðlaust  hóglífi.  Ef  nú  —  og  þarna 
kemur  hugsun  mín  —  i  stað  útboðsins  til  herþjón- 
ustu  kæmi  það,  að  öllum  æskulýðnum  væri  boðið  út  til 
Að  vera  um  nokkur  ár  i  þeim  her,  sem  stefnt  er  gegn 
náttúrunni,  þá  myndi  þetta  óréttlæti  fara  að  jafnast 
-og  margt  annað  gott  af  þessu  leiða  fyrir  þjóðfélagið. 
Hugsjónir  hermenskunnar,  hugrekkið  og  aginn,  mundu  á 
æskuárunum  ganga  inn  i  hold  og  blóð  þjóðarinnar;  eng- 
inn  mundi  verða  blindur,  eins  og  óhófsstéttirnar  eru  nú 
t)lindar,  fyrir  sambandi  mannanna  við  hnöttinn,  sem  þeir 
lifa  á,  og  fyrir  því,  hve  grundvöUurinn  undir  æðra  lifi 
þeirra  er  altaf  súr  og  harður.  Hinir  hraustu  æskumenn 
vorir  mundu  þyrpast  til  kolanáma  og  járnnáma,  til  vöru- 
lesta,  til  fiskifiota  i  desember,  til  diskaþvottar,  fataþvottar 


tSkirnir]  ÞegÐskyldavinna.  177 

-og  gluggaþvottar,  til  vegagerðar  og  til  graftar  á  jám- 
brautargöngum,  til  steypusmiðja  og  kyndihola,  og  til  reisu- 
palla  himingnæfra  húsa,  hver  eftir  sinu  vali.  Þar  fengju 
^eir  barnaskapinn  barinn  úr  sér,  og  kæmu  aftur  heim 
iineð  hollari  samúð  og  heilbrigðari  skoðanir,  Þeir  hefðu 
þá  goldið  sinn  blóðskatt,  átt  sinn  þátt  i  striði  þvi,  er 
:mannkynið  hefir  frá  alda  öðli  háð  við  náttúruna;  þeir 
mundu  stika  jörðina  státnari  en  áður,  konum  mundi  þykja 
meira  til  þeirra  koma,  þeir  yrðu  betri  feður  og  kennarar 
^omandi  kynslóðar*. 

Svona  lítur  nú  William  James  á  málið,  hinn  víðfrægi 
lieimspekingur,  sem  fjöldi  manna  hér  á  landi  kannast  við. 
Hann  er  ekki  hræddur  við  þegnskylduvinnu,  né  að  leggja 
með  henni  jafn  þungan  skatt  og  eríiða  vinnu  á  einstak- 
'linginn  eins  og  herþjónustan  gerir  í  þeim  löndum,  sem 
jafn  harðastar  kröfur  gera  í  þeim  efnum.  Gerir  hann  ráð 
fyrir,  að  þegnskylduvinnan  standi  yfir  um  nokkur  ár. 
En  þótt  þetta  myndi  eigi  verða  nijög  ægilegt  i  augum 
þeirra,  sem  vanir  eru  hörðu  hermenskuútboði,  þá  getur 
•ekki  neitt  slíkt  komið  til  mála  hér  á  landi. 

Nú  er  lögboðið  ákveðið  bóklegt  nám,  sem  skilyrði 
'fyrir  fermingu.  Hér  er  skrefið  stigið  það  lengra,  að 
•farið  er  fram  á,  að  ungir  menn  verji  12  vikum  til  verk- 
legs  náms,  er  lögboðið  sé.  Og  mörgum  verður  að  spyrja: 
Er  það  eigi  jafn  mikiivægt  fyrir  land  og  lýð,  sem  hið  lög- 
^boðna  bóklega  nám? 

Eg  sagði  áður,  að  vinnan  færðist  til.  En  þá  er  að  at- 
liuga,  hvaða  gildi  það  hefir.  Landið  hefir  nú  verið  bygt 
um  1040  ár,  og  á  siðari  áruni  hefir,  samanborið  við  fjár- 
bag  vorn,  miklu  fé  verið  varið  til  ýmsra  búnaðarfram- 
lcvæmda.  En  hver  er  árangurinn?  Litum  á  landið  fyr 
og  nú.  Að  sönnu  eru  allvíða  litlir  blettir  hér  og  þar,  sem 
þótt  þeir  séu  misjafnlega  ræktaðir  eru  byggilegri  nú  en 
áður  fyr.  En  meiri  hluti  landsins  er  miklu  ver  farinn  nú 
-en  á  landnámstið.  Það  er  ekki  einungis  að  græða  verður 
fiárin,  heldur  verður  einnig  að  rækta  landið  og  pr>'ða  með 
«endurbótum,  jafnt  sem  önnur  lönd. 

18 


178  ÞegnskyldaTÍnna.  [Skirnir 

Komist  þegnskyldan  ekki  á,  situr  margt  i  líku  horft 
og  hingað  til.  Hér  og  þar  verða  ræktaðir  örlitlir  blettir 
og  græddir  upp,  og  það  engu  síður  á  útkjálkura  og  til  af- 
dala  en  í  aðal-héruðum.  Vill  þá  oft  svo  fara,  að  þegar 
sú  höndin  er  stirðnuð,  sem  að  þessu  vann,  fari  alt  í  kalda 
kol  eða  eyði.  Og  svo  hættir  oss  svo  hörmulega  til  þes* 
að  láta  holklaka  og  aðra  eyðileggingu  ónýta  á  skömmum 
tíma  jarðabæturnar,  svo  að  þeirra  gætir  ekki  eftir  nokk- 
ur  ár  —  viðhaldið  vantar  of  víða.  En  á  hinn  bóginn,  ef 
þegnskylduvinna  kemst  á  með  réttu  sniði,  þá  raunu  menn 
naumast  þekkja  landið  að  30 — 50  árum  liðnum  eftir  að 
hún  var  fyllilega  komin  á  stofn.  Þá  munu  stór  landsvæði 
á  hentugum  stöðura  plægð,  sléttuð  og  ræktuð  raeð  áburði, 
og  enn  stærri  svæði  ræktuð  með  vatni  og  framræzlu,  þar 
sem  þörf  var  fyrir.  Víðáttumikil  lönd,  bæði  í  bygð  og  tií 
afrétta,  sem  nú  eru  óræktarflóar,  að  litlu  eða  engu  nýtir„ 
munu  þá  framræstir  og  orðnir  að  góðum  beitilöndum,  og 
vel  fallnir  til  ræktunar.  Jurtagróður  landsins  hefir  verið- 
færður  til  og  á  ýmsan  hátt  hjálpað  til  að  græða  upp  það^ 
sera  gróðurlaust  var,  og  endurbæta  á  öðrum  stöðum.  Þé, 
munu  saraeignar-matjurtagarðar  ná  á  sumura  stöðum  yfir 
viðáttumikil  svœði.  Skógræktarstöðvar  vera  hjer  og  þar 
og  allar  skógarleifar  friðaðar,  grisjaðar  og  vel  hirtar, 
Land  og  skepnur  verður  þá  friðað  með  girðingum,  þar 
sem  nauðsyn  krefur.  Víða  verða  gróðrarstöðvar  ogfagrir 
sraálundar  og  blómreitir  við  býlin.  Og  á  einum  eða  fleiri 
stöðum  á  landinu  verða  svo  fullkomnar  gróðrarstöðvar,  að 
þær  geta  ræktað  og  framleitt  alt  það,  sem  æskilegt  er  að- 
rækta  hér  á  landi.     Og  svona  má  lengi  telja. 


Þegar  því  þegnskylduvinnumálið  er  lagt  undir  at- 
kvæði  þjóðarinnar,  þcá  verður  hver  og  einn  atkvæðisbær 
maður  spurður  að  því,  hvort  hann  vilji  að  lagt  sé  franv 
fé  og  kraftar,  til  þess  að  raenn  verði  fraravegis  verkhæf- 
ari  og  stjórnsaraari  en  hingað  til,  og  að  landið  verði  scni 
fyrst  endurbætt  og  prýtt  og  gert  samboðið  sjálfu  sér  og, 
siðaðri  þjóð. 


Skirnir]  ÞegÐskyldavinna.  179 

Ábyrgðin  er  því  mikil  við  undirbúning  atkvæðagreiðsl- 
unnar  og  á  hverjum  kjósanda  með  atkvæði  sitt. 

A  síðastliðnu  hausti  skrifaði  Einar  garðyrkjufræðing- 
ur  Helgason  i  »Frey«  og  lagði  þar  á  raóti  þegnskyldu- 
vinnunni.  Og  i  sama  anda  skrifar  hann  nýverið  í  Lög- 
réttu.  Mér  kom  þetta  rajög  óvörum.  Einar  hefir  þó  lært 
til  verka  og  er  þvi  vorkunnarlaust  að  hafa  séð,  hve  mikið 
sleifaralag  er  hjá  fjöldanum,  að  því  er  vinnubrögð  snertir, 
stundvisi,  hlýðni,  stjórnsemi  og  fleira,  sem  hin  brýnasta 
þörf  er  að  niða  bætur  á,  ef  unt  væri.  En  ekki  þarf  að 
efa,  að  þegnskylduvinnan  geti  það  og  geri  það,  ef  hún  er 
rétt  framkværad.  Einar  hefir  og  lengi  verið  ráðunautur 
Búnaðarfélags  íslands,  en  það  hefir  í  allmörg  ár  fengið 
vissa  menn  til  að  halda  plægingaskóla  tíraa  að  vorinu.  Og 
nú  á  síðustu  árura  hefir  einnig  verið  nárasskeið  í  garð- 
yrkju  að  vorinu  i  Gróðrarstöðinni  1  Reykjavik.  Einkum 
er  það  kvenfólk,  sera  hefir  tekið  þátt  i  hinu  síðarnefnda 
nárasskeiði,  og  hafa  suraar  þeirra  einnig  lagt  plægingu 
fyrir  sig. 

Þessi  nárasskeið  hafa  það  saraeiginlegt  með  þegn- 
skylduvinnunni,  eins  og  hún  hefir  verið  hugsað,  að  kend 
er  grasrækt  og  raatjurtarækt,  og  að  neraendum  eru  lagðir 
til  fæðispeningar,  og  þeir,  sera  langt  eiga  að,  eitthvað 
styrktir  til  ferðanna. 

Gallinn  er,  að  þessi  námsskeið  hafa  staðið  ofstutt  yflr 
og  ekki  nema  um  20  nemeudura  veitt  árlega  raóttaka. 
Þetta  er  þvi  í  raun  og  veru  hvorki  heilt  né  hálft.  En 
hafi  þessi  nárasskeið  þó  ekki  orðið  þátttakendum  til  nota, 
þá  er  það  eingöngu  röngu  fyrirkomulagi  að  kenna,  eða 
þá  verkstjórunura  eða  kennurunura.  En  ura  þetta  á  Ein- 
ari  að  vera  öUura  raönuum  kunnugast.  Geta  vil  eg  þess 
þó,  að  neraendur  raunu  hafa  haft  talsverð  not  af  þessu. 
En  þeir  hafa  verið  svo  sárafáir.  Nárasskeiðin  ofstutt  og 
ástæður  þrengri  og  erfiðari  en  heimta  verður  af  þegn- 
skylduvinnunni,  þegar  hún  er  korain  rétt  á  laggirnar. 

Eg  ætla  ekki  að  rekja  sérstaklega  mótbárur  manna^ 
hvers  út  af  fyrir  sig,   tll  að  raótmæla  þeim.    Yfirleitt  m& 

12* 


180  ÞegnskyldavÍDDa.  [Skirnir 

isegja,  að  öU  andmæli  gegii  þegnskylduvinnunni  séu  hin 
sömu,  hvort  sem  þau  hafa  komið  fram  í  ræðu  eða  riti. 
Þsu  eru  veigalitil  og  lítið  rökstudd,  og  ósjaldau  að  með- 
haldsmönnum  þegnskyldunnar  eru  gerð  upp  orð  og  hugs- 
anir,  sem  þeim  hefir  aldrei  til  hugar  komið,  heldur  hið 
gagnstæða.  En  það  er  ekki  óvanalegt,  að  óhlutvandir 
skratfinnar  beiti  þessu  lúalagi,  sem  hverju  góðu  máli  er 
til  fordjörfunar,  og  allir  mætir  menn  verða  að  forðast. 

Það  skal  fúslega  játað,  að  meðhaldsraenn  þegnskyldu- 
-vinnunnar  hafa  eigi  heldur  skrifað  eða  rætt  um  málið 
með  gildum  rökum.  En  frá  þvi  fyrsta  hefir  þvi  verið 
haldið  fram  af  þeim,  sem  og  rétt  er,  að  slikt  væri  eigi 
hœgt  til  hlitar,  meðan  óráðið  væri  um  fyrirkomulag  þegn- 
skyldunnar,  en  að  það  hlyti  að  verða  reynslan,  er  aðal- 
lega  ákvæði  fyrirkomulagið. 

Eg  vil  nú  stuttlega  athuga  þær  helztu  mótbárur,  er 
íram  hafa  komið  gegn  málinu  á  Alþingi  og  svo  annar- 
«taðar  í  ræðu  og  riti. 

1.  Þá  tel  eg  fyrst  þá  mótbáru,  sem  allmargir  hafa 
finert  við,  að  þegnskyldutíminn  sé  svo  stuttur,  að  menn 
geti  ekkert  lært  sér  að  gagni  á  honum. 

Um  þetta  er  hægt  að  deila  svo  mikið  á  báðarhliðar, 
Að  eg  legg  eigi  út  i  svo  langt  mál.  Eg  vil  að  eins  leyfa 
mér  að  segja  frá  tveimur  dæmum  af  fjöldamörgum,  sem 
horið  hafa  fyrir  mig. 

Eg  var  að  vorlagi  við  jarðabótavinnu.  Atti  að  vinna 
á  nokkrum  bæjum  til  skiftis  af  sama  vinnufiokki.  Lögðu 
menn  sér  til  verkfæri  og  gistu  heima  hjá  sér  á  nóttum. 
JSagði  eg  mönnunum,  nær  vinna  ætti  að  byrja  að  morgn- 
inum  og  bað  þá  að  hafa  verkfæri  sín  i  góðu  standi  og 
mæta  stundvíslega. 

Fyrsta  morguninn  mættu  sumir  á  réttum  tíma,  en 
aðrir  ekki,  og  voru  þeir  að  tínast  að  einn  eftir  annan. 
Eg  sætti  lagi  að  deginum  að  segja  einslega  með  hægð  við 
hvern  og  einn  af  þeim,  að  í  kveld  gæti  eg  ekki  verið  að 
því  að  láta  hann  hafa  eftirvinnu  jafnlangan  tíma  og  hann 
hefði  vantað  upp  á  að  morgninum,   af  þvi  að  þetta  væri 


Skirnir]  ÞegnBkyldavinns.  im 

fyrsti  dagurinn.  En  kæmi  slikt  fyrir  framvegis,  þá  sæi 
hann  sjálfur,  að  eg  mættí  eigi  gagnvart  þeim,  sem  kæmu 
i  tima,  og  gagnvart  vinnuþiggjanda  annað  en  láta  hann 
hafa  eftirvinnu,  en  það  væri  raiklu  leiðinlegra  fyrir  hann. 
Sérhver  tók  þessu  mjög  vel,  og  eftir  það  mættu  allir  stund' 
víslega. 

Til  þess  nú  að  laga  þetta  atriði  þurfti  ekki  nems 
einn  dag  eða  réttara  sagt  eina  bendingu. 

Svo  var  annað.  Sumir  af  þessum  mönnum  komu  með 
spaða,  sem  voru  svo  bitlausir  og  marðir  fyrir  ogg,  að 
drep  var  að  vinna  með  þeim,  þótt  ekki  væri  nema  hálft 
verk.  Þegar  eg  sá  þetta  á  vinnubrögðunura,  fór  eg  til 
þeirra  og  sagði  við  þá  með  hægð,  að  þeir  ofþreyttu  sig 
á  þvi  að  vinna  með  óhæfum  verkfærura.  Eg  hafði  hjá 
mér  steðja,  klöppu  og  þjöl.  Svo  var  einn  spaðinn  tekinn 
eftir  annan  og  eigi  skilið  við  þá,  fyr  en  þeir  stóðu  á  nögl. 

Svo  þegar  menn  tóku  aftur  við  verkfæri  sínu,  varð 
flestum  að  orði:  »En  sá  munur!  Þetta  er  verkfæri,  sem 
þreytir  raann  eigi«.  Eg  bað  menn  svo  að  gæta  þess  vel 
að  hafa  verkfærin  sin  ætið  i  sem  beztu  lagi,  og  gættu  þeir 
þess  vendilega  eftir  það. 

Hér  þurfti  eigi  heldur  nema  einn  dag  eða  eina  leið- 
beiningu  til  þess,  að  gjörbreyting  yrði  á  vinnunni.  Og 
flvona  má  lengi  telja,  og  hve  raikilvæg  hver  vakning  er, 
verður  aldrei  ractið. 

2.  A  ð  ómögulegt  myndi  reynast  að  útvega  hæfa 
verkstjóra. 

Meðhaldsmenn  þegnskylduvinnunnar  hafa  einnig  talið 
torraerki  á  þessu,  en  þó  alls  eigi  þá  torfæru,  sem  ekki 
yrði  yfirstigin.  Þeir  sjá  ekki  heldur  alstaðar  Ijón  á  veg- 
inura,  né  leita  þau  uppi.  Vér  eigura,  sem  betur 
fer,  raargt  af  mjög  efnilegura  og  áhugasöraum  raönnum, 
er  hafa  talsverða  verkhygni  og  verklega  þekkingu  til  að 
bera.  Og  yfirleitt  standa  þeir  öðrura  þjóðura  alls  ekki  a5 
baki,  hvað  stjórnlagni  og  verklagni  snertir,  ef  þá  vantaði 
ekki  nauðsyulega  kunnáttu,  æfingu  og  rétta  vakningu  i 
þessu  efni,  er  skiftir  litlu  minna. 


182  ÞegnBkyldavinna.  [Skirnir 

Ef  nokkrir  þeir  líklegustu  þessara  manna  væru  kost- 
aðir  til  verklegs  náms  á  góðum  erlendum  búnaðarskólum 
og  gegndu  auk  þess  landvarnarskyldu,  þar  sem  hagkvæm- 
ast  þætti  í  ^fi—l  ár,  þá  myndu  vel  hæfir  menn  fást  til 
starfans.  En  menn  með  þessari  mentun  þurfum  við  nauð- 
synlega  að  fá,  hvort  sem  um  þegnskylduvinnu  er  að  ræða 
eða  ekki.  Lánist  þetta  ekki,  þá  verður  i  byrjun  að  fá 
vel  valda  erlenda  menn,  er  stæðu  fyrir  allsherjar  þegn- 
ekylduvinnuskóla  hér  á  landi,  er  kendi  verkstjórn  og  þau 
fitörf,  er  gera  mætti  ráð  fyrir,  að  unnin  yrðu  i  þegnskyldu- 
vinnunni.  Sumum  mun  virðast  það  læging  fyrir  oss,  að 
sækja  menn  til  útlanda,  en  það  er  það  alls  eigi.  Það  er 
heiður  vor  að  fara  þær  beinustu  og  beztu  leiðir,  er  til 
framfara  liggja.  Einnig  má  líta  til  þess,  að  flest  það, 
sem  myndarlegast  er  hjá  oss  i  verklega  átt,  hvort  sem  er 
til  lands  eða  sjávar,  þá  hefir  kunnáttan  á  þvi  verið  sótt 
til  annarra  landa.  Er  það  engin  hneisa  fyrir  oss,  þvi  að 
altítt  er,  að  þjóðirnar  læri  hver  af  annara  reynslu,  það 
er  að  segja,  ef  þær  vilja  nokkuð  læra,  en  daga  eigi  uppi 
fiem  nátttröll  af  þekkingardrambi  og  spiltum  skoðunum. 
Ekki  er  það  heldur  einsdæmi,  að  miklu  sé  kostað  til  að 
kenna  mönnum  verkstjórn  og  stjórnsemi,  eða  halda  and- 
mælendur  þegnskylduvinnunnar,  að  þeir  tugir  þúsunda,  er 
Þjóðverjar  hafa  af  góðum  verkstjórum  og  heiforingjum, 
hafi  sprottið  upp  með  grasinu,  án  náms  og  kostnaðar? 

Einkennilegast  af  öUu  verður  þó  að  álíta,  að  sömu 
mennirnir,  er  halda  þvi  fram,  að  við  höfum  enga  hæfa 
verkstjóra  og  á  því  verði  engar  bætur  ráðnar,  reyna  þó 
að  hamra  það  blákalt  frara,  að  oss  sé  i  engu  áfátt  með 
stundvisi,  hlýðni,  stjórnsemi  og  verklega  kunnáttu.  Svona 
gersamlegar  mótsagnir  virðist  mætti  telja  vægast  sagt 
meiningarlaust  og  hugsunarlaust  blaður  eða  oiðagjálfur. 

í  ritgerð  minni  i  Andvara  1908  taldi  eg  sjálfsagt,  að 
i  byrjuninni  væri  útboðið  til  þegnskylduvinnunnar  frjálst, 
en  eigi  lögboðið,  meðan  vanta  kynni  næga  og  góða  kenslu- 
krafta  og  vel  hæfa  verkstjóra;  og  enn  fremur  meðan  verið 
væri   að   leita  eftir  hinu  hagkvæmasta  fyrirkomulagi  við 


Skirnir]  ÞegDskyldnvinna.  188 

i 

vinnuna-  Reynist  þetta  eigi  einhlítt,  mætti  með  lagaboðí 
Italla  þann  árgang  af  nftönnnm,  sem  hefðu  það  aldurstak- 
mark  að  ofan,  er  álitið  vœri  rétt  að  byrja  þegnskyldu* 
vinnuna  með- 

Það  skiftir  inestu  að  fara  hægt,  gætilega  og  skyn- 
samlega  á  stað,  og  vanda  sem  bezt  til  við  allan  undir- 
búning.  Mun  þá  alt  ganga  farsællega,  og  þeir  agnúar 
Aldrei  koraa  i  Ijós,  er  andstæðingar  þegnskylduvinnunnar 
toasla  við  að  smiða  til  að  hengja  sjálfa  sig  á. 

3.    A  ð  kostnaður  landssjóðs  yrði  afarmikill. 

Til  þessa  er  þvi  að  svara,  að  eins  og  áður  er  tekið 
Iram,  verður  eigi  leyst  úr  þessu  fyr  en  með  reynslunni. 
Eg  vil  þó  koraa  hér  fram  með  lauslega  áætlun,  sera  raenn 
;geta  athugað,  deilt  um  og  endurbœtt.  Eins  og  nú  stend- 
ur,  myndu  árlega  eiga  að  vinna  hátt  á  áttunda  hundrað 
manna,  ef  árgangarnir  væru  jafnaldra.  En  sennilegt  er, 
að  vegna  vanhalda  færðist  þessi  tala  niður  undir  700. 
En  sökura  þess  að  fólki  fjölgar  litið  eitt  í  landinu,  og 
vissa  mun  fyrir  þvi,  að  einstöku  menn,  sera  eldri  eru  en 
25  ára,  rauni  frlviljugir  æskja  að  leysa  þegnskyldu- 
vinnu  af  hendi,  þá  set  eg  töluna  750.  Væri  nú  þegn- 
skylduvinnan  12  vikur  fyrir  mann,  eins  og  helzt  var  gert 
ráð  fyrir  á  síðasta  Alþingi,  þá  ynni,  fyrir  það  mesta 
"helmingur  i  12  vikur  fyrri  hluta  suraars,  en  hinn  helra- 
ingurinn  síðari  hlutann.  Yrðu  það  því  nálægt  375  raanns, 
er  ynnu  saratírais.  Eg  geri  ráð  fyrir  9  verkstjórura,  en 
sennilegt  er,  að  þeir  séu  of  fáir,  þótt  neraendur  eigi  að 
•taka  þátt  i  verkstjórn.  Væru  að  minsta  kosti  þrír  af 
verkstjórunum  ágæta  vel  vaxnir  starfinu,  bæði  hvað  hæfl- 
leika  og  alla  kunnáttu  snertir,  svo  að  þessir  þegnskyldu- 
menn  gætu  unnið  á  þrera  stöðura  i  senn,  ef  hagkværaara 
þætti.  Meiri  skifting  að  staðaldri  er  ekki  æskileg  vegna 
menningaráhrifanna  og  viðkynningarinnar,  sera  ætlast  er 
til,  að  þegnskylduvinnan  veiti. 

Að  óreyndu  er  ekki  hægt  að  segja,  hve  raarga  starfs* 
menn  þyrfti  til  flutninga,  matreiðslu  og  ýrasra  annara 
fitarfa   og  sniminga,  er  ætti  eigi  að  leggja  á  þá,  er  þegn- 


184  Þegnskyldavinna.  [Sktrnir* 

skylduvinnu  leysa  af  hendi.  En  setjum  svo,  að  þeir 
væru  21.  Ef  þessar  töiur  reyndust  nærri  lagi,  þá  yrða 
eftir  þeim  að  dæraa  405  manns,  er  landssjóður  þyrfti  að- 
leggja  til  fæðispeninga  i  24  vikur  eða  168  daga,  er  eg  set 
til   bráðabirgða    1    kr.   á  dag  og  mann,  er 

verða kr.      68,040 

Laun  9  verkstjóra  i  168  daga,   6  kr.  á  dag 

og  mann —         8,910 

Laun   21    starfsmanns   i    168  daga,  3  kr.  á 

dag  og  mann —       10,248^ 

Að  óreyndu  verður  alls  eigi  hægt  að  gera 
nána  áætlun  um  fyrningu,  viðhald  og  vexti 
af  tjöldum,  áhöldum,  verkfærum,  hestura, 
flutningskostnaði  og  fleiru.  En  til  þess  að 
jafna  tölur  og  eigi  ætti  að  fara  mjög  fjarri 

lagi,  set  eg  það —       20,802^ 

Útgjöld  landssjóðs  kr.  108,000 
Ef  nú  375  manns  vinna  þegnskyldu- 
vínnu  í  144  virka  daga,  8  stundir  á  dag,. 
25  aura  á  tíma,  auk  fæðis,  verða  það  tvær 
krónur  á  dag,  er  landið  fær  i  vinnu  til  sjálfs. 
sín  eða  þá  útborgað  frá  öðrum. 

Verða  þá  tekjur  landssjóðs    kr.     108,000* 

Eftir  þessu  eiga  þvi  tekjur  og  gjöld  landssjóðs  a^* 
fallast  i  faðma  við  þegnskylduvinnuna.  En  auðvitað  get- 
ur  það  ekki  orðið  með  öllu  í  frarakvæmdinni.  En  þetta 
ætti  að  nægja  til  að  sýna,  að  kostnaður  landssjóðs  getur 
aldrei  orðið  tilfinnanlegur.  Hér  geri  eg  haun  lika  hærri 
en  eg  hefði  áður  lauslega  áætlað.  Bæði  er  það,  að  nú  er 
dýrara  að  lifa  en  1908,  og  svo  hneigist  eg  stöðugt  meir 
og  meir  að  því,  að  notin  verði  sem  mest  fyrir  þátttakend- 
ur,  og  sem  mest  stund  sé  lögð  á  ræktun  landsins,  þótt 
borgunin  komi  eigi  jafn  fljótt  í  aðra  hönd,  sem  við  ýms 
önnur  störf.  Og  svo  er  þegnskylduvinnutirainn  gerður 
þriðjungi  lengri.  En  cf  sú  stefna  yrði  tekin,  að  hafa  þeg- 
ar   í   ötað   sem    mestan   arð  af  vinnunni,  þá  hlyti  kaupi5 


Skíniir]  Þef^DskyltHivinna.  185 

að  verða  til  rauna  hærra,  og  landssjóði  þvi  audsœr  hagur 
ad  vinnunni 

Á  öðrum  liðum  jrtti  landBsjóður  að  spara,  t.  d.  með 
styrk  tii  búnaðarfélaga,  skóggræðalu,  sandgræðslu,  gróðrar- 
stöðva  0.  fl.  Og  þótt  8vo  færi,  að  hann  hefði  nokkurn  kostn- 
að  1  svip,  væri  hann  með  öllu  hverfandi  samanborinn  við 
herkostnað  þeirra  þjóða,  sem  hann  hafa.  Þess  ber  líka  að 
gœta,  að  eftir  því  sem  þátttakendum  þegnskylduvinn- 
unnar  fjölgar,  þess  minni  verður  kostnaður  landssjóðs 
hlutfallslega  við  vinnuarðinn. 

4.  A  ð  þetta  legði  afarþungan  skatt  á  þá,  sem  þegn- 
skyiduvinnu  eiga  að  inna  af  hendi. 

Eg  veit  vel,  að  þessa  grýlu  reyna  surair  að  magna 
sera  mest,  svo  að  húii  verði  sera  ægileguat.  Ætla  þeir  raeð 
þvi  að  tendra  upp  sraáraunasemi  hjá  þjóðinni,  en  þá  vœri 
henni  illa  gengið,  ef  sú  tilraun  tækist.  Og  svo  er  annað. 
Lítilsigldir  menn  og  athugalitlir  þola  háð  mjög  illa,  hvort 
sem  því  er  beitt  gagnvart  þcim  sjálfum  eða  raálefnum 
þeira,  er  þeir  fylgja.  En  á  þeim  sannast  hið  fornkveðna: 
»margur  hyggur  raann  af  sér«,  og  því  treysta  þeir  á  háð- 
ið,  sera  hið  bezta  og  áhrifaraesta  andlegt  vopn,  er  þeir 
séu  raenn  til  að  beita.  En  þótt  oft  sé  gagnlegt  fyrir  ein- 
staklinginn  að  verða  fyrir  háðinu,  þá  er  alrangt  að  beita 
þvi  gagnvart  stórraálura,  eins  og  þegnskyldan  óncitanlega 
er,  frá  hverri  hliðinni  sem  hún  er  skoðuð.  Alvörumálin 
krefjast  þess  að  verða  rædd  raeð  alvöru.  Og  sú  kemur 
tíðin,  að  þjóðin  nær  þeim  andlegum  þroska,  að  hún  getur 
að  verðleikum  metið  viðlika  drápstilraun  sera  »Hersöng 
þegnskylduliðsins*,  og  annað  af  svipuðu  tagi,  gegn  raikil- 
vægura  landsraálura. 

Eg  geri  ráð  fyrir,  að  þegar  fram  í  sœkir,  leysi  flestir 
þegnskylduna  af  hendi  h  aldrinum  frá  18 — 20  ára.  Eg 
áilít  þvi  hæfilegt  að  ætla  hverjum  pilti  til  jafnaðar  12  kr. 
á  A'iku  auk  fœði?,  eða  að  alis  vcrði  að  reikna  peninga- 
tjón  hans  i  12  vikur  144  krónur,  er  h;'.nn  bíður  i  eitt  skifti 
fyrir  öll  viö  þegnskylduvinnuna  En  tæplega  mun  þetta 
reynast   svo    mikið    til  jufuaðar  i  raun  og  vcru.    En  alls 


386  ÞegnaJc^lduvÍDDa.  [SkirDÍr 

verða  þetta  fyrir  750  raanne  108  000  krónur.  Og  af  þess- 
nm  mönnum  vinna  minst  helmingur,  áður  en  síldvinna 
íbyrjar. 

Að  ætla  hverjura  raanni  upp  og  ofan  100  krónur  i 
kaup  á  mánuði  til  jafnaðar,  auk  fæðie,  er  gegndarlaus 
fjarstæða,  þótt  Einar  Helgason  haldi  þvi  fram  í  3.  tölubl. 
XI.  árg.  Lögréttu.  Eg  veit,  að  þetta  getur  átt  sér  stað 
xétt  af  hendingu  um  einstaka  mann. 

Frá  því  að  raenn  leysa  þegnskylduvinnu  af  hendi, 
mun  að  jafnaði  mega  telja  að  menn  vinni  fulla  vinnu  i 
nær  30  ár.  Menn  verða  því  að  hafa  lært  svo  mikið  í 
þegnskylduvinnu,  að  þeir  geti  með  hagkværaari  verkfær- 
um  og  vinnubrögðum,  verklegri  kunnáttu  og  betri  verk- 
stjórn  sparað  sér  um  5  dagsverk  á  ári  yflr  þetta  nær  þvi 
30  ára  skeið.  En  ef  nokkurt  lag  verður  á  þegnskyldu- 
vinnunni,  er  sjálfsagt  verður  að  heimta  og  koma  i  fram- 
kvæmd,  þá  sparar  hún  hverjum  verkhæfum  manni  raarg- 
falt  meira.  Þegar  fram  í  sækir,  verður  þvi  mun  meira 
unnið  i  landinu,  þótt  þegnskylduvinnan  sé  alveg  dreg- 
jn  frá. 

5.  A  ð  heimilin  raistu  tilfinnanlega  raikla  vinnu,  et 
menn  færu  frá  þeira  í  þegnskylduvinnuna.  Hér  er  »8tung- 
ið  á  kýlinu«.  Frá  þvi  fyrsta  að  þegnskylduvinnunni  var 
jireyft,  hefi  eg  stöðugt  fundið,  að  i  raun  og  veru  lægi  aðal- 
mótstaðan  i  því,  að  erflðara  yrði  að  fá  raenn  til  vana- 
legrar  vinnu.  En  það  er  hér  sera  fyr,  að  of  raikið  er  gert 
úr  þessu.  Matthias  alþra.  Olafsson  heflr  sýnt  fram  á,  að 
þetta  væri  hverfandi,  þegar  þess  væri  gætt,  að  það  yrðu 
Aðeins  4—5  raenn,  er  raistust  12  vikur  á  ári  úr  hverju 
Bveitarfélagi  að  jafnaði.  Og  við  uraræður  raálsins  á  þingi, 
heyrði  eg  Guðmund  alþm.  Hannesson  segja,  að  eins  og  nú 
fitæði,  raundu  það  eigi  vera  nema  tæpir  20  raanns,  er  tækju 
árlega  þátt  í  þegnskylduvinnu  til  jafnaðar  i  allri  Húna- 
vatnssýslu.  . 

Þvi  skal  ekki  neitað,  að  vinnan  færist  til,  og  á  ein- 
fitaka  heiraili  verður  unnið  minna  fyrst  i  stað  en  áður  var. 
En  eins  og  þegar  er  bent  til,  verður  raeira  unnið  i  land- 


:€lkiroir]  ÞogBikyldaTÍnn*.  187 

inu,  þegar  þegnskylduvinnan  hefir  staðið  nokkur  ár,   þótt 
þegnskylduliðið  sé  frAdregið  eða  undanskilið. 

6.  A  ð  óvanir  menn  fraraleiddu  minna  verk  en  vana- 
legir  veikmenn,  og  þvi  yrði  vinnan  landssjóði  jafnvel  dýr- 
ari  en  launuð  vinna. 

Hér  kemur  fram  sama  ntliugaleysið  og  fyr.  Það  kem- 
ur  eigi  til  nokkurra  mála,  að  mcnn  á  aldrinum  18—20 
ára,  og  sumir  20-  25  ára,  sem  vinna  undir  góðri  verk- 
Btjórn  með  hagkvæmum  verkfærura,  séu  landssjóði  dýrari 
sem  matvinnungar,  þótt  surair  séu  vinnunni  óvanir,  held- 
ur  en  menn  upp  og  ofan  með  fullu'kaupi.  Það  þarf  þvi 
^kki  að  eyða  orðum  frekar  að  þessu. 

7.  Að  þjóðinni  væri  ekki  eins  ábótavant  í  verklega 
stefnu  og  haldið  væri  fram. 

Það  er  áður  sýnt  fram  á  það,  að  eigi  geta  aðrir  haldið 
þessu  fram  i  alvöru  en  þeir,  sera  þekkja  lítið  eða  ekkert  til 
vinnubragða  hér  og  erlendis.  Má  þvi  ganga  frara  hjá 
þessu  atriði. 

6.  A  ð  raenn  leystu  þegnskylduna  af  hendi  nauðugir. 
Engin  alvara  væri  hjá  ungum  mönnura,  þótt  þeir  mæltu 
með  henni.  Það  væri  aðeins  af  því,  að  þeim  þætti  hug- 
fljónin  fögur  og  fengi  Btundarhrifningu,  er  hyrfi  frá,  þegar 
til  alvörunnar  eða  framkværadanna  kærai. 

Þetta  leyfi  eg  rajer  að  segja,  að  sé  illkvitnisleg  spá, 
en  engin  vissa,  og  engar  likur  til.  Eg  hefi  heldur  engin 
rök  séð  færð  fyrir  þessu,  heldur  heflr  því  verið  slengt  fram 
^em  orðagjálfri,  nema  ef  það  skyldu  eiga  að  teljast  rök, 
er  eg  heyrði  Sigurð  alþm.  Eggerz  segja  á  síðasta  þingi. 
Hann  tjáði  þar  frá  þvi,  að  hann  hefði  verið  á  fundi  aust- 
an  fjalls,  þar  sera  rætt  var  ura  þegnskylduvinnuna.  Henni 
hefði  verið  harapað  af  nokkrura  ungum  raönnura.  Bauð 
Sigurður  þeira  þá  að  vinna  ókoypis  að  vegavinnu  og  öðr- 
um  framkværadum,  en  engir  gáfu  sig  fram. 

Þetta   á  nú  vist  að  sanna  mikið,  en  það  verður  mis- 

brestur  á  þvi.  Það  stóð  eigi  til,  að  nokkrir  gæfu  sig  fram. 

Þeir  hafa  ef  til  vill  ekki  treyst  Sigurði  sem  bezt  til  verk- 

-fitjórnar  og  verklegrar  kenslu.    Hafa  líka  só3,  að  öll  önn- 


188  ÞegnskyldavinÐa.  [Sklrnit^ 

ur    skilyrði   vöntuðu,   sera   ætlast   er  til,  að  þegnskyldaa. 
veiti. 

9.  A  ð  mikið  af  t'ma,  og  öðrum  kostnaði,  gengi  tii 
ferða  að  og  frá  þegnskylduvinnunni. 

Þetta  er  mjög  mikilvægt  atriði,  sem  verður  alvarlega 
að  rœða.  Snemma  í  vetur  var  mjög  skynsamleg  ritgerjy- 
í  »Vestra«  um  þegnskyldumálið,  og  tók  ísafold  síðar  út- 
drátt  úr  henni.  Eg  felli  mig  vel  við  þá  tillögu  greinar- 
höfundarins,  að  »hreppsnefndir  semdu  skrár  yfir  alla  þegn- 
skylda  menn  og  sendu  sýslunefnd;  sýslunefnd  ákvæði  síð- 
an  eftir  tillögum  hreppsnefnda,  hvar  í  sýslunni  skyldl 
unnið  og  að  hvaða  verki.  .  .  .  Skyldu  hreppstjórar  hafa 
gætur  á  þvi,  hver  i  sínum  hreppi,  að  allir  þegnskyldir^ 
heilbrigðir  menn  sæktu  vinnuna«. 

En  svo  skiftast  leiðir  milli  min  og  heiðraðs  höf undar, 
Eg  vil,  að  ákvarðanir  sýslunefnda  sendist  til  landsstjórnar, 
sem  ráði  nær  verkið  verður  framkvæmt,  og  í  stað  sýslu- 
nefnda  sé  það  landsstjórn  og  verkstjórar,  sem  hafi  umsjón 
alla  með  vinnunni,  og  ábyrgð  á  því,  að  lögum,  er  sett 
verða  um  þegnskylduna,  sé  hlýtt.  Og  þó  að  sanngimi 
mæli  með  því,  að  hver  þegnskyldur  maður  vinni  innan 
síns  sýslufélags  og  ferðalög  yrðu  minst  á  þann  hátt,  álit 
eg,  að  það  vegi  ekki  nándarnærri  á  móti  þeim  ókostum^ . 
sem  eru  því  samfara.  Þegar  unnið  væri  árlega  i  hverju 
sýslu-  og  bæjarfélagi,  þá  yrði  að  jafnaði  verkstjórn  ófull- 
komnari  og  meira  einhliða.  Verkfæri  og  áhöld  yrðu  ófuU- 
komnari  og  fábreyttari.  Þetta  hvorttveggja  væri  óumflýj- 
anlegt,  nema  svo  mikið  væri  borið  í  kostnað,  að  það  næml 
miklu  meira  en  þeim  kostnaði,  er  leiddi  af  því,  að  sumir 
yrðu  að  sækja  nokkuð  langt  til  vinnunnar. 

En  það  sem  mestu  skiftir  er,  að  uppeldishliðin  á  þegn- 
skylduvinnunni  minkaði  tilflnnanlega.  Samræmi  i  vinnu- 
brögðunum  yrði  lakara,  og  þátttakendur  færu  að  miklu  á 
mis  við  þann  mikla  kost,  að  kynnast  sem  flestum  ókunn- 
ugum  mönnum  á  svipuðu  reki  þeim  sjálfum,  en  sem  væru 
með  mjög  mismunandi  þekkingu,  skoðanir  og  stöðu  i  þjóð- 
félaginu.      Og    þeir    færu   einnig    á   mis   við  að  kynnast 


iSkirnir]  ÞegnskyldavinDa.  189 

-óþektum  héruðum  og  mismunandi  staðliáttum  og  venj- 
um. 

Það  er  annarB  einkennilegt,  hvað  surair  hafa  gert  af- 
^skaplega  mikið  úr  ferðakostnaðinum  og  þeim  vandræð- 
um,  sem  af  þvi  leiddi,  að  allir  ættu  að  vinna  á  einum 
stað.  Hafa  þeir  reynt  að  rífa  þessa  óhæfu  niður  fyrir 
allar  hellur.  En  hér  eru  þeir  að  berjast  við  sinn  eigin 
ökugga  eða  írayndan. 

í  Andvararitgerð  minni  1908  tek  eg  meðal  annara 
þetta  fram:  »Ef  þegnskylduvinna  kæmist  alraent  á,  er 
sjálfsagt,  að  ein  eða  fleiri  aðalstöðvar  væru  i  hverjum 
landsfjórðungi,  er  færðust  sýslu  úr  sýslu  eftir  því,  sem  jafn- 
réttið  krefði*. 

Hér  er  því  gengið  að  því  vísu,  að  það  eé  að  minsta 
kostí  unnið  samtímis  á  fjórura  stöðum  i  landinu,  og  að  i 
hverjum  vinnuflokk  séu  til  jafnaðar  tæpt  100  manns.  En 
1  hinni  lauslegu  áætlun  minni,  hér  að  framan,  miðaði  eg 
við  þrjá  vinnuflokka.  Væru  þá  til  jafnaðar  í  hverjum 
«m  125  þegnskyldir,  3  stjórnendur  og  7  starfsraenn.  Það 
þarf  eigi  að  taka  það  fram,  að  stundum  þyrfti  tima  og 
tíma  að  skifta  sama  vinnuflokki  i  deildir  til  sérstakra 
starfa.  Unnið  væri  i  þrera  landsfjórðungura  samtírais,  og 
enginn  fjórðungur  færi  á  mis  við  vinnuna  nema  eitt  ár  í 
bili.  Einnig  var  búist  við,  að  oft  bæri  við,  að  vinnustöðv- 
ar  væru  fluttar  til,  þegar  skift  er  um  vinnuskeið  að  surar- 
inu,  og  þær  jafnvel  fluttar  úr  einni  sýslu  i  aðra.  Ætti 
þvi  engin  sýsla  að  fara  á  rais  við  vinnuna  lengur  en  i 
bæsta  lagi  ura  6  á.r.  Úr  þeira  landsfjórðungi,  sera  eigi 
væri  unnið,  væri  enginn  kallaður  til  þegnskyldunnar  neraa 
bann  væri  23  ára  og  hefði  áður  eigi  leyst  hana  af  hendi. 
Og  þegar  vinnustöðvar  væru  fluttar  að  sumrinu  milli 
Býslna,  þá  væri  þess  gætt  við  útboðið. 

Á  þenna  hátt  verða  ferðalög  til  þegnskylduvinnunn- 
ar  ekkert  meiri  né  erflðari,  en  nokkuð  alment  &  sér  stað 
með  hjúaflutninga  og  ferðir  daglaunafólks.  Líka  má  oft 
búast  við,  að  raargur  leitaði  sér  atvinnu,  yfir  hálft  sum- 
arið,   i  grend  við  það,  er  hann  leysti,  eða  æskti  að  leysa 


190  Þegnskylduvinna.  [8kirnÍT~ 

þegnskylduna,  svo^að  ferðir  að  og  fríx  féllu  á  ódýra  árs- 
tíma,  8V0  að  þetta  væri  eigi  tilfinnanlegt,  hvert  sem  við- 
komendur  bæru  kostnaðinn  sjálfir,  eða  landsjóður  greiddí 
fæðispeninga,  er  sanngjarnast  væri. 

Þegar  þetta  atriði  er  því  skoðað  með  gætni  og  skyn- 
semi,  ætti  það  engum  að  vaxa  i  augum. 

10.  A  ð  rangt  hafi  verið  að  leggja  þegnskylduraálið 
óundirbúið  fram  til  atkvæðagreiðslu  þjóðarinnar. 

Um  þetta  er  þó  árangurslaust  að  deila  »eftir  dúk  og' 
disk«,  þvi  að  »það  er  komið,  sem  komið  er«.  En  eg  viE 
þó  láta  þá  skoðun'mína  í  Ijós,  að  í  flestum  atvikum  sé- 
það  viðsjárvert,  ef  ekki  með  öllu  rangt,  að  leggja  nokk- 
urt  mál  undir  almenna  atkvæðagreiðslu  kosningabærra 
manna,  nema  i  frumvarpsformi.  Í  þessu  máli  er  þó  eng- 
in  hætta  á  ferðum.  Engum  einasta  manni,  mér  vitanlega^ 
hefir  nokkru  sinni  komið  það  til  hugar,  að  demba  þegnskyld- 
unni  i  flughasti  yfir^þjóðina  með  afli  atkvæða,  á  einu  ein- 
asta  Alþingi.  Það  virðist  því  alls  ekki  rétt,  að  bera  þessa 
allsherjaratkvæðagreiðslu  saman  við  atkvæðagreiðsluna 
um  aðflutningsbannið. 

Þó  að  sumir  kunni  að  vera  mótfallnir  þvi,  að  þegn- 
skylduvinna  skyldi,  á  þessu  stigi  málsins,  vera  lögð  und- 
ir  þjóðaratkvæði,  þá  má  þó  enginn  mætur  maður  láta 
það,  eitt  út  af  fyrir  sig,  leiða  sig  til  að  greiða  atkvæði  á 
móti  henni.  Yrði  það  einungis  til  að  spilla  og  tefja  fyrir 
málinu.  Gæti  það  eigi  sýnt  það,  að  menn  væru  óánægð- 
ir,  hvað  meðferð  málsins  snertir,  heldur  væri  álitið,  að 
menn  væru  gersamlega  mótfallnir  hugsjóninni  sjálfri,  eða 
þegnskylduvinnunni  i  hvaða  mynd  sem  hún  væri. 

Hér  verður  í  raun  og  veru  einungis  sú  spurning  lögð- 
fyrir  hvern  atkvæðisbæran  mann,  hvort  hann  sé  þeirri 
hugsjón  hlyntur,  að  hver  einasti  verkfær  og  hraustur 
maður  verji  i  eitt  skifti  fyrir  öll,  yflr  eitthvert  ákveðið 
skeið  æfinnar,  8—12  vikna  tima,  sér  til  verklegrar  lýð- 
mentunar,  og  til  þess^að  græða  landið,  yrkja  það,  bæta  og 
prýða. 

Verði  meiri  hluti  með  þessu,  þá  verður  landstjórn  og^ 


Skirnir}  ÞegnikyldaTÍnDa.  191 

Alþingi  að  seraja  lög  um  þegnskylduna,  eða  þá.  frumvarp. 
til  laga,  ef  enn  skyldi  eiga  að  leggja  málið  undir  atkvæðl 
þjóðarinnar.  Einnig  verður  þingið  að  heimila  landstjóm* 
inni  hæfllegt  fé  til  náms  verkstjóraefna  og  svo  margs 
annars. 

Eg  hefl  álitið  hentast,  og  lit  svo  á  enn,  að  þegn- 
skylduvinnan  eigi  ekki  að  byrja  störf  sin  eftir  lögura,  held- 
ur  eftir  reglugerð.  Lögin  yrðu  eigi  staðfest,  fyr  en  nokk- 
ur  reynsla  væri  fengin,  og  þá  fyrst  kæmist  þegnskyldan 
i  almenna  frarakvæmd.  Reynslunnar  ætti  helzt  að  leita 
með  friliðum. 

Hve  langur  tími  líður  frá  þvi  að  mál  þetta  er  fyrir 
Alþingi  1917,  og  til  þess  það  er  komið  í  fulla  frarakvæmd, 
skiftir  ekki  mjög  raiklu.  Hvað  segja  10 — 20  ár  i  lífl  þjóð- 
arinnar,  þótt  þau  geti  verið  mikilsverð  i  lifi  einstaklings- 
ins.  Mestu  skiftir,  að  unnið  sé  stöðugt  og  vakandi  a& 
þessu  máli  og  vel  sé  til  þess  stofnað.  Mun  það  þá  reyn- 
ast  blessunarrikt  og  farsælt  fyrir  land  og  lýð  i  framtíð- 
inni.  Og  þá  mun  svo  fara,  að  til  hinnar  lagalegu  skyldu 
þurfi  eigi  að  grípa  nema  við  aumustu  tabbakúta.  En  sann- 
ast  mun,  að  þeir  verða  ekki  raargir. 

En  færi  svo,  að  málið  félli  við  atkvæðagreiðsluna,  sem 
eg  get  þó  alls  ekki  trúað  að  óreyndu,  þá  er  það  að  eins 
til  að  fresta  því,  unz  nýtari,  þjóðræknari  og  hygnari  raenn 
ráða  mestu  ura  velferðarmál  þjóðarinnar.  Engu  að  síður 
tel  eg  þó  mótatkvæðin  morðtilraun  gegn  þeira  frjóanga 
eða  visi  til  verklegrar  lýðraentunar  og  þeirra  endurbóta 
landsins,  sera  hér  ræðir  um.  Væri  það  illa  farið,  ef  það 
stafaði  að  mestu  af  raisskilningi  og  ókunnugleika  á  raál- 
inu,  og  ekki  ábyrgðarlaust  fyrir  þá,  er  til  þess  stuðla.  En 
r  é  1 1  a  s  t  virðist,  að  þeir,  sem  hafa  lítið  hugsað  raálið  eða 
kynt  sér  það,  þegar  til  atkvæðagreiðslunnar  keraur,  greiði 
alls  eigi  atkvæði,  heldur  skili  auðura  seðli.  Kapp  við  at- 
kvæðagreiðsluna  mætti  ekki  eiga  sér  stað.  En  nauðsyn-^ 
legt  er  og  sjálfsagt,  að  raenn  reyni  sem  bezt  að  skýra 
raálið  fyrir  sjálfura  sér  og  öðrura,  áður  en  til  atkvæða 
er  gengið. 


)92  ÞegDskyldavinna.  [Skirnir 

11.  Að  það  væri  rangt  að  halda  því  fram,  að  þegn- 
ekylduvinnan  glæddi  ættjarðarást,  heldur  myndi  hið  gagn- 
dtæða  verða  ofan  á. 

A  fáu  hefir  mig  undrað  meira  en  þessu,  og  þegar  þvi 
hefir  verið  mótmælt  af  sumum,  að  ættjarðarást  aukisthjá 
inönnum  við  það  að  vinna  fyrir  fósturjörð  sína.  Það  er 
flvo  alþekt  i  manneðlinu,  að  vorkunnarlaust  ætti  það  að 
vera  fyrir  alla,  sem  hafa  óspiltar  tilfinningar  og  heilbrigð- 
ar  skoðanir,  að  finna  þess  ótal  dæmi.  Móðirin  elskar  að 
jafnaði  mest  það  barnið,  sem  veikast  er  og  hún  hefir  mest- 
ar  áhyggjur  af  og  erfiði  fyrir.  Menn  fylgja  með  samúð 
þeim,  sem  þeir  hjálpa  með  framfærslu  til  menta,  setja  fæt- 
iir  undir  til  einhverrar  lífsstöðu,  eða  á  hvern  hátt,  sem 
hjálpin  er  veitt.  Kveður  svo  ramt  að  þesau,  að  hlýleik- 
urinn  verður  að  jafnaði  raeiri  frá  þeim,  er  hjálpina  veitir, 
en  þeim,  sem  hana  þiggur. 

Sá,  sem  leggur  mikla  alúð  við  að  venja  og  hirða 
hvolpinn  sinn  sem  bezt,  þykir  vænna  um  þann  hundinn 
^en  þann,  sem  aðfenginn  er,  þótt  jafnvænn  sé. 

Sá,  er  elur  folaldið  sitt  og  trippið  sem  bezt  upp  og 
jgefur  því  mjólk  og  brauð  af  sínum  skorna  skamti,  ann 
miklu  meira  þeim  hestinum  en  hinum  aðfengna,  þótt  jafn- 
ir  séu  að  kostum. 

Sá,  er  slítur  kröftum  sínum  við  að  prýða  og  bœta 
ábýli  sitt,  ber  svo  hlýtt  þel  til  þess  og  handaverka  sinna, 
er  hann  sér  að  reynast  blessunarrik,  að  hann  hikar  við 
að  skifta  um  jarðir,  þótt  hagnaðarvon  væri.  »Röm  er  sú 
taug,  er  rekka  dregur,  föðurtúna  til«. 

En  það  er  hin  sama  taug,  er  tengir  mann  við  býlið 
eða  þá  landið,  sem  menn  hafa  offrað  svitadropum  sinum 
til  að  rækta,  bæta  og  prýða. 

Það  er  annars  óþarfi  að  vera  að  lýsa  þessum  tilfinn- 
ingum.  Þær  eru  svo  almennar,  þótt  einstöku  menn  þekki 
þær  eigi. 

Eg  vil  samt  minnast  á  eitt  atriði.  Eins  og  vita  mátti, 
Bkildi  hinn  djúpvitri  spekingur  og  ágætismaður,  Benjamín 
J'ranklín,   vel   þessa   tilfinningu.    í  æfisögu  hans  er  þess 


•Sldrnir]  ÞegDikyldavinna.  198 

getið,  að  1734  væri  hann  1  einu  hljóði  valinn  akrifari  á 
fylkisþinginu.  Árið  eftir  raótmælti  einn  af  nýju  þing- 
mönnunum  vali  hans  og  vildi  láta  annan  verða  skrifara. 
Franklin  féll  þetta  illa,  því  að  þingmaðurinn,  sem  lagði  á 
móti  honum,  var  gáfaður  og  vel  að  sér,  og  því  líklegur 
til  að  ráða  miklu  meðal  fulltrúanna.  Hann  vildi  þvi 
reyna  að  ná  hylli  hans,  með  heiðvirðum  meðölum.  Frank- 
lin  hafði  heyrt,  að  maður  þessi  ætti  bók,  sem  bœði  var 
sjaldgæf  og  merkileg;  hann  skrifaði  honum  því  bréf 
nokkru  siðar  og  bað  hann  að  lána  sér  bókina  i  fáeina 
daga.  Hann  fekk  bókina  þegar,  og  sendi  hana  aftur  að 
viku  liðinni  með  þakklætisbréfi  fyrir  lánið.  Þegar  þeir 
hittust  næst  á  þingi,  ávarpaði  maðurinn  Franklín  að  fyrra 
bragði,  sem  hann  var  aldrei  vanur,  og  mjög  vingjarnlega. 
Var  hann  ávalt  siðan  hinn  mesti  vinur  Frankhns  meðan 
þeir  lifðu  báðir.  »Þetta  8ýnir«,  segir  Franklin,  »að  það 
er  satt,  sem  raælt  er:  Sá,  sera  einu  sinni  hefir  gert  þér 
greiða,  raun  vera  fúsari  til  greiða  við  þig  aftur  en  sá, 
sera  þú  hefir  verið  innan  handar  að  fyrra  bragði*. 
Svona  leit  nú  Franklin  á  þetta  raál. 


Ef  til  vill  mun  það  eigi  þykja  heyra  til,  að  eg  lýsi 
mínura  eigin  tilfinningura  í  þessu  efni,  en  þó  ætla  eg  að 
hætta  á  það. 

Vorið  1911  var  eg  staddur  í  Stykkishólmi.  Ung- 
mennafélagið  þar  vildi  koma  upp  skógræktarstöð,  sera 
lægi  i  nánd  við  þorpið.  Var  eg  beðinn  að  velja  staðinn, 
sera  eg  gerði,  þótt  eigi  væri  nema  um  óhentuga  staði  að 
rœða.  Jarðvegur  grunnur  ofan  á  þéttu  bergi,  svo  að  i 
votviðrum  verður  þar  viðast  of  raklent.  En  þó  er  raiklu 
bagalegra,  að  i  þurviðrura  verður  mikils  til  um  of  þurt. 
Og  nú  i  þessura  óvenju  þurkum  á  síðastliðnu  surari  varð 
stöðin  fyrir  skeradura.  Ungraennafélagarnir  báðu  mig 
einnig  að  halda  fyrirlestur  ura  skógræktarraálið  sunnudag 
siðdegis.  Meðal  annars  hvatti  eg  þorpsbúa  rajög  til  þess, 
að  sera  fiestir  þeirra  eignuðust  einn  eða  fieiri  nýgræðinga, 

13 


194  Þe^skjldavinna.  [Skirnir' 

er  þeir  ræktuðu  og  önnuðust  um.  Á  þann  hátt  áleit  eg,. 
að  skógræktarstöðin  yrði  þorpsbúum  sem  fyrst  til  ánægju 
og  staðnum  til  prýði.  Eg  skýrði  frá  þvi,  að  sumstaðar 
erlendis  væri  það  siður,  að  brúðhjón  gróðursettu  eitt  tré 
við  giftinguna,  og  svo  eitt  tré  við  fæðingu  hvers  barns, 
er  þau  eignuðust.  Svo  þegar  þetta  gengur  mann  fram  af 
raanni,  myndast  fagrir  smálundar  kringum  býlin. 

Eg  hreyfði  þá  einu  nýmæli,  sem  eg  rainnist  eigi  að' 
hafa  séð  eða  vitað  hreyft  áður.  En  það  var  það,  að  gróð- 
ursetja  minningatré,  þegar  andlát  ástvina  bæri  að,  er  geymdi 
nafn  þeirra.  Ura  raorguninn  áður  bar  það  sorglega  sly& 
að  höndura,  að  þegar  skip  var  að  draga  sig  út  frá  bryggj- 
unni  í  Stykkishólrai,  slitnaði  kaðall,  og  slóst  þá  endinn 
með  svo  raiklura  krafti  á  einn  skipverja  —  Ingjald  raót- 
orista  Guðraundsson  —  að  hann  féll  útbyrðis.  Þótt  hann 
væri  vel  syndur,  gagnaði  það  eigi,  þvi  að  höggið  mun 
hafa  svo  laraað  hann.  Ingjaldur  druknaði  svo  þarnafyr- 
ir  augura  raargra  raanna,  sem  enga  björg  gátu  veitt.  Eg 
gat  ura  þenna  atburð  og  sagði,  að  raeð  fyrstu  ferð  frá 
Keykjavík  sendi  eg  tvo  nýgræðinga  —  björk  og  reyni  — 
sera  eg  hefði  valið  reit  fyrir  i  skógræktarstöðinni,  og  eg 
hefði  beðið  forstöðuraenn  stöðvarinnar  að  annast  uppeldi 
á.  Svo  þegar  frara  liðu  stundir  og  það  kærai  i  Ijós,  hver 
teinungurinn  rayndi  þroskaraeiri  og  fegurri,  þá  skyldi  sá 
verða  rainningartré  Ingjalds  og  bera  nafn  hans. 

Þegar  eg  hefi  komið  í  Stykkishólra  síðan,  heflr  það- 
verið  þrá  raín  að  sjá  þessa  nýgræðinga  og  endurnýja  þá 
ósk,  að  þeirra  sé  vel  gætt,  og  með  áhuga  held  eg  spurn- 
ura  fyrir  um  þá. 

í   sambandi   við    þetta   sagði  eg  þá  frá  eftirfylgjandi 
atriði. 

Það    var   haustið  1882,  að  eg  fekk  örhtinn  rótaranga 
af   reynitré   á  Skriðu  í  Hörgárdal.     Eg  fiutti  hann  vestur 
að   Hólum   i   Hjaltadal  og  gróðursetti  hann  sunnan  undir 
kirkjunni,  þar   á  leiði   Hallgriras   bróður  raíns,  þar  innan. 
girðinga. 

Hallgriraur  deyði  þá  um  sumarið. 


Skirnir]  ÞegnskyldavÍDna.  19^ 

Lengi  barðist  þessi  lítli  frjóvangi  fyrir  tilverunni.  Nú 
er  hann  þó  orðinn  vel  fjórir  metrar  á  hæð  og  mjög  fall- 
egur  og  það  þótt  hann  standi  á  urðarhól  eða  gömlum 
jökulýtum. 

Siðan  eg  fór  úr  Norðurlandi,  er  þar  ekkert,  sem  eg 
þrái  jafn  mikið  að  sjá  aftur,  sem  þessa  reynihríslu,  er  eg 
gróðursetti  sjálfur  með  mikilli  fyrirhöfn.  Að  sönnu  hefir 
það  og  áhrif,  að  mér  er  reiturinn  einkar  kær,  þótt  sorgar- 
reitur  sé,  því  að  þar  hvila  móðir  mín  og  bróðir  undir 
þessu  minningatré. 

Næst  þessari  reynihrislu  kysi  eg  helzt  að  sjá  Slútnes 
og  Vaglaskóg.  Þar  hefi  eg  þó  ekkert  unnið  að.  —  En 
fegurðin  laðar  til  sín. 

En  hve  margir  eru  ekki  þeir  reitirnir  hér  á  landi, 
sem  gera  mætti  eins  fagra  og  enn  fegurri  en  Slútnes  og 
Vaglaskóg,  ef  þegnskylduvinnan  kæmist  á  og  geugi  i  rétta 
stefnu. 

Hermann  Jánasson. 


13" 


Hvað  verður  um  arfleifð  Islendinga? 

(Alþýðafræðsla  Stúdentafélagsin). 


I.     Arfurinn. 

Það  er  kunnara  en  frá  þurfi  að  segja,  hvílíkir  ágætis- 
mennn  hinir  fornu  íslendingar  voru.  Menn  vita  það  al- 
raent,  að  tunga  sú,  er  þeir  fluttu  með  sér  frá  Noregi,  mót- 
aðist  svo  í  höndum  þeirra,  að  engri  tungu  er  gefið  meira 
afl,  meiri  mýkt,  meiri  auður  og  lipurð,  meiri  skýrleiki  eða 
fegri  hljómur.  Menn  vita,  að  þeir  rituðu  á  þessa  tungu 
ódauðleg  snildarverk.  Hitt  er  og  kunnugt,  að  gæfan  varð 
önnur  en  gjörvuleikurinn.  Syrti  fljótt  yfir,  er  landið  hafði 
komist  undir  erlent  vald,  og  reyndust  rétt  varnarorð  Ein- 
ars  Þveræings,  er  hann  skoraði  á  menn  hér  á  landi  að 
Ijá  konungi  einskis  fangstaðar  á  landi  eða  þjóð.  Því  að 
Islendingum  varð  það  ofraun,  að  gæta  þess  réttar,  sem 
þeir  höfðu  áfikilið  sér  í  gamla  sáttmála.  Komu  því  brátt 
hinar  mestu  raunaaldir  yfir  landið,  svo  að  Jandsmönnum 
varð  ekkert  frjálst,  en  kúgun,  óstjórn  og  sultur  á  allar 
hliðar.  Þá  varð  gáfumönnum  vorum  enginn  vegur  fær, 
og  urðu  þeir  að  fiýja  inn  í  eigið  hugskot  sitt.  Má  segja 
flama  um  þjóðina,  sem  Bjarni  kvað  um  Odd  Hjaltalin,  að 
hún  »gerði  sér  þar  hlátraheim,  er  heiraur  grætti*.  En 
þetta  varð  þó  oss  til  góðs,  afkomöndura  þeirra,  því  að  af 
þessum  rökum  er  það  runnið,  að  þjóðin  geymdi  andarauð 
fornmanna  og  jók  við,  þrátt  fyrir  alt  hið  mikla  böl,  sem 
á  hana  lagðist. 

Nú  hafa  íslendingar  bætt  mjög  efnahag  sinn  hina  sið- 
ustu  áratugi,  og  hafa  sýnt  í  því  kapp  með  forsjá.  Og 
þótt  lengra  sé  leitað,  verður  hið  sama  ofan  á.    Má  segja, 


Sklrnir]  Hvaö  verðnr  am  arfleif&  IslendÍDga?  19T 

að  heila  öld  hafi  þeir  unnið  að  þessu,  þótt  mestu  hafi 
munað  hin  síðustu  árin.  Þessu  mega  allir  fagna,  og  væri 
vel,  ef  haí^ur  vor  hefði  blómgast  svo  vel  á  öllum  sviðum. 
Þar  er  nú  á  að  líta.  Eigi  er  minna  vert  að  gæta  fengins 
fjár  en  afla.  Vér  áttum  eigi  mikið,  þegar  einokunar- 
krumlan  réttist  upp.  Hún  hafði  tekið  alt,  sem  tækt  var. 
Þó  var  til  eign,  sem  hún  náði  ekki.  Þá  eign  nefni  eg 
a  r  f    í  s  1  e  n  d  i  n  g  a. 

Hver  er  nú  þá  sá  arfur?  munuð  þér  spyrja.  En  eigi 
þarf  þó  þar  mörgum  blöðum  um  að  fletta,  því  að  það  er 
alkunna,  enda  nefndi  eg  hann  í  upphafi  máis  míns:  tung- 
una  og  hinar  fornu  bókmentir  vorar.  Þessu  sinni  mun 
eg  að  eins  tala  um  hinn  siðastnefnda  hluta  arfleifðarinnar. 

Engin  þjóð  á  Norðurlöndum  hefir  fengið  slíkan  bók- 
mentaarf  sem  vér.  Og  það  veit  eg,  að  hver  hinna  þjóð- 
anna  sem  væri,  mundi  gefa  fyrir  arf  vorn,  tunguna  og  bók- 
mentirnar,  hundruð  miljóna  af  krónum,  ef  slíkt  fengist 
fyrir  fé.  Er  þar  fyrst  á  að  minnast  kviðurnar  í  hinni 
eldri  eddu  eða  Sæmundareddu.  Þar  fylgist  alt  að,  fegurð 
málsins  og  aflmikil  orðsnild  og  gagnorð,  hugcæmt  efni, 
sem  er  gullnáma  þeirra  manna,  er  fræðast  vilja  um  hug 
og  háttu  hinna  fornu  þjóða,  feðra  vorra  og  frændþjóða 
þeirra,  og  frábær  meðferð  þess.  Má  hér  minna  á  Sigurðar- 
kviðurnar,  Helgakviðurnar,  Völundarkviðu  o.  fl. 

Munu  flestir  kannast  eitthvað  við  þær  kviðurnar,. 
sem  eg  nefndi  fyrstar,  enda  líður  engum  úr  minni  þessi 
lýsing,  sem  heyrt  hefir: 

Svi  bar  Helgi 
af  hildingam 
sem  itrskapaðr 
askr  af  þyrni, 
eða  dýrkálfr 
dögg^  slanginn, 
sá  er  öfri  ferr 
öllnm  dýrum, 
en  horn  glóa 
við  himin  sjálfan. 


198  Hvað  verðor  um  arfleifö  Islendinga?  [Skirnir 

En  Völundarkviðu  þekkja  miklu  fœrri,  og  er  hiin  þó  einna 
fegurst  af  öUum  fornum  kvæðum.  Þar  er  getið  svan- 
-meyja,  er  þeir  Völundur  og  bræður  hans  fundu  við  Úlfsjá 
í  Úlfdölum.  Sátu  þær  þar  og  spunnu  lin,  en  svanaham- 
irnir  lágu  hjá  þeim.  Þeir  gengu  að  eiga  þær,  og  voru 
þ&u  ásaínt  sjö  vetur,  en  allan  áttunda  veturinn  þráðu 
svanmeyjarnar  eða  valkyrjurnar  sína  fyrri  iðju.  »En 
enn  niunda  nauðr  of  skildi,  meyjar  fýstusk  á  myrkvan 
Tið«.  En  þótt  menu  muni  nú  lítt  til  kviðunnar,  þá  er  þó 
auðsætt  af  þjóðsögunum,  að  hugmyndin  um  svanmeyjarnar 
heflr  lifað  frá  kyni  til  kyns.  Því  að  sagan  um  konu  úr 
sjónum  er  auðsjáanlega  sama  saga  i  öðru  gerfi.  «Meyjar 
fýstusk  á  myrkan  við«  segir  i  kviðunni.  »Mér  er  um  og 
ó,  eg  á  sjö  börn  i  sjó  og  sjö  á  Iandi«,  sagði  konan.  Nú- 
tíma  höfundur  einn  hefir  tekið  sér  þetta  fyrir  yrkisefni, 
€n  þvi  miður  hrært  þar  saman  við  bibliuhugmyndum  um 
Faraó  og  selina.  Þetta  ágæta  yrkisefni  biður  enn  þá  eftir 
nægilega  högum  manni,  er  gæti  gert  úr  þvi  snildarverk. 
Annars  er  þarfleysa  að  nefna  sérstakar  kviður,  þvi  að 
þar  vaða  menn  i  gullsandi,  hvar  sem  þeir  stiga.  —  Enn 
má  minna  á  skáldakvæði  og  visur  og  nægir  að  minna  á 
jafnágætt  skáld  sem  EgiII  var  Skallagrírasson.  Eg  get  eigi 
Btilt  mig  um  að  nefna  nokkur  dæmi.  Lýsing  Egils  á  Ei- 
ríki  konungi  mun  verða  minnisstæð  hverjura,  er  les  eða 
heyrir : 

Vara  þat  tunglskin 

tryggt  at  líta 

né  ógnlaust 

Eiriks  brá, 

þ&  er  ormfránn 

ennimáni 

skein  allvalds 

ægigeislam. 

Sjálfslýsing  hans  í  sama  kvæði,  Arinbjarnardrápu,  er 
einkennileg  og  góðlátlega  spaugsöm : 

Né  hamfagrt 
höldum  þótti 


rSkirnir]  RyiJb  Terðar  am  arfl«ifS  Islendinga.  199 

sksldfé  mitt 
at  ðlcata  hásnm, 
þá  er  úlfgrátt 
Tið  Yggjar  mil^i 
kattar  staup 
af  hilmi  þák. 

Siðasta   visa  þessa  kvæðis  sýnir,  svo  sem  ótal  aðrar, 

4ið   það  er  engin  nýjung  á  íslenzkum  kveðskap,  að  skáld 

noti    líkingar   og  haldi  þeim  sjálfum  sér  samkvæmum  til 
•enda: 

Var  ek  árTakr, 
bar  ek  orð  saman 
með  málþjóns 
morginTerkam. 
Hlóð  ek  lofköst, 
þann  er  lengi  stendr 
óbrotgjarn 
i  bragar  túni. 

Þá  ætti  helzt  bver  maður  að  kunna  Sonatorrek  hans, 
])vi  að  það  er  hrein  perla  i  íslenzkum  skáldskap  og  allra 
^jóða  skáldskap: 

Mjök  hefir  Rán 
of  rysktan  mik. 
Emk  ofsnaaðr 
at  ástTÍnam. 
Sleit  marr  bönd 
minnar  áttar, 
snaran  þátt 
af  sjálfum  mér. 

Og  8V0  gengur  sorgin  nærri  honum  yfir  sonarmissin- 
um,  að  hann  heitast  við  guðina,  svo  sem  siðar  gerði 
Bólu-Hjálmar.    Egill  kvað: 

Yeit  ef  8ök 
STerði  rœkak 
Tar  ölsmið 
allra  tima. 
Roða  Tágs  brœðr 
«f  Tega  mœttak, 
færak  (uidTÍgr 
f^giu  mani. 


200  Hrað  verðor  um  arfleifð  Isleadinga.  [Skimir- 

Þetta  er  tekið  af  handahófi  úr  kvæðura  Egils,  en  það^" 
er  sannast  sagt,  að  þau  eru  öU  gerð  af  hinni  mestuanild. 
Og  þótt  eg  hafi  eigi  nefnt  fleiri  en  Egil,  þá  eru  þó  fjölda- 
raörg  önnur  fornskáld,  sem  eru  prýði  bókmenta  vorra  og 
væri  prýði  hvers  lands  bókmentum,  og  fult  er  af  gullfalleg- 
ura  lausavísum  i  sögunum  viðsvegar.  Mun  eg  láta  nægja 
að  minna  á  þessa  vísu  Þóris  jökuls,  er  hann  kvað  áður 
en  hann  var  leiddur  til  höggs: 

Upp  skaltu  á  kjöl  klífa, 
köld  er  sjávar  drifa, 
kostaða  hagion  at  herða, 
hér  maQta  lífit  verða. 
Skafl  l)eygjatta,  skalli, 
þó  at  skúr  á  þik  falli, 
ást  hafðir  þú  meyja, 
eitt  sinn  skal  hver  deyja. 

Þá  er  eigi  síður  mikils  vert  um  rit  forfeðra  vorra  f 
óbundnu  máli.  Þar  er  þá  fyrst  á  að  minnast  íslendinga- 
sögur,  er  hafa  alla  hina  sömu  kosti  sem  kvæðin:  gagn- 
orða  sniUi  i  máli  og  meðferð,  og  sannkallaður  námi  þeim 
mönnum,  er  leita  að  fornu  gulli  þjóðmenningar  vorrar.. 
Þessar  sögur  eru  ekki  skáldskapur,  heldur  sagnfræði,  sem 
byggja  má  á,  þótt  surastaðar  kenni  þjóðsagna  og  hjátrúar 
og  ekki  raegi  taka  öllu  með  trúarinnar  augura.  Slikt  rýrir 
eigi  tiltrú  sögunnar  í  aðalatriðum.  En  gjörsamlega  ástæðu- 
laust  er  að  kalla  þessar  sögur  skáldskap.  Þvi  að  alt  efni 
sögunnar  hafa  höf.  haft  í  munnmælum  þeim,  er  þeir  höfðu 
heyrt  frá  blautu  barnsbeini  og  rituðu  sem  réttast  þeir 
kunnu.  Sagnaritararnir  hafa  því  alls  eigi  ort,  og  ef  sög- 
urnar  eru  skáldskapur,  þá  eru  þær  þjóðsögur.  En 
þær  eru  eigi  skáldskapur.  Það  er  alls  eigi  nein  rainsta 
ástæða  til  að  efast  ura,  að  þær  hafl  geymzt  réttar  á  vör- 
um  manna,  því  að  þá  voru  eigi  bækur  eða  ritföng  algengt  eða 
almenningseign,  og  þess  vegna  urðu  menn  að  leggja  miklu' 
meira  á  minnið  og  urðu  því  langtura  minnugri  en  vérerum. 
Þó  þekki  eg  raarga  samtíðarmenn  vora,  sera  segja  langar 
flögur  rétt  og  nákværalega  og  samtöl  manna  orðrétt.    Svo- 


i 


Skirnir]  Hva&  ver&ur  am  arfleifð  Islendioga.  201 

voru  mér  sagðar  fornaldaraögur  Norðurlanda,  og  laa  eg 
þær  skömmu  siðar  og  sá  að  sögumaður  hafðí  faríð  svo 
með  sem  fyrr  var  sagt.  En  úr  því  slíkt  er  altitt  um  sam- 
tiðarraenn  vora,  þá  er  þó  sannarlega  engi  áatæða  til  að 
ímynda  sér,  að  miklu  minnisbetri  menn  hafi  eigi  getað 
gert  jafn  vel,  einkum  þar  sem  sögn  hafði  verið  þeim  i 
8tað  lesturs  í  uppvextinum.  Það  er  ekki  einu  sinni  áatæða 
til  að  efast  um,  að  mörg  tilsvör  nianna  og  ræður  hafi  varð- 
veitst  orðrétt,  svo  að  varlega  er  fullyrðandi,  að  söguritar- 
inn  hafi  ráðið  orðalagi  að  öllu  En  hver  einkenni  skáld- 
skapar  eru  þá  eftir?  Eg  hefi  að  eina  nefnt  þessa  almennu 
ástæðu  móti  þvi,  að  rétt  sé  frá  sagt,  er  menn  kalla  ís- 
lendingasögur  skáldskap,  þvi  að  hún  nægir.  Annars  eru 
mörg  fleiri  rök  til  þcss,  sem  eg  segi  hér,  t.  d.  rétthermi 
sagnanna  um  heiti  manna  og  staða  og  um  ættir  manna. 
Sil  ástæða  nægir  og  ein  út  af  fyrir  sig.  Eitt  má  enn  þá 
benda  á.  Efasemdamennirnir  trúa  þvi  sem  nýju  neti,  að 
lögsögumaður  hafi  þulið  upp  öU  lög  landsins  á  lögbergi, 
þótt  óskrifuð  væri.  Og  hann  hefir  þó  sannarlega  ekki 
mátt  breyta  mikið  um  orðalag.  En  að  menn  hafi  geymt 
rétta  sögu  frænda  og  vina,  það  þykir  þeim  ótrúlegt.  Otvi- 
ræðlega  er  þó  að  minsta  kosti  Heimskringla  eða  Sturlunga 
visindaleg  sögurit,  og  má  Ijósast  sjá  á  orðum  Snona  sjálfs, 
hver  aðferð  hans  hefir  verið,  er  hann  samdi  Heimskringlu 
sina.  Þá  hina  sömu  aðferð  hafa  hinir  beztu  og  glöggustu 
vísindamenn  nútimans.  Um  hina  ágætu  hljóðfræðiritger?y 
hljóta  þó  allir  að  verða  snmmála,  að  hún  bé  hrein  og 
skær  visindi.  Er  það  merkilegt,  að  einstakur  maður  hér 
hefir  verið  svo  glöggur  á  þessa  hluti,  þótt  þá"væri^li& 
ekkert  til  að  byggja  á,  því  að  hljóðfræði  varð  eigi  til  fyrr 
en  mörgum  öldum  síðar.  Þetta  er  einstakur  viti  upp  úr 
hafi  aldanna,  en  sorti  til  beggja  handa. 

Auk  þessa  höfum  vér  tekið  i  arf  tunguna.Jaem^fyrr 
var  getið,  og  rétt  til  fuUveldis,  þó  að  iUa  færi  stjórnniáí^ 
in,  gott  œtterni  og  eðlisfar,  mikiar  gáfur  og  marga  fleiri 
kosti.  Okosti  einnig,  en  um  þá  t.ila  eg  ekki.  Lifnaðar- 
háttu,    siði    og    menning   á    háu    siigi,  eldgamla  menuing 


•202  Hvað  verður  um  arfleifð  Islendinga.  [Skirnir 

fainnar  þýðversku  þjóðkvíslar.  Að  þessu  sinni  spyr  eg  eigi 
ura  fleira  en  bókmentaaifinn:  Hversu  fftrum  vér  með 
iann? 

II.    M  e  ð  f  e  r  ð  i  n. 

Gullnáraa  höfðum  vér  fengið  að  erfðum,  en  íslands 
-óhamingju  verður  alt  að  vopni.  Danir  sendu  hingað  gáf- 
aða  islenzka  menn,  sem  þeir  höfðu  i  sinni  þjónustu,  og 
létu  þá  smala  gullinu  til  Kaupmannahafnar  í  hrúgum.  En 
áður  höfðu  þeir  búið  svo  í  haginn  með  stjórn  sinni  og 
verzlun,  að  hér  lá  alt  i  kalda  koli,  svo  að  engum  kom  til 
hugar  að  varna  því,  að  svo  dýrir  fjársjóðir  væri  fluttir  úr 
landi.  En  þetta  varð  eigi  á  vorum  dögum  og  vér  eigum 
enga  sök  á  þvi.  Er  oss  það  gott  að  vita,  þvi  að  hætt  er 
við  að  sala  forngripa  vorra  úr  landi  verði  oss  til  nægi- 
legs  áfellis.  Þetta  varð  nú  til  þess,  að  aðrir  unnu  nám- 
ana  á  undan  oss,  —  eða  lögðu  til  nöfn  á  titilblöð  bók- 
anna,  þótt  íslendingar  hefðu  unnið  verkið.  Nú  eru  marg- 
ar  stærri  og  merkari  þjóðir  teknar  að  vinna  námana. 
Það  var  vel  þolandi,  að  aðrir  yrðu  fyrri  til  að  gefa  út 
fornrit  vor  og  vinna  að  þeira,  en  hitt  er  óþolandi,  að 
handritin  eru  horfln  i  annara  hendur,  þegar  vér  viljum 
byrja. 

En  lesið  getura  vér  þó  bækurnar  og  notað  arf  vorn 
að  nokkru  leyti.  Þetta  höfum  vér  gert  áður  meir  en  nú. 
Vil  eg  benda  á  það,  að  auðséð  er  á  kvæðunum,  að  hin 
eldri  góðskáld  vor  hafa  verið  langtum  kunnari  eddukvæð- 
nnum  en  hin  yngri,  enda  kunnað  betur  að  yrkja. 

Litils  háttar  höfum  vér  unnið  úr  náraanura.  Hafa 
það  gert  einstakir  fræðimenn  vorir,  surair  hér  á  landi,  en 
fleiri  erlendis.  En  þetta  þótti  oss  hvergi  nærri  nóg.  Vér 
vildum  koma  hér  á  fót  vísindum  i  þessari  grein,  og  i  því 
skyni  settum  vér  kennarastól  i  íslenzkri  tungu  og  íslenzk- 
um  fræðum  i  nýstofnaðan  háskóla  vorn.  Valdist  til  þeirr- 
ar  stöðu  ágætur  maður  og  alþektur  vísindamaður  i  þeirri 
gTein. 

Vér  fylgismenn  háskólans  ætluðumst  til  að  þess  yrði 


.Skirnir]  Hva5  verOar  nm  arfleifd  Islendinga.  203 

«kamt  að  biða,  að  hingad  sækti  menn  úr  öllum  löndum 
til  þess  að  leggja  stund  á  íslenzk  fræði,  af  því  að  vér 
vildum  að  það  yrði  fastur  ásetningur  þings  og  þjóðar,  að 
Að  hér  yrði  beztur  staður  til  þess  náms,  og  framkvæmd- 
ur  yrði  sá  ásetningur.  Auðvitað  er  þar  mikill  og  illur 
þröskuldur  í  vegi,  að  handrit  vor  eru  í  hershöndum  er- 
lendis.  En  þá  mundi  menn  mega  búast  við  því,  að  hið 
foma  vikingabióð  hitnaði  við  mótstöðuna,  svo  að  hrundið 
yrði  úr  vegi  verstu  erfiðleikunum.  Þetta  verkefni  fyrir 
vísindamenn  vora  næst  nú  eigi  aftur  frá  Dönum,  úr  því 
það  nú  lenti  þar  einu  sinni.  En  Danir  mundu  vera  allir 
af  vilja  gerðir  til  þess  að  hjálpa  oss  til  að  Ijósrita  (foto- 
typera)  öll  handritin.  Vér  þurfum  því  eigi  annað  en 
leggja  fram  nokkra  tugi  þúsunda  króna  til  verksins,  og 
er  það  sannast  sagt,  að  oss  er  það  meira  en  meðalskömm, 
ef  það  dregat  lengi.  Auðvitað  þurfum  vér  og  að  fjölga 
kennurum  í  svo  margbreyttri  og  mikilsverðri  grein  sem 
íalenzk  fræði  eiga  að  vera  hér.  Þetta  hvorttveggja  væri 
engin  ofætlun  og  er  sjálfaagður  hlutur,  ef  vér  ætlum  ekki 
að  láta  grútarháttinn  kyrkja  háskólann,  langmerkasta  og 
og  affarasælasta  fyrirtæki  vort,  ef  rétt  er  með  farið. 

Þessar  ættu  og  eiga  að  vera  undirtektir  vorar  undir 
stofnun  háskólans  og  kenslunnar  í  íslenzkum  fræðum.  En 
hverjar  hafa  þær  orðið?  Á  þingi  urðu  harðar  deilur  um 
mjög  lúsarlega  fjárveitingu  til  þess,  að  afrita  skjöl  og 
handrit  vor  erlendis.  Þó  er  hitt  verra,  að  enginn  verður 
til  þess  að  nota  sér  kenaluna  i  því  skyni,  að  verða  vís- 
indamaður.  Og  þau  firn  hafa  heyrst,  að  kennarar  hafi 
ráðið  ielenzkum  stúdentum  til  þess,  að  nema  heldur  is- 
lenzku  í  Kaupmannahöfn  en  hér,  og  þeir  látið  sér  að 
kenning  verða.  Þetta  er  þjóðarskömm  og  morðtilraun  við 
beztu  stofnun  landsins. 

Alþjóð  manna  rækir  og  illa  þenna  arf  sinn.  Þvi 
að  miklu  minna  lesa  menn  nú  hinar  fornu  bókmentir 
vorar  en  fyr.  Einkum  er  illa  statt  i  bæjunum,  en  íbúar 
þeirra  eru  nú  orðnir  fullur  þriðjungur  alls  landslýðs. 


S04  Hvað  verðar  nm  arfleifð  Islendinga.  [Skimúr 

III.     Hvað    verður   um   arfinn? 

Ef  vér  vanrækjum  hann  og  kunnum  eigi  að  meta 
hann,  þá  verður  hann  eign  útlendra  manna,  og  Isiend- 
ingar  munu  fyrirverða  sig  sárt  á  komandi  öldum.  En  þ& 
veröur  ofseint  að  naga  sig  í  handarbökin. 

I  bezta  lagi  gætu  íslenzkir  fræðimenn  þá  átt  hlut  i 
honum  með  hinum  erlendu  mönnum. 

En  ef  088  fer  eigi  8em  þeim  fuglinum,  sem  verstur 
er  og  dritur  i  8itt  eigið  hreiður,  heldur  vinnura  vér  með  rögg 
og  drengskap  að  hag  vorum  og  heiðri,  þá  verður  hann 
alþjóðareign,  ávaxtast  hér  og  aflar  oss  maklegrar  virðing- 
ar  hjá  öðrum  þjóðum. 

Á  fyrri  öldum  varðveitti  hafið  oss,  en  er  samgöngur 
eru  nú  orðnar  miklu  auðveldari  við  önnur  lönd  og  marg- 
falt  tíðari,  þá  dugir  nú  eigi  lengur  sofandi  mótstaða.  Nú 
þurfum  vér  að  vaka  og  vera  á  verði,  gæta  þess,  að  vér 
gefum  eigi  of  mikið  fyrir  pipuna,  og  beita  mannviti  og 
dugnaði  til  þess  að  auka  og  skýra  erfðagullið  dýra. 

Eallar  nanðsyn  stofninn  allan  • 
til  að  gæta  og  vegsemd  veita 
vitra  starfi  feðra  arfi. 
Norrænn  andi  yfir  löndin 
aldir  leiði  frægðar  heiðar. 

Bjami  Jónsson 
frá  Vogi. 


Utan  úr  heimi. 


Byltingar  í  alþjóöaviðskiftum. 
I. 

Hinir  miklu  tímar,  sem  við  lifum  á,  hafa  í  för  meS  sór  bylt- 
ÍDgar  i  lífi  þjóðanna,  meiri  og  víðtœkari  en  sögur  fara  af.  Fæðing 
nýja  tímans  gengur  ekki  þratitalauRt.  Nj  verkefni  og  njjar  lausn- 
ir  koma  fram  án  afláts  á  öllum  sviðum  í  baráttu  þeirri,  sem  háð 
er  á  bak  við  tjöldin.  Óhætt  mun  vera  að  segja,  að  sem  stendur 
vekja  mesta  athygli  byltingarnar  í  viðskiftalifi  þjóðanna  út  á  við. 
£g  vil  hér  s/na,  hvernig  þær  eru  í  aðaldráttunum. 

Fyrst  verð  eg  að  skýra  frá,  hvernig  viðskiftin  við  útlönd  fara 
iram  og  hverju  lögmáli  þau  lúta. 

1.  Þegar  A)úar  einhvers  lands  eiga  viðskifti  við  útlendinga,  þá 
kemur  að  því,  að  þeir  skulda  hverir  öðrum  peninga,  hvort  heldur 
það  er  vegua  vöruverzlunar,  eða  það  eru  vextir  af  lánum,  tekjuraf 
fé,  sem  menn  eiga  í  öðrum  löndum,  greiðslur  fyrir  póstsendingar, 
BÍmskeyti,  umboðslaun,  farmgjald,  ferðakostnaður  í  öðrum  löndum 
o.  fl.  Því  nær  hvort  öðru  sem  löndin  Hggja,  því  meiri  og  fjöl- 
breyttari  eru  viðskiftin  að  jafnaðí.  Sá  hluti  viðskiftanna,  sem  á  að 
gjaldast  innan  skamms  t/ma  nefnist  greiðsluvið* 
■  k  i  f  t  i    landsins  við  útlönd. 

Kröfur  þœr,  sem  upp  koma  á  báða  bóga  vegna  þessara  við- 
skifta,  eru  vanalega  ekki  greiddar  með  peningum,  heldur  með  v  í  x  I- 
u  m.  Menn  spara  sem  sé  á  þann  hátt  kostnaðinn  við  að  senda 
peningana  til  útlanda,  og  geta  enn  fremur  oft  fengið  gjaldfrest  gegn 
því  að  senda  víxil.  Þar  sem  v/xlar,  sem  eiga  að  greiðast  í  öðrum 
löndum  en  þeim,  sem  viðtakandi  víxilsins  á  heima  í,  verða  að  vera 
áreiðanlegir  og  líkir  bverir  öðrum,  þá  er  hœgt  að  nota  þá  sem 
g  j  a  1  d  m  i  ð  i  I.  Enskur  kaupmaður,  sem  á  inni  hjá  amerískum 
kaupmanni,  getur  t.  d.  gefið  út  víxil  á  hann  og  selt  víxilinn  í  Eng- 


S06  Cítan  úr  heimi.  [Skirnir' 

laodi  eiubverjuni  Janda  s/num,  sem  skuldar  Ameríkumanni,  og  get* 
ur  kaupandinn  síðan  greitt  skuldina  með  því  að  senda  víxilinn  til 
Ameríku  til  innheimtu.  Aftur  á  móti  getur  amerískur  skuldheimtu- 
maður  gefið  út  v/xil  á  enskan  skuldunaut  og  selt  ameríukum  skuldu- 
naut  v/xilinn.  Eind  getur  skuldunautur  gefið  út  vixil  á  sjálfan  8Íg 
og  sent  skuldheimtumanni  sinum  í  öðru  landi  víxilinn,  og  hann 
getur  svo  goldið  öðrum  sínar  skuldir  með  víx'.inum.  Notkun  v/xils- 
ins  hefir  komið  þv/  til  leiðar,  að  tvœr  millilandagreiðslur  eru  orðnar 
að  tveimur  innanlandsgreiðshim. 

Vanalega  er  ekki  heppilegt  fyrir  kaupmenn,  sera  skulda  /  út- 
löndum,  að  þurfa  að  leita  til  annara  kaupmanna,  sem  eiga  inni  í 
útlöndum,  til  að  kaupa  víxla,  því  að  erfitt  mundi  vera  að  finna 
v/xla,  sem  giltu  jafnháa  upphæð  eins  og  kaupmaðurinn  þyrfti  með. 
Menn  nota  þvi  oftast  b  a  n  k  a  n  a  sem  milliliði  og  kaupa  v/xla  hjá 
þeim  á  banka  /  útlöndum,  og  aftur  á  móti  kaupir  bankinn  v/xla  á 
útlendinga  af  þeim,  sem  eiga  þá. 

Meginþorri  skulda  þeirra,  sem  landið  á  að  greiða  útlöndum- 
innan  skamms  t/ma,  liggur  þv/  /  bönkunum  /  v/xlum,  sem  stund- 
um  eiga  að  greiðast  við  sjningu,  stundum  eftir  ákveðinn  t/ma. 

a.  Fyrst  athuga  eg  v/xla  greiðanlega  við  sýningu,  VerS 
það,  sem  kaupandi  v/xils  á  útlönd  verður  að  greiða,  nefnist  g  a  n  g- 
verðv/xilsins.  Ef  skuldir  landanna  hvors  til  annars  væru  alt 
af  jafnháar,  þ.  e.  a.  s.  jafnhá  upphæð  greiðanleg  /  sömu  mynt  á 
sama  t/ma,  þá  mundi  tilboð  og  eftirspurn  eftir  v/xlunum  vera  jafn- 
mikil  /  báðum  löndunum,  og  verðið  yrði  þá  altaf  jafnhátt,  gang— 
verð  v/xilsins  vœri  ákvæðisverð,  hlutfallið  milli  myntfóta  land- 
anna.  Akvæðisverð  á  einu  pundi  sterling  er  t.  d.  á  Norðurlöndum 
18  kr.  16  aur.  En  nú  eru  skuldirnar  vanalega  miajafnlega  miklar 
á  ymsum  t/mum,  eftir  þv/  hvernig  viðskiftin  falla.  Þegar  heima- 
landið  á  mikið  inni  hjá  útlöndum,  eru  miklar  v/xilupphæðir  til  sölu 
á  markaðinum,  en  eftirspurnin  eftir  v/xlum  á  útlönd  I/til;  verðið  á 
útlendum  v/xlum  fellur.  Ef  heimalandið  fekuldar  útlöndum  mikið, 
þá  er  mikil  eftirspurn  eftir  v/xlum  á  útlönd,  en  tilboðið  1/tið,  verð- 
ið  á  þeim  hækkar.  Tilboð  og  eftirspurn  ákveður  þv/  v/xilgang- 
verðið,  en  vanalega  dœma  bankarnir  um,  hvernig  v/xilmarkaðurinn 
sé  og  hve  hátt  verðið  eigi  að  vera.  Orsökin  til  v  e  r  ð  b  r  e  y  t  i  n  g- 
a  n  n  a  er  fyrst  og  fremst  skuldaviðskifti  landsins  við  útlönd  um 
skamman  t/ma,  greiðsluviðskiftin,  og  v/xilgangverðið  er  þv/  eÍD8 
konar  veðurmælir,  sem  s/nii  ástand  þeirra. 

AS  jafnaði  er  þó  einuugis  ákveðið  svifrúm  fyrir  verðbreytingar 


J 


Skirnirl  Utan  Ar  heimi.  207 

á  víxlum,  setn  eiga  að  greiðast  ví6  8/ningu.  Þegar  v/xilgangverði9^ 
er  orÖiS  tn']ög  bátt,  þá  svarar  Rem  sé  betur  kostnaði  að  s  e  n  d  a 
g  u  11  til  útlanda,  beldur  en  kaupa  svo  d/ra  víxla.  Verð  á  víxl- 
UD),  þar  sem  rétt  að  eins  svarar  kostnaði  að  senda  gull  til  útlanda,. 
oefaist  e  f  r  i  g  u  11  d  e  p  i  1 1,  og  er  bann  að  jafnaði  um  18  kr.  24 
aur.  fyrir  pund  sterling  í  Kaupmannaböfn.  Þessir  8  aurar  auk 
ákvœðisverðs,  Hvara  því  til  kostnaðaritis  við  að  senda  gullbúta  til 
Englands  og  láta  mynta  þá  þar  í  enska  mynt.  Aftur  á  móti  get- 
ur  víxilgangverðið  orðið  svo  lágt,  að  svari  kostnaði  fyrir  eiganda 
vtxilsins  að  senda  bann  til  Englanda  til  innbeimtu  og  flytja  gullið 
til  heimalandsins,  í  staðinn  fyrir  að  selju  víxilinn  svo  lágu  verði. 
Þá  er  gangverð  víxilsins  komið  að  neðra  gulldepli,  sem  er  t. 
d.  að  jafiiaði  18  kr.  07  aur.  fyrir  pund  sterling  í  Kaupmannaböfn. 
Þessi  9  aura  frádráttur  frá  ákvæðisverði  svarar  þá  til  kostnaðarins 
við  að  flytja  gull  frá  Englandi  og  láta  mynta  það  í  Danmörku. 
Vanalega  sjá  bankarnir  um  guUsendingar  ef  á  þarf  að  balda,  en 
oftast  hafa  þeir,  ef  unt  er,  beldur  önnur  ráð,  sem  síðar  verður 
getið  um.  —  Víxlar,  greiðanlegir  við  syningu,  skyra  frá  bvort 
greiðsluviðskifti  landsins  séu  því  í  bag  eða  ekki. 

b.  MikiU  hluti  af  víxlum  þeim,  sem  notaðir  eru  í  greiðslum 
til  útlanda,  eru  þó  ekki  greiðanlegir  við  syningu,  beldur  eftir  ein- 
hvern  t  í  m  a.  Þegar  ákveða  á  verð  þeirra,  þá  verður  að  taka  til- 
lit  til  V  a  X  t  a  n  n  a  í  því  landi,  þar  sem  víxillinn  á  að  greiðast. 
Menn  geta  sem  sé  ekki  selt  þá  þar  þegar  /  stað,  nema  að  frá 
víxilverðinu  verði  dregnir  vextir  til  gjalddaga  víxilsins,  forvextir, 
og  ef  þeir  eru  báir  í  landinu,  þá  er  affallið  á  víxlunum  mikið, 
gangverðið  lækkar  á  löngum  víxlum.  Einnig  er  bér  tekið  meira  tillit 
til  en  á  stuttum  víxlum,  bvort  nöfnin  á  víxlunum  eru  áreiðanleg  og 
hvort  landið,  þar  sem  víxillinn  á  að  greiðast,  hafi  gott  lánstraust. 
Gangverð  á  löngum  vfxlum  fellur  þó  ekki  að  jafnaði  niður  fyrir 
gangverð  á  stuttum  víxlum  að  frádregnum  forvöxtum. 

Þegar  víxilgangverðið  á  útlönd  bœkkar,  þá  er  það  til  hagnað- 
ar  fyrir  þá,  sem  flytja  út  vörur;  þeir  fá  bærra  verð  fyrir  víxla  þá^ 
sem  þeir  fá  frá  útlendum  kaupendum.  Þegar  víxilgangverðið  lœkk- 
ar,  þá  er  það  hagnaður  fyrir  þá,  sem  kaupa  vörur  frá  útlöndum ;. 
þeir  fá  ódyrari  víxla  til  að  greiða  skuldina  með.  Víxilgangverðið 
gefur  bendingu  um  að  auka  útflutning  eða  innflutning  þangað  til 
jafnvægi  kemst  á.  Einnig  stefnir  að  því,  að  vöruverð  lœkki  í 
heimalandinu,  ef   mikið  befir  verið  flutt  inn,  og  hœkki  ef  innflupn- 


!208  Utan  úr  heimi.  [Skírnir 

ingur  hefir  verið  lítill,  oj;  er  bér  einnig  bending  um  aö  breyta 
.fltefnu  greiSsluviðskiftanna. 

2.  Víxilgangverðið  fer  samt  ekki  eingöngu  eftir  greiðnluviS- 
.skiftunura,  heldur  einnig  eftir  því,  hvort  lánsmiðill  landsins 
hefir  lækkað  í  verði  í  samanburði  við  gull,  en  gildi 
peninganna  í  útlöndum  só  jafnt  sem  fyr,  eða  ekki.  Verð  á  öliu  í 
landinu  (verðlagið,  Prianiveauet)  er  eem  só  komið  undir  því,  hve 
iinikið  er  i  landinu  a*  gulli,  seðlum  og  öðrum  lánsmiðli.  Ef  nú  er 
gefið  út  of  mikið  af  seðlum  eða  veitt  of  mikið  lánstrauat,  þá  eykst 
kaupmagnið  án  þess  að  vörnmagnið  í  landinu  hafi  aukist,  verð  á 
Törum  bækkar  og  peningarnir  falla  í  verði.  Ef  peningarnir  hafa 
ekki  fallið  í  verði  í  iitlöndum,  þá  innleysa  menn  seðla  heimalands- 
ins  og  fá  gull  fyrir,  sem  þeir  svo  senda  til  útlanda  þar  sem  það 
er  meira  virði.  Heimalandið  tæmist  því  af  gulli,  bankarnir  hætta 
að  geta  leyst  inn  seðlana  og  nú  bjóða  menn  meira  verð  fyrir  gull 
■en  seðla.  Þegar  gullið  er  horfið  lit  úr  landinu,  eru  engin  tak- 
m  ö  r  k  fyrir  gangverðsbreytingum  á  útlendum  v/xlum,  gulldeplarnir 
•eru  horfnir.  Þegar  orsökin  til  lágs  víxilgangverðs  á  heimalaudið  er 
8Ú,  að  það  skuldar  útlöndum,  þá  græða  útlendingar  á  víxilgang- 
verðinu  í  viðskiftum  vegna  þess  að  kaupmagn  peninga  heiraa- 
landsins  er  óskert.  En  þegar  verðfall  peninganna  í  heimalandinu 
•er  orsökin,  þá  græða  hvorki  útlendingar  né  tapa  á  lágu  víxilveröi 
vegna  þess,  að  þó  að  þeir  fái  meiri  upphæð  í  peningum  beima- 
landsins  fyrir  vörur  slnar,  þá  eru  peningar  þess  því  minna  virði. 

Aftur  á  móti  geta  auðvitað  þeir,  sem  eru  hepnir,  grætt  á 
breytingunum  á  víxilgangverðinu,  jafnt  þegar  um  er  að  kenna 
verðfalli  peninganna,  eins  og  þegar  orsökin  er  óhagstæð  greiðslu- 
-viðskifti  landsins.  Ef  maður  semur  t.  d.  um  kaup  á  togara  í  Þjzka- 
landi  fyrir  250,000  mörk  þegar  markið  er  85  aura  virði,  þá  svarar 
það  til  212,500  króna.  Ef  markið  er  nú  fallið  á  gjalddaga  niður  í 
75  aura,  þá  á  maðurinn  ekki  að  greiða  meira  en  187,500  krónur, 
J).  e.  a.  s.  hann  hefir  grætt  25,000  krónur  á  verðfallinu.  En  ef 
markið  hefði  stigið  í  verði,  þá  hefði  maðurinn  aftur  á  móti  tapað. 
Viðskiftin  eru  því  orðin  miklu  áhættumeiri  vegna  breytinganna  í 
víxilgangverðinu.  Lönd,  sem  ern  á  þeirri  hálu  braut,  að  hafa  gefið 
út  of  mikið  af  seðlum  eða  veitt  of  mikið  lánstraust,  skulda  vana- 
lega  öðrum  löndum  mikið  fé,  og  þar  sem  ekkert  land  getur  skuld- 
að  öðrum  löndum  miklar  fúlgur  t  i  I  I  e  n  g  d  a  r,  þá  kemur  fyr  eða 
síðar  að  því  eina  ráði,  sem  hægt  er  að  nota,  ef  landið  á  ekki  að 
-verða    gjaldþrota,    t.  d.    á    þann    hátt,    að   lögákveða  minna  verð  í 


X 


Skirnir]  tJUn  Ar  heimi.  90^ 

penÍDgum  en  fyr,  að  auka  útflutning  og  rainka  neyzluna  í  landina^ 
hve  erfitt  sem  þaC  kann  aS  verða. 

Einnig  getur  hent^  að  bæði  lánsmiðill  og  gull  falli 
í  verði  i  samanburði  við  vörur,  efframleiðslan 
íheiminum  hefirminkaðað  mun.  Það  hefir  því  að  eins 
áhrif  á  víxilgangverðið,  að  framleiðslutapið  lendi  misjafnlega  þuugt 
á  löndunum. 

3.  \m8  ráð  ern  til  að  hafa  Áhrifágreiðslu* 
viðskiftin  og  víxilgaugverðið,  og  má  sérstaklega  nefna 
breytingu  á  vöxtunum  í  landinu,  sérstaklega  forvöxtunum,  v/xla- 
pólitík  og  lán  í  útlóndum.  Bankarnir,  sem  eru  drotnar  atvinnu* 
Hfsina,  eiga  að  gera  þessar  ráðstafanir.  Því  betur  stæðir  sem  bank- 
arnir  eru,  þess  meiri  áhrif  geta  þeir  haft  á  greiðsluviðskiftin  og 
þar  með  á  alt  atvinnul/f  þjóðarinnar.  Einkum  verður  þetta  hlut- 
verk  seðlabanka  landsins,  og  því  öflugri  sem  hann  er,  þess  meiri 
áhrif  getur  hann  haft  í  þessu  efni. 

Ef  forvextirnir  eru  hækkaðir,  verður  arðvœnlegra  fyrir 
útlendinga  að  kaupa  langa  víxla  á  landið,  því  að  þeir  falla  fyrst  í 
verði  og  gefa  þess  vegna  hœrri  vexti  ef  menn  eiga  þá  þangað  til 
gjalddagi  er  kominn.  Eftirspurnin  eftir  löngum  víilum  á  heima- 
landið  eykst  og  þeir  bækka  í  verði.  Vegna  forvaxtahœkkunarinnar 
verða  peningar  dyrari  í  heimalandinu  og  menn  minka  innflutning 
frá  útlöndum.  Víxlar  á  vitlönd  falla  því  í  verði  vegna  minni  eftir- 
spurnar.  Ef  forvextirnir  eru  lœkkaðir,  mundi  það  hafa  gagnstœð 
áhrif,  lækka  víxilgangverðið  á  heimalandið^  hœkka  víxilgangverð 
á  útlönd. 

Bankarnir  eiga  vanalega  inni  í  hlaupareikningi' 
hjá  útlendum  bönkum,  og  þegar  þeir  selja  víxla  á  útlönd, 
gefa  þeir  vanalega  út  víxil  á  þessa  inneign.  Ef  þeir  kaupa  víxla, 
sem  greiðast  eiga  í  útlöndum,  láta  þeir  vanalega  greiða  víxilupp- 
hæðina  inn  til  viðskiftabanka  síns  í  útlöndum.  Þegar  skuldir  til 
útlanda  eru  miklar,  eru  því  þessar  inneignir  miklar.  Ef  á  þarf  að 
halda,  geta  bankarnir  þá  fengið  um  hríð  að  gefa  út  víxla  á  útlendu 
bankana,  þó  að  þeir  eigi  þar  ekki  inneignir.  A  þenna  hátt  geta 
bankarnir  komið  á  jafnvœgi  um  hríð  milli  tilboðs  og  eftirspurnar 
eftir  víxlum  á  útlönd. 

Bankarnir  eiga  einnig  vanalega  birgðir  af  útlendum 
verðbrófum,  og  þegar  greiðsluviðskiftin  við  útlöud  eru  óhœg 
(heimalandið  í  skuld),  geta  þeir  selt  verðbrófin  í  útlöndum  og  komiS^ 
á  jafnvægi  milli  tilboðs  og  eftirspurnar  eftir  víxlum  á  útlönd. 

U 


210  Utan  úr  heimi.  [Skirnir 

Einnig  er  hœgt  aS  lœkka  víxilgangverð  á  útlönd  u  m  h  r  í  9 
með  því  að  fá  1  á  n  í  ú  1 1  ö  n  d  u  m.  Þá  eykst  víxilfúlgan  á 
útlönd. 

Ef  víxilgangverð  á  útlönd  er  hátt  t  i  1  1  e  n  g  d  a  r,  er  eina 
ráðið  við  því,   að  auka  útflutning  og  minka  neyzluna  í  landinu. 

4.  Víxilmarkaðurinn  er  orðinn  alþjóðlegur  vegna  sím— 
anna  og  gufuskipaferðanna.  Ef  eitthvert  land  skuldar  öðru  landi 
fé,  en  á  inni  í  þriðja  landinu,  þá  eru  skuldirnar  á  milli  landanna 
jafnaðar  þannig,  að  landið  greiðir  skuldheimtulandinu  skuldina  meS 
v/xlum  á  skuldunautslandið  (arbitrage).  E  n  g  I  a  n  d  hefir  verið 
drotnandi  á  víxla-  eða  peningamarkaðinum.  Sökum  þess  að  Eng- 
land  hefir  verzlað  við  öll  lönd,  hefir  það  haft  skuldaviðskifti  við 
öll  lönd  og  víxlaviðskifti.  V/xlar  þessir  eru  viðurkendir  af  enskum 
bönkum  og  verzlunarhúsum,  sem  þekt  eru  um  allan  heim  og  þykja 
því  mjög  öruggir.  Englendingar  hafa  ætíð  heimtað,  að  viðakiftamenn 
iþeirra  gœfu  út  víxla  á  pund  sterling  greiðanleg  í  Englandi.  Eng- 
land  hefir  þess  vegna  orðið  að  peningamiðstöð  og  skuldajöfnunar- 
stað  heimsins  og  sterlingsvíxillinn  að  alheimsgjaldmiðli. 
Á  síðustu  árunum  fyrir  ófriðinn  fóru  þó  bœði  markvixillinn  og 
frankavíxillinn  að  koma  fram  í  peningaviðskiftum  heimsins  i  Suður- 
ameríku  og  Litlu-Asíu,  og  var  það  einn  af  liðunum  í  samkepni 
Þyzkalands  og  Frakklands  við  England  um  heimsverzlunina. 

Eftir  að  hafa  skýrt  frá  venjulegum  gangi  heimsviðskiftanna 
rmun  eg  skyra  frá  áhrifum  þeim,  sem  ófriðurinn  hefir  haft  á  þessu 
sviði. 

II. 

Stórveldin  höfðu  um  langan  tíma  búist  undir  ófriðinn  í  fjár- 
-málum  sínum,  og  sérstaklega  höfðu  þau  lagt  stund  á  að  efla 
seðlabankana,  og  var  œtlast  til  að  þeir  yrðu  framkvœmdar- 
stjórar  ríkisins  í  fjármálum  og  atvinnumálum,  þegar  ófriðinn 
bœri  aö  höndum.  Einn  þátturinn  í  undirbúningi  þessum  var 
Að  safna  gulli  inn  í  seðlabankana,  bæði  úr  landinu 
sjálfu  og  frá  útlöndum.  Urðu  menn  sérstaklega  varir  við,  að  stór- 
veldin  drógu  til  sín  mikið  gull  frá  Vesturheimi  í  byrjun  ársins 
1914.  Seðlabankarnir  söfnuðu  guUinu  úr  landinu  sjálfu  með  því 
að  gefa  út  minni  seðla  en  fyr  og  varð  gullið  þá  óþarft  í  daglegum 
viðskiftum,  safnaöist  inn  í  bankahvelfingarnar.  Á  þenna  hátt  jók 
t.  d.  þýzki  ríkisbankinn  gullforða  sinn  um  440  miljónir  marka  frá 
23.  júlí    1911—1914.     Ríkin    ætluðu   svo  að  nota  gulIiC  á  ófriðar- 


i 


mkirnir]  Utan  úr  heimi.  211 

tímum  til  að  geta  gefið  út  fleiri  seSia  og  til  að  lagfœra  víxilgang- 
yerðið  ef  á  þyrfti  að  halda. 

í  upphafi  óf riðarins  var  nú  alstaðar,  neraa  í  Englandi, 
bannaður  útflutningur  gulls  af  hálfu  einsiaklinga,  en 
leðlabankarnir  gátu  fengið  undanþágur  ef  þyrfti.  Útflutningsbannið 
bafði  þau  áhrif,  að  svifrúmið  fyrir  víxilgangverðsbreytingar,  gulldepl- 
arnir,  hurfu,  og  víxilgangverðið  fór  nú  eingöngu  eftir  tilboði  og 
eftirapurn  eftir  vixlum  á  útlönd.  Enn  fremur  var  alataðar 
létt  af  skyldunni  að  innleysa  seðlana  nema  i 
-£  n  g  I  a  1]  d  i.  Vegna  þess  aðlánstraustið  bilaði  alstaðar, 
var  þörf  fyrir  meiri  lánsmiðil  og  þá  varð  seðlabanki  hvers  lands 
að  hlaupa  undir  bagga  og  fá  leyfi  til  að  gefa  út  seðla  eftir  þörfum 
-viðskiftalífsins.  Varð  það  til  þess,  að  guUið  streymdi  enn  frekar 
inn  í  seðlabankann.  Þýzkaland  hafði  siðan  1871  geymt  í  Júliusar- 
turninum  i  Spandau  120  milj.  marka  i  gulli,  af  herkostnaði  Frakka, 
og  bœtt  annari  eins  uppbœð  við  siðar.  Gull  þetta  átti  að  nota 
þegar  ófrið  bœri  að  höndum.  Nú  var  það  flutt  yfir  i  rikisbankann 
og  gefnir  út  seðlar  til  að  geta  kvatt  herinn  saman.  Enn  fremur 
nytfœrðu  r  í  k  i  n  sér  seðlapressuna.  Fyrsta  ófriðarárið  hafa  stór- 
veldin  fengið  um  16  miljarða  króna  lán  i  seðlum  til  ófriðarþarfa. 

Þegar  herinn  var  kvaddur  saman  minkaði  framleiðsl- 
a  n  i  löndunum  og  breyttist  siðan  i  hernaðarframleiðslu 
og  varð  þá  vaxandi  eftirspurn  eftir  útlendum  vörum.  Við  þetta 
bœtt'st  að  lagt  var  útfutningsbann  á  margar  vörur.  Greiðsluvið- 
skiftin  hlutu  þá  að  verða  óhagstœð  fyrir  ófriðarþjóðirnar  og  vixil- 
gangverðið  á  útlönd  hátt,  lágt  á  ófriðarþjóðirnar. 

Ennfremur  kora  smámsaraan  vaxandi  »i  n  f  I  a  t  í  o  n<,  uppblást- 
ur  á  öllu  vöruverði  en  verðfall  á  peningura,  vegna  ófriðarlánanna  og 
aukinnar  seðlaútgáfu,  þó  að  nokkur  hluti  hennar  vœri  réttmœtur 
vegna  þess  að  lánstraustið  bilaði.  Þegar  t.  d.  bankarnir  lána  rik- 
inu  fó  ut  í  hönd  til  ófriðarins,  þi  verður  fyrst  um  sinn  eina  breyt- 
ingin  sú,  að  bankinn  hefir  rainna  fó  i  sjóði.  en  i  þess  stað  fleiri 
rikÍBskuIdabréf,  eignamegin.  Skuldir  bankans  eru  þœr  sömu  sem 
fyr.  Þegar  stjórnin  geldur  reikninga  sína,  streyma  peningarnir  aft- 
ur  inn  i  bankann,  þvi  að  þeir  sera  selt  hafa  stjórninni  vörur  til 
ófriðarafnota,  leggja  andvirðið  inn  i  bankana.  Bankinn  hefir  þá 
fengið  aftur  reiðufé  sitt  og  hefir  nú  að  auki  rikisskuldabrófin,  en 
skuldirnar  hafa  hækkað  um  upphœð  sem  nemur  innlagi  vöruselj- 
endanna.  Rikið  hefir  eytt  vörunura  og  ekkert  hefir  sparast  i  land- 
inu,  en  mean  eiga  meira  ina  i  boakum  ea  áður.  Kaupmaguið  hefir 

14* 


212  Utan  úr  heími.  [Skirnif 

aukÍBt  án  þess  að  vörumagDÍð  í  landhrn  ykist,  þ.  e.  a.  s.  nú  er 
>infIation«,  verðhækkun  á  vörum.  Sama  máli  er  að  gegna  ef  ein- 
staklingar  lána  ríkinu  fó  til  ófriðarins.  MikiU  hluti  verðhœkkunar 
þeirrar,  sem  ófriðurinn  hefir  valdið,  stafar  einniit/t  af  þessari  orsök. 
Fátœklingarnir  verða  harðast  leiknir  af  þessu  og  neyðast  til  að  nejta 
ódjrari  vara  en  áður  vegna  hins  háa  verðs,  og  á  þann  hátt  n  e  y  ð- 
ast  þeir  tilaðsparafyrirþjóðiua,  án  þess  að  grœða 
sjálfir  á  þeim  sparnaði.  Það  sem  fátækliugar  spara  við  sig  íneyzl- 
unni,  notar  svo  ríkið  til  ófriðarþarfanna,  en  því  meira  sem  er  spar- 
að,  þess  minni  er  verðhækkuuiu.  Sökum  þessarar  vöruverðhækk- 
unar,  vetðfalls  peninganna,  hækkar  víxilgaugverðið  á  útlönd.  Ed 
þar  sem  einnig  er  vöruverðhækkun  í  mörgum  hlutlausura  löndum, 
þó  að  hún  sé  ekki  eins  mikil  þar,  þá  óskyrast  drættirnir  að  nokkru 
leyti,  vegna  þess  að  peniugágildið  fellur  líka  í  hlutlansu  löndunum. 


III. 
Eftir    þenna  inngang  nm  ófriðinn    get  eg  snúið  mér  að  helztu  > 
löndunum  og  s/nt,  hvernig  víxilgangverðið  á  þau  hefir  verið,  orsak- 
irnar  til  þess  og  ráðstafanir  þær,  sem  gerðar  hafa  veriö  til  að  lag- 
fœra  það.     Taflan  sýnir  víxilgangverð  í  Kaupmannahöfn  á  yms  lönd 
víxlar  greiðanlegir  v  i  ð  s  y  n  i  n  g  u).    Hún  œtti  því  að  vera  s  a  m- 
nefnari    atvika    þeirra,    sem    getið    er  um  að  framan.     (1  pund  ■ 
sterl.,    100  fráukar,  rúblur,  mörk,  austr.  króuur  eða  dollarar,  gilda-- 
i  dönskum  króuum). 


i 


:flkimir] 


Utan  úr  beimi. 


918 


1 

•1. 
V 

I 

London 

París 

Pótursborg 

Hamborg 

Vín 

New  York 

os             — 

•^7  «a  00  to  ^  «-• 

<M  Ol  00  tO  tð  00 

Ö  0>  00  ö  ö  *«— 
O  —  íO  o  o  o> 

<• 
< 

< 
8 

t-1 

1 

C*9                  <-' 

00  o»  ^  *■  ->I  "-■ 

bO  00  ;»4  P  p  00 

O  b»  00  b  ö  í— 
ö  o  o  o  o  o 

• 

«o  w  ^  >*».  o>  *-• 
_to  po  00  fco  <r>  00 

Ö  'w  00  b  b'  b' 
ö  o  o  o  o  o 

I^ 

\ 

60               ^ 

«o  cn  ^  w  o>  >— ' 

JO  «0  00  0>  pc  00 

b  b  '«o  'o  'to  'co 
o  o  O  O  Oi  o 

1-1 
Ctt 

OD 

rt- 

00                 — 

«0  W  ~J  CO  Oi  ►-' 

o>  50  co  o>  0>  00 

'0  '0  'cí^  0  w  <-• 
0  0  C3  0  0  oc 

00 

K 

CO                         H- 

00  CJl  -J  CO  0>  1— ' 
«0  0>  00  >^  0>  ;>5 

b  b  0»  b  cj«  «0 
0  0  0  0  0  ~J 

co 

0 
K- 

r 

co              •— 

00  CJ»  ^  to  o>  1-« 

0  p'  <3'  CO  CO  ^ 

b  *o  «c  '0  b  4>> 
0  0  0  0  0  to 

< 

CO                         H- 

0»  CJi  -i  to  o>  >— ' 
;<i  ►-■  p  7-  to  o> 
b  bi  ^  b  b  «0 
0  0  C"  0  0  c 

ð> 

OB 

co              >— 

~1  .fn.  o>  ►--  o>  >-• 

to  00  0  ►»»■  co  ^ 

b  b  bi  b  io  b» 

0  0  0  0  O'  c?» 

«• 

a 

CO                   ^ 

Oi  ff^  o>  1— '  o>  >— ' 
~a  00  o>  >*>->—'  o> 

'o 'a 'c:> '<:> 'c) 'cD 

0  0  0  0  0  «X) 

<c 

co             ^ 

0>  4^  0>  ■— '  0>  >— ' 
p  0>  rf>.  ;<!>-'  0> 

b  b  <o  b  to  '«0 

0  0  0  0  Ot  cn 

to 

►^ 

g- 

^ 

' 

LondoD 

Par/s 

Pótursborg 

Hamborg 

V/n 

New-York 

co             — 

~J  -a  00  «0  -<I  i-i 

co  pi  00  to  10  00 

b  b>  00  b  b  ^ 
0  —  «0  0  0  o> 

CB* 

< 

< 
8 

O"- 

1-* 

CO               — 

^  -^  00  ÍO  ^  1— ' 

p»  Ol  JO  ►-'  ínD  00 

b»  b>  b  to  *c«  'ts 
0  0  Oi  c  0  CJi 

p 

«-i 

~5  ~J  *  «0  ^  i-i 

0:  ot  <»  p  co  pc 
"0  '0  fo  b  co  'co 
0  0  0  0  0  o» 

1-* 

!>- 

cn 

CO                  ►-' 

00  -^  00  00  ^  1-" 

co  .í^  ío  «0  _CO  00 
b  b  ío  b  b  bi 
000000 

CQ 

0>  "O 

co               >-• 

00  ^  00  00  ~a  1— ' 

«0  tO  0>  0  CT*  00 

"0  b  CT  b  b  00 
000000» 

,4^ 

0 
yt- 

CO                 '-' 

«0  ^  00  00  ~í  t-" 
co  to  CJ1  0  0>  00 

b  b  '0  b  b  «0 
000000» 

>^ 
cu 

!zj 

< 

^           •-' 

0  "J  00  ^  ~i  >-> 

p  f*  00  p»  :-í  jo 

"0  ©  *to  b  0»  'to 
0  ©  CJ1  0  0  0 

ö 

>^           ^ 

0  ~5  00  -4  ^  h- 

pi  p  :<»  p  :<>  «0 

b  b»  b  b  b»  to 
000000 

t-i 
co 

«H 
P 

1-1 

ÍO 

1—» 

0    -J    00    -í   ^   !-• 

00  p  o>  ;-I  00  «0 

b  b  'to  b  b  >*>. 
0  0  01  0  0  Ol 

p» 

P  oioo  -í  rJ  ^ 

K)  p«  jf*.  0>  pO  50 

©  b  --I  b  0«  0« 
©  0  0»  0  ©  © 

ts 

N 

co              —• 

ÍO  <3>  00  -í  ^  >-• 

T^  p  p  p  CO  00 

b  b  b  b  'cn  lí*. 
0  0  0  0  0  c;i 

1-^ 

CO                   >-^ 

íO  o>  -^  o>  ^  >— ' 
^  p  50  p  _tO  00 

b  b  '>*>■  b  '-a  '>*>- 
0  0  0  0  o»  co 

JO 

g 

VlxilgangveríJ  /  Kaupmannahöfn  er  nú  fallið  frá  ákvœðisverði : 
Á  England  7%,  á  Frakkland  157o,  á  Rússland  39%,  á  Þ/zkaland 
270/0.  á  Au8turr/ki  390/o. 


um 


1.  E  n  g  1  a  n  d.     Kringumstœðurnar  eru  öðruv/si  hór  en  /  hin- 
ófriðarlöndunum.      England    er  miðatoð  peningaviðskiftaana  og 


214  (JtaÐ  úr  heimi.  [Skirnir 

menn  ættu  þess  vegna  að  búast  við  hœrra  og  jafnara  vixilgangverSi  í 
England  en  hin  löndin.  Víxilgangverðið  á  England  hækkaði  líka 
stöðugt  framan  af,  þangað  til  eitt  sterlingspund  var  í  febrúar  1915 
jafnt  19  kr.  50  aur.,  eða  S^o  yfi'*  ákvæðisverði.  Ástœðan  til  þessa 
var  að  England  innheimti  þegar  i  stað  hinar  miklu  vixilkröfur  og 
BJóðlán,  sem  það  hafði  á  útlönd,  og  yms  lönd  gerðu  mikil  kaup  á 
vörum  í  Englandi,  en  þó  sórstaklega  í  Bandaríkjunum.  Þess  vegna 
varð  mikil  eftirspurn  eftir  víxlum  á  Englaud,  bæði  beint  og  til  að 
fá  gjaldmiðil  á  Bandaríkin.  Menn  urðu  að  greiða  vörukaupiu  út  í 
hönd,  vegna  þess  að  lánstraustið  brást,  og  ennfremur  varð  útflutn- 
iugur  til  Englands  erfiður.  I  Englandi  sjálfu  voru  einkunnarorðin 
»bu8Íne8s  as  U3ual«.  Menn  héldu  eins  og  áður  framleiðdlanni  og 
verzluninni  áfram  og  græddu  á  tá  og  fingri. 

í  febrúar  1915  fer  svó  víxilgangverðið  á  England  að  lækka  og 
lækkar  nú  jafnt  og  þétt  með  miklum  breytingum,  þangað  til 
það  er  orðið  tæpar  17  króiur  í  desember.  Þetta  erii  afleiðingar 
ófriðariiis,  þyzka  neðaíísjávarófriðarins,  sem  hefst  í  febrúar,  og 
þyzku  sigranna.  England  finnur  nú,  að  heimsveldið  er  i  hættu 
statt  og  breytir  stefuu,  safuar  hundruðum  þúsunda  hermauna  í 
herinn  og  leggur  abaláherzluna  á,  —  eftir  dæmi  Þjóðverja  —  að 
framleiða  ófriðarvörur  víðsvegar  um  landið.  Vöruútflutningur 
hættir.  England  lánar  Bandamönnum  miklar  fjárupphæðir.  Greiðslu- 
viðskiftin  verða  þá  sífelt  óhagstæðari  Englendingum,  en  í  hag  hlut- 
lausum  löndum,  sérstaklega  Bandaríkjuuum,  því  að  Engleudingar 
fara  nú  að  kaupa  miklar  skotfærabirgðir  þaðan,  án  þess  að  hafa 
vörur  til  að  gjalda  með.  Vi'xiIgangverSið  á  England  lækkar  í' 
Bandaríkjunum  og  danska  víxilgangverðið  fylgir  (arbitrage). 

Nú  var  England  í  hættu  statt.  Auk  þess  að  vörur,  sem  Eng- 
lendingar  réðu  ekki  verðinu  á,  urðu  dýrari  vegna  þess,  að  gangverð 
sterlingspundsins  hafði  lœkkað  í  útlöndum,  þá  hætti  sterlingsvíxill- 
inn  nú  að  vera  sífelt  jafngildur  gjaldmiðill  í  heimsverzluninni.. 
Bœði  Norðurlönd  og  Bandaríkin  yfirgáfu  þess  vegua  að 
mestu  sterlingvíxiliun  í  verzlun  sinui  innbyrðis  og  tóku 
í  hans  stað  dollaravíxilinn,  og  auk  þesa  komu  fram  í  heims- 
verzluninni  bæði  krónuvíxillinn  og  gyllinisvíxillinn,  þó  að  minna 
bœri  á  þeim  en  dollaravíxlinum.  Það  var  hœtt  við  því,  að  Eng- 
land  mundi  verða  að  afsala  sér  peningamarkaðinum  og  skuldHJöfn- 
unaryfirráðunum  í  hendur  Bandaríkjuimm.  Á  svo  mikluni  bylt- 
ingatímum,  eins  og  nú  eru,  hefir  vaxtapólitík  lítil  áhrif  a  víxla- 
gangverðið. 


Skirnir]  Utan  úr  beimi.  915> 

Hftustiö  1915  reyua  £iiKlendingar  því  að  bœkka  sterlinggang- 
Ter5ið,  fyrst  með  því  að  s  e  n  d  a  g  u  1 1  til  /missa  landa,  og  fá  þeir 
í  því  Bkyni  umráð  yfir  miklum  hluta  guIIforCa 
Bandamanna  sinna,  en  er  það  stoðar  ekki,  fá  þeir  ^/^  milj- 
arðsr  dollHrH  lári  í  Bandaríkjunum,  og  greiða  með  því  nokkurn 
bluta  HkotfœrHskuldarinnar.  —  Síðar  nægir  þetta  ekki,  og  œtlar  rík- 
ið  þá  fyrst  að  s  k  i  p  a  öllum  eigendum  amerískra  verðbréfa  að  lána 
ensku  Htjórninui  þau,  en  úrslitin  verða  að  ríkið  kaupir 
ógrynni  af  amerískum  verðbréfum  gegn  ámóta  háu 
veröi  eius  og  þau  eru  keypt  í  kauphöllinni.  Ríkið  lœtur  því  nœst 
selja  verðbréf  þessi  í  Bandaríkjunum.  Á  þenna  hátt  minkar  skuld 
Englands  til  Bandaríkjanna  og  víxilgangverðið  á  Eugland  bœkkar 
í  New-York  i  jauúar  og  heldur  sór  í  febrúar.  Talið  er  að  Englend— 
ingar  eigi  um  3^/^  miljarð  sterlingspunda  í  verðbréfum,  sérstaklega 
amerískum,  svo  að  það  œtti  að  geta  enzt  nokkurn  tíma,  ef  alt 
nœðist. 

En  nú  upp  á  síðkastið  hafa  Bandarikjamenu  keypt  svo  mikið 
af  verðbréfum*  að  þeir  kæra  sig  ekki  um  meira  í  bili.  I  ráði  er  að 
Englendingar  fáinú  lán  íBandarikjunumgegnveðií. 
verðbrófum. 

Eftir  að  komið  var  lagi  á  víxilgangverðið  í  Bandaríkjunum,. 
Boeru  Engleudingar  sér  að  HoIIaudi  og  að  öUum  líkindum  munu 
þeir  8VO  snúti  sér  að  Norðurlöndum,  enda  er  sterlingEpundið  þar 
ekki  nema  16  kr.  95  aura  virði  nú. 

Eu-^'ietidingar  hættu  ekki  að  innleysa  ueðlana  í  uppbafi  ófriðar- 
ins  og  héldu  þeim  þvi  í  verði,  en  nú  síðastliðið  baust  eru  þeir 
auðsjáaulega  komnir  inn  á  þá  bálu  braut  að  afla  sér  ófriðarlána-. 
með  óinnleysanlegum  seðlum,  eins  og  hin  löndin.  Þó  að  mestur 
hluti  verðfallsins  á  sterlingspuudinu  sé  að  keuna  greiðsluviðskiftun- 
um^  þá  er  þó  einnig  um  að  kenna  verðbækkun  á  vörum. 

2.  Frakkland.  Vixilgangverðið  á  Frakklaud  bœkkar 
þaugað  til  í  febrúar,  og  er  það  sökum  þess,  að  Frakkland  innheimti 
hin  miklu  sjóðlán  sín  til  annara  landa  og  seldi  útlend  verðbréf  aft- 
ur  til  útlanda.  Mönnum  telst,  að  Frakkar  muni  eiga  rainst  30 
miljarða  franka  í  útlendum  verðbréfum.  I  febrúar  fer  víxilgang- 
verðið  á  Frakkknd  að  lækka  og  lækkar  síðan  stöðugt.  Þetta  er 
fyrst  og  fremgt  því  að  kenna,  að  nú  voru  öll  sjóðlánin  ^reidd  Frökk- 
um,  en  auk  þess  voru  Frakkar  tregir  á  að  selja  verðbréf  »Ui  til  út* 
landa.  Vöruinnflutningurinn  hafði  Hka  aukist,  en  útflutuingur 
minkað.      Frakkland    hefir    staðist  ófriðarkostnaðinn  að  miklu  leyti 


216  Utan  úr  heimi.  [Sklniir 

œeS  seSlaútgáfu  og  stuttum  lánum,  og  hefir  því  orðið  iueiri 
veröhækkun  á  vörum  í  Frakklandi  en  í  Englandi.  Af  þessari  or- 
4aök  befir  víxilgangverðið  á  Frakkland  einnig  falliS  meira.  Umára- 
mót  1916  eru  Frakkar  að  hugsa  um  að  koma  skipulagi  á  verzlun- 
ina  raeð  útlenda  víxla. 

3.  R  ú  s  8  I  a  n  d.  Víxilgangverðið  á  Rúsaland  fellur  altaf  frá 
upphafi  ófriðarins  og  er  það  ekki  unaarlegt,  því  að  RússlHnd  hefir 
uœstum  eingöngu  notað  seðlalán  til  að  halda  áfram  ófriðnum  og 
iiefir  ekki  geLað  flutt  út  vörur  nema  um  Archangelsk.  Samt  hefir 
það  fengið  nokkuð  tó  að  láni  frá  vesturþjóðunum  gegn  því  að  selja 
Englandi  í  hendur  nokkuð  af  gulli  því,  sem  ríkisbankinn  átti  og 
gegn  veði  í  kornbirgðunum  við  Svartahafið  (áhlaupin  á  Hellusunds- 
"v/gin  voru  hafin  til  að  ná  í  þetta  veð).  —  Fyrst  á  árinu  1916  er 
Rússland  að  koma  lagi  á  víxilgangverðið  á  líkan  hátt  og  Þjzkaland 
(sjá  síðar),  með  því  að  koma  á  fót  sérstakri  deild  innan  fjármála- 
Btjórnarráðsins,  sem  hafi  með  höndum  eftirlitið  með  víxlaverzluninni. 

4.  Þjzkalaud.  í  upphafi  ófriðarina  hækkaði  víxilgang- 
verðið  á  Þjzkaland,  vegna  þess  að  Þjzkaland  innheimti  sjóðlán  sín 
til  hlutlausra  landa,  en  bráðlega  fer  það  að  lækka  aftur  og  lækk- 
ar  svo  stöðugt,  en  þó  með  miklum  breytingum,  og  nú  er  það  að 
'OÍns  64  kr.  90  aur. 

Fyrst  og  fremst  er  þetta  að  kenna  því,  að  greiðsluviðskifti 
Þ/zkalands  við  önnur  lönd  eru  því  í  óbag,  sökum  þess  að  útflutn- 
ingur  hœtti  að  mestu,  miklar  vörubirgðir  voru  keyptar  á  Norður- 
löndum  og  víðar  og  eftir  að  Tyrkland  og  Búlgaría  snerust  í  lið  með 
Þjóðverjum,  fengu  þau  mikinn  fjárstyrk  frá  Þjzkalandi.  En  auk 
þess  verður  að  taka  tillit  til  þess,  að  markið  hefir  falliS  í  verði. 
Seðlar  hafa  verið  gefnir  út  í  stórum  stíl,  eingöngu  gegn  tryggingu 
í  verðbrófum,  og  hefir  þetta  baft  verðhækkun  á  vörum  í  för 
með  sér. 

Þjóðverjar  hafa  reynt  að  ráða  bót  á  þessu  á  jmsan  hátt,  sór- 
staklega  með  því  að  selja  verðbréf  þau,  sem  þeir  hafa  átt  úr  hlut- 
lausum  löndum,  Norðurlöndum,  Hollandi,  Sviss  og  Bandaríkjunum, 
og  með  því  að  senda  guli  til  hlutlausra  landa.  Þetta  hefir  þó  ekki 
haft  neinn  varanlegan  árangur,  enda  hafa  gullsendingarnar  verið 
tiltölulega  litlar. 

Vorið  1915  var  því  haldið  fram  í  Englandi,  að  verzlunarbann- 
iö  gegn  Þjzkalandi  kæmi  ekki  að  tilætluðum  notum.  Ef  frjáls 
verzlun  væri  við  Þ/zkaland,  mundu  Þjóðverjar  kaupa  miklar  vöru- 
birgðir  í  útlöndum  gegn  ránverði  og  mundu  fjármál  þeirra  þá  kom- 
ast  í  ólag  og  víxilgangverðið  lækka  enn  meira.  Eins  og  sakir  stæðu, 
þá  fœru  Þjóðverjar  á  mis  við  þessar  vörur  og  spöruðu  andviiðið. 
Þessar  umvandanir  urðu  til  þess,  að  enska  stjórnin  linaði  svo  á 
verzlunarbanninu  að  hægt  var  að  flytja  m  u  n  a  ð  a  r  v  ö  r  u  r  til 
Þýzkalands,  og  víxilgangverðið  lækkaði  þá.  Þegar  Þ/zkaland  gat 
fengið  vörur  frá  Balkanskaganum  eftir  sigurinn  þar^  hœkkaði  víxil- 
gangverðið  á  Balkanlöndin. 

Verzlunin  í  Þjzkalandi  stefnir  stöðugt  meira  í  áttina  að  verða 
«lger  einkavershin  undir  umsjón  ríkisins.     Snemma  í  vetur  var  lög- 


i 


:8kirnirl  Uten  úr  heimi.  917 

bo9iS,  að  ófriÖarkornfólagiÖ  í  Berl/n  skyldi  hafa  á  bendi  allan  kornvöru- 
innflutning  til  Þ/zkalands  og  álika  tilhögun  var  komið  á  smjör- og 
búfjárinnflutning.  Sokum  þessa  einkainnflutnings  á  vör- 
um  hœtti  öll  samkepni  þjzkra  kaupenda  á  útlendum  mörkuðura  og 
verð  á  innfluttum  vörum  lœkkaði.  Drjúgan  þátt  i 
þessu  verðralli  átti  einnig,  að  nú  var  hœgt  að  fá  vörur  frá  Balkan* 
skaganum,  og  að  þessi  tilhögiin  var  í  aambandi  við  álíka  tilhögun 
,í  Austurríki.  Ríkið  gat  uú  haft  eftirlit  með  voru* 
innfutninginura. 

í  sambandi  við  þetta  standa  tilraunir  ríkisins  að  koraa  á  ef  tir- 
liti  með  peningaverzluninni  við  útlönd  til  þess 
aS  geta  lagfœrt  víxilgangverðið  og  gert  það  stöðiigra.  I  lok  janúar 
fengu  nokkrir  stórbankar  peningaeinkaverzlun  við  útlönd. 
Ríkisbankinn  hefir  eftirlit  með  því,  hve  hátt  víxilgangverðið  er 
ákveðið.  Sórhver  maður  sem  kaupir  v/xla  á  útlönd,  verður  að  skyra 
frá,  til  hvers  hann  œtli  að  nota  þá,  og  ríkið  gefur  ekki  kaupaleyfi 
ef  ekki  þykir  hentugt,  hvernig  kaupandi  œtlar  að  nota  víxlana. 
Til  að  vera  undirbúnir  þegai  friður  kæmi  höfðu  þ/zkir  vöruinnflyt- 
jendur  sem  só  keypt  vöruefni,  sem  áttu  að  afhendast  þegar  eftir 
að  ófriðnura  vœri  lokið  og  námu  þessi  kaup  eingöngu  í  Bandaríkj- 
UDum  rúmura  100  miljónum  marka.  Álitið  er,  að  þetta  hafi  átt 
mikinn  þátt  í  gangverðshruninu  cg  ríkið  vildi  koma  í  veg  fyrir 
frekari  kaup.  Ennfremur  vildi  ríkið  tálma  þv/,  að  flutt  vœri  inn 
'  mikið  af  munaðarvörum.  Ekki  er  enn  unt  að  dæma  um,  hver 
áhrif  einkaverzlun  þessi  hafi  á  v/xilgangverðið,  en  gróðabrallinu 
vegna  verðbreytinganna  er  hœtt. 

I  viðskiftum  Þ/zkalands  og  Norðurlanda  hefir  vanalega  verið 
notaður  raarkv/xiUinn,  en  í  seinni  t/ð  eru  Þjóðverjar  oft  farnir  að 
heimta  k  r  ó  n  u  v  /  x  i  I,  sem  er  stöðugri  /  verði  og  hærri.  Þetta 
er  I/ka  gert  til  þess  að  geta  haft  áhrif  á  gangverð  krónuv/xilsins, 
þv/  að  þegar  hann  er  notaður,  verður  aðalmarkaðurinn  á 
krónum  /  Þyzkalandi  og  gangverðið  á  honum  sett  þar, 
en  þegar  markv/xillinn  er  notaður  er  markaðurinn  á  Norðurlöndum 
og  verðið  sett  af  bönkum  hér.  Á  þenna  hátt  gætu  einkaleyfis- 
bankarnir  þýzku  að  miklu  leyti  ráðið  v/xilgangverðiuu  á 
Noröurlönd. 

I  byrjun  febrúar  eru  nú  koranar  frara  enn  nyjar  atgerðir  til 
þess  að  koraa  lagi  á  greiðsluviðskiftin  og  v/xilgangverðið.  Þýzku 
iSnsamböndin  (Kartel)  höfðu  um  t/ma  heimtað  hærra  útflutnings- 
verð  á  vörura  s/num  en  áður  og  krafist  að  verðið  væri  reiknað  / 
gulli.  Nu  hefir  þjzka  stjórnin  ákveðið  I  á  g  m  a  r  ks  v  e  r  ð  á  y  m  s- 
um  útflutningsvörum,  t.  d.  járni,  stáli,  sinki,  koluíM  og 
anil/nlitum  (sem  Þjóðverjar  geta  einir  geit  opr  þv/  ráðið  verði). 
Verðið  er  oft  margfalt  hœrra  en  verð  það,  sem  áður  hefir  verið,og 
auk  þess  er  krafist  aðútlendir  kaupendur  gjaldi  mark- 
ið  með  ákvæðisverðiþ.  e.  a.  R.  reikningseiningin  só  gull  en 
ekki  v/xilgangverðið,  sem  fallið  hefir.  Þessi  tilraun  miðar  að  því 
aS  láta  útlendinga  gjalda  hækkun  á  gangverðinu  og  velta  nokkrum 


218  Utan  úr  heimi.  [SkirDÍr 

hlnta  af  ófriðarbyrðunum  yfir  á  hlutlaus  lönd.     Óvíst  er  enn  hvort 
það  muni  takast  nú. 

5.  Austurríki-Ungverjaland.  Víxilgangveiðið  hef- 
ir  altaf  fallið  og  fallið  mikið.  Nefna  má  sörau  orsakir  sem  um 
víxilgangverðið  á  Þjzkaland.  Auk  þess  voru  fjármál  ríkisins  í 
óreiðu  iyrir  heimsófriðinu  og  tvírikið  hefir  því  orðið  að  nota  beðla— 
lán  í  stórum  stíl  til  að  halda  ófriðnum  áfram.  Hafa  því  auutur- 
rískar  krónrr  fallið  í  verði.  Vöruútflutningur  ei  að  eins  leyfður 
þeim  kaupmönnum,  sem  selja  austurríska  ungverska  bankanum  í 
hendur  vjxla  sína  á  útlönd,  og  hefir  banki  þessi  peningaeinkaverzl- 
nn  við  útlönd.  Bankinn  hafði  reyndar  fyrir  ófriðinn  mest  af  út- 
lendum  vi'xlum  /  Austurríki  i  sínum  höndum,  en  nú  er  það  lögboðið. 

6.  B  a  n  d  a  r  í  k  i  n.  Víxilgangverðið  hefir  nœstum  altaf  verið 
í  hag  Bandari'kjunum  eftir  að  ófriðurinn  hófst.  Er  það  að  þakka 
miklum  vörukaupum  Englands,  Frakklands  og  hlutlausra  þjóða  í 
Bandaríkjunum.  Jafnframt  er  New-York  orðin  að  miklu  leyti  a5 
peningamarkaði  heimuins.  Aðalástæðan  til  þess  að  þetta 
gat  orðið,  eru  hin  merku  amerísku  bankalög  1913.  Með  þeim  var 
komið  á  nyrri  tilhögun  í  bankaheiminnm  í  Bandaríkjunum.  Komið 
var  á  fót  11  aðalbonkum,  sem  áttu  að  gefa  út  seðla,  og  vera  eins 
konar  varasjóður  fyrir  hina  bankana  þegar  illa  áraði.  Einnig  var 
komið  á  sameiginlegri  forvaxtapólitík  fyrir  aðalbankana,  en  öðrum 
bönknm,  þjóðbönkunum,  leyft  að  viðurkenna  víxla  og  koma  á  fót 
útibúum  í  öðrum  iöndum.  A  þenna  hátt  komu  fram  öruggir  víxl- 
ar,  líkir  hverir  öðrum  og  bankaviðurkenningar  og  varð  það  til  þess, 
að  d  o  I  1  a  r  V  í  X  i  I  1  i  n  n  gat  komið  fram  í  viðskiftum  við  útlönd. 
Aður  voru  Bandaríkjamenn  ætíð  neyddir  til  —  eins  og  önnur  ríki 
—  að  hafa  Eiiglendinga  og  sterlingvixilinn  fyrir  mílliliði.  Þegar 
sterlingvixillinn  fór  svo  að  falla  í  verði  og  allar  þjóðir  gerðu  kaup 
á  vöruni  i'  Biindarikjunum,  þá  verzluðu  raenn   í  dolluruni. 

Fyrir  ófriðinn  vorn  6  miljarðar  dollara  í  amerí»kum  verðbróf— 
um  í  höndum  Norðurálfumanna,  c-g  verzlað  var  n)eð  verðbréf  þessi 
í  kauphóllunum  í  Norðurálfu,  en  í  Bandaríkjunum  var  engin  verzl- 
un  með  útlend  verðbrjef.  Nú  hefir  ófriðurinn  haft  í  för  með  sór, 
að  Bnndaríkin  hafa  keypt  aftur  mikinn  hluta  af  verðbrófunum 
og  auk  þess  I  á  n  a  ð  Englendingum,  Frökkum  og  Norðurlanda— 
mönnum  og  keypt  útlend  verðbréf.  Fjárvaldið  er  að  flytjast  úr 
Norðurálfu  til  Vesturheims.  Wall  Street  er  að  sigra  Lombard 
Street.     Hvernig  var  með  apann,  sem  skifti  eplinu? 

7.  N  o  r  ð  u  r  I  ö  n  d.  a.  Ófriðurinn  hefir  yfirleitt  haft  í  för 
með  fór,  að  greiðsluviðakiftin  hafa  orðið  hinum  þremur  löndum  í 
hag,  sökum  mikils  vöruútflutnings  gegn  háu  verði  og  háu  farm— 
gjaldi.  Talið  er  að  Danmörk  hafi  bætt  greiðsluviðskifti  sín  um  hér 
um  bil  350  miljónir  króna  á  V/^  ófriðarári.  Víxilgangverðið  hefir 
því  líka  verið  mjög  hagstœtt  fyrir  Norðurlönd,  nema  rétt  1  upp- 
hafi  ófriðarins.  Víxilgangverðið  á  England  og  Bandaríkin  varð  hœzt 
fyrst  i  marz  1915,  sökura  vöruinnflutnings  og  greiðslu  á  skuldum. 
En  þá  hófðu  kaupmenn  (og  ríkin)  lokið  mestu  af  kaupunum,  sjóðs- 
lánin  voru  greidd  og  Norðursjávarlokunin  tálmaði   frekari  innflutn- 


SkirnirJ  Utan  úr  beimi.  219^ 

ingi.  Enn  fremiir  ^rseddu  skipneij^endur  Norðurlanda  of  fjár  á 
hœkknn  farmgjaldanna.  VixilgangTerðiö  á  útlönd  fór  því  lœkkandi 
og  er  þaS  enn. 

Einkum  befir  víxilgan^verðið  lœkkað  mikið  á  Rúsaland,  Þ/zka- 
land  og  Austurríki.  Lönd  þessi  hafa  rejnt  að  koma  i  veg  fyrir 
þetta  roeð  því  að  selja  verðbréf  í  stórum  stíl.  í  Danmörku  enini 
hafa  menn  keypt  aftur  dönak  verðbréf,  sérstaklega  veðlánafélaga- 
skuldabréf,  fyrir  um  200  miljónir  krónn.  Ank  þess  hafa  menn 
keypt  amfcrísk  verðbróf  af  Þjóðverjnm  og  selt  þau  aftnr  til  Eng- 
lands,  en  þaðan  hefir  stj()rnin  selt  þau  til  Bandaríkju.  England 
hefir  þvi  í  raun  og  veru  fengið  nokkurn  hluta  af  ðkotföngum  sín- 
um  fyrir  þyzkt  fó,  og  Þjóðverjar  nokkurn  hluta  af  vörum  sínum 
frá  Norðurlöndum  fyrir  enKkt  f é !  Einnig  hafa  smáni  saman  komið 
sífelt  meiri  gnlliiendingar  frá  Þyzkalandi,  Rússlandi  og  Englandi. 
GuUforðinn  i  þjóðbankanuni  dauítka  befir  t.  d.  aukist  um  33  milj.  kr. 
b.  Fyrir  ófriðinn  var  ekki  víxilgangverð  á  milli  Norðurlanda, 
Það  var  að  þakka  myntsambandinu  1873,  er  tekin  var  upp  bama 
myntslátta  á  Norðurlöndiini.  Samband  þetta  varð  enn  nanara,  er 
aðalbankarnir  gerðu  samuing  sin  í  niilli  1885.  Þá  gerðust  bank— 
arnir  brautryðjendur  innan  b-inkaheimsins,  með  því  að  koma  á 
sameiginlegu  gírósambandi  fyrir  Norðurlönd,. 
þ.  e.  a.  8.  hver  hinna  þtiggja  aðalbanka  gat  gefið  út  ávísun  greið- 
anlega  við  syningu  á  hina  tvo  bankana,  þó  að  þeir  ættu  ekkert 
iuni  hja  bankanum,  sem  ávisuniii  var  gefin  út  á,  og  bankarnir 
reiknuðu  sér  enga  vexti  né  umboð^lann  fyrir  hvern  annan.  Skuld- 
ir  bankanna  til  hvers  annars  ern  greiðanlegar  er  krafist  er,  og  eiga 
að  greiðast  í  10  og  20  króna  gullmynt,  ef  ekki  er  öðrnvisi  ákveðið.. 
Samband  þetta  er  hinn  einasti  sjáanlegi  áraiigur  Norðurlanda- 
stefnunnar,  Norðurlönd  eitt.  ÞegAr  SHmninguriiin  vhv  gerðnr,  geiigu 
menn  að  því  vísu,  að  greiðsluviðskiftin  milli  NorðiirUnda  mundu 
upp  og  ofan  vera  jöfn,  því  að  annars  mundi  verða  erfitt  fyrir 
skulduuautsbankann,  að  geta  œtíð  greitt  skuld  RÍna  er  kiHfist  yiði. 
Svo  var  einnig  vaimlega  til  aldaniótHnna.  Eii  frá  1900 — 05  skuld- 
aði  Noregs  banki  og  rikisbanki  Svíþjóðar  ætíð  þjóðbnnkanum  danska 
mikið  fó.  Eftir  1905  verðnr  eú  bieyting  á,  að  þjóðbankinn  skuld- 
ar  nú  bönkum  Noregs  og  Svíþjóðar  mikið  fó.  Gallarnir  á  fyrir— 
komulaginu  komu   þó  fyrst  greinilega  í  Ijós  við  ófriðinn. 

Vegna  þess  að  Danmörk  keypti  meira  af  innlendum  verðbróf- 
um  heim  aftur  frá  ófriðarþjó'unum  heldur  en  Noregur  og  Sviþjóð, 
varð  meiri  eftirspurn  eftir  víxlum  á  útlönd  til  að  greiða  verðbréfin 
með,  heldnr  en  í  Noregi  og  Sviþjóð.  Þjóðbankinn  danski  hafði 
reyndar  miklar  útlendar  krófur  til  sölu,  en  vegna  þess  að  þœr 
höfðii  fallið  i  verði,  þá  vildi  bankinn  halda  verðinu  eins  háu  og 
hann  gat,  til  að  tapa  sem  minstu  a  verðhruninu.  Það  svaraði  þvi 
kostnaði  að  kaupn  víxla  á  útlönd  yfir  í  Svíþjóð  eða  Noregi,  þar 
sein  þeir  voru  ód/rari,  og  greiða  þá  nieð  ávínun  frá  ÞjóÖbankanum 
á  NuregH  banka  eðu  ríkisbanka  Sviþjóðnr.  Fyrir  þessa  ávísun  tóku 
dönsku  bankarnir  fyre.t  að  eiiis  lítilshnttar  aukagjald  (^/g  °/oo).  en  er 
ávísunum    á    Noreg  og  Svíþjóð  fór  «ð  fjölga  og  Danmörk  komst  £• 


:S80  Utan  Ar  heimi.  [Skirnir 

-fífelt  meiri  skuld  við  þau,  var  gjaldið  bsekkað.  6r«iðslur  til  Stí- 
þjóðar  hækkuðu  í  Danmörku  fram  yfir  ákvæðis- 
•verð.  Nú  varð  ódýrara  að  seiiéa  se'ðla  yfir  um  Sundið,  því  að 
turðargjaldið  á  þeim  var  miniia  en  gjaldið  fyrir  ávísanirnar.  Dansk- 
it  bankaseðlar  fióðu  yfir  Noreg  og  Svíþjóð  og  urðu  menn  því  að 
setja  gangverð  á  þá  þar.  þeir  voru  að  eins  teknir  með  a  f  f  ö  1 1  u  m, 
fyrst  ^/3%,  8V0  síðar  jafnvel  3%.  Sama  máli  var  að  gegna  um 
-póstávísanir.  I  Danmörku  var  svo  lagt  útflutningsbann  á  seðla  og 
smápeningH.  Með  þesau  var  í  raun  róttri  myntsambandi 
Norðurlanda  slitið  í  bili  að  mestu,  en  unt  hefði  verið  að 
komast  hjá  því,  ef  þjóðbankinn  danski  hefði  haft  hyggilegri  víxla- 
'pólitík.  Til  þess  að  myntsambandið  geti  Htaðið  örugt,  þarf  að  vera 
nánara  samband  milli  víxlapólitíkur  aðalbankanna,  heldur  en  verið 
hefir.  Nú  sem  stendur  hafa  danskir  peningar  aftur  náð  ákvæðis- 
verði  í  Svíþjóð  og  Noregi. 

c.  í  upphafi  ófriðarins  var  lagt  útflutningsbann  á  guU  á  Norð- 
urlöndum  (undanþágur  fyrir  aðalbankana)  og  frestað  innleysingar- 
flkyldu  á  seðlum.  Nú  hefir  fyrst  Svíþjóð  og  síðar  Noregur  gert 
seðlana  innleysanlega  aftur,  en  útflutningsbannið  á 
gulli  helst,  8V0  að  eina  afleiðingin  af  þessu  er,  að  gullið  getur 
^ireifst  út  um  landið.  Astæðan  fyrir  því  að  seðlarnirnir  eru  nú  inn- 
leystir,  er,  að  bankarnir  þykjast  hafa  nóg  af  gulliogkæra 
sig  ekki  um  meira. 

d.  I  miðjum  febrúar  hefir  komið  nýtt  vandamál  fyrir  Norð- 
urlönd.  A  síðustu  tímum  hefir  E  n  g  1  a  n  d,  Rússland  og  Þyzka- 
land  sent  allmiklar  guIlRendingar  til  Norðurlanda,  sérstaklega  til 
Svíþjóðar,  til  að  koma  vi'xilgangverðinu  í  lag.  í  Svíþjóð  hefir  gull- 
forði  ríkisbaukans  aukist  um  47  miljónir  króna  síðan  í  nóvember 
.{113—160)  og  þykir  Svíum  því  nóg  um,  Ríkisþingið  hefir  því  nú 
samþykt  lög,  sem  veita  stjórninni  heiraild  tilað  afnema  frjálsa 
myutsláttu  fyrir  einstaklinga,  en  skylda  ríkisins  var 
samkvæmt  myntsambandslögunum,  þegar  myntfóturinn  varð  að  gulli 
að  mynta  2480  kr.  úr  1  kílói  gulls,  í  20  kr.  eða  10  krónu  pen- 
ingum,  gegn  ^/^  eða  ^/3  gjaldi  af  hundraði.  Þetta  getur  sænska 
Btjórnin  samt  ekki  ákveðið  upp  á  sitt  eindæmi,  heldur  þarf  leyfi 
Noregs  og  Danmerkur,  eða  uppsögn  myntsambandsins 
með  eins  árs  fyrirvara.  Svíþjóð  hefir  því  farið  þess  á  leit  við  hin 
löndin,  að  þau  samþykti  samhljóða  lög. 

Tilgangurinn  með  þessum  lögum  sést  á  því,  sem  á  eftir  fer. 
Víxilgangverðið  í  Svíþjóð  á  Eagland  er  sem  stendur  um  16  kr. 
90  aurar.  Sænskir  bændur  sem  selja  smjör  í  Englandi  á  2  shill- 
ings  pundið  og  selja  þessa  2  sh.  aftur  fá  fyrir  þá  169  aura.  Bænd- 
urnir  geta  þá  eins  vel  selt  smjörið  í  Svíþjóð  fyrir  um  169  aura 
pundið.  —  Sendi  nú  England  guU  til  Svíþjóðar  svo  að  sterling- 
gangverðið  í  Svíþjóð  komist  upp  í  18  kr,  10  au.,  þá  fá  sænskir 
bændur  fyrir  2  sh.  sína  í  Svíþjóð  181  eyrir  og  þeir  vilja  nú  ekki 
selja  smjörið  í  Svíþjóð  undir  því  verði.  Smjörverðið  hækkar  þá  í 
Svíþjóð  um  12  aura  pundið.  Ef  Svíþjóð  neitar  að  taka  við 
^ulli    með   ákvœðisverði    frá  Englandi  —  eins  og  nú  er  i 


l 


Skirnír]  UUn  úr  heimi  Í8I 

ráSi  —  getur  afleiðiSíngiu  orðiö  eitt  af  tvennu.  Annaðhvort 
senda  Englendingar  (eöa  aðrir)  vörur  til  að  rétta  hallaun  á  TÍXr 
ilgangverðinu  og  Svíar  mundu  helzt  óska  þess  að  fá  vörur.  Þetta 
geta  ófriðarþjóðirnar  samt  ekki  gert  nú  svo  að  um  muni.  E  ð  a 
sœnsku  stjórninni  tekst  á  þenna  hátt  að  halda  víxilgangverðinu  lágU' 
á  England  (og  útlönd  yfirleitt),  en  afleiðingin  verður  að  verð  á 
öllum  vörum,  sem  Svíþjóð  flytur  til  úManda  og  útlönd  ákveða  verð- 
á,  verður  lágt  í  Svíþjóð.  Sama  máli  er  að  gegna  um  inn- 
flutningsvörur,  svo  sem  t.  d.  maís,  sem  bændur  kaupa.  Maísinn 
sem  kostar  t.  d.  240  sh.  lestin,  kostar  uú,  ef  víxilgangverðið  er 
16,90,  alls  202  kr.  80  au.,  en  ef  England  kæmi  víxilgangverðinu 
upp  í  18  kr.  10  au.,  kostaði  maísinn  217  kr.  20  au.  leatin.  Inn- 
flutningsvörur,  sem  útlönd  ákveða  vsrð  á,  yrðu  því  einnig  ódýrari 
ef  Svíþjóð  gæti  haldið  víxilgangverðinu  niðri  með  því  að  neita  að 
taka  á  móti  guUi,  nema  þá  gegn  lægra  verði  en  vanalega. 

Hvað  gœti  nú  E  n  g  1  a  n  d  grætt  á  því  að  senda  gull  og  hækka 
víxilgangverðið  frá  16,90  upp  í  18,10  á  sterlingspundið?  Sœnskt 
smjör  yrði  að  líkindum  ekki  ódýrara  í  Englandi.  Þar  keppir 
srenskt  smjör  við  danskt,  hollenzkt  og  ástralskt  smjör  og  ýmsar 
aðrar  tegundir,  og  2  Hh.  verðið  á  sænska  smjörinu  mundi  því  að 
eino  lækka,  að  emjörverð  lækkaði  yfirleitt  á  enska  markaðinum. 
Tilgangur  Englendinga  er  annar.  Sœnskir  bændur  yrðu  fúsari 
áaðsenda  smjör  sitt  til  Euglands,  ef  víxilgangverðið 
hœkkaði,  og  þeir  fengju  12  aurura  meira  fyrir  pundið,  en  vildu 
BÍður  senda  það  til  Þyzkalands,  þar  sem  markið  hefði 
ekki  hækkað.  England  fengi  þá  fleiri  vörur  og  gœti 
betur  kept  við  þyzka  og  austurríaka  kaupendur  í  hlutlausum  löndum. 

Tilgangur  sænska  þingsins  var  að  halda  víxilgangverðinu  niðri,  til' 
þess  að  forðast  verðhœkkun  í  landiuu.  Það  sem  gert  er, 
er  í  raun  og  veru  að  hindra  verðhækkunina  meðþví 
að  hækka  tíukrónagullpeninginn  í  verði  Gang- 
verðið  16,90  mundi  á  vanalegum  tímum  í  Svíþjóð  svara 
til  gullsverðs  2300  krónur  kílóið,  í  stað  þess  að  tíukrónagulIpeD- 
ingurinn  er  myntaður  samkvœmt  því  að  eitt  kíló  gulls  svari  til 
2480  krónum.  Þegar  víxilgangverðið  er  16,90,  fœr  þess  vegna  tíu- 
krónagullpeningurinn  (og  þar  með  líka  seðill)  sem  hefir  inni  að  halda 
4,032  grömm  af  fínu  gulli,  hærra  verð,  eins  og  hann  hefði 
inni  að  halda  4,346  grömm. 

Það  sem  Svíar  eru  nú  að  gera  er,  að  reyna  að  koma  í  fram- 
kvæmd  hinni  snildarlegu  hugsjón  ameríska  hagfræðingsins  I  r  v- 
ings  Fischer's,  um  að  gera  verðlagið  (Prisniveau)  í  landinu  stöÖ- 
ugra,  með  því  að  breyta  gullefninu  í  myntunum  í  öfuga  átt  við  breyt- 
ingarnar  á  verðlaginu  í  landinu.  A  þann  hátt  vœri  hœgt  að  láta 
mynteininguna  altaf  hafa  jafnmikið  kaupmagn  ()>a  stabilised  dollar^). 

Ekki  er  enn  hægt  að  segja  um,  hvort  Danmörk  og  Noregur 
vilji  gera  það  sama.  FuIItrúar  beðlabankanna  þrigKJa  ráðgast  fyrst 
um  það  í  Stokkhólmi.  En  ef  svo  skyldi  fara,  að  Norðurlönd  yrðu 
ásátt  i  þessu  efni,  þá  yrði  að  komast  á  miklu  nánari  samvinna 
milli  seðlabankanna,  heldur  en  hefir  verið  og  sameiginleg  forvaxta  og 


S22  Utan  úr  heimi.  [Skírnir 

)eíx1apölitík  til  þess  a&  þetta  gæti  komið  aS  tilœtluðiim  notum.  Ef 
tilhögun  þessi  verður  Hamþykt,  þá  er  þar  með  seðlabonkunum  (ríkinu) 
Ækki  einungis  veittur  réttur  til  að  ákveða  öU  verð  á  Norðurlöudum, 
heldur  einnig  til  að  stjórna  öllu  atvinnulífinu  og  verOa  þeir  þá 
«kyldugir  til  að  leiða  landið  út  úr  öllnm  ógöngum  ófriðarins  og  við- 
Bkiftakreppu  þeirri,  aem  að  líkindum  kemur,  er  friður  verður  saminn. 
Eftir  að  iiafa  litið  á  hvernig  alþjóðaviðskiftin  eru  að  breytaHt 
i  ófriðinum^  mun  eg  nú  benda  á  aðaldrættina  og  hver  viðfangsefni 
'virðast  liggja  fyrir  viðskiftalífinu  í  framtíðinni. 

IV. 

1.  Eitt  hið  eftirtektaverðasta  við  þessa  8tyrjöld  er  hin  m  i  k  1  u 
afskifti  ríkisinsaf  ófriðinum  á  bak  við  tjóldin,  jafnt  í  viS- 
skiftalífinu  sem  annarstaðar.  Seðlabankarnir  hafa  fengið 
jmargfaldlega  aukin  völd  og  eru  ekki  að  eins  lánveitend- 
ur  ríkisins,  heldur  einnig  í  raun  og  veru  leiðtogar  alls  atvinnulífa- 
ins.  Það  er  mjög  líklegt,  að  seðlabankarnir  verði  efldari  eftir  ófrið- 
inn  heldur  en  áður,  bæði  vegna  þess  að  viðskifti  þeirra  hafa 
margfaldast  í  ófriðinum,  og  vegna  þess  að  þeir  hafa  sannað, 
hve  mikils  virði  það  er  fyrir  þjóðfélagið  að  hafa  sór  til  aðstoðar 
öflugan  seðlabanka,  sem  er  vel  stjórnað,  ef  einhver  vandræði  ber  að 
liöndum.  Tíminn  synir  ekki  eingöngu,  að  hagsmunir  einstakling- 
anna  verða  að  lúta  hagsmunum  þjóðfólagsins,  heldur  einnig,  að 
cgrundvöllurinn  undir  öl|u  lífi  þjóðarinnar   er  gangur  atvinnulífsins. 

2.  Auk  þessa  hafa  menn  hafið  rannsóknir  á  nyjum  grundvelli 
og  breytt  skoðunum  á  fjölmörgum  sviðum.  Þannig  um  álitið  á 
g  u  1 1  i  n  u.  Fáir  eru  þeir  hlutir,  sem  menn  álitu  hafa  eins  óbreyti- 
legt  verð  eins  og  gullið.  Það  var  sameiginlegur  verðmœlir  fyrir 
ftllan  hinn  mentaða  heim.  Þesa  vegna  álitu  menn  það  vera  óbrigS- 
ula  hjálp  á  erfiðum  tímum  og  nauðsynlegt  fyrir  fjármálalegan  und- 
irbúning  ríkjanna  undir  ófrið.  Menn  sáu,  hvernig  Frakklandsbanki 
hafði  veitt  ríkinu  ómetanlega  hjálp  1870,  með  því  að  hafa  fyrir 
hendi  mikinn  gullforða,  sem  hann  gat  selt,  og  í  hans  stað  gefið  út 
óinnleysanlega  seðla  fyrir  ríkið.  Menn  bjuggust  til  að  gjöra  hið 
sama  nú  í  byrjun  ófriðarins  og  söfnuðu  þess  vegna  gullinu  inn  í 
■bankahvelfingarnar  með  því  að  gefa  út  smáseðla.  En  síðar  hefir 
brugðið  3VO  við,  að  þó  að  víxilgangverðin  féllu  niður  úr  öllu  valdi 
og  slöguðu  eins  og  drukkinn  maður,  þá  hafa  bankarnir  sent  tiltölu- 
lega  lítið  gull  út  úr  landinu,  en  safnað  sífelt  meiri  gullhrúgum,  og 
legið  á  þeim  eins  og  ormar.  Þeir  hafa  viIjaO  geta  s  y  n  t  v  ö  x  t- 
inii  af  gullfúlgunni,  þrátt  fyrir  ófriðinn,  svo  að  þjóðin 
gæti  haft  fyrir  augum  hve  mikið  af  efnum  ríkisins  væri  ónotað 
enn.  Meun  hafa  dyrkað  guUkálfinn,  en  ekki  reyntaðfœra 
«ér    hann    í    nyt. 

Þar    að   auki    hafa    sést    þess  dæmi,  að  guUið   getur    ekki 

ikomið    að    tilœtluðum    notum,    þegar   ekki    er    hægt 

að    fá    vörur   þógullsóíboði.     Gullið  er  þó  aldrei  annað 

..«n    áTÍsun    á    umráð   yfir  ákveðnu  kaupmagni  á  vörum  eða  vinnu, 


:iakiniir]  UUq  úr  beimi.  223 

og  heldiir  því  a8  eins  verSi,  aS  bœgt  sé  aS  ná  i  vönirnar  os  menn 
beri  trauMt  til  þess,  aS  gulliS  baldi  kaupmagni  hímu.  Þjóðirnar 
geta  komirtt  i  8ama  ástand  Bera  Midas  konungur,  sem  var  að  svelta 
í  hel  iuuan  um  guHhrúgurnar. 

Ennfremur  hafa  nienn  í  Auaturríki  frá  1901  komist  á  þá 
■koðun,  aðhœgt  sé  að  vera  án  gullsins  í  viðskift- 
u  m,  eu  nota  annan  lánsmiðil  i  þeas  stað.  Hœgt  sé  að  halda  láns- 
miðlinum  í  ákvæðisverði  bœði  iunanlands  os  utan  með  hytJíi'Pfíri 
forvaxta  og  v/xlapólitík.  Gullið  œtti  eftir  þessu  að  vera  ónauð- 
rsynlegt  til  að  vinna  það  hlutverk  að  halda  n)yntfót  laudsius  í 
sama  verði  sem  útlanda. 

Af  þtissum  ástæðum  halda  nú  margir  hagfræðingar  því  fram,  að 
gullið  8Ó  ónauðsynlegt  í  heiniinum  sem  verð- 
-^mœlir,  og  gullið  munimissa  verðsitteftirófrio- 
i  n  D.  Haldið  er  fram,  að  eftir  ófriðinn  muni  öll  lönd  halda  áfrani 
—  eins  og  þau  gera  nú  —  aðsœkjast  eftir  vörum.  Þeg- 
ar  þau  reyni  að  kaupa  þær  og  ófriöarlöndin  reyni  að  koma  lagi  á 
víxilgangverðin  með  því  að  gjalda  með  gulli  og  kasti  þeim  10  mil- 
jörðum  í  gulli,  sem  bankaruir  eiga,  út  á  heimsmarkaðinn,  þá  muni 
engir  vilja  né  geta  tekið  á  móti  öllu  þeasu.  GuIIið  muni  þá  falla 
8V0  mikið  í  verði,  að  það  bœtti  að  verða  almennur  verðmælir  og 
verði  þaðan  af  einungis  notað  í  iðnaði.  Ef  til  vill  er  hægt  að 
skoða  það  sem  bendingu  í  þessa  átt,  að  Svíþjóð  vill  ekki  lengur 
taka  við  gulli  með  ákvæðisverði. 

3.  Þá  liggur  beint  fyrir  að  spyrja  um,  hvernigr  ófriðarríkin 
muni  fara  að  gjalda  herkostnaðinn  ogrécta  viðvíxilgang- 
verðið  gaguvart  útlöndum.  Það  getur  ekki  tekist,  nema 
þjóðfélagið  leggi  alt  í  sölurnar,  og  á  verði  komið  >almennri  gjald- 
skyldu  og  8parnaðarskyldu«,  sem  nienn  þekkja  ekki  dœmi  til  áður. 

Það  er  heldur  ekki  ólíklegt  að  þau  ófriðarlöndin,  þar  sem  víxil- 
gangverðið  hefir  fallið  mest  í  verði,  muni,  þegar  friður  kemst  á, 
ákveða  að  framvegis  skuli  gjaldmiðill  þeirra 
að  eins  gildanokkurnhlutaupprunalegsverðs. 
'Þá  munu  engir  innlendir  né  útlendir  skuldheimtumenn  fá  meira 
goldið  en  það  aem  yrði  ákveðið,  að  peningarnir  framvegis  skyldu 
gilda,  og  mundu  því  tapa.  Þykir  því  mjög  varhugavert  fyrir 
banka  í  hlutlausum  löndum  að  eiga  miklar  innieignir  i  ófriðarlönd- 
unum.  Rikin  mundu,  ef  þau  gerSu  þetta,  í  raun  og  veru  verSa 
gjaldþrota.  Því  lengur  sem  ófriðurinn  stendur,  þess  meiri 
hætta  er  á  að  þetta  verði.  —  Einu  sinni  voru  tvœr  slöngur,  sem 
bitu  í  halann  hvor  á  annari  og  átu  hvora  aðra  upp  til  agna. 

Sórstaklega  er  mikilsvert  fyrir  okkur  íslendinga,  hvernig  við- 
skiftÍD  við  h  I  u  1 1  a  u  s  1  ö  n  d  verða.  Við  höfum  séð,  hvernig  BaDda- 
ríkÍD  hafa  náð  miklum  hluta  af  heimsyfirráSunum  á  pen— 
ingamarkaðÍDum,  á  meSan  að  England  hefir  haft  fult  í  fangi 
aS  verjast  annarstaðar.  Það  er  ólíklegt  að  England  geti  eftir  ófriS- 
ÍDD  fullkomlega  náð  völdunum  aftur  á  þessu  sviði,  því  að  lönd  þau 
aem  eiga  nú  ófrið  við  EnglaDd,  muDu  áreiSanlega  varast,  aS  svo 
•miklu    leyti  sem  þeim  er  unt,  aS  nota  EuglaDd  sem  skuldajöfnun— 


224  Utan  úr  heimi.  [Skiroir- 

arstaS  í  heimsverzlun  sinni.  Líklegast  er  því  aS  peningamarkaður- 
inn  muni  að  minsta  kosti  fara  yfir  á  fleiri  bendur  en  áður.  £1» 
því  lengur  sem  ófriðurinn  stendur,  þess  meir  safnast  peningamark- 
aðurinn  að  fullu  og  Öllu  í  Bandaríkjunum. 

Hlutlaus  lönd  hafa  upp  og  ofan  grœtt  of  fjár  í  þessum  ófriði. 
Það  er  því  mjög  líklegt  að  ófriðarlöndin  muni  reyna  að  v  e  1 1  a 
nokkrum  hluta  af  herkostnaðinum  yfir  áhlut- 
1  a  u  8  1  ö  n  d,  hvort  heldur  sem  það  nú  verður  með  því  að  leggja 
útflutningstolla  á  vörur,  sem  ófriðarlöndin  ráða  verðinu  á  (eiiis  og 
koIaútflutningHtoIIurinn  í  Englandi  1901 — 03,  sem  goldinn  var  me5- 
herkostnaðurinn  i  Búastríðinu),  eða,  einb  og  Þjóðverjar  eru  farnir 
að  gera  nú,  með  því  að  hækka  verð  á  vörum,  sem  hlutlaus  lönd 
eru  neydd  til  að  kaupa,  eða  á  annan  hátt.  í  sjálfu  sér  er  ekki 
nema  náttúrlegt,  að  ófriðarþjóðunum  finnist  það  ekki  réttmætt,  aö 
hlutlausar  þjóðir  græði  á  óförum  sínum,  en  aftur  á  móti  er  ekkr 
von,  að  hlutlausar  smáþjóðir,  sem  eru  vanar  því  að  stórþjóðirnar 
græði  á  þeim,  vilji  fúslega  sleppa  tækifærinu  að  ná  sér  upp. 

4.  Eitt  af  málum  þeim,  bem  mest  eru  rædd  nú  í  heiminum, 
er  »ófriðurinn  eftir  ófriðin  n«.  Bæði  Miðríkin  og  Banda- 
menn  ráðgera  að  hefja  efnahagslegan  ófrið  gegn  andstœðingunumr 
þegar  friður  kemst  á.  Ætla  þeir  sér  að  gera  viðskiftasambönd  hvor 
fyrir  sig  og  verja  þau  með  tollgörðum.  Ef  þetta  verður,  þá  er 
hætt  við  því  að  leikurinn  fari  að  kárna  fyrir  hlutlausar  þjóðir. 

Það  er  því  sem  stendur  ekki  útlit  fyrir,  að  alt  verði  sól  og 
sumar  fyrir  hlutlaus  lönd  þegar  friður  kemst  á.  Ófriðurinn  virðist 
hafa  sýnt  að  sterkasta  afl  nútímans  er  öflugsamhögun  (or- 
ganisation).  Að  eins  lönd  sem  hafa  þenna  mátt,  mega  þora  aS- 
treysta  því,  að  þau  sleppi  nokkurnvegin  óskert.  Menn  eiga  að 
vona  alt  hið  bezta,  en  búast  við  því  versta.  Við  raegum  því  vonay. 
að  samúðartilfinningin  milli  Norðurlanda,  sem  hefir  aukist  svo  mik, 
ið  í  þessum  ófriði,  megi  bera  þann  ávöxt,  að  fram  komi  heildar.. 
samhögun,  varnarsamband  milli  Norðurlanda  í 
þjóðhagsmálum  og  hermálum. 

Eaupmannahöfn,  í  februarmánuði  1916. 

Héðion  Valdimarsson. 


H  e  i  m  i  I  d  i  r:  Goschen :  Foreign  Exchange ;  Heckscher :  Várld- 
krigets  Ekonomi;  Jastrow :  Geld  und  Kredit  im  Kriege;  Cohn  r 
Ökonomiske  Tilstande ;  Wirtschaftliche  Masznahmen  aus  Anlasze  des- 
Krieges;  Economist;  Journ.  of  the  Roy.  Stat.  Soc;  Finantstidendey 
Statistisk  Aarbog  o.  fl. 


i 


2^'LCf 


/Ácr^^  u^P>^  •  (y^^e^^ 


31^" 


Snorri  Sturluson. 

Brot  úr  mannlysingu')- 


I. 

Snorri  Sturluson  var  ekki  einn  af  þeim  mönnum,  sem 
Iþurfa  að  beina  öUum  kröftum  sinum  ad  einu  takmarki  til 
»þe88  að  geta  komið  nokkru  i  verk,  þvi  að  varla  hefir 
nokkur  íslendingur  lifað  jafnfjölbreyttu  lífi  og  hann.  Hann 
var  lögsögumaður,  eigandi  margra  goðorða,  átti  í  sífeldum 
deilum,  bæði  á  alþingi  ogíhéraði,  og  reisti  rönd  við  mestu 
höfðingjum,  sem  honum  voru  samlendir.  Hann  var  tvi- 
vegis  utan,  komst  þar  í  kynni  við  Hákon  konung  og  Skúla 
'hertoga,  þá  af  þeim  gjafir  stórar  og  nafnbætur,  og  átti 
ekki  einungis  hlut  i,  hver  afskifti  þeirra  urðu  af  Islandi, 
heldur  virðist  líka  hafa  gerst  maður  Skúla,  eftir  að  þeir 
konungur  voru  orðnir  ósáttir.  Hann  lagði  mikla  stund  á 
.að  safna  auði,  átti  mörg  bú  og  stór,  var  hinn  »me8ti  fjár- 

')  Grein  þeesi  á  ekki  að  vera  nein  æfinaga.  Eg  drep  aö  eins  á  þá 
vi&bnr&i  i  lifi  Snorra,  sem  að  einhverja  leyti  lýsa  manninnm,  og  þá 
anðvitað  hvorki  í  timaröð  né  samhengi.  Og  lýsingin  er  heldnr  ekki 
nema  brot.  I  ritnm  Snorra  mætti  benda  á  ýmisleg^,  sem  lýsir  mannin- 
um,  8vo  að  eg  tali  nú  ekki  um  rithöfandinn.  £g  hefi  einkum  beint  at- 
hygli  minni  að  höfðingjanum  Snorra,  en  hefði  þó,  ef  vel  hefði  átt  að 
vera,  þarft  að  segja  miklu  meira  frá  samtimamönnum  hans  og  aldarand- 
annm.  £n  vonandi  þekkja  flestir,  sem  þetta  lesa,  Sturlunga  sögu  meira 
eða  minna.  £g  hefi  vitnað  i  Reykjavikur-útg.,  þvi  að  hún  mun  i  flestra 
höndum.  —  Á  siðari  timum  hafa  margir  ritað  æfisögu  Snorra  (m.  a. 
Finnur  Jónsson  biskup,  P.  A.  Munch,  Boesen,  Gustav  Storm,  Jón  Sig- 
nrðsson,  Finnur  Jónsson  prófessor)  og  hefi  eg  beinlinÍB  og  óbeinlinis 
haft  mikil  not  af  þvi,  þó  að  eg  auðvitað  alstaðar  hafi  reynt  að  Bkilja 
beimildimar  eins  og  mér  sjálfam  fanst  liggja  beinast  viö. 

16 


226  Snorrí  Starlason.  [Skirnir.- 

gæzlumaður*  (Sturl.  II,  31),  »hagur  á  alt  það,  er  hann 
tók  höndum  tíl  og  hafði  inar  beztu  forsagnir  á  öllu  þvi,. 
er  gera  skyldi*  (Sturl.  II,  73).  Að  þvi  skapi  var  hann 
heirasmaður.  Háttatal  sýnir,  að  hann  hefir  vel  kunnað 
að  meta  dýran  borðbúnað  (»greipum  mætir  gullin  skáU) 
og  þá  ekkl  síður  hvers  konar  ölföng.  Sjálfur  var  hann 
skartsmaður  í  klæðaburði  og  hélt  raiklar  og  glæsilegar 
veizlur.  Og  hann  var  eins  og  Jón  Loftsson,  fósturfaðir 
hans,  »mjög  fenginn  fyrir  kvennaást«,  og  átti  börn  með- 
mörgum  konum. 

Og  þó  er  sagan  enn  ekki  nema  hálfsögð.  Snorrí  var 
helzta  skáld  íslands  á  sinni  tíð,  og  hefir  varla  nokkur 
annar  raaður  haft  slíkt  vald  á  tungunni  til  bragþrauta, 
Hann  ritaði  kenslubók  handa  ungum  skáldura,  Olafs  sögu 
helga,  Heiraskringlu  og  ef  til  viU  íleiri  sögur.  í  ritum- 
þessura  haldast  frásagnarlist  og  visindaleg  dóragreind  fast- 
ar  í  hendur  en  i  nokkrura  öðrura  islenzkum  fornritura,, 
og  þau  sýna  auk  þess,  að  Snorri  hefir  haft  djúptæka  þekk- 
ingu  á  öllura  sviðum  þjóðlegra,  islenzkra  fræða.  Má 
því  vel  kalla  hann  andlegan  brennidepil  aldar  sinnar. 

Nútíminn  metur  ekki  öll  verk  Snorra  jafn  raikiis. 
Auðvitað  hefir  hann  koraið  nógu  raikiö  við  sögu  landsins 
til  þess,  að  nafns  hans  yrði  getið  þar,  likt  og  t.  d.  Kol- 
beins  unga,  en  fyrir  þau  afrek  mundi  hann  lítið  þektur 
utan  íslands.  Og  enginn  mundi  halda  á  lofti  veizlum  hans 
og  búsýslu,  ef  ekki  væri  ritfrægðinni  til  að  dreifa.  Því 
að  það  eru  ritstörf  Snorra,  sera  gert  hafa  hann  frægasta 
Islendinginn  að  fornu  og  nýju.  Og  þó  eru  þau  lika  rais- 
jafnt  raetin.  Háttatal  þykir  nú  lítill  skáldskapur,  og  er 
varla  lesið  neraa  af  fornfræðingura  og  afvegaleiddura  skóla- 
sveinum.  En  goðasögurnar  í  Eddu  og  Heimskringla  eru 
þýddar  á  margar  tungur  og  taldar  til  dýrgripa  hins  ger- 
manska  þjóðflokks. 

Ef  Snorri  raætti  líta  upp  úr  gröf  sinni,  mundi  honum 
koraa  surat  af  þessu  heldur  á  óvart.  Hann  raundi  undr- 
ast,  hve  langt  nafn  hans  hefir  borist,  þvi  að  þótt  Snorra 
vafalaust,   eins  og  Harald  harðráða,   hafi  dreymt  um  það- 


Skirnirl.  Snorrí  Starluson.  327* 

i  æsku  að  verða  »víða  frægur  um  8íðir«,  þá  heflr  hani^ 
alls  ekki  hugsað  lit  yfir  Norðurlönd  og  Orkneyjar.  Og 
8izt  hefir  hann  búi8t  við,  að  konungaaögurnar  héldu  nafni 
hans  bezt  á  lofti.  Surair  raenn  trúa  því,  að  sagnaritarar 
vorir  hinir  fornu  hafi  verið  svo  fordildarlausir,  að  þeir 
hafi  ekki  hirt  um  að  láta  nöfn  sln  geyraast.  En  það  er 
mesti  misskilningur.  Fornmönnura  var  ekki  síður  ant  um 
að  bjarga  nöfnum  sinum  frá  gleymsku  en  oss,  sera  nú 
lifum,  en  þeira  datt  það  vist  varla  i  hug,  að  það  yrði  gert 
með  því  að  setja  nöfnin  á  sögurit  sin.  Enda  hefir  nöfn- 
unum  oft  verið  slept  í  afritum,  þó  þau  stæðu  í  fruraritinu. 
Var  það  bæði,  að  raenn  litu  þá  og  lengi  síðan  alt  öðru- 
visi  á  eignarrétt  höfunda  en  nú,  og  annað  hitt,  að  maður 
skoðaði  sig  varla  rithöfund,  þó  að  hann  setti  saman  í  heild 
sögusagnir,  sera  hann  hafði  heyrt  úr  ýmsura  áttura,  eða 
tœki  eldr.í  sögurit  og  yki  og  lagfærði.  Eða  ætli  menn  liti 
ekki  likt  á  þetta  enn  i  dag,  þegar  þeir  skrifa  upp  þjóð- 
8ögu,  sem  þeim  hefir  verið  kend?  Gera  menn  sér  grein 
fyrir,  hve  hægt  er  að  gera  það  á  margvíslegan  hátt? 
Skyldi  sira  Skúla  Gislason  nokkurn  tima  hafa  grunað>. 
meðan  hann  var  að  skrifa  upp  þjóðsögur  sinar  handa  Jóni 
Árnasyni,  að  hann  um  leið  var  að  gera  náfn  sitt  ódauð- 
legt  i  islenzkri  bókmentasögu  ? 

Sjálfur  nefcir  Snorri  að  eins  tvo  af  sagnariturumi 
þeim,  sem  hann  styðst  við,  —  Ara  fróða,  af  þvi  að  hann 
var  upphafsmaður  sagnaiitunarinnar  og  »frásögn  hans  öll 
merkilegust*,  og  Eirik  Oddsson,  sera  talar  svo  raikið  i' 
fyrstu  persónu,  að  það  var  óhjákværailegt  að  geta  þess, 
hvaða  >eg«  þetta  var.  En  hann  nefnir  hvorki  Odd  Snorra- 
8on  né  Styrrai  fróða,  og  vitum  vér  þó,  að  hann  hefir  notað 
rit  þeirra,  né  heldur  höfund  Morkinskinnu,  sera  nú  er 
gleyradur,  en  varla  hefir  verið  það  þá.  Líklega  hefir  þó 
Snorri  sett  nafn  sitt  á  rit  sín,  en  varla  er  það  nema  til- 
viljun,  að  raenn  vita  nú,  að  hann  hefir  ekrifað  Heims- 
kringlu,  enda  ekki  með  öllu  órengt.  Og  annar  eins  fræði- 
maður  og  Sturla  Þórðarson  var,  þá  getur  hann  að  eins 
einu   sinni  um  Bagnaritun  föðurbróður  sins,   og  þá  af  þvi 

16* 


iB8  Snorri  Starluson.  [Skirnir. 

að  það  var  merki  þess,  að  batna  tók  með  Snorra  og  Sturlu 
Sighvatssyni,  að  Sturla  var  löngum  i  Reykjaholti  »og 
lagði  mikinn  hug  á,  að  láta  rita  sögubækur  eftir  bókum 
þeim,  er  Snorri  setti  8aman«  (Sturl.  II,  183). 

Meiri  frægðar  hefir  Snorri  vænst  af  kvæðum  sínum, 
■og  einkum  Háttatali.  Sturla  getur  þess  líka  sérstaklega, 
að  Snorri  ^gerðist  skáld  gott«  (Sturl.  II,  73),  og  Snorri 
var  of  mjög  barn  síns  tíma  til  þess  að  skilja,  að  konunga- 
drápurnar  voru  deyjandi  list  og  hann  sjálfur  mpiri  brag- 
snillingur  en  skáld.    Þegar  hann  segir: 

Fallí  fyrr 
fold  í  ægi, 
steini  stndd, 
en  stillis  lof, 

hefir  sú  hugsun  ekki  verið  honum  fjarri,  að  lof  konungs 
Æetti  einmitt  að  standa  svo  lengi  í  hans  eigin  kvæði.  Og 
i  100  V.  segir  hann  blátt  áfram,  að  sá  maður  eigi  þó  nokk- 
«rt  hrós  skilið,  er  svo  fái  ort  alla  hætti.  Nöfn  hirðskáld- 
anna  voru  líka  miklu  fastar  bundin  við  verk  þeirra  en 
flagnaritaranna.  Það  eru  ekki  mörg  konungakvæði,  sem 
geymd  eru  nafnlaus,  og  i  Skáldatali  er  margra  skálda 
getið,  þó  að  hver  vísa  þeirra  sé  nú  týnd.  Líklega  hefir 
enginn  maður  nokkurn  tima  þekt  fleiri  íslenzk  skálda- 
kvæði  en  Snorri.  Honum  var  manna  kunnugast,  hvernig 
kvæðin  gengu  mann  frá  manni  og  héldu  nafni  höfund- 
^nna  á  lofti. 

En  meira  en  að  lofa  var  að  vera  lofaður,  meira  en 
að  yrkja  var  að  verða  að  yrkisefni.  Konungurinn  og 
höfðinginn  voru  meiri  en  skáldið.  Snorri  á  nútímafrægð 
sina  ritum  sínum  að  þakka,  og  þess  vegna  hættir  mönn- 
um  við  að  gleyma  því,  að  hann  var  ekki  fyrst  og  fremst 
fræðiþulur,  heldur  höfðingi.  Hversu  mikið  yndi  sem  hann 
hefir  haft  af  ritstörfum  sínum  og  hvað  mikils  sená  hann 
hefir  metið  þau,  er  það  áreiðanlegt,  að  hann  alt  af  hefir 
látið  baráttu  sína  fyrir  auð  og  völdum  sitja  í  fyrirrúmi. 
Nafnið  »fróði«  festist  aldrei  við  hann.  Fyrir  Styrmi  Kára- 
son   var  það  nafnbót.    Snorri  var  annað  og  meira,   hann 


Skirnir].  Snorrí  Starlason.  22^ 

var  goðinn  o^  höfðinginn,  lendur  maður  og  skutilsveinn^ 
—  átti  ef  til  vill  eftir  að  verða  Snorri  j  a  r  1 . 

Hefði  Snorri  framar  öðru  kosið  sér  næði  til  ritstarfa 
Binna,  hefði  æfi  hans  orðið  öll  önnur.  Hann  fékk  með 
kvonfangi  sínu  óðal  og  auð  fjár  riimlega  tvitugur,  og  þrátt 
fyrir  róstur  Sturlungaaldarinnar  er  sennilegt,  að  hann 
hefði  getað  setið  nokkurn  veginn  óáreittur  á  Borg,  ef 
hann  hefði  viljað.  Arfur  Herdisar  konu  hans  var  ótvíræð 
eign  hans,  og  hefði  hann  ekki  gert  neitt  til  þess  að  brjóta 
af  sér  hylli  Oddaverja  og  frænda  sinna,  átti  hann  þar 
athvarf  gegn  ágengni  rnanníi. 

En  þvi  fer  fjarri,  að  Snorri  gerði  sig  ánæííöan  með 
þau  mannaforráð  og  átta  hundruð  hundraða,  sem  kvon- 
fangið  lagði  upp  í  hendurnar  á  honum.  Viðleitni  hans  að 
auka  auð  sinn  og  völd  gengur  eins  og  rauður  þráður 
gegnum  æfisögu  hans.  Hann  nær  Bmátt  og  smátt  undir 
Big  öllum  mannaforráðum  i  Borgarfirði  og  á  Suðurnesjura^ 
Snorrungagoðorði  fyrir  vestan,  hálfu  Eyvellingagoðorði  i 
Húnaþingi  og  að  nafnin'i  til  hálfum  öllum  goðorðum  Ás- 
birninga  fyrir  norðan  land.  Hann  auðgar  sig  á  samning- 
um  sinum  við  Pál  prest  í  Reykjaholti  og  þó  mest  á  helm- 
ingarfélaginu  við  Hallveigu  Ormsdóttur.  Hafði  Snorri  þá 
miklu  meira  fé  en  nokkur  annar  maður  á  íslandi.  Og  þó 
að  Snorri  hefði  margt  af  þessu  fram  með  samningum,  þá 
hikaði  hann  heldur  ekki  við  að  hefja  langar  og  harðar 
deilur,  eins  og  síðar  mun  nánar  getið.  Enda  voru  sumir 
samningar  hans  ekki  hættulausir,  og  svo  sagði  Þórður 
bróðir  hans  um  félagið  við  Hallveigu,  »að  hann  lézt  ugga^ 
að  hér  af  mundi  honum  leiða  aldurtila,  hvort  er  honum 
yrði  að  skaða  vötn  eða  menn*  (Sturl.  II,  127). 

Þegar  dæma  á  ura  sumt  i  fari  Snorra,  eins  og  t.  d. 
fégirni  hans,  verður  sífelt  að  hafa  það  í  huga,  að  hún  er 
ekki  annað  en  einn  þáttur  í  baráttu  hans  fyrir  aðaltak- 
roarki  sinu.  Það  var  ekki  rithöfundurinn  Snorri,  sem  var 
fégjarn,  heldur  höfðinginn  Snorri.  Og  þetta  er  sitthvað^ 
Ágirndin  er  blettur  á  manni,  sem  stendur  í  þjónustu  rlk- 
isins  eða  almennra  hugsjóna,  þvi  að  þá  sundrar  hún  per> 


'S80  Suorri  Stnrlason.  [Skimir. 

-sónunni  og  skekkir  viðleitni  hennar.  En  enginn  sakar 
bóndann  eða  kaupraanninn,  þó  að  þeir  vilji  græða  fé,  þvi 
að  féð  er  skilyrði  fyrir  viðgangi  búsins  og  verzlunarinnar. 
Og  á  saraa  hátt  var  féð  i  bendi  islenzks  höfðingja  á  13. 
öld  meðal  til  þess  að  ná  meiri  völdura.  Snorri  fær  fé  sitt, 
að  svo  raiklu  leyti  sem  séð  verður,  á  löglegan  hátt,  en 
hinu  verður  ekki  neitað,  að  sinka  hans  við  syni  sina, 
þegar  þeir  vilja  festa  ráð  sitt,  er  nærri  óskiljanleg  og 
verður  ekki  afsökuð. 

En  einu  má  ekki  gleyma.  Snorri  þurfti  fjárins  meir 
en  fiestir  aðrir.  Hann  varð  að  ríða  með  fjölraenni  til  al- 
þingis,  til  þess  að  láta  til  sín  taka.  Auðurinn  og  raann- 
fjöldinn  urðu  að  vera  honum  að  bakhjalli  til  þess  að  bæta 
upp  skort  hans  á  einbeitni  og  harðfylgi.  Þvi  að  þó 
að  Snorri  framar  öllu  öðru  vildi  vera  mikill  höfðingi, 
þá  skorti  hann  ýmsa  mikilvæga  eiginleika  til  þess  að 
vera  það. 

n. 

Fáein  dæmi  úr  æfisögu  Snorra  munu  sýna  betur,  við 
ihvað  eg  á,  en  nokkur  alraenn  lýsing. 

Eftir  að  Snorri  kom  aftur  frá  Noregi  árið  1220,  ýfðust 
Sunnlendingar  rajög  við  hann  og  mest  Björn  Þorvalds- 
«on,  tengdasonur  Orms  Jónssonar,  er  Austmenn  höfðu 
vegið.  Þótti  þeira  sera  hann  mundi  standa  á  raóti  þvi, 
að  þeir  kærau  frara  eftirraáli  um  víg  Orms.  Gekk  Björn 
i  berhögg  við  Snorra,  og  »8purði,  hvort  hann  ætlaði  að  sitja 
fyrir  sæmdum  þeirra  um  eftirmál  Orms.  En  Snorri  duldi 
J)ess.  Björn  lét  sér  það  ekki  skiljast,  og  hélt  þar  við 
heitan«  (Sturl.  11,88).  Og  >Sunnlendingar  drógu  spott  mikið 
Að  kvæðura  þeira,  er  Snorri  hafði  ort  um  jarlinn*. 

Það  er  engin  furða,  þó  að  Snorra  hafi  verið  þungt  í 
«kapi  við  Björn.  Hann  var  hér  hafður  fyrir  rangri  sök 
og  hafði  búist  við  öðrura  viðtökum.  Snorra  hafa  því  þótt 
það  góð  tíðindi,  er  fjandskapur  hóíst  með  Birni  og  Lofti, 
syni  Páls  biskups,  enda  »sendi  Loftr  menn  til  Snorra  og 
kærði   mál   sín   fyrir   honum,    og   var  það  sumra  manna 


*8kirnir].  Snorri  Starlason.  881 

mál,  að  Snorri  letti  litt  Loft  uppreistar  á  mót  Birni« 
(Sturl.  II,  90).  Snorri  sendi  lika  Valgarð  fylgdarmann 
•sinn  suður  til  Lofts  og  litlu  siðar  fór  Loftur  að  Birni  og 
feldi  hann.  Varð  eftír  Björn  hið  mesta  eftirraál  og  leitaði 
Loftur  Iið8  hjA  Suorra,  en  Snorri  hét  honum  sinni  liðveizlu 
á  þingi.  En  þegar  til  kom,  treystist  Loftur  ekki  að  ríða 
til  þings,  og  varð  þar  ekki  af  vörn  fyrir  hann.  Loftur 
flýði  lit  i  Vestraannaeyjar,  en  Þorvaldur,  faðir  Björns,  safn- 
aði  liði  á  hendur  honura.  Korau  þeir  til  liðs  við  hann 
Sighvatssynir,  Turai  raeð  Eyfirðinga  og  Sturla  raeð  Dala- 
menn.  Sighvatur  reið  til  Borgarfjarðar  og  sendi  orð  Þor- 
valdi  vini  sínum  og  lét  segja  honum,  að  hann  raundi 
finna  Snorra  og  letja  hann  að  fara  til  liðs  við  Loft,  sem 
áður  var  orð  á.  »Snorri  var  allmjög  snúinn  á  liðveizlu 
við  Loft,  því  að  illa  hafði  verið  með  þeim  Birni;  likaði 
(honum  og  illa  spott  það,  er  Sunnlendingar  höfðu  gert  að 
'kvæðum  hansc. 

»Snorri  var  heldur  ófrýnn,  er  Sighvatur  kom  i  Stafa- 
'holt.  En  þó  samdist  vel  raeð  þeira  bræðrura,  og  skildu 
Tið  það,  að  lokið  var  liðveizlu  Snorra  við  Loft.  En  er 
Sighvatur  kora  vestur  í  Dali,  spurðu  vinir  hans,  hversu 
farið  hefði  raeð  þeira  bræðrura,  En  Sighvatur  segir,  að 
Snorri  hefði  öxi  reidda  ura  öxl,  svo  hvassa,  að  hann  ætl- 
aði  að  hvatvetna  mundi  bíta,  þá  er  þeir  fundust;  —  »síð- 
an  tók  eg  hein  úr  pússi  mínum  og  reið  eg  i  eggina,  svo 
að  öxin  var  svo  slæ,  að  hló  á  móti  mér,  áður  við  skild- 
>um«  (Sturl.  II,  96—97). 

Frarakoraa  Snorra  i  máli  þessu  er  hvorki  stórmannleg 
né  drengileg  (þó  að  Særaundur  í  Odda  dygði  Lofti  enn 
þá  ver).  Hann  hafði  svo  miklu  um  valdið  og  svo  mjög 
bundist  í  liðveizlu  við  Loft,  að  það  var  skylda  hans  að 
yfirgefa  hann  ekki,  þegar  svo  krepti  að  honum.  Enda 
átti  Snorri  Oddaverjura  það  að  þakka,  að  honum  sómdi 
vel  að  veita  þeim  gegn  Haukdælum.  Máli  Lofts  lauk 
bardagalaust,  enda  var  Þorvaldur  Gissurarson  raaður  frið- 
samur,  en  vægari  sætt  mundi  Loftur  hafa  fengið,  ef  Snorri 
Jhefði   verið   þar   með  flokk  sinn.    Er  ólíkt,   hvernig  þeir 


282  Snorri  Starlason.  [Skirnir;- 

Sighvatur  bræður  duga  vinum  sínum  í  þessu  máli,  og  var 
Sighvatur  þó  ekki  áður  við  það  riðinn.  Snorri  sýnir  líka 
siðar,  eftir  útkomu  Lofts,  að  honura  þótti  sér  vandi  á 
höndum  við  hann.  Og  margt  bendir  á,  að  Snorri  hafi 
upphaílega  ætlað  að  láta  til  sin  taka  i  þessu  máli,  m.  a. 
að  hann  flutti  að  Stafaholti,  »því  að  hann  vildi  eigi  sitja  i 
Reykjaholti,  ef  hann  ætti  ófrið  við  Sunnlendinga*  (Sturl.. 
II,  95).  En  hvað  veldur  þá  sinnaskiftum  hans?  Varla 
viturlegar  fortölur  Sighvats,  því  að  Siiorri  hefir  verið  ein- 
fær  um  að  skilja  þetta  mál.  En  fremur  hitt,  að  Sig- 
hvatur  var  einbeittari,  viljafastari  og  sterkari  persóna. 
Hann  »snýr«  Snorra  blátt  áfram  á  sína  sveif.  Og  eins 
og  gengur  litur  hann  smaum  augum  á  hann  á  eftir.  Lit- 
ilsvirðingin  gægist  fram,  bak  við  glettnina,  i  lýsingu  hans 
á  þessu  höggi,  sem  reitt  var  til,  en  aldrei  höggvið. 

Um  Jón  murt,  son  Snorra,  er  það  sagt,  að  hann  bað 
föður  sinn,  —  »að  hann  skyldi  leggja  fé  til  kvánarmund- 
ar  honum,  og  vildi  hann  biðja  Helgu  Sæmundardóttur;. 
vildi  hann  hafa  stað  i  Stafaholti  og  þar  með  fé.  En 
Snorri  vildi,  að  hann  hefði  Borgarland  og  þar  með  annað 
fé  móður  sinnar  [Herdisar,  sem  Snorri  var  þá  skilinn  við],. 
en   dró    undan    sitt    fé.     Jón   tekur  þá  það  ráð,   að  hann 

bregður  til  utanferðar  og  heitir  á  vini  sína  til  vöru. 

En  er  Snorri  vissi  það,  gaf  hann  upp  staðinn  og  hét  fénu,. 
en  Jón  viU  þá  ekki  upp  gefa  ferðina,  og  fór  utan  um 
sumarið*  (Sturl.  II,  172).  Hér  sést  gjörla,  að  Snorri  er 
reikull  í  ráði.  Hann  vili  komast  hjá  að  skerða  eigur  sln-^ 
ar,  en  lætur  þó  undan,  þegar  hann  sér,  að  Jóni  er  alvara. 
Og  á  syni  sinum  hefir  hann  ekkert  taumhald,  hvorki  til 
þess  að  láta  hann  taka  arf  móður  sinnar,  né  láta  af  utan- 
förinni.  Enn  þá  minna  réð  þó  Snorri  við  Órækju  son" 
sinn,  sem  jafnvel  gerðist  svo  djarfur  að  fara  að  honum 
með  flokk  manna  (Sturl.  II,  253).  Og  þó  að  Órækja  væri 
óeirðarseggur,  þá  eru  slíks  svo  fá  dæmi,  að  ástæða  er  til 
að  halda,  að  eitthvað  af  þessu  viröingaileysi  hati  stafa^ 
frá  bilgirni  Snorra. 

Þaö   gerðist   á   fyrri   árura   Snorra  i  Reykjaholti,   ad« 


1 


Skirnir].  Snorrí  Starloson.  2^8- 

ijandskapur  mikíll  gerðist  miUi  Miðfirðinga  og  Víðdæla. 
Snorri  átti  flesta  þingmenn  í  báðum  sveitum,  og  þótti 
mönnum  til  hans  koraa  að  sætta  þá.  Fór  hann  norður 
við  fáa  menn  og  stefndi  mönnum  að  sér  á  Mel  i  Miðfirði. 
Miðfirðingar  komu  fyrst  og  —  »leitaði  Snorri  um  sættir 
við  þá,  en  þeir  tóku  því  seinlega.  En  þá  er  Viðdælir 
komu  og  stigu  af  hestum  sínum,  gengu  þeir  heim  á  vöU- 
inn.  Miðfirðingar  hlaupa  þa  á  móti  þeim,  og  slær  þar 
þegar  í  bardaga,  og  voru  hvorirtveggja  allákafir,  Snorri  hét 
k  þá,  að  þeir  skyldu  eigi  berjast;  engi  hirði  hvað  er  hann 
sagði.  l>á  gekk  Þorljótur  frá  Bretahek  til  Snorra  og  bað 
hann  niilli  ganga.  Snorri  kveðst  eigi  hafa  lið  til  þess  við 
heimsku  þeirra  og  ákafa.  Þorljótur  veitti  Snorra  hörð 
orð.  Siðan  hljóp  Þorljótur  millum  hrossanna  og  leysti, 
og  rak  millum  þeirra.  Þá  héldu  Víðdælir  undan  ofan 
eftir  vellinum,  og  fyrir  melinn  ofan.  Þeir  náðu  þá  hest- 
um  sínum,  og  riðu  yfir  ánac  (Sturl.  II,  64). 

Þó  að  frásögnin  sé  hér  fremur  á  Snorra  bandi'),  fer 
ekki  hjá  því,  að  mynd  hennar  af  honum  verði  fremur 
óglæsileg.  Þingmenn  hans  virða  orð  hans  gersamlega  að^ 
vettugi,  og  Snorri  stendur  aðgerðarlaus  hjá  og  horfir  á  þá 
berjast.  Og  það  sem  hann  ekki  vill  reyna  með  flokki 
sínum,  þó  lítill  væri,  gerir  Þorljótur  aleinn.  Síðar  fékk 
Snorri  sætta  þá  Miðfirðinga  og  Víðdæli,  en  framkoma  hans 
á  Mel  verður  eigi  að  piður  vottur  um  skort  hans  á  skör- 
ungsskap,  áræði  og  snarræði. 

Það  kemur  aldrei  fram,  að  Snorri  hafi  verið  neinn 
hermaður,  og  ýmislegt  bendir  jafnvel  á,  að  hann  hafi 
»bro8tið  það  persónulega  hugrekki,  sem  fiestir  aðrir  höfð- 
ingjar  á  þeim  timum  höfðu  til  að  bera«  (Kalund).  í  máli 
sínu  við  orkneysku  kaupmennina  (Sturl.  II,  28 — 30)  beitir 
hann  fyrst  rangindum,  en  þegar  kaupmennirnir  hefna  sín 
með  þvi  að  drepa  einn  heimamann  hans,  sendir  Snorri 
eftir   bræðrum    sinum    og   eggj.ir    ]){\    að  leggja  að  kaup- 

')  Smbr.  orðin:  MiöfiröÍDgar  e^gjtiðu  |)á  Snorra  til  eftirreiðar,  og' 
veitti  Teitar  honam  mikið  ámæli,  er  hauii  vildi  eigi  aaka  vand- 
ræði    þeirra. 


•2Si  Snorri  StarlnBon.  [Skimir. 

mönnum.  Ekkert  bendir  á,  að  Snorri  hafi  tekið  þátt  i  at- 
lögunni.  Hann  ríður  lika  með  fjölda  manns  til  alþingis, 
^n  ekki  virðist  hann  að  þvi  skapi  hafa  kunnað  að  beita 
því  liði.  I  deilunni  við  Magnús  allsherjargoða  og  Sæmund 
i  Odda  á  alþingi  (Sturl.  II,  70 — 71)  sendir  Snorri  eftir 
bræðrum  sinura  Þórði  og  Sighvati,  —  »og  þótti  Sighvati 
Snorri  eigi  vel  hafa  haldið  stöðunni,  áður  hann  kom  tilc 
Og  síðar  sjáum  vér,  að  Snorri  fylkir  ekki  sjálfur  liði  sinu, 
-og  það  þó  að  hann  eigi  ekki  völ  á  neinum  hæfum  manni 
til  þess  (»Arni  óreiða  var  þá  að  fylkja  liði  Snorra  á  nor- 
rænu,  og  tókst  það  heldur  ófimlega,  þvi  að  hann  var  eigi 
vanur  því  starfi«.  Sturl.  II,  233.).  Þegar  þeir  Kolbeinn 
ArnórsRon  og  Kolbeinn  Sighvatsson  ríða  suður  á  land  og 
fietjast  í  bú  Snorra  með  á  öðru  hundraði  manna,  ræna  og 
gera  óspektir,  bíður  Snorri  langan  tíma  án  þess  að  hafast 
að.  Og  þegar  hann  loks  hefst  handa  og  sendir  Orækju 
orð,  eru  þeir  norðanmenn  allir  á  burt  og  »höfðu  gert  svo 
mikinn  skaða  á  búum  Snorra,  að  það  var  virt  meir  en 
fiex  tigir  hundraða«  (Sturl.  II,  234—37).  Árið  1235,  þegar 
þeir  Sturla  og  Sighvatur  voru  teknir  að  safna  liði  fyrir 
.norðan,  kallaði  Snorri  Orækju  son  sinn  að  vestan  á  sinn 
fund,  og  kallaði  óráð,  að  sérhver  þeirra  væri  kvíaður. 
Orækja  brá  við  skjótt  og  safnaði  sex  hundruðum  manna, 
og  vildi  hann,  »að  snúið  væri  á  norður,  með  allan  afla 
þann,  er  þeir  fengi.  Voru  þess  margir  fýsendur,  þeir  er 
framgjarnir  voru.  En  Snorri  var  eigi  búinn  til  þess  að 
fara  að  bróður  sínum  á  þeim  hátíðum,  er  þá  fóru  í  hönd« 
(Sturl.  II,  2.57).  Því  ber  ekki  að  neita,  að  Snorra  geti 
hafa  gengið  trú  og  ættrækni  til  að  nokkru  leyti,  eins  og 
síðar  mun  drepið  á,  en  ekki  virðast  þær  hvatir  þó  ann- 
ars  hafa  ráðið  nándar  nærri  eins  mikiu  i  lífi  hans  og 
hugur  hans  á  auð  og  völdum.  Og  hvorttveggja  átti  hann 
að  verja  i  þetta  sinn.  Enda  flýr  Snorri  úr  Borgarfirðin- 
um  og  suður  á  Nes,  þegar  þeirra  Sturlu  var  von  norðan, 
en  ekki  gat  það  verið  neiun  glæpur  fyrir  hann  að  verja 
hendur  sinar.  Með  þeim  flótta  er  riki  Snorra  í  raun  og 
veru  lokið,    og  hann  hafði  gert  svo  mikið  til  þess  að  né, 


rSkirnir].  Snorri  Stnrlason.  S86 

»því  ríki,  að  auðsœtt  er,  að  ekkert  gat  knúið  hann  til  þeas 
að  láta  það  af  hendi,  nema  skortur  áljorku  og  áræði  til 
þess  að  verja  það. 

Og  jafnvel  á  banadœgri  sínu  gerir  Snorri  ekkeit  til 
þess  að  verja  fjör  sitt.  I  stað  þe83  að^snúast'til  varnar 
með  þeim  föngum,  sem  til  voru,  eða  reyna  Bjálfur  að  ná 
tali  af  Gissuri  og  bjóða  sættir,  flýr  hann  stað  úr  stað.  Og 
þegar  böðiarnir  eru  yfir  honum  i  kjallaranum,  gerir  hann 
Æíðustu  tilraunina  til  þess  að  fá  frest,  er  hann  tvítekur 
-orðin:  »Eigi  skal  höggva*  (Sturl.  II,  351).  En  það  er 
^ins  og  orðin  séu  töluð  út  í  myrkrið  og  ekki  beint  fram- 
an  í  böðlana.     Enda  voru  þau  að  engu  höfð*). 

Sagan  um  Snorra  og  Solveigu  í  Odda  lýsir  Snorra 
■enn  vel  og  frá  nokkuð  öðru  sjónarmiði.  Eftir  lát  Sæ- 
mundar  í  Odda  kusu  synir  hans  Snorra  til  þess  að  skifta 
arfi  milli  þeirra  systkina.  Fór  Snorri  suður  og  gisti  að 
Eeldum  hjá  Solveigu  Sæmundardóttur  og  Valgerði  móður 
hennar.  »Var  hann  þar  í  kærleikum  miklum  við  þær 
mæðgur,  og  fór  Solveig  í  Odda  með  honum.  En  er  þau 
riðu  frá  Keldum,  reið  kona  á  mót  þeim  og  hafði  flaka- 
úlpu  bláa  og  saumuð  flökin  að  höfði  henni;  hafði  hún  það 
fyrir  hattinn;  einn  maður  var  með  henni.  En  það  var 
Hallveig  Ormsdóttir,  er  þá  var  féríkust  á  íslandi.  Snorra 
þótti  hennar  ferð  heldur  hæðileg  og  brosti  að.  Snorri  fór 
i  Odda  og  stilti  svo  til,  að  Solveig  hafði  koseyri  af  arfi, 
þeim  er  hún  rétti  hendur  til<  (Sturl.  II,  118—119).  En 
um  vorið  bað  Sturla  Sighvatsson  Solveigar  og  fekk  henn- 
ar.  »Fár  var  Snorri  um,  er  hann  frétti  kvonfang  Sturlu, 
og  þótti  mönnum  sem  hann  hefði  til  annars  ætlaðc  (Sturl. 
II,  120).  En  um  þetta  leyti  andaðist  Kolskeggur  auðgi, 
og  tók  Hallveig  Ormsdóttir  fé  hans  alt.  Þá  fékk  Snorri 
Þorvald  Gissurarson,  fyrverandi  tengdaföður  Hallveigar, 
til  þess  að  hlutast  til  um,  að  hún  gerði  félag  við  hann  og 
fœri    til   bús    með    honum.     Voru  þau  Snorri  aiðan  ásamt 

')  Storm  segir  nm  þessi  orð:  (Snorri)  „forsög^  endnn,  vant  som 
tian  var  til  at  befale,  at  imponere  drabsmanden".  En  bann  þýöir : 
.  ^ikke  skal  d  a  hngge"  —  og  það  er  ekki  alveg  sama. 


236  Snorri  Starlnson.  [Skirnir^ 

meðan   þau    lifðu    bæði   og   áttu    börn  saman,    en  ekkert 
þeirra  lifði. 

I  þessura  málum  sést  greinilega,  hvernig  andstæðar 
hvatir  berjast  í  Snorra.  Solveig  hrifur  hug  hans,  og  við 
skiftin  heldur  hann  frara  hag  hennar,  sem  hann  hefir  ætl- 
ast  til,  að  yrði  með  tímanura  sinn  eiginn  hagur.  En  hvers 
vegna  biður  hann  hennar  ekki  þegar  í  stað?  Ástæðan 
getur  varla  verið  önnur  en  sú,  að  þá  hefði  hlutdrægnin 
við  skiftin  orðið  berari.  Snorri  vill  sneiða  hjá  dóraum 
manna.  Svo  kemur  Sturla  og  verður  fyrri  til.  Snorri 
situr  eftir  með  sárt  ennið.  Hann  hafði  verið  of  eigingjarn 
til  þess  að  vera  réttlátur,  en  á  hinn  bóginn  of  hörund- 
sár  til  þess  að  færa  sér  gerðir  sinar  að  fuUu  í  nyt.  En 
hann  finnur  sárabætur.  Þó  að  búningur  Hallveigar  særði 
fegurðarsmekk  hans,  þá  varð  auður  hennar  yfirsterkariy 
8V0  að  hann  gat  sætt  sig  við  það  kvonfang  i  stað  Solveigar.  - 


Þegar  Snorri  bjóst  til  að  flytja  búferlum  frá  Borg  að 
Reykjaholti,  dreymdi  heimamann  hans,  er  EgiII  hét  Hall- 
dórsson  og  var  af  ætt  Mýramanna  —  »að  Egill  Skalla- 
grimsson  kæmi  að  honum  og  var  mjög  ófrýnlegur.  Hann 
mælti:  »ÆtIar  Snorri  frændi  vor  i  brott  héðan?«  »Það 
er  mælt«,  segir  EgiII.  >Brott  ætlar  hann«,  segir  draum- 
maðurinn,  »og  það  gerir  hann  illa,  því  að  litt  hafa  menn 
setið  yfir  hlut  vorum  Mýraraanna,  þá  er  oss  tímgaðisty. 
og  þurfti  hann  eigi  ofsjónum  yfir  þessu  landi  að  sjá  (o :- 
lita  smáum  augum  á).     En  þó  er  svo  sera  eg  segi  þér,  ac^ 

Seggr  sparir  sverði  at  höggva 
snjóhvitt  er  blóð  lita; 
skæruöld  gátnm')  skýra, 
skarpr  brandr  fekk  mér  landa, 
skarpr  brandr  fekk  mér  landa". 

Og  sneri  þá  brott.     En  Egill  vaknar  (Sturl.  U,  30—31). 

Eg  skal  ekki  leiða  neinura  getura  að  þvi,   hvort  Egil 
á  Borg  hefir  dreyrat  draum  þennan  nákvæmlega  í  þessarí. 


*)  Svo  Finnar  Jónsson  i  Skjaldedigtningen. 


i 


'Skirnir].  Snorri  StarloBon.  237 

tnynd,  né  hvadan  honum  eru  komnar  þessar  hugsanir. 
Hitt  er  víst,  að  draumurinn  hefði  ekki  haldist  í  minni 
manna  og  verið  ritaður,  ef  hann  hefði  þótt  markleysa  ein. 

Draumurinn  er  nokkuð  óljós,  eins  og  vera  ber,  en 
-samt  er  aðalefnið  auðaéð :  Snorra  á  að  hefnast  fyrir,  að 
hann  flytur  frá  Borg,  og  hefndin  virðist  eiga  að  koma 
fram  1  því,  að  menn  sitji  yfir  hlut  hans.  Samtímamenn 
Snorra,  sem  héldu  draumnum  á  lofti,  hafa  með  því  við- 
urkent,  að  þeim  fundust  forlög  hans  lakari,  en  við  mátti 
búast,  8V0  að  einhver  skýring  var  æskileg.  Og  þetta  er 
skýring  í  alþýðustíl,  aem  grípur  til  hjátrúarinnar,  af  þvi 
að  hún  skilur  ekki  skapferli  mannains  (smbr.  skýringu 
Kormáks  sögu  á  þvi,  hvers  vegna  Kormákur  vildi  ekki 
kvænast  Steingerði).  En  um  leið  er  meira  i  draumnum, 
önnur  skýring,  sem  ristir  dýpra:  Snorri  er  óskaplíkur 
Agli  forföður  sínum.  Egill  vo  til  landa  og  var  hermaður. 
Snorri  hlifist  við  að  beita  sverðinu  og  er  geðlitill^).  Þetta 
er  í  raun  og  veru  nóg  til  þess  að  gera  það  skiljanlegt, 
að  Snorri  lét  menn  sitja  yfir  hlut  sínum.  Hin  skýringin 
verður  þá  óþörf.  Og  er  gaman  að  sjá,  að  samtímamenn 
Snorra  hafa,  þrátt  fyrir  allan  þann  Ijóma,  sem  leggja 
hlaut  af  auði  hana  og  valdi,  séð  þverbrestinn  i  skap- 
ferli  hans. 

Þeftsi  þverbrestur  er  í  því  fólginn,  að  Snorri  viU  vera 
höfðingi,    er  höfðingi,   og  vantar  þó  suma  af  nauðsynleg- 


*)  Svo  verð  eg  að  skilja  visana.  Finnur  Jónsson  þýðir  fyrra  helm- 
inginn  svo  á  dönska  i  Skjalded. :  „Manden  (den)  sparer  at  hagge  med 
Bværdet;  blodet  er  (i  natiden)  hvidt  som  sne  at  se  paa  (o:  krafteslöst)". 
Og  á  )ikan  hátt  þýðir  Olav  Hansen  i  dönska  þýðinganni  á  Starlangu 
fyrsta  linana:  „Nödigt  na  sværd  man  svinger".  En  ef  svo  skal  skilja, 
verðar  >rÍ8an  alveg  út  i  bláinn.  Draamarinn  er  am  Snorra  og  þar  virð- 
ast  orð  visannar  eiga  heima.  £gill  Skallagrimsson  hafði  enga  ástæðn 
til  þess  að  fara  að  nota  tækifærið  til  þess  að  gera  litið  úr  hag  nafna 
sins,  sem  enginn  veit  neitt  am  annað,  en  að  hann  dreymdi  þennan  draam. 
Og  þó  að  Egill  væri  vigamaðar  mikill,  þi  er  það  ofraan  að  leggja  hon- 
um  þaa  orð  i  mann,  að  blóð  íslendinga  á  fyrra  hlut  13.  aldar  væri  hvítt. 
Þá  voru  þó  uppi  mörg  afarmenni  og  yigamenn  miklir.  En  Snorri  Sturlu- 
t«OB  var  akkí  i  tolu  þeirra. 


238  Snorri  StarlnBon.  [Skirnir.- 

U8tu  eiginleikunum  til  þess  að  standa  i  þeirri  stöðu,    fuU- 
nægja    kröfum    samtímans.     Takmark    hana  og  hæfileikar" 
liggja  ekki  i  sömu  stefnu. 

Fieatir  þeirra  manna,    sem  örðugast  er  að  átta  sig  á,,. 
hafa  einhvern  slíkan  brest  að  geyma.     Og  hann  myndast 
ekki   alt  i  einu.     Með  þvi  nð  athuga  hann  vandlega,    raá 
oft  lesa  mikið  af 'þroskasögu  mannsins,    eins  og  jarðfræð- 
ingar  lesa  sögu  jarðmyndunarinnar  i  gjám  og  sprungum. 

III. 

v'^norri  var  »fjöllyndur«,  segir  Sturla  Þórðarson.  Hann 
á  þar  eingöngu  við  kvennamál  hans.  En  orðið  lýsir 
Snorra  í  miklu  víðtækari  merkingu  og  betur  en  uokkurt 
eitt  orð  getur  gert.  Hann  væri  ekkert  yrkisefni  fyrir 
þau  skáld,  sem  [síleltf  láta  persónur  sínar  renna  á  sömu^ 
brautarteinunum,  sífelt  endurtaka  sama  brotið  af  sjálfum 
sér,  og  svo  er  hrósað  fyrir  samkvæmni  i  lýsingunni. 

Sturlungaættin  er  bezt  geíin  og  margbreyttust  ætt 
landsins  á  sinni  tið."^  Hvamm-Sturla  er  þar  i  fararbroddi,- 
ráðríkur  og  ásælinn,  haldráður  og  heiftrækinn,  slægvitur 
og  þolgóður.  Hann  virðist  lengi  vel  að  eins  sækjast  eftir 
auð  og  völdum  og^hafa  hugann  allan  við  það,  sem  áþreif- 
anlegt  er,  en  samt^er  metorðagirnin  rik  i  honum,  og  hann 
er  ekki  allur  i  framkvæmdunum,  heldur  hugsar  mál  sitt 
vel  og  rækilega.  Hvorttveggja  sést  vel  á  því,  sem  Sturlu 
saga  segir:  »einn"dag,  er  menn  komu  ílestir  til  lögbergs,. 
þá  gekk  Sturla  fram  á  virkið  fyrir  búð  sina,  þvi  að  það 
var  oft  háttur  hans  að  setja  á  langar  tölur  ura  málaferli 
sín,  því  að  maðurinn  var  bæði  vitur  og  tungumjúkur. 
Vildi  hann  og,  að  það  væri  jafnan  frá  borið,  að  han&- 
virðing  væri  víðfræg«  (Sturl.  I,  153).  Ráðriki  Sturlu  er 
endurborið  i  mönnuni^eins  og  Sighvati,  Sturlu,  Þórði  ka- 
kala  og  Þorgilsi  Hskarða.  En  um  leið  kennir  annars 
straums  í  ættinni,  eru  það  hófsamir  menn  og  hneigðir 
fyrir  ihugun  og]  visindaiðkanir  og  virðast  eiginleikar  þeirra 
eiga  rót  sina  að  rekja  til  hinnar  ihyglu  og  tungumjúkur 
hliðar  Sturlu,   og  sumt  lengra  fram  í  ættir.    Slikir  menisi 


i 


Skiroir].  Snorri  Sturlason.  239* 

eru  þeir  Þórður  Sturluson  og  synir  hans  Sturla  og  Olafur 
hvitaskáld.  En  engum  þessara  naanna  er  lýst  i  einu  orði^ 
Þeir  Þórður  og  Sturla  feðgar  eru  geðríkir  menn  og  þybbnir 
fyrir,  þó  að  þeir  séu  ekki  gjarnir  að  leita  á  aðra.  í  kon- 
unghollustu  Þorgils  skarða  og  riddaralegu  drenglyiidi  Þórð- 
ar  kakaía  kemur  fram  hagsýni,  sem  ekki  stafar  frá  ráð- 
rikinu.  Sighvatur  berst  að  vísu  bæði  sjálfur  og  hjálpar 
Sturlu  syni  sínum  að  berjast  fyrir  völdum  og  metorðum,- 
en  um  leið  er  eins  og  hann  líti  ú  alt  saman  eins  og  gam- 
anleik,  sem  smásveinar  sækja  með  ákafa,  og  kemur  það 
bezt  fram  í  samtalinu  við  Sturlu  son  hans,  Sturl.  II,  283 
— 85.  Eru  sýnir  rithöfundar-hæfileikar  Sighvats  þar  og 
víðar,  þó  að  hann  beitti  þeira  ekki  nema  í  samtölum.  Aft- 
ur  á  raóti  getur  Sturla  Sighvatsson  virzt  vera  ofsinn 
tóraur  og  ráðrikið,  svo  geystur  fer  hann  stundum.  En 
því  merkilegra  er  að  sjá  tviskinnung  ættarinnar  einmitt 
koma  glögglega  fram  i  honum.  Þess  er  áður  getið,  að 
hann  lagði  mikla  stund  á  að  láta  skrifa  eftir  sögubókum 
Snorra,  og  vísa  er  til,  sem  honum  er  eignuð.  Og  einu 
sinni  heftir  íhygli  ættarinnar  ofsa  hans  —  og  það  dregur 
hann  til  bana.  1  frásögninni  um  Apavatnsför  er  þess 
beint  getið,  að  Sturla  var  »ófrÝnn  og  djúphugsaður«  (Sturl. 
II,  293),  og  í  orðum  hans:  >Riðum  enn!«  kemur  frara, 
hve  tvíbentur  hann  er.  En  Sturla  átti  tvo  tæka  kosti: 
að  lAta  Gissur  hlutlausan  eða  drepa  hann. 

Það  er  nú  eins  og  allir  eiginleikar  ættarinnar  eigi 
ítök  i  Snorra  og  stuðli  að  fjöllyndi  hans.  Þar  sem  ættin 
i  bili  virðist  klofna  i  lygna  kvísl  og  friðsama  í  Þórði  og 
sonum  hans  og  straumharða  og  stríðlynda  í  Sighvati  og 
hans  sonura,  er  skapferli  Snorra  á  kvislaraótum.  Hann  er 
í  aðra  röndina  höfðingi,  ásælinn,  stórhuga  og  metorða- 
gjarn,  en  þó  deigur  til  áræðis,  seinráður  og  íhugull,  i  hina 
röndina  rithöfundurinn,  djúpsær  og  listfengur,  en  þó  með 
hugann  við  jarðneska  muni.  Eins  og  við  er  að  búast, 
veikir  slikt  marglyndi,  þar  sem  andstæð  öti  berjast  um 
völdin,  geðstyrkinn  og  viljaþróttinn.  Tilflnningar  Snorra 
rista   ekki   djúpt.    Það   verður   aldrei  séð,  að  hann  leggi- 


:240  Snorri  Sturlason,  {Skirnir. 

neitt  í  sölurnar  fyrir  þær.  Hann  er  singjarn  við  börn  sín 
og  hefir  »vina8kifti«  (sbr.  Sturl.  II.,  209),  þegar  honum 
sýnist.  Oð  hann  leggur  tilfinningar  sínar  stundum  berlega 
i  sölurnar  fyrir  hagsmuni  sína.  'Þegar  Sturla  Sighvatsson 
hefir  felt  Þorvaldssonu,  þvert  ofan  i  eiða,  er  hann  hafði 
svarið  Snorra  og  þeir  treyst  á,  »rann  honum  mjbg  í  skap 
þessi  atburður«.  En  siðan  er  hann  þó  hinn  auðveldasti  í 
sættinni  —  »því  að  hann  vildi  ekki  missa  liðveizlu  Sturlu 
á  þingi  um  sumarið  i  málum  þeirra  Kolbeins  unga«  (Sturl. 
II.,  207).  Marglyndið  útilokar  langæar  tilfinningar  og 
þunga  þykkju,  en  það  er  skilyrði  skjótra  geðbrigða  (stem- 
ninga)  og  nokkurs  mislyndis.  Lýsing  Sighvats  á  Snorra, 
sem  áður  er  tilfærð,  er  lýsing  á  manni,  sem  skjótt  skiftir 
skapi.  Og  á  mislyndi  Snorra  bendir  það,  að  þegar  Sig- 
hvatur  vill  leita  um  sættir  raeð  þeim  Þorvaldi  Vatnsflrð- 
ingi,  fer  hann  á  undan  í  Reykjaholt,  en  sendir  síðan  mann 
til  Þorvalds  og  Sturlu,  —  »bað  þá  heim  ríða,  og  sagði 
.  Snorra  i  góðu  skapi,  lézt  vænta,  að  vel  mundi  takast* 
(Sturl.  II,  121).  Þegar  Snorri  býður  Hákoni  konungi  byrginn 
og  segir  »Út  vil  ek!«  (Sturl.  II,  335),  eða  vill  ráðast  að 
Sturlu  Sighvatssyni  i  Reykholti  við  mikinn  liðsmun  (Sturl. 
II,  278)  þá  er  slíkt  ekki  annað  en  geðbrigði,  sem  blossa 
upp  og  hjaðna  jafnfljótt.  Þegar  Þorleifl  i  Görðum  þykir 
vonlaust,  að  þeir  geti  yflrstigið  Sturlu  i  einni  atför,  og 
vill  bíða  átekta,  bilar  Snorri  þegar  og  ríður  þá  við  annan 
mann  og  suður  á  nes.  Þrautseigjuna  vantar  í  viljann, 
sem  von  er,  þar  sem  tilflnningarnar  eru  hverfular.  Snorra 
vantar  lika  samkvæmni  til  þess  að  geta  haldið  bein  lof- 
orð  sin  (gefur  ekki  Órækju  Melstað  né  Stafaholt,  Sturl. 
II,  209,  210,  212). 

En  marglyndið  er  ágætur  jarðvegur  fyrir  fjölbreyttar 
gáfur,  víðsýni,  skilning  og  dómgreind.  Snorra  heflr  veitt 
auðvelt  að  lifa  sig  inn  i  annara  manna  hugsanir  og  forna 
atburði.  Tvennar  orsakir  valda  þvi,  að  hann  verður  ekki 
meira  skáld :  hann  yrkir  eftir  reglum  hnignandi  listar  og 
guðmóðurinn  bregzt  honum,  þegar  hann  talar  frá  eigin 
brjósti.    Hann   vantar  skap   Egils  Skallagrímssonar.    En 


flkirDÍr]  Snorrí  Starloson.  941 

hann  skarar  fram  úr  i  hlutlægrí  frásögn,  þegar  hann  lýsir 
atburðum  og  mönnura.  Gráfur  hans  njóta  sin  þar  til  fuUe, 
•og  gedbrigði  hans  leggja  alstaðar  réttan  blæ  á  frásögnina, 
um  leið  og  hin  ótruflaða  ró  visindamannsins  sifelt  er  i 
baksýn. 


l 


Það  er  auðvitað  ógerningur  ad  greina  skýrt  á  milli 
meðfæddra  einkenna  Snorra  og  áhrifa  þeirra,  sem  hann 
liefir  orðið  fyrir  á.  uppvaxtarárum  sínum  i  Odda.  En  þó 
-er  vafalaust,  að  audstæðurnar  i  skapferli  hans  hafa  aukist 
þar.  Eftir  því  að  dæma,  sem  síðar  er  sagt  frá  Snorra, 
er  líklegt,  að  hann  hafi  lagt  litla  stund  á  iþróttir  og  vopna- 
burð  í  œsku,  en  því  meiri  á  bókleg  fræði.  Þar  hefir  hann 
numið  íslenzk  lög,  sögur  og  kvæði.  Jón  Loftsson  var 
lærður  maður  og  spakur  og  hefir  vafalaust  haft  yndi  af 
að  kenna  Snorra  og  segja  honum  frá  ýmsum  hlutum. 
Eftir  frásögn  hans  hefir  Snorri  t.  d.  ritað  um  árás  Vinda 
á  Konungahellu. 

Uppeldi  Snorra  hefir  þá  einkum  stefnt  að  því  að 
þroska  hin  kyrlátari  einkenni  hans  og  vitsmuni.  Hefði 
hann  alist  upp  vestur  i  Dölum,  er  vafasamt  hvort  hann 
hefði  nokkurntíma  orðið  rithöfundur.  En  hann  hefði  fyrir 
bragöið  orðið  betur  til  höfðingja  fallinn.  Þvi  að  þó  að 
ritstörfin  aldrei  gætu  orðið  aðaltakmark  Snorra,  hafa  þau 
þó  sifelt  dregið  mikið  af  umhugsun  hans  að  sér  og  stuðl- 
að  að  þvi  að  sundra  honura.  Hann  varð  m.  a.  þeirra 
vegna  meiri  spekingur  en  framkvæmdamaður.  Sögurnar 
drógu  hann  með  sér  inn  í  fyrri  aldir,  heftu  hann  i  að 
verða  til  fulls  barn  sins  tima  og  samtímanum  vaxinn. 

Jón  Loftsson  þekti  Sturlu  Þórðarson  og  hafði  átt  við 
hann  að  skifta  í  máli  Páls  prests  i  Reykjaholti.  Hann 
var  svo  vitur  maður,  að  honum  hefir  hlotið  að  standa 
stuggur  af  þeirri  nýju  stefnu,  sem  hann  varð  þar  var  við, 
og  bera  kviðboga  fyrir,  að  þeir  Ðalamenn  kynnu  að  steypa 
Oddaverjum  af  stóli.  Það  er  hægt  að  hugsa  sér,  að 
hann  hafi  einhvern  tima  brosað  í  kampinn,  þegar  hann  sá 
-Snorra  Sturluson  alast  upp  við  kyrlát  fræði  og  menningu 

16 


242  Snorri  Starlmon.  [Skiniir; 

Oddaverja,  í   stað    þess  að  fæðast  upp  í  mynd  og  líkingu- 
föður  síns. 

En  Snorri  átti  i  eðli  sinu  framgirni^  sem  aldrei  gat 
orðið  fullnægt  yfir  sögum  og  kvæðum.  Og  það  var  engin 
von  til,  að  8Ú  framgirni  kulnaði  út  »í  hinum  æðsta  höfuð- 
stað  i  Odda«  (Biskupas.  I,  90),  þar  sem  gat  að  líta  öll 
merki  auðs  og  veldis  gamallar  höfðingjaættar,  Því  hlaut 
hugur  Snorra  að  beinast  í  þá  átt  að  verða  höfðingi,  um 
leið  og  uppeldið  að  öðru  leyti  stefndi  í  öfuga  átt.  Yfir 
sögunum  vöfðust  eigin  frægðardraumar  hans  saman  vi&' 
fróðleiksfýsina  og  skemtunina. 

Og  Snorri  hafði  þarna  daglega  þann  mann  fyrir  aug- 
um,  sem  heita  mátti  ókrýndur  konungur  íslands.  Jón 
Loftsson  hlaut  að  verða  fyrirmynd  hans.  Og  Jón  var 
enginn  styrjaldarmaður.  Hann  fór  með  vald  sitt  eins  og: 
kveðið  var  um  Ólaf  kyrra: 

Varði  ógnarorðum 
Olafr  ok  friðmálum 
jörð,  8vát  engi  þorði 
allvalda  til  kalla. 

Hefði  Snorri  ekki  þurft  meira  fyrir  að  hafa,  hefði  alt  fallid' 
i  Ijúfa  löð. 

En  munurinn  á  Jóni  og  Snorra  var  mikill.  Jón  var 
ekki  einungis  vitur  maður  og  lærður,  heldur  líka  maður 
með  sterkan  vilja  og  heitar  tilfinningar.  Hann  er  allur 
í  svari  sínu  til  Þorláks  biskups,  sem  vildi  banna  honum 
samvistir  við  Ragnheiði  systur  sína:  »Veit  eg,  að  bann 
þitt  er  rétt  og  sökin  nóg;  mun  eg  þola  þín  ummæli  meO' 
því  raóti  að  fara  i  Þórsraörk  eða  einhvern  þann  stað,  er 
eigi  sekist  alþýða  af  saraneyti  við  mig,  og  vera  þar  hjá 
konu  þeirri,  sera  þér  vandlætið  ura,  þann  tíraa,  sera  raér 
likar,  og  ekki  mun  bann  yðvart  skilja  raig  frá  vandræð- 
um  minum,  né  nokkurs  manns  nauðung,  til  þess  er  guð- 
andar  þvi  i  brjóst  mér  að  skiljast  viljandi  við  þau.  En 
hyggið  svo  yðvart  efni,  að  eg  ætla  svo  til  að  haga,  að 
þér  veitið  eigi  fleirum  raönnura  þetta  embætti  en  mér« 
(Biskupas.   I,   291—92).     Eða    þegar    hann    segir:     »Vitik 


Skirnir].  Soorrí  Starlason.  24S- 

menn  þad,  ad  Sturla  er  oft  óbílgjarn  um  manadrápin:  en 
fleiri  raenn  kunna  að  láta  drepa  meun  en  Sturla;  og  þa^ 
segi  eg  þér,  Böðvar,  ef  Sturla  lætur  drepa  einn  mann 
fyrir  Páli,  að  drepa  skal  eg  láta  þrjá  menn  fyrir  Sturlu« 
(Sturl.  1,  152).  Þetta  er  ekki  sagt  í  anda  Snorra  Sturlu- 
sonar. 

Ástœðurnar  voru  lika  aðrar.  Jón  sat  á  ættleifð  for- 
feðra  sinna,  vald  hans  á  þingi  og  i  héraði  stóð  á  gömlum 
merg,  þingraenn  hans  voru  fæddir  fylgisraenn  hans  og 
allur  landslýður  viðurkendi  ríki  Oddaverja.  Jón  gat  látið^ 
sér  nægja  það  vald,  sera  hann  var  borinn  til.  Þó  að  vel 
væri  i  garðinn  búið  fyrir  Snorra  með  kvonfangi  hans,  var 
hann  þó  nýr  maður  i  Borgarfirðinura  og  festir  þar  aldrei 
rætur,  eina  og  sést  á  því,  að  hann  yfirgefur  ríki  sitt  þar 
varnarlaust.  Auk  þess  þóttist  Snorri  þurfa  að  auka  vald 
8itt,  en  með  ásælni  sinni  egndi  hann  menn  á  raóti  sér. 

Tíraarnir  voru  breyttir.  Á  dögum  Jóns  léku  engin 
tvímæli  á,  hver  voldugastur  var.  Nú  tekur  að  koma 
meiri  hreyfing  á  og  margir  höfðingjar  berjast  um  völdin. 
Og  lífsskoðun  og  siðferði  Sturlungaaldarinnar  er  alt  í  raol- 
um,  hið  forna  siðferði  virðist  vera  í  dauðateygjunura  og 
hið  nýja  í  svefnrofunum.  Menn  breyta  ekki  eftir  megin- 
setningum  og  íhuguðu  ráði,  heldur  geðþótta  og  geðbrigðum. 
Enginn  gjörvuleiki  virðist  fleyta  raönnura  ósködduðura  gegn- 
um  þetta  brira.  Atgervi  Sighvats,  Sturlu  og  Þorgils  skarða 
bjarga  þeim  ekki  frá  falli,  og  vit  og  ríki  Gissurar  getur 
ekki  afstýrt  Fluguraýrarbrennu.  Þannig  er  það  vopnið, 
sera  Snorri  átti  bitrast,  hyggindin  og  slægvizkan,  deyft  í 
hendi  honura. 

Hér  verður  að  drepa  á  tvö  atriði  í  einkalifi  Snorra 
sera  rajög  koraa  við  skapferlisþroska  hans,  nefnilega  trú 
hans  og  heimilislif. 

Það  hefir  lengi  verið  hald  manna,  að  Snorri  hafi  verib 
litill  trúraaður,  og  i  sagnaritun  sinni  farið  svo  langt  sem 
lionum  fært  þótti  í  þvi  að  sleppa  helgisögum  og  jarteinunk 
eða  skýra  þær  á  eðlilegan  hátt.    En  því  hefir  nýlega  veriíy 

16* 


244  Snorri  Starluson.  [SkirDÍr. 

inótmælt,  af  Fr.  Paasche,  að  réttmætt  væri  að  tala  um 
skyneemistrú  (rationalisme)  i  sambandi  við  Snorra  og  höf- 
'Und  Fagurskinnu.  »Hvert  áttu  þeir  að  sækja  þvilíkar 
hugmyndir?«,  (Kristendom  og  kvad,  3).  Paasche  hefir 
unnið  gott  verk  í  þarfir  norrænnar.  ritskýringar  með  því 
að  benda  á,  hvað  erlent  væri  af  hugsun  og  líkingum  i 
fornum  helgikvæðum.  En  hann  má  ekki  þar  fyrir  ætla, 
að  öll  hugsun  íslendinga  um  trú  og  kirkjumál  hafi  verið 
aðflutt.  £ða  skyldi  Jón  Loftsson  hafa  sótt  þá  skoðun  til 
Róms,  að  erkibiskup  mundi  eigi  vilja  betur  né  vita  en 
hans  foreldrar,  Sæmundur  hinn  fróði  og  synir  hana 
(Biskupas.  I,  283)?  En  Snorri  var  fóstursonur  Jóns.  Og 
i  raun  og  veru  benda  bæði  rit  Snorra  og  æfisaga  á  það, 
að  hann  hafi  verið  fremur  kaldur  i  þeim  málum,  hvorki 
gert  sig  beran  að  trúleysi,  né  heldur  orðið  fyrir  djúptæk- 
um  áhrifum  úr  þeirri  átt. 

Lifandi  trú  hefði  getað  haft  tvenns  konar  áhrif  á 
Snorra,  gert  hann  mildari  í  skapi  og  hófsamari,  eins  og 
Þórð  bróður  hans,  en  líka  djarfari  og  samfeldari.  Gott 
heimilislíf  hefði  getað  gert  likt  að  verkum,  en  það  varð 
heldur  ekki  hlutskifti  hans.  Um  hjónaband  hans  og  Her- 
'disar  vita  menn  ekki  annað,  en  að  þau  skildu  eftir  fárra 
ára  sambúð.  Félag  sitt  við  Hallveigu  Ormsdóttur  gerðl 
hann  eingöngu  af  hagsýnum  ástæðum,  eins  og  áður  er 
bent  á,  en  sambúð  þeirra  virðist  annars  hafa  verið  góð, 
enda  voru  bæði  af  brekaaldri.  Snorra  þótti  mikill  skaði 
að  fráfalli  hentiar,  en  hefur  þó  þegar  deilu  við  son  hennar 
um  fjárskifti.  Og  að  minsta  kosti  er  ekki  um  þá  sterku 
tilfinningu  að  ræða,  sem  getur  safnað  kröftum  tvístraðs 
manns  i  einn  farveg. 

Og  auk  þess  býr  Snorri  á  beztu  þroskaárum  sínum 
(28—45  ára)  ókvæntur  i  Reykjaholti  og  hefir  margar 
frillur,  líklega  samtímis  eftir  aldri  barnanna  að  dæma. 
Börn  hans  eru  hvert  öðru  óstýrilátara  og  erfiðara  í  skapi, 
og  ekki  ólíklegt,  að  þau  hafi  sótt  eitthvað  af  þvi  til  mæðra 
sinna.  Og  hafi  friUur  Snorra  verið  stórlyndar  og  van- 
fitiltar,  þá  getur  heimilisbragurinn  ekki  hafa  verið  skemti- 


Skirnir].  SDorri  Starlason.  845* 

legur,  þar  sera  þær  börðust  um  völdin.  Það  bendir  og  á 
slæmt  heimilislíf,  að  Snorri  reyndist  börnum  sínum  svo 
illa,  að  það  má  kalla  eitt  af  hinu  allra  lakasta  i  fari  hans. 
Um  Jón  murt  er  áður  talað.  Órækju  prettar  hann  tví- 
vegis  um  kvánarraund  þann,  er  hann  hafði  lofað  honura,. 
og  vísar  honura  svo  vestur  í  Vatnsfjörð,  þar  sem  Þórdis 
Snorradóttir,  en  ekkja  Þorvalds,  bjó.  Þótti  henni  ilt  upp 
að  standa.  Og  dvölin  i  VatnBíirði  varð  upphaf  óeirða  og 
ógæfu  Órækju. 

En  þegar  vér  hugsura  um,  að  Snorri  á  fullorðinsárum 
sínura  átti  við  slikt  heirailisböl  að  búa,  og  auk  þess  var 
tekinn  barn  að  aldri  og  fluttur  í  fjarlægt  hérað,  langt  frá 
öllum  skyldmennura,  þó  til  góðs  heimilis  væri,  —  þá  er 
auðsætt,  að  í  þessu  atriði  hefir  hann  farið  á  mis  við  mikið> 
i  lifinu.  Þarna  er  ein  af  orsökunum  til  kaldlyndis  hans. 
Og  þarna  er  orsökin  til  þess,  að  Snorri  virðist  aldrei  hafa 
skilið,  að  ætt  hans  gat  orðið  honura  bezta  stoðin,  ef  rétt 
var  raeð  farið.  Auðvitað  var  Snorri  engan  veginn  ræktar- 
laus  við  frændur  sina.  Honura  verður  raikið  ura  fall  Sig- 
hvats  og  sona  hans  í  Orlygsstaðabardaga,  þrátt  fyrir 
fornan  fjandskap,  og  Þórði  og  sonura  hans  sýnir  hann 
ýmis  vinátturaerki.  En  hann  viU  aldrei  minka  sjálfan 
sig  neitt  til  þess  að  efla  hag  sona  sinna  og  tengdasona, 
og  fyrir  bragðið  verða  þeir  honum  að  litlu  liði.  I  þessu 
atriði  virðist  Snorra  jafnvel  bresta  hyggindi.  Hann  er  of 
kaldur  reikningsmaður,  vantar  eðlishvötina,  sem  kann  að 
leggja  á  tvœr  hœttur,  og  oft  sér  dýpra  en  skynsemin. 

IV. 

Snorri  er  rúralega  tvitugur  orðinn  einn  af  höfðingjum 
landsins.    Með  þvi  hefst  nýr  þáttur  i  þroskasögu  hans. 

í  fyrstu  fer  hann  nokkuð  geyst  af  stað,  er  ágengur 
og  hefnigjarn.  Þórður  raóðurbróðir  hans  gaf  honura  hálft 
Lundarmanna-goðorð  og  skyldi  hann  halda  þingmenn  fyrir 
Þórði  Sturlusyni  og  öðrum  þeim,  er  á  leitaði.  »En  er 
Snorri  hafði  tekið  við  þingmönnum,  þá  þótti  Þórði  Böðv- 
arssyni  hann  leita  raeir  á  sina  vini,  en  áður  hafði  Þórður 


Í46  Snorrí  Starloson.  [Skimir, 

bróðir  hans  á  leitað«  (Sturl.  II,  28).  Og  fyrir  vetursetu- 
manni  sinum,  Þorkeli  rostungi  frá  Orkneyjura,  lét  Snorri 
taka  mjöl  úr  útibúri,  og  lézt  sjálfur  vilja  ráða  lagi  á.  En 
Þorkell  vildi  ráða,  hve  dýrt  hann  seldi  varning  sinn. 
Varð  af  þessu  fullur  fjandskapur,  eins  og  áður  er  frá  sagt. 
Eftir  að  Þorkell  hafði  rekið  árás  Sturiu-sona  af  höndum 
sér,  lét  hann  i  haf,  en  varð  afturreka  og  dvaldi  hjá 
Sæmundi  i  Odda  veturinn  eftir.  Snorri  sendi  þangað 
flugumenn  þrjá  saman,  en  ekki  komu  þeir  neinu  fram 
(Sturl.  II,  28—30). 

Nokkru  siðar  átti  Snorri  þingdeilu  litla  við  Magnús 
allsherjargoða  og  Sæmund  i  Odda.  Hlaut  Særaundur  að 
gera  um  málið,  og  líkaði  Snorra  illa.  Og  litlu  eftir  hóf 
hann  deilu  við  Magnús  um  arf  Jórunnar  auðgu.  Var  hún 
i  þingi  með  Magnúsi  og  ætlaði  hann  sér  fé  hennar,  en 
Snorri  sendi  Starkað  Snorrason  suður  á  nes,  og  hafði  hann 
fiunnan  með  sér  »þann  mann,  er  Koðran  hét,  strák  einn, 
og  kallaði  Snorri  þann  erfingja  Jórunnar,  og  tók  hann 
það  fémál  af  Koðranic  (Sturl.  II,  72).  Sótti  Snorri  mál 
þetta  með  kappi  miklu  og  reið  um  vorið  til  alþingis  með 
«ex  hundruð  manna  og  voru  átta  tigir  Austmanna  í  flokki 
hans  alskjaldaðir.  Hafði  hann  sóma  af  málura  þessura, 
þó  að  málaefni  virðist  hafa  verið  vafasöra.  >0g  i  þess- 
ura  raálura  gekk  virðing  hans  við  mest  hér  á  landi« 
<Sturl.  II,  73). 

Það  má  kalla,  að  frara  að  utanför  Snorra  (1218)  hafi 
riki  hans  og  álit  verið  i  uppgangi,  þrátt  fyrir  einstöku 
áföll.  Sjálf  Sturlungaöldin  er  enn  ekki  byrjuð,  en  þeir 
bræður,  og  þá  einkura  Sighvatur  og  Snorri,  virðast  vera 
á  leiðinni  að  þoka  Oddaverjum  úr  öndveginu.  »Bræður 
þessir  draga  sig  svo  fram,  að  nær  engir  raenn  halda  sig 
til  fuUs  við  þá«  (Sturl.  U,  71),  segir  Særaundur  i  Odda 
eftir  þingdeiluna  við  Snorra.  Og  sjálfur  hefir  Snorrl  ætl- 
-að  sér  raeira  hlut  en  bræðrura  sínura.  Arið  1220  segir 
hann  við  Hákon  konung,  »að  þá  voru  aðrir  eigi  meiri 
menn  á  íslandi  en  bræður  hans,  er  Særaund  leið,  en  kall- 
^ði  þá  raundu  mjög  eftir  sinum  orðum  vikja,   þá  er  hann 


^kírnir]  Snorrí  Sturlaion.  247 

iœmi  tiN  (Sturl.  U,  86—87).  Þetta  sýnir,  að  Snorri  hefir 
komið  með  miklar  vonir  úr  utanförinni.  Hann  hafði  auk 
^ess  þegið  nafnbætur  og  stórgjafir  erlendis  og  afstýrt  yfir- 
vofandi  hættu  fyrir  landið.  Þegar  hann  reið  frá  skipi, 
-og  þeir  tólf  saman,  höfðu  þeir  meir  en  tylft  skjalda,  alla 
mjög  vandaða,  og  létu  allvænt  yfir  sér.  Þá  hefir  Snorra 
>^fundi8t  hann  kjörinn  til  að  verða  helzti  maður  landsins. 

En  nú  dynja  vonbrigðin  yflr  hann.  Honum  er  illa 
tekið  á  Suðurlandi  og  gerðir  hans  í  Noregi  lagðar  út  á 
versta  veg.  Liðveizla  hans  við  Loft  biskupsson  fer  út 
um  þúfur,  og  það  eru  Haukdælir  og  Sighvatur  bróðir  hans, 
eem  vaxa  á  þeim  málum.  Sturla  bróðursonur  hans  tekur 
•fiolveigu,  sem  Snorri  hafði  ætlað  sér,  og  heldur  til  fulls 
við  hann.  Á  þessum  árum  lærist  Snorra  meir  og  meir  að 
beita  öðrum  mönnum  fyrir  sig  og  koma  sem  minst  við 
Bjálfur.  Nýir  timar  eru  að  hefjast,  sem  hann  er  ekki 
vaxinn. 

Hann  byrjar  á  þvi  að  ýta  undir  Loft  að  drepa  Björn 
.Þorvaldsson.  Hann  otar  Jónssonum  á  Þorvald  í  Vatns- 
firði  og  hvetur  þá  beinlínis  til  þess  að  fella  hann  (Sturl. 
JI,  111).  En  þegar  þeir  vinna  ekki  á,  og  Þorvaldur  vill 
sœttast  við  Snorra  og  mægjast  við  hann,  þóttist  Þorvald- 
ur  skilja,  »að  Snorri  mundi  unna  honum  inna  mestu 
eæmda,  ef  hann  vildi  vera  skyldur  þess  að  gera  hvað  er 
Snorri  legði  fyrir  hann,  hverigir  sem  í  mót  væri«  (Sturl. 
II,  V2S).  Var  Þorvaldur  þó  einn  hinn  versti  maður,  er 
þá  var  uppi  á  íslandi.  Skömmu  siðar  vingast  Snorri  við 
Þórð  bróður  sinn,  en  eggjar  hann  jafnframt  uppreiatar 
gegn  Sturlu  Sighvatssyni  (Sturl.  II,  125).  Eftir  brennu 
Þorvalds  i  Vatnsfirði  virðiat  Snorri  hafa  eggjað  sonu  hans 
á  hendur  Sturlu  (smbr.  Sturl.  II,  165),  og  a.  m.  k.  lét 
hann  á  eftir  vel  yfir  hiuni  alræradu  Sauðafellsför,  en  hitt 
er  satt,  að  hvorki  ber  Snorri  ábyrgð  á  aðförum  Þorvalds- 
fiona  á  Sauðafelli,  né  heldur  mundi  hann  sjálfur  hafa  gert 
•sig  sekan  i  sliku.  En  viljað  mun  hann  hafa  Sturlu  feig- 
-an,  enda  hefði  margt  öðruvisi  skipast,  ef  Sturla  hefði 
tfallið  þá.  —  Snorri  giftir  dætur  sínar  tvær  Kolbeini  unga 


248  Snorrí  Stnrlason.  [Skimin. 

og  Gissuri  Þorvaldssyni,  og  var  nú  inikill  Ijórai  yfir  ríki 
hans.  Sturla  verður  að  láta  undan  og  selja  af  bendi 
Snorrungagoðorð.  Og  síðan,  þegar  Kolbeinn  akilur  vift' 
Hallberu,  heimtar  Snorri  helming  allra  goðorða  hans  fyrir 
norðan,  og  safnar  svo  miklu  liði  gegn  honum,  að  hann 
gengur  að  þessari  hörðu  kröfu  að  nafninu  til. 

Sá  er  sterkastur,  sera  staðið  getur  einn.  Það  gat 
Snorri  ekki,  enda  félst  mikið  af  veikleika  bak  við  sigra 
hans.  A  þessura  árum  breytist  líka  takmark  hans  smátt 
og  smátt.  Hann  leggur  meiri  og  meiri  áherzlu  á  yfir- 
skinið  tómt,  metorðin,  i  stað  yfirráðanna,  valdanna. 

Ráðríki  og  metorðagirni  eru  tvær  hvatir,  sem  oft 
fylgjast  að,  enda  blanda  menn  þeim  stundum  saman  1 
daglegu  tali.  En  aamt  eiga  þær  hvor  sín  upptök  og  lýsa 
sér  hvor  á  sinn  hátt.  Metorðagirnin  þróast  bezt  í  einrúmi^ 
yfir  bókum  og  í  dagdraumum,  ráðríkið  í  skærum  við  leik- 
bræðurna  og  í  margraenni.  Marglyndi  maðurinn  verður 
einatt  að  láta  sér  nægja  metorðin,  einlyndi  maðurinn  berst 
fyrir  yfirráðunura,  þar  sera  hann  nær  til.  I  stjórnraála^ 
baráttunni  getur  að  líta  metorðagjarna  menn,  sem  halda 
miklar  ræður  í  þingsalnum,  en  í  raun  og  veru  tala  fyrir 
munn  ráðríks  flokkabróður,  sem  heldur  vill  beita  sér  á 
flokksfundum.  Hjá  skáldunum  ber,  eins  og  eðlilegt  er,, 
meira  á  metorðagirninni.  En  þó  eru  meðal  þeirra  til  ráð- 
ríkir  menn,  eins  og  t.  d.  Björnstjerne  Björnsson. 

Þó  að  Snorri  hafi  átt  í  eðli  sínu  töluvert  af  ráðriki,^ 
eins  og  hann  átti  kyn  til,  þá  hefir  metorðagirnin  þó  lík- 
lega  alt  af  verið  ríkari  i  honum.  Sraekkur  hans  hueigist 
að  því,  sera  mikilfenglegt  er  og  glæsilegt.  Honura  hefir 
verið  yndi  að  því,  að  ríða  raeð  fjölda  manns  til  alþingis,, 
og  valda  sinna  hefir  hann  alt  af  raeðfrara  notið  með  lista- 
mannseðli  sinu.  Fordild  hans  kemur  vel  frara  i  þvi,  að 
hann  kallar  búð  sína  á  ÞingvöIIum  ValhöII.  Og  þegar 
hann  segir  við  þá  Kolbein  og  Orækju,  að  hann  sé  eigi 
vanur  »að  eiga  hlut  að  héraðsdeildum«,  þá  birtist  i  þvi 
■^rilji  hans  að  eiga  í  þeira  raálum  einum,  er  mikil  séu  og, 
víða  verði  fræg. 


Sklniir].  Snorri'  Starluson.  249-' 

Eii  við  þetta  bætist  síðan  nauðsynin.  Snorri  verður 
að  sigla  miUi  skers  og  báru,  hann  getur  ekki  fylgt 
fast  eftir. 

Þetta  kemur  berlega  fram  í  máli  hans  við  Orm  Svín- 
felling.  »Snorri  kvað  þá  vel  að  reyndi,  hver  þeirra  þing- 
rikastur  væri,  og  begir  Orm  lengi  hafa  fífundað  sig  og 
sina  8æmd«.  Ormur  selur  lika  Snorra  sjálfdærai  og  Snorri 
dæmir  aér  fjóra  tigi  hundraða  (Sturl.  II,  186—7).  En  sið- 
an  gefur  Snorri  upp  sektina,  af  þvi  að  hann  vill  hafa 
Orm  sér  vinveittan  í  raáli  sínu  við  Kolbein  unga  (Sturl. 
II,  208).  Hefðu  Snorra  verið  mislagðar  hendur,  svo  fast- 
ur  sem  hann  annars  var  á  fé,  ef  bann  hefði  gert  slikt 
af  tómu  örlæti. 

Hinir  riku  tengdasynir  hans  verða  honum  að  litlu  liði, 
En  Ijóma  lagði  af  þeira  í  svipinn.  »Það  var  eitt  kvöld, 
er  Snorri  sat  i  laugu,  að  talað  var  um  höfðingja;  sögðu 
menn,  að  þá  var  engi  höfðingi  slikur  sem  Snorri,  en  þó 
mátti  engi  höfðingi  keppa  við  hann  fyrir  sakir  mægða 
þeirra,  er  hann  átti.  Snorri  sannaði  það,  að  mágar  hans 
væri  eigi  sraámenni.  Sturla  Bárðarson  hafði  haldið  vörð 
yfir  lauginni,  og  leiddi  hann  Snorra  heim  og  skaut  fram 
stöku  þessi,  svo  að  Snorri  heyrði: 

Eignð  áþekt  mœgi 

orðvitr  sem  gat  forðum 

—  ójafnaðr  gefsk  jafnan 

íUa  —  Bleiðrar  stiUir."    (Sturl.  II,  150.) 

Hefir  Sturla  glögt  séð,  hve  lítill  styrkur  Snorra  var  aðh 
tengdasonum  sínura  í  raun  og  veru.  Enda  stóð  Gissur 
seinna  yfir  höfuðsvörðum  hans  og  með  ráðum  Kolbeins. 
Við  það  varð  ætlun  Sturlu  að  spádómi. 

Til  þeas  að  fá  Sturlu  Sighvatsson  í  lið  með  sér  gegn 
Kolbeini,  verður  Snorri  að  brjóta  odd  af  oflæti  sinu  eftir 
víg  Þorvaldssona  og  gera  Sturlu  sem  auðveldast  að  né, 
sættum.  Og  þegar  hann  loks  hefír  safnað  svo  miklu  liði 
gegn  Kolbeini,  að  hann  getur  haft  i  öUum  höndum  við 
hann,  þá  vill  hann  ekki  láta  skriða  til  skara.  Hann  vili 
ekki  hætta  á,  að  gera  Kolbein  að  fjandmanní  sinum.  Kol- 


'SW  8nom  Sturluson.  [Skimir. 

Jbeinn  gengur  að  því,  »að  Snorri  skyldi  eiga  helming  goð- 
•orða  þeirra,  er  Kolbeinn  átti  að  réttu,  en  Kolbeinn  skyldi 
með  fara  og  veita  Snorra  á  þingum;  Kolbeinn  skyldi  og 
gjalda  fé  nökkut,  ef  Snorri  vildi  heimta*.  í  raun  réttri 
var  þetta  fuUkominn  ósigur  fyrir  Snorra.  Kolbeinn  gerði 
rBig  skömmu  siðar  beran  að  fjandskap  við  hann  og  varð 
ihonum  aldrei  að  neinu  liði. 

Og  ekkert  sýnir  betur,  hve  rótlaust  ríki  Snorra  var, 
^n  þegar  hann  flýr  úr  Borgarfirðinum  undan  þeim  Sig- 
hvati  og  Sturlu  og  gefur  þar  upp  öU  yfirráð  sín,  án  þess 
.að  reyna  að  veita  viðnám.    . 

V. 

Um  Snorra  hafa  verið  feldir  rajög  misjafnir  dómar, 
•og  er  það  engin  furða.  Hann  er  sjálfur  marghliða,  svo 
-að  ef  menn  reyna  að  leggja  aðaiáherzluna  á  eina  hliðina, 
geta  ýmsar  orðið  uppi.  Og  sjónarmiðin  eru  raörg,  og  dóm- 
arnir  misjafnir  eftir  því,  hvert  þeirra  er  valið. 

Ef  líta  skal  á  Snorra  frá  siðferðislegu  sjónarmiði,  þá 
ber  þess  fyrst  að  gæta,  að  hugsunin  um  gott  og  ilt,  rétt 
og  rangt,  hefir  ekki  verið  rík  í  honum.  Hjá  sumum  mik- 
ilraennura  er  sú  hugsun  þungaraiðja  persónunnar,  og  það 
sjónarraiðið  því  eðlilegast,  þegar  á  að  dæma  þá.  En  á 
;Sturlungaöldinni  voru  skoðanir  íslendinga  á  trúmálum  og 
siðferði  yfirleitt  mjög  á  reiki,  og  auk  þess  var  Snorri  að 
upplagi  fjöllyndur  og  listrænn  i  skapi,  og  lítt  fallinn  til 
þess  að  binda  sig  við  fastar  meginreglur  i  hugsun  og 
breytni.  Þetta  hlutleysi  í  siðferðismálum  hafði  ýrasar  af- 
leiðingar.  Það  var  eitt  af  þvi,  sem  gerði  óhlutdrægni 
'beztu  sagnaritara  vorra  raögulega,  en  það  stuðlaði  lika  að 
hnignun  þjóðarinnar.  En  það  er  saratímans  sök,  sem  ekki 
getur  bitnað  á  Snorra  einuxn. 

Og  á  öllum  öldura  gildir  það,  að  sarai  eiginleikinn 
getur  sprottið  upp  af  ýmsura  rótum,  og  orðið  fyrir  rais- 
jöfnum  dóraura  eftir  uppruna.  Og  hann  getur  líka  eftir 
umhverfi  og  atvikum  snúist  upp  í  kost  eða  löst.  Jafnvel 
:6ami    eiginleikinn   getur   verið    bæði   kostur   og   löstur  á 


-^kirnir].  Snorrí  StarlDSon.  951 

•:flama  manni.  Marglyndi  Snorra  er  kostur  á  honum  sem 
rithöfundi,  en  galli  á  höfðingjanum.  Alt  þetta  gerir  dóm- 
tnn  erfidari. 

Hugrekkið  er  oft  komið  undir  gáfnafarinu.  Skortur 
-á  framsýni  og  hugmyndaafli  getur  verið  undirrót  fifl- 
.dirfsku.  Það  er  einkenni  skáldsins,  að  geta  lifað  hugsað- 
An  atburð  með  meira  afli  og  skýrleik  en  aðrir  menn. 
Þetta  hefir  Snorri  getað,  eins  og  rit  hans  sýna,  enda  ægir 
honum  meira  en  öðrum  sú  hugsun,  að  koma  á  vald  óvina 
flinna  (Sturl.  II,  278).  Þá  er  og  hitt  alkunnugt,  að  marg- 
fcreyttir  hæfileikar  og  hvatir  geta  tvístrað  viðleituinni  og 
klofið  persónuna.  Það  er  auðveldara  að  vera  heill  og 
Bjálfum  sér  samkvæmur  raeð  fábreytta  hæfileika  og  ein- 
jiæfa  lifsstefnu. 

Og  um  metorðagirni  Snorra  er  það  að  segja,  að  hjá 
lienni  gat  hann  ekki  komist.  Ætt  hans  og  uppeldi  lögð- 
ust  þar  á  eitt  og  hlutu  að  ráða.  Hún  varð  að  forlögum 
hans,  leiddi  hann  gegnum  meðlæti  og  mótlæti  og  að  sið- 
<u8tu  til  bana. 

Snorri  heflr  sjálfur  séð  það  manna  bezt,  að  tveir 
menn  með  sama  skapferli  geta  átt  misjafna  dóma  skilið. 
í  hinum  fræga  samanburði  hans  á  Ólafi  helga  og  Haraldi 
harðráða  er  meginhugsunin  sú,  að  dómurinn  sé  ekki  mest 
undir  skaplyndi  mannsins  kominn,  heldur  undir  því  tak- 
marki,  sem  kröftunum  er  beitt  fyrir.  Ólafur  barðist  fyrir 
réttlæti  og  nýjum  siðum  og  var  feldur  á  eign  sinni  sjálfs; 
því  varð  hann  heilagur.  En  Haraldur  barðist  sér  til 
frægðar  og  ríkis  og  féll  á  annara  konunga  eígn. 

Það  gæti  virzt  sanngjarnt  að  leggja  þennan  mæli- 
kvarða  Snorra  sjálfs  á  gerðir  hans  sem  höfðingja.  Og  þá 
verður  dómurinn  ekki  vægur.  Þegar  það  er  frá  skilið, 
að  hann  vinnur  að  því  að  afstýra  herförinni  til  Islands, 
verður  ekki  annað  séð  en  að  öU  barátta  hans  sé  fyrir 
•  eigin  hagsmunum  og  metorðum.  En  hann  á  þar  sammerkt 
við  aðra  höfðingja  landsins  á  þeim  timum.  Oldin  var  fá- 
tæk  af  hugsjónum,  en  auðug  af  eigingirni.  Rikið  var  i 
.molum  og  óeirðirnar   allar  inn  á  við.    Að  eins  í  einu  til- 


252  Snorrí  Starlason.  [Skiroir. 

liti  stendur  Snorri  í  þessu  efni  að  baki  flesturn  samtíraa- 
mönnum  sinum:  singirni  hans  bitnar  á  börnum  bans, 
Aftur  á  móti  sparar  t.  d.  Sighvatur  bróðir  hans  hvorki 
fé  né  fjör  til  þess  að  efla  og  styðja  Sturlu  son  sinn.  Ed 
orsakirnar  til  breytni  Snorra  i  þessu  efni  hefi  eg  reynt 
að  greina  að  framan. 

Þá  má  bera  saman  eigið  takmark  Snorra  —  völd  og 
metorð  —  og  æfiferil  hans,  og  dæma  hann  eftir  þeim 
samanburði,  likt  og  listaverk  má  dæma  eftir  því,  hvort 
höfundurinn  hefir  náð  tilgangi  sínum  með  því  eða  ekki^ 
án  þess  að  fara  nánar  út  i  að  raeta  þennan  tilgang.  Að- 
mörgum  stórmennum  sögunnar  er  dáðst  á  þennan  hátt, 
Þau  eru  lifandi  listaverk,  höfði  hærri  en  allur  lýðurinn 
og  margra  makar.  Menn  dást  að  eldhug  þeirra,  vilja- 
styrk  og  afrekum  —  og  gleyraa  að  spyrja  ura,  hvað  gott 
þeir  hafi  viljað  eða  Játið  af  sér  leiða.  Frá  þessu  sjónar- 
miði  hefir  Snorri  skoðað  suraar  af  söguhetjura  sínura.  Ed 
litura  vér  á  hann  sjálfan  frá  því,  verður  ósamræraið  railli 
ætlana  hans  öðrura  raegin  og  krafta  og  atgerða  hinum 
megin  alt  of  bert  til  þess  að  hann  geti  hrifið  hug  vorn. 

En  ura  leið  og  áherzla  er  lögð  á,  að  Snorri  stóð  ýms- 
um  saratimaraönnum  sinum  að  baki  að  röggserai  og  skör- 
ungsskap,  er  skylt  að  geta  hins,  að  ein  orsakanna  var  sú^. 
að  hann  var  ekki  búinn  sumum  lökustu  göllum  þeirra. 
Hann  sást  meira  fyrir,  beitti  hvorki  ofbeldi  né  grimd,  er 
ekki  beint  riðinn  við  neitt  af  þeim  hryðjuverkura,  sem 
kasta  skugga  á  öldina.  Hann  verður  ekki  dæmdur  meíy 
sanngirni,  nema  raenn  sjái  aðra  höfðingja  landsins  i  bak- 
sýn.  Arngrímur  ábóti  segir  um  þá  Sturlusyni,  að  Þórður 
var  þeirra  beztur,  Snorri  i  m  i  ð ,  en  Sighvatur  verstur 
(Biskupas.  n,  71).  Frá  siðferðissjónarmiði  er  varla  hægt 
að  segja  neitt  betra  um  Snorra  en  þetta  »i  mið«.  HanD 
er  hvorki  i  fiokki  raestu  mannkostaraanna  né  varraenna 
Sturlungaaldarinnar.  Og  hafi  hann  stundum  gert  öðrum 
rangt  til,  þá  fór  hann  sjálfur  ekki  varhluta  af  yfirgangi 
annara.  Kolbeinn  ungi  rýfur  sætt  sina  við  hann  og  reyn- 
ist   honum    hið   versta.     Sturla   Sighvatsson    viðurkennir 


dBkirnir].  Snorrí  Sturloson.  258 

rBjAlfur  (Sturl.  II,  290),  aö  þeir  feðgar  hafi  beitt  Snorra 
rangindum.  Og  Gissur  notar  sér  bréf  Hákonar  konungs, 
^m  varla  heflr  viljað  Snorra  feigan,  að  yfirvarpi  til  þess 
að  fara  að  honum,  og  hann  lætur  böðla  sina  drepa  hann, 
Án  þess  að  reyna  að  grenslast  eftir,  hverjum  sáttum  hann 
vildi  taka. 


Þá  verður  að  minnast  nánar  á  eitt  atriði,  sem  mis- 
jafnt  heflr  verið  dæmt  um,  afstöðu  Snorra  til  konungs- 
valdsins.  Sumum  flnst  Snorri  hafa  gert  sig  sekan  i  land- 
ráðum,  er  hann  hét  Hákoni  að  »leita  við  íslendinga,  að 
þeir  snerist  til  hlýðni  við  Noregshöfðingja*  (Sturl.  II,  85) 
'Og  síðan  tók  leynilega  við  jarlsnafni  af  Skúla  hertoga^). 
En  öðrum  þykir  sem  Hákon  hafí  skoðað  hann  sem  hlífí- 
Ækjöld  fyrir  sjálfstæði  landsins  og  hafi  það  verið  orsökin 
að  vígi  hans.  En  hér  er  skamt  öfganna  á  milli.  Snorri 
hefír  verið  hikandi  i  þessu  máli.  í  Noregi  varð  hann 
fyrir  áhrifum  af  veldi  þeirra  Hákonar  og  Skúla,  glæsi- 
menska  hirðarinnar  heillaði  hug  hans,   skoðanir  manna  á 

*)  Sturla  segir  svo  um  þetta  mál:  „Voru  þá  fáir  menn  við  tal 
'|>eirra  hertogans  og  Snorra.  Arnfinnur  Þjófsson  og  ólafur  hvitaskáld 
Toru  me&  hertoganum,  en  Órækja  og  Þorleifur  með  Snorra.  Og  var  það 
flögn  Arnfinns,  að  bertoginn  gafi  Snorra  jarlsnafn,  og  svo  hefir  Styrmir 
hinn  fróði  ritað  „ártið  Snorra  fólgsnarjarls".  En  engi  þeirra  Íslending- 
anna  lét  það  á  sannaBt  fyrir  oss"  (Sturl.  II,  335—36).  Hér  er  margs 
sö  g»ta.  Stjrmir  var  manna  handgengnastur  Snorra,  og  þó  aö  hann 
▼cri  litt  gagnrýninn  á  fornar  sögur  og  helgisagnir,  þá  var  hann  enginn 
Bkynskiftingur  og  gat  ekkert  gengið  til  að  halla  hér  réttu  máli.  £r 
sennilegt,  að  Snorri  hafi  sjálfur  trúað  honum  fyrir  þessu,  og  Styrmir 
talið  sig  leystan  frá  þagnarskyldu  sinni  eftir  vig  Snorra.  Hitt  er  þó 
ekki  ómögulegt,  að  Styrmir  hafi  farið  eftir  sögn  Arnfinns,  en  litil  ástsða 
heföi  þá  verið  fyrir  Sturla  að  nefna  hann  sérstaklega.  Og  ekki  virðist 
Arnfinni  hafa  getað  gengið  neitt  til  að  skrökva  þessu  upp.  A  hinn 
bóginn  hlaut  Stnrlu  að  vera  meinilla  við  þessa  sögu,  þvi  að  væri  hún 
Bönn,  voru  drottinssvik  Snorra  auösæ  og  fé  hans  með  þvi  fallið  i  kon- 
nngsgarð.  Og  hugur  Islendinganna  þriggja  blant  að  fara  i  sömu  &tt. 
Þeir  böfðu  gilda  ástæðu  til  þess  að  halda  fast  við  þagnarheit  sitt,  þó 
aö  Snorri  væri  látinn.  Eg  efast  þvi  ekki  um,  aö  vitnisburður  þeirra 
<um  bein  mótmæli  talar  Sturla  heldur  ekki)  er  minna  viröi  en  Arnfinns 
'Og  StyrmÍB. 


254  Snorri  Starlason.  [Skimir^ 

sjálfstæði  voru  þá  aðrar  en  nú,  og  þegar  Snorri  bar  sara- 
an  ástandið  á  íslandi  og  i  Noregi,  gat  sú  hugsun  orði& 
ofan  á,  að  landinu  væri  fyrir  beztu  að  komast  undir  kon- 
ung.  Og  þegar  við  þetta  bættist,  að  það  var  vegurinn 
upp  í  jarlssætið  fyrir  hann  sjálfan,  er  ekki  undarlegt,  þ6 
að  hann  léti  bugast  af  fortölura  þeirra  Skúla.  En  á  ís- 
landi  hefir  Snorri  iíklega  litið  öðruvísi  á  þetta  mál,  enda 
skildi  hann  það  flestura  betur,  er  hann  íhugaði  það  i  tórai^. 
og  ber  ræða  Einars  Þveræings  þess  Ijósastan  vott. 

En  hverjar  sem  hugsanir  Snorra  hafa  verið  i  þessu 
efni,  þá  gerði  hann  aldrei  neitt  til  þess  að  efna  heit  sin. 
Enda  átti  hann  allajafna  nóg  raeð  að  verja  sitt  eigið  ríki, 
Þeir  Hákon  og  Skúli  hafa  líka  varla  búist  við  miklu.  Jón 
murtur  keraur  fljótt  aftur  úr  gislingunni.  I  raun  og  veru 
raátti  boð  Snorra  vera  þeim  kærkoraið  yfirvarp  til  þess- 
að  hætta  við  herferðina  til  íslands,  sem  var  hættulegt 
fyrirtæki  og  vafasarat,  hvað  úr  yrði. 


Snorri  hefir  haft  flest  af  þvi  til  að  bera,  sem  gat  gert 
hann  skemtilegan  í  framgöngu  og  þægilegan  i  viðraóti, 
Mislyndi  hans  hefir  að  visu  getað  verið  óþægilegt  í  sara- 
búð,  en  við  gesti  sina  hefir  hann  verið  glaður,  og  skap 
hans  var  ekki  örðugra  en  svo,  að  hann  hefir  átt  gott  raeð* 
að  laga  sig  eftir  öðrura.  Þegar  menn  hittu  hann  sjálfan 
að  máli,  var  hann  oftast  sveigjanlegur.  Hann  hefir  líka 
verið  gestrisinn  og  haft  yndi  af  margmenni  og  ölteiti.  Og 
ura  tal  hans  er  óþarfi  að  leiða  getura,  þvi  að  rit  hana 
bera  þar  órækt  vitni.  Þar  hafa  haldist  i  hendur  fróðleik- 
ur  og  vit,  garaan  og  alvara.  Gylfaginning  gefur  liklega 
Ijósasta  hugraynd  ura  þá  hlið  hans. 

Það  er  þvi  engin  furða,  þó  að  Snorri  væri  vinsæll 
af  raönnum  sinum  og  þeim,  seni  verið  höfðu  gestir  hans, 
Skal  þess  eins  hér  getið,  að  Ormur  stjúpsonur  hans  vill 
ekki  vera  i  fjörráðum  við  hann,  þó  að  hann  þættist  rang- 
indum  beittur  (Sturl.  U,  350),  og  Sturla  Þórðarson  lætur 
son  sinn  heita  Snorra,  þykist  skyldur  að  hefna  hans  og. 
vill  í  hvívetna  bera  honura  vel  söguna. 


Skirnir].  Snorri  SttirlaBon.  355'^ 

En  þyi)g8t  af  öUu  veFÖa  rit  Snorra  á  metunum,  er 
dæma  skal  ura  feríl  hans  i  heild  sinni.  Þar  fann  hann 
það  takmark,  sem  var  meira  en  eigin  metorð,  þar  vann 
hann  að  af  háleitri  innri  hvöt  og  hugdi  sér  litt  til  lofs 
fyrír.  Þar  var  óðalið,  sem  hann  var  til  borinn,  og  hefði 
hann  fallið  á  allri  þeirri  eign  sinni,  hefði  hann  verið 
heilagur,  eina  og  Olafur  Haraldsson.  Margir  mestu  rithöf- 
undar  heímsins  hafa  lifað  lífi  sinu  með  líkt  upplag  og 
Snorri,  og  ekki  orðið  að  fundið.  Þeir  hafa  ekki  lifað  í 
sama  urahverfí  og  islenzkur  höfðingí  á  13.  öld. 

En  ættum  vér  þá  að  óska,  að  Snorri  hefði  tekið  þann 
kost  að  verða  krúnurakaður  klerkur  eða  friðsaraur  bú- 
andraaður  með  hugann  allan  við  bókleg  störf?  Eg  held 
ekki.  Að  visu  hefðu  yerk  hans  þá  orðið  fieiri  og  stærrir 
þvi  að  starfsþrekið  hefir  verið  frábært.  En  bækur  verða 
ekki  raetnar  i  pundura,  og  þeir  rithöfundarnir  eru  ekki 
siztir,  sera  leggja  alla  reynslu  fjölbreyttrar  æfí  i  eina  eða 
tvær  bækur.  A  margan  hátt  hafa  rit  Snorra  notið  góðs- 
af  æfíferli  hans,  eins  og  hann  var.  Still  hans  ber  vott 
um  smekkvíBÍ  höfðingjans  og  er  laus  við  lærdórastildur 
og  raunkaraærð.  Hann  er  víðsýnn  og  frjáls  i  hugsun  og 
ekki  bundinn  við  kreddur  neinnar  stéttar.  Reynsla  hans 
er  fjölbreytt  og  raannþekkingin  djúptæk,  þess  vegna  bera 
ræðurnar  i  Heiraskringlu  og  frásögnin  ura  saraninga  og 
ráðstafanir  af  flestu  öðru  í  þeirri  grein.  Og  raetorðagirni 
Snorra,  sú  saraa  sera  veldur  8vo  mörgu  öðru  í  fari  hans^^ 
leggur  líka  Ijóraann  ura  höfðingjalýsingar  Heiraskringlu. 
Snorri  varð  aldrei  jarl  yfír  íslandi,  en  hann  var  konung- 
ur  i  ríki  sögunnar.  Og  mikið  af  þvi  dýrmætasta  í  bók- 
raentura  heimsins  er  á  öllum  öldum  orðið  til  við  Ijómana 
af  þeira  neista,  sem  kviknar,  þegar  hugur  snillingsins- 
ræður  til  stökks  frá  hversdagekjörum  þeim,  sera  eru  hlut^ 
skifti  hans,  til  drauraaheirasins,  sera  er  takmark  hans. 

Sigurður  Nordal. 


t 


Hvað  eru  Röntgens-geislar? 

I  ritgerð  um  Röntgens-geisla  1  sfðasta  hefti  Skírnis, 
"ibls.  49 — 50,  segir  Gunnlaugur  Claessen,  að  menn  álíti,  að 
Röntgens-geislarnir  séu  annaðhvort  sveiflur  í  Ijósvakanum 
með  mjög  stuttri  sveiflulengd  eða  straumur  af  örsraáum 
efnis-ögnum.  Á  mjög  svipaðan  hátt  lýsir  próf.  Ágúst  H. 
Bjarnason  i  ritgerðinni:  »Heimsmyndin  nýja«  í  öðru  hefti 
Iðunnar  (október  1915),  bls.  136 — 137,  hugmyndum  manna 
um  alfa-geislana,  sem  sum  radíóaktíf  (geislamögnuð)  efni 
senda  frá  sér,  en  alfa-geislarnir  eru  sams  konar  geislar 
og  Röntgens-geislarnir. 

Lýsingar  þessar  á  hugmyndum  manna  um  Röntgens- 
og  alfa-geislana  eru  þó  eigi  alveg  réttar,  ef  átt  er  við 
nútíðarskoðanir  manna.  En  hins  vegar  má  þær  til  sanns 
vegar  færa,  ef  miðað  er  við  skoðanir  manna  fyrir  4  árum 
síðan,  þvi  að  þá  voru  þannig  tvískiftar  skoðanir  manna 
um  hið  innra  eðli  Röntgens-geislanna.  Að  vísu  voru  þeir, 
sem  héldu  því  fram,  að  Röntgens-geislarnir  væru  öldu- 
gangur  i  Ijósvakanum,  eigi  öldungis  sammála,  því  að 
sumir,  einkum  enskir  eðlisfræðingar,  álitu,  að  Röntgens- 
geislarnir  væru  óregluleg  ölduhreyfing,  sem  á  sinn  hátt 
svaraði  tii  hinna  reglulegu  Ijósaldna  eins  og  hvellir  eða 
skarkali  til  reglulegra  tóna  hjá  hljóðbylgjuuum;  en  sumir 
þýzkir  eðlisfræðingar  voru  þeirrar  skoðunar,  að  geislarnir 
væru  reglulegar  öldur,  að  eins  miklu  styttri  en  venjulegar 
Ijósöldur.  Gagnstætt  þessum  skoðunum  var  það  álit  surara, 
að  Röntgens-geislarnir  væru  örlitlar  agnir,  rafraagnslausar 
og  á  harða  flugi,  í  líkingu  við  það,  að  kaðódu-  og  beta- 
geislar  eru  mjög  litlar  agnir  með  negatíf  u  raf  magni,  en  alfa-  og 


Skirnir].  Hvaö  «ru  Röntgens-geislar?  257 

kanal-geislar  nokkru  stœrri  agnir  með  pósitífu  rafmagni. 
Þessi  efniskenning  um  Röntgens-geislana  var  fyrst  flutt 
og  siðar  haldið  fram  með  miklum  dugnaði  af  Bragg,  þá 
prófessor  i  eðlisfrœði  suður  í  Ástraliu.  Var  máli  hans 
meiri  gaumur  gefinn  fyrir  þvi,  að  hann  var  þá  nýlega 
•orðinn  heimskunnur  fyrir  rannsóknir  á  útbreiðslu  alfa- 
^eislanna. 

Þó  að  margt  mætti  færa  þessum  skoðunum  til  gildis, 
iþá  vantaði  þó  tilraunir,  er  sýndu  það  ótvirætt,  hver  skoð- 
unin  væri  rétt.  Sú  eina  tilraun,  er  virtist  geta  úr  þessu 
Bkorið,  var  gjörð  af  þýzkum  manni,  E.  Marx,  og  var  hún 
i  þvi  fólgin  að  mæla  hraða  Röntgens-geislanna.  Honum 
taldist  8vo  til  eftir  mælingunum,  að  þeir  færu  með  sama 
iiraða  og  Ijósið  eða  300,000  km.  á  sekúndu.  Væri  þetta 
Tétt,  var  með  því  fengin  nokkurn  veginn  vissa  fyrir  þvi, 
að  Röntgens-geislarnir  væru  öldugangur  i  Ijósvakanum; 
þvi  að  það  er  litt  hugsanlegt,  að  efnisagnir  geti  farið  með 
hraða  Ijóssins.  En  margir  drógu  i  efa,  að  tilraun  Marx 
væri  8V0  ábyggileg,  að  hún  gæti  talist  óyggjandi  sönnun 
^ess,  að  Röntgensgeislarnir  færu  með  sama  hraða  og 
Ijósið;  Bvo  að  hver  héJt  sinni  skoðun  þrátt  fyrir  þessa 
tilraun. 

Deilu  þessari  um  eðli  Röntgens-geislanna  svipar  í 
-mörgu  til  deilunnar  um  eðli  Ijóssins,  eftir  að  Newton 
íiafði  getið  þesB  til,  að  það  væri  smáagnir  á  flugi,  en 
Huygens  hins  vegar  haldið  þvi  fram,  að  það  væri  nokk- 
urs  konar  öldugangur.  Sú  deila  var  til  lykta  leidd,  er 
■menn  athuguðu,  að  ef  Ijósið  væri  ölduhreyfing,  þá  ætti 
það  sumstaðar  að  hverfa,  en  aftur  vaxa  annarstaðar, 
þegar  Ijósöldum  slær  saman,  sem  koma  frá  sama  Ijósgjaf- 
anum  með  litlu  millibili.  Athuganir  og  tilraunir  leiddu  i 
Ijós,  að  þannig  var  það,  og  menn  urðu  að  fallast  á  skoðun 
Huygens.  Af  þessum  samslætti  (interferens)  Ijósaldnanna 
■orsakast  litbrigðin,  sem  sjást,  þegar  Ijós  fellur  á  þunn, 
gagnsæ  lög,  t.  d.  sápubólur,  brá  á  vatni,  loftlagið,  sem 
keraur  er  gler  flaskaat,  og  lögin  i  skelplötum.  Hið  end- 
djrkastaða   Ijós   kemur   þá   Bumt   frá   þeirri  hliðinni,   sem 

17 


3S8  Hvaö  eru  Röntgens-geíslar?  [Skirnír. 

Ijósið  fellur  fyrst  á,  en  aurat  frá  þeirri  hlið  lagsins,  sera 
fjær  er.  Þetta  Ijós  hefir  orðið  að  fark  lengri  leið  en  hitt,. 
sem  sé  fram  og  aftur  gegnum  þunna  lagið.  Það  er  þvi 
orðið  á  eftir  og  slæst  nú  saraan  við  Ijós,  sera  siðar  fór 
frá  Ijósgjafanura,  og  endurkastast  hefir  frá  frarahlið  lags- 
ins.  Við  saraslátt  þessara  tveggja  ölduhreyfinga  hverfur 
alt  Ijós  nema  einstöku  litir,  sera  hafa  bylgjulengd,  er  á 
við  þykt  lagsins.  En  enn  þá  reglulegri  og  glöggvari- 
verða  áhrifin  af  saraslætti  Ijósalduanna,  þegar  gjörðar  erm 
fjöldaraargar  rajóar  rákir,  og  með  jöfnum  millibilura,  á 
glerplötu.  Falli  hvítt  Ijós  á  þannig  rákaða  glerplötu,  sjást 
allir  litir  friðarbogans  í  réttri  röð.  Annars  raá  fá  svipuð- 
áhrif  af  saraslætti  Ijósaldnanna  raeð  raörgu  raóti,  t.  d.  raeð 
því  að  setja  raörg  göt  á  þunna  raálraplötu  í  reglulegum 
röðum.  Þegar  Ijós  fellur  á  plötuna,  raá  sjá  alls  konar 
litbrigði  hinura  raegin  við  hana.  Að  eins  er  það  skil- 
yrðið,  að  götin  séu  öU  eins  að  lögun  og  sett  niður  með 
jöfnum  millibilum,  og  mega  bil  þessi  eigi  vera  að  mun 
stærri  en  bylgjulengd  Ijóssins. 

Auðvitað  lék  mönnum  hugur  á  að  gjöra  tilraunir  með 
Röntgens-geislana,  svipaðar  tilraununum  raeð  saraslátt  Ijós- 
bylgnanna.  Lengi  sáu  raenn  þó  engin  ráð  til  þess.  En 
1912  varð  breytiug  áþessu;  þá  datt  þýzkura  manni,  Max 
V.  Laue,  í  hug  að  nota  til  þess  krystalla.  En  krystallar 
er  það  kallað,  þegar  efnin  taka  á  sig  sérstaklega  reglulega 
lögun  með  hvössum  brúnum  og  sléttura  flötura.  Alþektir 
eru  silfurbergskrystallar,  enn  freraur  er  brendisykur 
(kandís)  og  sódi  oft  í  stórum  krystöllura,  en  hjá  hvítasykri 
og  salti  eru  krystallarnir  raiklu  minni.  Langt  er  síðan 
sú  skoðun  kom  frara,  aö  orsökin  til  þessarar  reglulegu 
lögunar  krystallanna  væri  sú,  að  efnisögnunura  (mólikúl- 
unum)  í  þeira  væri  niðurskipað  í  reglulegar  raðir,  en  í  öðr- 
ura  efnura  væri  engin  regla  á  þeasum  ögnum.  Ef  nú  Rönt- 
gens-geislarnir  væri  ölduhreyfing  með  bylgjulengd  á  borð 
við  bilið  á  milli  mólikúlna  krystallanna,  þá  datt  Laue  það 
1  hug,  að  vel  gæti  verið,  að  krystallarnir  kœrau  til  leiðar 
saraslætti  hjá  Röntgens-bylgjunura  á  svipaðan  hátt  og  rákaða 


fikirnir].  Hvaö  ern  Röntgens-geiiUr?  85^ 

glerplatan  eða  gataða  málmþynnan  getur  orsakad  samslátt 
hjá  Ijósbylgjunum.  Hann  fékk  þess  vegna  því  til  leiðar 
komið,  að  þeir  Friedrich  og  Knipping  gjörðu  tilraun  með 
að  láta  rajóan  RöntgenB-geisla  falla  á  þunnan  krystall. 
Á  myndaplötu,  sem  sett  var  bak  við  krystallinn,  hefði 
nú  mátt  búast  við,  að  kæmi  einn  dökkur  dill,  ef  mólikúl- 
ur  krystallsins  hefðu  eigi  orsakað  neinn  samslátt  hjá 
Röntgens-bylgjunum.  En  við  tilraunina  kom  það  i  Ijós,. 
að  auk  raiðdepilsins  voru  á  plötunni  smádeplar  raðaðir 
eftir  vissum  reglura  alt  i  kringura  miðdepilinn.  Deplar 
þessir  korau  af  þvi,  að  samsláttur  hafði  orðið  hjá  Rönt- 
gens-bylgjunum,  og  voru  órækir  vottar  þess,  að  Röntgens- 
geislarnir  eru  bylgjuhreyfing  í  Ijósvakanum. 

Síðan  hafa  verið  gjörðar  tilraunir,  svipaðar  þessari,^ 
margsinnis  og  raeð  raörgu  raóti.  Og  hafa  þœr  allar  sýnt 
það  sama,  að  Röntgens-geislarnir  eru  með  eins  mikilli 
vissu  öldugangur  i  Ijósvakanum  og  Ijósgeislarnir  eru  það. 
Af  tilraununum  hefir  einnig  verið  hægt  að  reikna  út 
bylgjulengd  Röntgens-geislanna,  og  hafa  mælingarnar  sýnt,^ 
að  Röntgens-bylgjurnar  eru  miklu  styttri  en  Ijósbylgj- 
urnar.  Þær  eru  svo  miklu  styttri,  að  allir  þeir  hlutir,. 
sem  oss  sýnast  sléttir,  eru  mjög  ósléttir  og  hrufóttir  fyrir 
Röntgens-geislana.  Þess  vegna  getur  eigi  verið  að  tala 
um  neitt  reglulegt  endurkast  eða  speglun  hjá  Röntgens- 
geislunum. 

Menn  vissu  áður,  að  Ijósöldurnar  eru  rafmagnsbylgjur; 
nú  vita  menn,  að  Röntgensgeislarnir eru  einnig  rafraagns- 
bylgjur,  raunurinn  að  eins  sá,  að  sveiflurnar  eru  tíðari  og 
bylgjurnar  styttri.  En  svo  eru  enn  kunnar  rafmagnsöld- 
ur,  sem  eru  miklu  lengri  en  þessar  báðar.  ÞaÖ  eru  þær 
rafmagnsbylgjur,  sera  fyrst  urðu  kunnar  af  tilraunum 
Hertz;  en  áður  hafði  þó  Maxwell  með  reikningi  sýnt 
fram  á,  að  þœr  bylgjur  gætu  verið  til.  Þessar  rafmagns- 
bylgjur  urðu  mest  kunnar  eftir  að  Marconi  tók  að  nota 
þær  til  að  flytja  loftskeyti.  Allar  þessar  rafmagnsbylgjur 
eru  að  því  leyti  líkar,  að  þær  fara  raeð  sama  hraða  l  lofttómu 
rúmi.     Þær  fara  allar  raeð  Ijóssins  hraða  eða  300,000  km. 

17* 


^60  Hvad  eru  Röntgens-geislar?  [Skirnir 

á  sekúndu.  En  mikiU  er  munurinn  á  bylgjulengd  þeirra. 
Rafmagnsbylgjur  þær,  sem  notaðar  eru  við  loftskeytin, 
^ru  meira  en  kílómetri  á  lengd.  Þykir  gott  að  hafa  þær 
langar,  því  að  þær  beygja  þá  betur  fyrir  allar  raishæðir. 
Þó  er  hægt  að  framleiða  rafmagnsöldur,  sem  eru  eigi 
meira  en  Va  cm.  á  lengd.  Grænt  Ijós  er  aftur  rafmagns- 
öldur,  sem  eru  svo  stuttar,  að  það  þurfa  2  miljónir  af 
þeim  til  að  ná  einum  metra  að  lengd.  í  rauðu  Ijósi  og 
þó  einkum  i  hinum  ósýnilegu  hitageislum  eru  rafmagns- 
^ldurnar  talsvert  lengri,  en  fjólublátt  Ijós  hefir  hins  vegar 
styttri  bylgjulengd.  Þó  er  langt  stökk  þaðan  niður  að 
þeim  rafmagnsbylgjum,  sem  mynda  Köntgens-geislana,  þvi 
a.ð  bylgjulengd  Röntgens-geislanna  er  hér  um  bil  þúsund 
-sinnum  styttri  en  bylgjulengd  venjulegs  Ijóss. 

Tilraunirnar  með  að  athuga  áhrifln,  sem  krystallar 
hafa  á  Röntgens-geisla,  hafa  eigi  að  eins  orðið  til  þess  að 
færa  mönnum  heim  sanninn  um  það,  að  þessir  geislar 
eru  rafmagnsbylgjur,  og  hægt  er  að  mæla  bylgjulengd 
þeirra,  heldur  hafa  þær  einnig  sýnt,  að  rétt  var  það  hug- 
boð  manna,  að  mólikúlunum  í  krystöllunum  er  niður  raðað 
mjög  skipulega.  En  eins  og  við  mátti  búast,  fer  það  mjög 
«ftir  krystallagjörðinni,  hvernig  mólikúlunum  er  niður- 
fikipað.  Með  Röntgens-geislunum  er  hægt  að  sjá  nákvæm- 
lega  hverHÍg  niðurskipun  mólikúlnanna  er.  Að  vísu 
eru  þessar  tilraunir  allerfiðar  og  taka  langan  tima,  en  þó 
vita  menn  nú,  hvernig  margir  krystallar  eru  bygðir,  því  að 
margir  visindamenn  störfuðu  að  þessum  rannsóknum,  áður 
en  stríðið  hófst,  en  síðan  hefir  heldur  orðið  hlé  á  þessum 
rannsóknum.  Af  þeim  vísindamönnura,  sem  raest  hafa 
rannsakað  byggingu  krystallanna  á  þenna  hátt,  raá  fyrst 
og  fremst  nefna  prófessor  Bragg,  sem  áður  hefir  verið 
nefndur  og  fyr  hélt  fram  efniskenningunni  um  Röntgens- 
geislana,  og  son  hans  W.  L.  Bragg.  Prófessor  Bragg  er 
nú  fluttur  til  Englands  og  er  prófessor  í  eðlisfræði  i  Leeds. 

Eins  og  kunnugt  er,  var  frestað  að  úthluta  Nobels- 
verðlaununum  árið  1914,  en  í  vetur  var  úthlutað  verðlaun- 
um  fyrir  bæði  árin  1914  og  1915.    Verðlaunin  i  eðlisfræði 


Skirnir].  Hvaö  em  Rðntgens-geislar?  ð6f 

fyrir  árið  1914  fékk  M.  v.  Laue,  sera  nú  er  orðinn  pró- 
fessor  i  eðlisfræði  i  Frankfurt.  í  sumum  blöðunum,  sem 
mintust  á  verðlaunin  i  vetur,  var  Laue  sagður  prófessor 
i  læknisfræði,  en  það  er  ekki  rétt.  Verðlaunin  i  eðliB- 
fræði  fyrir  1915  fengu  feðgarnir  Bragg.  Þessi  tvenn 
verðlaun  hafa  því  aðallega  verið  veitt  fyrir  rannaóknir,. 
er  snerta  áhrif  krystalla  á  Röntgens-geisla. 

Akureyri,  24.  febrúar  1916. 

Þorkell  Þorkelsson. 


Traust. 

Hann  gekk  rösklega  upp  eftir  götunni.  Hann  var 
klæddur  Ijósum,  léttum  sumarbúningi.  Staf  hafði  hann  í 
'hægri  hendi,  en  létta  kápu  á  vinstra  handlegg.  Hann 
leit  ýmist  til  hægri  eða  vinstri,  lyfti  hattinum  og  brosti, 
þeg&r  hann  sá  kunnug  andlit. 

Loks  staðnæmdist  hann  við  hús  eitt,  gekk  inn,  lagði 
af  sér  staf  og  kápu,  hljóp  upp  stiga,  litaðist  um  og  sá 
nafnspjald  á  einni  hurðinni.  Þar  barði  hann,  beið  ekki 
«vars,  opnaði  og  gekk  inn.  Húsráðandinn  var  staðinn 
upp.  Orðið  »kom«  dó  út  á  vörum  hans.  Feitt  skegglaust 
andlitið  varð  að  einu  brosi: 

»Velkominn!    Gleður  mig  að  sjá  þig«. 

Þeir  tókust  alúðlega  í  hendur. 

»0g  þú  ert  kominn.     Hvenær  komstu?« 

»1  gær  með  »Ceres«.  Eg  gat  ekki  heimsótt  þig  fyr, 
þurfti  að  útvega  raér  húsnæði,  koma  búslóð  minni  i  röð 
og  reglu  0.  s.  frv.  —  Nú,  hér  er  eg.     Hvernig  líður  þér?« 

Hinn  brosti.  »Mér  líður  sæmilega  vel.  Þú  hefir  svei 
mér  haft  á  spöðunum  í  gær.  Eg  hefði  að  likindum  þurft 
lieila  viku  til  þess  að  koma  þvi  öllu  i  lag,  sem  þú  hefir 
gert  á  hálfum  degi.« 

>0— o  sei,  sei  nei,  það  hefðirðu  ekki  þurft.  Ef  til 
vill  héfðirðu  verið  lengur  að  búa  um  þig  og  sjálfsagt  gert 
■miklu  færri  axarsköft  um  leið.  En  —  meðal  annars  — 
þú  heflr  hring.  —  Eg  óska  þér  til  hamingju.  Hver  er 
hún?« 

»Kristín  heitir  hún  og  er  Hallsdóttir,  fósturdóttir  Gísla 
í  Stóra-Hvammi.« 


•Skirnir].  Tnuitt.  26a 

Gesturinn  bristi  höfuðið.  »Þekki  hana  ekki.  —  Eg 
kannast  við  karlinn  af  umtali.  Hann  kvad  vera  meeti 
Tikispúki.  Eg  bjó  einu  sinni  hjá  systur  hans  hér  1  bœn- 
Aim.    Hvar  er  stúlkan  þín?« 

>Hérna  i  foœnum.  Hún  er  á  kvennaskólanum  og  býr 
Qijá  Ólöfu  systur  Gí8la.« 

Gesturinn  hafdi  komið  auga  á  mynd,  sem  stóð  á  borð- 
ánu.    Hann  greip  hana.     »Þetta,  býst  eg  við?« 

Hinn  kinkaði  kolli. 

•B'riðrik*^  sagði  geeturinn  og  leit  upp  á  hinn,  »eg 
tbjóst  ekki  við,  að  þii  mundir  vera  svona  smekkvis.  Stúlk- 
An  er  Ijómandi  falleg,  já,  og  góð,  það  er  auðséð.  Eg  dá- 
i8t  að  þér  —  þú  —  gamli  stærðfræðingur.  Einu  8inni 
ðilóst  þú  að  öUum  æfintýrum.« 

»Það  geri  eg  enn.  En  heyrðu,  fáðu  þér  nú  sæti  og 
lofaðu  mér  að  gera  þér  eitthvað  gott.  Hvað  má  bjóða 
|>ér?    Vindil,  öl  —  kaffi? 

»Koniak«,  bætti  gesturinn  við  hlæjandi. 

»Nei,  það  kemur  ekki  inn  fyrir  minar  dyr  fremur 
•en  áður«. 

»Eg  þóttist  vita  það,  svo  reyki  eg  fyrir  þig  einn 
<vindil«. 

»Hvað  segir  þú  annars  í  fréttum?  Því  gatstu  ekki 
>um,  að  þú  ætlaðir  að  koma,  þegar  þú  skrifaðir  siðast?* 

»Því  gatst  þú  ekki  um,  að  þú  værir  trúlofaður?« 

»Þá  var  eg  það  ekki.  Það  er  ekki  nema  rúm  vika 
siðan  við  settum  upp  hringana.« 

•Þessi  ferð  var  heldur  ekki  ákveðin,  þegar  eg  skrif- 
aðí.  Eg  ætlaði  raér  alls  ekki  heim  fyrst  um  sinn.  Eg 
hætti  við  smíðið  i  haust,  eins  og  eg  skrifaði,  fór  svo  á 
lýðháskóla  í  vetur.  Svo  lenti  eg  í  búð  hjá  kalli  í  Höfn  í 
vor,  en  svo  fór  það  alt  út  um  þúfur.  Þá  féll  ferðin  hing- 
að  og  raér  datt  í  hug  að  reyna  þegnskap  Víkverja«.  .  .  . 

>Því  hættirðu  við  að  vera  í  búöinni?« 

Hinn  stóð  upp,  yþti  öxlum  og  fór  að  ganga  um  gólf. 

*Það  var  nú  litil  orsök.  Karlinn  var  asni,  geðleiður 
t)ölvaður  sviðingur,  sem  varla  á  sinn  lika.     Það  var  flest 


264  Tranrt.  [Skirair. 

fátækt  fólkið  þarna  i  nágrannahúsunum.  Eg  þekti  sér- 
Btaklega  ein  hjón,  sem  áttu  5  börn,.  Misi  snotur  grey. 
Þau  voru  iðulega  send  í  búðina  til  þess  að  kaupa  hitt  og 
þetta.  Oftast  elBta  telpan.  Hún  kom  einu  sinni  snemma 
morguns.  Búðin  var  nýopnuð.  Það  var  kalt  úti.  Henni 
var  svo  starsýnt  á  nýjar  barnakápur,  sem  við  höfðum^ 
»Langar  þig  til  að  eiga  eina«,  sagði  eg.  »Já«,  sagði  hún 
og  eldroðnaði.  Jæja,  eg  tók  eina  kápuna,  klæddi  telpuna 
í  hana  og  hún  var  alveg  mátuleg.  »Eigðu  hana«,  sagðl 
eg,  »og  vertu  væn  stúlka*. 

Rétt  i  þessu  kom  karlinn  inn  og  heyrði  hvað  eg 
sagði  og  fór  að  rekast  í  því. 

»Kemur  yður  ekki  við«,  sagði  eg,.  og  það  veit  ham- 
ingjan  að  mér  datt  aldrei  til  hugar  að  stela  kápuuni^ 
heldur  ætlaði  eg  að  borga  hana  sjálfur.  En  karlinn  varð 
bandóður  og  sagði  að  eg  hefði  ekkert  til  þess  að  borga 
raeð,  og  ætti  ekki  með  að  taka  kaupið  mitt  út  sjálfur 
fyrirfram.  Hann  lét  mig  líka  ótvírætt  skilja  það,  að 
hann  grunaði  mig  um  að  hafa  ætlað  að  stela  kápunni.. 
Nú  —  endirinn  getur  þú  sjálfur  sagt  þér.c 

»Já,  þú  hefir  ekki  breyzt  mikið  á  þessum  tveimur 
árum«.  Friðrik  leit  á  úrið.  »Kristján«,.  sagði  hann  svo^ 
»það  er  próf  hjá  okkur  i  dag  og  eg  verð  að  ganga  upp 
í  því  eftir  15  mínútur,  svo  eg  má  til  með  að  biðja  þig  að^ 
afsaka  mig.  Þetta  er  síðasta  greinin.  Á  morgun  vona  eg- 
að  þú  getir  heilsað  mér  með  kennara  nafni«,  sagði  haniL 
Bvo  og  brosti. 

»Gerir  ekkert.  Eg  þarf  að  hitta  fleiri,  og  á  morguir 
byrja  eg  að  vinna*.  .  .  . 

Það  hafði  skygt  í  lofti  meðan  samtalið  stóð  yfir.  Nii 
var  farið  að  rigna. 

Þeir  bjuggust  báðir  til  ferðar  og  litu  út  um  gluggann.. 
Friðrik  gretti  sig.  »Það  er  komin  demba  og  eg  gleymdi 
kápunni  minni  i  skólanum  i  morgunc. 

»Heyrðu«,  sagði  Kristján,  »taktu  kápuna  mina,  eg  sé- 
hérna  ein  3  eða  4  helztu  blöð  höfuðstaðarins.  Má  e^r 
sitja   hér   og   líta   í  þau.    Skúrinni  léttir  bráðlega,  og  þát 


\ 


Skirnir].  Transt.  865* 

kemst   eg   leiðar  minnar.    Kápunni  getur  þú  skilað  heim* 
til  mín  á  Laugaveg  18.« 

»Þakka  þér  fyrir.  Það  er  verst  þér  leiðist  hér  ein- 
um.    Það  er  litið  að  græða  á  blöðunumc 

Kristján  hló.     »Þau  endast  meðan  á  skúrinni  stendurc 

Kristján  settist  niður  með  ísafold,  en  Friðrik  fór  ofan, 
tók  kápuna  og  hélt  leiðar  sinnar. 

Þegar  Kristján  var  að  leggja  frá  sér  blaðið,  heyrði 
hann  létt  fótatak  k  ganginum.  Þrjú  ofursmá  högg  á 
hurðina. 

»Kom«. 

Inn  kom  stúlka,  sem  stóð  snögglega  við,  þegar  hún- 
sá,  hver  fyrir  var.    Hún  roðnaði. 

»Sœlir«. 

>Sœlar  ungfrúlc  sagði  Kristján  og  hneigði  sig.  »Það 
er  köttur  í  bóli  Bjarnar,  sjáið  þér.  Eg  heiti  Kristján^ 
Björnsson  og  þér  eruð  auðvitað  Kristin  Hallsdóttir*. 

»Hvernig  vitið  þér  það?€ 

•Friðrik  er  nýfarinn  í  skólann,  eg  var  að  óska  hon* 
um  til  hamingjuc.  Hann  benti  á  borðið,  þar  sem  myndin 
Btóð.  »Þes8i  mynd  kemur  lika  upp  um  yður.  Þér  starid 
á  migc. 

»Já,  fyrirgefið  þér.     Eg  hefi  séð  yður  áður*. 

»En  eg  man  ekki  .  .  .c 

Nú  brosti  hún.  »Nei,  það  voru  svo  margir.  Voruð* 
þér  ekki  á  ferð  með  »Vestra«  til  ísafjarðar  fyrir  tveimur 
árumy« 

»Jú,  alveg  rétt.    Um  vorið«. 

»Já«. 

Nú  roðnaði  hún  aftur,  hikaði,  gekk  til  hans  og  rétti 
honum  höndina.  »Eg  þakka  yður  fyrir  það,  sem  þér  gerð- 
uð  fyrir  litla  drenginn«. 

»Hvað?    Hvernig?« 

»Jú,  eg  sá  það  alt  saman.  Drengurinn  var  úr  sömip 
sveit  og  eg,  munaðarlaus.  Hann  var  þá  að  fara  á  sveilv 
sína  fyrir  vestanc. 

Nú  var  það  hann,  sem  hafði  skift  litum. 


ií66  Traust.  [Skirnir. 

»Hvað  sáuð  þér?€ 

»Eg  var  á  gangi  á  þilfarinu  raeð  vinstúlku  minni. 
Eg  8á,  þegar  drengurinn  skauzt  með  kjötið.  Þegar  upp- 
^otið  varð  útaf  þvi,  vissi  eg,  hver  hafði  tekið  það,  en 
þagði.  Hin  stúlkan  sagði  eldamanninum  frá  því,  þó  eg 
margbæði  hana  að  þegja.  Svo  fór  stýrimaðurinn  og  ætl- 
Aði  að  taka  drenginn.  Þá  komuð  þér,  veifuðuð  kjötinu 
og  sögðuð:  »Eg  hefi  unnið«.  Svo  heyrði  eg,  að  þér  vor- 
uð  að  segja  stýrimanni  einhverja  sögu  um  veðmál.  Það 
varð  hlátur  úr  öllu.  Seinna  vissi  eg,  að  þér  höfðuð  gert 
þetta  til  þess  að  bjarga  drengnum  frá  því  að  verða  upp- 
VÍ8  að  þjófnaði.    Svo  gáfuð  þér  honum  peningat, 

»Hvað  hét  þessi  vinstúlka  yðarpt 

•Sesselja  Árnadóttir.    Þekkið  þér  hana?< 

»Já,  eg  kyntist  henni  síðar.  Hún  hæddist  að  þessu 
iiiltæki  mínu,  en  sagði  að  það  hefði  verið  stiilka  á  skip- 
inu,  sem  hefði  þótt  vænt  um  þettac 

»Það  hefir  verið  eg.  Eg  gat  nsestum  grátið.  Svo 
hét  eg  því  að  þakka  yður,  ef  eg  fengi  færi  á  þvi«. 

Hún  leit  upp  á  hann.  >Þér  eruð  sjálfsagt  vinur 
Friðriks  og  það  gleður  mig.  En  nú  verð  eg  að  fara.  Eg 
ætlaði  að  láta  Friðrik  vita  að  fræudi  er  kominn  hingað 
til  bæjarins.  Hann  er  svo  æstur.  Hann  kom  heim  og 
sagði  það  við  frænku,  að  hann  ætlaði  beint  til  Friðriks. 
jEn  eg  vil  endilega  tala  við  þá  fyrst  sinn  í  hvoru  lagi, 
Bérstaklega  við  Friðrik.  En  eg  kann  ekki  við  að  elta 
hann  í  skólannc. 

Hún  leit  út  um  gluggann.  »Þarna  kemur  hann.  Gott 
að  Friðrik  er  ekki  heima.  En  eg  vil  ekki  flnna  hann 
ihér.  öetið  þér  ekki  tafið  hann  um  stund,  ef  hann  kemur 
Jiér«,  sagði  hún  brosandi. 

»Það  get  eg  reynt«. 

Kristján  hafði  gengið  út  að  glugganum  og  séð  rosk- 
linn,  föngulegan  mann  ganga  stórum  skrefum  upp  að 
Jiúsinu.  »Já.  Eg  skal  taka  á  móti  þeim  gamla,  en  hvert 
tlið  þér?« 


flWrnir].  Trtuit.  267 

»Það  eru  tvennar  dyr  á  húsinu.  Eg  flýti  raér  ofan 
og  út  um  aörar  þegar  hann  fer  inn  um  hinarc. 

Þau  kvöddust.  Hún  vatt  sér  út.  Hann  heyrði  talaö 
i  digrum  róm  niðri.  Svarað  var  i  mjóum.  Hann  heyrði 
ýskra  i  hurð  nærrí.  Siðan  þungt  fótatak  i  stiganum,  þá 
á  ganginuro.  Komumaður  opnaði  hurðina  og  gekk  inn. 
Hann  var  hár  og  þrekinn,  alskeggjaður  og  veðurtekinn. 

>Sælir<,  sagði  hann  og  leit  fast  á  Kristján.  Siðan 
lokaði  hann  hurðinni.  ^Eruð  það  þér,  sem  hafíð  ílekað 
íósturbarn  mitt?« 

Kristján  hafði  staðið  upp  og  horfði  djarflega  upp  l 
tnóti  komumanni.    Svo  sagði  hann  stíllilega: 

»Aður  en  eg  svara  þessu  vil  eg  spyrja:  Hver  eruð 
þér  og  hvað  viljið  þér  hingað?< 

Hinn  gekk  nær.    Sterka  vinlykt  lagði  af  honum. 

»Nú,  þér  ættuð  að  vita  það.  Kannske  þér  hafið  marg- 
ar  í  takinu?  Jæja,  nafn  mitt  er  Gisli  Jónsson  frá 
Hvammi<. 

>Það  gleður  mig  að  kynnast  yðurc 

•Erindið  er  blátt  áfram  að  láta  yður  vita,  að  þér 
þurfið  ekki  að  hugsa  til  hjúskapar  við  Stinu  mlna.  Henni 
-er  alt  annað  fyrirhugað  en  að  lenda  í  klóm  Reykjavikur- 
spjátrunga.     Eg  hefi  það  eins  og  mér  sýnistc 

»Hægan,  hægan.  Heyrið  þér,  viljið  þér  ekki  setjast 
niður?  Gerið  svo  vel,  hérna  er  stóll.  Viljið  þér  ekki 
glas  af  vatni?< 

»Drektu  vatn  þitt  sjálfur.  Sæti  þarf  eg  ekki,  hefi 
ekki  svo  langa  dvöl  hér«. 

>En  þetta  mál  þarf  að  ræða  með  stillingu.  Þér  vað- 
ið  hér  inn,  berið  stórsakir  á  mann,  sem  þér  hafið  aldrei 
fléð  fyr,  og  takið  yður  vald,  sem  þér  eigið  ekkert  með. 
Hvað  stúlkuna  snertir,  ja,  þá  giftist  hún  þeira,  sem  hún 
vill  sjálf.  Þar  ráðið  þér  engu  um.  Hiin  er  myndug. 
Getið  þér  snúið  hug  hennar,  þá  megið  þér  það  ef  þér 
getið.  Reynið  að  kaupa  hana.  Þér  ura  það.  Eii  meðan 
nokkur  ærlegur  blóðdropi  er  i  mér,  skuluð  þér  ekki  neyða 
hana  til  neins<. 


268  Traust.  [Skirnir* 

>Eg  ætla  alls  ekki  að  beyða  hana.  Eg  ætla  aðeíns 
að  leíða  bana  á  réttan  veg,  af  þeim  viUustig,  sem  þér 
hafið  leitt  hana  á.  Hún  var  lofuð  öðrum  manni,  áður  en 
hún  kom  hingað.    Það  loforð  á  hún  að  halda«. 

Kristján  gekk  fast  að  karli  og  tók  báðum  höndum  h 
axlir  hans. 

»Nú  eruð  þér  að  rógbera  barnið  yðar.  Eg  v  e  i  t  að- 
þér  segið  ósatt.  Gerið  annaðhvort,  farið  út  héðan  eð& 
takið  þessi  orð  yðar  aftur«. 

>Eg  geri  hvorugt,  karl  minn«.  Og  hann  hristi  hann- 
af  sér.     >Sjálf  skal  hún  játa  þetta  og  standa  við  orð  8ín«. 

>Ætli  það  séu  ekki  yðar  eigin  orð  sem  hún  á  aí^ 
standa  við.  Þér  hafið  liklega  lofað  einhverjum  henni,  ein- 
hverjum  yðar  gæðingi*. 

>Þó  svo  hefði  verið,  hefði  hún  samsint  því,  þá  var 
það  hennar  gerð«. 

»Hún  gat  verið  óráðin,  látið  málið  liggja  milli  hluta. 
Hún  er  sjálfsagt  ekki  margreynd  i  þessháttar  málum. 
Svo  þroskast  hún,  verður  kona,  sem  veit  hvað  hún  vill, 
og  framkvæmir  það.  Þér  viljið  sjálfsagt  stúlkunni  vel. 
Haldið  þér  að  þér  gerðuð  henni  góðverk  með  þvi  að  ætla 
að  gera  hana  að  ósjálfstæðri  ambátt?« 

>Hættið  þessu  orðaglamri.  Hugsið  þér  eftir  þessu 
maður.  Ef  hún  þverskallast  og  giftist  yður,  fær  hún 
aldrei  einn  eyri  eftir  mig;  verði  hún  skynsöm  og  fari  að 
minum  ráðum,  ætla  eg  ekki  að  sundra  reitunum  minum. 
Eg  á  engin  börn.  Haldið  þér  að  þér  með  yðar  mjólkur- 
andliti  og  orðaglamri  vegið  á  móti  þessu?« 

»Álitið  þér  að  eg  sé  fjandinn  sjálfur,  eða  hvað?« 

»Eg  álít  yður  ekkert.  Eg  þekki  litiUega  til  ykkar 
skólagemlinganna  hér  í  Reykjavik.  Systir  mín  giftist 
einum.  Guð  leysti  hana  úr  þeim  vandræðum,  sem  betur 
fór  .  .  .  Stína  skal  ekki  .  .  .« 

>Það  ætla  eg  ekki  að  dæma  um.  Hún  verður  sjálf 
að  ákveða  framtíð  sína  óneydd.  En  —  getið  þér  unnið- 
hana  með  heiðarlegum  raeðölum,  þá  takið  hana!  Við 
sjáum  hvor  betur  má!  Þetta  eru  min  síðustu  orð  í  þessu  málic- 


ðkirnirl.  Tnuut.  269 

>Nú  tala  eg  við  8túlkuna<,  sagdi  bóndi  og  bjóst  til 
ferðar.     »Eg  efast  ekki  um  erindi8Íokin«. 

•Hælurast  minst  i  máli«. 

•Verið  þér  sælir.  Við  8jáum8t  liklega  ekki  fyrst  um 
fiinn«. 

»Jú,  við  sjáumst  8jálf8agt  bráðlega«,  sagði  Kristján 
■og  hló.  »1  brúðkaupinu,  þar  sem  þér  leggið  bles^un  yð- 
ar   yíir  það  hjónaband,  8em  þér  þyki8t  nú  vera  að  fyrir- 

*yggja«. 

>Það  verður  aldrei«. 

Eri8tj&n  opnaði  hurðina.     »Farið  heilirc 

Karl  fór  út  og  ofan. 

Kri8tján  gekk  út  að  glugganum  og  horfði  út  á  göt- 
'una.  Þar  kom  Friðrik  og  hraðaði  8ér  heim.  Gísli  var 
kominn  lit.  Þeir  mœttu8t,  en  hvorugur  leit  við  öðrum. 
Kristjáni  heyrðist  eitthvaÖ  detta  í  næ8ta  herbergi.  Von 
Qjráðar  kom  Friðrik  inn. 

»Nei,  8æll.   Þú  ert  hér  ennþá.    Hefir  þér  ekki  leið8t?« 

>Leið8t?  Nei.  Eg  hefi  sjaldan  átt  flkemtilegri  stund- 
ir.   Það  sáu  þau  um  unnusta  þin  og  tilvonandi  tengdafaðir«. 

>Tengdafaðir?« 

>Já.  Fyr8t  kom  hún  og  ætlaði  að  hitta  þig.  .  .  Hún 
■fór  nærri  samstundis.  Siðan  kom  gamli  Gísli  i  Hvammi. 
Ágæti8karl«. 

»Nú«. 

»Eg  lék  hÚ8bóndann.  Hann  var  annars  töluvert 
flpaug8amur.    Erindið  var  auðvitað  við  þig«. 

»Hvað  ?« 

»0 — 0.  Tilkynna  þér  blátt  áfrara  að  stúlkan  væri 
lofuð  öðrura.  Að  hann  gæfl  aldrei  8amþykki  sitt  til  gift- 
ingar  ykkar.  Að  hún  fengi  aldrei  einn  eyri  eftir  sig  eða 
frá  sér  ef  hún  hlýddi  sér  ekki.  Alt  þetta  á8amt  ým8um 
fagurgala  ura  þína  virðulegu  persónu*.  .  .  . 

»Þvi  sagði  hann  þér  alt  þetta?« 

>Ja  —  hann  spurði  raig  ekki  að  heiti,  bjóst  ví8t  viö 
^b  hann  ætti  tal  við  Friðrik  Halldórsson.  Eg  leiðrétti 
iiann  ekki  í  fyrstu.    Svo  varð  það  of  8eint«. 


270  Traust.  [Skírnir, 

»Sagði  hann  að  hún  vœri  lofuð  öðrum?€ 

>Já,  liklega  gætnum  og  reyndura  bónda,  dálitið  loðn- 
um  um  lófana,  býst  eg  við«. 

»Þú  gerir  háð  að  þessu  öllu.    Hvað  sagðir  þú  8vo?« 

>Eg  —  eg  gekk  upp  í  þinn  stað  og  varði  málið  ein» 
og  eg  mundi  hafa  gert  fyrir  sjálfan  mig«. 

>En  8vo  hefir  alt  orðið  Ijóst  á  eftir?« 

»Nei.  Hann  fór  með  þeirri  sannfæringu,  að  bann 
hefði  átt  tal  við  þig«. 

>En  hvað  sagðir  þú  þá?« 

>Eg  sagði  að  hann  mætti  taka  stúlkuna  ef  hann  gæti, 
Peningana  mætti  hann  sjálfur  eiga.  Þó  hún  hefði  átt  tiu 
kærasta  uppi  i  sveit,  þá  varðaði  mig  ekkert  um  það«. 

»Þú  hefir  sagt  mikið«. 

>Sé  því  þannig  varið  í  raun  og  veru,  verð  eg  ekki 
maður  þar  á  milli*. 

»Að  því  er  eigurnar  snertir.  Ja  —  eg  játa  það,  a.b 
eg  taldi  það  vist,  að  hún  mundi  erfa  karlinn.  Nii,  haldi 
hún  8Ín  orð,  þá  held  eg  min.  Kjósi  hún  mig  fremur  en 
auðiiin,  þá  kasta  eg  henni  ekki  út  á  klakann«. 

»En  eg  sagði  raeira.  Eg  fuUyrti  að  þessi  trúlofunar- 
saga  væri  ósönn.  Að  hún  mundi  aldrei  láta  peningana 
freista  sín  eitt  augnablik.  Eg  ögraði  honura  að  gera  það 
sem  hann  gæti«. 

Um  þetta  veizt  þú  ekkert.  Þú  sem  ekki  þektir  hana- 
neitt.    Eg  sjálfur  .  .  .  .« 

Áður  en  hann  endaði  setninguna,  var  hurðinni  hrund- 
ið  upp  og  Kristin  snaraðist  inn  á  gólfið.  Hún  var  föl, 
augun  herðleg  og  titringur  ura  munninn.  Hún  henti  guU- 
hring  á  borðið,  sneri  sér  að  Friðrik,  sem  stóð  hissa  með 
hálfopinn  raunn. 

»Eg  hefi  heyrt  alt  og  skal  losa  þig  við  allan  vafa. 
Ást  þin  er  liklega  jafn  haldgóð  og  traust  þitt.  Haf  þú 
hring  þinn  og  frændi  auð  sinn.  Eg  kerast  af  án  ykkar 
beggja.  En  yður«,  sagði  hún  og  sneri  sér  að  Kristjáni 
með  Ijómandi  augum.  >Yður  þakka  eg  traust  yðar  á 
ókunnri  stúlku.    Þvi  skal  eg  ekki  gleyraa«. 


SWrnirl.  Trtntt.  271« 

Hún  var  komin  til  dyranna.  Kristján  hljóp  i  veg 
fyrir  hana. 

>Nei,  biðid  þér.  Þannig  megið  þið  ekki  skilja.  Hann 
meinti  ekki  það  sem  hann  sagði.  Það  gerið  þér  ekki 
heldur,  þegar  þér  hafið  áttað  yður«. 

Hún  tók  um  hendur  hans. 

>Nú  talið  þér  þvert  um  hug  yðar.  Þér  vitið  að  okk- 
ur  er  báðum  alvara.  Eg  vil  aldrei  sjá  hann  framar«v 
Röddin  titraði.     »Nei,  aldrei!« 

Áður  en  þeir  höfðu  áttað  sig,  var  hún  farin.  Létt 
fótatakið  fjarlægðist.  Hurðum  var  skelt.  Þeir  litu  báðir 
út  um  gluggann.  Hún  hraðaði  sér  niður  á  götuna  og  leit 
ekki  við.  Þeir  litu  hvor  á  annan.  Báðir  þögðu.  Friðrik 
var  öskugrár. 

•Þetta  er  þín  skuldc,  hreytti  hann  fram  úr  sér  og 
ógnaði  Kristjáni  með  hendinni.  »Þú  hefir  eyðilagt  alt» 
Hvern  sjálfan  djöfulinn  varst  þú  að  blanda  þér  inn  l 
þetta  mál?« 

Kristján  kiptist  við. 

»Ef  það  er  svo,  þá  hefi  eg  aldrei  unnið  betra  verk 
og  þá  ert  þú  ærulaus  ódrengur*. 

Röddin  var  nístandi  köld.    Andlitið  eins  og  steinn. 

»Út  með  þig!     Vogarðu  þér  i  minum  húsum!« 

»Ekki  eitt  orð  meira.  Héðan  af  þekkjumst  við  ekki 
framar!< 

Hurðin  féll  að  stöfum.  Kristján  tók  hatt  sinn,  kápi> 
og  staf  og  gekk  leiðar  sinnar  með  föstum  skrefum. 

Friðrik  gekk  um  gólf. 

Kristján  gekk  niður  götuna.  Einhver  kastaði  kveðju 
á  hann,  en  hanu  virtist  ekki  taka  eftir  þvi  fyr  en  eftir  á. 
Hann  fór  ekki  heim,  heldur  gekk  hann  lengra.  Sneri  við 
aftur  og  inn  á  hliðargötu.  Innan  skaras  tíma  var  hann 
kominn  raóts  við  hús  Ólafar  frá  Hvammi.  Hvaða  erindi 
átti  hann  hingað?  Ekkert.  Hann  gekk  fram  hjá,  götuna 
til  enda.  Þar  sneri  hann  við.  —  Ef  til  viU  var  Gisli 
þarna  og  átti  nú  tal  við  Kristinu.  Var  það  ekki  skylda 
hans  að   hitta   þau   og  leita  sáttaV    Láta   þá  að  minsta 


Æ72  Traust.  [Skirnir. 

ikoBti  talast  við,  Friðrik  og  hann,  þegar  þeim  væri  runnin 
reiðin.  Hann  fann,  að  það  mundi  verða  árangurslaust. 
l>ó  hélt  hann  áfrara.  Gekk  heim  að  húsinu.  Barði  og 
Jór  inn.  Húsfreyja  mætti  honum  i  ganginum.  Þau  heils- 
'Uðust  kunnuglega. 

»Þú  kemur  eins  og  þú  værir  kallaður.  Gísli  var  að 
gera  ráð  fyrir  að  leita  þig  uppi,  en  visBi  ekki  hvar  þig 
vœri  að  hitta.  Þetta  er  annars  Ijóta  hneykslið,  hvað 
ætli  fólk  segi?* 

»Hvað  segir  þú?« 

>Eg  —  mér  gazt  aldrei  að  honum,  skildi  ekkert  fyrir 
.hverju  hún  gat  gengi8t«. 

»Hafa  þau  talast  við?« 

»Já  —  eg  var  þar  ekki  við,  en  það  kom  heldur  en 
•ekki  á  þann  garala  þegar  hann  heyrði,  að  hann  hefði  farið 
manna  vilt.  Fyrst  bannsöng  hann  þér  niður  undir  allar 
hellur,  en  sú  litla  varð  þá  ekki  orðlaus.  Svo  kom  eg 
líka  til  sögunnar  þegar  hann  var  búinn  að  þruma  æði 
stund.    En  það  er  bezt  þið  talist  við  sjálflr.    Gerðu  svo  veU. 

Hún  opnaði  stofuna. 

Gísli  hafði  staðið  og  horft  út  um  gluggann.  Nú  leit 
]hann  við  og  sá  gestinn.    Opnaði  munninn  en  sagði  ekkert. 

»Eg  kem  hingað  til  þess  að  segja  til  nafns  mins*, 
rsagði  Kristján.    Það  vottaði  fyrir  brosi  á  andliti  hans. 

»Það  hefðuð  þér  átt  að  gera  fyr,  maður  minn«. 

>Getur  verið.  Eg  álít  að  þér  hefðuð  ekki  síður  átt 
að  spyrja«. 

»Þér  eruð  auðvitað  hreykinn  af  því  að  hafa  leikið 
|)annig  á  gamlan  mann?« 

>En  það  hefi  eg  ekki  gert.  Alt  sem  eg  sagði  við 
yður  raundi  eg  hafa  sagt,  þó  eg  hefði  verið  hinn  rétti 
málsaðilí«. 

»En  hinn  rétti  málsaðili  kunni  yður  vist  ekki  miklar 
þakkir«. 

»Um  það  vil  eg  ekki  segja.  Þetta  kom  alt  nokkuð 
flatt  upp  á  hann.    Auðvitað  talið  þér  við  hann  sjálfauf. 

»Þess   þarf  eg   ekki.    Eg   fer  að  ráðum  yðar  og  læt 


•Sklrnirl.  Trauit.  278 

stúlkuna  ráða.  Hún  vill  fara  heim  með  mér  á  morg- 
an«. 

»Þér  neitið  Friðrik  þó  ekki  um  viðtal,  ef  hann  óak- 
ar  þe88«. 

»En  hann  óskar  þess  ekki.  Það  er  lika  þýðingar- 
lau8t«. 

»Þá  hefi  eg  ekki  annað  hér  að  gera  en  kveðja  yður«. 

•Biðið  þér  dálitið.  Mér  er  8agt,  að  þér  séuð  góður 
trésmiður.  Eg  kom  hingað  meðfram  til  þess  að  fá  mér 
smið.  Eg  hefi  reist  íbúðarhús,  sem  er  nærri  óbygt  inni. 
Viljið  þér  fara  til  mín  í  8umar?« 

»Það  get  eg  ekki  8agt  um  nú«. 

»Eg  8kal  borga  yður  ein8  og  aðrir  borga«. 

>Það  er  ekki  það.  En  eg  hefi  beðið  um  vinnu  hér 
hjá  manni  og  bý8t  við,  að  hann  vilji  ekki  sleppa  mér«. 

»Það  er  leitt.  Eg  vildi  gjarnan  fá  yður.  Eg  skal 
8egja  y^ur,  mér  gezt  heldur  vel  að  yður.  Það  er  manns- 
blóð  i  yður. 

»Það  er  nú  í  fleirum*. 

>Það  er  mi8jafnt«. 

«Jæja,  eg  læt  yður  vita  þetta  á  morgun«. 

»Gott«. 

»Má  eg  8V0  kveðja  fó8turdóttur  yðar«. 

Karl  bro8ti:     »Ef  hún  vill  8já  yður«. 

>011a!«     HÚ8freyja  kom  inn. 

>Þes8i  maður  óskar  að  kveðja  Stínu,  viltu  kalla  á 
faana.    Eg  ætla  að  ganga  út«. 

Kristján  var  einn.  Hann  gengur  að  stórum  spegli, 
lagar  hár  sitt  og  skegg  í  snatri.  Nú  uemur  hún !  Dyrnar 
opnast.    Kristin  kemur  inn.    Hún  er  dálítið  rauðeygð. 

»Eruð  þið  8áttir?« 

Sáttir.  Já,  auðvitað.  Segið  þér  mér  eitt,  hvert  fóruð 
þér  síðast?«     Hún  roðnaði. 

»Eg  ætlaði  ofan,  en  áður  en  eg  kom  i  stigann  var 
frændi  minn  kominn.  Þá  varð  eg  ráðalaus.  Svo  tók  eg 
i  handfangið  á  næstu  hurð.  Hún  var  ólæst.  Eg  fór  inn. 
Þar   var  enginn.    Eg  ætlaði  ofan,  þegar  hann  væri  kom- 

18 


274  Traust.  [Skirnir^ 

inn  inn  til  yðar.  En  —  svo  höfðuð  þið  svo  hátt«  —  hún 
brosti  —  »og  mér  fanst  raálið  snerta  mig  töluvert.  Svo» 
kora  Friðrik  .  .  .«. 

»Já,    mig   grunaði   þetta  þegar  þér  komuð  þarna  inn 
áfturc. 

»Eg  8é  heldur  ekki  eftir  þvi  að  eg  beið«. 

Þögn. 

»Eg   kom    eiginlega   til    þess   að  kveðja  yður«,  sagdi' 
hann  svo.     »Þér  eruð  víst  að  fara  heim«. 

»Já.     Vér  erum  að  fara  heim«. 

Hann  leit  snögglega  upp.     Hermdi  hún  eftir  honum? 

Nú  brostu  þau  bæði. 

»Fóstri  þ  i  n  n  bað  mig  að  koraa  til  sin  og  sraíða  hjá 
sér  í  sumar. 

»Nú.  —  Já,  húsið  er  ekki  meira  en  hálfsmiðað  .  .  .«.- 

Þögn. 

Hann  gekk  nær.     Augun  mættust. 

»Á  eg  að  koma«,  sagði  hann  lágt. 

»Já,  þú  átt  að  koma«. 

Aftur  þögn. 

Hún  rétti  sig  upp  og  auguu  Ijómuðu. 

»0g  þú  spyr  raig  ekki  um  neitt  annað?« 

>Nei.    Nú    varðar   mig   ekki  um  neitt  anuað  i  heim- 
inumc. 

Einar  S.  Frimann. 


Benrögn/^ 

Um  vopn  og  vígaferli  og  sár  í  baröögum 

eftir  Steingrím  Matthiasson. 


Sá  atbarðr  varö,  er  þeir  Gunnarr 
ríöa  neðan  at  Kangá,  at  blóð  féll  á  at- 
geirinn.  Kolskeggar  sparði  hvi  þat 
myndi  sœta.  Gannarr  svaraði,  ef  slikir 
atbarðir  yrOi,  at  þat  varí  kallat  i  öðr- 
am  löndum  benrögn  —  ok  vœri  jafnan 
fyrír  stórfundum.  —  Njála  bls.  164.') 

^Skeggöld,  skdlmöld*. 

Svo  virðist  sem  mennirnir  hafi  frá  upphafi  vega  sinna 
borist  á  banaspjótum;  þvi  allra  elztu  fornmenjarnar,  er 
fundist  hafa,  eru  vopn  —  luraleg  steinaverð  og  tinnu- 
hnlfar.  En  innan  um  vopnin  finnast  álika  gamlar  haus- 
kúpur  og  önnur  mannabein,  sem  bera  ótvíræð  merki  und- 
an  þessum  sömu  vopnum  og  sýna  Ijóslega,  að  ákomu 
þeirra  fylgdi  ýmist  >beinbrot  eða  bani*.  Frá  þessum 
grimmu    og   hundheiðnu    tímum  og  fram  á  vora  upplýstu 

^)  Málf ræðingar  skilja  svo  orðið  benrögn  að  það  sé  sama  og- 
benregn  =  regn  úr  sárí  =  blóð;  öið  hefir  breyzt  i  e  eða  m&ske- 
misskrifast.  Það  er  einfalt  mál!  —  £n  svo  er  annað  að  athaga.  Van- 
trúarmenn  nútimans  telja  sennilegast  að  blóðið  hafi  stafað  af  þvi,  að^ 
Gannar  hafi  gle/mt  að  þurka  af  geira  sinum,  er  hann  siðast  beitti  hou- 
nm  til  Tigi.  Hins  vegar  muna  trúmenn  og  hjátrúarmenn  hiklaust  geta 
tekið  í  strenginn  með  Gannarí  og  fullyrt,  að  hér  hafi  veríö  að  gjörast 
þýðingarmikið  fyrirbrigði.  tJm  þetta  getur  hver  dæmt  um  eins  og  hon- 
um  sýnist,    en  fyrirsögnina  „benrögn"  hefi  eg  valið  og  hún  skal  standa^ 

')  Þar  sem  vitnað  er  i  fomeögumar  er  átt  við  alþýðuútgáfu  Sig» 
Krístjánssonar  Rvik. 

18* 


"276  BenrögD.  [Skirnir. 

daga,  heíir  verið  kepst  við  að  finna  ný  og  betri  vopn, 
hvert  öðru  ægilegra  og  óhappadrýgra  fyrir  mótstöðu- 
manninn. 

Takmarkið  er  og  heíir  verið,  að  finna  vopn,  er  geti 
ekki  að  eins  steindrepið  einn  mann  á  svipstundu,  heldur 
sem  allra  fyrirhafnarminst  eytt  lífi  fjölmargra  manna  i 
einu.  Þessi  djöfullega  hugsun  vakir  enn  i  brjóstum  margra 
manna  og  ekki  sizt  þeirra,  sem  mestu  ráða  meðal  helztu 
menningarþjóðanna.  Fyrir  þeim  vakir  enn  þá  sviplik 
griradarhugsjón  og  gjört  heflr  Caligula  keisara  illræmdan 
og  óþokkaðan  i  veraldarsögunni.  Hann  óskaði  sér,  að 
höfuð  allra  Rómverja  sætu  á  einum  hálsi  til  þesa  að  hann 
gœti  hálshöggvið  þá  alla  einu  höggi.  — 

»Ekki  er  gaman  að  guðspjöllunum,  því  enginn  er  í 
þeim  bardaginn«,  sagði  kerlingin;  og  sú  kerling  var  eins 
og  fólk  er  flest.  Flestum  —  karlmönnum  að  minsta  kosti 
—  þykir  bragðlítið  eintómt  friðsamlegt  guðsorð  og  sækjast 
eftir  að  lesa  um  styrjaldir  og  bardaga.  Unglingar  eru 
yfirleitt  sólgnir  i  að  lesa  svakalegar  bardagasögur.  Margir 
munu  kannast  við  það  frá  æskuárunum,  er  þeir  lásu  forn- 
aldarsögur  þær,  sem  mest  útmáluðu  vigaferlin.  Þá  var 
sem  eitthvert  óhræsis  ránfygli  hlakkaði  innan  i  oss  við 
lesturinn, 

„sem  átfrekir  Óðins  haukar 

es  vals  vitn 

varmar  bráðir". 

Svona  er  rándýrið  ofarlega  i  okkur  á  20.  öld,  þrátt 
fyrir  kristindómsfræðslu  og  margra  alda  menningarfram- 
;þróun.  Sennilega  kemur  þetta  af  því,  að  menningartím- 
inn  er  svo  örstuttur,  borinn  saman  við  þann  óratima,  í 
»örófi  vetra«,  sem  forfeður  vorir  hafa  átt  i  eilifura  ófriði 
og  blóðugura  bardögum,  er  gagntóku  þannig  huga  þeirra 
að  útsýnið  náði  sjaldan  út  fyrir  vígvöUinn. 


Vopn  og  verjur. 
Þó  vafasamt   þyki,   að   fornmenn   hafi  nokkurn  tíma 
kunnað   að  sjóða  eins  gott  stál  og  nú  þekkist,    þá  má  þó 


Skiroir).  Bðnrögn.  iTT 

gjöra  ráð  fyrir,  að  bit  sverðanna  surara  hafi  verið  sérlc^a 
gott,  8V0  að  ef  vel  vir  brýnt,  hafi  þau  getað  bitið  líkt  og 
rakhnifar  nú  á  tímum.  En  hvað  dugði  það,  þegar  jám- 
hlifarnar  komu  til  sögunnar.  Það  var  von,  að  Egiil  yrði 
gramur,  þegar  vopnin  bitu  ekki  á  Atla  hinum  skaraiiia; 
hann  átti  þá  einskis  annars  úrkost  en  að  bita  hann  á 
barkann. 

Þegar  púðrið  var  fundið,  dugðu  ekki  neinar  járnhlífar 
heldur;  svo  að  hernaðaraðferðin  varð  að  gjörbreytaat.  Og 
á  Bíöasta  mannsaldri  hafa  fundist  enn  þá  öflugri  sprengi- 
efni,  svo  að  púðrið  er  einsog  barnaleikfang  i  saraanburði 
við  þau.  Prometheus  stal  eldinum  frá  Seifi  og  gaf  mönn- 
unum,  segir  sagan.  En  niðjar  hans  hafa  náð  í  enn  meira^ 
þvi  di/namit,  melinlt  og  turpinat  og  hvað  þau  nú  heita^ 
þessi  voðaefni,  sem  öllu  geta  sundrað,  standa  í  rauninni 
ekki  þrumufleygi  Seifs  að  baki. 

Frá  fornu  fari  hafa  hugvitsmenn  kepst  uni  að  hugsa 
upp  og  smíða  sem  allra  bitrust  og  stórvirkust  vopn,  en 
jafnframt  hafa  þeir  kepst  um  að  gjöra  sem  allra  beztar 
hlífar,  er  gætu  staðizt  ákomu  vopnanna.  í  þessum  kapp- 
leik  vopna  og  hlífa  hafa  vopnin  venjulega  orðið  skæðari. 

Það  var  einhver  æðsta  hugsjón  forfeðra  vorra  að  eign- 
ast  vopn,  er  gæti  bitið  á  alt;  og  í  æfintýrum  fornaldar- 
inuar  eru  þessar  hugsjónir  látnar  rætast  meira  og  minna» 

„Svi  beit  þá  sverð 

ór  siklings  hendi 

váðir  Váfaðar, 

sem  i  vatn  of  brygði"  — 

segir  i  Hákonarraálura.  Gramur,  sverð  Sigurðar  FáfniS' 
bana,  sneið  í  sundur  uUarlagð,  er  rann  með  straumnum 
eftir  ánni  Rin.  Sverð  Hreggviðar  konungs  »beit  raeð  at- 
kvæðura  stál  og  steina  svá  sem  blauta  mannabúka«, 
Sverðið  Kvernbitur  reist  i  sundur  kvarnarstein  sem  ostur 
væri.  Sköfnungur  var  sagður  svipaður  að  gæðum  og  ætið 
varð  hann  mannsbani  i  hvert  sinn,  er  honura  var  brugðið» 
Og  Gusisnautar  örvarodds  flugu  i  gegnum  þykt  og  þunt 
eins  osr  loftið  tómt. 


^S  Benrögn.  [Skirnir, 

Hvergi  rætist  þó  hugsjónin  um  biturleik  sverðanna 
betur  en  i  frásögninni  um  sverðið  Mimung,  er  Völundur 
smiðaði: 

Yölundnr  skyldi  gjöra  þaö  sverð,  sem  ▼œrí  afbragð  annara,  en 
Amilias  járnsmiðar  konnngs  skyldi  emiða  herklæði,  er  sverð  Völundar 
fengi  ekki  nnnið  á.  Þegar  báðir  höfðn  leyst  verk  sitt  af  hendi,  skyldi 
reyna  smiðisgripina.  Settist  þá  Amilias  á  stól  i  herklæðnm  sinum  og 
tað  Völund  höggva  sig.  Völnndnr  lagði  þi  eggjar  Mimnngs  ofurgœti- 
lega  á  hjálm  Amiliasar,  þar  sem  hann  sat.  En  óðara  leið  sverðið  niður 
og  klauf  Amilias  i  herðar  niður.  Og  svo  mjúkar  voru  eggjamar,  að 
Amilias  fann  eigi  meir  til  þessa  enn  sem  vatn  rynni  niður  miUi  herða 
honum;  en  sverðið  rann  niðnr  viðstöðnlanst  og  nam  eigi  staðar  fyr  enn 
það  Rökk  npp  að  hjöltnm  i  jörð  niðnr.  Þá  valt  sinn  helmingurinn  af 
Amiliasi  hvoru  megin  út  af  stólnnm  steindanður.  Og  er  Amilias  úr 
«ögnnni. 

Það  er  eftirtektavert,  að  háar  hugsjónir  og  hugmynda- 
sraíöi  mannkynsins  á  þess  bernskuskeiði  rætast  smám 
saman  og  ná  fullum  veruleik  niörgum  öldum  seinna  við 
framþróun  mannsandans. 

Loftkastalar,  sem  gnæfa  við  himin  líkt  og  höll  Ut- 
garða-Loka,  standa  nú  föstum  fótum  eins  og  risahallirnar 
(akyscrapers)  í  Vesturheimi 

Nú  fljúga  menn  í  loftinu  líkt  og  Loki  i  fjaðurham 
Freyju.  Nú  þjóta  eimskipin  landa  á  milli  og  þurfa  eigi 
að  bíða  byrjar  fremur  en  skip  Hrafnistumanna. 

Heimdallur  heyrði  ull  spretta  á  sauðum  og  gias  á 
jörðu,  en  vér  getum  heyrt  hver  til  annars,  þó  óravegur 
€é  á  milli,  og  sent  sjálfum  okkur  skeyti,  sem  berst  í 
kringum  allan  jarðarhnöttinn. 

Líkt  og  MönduII  græddi  fæturna  á  Göngu-Hrólf,  kunna 
læknar  nú  að  græða  við  afhöggna  limi  að  minsta  kosti  á 
dýrum.  Hin  draumkenda  hugsjón  fornmanna  um  bit 
vopnanna  er  líka  farin  að  rætast. 

Menn  hafa  nú  fengið  vopn  í  hendur,  sem  standa 
iivorki  Mímungi  né  Gusisnautum  að  baki.  Riffilskeytin 
þjóta  gegnum  hlífar  og  hold  jafn  fyrirhafnarlítið  og  sverð 
Völundar  gegnum  skrokk  Amiliasar  eða  Gusisnautar  gegn- 
«m  brynjaða  berserki.     Og  fallbyssuskeytin  hlaðin  meliniti 


'Skirnir].  Benrögn.  979 

•eda  turpinati  feykja  burt'i  limum  og  likamshlutum,  likt  og 
"þegar  blásið  er  á  bifukoUu  og  fisið  fýkur  víðsvegar.  — 
"Mjölnir,  hamar  Þórs,  þótti  ægilegt  vopn,  er  hann  molaði 
Bundur  hausa  á  jötnum  i  smámola.  En  fallbyssuferlikí 
Þjóðverja  virðast  standa  Mjölni  lítt  að  baki. 

Þannig  rætast  hugsjónir  æfintýraskáldanna  likt  og 
•  draumar  berdreyminna  raanna. 

Því  miður  virðist  svo,  sem  hugsjónin  um  Fróða-frið 
muni  eiga  enn  þá  langt  i  land  til  að  rætast,  en  þeir  tim- 
.ar  munu  þó  eflaust  koma,  áður  en  varir. 


Sdr  fommanna. 
Hughreysti   og   hamfarir. 

.  .  .  »Fár  verðr  fagr  af  sárum*,  kvað  Þormóður. 

Löngum  hafa  sár  og  blóðgar  undir  þótt  hryllileg  sjón. 

Mikill  fjöldi  manna  er  svo  gjörður,  að  þeim  er  með- 
'fædd  einhver  ógeðfeld  tilfinning  fyrir  að  sjá,  þó  ekki  sé 
nema  opin  sár,  hvort  sem  er  á  sjálfum  þeim  eða  öðrum, 
svo  að  sumir  jafnvel  líða  i  ómegin,  er  þeir  sjá  dreyra  úr 
s&ri.  En  »svo  má  illu  venjast,  að  gott  þyki«  eða  að  minsta 
kosti  viðunandi.  Og  svo  er  það  um  lækna,  að  þó  sumum 
i  fyrstunni  falli  illa  að  horfa  á  flakandi  sár  við  hold- 
skurði,  þá  harðnar  tilfinningin  smám  saman  svo,  að  með 
tímanum  verður  þeim  ekki  meira  um  að  skera  í  manna- 
hold  en  dýrehold  væri. 

Og  likt  hefir  verið  fyrir  fornmönnum.  Sár  og  blóðs- 
'úthellingar  urðu  að  daglegum  fyrirbrigðum.  Mörgum 
þeirra  varð  ekki  raeira  fyrir  að  drepa  menn  heldur  en 
slátrara  að  sálga  skepnum.  Þó  er  þess  getið  um  Gunnar 
á  Hliðarenda,  að  honum  hafi  fallið  illa  manndrápin  og 
hann  finnur  sjálfur  til  þessa  veikleika  síns,  þvi  hann  spyr, 
hvort  hann  sé  því  óvaskari  en  aðrir  menn,  sem  honum 
þyki  meira  fyrir  en  öðrum  mönnum  að  vega  menn.  — 
Annars  verður  raaður  hjá  flestura  söguhetjura  var  við 
gleði    og  ánægju    yfir  þvi,  að  koraa  sera  flestum  sárura  á 


280  Bearögn.  [Skirnir^ 

mótstöðumenniQa    og    vinna    þeim   sem   allra   mest   tjón^. 
sbr.  vísu  Egils: 

„Farit  hef  ek  blóðgum  brandi"  o.  s.  frv.  (Egils  saga  bls.  121). 
Dagleg  vigaferli  gjörðu  þá  harða  og  tilfinningarsljóva  fyrir 
sársaukanum,  svo  vér  sjáum  þá  bamast  og  balda  áfram 
að  berjast,  þó  af  þeim  sé  böggvin  hönd  eða  fótur.  Þor- 
móður  kveður  vísu  með  spjótið  í  hjartanu  »ok  deyr  stand- 
andi  upp  við  búlkann».  Og  Jökull  Bárðarson  situr  ró- 
legur  og  raular  vísu,  meðan  konungurinn  lætur  böggva 
hann  með  bitlitlu  vopni: 

Sviða  sár  af  mæði 
setit  hef'k  opt  við  betra, 
und  es  á  oss  sús  sprændi 
ótrauð  legi  rauðnm  o.  s.  frv. 

Flestir  kannast  við,  hve  Jómsvikingar  urðu  karlmann- 
lega  við  dauða  sínura  o.  s.  frv. 

Þessar  sögur  eru  auðvitað  nokkuð  ýktar  i  munnmæl- 
um  mann  fram  af  manni,  en  sannar  þó  i  megindráttum. 
—  Hins  vegar  eru  mörg  dæmi  þess  i  sögunum,  að  ekki 
voru  allir  hetjur.  Sumir  báru  sig  illa  undan  sárunura  og 
nægir  að  benda  á  bóndann,  sera  kom  inn  í  hlöðuna  á 
Stiklastöðum  og  fór  að  gjöra  gys  að  hinum  særðu  mönn- 
um  þar,  hve  þeir  báru  sig  illa.  Þormóður  tók  þvi  svo 
illa  að  bann 

„hjó  til  hans  sverði  ok  slæmdi  af  honum  báða  þjóhnappana,  en 
bóndi  kvað  við  hátt  með  miklnm  skræk  og  þreif  til  þjóhnappanna  báð- 
um  höndum.  Þormóður  mælti  þá:  Þér  er  illa  saman  farit,  er  þá  finnur 
at  þreki  annara.  Þar  þú  ert  þreklaus  sjálfur.  En  hér  eru  margir  mjök 
sárir  ok  vælar  engi  þeirra,  en  þú  bræktir  sem  geit  blœsma  ok  veinar 
sem  merr,  þó  at  þú  hafir  eina  vöðvaskeinu  litla".     (Fbr.saga  bls.  145). 

Ægilegar  eru  sumar  bardagalýaingarnar  í  fornsögum 
vorum  og  fornaldarsögum,  eins  og  t.  d.  þar  sem  lýst  er 
framgöngu  kappanna  hans  Hrólfs  kraka,  er  þeir  hlóðU' 
valköstum  kringum  sig  svo  háum,  að  varla  varð  yfir  kom- 
izt.    Eða  tökum  t.  d.  framgöngu  Þormóðar  á  Stiklastöðum: 

„Þat  hafa  menn  at  ágætum  gjört,  hveisu  rösklega  Þormóður  Kol- 
brúnarskáld  barðist  á  Stiklastöðum,  þá  er  Oiafur  konungur  féll,  þvi  at" 
hann  hafði  hvárki  skjöld  né  brynju;    hann  hjó  ávalt  tveim  höndum  með« 


Skirnir].  Benrögn.  281' 

breiðexi,  ok  óö  i  gegnum    fylkingar,  ok  þótti  engam  gott,  þeim  er  fjrir 
honam  arða,  at  eiga  náttból  undir  exi  hans".     (Fbr.saga  bls.  121). 

Eða  aðfarir  Göngu-Hrólfs  gainla: 

„Hrólfur  gengur  hart  fram  ok  heggur  til  beggja  haoda;  urðu  þeir 
léttir  fyrir  honum  ok  féll  nú  hver  um  annan.  Engum  þurfti  hann  ad~ 
gefa  meira  enn  eitt  högg,  ok  báðar  bendur  hans  voru  blóðugur  til  axlar 
npp.  Bauð  nú  flestnm  framganga  hans  ótta  .  .  .  Hrólfar  var  þá  svo- 
reiðnr  að  baon  eirði  engu;  hann  hjó  ákaflega  sem  hendnrnar  fengu  tið- 
ast  reitt  sverðit,  en  þrir  eða  fjórir  féllu  fyrir  hverju  hans  höggi.  í>vi 
var  likast  til  að  jafna  um  mannfallit,  sem  þá  er  ákaflegast  brýtur  kurl 
af  stofni,  er  menn  gjöra  til  kol".  (Fornaldars.  Norðurl.  III  Rvik  1889, 
bls.  222  og  234). 

Þessar  og  þvílíkar  bardagalýsingar  í  foinritum  vorum 
eru  mjög  sviplikar  lýsingum  Hómers  i  Ilionskviðu,  nema^ 
livað  Hómer  er  skáldlegri  i  likingum  sínum.  Það  sýnist 
eiga  vel  við  að  setja  hér  til  samanburðar  frásögu  hans 
af  framgöngu  Akkils  til  dæmis: 

„Svo  sem  þá  er  geysilegur  eldur  hleypur  óðar  um  djúpa  afdali,  þeg- 
ar  þykkur  skógur  er  að  breana,  og  vindurÍDu  keyrir  fram  logann  og 
þyrlar  honum  um  allt,  —  svo  ób  AkkiIIes  um  alt,  með  spjót  i  hendi,  likar 
einhverri  óhemju,  og  elti  menn  þá,  er  feigir  voru,  en  dökk  jörðin  flaut  i 
blóði.  —  Svo  sem  þá  er  maður  tengir  saman  krúnubreiða  axa,  til  að  láta  þ4 
þreskja  hvitt  bygg  á  vel  settum  þreskivelli  og  smœkka  byggkornin  skjótt 
undir  klaufum  inna  hábaulandi  nauta :  svo  tróðu  enir  einhæfðu  hestar  hins 
hugstóra  Akkils  jafntmannabúkaogBkjöIdu,  en  allur  bjólásinn  undir  kerrunni 
varð  blóði  drifinn,  og  blóðsletturnar  undan  hófunnm  og  hjólröndunnm 
genga  yfir  kerrustólsbogann ;  en  Peleifsson  geystist  áfram  til  að  vinna 
sér  frægð,  og  voru  hinir  óárennilegu  armleggir  hans  blóði  stokknir". 
Il.kviða.    (Þýð.  Svb.  Eg.  XX  488—505). 


Svo  segir  i  Vigslóða*)  Sthb.  §  2ö8  og  269: 

.  .  .  En  þat  er  sár,  ef  þar  blæðir,  sem  á  kom.  — 
.  .  .  En  þat  eru  hin  meiri  sár:  heilund  ok  holund  ok  mergund.  Þat 
er  heilund,  er  rauf  er  á  hausi  til  heila,  hvárt  sem  hann  er  höggvinn  eða 
rifnaðr  eða  brotinn.  En  þá  er  holund,  ef  blóð  má  falla  á  hol  ór  sári.  En 
þá  er  mergund,  ef  bein  er  i  sundur  til  roergjar,  þat  sem  mergar  er  i, 
hvárt  sem  þat  er  höggvit  eða  brotit  .  .  . 


»)  Grágás  Kbh.  1879.  í  Vigslúðii  Sthb.  §  268  og  363  er  enn' 
fremur  talað  um  þá  he^ningn  seni  liggur  viö,  ef  maður  særir  mann  „ok- 
varðar  þat  skóggang"  —  og  ef  maður  klipur,  bitur  eða  rífur  annan  „ok- 
varðar  þat  fjörbangsgarö". 


:282  Benrögn.  [Skírnir. 

«0g  seinna  (bls.  352)  er  því  lýst,  hvernig  megi  raeð  kera 
eða  kanna  greina,  hvernig  sárura  sé  háttað. 

Það  má  af  þessu  og  þvílíku  ráða,  að  fornmenn  þektu 
allvel  líkamsbygginguna  eða  að  minsta  kosti  engu  síður  en 
vanir  slátrarar  þekkja,  hvernig  sauðkindin  er  sköpuð.  Og 
ekki  hafa  þeir  aflað  sér  þeirrar  þekkingar  með  neinu  bóka- 
grúski,  heldur  af  eigin  sjón  og  reynd  á  sjálfum  blóðvell- 
inum. 

Sárin  i  fornaldarbardögunum  voru  aðal- 
lega  tvenns  konar  —  atungusár  eða  h  ö  g  g  s  á  r. 

Stungusárin  orsökuðust  af  skot-  og  lagvopnum  o:  örv- 
um,  gaflökum,  spjótum,  atgeirum  o.  fl,,  en  höggsárin  af 
sverðum,  söxura,  öxum,  atgeirum  og  öðrum  vopnum,  sem 
beita  mátti  jafnt  til  höggs  og  til  að  leggja  með,  eins  og 
t.  d.  bryntröllum  og  brynþvörum. 

Stungusárin  voru  venjulega  langtum  minni  til- 
fiýndar  en  önnur  sár,  en  þau  voru  yflrleitt  dýpri,  og  þess 
vegna  hættulegri,  að  þau  gengu  jafnaðarlega  á  hol.  Þó 
örvarnar  væru  mjóar  og  litlar  fyrirferðar  urðu  þær  mörg- 
um  að  bana,  ekki  sizt  ef  þær  voru  skotnar  af  boga  Gunn- 
ars  eða  Einars  Þambaskelflr.  Spjótsár  voru  mjög  hættu- 
leg,  ef  spjótinu  var  skotið  eða  því  fylgt  af  nægu  afli  til 
lags.  Það  eralgengt  að  lesa  ura  það  i  sögunura,  að  spjót 
verði  mönnura  að  bana.  Nægir  að  rainna  á  þegar  Ingj- 
aldur  á  Keldum  skýtur  spjótinu  yfir  Rangá  og  i  gegnura 
einn  af  mönnum  Flosa.  Eða  t.  d.  þegar  Kári  skýtur 
Eyjólf  Bölverksson  (»hvar  er  nú  hann  Eyjólfur,  ef  þú  vilt 
launa  honum  hringinn?«  segir  Þorgeir  skorargeir  við 
Kára)  og  gekk  spjótið  óðara  í  gegnum  Eyjólf. 

Margir  fornmenn  notuðu  spjótin  eingöngu  sem  lag- 
'Vopn  og  skutu  þeim  ekki.  Atgeirarnir,  sera  liktust  breið- 
ura  spjótura,  voru  oftast  notaðir  líka  til  að  leggja  raeð, 
en  stundum  var  þeim  skotið  sem  spjótum  eða  höggvið 
með  þeim.  Gunnar  vegur  menn  upp  á  atgeirnum  eins  og 
t.  d.  Þorgeir  Otkelsson,  sem  hann  slöngvaði  síðan  út  á 
Rangá  (Nj.  bls.  165).  Þetta  þótti  vasklega  gjört  og  viðar 
.til    þess   tekið    en  í  Njálu,    að   lyfta  þannig  þungum  mót- 


t^klrnir].  Benrögn.  283 

«tödumanni  hált  á  loft  »og  sæfa  hann  á  spjótinu*  (sbr. 
Þórólf  Kveldúlísson,  er  hann  drepur  jarlinn.  Egilss.  bls. 
139).  Hins  vegar  er  þess  getið  ura  ölvi  barnakarl  og  hon- 
ura  til  vegsauka,  að  hann  »lét  eigi  henda  börn  á  spjóts- 
oddura,  sem  þá  var  vikingum  títt;  því  var  hann  barnakarl 
kallaður«. 

„Flngn  höggvin  hræ 
Hallvar&B  á  sæ'', 

kvað  Skallagrímur,  er  hann  hafði  slöngvað  Hallvarði  snar- 
fara  á  bryntröllinu  útbyrðis.  Það  er  auðséð  á  sögunum, 
að  söguritarinn  leikur  sér  stundura  að  því,  að  útraála  hve 
hönduglega  köppunum  ferst  að  koma  fjendum  sínum  fyrir 
kattarnef,  líkt  og  Hóraer  er  vanur  að  gjöra,  sbr.  t.  d. 
Ilionskviðu  Vni,  bls.  26. 

»Merione8  lagði  spjóti  til  Adamants  og  kom  lagið  miUi 
hræranna  og  naílans,  þar  sera  er  sárastur  höggstaður  á 
vesölura  raönnura.  Þar  rak  hann  spjótið  í  hann,  en  Ada- 
mant  féll  við  skotið  og  spriklaði  á  spjótinu,  svo  sera  uxi 
sá  er  nautamenn  hefta  með  valdi  nauðugan  uppi  á  fjöU- 
um  og  leiða  með  sér;  svo  spriklaði  hann  þá  er  hann 
fékk  lagið«. 

Fljótsdælasaga  (bls.  123 — 24)  segir  t.  d.  fn'i  kynlegu 
spjótsári:  >Þórður  skarfur  sótti  upp  í  snjóskafiinn  at  Helga 
Droplaugarsyni,  ok  er  hann  kom  i  skaflinn,  skaut  Helgi 
til  hans  milli  fótanna  ok  i  gegnura  kyllinn,  en  spjótit  festi 
i  skaíiinura,  ok  hékk   hann  þar  á  skafiinum  allan  daginn*. 


Fornraenn  hafa  verið  athugulir  uni  sár,  og  reynt  að 
kynnasérýras  einkenni,  er  sýndu,  hve  hættuleg  þau  voru. 

AUir   kannast  við  söguna  af  konunni  á  Stiklastööura, 

-fiem  rannsakaði,  hvortsárin  væru  á  hol,  raeð  því  að  j;efa 

:aárura  mönnum  laukgraut  að  eta  »því  at  kenndi  af  lauk- 

inum  í  sárinu,  ef  á  hol  var«.    Þormóður  þáði  ekki  graut- 

inn  hjá  henni  og  mælti:  >eigi  hef  ek  grassótt^. 

Bæði  i  Fóstbræðrasögu  og  víðar  er  þess  getið,  að  »léti 
liátt  í  holfiárura  manna«  og  talað  um  dyn  sár;«.  Þess 
konar   Siir   þóttu   ægileg   og   ilUæknandi,    enda  hafa  það 


284  Benröíín.  [Skirnir.- 

verið    sár   inn    í   brjóstholið,    þvi  í  þeim  hvin  um  leið  og 
loftið  sogast  út  og  inn  um  þau  við  andardráttinn. 

Það  er  raælt  um  Snorra  goða,  að  hann  hafi  getað  þekt 
feigs  manns  blóð  með  þvi  að  bragða  blóðugan  snjóinn,  þar 
sera  bardaginn  haföi  staðið.  Hann  þóttist  á  bragðinu 
finna,  að  holblóð  væri,  og  raá  það  til  sanns  vegar  færast,- 
ef  hann  hefir  fundið,  að  blóðið  var  blandað  galli  eða  gori. 
(Eyrbyggja  bls.  118). 

í  Sturlungu  er  þess  getið  (bls.  93),  að  Guðlaugur  frá 
Þingvelli  leggur  Björn  Þorvaldsson  með  spjóti  og  kemst 
Björn  undan.  Loftur  Sæmundsson  spyr  hann  svo:  »hve 
mun  Björn  sár?«  Guðlaugur  sýndi  honum  þá  spjótið  »ok 
var  feitin  ofarlega  á  fjöðrinni*.  Þóttust  þeir  þá  vita,  að^ 
það  var  banasár. 

H  ö  g  g  s  á  r  voru  algengust  í  fornöld  líkt  og  skotsár  nú. 
Axir,    sverð,   atgeirar,    bryoþvarar,  kesjur  o.  íi.  voru 
vopnin,  sem  höggið  var  með. 

A  X  i  r  n  a  r  voru  venjulega  þungar  og  breiðmyntar. 
Ferleg  vopn,  enda  svakaleg  sárin,  sera  fylgdu  undan  högg- 
unura,  ekki  sizt  ef  vel  var  áhaldið  (sbr.  Þormóð  eða  Skarp- 
héðin). 

Það  mun  enginn  efi  á  því,  að  það  sé  satt,  að  forn- 
menn  hafi  höggvið  höfuð  af  bol  með  exi  (t.  d.  Steindór,  er 
hann  heggur  Bolla,  Laxd.  178)  og  það  í  einu  höggi  »svo 
af  fauk  höfuðit*,  þvi  það  geta  böðlar  enn  þann  dag  í  dag. 
En  að  nokkur  geti  sniðið  þrekinn  karlmann  sundur  1 
miðju  um  þveran  hrygginn  (eins  og  t.  d.  Húnbogi  sterki 
Þorgils  í  Laxd.  205  eða  Gunnar  austmanninn  í  Nj.  148),. 
það  nær  engri  átt.  Og  hvað  er  það  þó  hjá  afreksverkum 
Þórðar  hreðu,  sera  heggur  þá  sundur  ura  þverar  herðar, . 
eins  og  að  drekka,  og  saraa  er  sagt  ura  Kára.  Eða  Skalla- 
gríra  er  hann  hjó  nautin.  Þvi  er  svo  vel  lýst,  að  vert  er 
að  setja  það  hér: 

„Hann    lét    leiða    tvu    yxn    saman    undir    búsvegg  ok  leiða  á  vixl. 
Hann    tók    hellastein    vel    mikinn   ok  skaut  niðr   undir    hálsana.     Siðan- 
gekk  hann  til  með  exina  konangsnant  ok  bjó  yxnina  báða  i  senn  svá  at 
höfaðit  tók  af  hváramtveggja,  en  exin  hljóp  niður  i  steininn,  svá  at  maðr- 


dSkirnir].  Benrögn.  285 

inn    brast  i   aandr  allr  og  rifnaOi  app  i  gegnam  ber&ana.    Skallagrimr 
aá  i  eggina  ok  ræddi  ekki  am". 

S  V  e  rð  i  n  voru  langalgengustu  vopnin  í  fornöld. 
Þess  vegna  sárin  undan  sverðunum  algengust  eins  og 
rifíilsárin  nú  á  tímum. 

Venjulegu  sárin  munu  hafa  verið  hruflur  einar  og 
svöðusár.  Bitlítil  sverð  og  axir  hafa  oftar  marið  hold  og 
■bein  en  skorið  djúpt  inn,  því  klæðnaður  og  stundum  hhf- 
ar  voru  yzt.  Þess  konar  áverkar  gátu  verið  óþægilegir, 
þó  ekki  væru  þeir  lifskæðir,  nema  ef  höfuðið  varð 
fyrir  þeim. 

En  þegar  höggvopnin  bitu  vel,  þá  ollu  þau  djúpum 
og  flakandi  sárum,  sem  blæddi  úr.  Og  þar  sem  fæstir 
kunnu  í  þá  tíð  að  bindia  um  sárin  og  stöðva  blóðrásina, 
þá  var  venjulega  dauðinn  vís,  ef  einhver  Hfæð  var  skorin 
og  spýtti.  Og  þó  ekki  væri  um  stærri  slagæð  að  ræða 
en  æðina  ofan  við  úlnliðinn  (púleæðina),  þá  varð  það 
mönnura  að  bana,  ef  hún  varí  sundur  (Sturl.  11  157),  hvað 
þá  heldur  ef  um  stærri  æðar  var  að  ræða. 

Þegar  höggvið  er  með  bitlitlu  vopni,  fer  oft  svo,  að 
æðarnar  höggvast  ekki  beinlinis  í  sundur,  heldur  togna 
og  slitna,  en  við  það  snýst  upp  á  æðarstúflnn,  svo  að  rás- 
in  stiflast.  Þetta  hefir  sennilega  átt  sér  stað  eigi  ósjaldan 
1  fornöld,  og  fyrir  það  hafa  sumir  karlarnir  bjargast  af, 
eins  og  t.  d.  Þórir  víðleggur,  Onundur  tréfótur,  Þorleifur 
kimbi  o.  fl.,  sem  létu  fót  sinn,  en  urðu  græddir.  Spýti 
jafndigur  æð  og  læræðin  óhindrað,  líða  að  eins  nokkrar 
mínútur  unz  manni  blæðir  til  ólífls.  En  til  voru  menn  og 
konur,  sem  kunnað  hafa  að  binda  um  sár  svo,  að  blóðrásin 
stöðvaðist  að  mestu. 


*  Daglegur  vopnaburður  og  æfingar  frá  barnsaldri  hlutu 

^^að  gjöra  fornmenn  vopnfima  rajög.  Ekki  vantar  dæmin 
^■1  sögunum  um  hve  knálega  margir  kunnu  að  beita  sverð- 
^Bnm,  sínum.  En  >mörgu  er  logið  milli  búrs  og  eldhúss*, 
^■hvað  þá  heldur  við  munnmælasögur  raann  fram  af  manni 
i  mörg  hundruð  ár. 


^86  Benrögn.  [Skirni  r 

Eg  trúði  því  lengi  —  eins  og  flestir  unglingar  — ,  a?y 
sögurnar  okkar  væru  að  mestu  leyti  sannar  og  sízt  þyrfti 
að  efa  það,  sem  sagt  væri  um  sverðshögg  kappanna.  Ea 
með  árunum  fór  eg  að  efast  um  sannleikann  i  sögunum 
eins  og  fleira.  Allir  strákar,  sem  »8legið  hafa  köttinn  úr 
tunnunni«,  munu  hafa  rekið  8ig  á  erfiðleikana  við  að^ 
höggva  sundur  kaðalinn,  sem  kettan  hékk  i.  Og  ekki 
vantaði  þó  bitið  i  sverðunum  —  við  brýndum  þau  svo 
þau  stóðu  á  nögl  —  og  sverðin  voru  góð,  dönsk  uppgjafa- 
hermannasverð  úr  góðu  stáli.  Ea  þarna  hjuggum  við 
hver  á  eftir  öðrura  og  tvíhentum  meðalkaflanu,  og  sumir 
voru  fullorðnir  og  knáir  vel,  en  aldrei  ætlaði  kaðallinn 
að  geta  kubbast  sundur.  Kattarkóngurinn  var  vel  að  sin- 
um  metorðum  korainn. 

Eg  spurði  einu  sinni  danskan  höfuðsraann  úr  riddara- 
liðinu,  hvort  hann  teldi  sennilegt,  að  hægt  væri  að  höggva 
sundur  digurt  mannslæri  með  sverði  i  einu  höggi.  Hann 
kvað  nei  við,  og  jafnvel  ekki  þó  tvíhent  væri  sverðið, 
Aftur  taldi  hann  sennilegt,  að  margir  hefðu  verið  svo 
vopnfimir,  að  þeir  hefðu  getað  höggvið  höfuð  af  manni  1 
einu  höggi,  jafnvei  með  annari  hendi,  en  þó  af  og  frá  að 
það  hefði  tekizt  jafnoft  og  sögurnar  herma.  Allir,  sem 
höggvið  hafa  niður  kjöt,  þekkja,  hve  mikla  orku  maður 
þarf  að  leggja  í  að  höggva  sundur  hrygg  af  vænura  sauð, 
jafnvel  þó  öxin  bíti,  og  þó  er  þar  höggstokkur  undir,  en 
i  bardaga  mann  við  mann  er  alt  á  iði  og  i  lausu  lofti! 

Mér  þótti  fyrir  því,  er  trúverðugur  maður  sagði  mér^- 
að  það  væri  haugalýgi,  að  Holgeir  danski  hefði  nokkurD 
tima  klofið  mann  í  herðar  niður,  sem  sat  á  hestbaki,  og 
kubbað  sundur  hestinn  líka  i  sama  högginu.  Og  ennþá 
þykir  mér  leiðinlegt  að  þurfa  að  efast  um,  að  satt  sé 
greint  frá  afreksverkum  vorra  uppáhaldskappa. 

„Flosi  hjó  i  háls  Helga  svá  at  tók  af  höfuðit".    (Nj.  808). 

„Gannar  sveiflaði  sverðinu  ok  kom  á  hálsinn  Þorkatli  ok  faok  af 
höfuðit".     (Nj.  147). 

„Kári  he^gar  höfað  af  Gannari  Lambasjni  svá  snart  at  höfaðit 
faak  app  á  borðit  fyrir  konanginn  ok  jarlana.  Urða  borðin  öll  i  blóðii 
eina  ok  svá  jarlarnir". 


Skirnir].  Benrögn.  287 

Þessu  akuiuni  við  reyna  að  trúa,  en  um  A-uð^ísl  ekki : 
„Auögisl  heggar  höfud  af  Þorgils  HöHusyni,  er  hann  rar  aÖ  telja 

silfur  i  þvi  er  hann  nefndi  tin,  „ok  allir  þóttust  heyra,  at  höfuðit  nefndi  ■ 

ellefu,  er  þat  fauk  af  bolnum".     (Laxd.  211). 

Saraa  saga  og  þessi  er  sögð  um  Kol  ÞorsteinBson,  er 
Kári  heggur  (Nj.  432),  og  á  samskonar  sögu  rekumst  vér 
í  Ilionskviðu  Hómers  (X,  246): 

„Ðiomedes  reiddi  sverðit  og  hjó  á  þveran  bálsinn,  féll  þá  höfuðið 
til  moldar  i  þvi  hann  tók  að  mæla". 

Þarna  ber  þremur  fornritum  saman  um  samskonar 
fyrirbrigði  og  þó  er  það  ósönn  saga,  bygð  á  rangri  at- 
hugun.  Munnurinn  kemur  ekki  upp  orði,  þegar  hann  er 
slitinn  úr  sambandi  við  barka  og  lungu. 

Hver  sem  vill  reyna  sig  á  því  að  höggva  með  beittu' 
sverði  kjöt,  kaðal  eða  annað,  mun  sannfærast,  um  að  það 
er  hægra  sagt  enn  gjört  að  jafnast  á  við  kappana.  Og 
skulum  vér  þó  alveg  sleppa  þvi  sem  fjarstæðu,  að  þeir 
hafi  sniðið  menn  sundur  i  miðju  eða  höggvið  um  þverar 
herðar,  heldur  taka  algeng  dæmi  eina  og: 

nSkarphéðinn  höggar  &  lærit  Hallgnrimi,  svá  at  þegar  tók  undan 
fótinn".     (Nj.  239). 

„Ejartan  OlafssoH  hj6  fót  af  Guðlaugi  fyrir  ofan  kné".  (Laxd.  161). 

Þetta  hvorttveggja  er  þvi  aðeins  trúanlegt,  að  höggið 
hafi  lent  rétt  ofan  við  kné,  en  ekki  ofar. 

„Kári  bjó  til  Glúms  ok  kom  sverðit  i  lærit  ok  tók  nndan  fótinn 
npp  i  lærinu". 

„Þórarinn  hjó  fót  af  Þóri,  þar  sem  kálfinn  er  digrastr". 

I    öllum    sögunum    úir  og  grúir  af  svipuðum  dæmum 

og  þessum,  sem  hér  eru  tilgreind.    ( )víða  er  annars  getið 

i     en   að   höfuðið    eða   limurinn,   sem    um    er  að  ræða,  haö 

I    fokið   af   eða   höggvist   allur  af.     En  þetta  er  ósennilegt.^ 

i    Venjan  mun  hafa  verið  sú,  að  ekki  tókRt  að  höggva  þvert 

^  i   sundur,   heldur   aðeins  að  miklu  leyti.     Þegar  höfuð  er 

^■löggvið,  fýkur  það  ekki  af,  venjulega,  heldur  lafír  á  holdi,. 

^^em    ekki    heggst  sundur  eftir  að  hálsliðirnir  hafa  dregið 

úr  kastinu  á  sverðinu;  og  sama  gildir  þegar  vöðvaraiklir 

limir  eru  höggnir.    Beinið  brotnar  við  höggið  en  kraftur- 


.:288  Benrögn.  [Skírnir. 

inn  linast,  sem  ýtir  vopninu  áleiðis.  —  En  því  skal  þó 
alls  ekki  neitað,  að  Gunnar,  Kjartan  og  aðrir  afburða- 
menn  hafi  ef  til  vfll  getað  höggvið  slysalaust  höfuð  og 
lirai  i  einu  snöggu  höggi.  En  að  það  hafl  verið  eins  al- 
gengt  og  sögurnar  gefa  i  skyn,  nær  engri  átt.  Ekkert 
sannar  þetta  betur  enn  Sturlunga,  sem  er  eitt  af 
'hinum  allra  áreiðanlegustu  fornritum. 

Allar  frásagnir  í  Sturlungu  um  vopnaviðskifti  eru 
miklu  látlausari  enn  venja  er  til  í  fornsögunum.  Þar 
gengur  ekki  bardaginn  »eins  og  í  sögu«,  heldur  fremur 
seint  og  silalega.  Það  >fýkur«  hvorki  höfuð  né  limur  af 
neinum,  heldur  virðast  söguhetjurnar  þar  murka  lífið  hvor 
úr  öðrum  og  þurfa  mörg  högg;  og  svo  er  að  heyra  sem 
vopnin  hafi  verið  bitlítil.  —  Reyndar  koma  þar  ekki  fram 
á  sjónarsviðiö  aðrir  eins  garpar  og  Gunnar  eða  Gísli  Súrs- 
son,  Egill,  Grettir  eða  Kári,  en  eigi  að  siður  kemur  það 
undarlega  fyrir,  að  landanura  skuli  vera  svo  hrakað  á 
200  árura,  að  enginn  skuli  lengur  vera  fær  um  að  höggva 
haus  skaramlaust  i  einu  höggi,  hvað  þá  heldur  manns- 
læri  eða  manninn  sundur  i  miðju. 

Neðanrituð  dæmi  sýna  Ijóslega  muninn  á  frásögn 
Sturlungu  og  f ornsagnanna : 

„Brandr  hjó  á  háls  Þórði,  svá  at  n  æ  r  tók  af  höfuðit".  (St.  II  14). 
„Eiríkr   ungi    hafði  exi  í  hendi  ok  setr  á  hils  Haraldi  Sæmundar- 
•  syni,    svá    at  hann  féll   fyrir   fætr  konungi.     Haraldr  varð  allmjök  sárr 
ok  varð  þó  græddr".     (St.  II  100). 

„Maðr  hjó  eftir  Eyjólfi,  kom  á  fótinn  við  ökla  ok  tók  af  svá  at 
lafði  við".    (St.  II  108). 

„Guðmundr    Erlingsson    fekk   hrugðit    sverði  ok  hjó  k  fót  Dnfgusi 

,  tvö  högg  ok  voru  þat  mikil  sár".  (St.  II 140).  (Dufgus  varð  þó  græddur). 

„Þorvaldr  rennari  hjó  á  háls  Ólafi  svá  at  sá  mænana".  (St.  II 145). 

„Rögnvaldr   hjó    Brand    á    handlegginn    við   hreifann,  svá  at  engu 

'  hélt   nema    sinunnm    þeim    er   gengu   at  þumalfingri"  —  (•  •  •  «illa  var 

bundin  höndin  Brands.     Lauk  svá  at  hann  lézt".     (St.  II  157). 

„Hermundr  sveiflaði  til  Snorra  með  exi  ok  kom  á  knéit,  svá  at 
nœr  tók  af  fótinn".    (St.  II  204). 

„Hermundr  hjó  á  h&lsinn  með  exi  svá  at  nær  tók  af  höfuðit  ok 
eigi  hélt  meir  enn  reipshaldi".     (St.  II  205). 

„Bjarni  höggr  til  Guðmundar  ok  kemr  á  lærit  fyrir  ofan  knét;  var 
,  þat  mikit  sár".    (St.  II  269). 


Iðkirair].  Benrögn.  289 

„Hjó  Sveinn  á  báöa  fótleggi  Þórarina  ok  af  annan  fótinn  en  skor- 
4tði  þó  mjök  H  annan".    (St.  II  232). 

Þessi  dæmi  nægja  til  að  sýna,  hvernigSturlu  Þórðar- 
syni  segist  venjulega  frá  vopnaviðskiftum  á  Sturlunga- 
-öldinni,  en  Sturla  er  einhver  áreiðanlegasti  sagnaritari 
vor.  Það  er  svo  að  sjá,  sem  engum  takist  að  höggva 
•sundur  meir  enn  i  hœeta  lagi  úlnlið  eða  fót  ofan  við  ökla 
i  einu  höggi.  En  ekki  vantaði  viljann,  því  grimdin  er 
afskapleg.  Hvað  eftir  annað  er  sagt  frá,  hvernig  margir 
niðast  á.  einum  og  hvernig  menn  eru  kvaldir  og  limlestir. 
Hryllileg  er  t.  d.  lýsingin  á  því,  þegar  Sturla  Sighvats- 
son  var  drepinn  (St.  II.  321).  Þar  leggja  margir  saman, 
og  eru  að  skaka  við  að  murka  úr  honum  lífið,  með  því 
að  höggva  til  hans  hér  og  þar  og  reka  vopnin  hvað  eftir 
annað  í  sömu  sárin,  þangað  til  Gizuri  Þorvaldssyni  tekst 
að  vinna  A  honum  til  fulls.  »En  þat  segja  menn  þeir,  er 
hjá  voru,  at  Gizur  hljóp  báðum  fótum  upp  við  er 
liann  hjó  Sturlu,  svá  at  lopt  sá  milli  fótanna  og  jarðar- 
innar«. 


19 


Utan  úr  heimi. 


Herkostnaöur 
I. 

Oft  hefir  verið  sagt  um  Noiðurálfustyrjöldina,  að  þær  þjóöir^ 
sem  mest  hafi  fjármagnið,  muni  sigra  að  lokum.  Liggur  því  nærrl 
að  athuga  fjármál  ófriðarþjóðanna,  hve  miklu  fó  hefir  verið  varið* 
til  herkostnaðar,  hvernig  fjárins  s.ó  aflað,  hvaðan  þjóðunum  komi< 
Jjað  og  hve  langær  ófriðurinn  geti  orðið  fjármálanna  vegna.  Ymis- 
legt  í  fjárraálum  ófriðarþjóðanna  er  mjög  á  huldu  og  verður  ekki' 
fullrannsakað  fyr  en  að  ófriði  loknum.  En  samt  má  afla  sér  nokk- 
urs  yfirlits.  Mun  eg  fyrst  skjra  stuttlega  frá  fjármálaástandi  ríkj— 
anna  og  peningamarkaðnum  laust  fyrir  ófriðinn. 

Síðasta  áratugiun  fyrir  ófriðinn  hervæddust  ríkin  í  ákafa  sí  og 
æ  og  söfnuðu  Bktildum  til  aukningar  her  og  flota.  Stafar  meiri' 
hluti  ríkisskulda  einmitt  af  hernaði  og  vígbúnaði.  Var  samt  ekki* 
alllítill  munur  á,  hve  vel  þjóðiruar  voru  búnar  undir  ófriðinn. 

A.  Þjzkaland,  mesta  uppgangslandið,  var  vel  undirbúið, 
þrátt  fyrir  mikil  útgjöld  til  hers  og  flota.  Þjóðverjar  höfðu  gert 
miklar  umbætur  í  skattamálum  sínum  á  árunum  1906 — 1913.  Arið 
1906  hófst  aukniug  á  skattaálögum  til  ríkisins  og  voruárstekjurn— 
ar  þá  auknar  um  180  milj.  marka.  Árið  1909  komu  nyjar  álög- 
ur,  sem  juku  árstekjuruar  um  500  milj.  marka.  Auk  smáumbóta 
1910  og  1912  komu  svo  skattar  1913,  sem  juku  árstekjurnar  um 
185  milj.  marka  og  þar  að  auki  um  1055  milj.  marka  eitt  skifti' 
fyrir  öll.  Jafnframt  þessum  umbótum  í  fjármálum  ríkisins  var  frá 
1906  í  kyrþey  komið  skipulagi  á  seðla-  og  lánsstofnanir  til  þess 
að  gera  þœr  fœrar  um  að  standast  ófrið.  Mest  af  því  sem  gera- 
þurfti  var  í  iagi,  þegar  ófriðurinn  brauzt  út. 

B.  Öðru  máli  var  að  gegna  um  Frakkland,  lánveitanda.- 
heimsins.      Skattakerfi  Frakka  stafar  frá  stjörnbyltingar*  og  Nap6- 


Sklrnir].  Utan  úr  heimi.  291 

leonstímunum  og  þykir  úrelt.  Hafa  frjálslyndu  flokkarnir  lengi 
árangurslaust  reynt  a8  koma  því  í  betra  horf.  Síðustu  árin  var 
næstum  stööugt  1  miljarðd  fr.  tekjuhalli  árlega.  Loks  var  komið 
á  tekjuskatti  í  júlí  1914,  eu  þa  kom  ófriðurinn.  Frakklandsbanki 
bafði  aftur  á  móti  verið  búinn  undir  ófrið  frá  1911.  En  annars 
var  ástandið  ilt.  Síðustu  4 — 5  áratugina  hefir  veraldarsagan  stoð- 
ugt  orðið  meira  og  nieira  að  sogu  fjármála  og  atvinnusambanda 
þjóðanna.  Um  frani  aðrar  þjóðir  hafa  Frakkar  notað  auð  sinn  sem 
verkfœri  í  höndum  heimspólitíkurinnar.  Auk  fótgönguliðs,  riddara- 
liðs,  stórskotaliðs  og  flugliðs  átti  auðurinn  að  vera  fimta  vopnið. 
Stjórnin  og  bankarnir  hafa  séð  um,  að  sparifé  Frakklands  yrði  veitt 
yfir  þjóðir,  sem  á  þann  hátt  yrðu  háðar  Frakklandi  og  bandamenn 
þeirra  í  ófriði.  Nyiendu|.ólitik  Frakka  stafar  af  sömu  ástœðu.  Áttu 
þeir  því  ógrynui  fjár  hjá  Kússlandi,  Balkanríkjunum  og  Suður- 
Atneríku.  Frá  1907  höfðu  lönd  þessi  verið  í  mesta  uppgangi,  en 
um  áramót  1914  var  að  koma  viðskiftakreppa  um  heim  allan.  Var 
hún  einmitt  mjög  sterk  í  þessum  löndum,  en  breiddist  þaðan  út 
til  annara  þjóða.  Nú  komu  gallarnir  í  Ijós  við,  að  Frakkar  áttu 
8V0  mikið  fé  hjá  löndum  þessum,  sem  ekki  var  handbært.  Pen- 
ingamarkaðurinn  (  París  komst  á  ringulreið  í  byrjun  ársins  1914 
og  var  það  enn,  er  ófriðurinn  hófst. 

C.  England,  miðstöð  greiðsluviðskiftanna,  stóð  betur  a& 
^^gi|  þ(^  A^  ekki  vœri  alt  með  feldu.  Fjármál  ríkisins  voru  í  all- 
góðu  lagi.  £n  gjaldþrotin  í  Suður  Ameríku  og  brezku  njlendun- 
um  höfðu  haft  meiri  áhrif  á  brezka  peningamarkaðinn  heldur  en  á 
Miðveldin.  Auk  þess  leitaði  bœði  Frakkland  og  Rúasland  til  £ng- 
lands  í  fjárkröggunum.  Leit  því  út  fyrir,  að  brezki  peningamark- 
aðurinn  mundi  komast  í  ógöngur.  — 

£g  set  hór  yfirlit  yfir  herkostnað  ófriðarþjóðanna  tvö  fyrstu. 
ófriðaráriu,  frá  1.  ágúst  1914  til  1.  ágúst  1916. 

n. 

Ef  meta  skyldi  allan  kostnað  þann,  sem  ófriðurinn  hefir  haft 
í  för  með  sér,  þá  yrði  að  taka  meira  fram  en  í  Ijós  kemur  í  rikja- 
reikningunum.  Meta  yrði  auk  þess  manutjónið,  kostnað  bæja^ 
Bveita  og  héraða,  tekjumissi  í  reikningum  bœja,  sveita  og  héraða, 
minkun  framleiðslunnar,  eydd  hergögn  frá  friðartímum,  skemdir  á 
herstöðvuDum,  hjálp  þá,  sem  þjóSin  veitir  ókeypia  til  ófriðarina. 
Þessa  liði  verður  þó  ekki  hwgt  að  meta  fyr  en  að  ófriSi  loknum.. 
Verður  því  hér  að  eins  talaS  um  b  e  i  n  útgjöld  ríkjanaa. 

19* 


292 


Utan  úr  heimi. 


[Skirnir. 


Taflan  sjnir  herkostnaðinn  í  miljónum  króna,  borinn  SHman 
við  þjóðarárstekjurnar  og  þjóðarauðinn,  ojj  loks  útgjöldiu  af  ríkis- 
skuldunum  á  manu,  alt  reiknað  til  1.  ágúst  1916. 


Austuríki  Ungverjaland  . 

Þ/zkaland 

Frakkland 

Eugland     

Rússland 

ítalía 

Allar  ófriðarþjóðir  .... 


Vextir  af 

rikisskiild- 

um  á  mana 

kr. 


20430 

180 

21 

4231.3 

116 

16 

29056 

110 

14 

46016 

112 

17 

37773 

8172 

111 

14 

188320 

37 
17 
36 
41 
15 
18 


Herkostnaðurinn  í  þessi  tvö  ófriðarár  hefir  nnmið  um  18  8 
iniljörðum  króna.  Er  herkostnaður  bandamanna  um  124 
miljarðar  króna  eða  um  ^j^  hlutar.  Herkostnaður  Englands  eins 
er  fjórðungur  alls  herkostnaðarins,  því  næbt  kemur  Þvzkaland  með 
nokkru  minna.  Ef  heíkoatnaðurinn  er  borinn  saman  við  þjóðar- 
tekjurnar  eða  þjóðarauðinn,  þá  er  hann  aftur  á  móti  mestur  i 
Austurríki  Ungverjalandi;  en  minstnr  í  Frakklandi  og  ítali'u.  A 
mann  verða  vextir  af  ríkisskuldiinum  mestir  í  Englandi,  nokkru 
minni  í  Frakklandi  og  Austurr/ki  Ungverjalandi,  en  helmingi  minni 
í  hinum  r/kjunum.  Herkostnaðurinn  hefir  farið  stöðugt  vaxandi, 
€ftir  því  sem  tímar  hafa  liðið,  bæði  vegna  aukins  liðsafla  og  víg- 
bi^naðir 

Eitiifurundi  tuíla  sj'nir  heikostnað  í  htyrjöldum  á  síðasta 
mannsaldrinum. 

Styrjöldin  : 

1854—1856 
1866 

1870—1871 

1877—1878 

1904—1905 
.   1914—1916 

Herkostnaðurinn  1914—1916  hefir  að  jafnaði  numið  nálega 
258  miljónum  króna  á  dag.     Hinar  styrjaldirnar  eru  smá- 


AIIs 

Dagleg 

ur  herkostnabur 

milj.  kr. 

milj.  kr. 

6356 

8,7 

1180 

29,5 

2906 

13,8 

4540 

6,2 

8172 

14,9 

188320 

257,6 

Skiriiir].  Utan  úr  heimí.  293 

rcöi  i  sHmanbnrCi  við  þetta.  Nœst  kemst  ófriöurinn  nnlli  Japana 
og  K*'i8sa  með  um  4%  af  uúverandi  herkostnaðí.  A  dag  kemst 
nœst  styrjoldiu  180G,  þar  sem  herkoatuaðuriuu^var  um  ^/y — ^/y  hluti. 

Auk  þess  hefir  mikill  koatnaður  stafað  af  ófriðiuum  fyrir 
hlutlausar  þjóðir,  sem  hafa  neyðst  til  að  halda  vígbúnum 
her  uudir  vopnum  og  auka  hervarnir  hjá  sór.  Frá  upphafi  ófiið- 
Arins  til  ársloka  1915  höfðu  ríkisskuldir  hlutlausra  þjóða  aukizt 
um   1540  miljónir  króna.  — 

Muu  eg  nú  skyra  nokkru  nánara  frá  fjármálum  aðalþjóðanna, 
ÞjóÖverJH,  Frakka  og  Eugleudiuga. 


111. 

A.  Þýzkaland.  Fyrsta  árið  má  telja,  að  Þjóðverjar  hafi 
eytt  um  17648  miljónun)  raarka  í  herkostnað,  sem  sé:  guU  og 
silfiir  í  vöizlum  ríkisius  300  milj  ,  ríkiáfjárhirzluseðlar  vaxtalausir 
3500  milj.,  ríkisisjíSðsvixlar  100  milj.,  innritanir  í  skuldabók  r/kis- 
iu8  30  milj.,  lán  frá  nyleudunum  um  18  milj.,  fyrsta  fasta  ófrið- 
arlánið  4351  milj.,  aunað  fasta  ófriðarlánið  8769  milj.  Auk  þesa 
var  eytt  580  milj.  af  reglulegu  fjárlagafó  1914 — 15. 

Skiita  má  ófriðinum  í  þrjú  tímabil  eftir  herkostnaði.  Frá  I. 
ágúst  1914 — 1.  marz  1915  var  herkostnaður  Þjóðverja  35 — 40  milj. 
marka  á  dag.  En  frá  1.  marz — 1.  ágúst  1915  verður  herkostnaÖ 
urinn  nœstum  helmingi  meiri,  sem  sé  um  66  milj.  á  dag.  Frá  1. 
ágúst  til  1.  jan.  1916  hefir  herkostnaðurinn  stigið  jafiit  og  þétt 
upp  í  73  milj.  á  dag. 

Samkvœuit  þessu  má  reikna,  að  herkostnaðurinn  nemi  28920 
milj.  marka  aunað  óFriðarárið,  til  1.  ágúat  í  ár.  Samtals  verSur 
þá  tveggja  ára  herkostnaður  Þyzkalands  46568  milj.  marka,  eð& 
um  42  miljarðar  króua.  Af  þessu  fó  ganga  þó  um  800 
milj.  til  fjölskyldna  hermanna  og  eitthvað  til  bandamanna  Þjóðverja. 

Herkostuaður  Þjóðverja  á  dag  er  7 — 8  sÍDnum  meiri  en  i 
styrjölduuum   1866  og  1870—71. 

Þj()ðverjar  hafa  aflað  nálega  alls  fjárins.  Þeir  hafa  tekið  4 
föst  lán.  I  október  5^/,,  ríkissjóðsskírteini  að  uafnverði  1000 
milj.,  eu  inn  komu  969  milj.  Auk  þess  var  þá  tekið  5*^/^  skulda- 
bréfalán,  að  nafnverði  3492  milj.,  en  inn  komu  3382  milj.  AnnaS 
lánið  var  tekið  í  april  1915.  Voru  það  5*^/^,  ríkissjóðsskírteiin,  a5 
úafuverði  776  milj.,  en  inn  komu  761  milj.  Um  leið  var  tekiS 
5^/q    skuldabréfalán    aS    nafnverði    8330    milj.,    en  inn  komu  8142 


294  Utan  úr  heimi.  [Skirnir, 

•milj.  Þriðja  lánið  var  tekið  í  október  1915  og  var  það  5°/^  skulda- 
bréfalán  að  nafnverði  12160  milj.,  en  inn  komu  11785  niilj.  Síð- 
asta  5*'/q  lánið  var  loks  tekið  í  marz  1916  og  skrifuðu  menn  sig 
fyrir  10700  milj.  m.  Alls  hafa  Þjóðverjar  því  nú  fengið  35^2 
tuiljarða  marka  í  föstum  lánum.  Ríkissjóðsskírteinin  eiga  að  af- 
"borgast  innan  1921  og  1922,  en  hin  eru  óuppsegjanleg  til  1924. 
■'Sannir  vextir,  sem  ríkið  verðnr  að  gjalda  af   lánum  þessum,  eru  frá 

5,18%-5,547o. 

Mjög  erfitt  er  að  segja,  hve  mikhi  seðlaútgáfan  og 
bráðabirgðalánin  nemi  nú  hvort  fyrir  sig,  enda  er  það 
mismunandi,  eftir  því  hve  nýlega  hefir  verið  tekið  fast  lán.  Ríkis- 
sjóður  getur  selt  ríkisbankanum  víxla  á  sjálfan  sig.  Auk  þess 
getur  ríkið  gefið  seðla  út  á  gullforða  þaun  (300  milj.),  sem  safnað 
hefir  verið  í  Júlíusarturninum  í  Spandau  frá  1871  til  ófriðarafnota. 
Ríkið  getur  einnig  gefið  út  seðla  gegn  tryggingu  í  seOlum  láns- 
«jóða,  sem  veita  mönnum  lán  gegn  tryggingu  í  verðbréfum  og 
vörubirgðum.  Þeir  seðlar  ríkisins  eru  því  eigiiilega  trygðir  með 
"verðbréfum  og  vörubirgðum.  Innritanir  í  skuldabók  ríkisins  námu 
35  milj.  í  sept.  1915.  Njlendulánið  frá  1914  á  að  tíreiðast  þegar 
eftir  ófriðinn. 

Auk  þess  eru  Þjóðverjar  nú  að  koma  á  hjá  sér  ófriðar- 
flköttum.  Þó  að  þeir  eigi  að  mestu  að  gaiiga  til  að  árétta  halla 
þann,  sem  orðið  hefir  á  reglulegum  ríkisreikningum  og  fari  því 
ekki  beiiit  til  herkostnaðar,  þá  er  rétt  að  taka  þá  með  vegna  yfir- 
litsins.  Eiga  þeir  að  iienia  ^j^  miljarðs  marka  á  ári  eða  um  675 
miljónuni  króna,OTr  hvíla  á  eignaauka  i  ófriðinum.  Þar  er 
etríðsgróðaskattur,  sem  iiemur  alt  að  40''/q  og  hvílir  jafiit  á  koii 
uugbornum  niönnum  og  hershófðingjum  sem  öðrum.  Auk  þe.ss  eru 
í  ráði  viðákiftaskattar  á  veltu  kaupmanna,  hœkkuii  á  póst-  og 
fiíniagjöldum,  tóbaks-  og  vindlitigaskattur  og  loks  Rtimpilgjald  á 
farraskírteinum.  Annars  álíta  Þjóðverjar,  að  aðal  skattatímabiliS 
«lgi  fyrst  að  koma  eftir  ófriðinn. 

Eftir  tveggja  ára  ófrið  munu  ríkisskuldir  Þ/zkalands 
hafa  aukist  um  44  miijarða  marka  og  nema  því  1.  ágúst  um  49 
miljörðum. 

B.  Frakkland:  Alls  má  telja,  að  herkostiiKðiir  Frakka 
tvö  fyrstii  ófriðarárin  nemi  um  40  miljörðiim  fránka  eða  iini  2  9 
miljörðum  króna.  Af  koátnaði  þessum  falla  16  miljarðar  á 
fyrra  árið,  en  24  milj.  á  síðara  árið.  Dagleg  útgjöld  verða  um  43 
milj.    fr.    fyrra  árið,  en   um  68  milj.  síðara  árið.     í  Krímófriðinum 


ISkirÐÍr].  UUd  úr  heimi.  295 

Tar  daglegur  herkostnaSur  Frakka  aCeins  2  milj.,  og  í  ófriðinum 
1870—71  tœpar  8  milj. 

Sumarið  1914,  fyrir  ófriðinn,  hafði  Frakkland  œtlað  að  taka 
lán,  sem  átti  að  nema  2  miljörðum  fr.,  og  átti  að  ganga  til  að 
koma  á  3  ára  herþjónustu,  sem  samþykt  hafði  verið.  Peninga- 
markaðurinn  var  svo  daufur,  að  minka  varð  lánið  niSur  í  805  milj. 
og  voru  ekki  komnar  inn  af  því  nema  461  milj.  í  nóvember  1914. 
Varð  ríkið  þvi  að  gömlum  sið  að  fá  s  e  ð  1  a  I  á  n  hjá  Frakklands- 
banka.  Arið  1911  hafði  verið  gerSur  samningur  um,  að  hann  skyldi 
lána  ríkinu  2900  milj.  fr.  seðlalán,  ef  til  herútboðs  kœmi,  en 
Algierbanki  100  milj.  En  í  nóvember  1915  hafði  Frakklandsbanki 
lánað  ríkinu  7300  milj.,  en  Algierbanki  75  milj.  Síðar  hefir  verið 
heimilað  að  fœra  lánið  upp  í  9  niiljarða. 

Frá  september  1914  var  tekið  bráðabirgðalán,  5®/^ 
ríkissjóðsvíxlar  til  3 — 12  mánaða.  Nam  þesskonar  lán  8353  milj. 
i  nóv.  1915.  Vextirnir  eru  greiddir  fyrirfram,  i  fyrsta  skifti 
í  rlkislánasögu  Frakklands. 

Auk  þess  var  tekið  5^/o  ríkissjóðsv/xlalán  í  Bandaríkjunum  og 
Englandi,  sem  nam  1165  milj.  í  nóv.  1915.  England  og  Frakk- 
land  tóku  einnig  sameiginlegt  5%  lán  í  Bandaríkjunum  og  var 
hluti  Frakka  1250  milj.  Lánin  voru  notuð  til  hergagnakaupa  í 
Bandaríkjunum.  I  maí  1916  hefir  verið  tekið  þar  D)^tt  lán  um 
520  milj. 

1  febrúar  kemur  svo  s  a  m  b  I  a  n  d  af  bráðabirgðaláni  og  föstu 
láni.  Var  það  5^/^  skuldabréfalán,  sem  var  boðið  út  smámsaman, 
og  voru  3659  milj.  komnar  inn  á  það  í  nóv.  1915.  Vextirnir 
greiðast  fyrirfram  og  leyfilegt  er  að  s  k  i  f  t  a  á  skuldabréfum  þeim 
með  nafnverði,  sem  gefin  eru  út  á  þetta  lán,  og  skuldabréfum 
hvers  annars  láns,  sem  er  gefið  út  fyrir  1918.  Lánið  endurgreið- 
íst  á  árunum  1920 — 25  og  er  það  undanþegið  sköttum. 

Fast  lán  var  eiginlega  ekki  tekið  fyr  en  í  desember  1915, 
>sigurlánið«.  Var  þaS  5*^/^  skuldabréfalán,  nafnverS  15139  milj.  fr., 
en  inn  komu  í  Frakklandi  6368  milj.,  sem  hægt  var  aS  nota  til 
herkostnaðar.  Auk  þess  komu  inn  á  þaS  frá  öðrum  löndum  um 
1000  milj.  Lánið  er  óuppsegjanlegt  til  1931.  Sannir  vextir 
•  um  5.7%. 

IJm  nyár  1916  námu  ófriðarlánin  eftir  þessu  um  30  miljarða 
•fr.  og  höfSu  ríkisskuldir  Frakklands  þá  nœstum  tvöfaldazt,  því  að 
fyrir  ófriSinn  voru  þær  um  33  miIjarSa. 

Frakkar    komn    á    Ijá  sór  ófriSar  e  k  ö  1 1  u  m  í  marz  1916,  lil 


296  Utan  úr  heimi.  [Skirnir;- 

að  árétta  tekjuhallann  á  reglulegum  ríkisreikningum.  Var  þai^ 
stríðagróðaskattur  á  tekjuauka  í  ÓFriðinum  og  getur  hann  numi& 
alt  að  507o-  Gildir  þangað  til  friður  kemst  á.  Nú  í  maí  eru  í 
sama  skjni  bornir  upp  nyir  skattar,  sem  œtlast  er  til  að  gildi  frá- 
þriðja  ársfjórðungi  í  ár.  Andvirði  þeirra  er  áætlað  um  900  milj^ 
fr.  eða  um  650  milj.  króua.  Eftir  ÓFriðinn  eiga  þeir  að 
nema  1100  milj.  fr.  £ru  það  jarðarskattur,  skattur  af  námurekstri, 
verðbréfum  og  munaði,  tekjuskattur  af  einkaleyfum  hækkaður  un> 
meira  en  belming,  skattar  á  áfeugi,  sjkri  og  tóbaki  (ríkiseinkafram- 
leiðala)  bœkkaðir  að  miklum  mun.  Koma  skattar  þessir  allþungt- 
niður,  en  þó  er  eftir  að  leggja  á  skatta  til  að  geta  greitt  vexti  og. 
aíborgun  af  ófriðarlánunum. 

C.  E  n  g  1  a  n  d:  Herkostnaður  Englands  hefir  aukist  enn  meir 
í  ófriðiuum  en  hinna  þjóðanna.  I  upphafi  ófriðarins  nam  haini  um- 
1  milj.  sterlingspunda  á  dag,  í  lok  fyrsta  Á.rsinH  var  hanu  orðinn- 
3  milj.,  um  áramót  1916  var  hann  4,3  milj.  og  nú  er  búist  við  a5- 
hann  nemi  um  5^/^  milj.  punda  eöa  um  100  milj.  krónaá  dag.  Þelta- 
kemur  af  því,  að  Eugland  hefir  skapað  mestallan  her  sinn  smám- 
saman  í  ófriðnum,  sjálfboðaliðinu  er  greiddur  máli  og  Bandamönn— 
um,  nýlendum  og  sumum  hlutlausum  löndum  hefir  verið  hjálpað' 
um  fó. 

Útgjöldin  hafa  verið:  Fyrsta  ófriðarárið  710  milj.  punda, 
annað  árið  1825  milj.  punda  eða  alls  2535  milj.  punda,  þ.  e.  a.  8. 
um  46  miijarðar  króna.  I  saraanburði  við  fyrri  styrjaldir 
Englendinga  kemst  styrjöldin  1793 — 1815  næst.  Þá  voru  útgjöldinj 
á  raann  ^/-  þess  sem  nú  er,  en  í  samanburði  við  þjóðartekjurnar 
þá  helmingur  þess,  sem  nú  er. 

England  hefir  tekið  4  föst  lán.  I  nóvember  1914  var  tekið 
3^/2%  lán,  sem  var  að  nafnverði  400  milj.  punda,  en  inn  komu  332 
milj.  Ímarzl915  fimmára  3^0  rikissjóðsskírteini,  sem  inn  komuái 
48  milj.  í  júní  1915  hið  mikla  ^YgVo  '^"»  ^^"^  "'"  komu  á  587  milj. 
Loks  var  tekið  lán  í  Bandaríkjunum  í  október  1915  og  fengust 
inn  á  það  50  milj.  Föstu  lánin  eru  óuppsegjanleg  ymist  til  1920" 
eða  1925.  Ef  við  þetta  er  bætt  ^^/i^/o—ó^%  bráðabirgðalán- 
u  n  u  m,  sem  voru  um  áramót  1916  um  400  milj.  punda,  þá  er  þar 
komin  aukningin  í  ríkisskulduaum  til  áramóta  1916  1417  milj.,. 
frá  um  707  upp  í  2124  milj.  punda.  Sannir  ve.\tii-  nf  láiuuiumi 
eru  4— 6%- 

Englendingar  hafa  áðnr  baít  þann  sið  að  taka  uni  þriðjung 
af    herkostnaðinum    með    s  k  ö  1 1  u  m    á    nu>ð:in    á    ófriðiiium   hefir 


Skirnir]  UUn  úr  heimi.  29T 

staÖið.     Hafa  þeir  einnig  nú  orÖiS  fyrstir  af  ófriðarþjóðunum  til  aU 
ganga  Rkattavegiun.      1.    í  nóvembor  1914  kom  Lloyd  George,  sem 
þá  var  fjármálaráðherra,    á  tvöfaldri  liækkun  á  eignaskntti  og  við-^ 
bótarskattinum    við    hann,    þrefaldri    hækknn    á  ölskntti  og  mikilli 
bœkkun    á    teskatti.     Þessar    skattahækkanir  námu  75  milj.  punda 
fyrsta    árið.     2.    í  október    1915  var  McKeuna  orðinn  fjármálaráð- 
herra    og    kom    hann    á  samtnls    107  milj.  punda  hœkkun  árlega  í 
beinum     og     óbeiuum      sköttum     (77     milj.     í     beinum     Bköttum, 
30    í    óbðinum).     Tekjuskatturinn    var    hœkkaður  um  40^0  og  var 
þar    áœtlaður   tekjuanki  43^2  "»J1J-     Stríðsgróðaskatti  var  komið  á, 
sem    áœtlaðar    tekjur  af  voiu  um  30  rnilj.     Enn  fremur  voru  syk- 
urskattur,  nylenduvöruskattar,  BÍma-  og  póstgjöld  hækkuð  að  mikl- 
um  mnn.     3.  McKenna  hefir  borið  fram  nyjar  skattahækkanir  fyrir 
yfirstandandi    fjárhagsár,    sem    ciga    að    nema    65   milj.  punda  auk 
btríðsgróðaskattsiiis,    sem    er    jafnvel  búist  við  að  geti  orðið  lun  80 
milj.  punda.    Borinn  er  npp  nyr  tekjuskattur,  sem  á  nð  ná  betur  i 
háar    og    lágar    tekjur    eu    fyr,    en    verði    þyngri  á  liáum  tekjum. 
Hann    cr    áœtlaður    um  43^2  niilj.     Skattur  á  skemtunum  5  milj., 
á    járnbrautarseðlum    3    milj.,   sykri  7  milj.,  nylenduvörum  2  milj. 
o.  fl.,    og    loks    er    stríðágróðaskatturinn    hœkkaður    úr  50%  upp  í 
6  0  %.     Er  það  hæsti  skattur,  sem  til  er  í  álfunni,  en  hann  á  ein- 
ungis    að    greiðast    einu  siuni   af  sömu  tekjum  oq  á  að  falla  niður^ 
þegar  friður  kemat  á. 

Á  þenna  hátt  áœtla  Englendingar,  að  árstekjur  ríkisins  aukist 
frá  198  milj.  punda  upp  i  502,  þ.  e.  a.  s.  um  304  milj.  punda  eða 
b^/^miy^Arti  króna.  Er  þetta  hið  mesta  Grettistak  í  skatta* 
málum,  sem  sögur  fara  af.  Samt  getur  það  ekki  hrokkið  til,  ei 
ófriðurinn  heldur  áfram,  heldur  verður  þá  að  taka  ný  lán.  Gjöld 
á  yfirstandandi  ári  eru  áætluð  1825  niilj.,  og  dragi  menn  þar  frá 
tekjurnar  502  mijj.,  þá  er  áætlaður  tekjuhalli  1323  milj.  sem  taka 
yrði  með  lánum,  ef  ófriðurion  ateudur  árið  út.  Við  áramót  1917 
mætti  þá  búast  við  3^2  miljarð  punda  ríkisskuld,  sem  sé  707  milj. 
á  undan  ófriðinum,  1417  milj.  til  áramóta  1916  og  1323  frá  yfir- 
standandi  fjárhagsári.  Frá  þessu  má  þó  ef  til  vill  draga  um  800 
milj.  til  Bandamanna.  Til  afborgana  og  vaxta  af  þeim  2640  milj., 
sem  þá  yrðu  eftir,  og  til  ymissa  annara  ársútgjalda  viö  ófriðinn] — 
aðallega  eftirlauna  —  má  reikua  un)  170  milj.  eða  um  140  milj. 
um  fram  vcxti  og  afborganir  nf  láuum  fyrir  ófriðinn.  Eftir  því 
yrði  fjárhagsáœtlun  Engleudinga  eflir  ófriðinn  að  hafa  338  milj. 
gjaldamegin    i    stuð    198  fyrir  ófriðiini  og  ársútgjöldin  þvi  að  hafa- 


298  Utan  úr  hcimi.  [Sklrnir 

aukizt  um  2  ^/^  miljarð  króna.  Skattar  þeir,  sem  lagðir  bafa 
verið  á  nú,  þurfa  því  ekki  að  gilda  allir  um  aldur  og  œfi,  ef  ófriðnr- 
inn  endar  innan  áramóta,  heldur  mœtti  leggjaniður  um  3 
miljarða  af  þeim  b^/^  milj.,  sem  nú  eru.  En  margtgetur  breyzt  á 
þeim  tima. 


IV. 

Hór  að  framan  höfum  vér  séð,  hvernig  ríkin  voru  fjárhagslega 
búin  undir  ófriðinn,  hve  mikila  fjár  þau  hafa  aflað  og  á  hvern 
hátt.  Ekkert  ríkjanna  hefir  komist  í  kröggur  vegna  peningaleysis. 
Steypiflóð  lána,  seðla  og  rikissjóðsskírteina  hefir  dunið  yfir  Norður- 
álfu  og  ekkert  virðist  benda  á,  að  hörgull  verði  á  peningum.  Til 
þess  að  gefa  rétta  hugmynd  um,  hvað  gerst  hefir,  þarf  því  að  skyra 
sambandið  milli  hins  gífurlega  herkostnaðar  og  vara  þeirra  og  vinnu, 
sem  peningarnir  eru  staðgengill  fyrir.  Ljósast  verður  að  gera  grein 
miUi  lands,  sem  er  algerlegaeinangraðog  verður  því  eingöngu  að  lifa  af 
auðsuppsprettum  sínum,  og  annars  lands,  sem  átt  getur  viðskifti 
við  umheiminn. 

1.  Einangrað  land,  líkast  Miðveldunum  nú.  Ófriðar- 
lán  þau,  sem  sh'kt  land  tekur,  svara  til  jafnmikils  fjár  í  lanainu 
sjálfu,  sem  landsmenn  hafa  fengið  stjórninni  til  umráða  til  her- 
kostnaðar.  Augsýnt  er,  að  fctjórnin  gæti  komist  yfir  slíkt  fó  án 
lána,  t.  d.  með  sköttum  eða  eignarnámi,  þó  að  lánaleiðin  sé  oft 
hagfeldari  fyrst  um  sinn.  Með  lánunum  hefir  því  ekki  fengizt  neinn 
nyr  auður  til  ófriðarafnota,  sem  ekki  var  til  áður.  Lánin  eru  að 
•eins  hagfeld  t  æ  k  i  til  að  komast  yfir  anð,  sem  til  er  í  landinu  til 
ófriðarafnota.  I  einangruðu  laiidi  gœtu  í  raun  og  veru  lánsupp- 
hæðirnar  vaxið  í  sífellu  án  þess,  að  landið  gœti  með  því  móti  haldið 
ófriðnum  áfram  degi  lengur.  Því  að  þó  að  peningar  gefi  alment 
kaupmagn  yfir  vörum",  þá  er  ekki  hægt  að  halda  ófriðnum  við  með 
öðru  en  nothæfum  vörum,  vörum,  seni  eru  komnar  á  síðasta 
stig  framleið.slunnar  og  hæfar  til  notkunar.  Hlutabrófaeigepdur 
geta  reyndar  selt  eða  fengið  lán  út  á  veiðbréf  sín  í  bauknm  ng 
svo  lánað  ríkinu  fóð.  A  venjulegum  tímum  mundi  svara  til  reiðu- 
fjár  þess,  sem  lántakandi  fengi  í  bönkum,  nothæfar  eignir  annara 
manna,  þeirra  sem  legðu  inn  í  banka.  Ríkið  fengi  óbeint  umráð 
yfir  þessum  vörum,  og  þá  vreri  alt  gott  og  blessað.  En  á  ófriðar- 
tímum  fá  bankarnir  auk  þess  leyfi  til  að  gefa  út  seðla,  sem  svara 
til  meira  en  reiðufjár  í  bönkunum.     Athugum  það. 


ðkirair]  Utan  úr  heimi.  299 

a.  Seðlaútgáfa.  Innleysingarskyldan  og  takmörkun  seðla- 
4Ítgáfunnar  falla  niöur  í  byrjun  ófriðarins.  MeS  ReSlaútgáiunni  fœr 
ríkið  alment  kaupmagn  yfir  vörum,  en  engar  nothœfar  vörur  svara 
til  seðlaaukningarinnar.  Seðlaruir  falla  þá  i  verði.  Ef  seðlalán  og 
önnur  þvílík  lán  til  rikisins  eru  t.  d.  aukin  úr  10  miljörðum 
króna  upp  í  12  miljaíða  án  þesB  að  þjóðarauðurinn  hafi  aukizt, 
þá  þarf  nú  12  krónur  til  að  kaupa  vörur,  sem  áður  kostuðu  10 
krónur.  En  ríkið  frer  samt  sem  áður  2  miljarða  kaupmagn  i  hend- 
ur  og  getur  því  keypt  sjöttung  allra  vara  í  landinu.  Nú  ber  þess 
að  gœta,  að  vöruforðinn  minkar  í  ófriði,  segjum  t.  d.  í  þessu  dœmi, 
frá  10  niilj.  eininga  niður  í  8^3  milj.,  avo  að  verðhrun  peninganna 
og  verðhœkkun  varanna  verður  enn  meiri.  Aður  var  hlutfallið 
milli  peninga  og  vara  10  :  10,  en  nú  er  það  12  :  8^3.  þ-  e.  a.  s. 
ná  er  um  44%  verðhœkkun  á  vörum.  Nokkur  hluti  af  þyzku 
lánunum  grundvallast  á  seðlalánum  út  á  verðbróf.  Frönsku  og 
rússnesku  lánin  eru  mestmegnis  hrein  og  bein  seðlaútgáfa  af 
hálfu  rikisins.  Muniirinn  kemur  fram  eftir  ófriðinn.  Þegar  þyzkix 
lánveitendurnir  greiða  skuldir  sínar  í  lánssjóðina,  þá  getur  ríkið 
notað  skuldagreiðslur  þessar  til  að  innleysa  seðlana  með,  svo  að 
€ÍnungÍ8  verði  eftir  fast  skuldabréfalán.  Uússar  og  Frakkar  þurfa 
líka  að  ófriðinum  íokniim  að  leysa  inn  seðlana,  en  til  þess  þurfa 
þeir  t.  d.  að  taka  n  ý  1 1  skuldabréfalán. 

b.  Önnur  lind,  sem  ausið  er  úr  herkostnaði,  er  sparnaður 
þjóðarinnar,  auðmyndunin.  Nothœtar  vörur  eru  sparnður  til  ófrið- 
arafnota  og-framtíðarframleiðslutm:  er  beint  að  hergagnasmíði.  Ef 
menn,  sem  spara,  geyma  peningana  á  k  i  s  t  u  b  o  t  n  i  n  u  m,  þá 
verður  aö  eins  breyting  á  verðlagi  varanna.  Aðiir  menn  geta  þá 
keypt  því  meira  fyrir  sitt  fé,  en  óvíst  er,  að  þjóðin  ppari  neitt. 
Veröi  peningarnir  lagðir  inn  í  b  a  n  k  a,  þá  lánu  aðrir  nienn  féð  og 
eftirspurnin  eykst  eftir  vórum  og  vinnu.  Ríkið  getur  þá  einnig 
lánað  hjá  böiikunum  og  fengiS  umráð  yfir  Rpöruðu  kaupmagni 
þeirra,  sem  leggja  inn  í  bankana,  gegn  því  að  greiða  vöxtu.  I'etta 
kaupmagn  gengur  svo  til  herkostnaðar. 

Muuuiinn  á  þessari  aðferð  og  seðlaútgáfu  er,  að  hér  svara 
vörur  og  vinna  til  peninganna,  sem  ríkiS  fœr  umráðyfir,  op  peninga- 
gildið  breytist  því  ekki.  Seðlaútgáfan  gefur  aftur  á  nióti  að  eins 
umráS  yfir  vörum  og  vinnu  með  því  að  svifta  neðla  þá,  sem 
fyrir  eru,  nokkrum  hluta  af  kaupmagni  þeirra.  I>egar  nppspictta 
lánanna  er  Kparnaður,  verða  það  aðallega  a  u  ð  m  e  n  n  i  r  n  i  r  ,  seni 
iána    ríkiiiii    vísvitandi    heikostnaSinn,    meS    scSlai'itgáf- 


300  Utan  úr  heimi.  [Skirnir- 

n  M  i\  i  verða  þa6  aðallega  fátœklingarnir,  sem  8para  við  sig^. 
8V0  að  rikið  getiir  fengið  nmráð  yfir  spöniðu  kaupmagni  þeirra,  og 
þeir  V  i  t  a  0  k  k  i    af  því  að  þetta  gengur  til  herkostnaðarind.     Eo 
til  að  liiild  i  ófriðinutn   við  þarf  annaðhvort  að  miiika  neyzluna, . 
eða    láta  gniða   þanii,    sem  afgangs  verður  af  neyzlunni,  ganga  tilí 
hei  kostnaðar,  eða  hvorttve<ígja.    Nú  hefir  framleiðala  þjóðanna 
miiikKð  í  ófiiðiiiiim  og  verðn   meini  því  að  spara  enn  meira  en  fyr» 
l'^ii    aiik    þesa    sem    framieiðaluaflinu    er    beint  að  ófriðarfram— 
leiðslu,  ■  þá   er  þó  einnig  eytt  ýmsum  þeim  nothæfum  vörum,    sem 
annars    muiidu    notaðar    til    frekari    framleiðslu,    t.    d.    búpenÍDgi, 
Þegar    svo    er,    þá    er   ekki  einungis  þjóðartekjunum  eytt,    eins  og 
þegar  bparað  er,  heldur    þjóðarauðnum,    merg  atvinnulífsinB, . 
auk  vinnunnar  og  náttúrnnnar. 

c.  Bráðabirgðalán,  ríkiasjóðsvíxlar  og  því  líkt  hafa  sór- 
staklega  átt  sér  stað  í  Frakklandi.     Þeir  eru  einungis  ólíkir  föstum  • 
lánum  að  því  leyti,  að  ríkið  þarf  að  endurgreiða  þau  innan  skamms 
tíma    og    getur   það  á  ófriðartímum  komið  ekki  litlum  glundroða  á 
fjármál  landsins. 

d.  Skattar.     Skoðun    sú,    að    með     lánum    geymi    þjóðla 
framtíðinni  að  greiða  berkostnaðinn,  en  með  sköttum  beri  nútíminn- 
hann,    er    röng.     Þjóðfólagið  og  ríkið  er  sitt  hvað.     Auðvitað  verða 
eiahverir    að    greiða    kostnaðinn    þegar  í  stað.     Sá  er  einungis  • 
munurinn,    að  með  sköttum  er  ákveðið,    hverir  eigi  að  bera  kostn- 
aðinn  að  1  o  k  u  m.     Vafi  getur  stundum  leikið  á,  hvort  heppilegra 
sé    að    taka    herkostnaðinn   fyrst  um  sinn  með  lánum  eða  sköttum. 
Með    lánum    nœr    ríkið    þegar    í  stað  í  peninga  hjá  mönnum,    sen^- 
hafa  þá  aflögu,   en  skattar  geta  lent  á  öðru  en  reiðnfó.     Einnig  er 
erfitt    að    ná   upp  eins  miklu  fó  með  sköttum  eins  og  lánum.     Þar 
fyrir  eru  samt    skattarnir    eina    e  n  d  a  n  1  e  g  a  aðferðin  til  a5  • 
ná    upp  herkostnaðinum.     Þjóðverjar    hafa  haldið  fram  lánaleiðinni, 
en    Englendingar    skattaleiðinni.     Nú    er  samt  svo  koraið,    að  allar 
stœrri    ófriðarþjóðirnar    hafa    snúið    sór  að  sköttum,    þó  engar  eins 
og  Englendingar. 

2.  Land,  semskiftir  viðönnurlönd.  Sameigin— 
legt  með  einangruðum  löndum  var,  að  til  ófriðarfjárins  svöruðui 
nothæfu  vörurnar  í  landiuu  og  aðalatriðið  var  að  ná  umráðum  yfir 
vörum  þessum  á  sem  auðveldastan  hátt.  1  landi,  sem  hefir  sam— 
göngur  við  Önnur  lönd,  breytist  þatta  þannig,  að  nothæfum  vörunt 
er  hœgt  að  ná  frá  útlöndum. 

G  r  e  i  ð  8 1  u  á  vörum  þessum  getur  veriö  varið  á  tvennan  ^átt. 


rSkirnir]  Utan  úr  hrimi.  801 

£61ilegHst  er  að  kaupa  vörur,  setn  útlönd  geta  framleitt  cdyrara  og 
gjalda  þœr  með  vörum,  sem  landiö  sjálft  getur  framleitt  ód/rara. 
"Sambandið  við  óunur  lond  getur  þá  fyrst  og  frerast  látið  a  1  þ  j  óQa- 
vinnuHkiftiuguna    njótii  síu. 

Au'.iað  er  þó  meira  virði  uú.  Vegna  viðskiftannii  getur  ófrið- 
arþjóðin  einnig  eytt  ónothœfum  vörum  sínum  til  her- 
kostnaðar,  með  þvi'  að  skifta  þeim  fyrir  nothœfar  vörur  útlanda. 
Menn  geta  t.  d.  aelt  innlend  verðbréf  til  ntlanda  og  koypt  vörur  þar 
fyrir  andviiðið.  Pá  fyrst  er  nnt  að  fœra  sér  í  nyt  svo  að  um  muni 
(})jóðarauðinn,  sem  annarH  væri  fastbundinn.  Jnrugarður  lok- 
<UDarinnar  er  þá  brotiun. 

1  þriðj*  lagi  mœtti  benda  á  að  hœgt  væri  að  fá  vörur  a  ð 
■^l  á  n  i  í  útlöndum.  Þetta  er  þó  í  raun  og  veiu  sama  nem  hitt,  því 
aC  hór  kemur  upp  skuld,  sem  verður  að  dragast  frá  þjóðirauðuum. 

Þá  má  geta  um  aðferðirnar  til  að  ná  í  féð  og  vörurnar, 
•muninn  á  innlendum  og  útlendum  lánum.  Ú  1 1  e  n  d  lá:;  eru 
auðvitað  mikill  kostur  fyrir  þjóðina,  á  meðan  á  ófriðinum  stendur. 
Með  þeim  getur  þjóðin  fært  eér  i  uyt  vönir  annara  þjóða  gegn 
iþ\i  að  gjalda  síðar.  Mikill  hluti  herkostnaðarins  er  nú  borinn  á 
^ann  hátt  af  hlutlausum  þjóðum.  En  eé  land  það,  sem  lán  tekur, 
ekki  auðugt,  þa  getur  það  komisit  á  pólitískan  klafa  landsins, 
sem  lánið  veitir.  Aftur  á  móti  kemur  útlent  lán  að  litlu  gagni 
fyrir  einangrað  land,  sem  ekki  getur  náð  í  vörur,  sem  svara 
'til  lánsupphæðarinnar,  nema  þá  heima  fyrir,  en  það  gœti  laudið 
gert  án  lánsins.  — 

£d  innlend  lán  í  landi,  sem  á  viðskifti  við  önnur  lönd  og 
á  fó  hjá  þeim,  getur  einnig  haft  áhrlf  á  þau.  Landsmenn  geta 
selt  ríkinu  i  hendur  krö  ur  sínar  á  útlönd  og  ríkið  getur  svo  fengið 
•DOthœfar  vörur  frá  útlóndum  í  staðinn.^) 

Af  þv(  8em  á  undati  er  ritað  sóst,  að  ekki  er  hœgt  að  búast 
•við,  að  ófriðarþjóðirnar  verði  að  hætta  ófriðinum  vegna  p  e  n  i  n  g  a- 
leysÍB.  Aftur  á  móti  er  vöruleysið  hœttulegra  fyrir  einangr 
aða  þjóð. 

£f  meta  œtti  beinan  herkostnað  eins  og  hann  verður  í  raun 
•og  veru  fyrir  þjóðirnar,  þá  yiði,  eins  og  getið  hefir  verið  um,  fyrst 
að  draga  frá  herkoatnaðarupphæðinni  fyrir  verðhruni  peninganna  í 
samanburði  við  guH  og  vörur.     Auk  þess  yrði  að  taka  tillit  til  mis- 


')    Hvort    heppilegri    séu   innlend    eða  útlend  lén  yfirleitt  er  undir 
atvikam  komið«  en  kemur  þessn  máli  ekki  við. 


302  Utan  úr  heimi.  [Skírnir,- 

munar  þe89,  sem  er  á  fleítum  lánunum  miUi  nafnverða  skuldabróf- 
anna  og  verða  þess,  sem  lánveitendurnir  gefa  fyrir  þau.  Þessir 
liðir  eiga  sammerkt  í  því  að  auka  kostnaðinn  fyrir  ríkið  án  þess 
að  til  þess  svari  aukinn  kostuaður  fyrir  þjóðfélagið  í  heild  sinni. 
AUs  munu  þessir  liðir  nema  um  þriðjungi  herkostnaðarins. 

Af  afganginum  kemur  mikið  frá  sparnaðinum.  Talið  er,  aS 
auður  Þjóðverja  aukist  venjulega  um  7 — 7^/^  miljarð  króna  á  ári, 
Frakka  um  S^/g — 4  miljarða  og  Englending*  um  6^.2 — 7  miljarða. 
Sóu  þessar  upphæðir  tvöfaldaðar  —  álitið  að  aukinn  sparnaður  vegí 
á  móti  minkaðri  framleiðslu  —  þá  sést,  að  þetta  mundi  nema 
næstum  því  öðrum  þriðjungi  herkostnaðar  tveggja  ára  í  lönd— 
um  þessum. 

Það  sem  þá  er  eftir  af  herkostnaðinum  er  mikið  til  tekið  af 
þjóðarauðnum  og  fer  sá  hlutinn  ^axaudi.  Vólar  og  önuur  fram— 
leiðslutæki  eru  ekki  endurnýjuð,  vörubirgðum  er  eytt,  án  þess  aíS^ 
nýjar  komi  í  staðinn,  og  búpeningur  er  skorinn  niður.  Verðbróf 
eru  seld  til  útlanda,  sérstaklega  í  löndum  Bandamanna,  sem  geta 
átt  óhindruð  viðskifti  við  umheiminn.  Móti  þessu  kemur  reyndar, 
að  nokkur  hluti  herkostnaðarins  fer  ekki  alveg  að  forgörðum,  held- 
ur  í  vegi,  járnbrautir,  hús  og  þvílíkt,  en  það  mun  þó  vera  til— 
tölulega  lítið.  Talið  er  að  þjóðarauður  Þjóðverja  hafi  verið  270' 
miljarðar  króna  fyrir  ófriðinn,  Frakka  210  miljarðar  og  Englendinga 
270  miljarðar.  Geri  menn  ráð  fyrir,  aS  svo  sem  fimtungur  herkostnað- 
arins  sé  goldinn  af  þjóðarauðnum,  þá  verður  það  samt  ekki  nema 
liðug  3^/q  af  þjóðarauðnum.  í  fljótu  bragði  virðist  herkostnaSur— 
inn  því  ekki  svo  mikill,  að  hann  ætti  að  geta  heft  framfarir  þjóð- 
anna  um  langan  aldur. 

Þannig  lítur  þetta  út  frá  sjónarmiði  þjóðfélagsins.  Sé  aftur  á 
móti  litið  á  það  frá  sjónarmiði  ríkisins,  rikissjóðs,  þá  þarf  að* 
gjalda  hvern  eyri,  sem  tekinn  hefir  verið  að  láni,  ef  ríkið  viU  ekki^ 
verða  gjaldþrota.  Eftir  ófriðinn  verður  eitt  mesta  vandamálið, 
hvernig  þessari  niðurjöfnun  herkostnaðarins  veröi  bezt  komið  fyrir. 
Englendingar  hafa  reyndar  komið  á  nœgum  sköttum  í  bráð,  en  sór- 
staklega  er  þar  ástatt.  England  er  fríverzlunarland  með  lipurt- 
tekjuskattakerfi.  Verndartollalöndin  standa  þar  ver  að  vígi.  Þegar 
rætt  hefir  verið  um  nýjar  álögur  í  ófriðinum,  þá  hefir  þeim  reynd- 
ar  verið  tekið  með  »skattagleðí«.  En  bak  við  tjöldin  verða  menn 
varir  þungrar  undiröldu,  ágreiningsins  milli  auðmannanna  og  frjáls- 
lyadu  flokkanna  um,  hverir  eigi  að  lokum  að  bera  skattana,  og: 
má  búast  við,  að  sú  deila  skerpist  aS  mun,  þegar  ófriðarhættan  er 


Sklrnir}.  Utan  úr  heimi.  30S 

úti  og  ritfrelHÍ  og  málfrelsí  kemst  aftur  á.  EfDalitlir  menn  bafa 
boriS  þyngBtu  bytðar  ófriðarins,  eii  auðmennirnir  grœtt  margir 
hverjír.  Nú  vilja  frjáislyndu  flokkarnir  láta  þá  gjalda  herkostnað- 
inn  að  mestu. 

£u  ef  hægt  vœri  að  meta  allan  þann  ó  b  e  i  n  a  kostnað,  sem 
ófriðurinn  hefir  valdið,  þá  myudu  menn  fyrst  sjá,  hvílík  blóðtaka 
styrjöld  þessi  er  fyrir  framleiðslumagn  þjóðanna.  Skaði  sá,  sem 
orðið  hefir  á  vígstöðvunum,  er  lítt  metanlegur.  Fái  lönd  þessi 
engan  herkostnað  greiddan,  þá  er  enginn  vafi  á,  að  langan  tíma 
þarf  til  að  koma  þeim  í  samt  lag.  Bjartsynir  menn  á'íta  samt,  að 
sarahögun  sú,  er  komist  hefir  á  alla  framleiðslu  ófriðaiþjóðanna^ 
muni  geta  bœtt  mikið  upp.  En  svo  koma  mannslífiu.  Norðurálf- 
an  er  einn  stór  kirkjugarður.  Friðarraddirnar  eru  nú  orðnar  bá- 
vœrar  um  heim  allan.  A  eldri  kynslóðinni  bvílir  skyldan,  að  semja 
sœmilegan  frið.  £n  hlutverk  yngri  kynslóðarinnar  er  ekki  minna,- 
það  er  endurreisnin. 

Kaupmannahöfn,  í  maí  1916. 

Héð  nn  Valdiniarsson. 

H  e  i  m  i  I  d  i  r  :  Schanz  Finansarchiv  ;  Deutsches  Statistiscbes 
Zentralblatt ;  Soziale  Praxis ;  Heckscber :  Várldkrigets  Fkonomi  f 
BuIIetin  of  the  War ;  Study  Society ;  Journal  of  the  Political  Eco— 
nomy;  Economist  í  Luudúnum ;  Finanstidende. 


Ritfregnir. 


Lexicon  poetican)  aiitiqnæ  lÍDgvæ  septentrionblis>.  Ord- 
t)Og  ovcr  (let  norsk-islundske  skjaldesprog.  Forfattet  af 
Sveinbjörn  EKÍlsson.  Foi0get  og  páoy  udgivet  for  Det  kongel. 
nordiske  Oldskriftsolskab  ved  Finnnr  Jónsson.  Kobenhavn 
1913—1916. 

Þau  eru  ekki  vön  að  kóliia,  járnin,  sem  Finnur  Jónssoa  hefur 
í  aflinum.  Seiiit  á  árinu  1913  kom  út  1.  hefti  af  þessari  níju 
-orðabók  ifir  skáldamálið,  sem  iiefnist  önnur  útgáfa  af  skáldamáls- 
orðabók  Sveinbjarnar  Egilssouar,  enn  er  svo  niikið  aukin  og  endur- 
bætt    í    samanburði    við  frumbókina,    að  hún  má  heita  n{  orðabók; 

2.  hefti    kom   út  árið  1914,    og  nú  snemma  á  þessu  ári  kemur  út 

3.  og  síðísta  heftið. 

I  þessari  bók  hefur  F.  J.  tekið  tillit  til  allra  þeirra  frarafara, 
sem  orðið  hafa  í  íslenskri  málfræði  á  þeim  rúmum  50  árum,  sem 
liðin  eru,  síðan  orðabók  Sveinbjarnar  kom  til  sögunnar,  og  gert  sjer 
að  góðu  allar  þær  rannsóknir  um  fornan  kveðskap,  sem  út  hafa 
komið  á  þessum  árum,  sjerstaklega  frá  hendi  Konráðs  Gíslasonar. 
í  meira  enn  30  ár  hefur  skáldakveðskapuiinn  verið  hið  hugðnæm- 
asta  viöfangsefni  hans  (frumsmíð  haiis  í  þeirri  grein,  )>KritÍ8ke 
8tudier«,  kom  út  árið  1884).  A  þesgnm  tíma  hefur  hann  safnað 
samau  í  eina  heild  öllum  skáldakvæðum  frá  elstu  tfmum  til  loka 
14.  aldar,  og  gefið  þau  út  nákvæmlega  eftir  handritunum  með 
gagnorðum  og  góðum  skíriiigum,  og  tvisvar  hefur  hann  gefið  út 
Eddukvœðin.  Arangurinn  af  þessu  langa  starfi,  allan  sinn  mikla 
lœrdóm  í  þessari  BJerstöku  grein,  allan  þan\í  skarpleik,  sem  hann 
er  gæddur,  alla  þá  nákvæmni,  sem  honum  er  eiginleg,  hefur  hann 
lagt  í  þá  bók,  sem  hjer  liggur  firir,  og  er  því  engin  furða,  þó  að 
'bún  marki  stórt  framstig  í  rjettum  skilningi  skáldakvæðanna  fornn. 

Annars  get  jeg  um  þessa  bók  vi'sað  að  mestu  til  þess,  sem 
jeg    hef    áður   sagt    um    hið    firsta  hefti  hennar  í  ritfregn  í  Skírni 


•Bkirnir].  Ritfregnir.  305 

1914.     Hún    er    bœCí    vel    og  vandlega  af  hendi  leyst,  þíSingarnar 

Ijósar    og  gagnorðar  og  ifirleitt  rjettar  og  trúar,    þó  að  sumar  geti 

veriÖ  vafasamar,  enda  mun  útgefandínn  firatur  manna  játa,  að  mart 

Bje    enn    ekki    skírt    nje  skilið  til  hlítar  í  fornum  kveðskap.     Próf- 

arkir    virðast    vera    lesuar    af  mikilli  vandvirkni,    og  þó  koma  firir 

nokkrar    prentvillur,    sem    er   etigin  furða  í  svo  stórri  bók,    og  éru 

þœr  flestar  leiðrjettar   aftast  í  bókinni.     Smávegis  ónákvæmni,  sem 

sjeat  hefur  ifir  að  leiðrjetta,  hef  jeg  þó  orðið  var  við  á  Btöku  stað. 

T.  d.  er  það  Magnús  góði,  enn  ekki  Haraldr  harðráði,  sem  Þjóðólfr 

á  við  í  VÍ8U    sinni    Andaðr    es    sá    es    of    alla    brá    hauk- 

stalda    konr,    Haralds    bróðursonr    (sjá  undir    h  a  u  k- 

gtaldi).       Kenningin  í  Sonatorreki    19^*  er  tekin  upp  á  tvennan 

hátt,  y'mist  hrosta  hilmir  íhöfundr?)  —  svo  undir  h  i  I  m  i  r 

og  höfundr  —  eða  hrosta  fens  höfundr  —  undir  h r o s t í 

—    og    skírð    á    tvennan    hátt,    ímist    sem    Ægiskenning   —   undir 

hrosti  og  höfundr  —  eða  sem  Oðinskenning  —  undir  h  i  I  m- 

ir.     í    VÍ8U,    sem    Þjóðólfr    orti    um    missœtti  Haralda  harðráða  og 

Upplendinga  segir  skáldið,   að  tröll  hafi  »brotið    hrís    í    hœls 

hleypikjóla    andskotum    vísa^.     Hvað    þíðir    hjer  kenn- 

•ingin    hleypikjóll    hœls?      Kjóll    er    'skip".     Hvað    er    þá 

hleypiskiphœU?     F.  J.  tekur  það  eftir  Svb.  Eg.,  að  það  sje 

fótur'  (sjá  undir  h  I  e  y  p  i  k  j  ó  1 1  og   h  œ  1 1).     Enn  er  það  eðlilegt 

að    kalla  fótinn    s  k  i  p   hœlsins?     Og  ef  það  er  hugsunin  hjá  Þjóð- 

ólfi,    aö    tröllin    hafi    brotið  hrísið  til    að    berja    með    fœtur 

fjandmanna  Haralds,    finst   mjer  forsetningin  í  ekki  vera  vei  valin; 

þá   hefðu    menn    búist    við    forsetningunni    á.     Jeg  hef  lengi  verið 

sannfœrður  um,  að    hœls    hleypikjólar    á    þessum    stað    eru 

ekki    fœtur    heldur    Hkór.      Það    virðist    vera    mjög  eðlilegt  aS 

kenna    skó  sem  'akip  hœlsins',    og  ef  hjer  er  átt  við  skó,    þá  nítur 

forsetningin    í    sín    ágœtlega    á    þessum    stað.     Ef  smásteinum  eða 

spítnarusli    eða    hrískvistum    er    sttáö    í  skó    mans,    verður  gangan 

ervið  og  sár,  og  veit  jeg  mörg  dærai  til,  að  menn  hafa  veriö  hrekkj- 

aðir    með    slíku.     Vísa  Þjóðólfs  sínir,    að  menn  hafa  á  hans  dógum 

kallað  þetta    »at    brjóta    hrís    í    skúa    einhverju  m«,  og 

að    þennan    talshátt    mátti    líka    hafa  í  óeiginlegri    merk^ngu  =  'að 

gera    einhverjum    illan    grikk    eða    hrekk',    því  að  það  virðiat  vera 

þíðingin    hjá    Þjóðólfi.      Nú    er    þaö    merkilegt,    að    undir    orðinu 

b  r  j  ó  t  a    verður    F.    J.    ósjálfrátt   sú  ósamkvœmni  að  taka    h  œ  1  s 

hlejpikjóll    í    þíðingunni  'skór',   alveg  eins  og  jeg  geri ;    hann 

,  þíðir  þar  talsbáttinn  á  dönsku  þannig :    »bryde  ris  i  (folks)  s  k  o<L. 

SO 


306  Eitfregnir.  [Skirniri 

Þetta    bendir    til,    að   skíring  mín  muoi  vera  rjett,    og  jeg  verö  a&- 
i^egja  það,  eins  og  það  er,  að  þegar  jeg  la&  þessa  skíring  F.  J.,  þi 
bað   jeg    guð  að  blessa  hann  firir  ósamkvæmnina.     £f  vjer  flettum- 
upp    orðunum    benlogi,    njótr    (með    leiðrjettingunni    aftast  t 
bókinni)    og    v  i  n  d  r,    munum    vjer    og    finna  talsverðan  rugling  í 
meðferðinni    á    firra    helmingi    12.    erindis    í    SelkoUuvísum   EinarS' 
Gilssonar.     Jeg    skal  ekki  fjölirða  um  það,    enn  að  eins  taka  fram, 
að  jeg  higg  að  vísan  sje  rjett  upp  tekin  þannig:  Benloga  vind- 
ar    (=  sverðs    vindar  =  orustu)    Njótr    (Óðinsheiti;    b.    v.    N., 
mannkenning)     sá     er     nærði      allmarga     sægs     sindra 
brjóta  (=  sævarelds,  guUs,  brjóta;  mk.),  þá  er  sjúkir  lágu^ 
lá    þar    þá    njól.  —  Osamkvæmni  virðist  og  koma  fram  í  því,. 
að  höf.  heimfærir  orðmindina    þ  u  I  u    í  Gróttasöng  3.  erindi  (Þ  æ  r 
þyt  þulu  þögnhorfinnar)  undir  nafnorðið  þ  u  1  a  kvk.  (sjá. 
þetta  orð)  enn  undir  þ  y  t  r  virðist  hann  taka  hana  sem  sagnorðsmínd 
(3.  pers.  fleirt.  þátíðar?),    enn    það    sagnorð    finst  hvergi  í  bókinni 
(þetta    hefur    mag.    Sigurður    Guðmundsson  bent  mjer  á).     Annars 
finst  mjer  líklegt,  að  Kask  hafi  getið  rjetl  til,  að  hjer  eigi  að  lesa: 
þœr  þyt  þutu. 

Annars  munu  þœr  orðabækur  vera  fáar,  sem  ekki  gera  sig  við- 
og  við  seka  í  þess  háttar  ósamkvæmni,  og  í  þessari  bók  er  það 
svo  fátítt,  að  það  rírir  ekki  verulega  kosti  bókarinnar.  Hún  mun 
um  langan  aldur  reinast  ómissandi  bandbók  firir  hvern  þann,  sem 
fæst  við  íslenskan  eða  norrænan  kveðskap.  Enn  hver  sem  notar 
hana  verður  líka  að  bafa  við  höndiua  hið  stóra  skáldakvæðasafn,. 
eem  F.  J.  hefur  gefið  út  (Den  norsk-islandske  Skjaldedigtning),. 
því  að  í  þá  útgáfu  vitnar  bókin  jafnan,  þar  sem  ekki  er  um  Eddu- 
kvæði  að  ræða.  Við  þetta  einkaulega  sparast  svo  roikið  rúm,  að 
Jjessi  önnur  útgáfa  er  rúmum  fjórðungi  stittri  enn  firsta  útgáfan, 
og  er  þessi  útgáfa  þó  talsvert  efnisraeiri,  því  að  við  hana  hefur 
verið  tekið  tillit  til  allmargra  kvæða,  sera  ekki  urðu  notuð  við- 
frumútgáfuna. 

í    formálanum    rekur  F.  J.  stuttlega    vísindaferil    Sveinbjarnar 
Egilssonar,    og    fer   um  hann  raörgum  og  maklegum  lofsorðum,    og- 
er    sú    rœktarsemi    og    virðing,    seni  hann   síuir  firirrennara  sínum,.. 
honum  sjalfum  til  hins  mesta  sóma. 

Bókin  er  kostuð  af  hinu  konunglega  norrœna  Fornfræðafjelagi 
(eins  og  1.  útg.)  með  stirk  úr  Carlsbergssjóði.  ÖII  þrjú  heftiui- 
kosta  samtals  20  kr. 

B.  M.  Ó. 


Skirnir].  Ritfregnir.  SOT- 

Knnt    Líestðl :      Norske    trollvisor    og    norrene    sogor. 

Kristiania  1915.     Olaf  Norlis  forlag.     250  bls. 

DdDska  þjóövísna-rannsóknin  hefir  lengi  8taði8  á  háu  stig^, 
en  öðru  niáli  er  að  gegua  um  þessi  vísindi  í  Svíþjóö  og  Noregi. 
Útgáfur  eru  flestar  úreltar,  ónákvœmar  og  ófullkoainar  og  komast 
ekki  í  hálfkvisti  vi6  útgáfu  þðirra  Sv.  Grundtvigs  og  Ax.  Olriks 
(D  a^n  marks  gamle  Folkeviser),  þó  eru  sumar  undantekn* 
ingar  eins  og  Gamle  norske  FolkevÍBer  eftir  Sophu& 
Bugge  og  Norske  folkevisor  fraa  millomalderen 
ved  Knut  Liestöl  og  Moltke  Moe.  £ins  hefir  fátt  veriö 
ritað  um  ssenskar  og  norskar  þjóðvísur,  annað  en  það  sem  finst  i 
þjóðvísna  útgáfu  Grundtvigs,  og  þó  eru  einkum  norsku  þjóðvísurn- 
ar  einkennilegar  og  frábrugðnar  hinum  dönsku.  —  £in  oraökin  til 
þessa  er  eflaust  sú,  að  norskir  málfrœðingar  hafa  hingað  til  mest- 
megnis  hugsað  um  fornbókmentirnar,  sem  þeir  skoða  eða  hafa 
skoðað  sem  sína  eign.  Hinsvegar  hefir  lengi  staðið  Dönum  Ijöst, 
að  þeir  eigi  ekkert  í  fornbókmentunum,  og  hafa  þeir  vegna 
þess  8nemma  snúið  sér  að  miðaldaritum  sínum.  Á  seinni  árum 
hafa  Norðraenn  orðið  að  játa,  að  fornbókmentirnar  séu  mestmegnis 
r  i  t  a  ð  a  r  á  íslandi,  en  samt  séu  þær  norskar  eða  >norröne«,  þ. 
e.  vesturnorrænar,  því  íslendingar  séu  einskonar  Norðmenn.  £a 
þó  vilja  Norðmenu  fegnir  eigna  sjálfum  sér  sem  mest  af  fornbók- 
mentunum,  og  tóku  þeir  því  fegins  hendi  við  £ddukvæðunum, 
þegar  próf.  Fiunur  Jónsson  lysti  þau  flest  norsk.  Nú  kemur  maÖ- 
ur,  sem  leitast  við  að  sjna  fram  á,  að  flestar  fornaldarsögurnar  séu 
norskar  að  uppruna  og  að  til  hafi  verið  fjöldinn  allur  af  fornaldar- 
Bögubókum  í  Noregi,  þótt  nú  aéu  tyndar,  með  því  að  gagnrjna 
nokkrar  þjóðvísur  frá  Þelamörku. 

Knut  Liestöl  hefir  ritað  bók  sína  á  nýnorsku  (norska  lands- 
málinu),  og  stendur  það  eflaust  í  sambandi  við  áhuga  hans  á  forn- 
öldinni  og  trú  hans  á  samhenginu  og  samfellunni  í  andlegu  lífi 
Norðmanna.  £nda  hefir  hann  sett  sem  einkunnarorð  á  bók  sína 
ummæli  þessi  eftir  Moltke  Moe:  »SaalAdes  kommer  folkedigtningen 
til  at  repræsentere  og  til  at  klarlœgge  kontinuiteten  i  foIket» 
aand  og  i  dets  utviklingsgang.  £ft3r  syn  og  opfatning,  efter  byg- 
ning  og  indre  forra,  ofte  ogsaa  efter  ytre  fremstilling,  knytter 
folkepoesien  led  til  led  i  den  lange  lænke  fra  fædrene  til  vore 
dage«. 

í  innganginum  tekur  höf.  fram,  hvað  Þelamörk  só  auðug  fó» 
hirzla,     bæði     hvað    fornt    mál,    gömul    munnmœli    og    gamla    siði 

20* 


308  Ritfregnir.  [Skirnir. 

snertir.  Þjóðvísurnar  héSan  hafi  fornaldarblæ  og  svipi  þeim  oft  og 
einatt  til  íslendingasagna.  »Det  er  i  alle  maater  det  gamle 
kjempelivet  Hom  stig  fram^.  Móðir  ívars  Elisonar  »dyl  sin  harm 
og  tegjer,  men  glöymer  inkje«,  »hemntanken  brenn  i  henne  som 
ein  still  og  heilag  loge«.  Og  hann  spyr :  Er  det  ikkje  ein 
litterær  samanheng  millom  den  gamle  norröne 
bokheimen  og  folkevisone?  Á  þetta  samhengi  hafi  þeg- 
ar  þeir  P.  A.  Munch,  Jörgen  Moe  og  M.  B.  Landstad  bent,  og 
síðar  hafi  S.  Bugge  og  Moltke  Moe  fjallað  um  einstakar  vísur,  einn- 
ig  Svend  Grundtvig,  er  heldur,  að  þegar  þjóðvísa  og  fornaldarsaga 
eru  sama  efnis,  sé  orsökin  sú,  að  báðar  eigi  ætt  sína  að  rekja  til 
»fornkvæðÍ8«,  C.  Rosenberg  í  ^Nordboernes  aandsliv^,  sem  heldur 
að  þjóðvísurnar  eigi  œtt  sína  að  rekja  til  sagna,  og  Axel  Olrik,  er 
aegir,  að  víkinga-  og  œvintýrasögurnar  »danner  grundstammen  i 
Fœroernes  og  Telemarkens  folkeviser«.  En  þó  hafi  rannsóknirnar 
verið  um  of  á  stangli  og  af  handahófi. 

Höf.  tekur  nú  til  rannsóknar  6  þjóðvísur  frá  Þelamörku,  og 
eru  þœr  allar  líks  efnis,  um  tröll  og  risa. 

Hin  fyrsta  er  ^Aasmuad  Frœgdegjœva«  (nr.  I  í  safni 
Landstads  :  Norske  folkeviser),  er  segir  frá,  hvernig  Asmundur  fer  í 
»Trollebotn«  að  sækja  dóttur  (Ólafs)  konungs,  er  tröllin  hafa  rænt. 
Drepur  hann  gýgina  Torgjer  Hukebrur  (Þorgerði  Hölgabrúði).  Líkt 
efni  finnur  höf.  aftur  í  kvæðinu  »Hugaball«  og  í  ævintýrinu 
»Enkjesonen«,  enn  fremur  í  sögu  Saxa  um  Torkel  Adelfar 
og  einkum  í  »Inntaki  úr  söguþætti  af  Asmundi  flagðagæfu«  í  »l8- 
lenzk.  þjóðs.  og  æf.«  I,  bls.  171 — 79.  Er  þessi  söguþáttur  bygður 
á  rímum,  sem  eru  nú  týndar,  að  fáeinum  ermdum  undanteknum. 
Höf.  ber  allar  sögur  þessar  saman  og  margar  fleiri,  og  kemst  aS 
þeirri  niðurstöðu,  að  norska  þjóðvísan  sé  bygð  á  kristniboðssögu,  er 
hafi  tekið  atriði  frá  ýmsum  sögnum ;  setji  hún  viðburðina  í  sam- 
band  við  Ólaf  helga,  en  mörg  söguatriði  séu  tekin  úr  sögnum  um 
ólaf  Tryggvason,  einstök  atriði  sóu  tekin  úr  sögu  Saxa  um  Torkel 
Adelfar  og  úr  Geirröðar  sögunni.  —  íslenzku  rímurnar  um  Asm.  fl. 
hafi  veriB  auknar  með  ævintjfra-inngangi  og  viðbót  úr  Völsaþætti, 
«n  hvíli  á  sömu  kristniboðssögunni  og  norska  þjóðvísan. 

Steiafinn  Fefinnsson,  sem  er  til  í  mörgum  uppritunum, 
tegir  einnig  frá  ferð  til  trollaheimsins.  Steinfinnur  hefir  mist  tvœr 
systur  sínar  og  fer  upp  á  »Skomeheiar«  að  sækja  þœr.  Drepur 
hann  tröllin  með  fágætum  örvum;  en  þetta  atriði  er  annars  figætt 
—    tröllin    eru   oftast  drepin  með  sverði  eöa  klumbu  —  en  kemur 


SkfrDÍr].  Ritfregnír.  80^ 

einnig  fyrir  í  Ketils  sögu  hœngB,  Gríms  sögu  loðinkinoa,  Ans  sögu 
bogsveigÍB  og  Órvarodds  sögu.  Heldur  höf.,  aö  Örvarodds  saga  hin 
eldri  sé  grundvöllur  þjóövísunnar.  Eigi  sögnin  utn  Örvarodd  ætt 
sína  að  rekja  til  Jaöars,  sem  og  þeir  próf.  Finnur  Jónsson  og 
Mogk  halda,  en  vísan  sé  ort  í  Þelamörku. 

Kappen  Illugjen  sé  sama  þjóðvÍ8a  og  »Kappin  Illhugic 
frá  Fœreyjum  og  »Hr.  Hylleland  henter  sin  Jcmfru«  úr  Danmörku. 
Kemst  höf.  að  þeirri  niðurstöðu,  að  hún  standi  í  sambandi  vi6 
fornaldarsöguna  um  IUuga  Gríðarfóstra;  sé  jafnvel  otðfærið  í  vís- 
unni  náskylt  orðfœri  sögunnar,  og  sagan  sé  uppbaflegri,  en  norska 
vísan  hafi  haldið  hinu  upphaflega  betur  en  hinar  færeysku  og 
dönsku  uppritanir;  tvær  þessara  siðustu  séu  þó  af  norskum 
uppruna. 

Ormaalen  unge  eigi  kyn  sitt  aS  rekja  til  Hervararsögu. 
Á  Hervararsógu  eru  eihuig  bygOar  danska  þjóðvísan  Alv  i 
Ödderskœr  (líklega  afbökun  úr  »öd  i  Alverskœr^)  og  hin  fœr- 
eyska  Arngrims  synir,  er  hefir  breyzt  mikið  frá  þvi  upphaf- 
lega.  Gerir  hún  Hervík  (þ.  e.  Hervöru)  að  dóttur  Arngríms  og 
systur  Angantjs,  og  röð  viðburðanna  hefir  verið  umturnað  o.  fl. 
Norska  þjóðvísan  Ormaalen  unge,  sem  einnig  hefir  fundíst  ( 
Danmörku  sem  Orm  ungersvend  og  í  Svíþjóð  sem  0  r  m 
ungersven,  er  líks  efnis  og  Hervararsaga.  Sama  efuis  er  eínn- 
ig  Orraars  rímur,  sem  eru  f jórar  alls.  Sophus  Bugge  hefir 
raniisakað  samhengið  í  miUi  sögunnar  og  þessara  kvæða,  og  kemst 
að  þeirri  niðurstóðu,  að  eldri  (nú  tynd)  mynd  af  Arngríms 
8  y  D  i  r  hafi  verið  búin  til  úr  Hervarar-sögu,  á  þeasari  tyndu,  fœr> 
eysku  þjóðvísu  hafi  verið  bygÖ  norsk  Ormar-vísa  (eldri,  nú  týnd), 
og  til  hennar  eigi  bæði  Ormaalen  unge  (Otm  ungersvend,  Orm 
ungersven)  o  g  hinar  íiilenzku  Ormars  rímur  kyn  sitt  að  rekja 
£n  Knut  Liestöl  kemst  að  annari  niðurstöðu :  Arngrímssynir 
sé  búin  til  úr  Hervararsögu  og  í  raun  og  veru  tvö  kvæði  sam* 
steypt,  en  aftur  á  móti  béu  hvorki  norska  þjóðv/san  né  íslenzku 
rímnrnHr  riðnar  við  færeysk  kvæði,  heldur  eigi  þœr  œtt  sína  aö 
rekja  til  tyndrar  Ormars  sögu,  sem  hafi  verið  búin  til  á  grund- 
velli  Hervararsögu  með  atriðum  úr  öðrum  fornaldarsögum  (EgiU 
8Ögu  ok  Asmundar  og  einkum  Sturlaugs  sögu  starfsama),  og  hefir 
höf.  sennilega  hér  á  réttu  >ið  standa.  Einnig  heldur  hann,  að  sag* 
þessi  hafi  verið  til  skráð. 

Raamund    unge    er    bœði    til    í    Noregi,  Svíþjóð  og  Daa- 
möiku    og    eins  er  danska  þjóðvísan  Rigen  Rambolt  og  A\* 


310  Ritfregnir.  [Skirnir. 

ler  hin  stœrke  henni  náskyld.  Þegar  B  j  ö  r  n  e  r  hefir  í 
iKámpadater^  haldið  fram,  að  Ramunder  (Raamund)  væri  hinn 
sami  sem  Hrómundur  í  »Hrómund8  sögu  Greips8onar«.  Hiö 
sama  hafa  Svend  Grundtvig,  Sophus  Bugge  og  Kölbing  séð.  Ensk- 
ur  vísindamaður,  Le  Roy  Andrew,  hefir  haldið  fram,  að  danska 
uppritunin,  nefnd  A  só  elzt,  af  henni  sé  komin  önnur  dönsk  upp- 
ritun  (B),  af  þessari  norska  uppritunin  (C),  og  af  benni  aftur 
sœnska  þjóðvísan  (D).  Hins  vegar  heldur  höf.  —  í  samkvæmni 
við  Ax.  Olrik  —  að  norsk  þjóðvísa  hafi  verið  miUiliður  beggja 
dönsku  uppritanauna  og  sögunnar.  Hina  upphaflegu  norsku  þjóðvísu, 
sem  sé  beinh'nis  ort  upp  úr  sögunni,  kallar  hann  x.  Af  henni  sé 
komin  danska  uppritunin  A  og  einnig  önnur  tjnd  uppsteypa  norsk, 
sem  hann  kallar  y.  og  sera  B,  C  og  D  eigi  kyn  sitt  til  að  rekja. 

Iven  Erningsson  sé  dæmi  samblands  þess  af  lUlendu  og 
innlendu  efni,  sem  er  svo  algengt  1  yngri  íslenzkum  ævintjrasög- 
um.  Hún  sé  óvenjulega  löng  og  þó  vanti  ýmislegt  í  hana,  svipi 
henui  einna  mest  til  hinna  löngu  færeysku  kvæða  með  efni  úr 
œvintyrasögum  og  riddarasögum ;  hafi  hún  og  önnur  þjóðvísa, 
Kvikjesprakk  Hermodsson,  upphaflega  átt  saman,  og 
hafi  þær  verið  tildrög  til  vísnaflokks  i  Noregi.  —  Höf.  ber  vísuna 
sarran  við  hina  færeysku  vísu  Ivint  Herintsson  (einkum 
uppritunina  A).  Hafi  annur  þáttur,  Kvikils  bragð,  sama 
innihald  og  Kvikjesprakk  Hermodsson,  og  sé  grundvöli- 
ur  beggja  þáttur  Hrólfs  sögu  Gautrekssonar,  eins  á 
færeyska  vísan,  Finnur  hin  fríði,  sama  nppruna  og  sé  ekkert 
annað  en  afbrigði  af  vísunni  um  Kvikjesprakk.  Samhengið 
sé  svo,  að  það  hafi  verið  frumkvœði,  beinlínis  ort  upp  úr  sögunni, 
úr  því  séu  komnar  »Finnur  hin  fríði«  og  önnur  uppsteypa  (y), 
sem  Kvikjesprakk  og  Kvikilsbragð  eigi  kyn  sitt  til  að 
rekja.  —  Fjórði  og  fimti  þáttur  fœreyska  kvœðisins  Galians 
táttur  séu  sama  efnis  og  Iven  Erningsson.  Virðist  hun 
vera-  samsett  af  atriðum  frá  ymsum  áttum.  Bæði  P.  A.  Munch, 
S.  Bugge,  Gustav  Storm  og  Kölbing  setja  hana  í  samband  við 
BÖgnina  um  Artus  konung  og  riddara  hans.  En  hér  eru  eiwnig  at- 
riði  úr  Erex  sögu,  Parcevals  sögu  og  fleiri.  Ax.  Olrik  hefir  bent 
á  líkingu  við  fornfranska  kvæðið  um  Galien,  sem  réttilepa  eig 
heima  í  sagnaflokkinum  um  Karolingana.  Knut  Liestöl  kemst  að 
þeirri  niðurstöðu,  eins  og  Storra  og  Kölbing,  að  Iven  Erningsson 
8Ó  bygð  á  tjndri  sögu  ura  Artusar-sagnirnar,  því  engin  dœrai 
■  óu    þess,    aö    norsk    þjóðvísa    sóbygðbeiulínisá 


Öklrnir].  RitfregnÍT.  811 

-fleirí  Bögum.  En  þessi  saga  sé  nppsteypa  á  rómantiskum 
grundvelli  og  búin  til  í  Noregi. 

Nœati  kapítulinn  hjá  Knut  Liebtöl  fjallar  um  söguatriöi  í 
•tröllakvœðunum.  Telur  höf.  fyrst  upp  /msar  aðrar  tröllavísur,  sem 
þar  til  heyra,  eins  ymsar  fornaldarsögur  og  íslenzkar  sagnir  og 
œ'íint/ri,  þar  sem  þehsi  atriði  koma  fyrir.  Eru  þessi  atriði  önnur 
eins  og:  ferðir  til  tröllaheimsins,  ástir  tröllkvenna  og  menskra 
manna,  umskapaðar  skessur,  er  giftast  konungum  o.  s.  frv.  011 
þessi  atriði  eru  alstaðar  svo  h'k  og  svo  sniðin,  að  höf.  er  sannfœrð- 
XLT  uro,  að  hér  sé  b  ó  k  1  e  g  t  samheugi  á  milli. 

Því  nœst  telur  höf.  upp  aðrar  þjóðvísur,  sem  eiga  kyn  sitt  að 
rekja  til  sagna.  Eru  þœr  tiltölulega  fáar  á  íslandi  —  og  trölJa- 
vísur  eru  hór  engar  —  hafi  rímurnar  í  flestum  tilfellum  bolað  þeim 
frá.  Á  Fœreyjum  er  fjöldinn  allur  þjóðvísna,  sem  bygðar  eru  á 
flögum;  í  Noregi  eru  fáar,  eem  bygðar  eru  á  Noregs  konunga 
sögum  eða  Islendingasögum,  en  allmargar  sem  eru  komnar  frá 
'fornaldarsogum,  riddarasögum  og  œvintýrasögum,  og  fer  hann  yfir 
nokkrar  af  þeim:  Lindormen,  Heming  aa  Harall 
kungjen,  Roland  aa  Magnus  kungjen,  Dei  tri 
^  i  1  k  a  a  r  i  (bygð  á  Mágus  sögu)  og  Asaliborgji  (bygð  á 
Ásvalds  sögu).  Sœnskar  og  danskar  þjóövísur,  sem  bygðar  eru  á 
-sögum,  eru  aftur  á  móti  afar  fáar. 

í  síðasta  kapítulanum  kemst  þá  höf.  að  þeirri  niðurstcðu,  að 
lieimili  þjóðvísna  þeirra,  sem  bygðar  eru  á  sögum,  só  Noregur  og 
Fœreyjar.  Sumar  þessar  þjóðvísur  hafa  fundist  á  báðum  stöðum, 
sumar  að  eins  í  Noregi,  aðrar  að  eins  í  Fœreyjum.  Heldur  höf., 
að  þjóðvísur  þœr,  sem  Noregur  og  Fœreyjar  eiga  í  sameiningu,  séu 
af  norskum  uppruna.  Yngri  fœreyskar  vísur  hafi  sem  só  ekki 
komið  til  Noregs,  og  það  só  ólíklegt,  að  vísur  sem  Fœreyjar  og 
Danmörk — Svíþjóð  eiga  í  sameiningu  sóu  komnar  úi  Færeyjum, 
þar  sem  samband  landa  þeirra  hafi  verið  svo  lítið.  Sambandiö  við 
Noreg  er  hins  vegar  miklu  nánara.  Líklegra  só  að  Noregur  só  heimili 
þessara  þjóðvísna  (.  .  .  dei  allerfleste  av  dei  eldre  norsk-fœröyske 
visone  som  byggjer  paa  sogor,  maa  vera  af  norsk  upphav).  Nú 
heldur  höf.  fram,  að  þeasar  sögur  hafi  verið  norskar,  enda  eru  aðrir 
TÍsindamenn  á  líkri  skoðuu.  Ax.  Olrik  segir  (í  Sakses  oldh.  I  s 
13) :  ^At  den  norröne  fornaldarsagadigtning  ikke  er  Islœndingenes 
sœreje,  men  at  de  kun  har  udformet  den  nœrmere  og  fort  den  i 
pennen«.  Og  Finnur  Jónsson  heldur,  að  til  hafi  verið  í  Noregi 
j^mundtlige  uden  tvivl    fornaldarsaga-agtige    traditioner«,    en    telur 


812  Ritfregnir.  [Skírnir.' 

það  »fuldstœudig  forfejlet,  niir  enkelte  .  .  .  mene,  at  en  saadaa 
saga  er  nedakreven  i  Norge,  fordi  der  deri  findes  norske  a&gn<L 
(Lit.hist.  II,  s.  791  f.).  Nú  synir  höf.  fram  á  nieð  góðura  rökum, 
að  fornaldarsögur  þœr,  sem  norskar  þjóðvísur  eru  bygðar  á,  hljóti 
að  hafa  verið  skráðar.  Hann  sjnir  fram  á,  að  það  hafi  verið  all- 
mörg  sagna-handrit  í  Noregi  á  14-.  öld,  en  þau  hafi  verið  ónjtt  á 
siðskiftis-tímanum.  Þetta  getur  vel  verið,  en  þar  sem  höf.  beldur 
fram,  að  allmargar  sögur  þessar  hafi  verið  skráðar  ÍNoregi- 
hefir  hann  samt  ekkert  annað  við^  að  styðjast  en  getgátur  einar. 
Það  virðist  ekki  h'klegt  að  sv&  hafi  verið,  jafnvel  þótt  það  sé  ekki 
hægt  að  hrekja  það.  Staðhæfing  þessi  mun  eflaust  mæta  mikilli 
mótspyrnu,  ekki  s/zt  á  íslandi. 

En  hvernig  sem  nú  stendnr  á  því,  hefir  höf.  brugðið  upp- 
nyju  Ijósi  um  margt,  sem  þjóðvísurnar  snertir  og  bonum  hefir 
hepnast  að  skilja  úr  norsku  þjóðvísurnar  og  að  einstekja  þær. 
Það  sýnir  sig  —  það  vissu  menn  nú  fyrir  fram  —  að  þjóðvísurnar 
norsku  standa  í  nánara  sambandi  við  fornbókmentirnar  heldur  en 
hinar  dönsku  og  sænsku. 

Eókin  kvað  vera  doktorsritgerð,  og  á  Knut  Liestöl  að  fuUa 
doktorsnafnbótina  skilið.  Öskandi  væri  þó  að  hann  legði  ekki  alt 
of  mikla  áherzlu  á  andlega  sambandið  á  miUi  vesturnorrænu  þjóð- 
anna,  svo  hann  gleymi,  að  það  hafi  einníg  verið  samband  milli  allra 
þjóðanna  á  Norðurlöndum.  Só  það  órótt  »Aa  skilja  den  norske  og 
islendske  traditionen  og  bokheimen  so  sterkt  ifraa  einanuan  i  alle 
tilfelle«  er  það  einnig  órétt  að  afmarka  vesturnorræna  mentalífið 
svo  fortakslaust  sem  höf.  virðist  hneigður  til. 
Reykjavík,  15.  niara  1916. 

Holger  Wiehe. 

Gnnnar  Gnnnarsson :  Livets  Strand.  Roman.  Gyldendalske 
Boghandel.     Nordisk  Forlag  1915. 

Gunnar  skáldsagnahöfundur  befir  þegar  hlotið  alleinróma 
viðurkenningu  erlendis  fyrir  binar  dansk-íslenzku  skáldsögur  sínar. 
Þegar  eg  kalla  þær  dansk-íslenzkar,  þááeg  ekki  við  það 
eitt,  að  þær  eru  skrifaðar  á  danska  tungn,  heldur  og  það,  að  þœr 
eru  bæði  bugsaðar  á  dönsku  og  mótaðar  af  dauskri  hugarstefnu. 
Höfundurinn  befir  líka  fyrst  og  fremst  danska  lesendur  fyrir  aug- 
um,  menn,  sem  vegna  ókunnugleikans  á  íslenzku  lífi  og  lífernis- 
háttum    hneykslast    ekki    vitund    á  því,    þótt  það,    sem  borið  er  á- 


-Skirnir].  Ritfregnir.  318 

borS  fyrir  þá,  sé  alt  annað  en  sannarlega  íttlenzkt.  Þess  vegna  er 
afarhœtt  við,  a6  þær  falli  aldrei  i  eins  góðan  jarðveg  hér  hjá  oss. 
Einmitt  hið  »íslenzka«  í  söguni  Guiinars  er  það  sem  á  vefHt  við' 
088  úti  hér.  Vér  höfum  yfirleitt  enn  þá  ekki  lært  að  mœla  gildi 
þesa,  aem  ritað  er,  á  vog  einnar  saman  stíUlistariiinHr,  en  ernm 
8V0  gamaldags  að  spyrja  líka  —  og  enda  fyrst  og  fremst  —  um 
efnið  sjálft,  myndirnar  úr  lifinu,  sem  þar  eru  dregnar  upp  og  lynd- 
iseinkunnir  þeirra  manna,  sem  þar  eru  látnir  koma  fram  á  sjónar- 
sviðið.  Einnig  er  ohs  gjarnt,  þar  sem  í  hlut  eiga  skáldsögur,  sem- 
eiga  að  gerast  með  oss,  að  lita  á  hina  staðarlegu  umgerð  sögunnar, 
umhverfið,  og  meta  gildi  söguunar  meðfram  eftir  því,  aðhve  miklu  leyti 
þetta  kemur  heim  við  hið  rétta.  En  þetta  hugsa  margir  skáld- 
sagnahöfundar  siðari  tima  næsta  lítið  um.  Þeir  láta  hugsjónina, 
sem  fyrir  þeim  vakir,  skapa  umhverfið  —  ef  þeir  þá  ekki  beinlínis 
láta  sér  alveg  standa  á  sama  um  það. 

Svo  er  að  snmu  leyti  farið  Gunnari  Gunnarssyni.  Fyrir  hon- 
um  er  auðsjáanlega  hugsjónin  alt.  Um  virkileikann  er  miklu  minna 
hirt.  Enda  þótt  ekki  sé  heimtuð  neiii  Ijósmyndaruakvæmni  af 
honum,  verður  því  ekki  neitað,  að  hann  leyfir  sér  fmislegt  það  í 
binum  dansk-íslenzku  Ekáldsögum  sínuro,  sem  kemur  afuróþœgilega 
við  tilfinningar  islenzkra  lesenda. 

Þegar  eg  fyrir  nokkurum  árnm  las  ^Ormarr  Örlyg8Son«,  þá  leiö 
mér  beint  illa.  Mér  fanst  sagan  í  heild  sinni  svo  einstaklega  ósönn  og 
ósennileg,  mennirnir  flestir  svo  óeðlilegir  og  umhverfinu  öllu  rang- 
hvert.  Og  þegar  eg  svo  ári  síðar  las  ^Dönsku  frúna  frá  HofÍ4[, 
varð  eg  að  hafa  mig  allan  við  til  að  komast  bókina  á  enda.  Svo 
mikið  fanst  mér  kveða  að  ónátti^ru  þeirrar  skáldsögu.  Mér  fanst 
blátt  áfram,  að  eg  hefði  ekki  í  annað  sinn  séð  syndgað  öllu  grimmi- 
legar  á  móti  öllum  virkileika.  Og  mór  fanst  það  ófyrirgefanlegt  aö 
leggja  fram  fyrir  útlendinga,  sem  ekkert  þekkja  til  Íslands,  lýs- 
ingar,  sem  gæfu  jafn  ramskakkar  hugmyndir  um  líf  og  hugsunar- 
hátt  manna  hér  úti  á  íslandi  og  þessar  lífslysingar  höfundarins. 
En  )^Eineygði  Gestur^  sœtti  mig  afcur  við  höfundinn  í  bili.  Það 
var  svo  margt  yndislegt  í  þeirri  frásögu,  er  knúði  mig  til  þess  að 
fyrirgefa  höfundinnm  þaö  sem  mér  virtist  hann  hafa  »mÍ8gert«  í 
hinum  fjrri  sögum  sínum.  Meira  að  segja  fanst  mér  þar  brugðið 
nyju  Ijósi  yfir  bœði  »Ormar«  og  »FrúiiH«.  Eg  beið  því  með  tala- 
veiði  eftirvœntinjíu  næstu  söguiinar.  Eu  e<:  get  ekki  að  því  gert: 
>Örninn  ungi«  bjó  luér  talsverð  voiibri;:ði.  Ekki  það  eitt,  að  mér 
virtist    þessum    Bioasta    þætli    i    sogu    Borgarœttarinnar  gersamlega 


-314  Ritfregnir.  [Skirnir' 

-ofaukið.     Svo  laglegur  sem  hanii  var,  þá  fanst  mér  hálfgert  mysu- 
-bragð  að  honum  eftir  annað  eins  góðvín  og  »Eineygða  Ge8t«. 

Nú    er  komin    ný  skáldsaga  eftir  Gunnar  Gunnarsson,  talsvert 

•lengri  en  hinar  eldri  sögur  hans.     Því  verður  ekki  neitað,  að  fram- 

•leiðslan    er     mikil.      Höfundurinn    hlýtur    að     vera    óvenju    mikill 

afkastamaður.       En      álitamál      er    það      hvort      framleiðslan      er 

-ekki  of  ör. 

»Strönd  lífsins«  hefir  Gunnar  kallað  þessa  stœrstu  frásögu 
vsína.  Erlendis  hefir  hún  fengið  hinar  beztu  viðtökur  meðal  ritrýn- 
.enda.  Eg  legg  nú  annars  ekki  mikið  upp  úr  gumi  sumra  erlendra 
ixitrýnenda.  Margt  og  mikið  af  því,  sem  þeir  Ijúka  lofsorði  á,  finst 
mér  ekki  eiga  neitt  lofsorð  skilið  og  sumt  af  þv/  naumast  vera  á 
borð  berandi  fyrir  almenning,  svo  andstyggilega  Ijótt  sem  það  er. 

Eitthvað  af  því,    sem  eg  las  um  skáldsögu  þessa  —  það  voru 
ösvikin    lofsorð    um    söguna  —  vakti    þó  í  sálu  minni  allmikla  til- 
hlökkun    til    að    kynnast  heuni  nánar.     Eg  gerði  mér  í  hugarlund, 
að    þar   kœmi  einhver  »óður  til  Iíf8Íns«,    sem  yndi  vœri  að  lesa  og; 
wekti  Ijúfar  tilfinningar  í  sálu  lesendans. 

En  þar  skjátlaðist  mér  meira  en  lítið. 

»Strönd  Iífsins«  er  frá  upphafi  til  enda  einn  hinn  átakanleg- 
-asti  »böl8yninnar  boðskapur^,  sem  eg  hefi  lesið  nú  í  mörg  ár.  Þar 
sér  óvíða  til  sólar.  Eða  rétiara,  sólin  fær  sjaldan  að  skína  stucd- 
inni  lengur  fyrir  dimmviðris-bólstrum  lífsins.  Hið  góða,  sem  menn- 
irnir  vilja,  fær  ekki  að  njóta  sín  fyrir  mannvonzkunni  í  ömurlegustn 
.myndum.  Ovœttir  eða  illvættir  lífsins  ganga  hór  ávalt  sigrihrós- 
andi  af  hólmi.  Hugsjónamennirnir,  þeir  sem  eitthvað  gott  og  gagn- 
legt  vakir  fyrir,  verða  að  lúta  í  lægra  haldi  fyrir  hinum,  þjónum 
varmenskunnar.  Hinir  síðarnefndu  halda  velli,  hinir  fyrnefndu 
aunaðhvort  deyja  fyrir  tímann  eða  verða  vitskertir  eða  fara  til 
Vesturheims,  því  hér  heima  snyst  alt  í  móti  þeim.  Alt  þetta 
verður  skiljanlegt,  er  vér  athugum  hverja  skoðun  höfundurinn  virÖ- 
tst  hafa  á  lífinu. 

Lífið  er  »ekki  annað  en  strönd,  sem  oss  skolar  upp  á,  —  þar 
sem  vór  brjótum  skip  vor  —  hver  á  sinn  hátt.  Lífið  leikur  með 
oss  eins  og  lymskufull  aldan,  það  brosir  við  oss  að  eins  til  þess  að 
ger&  vonbrigðin  —  örvœntinguna  —  enn  meiri  eftir  á«. 

Að  VÍ8U  leggur  höfundurinn  þessa  lífslýsingu  sturluðum  manni 
á  varir,  en  Öll  sagan  virðist  bera  með  sór,  að  þetta  sé  líka  skoðun 
Jiöfundarins  á  lífinu  —  sé  sá  »8annleikur«,  sem  »Strönd  Iífsin8«  er 


Skirnir].  Ritírefi^ÐÍr.  815 

^tlaS    aö    flytja   lesendunum.     Er  hugBanleg  öllu  ömurlegri  skoCun 
Á  lífinu?     VerSur  yfir  böfuð  komist  lengra  í  bölsyni? 

Prédikarinn  í  gamla  testamentinu,  sá  böls/ninnar  boCberi,  verð- 
ur  hreinn  bjartsynismaður  hjá  þessu.  Hann  sá  þó  ávalt  einn  Ijós- 
an  blett  í  tilverunni,  svo  fulla  af  hégóma  og  einberum  hégóma,  sem 
banu  annara  áleit  hana  vera.  Þessi  sólskinsblettur  hjá  Prédikar- 
anum  gamla  var  sannur  guðsótti,  lifandi  traust  á  guði.  I  »Strönd 
lífsins^  virðist  jafnvel  þessi  sólskinsblettur  lífsins  vera  látinn  reyn- 
ast  einber  bégómi.  Hin  trúarstyrka  höfuðpersóna  sögunnar  — 
síra  Sturla  Sveinsson  —  lendir  um  síðir  í  hreinni  guðsafneitun. 
Traustið  á  guði,  sem  hann  hefir  lagt  svo  mikla  áherzlu  á  í  prédik- 
^n  Binni  og  brynt  svo  fastlega  fyrir  sjálfum  sér  og  öðrum,  molast 
gundur,  þegar  mótlœtisstormarnir  skella  á. 

Þessi  átakanlega  bolsyni  gerir  manni  blátt  áfram  erfitt  að  kom- 
ast  gegnura  soguna.  Manni,  sem  lítur  bjartari  augum  á  lífið  en 
faöfundurinn,  verður  lesturinn  nærri  því  kvöl.  Honum  finst  hér 
komið  út  í  óþolandi  öfgar  og  myndin  öll,  sem  hér  er  dregin  upp, 
vera  ósönn  og  fjarri  virkileikanum.  Aðrar  eins  mannfylur  og  þar 
eru  sýndar,  kannast  hann  ekki  við  að  bafa  rekið  sig  á,  sízt  jafn 
raargar  og  hér,  samankomnar  í  nokkuru  íslenzku  kauptúni.  Jafn- 
gerspiltur  hugsunarháttur  og  t.  a.  m.  skíii  fram  af  tali  fiskverk- 
unaikvennanna,  er  naumast  til  bja  íslenzku  alþýðufólki,  og  óþokk- 
ar  eins  og  Tbordersen  faktor,  og  enda  lœknirinn,  eru  seni  betur  fer 
■ekki  á  hverju  strái.  Höfundurinn  hefir  bersynilega  gert  sér  alt  far 
um,  að  gera  prestinn,  höfuðpersóiiu  sögunnar,  svo  úr  garði,  að 
■faann  vinni  samúð  lesendanna.  Og  það  hefir  bonum  tekist.  En 
-ekki  á  sú  persóna  raikið  skylt  við  virkileikann.  Hann  minnir  að 
-«umu  leyti  á  prestinn  Storm  hjá  Hall  Ciine.  Finnur  á  Vaði  er 
aftur  miklu  íslenzkari  í  búð  og  hár. 

Og  þó  er  saga  þessi,  þrátt  fyrir  alla  sína  bólsyoi  og  þrátt 
fyrir  allar  syndirnar  á  móti  virkileikanum,  prýðilega  sögð.  Það  dylst 
ekki  eitt  augnablik,  að  Gunnar  Gunnarsson  er  skáld,  sem  mikils 
má  vænta  af.  En  hann  vitðist  af  langri  dvöl  erlendis,  vera  orðinn 
of  ókunnugur  lífi  og  bugsunarbœtti  manna  hér  á  landi  til  þess  að  geta 
gefið  sannar  lýsingar  á  þvi.  Utlendingum,  sem  ekkert  þekkja  til,  má 
að  VÍ8U  alt  bjóða,  sé  að  öðru  ieyti  vel  frá  því  gengið,  en  löndum 
höfundarins  getur  ekki  á  sama  staðið  um  það,  hvort  útlendingar  fá 
réttar  eða  rangar  bugmyndir  um  lífið,  sem  hér  et  lifað.  Og  þðim 
œtti  ekki  að  vera  það  láandi. 

J.  H. 


316  Ritfregnir.  [Skirnir, 

Signrðar  Þórólfsðon  :  Á  öðrom  hiiöttoni.  Kvík  1916,  VI 
+  110  8.,  4to. 

Það  mun  tæplega  ofmœlt,  aS  engÍD  grein  náttúruviMÍndanna  er 
jafn  háleit  og  um  leið  jafn  erfiö  viðfangs  til  rannsókna,  og  stjörnu- 
frœðin,  og  engin  heldur  eins  seiðandi  og  lokkaudi  út  á  hinar  tak- 
markalausu  og  hálu  brautir  ímyndunaraflsins  og  hún.  Þetta  afl 
stjórnufrœðinnar  munu  flestir,  bæði  lœrðir  og  leikir,  jafnvel  þeir, 
sem  aldrei  ainiars  veita  náttúrunni  í  kringum  sig  neina  athjgli, 
verða  varir  við,  þegar  þeir  á  heiðskíru,  tunglslausu  vetrarkveldi 
horfa  á  alstirndan  himiniim,  vitandi,  að  hver  einn  af  hinum  ótölu- 
lega  grúa  af  tindrandi  Ijósdeplum,  sem  hann  sér,  er  regluleg  sól, 
l^eins  og  sú  sem  skín  næst  oss«  (svo  að  eg  taki  mér  otð  gamla 
Balle  í  munn),  og  að  þessar  sólir  eru  dreifðar  út  um  geim,  secD 
enginn  maður  veit  nein  takmörk  á.  Það  mun  varla  fara  hjá  því, 
að  mennirnir,  jafnvel  »ofurmennin«,  finni  þá  til  smæðar  sjálfra  sín 
og  alls  þess,  sem  jarðneskt  er. 

Af  þessum  ástæðum  er  það  líklega,  að  í  fáum  vísindagreinum 
hefir  meira  verið  ritað  fyrir  alþjðu,  en  einmitt  í  stjörnufræðinni ; 
en  því  miður  hefir  íslenzk  alþjða  farið  mjög  varhluta  af  því  á 
sínu  eiginmáli,  eins  og  í  flestum  öðrum  frœðigreinum,  og  þekking 
hennar  á  stjörnunum  eflaust  hnignað  mikið  á  siðari  árum,  síðan 
klukkurnar  komu  á  hvert  heimili  og  í  hvern  vasa,  svo  að  segja. 
Við  höfum  heldur  ekki  haft  mörgum  mönnum  á  að  skipa  til  þeirra 
hluta,  þar  sem  enginn  íslendingur  hefir  hingað  til  getað  gefið  sig 
«llan  við  stjörnufræði. 

Úr  þessu  hefir  höfundur  viljað  bœta  með  útgáfu  þessa  bœk- 
lings,  sem  nefndur  er  hér  að  framan.  Hann  er  orðinn  til  úr  fyrir- 
lestrum,  aem  hann  flutti  fyrir  nemendum  Lyðháskólans  á  Hvítár- 
bakka.  A  rúmum  hundrað  síðum  segir  höfundur  sögu  stjörnu- 
fræðinnar  frá  elztu  tímum,  gefur  bugmynd  um  hreyfingar  himin- 
tunglanna,  Ivsir  sólu  og  tungli,  reikistjörnum  og  öðru  því,  er 
sveimar  í  kringum  sól  vora,  bregður  sór  svo  til  fjarlægari  sólkerfa 
(sólstjarna  eða  fastastjarna),  og  tekur  svo  til  íhugunar  líf  og  lífs- 
skilyrði  á  öðrum  hnöttum  (en  jörðunni).  Loks  stígur  hann  »niður4[ 
á  jörðina  aftur  og  gerir  grein  fyrir  hreyfingum  hennar  og  tíma- 
talinu. 

Meira  en  þetta  er  varla  að  ætlast  til,  að  tekið  sé  til  meðferðar 
í  jafnlitlu  riti,  og  verður  þó  að  segja,  að  höfundi  hafi  yfirleitt  tek- 
ist  vel  meðferðin  á  jafn  margbrotnu  og  erfiðu  efni,  og  er  það  því 
virðingarverðara,    sem    hann    má    teljast    leikmaður  í  þessari  ment, 


Skirnir].  Ritfregnir.  817 

og  vantar  því  bina  nauösynlegu  undirstööu  sérfrœðingsins :  víðtœka 
þekkingu  í  stœrðfrœði,  mœlingafrœSi,  eðlisfrœði  og  efnafrœði.  Þetta 
kemur  og  stundum  í  Ijós  hjá  honum.  Stjörnufrœðingur  hefði  t.  d. 
varla  slept  þriðju  setningunni  í  Keplers  lögum,  sökum  þess,  að 
hann  teldi  of  erfitt  að  skjra  hana  fyrir  alþjðumanni,  úr  því  að 
hinar  setningarnar  voru  teknar. 

Sumstaðar  veldur  málið  höfundi  nokkurum  erfiðleikum  á  Ijósri 
framsetningu,  og  er  það  vorkunn,  því  að  lítið  hefir  verið  ritað  á 
íslenzku  í  þessum  frœðum.  Þannig  talar  hann  um  (bls.  38)  ósy  ni- 
lega  rauða  og  fjólubláa  liti,  þar  sem  átt  er  við  últra  rauða  og 
fjólubláa.  £g  t«l  œskilegt,  að  hin  útlendu  (alm.  vísindalegu)  frœði- 
orð  hefðu  verið  sett  í  sviga  fyrir  aftan  íslenzku  orðin,  ekki  eízt 
Bökum  þess,  að  sum  þeirra  hafa  enn  eigi  fengið  fulla  festu  í  mál- 
inu,  eða  eru  lítt  kunn. 

Heldur  kysi  eg  að  kvaðrattölur  vœru  nefndar  tvíveldistölur  en 
fertölur  (bœði  orðin  eru  í  Jónasar  orðabók),  ef  annars  er  amast  við 
orðinu  kvaðrat,  það  er  að  vísu  í  samrœmi  við  »ferfet«  og  >fer- 
metri<;,  en  þau  orð  hafa  því  miður  verið  löguð  eftir  hinum  rótt 
liugsuðu  samsetningum :  ferfœtla,  ferskeytla,  ferflötungur,  ferhyrn- 
ingur  o.  8.  frv.,  en  eru  stytting  úr  lengri  orðum. 

Óþarfa  tel  eg  það,  að  setja  gœsarlappir  á  Kelvin  lávarð;  hann 
>mun,  sem  vísindamaður,  óefað  geta  staðið  á  eiginfótum. 

Af  villum  vil  eg  benda  á,  að  höf.  segir,  að  innra  tungl  Marz 
gangi  :^öfugt«  (rangsœlis  (retrograd)  vildi  eg  heldur  segja)  við  rétta 
hnattgöngu;  það  gengur  harðar  í  kringum  Marz,  en  hann  snyst  um 
möndul  sinn  og  kemur  því  upp  í  vestri  og  rennur  í  austri,  o: 
hreyfing  sú,  sem  það  œtti  að  virðast  gera  sökum  dagsnúnings  plánet- 
unuar,  hefir  ekki  víð  hinni. 

Myndin  af  tunglinu  (bls.  43)  er  á  bliðinni,  o:  skautin  eru  til 
hliða  i  staðinn  fyrir  upp  og  niður. 

Annars  var  það  aðaltilgangur  minn  með  Hnum  þessum,  að 
benda  mönnum  á  kver  þetta  sem  stuttan  og  handhœgan  leiðarvísi 
í  því  að  afla  sér  þekkingar  á  stjörnunum  og  skoðunum  vísinda- 
manna  á  þeim,  einkum  á  síðustu  tímum,  siðan  að  eðlisfrœðin,  efna- 
frœðin  og  Ijósmyndalistin  gengu  í  þjónustu  stjörnufrœðinnar  og 
vona,  að  hann  geti  orðið  mörgum  að  góðu  liði. 

B.  Sœm. 


818  Ritfregnir.  [Skirnir.. 

Tölf   sögur   eftir    Gnðmnnd  FriðjónssoD.     Reykjavík,  1915.. 
186  bls. 

Ætti  eg  að  svara  þeirri  spurningu,  hvað  það  vœri  í  þjóðlífii 
íslendinga  nú  á  dögum,  sem  eg  í  einu  áliti  sérkennilegast  fyrir  þár 
og  lærdómsríkast  fyrir  aörar  þjóðir,  mundi  eg  í  fljótu  bragði  ekki' 
geta  fundið  annað  svar  en:  alþyðumenningin  þingeyaka. 
Það  er  trúa  mín,  að  þeir  komi  tímarnir,  að  erlendir  mentafrömuðir 
og  uppeldisfræðingar  læri  íslenzku  og  fari  beim,  eiiigöngu  til  þess 
að  kynna  sér  þessa  merkilegu  menningu,  þar  sem  hver  er  sinn' 
eigin  kennari.  Alþyðumentunin  er  enn  þá  alstaðar  á  tilraunastig- 
inu,  og  árangur  skólalærdómsins  er  fjölda  manna  ábyggjuefni.  Það- 
væri  li'ka  æskilegt,  að  útlendingar  vildu  hjálpa  Isleudingum  sjálfum* 
til  þes3  að  sjá,  um  bve  eftirtektaverða  tilraun  hór  er  að  ræða.  Mér 
finst  undarlegt,  að  enginn  befir  stungið  upp  á  að  stofnar 
lyðskóla  í  miðri  Þingeyjarsyslu,  þar  sem  œskumenn  hvaðanœfa  af 
landinu  gætu  kynst  heimilismentun  syslubúa.  £n  menn  sjá  oft- 
sízt  það  sem  næst  þeim  er,  og  íslendingum  er  of  tamt  að  leita  a5> 
agnúunum,  í  stað  þess  að  reyna  fyrst  að  skilja  það,  sem  frumlegt 
et  og  sórstakt,  og  meta  gildi  þess.  Þingeyingum  er  fundið  það  til'- 
foráttu,  að  þeir  séu  ailir  í  tómum  skáldskap  og  vanræki  aðra  þætti' 
menningarinnar  —  og  að  mentun  þeirra  só  að  miklu  leyti  erlent 
brotasilfur,  sem  ekki  eigi  heima  á  íslandi.  En  lítið  er  nú  satt  í- 
þessu.  Skáldin  þingeysku  eru  sögð  góðir  búhöldar  —  og  það  eru 
þingeyskir  bændur,  sem  stjórna  Tímariti  kaupfélaganna  og  binu 
nyja  fólagsmálatímariti  Rótti.  Auðvitað  mætti  segja  um  fyrsta^ 
heftið,  sem  út  er  komið  af  því  riti,  að  þar  kenni  meira  erlends' 
bókvits  en  ísleuzkrar  reynslu.  En  það  á  þroskann  fram  undan,  og 
mór  kœmi  ekki  á  óvart,  þó  að  fólagsfræðingarnir  þingeysku  þroskuð" 
ust  á  líkan  hátt  og  skáldin,  sem  hafa  stutt  sig  við  útlenda  höfunda, 
meðan  þeir  voru  að  finna  sjálfa  sig.  Þorgils  gjallandi  byrjaði  á 
sögunni  »Gamalt  og  nýtt«,  þar  sem  úir  og  grúir  af  erlendum  bóka- 
titlum  og  dönskuslettum,  en  hann  endaði  á  Dyrasögunum,  sem  eru 
skrifaðar  út  úr  hjarta  íslenzkra  dalabúa  og  á  hreinu  og  þróttmiklui 
máli.  Og  Guðmundur  Friðjónsson  tugði  þaö  á  gelgjuskeiði  sínu 
upp  eftir  einhverjum  útlendingi  (eða  kannske  ekki  nema  eftir  Jóni 
Olafssyni),  að  skáldskapurinn  vœri  ekkert  nema  form  —  og  syndg- 
aði  um  hríð  eftir  þessu  lögmáli.  En  hann  er  kominn  langt 
frá  því  nú.  Þessar  sögur  eru  ekki  skrifaðar  til  þess  eins  að  dilla 
fegurðartilfinning  manna  og  skemta  með  fögrum  orðum.  Sama 
lífsskoðunin  er  þar  alls  staðar  í  baksýn  og  kemur  víða  berlega  fram^. 


l 


Skirnir].  Ritfi'egDÍr.  319 

svo  aO  höfundurinn  talar  beiut  til  lesandans.  Og  sú  Wfsskoðun  er 
ekki  sótt  í  erlendar  bœkur,  heldur  lœrO  i  íslenzkum  reynsluskóla. 
Þess  vegna  veröa  algengar  lífsreglur  —  að  knnna  sér  bóf  og  sníða 
stakkiun  eftir  ve.\ti,  aÖ  rauna  að  lífið  er  aWara  og  ekki  leikur,  aS 
beita  skynsamlegri  hörku  við  sjálfan  sig  —  nyjar  í  munni  hans. 
Síðustu  blaðsíðurnar  af  »Hetjan  horfna^  eru  ekkert  annað  f>n  ver^ 
aldlegur  Jónsbókarlestur,  en  þar  er  varla  nokkur  setning,  sem 
missir  marks.  Ber  er  líka  umbótastefnan  í  kaflanum  um  hjóna- 
efnin  tvenn  (bls.  132 — 33),  þar  sem  önnur  draga  sig  saman  í  rökkr- 
inu,  hugsa  saman  og  vinna  saman,  svo  að  tilhugalífið  verður  eins 
Og  búskapur  og  hjónabandið  eins  og  tilhugalíf  — ,  en  hin  finnast 
um  helgar  og  eru  í  háa  lofti,  þangað  til  hjónabandið  kennir  þeim, 
að  lifiö  er  bláköld  alvara  og  engiun  leikur.  Þessi  hugsun  er  marg- 
sögð,  en  hún  er  hér  gerhugsuð  á  íslenzku  og  varla  betur  sögð  á 
öðru  máli.  Prestarnir  á  íslandi  gerðu  gott  verk,  ef  þeir  vildu 
velja  þennan  kafla  fyrir  rœðutexta  einu  sinni  á  hverjum  tveimur 
misserum. 

Varla  fer  hjá  því,  að  lesandinn  Uti  stundum  öðrum  augum  á 
efnið  en  höfundurinn.  í  sögunni  »Vegamót«  hlytur  nokkuð  af  sam- 
úðinni  að  fylgja  »útlendingnum«,  búfrœðíngnum  unga,  sem  leggur 
út  í  ófœruna  og  hrapar  ofan  í  Svörtuskál.  Þessi  maður  teflir  djarft, 
og  sá  er  ekki  tómur  uppskafningur,  seni  leggur  'ífið  undir;  í  hon- 
um  er  sama  efnið  og  hetjur  eru  gerðar  úr.  Og  í  sögunni  >Utan 
og  innan  við  8áluhliðið«  þykir  mór  höfundur  líta  óþarflega  vand- 
lœtingasömu  hornauga  til  hjónaefnauna,  sem  stikla  á  leiðunum  í 
kirkjugarðinum,  full  af  ungri  hamingju  og  án  þess  að  hugsa  um 
hin  döpru  forlög,  sem  hafa  endað  undir  torfunum.  Því  að  þessr 
bölgleymska  mannanna  er  eitt  af  kífsskilyrðum  þeirra  og  hefir  aldrei 
átt  meiri  þakkir  skilið  en  nú  á  styrjaldartímunum.  En  þó  er  þetta 
ekki  svo  að  skilja,  að  Guðmundur  hafi  misskilið  hlutverk  sitt  í 
þesaari  sögu.  Bölgleymskan  getur  orðið  að  kœruleysi  um  t-orgir 
annara,  og  gegn  því  kœruleysi,  sem  oft  kemur  af  sljófu  ímyndun- 
arafli,  eiga  skáldin  að  vega.  Og  það  er  vel  gert  í  sögunni  af 
hjónunum  í  Hlíð,  sem  eru  að  fara  með  barnið  sitt  til  greftrunar. 
Við  þá  sögu  mun  margur  vikna,  þótt  hann  annars  sé  engin  beygja. 
Og  svo  fléttar  höfundurinn  inn  í  þessa  sögu  stuttum  þáttum  um 
annað  fólk  og  aðrar  sorgir,  sem  búa  þar  undir  nyuppgerCum  leið- 
um.  —  £nn  þá  man  fólk  þá,  og  þó  ekki  nema  aðaldrœttina,  einu 
aÍDni  voru  þœr  sorgir  þó  jafnnyjar  og  sárar  og  harmur  Hlíðarhjón- 
anoa  nú.     Hanu  á  fyrir  höudum  að  fölna  og  gleymast  síðan  —  og 


320  Ritfregnir.  [Skímir. 

alt  aS  hverfa  innaii  um  ókend  leiði  og  týndar  sorgir  — .  Me8 
þessu  móti  víkkar  höfundur  efniö  í  heodi  sér  og  knýr  lesandann 
til  að  litast  um.  Hér  eru  þá  »útúrdúrarnir4[  kostur,  en  ekki  galli, 
nema  hvað  þykkjunni  til  hjónaefnanna  er  ofaukið.  En  annarstaðar 
kemur  fyrir,  að  sögurnar  ná  miður  tilgangi  sínum,  t.  d.  Vofan,  af 
því  að  heildin  er  of  laus  og  stefnan  reikul. 

Guðmundur  hefir  nú  sjálfur  skrifað  fróðlega  og  skjrandi  grein 
um  BOgur  þessar  og  varið  sig  þar  gegn  ýmsum  tilgátum  og  að- 
finslum.  Þar  kemur  umbótastefna  hans  berlega  fram  í  þessum 
línum:  »í>œr  (o:  sögurnar)  eru  um  málefni,  en  ekki  menn,  eða 
áttu  að  vera«.  En  þar  verð  eg  að  taka  málstað  skáldsins  í  hellis- 
skútanum  á  Sandi  gegn  bóndanum  við  heygarðshornið.  Sögur  þess- 
ar  eru  tvíhliða,  eins  og  mestallur  góður  skáidskapur,  þær  eru  ekki 
einungis  ritaðar  í  þesaum  tilgangi,  heldur  Jika  af  ósjálfráðri  þrá  til 
að  skapa,  þær  eru  ekki  einungis  almennar,  heldur  líka  sérstakar, 
ekki  einungis  um  málefni,  heldur  líka  menn.  Því  fer  svo  fjarri, 
að  siðastefna  Guðmundur  hafi  spilt  list  hans,  að  mannl/singar  hans 
hafa  aldrei  verið  auðugri  og  sk jrari  en  hér  og  stíll  hans  aldrei 
smekkvísari  og  þróttmeiri.  Margar  óþarfa  umbúðir.  orðskrúð  og 
málalengingar,  náttúrulýsingar,  sem  ekkert  koma  efninu  við,  hug- 
leiðingar  út  í  bláinn  o.  s.  frv.,  falla  eins  og  visin  blöð  utan  af 
skáldriti,  þegar  höfundurinn  v  i  11  eitthvað  og  ekki  skrifar  til  þess 
eins  að  skrifa.     Lífsgildið  og  listgildið  eiga  þar  algerlega  samleið. 

Guðmundur  segir  í  grein  sinni,  sem  um  er  getið,  m.  a,:  »Eg 
I  hefí  verið  göngumaður  milli  útgefenda  og  komist  stundum  ekki  inn 
úr  dyrunum  —  eða  þá  eftir  langa  bið«.  Þ3tta  er  enginn  barlómur, 
þó  að  höf.  só  búmaður.  Mér  er  kunnugt  um,  að  íslenzku  bóksalarnir 
hafa  verið  f  i  m  m  ár  að  hugsa  sig  um,  hvort  þeir  œttu  að  gefa 
sögur  þessar  út.  Frá  höfundar  hendi  voru  þær  fuUgerðar  vetur- 
inn  1909 — 10,  Slík  eru  kjör  eins  af  allra  helztu  rithöfundum  ís- 
lendinga  á  20.  öld  eftir  Krists  burð. 

Ef  þessar  sögur  hefðu  verið  1000  krónur  i  peningura,  sem 
hefðu  legið  óhreyfðar  á  kistubotni  í  fimm  ár,  eða  áveituskurður, 
sem  vatninu  hefði  verið  veitt  í  jafnmörgum  árum  eftir  að  hann 
hefði  verðið  fullgerður,  þá  hefði  verið  hœgt  að  gera  nákvæma  grein 
fyrir  verðfalli  og  vaxtatapi.  Hagfrœðin  okkar  er  þetta  langt  á  veg 
komin.  En  hver  viU  nú  reikna  út,  hvað  bóksalarnir  hafa  haft  af 
íslenzkri  menningu  með  því  að  kviksetja  sögurnar  þær  arna  í  fimm 
ár?  Það  mun  veröa  bið  á  nákvæmu  svari.  Synir  þetta  eins  og 
fleira,    hve  skamt  mannkynið  er  enn  á  veg  komið.     Menn  vita,  aS 


l 


•Sklrnir].  Eitfregnir.  821 

itil    eru    andleg    verCgildi,    en    mat   þeirra  er  alt  á  reiki  og  enginn 
vísindalegur    grundvöllur    uudir    því,     Vi8  Tslendingar  erum  þar  á 

•  ofan  eftirbátar  margra    annara  í  þessu  tilliti,  þó  a6  við  höfum  illa 
efui    á    þvt.     Og    þarna    er    nú    áþreifanlegt    og    einfalt    dœmi  til 

.ihugunar. 

Signrðnr  Nordal. 


Ágúst  H.  Bjarnason,  prófessor,  dr.  phil.:  Dranma-Jói.  Sann- 
ar  sagnir  af  Jóhannesi  Jónssyni  frá  Árseli,  tilraunir  o.  fl.  Reykja- 
'VÍk  1915. 

Öllum  íslendingum,  þeim  er  láta  sér  ant  um  rannsókn  dular- 
fuUra  fyrirbrigða,  hljtur  þessi  bók  aö  vera  kœrkomin.  Hún  er 
•um  raann  noröur  í  Norður-Þingeyjarsýslu,  sem  virðist  stundum  í 
Bvefni:  1)  sjá  aftur  í  tímann,  atburði,  sem  hann  getur  ekki  hafa 
vitað  neitt  um ;  2)  sjá  það,  sem  er,  eða  er  að  gerast  í  f jarvist  hans, 
meðan  hann  sefur;  3)  heyra  álengdar  og  lengra  en  venjuleg  heyrn 
nœr;  4)  sjá  atvik,  sem  eí-u  ekki  komin  fram,  þegar  hann  sór  þau. 
Frá  þessu  er  akyrt  með  nákvæmni  og  vandvirkni  manns,  sem  bœði 
hefir  mikla  vísindalega  mentun,  og  líka  lagt  verulega  alúð  við 
að  fá  að  vita,  hvað  satt  sé  í  sögunum. 

Rétt  tii  dæmis  skal  hér  sjht  ágrip  höf.  sjálfs  af  einni  sögunni 
(bls.  55):  »Jói  sór  skepnur,  sem  enginn  veit  um,  á  stöðum,  sem 
hann  sjálfur  hefir  aldrei  komið  á,  og  sér  meira  aö  segja  markið  á 
kindnnum.  Þegar  hann  er  spurður  aftur,  lysir  hann  staðnum,  þar 
sem  honum  syndust  kindurnar  vera,  hvo  nákvœmlega,  að  maður 
gengur  að  þeim  og  finnur  rœksnin  af  þeim^. 

Árangurinn  af  raiinsóknum  bíuum  telur  höf.  þennan  (bls.  177): 
»af  þeim  37  sögum,  sem  hór  eru  skráðar,  hafa  mér  talJst  13  vera 
nokkurn  veginn  fullgildar  sannanir  fyrir  fjarvísi  Jóa,  en  15  hafa 
veiklað  sönnunargildi ;  3  syna,  að  Jóa  hefir  getað  skjátlast  og  6 
verða  að  teljaat  óstaðfestar.  Þar  sem  ná  28  sögur  af  37  bera  að 
meira  eða  minna  leyti  vott  um  fjarvísi  Jóa,  virðist  vera  óhætt  aS 
álykta,  að  Jói  hafi  haft  þessa  gáfu  til  að  bera«.  Eg  hygg,  að  allir 
lileypidómalausir  lesendur  bókarinnar  muni  verða  höf.  sammála  um 
þá  ályktun. 

En  þó  að  mór  þyki  Drauma-Jói  ágœt  bók,  er  eitt atriði 
þar,  sem  eg  er  höf.  alveg  ósammála  um.  Og  um  það  efni, 
geri  eg  mór  í  hugarlund,  að  eg  geti  talað  af  eins  mikilli  þekkingu 
eins   og   aörir   menn   hér  á  landi.     Á  einum  stað,  þar  sem  höf.  er 

21 


322  Ritfregnir.  [Skimir^ 

að  tala  um  örðugleikana  við  að  skyra  fjarvísigáfuna,  kemst  hann' 
Bvo  að  orði:  ^Andatrúarmenn  eru  nú  raunar  ekki  lengi  að  sk/ra 
þetta  frekar  en  annað  með  þeirri  allsherjar-ak/ringu  sinni,  að  slík 
vitneskja  stafi  þá  af  »hugsanafhitningí«  frá  sálum  framliðinna<[. 

Eg  veit  reyndar  ekki,  við  hvaða  menn  höf.  á  með  nrðinu 
»andatrúarmenn4í.  En  eg  held,  að  hverja  merkingu  sem  hann  legg- 
ur  í  það,  séu  ummælin  röug.  Ef  höf.  á  við  þá  alla,  sem  hafa  orðið 
sannfærðir  um  það,  að  unt  sé  að  ná  sambandi  við  framliðna  menn ; 
þá  lenda  í  þeim  hópi  aðwr  eins  menn  og  prófessorarnir  W.  F. 
Barrett  og  Sir  Oliver  Lodge.  Engum  orðum  þarf  að  því  að  eyða, 
að  peir  halda  ekki  fram  neinni  slíkri  »allsherjar-skýringu«.  En  þó 
að  höf.  eigi  við,  til  dæmia  að  taka,  þá  meun,  sem  standa  að  aðal- 
málgagni  spíritista  á  Englandi,  vikublaðinu  L  i  g  h  t,  þá  eru  um- 
mælin  jafnfráleit. 

Sannleikurinn  er  að  öðru  leytinu  sá,  að  enginn  spíritisti,  sem 
nokkurt  mark  er  tekið  á  —  og  eg  hytfg  helzt  alls  enginn  spíritisti 
—  mundi  setja  fjarvísigáfu  Drauma-Jóa  í  neitt  samband  við  hugs- 
anaflutning  frá  sálum  framliðinna  manna  —  og  að  hinu  leytinu  sá, 
að  spíritistar  eru  í  flokki  þeirra  manna,  sem  gera  mest  úr  þeim 
dularhæfileikum,  sem  með  mönnunum  búa.  Mörgum  þeirra  eru 
þessir  hæfileikar,  sem  svo  lítið  fá  notið  sín  í  þessu  lífi,  ein  af  Ijós- 
ustu  bendingunum  um,  að  menuirnir  eigi  annað  tilverustig  í  vœndum. 

En  hafi  höf.  hvorki  átt  við  sálarrannsóknarmennina,  eins  og 
Barrett  og  Lodge,  nó  heldur  við  spíritista,  þá  veit  eg  ekki,  vi5 
hverja  orðið  »andatrúarraenn«  á. 

Það  er  mikið  gleðiefni,  að  prófessorinn  í  heimspeki  hér  við  háskól- 
ann  hefir  fengið  áhuga  á  rannsókn  dularfullra  fyrirbrigða,  ekki  sízt 
þar  sem  hann  er  jafn-snjall  rithöfundur  eina  og  Ágúst  H.  Bjarna— 
Hon  er.  Hann  hefir  áður  (í  Andvara)  lagt  góðan  skerf  til  frœðsl- 
unnar  um  það,  að  manngerfinga-fyrirbrigðin  gerist  í  raun  og  veru. 
Með  þessari  bók  hefir  hann  sannað  fjarvísigáfuna  hór  á  laudi. 
Óskandi  vœri,  að  hann  sæi  sór  fœrt  að  gera  fleirum  svonefndum 
dularfullum  fyrirbrigðum  sömu  skil.  Hvað  sem  menn  kann  að 
greina  á  um,  hvaðan  sum  þeirra  stafa.  þá  er  ekki  sjáanlegt  a5~^ 
nokkur  maður  sé  neinu  bættari  fyrir  þann  hugarburð  vanþekking- 
arinnar,  að  þau  séu  ekkert  annað  en  hindurvitni. 

Einar  Hjörleifsson. 


Skirnir.]  Ritfregnir.  82ft 

Einar  UjörleÍfHSOo :  Sálin  vaknar.  Þáttur  úr  sögu  œsku- 
maans.     Reykjavík  MCMXVI.     Þorsteinn  Gíslason. 

Þar  hefir  Einar  Hjörleifsson  gefið  bókmentum  vorum  góða  bók. 

Góða  bók  kalla  eg  ekki  neinn  ábæti,  sem  menn  gæða  góm  sín" 
um  á  eftir  marga  rétti  matar  og  engin  nœring  er  /,  eins  og  sumar 
smásögur,  er  tímarit  okkar  og  Uöð  hæla  hvert  í  kapp  við  annað, 
af  þvi  að  sagt  er  frá  efnisleysu  þeirra  eftir  lögum  góðrar  frásogu- 
liatar  Slíkt  getur  ekki  bjargað  frá  eilífri  útskúfun.  Hjartað  er 
meira  virði  en  formið.  Hugsjónatómar  Ijsingar,  vilja  og  hitalausar, 
lúka  ekki  einar  upp  hliðum  Paradisar  fyrir  skáldum  og  skáldritum, 
þótt  þœr  beri  vitni  aálarglöggleiks  og  nákvœmrar  eftirtektar. 
Merkisbœkur  verða  ekki  taldar  aðrar  en  þær^  sem  sprottnar  eru  af 
andagift  og  samúð,  hugsjónum  eða  vilja.  Hér  er  eingöngu  átt  við 
skáldrit,  eina  og  menn  sjá.  Mjög  skiljandi  samúð,  hagar  skapara- 
hendur  og  skáldleg  eftirhermulist,  sem  nœr  orðalagi  hverrar  talandi 
mannveru,  karla  og  kvenna,  œðri  og  óæðri  nú  orðið,  einkenna  seinustu 
skáldxögu  Einars  HjörleifHSonar  og  veita  henni  verðmæti. 

»SáIin  vaknar«  er  Reykjavíkursaga.  Höfuðhetjan  er  blaða- 
maður,  eins  og  i  »Syndum  annara<(.  Er  það  ekki  óeðlilegt,  að 
blaðamenskan  veiði  jafngömlum  blaðamanni  og  ritstjóra  og  skáld- 
inu  drjúgt  yrkisefni.  Og  hún  er  nútíðarsaga  svo  mikil,  að 
þar  verður  ekki  komizt  feti  framar.  Dularfull  fyrirbrigði  eru  þar  leidd 
inn  í  kórinn  í  kirkju  bókmenta  vorra.  Dagblöðin,  smábörn  menn- 
ingar  vorrar,  koma  þar  öllu  af  stað.  Og  vér  minnumst  við  lestur- 
inn  lungnabólgunnar,  er  gekk  hór  fyrir  tveimur  árum  og  varð 
roörgum  manni  að  bana.  Og  ef  því  er  bætt  við,  að  ytra  efni  sög- 
unnar  er  m  o  r  ð  og  afskifti  ungs  ritstjóra  af  því,  þá  sjá  menn 
óðara,  að  ekki  þttrf  lengi  að  leita  viðburðarins,  er  orðið  hefir  smíða- 
efni  skáldsins.  »SáIin  vaknar^  segir  því  frá  fágœtum  atburði  vor 
á  meðal,  segir  frá  undantekning.  Hún  er  að  ekki  litlu  leyti 
saga  undantekninga.  Það  verður  að  teljast  til  þeirra,  á  hvern  hátt 
morðið  kemst  upp,  áhrif  þess  á  hugarfar  ritstjórans,  sinnaskiftin 
BÖmuleiðis,  svo  skyndilega  sem  þau  gerast.  En  söguhetjurnar  eru 
að  mestu  almennrar  tegundar,  vér  höfum  bæði  heyrt  til  þeirra  og 
séð,  könnumst  við  hugsunarhátt  þeirra,  tilfinningar  og  tal.  Þœr 
eru  smíðaðar  úr  sama  efni  og  vér  eða  förunautar  vorir  á  lífsleiðinni. 

»Sálin  vaknar«  minnir  mig  á  tvo  vegu  á  sumar  beztu  fom- 
sögur  vorar,  bæði  í  sk/ringum  eða  rökstuðningu  á  athöfnum  og 
breytni  sögumanna  og  í  efnisskipun.  Það  hefir  verið  sagt  um 
Njálu,    að    höfundur    hennar  hafi  haft,   að  kalla,    seinustu  línuna  í 

21* 


324  Eitfregnir.  [Skirnir. 

fauga,  er  hAon  reit  hina  fyrstu.  Á  líkan  hátt  má  segja  um  þessa 
njjustu  góðbók  íslenzkra  bókmenta,  að  skáldið  hafi  haft  seinasta 
•kapítulann  í  huga,  er  hann  reit  hiuu  fyrsta.  011  efnisskipunin 
virðist  gerð  með  rajög  íhuguðu  ráði.  I  rauninni  eru  efni  bókar- 
innar  tvö,  morðið  og  raunasaga  morðingjans  og  endurfæðing  eða 
.hugarfarsskifti  ritstjórans,  og  þau  eru  tvinnuð  mjög  fast  og  eðli- 
lega  saman.  En  aðalefnið^  siðþroskasaga  Eggerts,  felst  í  fyrsta 
kapítula,  sagan  er  eins  og  uudin  út  úr  fyrsta  þættinum.  Meginefni 
•bókarinnar  er  sem  runnur,  er  sprettur  upp  af  þeirri  rót.  Þar  ber 
ummyndunina  á  góma,  sera  varð  ritstjóranum  unga  næsta  afdrifa- 
mikil,  og  þar  sjást  tveir  höfuðstrengir  skapferlis  hans,  sem  brátt 
•mun  sýnt,  Skýringin  (motivering)  í  þessari  sögu  minnir  og  að 
nokkru  leyti  á  skyringar  fornsagna  vorra.  Fornsögur  vorar 
rökstyðja  ráðlag,  athafnir  og  örlög  á  tvennan  hátt:  á  eðlilega  vísu, 
með  skapferli  persónanna  og  sambandi  þeirra  við  samtíðarmenn 
8Ína,  siðalög  og  ríkislög,  og  á  yfirnáttúrlega  vísu,  með  örlögunum.  Þaö 
er  feigðin,  forlögin,  sem  valda  því,  að  Njáll  ræður  sonum  sínum  að 
fara  inn,  er  FIosi  kom  brennunóttina  að  Bergþórshvoli.  I  þessari 
bók  virðast  mér  skyringarnar  líka  tvenns  konar,  tvöfaldar,  aðrar 
eðlilegar,  hinar  dularfullar.  DularfuIIu  fyrirbrigðin  eru  komin  í 
stað  örlaganna. 

Innra  meginefni  sögunnar  er  það,  að  ungur  ritstjóri  vaknar 
allt  í  einu  af  svefni  hugsar-  og  hirðuleysis  um  tilfinningar  annarra 
manna,  vaknar  »á  snöggu  augabragði<(  með  miklum  andfælum  til 
æðra  lífs.  Mörgura  lesendura  þykir  víst,  að  minsta  kosti  í  fyrstu, 
svo  mikil  skapskifti  gerast  raeð  skjótura  hætti.  Mannlegt  hugar- 
far  þroskast  og  breytist  hœgt  og  seinan,  eins  og  líkaminn,  en 
ekkert  í  bug  vorura  vex  þó  eins  draugslega  seint  og  siðlegur  þroski. 
'  »MikiIvægustu  atburðir  og  byltingar«,  segir  þyzkur  heiraspekingur, 
»koraa  ekki  inn  ura  framdyrnar  með  lúðraþyt  og  burabuslœtti, 
heldur  fara  þær  hægt  og  hljóðlega  inn  ura  bakdyrnar«.  Er  þetta 
l)œði  talað  af  andagift  og  djúpviturlega  hugsað,  og  á  hvergi  betur 
heima  en  um  siðferðisþroska  og  byltingar  í  þeim  efnum.  Það 
reynist  víst  langoftast  svo,  að  stórvægileg  ytri  atvik  breyta  innra 
manninum  ekki  ykjaraikið.  Hór  í  akáldadraumura  Einars  Hjörleifs- 
sonar  gerist  stórkostleg  siðferðisbreyting  í  skapi  aðalraanns  sögunn- 
ar,  og  það  Á  örstuttri  stund.  íslenzkir  ritdómarar  lúka  oft  miklu 
lofsorði  á  skáldsögur,  þar  sem  persónurnar  eru  sjálfum  sór  sam- 
kvæmar,  sem  þeir  kalla  það,  eins  og  vór  menskir  menn,  veikir  og 
breyskir,  sem  feykjurast  oftast  eins  og  strá  fyrir  vindi,  sóum  sjálf- 


Skirnir.]  Ritfregnir. 

um  0S8  samicvœmir!  Eggert  er  ajálfum  sér  svo  ósamkvœmur  Rem 
verða  má  (  ráölagi  og  breytni.  Ætla  mœtti  því,  a8  aðalperbóna 
eögunnar  sé  stórbrot  gegn  ísleozkum  ritdómaraboðorðum  og  list- 
kreddum.  Spuruingiu  er  nú,  hvort  þessi  bylting  í  huga  Eggerts 
sé  eðlileg,  svona  hljóti  hann  aC  breytast.  Er  það  ekki  Htil  skáld- 
raun  að  ganga  vel  frá  slíku,  að  rökstyðja  svo  skjót  skapskifti.  Og 
þaÖ  er  ekki  heldur  auðskorið  úr,  bvort  skyringin  nœgi.  Það  vant- 
ar  góð  mælinKatæki  á'  þeim  slóðum.  Lífinu  hugkvœmist  sjálfu  furða- 
margt.  En  skylda  lesendanna  er  að  skilja,  að  skýra  sem  bezt  fyrir 
sér  alla  rökstuðning  skáldsins. 

Höf.  hefir  hér  gripið  til  dulrænna  fyrirbrigða.  Eu  hann  sk/rir 
líka  á  annnan  hátt,  á  eðlilega  vísu,  og  að  því  atriði  vík  eg  fyrst. 

Vér  kynnumst  Eggert  lítið  á  uppvaxtarárum  hans  og  námsár- 
um.  Hann  er  spurður,  hvaðan  í  veröldinni  honum  sé  komið  andlit 
Bitt,  og  úr  því  verða  minnisstœð  áflog  og  bardagi.  þetta  synir 
nokkurn  afbrigðileik,  og  hann  lœtur  8Ór  ekki  allt  fytir  brjósti 
brenna.  Hann  hættir  námi  að  stúdentsprófi  loknu,  unir  ekki  lesta- 
gangi  á  þeim  vegum,  og  fer  að  fást  við  blaðamennsku.  Veiga- 
mestu  vitneskjuna  um  hann  fáum  vér  af  samræðum  móður  hans 
og  konsúlsins  í  trúlofunargildi  þeirra  Svanlaugar: 

»Stundum  finst  mér  hugur  hans«,  segir  móðir  hans  við  kon- 
súlinn,  »stefna  að  því  fremur  öllu  öðru,  að  hafa  sig  eittbvað  mikiS 
áfram  í  veröldinni.  Þér  trúið  því  Kklega  ekki  .  .  .  eu  þá  er  eg 
venjiilega  dálítið  hrædd. 

—  Hvers  vegna?  spurði  konsúllinn. 

Af  því  að  mér  finst,  að  þeir,  sem  það  komast,  séu  oft,  þó 
ekki  sé  það  æfinlega,    svo  óbilgjarnir  og  meti  svo  lítils  rétt  og  til- 

finningar    annara    manna og    að    þess    vegna  komist  þeir 

áfram«.  —  —  — 

—  —  »En  svo  er  annað  veifið,  mælti  hún  enn  fremur,  a5 
mér  finst  eins  og  hann  muni  geta  fengið  verulega  ástríðu  fyrir  því 
sem  gott  er,  eins  og  meðaumkuniu  og  sjálfsfórnin  sé  hans  eina 
eðli.     Og  þá  verð  eg  líka  hrædd. 

Hvers  vegna  verðið  þór  það? 

Það  er  sjálfsagt  af  þv/,  að  mig  vantar  svo  mikið  á  að  vera 
góð,  og  mér  finst  veröldin  heimta  af  okkur  svo  mikið  jafnvæxi  .  .  . 
Wka  í  þvi,  sem  gott  er.  Það  er  heimtað  af  okkur  að  hnitmiða  alt 
svo  nákvœmlega  .  .  .  Uka  kœrleikanDf, 

Hér  eru  höfuðdrættir  skapferlis  hans  rissaðir,  og  hvert  þeir 
geti    styrt    honum.     Húu    drepur    á    óbilgirni    hans  og  ónœrgœtni^ 


826  Ritffegnir.  [Skirnir. 

sem  skeytir  því  engu,  þótt  haan  reki  flugbeittan  hníf  í  sár  annarra 
manna,  og  líka  á  ástriðuna  að  gera  gott,  aö  hann  ^eti,  ef  svo  má 
aS  orði  kveða,  synt  h'ka  í  því  ófyrirleitni,  muui  ekki  gæta  þar  hófs. 
Eggert  er  blendingur  af  foreldrum  sínum,  hefir  fengið  að  erfðum 
skaplyndi  þeirra  beggja,  greind  og  gæði  móður  sinnar  og  harðneskju 
Sölva  gamla,  föður  síns,  er  lét  bera  tólf  barna  föður  út  af  jörð, 
sem  hann  átti.  Svipurinn  með  mæðgininum  er  gefinn  í  skyn,  er 
sagt  er,  að  mörgum  s/nist  hann  lifaudi  eftirmynd  móður  siniiar. 
Foreldrar  hans  eru  báðir  á  hugknerri  hans,  svo  komizt  sé  líkt  að 
orði  og  EgiII.  I  fyrstu  stendur  Sölvi  við  st/rið,  en  mjög  skyndi- 
lega  tekur  móðir  hans  við.  Það  er  breytingin,  sem  gerist  í  hug 
faonum.  Það  ber  nokkuð  á  þessum  ólíku  straumum  í  sál  hans  þeg- 
«r  í  byrjun  sögunnar.  Þá  er  hann  uppgötvar  morðið,  sér  hann 
þar  óðara  leik  á  borð.  Vonir  bjartrar  framtíðar  stíga  dansinn  í 
imyndun  hans.  En  þá  skjtur  upp  efasemdum.  »TiI  hvers  var  að 
yinDa?«  spyr  hann.  »SáI  hans  vaggaðist  ofurlitla  stund  á  Öldum 
efasemdauna«.  »Var  þetta  líf  ekki  einhver  helv/zkur  trölladans  .  .  .  ?« 
.  .  .  Og  var  hann  ekki  sjálfur  .  .  .  ?« 

í  þessum  spurningum  sjást  fræ  góðsemi  hans,  er  síðar  verður 
ofan  á  í  skapi  hans.  Með  þeim  og  orðum  móður  hans  við  konsúlinn 
gerir  skáldið  sinnaskifti  hans  eðlilegri,  stökkið  milli  njs  og  gamals  líf- 
«rnis  synist  ekki  eins  stórt,  er  vér  minnumst  þeirra.  En  skapferli 
Sölva  gamla  rœður  um  tíma  —  Eggert  notar  sór  morðið  miskunn- 
arlaust,  saklaus  maður  er  handtekinn  og  varpað  í  fangelsi  eftir 
bendingu  hans,  hann  segir  rækilega  og  hlífðarlauat  frá  móður  hans, 
favernig  henni  varð  við,  er  lögreglan  sótti  Bjarna  son  hennar.  — 
Höf.  hefir  mjög  glögt  auga  á  ónærgœtni  manna  hvers  við  annan. 
Eu  nú  lendir  Eggert  í  hverjum  bylnum  á  fœtur  öðrum,  og  það  fær 
•«ijög  á  hann.  Álfhildur,  móðir  Bjarna,  er  grunaður  var  \\n\  glæp- 
inu  og  tekinn  eftir  tilvísun  hans.  heimsækir  hann  á  skrifstofu  blaðs 
faans  og  sýnir  honum  sundurflakandi  sárin  eftir  hrottaskap  hans  og 
fairðuleysi,  bendir  honum  á,  að  fylla  megi  sig  á  fleira  en  afengi,  t. 
d.  eigingirni,  og  nær  þá  tökum  á  honum,  þótt  hann  talaði  við  hana 
borginmannlega  í  fyrstu.  Hún  heillar  huga  hans  með  spaklegum  at- 
hugasemdum  um  mannlífið.  Hann  verður  hrifinn  af  mrtðutást  henn- 
ar,  sem  ekkert  getur  dregið  úr.  Hún  segir  honum  fallegar  sögur  af 
-syni  sínum,  hann  kemst  á  band  hennar,  áður  en  hann  veit  af,  og 
fikammast  sín  fyrir  athæfi  sitt.  Og  þegar  hún  talar  um  samband 
sitt  við  guð,  hlustar  hann  hugfanginn  á  mál  hennar.  Seinna  segir 
hann,    að    sér    hafi    fundizt    þetta  hafa  verið  í  sál  sinni  frá  því  að 


rSUroir].  Ritfregoir.  827 

bann  var  barn.  En  þvtta,  þessí  eðlilega  skyring,  dugir  skáldinu 
ekki.  Hér  bœtist  stórfyrirbrigði  viC,  og  það  virðist  skáldiS  telja  aSal- 
atriðiS.  Hann  sér  Álfhildi  ummyndast  í  skrifstofuhorninu :  >Skotið, 
sera  Alfhildur  gamla  sat  í,  var  orðlð  fult  af  undarlegum,  hímnesk- 
um  Ijóma<.  —  —  Þar  var  nú  komin  »d/rleg  vera,  meira  en  ung, 
ímynd  œskunnar  sjálfrar,  guðdómlega  fögur,  brosandi  eins  og  barn, 
með  vitsmuni  alheimsins  glampandi  í  augunum.«  .  .  .  »Hann  hafði 
séð  eitthvað  af  þessari  konu,  eins  og  hún  var  í  raun  og  veru. 
iHann  hafði  eéð  glampa  af  djrð  mannssálarinnar«.  Augu  hans  lúk- 
«8t  upp,  og  hann  sér  nú  inn  í  sál  sína  og  I/tur  yfir  allar  gerðir 
aínar,  og  það  fer  hryllingur  um  hann,  er  hann  hugsar  til  þeirra. 
flann  hefir  ekki  tekið  Álfhildi  til  greina,  fremur  en  hún  væri  dauð- 
ur  hlutur.  Hann  verður  að  játa,  að  hann  hefir  óskað  þess,  að  son- 
•ur  Alfhildar  vœri  sekur,  vœri  glæpamaður.  Og  nú  dynur  fleira  á 
hann.  Gamli  Runki  dembir  yfir  hann  spurningunni :  »Finst  yður 
•ekkí  hálflúaleg  atvinna  að  græða  á  manndrápum?«  og  hann  kennir 
«áran  til  eftir  það  högg. 

Síðan  ryðst  sanni  roorðinginn  inn  í  líf  hans.  Hann  segir  hon- 
'Um  harma  sína  sára,  lysir  logandi  brennivínsástríðu  sinni  —  er  sú 
lýsing  áhrifamikil  og  rituð  af  míkilli  list.  Rittstjórinn  sannfærist 
fyrir  áhrif  dularfulls  fyrirbrigðis  um  sekt  hans.  Menn  sjá,  að  það 
■kveður  ekki  lítið  að  dulskynjunum  í  bókinni,  og  þeim  beitt  til 
skyringar  á  breytingum  og  breytni  aðalmanns  sögunnar,  jafnframt 
skjringum  annars  og  venjulegra  eðlis.  Hann  leggur  mikið  kapp  á 
að  frelsa  son  Alf hildar  gömlu,  og  hann  nær  líka  játningunni  upp  úr 
'morðingjanum,  Þorsteini.  Ohamingja  hans  vekur  njja  samúðaröldu 
i  sálu  hans,  af  því  að  hann  skilur,  að  hann  hlaut  að  fara  svo  að  sera 
hann  gerði..  Hann  finnur,  að  þeir  eru  bræður.  >Eg  finn,  að  það 
er  mjög  líklegt,  að  eg  hefði  getað  gert  alt  það  sama  og  hann,  ef 
eins  hefði  staðið  á  um  mig,«  segir  hann  við  móður  sína.  Hann  er 
nú  gersamlega  umbreyttur,  orðinn  njr  og  betri  raaður.  Fágætt 
furðuverk  hefir  hór  gerzt.  Og  hann  sk/tur  raorðingjanum  undan  og 
lendir  sjálfur  í  tugthúsinu  fyrir.  Orð  móður  hans  hafa  ræzt.  Hann 
gœtti  ekki  hófs  í  g<W5verkum  sínum.  Hann  berst  nú  með  jafnmikl- 
um  ákafa  og  sömu  ófyrirleitni  fyrir  bágstöddum  og  ógæfumönuum, 
og  hann  vann  áður  fyrir  hagsmuni  sína  og  blaðs  síns,  og  er  í  því 
s/n  sálarþekking  skáldsins.  Það  er  ummyndun  Alfhildar,  sem  þess- 
ari  stórbyltingu  veldur  og  veitt  hefir  aflstraum  hsns  í  alt  annan 
faiveg,  í  aðra  átt,  að  öðrum  ósi.  A  þá  skjring  virðist  skáldið 
ileggja    áheizlu.      Það  sést  vel  í  seiuasta  kaflanum,  á  viðtali  þeirra 


,    I 

328  Ritfregnir.  [Skirnir. 

konsúlsins    og    ritstjórans    í    tugtbúsinii.      Ef  menn  vilja  skilja  vel' 
Böguna,  verða  þeir  að  lesa  þann  kafla  rœkilega. 

Að  baki  þessari  sálarljsing  felst  líklega  sú  hugsun,  að  vér 
mennirnir  séum  svc  hlífðarlausir  hver  við  annan  af  því,  að  vér 
höfum  ekki  uppgötvað  sátina  bvet  í  öðrum,  ekki  séð  djrð  bennar 
og  dááemd.  Og  Alfbildur  s/nir,  hvernig  á  að  lúka  upp  augum* 
vorum.  Og  ef  það  tekst,  að  minsta  kosti  á  líkan  bátt  og  benni' 
tókst,  þá  vaxa  mönnum  samúð  og  nærgættii. 

Gera  má  ráð  fyrir,  að  ófreskibgáfa  ritstjórans  og  dulræn  fyrir-- 
brigði,  er  fyrir  bann  bera,  orki  nokkurs  tvímælis,  ekki  sízt  þar  sem 
þau  gerbreyta  bonum,  og  mörgum  þykir  víst,  sem  þar  sé  skáldið 
komið  út  fyrir  lönd  listarinnar,  telja  þetta  óeðlilegt,  ósenuilegt. 
Líklega  fer  mörgum  eins  óg  þeira>  er  þetta  ritar,  að  þeir  kannast 
ekki  við  slík  fyrirbrigði  úr  Hfi  sínu,  þeir  geta  ekki  dáðst  að  því,, 
hve  trú  só  lýsingin.  En  þess  verður  að  gæta,  að  böf.  skyrir  bvergi 
þessi  fyrirbrigði.  Hann  lýsir  bór  aðeins  einkennilegu  sálarástandi, 
sem  kallast  dularfull  fyrirbrigði,  og  ábrifum  þeirra  á  mannsbugann. 
Ef  lysingiu  er  sönn,  ætti  að  vera  eins  ieyfilegt  að  lysa  slíkum 
afbrigðum  og  ofsjónum  og  missyningum.  Og  lýsingin  á  þessum 
fyrirbrigðum  er  merkilega  skýr,  t.  d.  er  Eggert  verður  var  við,  að 
eittbvað  só  á  sveimi  í  skrifatofu  sinni.  Það  bendir  á,  að  hér  Regi 
akáldið  frá  einbverju  svipuðu  og  hann  hefir  lifað,  eða  hann  hafi 
það  frá  einhverjum,  er  líkt  hefir  komið  fyrir.  En  skáldið  hefir 
lótt  sér  verk  sitt,  er  hann  lót  þessi  dularfullu  fyrirbrigði  valda 
straumhvörfum  í  sál  bans,  í  stað  þess  að  láta  góðvild  og  mann- 
gæði  vaxa  þar  smámsaman.  Skáldglöggur  maður  hefir  sagt  við 
mig,  að  böf.  befði  getað  slept  þar  öllum  dularfullum  fyrirbrigðum. 
Þau  væru  þar  óþörf  —  binar  sk/ringar  hans  vœri  nógar.  Um 
ábrif  þeirra  á  uppgötvun  morðmálsins  er  þetta  vafalaust  rétt.  Meiri 
vandi  er  að  skera  úr,  bvort  sinnaskifti  ritstjórans  eru  þar  fullskýrö 
á  eðlilegan  hátt.  Að  minsta  kosti  eru  engin  tvímæli  á,  að  betur 
befir  bepnazt  rökstuðningin  á  megnu  bamingjuleysi  Þorsteins. 
Lesendurnir  finna  undir  eins,  að  svona  og  enean  veginn  öðruvísi 
blaut  að  fara  fyrir  honum,  alveg  eins  og  Eggert  fanst,  að  net 
ógæfunnar  voru  svo  úr  garði  gerð,  að  hann  gat  ekki  smogið  gegn- 
um  möskvana. 

Það  er  eftirtektavert,  að  hér  bólar  á  efasemdum  um,  hve  mikið- 
mark  sé  takandi  á  dulskynjunum.  ;^Efasemdir  fylgja  dulskynjunum< 
eins  og  skugginn  mönnunum.     Og  bann  sagði  viS  sjálfan  sig: 


Stírnir).  Ritfregnír.  82^ 

—  Já  .  .  .  hvaS   sem    þetta   er  nú  að  marka.     Var  þetta  ekki' 
Titleysa,  skynvilla  hálfsjúks  hei]a?«. 

Efinn    er  ekki  enn  horfinn  skáldinn,    aem  spurði  í  kvæði  einu,- 
hvort  nokkuö  vœri  »hinum  megin«. 

Annars  er  lesendum  og  öllum  ráC  að  líta  hleypidómHlHust  á' 
þessi  fyrirbrigði,  fara  þar  að  dœmi  Melans  konsúls:  »S/iiir  yðar 
og  heyrnir  lœt  eg  liggja  á  milli  hluta.  Eg  veit  ekkert,  hvað  þœr 
eru,  eða  hvernig  á  þeim  stendur,  oj;  efast  um,  að  nokkur  annar 
viti  það.  Samt  skal  eg  ekkert  um  það  fullyrða«,  Og  ef  til  vill 
er  skáldunum  ráðlegast  að  minnast  þessa,  fara  að  minsta  kosti  var- 
lega  meS  þau  í  Hst  sinni,  þangað  til  meira  vitnast  um  þau.  En- 
leaendurnir  rnega  eigi  láta  þau  fela  sér  syn  á  list  bókarinnar,    feg- 

urð    og    andagift,    hversu    illa    sem  þeim  kann  að  líkn  þau. 

AnnarH    virðast    ymsir    hversdagsviðburðir  og  svokallaðHr  tilviljanir, 
sem    hafa    einatt  örlÖg)>rungin  áhrif  á  líf  vort,  alveg  eins  dularfuIT 
fyrirbrigði  og  þau,  er  andatrúarmenn  segja  frá,    svo  að  þeirra  þarf 
ekki  eins  langt  að  leita  og  maigir  œtla. 

En  hví  fór  höf.  með  dulskynjanir  inn  í  skáldsögu  KÍna?" 
Vegna  skáldlegra  áhrifa  þeirra?  Af  því  að  t.  d.  ummyndunin  sýnir 
8V0  vel  það,  pem  skáldinu  byr  i  brjósti  um  dýrð  og  dásemd  mnnn-' 
Ie<:rar  sálar?  Eða  vill  hann  syna  okkur  undramátt  þeirra  o^  göfg- 
andi  áhrif?  Eða  felst  þroskasaga  skáldsins  að  einhverju  (leyti  í 
þessari  lysingu?  Jafngóð  bók  hlytur  að  eiga  rót  síoa  að  rekja  til 
persónulegrar  reynsln,  Ef  menn  bera  saman  »V  o  n  i  r«  og  þessa 
seinustu  bók  höf,,  þá  sest  þar  mikil  breyting.  Þar  bregðast 
aðalpersónunni  allar  vonir  »eins  og  allar  vonir  bregðast^,  hér  fer 
að  lokum  alt  vonum  betur  fyrir  höfuðhetju  sögunnar.  Eru  það 
dularfull  fyrirbrigði,  er  kveikt  hafa  þetta  Ijós,  synt  skáldinu  töfra- 
dyrð  mannlegs  bugar?  Er  saga  Eggerts  mynd  af  þessari  stórvœgi- 
legu  breyting  á  lífsskoðun  og  stefnu  skáldRÍns? 

Af  öðrum  mannlysingum  sögunnar  má  fyrst  nefna  lysinguna  á 
Runka  gamla.  Hún  er  snild,  Karlinn  er  ógleymanlegur.  Vér 
heyrum  hann  hrista  fram  úr  sér  hryssingsleg  ónotin  og  kaldyrðin, 
sjáuni  fyrirlitninguna  á  svipnum,  er  einhver  minnist  á  lögregluna, 
Alt  er  með  einkennilegum  blæ,  er  hann  segir.  Hann  talar  í  stutt- 
um  höfuðsettiingum,  upphrópunarsetnintjum  og  spurnarsetningum, 
Hjartgróið  IileypidómHleysi  Melans  konsnls  fyrnist  og  seint,  Hann  er 
mannúð  og  manneskja  frá  hvirfli  til  ilja  og  lítur  alt  af  á  bið  innra. 
Er  gott  að  eiga  slíkan  ten<»dHföður.  I>/ið  sóst  i  þessari  bók,  hve^ 
samúð    skáldsins    er  víðfeðni.  nær  til  ullrH  stétta.     Hann  skilur  þá>^ 


380  Ritfregnir.  [Skirnir. 

Alla   jafnvel,   sveitabóndann    Solva,    sölukarlinn    Runka    og  auðkjf- 

inginn  og  höfðingjann,  Melan  konsúl.     Hann  l/sir  stéttabatri^  en  er 

sjálfur  öllum  stéttaríg  ofar.     Einkennilegt  er,   að  Melan  kemur  við 

:  söguna    í    uppbafi  hennar  og  endi,  og  við  fréttum  ofurlítið  af  bon- 

■  um  um  miöbikið.     Hann    er  í  senn  sólarlag  bennar  og  morgunroði, 

.  l/sir    bana    og    vermir,     Góð    er    og    konsúlsfrúin,    ekki  svo  fágæt 

<  hefðarfrú.     Við  flestar  persónurnar  skilur  höf.  þannig,  að  lesendun- 

um  þykir  vœnt  um  þær,  neraa  helzt  bana.     Svanlaug  er  eiuna  lit- 

daufust  þeirra,  skáldið  hefir  lagt  minsta  rœkt  við  bana. 

Þá  raá  ekki  gleyma  Álfhildi.  Hún  er  ein  þeirra  ágætiskvenna, 
er  allir  batna  á  að  kynnast,  sívörm  laug,  bvernig  sem  viðrar,  þar 
sem  þvo  má  af  flest  óbreinindi.  Hún  er  skáld  og  spekingur  i  slitn- 
um  tötrum,  brennheit  trúkona,  kjarkmikil  kvenhetja  sem  fornkon- 
ur  vorar,  trúir  á  góðleik  annarra,  af  því  að  sál  hennar  er  full  kær- 
leiks  og  gæða.  Er  bæði  siðleg  og  skáldleg  fegurð  í  Ijsingunni  á 
móðurást    hennar    og  dularfulla  sarabandi  hennar  við  við  guð  sinn: 

1.  .  .  Eg    befi  talað    mikið    við  drottin  — Eg  hefi  talað  við 

hann  í  sólskininu.  Þá  finn  eg,  að  eg  og  aðrir  smæliugjar  erura  að 
lauga  okkur  í  óendanlegri  blessun  frá  honum.  Eg  hefi  talað  við 
hann  í  rigningunni.  Eg  veit  þá,  að  sorg  bans  er  sorg  albeimsins, 
og  að  hún  er  þyngri  og  dypri  en  öU  veraldarinnar  höf.  Eg  hefi 
talað  við  hann  í  storminum.  Eg  veit  þá,  að  bann  befir  mátt  al- 
heimsins  til  þess  að  vernda  þá,  sera  biðja  bann.  Eg  befi  talað  við 
hann  á  nóttunum  .  .  .  einkum  á  nóttunum.  Og  friður  baus  befir 
vafist  utan  ura  sál  raína,  eins  og  birainbláminn  vefst  utan  um 
fjöllin  fyrir  augura  okkar,  eiiib  og  sólargeislarnir  vefja  sig  utan  um 
skyin  á  vesturloftiiiu  með  alls  konar  undarlegura,  dularfullura  ljóma«. 
Það  hefir  verið  sagt,  bæði  í  ritdóraum  og  í  sararæðura  um  bók- 
ina,  að  það  væri  ekki  Álfhildur,  sem  talaði  við  ritstjórann  í  skrif- 
stofuskoti  bans,  heldur  béldi  Einar  Hjörleifsson  þar  á  pennanum. 
Um  hitt  ber  öllum  vi'st  saman,  að  sá  kafli  sé  fullur  andagiftar  og 
fegurðar.  Þá  er  eg  las  bókiiia  fyrst,  fanst  raór  líkt.  En  ef  raenn 
«iga  raeð  þessari  atbugaserad  við  það,  h^  gömul  kona  geti  ekki  tal- 
aS  8V0  fagurlega,  skjátlast  þeim  Og  ef  átt  er  við  það,  að  orða- 
lagið  sé  ekki  Álfbildar,  leikur  vafi  á,  bvort  þetta  sé  að  öllu  rétt. 
Ef  menn  leggja  hugarblustir  sínar  vel  við,  er  bún  talar,  fer  vart 
hjá  þv/,  að  þeir  finni  einstaklitigsblæinn  á  orðalagi  bennar,  nema 
þá  er  bún  flytur  rœðuna  um  eigingirnina  á  bls.  82.  Þar  nær 
;fikáldið  henni  ekki^  og  þar  þekkist  rödd  hans  sjálfs.     Og  eama  má, 


Skirnirj.  Ritfregnir.  881 

■  «f  til  vill,  aegja  um  þau  orö,  er  á6an  voru  tilfærS  (b)s.  86  í 
flögunni). 

Ánnars  sést  list  skáldsins  v/st  bezt  á  sdmtölunum.  Þar  þolir 
-ekkert  nútíðarskáld  vort  neinn  Hamanburð  við  hann  neraa  Jon 
Thoroddsen.     Merkiiegt    er,    að    persónur    haus    nota  aldrei  útlend 

■  orð,  jafnvel  ekki  í  samkvæmum  mentamanna  í  Reykjavik,  svo  mjög 
sem  þau  tíökast  þó  meSal  Reykvíkinga,  einkum  yfirstéttanna.  Eg 
efa,  að  það  sé  töluð  og  hafi  lengi  verið  töluð  eins  hrein  íslenzka  í 
nokkru  Reykjavíkurgiidi  og  töluð  er,  þrf  er  þau  Svaiilaug  og  Egg- 
ert  setja  upp  hringana.  En  samt  er  málið  eðlilegt  í  munni  allra 
BÖgumanna  hans.  Og  lesandinn  dáist  hvað  eftir  annað  að  því,  hve 
vel  hann  getur  hermt  eftir  öllum.  »Náttúrlegt  er  þetta«,  hvíslar 
eitthvað  innan  í  okkur  við  lesturinn.  Ágœtar  eru  viðrœður  þeirra 
feOganna,  Sölva  og  Eggerts,  í  fangaklefanum.  Mætti  tína  til  mörg 
anildarleg  tilsvör  og  samtöl  úr  bókinni.  Eg  bendi  að  eins  á  orð 
Sigríðar  gömlu  (á  bls.  68),  í  sennunni  um  motðmálið  i  Öku-Þór 
heima  hjá  foreldrum  Eggerts:  »Ja  .  .  .  guð  varðveiti  mig  .  .  . 
Hvernig  þið  talið«. 

£n  mest  er  þó  vert  um  samúð  höfuiidai.  Hann  sér  alstaðar 
roanninn,  af  þvi  að  eftir  hugsun  haus  erum  við  allir  bræður,  í 
okkur  öllum  brennur  sami  eldur,  Hama  guðdónilei^'a  sálin,  morðingj- 
anum  og  mentamanninum,  fátœklingnum  og  auðinaiiriinura.  Helzta 
auðkenni  lífsiikoðunar  hans  virðist  vera  furðuleg  trú  a  endalausa 
göfgi  mannlegrar  Hálar,  er  mörgum  mun  lítt  skiljanleg.  »Við  eruni 
líklegast  öll  eins,  raamma  .  .  .  inst  inni«  segir  Eggert.  »Við  erum  öll 
guðir  í  álögum.     Eg  hefi  séð  dyrð  guðs  á  Htilmótlegri  gamalli  konu«. 

»SáIin  vaknar«  er  ef  til  vill  bezta  bók  Einars  Hjörleifssonar. 
Hann  hefir  enn  synt  það,  að  hann  er  í  röð  raestu  andans  manna 
þessarar  þjóðar.     Hann  eralt    af    að    vaxa. 

SigQrðnr  Gnðinnndsson. 


Athugasemdir 

viö  tímatalsritgerð  Guðmunöar  lanölæknis  Björnssonar 


Eg  er  ekki  rímfróður,  en  með  mikilli  ánægju  hefi  eg 
lesið  allar  inar  skarpviturlegu  athuganir  Guðmundar 
Björnssonar  í  Skírni  1915  um  íslenzka  tímatalið.  Ritgerð- 
in  er  vist  einstæð  i  sinni  röð,  enda  hefir  vor  ágæti  tölu- 
vitringur  Eiríkur  Briem,  gefið  henni  fyrirtaks  góðan  vitnis- 
burð.  Það  er  að  eins  tvent  sem  mér  virðist  geta  orkað 
tvimælis  og  skal  eg  nú  koma  að  því: 

Fyrst  er  þá  það,  að  afar-óliklegt  er  að  íslendingar 
einir  allra  germanskra  þjóða,  hafi  verið  svo  afskiftir,  að 
eiga  ekki  fornu  vikudaganöfnin  á  tungu  sinni.  Að  fornu 
og  nýju  eru  þessi  nöfn  sameiginleg  öllum  þjóðum  af  ætt 
Germana  og  án  efa  tekin  upp  í  málinu  einhvern  tíma,  eigi 
mjög  seint,  í  tíð  rómverska  keisaradæmisins,  liklega  um 
líkt  leyti  og  rúnirnar.  Fjögur  af  þeim  tíðkast  einnig  i 
islenzkum  sögum  og  skjölum  og  lifa  enn  i  dag  mikið  til, 
svo  að  þar  ber  öllu  vel  saman.  Það  eru  að  eins  þrjú 
heitin,  nefnilega  týsdagur,  óðinsdagur  og  þórsdagur  sem 
norsk  lög  hafa  en  eigi  íslenzk,  samkvæmt  orðum 
höfundarins,  en  hann  viðurkennir,  að  þau  séu  notuð  i 
Noregskonungasögunum,  sem  einmitt  bendir  fastlega  i  áttina, 
að  þau  líka  hafi  íslenzk  verið,  því  vissulega  eru  þærsög- 
ur  íslenzk  ritverk.  Og  mér  þykir  alls  eigi  neitt  óliklegt, 
að  inn  áhrifamikli  ágætismaður  Jón  biskup  ögmundsson 
hafi  miklu  um  valdið,  að  þau  lögðust  niður.  Það  hlýtur 
að  vera  varasamt  að  véfengja  skýlausan  vitnisburð  áreið- 
anlegra  fornrita,  er  litlu  siðar  voru  i  letur  færð ;  því  hefði 
hér   verið   um   einhverja   lauslega   nafnanýjung  að  ræða,. 


-ðkirnír].  Athagasemdir.  338 

xeÍDB  og  G.  Biörnsson  gefur  i  skyn,  myndi  þetta  alt  öðru 
vlsi  orðað.  Annars  lítur  út  fyrir  að  miðvikudagsheitið  sé 
garaalt  raeð  Gerraanaþjóðum  og  hafí  verið  notað  jafnhliða 
nafninu  óðinsdagur,  og  hefir  þá  eins  og  oft  viU  verða, 
annað  nafnið  tíðkast  meira  i  einu  héraðinu,  en  hitt  í  öðru. 
Þá  verða  einucgis  eftir:  ^týsdagur  og  þórsdagurc  og  þau 
nöfn  er  ósennilegt  að  íslendinga  hafi  vantað,  úr  þvi  þeir 
höfðu  vikutalið,  því  mjög  kunnir  voru  báðir  þeir  guðir 
hér  á  landi,  sem  dagarnir  eru  kendir  við. 

Þá  færir  höf.  sterk  rök  fyrir  því,  að  reglan  um  að 
láta  vetur  byrja  á  laugardag,  sé  uppátæki  rimfræðinga 
Á  12.  öldinni.  Hann  álitur  og  að  vetur  hafi  áður  byrjað 
á  föstudag,  8V0  sem  lika  er  talið  i  islenzkum  ritum  frá 
aldamótunum  1500,  og  íslenzk  alþýða  heflr  talið  fram  á 
miðja  19.  öld.  En  það  er  þessi  föstudagsbyrjun  vetrarins 
í  upphaflegu  tímatali  Islendinga,  sem  eg  er  mjög  vantrú- 
aður  á.  Það  er  næsta  ótrúlegt,  að  þessi  regla  um  vetrar- 
korau  á  föstudag,  sera  aldrei  tókst  að  útrýraa,  hafl  hún 
áður  alraenn  verið,  hefði  hvergi  gægst  frara  i  neinu  forn- 
aldarritanna.  Vel  raá  hugsa  sér,  að  þessi  regla  ura  föstu- 
>dagskomu  vetrar  hafi  rétt  fyrir  1500  verið  tekin  upp,  af 
einhverjura  misskilningi  við  biskupsstólana,  helzt  i  Skál- 
holti  og  breiðst  svo  þaðan  raeð  lærðura  möunura  út  ura 
alt  landið  og  unnið  sigur  á  laugardagsreglunni.  Slik 
áhrif  frá  höfuðstöðura  landsins,  raá  finna  i  öðrum  efnum. 
Fyrsta  staffræðin  íslenzka  er  rituð  um  1140.  Sá  háttur  i 
riti  sera  þar  er  lagt  til  að  tekinn  verði  upp,  varð  furðu 
fljótt  i  öllura  höfuðatriðum  ofan  á  í  íslenzkri  ritraensku  og 
breiddist  út  um  alt  landið. 

Þetta  heflr  varla  getað  orðið  á  annan  hátt,  en  að  rit- 
gerðin  hafl  verið  samin  og  síðan  veríð  notuð  námsraönn- 
ura  til  fræðslu,  þar  sera  einhver  alraennur  skóli,  fyrir  alt 
landið  eða  raestan  hluta  þess,  var  haldinn,  og  er  þá  sjálf- 
sagt  að  benda  á  biskupssetrin,  einkura  Skálholt.  Nokk- 
uð  líkt  gæti  verið  með  þetta,  að  telja  vetrarkomuna  á 
iöstudegi. 

Svo  sem  Guðmundur  Björnsson  tekur  fram,  þá  er  hið 


334  AtbDgasemclir.  [Skirnir. 

elzta  islenzka  tiraatal  med  skiftingu  ársíns  i  tvö  misserí 
og  svo  misseranna  aftur  i  vikur,  án  nokkurs  þritugnætts 
mánaðartals,  afar  einfalt  og  fagurt.  Mér  finst  þvi  sjálf- 
ságt,  að  árinu  1  Surtstali  og  jafnvel  Aratali  lika,  hafi  veri5 
skift  i  tvö  alveg  jafnlöng  misseri,  sem  hvort  um  sig  var 
réttar  26  vikur  eða  182  dagar;  en  ekki  að  sumarið  hafl 
verið  1  degi  lengra  en  veturinn,  eins  og  er  i  tíraatalinu 
frá  1500  með  vetrarkorau  á  föstudag,  né  2  dögum  lengra, 
svo  sem  i  Rimbeglu  og  í  alraanökunura  núna,  með  vetrar- 
korau  á  laugardag,  þvi  hvorttveggja  er  heldur  klaufaleg 
og  óþörf  aðferð. 

Eg  tel  þvi  hér  ura  bil  vist,  að  Blöndutal  i  Rírabeglu 
hafi  útrýrat  algerlega  hinni  upprunalegu  vetrarkorau  i 
Surtstali,  sera  hafi  verið  á  firatudag,  alveg  eins  og  sura- 
arið  byrjar  á  firatudag.  Rás  breytinganna  væri  þáþessi: 
Fyrst  útrýradi  Blöndutal  firatudagskomu  vetrarins  i  Surts- 
tali  með  laugardegi  sinum,  sem  svo  vel  hæfði  við  þetta 
nýskapaða  raánaðaverk,  þar  sem  alt  gekk  á  réttum  30 
dögum.  En  svo  útrýmdi  Skálholtstal  frá  1500  laugardags- 
korau  vetrar  í  Blöndutali  raeð  sinura  föstudegi  og  loks 
korau  á  19.  öldinni  alraanökin  og  settu  vetrarkomu  aftur 
á  laugardag  og  breyttu  þannig  Skálholtstalinu,  er  eg  leyfi 
mér  að  kalla  svo. 

Enginn  getur  neitað,  að  miklu  betur  fer  á  þvi,  að 
vetur  byrji  á  firatudag,  eins  og  sumar,  heldur  en  á  föstu- 
dag  eða  laugardag.  Eirikur  Briem  telur  ástæðu  til,  að 
sleppa  12  mánaðartalinu  i  yzta  dálki  almanaksins,  og  má 
vel  vera,  að  það  sé  réttast,  enda  er  eigi  unt  að  sjá  neinn 
skaða  við  það  og  enginn  myndi  sakna  mánaðarnafnanna, 
En  eigi  að  siður  er  sjálfsagður  hlutur,  að  halda  þessu  ein- 
falda  forn-islenzka  timatali  fyrir  því,  enda  er  það  hvort- 
tveggja  fagurt  og  þarflegt  enn  í  dag  eftir  íslenzkum  lands- 
háttum  og  þjóðarstörfum.  Það  væri  líklega  allra  réttast, 
að  setja  ný  lög  um  islenzka  tímatalið,  þar  sem  svo  væri 
fyrir  mælt,  að  bæði  sumar  og  vetur  skuli  byrja  á  fimtu-^ 
dag  og  mánaðatal  falla  burt,  en  einungis  haldið  vikutali 
i  misserum  og  sumarauki  auðvitað  hafður  sera  áður.  Þetta 


Skirnir].  Athagasemdir.  C35' 

má  vel  gera  hver  sem  hin  vísindalega  niðurstaða  verður 
um  vetrarkoinudaííinn  að  fornu  fari.  Því  meira  8em  eg 
hefi  hugsað  um  þetta  mál,  án  þess  þó  beint  að  geta  ann- 
að  en  fært  líkur  fyrir  hugboði  mínu,  hefl  eg  orðið  sann- 
fœrðari  um,  að  íslendingar  hafi  upphaflega  látið  veturinn 
byrja  á  firatudag  alveg  eins  og  sumarið.  Ef  nú  Guð- 
mundur  Björnsson  finnur  ekkert,  sem  getur  verið  því  til 
beinnar  fyrirstöðu,  pá  myndi  mér  þykja  mjög  vænt  um 
það  og  telja  það  fara  nærri  fullri  sönnun  á  máli  minu. 
Kvennabrekku  30.  april  1916. 

Jóhannes  L.  L.  Jóhannsson. 


Forn  daganöfn. 

(Athugasemö  viö  Skírni  1915,  274.-5.  bls.). 

Eftir  Jón  prófast  Jónsson. 

Enginn  frýr  Guðraundi  landlækni  glöggskyggni  né 
víðtækrar  þekkingar,  enda  munu  fáir  treysta  sér  til  að 
hnekkja  dómi  Eirlks  prófessors  Brieras  um  ritgjörð  hans 
»Um  islenzka  tímatalið«.  Eg  ætla  ekki  heldur  að  bera 
það  við,  en  mér  finst  ekki  sizt  þörf  að  mæla  á  móti  þvi, 
sem  eg  tel  mishermt  eða  órökstutt  hjá  m  e  r  k  u  m  rithöf- 
undum,  því  á  þeim  orðum  er  meira  mark  tekið  en  ann- 
ara,  og  þvi  er  þaö,  að  eg  bið  Skirni  fyrlr  þessa  litlu  at- 
hugasemd. 

Það  mun  víat  rétt  hermt.  að  vér  vitum  ekki,  hvort 
dagarnir  höfðu  nokkur  nöfn  eða  engin  í  Noregi  á  land- 
námstið,  en  úr  þvi  að  þeir  höfðu  þá  fengið  nöfn  fyrir 
vestan  haf,  þykir  raér  ólíklegt,  að  þau  nöfn  hafi  komist 
fyr  i  tízku  í  Noregi  en  á  íslandi,  því  að  hvað  sem  annars 
má  segja  um  vestræn  áhrif  á  íslenzkt  þjóðerni,  þá  finn 
eg  engin  likindi  til  þess,  að  þau  hafi  orðið  minni  hér  en 
í  Noregi,  —  svo  margir  landnámsmenn,  sem  hingað  komu- 


^86  Foru  daganöfn.  [Skirnir. 

vestan  um  haf.  En  einkum  virðistimér  ástæðulaust  að 
halda  því  fram,  að  með  heiðnum  íslendingum  hafi  siður 
tíðkast  daganöfnin  Týsdagr,  Óðinsdagr,  Þórsdagr,  en 
Sunnudagr,  Mánadagr,  Frjádagr,  og  það  er  alls  engin 
;  sönnun  fyrir  þessu,  þótt  þau  3  daganöfn,  er  fyr  greinir, 
gangi  ekki  (eins  og  hin)  »ljósum  logum  1  íslenzkum  forn- 
ritum«,  með  því  að  öll  þes8i  fornrit  eru  yngri  en  bann 
Jóns  biskups  ögmundarsonar,  sem  virðist  einkanlega  hafa 
hitt  þessi  daganöfn  (Týsdag,  Óðinsdag,  Þórsdag),  er  mintu 
helzt  á  heiðnu  goðin,  en  siður  t.  d.  Frjádag,  þar  sem 
gyðjuheitið  var  dulið,  þótt  nafn  þess  dags  væri  lika  af 
heiðnum  toga  spunnið.  Fyrsta  ritið,  sem  skrásett  var  á 
íslenzka  tungu  (»at  Hafliða  Mássonarc)  var  ritað  í  bisk- 
upsdæmi  Jóus  ögmundarsonar,  að  heita  má  undir  handar- 
jaðri  hans,  ef  til  viU  af  klerkum  úr  skóla  hans,  enda 
voru  klerkar  upphafsmenn  bókmálsins,  og  var  því  engin 
furða,  þótt  þeir  forðuðust  daganöfn  þau,  sem  eink- 
um  þóttu  heiðingleg  og  biskup  »fyrirbauð  styrkliga*. 
En  að  notkun  þeirra  með  alþýöu  hafl  aldrei  verið  annað 
en  >tilgerð€  og  nýjabrum*,  flnst  mér  ekki  annað  en  hug- 
arburður  hins  heiðraða  höfundar.  Það  visar  heldur  1 
gagnstæða  átt,  að  þótt  daganöfn  Jóns  biskups  finnist  í 
»elztu  íslenzkum  békum«,  þá  haldast  hin  fornu  nöfn  samt 
sem  áður  í  ritmáli  íslendinga  og  koma  fyrir  öðrum  þræði 
alt  fram  á  15.  öld.  »Snorri  Sturluson  hefir  oftast  nær 
hin  eldri  daganöfn«i),  og  að  þau  hafa  haldist  miklu  leng- 
ur,  má  sjá  af  ýmsum  bréfum  i  Fornbréfasafninu,  sem  ís- 
lenzkir  menn  einir  standa  að*).  Enn  í  dag  stendur  »hvíti 
Týsdagr*  í  almanakinu,  og  ýmislegt  mælir  með  því,  að 
vér  tökum  upp  aftur  fornu  daganöfnin,  sem  bæði  eru  þjóð- 
leg  og  tíðkast  með  frændþjóðum  vorum,  enda  eru  þau  mjög 
hentug  að  því  leyti,  að  þar  hefir  hver  dagur  sérstakan 
-upphafsstaf  i  voru  máli. 


»)   Dr.  Jón  ÞorkelBSon  eldri,  i  Safni  I  164. 

«)   Dpl.  IbI.  ni  127,  293,  689,  700,  722.  738,  762. 


^3-7 


Aldarafmæli 
hins  íslenzka  Bókmentafélags. 


Eins  og  boðað  var  í  2.  hefti  Skírnis  þ.  á.  var  aldar- 
:afmæli8hátið  Bókmentafélagsins  haldin  15.  ágúst.  Í  Reykja- 
vík  hófst  hátíðin  með  þvi,  að  stjórn  Bókmentafélagsins 
gerði  sér  ferð  suður  að  Görðum  á  Álftanesi  kl.  9  árdegis 
og  lagði  krans  á  leiði  Arna  biskups  Helgasonar  þar  í 
kirkjugarðinum.  Hafði  stjórnin  áður  látið  gera  við  minn- 
isvarða  hans,  sem  var  farinn  að  bila. 

Þá  var  haldin  hin  eiginlega  minningarhátíð  í  neðri- 
deildarsal  alþingis  kl.  1  síðdegis.  Var  þar  fluttur  kvæða- 
flokkur  eftir  Þorstein  skáld  Gíslason.  Forseti  félagsins, 
prófessor  dr.  Björn  M.  Olsen,  flutti  afmælisræðuna,  lýsti 
Biðan  kosningu  heiðursfélaga,  og  skýrði  frá  heillaóskum, 
sem  félaginu  höfðu  borist.  Að  lokum  las  forseti  upp  skipu- 
lagsskrá  fyrir  Afraælissjóð  hins  íslenzka  Bókmentafélags, 
er  hann  stofnaði  með  1000  króna  gjöf.  í  Minningarriti 
Bókmentafélagsins,  bls.  189—209,  er  gerð  nákvæm  grein 
fyrir  því,  sem  fram  fór  á  hátíðinni,  og  vísast  til  þess  hér. 

Um  sama  leyti,  sem  hátiðin  var  haldin  i  Reykjavik, 
var  og  haldin  minningarhátíð  í  Kaupmannahöfn.  Félags- 
stjórnin  hafði  mælst  til  þess,  að  meðlimir  Bókmentafélags- 
ins  í  Kaupmannahöfn  vildu  minnast  dagsins  með  þvi  að 
leggja  krans  á  leiði  R.  K.  Rasks  í  Assistentskirkjugarði  i 
nafni  félagsins,  og  beðið  heiðursfélaga  þess,  prófessor  dr. 
Þorvald  Thoroddsen,  fyrverandi  forseta  Hafnardeildarinn- 
ar,  að  gangast  fyrir  því.  Fór  athöfnin  hið  bezta  fram  og 
Toru    margir   íslendingar   nærstaddir.      Var    legstaðurinn 

22 


838  Aldarafmæli  hins  isloiizka  Bókmentaféla^s.  [Skimir 

allur  fagurlega  skreyttur  blómum  og  blómfestum  og  krana- 
inn  prýðilegur,  úr  pálmablöðum,  lárviðargreinum  og  stór- 
um,  hvitum  liljum. 

Prófeasor  dr.  Þorvaldur  Thoroddsen  flutti  þar  ræðu 
þá,  er  hér  birtist,  en  á  eftir  voru  sungin  þessi  erindi  eftir 
prófessor  dr.  Finn  Jónsson,  undir  laginu:  »0,  fögur  er 
vor  fósturjörð* : 

Ein  öld  er  liðin,  lagt  var  fræ, 

eitt  lítið  fræ  í  jörðu, 

það  greri  síðan  ár  og  æ 

á  ísa  láði  hörðu; 

þar  óx  upp  af  eitt  tré  svo  traust 

með  tignum  frjóleiks  Ijóma, 

það  stendur  vorgrænt  vetr  og  haust 

með  vænan  ávöxt  blóma. 

En  sá  sem  fræið  lagði  i  láð 
var  lands  vors  vinur  bezti, 
sem  skildi  vort  hið  veika  ráð 
og  vissi  hvað  það  hresti. 
Hann  setti  tállaus  trausta  stoð 
við  tungu  og  mentum  endur, 
hans  mynd  skal  rísa  á  minnis'gnoð- 
á  meðan  landið  stendur. 


Ræða 


flott  TÍð  leiði  Rasmasaz  Kr.  Raska  á  hnndraö  ára  afmæli  hins  íslenzka 
Bókmentafélags  hinn  16.  ágÚBt  1916. 


Háttvirtu  félagsmenn! 

Eins  og  þið  vitið  heldur  Bókraentafélagið  i  dag  l^ 
Reykjavik  100  ára  afraælishátið  sína.  Stjórn  félagsins 
hefir  beðið  okkur  meðlimi  hinnar  fornu  stjórnar  Hafnar- 
deildarinnar,  að  koma  saman  við  gröf  Rasmusar  Rasks 
í  dag,  í  þakklátri  endurminningu  um  hið  mikla  gagn,  sem 
hann  hefir  gert  hinni  íslenzku  þjóð  með  stofnun  Bók- 
mentafélagsins. 

Eg  þarf  ekki  að  segja  yður  mikið  frá  æfiferli  Rasks, 
hann  er  flestura  kunnur,  og  svo  hefir  forseti  félagsins 
ágætlega  og  ítarlega  rakið  æfisögu  hans  í  Tiraaritinu.  Eg 
skal  að  eins  með  fáum  orðum  rainnast  á  nokkur  þau  at- 
riði,  er  snerta  stofnun  félagsins. 

A  seinni  hluta  18.  aldar  voru  margir  íslendingar 
mjög  lærðir  i  ýrasura  greinura,  gerðu  mikið  til  að  auka 
þekkinguna  um  ísland,  íbúa  þess  og  atvinnuvegi,  og  höfðu 
mikinn  áhuga  á  að  frœða  alþýðuna  með  gagnlegum  hug- 
vekjum  og  almennum  mentagreinura.  Það  þarf  ekki 
annað  en  nefna  Eggert  Ólafsson,  Björn  Halldórsson,  Hann- 
es  Finnsson,  Magnús  Ketilsson,  Skúla  Magnússon,  Olaf 
Olavius  og  ekki  sízt  Jón  Eiriksson.  Þá  gaf  Lærdómalista- 
félagið  út  sín  ágætu  rit,  sem  i  sumum  greinum  bera  af 
flestu,  sem  síðar  heflr  verið  ritað.  En  alþýðan  var  þá 
ekki  vöknuð  og  hafði  ekki  nœrri  eins  mikil  not  af  til- 
raunura  þessara  ágætu  raanna,  eins  og  við  hefði  raátt 
búast.    Þá   dundi  líka  yflr  allskonar  óáran,   eldgos,   jarð- 

22* 


340  Kœða  [Skiroir 

«kjálftar  og  margt  annað  ilt,  svo  þjóðin  var  komin  á 
heljarþrömina.  Um  aldamótin  og  fyrstu  ár  19.  aldar  var 
Magnús  Stephensen  aðalfrömuður  islenzkra  bókmenta  sem 
kunnugt  er,  en  hann  stóð  þegar  fram  í  sótti  einn  sins 
liðs ;  hann  reyndi  með  mesta  dugnaði,  með  óþreytandi  elju 
og  stakri  ósérplægni  að  leiða  útlenda  mentastrauma  til 
íslands,  en  margt  var  til  hindrunar,  einkum  árferðið  og 
deyfð  almennings,  en  hins  vegar  var  Magnúsi  eigi  vel 
lagið  að  ná  taki  á  islenzkum  anda  og  þjóðlegu  sniði  á 
máli  og  öðru. 

Fyrir  100  árum  var  útlitið  fyrir  mentun  og 
menning  íslendinga  mjög  dauft  og  dýrðarlítið.  Þá  voru 
striðsárin  og  hallærisárin  reyndar  nýlega  afstaðin,  en  alt 
lá  niðri  í  fátækt  og  framtaksleysi.  Landsuppfræðingar- 
félagið  var  liðið  undir  lok,  en  Ma?nús  Stephensen  hafði 
þó  ekki  enn  þá  gefist  upp,  byrjaði  að  gefa  út  Klaustur- 
póstinn  litlu  síðar,  en  mjög  fátt  skráði  hann  annað;  yfir- 
leitt  má  segja,  að  bókmentalíf  íslendinga  væri  þá  að  eins 
hjarandi;  blómaöld  sú,  sem  í  bili  hafði  runnið  upp  á  18. 
öldinni,  var  um  garð  gengin,  þjóðin  var  aftur  að  sofna; 
nærri  ekkert  var  prentað  og  ekkert  gert  til  að  menta  al- 
þýðu  eða  halda  við  íslenzku  vísindalífl. 

Þá  kemur  Raamus  Rask  til  sögunnar;  hann  sá,  hve 
bráðnauðsynlegt  var  að  halda  við  bókmentaáhuga  íslend- 
inga,  hann  sá  að  það  þurfti  að  glæða  þann  eld,  sem  var 
falinn  undir  arinhellunni,  og  að  það  var  eigi  hægt  að  gera 
það  öðruvísi  en  með  félagsskap.  Rask  sá  líka,  hve  þýð- 
ingarmikið  þetta  var  fyrir  viðhald  á  þjóðerni  íslendinga 
og  fyrir  heiður  og  framtíð  Islands.  Rask  segir  í  bréfi 
1817,  að  það  sé  sannfæring  sin,  að  ef  íslendingar  hættu 
að  halda  við  bókmentum  sínum,  þá  rauni  þjóðin  smátt  og 
smátt  skiljast  frá  fornöld  sinni  og  þá  muni  aörir  út  í  frá 
ekki  gefa  um  land  eða  þjóð  fremur  en  Skrælingja.  Að 
koma  i  veg  fyrir  þetta  segir  Rask  að  hafi  verið  höfuðtil- 
gangur  sinn  með  að  stofna  Bókmentafélagið. 

Enginn  útlendur  málfræðingur  hefir  líklega  nokkum 
iima  kunnað   eins   vel   islenzku   eins   og  Rask.    I  skóla 


SkirDÍr]  R»ð«.  84t 

lœrdí  hann  islenzkuna  orðabókar-  og  málfræðislaust  á 
Heimskringlu,  varð  sjálfur  að  búa  sér  til  málfræði  úr  orð- 
myndum  þeim,  sem  hann  fann.  Islenzkan  varð  undir- 
Btaðan  undir  tungumálanámi  hans,  af  henni  lærði  hann 
visindalega  rannsókn  á  bygging  málanna.  Kask  fekk  því 
8V0  miklar  mætur  á  islenzku,  að  hann  elskaði  hana  um 
fram  öli  önnur  mál,  og  þar  af  spratt  svo  ást  hans  á  is- 
lenzkum  bókmentum  og  islenzku  þjóðerni.  Hvar  sem  Rask 
er  staddur,  er  ísland  jafiian  i  huga  hans;  á  hinni  miklu 
•Asiuterð  sinni  minnir  margt  hann  á  ísland,  hann  líkir 
vegum  á  Finnlandi  saman  við  Lónsheiði,  virðist  Volga 
ekki  meiri  en  meðalár  á  íslandi,  ber  Kalmúkka  saman 
við  islenzka  bœndur  o.  s.  frv.  í  málfræðisrannsóknum 
Kasks  er  hin  gamla  fóstra  hans,  islenzkan,  jafnan  leið- 
arstjarnan. 

1  Kaupmannahöfn  komst  Rask  í  kynni  við  ýmsa  Is- 
lendinga  og  lærði  nú  islenzku  til  fullnustu,  svo  ferðaðist 
hami  til  íslands  1813 — 1815  sem  kunnugt  er,  og  fór  víða 
um  land.  Flestir  munu  hafa  heyrt  söguna  um  Rask,  þeg- 
ar  hann  kom  að  ReynivöIIum  til  síra  Arna  Helgasonar 
vinar  síns  í  dularklæðum  sem  vinnudrengur  úr  Vest- 
mannaeyjum.  Arni  þekti  hann  ekki  í  fyrstu  og  allir  héldu 
hann  íslenzkan.  Síðar  sté  Rask  í  stólinn  bæði  á  Reyni- 
vöUum  og  i  Reykjavik  og  prédikaði  svo  fyrir  söfnuðun- 
um,  að  áheyrendur,  sem  ekki  þektu  hann,  efuðust  ekki 
um  að  hann  væri  íslendingur.  Það  er  vist  eins  dæmi, 
að  nokkur  útlendingur  hafi  talað  íslenzku  svo  vel. 

Meðan  Rask  dvaldi  á  íslandi  vann  hann  af  kappi 
að  stofnun  Bókmentafélagsins,  var  löngu  búinn  að  sjá  að 
brýn  þörf  var  á  því.  Á  ferðum  sínum  víðsvegar  um 
Bveitir  þreyttist  Rask  aldrei  á  þvi,  að  mæla  fram  með 
hinu  fyrirhugaða  félagi  við  presta  og  bændur,  svo  fjölda 
margir  lofuðu  að  styrkja  það;  hann  fekk  Geir  biskup  til 
að  senda  umburðarbréf  til  presta  og  prófasta,  sendi  út 
boðsbréf  i  Danmörku  og  jafnvel  lika  á  Skotlandi;  hafði 
Rask  allar  klær  í  frammi  til  þess  að  útvega  hinu  nýja 
félagi  peninga  og  er  mikil  furða  hvað  honum  varð  ágengt^ 


443  BsAa.  [Skirair 

Bókmentafélaginu  gafst  þegar  í  byrjun  töluvert  fé, 
bæði  á  íslandi  og  i  Danmörku,  og  sýnir  það  hinn  eld- 
lega  áhuga  forgöngumannanna,  að  þeim  tókst  að  fá  svo 
marga  til  að  vinna  að  þessu,  bæði  að  gefa  félaginu  og 
að  vinna  kauplaust  fyrir  það.  Það  er  mjög  athugavert, 
að  framan  af  fengu  engir  rithöfundar  ritlauii  hjá  félaginu 
•og  það  sem  merkilegast  var,  félagsmenn  fcngu  engar  bæk- 
Tir  fyrir  tillög  sin,  urðu  að  kaupa  þær  sama  verði  sem 
utanfélagsmenn,   urðu  þannig  að  tvíborga  þær  cða  meira. 

Það  þarf  ekki  að  orðlengja  það,  Rask  var  eigi  að 
eins  frumkvöðuU  að  stofnun  félagsins,  heldur  lika  aðal- 
frömuður  þess  og  styrktarmaður  fyrstu  árin,  hann  setti  lif 
og  fjör  i  allar  framkvæmdir,  þvi  satt  að  segja  voru  ís- 
lendingar  heima  fyrir,  sumir  hverjir,  æði  daufir  i  dálkinn. 

Það  var  mikið  og  þarft  verk,  sem  Rask  gerði  með 
stofnun  Bókmentafélagsins,  og  íslendingar  mega  jafnan 
telja  Rasmus  Rask  með  hinum  mestu  velgcrðarmönnum 
þjóðarinnar;  hann  kora  einmitt  þegar  landinu  lá  mest  á. 
Þó  Rask  hefði  ekkert  annað  gert  en  stofaa  Bókmentafé- 
lagið,  hefði  hann  átt  skilið  ævarandi  þökk  íslendinga,  en 
auk  þess  hefir  hann,  sem  heimsfrægur  raálfræðingur,  við- 
frægt  íslenzka  tungu  og  islenzkar  bókmentir,  svo  það 
mun  seint  fyrnast. 

I  umboði  stjórnar  hins  islenzka  Bókmentafélags  leyfi 
eg  mér  að  leggja  þenna  blórasveig  á  leiði  Rasrausar  Krist- 
jáns  Rasks  sera  lítinn  vott  um  þakklæti  og  virðingu  hinn- 
«ar  islenzku  þjóðar. 

Blessuð  sé  minning  hans. 

Þ.  Th. 


Tunglskinsnótt. 

^ú  fjarar  daginn  út  í  vesturvidd 
og  vœrðir  tekur  sólin  undir  meið; 
en  austan  kemur  njóla,  skikkjuskrýdd, 
hún  skundar  sina  fornu  bunguleið. 

í  vestrinu  er  vökustjarna  skær, 
sem  vendir  fús  að  dagsins  hvilurönd; 
en  eystra  máni  höfðinglegur  hlær, 
af  hrannarbeði  stiginn  yfir  lönd. 

Á  listasýning  út  i  vesturveg 
hann  vindur  sér  um  skíra  stjörnunátt, 
og  honum  verður  heiðin  mátuleg  — 
i  hæfi  við  sinn  reynda  göngumátt. 

Er  sendir  máni  silkislæður  mjöll 
og  sveipar  þeim  um  blundi  vigða  jörð: 
hann  gerir  fjallið  sviplíkt  siIfurhöU 
og  sindurgulli  merlar  lygnan  fjörð. 

En  maurelduð  er  mjöll  af  tunglsins  yl; 
í  máli  verður  fegurð  sú  ei  skýrð. 
I  djúpri  lotning  horfi'  eg  himins  til 
og  hrifínn  af  þér,  stjömunætur-dýrð ! 

Þar  depla  augum  dulin  Hávamögn, 
er  dagsins  glóðir  fela  menskri  sýn. 
Og  nú  við  þessa  nœturljóma  þögn 
•er  næm  á  fyrirburði  vitund  min. 


844  Tangltkinsnótt.  [Skirair 

'lnn  fræðileitni  hugur  frétta  spyr 
um  fólginn  sann  í  hverri  dularrún, 
er  álfabýlin  opna  sinar  dyr 
i  endilangri  dalsins  hamrabrún. 

Og  jörðin  virðist  öll  með  svip  og  sál, 
frá  sjávardjúpi  að  hæsta  jökultind. 
I  fossi  lít  eg  tungu,  auga  i  ál, 
og  andardrátt  í  kaldavermslulind. 


I  þagnargildi  þróast  skynjun  öll 
og  þá  má  rýna  gegnum  yflrborð. 
A  náttarþeU  andinn  fer  á  fjöU, 
við  fótmál  hvert  er  tvírætt  dularorð. 

Hið  stjörnumikla,  kalda  vetrarkveld, 
er  kristallarnir  sindra  um  fjall  og  dal,. 
i  snjó  og  klaka  augað  sækir  eld, 
en  eyrað  hljóm  í  lýstan  gýgjaraal. 

Því  vafurlogi  verndar  ás  og  dís 

og  vættirnar  i  jökli,  gljúfri,  ós, 

og  höllin  þeirra,  brösuð  beiti-is, 

er  björt  sem  fari  um  rjáfrið  norðurljós. 

En  viljir  þú  að  vættir  láti  i  té 
'inn  vafurlogum  gylta  töfraseim  — 
i  einrúminu  krjúpa  skaltu  á  kné 
og  kveðja  dyra  að  lifsins  undirheim. 

Og  þá  er  komið  inn  i  dyngju  draums, 
þvi  dagsins  stöðvar  liggja  handan  við^ 
og  lenzkan  öll  og  tizka  gleðiglaums, 
er  glepur  æ  hinn  djúpa  sálarfrið. 

Við  eldinn  mána  undirheima  þrá 
úr  áttavillu  kerast  á  rétta  leið, 


Skiniir]  TaDglskininótt.  845> 

og  rakleitt  fer  um  víðu-velli  þá, 
er  veita  henni  færi  að  renna  skeið. 

En  heldur  akyldi  hyggja  um  bygða  skaut 
og  hlusta  á  rödd,  sem  berst  frá  skyldum  lýð,  — 
frá  ás  og  dis  og  gýgi  geng  eg  braut 
og  guða  nú  á  öðrum  stað  um  hrið. 


í  lenduna,  sem  lægsta  þakið  á, 
um  lágnættið  eg  kem  á  vina  fund, 
sem  hafa  vorum  heimi  vikið  frá 
og  hinztu  náttar  þegið  djúpan  blund. 

Á  ferli  er  verið  meðan  máni  skín, 
og  mér  að  þeirri  sýn  er  stundarfró  — 
í  vígða  reitnum,  þar  sem  moldin  mín 
er  mannhæð  ein  á  dýpt  —  og  betur  þó. 

Um  sáluhiiðið  glóa  geislabönd, 
er  gefur  máni  af  sinni  tignu  náð; 
og  lægstu  þekju  lyftir  dulin  hönd 
i  lendunni,  sem  turninum  er  háð. 

Hið  litla  bam  að  köldum  bólstri  knýtt, 
i  kjól,  er  hefir  lit  hins  nýja  snjós, 
og  öldurmenni,  silfurhæru-sitt, 
úr  svefnstúkunni  koma,  að  ná  í  Ijós. 

En  utanvert  við  opið  sáluhlið 
ég  aleinn  stend  —  með  tveggja  heima  þrá 
og  fullri  vissu:  að  fer  eg  senn  í  lið 
með  fólkinu,  sem  lægsta  þakið  á. 

En  þó  er  sem  ég  gangi  á  fagnafund 
er  fyrirburði  sé  um  dular-lönd.  — 
Nú  lækkar  máni  og  látrar  sig  um  stund. 
í  lagarhvilu  —  bak  við  furðuströnd. 


4846  TaDglskinsnótt.  [Skirnir 

En  þér  sé  lof  og  þökk  utn  hv«rja  tíð, 
og  þér  sé  dýrðin  hærra  en  gnæfa  fjöll, 
er  seiðir  hug  i  silfurfjalla  hlið 
og  sálina  i  lýsigullsins  höll. 

Febráar  1916. 

Guðmundur  Friðjómson. 


Landið  og  þjóðin. 

Alþýðnfræösla  Stúdentaf^lagsins. 


Þær  eru  orðnar  margar,  rœðurnar  fyrir  minni  íslands. 
í  flestum  þeirra  raun  landið  vera  lofað  meira  eða  minna, 
enda  er  það  eðlilegt,  að  niðjar  Þórólfs  smjörs  séu  fúsari 
upp  i  stólinn  á>  þjóðhátiðum  en  frændur  Hrafna-Flóka.  Eg 
man  þó  ekki  til  þess,  að  eg  hafi  1  þessum  ræðum  né  ann- 
arstaðar  séð  alvarlega  viðleitni  á  því  að  sýna,  hvaða  þátt 
landið  hefir  átt  i  því  að  skapa  þjóðareinkenni  íslendinga. 
Þetta  kemur  eflauat  meðfram  af  þvi,  að  málefnið  er  flókið, 
og  það  því  fremur  sem  enginn  hefir  enn,  svo  að  við  megi 
una,  lýst  þjóðareinkennum  vorum.  Hér  á  landi,  eins  og 
reyndar  víðast  annarstaðar,  eru  mennirnir  svo  misjafnir, 
að  erfitt  mundi  verða  að  finna  nokkurn  sameiginlegan 
mæli  fyrir  þá,  finna  einkenni  sem  ættu  við  alla,  eða  þó 
€kki  væri  nema  allan  þorra  manna. 

Svo  er  annars  að  gæta.  Þegar  vér  tölum  um  íslend- 
ing,  þá  eigum  vér  fyrst  og  fremst  við  fullorðinn  mann. 
En  fullorðni  maðurinn  er  það  sem  hann  er  af  tveimur 
aðalorsökum :  Onnur  er  meðfædda  eðlið,  sem  hann  hefir 
tekið  að  erfðum  frá  foreldrinu.  Hin  er  áhrifin,  sem 
hann  hefir  orðið  fyrir  af  lifnaðarháttum  sinum  og  lifs- 
kjörum. 

Gerum  ráð  fyrir,  að  t.  d.  ein  100  börn  islenzkra  for- 
eldra  væru  fr&  blautu  barnsbeini  alin  upp  af  Frökkum  á 
Frakklandi.  Munurinn  á  þeim  og  samsvarandi  hóp  franskra 
i)arna,  mundi  þá  að  öllum  líkindum  koma  fram  bæði  fyr 
•og  siðar,  ef  vel  væri  að  gáð,  og  þannig  reynast  munur  á 


848  Landiö  og  þjóðin.  [Skirnir 

islenzku  og  frönsku  eðli.  En  eg  býst  við,  að  það  yrði 
erfltt  í  fljótu  bragði  að  sjá  ættarmót  með  þessum  frönsku 
Islendingum  og  heimaalningunum  okkar,  nema  ef  vera 
kynni  i  andlitsfalli,  háralit  og  augna.  Og  þó  er  fullerfltt 
að  segja,  hvað  af  því  tægi  er  sérstaklega  islenzkt.  E^ 
var  einu  sinni  að  virða  fyrir  mér  nemendur  i  skóla  ein- 
um.  Þeir  voru  viðsvegar  af  landi  hér.  En  mér  fanst 
ekki  freraur  sami  svipur  á  þeim,  en  þótt  þeir  hefðu  veri(y 
Binn  af  hverri  stjörnu.  Þó  mundi  útlendingur  sjálfsagt  sjá 
meiri  sameiginlegan  svip  en  þetta,  því  gestsaugað  er  alt  af 
gleggra  fyrir  því,  sem  sameiginlegt  er.  Hitt  er  augljóst,. 
að  munurinn  á  frönsku  íslendingunum  og  heimaalningun- 
um  okkar  kæmi  af  mismunandi  lifnaðarháttum  og  lífs- 
kjörum  hvorra  tveggja,  þegar  frá  er  skilinn  sá  munur, 
sem  alt  af  er  á  einstaklingseðli  manna. 

Ef  vér  teljum  íslendingseðlið  að  eins  það  eðli,  sem 
börnin  fæðast  með,  þá  er  mjög  efasamt,  hvort  það  er  mót- 
að  af  landinu,  svo  að  börnin  fæðist  með  öðru  eðli  fyrir 
það,  að  forfeður  þeirra  hafa  lifað  hér  á  landi,  heldur  en 
ef  þeir  hefðu  t.  d.  búið  á  Frakklandi.  Sumir  merkustu 
visindamenn  telja  það  alveg  ósannað  mál,  að  eiginleikar, 
sem  einstaklingurinn  fær  á  æfiskeiði  sínu  fyrir  uppeldi 
og  lifskjör,  erfist  til  eftirkomandanna. 

Tilraunir  til  að  rekja  lunderni  þjóða  til  náttúru  landa- 
ins,  sem  þær  búa  i,  loftslags  og  landslags,  virðast  lenda 
i  sífeldum  mótsögnum.  Þannig  hefir  verið  bent  á,  að  i 
hitabeltinu,  þar  sem  loftslag  og  landslag  er  oft  svipað, 
búa  ýms  þjóðkyn,  og  stundum  gagnólíkir  þjóðflokkar  i 
nágrenni  hver  við  annan.  Þar  sem  fjallaþjóðir  eru  al- 
ment  taldar  glaðlyndar  og  f jörugar,  þá  heflr  verið  bent  á, 
að  sumstaðar  búi  sama  þjóðin  til  fjalla  og  á  sléttlendi  og 
beri  ekki  á  því,  að  sá  hlutinn  sem  hærra  býr  sé  glað- 
lyndari  en  hinn,  ef  þjóðin  er  að  eðlisfari  þunglynd,  né 
heldur  að  sléttubúar  séu  þunglyndari  en  fjallabúar  sömu 
þjóðar,  sé  hún  glaðlynd  að  eðlisfari.  Þá  mundu  og  margir 
ætla,  að  sifeldar  þokur  og  þykkviðri  gerðu  þjóðir  þung- 
lyndar,    en    ekki    þykir   það  sannast  á  Englum,  sem  eni 


^kirnirl  LaDdið  og  þjó&in.  B49 

taldir    manDa    gladværastir    og    búa   þó   i   þokulandi   og 
þykkviðra. 

Norskur  raaður,  Dr.  Andr.  M.  Hansen,  heflr  meðal 
annars  skrifað  gáfulega  bók,  sem  heitir  »Nor8k  folkepsyko- 
logi«.  Kria,  1899.  Heldur  hann  því  frara,  að  Norðmenn 
«éu  komnir  af  tveim  gagnólíkum  kynstofnum,  hinum 
dökku  frumbyggjum  landsins  og  hinum  björtu  sigurveg- 
urum,  er  lögðu  þá  undir  sig.  Séu  líkamleg  og  andleg 
^inkenni  þessara  tveggja  flokka  enn  greinileg  og  hin  sörau 
og  þegar  saga  hófst,  enda  sé  hvor  flokkurinn  sjálfum  sér 
likur,  hve  ólik  sem  náttúran  sé  á  ýrasum  stöðura  í  Noregi, 
þar  8em  hann  býr.    Dr.  Hansen  segir  meðal  annars: 

»Þegar  vér  i  reyndinni  finnum  ýmist  samskonar  lund- 
-erni  i  bygðum  svo  óh'kum  að  náttúrunni  til  sem  frekast 
iná  verða  í  voru  fjölbreytta  landi,  ýmist  lundernismun 
■eins  mikinn  og  milli  ólíkra  þjóða  í  bygðum  með  alveg 
eamskonar  náttúru,  og  alt  á  þó  sameiginlega  sögulega 
þróun,  þá  verður  niðurstaðan  sú,  að  í  Noregi  verður  hmd- 
erni  þjóðarinnar  ekki  skýrt  af  landslaginu.  Og  þá  líkiega 
-ekki  annarstaðar  heldur*. 

En  frá  einu  sjónarraiði  flnst  mér  varla  efi  á  því,  að 
land  vort  hefir  valdið  miklu  um  það,  »hver8  þeir  eru 
kyns,  er  koma«.    Það  er  með   úrvali. 

Því  heflr  stundum  verið  hreyft,  að  íslendingar  raundu 
vera  farnir  að  úrkynjast  fyrir  allar  þær  hörraungar,  er 
gengið  hafa  yfir  þjóðina  á  uraliðnum  öldum.  Eg  er  þar 
Á  alt  annari  skoðun.  Þessar  plágur  hafa  verið  dómsdagur 
fyrir  þjóöina.  Þær  hafa  skilið  sauðina  frá  höfrunum.  Þær 
hafa  drepið  af  fóðrunum  alt,  sem  ekki  var  ódrepandi. 
Þær  hafa  flestar  átt  samraerkt  við  hafisinn,  sera  skáldið 
kveður  ura: 

„en  alt  Bem  er  krankt  og  himir  &  höm 

hann  hreinsar  úr  vegi  og  blœs  á  það  dauðans  anda". 

Þeir  sem  nú  lifa  i  landinu  eru  afkomendur  lifseigustu 
tnannanna.  Þess  vegna  hygg  eg,  að  kynslóð  vor  sé  ekki 
iúrættuð,  heldur  »kynbætt  af  þúsund  þrautum«,  eins  og 
fikáldið  kveður  ura  túngrösin  hérna. 


8ö0  Landið  og  þjóðin.  [Skirnir 

Mér  dettur  í  hug  saga,  sem  eg  hefi  heyrt  um  eina 
gildan  bónda  fyrrum.  Hann  hét  Gestur  á  Varmalæk^ 
Hann  átti  mikið  stóð,  og  drap  þriðjung  þess  úr  hor  á 
hverju  hörðu  vori.     En  úr  þvi  stóði  brást  aldrei  hestur. 

Hvort  sem  nú  landið  á  mikinn  þátt  eða  Htinn  i  eðli 
kynslóðanna,  þegar  þær  fæðast  þar,  þá  er  enginn  efi  á 
því,  að  það  veldur  nokkru  um  hitt,  hvað  úr  þeim  verður 
með  aldrinum.  Vér  skulum  athuga  lítið  eitt,  hvernig  sam- 
bandi  lands  og  þjóðar  er  varið.  Það  sem  eg  segi  verð- 
ur  þó  að  eins  áttavisun  eða  yfirlit  til  umhugsunar  fremur 
en  lausn  á  málinu. 

Það  er  þá  fyrst  augljóst,  að  eðli  landsins  og  sjávar- 
ins  kringum  það  ræður  allmiklu  um  það,  hvaða  atvinnu- 
vegir  þar  verða  reknir.  Það  er  t.  d.  engin  tilviljun,  að 
kvikfjárrækt  og  fiskiveiðar  hafa  verið,  eru,  og  verða  sjálf- 
sagt  áfram,  aðalatvinnuvegir  íslendinga. 

Nú  er  það  kunnugt,  að  hver  atvinna  setur  að  nokkn* 
leyti  sinn  svip  á  þá  sem  hana  stunda,  þvi  atvinnunni 
fylgja  sérstakir  hættir,  sem  verða  að  venjum,  en  venjur 
verða  annað  eðli  manns.  Sveitamenn,  sem  sífelt  ganga  á 
ósléttu,  verða  t.  d.  öðruvisi  i  göngulagi  en  borgarbúar, 
sem  ganga  á  þilsléttum  götum;  sjómenn  ganga  hins  vegar 
öðruvisi  en  hvorir  tveggja.  Það  er  og  meiri  fjarsýni  i 
augnaráði  sveitamannsins  og  sjómannsins  en  borgarbúans^ 
sem  alt  af  hefir  húsveggina  rétt  við  nefið.  Skraddarar, 
skóarar,  verzlunarmenn,  prestar,  læknar,  kennarar,  lög- 
reglumenn,  o.  s.  frv.  munu  og  að  jafnaði  hafa  hverir  sinn. 
fitéttarsvipinn,  ef  vel  er  að  gáð. 

En  stéttarmörkin  eru  í  eðli  sínu  ekki  þjóðleg,  greina 
ekki  eina  þjóð  frá  annari,  því  að  i  fiestum  löndum  eni 
sömu  stéttir  til.  Stéttirnar  eru  eins  og  mismunandi  stiU 
eða  leturtegundir  i  lífsbók  hverrar  þjóðar,  en  samsvarandi 
leturtegundum  svipar  saman,  þó  þær  séu  ekki  steyptar  í 
sama  móti.  Að  vísu  fer  þjóð  að  ytra  útliti  eftir  þvi,  hve 
mikið  kveður  að  hverri  stétt,  eins  og  hver  bók  fær  sinn 
8vip  eftir  þvi,  hve  mikið  er  þar  af  hverju  letrinu;  en 
eins  og  útlitið  á  bókinni,  leturbreytingarnar,  sýna  að  eins- 


Skirnir]  Landíö  og  þjó&io.  851' 

efnisskiftinguna  i  stórum  dráttum,  en  efnið  og  andinn 
kemur  fyrst  í  Ijós,  þegar  farið  er  að  þýða  þessi  ytri  tákn, 
eins  er  þvi  varið  um  stéttirnar  og  þjóðina. 

Sama  stéttin  getur  nú  verið  mismunandi  á  ýmsum 
timum  i  sama  landi,  og  allólík  i  ýmsum  héruðum  landsin? 
á  saraa  tíma.  Eg  hefl  jafnvel  heyrt  því  haldið  fram  am 
eina  sýbIu  á  landi  hér,  að  þeir  sem  byggju  i  sveitunum 
upp  til  fjallanna  væru  miklu  myndarlegra  fólk  en  sam- 
sýslungar  þeirra  niðri  á  sléttunni,  og  í  einum  hrepp  heflr 
mér  verið  sagt,  að  þeir  sem  byggju  uppi  við  fjallið  væru 
eins  og  alt  annað  fólk  en  þeir  af  hreppsbúum  sem  byggju 
niður  frá. 

Hvernig  stendur  á  þessu  ?  Er  það  af  því,  að  lof tslag 
sé  betra  uppi  við  fjöllin,  eða  er  það  af  því,  að  meiri  at- 
orku  þurfl  til  að  reka  búskapinn  þar,  og  menn  neyðist 
til  að  draga  af  sér  slenið  og  verði  þvi  röskari  menn 
og  kvikari  í  hugsun?  Eg  held  það  sé  einkum  af  því,  að 
jarðirnar  upp  til  fjallanna  séu  betri  en  niðri  á  sléttunni. 
Þær  verða  því  keppikefli  dugnaðarmannanna  og  komast  í 
hendur  þeirra.  Þannig  veljast  smám  saman  efnismenn  i 
sveitina  með  góðu  jarðirnar,  festast  þar  og  auka  kyn  sitt. 
Þeir  ráða  svo  sveitarbrag  og  hugsunarhætti,  þvi  eins  og 
»ekki  þarf  nema  einn  gikk  í  hverja  veiðistöð«,  þannig 
getur  einn  ágætismaður  stundum  sett  sitt  mót  á  heila 
sveit,  heilt  hérað  eða  jafnvel  heilt  land.  Sumar  sveitir 
hafa  stundum  staðið  i  blóma  um  skeið,  meðan  að  einstakir 
dugnaðarmenn  voru  þar  uppi,  en  svo  hnignað  smám  sam- 
an  eftir  að  þeir  féllu  frá,  án  þess  að  náttúran  hafl  breyzt. 
Þetta  sýnir,  að  sambúð  lands  og  þjóðar  fer  fyrst  og  fremst 
eftir  þvi,  hvernig  þjóðin  er,  sem  byggir  landið.  Sú  sveit, 
sem  reynist  einni  kynslóðinni  góð  og  heilladrjúg,  reynist 
annari  illa,  af  því  hún  fer  öðruvisi  að.  Svo  er  um  land 
og  þjóð. 

Það  er  líkt  um  landið  og  leiksvið  með  tilteknum  út- 
búnaði,  leiktjöldum,  húsmunum,  Ijósfærum  o.  s.  frv.  Leik- 
sviðið  afmarkar  að  nokkru  leyti  eðli  þeirra  sjónleika  sem 
þar  geka  farið  fram,   svo  að  vel  sé.    En  af  þeim  leikum^ 


d52  Landiö  og  þjóðin.  [Skirnir 

sem  þar  má  sýna,  geta  sumir  verið  góðir,  en  aðrir  ómerki- 
legir.  Þar  má  leika  vel  og  iUa,  eftir  þvi  hver  leik- 
arinn  er. 

Vér  höfura  hlotið  að  erfð  eitt  hið  einkennilegasta  leik' 
svið,  sera  nokkur  þjóð  hefir  fengið.  Saga  vor  sýnir  og, 
að  hér  má  lifa  lifi  svo  merkilegu,  að  aldrei  fyrnist.  En 
vér  þurfum  ekki  að  leita  lengi  til  að  finna,  að  landið  býð- 
ur  þjóðinni  ótal  tæki  bæði  til  íþrótta  og  alvarlegra  starfa, 
sem  hún  þó  hefir  ekki  notað,  og  að  raargt  hefir  verið  látið 
ógert,  sem  landið  virðist  skapað  til.  Leiksviðið  hefir  ekki 
skapað  leikarann. 

Hér  eru  t.  d.  niörg  fjöll  með  einhverri  fegurstu  út- 
sjón  i  víðri  veröld.  Þó  hafa  íslendingar  ekki  verið  neinir 
fjallgöngumenn,  og  eg  hygg,  að  það  hafi  verið  útlending- 
ar,  sem  fyrstir  gengu  upp  á  sum  hæstu  fjöllin  hér  á  landi. 
Á  norður-  og  austur-landi  er  venjulega  ágætt  skiðafæri  á 
vetrura.  Ymsir  ganga  þar  á  skíðura  af  nauðsyn.  En 
skíðalist  hefir  aldrei  verið  til  hér  á  landi,  er  berandi  só 
saman  við  list  frænda  vorra  Norðraanna  i  þeirri  grein. 
Líkt  raætti  segja  ura  skautaferðir.  Viða  eru  hér  heitar 
laugar  —  ágætt  tækifæri  til  að  læra  sund.  Forfeður  vorir 
voru  og  miklir  sundgarpar.  En  vér  höfum  til  skarams 
tíma  verið  ósyndir,  allur  almenningur.  Land  vort  er  eitt 
hið  einkennilegasta  og  fjölbreyttasta  land  að  náttúru  og 
jarðsaga  þesa  stórraerkileg.  Þó  eru  Islendingar  ekki  al- 
ment  hneigðir  til  náttúruskoðunar. 

Ef  vér  lítum  á  atvinnuvegina,  kemur  enn  hið  sama 
frara.  Er  það  t.  d.  nokkur  eðlisnauðsyn,  að  túnin  séu 
ekki  stærri  en  þau  eru,  eða  garðarnir,  eða  að  engjarnar 
eru  ekki  betri  þar  og  þar?  Mundi  ekki  svarið  oftar  en 
hitt  verða  það,  að  túnstæði  sé  jafngott  utan  garðs  og 
innan,  garðstæði  raiklu  stærra  en  notað  er  og  að  engjam- 
ar  mætti  bæta?  Það  var  ekki  heldur  fiskimiðunum  að 
kenna,  að  þangað  til  fyrir  fáum  árura  voru  þar  engir  ís- 
ienzkir  botnvörpungar.  Það  var  ekki  heldur  af  því,  að 
088  vantaði  efni  í  góða  skipstjóra  og  fiskimenn.  Það  var 
af  þvi,  að  enginn  hófst  handa.    Undir  eins  og  einn  fór  á 


ðkírnir]  Lfiiidi&  og  þjóöin.  4}58 

•undan  og  vísaði  veginn,  komu  hinir  á  eftir.  Og  nú,  eftir 
/áein  ár,  eigum  vér  ágæta  skipstjóra  og  fiskimenn,  liklega 
einhverja  þá  beztu  í  heimi, 

Eg  nefni  þessi  dæmi  að  eina  til  að  minna  á,  að  það 
-er  sitthvað  að  hafa  leiksviðið  og  hitt  að  nota  það  eins 
og  má,  og  að  eitt  er  að  hafa  hæfileika  og  tækifæri,  ann- 
að  að  nota  hvorttveggja.  Það  er  í  fæstum  greinum  landið, 
aem  sniður  oss  stakkinn,  það  leggur  oftast  til  nóg  efni  i 
hann,  ef  vel  er  að  gáð.  Það  erum  vér,  sem  sníðura  oss 
atakkinn  eftir  andlegum  vexti  vorum,  og  til  að  sniða  hann 
€tœrri  og  fegri  þurfum  vér,  en  ekki  landið,  að  vaxa.  Þeg- 
ar  alt  kemur  til  alls,  þá  er  það  fremur  þjóðin,  sem  setur 
mark  sitt  á  landið,  en  landið  á  þjóðina. 

Það  sem  oss  ríður  mest  á  að  vita  er  það,  hvernig 
vér  eigum  að  lifa  svo  i  þessu  landi,  að  í  samræmi  sé  við 
eðli  þess  og  varanlegar  þarfir  þjóðarinnar.  Eftir  þúsund 
ára  líf  i  laudinu,  liflr  þjóðin  enn  að  miklu  leyti  i  ósam- 
ræmi  við  náttúru  þess.  Vér  eigum  enn  eftir  að  finna, 
hvernig  vér  eigum  að  lifa  þannig,  að  þjóðin  eflist  sem 
bezt  af  landinu  og  landið  af  þjóðinni,  en  menningin  af 
hvorum  tveggja.  Eg  skal  skýra  með  nokkrum  dæmum 
hvað  eg  á  við. 

Ein  hin  fyrsta  af  þörfum  vorum  er  skýli  yfir  höfuðið. 
Erum  vér  þá,  eftir  þúsund  ár,  búnir  að  finna  þá  húsa- 
gerð,  er  sé  í  fullu  samræmi  við  eðli  landsins  og  þarflr 
þjóðarinnar?  Vér  vitum  að  þvi  fer  fjarri.  Torfbæirnir 
gömlu  höfðu  sina  kosti.  Þeir  voru  að  miklu  leyti  úr  efni 
sem  fekst  i  landinu  sjálfu.  Baðstofurnar  gömlu  höfðu 
þann  kost,  að  þar  var  alt  heimilisfólkið  saman  komið. 
Þar  varð  meira  samlif,  en  þar  sem  öllu  er  stiað  sundur. 
Burstabæimir  með  grasigrónum  þökum  voru  og  eru  í  betra 
samræmi  við  græn  túnin  og  fjallaburstirnar  í  sjóndeildar- 
hringnum  en  timburkassarnir,  sem  nú  hefir  verið  tylt  á 
hólana.  Og  ósamræmið  sem  i  þvi  felst,  að  reisa  timbur- 
húfl  i  landi  þar  sem  »viður  vex  engi  utan  björk  og  þó 
litils  vaxtar«,  er  augljóst.  Nú  eru  steinsteypuhúsin  að 
koma,  en  vér  eigum  eftir  að  finna  stil,    erisameini  henti- 

23 


S54  Landið  og  þjóðin,  [Sklrnirr 

semi,  fegurð  og  samræmi  við  loftalag  og  avíp  náttúrunnar- 
umhverfis.  Og  hver  veit  nema  vér  eigum  eftir  að  finna' 
byggingarefni  í  landinu  sjálfu. 

Ef  vér  litura  á  landbúnaðinn,  verðum  vér  enn  hins- 
sama  varir.  Það  er  enn  að  miklu  leyti  efamál,  hvaða 
búskaparla^  borgar  sig  bezt.  Menn  ern  ekki  enn  á  eitt 
mál  sáttir,  hvort  betur  eigi  við  kúarækt  eða  sauðfjárrækt 
i  sumum  sveitum.  Menn  eru  að  fálma  um  það,  hvaða  að- 
ferðir  séu  beztar  til  að  vinna  jörðina  og  bæta,  og  ekki 
þarf  að  nefna  það,  að  aldrei  hafa  verið  gerðar  nákvæm- 
ar  athuganir  og  tilraunir  til  að  finna  beztu  aðferð  við 
hvert  verkið. 

í  flskiveiðunum  hefir  hvað  rekið  annað  síðustu  árinr 
róðrarbátaútgerð,  þilskipaútgerð,  vélbátaútgerð,  botnvörpu- 
útgerð.  Alt  hafa  þetta  verið  tilraunir,  sem  sýna  að  vér 
erum  nú  fyrst  að  átta  oss  á  þvi  til  fuUs  hvernig  vér  eig- 
um  að  fiska. 

Eg  tala  ekki  um  það,  hvoit  ísiand  eigi  að  verða  iðn- 
aðarland,  hvernig  fossarnir  verði  notaöir,  hvaða  iðnaður 
sé  heppilegastur  fyrir  heimilisiðnað  o.  s.  frv.  Það  erui 
alt  óráðnar  gátur  enn  þá.  Eins  er  um  samgöngufærin. 
Það  er  rifist  um  það,  hvort  járnbrautir  eigi  við  hér  á  landi, 
og  flestir  eru  ckki  biinir  að  átta  sig  á  því  enn  þá.  Svona* 
er  það  um  öll  þau  efni  sem  snúa  aö  landinu  sjálfu.  Vér 
vitum  ekki  á  neinu  sviði  hvort  vér  höfum  fundið  þá  lifn- 
aðar-  og  atvinnuhætti  sem  eru  i  beztu  samræmi  við  landið, 
sem  vér  byggjum.  Og  um  margt  vitum  vér  að  svo 
er  ekki. 

En  hvernig  horfir  svo  landið  við  andlegum  þörfum 
barna  sinnay  Býr  það  vel  i  haginn  fyrir  æðri  menningu,. 
visindi  og  listir?  Því  hefir  reynalan  svarað  að  nokkru- 
leyti.  Hér  hefir  dafnað  menning  er  ber  öU  einkenni 
mannvits  og  snildar,  svo  langt  sem  hún  náði.  Forfeður 
vorir  sköruðu  á  sinum  tima  langt  fram  úr  öllum  samtíð- 
arþjóðum  í  bókmentum,  i  list  orðsins,  og  hún  lifir  enn  hjá 
oss  í  blóma.  Þeir  fylgdust  og  vel  með  i  þeim  visindum 
er  þá  voru  tíð  og  lögðu  í  sumu  sjálfstæðar  rannsóknir  til. 


Skirnir]  Landid  og  þjóöin.  866' 

Og  vér  höfum  oftast  átt  einhverja  vísindamenn.  En  hér 
hefir  jafnan  lítið  verið  um  myndalist,  tónlist  og  bygging- 
ingarlist.  Það  er  þó  varla  fyrir  þá  sök,  að  gáfumar  sem 
til  þeirra  þarf,  geti  ekki  kviknað  i  landi  voiu,  enda  hafa 
þær  komið  í  Ijós  á  siðustu  árura.  Hvar  mundi  vera  efni 
i  einkennilegri  og  fegurri  landlagsmyndir  en  hér?  Hvar 
eru  þýðari  litir  eða  fegri  sólsetur?  Sá  fegurðarauður 
verður  aldrei  tæmdur.  Og  nú  eru  íslenzkir  málarar  famir 
að  ná  honum  á  léreftið.  ísleudingar  eru  söngelskir,  eins 
og  fjallaþjóðir  oftast,  og  gæddir  góðri  söngrödd.  Tónlist 
er  hér  i  byrjun  og  margt  ósmiðað  úr  gömlum  íslenzkum 
lögum.  Um  hæfileika  i  húsagerðarlist  er  óséð  enn.  Landið 
hefir  þar  búið  illa  i  hendur  barna  sinua.  Blágrs'tið  er 
óþjált  og  marmari  enginn,  er  til  greina  komi.  í  líkneskju- 
list  eigum  vér  einn  frægan  mann  og  er  auðfundið  islenzkt 
fjallaform  í  mörgum  líkneskjum  hans. 

Það  er  þá  auðsætt  að  það  er  ekki  landinu  að  kenna^ 

þó  lítið  hafi  kveðið  að  gáfum  þjóðarinnar  í  sumum  listum 

og   vísindum.    Þegar   hér   safnast  nægur  auður  i  landinu 

til  að  bera  æðri  menningu,    og  þegar  landsmönnum  skilst 

það   til   fulls,    að  þjóðin  í  heild  sinni  verður  að  leggja  fé 

til  að  rækta  þau  menningarblóm  sem  einstakir  menn  geta 

ekki   helgað    krafta   sína   nema  með  styrk  af  almannafé, 

þá  mun  sjást  að  allar  þessar  gáfur  eru  til  með  þjóð  vorri. 

Ef  vér  athugum  hve  fjölbreytt  náttúra  lands  vors  er, 

þá  mundi  það   ekki  þykja  undarlegt,  að  hún  reyndist  vel 

fallin  til  að  vekja  margs  konar  gáfur  og  glæða  Imyndun- 

arafiið,  sköpunarmagn  sálarinnar.    Reynslan  virðist  benda 

á,  að  f jölbreytni  náttúrunnar  valdi  miklu  um  imyndunarafl 

þjóðanna.    Fjallaþjóðir   hafa   að  jafnaði  auðugri  ímyndun 

en   sléttuþjóðir,    og  kemur   það    fram  í  því,    að  þjóðsiðir, 

þjóðtrú    og    þjóðlegar    listir    eru    fjölbreyttari    hjá   þeim. 

Þetta   er   auðskilið,   því   að   vér  fáum  allan  efnivið  hug- 

mynda   vorra   frá   umheimi,   og  því  oftar  sem  andstæður 

mæta    auganu,    þvi   léttari   verður  gangur  hugmyndanna, 

eins  og   islenaku  hestarnir  eiga  ósléttum  vegum  fótfimina 

að    þakka.     Þetta    kemur   ekki   í   bága   við  það  sem  eg 

23* 


856  Landið  og  þj'.din.  [Skirnir 

sagði  áður,  að  náttúran  virtist  ekki  hafa  áhrif  á  lunderni 
"þjóðanna.  Það  liggur  dýpra  en  hugmyndirnar,  og  íraynd- 
iinaraflið  getur  verið  auðugt  hvort  sem  lundin  er  þung 
eða  létt.  Munurinn  kemur  þá  fram  i  v  a  1  i  hugmyndan-na 
<og  í  blænum  sem  geðið  breiðir  yfir  þær. 

Strjálbygðin  hér  á  landi  hefir  að  þvi  leyti  verið  góð- 
iir  skóli  fyrir  gáfur  manna,  að  hvert  heimili  hefir  að 
mestu  orðið  að  bjarga  sér  sjálft  og  leggja  á  flest  gjörva 
hönd.  Þess  vegna  hafa  íslendingar  orð  á  sér  fyrir  að 
vera  fjölhæfir. 

Lega  landsins,  hin  mikla  fjarlægð  þess  frá  öðrum 
löndum,  hefir  að  sínu  leyti  verkað  eins.  Þjóðin  hefir  að 
mestu  búið  að  sinu.  Áhrifin  frá  öðrum  löndum  hafa  aldrei 
verið  svo  sterk  eða  tíð,  að  þau  gætu  hrundið  vorri  inn- 
lendu  menningu  af  stóli.  Þjóð  vor  hefir  alt  af  verið  sjálf- 
gjörvingur. 

Margt  mætti  segja  um  það,  hver  áhrif  óblíða  veður- 
lagsins,  sem  oft  hrjáir  land  vort,  hefir  haft  á  hugsunar- 
hátt  þjóðarinnar.  Það  er  um  hana  eins  og  annað:  alt 
veltur  á  því,  hvernig  við  henni  er  snúist.  Hún  beygir 
dáðleysingjann,  en  kveikir  upp  karlsmenskuna  og  glæðir 
þróttinn  i  hinum  hrausta  og  hugprúða,  og  það  mundi  vera 
í  anda  Bjarna:  »frostið  oss  herði«,  kveður  hann.  Og 
Stephan  G.  Stephansson  kveður  um  Ingjald  i  Hergilsey: 

„Því  sál  hans  var  stælt  af  þvi  eðli  sem  er 

i  ættlandi  hörðn,  sem  dekrar  við  fátt, 

sem  fóstrar  við  hættnr  —  þvl  það  kennir  þér 

að  þrjóskast  við  dauðann  með  trausti  á  þinn  mátt, 

i  voðannm  skyldunni  víkja  ei  úr, 

og  vera  i  lifinu  sjálfum  þér  trúr".  — 

Eg  hefi  nú  talað  á  víð  og  dreif  og  niðurstaðan  er 
þessi: 

Hvort  landið  mótar  þjóðina  fremur  en  þjóðin  landið, 
það  fer  eftir  þvi  hver  þjóðin  er,  hvernig  hún  hagnýtir  sér 
landið.  Landið  er  ekki  fullskapað.  Það  er  að  eins  efni 
sem  þjóðin  er  að  smíða  úr  til  að  fullnægja  þörfum  sínum. 
Eínid   veldur  jafnan  miklu  um  það,   hver  smíðisgripurinn 


Skirnir]  LiDdið  og  þjóöin.  857 

verður  að  lokura.  Enginn  smíðar  »8ilfur8keiðar  úr  beini*, 
þó  8V0  standi  í  garaalli  gortaravisu.  En  úr  beini  má 
eraiða  skeið  er  sé  jafn  nothæf  og  eins  mikið  listaverk  og 
hver  silfurskeið.  í  verkinu  koraa  eiginleikar  8mið8ins 
frara.  Og  eins  og  sraiðnum  fer  fram  á  því  að  sraíða  vel, 
eins  er  það  i  öllum  efnum.  Mennirnir  8kapa  sjálfa  8ig  á 
þvi  að  8kapa  eitthvað  annað.  Sá  sera  leysir  snildarverk 
af  hendi  hefir  ura  leið  gert  8jálfan  8ig  af  snillingi. 

Og  nú  ætti  hlutverk  vort  að  vera  Ijóst.  Það  er  að 
gera  úr  þessu  landi  listaverk  raannvits  og  atorku  og  þar 
með  þjóðina  sjtxlfa  að  öndvegisþjóð.  Til  þess  þurfum  vér 
fyrst  og  fremst  Ijósan  skilning  á  eðli  lands  og  þjóðar  i 
öllura  greinura.  Land  og  þjóð  eru  samherjar.  Hver  góð- 
ur  bóndi  finnur  það  ósjálfrátt  i  hugskoti  sínu,  að  það  er 
metnaður  hvers  móa  að  verða  gróin  grund,  og  grösin  sera 
^gróa  á  nýrri  sléttu  kinka  koUi  i  blænum  og  þakka  fyrir 
hjálpina: 

„Hrað  gjörir  þú  mér,  það  gjöri  ég  þér",  — 

svo  greinir  hin  kalda  mold; 

„ef  gleðnr  þn  mig,  þi  gleð  ég  þig, 

þin  gæfa  sr  ég",  segir  Fold. 

„Hvert  vallarstrá  mina  vottar  þrá, 
ef  varirnar  opna  kann, 
og  angun  öll,  þaa  vakna  um  völl 
til  að  vita,  hver  bezt  mér  ann". 

liandið  mun  borga  oss  alt  sem  vér  gerum  þvi  til 
góöa.  Náttúra  þess  ber  i  skauti  sér  óteljandi  yrkisefni 
fyrir  önd  og  hönd.  Þvi  betur  sera  vér  skiljuni  það  og 
breytum.  eftir  því,  þvi  betur  raun  oss  farnast.  Og  þvf 
betur  raunura  vér  verðskulda  að  heita  saraverkaraenn  guðs^ 

Guðm.  Finnbogason. 


Edda 

í  kveöskap  fyr  og  nú. 


Edda  er  góö  og  orðafróð, 
undirstóll  til  kvæða; 
sækir  þann,  með  snild  hana  kann, 
sjaldan  orða  fæða. 

Þessi  vísa  er  rituð  innanmáls  í  handrit  citt  af  Snorra- 
Eddu  (Fragmentum  Arnamngnæanum  748),  að  því  cr  segir  * 
í  útgáfu  Árnanefndar  af  Snorra-Eddu  III.  LXIX,  og  sýnir 
visan,  hvcrja  skoðun  ritarinn  hafði  um  þetta  efni;  f  æ  ð  a 
k  að  vera  f  æ  ð ,  skortur,  svo  sem  bent  cr  á  i  útgáfunni, 
og  verður  varla  vísuhöfundinum  til  meðraæla.  En  hugs- 
unin  i  vísunni  er  rétt  og  samkvæm  því,  cr  Snorri  leit  á 
sjálfur  og  litið  var  á  um  margar  aldir  eftir  hans  daga,  og 
alt  fram  að  vorura  dögum.  Eftirraálinn  i  Snorra-Eddu  (I. 
224)  byrjar  á  þessa  leið:  »En  þat  er  nú  at  segja  unguni 
skáldum,  þeim  er  girnast  at  nema  mál  skáldskapar,  ok 
heyja  sér  orðafjölda  með  fornum  heitum,  eða  girnast  þeir 
at  kunna  skilja  þat,  er  hulit  er  kveðit,  þá  skili  hann 
þessa  bók  til  fróðleiks  ok  skemtunar«.  Hér  kcmur  fram, 
hver  sé  tilgangur  bókarinnar  og  hver  not  megi  að  henni 
verða,  þeim  er  hana  kunna  og  skilja.  Menn  hefir  gieint 
á  um  það,  hvað  bókarnafnið  Edda  þýði,  en  flestir  ætla  eg 
niuni  hallast  að  þeirri  skoðun  Konr.  Gíslasonar,  að  Edda 
sé  dregið  af  ó  ð  r ,  skáldskapur,  og  þýði  þá  skáldskapar- 
fræði  (Aarb.  f.  nord.  Oldk.  og  Hist.  1884).  Aðrir  (Eirik- 
ur  Magnússon)  hafa  viljað  draga  nafnið  af  bæjarnafninu 
Oddi  (á  Rangárvöllum)  og  ætti  þá  að  þýða  »bókin  frá 
Odda«,    en   því  virðist  enginn  gaumur  gefandi.    En  hvað 


^Skirnir]  Edda  i   kveðskap  tjt  og  bú.  868 

rsem  um  þetta  er,  hvað  bókarnafnið  Edda  þýðir,  eða  af 
Ihverju  það  er  dregið,  þá  er  það  Ijóst  og  óhaggað,  að 
iEdda  Snorra  Sturlueonar  e  r  skáldskaparfræði,  og  notin 
tþau  tvenn,  1.,  að  yngri  skáldin  nemi  mál  skáldskapar  og 
.heyi  sér  orðafjölda;  2.,  að  menn  skilji  það,  eem  hulið  er 
.kveðið,  skilji  hinn  foma  kveðskap,  og  eru  þau  hin  al- 
imennu  not,  er  að  bókinni  mega  verða.  Það  er  eigi  vitað, 
nær  bókin  fekk  fyrst  nafnið  Edda,  eða  hvort  Snorri  nefndi 
8V0  bókina  sjálfur.  En  svo  segir  í  handriti  því,  er  Upp- 
salabók  heitir  (Sn.  E.  A.  M.  II.  250)»):  »Bók  þessi  heitir 
Edda.  Hana  hefir  saman  setta  Snorri  Sturlusonr  eftir  þeim 
hætti,  sem  hér  cr  skipatc  Þarna  kemur  nafnið  fyrir  og 
þarna  segir,  hver  sé  höfundur  bókarinnar,  og  hefir  aldrei 
þótt  neinn  efi  á  þvi  leika,  hvert  væri  nafn  bókarinnar  og 
hver  væri  höfundur  hennar. 

En  »edda«  er  ekki  að  eins  nafn  bókarinnar,  er  Snorri 
samdi  um  hinn  forna  kveðskap,  heldur  er  orðið  einnig 
haft  um  það  efni,  er  um  rœðir  í  bókinni,  hinar  fornu 
kenningar,  ókend  heiti  og  forn  orð,  sem  skáldin  notuðu 
i  kveðskap  sínum  öid  eftir  öld  fram  ú  vora  daga.  Um 
þann  kveðskap,  er  svo  var  háttað,  var  sagt,  að  hann  væri 
edduborinn  og  eddukendur,  og  sér  ekki  á  orð- 
unum,  hvort  í  þeim  er  fólgið  lof  eða  last  eða  hvorugt. 
En  8ú  cr  merking  orðanna,  að  notuð  séu  forn  orð,  ókend 
heiti  og  kenningar,  sérstaklega  kenningar,  svo  sem  þetta 
kom  fram  i  kveðskap  fornmanna  fyrir  14(X)  eða  um  það 
bil.  Annað  verður  Ijóst,  þegar  talað  var  um  edduhnoð, 
sagt,  að  einhver  vísa  eða  eitthvert  kvæði  væri  tómt  eddu- 
hnoð,  þá  var  það  lastandi  orð,  og  þótti  þá  ofmikið  að  því 
gert,  að  nota  edduna.  Mér  kemur  til  hugar  visa  eftir  dr. 
Sveinbjörn  Egilsson,  sem  raargir  munu  kannast  við  enn 
og  er  prentuð  i  Ijóðmælum  hans;  eg  held,  að  hún  hafl 
verið  um  eitt  skeið  hér  um  bil  það,  sem  kallað  er  »hús- 
gangur«,  og  verið  alkunn,  en  vísan  er  þessi: 


')  Stafgetning  breytt. 


860  Edda  í  kveðskap'  tyr  'og  nú.  [SkirDÍr 

Edda  prýðir,  allir  lýðfr;Segja, 
en  hana  &ð  brúka  of  lnjög  er 
eÍDS  og  tómt  að  ita  smér. 

STeinbjörn  Egilsson  vissi  vel,  hvað  hann  söng,  þar  semj 
hann  bæði  var  allra  manna  eddufróðastur,  skáld  sjálfur 
og  bar  svo  gott  skyn  á  það,  er  fagurt  er  og  vel  á  við^ 
að  ávalt  heíir  því  verið  viðbrugðið,  þá  er  á  það  er  minst, 
hversu  fallegt  raál  hann  ritaði.  Hann  segir  í  vísunni,  að' 
sú  sé  skoðunin  almenn,  að  edda  prýði,  og  raá  þá  jafn- 
frarat  minnast  á  það,  er  Sigurður  Breiðfjörð  segir  í  for- 
málanum  fyrir  Númarímum,  að  eddu  eigi  að  nota  til  prýði 
í  kveðskapnum,  en  skáldið  eigi  ekki  að  nota  hana  til  a^ 
gera  sér  kveðskapinn  auðv^eldari,  og  verði  sá  ekki  kall- 
aður  skáld  raeð  réttu,  er  til  þeirra  ráða  verði  að  grípa. 
En  að  öllu  má  of  mikið  gera,  og  svo  cr  um  það,  að  nota 
edduna,  og  líkir  Sv.  Eg.  því  við  það,  að  éta  tórat  srajör. 
Að  edda  prýði  var  þá  alraenn  skoðun  á  hans  dögura  og 
hafði  verið  öldura  saman  fyrir  hans  daga,  og  á  eg  hér 
við  tíraann  eftir  1400.  Riranaskáldin  notuðu  eddu  óspart 
og  kunnu  eddu  og  léku  sér  að  þessari  prýði  í  rímunum^ 
fóru  þar  »á  kostura  hreinura*,  og  sá  þótti  jafnan  snjall- 
astur,  er  dýrast  kvað  og  sraellnastur  var  og  tilþrifaraeat- 
ur  í  því,  að  nota  edduna,  fornyrðin  og  sérstaklega  kenn- 
ingarnar.  Fólkið  tók  þessum  kveðskap  opnum  örraum* 
Ríraurnar  voru  lesnar  og  lærðar  og  kveðnar  við  raust  á 
kveldvökunura  á  vetrura  á  bæjunura  fyrir  heimilisfólkinu^ 
er  það  var  alt  koraið  saman  og  sat  við  vinnu  sína.  Sá 
heimilismaðurinn,  sera  kvað  ríraur  (eða  las  sögur),  varð 
svo  sem  »hrókur  alls  fagnaðar«  fyrir  heimilið,  og  þótti 
ekki  einskis  nýtur  eða  óþarfur  maður  á  kveldvökunumy 
þótt  hvorki  sæti  hann  með  kamba  né  prjóna  eða  við' 
vefnað.  Kveldvökuvinna  hans  var  engu  síður  metin  góð 
og  gagnleg,  en  vinna  annars  heimafólksins,  því  að  þá  er 
hann  kvaö  (eða  las  sögur),  einkum  þá  er  hann  kvað,, 
færðist  líf  og  fjör  i  fólkið  og  vinnan  gekk  miklu  betur. 
Fólkið  syfjaði  siður  á  hinum  löngu  kveldvökum  eða  alla 
ekki.    Kambarnir  tœttu  kappsamlega  ullina  hvor  úr  öðr- 


i 


SkirDÍr]  Edda  i  lcveðslrap  fyr  x>g  nt.  86P 

um  og  rokkhjólin  snerust  á  fleygifero,  þvi  ao  kveðskap- 
urinn  hleyptí  fjöri  i  spunakonurnar.  En  er  hlé  varð  á 
og  kvœðamaðurinn  þurfti  að  hvíla  sig,  þá  var  rætt  um- 
það,  er  kveðið  var,  þvi  að  fólkið  skildi  kveðskapinn,  þótt 
gnægð  væri  af  fornum  orðum  og  kenningum,  og  kveð- 
skapurinn  þvi  ærið  edduborinn,  og  það  kunni  að  meta 
smellnar  og  fjörugar  visur.  Auðvitað  hafa  undantekning- 
ar  átt  sér  stað,  enda  er  það  algengt  og  fornt  mál,  að- 
engin  regla  sé  án  undantekningar,  og  svo  segir  á  latinu- 
máli :  nulla  est  regula  sine  exceptione.  Rímnaskáldin  eru 
fyrir  löngu  komin  undir  græna  torfu  og  rímunum  þeirra 
Binnir  nú  enginn,  rímnakveðskðpurinn  fallinn  úr  aögunni 
og  heimaiðnaðurinn  á  kveldvökunum  nálega  dottinn  nið- 
ur  eða  mjög  svo  á  fallanda  fæti  viðast.  Timarnir  breytast 
og  vér  breytumst  jafnframt.  Það  vissu  hinir  fornu  Róm- 
verjar  og  þvi  sögðu  þeir:  Tempora  mutantur  et  nos 
mutamur  in  illis.  Nú  nefna  fáir  eddu;  ni'i  heyrist  ekki 
talað  um,  að  visa  sé  eddukend  eða  kvæði  edduborið,  enda 
eru  varla  önnur  kvæði,  er  það  yrði  sagt  um,  en  sum 
kvæði  sira  Matthíasar.  Edduhnoð  er  ekki  nefnt  á  nafn. 
Nú  eru  þeir,  að  þvi  er  eg  hygg,  fremur  fáir,  er  þekkja 
eddu,  skilja  kenningar,  skáldaorð  og  ókend  heiti,  er  svo 
mjög  kveður  að  i  kvæðum  fornskálda  og  hélst  siðan  við 
öld  eftir  öld  i  kveðskap  langt  fram  á  19.  öld.  Nálega 
hvert  barnið  veit  það,  að  Snorri  Sturluson  samdi  bók  þá, 
er  Edda  heitir,  og  að  si'i  bók  er  mjög  fræg,  og  að  efnið 
er  goðasögur  og  skáldskaparfræði.  Þetta  vita  bæði  börn 
og  fullorðnir  menn,  en  það  hygg  eg  óhætt  að  segja,  a^ 
allur  þorri  manna  þekkir  ekki  efni  bókarinnar.  Þeir 
þekkja  »Eddu«  (bókarnafnið),  en  ekki  »eddu«  (bókarefnið). 
Nú  er  þó  hægt  að  afla  sér  bókarinnar;  fyrrum  var  það 
enginn  hægðarleikur,  er  útgáfur  voru  fágætar  og  dýrar, 
en  margir  kunnu  þó  allvel  »eddu«,  þótt  aldrei  hefðu  þeir 
»Eddu«  séð.  Margur  hagyrðingurinn  orti  með  réttum  og' 
smellnum  og  iburðarmiklum  kenningum  og  notaði  óspart 
forn  skáldaorð,  þótt  aldrei  heföi  hann  lesið  goðasögurnar 
og   skáldskaparmálin    1   Snorra-Eddu.     Þeir  höfðu  lært  at 


:3S2  Edda  i   kveðskap  fjr  og  ná.  [Skirnir 

kveðskap  annara,  skilið  liann  og  lifað  sig  inn  i  hann. 
Yngri  skáldin  lærðu  af  kveðskap  eldri  skáldanna  og  þjóð- 
in  sinti  þessum  kveöskap,  haan  vflrð  svo  sem  samvaxinn 
lífi  þjóðarinnar,  festist  i  rainninu  og  bjó  i  huganum.  Ann- 
ars  hefðu  eigi  verið  jafnmargir  hagyrðingar  með  þjóð 
vorri,  sem  raun  varð  á.  Og  að  öðrum  kosti  hefði  þessi 
kveðskapur  eigi  orðið  fróðleikslind,  hressingarlind,  skemt- 
unarlind  fyrir  þjóðina. 

Kenningar  eru  mjög  fátíðar  i  nútíðar-skáldskap  og  er 
það  eðlilegt.  Margar  þeirra,  t.  d.  margar  mannkenning- 
ar,  hafa  mist  gildi  sitt,  og  það  hefði  verið  eðlilegt,  að 
þær  hefðu  fallið  niður  endur  fyrir  löngu,  því  að  þar  sem 
þær  voru  svo  mjög  bundnar  við  hin  heiðnu  trÚHrbrögð, 
þá  hlutu  margar  þeirra  að  missa  hið  eiginlega  gildi  sitt 
með  kristnitökunni  eða  þegar  kristin  trú  fór  að  festa  ræt- 
ur,  en  meir  og  meir  fyrntist  yflr  hin  heiðnu  trúarbrögð. 
Sú  samliking,  sem  fólgin  var  i  mannkenningum  með  ása- 
heitum,  hlaut  að  verða  dauð  og  máttlaus,  þegar  ásatrúin 
féll  niður,  og  hinir  fornu  guðir  stóðu  eigi  framar  lifandi, 
öflugir  og  glæsilegir  fyrir  hugum  manna,  og  trúin  á  goða- 
sögurnar  var  fallin  niður.  En  það  varð  eigi,  að  kenning- 
arnar  féllu  niður.  Kveðskapurinn  stóð  áfram  með  sama 
sniði  og  yngri  skáldin  ortu  að  dæmum  eldri  skálda  og 
tóku  þau  sér  til  fyrirmyndar.  En  þótt  kenningarnar  væru 
framvegis  réttar,  glæsilegar  og  tilkomumiklar,  þá  varð  sú 
afturför  í  notkun  þeirra,  er  stundir  liðu,  að  þær  áttu  nú 
einatt  alls  eigi  við  um  þann  mann,  er  nefndur  var  kenn- 
ingu,  eða  þá  atburði,  er  verið  var  að  segja  frá.  Kenn- 
ingarnar  urðu  föst  orðtök,  og  jafnvcl  hin  stórkostlegasta 
herriiannskenning  þýddi  blátt  áfram  ekkert  annað  en 
»maður«  eða  »hann«.  Dæmin  eru  mýmörg,  og  tek  eg 
að  eins  fáein  dæmi,  til  að  skýra  þetta  betur. 

Þá  er  Skarphéðinn  hitti  smalamanninn  frá  Hlíðar- 
enda,  fékk  hann  honum  höfuðið  af  Sigmundi,  er  hann 
hafði  þá  drepið,  og  bað  hann  færa  Hallgerði.  Sagan  legg- 
/ur  honum  þá  i  munn  visu,  og  er  fyrri  hluti  hennar  þessi : 


-49kiroir]  £dda  i  kveðtkap  fyr  og  nú.  36S 

Höfaö  þetta  skalta,  hrotta 
hljómstsrandi,  fsra 
(kom  þú,  eldskerðir,  orðam 
ilsferðar)  Hallgerði. 

Hér  er  sraalamaðurinn  kallaður  hrotta  hljómstær- 
-íindi;  hrotti,  sverð;  hrotta  hljómr,  sverðagnýr, 
orusta;  hrotta  hljórastærandi,  sá,  sera  eykur, 
eflir  orustu,  hermannskenning,  og  á  því  í  mesta  raáta  illa 
við  ura  sraalamanninn,  sera  sjálfsagt  hafdi  aldrei  í  orustu 
verið,  og  var  svo  hræddur,  að  hann  kastaði  niður  höfð- 
inu  Sigmundar,  er  þeir  Skarphéðinn  höfðu  skilið  við  hann. 
Sraalaraaðurinn  er  líka  kallaður  áls  ferðar  eld- 
8  k  e  r  ö  i  r  ;  á  1 1  (einskonar)  fiskur ;  áls  ferð  (=  braut, 
vegur),  sjór;  áls  ferðar  eldr,  sævar  eldr,  gull;  áls 
ferðar  eldskerðir,  auðugur  og  örlátur  raaður,  og 
á  ekki  vel  við  ura  smalamannstetrið,  bhífátækan  garra- 
inn,  sera  að  líkindum  átti  ckki  grænan  eyri,  og  ekkert 
annað  en  garraana  utan  á  sig.  Kenningarnar  er  liklega 
réttara  að  taka  svo  upp :  hrotta  ferðar  hljóra- 
fitærandi  og  áls  eldskerðir  (Nj.  II.  G38 — 639 ; 
Lex.  poet.).  hrotta  ferð,  sverða  gangur;  hrotta 
f  e  r  ð  a  r  h  1  j  ó  m  r  ,  sá  gnýr,  cr  kemur  fram  af  hreyfingu 
«verðanna.  Þá  verður  áll  dýpi  i  sjónum,  hér  s.  s.  sjór; 
sævar  e  1  d  r ,  gull ;  og  kemur  hið  sama  fram,  að  þvi  er 
til  sraalamannsins  tekur.  Þessar  kenningar  þýða  þá  hér 
ekkert  annað,  en  blátt  afram  »raaður«. 

Þorkell  Elfarskáld  kvað  afbragðs-fallega  vísu  ura  vörn 
Ounnars  ii  Hlíðarenda,  er  þeir  Gissur  hvíti  fóru  að  hon- 
um  og  drápu  hann,  og  er  fyrri  helmingur  vísunnar  á 
þessa  leið: 

Spurðum  v«'r,  hvé  varðiak 
vigmóðr  kjalar  slóða 
glaðstýrendam  geiri 
Gannarr  fyri  kjöl  eunnan. 

flér  kennir  skáldíð  þá  Gissur  svo,  að  hann  kallar  þá 
kjalar  slóða  glaðstýrendr;  kjölr,  skipskjölur; 
k  j  a  I  a  r  s  1  ó  ð,  sjór;  g  1  a  ð  r  (=  G  1  a  ð  r),  hestsheiti;  sœv- 


364  Edda  i  kvebskap  tyr  og  nú,  [Skirnir- 

ar  hestur,  skip ;  skips  s  t  ý  r  a  n  d  i  er  þá  eiginlega  kenning^ 
sæfara,  siglingamanns.  En  Gissur  og  þeir  félagar  yoriri 
bændur  i  sveit,  en  engir  sjómenn  eða  sæfarar,  og  á  því 
kenningin  ekki  við  um  þá,  og  þýðir  hér  blátt  áfrani' 
»menn«. 

Hallgerðar  neitaði  Gunnari  um  hárlokk  i  bogastreng.. 
Sagan  segir,  að  Gunnar  hafi  þá  kveðið  visu,  og  er  fyrri. 
helmingur  hennar  á  þessa  leið : 

Hverr  hefir  dreyrgra  darra 
dómreynir  til  sóma 
niðr  drepr  sveigar  S4ga 
sins  ágætis  miuam. 

Þ.  e.:  Hefir  hverr  dreyrgra  darra  dóm- 
reynir  til  síns  ágætis.  Svcigar  Sága  drepr 
n  i  ð  r  s  ó  ra  a  m  í  n  u  m .  Þessi  ægilega  hermannskenn- 
ing:  dreyrgra  (blóðugra)  darra  (spjóta)  dóm(or- 
ustu)  -reynir  þýðir  blátt  áfram  »maður«  og  felur  i  sér 
bæði  karla  og  konur.  —  Þessar  visur,  sem  Gunnari  eru. 
eignaðar,  eru  löngu  síðar  ortar  inn  i  söguna.  —  I  Njála< 
og  ýmsum  öðrum  íslendingasögum  eru  þess  konar  dæmL 
mýmörg  í  lausavisum. 

Vér  skulum  hta  á  kvæði  Einars  Gilssonar  um  Guð- 
mund  biskup  Arason.  Einar  er  ágætt  skáld,  leikinn  og 
þaulvanur  og  fastur  á  svellinu  og  hefir  kenningar  á  hverj- 
um  fingri.  En  það  er  garaan  að  sjá,  hverjar  kenningar 
hann  notar  um  þá  menn,  sem  hann  segir  frá.  Margar 
kenningarnar  þýða  að  eins  »menn«,  án  þess  að  átt  sé  við 
einataka,  nafngreinda  'menn.  Meybarn  fæddist  á  Eyjum 
á  Ströndum,  og  voru  fengnir  til  tveir  menn,  karlmaður 
og  kona,  að  fara  með  barnið  til  skírnar  að  Stað  í  Stein- 
grimsfirði.  Á  þessu  byrja  Selkolluvísur  Einars  Gilssonar. 
Manninn  kallar  hann  dalar  éls  ask;  dalr,  bogi ; 
d  a  1  a  r  é  1 ,  orusta ;  a  s  k  r ,  viður,  og  er  þá  þetta  her- 
mannskenning.  Maðurinn  er  líka  nefndur  f  1  e  i  n  a  T  ý  r 
ogbrynju  meiðrog  Bölverks  þinga  Baldr,. 
og  eru  þetta  alt  hermannskenningar,  en  Htil  eru  líkindi 
þess,   að  hann  hafi  verið  herskár,   maðurinn  sá,    og  hefir- 


'^Skirnir]  Edda   i  kveðskap  fyr  og  nú.  865 

liklega  aldrei  farið  með  boga  eða  spjót  eða  borið  brynju, 
-og  liklega  verið  allólíkur  þeim  ásunum,  Tý  og  Baldri. 
Hver  þessara  kenninga  þýðir  að  eina  »maður«,  en  er  þó 
Jhér  um  ákveðinn  mann,  þótt  eigi  sé  hann  nafni  nefndur. 

Dálkur  bóndi  á  Hafnarhólmi  var  smiður  góður,  og 
kallar  Einar  hann  hamra  hlyn,  oger  ágæt  kenning 
um  smið,  sem  fer  með  hamra,  h  1  y  n  r  er  viðartegund. 
En  annað  verður  ofan  A,  þegar  hann  kallar  Dálk  bónda 
laufa  brigðir,  undfleins  ýtir,  randa  veitir; 
1  a  u  f  i  er  sverð;  undfleinn  er  spjót;  r  ö  n  d  er  skjöld- 
ur.  Dálkur  varð  vitskertur  eftir  viðureignina  við 
Selkollu,  og  Þórgil8  félagi  hans  sat  yfir  honum  sjúkum.  Sel- 
kolla  sprengdi  úr  Þórgilsi  bæði  augun,  en  Einar  nefnir  hann 
hyrflæðar  hreytir  =  flæðar  hyrhreytir; 
flæðr,  sjór;  hyrr,  eldur;  sævar  eldur,  gull;  gulls 
h  r  e  y  t  i  r ,  auðugur  og  örlátur  maður,  en  litið  hefir  hann 
átt  gullið,  hann  Þórgils.  Þarna  lágu  þeir  báðir  i  bólun- 
um,  þegar  Guðmundur  Arason  kom  til  þeirra,  annar 
Windur  og  hinn  vitlaus,  segir  Einar,  »ok  trautt  munu  tveir 
veslingar  meiri«,  segir  hann.  En  þegar  hann  segir  frá 
þessu,  kallar  hann  Þórgils  geirþings  gæðir,  sem  er 
herraannskenning.  Dálkur  bóndi  fær  sömu  »compIimentin«, 
þar  sem  hann  er  kallaður  valdr  fjöldrifins  skjaldar  vinns 
^=  vinds),  en  skjaldar  vindur  er  orusta  og  orustu  v  a  1  d  r 
er  Dálkur  bóndi,  friðsamt  bóndatetur  norður  á  Ströndum, 
fiem  nú  var  svo  komið  fyrir,  að  hann  lá  vitlaus  í  bólinu 
Binu.  Verið  getur,  að  hann  hafi  átt  eitthvert  skjaldarskrifli 
úti  i  skemmukofa,  en  að  sá  skjöldur  hafi  verið  f  j  ö  I  d  r  i  f- 
i  n  n,  skreyttur  dýrum  málmum,  það  tel  eg  ótrúlegt. 
-Guðmundur  Arason  sökti  SelkoIIu,  svo  að  ekki  varð  mein 
tið  henni  framar,  en  ekki  gat  hann  læknað  þá  veslingana. 
Dálkur  lét  eftir  ráði  Guðmundar  biskups  fiytja  sig  til 
Staðarkirkju  og  dó  fáum  nóttum  siðar,  en  Þórgils  var 
steinblindur  alla  sína  daga,  og  greini  eg  ekki  meira  úr 
.SelkoIIuvisum. 

Þá  skulum  vér  rétt  snöggvast  líta  á  kvæði  eða  drápu 
Einars  um  Guðmund  biskup.    Einhverju  sinni,    er  biskup 


366  Edda  i  kveðskap  fjr  og  nú.  [Slkirnir' 

sat  í  stofu  og  einn  klerkur  hjá  honura,  komu  þar  inD 
þrir  fátæklingar  og  báðu  ölmusu  ákaflega,  en  biskup  hafði 
þá  ekkert  handbært  og  tók  þá  vænan  silfurboUa,  er  Þórir 
erkibiskup  hafði  gefið  honum.  Hann  kastaði  bollanum  f 
gólfið,  og  stökk  hann  sundur  í  þrjá  jafna  hluta,  og  fekk 
sinn  hlutann  hver  fátæklinganna.  Einar  segir  frá  því,  er 
þeir  komu  inn  með  þessum  orðum: 

Eomu  árar  aumir 
inn  benstara  minnis, 
þar  er  Guðmundnr  greindi 
góð  verk,  þrimu  sterkrar. 

Hann  kallar  þá  fátækiingana  aumir  árar  sterkr- 
ar  þrimu  benstara  minnis;  benstari  (ben, 
sár ;  s  t  a  r  i ,  f uglsheiti),  hræf ugl,  hraf  n  eða  örn ;  b  e  n  - 
stara  minni  (=  drykkur),  blóð;blóðs  þrima,  orusta; 
orustu  á  r  r,  hermannskenning,  en  a  u  m  i  r  voru  þeir, 
þessir  menn,  sem  hann  kennir  á  þennan  hátt.  Þegar 
þeir  fóru  að  biðja  ölmusunnar,  kallar  Einar  þá  b  y  r  - 
hrafns  meiðar;  byrr,  (hagstæður)  vindur ;  h  ra  f  n 
(=  H  r  a  f  n),  hestheiti ;  byrhrafn,  skipskenning ; 
m  e  i  ð  r,  viður,  og  verður  þetta  þá  sæfarakenning,  en  litlir 
sægarpar  munu  þessir  náungar  hafa  verið.  Þegar  þeir 
fara  út  aftur,  auðmjúklega  þakkandi  fyrir  sig,  þá  eru  þeir 
aumir   Fundins   hyrjar   flaums   Grautar: 

Fóru  Fundins  hyrjar 
flaums  þakkandi  aumir 
Gautar  vœnum  veiti 
víns  ástgjafir  sinar. 

F  u  n  d  i  n  n  er  dvergsheiti,  virðist  hér  haft  sem  Oðins- 
heiti;  h y r r,  eldur;  Fundins  hyrr,  sverð ;  sverðs 
flaumr,  orusta;  orustu  Gautr  (=  Oðinn),  hermanns- 
kenning.  Þeir  voru  a  u  m  i  r ,  kapparnir  þessir,  eegir 
Einar. 

Kálfur  bóndi,  sem  tók  kverkameinið,  er  kallaður 
hjörvahristirogÁta  stéttareldboði.  Áti^ 
sækonungur;  Áta  stétt,  sjór;  Áta  stéttar  eldr^ 
guU;   gulls   boði,   örlátur  maður.  —  Ófeigur  bóndi,  aem 


Skirnir]  Edda   i  kvedskap  fyr  og  nú.  SGT* 

augnaverkurinn  ætlaði  að  gera  út  af  við,  er  kallaður 
hjörteina  hríðar  (=  hjörhriðar  teins) 
h  r  e  y  t  i  r,  og  er  hermannskenning.  Hann  er  og  kallaður 
hellisGauta  hlátrar  deilir;  helIisGautr^. 
jótunn;  jötuns  hlátr,  gull;  gulls  deilir,  öflátur  (og 
auðugur)  maður.  Sjúkan  mann  nefnir  Einar  böðvar 
Týr,  hermannskenning,  og  ambáttin,  er  kló  fót  Guð- 
mundar  Arasonar,  er  hann  var  í  sæng  komiun,  er  kölluíV 
Áta  jarðar  ells  þella,  og  er  þó  ólíklegt,  að  hún 
hafi  verið  skreytt  gulli  eða  átt  gull  til  í  eigu  sinni. 

Einar  Gilsson  var  uppi  á  14.  öld,  lögmaður  norðan 
og  vestan  1367—1369. 

Höfundur  kvseðis  þess,  er  Leiðarvísan  heitir  og  er 
frá  miðri  12.  öld,  kveðst  vilja  yrkja  fyrir  linns  lá,ð& 
lyftimeiða  og  hrælinns  hirðimeiða  og  varr- 
arviggskrýðendr  og  biður  þá  að  hlýða  kvæðinu, 
rétt  eins  og  hann  hafi  ekki  ætlað  kvæðið  öðrum  en  auð- 
ugum  mönnum  (linnr,  ormur;  linns  láð,  gull;  gulls 
lyftimeiðr,  auðugur  maður),  hermönnum  (hræ- 
I  i  n  n  r ,  sverð  eða  spjót ;  hrælinns  hirðimeiðr, 
hermannskenning)  og  sæfarendum  (vörr,  sjór;  vigg, 
hestur ;varrar  vigg,  skip ;  skips  skrýðandi,  sœ- 
farakenning),  en  þetta  er  svo  að  skilja,  að  þessar  kenn- 
ingar  þýða  blátt  áfram  menn,  hvernig  svo  sem  högum 
þeirra  er  háttað,  og  sjálfan  sig  kallar  skáldið  b  r  a  n  d  s 
árr,  sem  er  hermannskenning,  en  hefir  þó  sjálfsagt  veri^ 
prestur  eða  munkur. 

I  hinu  ágæta  kvæði  Líknarbraut  frá  síðari  hluta  12» 
aldar  kallar  skáldiö  sig  vigrunnr,  og  er  hermanns- 
kenning,  en  hefir  þó  verið  munkur  eða  prestur,  sem  aldrei 
hefir  verið  við  vig  riðinn,  og  koma  þar  fyrir  margar  til- 
komumiklar  kenningar,  sem  ekki  þýða  annað  en  »maður«, 
»meim«,  og  nefni  eg  aö  eins  fáeinar  sem  sýnishorn; 
randa  röðuls  rýrir;  eggmóts  Ijóss  árr;. 
hlifrunnr;  hjörva  hljóms  hnigstafr;  stafna 
stóðriðandi;  bauga  láðs  blikmeiðandi,  o. 
8.  frv,   og   eru  þetta  alt  fallegar  og  réttar  kenningar,  ea 


368  Edda  í  kveðskap  fyr  og  nú.  [Skirnir 

þýða  ekki  annað  en  »raenn«  alment,  og  er  hvorki  átt 
Æérstaklega  við  hermenn  né  sjómenn  né  auðmenn. 

Hið  mikla  og  merka  kvæði  Einars  prests  Skúlasonar 
um  Olaf  konung  Haraldsson,  það  cr  Geisli  heitir  og  hann 
.flutti  i  Kristskirkjunni  i  Þrándheimi  (1153)  i  viðurvist 
þriggja  konunga,  þeirra  bræðranna  Eysteins,  Sigurðar  og 
Inga,  erkibiskups  og  fjölda  fólks,  er  með  sama  markinu 
brent,  að  því  er  tekur  til  kenninganna,  t.  d.:  auðfinn- 
jindi  =  maður;  (blindr)  auðar  njótr  =  (blindur) 
maður;  orms  landa  árr  =  maður;  auðar  beiðir, 
Jiodda  brjótr  og  málma  stríðir  um  ungan 
mann,  er  úr  var  skorin  tungan. 

I  Jónsvísum  Kolbeins  Tumasonar  (f  1208)  er  Jón 
postuli  kallaður  særir  sundhyrs;  díks  dagrenn- 
ir;  sunds  sólar  s  n  ar  d  ei  1  an  d  i,  og  hefir  þó  aldrei 
verið  orð  gert  á  því,  að  Jóhannes  postuli  hafi  verið  auð- 
ugur  af  gæðum  þessa  heims  og  hafi  haft  af  miklu  að  taka, 
til  að  miðla  af  öðrum,  þótt  viljann  hafi  ekki  vantað. 
Gull  og  silfur  áttu  postularnir  ekki. 

Arið  1208  var  kveðin  visa  sú,  er  þessi  er  fyrri  helm- 
ingur  hennar: 

Vist  em  farnir  flestir 
fála  he&ts  ct  mesta, 
þótt  lýðir  böl  biði, 
bræðendr  at  harðræðam. 

^Þ.  e.:Vísteru  flestir  bræðendr  fálu  hests 
farnir  et  mesta  at  harðræðum,  þótt  lýðir 
biði  böl;  fála,  tröllkona;  fálu  hestr,  úlfur; 
fálu  hests  bræðendr,  þeir,  sem  veita  úlfi  bráð, 
Jiermannskenning,  og  á  ekki  illa  við,  þegar  litið  er  á  til- 
efni  visunnar  (Bisk.  I.  6H0),  og  skáldið  er  að  kvarta  yflr 
því,  að  hugur  og  dugur  sé  þrotinn,  er  til  harðræða  komi 
eða  stórræða  eða  herfara,  og  hér  varð  að  beita  hernaði, 
ef  duga  skyldi.  Hermannskenningin  á  þvi  ekki  illa  við 
J  rauii  réttri,  en  hún  er  ekki  vel  valin,  þar  sem  átt  er 
yið   Islendinga,   því   að   úlfar  hafa  aldrei  verið  á  íslandi, 


rSkfrDÍr]  Edda  i  kveðskap  fyr  og  nú.  869 

og  íslendingar  hafa  því  aldrei  veitt  úlfura  bráð,  þótt  þeir 
hafl  víg  unnið. 

Þetta  efni  væri  ótæmandi,  ef  rekja  skyldi  til  hlítar, 
og  er  8ii  eigi  ætlun  mín,  heldur  að  eins  að  sýna  fáein 
dæmi  til  skjTÍngar,  tekin  rétt  af  handahófi.  Eg  ætla  þó 
að  minnast  á  eina  visu  forna,  eldri  en  það,  er  eg  hefi 
nefnt.  Hana  kvað  EgiU  Skallagrímsson  og  er  talin  ort 
um  965,  og  er  evo  litið  á,  að  hún  sé  rétt  feðruð,  en  eigi 
ort  siðar  inn  i  söguna  (F.  J.:  Skjalded.  B.  I.  52).  Tilefnið 
var  það,  er  Þorsteinn  sonur  hans  tók  silkislæðurnar  Arin- 
bjarnamauta  og  hafði  á  þingi,  svo  að  Egill  vissi  ekki. 
Slæðumar  voru  Þoi-steini  heldur  síðar  og  urðu  saurgar 
neðan,  er  hann  var  i  Lögbergsgöngu.  Að  þessu  komst 
Egill  siðar  og  mislíkaði  stórum,  og  kvað  þessa  vísu: 

Áttkak  erfinytja 
arfa  mér  til  þarfan, 
mik  hefr  sonr  of  svikvinn 
(svik  telk  i  þvi)  kvikvan; 
vel  m&tti  þesB  vatna 
viggriðandi  biða, 
68  hafskiða  hlœði 
hljótendr  of  mik  grjóti. 

Hann  segir  í  visunni,  að  hann  eigi  óþarfan  ei*fingja  að 
fjármunum  sinum,  þar  sem  sonur  sinn  hafi  svikið  sig, 
meðan  hann  sé  enn  á  lífi,  því  að  þetta  tiltæki  Þorsteins 
segist  hann  kalla  svik ;  heföi  Þorsteinn  vel  mátt  biða  þess, 
er  hann  væri  dauður  og  í  haug  iagður.  Hann  kennir 
Þorstein  svo,  að  hann  kallar  hann  vatna  viggríð- 
a n d i ;  v i g g,  hestur ;  vatna  vigg,  skip ;  v  a t n a 
viggriðandi  erþá  sæfarakenning,  en  Þorsteinn  lagði 
alls  ekki  fyrir  sig  sjómensku  og  siglingar,  og  kenningin 
á  því  ekki  við  um  hann.  EgiII  segir,  að  Þorsteinn  hefði 
vel  mátt  biða  þess,  er  hafskíða  hljótendr  hlæði 
grjóti  j-fir  sig;  h  a  f  s  k  i  ð  er  skip  og  hafskiða  hljót- 
endr  er  þá  sæfarakenning,  og  litur  þá  svo  út,  sem 
EgiU  hafi  ætlað  sjómönnum  einum  eða  skipseigendum 
að  heygja  sig.  En  þetta  er  ekki  svo  að  skiija,  heldur  eru 
'báðar  þessar  kenningar  blátt  áfram  mannkenningar,  önn- 

24 


370  Edda   I  kveðskap  tyi  og  nú.  [Skírnir 

ur  þó  um  ákveðinn  mann,  en  hin  um  menn  alment,  ótil- 
tekna  menn.  Af  þessu  má  sjá,  að  snemma  heíir  það- 
komið  upp  i  kveðskapnum,  að  kenningarnar  verða  föst 
kveðskaparorðtök,  sé  vísan  annars  rétt  feðruð,  og  síðan 
tekur  þetta  einn  eftir  öðrum,  en  því  er  ekki  sint,  hvort 
kenningarnar  eiga  í  raun  og  veru  við  ura  þá  menn,  sem 
þær  eru  hafðar  um,  eða  þá  atburði,  sem  verið  er  að' 
tala  um. 

Hins  vegar  eru  þau  dæmi  mörg  á  öllum  tima  hins 
forna  kveðskapar,  þar  sem  kenningarnar  eiga  vel  við  um 
menn  og  atburði,  og  bregöur  þvi  einatt  fyrir  á  hinu  siðara 
tímabili  hins  forna  kveðskapar  alt  fram  að  1400.  Má 
vel  vera,  að  stundum  sé  það  tilviljan  ein,  er  svo  vill  til,. 
en  ekki  af  því,  að  skáldið  hafi  haft  tilfinningu  fyrir  því 
eða  séð  það  glögt,  að  kenningarnar  áttu  að  vera  lifandi 
myndir  og  i  þeim  felast  sönn  og  rétt  lýsing,  en  ekki  dauð- 
orðtök  i  kveðskapnum. 

Á  14.  öldinni  fara  skáldin  að  sjti  það  og  skilja,  að' 
hinar  fornu  kenningar  áttu  illa  við  í  helgikvæðum  og 
i  dýrðlingakvæðum,  svo  og  það,  að  nota  að  mun  forn- 
yrði,  þar  sem  það  yrði  til  þess,  að  kvæðin  yrðu  torskilin.. 
Þessi  skoðun  var  rótt.  Hinar  fornu  kenningar,  sem  stöf- 
uðu  frá  heiðni  og  lutu  svo  mjög  að  hermensku,  gátu  ekki 
átt  við  í  helgikvæðum  eða  dýrðlingakvæðum.  Arngrímur 
Brandsson,  ábóti  á  Þingeyrum  1350 — 1361,  orti  1345  drápu^ 
um  Guðmund  biskup  Arason,  og  segir  þar  svo: 

Rædda  ek  litt  við  reglur  Eddu 

ráðin  mín,  ok  kvað  ek  sem  bráðast 

visar  þær,  er  ek  vil  ei  hrósa, 

verkina  erat  sjá  mjúkr  í  kverkum.    (Bisk.  II.  187). 

Arni   Jónsson,    ábóti   á   Munkaþverá    1371 — 1379,   orti  og; 
drápu  um  Guðraund  biskup,  og  segir  hann  svo : 

yfirmeistnrnm  mnn  Eddn  listar 
allstirður  sjá  hróður  virðast, 
þeim  er  vilja  svi  grafa  og  geyma 
grein  klókastra  fræðibóka; 
lofí  heilag^a  lizt  mér  hæfa 


flklrnir]  Edda  i  kveðskap  fjr  og  nú.  871 

Ijðs  ritnÍDga  sætra  vitni, 

en  kenningar  anka  mönnum 

engan  styrk  né  fsgnaö  myrkvar.    (Bisk.  II.  220). 

Eysteinn  Ásgrímsson  (dáinn  1361),  sem  orti  Lilju,  hið 
frægasta  allra  helgikvæða,  segir  svo: 

varðar  mest  til  allra  orða, 

nndirstaðan  sé  réttlig  Fnndin, 

eigi  glögg  þótt  Edda  regla 

undan  bljóti  að  vikja  stundnm    (97.  TÍsa); 

og  enn  segir  hann: 

Sá,  er  óðinn  skal  vandan  velja, 

velr  8VÓ  mörg  i  kvœði  at  selja 

hnlin  fomyrði,  að  trantt  má  telja, 

tel  ejr,  að  það  má  skilning  dvelja    (98.  visa); 

og  i  Lilju  eru  engar  torskildar  kenningar  né  hulin  forn- 
yrði.  Skáldið  vildi  eigi  og  þurfti  eigi  að  bregða  sHku 
fyrir  8ig,  og  er  drápan  þvi  enn  agætari  og  auðskilin 
hverjum  manni  á  vorum  dögum. 

Nú  er  varla  minst  á  »eddu«,  og  í  skáldskap  eru  kenn- 
ingar  fátíðar,  sérstaklega  mannkenningar,  og  er  það  eðii- 
legt.  Hinar  fornu  mannkenningar  eiga  ekki  fraraar  við,^ 
og  yrðu  að  eins  dauð  orðtök,  ef  þær  væru  notaðar,  og 
hreinar  og  beinar  smekkleysur,  sem  spiltu  kveðskapnum 
og  gerðu  hann  ef  til  vill  beint  hlægilegan,  ef  eigi  væri 
verið  að  yrkja  um  fornmenn  og  þá  atburði,  er  þá  gerð- 
ust.  Hugsum  oss,  að  einhver  færi  að  yrkja  drápu  um 
einhvern  vísindamann,  sem  alla  æfi  hefði  verið  sokkinn 
ofan  i  rit  og  bóklestur,  og  varla  haft  nein  afskifti  af  öðru 
og  verið  hinn  mesti  friðsemdarmaður,  eða  um  einhvem 
merkisbónda,  eða  einhvern  annan  ágætismann  með  þjóð 
vorri,  þá  mundu  þær  eiga  illa  við,  hinar  fornu  kenning- 
ar,  svo  sem  t.  d.  dreyrgra  darra  dómreynir; 
v&pna  snerru  vekjandi;  nausta  blakks 
hlémána  gífrs  drifu  gimslöngvir;  úlfs 
tannlituðr;  arnar  hungrs  eyðandi;  dólg- 
8völu  barma  fæðiro.  s.  frv. ;  eða  um  þá  menn  væri 
að  ræða,   er  nær  aldrei  hefðu  á  sjó  komið  og  hefðu  ekki 

24* 


372  Edda  i  kveðskap  fyr  og  nú.  [Skirnir 

hugmynd  um  skipstjórn  eða  siglingar,  og  væru  kallaðir 
ferju  bakka  blakkríðandi;  Ata  mars 
fannar  fákrennandi;  unnar  viggs  ör- 
b  e  i  t  i  r  o.  s.  frv.,  eða  kallaðir  ásaheitum  i  kenningum 
sama  efnis.  Auðvitað  þarf  ekki  að  gera  ráð  fyrir,  að 
þetta  kynni  að  koma  fyrir.  Það  tel  eg  fuUvíst.  En  þó 
Að  hinar  fornu  kenningar  yfirleitt  eigi  ekki  við  i  nútíðar- 
skáldskap,  þá  eru  þær  sumar  kenningar,  er  aldrei  þurfa 
að  falla  niður,  t.  d.  ýrasar  skipakenningar,  og  >edda« 
þarf  ekki  og  á  ekki  að  deyja  út  i  skáldskap,  og  hún  er 
ekki  dauð  enn ;  síra  Matthias  að  minsta  kosti  kann  hana 
og  kann  hana  vel,  og  hún  kemur  fram  lifandi  og  sprikl- 
andi  af  fjöri  í  sumum  kvæðum  hans.  Hann  er  sem  skáld 
manna  bezt  að  sér  i  fornum  kveðskap,  liflr  i  honum  og 
leikur  sér  i  honum,  og  virðist  kunna  afarvel  við  sig  á 
þeim  leikvelli,  þar  sem  hann  lipur  og  liðugur,  flmur  og 
fjörugur  hoppar  og  skoppar  og  byltir  sér  á  alla  vegu, 
ólmur  og  ærslafenginn,  engu  siður  nú  á  gamalsaldri  en 
fyrrum,  er  hann  var  á  léttasta  skeiði.  Þarna  finnur  hann 
gnægð  fallegra  blóma,  að  tina  og  festa  saman  í  fagra 
sveiga  og  Ijómandi  festar.  Ætla  það  sé  ekki  einkum 
tvent,  sem  hefir  gert  síra  Matthías  slikt  skáld  sem  hann 
er:  1°.  guðs  náð;  2°.  þekking  á  hinum  forna  kveðskap? 
J>að  er  hið  þriðja,  þekking  hans  á  skáldskap  hinna  ágæt- 
ustu  skálda  erlendra.  í  mörgum  beztu  og  tilkomumeatu 
kvæðum  sinum  líkir  hann  beint  eftir  kveðskap  fornskáld- 
anna,  og  tekst  það  svo  vel,  að  hann  kemur  fram  sem 
endurborinn  Arnór  jarlaskáld  eða  Sturla  Þórðarson.  Hér 
verða  þessi  kvæði  hans  hvorki  tínd  né  talin.  Eg  vil  að 
-eins  benda  á  tvö  kvæði  hans,  sem  bæði  eru  i  Skirni  og 
þvi  kunn  lesendum  Skirnis.  Annað  er  kvæðið  »Noregs- 
hvöt«  (Skirnir  79.  193),  fornyrt  kvæði  og  með  fomi  staf- 
setning,  með  fornum  brag  og  fornum  blæ,  og  sá  hefir 
verið  tilgangur  skáldsina,  að  yrkja  sem  likast  því,  er  forn- 
skáldin  mundu  ort  hafa.  En  eins  atriðis  hefir  skáldið  eigi 
gætt,  og  það  er  hins  foma  lögmáls  um  stutt  og  löng  at- 
kvæði,  og  var  þess  ekki  að  vænta,  og  óþarfleg  hótfyndni 


f 


Skirnir]  Edda  i  kveöskap  fjr  og  nú.  878 

væri,  að  fetta  fingur  út  í  það.  En  skemtilegt  hefði  verið,^ 
ef  akáldið  liefði  gætt  þess,  svo  að  alt  hefði  verið  í  rétt- 
ura  skorðura  eftir  fornum  bragreglum.  Hitt  kvæðið  er 
»Björn8tjerne  Björn8on«  (Skirnir  84.  97),  ágætt  kvæði,  en 
fornyrt  og  torskilið  þeim,  er  eigi  bera  skyn  á  fornan 
kveðskap  og  eigi  þekkja  »Hákonarmál«  Eyvindar  skálda- 
spiUis,  er  Matthías  tekur  upp  nokkuð  úr.  Ef  benda  skyldi 
á  forn  skáldaorð  i  nútíðarkveðskap,  tjáir  eigi  að  taka  upp 
orð  úr  þossum  kvæðum  eða  öðrum  þeim  kvæðum,  þar 
8em  skáldið  hefir  beint  ætlað  sér  að  yrkja  að  fornum 
bætti,  A  fornu  máh',  eða  hkja  eftir  fornum  kveðskap.  Shk 
kvæði  eru  ekki  takandi  sem  dæmi  nútiðarkveðskapar. 

»Edda«  kemur  og  fyrir  í  kvæðum  annara  hinna  beztu 
mitíðarskálda  vorra,  meir  eða  minna,  t.  d.  i  kvæðum 
Steingrims  Thorsteinssonar,  svo  og  annara  skálda.  En 
þegar  eg  nefni  »eddu«  í  kvæðum  nútiðarskálda,  þá  á  eg 
við  forn  skáldaorð  eða  orð,  sem  ekki  eru  höfð  í  venju- 
legu  máH,  sundurlausu  máli,  hvorki  í  ræðu  né  riti,  þótt 
«um  kunni  að  koma  fyrir  i  einstökum  orðtökum.  Kenn- 
ingar,  sjaldnast  mannkenningar,  koma  og  einstökum  sinn- 
um  fyrir  i  nútíðarskáldskap,  en  kenningarnar  eru  einmitt 
það,  sem  mest  ber  á  i  hinum  forna  kveðskap  og  sérstak- 
lega  einkenna  hann,  og  valda  því,  að  hann  verður  tor- 
skilinn  öilum  þorra  manna.  I  hinum  forna  kveðskap  eru 
kenningarnar,  svo  sem  próf.  Finnur  Jónsson  segir  (Lit. 
Hist.),  skáldskapurinn  í  kveðskapnum.  Eg  ætla  ekki  að 
fara  að  rekja  þetta  i  nútiðarkveðskap  eða  leita  uppi  kenn- 
ingar;  eg  ætla  að  eins  að  minnast  á  það,  er  nýjast  er. 
Þá  er  skipinu  >Goðafo8s«  var  fagnað,  er  það  í  fyrsta  sinn 
kom  til  Reykjavikur,  orti  Hannes  skáld  Blöndal  kvæöi^ 
Þar  segir  svo: 

Ognuða  kaldir  heljarlirammar 
hart  aðþrengdum  landsins  börnnm. 
Utlenilingar,  öldugammar 
allir  flúða',  og  bættu  vörnum. 

Svo  er  visan  prentuð  í  52.  tbl.  »Í8afoldar«  þ.  á.,  en  eg 
held,  að  síðari  hlutinn  sé  eigi  réttur  og  get  til,  að  lesa  eigi: 


374  Edda  i  kveöskap  fyr  og  nú.  [Skirnir 

Utlendinga  öldagaœmar 
allir  flúða'  og  hættn  vörnam. 

Hér  er  öldugammur  skipskenning,  en  hitt  er  annað 
mál,  hvort  kenningin  er  rétt  eftir  fornum  kveðskap.  Hún 
er  ekki  rétt.  Sé  gammur  =  Gammur,  skipsheiti, 
því  að  svo  hét  skip  Þráins  Sigfússonar,  þá  er  ö  1  d  u 
G  a  m  m  u  r  ekki  skipskenning.  Sé  g  a  m  ni  u  r  hér  fugls- 
heiti,  þá  er  um  það  að  segja,  að  landfuglanöfn  eru  aldrei 
höfð  í  skipakenningum  í  fornum  kveðskap,  og  ö  1  d  u  - 
g  a  m  m  u  r  yrði  þá  að  eins  cinhver  sérstök  gammategund, 
sem  lifði  á  sjó,  en  sú  tegund  er  ekki  til.  p]n  hvað  sem 
er  um  þettn,  þá  ætlast  skáldið  til,  að  öldugammur 
sé  skipskenning.  —  I  kvæðinu  segir  og: 

Sást  þá  hafsbrún  út  viö  yztu 
öldufákur  veg  sér  brjóta. 

Hér  er  ö  1  d  u  f  á  k  u  r  rétt  skipskenning,  og  erii  saras  kon- 
ar  kenningar  altlðar  í  fornum  kveðskap,  og  mundi  vera 
svo  kunnugt,  að  óþarfi  sé  frá  að  segja. 

A  leiðinni  út  í  ekipið  orti  Jón  Olafsson  ferskeytta  vísu: 

Elfar-blossi'  og  auðnu  hnoss 
yfir  þig  fossi  daga  og  nætur; 
gæfan  hossi  Goðafoss, 
gefi  koss  þér  Ránar  dætur. 

Elfar-blossi  er  guUskenning  :  e  1  f  u  r ,  á,  fljót ; 
b  1  0  s  s  i ,  logi,  eldur ;  áreldur,  gull.  Ránar-dætur 
eru  bylgjurnar.  R  á  n ,  sævargyðjan.  I  blöðunum  var 
prentað  Elfar-blossa,  en  egfæ  eigi  betur  séð,  en 
að  það  sé  rangt,  og  eigi  að  vera  Elfar-blossi,  því 
að  eigi  segjum  vér  vatn  i  n  u  fossar,  heldur  vatn  i  ð  foss- 
ai*.  En  eigi  dettur  mér  í  hug  að  efast  um  skilning  rit- 
stjóranna,  en  hitt  efa  eg  ekki,  að  einhverjir  kunni  þá  að 
hafa  þakkað  visuna  með  lófataki,  er  eigi  skildu  orðið 
elfar-blossi,  að  minsta  kosti  er  eg  þess  f ullvis,  að 
fjöldi  hinnar  yngri  kynslóðar  skilur  ekki  þessa  kenningu 
né  aðrar,  og  er  það  eigi  óeðlilegt,  enda  fer  stórum  aftur 
skilningi   á   skáldamáli    bæði   fornu    og  nýju.    Þeir,   sem 


^kirnir] 


Edda  i  kveðskap  fyr  og  nú. 


875 


vilja,   geta   gert   tilraun   og  notað  til  þess  orðið   e  I  f  a  r  - 
b  1  o  8  8  i . 

Eg  hefi  lauslega  fariö  yfir  nokkur  kvæði  i  Skími  og 
íundið  i  þeim  nokkur  forn  orð  og  skáldaorð,  8em  ekki 
eru  höfð  i  sundurlausu  máli.  Ætla  eg  eigi  að  rekja  þetta 
mál  lengra,  eða  rita  neitt  þess  konar  orðasafn,  heldur  að 
eins  sýna  þessi  orð,  sem  eg  hefi  tekið  upp  úr  kvæðum  i 
Skirni,  sem  dæmi  þess,  að  forn  skáldaorð  og  önnur  forn- 
yrði  komi  fyrir  i  nútíðarkveðskap. 


r  e  k  k  u  r  =  maður. 

V  e  r  ( r )  =  maður. 
h  a  1  u  r  =  maður. 

f  1  j  ó  ð  =  kona. 

V  i  f  -=  kona. 

8  æ  t  a  =  kona. 

8  j  a  t  n  i  =  elskhugi. 

j  ó  ð  =  barn. 

ái  =  langafi  (forfaðir). 

dró 1 1 ,  menn,  fólk. 

s  j  ó  1  i  =  konungur. 

þ  e  n  g  i  11  =  konungur. 

h  1  y  n  u  r  =  viður  (tré). 

b  a  ð  m  u  r  =  viður  (tré). 

V  a  n  g  u  r  =  jörð,  land. 

V  e  n  g  i  =  jörð,  land. 
8 1 0  r  ð  =  jörð,  land. 

h  a  u  ð  u  r  =  jörð,  land. 

ver  =  sjór. 

m  a  r  ( r )  =  sjór. 

u  n  n  (=  unnur)  =  alda. 

œgir  =  sjór. 

hrönn  =  alda. 

ögur  =  vík. 

ránar-slóð,  sjór. 

g  n  0  ð  ,  =  skip. 

skeið  =  skip. 

1 1  e  y  =  skip. 


knör(r)  =  skip. 

vé  =  helgistaður. 

h  ö  r  g  u  r  (í  hörgaspiUing) 
=  hof. 

V  é  =  hermerki,  gunnfáni. 

elfur  og  elfa  =  h,  fljót. 

m  ó  ð  a  =  á,  fljót. 

j  ó  r  =  hestur. 

b  1  a  k  k  u  r  =  hestur. 

h  a  d  d  u  r  =  konuhár ;  haft 
um  hár  á  karlkendri  veru 
í:  biddu  þá  Hann, 
er  silfurhvítan  hadd 
á  sér  á  höfði  og  of- 
an  um  vanga  greiðir. 

þ  V  i  t  i  =  steinn. 

n  j  ó  1  a  =  nótt. 

g  r  i  m  a  =  nótt. 

1  æ  ð  i  n  g  u  r  =  f  jötur. 

8  i  a  =  eldneisti. 

8 1  y  r  ( r )  =  hernaður,  óf  riður. 

h  j  ö  r  (  r )  =  sverð. 

brandur  =  sverðsblað. 

geir(r)  =  spjót. 

rann  =  hús. 

a  r  i  n  n  =  eldstó. 

8  u  n  n  a  =  8Ó1. 

ó  ð  u  r  =  skáldskapur. 


876  Edda  i  kveðskap  fyr  og  nú.  [Skírnir- 

b  r  a  g  u  r  =  skáldskapur.  f  r  á  n  n  =  hvass  ( f  r  á  n  a  r 
h  r  ó  ð  u  r  =  frægð.  s  j  ó  n  i  r ) . 

reið  (i  leifturreiðir),     aldinn  =  gamall. 

kerra,  vagn.  þ  r  ú  ð  u  g  u  r ,  styrkur,  mátt- 

víðbláinn  =  himinn.  ugur ;  stórkostlegur ;  geig- 

þ  e  1  =  hugur.  vænlegur :      þrúðugar 

8  e  f  i  =  hugur.  í  s  j  a  k  a  g  j  á  r . 

þeyr  =  þiður  (vindur).  geislamerlaður  =  Ijóm- 

m  æ  r  ( r  )  =  ágætur,  frægur.  andi  af  geislum  (um  sól- 
f  j  á  =  (að)  hata.  ina ;  um  f  jöll  í  Sn.  E.). 

k  I  í  f  a  =  (að)  klifra  (klifa  hjalla  af  hjöllum). 
8  V  e  1 1  a  ,  bólgna,  þrútna ;  (unn  svellur;  svell- 
andi  víð  segl;  harpa  svellur  af  óð;  brinr 
8  vellu  r ) . 

Eg  tel  eigi  fleiri  orð  af  því,  að  þetta  átti  að  eins  að" 
vera  lítið  sýnishorn.  Nokkur  þessara  orða  koma  og  fyrir 
i  algengu  máli,  t.  d.  s  u  n  n  a  i  sunnudagur,  a  r  i  n  n  í  orð- 
takinu :  eldur  brann  á  arni,  og  v  é  í  vargur  í  véum,  sem 
oft  er  eða  var  sagt  í  daglegu  tali. 

Eg  vildi  óaka  þess,  að  skáldin  kyntu  sér  sem  bezt 
hið  forna  skáldamál.  Það  er  sannarlega  þess  vert,  svo- 
göfugt  sem  það  er  og  auðugt  að  fögrum  orðum.  Kenn- 
ingar  á  ýmsum  hugtökum  geta  enn  átt  við,  og  hin  fornu- 
skáldaorð  eiga  ekki  að  falla  niður.  Þau  geta  prýtt  Ijóð- 
in  og  haflð  þau  upp  yflr  hversdagsmál  og  sett  á  þau  göf- 
ugan  blæ.  Ur  hinu  forna  skáldamáli  eiga  nútíðarskáldin 
að  heyja  sér  orðafjölda  og  nema  þar  mál  skáldskapar, 
og  beita  þessu  eftir  því  sem  við  á,  en  auðvitað  forðast 
allar  öfgar.  Nútíðarmál  skáldskapar  á  að  eiga  rót  í  hinu 
forna  skáldamáli,  vera  þaðan  runnið  og  hafa  þar  fótfestu^ 
Skáldin  eiga  enn  að  vera  höfundar  allrar  rýnni 
eða  málsgreinar  (Sn.  E.  II.  26),  og  mega  ekki  van- 
rækja  þá  skyldu  sina,  að  vinna  að  því,  að  haldá  við 
tungu  vorri,  bæta  hana  og  fegra  og  lyfta  henni  upp  til 
vegsemdar.  í  hinu  forna  skáldamáli  er  lindin,  sem  ausa 
má  úr  lífskraft  tungu  vorri  til  handa,  að  því  leyti  sem 
hún   kemur   frara   i   skáldskap.    Af   þessu  mundi  þaö  og. 


I 


Skirnir]  Edda  i  kveöskap  tyr  og  ná.  877' 

leiða,  að  þjóðin  yfirleitt  týndi  eigi  skilning  á  forntungu 
vorri,  fornum  orðum,  góðum  og  göfugum,  eða  lærði  þau 
aftur,  ef  þau  eru  farin  að  falla  í  gleymsku  og  týnast. 
Það  er  hins  vegar  sjálfsagt,  að  skáidin  hafa  fuUan  rétt 
þess,  að  mynda  ný  orð  og  taka  þau  upp  í  skáldskap,  og 
að  öðru  leyti  taka  þeim  breytingum,  sem  orðið  hafa  á 
tungu  vorri.  En  þess  ber  skáldum  að  gæta  vandlega,  að 
hin  nýju  orð  séu  rétt  mynduð  samkvæmt  eðli  tungu  vorr- 
ar,  og  að  i  þeim  felist  skýr  og  rétt  hugsun. 

Janus  Jónsson. 


Dúna  Kvaran. 


Dúna  Kvaran,  Dúna  Kvaran! 

Alt  var  Dúna  Kvaran.  Loftið  var  hrannað  af  Dúnu 
Kvaran.     Fuglarnir  sungu  nafn  hennar. 

Það  sem  einkum  gaf  nafni  hennar  þess  töfrahljóm 
og  varpaði  yfir  hana  dularfuUum  bjarraa  af  aðdáun,  var 
ekki  marmarahrjúfur  hörundsblærinn,  ekki  flauelsdjúp 
augun,  ekki  óviðjafnanlega  mjúklátt  fasið,  —  heldur  það, 
að  hylli  hennar  virtist  óvinnandi. 

Faðir  hennar  var  rikur  og  mikils  metinn.  Faðir 
hennar  var  gamli  sýslumaðurinn  á  Bólstað,  herra  Jóhann- 
€8  Kvaran. 

Fimm  ár  hafði  hún  ekki  dvalist  nema  einn  vetur  á 
Islandi,  síðasta  vetur.  Hún  var  ekki  nema  tuttugu  og 
eins,  en  alt  um  það  hafði  hún  heimsótt  nær  hverja 
höfuðborg  í  Evrópu  og  dvalist  um  lengri  tíraa  i  London, 
Vín  og  Paris.  Siðasta  vetri  hafði  hún  eytt  að  mestu  í 
Reykjavik,  fæðingarborg  sinni,  haiði  fylgt  þangað  móður 
sinni,  sem  varð  að  gangast  undir  hættulega  skyrðingu,  og 
horfið  heim  með  henni,  þegar  hún  fór  aftur  upp  i  sveit- 
ina  úr  því  fór  að  liða  á  afturbatann,  fyrstu  dagana  í  júní. 
I  Reykjavík,  vissu  allir,  voru  þeir  óteljandi,  sem  hún 
hafði  tekið  herfangi.  Hún  hataði  þetta  orðtak  —  án  þess 
að  hata  hlutinn  í  raun  réttri.  En  taka  herfangi!  Hún 
hafðí  aldrei  svo  mikið  sem  rétt  sinn  minsta  fingur  nein- 
um  af  sinum  dándum,  þó  öUura  bænum  væri  tiðræddara 
um  ungfrú  Dúnu  Kvaran  og  herra  Einar  Laxdal,  málarann 
nafnkunna,  heldur  en  um  nokkrar  aðrar  tvær  mannverur 
á  landinu. 


.-ðkirnirj  ÐÚDa  Kvaran.  S79 

Einn  morgun  siðast  i  júni  sat  Dúna  Kvaran  i  garði 
sínum  ad  Bólstað  og  var  að  lesa  nýjasta  rit  Romain  Rol- 
land's,  Jean'Christophe,  sem  húu  hafði  fengið  fám  dögum 
áður  i  sumargjöf  frá  einni  vinkonu  sinni  í  Paris,  franskri 
stúlku,  sem  hafði  heyrt  bana  minnast  á  islenzka  siðinÐ, 
að  fagna  vori  með  gjöfum.  Hún  eat  og  var  að  lesa  i 
fjórða  bindinu,  um  Antoinette,  þegar  hún  heyrði  skyndi- 
lega  hófadyn,  sem  bar  að  gerðinu.  Hún  hélt  áfram  að 
lesa  og  leit  ekki  upp,  fyr  en  riddarinn  kom  fyrir  hliðið, 
með  hestinn  i  taumi.  Þcgar  Dúna  Scá.  hver  liann  var, 
lagði  hún  frá  sér  bókina  og  gekk  á  móti  honum. 

»Hvað  það  er  vænt  af  yður  að  koma  og  heilsa  upp 
á  okkur,  herra  Laxdal«,  ávarpaði  hún  hann.  »Eruð  þér 
kominn  til  að  taka  héðan  landslags  myndir?« 

»Nei,  ég  er  kominn  til  að  veiða  Iax«,  svaraði  málar- 
inn  —  og  nú  tók  hún  eftir  stönginni,  sem  hann  hafði  á 
bakinu.  »Hafíð  þér  gleymt,  ungfrú  Kvaran,  að  þér  lof- 
uðuð  að  sýna  mér  helztu  ílugu-hyljina  i  ánni?« 

»Mér  þykir  leitt,  ef  ég  heíi  gert  það«,  anzaði  Dúna 
Kvaran,  með  örlítinn  snert  af  hæðni  í  brosinu.  »Af  öll- 
um  mínum  unaðsemdum  held  ég,  að  laxveiði  sé  rikust,  — 
einkanlega  i  nýrri  á.  En  hálf  ánægjan  felst  í  því,  að  af- 
hjúpa  leyndardóma  vatnsins  Einn  nýr  og  aðlaðandi  hyl- 
ur  fær  mcr  mciri  unaðar,  er  ég  viss,  heldur  en  iðrun  eins 
syndara  fær  englunum  á  himnum«,  hló  stúlkan  i  hálf- 
gerðum  galsa,  sem  hún  haföi  teygað  að  sér  með  voisins 
megnu  morgunangan. 

»Auðvitað  eruð  þér  ckki  bundin  við  loforð  yðarc, 
sagði  málarinn,  hiilf-móðgaður,  hálf-kurteis. 

»Auðvitað  er  ég  það«,  sagði  Dúna  Kvaran,  »/«  suis 
prcte«. 

Málarinn  rétti  henni  höndina. 

»Ég  ætla  að  fara  að  heilsa  upp  á  skyldfólk  mitt  i 
næsta  dal.    Ég  kem  aftur  á  morgun«. 

Hann  steig  á  bak. 

»SæIar,  ungfrú  Kvaran*. 

»Sælir«,  sagði  hún  og  veifaði  hendinni. 


380  Dána  Kvaran.  Skirniir 

Gesturinn  var  ekki  úr  augsýn,  þegar  nýjan  riddara 
bar  að.  Það  var  héraðslæknirinn,  dr.  Ingvar  Espólín^ 
fíann  var  ungur  maður,  einkasonur  ekkju,  sem  hafði  búið- 
um  raörg  ár  á  litlu  bóndabýli,  sem  lá  undir  Bólstað. 
Hún  var  fcítæk  nú,  allar  hennar  eigur  höfðu  farið  í  að- 
styrkja  hann. 

»Komið  þér  sælar,  Dúna  Kvaran«,  hrópaði  hann  af 
hestbaki  yfir  gerðið.  »Eg  stytti  mér  leið  hér  um,  þvi  ég 
er  að  fara  til  sjúklings  yfir  fjallið.  En  má  ég  vera  svo- 
djarfur  að  spyrja,  hver  var  herrann,  sem  þér  veifuðuð^ 
hendinni  til  núna  áðan?« 

»Herra  Einar  Laxdal«. 

Skugga   af   misþóknun    virtist   bregða  yíir  augu  hins-^ 
unga  manns.     Svo  kvaddi  hann,  sveiflaði  keyrinu  og  reið^ 
á  burt,  syngjandi. 

Undir  kvöld  þennan  sama  dag  varð  Dúnu  Kvaran 
litið  upp  til  dalsins,  þar  sem  hár  foss  féll  niður  af  brún- 
inni,  gegnum  sí  lithverfan  regnbogaúða.  Það  var  indæll 
staður,  sem  hún  hafði  ekki  vitjað  i  íimm  ár.  Og  hvað 
hann  var  töfrandi  í  dag! 

Dúna  Kvaran  lét  söðla  Hvít  sinn.  Það  kólnaði  með 
kvöldinu  svo  hún  varð  að  klæða  sig  vel.  Þó  Dúna  værr 
elsk  að  hestum,  kærði  hún  sig  ekki  um  að  hUa  andstyggi- 
leg  búkhár  setjast  í  rauðjörpu  reiðklæðin  sín,  svo  hún 
fór  að  fornri  venju  og  breiddi  yfir  klárinn  áklæðið  sitt 
þykka  sem  nálar  ömmu  hennar  höfðu  fagurlega  búi5 
skrautlegum  ísaumum. 

Dúna  Kvaran  studdi  tánni  i  lófa  hestasveinsins  og 
vatt  sér  á  bak.  Hún  var  ekki  nein  algeng  reiðkona. 
Anægjan  af  að  ríða  var  fyrir  henni  ekki  eingöngu  að 
njóta  unaðsins  af  hrynjandanura  i  prýðis-vel  riðnu  spori 
skepnunnar,  heldur  að  innblása  henni  ástríðum  til  að  geta 
knúið  hana  inn  i  fínustu  tilbrigði  vekurðarinnar  og  inn  i 
svífandi  vikivaka  töltsins.  Hún  hleypti  hestinum  yfir 
fen,  yfir  urðir,  en  hvert  lækjarfall  sera  hún  fór  yflr  þvoði 
fætur  hans  hreinar  af  syndum  vegarins  og  skilaði  þeia»- 
Ijósbleikura  í  hófskegginu. 


iSkirnir]  Ðúna  Evaran.  881 

Hún  reið  fram  í  dalbotn  og  sté  af  baki  hjá  fossinum. 
Þar  8tóð  hún  um  stund  og  blíndi  inn  1  þyrlandi  dans  af 
glæfralegum  stælingum  á  silfri  og  perlum.  En  brátt  dró 
annað  að  sér  athygli  hennar:  dalurinn  fyrir  neðan  með 
mjóa  ána  líkt  og  sláandi  kristallsæð,  smá  og  friðsamleg 
bóndabýlin  á  við  og  dreif,  dvergsmátt  bændafólkið  á  eng- 
inu,  hjarðir  á  beit,  blómskrúðið  um  alt.  Hún  opnaði 
íaðminn  móti  dalnura,  allur  heimurinn  fanst  henni  eins  og 
stóretiis  höggmynd,  þar  sem  hún  sjálf  væri  likneskið, 
■en  allir  aðrir  hlutir  væri  grópmyndir  á  hennar  volduga 
fótstalli.  Hún  vildi  njóta  þessarar  pentilegu  sjónar  alla 
leið  heim.  Hún  vissi  af  fjárgötu  sem  lá  fram  með  fjall- 
inu,  hátt  uppi  i  hlið.  Þessa  leið  kaus  hún.  Hún  steig  á 
bak  og  reið  af  stað.  Ongvegið  gekk  hærra  og  hærra  upp 
á  við  unz  það  að  lokum  bar  að  kleif  sem  varð  að  djúpu 
gjögri  neðan  til. 

Dúna  Kvaran  hljóp  af  baki  og  lét  klárinn  kasta  mæð- 
inni  áður  en  hún  riði  niður  eftir.  Augnaráð  hennar  stað- 
næmdist  við  tvær  stóreflis  hvannir  í  miðju  þverhnípinu, 
sem  hún  starði  á  langa  hríð.  Hún  gat  ekki  haft  augun 
af  þessum  feikna  jurtum  sem  uxu  út  úr  gróðurlausu  berg- 
inu,  með  afar-digrum  stönglum,  smaragðsgrænum.  Það  var 
kynlegt  að  sjá  þessar  jurtir  hér.  Það  var  kynlegra  að 
hugsa  sér  þær  fluttar.  Þær  gerðu  umhverfið  lifandi. 
Bergið  dró  andann  gegnum  þessar  hvannir. 

Þegar  Dúna  loksins  leit  upp,  kom  hún  auga  á  mann 
aem  hafði  komið  ofan  fjallið  og  reið  niður  kleifina.  Hún 
þekti  þar  dr.  Ingvar  Espólín. 

Doktorinn  sté  af  baki  um  leið  og  Dúna  stóð  upp. 

»Þér  hér,  Dúna  Kvaran,  á  þessum  eyðilegu  stöðvum!* 

»Eg  hefi  fundið  dásamlegustu  hvannir  sem  eg  hefl  séð 
á  æfinni.    Litið  þér  á,  þarna  niðri!« 

»Er  það  ekki  undarlegt!«  sagði  hinn  ungi  maður  og 
settist  niður. 

Dúna  stóð  sem  áður. 

»Eg  þarf  að  lofa  klárnum  að  blása*,  sagði  læknirinn. 

Dúna  sagði  ekki  neitt. 


382  Dúna  Kvaran.  [Skirnir 

»Lítið  þér  á«,  byrjaði  doktorinn  af  nýju,  »hve  fallega 
sólin  lýsir  upp  bergsnösina.  Ég  vildi  feginn  doka  hér  viíy 
þangað  til  geislarnir  ná  hvönnunum  og  Ijósið  leikur  i 
krónum  þeirra«. 

»Það  yrði  of  seint  fyrir  mig,  því  miður«,  sagði  stúlk-^ 
an,  og  settist  niður  aftur. 

»Dúna  Kvaran!« 

Læknirinn  ávarpaði  hana  í  svo  lágum  hljóðum  að* 
hún  starði  á  hann  undrandi. 

»Dúna  Kvaranc,  endurtók  hann  án  þess  að  horfa  á 
hana.  »Er  það  ekki  kynlegt,  að  dýpstu  tilflnningar  okkar 
leitast  alt  af  við  að  sneiða  hjá  tjáningu?« 

>Eg  er  yður  ekki  samdóraa«,  svaraði  ungfrú  Kvaran. 
»Fyrir  mér  er  tjáning  menning.  Fyrir  menn  með  nútíðar 
fjölbreytni  anda  og  tilflnninga,  er  tjáning  eins  nauðsynleg 
fyrir  lifið  eins  og  hún  er  fyrir  listina.  Guðir  þagnarinnar 
eru  dauðir«. 

»Þeir  munu  aldrei  deyja«,  svaraði  hinn  ungi  maður,. 
»ekki  svo  lengi  sem  hóflæti  sálarinnar  verður  talið  með 
fegurstu  mannlegum  dygðum«. 

»Þögnin«,  svaraði  Dúna  óðara,  »er  í  eðli  sinu  afskifta- 
laus.  Tjáning  getur  verið  það  líka.  En  veitið  mér  hjálp 
yðar  án  orða  og  eg  mun  hafna  henni«. 

»Þér  eruð  að  leika  yður  að  tómum  öfgum«,  mælti 
hinn  ungi  raaður  og  leit  upp,  enn  stórlátari  orðinn  við  að^ 
sjá  hana  ekki  þýðari  i  fasi«. 

En  i  einura  svip  tók  sál  hans  hamskiftum.  Hann- 
horfði  hugfanginn  á  Dúnu  Kvaran,  þar  sem  hún  sat  og 
lék  sér  með  keyrið  sitt  við  hlið  hans  i  grasinu,  i  nær- 
skomum  reiðjakkanura,  raeð  gullið  hárið  i  einni  stórri 
fléttu,  sem  féll  niður  bakið.  Sjálf  sat  hún  hljóð,  en  henn- 
ar  mælska  fegurð  hitaði  upp  hverja  taug  í  hjarta  hans,- 
kveikti  í  hverjum  gneista  af  ástriðu  hans.  Varir  hansh 
lukust  upp  og  lokuðust  i  munaðlegura  titringi  og  hann 
heyrði  sjálfan  sig  segja  með  vlnheitum  blæ  yfir  röddinnií 

»Gefið  mér  ko8s!« 


Skirnir]  D&na  Kvaran.  883^ 

Dúna  Kvaran  bjóat  til  að  standa  upp,  þegar  hani^ 
greip  ura  úlfliðinn  á  henni. 

»Sleppið  þér  hendinni  á  mér«,  sagði  hún,  alveg  ró- 
leg,  án  minstu  viðleitni  tii  að  draga  hana  að  sér,  með 
einmitt  svo  nístandi  skeytingarleysi,  að  fingur  mannsins, 
utan  um  úlflið  konunnar,  stirðnuðu  undir  kuldanum  af 
rödd  hennar. 

Hún  stóð  ekki  upp  nú.  Hún  vildi  gjarnan  sýna  yfir- 
burði  sína,  og  sagði  brosandi: 

»Ef  eg  væri  karlmaður,  mundi  eg  aldrei  biðja  stúlku 
um  ko8S«. 

»Þér  meinið,  þér  munduð  taka  hann  án  þess  að 
spyrja*,  sagði  hinn  ungi  maður  og  dró  sig  undan  líkt  og 
pardusdýrið  áður  það  ræðst  á  bráðina. 

»Já,  það  er  einmitt  það  sem  ég  meina,  eða,  til  að 
tjá  mig  enn  nákvæmara,  alveg  gagnstætt.  Eg  mundi 
beygja  kné  min  fyrir  ást  hennar  og  meðtaka  koss  hennai 
eins  og  sakramenti*. 

»Dúna  Kvaran  stóð  upp  skjótlega  og  gekk  rakleitl 
niður  í  kleifina,  þar  sera  hesturinn  hennar  stóð  enn. 

Læknirinn  sat  eftir,  mjúklættur  niður  i  botn  sálar 
sinnar.  Hann  rendi  augunum  eftir  Dúnu,  þar  sera  hún 
hvarf  honum  með  siðlátum  yndisleik  í  hverju  fótmáli. 
Hann  fann  að  blygðun  hans  mundi  ávalt  héðan  af  aftra 
honum  frá  að  nálgast  hana  jafnvel  eins  og  vinur.  Hún 
mundi  lita  á  hann  eins  og  kjánalegan  flagara.  Það  var 
þó  sneypulegast  af  öllu.  Flagari  — !  hann  krepti  hnefann 
utan  ura  orðið.  Nei,  Dúna  Kvaran,  þú  skalt  fá  að  finna, 
aö  ást  min  er  nægilega  einlæg! 

Hann   spratt  upp  og  náði  henni  áður  hún  sté  á  bak. 

»Má  ég  hjálpa  yður  á  bak*?« 

»Nei,  þakka  yður  fyrir«,  sagði  hún  í  ákveðnum  tón,. 
sera  opinberaði  honum  dálítinn  leyndardóm:  Dúna  Kvar- 
an  hafði  aldrei  hitt  fyrir  einbeittari  vilja  en  sinn.  Þetta 
efldi  hans  eigin  vilja.  Það  var  ekki  nema  eitt  að  gera 
fyrir  hann.  Hann  fann  að  hann  gat  ekki  raætt  framtið 
sinni  nema  hann  framkvæmdi  það.    Svo  hann  gerði  það. 


384  Dúna  Kvaran.  [Sklrnir 

Hann  tók  hana  i  faðm  sinn  og  þrýsti  löngum  og  eldheit- 
um  kossi  á  varir  hennar.  .  .  . 

Dr.  Espólin  losaði  tökin  og  strauk  hendinni  yfir  ennið, 
i  brosandi  sundlun.  Hann  fann  kossinn  streyma  eftir 
æðura  sínum  eins  og  há-skamt  af  undursamlegu  eitri. 
Hann  lokaði  augunum,  utan  við  sig,  í  fuUkomnum  dvala 
af  unaði,  sem  hann  vaknaði  af  raeð  hryllingi  eftir  fáein 
augnablik,  í  því  að  honura  var  hrundið  óþyrmilega  niður 
brekkuna  af  höndum  konunnar  sem  hann  hafði  kyst.  í 
þvi  hann  rann  niður  eftir,  án  þess  að  mega  ná  fótfestu  i 
aurskriðunni  sem  hrundi  niður  brattan  haraarinn,  sá  hann 
fyrir  sér  bráðan  bana.  Hann  rendi  augunura  í  síðasta 
sinn  til  Dúnu  Kvaran,  þar  sera  hún  stóð  ókvalráð  á  brún- 
inni,  og  honura  var  á  svipstundu  Ijóst,  að  reiðin  hafði 
fengið  jafn  ósjálfráð  tök  á  henni  eins  og  ástriður  hana 
höfðu  fengið  yfir  honura  skörarau  áður.  Fáeinar  þver- 
handir  fyrir  neðan  hann  tók  þverhnípi  við  af  kleifinni 
og  undir  niðri  beið  hans  gínandi  gjögrið.  Hann  rann  og 
rann,  gróf  og  hjó  öUum  tiu  fingrunura  niður  í  aurinn, 
bar  nær  og  nær  brúninni,  og  nú  —  hrapaði  hann! 

Dúna  heyrði  ekki  andvarp  frá  honura.  Hljóðlaust 
var  hann  dáinn!  Hún  fann  ekki  til  neinnar  iðrunar. 
Hann  var  fyrsti  maður  sem  hafði  dirfst  að  ráðast  á  hrein- 
leik  hennar.  Hann  varð  að  bæta  fyrir  það,  jafnvel  þótt 
það  kostaði  líf  hans. 

Undarleg  tilfinning  greip  hana,  ómótstæðileg  löngun 
til  að  sjá  hann.  Henni  óaði  við  að  líta  niður  i  djúpið, 
þar  sem  höfuð  hans  kynni  að  liggja  sundurraolað  við 
steinana.  En  hún  varð  að  sjá  hann,  hún  fann  að  hún 
gat  ekki  skilið  við  þennan  stað  án  þess.  Hvernig  mundi 
hann  líta  út  nú?  Mundi  andlit  hans  verða  ósnortið  ?  Eða 
ætli  það  flyti  alt  i  blóði?  Ef  hún  liti  niður,  kynni  hiin 
að  mæta  sjón  sem  mundi  ásækja  hana  alla  æfi.  Það  var 
betra  að  gera  það  ekki.  Og  með  þeim  ásetningi  að  gera 
..það  ekki,  kora  hún  nær  og  nær  barminum.  Hvað  var 
þetta?  Hvannirnar  bærðust!  Hún  þaut  fram.  Hann  var 
lifandi!    í  hrapinu  hafði  hann  náð  taki  i  annan  stöngulinn. 


'Sklniir]  DAna  Kvaran.  385 

Augu  þeirra  mættust,  en  hvorugt  sagði  orð.  Þau 
vissu  bæði  að  björgun  hans  var  að  eins  skammgóður 
vermir.  Þegar  leggir  hvannanna  brotnuðu,  var  lif  hans 
týnt.  Hún  vissi  þetta  eins  vel  og  hann  sjálfur,  en 
það  eitt  að  sjá  hann  lifandi,  geta  talað  við  hann,  kældi 
hjarta  hennar  aftur. 

»Hafið  þér  nú  8éð«,  ávarpaði  hún  hann,  »hvað  nauð- 
ugur  koss  af  vörum  Dúnu  Kvaran  kostar?« 

»Ég  þykist  hafa  séð  það«,  svaraði  hann. 

»Eruð  þér  ánægður  með  kaupin?« 

»Ég  hugsa«,  svaraði  hann  aftur,  »að  dauðinn  hafi 
aldrci  gefið  neinum  sætari  koss«. 

Hann  brauzt  um  og  tókst  að  snúa  bakinu  að  hamrin- 
um  og  dró  undir  sig  fæturna,  svo  hann  gæti  stutt  þeim 
við  bergið,  til  þess  að  spara  stönglana  htið  eitt  lengur. 

»Þvi  sleppið  þér  yður  ekki?«  kallaði  Dúna  niður  til 
hans.     »Þér  vitið  að  þér  hafið  enga  von  um  að  bjargast*. 

»Munduð  þér  gera  það  í  mínum  sporum?« 

Löng  þögn  fylgdi  á  eftir,  þangað  til  Dúna  spurði  aftur. 

•Hafið  þér  nokkra  von?« 

»Nei«. 

»Hvað  haldið  þér  að  stönglamir  endist  lengi?« 

»Sex  eða  átta  minútur,  gizka  ég  á«. 

Það  fór  hryllingur  um  Dúnu  við  að  hugsa  sér  hann 
hrapa  fyrir  augunum  á  henni,  svo  hún  sagði  mjög  lágt: 

»Þá  er  ekki  neitt  að  gera«. 

»  .  .  .  Ekki  neitt  að  gera«,  bergmálaði  úr  hamrinum. 

Dúna  Kvaran  gat  ekki  þolað  að  dveljast  þarna  leng- 
ur,  en  fætur  hennar  voru  þungir  sem  blý.  Þá  ávarpaði 
dr.  Espólin  hana: 

»Eg  bið  yður  ekki  fyrirgefningar.  Ég  fæ  fyrirgefn- 
ing  þarna  niðri.  En  þegar  ég  er  dáinn,  bið  ég  yður  að 
láta  raóður  mina  ekki  gjalda  þess,  sem  ég  hefl  gert  yður 
l  dag.  Sjáið  þér  um,  að  henni  verði  leyft  að  halda  áfram 
að  lifa  í  litla  tigla-húsinu  ykkar,  þar  sem  hún  heflr  alið 
mestan  sinn  aldur«. 


25 


•Íj86  Dúna  Kváran.  [Skirnír- 

Dúna  Kvaran  virtist  ekki  heyra  bæn  hans.  Húit 
fitarði  niður  í  gjögrið,  og  mældi  f jarlægðina  með  augunum. . 
Alt  í  einu  spratt  hún  upp  og  kallaði: 

.  »Reynið  að  halda  yður  uppi  eins  lengi  og  unt  er!« 

Hún  þaut  af  stað,  spretti  af  hestinum  sínum,  tók 
áklæðið  sitt,  flaug  niður  með  gilinu  og  komst  inn  í  það' 
að  neðanverðu.  Hún  reiknaði  út  blettinn,  þar  sem  mað- 
urinn  mundi  falla  og  tók  í  óðaönn  að  reyta  upp  mosa  og 
gras,  sem  hún  bar  i  ákiæðinu  í  eina  hrúgu.  Hún  hafði  á 
fám  augnablikum  tínt  allan  mosa,  sem  var  að  fá  þar  í 
kring.  Nú  stóð  hún  og  jafnaði  hann.  Hún  tók  sér  ekki- 
tíma  til  að  líta  upp,  hún  kallaði  bara: 

»Getið  þér  haldið  dálítið  enn?« 

»Eg  hugsa  það  fari  nú  að  siga  á  seinni  hlutann»,. 
var  svarað  að  ofan. 

Dúna  Kvaran  tók  áklæðið  sitt  og  reiðfötin  og  lagði 
þau  efst  á  mosabinginn.  í  sömu  svipan  kom  önnur 
hvönnin  niður.  Hún  leit  upp,  og  köldum  svita  sló  um 
hana,  hún  sá  að  jurtin,  sem  eftir  var,  lét  meira  og  meira 
undan  þunga  raannsins.  Hún  horfði  yfir  beðinn,  sem  hún 
hafði  búið  honum  og  fann  hann  mundi  naumlega  bjarga 
lífi  hans. 

Hún  hikaði  eitt  augnablik,  svo  kallaði  hún  upp  til  hans: 

»Þegar  þér  verðið  að  sleppa,  þá  horfið  niður,  og  gætið 
þess   þér   fallið   á   bynginn,   sem  ég  hefi  búið  til,    og  nú,- 
verið  svo  vænn  —  lokiö  augunum  litla  stund*. 

Hún  tók  til  að  afklæðast,  og  lagði  hvert  fatið  á  fæt- 
ur  öðru  ofan  á  binginn.  Innan  fárra  augnablika  stóð^ 
hún  alveg  nakin.  Hún  sparaði  ekkert.  Hún  gekk  til  fá- 
ein  köld  skref,  rakti  hárið  úr  fléttunni  og  tók  sér  sæti 
bak  við  það  á  litlum  mosavöxnum  steini. 

Hvönnin  i  berginu  var  að  slitna  upp,  og  maðurinn 
leit  við.  Sýn  brá  fyrir  augu  hans,  feigðarsýn  brá  fyrir 
augu  hans.  Hann  sá  lækkandi  sólina  lýsa  upp  kvenlíkan 
úr  marmara  og  gulli.  Þá  —  á  einu  mjög  löngu  augna- 
bliki  rann  upp  fyrir  honum  veruleikinn.  Hann  hló  og 
grét  1  sama  svip,    eins  og  sá,  sem  hefir  verið  snortinn  af 


Skírnir]  Ðúna  Evaran.  88T 

hendi  guðs.  Hann  þrýsti  vörum  sínum  að  klettinum,  sem 
hann  var  að  skilja  við  og,  með  spyrjandi  umli,  sem  steig 
eins  og  flögrandi  reykur  upp  af  brennandi  hjarta  hans, 
hvislaði  og  hvíslaði  hann  af  nýju :  >Hvernig  gat  hún  gert 
það,  hvernig  gat  hún  gert  það?«  .... 

Hann  lét  fallast  niður  á  beðinn,  sem  hún  hafði  búið 
honum. 

Hann  lá  ósjálfrátt  kyr  allra  fyrsta  og  sárasta  augna- 
blikið,  og  naut  kvala  sinna.  Þá  reyndi  hann  að  standa 
upp  og  rétta  henni  klæðin,  en  gat  ekki  fyrir  sársauka. 
Hann  kastaði  til  hennar  fötunum  og  lagðist  svo  niður  aftur. 

Báðir  fótleggir  hans  voru  brotnir  —  en  Hfi  hans  var 
bjargað. 

Dúna  Kvaran  stóð  full-klædd  fyrir  framan  hann  og 
spurði  hvernig  honum  liði. 

Hann  gerði  ekki  nema  brosa. 

»Þér  getið  ekki  staðið  upp?«  spurði  hún. 

»Ekki  enn«. 

»Ég  ætla  að  ríða  af  stað  og  sjá  um,  að  þér  verði* 
fluttur  heim«. 

»Ég  þakka  yður«. 

Ðúna  Kvaran  breiddi  yfir  hann  reiðfötin  sín  og  söð- 
ulklæðið,  og  reið  heim. 


Næsta  kvöld  lá  dr.  Ingvar  Espólín  í  rúmi  sinu  i  litla 
tigla-húsinu  og  kinkaði  brosandi  koUi  til  starfsbróður  sins, 
læknis  úr  næsta  héraði,  sem  móðir  hans  fylgdi  tii  dyra. 

Þegar  hún  kom  inn  aftur,  settist  hún  niður  við  glugg- 
ann  og  tók  af  nýju  upp  sauma  sina. 

»Þú  fær  að  halda  á  þolinmæðinni,  drengurinn  minn. 
Þú  verður  að  liggja  lengí  i  rúminuc. 

»Mestalt  sumarið,  hugsa  ég,  mamma«,  svaraði  hinn 
ungi  maður  með  rósemi. 

»Þú  œttir  ekki  að  halda  þennan  hest,    Ingvar,   hana 
getur  hnotið  með  þig  öðru  8inni«. 
,        »Já,  ég  er  að  hugsa  um  að  farga  honum«. 


26* 


388  Ðána  Kvaran.  [Skírnir 

Frú  Espólín  varð  litið  út  um  gluggann  og  saumar 
Jiennar  hnigu  niður  í  kjöltu  hennar. 

»É'ld  hann  ætli  bara  ekki  að  ná  henni«,  kaliaði 
Mn  upp. 

»Um  hvað  ertu  að  tala,  mamma?« 

»Það  er  ungfrú  Kvaran  og  herrann,  sem  er  að  fiska 
i  ánni  —  hann  var  að  sýna  henni  eitthvað,  ég  ætla  það 
hafi  verið  Ijósmyndir  eða  eitthvað  þess  konar,  og  hún 
hljóp  burt  með  það«. 

Lítil  stund  leið. 

»Er  hann  búinn  að  ná  henni  núna?«  spurði  sjúkl- 
ingurinn. 

»Já,  en  hún  fleygði  þvi  i  ána,  áður  en  hann  náði  í 
])að  —  hann  er  afar  misfeginn«. 

»0g  hún  —  hvað  er  hún  nú  að  gera?« 

»Hún  er  að  kitla  hann  bak  við  eyrað  með  stöng- 
inni«  .... 

Eagar  og  vikur  liðu,  og  mestalt  hið  skamma  ís- 
lenzka  sumar. 

Herrann,  sem  var  að  fiska  í  ánni,  hafði  fyrir  löngu 
kvatt  sveitina.  Og  Dúna  Kvaran  —  Dúna  Kvaran  hafði 
verið,  fyrstu  dagana  i  júlí,  flutt  í  bíl  suður  til  höfuðstað- 
arins,  þungt  haldin  af  lungnabólgu. 

Undir  eins  og  dr.  Espólín  komst  á  fætur,  fór  hann  til 
Reykjavikur,  sem  lét  í  té  fleiri  þægindi  og  minni  einveru 
meðan  hann  væri  að  ná  sér,  heldur  en  sveitin  gerði. 
Hans  fyrstu  litlu  gönguför  var  heitið  til  spítalans  —  þar 
sem  Dúna  Kvaran  lá.  Hann  skildi  eftir  við  dyrnar  blóm- 
vönd  úr  gulum  rósum  með  nafnmiðanum  sínum,  utaná- 
skrifuðum  til  hennar,  og  að  eins  heimilisfang  hans  i  bæn- 
um  ritað  á. 

Hann  fekk  ekki  heldur  neitt  svar  á  móti. 

Fjórum    dögum  seinna  færði  hann  á  spitalann  vendil 
úr   dala-Iiljum    og   reit   með  bréf.    Hann  útskýrði  henni, 
hve  erfitt  væri  fyrir  sig  að  finna  nokkra  leið  til  að  nálg- 
ast   hana  aftur,   jafnvel  í  auðmýkt,    eftir  alt   sera  hafði  i  • 
skorist.    Hann   vissi,   að   hún   nú  hefði  verið  bundin  við 


Skirnir]  Dúna  Kvaran. 

langMn  og  sáran  sjúkrabeð  fyrir  hans  sök  og  engin  stund 
dagsins  líði  svo,  ad  hann  óskaði  ekki  að  hann  hefði  látið 
líf  sitt,  heldur  en  að  hafa  bakað  henni  þau  mein.  Fyrir 
það  sem  hún  hefði  gert,  yrði  engar  þakkir  færðar.  Hann 
geymdi  athöfn  hennar  i  fjársjóði  sálar  sinnar,  likt  og 
helga  jurt,  sem  hlyti  skúr  sina  og  skin  frá  tárum  hans 
og  brosum. 

Hann  fekk  frá  henni  tveim  dögum  síðar  nokkrar  lin- 
ur,  þar  sem  hún  þakkaði  honum  fyrir  blómin  og  sagði 
það  niundi  hafa  glatt  si^  að  sjá  hann  lika. 

Ftím  mínútum  siðar,  þegar  hann  kom  inn  i  sjúkra- 
herbergið,  sat  Dúna  Kvaran  klædd  og  dúðuð  í  ábreiðum 
i  h'igum  hægindastól  við  gluggann.  Hún  bað  hann  setj- 
ast  á  litinn  stól  á  móti  sér;  hún  átti  von  á  móður  sinni 
bráðlega. 

>Yður  er  batnað  nú?«  spurði  hún,  þegar  hann  var 
seztur. 

»Já,  ég  er  albata,  en  þ  é  r  ekki«. 

»Þér  sjáið  það  er  framför*,  svaraði  hún  með  daufu 
brosi,  og  bætti  við  eftir  litla  stund: 

»I'^g  hugsa  þáð  hafi  verið  heldur  kalt  fyrir  mig  uppi 
1  gilinu  um  kvöldið;  en  mamma  hefir  ávitað  veslings  herra 
Laxdal  tyrir  að  leyfa  mér  að  vera  að  valsa  með  sér  úti 
svona  snöggbúin*. 

»Kg  dirfðist«,  anzaði  dr.  Espólín,  »að  skrifa  yður  þetta 
bréf,  eingöngu  af  þvi,  að  þér  endursenduð  ekki  rósirnar. 
Svo  komu  linurnar  frá  yður.  Og  sá  sem  hafði  unnið  til 
brennandi  haturs  yðar,  hlaut  nú  miskun  yðar«. 

Fleira  gat  hann  ekki  sagt  og  hann  sneri  ásjónu 
sinni  undan. 

»Þér  áttuð  það  skilið  einu  sinni«,  sagði  Dúna  Kvar- 
an,  »en  það  er  langt  siðan.  Þér  gerðuð  árás  á  hreinleik 
minn  og  ég  hratt  yður  i  staðinn  fram  á  dauðans  brún. 
Var  það  ekki  næ^ileg  refsingV^ 

»Mér  virðistc,  hélt  hún  áfrara,  »að  mannlegar  tilfinn- 
ingar  eigi  ekkert  siðgæði.  Þér  getið  reynt  að  gera  alt  að 
óskum    einhvera  og  það  getur  látið  hjarta  hans  ósnortið; 


390  Dána  Kvaran.  [Skírni'' 

en  ef  þér  látið  hann  leggja  eitthvað  stórt  i  sölurnar  fyrir 
yður,  það  markar  hans  sál.  Ástin  vex  heitara  i  hjarta 
þess  sem  færir  fórnina  en  i  hjarta  þess  sem  fær  hana. 
Eg  hefl  legið  hér  veik  i  tvo  mánuði ;  en  þessir  tveir  mán- 
uðir  töldu  ekki  sextíu  daga.  Allur  sá  timi  umfaðmaði 
bara  einn  dag,  einn  langan  og  fagran  dag,  daginn  sem 
ég  stóð  nakin  til  að  bjarga  lífl  yðar.  Ég  sé  enn  fyrir 
mér  mann,  líf  hans  hangir  á  þræði,  hann  horflst  í  augu 
við  dauðann  með  bros  á  vörunum,  sem  kystu  mig  .  .  .  .« 

Hún  rétti  út  báðar  hendur  á  móti  honum.  Hann 
lineig  niður  með  höfuðið  i  kjöltu  hennar. 

Það  var  eins  og  öll  náttúran  streymdi  i  kvaki  og 
angan  inn  um  gluggann,  og  mitt  í  því  sat  hún  og  hélt 
áfram  að  tala. 

Hann  hlustaði  á  rödd  hennar.  Hann  hlustaði  á  eihfð- 
arinnar  dropatal: 

Dúna  Kvaran,  Dúna  Kvaran.  Alt  var  Dúna  Kvaran. 
Og  fuglarnir  sungu  nafn  hennar. 

Xew  York,  1916. 

Goðmundur  Kamhan. 


TS[ýjar  uppgötvanir  um  mannsröddina. 

Orðin  eru  tákn  hugsananna;  en  orðin  eru  samtengd 
hljóð  og  hafa  hljóðfræðingar  reynt  að  gera  sér  grein  fyrir, 
hvernig  hvert  einstakt  hljóð  verður  til  og  hermir  hljóð- 
fræðin  frá  því.  Vant  er  að  greina  á  milli  raddhljóða  og 
samhljóða;  fer  það  eftir  afstöðu  raddbanda,  tungu,  nefs, 
tanna,  góms  og  vara,  hversu  þessi  hljóð  eru  og  er  þeim 
flokkað  í  tannhljóð,  gómhljóð,  nefhljóð  o.  s.  frv.  Við  skul- 
um  t.  d.  lita  á,  hvernig  r  myndast.  Miðbik  munnsins  er 
þá  stundum  þröngt,  svo  að  loftinu  veitir  erfitt  að  streyma 
út  um  munninu;  þetta  r  heyrist  í  ensku  í  byrjun  orða  á 
eftir  tannhljóðum,  t.  d.  dream,  try  og  er  algengt  i  islenzku 
(t.  d.  Grimur,  trauðla).  Stundum  er  miðbik  munnsins  lok- 
að,  svo  að  loftið  verður  að  brjótast  út  og  verður  þá  brest- 
ur  (explosion),  annaðhvort  einu  sinni,  eins  og  venjulega  i 
enska  orðinu  red,  eða  hvað  eftir  annað,  og  myndast  þá 
titrings-  eða  sveiflu-r.  Við  höfum  að  eins  litið  á,  hvernig 
r-ið  myndast;  eftir  er  að  athuga,  hvar  r-ið  myndast,  hvar 
þessi  þrengd  eða  loftbrestur  verður,  og  er  þá  hægt  að 
^reina  á  milli  þessara  r-hljóða: 
1)  V  a  r  a  -  r  :  þrengdin  eða  bresturinn  verður  á  miUi  var- 

anna    og    myndast   þá  venjulega  titrings-r,    eins  og  t. 

d.  i  þýzku  pferd,  íslenzku  brenna. 
2)tungubrodds-r:    þrengdin    verður    milli    tungu- 

brodds   og   einhvers   depils   milli   (efri)  tanngarðs  og 

lingómsins,  t.  d.  í  íslenzka  orðinu  verk. 
-3)  tungubaks-r:    þrengdin    verður   miUi   tungubaks 

aftarlega    og    lingómsins,    titrar   r-ið   oft   og  er  þetta 

venjulegt  danskt  r-hljóð. 


392  Nýjar  uppgötvanir  um  mannsröddina.  [Skirnir' 

4)  raddbanda-r:    þrengdin    verður   milli   raddband- 

anna,   og   titri   r-ið   um   leið,    líkist  það  froskakvaki; 

þetta   r  er  ekki  til  i  indógermönskum  málum,    en  al- 

gengt  i  arabisku  og  semitiskum  málum. 

Málfræðingar  hafa  búið  til  kerfi  yfir  öU  liljóð  tungu- 
mála,  er  þeir  þektu,  af  því  að  þeir  héldu,  að  nefnd  at- 
riði  eingöngu  yllu  þeim  breytingum  á  hljóðum  og  tungu- 
málum,  sem  kunnar  eru.  Raunar  er  þetta  rétt  að  mestu 
leyti,  þvi  að  ekkert  tillit  hefir  verið  tekið  til  hreyfinga 
líkamans  og  þó  einkum  sumra  vödva,  er  valda  ýrasum 
breytingum,  og  skal  drepið  á  það  nánar.  Einkum  er 
h  1  j  ó  m  b  1  æ  r  i  n  n  mjög  mismunandi  hjá  ýmsum  þjóðum 
og  þarf  ekki  annað  en  benda  á  t.  d.,  hve  Frakkar  tala 
dimmra  og  mýkra  en  við  ísleadingar.  liödd  Islendinga 
er  aftur  á  móti  björt  og  hörð.  Og  ef  við  virðum  fyrir 
okkur  flesrar  Evrópuþjóöir  verðum  við  varir  við,  að  róm- 
önsku  þjóðirnar  hafa  yfirleitt  diinma  og  mjúka  rödd,  Þjóð- 
verjar  t.  d.  bjarta  og  mjúka  rödd,  Norðurlandabúar  bjarta 
og  harða  rödd  og  enn  aðrir  dimraa  og  harða  rödd.  Gæt- 
um  við  því  greint  á  milli  4  aðalflokka: 
I.     aðalflokkur   hefir   dimma    og  mjúka  rödd  (rómönsku 

þjóðirnar). 
II.    aðalflokkur  hefir  bjarta  og  mjúka  rödd  (Þjóðverjar  t.d.). 

III.  aðalflokkur  hefir  bjarta  og  harða  rödd  (Norðurlanda- 
búar). 

IV.  aðalflokkur   hefir   dimma  og  harða  rödd  (ýmsir  ein- 
stakir  menn,  en  ekkert  þjóðareinkenni). 

Ekki  er  hægt  að  svara  þvi,  hvernig  á  þessum  mis- 
raun  standi,  öðruvísi  en  að  ólíkt  landslag,  loftslag  og  ætt-. 
erni  valdi.  Suðurlandabúar  lifa  yfirleitt  þægilegra  llfi  en 
Norðurlandabúar  og  er  því  eðlilegt,  að  rödd  þeirra  sé 
mýkri.  Suðurlandaletin,  »dolce  far  nientc*,  kemur  einnig 
fram  i  málrómnum,  eins  og  hún  kemur  fram  i  málinu 
sjálfu  (sbr.  allar  hljóðlíkingarnar).  En  íslendingar  hafa 
rödd,  sem  sköpuð  er  af  óbhðri  náttúru  og  allskyns  örðug- 
leikum  og  virðist  útlendingum  sumum  sem  grjót  eða  stál. 
væri,  er  íslendingar  hrópa  húrra.    íslenzk  tunga  er  hörð^ 


Skirnir]  Nýjar  uppgötvanir  um  munnsröddioa.  393' 

og  mætti  t.  d.  benda  á  kvæðið  Valagiisá  eftir  H.  Hafstein, 
er  iiann  líkir  eftir  náttúruhljóðunum :  —  orgar  i  boðum, 
en  urgar  í  grjóti. 

Má  yfirleitt  svo  að  orði  kveða,  að  liver  maður  fái 
svip  af  sinni  sveit  og  kemur  þetta  i  Ijós  einnig  i  mnl- 
rómnum.  Má  jafnvcl  greina  á  milli  ýmsra  sveita  á  ís- 
landi,  auk  þeirra  orða,  er  sérkennileg  eru  fyrir  sumar 
sveitir  landsins,  á  málrómnum  sjálfum,  hljómblænum. 
Máske  er  blíðleiki  danskrar  náttúru,  fossa-  og  fjallaleysið, 
orsök  i  því,  að  Danir  nota  t.  d.  tungubaks-r-ið,  en  ekki 
tungubrodds-r-ið,  eins  og  íslendingar.  Þó  að  hljómblær 
raddarinnar  sé  venjulega  svipaður  hjá  einni  þjóð  eða  þjóð- 
ílokk,  gætir  þó  töluverðs  mismunar  hjá  einstaklingunum. 
Hver  einstakiingur  hefir  sína  eðlisrödd.  En  ef  hann  kemst 
i  geðshræringu,  breytist  hljómblærinn.  Hvernig  stendur 
á  þessu'?  Mætti  hér  minna  ú  það,  sem  suðræn  Saffó 
söng  (þýð.  B.  Th.): 

Goða  þaö  likaðt  unun  er  — 

en  orð  frá  vörum  ekkert  fer, 

þvi  eittbvað  málið  bindrar. 

Mjúksár  um  limu  logi  mér 

læsir  sig  fast  og  dreifir  sér; 

þungt    fyrir    brjósti    æ  mér  er, 

en  öndiri  blaktir  á  skari. 

Eða  H.  Hafatein  í  kvæðinu:  Nú  hef  ég  fundið  það  sem' 
suðræn  Saffó  — : 

—  Nú  hef  ég  fnndið  yndissára  eldinn 
æðarnar  fylla,  streyma  niður  brjóstið, 
þrengjast  sem  eldregn  út  um  kué  og  sköfnang, 
afl  fara  nr  kálfum. 

—  Þornaði  munnur,  mæði  brjóstiö  hristi  — 

í  siðustu  sögu  Einars  Hjörleifssonar,  »Sálin  vaknar*,- 
er  gömul  kona,  Alfhildur,  sem  fer  að  hitta  Svanlaugu' 
Melan  að  máli  i  þakklætisskyni  fyrir,  að  Eggert  Sölvason 
hafði  sýnt  fram  á  sakleysi  Bjarna  sonar  hennar:  fann  þá 
Svanlaug,  að  einhver  mild  glcöi  kom  gegnum 
reynslublœ   raddarinnar  (bls.  244).    Nægir  þetta- 


•*394  Nýjar  nppgötvanir  ura  mannsröddina.  [Skirnir 

'til  að  sýna,  að  geðshræringar,  reiði,  gleði,  sorg  o.  s.  frv. 
koma  i  Ijós  i  röddinni.  Er  þvi  eðlilegast  að  ætla,  að  ein- 
hverjar  breytingar  verði  á  líkanianum,  er  röddin  fær  ann- 
an  blæ.  Eftir  þessu  tók  Josef  Rutz,  söngkennari  i  Dres- 
den,  dáinn  fyrir  nokkrum  árum.  Lærisveinum  hans  veitti 
miklu  hægara  að  syngja  lög  eftir  ýms  tónskáld,  ef  þeir 
settu  sig  í  einhverjar  óvanalegar  stellingar.  Gaf  nú  Rutz 
nánar  gætur  að  þessu  og  rannsakaði  málið  í  nokkur  ár 
ásamt  konu  sinni  og  syni.  Siðan  hefir  sonur  hans  dr. 
■Ottmar  Rutz  búið  til  fræðikerfi  um  þessar  breytingar  á 
hljómblænum.  Málfræðingar  fóru  að  gefa  gaum  að  þess- 
um  uppgötvunum ;  einkum  hefir  E.  Sievers  prófessor  i 
Leipzig  fengist  mjög  við  rannsóknir  á  þessum  efnum  hin 
siðari  árin  og  gert  ýmsar  merkar  uppgötvanir  þar  að  lút- 
andi.  Skal  hér  nú  skýrt  stuttlega  frá  þeim  rannsóknum. 
Kjarninn  i  þessum  athugunum  er  sá :  Ef  geð  manns  örv- 
ast  og  það  á  sér  stað  um  leið  og  hann  finnur  til, 
h  u  g  s  a  r  eða  v  i  II ,  þá  kvikar  vöðvakerfi  líkamans  um 
leið  og  er  það  kvik  glegst  í  vöðvum  bolsins  og  ætið  sam- 
fara  geðbreytingunni.  En  þessi  geðbreyting  og  vöðva- 
hræring  kemur  glögglega  i  Ijós  í  öllum  athöfnum  manns- 
ins.  Röddin  bre>tist,  er  hann  talar,  rithöndin  breytist, 
er  hann  skrifar,  teikningin,  sem  höndin  gerir,  fær  á  sig 
einkenni  geðbreytingarinnar,  sömuleiðis  hljóðfærasláttur 
handarinnar,  söngurinn,  göngulagið,  augnaráðið  o.  fi.  Mál- 
verk  og  höggmyndir  fá  á  sig  sérstök  einkenni,  af  þvi  að 
skapferli  (og  vöðvahræringar)  listamannanaa  er  með  ýmsu 
móti  og  er  þvi  hægt,  þó  fleiri  aldir  líði  undir  lok,  að 
sanna  um  ókunn  listaverk,  að  þau  séu  gerð  af  einhverj- 
um  ákveðnum  listamanni,  ef  á  þeim  eru  þau  einkenní, 
sem  eru  sérkennileg  fyrir  hann.  Leiðir  nú  af  sjálfu  sér, 
aA  beztan  skilning  fá  menn  á  afreksverkum  mannsandans, 
hvort  heldur  er  skáldsaga,  Ijóð,  tónsmíð,  málverk,  högg- 
.  myndir  eða  annað,  ef  skoðandinn  getur  orðið  nákvæmlega 
eins  á  sig  kominn,  eins  og  höfundur  verksins,  komist  i 
;Sama  skap  (og  þar  af  leiðandi  sömu  stellingar)  eins  og 
.Jiann.     Menn   ætla   máske,    að   þetta   sé   mjög   erfitt,   en 


^kirnir]  Nýjar  uppgutv&nir  am  manntröddina.  395 

þessu  er  ekki  œtíð  þannig  varið.  Oft  ber  það  við,  er 
menn  lita  á  málverk,  myndir,  lesa  Ijóð,  sögu  eða  annað, 
að  menn  verða  svo  hugfangnir,  fá  svo  miklar  mætur  á 
þvi,  er  menn  virða  fyrir  sér,  að  menn  komast  i  hugar- 
í'istand  höfundarins;  vöðvar  skoðandans  hrærast  þá  um 
leið,  og  verða  eins  og  höfundarins,  er  hann  bjó  tii  verk 
Bitt  og  gerist  þetta  alt  ósjálfrátt.  I»á  fyrst  hafa  menn  öðl- 
ast  fullan  skilning  á  verkum  þess  höfundar,  sem  um  er 
að  ræða;  en  þetta  skeður  sjaldnast.  Fyrsta  skilyrðið  er, 
að  skoðandinn  hafi  fullan  og  einlægan  vilja  á  aö  gera  sér 
efnið  tamt,  ná  fullum  skilningi  á  því  í  heild  sinni  án 
þess  að  taka  tillit  til  einstakra  hluta  fram  yfir  heildina 
og  láta  yfirleitt  ekki  sínar  eigin  skoðanir  á  þvi  efni,  sem 
um  er  að  ræða,  koma  til  greina,  gloyma  sjálfum  sér  á 
þvi  augnabliki.  En  til  þess  verður  skoðandinn  að  vera  i 
jöfnu  geði,  hann  má  sjálfur  ekki  vera  í  neinni  geðshrær- 
ingu  til  þess  að  sálar-  og  líkamsmáttur  höfundarins  geti 
verkað  á  hann.  £r  menn  fúst  við  þesskonar  tilraunir  ber 
að  athuga  það,  að  þó  lítils  árangurs  gæti  oft  og  tiðum  i 
byrjun,  er  engu  haggað  um,  að  áðurnefndar  breytingar 
eigi  sér  stað.  Það  er  töluverð  list  fyrir  sig  að  geta  at- 
hugað  kvikið  á  vöðvum  og  rödd  raeð  nákvæmni.  MikiII 
er  og  munur  á  því,  hvað  menn  eru  viðkvæmir.  Fer  það 
eftir  þvi,  hversu  næmir  þeir  eru  á  hræringar  (motoriker), 
hljóð  (akustiker)  eða  sýnir  (optiker).  Erfiðleikarnir  eru 
miklir,  einkum  af  þvi  að  kerfið,  er  Rutz,  Sievers  og  aðrir 
hafa  búið  til,  er  mjög  margbrotið.  Var  drepið  á  aðalfiokk- 
ana  4,  en  hver  þeirra  getur  tekið  ótal  smábrcytingum, 
hijómbrigðum.  Fer  það  eftir,  hvereu  ýmsum  vöðvum 
er  háttað. 

Einkenni  1.  aðalfiokks  er  það,  að  kviðurinn  er  nokk- 
uð  framsettur:  má  sannfærast  um  það,  ef  menn  setja 
kviðinn  nokkuð  fram  og  brjóstið  inn  og  taka  siðan  til 
máls,  verður  þá  röddin  dimm  og  mjúk.  Einkenni  2.  að- 
alflokks  er,  að  brjóstið  er  nokkuð  þanið,  en  herping  hleypt 
lendarnar  þversum,  verður  þá  röddin  björt  og  mjúk. 
Einkenni  3.  aðalfiokks  er,    að  herping  kemur  i  lendarnar 


398  Nýjar  uppgötvanir  um  mannsröddína.  fSklrnir 


Skirnir] 


Nýjar  appgötvaoir  am  mannBröddina. 


39»- 


miðlinunni  til  hliðanna.  Annar  herpingur  á  sér  stað  fyrir 
ofan  nafla,  er  tengir  kviðbein  beggja  megin  saman  og 
þrýstir  honum  inn  á  við;  er  herpingur  þessi  táknaður 
með  i\. 

Hver  aðalflokkur  getur  því  fengið  fjölda  hljómbrigða: 
Hljómmagnið    getur  verið  stórt  —  litið. 
Hljómblærinn     —      —      kaldur  —  heitur. 

—      —      greinilegur  —  ógreinilegur. 

—      —      lyriskur  —  dramatiskur. 

r-  —      —      dúr  —  moU. 

Tengja  raá  þessi  hljómbrigði  saman  á  ýmsa  lund  og 
geta  hljómbrigðin  þá  skift  fleiri  tugum  og  þó  eru  mörg 
önnur  hljómbrigði  til,  er  orsakast  af  öðrum  vöðvahreyf- 
ingum  en  þeim,  er  hér  hefir  verið  rainst  á.  Málið  er 
ekki  nærri  fuUrannsakað  enn,  einkum  að  þvi  er  snertir 
Ýmsar  vöðvahreyfingar  á  brjósti  og  baki,  er  ýmsum  hljóm- 
brigðum  valda.  Enginn  vafi  er  á  því  heldur,  að  andlits- 
vöðvar  geta  haft  áhrif  á  röddina  og  hálsvöðvar.    Islenzk- 


Skýrinf;ar  á  myndanam : 
I.,  II.,  III.  =  1.,  2.,  3.  aðalflokkur. 

1.  mynd :     I  kaldur  (hljómblar). 

2.  —     :     I  kaldur  og  q. 

3.  —     :     I  heitar. 

4.  —     :     I  heitur  og  q. 

5.  —     :    II  kaldur. 

6.  —     :     II  kaldur  og  q. 

7.  —     :     II  beitur. 

8.  —     :     II  heitur  og  q. 

9.  —     :     III  kaldnr  eða  heitur. 

10.  —     :     III  kaidur  eða  heitur  og  q. 

11.  —     :     Stórt  hljómmagn  (litið,  ef  myndinni  er  snúið  við). 

12.  —     :     Greinilegnr  hljómblær  fyrir  I  og  II,  ógieinilegur  fyrir  IIL- 

13.  —     :     >Dár«. 

14.  —    :     .Moll«. 

15.  —    :    Dramatisknr   hljómblcr  fyrir  I  og  II  meö  heitam  hljómblw 

og  fyrir  III  (lyriskur  hljómblær,  ef  myndinni  er  snúið  við). 
H>.      —     :     Dramatisknr  hljómblær  fyrir  I  og  II  með  köldum  hljómbl» 
(lyriskur  hljómblær,  ef  myndinni  er  snúið  við). 


400  Nýjar  nppj^ötvaDÍr  um  mannsröddÍDa.  [Sklrnir 

ur  rithöfundur  einn  átti  erfitt  með  mál  og  má  likja  eftir 
rödd  hana  með  því  að  hcrða  á  vissum  hálsvöðvum. 

Er  nú  bersýnilegt  af  þessu,  að  rajög  erfltt  mun  veit- 
ast  að  kvika  ýmsura  vöðvum  sínum  og  koraa  þeira  i  rétt 
horf,  svo  að  hljórabrigði  raddarinnar  verði  rétt.  Eitt 
kvæði  á  t.  d.  að  lesa:  1.  aðalflokkur,  stórt  hljóraraagn, 
.heitur  hljórablær.  Verður  þá  að  setja  kviðinn  fraro, 
spenna  hjartagróflna,  ennfreraur  kviðbein  til  hliða.  Fæstir 
munu  þekkja  vöðva  sina  og  geta  stjórnað  þeim  svo,  að 
breyting  þessi  geti  orðið.  Ýmsar  hreyfingar  likamans  hafa 
.  breytingar  á  vöðvahreyfingum  i  för  raeð  sér.  Standi 
raenn  t.  d.  uppréttir,  lyfti  frarahandleggjunura  upp  i  lá- 
rétta  stefnu  og  setji  lófana  upp,  fær  röddin  á  sig  blæ  1. 
aðalflokks ;  haldi  raenn  nú  höndunum  i  lóðrétta  stefnu, 
fær  röddin  á  sig  blæ  2.  aðalflokks;  haldi  raenn  höndun- 
ura  lárétt  aftur  og  láti  lófana  snúa  niður,  fær  röddin  á 
sig  blæ  3.  aðalflokks;  og  flytji  raenn  loks  lófana  og  haldi 
þeira  upp  undir  höku,  fær  röddin  á  sig  blæ  4.  aðalflokks. 
Áðurnefndar  vöðvahræringar  þessara  tíokka  verða  nefni- 
lega  samferða  þessura  útliraahreyfingura. 

Kaldan  hljórablæ  raá  fá,  ef  menn  t.  d.  rétta  visifing- 
ur  og  löngutöng  frara,  gæta  þess,  að  þeir  falli  saraan  og 
hafi  síðan  yfir  visu.  Heitan  hljómblæ  má  fá,  ef  menn  nú 
láta  þessa  tvo  fingur  ganga  hvorn  frá  öðrura,  svo  að  þeir 
myndi  þrihyrning  og  hafi  síðan  yfir  vísu.  Vitanlega  verða 
raenn  að  gefa  nákværaan  gaura  að  þessu  og  dugir,  ef 
menn  hugsa  nógu  fast  og  setja  sér  fyrir  sjónir  Ijósa  mynd 
af  tveira  álraum,  er  liggja  saraan  eða  hvor  frá  annari: 
kviðbeinn  fær  ósjálfrátt  ura  leið  tilhneigingu  til  að  herp- 
ast  eða  slakna.  Þessar  athuganir  á  líkarashreyfingum, 
er  höfðu  greinileg  áhrif  á  vöðvahreyfingar,  ásamt  öðru 
varð  til  þess,  að  próf.  Sievers  hugkværadist  að  búa  til 
allskonar  raálramyndir,  er  vera  skyldu  nokkurskonar  smá- 
myndir  af  vöðvahreyfingum  líkamans,  þeim,  er  áhrif  hafa 
eða  geta  haft  á  hljómblæ  raddarinnar.  Myndir  þessar 
-eiga  að  vera  nokkurskonar  sjónarmerki;  fái  menn,  er 
jþeir  líta  á  þessi  sjónarmerki  greinilega  hugmynd  um  sund- 


:8kiniirl  Nýjar  Qppgötvanir  am  mannsröddÍDa.  401 

íurdrátt  eða  þrýsting,  heíir  það  áhrif  á  vöðvana,  þeir 
kvika  á  sama  hátt  og  myndin  sýnir  og  heyrist  þessi 
jfcreyting  i  röddinni.  Myndir  þessar  eru  ýmiRt  beinar  eða 
4)ognar  linur;  örvaroddur  á  endum  beinu  línanna  sýnir 
stefnu  hreyfinganna ;  yfirhvelfd  bugða  --  sogar  að,  undir- 
hvelfd  bugða  -  hrindir  frá;  þessar  bugður  stefna  þvi  frá 
tilraunamanninum  T  eða  að  honum  X- 

Skal  nú  litið  snöggvast  á  þessar  myndir  (sjá  mynd- 
imar  á  bls.  398).  Hér  eru  sýndar  myndir  af  11  aðal- 
myndum  og  5  aukamyndum,  er  eiga  um  leið  að  hafa 
áhrif  á  áðurnefndan  herping  fyrir  ofan  nafiann,  er  nefnd- 
lur  var  q.  1.  og  3.  myndin  hafa  þau  áhrif,  að  kviðurinn 
hvelfist  fram  og  kviðbeinn  annaðhvort  herpist  eða  slakn- 
ar  (1.  aðalflokkur  með  köldum  eða  heitum  hljómblæ).  5. 
og  7.  mynd  hafa  þau  áhrif,  að  kviðurinn  herpist  nokkuð 
inn  í  lárétta  stefnu  og  kviðbeinn  herpist  annaðhvort  eða 
slaknar  (2,  aðalflokkur  með  köldum  eða  heitum  hljómblæ). 
9.  mynd  hefir  þau  áhrif,  að  þrýstingur  verður  til  beggja 
hliða  niður  á  við  og  verður  að  halda  þessari  mynd  jafn- 
hliða  lendunum,  annaðhvort  með  oddann  heldur  fram  (3. 
aðaltíokkur,  kaldur  hljómblær)  eða  heldur  aftur  (3.  aðalfl., 
heitur  hljómblær),  þar  eð  þessir  vöðvar  þrýstast  niður  ^ 
við  annaðhvort  fram  fyrir  mjaðmir  eða  aftur  fyrir.  (Ann- 
ars  skal  öllum  hinum  myndunum  haldið  i  lárétta  stefnu). 

11.  mynd  hefir  eingöngu  áhrif  á  hjartagróf  og  ef 
í)ugðunni  er  snúið  frá,  verður  hljómmagnið  mikið  (lítið, 
<ef  myndinni  er  snúið  við). 

12.  mynd  hefir  þau  áhrif,  að  viss  depill  fyrir  ofan 
nafla  dregst  inn  á  við,  ef  oddinum  er  snúið  að  tilrauna- 
manni,  en  út  á  við,  ef  honum  er  snúið  frá. 

13.  mynd  hefir  eingöngu  áhrif  á  neðri  herpinginn  fyrir 
neðan  nafla,  dúr,  (og  ekki  þann  efri,  q). 

14.  mynd  hefir  eingöngu  áhrif  á  neðri  þverspennuna 
Xyrir  neðan  nafla,  moll  (sundurdráttur  vöðva). 

15.  mynd  á  að  tákna  þvermál  bolsins  að  neðan  og 
liefir  þau  áhrif,  að  vöðvar  þrýstast  til  hliða  frá  miðlínu 
íyrir  neðan  natía  og  aftur  á  bak  (dramatiskur  hljómblœr 

26 


402  Nýjar  uppgötvanir  um  mannsniddina.  [Skirnir 

hjá  1.  og  2.  aðalflokki  með  heituni  hljómblæ,  ennfreraur 
hjá  3.  aðalflokki).  Ef  myndinni  er  snúið  við,  verður 
þrýstingur  frá  baki  til  beggja  hliða  að  miðlínunni  fyrir 
neðan  nafla  (lyriskur  hljómblær  hjá  1.  og  2.  aðalflokkií 
með  heitum  hljómblæ,  ennfremur  hjá  3.  aðalflokki). 

16.  mynd  loks,  er  einnig  á  að  sýna  þvermál  bolsins^ 
að  neðan,  hefir  þau  áhrif,  að  vöðvadráttur  verður  frá 
bakinu  til  beggja  hliða  (dramatiskur  hljómblær  hjá  1.  og 
2.  aðalflokki  með  köldum  hljómblæ,  en  IjTÍskur,  ef  mynd-^ 
inni  er  snúið  við). 

Þegar  fengist  er  við  þessar  tilraunir,  er  áríðandi. 
mjög,  að  áhrif  myndanna  á  tilraunamannrnn  verði  sem 
mest ;  Sievers  hefir  því  látið  gera  myndir  þesear  úr  málm- 
þráðura,  er  gljáir  á,  og  notar  undirlag  úr  dökku  eða 
svörtu  efni,  svo  að  Ijósáhrifin  verði  sem  mest.  Yrðu  Ijós- 
áhrifin  sterkari,  ef  tilraunirnar  færu  fram  í  myrkri  og 
rayndirnar  yrðu  sýndar  af  Ijósvél,  eins  og  G.  Björnson 
landlæknir  hefir  stungið  upp  á  við  raig;  óviðkoraandi 
áhrifura  yrði  þá  bygt  út  ura  leið,  en  ekki  hefi  eg  enn 
haft  tækifæri  til  að  reyna  þetta. 

Gæta  ber  þess  rajög,  er  fengist  er  við  tilraunir  raeð 
þessura  rayndura  (þær,  er  Sievers  notar,  eru  hér«um  bil 
þrefalt  stærri  en  hér  eru  sýndar,  úr  messingþræði  hér 
um  bil  2  mra  á  þykt)  að  varast  allan  reiging  og  sperr- 
ing.  Bezt  er  að  standa  uppréttur,  leggja  mynd  þá  eða 
myndir,  er  menn  vilja  reyna,  á  lesraálið  og  láta  hand- 
leggina  lafa  eða  þá  halda  myndinni  (rayndunura)  með 
fingrunura  á  þeira  stað,  er  raerktur  er  x  á  rayndunum 
hér.  Eins  ber  að  gæta  að,  hvernig  fótunum  er  suúið; 
ef  menn  standa  gleitt,  sláknar  kviðbeinn  hjá  mörgum  (og 
röddin  fær  þá  heitan  hljómblæ),  en  ef  menn  setja  fæt- 
urna  saraan,  herpist  kviðbeinn  hjá  raörgura  (og  röddin 
fær  þá  kaldan  hljómblæ). 

Enn  er  miklum  vandkvæðura  bundið  að  geta  ákveðið,. 
hverjar  rayndir  hæfa  í  hvert  skifti,  hvaða  hljórablær  á 
við  eitthvert  kvæði;  t.  d.  þeir,  sera  óvanir  eru,  verða  oft 
að   reyna   flestar  myndirnar  og   komast  þó   oft  ekki  að' 


SkirQÍr]  Nýjar  nppgötvanir  am  mannsröddina.  403- 

neinni  niðuretöðu.  Bezt  er  þá  oft  að  byrja  raeð  siðustu 
myndunum  (dúr,  moU,  lyr.,  dram.),  prófa  Rig  áfram  og 
leggja  þær  til  hliðar,  er  ekki  koma  að  notum.  Hér  ber 
vel  að  gœta  þess,  að  það  ræður  ekki  úrslitura,  hvaða', 
liljórablæ  tilraunamaðurinn  telur  fegurstan  í  það  og  það 
skifti:  sá  dómur  verður  oft  einhliða  og  einskis  virði.  Til- 
raunaraaðurinn  verður  var  við  einskonar  hughvöt,  ef  svo 
raætti  að  orði  koraast;  hann  finnur  fjötra  koraa  á  sig, 
þegar  hann  notar  raynd  (eða  rayndir),  sera  ekki  á  við, 
honura  verður  þá  rajög  stirt  ura  raál,  hann  finnur  til  ein- 
hverrar  tregðu,  ef  hann  er  að  fara  raeð  einhver  hugsraiði 
á  rangan  hátt.  En  hafl  hann  fundið  rétta  raynd  (eða 
rayndir),  finnur  hann  til  hughægðar,  honura  veitir  þá 
raiklu  hægara  að  fara  raeð  efnið,  það  rennur  þá  eins  og 
sjálfkrafa  upp  úr  honura.  Þetta  keraur  einnig  í  Ijós  í 
raddfærunura  sjálfura.  Það  ber  oft  við  ura  tilraunaraenn, 
sera  verða  fyrir  raiklura  áhrifura  af  rayndunura  (hér  kennir 
mikils  misraunar),  að  þeir  raissa  andann,  þó  þeir  hafi 
nóg  loft  niðri  fyrir,  ef  þeir  verða  fyrir  seiðmagni  rangra 
mynda.  í  söng  er  einkum  hægt  að  taka  eftir  þessu  og 
hvín  þá  oft  i  þeira  tónura,  sera  liggja  hátt. 

Hér  hefir  verið  reynt  að  skýra  stuttlega  frá  þessum 
uppgötvunura  Sievers  og  annara.  Hefir  Sievers  síðastliðin 
6 — 7  ár  starfað  raestraegnis  að  þessu  og  gerir  enn.  Kerfi 
hans  er  i  sifeliu  að  þroskast  og  hefir  hann  skeytt  þessum 
uppgötvunura  inn  í  hljóðfræði  sína.  Bersýnilegt  er,  að 
þessar  uppgötvanir  geta  koraið  að  raiklu  gagni.  Auk  lista- 
gildisins,  í  raeðferð  kvæða,  söng,  hljóðfæraslætti  o.  s  frv., 
má  vænta  raikils  visindalegs  árangurs  af  þeira.  Rithöf- 
undur  hefir  t.  d.  sérstök  einkenni  i  skáldskap  sinum. 
Hann  yrkir  t.  d.  flest  sin  kvæði  i  ásigkomulagi  2.  aðal- 
flokks  raeð  köldura  hljórablæ  (t.  d.  Matth.  Joch.).  En  i 
örfáura  kvæðura  bregður  út  af  þessu,  hljórablœrinn  verð- 
ur  t.  d.  heitur  (Matth.  Joch.:  Sorg),  eða  hann  yrkir  i  ásig- 
komulagi  3.  aðalflokks.  Er  þá  oft  hægara  að  skýra, 
hvemig  á  þessura  breytingum  stendur.  Eða  tónskáld,  eins 
og  Schumann,  sem  yrkir  i  ásigkomulagi  2.  aðalflokks,  ea 

26* 


404  Nýjar  appgötvanir  am  mannsröddÍDi.  [Skfrnir 

fær  á  8ig  einkenni  3.  aðaltiokks  með  heitum  hljómblæ  i 
»Die  beiden  Grenadiere«,  af  því  að  þetta  lag  hefir  orðið 
fyrir  áhrifum  frá  franska  hergöngusöngnum  (Marseillaise), 
er  gerður  er  i  ásigkomulagi  3.  aðalflokks.  Eða  gömul 
kvæði,  er  enginn  veit  um  höfund  að.  Er  þá  máske  auð- 
velt  að  sanna,  að  ýms  erindi  geti  ekki  verið  eftir  sama 
höfund,  eða  að  einni  eða  tveim  Ijóðlínum  sé  skeytt  inn  í 
kvæði  af  öðrum  (afritara).  Málið  er  enn  á  rannsóknar- 
fitigi,  en  dyrnar  eru  þegar  opnar  i  gátt  og  sér  inn  i  nýj- 
an  heim  ónumdra  landa  í  sálarfræði,  málfræði  og  öðr- 
um  vísindagreinum. 

Alexander  JÓhannesson. 

Helztn  rit  um  þetta  efni  era: 
0.  Rntz :        Nene  Entdeckangen  von  der  menscblichen  Stimme.  Miinchen 

1908. 

Sprache,  Gesang  und  Körperhaltung.     Miinchen  1911. 

Musik,  Wort  und  Körper  als  Gemiit^ausdruck.  Leipzig  1911. 

Neues    iiber   den    Zusammenbang    zwischen    Ðichtung    und 

Stimmqualitat,  Indog.  Forscb.  28  (1911),  bls.  301  nn. 
£.  Sievers:    Neues   zu   den   Rutzschen   Reaktionen,   Archiv   fiir  experi- 

mentelle  und  klinische  Fhonetik,  I,  3  (1914,  sérprentan). 


Pjóðareignin. 


Það  er  ofí  því  nœr  nauðsyn  að  vita,  hv€  raikil  er 
aleiga  einhverrar  þjóðar.  Einkum  er  það  vegna  ýrcissa 
opinberra  mála.  Þannig  hafa  áætlanir  um  þjóðareign  ríkj- 
anna,  sem  nú  eiga  i  heirasstyrjöldinni,  að  jafnaði  verið 
teknar  frara,  og  gagnskoðaðar  á  ný,  til  þess  að  sýna,  hvað 
þjóðirnar  gætu  lagt  frara  af  fé  i  styrjöldina,  hvað  þeira 
væri  óhætt  að  taka  að  láni  til  hennar,  og  hverja  skulda- 
byrði  þær  yrðu  færar  um  að  bera  eftir  að  styrjöldinni 
væri  lokið.  Þótt  ekkert  slíkt  sé  á  ferðinni,  er  þekking  á> 
þjóðareigninni  sarat  nauðsynleg  til  þess  að  gera  sér  skilj- 
anlegar  ýrasar  breytingar  i  þjóðlífinu,  sera  koma  frara  i 
skýrslum  um  ýmsa  hagi  landsraanna,  og  sjá  hver  áhrif 
þær  hafa  á  heildina.  Þjóðareignina  er  erfitt  að  kveða  á 
ura  i  mörgura  greinura.  Fullkorain  nákværani  er  óhugs- 
andi,  en  þó  er  unt  að  koraast  svo  nálægt  hinu  rétta,  að 
áætlunin  sé  nýtileg,  og  verði  höfð  til  saraanburðar  við 
ýrasa  aðra  útreikninga. 

Til  þjóðareignarinnar  eru  taldar  hér  allar  jarðir,  hús- 
eignir,  skip,  hafnarvirki,  skepnur,  verkfæri,  vélar,  vöru- 
birgðir,  húsgögn,  fatnaður,  peningar  i  uraferð  raanna  á 
milli  og  kröfur  á  önnur  lönd,  en  kröfur  annara  landa  á 
Ísland  dregnar  frá.  Yfir  höfuð  er  það  áþreifanlegt  verð- 
mæti,  sera  talið  er  i  þjóðareigninni.  Krafa  er  ef  til  vill 
ckki  álitin  áþreifanleg,  en  skuldabréfið,  sera  hún  byggist 
á,  er  það.  Surair  vilja  telja  til  þjóðareignarinnar  andleg 
auðæfi  þjóðarinnar,  starfsþrek  landsmanna,  skynsemi  og 
þekkingu,  en  það  verður  ekki  talið  hér,  af  þvi  að  það  er 
ekki  áþreifanlegt,  og  verður  heldur  ekki  metið.    Hvernig 


■406  Þjóðareignin.  [Skirnir 

á  að  meta  til  fjár  þekkingu  vísindamannsins?  Þekkingu 
og  handlægni  ágæts  skurðlæknis?  Frarasýni  og  hug- 
rekki  mikils  fésýslumanns?  Verkin  þeirra  má  oft  meta 
til  peninga,  mennina  sjálfa  og  hæfliegleika  þeirra  þar  k 
móti  ekki,  nema  hvað  uppeldi  þeirra  hefir  að  einhverju 
leyti  kostað. 

Áþreifanlega  eign  má  einnig  meta  ýmislega  og  eftir 
ýmsum  reglum.  Það  er  tvent  ólíkt:  hvað  eigandi  jarðar 
eða  húss  metur  eign  sina  mikils  virði,  eða  hvað  fæst  fyrir 
hana  á  nauðungaruppboði,  —  nauðungarverðið.  Bankar 
og  lánsstofnanir  lita  oftast  á  nauðungarverðið,  eigandinn 
á  velvildarverðið.  Hvorugt  verðið  er  nýtilegt,  þegar 
þjóðareignin  er  reiknuð  út.  Þá  verður  yfirleitt  að  fara 
•eftir  vanalegu  verði  á  eigninni,  eins  og  það  er  i  meðal- 
ári,  ef  seljandinn  þarf  ckki  að  hraða  sölunni,  en  getur 
beðið  tækifæris  sér  að  skaðlausu.  Þetta  á  við  þær  eigiiir 
yfirleitt,  sem  ganga  kaupum  og  sölum  eða  i  erfðir  mann 
frá  manni.  Eignir,  sem  ekki  ganga  kaupum  og  sölum, 
eins  og  hafnarvirki,  Ijósáhöld  í  kaupstöðum  og  vatnsleiðsl- 
ur,  símalínur  og  járnbrautir,  verður  annaðhvort  að  virða 
eftir  byggingarkostnaðinum,  eða  með  því  að  hugsa  sér 
árstekjurnar  af  þessum  eignum  sem  vexti  af  þeim,  og 
hugsa  sér  svo  hvers  virði  þær  eru.  Hafnarvirki,  sem  sefa 
af  sér  4000  kr.  árlega  i  hreinan  ágóða  verða  þá  100,000 
kr.  virði.  Með  þessháttar  almannaeign  er  það  vissara 
hér  á  landi  að  leggja  stofnkostnaðinn  til  grundvallar  — 
það  er  hann,  sem  hefir  farið  til  að  koma  þeim  upp,  en 
þau  eru  flest  svo  ung  að  óséð  er  enn,  hvað  þau  muni 
gefa  árlega  af  sér.  Sum  þeirra  eru  jafnvel  ekki  fullger 
«nn,  og  hvað  þau  gefa  af  sér  er  alveg  i  óvissu. 

ÖII  þjóðareignin  skiftist  i  fasteignir  og  lausafé,  og  við 
eftirfarandi  áætlanir  verður  þeirri  aðgreiningu  haldið  til 
þess  að  yflrlitið  verði  Ijósara.     Fyrst  verða  þá  teknar 

A.     Fasteignir. 

1.  Jarðirnará  landinu  voru  með  konungsúrskurði 
1^61    metnar  til  hundraða  eftir  að  mat  á  jörðunum  hafði 


:$kirDÍr]  Þjóðarejjgniq.  407. 

farið  fram  hér  innan  lands.  Jarðarhundrað  var  metið 
^ins  til  peninga  um  alt  land,  en  varð  þó  töluvert  dýrara 
1  Múlasýslum  en  annarstaðar.  Jarðarhundraðið  þar  heflr 
|)ví  ávalt  verið  selt  dýrara  síðan,  þangað  til  fyrir 
fám  árum,  þá  urðu  jarðirnar  nsilægt  Reykjavík  dýrari  en 
annarstaðar  á  landinu.  Lengi  mátti  sjá  af  fasteignasölu- 
gjöldura,  og  af  erfðafjárskatti,  að  jarðarverðið  var  upp  og 
niður  100  kr.  hundraðið.  Við  það  að  gjaldmiðill  hefir 
aukist  við  tvo  banka  með  útibúum,  heflr  jarðarhundraðið 
stigið  ákaflega  í  verði,  svo  að  sum  jarðarhundruð  hafa 
verið  seld  á  1000  kr.  (:iO  hundraða  jörð  á  30,000  kr.). 
í  Múlasýslura  hafa  jarðarhnndruð  fyrir  löngu  koraist  upp 
1  4—500  kr.  og  þar  yflr.  Jarðarhundraðið  verður  því 
ekki  sett  mjög  lágt  nú  orðið.  1907  settum  við  það  — 
menn  úr  skattamálanefndinni  og  eg  —  á  150  kr.  yflrleitt 
á  öllu  landinu,  sem  vitanlega  er  alt  of  lágt  nú  orðið. 
Bæði  fæst  raiklu  rainna  land  fyrir  sömu  peningaupphæð 
en  áður,  og  jarðirnar  hafa  verið  bættar  á  ýmsan  veg. 
Meðal  bótanna  raá  telja  jarðabætur,  girðingar,  og  húsa- 
byggingar  til  sveita.  Nú  sýnist  svo,  sem  250  kr.  séu 
hæfllegt  verð  á  jarðarhundraðinu  upp  og  niður,  en  jarðar- 
hundruðin  á  landinu  86,189,  en  þar  frá  verður  að  draga 
hér  um  bil  1550  hundruð,  sem  eru  óbygð.  Verð  allra 
jarða  á  landinu  verður  þá.  21  milj.  króna. 

2.  Annar  helzti  liðurinn  i  fasteignum  landsins  verða 
liúseignirnar  i  kaupstöðum  og  kauptúnum.  Þar  eru 
iyrst  og  fremst  viröingar  til  skatts  á  húsunum  að  fara 
eftir.  AUar  þær  virðingar  eru  nú  orðnar  alt  of  lágar 
vegna  verðfallsins  á  peningum.  Hús  sem  hafa  verið  virt 
á  5000  kr.  fyrir  siðustu  aldamót,  mundu  oftast  seljast  nú 
á  10,000  kr.,  ef  þeim  heflr  verið  vel  haldið  við.  8amt 
sem  áður  hafa  gömlu  virðingarnar  til  skatts  verið  látnar 
halda  sér  hér,  þótt  þær  séu  of  lágar  orðnar.  Eftir  skatta- 
skýrslunum  voru  húsin  sjálf  metin  þannig  31.  desbr.  1914: 

í    Reykjavik kr.  12,467,000 

í    Hafnarflrði —        862,000 

Flyt    kr.  13,329,000 


4H)6  Þj6ðareig$in.  [Skirair 

Fluttar  kr.  13^29^ 

Á  ísafirði —  1^14,000 

Á  Akureyri —  1,586,000 

A  Seyðisfirði —  653^0 

Húsin  i  öUum  öðrum  kaup- 

túnum  og  verzlunarstöð- 

um  voru  sama  dag   .     .  —  8,062,000    kr,  24,844,000» 

En  svo  er  meira  verðmæti  tit  i  kaupstöðum,  kaup- 
túnum  og  verzlunarstöðum  en  þetta,.  og  eru  það  lóðir  og 
ýms  raannvirki.  í  áætlun  þeirri  um  þjóðareignirnar  á 
landinu,  sem  er  að  flnna  á  bls.  126  í  nefndarálitinu  um 
skattamál  íslands  1908  er  rækilega  lýst  stærð  lóðanna  i 
kaupstöðunum  nema  i  Hafnarfirði,  en  þar  befir  kaupstað-^ 
urinn  nýlega  keypt  alla  lóðina,  sem  bann  stendur  á,  og 
það  er  kunnugt  fyrir  hve  mikið.  Lóðirnar  i  Reykjavík 
hafa  verið  virtar  upp  og  niður  á  1  kr.  .50  a,  feralin.  Hafnar- 
fjarðarlóðin  hefir  kostað  97,000  og  hefir  með  endurbótum 
verið  virt  hér  á  100,000  kr.  Hafnarvirkin  út  um  land 
eru  metin  eins  og  i  áætluninni  1908  og  bætt  við  Reykja- 
víkur  hafnarvirkjunum,  sem  eru  sett  á  1600,000  kr.  og 
bryggjunni  i  Hafnarfirði,  sem  kostaði  120,000  kr.  Til  að 
finna  út  lóðarverðið  i  kauptúnum  og  verzlunarstöðum  út 
um  land,  hefir  verið  tekin  húseignatalan  og  áætlað  að' 
hver  húseign  hækki  verð  lóðarinnar  i  kauptúninu  um. 
200  kr.  En  sú  upphæð  hefir  verið  valin  fyrir  þá  sök,  að 
það  má  álita  að  meðal  lóðargjald  af  þessum  lóðum  séu  nii. 
8  kr.  á  ári,  sem  svarar  4%  vöxtum  og  200  kr. 

Verð  lóða  og  mannvirkja  (hafnir,  skipabryggjur,  vatns-^ 
veitur  og  Ijósfæri)  verður  með  þessari  aðferð  þetta: 

í  Reykjavik kr.  6,500,000 

í  Hafnarfirði —        290,000 

Á  ísaflrði ~        670,000 

Á  Akureyri —        805,000 

Á  Seyðisflrði —         180,000 

í    öðrum    kauptúnum    og 

verzlunarstöðum     ...  —  1.786,000     kr.  10,231, 000> 


flkiniir]  /  ÞjóðareigQÍD.  409^ 

3.    Saragöngufæri.   Hingad  heyra  jafnframt  vitar 
þeir,   sem    bygðir  hafa  verið  á  landinu,  og  hefir  kostnað- 
urinn  við  það  orðið  til  ársloka  1914     .     .     kr.       375,000 
og  simar,  sem  hafa  verið  bygðir  eða  keyptir 
til  sama  tíma —     2,000,000 

Samtals    kr.    2,375,000' 
öll   þjóðareignin  í  kaupstaðarhúsum  og  mannvirkjum 
i  kaupstöðum,  simum  og  vitum  verður  þá  i  árslokin  1914 
37,450,000  kr. 

Vitar  og  símah'nur  eru  samgöngufæri,  og  þar  sem 
vegirnir  og  brýrnar  yfir  árnar  eru  það  sömuleiðis,  verður 
að  gæta  þess,  hvort  þeir  ekki  eiga  að  teljast  í  þjóðar- 
eigninni.  Til  vega  og  brúa  yfir  ár  hefir  verið  varið  af 
landssjóði  og  frá  sveitar-  og  sýslufélögum  frá  1880  og  til 
ársloka  1915,  eftir  því  sem  næst  verður  komist,  hér  um 
bil  6  milj.  króna.  Vegirnir  hafa  gengið  af  sér  og  þurft 
endurbóta  hvað  eftir  annað,  en  járnbrýr  og  steyptar  brýr 
halda  sér  yfir  höfuð  að  tala  vel.  Vegir  og  brýr  verða 
samt  ekki  taldir  með  þjóðareigninni,  því  allir  geta  farið 
eftir  þeim  endurgjaldslaust,  og  þeir  gefa  engar  beinar 
tekjur  í  aðra  hönd,  eins  og  segja  má  að  vitarnir  gjöri. 
Vegirnir  hækka  jarðarverðið,  og  væru  þeir  taldir  í  þjóðar- 
eigninni  sérstaklega  yrði  að  draga  þá  frá  jarðarverðinu. 
Vegir  og  brýr  eru  ekki  tekjur  fyrir  þá,  sem  um  þá  fara, 
en  þeir  spara  þeim  útgjöld.  Þeir  stytta  tímann,  sem  mað- 
urinn  er  á  ferðinni,  og  gjöra  að  verkuni,  að  ferðamenn- 
irnir  komast  af  með  færri  hesta. 

Fasteignir  landsmanna  verða  eftir  hinu  framan- 
sagða   5  8  V2   m  i  1  j  ó  n    k  r  ó  n  a. 

B.  Lausafé. 
1.  Verzlunar-  og  fiskifiotinn  hefir  tekið  miklum  fram- 
förum  á  síðustu  árum.  Þótt  stóru  skipin  séu  talin  til  fast- 
eigna  af  lögfræðingum,  þá  eru  þau  talin  með  lausafé  hér. 
jflér  er  sú  aðgreining  þýðingarlaus,  og  eðlilegast  að  telja 
alla  skipaeignina  undir  einum  lið.  Verzlunarskipin  eða 
flutningaskipin  eru  talin  með  þvi  veröi,   sem  þau  kostuðu- 


-410  Þjóðareignin.  [Sklrnir 

'ný,  og  eru  öll  keypt  nýlega.  Togarar  eða  botnvörpu- 
skipin  eru  sett  liér  raeð  áætluðu  verði,  sem  ekki  er  helm- 
ingur  þess,  er  þau  skip  mundu  kosta  nú  nýsmíðuð.  Segl- 
skip,  sem  ganga  á  fiskiveiðar  og  eru  40  smálestir  að 
meðaltali,  eru  selit  með  áætlunarverði,  og  það  er  lægra 
en  þau  mundu  ganga  kaupum  og  sölum.  Mótorskipin  hafa 
verið  verðsett  sem  næst  þvi,  er  þau  fást  nú  nýsmíðuð. 
Mótorbátar  eru  áætlaðir  eftir  kaupverði  að  sliti  frádregnu. 
Róðrarbátar  eru  áætlaðir  eftir  meðalverði,  sem  mun  vera 
næst  þvi  rétta.  Tala  mótorskipa,  mótorbáta,  seglskipa  og 
róðrarbáta  og  smálestatal  þeirra  eru  tekin  eftir  fiskiskýrsl- 
um  Hagstofunnar  1914.  Skýrsiurnar  telja  eingöngu  skip- 
in,  sem  gengið  hafa  til  fiskiveiða.  Flutningaskipin  og 
togararnir  er  nú  : 

1.  Skipafiotinn  er  allur  virtur  til  peninga: 

3  flutninga-  og  farþegaskip  alls  á  .  .  kr.  1,440,000 
-21  togari  eða  botnvörpungar  á  120,000  kr.  —  2,520,000 
93  seglskip    3672   smálestir  alls  á  15,000 

kr.  skipið  upp  og  niður —      1,395,000 

23  mótorskip  519  smálestir  á  1000  kr.    .     —        519,000 
400  mótorbátar  á  5000  kr.  upp  og  niður  .     —      2,000,000 
.986  róðrarbátar   af  ýmsum  stærðum,  bát- 
urinn  með  öllum  reiða  á  500  kr.  upp 

og  niður —        493,000 

Samtals    kr.     8,367,000 

2.  Annar  liðurinn  i  lausafjáreigninni  er  f  é  n  a  ð  u  r, 
n  a  u  t  og  h  e  s  t  a  r.  Tala  þeirra  er  tekiu  eftir  búnaðar- 
skýrslunum  1913.  Hún  var  ekki  of  há,  en  það  má  efast 
um  verðið,  sem  hér  er  sett  á  skepnurnar.  Kýrin  er  hér 
fiett  á  200  kr.,  hesturinn  eins,  ungviði  er  sett  lægra.  Ærin 
er  sett  á  35  kr.,  og  annað  sauðfé  töluvert  lægra.  Verðið 
verður  þá  þetta: 

Nautpeningurinn kr.      4,500,000 

Sauðfénaður  og  geitur —     17,500,000 

Hross —       7,500,000 

Samtals    29^2  "liU   kr. 


flkÍTBÍr]  ÞjóOareignÍD.  41  i 

3.  Þá  kemur  ýmislegt  til  greina,  svo  scm  vinnu- 
-^élar,  tóvinnuvélar,  smíðavélar,  verkfœri,  plógar,  herfi, 
flláttuvélar,  orf  og  Ijáir.  Þetta  er  hér  tekið  eftir  áætlun- 
inni  í  áliti  skattanefndarinnar  1908,  bls.  126  og  127,  og 
áætlað  1  milj   kr. 

4.  Eftir  sömu  áœtlun  voru  innanstokksmunir 
og  fatnaður,  sængurföt,  stólar,  eldhúsgögn  o.  s.  frv. 
áœtlaðir  100  kr.  á  mann.  8ú  áætlun  mun  vera  alt  of 
lág  nú  og  200  kr.  munu  ekki  vera  of  hátt  á  mann.  Það  er 
langt  siðan  að  uppbúið  rúm  kostaði  minst  100  kr.  Þessir 
hlutir  verða  því  fyrir  liðug  87,000  manns  17Ví  milj.  kr. 
Það  mætti  sjiUfsagt  hafa  móti  þvi,  að  telja  þessa  hluti  til 
þjóðareignar,  t.  d.  af  þeirri  ástæðu,  að  föt  eða  sængurföt 
framleiði  ekki  neitt.  En  þau  eru  áþreifanleg  eign ;  án 
þeirra  framleiðir  enginn  maður  neitt ;  án  þeirra  hættir 
lífið  að  vera  lif.  Sá  sem  lánar  þessa  muni  af  öðrum  verð- 
ur  að  svara  af  þeim  vöxtum. 

5.  Eign  eða  fjárstofn  íslenzkra  kaupmanna,  sem 
stendur  i  verzlunum  þeirra  hér,  og  liklegt  er  að  verði  að 
samsvara  þcim  vörubirgðum,  sem  þeir  hafa  i  nóvem- 
bermánuði  hvert  ár,  var  eftir  lausri  ágizkun  kaupmanns 
sem  var  i  skattanefndinni  1907—08  talin  3  milj.  kr. 

6.  Þá  er  aðallega  eftir  af  því  lausafé,  scm  talið 
verður  þjóðareign,  g  u  1 1-  og  s  i  1  f  u  r-peningar  i  bönkum 
og  manna  á  meðal.  Meðalgullforði  í  ísandsbanka  er  nú 
fiiðustu  árin  nálægt  einni  miljón  króna.  Þessi  styrjaldar- 
tími  er  undantekning,  sem  fellur  burtu  áður  en  langt  um 
líður.  Af  guUforðanum  má  búast  við  að  sé  í  kröfum  er- 
lendis  og  i  fiutningi  hingað  hér  um  bil  200,000  kr,  svo 
^ftir  verða  800,000  kr.,  sem  meðalgullforðinn  nemur.  En 
svo  er  getgáta,  hvað  er  i  umferð  manna  á  milli.  Eftir  að 
lögin  um  greiðslu  á  vinnulaunum  i  peningum  komu  i  gildi 
i  rauii  og  veru,  má  segja,  að  hver  unglingur  beri  peninga 
á  sér.  Frá  þvi  í  september  1914,  að  landsstjórninni  var 
falið  að  sjá  fyrir  gjaldmiðli,  hefir  hún  flutt  hingað  120,000 
kr.  i  silfri,  og  það  má  ætla  að  bankar  og  einstakir  menn 
hafi  komist  yfir  jafnmikið.    A  tveimur  árum  ættu  þvi  að 


412  Þjóðareignin.  [Skirnir 

hafa  verið  fluttar  inn  i  landið  250,0CX)  kr.  i  silfri.  Eitt- 
hvað  hefir  verið  fyrir  hendi  áður,  og  svo  vitanlegt  sé  er 
hvorki  silfur  né  kopar  flutt  af  landi  burt.  Silfur  og  kopar 
i  umferð  mun  mega  áætla  700  þús.  kr.,  og  verður  þá  öll 
upphæðin  IV2  miljón  króna. 

Þá  eru  ótalin  bókasöfnin,  þjóðmenjasafnið  og  ýms 
málverk,  sem  eru  almanna  eign.  Þessi  söfn  gefa  ekki  af 
sér  neinar  tekjur.  Þab  er  erfitt  að  ákveða  verð  þeirra, 
Þjóðmenjasafnið,  forngripasafnið,  eins  og  það  hét  áður,  er 
að  likindum  ómetanlegt  fyrir  þjóðerni  landsmanna.  Mál- 
verkin  auka  kjörvísi,  og  bókasöfnin  fróðleik.  En  eigin- 
lega  mun  vera  réttast  að  skoða  þau  eins  og  vegina  hér 
að  framan.  Þau  eru  andlegar  samgöngubætur,  sem  stytta 
leiðina,  eða  spara  þeim,  sem  þau  nota,  útgjöld,  sem  þeir 
gætu  ekki  komist  yfir  að  greiða,  en  nú  geta  fengið  me5 
því  að  ganga  á  söfnin  og  leita  þar  uppi  það,  sem  þeir 
vilja  sjá  eða  lesa.  Þau  eru  þvi  ekki  tekin  upp  í  þjóðar- 
eignina. 

L  a  u  s  a  f  é  þjóðareignarinnar  sett  saman  af  þessum 
upphæðum. 

Skipaflotinn 8,3  milj.  kr. 

Nautpeningur,  sauðfé,  hestar 29,5    —    — 

Vinnuvélar 1,0    —    — 

Innanstokksmunir  og  fatnaður     ....       17,5    —    — 

.  Vörubyrgðir 3,0    —    — 

Peningar 1,5    —     — 

Samtals      60,8  milj.  kr, 

Allar  fasteignir  voru 58,5    —     — 

Þjóðareignin  öli  áður  en  lausar  skuldir  eru 

dregnar  frá 119.3  milj.  kr, 

C.  Skuldir. 
Innlendar  skuldir  eru  hvorki  frádráttur  né  viðbót  við 
þjóðareignina.  Ef  bankarnir  hafa  úti  í  umferðinni  3  milj- 
ónir  króna  i  seðlum,  þá  eru  þeir  i  skuld  við  handhafa 
seðlanna  um  þá  upphæð,  en  handhafar  seðlana  eiga  3 
miljónir  króna  hjá  bönkunum.    Ef  þessum  3  miijónum  er 


Skirnír]  Þjóöarpignin.  418 

bœtt  við  eignir  handhafanna  og  þær  hækkaðar  um  þrjár 
miljónir,  verður  að  lækka  eign  bankanna  um  sömu  upp- 
hœð.  í  þjóðareigninni  verða  þær  -|-  3  milj.  og  -f-  3  milj- 
ónÍT.  8V0  útkoraan  er  0  fyrir  hana.  Ef  kaupmaður  á  500 
kr.  hjá  viðskiftamanni  sínuni,  þá  eru  það  +  500  kr.  fyrir 
kaupmanninn  en  ~-  500  kr.  fyrir  viðskiftamanninn.  Fyrir 
þjóðareignina  er  það  0.  Þjóðin  er  hvorki  ríkari  né  fátæk- 
ari  á  eftir.  Landsmenn  áttu  18  milj.  króna  inni  í  spari- 
fijóðunum  1.  jan.  1916.  Það  af  fénu  sem  hefir  verið  lánað 
landsmönnum  aftur,  verður  -{•  og  -^  i  þjóðareigninni  og 
=  0.  Hafi  eitthvað  af  því  staðið  inni  í  bönkum  erlendis, 
|>á  er  það  -{-  i  þjóðareigninni.  Skuld  til  annara  landa 
verður  að  dragast  frá  þjóðareigninni,  og  innieign  í  öðrum 
löDdum  verður  að  bætast  við  hana. 

Eins  og  nú  er  komið  þá  hafa  flestir  fésýslumenn  og 
kaupmenn  lánstraust  sitt  i  bönkunum,  og  standa  ekki  i 
neinni  skuld  erlendis.  Til  eru  samt  erlend  verzlunarhús, 
sem  taka  lán  erlendis,  en  skuldir  þeirra  get  eg  ekki  talið 
islenzkar  skuldir.  Eftir  því  sem  eg  get  komist  næst,  voru 
allar   skuldir   landsjóðs   og   landsmanna  (veðdeildanna)  1. 

janúar  1916 9,9  milj.  kr. 

og  á  móti  þeim  verður  að  færa  inn  eign- 

ir  bankanna  erlendis  s.  d 7,3    —    — 

Mismunur  2,6  milj.  kr. 
og  þann  mismun  verður  að  draga  frá  aðalupphæð  þ  j  ó  ð- 
areignarinnar,  sem  þá  verður  116.7  milj. 
k  r  ó  n  a. 

Eg  hefi  fyrir  nokkru  gert  lauslegt  yfirlit  yfir  hvað 
fáar  einstakar  greinir  af  þjóðareigninni  hefðu  vaxið  frá 
1907 — 1915,  en  tók  allar  hinar  óbreyttar  eftir  áætlun 
skattamálanefndarinnar  1908.  Við  það  varð  aleiga  lands- 
manna  miklu  lægri  en  hér  (90  milj.  kr.).  Eg  hef  gert  til- 
raun  til  að  gera  hana  upp  fyllilega  tvisvar  áður.  Fyrsta 
Bkiftið  var  1880,  eg  þurfti  að  sanna  að  litiU  banki  gæti 
Btaðið  hér  —  eg  var  að  telja  menn  á  að  setja  hér  upp 
fleðilbanka  —  og  þess  vegna  var  hálfgert  talin  með  þjóð- 


414  Þjóðareignin.  [Skirnir 

areigninni  verzlunarvaran,  sem  kemur  til  útflutnings  á  einu 

ári,  þvi  hún  er  undirstaða  undir  bankalánum.     Án  verzl- 

unarvörunnar  var  þjóðareignin  1880    .     .         30  milj.  kr, 

1907    þegar    erlendar    skuldir    voru    frá 

dregnar  var  hún 53    —    — 

og  1915  eins  og  sýnt  er  að  framan      .     .     116,7    —    — 

Velmegun  landsmanna  hefir  samt  ekki  vaxið  svona  mikid" 

í  sannleika.    Krónan  er  mælikvarðinn  öU  árin,  en  hún  er 

alinmál  sera  alt  af  styttist.     Hver   hlutur   sem   á    það  er 

mældur    lengist    ávalt    og    ávalt.      Eg   skrifaði   ritgerð  i 

Skírni  1908  um  verðfallið  á  peningum,  og  sýndi  og  sannaði 

að  2  kr.  árið  1900  höfðu  sama  kaupmagn  sem  1  kr.  1850, 

Þar  var  líka  sýnt  fram  á,  að  til  þess  að  geta  fengið  sama 

af   nauðsynjum    1907    og   fékst  fyrir  1  krónu  1850  þurfti 

2  kr.  50  aura  síðara  árið.    Um  sama  leytið  stóð  í  Econo- 

mist   að  verðfall  peninga  á  Bretlandi  væri  litlu  meira  en 

hér.     Prisar  hækka  og  lækka  þar  ávalt  litlu  áður  en  þeir 

hækka  eða  lækka  hér.    Það  mun  láta  nærri  sanni,  að  til. 

þess  að  kaupa  það,  sem  fékst  fyrir  1  krónu  1850  þurfti4 

kr.    1915.     Eftir   að  Skírnis  ritgerðin  var  skrifuð  hefl  eg 

komist   að   þeirri   niðurstöðu,    að    peningar   hafi  haft  líkt 

gildi   árið    1875   og    1880  eins  og  1900,  nema  hvað  húsa- 

leiga   í   bæjum  og  vefnaðarvara  höfðu  hækkað  eitthvað  í 

verði.    Sé   nú   gildi  krónunnar  1880  lagt  til  grundvallar, 

þá  verður  þjóðareignin  töluvert  minni  tvö  siðari  árin,  þ6 

verður   að  láta  húseignirnar  og  lóðirnar,  verð  skipa,  vél- 

ar,    innanstokksmuni    og   fatnaðar-    og   vörubirgðir  halda 

sér   hér   um    bil,  þvi  allar  þær  virðingar  eru  gamlar  eða 

lágar,   en   draga   má    úr   öðrum    liðum.    Þá  dragast  c.  5 

miljónir  króna  frá  þjóðareigninni  1907,  en  hér  um  bil  25- 

milj.  kr.  frá  þjóðareigninni  1915.      Mælt  með  verði  krón- 

unnar   frá  1880  verður  þjóðareignin  1880  —  30  milj.  kr.,. 

1907  48  milj.  kr.  og  1915  92  miljónir  króna.      Framförin 

i  efnahag  landsmannna  á  siðustu  35  árum  verður  ákaflega 

mikil  fyrir  því,  og  eignin  heflr  þrefaldast  i  raun  og  verui 

á  35  árum. 

Indr.  Einarsson. 


i 

I 


Grátur. 

Smásaga  eftir  Maríu  Jóhannsdóttur. 


Oft  grét  eg,  þegar  eg  var  lítil.  Stundum  allra  snöggv- 
aat,  stundura  þun^t  og  lengi,  eftir  þvi,  hve  sorgarefnin 
voru  mikilvæg.  Osjaldan  voru  það  hestarnir,  er  komu 
út  á  mér  tárunum.  Ekki  svo  að  skilja,  að  mér  þætti  eg 
hafa  ofmikið  saman  við  þá  að  sælda,  eins  og  t.  d.  kýrnar. 
Langt  frá  þvi.  Eg  fekk  aldrei  nógu  raikið  að  hossast  á 
hestbakinu. 

Einkum  rainnist  eg  eins  vorkvölds,  er  varð  mér  þung- 
lifað  vegna  hestanna.  Þeir  höfðu  verið  heima  ura  dag- 
inn,  en  ura  kvöldið  sagði  faðir  rainn,  að  það  yrði  að  flytja 
þá  í  haga,  svo  þeir  bitu  ekki  túnið  ura  nóttina. 

Strákamir,  Gvendur  sraali  og  Nonni  bróðir,  af  stað, 
og  eg  á  eftir.  Þeir  voru  eldri  en  eg,  og  fljótari  að  hlaupa. 
Þeir  gripu  tvö  bandbeizli,  sera  voru  i  bæjarsundinu,  og 
þutu  út  hlaðið.  Þá  var  ekkert  beizli  eftir  handa  mér^ 
sarat  elti  eg  þá  út  á  bæjarhólinn.  Þeir  stukku  niður 
tröðina. 

—  Lof   mér   að    vera   með    ykkur,  —  grenjaði    eg  á 
_     eftir  þeim. 

I  —  Þér,   stelpunni,   sem   dettur   af  baki  jafnskjótt  og 

I  hestarnir  spretta  úr  spori!  —  sögðu  þeir  báðir  i  einu,  og 
^Lyar  ógurleg  fyrirlitning  í  málróranum.  Annað  svar 
^nekk  eg  ekki.  Þeir  beizluðu  beztu  gseðingana,  hentu  sér 
^Bá  bak  og  þeystu  af  stað,  i  háloftinu,  niður  rennisléttar 
^Beyrarnar,  með  alla  trossuna  á  undan  sér. 
^B  Eg  stóð  kyr  og  starði  á  eftir  þeim,  þar  til  þeir  voru 
^    komnir  langt  niður  á  mela.  Þá  huldu  tárin  þá  sjón  minnL 


418  Grátur.  [Skirnir 

fuglarnir  stórfallegir,  fanst  mér.    Og  í  tigulstokknum  var 
mannsmynd,  vafin  i  silkipappír,  og  hárlokkur  hjá. 

Móðir  min  sagði  mér,  að  myndin  væri  af  raanni  sero 
henni  hefði  þótt  vænt  um,  þegar  hún  var  ung.  Og  hann  hefði 
smíðað  handa  þeim  tigulstokkinn  og  alla  ísubeinsfuglana. 

—  Svo  hvarf  hann  mér  sjónum  —  sagði  móðir  min. 
—  Og  þá  grét  eg  —  eins  og  þú  út  af  hestunum,  —  bætti 
hún  við  brosandi.  Það  fanst  mér  naumast  saman  berandi^ 
Maður  var  litilsvirði  í  samanburði  við  hest  i  minum  aug- 
uni  —  á  þeim  dögum.  Enda  vissi  eg,  að  móðir  min  átti 
riaann,  hann  föður  minn;  þá  hélt  eg  að  henni  væri  bætt- 
ur  skaðinn.  Eg  gat  ekki  séð  annað  en  að  á  sama  stæði,. 
hver  maðurinn  væri. 


Eg  lét  eins  og  eg  væri  sofnuð  þegar  drengirnir  komu' 
inn  um  kvöldið.  Grúfði  mig  niður  i  rúmið  og  gaf  þeim 
hornauga  undan  yfirsænginni.  Þeir  voru  báðir  blautir  og 
forugir  og  sneipulegir  —  eins  og  þeir  forðuðust  að  lita 
þangað  sem  eg  var.  Þeir  hafa  liklega  verið  sneiptir 
fyrir  að  vera  vondir  við  mig  —  hugsaði  eg,  og  eg  gat 
ekki  varist  því,  að  sár-kenna  i  brjósti  um  þá. 

Og  Nonni  var  blóðugur  fyrir  neðan  nefið  og  Gvendur 
á  annari  hendinni.  Nú  fór  að  fara  um  mig.  Auðvita^ 
höfðu  þeir  dottið  og  meitt  sig.  Og  eg  átti  sök  á  því.  Eg 
hafði  óskað  að  þeir  dyttu.  Eg  fann  sárt  til  sektar  minn-^ 
ar  og  fór  að  langa  til  að  bæta  fyrir  illu  óskina.  Reiði 
mín  var  horfin  út  i  veður  og  vind  og  ásetningur  minn,. 
að  gefa  drengjunum  ekkert  að  bragða  á  sælgætinu  minu, 
fanst  mér  nú  hin  mesta  fjarstæða.  Mér  þótti  meira  að 
segja  vænt  um  að  eiga  eitthvað,  til  að  gleðja  þá  með. 

Og  eg  seildist  í  sætindakassann  í  mesm  snatri  ogkall- 
aði  i  drengina.  Aður  en  langt  ura  leið,  sátum  við  öU 
éaman,  eg  i  rúminu,  Nonni  á  rúmstokknura  og  Gvendur  á 
kistli  fyiir  framan  rúmið,  og  moðuðum  sælgætið  i  mesta 
bróðerni. 


Skírnir]  Grátur.  419- 

Þeir  báðu  mig  að  fyrirgefa  sér,  hve  slæmir  þeir  hefðu 
verið  við  mig,  og  lofuðu  bót  og  betrun. 
Og  eg  fyrirgaf  þeira  með  ánægju. 


Einhver  kunningi  minn,  sem  las  hjá  mér  þessar  lín- 
ur,  er  eg  hefi  verið  að  pára  seinustu  kvöldin,  sagði  við 
mig,  að  nú  skyldi  eg  halda  áfram  og  segja  frá  fleiru. 
Hann  bað  mig  að  skrifa  æfisögu  mina.  Segja  frá  æsku 
minni  og  fullorðinsárunum  og  ellikvöldinu,  sem  er  nú  að 
færast  yfir  mig.  Hann  sagði,  að  eg  ætti  að  lýsa  vonbrigð- 
um  mínum  i  ástamálum,  —  ef  þau  hefðu  einhver  verið,  bætti 
hann  við  ofur-hæversklega,  —  hjónabandi  mínu  og  móður- 
gleði,  hörmum  mínum,  hamingju  og  lifsbaráttu,  fram  á 
þenna  dag.  Eg  gat  ekki  annað  en  brosað.  Eg  veit,  að 
þó  eg  entist  til  að  skrifa  eitthvert  hrafl  af  æfisögu  minni, 
mundu  fáir  endast  til  að  lesa  hana,  því  tónninn  má  heita 
sifelt  hinn  sami.  Vonbrigði  og  tilhlökkun,  gremja  og  gleði, 
hafa  skifst  á  í  lífi  mlnu.  Sorgarefnin  smábreyttust  með 
aldrinum,  en  sorgin  sjálf  var  söm  og  jöfn.  Þegar  eg  var 
rúmlega  tvítug,  hefði  eg  ekki  getað  grátið,  þó  allir  heims- 
ins  hestar  hefðu  rokið  út  úr  höndum  mér.  En  þá  grét  eg 
vegna  annars.  Þá  grét  eg  vegna  þess  að  maðurinn,  sem 
eg  unni,  hvarf  frá  mér. 

Þá  stóð  eg  einmanna,  —  eins  og  á  bæjarhólnum 
forðum  daga,  —  og  horfði  eftir  hamingju  minni,  unz  tár- 
in  huldu  hana  sjón  minni. 

Sú    sorg    gleymdiet    á    yfirborðinu,    djúp   sársaukans 

varð    isi   lagt,    en   þá   tók  annað  við,  og  skifti  mér  milli 

fiin.      Hjónabandsstríð  og  hjónabands-sæla,  móðurgleði  og 

móðursorg,    efnavöxtur   og   eignatjón,    hefir   haldið   sitt  í 

ÍYOTíí  hönd  mina. 

Og   löngum    hætti   mér  til  þess,  að  hatast  við  þá,  er 

lér  virtust  vera  orsök  til  hamingjumissi  mins.      Eg  ósk- 

H    þeim  ills  í  hjarta  minu,  —  eina  og  drengjunum  forð- 

im.    Oft    og   tíðum  lét  eg  jafnvel  reiði  mina  koma  niður 

saklausum,   —   eins  og  grasinu.    En  þá,  varð  æfinlega 

lyrkur  í   sál   minni,   og   hugur   minn  eins  og  skipsfiak  l 

27* 


420  Grátar.  [Skírnir 

hafróti.  En  þá  kom  einnig  liknin  bráðlega.  Eg  var  al- 
drei  lengi  i  einu  í  hatursmyrkrinu,  því  drottinn  beygði  sig 
niður  að  mér,  og  tók  mig  í  fang  sér,  —  eins  og  hiin  móðir 
mín  forðum.  Hvað  eftir  annað,  hefir  hann  borið  mig  inn 
i  hátíðasal  rikis  síns;  aftur  og  aftur  heflr  hann  látið  mig 
iskynja  dásemdir,  réttlæti  og  leyndardóma  tilverunnar, 
hjálpað  mér  til  að  skilja,  að  margur  átti  um  sárara  að 
■hinda  en  eg,  og  gefið  mér  að  bergja  á  bikar  samúðar  og 
kærleika.  Eg  hefi  margsinnis  fundið  anda  hans  lauga  sál 
mina  eins  og  hún  móðir  min  laugaði  Hkama  minn,  þegar 
eg  var  htið  barn. 

Aftur  og  aftur  hefi  eg  fundið,  að  eg  hlaut,  að  mér 
var  hfsnauðsyn,  að  bera  bróðurhug  til  alls  og  allra  —  Hka 
til  þeirra,  er  eitthvað  höfðu  gert  á  hluta  minn.  Og  þá 
hefir  orðið  bjart  í  sál  minni,  og  hugur  minn  eins  og  skrúð- 

mikið  skógartré. —  Eg  sagði  áðan,  að  vonbrigði 

og  gleði,  gremja  og  tilhlökkun,  hefðu  skift  öUu  lífi  mínu 
milli  sín.  Það  er  satt  —  að  undanskildum  seinustu  árun- 
um.  Þau  hafa  borið  mér  einskæra  hugarrósemi  og  frið, 
og  ekkert  annað.  Og  eg  held,  að  orsökin  sé  sú,  að  þessi 
seinustu  ár  hefi  eg  ekki  borið  kala  til  nokkurs  manns,  eg 
hefi  betur  og  betur  getað  vanið  mig  af  því,  að  sjá  ofsjón- 
'um  yfir  annara  manna  velgengni.  Enda  hefi  eg  komist 
að  raun  um,  að  erfiðleikar  eru  mér  engu  síður  nauðsyn- 
legir,  heldur  en  velgengni,  rétt  eins  og  regnið  er  jurtinni 
jafn  nauðsynlegt  og  sólargeislinn.  Þessvegna  er  eg  ánægð 
með  hluta  þann  er  mér  hlotnast  af  borði  tilverunnar  og 
óska    ekki   annars  en  þess,  er  eg  hefi,  eða  get  veitt  mér, 

—   án   þess  að    stjaka   við  öðrum. Máltækið 

segir,  að  »hvað  elski  sér  likt«.  Það  er  hklega  vegna  þess, 
hve  mér  var  grátgjarnt  fram  eftir  allri  æfl,  að  tiltölulega 
margir  koma  til  min,  þegar  eitthvað  amar  að  þeim. 

Þegar  dóttur-börnunum  mínum  er  eittthvað  þungt  niðri 
fyrir  koma  þau  til  min,  og  bera  upp  fyrir  mér  kveinstafl 
sina.  Þá  verð  eg  að  segja  þeim  sögur,  sömu  sögurnar  aft- 
ur  og  aftur.  Þeim  er  sama  um  það,  aðeins  ef  eg  segi 
€itthvað  og  strýk  þeim  um  vangann. 


Skirnir]  Grátur.  421' 

Ungu  stúlkurnar  koma  lika  til  míu,  þegar  þær  verða 
fyrir  einhverjum  vonbrigðum.  Þær  segja,  að  gráturinn 
verði  léttari,  ef  eg  held  i  hendur  þeirra.  Og  þegar  kon- 
urnar  i  nágrenninu  missa  mennina  sína  og  börnin  sin,  og 
standa  uppi  einmana  og  eignalausar,  þá  gera  þær  sér  ferð 
til  min,  og  sitja  hjá  mér,  löngum  og  löngum.  Þær  segja, 
að  þeim  viröist  eg  skilja  öðrum  fremur,  hvernig  þeim 
muni  innan  brjósts.  Og  eg  get  ekki  neitað,  að  mér  finst 
eg  skilja  vel  ýmiskonar  mannlegar  raunir,  vegna  þess  að 
þœr  eru  gamlir  kunningjar  minir,  vegna  þess  að  eg  hefi 
reynt  þær,  en  ekkert  get  eg  þó  hjálpað.  Þess  vegna  er 
eg  oft  forviða  á  ástúðinni  og  traustinu,  sem  mér  er  sýnt. 
Mér,  farlama  gamalmenninu  og  smælingjanum,  er  hefi 
ekkert  annað  að  bjóða  en  velvildina. 


Dómaskipun  í  fornöld. 


Eitt  af  þeim  atriðura,  er  hafa  verið  vafamál  i  fornii 
stjórnarskipan,  er  tala  dómenda  í  fjórðúngsdómum  á  alþingi. 
Sumir  hafa  álitið,  að  dómendur  hafi  verið  36,  aðrir,  og 
þeir  munu  flestir,  að  þeir  hafi  ekki  verið  nema  9.  Meðal 
þeirra  var  Vilhjálmur  Finsen;  hann  hefur  ritað  svo  ræki- 
lega  um  málið  1  »Fristatens  Institutioner«  (1888)  10.  bls. 
—  30,  að  ætla  mætti,  að  það  hefði  verið  tekið  gilt.  En 
nú  hefur  hr.  próf.  Einar  Arnórsson  aftur  tekið  málið  fyrir 
í  hinni  fróðlegu  ritgjörð  sinni  í  Alþb.  ísl.  III,  1,  og  hall- 
ast  hann  að  hinni  fyrri  skoðun,  að  dómendatalan  hafl 
verið  36.  V.  Finsen  hefur  vist  talið  alt  sem  unt  er  að 
telja  sinni  skoðun  til  stuðnings,  og  væri  því  eiginlega 
rjettast  að  snúa  þeim  kalia,  er  um  málið  er.  Jeg  læt  raér 
þó  lynda  að  taka  upp  kafla  úr  þessum  þætti  orðrjett.  Jeg 
er  sjálfur  á  þeirri  skoðun,  að  það  sje  óyggjandi,  að  talan 
hafl  verið  9. 

Auðvitað  er  það  rjett,  að  tala  þessi,  svo  lág  sem  hún 
er,  gæti  vakið  efa.  En  ef  litið  er  <á  fyrirkomulag  al- 
þíngis  og  stjórnar  frá  öndverðu,  verður  hún  í  sjálfu  sjer 
skiljanleg  og  jafnvel  eðlileg. 

Þegar  frá  upphafl  var  gerð  breyting  á  þvi  sem  var 
og  verið  hafði  frá  aldaöðli  í  Norvegi  —  og  þar  var  fyrir- 
myndin  tekin,  sem  allir  vita  — ;  þar  var  1  ö  g  g  j  a  f  a  r- 
valdið  og  dómsvaldið  sameinað  í  einni  stofnun, 
lögrjettunni.  Að  greina  þetta  tvent  í  tvær  sjálfstæðar 
stofnanir  var  i  rauninni  svo  mikil  bylting,  að  raaður  fyll- 
Í8t   undrunar  —  og   aðdáunar.     Það    var    skynsemin    og 


klSkiniir  Ðómaskipan  i  fornöld.  423 

fyrirhyggjan,  hugvitssemi  þeirra  IJlfljóts  og  Þorleifs  hins 
spaka,  er  ollu  byltingunni.  Þeim  hefur  þótt  það  fyrir- 
sjáanlegt,  að  lögrjettan  e  i  n  mundi  alls  ekki  geta  annað 
öllu  því  lagastarfi  og  dómstarfi,  er  á  henni  hlaut  að  hvíla, 
á  þeim  fáu  dögum,  sem  henni  var  ætlað  að  starfa. 

Landið  var  svo  stórt  og  íbúaíalan  þá  þegar  orðin 
8V0  mikil,  að  búast  mátti  við  miklu  fleiri  málum  en  t.  d. 
1  þeim  3  fylkjum  vestanfjalls  í  Norvegi,  er  áttu  þíng  saman 
(sbr.  Egilss.).  Því  var  þetta  snjallræði  tekið,  -að  greina 
dómsvaldið  frá  löggjöfinni  þegar  í  upphafi.  En  eftir  því 
verður  að  taka,  að  þessi  breyting  var  ekki  smáræði  á 
þeim  timum;  hún  var  hrein  og  bein  byltíng,  eins  og  jeg 
kallaði  það. 

Dómstóll  var  þvi  frá  upphafi  sjerstakur  á  alþingi,  og 
eflaust  i  honum  86  menn,  —  sama  talan  og  í  lögrjettunni. 
Þessi  dómur  var  vist  nefndur  eða  gat  verið  nefndur  Al- 
þingisdómur  (svo  V.  Finsen). 

Svo  sem  öllum  er  kunnugt,  var  ærið  róstusamt  á  10. 
öld  á  íslandi  og  lángt  fram  á  11.  Vígaferli  og  barsraiðir 
og  margar  aðrar  móðganir  i  orði  og  verki  áttu  sjer  stað 
svo  að  segja  daglega.  Otal  mál  risu  af  þessu  og  komu 
fyrir  alþíngisdóm.  I^vi  raá  nærri  geta,  að  þeir  14  dagar, 
er  þíngið  stóð,  hrukku  ekki  til  allra  þessara  mála,  enda 
voru  það  heldur  ekki  fullir  14  dagar,  sem  um  var  að 
tefla,  þvi  að  tveir  dagar  gengu  frá  að  minsta  kosti.  Hvað 
skyldi  nú  taka  til  bragðs,  er  tíminn  hrökk  ekki  til?,  hvað 
nema  leita  ráðs  um  umbæturV  Lá  þá  ekki  beint  við  að 
segja  sem  svo:  vjer  skuluni  skifta  dóminum  eftir  lands- 
fjórðúngum  og  láta  hvern  fjórða  part  dæma  mál  úr 
hverjum  fjórðúngi?  Það  var  likt  og  þegar  nú  eru  aettar 
nefndir.  Þetta  hefði  verið  snjallræði,  hafi  þaö  verið  gert. 
Þar  með  mátti  og  segja  sera  svo:  hjer  koma  svo  mörg 
mál  úr  fjórðúngi  hverjum,  það  er  auðvitað,  að  þeir  sem 
5iga  heima  i  fjórðúnginum  eru  færastir  til  að  dæma  vegna 
^kunnugleiks,  hinir  síður,  er  úr  öðrura  bygðum  eru.  íslandi 
[^llu  mátti  ekki  líkja  við  Gulaþingsfylkin  3  saman. 

JFyrst   framan   af  hafa   menn   liklega   skoðað   hvern 


424  Ðómaskipaii  i  fornuld.  [Skirnir- 

fjórðúngsdóm  sera  part  af  hinum  almenna  alþíngisdómi,. 
en  þegar  frá  leið  gleymdist  þessi  uppruni,  en  vaninn  oUi 
því,  að  enginn  hneyxlaðist  á  því,  að  hjer  varð  og  var  um 
4  alveg  sjálfstæða  fjórðúngsdóma  að  tala  með  9  dómend- 
um  hvern.  Dómarnir  fengu  eðlilega  nafn  eftir  þeim  fjórð- 
úngi,  sem  þeir  voru  fyrir. 

Hefðu  nú  dómarar  verið  36  í  hverjum  dómi,  þá  hefðu 
þar  verið  27  menn  úr  öðrum  hlutum  landsins  en  þeim 
hluta,  sem  dómurinn  var  fyrir.  Hyernig  var  þá  eðlilegt, 
að  hver  dómur  væri  nefndur  eftir  þeimi  9'  manna  minni- 
hluta,  sem  úr  var  þeim  fjórðúngi'?  Um  þetta  hefur  ViIhjV 
Finsen  komist  svo  að  orði,  að  ekki  verður  það  betur  gert: 
»Samkvæmt  skoðun  P.  Melsteðs  og  K.  Maurers  hafa 
í  hverjum  fjórðúngsdómi  verið  9  dómarar,  er  nefndir  voru 
af  goðunum  í  Austfirðíngafjórðúngi  meðal  þíngmanna  hans,. 
9  nefndir  á  sama  hátt  af  goðunum  í  Sunnlendíngafjórð- 
úngi,  9  nefndir  af  goðunum  i  Vestfirðíngafjórðúngi  og, 
9  af  goðunum  í  Norðlendingafjórðúngi.  I  hverjum  fjórð- 
ungsdómi  voru  þá  jafnmargir  dómarar  úr  hverjum; 
fjórðúngi.  AUir  fjórðúngsdómar  hefðu  þá  likst  hver 
öðrum  sem  einn  vatnsdropi  öðrum.  Það  er  nú  auðsjeð, 
að  það  hefði  verið  alv^g  óeiginlegt  og  ekki  annað  en 
valdboð  (vilkárligt)  að  tákna  nokkurn  einstakan  af  þessum 
dómum,  er  svo  voru  til  orðnir,  sem  dóm  fyrir  þann  og 
þann  ákveðna  fjórðúng  og  nefna  hann  eftir  fjórðúnginum., 
Eftir  t.  d.  nafninu  »Austfirðíngadómur«  skyldu  menn  ætla,. 
að  i  honum  sætu  Austfirðíngar  [að  minsta  kosti  meiri  hlut- 
inn,  F.  J.],  en  í  honum  var  í  raun  og  veru  ekki  nema 
fjórði  hluti  frá  þessum  landshluta,  en  hinir  '/4  voru  utan- 
fjórðúngsmenn;  það  var  ekkert  sem  einkendi  þennan  dóm 
fyrir  þenna  fjórðúng  framar  en  fyrir  hvern  hinna  fram*. 

Það  má  nú  segja  sem  svo,  að  það  sem  h jer  hefur  verið 
sagt  sjeu  tómar  hugleiðíngar;  það  er  það  líka,  að  því  við- 
bættu  þó,  að  enginn  getur  neitað,  að  þær  sjeu  næsta  senni- 
legar  og  eðlilegar. 

Vjer  viljum  nú  lita  á,  hvað  lögin  fornu  (Grágás)  segja.. 
Hr.  E.  A.  hefur  tilfært  flesta  þá  staði  sem  hjer  er  um  a5 
ræða.    Þeir  skulu  hjer  taldir: 


Skirnirl  Dómaskipan  i  fornöld.  425' 

1,  a,   skal  goði  hverr')  nefna  mann  i  dóm. 

b,   skal   goði   hverr   nefna   sinn   þriðjungamann  í  dóm. 
Grágás  I  a  38. 

2,  goði  skal  ganga  i  hamraskarð  ok  setja  niðr   þar   dóm- 
anda  sinn.     I  a  39. 

3,  þá  skal  goði  setja  niðr  dómanda  sinn.    I  a  45. 

Sbr.  4,  þá  eigu  goðar  ut  ganga  með  dómendr  sína.    Sst. 

Alla  þessa  staði  tilfærir  E.  A.  nema  3.  011  þessi  orða- 
tiltæki  hefur  V.  F.  skoðað  sera  ótvíræð  vitni  þess,  að  h  v  e  r 
g  0  ð  i  hafi  ekki  haft  nema  e  i  n  n  dómanda  fyrir  að  sjá. 
Enda  liggur  það  beinast  við.  Alstaðar  er  e  i  n  t  a  1  a  n 
höfð;  mætti  það  þykja  fyrirmunun,  ef  goðinn  hefði  nefnt 
fleiri  (en  einn),  að  a  1  d  r  e  i  skuli  vera  höfð  fleirtala.  Ef 
goðinn  hefði  nefnt  fleiri  en  einn,  væri  hjer  ófyrirgefanleg 
ónákvæmni  í  orðanna  hljóðan  og  óHk  þvi  sem  annars  á 
sjer  stað.  Rjett  á  undan  la  stendur:  »vér  skulum  .iiij. 
eiga  fjórðúngsdóma«  —  hjer  á  eftir  hefði  mátt  búast  við 
að  staðið  hefði  (í  1  a)  ekki  »dóm«  heldur  »dóm  hvern«. 
Hr.  E.  A.  játar  sjálfur  (bls.  LXVIII),  að  sú  skýríng  liggi 
nær,  »að  hver  goði  skyldi  aðeins  nefna  e  i  n  n  mann  í 
einn  dóm«.  Þetta  er  mikilsverð  játning,  en  brýtur  þó 
undarlega  bág  við  ályktun  hans.  Hann  bendir  til  að 
annarstaðar  sje  slept  »hverr«,  þar  sem  Hkt  sje  ástatt,  >t. 
d.  la  51'«,  en  þessi  staður  er  ekki  gildur,  því  að  þar 
merkir  »dómr«  (i  »áðr  dómr  fari  út«)  e  k  k  i  »hverr  dómr«, 
heldur  »sá  dómur,  sem  i  hvert  skifti  á  i  hlut«,  en  það  er 
ekki  sama.  Um  hinn  staðinn  (39^  að  neðan)  er  llkt  a5 
segja;  þar  stendur  »(sakar  .  .)  er  til  fjórðuugsdóms  skal« 
(lýsa  eða  stefna),  hjer  er  »fjds«  sama  sem  »þes8a  eða  hins*. 
Það  verður  því  að  visa  til  aunara  staða  en  þessara,  ef 
duga  skal. 

Um  2.  staðinn  (sem  er  reyndar  =  3.  staðurinn)  segir 
hr.  E.  A.  sjálfur  (s.  LXIX):  »Þe8SÍ  staður  bendir  ótví- 
r  æ  1 1  (gleiðletrað  hér)  á  það,  að  hver  goði  hafi  alls  nefnt 


1)  Svo,  ekki  „liverr  goði"  (E.  A.),  sem  þó  er  aaðvitað  sama.    Ein» 
skiftir  £.  A.  orðuDum  ,,niðr  þar"  (l  2)  um. 


■426  Dómaskipun  í  fornöld.  [Sklrnir 

■€  i  n  n  dómanda,  því  að  annars  hefði  átt  að  standa  » d  ó  m  - 
^ndr  8ina«.  Þessu  er  jeg  alveg  saradóma,  aukin  heldur 
sem  sama  stendur  tvisvar.  En  ef  nú  þetta  er  »ótvírætt« 
—  þá  skil  jeg  ekki  betur  en  alt  sé  »klappað  og  klárt*. 
Mjer  er  ekki  unt  að  skilja  áframhaldið  hjá  hr.  E.  A.  »En 
þó  er  hann  eigi  úrslitastaður*  —  segir  hann.  Hjer  rekst 
hvað  á  annað.  Ef  staðurinn  er  »ótviræður«  —  og  það 
hy gg  jeg,  hann  sje  —  þá  er  hann  einmitt  »úrslitastaður«. 

Grágás  ákveður,  að  »(goði  skal)  kveða  á  i  hvern  dóm 
hann  nefnir«.  Hjerum  segir  hr.  E.  A.,  að  þetta  ákvæði 
hafi  verið  óþarfl,  því  hafi  um  einn  ákveðinn  dóm  verið 
að  ræða,  var  það  vitanlegt,  hver  hann  var.  En  hjer 
gleymir  hr.  E.  A.,  að  þetta  og  þessu  lík  ákvæði  koma 
þráfaldlega  fyrir  og  þess  krafist  að  dómur  eða  menn 
s  k  y  1  d  u  nefndir,  þótt  enginn  vafi  gæti  verið  um  það, 
ihver  væri  meintur.  Sú  viðbára  er  því  með  öUu  mark- 
laus.  Það  þarf  ekki  annað  eii  t.  d.  benda  á,  að  við 
griðamál  og  trygða  skyldu  málsaðilar  nefndir  á  nafn,  og 
þó  vissu  allir,  hverjir  þeir  voru.  Þessi  nákvæma  nafn- 
greiníng  og  ákvæði  heyra  beinlinis  til  formi  (formalismus) 
hinna  fornu  laga. 

Hr.  E.  A.  getur  svo  um  >orðtök  [svo  í  fleirt.]  í  Grá- 
gás«,  er  bendi  á  að  goði  hafi  nefnt  i  fleiri  dóma  en  einn, 
og  vísar  til  e  i  n  s  staðar  (eru  til  fleiri  ?,  og  hverjir  eru 
þeir  þá?);  »at  því  vætti  .  .  at  ek  spyr  þik  (o:  goðann, 
er  kvaddur  er  tylftarkviðar)  at  því  .  .  .^)  ef  þú  heflr  goð- 
orð  fult,  at  þú  nefnir  dóma  fulla  með«.  Hjer  þarf  alls 
ekki  að  vera  átt  við  fleiri  f  j  ó  r  ð  ú  n  gs-dóma  en  einn; 
fleirt.  hjer  getur  eins  vel  þýtt  mörg  mál  í  saraa  dórai  eða 
dóma  ár  eftir  ár  (því  sami  goðinn  var  vitanlega  goði 
mörg  ár  í  senn,  svo  að  segja  ævilangt  eða  við  því  mátti 
búast  að  minsta  kosti).  Þetta  er  ekki  annað  en  alment 
orðatiltæki.  Þ  a  ð  er  vist,  að  þessi  e  i  n  i  staður  er  ofveill 
^rundvöllur. 


;:       *)     Hjer   stendur:    „ok   nefna    goðann"  —   en  var  eiginlega  nokkur 
„þörf"  á  þvi? 


dSkirnírj  Ðómaskipan  i  fornöld.  427 

Svo  er  annad  höfuðatriði,  sem  hr.  E.  A.  svo  að 
fiegja  hleypir  aiveg  úr.  Hann  getur  að  sönnu  um  (á  bls. 
LXXI)  að  ákvæðið  um,  hve  fáir  skyldu  ganga  til  vefanga 
(nfl.  6),  sanni  ekkert,  »þvi  að  nákvæmlega  sama  regla 
var  um  vefang  á  Vorþíngum,  og  er  þó  beint  ákveðið,  að 
þar  skyldu  36  menn  sitja  i  dómi«.  Þetta  er  satt,  og  jeg 
flkal  ekki  gera  mikið  úr  þvi,  að  V.  Finsen  hefur  Alitið,  að 
talan  »6«  væri  hjer  röng  (bls.  22,  5.  athgr.)  og  þó  er  at- 
hugasemd  hans  engan  veginn  að  vettugi  virðandi.  Ákvæð- 
ið  g  æ  t  i  verið  hugsanlegt  sem  bein  stælíng  á  þvi  sem 
átti  sjer  stað  í  alþíngisdómi,  enda  er  og  beinlínis  vitnað 
til  hans  á  þessum  stað  i  Grágás,  sem  hjer  er  átt  við.  Þessi 
fitaður  er  því  harðlíi  ómerkilegur. 

En  önnur  ákvæði  um  aðferð  í  a  I  þ  i  n  g  i  s  -  o:  fjórð- 
úngs-  dómi  tel  jeg  miklu  merkilegri.     Það  eru  þessi: 

1,  upphafið  á  29.  grein  um  hlutföll:  >>Ef  vi.  dóm- 
endr  eru  út  komnir  eða  fleiri,  at  þat  er  rétt«  o.  s.  frv. 
(Grág.  I  a  53), 

2,  »ok  sækja  þat  sumar  í  enn  sama  dóm  þegar  er 
vi;  dómendr  eru  út  komnir  í  setur  sínar  eða  fleiri,  enda 
verðr  jafnfullr  þá  dómr  þeira  sem  þeir  dæmi  allir«,  (I  a 
75)  sbr.  (sst.):  »vcrðr  dómr  þeira  fuUr  þóat  þeir  dæmi 
eigi  fleiri  um  þar  en  .vi.«  o.  s.  frv.  og  (s.  75):  »þá  á  jafnt 
dómr  þeira  at  standask,  er  um  vilja  dæmt  hafa,  ef  þeir 
eru  .vi.  menn  eða  fleiri,  seni  dómrinn  sé  fullr«. 

Hjer  er  alstaðar  ákveðið,  að  »minst  6«  (það  merkja 
orðin  »vi.  menn  eða  fleiri«)  dómendur  skuli  geta  felt 
löglegan  dóm.  Eru  nú  nokkur  líkindi  til,  að  menn, 
sem  annars  bjujrgu  svo  trúlega  um  alt,  hafi  farið  svo  illa 
og  ósæmilega  að  ráði  sínu,  að  ekki  nema  6  af  36  —  ein  n 
sjötti  hluti  af  fjórðúngsdómurura  —  hafi  verið  nógu 
margir  til  að  leiða  mál  til  lykta  með  dómi?  Jeg  get  i 
[íillu  falli  ekki  ekki  hugsað  mjer  slíkt.  Hins  vegar  verður 
ilan  6  að  öUu  leyti  skiljanleg  og  skynsamleg,  ef  talan 
!var-9;  það  þurfti  þá  2/3  til  þess  að  dómur  yrði  dæmdur; 
)etta  atriði  er  i  mínum  augum  lángmerkast  og  áriðamest 
og  V.  Finsen  kallar  það  (bls.  21)  »et  slaende  argument«. 


428  Dómaskipun  i  fornöld.  [Skimir' 

Asamt  orðatiltækjunum  sem  áður  voru  nefnd  finst  mjer 
þetta  atriði  væri  »ótvírætt*  og  fullkomið  »úrslita«-atriði. 

Einn  er  enn  staður,  sera  hr.  E.  A.  ræðir  nokkuð  rækilega 
um  (s.  LXVIII — IX)  það  eru  orðin :  »eða  nefnir  i  annan 
dóm  en  hann  hafi  hlotit«  (I  a  39).  I  snöggu  áliti  má  þessi 
staður  virðast  lítt  skiljanlegur  og  svo  hefur  sumum  þótt 
hann,  eins  og  hr,  E.  A.  tekur  og  fram.  Mjer  hafa  þessi  orð 
aldrei  sýnst  svo  óskiljanleg.  Það  er  satt  að  maður  skyldi 
ekki  halda,  að  það  hefði  verið  gert  ráð  fyrir  þvi,  að  goði 
gæti  ruglast  um  dómnefnuna.  En  hjer  er  með  þetta,  sem 
það  er  áður  var  um  getið,  að  nákvæmni  í  öllu  formi  var 
svo  að  segja  takmarkalaus  og  stránglega  heimtuð.  Hvað 
var  ekki  hugsanlegt  að  gæti  komið  fyrir?  Þessi  setning 
er  eitt  dæmi  þess,  sem  nefnt  hefir  verið  »casuistik«  i  Grá- 
gás.  Oss  finst  þar  oft  freklega  [lángt  farið  og  margt 
óþarflegt,  en  það  má  ekki  fara  eftir  því,  hvað  oss  finst 
nú.  Frá  þessu  sjónarmiði  verður  setníngin  mjer  fuUskilj- 
anleg.  Orðin  »hann  hafi  h  1  o  t  i  t«  má  ekki  skilja  svo^ 
sem  >hann  hafi  fengið  með  hlutkesti«;  hjer  er  alls  ekki 
um  neitt  hlutkesti  að  ræða.  Orðin  merkja  blátt  áfram: 
»honum  hafi*  hlotnast«,  aunaðhvort  af  þvi  að  hann  er 
fæddur  goðorðsmaður  eða  hefur  fengið  goðorðið  að  gjöf 
eða  á  annan  hátt.  Setningin  merkir  blátt  áfram  og  ekk- 
ert  annað  en  »eða  nefnir  mann  i  dóm,  sem  hann  hefur 
engan  rjett  til  að  nefna  í«.  Ef  nokkuð  mætti  leiða  út  af 
setníngunni,  yrði  það  helst  það,  að  goðarnir  hefði  aðeins 
nefnt  menn  i  e  i  n  n  dóm  hver.  Og  jeg  er  hr.  E.  A.  alveg 
samþykkur  er  hann  segir:  »Ef  hver  goði  nefndi  aðeins 
einn  mann  í  einn  f  jórðúngsdóm  þá  er  ákvæðið  m  j  ö  g 
e  ð  1  i  1  e  g  t«  (gleiðletrað  hjer). 

Þetta   er  jeg  hef  tekið  hjer  fram  má   að  mestu  leyti 
skoða  sem  útdrátt  af  orðum  V.  Finsens,  og  jeg  vil  skjóta 
þvi  að  öUum  þeim,  er  hugsa  vilja  um  málið,  að  lesa  það,- 
sem  hann  hefur  ritað,  i  heild  sinni  og  með  athuga. 

Finnur  Jánsson. 


Jöklar  á  íslandí  í  fornöld. 

Athagasemd. 


í  Andvara  1916  er  löng  og  fróðleg  ritgerð  eftir  pró- 
'íeasor  Þorv.  Thoroddsen  um  veðráttu  og  landkostl  á  ís- 
landi  í  fornöld  o.  fl. 

Prófessor  Þorvaldur  gerir,  að  þvi  er  eg  hygg,  of  lítið 
•iliir  breytingum  þeira,  sem  orðið  hafa  hér  á  loftslagi  siðan 
landið  bygðist.  Jöklarnir  i  fornöld  —  segir  höf ,  bls.  76 
—  hafa  að  öllu  verulegu  haft  sömu  takmörk  eins  og  nú. 
'En  þetta  er  óefað  ekki  rétt ;  jöklar  virðast  vera  til  muna 
stœrri  nú,  en  þeir  voru  á  landnámstið  og  fram  á  13.  öld. 

Saga  Markarfljóts  virðist  sýna  þetta  glögglega. 
I  fornöld  virðist  Þverá  ekki  hafa  verið  til,  og  nafnið 
á  Affallinu  bendir  til  þess,  að  sú  kvisl  hafi  ekki  fallið  úr 
fljótinu,  þegar  menn  sáu  það  fyrst.  Af  Egils  sögu,  23. 
kap.,  má  sjá,  að  Rangá  (ytri)  hefir  á  landnámstíð  runnið 
alla  leið  til  sjávar,  og  svo  var  enn  þegar  Egils  saga  var 
rituð,  sennilega  á  fyrri  hluta  þrettándu  aldar.  Ornefnið 
Rangársandur,  sem  á  ekki  við  nú,  er  sjálfsagt  frá  þeim 
tíma,  er  Rangá  féll  alt  i  sjó  fram. 

Það  virðist  augljóst,  að  Markarfljót  hefir  þurft  að  vaxa 
mjög  mikið  til  þess  að  leggja  Rangárnar  undir  sig.  En 
hinn  mikli  vöxtur  Markarfljóts  stafar  óefað  af  þvi,  að 
jöklarnir,  sem  fljótið  kemur  úr,  hafa  vaxið  til  muna. 
Vatnanöfn  austar  benda  í  sömu  átt ;  engum  kæmi  til  hug- 
ar  nú  á  dögum,  að  kalla  Jökulsá  á  Sólheimasandi  eða 
Hverfisfljót  læki,  eins  og  áður  var  gert.  Að  Skeiðará 
ræður  nú  nafninu  á  sandinum  en  ekki  Lómagnúpur,  eins 
og  til  forna,   kemur  sjálfsagt  af  þvi,   að  áin  óx  svo  mjög 


480  Jöklar  &  íslandi  i  fornöld.  [Skirnir 

að  sandsins  varð  ekki  minst  svo,  að  áin  kæmi  ekki  i  hug- 
ann  miklu  fremur  en^gnúpurinn,  svo  svipmikill  sem  hann' 
er.  Þegar  farartáimi  fór  að  verða  að  ánni,  hafa  menn  farií^^ 
að  kenna  sandinn  við  hana. 

Þá  má  ennjminna,  ef  til  vill,  á  Þórsmörk,  sem  nú' 
em  að  eins  litlar  leifar  eftir  af,  og  á  skóginn  breiða,  sem 
Breiðamerkurjökull  tekur  nafn  af;  er  þar  nú  skóglauat 
með  öllu.  Prófessor  Þorvaldur  virðist  ætla,  að  jökulsám- 
ar  séu  vatnsmeiri  þegar  jöklarnir  eru  minni;  kennir  þar 
misskilnings  nokkurs  hjá  hinum  mikla  lærdómsmanni ; 
efnið  er  flóknara  en  í  fyrstu  sj'nist. 

Jökulsárnar  voru  minni  í  fornöld,  samtímis  þvi  sem 
menn  fengust  við  kornyrkju  sumstaðar  þar  sem  nú  er 
fullerfitt  að  rækta  kartöflur,  en  bygð  var  talsverð  sum- 
staðar  þar  sem  nú  er  afréttur.  Loftslag  var  óefað  þá  ekki 
verra  en  það  er  nú,  heldur  að  öllum  Hkindum  betra, 
Fleira  um  þetta  efni  má  lesa  í  greinum  mínum  um  lofts- 
lag  á  íslandi;i  fornöld,  Morgunblaðið  15.  júli  og  23.  sept. 
Kvík  1915. 

Helgi  Pjeturss. 


r 


Fáfnir  og  forn  þýzka. 
I. 

Frá  því  segir  í  fornri  sögu,  er  Fáfnir  fór  upp  á  Gnita-^ 
heiði  og  varð  þar  að  ormi  yfir  guili  því  hinu  mikla  og 
hinu  illa  fengna.  Kann  vera,  að  í  þeirri  sögu  sé  fleira 
en  varir  til  íhugunar  fyrir  þá,  sem  meta  málm  hinn  gló- 
fagra  meira  en  vert  er. 

En  um  það  ræðir  ekki  hér,  heldur  nafnið  Fáfnir,  hvað^ 
þýða  muni.  Virðist  það  augljóst.  Fáfnir  er  fyrir  Váfnir, 
sá  sem  vefur  (sig  utan  um  eitthvað).  Er  það  slönguheiti 
gott.  Fáfnir  er  þá,  sama  sem  ófnir;  kemur  það  höggorms- 
heiti  fyrir  i  Eddu,  og  væri  gott  nafn  á  því,  sem  menn 
nefna  kyrkislöngu.  Annað  heiti  á  höggormi,  sem  nefnt 
er  i  Eddu,  er  Sváfnir;  þýðir  það  sá  sem  dáleiðir,  svefur 
eða  Bvæfir;  er  nafn  þetta  auðsjáanlega  sprottið  af  þeirrí 
trú,  að  höggormar  geti  svafið  eða  dáleitt  bráð  sina.  Sváfnir 
er  líka  eitt  af  nöfnum  Óðins,  og  má  hér  minna  á,  hvernig 
Óðinn  svefur  Brynhildi  á  Hindarfjalli.  Mjög  eftirtektar- 
vert  er  það,  að  þegar  Sigurður  hefir  vakið  valkyrjuna  af 
þessum  svefni,  sem  Óðinn  veldur,  biður  hann  hana  að  kenna 
sér  speki  (goðspeki,  nokkurs  konar  þeósófí)  og  gerir  ráð  fyrir 
að  hún  viti  tíðindi  »ór  öllum  heimum«.  Verður  vfsindamann- 
inum,  sem  leitar  skilnings  með  samanburði,  hér  að  minn- 
ast  sögu  einnar,  sem  »goðmáIugur«  maður,  EraanuelSwe- 
denborg,  segir  gerst  hafa  í  andaheiminum  (mundus  spiri- 
l^tuum).  »Andar«  nokkrir  tóku  á  sig  stuttrar  stundar  svefn, 
)g  er  þeir  vöknuðu,  kváðust  þeir  verið  hafa  í  himnariki 
'og  séð  óuraræðilega  hluti.  Líkt  er  sagt  af  hinni  nafn- 
frægu   völvu  guðspekimanna  (þeósófa)  Helenu  Blavatsky; 


-482  Féfnir  og  forn  þýzka.  [Skirnir 

"kvaðst   hún    stundum,    er   hún   hafði   sofið  svefn  mikinn, 
hafa  verið  i  Tíbet  og  séð  meistara  sinn. 

Hafl  menn  séð  til  sanns  eðli  drauma,  þá  eiga  þeir 
hægt  með  að  skilja,  að  slikar  sögur  eru  ekki  á  engu  bygð- 
ar,  jafnvel  þó  að  þeir  trúi  hvorki  á  andaheim  Sweden- 
borgs  né  á  meistarana  i  Tíbet. 

II. 

Víkur  nú  aftur  að  nafninu  Fáfnir.  Dæmi  slíkrar 
herðingar  stafsins  v  i  f,  sem  orðið  Fáfnir  sýnir,  mætti 
telja  úr  íslenzku  máli ;  vil  eg  minna  á  orðið  fúlki,  sem 
mun  vera  af  stofninum  va,  eins  og  valur  og  þýðir  sama, 
nefnilega  sá  sera  flýgur  eða  fer  hart;  af  sama  stofni  hygg 
eg  sé  orðið  foli  og  leitt  af  flýti  hestsins.  Stofninn  va  eða 
gva  er  mjög  merkilegur  og  býsna  mörg  orð  af  honum 
sprottin;  hygg  eg  að  hljóð  þetta  hafl  i  fyrstu  verið  undr- 
unaróp  mannnsins  er  hann  sá  eldinguna,  og  er  þá  skiljan- 
legt,  að  orð  þau,  sem  af  þessum  stofni  eru  leidd,  tákna 
bæði  Ijós  eða  skin,  og  hraða  hreyfingu.  Er  g-ið  mjög  oft 
fallið  framan  af  orðum  af  þeim  stofni  og  eigi  sjaldan  v-ið 
líka,  en  stundum  hefir  það  orðið  að  f-i.  Sú  herðing  er 
mjög  algeng  í  þýzku;  mun  þar  mega  nefna  orðið  Fichte, 
sem  þýðir  grenitré.  Til  forna  hygg  eg  tréð  hafi  nefnt 
verið  viti,  sem  þýðir  fyrst  Ijós  eða  eldur,  en  siðan  eitt- 
hvað  sem  gnæfir  hátt  upp;  viddi,  sem  þýðir  jötunn,  er 
vist  ekki  annað  en  afbökun  úr  viti.  Að  tréð  hafi  fengið 
jötunsheiti,  verður  ennþá  líklegra  þegar  vér  gætum  að 
þvi,  hvað  fura  er  á  þýzku,  nefnilega  Kiefer;  það  mun 
vera  íslenzka  orðið  gifur,  sem  þýðir  tröll,  einkum  tröll- 
kona.  Að  grenið  fekk  jötuns  nafn  en  f uran  skessu,  má  ef 
til  vill,  setja  í  samband  við  það,  að  barrið,  »hárið«  á  fur- 
unni  er  miklu  lengra  en  á  greninu.  Eiefer  vilja  menn 
skýra  svo  sem  það  sé  dregið  saraan  úr  Kienföhre;  en  mér 
þykir  það  ólíklegra.  Kien,  fura  eða  eik,  hygg  eg  sé  orð- 
ið  eikin,  ei-ið  fallið  framan  af;  eins  mun  kein,  enginn 
vera  orðið  til  úr  ekki  einn:  ki  einn  kein;  eldri  mynd 
þýzk  er  dechein. 


Skirnir]  Fáfnir  og  fom  þýzka.  438 

Nafnið  grantré  eða  greni  kynni  að  vera  leitt  af  þvf, 
að  barrið  eða  »ná)arnar«  á  þvi  tré  minna  á  grön  ekki 
raikið  sprottna.  Grantré  er  á  þýzku  lika  Tanne;  það  er 
islenzka  orðið  Tanni;  grenibarrið  minnir  á  tennur  i  kambi. 
Tanni  var  mannsnafn  til  forna  hér  á  landi.  Sumir  hafa 
haldið,  að  trjáheitið  Tanne  sé  keltneskt  að  uppruna,  en 
það  nær  engri  átt. 

í  þessu  sambandi  má  minna  á  ensku  sögnina  to  tan, 
sem  þýðir  að  súta;  en  þetta  er  íslenzka  orðið  að  tanna; 
rainnir  þetta  á  hvernig  grænlenzka  kvenfólkið  »8Útar« 
«kinnin  með  því  að  tanna  þau  (eg  hefi  rainst  á  þetta  í 
•Grœnlandsför  rainni)  og  bendir  til  þess,  að  einhverntíma 
hafi  forfeður  Engilsaxa  beitt  likri  aðferð  við  skinnin. 

Orðið  fura  er  til  á  þýzku,  en  dálítið  atiagað,  Föhre.  A 
þeesari  aflöguðu  mynd  orðsins  er  ekki  auðvelt  að  sjá  hvað 
.það  þýðir  í  raun  réttri;  en  orðið  fúra  er  auðskilið,  leitt  af 
fúrr,  eldur;  það  logar  svo  vel  á  furuviðnum  að  hann  varð 
•eldiviðurinn  fremur  öðrura,  þar  sem  til  hans  náðist. 

Geta  má  þess  til  gamans,  að  norræna  orðið  fúrr  er 
til  i  f rönsku,  mjög  lítið  breytt,  skrifað  foudre ;  láta  Frakkar 
það  þýða  elding.  Er  það  orð  ekki  komið  úr  latínu  eins 
-og  málfræðingar  ætla,  heldur  frá  Norraandi,  eins  og  svo 
margt  i  frönsku  raáli,  þó  að  rajög  sé  afbakað.  Orðaröðin 
i  hinu  svonefnda  róraanska  raáli,  frönskunni,  er  raiklu 
nœr  islenzku  heidur  en  latínu,  og  er  ekki  vandfundið 
hvemig  á  því  rauni  standa.  Hinn  norræni  andi  skipaði 
rftir  sínu  eðli  rústura  þeirra  tungumála,  sem  urðu  fyrir 
íonum  á  Frakklandi,  Iappne8ku(?),  keltnesku,  grisku  og 
itinu,  og  ekki  fá.  norræn  orð  höfðu  sig  jafnvel  frara  i 
mskt  ritraál^  en  skæld  og  bjöguð  oftast  nær,  svo  að  erfitt 
að  þekkja  þau. 

III. 

Þegar  eg   taldi   raálin   á  Frakklandi,  sem  Norðraenn 

'^hittu   þar   fyrir,    nefndi  eg  ekki  þýzku  og  þó  hafa  Norð- 

menn  fundið  þar  fyrir  talsveít  af  þýzku  raáli.  Karl  raikli, 

sera   var  «vo  illur  Söxum,  var  af  þýzkura  ættura  eins  og 

28 


484  Fáfnir  og  fom  ]>ýzk».  [Skirniir 

menn  vita,  og  talaði  þýzku.  Mun  geta  orðið  erfftt,  þegar 
rekja  skal  uppruna  franskra  orða,  að  greina  altaf  vel  á/ 
miUi  þess,  hver  orð  séu  þýzk  að  uppruna  og  hver  nor- 
rœn.  Verður  þessi  erflðleiki  ennþá  meiri,  þegar  þess  er 
gætt,  að  þýzka  og  norræna  hafa  verið  í  fyrndinni  miklu 
líkari  en  menn  virðast  ætla.  Skal  hér  fært  fram  sitthvað' 
af  þvi,  sem  styður  það  mál  mitt. 

Tacitus,  söguritarinn  rómverski,  getur  þess  að  Þjóð- 
verjar  hatí  nefnst  Tungri.  Það  hygg  eg  sé  sama  sem- 
Tungrar,  í  eintölu  Tungarr,  dregið  af  tunga,  tungumáL 
Hygg  eg  að  hinum  fornu  Geirmönnum  (Germani)  haft 
fundist  svo  mikið  um  tungumál  sitt,  að  þjóðin  hafi  þaðan 
nafn  tekið.  Svipuð  tilfinning  kom  Grikkjum  til  að  nefna^ 
aðrar  þjóðir  eftir  þvi  hvað  þeim  þórti  tungumál  þeirra 
Ijótt  og  ófullkomið  (barbari,  sbr.  babla). 

Tacitus  segir  að  aðalvopn  Geirmanna  hafi  verið  spjót 
og  heitið  á  þeirra  máli  fraraea.  Hygg  eg  að  þar  sé  skrif- 
villa  forn  eða  lesviUa  útgefanda  fyrir  framca;  en  framka 
er  íslenzkt  orð  og  þýðir  spjót ;  varð  i  framburði  frakka. 
Af  spjótsheitinu  framka  e?a  frakka  nefndist  svo  þjóðkvisl- 
in  Frankar,  sem  Frakklandi  hefir  nafn  gefið,  likt  og  Saxar 
eftir  öðru  vopni.  Þykir  mér  af  þessum  sökum  líklegra, 
að  Germani  þýði  einmitt  Geirmenn  eða  spjótmenn,  einsog 
orðið  Frakkar,  en  ekki  Germenn  (gervimenn).  Að  orðið 
Germani  sé  úr  keltnesku,  þykir  mér  afar  óliklegt,  þó  ab 
merkir  fræðimenn  þýzkir  hafi  hallast  að  þeirri  skoðun. 

Barditus  segir  Tacitus  (Germ.  c.  3)  hafi  netnst  her- 
söngur  Þjóðverja;  skyldi  þetta  ekki  vera  miskilningur  hjá^ 
hinum  ágæta  söguritara?  skyldi  barðit  ekki  vera  skjöld- 
urinn,  röndin  sem  galað  var  undir  (»objectis  ad  os  scutis«, 
sbr.  »undir  randir  ek  gel«),  en  ekki  nafnið  á  söngnunÞ 
sjálfum?  Þó  að  þetta  væri  nú  ekki  rétt  þá  mætti 
margt  nefna,  sem  sýnir  að  mál  hinna  fomu  Geirmanna 
var  miklu  Hkara  norrænu  en  nútíðar  þýzka  og  það  hygg 
eg  að  Sigmarr  þessi  hinn  mikli  (ingens  visu  segir  Tacitus)- 
tengdafaðir  Armnis  Herskúahöfðingja,  og  íslendingur,  sem 
ekkert   kynni   í   nútiðar   þýzku,   mundu  geta  skilið  hvor 


Skirnir]  Fáfnir  og  forn  þýzka.  485 

annan.  En  ekki  mundi  Sigmarr  (SegimeruB)  geta  gert  sig 
Bkiljanlegan  Þjóðverjum  nú  á  tímum,  öðrum  en  þeim  sem 
ÍBlenzku  kunna.  Ræðir  hér  um  merkilegt  efni,  sem  margt 
fleira  verður  um  sagt  i  heimsfræði  minni  siðar. 

IV. 

Höfðingja  þann  sem  Tacitus  nefnir  Arminius,  kalla 
þýzkir  rithöfundar  Hermann.  En  mér  virðist  afar  ólik- 
legt  að  hann  hafi  svo  heitið.  Rómverjar  áttu  hægt  raeð 
að  bera  fram  orðið  Hermann  (í  latínu  er  til  bæði  herus 
og  mannus),  og  það  var  engin  ástæða  til  þess  fyrir  þá, 
að  aíiaga  svo  mjög  nafn  Cherúska  (Herskúa?)  höfðingjans 
að  gera  Arminius  úr  Hermann.  Hygg  eg  að  Arminius 
hafi  á  Túngaramáli  verið  nefndur  Armnir  eða  Armvini, 
þó  að  ekki  séu  þau  nöfn  kunn. 

Margar  erfldrápur  voru  ortar  eftir  Arminius  segir 
Tacitus:  en  allar  eru  þær  týndar ;  er  þar  ekki  staf ur  eftir, 
fremur  en  af  öllum  hinum  fornu  fræðikviðum,  sem  Tacitus 
getur  um.  Klerkarnir  voru  það  sem  eyddu  svona  fornu 
raáli  og  fornura  fræðura.  Svo  ríkur  var  hjá  Þjóðverjum. 
sá  andi,  sera  einnig  hafði  það  af  að  eyðileggja  íslenzka 
söguritun,  eins  og  vel  má  skilja  af  Árna  biskups  sögu, 
þar  sem  »fornorður«  er  látið  vera  lastmæli.  Væri  það 
fallegt  verkefni  að  sýna  fram  á  hvernig  dauðamörk  ís- 
lenzkrar  sagnaritunar  koma  frara  i  Áma  sögu  og  Láreutius 
sögu,  þar  sera  áhuginn  er  allur  á  kirkjunni  og  hennar 
mönnura,  en  lítill  á  fegurð  norræns  raáls,  eða  þeirri  raann- 
tegund  sera  á  íslandi  náði  raestura  þroska  á  þrettándu 
öld,  i  Sturlungaættinni,  en  úti  i  Evrópu  í  Hróðgeiri  Bákna 
(Roger  Bacon)  og  Friðriki  keisara  öðrum.  Þesskonar 
menn  einkenna  framfaraaldir  mannkynsins,  slikar  sem 
þrettánda  öldin  var,  framan  af,  og  sextánda  öldin,  og 
ósigur  þeirra  er  byrjun  og  orsök  að  afturfaraöldum,  slik- 
um  sem  voru  14.  öldin  og  17.  öldin,  þó  að  sitthvað  gott 
og  framtiðarvænlegt  greri  þar  i  rústunum,  einkum  þegar 
á  leið. 

Helgi  Pjeturss. 

28* 


Pú 


u 


l>ú  hefir  sagt  það  svanni 
og  svarið  við  drengskap  og  trú, 
að  einum  skyldirðu  unna  mér, 
en  annað  sýnist  mér  nú. 

Þú  hézt  þvi  svipfríði  svanni, 

og  sólin  hlýddi'  á  þann  eið, 

að  engum  skyldirðu'  unna  sem  mér, 

en  alt  fer  á  sömu  leið. 

Þú  hefir  nú  svikið  mig  svanni 

og  sólin  döknaði'  um  leið, 

og  ég  er  að  hugsa  um  harminn  þann 

€r  bjarta  mér  biturst  sveið. 

Þú  hefir  svikið  mig  svanni, 
ég  sé  það  og  veit  fyrst  nú, 
-að  ég  þáði  aðeins  Júdasarkoss, 
við  jöfnum  það  síðar  —  frú! 

Ami  Ola. 


Ritfregnir. 


Arne  MagnnMson  :  Embedsskrivelser  os  aodre  offentlige 
alitstykker.  Pá  Carlsbergfondets  bekostning  udgivet  af  Kr.  Kalund. 
Gyldeiidalske  Boghandel,  Nordi»k  Forlag.  Köbenhavn  —  1916  — 
Kriðtiunia. 

Aroe  Magousson:  Rrevveksling  nied  Torfæn!!i  (Þornióðnr 
Torfa»<on).  Pi>  CHrlbbergfondets  bekostning  udpivet  af  Kr.  Kalund. 
Gyldeudalske  Boghandel,  Nordisk  Forlag.  Köbenhavu  —  1916  — 
Kriðtiania. 

Með  óþreitandi  elju  og  rœktarfullri  alúð  heldur  Kr.  Ktilund 
áfram  að  draga  saman  og  gefa  út  alt  það,  sem  á  einhvern  hátt 
snertir  Árna  Magnússon  og  miðar  til  að  varpa  Ijósi  á  œfi  hans  og 
persónu,  enda  er  Kúlund  málið  skilt,  þar  sem  bonum  sem  bóka- 
verði  Arnasafns  er  trúað  firir  að  gœta  hinua  dírmœtu  gersema,  sem 
Arni  hefur  eftir  sig  látið.  -Hiö  stœrsta  og  merkasta  af  ritum  Ká- 
lunds,  þeim  sem  hjer  að  lúta,  er  hin  ágreta  skrá  hans  ifir  Arna- 
safn,  sem  kom  út  á  árunum  1889 — 1894  í  2  stórnm  bindum,  og 
filgir  síðara  bindinu  mjög  fróðlegur  formáli,  sem  meðal  annars  rekur 
allgreinilega  sefi  Arna.  Þá  gaf  hann  út  árið  1909  handritaskrár 
þær,  sem  Árni  hafði  eftir  sig  látið  og  geimdar  eru  i  Arnasafni  nr. 
435  A-B,  4*^.  Og  nú  koma  frá  honum  2  stór  bindi  um  Arna; 
hefur  annað  að  geima  embættisbrjef  frá  Arna  og  til  hans,  enu  hitt 
brjef  sem  fóru  á  milli  hans  og  Þormóðar  Torfasonar. 

Bæði  þessi  bindi  eru  stórmerkileg,  ekki  síst  hið  firnefnda,  því 
aS  út  úr  því  má  lesa  eigi  aðeins  œfisögu  og  lindiseinkunnir  Arna 
BJálfd,  heldur  og  meginið  af  sogu  lands  vors  á  firstu  árum  18.  ald- 
ar.  Arni  var  um  það  leiti  manna  mest  riðinn  við  belstu  málefni 
landsins,  því  að  áriS  1702  var  hann  ásamt  Páli  þá  varalögmaoni 
Vídalín  skipaður  af  konungi  í  nefnd  til  að  rannsaka  ástandið  hjer  á 
landi,  og  var  þeim  nefndarmönnum  gefið  mjög  viðtœkt  erindisbrjef^ 


488  Ritfregnir.  [Skirnir 

dags.  22.  maí  1902.  Eitt  hið  helsta  starf  þeirra  skildi  vera  að 
semja  níja  jarðbók,  sem  átti  að  ná  ifir  alt  landið.  Enn  jafnframt 
áttu  þeir  að  gefa  gætur  að  öllu  þvi,  sera  aflaga  fór  í  stjórn  lands- 
ins  eða  í  verslutiinni,  og  vóru  þannig  að  nokkru  leiti  settir  til  böf- 
uðs  bæði  veraldlegutn  og  andlegum  valdsmönnum  og  kaupmönnum, 
og  sjerstaklega  var  þeim  boðið  að  taka  á  móti  kærum  frá  alþíðu- 
mönnum,  sem  höfðu  verið  beittir  ójöfnuði,  og  skíra  konungi  frá,  ef 
þeim  virtust  kærurnar  vera  á  rökum  bigðar.  Svo  áttu  þeir  og  að 
gera  tillögur  um,  hvernig  ráða  mætti  bót  á  þvi  sem  aflaga  fœri, 
og  hvað  gera  skildi  l;U)rtiiiu  til  viðreisnar.  Upphaflega  var  Páli 
Vídalín  ekki  ætlað  sæti  í  nefndinni,  heldur  stóð  til,  að  amtmaður, 
"biskupar  og  lögmenn  skipuðu  hana  með  Ariia,  enn  Pall  Beyer 
skildi  vera  skrifari  nefndarinnar.  Enn  Arni  rjeð  því,  að  Páll  Vída- 
lín  var  settur  í  nefndina.  Mun  hann  hafa  sjeð  fram  á  það,  að 
lítið  gagn  miindi  verða  að  efcirlitsdtarfi  nefndarimiar  með  einbættis- 
mönnum,  ef  æðstu  enibættismenn  landbins  sæti  í  nefndinni,  enda 
'vissi  hann  að  þar  var  hver  höndin  uppi  á  móti  annari  0»  lítil  von 
um,  að  nefnditi  mundi  verða  samtaka,  ef  hiin  irði  svo  skipuð  Enn 
2)að,  að  Arni  fjekk  því  framgengt,  að  Páll  var  valinn,  sínir,  að  kon- 
ungur  og  hin  æðsta  stjórn  landsins  í  Kaupmainiahöfn  hafði  um 
þessar  mundir  ótakmarkað  traust  á  Arna  Magnússini.  Má  af  því 
ráða,  að  Arni  hafi  sjálfur  átt  mestau  þáttinn  i  að  t:emja  erindis- 
"brjef  það,  er  nefndarmónnum  var  gefið.  Páll  Vídalín  átti  euga 
hlutdeild  í  þeisum  undirbúningi,  vissi  ekki  einu  sir.ni,  að  hann  var 
ski,  aður  í  nefndina  fir  enn  á  alþingi  1702,  þegstr  haiui  hitti  Arna 
þar  (sjá  A.  M..  Embedsikrivelser  Nr.  16,  bls.  22).  I  nefnd  þess- 
ari  sátu  þeir  fjelagar  í  10  ár.  Flest  af  þeim  brjefum,  sem  birt  eru 
i  embættisbrjefabindinu,  snerta  þessi  nefndarstörf  og  varpa  ifir  þau 
björtu  Ijósi. 

Tilefnið  til  þess,  að  nefndin  var  skipuð,  vóru  þær  umkvartanir 
og  bænaskrár,  sem  Gottrup  lögmaðnr  hafði  flutt  af  landsmanna 
hálfu  við  konung  í  utanför  sinni  1701.  Má  ætla,  að  það  hafi  verið 
mikil  vonbrigði  firir  Gottrup,  er  hann  sjalfur  hlaut  ekki  sœti  i 
nefndinni,  heldur  tveir  menn,  sem  hann  hlaut  að  telja  í  andstœö- 
ingaflokki  sínum,  því  að  Pall  Vídalín  hafði  ásnmt  amtmanni  Krist- 
jáni  Múller  og  Jóni  biskupi  Vídalín,  frænda  sínum,  verið  forsprakki 
þess  flokks  á  alþingi  1701,  sem  lagðist  á  móti  sendiferð  Gottrups, 
og  höfðu  þeir  frændur  ásamt  3  prestum  og  3  s/slumönnum  látið 
ágreiningeatkvæði  eitt  verða  samferða  Gotttup  til  dönsku  stjórnar- 
tnnar  og  geíiS  Árna  Magnússini    umboð  til  að  halda  því  fram  firir 


dBkirnir]  Ritfregnir.  489 

-BÍna  hönd  (AM.,  lEmbedsskr.  Nr.  7,  bls.  8).  Jafnframt  mun  amt- 
roaður  hafa  afflutt  Gottrup  firir  stjórnÍDni.  Mun  hún  ekki  hafa 
^reist  Gottrup  til  aÖ  vera  nógu  óhlutdrœgur  til  að  veita  nefndinní 
forstöðu  eöa  eiga  sœti  í  henni.  Af  öllum  þeim  mönnum,  nem 
Btjórnin  átti  kost  á  til  þessa  starfa  var  Arni  sá,  sem  best  var 
treistandi  til  óhlutdrægni,  þvi  að  hann  hafði  alt  til  þessa  tíma 
verið  h'tt  riðinn  við  deilur  manna  heima  á  lalandi,  og  síndi  stjórnin 
með  því  að  velja  hann,  að  henni  var  alvara  að  reina  að  bœta  sem 
best  úr  því,  sem  aflaga  fór  í  stjórn  landsins.  Páll  Vídalín  var  lika 
firir  margra  bluta  sakir  vel  fallinn  til  nefndarstarfanna,  ekki  síst  til 
'jarðabókarstaifains,  því  að  hann  var  eflaust  hinn  lögfróðasti  þeirra 
manna,  sem  þá  vóru  uppi  á  íslandi,  nákunnugur  öllum  búnaðar- 
iháttum,  ötuU  starfsmaður  og  ósjerhl/finn,  enn  ekki  mátti  hann 
óhlutdrœgan  kalla  fremur  en  Gottrup,  því  að  hann  hafði  ekki  sneitt 
hjá  flokkadráttum  þeim,  eem  þá  vóru  svo  almennir  hjer  á  landi, 
•og  var  kappgjarn  maður ;  orðtak  haus  var :  »Það  skal  fram  sem 
horfir.  meðan  rjett  horfir«,  segir  Grunnavíkur-Jón.  Má  geta  nærri, 
að  þeir  höfðingjar,  sem  vóru  óvinir  Páls,  t.  d.  Gottrup,  hugðu  ekki 
gott  til  a^skifta  hans  af  nefndarstörfunum,  og  stafar  þaðan  að 
■nokkru  leiti  mótspirna  sú,   sem  nefndinni  var  sínd. 

Þegar  vjer  lesum  brjef  þau,  sem  fóru  á  milli  nefndarinnar  og 
stjóruarinnar  í  Danraörku,  sjáum  vjer,  að  það  er  eitt  atriði  í  er- 
indisbrjefi  þeirra,  sem  nafndarmenn  láta  sjer  sjerstaklega  ant  ura, 
-og  það  er  að  halda  uppi  rjettindum  lítilmagnanna  gegn  ifirgangi 
höfðingjanna,  hvort  sem  höfðingjarnir  vóru  embœttismenn  eða  kaup- 
menn.  Svo  berjast  þeir  t.  d.  móti  hinum  mörgu,  sumpart  ólög- 
mætu,  kvöðum,  sem  lagðar  höíöu  verið  á  konungs-Iandseta  í  Gull- 
'bringusíslu,  svo  sem  mannslánum  á  báta,  sem  haldið  var  úti  af 
þeim,  sem  höfðu  tekið  konungstekjur  á  leigu,  hríshestum  handa 
Bessastaðabóndanum,  uppskrúfuðum  gjaftollum  o.  fl.;  þeir  taka 
<máhtað  landseta  Þingeiraklausturs  ge^n  ifirgangi  Gottrups,  sem  var 
•klausturhaldari;  þeir  tala  máli  Hólmfasts  Guðmundssonar,  sem  hafði 
verið  kaghíddur  firir  að  selja  fáeina  fiska  í  Keflavík  í  staðinn  firir 
i  Hafnarfirði  o.  s.  frv.  Það  gefur  að  skilja,  að  þessi  afskiftasemí 
nefudarmanna  jók  ekki  vinsældir  þeirra  hjá  þeim,  sem  sakaðir  vóru, 
smátt  og  smátt  kom  svo,  að  flestir  höfðingjar  urðu  þeim  and- 
f^gir,  og  ekki  batnaði,  þegar  konungur  skipaði  þeim  illu  heilli  að 
ðma  sum  af  þeim  málum,  sem  þeir  höfðu  kœrt.  Við  þetta  flœkt- 
It  nefudarmenn  í  eilíft  raálavafHtur,  sem  hindraði  störf  þeirra  og 
rð  þeim  til  hins  mesta  ógreiða.    .KSsti  embættismaður  innanlands, 


440  Ritfregnir.  [Skirnir 

amtmaCur  Kristján  Múller,  s;m  um  þessar  mundir  líka  var  um^ 
boðsmaður  6ylden]0ve'ct  stiftamtmanns,  var  nlgjörlega  á  bandi  kaup- 
nianna  og  dró  taum  þeirra  í  öllu;  var  sagt,  að  hann  œtti  sjálfur 
hlut  í  versluninni.  Hagaði  bann  vináttu  sinni  eða  óvináttu  mest 
eftir  því,  sem  hann  sá  kaupmönnum  best  heuta.  Arið  1701  hafði 
hann  iagt  fæð  á  Gottrup,  af  því  að  honum  þótti  hann  of  nœrgöng- 
ull  við  kaupmenn  í  sendiför  sinni,  að  því  er  Arni  Magnússon  segir 
í  brjefi  til  rentukamniersins  (AM.,  Embedsskr.  nr.  70,  bls.  214). 
Framan  af,  meðan  nefndarmenn  gengu  ekki  í  berhögg  við  kaup- 
menn,  virðist  hann  ekki  hafa  verið  þeim  óvinveittur.  Enn  árið 
1705  komust  nefadarmenn  að  því,  að  kaupmenn  reru  að  því  öllum 
árum  við  stjórnina  með  tilstirk  amtmans,  að  öU  verslun  landsins 
irði  seld  í  hendur  einu  alsherjar  verslunarfjelagi  í  stað  þess  að* 
áður  vóru  einatakar  hafnir  boðnar  upp  til  eiustakra  kaupmanna. 
Tóldu  uefndarmenn  þessa  fjelagsverslun  niiklu  óhagfeldari  firir 
landsmenn  enn  það  firirkomulag  sem  þá  var,  og  ekki  bætti  það  úr 
skák,  að  kaupmenn  og  MiiMer  vildu  láta  banna  öll  verslunarvið- 
skifti  með  mönnum  innanlands.  Rjeð  Arni  þá  af  að  fara  utan  þegar 
í  stað  til  að  reina  að  sporna  við  þessu  ráðabruggi  amtmans  og 
kaupmanna.  Lagði  Árni  sig  allan  fram  í  þessu  máli.  I  bráðabirgða- 
álitsskjali  til  konungs,  dags.  8.  des.  1705,  veitist  hann  beint  að 
MuUer  amtmanni  og  ber  honum  á  brin,  að  hann  hafi  lagt  meíri> 
Btund  á  að  hlinna  að  hagsmunum  kaupmanna  enn  að  velferð  alþíðu.. 
Og  5.  janúar  1706  sendir  hann  konungi  mjög  ítarlegt  og  vel  rök- 
Btutt  álitsskjal  gegn  fjelagsversluninni  (AM.,  Embedsskr.  nr.  51  og 
53,  132.  og  133.— 153.  bls.).  Tókst  Árna  að  kveða  niður  þennan. 
draug,  svo  að  hann  kom  ekki  upp  aftur  meðan  hann  lifði,  og  er 
þetta  Ijós  vottur  þess,  að  stjórnin  hafði  þá  enu  fult  traust  á  Arna^ 
einkum  þegar  þess  er  gœtt,  að  verslunar-stjórnardeildin  (commerce- 
coUegium)  var  fjelagsversluninni  filgjandi  (AM.,  Embedsskr.  nr.  51, 
bls.  131).  Enn  upp  frá  þessu  var  Miiller  amtmaður  svarinn  óvinur 
Arna,  og  rægir  hann  hvar  sem  hann  fær  því  við  koraið;  er  það- 
t.  d.  ófagur  vitnisburður,  sem  Miiller  gefur  Arna  í  brjefi  til 
Gyldenl0ve'8  U.  febr.  1708  (AM.,  Embedsskr.  237.  bls.)^)  út  af 
Brœðratungumálinu  svonefnda,  sem  reis  af  málaferlum  Arna  viö- 
Magnús  Sigurðsson  í  Brœðratungu  um  það,  að  Magnús  hafði  brig3la& 
Arna  um  að  hann  œtti  vingott  viÖ  konu  Magnúsar  Þórdísi.    Ovinir 


')  Þar  er  þetta  brjef  dags.  14.  febr.  1707,   enn  það  hlitur  að  vera 
rangt,  þvi  a5  þaö  er  amsögn  um  beiðni  Arna,  sem  er  dagsett  29.  ág.  1707. 


Skirnir]  Ritfregoir.  44Í 

Arna  notuSn  sjer  sem  best  þeir  gátu  þetta  htieixlÍBmál  til  aS  tor* 
triggja  Arna  í  augum  Rtjórnaririnar.  Hafði  Arni  unnið  málið  í 
bjeraði  og  firir  lögþingisrjettinum  og  Magnús  verið  dœmdur  í  háar 
skaðabœtnr.  Enn  meö  tilstirk  kaupmanna  kom  Magnús  málinu 
firir  hœstarjett,  enn  dó  í  þeim  klíðum,  áður  enn  málið  var  tekið 
firir;  samt  var  málinu  haldið  afram  og  dœmt  i  hœstarjetti  1709; 
varð  niðurstaðan  sú,  að  sakir  vóiu  látiiar  falla  niður  og  dómar  þeir, 
er  dœmdir  höfðu  verið,  feldir  úr  gildi,  enn  illmœlið  til  Arua  dæmt 
dautt  og  ómerkt.  Aftan  við  embættihbrjefabindið  er  prentaður  út- 
dráttur  úr  hœstarjettarskjölum  þessa  raáls,  þar  á  meðal  atkvœði 
hœstarjettardónTandanna.  og  sjest  á  þeim,  að  ágreiuingur  herur  verið 
mikill  um  niálið,  vilja  sumir  dæma  Árna  í  vil,  aðrir  fella  málið  á 
hann,  enn  meiri  hluti  dómaiida  vill  láta  Hakir  falla  niður  á  báða 
bóga.  iTBlit  þeasi  vóru  að  vísu  ekki  algjör  ósigur  firir  Arna, 
þar  Bem  hann  hjelt  óskertum  heiðri  BÍnuni,  enn  eflauat  hafa  þau 
bnekt  mjög  áliti  hans  í  Ðanmörku  og  spilt  trausti  hans  hjá  stjórn- 
inni.  Um  eömu  mundir  bárust  og  stjórninni  ímsar  kœrur  ifir  að- 
förum  nefndarmanna,  t.  d.  frá  Sigurði  lögmanni  Björnssini,  sem 
þeir  höfðu  dæmt  frá  embœtti  og  eigur  hans  fallnar  í  konungs  garð; 
fjekk  Sigurður  einmitt  um  þetta  leiti  (1709)  nokkra  uppreisn  mála 
Binna  hjá  konuugi.  Muller  amtmaður  hafði  flutt  ðig  til  Kaup- 
mannahafnar  1707,  og  má  geta  nœrri,  að  hann  hefur  ekki  bætt  firir 
nefndarmönnum  við  stjórnina.  í  stað  hanB  gegndi  Páll  Beyer 
amtmannsstörfum  sem  »fullmektugur«,  enn  Oddur  Sigurðsson  tók  viö 
umboði  því,  sem  MiiIIer  hafði  haft  firir  Gyldenlove  stiftamtmann, 
og  fóru  þesRÍr  tveir  menn,  sem  kallaðir  vóru  »þeir  fullmektugu<i;, 
með  œðstu  stjórn  innanlands.  Af  þeim  var  Oddur  hinn  mesti 
óvinur  Páls  VídalínB;  sparði  hann  ekki  að  sverta  nefndarmenn  í 
augum  Gyldenlove's  og  gerðist  Gyldenlove  þeim  þungur  í  skautl 
upp  frá  þesBu.  Danska  stjórnin  fer  nú  að  verða  óþolinmóð  og 
rekur  eftir  nefndarmönnum  að  lúka  við  jarðabókarstarfið  (AM. 
Embedsskr.  nr.  87,  100,  119  og  129).  Og  lokBÍns  skipar  rentu- 
kammerið  nefndinni  í  brjefi  daga.  22.  júlí  1712  að  hætta  starfinu 
og  kveður  Arna  á  sinn  fund  til  að  gera  grein  firir  gjörðum  nefnd- 
arinnar;  er  í  því  brjefi  vitnað  í  skírslu  frá  Gyldenleve,  sem  ber 
nefndinni  á  brín,  að  hún  œsi  menn  til  ófriðar  og  málaferla.  Var 
nefndarstörfunum  þar  með  lokið,  nema  hvað  Páll  Vídalín  tók  að 
BJer  síðar  firir  sjerstaka  borgun  að  lúka  við  það  sem  ógert  var  a8 
jarðabókinni. 

Hinn    helsti    sínilegi    árangur    af    nefndarstörfunum   var  jarSa. 


442  Ritfregnir.  [Skirnir 

bókin,  sem  vanalega  er  keud  við  Arna.  þó  að  Páll  Vídalín  eigi  sinn 
iulla  þátt  í  henni,  og  enn  fremur  manntalið  og  búpeningstalið,  sem 
nefndarmenn  Ijetu  taka.  Með  þessu  þrennu,  þó  ekki  vœri  öðru, 
■hafa  þeir  reist  sjer  fagran  minnisvarða,  því  að  með  því  hafa  þeir 
lagt  hinn  firsta  áreiðanlega  grundvöll  uiidir  hagskírslur  landsins. 
Þeir  eru  þar  langt  á  undan  sínum  tíma.  Manntalið,  sem  þeir  Ijstu 
fram  fara  páskanóttina  1703,  er  62  árum  eldra  enn  firsta  manntal 
á  Norðurlöndum.  Indriði  Einarsson  segir  um  jarðabókina  (Manntal 
á  íslandi  1.  des.  1910,  Rvík  1913):  »Húu  er  gullnáma  firir  hag- 
frœði  íslands,  sem  hver  meuningarþjóð  mundi  öfunda  okkur  af, 
sem  þekti  hana  til  h]]tar«. 

Litlar  þakkir  fengu  þeir  ei'tir  á  firir  þetta  ágæta  starf  sitt  hjá 
stjórninni.  Krafðist  hún,  að  Arni  Ijeti  gera  útdrátt  úr  jarðabók* 
inni  á  dönsku  og  tregðaðist  við  að  greiða  honum  talsvert  fje  sem 
•eftir  stóð  af  launum  hans  firir  nefndarstörfin.  Enn  Arni  þibbaðist 
yiÖ,  og  stóð  í  þessu  þjarki,  þangað  til  Arni  dó.  Því  raiður  vantar 
í  jarðabókina  jarðamatið  í  Múlasíslu  og  Skaftafellssíslu.  Hetur  það 
að  líkindum  brunnið  í  hinum  mikla  bruna   1728. 

Minni  sínilegur  árangur  varð  af  viðleitni  nefudarmanna  að  bæta 
hag  smælingjanna  og  rjetta  hluta  þeirra  gegn  ifirgangi  kaupmanna 
og  valdsmanna,  og  má  þó  benda  á  ímislegt,  sem  þeir  komu  til 
leiðar  í  þessu  efni,  first  og  fremst  tilskipun  15.  maí  1705,  sem 
miðar  að  því  að  vernda  leiguliða  firir  ifirgangi  landsdrottna ;  þá 
var  það  og  nefiidarmönnura  að  þakka,  að  fjelagsverslun  konist  eKki 
á  fir  enn  árið  1732,  þegar  þeir  vórii  báðir  komnir  undir  græna 
torfu.  Arni  dó  árið  1730,  Páll  1727.  Góðan  vilja  þeirra  á  að 
bæta  hag  bændalíðsins  getur  enginn  efað,  sera  les  það  bindi,  sem 
Jijer  liggur  firir.  Það  er  rjett,  sem  þeir  segja  á  einum  stað  í  skírslu 
til  rentukammersius  (A.  M.,  Embedsskr.  nr.  85,  bls.  289),  þar  sem 
þeir  kvarta  undan  ójöfnuði  ifirvaldanna  við  fátæklinga:  »Við  gœt- 
um  víst  aflað  okkur  meiri  vinsælda  hjá  ímsura  raönnum  hjer  á 
landi,  enu  við  nú  höfum,  og,  ef  alt  skal  segja,  að  líkindum  grœtt 
fje,  ef  við  vildum  þegja  ifir  þessu  og  láta  þá  (höfðingjana)  ráða 
meðferð  sinni  á  bændum,  enn  það  þorum  við  hvorki  nje  viljum«. 

Mörg  af  brjefunum  bera  glæsilegau  vott  um  fróðleik  nefndar- 
manna  í  sögu  landsins  og  um  alt,  sem  snertir  hag  þess.  T.  d.  má 
benda  á  varnarskjal  þeirra  firir  dómi  sínum  í  máli  Ara  Pálssonar, 
sem  hafði  verið  brendur  firir  galdra  eftir  dómi  lögrjettuunar  árið 
1681.  Sína  þeir  þar  með  Ijósum  rökum,  hve  fávísleg  galdratrúin 
sje  og  hve  miklu  illu  hún  hafi  til  leiðar  komið  á  »breanuöldinui«, 


'fiHniir]  Ritfregnir.  448 

«ein  þá  var  nílega  um  garö  gengin,  og  rekja  greinilega  sögu  galdra- 
«nálanna  frá  1656  í  sama  brjefi  er  og  mjög  fróðleg  g»einagerö  firir 
fltarfi  og  verksviði  lögmanna  frá  elstu  tímum.  Kr.  Kiilund  vill 
eigna  þetta  bkjal  Arna  Magnússini  einum,  eun  mjer  finst  sumt  í 
því  bera  greinilegt  mark  Páls  V/dalíns;  líklega  er  það  samið  af 
'þeim  báðum  í  sameiuingu. 

Arni  mun  hafa  haft  meiri  skaprauu  enn  áuœgju  af  þessum  nefnd- 
arstörfum.  Málaþrasið,  sem  þau  leiddu  hann  út  í,  varð  honum  bæði 
kostuaðarsamt  og  hvumleitt.  Og  að  lokuin  hafði  hauu  lítið  aunað 
upp  úr  10  ára  starfi  eiin  óþökk  dönsku  stjóruarinnar  og  óvild 
•margra  hinua  helstu  manna  hjer  á  landi.  Merkilegt  er  það,  að 
etjórnin  leitar  þó  síðar  ráða  hjá  Arna  um  ísleusk  vaudamál  (A.  M., 
Embedsskr.  nr.  166,  168,  175,  177,  181)  og  sínir  þaS,  að  hún  euii 
eem  fir  taldi  hann  allra  mann  fróðastan  í  þeim  efnum.  Og  árið 
1723,  þegar  Hfbur  kom  til  tals  að  innleiða  fjelagsverslun  á  íslandi, 
-er  Árni  enu  á  verði,  skrifar  konungi  beina  leið,  leggur  fastlega  á 
móti  fjelagsversluninni  og  óskar  að  mega  V)era  fram  ástœður  sínar 
gegn  henni  firir  leindarráð  konungs  (A.  M.  Embedsskr.  nr.  184). 
A  i'msum  brjefum  má  sjá,  að  Arni  hafði  traust  og  hilli  Friðriks 
^koDungs  hins  fjórða. 

Kr.  Kiilund  bendir  rjettilega  á  það,  að  nefndarstörfiu  hafi  dreg- 
4Ö  Arna  frá  vísindaiðkunum  á  þeim  tíu  árum  æfinnar,  sem  einna 
best  eru  falliu  til  víhiiidastarfa.  Má  vera,  að  fleiri  vísindarit  hefði 
legið  eftir  hann,  tf  hHnn  liefði  ekki  setið  í  nefndinni.  Eiiu  hins 
vegar  gáfu  nefndarbtörfin  og  dvöl  hans  á  íslandi  honuni  gott  tæki- 
fœri  til  að  safna  íslenskum  handritum  og  fornbrjefum  og  hann  not- 
aði  það  óspart.  Samkvœmt  3.  grein  í  eriudisbrjefi  nefndarinuar 
hafði  nefndin  rjett  til  að  krefjast  þess  af  jarðeigendum,  að  þeir 
Jjetu  nefndinni  i  tje  máldaga  sína  og  heimildir  firir  jörðuuum  eða 
afskriftir  af  þeim.  Þetta  var  Arna  mikill  stuðningur  til  að  ná  í 
fornbrjef  eða  afskriftir  af  þeim  og  má  ætla  að  hann  hafi  á  þann 
'hátt  komist  ifir  meginið  af  hiuu  mikU  fornbrjef<isafni,  sem  nú  er  í 
safni  haus  —  þar  eru  nú  geimd  2065  íslensk  forijbrjef  á  skinni, 
auk  afskrifta,  en  af  afskriftunum  glataðist  mjög  mikið  í  brunanum 
1728,  eftir  því  sem  Arni  sjálfur  segir. 

Þdð  var  og  vel  gert  af  Kr.  KSIund  að  gefa  út  brjefaskifti 
þeirra  Arna  Magnússonar  og  I>ormóðar  Torfasonar,  því  að  þau  lísa 
ágætlega  báðum  þessum  merku  mönnum.  Sical  jeg  ekki  fjölirða 
um  það  bindi,  eun  vísa  aðeins  til  hins  fróðlega  formála  útgefand- 
ans    firir    því.      Eru    þar    rakin   merkustu  œfiatriði  beggja  þessara 


444  Ritfregnir,  [Skirnir 

manna  og  bent  á  það  í  brjefaskiftunum,  sem  helst  einkennir  þ4 
báða.  Þar  er  og  stutt  ifirlit  ifir  œfi  Asgeirs  Jónssonar,  sem  lengi 
var  skrifari  Þormóðar. 

Ifir  höfiið  að  tala  er  útgáfa  beggja  binda  ágœtlega  af  hendi 
leist,  eins  og  við  var  að  búast  af  útgefandanum.  Prentvillur  eru 
fátíðar,  og  þœr  sem  eru  er  oftast  hœgt  að  lesa  í  málið.  Meinlegust 
«f  þeim,  sem  jeg  hef  tekið  eftir,  er  prentvillan  í  A.M.,  Embedsskr. 
bls.  P''  »morfHderen8«  firir:  morbroderens. 

B.  M.  Ó. 

Isjienzk  niannanöfn.  Lög,  nefndarálit  og  nafnaskrár.  Gefin 
út  ftð  tilhlutuu  Stj.')ruarráð8  íslands  samkv.  lögum  nr.  41,  10.  nóv, 
1913.     Rvlk  1915. 

Mér  er  Ijúft  að  dæma  um  þetta  litla  rit.  Kjarni  þesa  er 
Bpiottinn  upp  af  grein  sem  óg  ritaði  í  Skírni  fyrir  8  árum,  þar 
seni  fyrst  komu  fram  rækilegar  tillögur  um  /alenzk  ættarnofn.  Ed 
anuars  hefir  nefndin  farið  langt  út  yfir  það  svið;  hún  hefir  fjölga& 
reglunum,  svo  að  úrvalið  yrði  auðugra. 

Stjórnarráð  íslands  hefir  verið  heppið  í  valinu  á  þessari  nefndr 
Því  að  nefndin  hefir  afrekað  tvent  sem  þurfti  með:  hún  hefir  valið 
smekklega  og  valið  djarflega.  Hún  hefir  tekið  mjúkum  og  viö- 
kvæmum  höndum  á  málinu.  Þennan  litla  hluta  þess  hefir  hún  far- 
ið  með  eins  og  siðaðan  ungling,  hún  hefir  ekki  sœrt  líkama  hans, 
hún  hefir  skorið  hár  hans. 

Það  sem  gerir  þó  þetta  litla  rit  verðmœtast,  er  rökfærsla  nefnd- 
arinnar  að  nafnavalinu.  011  framför  var  í  upphafi  synd,  og  rökfœrsla 
nefndarinnar  er  það  sem  gerir  synd  hennar  að  framför.  Við  hverja 
nýja  reglu  er  hér  svo  berlega  sýnt,  að  það  nafna-Iögmál  sem  nefnd- 
in  vill  skapa  á  alskylt  við  íslenzka  tungu,  á  ekki  skyldara  við  neitt 
annað  mál,  og  lætur  málinu  í  engu  misboðið.  Þetta  þrent  er  nóg, 
En  þetta  þrent  er  ekki  alt.  Það  sem  fullkomnar  kerfið  er,  að  eftir 
hverri  reglu  þess  má  skapa  smekkvís  og  fögur  nöfn.  Þess  vegna 
er  það  kerfið,  eins  og  það  er  rökstutt,  og  ekki  nafnavalið  sjálft, 
sem  hefir  orðið  verðmætasti  þáttur  af  starfi  nefndarinnar.  Hér  tek 
ég  tíu  dæmi,  hvert  úr  sinni  reglu  kerfisins: 

Agnars  Melnes 

Báron  M/vaz 

Borgum  Nafdal 

Eyfer  Snœstar 

Hvarfan  Vermann. 


Skfrnir]  Ritfregnir.  446 

ÞaC  er  vai.di  að  skapa  fjölskrúöugt  /slenzkt  œttarnafnakerfi. 
I>a6  er  vandi  að  sveigja  hinn  btinna  boga  vors  beygingaríka  máls 
svo  liðlega  eins  og  hér  hefir  verið  gert.  Og  því  heegara  er  fyrir  ötulan 
málfrœðing,  og  bœgast  fyrir  lélegan  eða  engan  að  ráðast  i  þetta 
kerfi.  Hitt  er  vert  að  athuga,  að  sérhver  árás  mnn  koma  frá 
mönnum  sem  eru  algerlega  mótfallnir  œttarnöfnum  yfirleitt.  þeir 
aem  uuna  þeim,  munu  unna  þessu  kerfi. 

Kg  sé  enn  í  íslenzkum  blöðum  haldið  fram  þeirri  fásinnu,  að 
föSurnöfnin  séu  dýrmœtur  íslenzkur  þjóðsiður.  Hg  tek  fram  i  dag 
það  sem  ég  tók  frain  fyrir  átta  arum,  að  þetta  er  ekki  íslenzkara 
i  dag  heldur  en  það  var  danskt  fyrir  hundrað  árum  eða  þjzkt  eða 
^Dskt  fyrir  þúsund.  Annar8||Kviðurkenni  ég  ekki  þessa  þjóðernis- 
ástœðu.  Eins  og  nokkur  hlutur  sé  betri  í  sjálfu  sér  fyrir  það  að 
hann  er  íslenzkur  eða  amerískur  eða  spænskur.  Hugsum  oss  að 
«ftir  þúsund  ár  séu  allar  þjóðir  nema  Islendingar  horfnar  frá  járn- 
■brautum.  Svo  keraur  upp  barátta  á  íslandi  um  það  að  afnema 
járnbrautir  og  láta  þœr  þoka  fyrir  eiuhverju  tfzkusniðnara  sam- 
göngufœri.  Þá  vildu  íslendingar  ekki  sleppa  þeim,  af  því  að 
nú  œtti  engin  þjóð  járnbrautir  nema  þeir. 

Það  er  leitt  að  sjá  þessa  þjóðernis-ástœðu  á  íslandi  lagða  við 
^vern  hégóma.  Vœri  heuni  brugðið  upp  í  því  einu  sem  vór  gætum 
verið  hróðugir  af,  þá  vœri  hún  réttmœt.  Eu  hún  er  t.  d.  ekki 
helgari  mönuum  en  það,  að  þeir  bregða  henni  upp  til  varuar  fyrir 
öðru  eins  smekkleysi  og  ímyndunar-fátœkt  í  bánaði  eins  og  kemur 
fram  í  því  sem  nefnt  er  íslenzk  peysuföt.  Fóðurnöfnum  og  peysu- 
fötum  er  haldið  enn  á  íslandi,  ekki  af  því  að  það  eé  viðutkent 
fallegt  eða  hagkvœmt,  heldur  bókstaflega  af  því  að  sú  hugsun, 
€em  einu  sinni  hefir  sknpað  það  tvent,  er  úrelt  meðöllumöðrum  þjóðura. 

Ekki  gegnura  vór  heldur  þeirri  ástœðu,  að  ættarnöfn  geri 
œttartölur  ruglingslegri.  Vór  verðum  fyrst  að  sannfærast  um,  aö 
œttgreiningin  rugli  jurtafræðina  eða  gatnaskipun  geri  vandrataðra 
i  borginni. 

Hlœgilegast  er  þó  að  gera  þetta  mál  að  kvenréttindaatriði. 
Hingað  til  hefir  faðirinn  einn,  karlmaðurinn,  ánafnað  dætrum  sínum 
þetta  hnoss  á  íslaudi.  Nú  mundi  dóttirin  ekki  vera  kend  við 
föðurinn  einan^  heldur  við  kyukvísl  hans^  eða  ef  hún  kysi  heldur, 
viö  kynkvísl  móður  sinnar,  eða  ef  hún  kysi  helzt,  við  kynkvíal 
þeirra  beggja,  eins  og  hvorttveggja  er  ekki  ótítt  þar  sem  œttarnöfa 
ráða.   Eu  annan  fáum  vér  ekki  séð  að  eiginmaðurinn  höggvi  meira 


446  Ritfregnir.  [Skimir 

skarð  i  :^réttindi«  konunnar,  eii  faðirinii  hefir  gert.  Með  œttarnöfn- 
um  er  konunni  auk  beldur  gerður  kostur  á  vali. 

Þetta  þrent  eru  hinar  veigalitlu  ástœður  þeirra  sem  eru  raót- 
fallnir  œttarnöfnuni.  Vór  sem  erum  hlyntir  þeim  tökum  þau 
aftur  á  móti  upp  af  því  tvennu  aðallega,  að  þau  eru  fallegri  og 
bagkvæmari.  Orðhalinn  »-dóttir«  minnir  mig  á  aldauða  fornaldar- 
d/r.  Og  vér  óskum  að  heita  sama  nafui  á  Íalandi  eina  og  vór 
heitum  þó  vór  förura  út  fyrir  poUinn.  Ættkenning  er  á  svœði  nafn- 
greininganna  það  sem  mynt  er  á  svœði  viðskiftanna.  Það  er  alt 
og  sumt. 

Eg  hefi  engan  ótta  af  þeirri  mótspyrnu  sem  ættarnafnalögin 
hafa  mœtt  á  íslandi.  Það  er  auðsætt,  &ð  ekki  tjáir  lengur  a5 
spyrna  á  móti  broddunum.  Og  undir  eins  og  farið  verður  að  kann- 
ast  við  áhrif  þessara  laga,  þá  mun  líka  þörf  þeirra  verða  viðurkend. 
Málið  var  komið  í  það  horf,  að  ef  stjórnin  hefði  ekki  tekið  það  a& 
sér,  þá  hefði  ekkert  taumhald  orðið  haft  á  þeim  nafnaskrípum  sem/ 
var  líklegt  að  rigndi  niður.  Nú  hefir  verið  búið  til  vandað  og 
fjölskrúðugt  kerfi,  sem  ganga  má  að  eins  og  skírnarfonti.  Og  þa5 
hlægir  mig,  að  þegar  frá  líður  munu  ekki  annarstaðar  þykja  fegrí- 
œttarnöfn  en  í  Svíþjóð  og  á  íslandi. 

New  York   1916. 

Goðmnndar  Kamban. 


Ennfremur    hafa    Skírni   verið  send  þessi  rit,  og  verður  surara 
þeirra  getið  síðar : 

Róttur.     Frœðslurit    um    félagsmál    og    mannréttindi.      Fyrsta    ár. 

I.  befti.  Aðalútg.  og  ábyrgðarm.:  Þórólfur  Sigurðsson.  Ak.  1915, 
Jónína   Sigurðardóttir :     Ný    matreiðslubók    fyrir    fátæka    og    ríka, 

Með    heilsufræðialegum    inngangi    eftir    Steingrím  Matthíasson. 

Ak.  1915. 
Gunnar    Gunnarsaon :      Ormarr  ()rIygason,     Ur    œttarsögu    Borgar- 

fólksins.     Bókav.  Sigurðar  Kristjánssonar.     Rv.  1915. 
Sami :     Danska  frúin  á  Hofi.    Úr  œttarsögu  Borgarfólksins.  Bókav. 

Sig.  Kristjánssonar.     Rv.  1915. 
Sami:     Smaahistorier.     Gyldeudal.     Kbh.  &  Kria  1916. 
Ðaniel  Bruun :     Erik    den    Röde    og   Nordbokolonierne  i  Grönland*- 

Gyldendal.     Kbh.  1915. 


Sklrnirl  Ritfregair.  44T 

Islaudica.     Vol.  VIII.     An  Icelandic  satire  written  at  tbe  beginning 

of    the    eighteenth  century.     Edited  by  Halldór  Hermannsson. 

Ithaca   1915. 
Frímann  B.  Arngrímsson :     Asters  and  violets.     Some    stray  p«ems 

and  verses.     Ak.   1915. 
Sami :     DugnaCur  Akureyrar  og  anilli.     Prentsm.  Odds  Björnssonar. 
Leiftur.     Tímarit    um    dulskynjanir    og    þjóSsagnir.     Ritstjóri  Her- 

mann  Jónasson.      1.  bindi.      1.   hefti.     Fjallkonuútg.    Kv.  1915. 
Tímarit    íslenzkra    samvinnufélaga.       Kitstjóri :     Sigurður    Jónsson. 

X.  ár.     Ak.   1916. 
Annie    Besant:     Lífstiginn.      Þytt    hefir    Sig.    Kristófer    Pétursson. 

Kv.   1916.     Bókaútgáfa  Guðspekisfélagsins. 
Magnús  Jónsson  :     Vestan  um  haf.     Smávegis  um  Ameríku  og  landa 

vestra.     Rv.  1916. 
Hagskyrslur  íslands.  (7.  Verzlunarskyrslur  fyrir  árið  1913.    8.  Fiski- 

skyrslur  og  hlunninda  árið  1913.    9.   Bánaðarskýrslur  árið  1914. 

10.  Fiskiskyrslur  og  hlunninda  árið   1914).     Rv.   1916. 
Hagtíðindi  gefin  út  af    Hagstofu  íslands.       1.  árg.  nr.   1. —  5.      Rv. 

1916. 

Þorleifur  H.  Bjarnason:     Fornaldarsaga    banda  œðri  skólum.       Rv. 
Bókav.  Sigf.  Eymundssonar  1916. 

Valur:     Dagrúnir.     Kv.  kostnaðarm.  Arinbj.   Sveinbjarnarson   1915. 

—         Brot.    Sögur  úr  íslenzku  þjóðlífi.    Rv.   Koatnaðarm.  Arinbj. 

Sveinbjarnarson   1916. 
Hulda:     Syugi  syngi  svanir  mínir.    Æfintyri  í  Ijóðum.    Rv.  Bókav. 

Arinbj.  Sveinbj.   1916. 
Jón  Laxdal:     Sönglög  I.     (I.   Helga  in  fagra.     II.  Gunnar  á  Hlíðar- 

enda.     Kvœðaflokkar    eftir    Guðm.  Guðmundsson  fyrir  einsöng^ 

tvísöng  og  kór).    Rv.  Aðalútsala:  Bókav.  Arinbj.  Sveinbj.  1916. 
Arsrit  hins  íslenzka  Fræðafélags  í  Kaupmannaböfu.    Með  myndum. 

Fyrsta  ár.     Khófn   1916. 
Bogi  Th.  MelHteð:     Handbók    í    íslendingasögu.     Gefin    út  af  hinu 

íslenzka  Frœðafélagi  í  Kaupmannahöfn.     Fyrsta  bindi.     Khöfn 

1916. 

Arferði    á    íslandi    í  þúsund  ár.     Þorvaldur  Thoroddsen  safnaði  og 

samdi.  I.  befti.    Gefið  út  af  binu  íslenzka  Frœðaíélagi  í  Kaup- 

mannahöfii.  Khöfn  1916. 
Finnur  Jónsson :     Topografiske    Beskrivelser    i    Sagaerne    og    deres 

Betyduing.  (Særtryk  af  Oversigt  over  det  kgl.  danske  Vidensk. 

Selsk.  Forb.  1915.  No  6). 
Finnur  Jóusson:     Opdagelsen  af  og  Reiserne  til  Vinlaud.   (Sœrtryk 

af  Aarb.  f.  nord.  Oldk.  og  Hist.  1915).     Kbh.  1916. 


-448  Leiðrétting.    Prentvillur.  [Skirnri 

Lciðréttlng. 

Þegar  eg  hripaði  upp  »Athuga8emdir«  við  tímatalBritgerð  Guð- 
mundar  landlæknis,  hefi  eg  í  ógáti  sett  þessa  viUu  (bls.  334  í  6.  1.): 
!^en  ekki  að  sumarið  bafi  veriðldegilengraen 
veturinn,  einsog  í  tímatalinu  frá  1500  með  vetr- 
&rkomu  á  föstudag,  né  2dögum  lengrasvosera{ 
Rimbeglu  o.  s.  frv.«.  Eii  hér  atti  að  standa:  en  ekki  að 
sumarið  hafi  verið  3dögumlengra,  enveturinn 
einsog  í  tímatalinu  frálöOOmeðvetrarkomuá 
föstudag,  né  4  dögum  lengra,  svo  sem  í  Rímbeglu 
o.  s.  f  r  v.«     Þessa  leiðréttingu  bið  eg  lesendur  Skírnis  að  athuga. 

Það  er  annars  auðséð  á  öUu,  að  »Aukanœturnar«  uv^  miððum- 
arið  ásamt  vetrarkomunni  á  laugardegi  eru  búnar  til,  eínungis  til 
þess  að  missiramótin  félli  saman  við  mánaðamót  í  þessu  þrítugnœtta 
tmánaðatali. 

Jób.  L.  L.  Jóhannsson. 


Prentvillur. 


Því  miður  gat  eg  ekki  sökum  fjarlægðar  lesið  sjálfur  prófarkir 
af  grein  minni  um  Snorra  Sturluson  í  síðasta  hefti  Skírnis.  Er 
þar  nú  hver  prentvillan  annari  verri,  og  bið  eg  lesendur  að  leið- 
.rétta  þœr  helztu,  sem  eg  hefi  rekist  á : 

Bls.  237,  12.  1.  a.  n.     (den)  les:  (du). 

—  — ,    4.  1.  a.  n.     ofrauu  les:  ofrausn. 

—  238,  18.  1.  a.  o.     haldráður  les:  kaldráður. 

—  239,     6.  1.  a.  o.     hagsýni  les :  hugsyni. 

—  244,  11.  1.  a.  n.     sou  les:  souu. 

—  255,     6.  1.  a.  o.     allri    faUi    b  u  r  t. 

—  —    10.  1.  a.  n.     ráðstafanir  les:  ráðstefnur. 

Kaupmannahöfn,  25.  ág.  1916, 

Signrðnr  Nordal. 

Bls.  335,  11  1.  a.  n.     þeim  les:  þeirra. 


(?> 


Skýrslur  og  reikningar 

Ðókinentafélagsins  1915. 


Bókaútgáfa. 

Félagid  hefir  árí&  1915  gefiö  út  þessar  b»kar  og  félagsmenn  feng* 
ib  þær  fjrír  &rstillagið,  6  krónar: 

Skírnir.  89.  ir kr.  4.00 

Fombréfasafn  XI.  b.  1.  h —  4.00 

Sýslumannaæfir  IV.  b.  7.  h. —  1.40 

Safn  til  söga  íslands  IV.  b.  9.  h.    .     .    .     —  1^5 

Safn  til  Böga  Íslands  V.  b.  1.  b.      ...    —  1.00 

Vikingasaga  2.  h —  2.55 

Samtals    kr.  14.50 
Reykjavik   17.  júní  1916. 

Matthias  Þórðarson, 
bókav.  félagsins. 


Aðalfundur. 


Ár  1916,  langardaginn  17.  júni,  kl.  9  að  kveldi,  var  aðalfandar 
Sókmentafélagsins  haldinn  i  Iðnaðarmannahúsínu.  Fandarstjórí  var  kos- 
inn  Láras  H.  Bjarnason  prófessor. 

I.  Forseti  skýrði  frá  hag  félagsins  og  gat  fyrst  látinna  félaga: 
Jóns  Jenssonar  yfirdómara,  Erístjáns  Þorgrirossonar  konsúla,  Skúla  Thor- 
oddsens  alþingismanns,  Benedikts  Krístjánssonar  præp.  hon.,  Arna  Jóns- 
sonar  præp.  hon.  og  próf.  Ang.  Gebhardts;  mintaBt  félagsmenn  þeirra 
með  þvi  að  standa  upp.  —  Félagina  höfða  bætt  i  irínu  100  félagar  og 
var  nú  félagatalan  orðin  1200.  ^ 

Þvi  næst  skýrði  forseti  frá  fyrírhugaðri  aldarafmælishátlð  félags- 
ins  15.  igáit  i  samar  og  gat  um  nokkrar  riðstafanir  félagsstjómarínnar 
þar  að  lútandi. 

Af  bókum  var  gert  rið  fyrír,  að  kæmi  út  i  ir,  ank  Skirnis :  l  hefti 
aí  Fornbréfasafni,  1  af  Safni  til  söga  Íslands,  1  af  Íslendingasöga  Boga 
Th.  Melsteðs  og  aak  þess  afmælisrít  (c.  20  arkir). 


II 


Skýrtlar  og  reikningar. 


[Skirnir 


Þá  las  forsetí  upp  og  akýrði  fyrir  fandarmönnam  ársreikning  og 
efnahagsreikning  félagsins  og  bar  þ&  saman  viö  reikninga  fyrra  árs,  og 
sömuleiðis  var  lesinn  app  reikningur  fyrir  8jó5  Margr.  Lehmann-Filhés. 
Eadnrskoðendur  höfðu  ekkert  haft  við  þá  að  athuga,  en  annar  af  end- 
nrskoðendum  félagsins,  Kl.  Jónsson  landritari,  hreyfði  nokkrum  munn- 
legam  athugasemdum  á  fundinum.  Reikningarnir  voru  siðan  samþyktir 
i  einu  hljóði. 

II.  Forseti  skýrði  frá  úrslitum  stjórnarkosninga  samkvœmt  kjör- 
bók  félagsins:  Forseti  var  kosinn  dr.  phil.  Björn  M.  Olsen  prófessor, 
varaforseti  dr.  phil.  Jón  Þorkelsson  þjóðskjalavörður.  I  fulltrúaráð  voru 
kosnir:  Sigurður  Kristjánsson  bóksali  og  dr.  phil.  Björn  Bjarnason 
kennari. 

III.  Endurskoðendur  endurkosnir  i  einu  hljóði:  Kl.  Jónsson  land- 
ritari  og  Hannes  Þorsteinsson  skjalavörður. 

lY.  Forseti  lagði  til,  eftir  einróma  tillögu  fulltrúaráðsins,  að  kjörnir 
yrðu  12  nýir  heiðursfélagar  i  tilefni  af  aldarafmæli  félagsins,  og  var  það 
samþykt  i  einu  hljóði,  og  jafnframt  tillaga  um,  að  nöfn  þeirra  8kyldi> 
eigi  birta  opinberlega  fyr  en  á  aldarafmœlisdag  félagsins,  15.  ágúst. 

y.  Benedikt  Sveinsson  alþingismaðnr  breyfði  nokkrum  fyrirspurn- 
um  og  tillögum  viðvlkjandi  bókútgáfu  af  félagsins  hálfu  framvegis,  og- 
svaraði  forseti  þvl  nokkrum  orðum. 

Að  lokum  þökkuðn  félagsmenn  stjórninni  með  þvi  að  standa  opp. 

Fundarbók  lesin  upp  og  samþykt. 

Fundi  slitið. 
Lárus  H.  Bjarnason.  


J.  Jónsson. 


1. 


Reikningur 
yfír  tekjur  og  gjðld  Hins  íslenzka  Bókmentafélags  fyrir  irið  1915. 

Tekjur: 
Eftirstöðvar  frá  1914: 

a.  Yeðd^Idarbréf  Landsbankans  .    .    kr.    20000  00 

b.  Dönsk  verðbréf —       8000  00 

;.    Peningar  i  sparisjóði —       7319  76 

kr.    85319  76 

Styrkur  úr  landssjóði —  2000  00- 

Fimtánda  greiðsla  fyrir  handritasafnið —  1000  00 

Greidd  tiUög  meðlima —  5437  00 

Flyt  kr.  43756  76- 


Bkirnir] 


Skýrnlur  og  reikningar. 


III 


Fiuttar 

5.  Fyrir  Skirni  og  seldar  bœkur  i  lausasölu    .... 

6.  Fyrir  anglýsinji^ar  á  kápu  Skirnis  1915 

7.  Ánnuið  við  útdregin  veðdeildarbréf  Landsbankans    . 

8.  Nafnverðslækkun  keyptra  veðdeildarbréfa     .... 

9.  Til  jafnaðar  mótí  gjaldlið  4 

10.    Arsvextir  af: 

a.   20000    kr.    i     veðdeildarbréfum 

Landsbankans kr.        900  00 

h.   4000  kr.  i  kreditkassaskuldabréf- 

um  landeigna —         140  00 

c.  2200   kr.  i   húskreditkassaskulda- 

bréfum —  8800 

d.  1600  kr.  í  þjóðbankahlutabréfum     —         128  00 

e.  200  kr.  i  kreditbankaikuldabréfum 

jóskra  landeigna     ......    —  7  00 

f.  Poningum  i  sparisjóði     ....     —         149  79 


kr. 


43756  7e 

1147  82 

70  OO 

90  00 

60  00 

1000  OO 


—       1412  79^ 


kr.    47537  37 


kr.      3612  53 


—       5181  28- 


Ojöld: 

1 .  BókagerðarkoBtnaður : 

a.  Skirnir: 

1.  Laun  ritstjóra kr.  500  00 

2.  Ritlaun  og  prófarkalístur  .    ,  —  1160  00 

3.  Prentnn,  pappir  og  hefting    .  —  1952  53 

b.  Aðrar  bsekur: 

1.  Ritlaun  og  prófarkalestur  .    .  kr.  1262  12 

2.  Prentun,  pappir  og  heftíng    .  —  8919  16 

2.  Afgreiðslukostnaður: 

a.  Laun  bókavarðar    ......  kr.  600  00 

b.  Innheimtnþóknnn   til    sama  fTrír 
4rið  1914 —  95  99 

c.  Buröargjald  o.  fl —  712  97 

8.   Bmnabótagjald  og  ýms  gjöld 

4.  Kejpt  veðdeildarbréf  Landsbankans 

5.  Eftirstöðvar  31.  desbr.  1915: 

a.  Veðdeildarbréf  Landsbankani .    .  kr.  21000  00 

b.  Kreditkassaskuldabréf  landeigna .  —  4000  00 

c.  Háíkreditkassaskuldabréf    .    .    .  —  2200  00 

Flyt  kr.  27200  00    kr.    11421  5» 


1408  96 

218  82 

1000  oo 


SiiýrBlar  og  reikningar.  [Skirnir 

Fluttar    kr.     27200  00    kr.     11421  59 

d.   Þjóöbankahlutabréf —       1600  00 

6.    Ereditbankaskuldabréf  jóskraland- 

eigna —         20000 

f.    Peningar  i  sparÍBJó&i —       7115  70 

—     36115  78 

kr.     47537  37 
Reykjavik,  28.  april  1916. 

Sigurdur  Krigtjánsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning   þennan    ásamt  fjlgiskjölum  höfum  við  nákvæmlega  yfir- 
farið,  og  ekki  fundið  neitt  við  hann  að  athnga. 

Reykjavik,  10.  júni  1916. 
Kl.  Jónsson.    Hannes  Þorsteinsson. 


Efnahagrsreikningur 

Hins  fslenzka  Bókmentafélags  I.  janúar  1916. 

£  ign  i  r : 

1.  Samkvæmt  ársreikningi  1915: 

a.  í  verðbréfum kr.    29000  00 

b.  í  peningum  i  Bparisióði ....    —       7115  78 

kr.    36115  78 

2.  Forlagsbækur  virtar —     20000  00 

3.  Ymsir  munir  virtir —         716  00 

4.  Útistandandi  skuldir —       2720  40 

kr.    59552  18 

Skuldir: 

Skuldlaus  eign kr.    59552  18 

kr.     59552  18 
Reykjavlk,  6.  mai  1916. 
Sigurður  Kristjánsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning    þennan   höfum   við   yfirfarið,   og   ekki   fundið  neitt  við 
bann  að  athuga. 

Reykjavik,  10.  júni  1916. 
Kl.  Jónsson.    Hannes  Þorsteinsson. 


Skirnirj  Skýrslar  og  reikningar.  Y 

Reíkningfur 

sjóös  Margrétar  Lehmanns-Filhés  fyrír  irlð  1916. 

Tekjur: 

1.  Eftirstöðvar  við  árslok  1914: 

a.  Stofnfé: 

1.  í  Söfnanarsjóði kr.      514138 

2.  í  innlánsbók  Iglandsbanka      .     —  14  79 

kr.      5156  17 

b.  Starfsfé: 

I  innlánsbók  Íslandsbanka —  175  5g 

2.  Vextir  1915: 

a.  í  Söfnanarsjóði kr.        238  04 

b.  I  innlánsbúk  íslandsbanka  ...     —  5  64 

—         243  68 

kr.      5575  43 

Gjöld: 
fiftirstöðvar  viö  árslok  1915: 

a.  Stofnfé: 

1.  í  Söfnunarsjóði kr.      5200  89 

2.  í  innlánsbók  íslandsbanka.    .    —  16  20 

kr.      5217  0» 

b.  Starfsfé: 

I  innlánsbók  íslandsbanka —         358  34 

kr.      5576~4Í 
Reykjavik,  4.  mai  1916. 
Sigurður  Kri$tjáns»on 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning  þennan  höfum  við  endurskoöað,  og  ekki  fundið  neitt  vi^ 
bann  að  athuga. 

Reykjavik,  10.  júnl  1916. 
Kl.  Jónsson.    Hannes  Þorsteinsson. 


yi  Skýrslur  og  reikDÍnj^ar.  [Skirnir 

Hid  i»lenzka  Bókinentafélai*f. 


VERNDARl: 
Eristjáii  konnngur  hinn  tínndi. 


STJORN: 
Torseti :    Björn  M.  Ólsen,  dr.  phil ,  r.  af  dbr.  og  dbrm. 
Varaforsetí:    Jón  Þorkelsson,  þjóðskjalavörður,  dr.  phil. 

Fulltrúaráð: 

Gnðmundur  Finnbogason,  bókav.,  dr.  phil. 

Matthias  Þórðarson,  fornmenjavörður,  bókavöröur  félagsins. 

Einar  Arnórsson,  ráðherra,  kjörstjóri  félagsins. 

Jón  Jónsson,  docent,  skrifari  félagsins. 

Björn  Bjamason,  kennari,  dr.  phil. 

iSigurður  KrÍBtjánsson,  bóksali,  r.  af  dbr.,  gjaldkeri  félagsins. 


HEmURSFELAGAR: 
Anderson,  R.  B.,  prófessor,  Madison,  U.  S.  A. 
Briem,  Eirikur,  prófessor,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavik. 
*Briem,  Valdimar,  vígslubiskup,  r.  af  dbr.,  Stóra-Núpi. 
Bryce,  James,  Right  Hon.,  sendiherra  Breta  í  Washington. 
Brögger,  W.  C,  prófessor  við  háskólann  i  Kristjania. 
Cederschiöld,  Gustaf,  prófessor,  dr.  phil.,  Lundi. 
*Finnur  Jónsson,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  r.  af  St.  01 ,  Khöfn. 
Gering,  Hugo,  dr.  phil.,  leyndarráð,  prófessor  i  Kiel. 
fleusler,  Andreas,  prófessor,  dr.  phil,  Berlin. 
Kálund,  Kr.,  bókavörður,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 
Ker,  W.  P.,  prófessor  við  háskólann  i  Lundúnum. 
Kristján  Jónsson,  háyfirdómari,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavik. 
Matthias  JochumssoD,  uppgjafaprestur,  r.  af  dbr.  og  dbrm  ,  Akureyri. 
Mogk,  E.,  dr.  phil.,  prófessor  i  Leipzig. 
Noreen,  Adolf,  prófessor,  dr.  phil.,  Uppsölum. 
Ólafur  Halldórsson,  konferenzráð,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Khöfn. 
*0l8en,  Björn  M.,  prófessor,  dr.  phil ,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Reykjavik. 
Olsen,  Magnus,  prófessor  við  háskólann  i  Kristjaniu. 
Poestion,  J.  C,  hirðráð  i  Vinarborg,  comm.  af  dbr. 
*Stephen8en,  M.,  fv.  landsh.  yfir  Islandi,  stórkross  af  dbr.  m.  m. 
Thoroddsen,  Þorvaldur,  prófessor,  dr.  phil.,  r    af  dbr,  Khöfn. 
Wimmer,  L.  F.  A.,  prófessor,  dr.  phil.,  stórkr.  af  dbr.,  Khöfn. 

*  =  neytti  kosningarréttar  BÍns  1916  (svo  einnig  i  Félagatalinu). 


«kiniir] 


Skýnlar  og  reikningar. 


VII 


FÉLAGAB. 
A.    Á  íslandi. 


Rsykjavfk. 

Alexander  Jóhanoesson  '15'). 
Andersen,  Lndvig,  klæOsk.  '15. 
Arinbjurn     Sveinbjarnarson,     bók> 

bindari  '15. 
*Arni  JóhannssoQ,  bankaritari  '15. 
Ami  Jónsson,  kaapm.  '15. 
Asgeir  Sigarðsson,  konsúll  '15. 
Ásgeir  Torfason,  efnafrœð.  '15. 
Bartel«,  Martin,  bankaritari  '15. 
Beck,  Slmon,  trésmiður  '15. 
Benedikt  Sveinsson,  alþm.  '15. 
Benedikt  Þórarinsson,  kanpm.  '15. 
*Bjarnason,  Agúst,  próf.,  dr.  '15. 
*Bjarna80D,  Brynj.  H.,  kaupm.  '15. 
Bjarnason,   Ingibjörg  H.,   foratöðo- 

kona  kvennaskóIaoB  '15. 
*Bjarna8on,  Lárus  H.,  prof.  juris  '15. 
*Bjarna8on,    Þorleifur  H.,   adjunkt 

'15. 
Bjarni  Bjarnason,  klæðskeri  '16. 
Bjarni  Jensaon,  læknir  '15. 
Bjarni  Jónsson,  dómkirkjupr.  '16. 
Björn  Bjarnason,  dr.  phil.  '12. 
Björn  Björnsson,  verzlunarm.  '15. 
Björn  Kristjánsson,  bankastj.  '15. 
Bjömson,  Guðm.,  landlæknir  '15. 
Björn  Si^rðsson,  bankastj.  '15. 
*Bjurn  Þórðarson,  aðstm.  i  stjr.  '15. 
*Blöndahl,  Magnús,  kaupm.  '15. 
*Blöndal,  Ragnh.,  unglrú  '15. 
Bogi  Olafsson,  kennari  '15. 
*Bóka8afn  K.  F.  U.  M.  '15. 
Borgþór  Jósefsson,  bæjargjaldk.  '15. 
Breiðfjörð,  Guðm.  '15. 
Briem,  Eggerc,  yfirdómari  '15. 
Briem,  Sigurðar,  póstmeistari  '15. 
Brynjólfur  Björnsson,  tannl.  '15. 
*Brynleifur  Tobfasson,  kennari  '15 

')     Artölin    aftan    við    nöfnin 
fyrir  það  ér  siðast. 


Böðvar  KristjánssoD,  adjunkt  '15. 
Claessen,    Eggert,    yfirréttarmála- 

flatningsmaðor  '15. 
Copland,  G.,  stórkaapm.  '15. 
*Einar  Arnórsson,  r&ðberra  '15. 
Einar  Gannarsson,  ritstjóri  '15. 
Einar  Helgason,  ijaröyrkjufr.  '15. 
Einar  Magnússon,  bókh.  '15. 
Einar  Magnússon  '15. 
Erlendur    H.    Guðmundsson,    bréf- 

beri  '15. 
Eyjólfur  JónssoD,  rakari  '15. 
Eyþór  Guðjónsson,  bókbindari  '15. 
Fjeldsted,  Andrés,  augnlæknir  '15. 
Fjeldsted,  Lárus,  cand.  jur.  '15. 
Friðrik  BenÓDýsson  '15. 
Friðrik  Klemensson  '15. 
Geir  Sigurðsson,  skipstjóri  '15. 
*Georg  Ólafsson,  cand  polit.  '15. 
Gisli  Guðmundsson,  verkam.stj.  '15. 
*GÍ8li  Isleifsson,  fv.  sýslum.  '15. 
Gísli  Sveinsson,  cand.  jur.  '15. 
Grimúlfur  Olafsson,  ritari  '15. 
Gröndal,  Ben.  Þ.,  cand.  phil.  '15. 
Gnðjón  Rögufaldsson,  kennari  '15. 
Guðjón  Sigarðsson  Hvg.  71  '16. 
*Guðm.  ÁBbjarnarson,  kaupm.  '15. 
Guðm  Bjarnason,  klæðskeri  '16. 
Guðm.  Böðvarsson,  kaupm.  '15. 
Guðm.  Finnbogason,  dr.  phil.  '15. 
Guðm.  Gamalielsson,  bóksali  -^15. 
*Guðm.  Guðmundsson,  sk&ld 
Gnðm.  Hannesson  prófessor  '15. 
*Guðm.  Helgason  prnp.  hon.  '15. 
Guðm.  Kr.  Gaðmundsson,  kaupm.'l5 
Guðm.  LoftBBon,  bankaritari  '15. 
Guðm.  Magniisson,  prófessor  '15. 
*Guðm.  Magnússon,  rithöf.  '15. 
Gunnar  SigurðsBon,  stud.  jnr.  '15. 

merkja  að  tillag  sé  afhent  bókaverði 


vin 


Skýnlur  og  reikningtr. 


[Skirnir 


'''Hafstein,  Hanoes,  fv.  ráðb.  '15. 
Halldór  Danielsson,  yfirdómari  '15. 
Halldór  Kr.  Þorsteinsson,  skipstj.'lð 
Balldór  Þórðarsson  '15. 
Eallgrimnr   Benediktsson,   nmboðs- 

sali  '15. 
Hallgrimnr  Jónsson,  járnsm.  '13. 
Hallgrimnr  Jónsson,  kennari  '15. 
Hannes  Þorsteinsson,  skjalav.  '15. 
*Hansen,  Jörgen,  verzlm. 
Hansen,  Morten,  skólastjóri  '16. 
Haraldur  Gunnarsson,  prentari  '15. 
Haraldar  Nielsson,  prófessor  '15. 
Haraldnr  Sigurðsson,  verzlm.  '15. 
Helgi  Helgason,  verzlunarstj.  '15. 
*Helgi  Jónasson,  verzlnnarm.  '14. 
Helgi  Jónsson,  dr.  pbil.  '15. 
Helgi  Jónsson  verzlm.  '15 
Hliðdal,  Guðm.,  verkfrœð.  '15. 
*flólmfriður  Árnadóttir,  kenslnk.'15. 
Ísleifnr  Jónsson,  kennari  '16. 
Jakobson,  Jón,  laudsbókav.  '15. 
Jakob  Jónsson  verzlnnarstj.  '15. 
Jensen,  Tbor,  kaupm.  '15. 
Jensson,  Sigriður  H.,  frn  '15. 
Jóhannes  Sigfússon,  adjunkt  '16. 
*Jóhann  Kristjánsson,  ættfræð.  '15. 
Jóhann  Þorsteinsson,  præp.  hon.  '15. 
Johnson,  Olafur,  konsúll  '15. 
Johnson,  Ag.  J.,  bankaritari  '16. 
Jónas  Jónsson,  kennari  '16. 
Jón  Guðnason,  cand.  theol.  '14. 
Jón  Helgason,  prófessor  '15. 
Jón  Hermannsson,  skrifstofnstj.  '15. 
Jón  Hj.  Sigurðsson,  héraðsl.  '14. 
Jón  Ívarsson,  kennari  '15. 
*Jón  Jónsson,  dócent  '15. 
Jón  Kristjánsson,  prófessor  '15. 
*Jón  Magnásson,  bæjarfógeti  '15. 
Jón  Olafsson,  rithöf.  '15. 
Jón  Olafsson,  skipstjóri  '15. 
Jón  Sigurðsson,  ritari  '16. 
Jón  Þorbergsson  fjárræktarm. 
Jón  Þórarinsson,  fræðslnm.stj.  '15. 


Jón  Þorkelsson,  dr.,  þjóðskjalav.'lö.- 
"^Jón  Þorlákssou,  landsverkfr.  '15. 
*Jörundur  Brynjólfsson,  kennari  '16.- 
Kaaber,  Lndvig,  konsúll  '16. 
Keunarafélag  Barnaskólans  '15. 
*Klemens  Jónsson,  landritari  'J5. 
Kolbeinn  Þorsteinsson,  skipstj.  '15v 
*Krabbe,  Th.,  landsverkfr.  '15. 
Kristján  Kristjánsson,  skipstj.  '15.. 
Kvaran,  Einar,  rithöf.  '15. 
Laxdal,  Jón,  kaupm.  '15. 
Laugarnesspitali  '14. 
*Lestrarfélagið  „íþaka"  '15. 
Lestrarfélag  kvenna  '15. 
Levi,  R.  P.,  kaupm.  '15. 
Magnús  Arnbjarnar8on,cand.  jnr.'l&, 
Magnús  BenjaminssoD,  úrsm.  '15. 
Magnús  Einarsson,  dýralœknir  '15. 
*Magnús  Helgason,  skólastj.  '15. 
*Magná8,  M.,  lœknir  '15. 
Magnns  Magnússon,  kennari  '16. 
Magnús  Sigurðsson,  cand.  jur.  '1&, 
Matthias  Kinarbson,  lœknir  '15. 
Matth.  Matthiasson,  kaupm.  '15. 
Matth.  Þórðarson,  fornmv.  '16. 
*NordaI,  Jóhannes,  ishússtjóri  '15.  i 

Oddur    Gislason,    yfirréttarmálafl.-        J 

maður  '15. 
*Oddur  Hermannsson,  cand.  jur.  '15^ 
Olafson,  Gisli  J.,  simastjóri  '15. 
Ólafur  Bjömsson,  ritstjóri  '15. 
Olafur  G.  Eyjólfsson,  kaupm.  '15. 
Olafur  Lámsson,  s.  próf.  '15. 
Olafor  Ólafsson,  umsjónarm.  '15. 
Olafur  Runólfsson,   bókhaldari  '15, 
Olafnr  Þorsteinsson,  læknir  '16. 
*01geir    Friðgeirsson,     samgöngu- 

málastjóri  '15. 
Öskar  Halldórsson,  bnfrœð.  '14. 
Páll  E.  ('ílason,  ritari  '16. 
Páll  HalIdórsBon,  skólastj.  15. 
Páll  H.  Gislason,  kaupm.  15. 
*PálI  Jónsson,  verzlunarm.  15, 
Páll  Stefánsson,  kaupm.  '15. 


Skirnir] 


Skýrtlar  og  reikningar. 


IX. 


rálmi  PáUson,  jfirkennari  '15. 
Pétar  HalldórsBOD,  bóksali  '15. 
Pétar  Lárass,  preotari  '15. 
Péturss,  Belgi,  dr.  phil.  'l.\ 
Fétar  Zóphóniaason  gagnfr.  '13. 
*Proppé,  Cari,  verzlanarstj.  '15. 
fiichard  Torfason,  bankabókari  '15. 
Rósenkraoz,  Ólafar,  kennari  '15. 
*Rögnvaldar  ÖiafssoD,  hásameist.'l^ 
*Samáel  Eggertíson,  skrautrit.  '15. 
Sighv.  BjarnasoD,  bankastj.  '15. 
Sigriöar  Björnsdóttir  '15. 
S.  A.  Gislason,  cand.  theol.  '15. 
Sigarðar  Guðmandsson  frá  Hofdöl- 

um  '14. 
*Sigurðar  Jónsson,   bókbindari  '15. 
""Sigarður  Kristjánsson,  bóksali  '15. 
Sigurðar  Sigurðsson,  alþingism.  '15. 
Sigurður  Þórðarson,  fv.  sýslum.  '15. 
*Sivert8en,  Sigarður,  dócent  '15. 
Smitb,  Faul,  simaverkfr.  '15. 
Snorri  Jóhannsson,   bókhaldari  '15. 
Sleingrimar  Arason,  kennari  '15. 
Steinunn  Bjartmarsd.,  kensluk.  '15. 
SveÍDU  Björnsson,  alþm.  '15. 
^Sveinn  Jónsson,  trésm.  '15. 
Sæmandsen,  Karl,  kaapm.  '15. 
Sæm.  Bjarnhéðinsson,  prófessor  '15. 
Thomsen,  Ðitlev,  ræðism.  '15. 
Thoroddsen,  Sigarður,  adj.  '15. 
Thorsteinsson,  Hannes,  cand.  jar.'15. 
Thorsleinsson,  Th.,  kaupm.  '15. 
Tr.  Gannarsson,  fv.  bankastj.  '15. 
Talinius,  Axel,  málafl.m.  '15. 
°  Ungmennafél.  Reykjavikar  '15. 
Vigfús  Einarsson,  cand.  jur.  '15. 
V'igfns  Guðmandsson  '16. 
■  Wiehe,  Holger,  háskólakennari  '15. 
Zimsen,  Knad,  borgarstjóri  '15. 
Zoi'ga,  Geir,  cand.  polyt.  '15. 
Zoega,  Geir,  rektor  '15. 
Zoe^a,  Geir,  verzlanarm.  '15. 
Þórður  Erlendss.,  Rauðarárst.  '15. 
Þóiður  Sveinsson,  lœkuir,  Kleppi'15. 


'"Þórhallor  Bjamarson,   biskop  '15.. 
Þorkell  Þorl&ksson,  ritari  '15. 
Þorl&kar  Vilhj&msson,  báfr.  '15. 
Þorleifnr  Ji^nsson,    p<^8tafgr.m.  '15.. 
^Þorsteinn  Finnbogason,  kaupm.  '15» 
Þorsteinn  Gislason,  ritstj.  '15. 
Þorsteinn  Jónsson,  bankarit.  '15. 
Þorsteinn  Sigurðsson,  skósm.  '13. 
*Þor8teinn  Þorsteinsson,  cand.  jur^ 

'15. 
*Þorst.  Þor8tein88on,hagstofustj.'15. 
*Þorv.  Guðmundsson,  afgr.m    '15. 
Þorvarður  Þorvarðarson,  prentsm.' 

stjóri  '15. 


Gulibrlngu-  og  Kjósarsýsla. 

Árni  ÞorsteinssoD,  prestur  á  K&lfa-^ 

tjörn  '15. 
Bræðrafélag  Kjósarhrepps  '15. 
Einar  MagnássoD,  kennari,  Gerðam' 

í  Garði  '15. 
*Gaðm.  Ragnar  Olafsson,    Móakoti 

i  Grindavik  '15. 
Heilsuhælið  á  Yifilstöðam  '15. 
Jóhann  Ejólfsson,    alþm.,  Braatar-^ 

holti  '14. 
Johnsen,  Sig.  Þ.,  kenuari  Seltjarn*- 

arnesi  '14. 
*Jónas  Björnsson,   búfr.  K&lfatjörn- 

'16. 
Jóna  Sigarjónsdóttir,   Keflavik  '14v 
Jón  Jónsson,  kennari,  Hvammi  '14. 
Klemens  Egilsson,    óðalsb.,   Minni- 

Vog^m  '15. 
Kolbeinn  Högnason,  kennari,  KoUa' 

firði  '15. 
Kristinn    Ðanielsson,    prestur,   Út' 

skálum  '14. 
*Léatrarfélag  Keflavikar  '15. 
LestrarFélag  Kjalnesinga  '15. 
Lestrarfélag  LágafelUsóknar  '15^ 


X 


Skýrslar  og  reiknÍDgar. 


[SkirDÍr 


Lestrarfélag  Seltirninga  '15. 
*M8gnÚ8  Bergmann  Jónsson,  Fugla- 

vik,  Miðnesi  '15. 
Sigurönr  Magnússon,  læknir,  Vifils- 

stöðam  '15. 
Stefán     Sigarfinnsson,     Bakkakoti, 

Leiru  'i5. 
'Sveinn  Gaðmandsson,  járnsm.,  Vif- 

ilsstöðum  '15. 
Tómas    Snorrason,    kennari,  Kefla- 

vik  '14. 
í>orgrimar  Þórðarson,  læknir  Kefla- 

vik  '14. 


Hafnarfjarðar-umboð. 
(Umboðsm.  Salómon  Runólfsson, 
verzlunarmaður  i  Hafnarfirði).') 

Andrés  Runólfsson,  verzlnnarm. 

Árni  Sigbvatsson,  kaupm. 

Auðann  Nielsson,  kaupm. 

Bjarni  Bjarnason,  kennari. 

Bjarni  Erlendsson,  verkstj. 

'Einar  Þorgilsson,  kaapm. 

Flygenring,  Aug.,  kaapm. 

Guðm.  Eyjólfsson,  verzlunarm. 

Onðm.  Magnússon,  skipstj. 

•Gannlaugur  Kristmnndsson,  kennari. 

Tngvar  Jóelsson,  verkstjóri. 

Janus  Jónsson,  prœp.  hon. 

Kristinus  Finnbogason,  verzlm. 

Lárus  Bjarnason,  kennari. 

Lestrarfél.  „Framför". 

Magnás  Jc^hannesson,  verkstj. 

Magnús  JónRson,  sýslum. 

Magnús  Þorsteinsson,  verzlm. 

Oddur  Ivarsson,  póstafgr.m. 

Olafur  Böðvarsson,  kaapm. 

Olafnr  V.  Daviðsson,  framkv.stj. 

*Salómon  Runólfsson,  bókhaldari. 

Sigfás  Bergmann,  kaupm. 

*Sig.  Kristjánsson,  sýslaskrifari. 

')     Skilagrein  komia  fyrir  1916. 


Sig.  Sigurðsson,  verzlanarm. 
Simon  Jónsson,  kaupm. 
Skinfaxi,  bókas.  skólapilta  i  Flensb. 
Steingr.  Torfason,  bryggjav. 
Sveinn  Jónasson,  sjóm. 
Þórður  Edilonsson,  læknir. 
Þórður  Einarsson,  verzlanarm. 
Þórður  Guðnason,  skólastj. 
*Ögmandur  Sigurðsson,  skólastj. 


Borgarfjarðar   og  Mýrasýsla. 

fljörtur   Snorrason,   bóndi,    Arnar- 

holti  'in. 
Jón  Sveinsson,  prófastur,  Akranesi 

'16. 
Lestrarfélag  Akraness  '14. 
*Magnús  Andrésson,  prófastnr,  Gils- 

bakka  '16. 
Oddur  SveÍDSSon,  kennari,  Akranesi 

'14. 
Ottesen,  Oddgeir  P.,  hreppstj.,  Ytra- 

hólmi  '14. 
Stefán  GaðmundssoD,  bóadi,  Fitjam 

'15. 
Sumarliði    Halldórsson,     skógfræð- 

ingur,  Akranesi  '15. 
Thorlacins,  Einar,    prestur,  Sanrbæ 

'15. 
Tryggvi  Þórhallsson,  prestur  Hesti 

'15. 
Ungmennafélagið  „Haukur'',  Leirár- 

sveit  'J5. 


Borgarness-umboð. 

(Umboðsm.   Jón  Björnsson,  kanpm. 

Borgarnesi).') 

Árni   Þorsteinsson,   bóndi,    Brenni- 
stöðum. 


Skiroir] 


Skýrslur  og  reikDÍngar. 


XI 


Bjarni  Bjarnason,  bóndi,  Skáney. 
Björn  LáruBSon,  bóndi,  Heggatöðam. 
Bj5rn  Olafsson,  steinsmi&nr,  Ka&al- 

stöðnm. 
Brynjólfar  Bjarnason,  búfræöingur, 

Deiidartanga. 
Bcndaskólinn  á  Hvanneyri. 
Ðavið  Þorsteinsson,  Arnbjargarlœk. 
Eggerz,  Sigarður,  sýslum.,  Borgar- 

nesi. 
*£inar  Sigurðsson,  Stóra-Fjalli. 
Fjeldsted,  Sigarður,  bóndi,Ferjakoti. 
Geir  Pétorsson,  Geirshlið. 
Grönfeldt,  H.  skólastj.  Hvitárvörum. 
Guðm.  Árnason,  bóndi,  Alftártangu. 
Gaðm.    Danielsson,   bóndi,  Svigna- 

skarði. 
Jóhannes  Jónsson,  gagnfrœð.,  Efra- 

nesi. 
*Jóhann  Magnússon,  bóndi,  Hamri. 
*Jón  Björnsson,  kanpm.,  Borgarnesi. 
Jósef  Björnsson,  Svarfh'-li. 
Kristján  Fr.  Björnsson,  bóndi,  Stein- 

um. 
*KrÍ8tján  Sigurðsson,  Bakkakoti. 
Lestrarfélag  Álftaneshrepps. 
Lestrarfélag  Borgarness. 
Lestrarfélag  Hraunhrepps. 
Magnús  Einarsson,  Munaðaroesi. 
Magnús  Jónsson,    kennari,   Borgar- 

nesi. 
Olafur  B.  Jónsson,  Hvanneyri. 
Ólafur  Guðnason,  Signýjarstöðum. 
*Páll  Jónsson,  búfræð.,  Hvanneyri. 
*Páll  Zóphóniasson,  kenu  ,  Hvann- 

eyri. 
Runólfur  Runólfsson,   bóndi,  Norð- 

tungu. 
•SigurðurÞórólfsson,  skólastj.,  Hvit- 

árbakka. 
Stef  án  Jónsson,  prestar,Staöarhrauni 
Tómas  Jónasson,  Sólheimatangu. 


Ungmennaf^l.  „Dagrenning'',  Lundt- 

reykjadal. 
Þorgeir  BjarnasoD,  búfræð.,  Hvann- 

eyri. 


Snæfetlsnets-  og  Dalasýstur. 

*Benodikt    Magnússou,  kaupfélags- 

stj.,  Tjaldanesi  U5. 
Benedikt.  S.  Benediktsson,  verzlm., 

Grundarf.    14. 
*Bergraann,  Daniel,  verzlnnarstjóri, 

Sandi  '16. 
Finnbogi    Lárnsson,    kaupm.,   Búð- 

um  '14. 
*Kristján     Kristjánsson,     kennari, 

Raaðkollsstöðum  '15. 
Lestrarfél.  Sandara  '16. 
MagnúsGuðlaagsson,  læknir,  Bjarna- 

stöðum  '14. 
Svanbildur    J 'hannsdóttir,    kenslu- 

kona,  Styhkish. 


Stykkishólms-nrahoð. 

(Umboðsm.  Hjálmar  Sigurðsson 

kaupmaður)'). 

Agúst  Þórarinsson,  bókh.,  Stykkis- 

hólmi. 
AsmandurSigurð88on,bóndi  á  Grand 

i  Kyrarsveit. 
'^BIöndal,  Magnús,  kennari,  Stykkis- 

hólmi. 
Bókasafn    Vestaramtsins,    Stykkit- 

hólmi. 
Einar  Vigfússon,  Stykkiskólmi. 
Elias  Kristjdnsson,  Arnartungu. 
Gestur  Þórðarson,  Höföa. 
Gisli  Signrðsson,  Langadul. 


')  Skiiagrein  komin  fyrir  1915. 


XII 


Skýrslur  og  reiknÍDgar. 


[Skirnnr 


Helgi  Ouðmundsson,   Ketilsstöðum. 
flelgi  Guðmundsson,  Skógarnesi. 
*Hjálmar    Sigurðsson,    kanpmaður, 

Stykkishólnii. 
Ingólfur    Jóns«ou,     verzhinarstjóri, 

Stykkishúlmi. 
Jón  Sigurðsson,  Hofgörðum. 
Lestrarfélag  Hvammssveitar. 
Richter,    Reiiili.,  vorzl  m.,  Stykkis- 

hólmi. 
Sigurður     Gunnarsson,     prófastnr, 

Stykkishí^lmi. 
Sæm.  Halldórsson,  kaupm.,  Stykkis- 

hólmi. 


Búðardals-umboð. 

(Umboðsm.  Bogi  Sigurðsson, 

kaupmaður)'). 

Björn  BjarnasoD,  sýslum.,Sauðafelli. 

Bogi    Sigurðsson,    kaupm.,    Búðar- 

dal. 
*Jóhannes  L.  L.  Jóbannsson,  prest- 

nr,  Kvennabrekku. 
Johnson,   Bjarni  Þ.,  sýslam.,  Búö- 

ardal. 
Lestrarfélag  Miðdœla. 
Magnús  VigfússoD,  yerzlunarmaðor, 

Búðardal. 
Páll  Ólafsson,  kaupm.,  Búðardal. 
*Sigurðar  Sigurðsson,  læknir,  Búð- 

ardal. 


Barðastrandarsýsla. 
Bókasafn  Flateyjar  á  Breiðafirði  44. 
*Jón  Einarsson,  trésmiður,  Kletti  i 

Geiradal  '13. 
Jón     JóbannssoD,     Mýrartungu    i 

Reykhólasveit  '14. 


*Jón  Ólafsson,  Króksfjarðarnesi  '14r 
Lestrarfélag  Geiradalshrepps  '14. 
Magnús  Sæbjörnsson,   læknir,  Flat' 

ey  '13. 
Steioþór  Oddsson,  Míðbúsam  '14. 
Þorvaldur  Jakobsson,  prestur,  Saa&- 

lauksdal  '13. 


Patreksfjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Jón  KristóferssoD, 

kennari). 

*Bjarni      Simonarson,      prófastar,. 

Brjinslæk  '14. 
BókasafnYestur-BarðastrandarsýBla 

'12. 
*Eirikur  Kristófersson,  Brekkavelli, 
Hallgrimur  J(^nsson,  Bakka. 
Jóu  B.  Ólafsson,  Hvanneyri. 
Jón  Hallgrimsson,  Bakka. 
Jón  Kristófersson,  kennari,  Brekka- 

velli  á  Barðaströnd  '14. 
Kristján  Kristófersson,  Haga  '14. 
Lestrarfélag  Bilddælinga  14. 
Lestrarfélag  Breiðuvikursóknar  '12^ 
Lestrarfélag  Rauðsendinga  '13. 
Lestrarfélag  Tálknafjarðar  '14. 
Magnús  Þorsteinsson,  prestur,  Pat- 

reksfirði. 
Ólafur  Magnússon,  Kaldabakka  '13, 
Svafa  Þorleifsdótiir,  fiildudal  '14. 
*Þorbjörn  Þ^rðarson,  læknir,  BildU' 

dal  '14. 


ísafjarðarsýsla. 
Bókasafn      Hólshrepps,      Bolung^- 

vik  '15. 
Halldór   Stefánsson,   lœknir,   Flat- 

eyri  '15. 


0  Skilagrein  komin  fyrir  1915. 


fikiniír] 


Skýrslar  og  reikningar. 


xni 


Bjálmar   Jónsson,    bóndi,    Höf6a  i 

Oninnavikurhreppi  '15. 
Lestrarfélag    Ðalinanna,    önandar- 

firöi  '15. 
Lestrarfélag  Flateyrar  '15. 
*Sighvatar  Grimsson  Borgfir&ingnr, 

Höf&a.    Gjaldfri. 
-*Sveinn  Halldórsson,  kennari,  Bol- 

■ngarvik  '14. 

Ðýrafjarðar-amboö. 
■CUmbodsm.  Jóh.  Proppé,  kanpmad- 

ur  á  Þingeyri)*). 
Andrés  Eristjánsson,  Meöaldal. 
Björn  Guömundsson,  kennari,  Nœfra- 

nesi. 
Blaðafélagið   „Ðagvardur",    Eeldu- 

dal. 
Böðvar  Bjamason,  prestur,   Rafns- 

eyri. 
Priörik      Bjarnason,       hreppstjóri, 

Mýrum. 
Ouðbrandur    Guömundsson,    Þing- 

eyri. 
Onðm.  A.  Goðmundsson,  skipstjóri, 

Alviöru. 
Oaðmundur  Jónsson,  Granda. 
Oa&ni    Bjamason,   verzlnnarmaður, 

Kngeyri. 
Onðrún     Benjaminsdóttir,     kenslu- 

kona,  Þingeyri. 
Oannlangur    Þorsteinsson,    lœknir, 

Þingeyri. 
"^jóhannes  Daviðsson,  Neðra-Hjarð- 

ardal. 
Kristinn  Guðlaugsson,  búfræðing^r, 

Nnpi. 
LestrarfélagÞingeyrarhrepps,  Þing- 

eyrL 
Olafur      Hjartarson,      járnsmiður, 

Þingeyri. 


*ÓIafar   Olafsson,    kennari,    Þing- 

eyri. 
*Proppé,  ( >lafur,  kaupm.,  Þingeyri. 
Sigriður    Guðmundsdóttir,    kensln- 

kona,  Haukadal. 
*Sigtryggur  Guðlaugsson,    prestur, 

Núpi. 
^SÓpbónias  Jónsson,  gagnfræðingur, 

L»k. 
*Torfi      Hermannsson,      trésmiður, 

Þingeyri. 


Ísafjarðar-nmboð. 

(Umboðsm.  Guðmundur  Berg^son, 
bóksali,  Isafirði)'). 

Aðalbjörg  Jónsdóttir,   hnsfrú,  Arn- 

gerðareyri. 
Arngrimur    Fr.    Bjarnason,    prent- 

ari,  Isafirði. 
Árni  £.  Arnason,    verzlunarmaður, 

Bolungavik. 
Asgeir   Guðmundsson,    hreppstjóri, 

Arngerðareyri. 
*Asgeir  Guðmundsson,  Æðey. 
Bárður    Gnðmundsson,    bókbindari, 

Isafirði. 
*Benedikt     Bjarnason,     húsmaðnr, 

Góustöðam. 
Bergur  Rósinkranzson,  kaupmaðar. 

Flateyri, 
Björn     Guðmundsson,     kaupmaður, 

ísafirði. 
*Einar8son,  Þóra  E.,  sjúkrah.st. 
Engilbert  Eolbeinsson,  bóndi,  Lóns- 

eyri. 
Finnbjörn  Hermannsson,  verzlunar- 

maður,  Isafirði. 
Friðbert  Friðbertsson,  kennari,  Suð- 

ureyri  i  Siigandafirði. 
Friðbert  Guðmundsson,  Suðureyri. 


')  Skilagrein  komin  fyrir  1915. 


XIV 


Skýralar  og  reikningar. 


[Skirnir 


Friðrik   HjartarsoD,    kennari,    Suð- 

ureyri. 
Grimur  Jónsson,    cand.  theol.,  Isa- 

firði. 
Grnðmundur  Bergsson,  bóksali,  Isa- 

firði. 
"^Guðmundar    Hannesson,     konsóU, 

m&laflutningsm.,  Isafirði. 
Guðmundur  H.  Finnbjörnsson,  bóndi, 

Sæbóli  i  Aðalvlk. 
Gaðmundur  Sveinsson,  kaupmaður, 

Hnifsdal. 
Guðrán  Tómasdóttir,  Ijósmóðir,  ísa- 

firði. 
Hálfdan     örnólfsson,      hreppstjóri, 

flóli  í  Bolungavik. 
Halldór  Bjarnason,  verzlunarmaður, 

Isafirði. 
Halldór       Jónsson,       búfræðingur, 

Laugabóli. 
Halldór      Jónsson,       búfræðingur, 

Rauðamýri. 
Halldór    Olafsson,    lögreglumaðar, 

Isafirði. 
Halldór  P&Isson,  útvegsbóndi,  Hnifs- 

dal. 
Hannes    Halldórsson,    verzlanarm., 

ísafirði. 
Helgi  Eetilsson,  Bjómaðar,  ísafirði. 
*Helgi  Sveinsson,  bankastjóri,  ísa- 

firði. 
Hjaltlina  Guðjónsdóttir,  Álfadal. 
Ingólfar  Arnason,   verzlanarmaðar, 

Bolungavik. 
*Jens  Nielsson,  kennari,    Bolanga- 

vik. 
'^Jóhann  Þorsteinsson,    kaupmaðar, 

Isafirði. 
Jóhanna    Eiríksdóttir,    Kleifam    i 

Seyöisfirði. 
Jónas  Halldórsson,  Búð,  Hnifsdal. 
Jónas  Þorvarðsson,   óðalsbóndi  og 

oddviti,  Hnífsdal. 
Jón  GrimsBon,  bókhaldari,  Itafirði. 


Jón  Mariasson,  verzlunarm.,  ísafirði. 
Jón  Sn.  Árnason,   kaupmaður,  Isa- 

firði. 
Július  Hjaitason,  Bolungavik. 
Karl     OlgeirssoD,     verzlunarstjóri, 

ísafirði. 
*Kolbeinn    Jakobsson,    hreppstjóri, 

Unaðsdal. 
Kristj&n  A.  Kristjánsson,  verzlanar- 

stjóri,  Suðureyri  i  Súgandafirði. 
Lestrarfélag  Bjarndæla  og  Fjarðar- 

manna,  önundarfirði. 
Lestrarfélag    Hnifsdælinga,    Hnifs- 

dal. 
Lestrarsalur  Isafjarðar. 
Lestrarfélag  Seyðfirðinga. 
Lestrarfélag  Sléttuhrepps. 
"^Lestrarfélag         SúðavikarhreppSr 

Álftafirði. 
Magnús     Bárðarson,     útvegsbóndi 

Bolungavik. 
*Magnás  Jónsson,  prestar,  ísafirðL 
Magnús  Kristjánsson,   búfræðingarr 

Múla  i  Laugardalshr. 
Magnús    Torfason,    sýslumaðar  og 

bæjarfógeti,  Isafirði. 
*Oddar  Guðmundsson,  póstafgr.m.f 

Bolungavik. 
Olafur    Arnason,    verzlunarmaðHfr 

Bolungavik. 
ólafor  Jónsson,  ísafirði. 
Olafur  Pálsson,  verzlstj.,   Arngerð- 

areyri. 
Páll  Pálsson,    útvegsbóndi,  Heima- 

bœ,  Hnifsdal. 
P&ll  ÞórarinsBon,  sjómaðar,  Hnifs- 

dal. 
Pétur    Oddsson,    kaapm.,    Troö    i 

Bolungavik. 
Sigfás   Ðanielsson,    verzlanantjórír 

ísafirði. 
Signrbjörn  Armannsson. 
Sigarðar  Kristjánsson,  kennarí,  l8a« 

firöi. 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikningar. 


XV 


Sig^rdor    PálsBOD,    verzlanarstjóri, 

Hosteyri. 
Sig.  SignrðssoD,  kennari. 
*Sig.    Sigar&sson,    málaflutning^m., 

ísafirði. 
Sigarðar  Þorvaldsson,  kennari,  Isa- 

firöi. 
Stefán  Sigarðsson,  verzlm. 
Stephensen,    Páll,    prestar,   Holti  i 

Onandarfirði. 
Thordarson,    Finnar,    konsúll,  Isa- 

firöi. 
*Thorstein88on,     Davið    Scheving, 

lcknir,  Isafirði. 
Valdemar  Valdemarsson,  verzlanar- 

maðar,  Hnifsdal. 
Þorvaldar     Jónsson,      lœknir     og 

bankastj.,  ísafirði. 
*ÞorvaIdar  Jónsson,  prófastar,  Isa- 

firði. 
Þorvarðar    Brynjólfsson,     prestar, 

Stað  i  Súgandafirði. 


Vigur-amboð. 

(Umboðsm.  Sigarðar  Stefánsson, 

prestar,  Vigar)'). 

*FÍDnbogi  Pétarsson,  Hvitanesi. 
Jón  Gaðmandsson,   kaapm.,  Eyrar- 

dal. 
*Sigarðar  Stef  ánsson,  prestur,  Vigur. 


i  Strandatýsla. 

Bárðarton,  Guðm.  G.,  Kjörseyri  '14. 
Björn  Magnússon,  Borðeyrí  '15. 
Oaðjón  Gaðlangsson,  kaupfélagsstj., 

Hólmavik  '16. 
Halldór  Er.  Jóliasson,  sýslnmaður, 

Borðeyri  '13. 


Lestrarfélag  Árneshrepps  '15. 
Lestrarfélag  Kirkjubólshrepps  '14. 
Lestrarfélag  KoUafjarðar  '15. 
Lestrarfélag  Selstrandar  '15. 
Þórarinn  G.  Arnason,    Þiðriksvöll'^ 
um  '16. 


Húnavatnssýsla. 
Guðm.  Arason,  búfræð.,  Illugastöð- 

um  '14. 
JÓD  JÓDS80D,  bóndi,  Stóradal  '14 
*KrÍ8tján    H.  Sigurðsson,    kenDari, 

Brúsastöðum  '14. 
Þorvaldur  KristmuDdsson,  búfræð., 

Bálkastöðum  '15. 


Hvammstanga-umboð. 

(Umboðsm.  Axel  V.  Wilhelmsson, 

verzlunarstj.  á  Hvammstanga)'). 

Andrés  Guðjónsson,  kaupm.,  Hara- 

stöðum. 
Asgeir      Magnússon,       skólastjóri^. 

Hvammstanga. 
Axel  V.  Wilhelmsson,  verzlanarstj.,- 

Hvammstanga. 
Blöndal,  Björn  P.,  verzlunarmaður 

Hvammstanga. 
Bókasafn       Vestur-Húnvetninga, 

Hvammstanga. 
Bríem,  Jóh.  Kr.,  prestur  á  Melstað. 
Guðm.  B.   Jóhannesson,    Þorgrlms- 

stöðum. 
Guðm.  Sigfússon,  Króksstuðum. 
*Gunnar    Krístófersson,    hreppstj.^ 

Valdarási. 
Gunnl.  GunnlaugSBun,  búfræðingur^ 

Syðri-VöIIum. 
Halldór  Magniísson,  bóndi,  VatnshóU 


*)  Skilagrein  komin  fjrir  1915. 


ZVI 


Skýrslnr  og  reiknÍDgar. 


[Skimir 


Ingvar  Jakobsson,  Harastöðain. 
"^JÓn  D.  Gaðmandsson,  Barði. 
*Jón    Eiriksson,    bóndi,   Svertings- 

Btöðum. 
MagnÚB  Þorleifsson,  Erossanesi. 
^igurður  Jónsson,  Stöpum. 
Signrðnr  Pálmason,  Hvammstanga. 
-Stefán  BjörnssoH,  bóndi,  Sporði. 
rStefán  Diomedesson,  Anastöðum. 
Valdemar     Baldvinsson,     búfræð., 

Helguhvammi. 
Þorbjörn  Teitsson,  Viðidalstunga. 

Blönduóss-amboð. 

(Umboðsm.  Friðfinnur  Jónsson, 
trésmiður,  Blönduósi)'). 
Amalds,  Ari  Jónsson,   sýslamaður. 
Bjarni  Jónasson,  barnak.,  Litladal. 
Bjarni  Pálsson,  prestur,  Steinnesi. 
Ðaði  Daviðsson,  Gilá. 
Friðfinnur  Jónsson,  trésm.,  Blöndu- 

ósi. 
'Guðni  Jónsson,   bókbindari,   Gann- 

friðarstöðum. 
Hafsteinn  Pétnrssou,  b<Jndi,    Gunn- 

steinsstöðnm. 
*Jakob      Bjarnason,      vinnumaður, 

Strjngsstöðum. 
"^Jónas  Illugtison,  bóndi,  Bröttuhlið. 
*Jón  Jónsson,  héraðsl.,  Blönduósi. 
Jón     Pálsson,    prestur,     Höskulds- 

stöðum. 
L&rus  Olafsson,  trésm.,  Blönduósi. 
Lestrarfélag  Áshrepps. 
Lestrarfélag  Aaðkúlusóknar. 
Lestrarfélag  Langdælinga. 
Lestrarfélag  Torfalækjarhrepps. 
Lestrarfélag  Þverárhrepps. 
Magnús  Björnsson,  Syðra-Hóli. 
Magnús    Jónsson,    bóndi,    Sveins- 

stöðam. 


Páll  Sigurðsson,  búfr.,  Brnsastöðam. 
Pétar  Theodorsson,  sölastj.,  Blönda- 

ósi. 
Sigargeir    Björnsson,    báfr.,    Orra- 

stöðum. 
Skúli  Jónsson,  sölustj.,  Blöndoósi. 
Sveinn  Bjarnason,  Blonduósi. 
Sýslubókasafn     Anstur-Húnavatas* 

sýslu. 
Sæmundsen,  Edwald,    verzlanarBtj., 

Blöndnósi. 
Þórarinn   Jónsson,    alþm.,    Hjalta- 

bakka. 
Þorsteinn    Bjamason,    kaupmaðnr, 

Blönduósi. 


Skagafjarðarsýsla. 

*Guðm.  Daviðsson,  Hraunum  '15. 
Hartmann  Ásgrimsson,  kaupmaður, 

Kolbeinsárósi  '14. 
Jóhannes  Signrbjamarson,  Sléttu  '15. 
Jóhann  Sigurðsson,  Borgargerði  '15. 
Jón    Árnason,     gagnfræð.,    Stóra* 

Vatnsskarði  '15. 
Jón  Rögnvaldsson,  Réttarholti  '15. 


Sauðárkróks-nmboð. 

(Umboðsm.  Margeir  Jónsson,  kenn- 
ari,  Ögmundarstöðum)'). 

Anna  Kr.  Jósefsdóttir,  Hofi. 

Axel  Kristjánsson,  verzlunarmaönr, 

Sauðárkróki. 
Björn  L.  Jónsson,  bóndi,  Stóra-Seilu. 
Blöndal,  Kr.,  póstafgr.m. 
Bókasafn  Skagafjarðar. 
Briem,    Kristinn    P.,    kaupmaðar, 

Sauðárkróki. 
Briem,ÓIafur,alþm.,Álfgeirsvöllum. 


*)  Skilagrein  komin  fjrir  1915. 


WkSniT] 


Skýnlar  og  reiknÍBgar. 


xvn 


Eirikar  Eristjánsson,  Saaöárkróki. 

EafBtaö,  Ámí  J.,  Vík. 

Hálfdan     GaðjönsBon,     prestor    á 

Saaöárkróki. 
Hilfdan  Jónasson,  Þorljótsstoðam. 
^Jóhannes  Orn  Jónsson,  Arnesi. 
Jón  Er.  Ólafsson,  Ðóki. 
Jón  SigiirÖBion,  Reynístaö. 
Jónas  Eristjánsson,  læknir,  Saaðir- 

króki. 
Lestrarfélag  Miklabœjarsóknar. 
HagnÚB  Sigmnndsson,  Vindheimam. 
Hargeir  Jónsson,  kennari,  Ogmand- 

arstöðam. 
Olafar  Sigarösson,  Hellnlandi. 
Fétar  Jónsson,  búfr.,  Eyhildarholti. 
Sigarðnr  Jósafatsson,  Erossanesi. 
Tobias  Magnússon,  Geldingaholti. 
Þormóðar  Sreinsson,  Uppsölam. 

Hóla-amboð. 

(Umboðsm.  Sigarðar  Sigarðsson, 

skólastjóri,  Hólarn)*). 

Ami  Gaðmandsson,  fífra-Ási,  Hjalta- 

dal. 
BBndaskóIinn  i  Hólam. 
JSinar  JósefsBon,  Vatnsleysa. 
Jón  SigtryggBBon,  Framnesi. 
Lestrarfélag  Hofshrepps. 
Lestrarfélag  Hólahrepps. 
Olafar  Jónsson,  Litlahóli. 
♦Sigurðar  Sigarðsson,  kenn.,  HÓIam. 
Theodor  Ambjaraarson,  Hólom. 


Eyjafjardarsýtla. 

Siglafjarðar-amboð. 
(TJmboðsmaðar  Helgi  Hafliðason, 

Siglafirði)*). 
Ásgeir  Blöndal  Bjamason. 

')  Skilagrein  ókomin  fyrir  1915. 
•)  Skilagrein  komin  fjrir  1915. 


*Bjarai  Þorsteinsson,  prestar. 
Blöndal,  Sophas,  verzlstj. 
Gaðmandar  Bjamason,  Bakka. 
Hafliði  Gaðmandsson,  breppstj. 
Hallgrimsson,  Gaðm.  T.,  laknir. 
Helgi  Gaðmundsson,  lœknir. 
""Matthias  Hallgrimsson,  kaapm. 
Þórðar  Þórðarson,  SiglaaesL 


Eyjafjarðar-amboð. 

(Umboðsm.  Eristján  Gaðmandsson, 
bóksali,   Oddeyri)»). 

Árai  JóhannssoD,  prestar,  Grenivik. 
Asmandiir  Gislason,  próf.,  Hilsi. 
*Benjamin  Eristjánsson,  Tjörnam. 
Benjamin  Sigvaldason,  Gilsbakka  i 

Axarfirði. 
Bjarni  Arason,  Grýtabakka. 
*Bjami  JónsBon,  útbússtj.,  Akareyri. 
Bjöm  Araason,  bóndi,  Pálsgerði. 
Björa  Jóhannss.,  Syðra-Langalandi. 
Bókasafn  Gagnfræðaskól.,  Akareyrí. 
Bókasafa  Norðaramtsins,  Akareyri. 
Briem,  Þorsteinn,  prestar,  Hrafnagili. 
Einar   Gattormsson,    prentari,    Obí 

við  Eyjafjörð. 
Eydal,  Ingimar,  kennari,  Akareyri. 
Finnnr  Sigmondsson,  Ttra-HÓIi. 
Framfarafélag  Grýtabakkahrepps. 
Friðbjörn   Steinsson,    dbrm.,  Akur- 

eyri.    Gjaldfri. 
Friðjón  JensBon,  Inknir,  Akareyrí. 
Garðar   Aragrimsson,   Geirbjaraar- 

stoðam. 
Gestar  Jóhannesson,  Akareyri. 
Gisli  Bjamason,  gagnfr.,  Skógam. 
*GÍ8li  JónsBon,  hreppstj.,  Hofi. 
Gisli  R.  Magnússon,  Aknreyri. 
Grimnr  GrimsBon,  kenn.,  Ólafsfirði. 


xvni 


SkýrBlar  og  reiknÍDgar. 


[Skimir 


GadmQndar  Benediktsson,   ÁslákB- 

itöðam. 
G-aöm.    GaðmandsBon,    hreppstjóri, 

ÞúfnavöUam. 
Hallgrimnr    Ðaviðsson,    verzlanar- 

stjóri,  Akareyri. 
'''Hallgrimar    ErÍBtinBBon,    kaapfé- 

lagBstjóri,  Akarejrí. 
Hallgrimar   Pétarsson,  bókbindarí, 

Akareyrí. 
Hannes  Ðaviðsson,  Hofi. 
Hannes  Eristiánsson,  gagnfrnðing- 

ar,  Viðigerði. 
Haraldar  Leósson,  kennarí,  Holtseli. 
*Havsteen,  Jakob,  konsúU,  etazráð, 

Oddeyrí. 
Helgi  Arnason,  prestar,  Olafsfirði. 
HÓImgeir   Þorsteínsson,   verzlanar- 

maðnr,  G-rand. 
Hólm,  Magnús  A.,  Saarbæ. 
Ingibjörg  Jóhannesdóttir,  Árnesi. 
Ingimar  Hallgrimsson,  bóndi,  Litla- 

HÓIi. 
Ingólfnr   Bjarnason,   bóndi,   Fjósa- 

tanga. 
Jón  Jóhannsson,  Skarði,  Ðalsmynni. 
Jðn  Jónsson,  Skjaldastöðam. 
Jón  Rögnvaldsson,  Fifilgerði. 
"^Jón  Stefánsson,  ritstj.,  Akareyri. 
Jónas  Jónasson,  prœp.hon.,Akareyri. 
*EarI  Nikal&sson,    verzl.etj.,  Akar- 

eyrí. 
ErÍBtj&n  Benediktsson,MöðravöIlam. 
Eristj&n     Gaðmandsson,      bóksali. 

Oddeyrí. 
Laxdal,  Eggert,  kanpm.,  Akoreyri. 
Lestrarfélag  ArskógBstrandar. 
Lestrarfélag  Hriseyinga. 
Lestrarfélag  Eanpangssóknar. 
Lestrarfélag  Mankaþverár. 
Lestrarfélag   Svalbarðsstrandar, 

Svalbarði. 
Lestrarfélag  öxndæla. 


Liadál,  .Björn,  cand.  jar.,  Akareyri. 
Lindal,  Jakob,  búfr.,  Akareyri. 
Loftar  Baldvinsson,  Böggvisstöðam. 
Olafar    Tryggvason,    bóndi,    Dag- 

verðartnnga. 
P&II  Einarsson,  bæjarfógeti. 
Pétnr  Einarsson,  Grenivik. 
Ragnar  Olafsson,  kanpm.,  Oddeyri. 
Rist,  L.  J.,  kennarí,  Aknréyrí. 
*Sigtrygg^r     Jónatansson,     bóndir 

Tanga. 
Sigarðar     Einarsson,     dýralæknir,^ 

Aknreyri. 
Sigorðar    SigarðsBon,    bókbindarí,^ 

Akureyrí. 
Skúli    Eristjánsson,     búfræðingar,. 

Sigriðarstöðam. 
Stef&n  JÓDSSon,  bóudi,  Muukaþver&^ 
"^Stef&n    Eristj&nsson,    skógræktar- 

stjóri,  Vöglum. 
Stefán  Stef&nsBon,   skóIaBtj.,  Akar- 

eyri. 
Steffenseu,  Valdemar,   læknir,   Ak- 

ureyri. 
'^Steingrimar    Matthiásson,    lœknir,^ 

Akareyri. 
Sveinbjörn    Jónsson,    Þóroddsstöð- 

um,  Olafsfirði. 
*Sveinn  Þórðarson,  verzlunarmaðar, 

Höfða. 
Viihjálmar    Jóhannesson,    kennari, 

Espihóli. 
Þórarinn  Vilhj&lmsson,  báfr.,  Bakka^ 

i  Svarfaðardal. 
Þórðar    Jónatansson,    öngalsstöð- 

um. 
Þórðar  Eolbeinsson,  Akareyrí. 
Þorkell  Þorkelsson,  kennari,  Akar- 

eyri. 
Þorsteinn  Grlmsson,   gagnfræðing- 

ar,  ErosBanesi. 
Þorsteinn    Stef&nsson,    Hlöðam    i 

Hörgárdal. 


Skirairl 


Skýnlar  og  reikQÍngar. 


XIX 


Þingtyjartýsla. 
Oaömandar   Vilhjilniuon,   bóksali, 

Syðra-Lóni  '15. 
SigfÚB    HallgrimssoD,    Yogam    vi& 

MývatD. 
*Snabjöra  Arnljótsson,  kaapmaðar, 

Þórshöfn  '16. 
Steinn    Emilsson,    verzlanarmaðar, 

Þórshöfn  '16. 
Þorsteinn  Amljótsson,  kaapmaöar, 

Þórshöfn  '15. 

Húsvikar-amboð. 

(Umboösm.  Stefán  Oaðjohnsen, 

verzlanarstjóri)'). 

Aöalgeir   Daviðsson,   bóndi,  Stóra- 

Laagam. 
Aðalsteinn    Kristjánsson,    kaapm., 

Húsavik. 
*Ari  Jónsson,  Húsavik. 
*Arni  Jakobsson,  bóndi,  Hólam. 
Ami  Jónsson,  bóndi,  Þverá. 
fienedikt  Bjamason,  kenn.,  H&savik. 
*Benedikt  Gaðnason,  Grænavatni. 
*Benedikt    Jónsson,     sýslaskriíari, 

Húsavik. 
Björn  GQðmandsson,bóndi,Qrjótiie8Í. 
Bókaaafo  Grimsejinga. 
Egill  Sig^rðsson,  Háni. 
""Egill   Sigarjónsson,   bóndi,   Laxa- 

mýri. 
Friðrika  Jónsdóttir  fri  Hrifla. 
Gaðjohnsen,    Stefán,    verzlanarstj., 

Húsavik. 
Gaðm.  Stefinsson,   gagnfr.,  Hrifla. 
Gaðm.  Stefinsson,  Hafralæk  i  Að* 

aldal. 
Halldóra  Bjömsdóttír,  Presthólam. 
*HalIgrímar  Þorbergsson,  Halldórt- 

stöðam. 
Haokar  Ingjaldsson,  Garðshomi. 


*Hólmgeir      Þorsteinsson,      bóadir 

Yallakotí. 
Indríði    Þorkelsson,    bindi,    Ytra* 

Fjalli. 
Jakob  Hilfdanarson,  dbrm.,Húsavik. 
*Jóhanne8  Þorkelsson,    hreppstjórí^ 

Sjðra-Fjalli. 
Jón  Benediktsson,  Garði. 
Jón  Björnsson,   Skógam,  Axarfirðú 
Jón  Jónasson,  Húsavik. 
Jón  Jónsson  Gaati,   bóndi,  Héðins- 

höfða. 
Jón  Sigarðsson  fri  Hjartarstöðam,- 

Yzta-FelU. 
Jón  Sigarðsson,  gagnfr.,  Yzta-Felli. 
'''Jónas  Helgason,  Grœnavatni. 
Jónas  Jónsson,  verzlanarstj ,  Flatej^ 
Karl  Aragrimsson,  Landamóti. 
Krístjin   Sigtryggsson,  bókbindari^ 

Húsavik. 
Konrið  Yilhjilmsson,  bóndi,  Hafra* 

læk. 
Lestrarfélag  Kinnanga,  Köldakinn. 
Lestrarfélag  Mývetninga. 
Lestrarfélag  Sléttanga. 
Lestrarfélag  Svalbarðshr.,  Þistilf. 
Maith.  Eggertsson,  prestar,  Grimsey. 
Fáll  Krístjinsson,  kaopm.,  H&savik. 
*Pétar  Jónsson,  alþm.,  Gaatiöndom. 
Sigtryggnr  Heljiason,   bóndi,  HalK 

bjaraarstöðam. 
Sig.  Sigfússon,  sölastj.,  Húsavik. 
Sigorðar    Sigarðsson,    hreppstjórí^ 

Halldórsstöðam. 
Sigargeir  Fríðriksson,  bóksali,  Skóg> 

arseli. 
Sigmnndar      Sigarðsson,      laknir^ 

Breiðamýrí. 
Snorrí  Jónsson,  hreppstj.,  Þveri. 
Stefin  Pétnrsson,  Húsavik. 
*Steingrimar  Jónsson,  sýslamaðar^ 

H&savik. 


*)  Skilagrein  ókomin  fyrír  1914. 


XX 


Skýrslur  og  reíkningar. 


[Skimir 


Sýilnbókasafn  Suöur-Þingeyinga. 
Thoroddsen,  Guöm.,  læknir,  Húsavik. 
Þorbergur    Þórarinsson,    hreppstj., 

Sandhólum. 
Þórarinn,  Jónsson,  bóndi,  Halldórs- 

Btöðum. 
Þórólfur   Sigurðsson,  gagnfrœðing- 

ur,  Baldursheimi. 
■Om     Sigtryggsson,     búfrœðingur, 

Hallbjamarstöðum. 


Norður-Múlasýsla. 

O-unnlaugur    A.   Jónsson,    verzlun- 

arm.,  Höfn,  Bakkafirði  '15. 
*Halldór    Stefánsson,    Hamborg    i 

Fljótsdal  '15. 
Haraldur  Þórarinsson,  prestur,  Hof- 

teigi  '14. 
Jón  Sigfússon,  búfræðingur,  Svina- 

felli,  Hjaltastaðaþinghá  '15. 
Sristj&n  Jónsson,  Hrjót  '15. 
Lestrarfélag  Fljótsdalshrepps  '15. 
Lestrarfélag  Hjaltastað'ahrepps. 
<!)lafur    Gislason,     verzlunarstjórí, 

Borgarfirði  '14. 
'Ólafar  0.  Lárusson,  lœknir,  Brekku. 
*Sigurður   Þorsteinsson,   Sturluflöt 

i  Fljótsdal  '14. 
Stefán  BenediktsBon,   Merki  &  Jök- 

uldal  '15. 
Þorsteinn    M.    Jðnsson,     kennarí, 

Borgarfirði  '14. 


Topnafjarðar-amboð. 

(Umboðsm.  Þór.  B.  Stefánsson 

verzlunarstjórí)*). 

*Ami  Jónatansson,  Biastöðum. 


Bjöm  Jónasson,   bóndi,  H&mundar- 

stöðum. 
Einar  Jónsson,  prófastur,  Hofi. 
'"Finar  Runólfsson,  kaupm.,  Vopna- 

firði. 
Guðm.  Gnðmundsson,  Erossavik. 
Hallgrimur  Gislason,  Egilsstöðom. 
Ingólfur     Eyjólfsson,     Þorbrands- 

stöðum. 
*Ingólfur  Gislason,  læknir,  Vopna- 

firði. 
Ingólfnr  Hrólfsson,  Vakurstöðum. 
Ingvar     Nikul&sson,     prestur, 

Skeggjastöðum. 
Jón  Halldórsson,  præp.  hon.,  Sauða- 

nesi. 
J6n  Sigurjónsson,  bóndi,  Hólmum. 
Olafur  Metúsalemsson,  Bustarfelli. 
*Páll  Einarsson,  bókarí,  Vopnafirði. 
Sigurður  Benediktsson.  Hofteigi. 
•Stefán      Fríðríksson,      Eyvindar- 

stöðum. 
Viglundur  Helgason,  bóndi,  Hauks- 

stoðum. 
Þör.  B.  Stef&nsson,  verzlunarstjórí, 

Vopnafirði. 
Þorsteinn  Sigurðsson,  Vopnafirði. 


Rang&r-umboð. 
(Umboðsm.  Bjöm  Hallsson,  alþm.)'). 
*Bjöm  Hallsson,  alþm.,  Rangá. 
GIsli  Helgason,  bóndi,  Skógargerði. 
Guðmundur  Ólason,  b&fr.,  Höfða  & 

Völlum. 
Gunnar  Sigurðsson,  Hleinagarði. 
Sigfás  Eiriksson,  Rang&. 
Sigurður  Antóniusson,  búfrœðingur, 

Sleðbrjót. 
Sveinn  Bjaraason,  bóndi,  Heykolls- 

stöðum. 


0    Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


Skirnir] 


Skýnlar  og  reikningar. 


XXI 


8e70i8fjtröar-ambo&. 

(Umboösm.  Láras  Tómasson, 

bóksali,  Seyöisfir&i)*). 

*Benedikt    Jónasson,    verzlunarstj., 

SeyðÍBÍiröi. 
Bjöm  Þorláksson,  prestar,  Dverga- 

steini. 
*Ga&mandar     Gaðmandsson,    bók- 

haldari,  Seyöisfirði. 
Gaðmundar    Y.    Eristjánsson,    úr- 

smiðar,  Seyðisfirði. 
Hermann  Þorsteinsson,   skÓBmiðar, 

Seyðisfirði. 
*Jón  Jónsson,  bóndi,  Firði. 
*£arl    Finnbogason,   skólastjóri  og 

alþm.,  Seyðisfirði. 
Krístján  Kristjánsson,  læknir,  Seyð- 

isfirði. 
Lestrarfélag  Borgarfjarðarhrepps. 
Lestrarfélagið  „Dagsbrún",  Seyðii- 

firði. 
Lestrarfélag  Seyðisfjarðarhrepps. 
Sigurðar  Jónsson,   kaapm.,  Seyðis- 

fitði. 
Sigarjðn  J<3hanne88on,  kaapm.,  Seyð- 

isfirði. 
Stef&a  Th.  Jónsson,  konsúll,  Seyð- 

isfirði. 
Þórarínn    Gaðmandsson,     kaapm., 

Seyðisfirði. 


Suður-Múlasýsla. 
Benedikt  Sveinsson,   bóksali,  Borg- 

areyrí  við  Mjóafjörð  '14. 
*BIöndaI,  Benedikt,  báfr.,£iðam  '15. 
*Bánaðar8kóIinn  á  Eiðam  '14. 
Eiriknr  Sigarðsson,  kennarí,  Hjart- 

arstöðam  '15. 


*Gattormar  Pálsson,  Bkógfræðingor, 

Hallormsstað  '15. 
*Gattormar  Vigfússon,  præp.  hon., 

Stöö  I  Stöðvarfirði  '15. 
Hákon   Finnsson,    bóndi,    Amaldi- 

stöðam  '15. 
Elemensina    Elemensdóttir,    Xor6* 

firði  '^4. 
*LeBtrarfélag  Stöðfirðinga  '15. 
Magnús   Blöndal   Jónsson,  prestar, 

Vallanesi  '16. 
*MagnÚ8   Stefánsson,    bófræðingar, 

Eiðam  '15. 


Norðfjarðar-amboð. 
(Umboðsm.    Þorbergur   GaðmandB* 

Bon,  búfræðingar)*). 
Bergur  Eiríksson,  trésmiðnr. 
Hj&Imar  ólafsaon,  verzlanarmaðar. 
Ingvar  Pálmason,  útvegsbóndi. 
Jónas  Andrésson,  kaapfélagsstjórí.. 
Lúðvik  Sigarðsson,  kanpmaðar. 
Sigarjón  Magnússon. 
Sveinn  Árnason,  trésmiöar. 
Valdemar  Valvesson,  kennarí. 
Vigfús  Sigarðsson,  trésmiðor. 
Zoéga,  Tómas  J.,  verzlanarmaðor. 
Þorbergar    Gaðmandsson,    báfr«ö> 
ingar. 


Eskifjarðar-ambo&. 
(Umboðsmaðar    Stefán    Stef&nssoD, 

bóksali  &  Eskifirði)'). 
Amesen,  J.  C.  F.,  kons&ll,  Eskifirði. 
Ami  Jónsaon,  prestar,  Hólmam. 
Björn   R.  Stef&nsson,   yerzlanarst)» 
&  Reyðarfirði. 


')  Skilagrein  ókomin  fyrir  1915. 
*)  Skilagrein  komin  fyrír  1915. 


XXII 


Skýnlnr  og  reikDÍngar. 


[Skimir 


£iðnr  AlbertsBOD,  kenn.,  Eskifirði. 
Einar  Hálfdanarson,  Hafranesi. 
fiirikor  Bjamason,  Eskifirði. 
Ferd.  MagnÚBSon,  Reyöarfirði. 
Friðrik  SteinsBon,  Eskifirði. 
'Gnðm.  ABbjamarson,  Eskifirði. 
'Gnnnar  Bóasson,  Reyðarfirði. 
Hallgrimur  Bóasson,  Reyðarfirði." 
Jón  Björnsson,    Seljateigi,  Reyðar- 

firði. 
Jón  ValdemarBSon,    gagnfræðingur, 

Seljateigi. 
Sigarðnr  HjörleifsBon,  lœknir,  Eski- 

firði. 
'Sigarðar  Vigfússon,  kenn.,  Eskifirði. 
fiveinbjöra  P.  GuðmundsBon,  Hólm- 

nm  i  Reyðarfirði. 
Þorgeir  JónassoD,  Eskifirði. 


Fáskráðsfjarðar-umboð. 
{Umboðsm.  Marteinn    Þorsteinsson, 

bókhaldarí)*). 
Björgvin  Þorsteinsson,  verzlunarm., 

Fáskrúðsfirði. 
Einar  Indriðason,  bóndi,  YattarneBÍ. 
*Georg  GeorgsBon,  lœknir,  Fáskrúðs- 

firði. 
Guðm.  Jónsson,  útvegsb.,  Báðnm. 
Ealldór  Fálsson,  búfr.,  Tungu. 
Höskuldar  Stefánsson,  bóndi,  Dölum. 
*Jón  Daviðsson,   verzlunarstj.,  Fá- 

skrúðsfirði. 
Jón    Stefánsson,    verzlunarm.,    Fá- 

skrúðsfirði. 
Lestrarfélag  Báðaþorps. 
Magnús   Gislason,   cand.   jur.,    Fá- 

skróðsfirði. 
Marteinn  Þorsteinsson,  bókhaldarí, 

Fáskrúðsfirði. 
P&U     Benjaminsson,      verzlunarm., 

Fáskráðsfirði. 


Páll  P&lssoD,  kenn.,    Fáskrúðsfirði. 
Stef&n  BjörnBBOD,  prestur,  Báðnm. 
Stefán  Gislason,  Kolfreyjustað. 
Stef&n     Gnðmundsson,      verzlunar- 
fulltrói,  Fáskrúðsfirði. 


DjúpavogB-umboö. 
(Umboðsm.  Bjarai  Eiriksson,kenn.)') 
Bjarni  Eiriksaon,  kenn.,  Djápavog^. 
Björn  Jónsson,  verzlm.,  Djúpavogi. 
EIÍB  JónsBon,  verzlstj.,  Djúpavogi. 
Helgí  EinarBBon,   bóndi,  Melrakka- 

nesi. 
Ingim.  SteingrimtBon,  verslnnarm., 

Dj&pavogi. 
Jón   Áraason,   óðalsbóndi,   Múla  i 

Álftafirði. 
Jón  FinnsBon,  prestur,    Hrauni  við 

Djúpavog. 
Jón  JónssoD,  lansam.,  Geithellum. 
Pétur    Þorsteinsson,    prestur,    Ey- 

dölum. 
*Sveinn    Sveinsson,    bóndi,    Hofi    i 

Álftafirði. 
Thorlacius,     Olafar,     læknir,     Bú- 

landsnesi. 


Skaftafellssýsla. 

*Arí  Hálfdanarson,  hreppstj ,  Fag- 
urhólsmýri,  öræfnm  '15. 

LónB-amboð. 

(Umboðsm.  Jón  Jódbsod,  próf.)'). 

Bjarni    Gaðmundsson,     bókhaldarí, 

Höfn  i  Hornafirði. 
Jón  GuðmuDdssoD,  keDnari,  Höfn  i 
Hornafirði. 


')  Skilagrein  komin  fyrír  1915. 


ðkirair] 


Skýnlar  og  reikningar. 


XXUI 


*Jón  Jónsion,  prófastor,  Stofafelli. 
L«itrarfélag  LÓDBmanna. 
*Sigiir&ar  SigarðsB.,  kenn.,  Hoffelli. 
{>orleifar  Jónsson,  alþm.,  Hólam. 

Hornafjarðar-amboð. 
(Umboösm.    Þórballar    Daníelsson, 

kaapm.,  Höfn  i  Hornafirði). 
■Gísli  Sigarjónss.,  Fornastekkjam  '15. 
^nöm.  Sigarðsson,    söðlasm.,   Höfn 

i  Homafirði  14. 
*Le8trarfélag  Mýrabrepps  '14. 
Lestrarfélag  Suðursveitar  '14. 
*Þ6rhallar  Danielsson,  kanpmaður, 

Hornafirði  '16. 


Vikar-am  boð. 

(Umboðsm.  Jón  Ólafsson,   kennari, 

Vik  i  Mýrdal)>). 

fijarni    Asgr.     Eyjólfsson,     Syðri- 

Steinsmýri. 
Bjami  Einarsson,   prœp.  bon.,  Vik. 
Björn  Ranólfsson,  Holti. 
Brynjólfur  fiinarsson,  Reyni. 
*£inar  Erlendsson,  verzlanarmaður, 

Vik. 
Eirikur  Ormsson,  trésmiður,  Vik. 
Eyjólfur    Ouðmundsson,    hreppstj., 

Hvoli  i  Mýrdal. 
*Chiðgeir  Jóbannsson,  kennari,  Vik. 
-Ouðlaugur  Jónsson,  verzlm.,  Vlk. 
"^Jóel  Sigurðsson,  Bakkakoti. 
*Jóbann   Sigurðsson,    búfræðingnr, 

Breiðabólstað. 
*Jón  Olafsson,  kennari,  Vik. 
*Le8trarfélag  Dyrhólabrepps. 
P&U  Sigurðsson,  Skammadal. 
*Sigurjón  Kjartansson,  kennarí,  Vik. 
Ungmennafél.   „Bláfjall"  i  Skaftár- 

tungu. 


Þorsteinn  Einarsion,   verzlm.,  Vik. 
Þor8teinnÞor8teinB8eD,verzl8tj.,Vik. 


Rangánrallatýtla. 

Arni  Ingvarsson,  Nápi  '16. 
Björgvin    Vigfússon,     sýslamaður, 

Efra-Hvoli  '13. 
Einar  Jónsson,    hreppstjóri,   Eálfs- 

stöðum  '16. 
^Einar    Jódssod,     Tjömum    undir 

Eyjafjöllum  '15. 
Ouðbrandur  Magnússon,    Holti  '15. 
Guðmundur    Ouðfinnsson,     læknir, 

Stórólfsbvoli  '15. 
Ingimundur  Benediktsson,   Ealdár- 

holti  '13. 
Ingimundur  Jónsson,  búfr.,  Hala  '14. 
Jakob  L&msson,  prestur,  Holti  '15. 
Jón    Guðmandsson,    bóndi,    Ægis- 

siðu  '15. 
Jón   Jónsson,    bóndi,    Syðri-Hömr- 

um  '13. 
Lestrarfélag  Asabrepps  '15. 
Lestrarfélag  Landmanna  '15. 
Magnús  Kristjánss.,  Drangsblið  '15. 
Ólafnr  Finnsson,  prestur,  Kálfbolti 

'15. 
Sigrún  Pálsdóttir,  Efra-Hvoli  '14. 
^Skúli  Skúlason,  prófastur,  Odda  '16. 
Tborarensen,    Grimur,    breppstjóri, 

Kirkjabæ  '16. 
*Tóma8  Sigurðsson,  breppstj.,  Bark- 

arstöðum  '15. 
*Ungmennafélagið  „Hekla"  '15. 
"^Vigfús  Bergsteinsson,  Brúnum  '15. 
Þorsteinn     Benediktsson,     prestar, 

Lundi  '14. 
Þorsteinn   Jónsson,    oddviti,  Mold- 

artungu  '15. 


')  Skilagrein  komin  fyrír  1915. 


XXIV 


Skýrslor  og  reikninjfar. 


[Skimir 


Arnessýsla. 

"'Agúst  HelgasoD,  bóndi,   Birtinga- 

holti  '15. 
Eggert    Benediktsson,    hreppstjóri, 

Langardœlam  '15. 
Einar  Jónsson,  lansam.,  Hœli  '14. 
Eiriknr   Einarsson,   s.   sýslnmaöar, 

Ejrarbakka  '14. 
Gestnr  Einarsson,   bóndi,  Hæli'  15. 
+Gísli  Jónsson,  Stóru-Reykjum  '15. 
Gísli    Pétnrsson,     læknir,     Ejrar- 

bakka  '15. 
'''Gaðm.  Guðmundsson,  bóksali,  Ejt- 

arbakka  '15. 
Gnðm.  GnðmundssoQ,  Efri-Brú  '16. 
Guðm.    Lýðsson,    bóndi,    Fjalli    á 

Skeiðum  '16. 
Halldór  Jónsson,  bókb.,  Norðurkoti, 

Grimsnesi  '15. 
""Jónas  Halldórsson,  hreppstj.,Hraun- 

túni  '15. 
*Jón  Sigurðsson,  cand.  phil.,  Eall- 

aðarnesi  '14. 
Kjartan  Helgason,  prestur,  Hmna, 

'15. 
Konrið   Eonráðsson,   læknir,  Eji- 

bakka  '16. 
*LestrarféI.  Baldur,  Hraung.hr.  '15. 
Lestrarfélag  Gnúpferja  '15. 
Lestrarfélagið  „Mimir",  ölfusi  '14. 
Lestrarfélag  Stokkseyrar  '15. 
Páll   Lýðsson,   hreppstjóri,   Hlið  i 

Gnúpverjahr.  '15. 
P&ll  Stefánsson,  Ásólfsstöðum  '14. 
Sigurður  Ólaf sson,  fv.  sýslum.,  Eall- 

aðamesi  '14. 


Sæm.  EinarssoD,   kennari,  Úlfljóts*^ 

vat^i  '14, 
ThorsteÍDSSon,   Jón,   prestur,  Þing^ 

velli  '14. 
UngmenDaíélagið    „Hvðt'*,    Grimi-' 

Desi  '15. 
Þorf.   Eristjánsson,   ritstj.,   Ejrar* 

bakka  '15. 
*Þor8teinn  Þórarinsson,  Drumbodds> 

stöðum  '15. 
*Þorvaldur    Þorvaldsson,    Skafta- 

holti,  Gnápverjahr.  '15. 
Þórður  Olafsson,  Ásgarði  '16. 


Vestmanneyjasýsla. 

Vestmanneyja-umboð. 

(XJmboðsm.  Jón  SighvatssoD,  bók- 

sali)0. 

Ámi  Sígfússon,  kaupm. 
Bjöm  Jónsson,  kennari. 
Ðal,  Sita,  verzlunarmær. 
*Gunnar  Olafsson,  kaupm. 
Jóhann  Þ.  Jósefsson,  kaupm. 
Johnsen,  Ámi  J.,  verzlm. 
Johnsen,  Gisli  J.,  konsúll. 
Johnsen,  Láras  J.,  verzlm. 
*Jón  EinarssoD,  kaupfélagsitj. 
JÓD  Jónsson,  útvegsbóndi. 
Magnús  Stef&nsson,  sýsluskrifari. 
Sigurður  Sig^rðsson,  lyfsali. 
Sigurjón  Högnason.  gagnfr. 
Sýslubókasafn  YestmanDeyja. 
Þorbjöm  Guöjónsson. 


')  Skilagrein  komin  fyrir  1915. 


Skirnir] 


Skýnlur  og  reikDÍngar. 


xxr 


B.    1  Vestnrheimi. 


Kaaada  og  Bandarfkln. 

Andrews,  A.  le  Boy,  Itbaka  N.  Y. 

'15. 
Comell  TJniyenity  Librarj,  Ithaca 

N.  Y.  '15. 
*HalI(lór  HermannssoD,  bókavöröor, 

Ithaca  N.  Y.  '15. 
Hollander,    Dr.   Lee  M.,    Madison, 

Wis.  '15. 
Newberry  Librarj,  Chicago  '15. 
Þorbergur    Þorvaldsson,    prof.  dr., 

SaskatooÐ,  Saskatchewan. 


YeBtarheimB-amboö. 
(Umbo&sm.  H.  S.  Bardal,  bókBali  i 

Winnipeg)'). 
Albert  Jónsson,  Winnipeg. 
Arason,  W.  B.,  Hasawich. 
Ami  Eggertsson,  Winnipeg. 
Arni  Jónsson,  Sleipnir,   Sask.  Can. 
Árni  SveinssoD,  Glenboro. 
Asgrimar  Sigarðsson,  Winnipeg. 
Askdal,  K.  S.,  Minneota,  Minn. 
Bandalag  Pembina8afna&ar  N.  Ðak. 
Bergmann,       Friðrik,       prófessor, 

Winnipeg. 
Bergmann,  Jonas  S.,  Gardar,  Pem- 

bina. 
BjarnaBon,  J.  M.,  Bismarhave,  Yan. 
BjörDsson,  G.  B.,  Minneota,  Minn. 
Blöndahl,  A.  J.,  Wynyard. 
Bókasafn    Tjaldb&ðarsafn.,    Winni- 

P«g- 
treiðfjörð,  A.  G.,  Seamo. 
DhrÍBtophersflon,  Hernit,  Brú,  Man. 
ylemenB,  J.,  prestar,  Glenboro. 
)avidB8on,    Charlea    G.,   St.  Paal., 

Minn. 

^gert  Jóhannesson,  Winnipeg. 


EggertsBon,  J.,  Winnipeg. 
EgiU  ErlendBson,  Winnipeg. 
Einar  Gislason,  Gimli. 
Einar  Sigvaldason,  Baldar. 
Evendsen,    G.    J.,    Edinbargh,    N. 

Ðak. 
Eyjólfar  S.  Gaðmandsson,  Jacoma, 

Wash. 
Friðrik  HailgrimBSon,  prestar,  Bald- 

ar,  Man. 
Geirmandar    B.    OlgeirBBon,    Edin- 

burgh,  N.  D. 
Gestar  JóhanneBson,  Poplar  Park. 
Gislason,  Anna,  Winnipeg. 
GíbIí     Egilsson,     Lögberg,     Sask., 

Can. 
Goodman,  G.  G.,  Wynyard,  Saak. 
Goodman,  GíbIí,  Winnipeg. 
GoodmansBon,     Barney,     Ivanhoe, 

Minn. 
Gaðmandnr       Árnason,       preBtar, 

Winnipeg. 
Gaðni  Þorsteinsson,  Gimli,  Man. 
Gannar  Jóhannsson,  Dongola. 
Gnnnlögur   Tr.    Jónsson,    ritstjóri, 

Winnipeg. 
GattormBson,  Thorst.,  Winnipeg. 
HalldórBBon,  M.  B.,  dr.,  Soaris,  N. 

Dak. 
Henderson,  Joh.,  Winnipeg. 
Hjálmar  F.  DanielBson,  Otto,  Man. 
Högni  Einarsson,  Winnipeg. 
Icelandic   Library    „Mimir*',    Fem>' 

bína,  N.  Dak. 
Isdal,  J.  P.,  Winnipeg. 
Jakob   GaðmandsBon,    Sonth    HiU,- 

Van. 
Jóhannes    8.     Bjömflflon,    Inkster, 

Grand  Fork. 
Johann    0.    BjörnsBon,    Wynyard^ 

Sask. 


')  Skilagrein  ókomin  fyrir  1914  og  1915. 


XXVI 


Skýrslur  og  reikningar. 


[Skirnir 


Jóhann  Pálsson,  Clarkleigh,  Man. 
Johnson,  Arthar  A.,  Mozarl,  Sask. 
Johnson,   Baldor,   B.   A.,    Langen- 

hurg. 
Johnson,  Hallgrimur,  B.  A.,  AVinni* 

P«g- 
Johnson,  Kristján,  Ðuluth. 
Johnion,    Magnús,    Lundar,    Man., 

Can. 
Johnson,  Paul,  Winnipeg. 
Johnson,  St.  E.,  Otto  P.  0.,  Man. 
Jón  AhrahamsBon,  Anthler,  Sask. 
Jón  Amason,  B.  A.,  Wynyard. 
Jón  Einarsson,  Winnipeg. 
Jón  J.  Hallson,  Hólar,  Sask. 
Jónas  Ðanielsson,  Winnipeg. 
Elemens  Jónasson,  Selkirk. 
EristinssoD,  Er.  Fr.,  Framnes,  Man. 
EristjánSigurðsson,  ritstjóri,  Winni- 

peg- 
Eristj&n  Stefánsson,  Winnipeg. 
Lestrarfélagiö  Argalinn,  Wild  Oak, 

Man. 
Lestrarfélagið    Ðagshrún,    Lundar, 

Man. 
Lestrarfélagið      Ðagsbrún,      Vidir, 

Man 
Lestrarfélagið  Fjólan,  Nes,  Can. 
Lestrarfélagið  Fram,  Arnes,  Man. 
Lestrarfélagið  Fróði,  Brown,  Man. 
Lestrarfélagið    Fróðleikshvöt,    Ar- 

horg. 
Lestrarfélagið  Gangleri,  Gardar. 
Lestrarfélagið  Gimlé. 
Lestrarfélagið      Hafstjaman,      Pt. 

Roberts,  Wash. 
Lestrarfélagið  Harpa,  Blaine,  Wash. 
Lestrarfélagið  Hekla,  Tarbo,  Sask. 
Lestrarfélagið     Herðubreið,    Narr- 

ows,  Man. 
Lestrarfélagið  Iðunn,   MarkerviIIe, 

Alberta. 
Lestrarfélagið  Ingólfur,  Vancouver. 
Lestrarfélagið  ísland,  Baldur,  Man. 


Lestrarfélag   Íslendinga   i   Cypres- 

sveit,  Glenboro. 
Lestrarfélag   íslendinga   i  Reykja- 

vik,  Reykjavik  P.  0. 
Lestrarfélagið  Leifar,   Candahar  S. 
Lestrarf  élagið  Mentahvöt,  Otto,  Man. 
Lestrarfélagið  Mentnn,  Anthler  S. 
Lestrarfél.  Mikleyinga,  Hekla,  Can. 
Lestrarfélagið  Mimir  Wynyard. 
Lestrarfél.  Morgunstjaman,  Hólar. 
Lestrarfélagið  Skjaldbreið. 
Lestrarfél.  Stjarnan,  Selkirk,   Man. 
Lestrarfél.  Tilraunin,  Eeewatin^  Ont. 
Lestrarfél.  Verðandi,  Mozart,  Saak. 
Lestrarfél.  Vestri,  Seattle,  Wash. 
Lestrarfélagið  Þjóðemið,  Winnipeg 

Beach. 
Lestrarfél.  Þörfin,  Eristnes,  Sask. 
Lestrarfélagið  Æskan,  Dakota. 
Long,  S.  M.,  Winnipeg. 
Magnús  Bjarnason,  Mountain,  N.Ðak. 
Magnús  Hinriksson,  Churchbridge. 
Magnús,  S.,  Ðuluth. 
Norman,  J.  0.,  Lögberg,  Sask. 
Oddsson,  Th.,  Winnipeg. 
Olson,  A.  B.,  Gimli,  Man. 
ólafsson,  K.  E.,  prestur,  N.  Dak. 
Ólafur  Kjartansson,  Winnipeg. 
Pétur  Hjálmsson,   prestur,  Marker- 

ville,  Alberta. 
Pétursion,  P.  V.,  Ivanhoe. 
Runólfur  Marteinsson,  Winnipeg. 
Scheving,  S.  P.,  Victoria  B.  C. 
Sigfás  Magnússon,  Dulnth,  Minn. 
Sigtryggar  Jónasson,  Arborg. 
Sigurðsson,   Job,  Mrs.,  Upham,  N. 

Ðak. 
Simon  Simonarson,  Winnipeg. 
Snædal,  Gnðm.  S.,  Hallsson,  N.  Dak. 
Steingrimur    Þorláksson,     prestur, 

Selkirk. 
Stephens,Goodie,MÍ8s,SanFrancÍ8co. 
Stephensen,  OIafur,læknir,Winnipeg 
Straumfjörð,  Jóh.,  Icel.River,  Seamo. 


iSkírnir] 


Skýnlar  og  reikningar. 


XXVII 


'Styrkár  VetteinD  Helgason,  Leslie, 

S&sk. 
Sreinn  Amason,  Seattle,  Wash. 
Swanson,  Fred.,  Winnipeg. 
'Thorarensen,  Ch.,  Icel.  River. 
'  Thordarson,  Ch.,  Terhsmi&jaeigandi, 

Chicago. 
Thordarson,  Tbordar,  dr.,  Minneota, 

Minn. 
Thorgeirsson,  Mart.,  Akra,  N.  Ðak. 
'  Thorlaksson,  Inga,  Monntain,  N.Ðak. 
'Thorsteinsson,   Oddar,   Icel.  River, 

Man. 


Toronto    Univertity   Librarj,   Tor- 

onto. 
Tómas  Jónasson,  Icel.  River,  Man. 
Vidal,  Sig.  J.,  Hnaasar,  Man. 
Victor  Eyjólfsson,  Icel.  River,  Man. 
Wilbelm    Kristjanson,   Otto  P.  0., 

Man.,  Can. 
Þorgerðnr  Þórðardóttir,  Winnipeg. 
ÞorgiU  Þorgeirsson,  Winnipeg. 
Þórðnr  Arnason,  Mozart,  Sask. 
Þórir  Bjömsson,  Ðnlatb,  Minn. 


C    í  ððrum  Iðndnm. 

(Bókasöla-amboð    befir   Gyldendalske    Bogbandel    Nordisk    Forlag, 


Klareboderae  8,  Kaupmannaböfn)'). 

Fareyjar. 
Ðahl,  Jakobjkennari,  Tborshavn  '15. 
•Paterson,  Joannes,  kongsb.,  Kirkja- 

b«  '15. 
<Petersen,  Fr.,  prófastur,  österö  '15. 
:8iman  av  Skarði,   lýðbáskólastjórí, 
FagraUðar-háskóli  '15. 


Danmðrfc. 

•Blöndal,  Sigfús,  bókavörðar,  Am- 

agerbrog.  153,  Kh.  '15. 
'Blöndabl,   Sighv.,  stad.  jar.,  H.  C. 

Örstedsv.  57,  Kb.  '15. 
•Gad,G.E.C.,bók8ali,Vimmel8k.82'16 
•Gisli  Brynjólfsson,    læknir,  Danne- 

brogsg.  1  '16. 
•Gnðjón  Eiriksson,   búfr.,  Vilhelms- 

dal,  Mörköv  St.  '15. 
fiafsteinn  Pétarsson,   prestar,  Fiol- 

str.  28  '15. 


Halldór    Krístjánsson,    stad.    med., 

Blaagaardsg.  29  '15. 
Hammericb,  M.,  málaflm.,  Scblegels 

Allé  3  '15. 
Haraldar    Sigarðsson,    tannlæknir, 

österbrog.  60  '15. 
Héðinn  Valdemarsson,   stnd.  polit., 

Khöfn  '16. 
Jakob  Gannlögsson,  stórkanpmaðar, 

Niels  Jaelsg.  '15. 
Johansen,  J.,  Landbrugsskolelarer, 

Ladeland  pr.  Vejen  '15. 
Johnsen,  Olafar  H.,  fyrv.  yfirkenn- 

ari,  Odense  '15. 
Jón  Sveinbjömsson,  kmjr.,  Paladan 

MiiIIersvej  3  '16. 
Kristján  Bjömsson,  stad.  med.,  Re- 

gensen  '15. 
Magnús  MagnAsson,   prestnr,  Breg- 

ninge  pr.  Ringk.  '15. 
"'Melsted,  Bogi  Th.,  mag.  art.,  Ole 

Sabrsg.  18  '15. 


Skilagrein  ókomin  fyrír  1915. 


xxvni 


Skýrslar  og  reiknÍDgar. 


Skirnir 


MöUer,  J.  y.,  prentari,  HestemöUe- 

8tr.  5  '15. 
Kordal,  Sigarðar,  dr.  phil.,  Vester- 

brog.  20  '15. 
Olrik,    Axel,    dr.    phil.,    prófessor, 

Gammelbo,  Overröd,  pr.  Holte  '15, 
Pétar    Bogason,    læknir,    Faxinge 

Sanat.  pr.  Præstö  '15. 
Sigarðar  SigtryggsBon,  cand.  mag., 

Mölholm  pr.  Vejle  '15. 
Sórejjarskóla  bókasafn,  Sorö  '15. 
Stefán  Stef&nsson,  cand.  jar.,  ViUa 

Christineberg,  SöUeröd  pr.Holte'15 
Sveinbjörn  Sveinbjörnsson,  yfirkenn- 

ari,  Aarhas  '15. 
Tulinias,    Thor  E.,  stðrkaapmaðar, 

Gefionsplads  5  '15. 
Valtýr   Gaðmandsson,    dócent,    dr. 

phil.,  Amagerbrogade  151  '15. 


Noregur. 

H&skólabókasafnið,  Kristiania  '15. 
Eatedralskolens  Bibliotek,   Kristia- 

nia  '15. 
Kol8rad,OIaf,Univer8Ítet88tipendiat, 

Kristiania  '15. 
Sars,  J.  E.,  prófesoor,  Kristiania  '15. 
Skásheim,  Anders,  bókhaldari,  Ber- 

gen  '15. 
StórþingÍ8bóka8afniðiKristjania'15. 
Visindafélagið  i  Þrándheimi  '15. 


Sviþjóð. 

Göteborgs  stadsbibliotek  '15. 
Koch,    Axel,    prófessor,    dr.   phil., 

Lund  '15. 
Lands  UniveraitetB  Nord.  Seminari- 

um  '15. 


Söderfvall,  K.  F.,  prófesBor,  Land'15.. 
Zadig,  Viggo,  cand.  phil.,  Malmö  '15. 


Þýzkaland. 

Anderson,  Ernst,  godsegare,  Allen-* 

stein,  Preassen  '13. 
Blankenstein,  M.  v.,  Iitt.dr.,BerIin  '13. 
Erkes,  Heinrich,  kanpm.,  Köln  '16. 
Gotzen,  Jos.,  dr.  phil.,  Köln  '13. 
Graner,  Max,  dr.  phil.,  Berlin  '13, 
Herdersche  Verlagshandlang,  Frei- 

barg  in  Breisgan,  Baden  '17. 
Hermann,    Paal,    prof.,    dr.    phil.,. 

Torgaa  '13. 
Heydenreich,  W.,  dr.  phil.,  Eisenacb 

'13. 
Mayer,   E.,  prof.,  dr.  phil.,  Wurtz* 

barg  '15. 
Meissner,   R.,   prófessor,    dr.  phil., 

Bonn  '15. 
Staatsbibliothek,  Miiachen  '13. 
Stadtbibliothek,  Hamburg  '13. 
Universitetsbibliothek,  Kiel  '15. 


England. 

(Umboðsm.  The  Viking  Society, 
Chelsea,  London). 

Banks,  Mrs.  M.  M.,  London  '16. 
Craigie,  W.  A.,  prófessor,  Oxford  '16, 
*Gray,   John,   prestar,   St.   Peters^ 

Falcon  ave.,  Edinbargh  '15. 
Hight,  Geo.  Ainslie,  Oxford. 
Johnston,  A.  W.,  Chelsea,  London  '16. 
Olsen,  0.  T.,  dr.,  GrimBby. 
PhiIIpotts,   MÍBB   Bertha   S.,   Ton- 

bridge  Wells  '16. 


^kirnir] 


Skýrtlor  og  reikniogar. 


XXIX 


Helland,  Belgla,  Frakkland, 
Aueturriki  og  Rúeeiand. 
Aastin,  C.  E.,  læknir,  Parit  16. 
Boer,  R.  C,  próf.,  dr.  phíl.,  Amster- 

dam  '15. 
Caben,  Maaríce,  agrégé  de  I'  Uni* 

yereité,  Paris  '14. 
'Coormont,  André,  agrégé  de  1'  Uni- 

yeraité,  La  Yarenne,  St.  flilaire, 

Seine  '13. 


Hoogt,    J.  M.  van  der,    litt.  cand. 

Wageningen,  Nederl.  '15. 
*Jon  Svension,  prestnr,  Feldkircb, 

SteiIam.Vorarlbergfösterreich'  16 
Kríjn,  Sophie  A.,  Amsterdam  '15. 
Lascaronskj,  Bas.  Greg.,  próf.,  Kiew 

'14. 
de  Vries,  J.  P.  M.  L.,  litt.  n.  doct., 

Waatergraafsmeer    bei    Amster> 

dam  '15. 


Reykjayik,  17.  jAni  1916. 

Matthias  Þórðarson, 
bókavörðar  félagsins. 


Askorun. 

Stjórn  Bókmentaféla^sins  hefir  ákveðið  að  gefa  út 
helztu  rit  Jónasar  skálds  Hallgrimssonar  i  bundnu  og~ 
óbundnu  máli  og  kosið  til  að  sjá  um  útgáfuna,  i  samráði 
við  forseta  félagsins,  þá  Helga  Jónsson,  dr.  phil.  i  Reykja- 
vik,  Matthias  Þórðarson,  fornmenjavörð  i  Reykjavik  og 
Jón  Sigurðsson  i  Kaldaðarnesi. 

Til  þess  að  rit  þetta  geti  orðið  sem  fullkomnast  eru  það 
tilmæli  útgáfunefndarinnar  tii  allra  þeirra,  er  hafa  i  hönd- 
um  eða  vita  um  handrit  frá  Jónasi  Hallgrimssyni,  kvœði^ 
sendibréf  eða  annað,  og  sömuleiðis  bréf  til  Jónasar,  að  Ijá 
eða  útvega  nefndinni  alt  slikt  tii  afnota,  helzt  i  frumriti^ 
en  ella  í  stafréttu  eftirriti,  og  enn  fremur  önnur  gögn,  er 
lúta  að  æii  Jónasar,  svo  sem  frásagnir  eða  ummæli  um 
hann  i  bréfum  samtiðarmanna.  Nefndin  beiðist  þess  og^ 
að  henni  séu  látnar  i  té  sagnir  eða  munnmæli,  er  menn 
kynnii  að  hafa  heyrt  um  Jónas,  t.  d.  um  tildrög  sumra 
kvæða  hans  o.  fl.,  alt  að  tilgreindum  heimildum. 

AUir  þeir,  sem  kynnu  að  geta  rétt  nefndinni  hjálpar- 
hönd  i  þessu  efni,  eru  beðnir  að  senda  gögn  sin  einhverj- 
um  nefndarmanna  sem  alira  fyrst. 

Reykjavik,  13.  júli  1916. 

Helgi  Jónsson.      Matthías  Þórdarson, 
Jón  Sigfurdsson. 


í 


M 


SKIRNIR 


TÍMARIT  HINS  ISLENZKA  BOKMENTAFELAGS 


XCI.  ÁR 


RITSTIORI 

GUÐM.  FINNBOGASON 

DR.  PHIL. 


.J--'"^ 


REVKJAVÍK  -  1917 
ÍSAFOLD  -  ÓLAFUR   DJORNSSON 


r^ 


Efnisskrá. 

Bls. 

Um    laana-   og   eftirlaaBatiUögar   laaQanefndarinnar,    eftir   Lárus 

H.  Bjarnason 1 

Skagginn.    Sjónleikar  i  einnoi  þætti,  eftir  Guttorm  J.  Outtormsson  29 

Nýtízkuborgir,  eftir  GutJm.  Hannesson .38 

Frú   Teresa   Fenn.    Saga   frá    Vancoaver,    B.  C,  eftir  J.  Magnús 

Bjarnason &0 

Vestur-íslendingar,  eftir  Guðm.  Finnbogason 68 

RitfregHÍr,    eftir   Gudm.   Finnhogason.,   Rögnvald    ólafsson   og 

Jón  Helgason 78 

TJm  jarðskjálftasprungu,  eftir  Helga  Pjeturss 94 

Um  heiti  hljóðfæra  og  önnar  hljómfræðisorð  i  islenzku,  eftir  Holger 

Wiehe 96 

íaland  1916,  eftir  Þorstein  Gíslason 105 

t  Þórhallur  biskap  Bjarna'son  (kvœði),   eftir  Guðm.  Friðjónsson  ll') 

Sripir  í  skaggsjá  haustsins  (kvœði),  eftir  Stephan  G.  Stephansson  116 

Nýtizkuborgir,  frh.,  eftir  Guðm.  Hannesson 121 

ísland  og  Noröurlönd,  eftir  Sigfús  Blöndal 141 

Jón  Stefánsion  —  Þorgils  gjallandi,  eftir  Þórólf  Sigurðsson   .    .  160 

Milli  svefna  og  vöku,  eftir  Þorgils  gjallanda 178 

Ðómurinn  (saga),  eftir  Sig.  Heiðdal 186 

Ein  á  báti  (kvæði),  eftir  Herdisi  Andrésdóttur 193 

Ritfregnir,    eftir   Pál    Eggert    Ólason,    Sigurð     Guðmundsson, 
Bjama  Jónsson  frá  Vogi,  Benedikt  Sveinsson,  Pétur  Zóp- 

hóniasson  og  Guðm.  Finnbogason IS'ö 

Athugasemd  við  „Benrögn",  eftir  Jón  prófast  Jónsson 224 

Þrjú  BmAljóð,   eftir   Maurice  Maeterlinck.      Guðm.  Guðmunds- 

8on  þýddi 225 

Um  drengskap,  eftir  Guðm.  Finnbogason 227 

Einsamall  á  Kaldadal.    Ferðalýsing,  eftir  Guðm.  Magnússon  .    .  241 

,  Tvær  þulur,  eftir  Euldu 259 

^áll  postuli  og  söfnuðurinn  i  Korintuborg,  eftir  Magnús  Jónsson  263 

jannleikur  (kvœði),  eftir  Mariu  Jóhannsdóttur 285 


<í 


BJs. 

Enn  um  ættarnöfn  á  Islandi,  eftir  Holger  Wiehe •  286 

Guðm.  Magnússon  sagnaskáld,  eftir  Þorstein  Gislason 296 

Utan  úr  heimi,  eftir  Björgu  Blöndal 307 

Pingstaðurinn  undir  Valfelli,  eftir  Einar  Friðgeirsson     ....  31 9 

Sumar,  eftir  Jakob  Jóh.  Smára 322 

Ritfregnir,  eftir  Þorleif  H.  Biarnason,  Bjarna  Jónsson  frá  Vogi, 
Pál  Eggert  Olason,  Sigurð  Gudniundsson  og  (3^^dm.  Finn- 

bogason X.    .     .    .  324 

Trúarhugtakið,  eftir  Sigurð  P.  Sivertsen >\^^  337 

Bruni  (kvæði),  eftir  Jakob  Thorarensen ^^60 

I  rökkrinu  (saga),  eftir  Einar  S.  Frimann 3ÖV. 

Þjóðfélag  og  þegn,  eftir  J.  Gauta  Pétursson 373 

Stúlkan  brjóstveika  (kvæði),  eftir  Guðm.  Friðjónsson 399 

„Þingstaðurinn  undir  Valfelli",  eftir  Matthias  Þórðarson    .     .     .  416 
Ritfregnir,  eftir  Jakob  Jóh.  Smára,    Einar  H.  Kvaran,  Jóhann 

Kristjdnsson,  Pálma  Pálsson  og  Héðin  Valdimarsson   .    .  420 

Skýrslur  og  reikningar  Bókmentafélagsins  1916 I — XXXII 


I 


\ 


3 


cr 
o 


m  launa-  og  eftirlaunatillögur 
launanefndarinnar. 

Fyrírlestor  haldion  i  Stádentafélagina  80.  Nóvember  1916. 


Þær  voru  nýkomnar  út,  stóru  bækurnar,  sem  biskup- 
inn  sá  eftir  pappírnum  í.  Eg  hafði  blaðað  nokkuð  í  etærri 
bókinni  og  runnið  eitthvað  1  skap.  Þá,  i  einum  af  þeim 
svifunum,  heimsótti  formaður  Stúdentafélagsins  mig  og  bað 
mig  að  hefja  umræður  i  félaginu  um  álit  launanefndar- 
innar,  og  hann  mun  hafa  farið  frá  mér  með  von  um  ein- 
hverja  úrlausn.  Nýi  formaðurinn  hermdi  ádráttinn  upp  á 
mig.    Því  stend  eg  hér  og  beiðist  áheyrnar  um  stund. 

Aukaþingið  1914  samþykti  til  fullnaðar  stjórnarskrár- 
breytingu,  sem  hefir  það  meðal  annars  i  för  með  sér  að 
ákveða  má  með  venjulegum  lögum,  að  embættismenn  fái 
ekki  eftirlaun  framvegis,  Þingið  hefir  sennilega  búist  við 
því,  að  ekki  liði  á  löngu,  áður  en  afnámi  eftirlauna  yrði 
hreyft  á  þingi,  úr  því  að  eftirlaunaréttur  embættismanna 
var  feldur  úr  stjórnarskránni,  en  talið  viðsjárvert  að 
^rapað  yrði  að  úrslitunura  rannsóknarlaust,  enda  ákvað 
iþingið  að  setja  skyldi  milliþinganefnd  og  ætlaði  henni: 
»  a  ð  ihuga  rækilega  óskir  þjóðarinnar  um  afnám  lög- 

ákveðinna  eftirlaunac, 
»  a  ð  rannsaka   launakjör    embættismanna   landssjóðs 
og  sérstaklega  koma  fram  með  tillögur  til  þeirr- 
ar  skipunar  á  þeim,  er  nauðaynleg  og  sanngjörn 
virðist  i  sambandi  við  afnám  eftirlauna*. 
Jafnframt  ætlaði  þingið  nefndinni  að  rannsaka  það,  hvort 

1 


2  Um   launa-  og  eftirlaanatill.  launanefndarinnar.         [Skimix 

tiltækilegt  og  hagkværnt  væri  að  greina  i  sundur  dómS' 
vald  og  umboðsvald. 

Þetta  var  verkefni  nefndarinnar  og  alþingi  ætlaði 
henni,  eins  og  vita  mátti  og  framsögumaður  efri  deildar 
nefndarinnar  um  þingsályktunartilJöguna  tók  fram,  að* 
rannsaka  verkefnið  »til  hlitar  og  hlutdrægnislaust*. 

Nefndin  var  skipuð  með  konungsúrskurði,  dags.  9. 
Des.  1914  og  sat  til  28.  Júli  1916. 

Að  ytri  ásýndum  liggur  ekki  litið  verk  eftir  nefndina^ 
Það  er  380  bls.  bók  í  stóru  fjögra  blaða  broti,  auk  upp- 
dráttar  til  nýrrar  héraðaskipunar  í  landinu.  Mestur  hlut- 
inn  af  þessum  raörgu,  stóru  síðum,  um  250  talsins,  fer  þó 
i  misjafnlega  þarfar  skýrslur,  þar  af  rúmar  100  bls.  undir 
samtíning  úr  þingmálafundagjörðum  og  þingtiðindum.  Um 
63  bls.  fara  undir  7  frumvörp  nefndarinnar,  um  50  bls. 
undir  ýmsar  greinagjörðir,  þó  ekki  nema  um  11  siður  i 
það,  sem  kalla  mætti  röksemdir,  en  um  12  blaðsiður  eru' 
auðar. 

Nefndarálitinu  er  skift  i  2  kafla.  Fyrri  kaflinn  er 
um  eftirlaunamálið  og  launamálið  og  er  327  bls.  að  lengd. 
Siðari  kaflínn  er  um  sundurgreining  dómsvalds  og  umboðs- 
valds  og  er  um  50  blaðsíður,  auk  áður  getins  upp- 
dráttar. 

Eg  tala  hér  að  eins  um  fyrri  kaflann,  hann  mun  eiga 
að  heita  mergurinn  málsins,  enda  gerið  nóg  umræðuefni 
eina  kveldstund. 

Nefndartillögurnar  taka  eigi  að  eins  til  allra  »embœtt- 
ismanna*  landssjóðs,  heldur  til  allra  manna,  sem  hafa  A 
hendi  fast  einkastarf  eða  aðalstarf  í  þágu 
landsins,  nema  ráðherra,  sem  er  slept  af  sérstökum  ástæð- 
um.  Þó  er  prestum  slept,  að  því  er  nefndin  segir,  af  þvt 
að  þeir  búi  að  nýjum  launalögum  og  aðskilnaður  rikis  og 
kirkju  liggi  við  borð,  og  mun  fleirum  en  prestum  þykja 
það  vafasamar  ástæður.  En  ef  til  vill  hefir  nefndin  með- 
fram  slept  prestum  af  því,   að  þeir  geta  ekki  talist  laun- 


j< 


Skíroir]  Um    laana-  og  eftirlaanatill.  laaoaBefndarinnar.  ^ 

aðir  af  landsajóði,  og  vœri  það  þá  nokkur  ástæða  i  orði 
kveðnu,  en  þó  naumast  nægileg  til  að  sleppa  þeim  mönn- 
um,  sera  flestir  hverjír  búa  við  einna  lægst  laun  og  fái 
launin  auk  þess  borguð  eftir  á.  Hina  vegar  hefir  nefndin 
gert  tillögur  um  laun  hreppstjóra,  enda  þótt  hreppstjórn 
sé  hvorki  einka-  né  aðalstarf  hreppstjóra,  en  þeir  senni- 
lega  teknir  með  vegna  þe8S,  hve  laun  þeirra  eru  lítilfjörleg. 
Eg  get  þese  fyrirfram,  að  eg  rek  að  eins  a  ð  a  1  drætt- 
ina  i  tillögum  nefudarinnar  um  launakjör  embættísmanna,. 
afnám  eftirlauna  þeirra  og  lögleiðing  lifeyria  og  legg 
þá  einnig  aðeins  dóm  á  þá  drætti,  en  sleppi  öllum  auka- 
dráttura,  með  því  að  þeir  myndu  rugla  bæði  mig  og  áheyr- 
endur  mína,  enda  þeir  margir  óbeinlínis  dæmdir  með  hin- 
um  og  ráð  fyrir  þvi  gert,  að  aðrir  verði  til  að  hreyfa 
þeim. 

Eg  las  nýlega  i  blaði,  að  það  skifti  útgerðarmenn 
miklu  máli,  að  jafnvel  kolamokararnir  á  skipum  þeirra 
væru  valdir  menn  og  leiknir  í  starti  sinu.  Og  það  er 
gömul  reynsla  hvers  landbónda,  að  það  skifti  hann  einna 
mestu,  hversu  skepnur  hans  eru  hirtar.  Söm  mun  vera 
reynsla  hvers  vinnuþiggjanda  um  hvaða  verk  sem  er.  En 
mundi  það  þá  ekki  skifta  þjóðfélagið  allmiklu  máli,  að 
embœttismenn  þess  stundi  störf  sin  með  alúð  og  árvekni? 
Mundi  ekki  riða  nokkuð  mikið  á  því,  að  dóraarar  og  lög- 
reglustjórar  sé  svo  vel  að  sér  og  svo  sjálfstæðir,  að  þeir 
þurfi  ekki  að  hafa  augun  á  öðru  en  lögunum,  eða  því,  að 
lœknirinn,  presturinn  og  kennarínn,  kunni  hver  i  sinu  lagi 
Bína  ment  og  megi  gefa  sig  allan  við  starfi  sínu.  Senni- 
lega  neitar  því  enginn. 

En  eitt  frumskilyrði  fyrir  því  að  vænta  megi  þess,  að^ 
embættismaðurinn  reki  og  geti  rekið  embætti  sitt  með  alúí^ 
og  röggsemi  er  það,  að  kjör  hans  sé  eftirsókn- 
a  r  V  e  r  ð  og  að  minsta  kosti  sæmilega  viðunanleg.  Skyn* 
Barair  foreldar  leggja  ekki  börn  sín  í  10—12  ára  nám, 
til  þess  að  sjá  þau  ganga  í  götóttum  skóm,  með  olbogana 
út  úr  báðum  ermum  og  með  »króni8kan«  sultardropa  nið- 

1* 


4  Um    laana-  og  eftírlaanatíll.  laananefndarinnar.  [Skirnir 

ur  úr  nefinu.  Og  þó  að  eitthvert  foreldri  kynni  að  leggja 
•út  i  Blíkt  af  fyrndri  fordild  eða  annari  jafn  fánýtri  orsök, 
tþá  dytti  engum  framsæknum  unglingi  í  hug  að  hugsa  í 
alvöru  til  slíkrar  framtíðar.  Eftir  illum  kjörum  sækjast 
ekki  aðrir  en  ónytjungar  eða  úrþvætti.  En  því  betri  sem 
^jörín  eru,  þvi  betri  vonir  má  gera  sér  um  valda  menn. 

Þjóðfélagið  getur  boðið  embættismönnura  sínum  sæmi- 
leg  kjör  með  tvennu  móti,  annaShvort  með  því,  að  launa 
starfið  svo  vel,  m  e  ð  a  n  það  er  unnið,  að  embættismað- 
'Urinn,  sem  ætti  ekki  að  hafa  tiraa  til  að  sinna  aukastörf- 
•uiDy  —  svo  á  embættum  að  vera  skipað  og  er  í  rauninni 
flestum  svo  skipað,  ef  vel  eru  rekin  — gæti  lagtnægilega 
naikið  upp  til  þess  að  geta  lifað  viðunanlegu  lifi,  eftir  að 
hann  hefði  slitið  starfskröftum  sínum  i  þarfir  lands  sins, 
<eða  þá  með  því  móti,  að  launa  honum  lægra  meðan  hann 
«tarfar  en  greiða  honum  aftur  i  notum  þess  nokkra  árlega 
uppbót,  e  f  t  i  r  að  hann,  þrotinn  að  starfskröftum,  hefir 
látið  af  embætti. 

Það  er  íhugunarefni,  hvort  fyrirkomulagið  er  hagkvæm- 
ara  þegar  á  alt  er  litið,  ekki  siður  frá  sjónarhól  þjóðfé- 
lagsins  en  frá  sjónarmiði  embættismannsins.  Mér  er  nær 
^ð  halda,  að  viðunanleg  starfslaun  og  hæfileg  eftirlaun  sé 
liagkvæmari  landssjóði  og  almenningi  en  nægilega  há  laun 
Án  eftirlauna.  Margir,  liklega  fiestir,  embættismenn  deyja 
i  embætti  og  ekki  fáir  þeirra  láta  hvorki  eftir  sigekkjur, 
né  óuppkomin  börn.  Þar  er  auðsýnn  hagur  að  lágum 
launum  með  eftirlaunarétti.  Og  væri  vandað  vel  til  manna 
i  embætti  og  embættismönnum  haldið  í  embættum,  meðan 
þeir  eru  starfgengir,  þá  mundu  eftirlaunaár  þeirra  og  jafn- 
vel  ekkna  þeirra  —  mikill  aldursmunur  á  hjónum  er 
nndantekning  —  ekki  verða  svo  mörg  yfirleitt,  að  lands- 
sjóður  hefði  eigi  hag  af  því  fyrirkomulagi,  fremur  en  af 
hinu,  að  greiða  þeim  nægilega  há  laun  allan  embættia- 
4.1dur  þeirra. 

Og  að  þvi  sleptu  tel  eg  víst,  að  embættismenn  sé 
miklum  mun  sjálfstæðari,  sérstaklega  gagnvart  siakiftandi, 
pólitiskri    stjóm,    með  eftirlaunafyrirkomulaginu   en   meö 


Skiroir]         Um    laana-  og  eftirlaanatill.  laananefndarinnar.  ^ 

hinu.  Það  er  ekki  ósennilegt,  að  óbilgjörn  stjórn,  sérstak- 
lega  i  landi  þar  sem  almenningsálits  gætir  litið,  og  blö& 
eru  i  bernsku,  mundi  stundum  beita  afsetningarvaldi  sinu 
öðruvísi  en  jafnvel  almenningi  líkaði  vel,  ef  hún  gæti  sett 
mótstöðumenn  sina  af,  i\n  þess  að  íþyngja  landssjóði  me(V 
óvinsæluni  eftirlaunum.  Og  sennilega  þarf  ekki  að  eyða 
mörgum  orðum  til  þess  að  útlista,  hversu  það  gæti  komið 
almenningi,  að  vera  sviftur  dugandi  eLQbættismanni  og  fá 
i  hans  stað  ónýtan  og  eftir  atvikum  gerspiltan  stjórnar- 
taglhnýting. 

Embættismanninum  væri  það  aftur  á  móti  að  öllun> 
líkindum  yfirleitt  ávinniugui*,  að  fá  nægilega  há  starfslaun 
til  að  geta  eftirlaunað  sig  sjálfur.  Hann  losnaði  þá  a& 
minsta  kosti  undan  ómaklegum  eftirtölum  margra  misvit- 
urra  manna. 

Eins  og  eg  þegar  hefi  tekið  fr^m,  má  gera  sæmilega 
til  embættismanna  með  hvoru  fyrirkomulaginu  um  sig. 
En  hvorugt  fyrirkomulagið  er  eitt  út  af  fyrir  sig  eJn- 
hlitt   t  i  1    þ  e  8  s. 

Það  viðgekst  sumstaðar  áður  og  hefir  viðgengist  hér 
að  sumu  leyti  fram  á  síðustu  tima,  að  embættismönnum 
hafa  verið  borguð  laun  þeirra  að  nokkru  leyti  »in  natura< 
eða  i  öðru  verðmæti  en  peningum.  Þannig  hefir  prest- 
um  lengst  af  goldist  afgjöld  eftir  kirkjujarðir  i  ásauð  og 
smjöri,  svoköUuð  dagsverk  með  vinnu  o.  s.  frv.  Þarsem 
slikur  launamáti  átti  sér  stað,  gætti  ekki  þess  ójafnaðar, 
sem  nú  er  mest  kvartað  undan,  hlutfallsskekkjunnar  milll 
verðmætis  nau(l8yn)a  manna  og  verðmælisins  eða  penínganna- 
En  þessi  launamáti  er  nú  algenginn  úr  gildi.  Og  i  hans 
stað  eru  nú  nálega  allstaðar  komin  svokölluð  föst  laun, 
eða  borgun  raeð  tiltekinni  peningaupphæð.  En  þar  með 
er  hurðin  opnuð,  eftir  atvikum  i  háa  gátt,  t  i  I  ó  j  a  f  n- 
aðar   og   ranglætis. 

Oathugulir  menn  gæta  þess  ekki,  að  krónan,  eins  og 
hver  önnur  mynt,  er  valdboðinn  verðmælir,  mið- 
aður   við    tiltekið    ástand   á    tilteknum   tima.. 


4  Um   laana-  og  eftirlaanatill.  laananefndarínnar.  [Skirnir 

Þeim  nægir  að  vita  100  aura  i  krónunni.  En  þeir  gæta 
^es8  ekki,  að  sann  virði  krónunnar  fer  eftir 
þ  V  i,  hvað  fæst  fyrír  hana.  Og  á  þvi  verði  veltur  alt,  svo 
sannarlega  sem  menn  hvorki  eta  gull,  silfur  eða  kopar, 
klæða  sig  i  það,  né  brenna  því  i  ofnum  sínum.  Indriða 
Einarssyni  skrifstofustjóra  telst  svo  til,  að  krónan  hafi, 
miðað  við  Júlílok  1914,  lækkað  í  verði  um  59%  ^rá  1875, 
þá  er  upphaflegu  launalögin  komu  út,  en  um  43%  írá 
3  889,  þá  er  breytingin  var  gerð  á  þeim  lögum,  en  frá 
1875  til  Októberloka  1916  segir  hann  krónuna  hafa  lækkað 
um  134%  og  um  112%  frá  1889. 

En  til  hvers  er  að  vera  að  telja  fram  útreikninga  hag- 
fræðinganna.  Eins  og  hver  bóndi  viti  ekki,  að  hann  fær  fram 
undir  þrem  sinnum  hærra  verð  fyrir  hvert  pund  af  kinda- 
kjöti  nú  en  fyrir  10 — 15  árum  og  um  helmingi  meira  fyrir 
mjólk  og  smjör,  Eins  og  fiskimaðurinn  viti  ekki,  að  hann 
fær  meira  en  helmingi  meira  fyrir  hvert  fiskpund  nú  en 
þá.  Og  eins  og  iðnaðarmaðurinn  og  verkamaðurinn  viti 
ekki,  að  hann  fær  um  þriðjungi  meira  fyrir  vinnu  sína. 
En  þá  veit  bóndinn,  fiskimaðurinn,  iðnaðarmaðurinn  og 
verkamaðurinn  jafnframt,  að  embættismaðurinn,  sem  býr 
við  algerlega  óbætt  kjör,  fær  að  sama  skapi  m  i  n  n  a 
fyrir  krónuna  og  þeir  fá  m  e  i  r  a  fyrir  v  ö  r  u  sína 
•og  V  i  n  n  u,  vita  með  öðrum  orðura,  að  það  harðnar  í  búi 
fyrir  embættismönnum  að  sama  skapi  og  batnað  hefir  i 
búi  fyrir  þeim,  hverjum  um  sig.  Alt  hefir  hækkað  í  verði 
að  stórmiklum  mun,  kaup  daglaunamanna  þó  hlutfallslega 
minna  en  vera  bæri,  alt,  jafnvel  áburðurinn  undan  mönn- 
um  og  skepnura,  alt  undantekningarlaust  neraa  —  höfuð- 
og  handavinna  embættismannsins. 

Það  hefði  mátt  draga  úr  þessu  augljósa,  áþreifanlega 
Tanglæti  með  því  að  hækka  laun  embættismanna  við  og 
við,  eftir  því  sem  meira  kvað  að  verðfalli  peninga.  En 
fullkominn  jöfnuður  eða  trygging  fyrir  þvi,  að  erabættis- 
maðurinn  beri  hvorki  minna  úr  býtura  né  meira  h  e  I  d- 
ur  en  honum  ber,  fæst  að  eins  með  einu  raóti,  fæst 
einvörðungu    með    þvi    móti,    að  launahæð  hans  fari  eftir 


Skirnir]         Um   launa-  og  eftirlaunatill.  launanefndarinnar. 

|)vi,  hve  dýrt  eða  ódýrt  er  að  lifa,  fari  með  öðrum  orðum 
•eftir  verölagsskrá.  Þá  hækka  launin  að  sama  skapi  og 
aauðsynjar  hækka  i  verði,  en  lækka  hins  vegar  að  sama 
fikapi  og  verð  nauðsynja  lækkar.  Með  þeim  hætti  ætti 
ekki  að  eins  að  skamta  embættismönnum  laun  og  þeim 
og  ekkjum  þeirra  eftirlaun,  heldur  ætti  að  launa  alla 
vinnu  e  i  n  8.  Það  ætti  að  borga  skrifstofumanninum,  búðar- 
manninum,  hásetanum  og  daglaunamanninum  eftir  sama 
mæli,  þvi  að  núverandi  launamælir  er  i  rauninni  jafnranglátur 
-öUum,  þó  að  hann  komi  harðast  við  embættismenn,  sem 
Bitja,  að  sleptri  dýrtíðarsleikjunni,  sem  slett  var  i  þá  aura- 
ustu  1915,  einir  við  alóbætt  kjör. 

Nú  þótt  halda  megi  embættismenn  sæmilega  bæði 
m  e  ð  eftirlaunum  og  á  n  þeirra,  þá  er  fyrri  launamátinn 
þó  langsamlega  algengastur,  að  minsta  kosti  hér  i  álfu,  og 
hann  hetir  viðgengist  hér  á  landi  alt  fram  á  þennan  dag, 

Kjör  þau,  er  embættismenn  landssjóðs  bjuggu  hérvið 
eamkvæmt  upprunalegu  launalögunum,  lögunum  frá  18  7  5 
o  g  18  7  7,  voru  yfirleitt  sæmileg,  meðan  peningar  féllu 
ekki  að  marki  i  verði.  Sýslumenn  höfðu  (þá  sem  nú)  frá 
2000  til  a500  kr.  árslaun,  flestir  :}0(X)  kr.,  læknar  1500— 
1900  kr ,  báðir  auk  aukatekna,  og  kennarar  2000—2800 
kr.  Aðrir  embættismenn  voru  hér  þá  yflrleitt  ekki  til,  að 
flleptum  prestum,  og  þeir  tóku  þá  laun  sín  sjálfir  hjá 
aóknarbörnum  sínum  og  landsetum.  Laun  æðstu  embættis- 
manna  voru  þá  jafnvel  óþarflega  há.  Biskupínn 
hafði  þá  t.  d.  7000  kr.  árslaun,  en  borgabi  nsestu  árin 
€ftir  1875  ekki  nema  2 — 3  aura  fyrir  fiskpundið,  um  16 
Aura  fyrir  mjólkurpottinn,  um  16  aura  fyrir  pundið  af 
.kindakjöti  og  25  aura  fyrir  nautakjöt,  um  60  aura  fyrir 
*mjörpundið,  um  15  kr.  fyrir  mjölsekkinn,  og  særailega  5 
herbergjaíbúð  raátti  þá  fá  hér  fyrir  300  kr.  ársleigu. 

Almenningur  rak  að  vonum  fljótt  augun  í  launa- 
t  i  n  d  a  n  a,  enda  var  launum  Reykjavíkurembættismanna 
í)reytt  mikið  verulega  18  8  9.  Hærri  láunin  öll  lækkuð 
Aft   miklum   mun,    biskupslaunin  jafnvel  um  2000  kr.,   en 


8  Um    laana-  og  eftirlaanatill.  launanefndarínnar.         [Skirnir 

lægri  lauQin,  sérstaklega  ýmsra  skólakennara,  aftur  á  móti 
hækkuð  nokkuð.  Við  þessi  lög  sitja  nú  flestir  embættis- 
menn  hér  i  Reykjavik.  Sýslumenn  og  bæjarfógetar  sitja 
aftur  á  móti  við  upprunalegu  lögin  (frá  1877)  óbreytt. 
En  læknalögunum  hefir  verið  breytt,  síðast  1907,  þannig 
að  héraðslæknar  sitja  nú  allir  við  jöfn,  föst  laun,  1500 
kr.  Og  launum  presta  var  breytt  gagngert  1907,  þannig 
að  þeir  taka  nú  allir  úr  einum  sjóði,  prestlaunasjóði 
ákveðin,  jöfn  byrjunarlaun  (1300  kr.),  sem  hækka  þó 
tvisvar,  nái  þeir  lögmæltum  aldri.  Auk  þess  fá  þeir  sömu 
borgun  fyrir  aukaverk  og  áður.  Þannig  löguð  voru  launa- 
kjör  þeirra  embættismanna,  er  til  voru  við  útkomu  launa- 
laganna  upphaflegu,  þegar  launanefndin  settist  á  rökstóla^ 
en  krónan  þá  sennilega  um  60  aura  virði.  Kjörura  yngri 
embættismanna  og  annara  starfsmanna  landssjóðs  verður 
ekki  lýst  yfirleitt,  sízt  hér  og  það  þegar  af  þeirri  ástæðu, 
að  þar  hefir  ekki  kent  neins  heildarlögmáls,  enda  hafa 
þau  verið  sett  sin  á  hverjum  tíma. 

Þetta,  lýsingin  á  s  t  a  r  f  s  launum  embættismanna,  er 
þó  ekki  fullnaðarlýsing  á  kjörum  þeirra.  Því  að  e  f  t  i  r-^ 
launin  verða  að  teljast  blátt  áfram  partur  a  f  1  a  u  n  u  m 
þ  e  i  r  r  a  og  ekkert  annað,  enda  finst  mér  hka  liggja  bein- 
ast  við,  að  skilja  orðið  *eftirlaun«  sem  laun,  er  borg- 
a  s  t  e  f  t  i  r  á,  en  almenningur  mun  því  miður  skilja  það 
sem  laun  fyrir  ekki  neitt  eða  gjöf  og  er  nokkur  vorkunn, 
þvi  að  hugtakið  hefir  mér  vitanlega  ekki  verið  útlistað 
hingað  til.  Aukaþingið  1914  og  launanefndin  viðurkenna 
það  líka  ótviræðlega,  þótt  óbeinlinis  sé,  að  eftirlaun  sé  í 
raun  réttri  partur  launanna.  Að  þvi  er  aukaþingið  snertir,. 
sést  þetta  á  niðurlagi  þingsályktunarinnar,  orðunum 
að  nefndin  skuli  gera  tiUögur  um  þá  skipun  á  launum 
embættismanna,  sem  »nauðsynleg  og  sanngjörn  virðist  í 
sambandi  við  afnám  eftirlauna.«  Sörau  skoðun  finst  raér 
nefndin  iýsa  yfir  fyrir  sitt  leyti  með  niðurlagsorðum  sin- 
um  um  lifeyristrygginguna,  sera  koraa  á  i  stað  eftirlauna. 
Hún  segir  á  bls.  280:  »Eru  þvi  launatillögur  nefndarinnar 
og  tiUögur  hennar  um  lífeyri  og  el<kjufryggingar  einsam-^ 


Skirnir]         Um    laana-  og  eftirlaunatiU.  laaoanefndarinnar.  9^ 

a  ræmileg  hcild«.  Hún  þykist  ekki  mega  afnema  eftirlauD 
án  þess  að  hækka  starfslaunin  svo,  að  embættismenn  geti 
keypt  sér  hæfilegan  lífeyri  í  stað  eftirlaunanna  beint  af 
landsfé.  Þvi  verð  eg  að  lýsa  aðaldráttunum  úr  g  i  1  d- 
andi  eftirlaunalögum. 

Þau  eru,  auk  presteftiriaunalaganna  frá  1907,  sem  eg 
sleppi  af  þvi  að  nefndin  sieppir  þeim,  tvenn,  önnur  til- 
skipun  frá  185  5*)  og  hitt  lög  frá  190  4*).  Þeir,  sem 
hafa  sezt  í  embætti  á  undan  gildistöku  laganna  frá  1904, 
taka  eftirlaun  eftir  tilskipuninni,  en  yngri  embættismenn 
eftir  lögunum. 

Eftirlaunanjótendurnir  eru  hinir  sömu  bæði  eftir  til- 
skipuninni  og  lögunum,  sem  sé  fyrst  og  fremst  embætt- 
ismaðurinn  sjálfur,  hafi  hann  farið  frá  embætti  af 
ósjálfráðum  atvikum,  og  þar  næst  e  k  k  j  a  hans  eftir  hans 
dag.  Bæði  eiga  h  e  i  m  t  i  n  g  u  á  eftirlaunum  endurgjalds- 
laust  af  almannafé.  En  auk  þess  m  á  eftir  báðum  heim- 
ildum  veita  ekkjum  með  óuppkomnum  börnum  frá  20-100 
kr.  ái*sstyrk  með  hverju  barni.  Og  loks  má  veita  f  á  t  æ  k- 
um,  föður-  og  móðurlausum  börnum  embættis- 
manna  40-200  kr.  ársstyrk  hverju,  samkvæmt  tilskipuninni 
til  18  ára  aldure  en  samkvæmt  lögunura  til  16áraaldur8. 
Eftirlaun  embaíttismannsins  sjálfs  og  ekkju  hans  eru  hærri 

í        og   að  nokkru  leyti  öðruvísi  fyrirkomið  eftir  tilskipuninni 

l       en  eftir  lögunum. 

I  Eftir    t  i  I  s  k  i  p  u  n  i  n  n  i  fara  eftirlaun  e  m  b  æ  1 1  i  s- 

I       manna  annars  vegar  cftir  »hreinni«**)  launahæð  og  hins 

■  vegnr  eftir  enibættisaldri,  þannig  að  maður,  semhefirt.  d. 
I      setið  2  4  ár  i  3000  kr.  embætti,  fær  '/&  launa  eða  600  kr. 

■  eftirlaun,  eftir  10-20  ár  Vs  eða  1500  kr.  og  eftir  29  ár  */» 

■  eða  20(X)  kr.     Þó   mega  eftirlaun  einskis  embættismanns, 
B    hversu  há  sem  laun  lians  hafa  verið,  fara  fram  úr  6000  kr. 

^^ft         *)  Sbr.  opið  bréf  Irá  1855  um  ekkja  framfærslu,  sem  á  bæði  viðtil-^ 

^^Btkipunioa  og  löpn. 

^^H.      *''^')  tfeð  „hreinni"  launabæð  á  e^  við  þann  hluta  launanna,  sem  eftir 

▼wðnr  þegar  etnbættisrekstrarkostnaðnrínn   liofir  verið  dreginn  frá  bráttó-' 

laonunum.     Af  afgangínuin  reik-iaet  eftírlaiiiiin. 


AO  Vm   laana-  og  eftirlaanatiU.  laananefndarinnar.  [Skirnir 

.Slasist  embættismaður  svo  í  embættisrekstri,  að  hann  verði 

.að  fara  frá,  fær  hann  ^/a  launa,  og  sé  embætti  manns  lagt 
niður,  fær  hann  einnig  »/,  launa  sem  biðlaun  í  5  ár  en 
síðan  lögmælt  eftirlaun,  hafi  hann  ekki  fengið  annað  em- 
bætti.  E  k  k  j  a  embættismanns  fær  Vg  hluta  hreinna  launa 
embættismannsins,  þó  aldrei  meira  en  1200  kr.  á  ári. 

Almenningur  rak  fljótt  augun  í  h  æ  s  t  u  eftirlaunin, 
enda  voru  þau  óþarflega  há.  Lækkun  og  jafnvel  af- 
námi  eftirlauna  hefir  þvi  oft  verið  hreyft  á  þingi,  enda 
voru  eftirlaun  lækkuð  mjög  á  alþingi  1903,  eins  og  1  ö  g- 
in  frá  1904  bera  skýrastan  vottinn  ura.  Þau  lög  gera 
að  visu  þeim  embættismönnum,  sem  missa  heilsu  sína  út 
af  embættisverki  eða  verða  að  fara  úr  embætti  af  því  að 
embætti    þeirra   er   lagt  niður,    sömu    skil  og  tilskipunin, 

.  en  annars  1  æ  k  k  a  þau  að  stórum  mun  eftirlaun  em- 
bættismanna  sjálfra  og  lækka  auk  þess  tilfinnanlega 
eftirlaun  ekknanna.  Eftir  lögunum  frá  1904  færhver 
embættismaður  að  vísu  Vs  hreinna  launa  sinna, 
hvort  sem  hann  situr  lengi  eða  skamt  i  embætti,  en  svo 
fær  hann  ekki  nema  20  kr.  fyrir  hvert  embættisár  úr  þvi. 

.3000  kr.  embættisraaður  fær  sarokvæmt  þeim  lögum  640 
kr.    eftirlaun    eftir   2  ár,  900  kr.  eftir  15  ár  og  1180  kr. 

.eftir  29  ár.  En  auk  þessara  eftirlauna  úr  landssjóði,  verð- 
ur  hann  að  leggja  fram  árlega  2  %  ^f  launahæð  sinni 
frá  sjálfum  sér  til  ellistyrks  eða  iVsVa  til  lífeyriskaiipa  og 
fyrir  það  árgjald  fengi  hann  155  kr.  5  aura  ellistyrk  eftir 
29  ár,  reiknað  með  4^2%  vöxtum,  eða  253  kr.  52  aura 
lifeyri.  Ek  k  j  a  sliks  embættismanns  fær  eftir  lögunum  Vio 
hluta  hreinna  launa  mannsins,  ekkja  eftir  embættismann 
.með  3000  kr.  launum  þannig  300  kr.  á  ári,  þó  aldrei 
.meira  en  600  kr.,  hversu  há  sem  laun  mannsins  voru. 

Eins  og  menn  sjá,  er  þetta  ekki  lítil  lækkun  fr.i  því 
sem  áður  var. 

Þannig  var  ástatt  um  laun  og  eftirlaun 
embættismanna  um  það  leyti,  sem  nefndin 
settist  á  rökstóla.  Hún  átti,  eins  og  þegar  er  get- 
:ið,   að  rannsaka  afnám   eftirlauna  og  launakjör  embættis- 


:8kiniir]         Um    launa-  u{;  eftirlauiiatill.  lannaDufndarÍDDar.  11 

inanna  og  sérstaklega  gera  tillögur  um  nauðsynlega 
■  og  sanngjarna  breytingu  á  laununum 

Nú  er  spurningin,  hvernig  hefir  nefndin  farið 
með  þetta  verkefni? 

Hún  leggur  fyrst  og  fremst  til  að  eftirlaununum 
flé  kastað,  bæði  eftirlaunum  til  embættisraanna  sjálfra 
og  ekkna  þeirra  og  öllum  styrk  til  munaðarlausra  barna 
þeirra.  Hún  játar  það  á  bls.  143,  að  »krafan  um  afnám 
(eftirlauna)  er  ekki  bygð  á  undanfarandi  rækilegri  rann- 
flókn  málsins",  en  kastar  þeiui  þó  rannsóknarlaust.  Hún 
telur  raunar  fram  6  ástæður  fyrir  afnámi  eftirlauna  og 
finst  8V0  mikið  til  um  þær,  að  hún  gleiðletrar  þær  allar, 
enáSL  þó  að  þær  sé  allar  margtuggnar  upp  á  öllum  þing- 
málafundum,  sem  fjallað  hafa  um  eftirlaunamálið.  Hún 
vill  afnema  eftirlaunin: 

1.  af  því,  að  hún  segir  þjóðina  vilja  það, 

2.  af  þvi,  að  ekki  verði  séð,  að  það  sé  réttlætiskrafa  em- 
bættismanna  eða  þjóðarnauðsyn  að  öðru  leyti  að  halda 
þeim, 

3.  af  því,  að  raargir  erabættisraenn  séu  eftirlaunalausir, 

4.  af  því,  að  eftirlaunarétturinn  valdi  kala  til  erabættis- 
manna, 

5.  af  því,  að  það  sé  sparnaður  fyrir  landið  og 

6.  af  því,  að  afnám  þeirra  eyði  eða  minki  óvissu  um  út- 
gjöldin 

Þjóðarviljinn  er  heizta  ástæðan  i  augum  nefndarinn- 
ar,  enda  setur  hún  hann  efstan  á  blaðið.  Hún  telur  þjóð- 
arviijann  sannaðan  raeð  meira  en  100  bls.  samtíninginura 
úr  þingraálafundagjörðura  og  þingtiðindura,  en  henni 
dcttur  ekkí  i  hug  að  lannsaka,  hvorthann 
sé  á  rökura  bygðureðaekki.  Það  er  engu  lik- 
ara  en  að  nefndin  hafi  talið  það  e  i  1 1  hlutverk  sitt  um 
eftirlaunaraálið,  sem  hver  óvalinn  hlaupaskrifari  hefði  get- 
að  gjört  jafn  vel,  sem  sé  að  tina  saman  það  sem  sagthefir 
verið  um  það  á  þingi  eða  á  undirbúningsfunduin  undir 
þing,  enda  segir  hún  á  bls.  142,  að  hún  hafi  talið  sér 
»8kylt  .  .  .  að  tina  saman  það,  sem  stutt  gæti  að  þvi,  að 


12  Um    launa-  og  e.ftirlaanatill.  laananefndarinnar.         [Skimir 

óskir  þjóðarinnar  sæjust  í  sem  skýrustu  ljó8i«.  Hún  hefir 
eftir  því  sennilega  talið  það  liggja  utan  verkahrings  síns 
að  rannsaka,  hvort  þjóðarviljinn  væri  á  rökum  bygður, 
þvl  að  ekki  vii  eg  gjöra  henni  þær  getsakir,  að  hún  telji 
það  skifta  litlu  máli,  hvort  hann  er  réttur  eða  rangur.  En 
ítilþœg  finst  mér  þá  nefndin  vera,  að  leggja  ekki  meira 
upp  úr  sjálfri  sér. 

Onnur  ástæðan  er  að  því  leyti  rétt,  að  embættismenn 
eiga  vitíinlega  ekki  fortakslausa  heiratingu  á  svokölluðum 
»eftirlaunum«,  hvorki  handa  sér  né  sínum.  En  þeir  eiga 
þá  heimtingu  á  svo  riflegum  launum,  að  þeir  og  skyldu- 
lið  þeirra  geti  komist  viðunanlega  af,  þegar  þeir  hafa 
slitið  starfakröftum  sinum  i  þarfir  lands  og  lýðs.  Það  verð- 
ur  vel  að  gæta  þess  mikla  munar  á  embættismanninum 
og  frjálsura  starfsmanni,  að  starfskraftar  embættismanns- 
ins  eru  bundnir  við  verk  fyrir  aðra,  almenning, 
en  einstaklingurinn  ver  öllum  starfskröftum  sínum  ein- 
iingis  í  sina  þágu.  Þvi  veröa  laun  embættismannsins  a5 
vera  s  v  o  rifleg,  að  hann  geti  klofið  fyrstu  skyldu  hvers 
sæmilegs  borgara,  að  sjá  sómasamlega  fyrir  sér  ogsinum. 

Þriðja  ástæðan,  að  margir  embættismenn  sé  eftirlauna- 
lausir,  er  að  visu  að  því  leyti  rétt  hermd,  að  nokkrir  af 
nýrri  starfsmönnum  þjóðarinnar  —  þó  ekki  embættismenn 
i  lagalegum  skilningi  —  hafa  eigi  rétt  til  eftirlauna.  En 
sé  eftirlaun  réttmæt  og  hagkvæm  ekki  að  eins  starfs- 
manninura  heldur  og  þjóðfélaginu,  þá  átti  nefndin  að  leggja 
til,  að  nýju  starfsmönnunura  yrði  gjörð  sömu  skil  og  eldri 
starfsbræðrum  þeirra.  Að  taka  rétt  af  mörgum  af  því 
maður  treystist  eigi  til  þess  að  gera  nokkrum  sömu  skil, 
væri  ekki  alveg  ósvipað  þvi,  að  gistingasali  ræki  háttaða 
næturgesti  upp  úr  rúraunum  af  þvi  að  hann  gæti  ekki 
bætt  við  sig  nokkrum  nýkomnum  gestum. 

Fjórða  ástæðan,  að  eftirlaunarétturinn  valdi  kala  til  em- 
bættismanna,  er  yfirleitt  röng.  Eg  hygg  að  almenningur  beri 
ekki  kala  til  embættismanna  yfirleitt  og  sízt  vegna  eftirlauna- 
réttarins.  Hitt  er  annað  mál  og  ofboð  skiljanlegt,  að  al- 
menningur  horfi  ekki  hýru  auga  til  óþarflega  hárra  eftirlauna 


Skirnir]  Um   laana'  og  eftirlaanatill.  laananefndarinnar.  18 

-eöa  þeirrar  misbrúkunar  k  eftirlaunura,  seni  landsstjórnirn- 
ar  því  miður  hafa  stundum  gerst  sekar  um.  Það  hefir 
þannig  komið  fyrir  bæði  fyr  og  síðar,  að  mönnum,  eem 
jafnvel  var  ekki  trúandi  fyrir  einföldu,  venjulegu  starfi, 
hefir  verið  stungið  i  embætti  og  sýslanir  og  þeir  síðan 
leyatir  frá  embætti  með  eftirlaunum  eftir  lengri  eða  skemri 
tima  Oðrum,  sem  látið  hafa  af  embættum  af  sérstökum 
ástæðum  eða  af  stundarbilun,  hefir  liðist  að  lifa  við  eftir- 
laun  árum  saman,  enda  þó  að  þeir  væri  fullBtarfsfærir  og 
ekyldir  að  lögum  til  að  taka  embætti  aftur.  Og  loks  þyk- 
ir  það  hafa  komið  fyrir,  að  mönnum  hefir  verið  veitt  lausn 
frá  embætti  með  eftirlaunum,  enda  þó  að  þeir  bæri  þess 
•engin  merki  að  vera  bilaðir  menn.  Ráðið  við  slikum  mis- 
brúkunum  er  ekki,  að  afneraa  eftirlaun  og  þar  raeð  ef  til 
vill  brjóta  rétt  á  fjölda  mörgum  nýtum  mönnum  og  þjóð- 
félaginu  i  heild  þess  bæði  í  nútíð  og  framtíð,  heldur  hitt 
að  láta  ekki  landsstjórninni  haldast  uppi  slík  ótrúmenska 
við  landssjóð  og  hlutdrægni  við  breyska  kunningja  eða 
sif jalið.  Nefndarráðið  er  ekki  ólíkt  dómsúrskurðinura  garala, 
.að  lóga  bakara  i  stað  sraiðs. 

Fimta  ástæðan,  sparnaðurinn,  er  vitanlega  laukrétt  i 
sjálfu  sér,  sé  að  eins  litið  áaugnabliks  fjárhag  lands- 
sjóðs,  en  dregur  rétt  rakin  dilk  á  eftir  sér.  Nefndin  hefði  sara- 
kvæmt  henni  rökrétt  átt  að  leggja  það  til,  að  embættis- 
launin  væri  líka  afnumin,  láta  embættisraenn  vinna  kaup- 
laust  fyrir  landið,  eftir  atvikura  skiftast  á  ura  það,  Hkt  og 
raönnum  er  nú  skylt  að  sitja  kauplaust  i  hreppsnefndura, 
bæjarstjórnum,  niðurjöfnunarnefndum  og  vinna  ýms  önn- 
ur  störf  kauplaust,  sérstaklega  i  þarfir  sveitar  sinnar. 

Sjötta  ástœðan,  að  afnám  eftirlauna  mundi  eyða  eða 
rainka  óvissu  um  gjöld  landssjóðs,  er  sára-ómerkileg  og  á 
ekki  fremur  við  eftirlaun  en  fjöldaraörg  önnur  útgjöld 
landaejóðs,  sem  aldrei  verða  séð  fyrir  til  fuUs  og  engum 
flkynsömum  manni  kemur  þó  til  hugar  að  fella  niður,  svo 
flem  ýms  verk  og  kaup  landssjóði  til  handa,  sem  breyti- 
legt  verð  ræður  miklu  um. 

Mér   hefir  orðið  þetta  skrafdrjúgt  um  eftirlaunatillög- 


14  Um   lanna-  og  eftirlaunatiU.  lannanefndarinDar.         [Skimir' 

ur  nefndarinnar  af  því,  að  í  meðferð  hennar  á  þeira  kennir 
jafnvel  e  k  k  i  v  i  ð  1  e  i  t  n  i  til  sjálfstæðrar  íhugunar  \xm 
réttmæti  eftirlauna  eða  haganleik,  heldur  eltir  nefndin  þar 
almenningsálitið,  eins  og  hún  hyggur  það  vera,  ihug- 
unarlaust. 

Eg  er  sammála  nefndinni  um,  að  afnema  m  e  g  i  eft- 
irlaunin.  En  úr  því  að  nefndin  lagði  til,  að  fella  það  af 
þeim  niður,  er  eftir  var  skilið  1904,  þá  bar  henni 
skylda  til  að  finna  jafn  gott  ráð  eftirlaununum,  til 
að  tryggja  framtíð  þrotins  embættismanns  og  skylduliðs 
hans.  En  til  þess  að  ráðið  verði  talið  jafn  gott  eftirlaun- 
unum,  má  það  ekki  vera  þungbærara  embættismanninum, 
m  e  ð  a  n  hann  situr  i  embætti,  en  gamla  ráðið,  eftirlaun- 
in,  og  verður  auk  þess  að  tryggja  hann  og  fólk  hans  jafD 
vel  og  eftirlaunin,  e  f  t  i  r  að  hann  er  farinn  úr  embætti. 

Slíkt   ráð    mun   nefndin   þykjast    leggja  til,  og  er  þk- 
komið    að   tiliögum    hennar   um   sjálfkeyptan  lifeyri  handa 
embættismanninum   og  sjálfkeypta  tryggingu  handa  ekkj- 
unni.     Um  tryggingu  óuppkorainna  barna  embættisraanna 
gerir   nefndin  aftur  á  móti  enga  tillögu.     Eg  ræði  að  svo 
stöddu   að  eins  um  þá  tryggingu,  sem  embættismanninum 
og  ekkju  hans  stendur  af  þessum  kaupum,  e  f  t  i  r  að  em- 
bættismaðurinn  heflr  látið  af  embætti.     Hitt  atriðið,  hvort 
embættismaðurinn  er  líklegur  til  að  geta  aflað  tryggingar- 
innar  og  viðhaldið  henni,  eftir  launatillögum  nefndarinnar,. 
m  e  ð  a  n    hann    er  i  embætti,  veltur  á  því,  hvort  nefndin 
ætlar  embættismanninum  nægileg  laun  og  bíður  þvi  svars,. 
þangað  til  eg  kem  að  tillögura  hennar  ura  starfslaunin. 

Nefndin  leggur  til,  að  hver  erabættismaður  verji  til- 
teknu  árgjaldi,  sera  raiðað  er  við  launahæð  hans,  til  líf- 
eyriskaupa  sjálfum  honum  til  handa.  Árgjaldið  af 
hæstu  launum,  5000  kr.  og  hærri  launum,  er  sett  186  kr. 
eða  3.72%,  af  3000  kr.  launura  111  kr.  60  aur.  eða* 
3.72%  og  af  lægstu  launura,  690  kr.,  18  kr.  60  aur.  eðai 
2.70%.  Fyrir  þetta  árgjald  fær  5000  kr.  launamaðuriniii 
100  kr.  llfeyri  fyrir  hvert  ár,  sem  hann  hefir  setið  i  embætti^ 


Skirnir]         Um    laana-  og  eftirlaanatill.  laananefndarinnar.  Ib' 

3000  kr.  embættismaður  60  kr.  á  ári  og  690  kr.  maðurinit 
10  kr.  ári.  3000  kr.  embættismaður  fengi  þannig  eftir  2 
ár  120  kr.  eða  480  kr.  minna  en  eftir  tilskipuninni  frá 
1855  og  eftirlaunalögunum  frá  1904,  að  sleptum  sjálfkeypta 
lifeyrinum  eftir  öðrum  lögum  frá  sama  ári,  aem  nemur 
litlu  fyr  en  eftir  langan  tima.  Hann  fengi  eftir  15  ár  900 
kr.  og  þannig  600  kr.  minna  en  eftir  tilskipuninni  frá  lf55, 
og  52  kr.  24  aur.  minna  en  eftir  lögum  frá  1904,  sé  sjálf- 
keypta  lifseyrinum  52  kr.  24  aur.  bætt  við  eftirlaunin. 
Loks  fengi  hann  eftir  29  ár  1740  kr.  eða  260  kr.  minna 
en  eftir  tilskipuninni,  en  hins  vegar  306  kr.  48  aur.  meira 
en  eftir  lögunum  frá  1904,  þótt  lifeyririnn,  253  kr.  52aur., 
væri  talinn  með.  En  reikni  maður  meðalaldur  embættis- 
manna  20  5  ár,  eins  og  nefndin  gjörir,  fengi  3000  kr. 
launamaður  eftir  þann  tima,  samkvæmt  nefndartillögun- 
um,  1230  kr.  á  ári,  eftir  tilskipuninni  fengi  hann  1550  kr. 
eða  320  kr.  meira.  Eftir  lögunum  frá  1904  fengi  hann 
að  vísu  ekki  nema  1000  kr.  í  hrein  eftirlaun  og  89  kr. 
08  aur.  sem  lífeyri,  eða  140  kr.  92  aur.  minna  heldur  eit 
eftir  nefndartillögunum.  En  fyrir  þær  140  kr.  92  aur. 
hefði  hann  lika  borgað  111  kr.  60  aur.  á  ári  í  20^2  ár. 
A  þessum  útreikningum  sést,  að  fatlist  embættismaður  á 
fyrstu  embættisárum  sínum,  þá  liggur  i  rauninni  litið  ann- 
að  fyrir  honum  en  guð  eða  gaddurinn.  Hann  gæti  ekki 
lifað  á  lífeyrinum  einum  saman  á  Herkastalanum, 
þó  að  hann  hefði  verið  svo  sparsamur,  hvorki  að  kvæn- 
ast,  né  eiga  börn.  Og  ætti  hann  konu  og  börn  eða  ann- 
aðhvort,  yrði  hann  annaðhvort  að  segja  alt  hyskið  tii 
sveitar  eða  senda  konuna  eða  börnin  i  sildarvinnu  norður 
á  Siglufjörð. 

Eg  verð  þannig  að  álíta,  að  nefndartillögui'nar  bjóði 
"PPgJafaembættismanni  yfirleitt  ekki  nándarnærri 
eins  mikla  tryggingu,  enda  þótt  hann  sé  látinii 
kosta  hana  sjálfur  að  öUu  leyti,  eÍDS  og  tilskipunin  og' 
jafnvel  eftirlaunalögin  bjóða  þeim  nú,  þeim  að  útgjalda- 
lausu. 

Og    vikur   þá    máli    að    ekkjutryggingunni^ 


Í6  Um   laana-  og  eftirlaunatill.  laananefndarinnar.  [Skirnir 

Nefndin  ætlar  hverjum  embættismanni  að  kaupa  ekkju 
:Binni  af  eigin  fé  annað  hvort  lífeyri,  er  samsvari  að 
minsta  koati  Vs  af  byrjnnarlaunum  hans  eða  þá  lifsábyrgð, 
^r  sé  þrefalt  hærri  en  laun  hans.  Fyrir  slíkan  hfeyri 
yrði  3000  kr.  embættismaður,  er  kvæntist  30  ára  gamall 
25  ára  konu,  að  gjalda  J28  kr.  28  aur.  á  ári,  en  fyrir 
lögmælta  lifsábyrgð  180  kr.  90  aur.  Eftir  nefndartillög- 
unum  fengi  ekkja  3000  kr.  embættismans  þannig  600  kr. 
Jifeyri  á  ári,  en  eftir  tilskipuninni  hefði  hún  fengið  úr 
landssjóði  Vs  launa  manns  síns  eða  375  kr.  og  Vio  eða 
.300  kr.  eftir  lögunum  frá  1904.  En  auk  þessara  eftir- 
launa  úr  landssjóði,  sem  embættismaðurinn  kostaði  engu 
til,  hvorki  samkvæmt  tilskipuninni  né  lögunum,  verður 
hver  embættismaður,  hvort  heldur  hann  er  eftirlaunaður 
.fiamkvæmt  tilskipuninni  eða  lögunum,  samkv.  opnu  bréfi 
frá  1855  að  sjá  ekkju  sinni  fyrir  Vs  launa  sinna  af  eigin 
fé.  Ekkja  eftir  embættismann  með  3000  kr.  launum,  fengi 
þannig  samkvæmt  tilskipuninni  og  opna  bréfiuu  375  +  600 
kr.  eða  975  kr.  eftirlaun  alls,  en  eftir  lögunum  ogopnabréfinu 
.300  +  600  kr.  eða  900  kr.,  auk  vonar  um  20—100  kr.  ársstyrk 
með  hverju  óuppkomnu  barni.  Ekkja  eftir  meðallaunaðan 
.{3000  kr.)  embættismann  gæti  dregið  fram  einfaldasta  líf 
Á  lífeyri  sinum,  samkvæmt  nefndartillögunum,  ef  hún  hefði 
verið  svo  gætin  að  eignast  ekki  börn,  eða  svo  ráðdeildar- 
fiöm  að  lóga  börnunum.  Ekkja  eftir  lægst  launuðu  em- 
bættismennina  eða  með  börnum  í  eftirdragi  yrði  aftur  á 
móti  annaðhvort  að  leita  sveitarhjálpar  eða  leggja  sig  i 
fiildarvinnu. 

Fyrir  föður-  og  móðurlausum  börnum  em- 
bættismanna,  óuppkomnum,  liggur  eftir tillögum 
nefndarinnar  ekkert  annað  en  hordauði  eða  sveitin. 

Lifeyrisfyrirkomulagið  og  ekkjuframfærsla  nefndar- 
innar  er  því  stórum  verra  en  núgildandi  fyrirkomu- 
lag.  Og  ofan  á  gallana,  sem  eg  hefi  bent  á,  bætist  sá 
fltóri  annmarki,  eða  réttara  sagt,  það  mikla  ranglæti,  sem 
pegar  er  vikið  að,  að  binda  þær  greiðslur  við  fasta  óskeik- 


--SklrntrJ  Um  launa-  og  eftirlaanatill.  laananefndariniiar.  17 

•ula  krónuuppheeð.    Þær  œttu,  eins  og  starfslaunin,  að  fara 
ef tir  verðlagsskrá. 

Landssjóður  verður  s  j  á  1  f  u  r  að  koBta  lífeyri  em- 
bæ^tismanna  og  ekkna  þeirra,  e  f  hann  borgar  embættis- 
manninum  ekki  fuU  laun  meðan  hann  situr  í  embætti,  þ. 
e.  nægilega  upphæð  til  að  lifa  sjálfur  viðunanlegu  lífi  og 
til  að  framfleyta  skylduliði  sínu,  þar  á  meðal  bömum  sin- 
um,  meðan  þau  eru  á  ómagaaldri.  Og  að  minsta  kosti 
hefði  jafnvel  þingmannaefnum  átt  að  vera  óhætt  að  ráða 
til,  að  fara  ekki  lakar  með  embættismenn,  sem  eiga  að 
leggja  a  1 1  a  starfskrafta  sína  fram  i  þarfir  lands  síns  og 
lýðs,  en  nú  er  farið  með  ellihrumt  fólk,  jafnt  það,  sem 
aldrei  hefir  unnið  handarvik  i  þarfir  almennings,  sem  hitt, 
er  eitthvað  liggur  eftir.  Þeim  mönnum,  eða  öllum  almenn- 
ingi,  hjálpar  landssjóður  með  því  að  leggja  fram  frá  sér 
Vs  til  tæpra  7?  ti^  móts  við  árgjald  þeirra  sjálfra.  Mér 
dettur  ekki  í  hug  að  telja  þessa  hjálp  eftir.  Þvert  á  móti. 
Eg  vildi  hafa  hjálpina  meiri  og  barðist  fyrir  þvi  á  þingi, 
að  hún  tæki  lika  til  sjúkra. 

Vikur  þá  máli  að  tillögum  nefndarinnar  um  laun  e  m- 
bættismanna.  Eg  gat  þess  l  upphafi  ræðu  minnar, 
að  mikið  riði  á  að  kostur  væri  á  völdum  mönnum  i  em- 
bætti  og  að  eitt  frumskilyrði  þess  væri  sæmileg  launakjör. 
Nefndin  er  þessu  sammála.  Hún  segir  á  bls.  180:  »Þjóð- 
félagið  verður  að  geta  fengið  dugandi  menn  i  þjónustu 
'SÍna,  og  verður  því  að  sjálfsögðu  að  launa  starfsmönnum 
lum  8V0,  að  þeir  geti  lifað  sómasamlega  og  rækt  starf 
litt  með  alúð  og  árvekni«. 

Nefndin  útlistar  þetta  nánar  á  bls.  184  þannig:  »Nefnd- 

^iln   hefir   i   tillögum  sinum  sett  sér  það  mark,  að  upphæð 

Íaunanna   fyrir   fult   starf,   væri  ákveðin  svo  há,  að  ætla 

megi  að  embættismaðurinn  eða  starfsmaðurinn  geti  1  i  f  a  ð 

aómasamlega*)    af    laununum,    fengið    endurgoldinn 

l|l  þann  kostnað,  sem  hann  hefir  haft  af   þvi   að   b  ú  a   s  i  g 

^iindir    starfið,!)   (telur   þar  með  á  bls.  181  vinnutap 

*)  Auðkent  af  höf. 


18  Um  laana-  og  eftirlaunatiU.  launanefndarinnar.         [Skirnir; 

á  námsárunum)    og   geti  trygt  sér  (og  ekkju  sinni)  nokk- 
urn    lifeyri«.     Og  enn  vill  nefndin  »að  tekið  sé  i  launun- 
um  hæfllegt  tillit  til  þeirrar  ábyrgðar  og  þess  vanda,  sem 
embættinu  fylgir«  (bls.  189).   Þetta  eru  óbreytt  orð  nefnd- 
arinnar  og  vissulega  laukrétt. 

Nefndin  játar  því  meira  að  segja,  skilst  mér,  þótt 
óbeinlínis  sé,  að  jafnvel  hærri  launin  frá  1875,  en  eftir 
þeim  hafði  biskup  7000  kr.  árslaun,  aratmenn  6000,  háyfir- 
dómari  5800,  forstöðumaður  i»restaskólans  4600  og  rektor 
latinuskólans  4600  kr.  o.  s.  frv.,  hafi  eigi  verið  of  há,. 
jafnvel  þá  er  þau  voru  sett,  enda  þó  að  þá  fengist  upp- 
og  niður  fyrir  1  kr.  það,  sem  nú  er  talið  kosta  2  kr.  32. 
aura. 

Henni  farast  svo  orð  ura  lögin  á  bls.  152:  »í  launalög- 
unum  frá  1875  voru  launio,  sérstaklega  hin  hærri  laun^. 
sett  tiltölulega  há.  Virðist  það  þá  sarat  hafa  verið  alment 
álit  þingraanna,  að  þau  væri  hæfileg  og  að  það  væri  mik- 
ið  undir  þvi  komið,  að  embættisraenn  hefði  nægileg  laun,, 
svo  að  í  erabættin  veldist  dugandi  menn«. 

Xefndin  tekur  eftir  prestalaunalögunum  frá  1907  og  há- 
skólalaunalögunura  frá  1909,  að  láta  launin  hækka  með 
hækkandi  embættisaldri.  Kirkjumálanefndin  1904— 06  tók 
þetta  fyrst  upp  og  forstöðumenn  erabættaskólanna  fylgdU) 
henni  1908  í  háskólalaunafruravarpinu. 

Loks  játar  nefndin  þvi,  að  ekki  sé  réttlátt  að  ein- 
skorða  launin  við  tiltekinn  krónufjölda.  Hún  segir  á  bls^ 
185:  >Það  væri  vafalaust  réttast,  ef  unt  væri,  að  skipa 
launakjörunum  þannig,  að  þau  héldust  i  hendur  við  lifn- 
aðarhættina  og  dýrleika  lifsnauðsynjanna  á  hverjum  tima.« 
Auðvitað,  ekki  að  eins  réttast,  heldur  eina  rétta  leiðin 
eins  og  sýnt  var  fram  á  1  upphafi. 

Enhvernig  fer  nú  nefndin  raeð  alla^ 
þessa  fallegu  ásetninga  sína? 

Hún  lætur  sér  nægja  að  segja,  að  hver  embættiB- 
maður  verði  fyrst  og  frerast  að  hafa  nægilega  mikil  laun 
til  að  framfleyta  sómasamlega  lifi  sinu  og  sinna,  og  kallar 
það,   sem  til  þess  þarf,  »þurftarlaun«,  en  dettur  ekki 


Skirair]         Um  laana-  og  eftirlaanatill.  laananefndarinnar.  l^ 

i   h  u  g  a  ð    r  a  n'n  saka,  hvað  tilþess  þurfi,  lætur 
Bér  nægja  að  segja,  að  þaðsé  liktog  á  Norðurlöndum  (bla.  188). 

Hún  taldi  verðlagsskrá  eina  réttláta  launamælir- 
inn,  en  varpar  þó  öllu  umstangi  út  af  þvi  að  rannsaka,  hverjar 
og  hve  miklar  nauðsynjar  meðalembættismannsheimili  þarf 
tilsæmilegslífaframfæris,  oghve  raiklu  verði  þær  nemi,  frá- 
sér  með  þeirri  athugasemd,  að  nauðsynlegar  skýrslur  þar  að 
lútandi  vanti,  og  fy rir  þvi  sjái  hún  sér  ekki  fært  að  koma  fram 
með  neinar  tillögur  i  þvi  efni  (bls.  186).  Það  er  satt,  að  liti5 
er  til  af  slíkum  skýrslum,  en  mundi  milliþinganefnd,  sem 
sat  hátt  á  annað  Ar  og  hefði  getað  setið  lengur  og  skipuð 
var  5  mönnum,  ekki  hafa  getað  gert  eitthvað  til  þess  að- 
koraast  að  viðunanlegri  bráðabirgðarniðurstöðu. 

Aðalvandinn  er  þó  ekki  annar  en  sá,  að  koraast  fyrir,. 
hve  mikið  af  útlendum  og  innlendum  nauðsynjum,  kjöti, 
flaki,  feitmeti,  korni,  klæðum,  eldivið  o.  s.  frv.  meðal  em- 
bættismannsheimili  mundi  þurfa,  verðleggja  svo  hverja  teg- 
und  og  leggja  loks  allar  sórverðstölur  saman.  Nauðsynja- 
magnið  má  fara  nærri  um  af  eigin  búreikningum  og  hafa 
Btuðning  af  þar  að  lútandi  útlendum  skýrslum.  Og  um 
verðið  bæði  nú  og  fyrir  ófriðinn  má  fá  vitneskju  úr  við- 
skiftabókum  og  reikningum  sinum.  Og  þætti  skifta  máli, 
að  komast  að  verðlaginu  frá  1875  og  1889  tilsamanburðar, 
þá  mætti  sennilega  afla  upplýsinga  um  það  úr  reikning- 
um  eða  verzlunarbókum  kaupmanna.  Hagstofan  hefði 
vafalaust  getað  orðið  nefndinni  að  ekki  litlu  liði  bæði  um, 
útvegun  og  tilbúning  slikra  skýrslna.  Og  hvað  sem  þvl 
liður,  þá  raundu  flestir  telja,  að  þeim  tima,  sem  nefndin 
varði  i  samtíninginn  upp  úr  þingmálafundagerðunum  og 
þingtiðindum  og  i  prófarkalestur,  hefði  verið  betur  varið 
til  slíks  en  hins.  Hefði  nefndin  snúist  að  þessu,  býst  eg 
við,  að  mátt  hefði  fá  nægilega  ábyggilegar  skýrslur  til  a^ 
^yggja  á  til  bráðabirgðar,  segjum  t.  d.  til  3-5  ára.  Þann 
frest  hefði  svo  mátt  nota  til  ábyggilegri  undirbúnings. 

Hækkun  launa  meðhækkandi  embættis- 
aldri  fer  nefndin  þannig  með,  að  hún  setur  hjá  heila 
«tétt,    læknastéttina,  þykist  gera  það  henni  í  vil  og  fellir 

2* 


:^  iim  laana-  og  eftirlauDatill.  laiinanefndarÍDnar.  [Skirnir 

auk  þess  laun  nokkurra  læknisembætta  úr  1500  kr.  niður 
í  1200  kr.  Að  öðru  leyti  fellir  nefndin  byrjunarlaun  em- 
bættismanna  yfirleitt  svo  langt  niður  úr  þvi,  sem  föstu  launin 
eru  nú,  að  vanséð  er,  að  sumir  embættismenn  komist  fyrir 
hor  á  hærri  stigin,  .og  vist  er  um  það,  að  þeir  yrði  margir 
að  þræla  mörg  ár  á  lægri  launum  til  þess  að  ná  svo- 
kölluðum  meðallaunum  nefndarinnar,  sem  yfirleitt  eru  rétt 
i  kringum  föstu  launin  nú  og  jafnvel  undir  þeim.  Eg  læt 
mér  nægja  að  geta  sem  sýnishorna  meðferðar  nefndar- 
innar  á  þessu  i  raun  og  veru  holla  hækkunarlögmáli 
gagnvart  dósentum,  adjunktum  og  símastöðvarstjóranum  i 
Reykjavík.  Dósentar  hafa  nú  2800  kr.  og  eru  eftirlauna- 
lausir.  Adjuuktarnir  hafa  nú  tveir  3200  kr.,  tveir  2800 
kr.  og  einn  2400  kr.  og  landssjóður  eftirlaunar  þá  og 
ekkjur  þeirra.  Reykjavikurstöðvarstjórinn  hefirnú  2600  kr. 
og  er  eftirlaunalaus.  Nefndin  leggur  öllum  þessum  mönn- 
um  þá  skyldu  á  herðar  að  eftirlauna  sig  og  ekkjur  sinar 
af  eigin  fé,  og  gerir  ekkert  fyrir  verðfalli  peninga,  en 
setur  þó  byrjunarlaun  dósentanna  2600  kr.  eða  200  kr 
neðar  en  nú,  og  ætlar  þeim  að  dúsa  við  þessi  kjör  óbreytt 
i  5  ár;  hún  setur  byrjunarlaun  adjunktanna  2200  kr.  og 
lækkar  launin  þannig  yfirleitt  um  1000  kr.  eða  600  kr.  og 
ætlar  þeim,  öðrum  en  núverandi  adjunktum,  að  lifa  við 
þau  í  3  ár.  Byrjunarlaun  stöðvarstjórans  setur  hún  2000 
kr.  eða  600  kr.  neðar  en  nú  og  ætlar  honum  að  sitja  við 
þau  í  3  ár,  og  hæstu  laununum,  3000  kr.,  eða  400  kr.  brúttó- 
launabót  frá  því  sem  nú  er,  nær  stöðvarstjórinn  eftir  15 
ár,  ef  að  »batteriið«  i  honum  verður  þá  ekki  þornað  áður. 

Nefndin  lof aði,  að  taka til  greina  undirbönings- 
kostnað  embættismannsins  á námsárunum.  En  gleymir  þvi. 

Hún  lofaði  að  bæta  embættismanninum  það  upp  i  laun- 
um  hans,  sem  nemur  á  r  g  j  a  1  d  i  hans  f yrir  eigin  1  í  f  e  y  r  i 
og  fyrir  eftirlaun  ekkju  hans  til  handa.    En  gleymir  þvi. 

Hún  lofaði  að  bæta  mönnum  upp  i  laununum  þá 
ábyrgð  og  vanda,  sem  hún  telur  fylgja  sumum  em- 
bættum,  en  gleymir  bæði  að  gera  grein  fyrir,  hver  þau 
€mbætti  eru  og  hve  miklu  slík  uppbót  á  að  nema. 


Sklrair]  Um  laana-  og  eftirlaanatill.  laananefndarinnar.  21i 

Hún  kannast  við  að  nauðsynjar,  sérstaklega  innlendar, 
og  húsaleiga  í  Reykjavík,  hafl  stigið  mjög  i  verði 
siðan  1889  og  lofar  að  launa  embættismenn  svo,  að  þeir 
geti  þó,  þrátt  fyrir  það,  lifað  sómasamlegu  lífi.  En 
gleymir  því 

Hún  segist  miða  launin  við  ástandið  fyrir  ófriðinn  og 
játar,  að  úr  ófriðarvandræðunum  verði  að  bæta 
(bls.  184),  en  gleymir  að  koma  frara  með  bótatillögur  um 
þetta  eða  telur  það  liggja  utan  skyldu  sinnar,  líkt  og  hún 
taldi  það  ekki  koraa  mál  við  sig,  að  rannsaka,  hvort  afnám 
eftirlauna  væri  ranglátt  eða  réttlátt.  Nefndin  er  þannig  að 
þvi  leyti  óhugulli  gagnvart  embættismönnum  en  jafnvel 
óvalinn  bóndi  er  gagnvart  skepnum  sínum.  Hann  klífur 
þó  þrítugan  hamarinn  til  að  bæta  nautunura,  hrossunum 
og  sauðunum  sínum  litil  eða  skemd  hey  með  fóðurbæti. 

Það  getur  eðlilega  ekki  komið  til  nokkurra  mála,  að- 
nokkur  einn  maður  vinni  á  hlaupum  og  i  hjáverkum  sin- 
um  á  stuttum  tíma  verk  heillar  milliþinganefndar,  enda 
ætla  eg  mér  engan  veginn  þá  dul. 

Spurningin  um  það,  hvort  rétt  og  hagkvæmt  sé  að- 
afnema  eftirlaun,  er  jafn  órannsökuð  og  hún  var  áður  en 
nefndin  var  skipuð,  og  verður  því  að  taka  það  mál  upp 
til  rannsóknar  af  nýju  og  frá  rótum. 

Sama  máli  gegnir  um  skipun  launa  eftir  réttu  hlut- 
falli  milli  nauðsynja  og  peninga  á  hverjum  tíma  sera  er. 
Hvorugt  er  áhlaupaverk,  síður  en  svo,  og  skal  því  út  1 
hvorugt  faiið  nánar  hér,  en  þegar  er  gert,  enda  hefi  eg 
þegar  talað  lengi. 

Hins  vegar  ætla  eg  nú  að  síðustu,  úr  þvi  að  eg  hefi 
fundið  að  gerðura  nefndarinnar,  að  leitast  við  að  sýna 
fram  á,  hvernig  greinagerð  hennar  ura  I  a  u  n  a  s  k  i  p- 
unina  hefði  sennilega  orðið,  ef  hún  hefði  fylgt 
þeim  niðurskipunarreglum,  sem  hún  setti  sér  i  upphafly 
og  sést  þá  jafnframt,  að  útkoman  hefði  orðið  nokkuiV 
mikið  á  annan  veg,  en  orðið  heflr  hjá  henni. 


'22  Um  laana-  og  eftirlannatill.  lanDanefndarÍDnar  Skirnir 

Eg  ætla  þá  fyrst  að  sýna  fram  á,  h  v  a  ð  1  í  t  i  1  e  m- 
bættismannsfjölskylda,  sem  viU  láta  telja  sig  ráð- 
deildarsama,  brúkaði  á  ári  hér  í  Reykjavík 
sköramu  fyrir  ófriðinn,  fyrir  sig  og  sína,  5  menn 
alls,  þar  á  meðal  tvö  stálpuð  börn.  Maðurinn  hafði  keypt 
sér  lífsábyrgð  um  það  leyti  sera  hann  kvæntist,  til  þess 
að  tryggja  konu  sina  og  börn,  ef  hann  félli  frá.  Dæmið 
hæfir  sennilega  ekki  allskostar  utan  Reykjavikur,  af  því 
að  húsaleiga  og  nokkrar  innlendar  afurðir  munu  vera  hér 
mun  dýrari  en  að  minsta  kosti  sumstaðar  annarataðar. 
En  að  öðru  leyti  raun  ekki  láta  fjarri  um  lifnaðarhætti 
embættisraanna  í  öðrura  kaupstöðura  og  kauptúnura  yfir- 
leitt.  Eg  býst  við,  að  áheyrendura  rainura  leiðist  að  heyra 
meira  af  tölura  en  komið  er,  og  sleppi  því  hér  að  »vigta 
heimilisraönnunura  út,«  enda  þó  eg  hafi  safnað  drögura  til 
shkrar  skýrslu  og  eigi  þau  heiraa  hjá  raér.  Læt  mér  þvi 
Tiægia  aö  nefna  hér  krónuhæð  hvers  gjaldaliðs. 

Ársreikningurinn  var  á  þessa  leið: 

1.  Húsaleiga  með  vatnsskatti 700  kr. 

2.  Fæði* 1500  — 

3.  Fatnaður 250  — 

4.  Skófatnaður 50  — 

5.  Vinnukonukaup 120  — 

'6.   Eldiviður  og  suðugas 150  — 

7.  Ljósmeti 50  — 

8.  Bækur,  bókband  og  blöð 150  — 

9.  Munaðarvara  (tóbak  o.  fl  ) 1 00  ~ 

10.  Sumarferðalag  (upp  i  Mosfellssveit).     ...  50  — 

11.  Ýmislegt 200  — 

12.  Lifsábyrgð  og  önnur  vátrygging 2.50  — 

13.  Útsvar 150  — 

14.  Landskattar 30  — 

15.  Læknir  og  lyf 40  — 

16.  Prests  og  kirkjugjöld 10  — 

Árseyðsla  þannig  alls      3800  kr. 

*)  82  aura  á  mann  eða  11  aur.  meira  en  hegningarfangar  1915. 


^kirnir]  Um  laana-  og  «ftirlaanatill.  launanefndarinnar  2S 

I'að  verda  760  kr.  á  mann  á  ári  eda  rúmar  2  kr.  á 
mann  á  dag. 

Þetta  vil  eg  kalla  þurftarlaun  embættisraanns 
•með  5  manns  i  heimili  í  Reykjavík.  Lægri  en  þetta  hefði 
Bð  minata  kosti  meðal-þurftarlaun  Reykjavíkur- 
^mbættismanns  fyrir  striðið  ekki  mátt  vera.  Og  lægri 
mega  þau  þvi  síður  verða  eftir  ófriðinn,  þvi  það  mun  því 
miður  sannast,  að  verðlagið  verður  lengi  að  komast  i  samt 
lag  aftur,  verði  það  á  annað  borð  nokkurn  tíma.  B  y  r  j  - 
unarþurftar launin  hefðu  ef  til  vill  mátt  vera  eitt- 
hvað  lægri,  meðan  annaðhvort  engin  börn  eru  eða  ung, 
en  þó  ber  þess  að  gæta,  að  dæmið  gerir  ekki  ráð  fyrir 
barnaómegð,  enda  heimilismenn  færri  en  alment  mun 
gerast. 

En  við  þessa  upphæð,  3800  kr.,  verður  að  bæta  fyrst 

og    fremst    endurgjaldi   á   undirbúningskostnaði 

embættismannsins   og   honum    fylgjandi    atvinnutjóni,    og 

þar   næst   igildi  þeirra  nýju  eftirlaunakvaða,  sem  nefndin 

leggur  á   embættismenn      Eg  geri  ráð  fyrir  háskólament- 

uðum    manni  og  geri  námsárin  alls  12,  6  i   mentaskólan- 

um  og  b — G  i  háskóla;  geri  námsmanninum"  500  kr.  á  ári 

mentaskólaárin   eða   3000  kr.  í  6  ár,  og  700  kr.  háskóla- 

árin  eða  4200  kr.    Undirbúningskostnaði  undir  skóla  sleppi 

eg  í  notum  þess,  að  meðalháskólatími  heimalærðra  manna 

I        mundi  nú  sem  stendur  sennilega  ekki  fara  fram  úr  5  ár- 

j        um.     Námskostnaður  alls  yrði  þá  7200  kr.    Og  í  atvinnu- 

l       tap,  i  7  ár  eftir  18  ára  aldur,  geri  eg  námsmanninum  að 

I       meðaltali  400  kr.  á  ári  eða  alls  2800  kr.^Námskostnaður  og 

I       atvinnutjón    á   námsárunum  nemur  þannig  alls  10000  kr. 

I      Þessa  uj^phæð  geri  eg  landssjóði  að   endarborga  embættis- 

■      manninum    með   6%  i  afborgun  og  vexti  &  30  árum,  eða 

m     árlega  kr.  578.30. 

^L  En    þá   er   eftir   að    endurgjalda    embættismanninum 

^■.á  r  g  j  a  I  d   það,    er   nefndin  ætlar  honum  að  leggja  fram 
^Biirlega   til    eftirlauna    handa    sér    og    ekkju 
^"ífiinni.     Eg   gjöri    ráð    fyrir    þritugum    embættismanni  í 
■SOOO   kr.   embætti  og  læt  hann  hafa  kvænst  25  ára  gam- 


24  Um  lanna-  og  eftirlannatill.  lannanefndarinnar  [Skírnir- 

alli  konu.  Eftir  þvi  yrði  hann  að  verja  111  kr.  60  aur^ 
til  eigin  eftirlauna.  —  Vildi  hann  tryggja  sér  jafnháan 
lífeyri  við  65  ára  aldur  og  eftirlaun  hans  eru  samkvæmt 
tilskipuninni  eftir  29  ára  embættisþjónustu,  yrði  hann  að 
greiða  árlega  úr  eigin  vasa  348  kr.  61  eyri,  en  því  sleppl 
eg.  —  Þá  yrði  hann  ennfremur  annaðhvort  að  leggja  fram 
128  kr.  28  aur.  til  hfeyris  handa  konunni  eða  180  kr.  90 
aur.,  ef  hann  keypti  handa  henni  þrefalt  hærri  lífsábyrgð 
en  laun  hans  eru.  Eg  tek  lægri  upphæðina,  128  kr.  28 
aur.,  og  ætti  landssjóður  þá  að  endurgjalda  embættismann- 
inum  fyrir  árgjald  hans  til  eftirlauna  handa  honum  sjálf- 
um  og  konu  hans  111  kr.  60  aur.  +  128  kr.  28  aur.  eða 
samtals  kr.  239.88. 

Laun  háskólagengins  Reykjavíkurembættismanns,  rétt 
fyrir  ófriðinn,  hefði  því  eftir  grundvallarreglum, 
nefndarinnar  eigi  mátt  vera  minni  en  3800  +  578.30  -}- 
239.88  eða  alls  kr.  4618.18  eða  um  4  600  kr. 

Og  hafi  peningar  fallið  í  verði  frá  JúHlokum  1914  til 
Októberloka  1816  alls  yfir  um  50Vo,  þá  ætti  að  bæta  50% 
af  3510  kr.  —  eg  dreg  hftryggingarkostnað  250  kr.,  land- 
skatta,  30  kr.  og  prests  og  kirkjugjöld  10  kr.  frá  þurftar- 
launaupphæðinni  3800  kr.  —  við  4600  kr.,  og  ættu  laun 
háskólagengins  Reykjavlkurembættismanns  árin  1915  og 
1  9  1  6  þá  að  vera  um  6355  kr.  hvort  árið. 

En  eftir  tillögum  nefndarinnar,  sem  taka  ekki  til  ráð- 
herra,  ná  ekki  hæstu  laun  nokkura  embættismanns  í  land- 
inu  þessari  upphæð;  háyfirdómari  og  landritari  eiga  einir 
að  hafa  6000  kr.  og  biskup  5800.  Hæstu  laun  annara  erui 
miklu  lægri.  Þvi  síður  ná  meðallaun  embættismanna  neitt . 
í  námunda  við  þá  upphæð,  sem  laun  Reykjavikurembætt- 
ismanns  með  réttu  ættu  að  nema.     Meðallaun  nefndarinn- 
ar   eru,    eins   og   eg  þegar  hefi  getið,    yfirleitt  i  kringum 
föstu  launin  nú  og  sumra  jafnvel  fyrir  neðan  þau,  lands- 
simastjóra,  stöðvarstjórans  í  Reykjavík,  háskóladósentanna 
og  adjunktanna.   Og  allra  sízt  ná  náttúrlega  byrjunarlauni 
nefndarinnar   nokkurri   átt.     Launin  eru  þannig  flest,  og 
sérstaklega  lægri  launin,  öldungis  óviðunanleg,  borin  saman. 


Skirnir]  Um  Uuna  og  eftirlaanatill.  laananefndarínnar  25 

við   ástandid   fyrir   ófridinn,  hvað  þá  heldur  borin  saman 
við  ófriðarástandið. 

Launakjör  embættismanna  yflrleitt,  eða  að  fáum  und- 
anteknum,  eru  því  allsendis  óforsvaranleg,  hvort  heldur 
þau  eru  borin  saman  við  þarfir  embættismanna  eða  g  e  t  u 
land^ssjóðs  og  hag  almennings  fyr  og  nú. 

Samkvæmt  f járlögunum  18  7  6  —  7  7  voru  allar  tekjur 
landssjóðs  á  því  tveggja  ára  tímabili  taldar  um  580  þús- 
undir  en  gjöldin  um  452  þúsund,  og  embættiskostnaður 
þar  af  um  373  þúsund.  Það  var  vitanlega  fráleitt  hlut- 
fall  til  nokkurrar  frambúðar,  hvort  heldur  launin  voru 
borin  saman  við  tekjur  landsins  eða  gjöld  þess,  um  ^Vss 
af  tekjunum  og  um  ^'1^^  af  gjöldunum.  En  hlutfallið  er  lika, 
sem  betur  fer,  alveg  gjörbreytt.  Eftir  fjárlögunum  fyrir 
1916  —  17  eru  tekjur  landssjóðs  taldar  alls  rúm  4200 
þúsund  og  gjöldin  tæp  4500  þúsund,  en  til  embætta,  eftir- 
launa  og  skálda  og  listamanna  munu  ekki  ganga  meira 
en  tæp  1200  þúsund  bæði  árin,  og  þó  hefir  raýmörgum  em- 
bættum  verið  bætt  við,  vegna  mjög  vaxinnar  framþróun- 
ar  og  fjölbreytni  þjóðlifsins. 

Tekjur  landssjóðs  hafa  meira  en  sjöfaldast  síðan  1875. 
Þær  urðu  1915  alls  kr.  2,831, 394,33,  engjöldinkr,  2,428,389,68 
og  tekjuafgangur  varð  þannig  403,004  kr.  65  aur.  Af 
gjaldahæðinni  gengu  478,690  kr.  til  embættalauna,  73,583- 
kr.  99  aur.  til  eftirlauna  og  styrktarfjár  og  30,445  kr.  til 
hreppstjóra,  prestlaunauppbóta  og  prestaeftirlauna  eða  alls 
til  starfsmanna  landsins  582,719  kr.  Eftir  þvi  nemur 
allur  embættakostnaður  nú  ekki  nema  rúmum  V5  ^^ 
tekjunum  og  tæpum  V4  af  gjöldunum,  í  stað  um  '/5  af  tekjun- 
um  áður  og  '/4  af  gjöldunum.  Og  í  gær  átti  landssjóður 
665  þús.  í  reiðufé  nettó  eða  að  póstávísunum  frádregnum. 
Svo  glæsilegur  hefir  hagur  landssjóðs  aldrei  verið. 

Og  það  er  sennilegt,  að  hagur  almennings  hafi  breyzt 
til  batnaðar  að  liku  skapi.  Um  1876—77  og  lengi  fram 
rCftir  sáust,  væri  litið  upp  til  fjalla  og  dala,  víðast  hvar 
[ekki    annað   en   ógirt   tún   og   aumleg   moldarhreysi,  og^ 


''26  Um  lanna-  og  eftirlaanatiU.  launanefndarinnar  [Skírnir 

Tæri  litið  fram  til  sjávar,  annaðhvort  ekki  nema  auður 
sjórinn  eða  þá,  smá  bátskeljar  hér  og  hvar  nokkra  faðma 
undan  landi.  N  ú  eru  i  öllum  héruðum  landsins  viða 
líomin  reisuleg  stein-  eða  timburhús  innan  traustra  girð- 
inga,  og  bæði  fyrir  landi  og  langt  út  á  haíi  moka  nú 
'gufu-  og  önnur  vélskip  upp  auðæðum  hafsins.  Og  þó  eiga 
landsmenn  tugi  miljóna  i  sparisjóðum  og  öðrum  arðber- 
andi  eignum.  Getuleysi  landssjóðs  eða  al- 
mennings    verður    þvi    ekki   borið   við   nú. 

Framþróun  lífsins  hefir  valdið  því,  að  það  var  ekki  lif- 
andi  sæmilegu  lífi  fyrir  ófriðinn  við  þau  laun,  sem  embættis- 
mönnum  yfirleitt  voru  sköratuð  1875  og  1877,  og  þvi  sið- 
ur  við  launin  frá  1889  og  seinni  árum.  Og  stríðið  hefir 
valdið  því,  að  það  er  ekki  hægt  að  draga  fram  jafnvel 
óbrotnasta  þurftarlíf  á  þeim  launum  eins  og  nærri  má 
,geta,  hafi  krónan  fallið  í  verði  um  70%  á  ófriðarárunum 
-einum. 

Embættismaðuriun  verður  því  annaðhvort  að 
sökkva  sér  i  stórskuldir  e  ð  a  draga  jafnvel  aðallífsnauð- 
«ynjar  við  börn  sín,  konu  sína  og  sjálfan  sig.  En  það  er 
honum  hvorki  skylt  né  heimilt.  Hann  á  heimtinguá 
því,  að  fá  nægileg  laun  fyrir  fult  og  gott  starf,  og  lands- 
stjórnin  annast  væntanlega  um  það,  að  halda  embættis- 
mönnum  til  að  vinna  vel. 

Honum  er  hvorki  skylt  né  heirailt  að  líða  það  að 
'þarflausu,  að  hann,  sem  vinnur  einvörðungu  fyrir  al- 
menning,  sé  einn  hafður  út  undan  allra  starfandi 
manna  i  landinu. 

Hann,  og  mentaraaðurinn  yfirleitt,  raá  virðingar  sinn- 
ar  vegna  ekki  þola  það  átölulaust,  að  gjört  sé  minna  úr 
þvi  afiinu,  mentun  og  menningu,  sem  talið  er  og  e  r  sterk- 
asta  lyftistöng  hvers  konar  framfara,  heldur  en  úr  óbreytt- 
um  svokölluðum  skítverkum. 

Það  verður  fyrst  og  frerast  að  veita  öllum  embættis- 
mönnum  og  starfsmönnum  landsins  og  jafnvel  eftirlauna- 
jmönnum  þegar  á  aukaþinginu,  sem  kemur  saman 


•£|kirnir]  Om  laana-  og  eftirlaanatiU.  launanefndarínnar  27 

i  næsta  mánuði,  uppbót  fyrir  þaB  verðfall  peninga,  sem 
heimsstyrjöldin  hefir  valdið  frá  upphafl,  og 
heimila  landsstjórninni  um  leið,  að  veita  hlutfalUIega  upp- 
bót  framvegis  meðan  ófriðurinn  helzt.  Eg  skal  ekki 
fullyrða,  hve  há  uppbótin  fyrir  liðna  tíraann  ætti  að  vera. 
Hagstofan  telur  i  síðustu  Hagtíðindum  allmargar  innlend- 
-ar  og  útlendar  nauðsynjar  og  reikna!'  vorðhækkun  á  þeim 
hér  i  Reykjavík  frá  ófriðarbyrjun  um  70  %.  Það  má 
vera,  að  ekki  sé  byggjandi  á  þeim  útreikningi  óskorað. 
Þar  eru  taldar  ýmsar  vörur,  sem  hafa  hækkað  gifurlega, 
t.  d.  rúsínur,  sem  hafa  hækkað  um  158%  og  sóda,  sem 
hækkað  hefir  um  167  %,  en  þessara  vara  og  nokkurra 
Annara  gætir  samt  sem  áður  lítið  í  heimilishaldi.  Hins 
vegar  hafa  ýmsar  nauðsynjar,  sem  m  i  k  i  I  s  er  neytt  af, 
hækkað  stórkostlega,  rúgbrauð  t.  d.  um  100%,  kindakjöt 
79—100%  og  kol  um  172%.  Því  er  einsýnt,  að  hækk- 
'unin  verður  að  vera  mikil,  eftil  vill  ekki  minni  en  um 
50%  til  uppjafnaðar  hvort  árið  1915  og  1916. 

En  þar  næst  verður  að  vinda  bráðan  bug  að  því,  að 
setja  ný  I  a  u  n  a  I  ö  g ,  er  sé  bygð  á  réttu  hlutfalli 
nauðsynja  og  peninga,  og  endurgjaldi  embættis- 
manninum  undirbúningskostnað  hans  og  gjöri  honum  auk 
þess  fært  —  ef  það  verður  ofan  á  að  afnema  eftirlaun  — 
að  Bjá  sér  viðunanlega  farborða,  eftir  að  hann  er  þrotinn 
að  starfskröftum,  og  ekkju  og  óuppkomnum  börnum,  eftir 
sinn  dag.  Þess  verður  þó  naumast  kosturfyren  eftir  ófriðinu. 

Það  ætlast  enginn  til,  að  löggjafarvaldið  geri  em- 
bættismenn  að  yflrstétt.  Skynsamir  menn  lita  fremur  á 
það,  h  V  e  r  n  i  g  maðurinn  vinnur  skylduverk  sitt,  en 
h  V  e  r  t  verkið  er.  En  til  hins  ætlast  víst  heldur  enginn, 
að  embættismenn  og  raentamenn  verði  gerðir  að  nokkurs 
konar  Helótura,  er  vinni  almenningi  alt  það  gagn,  sem 
þeir  geta,  en  fái  ekki  að  halda  nema  sultarlifi  í  staðinn, 
likt  og  ríkisþrælarnir  í  gömlu  Spörtu,  en  Helótar  yrði 
kllur  þorri  íslenzkra  embættismanna,  ef  tillögur  launa- 
nefndarinnar  yrði  lögfestar  og  landið  innan  skamms 
menningarlítið  fiskiver. 


28  Um  lanna-  og  eftirlaanatiU.  laananefndarinnar.  [Skimir 

En  hvernig   á   að   fara   að  komabótumi 
framkvæmd? 

Á.  nefndargerðunum  verður  lítið  eða  ekkert  bygt. 
Nefndarálitið  —  tiUögurnar  um  laun  og  eftirlaun  —  er 
ónýtt,  sé  það  satt,  að  ekki  megi,  læknanna  vegna,  selja 
prentað  mál  til  umbúða.  Og  úr  þvi  að  þeim  mönnum,  er 
þing  og  stjórn  kaus  til  að  undirbúa  málið,  hefir  ekki 
tekist  betur  en  þetta,  þá  sé  eg  ekki  annað  ráð,  en  að  e  m- 
bættismenn,  og  íslenzkir  mentamenn  yfirleitt,  taki 
málið  i  s  i  n  a  r  hendur  og  bindist  samtökum  um  að  búa  það 
svo  vel  í  hendur  þings  og  stjórnar  sem  kostur  er  á.  Að^ 
óreyndu  er  ekki  ástæða  til  að  væna  þing  og  stjórn  um 
ósanngjarnar  undirtektir  undir  sanngjarnar  kröfur,  verði 
þær  sæmilega  reifðar.  Þing  og  almenningur  er  ekki  eins 
ósaimgjarn  og  s  u  m  i  r  sennilega  hafa  óttast. 

Hafi  svo  dauða  nefndin  sinn  dóm  með  sér,  nefndiny. 
sem  sá  lítið  og  gleymdi  þvi  litla,  sem  hún  sá,  þegar  til 
framkvæmdanna  kom.  En  þökk  sé  yður,  sem  hlýddu^' 
þessum  langa  lestri  svo  vel. 

Lárus  H.  Bjarnason. 


Skugginn. 

SJónleikur  í  einum  þætti 
eftír 

Guttorm  J.  Guttormsson. 


Per8ónur:  Sá  blindi.  öldungurinn.  Unglingurinn. 
ÍJkkjan.  Sjómenn.  Blaðadrengir.  Bæjarmenn. 

Breitt  stræti  —  talsdnastaur  við  gangstéttina  —  þverstrœti  upp  til 
hBgri  bandar  —  stórt  leikhús  á  hornina  —  hliðin  gloggalaas  og  djra- 
laas  snýr  fram  —  hornið  á  leikhúsina  lokar  að  mikla  leyti  sýn  upp 
strætið  sem  er  til  hægri  handar.  Múgar  og  margmenni  er  4  gangi  fr& 
'vinstri  til  hægri.  Húmt  sumarkvöld.  Unglingarinn,  öldangurinn  og  Sá 
<blindi  koma  frá  hægri. 

Unglingurinn 
(við  hæjarmann  sem  hann  mætir): 

Hvert  ætlarðu? 

Bæjarmaðurinn : 
í  leikhúsið. 

Unglingurinn: 
Og  allur  þessi  fólksstraumur? 

Bæjarmaðurimi : 
Já.     Það  'er  víst.    Það  á  að  leika  heimsfrægan  gam- 
anleik  i   kvöld.     Eg   þarf  að  flýta  mér  að  ná  góðu  sæti. 
(Fer.) 

Ungliögurinn 
(horfir  &  eftir  mannfjöldanam): 

AUir  þessir  menn  eru  að  flýta  sér  til  að  ná  þvi. 
Kannske  þeir  nái  því  allir.    Hver  veit. 

(Unglingurinn  gengar  hægt,  staðnæmist  við  og  við  og  horfir  á  eftir 
tnannfjöldanam.  öldangarinn  haltrar  hægt.   Sá  hlindi  fálmar  sig  áfram.) 


80  Skugginn.  [Skírnir 

Einn  bæjarmaður: 
Þessi  leikur  hefir  aldrei  verið  leikinn  hér  áður. 

Annar: 
Og  verður  ef  til  viU  aldrei  leikinn  framar. 

Þriðji : 
Við  megum  tkki  misssa  af  þvi  að  sjá  hann. 

Fjórði: 
Skyldi  þetta  annars  vera  eintómur  gamanleikur.  Það> 
er  undarlegt  hve  sumir  gamanleikir  eru  sorglegir. 

Sjómaður 

(kemar  frá  vinstri.  Eallar): 

Dauðinn  fer  hér  um  i  nótt. 

(Unglingarinn,  Öldangarinn  og  Sá  blindi  nema  staðar  iij&  talsima'- 
staurnam.     Sjómaðarinn  fer  fram  hjá  þeim.) 

Einn  bæjarmaður: 
Ha!  ha!  hann  er  brjálaður. 
Annar : 
Hann  er  kannske  fullur.     Sjómenn  drekka. 

Þriðji : 
Þá  þyrstir  þegar  þeir  koma  af  sjónum. 

Fjórði: 
Sjóraenn  eru  hjátrúarfullir. 

Sjómaðurinn 
(kallar): 
Dauðinn  fer  hér  um  í  nótt. 

Nokkrir  bæjarmenn: 
Maðurinn  er  vitlaus.  Hann  ætti  ekki  að  ganga  laus. 

Aðrir : 
Hlustum   ekki    á  hann.  —  Hann  verður  bráðum  tek- 
inn  höndum. 

Einn  bæjarmaður: 
Við  megum  ekki  tefja,  ef  við  ætlum  að  ná  góðu  sæti^ 

(Mannfjöldinn  heldur  áfram.     Sjómaðurinn  berst  með  straumnum  og: 
hverfur  fyrir  hornið  á  leikhúsinu.) 

Oldungurinn : 

(Við  nnglinginn  og  þann  blinda.) 

Þessi  sjómaður  er  hvorki  vitstola  né  ölvaður. 


i 


Skírnirl  Skngginn.  ST 

Unglingurinn : 
Eg   sá   þennan  mann  niðrí  á  bryggju.    Hann  var  a^- 
koma  af  stóra  svarta  skipinu,  sem  lenti  um  sólarlagið. 

Oldungurinn : 
Stóra  svarta  skipinu?  Það  er  fólksfiutningsBkip. 

Unglingurinn : 
Við  ættum  ekki  að  tefja  hér,  ef  það  er  gatt  að  dauð- 
inn  fari  hér  um  í  nótt.    Við  skulum  allir  verða  samferða. 

Öldungurinn  : 
Ðauðinn  gerir  engum  mein.    I^fið  veldur  meinum  en<. 
ekki  dauðinn.     £g  ætla  að  biða  og  sjá. 

Sá  blindi : 
Eg  ætla  að  biða. 

Unglingurinn  : 
Eg  hefði   gaman    af  að  sjá  dauðann,  ef  eg  væri  ekkí  • 
hræddur. 

Oldungurinu : 
Dauðinn  er  ekki  hræðilegur.     Þú  hræðist  hann  af  því 
þú  ert  ungur  og  veizt  ekki  hvað  hann  er. 

Unglingurinn: 
Ef  eg  sé  hann  í  nótt,  þá  veit  eg  á  morgun  hvað  hann  er. 

(Nokkrir   angir    bœjarmenn    koma   frá    vinstri.)     Viljið  þið  ekki  bíða 

með    okkur?    Við    ætlum  að  sjá  dauðann.     Hann  fer  hér^ 
um  í  nótt.     Hann  gerir  engum  mein. 

(Bæjarmennirnir  lita  hver  til  annars  og   hlæja.) 

Einn  bæjarmaðurinn : 
Við  erum  nú  ekki  að  hugsa  um  dauðann. 

Annar : 
Okkur    varðar  ekkert  um  dauðann.     Við  ætlum  ekkf 
að  fara  að  deyja.     Við  erum  á  leiðinni  i  leikhúsið.     (Þeir 
fara.     Lúðraþjtnr   heyrist    úr  leikhúsinu  —  hann  varir  nokkra  stund  — 
á  eftir  beyrist  lófaklapp.) 

Unglingurinn : 
Nú   er  leikurinn  að  byrja.     ()  mig  langar  inn  í  leik- 
húsið.    Eg  ætla  að  fara. 

Oldungurinn  : 
Nei,    farðu    ekki    þangað    í   þetta  sinn.    Hér  er  þéir 
[hætt  einmitt  vegna  þesa  að  dauðinn  fer  hér  um. 


Æ2  Skugginn.  (Skírnir 

Unglingurinn : 
Mér  leiðist  að  biða  i  myrkrinu.  Dauðinn  kemur  kannske 
aldrei. 

Sá  blindi : 


Ertu  blindur? 
Nei. 


Unglingurinn : 


Sá  blindi : 
Þá   bíður  þú  ekki  í  rayrkrinu  lengur  en  til  morguns, 
og  ekki  8V0  lengi,  ef  dauðinn  fer  hér  um  i  nótt. 
(Tveir  blaðadrengir  koma.) 

Blaðadrengirnir 

(kalla): 

Sólarljósið.  Sólarljósið,  kveldblaðið.  Alt  um  stór- 
slysið  á  hafinu.  Fjögur  hundruð  menn  farast.  Skipstjór- 
inn  fremur  sjálfsmorð,  slysið  honum  að  kenna.  Nákvæm- 
lega  sagt  frá  öllu  í  Sólarljósinu. 

(Ekkjan  kemar  frá  vinstri.) 

Ekkjan 

(við  blaðadrengina): 

Þið  hafið  valið  ykkur  það  verk  að  selja  sorgarfréttimar. 
Þær  eru  dýrar  þó  þær  séu  gefnar.    Skipstjórinn  var  mað- 
urinn  minn.  Þið  breiðið  úr  blöðunum  til  að  varpa  skugga 
á  hann  látinn.    Þið  hlífið  ekki  ekkjum  og  munaðarlausum. 
Fyrsti  blaðadrengur : 
Við  græðum  fé  á  þessum  fréttum  og  á  öUum  slysum. 
Þetta  er  eitt  okkar  allra  bezta  kvöld. 
Annar  blaðadrengur : 
Við   þurfum   að  fá  fleiri  sorgarfréttir  til  að  selja,  svo 
okkur  geti  vegnað  vel. 

Fyrsti  blaðadrengur : 
Þær  verða  litlar  tekjurnar  okkar  á  morgun,  ef  ekkert 

Slys  VÍU  til  í  nótt.  (Réttír  pening  að  þeim  blinda.)  NjÓttU  góðs  af 

^óðanum  mínum  i  kvöld,  blindi  maður. 

Sá  blindi : 
Nei,    gefðu    mér    heldur   fyrsta    peninginn,    sem  þér 
áskotnast  fyrir  gleðifréttir. 


íSklTHÍr]  ekugginu.  33 

Fyrsti  "blaðadrengur : 
Enginn   Till    kaupa   gleðifréttir   hér    i  borg.  —  Það 
•verður  dauft  á  raorgun  ef  ekkert  elys  vill  til  í  nótt.     (Þeir 
(fara  talandi.) 

Ekkjan : 
Vitið  þið  góðu  menn,  hve  langt  er  liðið  af  nótt? 

Oldungurinn : 
Ekki  veit  eg  það. 

Sá  blindi: 
Ekki  heldur  eg.    Það  er  eins  dimt  nú  og  var  í   dag. 

Ekkjan : 
Eg   ætla   að    reyna   að   mæta   börnunum  minum  hér 
Iþegar  þau  koma  úr  leikhúsinu. 

öldungurinn : 
Eru  þau  i  leikhúsinu? 

Sá  blindi : 
? 
(Ekkjan  byrgir  andlitið.) 

Unglingurinn : 
Það  er  raeira  garaan  að  vera  i  leikhúsinu  i  kvöld  en 
Ibiða  hér  eftir  dauðanura. 

Ekkjan : 
Guð  minn  góður!    liiða  eftir  dauðanura? 

Unglingurinn  : 
Já.    Við  erum  að  biða  eftir  dauðanura.    Okunnur  sjó- 
maður,  sem  kora  af  svarta  fólksflutningsskipinu,  fór  áðan 
hér  um  strætið  og  kallaði :  Dauðinn  fer  hér  um  i  nótt. 

Ekkjan : 
Guð   minn!     Hvað    boðar  þetta?    Verðum  við  hér  á 
^egi  dauðans,  eða  þá  börnin  min  inni  i  leikhúsinu? 

Oldungurinn : 
Það  vitum  við  ekki  fyr  en  hann  kemur.     Hann  kem- 
oir  ekki  neraa  hann  hafi  erindi.    Hann   keniur  ef   til   vill 
itil  að  bjarga  einura  eða  raörgum  úr  lífsháska. 
(Hveilandi  lófaklapp  heyrist  úr  leikhúsina.) 

Ekkjan : 
Þið  trúið  þvi  sera  sjóraaðurinn  sagði. 


34  Skagginn.  Skirnir 

Oldungurinn : 
Já,   eg   trúi   því.    Eg  horfði  i  augu  hans  um  leið  og 
hann  fór  framhjá.    Eg  sá  inn  i  sálu  hans. 

Sá  blindi : 
Eg  heyrði  að  hann  sagði  satt.    Orðin   korau  frá  djúpl 
sálar  hans  —  sáhn  talaði  sjálf. 

Ekkjan : 
Hvernig  veit  sjómaðurinn  þetta? 

Sá  blindi : 
Sálir  okkar  allra  fá  vitneskju  um  óorðna  hluti.  Hverjir 
þeir  hlutir  eru,  kunnum  við  ekki  öll  jafnvel  að  greina.- 
Þeir  einir  kunna  það,  sem  skilja  sál  sina.  Ea  enginn 
skilur  sál  sína  til  fulls,  því  hún  er  ótakmörkuð  eins  og 
algeimsrúmið.  Maður  lærir  að  eins  að  þekkja  það  af. 
sálinni,  sem  næst  manni  er. 

Ekkjan  : 
Svo  mannssálin  verður  þá  altaf  til"? 

Sá  blindi : 
Og  hefir  altaf  verið  til. 

öldungurinn : 
Sálin  lifnar  jafnt  líkamanum  og  þroskast  jafnt  hon- 
um,  annars  vœri  maðurinn  með  fullu  viti  þegar  hann. 
fæðist.  Og  sálin  deyr  jafnt  likamanum,  þvi  það  sem  á 
upphaf  tilveru  sinnar,  á  endir  tilveru  sinnar.  Vegna  þess 
getur  ekki  dauðinn  sakað.  Hann  er  alger  friður  fyrir 
líkama  og  sál,  annars  gæti  hann  verið  hættulegur. 

Ekkjan  : 
Eg   trúi  þvi   að  eg  megi  lifa  eftir  dauðann  og  mæta 
manninum    minum    á   einhverjum   góðum   stað.     Eg  vildi 
geta  trúað  því,  jafnvel  þó  mér  yrði  sannað  hið  gagnstæða. 

Sá  blindi : 
Sálin  hefir  verið  til  frá  alda  öðli  og  verður  söm  við  sig 
frá  eilífð  til  eilífðar.      Eftir   þvi   sem   maðurinn  þroskast,. 
lærir  hann  meira  og  meira  að  þekkja  af  sál  sinni,  en  hann. 
þekkir  aldrei  hana  alla  fremur  en  algeimsrúmið. 
Unglingurinn  : 
Hvert  ykkar  hefir  rétt  fyrir  sér? 


Skirnir]  Skugginn.  35 

Sá  blindi : 
Ðauðínn  sker  úr  því. 

Unglingurinn  : 
Hvað   er   þetta  sem  kallað  er  sál  ?    fíver  getur  sagt 
að   hún   8é   til?    flefir  nokkur  séð  hana?    (Stntt  þögn.) 

Oldungurinn  : 
Ðauðinn   leiðir  mann  í  allan  sannleika.  —  í  dauðan- 
um    renna    allar   kenningar    saman    og    verða    að    einnl 
kenningu. 

Sá  blindi: 
Dauðinn  opnar  á  manni  augun. 

Ekkjan : 
Þið  óttist  ekki  dauðann? 

Sá  blindi: 
Hví  akyldi  eg  óttast  augnlækninn? 

öldungurinn  : 
Hví   skyldi    eg   óttast   endir  striðsins  og  upphaf  frið- 
artimans. 

Unglingurinn  : 
Eg  óttast  ekkert  nema  dauðann.    Eg  hræðist  dauðann.. 

(Skellihlátnr  heyrist  úr  leikhúðinu.) 

Sá  blindi : 
Mér  er  að  verða  undarlega  heitt.    Hvaðan  stafar  þessi 
hiti?    Finnið  þið  hitann? 

öldungurinn : 
Ekki   eg.     Mér   er   undarlega    kalt.     Það    er   i  mér 
hrollur.    Ðauðinn  er  að  nálgast. 

Ekkjan : 
O,  bömin  mín!  börnin  mín! 
rnglingurinn 

(horfir  í  kring) : 

Eg   er   hræddur!    Eg   þori   ekki   að   vera  hér  og  eg 
)ori  ekki  heldur  að  fara. 

(Hlátnr  heyrist  úr  leikhúsinu.     ÖldangorÍÐÐ  gengur  hægt  til  hægri 
idar    —   sta&næmist,  horfir  framandan  sér  og  hlustar  —  snýr  við  — 
itar,    og    horfir  í  allar  áttir.     S&  blindi  þarkar  af  lér  STÍta   —  snýr  ' 
tdlitinu  til  bcggja  hliða  eins  og  hann  té  að  reyna  að  sjá.    Ekkjan  lit- 
nr  i  kringum  sig  óttaslegin  og  íöl.   Unglingurinn  rekar  upp  hljóð,  hleyp- 

8* 


•68  Skugginn.  [Skírnir 

nr  til,-hægri  bandar  —  snýr  við  og  liverfur  til  vinscri.     Þýðar  og  fjör- 
•ugar  lúðraþytur  heyrist  úr  leikhúsinu). 

Sá  blindi: 
Það  er  einhver  að  veina.    Það  er  einhver  að  gráta. 

öldungurinn : 
Eg  heyri  ekkert  nema  lúðraþytinn. 

Sá  blindi: 
Hvaðan  leggur  þennan  hita? 

Oldungurinn : 
Eg   finn   ekkert   nema   kulda  —  kuldann  af  dauðan- 
lum.     Hann  færist  nær  —  nær  —  nær.  (Horfir  til  beggja  handa.) 

Sá  blindi:  , 

Eg  finn  brunalykt  eins  og  hrátt  kjöt  sé  að  brenna. 
(Réttir  bendurnar  út  i  áttina  til  leikhússins.)  Þennan  hita  leggur  af 
leikhúsinu. 

Ekkjan : 
Almáttugi  guð! 

(Lúðraþyturinn  befir  baldið  áfram  með  vaxandi  krafti.  Haon  verður 
viltari  og  viltari  og  endar  með  orgum  og  ósamrœmi.  Leikhúsið  sýnist 
«kj41fa  af  lófaklappi.  Hlátur  heyrist  sem  hlæi  þúsundir  manna.  Þetta 
varir  stutta  stund,  snýst  síðan  upp  i  ógurlegt  skelfingaróp.  Ys  og  þy» 
«ðandi  fólksfjölda  blandast  angistarópum  og  stnnum.) 

Ekkjan : 
Guð  minn  góður,  börnin  min!  (Hleypur  til  hægri,  hverfur 

fyrir  leikhússbornið.) 

Margar  raddir  inni  í  leikhúsinu: 
Út,  út,  út. 

Aðrar  raddir: 
Það  er  of  seint  nú.     Gruð  miskunni  okkur. 
Rödd  ekkjunnar  inni  l  leikhúsinu: 
Börnin  mín!  börnin  mín!  Gefðu  mér  börnin  min,  guð 
minn,  guð  minn! 

(Hávaðinn  inni  i  leikhósinn  hljóðnar  smám  saman.) 

Oldungurinn : 
Nú  er  dauðinn  fá  fótmál  frá  okkur. 

(öldungurínn  og  Sá  blindi  stiga  út  fyrir  gangstéttina,  snúa  sér  a5 
leikbúsinu.  Það  verður  skyndilega  albjart  á  leiksviðinu.  Sjómaður  með 
björgunarbríng  i  bendinni  kemur  hratt  en  hljóðlega  frá  vinstrí,  stað- 
nftmist   bak   við    Öldunginn   og   þann   blinda  og  hlustar.    Skuggi  hant 


4 


f 


Skirnir]  Skugginn.  87 

geysistór  og  biksTartur  kastast  á  leikbússvegginn.  Siðan  fer  sjómaöar- 
inn  bratt  og  hljóðlega  til  bægri  og  hverfur  fyrir  leikbúsbornið.  Um  leiiy 
og  bann  bverfur  úr  sýn  steinþagnar  alt.     DJúp  dauðaþugn). 

Oldungurinn : 
Eg  sá  Bkugga  dauðans  á  veggnum. 

Sá  blindi: 
£g  fann  skugga  dauðans  hviia  á  mér. 

OlduDgurinn : 
Dauðinn  fer  einatt  á  bak  við  okkur.  Við  sjáum  bara 
skuggann. 

Sá  blindi: 
Það   er   Ijós  hinum  megin  við  dauðann,  annars  sœist 
ekki  skugginn. 

Tjaldið. 


Nýtízkuborgir. 


hyrsta  Fyrsta  ferðin  til  útlanda  hlýtur  að  verða 
utanförin.  minnisstæð  öllum  íslendingum,  ekki  sízt  ef  hún 
er  farin  að  haustinu  eða  vorinu  og  komið  úr 
vetrarveðri  og  snjóum  í  grænan  gróður  og  sumarhlýind- 
in  ytra.  Auk  hins  átakanlega  munar  á  veðráttunni,  þá 
má  heita  að  alt  sé  nýtt  og  nýstárlegt,  sem  augum  og  eyr- 
um  mætir.  í  góðu  veðri  er  t.  d.  Skotlandsströndin  fögur, 
með  bleikum  ökrum  og  slegnum  túnum,  með  stærri  og 
smærri  borgum  á  víð  og  dreif,  raeð  öllum  verksmiðjureyk- 
báfunura,  sem  mæna  upp  i  loftið  eins  og  risavaxin  siglu- 
tré  á  fjölda  skipa  í  fjarska  sjást  járnbrautarlestir  bruna 
yfir  landið.  Sjálf  lestin  sést  óglögt  svo  langt  i  burtu,  en 
gráhvít  vatnsgufan  upp  úr  strompinura  sézt  líða  yfir  land- 
ið  eins  og  skýhnoðri  eða  ullarflóki.  Fögur  er  hún  og  vin- 
gjarnleg  ströndin  með  fjallas^'n  uppi  í  landi,  cn  breiðura 
blómlegum  bygðura  hið  neðra,  og  mikill  er  munur  aö  sjá 
hana,  er  koraið  er  af  hafi,  eða  t.  d.  svarta,  gróðursnauða 
og  brirabarða  Reykjanesströndina.  og  er  þó  Skotlands- 
ströndin  óHkt  rainna  blómleg,  en  Sjálandsströndin  mcðfram 
Eyrarsundi.  Sira  Matthías  .lochumsson  segist  hafa  grátið 
^f  undrun  og  aðdáun  er  hann  sigldi  i  fyrsta  sinn  inn 
Eyrarsund  og  sá  »borgir  og  skrúðfagra  skóga«  á  laudi 
iippi.  Fæstir  eru  s  v  o  uppnæniir,  en  öllura  íslendingum 
hlýtur  að  finnast  raikíð  til  um  slika  sjón,  svo  fagra  og  svo 
ólíka  öllu  sem  þeir  hafa  vanist. 

Það  er  þó  fæst  sera  sést  af  sjónum,  en  þegar  að  landi 
«r  komið,  kemst  maður  fyrst  i  nýjan  heim.  Útlenda  mál- 
ið  hljómar  torskilið  og  óviðkunnanlegt  i  eyrum  manns,  — 


■Skirnir]  Nýtizkuborgir.  89 

fiú  er  madur  ekki  lengur  heima  —  hestarnir  eru  orðnir 
-tröllslega  stórir  og  fílúm  líkir,  húsin  risavaxin,  alt  hefir 
stækkað  neraa  mennirnir.  Nú  sér  maður  í  fyrstu  8inn  veru- 
leg  tré  með  gildum  stofnum  og  voldugum  krónum.  Það 
•er  augljóst,  að  íslenzku  trén  eni  ekki  annað  i  samanburði 
tvið  þau  en  kræklótt  kjarr,  aem  varla  mð.  tré  kalla. 

Borgh'.  Sjálfsagt  yrði  mörgum  torvelt  að  segja,  hvað 
þeim  hefði  þótt  mest  koma  til,  er  þeir  sáu 
lútlönd  í  fyrsta  sinn.  Það  er  um  svo  margt  að  velja.  Þó 
má  fullyrða,  að  ekkert  er  jafn  nýstárlegt,  ekkert  sem 
hefir  meiri  áhrif  á  íslenzka  heimalninga  en  erlendu  borg- 
irnar.  Endalausar  raðir  af  marglyftum  húsum,  mörgum 
afar  skrautlegum,  stóru  búðargluggarnir  með  öUu  þeirra 
skrauti  og  varningi,  breiðar  steinlagðar  götur,  ogstraum- 
urinn  eftir  þeim  af  allskonar  vögnum  og  allskonar  lýð, 
ekki  sizt  skrautklæddum  konum,  og  götudynurinn  af  allri 
tumferðinni,  —  alt  þetta  festist  ógleymanlega  í  endurminn- 
ingunni.  Og  það  eru  ekki  að  eins  einstök  hús,  einstakar 
götur,  sem  manni  verður  starsýnt  á.  Þegar  um  fagran 
bæ  er  að  ræða,  sem  vel  má  sjá  yfir,  eins  og  t.  d.  Edína- 
borg,  þá  getur  engura  dulist,  að  borgin  í  heild  er  fögur, 
gullfögur  eins  og  skínandi  dýrgripur,  fögur  á  sinn  hátt 
eins  og  fegurstu  sveitir  Upp  úr  dalverpinu  í  raiðhluta 
bæjarins  klifrar  húsabreiðan  upp  brattar  brekkurnar,  hver 
húsahliðin  gægist  upp  fyrir  hina,  sumar  raeð  nýtizku  sniði, 
aðrar  raeð  raiðaldasvip,  en  ætíð  í  einhverju  þægilegu  sara- 
rærai.  Eins  eru  göturnar,  sem  krækja  í  raargskonar  bugð- 
ura  innan  ura  liúsaþyrpingarnar.  Njjustu  göturnar  eru 
breiðar,  tiltölulega  beinar,  en  göralu  göturnar  skritileglr 
þröngir  og  krókóttir  ranghalar;  en  þrátt  fyrir  allan  mis- 
muninn  á  göralu  og  nýju,  rennur  þó  alt  saman  í  viðkunn- 
anlega,  einkennilega  heild.  Víir  húsabreiðurnar  og  blóm- 
skrýdda  skemtigarðana,  sera  liggja  innanura  þær,  legst 
svo  bláleit  borgarmóða  eins  og  hálfgagnsæ  andlitsblæja 
jfír  andlit  á  friðri  konu. 

Að  visu  er  það  með  borgir  eins  og  konur,  að  þœr  eru 


40  TíýtiaknBorgir.  [Skirnir 

misjafnlega  friðar,  en  sjaldnast  fer  hjá  þvi,  að  íslending- 
um  finnist  mikið  tii  um  auðlegð  þeirra  og  raenningu. 
Ógrynni  f  jár  hefir  það  hlotið  að  kosta,  að  byggja  öll  þessi 
skrautlegu  rambygðu  hús,  að  veita  vatni,  rafmagni,  gasi,. 
skólpi  eftir  öllum  þessum  endálausu  götum,.aðklæðasidan 
alt  yfirborð  þeirra  með  jarðbikðsteypu  eða  höggnum  stein-^ 
um,  að  gróðursetja  öll  götutrén  og  rækta  alla  skraut-  og 
skemtigarðana.  Ósjálfrátt  dettur  manni  i  hug  fábreytnin 
og  fátæktin  heima.  Bersýnilegt  er  það,  að  efni  manna- 
þar  eru  ekkert  á  móts  við  öll  þau  auðæfi,.  sem  hér  eru- 
saman  komin,  og  menningin  litilfjörleg  að  ytraáliti  isam-^ 
anburði  við  menningu  stórlíorganna..  Það  er  ekki  laust 
við,  að  einhver  leiðindatilfinning  leggist  yfir  mann,  til- 
finning  fyrir  þvi  að  maður  sé  einmana,  fátækur  og  raenn- 
ingarsnauður  útlendingur  innan  um  alla  borgarösina  og: 
borgardýrðina,  og  sé  þar  ofaukið.. 

Húsagarð-  Vér  höfum  nú  farið  alfaraveginn  og  koraist 
urinn.  inn  í  einhverja  af  glæsilegustu  verzlunargötum 
bæjarins,  höfum  séð  glæsilegu  hliðina  á  borg- 
inni.  En  það  er  svo  með  borgir,.  sem  flest  annað,  að  þær 
hafa  ranghverfu,  og  sú  hliðin  er  ekki  eins  glæsileg.  Vór 
þurfum  ekki  langt  að  leita  til  þess  að  fá  nokkra  hugraynd 
ura  hana.  Ekki  er  annað  en  að  ganga  gegnum  hliðið,  sem 
liggur  gegnum  eitthvert  af  húsunum  og  komast  að  húsa- 
baki.  Vér  komura  þá  inn  i  þröngan  húsagarð,.  dálítið  fer- 
kantað  svæði,  steinsteypt  eða  jarðbikað,.  sera  ekki  er 
stærra  að  fiatarraáli  en  lítið  hús.  Það  er  innilukt  á  allar 
hliðar  af  raarglyftum  húsum,  svo  vér  erum  þama  eins  og 
í  djúpum  brunni.  Það  er  auðséð,.  að  hér  er  búið  í  hverju 
herbergi,  alt  fult  at  fólki.  Óajálfrátt  dettur  manni  í  hug,. 
að  birtan  hljóti  að  vera  lítil,  sera  leggur  inn  í  þessi  her- 
bergi  úr  svo  þröngura  og  djúpura  húsagarði.  Það  er  auð- 
sætt,  að  enginn  sólargeisli  rauni  komast  þar  inn  mestan 
hluta  árs  og  meira  að  segja  aldrei  í  þau  herbergin,  senii 
eru    á   neðstu  gólfunum.    Skuggalegt  hlýtur  lifið  að  vera^ 


Skirnir]  Nýtizknborgir.  41' 

hjá  fólkinu  i  þessum  brunni,  sem  ekki  sér  sólina  i  her- 
iKTgjum  8ínum.  —  Og  hvar  eiga  l)örnin  að  hafast  við  og 
leika  sér?  Þau  hafa  auðvitað  um  ekkert  annað  að  gera 
en  þennan  litla  húsagarð,  sem  enginn  gróður  er  í  og  aldreii 
sést  sól  í,  þvi  ekki  er  það  börnum  hent,  að  hætta  sér  út 
i  götumúginn  og  alla  umferðína. 

Verðhcekkun  En  hvernig  gat  mönnum  komið  til  hugar,. 
landsins.  að  byggja  húsin  svona  hvert  hjá  öðru  svo 
hvert  byrgði  fyrir  annað,  og  því  voru  þau 
bygð  svo  geysihá,  hvert  gólfið  ofan  á  öðru'?  Mörg  óþæg- 
indi  hljóta  þó  að  fylgja  þvi,  að  hrúga  slíkum  mannfjölda 
saman  á  svo  lítið  svæði  —  Það  væri  langt  mál  ef  ræki- 
lega  skyldi  leysa  úr  þeirri  spurningu,  en  skiljanlegt  er 
það  þó,  er  þess  er  gætt,  að  hér  erum  vér  staddir  i  verzl- 
unargötu  í  miðjum  bæ  og  að  hver  ferstika  af  hússtæðinu^ 
kostar  svo  hundruðum  króna  skiftir.  Bletturinn  sem  hús- 
ið  er  bygt  á  hefir  sennilega  kostað  stórfé.  —  Það  gæti. 
ekki  borið  sig,  að  byggja  litið  hús  á  honum,  en  með  þessu' 
geysilega  þéttbýli  og  háu  leigunni  fyrir  hvern  kyma,  get- 
ur  byggingin  orðið  mjög  arðsamt  fyrirtæki,  þó  dýrt  sé 
hússtæðið.  Eflaust  á  einhver  auðmaður  húsið  og  hefir  séð 
um  það,  að  haga  svo  byggingunni,  að  hann  fengi  ríflega 
vexti  af  fé  sinu. 

En  hvernig  kemst  þá  landið  i  þetta  geysiverð?  Það- 
sýnist  þó  engri  átt  ná,  að  borga  svo  hundruðum  króna 
skiftir  fyrir  eina  ferstiku.  Ekki  gæti  það  verið  umtals- 
mál,  að  rækta  neitt  á  landinu,  sem  gæfi  svo  mikið  i  aðra 
hönd,  að  svaraði  til  þessa  verðs.  Til  þessa  liggja  einkum 
tvær  orsakir:  Hin  fyrri  er  sú,  að  húsið  er  á  almanna- 
færi  og  fyrir  kaupmennina,  sem  verzla  i  búðunum,  borgar 
það  sig.  að  gjalda  svo  þúsundum  króna  skiftir  i  húsa- 
leigu  á  ári  fyrir  dálitla  búð,  þvi  verzlunin  er  þeim  muD< 
meiri  hér  cn  annarstaðar,  þar  sem  fúferðugra  er.  Hin^ 
siðari  er  sú.  að  byggingai'samþykt  bæjarins  hefir  leyft  að 
byggja  marglyft  hú-i  og  með  örliilum  millibilum.  Ef  þetta 
hefdi  ekki  verið  Icyft,  þá  hcfði  hiudið  aldrei  getað  hækk-^ 


-42  Nýtizknborgir.  [Skirnir 

að  8V0  gegndarlaust  í  verði  og  þá  héfðu  ekki  híbýli  bapja- 
.lýftsins  orðið  svo  skUggaleg  og  sólarlaus. 

Marglyftu  Það  er  auðvelt  að  skilja  þá  verðhækkun,  sera 
húsin.  verzlunin  veldur  og  þau  þægindi,  að  vera 
sem  næst  miðjum  bæ.  Hitt  er  torskildara, 
'þvi  leyft  er  að  byggja  svo,  að  hver  búi  ofan  á  öðrum, 
■og  8V0  þétt,  að  sól  ekki  sjáist.  Ekki  bygðu  fornmenn 
flvo.  Fornaldarborgirnar  voru  bygðar  úr  einlyftum,  skap- 
lega  stórum  húsum.  Að  sjálfsögðu  hefir  hagur  auðmanna 
og  landeigenda  ráðið  hér  nokkru,  óforsjálni  manna  og 
skeytingarleysi  enn  meiru,  en  aðallega  var  þessi  siður 
tekinn  upp  á  miðöldunum.  Þá  voru  borgir  víggirtar  og 
öfiugir  borgarmúrar  umhverfis  þær.  Utan  múranna  var 
ekki  óhætt  að  biia  á  þeim  tímum,  en  innan  þeirra  var 
landið  mjög  takmarkað.  Þegar  borgarlýðurinn  fjölgaði, 
voru  engin  önnur  ráð  en  að  byggja  húsin  marglyft  og 
gera  götur  þröngar.')  Frá  þeim  timum  stafar  þetta  al- 
ræmda  þröngbýli  í  bæjum  og  marglyftu  húsin,  fiest  af  þvi 
sem  gerir  borgir  óheilnæmar  og  hvimleiðar.  En  þegar 
jþetta  lag  er  komið  á  og  húsastæðin  eru  komin  i  geipi- 
verð,  er  ekki  auðvelt  að  koma  því  af.  Við  það  myndu 
eignir  manna  rýrast  og  kröfur  vera  óðara  gerðar  til  skaða- 
bóta.  AUir  þeir,  sem  land  eiga  og  hús,  mennirnir,  sera 
mest  mega  sín  i  borgunum,  berjast  að  sjálfsögðu  móti  því 
að  réttur  þeirra,  til  þess  að  byggja  sem  raest  á  hússtæð- 
unum,  sé  takmarkaður.  Þeir  láta  sig  það  fiestir  mestu 
skifta  að  húsið  og  landið  gefi  góðan  arð,  en  hitt  minnu 
hvort  það  sé  hentugt  og  holt  fyrir  leigjendur  þeirra.  Og 
ibúðirnar  ganga  venjulega  út  fyrir  þvi! 

Leiguliðar.     Ekki  þarf  annað  en  að  líta  á  svo  mikla  bj^gg- 

ingu  og  dýra  til  þess  að  ganga  úr  skugga  um, 

að  hún  getur  ekki  verið  eign  neinna  fátæklinga,  þvi  hún 


*)     Þ6    var    búsaliæðin    á    miðöldunuiii  uiju;;  skaple^  i  samanburði 
\við  gróðabyggingar  siðnstn  áratnga. 


Ikfroir]  Nýtlzkuborgír.  43 

[ostar  8V0  hundruðum  þúaunda  króna  skiftir.  Það  er  þá 
auðséð,  að  allir  sem  i  henni  búa  eru  leiguliðar,  nema  svo 
.etandi  á  að  eigandinn  búi  þar  sjálfur.  Allir  leigja  her- 
bergi  8Ín,  og  enginn  getur  hugsað  til  að  eignast  þau  nema 
fitóreignamenn.  Borgarlýðurinn  hefir  vanist  þessu  og  orð- 
ið  að  sætta  sig  við  það,  að  eiga  ekki  einu  sinni  þak  yíir 
höfði  sér  Furðanlegt  er  það,  að  fæstir  finna  til  nokkurr- 
ar  óánægju  yfir  þessu,  og  bendir  það  til  þess,  að  allir 
myndu  sætta  sig  við  að  alt  borgaland  væri  rikiseign, 
ef  sá  siður  kæmist  á.  En  ekki  hefir  þó  þetta  allskostar 
góð  áhrif  á  borgarlýðinn.  Hann  eirir  sjaldnast  lengi  i 
Bömu  íbúðinni  og  er  á  sífeldu  flökti  fram  og  aftur,  býr  venju- 
lega  ekki  lengur  en  2—5  ár  í  sama  stað.  Það  er  þv^ 
<51iku  meira  los  á  heimilislífinu  en  víðast  gerist  í  sveitum* 
og  sennilega  hefir  þessi  flækingur  miður  góð  áhrif  á  börn- 
in,  sem  alast  þannig  upp  alstaðar  og  hvergi.  Húsin  i 
borginni  og  landið  eiga  nálega  aðeins  stóreignarraenn,  og 
þeir  fara  vcnjulega  svo  langt  sem  þelr  komast  er  þeir 
selja  sina  vöru:  húsnæðið,  sem  altaf  vex  í  verði  eftir  því 
sem  bærinn  stækkar. 

/  úthcerfí.  Ef  vér  nú  viljum  kynnast  bænum  betur,  er 
hyggilegt  að  sjá  eitthvað  fleira  en  glæsilegustu 
göturnar,  þar  sem  borgarauðurinn  lætur  mest  á  sér  bera. 
Vér  bregðum  oss  með  strætisvaginum  út  í  eitthvert  út- 
hverfið  þar  sem  fjöldi  verkafólks  b\T  og  fátækari  alþýðu- 
menn.  Nú  eru  göturnar  ekki  eins  skrautlegar.  Enda- 
lausar  raðir  af  óbreyttum  skrautlausum  húsum  af  svo  ein- 
faldri  gerð  seni  framast  mn,  hvert  húsið  öðru  likt,  svip- 
laust  og  smekklausr.  Hér  er  umferðin  lítil,  hvergi  sér 
stingandi  strá,  tré  eöa  blóm,  ekkert  annað  en  grjótið  i 
götunni  og  grjótiö  í  húsunum  til  beggja  hliða.  Vcr  erum 
hér  komnir  út  á  einhverskonar  dauðans  eyðimörk.  Efvér 
förum  hér  að  skoða  húsagarðan'a,  þá  má  bi'iast  við  því  að 
þeir  séu  stórum  lakari,  þrengri  og  óþrifalegri  en  vér  höf- 
um  áður  séð,  og  þó  þeir  kunni  suiiiir  að  vera  allstórir  að 
ummáli,    sérstaklega   i   nýju   borgarhverfunum,  þá  bregzt 


44  Nýtizkuborgir.  [Skirnir 

það  ekki,  að  svo  mikið  er  bygt  á  hverju  hússtæði,  sem 
lög  frekast  leyfa,  og  svo  mörgu  fólki  troðið  i  hvert  hús^. 
að  undrura  sætir.  Hér  er  borga  þétt-  og  þröngbýlið  í  al- 
mætti  sinu.  Inni  i  húsunum  eru  hibýlaþrengslin  svo  mikil, 
að  flestar  fjölskyldur  hafa  aðeins  eitt  herbergi  og  eldhús 
til  allra  þarfa.  Ekki  allfáar  verða  að  komast  af  með  eitt 
herbergi  eldhúslaust,  og  sumar  jafnvel  með  einhverja  her- 
bergisnefnu,  sem  engin  eldfæri  fylgja.*)  Það  má  geta  nœrrL 
hve  erfitt  er  að  hafa  slik  húsakynni  þrifaleg  og  heimilis- 
leg,  þegar  ekki  er  öðru  til  að  tjalda  til  allra  þarfa  en  einu 
herbergi  og  eldhúsi,  ef  þá  ekki  er  eldað  og  þveginn  þvott- 
ur  i  sama  herberginu  og  sofið  er  i.  Og  það  er  ekki  nóg 
með  þetta.  Algengt  er  það,  sérstaklega  i  þýzku  borgun- 
um,  að  einn  eða  fleiri  menn  koma  að  kvöldinu,  og  fá  að 
vera  um  nóttina  gegn  litilfjörlegri  þóknun.  Annað  hús- 
næði  hafa  þeir  ekki.  Og  skemtilegt  er  það  ekki  lifið  i 
þessum  sólarlausu,  þröngu  hibýlum.  Konan  vinnur  sjálf 
öll  verkin  að  deginum  og  annast  börnin,  maðurinn  vinn- 
ur  i  einhverri  verksmiðju,  og  þegar  hann  kemur  heim  aíV 
kvöldinu,  er  þar  allajafna  kalt  og  óvistlegt.  Hann  kemst 
þá  fljótlega  upp  á  það,  að  leita  út  á  veitingahúsin  í  ná- 
grenninu  og  situr  þar  með  félögum  sinum  þangað  til  hátta- 
tími  er  kominn.  Hann  fer  þá  heim  meira  eða  minna 
ölvaður  og  hefir  eytt  ríflegum  hluta  af  dagkaupinu,  en 
heima  sitja  kona  og  börn,  oft  og  einatt  köld,  klæðlítil  og 
svöng. 

Áfleiðing-  Þannig  var  þá  skrautlega,  mikilfenglega  borgin 
arnar.  er  betur  var  gáð  að,  —  lakari  að  mörgu  leytl 
en  lélegur  sveitabær.  Ef  þetta  ætti  vjð  lítinn 
hluta  borgarbúa,  fátækasta  rílinn,  væri  ekki  um  eins  mik- 
ið  að  tala,  en  nú  er  það  helmingur  bæjarbúa,  scm  lifir 
þessu  lifi  eða  litlu  betra  og  þá  er  fljótséð,  að  hér  er  um 
alvarlegan   hlut  að  ræða.    Það  fer  að  likum,  að  það  haft 


')  Áriö  1900  hafði  nálega  helmÍDgur  allra  fjölskyldna  i  öUnm  prúss- 
neska  bæjanum  ekki  önnur  búsakynni  en  1  herbergi  og  eldbús  eð  a 
m  i  n  n  a.  Conrad  Handw.  v.  Staatsw.  „Wohnangsfrage'^. 


:8kirDÍr]  Nýtlzkuborgir.  45 

-ekkí  allskostar  góð  áhrif  á  þá  kynslóð,  scra  elst  upp  i 
bæjunum,  að  lifa  við  svo  lítinn  kost.  Sjúkdómar  eru  hér 
miklu  tiðari  en  i  þeim  borgarhlutum,  sem  efnaðir  menn 
búa  i,  og  manndauðinn  ferfaldur.')  Fólkið  sem  elst  hér 
cipp  nær  miklu  minni  líkamlegum  þroska  en  þeir  sem 
Jbetur  eru  settir;*)  andlega  er  það  ekki  betur  sett,  siðleysi 
og  hverskonar  spilling  algeng. 

Þegar  þess  er  gætt,  að  fólkið  streymir  stöðugt  til  bæ- 
janna  og  það  svo  að  liggur  við  landauðn  i  sveitum,  að 
meira  en  helmingur  alls  landslýðs  býr  viða  i  borgum,  þá  er 
augljóst,  að  hér  er  mikil  hætta  á  ferðum  fyrir  alt  þjóðfé- 
lagið.  Þetta  hefir  lengi  verið  góðum  mönnum  áhyggjuefni, 
en  til  skamms  tíma  sáu  þeir  engin  ráð  til  þ'ess  að  bæta 
úr  þessu.  Það  var  ekki  annað  sýnilegt  en  að  mannfélag- 
ið  væri  komið  á  þann  glötunarveg,  sem  hlyti  fyr  eða  sið- 
ar  að  leiða  til  tortimingar.  I^orgimar  voru  orðnar  eins- 
konar  Sfinx  sem  lagði  þá  gátu  fyrir  mannkynið,  sem  lif 
þess  lá  við  að  leysa.  Allir  stóðu  ráðalausir  og  horfðu  á 
borgirnar  vaxa  hraðfara  með  ári  hverju,  streyraa  einaog 
hrauntlóð  yfir  blómleg  héruð,  hylja  akra  og  engi  með 
ófrjórri  steinstorku,  hreysum  bláfátækra  kotunga.  höllum 
.auðmannanna  og  rjúkandi  verksmiðjureykháfum. 

Umbóta-  Þvi  fór  fjarri,  að  starfsömu  menningarþjóðim- 
tilraunir.  ar  horfðu  á  þetta  aðgjörðalausar.  Alt  ástand- 
ið  var  vandlega  rannsakað  og  mörg  járn  voru 
sett  i  eldinn  til  þess  að  ráða  bót  á  þessu.  Borgirnar  gerðu 
byggingasamþyktir  sínar  strangari,  kröfðust  þess  að  götur 
væru  framvegis  gerðar  breiðar  og  húsagarðar  miklu  ríf- 
legri,  stór  auð  avæði  voru  skilin  eftir  og  fagrir  lystigarð- 
ar  gerðir  þar,  jafnvel  heilir  lökustu  borgarhlutarnir  rifnir 


')  I  þéttbýlustu  götunum  i  BirmÍDgham  dóu  1901—1906  42,0  aí 
íhverju  þúsundi  ibúa,  en  i  Bournville,  fyrirmyndarborg  rétthji,7,4.  Con- 
rad :  Handw.  Wohnnngsfr. 

*)  Af  11.000  mönnum  á  herþjónustualdri  royndust  t.  d.  I  Birming- 
'iliam  8000  ófærir.  I  i&naðarhéruðunum  (bœjam)>  þýzku  koma  104  her- 
^•rir  menn  á  móts  viö  187  i  sveitahéruðunum  (Ballod). 


46  Nýtizkuborgir.  [Skirnir 

niður  og  bygðir  upp  á  ný.  VerkBiniðjunum  með  öllum 
þeirra  reyk  og  óþrifnaði  var  vísað  í  sérstaka  hluta  borg- 
anna  og  ströng  aðgæzla  höfð  á,  að  bæði  væri  þeim  sva 
haganlega  komið  fyrir  sem  kostur  var  á  og  alls  þrifnað- 
ar  gætt.  Lögboðið  var  hve  húsakynni  manna  skyldu 
vera  stór  að  rúramáli,  til  þess  að  þau  mætti  leigja,  og  sér- 
stakir  umsjónarmenn  settir  með  ibúðum,  er  skyldu  gæta 
þess,  að  fleiri  hrúguðust  ekki  saman  i  hverja  ibúð  en  hóf- 
legt  væri.  Er  nú  svo  komið,  að  nálega  helmingur  alla 
bæjarstæðisins  í  nýjura  borgarhlutura  er  óbygður,  annað- 
hvort  götur,  torg  eða  lystigarðar,  auk  sjálfra  húsagarð- 
anna.  Með  þessu  hefir  það  unnist  á,  að  raanndauði  hefir 
víðast  rainkífð  til  raikilla  muna,  og  það  svo,  að  í  góðum 
borgahlutum  er  hann  litlu  meiri  en  i  sveitum*),  og  að- 
sjálfsögðu  hefir  alt  útlit  borganna  batnað  á  margan  hátt.^ 
Sumir  bæir  tóku  til  að  byggja  hús  hundruðum  saraan  fyr- 
ir  fátækt  fólk  og  leigðu  þau  með  sanngjörnu  verði,  keyptií 
heilar  landspildur  til  þess  að  þær  lentu  ekki  i  höndumi 
fasteignabraskara  og  hækkuðu  gegndarlaust  i  verði.  Fé- 
lög  risu  upp  til  þess  að  koraa  upp  góðura  húsum  fyrir 
verkaraenn,  og  auðraenn  styrktu  þau  öfluglega*)  Jafn- 
framt  þessu  prédikuðu  ótal  blöð  og  bækur  það  látlaust^ 
hve  varhugavert  það  væri  að  yfirgefa  sveitirnar  og  flytj- 
ast  til  borganna.  Sveitamönnura  var  jafnvel  í  suraum' 
löndum   gerður  sá  mikli  greiði,  að  leggja  allhátt  innflutn- 


•)  A  b  e  1 :  Handb.  d.  prakt.  Hyg.  I.  bls.  25  telur  (eftir  B  a  1 1  o  d> 
meðalaldur  nýfœdds  sveinbarns  í  prússnesku  borgunum  38,7  en  í  prússn. 
sveitunum  42,8. 

*)  í  Philadelpiu  (l'.  S.)  einni  störfuðu  t.  d.  600  byggingafélög^  1890. 
Manndauði  i  nýju  búsunum  var  fjórðungi  minni  en  i  New  York.  I  Eng- 
landi  og  Þýzkalandi  er  aragrúi  af  slíkum  félögum,  í  Danmörku  og  við- 
ar.  Viða  hefir  það  þó  skrykkjótt  gengið  að  þessi  fyrirtæki  kæmu  aiV 
tilætluðum  notum.  Ef  fátæklingar  héldust  á  annað  borð  við  i  húsunum^ 
leigðu  þeir  og  bjuggu  sjúlfir  eftir  sem  áður  i  einu  herbergi  eða  tveimur,. 
til  þess  að  húsaleigan  yrði  sem  ódýrust,  en  oft  vildu  liúsin  ganga  úr 
greipum  þeim  og  lentu  hjá  bjargálnamönnum,  sem  þau  vora  ekki  upp- 
haflega  ætluð. 


Skfrnir)  Nýtlzkaborgir.  47' 

ingsgjald  á  sveitaafurðir,  til  þess  að  þær  héldust  í  hærra 
*  verði. 

Þýðingarlausar  voru  þær  ekki  þessar  ráðstafanir.  I^ær 
hættu  úr  ástandinu  á  ýrasan  hátt  og  hindruðu  að  það 
færi     hríðversnandi.       Þó     höfðu     þær     engin     róttæk 

r    áhrif,   gátu   ekki   breytt   aðalatriðunum.     Eftir  sem  áður 

I  streymdi  fólkið  til  borganna.  Háa  kaupið,  vonin  um  að 
geta  orðið  sjálfstæður  maður,  atvínna  borganna  og  skemt- 

I  anir  þeirra  höfðu  sama  valdið  yfir  hugum  manna  og  áður. 
Vöxt  borganna  gat  enginn  hindrað  og  borgafátæktina 
ekki  heldur,  jafnvel  ekki  borgaþröngbýlið.  Þrátt  fyrir  öll 
lög  og  fyrirmæli  voru  híbýlaþrengslin  víða  svipuð  hjá 
öUum  fjölda  fátæklinganna  eftir  sem  áður.  Efnin  leyfðu 
ekki  að  leigja  sæmiieg  húsakynni  og  umsjónarmennirnir 
kynokuðu  sér  við  að  reka  fólkið  út  á  götuna.  Þó  götur 
og  auð  svæði  stækkuðu  um  allan  helming,  þá  var  marg- 
lyftu  húsunum  hrúgað  á  húsareitina  og  hibýlaþrengsl- 
in  hóflaus  hjá  ölium  fjölda  manna.  í  þéttbýlu  hverfun- 
um  var  krankfelt  mjög  og  manndauði  mikill,  likamlegur 
þroski  stórborgarbúa  var  hálfu  lakari  en  i  sveitum  (árið 
1900  voru  40  %  herfærir  af  Berlinarbúum  móti  82  %  í 
prússnesku  sveitunum)  og  tala  fæddra  barna  fór  mink- 
andi  ár  frá  ári  i  fjölda  borga.  Borgasfinxinn  lagði  eftir 
sem  áður  sina  spurningu  fyrir  allar  siðaðar  þjóðir:  Hvern- 
ig    verður  undan  því  flúið,  að  mannkynið  úrættist  í  þess- 

I    um  risavöxnu,  sólarlausu,  sivaxandi  borgum? 

iSaltaire.     Maður   er   nefndur   Titus   Salt    (Solt).     Hann 

1  var   auðmaður   enskur   og  verksmiðjueigandi. 

Tlafði    hann    komist    upp   á   að    gera    verðmæta  dúka  úr 

Alpacauil  af  Lamadýrum  og  reisti  dúkaverksmiðjur  mikl- 

l|||  ar   nálægt   Shipley  við  Aireána  nálægt  Leeds,  til  þess  að 

t    vinna  þar  Alpacadúka.    Hann  keypti  þar  um  1850  mikl- 

.    ar   lendur  utanborgar  og  bygði  með  ráði  góðra  bygginga- 

I  fræðinga   verksmiðjur  sinar  og  heilt  þorp  fyrir  vinnulýð- 

I  inn  skamt  frá  verksmiðjunum.    Var  þess  þó  gætt,  að  reyk- 

urinn  frá  þeim  yrði  ekki  þorpsbúum  til  baga.    Sjálf  verk- 


-48  Nýtizkuborgir.  [Skíroir 

Æmiðjuhúsin  lét  hann  gera  bæði  fegurri  og  heilnæmari  en 
þá  þektist,  en  sérstaklega  lét  hann  sér  ant  um,  að  hús 
vinnumanna  sinna  væru  vel  úr  garði  gerð,  nægilega  rúm- 
góð,  hentug  til  íbúðar,  nytu  vel  sólar  og  litu  auk  þess 
amekklega  út.  Húsin  bygði  hann  samföst  í  löngum  röð- 
um,  tvílyft,  en  ætlaði  hvem  fjölskyldu  hús  fyrir  sig  og 
.dálítinn  raatjurta-  eða  blóraagarð  að  húsabaki.  Milli  bak- 
hliða  húsanna  lá  svo  stígur  sera  flytja  mátti  eftir  kol  o. 
fl.  að  húsunum  en  ösku  og  sorp  burtu  án  þess  að  óþæg- 
indi  yrðu  að.  A  neðra  gólfi  í  hverju  húsi  var  rúmgott 
ibúðar  eldhús,  sem  borða  mátti  í  og  búa  í  að  mestu  leyti, 
þvottaklefi  með  baðáhöldum,  búr,  vatnssalerni  o.  fl,  en  á 
-efra  gólfi  3  svefnherbergi,  eitt  fyrir  hjónin,  annað  fyrir 
^dætur  og  þriðja  fyrir  synina.  Kjallari  fylgdi  hverju  húsi. 
flúslengdin  sem  að  götunni  sneri,  var  5,20  m.,  breiddin 
7,60  (um  9  al.X12  ál.).  Sraávaxin  voru  hús  þessi,  en  vel 
vönduð  og  nægileg  fyrir  eina  fátæka  fjölskyldu.  Herberg- 
in  voru  björt,  nutu  vel  sólar  og  hver  fjölskylda  hafði  alt 
-sitt  fyrir  sig.  Húsaleigan  var  tæpar  2  kr.  á  viku  eða 
rúraar  100  kr.  á  ári.  Þá  voru  og  nokkur  húsin  stærri. 
Þau  voru  ætluð  umsjónarmönnum' verksrniðjanna  og  öðr- 
'«m,  sem  ekki  létu  sér  litlu  húsin  nægja. 

Þorpið  Saltaire,  sem  Titus  Salt  bygði  handa  verka- 
mönnum  sínura,  slagaði  nokkuð  upp  í  Reykjavik,  því  i  verk- 
fimiðjunura  unnu  3000  manns.  Þurfti  því  að  sjá  öllu  þessu 
fólki  fyrir  fleirum  nauðsynjum  en  ibúðarhúsum.  Fram 
undan  miðju  þorpinu  lét  hann  reisa  vandaða  skóla,  ann- 
an  fyrir  pilta  og  hinn  fyrir  stúlkur.  Þar  reisti  hann  og 
mikið  bókasafn  með  ágætura  lestrarsölura  og  hverskonar 
þægindura.  Gaf  hann  til  þess  fjölda  bóka,  einkum  heira- 
flpekilegs  efnis  og  þær  sem  lutu  að  ýrasum  þjóðfélags- 
málum  og  endurbótastarfi.  Hann  nefndi  það  heimspekis- 
stofnunina.  Kirkjur  lét  hann  gera  veglegar,  gamalmenna- 
hæli  fyrir  uppgjafavinnufólk,  matsölu  og  veitingastaði  fyrir 
-^gifta,  en  áfengi  var  þar  hvergi  veitt.  Þá  voru  og  leik- 
vellir  gerðir  fyrir  unga  og  garala  og  smábletti  gátu  þeir 
íengið   til   ræktunar  gegn  vægu  gjaldi,  sem  þess  óskuðu. 


Skirnir]  Xýtizkaborj^ir.  49 

Og  öllu  þessu  kom  Titus  Salt  svo  Bmekklega  og  skipulega 
fyrir,  að  fyrirmynd  var  það  á  þeim  tímum.  Sjálfur  átti 
hann  landið  og  öll  húsin.  Bæði  þurfti  hann  á  þeim  ad 
halda  fyrir  vinnumenn  sina  og  svo  hefir  hann  ef  til  vill 
óttast,  að  óðara  en  þau  yrðu  einstakra  manna  eign  og 
fœru  að  ganga  kaupum  og  sölum,  myndu  þau  hækka 
stórum  í  verði,  húsaleigan  hækka  um  allan  helming  og 
þungur  skattur  leggjast  á  fátæka  verkalýðinn.  Undir 
þennan  leka  mátti  setja  með  því  að  selja  hvorki  hús  né 
land.  Hann  gat  þá  jafnframt  hindrað,  að  óhæfilega  mörg 
hús  yrðu  bygð  á  landareigninni.  En  leiguna  setti  hann 
svo  lága  sem  kostur  var  á.  Leigjendum  sinum  bannaði 
hann  að  leigja  öðrum  út  herbergi,  svo  ekki  yrði  of  þröngt 
i  húsunum. 

Þetta  var  um  miðja  síðastliðna  öld  og  var  þá  eins 
dæmi.  Þó  önnur  þorp  hafl  risið  upp  siðar  sem  taka 
Saltaire  langt  fram,  þá  eru  það  að  miklu  leyti  sömu  hug- 
sjónirnar  sem  hafa  ráðið  mestu.  Saltaire  hefir  þrifist  vel, 
en  þó  hefir  Títusi  Salt  skjátlast  i  einu  meginatriði.  Hann 
bygði  þorp  sitt  fyrir  utan  Shipley  bæinn,  bæði  til  þess  að 
vera  laus  við  reyk  og  ókosti  stóru  bæjanna  og  fá  ódýr- 
ara  land.  Nú  hefir  Shipley  vaxið  svo,  að  Saltaire  er  orð- 
ið  innilukt,  orðið  innilyksa  í  stórbænum,  sem  spýr  reykj- 
armökknum  yfir  vinnumannabýlin,  heimspekisstofnunina 
og  önnur  verk  Títusar  Salt!  (Frh.). 

Guðm.  Hannesson. 


Frú  Teresa  Fenn. 

Saga  frá  Vancouver,  B.  C. 

Eftir 
J.  Magnús  Bjamason. 


Einhver  sú  einkennilegasta,  undarlegasta,  og  —  fyrir 
margra  hluta  sakir  —  ein  hin  merkilegasta  kona,  sem  eg 
hefi  nokkurn  tíma  komist  í  kynni  við,  var  frú  Teresa  Fenn, 
Við  (eg  og  konan  mín)  köUuðum  hana  jafnan  TárfinnUy 
þegar  við  töluðum  um  hana  okkar  á  milli.  Okkur  fanat 
það  einhvernveginn  vel  viðeigandi,  og  henni  sjálfri  þótti 
það  fallegt  nafn,  þegar  við  sögðum  henni  frá  þvi. 

Það  var  haustið  1912,  að  við  fyrst  sáum  þessa  konu. 
Við  vorum  þá  búin  að  vera  rúmt  hálft  ár  i  Vancouver  i 
British  Columbia,  og  höfðum  búið  í  húsi  á  Bismarkstræti, 
en  vorum  nú  nýflutt  i  húsið  nr.  2075  á  Third  Avenue 
East.  Það  stóð  hátt  i  hlíð,  eða  næstum  upp  undir  brún  á 
hinni  svokölluðu  »Bröttu-brekku«  i  Grandview,  sem  er 
austurhluti  Vancouver-borgar.  Þaðan  er  útsýni  fagurt,  og 
loftið  hreinna  og  heilnæmara  en  niðri  í  borginni  við  sjó- 
inn.  Þétt  við  hliðina  á  okkar  húsi,  að  vestan,  stóð  hús 
það,  er  Teresa  átti  heima  í.  Það  var  fremur  lítið,  með 
»bungaló«-  lagi,  og  minti  á  japanskt  sveitabýli.  I 
kring  um  það  var  hreinlegt:  dáUtiU  grasbali  að  framan,  ofur- 
litiU  kálgarður  á  bak  við  það,  og  nokkrir  blómsturpottar 
á  veggsvölunum  og  í  gluggakistunum.  —  Gluggatjöldin 
voru  sérlega  dýr  og  vönduð,  en  húsmunir  allir  fornfálegir, 
að  undanskildu  litlu  skrifborði,  úr  mahóni-viði,  og  bóka-^ 
skáp,  sem  stóð  í  framherberginu. 


Skfrnir]  Fr&  Teresa  Fenn.  61 

Teresa  var  um  þrítugt.  Afmœlið  hennar  var  i  júlí- 
mánuði,  ef  eg  man  rétt.  Hún  var  meðalkona  að  hæð,  en 
f ramúrekarandi  grannvaxin  og  mögur ;  og  fötin  fóru  henni 
aldrei  vel.  Húu  hafði  langa  og  mjóa  og  veiklulega  fingur. 
Hárið  var  hrafnsvart  og  ákaíiega  mikið.  Hún  var  nokk- 
uð  dökk  á  hörund,  eina  og  sveitukonur  á  Suður-Italíu,  og 
hafði  þunt  andlit,  lágt  enni,  hátt  og  beint  nef,  fremur 
fallegan  munn,  og  stór  dökkgrá,  gáfuleg  augu,  ósegjanlega 
djiip  og  fögur.  En  á  hægri  kinninni,  rétt  fyrir  neðan 
augað,  voru  tveir  litlir,  hvítir  deplar,  eins  og  líkþrárblettir, 
sem  sýndust  langt  til  að  sjá  eins  og  tárdropar,  ogbreiddu 
þeir  angurværðarblæ  yfir  þetta  einkennilega  andlit,  hægra 
megin.  Og  þess  vegna  kölluðum  við  hana  Tárfínnu^  þegar 
við  töluðum  um  hana  okkar  á  milli.  —  fíún  bauð  af  sér 
góðan  þokka,  þó  hún  væri  svona  grönn,  og  svona  mögur, 
og  andlitið  svona  þunt.  Það  var  eitthvað  við  hana,  sem 
var  aðlaðandi,  eitthvað  saklaust,  viðkvæmt,  stórgáfað,  en 
—  kjarklítið.  Hún  var  vel  máli  farin,  röddin  mjúk,  hrein, 
Bnjöll  og  elskuleg;  og  hún  horfði  jafnan  beint  í  augu  þess, 
sem  hún  talaði  við. 

Maðurinn  hennar  hét  Emest  Fenn,  af  skozk-írskum 
ættum.  Hann  var  tólf  árum  eldri  en  hún.  Þau  voru 
búin  að  vera  saman  í  hjónabandi  í  rúm  níu  ár,  þegar  hér 
var  komið  sögunni,  en  þau  höfðu  aldrei  eignast  barn. 
Herra  Fenn  hafði  á  hendi  fasteignasölu  í  Vaneouver,  en 
gekk  það  stirðlega,  sat  á  »klúbbum«  lengi  fram  eftir  á 
kvöldin,  og  hirti  litið  um  heimilið.  Hann  mátti  heita 
hrottamenni,  var  stór  vexti,  rauðhærður,  hátalaður,  þrætu- 
gjam  og  óvorkunnsamur.  flann  hafði  verið  málmnemi  á 
yngri  árum,  og  verið  lengi  í  Klondike,  og  hafði  grætt  þar 
allmikið   fé,    sem  nú  var  óðum  að  ganga  til  þurðar.    Oft 

Ivar  hann  hranalegur  í  viðmóti  við  konu  sina,  og  húnvar 
á  stundum  hálfhrædd  við  hann,  þó  hún  á  hinn  bóginn 
virtist  unna  honum  hugástum.  Hún  var  katólskrar  trúar, 
og  sótti  kirkju  alla  helga  daga,  og  hlýddi  bókstaflega  öll- 
um  reglum  og  siðvenjum  þeirrar  kirkju,  bragðaði  aldrei 
kjöt   á   föstunni,    las  daglega  allar  þær  bænir,  sem  fyrir^ 

4* 


•52  Frá  Teresa  Fenn.  [Skirnir 

fikípaðar  voru,  játaði  yfirsjónir  sínar  fyrir  prestinum,  eins 
oft  og  tilhlýðilegt  þótti,  og  greiddi  kirkjunni  rækilega  það^ 
sem  henni  bar  að  gjalda.  —  En  herra  Fenn  var  af tur  á  móti 
enginn  trúmaður,  og  sótti  aldrei  kirkju,  og  honum  var 
meinilla  við  það,  að  presturinn  kæmi  i  hús  hans.  Hann 
var  þá  önugur.  »Farðu  og  festu  þér  konu,  eins  og  hver 
ærlegur  maður,«  sagði  hann  löngum  við  prestinn,  »og 
farðu  að  búa:  en  hættu  þessu  bannsetta  betli.«  —  Þá 
gjörðí  Teresa  jafnan  krossmark  fyrir  sér,  og  daginn  eftir 
var  hún  grátbólgin. 

Daginn,  sem  við  fluttum  i  húsið  nr.  2075  á  Third 
Avenue  East,  sáum  við  þessa  konu  iðulega  úti  á  vegg- 
fivölunum  á  húsi  sínu.  Hún  virtist  veita  okkur  og  hús- 
munum  okkar  mjög  nákvæmar  gætur;  og  okkur  sýndist 
augnaráð  hennar  lýsa  þvi,  að  henni  stæði  hálfgjörður 
stuggur  af  því,  að  við  flyttum  í  nágrennið  við  hana.  Og 
álitum  við  að  það  kæmi  til  af  þvi,  að  hún  heyrði  og  sæi 
að  við  værum  útlendingar. 

Næsta  dag  kom  hún  til  okkar  yfir  á  grasflötinn  fyrir 
framan  húsið,  stóð  þar  þegjandi  nokkur  augnablik  og 
horfði  á  konuna  mina,  og  kastaði  svo  á  okkur  kveðju, 
hálffeimnislega,  hálfflóttalega  og  lágt,  en  bauð  þó  um  leið 
af  sér  einhvern  unaðsþokka,  sem  dró  okkur  undir  eins 
að  henni. 

»Eruð  þið  sæn8k?«  sagði  hún  hikandi,  eftir  að  hafa 
minst  á  það,  hvað  veðrið  var  gott. 

»Nei,«  sögðum  við. 

»Maðurinn  minn  hélt  það  þó,«  sagði  hún,  »en  hon- 
um  er  í  nöp  við  Svía.«  Og  það  var  eins  og  henni  yrði 
Jéttara  um  andardrátt. 

•Einmitt  það?«  sagði  eg. 

»Eruð  þið  þá  hollenzk?«  sagði  hún  brosandi  og 
færði  sig  nær  konunni  minni. 

»Ekki  það  heldur,«  sagði  eg;  »við  erum  Í8lenzk.« 

»Í8lenzk?«  sagði  hún  og  horfði  á  mig  stórum 
augum.  »Ert  þú  kominn  af  hinum  fornu  vikingum,  sem 
bygðu  ísland  á  níundu  öldinni. 


Skiroir]  Frú  Teresa  Fenn.  6& 

»Já,«  sagði  eg. 

En  það  var  eins  og  hún  ætti  bágt  með  að  trúa  því. 
Henni  þótti  eg  víst  ekki  vera  nógu  vígmannlegur  né  vöxtu- 
legur  til  að  vera  afkomandi  víkinganna  norrænu.  —  En 
mig  undraði  það  mjög,  að  hún  skyldi  vita,  að  Norðmenn 
bygðu  ísland  á  niundu  öld. 

»Þú  þekkir  vist  eitthvað  til  hinna  fornu  norrænu  bók- 
menta?«  sagði  eg. 

»Ekki  vitund«,  sagði  hún;  »hefi  að  eins  lesið  um  vík- 
ingana  i  nútíðar  skáldsögum.  Og  líka  hefir  mér  verið  sagt 
að  þeir  hafi  fyrstir  allra  hvítra  manna  fundið  Ameríku. 
Það  atriði  hefir  fyrir  löngu  vakið  eftirtekt  mína  af  ástœð- 
um,  sem  eg  kæri  mig  ekki  um  að  nefna  að  sinni.  En  eg 
veit,  að  eg  mundi,  fyrir  margra  hluta  sakir,  hafa  mikið* 
yndi  af  að  kynnast  afkomendum  þeirra«. 

Hún  horfði  út  i  bláinn  um  stund,  ein8  og  hugur  henn- 
ar  hefði  hvarflað  til  fjarlægra  landa. 

»Þið  hafið  valið  ykkur  gott  hús  og  góðan  8tað«,  8agði 
hún  alt  í  einu,  ein8  og  hún  vaknaði  af  draumi;  »hlíðin 
hérna  veit  svo  vel  við  hafrænunni  og  8ÓlarIagi,  og  héðan 
er  yndis-fagurt  útsýni.  Maður  8ér  yfir  alla  borgina,  út 
á  höfnina,  yfir  til  Norður-Vancouver  og  yfir  alt  Stanletf 
Park,  8kemtigarðinn  fagra.  Og  8vo  sér  maður,  svo  und- 
ur  vel,  alla  Ijó8a-dýrðina  á  kvöldin.  Maður  sér  lika  bless- 
uð  fjöUin  fyrir  norðan  og  norðau8tan  með  öllum  8inum 
kynja-myndum:  »Ljónunum«,  »RjúpunnÍ€,  »FíInum«,  og 
»Tigri8dýrunum«.  —  En  ef  til  vill  sér  enginn  »Filinn«  og 
»Tígrisdýrin«,  nema  eg  og  hiin  Pauline  Johnson,  skáld- 
konan  góða  —  hún  Tekahionwake  —  blóm  og  kóróna  Ind- 
íánanna  i  Kanada.  —  En  nú  er  hún  veik  —  hin  fríða,. 
elskulega  Tekahionwake  er  veik,  og  liggur  fyrir  dauðan- 
um  —  hún  er  að  deyja  —  d  e  y  j  a  —  deyja  1  —  Heilaga 
guðsmóðir !  —  Liljau  í  dalnumer  fölnuð  og  —  er 
að  deyja!« 

Það  komu  krampadrættir  í  kringum  munninn,  þaíV 
komu  tár  i  augun  hennar,  og  það  setti  að  henni  grát  meb 


M  Frú  Teresa  Fenn.  [Skirnir 

sárum  ekka.  Hún  sneri  sér  frá  okkur  og  hljóp  yfir  í 
húsið  sitt. 

»Þetta  er  undarleg  kona  og  mjög  taugaveikluð«,  sagði 
konan  min. 

Tveimur  dögum  siðar  kom  hún  aftur  til  okkar,  og  kom 
þá  inn,  og  gjörði  sér  eitthvað  tii  erindis.  Hún  var  að  sjá 
glöð  og  hress,  og  talaði  um  eitt  og  annað. 

»Hvaðan  ertu?«  spurði  eg  stuttu  áður  en  hún  kvaddi. 

«Frá  Michigan  i  Bandaríkjunum«,  svaraði  hún.  »Eg 
er  fædd  í  Detroit,  gekk  þar  á  nunnu-skóla,  og  giftist  þar«. 

»0g  hvað  ertu  búin  að  vera  lengi  hér  í  Vancouver?« 
sagði  eg. 

»Hálft  annað  ár«,  sagði  hún,  »pn  sjö  ár  alls  á  Kyrra- 
hafs-ströndinni,  á  ýmsum  stöðura.  Við  erum  sjaldan  lengi 
1  sama  stað,  því  maðurinn  minn  er  hálfgjörður  æfintýra- 
maður:  gullnemi,  fasteignasali,  og  —  alt  mögulegt«. 

Hún  brosti  raunalega. 

»Hefirðu  kunnað  vel  við  þig  hér  á  ströndinni?« 
eagði  eg. 

»Já,  að  mörgu  leyti  mæta  vel.  —  Eg  kom  hingað 
vestur  með  þeim  ásetningi  að  g  r  æ  ð  a  —  græða  heilsu, 
og  safna  kröftum,  og  verða  sterk.  Og  gróðinn  kom  undr- 
unarlega  fljótt.  Fjallaloftið  og  hafgolan  áttu  vel  við  mig, 
og  gáfu  mér  nýjan  þrótt.  —  Ströndin  hérna  sýndi  mér  altaf 
nýjar  og  nýjar  myndir  á  fjaliahnjúkunum,  og  í  skörðunum, 
og  i  gljúfrunum.  Litirnir  eru  hér  svo  makalaust  skýrir  og 
hreinir:  fjallatindar  mjallhvítir,  dimmbláar  hliðar,  og  sef- 
grænir  skógar.  Það  laðaði  mig  strax  að  þessari  strönd. 
Og  þar  að  auki  á  hér  hvert  annes,  hver  hólmi,  hvervog- 
ur  og  vík  sína  sögu,  bæði  forna  og  nýja.  Það  hændi  mig 
lika  að  þessu  undra-landi.  En  Vancouver-borg  náöi  þó  á 
mér  sterkustu  tökunum.  Hún  hafði  flest  bjargráð  fram 
að  bjóða;  hún  var  lífvænlegasti  staðurinn  á  allri  strönd- 
inni  fyrir  mig  og  manninn  minn ;  og  svo  var  líka  H  u  1  d  u- 
8  k  ó  g  u  r  hér  svo  nærri,  sem  mig  langaði  mjög  til  að 
kanna;  —  nei,  mig  næstum  langaði  til  að  villast  þar  i  þok- 
junni  og  rata  i  æfintýri,  langaði  til  að  leysa  einhvern  fríð- 


Sklrnir]  Frú  Teresft  Fenn.  55 

an  konungsson  úr  álögum,  og  láta  einhvern  ungan  Kap- 
Uanó  segja  mér  sögur  af  Indíánaköppunum  frægu,  og  — « 

Hún  þagnaði  og  horfði  um  stund  út  í  bláinn.  En  alt 
í  einu  kiptist  hún  við  og  fómaði  höndum. 

•Heilaga  guðsmóðir!*  hrópaði  hún,  og  það  var  grát- 
Btafur  i  röddinni.  »Nú  er  enginn  Kapilanó  iengur  til,  sem 
segir  sögur  af  hinni  fomu  frægð  hine  rauða  manns  — 
nei,  enginn  Indíánahöfðingi,  sem  borið  getur  það  nafn  með 
réttu.  —  Hann  er  dáinn,  d  á  i  n  n,  hann  Kapílanó  er  dáinn!< 

Og  aftur  greip  hana  krampadráttur  í  kringum  munn- 
inn,  og  það  setti  að  henni  sáran  grát  með  áköfum  ekka 
og  andköfum,  eins  og  í  fyrra  skiftið,  sem  við  töluðum  við 
hana.  —  Hún  tók  báðum  höndum  fyrir  andlitið,  hljóp  út 
úr  húsinu  og  fór  heim  til  sín. 

»Hún  er,  ef  til  vill,  8káldkona«,  sagði  konan  min. 


Þegar  leið  fram  á  haustið,  og  þokur  og  vætur  gengu 
í  garð,  og  dagarnir  fóru  að  styttast,  þá  kom  Teresa  yfir 
í  húsið  til  okkar  á  hverjum  einasta  degi  (nema  sunnudaga), 
og  stundum  oft  á  dag.  Og  sum  kvöld  sat  hún  hjá  okkur 
Bvo  klukkutímum  skifti.  Hún  var  alt  af  að  verða  okkur 
meir  og  meir  samrýnd,  og  okkur  fór  brátt  að  þykja  mjög 
vænt  um  hana,  eins  og  hún  væri  systir  okkar  eða  dóttir. 

»Mér  leiðist  að  sitja  altaf  ein  heima«,  sagði  hún  á 
stundum,  þegar  hún  kom;  »maðurinn  minn  fer  ávalt  i 
burtu  i  býtið  á  morgnana,  og  kemur  ekki  heim  aftur,  fyr 
en  ura  miðnætti.  Og  þess  vegna  finst  mér  eg  altaf  vera 
ein  —  ein  —  svo  óttalega  ein!«  Hún  varpaði  mæðilega 
öndinni,  og  krampa-drættir  komu  i  munnvikin. 

Teresa  var  á  stundum  undur  bamaleg  í  framkomu, 
eins  og  henni  fyndist  hi'm  alt  af  vera  dálitil  stúlka,  tiu 
eða  tólf  ára.  Það  lá,  jafnvel  stundum  við,  að  hún  væri 
ofurlitið  brekagjörn  og  kenjótt.  —  Hún  vildi  helzt  sitja 
nærri  bókaskápnum  minum,  eða  krjúpa  niður  fyrir  fram- 
an  hann  og  skoða  bækurnar,  einkum  á  daginn,  þegar  eg 
var  ekki  heima,  og  konan  mín  var  önnum  kafin  við  hús- 
verkin.     Oft  aat  Teresa  á  gólfinu  með  myndabók  i  hönd- 


56  Frú  Teiesa  Fenn.  [Skirnir 

unum,  skoðaði  hverja  mynd  með  mikiUi  eftirtekt,  og  raul- 
aði  fyrir  munni  sér  einhverja  gamla,  einkennilega  vöggu- 
visu;  og  það  var  angurværð  í  röddinni.  En  stundum  sat 
hún  i  hægindastól,  eða  hallaði  sér  út  af  á  legubekkinn,  og' 
las  af  kappi.  Og  það  var  oft  eins  og  hún  væri  að  leita 
að  einhverju  sérstöku  —  orði  eða  málsgrein  —  sem  hún^ 
ætti  von  á  að  væri  í  einhverri  bókinni  i  skápnum  mínum. 

En  þegar  liún  sat  hjá  okkur  seint  á  kvöldin,  einkum^ 
um  skammdegis-skeiðið,  þá  vildi  hún  hvergi  vera,  nema 
við  arin.  Þá  var  það  jafnan,  að  hún  bað  mig  að  segja 
sér  sögur  um  ísland  og  islenzku  þjóðina,  um  vikingana 
og  sjóferðir  þeirra,  um  fund  Vínlands,  og  um  alla  þá  Norð- 
menn  og  íslendinga,  sem  fornsögurnar  islenzku  geta  um 
að  farið  hafi  til  Vinlands;  einkum  þó  sögur  um  þá  menn, 
sem  til  Vinlands  fóru  og  aldrei  komu  heim  aftur.  Hún 
var  sérlega  sólgin  i  þessar  sögur  —  hana  hungraði  og 
þyrsti  i  þær,  ef  svo  mætti  að  orði  kveða  —  og  hún  fekk 
aldrei  nóg  af  þeim. 

Eg  sagði  henni  þessar  sögur  oftast  á  áttunda  og  ní- 
unda  timanum  á  kvöldin,  þegar  við  þrjú  (Teresa,  konan 
min  og  eg)  sátum  við  arin,  og  aðeins  hálf-bjart  var  í 
stofunni  af  glæðunum  fyrir  framan  okkur.  Og  stundum. 
kraup  Teresa  þá  niður  við  fætur  konunnar  minnar  og  hélt 
i  hönd  hennar;  en  oftar  sat  hún  þó  við  hlið  hennar  og 
hallaði  höfðinu  að  brjósti  hennar,  eins  og  barn  við  móð- 
urbarm.  —  Hún  hlýddi  á  hugfangin  og  með  mestu  eftir- 
tekt,  og  horfði  í  eldinn,  eins  og  bún  sæi  þar  alt,  sem  getið^ 
var  um  i  sögunni.  —  Og  oft  varð  eg  að  segja  henni  sög- 
una  af  Birni  Ásbrandssyni  (lireiðvikinga-kappa),  og  mann- 
inum,  sem  Hendi  gullhringinn  og  sverðið  til  íslands,  og 
kvaðst  vera  meiri  vinur  húsfreyjunnar  á  Fróðá,  en  goð- 
ans  á  Helgafelli. 

»0g  þú  hlýtur  að  kunna  enn  eina  sögu  um  Norð- 
mann,  eða  íslending,  sem  fór  til  Vínlands  og  kom  aldrei 
heim  aftur«,  sagði  hún  oft  og  einatt,  og  það  var  þá 
stundum  óstillingarhreimur  i  rödd  hennar,  eins  og  húni 
áliti,   að   eg   vildi   ekki  segja  henni  »beztu  söguna*.    Og. 


Skírnir]  Frá  Teresa  Fenn.  57' 

þegar  eg  reyndi  að  fullvissa  hana  um  það,  að  eg  kynní 
ekki  fleiri  sögur  ura  það  efni,  þá,  bað  hún  mig  að  segja 
sér  á  ný  söguna  af  Birni  Ásbrandssyni,  eða  manninum^ 
sem  sendi  gullhringinn  og  sverðið  til  Islands. 

Það  var  snemma  í  nóvember-mánuði,  1912,  að  við  út- 
veguðum  henni  ^The  Prodigal  Son«,  eftir  Hall  Caine.  Hún 
grét  yfir  þeirri  sögu,  en  kvaðat  ekki  geta  fengið  glögga 
hugmynd  um  islenzkt  sveita-lif  af  þeirri  bók.  —  Við  sögð- 
um  henni  nú  frá  »Pilti  og  8túlku«,  en  áttum  ekki  þá  sögir 
á  ensku.  Hún  bað  mig  að  reyna  um  fram  alla  muni,  að- 
útvega  sér  söguna  í  enskri  þýðing.  Eg  leitaði  í  öllum 
bókabúðum  i  Vancouver,  en  sú  saga  var  þar  ekki  tiL 
Loksins  fengum  við  bóksala  einn  til  að  panta  hana  frá 
Lundúnum  á  Euglandi,  óg  liðu  um  fimm  til  sex  vikur  þang- 
að  til  bókin  kom,  og  beið  Teresa  eftir  henni  með  mikilli 
óþreyju.  En  á  meðan  las  hún  y>Letter8  from  High  Lati- 
tudes*,  eftir  Dufferin  lávarð,  ferðasögu  frú  Leith,  og  ýms- 
ar  smá-ritgjörðir  um  Island,  sem  hún  hafði  fundið  í  dag- 
blöðum  og  tímaritum.  —  »Pilt  og  stúlku*  las  hún  me^- 
mikilli  athygli,  og  fékk  þá  fyrst  verulega  hugmynd  wvct 
ísland  og  íslendinga,  eftir  því  sem  hún  sagði  okkur. 

í    febrúar-mánuði,  19J3,  tók  hún  með  alvöru  að  lesa 
þær  af  íslendinga-sögunum,  sem  hún  gat  fengið  á  ensku. 
Fyrst  las  hún  (íísla  sögu  Súrssonar,  þar  næst  Grettis-sögu^ 
þá  Njálu,  þá  Olafs  sögu  Tryggvasonar  og  sögu  Olafs  kon- 
ungs  hins  helga.    Eftir  það  las  hún  um  tima  alt,  sem  hún< 
gat    fengið  á  ensku  um  fund  Vínlands  og  siglingar  hinna 
fornu    íslendinga   vestur   um  haf.  —  En  reyndar  sló  hún- 
slöku  við  lesturinn  um  tíma,  um  það  leyti,  sem  skáldkon- 
an  góða,  Pauline  Johnson,  dó.    Hiin  dó  i  Vancouver  vor- 
ið    1913.     Teresa   hafði   meiri    mætur  á  henni  heldur  ei> 
nokkrum    öðrum    rithöfundi   í    Kanada,    og   ef   til  viU  a.b- 
nokkru  leyti  vegna  þess,  að  hún  var  af  Indíána-kyni,  þvt 
faðir  skáldkonunnar  var  Indíána-liöröíngi.     Og  Teresu  var 
alt  af  mjög  hlýtt  til  Indiána  af  Astæöu,  sem  lesarinn   fær" 
bráðum  að  vita. 

»Eg   er   hálf-hrædd   við  þessar  heiðnu  sögur  ykkar«^ 
sagði  Teresa  einu  sinni  við  mig. 


X>8  Frá  Tere«a  Fenn.  [Skimir 

»Af  hverju  kemur  það?«  sagði  eg. 

»Af  því  það  er  svo  mikið  blóð  á  þeim«,  sagði  hún ; 
^drengskapurinn  er  þar  að  vísu  öðrum  þræði,  en  samt  er 
^lt  of  mikið  b  ló  ð  á  þeira«.    Og  það  fór  hrollur  ura  hana. 

»Það  er  líka  blóð  á  sögu  kristninnar*,  sagði  eg. 

»En  það  er  blóð  pislarvottanna*,  sagði  hún. 

Oðru  sinni  sagði  hún : 

>»Drauraarnir  mínir  eru  að  breytast.  Aður  dreymdi 
mig  oft  Mariu  mey  og  postulana,  en  nú  dreymir  raig  iðu- 
lega  þá  Gunnar,  Skarphéðin  og  —  Gretti.  —  Eg  er 
hrædd  ura  að  eg  sé  að  brjóta  b  o  ð  o  r  ð  i  n  með  þvi,  að 
lesa  þessar  sögur;  en  eg  þori  þó  ekki  að  segja  prestin- 
um  frá  þvi«. 

»l8lendinga-sögurnar  eru  að  styrkja  taugar  þínar«, 
sagði  eg  brosandi. 

»Sé  sögur  þessar  hressingarlyf«,  sagði  hún,  »þá  held 
eg  áfram  að  lesa  þæ.r  —  í  drottins  nafni«. 

Þegar  komið  var  frara  í  júní-raánuð  þetta  ár  '1913), 
tók  Teresa  á  ný,  og  það  raeð  raiklura  áhuga,  að  kynna 
sér  forn-íslenzkar  bókraentir,  og  var  nú  ekki  lengur  ánægð 
með  að  lesa  þær  í  þýðingura,  heldur  fór  hún  nú  að  leggja 
stund  á  að  neraa  íslenzka  tungu. 

»Það  er  ura  raig«,  sagði  hún,  »eins  og  frúna  I 
S  h  a  1  0  1 1,  að  eg  er  orðin  hálf-þreytt  á  eintóraura  skugga- 
myndura.  Mér  nægja  ekki  lengur  þýðingar ;  eg  þarf  að 
lesa  ura  þetta  alt  á  sjálfu  frura-málinu«. 

Við  útveguðura  henni  nú  orðabækur  0.  T.  Zoega,  og 
fyrstu  tvær  lesbækurnar  íalenzku,  og  hjálpuðura  henni 
alt,  sem  við  gátura ;  og  sótti  hún  náraið  af  mesta 
kappi.  —  Hún  var  svo  fljót  að  neraa,  og  rainnið  var  svo 
gott,  að  undrura  sætti.  Hún  var  svo  fljót  að  átta  sig  á 
beygingura  íslenzkra  orða  og  eðli  tungunnar  yfir  höfuð, 
og  svo  undrunarlega  fljót  að  læra  að  bera  orðin  rétt  frara, 
að  við  urðura  alveg  hissa.  —  En  vafalaust  hefir  það 
hjálpað  henni  nokkuð,  að  hún  þekti  undirstöðu-atriði  latn- 
.eskrar  málfræði. 

»Það  er  rétt  eins  og  hún  sé  islenzk*,  sagði  konan  min. 


IBkiruir]  Frú  Teresa  Feon.  69 

Og  mcð  köflum  lá  mér  við  að  halda  það,  að  hún  hefði 
hlotið  cinhverja  ofurlitla  tilsögn  í  islenzku,  áður  en  við 
kyntumst  henni.  —  En  það  mun  ekki  hafa  vcrið. 

Vorið  1914  var  hún  komin  svo  vel  niður  i  að  lesa  og 
skilja  íslenzku,  að  hún  gat  haft  góð  not  af  islenzkura  nú- 
tiðar  skáldsögum,  og  fréttagreinum  í  dagblöðunum  íslenzku. 
En  við  höfðum  alt  af  gát  ii  því,  að  það,  sera  hún  las, 
væri  aðallega  eftir  þá  höfunda,  sem  alraent  er  álitið,  að 
bezt  og  réttast  riti  íslenzku. 

Þegar  hér  var  komið,  var  hún  búin  að  taka  ástfóstri 
við  ritverk  þiiggja  núlifandi  íslenzkra  höfunda,  sem  heima 
eiga  á  íslandi ;  og  sörauleiðis  þótti  henni  strax  rajög  vænt 
um  Ijóðmæli  einnar  íslenzku  skáldkonunnar.  Af  þessari 
skáldkonu  áttum  við  mynd,  scm  hékk  yfir  bókaskápnum 
mínum.  Teresa  horfði  oft  Icngi  á  myndina,  og  var  þá 
vön  að  segja : 

»Eg  elska  þessa  konu!  —  Og  haldið  þið,  að  það 
myndi  gleðja  hana,  ef  hún  vissi,  að  eg  væri  að  læra  raóður- 
málið  hcnnar  fagra?« 

'Já,  eg  er  alveg  viss  ura  að  það  rayndi  gleðja  hana 
mikið«,  sagði  konan  mín. 

Og  Teresa  brosti  þá  eins  og  lítil  stúlka,  sera  hrósað 
er  fyrir  að  hafa  gjört  eitthvað  vcl.  —  Myndin  af  islenzku 
skáldkonunni  hékk  líka  á  veggnum  í  setustofunni  hennar 
(Tercsu)  i  vandaðri  umgjörð. 

Henni  fór  brátt  að  þykja  vænt  um  alt  íslenzkt:  landio, 
þjóðina,  bókraentirnar,  viss  bygðarlög,  vissa  raenn  og 
konur,  og  vissar  bækur.  Til  dærais  þótti  henni  einna 
vænst  um  »Eyrbyggju«  af  öllum  íslendinga-sögunum,  og 
af  öllum  þeim  mönnum  og  konum,  sem  getið  er  ura  i 
þeiin  sögum,  þótti  henni  lang-vænst  uin  Mrlkorku  og 
Björn  Ásbrandsson,  Bieiðvíkinga-kai^pa. 

Vorið  1915  var  hún  —  þó  undarlegt  megi  virðast  — 
komin  svo  vel  niður  í  fornmálinu,  að  hún  gat  lesið  og 
skiiið  Islendingasögurnar,  ef  til  viU  eins  vel  og  margur 
alþýðuraaður  á  íslandi.  Og  hún  átti  orðið  allar  íslend- 
inga-sögurnar   og  fornsögur  Norðurlanda  i  skrautbandi  og 


60  Frú  Teresa  Fenn.  [Skimir- 

þar  að  auki  fjölda  annara  íslenzkra  bóka,  ásamt  mörgum:! 
myndum  af  íslenzkum  merkismönnum. 


Það  var  eitt  kvöld  (i  febrúarmánuði,  1915,  ef  eg  man/ 
rétt),  að   Teresa  sat,  sem  oftar,  hjá  okkur  i  litlu  setustof- 
unni.    Úti  var  ömurlegt,  þetta  kvöld,  dimt,  blautt  og  kalt, 
og   stormurinn   stundi   á  húsþakinu.     Inni  hjá  okkur  var 
notalegt  og  hlýtt,  því  eldur  brann  á  ami.    Við  sátum  þrjii 
saman,  skamt  frá  eldinum,  og  horfðura  á  logana.  Við  kveikt- 
um    ekki    á   rafmagns-lömpunum,   en  létum    okkur  nægja- 
birtu   þá,   sem   lagði  af  eldinum.     Stundum  var  þvi  hálf— 
dimt   inni,   en  stundum  glóbjart,  eftir  því,  hvernig  logaði 
á   skíðinu  á  arninum.  —  Og  skuggarnir  okkar  voru  á  si— 
feldu   flakki   um   herbergið,   ýmist  daufir,  en  með  köfluntt 
Bvartir,  stórir,  afkáralegir  og  draugalegir. 

Við  þögðum  öU  nokkra  stund,  og  eg  tók  eftir  því,  að  • 
Teresa  var  venju  fremur  utan  við  sig.  Hún  einblíndi  á 
logana,  og  það  var  eins  og  hún  sæi  þar  eitthvað  alvar- 
legt,  því  hálfgjörður  hræðslu-svipur  breiddist  með  köflum 
yfir  andlit  hennar,  sem  sást  svo  vel  af  því,  að  hún  sneri: 
beint  að  eldinum.  —  Alt  í  einu  hrökk  hún  við,  leit  til' 
mín  flóttalega  og  mælti: 

»Eg  sé  hann  alt  af  í  eldinum  —  alt  af  —  alt  af !  Er 
það  ekki  undarlegt,  að  eg  skuli  alt  af  sjá  hann  í  eld- 
inum?« 

»Hver  er  það?«  sagði  eg. 

»Nú,  hvíti  maðurinn  tigulegi,  vöxtulegi,  m&l^- 
glóbjarta  hárið  —  víkingurinn  norræni,  hetjan  hugprúða.- 
—  forfaðir  minn!« 

»Forfaðir  þinn?«  sagði  eg.  »Ert  þú  þá  lika  af  nor- 
rænum  ættum?« 

»Já,  forfaðir  minn«,  sagði  hún  dálítið  æst  og  sneri 
baki  að  eldinum,  svo  skugga  bar  á  andlit  hennar.  »Eg 
hefi  alt  af  séð  hann  í  hvert  sinn,  sem  eg  hefi  horft  í  eld, 
Biðan  eg  var  á  fjórtánda  árinu,  að  hún  móðir  mín  sagði 
mér  söguna  af  honum  —  v  i  ð  e  1  d.  En  mynd  hans  hefir 
tekið   breytingum,    síðan   eg   kyntist   ykkur;  því  i  fyrstiti 


^ndrnir]  Frá  Teresa  Fenn.  61 

sýndiBt  mér  hann  hafa  hár,  sem  féll  í  lokkum  um  herðar 
honum,  og  skegg,  sem  tók  honum  ofan  á  bringu.  En  nú 
hefir  hann  stutt  hár,  og  er  alveg  skegglaus.  —  Andlitið 
er  þó  hið  sama,  sami  vöxturinn,  og  allar  hreyflngar  hinar 
sömu  og  áður.  Hann  er  í  brynju,  hefir  hjálm  á  höfði,  og 
stórt  og  fágað  sverð  i  hendi.  Það  sækja  að  honum  marg- 
ir  menn  —  það  eru  alt  Indiánar  —  og  þeir  falla  unn- 
vörpum  fyrir  honum ;  en  það  fyllist  i  skarðið  jafnóðum. 
Það  sækja  fram  að  honum  nýir  o^  nýir  herskarar,  en  — 
hann  er  altaf  einn  síns  liðs.  —  O,  þetta  er  alt  svo  ótta- 
legt!  En  þó  er  það  hrífandi,  þvi  eg  veit,  að  ung  kona 
kemur  og  bjargar  honum.  —  Hana  sé  eg  samt  aldrei  í 
eldinum.  —  Æ,  segðu  mér  nú  fallega  sögu,  svo  eg  gleyrai 
þessu  i  8vipinn!« 

Hún  leit  til  min  og  brosti  barnalega  og  um  leið 
raunalega. 

>Nei,«  sagði  eg,  »nú  verður  þ  ú  endilega  að  segja 
okkur  Bögu.  —  Þú  segir  að  móðir  þin  hafi  sagt  þér  frá 
þesaum  manni,  þegar  þú  varst  á  fjórtánda  ári.  En  hver 
sagði  henni  um  hann?« 

«Amma  mín  —  móðir  hennar,«  sagði  Teresa;  »og 
amma  mín  var  Indiáni  í  báðar  ættir,  en  þó  ekki  eins 
•dökk  á  hörund  og  alraent  gjörist  með  Indíánum.* 

»Var  amma  þin  Indíáni?«  sagði  eg. 

»Já,«  sagði  Tereaa;  »8érðu  það  ekki  á  andlitinu  á 
mér  —  einkum  í  augnakrókunum  —  að  eg  er  af  Indíána- 
-œttum?  Og  haflð  þið  ekki  tekið  eftir  þvi,  hvað  mér  tek- 
wr  jafnan  8árt  til  Indiánanna?« 

»En  það  virði8t  líka  sem  þér  taki  8árt  til  íslendinga 
•og  vikinganna  gömlu«,  sagði  konan  min. 

»Já«,  sagði  Teresa,  »og  það  kemur  til  af  þvi,  að  eg 
tel  mig  líka  i  ætt  við  þá.« 

Við  hjónin  horfðum  nú  stórum  augum  á  Teresu. 

»Þú  telur  þig  i  ætt  við  íslendinga?*  sagði  eg.  »Var 
t>&  faðir  þinn  islenzkur?  Eða  var  það  afl  þinn?  —  Og 
þá  heflr  leynt  okkur  þessu,  allan  þenna  tima!« 

»£g  skal   segja  ykkur  söguna  um   hvita   mann- 


62  Frú  Teresa  Fenn.  [Skírnir 

i  n  n,  söguna  sem  móðir  mín  sagði  mér,  og  amma  mín  sagði 
henni,   og  langamma  mín  sagði  öramu  minni,  og  —  jæja^- 
eg  skal  segja  ykkur  söguna,  þvi  hún  er  ekki  mjög  löng*. 

»0g  við  skulum  hlýða  á,  eins  og  börn  á  huldusögu,* 
sagði  konan  mín  brosandi. 

Eg  glæddi  eldinn  á  arninum  og  bætti  á  hann  vænum 
greniviðar-bút.  Og  það  snarkaði  og  small  í  honum.  — 
Við  drógum  svo  stólana  ofurlítið  lengra  fram  á  gólíið,  og 
sátum  þannig,  að  Teresa  sneri  baki  að  eldinum,  en  eg  og 
konan  mín  horfðum  í  hann.  —  En  skuggarnir  flögruðu  um 
herbergið  og  drógu  upp  ýmsar  kynjamyndir  á  vegginn.  — 
Stormurinn  veinaði  og  stundi  á  húsþakinu,  og  miðavetrar- 
regnið  lamdi  rúðurnar  á  austur-gluggunum. 

»Vel  og  gott!«  sagði  Teresa,  og  eg  man  að  hún  leit 
i  kringum  sig,  eins  og  hún  væri  ofurlítið  hrædd  við  skugg- 
ana  í  herberginu.  Og  hún  talaði  lágt  og  hægt,  eins  og 
amma,  sem  segir  börnunum  álfasögur  i  rökkrinu.  »Vel 
og  gott!«  sagði  hún.     »Svona  er  þá  sagan«. 

Og  Teresa  sagði  okkur  langa  sögu,  svo  langa,  að  þeg- 
ar  henni  var  lokið,  þá  var  grenibúturinn  á  arninum 
brunninn. 

Aldrei,  fyr  né  síðar,  hefi  eg  heyrt  nokkurn  mann,  né 
konu,  segja  eins  vel  frá.  Við  hjónin  hlýddum  á  alveg  hug- 
fangin,  undrandi,  og  vorum  eins  og  í  leiðslu  frá  því  fyrst 
að  hún  byrjaði  og  þangað  til  hún  lauk  sögunni.  Okkur 
fanst  með  köflum,  að  það  ekki  vera  hin  yfirlætislausa, 
hálf-feimna,  ístöðulitla  Teresa,  sem  var  að  segja  okkur 
þessa  kynlegu  sögu,  heldur  einhver  fríð  og  fögur  og 
fræg  leikmær,  eða  töfrakona,  eða  álfadrotning,  þvi  það 
var  eitthvað  það  í  rödd  hennar  og  hreyfingum,  sem  hafði 
meiri  áhrif  á  okkur,  heldur  en  sjálf  frásögnin  —  eitthvað,. 
sem  brá  unaðsfullum  Ijúflingsblæ  yfir  alla  söguna. 

Og  stundum  fanst  okkur  að  herbergið  fyllast  af  ilm- 
sætu  skógarlofti,  og  stormurinn  fyrir  utan  verða  ýmistað 
öldusogi  við  sanda,  eða  brimhljóði  við  klettótta  strönd; 
og  regnið,  sem  skall  á  gluggarúðunum,  minti  okkur  af  og^ 


I 


Skirnirl  Frú  Tereaa  Fenn.  68- 

til    á    lauffall    á   haustnótt,  þegar   vindur   fer   um  hlyn- 
viðarrunn. 

Mér  kemur  ekki  í  hug,  að  reyna  til  að  segja  söguna 
með  likum  orðum,  eða  á  likan  hátt,  og  Teresa,  því  mér 
væri  það  allsendis  ómögulegt.  —  En  um  leið  og  sagan  er 
svift  hinu  glæsilega  orðavali,  og  hinum  skáidlegu  tiiþrif- 
um,  og  Ijúfa  huldusögublæ,  sem  hún  hafði,  þegar  hún  var 
sögð,  þetta  kvöid,  af  hinni  mjúkrödduðu  og  andríku  Teresu^. 
í  hálf-dimmunni  við  arininn,  þá  mi88ir  hún  (sagan)  að  mestu 
áhrif  8in  og  gildi,  og  það  má  þá  segja  hana  i  fám  orðuna 
á  þessa  ieið: 

Sagan  af  hínum  hvíta  manni  og  Vöndu  kóngsdóttur. 

^Einu   sinni   i  fyrndinni   var  Indíána-kóngsdóttir,  sem 

Vanda  hét.  Hún  var  svo  fríð,  að  jafnvei  sjálft  tunglið 
i  aiiri  sinni  dýrð,  þegar  það  er  rauðast,  gat  ekki  komist 
i  samjöfnuð  við  hana.  Þegar  hún  fæddist,  sást  haiastjarna 
mikil  í  norðaustri,  og  sögðu  stjörnuspámenn  að  það  tákn- 
aði  það,  að  úr  þeirri  átt  kæmi  sá,  er  yrði  eiginmaður 
hennar  —  giæsiiegur  og  voldugur  höfðingi.  En  með  því 
að  Vanda  var  fædd  á  Mikmakalandi,  sem  nú  er  nefnt 
Nýja-Skotland,  þá  þótti  mönnum  það  næsta  ótrúlegt,  að 
mannsefnið  hennar  kæmi  úr  þeirri  átt,  þvi  menn  vissu 
ekki  af  neinu  iandi  til  norðausturs  frá  Mikmakaiandi, 
nema  Norðurijósa-eyjum ;  en  tóif  þúsund  tungl  höfðu 
kviknað  og  dáið  frá  því,  að  nokkur  hafði  komið  þaðan. 
Faðir  Vöndu  var  Kúma  konungur  hinn  ríki,  sem  airaent 
var  kaliaður  Eidur-i-auga.  Hann  sór  þess  dýran  ei5- 
við  S  ó  i  o  g  M  á  n  a,  að  enginn  skyidi  fá  dóttur  sinnar, 
nema  kóngssonurinn  á  Norðurijósa-eyjum.  —  Og  svo 
liðu  timar  fram.  Sumar  kom  eftir  vetur,  og  vetur  eftir 
Bumar.  Rjúpan  og  hérinn  höfðu  fataskifti  haust  og  vor; 
bifurinn  bygði  sér  bæ;  og  híðbjöminn  gel^  tii  hvíiu  i  iok 
laufvinda-mánaðar,  svaf  ailan  veturinn  og  saug  hrarominn. 
Og  Vanda  kóngsdóttir  óx  og  dafnaði,  varð  aiira  kvenna 
friðust  sýnum,  og  svo  vitur,  að  hún  laa  hvers  manns  hugs- 
anir  í   augnaráði   hans,  og  taiaði  við  elginn  og  öndina  k- 


^  Frá  Teresa  Fenn.  [Skimír 

þeirra  eigin  tungu.  Þegar  hún  var  gjafvaxta  orðin,  komu 
frægir  kappar  og  kóngssynir  að  sunnan  og  vestan  með 
-ógrynni  af  fögrum  fjöðrum,  dýrafeldum,  og  öðrum  kosta- 
gripum,  sem  boðlegir  þóttu  frlðum  kóngadætrum,  og 
iögðu  þá  fyrir  fætur  hennar,  þar  sem  hún  sat  við  dyrn- 
ar  á  hinu  konunglega  tcigicam  (Indiána-tjaldi),  og  báðu 
þeir  allir  um  hjarta  hennar  og  hönd.  En  með  því  að 
•enginn  þessara  frægu  kappa  og  kóngssona  hafði  svo 
mikið  sem  augum  litið  hinar  fjarlægu  Norðurljósa-eyjar, 
þá  urðu  þeir  allir  að  halda  heim  aftur,  konulausir  og  með 

fiárt   enni. En  svo  bar  það  við  eitt  kvöld,  síðla 

sumars,  að  menn  sáu  sjóskrímsli  eitt  mikið  með  ginanda 
gini  stefna  að  landi.  Stormur  stóð  af  hafi,  og  brimið 
sauð  og  vall  við  hina  klettóttu  strönd.  Möunum  stóð 
-geigur  mikill  af  skrímslinu,  því  þeir  hugðu  að  það  mundi 
ganga  á  land  upp  og  gera  skaða.  En  svo  kom  náttmyrkrið, 
og  sást  ekki  lengur  út  fyrir  landsteinana.  Þegar  dagaði, 
var  skrímslið  horfið,  en  í  þess  stað  sáust  ellefu  ókunnir 
menn  í  fjörunni.  Þeir  voru  allir  hvítir  sem  vofur,  höfðu 
glóbjart  hár,  sem  féll  i  lokkum  um  herðar  þeim,  og  allir 
höfðu  þeir  skegg,  sið  og  breið.  Þeir  voru  i  síðum  skyrt- 
um  úr  einkennilegum  vefnaði,  sem  vopn  bitu  iUa  á,  og 
liöfðu  stálhúfur  á  höfði,  en  að  öðru  leyti  fáklæddir,  og  að 
vopni  hafði  hver  þeirra  langa,  beitta  sveðju.  Allir  voru  þeir 
vöxtulegir  og  vænir  sýnum,  en  þó  bar  einn  langt  af  þeim 
-öUum,  bæði  fyrir  vaxtar  sakir  og  f  riðleiks,  og  þóttust  menn 
vita,  að  hann  væri  foringinn.  —  Kúma  konungur  bað  menn 
rsína  að  grenslast  eftir,  hvert  erindi  þeírra  væri.  »Ef  þeir 
íara  með  friði«,  sagði  hann,  »þá  viljum  vér  bjóða  þeim 
Jieim  i  wigwam  vort  og  reykja  með  þeim  friðarpip- 
u  n  a ;  en  fari  þeir  með  ójöfnuð,  þá  skulum  vér  ekki  fyr 
jiœtta,  en  þeir  hafa  allir  líf  sitt  Iátið«.  —  Þegar  þeir 
lundust  (hinir  hvítu  menn  og  sendimenn  Kúma  konungs), 
•þá  skildu  hvorugir  aðra.  Og  allan  þann  dag  var  blóð- 
ugur  bardagi  háður  niðri  við  sjóinn;  en  hvorir  það  voru, 
í8Qm  vöktu  ófriðinn,  segir  sagan  ekki.  Um  sólarlag 
^oru  allir  hinir  hvitu  menn  faUnir,  nema  foringinn.  Hann 


íkimir]  Frú  Teresa  Fenn.  65 

stóð  einn  uppi,  og  varðist  enn  lengi,  og  feldi  margan 
mann,  og  var  vörn  hans  lengi  í  minnum  höfð.  En  eftir 
iþvi  tóku  menn  (þegar  hann  var  orðinn  einn  eftir  sins 
liðs)  að  hann  sótti  það  fast,  að  komast  út  i  sjóinn.  Loks- 
ins  varð  hann  yíirkominn  af  mæði  og  sárum,  og  gátu 
Indiánar  þá  fest  á  honum  hendur  og  fært  hann  i  fjötur. 
Næsta  dag  skipaði  Kúma  konungur  að  skera  skyldi  hjart- 
að  úr  bandingjanum  lifandi.  »Vér  höfum  orðið  fyrir 
manntjóni  miklu  af  völdum  þessa  manns«,  sagði  Kúma 
konungur,  »og  má  þvi  ekki  minna  vera,  en  að  vér  fáum 
úr  honum  hjartað*.  Menn  gerðu  góðan  róm  að  þessari 
skipun  konungs.  En  þegar  að  þvi  var  komið,  að  skera 
skyldi  til  hjartans  á  hinum  hvíta  manni,  þá  gekk 
hin  friða  og  tigulega  Vanda  kóngsdóttir  fram  fyrir  föð- 
ur  sinn  og  mælti:  »Einnar  bónar  vil  eg  biðja  þig,  faðir 
minn*.  »Hvað  viltu?«  sagði  Kúma  konungur.  »Gefðu 
mér  hjarta  hins  hvita  mann8«,  sagði  hún.  »Bæn  þin 
€r  veitt,  og  njóttu  velc,  sagði  hann.  »Viltu  þá  sverja 
þess  dýran  eið,  faðir  minn,  að  hjartað  verði  aldrei  frá 
mér  tekið'?«  Og  Kúma  konungur  sór  þess  dýran  eið  við 
S  ó  1  og  31  á  n  a,  að  hjarta  hins  hvita  manns  skyldi 
aldrei  frá  henni  tekið  verða.  »Skerið  þá  ekki  til  hjart- 
ans!«  hrópaði  Vanda  kóngsdóttir  og  lagði  hönd  sina  á 
brjóst  hins  hvita  manns.  >Hvi  ekki  að  skera  til 
hjartans'?«  sagði  Kúma  konungur  og  lét  brúnir  síga.  »Af 
þvi  að  nú  á  eg  þetta  hjarta,  og  hefl  þá  trú,  að  það 
geymist  bezt  i  brjósti  hins  hvita  manns*,  sagði  hún. 
»En  maður  þessi  er  óvinur  vor,  og  hann  má  ekki  lifa«, 
sagði  Kúma  konungur,  og  það  brann  eldur  úr  augum 
hans.  »Faðir  minn«,  sagði  Vanda  kóngsdóttir,  »það 
samir  ekki  konungi  að  rjúfa  dýran  eið.  En  ef  þú  lætur 
taka  mann  þenna  af  lífi,  þá  hefir  þú  ekki  einungis  rofið 
einn  eið,  heldur  tvo;  þvi  vita  skaltu,  að  þessi  hinn 
hvíti  maður  er  kóngssonurinn  frá  Norðurljósa-eyj- 
um.  Hann  er  hingað  kominn  til  að  fœra  mér  hjarta  sitt, 
og  —  þetta  eru  viðtökurnar*.  Kúma  konungur  þagði 
langa   stund   og  var  hugsi.     »Ekki  er  þér  vitsins  vamað, 

5 


66  Frá  Teresa  Fenn.  [Skirnir 

dóttir  mín«,  sagði  hann  loksins,  sté  fram  og  leysti  sjálfur 
böndin  af  hinum  hvitamanni,  og  lagði  hönd  dóttur 
sinnar  í  hönd  hans.  »Njóttu  vel,  dóttir  góð«,  bætti  haun. 
við,  »en  raundu  það,  að  þú  verður  aldrei  drotningin  á 
Norðurljósa-eyjum,  þvi  eg  sver  þess  minn  síðasta  eið,  og. 
hinn    dýrasta,    að    þið   skuluð    aldrei   úr   ríki  raínu  fara, 

hvorki  lifandi  né  dauð«. Og  svo  liðu  tímar  fram.. 

Vetur  kom  eftir  sumar,  og  sumar  eftir  vetur.  íkorninn 
safnaði  vetrarforða  á  haustin,  elgurinn  feldi  hornin,  og 
refurinn  gróf  sig  i  fönn.  Og  Vanda  kóngsdóttir  og 
hinn  hviti  maður  unnust  hugástum ;  þau  bjuggu  i hinu' 
konungiega  wigwam,  áttu  eina  dóttur  barna,  og  náðuv 
hárri  elli.  —  Og  Vanda  sagði  dóttur  sinni  þessa  sögu,  og 
hún  sagði  hana  aftur  sinni  dóttur.  Og  þannig  barst  sag- 
an  frá  móður  til  dóttur,  alla  leið  niður  til  frú  Teresu  Fenn.. 

— En  sögunni  er  ekki  alveg  lokið.     Eitt  litið  atriði 

er  ennþá  eftir,  og  það  er  svona:  Einhverju  sinni  bar  það- 
við,  nokkru  áður  en  hinn  h  v  í  t  i  m  a  ð  u  r  dó,  að  þrir 
tugir  fölleitra  manna  komu  þar  á  land,  og  báðu  Indiánar 
hann  (hvíta  manninn)  að  komast  að  erindi  þeirra.  Sat 
hann  á  tali  við  þá  lengi  dags,  og  fékk  hann  einura  þeirra- 
að  skilnaði  litla  Indíána-öxi  (tomahawk).  Gekk  hann  siðan 
heim  til  konu  sinnar  og  var  am  tíma  á  eftir  þögull  og 
þungbúinn.  Eu  ókunnu  mennirnir  hurfu,  og  vissi  enginn,. 
hvað  af  þeira  varð.  —  Flaug  nú  saga  sú  um  alt  Mikmaka- 
land,  að  menn  þessir  hefðu  verið  sa-mlandar  hins  h  v  í  t  a 
m  a  n  n  s,  og  hefðu  þeir  verið  að  leita  að  honum  og  viljað- 
endilega  fá  hann  heim  með  sér,  en  hann  ekki  viljað  fara- 
frá  konu  sinni  og  dóttur.  Og  hafði  hann  sent  Indiána- 
öxina  heim  til  bróður  síns  á  Xorðurljósa-eyjum  með  þeimi 
uramælum,  að  hún  skyldi  vera  geymd  þar  af  ættmönnum 
hans,  og  ganga  eins  og  annað  erfðafé  mann  frá  manni  i 
þeirri  ætt,  þangað  til  hennar  (axarinnar)  yrði  vitjað  af 
þeim  afkomanda  hans,  sem  af  sjálfum  sér  lærði  að  mæla 
á  tungu  sinna  hvítu  forfeðra;  og  mundi  sá  hinn  sami  fram- 

vísa  svipaðri  öxi,  þegar  hann  kæmi. Og  svo  liðu 

timar  fram.  Vetur  kom  eftir  sumar,  og  sumar  eftir  vetnrr^ 


Skirnir]  Frá  Ttresa  Fenn.  67 

Menn  fæddust  og  dóu,  og  fluttust  yfir  um  til  hínna  víðáttu- 
miklu  veiðistöðva  á  Odáinslandi.  Og  ætt  hins  h  v  í  t  a 
m  a  n  n  8  og  Vöndu  kóngsdóttur  varð  bæði  stór  og  göfug. 
Og  þar  með  er  sagan  á  enda. 

»Trúir  þú  8ögunni?«  8agði  eg  við  Teresu. 

»Hví  skyldi  eg  ekki  trúa  henni,  fyrst  þ  i  ð  trúið  sög- 
unni  um  fund  Vínland8  og  um  manninn,  sem  8endi  gull- 
hringinn  og  sverðið  til  íslands,*  sagði  Tcresa;  »enda  finst 
mér  8agan  ekkert  ótrúleg;  og  mér  fin8t  eg  líka  hál%)art- 
inn  finna  það  í  blóði  mínu  og  beinum,  að  eg  sé  af  nor- 
rænu  bergi  brotin«. 

»Eg  held  bara  að  þú  sért  Í8lenzk«,  8agði  konan  min. 


Nú  er  Teresa  komin  norður  til  Alaska.  Hún  fór 
þangað  nýlega  með  manni  sinum,  og  á  heima  i  Juneau. 
Við  höfum  fengið  bréf  frá  henni.  Segir  hún  að  8ér  líði 
vel  að  mörgu  leyti,  en  að  sér  leiðist  þó  allmikið  með  köfi- 
um.  Biður  hún  okkur  að  senda  8ér  islenzk  blöð  og  bæk- 
ur,  og  þar  á  meðal  kvæðið  »Lilju«,  eftir  Eystein  múnk 
Ásgrímsson.  Og  höfum  við  reynt  að  verða  við  bón  henn- 
ar.  —  Við  höfum  saknað  heunar  mjög  mikið  og  munum 
jafnan  mimiast  hennar  með  innilegu  þakklæti  og  vin- 
arhug. 

26.  okt  1916. 


Yestur-íslendingar. 


íslenzka  þjóðin  er  ekki  stór  og  þó  minni  fyrir  það, 
4ið  hún  veit  naumast  sjálf  hve  stór  hún  er.  Það  skiftir 
t.  d.  ekki  litlu  máli,  hvort  íslendingar  eru  taldir  90000 
•eða  120000,  en  það  fer  eftir  því,  hvað  menn  skilja  við 
orðið  Islendingur.  Hingað  til  munu  flestir  hafa  haldið,  að 
Íslendingur  væri  hver  sá  maður  sem  af  íslenzku  bergi  er 
brotinn  og  talar  íslenzka  tungu.  Þeir  hafa  haldið,  að  l8- 
lendingur  táknaði  þjóðemið,  eins  og  Dani,  Norðmaður, 
Svíi,  Englendingur  o.  s.  frv.,  en  ekki  það,  hvar  maðurinn 
byggi  eða  hvers  ríkis  borgari  hann  væri.  Eg  hefi  aldrei 
heyrt  bornar  brigður  á  það,  að  t.  d.  Jón  Eiriksson,  Jón 
Sigurðsson,  Konráð  Grislason,  Finnur  Jónsson,  Guðbrandur 
"Vigfússon,  Eirikur  Magnússon  og  fjölmargir  aðrir,  sem 
dvalið  hafa  mikinn  hluta  æfi  sinnar  i  öðrum  löndum,  vœru 
íslendingar,  og  aldrei  hefi  eg  heyrt  neinn  neita  þvi  um 
landa  vora  i  Vesturheimi  fyr  en  Magnús  Jónsson  prestur 
&  Isafirði  gerir  það  í  riti  sinu:  Vestan  um  haf.  Smá- 
vegis  um  Ameriku  og  L'anda  vestra.  Rvik  1916. 
Hann  segir  þar,  bls.  28—29 :  » Vestur-íslendingar  er  rangnefni 
vegna  þess,  að  þeir  eru  í  rauninni  alls  engir  íslendingar 
lengur.  Eg  á  þar  ekki  svo  mjög  við  það,  að  þorri  þeirra 
allur  hefir  yfirgefið  ísland  fyrir  fult  og  alt  og  gjörst  borg- 
arar  annara  rikja,  þó  að  það  eitt  væri  ærið  nóg  til  þess 
að  fyrirgjöra  réttinum  til  nafnsins,  því  að  »íslending8«- 
heitið  er  þó  dregið  af  nafninu  »Í8land«,  heldur  á  eg  við 
hitt  miklu  fremur,  að  íslendings-einkennin  eru  að  mestu 
horfin  hjá  þeim  flestum.  Jafnvel  þeir,  sem  fluzt  hafa 
vestur  uppkomnir,  eru  breyttir,  eru  orðnir  að  annari  þjóð. 


Skirnir]  Vestar-Íslendingar.  6^ 

Það  flnnur  bezt  hver  sá,  8em  að  heiman  kemur*.  Og  á 
bls.  57  segir  hann  ennfremur:  »0g  ætti  mönnum  nú  að 
verða  það  Ijóst,  að  það  er  ekki  nema  fum  og  flmbulfamb, 
þegar  talað  er  um  »þjóðarbrotin  islenzku,  vestan  hafa  og 
au8tan«.  Þvi  að  það  er  ekki  til  nema  ein  Í8lenzk  þjóð,  og 
hún  á  heima  á  l8landi«. 

Eg  hefl  Biðastliðið  sumar  átt  þvi  láni  að  fagna  að  fara 
um  flestallar  bygðir  íslendinga  i  Vesturheimi  hérna  megin 
Klettafjalla,  flytja  fyrir  þeim  erindi  um  viðhald  íslenzka 
þjóðerni8  i  Vesturheimi,*)  tala  við  þá  og  kynnast  þeim,  þd 
&  ferð  og  flugi  væri,  og  þegar  eg  hugsa  um  fólkið  8em» 
eg  kynti8t  þannig  og  8vo  les  þennan  dóm  Magnúsar  prests, 
þá  veit  eg  naumast  hvort  eg  á  að  hlæja  eða  reiðast,  svo- 
mikil  og  Ó8anngjörn  fjarstæða  virðist  mér  hann  vera. 

Á  hverju  þekkjum  vér  þjóðernin  að?  Fyrst  og  fremst 
á  því,  að  raenn  af  8ama  þjóðerni  geta  talað  móðurmál  8itt 
hver  við  annan,  eiga  sameiginlega  ætt  og  sögu,  sameigin- 
legar  bókmentir,  sameiginlegan  menningararf,  og  skilja  þvi 
hver  annan  greiðlegar  og  betur  en  menn  af  óskyldum. 
þjóðernum.  En  að  þetta  eigi  alt  við  um  »þjóðarbrotin  is- 
lenzku,  vestan  haf8  og  au8tan«,  þvi  getur  enginn  neitajy 
með  8anni. 

Það  er  ekki  nema  eðlilegt,  að  flokkur  manna  semi 
flytur  i  aðra  heimsálfu,  sezt  þar  að  meðal  annarar  þjóðar^ 
stundar  nýjar  atvinnugreinir  og  lærir  nýtt  mál,  sem  beita 
verður  undir  eins  og  kemur  út  fyrir  vébönd  heimilisins, 
fái  að  nokkru  leyti  nýtt  snið  á  sig,  nýtt  faa,  nýjar  venjur 
og  i  sumum  efnum  nýjan  hugsunarhátt.  Þetta  er  alt 
einskonar  hamur,  sem  skapast  ósjálfrátt  af  samliflnu  vi5 
umheiminn.  Og  í  þessum  ósjálfráða  ham  kemur  í  rauninni 
litið  fram  af  frumlegu  eðli  mannsins: 

„Þvi  tiðir  og  hogsanir  dagflina  1  dag 
þar  dfotna  með  Ó8kora&  völd, 


1)  Oa&m.  Finnbogason :  Um  vidhald  islenzks  þjó&ernis  i  Vestarheimi 
Erindi  flutt  viðsvegar  {  bygðam  Islendinga  i  Yestarheimi.  Winnipeg.. 
Prentsmiðja  Colambia  Preii,  Ltd.  1916. 


^O  Vestur-íslendingar.  [Skirnir 

Sem  fmmbygðin  sprettnr  upp  fortiðarlans 

og  fóstruð  af  samtiðaröld. 
Og  framförin  mikla  og  menningin  hér 

við  minningar  ei  hefir  töf. 
Ef  endistu  að  plægja,  þú  akurland  fær ; 

er  uppgefst  þú:  nafnlausa  gröf." 

Meðan  landnemarnir  eru  að  krafsa  í  bakkann  upp  k 
líf  og  dauða  og  reyna  að  koma  fótunum  undir  sig  á  hinni 
nýju  strönd,  hafa  þeir  litinn  tíma  til  að  hugsa  um  ytra 
borð  daglega  lífsins  og  að  sníða  það  eftir  andlegum  vexti 
sinum.  Þeir  fara  að  eins  og  maður  sem  vantar  fötin  utan 
á  sig,  en  hefir  hvorki  tima  né  fé  til  að  fara  til  skraddara 
sem  saumar  eftir  máli:  Hann  tekur  fötin  tilbúin  i  næstu 
búðinni.  Og  ekki  er  það  nein  furða,  þó  smáblettir  komi 
á  tunguna  i  öllu  þessu  volki.  Það  er  erfitt  fyrir  mann 
sem  kemur  mállaus  í  nýja  heimsálfu  að  læra  útlenda  mál- 
ið  á  skotspónum,  og  það  er  ekki  neraa  mannlegur  breysk- 
leiki,  að  hann  verði  dálítið  upp  með  sér,  þegar  hann  fer 
að  geta  fleytt  sér  i  málinu,  og  verði  þá  stundum  á  aO 
sletta  þeim  orðum  sem  eru  honum  lykillinn  að  samvinnu  við 
þarlenda  menn.  Og  jafn-skiljanlegt  er  hitt,  að  slikar 
breyskleikasyndir  geti  óðar  en  varir  orðið  að  vana  sem 
erfitt  er  að  leggja  niður  í  snatri. 

Sé  nú  litið  á  Vestur-Tslendinga,  þá  má  eflaust  benda' 
á  ýmislegt  smávegis  i  fari  þeirra,  sem  af  þessum  rótum 
«r  runnið.  Síra  Magnús  Jónsson  bendir  t.  d.  á,  að  þeir 
fari  öðruvísi  að  þvi  að  trúlofa  sig  en  vér  hér  heima,  lik- 
klæðin  séu  og  önnur,  áhuginn  á  kappleikum  annar,  sam- 
kvæmissiðir  breyttir  —  sérstaklega  fábreyttir  —  og  kafflð 
vont  (eg  fékk  þar  víða  ágætt  kaffi).  En  sé  þjóðernið 
fólgið  i  slikum  og  þvilikum  smámunum,  þá  hafa  Islending- 
ar  eflaust  oft  skift  um  þjóðerni  síðan  þeir  settust  að  á 
Íslandi. 

Ekki  get  eg  heldur  séð  vott  um  nýtt  þjóðerni  i  því, 
þótt  sumir  Vestur-íslendingar  líti  ekki  eins  björtum  aug- 
um  á  ættland  sitt,  er  þeir  yfirgáfu  fyrir  mörgum  áratug- 
wm,    og    vér    gerum    nú,    sem    fylgst    höfum     með  fram- 


Skirnir]  Vestur-íslendingar.  71 

förum  síðustu  ára.  Og  ekki  vil  eg  dæma  þá  af  þjóðern- 
inu  fyrir  það,  þótt  þeir  séu  orðnir  vinnusamir,  hagsýnir 
og  alvörugefnir,  eða  þá  korainn  í  þá  »vindur«  sá  er 
Magnús  prestur  talar  um.  Lund  og  skoðanir  einataklinga 
og  heilla  þjóða  breytist  oft  á  ýmsan  vee:  á  skömmum 
tima,  án  þess  nokkrum  detti  í  hug  að  telja  það  þjóðernis- 
missi. 

Um  islenzkuna  vestan  hafs  segir  sira  Magnús  meðal 
annars : 

•Islenzkan  vestra  er  að  sönnu  slettótt,  en  þó  hika  eg 
ekki  við  að  halda  því  fram,  að  hún  sé  eftir  atvikum 
furðu  góð  í  sveitunum.«  (bls.  69).  Og  er  hann  hefir  gert 
grein  fyrir  örðugleikununi  á  að  viðhalda  íslenzkunni,  segir 
hann:  ^l^að  er  nú  engin  von  að  íslenzkt  mál  geti  verið 
hreint  undir  þessum  kringumstæðum,  og  tel  eg  þvi  miklu 
furðulegra,  hve  mikið  er  eftir  af  íslenzku,  jafnvel  hjá 
yngri  kynslóðinni.  AUir  tala  þar  þó  islenzkuna  viðstöðu- 
laust,  og  flestir  með  nokkurnveginn  íslenzkum  hreim« 
(bls.  61). 

Þetta  kemur  alveg  heim  við  mina  reynslu.  Meðan 
eg  var  á  ferð  um  íslendingabygðir,  talaði  eg  aldrei  annað 
en  islenzku  við  nokkurn  lahda,  né  hann  við  mig,  og  mér 
fanst  miklu  meira  til  um  það,  hve  gott  mál  menn  töluðu, 
heldur  en  enskusletturnar,  sem  langoftast  eru  nöfn  á  ein- 
stökum  hlutum,  nöfn  sem  vel  mætti  takast  að  leggja  nið- 
ur  á  nokkrum  árum,  ef  menn  tækju  sig  til. 

Hvað  vantar  þá  þetta  fólk  til  að  teljast  íslendingar? 
Eg  hefi  ekki  fundið  það,  og  það  er  sannfæring  min,  að 
væru  allir  Vestur-Islendingar  komnir  heim  til  íslands  og 
búnir  að  vera  þar  eitt  missiri,  þá  yrði  erfitt  að  greina 
allan  þorra  þeirra  frá  þeim  sem  aldrei  hafa  héðan  farið 
Hf  öðru  en  þvi,  að  þeir  hefðu  aðra  lifsreynslu,  annan  sjón- 
deildarhring  og  ef  til  vill  nokkur  n?erki  þess  að  hafa  lif- 
að  í  öðru  loftslagi.  Og  þegar  vér  svo  minnumst  þess,  að 
Vestur-Islendingar  hafa  frá  öndverðu  lagt  drjúgan  skerf 
.til  íslenzkra  bókmenta,  fylgt  með  áhuga  öllu  sem  gerðist 
hér   heima   og   á   ýmsan  hátt,  bæði  i  orði  og  verki,  svnt 


72  Yestnr-ÍBlendÍBgAr.  [Skimir 

oss  bróðurþel,  þá  er  hart  að  deila  um  það  við  nokkurn 
mann,  hvort  þeir  eigi  að  teljast  Islendingar  eða  ekki. 

Vestur-íslendingar  eru  ennþá  lifandi  kvistur  á  þjóð- 
armeið  íslands,  og  þeir  eru  það  oss  sem  heima  búum  að^ 
þakkarlausu,  því  að  þeir  hafa  starfað  að  viðhaldi  þjóð- 
ernÍB  síns  upp  á  eigin  spýtur  og  enga  teljandi  hjálp  feng- 
ið  til  þess  héðan  að  heiman.  Jafnframt  hafa  þeir  áunnið' 
sér  traust  og  virðingu  þeirra  þjóða  sem  þeir  hafa 
átt  saman  við  að  sælda.  í  erindi  þvi  er  eg  flutti  á  32 
stöðum  i  íslendingabygðum  í  Vesturheimi  hélt  eg  því  fram^ 
að  Vestur-íslendingar  ættu  að  reyna  að  haldíi  íslenzku. 
þjóðemi  þar  við  svo  lengi  sem  unt  væri  og  reyndi  að 
sýna  fram  á,  hver  hagur  þeim  gæti  verið  að  því  og. 
hverjar  leiðir  vœru  helztar  til  þess.  Og  það  er  sannfær- 
ing  mín,  að  sé  rétt  á  haldið,  þá  geti  íslenzk  tunga  og  þar 
með  islenzkt  þjóðerni  lialdist  eun  all-lengi  í  Vesturheimi, 
einkum  i  sveitunum,  þó  engir  teljandi  fólksflutningar 
verði  héðan  vestur  um  haf,  sem  eg  ekki  býst  við.  Og'. 
eg  skal  nú  drepa  á  hitt,  hvaða  hagur  oss  íslendingumi 
hér  heima  væri  að  því,  að  islenzk  tunga  og  þjóðeraii 
héldist  þar  sem  lengst. 

Fyrst  er  þá  að  hta  á  það,  að  bókmentum  vorum  er 
mikill  styrkur  að  Vestur-Isleudingum.  Þeir  leggja  ekki 
að  eins  sinn  skerf  til  islenzkra  bókmenta  með  því  sem. 
þeir  rita,  heldur  kaupa  þeir  og  mikið  íslenzkar  bækur  og 
auka  þannig  bókamarkað  vorn.  En  aðalatriðið  virðist 
mér  þó  það,  að  Vestur-íslendingar  eru  í  ýmsum  efnum 
landnámsmenn  fyrir  bókmentir  vorar  og  menningu.  Það 
er  svo  um  hverja  þjóð,  að  stærð  hennar  annars  vegar 
og  náttúra  landsins  hins  vegar  veldur  miklu  um  það^. 
hvaða  gáfur  koma  helzt  í  Ijós  hjá  börnum  hennar.  Því» 
að  mennirnir  skapa  sjálfa  sig  á  verkunum  sem  þeir  vinna. 
En  verkefnin  koma  að  mestu  utan  að  og  verða  mismun- 
andi  á  ýmsum  stöðum.  Þess  vegna  liggja  oft  þær  gáfur 
í  dái  sem  verkefnin  kalla  ekki  á,  og  hjá  fámennri  þjóð 
eru  þau  fábreyttari  en  með  stórþjóðunum.  Með  landnámi 
i   nýju   landi   fær   þjóðin  ný  viðfangsefni,  og  við  að  fást 


SkiroirJ  Vestur-íslendingar.  78^ 

við  þau  losna  gáfur  úr  læðingi,  sem  áður  gætti  litt  eða 
ekki.  Af  landnámi  sprettur  ný  menning,  og  þarf  ekki 
að  nefna  fjarakyldara  dæmi  en  bygging  íslands.  Menn- 
ing  íslendinga  varð  önnur  en  Norðmanna,  og  væri  gam- 
an  fyrir  sagnfræðing  að  bollaleggja  um  það,  hver  áhrif 
það  hefði  haft  á  sögu  Norega,  ef  Norðmenn  hefðu  frá 
öndverðu  tekið  þá  stefnu  að  færa  sér  sem  bezt  í  nyt  þœr 
nýjungar  sem  islenzk  menning  kom  með.  En  litum  held- 
ur  á  þœr  nýjungar  sem  X'estur-íslendingar  hafa  auðgað 
088  með.  Þar  verða  fyrst  bókmentir  þeirra  fyrir  oss. 
Þeir  hafa  frá  upphafi  vega  svarið  sig  í  ættina  raeð  bók- 
mentaviðleitni  8inni,  og  verður  varla  annað  sagt,  en  að- 
skerfur  þeirra  sé  vonum  meiri,  þegar  litið  er  á  allar  að- 
stæður.  Því  miður  hafa  bókmentir  Vestur-Islendinga  ekki 
verið  rannsakaðar  8vo  sem  skyldi  og  sýnt  fram  á  kosti 
þeirra  og  lesti  og  þar  með  hið  nýja  sem  þær  hafa  til 
brunns  að  bera.  Það  væri  allmikið  verk  og  þyrfti  að 
gerast  sem  fyrst.  En  hvernig  sem  dómurinn  verður  að' 
öðru  leyti  og  þótt  margt  verði  vegið  og  léttvægt  fundið^ 
þá  er  enginn  efl  á  þvi,  að  i  tímaritum  Vestur-íslendinga 
hafa  birzt  margar  greinir  sem  áttu  erindi  hingað  og  vöktu  til 
umhugsunar  og  að  sum  Ijóðskáldin  og  söguskáldin  islenzku 
vestan  hafs  hafa  lagt  ný  óðul  undir  islenzkuna. 

Guðm.  Friðjónsaon  hefir  fyrir  löngu  skilið  þetta  rétt 
og  bent  á  það  í  grein  sinni  um  Stephan  G.  Stephansson 
1  Skírni  1907  (bls.  205).  flann  segir:  »Eg  á  við  það,  að- 
þeir  sem  flutt  hafa  vestur  hafa  fengið  nýjar  hugmyndir 
í  nýju  veröldinni.  Stephan  G.  Stephansson  fer  vestur  una 
haf  með  mikinn  fjársjóð  íslenzkrar  og  norrænnar  tungu  — 
sögu,  skáldskapar  og  málfræði.  Þegar  hann  kemur  vestur,. 
leggur  hann  undir  sig  ný  lönd:  nýja  náttúru,  nýttþjóðlify 
nýjar  bókmentir.  Hann  er  konungur  yfir  fjársjóðum 
tveggja  þjóðlanda.  Ef  Stephan  hefði  setið  heiraa  i  dalnum 
sínum  mundi  hann  hafa  orðið  skáld  að  vísu.  En  hana 
hefði  áreiðanlega  náð  minni  þroska.  Þá  mundi  hann 
aldrei  kv^eðið  hafa  »L  ferð  og  flugi«,  sem  eitt  sér  mundi 
gera  hann  ódauðlegan  í  landi  bókmcnta  vona  þótt  bann 


74  Vestur-íslendingar.  [Skirnir 

hefði  ekkert  kveðið  annað,  sem  snild  væri  á.  Kvæði 
hans  standa  reyndar  á  íslenzkum  raerg,  mörg  þeirra.  Orð- 
gnóttin  og  málsnildin,  sem  leiftrar  víðsvegar  í  sumum 
þeirra,  er  drukkin  með  raóðurmjólkinni  heiraa  1  dalnum, 
og  náttúrulýsingarnar  eru  teknar  úr  heimahögunum  öðru 
hverju.  En  fjöldi  yrkisefna  er  og  vestrænnar  ættar  og 
kemur  þar  fram  í  því  Ijósi,  sem  Vesturheimssólin  verpur 
á  þau.  Margt  þessu  líkt  raætti  og  segja  raeð  sanni  um 
annað  skáld  vestan  hafs,  þótt  minna  sé:  Jóhann  Magnús 
Bjamason«. 

Þetta   er   ágætlega   sagt  og  maklega.    Aldrei  hefi  eg 
'betur  skilið  hve  raikið  landnára  Stephans  er,  en  á  ferðum 
minum   vestra,   því  að  mér  fanst  nú  íslenzkan  eiga  þetta 
.alt  saman: 

„Um  sléttur  og  flóa  bar  eimlestin  oss 

(  áttina  norðinu  mót. 
Á  vinstri  hlið  silalegt  aurana  óð 

ið  óslygna,  skoluga  Fljót, 
Sem  lyfti  ei  fæti  i  foss  eða  streng  — 

þvi  fjör,  jafnvel  straanianna,  deyr, 
Að  vaga  um  aldur  með  fangið  sitt  fult 

af  flatlendis  svartasta  leir." 

Svo  kom  kvöldið: 

„Eg  stóð  úti  á  pallinum  vagntengslin  við, 
mig  viðraði  í  dragsúgnum  einn. 


Og  vélin  spjó  eisu  við  andköfin  djúp, 

sem  iðaði  í  loftinu  og  brann; 
En  slétlan  flaut  blækyr  og  biksvört  í  kring 

sem  barmalaust,  öldulaust  fli^ð. 
Sem  glóðþrunginn  Naglfari  lestin  var  löng 

þann  lognsæ  af  náttskuggum  óð". 

Eg  gekk  um  stórborgina: 

„Undir  neistnm  glóðar-lampa 
Rafljósa,  sem  gljá.  og  glampa 
Glærum,  jökul-hvítu  köldum". 

Eg    kom   út  i  lundinn  að  hiisabaki  á  bændagarði  úti 
i  sveit : 


t^kirÐÍr]  Vestufíilen'IÍDgtr.  75 

^Þar  grásilfrað  bæki  frá  riöaðri  rót 

Sig  reisti  með  blaða-bvolf  vitt, 

Og  mösar  i  öskagrám,  appbleyptum  bol 

Með  útskorið  laufa-djásn  nýtt, 

Og  dimm-Ieggjuð  eikartré  dökkgrænu  typt 

Og  djúprætt,  með  ára-tal  bæst. 

En  8V0  tóku  kornekrur  vorgrónar  við 
Um  valllendur  strikaðar  plóg." 

Alstaðar  var  Stephan  G.  Stephansson  mér  andlega 
nálægur  á  ferðinni.  Eg  sá  það  alt  með  hans  augum  og 
óekaði  mér  ekki  annara  betri.  Eg  fann  að  eg  var  heima, 
íjlandnámi  íslenzkunnar.  Og  þegar  eg  ók  um  blómleg- 
ustu  Islendingabygðirnar  — 

En  blöðurnar  dumbrauðu  hilti  yfir  jörð 
Sem  braunborgir  vitt  úti  um  sveit, 

þá  gladdist  eg  yfir  því  að  sjá  hvað  íslenzkar  hendur 
höfðu  þar  afrekað,  en  þó  meira  yfir  hinu,  að  islenzkt 
skáld  hafði  farið  eldi  orðspekinnar  um  Vesturheim  og 
helgað  08S  landið. 

Stephan  G  Stephansson  er  að  vísu  mesta  skáld  Vestur- 
íslendinga  og  sá  sem  menn  þekkja  bezt  hér  heima,  en 
þeir  eiga  ýms  önnur  skáld  sem  ort  hafa  falleg  og  ein- 
kennileg  kvæði.  Og  J.  Magnús  Bjarnason  er  einkennilegt 
söguskáld  og  söguefni  hans  ný  i  bókmentum  vorum.  Það 
væri  þarft  verk  að  safna  i  eina  heild  og  gefa  út  hið 
bezta  sem  skrifað  hefir  verið  af  Islendingum  vestan  hafs 
í  bundnu  máli  og  óbundnu. 

En  verksvið  andans  er  meira  en  sk.íldskapur.  Land- 
námið  getur  ekki  síður  orðið  i  visindum,stjórnmálum,fjármál- 
um  og  verklegum  framkvæmdum.  A  öllum  þeimsviðum  starfa 
íslendingar  nú  í  Vesturheimi  og  sýna  vonandi  betur  og 
betur  hvað  þeir  hafa  þar  til  brunns  að  bera.  Nokkrir 
íslendingar  eru  kennarar  við  háskólana.  Eg  veit  um 
einn  í  islenzku,  annan  í  mælskufræði,  þriðja  i  efnafræði 
og  fjórða  í  stjörnufræði.  Bæði  í  prestastétt,  læknastétt  og 
lögfræðingastétt  eru  ýmsir  mikilhæfir  menn  mcðal  íslend- 
inga  vestra.  Þá  hafa  þeir  og  tekið  myndarlegun  þátt  í 
fitjórnmálum,  og  margir  hafa  reynst  hygnir  fjármálamenn. 


76  Vestur-íslendingar.  [Sklrnir 

Vesturheimur  er  land  þar  sem  hugvitið  er  í  hávegum  haft 
og  borgar  aig  betur  en  víðast  hvar  eða  alstaðar  annar- 
staðar,  því  að  verkefnin  eru  þar  stórfeld,  en  féð  nóg  til 
framkvæmda.  Lítil  tækifæri  hygg  eg  að  landi  vor  C.  H. 
Thordarson  i  Chicago  hefði  fundið  fyrir  hugvit  sitt  hér 
heima,  en  i  Vesturheimi  hefir  það  fengið  byr  undir 
vðengina. 

En  hvað  sem  þessir  menn  eða  afkomendur  þeirra 
vinna  sér  til  frægðar,  þá  fellur  sú  frægð  á  kynstofn  þeirra 
meðan  þeir  af  sjálfum  sér  og  öðrum  eru  taldir  íslending- 
ar.  Þeir  eru  fulltrúar  vorir  í  heilli  heimsálfu  og  sýna 
þar  hvað  i  oss  býr.  Og  eins  og  eg  tók  f  ram  i  erindi  minu, 
finst  mér  það  horfa  beint  við,  að  Vestur-íslendingar  ættu 
í  öllum  efnum  að  verða  milliliður  milli  islenzkrar  og 
ameriskrar  menningar,  koma  því  sem  vér  eigum  dýrmæt- 
ast  i  íslenzkri  menningu  i  álit  og  gengi  meðal  enskumæl- 
andi  þjóða,  og  veita  aftur  hollum  nýjungum  úr  enskri 
menning,  andlegri  og  verklegri,  inn  í  þjóðlíf  vort.  Hverjir 
ættu  að  koma  þvi  sem  bezt  er  i  íslenzkum  bókment- 
um  að  fornu  og  nýju  á  enska  tungu,  að  svo  miklu  leyti 
sem  það  er  ógert  enn,  ef  ekki  einmitt  þeir  menn,  sem 
tala  og  rita  báðar  tungurnar  eins  og  móðurmál  sitt.  Það^ 
eru  synir  Vestur-íslendinga,  sem  ættu  að  koma  hingað 
heim,  stunda  norrænunám  við  haskólann  okkar  og  leggja 
síðan  undir  sig  alla  norrænu-  og  islenzku-kenslu  við  há- 
skólana  i  Canada  og  Bandaríkjunum.  Þeir  stæðu  i  því 
efni  öllum  öðrum  betur  að  vigi. 

Hvað  eigum  vér  Islendingar  hér  heima  þá  að  gera  í 
þessu  efni? 

Vér  eigum  fyrat  og  fremst  að  skilja  það,  að  f jórðung- 
ur  íslenzku  þjóðarinnar  býr  i  Vesturheimi.  Og  vér  eig- 
um  að  sjá,  að  oss  má  ekki  á  sama  standa,  hvort  sá  hluti 
þjóðar  vorrar  hverfur  innan  skamms  inn  í  þjóðahafið  eða 
heldur  áfram  að  bera  ávöxt  fyrir  íslenzka  menningu  og 
frœgð.  Vér  eigum  að  taka  það  til  rækilegrar  ihugunar, 
hvað  vér  getum  gert  til  að  styðja  þá  menn  er  berjast  fyr- 
ir  viðhaldi  þjóðernis  vors  vestan  hafs,  og  eg  vona  að  oss 


Skirnir]  Vestar-Íslendingar.  77 

^kiljist  þá,  að  vér  gætum  með  litlum  tilkostnaði  greitt 
r:götu  þeirra  á  ýmaan  hátt.  Fyrst  og  fremst  með  þvi  að 
láta  VeBiur-IsIendinga  jafnan  njóta  sannmælis,  og  henda 
«kki  á  lofti  hvern  skammsýnan  hleypidóm  í  þeirra  garð. 
En  þar  næst  með  því  að  koma  á  samvinnu  milli  ís- 
lendinga  vestan  hafs  og  austan,  um  þjóðemismálið.  Með 
beinum  samgöngum  milli  Islands  og  Vesturheims  ætti  það 
að  verða  margfalt  auðveldara  en  áður.  Það  mætti  t.  d. 
hugsa  sér  félag,  er  hefði  sina  deild  hvoru  megin  hafsins 
•  og  starfaði  að  þessu.  Gæti  það  gefið  út  timarit  sem  flytti 
€ingöngu  það  sem  bezt  væri  ritað  af  íslendingum  vestan 
hafs  og  aflað  þvi  útbreiðslu  jafnt  hér  og  þar.  Héldi  það 
á  loft  öllu  þvi  sem  Íslendingar  gera  sér  til  frægðar  vestra. 
Vér  gætum  greitt  götu  vestur-islenzkra  nemenda  við  há- 
skólann  hérna  og  sent  færustu  menn  vora  einn  og  einn 
til  að  flytja  erindi  vestra  um  ísland,  bókmentir  þess  og 
8ögu.  Ungum  islenzkum  málfræðingum  —  ef  vér  þá  eign- 
umst  nóg  af  þeim  —  ætti  að  vera  það  gott  að  kenna  um 
skeið  við  Jóns  Bjamasonar  skólann  i  Winnipeg.  íslend- 
ingar  austan  hafs  og  vestan  ættu  að  heimsækja  hvorir 
aðra  á  víxl  og  æskulýðurinn  að  vestan  að  dvelja  hér  á 
sumrum  upp  til  sveita. 

»Starfið  er  margt,  en  eitt  er  bræðrabandið,* 
og   eg  efast   ekki    um,  að  slik  samvinna  gætí  leitt  margt 
gott  af  sér  fyrir  báða  aðila. 

Allar  spár  um  það,  að  íslenzkt  þjóðerni  hljóti  að  vera 
bráðfeigt  i  Vesturheimi,  eru  út  i  bláínn,  og  sízt  sæmir  oss 
hér  heima  að  binda  því  helskó  með  slikum  hrakspám.  En 
•ekki  komu  Vesturíslendingar  mér  svo  fyrir  sjónir  sem 
sem  þeir  mundu  alment  fúsir  að  fylgja  Skafnörtungi  fyrir 
Ættemisstapa. 

Guðm.  Finnhogason. 

\ 


Ritfregnir. 


Ljóða-bók  eftir  Hannes  Haísteio.  Reykjavik.  Utgefandí 
ÞorsteÍDD  Gíslason.     1916. 

1  samsæti,  sem  haldið  var  hér  i  Reykjavík  þegar  Hannes  Haf'- 
stein  varð  fimtitgur,  tiélt  eg  ofurlítinn  rœðustúf. 

Hann  var  svona : 

;^Mér  detta  í  hug  eriudi  eftir  Hannes  Hafstein,  sera  heitft^ 
>Draumur« : 

Úr  krystal-glasi  gullið  drakk  eg  vín, 
og  gleðin  kysti  varir  mér. 
I  djörfum  leik  sér  lyfti  sála  mín 
sem  lausklædd  mey  í  dansinn  fer. 

Húnerekki  þjóðleg  þessi  vísa.  Krystal-glöseru  ekki  þjóðleg, 
og  skáldin  hafa  lítið  um  þau  kveðið.  Kúturinn  var  þjóðlegur.  G  ulliS' 
vín  er  ekki  þjóðlegt  —  hefði  hatin  drukkið  »mjöð«  eða  »mörk«,  þá  var 
það  annað  mál.  Og  lausklædd  mey  er  ekki  þjóðleg  —  því  hún 
er  ekki  á  peysubúuingi.  Eg  held  ekki  heldur  að  Itragarhátturlnn 
sé  þjóðlegur,  að  minsta  kosti  man  eg  ekki  í  svip  eldri  vísur  meö- 
þessum  bragarhœtti.  Og  þó  er  þessi  vísa  einkennileg  og  sjnir  os» 
Hannes  Hafstein  eíns  og  hann  er  í  lífi  og  Ijóði.  Æska,  gleði  og 
fegurð  eiga  hug  hans  og  hjarta  og  hann  þœr.  Æskan  sem  finnur 
blóðið  dtreyma  eldheitt  ura  œðar  sér  og  aflið  vaka  í  hTerri  taug, 
gleðin  seu  fylgir  heilbrigðri  æsku,  og  fegurðin  sem  birtist  >ídjörf- 
um  Ieik<,  U  hljóðfalli  leikandi  ljóða«,  »í  mjúkum  Iínum«.  Hannes 
Hafstein  drekkur  úr  krystal-glasi,  af  því  krystallinn  kœtir 
augað,  en  kúturinn  ekki.  Hann  drekkur  g  u  1 1 1  ð  v  í  n^  af  því  hann 
veit,  að  gleðin  býr  líka  ^inst  við  drúfuhjartaði,  og  að  hún  er  því 
hreinni  sem  vínið  er  hreinna.  Sál  hans  er  í  hreyfingum  sínum  Bem^ 
lausklœdd  mey,  af  því  hún  finnur  ckki  hvíld  nema  í  mjúkum 
línum.  Hannes  Hafatein  er  :^glæsimaður<.  Náttúran  hefir  gefiS 
h(mum   í    ríkum   mœli  œsku  og  fegurð  og  þá  gleði  sem  því  fylgir^ 


Skirnir]  Ritfregnir.  79 

og  aö  bann  ann  þessu  þrennu,  hvar  sem  hann  finnur  þaC  saman, 
sannar  hi6  fornkveSna,  a6  hvað  elakar  sór  líkt.  Það  er  œfinlega  gott 
aö  vera  með  Hanneai  Hafstein,  og  ekki  HÍzt  vegtla  þe88,að  þar  er  enginn 
tviskinnungur  milli  sálar  og  líkama.  Forn-grískir  spekingar,  sem 
béldu  því  fram,  að  sálin  vœri  einskonar  »barmonía«  eöa  sambljómur 
líkamans,  mundu  hafa  bent  á  Hannes  Hafstein  til  sönnunar,  ef  hann 
befði  lifaÖ  þeirra  á  meðal.  Og  ef  vér  lítum  á  Ijóð  bans,  þá  finn- 
um  vór  hið  sama:  Formið  girnist  ekki  gegn  efninu,  né  efnið  gegn 
forminu.  Þar  er  samhljómur.  Vór  finnum  sálina  í  forminu,  i 
hreyfingunni,  í  fallandi  kvæðisins,  sem  lyftir  sér  í  djörfum  leik  — 
sem  lausklœdd  mey  í  dansinn  fer.  1  íslenzkri  náttúru  hefir  bann 
séð  og  fundið  œskufegurðina,  mergunblœinn,  ástaratlotin  og  æsku- 
þorið.     Það  er  hann  sem  hefir  kveðiO  þetta  um  landið  okkar: 

Sem  framgjarns  ungjings  böfuð  bátt 
þin  befjast  fjöll  við  öldnslátt. 

Ætti  eg  að  óska  íslenzkri  þjóð  géðra  gjafa,  þá  mundi  eg  óska 
henni  þessa  þrenns :  æsku,  gleði  og  fegurðar,  og  þegar  eg  drekk 
skál  Hannesar  Hafstein,  þá  drekk  eg  um  leið  skál  þessarar  þrenn- 
ingar.  —  En  eg  var  næstum  búinn  að  gleyma  seinni  vísunni  úr 
draumnum  hans.     Hún  er  svona: 

Eg  skæru  glasi  bólt  í  bendi  fast, 

sem  hönd  það  væri'  á  kærum  vin. 

En,  minst  er  varði,  bikar  sundur  brast 

og  brotin  skáru  æð  og  sin. 

Ef  þið  baldið,  að  þetta  bafi  verið  befnd  fyrir  það  að  hann  var  svo 
óþjóðlegur  að  drekka  úr  krystal-glasi  í  stað  þess  að  súpa  á  kútn* 
um,  eða  það  bafi  verið  bending  frá  forsjóninni  um  það  að  bann 
œtti  ekki  framvegis  að  bragða  vin,  þá  skjátlast  ykkur.  AS  bíkar- 
inn  brast,  það  voru  —  ^einber  svik  úr  kaupmannÍBum«. 

Og  nú  vil  eg  drekka  upp  á  það,  að  fyrri  hluti  draumsins  rœt- 
ist  á  binni  íslenzku  þjóð,  svo  hún  geti  einum  rómi  gert  orð  skálda- 
ins  að  sínum  og  sagt: 

Úr  krystal-glasi  gullið  drakk  eg  vín, 

og  gleðin  kysti  varir  mér. 

I  djörfum  leik  sér  lyfti  sála  mín 

sem  lausklœdd  mey  í  dansinn  fer. 
Þá  verður  yísan  þ  j  ó  ð  1  e  g. 
Gleöln  Iifi!< 


80  Ritfregnir.  [Skirnir 

—  Ea  gleRin  er  aSeins  einn  strengurinn  á  börpu  HanneRar 
Hafatein.  Hve  margir  þeir  eru  og  ólíkir,  finnur  hver  sem  ¥Iaöar  í 
þessari  njju  Ljóða-bók  hana :  Ættjarðarkvœði.  Eftirmœli  og  minn- 
ingarljóð.  Undir  berum  himni.  Manvísur  og  ástarkvœði.  Ýma 
tækifœriskvæði  og  ávörp  til  einstakra  manna.  Eggjanakvæði  og 
ádeilur.  Gamankvæði  og  drykkjukvæði.  Ýmisleg  kvæði.  Svo  heita 
flokkarnir  auk  þýðinganna.  Of^  margbreytni  geðbrigðanna  tilar 
undir  eins  til  augans  frá  blaðdíðuuura,  því  að  bættirnir  eru  litlu 
færri  en  kvæðin,  og  sumir  þeirra  svo  slungnir,  léttstígir  og  kvikir, 
að  þeir  eru  eins  og  fjölbrugðinn  flokkadans  á  leiksviði. 

Margt  af  kvæðunum  er  fyrir  töngu  orðið  almenningseign,  þulið 
og  sungið  svo  víða  sem  íslenzk  tunga  er  toluð,  og  marglofað.  Blöð 
vor  og  tímarit  hafa  og  síðan  bókin  kom  út  farið  um  bana  svo 
mörgum  orðum,  að  eg  ætla  aðeins  að  drepa  á  örfátt,  og  þá  fyrst 
.  og  fremst  á  þetta,  að  sum  fegurstu  og  d/pstu  kvæði  skáldsins  birt- 
ast  hér  í  fyrsta  sinn.  Vil  eg  þar  riérstaklega  nefna  »Kveðju<,  bls. 
51,  og  ^í  8árum«  I.,  bls.  59.  Síðan  Egill  kvað  Sonatorrek,  held  eg 
«kki  að  sorgin  yfir  ástvinamissi  hafi  lagt  íslenzku  skáldi  jafn  sönn 
og  mannleg  orð  á  varir.  Að  minsta  kosti  hafa  engin  snortið  mig 
eins.  — 

Hannes  Hafstein  hefir  ort  minningarljóð  um  tvo  frumherja  í 
frelsisbaráttu  þjóðar  vorrar,  hvor  tveggja  ágæt  og  þó  mjög  sitt  með 
hvoru  móti.  Annað  eru  ferskeytlurnar  um  Benedikt  Sveiniwon, 
yndislegar  vísur  og  sannar.  Þœr  sjna  hve  vel  honum  mundi  láta 
að  leika  á  langspil  alþyðunnar,  þó  hann  bafi  lítið  við  því  snert. 
Hitt  eru  minningarljóðin  á  100  ára  afmæli  Jóns  Sigurðasonar,  raeð 
dýrum  og  vængsterkum  bragarhœtti,  ættuðum,  að  mestu,  frá  Edgar 
Poe.  Það  er  bezta  lysing  á  Jóni  Sigurðssyni  og  starfi  bans  sem 
€nn  hefir  verið  skrifuð,  sagan  sögð  blátt  áfram,  en  bvo  er  háttur- 
inn,  hljómurinn  og  orðkyngin,  að  lysinfriu  verður  hið  fegursta  kvœði. 

Og  þá  eru  >Vorvísur  17.  júní  191 U.  Það  beld  eg  sé  bezta 
vorkvæði  sem  vór  eigum,  og  voru  þó  mörg  fögur  til  áður,  ekki  sízt 
eftir  Hannes  Hafstein  sjálfan.  En  í  þessu  kvœði  finst  mér  gróandi 
vorsins,  ættjarðarástin,  trúnaðartraustið  og  minningin  um  Jón  Sig- 
nrðsson  hafa  runnið  saman  í  vorblœ  sem  þi'tt  gæti  ís  úr  þúsund- 
um  sálna. 

Hrein  perla  er  og  kvæðið  »Land8ýn«,  og  »1  hafísnumí  litlu 
BÍður.  Fyrir  trúarkvæðunum  á  bls.  63  og  'M^  mætti  vel  þoka  ein- 
iiverju  burt  úr  sálmabókinni. 

En    eg    œtla  ekki    að   fara  að  teija  upp  öll  nyrri  kvœðin  sem 


^  ^hirnir]  Ritfregnir.  81 

<mér  þykir  vœnt  um  eCa  gamau  að  og  sum  eru  á  aðra  strengi  ea 
þá  sem  eg  nú  befi  nefnt.  Menn  geta  lesiQ  kvœðin  BJálfir.  Þau 
.þurfa  engra  sk/ringa  við.  Ea  fagnaðarefni  er  það,  að  sjá  að  skáld- 
ið  stendur  einmitt  nú  á  hœstu  hœð  sem  hann  hefir  náð,  svo  að 
þjóðin  getur  enn  horft  til  hana  vonaraugum. 

Skáldið  hefir  allvíða  gert  breytingar  á  eldri  kvæðum  sínum, 
og  þótt  vandfarið  sé  með  kvœði  sem  menn  lengi  hafa  kunnað  utan 
bókar  og  sungið^  þá  hefi  eg  engar  breytingar  fundið  er  mér  þótti  ekki 
fremur  til  bóta,  og  sumt  stórum  betra  en  áður. 

í  bókinni  eru,  auk  brotsins  úr  »Brandi«  Ibsens,  um  90  þýdd 
kvœði,  þar  af  nálega  helmingurinn  eftir  Heine.  Hannes  Hafstein 
er  ágœtur  þjðandi.  Eg  befi  að  gamni  mínu  borið  allflestar  þjð- 
ingarnar  saman  við  frumkvæðin  og  veit  eg  eigi  hver  mundi  hafa  þytt 
þau  betur.  Bragarhætti  er  nálega  altaf  haldið  og  þar  með  blœ  og 
fallandi  kvæðanna,  þyðingiri  virðist  oftast  svo  nálæg  sem  tvær  tung- 
ur  leyfa  og  íslenzkan  víðast  svo  frjáls  sem  hún  dansaði  eftir  eigia 
nótum. 

Bókin  er  óvenju-vönduð  að  pappír  og  prentun,  en  bandið  hefði 
vel  mátt  vera  skemtilegra.  G.  F. 

Um  skipnlag  bæja  eftir  Gnðmnnd  Hannesson.  Fylgir  ár- 
bók  háskóla  íelands  fyrir  árið  1916.  —  Rvík  1916.  —  VIII  +  136 
bls.  8vo  (lesmál  á  bls.  108x188  mm),  með  39  myndum  og  upp- 
dráttum.  —  Kostar  kr.  2,50  og  fæst  hjá  ritara  háskólans,  cand. 
p'jil.  Halldóri  Jónassyni,  Kvík. 

Höfundur  bóknr  þessarar  er,  eins  og  mörgum  mun  kunnugt, 
prófessor  i  læknisfrœði  við  háskólann  og  var  rektor  hans  síðastliðið 
háskólaár.  Ein  af  kenslugreinum  höf.  þar  er  heilsufrœði,  en  húa 
kemur  mjög  við  þetta  mál,  sem  bókin  er  um  rituð,  skipulag  bæja 
og  kauptúna.  Annars  heyrir  það  efni  einnig  undir  verkfrœði  og  þó 
einkum  byggingafræði. 

Bók  þessi  er  n/jung  hér  á  landi.  Hefir  ekki  áður  verið  ritaS 
á  voru    máli  neitt  að  marki  um  þetta  efni  og  alls  ekki  í  heild,  er 

Ireki  efnið  frá  rótum,  svo  sem  hór  er  gert. 
Bókin    skiftist    í    tvo    kafla.      Hljóðar  fyrri  kaflinn    um    b  æ  i 
vora  og  sjávarþorp   og  nœr  aftur  á  30.  bls.,  en  síðari  kafl- 
linn  um  skipulag  bœja  það  sem  eftir  er  bókarinnar.  Skal  hér 
ÆÚ  lauslega  rakið  í  stuttu  máli  aðalefni  bókarinnar. 
1         Fyrri  kaflinn  er  tveir  kapítular,  1.  kap.  um  vöxt  íslenzkra  bæja, 


82  Ritfregnir,  [Skirnir' 

hag    þeirra  og  tnenningaráhrif,  2.  kap.  um  heilbrigðismál  bœjanna. 

—  Frá  landnámstið  og  langt  fram  á  l^.  öld  búa  íslendingar  allir 
að  kalla  í  sveitum,  kaupstaðir  engir  teljandi,  ber  ekkert  á  þeim^ 
fyr  en  um  1880.  Þá  fara  þeir  að  dafna  og  það  svo,  að  um  og 
eftir  síðustu  aMamót  lendir  ekki  að  eins  öll  mannfjölgun  í  landinu 
i  bœjunum,  heldur  dregst  þangað  og  að  auki  fólk  úr  sveitunum, 
8V0  að  þar  fœkkar  um  hríð.  Um  1910  er  svo  komið,  að  fullur 
þriðjungur  þjóðarinnar  b/r  í  kaupstöðum  og  sjávarþorpum,  en  tæp- 
ir  7s  ^  sveitum.  Sumum  stendur  stuggur  af  þessu,  en  til  þess  er 
þó  ekki  full  ástæða.  Síðan  bæjunura  fór  að  fara  fram  hefir  út- 
flutningur  fólks  úr  landinu  nálega  lagst  niður.  Þar  hefir  það  lent, 
8em  ekki  hefir  tollað  í  sveitunum  og  annars  mundi  hafa  leitað  af' 
landi  burt.  Atvinna  er  oh&ut  mikil  í  bæjunum  og  margbrey ttari  • 
en  í  sveitunum.  Meira  en  belmingur  allra  fiskiveiða  er  í  höndum 
bœjabúa.  Auður  safnast  hraðar  í  bæjum  en  nokkursstaðar 
annars.  Hafa  bæjabúar  eins  mikið  undir  böndum  og  sveitamenn, 
sem  eru  tvöfalt  mannfleiri.  Aftur  eru  bæjabúar  skuldugri.  Unga 
fólkið  leitar  úr  sveitunum  til  bæjanna  til  að  »mentast«.  Og  alt 
sem  til  landsins  flyzt  frá  útlöndum  lendir  fyrst  í  bæjunum,  erleud- 
ur  varningur,  erlend  mál,  siðir,  hugsunarháttur  og  menningar- 
straumar.  Þaðan  dreifist  þetta  svo  út  um  bygðirnar  eins  og  það 
hefir  mótast  í  bæjunum.  Það  er  því  þjóðarnauðáyn,  að  bæirnir 
taki  sem  heilbrigðustum  þroska,  til  þess  að  þeir  geti  orðið  gagn- 
legir  forverðir  þjóðernis  vors,  máls  og  menningar.  —  Heilsufar 
bæjabúa  upp  og  ofan  virðist  enn  sem  komið  er  engu  lakara  en 
sveitamanna.  Manndauði  er  í  bæjum  sízt  meiri  en  í  sveitum,  fœð- 
ingar  öllu  örari  og  mannfjölgun  því  fult  eins  mikil.  Giftingar 
einnig  heldur  tíðari.  —  Húsakynni  manna  í  bæjum  okkar  eru  mjög 
svo  misjöfn  og  skipulagið  alt  til  þessa  næsta  ófullkomið.  Eftir  því 
sem  bygðin  þéttist  í  bœjunum  er  því  hætta  á  að  heilsufari  bœja- 
búa    hnigni,  nema  rækileg  bót  sé  þegar  ráðin  á  skipulagi  bæjanna. 

—  Þá  eru  talin  helztu  lagaboð  um  bygging  og  skipulag  bæja.  Og 
loks  er  lyst  helztu  bæjum  okkar  og  fylgja  þar  til  sk/ringar  upp- 
drœttir  og  myndir.  Bendir  höf.  á  helztu  gallana,  sem  hvorki  eru- 
fáir  né  smáir. 

Þá  kemur  síðari  kaflinn  »ura  skipulag  bœja«.  Hann  skiftist  í 
8  kapítula:  1.  höfn  og  landareign,  2.  greining  bœjarhluta,  3.  götur- 
og  gatnaskipun,  4.  byggingareitir  —  húsaskipun,  5.  stœrð  húea  og 
gerð,  6.  vellir  og  torg,  7.  synishorn  af  skipulagi  bœjar  og  8.  end- 
urbætur  á  skipulagi  bæja.  —  Aðalefnið  þetta:     Bæir  vorir  eru  allir 


Skiniir]  Ritfregnir.  8S 

bafnarbœir,  dtyðjast  ab  mestu  við  sjávarútveg  og  verzlun.  Þrif 
þeirra  eru  þvl  a6  mestu  komin  undir  kostum  bafnarinnar,  a5  bafn- 
arbryggju  sé  valinn  binn  bentugasti  staSur  og  bafnarspildan  sé  nógu 
rífleg  og  baganlega  notuð,  en  því  nœst  a6  bœnum  sé  að  ö8ru  leyti 
baganlega  skipaS  og  smekkvíslega.  Greinist  bœrinn  þá  aðallega  í 
útvegssvæði,  verzlunaravœði,  iðnaðarsvœði,  íbúðarsvæði  og  opiuberar 
byggingar.  Aríðandi  er  bverjum  bæ  að  eiga  sjálfur  yfir  nógu  ríf' 
legu  landi  að  ráða,  bæði  innan  bœjar  til  að  balda  í  hemilinn  á  lóða- 
▼erðínu  —  befta  lóðabrall  —  og  utanbæjar  til  rœktunar  o.  fl. 
Lóðabrallið  og  þéttbylið  sem  þar  af  flytur  er  flestra  erlendra  bæja 
mesta  mein,  eins  og  skýrslur  þaðan  syna.  Því  bafa  menn  þar  gert 
margar  og  miklar  tilraunir  til  endurbóta,  komið  upp  smábysabverf- 
um  og  Btofnsett  margskonar  félagsskap  í  því  augnamiði.  En  af 
öllu  þessu  bafa  bezt  gefist  binar  svonefudu  sveitaborgir  (Gardea 
Cities  —  Gartenstíidta  —  Havebyer),  einnig  nefndar  fyrirmyndar- 
borgir.  Þar  eru  aðeins  reist  smábysi,  ein-  eða  tvílofta,  banda  einni 
fjölskyldu  bvert.  Til  þess  að  víðátta  slíkra  bœja  verði  bófleg,  er 
húsunum  skipað  fast  saman  í  raðir  eða  smábópa,  en  útundan  á  báð- 
aj  bliðar  ríflegt  garðsvæði  til  rœktunar,  skrauts  og  ryminda.  Nyt- 
ur  bvert  bús  sólarbirtu  og  lofts  sem  í  sveit.  Þykja  þessir  bæir 
hafa  alla  koati  borga  og  sveita  til  samans,  en  fæsta  gallana.  Heilsu- 
far  tólks  í  þeim  betra  en  alstaðar  annarstaðar  og  börn  dafna  bvergi 
eins  vel.  Er  þegar  fengin  all-mikil  reynsla  um  beilnæmi  þessara 
sveitaborga,  og  mun  óbætt  að  treysta  benni,  þess  beldur  sem  nið- 
urstaðan  virðist  liggja  í  augum  uppi  að  óreyndu.  Þessa  reynslu 
ber  að  sjálfsögðu  að  fœra  sér  í  nyt  eftir  föngum.  Eftir  því  þarf 
að  skipa  búsum  í  bœjum  bér  álíka  strjált  og  (  sveitaborgunum  er- 
lendu,  og  það  því  fremur,  sem  sólargangur  og  birta  er  bér  á  landk 
minni  en  þar,  sem  nær  er  miðjarðarbaug.  Dr.  Ólafur  Danielssoa 
befir  reiknað  stefnuballa  sólargeisla  á  bieiddarstigi  Reykjavíkur  á 
ymsum  tímum  árs  og  dags  og  sett  upp  í  töflu.  Eftir  benni  má 
fjarlœgð  milli  búsabliða  á  jafnsléttu  eigi  minni  vera  en  nér  um  bil 
tvöföld  veggbæðin,  ef  sólar  á  að  ujóta  að  nokkru  ráði  belming  árs- 
ins,  en  það  virðitit  ekki  ofbörð  krafa.  Húsin  bezt  sett  í  samfeld- 
um  röðum,  þó  eigi  mjög  löngum,  eða  í  bópum.  Götu  er  þó  óþarfi 
»ð  gera  alla  leið  á  milli  búsa,  beztar  eru  þœr  svo  mjóar  sem  um* 
ferð  frekast  leyfir,  bœði  vegna  sparnaðar  og  til  varnar  göturyki. 
MiUi  götu  og  búsbliða  koma  rœktaðir  blettir  (forgarðar)  sólarmegin. 
A6  búsabaki  myndast  skjólgóð  svœði,  sem  njóta  sólar  og  eru  ve) 
íallin   tíl  rnktunar  og  leikvalla  fyrir  börn.     Ea  jafnframt  birtu  o^ 

6* 


^  Ritfregnir.  [Skirnir 

lofti  Terður  aS  hafa  fulla  hliðsjón  af  landslagi  og  Tindáttum,  þegar 
götustefnur  og  skípulag  er  ákTeðið,  og  þá  má  alls  ekki  heldur 
gleyma  þTÍ,  aS  >augun  Tilja  œtíS  hafa  nokkuS^.  En  húsaskipun 
8Ú  sem  Talin  er,  ræður  aftur  mestu  um  stœrð  byggingareitanna  og 
'þar  meS  fjarlægðinni  milli  gatna.  Sama  húsaskipunin  ekki  bentug 
um  allan  bœinn,  en  yfirleitt  Terða  samstœð  smáhýsi,  ein-  eða  tTÍ- 
lofta,  Öllum  þorranum  hagfeldust,  einstæð  hús  aðeins  efnamönnum, 
marglofta  hús  sem  fæst  og  eingöngu  i  Terzlunargötura,  en  helzt 
^ngin  hærri  en  þrílofta.  Reynsla  manna  erlendis  Tirðist  benda  i 
þá  átt,  að  háreistu  margbylishúsin  séu  að  öðru  jöfnu  engu  ódyrari 
tiltölulega  en  smáu  húsin.  Auk  þess  komast  háreistu  borgirnar 
ekki  af  með  neitt  Terulega  minna  landrými  að  tiltölu  en  lágreiata 
borgirnar.  Og  sto  hafa  smáhysin  þá  ómetanlegu  yfirburði  að  geta 
orðið  einstaklingseign  fram  yfir  leigukastalana,  sem  aldrei  geta 
orðið  trygg  heimkynni.  Yfirleitt  eru  þTÍ  einbylishúsin  æskilegust 
og  er  talsTert  drepið  á  ýmsar  leiðir,  sem  erlendis  hafa  Terið  farnar 
til  þess  að  koma  upp  slíkum  húsum  sto,  að  þau  gætu  orðið  ein- 
staklingseign,  eða  þá  leigukjörin  sto,  að  nærri  stappaðí  þTÍ  sem 
eign  Tæri.  Fyrirkomulag  ýmsra  einbýlishúsa  er  sýnt,  einkum  í 
STeitaborgunum  ensku  og  þýzku,  sto  og  skipulag  þeirra.  Er  þar 
ein  eftirtektarTerðasta  nyjungin  sú,  að  sama  herbergið  er  notað  til 
íbúðar  og  eldamensku  —  íbúðareldhús,  —  til  sparnaðar  á  húsrúmi 
og  eldsneyti,  og  þykir  Tel  gefast,  auðvitað  með  hagfeldum  útbúnaði. 
Um  götugerð  er  og  nokkuð  rætt,  ennfremur  opinber  svæði,  sto  sem 
íþróttaTelIi,  kirkjugarða  o.  s.  frT.  —  Þá  er  að  lokum  synishorn  af 
skipulagi  bæjar,  eins  og  höf.  hugsar  sér  það  frá  stofni,  með  hliö- 
sjón  af  þTÍ  sem  um  er  rætt  í  bókinni  að  framan.  En  með  þTÍ  a5 
um  slíkan  bæ  er  ekki  og  Terður  varla  að  rœða  hór  á  landi,  klykk- 
ir  höf.  út  með  ýmsum  hugleiðingum  um  leiðir  til  endurbóta  á  bœj- 
um  okkar  frá  því  sem  þeir  eru  nú  orðnir. 

Þetta  var  þá  aðalefni  bókarinnar,  eins  og  eg  get  í  stuttu  máli 
gert  grein  fyrir  því  eftir  einn  yfirlestur.  Útdráttur  þessi  er  Titan- 
lega  ekki  nema  sTÍpur  bjá  sjón  eða  eins  og  lauslegt  registur.  En 
ræntanlega  geta  menn  þó  ráðið  af  honum,  að  hér  er  um  málefni  aS 
rœða,  sem  hér  á  landl  hefir  Terið  Tanrœkt  um  of  og  alt  of  lengí, 
mest  fyrir  Tanþekkingar  sakir. 

Fyrri  kafli  bókarinnar  synir,  að  bæir  okkar  og  sjávarþorp 
eiga  góð  og  gild  rök  að  tiWerurétii  sínum  enn  sem  komið  er.  Þeir 
eru  enn  svo  strjálbygðir  yfirleitt,  að  skipulagsgallarnir  eru  ekki  orðnir 
Terulega    tilfinnanlegir.      £n  skipulagi   þeirra   er   bto    ábótaTant, 


Skirnir]  Rtifregnir.  85 

aS  ef  bygðÍD  í  þeim  eykst  úr  þessu  að  nokkru  ráði,  verður  þröngbylit^ 
■kaCræÖi.  ÞaS  kemur  bœði  niður  á  útvegi,  verzlun  og  efnahag,  en 
bitnar  aðallega  á  heilsufari  bœjabúa,  einkum  hinna  fátœkari  —  og 
þeir  eru  hér  sem  annarstaðar  fjölmennari  hlutinn  —  og  af  þeim 
eru  það  bornin,  sem  verða  harðast  úti.  Svona  gengur  þetta  í  Öðr- 
um  löndum  og  svona  mun  það  einnig  ganga  hér,  um  það  er 
engum  blöðum  að  fletta.  Þarf  ekki  að  rekja  þá  sögu  lengra;  þeg- 
ar  heilsufari  fjöldans  í  einhverjum  bœ  fer  að  hnigna,  þá  er  ekki 
að  spyrja  um  hag  hans  að  öðru  leyti. 

Margur  kann  nú  að  halda,  að  þetta  ^draslist  alt  saman  af  ein-> 
hvern  veginn«,  eins  og  vant  er,  þetta  sé  ekki  nema  grylur,  sem 
verið  sé  að  bregða  upp  fyrir  raönnum.  En  því  er  nú  ver,  að  svo 
er  ekki.  Bókin  sem  hér  ræðir  um  fer  ekki  með  hégómamál  eða 
loftkastala.  Það  er  ekki  annað  en  dyrkeypt  reynsla  annara  þjóða, 
gömul  og  n/,  sem  þar  er  verið  að  skýra  frá,  okkur  til  viðvörunar 
og  lœrdóms. 

Eftir  því  sem  eg  þekki  til  þessara  frœða,  virðist  mér  bókin  að 
Öllu  leyti  í  samræmi  við  rit  fœrustu  og  fróðustu  manna  erlendra  um 
þessi  efni,  eins  og  heimildaskráin  einnig  bendir  til.  Bókin  er  sniðin  víS^ 
okkar  hæfi  og  svo  Ijóst  og  skipulega  samin,  að  hún  virðist  hverjum 
meðalgreindum  manni  auðveld.  Hún  þarf  að  komast  í  hendur  allra 
byggingarnefnda  og  bæjarstjórna  og  hreppsnefnda  í  sjávarþorpum. 
Og  helzt  œttu  sem  flestir  bæjabúar  að  lesa  hana.  Og  menn  þurfa 
að  lesa  hana  rækilega  sem  lærdómbbók  —  katekismus  —  í  þessari 
frœðigrein,  sem  hér  má  heita  óþekt.  Stakkaskiftum  þurfa  bœir 
okkar  að  taka  og  mundi  almenn  þekking  á  þessu  máli  stórum  létta 
það  starf  þeim,  sem  mest  eiga  að  því  að  vinna.  Verulegar  endur- 
bætur  verða  lítt  kleifar  ella. 

A6  vísu  er  þess  ekki  að  dyljast,  að  nokkurt  vandhœfi  muii 
verða  á  því  að  koraa  œskilegura  skipulagsendurbótum  í  framkvæmd, 
eins  og  höf.  einnig  telur  viðbúið.  En  ef  það  reynist  erfitt  enii 
sem  komið  er,  meðan  bœir  okkar  eru  mest  megnis  bygðir  úr  timbri, 
hvað  mun  þá  síðar  verða,  þegar  steinhúsum  fjölgar?  Og  þeÍD> 
fjölgar  nú  óðum  með  ári  hverju,  svo  að  hér  er  ekki  til  setunnar 
boðið.  Víða  mun  þó  nú  þegar  reynast  allerfitt  að  hagga  gallaðrl 
gatnaskipun,  sem  þegar  er  á  komiii,  en  frágangssök  verður  þaS 
bvergi  iiærri  alstaðar,  ef  viljann  vantar  ekki.  Einna  torTeldast 
mun  reyuast  að  fá  því  framgengt,  að  tvöföld  húshæð  verði  milli 
húsahliða,  jafnvel  þó  að  ekki  sé  nema  þar  sem  eingöngu  er  um  íbúðir 
«S    rsBða;    til    þess    er    gatnaskipun    og    húsa    avo    víða  of  þröng. 


M  Ritfregnir.  tSklmir 

En  œskilegt  vœri  þaS  i  alla  staKi.  Um  nýja  bæjarhluta  er  öðru 
luáli  aö  gegna.     Þar  œtti  þetta  að  vera  í  lófa  lagið. 

Hingað  til  höfum  við  ekki  hugsað  hœrra  en  að  fá  götubreidd 
'hvergi  minni  en  húshœðina.  Yeldur  þar  um  nokkru  erlend  venja, 
einnig  í  bœjum  jafn-norðarlega  og  hér^  að  eg  hygg.  Það  er  auð- 
vitað  lítil  afsökun  út  af  fyrir  sig  og  engin  bót,  en  erfitt  reynist 
"víða,  þegar  á  herðir,  að  þoka  mönnum  lengra.  Stuðlar  margt  að 
^ví,  sem  hér  skal  ekki  rakið,  einkum  í  elztu  b^jarblutunum  og 
helztu  verzlunargötunum,  en  við  þessa  bæjarhtuta  er  fyrgreiut 
ákvœði  aðallega  miðað.  Nokkru  hefir  og  ráðið  vonin  um,  að  ekki 
yrðu  öll  hús  teygð  upp  í  hámörk.  Sú  von  kann  nú  að  virðast 
endingarlítil  til  frambúðar.  Ástæðulaus  er  hún  þó  ekki.  í  nýj- 
ustu  byggingarsamþyktunum,  sem  hér  hafa  verið  gerðar  og  mér  er 
Ícunnagt  um,  þar  sem  eg  befi  verið  talsvert  við  það  riðinn,  er 
beint  gert  ráð  fyrir  því,  að  bæjarstjórn  (eða  hreppsnefud)  og  bygg- 
ingarnefnd  láti  hið  bráðasta  gera  skipulagsuppdrátt  og  ákveði  um 
leið,  hvernig  bygðinni  skuli  skipað  og  hagað  framvegis,  líkt  og  G. 
H.  œtlast  til,  En  úrslita  atkvœði  um  þessi  mál  hefir  Stjórnarráð- 
ið  —  með  ráðunautum  sínum.  Um  götur  og  forgarða  og  sitt  hvað 
íleira   hafa  og  verið  gerð  ákvæði  svipuð  því  er  G.  H.  heldur  fram. 

En  því  er  ekki  að  neita,  að  horfurnar  á  að  fá  þe^sum  hlutum 
framgengt  svo  að  í  lagi  vœri,  voru  ekki  sem  beztar.  Þessi  bók  kem- 
tir  því  eins  og  hún  væri  kölluð,  »í  fyllingu  tímana«,  og  voua  eg 
að  hún  geti  komið  miklu  góðu  til  leiðar,  svo  ítarleg  sem  hún  er 
og  fróðleg,  þœgileg  afleatrar  og  þó  stutt. 

Einkum  vildi  eg  biðja  menn  að  íhuga  sem  allra  bezt  kapítul- 
ana  um  gatnaskipun  og  húsa  og  þá  sérstaklega  greinina  um  birtu 
og  sólskin.  Þar  Ilggur,  fyrir  mínum  sjónum,  þungamiðja  þessa 
máls. 

Mér  kemur  í  hug  smásaga  ein  um  gríska  heinispekinginn 
Ð/ógenes.  Hann  var  sérkennilegur  í  háttum,  hafðist  t.  d.  mikið 
við  úti  á  víðavangi.  Alexander  mikla  lók  forvitni  á  að  kynnast 
þessum  einkennilega  manni  og  fór  á  fund  hans.  Ræddust  þeir 
við  og  spyr  kóngur  Díógenes  að  lokum,  hvers  hann  beiðiat  af 
sér.  j>Skygðu  ekki  á  sólina«,  sagði  Díógenes.  Um  ann- 
að  bað  hann  ekki.  Var  víst  ekki  trútt  um  að  kóngi  og  föru- 
oeyti  hans  þætti  beiðnin  fáránleg.  Margir  hafa  síðan  bent  á  heil- 
næmi  birtu  og  lofts,  en  því  hefir  ekki  verið  nógu  mikill  gaumur 
gefinn.  Leigukastalarnir  í  stórborgunum  syna  það.  Nú  er  þó  svo 
komið,    að    menn  hlœja  ekki  að  Díógenesi,  en  sjá,  að  birta  og  loft 


Sklrnir]  Ritfregnir.  87 

■  eru  HfsDauösyÐÍar,  Beni  «Df;inn  má  án  vera  og  hver  maður  þarf  aC 
geta  notiS  í  sem  ríkustum  mœli.  Efnamönnum  verSur  sjaldan 
Bkotaskuld  úr  því,  fátœklingunum  —  fjöldanum  —  þarf  a8  hjálpa 
til    þess.     Og    þa8    vinst    tneð  góðu  akipulagi,  hem  um  leið  verður 

-^llu  bœjarfélaginu  til  hagsœldar.  Endurbótastefnan  i  bœjagerð  mið- 
ar  að  þv(  að  koraa  þessum  jöfnuði  á.  Og  eitt  hið  œðsta  boðorð 
hennar  er  þetta :Skygðu  ekki  á  sólina.  Eftir  þeirti  meg- 
in  reglu  eru  erlendu  sveitaborgirnar  bygðar.  —  Lægi  ekki 
nœrri  að  við  reyndum  að  gera  sh'kt  hið  sama,  reyndum  að  byggja 
bœina  okkar  svo,  aðviðskyggjum    ekki    á    sólina  hver  fyrir 

-^rum.     Bók  Guðmundar  Hannessonar  er  leiðbeining  um  það.   Hafi 

t^tann  þakkir  fyrir  hana. 

Rö^nvaldnr  ólafsson. 

Friðrik  J.  Bergmann :  Trú  og  þekking.  Gömul  og  ny  guð- 
'frœði.  Deilan  um  biblíuna  og  málaferlin,  sem  út  af  henni  risu  með 
Testur-íslendingum.  Rvík  1916.  355  bls.  Verð  3.00. 

Eins  og  titill  bókar  þessarar  ber  með  sér,  þá  er  hún  til  orðin 
lit  af  hinum  kirkjulegu  deilum,  sem  staðið  hafa  með  löndum  vor- 
um  vestan  hafs  á  síðari  árum.  Hún  er  eins  konar  málskjal  til  sókn- 
ar  og  varnar  í  því  máli,  en  að  því  leyti  frábrugðin  venjnlegum 
málskjölum,  að  hún  er  lögð  fram  eftir  að  dómstólarnir  hafa  fjall- 
að  um  málið.  En  hún  er  meira  en  málskjal  í  þessu  vestur  íslenzka 
-deilumáli.  Hún  er  jafnfrarat  o^  aðallega  málskjal  til  sóknar  og 
varnar  i  málinu :  gamla  guðfrœðin  gegn  nyju  guð- 
f  r  œ  ð  i  n  n  i  eða  afturhaldsguðfræðin  gegn  framsóknar-guðfræðinui, 
—  þessu  niikla  deilumáli,  sem  staðið  hefir  yfir  í  heimi  mótraælenda 
kirknanna  allan  síðasta  mannsaldurinn  og  stendur  enn  yfir.  Að 
þessu  leyti  fyrst  og  frerast  á  bók  þessi  einnig  erindi  til  vor  hérna 
raegin  hafsins  og  það  brynt  erindi,  bvo  erfitt  sem  mörgum  veitir  að 
átta  Big  á  þessum  miklu  deilumálum  og  taka  afstöðu  til  þeirra. 
i>að  meginatriði  málsins,  sem  bók  þeasi  fjallar  um  svo  að  segja  frá 
npphafi  til  enda,  er  þetta :  Getur  framsóknar-guðfræðin  nyja  sam- 
rímst  kristinni  trú,  svo  að  hún  eigi  með  réttu  heimilisfang  innan 
kirkju  Jesú  Krists  yfirleitt  og  innan  evangelisk-Iúterskrar  kirkju  sér- 
staklega.  Markmið  bókarinnar  er  að  leiða  rök  að  því,  að  svo  sé.  Fram- 
BÓknar-guðfræðin  geti  í  alla  staði  samrímst  kristnu  trúnni  og  sé  að 
réttu  lagi  guðfrœði  hinnar  elztu  kristnu  trúar.  Hún  eigi  því  engu  síður 
heimilisfang  innan  kirkjunuar  en  afturhalds-  eða  gamla  guðfrœðin, 
;sem    þar    vilji  annars  ráða  lögum  og  lofum.     Og  um  fram  alt  eigi 


88  Ritfregnir.  [Skirnir 

húa  heimilisfang  innan  þeirrar  kirkjudeildar,  er  kennir  sig  við 
Lúter,  þar  sem  hún  sé  allri  guðfræði  fremur  i  anda  hins  mikla 
siðbótarhöfundar. 

Naumast  muu  uokkur  maður  geta  lesið  bók  þessa  svo,  að  það 
dyljist  houum,  hve  til  hennar  er  vandað  af  höfundarins  hálfu  og-: 
hve  góð  og  gild  rök  hann  styður  roeð  mál  sitt.  Því  er  líka  fram- 
koma  hennar  fagnaðarefni  ekki  sízt  öUum  oss,  sem  að  einhverju 
leyti  erum  við  mál  það  riðnir,  sem  hún  fjallar  um;  en  hún  er  þaS- 
líka  eða  ætti  að  vera  öllum  þeim,  sem  langar  til  að  geta  áttað  sig 
á  þessum  ágreiningsmálum,  er  standa  í  svo  nánu  sambandi  viS' 
þau  hugðarefni,  sera  fjölda  manna  eru  hjartfólgnust  allra,  trúmál- 
in.  Sérstaklega  á  bók  þessi  brynt  erindi  til  presta  og  kennara,. 
sem  samkvæmt  stöðu  sinni  eiga  að  leiðbeina  öðrum  til  rétts  skiln- 
ings  á  þessum  efnum,  en  hafa  í  þessu  tilliti  átt  svo  erfitt  aðstöðu» 
að  vantað  hefir  handbæg  hjálparnieðul  á  vora  tungu.  Þess  vegna 
bætir  bók  þesíi  úr  verulegri  þörf,  og  enginn,  sem  bókina  les,  er 
lengi  að  ganga  úr  skugga  um,  að  þar  hefir  hann  fengið  góðan  leiS- 
beinanda  og  lærðan,  sem  höfundurinn  er.  Því  að  alstaðar  skín 
fram  yfirburða  þekking  höfundarins  á  þeim  efnum,  sem  hann  er 
að  rita  um,  og  rétt  óvenjumikill  kunnugleiki  hans  á  öllu  því  merk- 
asta  af  vísindalegum  guðfræðiritum,  sem  út  hafa  komið  með  stór- 
þjóðunum,  þeim  er  fylgja  trú  mótmælenda,  á  síðari  tímum.  Það 
syna  bezt  hinar  mörgu  og  nákvæmu  tilvitnanir  í  merk  guðfræðileg 
vísindarit  neðanmáls,  svo  að  segja  á  hverri  blaðsíðu  bókarinnar. 

Bókin  sjálf  er  í  tólf  köflum  og  er  hver  kafli  um  leið  ritger&- 
út  af  fyrir  sig,  þótt  náið  samband  sé  á  railli  þeirra  hins  vegar. 
Og  í  hverri  ritgerð  er  jafnframt  haft  —  venjulega  að  niðurlagi  — 
eitthvert  tillit  til  þeirra  skoðana,  stundum  allfáránlegra,  sera  komu* 
fram  af  hendi  afturhalds-guðfræðinnar  í  deilumálunura  raeðal  landa 
vorra  vestra. 

Fyrirsagnir  þessara  tólf  ritgerða  segja  til  ura  aðalefni  bókar- 
innar.  En  þær  eru  þessar:  I.  Gömul  guðfræði.  II.  Nútíma-guö- 
fræíin.  III.  Biblíurannsóknir  að  fornu  og  nyju.  IV.  Skoðanir 
Lúters  um  biblíuna.  V.  Trúarskoðanir  þjóðar  vorrar.  VI.  Synódu' 
guðfræðin  og  kirkjufélagið.  VII.  Deilan  um  biblíuna.  VIII.  Kenn* 
ingin  um  innblástur  biblíunuar.  IX.  Trúarvitundin.  X.  Trúarjátn- 
ingar  og  kenningarfrelsi.     XI.  TrúviIIukæran.     XII.  Ávinniugurinn. 

Af tan  við  þessar  ritgerðir  eru  á  rúmum  80  blaðsíðum  þóttprentuð- 
um  og  með  smáletri  »Fylgiskjöl«  snertandi  vestur-íslenzku  deilumálio.. 
Mest  þeirra  skjala  er  »Framburður  prestanna  fyrir  rétti«. 


8ki»ir]  Ritfregnir.  89' 

Því  miður  leyfir  ekki  rúmið,  sem  mér  er  afskamta5  hér,  aC 
fariÖ  8é  ítarlega  út  í  efni  hvers  eÍDstaks  kafla  bókarinnar,  s^o  feg- 
inn  seni  eg  heföi  viljað.  Þó  eru  þar  tvœr  ritgerSir,  sem  eg  eink- 
anlega  vildi  mega  vekja  athygli  á  fyrir  þá  sök,  að  um  þau  efni, 
sem  þar  rœðir,  hefir  mér  vitanlega  ekki  verið  skrifað  neitt  á 
íslenzku  fyrri. 

Annað  er  ritgerðin  ^Skoðanir  Lúters  um  bibh'una^.  Hitt 
>Trúar8koðanir  þjóðar  vorrar«. 

í  fyrri  ritgerðinni  er  gerð  ítarleg  grein  fyrir  allri  afstöðu  bins 
mikla  siðbótarhöfundar  til  heiUgrar  ritningar.  Sú  ritgerð  er  ekki 
8Ízt  tímabœr  nú,  er  fjögra  alda  minning  lútersku  siðbótarinnar 
Btendur  fyrir  dyrum,  og  þeas  andans  mikilmennis  er  að  minuast,  er 
valdið  hefir  einni  af  mestu  og  mikilsverðustu  byltingum  í  sogunni 
og  var  í  flestum  greinum  svo  langt  á  undan  sínum  tíma.  En  því 
nœst  er  hún  einkar  tímabær  fyrir  þá  sök,  hversu  afturhalds-guð- 
fræðin  hefir  tekið  sér  einmitt  Lúter  til  inntektar  í  deilunni  gegn 
framsóknar-guðfræðinni  og  það  enda  svo,  að  hún  hefir  viljað  gera 
framsóknar-guðfræðinga  útlœga  úr  þeirri  kirkjudeild,  sem  kennir  sig 
við  Lúter.  £n  hér  synir  höfundurinn  með  fjölda  tilvitnana  í  rit 
Lúters,  hve  langt  hann  hefir  verið  á  undan  sínum  tíma  einnig  að 
því  er  snertir  skoðanirnar  á  ritningunni,  miklu  frjálslyndari  en  all- 
ur  þorrinn  þeirra  afturhalds-guðrræðinga,  sem  nú  þykjast  einir  bera 
>1úterskt<i;  nafn  með  réttu.  Slíkt  er  nú  að  vísu  sízt  nytilkomið,  að 
>IúterRkir«  menn  hafi  viljað  vera  »lúter8kari«  en  sjálfur  Lúter  í- 
ýmsum  greinum,  en  afstaða  Lúters  til  ritningarinnar  er  því  eftir- 
tektarverðari,  sem  hann  gerir  ritninguna  —  þrátt  fyrir  frjálslyndi 
Bitt  gagnvart  henni  —  að  einu  reglu-  og  mœlisnúru  trúar  og  líf- 
ernis.  Ætti  það  að  geta  verið  mönnum  bending  um,  að  eins  geti 
þetta  tvent  farið  saman  á  vorum  dögum,  en  því  hefir  afturhalds- 
guðfrœðin  einatt  viljað  neita,  ekki  sízt  á  meðal  vor.  Þeir  menn, 
sem  gengið  hafa  mest  fram  i  því,  að  halda  fram  bókstaflegum  inn- 
blœstri  ritningarinnar  og  óskeikulleika  í  öllum  greinum,  gerðu  rétt 
í  að  hugfesta  sér  það,  að  hvorugt  þetta  er  »Iútersk«  kenning,  né 
>lúter8k«  kenning  miðuð  við  skoSanir  Lúters  sjálfs.  Til  þess  var 
Lúter  vissulega  of  heilbrigður  andi  og  of  gagnkunnugur  ritning- 
unni  sjálfri. 

flin  titgerðin,  sem  eg  vildi  beiula  á,  er  um  ^trúarskoðanir 
þjóðar  vorrar«  eða  —  ef  8Vo  niœtti  segja  —  stutt  ágrip  af  trúar- 
sögu  íslendinga  frá  o'ztu  tíð  til  vorra  tíma.  Er  sú  ritgerð  afar- 
fróðleg    það    Kem  hún  nœr.     Meðal  anuard  er  þar  synt  með  rökuio- 


l 


-40  Ritfregni^.  [Skirnir 

^vert  djúp  sé  staSfest  milli  17.  aldar  og  19.  aldar  rétttrúnAðarÍBS. 
£n  þaS  dregur  höf.  sérstaklega  fram  fyrir  þá  sök,  að  19.  aldar 
-réttrúnaðurinn  (eins  og  hann  hafSi  raótast  á  íslandi  fyrir 
áhrif  ýmissa  góöra  manna)  var  sú  kristindómstegund,  sem  ts- 
lendingar  fluttu  með  sér  vestur  um  haf,  og  lendir  þar  jafnskjótt  í 
iiiarðri  deilu  við  17.  aldar  rétttrúnaðinn.  Er  síra  Jón  Bjarnason 
fulltrúi  hins  fyrnefnda,  en  síra  Páll  Þorláksson  hins  síðarnefnda. 
£n  svo  er  grimdin  mikil  á  báðar  hliðar  í  þeirri  sennu,  að  síra 
Páll  Ijsir  því  yfir,  að  samvizka  sín  leyfi  sér  ekki  að  skoða  síra 
-Jón  »bróður  sinn  í  drotni  vorum  Jesú  KrÍ8ti«,  slíkur  viHutrúar- 
maður  sem  hann  sé,  en  síra  Jón  kallar  það  »antí-kristindóm«,  sem 
Hsíra  Páll  kenni.  Svo  langt  komust  menn  í  frekjunni,  að  síra  Páll 
amaðist  við  þv/,  að  saínaðarfólk  sitt  befði  grafreit  sameigínlegan 
eafnaðarfólki  síra  Jóns!  Seinn^i  leiðir  höf.  rök  að  þv/,  að  sú  guð- 
frœði,  sem  kirkjufélagið  vestur-ZsIenzka  berjist  fyrir  nú,  só  17.  ald- 
ar  guðfrœðin  —  með  öðrum  orðum :  að  17.  aldar  réttrúnaðurinn 
iiafi  þar  vestra,  /  hóp  réttrúaða  kirkjufólksins  /slenzka,  orðið  19. 
aldar  rétttrúnaðinum  yfirsterkari.  Að  þar  er  ekki  tekið  of  djúpt 
i  árinni,  hvað  skoðanirnar  á  bibl/unni  saertir,  virðist  ómót- 
Ætiœlanlegt  af  »framburði  prestanna  fyrir  rétti«.  eins  frá  honum  er 
skýrt  /  »fylgi8kjölunum«.  Þar  hikar  einn  af  prestunum  ve8tur-/8- 
lenzku  ekki  við  að  játa^  að  hann  trúi  þv/,  að  sólin  snúist  kringum 
jörðina  af  þv/  svo  er  kent  /  gamlatestamentinu.  En  hór  skal 
.ekki  farið  frekar  út  /  þá  sálma. 

Kirkjufólag  landa  vorra  vestan  hafs  var  stofnað  /  bezta  og 
göfugasta  tilgangi  og  það  herir  vafalaust  unnið  mikið  starf  og 
-virðingarvert  til  viðhalds  og  eflingar  kristnihaldi  landa  vorra  þar 
í  dreifingunni  og  um  leið  til  viðhalds  og  styrkingar  /slenzkn  þjóð- 
«rni  þeirra.  Að  guðfrœðilegur  skoðanamunur  geri  vart  við  sig  inn- 
an  þess  félagsskapar  er  ekki  nema  eðlilegur  hlutur.  Það  kirkju- 
fólag  hefir  aldrei  verið  til,  þar  sem  allir  starfsmenn  þess  litu  ná- 
kvæmlega  sömu  augum  á  trúmálin.  En  að  þetta  kirkjufólag  skuli 
hafa  leiðst  svo  langt  /  þröngsjni  og  ófrjálslyndi  /  trúmálum.  að 
menn  geri  sér  að  leik  að  flœma  burt  úr  þeim  félagsskap  annan 
-eins  mann  og  höfund  þessarar  bókar,  með  bans  mikla  lœrdómi  og 
með  hans  heitu  lifandi  kristnu  trú,  —  það  finst  mór  átakanlega 
raunalegt.  Og  mór  er  spurn:  er  kirkjufólagið  avo  mönnum  skipað 
á  nálœgum  t/ma,  að  það  megi  við  þv/  að  hrinda  jafn  prýðilega 
bæfum  manni  frá  sór?  Eg  fæ  ekki  sóð,  að  þeirri  spurningu  verði 
fivarað  öðruv/si  en  neitandi. 


dSkirnir  Ritfregnir.  91 

Síra  FriCrik  J.  B«rgmann  hefir  með  þessari  bók  sinni  reist  sér 
;«em  frjálslyndum  kirkjunnar  manni  þann  bókmentalegan  minnisvarQa 
eem  lengi  mun  óbrotinn  standa  í  fáskrúðugum  guðfrœðilegum  bók- 
imentaakri  vorum.  J.  H. 


Vestan  nm  haf.  Smávegis  um  Ameríku  og  Landa  vestra. 
Gftir  Magnús  Jónsson  prest  á  ísafiröi.     Rvík  1916. 

I.  Inngangur.  II.  Landslag  —  veðrátta.  III.  Landarnir.  IV. 
.Sveitabragur  —  siðir  og  venjur.  V.  íslenzkan  vestan  hafs.  VI. 
Andlegt  líf.  VII.  Trúmál.  VIII.  Vindur.  IX.  Eiga  íslendingar 
að  fara  til  Ameríku. 

Kver  þetta  er  lipurt  skrifað,  og  höf.  segir  sjálfur  í  forroálan- 
um,  að  í  því  sé  »ekkert  annað  haft  fyrir  augum  en  segja  sait  frá^. 
Viljinn  er  lofsverður.  £n  ekki  get  eg  að  því  gert,  að  mér  virðist 
kverið  bera  það  greinilega  með  sér,  að  höf.  hefir  litið  óyndisaugum  á 
alla  skapaða  hluti  sem  hann  sá  vestra  og  þv/  orðið  hlutdrœgur.  £g 
hefi  í  grein  minni  um  Veatur-íslendinga  hér  að  framan  athugað 
kenningu  hans  um  að  »Landar«  séu  ekki  Jslendingar  lengur  — 
kenningu  sem  annars  kemur  ilia  heim  við  það  sem  hann  segir  á 
l)ls.  45:  »MikIu  greiðara  aðgöngu  að  hafa  líkamleg  fataskifti  en 
andleg.  Og  þess  vegna  lifir  gamli  neistinn  undir  niðri  hve  kapp- 
namlega  sem  nyi  tíminn  hleður  ofan  á  hann«.  £ða  málsháttinn : 
>Sá  breytir  um  lofb  en  ekki  lund,  sem  langt  flyzt«,  sem  hann 
vitnar  til  þegar  hann  þarf  að  sk/ra  deilurnar  um  trúmálin  sem  — 
4irf  fraraan  af  Sturlungaöld.  Annars  virðist  mér  skoðun  höf.  á 
þjóðerni  »Landa«  bygð  á  því  að  hengja  sig  i  smámuni,  sem  ekk- 
ert  sanna  nm  þjóðernið,  og  leggja  út  á  versta  veg  það  sem  finna 
má  að  einstökum  mönnum.  Eftir  að  eg  hefi  kynst  Vestur-íslend- 
ingum  lœt  eg  engan  telja  mér  trú  um,  að  íslandsvinir  sóu  þeir  ekki 
nema  sárfáir,  eins  og  höf.  segir  á  bls.  40.  Það  getur  verið  þarft 
verk  að  benda  á  það  sem  manni  þykir  að,  og  jmislegt  eem  höf. 
segir  er  eflaust  holl  hugvekja  fyrir  einstöku  »Landa«.  En  það  er 
ranglátt,  að  það  komi  fram  sem  mynd  af  Vestur-íslendingum  al- 
ment  eins  og  orðið  hefir,  hvort  sem  höfundur  hefir  œtlast  til  þess 
«ða  ekki,  því  að  enginn  sem  les  kverið  getur  hugsað  annað  en  aS 
>Landau<  só  þó  að  minsta  kosti  ríflegur  meiri  hluti  Vestur-íslend- 
inga.  Höf.  segir  á  bls.  28:  »Enginn  sérstakur  má  því  taka  til 
:*ín  neitt  af  því,  er  hór  kann  að  verða  sagt  um  Landana  vestra. 
fiér    er   að  rœða  um  heildarmynd,  eins  og  hún  vakir  fyrir  höfund- 


02  Ritfregnir.  [Skirnir 

inum    eftir   á«.      £d    ef  e  k  k  e  r  t  af  öllu  þessu  á  við  n  e  i  n  n  séf' 
stakan  mann,  bvar  á  himni  eða  jörðu  á  það  þá  heima? 

Á  bls.  45  segir  böf.  að  land  það  er  hver  landnemi  tekur  (heim-^ 
ilisréttarland)  sé  116  ekrur.     Það  er  160  ekrur. 

Kverið  er  skrifað  af  kulda,  hvaðan  sem  bann  kemur. 

G.  F. 

Jerúsalem.  I.  í  dölunum.  II.  í  Landinu  helga.  Skáldsaga 
eftir  Selmn  Lagerlöf.  Þjtt  hefir  Björg  Þ.  Blöndal.  Reykjavík, 
Bókaverzlun  Sigurðar  Kristjánssonar.     1915 — '16. 

Þetta  er  einhver  merkilegasta  skáldsagan  sem  nokkurn  tfma 
hefir  verið  þjdd  á  íslenzka  tungu.  Einn  af  beztu  ritdómurunv 
Svía,  skáldið  Oácar  Levertin,  hefir  meðal  annars  skrifað  þetta 
um  hana : 

»Maður  er  alveg  í  vandræðura  þegar  maður  árum  saman  af 
f Ijótfærni  hefir  baft  fallegu  Ijsingarorðin  gálauslega  um  hönd.  Ma5- 
ur  vildi  helzt  velja  sh'kri  bók  ný,  öldungis  ótelgd  einkunnarorð. 
Gamlir  og  ungir,  mentaðir  og  ómentaðir  eiga  jafnt  að  geta  notiS- 
þessarar  sögu,  svo  tœr  er  lind  hennar,  Eg  veit  ekki  hvað  er  að- 
dáanlegast  í  benni,  auðlegð  hjartans  eða  ímyndunaraflsins,  innileg- 
leikinn,  sem  aldrei  flekkast  af  auvirðilegri  og  hverflyndri  klökkvi 
nútímans,  eða  hin  frábæra  frásagnarlist.  Hér  á  sannlega  talshátt- 
urinn  »skáld  af  guðs  náð«  við^  þó  honum  sé  oft  misbeitt.  En  ekki 
skyldu  menn  þá  hafa  Appollo  hinn  hellenska  í  buga.  Þvi  að  þaS- 
er  Saga  hin  norræna  sem  baldið  hefir  skáldkonu  vorri  undir 
skírn.« 

Málið  á  þýðingunni  er  yfirleitt  viðfeldið  og  ytri  frágangur 
góður.     Bókin  er  því  stórra  þakka  verð.  G.  F. 

Valur:  Ðagrúnir.  1915.  Sami:  Brot.  Sögur  úr  íslenzku  þjóð- 
lífi,  1916.   Rvík.       Bókaverzlun  Arinbj.  Sveinbjarnarsonar. 

Sögur  þessar  eru  myndir  úr  lífi  íslenzkrar  alþvöu.  Höf.  hefir 
glögt  auga,  og  er  auðsynt,  að  hann  leggur  stund  á  að  skila  sem 
bezt  því  sem  ber  fyrir  auga  og  eyra.  Mór  virðist  bann  efnilegur 
rithöfundur.  Hann  segir  yfirleitt  vel  frá,  og  þótt  smávegis  við- 
vaningsmörk  séu  á  stílnum  hór  og  þar,  þá  eru  þau  ekki  meiri 
en  það,  að  æfðari  hönd  hefði  getað  máð  þau  af  með  nokkrum  penna- 
dráttum.  í  aðalsögu  fyrri  bókarinnar  befir  böf.  ekki  náð  föstnm 
tökum,  sagau  er  slitrótt,  dettur  sundur  í  þœtti,  og  verður  ekki  a5 


dSkirair]  Rítfregnir.  98 

samfeldum  straumi.  En  jmsar  l/RÍDgar  eru  þar  sem  leknar  beint 
Wit  úr  lífi  fátœklinganna.  —  ]»Brot«  hafa  tekint  mlklu  betur.  Höf. 
rtekur  þar  fast  um  efnið  og  mjndarlega.  ÞaC  eru  góSar  sögur.  Og 
|)ó  með  þeíra  »eftirvara«,  a5  þœr  eru  flestar  naprar  og  kveljandi. 
t>ví  eins  og  sumir  aörir  skáldsagnahöfundar  vorir  dvelur  Valur  vi5 
skuggahliöar  þjóðlifsins,  basl  og  bágindi  og  mannúðarleysi.  ÞaS  er 
raunalegt  hve  mörgum  söguhöfundum  vorum  er  dimt  fyrir  augum. 
Ætti  aS  dœma  þjóð  vora  eftir  því  sem  henni  er  I/st  í  sumum 
skáldsögum,  þá  er  hún  ekki  á  marga  fiska.  Eg  held  hún  sé  betri 
en  af  er  látið,  og  eg  vona  aQ  þeim  fjölgi,  sem  fara  að  skerpa  sjón- 
ina  fyrir  því  sem  gott  er  í  fari  hennar.  Eg  vil  heldur  í  sögu  sjá 
árroða  betri  tíma,  en  skugga  horfinna  hörmunga  og  lasta.  Sumir 
úhalda  ef  til  viU  að  það  sé  þarft  verk  og  heilsusamlegt  að  draga 
fram  í  dagsliósið  alt  hið  vesœlasta  og  versta  í  mannssálunum, 
menn  vakni  við  það  og  sjái  að  sér.  Eg  hefi  litla  trú  á  því.  Þeir 
sem  slíkar  sögur  eru  stílaðar  til,  lesa  þœr  að  öllum  líkindum  ekki, 
og  ef  þeir  lesa  þær,  taka  þeir  þær  ekki  til  sín.  Og  það  er  meirí 
lærdómur  í  að  sjá  einn  mann  fara  rétt  að  en  þúsund  rangt. 

Eg  vona  að  Valur,  sem  mér  lízt  vel  á,  komi  næst  með  bjarcarí 
og  þó  jafnsannar  myndir  úr  lifi  íslenzkrar  alþyðu,  sem  hann 
þekkir  avo  vel.  G.  F. 

A.xel  Thorsteinsson :  Ljóð  og  sognr.  Rvík.  Bókaverzlun 
•6uðm.  Gamalíelssonar  1916. 

Eg  las  fyrst  kvæðin  fljótlega  og  hugsaði  með  sjálfnm  mér: 
Þetta  eru  æskuljóð.  Um  svona  yrkisefni  kveða  ungir  menn,  meðan 
þeir  eru  að  leita  að  sjálfum  sér  og  hafa  ekki  fundið  heiminn. 
Erfitt  á  að  gizka  hvernig  höf.  kveður  að  tíu  árum  liðnum.  En 
skáld  mun  hann  vera. 

Svo  las  eg  sögurnar  og  sá  að  hann  var  þegar  seztur  á  bekk 
með  efnilegustu  söguskáldunum  okkar  ungu.  Eg  man  hve  góður 
mér  þótti  »SkógareIdur«  þegar  eg  las  söguna  í  Eimreiðinni.  Og 
mér  var  unun  að  lesa  hana  aftur.  Það  er  Ijómandi  smásaga.  »SóI- 
veig,«  »Komdu  hingað  til  mín,«  »Forherðing«  og  Einn  í  sorginnif 
eru  alt  góðar  smásögur,  ekki  sízt  »Forherðing«.  »Sigrún«  finst  mér 
daufari.  StíII  höf.  er  óvenjugóður,  lóttur  og  blæþyður  og  þó  með 
persónulegum  hreim.  Soguinar  bera  vott  um  hreina  og  viðkvæma 
listamannssál,  og  eg  hlakka  til  að  lesa  næstu  sögur  þessa  unga  manng. 

G.  F. 


Um   jarðskjálftasprungu. 

Af  hverju  orðið  hafl. 


I. 

Fyrir  utan  dalínn  sem  bœrinn  Selsund  stendur  í  —  annair 
bœr  nœstur  Hekiu  en  Nœfurbolt  —  er  alda  nokkur  eSa  háls.  £r 
hálsinn  eftir  uppdrœttinum  danska,  154  stikur  yfir  sjó,  en  hér  un»- 
bil  30  stikur  yfir  dalinn  fyrir  innan,  þar  sem  mestur  er  munur. 
I  hálsi  þessum  er  berg  dökkmógrátt,  líkast  því  sem  steinsteypa 
vœri;  er  hálsinn  þannig  til  kominn  a5  þar  hefir  hlaðist  saraan  möl, 
sandur  og  leir  út  af  bráðnandi  jökulsporði,  sem  þar  var  um  hn'ð. 
Hefir  aur  þessi  svo  allur  harðnað  og  orðið  eins  og  steinsteypa  af 
áhrifum  jarðhita  líklega,  fyr  og  gersamlegar  en  annars  mundi  otði5 
hafa.  Varð  skriðjökulsmíð  þessi  um  líkt  leyti,  eða  nokkru  eftir  að 
hlóðust  upp  jökulöldurnar  miklu  og  eftirtektarverðu  fyrir  sunnan 
Keldur  á  RangárvöIIum  (KóngshóII  o.  s.  frv.).  Varð  þar  stöðu- 
vatn  mikið  fyrir  innan,  er  jökullinn  bráðnaði  burt.  En  stöðuvatni^ 
fylti  síðan  af  hraunum,  við  gos  þau  hin  afskaplegu  er  þar  urða 
norðurfrá.  Er  þar  einn  staðurinn  sem  sjá  má  þess  merkilegan  vott^ 
hvernig  skiftst  hafa  á  hér  gosaldir  og  jökulaldir.  Er  um  þett» 
margt  að  rita  þó  að  ekki  sé  það  hér  gert.  Skal  þess  að  eins  getið, 
að  Hróarslœkur  heitir  nú,  þar  sem  var  áður  jökulsá  mikil,  meðaa 
jökulgarðarnir  fyrir  sunnan  Keldur  voru  að  hlaðast  upp. 

II. 
Innan  við  Selsundsölduna,  sem  eg  nefndi  fyrst,  er  sprunga  eftir 
jarðskjálftann  vorið  1912,  og  er  hér  vakin  eftirtekt  á  henni  vegna 
þess,  aö  þar  má  svo  greinilega  skilja,  vegna  hvers  jörðin  sprakk  sundur 
einmitt  þama.  Getur  ritgerð  þessi  orðið  mönnum  nokkur  stuön- 
ingur  eða  leiðbeining,  tíl  þess  að  taka  betur  eftir,  og  hugsa  réttar, 
AS   ástunda    meir    rétta    hugsun    en   alment  er  gert,  er  hin  mesta- 


Skirnir]  Um  jar&8kjálfta8pranga.  96^ 

nauðsyn,  ef  framfarir  eiga  að  verSa  í  rétta  átt,  og  má  ekki  láta 
þaC  villa  sig,  þó  að  þeim  hafi  oft  ekki  vegnaS  vel,  sem  forvígis- 
mean  hafa  veriö  í  þesaum  efnum.  Hljtur  oft  svo  að  fara,  meðau 
raannfélagið,  eöa  þetta  aem  er  að  reyna  aS  verða  mannfólag,  hefir 
enn  ekki  uógu  vel  lœrt  að  verða  samtaka,  og  þjóðlikaminn  þvi  er 
haldinn  af  nokkurs  konar  »ataxia«  eins  og  þess  konar  veikindi  eru 
nefud  á  lœknamáli. 

III. 

Vér  tökum  þá  þar  til,  er  jarðskjálftabylgjan,  hreyfingaraldan 
í  jörðinni,  rann  út  Selsundsdalinn.  Þegar  hún  kom  að  jökulbergS" 
hálsinum,  sem  áður  er  um  getið,  þá  var  steypuberg  þetta  svo  fast^ 
fyrir,  að  jarðaldan  kastaðiat  að  miklu  leyti  aftur,  en  aöeins  nokk'- 
uð  af  henni  hélt  áfram  í  jökulberginu.  Hvað  nú  varð,  skyrist 
bezt,  ef  menn  athuga  sjávaröldur,  sem  skella  upp  að  hömrum; 
þœr  kastust  frá  hömrunum  aftur,  og  há  og  úfin  alda,  hœrri  og 
úfnari  en  hinar,  rís  upp  skamt  frá  hömrunum,  af  samkasti  frá- 
rennandi  og  aðrennandi  öldu. 

Likt  þessu  hefir  farið  með  jarðbylgjurnar  þarna  við  Seleunds- 
hálsini:.  Jörðin  innan  við  jökulbergshálsinn  hefir  hafist  upp  í  svo 
brattan  hrygg,  þegar  bylgjunum  að  og  frá  hálsinum  laust  saman, 
að  yfirborðið  þoldi  ekki  þeosluna  og  rifnaði. 

Hvirfilhreyfingar  eða  hvirfingar  hljóta  að  verða  hér  og  hvar 
þar  sem  viðspyrna  einhver  hrindir  öldum  frá  sér,  af  því  að  frá- 
alda  og  aðalda  snúast  hvor  á  aðra.  Sjáum  vér  þessa  vott  á  Selsunds- 
sprungunni,  því  að  jörðin  hefir  þar  risið  upp  í  hól,  sem  sprunginn 
er  marga  vegu  út  frá  toppínum. 

Jarððkjálfti  sá,  sem  hér  ræðir  um,  virðist  ekki  hafa  átt  upp^ 
tök  sín  mjög  djúpt  í  jörð;  verð  eg  að  láta  þá  um  að  rannsaka 
slíkt  nánar,  sem  meira  kunna  í  hreyfingarfræði  en  eg.  En  upp- 
tök  jarðskjálftans  er  mjög  líklegt  að  hafi  verið  einhver  aðalbrestur 
sem  varð  þegar  jarðhitinn  var  að  leita  uppeftir  í  undirbúning»i 
undir  gosið  norðaustur  af  Heklu  vorið  1913. 

Helgi  Pjetnrss. 


Um  heiti  hljóðfæra  og  önnur 
hljómfræðisorð  í  islenzku. 


Það  er  oft  tekið  fram  —  og  það  með  róttu  —  hvað  íslenzkan 
<er  auðug.  Hún  hefir  getað  fylgst  með  tímanum  og  hefir  þó  varð- 
•veitt  fornan  kraft  og  auð.  Það  er  sania  málið  og  það  sem  EgiU 
kvað  og  Snorri  reit,  en  yngt  upp  og  nýtízkulegt.  Fjöldi  rithöfunda 
/hefir  auðgað  það  og  fært  út  kvíar  þess.  Hefir  það  einkum  á 
seinni  tímum  auígast  mörgum  fræðiorðum,  jafnvel  í  vísindagrein 
svo  sem  heimspeki. 

Þó  er  talmálið  ekki  altaf  sem  hreinast.  Mann  furðar  á  að 
lieyra  orð  eins  og  »dúkka«,  »kústur«  o.  s.  frv.  í  stað  svc  góðra  og 
gildra  orða  eins  og  »brúða«,  »8Ópur«  o.  s.  frv.  Að  nokkru  leyti  er 
þetta  að  kenna  auglýsingunum  í  búðunum  og  í  blöðunum.  Mig 
hefir  t.  d.  oft  furðað  á  orðinu  b  e  t  r  æ  k,  sem  einatt  kemur  fyrir  í 
auglýsingum,  að  minsta  kosti  í  svigum  við  hlið  góða  orðsins  »vegg- 
fóður«.  Hvaða  mál  er  betræk?  Ekki  danska.  Á  dönsku  er 
altaf  sagt  tapet  eða  papir;  betræk  er  hinsvegar  notað  um 
húsgagna-  fóður.  Mörg  önnur  Ijót  orð  gæti  eg  til  tínt  einsog 
«ultutau,  tau,  rulla,  krullujárn,  kirseber,  en  eg 
skal  ekki  fara  frekar  út  í  þá  sálma.  í  s  I  e  n  z  k  a  kaupmannastéttin 
œtti  ekki  að  spilla  málinu  svona,  og  blöðin  œttu  ekki  að  taka  upp 
slíkar  auglysingar  óbreyttar. 

En  það  er  að  öðru  leyti  einnig  að  kenna  því  að  menn  hafa 
tekið  upp  í  ritmálið  orð  sem  eru  óhentug  og  lítt  lífvæn.  —  Það  er 
-engum  blöðlim  um  það  að  fletta  að  það  er  yfirleitt  réttara  að  mynda 
nýyrði  úr  íslenzkum  efnivið,  heldur  en  að  taka  upp  útlend  orð. 
•Oftast  eru  innlendu  orðin  hentugri.  Þau  eru  auðskildari,  stafsetn- 
áng  og  framburður  valda  engum  erfiðleikum,  það  má  beygja  þau  á 
islenzku   og    búa   til  íslenzkar  afleiðalur  og  sarauetningar  úr  þeim; 


^kirnir]  Um  heiti  hljó&fKra  og  önnur  hljómfræðiiorð  i  islenzka.  97 

enda  eru  þau  oftast  hljómfegri  en  útlendu  orðin,  er  oft  stinga  leiS- 
inlega  í  stúf  viS  hin  orSin. 

£n  þetta  er  ekki  altaf  svo.  Stundum  er  mjög  erfitt  eða  ef  til 
vill  ómögulegt  aS  búa  til  innlent  orC  yfir  hlut  eSa  hugtak,  sem 
kemur  utanaö.  Þegar  svona  stendur  á  er  betra  að  taka  upp  út- 
lent  orC  og  íslenzka  það,  gefa  því  íslenzka  mjnd,  svo  hœgt  sé  aS 
bera  þaö  fram  samkvæmt  íslenzkum  framburöarreglum  og  rita  þaS 
samkvœmt  íslenzkuna  ritunarreglum.  Á  öllum  tfmum  hafa  útlend 
orð  verið  tekin  upp  í  máliS  og  hafa  samlagast  því  algerlega.  HvaS 
margir  íslendinga  vita,  aS  orS  eins  og  aðall,  banki,  biskup, 
brúka,  dans,  duft,  frú,  gáfa,  hanski,  kápa,  kaupa, 
kirkja,  lampi,  pils,  prestur,  rós,  skóli,  tafla,  úr 
o.  fl.  eru  útlend  aS  uppruna?  Og  þó  er  þaS  svo.  En  n  ú  eru 
þau  orðin  alíslenzk.  K  i  r  k  j  a  er  íslanzka,  eins  og  k  i  r  k  e  er 
danska  og  church  enska.  Kebe  er  danska,  kaufen  þyzka, 
en  k  a  u  p  a  þ.  e.  a.  s.  [köypa]  er  íslenzka  og  ekkert  annað.^) 

Sem  dœmi  upp  á  miður  vel  valið  innlent  nýyrði  skal  eg  nefna 
hljóðfœralið,  sem  er  haft  um  orðiÖ  Orkester  í  ^Ny  dönsk 
oröabók«.  Orkester  (ít  orchestra,  úr  gr.  op'/tjffTpa)  merkir  ekki 
að  eins  mennina  sem  leika  á  hljóðfærin,  heldur  einnig  öll  hljóS. 
fwrin,  sem  á  er  leikið  í  einu.  Hvetnig  á  að  þ/ða  orkester- 
m  u  s  i  k  á  íslenzku.  Hljóðfœraliðssláttur?  Það  á  ekki 
vel  við.  Eða  strygeorkester,  blœseorkester  eða  a  t 
orkeatrere?  Hór  er  varla  annað  að  gera  en  að  taka  upp  út- 
lenda  heimsorSiS.  Það  má  gefa  því  myndina  orkestra,  en  or- 
k  e  8  t  u  r  (hvk.)  er  ef  til  viU  betri  mynd.  Þá  má  segja  o  r  k  e  s  t- 
u  r  8  8  v  i  ð  um  sviS  þaS  í  leikhúsum,  þar  sem  hljóSfæramennirnir 
sitjft.  OrkestursliSiS  er  þá  hljóSafœramennirnir; 
orkestermusik  má  kalla  orkesturslátt  og  stryge- 
orkester  strokorkestur. 

Allmörg  þeitra  hljóSfœraheita  og  hljómfræSÍHorSa,  er  »N/  dönsk 
or8abók«  notar  eða  stingur  upp  á  eru  annaðhvort  illa  valin  eða  al- 
röng.  Höfundarnir  hafa  auðsynilega  ekki  verið  nógu  vel  aS  sór  í 
hljóSfærafræOinni,  annars  myndu  þeir  t.  d.  varla  hafa  þýtt  ci  t  he  r 
meS  >gígja«,  f  a  g  o  t  meS  »djúpIúSr«  eSa  1  i  r  e  með  »e.  k.  hljóS- 
kassif.     Þeir  halda  aSIire    og   lirekasse  séu  sama  hljóSfæriS, 


*)   Sj&   einnig   grein  eftir  mig  „Alþjó&a-orð  eöa  innlend?"  i  Morg- 
finbl.  25.  júli  191t>. 


7 


98  Um  heiti  hljúðfæra  og  önnur  hljómfræðisorð  í  islenzka.  [Skirnir 

en  hér  er  tnikill  tnunur.     Líre  er  einskonar  strokbljóðfæri  (fiðla)^ 
en  lirekasse  er  skyldur  organi.^) 

Til  þess  að  finna  heiti  þau  sera  bezt  eiga  við  á  þessu  sviðr 
verður  maður  að  þekkja  hljóðfœrin,  einkenni  þeirra  og  skyldleika. 

Eg    nota  hér  hljóðfæra-uiðurskipun  þá,  sem  Victor  Char  — 
les  Mahillon,  forstjóri  hljóðfæra-safnsins  í  Brussel  hefir  fundið 
upp    og    víða  er  notuð.     Eg  ætla  aðeins  að  telja  helztu  hljóðfœrin^ 
sem  algeng  eru  eða  líklegt  er  að  muni  verða  ^geng  hér  á  landi,  og 
þau  er  getið  kunni  að  verða  í  rituni  hér. 

I.  f lokkur  eru  sjálfhljómandi  hljóðfæri. 

Til  þeirra  telst  skálabumban  (»kymbala<^,  >slagbakken<í:);. 
enn  fremur  klukkan,  handskellan  (»castagnetta<(),  t  r  é- 
spilið  og  glerspilið.  Tréspilið  (xylophun)  er  röð  stiltra  tró<- 
platoa,  er  slegnar  eru  með  hömrum.  I  glerspilinu  eru  glerplötur 
í  stað  tréplatna.  Til  þessa  f lokks  verður  einnig  að  telja  g  o  n  g 
( —  g  o  n  g)  Kínverja,  er  vel  má  kalla  »málmbumba«. 

lí.  flokkur  eru  h  i  m  n  u-h  1  j  ó  ð  f  æ  r  i  n. 

Tii  hans  teljast  bumban,  bjöllubumban  (tamburino) • 
og  ketilbumban)  (pauke^  ít.  timpano). 

III.  flokkurinn  eru  blásturhljóðfærin :  en  honum  verður  aS 
skifta  í  jmsa  uudírflokka. 

A.  Með  munnblæstri.  1.  Með  vara-munnenda  eru  f  I  a  u  t  u  r 
eða  h  I  j  ó  ð  p  í  p  u  r.  Hér  er  nafnið  f  I  a  u  t  a  betra  til  samsetninga. 
Algengasta  flautan  er  þ  v  e  r  f  I  a  u  t  a  n.  Alþyðuhljóðfæri  er  o  c  a  r  i  u  ».• 
»leirflautan«,  2.  Með  reyrmunnenda  og  (a)  tvöfaldri  tungu,  þ.  e. 
tveim  litlum  reyrblöðum,  er  opna->t  fljótt  og  lokast,  er  blásið  er,  — 
eru  hóbó,  bassahóbó  (Fagotto)  og  enskt  horn,  sem  er  úr  tré 
einsog  hóbóirnar  og  klarínettan  og  ekkert  skylt  hornunum  úr  málmi. 
Alþyðuhljóðfæri  er  teljast  hór  til  eru  smalaflautan  (skalmeje), 
og  belgfiautan  (sækkepibe,  e.  bagpipe,  ít.  piva,  cornamúsa). 
(b.)  Mf6  einfaldri  tungu  eru  klarínettan  ogbassa- 
k  I  a  r  í  n  e  1 1  a-n.  Hór  er  það  þunt  oddrajótt  reyrblað  sem  sveiflast 
gegn  vegg  munnendans,  þegar  blásið  er.  (c)  Með  lausri  tungiL- 
þ.  e.  lítilli  málratungu,  er  sveiflast  í  lausu  lofti  í  umgjörð  sinni,. 
er  blásturharmónikau. 

3.  Með  ketilmynduðum  munneuda  (og  úr  blikki)  eru  g  j  ö  11  i  a- 
(tromba),  merkislúðurinn  (signal-horn)  veiðimannalúð- 


^)  Aftur  á  móti  eru  hljómfræðis-heiti  þau,  er  Sigfús  Einarsson  notar. 
1  „Hljómfræði"  sinni  og  i  „Almenn  söngfræði"  flest  ágæt. 


SkirDÍr]  Um  heití  bljóðfæra  og  öDnar  hljómfrœðisorð  i  iilenzkn.  99^' 

urÍDD,  speldishorDÍS,  ventilhornið,  (it.  cornetta) 
flkógariúCurinn  (waldhorn),  básúnan  og  túban.  Til 
þeirra  telst  einnig  fornlúðurinn  (frá  eiröldinni). 

B.  Með  »mekanÍ3kum«  blœstri,  Hér  er  fyrst  að  telja  organ- 
i  ð.  Myndin  organ  er  hin  rétta  og  auk  þess  miklu  íalenzkulegri 
en  >orge]«  :  öll  mál,  nema  þ/zka,  danska  og  Fœnska,  hafa  myndina 
organ:  iatn.  organum,  it.  organo,  gr.  opyavcv,  fr.  orgue,  e.  organ, 
á  fœreysku  urga  (en  einnig  orgul  og  hargeir!)  o.  8.  frv,  Eg 
Bkii  ekkert  í  að  íslendingar  skuii  hafa  iagt  þessa  orðmynd  niður  og 
tekið  upp  hina,  sem  hefir  svo  óíslenzka  endingu.  Organið  er  eigin- 
lega  kerfi  jmsra  blasturhijóðfwra,  flautna,  hóbóa,  gjalla,  horna  o.  fl.) 
en  stofuorganið  (harmoníum)  hins  vegar  hefir  iausar  tungur  eins 
og  biásturharmónikan,  og  þetta  hefur  (drag)-harmónikau  einnig. 
Lirelcaese  er  skyidur  organi,  er  þetta  hljóðfœri  með  pípum  og 
flautum  eins  og  organið,  en  það  er  knúið  með  sveif,  og  mætti  því 
kalla  það  sveifarorgan.  Það  er  helzt  notað  af  farandleikur- 
um  úti  á  götum  og  í  bakgörðum,  og  mætti  þvi  einnig  kalla  það 
s  t  r  œ  t  i's  0  r  g  a  n  (e.  streetorgan,  þý.  stratzenorgel),  og  er  það  víst 
bezta  uafnið.  »HIjóðkas8Í«  mætti  eins  vei  nota  um  p  i  a  n  ó, 
o  r  g  a  n  og  fleiri  hijóðfœri. 

IV.  flokkurinn  eru  strengjahljóðfœrin.  Þeim  má  aftur  skifta 
í  griphijóðfœri  og  strokhijóðfœri,  sem  eru  strokin 
með  boga. 

Griphijóðfœrin  eru  annaðhvort  án  háls  eða  með  hálsi.  An 
háls  voru    1  /  r  a    Forngrikkja  og  eins    k  i  t  h  a  r  a.     Náskyld    þeim 

Ier  harpan.  sem  er  eitthvert  hið  hljómfegursta  og  fullkomnasta 
hljóðfœri;  það  er  með  mörgum  löngum  strengjuro,  er  slegnir 
eru  með  fingrunum, 

>Cither«    (it,    cetra)    svipar  mjög  til  hörpunnar.     I>að    er  eins 

i       og    lítil    harpa    í    kassa,    og    er  hún  slegin  með  fingrunum  á  líkan 

hátt    og    harpan.     Mætti    ef  til  vill  kalla  hana    alþýðuhörpu. 

á       Önnur     (úrelt)     alþ/ðuhljóðfœri,     er    teljast    til    sama    flokks  ertt 

H     norska    langspiliC,  er  slegið  er  með  fingrunuro,  ekki  strokið 

^L  ains  og  íslenzka  langspilið,  og  finska   kantelan.    »Hakkebræt«, 

^HAÍnn    fyrirrennari    píanósins,    var    kassi    með  all-Iöngum  strengjum, 

^H^  slegnir  voru  með    hömrum  eins  og  trjeplötur  tréspiisins. 

^^        Með  hálsi  eru  þessi  hljóðfœri:  Lútan    (arab.  al'  úd,  fr,  iuth^ 

it.  liuto,  á  sænsku  luta)  er    stórt   hljóðfœri,  er  svipar  til  gitarsins^ 

en    botn    þess    er    mjög    hvelfdur.    Mandóla    og    mandólínft 

n\x   einnig   með  hvelfdum  botni,  en  eru  smœrri,  hafa  fœrri  streugl. 

7* 


100         TJm  heiti  hljó5f«ra  og  önnar  hljómfræðisorð  {  ÍBlenzkn.  rSkimir 

•og  eru  slegnar  með  slegli.  Einkennileg  er  hin  rússneska  b  a  1  a  - 
lœka  með  þrístrendri  lögun.  Sístran  (cister)  er  sambandsliður 
lútunnar  og  gítarsins  og  með  flötum  botni,  en  slegin  með  slegli. 
—  Með  flötum  botni  og  hliðum  er  einnig  g  í  t  a  r  i  n  n,  algengasta 
faljóðfærið  af  þessum  flokki  og  alkunnur  hér  á  íslandi.  Einkenni- 
leg  er  hin  spormyndaða  lögun  hans  með  smábugðum  inn  á  við  í 
miðju.     Er  leikið  á  hann  á  líkan  bátt  og  á  lútuna  (með  fingrunum). 

B.  Strokhljóðfærin  eru  einn  hinn  mikilvægasti  hljóðfœraflokk- 
ur,  og  með  þeim  teljast  nokkur  hin  helztu  og  djrlegustu  hljóð- 
fœri,  sem  til  eru. 

Þeim  raá  skifta  í  tvo  aðalflokka :  gígjurnar  raeð  mjög 
hvelfdum  botni  eins  og  lútan  og  mandól(ín)an  og  f  i  ð  I  ú  n  g  a  með 
flötum  eða  lítt  hvelfdum  botni. 

Gígjan  var  lítið  fiðlulíkt  hljóðfæri  með  hvelfdum  botni,  en 
það  er  nú  úrelt.  A  þjzku  er  orðið  nú  einnig  haft  um  hina  al- 
mennu  fiðlu,  og  er  ekkert  við  það  að  athuga.  Gígjan  er  náskyld 
hinni  núverandi  fiðlu.  Hins  vegar  er  það  vitleysa  ein  að  nota 
þetta  heiti  um  alþyðuhörpuna,  lútunaogeftil  vill  fleiri 
hljóðfæri.  Eins  konar  gígja  var  einnig  vasagígjan  (fr.  pochette, 
da.  stokfiol),  er  danskennarar  notuðu  mikið  áður  fyr  (sbr.  kvœðí 
Bellmans  og  Tennemann  í  »ApríIsfIónunum<i:  eftir  J.  L.  Heiberg). 
Þetta  hljóðfæri  var  eiunig  með  flötum  botni.  Mætti  kalla  það 
V  a  8  a  f  i  ð  I  u. 

Fiðlungar  voru  áður  tvenns  konar:  viola  da  braccio, 
armfiðlungur,  og  viola  da  gamba,  hnófiðlungur. 
Hvorir  tveggja  uáðu  yfir  bæði  stór  (djúp)  og  smá  (há)  eintök. 
Þeir  áttu  oftast  5 — 6  strengi,  stundum  að  eins  fjóra,  alloft  marga. 
Af  armfiðlungum  var  einkum  viola  d'amore  uppáhaldshljóðfœtið  á 
18.  öld.  Átti  það  5 — 7  þarmstrengi,  er  boginn  var  dreginn  yfir, 
og  auk  þess  aðra  5 — 7  endurhljómandi  strengi  úr  málmi,  er  gerðu 
bljóðfærið  einkar  hljómþjtt.  Er  það  sjaldan  notað  á  okkar  dögum. 
Af  hnéfiðlungum  var  tenórgamban  mikið  notuð  sem  »8ÓIó«- 
hljóðfœri  á  18.  öld  og  þótti  hún  harla  hljómþyð.  Er  hún  enn 
stundum  notuð  á  Frakklandi  og  taka  sumir  hana  fram  yfir  violon- 
cello,  er  hefir  bolað  henni  burt. 

Þessir  fiðlungar  (it.  viole)  eru  nú  svo  að  segja  úr  sögunni,  og 
skipa  nú  violino,  alto,  violoncello  og  violone  sætí 
þeirra.  Eru  þessi  hljóðfœri  einfaldari^  spengilegri  og  hljómsterkari, 
«n  hin.  .Um  uppruna  þeirra  vita  menn  fátt ;  þau  virðast  eins  gömul 


Sklrnir]   Um  heiti  bljóðfæra  og  önnur  hljómfræöisorð  i  ialenzka.         101 

og    bÍD ;  en  þaS  er  þó  ekki  víst.     Nafnið  v  i  o  1  i  n  o  er  bersynilega 
dregið  úr  v  i  o  1  a,  og  eins  hin  nöfnin :  violoncello  og  violone. 

Diskant-hljóCfœrið  er  ▼  i  o  11  n  o,  er  réttu  nafui  heitir  á  ís- 
lenzku  f  i  8  1  a.  Sumir  vilja  ekki  þetta  nafn,  af  því  að  áður  hefir 
verið  annað  strokhljóðfœri  íslenzkt  roeð  þessu  nafni,  allfrábrugðið^ 
V  i  o  1  i  n  o.  En  þetta  hljóðfœri  er  nú  úr  sögunni,  og  nafnið  f  i  ð  1  a 
ber  með  róttu  hljóðfœrinu  violino.  Er  það  dregið  úr  f  i  d  u  I  a, 
▼  i  t  u  1  a,  er  var  heiti  nú  úrelts  hljóðfœris,  er  mjög  svipaði  til 
okkar  núverandi  fiðlu.  Kemur  nafu  þetta  fyrir  í  öllum  germönsk- 
um  málum  (þ/.  f  i  e  d  e  1,  holl.  v  e  d  e  1,  v  e  e  1,  e.  f  i  d  d  I  e,  da. 
fiddel,  feddel,  fejla,  sœ.  f  e  I  a,  no.  f  e  1  a  eða  f  e  I  e,  ísl. 
f  i  ð  1  a)  og  er  alstaðar  haft  um  v  i  o  I  i  n  o.  Hitt  nafnið,  it.  v io  1  í  n o^ 
fr.  V  i  o  I  o  n,  gr.  ^t.OA''ov,  þý.  v  i  o  l  i  n  e,  da.  v  i  o  l  i  n  (alþ/ðumália 
líka  fiolin,  fiol,  fjol)^)  á  ef  til  vill  kyn  sitt  að  rekja  til 
f  i  d  u  1  a,  en  í  germönskum  málum  er  það  óþjóðlegra  en  :^fiðIa<Cr 
er  alsthðar  hefir  las^ast  eftir  málreglunum.  F  í  ó  1  í  n  er  ekki  nema 
þyzk  afbökun  úr  »vioIino«  komin  inn  í  íslenzkuna  gegnum  dönsku. 
I  Danmörku  er  sú  mynd  nú  álitin  mjög  dónaleg,  og  ekki  er  hún 
fallcgri  á  íslenzku ;  enda  er  ekki  hægt  að  búa  til  afleiðslur  úr  henni 
eins  og  úr  myndinni  »fiðla«.  Þegar  menn  eru  að  tala  um  íslenzka 
fiðluna,  verða  menn  þess  vegna  að  bafa  fyrir  að  nota  heitið  »Í8— 
lenzka  fiðlan<(  eða  ^íslands  fiðlan«. 

Alta-)-hIjóðfærið  heilir  á  ítölsku  v  i  o  I  a  eða  a  1 1  o,  á  þ/zku 
bratsche,  á  döusku  b  r  a  t  s  c  h.  Það  er  mjög  líkt  fiðlunni,  en 
stærra,  botn  þess  oftast  miður  hvelfdur  en  botn  flðlunnar  og  still- 
ing  þess  er  d/pri :  c— g— d  — a  ;  eins  og  kunnugt  er,  er  stilling  fiðlunn- 
ar:  g— d— a— ■«.     Mœtti  kalla  það  á  íslenzku  i^altafiðlu^:. 

Tenór-hljóðfærið  vantar  eiginlega,  og  violoncello,  er  upphaf- 
lega  var  aðeius  bassahljóðfœri,  er  nú  notað  bœði  fyrir  tenór-  og 
bassahljóðfœri.  Það  er  hnéfiðla  og  mœtti  vel  nota  þetta  heiti,  en 
þar  seni  áður  voru  fleiri  hnéfiðlur,  og  ein  þeirra  tenórgamban 
er  stundum  enn  notuð,  fer  betur  á  því  að  kalla  violoncelle  ^bassH- 
fiðlu«  (smbr.  basfiol  á  sœnsku).  Stilling:  C-G-d-a.  Eitt 
■trokhljóðfœri  er  ean  eftir,  það  er  it.  v  i  o  I  o  n  e  eða  c  o  n  t  r  a  - 
b  a  s  s  o,  sem  er  etinþá  tóndvpra  eu  b  a  s  s  a  f  i  ð  I  a  n.  Þaö  er  lík- 
ira  gömbunum  í  lögun  en  fiðlunum.  Það  er  mjög  bátt  og  verður 
leikarinn    að    standa  upp,  þegar  bann  er  að  leika  á  það.     Strengir 


')  Slafnesku  málin  eiga  alt  önnnr  heiti  (rús.  skripka,  pól.  8krzypce)». 
*)  Sjá  siðar. 


102         Um  heiti  hljóðfæra  og  önnar  hljómfrœðisorð  i  islenzka.  [Skirnir 

fiSIunnar,  altafiðlunnar  og  bassafiðlunnar  eru  stiltir  í  fímmundum, 
en  strengir  violone  í  ferundura:  E-A-D-G.  Mætti  kalla  það 
>djúpbaBBafiðlu«. 

Af  ýmsum  alj)jðu-hljóðfærum  er  heyra  hér  til  má  nefna  1  i  r  e 
(it.  ghironda,  fr,  vielle).  Á  þetta  hljóðfæri  er  ekki  leikið  með 
boga,  heldur  er  tónninn  knúður  fram  með  tréhveli  sera  er  snúið 
með  sveif;  tónhæðin  er  framleidd  með  töstum  (nótum).  Nú  er 
lire  úrelt  hljóðfœri.  Mætti  kalla  það  »8veifarfiðlu«  eði  »ta8ta- 
fiðlu.«  Annað  alþjðu-hljóðfæri  er  »Harðangur8fiðIan«,  erá  4  þarm- 
■strengi  og  4  endurhljómandi  málmstrengi  (aarabr.  viola  d'amore).  Er 
^essi  fiðla  oft  fallega  greypt  perlumóður.  Ennfremur  má  nefna 
íslands-fiðluna  tvístrengjuðu  og  ÍBlenzka  langspilið, 
bœði  úrelt  nú. 

Einhver  Frakki  hefir  búið  til  strengjaorgan  eða  e  t  r  o  k- 
o  r  g  a  n.  Þegar  maður  þrystir  á  tastana  (nóturnar)  koraa  þeir 
sraáhjólum  af  stað,  snúast  þau  og  strjúka  um  leið  strengina  sem 
-eru  eins  raargir  og  í  pianó.  Hljóðin  eru  einkar  þyð  og  falleg,  en 
■heldur  veik. 

C.  Piano  eða  pianoforte. 

Piano  er  stórt  strengjahljóðfæri  í  kassa,  þar  sem  tónarnir  eru 
framleiddir  með  hömrura,  sem  eru  settir  í  hreyfingu  af  töstum 
(nótum).  Fyrirrennarar  píanósins  eru  m.  a.  c  1  a  v  i  c  o  r  d  i  o,  þar 
sem  tónarnir  voru  ekki  framleiddir  með  hömrum,  heldur  með 
málmtittura,  (da.  tangenter)  og  clavicemboal,  þar  sem  btrengirnir 
voru  smeltir  með  fjöðurstofum.  Hljóð  þeirra  voru  lík  tónum  lút- 
unnar  eða  gítarsins.  Konráð  Gíalason  kallar  piano  í  orðabók  sinni 
hljóðborð,  »Ný  dö.  orðabók«  notar  myndina  hljómborð,  en 
-ekki  er  það  orð  vel  valið,  einkum  á  það  ekki  við  nú  á  tímum, 
þar  sera  flest  piano  eru  »uppreist«  og  »borðmynduð«.  Það  er  ekki 
hægt  að  finna  gott  íslenzkt  heiti  handa  þessu  hljóðfœri.  Eg  sting 
upp  á  »hamraharpa«.^)  Þykir  mór  reyndar  þetta  heiti  ekki  sérlega 
gott,  en  það  er  þó  betra  en  hljómborð.  Ómbotni  pianósins  með 
^trengjunum  svipar  nokkuð  til  hörpunnar,  og  þar  sem  hamrakerfið 
er  helzta  einkenni  pianósins,  þykir  rótt  að  kenna  það  við  það. 

Flygel,  stóru  borðmynduðu  hamrahörpuna,  mœtti  kalla 
»fiygil.« 


*)  í  „Ljóö  og  sögar"  eftir  Axel  Thorsteinsson  er  notað  heitið  s  1  a  g- 
harpa;  naumast  gott  heiti,  þar  sem  venjulega  harpan  er  einmitt 
.„slegin". 


'ðkíroir]  Um  heiti  hljó&fera  og  önnar  hljómfrœöÍBorð  i  islenzkn.  103 

Eg  kann  ekki  við  orSiS  »nóta«  um  ^tastof  (tangent  er  rang- 
nefni).  Nóta  merkir  annars  tóntákn  eins  og  í  öðrum  málum,  og 
«r  þess  vegna  óiieppilegt  og  óhentugt  aS  hafa  þaS  um  alt  annað. 
Eg  sting  upp  á  »ta8ti,«  sem  getur  oröið  alíslenzkt  orð.  Nóta  er 
Wka  :if  útlendum  uppruna.  »Ta8tiera«  (klaviatur)  væri  þá  rétt  að 
4alla  »ta8taborð.« 

Eftir  er  mannsröddin,  sem  eigiíiilegft  er  einskonar  bláatur- 

hljóðfœri.      Henni    er    alment    skift    í    b  a  8  s  o  (primo  basso  og  se- 

•cundo    basso),    b  a  r  i  t  o  n  o    (basbariton  og  tenorbariton),  t  e  n  o  r  e 

(primo    tenore   og  8ecundotenore),  a  1 1  o  (þegar  þessi  rödd  er  mjög 

-djúp    er    hún    kölluð  contralto)  og  soprano  (primo  soprano 

•og  secundo  soprano  eða  mezzo  soprano). 

Hciti  þau  8em  notuð  eru  í  »N  /  dönsk  orðabók«  eru 
-ékki  góð.  Að  kalla  tenore  og  alto  milliraddir  er  miður  hent- 
ugt,  þar  aem  t  e  n  o  r  e  er  hœzta  röddin  í  karlakór,  a  1 1  o  d/psta 
röddin  í  kvennakór.  Aðeins  í  »Ó8amkynja  kór«  eru  þær  milli- 
raddir.  Betra  að  viðhafa  ítolsku  heitin,  en  að  íslenzka  þau  sem 
framast  má  verða.  A  ftölsku  eru  þau  öll  karlkend,  og  fœri  bezt  á 
því  að  karlkenna  þau  líka  á  islenzku;  enda  eru  orðin  bassi  og 
tenór  þegar  karlkend.  Heitin  myndu  þá  verða  þessi:  Bassi 
•(undirb.  og  yfirb.)  —  h  á  b  a  s  s  i  (basbariton),  djúptenór 
(tenorbariton)  —  tenór  —  alti  (djúpalti  =  contralto)  — 
8  ó  p  r  a  n  i  (djúpsóprani). 

Það  að  einn  syngur,  má  kalla  »e  i  n  s  ö  n  g«  og  lagið  »e  i  n- 
söngslag«.  Sé  hinsvegar  leikið  á  eitt  hljóðfæri  má  kalla  það 
»ein8látt«  og  »ein8láttar]ag«.  Manninn,  er  sycgur 
má  kalla  »ein8öngvara«  (solist),  hljóðfærið  » e  i  n  - 
8láttar-hljóðfæri«.  Duetto  veröur  þá  »  t  v  í  s  ö  n  g  - 
ur«,  >tvÍ8ÖngsIag«,  »tv{8láttur«  o.  s.  frv.  Terzetto 
»þrÍ8Öngur«,  trio  »þrÍ3-Iáttur«  o.  s.  frv.  (,>uartetto 
>fer8Öngur«  og  »fer8láttur«  o.  s.  frv.,  (j  u  i  n  t  e  1 1  o 
»fim8Öngur«,  sextetto  »3ex9Önguf«,  septetto  »8Jösöngur, 
-octetto  »átta8Öngur«.  Mennirnir,  er  syngja  tvísong,  .eru  tví- 
nöngvarar ;  menn,  er  syngja  þrísöng,  mynda  þrísöngsflokk, 
>fnenn,  er  syngja  fersöng.  mynda  fersöngsflokk  o.  s.  frv.^)  og 
likt  má  segja  um  hljóðfærin  :  þrísláttarflokk  o.  s.  frv.  Þegar  fleiri  eru 
ingvarar  en  8,  eru  þeir  kór,  þegar  fleiri  eru  hljóðfæri,  mynda  þau  o  r  - 


1)    £.    t.    V.    eru    heitin    sungþrimennÍBgar,     söngfjór- 
1«  n  n  i  n  g  a  r  o.  a.  f rv.  enn  betra. 


104         Um  beiti  hljóöfæra  og  önoar  hljómfræðisorð  i  islenzka.  [Skimir 

k  e  s  t  u  r.  Þá  má  tala  um  k  ó  r  s  ö  n  g,  um  kórsönglag,  kór- 
h  1  j  ó  m  1  e  i  k  eða  samsöng,  orkesturlag,  orkestur- 
h  1  j  ó  m  1  e  i  k,  ennfremur  ferBláttar-(hljóm)Ieik,  strok-^ 
fer-sláttar-leik  o.  s.  frv. 

Þau  eru  vitaskuld  miklu  fleiri  hljóðfærin  og  hljómfrsgðisorðin 
en  eg  skal  láta  staðar  numið  hér. 

Fjarri  fer  því,  að  eg  álíti  öll  þessi  heiti  fullgóð,  sem  eg  hefi 
stungið  upp  á.  En  eg  held  eg  hafi  beut  á  réttu  leiðina:  að  kynna 
sér  eiukenni  og  skyldleika  hljóðfæra  og  að  taka  upp  útlend  heiti, 
þar  sem  erfitt  er  eða  ómögulegt  að  búa  til  al-íslenzk  orð.  Enda 
mætti  fylgja  þeirri  reglu  víðar.  Mór  þykir  t.  d.  orðið  o  f  u  r  s  t  i 
miklu  betra  en  herfylkishöfðingi  eða  h  e  r  s  i  r,  sem  »Ny 
dönsk  orðabók«  notar.  Það  er  langt  frá  því,  að  herfylki  hafi  fest 
rætur  í  merkingunni  »bataiIIon<í;,  og  hersir  merkti  alt  annaðíforn-' 
raálinu,  og  er  því  gerræði  að  láta  það  merkja  einmitt  o  b  e  r  s  t  og 
ekki  g  e  n  e  r  a  I  eða  k  a  p  t  a  j  u. 

Nú  vil  eg  að  eins  biðja  menn  að  athuga  þessar  uppástungur, 
þá  mun  það  varla  bregðast,  að  sumir  muni  geta  fundið  eunþá  betri 
heiti,  þau  heiti,  sem  ein  eiga  við. 

Þeim,  sem  óska  að  kynna  sér  enu  betur  sögu  og  ásigkomulag 
hljóðfæra,  get  eg  bent  á  s  k  r  á  »Musikhistorifek  Mu8eum«  (í  Khöfn) 
eftir  Angul  Hammerich  (1909).  Er  þetta  rit  raeð  mörgum  falleg- 
um  myndum. 

Holger  Wiehe. 


ísland  1916. 


Áriö  1916  hefir  verið  gróðaár  fyrir  landið  i  heild  sinni,  err 
vorharðindi  kreptu  mjóg  að  norðan  lands  og  austan  og  óþurkar  að- 
Bumrinu  spiltu  heyja-afla  manna  alment  sunnan  lands.  Veturinn 
var  einnnuna  góður  sunnau  lands  og  frostalítiU.  Norðan  landa  var 
hann  einnig  góður  fram  í  febrúar,  en  úr  því  gerði  snjókomur 
miklar,  og  kvað  þó  einkum  að  þeim  i  marz  og  fraroeftir  apríl.  L» 
þá  óvenjulegur  gaddur  yfir  Norðurlandi  og  Austurlandi,  sem  eigi 
hvarf  fyr  en  kora  fram  í  juní.  Ura  miðjan  júní  var  jafnvel  sagt 
a6  fé  mœtti  ekki  vera  gjaflaust  Humstaðar.  £r  þetta  talið  harðasta 
vor,  8em  menn  muna.  á  norðausturhluta  landsins.  Hafís  kom  þó 
ekki  að  landinu  til  neinna  muna,  að  eins  hröngl,  83m  ekki  hamlaði 
skipaferðum.  Fénaðinum  björguðu  menn  með  kornmatarkaupum, 
8vo  að  óviða  varð  fellir,  þótt  heyiti  hrykkju  ekki.  Mikið  tjón  varð 
samt  víða  af  lambadauöa,  8em  stafaði  af  vorharðindunum.  Sunnan 
lands  var  vorið  allgott,  en  þurviðrauamt,  og  greri  jörð  því  seint. 
l'm  og  eftir  miðjan  júh  byrjuði  sláttur  á  Suðurlandi.  í  Reykja- 
vík  voru  þó  túu  slegin  nokkru  fyr.  En  þá  kom  sex  vikna  óþurka- 
kafii  og  stórskemdust  töður  manna  um  alt  Suðutland  og  Borgar- 
fjarðarhórað  og  úthey  Hömuleiðis.  Norðan  lands,  austan  og  vestan, 
var  sumarið  betra,  sumstaðar  gott,  og  grasspretta  sœmileg.  Var 
heyfengur  manua  þó  yfirleitt  talinn  í  lakara  meðallagi.  Graamaðkur 
gerði  mikið  tjón  í  SkaftafellbHyHhim.  Haustið  var  gott  um  alt 
laud  ;  unnið  að  jarðabótum  í  Reykjavík  fram  í  byrjun  nóvember- 
l  mánaðar,  og  aftur  síðari  hluta  þess  mánaðar.  Fyrir  arnlokin  snjó- 
aði    töluvert    sunnan     lands,    svo    að    jarðiaust    varð    í  uppjveitum 

IAriiessyslu  og  RangárvalIaBysIu  í  byrjun  jólaföstu  og  hélzt  svo  fram 
til  aramóta.     Er  því  sapt,  að  lUlit  fié  til  þoss  að  heybirgðir  manna 
bar    uin    sluðii'    enditt    »>kanit.     A  Au>iijiii<^iiiii  og  norðausturhluta 
liiud^iiis  hiifði  ug  kuniið  mikiil  ttnjur  i   lok   áiMÍns. 
1        A   vetrarvertíö  var  Hgœtiir  nrii  í  vc-i^i>ii.ðvuuum  auuDan  lands. 


106  Ísland  1916.  [Skirnir 

þilskipin.  En  róðrarbátar,  sem  haldið  var  út  frá  Þorlákshöfn,  öfhiðu 
lítið.  Tið  var  eitimuna  góð  til  sjávarina  fram  til  24.  marz.  Þá 
%om  aftakaveður  á  norðan  og  stóð  í  fjóra  daga.  Urðu  mikil  slys 
af  því  veðri  bæði  við  Faxaflóa  og  vestan  lands.  Eftir  þetta  var 
rtfö  óstöðng  um  hríð  og  gátu  vólbátar  ekki  sótt  sjó  vegna  ógæfta, 
en  botnvörpungarnir  öfluðu  stöðugt.  Vorafhnn  var  rvr,  en  síldar- 
afli  mikill  við  Norðurland  og  Vestfirði  um  sumarið.  Þó  varð  hló  á 
■veiSinni  um  tíma  vegna  þesa,  að  tunnur  vantaði,  er  kom  af  því  að 
Englendingar  heftu  þá  um  stuud  skipaferðir  tii  landsins.  Ef  það 
,faefði  ekki  komið  fyrir,  þá  mundi  síldaraflinn  bafa  orðið  þetta  sum- 
ar  miklu  meiri  en  nokkru  sinni  áður.  Síldveiði  var  byrjuð  frá 
Vestfjörðum  sumarið  1915  með  nokkrum  bátum,  en  þetta  sum- 
&r  óx  hún  þar  mjög.  Voru  nú  settar  þar  á  stofn  síldveiðastöðv- 
Æir  á  ymsum  stöðum,  svo  sem  við  ísafjarðarkaupstað,  á  Laugeyri,  á 
Dvergasteini  og  í  Önundarfirði.  Menn  ætla,  að  síldveiðarnar  á 
'Vestfjörðum  eigi  mikla  framtíð,  því  reynsla  þykir  vera  fengin  fyrir 
,,því,  að  aðalstöðvar  slldarinnar  í  hafinu  færist  vestur  með  landinu 
að  uorðan.  Hafa  síldveiðaskipiu  frá  Siglufirði  og  Eyjafirði  orðið 
að  sækja  síldina  lengra  og  lengra  vestur  á  bóginn.  Botnvörpung- 
arnir  raargir  hœttu  alveg  veiðum  þegar  síldartíminn  var  úti,  enda 
varð  þá  leiðin  til  Englands  með  aflann  hættuleg  vegna  þjzkra 
-kafbáta,  sem  þar  voru  á  ferð  til  þess  að  hindra  fhitning  matvæla 
til  Euglands.  Þeir  af  botnvörpunguBum,  sem  héldu  áfram  veiðum, 
-öfhiðu  ekki  vel,  fyr  en  undir  araniótin.  Þá  fengu  þeir  góðan  afla 
við  Vesturland.  Vélbátar  hafa  aflað  nokkuð  þar  vestra  í  haust, 
en  þó  hafa  ógæftir  mjög  hamlað.  Um  20  þilskipum  hefir  verið 
haldið  út  frá  suðvestur  landinu  þetta  ár,  og  öfluðu  þau  á  vetrar- 
vertíðinni  í  bezta  lagi,  eins  og  áður  segir,  en  voraflinn  og  snmar- 
aflinn  var  fremur  lítill.  Yfirleitt  er  þó  afli  þeirra  meiri  en  i 
meðallagi.  Á  Austfjörðum  hefir  afli  verið  lítill  þetta  ár,  en  þar 
.eru   veiðar  enn  stundaðar  með  róðrarbátum  jafiiframt  vélbátunum. 

Laudbúnaðarmenn  kvarta  meira  og  meira  um,  að  þeir  geti 
ekki  fengið  fólk  til  sumarvinnu  vegna  þess  að  síldveiðarnar,  sem 
.einraitt  eru  reknar  ura  heyskapartíraann,  drœgi  til  sín  allan 
vinnukraftinn,  en  kaup  er  svo  hátt  við  síldarvinnuna,  að  landbún- 
.aðurinn  getur  ekki  kept  um  vinnukraftinn  við  útgerðarmennina. 
'Kaupafólki  í  sveitum  var  1  sumar  borgað  þetta:  karlmönnum  30 — 
35  kr.  um  vikuna,  en  kvenmönnum  15 — 18  kr. 

Framan  af  árinu  var  verzlunarástandið  hið  sama  og  nœsta  ár 
jí   undan,    og    er  frá  því  sagt  í  fréttum  frá  þvl  ári.     Þó  var  verð- 


Skirnirl  tíland  1916.  107 

lag    á    nanSðjnjavörum,    bœAi    innlendum    o^    útlenduro,    altaf  aS 

liœkka    vegna    skorta    á    þeim  hjá  hernaSarþjóðunum  og  kepni  um 

þœr    þeirra    í    milli.      Englendinfjar    höfðu   þegar  1915  lagt  j'msar 

iiömlur  á  vöruflutninga  til  landsins  og  frá  því.     En  er  fram  leið  á 

ÁritS  1916  tóku  þeir  mjög  að  herða  á  þeim  bönduni.     Var  þess  þá 

tn.    a.    krafist    af  kaupmönnum,  sem  fengu  kola-  eða  saltfarma  frá 

Bretlandi,  eða  í  skipum,  sem  urðu  að  koma  þar  við  á  leið  sinni  til 

íslands,  að  þeir  skuldbyndu  sig  til  þeas,  að  flytja  ekki  vörur  þess- 

4ir,  eða  aðrar  vörur,  sem  kolin  og  saltið  yrðu  notuð  til  að  framleiða, 

•til  þeirra  þjóða,  sem  i  ófriði  eiga  við  Bretland,  og  eigi  til   Norður- 

landa  né  Hollands,  því  þaðan  mretti  œtla  að  þær  gætu  síðan  kom- 

ist    til    Þ/zkalands.      Ennfremur   var  það  uppi  látið  af  Bretum,  að 

það  vœri  ásetningur  þeirra  að  stöðva  allan  flutning  á  íslenzkum  af- 

uröum  tii  Norðurlanda,  og  auk  þess  sóttist  erfitt  að  fá  útflutnings- 

)eyfí    frá  Bretlandi  á  ynisum  nauðsynjavörum  hingað  til  lands,  auk 

iola  og  salts,  t.  d.  á  veiðarfærum.  Þessa  grein  gerði  landsstjórnin  hér 

fyrir  því,  að  hún  gerði  t»anining  við  Breta  um  alla  verzlun  landsins, 

samkv.    bráðabirgðalögum,  sem  konungur  staðfesti  tli.  maí.     Samn- 

ÍDgurinn   var    síðan  sendur  öllum  lögreglustjórum  landsins,  en  ekki 

"birtur    opinberlega,    og    jafnframt    gaf    landsstjórnin  út  reglugerð, 

•dags.     24.    jún/,    um    útflutning    vara  frá  landinu.     I  samningnum 

•var    ákveðið,    að    skipað    yrði  svo  fyrir,  að  skip,  sem  flyttu  farma 

héðan    til    útlanda,  yrðu  ekki  afgreidd  héðan  nema  þau  áður  væru 

Bkuldbundin    til  að  koma  við  í  brezkri  höfn.     rndanskilin  voru  þó 

akip,    8em    héðan    fœru    til    Ameríku,  ef  brezki  ræðismaðurinn  hór 

væri    því    samþykkur.      Með  þessu  vildu  Bretar  lótta  sér  eftirlitið 

með    því    og    tryggja    sór    það,    að    afurðir  landsins  lentu  ekki   til 

óvinaþjóðanna.  né  til  Norðurlanda  eða  Hollands  og  svo  þaðan  aftur 

til    Þvzkalands.      Þó    skyldi  ekki  hindrað,  að  fluttar  yrðu  til  Dan- 

merkur  þær  íslenzkar  afurðir,  sem  notaðar  yrðu  þar  1  landi  samkv. 

oeyzluþörfinni.      Gegn     þessari     skuldbindingu    var    svo    sett    það 

ákvæði,    að    ef    ekki    fengist    markaður    fyrir  allar  afurðir  landsins 

utan    þess    svæðis,    sem    bannað    var    að    flytja  þœr  til,  þá  skyldi 

brezka  ^stjórnin    kaupa  afurðirnar  af  framleiðendum  og  kaupmönn- 

um    hór  fyrir  verð,  sem  ákveðið  var  í  samningnum  fyrst  og  fremst 

til    ársloka    1916.      Brezka    stjórnin    skyldi    svo   sjá  um  að  hingað 

fengist    flutt   frá  Bretlandi  það,  sem  þyrfti  af  kolum,  salti,  veiðar- 

srum,    BÍldartunnum,    steinolíu,    kornvóru,    sykri,  kaffi,  lyfjum  og 

Jrum    nauðsynjavörum,    sem    annað    hvort    eru    ófáanlegar  annars 

itaðar,    eði    hagfeldast    þykir    að    fá    frá    Bretlandi.     ÞauDÍg  gerði 


106  ísland  1916.  [Skirnir 

landsstjórnÍD  grein  fyrir  þessum  samningi  í  sk/rslu,  sem  birt  var 
hér  /  blöðuimm,  og  maður  var  sendur  til  Lundúna,  er  dvelja  skyldi 
þar  og  vera  umboðsmaður  fyrir  ísland  í  verzlunarmálunum. 

Skömmu  eftir  að  samnitigurinn  var  gerður,  kom  það  í  Ijós,  a5 
hann  var  ekki  skilinn  á  sama  hátt  af  báðum  málsaðilum,  og  var5- 
það  til  þess,  að  Bretar  Htóðvuðu  í  bili  vöruflutningaHkip,  sem  voru 
á  leið  þaðan  bingað  til  lands,  þar  á  meðal  skip  með  síldartunnur 
til  Norðurlands,  og  olli  þetta  töfum  við  veiðarnar  þar,  eins  og  áður 
er  getið.  Bráðlega  greiddist  þó  úr  þesau.  En  nokkuð  hefir  verið 
deilt  í  blöðum  um  verðlagið  á  íslenzku  vörunum  í  samningnum,  og' 
hafa  sumir  talið  það  of  lágt.  Mikið  af  afurðum  héðan  hefir  einnig 
selst  fyrir  hærra  verð  en  þar  er  ákveðið,  og  nokkrar  undanþágur 
hafa  fengist  um  vöruflutning  til  Norðurlanda,  bæði  fyrir  síld  og 
kjöt.  Landsstjórnin  hefir  þetta  ár,  eius  og  árin  á  undan,  keypt 
mikið  af  vörum  í  New  York,  og  eins  hafa  einstakir  kaupraenn  gert. 
Bæri  skip  Eimskipafélags  Islands  hafa  farið  ferðir  vestur  um  haf, 
og  svo  befir  landsstjórnin  haft  flutningaskip  á  leigu,  sem  einnig 
hefir  verið  í  förum  milli  New  York  og  Reykjavíkur. 

Þótt  þeir  samningar  kœmust  á  við  Breta  um  verzlunina,  sem 
frá  hefir  verið  sagt,  og  öll  farmskip  héðati  ættu  samkvœmt  houum 
að  koma  við  í  enskri  höfn,  höfðu  Bretar  samt  sam  áður  strangt 
eftirlit  með  öllum  skipaferðura  að  landinu  og  frá  þvi'.  Herskip 
þeirra  voru  á  verði  hringinn  í  kring  um  land,  tóku  skipin  í  hafi, 
rannsökuðu  farm  þeirra  og  sendu  þau  til  enskrar  hafnar,  ef  nokk- 
uð  þótti  athugavert,  hvernig  sera  á  stóð,  þótt  þau  vœru  komin  upp 
undir  land  hér  á  leið  frá  útlöndum,  og  olli  þetta  oft  miklum  töf- 
um  og  ruglingi  á  skipaferðunum,  því  eftirlitið  náði  einnig  til  þess, 
að  ekki  væni  fluttar  til  landsins  þ/zkar  vörur,  og  hefir  öllum  bögla- 
pósti  hingað  frá  útlöndum  verið  haldið  eftir  í  Englandi  til  skoðun- 
ar  og  hann  tafist  þannig  ura  eina  skipsferð.  Við  hefir  það  borið, 
að  ukipstjórar,  sem  farma  hafa  flutt  héðau,  hafa  reynt  að  fara  í 
bág  við  brezka  samninginn  og  koma  vörunum  beint  til  Norður- 
landa;  raun  það  hafa  tekist  stundura,  en  oftar  þó  farið  svo,  að  þeir 
lentu  í  höndum  Englendinga  og  votu  þá  fluttir  til  enskrar  hafnar. 
Verst  kom  enska  eftirlitið  niður  á  Björgvinjarskipinu  »FI6ru«,  sem 
er  póstskip  og  hór  í  ferðum  eftir  föstura  áætlunum.  »Flóra«  fór 
frá  Reykjav/k  7.  júlí  suður  um  land  og  með  henni  fjöldi  farþega, 
roest  verkafólk  til  Austfjarða  og  Siglufjatðar  og  margt  af  því  kven- 
fólk.  Spurðist  ekki  til  skipsins  frá  því  er  það  fór  frá  Vestmanna- 
eyjum,  8.  júlí,  fyr  en  14.  s.  m.  Þá  kom  fregn  um,  að  enskt  her- 
skip  hefði  tekið  það  í  hafi  og  flutt  til  Lerwick,  og  eftir  nokkurra 
daga  dvöl  þar  var  það  flutt  suður  til  Leith.  Þaðan  voru  svo  far- 
þegarnir  sendir  með  öðru  skipi,  »Goðafo88Í«,  til  Seyðisfjarðar  og 
komu  þangað  í  lok  máuaðarins,  eu  »Flóra«  hólt  frá  Leith  til  Nor- 
egs.  Kostaði  enska  stjórnin  ferð  og  fœði  fnrþeganna  til  Seyðis- 
fjarðar,  en  vildi  ekki  aðrur  bætur  greiði.  En  verkafólkið  haföi  vi5 
þessa  hrakninga  orðið  fyrir  miklu  atvinnutjóni  og  saraþykti  alþingi, 
sera  saman  kom  í  árslokin,  að  það  tjón  yrði  bætt  úr  landajóði,  en  síðan 
geogið  eftic  endurgreiSslu  á  þeim  kostoaði  hjá  eosku  stjóroinoi. 


ðklrntrj  Ísland  1916.  109 

Um  hauBtit5  komu  aðrar  bindranir  í  veginn  fyrir  skipaferðir  til 
iStlanda,  en  þœr  stöfuðu  frá  þyzkum  kafbátum,  sem  um  tíma  voru 
Á  Bveirai  um  bafið  milli  tHlands  of;  Englands  og  áttu  að  varna  mat- 
vœlainnflutningi  til  Englands  jafnframt  því  sem  þeir  herjuðu  á  enak 
akip.  Við  þjzka  hernaðarkafbáta  varð  hér  fyrst  vart  í  lok  október- 
tnánaðar.  PÁ  sökti  einn  þeirra  enskn  fiskiskipi  úti  fyrir  Berunesi 
■eyatra,  en  skipverjar  björguðust  til  lands.  Sögur  hafa  gengið  um, 
að  fleiri  enskum  skipum  bafi  verið  Bökt  hér  í  grendinni  og  skips- 
hafnirnar  sendar  til  Englands,  en  óljósar  eru  fregnir  um  það.  Um 
8ama  leyti  voru  tveir  af  botnvörpungunum  hóðan,  sem  voru  á  leið 
til  Englands  með  fiskfarma,  stöðvaðir  suður  í  hafi  af  þ^'zkum  kaf- 
bátum.  Öðrum  þeirra,  »Rán«,  var  slept  gegn  loforði  um,  að  snúiö 
yrði  aftur  með  farminn  hingað  til  lands  og  skipið  ekki  framar  nota5 
til  vöruflutninga  til  Englands  meðan  á  ófriðnum  8tæði,en  hinn,  »Bragi«, 
var  sendur  til  Santander  á  Spáni  með  Bkipshafnir  af  uokkrum  enskum 
botnvörpungum,  sem  kafbátar  höfðu  sökt.  Þetta  vaið  til  þeas  að 
-draga  mikið  úr  ferðum  botnvörpuskipanna  héðan  með  fisk  til  Eng- 
lands  um  hríð,  og  varð  h'tið  um  þœr  úr  þessu,  þangað  til  kom 
fram  um  áramótin. 

Alþingiskosningar  fóru  fram  þetta  ár,  og  voru  nú  í  fyrsta  sinn 
feoðnir  með  hlutfallskosningum  til  efri  deildar  sex  menn  í  stað 
binna  fyrverandi  konungkjörnu  þingmanua,  samkvæmt  hinni  nyju 
^tjórnarskrá.  Landskosningnrnar  fóru  fram  5.  ágúst,  en  atkvæðin 
"voru  talin  11.  september.  Kosið  var  um  sex  lista  og  urðu  úrslitin 
þessi:  A.,  listi  Heimastjórnarmanna,  fókk  1950  atkv.,  B.,  listi 
Þversum-manna,  1.'Í37  atkv.,  C,  listi  verkamanna,  393  atkv.,  D., 
listi  óháðra  bænda,  1290  atkv.,  E.,  listi  Langsum-manna,  419  atkv. 
og  F.,  listi  Þingbœndaflokksins,  435  atkv.  Hlaut  A-listinn  3  þing- 
menn,  B-Iistinn  2  og  D-listinn  l.  Voru  kosningarnar  yfir  höfuS 
illa  sóttar.  Við  þessar  kosningar  kusu  konur  hér  í  fyrsta  ainn  al- 
þingismenn,  en  þó  var  atkvæðisréttur  þeirra  og  annara  kjósenda, 
sem  fengið  höfðu  hann  með  nýju  stjórnarskránni,  {  þetta  sinn 
•bundinn  við  40  ára  aldur.  Auk  eldri  stjórnmálaflokkanna,  sem 
'voru  fjórir  á  síðasta  þingi,  komu  fram  við  þessar  kosningar  tveir 
n/ir  flokkar :  verkmannaflokkurinn,  sem  nefnir  sig  Alþ/ðuflokk,  og 
liinir  pvokölluðu  »óháðu  bœndur«.  Hafa  verkamenn  ekki  komið 
fram  sem  sórstakur  flokkur  við  alþingiskosningar  fyr  en  nú.  Hinn 
nýi  flokkurinn  nefndi  sig  flokk  óháðra  bœnda  til  aðgreiningar  frá 
bændaflokki  þingsins.  Átti  hreyfingin  til  flokksmyndunarinnar  rót 
BÍua  í  ágreiningi  þeim,  sem  reis  upp  síðari  hluta  ársins  1915,  eftir 
þing,  milli  sjávarmanna  og  kaupstaðarbúa  öðru  megin  og  sveita- 
manna  hinu  megin,  en  á  þetta  er  drepið  í  fréttum  frá  því  ári. 
Allfjölmennur  bœndafundur  var  haldtnn  við  Þjórsárbru  19.  janúar 
og  þar  saminn  landskjörlisti  hinna  »óháðu  bænda«,  eða  uppkast  a9 
honum.  Síðan  voru  bœndafundir  haldnir  víða  í  béruðum  til  þess 
að  koma  á  samtökum  um  fylgi  við  listann.  En  þegar  í  stað  mœttu 
þó  þessi  samtök  nokkrum  mótblœstri,  einnig  frá  landbúnaðarmanna 
faálfu,  er  töldu  það  óráð,  að  menn  fœru  að  fylkja  sér  til  þingkosn- 
Inga  eingöDgu  eftir  stéttum  og  egna  atvinnurekendur  landsins  hverja 


110  Island  1916.  [Skirnir 

gegn  öðrum.  Fór  svo  á  Þjórsárbrúarfundinum,  að  sjávarútvegs- 
menn  voru  teknir  á  iistann  jafnframt  iHndbændunum,  og  hét  þá 
svo  sem  hér  vœri  um  að  rœða  liuta  frá  framleiðendum  landsios  í 
heild;  en  ekki  landbúnaðarmönnum  eingöngu. 

Allir  sex  flokkarnir,  sem  borið  höfðu  fram  lista  við  landskosn- 
ingaruar,  höfðu  og  þingmannaefni  í  boði  við  kjördæmakosningarnar  á 
eftir,  verkmannaflokkurinn  þó  aðeins  í  2  kjördæmum:  Reykjavík, 
Akureyri.  Kjördœmakosningarnar  fóru  fram  21.  október.  Flokka- 
skifting  var  í  þetta  sinn  miklu  óákveðiiari  en  verið  hefir  hór  viö 
alþingiskosningar  að  undanförnu,  vegua  þess,  að  í  fæstum  kjör- 
dæmunum  komu  fram  nema  2  eða  3  af  þeim  6  flokkum,  sem  um 
var  að  ræða,  og  urðu  því  kosningabandalógin  á  ýmsa  vegu.  Yms 
af  þiugmannaefnunum  buðu  sig  líka  fr«m  utan  flokka.  Af  þessu 
leiddi,  að  það  var  engan  veginn  Ijóst  að  kosningunum  afstöðuum, 
hvernig  flokka-afstaðan  mundi  verða,  þegar  á  þing  kænii.  Það  eitt 
virtist  sýnilegt,  að  Heimastjórnarflokkurinn  mundi  verða  fjölmenn- 
astur,  en  þó  ekki  hafa  nieiri  hluta  í  þiuginu  einn  sór,  og  þar  nœst 
flokkur  Þversum-manna.  StjórnarfJokkurinn  (Langsum)  hafði  lítið- 
fylgi  fengið.  Það  varð  þá  úr,  eftir  að  kosuinga-úrslitia  utðu  kuna, 
að  aukaþing  var  kvatt  saman  11.  desember.  Færði  stjórnin  þær 
ástæður  fyrir  því,  að  í  fyrsta  lagi  væri  afataða  riín  til  þingins  óviss, 
í  öðru  lagi  yrði  að  endurskoða  verðlagsákvæði  brezka  samningsins- 
um  áramótin,  cg  í  þriðja  lagi  yrði  að  sjá  landinu  fyrir  strandferðum 
næsta  ár,  en  Eimskipafélag  íslands  hafði  tjáð  stjórninni,  að  það 
treysti  sér  ekki  til  að  hafa  skip  sín  í  strandferðum  næsta  ár,  eins 
og  verið  hafði  þetta  ár,  nema  þá  fyrir  margfalt  hærra  gjald.  Þegar 
|)ingið  kom  saman,  fór  þar  svo  um  flokkaskipunina,  að  Heimastj.-^ 
menn  urðu  15  og  Þversum-tnenn  12,  en  nyr  flokkur  myndaðist, 
€em  uefndi  sig  Framsókna/'flokk,  og  urðu  1 1  í  honum,  eða  í  banda* 
Jagi  við  hann.  Þangað  fóru  þeir,  sem  kosnir  voru  undir  merkjum 
Þingbændaflokksins  gamla  og  hinna  óháðu  bænda,  einnig  þeir,  sem' 
boðið  höfðu  sig  fram  utan  fJokka,  og  fulltrúi  verkmannaflokksins, 
sem  komið  hafði  einum  manni  að  við  kosningarnar,  i  Reykjavík, 
gekk  í  bandalag  við  þann  flokk.  Utan  þessara  flokka  voru  þá  aS- 
eins  tveir  þingmenn,  ráðherrann  við  annan  mann,  og  urðu  þeir  £ 
kosningabandalagi  við  Heimastjórnarflokkinn. 

Ráðherra  lýsti  því  yfir  þegar  í  byrjun  þings,  að  hann  ætlaði 
að  biðjast  lausnar.  Varð  það  svo  að  samkomulagi  milli  þeirra 
þriggja  flokka,  sem  nefndir  hafa  verið,  að  mynduð  yrði  þriggja 
mauna  stjóru  og  legðu  flokkarnir  til  í  hana  sinn  manninn  hver. 
Skyldi  það  gert  til  þess  að  forðast  sem  mest  deilur  og  flokkadrætti 
innan  lands  meðan  á  þeim  vandræðum  stæði,  sem  styrjöldin  veld- 
ur,  og  farið  að  dæml  annara  þjóða,  er  myndað  hafa  hjá  sér  slik 
samsteypuráðuneyti,  eða  friðarstjórnir,  nú  á  styrjaldartímunum. 
Lög  voru  samþykt  af  alþingi  og  staðfest  af  konungi,  sem  mœla 
8V0  fyrir,  að  ráðherrar  skuli  framvegis  vera  þrír  og  ákveði  koo- 
ungur  starfsvið  þeirra,  en  landritaraembœttið  skuli  niður  leggjast. 
Eftir  samkomulagi  við  þingið  fól  konungur  Jóni  Magnússyni 
bæjarfógeta  að  mynda  hið  nyja  ráðuneyti.  Einar  Arnórsson  fekk 
avo    lausn    frá    ráðherraembœttinu    4.    jan.    1917  og  jafnframt  var 


flkiniir]  Ísland  1916.  111' 

Klemenz  Jónssyni  veitt  lausii  frá  landritaraenibœttinu  með  biðlaun- 
um  samkv.  lögimi.  Sama  dag  voru  skipaðir  ráðberrar:  Jón  Magnús- 
80U  bœjarfógeti,  úr  Heimastjórnarflokknum,  Björn  Kristjánsfon 
bankaatjóri,  úr  SjálfstæðÍHflokknum  (Þversum)  og  Sigurður  JónHaon 
bóndi  á  Vstafelli,  úr  FrHmsóknarflokknum.  Jóni  MagnúsRyni  var 
falíð  forsæti  ráðuneytisins.  Annað,  sem  tfðindum  sœtir,  var  ekki 
full(íert  a  þinginu  við  áraBkiftin,  og  biða  því  nánari  fregnir  af 
gerðum   þessa  þing.s  tiœsta  árs  frétta. 

Verkmannafélagsskapurini),  isem  getið  er  að  nokkru  hér  á  undan, 
faefir  mikið  magnast  á  þejviu  ári  í  jmsum  kaupstoðum  landsins,  eink- 
um  I  Reykjavik.  Við  bæjarstjórimrkosningar  þar  í  janúar  kom  listi' 
verkmanua  að  3  fulltrúum  af  5,  en  listi  Heímastjórnarmanna  2. 
Þrír  listar  aðrir,  sem  fram  komu,  fengu  engan.  Þessi  hreyfing  kom 
á  stað  varkfalli  meðal  háseta  á  botnvörpuskipum  Keykvíkinga  í  byrj- 
un  maí  og  var  einkum  um  það  deilt,  hvort  lifur  sú,  sem  á  skip 
kœmi,  vœri  eign  útgerðarmanna  eða  háseta.  Höfðu  hásetar  haft  hana 
sem  verðlaun  að  undanförnu  og  tiú  var  hún  í  háu  verði.  Verkfallið 
fitóð  nálœgt  hálfum  mánuði  og  eiidaði  með  því,  að  samtök  háseta 
riðluðust,  enda  þótti  verkfallið  byrjað  af  lítilli  fyrirhyggju.  I  febrú- 
ar  var  og  gert  verkfall  um  tíma  í  Hafnaifirði  út  af  kröfum  ura 
hækkun  vinnukaups,  og  var  deilan  einkum  við  enskt  títgerðarfélag, 
sem   þar  starfar. 

Jafnframt  alþingiskosningunum  fór  fram  almenn  atkv.greiðsla 
um  það,  hrort  lögleiða  skyldi  þeguskylduvinnu,  eins  og  um  hafði' 
verið  talað  á  alþingi  1915,  og  fókk  það  mál  lítið  fylgi.  Unnið  hefir 
verið  að  kolanámum  vestaii  lands  á  árinu  og  hefir  félag  myndast  í 
Kaupmannahöfn  til  þess  að  hrinda  því  verki  áfram.  1  Reykjavík 
befir  félag  myndast  til  að  taka  upp  að  nvju  kalkvinslu  í  Esjunni. 
Fyrir  arslokin  var  byrjað  að  reisa  loftskeytastöð  rótt  við  Reykjavík. 
Bryr  hafa  verið  gerðar  á  Breiðumýrará  i  Suður-Þingeyjar«y8lu  og  Mið- 
fjarðará  á  Langanesströudum,  euunniðaðbrautagPiðumá  Húnvetninga- 
braut,  Skagfirðingabraut,  Reykjadals  og  Grímsnesbraut.  Borgarfjarð- 
arbraut  hefir  verið  afhent  hlutaðeigandi  syslufól.  og  fleykjadalsbraut 
er  lokið.  Að  þjóðvegum  hefir  verið  unnið  á  Stykkishólmavegi,  Lauga- 
dalsvegi  og  Hróarstunguvegi.  Stórir  flutningabílar  voru  þetta  vor 
fengnir  á  vegina  frá  Reykjavík  til  Suðiirláglendisins  og  fóru  eftir  áætl- 
unum,  en  urðu  að  hœtta  á  miðju  numri  vegna  ymislegra  óhappa. 

Mörg  slys  hafa  orðið  á  sjónum  þetta  ár,  eins  og  fyrri.  Hi5 
htærsta  varð  30.  nóv.,  er  annað  af  skipum  Eimskipafólags  Islands, 
>Goðafos8«,  strandaði  við  Stranmues,  norðan  Aðalvíkur.  Varð  öllu 
bjargað  tír  skipinu,  en  það  náðist  ekki  út.  Eitt  af  botnvörpuskip- 
um  Reykvlkinga,  »Maiz«,  strandaði  27.  okt.  á  Gerðahólma  við  Reykja- 
nes  og  fórat,  en  menn  komust  af.  Annað,  »Skallagrímur«,  sökk  um 
haustið  rétt  utan  við  Reykjavík,  en  náöist  upp  aftur  að  mestu 
óskemt.  Gufuskipið  »Patría«,  eign  Friðriksens  kaupm.  í  Rvík,  fórst 
á  leið  hiugað  með  timburfarm  frá  Noregi  í  nóv.,  en  skipshöfninni 
-var  bjargað  af  ensku  herskipi.  2  vélbátar  fórust  frá  Vestmanna- 
eyjum,  annar  í  janúar  með  4  mönnum,  hinn  í  apríl  með  3  mönnum. 
I  norðanveðrinu  seint  í  marz  urðu  mannskaðar  á  sjó  við  Faxaflóa, 
6.    apríl    strandaði    fœreysk    fiskiskiíta    við  Myrdalssand.     17.  sept 


:*18  ísland  1916.  Skírnir] 

strandaði  danskt  flutningaskip,  »EUn«,  á  Blönduóai.  19.  okt.  strand* 
aði  íslenzkt  flutningaskip,  »Re6olut«,  í  Grindavlk  og  í  október  ann- 
að,  »Steini«,  við  Héraðssand.  I  nóv.  fórst  bátur  með  3  mönnum 
frá  Grindavík  og  1.  des.  bátur  frá  Höskuldsey  á  Breiðafirði  raeð  4 
mönnum.     Og  fleiri  slík  slys  hafa  orðið. 

Sæsíminn  slitnaði  uorðan  við  Færeyjar  7.  febrúar  og  náðist 
ekki  samband  aftur  fyr  en  9.  marz.  Um  líkt  leyti  urðu  miklar 
bilanir  á  landsímanum  sunnan  Holtavörðuheiðar  af  ísiug. 

Brunaslys  eru  þesai  hin  helztu:  27.  jan.  brann  íbúðarbús 
lœknisins  á  Eyrarbakka  og  í  sama  mánuði  bærinn  Melar  í  Víkur- 
sveit.  27.  marz  brann  svo  nefnt  Waageshús  í  Reykjavík,  23.  júlí 
bærinn  Skógargerði  í  Norður-Múlasýslu,  4.  ág.  hús  á  Akureyri,  1. 
sept.  bærinn  Ketilvellir  í  Laugardal,  17.  s.  m.  bærinn  Krókur  í 
Orafningi  og  einnig  í  þeim  niánuði  bærinn  Forsæti  í  Landeyjum, 
en  16.  okt.  brunnu  útihús  og  gripahús  á  Borg  á  Myrum. 

Helztu  mannalát  á  árinu  eru  þessi :  Magnús  Stephensen  um- 
boðskaupm.  druknaði  á  leið  frá  Rvík  til  Khafnar  13.  jan.;  Guðm. 
Bárðargon  bóndi,  frá  Bæ  í  Strandas.,  andaðist  16.  jan.;  Árni  Jóns- 
son  prófastur  á  Hólmum  í  Reyðarfirði  27.  jan.;  Stefán  bóndi  í 
Möðrudal  á  FjöIIum  3.  febr.;  Jón  Jónsson  kaupm.  frá  Bortrarnesi 
11.  febr.;  Björn  Pálsson  Ijósm.  á  Isafirði  14.  febr.;  Guðrún  Péturs- 
dóttir,  ekkja  síra  Guöm.  Johnsens  í  Arnarbæli,  8.  marz;  Símou 
Ðalaskáld  12.  marz;  Andrés  Björnsson  cand.  phil.  varð  úti,  fanst 
19.  mnrz ;  Sigríður  Eiríksdóttur,  ekkja  Jóns  Þórðarsonar  prests  á 
Auðkúlu,  andaðist  23.  marz;  Anton  Bjarnasen  kaupm.  í  Vestmanna- 
eyjum  27.  marz;  Jónas  Guðlaugsson  skáld  andaðiat  á  Jótlandi  18. 
apríl;  Þorst.  Thorarensen  bóndi  á  Móeiðarhvoli  í  Rangárv.s.  29. 
apríl,  Sig.  Jónsson  bóndi  á  Hofstöðum  í  Skagafirði  i  apríl;  Ingibj. 
-  Guðnadóttir,  kona  síra  Bjarna  Pálssonar  í  Steinneai  1.  maí;  Vilborg 
Sigurðard.,  ekkja  síra  Magn.  Jónss.  í  Laufási,  9.  maí;  Jósef  Einars- 
son  bóndi  á  Hjallalandi  í  Húnav.s.  21.  maí;  Skúli  Thoroddsen 
alþm.  í  Rvík  21.  maí;  Andrós  Andrésson  verziunarm.  í  Rvik  30. 
maí;  Magnús  Vigfússon  á  Miðseli  í  Rvík  14.  júm';  Guðrún  Svein- 
bjarnardóttir  Egilsens,  ekkja  Þórðar  prests  í  Otrardal  19.  júní;  Jón 
Hallsson  hrep[)8tj.  á  SmiðjuhóH  á  Mýrum  4.  júlí,  Eugenia  Nielsen 
á  Eyrarbakka  8.  júlí;  Jón  Ólafssou  rithöfundur  í  Rvík  11.  júlí; 
BjÖrn  Þórhallsson  frá  Laufási  í  Rvík  andaðist  í  Noregi  13.  júlí; 
Þorv.  Jónsson  læknir  á  ísafirði  24.  júlí;  Einar  Guðjónssou  veitinga- 
maður  í  Rvík  druknaði  seint  í  júlí;  Sigurður  .Sigurfinnsson  hreppstj. 
í  Vestmannaeyjum  snemma  í  sept.;  Asgeir  Torfason  efnafrœðingur 
í  Rvík  16.  sept.;  Kristinn  Stefánsson  skáld  í  Winnipeg  seint  í 
sept.;  Vigfús  Sigfússon  veitingam.  á  Akureyri  5.  ókt.;  Raunveig 
Jónasson  í  Winnipeg,  kona  Sigtr.  Jónassonar  kapteins,  5.  okt.;  Sig. 
Þórðarson  útvegsbóndi  í  Rvík  8.  okt.;  Símon  Bjaruason  verzlunarm. 
í  Rvík  31.  okt.;  Jörgen  Hansen  kaupm  í  Hafnarfirði  snemma  í  nóv.; 
Þorst.  Jónsson  hreppstj.  í  Vík  20.  nóv.;  Einar  Thorlacius  fyrv. 
sýslum.  dó  í  Khöfn  21.  nóv.;  Ólafur  Johnsen  yfirkennari  frá  Odense 
■  dó  i  Khöfn  14.  des.;  Þórhallur  Bjarnarson  biskup  15.  des. 

Þ.  G. 


/3 


t 


E^órhallur  biskup  Bjamarson. 


Sá  bölþrungni  hljómur,  sem  berst  yfir  fold, 
er  bergmál  af  útfarar  lögum; 
það  lögmál,  sem  gerir  að  heyviskum  hold, 
er  hraðvirkt  á  siðustu  dögum. 

Hve  valurinn  dyngist  um  öræfi  og  ál! 
hver  akurstöng  logandi  kveikur! 
Um  kirkjurnar  snarkar  hið  blóðuga  bál 
og  brenna  um  skrauthýsin  leikur. 

Til  dóma  og  morða  hin  drotnandi  hönd 
8ig  dúðar  í  hemeskju  týgjum. 
Og  feigðin  með  símanum  fer  yfir  lönd 
og  farmur  af  tundri  i  skýjum. 

»  ♦ 

En  biskupinn  okkar,  hann  leitaði  lags 
að  leiðbeina  ráfandi  sálum, 
er  umsýslu  helgaði  eyktina  dags 
og  aftaninn  djúpvizku  málum. 

Hinn  guUrauði  þráður  i  orðum  hans  æ 
var  eggjun  til  starfa  og  dygða  — 
á  farkosti  sjálfs  sin  að  fljóta  um  sæ 
að  furðuströnd  ókendra  bygða. 


114  Þórballar  biskap  Bjarnarson.  [Skirair 

A  friðstóli  ríkt'  'ann  í  hógværðar  hjúp, 
með  handlægni  rýmkaði  klafar 
og  bar  því  úr  kirkjunni  blóðfóm  á  djúp 
og  bálreiði  Abrahams  Jahva. 

Við  skinhelgi  foma  i  látbragði  laus, 
og  lögstirfni,  er  guðsriki  »mækkar, 
i  orðum  og  gjörðum  hann  kirkjunni  kau& 
þann  kærleik,  er  deilunum  fækkar. 

Frá  Mekka  til  Róms  og  um  Móisesfjall 
hans  mannúð  sá,  fram  og  til  baka  — 
um  Laótze  goðorð  og  Kristninnar  kall 
og  kóngsriki  Búddha  hins  spaka. 

Hann  vildi  á  gjörvalla  sök  væri  sæzt, 
að  sól  skini  mannúð  um  vanga. 
Á  hátypta  fjallinu  menn  geta  mæzt, 
er  margskonar  einstígi  ganga. 

Þó  mennirnir  eigi  sér  margháttað  kall, 
og  mörg  virðist  sinnin  og  týgin, 
1  allsherjardepli  hið  uppdregna  fjall 
að  endingu  sameinar  stígin. 

Að  endaðri  þrætu  um  hismi  og  hjóm 
þeim  hugnast  nú  takmarkið  sama 
hjá  Einura,  sem  skiftist  við  orðmynda  hljóni 
i  Alföður,  Drottin  og  Brahma. 

Og  þeirra  er  dýrðin,  sem  hugsa  svo  hátt: 
að  hlýju  og  glódöggum  viðri  — 
að  vegirnir  mætist  i  eilífðarátt, 
þó  einstígin  deilist  hér  niðri. 

Og  hugmyndin  persneska  honum  ei  hvarC 
þó  hann  væri  biskup  og  prestur  — 


Skirair]  Þórhallar  biskap  BjarnarBoo.  11& 

að  Alföður  kærara  er  akurmanns  starf, 
en  útþyntur  trúmála  lestur. 

Og  þar  að  'ins  burtfarna  höfðingja  hneig 
hver  hugsun  um  nætur  og  daga 
að  gera  úr  melunum  gróanda  teig, 
að  guðsriki  isienzkan  haga. 

Hve  geialana  hæna  að  griðastað  manns      Ca 
þær  gyðjur,  sem  kransana  binda. 
Og  þess  vegna  leggur  að  leiðinu  hans 
þann  Ijóma,  sem  náttraálin  kynda. 

Guðmundur  Friðjónsson, 


Svipir  í  skuggsjá  haustsins. 


Seztu  í  hornið  hjá  mér 

Haust-stund  þessa,  góði! 
En  eg  ætla  að  Ijá  þér 
Augun  mín,  i  Ijóði. 
Og  ef  augun  duga, 
Út  um  þröngva  skjáinn 
Oft  má  horfa  úr  huga 
Harma  sina  í  bláinn. 

Ekkert  áttu  að  heyra 

Úti  af  rakka  gjammi, 
Lát  ei  inn  um  eyra 
Eldhúss-skvaldrið  frammi. 
Hugann,  heima=fjærri, 
—  Hvað  sem  annað  varðar 
Gerðu  að  skemti-skærri 
Skuggsjá  lofts  og  jarðar. 

Út  i  breiða-blikið 

Blámóðunnar  fljóttu. 
Sé  i  viðsýn  vikið 
Veru  þinni,  og  njóttu. 
Sjáðu  i  haustsins  hljóði 
flvernig  aftni  miðar, 
Sem  með  lita-ljóði 
Laðar  alt  til  friðar. 


Skinúrj  Svipir  i  skuggsjá  haustsina.  117 

Er  sem  haustið  uni 

ÖUu  er  hefir  bjargast, 
Þó  að  mót-tækt  rauni 
Margt  sem  hlaut  að  fargast. 
Rótt  sem  þýðar  þakkir 
Þreytumanns  i  augum. 
Skruggu-byljir  blakkir 
Byltast  hvergi  á  taugum. 


Gleymir  flissi  gjöUu 
Grózku  ofsahlátur. 
Bros  er  yfir  öllu 
Eins  og  þerður  grátur. 
Fjalla  hlíðar  húmar, 
Hillir  skörðin  tinda, 
Hvíta-roði  um  rúmar 
Rekkjur  þýðu-vinda. 


Breiðar  suður-sveitir 

Silfri  og  gulli  stafar. 
Skógi  í  bláfell  breytir. 
Blika  Vitaðsgjafar, 
Akrar,  á  upsir  settir 
Aftanhillinganna, 
Sólskins  svitablettir 
Sumars  landnemanna. 


Skin  við  skógarbekki 
Skini  fextur  glampi, 
Lýsan  af  er  ekki 
Akra  stýfðum  kampi. 
Enn  er  ei  ekran  tóma 
Yrkt,  né  þessi  heiði 
Hverfð  í  blaðs  og  blóma 
Breiða  moldarleiði. 

l 


118^  Svipir  i  Bkuggsjá  haastsios. 

Sem  á  haugum  hljóðum 
Hrókar  gullsins  bleika 
Trén  að  gulum  glóðum 
Gyltra  blaða  leika. 
Þegar  í  stráura  stynja 
Stopul-vinda  hviður 
Haust-fölvingar  hrynja 
Herðar  þeirra  niður. 


Lægri  lyngsins  gróður 
Laufum  utast  þrengir, 
Frara  um  raða  rjóður 
Rauðar  luktir  hengir. 
Eins  og  yzt  í  borgum, 
Undir  birtu-haliið 
Lýð  frá  turn  og  torgum 
Týrur  benda  í  svallið. 

Inni  er  ömurlegra. 

Eggtið  löngu  búin, 
Hreiðrin  þrasta  og  hegra 
Hanga  tóm  og  flúin. 
Glapin  ró  í  runnum, 
Roggar  ugla  á  meiðura. 
Úlfar  átu-munnura 
Ýlfra  á  héraveiðum. 


Upp  úr  runna  rönum 

—  Rúst  af  berum  krúnum 
Glottir  bleikura  grönum 
Grein  i  móum  brúnum, 
Glæjum  laufum  gægist 
Gegnura  kræklur  visnar, 
Sem  i  hrauni  sæist 
Svarðar-tætlur  gisnar. 


^kiinir]  Svipir  i  ■kaggsjá  haastiiDS.  111^^ 

Stöku  viði-viöur 
J  Viðrar  holta-glæður. 

Hrynja  af  höfði  niður 
Hvitar  silkislæður, 
—  Brúðarlín  úr  bari 
Borið  undir  vetur  — 
Og  í  vinda  vari 
Veizlu  að  hausti  setur. 


Orœnt  i  vindhá  vetrar 
Vefa  engin  slegin. 
Sinu-brekku  betrar 
Borið  hádags-megin 
Blóm,  sem  lágt  við  Ijómar 
Litla  sólskins-vöku. 
Sumars  eftir-ómar, 
Ellikvæðin  stöku. 


:Svo  hefir  ársins  elli 

Ennþá  fíngur  mjúka, 
Sem  hún  fríðast  felli 
Friðar-liti  á  sjúka, 
Mjalla-hvitu  kransins 
Krónur  þistla  skrýðir. 
Eins  og  lýður  landsins 
Likin  bezt  hún  prýðir. 

fjétt  á  logni  fijóta, 

Lágt  við  grund  og  hæðir, 
Spunnir  um  hnjósk  og  hnjóta 
Huldu-silfurs  þræðir, 
Hengdir,  hvern  sem  noti 
Hæl  i  niður-tjóður, 
Húsvilt  fræ  á  floti 
Fyrir  næsta  gróður. 


1S9  STÍpir  i  skaggsjá  IiaastBÍn*.  [Skirur' 

Áin,  lygn  með  löndum, 
Læðist  dalinn  út  nm, 
Fjara  á  flúð  og  söndtim. 
Fossarnir  i  mútum 
Raula  i  hálfum  hljóðum 
Hikult  gömlu  lögin. 
Hjaðnað  hafa  úr  Ijóðum 
Hamra-bassa  slögin. 


Skyggir  nótt.     En  nær  gljá 
Njósnaraugu  stjarna. 
Bjartast  blika  þær  frá 
Bládimmustu  þarna! 
Ljós  og  Ijóða-kliðinn 
Lúr  og  blundur  slökkva  — 
Eitt  sinn  út  í  friðinn 
Allir  strengir  hrökkva, 

8.— 10,— '16. 

Stephan  G.  Stephansson^ 


CK 


>0 


ARBClTCRDORr  BOURMVIILE 

Btl   BIRMINGhAM. 


©  S01VL£ 

(?)  OtMtlflOenAUS 

(2)  RUSKIN  MflLL 

®  CYHNA&IVM 

®  BOVRNVIUE.  HAU. 

®  rABRIK 

©  fosr 

(S)  RUTAVRANT 

®  Atmnouses 

PARK 

®  spicu>iÁize 

a  FORMMM: 
t)  rOR  WtlBk 
C  FúR  KinOCK 
TOCMC 
íBAHMHOF 


► 


^\ 


Nýtízkuborgir. 


Frh. 
Þýzk  fyrir-  Eins  og  fyr  er  sagt,  var  það  enskur  auð- 
myndarþorp  rnaður  og  verksmiðjueigandi,  sera  fyrstur  reið 
á  vaðið  og  stofnaði  fyrirmyndarþorp.  Engum 
lá  þetta  nær  en  rikum  iðnaðarforkólfum.  Með  þeirri 
geysiframför,  sem  var  i  iðnaði  á  síðari  helming  iiðinnar 
aldar,  bygðu  margir  þeirra  stóreflis  verksmiðjur  og  þurftu 
á  verkamönnum  að  halda  í  þúsundatali.  I  stórbæjunum 
var  landið  dýrt  og  oft  erfitt  að  fá  hentugt  svæði  fyrir 
stórbyggingar,  en  væri  bygt  i  sveit  eða  smáþorpum  skorti 
vinnulýð,  nema  honum  væri  jafnframt  séð  fyrir  húsum  og 
helztu  nauðsynjum.  Nú  var  það  að  sjálfsögðu  mikilsvarð- 
andi  mál  fyrir  verksmiðjueigendur,  að  verkamenn  þeirra 
væru  hraustir  og  heilsugóðir  og  lifðu  við  sæmilegan  hag. 
Næst  því  að  gjalda  þeim  viðunandi  kaup  var  það  mest 
um  vert,  að  sjá  þeim  fyrir  góðum  húsakynnum.  Þaðvar 
þvi  bæði  eigin  hagur  og  umhyggja  fyrir  velferð  al- 
mennings,  sem  kom  verksmiðjueigendum  til  þess  að  byggja 
ógrynni  húsa  handa  verkamönnum  sínum  eða  lána  þeim 
fé  til  bygginga,  og  jafnframt  hlutu  þeir  eða  bygginga- 
meistarar  þeirra  að  hugaa  um,  hvcrsu  altskipulag  þessara 
nýju  þorpa  gæti  orðið  bezt  og  hentugast.     Á  þennan  hátt 


:122  Nýtizkuborgir  [Skirnir 

spratt  upp  fjöldi  Bmáþorpa  Cité  ou  vriére*)  við  Mulhausen  i 
Elsass,  bygðu  12  verksmiðjueigendurhúsinnokkru  eftir  1840 
með  rikisstyrk  og  seldu  verkamönnum  þau.  1884  voru 
þau  rúmt  þúsund  að  tölu  en  salan  hefir  haft  þau  áhrif,  að 
ö\l  húsin  hafa  gengið  úr  eigu  verkamanna! 

Þó    verksmiðjueigendur    og    félög    einstakra    manna 

bygðu  heil  þorp  og  borgahluta  víðsvegar  um  lönd,  þá  voru 

Þjóðverjar  hvað  fyrstir  til  þess,  eftir  T.  Salt,  að  setja  fyrir- 

rmyndarsnið  á  þorp  sin.     Árið    1873   bygðist   námubærinn 

Hannover  III.,  1875  námubærinn  Hannoverll.,  1875Zeeac- 

ker   hjá  Höchst  og  úr  þvi  fjöldi  annara.    Áður  hafði  það 

verið    venjan,    að    verksmiðjueigendur    reistu  vinnuskála 

sína  í  stórbæjunum  þar  sem  nóg  var  af  verkalýð,  létu  hann 

rsjá  um  sig  og  hola  sér  niður  hvar  sem  hann  gat  í  fátækl- 

ingahibýlum    þar.    Sumir  verksmiðjueigendur  tóku  nú  að 

sjá  verkamönnum  sínum  fyrir  góðum  húsum,  byggja  verka- 

imannahverfl   í   borgunum    eða    útjöðrum  þeirra,  en  siðan 

komst    það    lag  á,  að  verksmiðjurnar  voru  reistar  u  t  a  n 

ibæjanna  og  verklýðurinn  bjó  i  litlum  bæ,  út  af  fyrir  sig, 

fékk   góð    húsakynni   fyrir   tiltölulega  lágt  verð,  nokkurt 

land  til   garðræktar  (200—600  Q  st.)   sem  fylgdi  húsinu. 

Auk  þess  var  séð  fyrir  ýmsum  öðrum  þægindum  og  nauð- 

^ynjum,   góðum  skólum,  leikvöllum  og  þvílíku.     Húsin  og 

landið  voru  eign  verksmiðjueigendanna,  en  leigan  svo  lág, 

.  að  rétt  svaraði  kostnaði  eða  varla  það,  og  fór  ekki  hækk- 

.andi.     Þá  var  og  vandað  til  alls  skipulags  margra  bæjanna, 

rséð   um  að  allt  liti  smekklega  út,  að  hvorki  yrði  of  þétt- 

"býlt    né    híbýlaþrengsli    inni    í    húsunum.     Alkuníiugt  er 

hollenzka  þorpið  Agnecapark  hjá  Deelft  fyrir  fagurt  skipu- 

lag.     Aftur  mun  það   ekki   hafa   um  þessar  mundir  vak- 

.  að  fyrir  neinum,  að  gera  aðra  endurbót  með  bæjum  þess- 

um   en   að   tryggja  góð  húsakynni  fyrir  sanngjamt  verð, 

Ijós     og    loftí  rikulegum   mæli,    en  vinnuveitendum 

Að  sjálfsögðu  jafnframt  nægilegan  vinnukraft.     Svo  mikið 


')  Conrad:  Handw.  WohnuBgsfrage  bU.  905. 


Sklrnir]  Nýtízkuborgir.  123 

var  aft  þessu  starfað  í  Þýzkalandi,  að  árið  1898  höfðu 
þýzkir  verksmiðjueigendur  bygt  140.000  ibúðirjfyrir  verka- 
menn  sina. 

Þó  8um  af  þorpum  þessum  væru  að  mörgu  leyti  fyr- 
irmyndarbæir  geta  þau  tæpast  jafnast  við  þrjú  fyrir- 
myndar  þorp  ensk,  sem  enskir  auðmenn  bygðu  skömmu 
fyrir  aldamótin:  Bcurnville,  Port  Sunlight  og  Earswick. 
Þorp  þessi  áttu  mikinn  þátt  í  því  að  vekja  athygli  fjölda 
.manna  á  hverskonar  endurbótum  í  skipulagi  bæja. 


Boum-  bygði  verksmiðjueigandinn  George  Cadbury  í 
viUe  Birmingham,  sera  bjó  til  hið  alþekta  Cadburys 
•cacao  (súkkulaði).  Hann  flutti  verksmiðjur  sínar  1879 
3  rastir  út  fyrir  Birmingham,  og  varð  því  að  sjá  verka- 
mönnum  sínum  fyrir  húsnæði.  Hann  var  mannvinur 
mikill,  hafði  ætíð  látið  sér  ant  um  hag  verkamanna  sinna, 
eins  og  8já  má  á  þvi,  að  hann  hafði  mikinn  hluta  æfinnar 
kent  börnunum  8jálfur  i  sunnudagaskólanum,  þó  hann 
væri  maður  vellauðugur.  Nú  þótti  honum  miklu  máli 
skifta,  að  verkamenn  sinir  fengju  sern  bezt  húsakynni  og 
að  Bvo  yrði  vandað  til  verksmiðjuþorpsins,  sem  frekast 
vœri  kostur  á.  Fékk  hann  Alex  Harway,  ágætan  bygg- 
ingarmeistara,  til  þess  að  gera  skipulag  bæjarins.  Réðhann 
og  mestu  um  byggingarsnið  húsanna.  Harvay  lauk  þessu 
Btarfi  af  svo  mikilli  snild,  að  ekki  hefir  öðrum  tekist  öUu 
betur.  Er  þvi  viðbrugðið  hve  BournviIIe  sé  fagur  bær, 
hentugur  og  heilnæmur.  Götur  í  Bournville  eru  12,5  st. 
breiðar  en  skrautgarðar  framan  hiisanna,  svo  að  hvergi 
•er  skemra  milli  húsahliða  en  25  st.  og  eru  þó  húsin  lág, 
lœst  hærri  en  8  st.,  svo  götubreiddin  er  fyllilega  þreföld 
iiúshæðin.  Breidd  byggingareita  (spildnanna  miUi  sam- 
Miða    gatna)    er   um    200    ensk    fet  og  verða  því  breiðir 


124 


Nýtizkuborgir. 


[Skirnir 


garðar  að  húsbaki.  Hús  verkamanna  eru  einlyft  eða  tvilyft^ 

tvö  og  tvö  bygð  saman.    Lengd  þeirra 

flestra,  er  að   götu   veit,  er   um   5,f>  st.. 

(tæpar  9  álnir)  en  breiddin  oftast  nokkru 

meiri,  7-8    st.     A  neðsta  gólfl  er  venju-^ 

lega  l)  íbúðareldhús,  2)  stofa,  3)  þvotta-^ 

og  baðklefi,  en  á  lofti  uppi  þrjú  svefn- 

herbergi^).    Kjallari   er   enginu.    Húsin 

eru  af  einfaldri  ódýrri  gerð,  prjállaus  en 

sérlega   smekkleg   og   svo   breytileg  að 

ytra  útliti,  að  götur  eru  mjög  tilbreyti- 

legar   á  að  sjá,  þó   húsin   séu  mjög  lik 

að  stærð  og  herbergjaskipun.    Millibilin 

miUi   húsagafla   (húsasundin)    eru  5  st.. 

Lóðin,   sem   húsi  hverju  fylgir,  er  löng 

ræma  um  12 — 15  st.  á  breidd  en  fullar 

30  Bt.    á  lengd,  að  meðaltali  500  Q  st. 

('/(•,    úr   dagsl.).     Nokkur   hluti   hennar 

gengur   í    blómgarðinn  framan  hússins,. 

en  mestur  hlutinn  liggur  að  húsabaki  og 

er   notaður  til  matjurta  og  ávaxtarækt- 

unar.    Garðstærðin  var   aðallega  miðuð 

Hagnýtirg^2°hú8l6ða  ^ið   það,    að  hver  húseigandi  hefði  svo 

í  Bonrnviile.         mikið   land,   sem    líklegt  væri  að  hann 

LutTsk'íkSSó";  kæmist   yflr  að  rækta  i  frístundum  sín- 

Sstigur,   Hhiaðfrani  um   8V0  að  vel  væri,  en  auk  þess  gera 

íairrSC^Íml':  garðarnir  að  sjálfsögðu  bygðina  dreitðari. 

jartagarður.  A  aldin-  og  loftið  betra.    Þá  er  það  og  mikilsvirði 

gar  ur.  ^^  verkamenn,  sem  eiga  að  vinna  allan 

daginn  við  tilbreytingarlaust  verksmiðjustarf  geti  haft  eitt- 

hvert   annað   frábrugðið   útistarf  að  dunda  við  í  fristund- 

um.    Það   er   svo   sem  sjálfsagt  að  með  svo  riflegu  milli-^ 


Stjett. 

ll—    »    U    M    «J   M    1 


*)  Herbergjaskipun  er  svipuð  þeirri  sem  sýnd  er  á  6  mynd  af  vinnu- 
mannabúsum  i  Port  Sunligbt. 


^kirDÍr]  Nýtixkaborgir.  125 

bili  milli  húshliða  njóta  húsin  ágœtlega  sólar.  Sum  húsin 
eru  þó  mun  stærri  en  hér  er  lýst  og  lóðir  að  sama  skapi. 

Fyrir  öllum  almenningsþörfum  sá  Cadbury  vandlega. 
í  þorpinu  var  bygður  ágætur  skóli,  bókasafn,  samkomu- 
hús,  sem  einnig  er  notað  til  guðsþjónustu,  miklir  leikvell- 
ir,  skrautgarðar  o.  fl.,  jafnvel  dálitil  rannsóknarstöð  fyrir 
athugun  á  stjörnum.  Gamalmennahæli  lét  hanu  hann  byggja 
og  fá  verkamenn  hans  þar  ókeypis  ibúð  i  elli  sinni.  öllu 
þessu  var  skipað  með  tilliti  til  þess,  að  þorpið  liti  sem 
prýðilegast  út. 

í  fyrstu  seldi  Cadbury  landið.  Hann  sá  mönnum 
flínum  fyrir  ^Vg— '3%  byggingarlánum  með  vægum  afborg- 
unum.  Siðar  hefir  hann  afhent  félagi  miklu  þorp  og  land. 
Það  hætti  að  selja  landið,  svo  nú  fæst  það  aðeins  til  leigu 
^n  með  sanngjörnum  föstum  kjörum.  Fjöldi  annara  manna 
hefir  sezt  þar  að  en  verkamenn  Cadburys,  svo  þeir  eru  nú 
«kki  fullur  helmingur  þorpsbúa.  Landareign  þorpsins  er 
nú  248  ha  eða  7—800  dagsláttur.  íbúar  voru  1911 
lim  4000. 

AranguHnn.  Hver  varð  svo  árangurinn  af  allri  þessari 
nýbreytni?  Allur  búskapurinn  bar  sig  vel 
og  Cadbury  fékk  fé  sitt  skilvíslega  aftur.  Verkamennimir 
lifðu  að  sjálfsögðu  við  miklu  betri  kjör  en  fyr  og  urðu  þó 
smámsaman  húseigendur.  Fjármunalega  var  þvi  ekkert 
út  á  þetta  að  setja.  Aftur  höfðu  þessi  góðu  híbýli  og  all- 
ur  umbúnaður  mikil  og  góð  áhrif  á  verkalýðinn.  Drykkju- 
flkapur  hvarf,  efnahagur  batnaði  stórum,  verkamenn  kept- 
ust  hver  við  annan  um  að  þrifa  hús  sin  og  rækta  garða 
sína.  Þeir  reyndust  ekki  lítil  búbót  og  gefur  garður  hver 
að  meðaltali  fjölskyldunni  kartöflur  allar  og  grænmeti  sem 
hún  þarf  með,  en  auk  þess  afurðir  til  sölu  sem  nema  að 
meðaltali  um  100  kr.  virði  á  ári  hverju.  Svo  vel  rækta 
þorpsbúar  bletti  sína,  að  þrátt  fyrir  að  mikill  hluti  lands- 
ins  er  óræktaður  (hússtæðin,  götur,  o.  fl.),  gefur  það  nú 
á  1 1  f  a  1 1  af  sér  í  samanburði  við  fyr,  meðan  það  lá  und- 
ir  sveitajarðir. 


186  Nýtlzkuborgir.  [Skimir- 

Ekki  skiftir  það  hvað  minstu  máli  hver  áhrif  alt  þetta 
hafði  á  heilbrigði  bæjarbúa.  Á  5  ára  tímabili  dóu  af 
hverjum  1000  íbúura  5.5  í  Bournville  en  10,2  í  Birming- 
ham,  sem  er  þó  óvenjulega  lítill  manndauði.  —  Af  hverj- 
um  1000  börnum,  sem  fæddust  lifandi,  dóu  á  1.  ári  í  Bourn- 
ville  68,  i  Birmingham  92.  En  það  var  eigi  aðeins  að 
heilbrigði  batnaði  að  miklum  mun  og  færri  dæju.  Börn- 
unum  fór  miklu  betur  frameni  verkafólksgöt- 
unum  i  Birmingham  (Floodgate  Street): 

Þyngd  drengja  (ensk  pund). 

6  ára    8  ára     10  ára     12  ára 
í  BournviIIe  45.0       52.9        61.6         71.8 

í  Birmingham  39.0  47.8  56.1  63.2 
Þegar  litið  er  yfir  það  sem  hér  hefir  verið  drepið  á, 
verður  ekki  annað  sagt,  en  að  hin  mikla  tilraun  Cadburys- 
hafi  tekist  ótrúlega  vel.  Glæsilega  fagur  varð  bærinn 
hans,  heilnæmur  og  hentugur.  Þó  var  húsaleigan  tiltölu- 
lega  miklu  lægri  en  í  borgunum.  Fólkinu  leið  á  allan 
hátt  betur,  ekki  sízt  uppvaxandi  kynslóðinni.  Alt  bar  sig 
vel  og  sveitaakrarnir  gáfu  áttfalt  meira  af  sér  þar  sem  bær- 
inn  var  bygður  en  þeir  höfðu  áður  gert! 

Port  Sunlight.  Einn  af  mestu  sápugerðarmönnum  heims- 
ins  er  Sir  William  Lever.  Hann  stofnaði 
sápugerð  i  Liverpool  um  1886,  rak  hana  með  dæmafáum- 
dugnaði  og  framsýni  svo  sápa  hans  seldist  bráðlega  viðs- 
vegar  um  heim  (»Sunlight«  sápa).*)  Um  sama  leyti  og 
('adbury  fiutti  hann  verksmiðjur  sinar  út  fyrir  borg- 
ina,  keypti  þar  142  ha.  af  landi  og  bygði  verksmiðjuþorp- 
1  liku  sniði  og  Bournville  fyrir  4—5000  íbúa,  sem  hann 
nefndi  Port  Sunlight.  Um  bæ  þennan  er  flest  hið  sama^ 
að  segja  og  fyr  er  sagt  um  BournviUe.  Húsin  eru  álika 
stór,  fyrirkomulag  þeirra  svipað  og  skipulag  bæjarins  áþekt,. 
þó  surat  sé  frábrugðið.  Húsin  eru  flest  sambygð,  4 — 8 
fiaman,  forgarðar  við  framhlið  húsanna  og  litlir  umgirtir 
garðar  að  húsabaki  en  bak  við  leigugarðar,  sera  leigðir 
^ru   með   vægu   verði  til  matjurta  og  blómaræktar.    Það' 

')  Siðar  varð  verksmíðjan  hlutafél.:  Lever  Bro$.  LnU. 


Skirnirl 


Nýtízknborjpr. 


127 


var  eins  og  þetta  skipulagmeð  Bmáhýsum  og  ræktuðura  görð- 

um  við  hvert  hús  lægi  í  loftinu  um  þær  mundir,  sem  þeir 

bygðu   Sir   Lever   og   Cadbury.     Helzti  munurinn  á  Port 

Sunlight    og    Bourn- 

viUe  er  sá,  að  meira 

var   að    ýmsu  leyti  i 

ftest    borið     hjá    Sir 

Lever.    Hann  lét  sér 

ekki  nægja  að  útvega 

vinnumönnum    sinum 

ódýrt   fé  með  góðum 

kjörum     til    þess    að 

byggja    sjálflr    fyrir, 

heldur     lagði     hann 

ótæpt  til  úr  sjálfs  sín 

vasa.    Hann  bygði  alt 

sjálfur,  mjög   vandað 

og    allskrautlegt,    en 

leigði    verkamönnum 

sinum    húsin     miklu 

ódýrar  en  svo  að  þau 

gætu  borgað  sig.  Aft- 

ur  gátu  þeir  ekki  eign- 

ast    þau.      Það    sem 

ávantar   til    þess    að 

þorpið   beri  sig  borg- 


I    r       .-^    1        "^  ^       I    r. 


6.    m  y  n  d. 


Coals  kolaskúr.       W  c 
Yard  omgirtar  bakgarðar. 


Herbergjaskipan  (  hrisnm  vinnnmanna 
f  Port  Snnlight. 

ar    hann  árlega  Sjálf-  Efri  myndin  er  af  loftherb..  neðri  aí  neðri 

ur.      Mjög    er  vandað  hœð.  Porch,  forítofa.  Parlour,  stofa.    Kit- 

til       allra      opinberra  chen,  eldhús.  Scullery,  þvottahús.     Bath^ 

bvg^'inga.    Tveir  Ung-  ^^^y  baðklefi.     fíedroom,  svefnherbergi. 

,^         ,   ,,  .  Ashes,  öskuskúr.      '■--'-  i--i--i-i-        "r  - 

hngaskolar    eru    þar  , 

^  '^  salerni. 

I      agætlega  búnir  að  öll- 

1      um  kensluáhöldum  og 

I     rikmannlega   úr   garði   gerðir  (meðal  annars  er  þar  kend 

M    garðyrkja),   kvennaskóli,   iðnskóli,   leikíimishús,  bókasafn, 

■   samkomuhús   (Gladstone  Hall),    matsöluhús  mikið  en  vin- 

^Líangalaust  fyrir  ógifta  o.  ft.,  og  að  lokum  fögur  kirkja  og 

I 


kÉ 


128  Nýtizkuborgir.  [Skirnir 

ágætt  sjúkrahús.  Kaupfélag  hafa  þorpsbúar  stofnað  og 
kaupa  þar  allar  nauðsynjavörur  sínar.  Sjálfur  Sir  Lever 
stýrir  allajafna  umræðum  á  fundum  og  tekur  þátt  i  þeim, 
en  ekki  tekur  hann  neinura  illa  upp,  þó  hann  segi  hisp- 
urslaust  meiningu  sina  og  mæli  móti  húsbóndanum.  Sagt 
er  að  Sir  Lever  sé  ræðuskörungur,  enda  er  hann  þing- 
maður  á  þingi  Breta.  Hann  hefir  lagt  mikið  í  sölurnar 
fyrir  vinnufólk  sitt  og  gefur  því  aukreitis  hlutdeild  i  gróða 
verksmiðjanna.  Port  Sunlight  er  viðbrugðið  fyrir  fegurð 
og  fyrirmyndar  skipulag,  en  engir  geta  leikið  slika  borg- 
arbygging  eftir  nema  vellauðugir  menn.  Slikar  auðmanna- 
stofnanir  geta  því  ekki  orðið  allskostar  til  fyrirmyndar 
fyrir  almenning  og  ýkja  margir  eru  þeir  ekki,  sem  hafa 
slikan  brennandi  áhuga  fyrir  velgengni  hjúa  sinna,  að  þeir 
leggi  stórfé  af  mörkum  úr  sínum  eigin  vasa.  Af  Boum- 
ville  og  Port  Sunlight  mátti  læra  fagurt  og  hentugt  skipu- 
lag  fyrir  bæi  og  Cadbury  hafði  sýnt  það  í  verkinu,  að  vel 
mátti  láta  allt  bera  sig,  án  þess  að  gefa  nokkrum  neitt. 

Með  heilbrigði  almennings  hefir  reynslan  verið  avipuð 
i  Port  Sunlight  og  í  Bournville.  Börn  taka  þar  og  ótrú- 
legum  þroska.  Verkamannabörnin  i  Port  Sunligt  þrífast 
jafnvel  betur  en  börn  ensku  auðmannanna.  Er  hér  sýnd 
meðalþyngd  skólabarnanna  (ensk  pund). 

Börn  fátækl.  i  Liverpool.    Börn  rikra.     Börn  i  Port  Sanlight. 

7  ára  43,0  49.3  50,5 

11    —  55,5  70,0  79,5 

14    —  71,1  94,5  108,0 

Hæð  barnanna  svaraði  til  þyngdarinnar.  Átakanleg- 
«r  er  munurinn  á  börnum  verkafólksins  i  Liverpool  og 
börnunum  i  Port  Sunlight,  og  má  nærri  geta  hverja  þýð- 
ingu  hann  heflr  fyrir  alla  framtíð  uppvaxandi  kynslóðar- 
innar.  Jafnvel  heilbrigðisfræðingar,  sem  vita  vel  hver 
áhrif  góð  húsakynni  og  heilbrigður  lifnaðarháttur  hafa, 
myndu  tæpast  hafa  búist  við  að  hann  yrði  svo  gífurlegur! 
Það  var  ómótmælanlegt  eftir  þessari  reynslu  að  dæma, 
að  bæjarlifið  gat  orðið  gott  og  heilbrigt  í  flesta  staði,  ef 
borgimar   voru   vel  úr  garði  gerðar,  jafnvel  engu  lakara. 


I 


l^"* 


3 


5» 


w:^-: 


7  .*^*m 


'm 


3 
3 
b> 


3r 

c 
3 


■■■■'.  ^-'í' 


3 

•< 

3 
C 
fi> 
•-I 

a* 
?6 


V.  "-i" 


^^^^^^H^2 


SHrnir]  Nýtízkuborgir.  129 

en  í  beztu  sveitum.  Eftir  var  að  sýna  hversu  almenn- 
ingur  gæti  notið  þessara  gæða,  þegar  engum  vellauðugum 
mönnuni  var  til  að  dreifa,  og  hinsvegar  hversu  hjá  því 
yrði  komist,  að  sveitir  kæmust  í  auðn  og  órækt.  Þetta 
kemst  fyrat  á  rekspöl  með  sveitaborgahugmynd  Ebeneser 
Howards  (Garden  City  hreyfingunni). 

*A  morgun*.  Árið  1898  kom  út  bók  í  Englandi  með  þess- 
um  titli.')  Höfundurinn  hét  Ebenezer  Howard. 
Hann  var  lítt  lærður  hraðritari,  en  hafði  þó  mörgu  kynst 
uin  dagana  við  hraðritarastarf  sitt,  og  meðal  annars  hin- 
um  mnrgbrotnu  vandamálum  borganna.  Honum  hafði  kom- 
ið  til  hugar  einfalt  ráð,  til  þess  að  komast  út  úr  vandræð- 
ununi,  til  þess  að  fullnægja  þörfum  verksmiðjueigenda, 
sera  þurftu  að  hafa  verkamenn  svo  þúsundum  skifti  rétt 
hjá  vinnuskálum  sínum,  þrá  og  þörf  fjölda  manna  til  þes3 
að  búa  i  borgum,  að  geta  fengið  þar  hús  og  heimili  fyrir 
sanngjarnt  verð,  sem  væru  þó  sæmileg  í  aila  staði,  og  alt 
þetta  án  þess  að  koma  í  bága  við  ræktun  landsins  og  hag 
sveitamanna.  Frá  þessum  hugmyndum  sínum  og  tiUögum 
skýrði  hann  ítarlega  í  bók  sinni,  sem  ílestir  töldu  í  fyrstu 
fáránlegan  loftkastala  og  annað  ekki,  en  varð  þó  heims- 
kunn  og  heimsfræg  á  örfáum  árum. 

Howard  leit  svo  á,  að  ókleyft  væri  að  endurbæta 
gömlu  borgirnar.  Þar  væri  landið  orðið  svo  dýrt,  að  það 
eitt  gerði  allar  róttækar  endurbætur  ókleyfar.  í  stað  þess 
að  auka  endalaust  þessar  risavöxnu  gömlu  borgir  lagði 
hann  til,  að  menn  stofnuðu  n  ý  j  a  r  á  hentugum  stöðum 
uppi  í  sveitum,  eða  að  rainsta  kosti  all-langt  utan  stór- 
borganna.  Þessum  nýju  borgum  vildi  hann  setja  ákveðin 
takmörk,  ekkilátaþærvaxafram  úr  ákveð- 
inni  ibúatölu  (30.000).  Þegar  hver  borg  væri  full- 
bygð,  skyldi  stofna  nýja  á  öðrum  stað  í  hæfilegri  fjarlœgð. 
\k  hagur  fylgir  þessu,  að  nákvæma  og  rétta  áætlun  má  gera 
im  alt  skipulagið,  gera  alt  frá  fyrstu  byrjun  þannig,  að  það 


^]  Siðar  var  bóki«  nefnd:     The  Garden  Cities  of  to-morrow. 

9 


130  Nýtizkuborgir.  [Skirnir 

verði  til  frambúðar,  í  stað  þess  að  venjulegar  borgir  vaxa 
fljótt  frá  öllu  sem  gert  er,  svo  sífelt  þarf  að  rífa  niður  og 
byggja  nýtt  í  staöinn,  oft  með  geysilegum  kostnaði.  Stóru 
borgunum  hættir  og  við  að  verða  óviðráðanleg  bákn,  ekki 
sízt  hvað  fátæka  lýðinn  snertir.  Annan  kost  taldi  hann 
og  fylgja  þvi,  að  borgir  væru  margar  og  ekki  mjög  stór- 
ar:  landið  yrði  betur  ræktað.  Hvergi  er  ræktun  betri  í 
sveitum  erlendis  eða  arðsamari  eu  umhverfis  borgirnar, 
því  bæði  er  bezti  markaðurinn  fyrir  sveitavöru  þá  rétt 
við  hendina  og  oft  auðvelt  að  afla  áburðar  í  borgunum. 
Margar,  skaplega  stórar  borgir,  dreifðar  út  um  alt  land 
gætu  þannig  orðið  mikil  lyftistöng  fyrir  ræktun  lands- 
ins  og  sveitabúskapinn. 

Þá  var  það  annað  nýmæli  i  bók  Howards,  að  alt 
landið  sem  bærinn  væri  bygður  á,  skyldi  vera  almenn- 
i  n  g  s  e  i  g  n  og  eigi  að  eins  það,  heldur  öll  sveitin  um- 
hverfis  bæinn.  Tilgangurinn  með  þessu  var  fyrst  og 
fremst  sá,  að  verðhækkunin,  sem  alls  ekki  er  einstakl- 
ingum  að  þakka  heldur  félagsheildinni,  skyldi  renna  í 
hennar  sjóð,  en  ekki  landeignabraskara.  A  þennan  hátt 
getur  og  félagsheildin  sett  skýr  takmörk  fyrir  hóflausri 
verðhækkun  og  hindrað  það,  að  hún  sprengi  húsaleigu 
upp  úr  öllu  valdi  i  bænum  og  verð  jarðanna  umhverfis 
hann.  I  slíkum  bæ  getur  þá  enginn  húseigandi  eignast 
landið,  sem  hús  hans  er  bygt  á,  og  enginn  bóndi  jör  ð  sina. 
Allir  eru  leigjendur  bæjarins,  með  ákveðnum,  sanngjörn- 
um  akilmálum,  en  leigan  getur  verið  mjög  trygg,  t.  d. 
erfðafesta,  Ef  bærinn  ætti  riflegar  lendur  hringinn  í  kring, 
var  og  loku  skotið  fyrir  það,  að  aðrir  bæir  lyktu  hann 
inni  eins  og  raun  hafði  orðið  á  i  Saltaire. 

Um  s  k  i  p  u  1  a  g  slikra  bæja,  hvernig  húsum,  götum 
0.  fl.  skyldi  skipað,  gerði  Howard  ákveðnar,  viturlegar 
tillögur  og  skýrði  þær  með  uppdráttum.  I  miðjum  bæ 
áttu  að  vera  garðar  miklir  og  fáeinar  stórbyggingar 
(spítali,  ráðhús,  banki  o.  fl.).  Umhverfis  lystigarða  þessa 
og  íþróttavelli  lágu  ibúðargöturnar  i  hringjum,  hver  fyrir 
utan   aðra    en  breiðar  flutningagötur  lágu  frá  miðjum  bæ 


flkirair]  Nýtizkaborgir.  I3t 

eins  og  geislar  1  allar  áttir.  I  yzta  hringnum,  útjaðri 
bœjarins,  var  verksmiðjum  ætlað  pláss,  en  i  insta  hringn- 
um  helztu  búðunum.  Umhverfis  bæinn,  sera  Howard  hugs- 
aði  8cr  kringlóttan,  skyldi  lögð  járnbraut,  svo  verksmiðj- 
urnar  ættu  sem  hægast  með  alian  flutning.  Margt  var 
viðsýnt,  hagkvæmt  og  fagurt  í  skipulagi  Howards  (þar  er 
t.  d.  séð  fyrir  hentugu  plásai  handa  öllum  opinberum 
byggingum:  kirkjum,  skólum  o.  s.  frv.),  en  ekki  hefir  það 
þó  i  heild  sinni  þótt  allskostar  framkvæmanlegt,  enda 
gerði  hann  ráð  fyrir,  að  þvi  yrði  hvervetna  breytt  eftir 
þvi  sem  landslag  og  aðrar  ástæður  krefðu. 

How  ard  gerði  ráð  fyrir  því,  að  stór  félög  keyptu  heil- 
ar  sveitir  í  þessu  augnamiði  og  létu  æfða  byggingafræð- 
inga  ráða  skipulagi,  en  aðalatriðunum  þó  haldið:  að  land- 
ið  væri  almennings  eign,  stærð  borgarinnar  takmörkuð, 
húsin  bygð  sem  einföldust,  en  þó  smekkleg,  og  umfram 
alt  heilnæm.  Þá  gerði  hann  ráð  fyrir,  að  hver  fjölskylda 
hefði  sitt  hús  fyrir  sig  og  að  þvi  fylgdi  vænn  garðblett- 
ur,  sem  bæði  gæti  trygt  það,  að  ekki  yrði  of  þétt  bygt, 
að  húsin  nytu  lofts  og  sólskins  og  gæfi  auk  þess  nokkuð 
1  aðra  hönd.  Howard  sýndi  fram  á  það  með  itarlegum 
rcikningum  og  áætlunum,  að  slikar  borgabyggingar  myndu 
ekki  aðeins  bera  sig  vel,  þó  alt  féð  væri  tekið  til  láns, 
heldur  hlytu  þær  að  verða  óvenjulega  vel  stæðar,  er  öll 
leigan  af  landinu  og  verðhækkun  þess  yrði  félagsins  eign. 
Þœr  tekjur  myndu  bráðlega  nægja  til  allra 
útgjalda  bæjanna,*)  auk  þess  sem  þær  borguðu  vexti  og 
afborganir. 

Leichworth.    Svo  þótti  flestum,  er  rituðu  um  bók  Howards, 

að  hér  væri  um  loftkastala  eina  að  ræða,  en 

allir  könnuðust  þó  við,  að  hinar  nákvæmu  áætlanir  hans 

im  tekjur  og  gjöld  slíks  fyrirtækis  væru  vandlega  gerðar 

erfitt  móti  þeim  að  mæla.    Howard  sjálfum  var  ekkert 


')    Áður    haföi    Th.    Fritsch,   þýzkar   maöur,    ritað    góða    bók : 
jjTramtiðarborgir"  um  likt  efni  og  Howard.    Þó  bók  þessi  vœri 
ýmsu  leyti  ágœt,  hafði  hún  litil  áhrif. 

9* 


182  Nýtlzkuborgir.  [Skirnir 

fjær  skapi  en  að  telja  tiUögur  sinar  óframkvœmanlegan 
loftkastala  og  vann  kappsamlega  að  því,  að  reynt  yrði  að 
stofna  slika  borg.  Nú  voru  ekki  allfáir  góðir  menn,  sem 
féllust  á  skoðanir  hans.  Gerðu  þessir  menn  félag  sín  á 
milli  og  unnu  kappsamlega  að  því  i  riti  og  ræðu,  að  til- 
raun  yrði  gerð  til  þess  með  eina  tilraunaborg.  í  fyrstu 
var  félagið  fáment  og  nefndist  »The  Garden  City  Assoei- 
ation«  (sveitaborgafélagið)  en  1902  voru  meðlirair  þess 
orðnir  1300  og  höfðu  dregið  saman  3 — 400,000  kr.  hluta- 
fé,  til  þess  að  koma  á  fót  einum  bæ  i  liku  sniði  og  Howard 
hafði  stungið  upp  á.  Félagið  tók  þegar  til  starfa  og 
keypti  land  all-langt  fyrir  norðan  Lundúni,  en  1903  var 
félagið  aukið  stórum,  svo  fjármagnið  varð  300,000  ^  og 
nefndist  það  nú  »The  First  Garden  City  Co.  Lmt.  Hluta- 
félag  þetta  gerði  ráð  fyrir  því,  að  fyrirtækið  bæri  sig  vel, 
en  ákveðið  var  að  gróði  hluthafa  mætti  ekki  fara  fram 
úr  5  °/o  á  ári.  Alt  sem  þar  yrði  fram  yfir  skyldi  ganga 
til  nauðsynja  borgarinnar. 

Nú  var  tekið  að  vinna  kappsamlega  að  borgarsmíð- 
inni,  að  byggja  sveitaborgiha  Leichworth.  Byggingafræð- 
ingum  var  gefið  tækifæri  til  þess  að  keppa  um  skipulag- 
ið  og  sköruðu  uppdrættir  og  áætlanir  Berry  Parkers  og 
Raymond  Unwins  fram  úr  öUum  öðrum.  Þeim  var  svo 
falið  að  gera  fullnaðarskipulag.  Landið,  sem  félagið  átti, 
var  1545  ha.  að  stærð  (eða  sem  svarar  heimalandi  vænnar 
jarðar  í  góðum  ísl.  sveitum)  og  hafðif kostað  rúmar  5  mil- 
jónir  króna  (286.474  £),  en  nokkuð  af  lélegum  hús- 
um  vóru  með  í  kaupinu.  Af  landi  þessu  var  þriðjungur 
ætlaður  til  bæjarstæðis,  hinir  ^/g  til  jarðræktar,  og  lá  land 
það  að  sjálfsögðu  umhverfis  bæjarstæðið.  Bæjarstæðinu 
T"ar  síðan  skift  i  verksmiðjuhverfi  og  aðalbæinn.  Dálitil 
skógi  vaxin  hæð  lá  á  milli  verksmiðjuhverfisins  og  bæjar- 
arins.  Nú  voru  götur  gerðar  eftir  öllum  listarinnar  regl- 
um,  vatnsveita,  skólpveita,  rafmagns  og  gasveita.  Hent- 
ngir  staðir  voru  ákveðnir  fyrir  allar  opinberar  byggingar 
og  Ve  bæjarstæðisins  var  ætlaður  fyrir  leikvelli,  lystigarða 
o.  þ.  u.  1.    —  Alt  skólp  og  áburðarefni  þess  (kamramykju) 


Skirnir]  Nýtizkuborgir.  13» 

fikyldi  nota  til  áburðar  á  landið  umhverfis  bæinn.  Húsa- 
reitir  voru  gerðar  með  liku  sniði  og  i  Bournvilie  og  Port 
Sunlight,  að  því  leyti  til,  að  dálitill  forgarður  eða  götu- 
garður  fylgdi  hverju  húsi  og  vænn  bakgarður  til  matjurta- 
ræktunar,  en  annars  voru  ýmsar  breytingar  gerðar  er 
betur  þóttu  fara.  Fengu  þeir  byggingafræðingarnir  Parker 
og  Unwin  almannalof  fyrir  það,  hve  vel  þeir  hefðu  leyst 
verk  sitt  af  hendi.  Húsin  bygði  félagið  ekki,  en  réð  þó 
mestu  um  útlit  þeirra  og  fyrirkomulag.  Fengu  þeir  er 
byggja  vildu  landið  á  leigu  til  1)9  ára  gegn  sanngjörnu 
árgjaldi.  Urðu  bæði  einstakir  menn  og  félög  fljótt  til  þess 
að  byggja  hús,  svo  að  á  árunum  frá  1903—1913  bygðuat 
um  1700  hú8,  en  7000  er  ætlast  til  að  þau  verði  er  full- 
bygður  er  bærinn.  Árið  1913  var  íbúatalan  7000,  en  er 
nú  eflaust  miklu  hærri.  öll  ibúðarhúsin  eru  ætluð  fyrir 
eina  fjölskyldu  og  að  meðaltali  eru  lóðir  500  □  st.  (hér 
um  bil  Vð  dagsl.).  Mörg  húsin  eru  sambygð,  svo  að  eng- 
in  húsasund  cru  milli  gafla.  Þykir  það  bæði  hlýrra  og 
ódýrara,  en  getur  þó  farið  vel.  Kemur  þetta  sérstaklega 
til  greina  er  húsin  skulu  gerð  svo  ódýr  sem  frekast  má. 
Allmargar  (30—40)  smáverksraiðjur  hafa  risið  þar  upp.  í 
sumum  vinna  jafnvel  40O  menn.  Þó  fjærri  sé  því  að  bær- 
inn  sé  fullbygður,  eru  ýms  hús  til  almennings  þarfa  komin 
upp:  vandaður  barnaskóli,  kirkja,  samkomuhús  o.  fl.  Ein- 
kennilegan  skóla  hefir  kona  ein,  Miss  Lawrence,  bygt  þar 
er  nefnist  Útiskólinn  (The  Open  Air  School).  Er  þar  kend 
heimspeki,  þjóðmegunarfræði,  siðfræði  og  garðrækt.  Sofa 
nemendur  alt  árið  i  opnum  skála,  sama  sem  úti.  Mat  sinn 
búa  þeir  til  sjálfir  og  er  þó  fjarri  þvi,  að  það  sé  i  sparn- 
aðarskyni  gert,  þvi  til  skólans  hefir  verið  varið  ura  500 
þús.  króna.  —  A  landinu  umhverfis  bæinn  hafa  risið  upp 
nálega  50  smájarðir,  ræktaðar  svo  sem  framast  má  og 
hafa  bændur  samvinnufélag  sin  á  milli. 

Það  voru  ekki  liðin  10  ár  frá  þvi  fyrat  var  farið  aö 
gera  götur  í  Leichworth  er  fulivissa  var  fengin  fyrir  þvi, 
að  fyrirtækið  myndi  blóragast  vel.  Borgin  er  að  flestu 
iafn  prýðileg  og  fyrirmyndarþorp  auðmannanna,  og  þó  er 


134  Nýtízkaborji^ir.  [Skirnir 

engum  neitt  gefið.  Má  það  telja  víst,  að  félagið  sera  borg- 
ina  stofnaði  fái  alt  fé  sitt  aftur  með  góðura  skilum  og  að 
8VO  fari  sem  Howard  spáði,  að  hagur  þorpsins  verði  hinn 
glæsilegasti  er  fram  liða  timar. 

Sveitáborga-  Það  var  viðar  en  á  Englandi  sera  fyrir- 
hreyfingin.  myndarþorpin  vöktu  eftirtekt,  bók  Howards 
og  stofnun  Leichworths.  Hreyfing  þessi  barst 
«ins  og  eldur  í  sinu  um  öll  siðuð  lönd  það  heita  mætti. 
Arið  1902  stofnuðu  þjóðverjar  »Þýzka  8veitaborgaféIagið«, 
sera  siðan  hefir  unnið  aö  því,  að  koma  n  fót  sveitaborg- 
um.  Er  það  skemst  yfir  sögu  að  fara,  að  eftir  því  sem 
F.  Biel  byggingafræðing  telst  til  voru  sveitaborgir  og  svip- 
aðir  fyrirmyndarbæir  ekki  færri  en  148  árið  1913.*)  Eru 
þá  talin  með  ýms  fyrirmyndarþorp,  sum  i  útjöðrum  stór- 
borga  (suburbs),  sera  bygð  eru  i  liku  sniði  og  sveitaborg- 
ir,  þó  ekki  sé  landið  almenningseign.  Má  á  þessu  sjá  hve 
öflug  hreyfing  þessi  er.  Eftir  1905  má  heita  að  raargar 
borgir  hafl  verið  stofnsettar  á  ári  hverju,  en  auðvitað  eru 
flestar  smáþorp  ein  enn  sem  koraið  er.  I  þýzku  þorpun- 
ura  einura  biuggu  árið  1913  yflr  100  000  raanna.  Meikast 
þeirra  raun  vera  Hellerau  hjá  Dresden,  fagurt  fyriimynd- 
arþorp  raeð  öllu  eftir  nýjustu  tízku.  Þvi  fer  þó  fjarri,  að 
hvervetna  hafl  verið  fylgt  öllura  tillögura  Eb.  Howards. 
Sértaklega  heflr  það  viða  þótt  ótiltækilegt,  að  landið  væri 
-alraenningseign  og  rajög  er  það  dregið  i  vafa,  að  sveita- 
borgura  verði  sett  svo  þröng  takraörk  (30,000  íbúa)  sem 
Howard  ætlaðist  til,  jafnvel  vafasamt  að  vöxtur  þeirra 
verði  takraarkaður,  og  er  hér  þó  ura  tvö  raeginatriði 
Að  ræða. 

Þó  hér  sé  ekki  rúra  til  þess  að  iýsa  þýzku  sveita- 
^orpunura  og  fyrirrayndarþorpunum,  þá  sýnast  þau  ekki 
8tanda  að  baki  ensku  bæjunum.  í  ýrasura  atriðura  virð- 
ist   jafnvel    skipulag   þeirra   fult  svo  hentugt.     Húsin  eru 


')  F.  Btél:  Wirtschaftliche  u.  technische  Gesichtspankte  zar  Garten- 
-fitadtbewegang. 


tSkirair] 


Nýtízkiiborgir. 


135 


víðast  sambygð,  einföld  en  smekkleg.  Má  fá  nokkra  hug- 
nnynd  um  þetta  af  1.  og  8.  mynd.  Kjallari  er  venjulega 
ojndir  húsum  og  herbergjaskipun  likari  því  sem  hér  tíðk- 
aet  en  í  ensku  bæjunum.  Hiisin  eru  ein-  eða  tvilyft,  flest 
öll  handa  einni  fjölskyldu.  Ýmsir  þýzkir  auðmenn 
hafa  látið  sér  mjög  ant  um  að  sjá  verkamönnum  sinum 
fyrir  góðum  húsum,  og  bygt  mörg  fyrirmyndarþorp  í  þvi 
skyni,  t.  d.  Krupp,  hinn  mikli  fallbyssusraiður  i  Essen . 


7.  m  y  n  d.     Nokkur  hús  í  sveitaborginni  Hiittenan. 

Ekki  getur  það  komið  hér  til  mála,  að  lýsa  nánar  ein- 
stökura  bæjura  af  öllum  þessum  fjölda,  en  drepa  má  á  ör- 
fá  atriði,  sera  séstaklega  eru  eftirtektaverð  fyrir  oss  ís- 
lendinga.  Þau  lúta  aðallega  að  skipulagi  bæja,  sem  er 
mjög  áfátt  hjá  oss,  þó  bæjir  vorir  séu  sem  óðast  að  vaxa. 
Vér  ættura  að  geta  raargt  lært  af  þvi,  sem  fróðustu  menn 
1  nágrannalöadunum  hafa  fundið  og  framkværat. 


Stórhpsi.  —  Smáhpsi.    Erlendis  hefir  það  viða  gengið  svo, 

að  stóru  marglyftu  húsin  hafa  verið 
talin  fraraför  og  jafnvel  eru  þess  dæmi,  að  smábær  hefir 
4}  a  n  n  a  ð  að  byggja  hús  lægra  en  þrilyft.  Þykir  þetta 
bæði  stórbæjarlegra  og  hagkvæmt  að  því  leyti,  að  götur, 
vatnspípur  o.  fl.  verði  styttri  og  ódvrari,  stóru  húsin  talin 
auk  þess  ódýrari  en  smáhýsi.  Sörau  skoðanir  hafa  koraið 
iram  i  Reykjavik  og  fengið  góðan  byr.  Er  þar  nú  stefnt 
if  því,  að  byggja  all-stór  hús  sambygð  og  raarglyft,  jafn- 
rel   raeð   svo    þröngura    húsgörðum,   að   sólar  getur  ekki 


136  Nýtízkuborgir.  [Skirmr  - 

notið   í   húsunum.      Þó    nýja   stet'nan!  í  byggingura  borga 
geri  ráð  fyrir,  að  stórhýsin  geti  átt  við  á  stölcu  stað,  helzt  í 
verzlunargötum  og  dýrasta  miðbiki  borga,.  þá  má  aegja,  að' 
hún    telji   slikt   neyðarúrræði.     Hefir  það  verið  sýnt  með^ 
Ijósum  rökum,  að  nálega  allir  kostir  stórhýsanna  aéu  bygðir 
á   misskilningi   einum,    en   gallar  þeirra  ómótmælanlegir. . 
Það  hefir  t.  d.  komið  i  Ijós,  að   þéttbýlið    er    víða. 
engu    meira    að    meðaltali    i    borgum    með^ 
marglyftum    húsum,    en   í   hinum,   sem    eru. 
eintóm   smáhýsi,    oggötur    verða   þar    engU' 
styttri  en  aftur  raiklu  dýrari.     Háu  húsin  leiða 
til  þess,  aðgötur  þurfa  að  veramjög  breiðar  og  að  halda  verður 
miklum  svæðum  óbygðum  fyrir  skemtigarða  o.  fl,  ef  borg- 
in  á  ekki  að  verða  skaðlega  óheilnæra.    Kveður  svo  mik- 
ið  að  þessu,  að  i  stórborgura  veröur  að  láta  nálega  helm- 
ing  alls  borgarstæðisins  ganga  i.  götur  og  óbygt  land  auk 
húsagarða.     Þá  hefir  það  einnig  reynst,  að   stórhýsin! 
eru    engu    ódýrari    en   sraáhýsin,   þó    svo   hafi' 
fæstir   haldið.      Einnig   er   það  óraótraælanlegt,  að  fegurð- 
borga  er  ekki  korain  undir  því,  að  húsin  séu  stór. 

Hvað  undarlegast  sýnist  það,  að  þéttbýlið  skuli,  er' 
öUii  er  á  botninn  hvolft,  ekki  verða  meira  að  jafnaði  i 
stórborgunum  með  háu  húsunura  en  i  nýju  borgunum  me<y 
einlyftum  eða  tvílyftum'húsum  og  vænum  görðum  að  húsa- 
baki.  Að  svo  er  raá  sannfæra  sig  um  með  þvi,  aö  athuga 
hve  margir  menn  koraa  að  meðaltali  á  hvern  hektara  af 
landi  i  borgum  af  báðum  gerðum.  Sést  það  þá,  að  i  ný- 
tízkuborgunum  koma  100 — 185  raenn  á  hvern  ha.  en  í  öll- 
um  þorra  gömiu  borganna  um  150,  þó  þéttbýlustu. 
borgirnar   séu   jafnvel   hálfu   þéttbýlli.^)     En  ura  þéttbýli. 

')     1890  komu  i  Paris  310  menn  á  1  ha 

—  —  ■  Berlín  249  —  -    -  — 

—  —  -  London  135  — 

—  —  -  Köln  125  —  -    -  — 

—  —  -  Niirnber^  121  —  -    -  — 

—  —  .  DöBseldorf  86  —  -    -  — 

—  —  -  Salzburg  31  —  -    -  — 

(Coorad :  Handwörterb.  d.  Staatswissensch.  Wobnungsfrage).. 


aD 

^^TR 

\^   fí 

--«^¥ 

j^  L 

'J 

iá 

MK^B^B^^'^ 

;31- 


SkÍrDÍr]  Nýtlzkuborgir.  137 

gömlu  borganna  með  marglyftu  húsunura,  þar  sera  það  er 
mest,  er  aftur  það  að  segja,  að  allir  kannast  víð,  að  það' 
sé  algerlega  óhæfilegt  og  háski  fyrir  heilbrigði  manna.  — 
Aðalatriðið  er  þetta,  að  raeð  smáhýsura  og  særailega  stór- 
um  lóðum  við  hvert  hús,  má  byggja  svo  þétt,  sero 
yfirleitt  er  gerlegt  i  borgum  án  þess  að- 
stórtjón  hljótist  at. 

Óvænt  mun  það  koma  raörgura,  að  litlu  húsin  skuli 
ekki  vera  dýrari  en  stóru  húsin.  Um  þetta  verður  þ6 
tæpast  deilt,  þvi  hvervetna  er  húsaleigan  iægri  i  einbýlis- 
húsaborgum  eða  að  rainsta  kosti*  ekki  hærri  en  i  stór- 
hýsaborgunum.  Að  nokkru  leyti  stafar  þetta  af  þvi,  að 
húsastæðin  verða  miklu  dýrari  ef  leyft  er  að  byggja  marg- 
lyft,  að  nokkru  af  öðrura  ástæðura. 

J  borgunum  með  raarglyftu  húsunura  og  gamla  snið- 
inu  er  helmingur  alls  borgarstæðisins  gerður  að  götum  og 
öðru  óbygðu  landi,  til  þess  að  loft  haldist  særailegt,  og 
heilbrigði  manna  sé  síður  hætta  búin,  en  á  hinum  helraingi 
borgarstæðisins  er  raarglyftura  húsura  hrúgað  saraan  svo, . 
að  víða  nýtur  ekki  sólar.  I  nýtizkuborgunum  er  nokkur 
hluti  óbygða  landsins  látinn  fylgja  hverju  húsi  og  er  rækt- 
aður,  miklu  minna  laud  lagt  i  götur  og  mun  rainna  i 
skrautgarða  víðast  hvar.  Hver  fjölskylda  fær  svo  sitt 
hús  fyrir  sig,  og  þeir  sera  særailega  eru  efnum  búnir  geta 
keypt  sér  hús  ef  landið  er  á  annaðborð  selt.  Með  þessu 
skipulagi  má  að  sjálfsögðu  tryggja  það,  að  öll  hús  njóti 
særailega  birtu  og  sólskins. 

Götugerð.  Eitt  af  þvi,  sem  er  ærið  óUkt  i  nýtízku  borg- 
unum  við  það  sem  áður  tíðkaðiet,  eru  göturn- 
ar.  I  göralu  borgunura,  sérstaklega  nýjura  borgarhlutum, 
voru  þær  allajafna  þráðbeinar,  afarbreiðar,  frá  20—40- 
stikur  eða  meira,  allar  þaktar  höggnu  grjóti  eða  jarð- 
biki,  og  hornréttar  hver  á  aðra.  í  nýju  borgunum  eru  göt- 
urnar  venjulega  bognar  og  þykir  það  viðast  bæði  fegurra 
og  hentugra,  sérstaklega  fyrir  smábæi,  eru  tiltölulega  ör- 
mjóar,    frá  4,5—12  st.,  af  mjög  einfaldri  gerð,  en  framaoj 


138 


Xýtízkuborgir. 


[Skímir 


húsanna  eru  forgarðar  svo  stórir,  að  nægilega  langt  verði 
miUi  húshliða.  Verða  slíkar  götur  miitlu  ódýrari  bæjun- 
um  en  breiðu  steinlögðu  göturnar.  Götum  er  venjulega 
skift  i  ibúðargötur  og  flutningagötur.  Um  ibúðargötur  er 
litil  umferð  og  má  þvi  gatan  vera  mjög  mjó.  Flutninga- 
göturnar  eru  auðvitað  gerðar  breiðari,  eftir  þvi  sem  um- 
ferðin  krefur,  en  fara  sjaldan  fram  úr  12,5  st.  er  forgarð- 
ar  eru  dregnir  frá. 


8.  m  y  n  d .     Gata  í  Hellerau. 

Sýnir  vel  hve  fagrar  bogagiitur  era  og  aö  hvelfda  húsaröðin  blasir  bezt 
við  auganu.  Gangstéttir  era  engar !  Eimlagirðiogarnar  umhverfis  for- 
garðana  eru  helzt  til  fyrírferðarmiklar  og  ekki  laust  við  að  þær  lýti  götuna. 

Utlitið.  Af  þvi  sem  fyr  er  sagt  má  sjá,  að  mikill  munur  sé 
ásvip  og  útliti  nýtízkuborgannaoggömlu  stórborg- 
anna.  I  beztu  götum  gömlu  borganna  sást  breiða,  volduga 
steinlagða  stórborgargatan  fram  undan  eins  og  gróðurlaus 
eyðimörk  með  óslitinni  röð  af  marglyftum  stórhýsum  til 
beggja  handa.    í  nýju  borgunum  er  sjálf  gatan  víðast  til- 


Bklrnir]  Nýtizkuborgir  139 

tölulega  mjór  vcgur,  oftast  tjörusteyptur,  stundum  engar 
gangstéttir.  Til  beggja  handa  eru  blómgarðar  eða  grasi- 
^ónar  spildur  fram  undan  húsunum  og  húsin  eruraðiraf 
eambygðum  ein-  eða  tvílyftum,  fögrum  en  prjáliausura 
smáhýsum.  Ef  komið  er  að  húsabaki  sér  maður  allstórt 
fivœði  milli  húsaraðanna  af  kappræktuðum  matjurtagörð- 
um.  Viða  eru  svo  leikvellir  fyrir  börnin  í  miðjum  húsa- 
garðinum. 

Niðurlag.  Þó  flestu  víki  hér  við  á  annan  hátt  en  erlendis, 
þó  bæir  vorir  séu  enn  lítil  þorp,  þó  iðnaður  sé 
hér  lítill,  og  ekki  komi  til  mála  að  etia  hér  ræktun  sveitanna 
með  borgum,  þá  er  margt  sem  Islendingar  geta  lært  af  ný- 
tlzkuborgunum  og  skipulagi  þeirra.  Bæir  vorir  hafa  vax- 
ið  óðfluga  síðustu  áratugina  og  það  svo  að  nú  býr  fullur 
þriðjungur  allrar  þjóðarinnar  í  bæjum.  Þess  verður  lík- 
lega  skamt  að  bíða,  að  svo  verði  um  helming  allra  lands- 
manna.  Reynsla  annara  sýnir,  að  því  fylgir  ærin  hætta 
að  láta  bæi  vaxa  hugsunarlaust  og  skipulagslitiö,  mikil 
hætta  fyrir  heilbrigði  manna,  þrif  og  þroska  unga  fólks- 
ins,  fyrir  öll  fjármál  og  framtíð  bæjanna.  Vér  getum 
ekki  komist  hjá  því  að  fara  að  vanda  allt  skipulag  bæj- 
anna,  meira  en  verið  hefir,  í\  sérfróða  menn  til  þess  að 
gera  skipulags  uppdrætti  er  fara  skal  eftir.  Og  dragast 
má  þetta  með  engu  móti  er  steinsteypuhús  koma  óðum  í 
stað  timburhúsanna,  þvi  þau  eru  ekki  auðhreyfð  úr  stað, 
endast  lengi  og  ekki  auðvelt  að  gera  breytingar  á  þeim, 
ef  þau  eru  eittsinn  vitlaust  sett  eða  illa  bygð.  Nú  vill 
8V0  til,  að  alt  er  að  byggingu  bæja  lýtur  og  skipulagi  þeirra 
hefir  verið  rætt  vandlega  erlendis  á  undanfarandi  árum, 
miklar  tilraunir  verið  gerðar  og  nýtt  snið  fundiat  á  fiestu, 
fegurra  og  hentugra  en  það  sem  áður  var.  Þessa  þekkingu 
eigum  vér  að  færa  oss  í  nyt  og  taka  það  til  eftirbreytni 
•Aem  hér  á  við.  Enn  þá  stefnir  allt  i  þá  átt,  að  bæir  vorir 
verði  bæði  framúrskarandi  Ijótir  og  óheilnæmir,  A^erði  landi 
)g  lýð  til  skammar.  Ef  ekki  er  bráðlega  aðgert  er  þetta 
iumfiýjanlegt.    En    ef   vér    höfum    augun  opin  og  föruni 


140  Nýtízkuborgir,  [Skirnir- 

hyggilega    að  ráði  voru  —  þá  er  0S3  e  n  n  innan  handar, 
að    koma  smámsaman  svo  góðu  skipulagi  á  bæi  vora,  að- 
þeir  standi  mörgum  bæjum  annara  landa  framar  að  fegurð, . 
hentisemi  og  heilnæmi.  MiUiónir  króna  getum  vér  sparað- 
á    þennan   hátt  og  ótal  mannslíf.     I   stað    þess   að    verða 
eftirbátar  allra  annara  stendur   oss  til  boða  að  verða  fyr- 
irmynd,    láta   alla   sjá   er   að    landi  koma,  að  vér  höfum 
bygt    bæi  vora  svo  vel  og  hentuglega  sem  vorar  ástæður 
leyfðu,  hagnýtt  oss  allt  það  sem  bezt  var  og  hér  átti  við 
af  endurbótum  vorrar  aldar  á  skipulagi  bæja.     Að  minsta 
kosti    væri    ástæða   til   þess   fyrir   oss,   sem  búum  í  jarð- 
skjálftalandi,    að    athuga  hvort  hyggilegt  muni  að  hverfa 
f rá  lágu  einbýlishúsunum  og  taka  upp  þann  byggingahátt, . 
sem  mest  tjón  hefir  hlotist  af  erlendis :  háreistu  margbýlis- 
húsin  með  þröngum  sólarlausum  húsa-görðum.  ^) 

Eú  hvað  sem  þessu  liður :  Hin  geigvænlega  gáta  borga- 
sflnxarinnar  ernúráðin.  Nú  kunna  menn  að  byggja 
fagrar,  heilnæmar  og  hentugar  borgir,  svo  mannkyninu 
þarf  eigi  framar  að  stafa  hætta  af  vexti  og  viðgangi  borga. 
Þetta  er,  ef  til  vill,  þýðingarmesta  uppgötvunin  sem  gerð 
hefir  verið  á  öldinni  sem  leið. 


')  Þeim  sem  vilja  kynna  sér  skipulag  bæja,  og  ekki  geta  hagnýtt  sér 
erlendar    bækar,    má    visa  til  fylgirits  með  Arbók  Háskólans  1016:  UiB-< 
skipulag  bæja  eftir  Gaðm.  Hannesson. 

Guðm.  Hannesson. 


ísland  og  Norðurlönd. 

Fjrirlestar  haldinn  á  5.  norræna  stúdentafundinam 
á  EiÖBvelli  1915. 

Eftir  Sigfús  Blöndal. 


Norræna  stúdentasambandið  er  félag  sera  starfar  að 
íþvi  að  koma  á  andlegri  og  bróðurlegri  einingu  Norður- 
landa,  án  þess  að  skifta  sér  af  pólitik.  Mér  finst  þvi  frá- 
gangssök,  að  við  hér  förum  að  ræða  pólitiska  afstöðu 
Norðurlanda  sín  á  miUi  eða  gagnvart  öðrum  löndum,  og 
eg  ætla  mér  ekki  heldur  að  gera  það  að  þvi  er  ísland 
snertir,  en  eg  ætla  aðeins  að  drepa  á  einstöku  aðalatriði, 
sem  eru  mikilsvarðandi  þegar  ræða  skal  um  afstöðu  okk- 
ar  litlu  þjóðar  gagnvart  hinum  norrænu  þjóðunum  að  því 
er  snertir  það  sem  gert  er  til  að  koma  á  nánara  andlegu 
og  menningarsambandi  milli  okkar  og  þeirra. 

Gamli,  pólitiski  skandinavisminn  átti  aldrei  miklum 
vinsældura  að  fagna  á  Islandi.  Ástœðan  til  þess  var  eink- 
um  8Ú,  að  flestir  forvígismenn  þeirrar  hreyfingar  virtust 
ekki  muna  eftir  þvi  að  Islendingar  voru  sérstök  kynkvísl 
norræna  þjóðbálksins ;  það  var  altaf  verið  að  stagast  á 
»þremur  þjóðunum*.  Pólitisk  þýðing  íslands  var  sama 
æm  ekki  neitt.  —  Norðurlönd  gátu  ekki  búist  við  nein- 
um  styrk  þaðan,  sera  vert  væri  að  nefna,  í  baráttunni 
gegn  útlendum  óvinum. 

En  nú  er  að  rísa  upp  á  Norðurlöndum  megn  tilfinn- 
ing  þesB  að  norrænu  þjóðirnar  heyri  hver  annari  til  and- 
lega  og  menningarlega,  og  þessi  hreyfing  heldur  aðraleiö 
*n  skandinavisminn  gamli.  Mönnum  er  orðið  Ijóst,  að  hver 


142  ísland  og  Norðurlönd.  [Skirnir 

þjóð  á  að  geyma  alt  sem  einkennir  hana  frá  öðrura  þjóð- 
um,  ef  það  þá  er  til  gagns,  en  um  leið  reyna  að  bæla 
niður  allar  leifar  gamah  haturs  og  tortryggni,  reyna  að 
skilja  lundarfar  bræðraþjóðanna  og  koraa  á  samvinnu  og 
sameiginlegum  stofnunum  á  öllum  þeim  sviðum,  sem  það 
er  hægt  að  gera  á,  án  þess  að  granda  þvi  sem  er  ein- 
kennilegt  og  holt  þjóðinni  sjálfri.  Og  í  þessari  hreyfingu 
á  Island  að  vera  raeð. 

En  ísland  er  að  sumu  leyti  öðru  visi  sett  en  hin  nor- 
rænu  löndin,  og  þvi  verða  verkefni  þau,  sera  við  verðum 
að  fást  við  fyrst  um  sinn,  nokkuð  önnur  og  á  ýmsum 
sviðum  verður  hluttaka  vor  í  norrænni  menningarsam- 
vinnu  öðru  vísi  en  hinna  þjóðanna.  Eg  skal  hér  drepa  á 
einstöku  atriði,  sem  ráða  sérstöðu  vorri. 

Þá  er  fyrst  að  nefna  bókmentirnar.  Tunga  vor  er 
enn  svo  hk  gamla  bókmálinu,*  að  íslenzkir  alþýðumenn 
geta  þann  dag  i  dag  lesið  fornu  bókmentirnar  á  frummál- 
inu,  þar  sem  hinar  norrænu  þjóðirnar  verða  að  lesa  þær 
i  þýðingum.  Mismunurinn  er  hér  um  bil  eins  og  á  ensku 
frá  dögura  Shakespeares  og  nútíðar-ensku.  Og  raeð  tung- 
unni  hefir  gengið  að  erfðum  ýmiskonar  andleg  starfsemi. 
Það  hefir  af  ýrasum  ástæðura  farið  svo,  að  löngun  til  bók- 
iðna  og  jafnvel  vísindalegrar  starfserai  heflr  komist  dýpra 
niður  i  raannfélagið  hjá  okkar  þjóð  en  nokkurri  annari; 
við  þykjurast  af  þvi  að  við  getum  bent  á  fátæka  alþýðu- 
menn  i  röð  okkar  beztu  skálda  og  fræðimanna.  En  þar 
sem  nú  má  segja  að  mismunurinn  á  tungunum  i  Dan- 
mörku,  Noregi,  Sviþjóð  og  Finnlandi  ekki  aftrar  neitt 
menningarsambandi  þessara  landa,  þar  sera  allir  raentaðir 
menn  í  þeim  skilja  mál  bræðraþjóðanna  svo  vel,  að  þeir 
geta  fylgst  raeð  andlegu  Hfi  þeirra,  þá  er  þessu  ekki  að 
fagna  hvað  ísland  snertir.  Fyrir  utan  ísland  eru  ekki 
margir  sem  geta  lesið  islenzkt  nútiðarmál  eða  sinna  nú- 
tíðarbókmentum  vorum.  Það  eru  til  fáeinir  menn,  sem 
slíkt  gera,  en  allfiestir  fást  einungis  við  forna  málið  og 
fornu  bókmentirnar,  og  menn  gefa  engan  gaum  bókment- 
unum  frá  síðari  öldura.    Hér  er  þvi  alvarlegur  erfiðleiki  á  • 


skirnir]  ísland  og  Norðarlönd.  143 

nánara  andlegu  aambandi  þjóðanna.  Aftnr  á  móti  læra 
allir  mentaðir  íslendingar  dönsku,  norsku  og  sænsku,  og 
kynna  sór  allvel  bókmentir  bræðraþjóðanna.  Afleiðingin 
er  8Ú,  að  við  vitum  miklu  meira  um  bræðraþjóðir  vorar 
en  þær  vita  um  okkur. 

Af  hinni  afskektu  stöðu  og  einangrun  Islands  hefir 
það  leitt,  að  þjóðfélags-  og  menningarástand  miðaldanna 
hefir  getað  haldist  lengur  hjá  vorri  þjóð  en  annarstaðar 
k  Norðurlöndum.  Eiginlegar  borgir  hafa  fyrst  risið  upp 
hjá  okkur  á  19.  öldinni  og  borgamenningin  okkar  er  þes8 
vegna  svo  ung  og  hefir  lítið  að  erfðum  fengið;  þjóðmenn- 
ingin  islenzka  er  bændamenning.  Iðnaður,  verzlun  og 
skipaferðir  er  alt  á  burnæskustiginu,  borgarastéttin  því  fá- 
raenn  og  hefir  ekki  i  þjóðlifi  voru  getað  haft  þau  áhrif 
sem  samskonar  stóttir  hafa  hjá  bræðraþjóðunum.  Bænda- 
stéttin  er  sú  stétt  landsins,  sem  ennþá  er  langþýðingar- 
mest,  og  raeð  henni  raá  í  rauninni  telja  mikinn  hluta  em- 
bættismanna,  einkura  alla  prestastéttina  að  kalla  raá,  — 
þeir  búa  uppi  i  sveit,  eiga  við  lik  lífskjör  að  búa  og  bænd- 
urnir,  og  oftast  nær  fer  heill  og  hagur  þeirra  saman.  Yfir- 
leitt  má  segja  að  stéttaraunur  sé  mjög  litill,  hjá  þjóð 
vorri  ræður  alþýðan  öUu,  og  hið  niikla  djúp  raiUi  fátækra 
og  rikra,  sera  víðast  hvar  er  til,  verður  raaður  ekki  svo 
mikið  var  við  á  Islandi.  I  rauninni  má  segja  að  á  íslandi 
vanti  okkur  mestu  raótsetningarnar,  okkur  vantar  þá 
raenningu  sera  finst  i  æðstu  stéttum  annara  landa,  þar 
sem  auðlegð  og  raenning  hafa  gengið  að  arfi  frá  kynslóð 
til  kynslóðar,  og  okkur  vantar  andatæðuna  við  það,  skríl- 
inn  í  stórborgunura. 

En  það  er  öUura  Ijóst  að  alt  þetta  er  að  gjörbreytast 
Útlenda  raenningin  og  strauraar  nýja  tíraans  renna  yflr 
landið,  frjóvga  og  glæða  surat  en  eyða  öðru.  Að  mörgu 
leyti  stöndura  við  vel  að  vigi  gagnvart  nýja  tímanura. 
Þjóðin  er  gáfuð  og  gallhraust.  Yrasir  sjúkdóraar,  sera  eru 
algengir  erlendis,  eru  óþektir  að  kalla  raá  á  íslandi  (þannig 
er  t.  d.  skarlatssótt  freraur  sjaldgæf).  Við  erura  nærri  því 
alveg  lauslir  við  tvö  mestu  átumein  heimsmenningarinnar, 


144  ísland  og  Norðurlönd.  [Sklrnir 

kynferðissjúkdóma  og  drykkjuskap.  Ef  menn  hagnýta  sér 
auðæfi  þau  er  Island  hefir  frá  náttúrunnar  hendi  er  eng- 
inn  vafi  á  því,  að  það  á  sér  glæsilega  framtíð  hvað  efna- 
haginn  snertir.  Eg  á  hér  einkum  við  búnaðinn  og  flski- 
veiðarnar,  og  iðnaðargreinir  þær,  er  standa  i  sambandi 
við  þessa  atvinnuvegi  og  fá  verkefni  þaðan.  Margs  má 
vona  en  alt  er  i  bernsku  enn. 

Eg  ber  nú  það  traust  til  íslenzku  þjóðarinnar,  að  við 
getum  sjálfir  smiðað  gæfu  sjálfra  vor,  sjálfir  leitt  okkur 
sjálfa  í  þesau  öllu  saman,  en  þar  sera  við  erum  fáir  og 
fátækir  er  liklegt  að  framfarirnar  verði  nokkuð  hægfara, 
og  víst  er  það,  að  hægt  er  að  flýta  fyrir  þeim  ef  bræðra- 
þjóðir  okkar  vilja  skerast  i  leikinn  með  okkur.  Fyrst  og 
fremst  þarf  fólksfjöldinn  að  aukast,  og  þá  verður  manni 
á  að  spyrja,  hvort  enginn  vegur  sé  til  þess  að  beina  kvisl 
af  útflutningastrauminum  frá  hinum  norjænu  löndunum 
upp  til  íslands.  Þetta  er  mál  sem  heflr  verið  rætt  tals- 
vert  á  Islandi,  líka  á  alþingi,  og  mönnum  er  fullljóst  að 
slíkt  væri  í  alla  staði  ákjósanlegt,  en  hingað  til  hefir  ekk- 
ert  verið  gert  að  kalla  má  til  að  brýna  þetta  fyrir  alþýðu 
manna  í  hinum  löndunum.  Auðvitað  er  skynsamlegast  að 
beina  útflutningi  úr  hvaða  landi  sem  er  fyrst  og  fremst 
til  þeirra  héraða  i  landinu  sjálfu  þar  sem  fólksekla  er,  eg 
á  t.  d.  við  Norrland  i  Svíþjóð,  en  þar  næst  á  eftir  finst 
mér  bróðurlöndin  koma.  Og  eg  vildi  leyfa  mér  að  benda 
á  ísland  sem  framtiðarland,  að  því  er  þetta  snertir.  Lífs- 
kjör  manna  eru  í  rauninni  ekki  mjög  ólik  því  sem  gerist 
á  stórum  svæðum  á  vesturströnd  Noregs,  einkum  norðan 
til,  og  reynslan  sýnir  að  Norðmönnum  getur  liðið  ágæt- 
lega  á  íslandi.  Og  að  minsta  kosti  verða  þá  niðjar  út- 
flutta  fólksins  norrænir,  en  1  Ameríku  og  Astralíu  hverfa 
þeir  eftir  fáeinar  kynslóðir  alveg  upp  i  útlendu  þjóðirnar. 
Norrænu  þjóðirnar  hafa  gagnað  heiminum  talsvert  með 
þvi  að  taka  sjálfum  sér  blóð  við  og  við,  raeð  því  að  flytja 
að  heiman  hópura  saman  i  önnur  lönd.  En  viljið  þið 
segja  mér  hvaða  nýlenda  Norðurlandaþjóða  heflr  orðið 
Norðurlöndum  til  mests  gagns  ogjgleði?   Sannarlega  ekki 


^Skírnír]  Ísland  og  Nor&Qrlðnd.  145 

rsænska   n^'lendan,   eem   varð  kjarninn  í  rÚHsneska  heiroa- 

•TÍkinu,   og   heMur   ekki    hin  voldugu  riki  Dana  og  Norð- 

vmanna  á  Bretlandseyjum  og  Frakklandi,  en  það  er  norska 

•^iýlendan  á  íslandli,  lítilsmegandi  gagnvart  öðrum  þjóðum 

•er  á  völdin  og  máttinn  er  litið,  en  það  er  nú  samt  einasta 

norræna  nýlendan  þar  sem  sjálfstæð  norræn  menning  hefir 

getað  haldist,  og  okkar  litla  þjóð  heflr  gert  hvað  íhennar 

valdi    stóð    tii   að   endurgjalda   okkar   gamla  móðurlandi, 

Noregi,  með  því  að  vernda  hina  fornu  sameiginlegu  tungu 

vora,  og  minningar  fornrar  frægðar,  og  þá  um  leið  margt 

-og    mikið    um   hinar  bræðraþjóðirnar.     A  þennan  hátt  er 

ísland    orðið    eitt   af    þeim    böndum,    sem  tengir  norrænu 

þjóðirnar    hvað   mest   eaman;   það    er  gamalt  orðtæki  að 

allar  leiðir  liggi  til  Rómaborgar  —  en  i  sögu  Norðurlanda 

Higgja  allar  leiðir  til  íslands. 

Mig  langar  nú  samt  ckki  til  þess  að  fara  að  útmála 
hér  fyrir  okkur  ágæti  forfeðra  vorra.  Við  Islendingar  á 
tuttugustu  öldinni  stundum  auðvitað  vandlega  fornmál 
-okkar,  bókmentir  og  raenning,  en  það  gerum  við  auðvitað 
fyrst  og  fremst  sjálfra  okkar  vegna  og  ekki  vegna  bræðra- 
þjóðanna,  enda  þótt  það  geti  koraið  fyrir  að  þær  geti 
'liaft  gagn  af  þvi,  og  lika  af  andlegu  lífl  okkar  nú  á  dög- 
mm.  Miklu  fremur  vildi  eg  minnast  á  það  hvað  við  ís- 
ílendingar  eigum  að  þakka  hinum  norrænu  þjóðunum. 

Fyrst   vil   eg    þá    byrja  á  þeirri  þjóð,    sera  við  erum 

gestir   hjá  þessa  daga.    Hvað  á  ísland  Noregi  að  þakka! 

-Já,    hvað   á   barnið   móður   sinni   að  þakka?    Við  eigum 

Noregi    að    þakka   það   að  við  erum  til,    fjöldinn  allur  af 

forfeðrum  vorum  er  þaðan  kominn,  enn  mælum  við  á  hina 

fornu    tungu    Norðmanna,    það    sem    þeim    er   heilagt  úr 

rainningu    liðins    tíma    er    um    leið    heilagt    fyrir   okkur. 

Þegar   við    íslendingar   komum    til  Vestur-Noregs,  í  Sogn 

og  i  Harðangur,  þau  héruð,  sem  flestir  forfeður  vorir  eru 

komnir   frá,    þá  er  það  sem  einskonar  pilagrimsferð  fyrir 

-okkur,    og   okkur   virðist  fólkið  vera  svo  likt  að  útliti  og 

Sikamsburðum    löndum    okkar  heima,    og  eg  býst  við  þvi, 

Að  ef  grenslast   væri  vandlega  eftir  þvi,  myndi  það  sýna 

10 


146  Ídand  og  Norðarlöod.  [Skirnir 

sig,  að  í  skapi  værum  við  líkari  Xorðmönnura  vestanfjalis^^ 
meir  en  nokkrum  öðrum  Norðurlandabúum.  Og  við  mætt- 
um  ekki  við  því  búast  að  frændur  vorir  í  Noregi  vildu' 
kannast  við  frændsemina,  ef  við  hefðura  ekki  erft 
einraitt  suma  af  þeim  eiginleikum,  sem  hafa  gert  Norð- 
menn  að  því  sem  þeir  eru  orðnir,  og  þá  fyrst  og  frerast 
hina  ríku  tilfinning  fyrir  rétti  einstaklingsins  og  sjálfstæði 
þjóðarinnar,  tilfinning  sera  öðrura  út  i  frá  stunduni  virðist 
öfgakend  og  skrítin,  en  sem  er  alveg  ómögulegt  að  greina 
frá  insta  eðli  voru,  og  sú  tilfinning  getur  að  eins  leitt  til' 
góðs  eins,  bæði  fyhr  einstaklinginn  og  þjóðfélagið  i  heild 
Binni,  þegar  henni  er  stýrt  á  rétta  braut.  En  þó  að  við- 
nú  finnum  til  þess  að  við  hkjumst  Norðmönnum  meira 
andlega  og  hkamlega  en  nokkurri  amiari  þjóð,  og  þó  við' 
elskum  hjartanlega  okkar  gamla  móðurland,  þ.'\  væri  það- 
samt  bæði  rangt  og  afar  fljótfærnislegt  að  draga  af  þvi 
þá  ályktun  að  við  æsktum  þess  aö  standa  í  nánara  póli- 
tísku  sambandi  við  Xorðraenn  en  við  aðrar  norrænar 
þjóðir.  Þetta  er  misskilningur,  i  sjálfu  sér  ósköp  eðlilegur^ 
sem  við  rekum  okkur  stundum  á,  bæði  í  Noregi  og  Dan- 
mörku.  Ast  vor  á  Noregi  á  ckkert  skylt  við  pólitik^ 
Þegar  börnin  eru  uppkomin  hirða  þau  ekki  um  það  að^ 
standa  undir  yfirráðum  foreldra  eða  frænda,  enda  þótt 
þeim  kunni  að  þykja  vænt  ura  þá.  Þá  vilja  þau  láta 
meta  sig  jafnt  föður  og  raóður  og  öUu  frændfólkinu. 

Ein  auk  ætternisins  og  þess  sera  þar  af  leiðir  eig- 
um  við  mikið  að  þakka  Noregi  nýja  tíraans,  bæði  and- 
lega  og  efnalega.  Hin  miklu  norsku  skáld,  einkum  Ibsen^ 
Björnson,  Kjelland  og  Garborg  hafa  haft  mikii  áhrif  á 
andlegt  líf  vorrar  þjóðar.  Á  ýmsum  verklegum  sviðum 
hafa  áhrif  Norðraanna  verið  rajög  mikil.  Af  Norðmönn- 
um  höfum  við  lært  síldarveiðarnar  og  ýmiskonar  iðnað^ 
sem  þeim  er  samfara;  dugnaður  norskra  manna  hefir  sett 
mót  á  marga  smákaupstaði  vora  á  Austur-  og  Norður- 
landi.  Og  það  er  svo  að  sjá,  að  alþjóðlegar  hreyfingar 
eigi  eitthvað  hægra  með  að  ná  tökum  á  okkur  þegar  þær 
koma  til  okkar  frá  Noregi,  að  minsta  kosti  á  það  sér  sta* 


SkirDÍrl  ísland  o{;  Nor^nrlönd.  14T 

ineð  þá  hreyfingu  sem  hefir  náð  tökum  A  íslenzku  þjóð- 
inni  fremur  öllum  öðrum,  bindindishreyfinguna.  Sigur 
hennar  á  íslandi  er  aö  þakka  hinni  alþjóðlegu  íood- 
Temphirareglu,  sem  er  komin  til  Islands  frá  Noregi.  Ung- 
mennahícyfingin  hefir  i  sínum  norska  búningi  fundið  góð- 
an  jarðveg  ix  lalandi.  Og  það  eru  ýmsar  greinar  sem 
hægt  væri  að  nefna,  þar  sem  við  höfum  lært  af  Norð- 
mönnum,  og  enn  þá  fieiri,  sem  við  eigum  eftir  að  læra. 
af  þcim. 

Látum  okkur  þvi  næst  líta  á  hvað  við  lalendingar 
eigum  að  þakka  bræðraþjóð  okkar,  Dönum,  þeirri  þjóð, 
Bem  við  erum  i  ríkissambandi  víð,  þar  sem  við  höfum 
sameiginlegan  borgararétt,  sameiginlegan  konung,  og  sam- 
eiginlegar  stofnanir  á  mörgum  aviðum.  Það  hefir  auðvit- 
að  ekki  hjá  því  farið  að  sú  þjóð,  stm  lengra  cr  komin  á 
leið  i  menning  og  auðlcgð,  hefir  haft  mikil  áhrif  á  fi\tæk- 
ari  og  auk  þess  miklu  fámennaii  þjóðina.  Eg  ætla  mér 
nú  ekki  að  tala  um  það,  sem  þjóðunum  hefir  farið  á  milli 
i  pólitik.  Þegar  á  að  gera  upp  alt  saman,  bæði  gott  og 
ilt,  sem  leitt  hefir  af  pólitísku  sambandi  landanua,  og 
leggja  dóm  á  það  hvor  þjóðin  hafi  haft  eða  hafi  nú  sem 
stendur  mest  gngnið  af  þessu  sambandi,  þá  getur  varla 
hjá  því  farið,  að  þjóðernistilfinningin  segi  til  sín,  og  þegar 
raaður  heyrir  annari  þjóðinni  til,  að  ætterni  eða  uppeldi, 
er  erfitt  að  fá  báðar  til  að  trúa  sér.  Eg  er  sjálfur  þeirrar 
skoðunar  að  sambandið  milli  íslands  og  Danmerkur  sé  til 
mikils  hags  fyrir  Island,  og  eg  held  það  mundi  vera  okk- 
ur  til  óláns  ef  þvi  sambandi  yrði  slitið,  en  annare  ætla 
eg  ekki  að  fara  frekar  út  í  þetta  mál.  Okkur  kemur 
heldur  ekki  við  á  hvern  hátt  þessu  sambandi  megi  koma 
fyrir  sem  haganlegast,  úr  þvi  verða  danskir  og  islenzkir 
stjórnmálamenn  að  ráða  i  bróðerni,  og  eins  og  kunnugt 
er  eru  mjög  skiftar  skoðanir  manna  i  þeim  efnum.  Ea 
það  er  alt  öðru  máli  að  gegna  þegar  litið  er  á  menning- 
armálin  og  þjóðfélagslífið.  Á  þeim  sviðum  munu  allir 
sannleiksfúsir  íslendingar,  hvað  ólíkar  sem  pólitiskar  skoð- 
anir  þeirra  kunna  að  vera,  vera  á  eitt  sáttir  um  það,  ab^ 

10» 


148  Island  og  Norðurlðnd.  [Skirnir 

íslendÍDgar  eiga  Dönum  afarraikið  gott  að  þakka,  og  að 
i7ið  höfum  þegið  af  þeim  miklu  meira  en  við  höfum  getað 
látið  þeim  i  té  frá  sjálfum  okkur.  Eg  skal  hér  nefna 
ýmislcgt  af  þvi  helzta.  Fyrst  andlegt  líf  þjóðarinnar. 
Kaupmannahafnarháskólinn  hefir  dregið  til  sín  fjölda  is- 
lenzkra  mentamanna,  og  þeir  hafa  verið  styrktir  til  náms 
þar  af  dönsku  fé  mjög  rausnarlega.  Af  þessu  hefir  leitt 
-að  allur  þorri  íslenzkra  stúdenta  hefir  farið  til  þessa  skóla 
og  ekki  til  annara  landa;  fyrst  nú  eftir  að  ísland  hefir 
«jálft  eignast  háskóla  i  Reykjavik  raá  búast  við  að  þetta 
verði  öðru  visi;  þó  má  ganga  að  því  visu,  að  margir 
islenzkir  stúdentar  muni  um  langan  aldur  sækja  til  Dan- 
inerkur  til  að  leita  sér  mentunar  í  greinura,  sera  ekki  er 
enn  veitt  kensla  i  í  Reykjavik,  þannig  munu  sjálfsagt 
inargir  sækja  fjöllistaskólann  í  Kaupmannahöfn,  og  hin 
miklu  íslenzku  handritasöfn  í  Höfn,  og  þau  kynstur,  sem 
|)ar  eru  af  ritum  er  snerta  sögu,  tungu  og  bókmentir 
Islands  munu  um  allan  aldur  draga  íslenzka  raentamenn 
til  Danmerkur.  Og  það  er  auðvitað,  að  margra  ára  dvöl 
1  bæ  eins  pg  Kaupraannahöfn  hlýtur  að  hafa  talsverð 
áhrif  á  andlega  þroskun  þeirra.  Flestir  þessara  islenzku 
mentaraanna  hverfa  þó  aftur  heira  til  íslauds;  nú  á  tira- 
um  keraur  það  sjaldan  fyrir  að  islenzkir  raentamenn  setj- 
ist  að  i  Danmörku  fyrir  fult  og  alt.  Það  eru  þó  til  ein- 
staka  menn  sem  gera  það,  og  íslenzka  mentaraannastéttin 
liefir  á  þann  hátt  getað  endurborgað  litið  eitt  af  velgerð- 
um  þeim,  sera  þeira  og  stéttabræðrum  þeirra  hafa  verið  i 
té  látnar;  þannig  að  nokkiir  þeirra  hafa  orðið  danskir 
^mbættismenn  og  hafa  þá  starfað  til  gagns  fyrir  land  það, 
•sem  hefir  auðsýnt  þeira  slika  gestrisni,  og  raá  jafnvel  telja 
þá  raeð  dönskura  vísindaraönnura  og  rithöfundura,  að  svo 
miklu  leyti,  sera  þeir  hafa  ritað  á  danska  tungu.  Og 
Í)ótt  litið  sé  um  íslenzkt  kyn  i  Danraörku,  þá  fögnura  við 
íslendingar  þó  yfir  þvi  og  þykir  mikill  sómi  að,  að  tveir 
af  frægustu  sonura  Danraerkur,  Bertel  Thorvaldsen  og 
líiela  Finsen,  eru  af  islenzku  bergi  brotnir. 

En    það    er   ekki   einungis   samband    íslendinga   við 


Skirtiir]  Ísland  og  Norðarlönd.  H9- 

Kaupmannahafnarháskóla,  sem  hér  kemur  til  greina.  Það 
hafa  lika  verið  til  þeir  danskir  menn,  sem  hafa  unnið 
mikil  þrekvirki  í  þarflr  forn-norrænna  vísinda.  Eitt  nafo 
muu  aldrei  gleyinast  á  Islandi,  Daninn  liasmua  Kristjáö 
Rask,  sem  með  ritum  sinum  mest  kom  mönnum  tii  að 
stunda  fornmálið,  og  lagði  grundvöU  undir  þá  fjörugu 
blómaöld  þess  konar  vísinda  á  fyrri  hluta  lí).  aldarinnar,. 
og  jafnframt  þvi  stofnaði  hann  hið  íslenzka  Bókmentafó- 
lag,  sem  varð  til  þesa  að  raenn  fóru  aftur  fyrir  alvöru  að 
leggja  kapp  á  viaindi  á  íslenzka  tungu,  og  að  tungan 
sjálf  endurreÍBtist  úr  niðuriægingu.  Þá  má  lika  minna  á, 
að  það  var  annar  danskur  maður,  Rafn,  sem  það  er  að 
þakka  að  Landsbókasafnið  i  Reykjavlk  var  stofnað. 

Margir  danskir  visindaraenn  hafa  átt  raikinn  þátt  í 
þvi  að  rannsaka  náttúru  Islands,  og  danskar  opinberar  og 
vísindalegar  stofnanir  hafa  verið  rajög  örar  á  að  styrkja 
islenzka  vísindamenn  til  þess  konar  starfa.  Eg  finn  sér- 
staklega  ástæðu  til  að  geta  ura  landmælingdr  danska  her- 
foringjaráðsins  og  kortagerð  þess  á  íslandi,  það  er  afarorfitt 
og  dýrt  verk,  og  eina  og  sanngjarnt  er,  borgar  ísliind 
mikiim  hluta  kostnaðarins,  cn  Danir  gieiða  bæöi  stórfé 
til  þcís,  og  það  sem  ineir.i  er  i  varið  og  ekki  er  hægt  að 
mcia  i  pcningum,  þeir  láta  reynda  og  dugandi  herfoiingja 
framkvæma  verkið,  menn  sera  hafa  fengið  alveg  sérstaka 
tilsögn  og  reynslu  i  þesa  konar  störfura. 

Sá  litii  visir  til  fagurra  lista  sem  nú  er  að  fínna  á^ 
Islandi  á  lika  rót  sína  að  rekja  til  þjóðmcnningar  Dana. 
Islendingar,  sera  hafa  viljað  leggja  stund  á  sönglist,  mál- 
aralist,  rayndasmíðar  og  byggingarlist  hafa  leitað  tii  Dan- 
merkur  og  verið  þar  vel  tekið.  Fraratíð  þesaara  lista  á. 
Islandi  raun  undir  þvi  korain,  hvort  þær  fá  á  sig  þjóðlegan 
blæ,  og  geta  þvi  koraið  frara  raeð  eitthvað  nýtt  og  óþekt 
til  að  auðga  alheirasmenninguna  með;  einstöku  listiðnar-^ 
greinar  hafa  alt  af  verið  á  háu  stigi  á  íslandi  (t.  d.  gull- 
og  silfursmíðar),  og  raá  búaat  við  að  þær  dafni  betur;. 
þjóðlög  vor  vantar  enn  þá  menn  eina  og  Grieg,  sem  geti 
notað   þau  i  lagsmiðar,   sem  geti  orðið  aönglifi  alheimains. 


160  ískind  og  Norðurlönd.  [Skirnir 

að  gagni.  Sá  alþjóðablær,  sem  er  á  sraiðum  flestra  is- 
lenzkra  listamanna  á  þessum  sviðum  er  að  kenna  dönsk- 
um  áhrifum.  Dönsk  byggingarlist  hefir  á  íslandi  reist  sér 
œvarandi  minnisvarða.  Þegar  spurt  er  að  þvi  hverjar 
séu  fallegustu  opinberu  byggingarnar  í  Reykjavik,  vcrður 
svarið:  Alþingishúsið  og  Landsbókasafnið,  bæði  bygð  eftir 
uppdráttum  danskra  byggingameistara,  Aiþingishúsið  eftir 
Meldal,  hitt  eftir  Magdahl  Nielsen. 

Aftur  á  móti  í  skáldskap  eru  áhrifin  frá  Danmörku 
minni  en  við  mætti  búast.  Þó  má  finna  þau  hjá  einstaka 
rithöfundi,  og  einkum  má  benda  á  það  með  vissu,  að 
hreyfing  sú  sem  Georg  lírandes  vakti  i  Danmörku  á  sín- 
um  tima  hefir  náð  til  íslenzkra  bókmenta,  eins  og  líka  má 
benda  á  áhrif  frá  Drachmann  og  H.  C.  Andcrsen, 

Þegar  svo  er  litið  á  þjóðlífið  og  vorklegu  sviðin  má 
finna  margs  konar  áhrif  frci  Danmörku.  Menningin  í 
•kaupstöðunum  okkar  er  að  miklu  lcyti  dönsk.  I  verzl- 
unar-  og  iðnarstéttunum  okkar  er  fjöldi  fólks  sem  hefir 
mentast  í  Kaupmannahöfn  og  flutt  danska  siði  með  scr, 
■og  að  auk  allmargar  danskar  fjölskyldur,  scm  hafa  haft 
talsverð  áhrif  á  lifið  í  bæjunnm,  Heimili  cfnaðra  borgara 
fá  oft  á  sig  hkt  snið  og  sams  konar  heimiH  i  dönskum 
bæjum.  Auðvitað  cr  þctta  eins  konar  millibilsástand  — 
eftir  öllu  að  dænia  verður  lifið  i  íslenzku  bæjunum  með 
.alislcnzkum  blæ  þegar  nokkrar  kyn4óðir  eru  liðnar.  Upp 
til  svcita  eru  dönsku  áhrifin  niiklu  minni.  En  þó  má  þar 
líka  bcnda  á  einstöku  greinar,  þar  scm  við  höfum  lært 
mikið  af  Dönum.  Þannig  cru  rjómabúin  og  sláturfélögin 
dönsk  að  uppruna,  og  svo  virðist  seni  þau  æili  aö  verða 
til  mcstu  þjóðþrifa  efnalega  eins  A  Islandi  som  i  Dan- 
mörku,  þó  stendur  járnbrautarskorturinn  þeim  enn  mjög 
fj^rir  þrifum.  Það  lciðir  af  pólitísku  sambandi  landanna, 
-að  íslendingar  ávalt  gefa  vel  gaum  að  fyrirkomulagi 
danskra  stofnana,  og  oft  taka  þær  sér  til  fyiirmyndar, 
þegar  eitthvað  nýtt  á  að  setja  á  stofn,  og  meöan  Danir 
standa  eins  i  fremstu  röð  þjóðanna  og  þeir  nú  gcra  i  öll- 
«m    framförum    og   hagsýni  í  þjóðmálum,   þá   verður  það 


rSklrnir]  Ísland  og  Norðarlönd.  151 

að  teljast  til  lofs  íslenzkum  stjórnmálaraönnum,  að  þeir 
hirða  ekki  um  að  minnaat  á  stjórnmálaþref  vort  við  Dani, 
þegar  á  hitt  er  að  líta,  en  lcita  þekkingarinnar  þar  sem 
hana  er  að  finna.  Venjulega  eru  það  íslendingar  sjálfir 
flem  brjóta  upp  á  nýjungum,  en  hitt  á  eér  líka  stað,  að 
Ðanir  verða  fyrri  til;  þannig  voru  það  danskir  vísinda- 
menn  með  Ryder  höfuðsmanni  í  broddi  fylkingar  sem 
börðust  fyrir  því  að  vekja  áhuga  íslenzku  þjóðarinnar  á 
Ækógrækt,  og  það  hefir  loks  tekist  að  koma  mönnum  í 
skilning  um  þýðingu  hennar;  annardanskur  maður,  Schier- 
beck  landlæknir,  á  mikla  þökk  skilið  sem  forvígismaður 
endurbóta  i  garðrækt;  þá  er  það  öðrum  dönskum  lækni, 
próf.  Ehlei-s,  að  þakka,  að  danskir  Odd  Fellowar  stofnuðu 
lioldsvcikrasi)ítala  á  íslandi,  þannig  að  nú  er  útlit  til  þess 
að  þcssum  voðasjúkdómi  verði  algerlega  útrýmt  úr 
iandinu. 

I»að  raætti  nefna  margs  konar  önnur  áhrif  frá  Dan- 
rnörku,  góð  og  ill  —  en  tíminn  leyfir  raér  ekki  að  tína 
fleira  til.  En  eg  vil  draga  saman  í  eitt  það  sem  hér  er 
sagt,  þannig,  að  Danmörk  hefir  verið  og  er  að  miklu  leyti 
enn  það  land  scm  öllum  öðrum  löndum  fremur  er  sam- 
tengingarlandið  miili  Islands  og  Norðurálfunuar,  alþjóðar- 
menning  nútiraans  er  til  vor  korain  frA  Danraörku  og  oft 
raeð  einkennilegum  dönskum  blæ.  Eins  og  Eanir  hafa 
lært  af  I»jóðverjura,  Englendingura  og  Frökkum,  fengið 
raikilsvarðandi  menningargreinir  frá  þcim  og  breytt  þeim 
þannig,  að  þær  hafa  fengið  á  sig  hreint  danskt  snið,  eins 
höfum  við  fengið  mikilsvarðandi  mcniiingargreinir  frá 
Dönum,  og  við  eigum  þessari  bræðraþjóö  okkar  að  þakka 
ýmislegt  það,  sem  okkur  þykir  vænst  um  og  við  væntum 
okkur  mest  af,  og  enda  þótt  svo  hljóti  að  fara  að  margt 
af  þessu  með  timanum  fái  á  sig  sérstakt  íslenzkt  snið, 
jnun  þó  oft  vera  hægt  að  sjá  danska  upprunann  og  það 
sem  þannig  verður  sameiginlcgt  fyrir  þjóðirnar,  vegur 
þungt  á  metunura  þcgar  um  það  er  að  ræða  að  þroska 
earaúðarandann  og  efia  sameiginlega  raenningu  á  öðrunx 
fiviðum. 


152  ísland  og  Norðurlönd.  [Skirair- 

I  samanburði  við  ííoreg  og  Danraörku  verða  menn- 
ingaráhrifin  frá  Svíþjóð  og  Finnlandi  auðvitað  miklu^ 
minni.  Og  þó  má  hér  telja  ýmislegt  merkilegt.  Fyrat 
Bkal  eg  þá  nefna  að  í  byrjun  15.  aldar  kom  prentlistiit 
til  íslands  frá  Svíþjóð.  Og  að  þvi  er  andlegt  lif  nútim- 
ans  snertir,  þá  eru  það  engar  ýkjur  að  segja  að  Bellman, 
Tegnér,  Selma  Lagerlöf  og  Runeberg  líklega  eru  betur 
kunn  á  íslandi  en  nokkurt  danskt  skáld,  að  H.  C.  Ander- 
sen  einum  undanskildum.  Friðþjófssaga  Tegnérs  hefir 
verið  þrisvar  gefln  út  á  íslenzku.  Einkum  er  Riineberg  i. 
miklum  metum,  og  ágætar  þýðingar  af  suraum  ritunr. 
hans,  bæði  úrvali  úr  Fiinrik  StaU  Sagner  og  öðrum^ 
bæði  í  bundnu  og  óbUndnu  raáli.  Lögin  við  kvæði  BelK 
mans  eru  þjóðkunn  á  íslandi,  og  bæði  þau,  og  helztu  lög. 
sænsku  stúdentasöngvaranna,  eins  og  Otto  Lindblads,. 
sænsk  þjóðlög  og  svo  ekki  sízt  Gunnar  "Wennerbergs,  er 
oft  að  finna  á  sarasöngvum  íslenzkra  söngfélaga.  Það  er 
undarlegt  en  satt,  að  það  er  eins  konar  andleg  frændsemi 
milii  sænskrar  og  islenzkrar  Ijóðagerðar,  i  báðum  er  mikil> 
áherzla  lögð  á  fíngerða  hreimsnild,  vandvirkni  i  kveðandi^ 
hljómfagurt  raál  og  glæsilegt  orðaskrúð. 

Eins  og  þið  nú  sjáið  höfum  við  Islendingar  því  A- 
mörgum  sviðum  lært  ýmislegt  af  hinum  norrænu  frændþjóð- 
um,  og  eg  hefi  viljað  taka  þetta  sérstaklega  fram  tii  að  bend* 
á  það,  hvað  raikið  það  er,  sera  við  eigum  sameiginlegt.  Eg 
veit  eg  þarf  ekki  að  vera  að  færa  neinar  sönnur  á  það,- 
að  það  sé  æskilegt  að  norræn  mcnning  haldist  við  lýði  á 
íslandi,  hér  i  þessu  félagi,  sera  hefir  andlega  einingu  Norð- 
urianda  sem  markraið  sitt.  Nú  renna  strauraar  nýja  tíra- 
ans  yfir  landið,  ísland  hefir  nii  beint  samband  við  Eng- 
land,  Ameríku,  Þýzkaland  og  rómönsku  löndin,  og  þvi  er 
það  eðlilegt  að  erlenda  menningin  getur  á  mörgum  svið- 
um  koraist  inn  til  okkar.  Það  getur  vel  farið  svo  að> 
breytingar  á  ríkjunum  i  Norðurálfu,  sem  af  stríðinu  leiða, 
geti  haft  það  i  för  með  sér,  að  eitt  eða  fleiri  ríki,  önnur 
en  Norðurlönd,  geti  öðlast  beinlínis  eða  óbeinlinis  miklu. 
meiri  völd  á  íslandi  með  auðvaldi  cða  menningu  sinni  em 


Skirnirj  Island  og  NorðDrlðnd.  l&S^ 

Norðurlönd  nú  hafa,  og  jafnvel  líka  fengið  pólitísk  yfir- 
ráð  yflr  landinu.  Eg  er  einn  af  þeim,  sem  glaður  tek  vib- 
allri  góðri  menningu  sem  frá  útlöndum  keraur,  en  eg  veriV- 
að  játa  það,  að  mér  stendur  stuggur  af  öllu  þvi  sem  getur 
fjarlægt  okkur  íslendinga  frti  brœðraþjóðum  vorura  i  huga- 
unarhætti  og  venjura,  og  eg  býst  við  þið  séuð  mér  sam- 
dóma  i  því  efni.  Mér  finst  það  vera  raikilvert  verkefni 
fyrir  félag  vort,  að  reyna  að  gera  það  sem  i  voru  valdi 
stendur  til  þess  að  vekja  á  íslandi  saraúð  til  norrænu 
þjóðanna,  og  koraa  íslendingura  til  þess  að  líta  fremur  á 
það  sera  samtengir  okkur  og  þær,  heldur  en  hitt  sem 
Bkilur  okkur  frá  þeim.  En  óumflýjanlegt  skilyrði  fyrir 
því  að  þetta  geti  orðið  og  haft  nokkur  verulcg  áhrif  er 
það,  að  þjóð  vor  fái  alveg  ótviræðar  sannanir  fyrir  þvi, 
að  bræðraþjóðirnar  viðurkenni  rétt  Islendiiiga  til  aö  vera 
jafnt  settir  hinura  þjóðunura  sera  sérstök  þjóð.  Og  cg  vil 
nota  þetta  tækifæri  til  að  þakka  sambandinu  og  miðstjóm 
þess  fyrir  það  hvernig  tekið  hefir  verið  i  þctta  mál  af 
ykkar  hálfu.  Þegar  menn  koma  mcð  þá  mótbáru,  að  ís- 
lendingar  séu  svo  fáir,  um  það  bil  85000  manns,  að  ekki 
8é  hægt  þess  vegna  að  fara  með  ísland  og  skoða  það  sem 
jafn  hátt  sett  hinura  norrænii  löndunum,  þar  sem  fólks- 
fjöldinn  og  auðlcgðin  er  niciii,  þá  neita  eg  þvi  að  sú  rök- 
seradarleiðsla  sé  rétt.  Þess  konar  raismunur  A  stærð  og 
auðlegð  er  líka  milli  Bandaríkjanna  i  Ameriku.  Þannig 
hefir  rikið  Nevada  hér  ura  bil  sama  fólksfjölda  sem  ísland, 
en  ríkið  New  York  rúmar  9  miljónir  ibúa  og  Pennsylvania 
um  8  miljónir  —  og  samt  er  Nevada  skoðað  sem  alveg 
jafn  rétthátt  ríki,  og  fær  nákværalega  jafn  háa  fulltrúatölu 
—  tvo  raenn  —  i  öldungaráði  Araeríkuraanna,  en  aftur  & 
móti  auðvitað  miklu  færri  fulltrúa  en  hin  rikin  i  neðri 
málstofunni,  þar  sem  er  kosið  eftir  fólksfjölda.  Og  það  er 
8V0  sera  auðvitað  að  á  racðan  ísland  er  strjálbygt  og  fá- 
tækt  -X  þaö  ekki  hægt  raeð  að  leggja  á  sig  raikið  af  þeim 
byröuin,  som  sameiginleg  vinna  norr.rnna  þjóða  i  menn- 
ingarinnar  þarfir  eða  skyldur,  sem  Iciöa  af  sarabandi  \ib 
aðrar  þjóðir  út  i  fr.i,  niundu  hafa  i  för  með  eér.    En  þ}ób- 


"164  Ísland  og  Noröuilönd.  [Skirnir 

vor  er  fús  á  að  gera  hvað  hún  getur,  eftir  efnum  og 
ástæðum,  og  sá  tími  mun  koma,  að  tillög  íslendinga  1  þesB 
konar  þarflr  geta  orðið  svo  mikil  að  það  muni  um  þau. 
•Og  það  verður  að  reyna  á  allar  lundir  að  fá  ísland  raeð. 
Það  er  t.  d.  mjög  áriðandi  að  ísland  sé  með  í  sameigin- 
legri  löggjöf  fyrir  Norðurlönd.  Það  má  segja  þingi  voru 
og  stjórn  til  heiðuis,  að  allir  pólitískir  flokkar  á  íslandi 
hafa  verið  ásáttir  uni  það,  að  iáta  löggjöf  vora,  að  svo 
miklu  leyti  sera  það  heflr  verið  hægt,  vera  samfara  lög- 
gjöf  hinna  þjóðanna.  En  það  væri  einkar  æskilegt  að 
koma  á  nánari  samvinnu.  Eg  skal  nefna  eitt  dæmi.  Þing- 
menn  hinna  norrænu  þjóðanna  hafa  árlegar  sarakomur 
sin  á  milli,  sem  geta  haft  talsverða  þýðingu  til  að  efla 
samúðartilfinninguna  milli  þjóðanna.  Þegar  islenzku  al- 
þingismennirnir  komu  til  Danmerkur  árið  1906  raan  eg 
-eftir  þvi,  að  danskur  þingmaður  opinberlega  lýsti  yfir 
óánægju  sinni  út  af  því,  að  enginn  alþingismaður  hefði 
verið  með  á  þess  konar  norrænum  þingmannafundi,  sem 
þá  var  nýafstaðinn.  Mér  vitanlega  hefir  ekkert  verið 
gert  síðan  til  þess  að  laga  þetta,  og  er  það  þó  auðsætt 
að  það  gæti  verið  einkar  þýðingarmikið  að  láta  íslenzka 
og  danska  stjórnmálaraenn  fá  færi  til  að  kynnast  og  þaö 
öllu  nánar  en  nú.  Því  að  þcss  ber  vel  að  gæta,  að  alt 
sem  þannig  er  gert  til  að  styrkja  tilflnninguna  fjTÍr  þvi 
sem  sameiginlegt  er,  verður  til  þess  að  veikja  tilraunir 
hverrar  einstakrar  þjóðar  til  að  bauka  ein  sjer,  og 
það  hlýtur  því  að  verða  að  talsverðu  gagni  þegar  gera 
skal  út  um  deiluatriði  milli  þjóðanna,  hvort  sera  þau  eru 
gömul  eða  ný.  Það  cr  ómögulegt  að  vera  tvcnt  í  einu, 
góður  Skandinavi  og  óvinur  annarar  norrænnur  þjóöar. 

Og  þegar  þið  nú  spvrjið  niig  hvað  félag  okkar  geti 
gert  til  þess  að  efla  samúðina  miUi  íslendingaog  hinnanor- 
rænu  þjóðanna,  þá  svara  eg  þvi,  að  það  er  einkura  með 
því  að  reyna  að  fræða  þjóðirnar  hvorar  um  aðra.  Islend- 
ÍDgar  verða  að  læra  að  þckkja  Norðurlönd  betur  og  nor- 
rænu  þjóðirnar  verða  að  læra  að  þekkja  Island  betur  en 
nú  er.     Viö  íslendingar  verðum  sjálflr  að  vinna  að  þvi  að 


Skirnir]  ísland  og  Kor&arlönd.  155 

leysa  fyrra  verkefnið,  og  það  verður  oss  því  auðveldar.i 
sem  við  þekkjuni  talsvert  betur  til  bníðraþjóða  vorra  eii 
þær  tii  okkar,  eins  og  eg  hcfi  Aður  tekið  fram.  Eg  er 
þeirrar  skoðunar  að  okkar  litla  félag  af  íslenzkum  menta- 
mönnum  i  Norræna  Sambandinu  i  Kaupmannahöfn  og  sú 
deild,  sem  von  er  til  að  verði  bráðum  sett  á  stofn  í  Reykja- 
vik,  muni  geta  afrekað  talsvert  að  þvi  er  þetta  snertir, 
ekki  8izt  þegar  við  sjáum  að  vinna  vor  er  vel  metin  og 
við  studdir  af  bræðrum  voium  i  hinum  löndunum.  Og 
auðvitað  erum  við,  að  svo  miklu  leyti  sem  það  i  voru  valdi 
stendur,  reiðubúnir  til  þess  að  fræða  menn  í  Danmörku, 
Noregi.  Sviþjóð  og  á  Finnlandi  um  Tsland  á  vorum  dög- 
ura.  A  þvi  cr  hin  mesta  þörf.  Við  Islending;>r  sem  höf- 
um  alið  aldur  okkar  langan  tíma  crlendis,  Iiöfum  oft  orðið 
bissa,  þcgar  við  höfum  séð  þá  fáfræði  sera  liér  er  um  alt 
fiem  viðvikur  nútíðarlifinu  á  Islandi.  I»að  cr  eins  og 
margir  scu  þcirrnr  skoðunar,  að  um  Icið  og  þjóðvaldið 
leið  undir  lok  1203  hafi  mciiiiing  þjóðarinnar  í  rauninni 
líka  veiið  á  cnda.  Mcnn  ímynda  scr  okkur  cins  og 
hálfgerða  skrælingja  við  sóum  cinhvcrstaðar  nálægt 
norðurheimskautinu  og  sé  okkur  þar  að  dreyma  forna 
dýrð.  ^lörgum  finst  við  vera  eins  konar  stcingjörvingar  af 
sjálfsaðdAun,  þeir  trúa  því  að  okkar  helzta  andlega  fæða 
þann  dag  i  dag  scu  fornu  bókmentirnar,  að  sögurnar 
okkar  sc  cins  konar  biblía  fyrir  okkur,  að  við  trúum  svo 
að  segja  öllu  sera  í  þeim  stendur,  að  við  ekki  höfum  átt 
neinar  bókmcntir  svo  tali  taki  síðan  á  miðöldum,  og  að 
jafnvcl  þeir  íslcndingai",  sem  hafa  montast  crlcndis,  i  raun- 
inni  viti  sjaldan  nokkurn  skapaðan  hlut  um  nokkuð 
annað  en  ísland  og  íslcnzk  efni.  Fáfróðara  fólkið  ruglar 
cinatt  íslandi  saman  við  Græiiland.  Eg  held  að  nafnið 
Island,  scm  vekur  þá  hugmynd  hjd  mönnum  að  þar  hljóti 
að  vera  afarkalt,  cigi  sinn  þátt  í  þvi  að  þctta  kemur  fyrii'. 
En  það  sem  cr  kaldast  á  Islandi  cr  einmitt  nafnið.  Eg 
hcfi  stundum  gert  fólk  hissa  ineö  þvi  að  benda  þeiin  á 
afstöðu  Islands  A  Norðurálfukortinu  og  benda  þeim  á  að 
mikill  hluti  Noregs,  Sviþjóðar  og  Finnlands  cr  miklu  norð- 


156  ísland  og  Norðurlönd.  [Skimir' 

lægari,  og  að  heitir  hafstraumar  gerðu  loftslagið  á  íslandi 
tiltölulega  hlýtt,  svo  að  við  þyrftum  ekki  að  grafa  okkur 
niður  í  snjókofa,  éta  tólgarkerti  og  fremja  ýmislegt  af 
þeira  sóðaskap,  sem  stundum  er  sagt  að  við  gerum  okkur 
seka  i.  Þvi  miður  eru  fremur  fáar  bækur  um  ísland  á 
norrænum  málum,  á  þýzku  og  ensku  eru  til  ágætis  rity. 
en  flestir  þeir  Norðurlandabúar,  sem  ferðast  þangað,  eru 
annaðhvort  menn  sem  ferðast  í  verzlunarerindum,  dvelja 
skamma  hrið  i  kaupstöðunum,  og  koraast  ekki  i  kynni  við 
alþýðu  manna  svo  nokkru  nerai,  eða  þá  það  eru  menn- 
scm  ferðast  sér  til  skemtunar,  og  flestir  þeirra  láta  sér 
nægja  að  ferðast  venjulegu  leiðina  ura  Suðurlandið  tiL 
Þingvalia  og  Geysis,  sem  liggur  gegnum  sura  ófrjóvustu. 
og  fátækustu  héruð  landsins,  og  þeir  snúa  svo  aftur  til' 
átthaga  sinna  og  halda  að  ísland  sé  að  raestu  leyti  eyði- 
mörk,  sem  ómögulegt  sé  að  rækta  upp;  mörgura  þykir 
náttúran  svipmikil,  en  fáir  eru  þeir  sem  kynnast  öðrum 
mönnura  en  veitingaraönnura  og  leiðsöguraönnura  ferða- 
manna.  Ef  svo  kann  að  koraa  fyrir  að  þeir  neyðast  tiL 
að  gista  á  sveitabæ,  i  héruðura  þar  sem  hvergi  er  til 
gistihús,  þá  sakna  þeir  þeirra  þæginda  sem  þeir  eru  vanir 
við,  og  þeir  af  þeim  sem  eru  af  náttúrunni  gæddir  rainna- 
langlundargeði  fara  þá  að  hrópa  okkur  út  fyrir  raenning- 
arskort,  sóðaskap  og  raargt  fleira,  auðvitað  einkura  raenni« 
sera  ef  til  vill  aldrei  hafa  koraið  inn  i  bóndabæ  i  sinii- 
eigin  landi,  og  að  eins  þekkja  fátækt,  stranga  líkarasvinmi' 
og  venjur  sveitalífsins  af  sögura  annara.  Svo  eru  lika  til 
menn,  sera  halda  að  við  séum  hreinustu  englar,  glæsilegir 
víkingar,  fuUir  af  dug  og  skáldlegu  fjöri  —  og  þegar 
þeir  svo  sjá  að  við  erura  fátækir  og  ekki  sérlega  öðru' 
visi  en  aðrir  raenn,  þá  hrekkjast  þeir  á  okkur  og  dæraa- 
okkur  miklu  harðara  en  við  eigura  skilið. 

Ef  hinar  norrænu  þjóðirnar  vildu  gera  alvarlega  tii- 
raun  til  að  kynna  sér  ísland,  eins  og  það  er  nú,  þá  held 
eg  að  bezta  ráðið  væri  að  senda  þangað  áreiðanlega  og 
duglega  menn  i  leiðangur,  láta  þá  dvelja  þar  nokkur  ár 
og  safna  ýrasu  ura  náttúru,  landshagi  og  raenningu  lands- 
ins,    og   gefa  svo  út  skýrslu  um  rannsóknirnar.     Eg  helífl. 


:43kiroír]  iBland  og  Nor&nrlönd.  157 

að  árangurinn,  bæði  verklegur  og  vísindalegur,  mundí 
verða  norrænu  þjóðunura  að  talsvert  mcira  gagni,  en  t. 
•d.  þó  gerðir  væru  út  fornfræðingar  til  að  grafa  út  rústir 
á  einhverri  af  Grikklandseyjura  eða  mcnn  sendir  til  að 
rannsaka  Indíánakynflokk  i  Suður-Araeríku,  endaþóttþess 
konar  vísindaleiðangrar  í  sjálfu  sér  geti  verið  einkarmerki- 
legir.  Og  það  skal  sagt  til  heiðurs  lýðháskólum  Norður- 
landa,  að  þar  hefir  áhuginn  á  islenzkum  fræðum  alt  af 
verið  mest  vakandi.  A  dönskum  og  norskum  lýðháskól- 
•um  eru  oft  haldnir  fyrirlestrar  um  íslenzk  efni.  Eg  býst 
Tið  að  flestir  séu  á  einu  máli  um  það,  að  þekking  i  forn- 
norskum  og  fslenzkum  bókmentura  sé  einkar  raikilvæg  og 
-styðji  rajög  svo  að  saraúð  Norðurlandaþjóða.  Það  raá 
telja  Dönura  til  heiðurs,  að  þeir  í  þessu  efni  eru  á  undan 
hinum  þjóðunum.  Við  Kaupmannahafnarháskóla  hefir  það 
lengi  verið  siður  að  minsta  ko3ti  annar  kennaranna  í  nor- 
rœnum  málura  heflr  verið  íslendingur,  og  nú  siðasta  manns- 
aldurinn  hefir  þar  verið  sérstakur  kennari  í  nútíðarmáli 
og  bókmentura  Tslendinga.  Þetta  hefir  aldrei  verið  gert 
i  Noregi,  Sviþjóð  eða  Finnlandi  svo  eg  viti  til,  og  enda 
|)ótt  fornraálið  hafi  verið  kent  við  háskólana  í  þessum 
löndum,  þá  er  mér  ókunnugt  ura,  að  þar  hafi  verið  lögð 
Ðokkur  áherzla  á  kunnáttu  i  íslenzku  nútíðarmáli  og  bók- 
tnentum,  og  að  minsta  kosti  er  það  lítið  scm  hefir  komið 
frara  i  bókmentunum  um  þau  efni  i  Noregi,  Svíþjóð  eða 
Á  Finnlandi.  Og  ef  menn  nú  svara  þessu  svo,  að  saga, 
mál  og  bókmentir  íslendinga  nú  á  dögum  sé  of  lítilfjör- 
legt  til  þess  að  háskólarnir  þurfi  að  fá  sérstök  kennara- 
embætti  i  þeim  greinum,  þá  hefi  eg  það  til  andsvara,  að 
til  þess  að  skiija  tunguraál  og  andlegt  líf  Xorðurlanda  i 
fornöld,  til  þess  að  skilja  norræna  málfræði  og  norræna 
menningu  yfirleitt,  þá  er  það  afarArlðandi  að  þekkja  til 
nútíðarmáls,  bókmenta  og  menningar  íslendinga.  Það  má 
ef  til  vill  staðhæfa  það,  að  visindagrein  eins  og  Assyriu- 
fræði  og  rannsóknir  á  tunguraálum  og  menningu  fornþjóð- 
anna  í  Ameríku  hafi  meiri  þýðingu  til  þess  að  skilja 
heimsmenninguna  yfirleitt,  en  hér  ber  að  sama  brunni  og 
íyr,  að  fyrir  Norðurlönd  er  það  miklu  meira  virði 


1-'j8  ísland  og  Xorðurlönd.  [Sklrnir 

að  menn  afli  sér  kunnáttu  í  íslenzkum  fræðum.  Og  þ6 
menn  nú  ekki  vilji  stofna  sérstök  kcnnaraembætti  vi^ 
háskólana  i  þessum  fræðum,  sem  oft  getur  verið  erfitt, 
ekki  sizt  af  því,  að  það  er  ekki  alt  af  hægt  að  fá  vel 
hæfa  kennara,  þá  íinst  mér  það  í  rauninni  ekki  nema 
sanngjörn  krafa,  að  þeir  sem  norræn  mál  stunda  séw 
skyldaðir  til  að  gefa  upp  til  prófs  eittlivað  ákveðið  i  nú- 
tíma  íslenzku,  cins  og  nú  er  skylda  að  gera  við  meistara- 
próf  i  norrænuni  fræðum  við  Kaupmannahafnarháskóla. 

Þá  er  enn  eitt  atriði  sera  eg  vildi  minnast  á.    Frænd^ 
ur   vorir  á  ^sorðurlöndum    veiða    að  taka  tillit  til  þeirrar 
sjálfstæðislöngunar,    sem  kemur  fram  bjá  íslendingum,  til 
þess   að   verða  öðrum  óháðir  efnalega,    og  þeir  ættu  ekki 
að  vera  að  reyna  að  eyðileggja  hvern  vísi  til  þess  konar 
nieð  h'ífðarlausri  samkepni.    Félagið  okkar  mun  þvi  mið- 
ur  ekki  geta  gert  neitt  á  þvi  sviði.     Kaupmanna-hugsun^ 
arhátturinn  er  víst  sá  sami  hvar  í  heimi  sem  leitað  er,  á> 
Norðurlöndum  —  líka   á    íslandi  —  ekki   vitund  betri  en 
annarstaðar.     En  þegar  Islendingur  kemur  til  hinna  Norð- 
urlandanna   og    vill    læra   eitthvað  i  verksmiðjum  ykkar, 
rjómabúum    eða   öðrum    nytsömum   stofnunum,  þá  er  þa^ 
göfugmannlegra  að  vera  ekki  að  hta  á  hann  eins  og  mann 
sem    sé   að    búa   sig  undir  verzlunarsamkepni  við  ykkur^ 
heldur   skoða   þá   hjálp  og   tilsögn  sem  þið  veitið  honum 
cins  og  hjálp  sem  þið  veittuð  yngra  bróður  ykkar  til  þess 
að   geta   komist   af  sjálfur.    Og  yfirleiít  fer  það  Hka  svo,. 
og   við    íslendingar   getum   með  þakklæti  ýmsra  atvinnu- 
greina   hjá    bræðraþjóðum    vorum,    einkum    Dönum,    þar 
sem    íslendingum    hefir    verið    einkar   yel   tekið,    en   því 
miður   hefir    hitt   líka   komið    fyrir,   að  Islendingum  hefir 
verið  varnað  að  komast  að  til  að  læra,  og  það  hefir  eðli- 
lega    vakið   gremju  á  íslandi.     En  auðvitað  verða  íslend- 
ingar   sjálfir   að   sja   fyrir   nauðsynlegum  fjárstyrk  handa 
þeim    mönnum    sem    á    þennan    hátt   eru  sendir  út  til  að 
læra  hjá  frændþjóðunum,  og  liklega  mundi  það  vera  skyn- 
samlegt  að  fá  upp  til  íslands  reynda  menn  á  ýmsum  svið- 
ura  frá  frændþjóðunum  og  launa  þeim  ríflega  starf  sitt. 


Skirnir]  íslaad  og  Xoröurlíind.  159' 

Viðburðir  þeir  sem  nú  eru  að  gerast  í  heiminum, 
virðast  skapa  ný  tímamót  í  sögu  mannkynsins,  og  hvetja 
okkur  til  þess  að  hefjast  handa  þegar  alira  heill  heimtar. 
Ef  Xorðurlandaþjóðirnar  ætla  að  eiga  sér  fraratíð  sem 
sjálfstœðir  liðir  í  mannfélagslieiidinni,  þá  veröa  þær  að- 
reyna  að  nálgast  hvor  aðra  og  halda  betur  saman  en 
hingað  til  hefir  viljað  verða  launin  íí.  Okkur  hérna 
kemur  nú  ekki  við  hvernig  fer  um  samheldnina  í  stjórn- 
málunum;  vort  mark  og  mið  er  að  auka  bróðernistilfinn- 
ingu  milli  norrænu  þjóðanna,  Og  vonandi  fer  svo  að  þeir 
verða  fleiri  og  fleiri,  scm  öölast  þá  sannfæringu,  sem 
margir  okkar  sjálfsagt  hafa  auk  mín,  að  það  að' 
styrkja  það  scm  er  samciginlegt  fyrir  allar 
ííorðurlandaþjóðir  verður  llka  til  þess  að 
styrkja  þjóðerni  hverrar  einstakrar  þjóð- 
ar,  og  að  margtafþvisemcrgottoggagn- 
legt  hjá  hverri  cinstakri  þjóð  og  nú  ein- 
kennilegt  fyrir  hana,  mun  er  timar  líða 
geta  orðið  sameiginlegt  fyrir  allar  þjóð- 
irnar.  Og  að  þvi  er  ísland  snertir  vil  eg  spyrja  ykkur 
—  getið  þið  hugsað  ykkur  Norðurlönd  án  íslands'?  Það 
er  ómögulegt.  Og  getur  ísland  verið  án  Norðurlanda? 
Eg  hefi  enga  trú  á  þvi.  Og  þar  sem  tíminn  kallar  á  oss 
að  við  skulum  ekki  vera  að  biða  lengur,  þá  leggjum  hönd- 
ina  á  plóginn.  Við  verðum  að  vinna  að  þvi  marki,  a5 
íslendingar  geti  fundið  til  þess  að  þeir  séu  í  samræmi  við 
bræðraþjóðir  sinar.  Og  að  því  verðum  við  að  starfa  bæði 
við  Islendingar  sjálfir,  þeir  af  okkar  þjóð,  sem  bróðernis- 
tilfinningin  er  orðin  rótgróin  i,  —  og  svo  ckki  síður  vinir 
okkar  hjá  trændþjóðunum,  og  þar  verður  alþýða  manna 
að  fá,  alt  aðrar  og  miklu  Ijósari  hugmyndir  um  sérstöðu  Ís- 
lands  og  þýðingu  þess  fyrir  Xorðurlönd.  Og  eg  vona  að 
orð  mín  hér  í  dag  hafi  getað  sannfært  ykkur  um,  aö  hér 
er  mikilsvert  starf  fyrir  hendi,  sem  að  nokkru  leyti  heyrir 
undir  verksvið  félags,  scm  vinnur  að  þvi  marki,  að  koma- 
á  andlegri  og  ])róðurlegri  einingu  Norðurlanda. 


Jón  Stefánsson 

—  Þorgils  gjallanöi.  — 


„Hátt,  hátt  appi'  i  fjalli  ég  fjallablótn  leit, 
í  fáskrýddum,  mögrum  og  graslitlum  reit, 
en  lir'iðsvalÍDn  kyssandi  blaökróna  bærði, 
í  bikarinn  sólgeisilinn  Ijósveigar  færði". 

H.  H. 

Einn  bjartasti  og  áhrifamesti  vormorgun  i  íslenzku 
þjóðlífi  má  telja  að  renni  upp  í  byrjun  siðasta  aldarfjórð- 
ungs  nítjándu  aldarinnar.  Þá  er  vor  i  lofti.  Heitir  straum- 
^r  leika  um  hugi  allra  íslendinga,  og  veita  margskonar 
írjómögnum  yfir  ósánu  akrana  i  sálum  æskumannanna. 

Eldar  þeir,  sem  hituðu  þesaa  strauma,  stöfuðu  að  öðr- 
•nm  þræði  úr  djúpi  fornaldarinnar  —  minninganna,  sem 
brutust  upp  á  yfirborðið  á  þúsund  ára  afmæli  þjóðarinnar 
1874.  En  að  hinum  þættinum  stöfuðu  þeir  frá  utan  að 
Jcomandi  nýjungum  —  stefnubreytingum  erlendis,  i  vis- 
indum,  skáldskap  og  bókmentum. 

Þjóðræknisandinn,  sem  hugfestist  bezt  á  þess- 
iim  merkilegu  tímamótum,  og  ylblær  andlegra  hreyfinga, 
fiem  efst  voru  á  baugi  hjá  öðrum  þjóðum  —  sameinuðust 
hér,  lífguðu  frækornin  og  mótuðu  sálir  æskumannanua. 
—  Þá  urðu  og  straumhvörf  í  íslenzkum  skáldskap  og  bók- 
mentum,  i  svipaða  átt  og  erlendis.  Rómantiska  stefnan, 
sem  borin  var  fram  af  Fjölnismönnum  og  samherjum 
þeirra,  vék  úr  sæti,  en  hin  nýja  hlutsæisstefna  (realismus) 
réðst  að  stóli. 

öldur  frelsis  og  framfara  liðu  að  ströndum  eyjarinn- 
^X   norður   við   heimsbjarann.  —  Yngri  mentavinir  og  is- 


tSklmir]  J6n  Stefánsson.  161 

'lenzkir  nárasmenn  við  háskólann  i  Kaupmannahöfn  urðu 
fyret  snortnir  af  straumunura  og  hófu  upp  merki  nýju 
stefnunnar.  Enda  hafa  þeir  oft  mátt  teljast  útverðir  ís- 
lenzkra  menta  og  boðberar  erlendra  áhrifa.  —  Þá  var 
kveikt  á  mörgum  nýjum  vitum  á  bókmentasviðinu ;  og 
þó  að  hinir  ungu  eldkveikjumenn  verði  eigi  taldir  hér 
með  nöfnum,  þá  vil  eg  einkum  benda  á  útgefendur  »Verð- 
andi«  og  samherja  þeirra. 

Skáldaþrenning  þjóðhátíðarinnar :  Gröndal,  Steingrira- 

'Ur  og  Matthías,  lyftu  huga  þjóðarinnar,  opnuðu  sálir  lands- 

manna,  svo  að  þær  tóku  betur  á  móti  hreyfingum  og  nýj- 

«ngum.    í   kvæðum   sinum    ófu    þeir   fagran  þjóðhátíðar- 

%rans  úr  fornaldarljómanum,   rómantiskum  þeyblæ  Fjöln- 

ismanna   og   framsóknarhug  og  hvötum  vaknaðra  manna 

-á   þessum    tímamótum.     Sú  hvirflng  stendur  þar  við  veg- 

^nn,    með   vekjara   ættjarðarástar  og  andans  sjónar,   mitt 

á    milli  skáldanna  frá  1830  og  hins  nýja  flokks  hlutsæis- 

stefnunnar,    án    þess    að   beygja   sig   nokkuð  undir  öldur 

hennar.  —  Hughrif  þeirra  og  hiti  hins  nýja  flokks  vöktu 

og  mótuðu  æskuraennina  á  þessu  tímabili. 

Skáldin  eru  eins  og  lýsandi  eldstólpar  í  eyðimörkinni. 
Þau  varpa  geislum  yfir  framsóknarbraut  þjóðarinnar.  — 
Þau  eru  vitar,  sera  ylja  og  lýsa,  þó  að  einstöku  sinnura 
húrai  og  korai  haust  i  þjóðlífinu.  —  Kynslóðin,  sera  nú 
er  að  vaxa  upp,  raun  meta  þessa  vakningu  frá  1874  að 
fiínu  leyti  eins  og  forgönguraenn  hennar  raintust  Fjölnis- 
manna  og  viðreisnartíraabilsins  ura  og  eftir  1830. 

Suðræni  þeyblærinn  snertir  fyrst  þá  hluta  landsins, 
i3era  eru  sólarraegin  og  horfa  gegnt  raenningarþjóðunura ; 
og  sveipast  siðan  ura  alt  hálendið,  sera  nyrzt  er  og  fjæret. 
Hin  nýja  þjóðlifshreyfing  nara,  á  saraa  hátt,  fjallahéruð 
Islands  og  útkjálka,  engu  siður  en  þéttbýlustu  sveitir  og 
urahverfi  helztu  raentastofnana  þjóðarinnar.  —  Surastaðar 
tóku  fjallablórain  opnura  örraura  við  frjóraögnunura.  Þau 
þroskuðust  í  kyrð  og  næði,  þó  að  jarðvegurinn  væri  raag- 
■ur  og  náttúruskilyrðin  harðdræg  viðskiftis.   Þau  öðluðust: 


\ 


11 


1B2  JÓD  StefánssoD.  [Skirnir' 

„hi5  þraatseiga  islenzka  ged* 
og  áræðna  framsóknarþrá", 

sem  verður  þróttmest,  lifir  lengst  og  sigrar. 

I   Þingeyjarsýslu   náði    vakningin    djúpum    og 

víðfaðma  tökum.     Bendir  margt  til  þess,  að  hún  hafi  OTbib- 
þar  staðföstust. 

Sú  kynslóð,  sem  vaknar  hér  til  starfa  i  byrjun  ald- 
arfjórðungsins,  tileinkar  sér  fegurðina,.  Hfsbjarmann  og 
samræmið  i  bókmentunum  frá  Ijóðum  Jónasar  Hallgríms- 
sonar  til  smárita  B.  Gröndals  um  skáldskap  og  hugsýnir, 
Svo  lítur  hún  umhverfis  sig  á  veruleikann  og  mannlifið^ 
gegnum  gleraugu  hlutsæisstefnunnar,  sem  skýrðu  bezt 
mótsagnir  lífsins  og  ranglæti,  ástríður  og  öfgar.  En  feg- 
urðarkendin  vakti  undir  niðri  i  sálunum  og  kveikti  við^ 
þessa  sýn  umbótaþrána  i  brjóstum  ungu  mannanna;. 
. —  þrána  til  þess  að  glæða  samúð  og  samræmi  í  lífinu  og 
skipulagi  þess  —  bæta  það  og  göfga  á  siðlegum  og  fé- 
lagslegum  grundvelli.  —  Hugsjónirnar  þroskast  og  brjót- 
ast  fram  í  margskonar  myndum,  á  ýmsum  sviðum.  Fyrat 
og  fremst  til  þess,  að  gerbreyta  rikjandi  hugsunarhætti ; 
steypa  af  stóli  úreltum  skoðunum  og  háttum ;  svo  til 
breytinga  og  endurbóta  i  félagsskipuiaginu,  hags-  og  at- 
vinnumálura. 

Kynslóðin  lagði  þannig  grundvöU  samúðarstefn- 
unnar  og  samvinnufélagsskaparins,  sem  nú 
er  yngsta  og  nýjasta  hugsjóna-  og  menningar* 
8 1  e  f  n  a  þjóðarinnar.  —  Margir  samherjar  áttu  þar  hlut 
að  máli  og  verður  ekki  farið  lengra  út  i  það  hér. 

Einn  af  þeim  mönnum  i  héraðinu,  sem  mest- 

an  þátt  áttu  í  þvi,  að  hafa  áhrif  á  eldri  rikjandi  skoðanir 
og  venjur,  og  lagði  sinn  skerf  sérstaklega  fram  á  sviði 
bókmentanna,  var  Jón  Stefánsson,  sem  viðast  er  kunnur 
'Undir  rithöfundarnafni  því,  er  hann  tók  sér  —  Þorgils 
gjallandi.  Hann  hóf  eindregið  merki  hlutsœisstefnunnar 
i  bókmentum.  Varð  gripinn  af  áhrifum  þeim,  sem  nátt- 
úruvísindin,  breytiþróunarkenning  Darwins,  hafði  á  arf- 
gengar   skoðanir   í   trúarefnum  og  öðrum  mannfélagsmál- 


Skirnir]  Jfo  Btef&iissoD.  163* 

um.  Kjarni  nýju  stefnunnar  var  fólginn  i  því,  að  benda 
á  fúann  i  lífí  einstaklinga  og  þjóða.  Segja  sannleikann 
um  það,  sem  miður  fór,  hvort  sem  öðrum  likaði  betur  eða 
ver.  Að  eins  ef  auðið  yrði  að  uppræta  það  og  bæta  um. 
í  þessum  anda  hóf  Jón  Stefánsson  ritstarf  sitt.  Af  þess- 
um  öidum,  sem  að  framan  eru  nefndar,  lyftist  hann  til 
starfs  og  stríðs.  —  Hlutverkið  er  örðugt  og  eigi  þakklátt 
i  byrjun,  þeim,  sem  það  inna.  Andstæðingar  verða  þeim 
auðfengnir. 


Jón  var  fæddur  á  Skútustöðum  2.  júni  1851.  For- 
eldrar  hans  voru  Stefán  Helgason  frá  Skútustöðum  og 
Guðrún  laundóttir  Jóns  prests  Þorsteinssonar  i  Reykjahlíð. 
Stefán  var  elztur  þeirra  mörgu  barna  Helga  Asmundsson- 
ar  á  Skútustöðum  og  Helgu  Sigmundardóttur  frá  Vindbelg, 
sem  talin  var  fjölgáfuð  og  skörungur  mikill.  Er  Skútu- 
staðaættin  viða  þekt  og  hefir  áður  verið  rakin  i  æflminn- 
ingum.  Síra  Jón,  faðir  Guðrúnar,  er  ættfaðir  hinnar  þjóð- 
kunnu  og  fjölmennu  Reykjahlíðarættar.  Þorbjörg  hét  móðir 
Guðrúnar,  ættuð  úr  Kelduhverfi,  greind  kona  og  hagmælt, 
eins  og  til  var  i  hennar  ætt.  Guðrún  var  og  gáfuð  kona 
ög  skapmikil,  en  fór  dult  með  hæfileika  sina.  —  Jón  var 
eina  barnið  þeirra  hjóna,  er  upp  komst.  Hann  ólst  upp 
hjá  foreldrum  sínum  þangað  til  hann  var  11  ára  gamall; 
þá  raisti  hann  móðurina.  Skömmu  áður  hafði  hann  mist 
bróður  sinn,  nokkru  yngri,  sem  mjög  var  elskur  að  hon- 
um.  Foreldrar  hans  bjuggu  pá  á  Geirastöðum  við  Mývatn. 

Móðurmissirinn  hafði  djúptæk  áhrif  á  Jón.  Henni 
unni  hann  heitt,  enda  var  hann  henni  skaplíkur.  Þessi 
sorgaratburður,  og  örlög  raóðurinnar,  blandaði  lif  hans 
beiskju  þegar  i  æsku,  og  mun  ef  til  vill  hafa  ráðið  nokkru 
um  skoðanir  hans  og  tilfinningar,  er  komu  siðar  fram  i 
ritum  hans. 

Faðir  Jóns  giftist  i  annað  sinn  Sigurbjörgu  Jónsdótt- 
ur,  og  hélt  við  búskapnum,  en  naut  þó  eigi  lengi  við.  — 
Stefán  druknaði  í  Mývatni,  þegar  Jón  var  16  ára  gamall^ 
Þessir  atburðir  fengu  mjög  á  unglinginn. 

11* 


164  Jón  StefánssoD.  [Skirnir 

Æsku-  og  uppeldisárin  vörpuðu  skuggura  á  leið  hans, 
og  einstæðingsskapurinn  svarf  fast  að  og  mótaði  sál  hans. 
Hann  naut  eigi  jafnrar  aðstöðu  til  þroska  og  undirbúnings 
lifsstarfinu  og  ýmsir  jafnaldrar  hans.  Þetta  mun  hafa 
fikerpt  sjón  hans  fyrir  misjafnri  aðstöðu  manna  i  lifina  að 
auði  og  völdum. 

Hann  leggur  út  i  lifið  einn  síns  liðs  og  félaus;  stóð 
eigi  annað  nær,  en  að  fara  í  vinnumensku.  En  sú  staða 
var  þá  miklu  ófýsilegri  en  nú  er  orðið  nárafúsura  unglingi 
með  útþrá  i  brjósti.  Frístundir  gáfust  færri  en  nú  tiðkast 
og  kaupið  var  lágt. 

Eftir  lát  föður  síns  var  Jón  nokkur  ár  á  vist  hjá 
föðurbróður  sinura,  Hjálraari  Helgasyni  í  Vogara ;  þar  raun 
hann  miður  hafa  átt  kost  þess,  að  auðga  andann  raeð 
iDÓkalestri  og  nárai.  Frændi  hans  var  kappsmaður  til 
verka,  snarpur,  skýr,  ræðinn  og  kunnugur  fornum  fræð- 
mn,  Þess  naut  Jón  dyggilega.  —  Ura  tvítugsaldur  réðist 
hann  til  vinnuraensku  i  Gautlönd.  SjálFur  skýrir  hann 
«vo  frá  í  bréfi  til  frænda  sins  (Jóns  sál.  alþingisra.  i  Múla): 
»Ekki  tel  eg  mig  hafa  mannast  sérstaklega  við  vistina  á 
Oautlöndura;  það  var  ruslaralýður  vinnufólkið  flest  og 
margraálugt;  við  það  gátu  hjónin  tæpast  ráðið.  Bækur 
fekk  eg,  bæði  þá  og  áður,  raeð  fúsu  geði  hjá  Jóni  Sig- 
urðssyni,  enda  reyndi  eg  að  fara  vel  með  þær  og  vera 
skilsamur,  þvf  að  það  mat  Jón  mikils«.  Þjóðhátiðarárið, 
1874,  var  hann  á  Gautlöndura.  Má  geta  þvi  nærri,  að 
ýrasir  fróðleiksraolar  og  kyndlar  hafi  þá  fallið  í  skaut 
æskuraanna  í  návist  Jóns  Sigurðssonar,  þess  víðfróða 
áhugamanns  i  þjóðraálura.  —  Hitt  líka  eðlilegt,  að  úr 
mörgu  yrði  að  sigta  á  svo  fjölraennu  heiraili. 

Næst  réðist  Jón  í  Skútustaði  til  sira  Jóns  Þorsteins- 
sonar;  var  þar  nokkur  ár,  og  giftist  árið  1877  eftirlifandl 
ekkju  sinni,  Jakobínu  Pétursdóttur  frá  Reykjahlíð.  Þau 
hjón  voru  jafngöraul.  Kyntust  fyrst  og  feldu  hugi  sam- 
an,  þegar  Jón  var  hjá  frænda  sínura  í  Vogum.  Arin,  sem 
liðin  voru  siðan,  skyldu  notuð  til  að  afla  staðfestu  og  efna 
íil   þess   að  geta  stofnað  til  heimilis  að  islenzkum  sveita- 


Skirnir]  Jón  Stefánsson.  16S 

8ið.  —  Réðust  þau  svo  í  einyrkjabúskap ;  bjuggu  á  ýms- 
um  jörðum  1  sveitinni  fyrstu  árin,  stundum  i  margbýli^ 
þvi  að  jafnan  hefir  þar  verið  þröngt  setið.  —  En  árið 
1889  fluttu  þau  að  Litluströnd  og  dvöldu  þar  stöðugt  eftir 
það.  —  Jón  oi;  Jakobína  eignuðust  tvær  dætur,  sem  upp- 
komust,  Guðrúini  og  Védisi.  Stunda  þær  búið  heima  með- 
móður  sinni. 

Það  er  annað  en  leikur  fyrir  frumbýling  með  tvær 
hendur  tómar,  .i^  koma  fljótt  fyrir  sig  fótum,  svo  að  trygg 
verði  aðstaðan :  til  þess  verður  að  beita  sjálfsafneitun  og 
fullu  fylgi  við  störfin.  Fáum,  sem  reynt  hafa,  mun  finn- 
ast  timi  vinnasr  eða  frjálsræði  til  aukastarfa.  Þó  að  Jón 
teldi  sig  »eigi  l)úsýslumann«  tókst  honum  þetta  prýðilega. 
Dagleg  heimilisstörf  og  skyldur  rækti  hann  með  reglu- 
semi  og  dugnaði  og  leysti  þau  svo  snoturlega  af  hendi, 
að  það  þótti  fyrirmynd.  Á  þenna  hátt  tókst  þeim  hjón- 
um  sraám  saman  að  koma  upp  laglegu  búi,  eigi  stóru,  eik 
skuldlaust  og  af  sjálfsdáðum.  En  fyrstu  búskaparárin  áttu 
þau  við  fátækt  að  búa. 

Vinnuna  raat  Jón  mikils.  Hún  var  yndi  hans.  Sér- 
lega  smekkvís  og  glöggur  á  það,  sem  vel  var  gert  og 
drengilega.  Leitaði  að  listinni  i  hverju  starfi  og  starfs- 
háttum  —  vinnulagi.  Var  sjálfur  sérstakur  metnaðarmað- 
ur  i  þeim  efnum.  Dagleg  uppáhaldsstörf  hans  voru  hey- 
vinna  og  búpeningshirðing.  Hann  var  mjúkur  og  góður 
sláttumaður  og  viðbrugðið  fyrir  snyrtimannlega  hirðingu 
og  umgengni  í  peningshúsum.  Hafði  i  þvi  efni  áhrif  á 
aðra,  einkum  í  nákvæmni  við  hesta.  Var  elskur  að  þeim,. 
glöggur  á  kostina  og  þótti  jafnan  hin  bezta  skemtun  og 
nautn  um  dagana  að  njóta  þeirra,  og  skoðaði  hestirm  sinn 
sera  félagsbróður.  —  Sérlegur  fjárþekkingarmaður  var 
hann  ekki  og  gjarnan  spar  á  fóðurbirgðum.  Kemst  Jón 
sjtilfur  svo  að  orði  i  áðurnefndu  bréfl:  ».  .  .  .  Þriflnn 
fjármaður,   en   ekki   eins   glöggur  og  Guðmundur*)  segir. 

*)  Oaðmnndur  Friðjónsson  skrifaöi  um  Jón  St.  i  „Eimreiðina"  fyrir 
aokkmm  árum.  Sum  atriöi  bréfsins  ber  ad  skoða  sem  athugasemdir 
▼ið  þaö.  Þ.  S. 


166  Jón  Stefánsson.  [Skirnir 

Drjúgur  heyskaparmaður.  Aldrei  ánægðari  með  sjálfan 
mig,  en  þegar  eg  sló  Breiðc  (Það  var  grösug  spilda  í 
Framengjum). 

Af  því,  sem  nú  er  sagt,  má  gera  sér  nokkra  grein 
fyrir  því,  hvernig  búskapurinn  blessaðist,  þrátt  fyrir  erfið- 
leikana  og  hitt,  að  Jón  rækti  annað  mikilvægt  starf  sara- 
hliða  honum. 


Bókraentastarfsemi  —  lærdóm,  lestur  og  ritstörf  — 
hlaut  Jón  Stefánsson  að  hafa  i  hjáverkura  alla  æfi.  í 
æsku  veittust  honura  af  skornum  skarati  tórastundir  til 
lesturs.  En  með  óslökkvandi  þrá  og  þoli  og  með  því  að 
nota  hvildartima  3inn,  auðgaði  hann  anda  sinn  við  lestur 
þeirra  bóka,  er  til  náðist  og  hann  hugði  nothæfar.  Þær 
voru  honura  eini  skólinn,  eins  og  flestura  alþýðuraönnum 
á  þeira  árura.  Þó  raun  hann  eitthvað  hafa  notið  tilsagn- 
ar  undir  fermingu  á  Skútustöðum  hjá  síra  Þorláki  Jóns- 
syni,  ásarat  þeim  frændum  sínum  og  jafnöldrum,  sira 
Birni  Þorlákssyni  á  Dvergasteini  og  Kristjáni  Jónssynl 
háyfirdóraara.  Þráði  hann  rajög  að  komast  áfrara  til  frek- 
ara  náras,  þegar  þeir  fóru  i  skóla,  en  fjárþröng  hamlaðí. 
—  Jón  náði  snemma  ágætri  rithönd,  er  stöðugt  hélzt,  föst 
og  skýr.  Um  tvítugsaldur  dvaldi  hann  nokkrar  vikur  hjá 
sira  Benedikt  Kristjánssyni  á  Skinnastað,  einkum  til  þess 
að  læra  dönsku  (framburð  hennar  og  málfræði)  og  aðrar 
almennustu  námsgreinar.  Annan  tiraa  notaði  hann  eigi 
sérstaklega  til  náras  hjá  öðrura. 

GrundvöUur  sjálfsraentunar  hans  og  bóklegrar  þekk- 
ingar  var  fyrst  og  frerast  okkar  fornu  bókraentir.  Þær 
voru  honura  biblía.  Sú  gullnáraa,  er  hann  jós  ótæpt  úr 
i  riti  og  daglegu  tali.  Þar  sá  hann  fyrirmyndir  hetju- 
skapar  og  mannúðar.  Þó  honum  hins  vegar  dyldist  eigi 
einstaklingsofbeldi  og  réttleysi  fjöldans  á  því  tíraabili, 
sera  kallað  er  gullöld  þjóöarinnar. 

Næraur  skilningur  og  ást  hans  á  því  góða  og  sér- 
kennilega  i  sögu  okkar  og  þjóðerni,  stældi  og  hitaði  hug- 
.ann.     Mótaði  ritraál  hans  sterkt  að  fornum  lögum,    en  þó 


ISkirnir]  Jón  Stefánsson.  167 

injúkt  og  hljómþýtt  raeð  nútímablæ.     Sannari,  kjarnmeiri 
iBlenzku  hafa  fáir  mælt  eða  ritað. 

Næst  koma  hin  nýju  áhrif  nútíðarskáldmenta  til  greina. 
»Le8trarbókasafn  Mývetninga*  er  fjölskrúðugt  af  bókum 
•og  þvi  ómetanlegur  fjársjóður.  Xotaði  Jón  það  mikið  frá 
bernsku.  Atti  þar  kost  á  erlendum  bókmentum,  einkum^ 
fagurfræðisiegum,  skáldritum  grannþjóðanna  og  völdum 
ritum  ýmsra  höfunda  um  mannfélagsmálefni.  Ennfremur 
stofnuðu  nokkrir  ungir  menn  i  Þingeyjarsýslu,  á  aldurs- 
Ækeiði  Jóns,  félag  til  kaupa  og  lesturs  á  erlendum  bókum 
um  þessi  efni^).  Þær  bækur  höfðu  afarmikil  áhrif  — 
Toru  einskonar  hraðboði  hugmyndanna  manna  í  milli. 
Mun  lienedikt  Jónsson  á  Auðnum  hafa  ráðið  mestu  um 
val  þeirra  bóka,  enda  hefir  hann  jafnan  verið  bókavörður 
•og  dreift  þeim  á  meðal  manna.  Benedikt  hefir  ætíð  verið 
fjörgjafi  og  »hjarta«  félags-  og  menningarhreyfinga  í  Þing- 
eyjarsýslu  á  þessu  timabili.  Þeir  Jón  og  hann  voru  beztu 
-vinir  alla  æfi.  í  sumum  atriðum  munu  fáir  tveir  hafa 
orðið  nánar  samferda,  eða  varðveitt  áhrifin  lengur  óblönd- 
uð  —  verið  trúrri  æskuhugsjónum  sínum  til  loka.  En 
Jón  var  fastari  við  sjálfan  sig  og  hreifat  ekki  eins  fijótt. 
Ælutverk  Benedikts  var  þvi  jafnan  að  létta  og  birta  lífs- 
flkoðun  hans,  t.  d.  með  bókunura,  einkura  á  efri  árum. 

Norsku  skáldjöfrarnir  cg  þýzku  hlutsæisskáldin  hrifu 
huga  Jóns  í  byrjun  og  raörkuðu  honura  skoðanir.  Og  nú 
varð  mannlifið  sjónarsvið  hans:  »Hann  horfði  á  þann 
sjúkleik,  sera  dulist  getur  undir  heiUegu  yfirborði  einstakl- 
ings-  og  félagslifs.  Hann  skildi  einstaklings-slysið,  brot 
frá  settura  reglura,  sera  hægt  væri  að  skilja  og  bæta,  en 
ekki  er  skilið  og  bætt  og  leiðir  til  ógæfu.  Heitasta  þrá 
hans  var,  að  bót  yrði  ráðin  á  þrönginni,  rayrkrinu,  kuld- 
^num  —  hvar  sera  þetta  sækir  að  einstaklingnum  eða 
fjöldanum.    Meinið    varð   að   flnna  og  uppræta,    þar  sem 

')  Félagið  hét  „Mentaft'lag  Þingeyinga"  og  þróaöist  sambliöa  kaap- 
-félagsskapnum.  Nú  era  bækar  ijess  i  Bókasafni  l^ingeyinga  á  Uúsavik, 
-sem  að  mörga  leyti  mnn  vera  hið  einkennilegasta  bókasafn  á  landina  og 
^ó  viðar  væri  leitað.  Þ.  S. 


168  Jón  Stefánssoi.  [Skirnúr 

það  fólst  i  skjóli  hugsunarleysia  eða  tízku  —  finna  það^ 
þótt  það  dyldist  í  skjóli  lagaforms  eða  trúarforms.  Hann 
fekk  ást  á  þvi  Ijósi,  sem  finnur  og  færir  okkur  sannleik-^ 
ann;  honum  vildi  hann  þjóna.  Undir  þessu  merki  hóf 
Jón  St.  sína  sögugerð  og  ritstarf.  Eigi  duldist  honum,  að^ 
0  vandi  væri  að  fylgja  þvi  merki,  þangað  mundi  skeytum 
verða  beint.  —  Á  öllum  tímum  og  í  hverju  þjóðfélagi^ 
stóru  eða  smáu,  eru  þau  bönd  meira  og  minna  sterk,  sem 
venjur,  arfgengar  skoðanir  og  ytra  form  hafa  bundið  svo' 
fast,  að  dofnað  er  undan.  Og  hafi  einhver  næmleik  til 
að  hugsa  um  þau,  efast  um  nauðsyn  þeirra,  hreyfa  við 
þeira,  losa  þau,  þá  logar  sársaukinn  upp.  Hvað  veldur 
sársaukanum  ?  Sá,  sem  er  að  leysa?  eða  böndin,  sem 
eru  að  losna?*^)  — 

Jón  Stefánsson  var  kominn  hátt  á  fertugsaldur,  þeg- 
ar  hann  fór  að  skrifa  sögur.  Er  þvi  undrunarverðara^ 
hve  mikið  ber  á  eld-  og  ástríðumagni  i  sögunum.  Sýnir 
-það  Ijósast  þörf  höfundarins  til  þess  að  opna  barminn. 
—  —  »Að  eg  fór  að  skrifa  sögur*,  segir  hann,  »kom  af 
þvi,  hvað  i  odda  skarst  milli  min  og  mannfélagsins.  I 
huga  minum  var  uppreisn  og  ólga  gegn  ýmsum  kreddum^ 
og  þá  brauzt  rithöfundarþráin  fram.  En  hún  hafði  fylgt 
mér  frá  æsku  án  þess  eg  næði  tökum  á  né  fengi  ákveðna 
stefnu.  Osjálfrátt  varð  söguformið  hendi  nær  en  ritgerð- 
arsniðið*. 

Fyrsta  bókin,    »Ofan  úr  8veitum«,   fjórar  smá- 

sögur,  kom  út  árið  1894.  Fekk  hún  mjög  misjafna  dóma^ 
í  blöðunum  og  mætti  sumstaðar  beinlínis  andróðri  raeðal 
alþýðu.  Þótti  berlega  tekið  á  hjónabandsmeinum  og  sveit- 
arslúðri  og  anda  kalt  til  kirkju  og  klerka.  Frumsmiða- 
blær  var  á  sögunum  og  gætti  um  of  erlendra  áhrifa  í 
förmi  og  efnismeðferð.  En  þó  augljós  listatök  i  lýsingum 
og  umbótahugsun  i  anda  sagnanna. 

Næsta  bókin,  »Upp  við  fossa*,  kom  út  1902.    Fjallar 
hún   að   raiklu  leyti  um  samskonar  hugsunarefni  og  fyrri 


')  Úr  rœðu  fluttri  viö  útför  Jóns  Stefánssonar.  Þ.  S, 


Skirnir]  Jón  Stefánsson.  160^ 

sögurnar.  Ea  l  þessari  sögu  er  svo  augljós  framför  höf. 
frá  því  að  þær  voru  skrifaðar,  að  hvergi  vottar  fyrir 
byrjandablæ.  Þar  kemur  fullþroskað  skáld  fram  á  bók- 
mentavöllinn,  sem  að  öllu  leyti  tekur  af  sinu  eigin,  efoi^ 
mál  og  form.  Þessi  saga  fekk  heldur  betri  viðtökur  eo 
hinar  og  lof  sumra  ritdómara.  —  Sveitarlífs-  og  persónu- 
lýsingar  eru  svo  skýrar  (frá  þvi  tímabili,  sem  sagan  á 
við)  og  örlagaþættir  sögupersónanna  raktir  með  svo  mikl- 
um  næmleik  og  harmþunga,  að  óvíða  hefir  lengra  verið 
komist  i  islenzkum  skáldritum.  Snildarbragð  höfundarins- 
á  náttúrulýsingum  og  málinu  á  sögunum  hefir  hlotið  al' 
ment  lof  og  athygli  fyrir  raram-íslenzkan  frumblæ.  Þ6 
hægt  sé  að  segja  með  rökum,  að  höfundurinn  lúti  ekki 
nákvæmlega  lögum  listarinnar  —  geri  ástriður  persóna 
sinna  of  berar  og  tilflnningarnar  æstar,  þá  er  samt  meira 
i  það  spunnið  og  hreinlegri  tök  hans,  heldur  en  ástar^ 
hjalsdekur  og  háifvelgjukukl  það,  sem  lesandinn  á  aíV 
venjast  frií,  hinum  og  þessum,  er  nú  hreykja  sér  i  nafni 
>lærðrar«  listar.  Sálarlíf  persónanna  sýnir,  að  það  er 
fóstrað  við  islenzka  náttúru,  sterkt  manneðli  og  þróttmik' 
inn  hug  og  tilfinningar. 

Þriðja  bók  J.  St ,  »Dýrasögur«,  var  prentuð  lOlO^ 
Hún  er  það  síðasta,  sera  gefið  hefir  verið  út  eftir  hann 
sérstaklega.  Eg  minnist  eigi  annars,  en  að  höfundurinn 
hafi  hlotið  einróma  þakkir  allra,  sem  á  þessa  bók  hafa 
minst  fjær  og  nær.  Enda  skipar  liún  svo  sérstakt  rúm  á, 
bókmenlasviði  þjóðarinnar,  að  enginn  ainnar  rithöfuudur 
hefir  komist  inn  á  það  svið  svo  teljandi  sé.  Þessi  bók  og: 
aðrar  samflokks-sögur  höfundarins,  sem  eigi  eru  þar  prent- 
aðar,  munu  ef  til  vill  geyma  nafn  hans  lengst  og  varð- 
veita  i  bókmentaheiminum. 

Auk  þeirra  bóka,  sera  hér  eru  nefndar,  er  nokkuð  til 
eftir  Jón  St.  af  óprentuðum  sögura.  Nokkuð  af  sraásögum 
og  fjórar  stærri  sögur,  sera  flestar  eru  fullbúnar  til  prent- 
unar.  Eru  þær  ritaðar  á  árunum  fri  1905—1915.  Ab 
vísu  auðnaðist  honum  eigi  að  ganga  frá  þeim  öllum  til 
fulls,  eins  og  hann  hugðist  að  gera,  þvi  dauðann  bar  bráft- 


"170  Jón  Stefánsson.  [Skirnir 

iira  að.  En  síðasta  árið  tókst  honura  með  elju,  þrátt  fyrir 
heilsubilun,  að  binda  enda  á  þær  sögur,  sera  áleiðis  voru 
komnar,  neraa  eina  —  »Gra8aferðina«. 

Mér  virðist  öðruvísi  blær  yfir  flestum  síðari  sögura  J. 
,St.,  en  hinura  fyrri,  sera  áður  eru  út  koranar.  Þar  kennir 
meiri  raýktar  og  sorgblíðu  í  meðferð  höfundarins  á  ör- 
'lagaþáttura  sögupersónanna.  Ástarþrár  þeirra  og  tilflnn- 
ingar  hóflegri,  eða  —  réttara  sagt  —  eigi  jafn  brtáðar  og 
Aberandi.  Þær  brenna  engu  síður,  en  það  er  glóðareldur 
-og  eigi  bál.  Efnisraeðferðin  i  sögunura  »Seingróin  sár* 
■og  »Aftanskin«  bendir  til  þessa.  Grundvallar-urabótastefna 
höfundarins  er  hin  saraa  til  enda.  En  það  er  eins  og 
meira  beri  nú  á  þrá  til  þess,  að  flnna  i  liflnu  sjálfu  þau 
fiárasmyrsl,  sem  veita  blæðandi  und  einstaklingsins  meiri 
fróun  en  hlutsæisstefnan  viðurkendi  um  skeið.  Hann  finn- 
ur  fleiri  Ijós  til  þess  að  benda  persónura  sinura  að  síðustu 
höfn,  þrátt  fyrir  árekstrana.  Og  nú  kemur  fram  í  sál 
hans  og  skoðunum  einn  áhrifastraumurinn  frá  '74,  runn- 
inn  úr  gömlu  rómantikinni,  sera  hlutsæisstefnan  þurkaði 
aldrei  til  fulls.  Fegurðar-  og  saraúðarþráin  vakti  inst 
inni  —  glæddist  af  saravinnuhreyflngum  og  hugsjónaöld- 
um  nútímans,  til  endurnýjunar  i  Ijósraóðu  hinnar  nýju 
»hugsæisstefnu«  skáldskaparins  (ný-róraantik).  — 

J.  St.  varð  þýðari  og  bjartsýnni  raeð  aldrinura,  eins 
og  raunar  allir,  sera  mentast  vel  og  ná  andlegu  víðsýni. 
Efniviðurinn  er  að  kalla  raá  hinn  sami  i  síðHri  sögunum. 
Málið  í  fastari  skorðura  og  sveitamyndirnar  há-íslenzkar, 
t.  d.  i  »Grasaferðinni«  og  »Snæfríðarþætti«,  sem  mun  vera 
síðasta  saga  hans.  I  þeirri  sögu  eru  að  raínum  dómi  sara- 
andregin  flest  og  ýms  beztu  skáldeinkenni  höfundarins. 
Alt  runnið  frá  hjartarótura  hans  og  raetnaðarhug.  Mér 
finst  eg  sjá  Jón  Stefánsson  sjálfan,  eins  og  hann  var  á 
efri  árura,  skýrast  i  gegnura  þessa  sögu. 

Það  heflr  verið  sagt  um  inörg  skáld,  að  kunnugir  geti 

fundið  eigin  persónur  þeirra  i  ýrasura  útgáfum  í  ritum  eftir 

þá.     Þetta    er   rajög   eðlilegt.     Tilflnningar  sínar  og  innra 

Jif   hljóta  þeir  að  nota  sera  mælikvarða  á  sálarlif  annara 


iSkiniir]  Jón  StefánBSon.  171 

manna  og  sögupersóna  sinna.  Og  ýmsar  sögupersónur  J. 
^t.  eru  raeira  og  minna  ofnar  hans  eigin  eðlisþráðura. 

Það  á  ekki  við,  að  gagnrýna  hér  þær  Bögur  höfund- 
jirins,  sera  eigi  eru  áður  koranar  fyrir  alraenningssjónir. 
En  eg  varð  að  geta  allra  rita  hans,  finna  samræmi  þeirra 
x)g  höfuðdrætti,  til  þess  að  geta  gefið  heildarraynd  af  höf- 
undinura,  nú  þegar  hann  er  allur. 

Ýraislegt  liggur  eftir  J  St.  í  handritum,  og  prentað  i 
blöðura  og  tíraaritum,  annað  en  sögurnar.  Skáldadraumar 
í  ritgerðarformi,  t  d.  »Næturhugsanir  á  öræfumc  o.  fl., 
blaðagreinar,  eftirmæli  og  sarakomuræður,  því  að  þær 
flutti  hann  jafnan  af  blöðura.  Og  siðast  en  ekki  sízt  vil 
-eg  nefna  greinar  hans,^  sera  birtust  í  sveitarblöðura  M\- 
vetninga.  Þegar  hann  fyrst  fór  að  gefa  sig  við  þeira, 
var  andleg  leysing  og  vorhugur  ríkjandi  raeðal  yngri 
manna  í  héraðinu.  Nýjar  skoðanir  og  frelsiskröfur  þeyttu 
Af  sér  fjötrunura  og  fjölhiðu  um  þjóðraál  —  þegnfrelsi, 
kvenréttindi,  trúar-  og  kirkjuraál.  Og  til  þess  að  fylgja 
þessura  kröfum  til  frarakværada  i  skipulagsformi,  var 
Þ  j  ó  ð  1  i  ð  i  ð   stofnað. 

Meðal  forvigismanna  þess  1  Mývatnssveit  voru  —  auk 
J.  St.  —  Jón  i  Múla  og  Pétur  á  Gautlöndum.  Þeir  sleptu, 
■eins  og  hann,  fyrstu  fjöraprettura  penna  sinna  í  sveitar- 
blöðunura.  Þeir  urðu  fyrri  en  J.  St.  til  atlögu  að  kenn- 
inga-  og  kirkjuraálum.  En  frelsisgnýrinn  hafði  svipuð 
iihrif  á  hann  og  þegar  forðura  var  »3legið  á  helluna«.  Sál 
hans  var  frá  því  sistreymaudi  lind  frjálsraannlegra,  við- 
kvæmra  og  brennandi  hugsana:  —  »Heitur  trúmaður  í 
æsku,  en  fullorðinn  andvigur  kirkjunni  og  klerkunura ; 
það  dvínar  ekki«,  skrifar  hann  frænda  sinura.  I  trúar- 
efnum  fór  hann  því  jafnan  fram  hjá  kirkjulífi  og  safnað- 
ar,  og  hélt  þeirri  afstöðu  sinni  til  loka.  En  þrátt  fyrir 
það  skorti  hann  eigi  samúð  né  hlýleik  á  gleði-  eða  sorg- 
arfundum,  örlaga-augnablikum  vina  sinna  og  sveitunga; 
þá  gaf  hann  þeim  orð  sín,  anda  og  hjarta.  Gerði  hann 
mikið  að  þvi  á  siðari  árum,  sem  nú  er  tíðkað  af  leik- 
mönnum  i  Þingeyjarsýslu,  að  flytja  ræður  við  jarðarfarir. 


X12  Jón  Stefánsson.  [Skirnir- 

Fór  þá  jafnan  með  næmustum  orðum  og  skilningi  um 
einkunnir  einstaklingsins  og  snerti  strengi  syrgjenda  eigt 
ómýkra  en  sálusorgari. 

Alla  æfi  var  J.  St.  staðbundinn  í  sveit  sinni  ogsýslu;; 
átti  aldrei  kost  útfarar  þaðan,  nema  i  anda.  Náttúru-  og: 
sveitabarn  var  hann  svo  mikið,  að  á  efri  árum  var  þa^ 
honum  áreynsla,  að  dvelja  í  ferðalögum  fjarri  æskustöðv- 
unum.  Sveitin  sumarskreytta  og  vetrarhreina  var  í  senn 
uppeldismóöir  hans  og  ástardis.  Erfiðleikarnir,  sem  eru 
beztu  fægingarsteinarnir  í  lifi  manna,  skýra  hæfileikana 
og  skerpa  tiltinningarnar ;  þeir  mótuðu  einkunnir  hans^ 
En  þeir  gerðu  lika  annað :  þreyttu  manninn  og  styttu  æf- 
ina  um  skör  fram. 

—    Málefni   sveitarinnar   lét   J.    St.   sig   ávalt 

miklu  varða  og  fyigdi  með  áhuga  því,  sem  fram  fór  í 
héraðinu.  Hreppstjórn  hafði  hann  á  hendi  í  Mývatnssveit 
í  26  ár,  Tók  við  þvi  starfi  1889  og  gegndi  því  með  stakrf. 
vandvirkni  og  samvizkusemi.  En  umboðsstörf,  málaþjark. 
og  valdsmenska  var  honum  fjærri  skapi,  enda  beitti  hann 
því  ekki  fremur  en  brýnustu  skyldur  kröfðu. 

Stjórnmálum  og  öðrum  opinberum  málum  fylgdi  hani> 
með  áhuga  og  stundum  hita.  Lagði  oft  orð  i  þann  belg 
á  fundum  og  i  blöðunum,  þó  hann  ætti  aldrei  beinan  þátt 
i  að  framfylgja  málum.  Jafnan  ódulur  á  skoðun  sinni  og^ 
ákveðinn,  þó  hann  beitti  sér  eigi  sem  flokksmaður.  I 
stjórnarfarsdeilunum  fylgdi  hann  ætið  þeim,  sem  lengst 
gengu  í  sjálfstjórnarkröfum  þjóðarinnar,  og  mun  hafa  staðið* 
næst  Landvarnarmönnum.  Viðkvæmur  fyrir,  ef  gengií^^ 
var  nærri  athafnafrelsi  einstaklingsins  með  þvingunarlög- 
um  eða  banni.  Og  hörundssárastur,  ef  honum  virtist  em- 
bættisvaldið  hreykja  sér  ura  skör  fram  og  skara  eld  sl^ 
sinni  köku  eða  beita  drotnunargirni  við  alþýðu.  Greip- 
þá  stundum  pennann  til  varnar  og  gerði  gys  að  sérgæð- 
ishætti  og  yfirlæti  þess. 


Jón   Stefánsson  var  fullur  meðalmaður  á  hæð,   hnell- 
ina   og  vel  vaxinn.    Hvatur  í  hreyfingum.    Dökkur  yfir^ 


-^Urnir  Jón  Stefánsson.  #tt 

lits,  hár  og  skegg  jarpt,  en  gránaði  með  aldrinum.  Höf- 
tidlagid  fagurt,  hnakkinn  beinn  niður,  ennið  bratt.  Svip- 
mikiU  og  dáfriður  sýnum.  Augun  grá  og  köstuðu  gletnis- 
glömpum,  en  hýr,  brosmild  og  yfirbragðsheið,  þegar  gleði 
i)jó  í  hug.  Nefið  stutt  og  gilt  fram;  virtist  það  og  svip- 
•urinn  allur  belgjast  út  og  neistar  brenna  úr  augum,  er 
honum  rann  í  skap. 

I  skjótu  bragði  virtist  framkoman  eigi  ósvipuð  fornu 
íslandsgestunum  við  hirð  Noregs  konunga,  sem  settust 
'Utarlega  og  höfðu  yfir  sér  »hött  síðan*,  til  þess  er  á  þá 
var  yrt.  Var  i  fyrstu  þungbúinn,  fáorður  og  eigi  alúðleg- 
íur,  og  andaði  svipað  og  frá  Grími  Thomsen,  og  þeim 
mönnum,  sem  eru  »fastir  í  skapi  og  fornir  i  máli«.  — 
Mynd  J.  St.  mun  þannig  hafa  brent  sig  fastast  í  endur- 
jninningu  margra  við  fyrstu  kynni  og  á  mannamótum. 

En  þegar  áhrif  hans  eigin  hugsana,  eða  málefni  þau, 
sem  fyrir  lágu,  hituðu  og  yrtu  á  hann,  þá  kastaði  hann 
fikjótlega  kuflinum.  Og  þá  duldist  engum  af  yflrbragði 
-og  ásýnd  allri,  að  þar  talaði  skáld  og  tilflnningamaður, 
hnittnum,  ákveðnum  orðum;  stuttum,  stökum  setningum. 

Það  var  skapi  hans  samkvæmast  að  taka  jafnan  eld- 
snarplega  í  strenginn,  og  fylgja  málstað  sínum  af  ein- 
'beitni.  Svara  drjúglega  fyrir  sig  i  viðræðum,  og  af  eng- 
«m  vanefnum,  fremur  en  hirðgestirnir  forðum.  Enda 
1)ergði  hann  heilsudrykk  sinn  af  brunni  foriisagnanna,  og 
hafði  þar  hitann  úr,  taldi  sér  það  jafnmikla  nautn  og 
heitt-trúuðum  manni  bænirnar.  »Að  eðlisfari  var  eg  helzt 
gefinn  fyrir  fornfræðagrúsk,  en  síður  fyrir  búnað.  Skuld- 
var  og  heldur  féfastur.  f)dæll  og  fjörugur  i  æsku,  óhag- 
stæður  og  eigi  hlífinn  í  orðum.  Blóðheitur  og  hneigður 
til  nautna*.  —  Geflnn  var  hann  fyrir  vin,  einkura  á  efri 
árum,  en  neytti  þess  í  hófi  og  eigi  nema  í  samkvæmum 
og  ferðalögum.  Stórlyndur  og  fráleitur  að  þola  að  sér 
^œri  troðið  um  tœr  eða  gefin  olnbogaskot,  sízt  af  þeim, 
sem  ruddust  fram  í  nafni  valda,  auðs  og  almennra  venja. 
Sérlega  tilfinningarikur  og  næmur.  Unni  persónufrelsinu 
'í;  um  fram  alt  skoðanafrelsinu. 


174  Jón  Stefánsson.  [Sklrnir 

Af  því  sem  nú  er  sagt  má  Ijóst  verða,  ad  skáld' 
skapar-  og  ritsmíðaefnið  var  eðlilegur 
ávöxtur  sálareinkunna  hans  og  skoðana. 
Engin  tilviljun  að  Jionum  varð  helzt  fyrir 
að  gerast  málsvari  oln  b  ogabarn  ann  a,  í 
viðustu  merkingu  þess  orðs;þeirra,  sem 
verða  að  fara  á  mis  við  svonefnd  gæði 
1-ifsins  —  auð  og  metorð  — ;  hinna,  semal- 
menningsálitið  og  rótgrónar  laga-  og 
þjóðarvenjur  sparka  í  og  banna  að  lifa- 
samkvæmt  helgustu  tilfinningum  sí  n  u  m 
ogskoðunum;  og  siðast  en  ekki  sizt  dýr- 
anna,  sem  ekki  geta  borið  hönd  fyrir  höfu^ 
sér  og  verst  verða  úti  gegn  hörku  og 
mannúðarskorti.  Enda  mun  hann  hafa  gert  meira^ 
en  fiestir  aðrir  hér  á  landi  til  að  sýna,  að  þau  eru  gædd 
sál  og  tilfinningu  eins  og  mennirnir.  Mun  það  oft  hafa- 
snert  hann  mest,  skyldleiki  með  augnaeldi  og  viðkvæmni 
góðhestsins,  og  tilliti  og  næmleik  eigandans,  sem  unnast 
hugástum. 

Eg   var  nágranni  Jóns  Stefánssonar  frá  því  eg" 

man  fyrst  eftir  mér,  og  naut  margra  skemti-  og  viðræðu- 
funda  hjá  honum  um  skáldskap  og  bókmentir.  Hanni 
hafði  lika  sérstakt  lag  og  lipurð  á  frásögn  fornra  og  nýrra 
atburða,  og  kunni  ógrynni  af  því,  sera  laðaði  athygli  ungl- 
inganna.  Hitt  spilti  ekki,  þó  blandað  væri  gletni  og  gam- 
ansemi  saman  við.  Hittumst  oft  við  hjástöðu  sauðfjár  é, 
vetrum ;  hafði  hann  þá  jafnan  talshætti  fornmanna  á  hrað- 
bergi,  en  áhugamál  og  hugsjónir  nútíðarrithöfunda  log-^ 
andi  í  barmi. 

Þegar  um  fornmenn  var  talað,  virtist  mér  honum 
taka  sárast  til  Gísla  Súrssonar  og  annara  listum  búinna 
göfugmenna,  sem  örlögin  léku  sárast.  Dáðist  að  mannviti^ 
eldi  og  ástargöfgi  í  örlagaþáttum  Eddukviðanna,  sem  nafn- 
lausu  snillingarnir  ófu  úr  aldaranda  og  trúarhugmyndum 
þess  tima.  Taldijsnillinga  nútímans  naumast  ná  lengra  í 
þvi  efni. 


g^lirnir]  Jón  Stefánsson.  17^ 

Af  útlendum  rithöfundum  tileinkaði  hann  sér  helzt 
Jónas  Lie.  Var  snortinn  af  hinum  sárbeittu  tökum  han& 
á  þröngsýni  og  þjóðarmeinum,  en  þó  látlausa  frásagnar- 
stíl  og  sorgbliðuhjúp  þeira,  sem  reifar  sögur  hans.  Finst 
raér,  að  þaðan  hafi  hann  notið  áhrifa  i  ýrasu. 

Þessi  íslenzk  skáld  mat  J.  St.  raest :  Jón  Thoroddsen^ 
Benedikt  Gröndal,  Gest  Pálsson,  Stephan  G.  Stephansson 
og  Þorstein  Erlingsson.  Er  það  skoðun  raín,  að  honum 
hafi  mest  svipað  til  Þ.  E.  i  tilfinningum  og  skoðunum;  og  a5 
þeir  hafi  að  mörgu  leyti  verið  andlega  skyldir.  Báðir  næmir 
fyrir  smælingjunum,  einkar  íslenzkir  í  sniði;  gæddir  djúpu 
tilflnningaafii  og  þeim  skarpleik  í  orði,  sem  hæfir  mark. 
Völdu  aörar  leiðir  i  skoðunum  og  trúarefnum,  en  fjöldan- 
um  voru  geðfeldar;  virtu  meira  trú  Áskels  goða  og  Síðu- 
Halls,  en  Lúthers  og  Abrahams. 


Tvimælalaust  hygg  eg  að  Jón  Stefánsson  hafi  unnið 
sér  ódauðlegt  rithöfundarnafn  hjá  þjóð  sinni.  Hitt  getur 
auðvitað  lengi  verið  deiluefni  hversu  ofarlega  hann  fær 
sæti  á  skáldabekknum.  Sjálfur  vildi  hann  eigi  telja 
sig  i  þeim  flokki:  »Mér  flnst  eg  vera  8ögu8miður«,  segir 
hann,  »og  til  raeira  nafns  geri  eg  ekki  kröfu*.  Einstöku 
fyrstu  sraásögurnar  hans  eru  að  visu  dægurflugur,  eins  og 
raargt  það,  sera  eingöngu  ber  blæ  hlutsæisstefnunnar;  en 
síðari  sögurnar  hafa  fylstu  þjóðareinkenni,  þroska  og  list 
skáldsins  til  brunns  að  bera. 

Nauraast  verður  sagt  að  Jón  Stefánsson  ætti  raiklu 
brautargengi  að  fagna  hjá  islenzkum  bókútaútgefend- 
um.  Þess  vegna  saltaði  hann  margt.  Og  oft  var  honum 
það  þungbært,  að  fá  ekki  tíma  til  að  rita  á  blað  hug- 
myndir  og  sögubeinagrindur,  sera  fæddust  og  bræddust 
saraan,  i  önnura  dagsins.  —  En  það  vil  eg  fullyrða,  a6 
hann  hafi  fært  þjóð  sinni  meiri  skerf  mannúðar  og 
kærleika,    sem  eru   skærustu    blys   guðdóms- 

I~   i  n  s,  heldur  en  surair  af  þeira,  sera  sitja  á  skáldbekknum^ 
og   ryðja   orðakyngi  og   pappír  árlega  á  bókasölumarkað- 
inn  raeð  beztu  raeðmælum  útgefeudanna. 
I 


"♦76-  Jón  Stefánsson.  [Skírnir 

Arið  1911  veitti  alþingi  Jóni  Stefánssyni  ekáld- 

fityrk,  kr.  1200,00  í  eitt  skifti,  til  þakkar  og  virðingar 
fyrir  ritstörfin.  Var  það  gert  án  hans  eigin  vitundar  og 
atbeina,  og  gekk  úrtölulaust.  En  frændi  hans  og  aðrir 
kunningjar  fluttu  málið.  Um  sama  leyti  hlaut  J.  St.  heið- 
urspening  frá  sænsku  dýraverndunarfélagi  fyrir  Dýrasög- 
urnar.  Enn  fremur  hafa  sumar  skáldsögur  hans  verið 
þýddar  og  gefnar  út  á  þýzku  í  fullkomnari  útgáfu,  en  til 
-eru  af  þeim  á  íslenzku. 


Vera  má  að  margs  sé  enn  ógetið,  sem  kunnugir 
minnast,  og  mundi  ef  til  viU  helzt  snerta  þátttöku  J.  St. 
í  sveitar-  og  heimilislífinu,  en  eg  vona  að  lesendur  geti 
skapað  sér  nokkurn  veginn  réttar  hugmyndir  um  það  i 
sambandi  við  það,  sem  sagt  hefir  verið.  En  til  skýringar 
og  áherzlu  vil  eg  þó  drepa  á,  að  hann  var  alt  af  ótrauð- 
ur  og  áhrifarikur  starfsmaður  i  menta-  og  félagslifi  sveit- 
arinnar.  Fylgdi  merki  æskunnar  engu  miður  hin  síðustu 
árin  og  starfaði  með  henni,  sem  heiðursfélagi  í  ungmenna- 
félagí  sveitarinnar.  Inst  inni  átti  heimilið  hann;  þar 
var  hans  vakandi  forsjá,  viðkvæmi  hugur  og  umburðar- 
arlyndi,  ætið  mest  og  traustast  í  mótlætinu. 

— I   brjósti   brann  honum  hinn  sami  eldur  og 

fiveitinni  hans:  »Skapið  það,  sem  inst  var  inni,  erfði 
hann  af  móður  sinni«.  Þar  voru  honum  vaxnar  »fjalla- 
blómsins«  djúpu,  þrautseigu  rætur,  sem  þroskast  og  nær- 
ist  i  fornum,  strjálgrónum  brunajarðvegi,  við  andrúrasloft 
»heiðsvalans«,  er  strokist  hefir  sunnan  um  löndin  og  flutt 
með  sér  brosin  og  kossana.  —  En  þann  jarðveg  skortir 
fitundum  áburðinn  —  skólamentunina,  sem  þéttir  gróður- 
inn  í  kauptúnura  og  nágrenni  skólanna  og  nærir  þorpa- 
blómin,  en  þvi  miður  verður  ýmsum  þeirra  oft  að  eins 
til  »  k  V  i  ð  f  y  1 1  i  «  .  Jarðvegurinn  er  þar  grynnri,  ræt- 
urnar  styttri  og  »ljósveigarnar«  eigi  eins  tærar. 

Jón  kendi  sjúkdóras  siðustu  árin,  sem  þjáði 

hann  töluvert  mikið.  í  febrúarmánuði  1915  var  gerður  á 
bonum   holdskurður,   og  virtist  hann  fk  við  það  nokkurn 


rSkirnir]  Jód  Stefinsson.  177 

bata.    En   um  yoríð  veiktist  hann  snögglega,  og  andadist 
úr  lífhimnubólgu  23.  júni,  eftir  sjö  daga  legu. 

Útför  hans  fór  fram  að  Skútustöðum  12.  júli,  að  við- 
stöddu  miklu  f jölmenni  úr  Mývatnssveit  og  nálægum  sveit- 
um.  —  Að  lokinni  húskveðju  á  heimili  hans,  var  kistan 
borin  i  Bamkomuhúa  sveitarmanna.  Þar  voru  fluttar  ræð- 
ur  og  sungið  af  söngflokk  sveitarinnar.  Siðan  var  kistan 
borin  i  kirkjuna  eftir  venju. 

—  í  8amkomuhú8inu  hvildi  ki8tan  á  stólum,  með  bog- 
um  yfir,  sem  alt  var  8ivafið  og  8kreytt  íalenzkum  blómum 
og  jurtum.  Var  það  fallega  hugaað,  og  »8ymboli8kt«  —  að 
syatkini  Jón8  Stefánssonar,  úr  heimi  náttúrunnar,  skyldu 
lika  fá  að  kveðja  hann  þar,  eins  og  hin  systkinin,  og 
íylgja  honum  til  síðustu  hvílu. 

Þórólfur  Sigurðsson. 


12 


Milli  svefns  og  TOku. 

(Ritað  veturinn  1897  og    flutt  á  skemtifundi  í  samkomuhúsi  Mývetningaí 
þegar  það  var  nýreist). 


Undarlegt  sambiand  af  því,  sem  fyrir  vakandi  mann 
ber  1  uraheiminum  og  þess,  sem  andinn  sér  á  landi  drauma 
sinna.  Loftfarir  raannsandans,  þegar  hann  líður  um  hauð- 
ur  og  höf.  Kynleg  ráðgáta,  —  Manninum  gefur  sýn;  hug- 
urinn  er  laus  við  hið  lága  og  þrönga,  moðryk  og  fúaraka^ 
loftdimmu  og  mýrasudda. 

Milli  svefns  og  vöku  —  þegar  fyrir  mann  bera  löng 
æfintýri  á  nokkrura  andartökum.  Ljósálfa-  og  andaheim- 
urinn  opnast;  túnriður  og  nátttröll  lúta  veldi  þess  fagra 
og  hugþekka.  Endurminningarnar  vakna  angurbliðari  og 
skáldlegri  en  vant  er  að  vera  i  starfs-  og  vökustundunum. 

Þær  stundir,  sem  mannsandinn  nýtur  fegurðarinnar 
og  hugsjónanna  bezt,  getur  mannshöndin  ekki  fært  i  letur,. 
orðin  vanta;  þau  verða  of  köld,  of  takmörkuð  og  fátæk- 
leg.  En  þráin  til  þess  vakir  og  knýr  fram  —  fram  til 
þess  að  lýsa  svo  vel,  sera  föng  eru  á,  þeim  stundura  og 
og  þeira  sýnura.  Og  nú  leitast  eg  við  að  koraa  orðura  að 
einni  slikri  stund  æfinnar. 

Sjón  rain  sá  ekki  »vitt  og  of  vitt«;  hún  sá  ekki  neraa 
um  miðju  sveitar  minnar,  hugurinn  fór  ekki  út  fyrir  tak- 
mörk  fæðingarhreppsins.  En  eg  sá  fleira  en  vant  var,  sá 
gleggra  og  augum  mínum  geðfeldari  sýnir. 

Eg  sá  fegurðina  og  sararæraið.  Hugurinn  naut  frelsis 
og  hvíldar  i  sakleysinu  og  lífsgleðinni. 


Máninn   rann   upp   yflr   Norðurhnjúkana;    bjartur  og 
lýsandi  í  fylling  sinni.    í  vestrinu  lýsti  dagsbrúnin  enn  þá. 


SkírDÍr]  Milli  svefns  og  Töku.  179 

Isinn  á  vatninu  lá  sléttur  og  glampandi.  Þad  var 
hvergi  fannarföl  A  honum. 

Á  hálendinu,  i  faðmi  bláfjallanna,  lá  vatnið  vetrar- 
höfugt  og  kyrlátt.  Beið  þar,  sem  fyrirtaks  starfssvið  karl- 
mannlegra  íþrótta;  ögrandi  til  hvatleiks,  samkepni  og 
áræðis.  Það  laðaði  heilbrigt  fjör  fram  á  gljána,  vakti 
göfugan  metnað  og  félagslega  nautn  vetrarfrelsisins.  — 
Yndislega  auðsæla  vatnið  með  þykku  frostblæjuna,  sem 
máninn  gyllir  og  gullfágar,  stjörnurnar  stafa,  heiðríkjan. 
og  vetrarsvala  lognið  signa  og  helga. 

Dagurinn  er  stuttur  og  nóttin  löng  um  sólhvörfin.^ 
En  slíkar  nætur  og  slíkir  staðhættir  eru  forkunnar  vel 
löguð  til  þess  að  efla  og  styrkja  mennina  eftir  hita  og 
annir  sumarsins,  dimmu  skaramdegisins.  —  Xáttúran  breiðir 
töfraljósa  armana  raóti  börnura  sínura,  býður  þeim  að 
koraa  út  til  sín,  að  gleðjast  og  hressast.  MiUi  jóla  og 
nýárs  er  kveldið  f relsistími  og  raönnunum  holt  að  koma 
saraan;  leika  sér,  skerata  sér  raeð  viðræðura  og  frjálsraann- 
legri  viðkynning. 

Eg   er   staddur   á  nyrðra  Kleifarhólnum.    Mér 

gefur  sýn  ura  sveitarhringinn.  Sé  menn  fara  suður  ísinn 
milli  Sviðinseyjar  og  Bekra;  norður  við  tangann  og  vest- 
ur  við  landið  eru  líka  flokkar  raanna  og  bera  brátt  yfir. 

Það  dunar  i  ísnura  og  naddandi  hljóð  berst  að  eyrum 
minum.  Skjálfandi  óró  fer  um  hverja  taug;  hjartað  berst 
í  brjósti  mér.  Eg  er  sæll  og  glaður.  Nú  er  lífið  létt  og 
fagurt. 

Skamt  vestan  við  koma  tveir  menn  á  brúnum  hesti 
og  gráum  i  hvínandi  stökkspretti  og  rétt  aftan  við  glóföx- 
óttur  hestur  á  skeiði.  Tveir  frumvaxta  raenn  á  hægri 
hönd  og  einn  á  hina  vinstri;  þeir  beita  vel  skautunum  og 
eru  fjörugir  og  kappsfullir  engu  síður  en  hestarnir  — 
Yildu  helzt  taka  allan  flóann  i  einum  spretti.  Þá  koma 
margir  í  þyrpingu,  flestir  á  skautum  en  sumir  ríðandi; 
og  síðast  þrír  hestar,  er  ganga  fyrir  sleðum.  Þar  sat 
kvenfólk  og  nokkuð  af  börnum.  Konumar  brosandi  me^ 
roða  á  kinnum,   þann  litfagra  roða,  sem  gengið  hefir  svo 

12* 


I 


180  Milli  svefns  og  vöku.  [Skfrnir 

í   augu    vor    karlmannanna.      Börnin    voru    hlæjandi    og 
«priklandi  af  fjöri  og  lifsþrá. 

Það  voru  þeir  Norðanmenn  að  sækja  skemtifund  og 
njóta  veðurgæðanna. 

—  I  kvöld  er  eg  frár  eins  og  fugl,  og  líð  um  loft  og 
láð.  Hraðið  ykkur!  Eg  kem  varla  siðar  að  þinghúsinu, 
þótt  engan  hafi  eg  reiðskjótann  og  enga  skautana.  — 

Löngum   spöl   síðar   er   einn  maður  riðandi,    einyrki 
þar  norðan  frá;  hann  hefir  tafist  við  hýsingu  fjárins.    Hest- 
urinn  er  dökkur,  og  hann  tekur  flóann  i  einum  þráðbei- 
um    stökkspretti ;    er   þrettán    mínútur   landanna   milli  ( 
búinn  að  ná  hinum  við  Akurdalinn. 

Ofan  úr  Sundum  koraa  einnig  mannflokkar  og  fa  ii 
hvatlega.  —  Þessir  sveitungar  mínir  hafa  þó  þörf,  elju  <tg 
skaplyndi  til  þess  að  létta  sér  upp,  koma  saman  þó  vetur 
sé;  gleðjast  hver  með  öðrum.  Ekki  hugsa  þeir  það  sami 
bezt  að  einangrast  og  þumbaldast;  ekki  ætla  þeir  að  fjör  "" 
muni  frjósa  og  þeir  eru  ekki  líklegir  til  þess  að  þylja 
feld  sinn  um  þrautir  og  farg  gadds  og  grimdar.  Vetui 
inn  er  þeim  engin  bjarnarnótt.  —  Og  það  gleður  mif^ 
Eg  hefl  aldrei  verið  elskur  að  þeim  mönnum,  sem  virðaKt 
á  takmörkum  þess  að  verða  samfrosta.  Eg  trúi  meir  :i 
samhuga  fylking  manna  til  þjóðþriflegra  heilla,  en  hinu 
að  hver  smábóndi  berjist  með  knúum  og  knjám  fyrir 
óskerði  síns  örlitla  höldsríkis;  girði  garð  um  landeign  sína. 

líú  skifti  eg  um  útsýnisstöðina.  Af  Hjallhólnum  blasir 
vel  við  að  horfa  á  þá  Sunnanmennina.  Frá  suðaustri, 
«uðri,  suðvestri  og  að  vestan,  yfir  ísgljá  »Engjanna«  koma 
skautamenn,  reiðmenn  og  hestar,  sem  draga  sleða,  er 
fólkið  situr  á.  Hreint  fjallaloftið,  hreyfingin  og  gleðivonin 
létta  skap  manna,  varpa  ánægjublæ  yfir  hvert  andlit. 
Eykur  hvatleik  eldri  og  yngri;  gefur  »litu  góða«  eins  og 
segir  i  sköpunarsögunni  norðlægu. 

Vindsúg  svipar  sem  snöggvast  fyrir;  fáninn  blaktir 
til.     Fálkinn  sýnist  stæla  vöðvana  og  búast  til  flugsins. 

Reiðdynurinn,  skautahljóðið  og  sleðaþrymjandinn  geng- 
ur  yfir  Boðatjöm. 


Skirnir]  Milli  svefos  og  vöka.  18t 

Eg  þekki  vel  fótaburðinn  þinn  gamli  Svanur!  — 
hestagullið;  hann  er  fallegur  og  tigulegur  enn  þá.  Þ6 
man  eg  þig  loftmeiri,  léttstígari  og  frárri;  minnist  fjörs 
og  skeiðsins  frá  bíómaárum  þínum,  og  Btóru  móbrúnu 
augun  þín  ganga  mér  seint  úr  minni. 

Og  þennan  roskna  skautaraann  þekki  eg  líka  sva 
mœtavel.  Hann,  sem  gengur  fjarst  til  vinstri  handar;. 
kannast  glögt  við  löngu,  jöfnu  skrefin,  beina,  liðlega  vöxt- 
inn  og  mjúku  hreyfingarnar.  Man  þig  samt  fimari,  snar- 
ráðari  og  léttari  til  gangsins,  þótt  þú  sómir  þér  vel  og 
sæmdarlega  i  fararbroddi  ungu  skautamannanna. 

Nú  er  heillastund.  Lífið  fagurt.  Náttúran  hrein  og^ 
göfug. 

Fólkið  gengur  heim  að  bænum,  fram  hjá  kirkjunni,  að 
þingþúsinu  nýja.  Það  streymir  inn  og  er  ös  og  þröng 
við  dyrnar.  Hér  er  fjölmenni  saman  komið,  og  nú  liggja 
ekki  skrautklæðin  heima. 

Mig  fýsir  ekki  til  fjöldans  strax,  þröngin,  renslið' 
aftur  og  fram;  hrindingar  og  olnbogaskot  hafa  jafnan 
gramið  vanstilta  skapið  mitt. 

Eg  stend  hér  um  stund  enn  þá.  Hjarta  mitt  slær  við 
brjóst  þitt  fagra  fjallasveit!  —  Oræfabygð!  eg  elska  þig. 
Þú  hefir  svo  oft  svalað  einlynda  barninu  þínu;  kyrt  ólgu 
og  æsingu  mína.  Vakið  hjá  mér  traust.  Reist  mig  af 
knésigi.  Blessað  mig  með  helgikyrð,  göfugrar  og  frjálsrar 
náttúrufegurðar. 

A  þessum  hól,  heima  i  bænum  og  hérna  um  túnið,. 
eru  bernskusporin  mín,  fyrstu  menjar  skilgreiningar  og 
hyggjuvits  míns.  Enginn  maður  með  heilbrigðum  tilfinn- 
ingum  gleymir  bernskustöðvunum.  Þar  vakna  þær  minn- 
ingar,  sem  gera  roskna  manninn  viðkvæman  og  dreym- 
andi.  Siðar  hefi  eg  leikið  mér  hér  með  jafnöldrum  min- 
um,  hlegið  og  notið  gleðinnar.  Hér  hefi  eg  fylgt  foreldrum 
minum,  ungur  að  aldri,  til  grafar,  og  síðan  mörgum  vin- 
um  og  leikbræðrum.  Hér  hefi  eg  lært  að  skilja  boðorðið: 
•Maöur  skal  eftir  mann  Iifa«,  svo  að  mér  hefir  að  haldi 
komið.    Hér  hefi  eg  vitað  glæsivonir  ungs  manns  fá  óllf- 


t 


182  Hilli  Bvefns  og  vöka.  [SkirDÍr 

issár,  og  hér  hefir  læknirinn  —  tíminn  —  fægt  sárið  og 
dregið  lífstein  um  undina;  grætt  manninn,  til  þess  að 
^era  herfæran  um  langa  æfi. 


Og  hérna,  á  Skútustöðum,  var  höfundi  bólstaðar  þessa 
búin  vélræði  og  banaráð.    Sendir  menn  til  höfuðs  honum, 
en   hann  var  vitur  og  snarráður,    var  um  sig  og  fullhugi 
i   háska  og   mannraunum;    sá  þvi  lengi  við  svikunum  og 
launaði  þau  ótæpilega.     Hann  var  nógu  nærgætur  áetrí'* 
-um  mannanna  og  nógu  kaldráður  til  þess  að  hagnýta  . 
hina  sterkustu  þeirra  allra,  goðinn  á  Hjalla.  Blind  og  ei, 
föld  ást  Sigríðar  fóstru  Skútu,  kom  launungarmáiinu  i  vii 
und   f jandmannanna ;    við    þvi   fekk   hann  ekki  séð.     Því 
varð    Skúta   að   hníga,   að   ekki   höfðu   allir  »haIdinorðir 
Terið*. 

Ungur  og  roskinn  hefi  eg  verið  reiður  þeim  svikum.  Og' 
þú  Sigriður!  varst  litil  i  skapi  og  ólik  göfugum  fornkonum 
að  skörungsskap,  þegar  þú  fyrirgafst  Þorgrimi,  gekst  á 
heb  með  þeim  manni,  sem  hafði  svikið  vonir  þínar;  haft 
ástina  fyrir  agn  á  drápsöngli  sínum;  leitt  þig  óvitandi  til 
þess  að  gerast  ráðbani  fóstra  þíns.  Þess  manns,  er  þér 
-einni   trúði    fyrir  þvi  launungarmáli,  sem  líf  hans  lá  við. 

Sá  atburður  með  mörgum  öðrum  dæmum  hefir  vakið 
■mig  til  þeirrar  trúar,  að  ástin  sé  ölvan,  einskonar  æði, 
fiem  fæstir  stjórni  skynsamlegu  viti  fyrir.  Að  ástinni  og 
ástríðum  þeim,  sem  henni  fylgja,  sé  til  alh  trúandi  bæði 
ills  og  góðs  —  til  giftu  og  auðnuleysis,  mannfríðenda  og 
lítilmensku.  Að  hún  geri  ýmsa  að  görpum  og  aðra  að 
bleyðimönnum.  Að  engill  sæmdarinnar  og  djöfull  lítil- 
menskunnar  berjist  hér  um  völdin,  neyti  skapferlis  og  at- 
burða  sem  bezt  til  þess  að  sigra,  vinna  tafiið  hvor  fyrir 
8ig.  Hér  er  oft  mjórra  muna  vant  hver  vogarskálin 
f)yngri  verður.  Hér  getur  örlítið  atvik  ráðið  því,  hvort 
ilt  eða  gott  verður  efra  i  viðureigninni. 

En  hvað  skal  eg  á  þessu  kveldi  láta  hug  minn  sveima 
um  völundarhús  ástarinnar?  Eg  hefi  engan  töfraþráð 
til  að  beina  mér  veg.  OII  þau  »heilabrot«  eru  erfið  manns- 


tSkirnir]  Milli  svefns  og  vöka  ICK 

.tmdanum;  og  nú  vil  eg  hvilast  og  gleðjast  i  faðmi  hrein- 
viðris  og  góðra  minninga. 

—  —  Eg  sé  engar  raannaferðir.  Það  eru  vafalaust 
allir  komnir,  sem  komið  geta.  Glaumur  og  dansdunur 
heyrist  frá  þinghúsinu ;  mér  liggur  ekki  mjög  á  að  flýta 
förinni  þangað. 

Æskuár  mín  eru  liðin;  roskinsárin  komin.  Milli 
minna  hugsana  og  lifsdrauma  ungu  mannanna  er  nú  að 
risa  upp  steinveggur,  sem  hækkar  ár  frá  ári.  Þeir  hafa 
engan  tima  tíl  þess  að  kalla  til  min  yfir  múrinn,  og  mér 
liugkvæmist  ekki  að  reyna  raddböndin  mikið  héreftir. 

Vegirnir  eru  að  skiftaat.  Aldurinn  markar  öllum  veg 
og  starfssvið. 

Á  þessari  stundu  er  eg  þó  barn.  Bam  með  gráhært 
höfuð.  Sveimhuga  drengur.  Vinur  tunglsins  jafnt  og 
í  æsku. 

Aldrei  hafa  mér  virzt  fjöllin  fegri,  sveitin  sérkennis- 
jlkari,  tápmeiri  að  yfirsýn  —  né  staðhættirnir  jafn  auð- 
veldir  til  að  efla  viðkynningu  og  félagsskap  þeirra  manna, 
-er  hana  byggja. 

Fossniðurinn  frá  Laxá  kveður  mér  minningaóð. 
JHörpustrengir  fossbúans  titra  —  angurblíðir  vikivakar  líða 
til  mín  gegnum  fölbjart  næturloftið.  »Loreley«,  kvæði  og 
sönglag,  8V0  haglega  samstilt,  sem  aldrei  áður,  óma  úr 
fjarlægðinni  og  renna  að  hjarta  mínu;  það  skelfur  af  grát- 

Jjúfri  nautn. Nú  knýr  hann  fastar  strenginn; 

niðurinn  er  dýpri,  dimmri  og  fastari.  —  Það  er  Gunnars- 
lag,  Guðrúnarbrögð  hin  fornu.  Harpa  Áslaugar  Heimis- 
ióstru  og  saga  hennar,  sem  nú  duna,  vekj^  löngu  liðna 
tima.  Stæla  vöðvana,  hleypa  kappi  i  kinnar;  rumska 
við  mókandi  þreki,  glæða  ætternið. 

Og  8V0  hátt  og    hvelt  »Húskarlahvöt«,    ný  »Bjarka- 
mál«. 

Það  liggur  vel  á  þér  í  kveld  fossbúi,  gamli  vinurl 
Ekki  er  þér  um  að  kenna,  þótt  eg  sé  lingeðja  og  menn- 
ingarlítiU,  og  þó  að  svo  séu  fleiri.  Þú  kveður  og  áminnir, 
^u    mennirnir  daufheyrast,    skilja  og   finna  svo  sára  lítið. 


184  Millí  syefii*  og  vöka.  [Skirair- 

—  Eg  horfi  eftir  andahópum,  sem  fljúga  frá  vestri,. 
neðan  frá  Vogatungum  og  stefna  austur  að  auðu  vatninu 
hjá  Nónhólum.  Loftið  súgar  undan  vængjaburðinum.  Ein- 
kennilegt,  blistrandi  hvinhljóð  segir  mér  skjótt  til,  hverir 
fuglamir  eru.  Það  eru  ekki  farfuglar,  en  fallegir  samt; 
fastnæmir  i  skapi  og  örðugir  til  að  sjá  fyrir  sér.  Gæfir 
og  ómannhræddir  um  varptímann,  en  skjarrir  ogvarkárir 
endrarnær.  Vatninu  er  prýði  að  þeim.  Sveitinni  búnings- 
bót  að  »húsöndinni«. 

Svo  lít  eg  norðaustur  upp  til  blásvarta  hraunsins, 
»Strípanna«,  sem  i  tunglsljósinu  virðast  áþekkir  hempu- 
klæddum  klerki,  er  bíður  eftir  sóknarfólkinu  og  verður 
þungur  á  svip,  er  það  lætur  hann  standa  einan  um 
spjallið.  Þeir  eru  gamlir  »Stríparnir«,  og  þeir  hirða  litið 
um  rás  viðburðanna  né  tákn  tímans;  eru  fastir  á  fótum 
og  sporna  harðvellið. 

Hér  skyggir  á  Ijúflingssýn  mína.  Gef  mér  gleðilegra 
tákn,  bjarta,  heiða  náttúra !  Gefðu  mér  róna  og  ánægjuna 
aftur.  Að  eg  megi  ganga  með  gleðisvip  frá  þér  til  mann- 
anna,  félaga  minna,  sem  þarna  skemta  sér. 

Kyrðin  var  skyndilega  rofin.  Svanirnir  suðaustur  á 
Grænalæk  sungu  og  kvökuðu  margir  saman.  Eg  fann,  að 
röddin  var  himnesk,  fögur  og  frjáls.  Fyrir  löngu  slðan 
hefi  eg  misgert  stórum  við  þessa  mjallhvítu,  fögru  fugla 
—  hefi  iðrast  þess,  og  fest  hlýjan  hug  til  þeirra.  Og  vin- 
gjarnlegur  og  bliður  er  söngurinn;  hann  er  mér  styrkur 
og  tákn,  sem  eg  gleðst  yfir.  Kyrð  og  skapspekt,  blíð  nautn 
og  ánægja  býr  aftur  i  hjarta  minu. 

—  —  • —  Nú  er  hart  riðið  yfir  ísana.  Eg  heyri  a.b 
það  er  aðeins  einn  maður  og  sé  brátt  að  svo  er.  Hann 
er  líkur  Rafn  vin  mínum  i  Dal.  —  Það  er  hann  og  kemur 
á  heillastund  til  fundar  við  mig.  Eg  hleyp  niður  að  tjörn- 
inni  og  fagna  honum. 

Bráðum  göngum  við  inn  til  raannfjöldans  i  Þinghús- 
inu.  En  það  finn  eg,  að  ekki  muni  eg  njóta  sjálfs  min 
jafnvel  inni  og  úti;  ekki  verða  jafn  ánægður  í  fjölmenn- 
inu   og   þungu   lofti.    Þar   verð   eg   vanstiltari,    viðsjálli^ 


Skirnir]  Milli  svefns  og  vöka.  18& 

ósælli  og  minni  maður.    Misskil  aðra  og  verð  einnig  mi8- 
skiiinn  af  þeim. 

Sýn  minni  förlast;  líkaminn  þyngist,  og  brýnnar 
færast  neðar.  —  Ljúfasta  stundin  er  iiðin.  —  —  Hér  er 
þröngt  inni;  Ijósið  logar  dauft,  og  molluhitinn  er  tilíinnaiK 
legur  þeim,  sem  koma  frá  tunglskini  og  háfjallalofti. 

Við  Rafn  setjumst  niður. 

Þorgils  Gjallandi. 


Dómurinn. 

Ungi  maðurinn  var  að  leggja  af  stað  út  í  lífið.  Blóðið 
-<31gaði  i  æðum  hans  og  taugarnar  skulfu  af  þrá.  Hann 
«tóð  á  heiðarbrúninni  og  horfði  á  mannlíflð.  Sumir  menn 
gengu  hröðum  skrefum  eftir  rennsléttum  brautum,  sem 
ruddar  höfðu  verið  löngu  áður  en  þeir  fæddust.  Sumir 
voru  á  vegleysum  og  urðum  og  voru  að  ryðja  sér  brautir. 
.Sumir  gengu  í  hægðum  sínum  eftir  brautum,  sem  aðrir 
voru  að  ryðja  fyrir  þá. 

—  Hvað  á  eg  að  verða?  spurði  ungi  maðurinn. 

Þá  kvað  við  rödd  mikil  ofan  úr  háloftinu  og  sagði: 

—  Vertu  skáld. 

—  Vertu  skáld!  endurtók  ungi  maðurinn.  —  Já.  — 
Eg  verð  skáld.  —  Og  svo  gekk  hann  hröðum  skrefum 
ofan  af  heiðinni. 

Ungi  maðurinn  tók  nú  að  skrifa.  —  Eg  er  skáld, 
fiagði  hann  við  sjálfan  sig  og  skrifaði  af  kappi. 

Einu  sinni  sat  hann  við  borðið  sitt  og  var  að  lesa  rit 
flin.  Þá  kom  inn  til  hans  maður.  Hann  var  reiðilegur  á 
svip  og  ávarpaði  unga  manninn  með  þjósti. 

—  Þú  hefir  raskað  ró  minni.  Eg  stefni  þér  fyrir  hinn 
mikla  dómstól. 

—  Eg  þekki  þig  ekki,  svaraði  ungi  maðurinn.  Hvi 
-dirfist  þú  að  bera  á  mig  slikar  sakir? 

—  Hvað  hefir  þú  skrifað? 

—  Eg  var  að  Ijúka  við  sögu,  sem  gerðist  fyrir  hundr- 
aiðum  ára. 

—  Hvaða  menn  talar  þú  um  i  þessari  sögu? 

—  Þeir  eru  margir. 


ðkirnir]  Dómarinn.  187 

—  En  manstu  eftir  þvi,  að  þú  gerir  einn  manninn  í 
fiögunni  að  iilmenniV 

—  Já.  —  Eg  man  það. 

—  Hvers  vegna  gerðir  þú  það? 

—  Eg  veit  ekki  betur  en  að  hann  hafi  verið  illmenni, 
og  mennirnir,  sem  maður  segir  frá,  verða  að  koraa  fram 
-í  8(igunni  eins  og  þeir  hafa  verið  i  lífinu,  sumir  góðir, 
fiumir  vondir. 

—  Miskunnarlausi  maðurl  Maðurinn,  sem  þú  segir, 
að  hafl  verið  illmenni,  er  eg.  Guð  var  biiinn  að  gleyma 
s>  ndum  mínum,  og  eg  var  kominn  í  hóp  með  hinum  góðu. 
i'ii  hefir  rifjað  upp  misgerðir  mínar  og  aukið  við  þær  eftir 
í  •'num  geðþótta,  svo  að  eg  hefi  ekki  frið  i  gröfinni.  Brendu 

>kina,  og  þá  fæ  eg  frið. 

Ungi  maðurinn  brendi  bókina,  og  maðurinn  hvarf. 

—  Er  eg  ekki  skáld?  spurði  ungi  maðurinn. 
Þá  kvað  við  röddin  mikla: 

—  Þig  vantar  b  ó  k  I  í  f  s  i  n  s . 

—  Hvernig  á  eg  að  ná  henni?  spurði  ungi  maðurinn. 

—  Þú  átt  að  biðja  þangað  til  að  ekki  er  nema  einn 
blóðdropi  eftir  i  hjarta  þínu,  svaraði  röddin  mikla. 

Ungi  maðurinn  bað  nú  nótt  og  dag,  þangað  til  að 
«kki  var  nema  einn  blóðdropi  eftir  í  hjarta  hans.  Svo 
Æofnaði  hann,  þvi  að  hann  var  orðinn  dauðþreyttur.  Þegar 
hann  vaknaði,  lá  bók  lífsins  á  skrifborðinu  hans. 

—  Nú  er  eg  skáld,  sagði  ungi  maðurinn  og  blaðaði  i 
bók  lifsins. 

Hann  skrifaði  nú  hverja  bókina  eftir  aðra.  —  Eg  er 
flkáld,  sagði  hann  og  var  ánægður  roeð  sjálfan  sig. 

Einn  dag  kom  til  hans  kona.  Hún  grét  hástöfura 
og  mælti: 

—  Þú  gerir  mér  rangt  til,  ungi  maður. 

—  Eg  þekki  þig  ekki,  svaraði  ungi  maðurinn. 

—  Það  segir  þú  satt.  En  þó  ert  þú  að  segja  frá  því 
livernig  eg  hafi  verið,  hvað  eg  hafi  talað  og  hvað  eg  hafi 
bugsað.  Eg  er  ein  af  konunum,  sem  þú  segir  frá  i  sögu 
þinni.    Eg  hefi  ekki  frið  í  gröf  minni,  af  því  að  þú  segir 


188  DómnrÍDB.  CSkírnir 

mig  öðru  visi  en  eg  var  og  vil  vera.    Brendu  bókina,  þ& 
fæ  eg  frið. 

(Jngi  maðurinn  brendi  bókina,  og  konan  hvarf. 

—  Er  eg  ekki  skáld?  spurði  ungi  maðurinn. 

—  Þig  vantar  sálarskuggsjána,  svaraði  rödd- 
in  mikla. 

—  Hvernig  get  eg  náð  henni?  spurði  ungi  maðurinn. 

—  Hún  er  undir  fjallinu  þarna,  svaraði  röddin  mikla. 
—  Flyt  það  burtu,  og  þú  munt  finna  sálarskuggsjána. 

—  Ungi  maðurinn  tók  til  að  flytja  burtu  fjallið. 
var   erfitt   verk.    Þegar   þvi   var  lokið,  fann  hann  sái 
skuggsjána. 

—  Nú  er  eg  skáld,  sagði  ungi  maðurinn  og  horfði  í 
sálarskuggsjána.  í  henni  sá  hann  hverja  þá  sál,  sem  hann 
vildi  sjá. 

Nú  gat  hann  skrifað.  Hann  þurfti  ekki  annað  en 
horfa  i  sálarskuggsjána,  þá  sá  hann,  hvernig  sálirnar 
voru,  og  i  bók  lifsins  sá  hann  hvað  þær  höfðu  gjört. 

Ungi  maðurinn  skrifaði  nú  margar  bækur. 

Einn  dag  kom  inn  til  hans  konungur.  Ungi  maður- 
urinn  þekti  þegar,  að  þar  var  korainn  konungurinn,  sem 
hann  var  að  Ijúka  við  að  skrifa  um,  og  gladdist  hann 
með  sjálfum  sér,  þvi  þessi  konungur  hafði  gert  margt 
gott,  og  sál  hans  var  einhver  fegursta  sálin,  sem  ungi 
maðurinn  hafði  séð  i  skuggsjánni. 

Konungurinn  mælti: 

—  Brendu  bókina,  sem  þú  skrifaðir  um  mig,  svo  a^ 
eg  fái  frið  i  gröf  minni. 

—  Hágöfugi  konungur!  Tignasti  herra!  Hefi  eg  sagt 
nokkuð  ilt  um  yður? 

—  Nei,  ekki  ilt,  en  margt  ósatt,  svaraði  konungurinn, 

—  Hefi  eg  ekki  sagt  frá  sál  yðar,  eins  og  hún  kom 
mér  fyrir  augu  i  skuggsjánni?  Hefi  eg  ekki  sagt  frá 
verkum  yðar  eins  og  þau  eru  skráð  i  bók  hfsins. 

—  Þú  hefir  sagt  frá  verkum  minum  eins  og .  þau 
komu  þeim  fyrir  augu,  er  lifðu  raeð  mér,  en  þú  hefir  sagt 


ðkirnir]  Dómnrinn.  189 

<Í8att  um  sál  mina.     Þú  segir,  að  sál  min  hafl  verið  fögur 
og  björt  og  að  hvergi  hafi  séð  blett  á  henni.  Þetta  er  ósatt. 

—  Eg  hefi  engan  blett  séð  á  sál  yðar  hátignar, 
hvemig  sem  eg  hefi  skoðað  hana  i  sálarskuggsjánni. 

—  Blindi  maðurl  8varaði  konungur.  Þú  segir,  að  vilji 
minn  hafi  verið  göfugur  og  skær,  eins  og  sólargeislinn. 
Þú  segir,  að  eg  hafi  hrygst  með  hryggum  og  glaðst  með 
glöðum.  Þú  segir,  að  eg  hafi  hugsað  gott  um  óvini  mína. 
Þetta  er  lygi. 

—  Þetta  stendur  skrifað  í  bók  lifsins,  og  eg  sé  i  sál- 
Arskuggsjánni,  að  þannig  hefir  sál  yðar  hátignar  verið. 

—  Fávísi   maður!    Hefir   þú   ekki  séð,   hve  langt  er 

milli   linanna  i  bók   lifsins.      Þú  les  bók  lifsins  og  þykist 

«já  alt,  sem  þar  er  skráð,  en  vita  skalt  þú,  að  á  milli  lín- 

anna,   sem  þú  sér,    er  annað  letur,    sem  er  ósýnilegt  þin- 

um    augum,    og   þar  er  sagt  frá  öllu  eins  og  það  var.  — 

Kalla   þú    á   unga   manninn   þama,  sem  gengur  við  hlið 

unnustu  sinnar  og  er  á  leið  til  brúðkaupsins  og  láttu  hann 

íjá   sál   unnustunnar   í   skuggsjánni.    Láttu  hann  svo  sjá 

lana  að  ári  liðnu,  og  vittu,  hvort  hann  þekkir  hana  aftur. 

'alla   þú    á   annan   þessara   manna,   sem  ganga  hlið  við 

'ið  og  eru  hjartfólgnir  vinir,  og  láttu  hann  sjá  sál  vinar 

18  í  skuggsjánni.    Að  ári  liðnu  verða  þeir  svarnir  óvinir. 

Láttu  hann  þá  sjá  i  skuggsjána,  og  vittu  hvað  hann  sér. 
Vita  skalt  þú,  heimskingi,  að  eg  gladdist  ekki  alt  af 
með  þeim,  sem  vom  glaðir,  þótt  eg  létist  gera  það.  Eg 
bar  stundum  nistandi  sorg  í  hjarta,  þótt  eg  létist  vera 
glaður.  Eg  hrygðist  ekki  alt  af  með  þeim  hryggu,  þótt  eg 
létist  vera  hryggur.  Eg  gladdist  stundum  i  hjarta  minu, 
þótt  eg  létist  vera  hryggur.  Eg  gladdist  meira  að  segja 
yflr  hrygð  óvina  minna.  Eg  hataði  óvini  mína,  en  eg 
lézt  elska  þá,  til  þess  að  geta  náð  valdi  yflr  þeim.  Þegar 
þú  nú  veizt  þetta,  heldurðu  þá  að  vilji  minn  hafi  verið 
göfugur  eins  og  þú  segir.  Nú  er  eg  orðinn  betri  maður 
en  eg  var.  Hið  liðna  er  gleymt.  Það  veldur  mér  hrygð- 
ar,  að  það  er  rifjað  upp.  Bókin  þin  er  lygi  frá  upphafi 
til  enda.    Brendu  hana,  þá  fæ  eg  frið. 


190  Dómurinn.  [Skirnir 

Ungi  maðuriim  brendi  bókina,  og  konungurinn  hvarf, 
Ungi  maðurinn  kallaði  á  unnustann. 

—  Viltu  sjá  sál  unnustu  þinnar'r'  spurði  ungi  mað' 
urinn. 

Unnustinn  varð  mjög  glaður  og  játti  því.  Enga  sál 
langaði  hann  eins  mikið  að  sjá  og  sál  unnustunnar. 

Hann  leit  i  skuggsjána,  og  andlit  hans  Ijómaði  af 
fögnuði.  Sál  unnustu  hans  var  svo  töfrandi  fögur,  a<> 
hann  hefði  getað  horft  á  hana  alla  æfi  og  aldrei  þreyzt. 

—  Komdu  að  ári  liðnu  og  sjáðu  sömu  sálina,  sagði 
ungi  maðurinn. 

Ungi  maðurinn  kallaði  á  annan  vinanna. 
Viltu  sjá  sál  vinar  þíns?  spurði  ungi  maðurinn. 

—  Vinurinn  játti  því  og  leit  i  skuggsjána.  Hana 
varð  glaður,  því  að  sál  vinar  hans  var  fegurri  en  honuia 
hafði  nokkru  sinni  komið  i  hug. 

—  Komdu  að  ári  liðnu  og  sjáðu  sömu  sálina,  sagði 
ungi  maðurinn. 

Arið  leið.  Unnustinn,  sem  nú  var  orðinn  eiginmaður^ 
kom  til  unga  mannsins. 

Hann  leit  í  sálarskuggsjána. 

—  Þetta  er  ekki  sama  sálin  og  egsá  í  skuggsjánni  i 
fyrra,  mælti  hann.  Eg  sé  dökka  bletti  á  þessari  sál,  en 
eg  sé  einnig  Ijósari  bletti  en  eg  sá  á  sál  unnustu  minnar. 
En  hvaða  sál  er  þetta? 

—  Það  er  sál  konu  þinnar,  sem  var  unnusta  þin  £ 
fyrra,  svaraði  ungi  maðurinn. 

Vinurinn  kom  og  leit  i  sálarskuggsjána. 

—  Þetta  er  ekki  sama  sálin,  sagði  hann.  Þessi  sál 
er  svört  og  illúðleg,  en  hin  sálin  var  björt  og  góðleg. 
Þessi  sál  er  eins  og  rándýr  með  gapandi  gin  og  spentar 
klær,  hin  var  eins  og  dúfa. 

—  Þetta  er  sama  sálin  —  sál  mannsins,  sem  var 
vinur  þinn  í  fyrra  en  er  nú  orðinn  óvinur  þinn,  svaraði 
ungi  maðurinn. 

Vinurinn  gekk  þegjandi  burtu. 

—  Hvað  á  eg  að  gera?  spurði  ungi  maðurinn.  Er  eg 


Skirnir]  Ðómurinn.  191' 

ekki  skáld?    Get  eg  ekki  lesið  i  bók  lifsins';'    Sé  eg  ekkí- 
hinar  réttu  myndir  i  sálarskuggsjánni '? 
Þá  kvað  við  röddin  inikla: 

—  Þig  vantar  einn  hlut  enn. 

—  Hvaða  hlutur  er  það'?  spurði  ungi  maðurínn. 

—  Það  eru   sannleiksaugun. 

—  Hvernig  get  eg  náð  þeim'? 

—  Þú  skalt  gráta  úr  þér  þin  eigin  augu,  þvi  að  þa» 
sjá  þessar  ósönnu  myndir.  Þegar  þú  hefir  gert  það,  þá- 
munt  þú  fá  sannleiksaugun. 

Ungi  maðurinn  grét  nú  nótt  og  dag  þangað  til  að^ 
augun  voru  farin  úr  höfði  hans.  Þá  féll  hann  i  óvit,  en 
þegar  hann  raknaði  við  aftur,  varð  hann  þess  var,  að^ 
hann  var  búinn  að  fá  ný  augu. 

Það  voru  sannleiksaugun. 

Ungi  maðurinn  leit  nú  i  bók  lifsins  og  sá  smáa  letrið. 
Nú  sá  hann,  að  hann  hafði  ekki  séð,  af  hverju  breytni 
manna  var  sprottin.  Hann  leit  i  sálarskuggsjána  og  komst 
að  raun  um,  að  sálirnar  voru  öðruvísi  en  hann  hafði 
haldið. 

—  Nú  er  eg  skáld,  sagði  ungi  maðurinn  og  tók  að 
rita  af  kappi.  Þegar  hann  var  búinn  að  rita  heila  bók, 
fór  hann  til  mannanna  og  las  hana  upp  fyrir  þeim.  Þeir 
hlustuðu  fyrst,  en  þegar  fram  i  sótti  sögðu  þeir  hver  við 
annan : 

—  Þetta  er  ótrúlegt.  —  Þetta  er  lygi.  —  Þetta  leiðist 
mér   að   heyra.   —   Svo  fóru  þeir  smám  saman  að  tínast 

-  burtu,  og  að  síðustu  var  enginn  eftir,  til  þess  að  hlusta  á 

I  unga  manninn. 

ft  Ungi    maðurinn   lokaði   sig    inni    og    sat    i    þungum 

■  hugsunum. 

■  —  Er  eg  ekki  skáld'?  spurði  hann. 
B  —  Þú  er  skáld,  sagði  röddin  mikla. 

■  Orðin  skáru  hann  i  eyrun.  Hann  langaði  til  að  flýja 
H  undan  þessari  voðarödd.  Hann  fór  að  hugsa  inni  i  sálar- 
j^^fylgsnunum.  Hann  hélt,  að  enginn  gæti  komist  þangað^ 
^Hog  enginn  gæti  séð  þær  hugsanir,  sem  þar  bærðust. 


192  Dómnrinn.  [Skírnir 

Þarna  inni  hugeadi  hann: 

—  A  meðan  eg  hafði  hvorki  bók  lífsins,  sálarskugg- 
fijána  né  sannleiksaugun,  þá  keptust  menn  við  að  lesa 
bækur  mínar.  Þá  var  eg  ekki  skáld.  Nú  er  eg  skáld,  en 
enginn  viU  heyra  til  mín. 

Svo  hugsaði  hann  allra  inst  í  hugarleynunum : 

—  Eg  ætla  að  snúa  við  blaðinu.  Það  er  til  litils 
gagns  að  vera  að  skrifa  það  sem  menn  ekki  vilja  lesa 
eða  heyra  lesið.  Eg  geri  hvorki  sjálfum  mér  né  þeim 
gagn  með  því.  Eg  ætla  að  skrifa  eins  og  eg  skrifaði 
áður.  —  Eg  ætla  að  skrifa  það  sem  menn  vilja  heyra. 

En  þá  mælti  ríkidin  mikla  svo  ógurlegum  rómi,  að 
ungi  maðurinn  nötraði  af  ótta: 

—  Vertu  ekki  skáld! 

Ungi  maðurinn  féll  í  ómegin.  Þegar  hann  raknaði 
við,  voru  sannleiksaugun,  sálarskuggsjáin  og  bók  lifsins 
horíin. 

Eftir   það   var  hann   blindur   og  varð  að  láta  menn 

Jeiða  sig. 

Sig,  ffeiðdal. 


V 


Ein  á  báti. 


Eg  hefi  fengið  af  því  nóg, 
oft  með  sára  lófa, 
út  á  lífsins  ólgusjó 
ein  á  báti  að  róa. 


Sjaldan  hefir  lognblið  lá 
létt  á  þreyttum  mundum, 
það  hefir  gefið  oftast  á 
■og  yíir  gengið  stundum. 


Eg  hefi  lika  orðið  mát 
og  undan  látið  skriða. 
Enginn  veit,  hvað  einn  á  bát 
Á  við  margt  að  striða. 


Þegar  eg  eygði  engin  lönd 
og  ekkert  fann  mér  skýli, 
þá  hefir  drottins  hjálparhönd 
haldið  bát  á  kili. 


Þú  sem  elskar  alla  menn 
og  allra  greiðir  veginn, 
lofaðu  mér  að  lenda  senn 
við  landið  hinum  megin. 


18 


194  Ein  á  báti.  [Skirnir- 

Fyrir  handan  feigðarströnd, 
fjarri  sorg  og  kviða, 
segja  þeir  enn  þá  óbygð  lönd 
úti  í  geimnum  víða. 


Þar  mun  eitthvert  eyðisvið 
öndu  fyrir  mína. 
Það  er  aldrei  vandgert  við 
vesalinga  þína. 


Engan  heimta  eg  Edenskóg 
eða  dýrðarheima. 
Lof  mér  bara  að  lifa  í  ró 
og  liðnum  tima  gleyma. 

Herdis  Andrésdóttir. 


Ritfregnir. 


Islandíca.  An  annual  relatin;;  to  Iceland  and  the  Flske 
Icelandic  CoIIection  in  Cornell  Uniyersity  Library.  Voll. 
VÍI~IX.  Ithaca,  New  York,   1914—1916.  8vo. 

í  88.  árgangi  Skírnis  (1914),  bls.  422—430,  er  getið  um  rit 
þau,  er  áður  hafa  komiö  út  í  ritsafni  þessu;  þar  er  og  þess  getið, 
hvernig  það  er  komið  til  og  hvert  só  ætlunarverk  þess.  Um  þetta 
vísast  þesB  vegna  til  þess,  er  þar  segir. 

Islandíca  VII.  The  Story  of  Griselda  in  Iceland.  Edi- 
ted    wíth    an    introdnctíon    by   Halldór   Hermannsson.     (6  +  ) 

xviij  +  48  bls.     Ithaca,  N.  Y.  1914.     8vo. 

í  hinu  beirasfrœga  sagnasafni  Decamerone  eftir  ítalska 
skáldið  GiovauDÍ  Boccaccioer  síðasta  sagan  um  Griselda. 
Fáar  sögur  munu  hafa  orðið  þessari  sögu  vinsælli  eða  verið  þydd- 
ar  oftar  eða  notaðar  framar  sem  yrkisefni  í  einhverri  mynd.  Þessi 
saga  komst  einnig  inn  í  ísleozkar  bókmentir,  bœði  í  sögusniSi 
(saga  af  Gríshildi  hinni  góðu,  saga  af  Gríshildi  hinni  þolinmóðu, 
œfintyr  af  Valtara  hertoga)  og  í  kvœðum  og  rímum.  Gott  dœmi 
um  YÍnBœldir  sögunnar  hér  á  landi  er  það,  að  fyrir  kom  það,  að 
börn  Toru  skírð  þessu  nafni,  Gr/shildur;  ekki  kemur  nafnið  þ6 
fyrir  í  síðasta  mantitali,  líklega  af  því,  að  það  er  ekki  fagurt  i 
hÍDDÍ  íslenzku  mynd  þess. 

í  þessu  hefti  I  s  I  a  n  d  i  c  a-safnsins  hefir  útgefandi  tekið  sér 
fyrir  hendur  að  rannsaka  meðferð  sögunnar  í  íslenzkum  bókment- 
um,  þar  með  einnig,  hvern  veg  hún  befir  til  vor  borizt  og  hverjum 
breytingum  hún  hefir  tekið.  Eins  og  kunnugt  er,  safnaði  Fiske 
auk  íslenzkra  rita  einnig  ritum  itölsku  skáldanna  Dante  og 
Petrarca.  £n  Petrarca  hefir  tekið  sér  til  yrkisefoÍB  eða  öllu  held* 
ur  þytt  (á  latínu)  sögu  Boccaccios  um  Griselda.  Af  þessari  ástœðu 
Tar    það,    að    Fiske   með    aðstoð   dr.  Jóns  ÞorkelsBonar,  þjóðskjala- 

18* 


196  Bitfregnir.  [Skimir 

^arðar,  tók  og  að  safna  íslenzknm  handritum,  er  lutu  aS  þessa 
^fni,  í  því  skyni  a5  gefa  þau  út.  Úr  því  varö  þó  ekki,  menaa 
Fiske  lifði,  en  úr  þessu  efni,  sem  Fiske  hafði  safnað,  er  bókin 
Sprottin  upp. 

Fyrir  bókinni  er  ítarlegur  inngangur,  og  er  þar  gerð  grein 
fyrir  handritum  bæði  kvæða  og  rímna  og  enn  fremur  sagna  út  af 
þessu  efni.  Virðist  mér  þar  alt  vendilega  rakið,  sem  hór  til  heyrir. 
Fyrst  tekur  höf.  rímurnar  eftir  Eggert  Jónsson  á  Ferjubakka  í 
Öxarfirði,  er  uppi  var  á  17.  öld,  og  fylgja  þar  með  nokkur  sjnis- 
horn;  þá  kvæði  Þorvalds  Rögnvaldssonar  í  Sauðanesi  (d.  1680)  og 
rímur  eftir  Tómas  Jónsson,  orktar  1801.  Leiðir  höf.  rök  að  því, 
að  kvæði  þessi  sóu  runnin  frá  hollenzkri  meðferÖ  Gríshildarsögu. 
Síðan  kemur  greinagerð  höf.  á  Gríshildarsögunum,  sem  flokka  má 
i  þrent.  I  fyrsta  lagi  æfintyr  af  Valtara  hertoga,  aem  líklega  et 
tekið  eftir  danskri  þýðingu  á  hinni  latínsku  Grísbildarsögu  Petrarca. 
í  öðru  lagi  sagan  af  Gríshildi  hinni  þolinmóðu,  í  tveim  þjðingum 
€ftir  hinni  dönsku  þjðingu.  í  þriðja  lagi  Grísbiidar  saga  hinnar 
góðu,  sem  náð  hefir  mestri  útbreiðslu,  enda  er  sagan  þar  orðin 
regluleg  riddarasaga.  Út  af  þessari  meðferð  sögunnar  hafa  verið 
orktar  tvennar  rímur,  aðrar  eftir  Pál  Sveinsson  á  Murnavelli  (d. 
1778),  hinar  eftir  Magnús  í  Magnússkógum  og  Laugum.  Enn  er 
til  Gríshildaræfintjrið,  sem  prentað  er  í  Þjóðsögum  Jóns  Árnasonar 
og  er  nokkuð  frábreytt  hinum  raeðferðunum;  sjnir  höf.,  að  því 
ber  að  sumu  leyti  heim  við  rímur  Eggerts  Jónssonar. 

Höf.  hefir  prentað  kvœði  Þorvalds  í  Sauðanesi  um  »GrÍ8ÍIIá« 
'^á  bls.  1 — 7),  en  ekki  rímur  Eggerts  Jónssonar,  líklega  af  því,  að 
bann  bjst  við,  að  þœr  verði  prentaðar  í  rímnasafni  því,  er  Finnur 
prófessor  Jónsson  gefur  út  fyrir  Samfund  til  Udgivelse  af  gammel 
nordisk  Litteratur.  Því  miður  er  þess  þó  líklega  langt  að  bíða,  aS 
:því  safni  verði  komið  svo  nálægt  oss  í  tíma,  ef  útgáfa  þess  geng- 
4ir  eins  dræmt  og  hingað  til. 

Á  bls.  7 — 12  er  Æfintjr  af  einum  hertoga,  er 
kallast  Valtari,  og  loks  sögur  af  Grísbildi  í  þrenns  konar 
gerð  (þjðing  dönsku  sögunnar,  líklega  eftir  Jón  Bjslumann  Þorláks- 
8on  á  Skriðu,  riddarasagan  og  þjóðsagan).  Fylgir  hér  með  orða- 
munur  úr  og  samanburður  á  hinum  helztu  handritum,  er  útg.  hefir 
rannsakað. 

Það  ber  ekki  oft  við  í  riti,  að  rakið  sé  samband  íslenzkra 
•og  útlendra  bókmenta,  og  á  höf.  og   Fiskes-sjóður  og  -safn    þakkir 


Bkirnir]  Ritfregnir.  19T 

skildar  fyrir  það    aS    hafa  snúizt    að    þessu    efni,    þótt  um  stuttan 
þátt  mikils  efnis  sé  aC  ræða. 

Islandica  VIII.  An  Icelandic  satire  (Lof  lýginnar). 
Written  at  the  beginning  of  the  eighteenth  centnry  by  Þor- 
leifar  UalldórHson.  Edited  wlth  an  introdnction  and  appendix 
by  Halldór  UermannsHon.  Ithaca,  N.  Y.  1915  8vo.  (6+)  XIX 
+  54  bls.  (  +  2  bl8.,  leiðr.). 

Þetti  rit  hnígur  að  því  leyti  á  aömu  sveif  sem  VII.  bindi  í 
1 8 1  a  n  d  i  0  a-safninu,  að  hér  er  ekki  um  bókfræðilega  skrá  að  ræða, 
heldur  um  útgáfu  rits,  er  tekur  til  meðferðar  viðfangsefni,  sem  aS' 
Dokkuru  leyti  má  teljast  vera  af  útlendum  rótum  runniö. 

Uinu  beimBkunni  lærdómsmaður  Erasmus,  sem  löngum  er 
kendur  við  Rotterdam,  hefir  samið  rit,  sem  nefnt  er  M  o  r  i  œ  £  n- 
comium  (lof  heimskunnar),  ádeilurit,  aem  svo  mjög  var  frœgt  á 
fyrri  öldum,  að  út  koni  það  40  sinnum  frá  því  árið  1511,  er  það 
▼ar  fyrst  gefið  út,  til  dauðadags  Erasmusar  (árið  1538).  Er  þar 
einkum  veitzt  að  klerkum,  eu  þó  yfirleitt  að  öllu  því,  er  Erasrausi 
þótti  miður  fara  í  líferni  manua  og  háttsemi  og  þjóðfélagsskipun. 
Oröin  eru  lögð  í  munn  fífli,  og  hefir  Erasmus  gert  það  með  vilja,. 
til  þes?  að  menn  o^  stéttir  manna,  er  hann  veittist  að,  skyldu  siður 
amast  við  ritinu.  Ritið  lásu  allar  stéttir  og  jafnvel  páíarnir  sjálfír, 
en  þó  var  það  loka  bannað  til  lesturs  kaþólskum  mönnum,  eu  eigi 
fyrr  en  hór  uni  bil  fimmtigi  árum  eftir  útgáfu  þess  í  fyrsta  Binn. 
En  þá  var  rit  þetta  komið  á  ymsar  tungur  og  margs  konar  stœl- 
ingar  af  því  geiðar  og  útgefnar. 

Á  norrænar  tungur  er  þetta  rit  Þorleifs  Halldórssonar,  sem 
nú  er  bér  prentað  i  fyrsta  sinn,  hin  elzta  stœling  á  þessu  riti  Er- 
asmusar.  Þorleifur  þessi  var  fæddur  i  Dysjum  á  Alptanesi,  líklega 
árið  1683,  lítilla  manna.  Jón  Þorkelsson  Vídalín  varð  preatur  í 
Görðiim  á  Alptane.si  árið  1696,  og  veitti  þá  athygli  gáfum  drengs- 
ins  og  sagði  honum  til  ókeypis.  En  er  Jón  Vídalín  fór  frá  Görðum 
að  Skálholti,  til  aðstoðar  Þórði  biskupi  Þorlákssyni  árið  eftir  (1697), 
bað  hann  eftirmann  sinn,  síra  Ólaf  Pótursson,  fyrir  drenginn,  og 
veitti  BÍra  ólafur  honum  tilsögn,  til  þess  er  hann  komst  í  Skál- 
holtsskóla,  en  þaðan  útskrifaðist  Þorleifur  eftir  tveggja  ára  dvöl 
árið  1700.  Eftir  þetta  hafði  Þorleifur  ofan  af  fyrir  sér  með  kenslu 
ura  brið.  En  árið  1703  fór  hann  útan  með  tilstyrk  Jóns  biskups 
Vídalíns.  Var  haun  lengi  í  hafi  og  samdi  þá  rit  það,  er  hór  birt- 
iðt,  raunar  þá  á  latínu  (Mendacii  Encoroium),  en  sneri  því  síðar  á 


198  Ritfregnir.  {Skírnir 

íslenzku.  Hann  tók  land  í  Noregi.  Þá  bjó  á  Stangalandi  við  Ög> 
valdsnes  í  eyjunni  Körmt  í  Noregi  Þormóður  sagnaritarí  Torfason. 
Hann  tók  við  Þorleifi,  og  gerðiat  Þorleifur  skrifari  hans  um  tíma. 
Þaðan  fór  Þorleifur  til  Kaupmannahafnar  til  háekólanáms  og  hafði 
með  sér  lofsamleg  meðmœlabróf  frá  Þormóði.  Þótti  Þorleifur  skjótt 
afbragð  annarra  manna,  er  þá  stunduðu  nám  við  Kaupmannahufnar- 
'háskóla,  varð  baccalaureus  áriö  1706  og  meistari  (sem  sjaldgæft  var 
■um  ísleudinga  á  þeim  tíraum)  árið  1710.  Jafnframt  aðátoðaði  hann 
Þormóð  Torfason  í  útgáfu  rita  hans.  Arið  1711  varð  Þorleifur 
rektor  á  Hólum,  en  andaðist  úr  brjóstveiki  15.  nóv.  1713.  Þessi 
er  í  stuttu  máli  œviferill  þeasa  gáfaða  manns,  en  bœði  í  inngangi 
ritains  og  eftirmála  geta  menn  sóð  greinilegar  um  hann. 

Sjálft  ritið  (Lof  lyginnar)  er  gefið  út  eftir  eiginhandarriti  höf- 
undarins,  sem  geymt  er  í  handritasafni  Bókmentafélagsins  í  Lands- 
•bókasafni  (ÍB.  371,  4to.). 

Efni  ritsins  er  í  stuttu  máli  þetta: 

Lygin  kemur  fram  í  persónugervi  og  flytur  ræðu.  Telur  hún 
fram  kosti  sína.  Faðir  hennar  er  Lucifer,  en  móðir  Öfund ;  borin 
•er  hún  í  Paradís,  og  þar  vann  húu  sitt  fyrsta  fiemdarverk,  en  það 
var  að  ginna  Adam  og  Evu  til  óhlyðni  við  guð.  Þó  hafi  hún  ekki 
valdið  biottrekstri  þeirra  þaðan,  heldur  fávizka  þeirra,  er  þau  voru 
8V0  heimsk  að  segja  guði  sannleikann.  Aðalmunurinn  á  dyrum 
-og  mönnum  sé  sá,  að  mennirnír  kunni  að  Ijúga.  Öll  vísindi  eigi 
að  meira  eða  minna  leyti  rót  sína  að  rakja  til  lyginnar,  en  þó  ein- 
kum  skáldskapur,  enda  eigi  hún  þar  vinum  að  fagna  sem  skáldin 
^ru.  Meira  að  segja  guðfræðin  sé  að  mestu  gamall  uppspuni,  og 
Abraham,  Isak,  Móses,  Davíð  konungur  og  Páll  postuli  meistarar  í 
'yg'j  þegar  þeim  þótti  henta.  Skraut  og  listir  stafi  frá  sér,  því 
að  ef  Ada"^  og  Eva  væru  enn  í  Paradís,  mundi  mannkynið  vera 
nakið  og  ekki  hafa  þak  yfir  höfuðið.  Hún  geri  hversdagslíf  manna 
ánægjulegra,  því  að  sannleikur  í  smámunum  valdi  sífeldum  deilum, 
■eins  og  sjá  megi  af  trúarbragöa'leilum  og  -styrjolduni.  Sannleik- 
urinn  sé  oft  skaðlegur.  Löggjafar  þeir,  sem  merkastir  séu,  hafi 
talið  ógerning  að  styra  n'kjura  án  lyga  og  blekkinga.  Og  yfirleitt 
vjlji  fæstir  menn  heyra  sannleikann.  Þá  eru  trúardygðirnnr.  Og 
Lygin  spyr  fyrst  um  bænræknina:  »Ná  vil  eg  að  eins  spyrja, 
hvað  margir  þeir  sóu,  sera  geta  lesið  þrer  beztu  bænir  raeð  sann- 
sögulura  munni,  svo  að  þeir  Ijúgi  eigi  þar  á  meðan«.  Allar  bæna*' 
bœkur  séu  fullar  af  ósönnum  setningum,  sem  þ<S  eru  nauðsynlegar, 
^til    þess    að    »uppvekja  raann  og  láta  hann  komast  við  í  8Ínninu4(. 


rSkirnirl  Ritíregiiir.  199 

Nœst  kemur  um  lítilIœtiS,  sem  i  því  sé  fólgiS,  að  menn  akuli  synja 
fyrir  þá  góðn  eiginleika,  sem  þeir  hafa  til  aö  bera,  en  játa  á  Rig 
jmsa  illa,  er  þeir  séu  lausir  við.  Bibl/an  segi,  a6  sœlir  séu  þeir, 
sem  rógbornir  eru,  og  það  syni  til  fulls,  að  lygin  sé  hoU  og  góð 
þeim,  sem  logið  er  á,  ef  þeir  að  eins  kunna  að  færa  sér  hana  rétti- 
lega  í  nyt.  Að  endingu  biður  Lygin  guðfrœðingana,  >að  fara  var- 
lega  með  þá  málsgrein,  að  menn  fái  Iangt[um]  meira  gott  í  öðrum 
■heimi  en  þeir  mistu  í  ParadÍ8«.  nema  þeir  þá  samtímis  greini, 
hverjum  só  í  rauninni  að  þakka  umskiftin.  Segist  hún  nú  sjá 
^kyrð  á  guðfrœðingunum  meðal  áheyranda  sinna  og  því  hœtta  með 
2)eirri  bón,  að  menn  hœtti  að  lasta  sig,  en  noti  sig  vel  og  á  þann 
hátt  að  verða  aldrei  staðnir  að  lygi. 

Ritlingurinn  er  skemtilegur  aflestrar,  einnig  nútímamönnum. 
TJtg.  hefir  og  gert  hann  alþjðu  aðgengilegra  með  því  að  fœra  rit- 
háttinn  nokkuð  til  seinna  tíma  stafsetningar  (ð  fyrir  d,  í  fyrir  ij  o.  fl.). 

Islandica  IX.  Icelandíc  books  of  the  sixteenth  centnry 
<1634— 1600).  By  Halldór  Hermannsson.  Ithaca,  N.  Y.  1916. 
8vo.     (6  +  )  xij  +  72  bls.  5  myndabl. 

Hór  kemur  fram  á  sjónarsviðið  bök,  sem  verða  mun  kœrkomin 
-öllum  bókfræðingum  og  þeim,  sem  safna  íslen/kum  bókum.  Hér 
«r  um  að  ræði  hvorki  meira  né  minna  en  lysing  á  öllum  bókum, 
sem  prentaðar  hafa  verið  á  íslenzku  utan  lands  og  innan  eða  eru 
eftir  /slenzka  menn  á  16.  öld,  öll  með  bókfræðilegum  skýringum 
og  greinagerðum. 

Það  er  gott  til  þess  að  vita,  að  úr  því  að  vór  íslendingar  höf- 
'um  ekki  sjálfir  efni  á  að  hlúa  að  bókmentaminjum  sjálfra  vo'^,  svo 
sem  skyldi,  þá  skuli  þó  útlendir  menn  vekjast  upp  og  verða  til 
þess  að  stofna  söfn  og  sjóði,  til  þess  að  leggja  þá  rækt  við  þessar 
minjar,  sem  ella  hver  þjóð  mundi  telja  sér  ekki  vansæmdarlaust 
að  láta  sjálf  ógert.  Landsjóði  eða  almannasjóðum  sparast  með 
þessu  fé  til  þess  að  kosta  þar  til  hœfa  vísindamenn  til  slíkra  rann- 
sókna  um  þessi  efni,  sem  vel  mega  kallast  heilagar  minjar  þjóð- 
arinnar. 

Fyrir  framan  sjálfa  skrána  er  fróðlegur  inngangur  um  prent- 
smiðjur,  prentara  og  annað,  seth  að  prentun  lýtur  á  16.  öld.  Hér 
er  ura  svo  merkt  efni  að  rœða,  að  mér  þykir  hlýða  að  athuga 
þenna  inngang  nokkuð,  áður  en  eg  sný  mér  að  sjálfri  skránni. 

Höf.  getur  þess  (á  bls.  I),  að  hið  svo  nefnda  Breviarium 
Nidrosiense  sé  hin  eina  bók,  er  menn  vita  um  með  vissu,  aS 


200  Ritfre^r.  iSklmir 

prentuð  hafi  yerið  á  íslandi  fjrir  siðskiftin  á  16.  öld.  Það  er  aS 
vÍBu  svo,  aS  menn  þekkja  ekki  nú  á  tímum  annað  prentað  rit  frá 
þessum  tíma  en  þetta  Breviarium  Nidrosiense,  og  þó 
raunar  að  eins  tvö  blöð  úr  því,  þau  er  Isak  Oollijn,  bókavörður  í 
Stokkhólmi,  skiJgreindi  fyrir  fám  árum.  En  samt  þykir  mér  sem 
höf.  hefði  hér  mátt  geta  þess,  að  heiraildir  eru  fyrir  því,  að  fleira 
hefir  Jón  biskup  Arason  prenta  látið  en  þetta  rvo  nefnda  B  r  e  - 
viarium  Nidrosien8e,og  eru  sumar  þeirra  heimilda  góðar. 
Skal  eg  þar  fyrst  til  telja  vitnisburð  eigi  ómerkara  manns  en  síra 
Torfa  Jónssonar  í  Gaulverjabœ.  Hann  segir  svo  í  ævisögu  Brynjólfs 
biskups  Sveinssonar,  sem  prentuð  er  í  viðauka  við  biskupasögur 
síra  Jóns  prófasts  Halldórssonar  í  Hítardal,  II.  bindi,  en  einnig 
sórstök,  Reykjavík  1915  (sjá  þar  bls.  53),  að  Brynjólfur  biskup 
hafi  verið  )!>kistulagður  með  hans  N.  T.  Græco,  Davíðs  psaltara  og 
Fjórum  guðspjallamönnum,  er  biskup  Jón.  gamli 
aÖ  Hólum  lét  útleggja  og  þrykkja,  sem  hans 
formáli  útvísar,  ef  þar  af  finst  nokkurt  ex- 
e  m  p  1  a  r  «  .  Vera  má,  að  höf.  hafi  ekki  veitt  þessum  stað  at- 
hygli,  enda  er  mér  eigi  kunnugt  um  nokkurt  rit  annað,  er  nefni 
þessa  Nýja-Testamentis-þjðing,  sem  Jón  biskup  Ara&on  hefir  staðið 
fyrir  og  byrjað  að  láta  prenta.  En  orð  síra  Torfa  um  þetta  eru 
svo  afdráttarlaus,  að  svo  er  að  sjá,  sem  hann  hafi  sjálfur  lesið  bók- 
ira,  er  hann  segir:  »sem  hans  [þ.  e.  Jóns  biskups  Arasonar]  for- 
máli  útvÍ8ar«;  jafnframt  þykir  honum  sem  vafi  muni  leika  á  því, 
að  nokkurt  annað  eintak  sé  til  af  bókinni  en  það,  sem  lagt  var  í 
gröf  með  Brynjólfi  biskupi ;  þessu  lysa  orð  hans :  »ef  þar  af  finst 
nokkurt  exemplar«.  Bendir  þetta  til  þess.  að  Brynjólfur  biskup 
hafi  á  samfundum  við  vini  sína  og  frændur  sjnt  þenna  djrgrip, 
og  þá  ekki  sízt  lofað  síra  Torfa,  fræuda  sínum  og  nálega  fóstursyni. 
að  handleika  bókina,  og  talið  hana  rajög  fágæta  í  orðræðum  vi5 
hann,  ef  ekki  einkaeintak.  Ná  vita  menn  af  frásögnura,  hvílíkar 
mætur  Brynjólfur  biskup  Sveinsson  hafði  á  Jóni  biskupi  Arasyni, 
forföður  sínum ;  um  það  ber  öUum  mönnum  saman,  sem  ritað  hafa 
um  Brynjólf  biskup,  samtímismönnum  hans  og  öðrura.  Þess  vegna 
má  telja  umreedd  ummœli  eða  fráaögn  síra  Torfa  í  Gaulverjabæ  enn 
öruggati.  Fátt  gat  þessura  hálf-kaþólska  afbragðsmanni,  Brynjólfi 
biskupi  Sveinssyni,  verið  kærara  í  gröf  með  sér  en  kaþólsk  biblíu' 
þjðing  á  íslenzku,  prentuð  að  forlagi  Jóns  biskups  Arasonar,  þess 
manns,  er  Brynjólfur  biskup  mat  mest  allra  mauna. 

En  engum  mun  dyljasfe  þaö,  hvert  gildi  það  hefir  í  bókmenta- 


Skirair]  Ritfregnir.  201 

8ögu  og  kirkjusögu  vorri,  að  kaþólskur  biskup  hefir  látiS  prenta 
guStipjöllin  áCur  en  siðskifta-forMprakkarnir  s/ndu  lit  á  því,  áður 
en  út  kom  þ/6ing  Odds  lögmanns  Gottskálkssouar  á  Nyja-Tesia- 
mentinu,  eða  þótt  prentuð  hafi  verið,  er  Jón  biskup  Arason  fekk 
vitneskju  um  það^  hvað  andstœðingar  hans  höfðu  fyrir  stafui,  eöa 
jafnvel  þótt  Jón  biskup  hafi  færzt  þetta  í  fang  uð  uokkuru  leyti 
af  ótta  við  Kribtjáu  konung  III.,  til  þess  að  hljða  að  nokkuru  fyr- 
irmæluu?  hans  í  kirkjuskipaninni,  sem  haun  þó  vildi  ekki  gangast 
undir.  Það  hefir  jafnan  verið  ein  höfuðmótbára  andstœðinga  ka- 
þólskrar  trúar  gegn  þeirri  trú,  jafnt  hér  á  landi  sem  annarstaðar, 
að  kaþólskir  menn  hafi  haldið  biblíunni  leyndri  fyrir  alþ/ðu  manna, 
alt  til  þess  er  Lúther  og  samherjar  hans  komu  til  sögunnar.  I 
öðrum  löndum  mótmœlanda  víða  eru  til  biblíuþyðingar  prentaðar 
í  kaþólskum  sið  fyrir  siðákiftiu,  og  hér  kemur  nú  fram  svo  sterk 
heimild  fyrir  því,  að  svo  hafi  einnig  verið  hér  á  landi,  að  telja 
má  því  nœr  óyggjandi. 

En  nú  kynni  menn  að  undra  það,  að  þessi  bók,  guðspjalla- 
þjðing  Jóns  biskups  Arasonar,  og  aðrar  bækur,  sem  prentaðar  hafa 
verið  að  hans  forlagi,  hefir  verið  jafnfágœt  svo  suemma  sera  á 
dögum  Brynjólfs  biskups  Sveinssonar,  eins  og  síra  Torfi  gefur  í 
skyn.  Eii  þegar  vér  athugum  framferðir  siðskifta-forsprakkanna 
á  16.  öld,  þá  getur  þetta  ekki  feugiS  oss  undrunar.  Ollum  er 
kunnugt  um  það,  hve  mikið  far  þeir  gerðu  sér  um  að  uppræta 
allar  minjar  frá  kaþólskum  sið  hér  á  landi,  bæði  myndir  og  bæk- 
ur,  ekki  sízt  alt,  sem  runnið  var  frá  Jóni  biskupi  Arasyni.  I  sam- 
ræmi  við  gerðir  þeirra  má  telja  það  nálega  víst,  að  upplag  þessa 
rits,  guðapjallaþyðingarinnar,  hafi  verið  ónytt  og  öll  þau  eintok, 
sem  til  varð  náð,  ef  ritið  hefir  verið  komið  út  meðal  almennings. 
£n  skiljanlegt  er,  að  erfiðlega  hafi  þeim  veitt  að  ná  því  eiutaki,  ■ 
sem  síðar  var  lagt  í  gröf  með  Brynjólfi  biskupi,  ef  svo  er,  sem  lík- 
legt  má  þykja,  að  það  hafi  verið  ættargripur  og  gengið  mann  fram 
af  manni  í  móðurætt  Bryujólfs  biskups.  Mér  þykir  sennilegt,  að 
einmitt  þetta  eintak  hafi  verið  eign  sjálfs  Ara  lögmanns,  sonar  Jóns 
biskups,  en  síðan  hafi  fengið  það  Helga  dóttir  Ara,  er  gift  var  Páli 
Jónssyni  (Staðarhóls-Páli\  en  þeirra  dóttir  var  Ragnheiður,  móðir 
Brynjólfs  biskups.  Mun  siðskiftamönnum  hafa  verið  margt  auð-- 
sótttira    en  að  fá  minjar  Jóns  biskups  úr  höndum  þessa  fólks. 

Hér  er  um  svo  merkt  atriði  að  ræða,   að  ekki  verður  þegjandi ' 
fram    hjá    því    gengið,  eízt    þegar   fyrir  headi  er  vitnisburður  jafn- 
ekilríks    manns    sem    síra    Torfa   Jónssonar  í   Gaulverjabœ.     £a  ef' 


!202  Ritfregnir.  [Skirnir 

þessi  frásögn  síra  Torfa  er  rétt,  sem  óþarft  er  að  efa  að  raunalausu 
4)g  alt  mœlir  með  í  roínum  augum,  þá  þykir  mér  eigi  allR  kostar 
varlega  að  orði  kveðið  hjá  höf.  í  innganginum  fyrir  þessu  riti  (bls. 
II),  þar  sem  höf.  telur  það  auðsætt,  að  kaþólska  flokkinum  hér  á 
iandi  á  siðskiftatímanum  á  16.  öld  hafi  þótt  gagnslítið  að  snúa 
fiér  til  almennings  á  prenti  til  verndar  trú  þeirri,  er  landslýðurinn 
hafði  fylgt.  Hvað  var  það,  sem  vakti  fyrir  Jóni  biskupi  Arasyni, 
er  hann  kom  prentsmiðju  á  stofn  hór  á  landi?  Mér  skilst,  að  það 
liafi  varla  getað  annað  verið  en  það,  að  honum  hafi  verið  auðsætt, 
hve  máttugt  vopn  hér  var  um  að  ræða  til  verndar  trú  þeirri,  er 
<hann  barðist  fyrir  og  lét  að  lyktum  lífið  fyrir. 

Það    er    annara    meinlegt,    hvað    vór    vitum    nú   lítið  um  hina 

fyrstu  prentsmiðju  landsins  og  bækur  þær,  sem  hér  voru  prentaðar 

fyrir    siðskiftin    að   forlagi    Jóns    biskups  Arasonar.     Fræðimenn  úr 

.ilokki    lútberskra    kennimanna    eru  bjsna  ófróðir  um  þær  bækur  í 

tritum    sínum,    og   til  annarra  fræðimanna  en  lútherskra  er  tæplega 

^að    leita  um  fræðslu  í  þessum  efnum.     Síra  Jón  Egilsson  í  Hrepp- 

hólum    nefuir    ongin  rit  með  ákveðuu  nafni.     Síra  Arngrímur  Jóus- 

bou  á  Mel  iiefuir  að  vísu  rit,    prentuð  í  tíð  Jóns  biskups  Arasonar, 

.^n  meb   svo  óakveðnum  nöfuum,    að  lítið  verður  á  ummælum  hans 

.bygt  annað  eti  það,  að  fleiri  rit  hafa  verið  prentuð  að  forlagi  Jóus 

'biskups  heldur  en  hið  svo  nefnda  Breviarium   Nidrosiense 

■  eitt    (»Evangeliorum  et  epistolaruni  dominicalium  lectiones  .  .  .  ad 

liæc   odas  aliqvot  sacras  et  manuale,    (jvod  dicunt,    sacerdotum,    ac 

præterea    fortasse    libellum    unum    aut  alterum«,    Crymogæa). 

.  Jafnóákveðin    eru    ummæli    Bjarnar    Jónssonar    á    Skarðsá  (annálar 

hans    við    árið    1543),    er    hann    getur  þesp,    að  í  tíð  Jóns  biskups 

Arasonar    hafi    verið    prentuð  handbók  presta,    sunuudaga-guðspjöll 

..og  annað  fleira.     Að  þessum  ummælum,    sem  nú  voru  nefnd,   hefir 

utg.    vikið    nokkuð    í    lysiugu    þessa    svo  kallaða    Breviarium 

Nidrosieuse  (á  bls.  1 — 2  í  skránni). 

Það  er  hætt  við  þvi',  að  oss  verði  nú  á  tímum  öröiigt  um  að 
grafa  upp,  hverjar  þessar  bækur  hafa  verið,  sem  prentaðar  hafa 
-verið  i  tíð  Jóns  biskups  Arasonar  og  að  hans  forlagi.  Bréfabækur 
böfum  vér  nú  engar  frá  hans  tíð,  nó  máldagabœkur,  né  aðrar  stóls- 
bœkur;  (eignaskrá  Hólastóls  1525,  er  Jón  biskup  Arason  tók  viö 
stólnum,  er  þó  í  Sigurðarregistri).  Eftirmenn  hans  og 
andstæðingar  hafa  sjálfsagt  tekið  óvœgum  höndum  á  öllu  þess  kon- 
^r,  eins  og  öðru,  sem  frá  honum  var  runnið.  Síra  Sigurður  Jóns- 
«on    á    Grenjaðarstöðum,    sonur    Jóns  biskups  Arasonar  og  tvívegis 


SkÍrnir]  Ritfre^ir.  203 

kjöriS  biskupaefni,  hefir  8ami6  skrá  yfir  eignir  Hólastóls,  bœSi  áriS 
1550,  eftir  fráfall  föður  síns,  og  árið  1569,  eftir  andlát  Ólafs  bisk- 
ups  H jaltasonar.  Þessi  skrá  er  hið  svo  nefnda  Sigurðarreg- 
istur,  sem  nú  er  geymt  í  Þjóðskjalasafni  í  frumriti  á  skinni,  en 
v{6&  i  eftirritum.  Eg  hefi  farið  yfir  þessa  skrá  nokkuð  gaumgœfi- 
lega;  þar  eru  bœktir  taldar  upp  meðal  eigna,  sem  Hólastól  fylgj*, 
■«n,  eins  og  venjulegt  er  um  eignaskrár  og  úttektir  kirkna,  klaustra 
og  birtkupsstóla  á  þessum  Öldum,  eru  bœkurnar  svo  ógreinilega  til- 
fœrðHf.  að  sjaldnast  verður  séð,  hvaða  bók  um  er  að  rœða  í  hvert 
ekifti.  hvort  prentuð  sé  eða  i  handriti,  hvort  útlend  hó  eða  innlend. 
Prentaðar  bœkur  frá  tíð  Jóns  biskups  Arasonar  gœtu  t.  d.  veriS 
>G  u  d  z  spialla  bok«,  »Gudz  spialla  bok  med 
pappír  j  n  o  r  æ  n  u«^),  »kanabok  og  handbok  þijdd- 
«r«,  (þessar  2  bœkur  eru  taldar  meðal  gripa,  sem  Jón  biskup  hefir 
lagt  til  Hóladómkirkju),  og  fleiri  bækur,  sem  taldar  eru  upp  í 
•eignaskránni  árið  1550.  Sama  máli  geci^nir  um  »g  u  d  z  spialla 
bok  messna  oc  pistla  oc  oratia  de  sanctis^, 
»4  libri  evangeliorum  et  duo  ex  illis  cum  do- 
minicalibiis  epistoIÍH«,  og  nokkurar  fleiri  bœkur,  sem 
taldar  eru  upp  í  eignaskrá  Hólastóls  árið  1569.  Að  eins  á  einum 
Btað  í  eignaskrá  Hólastóls  1550  í  Sigurðarregistri  er  nefnd  bók, 
prentuð  hér  á  landi;  er  þar  auðsynilega  átt  við  Breviarium 
Nidrosiense  og  sagt,  að  17  eintök  þeirrar  bókar  eéu  eign 
«tólsit)8  (»xvij  pappirs  brefere  prentud  hier  j  landit.«).  í  eigna- 
«kránni  árið  1569  eru  nefnd  tvö  eintök,  að  eg  ætla  (»Item  j 
byskups  steti  ij  byskups  brefere«);  meira  hefir  þá  ekki  verið 
orðið  eftir,  hin  sjálfsagt  verið  farin  veg  allrar  veraldar. 

Vera  má,  að  áþreifanltgrar  vissu  um  bókaútgáfu  Jóns  biskupa 
Arasonar  sé  eigi  nœr  að  leita  en  í  Rómaborg,  í  böllum  páfans 
ejálfs-;  að  minsta  kosti  er  ekki  ólíklegt,  að  Jón  biskup  Arason  hafi 
sent  páfa  bt»kur  þær,  er  hann  lét  prenta,  og  að  þœr  sé  að  finna  í 
'bókaHafni  páfans. 

Alt  þetta  efni  er  þess  vert,  að  það  vœri  tekið  upp  til  rœki- 
legri  ranuHÓknar  en  kostur  er  hér  á  þessum  stað,  og  rvo  merfct, 
að  ekki  má  algerlcga  ganga  fram  hjá  því,  þegar  rœða  er  um  prent- 
•uð  rit  vor  á  16.  öld. 

A    bls.    III — IX    í    innganginum    tekur    höf.    til   meðferðar  og 


')  Altltt    er   á   þessnm    dðgam   að  kalla  islenzku  norrænn,   og  avo 
^eröa  jafnvel  Islendingar  iijálfir. 


904  Ritfregnir.  [Sklrnir 

rannsóknar  það  atriðí,  hvort  prentsmiðjur  bafi  verið  tvœr  samtíaii» 
hér  á  landi  á  fyrra  hluta  biskupsdóms  Guðbrands  biskups  Þor- 
lákssonar,  prentsmiðjan  á  Núpufelli  (gamla  prentsmiðjan  frá  síra 
Jóni  Mattíassyni)  og  ny  prentsmiðja  á  Hólum,  keypt  frá  útlöndum 
af  Guðbrandi  biakupi,  eða  prentsmiðjan  hafi  að  eins  verið  ein,  hin 
garola  prentsmiðja,  aukin  að  letri  og  prenttækjum  af  Guðbrandi 
biskupi.  Elari  höfundar,  sem  ritað  hafa  um  þetta  efni,  síra 
Gunnar  Pálsson  (í  Typographia  Islandica,  handrit 
i  bókhlöðu  konungs  í  Kaupmannahöfn,  sem  höf.  hefir  notað,  en 
einnig  er  til  hér  í  Landsbókasafni,  Lbs.  75,  fol.),  og  eftir  honum 
Jón  Borgfirðingur  (í  Söguágrip  um  prentamiðjur 
og  prentaraálslandi,  Rv.  1867)  eru  þeirrar  skoðunar,  að 
prentsmiðjurnar  hafi  verið  tvær,  frá  því  að  Jón  prentari  Jónssoa 
fekk  prentsmiðjuleyfið  og  umráð  Núpufells  hjá  konungi  (1578)  til 
1593.  Byggja  þeir  mest  á  þeim  ummælum  síra  A  r  n  g  r  í  m  s- 
Jónssonar  íCrymogœa,  sem  höf.  tilfærir  neðanmáls  á  bla, 
VII.  En  höf.  tekur  það  réttilega  fram,  að  orð  síra  Arngríms  um 
þetta  eru  svo  óákveðin,  að  í  rauniuni  verður  harðla  lítið  á  þeim 
bygt  um  þetta  attiði.  Nú  mun  mega  telja  örugt,  að  á  árunuii> 
1578 — 1588  er  engin  bók  prentuð  á  Núpufelli,  heldur  er  alt  prent- 
að  á  Hólum,  sem  prentað  er  hér  á  landi  um  þetta  árabil,  og  má 
því  telja  vafalítið,  að  engin  prentsmiðja  hefir  verið  á  Núpufelli  um 
þann  tíma.  Hitt  höfum  vór  svart  á  hvítu.  að  sálmabók  er 
prentuð  á  H  ó  I  u  m  árið  1589  og  sama  ár  eru  prentuð  á  N  ú  p  u  f  e  1 1  i 
Summaria  yfer  þad  Nyia  Testamentid.  Þetta  verður 
tæplega  skyrt  á  annan  veg  en  þann,  að  annaðhvort  hafi  prentsmiðjan 
verið  flutt  frá  Hólum  til  Núpufells  þetta  ár,  eða  að  prentsmiðjurn- 
ar  haíi  verið  tvær  þetta  ár  og  nokkuru  tíma  á  eftir  (til  1591  eðft 
1593 — 1594).  Höf.  kemat  að  þeirri  niðurstöðu,  að  prentsmiðjan 
muni  hafa  verið  flutt  til  Núpufells  þetta  ár  (1589)  og  að  hún  hafr 
verið  þar  til  1593,  en  það  ár  er  víst,  að  lokið  er  með  öUu  sögu 
Núpufells  í  bókmentum  landsins  á  þessum  öldum.  Það  er  margt^. 
sem  mælir  með  þessari  skoðun  höf.  Fyrst  og  fremst  það,  að  eng- 
inn  munur  virðist  vera  á  letri  Núpufells-bóka  og  bóka,  sem  áður 
höfðu  verið  prentaðar  á  HÓIum.  í  ööru  lagi  er  það  undarlegt,  að^ 
Guðbrandur  biskup  skuli  láta  prenta  á  Núpufelli  S  u  m  m  a  r  i  a^ 
yfer  þad  Nyia  (1589)  og  Gamla  (1591)  Testamentid^ 
ef  hann  hefir  sjálfur  haft  á  stólnum  aðra  prentsmiðju  við  höndínar 
enda  Guðbrandur  biskup  að  allra  dómi  svo  hags/nn,  að  tæplega 
mundi  hafa  lagt  í  þ<iun  kostuað,  sem  óþarfur  virðist  með  öllu,  að  halda- 


Sklrnir]  Ritfregnir.  ÍOft 

tippi  tveim  prentsmiöjum  í  senn  avo  nálægum.  Mililu  er  líklegra, 
Jikt  og  höf.  tekur  fram,  aö  Jón  prentari  JónsBon  hafi  haft  bú  á 
Núpufelli,  sem  konnngur  hafði  veitt  houum,  og  hafi  hann  kunnaS 
þvl  iUa  a5  vera  fjarri  búi  sínu;  hafi  þvl  GuSbrandur  biskup  loks 
eftir  langvint  nauö  í  Jóni  látiS  þafJ  eftir  honum  aö  flytja  prent- 
smiSjuna  til  Núpufells;  en  er  Guðbrandur  biskup  fann,  hver  óþœg- 
indi  voru  að  því  að  hafa  prentsmiðj  una  svo  langt  í  burtu  frá  sér, 
bafi  hann  keypt  hluta  Jóns  prentara  í  prentsmiðjunni  árið  1593 
.(eða  1594)  og  flutt  hana  aftur  til  Hóla  um  það  leyti  og  tekið  Jón 
algerlega  í  sína  þjónustu  með  ákveðnu  kaupi,  eða  Jón  algerlega 
horfið  frá  búskap.  í  þessu  sambandi  er  það  athyglisvert,  að  eftir 
1594  stendur  ekki  nafn  Jóns  prentara  á  Hóla-bókunum,  og  var 
iiann  þó  prentari  þar  til  dauðadags  (1616).  Síra  Gunnari  Pálssyni 
-og  Jóni  Borgfirðingi  þykir  sem  þessi  flutningur  á  prentsmiðjunni 
fram  og  aftur  sé  lítt  hngsanlegur;  en  bæði  gætu  legið  til  flutnings- 
jns  þœr  orsakir,  sem  nú  7oru  nefndar,  og  í  annan  stað  hefir  preut- 
smiðjan  sjálfsagt  ekki  verið  margbrotin  né  erfið  í  flutningi. 

En  þótt  skoðun  höf.  hafi  við  margt  að  styðjast  og  þótt  vór 
þekkjum  ekki  nú  nokkura  bók,  sem  prentuð  só  á  Hólum  á  árun- 
•um  1590 — 1593,  þá  rekum  vór  083  samt  á  ummœli  skilríkra  manna 
um  það,  að  bækur  hafi  verið  prentaðar  á  Hólum  árið  1590.  Bœði 
Finnur  biskup  Jónsson  (í  kirkjusögu  sinni,  Hist.  Eccl. 
Isl.  III.  bindi,  bls.  234,  nr.  18  og  19)  og  H  ál  f  d  an  rektor 
Einarsson  (Sciagraphia,  bls.  234  og  238)  geta  um  tvœr 
■l)œkur,  sem  prentaðar  hafi  verið  á  Hólum  þetta  ár  og  nefna  þœr, 
þ.  e.  Museuli  bœnabók  og  Hrœdeleg  harmaklögua 
fordœmdra  í  helvíte.  En  þótt  ekki  bafi  tekizt  að  rekja 
þessa  síðar  nefndu  bók  til  útlendra  rita,  ef  þydd  hefir  verið  úr  út- 
lendu  máli,  og  þótt  titillinn  minni  á  eina  fyrirsögn  í  F  i  m  t  a  d 
lijkpredikaner  eftir  Spangenberg  (1594)  og  sé  óvenju- 
legur  eða  ólíklegur  sem  aðalfyrirsögn  rits  (sbr.  þó  E.  W  i  n  t  e  r  : 
•Eirn  liitell  Sermon  vm  Helvijti,  og  Kualer  þeirra 
Fordœmdu),  þá  er  hér  samt  um  svo  merka  vitnisburði  að  rœða, 
að  óvarlegt  er  að  virða  þá  að  vettugi.  Hér  við  bœtist  það,  að  dr. 
Jón  Þorkelsson,  þjóðskjalavörður,  sem  allir  vita,  að  er  manna 
glöggvastur  á  þessi  efni,  segir  í  bréfi  til  sjálfs  Fiskes,  sem  höf.  og 
vitnar  í  (sjá  bls.  40 — 41  í  skránni),  að  hann  hafi  í  ungdœmi  sínu 
(á  árunum  1876 — 1878)  séð  Hrœðelega  harmaklögun 
iordœmdra  í  helvíte,  1590,  austur  í  Skaftafellss/slu;  en  er 
áwnn   vildi    fá   bókina   síðar,    hafi    hún   eigi  veriS  tii  lengur,  hafði 


206  Ritfregnir.  [Skirnir 

verið  brend.  Dr.  Jón  Þorkelssoa  Defuir  hér  eigi  preutstaðinn,  ei> 
bins  vegar  er  hann  svo  á  legg  kominn  um  þetta  leyti  (17  ára  ári9> 
1876),  að  víst  má  telja,  að  hann  hafi  munað  rétt  titilinn,  sem  einnig' 
er  bysna  einkennilegur  og  má  vera  minnistæður  öllum,  sem  sjá. 
Ef  því  vitnisburðir  þessara  mætu  manna  eru  róttir  og  ef  prent- 
staður  fyrr  refndra  bóka  hefir  verið  á  Hólum,  þá  er  tœplega  um 
annan  kost  að  rœða  en  að  prentsmiðjurnar  hafi  verið  tvær  8amtími» 
nm  hríð  og  sameinazt  aftur  árið  1593  (1594).  Að  öðrum  kosti  er 
ekki  um  annan  meðalveg  að  ræða  en  þann,  að  sum  tœki  prent- 
smiðjunnar  hafi  verið  á  Hólum,  en  sum  á  Núpufelli  um  tíma,  og 
kylfa  hafi  ráðið  kaeti  um  það,  hvor  staðurinn  hafi  verið  settur  á 
bækurnar  sem  prentstaður.  Þessi  tilgáta  er  að  vísu  ekki  mjög^ 
líkleg,  og  ekki  hefi  eg  séð  henni  haldið  fram,  en  ekki  er  það  samt 
með  öllu  óhugsanlegt,  að  Guðbrandur  biskup  hafi  leyft  Jóni  prent- 
ara  að  hafa  t.  d.  pressuua  (eða  letrið)  á  Núpufelli  þetta  umrædda 
árabil.  Ef  það  er  rétt,  að  Jón  prentari  hafi  með  sjö  sveinum  unniS 
að  prentun  biblíunnar,  eins  og  síra  Arngrímur  Jónsson 
segir  í  Crymogæa,  þáer  ólíklegt,  að  Jón  hafi  þurft  að  sinna 
öðrum  prentstörfum  hin  síðari  árin  en  þeim,  sem  vandasömust  voru, 
og  þá  einkum  hafa  á  hendi  »þrykkinguna«,  ef  til  vill.  Og  ekki 
verður  séð,  að  mikil  óþœgindi  hafi  verið  samfara  því  að  flytja  t. 
d.  leturarkirnar  leiðróttar  frá  Hólum  að  Núpufelli  (eða  vice  versa), 
eigi  meira  óhagræði,  nema  minna  sé,  en  ef  alt  hefði  verið  í  sena 
á  Núpufelli,  prentsmiðjan 'og  letrið;  með  þeim  hætti  hefði  þurft  aíJ 
ganga  því  nær  daglega  póstur  frá  Hólum  til  Núpufells  með  hand' 
rit  og  prófarkir  frá  Guðbrandi  biskupi.  Þó  vil  eg  ekki  neitt  fuU- 
yrða  um  þetta,  heldur  að  eins  benda  á  þesaa  leið,  að  hún  vœri 
ekki  alveg  óhugsanlegur  millivegur,  svo  framarlega  sem  til  fulls 
færðust  sonuur  á  það,  að  vitnisburðir  fyrr  greindra  manna  vœru 
réttir  og  að  bækur  hefðu  verið  prentaðar  á  Hólum  þetta  ár  (1590) 
eða  þau  ár,  sem  bækur  voru  og  prentaðar  á  Núpufelli. 

Nú  þótt  margt  mæli  með  skoðun  höf.  um  prentsmiðjuna,  meS- 
an  ekki  er  fengin  full  sönnun  ura  prentun  á  Hólum  um  þetta  ára- 
bil  (1590 — 1593),  þá  þykir  mór  samt  að  öðru  leyti  sumt  athuga- 
vert,  sem  höf.  heldur  fram  í  þessum  kafla  inngangsins. 

Á  bls.  IV — VI  ræðir  um  útvegu  Guðbrands  biskups,  þessa 
mikilvirka  manns,  tii  þess  að  fullkomna  prentsmiðjuna.  í  því  skjai 
ritar  hann  vini  sinum,  Páli  Madsen  Sjálandsbiskupi,  bréf,  og  er  það 
prentað  i  kirkjusögu  Finns  biskups  Jónssonar  (Hist.  Eccl.  Isl.  III.- 
bindi,   bls,    373—374).     Finnur  biskup  telur  (1.  c.  bls.  372— 373>t 


Skirnir]  Ritfregnir.  20T 

að  bréfið  sé  ritaö  1573.  Bréfiö  er  aö  fÍDDa  í  bréfabók  GuSbiaDd» 
biskups  í  safai  Arna  Maguússonar  (AM.  241,  a,  4to.,  bls.  49 — 52). 
Á  því  er  hvorki  dagsetning  né  ártal,  og  er  þetta,  því  miður,  oft 
svo  í  bréfabókum  Guðbrands  biskupj.  Þó  bygg  eg,  að  þetta  bréf 
sé  rétc  árfœrt  af  Finni  biskupi.  í  bréfi  þessu  biður  Guðbrandur  biskup- 
um  pappír  og  svertu  til  prentunar.  Síðar  í  sömu  bréfabók  (bls. 
100  o.  8.  frv.)  ritar  Guðbrandur  aftur  Páli  Sjálandsbiskupi,  og 
stendur  þar  við  talan  74,  sem  vafalaust  táknar  ártalið  1574.  Þetta 
bréf  er  einnig  prentað  í  kirkjusögu  Finns  biskups  (Hist.  Eccl.  Isl. 
III.  bindi,  bls.  387 — 390),  en  ekkert  só  eg  í  því,  sem  beint  varði' 
þetta  mál.  Siðast  í  þessu  sama  bindi  bréfabóka  Guðbrauds  biskups 
(bls.  163 — 165)  er  bréf  það  til  Páls  Sjálandsbiakups.  sem  Finuur 
biskup  befir  prentað  í  kirkjusogu  sinni  (Hist.  Eccl.  Isl.  III.  biudi^ 
bls.  374 — 375)  og  höf.  hefir  prentað  upp  kafla  úr  (ueðanmals 
á  bls.  V).  Þetta  bréf  er  ekki  dagsett.  Finnur  biskup  œtlar, 
að  það  sé  ritað  árið  1575  (abr.  Hist.  Eccl.  Isl.  III.  bindi,  bls, 
372 — 373).  Þar  á  móti  hallast  höf.  að  því,  að  brófið  só  ritaí^ 
1574.  En  þessi  skoðun  höf.  held  eg,  að  geti  ekki  verið  rétt. 
Höf.  hefir  sjálfsagt  skotizt  yfir  það,  að  í  fyrra  kafla  brófsina 
þakkar  Guðbrandur  biskup  Páli  Sjálandsbiskupi  fyrir  sending- 
una  á  S  a  X  o  (^  . .  .  Saxonem  accepi  et  ago  gratia8«).  Hér  getur 
ekki  verið  að  rœða  um  annað  en  að  Páll  Sjálandsbiskup  hafi  sent 
Guðbrandi  biskupi  prentað  eintak  af  Saxo  Grammaticus,  en  einraitt 
árið  1575  gaf  Anders  Sörensen  Vedel  Saxo  út  i  fyrsta  sina 
Af  þessari  ástœðu  getur  bréfið  ekki  verið  frá  1574.  £u  eg  efast 
9ÍDDÍg  um  það,  að  rétt  sé  að  árfœra  það  til  árains  1575,  eius 
og  Finnur  biskup  gerir.  Mér  þykir  eftir  atvikum  líklegast,  að 
bréfið  só  ritað  1576.  Til  þess  ber  það  fyrst  og  fremst,  að  biófi5 
er  seinast  í  bréfabókinni,  einmitt  með  bréfum,  sem  flest  eru  frá  ár- 
inu  1576,  þau  er  næst  eru,  og  eno  hitt,  að  nœsta  bindi  bréfabóka 
Guðbrands  biskups  (AM.  241,  b,  4to.)  byrjar  árið  1577.  í  annan 
stað  tel  eg  einmitt  það  mœla  með  því,  að  brófið  sé  rifcið  árið  1576, 
sem  höf.  telur  mœla  með  þv/,  að  það  sé  ritað  1574.  Guðbrandur 
biskup  segir  sem  sé  í  bréfinu,  aö  hann  hafi  látiði)  (»curavi«>- 
prenta  nokkura  bœklinga  það  ár,  en  að  pressaD  (»torcular«)  hafi 
bilað  af  elli,  áður  en  prentarinn  hafi  getað  lokið  við  verkið.  PrentuD 
á  Lífsins  vegi  eftir  Niels  Hemmingsen  hefir  þá  verið  lokið,  og 
þessir  bæklingar  (»Iibelli«),  sem  Guðbrandur  biskup  uefair,  hygg  eg 


')  ekki  b  7  r  j  a  ö  (nbegaa")  á  aö  preota,  eins  og  höf.  legir  (bls.  V*)U 


:SI06  Ritfregnir.  [Skimir 

;því,  aS  einmitt  og  einungis  séu  kver  þau,  er  prentuð  voru  á  Hól- 
um  SDemma  árs  1576  (Pfeffinger:  Um  Mannsins  Riett- 
.lœting  fyre  Gude,  Spangenberg:  Einn  huggunar 
Bœklingur  og  Af  Christiligum  Riddaraskap  og 
iPalladius:  Vm  Domadag),  Svo  virðist  sem  pressan  hafi  þá 
-ekki  bilað  fyrr  en  prentun  þeirra  bæklinga  hefir  verið  að  mestu 
lokið,  í  seinustu  örk  þeirra,  enda  er  ekkert  í  brófi  Guðbrands  bisk- 
ups,  sem  geti  verið  því  til  fyrirstöðu,  að  orðin  megi  skilja  svo, 
lieldur  þvert  á  móti  mœlir  otðalagið  með  þeim  skilningi  (»8ed 
anteqvam  finem  operi  impressor  fecis8et«),  en  prentun  bækling- 
anna  er  dagsett  17.  febr.  1576  á  Hólum.  Þetta  ár  hygg  eg,  að 
Jón  prentari  Jónsson  hafi  farið  utan,  sendur  af  Guðbrandi  biskupi, 
og  hafi  hann  dvalizt  utanlands  1576—1577  (en  ekki  1574  —  1575, 
eins  og  höf.  heldur)  í  eriodum  prentsmiðjunnar,  meðal  annars  i 
undirbuningi  biblíuprentunarinnar,  sem  Guðbrandur  biskup  tekur 
nú  að  leggja  allau  hug  á.  Einmitt  næst  þessu  oft  nefnda  bréfi 
-Ouðbrands  biskups  til  Páls  Sjálandsbiskups  er  gerningur  eða  minn- 
iágrein  Guðbrands  biskups  um  það,  að  Jón  Jónsson  (sem  vafalaust 
-er  Jón  prentari)  veðsetji  honum  Xc-  í  Akureyjum  á  Breiðafirði 
fyrir  30  góðum  Jóakimsdölum,  er  biskup  lánar  Jóni,  gegn  því  að 
Jóu  leysi  þenna  jarðarpart  til  sín  með  30  dölum,  þegar  »hann 
apturkiemur«,  þ.  e.  úr  utanlandsförinni,  en  til  hennar  hefir  Jón 
þurft  að  hafa  fó  í  reiðusilfri,  sem  skiljanlegt  er.  Guðbrandur  bisk- 
up  hefir  einmitt  um  þessar  mundir  haft  sterkan  hug  á  því  að  hefja 
■útgáfu  biblíunnar  og  búið  sig  undir  það  eftir  föngum.  I  bréfi  til 
Páls  Sjálandsbiskups  árið  1578,  sem  prentað  er  í  kirkjusögu  Finns 
biskups  (Hist.  Eccl.  Isl.  III.  bindi,  bls.  390 — 393),  en  finna  má  í 
bréfabók  Guðbrands  biskups  í  Árnasafni  (AM.  241,  b.  4to.,  bl.  24 
■c.  8.  frv.),  segir  Guðbrandur  biskup,  að  allar  sínar  litlu  tekjur  fari 
í  það  að  prenta  biblíuna.  í  þessari  för  hefir  Jón  prentari  líklega 
útvegað  sór  konungsbréf  fyrir  Núpufelli,  en  þó  sennilega  verið  far- 
inn  til  íslands,  áður  en  það  var  gefið  út  (5.  raars  1578),  úr  því 
að  hann  prentar  Jónsbók  1.  maí  1578.  Eg  er  samþykkur  höf. 
um  það,  að  orðin  í  konungsbréfinu,  »thenne  breffvissere  Jon  Jons- 
8Ön«,  s/na  alls  ekkert  um  það,  að  Jón  prentari  hafi  verið  utanlands 
i  þann  tíma,  er  bréfið  var  gefið  út. 

Ef  til  vill  mœtti  finna  eitthvað  meira  um  þetta  efni  alt  saman 
með  því  að  fara  vandlega  yfir  allar  bréfabækur  Guðbrands  biakups, 
t}œði  þœr,  sem  eru  í  safni  Árna  Magnúseonar,  3  bindi  (AM.  241 — 
242,    4to.),    og    þœr,  aem  geymdar  eru  nú  í  Þjóðskjalasafninu  hór, 


rflkirnir]  Ritfregnir.  S09 

>ÖDDur  3  bindi  (minniabsekurj  reikningabœkur  og  bréfabœkur).  Eg 
>hefi  a5  eins  lauslega  fariQ  yfir  þœr,  en  þœr  eru  svo  úr  garSi  ger9- 
ar,  aC  hœglega  getur  leynet  þar  ýmislegt  viS  hraða  yfirferð. 

M  skal  eg  snúa  mér  að  sjálfri  bókaskránni,  sem  tekur  yfir  72 

bls.     Hún  nœr  yfir  allar  bœkur,  sem  prentaCar  hafa  vcrið  á  íslandi, 

•eða  á  íslen/.ku  eða  eftir  íslenzka  höfunda  á  16.  öld.    í  henni  er  Ivst 

49    bókum    eða   útgáfum,  sem  allar  hafa  verið  prentaðar  á  Islandi, 

að  sjö  fráskildum;  þar  að  auki  er  getið  um  eitthvað  18  aðrar  bœk- 

'Ur    eða  útgáfur,  en  af  þeim  er  að  eins  vissa  uni  fjórar,  að  til  hafi 

-Terið,    en    skjrslur  um  hinar  eru  óljósar  og  ónógar.     011  skráin  er 

með  smáletri,  nema  sjálfir  titlarnir,  og  má  af  því  ráða,  er  bækurn- 

ar    eru    ekki  fleiri,  að  tU  I/singarinnar  rauni  flest  tínt,  það  er  um 

'bœkurnar  er  unt  að  segja  bókfrœðilega.      Vœnta  má,  að  síðar  meir 

kunni    eitthvað    að    koma    upp  úr  kafinu  um  þœr  bœkur,  sem  vér 

vhöfum    óljósar  sagnir  af,  eða  að  eintök  finnist  af  þeim,  annaðhvort 

'heil  eða  brot,  ekki  sízt  má  vænta  þess  eftir  að  þessi  skrá  er  kom- 

'in    út,    sem    gerir    alla  skilgreining  á  16.  aldar  bókum  miklu  auð- 

veldari    en   ella  mundi  og  áður  var,  bœði  með  þeim  greinilegu  Ijs- 

ingum    bókanna,   sem  þar  finnast,  og  með  myndunum,  en  þær  eru 

iþar  5  tals  sérstakar,  sem  sé  af  titilblaði  Njja-Testamentis-þjðingar 

Odds    Gottskálkssonar,   1540,  af  titilblaði  handbókar  Marteins  bisk- 

ups    Einarssonar,   1555,  af  titilblaði  sálmabókar  Gísla  biskups  Jóns- 

sonar,    1558,    af    titilblaði    píningarprédikana    Corvíns,    1559,  og  af 

titilblaði    guðspjallabókar  Ólafs  biskups  Hjaltasonar,  1562.     Þar  að 

auki  eru  prentaðar  í  textanum  rayndir  úr  Guðbrands-biblíu  (2  upp- 

hafsstafir,    mynd    af  Páli  postula  og  bókaknútur),  úr  sálraabókinni, 

1589,    (merki  íslands),    Lúthersmynd,    sem    prentuö    er    i  mörgura 

Hóla-bókum,    titilblað    af  ('alendarium  1597,  1  mynd  úr  Passionali 

1598,  2  rayndír  úr  Biblia  Laicorura,   1599,  og  1  bls.  úr  Huggunar- 

Jbœklingi    Steibers,    1600.      Höf.    skrárinnar    hofir  auk  Fiskes-safns 

rannsakað    öll    hin    helztu    bókasöfn   á  Norðurlöndura,  sem  hafa  að 

geyma  fslenzkar  bækur  (Landsbókasafnið  í  Reykjavík,  bókhlöðu  kon- 

uugs    og    háskóIabókaH<ifnið    í  Kaupmannahöfn),  auk  bókasafnsins  í 

Uppsölum,    en    þar    fyrir    utan    einnig  stuðzt  við  athuganir  Fiskes 

sjálfs,    sem    eru  nákvæmar,  með  því  að  hann  var  beinlínis  sórfrœð- 

ingur    í    þessum    efnum,    hafði  gert  þetta  að  œvistarfi  og  leit  eftir 

þessu    hvatvetna    þar    sem    hann    fór   ura.     Frá  Fiske  eru  koranar 

't)œr  skyrslur  ura  /alenzkar  bœkur,  sera  finnast'í  Bodleian  Library  í 

«Oxford   og  í  skránni  eru.     Það  raá  því  fyrir  fram  gera  ráð  fyrir  því, 

■að   í   skrána    sé    alt    saman    komið,  sem  um  bækumar  er  að  segja 

14 


210  Ritfregnir;  [Sklmir- 

bókfrœðilega,  alt,  sem  að  bókunura  Ivtur  hið  ytra;  höf.  er  svo 
kunnur  bókfrœðingur,  að  nafn  hans  eitt  er  í  rauninni  nœg  trygg- 
ing  fyrir  því. 

Eg  hefi  að  eins  fáar  athugasemdir  að  gera  við  þessa  skrá,  og 
þær  eru  hvorki  stórvægilegar  nó  rjra  á  nokkurn  hátt  gildi  ritáins. 

Á  bls.  3g  getur  höf.  þess,  að  Oddur  Gottskálkason  hafi  gefið  út 
Njja-Testamentis-þýðing  sína  á  sjálfs  sín  kostnað.  Þetta  er  rajög 
h'klegt,  með  því  að  í  bréfa-  og  minnis-bók  Oizurar  biskups  Einars- 
sonar  má  finna  skilagreinir  fyrir  skuldaskiftum  þeirra  biskups  og 
Odds,  þar  sem  Gizur  biskup  er  skuldskeyttur  við  hann  út  af  Testa- 
mentiseintökum,  sem  hann  hefir  af  honum  keypt.  Að  minsta  kosti 
má  af  þessu  ráða,  að  Gizur  biskup  hefir  ekki  sjálfur  kostað  útgáf- 
una,  þótt  hann  hafi  stutt  hana  á  annan  hátt. 

A  bls.  4^*^  getur  höf.  þeas,  að  eitt  eintak  só  af  Njja-Testamentis'^ 
þyðingu  Odds  Gottskálkssonar,  1540,  hér  í  Landabókasafninu. 
Þetta  er  ekki  rétt;  þar  eru  3  eintók,  en  ekkert  heilt,  og  upp  úr 
þeim  öllum  fæst  ekki  alveg  heilt  eintak  (vantar  þó  að  eins  eitt 
blað). 

Á  bls.  5^^  er  þess  getið,  að  Landsbókasafnið  hér  eigi  3  eintök 
af  Corvíns-postiUu,  1546,  er  öll  sóu  óheil.  Eg  hefi  ekki  getað 
fundið,  að  til  væri  hér  nema  eitt  brot  af  fyrra  partinum  og  tvö 
slitur  af  síðara  partinum,  sem  þó  má  fylla  saman,  svo  langt  sem 
þau  ná. 

í  2.  neðanmálsgr.  á  5.-6.  bls.  getur  höf.  þess,  að  Oddur  Gott- 
skálksson  muni  hafa  þytt  eða  hafi  ætlað  að  þyða  3.  bindi  Corvíns- 
postillu,  sem  hefir  að  geyma  útleggingar  yfir  sunnudagapistla 
og  hátíðisdaga  árið  um  í  kring;  dregur  höf.  þetta  af  orðum  Odds 
sjálfa  í  formálanum  fyrir  Corvíns-postiIIu.  Eg  held,  að  þetta  sé 
ekki  alveg  rótt.  Oddur  hefir  ekki  á  þessum  stað  átt  við  þyðing 
eftir  sjálfan  sig,  heldur  þyðing,  sem  Gizur  biskup  Einarsson  hafði 
gert  þá  fyrir  nokkurum  árum  og  Oddur  hefir  sjálfsagt  vitað  um. 
Það  kemur  skyrt  fram  í  brófabók  Gizarar  biskups  í  skrá  um  bæk- 
ur,  er  hann  hefir  haft  með  sér  í  utanlandsför  slnni  héðan 
árið  1542  (sjá  Dipl.  Isl.  XI.  bindi,  bls.  190—192),  að  hann  hefir 
þytt  þessa  bók  og  haft  hana  með  sór  utan  í  handriti.  Þar  stendur 
(Dipl.  Isl.  bls.  191):  »Item  postiliam  coruini  de  sanctis  quam  ego 
tran8tuli<(. 

Á  bls.  1010-21  er  getið  um  heimild  fyrir  því,  að  handbók  og 
Bálmabók    Marteins  biakups  Einarssonar  sé  i  safni  Jóns  Sigurðsson- 


Skirnirl  Ritfregoir.  211 

ar    hér    í    LandsbókasafnÍDu.     Ekki    hefi    eg  fundiö  þá  bók  hór  og 
tnér  vitanlega  hefir  hún  aldrei  veriö  hér  til. 

Á  bls.  23-*.  Eintak  Laudsbókasafnsins  af  Jónsbók,  1578,  er 
ekki  alveg  heilt.     í  það  vantar  bl.  V:  6 — 7,  sem  eru  skrifuð. 

A  bls.  27  (Jónsbók,  1580)  hefir  fallið  burt  að  geta  þess,  að 
eitt  eintak  þeirrar  útgáfu  er  til  í  Landsbókasafninu,  prentað  á 
pappír,  (titilblaðið  með  svörtu  og  rauðu). 

Á  bls.  32  (í  lysingu  Guðbrands-biblíu)  stendur,  að  sagt  só,  að 
upplag  biblíunnar  hafi  verið  1000  eintök.  Þetta  mun  ekki  vera 
rótt.  Samkvœmt  ^Minnisbók  Guðbranda  biskups  1478 — 1594«,  sem 
nú  er  í  Þjóðskjalasafni,  hefir  upplagið  verið  500  eintok.  Þetta  er 
rítað  með  eiginhendi  Guðbrands  biskups  sjálfs  (neðst  á  bls.  239  í 
minniiibókinni),  og  er  klausan  á  þessa  leið:  »S[umma]  S[umma- 
rum]:  Numerus  exemplarium  bibliorum.  v*^-  tijrœd  enn  tolfræd  iiij°- 
og  XX  betur^.  I  þessari  minnisbók  er  ýmislegc  að  finna  um  bibl- 
íuna,  eíukum  sölu  hennar.  Þar  er  og  nokkuð  um  aðrar  forlags- 
bœkur  biskups,  en  fátt  merkt  annað  en  um  sálmabókina^  sem  höf. 
hefir  notað  sjálfur  (sjá  bls.  36  neðan  til).  Á  bls.  238  er  skilagrein 
um  biblíur,  sem  Guðbrandur  biskup  hefir  gefið  fátækum  kirkjum. 
A  bls.  260  er  skrá  um  biblíur,  sem  Guðbrandur  biskup  hefir  látið 
binda  inn  (eins  konar  kvittanir  til  bókbindarans).  Eftir  því  sera  þar 
stendur,  hefir  Guðbrandur  biskup  látið  binda  inn  hár  samtals  250 
biblíur,  þar  af  3  gyltar,  »og  ad  auk  ein  forgylIt«.  Neðst  á  þessari 
bls.  stendur :  »S[umma]  8[ummarum]:  tvo  hundrut  tolfrœd  bundit, 
med  iij.  gylltum  vtan  a  spiolldum,  auk  hin  eina  [þ.  e.  hin  »for- 
gyllta^].  Item  enn  ad  auk  bundnar  x  bibliur«.  Þessar  biblíur 
hafa  verið  bundnar  inn  árið  1585,  að  minsta  kosti  stendur  það  ár- 
talyfirþessari  bls.  En  auk  þessa  hefir  Guðbrandur  biskup  látið  binda 
inn  bibl/ur  utanlands,  og  kemur  það  heim  við  ummœli  síra  Arngríms 
Jónssonar  í  Crymogæa  (sem  tilfærð  eru  á  34. — 35.  ble.  í  skránni). 
Talan  hjá  Arngrími  er  þó  sjálfsagt  ekki  rétt;  hjá  honum  stendur 
100,  en  á  vafalaust  að  vera  lc-  (það  er  120,  eitt  tólfrætt  hundrað). 
Þetta  má  sjá  af  fyrr  nefndri  ^Minnisbók  Guðbrands  biskups  1478— 
1594«,  bls.  284.  Þar  stendur:  »anno  1589.  komu  vt  bibliur  med 
Bónskum  ellefu  tijger  og  vij«;  þœr  3,  sem  vantar  á  12  tugi,  hafa 
sjálfsagt  verið  óheilar  eða  skemzt  eða  orðið  eftir  utanlands  af  öðr- 
um  ástœðum.  A  bls.  236  í  margnefndri  »minnisbók«  er  skrá  um 
bókbandstæki,  sem  Guðbrandur  biskup  hefir  keypt  af  hinum  út- 
lenda  bókbindara,  sem  hann  hafði  við  biblíuna  og  síra  Arngrímur 
Jónsson  getur  um,  (I.  c),  og  hafa  þau  kaup  farið   fram  árið  1586. 

14* 


-212  Ritfregnir.  (^kirnir 

Hefir  þá  líklega  hÍDn  útlendi  bókbindari  farið  burt  béðan  af  landi, 
«n   Jón  Arngrímsson  tekið  við  bókbandinu  (sbr.  bls.  36  í  skránni). 

Á  bls.  4V.  Meðal  heimilda,  sem  geta  um  útgáfii  á  L  œ  k  n  - 
ing  sálarinnar  eftir  Urbanus  Rhegius,  hefði  höf.  hér  átt  aS 
sagt  um  síra  Gunnar  Pálsson  (Typographia  Islandica),  handrit,  sem 
liöf.  hefir  notað  annarstaðar  í  bók  sinni;  þar  er  nokkuð  greinilega 
sagt  um  bókina.  Þar  stendur  svo:  »In  annali  præterea  hominis 
diligentis  et  curiosi  ad  annum  1591.  scriptum  reperio:  Þryckt  á 
Nupufelli  Antidotum  vel  Medicina  animæ  (Sálarinnar  Lækning) 
Auctore  Urbano  Regio  utlagt  af  Hr,  Gudbrande,  in  octavo«  (sjá 
"Gunnar  Pálssou:  Typographia  Islandica  í  handritasafni  Landsbóka- 
aafnsins,  Lbs.  75,  fol.,  bls.  14.). 

Á  bls.  43  ofan  til  hefir  höf.  prentað  kafla  úr  Specimen 
Islandiæ  non  barbaræ  eftir  Jón  Þorkelsson  (ThorkiIIius) 
um  Sigurð  rektor  Stefánsson.  Mundi  ekki  »cultiore«  (í  9.  línu  a.  o.) 
eiga  að  flytjast  aftur  fyrir  »ingenio«  (í  næstu  línu)? 

Bls.  46^^-^^.  Það  er  víst  vafalaust,  að  G  r  a  1 1  a  r  i  n  n,  1594, 
er  bygður  á  Niels  Jespersens  Gradual,  1573.  Eg  fœ 
ekki  betur  séð  við  nokkuð  hraðan  samanburð  en  að  Guðbrandur 
biskup  hafi  beint  sniOið  sinn  graliara  eftir  þessum  danska  grallara, 
hætSi  tekið  úr  honum  söngnótur  og  þytt  sálma  eftir  honum,  þótt 
allmiklu  sé  slept,  sem  er  í  Jespersens  grallara,  en  sumt  af  því  er 
,þó  tekið  upp  í  næstu  útgáfum  hins  íslenzka  grallara,  ásamt  leið- 
réttingum  villna,  sem  voru  í  þessari  fyrstu  útgáfu,  í  samræmi  við 
graduale  Jespersens.  Hér  er  ekki  rúm  til  að  setja  nákvœman  sam- 
anburð  um  þetta.  En  víst  er  það,  að  Páll  Sjálaudsbiskup  sendi 
•Guðbrandi  biskupi  graduale  Jespersens,  því  að  Guðbrandur  biskup 
þakkar  honum  þá  sending  í  bréfi  árið  1571  (sjá  kirkjusögu  Finns 
4)ÍRkup8,  Hist.  Eccl.  Isl.  III.  bindi,  bls.  389). 

A  bls.  54^  stendur,  að  þrjú  eintok  þekkist  nú  af  Calendarium 
'Ouðbrands  biskups  (1597).  Hér  má  setja  fjögur  eintök,  þvi  aS 
eitt  eintak  er  í  Landsbókasafninu  bér,  auk  þeirra,  sem  þarna  eru 
talin  upp. 

Á  bls.  56^^.  Landsbókaaafnið  á  tvö  heil  eintök,  en  ekki  eitt, 
afFimtan    Lijkpredikaner  eftir  Spangenberg  (1598). 

Á  bls.  57{,.  Tvö  heil  eintök,  en  ekki  eiit,  eru  í  Landsbóka- 
-safninu  af  Passionali  (1598). 

A  bls.  62.  Við  Lijf  s  Wegur  eftir  Niels  Hemmingsen  (1599) 
'hefir  höf.  láðst  að  geta  þess,  að  tvö  eintök  þeirrar  bókar  eru  til  i 
Landsbókasafninu. 


Skirnir]  Ritfregnir.  21ð^ 

Á  bls.  63^*'^^  Tvö  heil  eintök,  en  ekki  eitt,  eru  hór  í  Landft- 
bókftsafoÍDu  af  Eintali  sálarinnar  (1599),  og  að  auki  eitt  ein> 
tok  óheilt. 

í  viöauka  (bls.  67 — 68)  hefir  höf.  lyst  Catechismus  þeira 
með  myndum,  sem  Chr.  Bruun  og  aörir  eftir  honum  hingaS  til 
hafa  árfœrt  til  prentunar  1576.  Kemst  höf.  að  þeirri  niðurstöðu, 
að  CatechismuB  þessi  muni  ekki  vera  preutaöur  1576,  og  eitki 
fyrir  1599,  ef  til  vill  ekki  fyrr  en  á  öndverðri  17.  öld,  og  þá  eftir 
atvikura  líklega  1617.  £g  sé  ekki  betur  en  að  höf.  muni  hafa> 
rétt  fyrir  sér  í  þessu. 

Ollum  bókasöfnum  og  bókasafnendum,  er  safna  íslenzkum  bók 
uro,  er  þesai  b6k  hinn  mesti  fengur,  vegna  þess  hve  vel  bún  léttir 
fyrir  með  skilgreining  á  bókum  frá  16.  öld.  Einuig  þeim,  sem 
leggja  stund  á  bókmentasögu  Islands,  er  bókin  nauðsynleg,  vegna 
þess  hve  þar  er  saman  komin  itarleg  greinagerð  á  öllu  því,  er 
bœkurnar  varðar  hið  ytra,  bendingar  um  það,  úr  hverjum  málum' 
og  eftir  hverjiim  bókum  og  útgáfum  bœkurnar  eru  þjddar  o.  s. 
frv.  Vér  Isleiidiiigar  megum  kunna  bœði  Fiske  og  höf.  þakkir  fyr- 
ir  það  alúðarHtarf,  sem  þeir  hafa  lagt  fram  í  þarfir  bókmenta  vorra 
bœði  í  þessu  riti  og  öðrum,  sem  frá  höndum  þeirra  eru  runnin. 

Bókin  er  prjðilega  gefin  út,  eins  og  allar  bækur  í  Islandica- 
safninu,  og  með  þeirri  vandvirkni  og  samvizkusemi,  sem  einkennir 
alt,  er  út  hefir  komið  frá  hendi  þessa  höF.  (Halldóra  Hermanns- 
sonar).     £g  hefi  að  eins  rekizt  á  þessar  prentvillur: 

BIs.  I.  (neðanmálsgr.)  Gl.  kgl.  Saml.,  á  að  vera  Ny  kgl.  Saml. 

—  V-  pamphet^  á  að  vera  pamphlets. 

—  1-^  Nidrosiensi,  á  að  vera  Nidrosiense. 

—  1*>  Bome,  á  að  vera  som. 

Af  skiljanlegum  ástseðum  get  eg  ekki  sagt  um,  hvort  Rídda- 
skap  á  bls.  21^  er  prentvilla  í  skránni  eða  frumritinu. 

Páll  Eggert  Ólason. 

Gonoar  Ganaraaon :  Varg  í  Vénm.  Roman.  Gyldendalske 
Boghaudel.     Köbenhavn  og  Kristiania  MDCCCCXVI. 

Gannar  Gannarsson:  Smaa  Ilistorier.  Gyldeudalske  Bog*^ 
handel  N.  F.  MDCCCCXVI. 

Guunar  Gunnarsson  er  mikilvirkur.  Hann  lœtur  skamt  bóka 
Á  milli.  Fyrir  skömmu  er  komin  hingað  á  markaðinn  ný  saga  eftir 
hann,  er  hann  kallar  >Varg  í  véum<iC.  allálitleg  að  lengd,  278  bls. 
Samtímib    kemur    út  önnur  bók  eftir  haun,  uokkrar  smásögur,  164 


Í14  Ritfregnir.  [Skírnir 

l)1s.  Það  verður  geysimikið  bókasafo,  er  eftir  hann  liggur,  ef  bann 
heldur  svo  áfram,  unz  hann  kemst  á  áttræðisaldur. 

Hamingjan  forði  mjer  frá  að  flytja  slíkum  andans  manni  og 
skáldi  sem  G.  G.  nokkra  prédikun  um  vinnubrögð  hans.  En  eg 
fœ  ekki  varist  að  geta  þess,  að  eg  óttast  slíkar  hamfarir.  Og  þa5 
er  lestur  seinustu  sögu  hans,  sem  veldur  þessum  ótta  mínum. 

5>Vargur  í  vóum«  jafnast  hvorki  á  við  ^Gest  eineygða*  né 
»Livets  Strand«.  Hann  hitar  oss  ekki  eins  um  hjartarætur  hér  og 
hann  gerði  í  »Ge8ti«.  Hann  nær  ekki  sh'kum  samúðartökum  á  oss 
hór  og  hann  náði  þar,  enda  þykir  mér  »Ge8tur  eineygði«  með  beztu 
bókum,  er  eg  hefi  lesið,  og  fáar  sögur  man  eg  betur  en  hana.  Og 
í  þessari  seinustu  sögu  hans  birtist  hvergi  eins  máttugur  andi  og  í 
sumum  tilþrifum  hans  og  tökum  í  »Livet3  Strand«.  Skáldið  dott- 
aði  þar  stundum  að  vísu,  En  alt  fyrir  það  virðist  mér  hún  næsta 
stórfengleg  bók. 

»V  argur  ívéu  m«  er  Keykjavíkursaga,  eins  og  »Sálin  vakn- 
ar«.  Er  það  furðumikið  í  fang  færst  af  höf.,  er  hann  lætur  sög- 
una  gerast  hór,  ekki  kunnugri  en  hann  er  Reykjavíkurlífinu,  enda 
ber  sagan  nokkur  merki  þessi.  Hann  l/sir  ekki  stjórnarráðinu 
hér,  að  ætlan  minni,  nema  að  nafninu  til,  er  hann  segir  frá  stjórn- 
arskrifstofunum.  Og  danskir  ritdómarar  hlaupa  illilega  á  sig,  ef  þeir 
halda,  að  Reykjavík  lifi  alstaðar  í  þessum  Ijsingum,  og  að  þeir  kynn- 
ist  gerla  menning  og  almennu  ástandi  lands  vors  á  sögum  hans. 
Því  er  samt  ekki  að  leyna  né  neita,  að  ymsu  hefir  höf.  veitt  glöggva 
eftirtekt  þenna  stutta  tíma,  er  hann  dvaldist  hór.  Það  er  t.  d. 
vel  til  fundið,  er  hann  lætur  lögregluna  koma  ofseint  á  vettvang, 
•«r    hennar  er  leitað,     Og  margt  segir  hann  satt  um  bæjarlífið  hér. 

Aðalhetja  bókarinnar,  Ulfur  Ljótsson,  er  og  á  að  vera  vargur 
i  véum  þjóðfélagsins,  drykkjumaður  og  ógæfumaður,  sem  fer  for- 
-görðum  með  andlega  hæfileika  sína  og  þrek.  Gœfan  er,  samkværat 
hugsun  hans,  fólgin  í  stjórn  á  sjálfum  8«^r.  Það  skortir  IJIf.  Hann 
kann  sór  því  ekki  hóf,  hvorki  í  hörmum  nó  gleði,  og  á  honum 
sannast  hið  fornkveðna,  að  »skömm  er  óhófs  æfi«.  £n  lesendunum 
«r  oflítið  njnæmi  að  honum.  Oss  hefði  runnið  örlög  hans  meir  til 
rifja,  ef  hann  befði  verið  frumlegar  gefinn  af  hálfu  skapara  síns. 
Hann  er  heldur  skynsamur  —  ekki  hótinu  meira,  svo  að  örðugt  er 
aS  skilja  álit  það,  er  höf.  virðist  hafa  á  honum.  Kvæði  hans  eru 
veigalítil,  þau  er  vér  heyrum,  og  samsætisræða  hans  hrífur  os» 
ekki,  bregður  engri  nyrri  bÍTtu  yfir  siðspilling  í  stjórnmálunum  bór 
lieima.     Ois  þykir  hann  ekki  girnilegur  til  fróðleiks. 


rðkirnir]  Ritfregnir.  215 

Tvœr  Böguhetjur  'bókarinnar  eru  ágœtar,  presturinn,  faSír  Úlfs, 
og  ráðberradóttirin.  Séra  Ljótur  er  í  senn  manugerS  fóðurást,  sem 
hán  œtti  aS  vera,  en  sjaldnast  er,  og  fyrirmyndarprestur,  fullur 
umbutðarlyndis  og  mannkœrleika.  Góðskáldin  œtti  að  skapa  fleiri 
slíkar  fyrirmyndir,  skapa  þannig  menn  framtíðarinnar.  Þessar  tvær 
ipersónur  fyrnast  trauðla  góðum  lesendum.  Þœr  eru  andlegur  gróði 
-vor  á  lestri  bókarínnar. 

Smásögurnar  eru  flestar  ekki  efnismiklar,  en  vel  sagðar.  Gunnar 
Ounnarsson  er  frjór.  Honum  verður  alt  að  yrkisefni.  En  þaö  er 
•lieldur  dimt  yfir  lífinu  í  þcssum  smásögum.  íslendingum,  er  dvelj- 
ast  langvistum  ytra,  finst  heldur  fátt  til  um  ástandið  hér  heima, 
«inkum  andlega  menning  vora.  £g  held,  að  lysingar  Gunnars 
^jlunnarssonar  beri  menjar  þess,  að  hann  er  alinn  upp  í  firði  á 
Austurlandi.  Fyrir  10  árum  dvaldi  eg  þrjá  mánuði  í  einum  firð- 
inum  þar  og  kyntist  þá  Austfjörðum  að  nokkru.  Og  mór  blöskraði 
tuenningin  og  alt  ástandið  þar.  Mig  hafði  ekki  dreymt  um,  að  svo 
léleg  verzlun  vœri  til  hér  á  landi  sem  þar.  Eg  verð  þó  að  skilja 
Seyðisfjörö  undan.  En  einhver  sagði  mór  þá,  að  hvergi  vœri  verzl- 
unarástaudið  eins  hörmulegt  og  í  Vopnafirði,  þar  sem  Gunnar 
Ounnarsson  er  alinn  upp.  Og  þá  er  eg  las  »Livets  Strand<s;,  rifj- 
aðist  ymislegt  upp  fyrir  mór,  er  eg  sá  eystra  og  kannaðist  við. 
Eg  œtla  t.  d.,  að  lysin^^in  þar  á  fiskverkuninni  og  hjali  fólksins 
við  hana  fari  ekki  sanni  fjarri.  Og  þá  er  eg  sá  menn  slæpast  fyrir 
framan  búðarborðin,  datt  mér  oft  í  hug  það,  sem  Þorsteinn  Erlings- 
£on  kveður  í  Eden,  að  manni  myndi  ofbjóða  að 

»8Já  þernan  «kjögrandi  horgrinda  hóp 
með  hungruðum  kyraugum  stara^. 

Eg  smíSaði  mér,  að  skáldið  (Þ.  E.)  hefði  haft  líf  og  lífskjör  í 
-austfirzku  kauptúni  í  huga,  er  hann  orti  þessi  vísuorð. 

Ymsir  ámœla  höf.  fyrir,  að  hann  lysi  ekki  rétt  menning  og 
lífi  hér  á  landí,  og  það  gerir  hann  ekki  alment.  £n  hann  segir 
ef  til  vill  að  mestu  rétt  frá  ástandinu  í  sveit  einni  austan  lands, 
eins  og  það  var  á  uppvaxtarárum  hans.  Og  þess  verður  að  gœta, 
.er  kveða  á  upp  dóm  um  veruleik  þeirra. 

8.  G. 

Fr.  Schiller:  Mærin  frá  Orleans,  sorgarleikur,  193  bls.  8 
blbr.  —  Þytt  hefir  Alexander  Jóhannesson,  Dr.  phil.  Reykjavík 
1917.     Bókaverzlun  Sigfúsar  Eymundssonar. 

Lítil    þjóð   hefir   eigi   minni  þörf  góðra  bóka,  en  hinar  stœrri. 


816  Ritfregnir.  Skirnir- 

og  bókmentir  smáþjóða  þurfa  að  vera  jafnfjölskrúðugar  sem  hinna. 
Þesau  rœður  þörf  einstaklingsins.  Nú  er  það  auð^œtt,  að  svo  fá* 
menn  þjóð  sem  vór  erum,  íslendingar,  þá  er  þess  eigi  von,  að  vér 
höfum  þá  gnótt  góðra  og  ágœcra  rithöfunda  á  öUum  sviðum,  að^ 
þeir  geti  fullnægt  lestiarþörf  þjóðarinnar. 

Yér  verðum  því  að  afla  oss  nokkurs  af  hinum  mikla  bókmenta' 
arði  annara  þjóða.  En  alþjða  n/tur  eigi  þess  auðs,  nema  bókun— 
um  sé  snúið  á  íslenzka  tungu. 

En   tvenns  er  að  gæta  um  þyðingar,  þess  fyrst,  hvað  þjtt  er, 
og  hins  þá,  hvernig  það  er  gert. 

Yér  eigum  sjálfir  nóg  af  miðlungsritum  og  þaðan  af  lakari,  og, 
er  því  sízt  á  það  bætandi.  Á  hitt  er  að  líta,  að  vór  eigum  fátt  af 
BDÍldarverkum.  Þótt  þau  sóu  mörg  að  tiltölu  við  höfundatal  og 
fólksfjölda  í  landinu,  þá  þarf  þjóðin  að  lesa  miklu  fleiri  snildar- 
verk  í  miklu  fleiri  greinum.  í  bókmentum  heimsins  er  miklu  meira 
til  af  þess  konar  ritum  en  vór  komumat  yfir  að  þ/ða.  Þá  œtti  aí^ 
vera  einsætt,  að  úr  þeim  flokkinum  ber  að  velja  sér  verkefni  til 
þvðinga,  en  hér  hefir  orðið  annað  uppi  á  teningnura.  Menn  haf&- 
þytt  í  hrúgum  bækur,  sem  ná  ekki  einu  sinni  svo  hátt,  að  vera 
miðlungsverk,  heldur  verða  að  teljast  til  hins  hraklegasta,  er  fé- 
gjarnir  menn  hafa  ritað  til  þess  að  kitla  hug  og  buddur  fáfróðustu 
manna  í  stórborgamúgnum.  Það  má  iit  verk  heita  að  ginna  me9- 
þessu  fé  af  lestrarfúsri  alþýðu  og  gera  hana  með  því  ófærari  ti) 
þess  að  eignast  þœr  góðar  bækur,  er  út  koma  þ/ddar  og  friim- 
samdar.  En  miklu  verra  verk  er  þetta  þó  fyrir  þá  sök,  að  það 
spillir  svo  réttdæmi  alþýðu  á  bókmentum,  að  vel  má  óttast,  aS- 
góðar  bækur  eigi  ekki  framar  erindi  til  hennar  eða  þeim  verði  með- 
öllu  útbyst.  Þetta  má  val  óttast  af  því  að  mótstaða  gegn  þv/  hefir 
orðíð  árangurslítil  og  þess  hefir  eigi  séð  staði  þótt  ýmsir  góðir  menn' 
hafi  vítt  þetta  athæfi  að  maklegleikum,  eg  man  i  svipinn  bezt  eftir 
Baldri  Sveinssyni  og  Jónasi  frá  Hriflu. 

Það  er  því  œtíð  mikið  gleðiefni,  þegar  út  kemur  þyðing  á  góðrv 
bók.  Og  eigi  hefir  mér  í  annan  tíma  verið  það  meira  gleðiefni,  env 
þegar  eg  sá  meyna  frá  Orleans.  Slíkir  höfundar  sem  Schiller  eiga. 
erindi  til  allra  þjóða  og  eigi  sízt  til  vor  íslendinga.  Höfum  vér  og 
áður  eignast  þyðingar  á  ýmsum  ágœtum  Ijóðum  hans,  og  tel  eg  þar~ 
fremst  k  I  u  k  k  u  n  a,  en  þá  ýms  Ijóð  í  Svanhvít  og  víðar.  Eo-. 
leikritin  höfum  vér  eigi  séð. 

Alexander  á  því  þakkir  skildar  fyrir  að  velja  stíkan  höfunct. 
Bem  SchiIIer,  og  það  synir  ótrauðan  vilja  hans  og  útgefanda  til  þe3» 


SUrnir]  Ritfregnir.  2lT 

aC  auðga  bókmentir  vorar,  er  þeír  leggja  út  í  aö  bjóða  íalendÍQg- 
um  leikrit.  Mér  hugnar  þaS  og  vel,  aQ  hanu  bjrjar  á  Meynni  frá 
Orleans,  bœSi  fyrir  þá  sök,  aC  hún  s/nir  hvað  Ijósast  hreinan  hug 
Schillers,  öfluga  trú  á  hiS  góða  og  eldlegan  áhuga  hans,  svo  sem 
þýð.  getur  um  í  innganginum,  og  fyrir  þá  sök  aðra,  að  mannkyus- 
sagan  greinir  eigi  frá  annari  merkilegri  eða  einkennilegri  konu,  en 
þessari  frakknesku  mey,  Jeanne  d'  Arc,  sem  kvœðið  er  um  gert. 

Málum  Frakka  var  komið  i  mjög  óvœnt  efni  árið  1428,  þegar 
Englar  settust  um  Orleans.  Tildrögin  að  því  voru  mörg  og  lang- 
vinn.  Filippus  fríði  Frakkakonungur  gifti  ísabellu  dóttur  sína  Ját- 
varði  öðrum  Englakonungi.  Þeirra  son  var  Játvarður  III  konung- 
ur  yfir  Englandi.  Karl  IV.,  sonur  Filippusar  friða,  dó  sonarlaus, 
og  var  þá  aldauða  karlleggur  Capetuuga.  A  Frakklandi  voru  það 
lög,  að  konur  máttu  eigi  taka  konungdóm  og  hvarf  því  ríkið  undir 
nánasta  frœndann,  Filippus  Valois  1328.  Eu  í  Englandi  voru  kon- 
ur  arfgengar  til  ríkis,  og  þess  vegna  gerði  Játvarður  III.  tilkall 
til  kouungdómR  á  Frakklandi.  Hann  fekk  þó  eigi  komið  þeirrí' 
kröfu  fram  og  fór  því  með  ófriði  á  hendur  Frökkum  og  vann  norð- 
urhluta  landsins.  Stóð  nú  fjandskapur  og  deilur  milli  landanna 
um  heila  öld,  og  veitti  ymsum  betur.  Á  stjórnarárum  Ríkharðar 
annars  (Játvarðssonar  svartaprinz)  náðu  Frakkar  afcur  löndum  sín- 
um.  En  er  Hiniik  V.  kom  til  sógunnar  og  Karl  VI.  átti  að  verja^ 
þá  urðu  Frakkar  forviða  fyrir  og  Hinrik  V.  krafðist  hvers  er  hann' 
vildi.  Gekk  hann  þá  að  eiga  Katrínu  konungsdóttur  og  var  þá 
sama  sem  kominn  upp  í  hásœtið.  Nú  horfði  þó  til  hins  betra  í  svip 
er  líkur  voru  til  að  Jóhann  hugprúði  heitogi  Burgunda  sœttist  við 
konung.  En  þá  var  það  slysalega  ódœði  unnið  af  konungsmönnum, 
að  þeir  myrtu  Jóhann  (1419);  varð  þá  sonur  bans,  Borgunda  her- 
togi,  konungi  fráhverfur  og  vinur  Engla.  Hinrik  V.  dó  1422  í 
ParÍB  og  eftirlét  ríkið  syui  sínum  8  mánaða  gömlum,  sem  hann  hafði 
átt  við  Katrínu.  Setti  hann  Bedford  hertoga  umsjónarmann  son-^ 
ar  slns.  Hafði  hanu  þá  numið  öll  lönd  fyrir  nocðan  Leiru  (Loiie). 
Karl  VI.  dó  sama  árið,  og  tók  þá  konungdóm  sonur  hans,  Karl' 
VII.  Hafði  bann  lítið  ríki  og  gekk  þungt  viðuieignin,  svo  að  þá- 
er  Englar  settust  um  Orleans,  er  honum  reið  lífið  á  að  missa  eigí, 
þá  megnaði  haun  enga  bjálp  að  veita.  En  þá  kom  hjálpin  úr  öðr- 
um  stað. 

í  þorpi  einu,  Ðomremy,  nálœgt  landamœrum  milli  Burgunda  og^ 
Lothringen,  var  ung  og  fátœk  bóndudóttir,  Jeanne  d'Arc  að  nafni. 
Hún    var    góð    etúlka    og    guðhrœdd   og  unni  Frakklandi  mjög,  ei» 


518  Ritfregnir.  [Sklrnir 

var  kalt  til  Engla  og  Burgunda.  £n  þessa  verður  að  geta  fyrir 
^þá  BÖk,  að  Frakkland  var  þá  svo  illa  komið,  að  jafnvel  ungir 
sveinar  gengu  blóðugir  hverir  undan  Öðrum,  er  þeir  deildu  um 
lótt  föðurlands  síns  og  rótt  erlendra  yfirdrottna.  Verður  þá  og 
auðskilið,  að  raeiri  bruni  hafi  þar  þá  verið  í  hugum  manna  og  vin- 
átta  og  fjandskapur  staðið  d/pra  en  á  friðartímum  þeim,  sem  vór 
liöfum  haft  reynslu  af.  Þá  verður  Jjósara  fyrir  mönnum,  hvernig 
þesai  17  ára  gamla  bóndadóttir  mátti  orka  því  er  hún  gerði.  Föð- 
urlandsástin  vakti  henni  ósigrandi  þrá  til  þess  að  bjarga  œttjörð 
einni.  Trúartraust  hennar  vaktí  henni  aftur  bjargfasta  trú  á  því, 
að  guð  mundi  hjálpa  þjóðinni.  En  enginn  hjálparinn  kom.  Þá 
vaknaði  hjá  henni  svo  lifandi  þrá,  að  verða  helsærðri  œttjörð  sinni 
að  liði,  að  hún  trúði  þv/,  að  guð  hefði  sérstaklega  ætlað  sér  þetta 
hlutverk.  Og  nú  hafði  hún  vitranir  og  sagði  María  mey  henni  og 
aðrir  hiraneskir  sendiboðar,  hvað  hún  ætti  að  gera.  Lagði  hún  á 
.  fitað  til  konungs  og  fekk  leyfi  til  að  fara  til  Orleans  og  létta  af 
umsátinni.  Óskelfdur  hugur  hennar  og  einbeitni  og  baruslegt  trú- 
artraust  vakti  ijÚ  Frökkum  nyjan  hug  og  njjar  sigurvonir  og  œtt- 
jarðarást,  en  dró  úr  hug  fjandmönnum  þeirra  með  því  ofurafli, 
sem  trú  og  bjátrú  áttu  á  þeim  tímum. 

Tilkoma  þessarar  ungu  meyjar  sneri  öllu  við,  og  hún  leiddi 
Frakka  frá  sigri  til  sigurs,  fór  með  konung  til  Reims  og  lót  krýna 
hann  þar  sem  hún  hafði  heitið.  Stóð  nú  hagur  Frakka  vel  og 
hún  þóttist  hafa  lokið  hlutverki  sínu.  En  fyrir  fortölur  manna 
fylgdi  hún  þó  enn  hernum,  en  þá  fór  svo  að  lokum  að  hún  var 
gerð  hernuma  og  síðan  seld  Englendingura  í  hendur.  Þeir  gerðust 
DÚ  þeir  ódrengir  að  þeir  svöluðu  hatri  sínu  á  þessari  saklauau 
caey,  sökuðu  hana  um  galdur  og  brendu  bana  á  báli.  Frakkakon- 
ungur  og  hans  menn  gerðu  engar  verulegar  tilraunir  til  þess  að 
bjarga  henni. 

Síðan  hefir  menn  deilt  á  ura  konu  þessa.  Hafa  sumir  gert 
gys  að  henni,  surair  lastað  hana,  en  sumir  lofað.  Nú  hafa  Englar 
oy  lega  sett  henni  minnisvarð*  og  reynt  meö  því  að  má  blettinn  af, 
er  þeir  fengu  við  bálför  hennar.  Enginn  getur  með  sanni  mót- 
mœlt  því,  að  hún  hafi  verið  einhver  hinn  ágœtasti  og  einkennileg- 
asti  bardagaraaður  í  þjónustu  hugsjónanna.  En  fegurstan  rainnis- 
varða  hefir  hið  heimsfræga  þjzka  þjóðskáld  Fr.  SchiUer  sett  henni, 
:J)ar  sem  er  sorgarleikur  sá,  er  Alexander  hefir  nú  þytt. 

Eg    hefi    orðið  svo  margorður  um  yrkisefnið  sakir  þess,  að  al- 


rðkirnir]  Ritfregnir.  219 

^ýtin    manna    er    þessi    saga  lítt  kunn  og  auk  þess  í  því  skyni  aS 
«nenn  gœti  sjálfir  séð  að  hverju  leyti  höf.  befir  breytt  efninu. 

l'm  þ/8ingnna  sjálfa  get  jeg  verið  fáorðari.  Hún  er  vandaS 
5rerk,  þótt  hún  sé  vandaverk.  Þess  er  þá  fyrst  að  geta,  að  hún  er 
rétt  og  nákvœm,  að  kveðandi  er  nákvæmlega  hin  sama  sem  í  frum- 
titinu,  nema  því  framar,  að  þar  er  auðvitað  gegnt  þeirri  þungu 
skyldu,  er  Ijóðad/sin  leggur  oss  á  berðar,  ísletidingum,  að  þar  eru 
Ijóðstafir.  Kkki  hirði  eg  að  telja  þá  fáu  staði,  sem  mér  þœiti  mega 
•vera  betur  stuðlaðir,  enda  er  jafnan  auðveldara  að  finna  að  en  að  um- 
fcœta.  Þess  er  annars  og  að  geta,  að  orðavi^il  er  svo,  að  jafnan  er 
Íeitast  við  að  hafa  sem  nœst  daglegu  orðfœri.  Mun  þess  því  frem- 
4ir  von,  að  leikhúsin  ráðist  í  að  syna  oss  þetta  verk. 

Um  orðaval  og  kveðandi  skal  það  þó  játað,  að  mór  þótti  í 
fyrstu  sem  þar  vantaði  þá  beiðríkju  og  sólkendir  sem  eru  yfir 
þeim  í  beztu  Ijóðum  vorum.  En  er  eg  bar  saman  við  frumritið, 
komst  eg  að  þeirri  niðurstöðu,  að  slík  þyðing  mundi  hafa  farið 
framhjá  blænum,  sem  er  yfir  því  hjá  Schiller.  En  slíkt  ætti  eng- 
inn  að  gera,  því  höfuðvandinn  við  þyðingar  er  einmitt  sá,  að  halda 
blœnum,  íklæðast  hugarfari  skáldðina  (Nuchempfinclen  nefna  Þjóð- 
verjar  þetta).  Þessi  blær  er  alls  ekki  yfir  leikritum  SchiIIers.  Hon- 
um  var  svo  mikið  niðri  fyrir,  að  bann  gaf  sér  eigi  tíma  til  að  fága 
íþau  8V0  mjög.  Mér  sýndist  þetta  í  upphafi  ókostur  á  þyðingunni, 
-en  eg  hefi  komist  að  raun  um  að  það  er  einmitt  kostur. 

Þessi  þyðing  mun  j  ifnan  verða  þyð.  til  sóma  og  kostnaðar- 
cnanni  slíkt  bið  sama. 

Menn  ætti  ekki  endilega  að  þurfa  að  vera  svangir  til  þess  að 
geta  metið  skáldskap.  Þó  virðist  mér  seni  lestrarfjsn  manna  minki 
ef  þeir  efnast.  Ætti  það  þó  að  vera  öfugt,  því  að  eftir  því  sem 
-efni  alþ/ðu  aukast  synist  hún  geta  varið  og  eiga  að  vilja  verja 
cneiru  til  bókakaupa. 

Byrjið  á  því  að  kaupa  :^Syngi,  syngi  svanir  mínir4C,  eftir  Huldu, 
Þulur  Theódoru  og  —  Meyna  frá  Orleans. 

Bjarni  Jóosson  frá  Vogi. 

Nokknr  Ijóðmæli  eftir  Þorskab  t.  Getin  út  af  Borgfirðinga- 
fólaginu  í  Winnipeg  1914.  —  Prentuð  í  prentsm.  Gutenberg. 
Reykjavík. 

Þorskabítur  er  sá  meðal  íslenzkra  skálda  vestan  bafs,  er  einna 
^  anest  þykir  að  kveða,  þegar  frá  er  talinu  Stephan  G.  Stepbansson. 
■    Ifiafa   kvœði    hans    mörg    bit/t  í  Lögbergi  og  ymsir  veitt  þeim  at- 

L 


220  Ritfregnir.  [SUrnir- 

hygli,  enda  bera  þau  af  mörgu  þv/,  sem  þar  fljtur.     8afn  af  IjóC- 
mælum  hans  kom  út  árið  1914,  sem  a8  ofan  greinir. 

Höfundurinn  heitir  réttu  nafni  Þorbjörn  og  er  Bjarnar- 
s  o  n ,    borgfirzkur    að    œtt    og  uppruna,  frá  Breiðabólsstað  í  Reyk'^ 
holtsdal,  kynborinn,  kominn  af  Lofti  ríka  í  beinan  karllegg.    Hann 
ór    vestur    um    haf    fulltíða    um    1890   og  hefir  dvalist  þar  síðan. 
Mun  hann  nú  hátt  á  sextugs  aldri. 

Þótt  Þorbjörn  hafi  dvalíst  alllengi  vestra  og  náð  þar  mestum 
þroska  og  ort  þar  flest  kvæði  sín,  þá  verða  þau  vart  talin  ^vest- 
rœn<(  í  eðli,  svo  að  þau  beri  vitni  um  ábrif  þarlendra  skálda,  held- 
ur  eru  þau  ramm-islenzk  að  efni  og  orðbragði,  eina  og  þau  vœrí 
>fædd  og  fóstruð«  í  átthögum  höfundarins. 

Þorbjörn  er  alþ/ðumaður,  hefir  alla  œfi  sína  fengist  við  al- 
genga  vinnu,  óskólagenginn  og  því  óspiltur  af  tilgerð  og  tildri 
slíkrar  menningar,  en  sjálfur  alvörugefinn  skarpleikamaður  og~ 
hefir  þroskast  af  sjálfsdáðum,  eins  og  fjöldi  íslenzkra  bænda,  sen> 
lítt  hafa  við  að  styðjast  nema  menniugar-megin  tungu  vorrar  og 
erfðamannvit  það,  er  aldrei  hefir  út  kulnað  í  landi  voru. 

Yrkisefni  höfundarins  eru  mörg  hin  sömu,  sem  önnur  skáld' 
vor  hafa  tamið  sér,  svo  sem  ættjörð  og  (íslenzk)  náttúra,  enda  ann» 
hann  hugástum  landi  sínu.  Mörg  yrkir  hann  og  tækifæriskvseði, 
eins  og  gerist,  ymist  að  annara  bón  eða  ótilkvaddur,  svo  sem  erfi- 
Ijóð,  minni  á  Íslendingafundum  og  öðrum  samkomum  og  fleira  þes» 
háttar.  Einna  bezt  þykir  mér  erfiljóðín,  er  hann  yrkir  eftir  Arna- 
Sveinbjörnsson  frá  Oddsstöðum  og  Sigurð  póst.  Um  Sigurð  segir 
hann  meðal  annars: 

Mót  þá  sporlaust  myrkrið  gín 

má  ei  forsjá  bresta. 

Ferða  voru  vopnin  þín 

vilji,  þor  og  festa. 

Aldrei  skœðan  beyg  þér  bjó 
braut  að  þræða  sanna 
gamla  hrœðan  :  »um  og  ó<í 
ósjálfstæðismanna. 
Ágœtlega    kveður    hann    og  eftir    Eyjólf  frœnda  sinn  Magnús- 
8on,  barnakennara.     Þar  er  þessi  vísa : 

Þönglabökkum  þjóðlífs  frá 
ú  hefir  tekið  feginn 


^klniir]  Ritfregnir.  221 

BÍðsta  Btökk,  og  stigiS  á 
ströndina  hinum  megin. 
Mun    þeim    finnast,    er    Eyjólf  muna  vel,  að  hann  komi  þeim 
«kýrt    fyrir    hugBkotasjónir,    er    þeir    heyra    vísuna,    eins    og  hanii 
flé    að    létta    sér  yfir  poll  meS  alkunnum  snarleik  sínum,  vindi  sér 
TÍC    hinumegin  og  teygi  út  frá  sér  stafinn  á  ská  til  aS  hneigja  sig 
•^yrir  áhorfenda-hópnum,  —  í  þetta  skifti  hinzta  sinn.     Haglega  er 
^688  og  minst,  að  Eyjólfur  beindi  til  flugs  mörgum  ófleygum  barns- 
anda,  er  þjóðin  >virti  smátt^: 

Hennar  vilja  hallröng  met 
hnitmiðunum  tyna. 
Illa  vegna  löngum  lét 
Ijóstollana  sína. 
Mörg  eru  ádeilukvæði  í  bókinni  og  kennir  þar  glöggrar  sjónar 
á   ýmsar    misfellur    mannfélagsins.      Höfundurinn    tekur    ómjúkum 
böndum    á  ranglæti,  fégirnd,  hrœsni  og  öðrum  ódrengskap  og  smá- 
sálarskap.     Stundum  felur  hann  ádeilur  sínar  í   smákveðlingum  all- 
meinlegum,    og    Bver    sig    þá  nokkuð  í  œtt  við  Jóu  Þorláksson  eða 
xSteingrím  Thorsteinsson.     Hór  eru  nokkur  dœmi : 
Ekki  er  að  furða,  þótt  á  hlaupi  snurða 
vorn  örlagaþráðinn, 

þá  hrekkv'sir  slinnar  og  hópar  af  flónum 
á  heimsrokkinn  spinna  með  öfugum  klónum. 

Kerling  eitt  sinn  kát  á  rúmið  sezt, 
við  karl  sinn  tér  hún :  Heyrðu  góði  minn ! 
Veiztu  hvaða  bein  mór  þykir  bezt 
að  bíta?  —  Það  er  hryggjarliðurinn. 
'Heilrœði  til  safnaðarmanns  vestra : 

Viljirðu  fá  þá  von  af  presti 

að  verða  sáluhólpinn, 

láttu  hann  sjá,  að  sértu  bezti 

safnaðarmálastólpinn. 
^esBÍ  er  um  »prestley8i« : 

Himins  beitarhúsum  frá 

hrópað  er  á  vörðinn. 

:^JÓrturtuggu  jeg  vil  fá< 

jarmar  gervöll  hjörðin. 
^m  >Dyja  búninginn«  kveður  hann* 


^ 

k 


S22  Ritfregnir.  [Skimír 

Nær  sem  þú  hittir  nytízku  mann 
á  n/ja  búningnum  þekkirðu  bann : 
um  brjóstið  keðjubaugar  gullnir  hringla, 
við  beran  rassinn  skuldakröfur  dingla. 
Allur    er    frágangur    bókarinnar  hinn  suotrasti  og  útgefönduiii> 
tíl  sóma. 

B.  Sv. 

Jón  Helgasoa:  Þegar  Reykjavík  var  fjórtán  vetra.     Brot  úr 

aögu  Reykjavíkur.  Með  þrem  myndum  og  einum  uppdrætti.  (Safa 
til  sögu  íslands  og  íslenzkra  bókmenta  V.  nr.  2).  Reykjavík  1916. 
8vo.  138  bls.  og  3  myndir  og  uppdráttur. 

Það  voru  mörgum  vodbrigði  eigi  all-lítil,  þegar  Árbók  Háskól- 
ans  kom  út  1915,  að  henni  fylgdi  þá  ekkert  fylgirit.  Menn  vissu 
að  þáverandi  rektor  háskólans,  núverandi  herra  Jón  biskup  Helga- 
8on,  var  maður  einkar  vel  ritfær  og  fróður  vel.  Ritar  hann  flest- 
um  betur,  og  er  einkar  sýnt  um  að  rita  svo,  að  hver  lesandi  hans, 
J)ótt  litla  þekking  hafi  áður,  hafi  þess  mikil  not  og  unun  af  lestr- 
inum.  En  svo  er  ekki  nema  um  örfáa  allra  ritfærustu  menn  þjóð- 
arinnar.  En  rektorinn  var  þá  ajúkur  —  og  það  verður  að  vera 
fuUgiId  afsökun. 

I  fyrra  vetur  hélt  höf.  hér  í  bænum  fyrirlestra  um  byggingu 
Reykjavíkur,  einkum  um  aldamótin  1800,  og  voru  fyrirlestrar  þess- 
ir  strax  rómaðir  mjög.  Þessa  fyrirlestra  hefir  nú  Bókmentafélagið 
gefið  út,  og  er  það  skemst  að  segja,  að  fólagið  á  þökk  fyrir  út- 
gáfuna.  Fyrirlestrarnir  eru  einkar  fróðlegir  og  jafnframt  mjög 
fikemtilegir  aflestrar. 

Það  er  enginn  vafi  á  því,  að  enginn  er  böf.  jafnfróðiir  um 
þessi  efni,  enda  hefir  hann  um  lengri  tíma  safnað  öllu  því  er 
varðar  sögu  bæjarins,  einkum  á  fyrstu  árum  haus.  I  bók  þessari 
rekur  hann  sögu  hverrar  einstakrar  lóðar  og  húsa,  segir  hverir  hafi 
búið  þar  og  til  hvers  þau  hafi  verið  notuð,  og  inn  í  þetta  flóttar 
hann  ættartölum  og  smásögnum,  og  gjörir  það  svo  aðdáanlega  vel, 
að  eg  get  ekki  skilið  annað^  en  hver  fróðleiksfús  maður  hafi  unun, 
nautn  og  gagn  af  lestrinum.  Maður  vel  mentur  'sagði  við  mig  er 
hann  hafði  lesið  bókina:  »Eg  skil  ekki  hvernig  J.  H.  fer  að  gera 
settartölur  svona  afarskemtilegar«,  —  en  þótt  hann  segði  að  hór 
aé  um  œttartölur  að  ræða,  þá  er  það  ekki  í  orðsins  fylsta  skilningi, 
Það  er  saga  bæjarins,  ekki  aðeins  byrjunarár  hans,  heldur  má  heita- 
að    það  sé  aðalþátturinn  í  sögu  hans  alt  til  þessa  dags,  má  þar  t.. 


Sklrnir]  Ritfregnir.  22? 

J.  benda  á  bls.  81,  þar  er  sagan  sögS  til   1916  og    svo    er    á    m/- 
nörgum  stöðum. 

Höf.  á  afarmikið  og  fágœtt  myndasafa  af  Reykjavík  frá  jms- 
um  tfmura.  Eg  hersi  óskað  þess  að  bókin  hefði  fengið  meira  að 
njóta  þessa  ágœta  safns  en  raun  hefir  á  orðið.  En  það,  að  svo  er 
eig!    mun  vera  vegna  kostnaðar  við  útgáfuna. 

Á  ekki  allfáum  stöðum  hefi  eg  orðið  þess  var,  aö  höf.  hefir 
leiðrétt  þá.  er  áður  hafa  ritað  ura  eitthvað,  er  hann  vikur  að.  Er 
það  ekki  eingöngu  í  þeim  efnum,  er  beint  varða  sögu  bœjarins, 
heldur  og  í  œttfærslu  manna.  Kosið  hefði  eg,  að  hann  hefði  gert 
uokkra  grein  jmsra  Islendinga,  er  settust  að  hér  í  Reykjavík  á 
fyrstu  árum  bœjarins,  og  voru  því  riðnir  við  margt  í  bœnum  eða 
œttfeður  margra  hér.  Skal  eg  nefna  sem  dœmi  Teit  vefara,  Egil 
Sandholt  og  Finnboga  Björnseon,  og  veit  eg  að  höf.  var  það  hægð- 
arleikur,  ef  hann  hefði  svo  viljað. 

Höf.  er  ekki  viss  um,  við  hvern  Kæmnergade  (bls.  66)  var 
kend;  það  er  án  efa  við  Guðmund  Pétursson.  Þanri  galla  hefi  eg 
orðið  var  við,  að  skráin  yfir  mannanöfuin  aftan  við  bókina  er  ekki 
fullkomin.  Það  vantar  t.  d.  Pétur  Bárðarson,  og  Teitur  vefarF 
kemur  fyrir  á  bls.  91.     En  smámunir  eru  þetta. 

Aftan  við  bókina  er  prentað  sem  fylgiskjal  útmæling  undir  hinn 
nýja  kaupstað  í  Reykjavík,  dagsett  12.  febrúar  1787.  Það  má 
heita  svo,  sem  skjal  þetta  hafi  öllum  verið  ókunnugt;  þar  til  i 
fyrra  sumar.  En  skjalið  er  mjög  merkilegt.  Það  ber  með  sér,  að 
bænum  hefir  verið  mælt  út  alt  Arnarhólstún  fyiir  neðan  traðir,  en 
það  mótar  fyrir  þeim  hjá  Safnahúsinu,  og  uppdrátturinn,  er  fylgir 
bókinni,  synir  Ijóslega  land  bæjarins.  En  á  bœrinn  þá  ekki  landið^ 
enn?  Eg  hefi  ekki  haft  spurnir  af  þvf,  að  hann  hafi  látið  það 
aftur  af  hendi.  Hér  er  um  mikið  fé  að  rœða,  og  vonandi  að  full- 
trúar  bœjarins  haldi  rétti  hans  eins  fast  fram  og  þeir  álíta  fœrt. 

Að  endingu  vil  eg  þakka  höf.  fyrir  ritið.  Eg  er  áannfœrður 
um,  að  enginn  fróðleiksfús  maður  sér  eftir  þeim  bókakaupum,  held- 
ur  telur  því  fé  mjög  vel  varið.  Og  hvetja  vil  eg  alla,  er  sagn- 
frœði  unna,  að  eiga  ritið;  það  má  heita  að  það  sé  ómissandi 
fyrir  þá. 

Pétar  Zophðníasson. 

Þnliir.  Eftir  Theodóru  Thoroddsen.  Myndimar  eftir  Guðm. 
Thorsteinsson.     Prentsmiðjan  Gutenberg  1916. 

Þetta  er  ágœtt  verk  í  sinni  röö  og  hreint  n/nœmi.  Tveir  lista— 


••224  Ritfrcífnir.  [Skírnir 

menn  af  sömu  œtt  hafa  þarna  lagt  saman:  frú  Theodóra  Thorodd- 
sen  Þulurnar  sínar  fögru^  sem  sumar  hafa  birzt  i  Skírni,  og  Guðm. 
Thorsteinsson  [málari  myndiruar.  Er  þaö  mesta  augna-  og  eyrna- 
jndi  fyrir  börn,  og  raunar  alla  sem  ekki  eru  orðnir  gamlir  og 
.feysknir.  G.  F. 


Atliugasemd  við  „Benpögn^. 

Eftir  Jón  prófast  Jónsson. 


Jafnvel    þótt    mér  virðist  sumt  ekki  sem  nákvæmast  í  þessari 

.grein  Steingríms  lœknis  Matthíaasonar  (í  Skírni  1916),  þá  nenni  eg 

.ekki    að    eltast    við    það,    enda  hefi    ekki  nema  gömlu  útgáfuna  af 

:  Sturlungu    við    höndina,    og    skal    þess  þó  getið,  að  mér  finst  höf. 

iihefði    ekki  átt   að  sleppa  höggi    Aróns    Hjörleifssonar,  er  hann  átti 

við    Rögnvald    Káisson.      En  því  minnist  eg  á  þetta  mál,  að  þótt 

íhóf.  riti  »ein8  og  sá,  sem  vald  hefir«,  þá  tekur  hann  hvergi  greini- 

Jega    fram    orsakirnar  til  stærri  höggva  vígamanna  á  10 — 11.  en  á 

13.  öld,  og  gefur  jafnvel  í  skyn,  að  allur  sá  mismunur  rísi  af  jkj- 

um    og    öfgum  eldri  sagnanna,  en  eg  tel  hinsvegar  víat,  að  íslend- 

ingar    hafi    eigi    verið    eins    v/gfimir  á  Sturlungaöld  og  á  víkinga- 

öldinni.     Það    kom  auðvitað  ekki  af  því,  að  þeir  væri  kraftaminni, 

Bvona    upp    og    ofan,    heldur   af  hinu,  að  þeir  voru  yfirleitt  miklu 

óvanari    vopnaburði    en    fornmenn    fyrir   2 — 3  öldum,  er  vanist 

höfðu  vopnum  og  tamið  sór  vopnfimi  frá  blautu  barnsbeini.     Þetta 

hefir  að  miklu  leyti  lagst  niður  á  friðaröldinni,  einkanlega  á  dögum 

-Oizurar    biskups    ísleifssonar    (1082—1118).     Vorið    1120  »var  svá 

lítill  vápnaburðr,  at  ein  var  stálhúfa  þá  á  alþingi,  ok  reið  drjúgum 

hverr  bóndi  til  þings,  er  þá  var  á  Islandi*.^)     Nœr  40  árum  síðar 

eegir  Gregorius  Dagsson,  mesti  hershöfðingi  í  Noregi  á  sinni  tíð,  við 

íslending    einn,    er  gekk  vel  fram  í  orustu  :  »Margir  menn  þykkir 

mér  mjúkari    í   sóknum  en  þér  íslendingar,  því  at  þér  erut 

óvanari    en  vór  Noregsmenn,  en  engir  þykkja  mér  vápndjarfari 

.en  þór«.2)      Jafnvel    hugrökkustu    íslendinga    skortir   þá  nokkuð  á 

vígfimi,    og  hafi  vopn  þeirra  á  Sturlungaöld  líka  verið  bitlítil,  sem 

böt.    segir,    þá    er    engin   furða,  þótt  þeir  vœri  eigi  svo  stórhöggir 

sem  fornkapparnir,  sem  sumt  getur  líka  verið  ykt  um,  enda  ræður 

að    líkindum,    að   frásögn  um  sárafar  sé  nákvœmari  í  Sturlungu  en 

fornsögunum,  sem  höfðu  svo  lengi  gengið  l  minni  manna. 


')   Kristni  saga  14.  k.:  Bisk.  I.  31.  bls.      *)  Snorri:  Hák.  s.  herði- 
-.ihreiös  8.  k.,  Hkr.  757—8  bls.  (Ungers  útg.). 


>>■' 


í^rjú  smáljóð. 

Eftir  Maurice  Maeterlinck. 


I. 
1  hellinum  mærin  var  múruð  kvik, 
á  munnann  i  kross  þeir  gerðu  stryk. 
Hún  mundi'  ekki  lengur  Ijósið  þar, 
og  lykillinn  —  fjell  i  mar. 

Hún  sat  þar  og  beið  um  sumar-skeið, 
i  sjö  ár  og  lengur  beið  hún  þar  .... 
Á  gangi  þar  ár  hvert  einn  hann  var. 

Hún  dvaldi  þar  vetrarina  dimmu  skeið 

og  i  dvölinni  sikkaði  gullið  hár. 

Það  mundi  birtuna'  og  leitaði'  að  leið  — 

að  leið  út  til  Ijóssins,  —  og  hamarinn  hár 
þvi  hjelt  ekki,  skor  milli  steina  það  fann, 
það  óx  út  úr  hamrinum,  eldgylt  brann. 

Að  aftni'  á  ferli  þar  enn  var  hann.  — 
Hann  undrast,  hvern  Ijóma  við  haraarinn  ber, 
og  fram  hjá  tœplega  treystir  sjer. 

Hann  ætlar  að  bending  þar  einhver  sje  gerð, 
hann  ætlar  að  gullæð  sjái  hjer, 
hann  ætlar  að  dansi  þar  engla-mergð, 
og  undan  hann  snýr  sjer  og  —  fer  .  .  .  . 

16 


226  Þrjá  sm&ljóð.  [Skírair 

II. 
Og  komi  hann  aftur,  hvað  á  jeg  þá  að  segja? 

—  Að  beðið  jeg  hafi',  unz  jeg  hlaut  að  deyja! 

Og  ef  frekar  hann  spyr,  og  man  ekki'  eftir  mjer? 

—  Tala  við  hann  eins  og  systir,  þvi  sorg  hann  máske  ber . .'. 

Ef  hann  spyr,  hvar  þú  sjert,  hvað  myndi  segjandi? 

—  Rjettu'  honum  hringinn  minn  og  horfðu'  á  hann  þegjandil 

Ef  hann  spyr,  hvi  svo  tómlegt  sje  allt  hjer  og  autt? 

—  Á  opnar  dyrnar  bentu,  segðu:    Ljósið  er  dautt! 

Og  spyrji'  hann,  hvernig  leið  þjer,  er  lífið  var  á  förum? 

—  Æ,  láttu'  hann  ekki  gráta,   segðu':    Hún  dó  með  bros 

á  vörum  .... 


III. 
Þrem  smámeyjum  forðum  þeir  unnu  k: 
i  hjörtun  litlu  þá  langaði'  að  sjá. 

í  f  y  r  s  t  a  auðnan  og  ánægjan  bjó, 
og  alls-staðar,  þar  sem  blóð  þess  rann, 
hvæstu  þrjár  nöðrur  —  þrjú  ár  löng. 

I  ö  ð  r  u  bjó  mjúklynd,  auðsveip  ró, 
og  alls-staðar,  þar  sem  blóð  þess  rann, 
á  beit  voru  þrjú  lömb  —  þrjú  ár  löng. 

I  þ  r  i  ð  j  a  angist  og  angur  bjó, 

og  alls-staðar,  þar  sem  blóð  þess  rann, 

vörð  hjeldu  þrír  englar  —  þrjú  ár  löng. 

Guðm.  Guðmundsson 
þýddi. 


Um  drengskap. 

Erindi,  fyrst  flutt  i  Winnipeg  1.  júni  1916. 


Því  er  stundum  haldið  fram,  að  menning  forfeðra 
vorra  sé  svo  gagnstæð  anda  nútíðarinnar,  að  þar  sé  naum- 
ast  nokkur  brú  á  milli.  Hvergi  hefi  eg  þó  séð  þetta  greini- 
legar  orðað  en  i  bók  eftir  danskan  mann,  prófessor  Vilh. 
Grönbech.  Hann  segir  meðal  annars  um  fornmenn  Norð- 
urlanda : 

»1   raun    og   veru    eru  þessir  menn  oss  svo  óskyldir,. 

að   vér   getum    engin   mök    við    þá   átt. Stirfni 

NorðurlandabÚH,  þröngleikur  og  einræni,  það  sem  ómann- 
úðlegt  er  í  fari  þeirra,  á  rót  sína  i  eðli  menningar  þeirra. 
Þeir  eru  fastúðugir,  en  á  þeim  grundvelli,  sem  mannlif 
verður  ekki  bygt  á  nú  á  timum.  Þeir  lifa  i  menningu, 
en  sú  menning  á  sér  alt  aðra  þungamiðju  en  vor.  Sam- 
ræmi  þeirra  er  gagnólíkt  öllu  því,  er  vér  eigum  eða  sækj- 
umst  eftir.  Menning  þeirra  á  sina  fegurð,  og  á  blómatíð 
sinni  hafði  hún  óyggjandi  rétt  lífsins;  en  hún  var  bundin 
við  þannig  lagaða  sjálfhefð  og  sjálfvirðing,  að  ætti  hún 
sér  stað  i  vorum  heimi,  yrði  hún  eitt  af  þeim  öflunum, 
sem  rífa  niður.  Frá  þeim  verður  ekki  komist  til  vor  né 
frá  oss  til  þeirra  með  öðrum  hætti,  en  að  afklæðast  mann- 
eðli  sínu  og  íklæðast  öðru*)f. 

Slík  kenning  finst  mér  fjarstœða.  Mér  virðist  öll 
reynsla  vor  íslendinga  mæla  á  móti  henni.  Þessi  menn- 
ing,  sem  svo  hart  er  dæmd,  hefir  verið  brjóstamjólkin, 
flem  þjóð  vor  hefir  að  miklu  leyti  lifað  á  i  þúsund  ár,  og 


Vilh.  Grönbech:     Lykkemand  og  niding.    Kbh.  1909,  8.  16—1». 

15* 


228  Um  drengskap.  [Skiriir 

8V0  er  088  sagt,  að  hún  hafl  ekkert  næringargildi  fyrir 
nútíðarsálir.  Mundi  ekki  vera  líkt  um  þetta  og  islenzka 
skyrið.  Fyrir  nokkrum  árum  var  því  haldið  að  oss,  að 
:skyrátið  væri  skaðsamlegt  fyrir  heilbrigði  þjóðarinnar,  og 
sumir  fóru  að  trúa  þessu.  Svo  kom  heimsfrægur  visinda- 
maður,  Metschnikoff,  og  sannaði  tilgátu,  sem  búlgarskur 
læknir  hafði  haldið  fram,  að  búlgarska  skyrið  (Yoghurt) 
ætti  þátt  í  því,  hve  langlífir  Búlgarar  verða.  Nú  hafa 
ættir  skyrgerlanna  verið  raktar  saman,  og  íslendingar  eru 
farnir  að  sannfærast  um  það,  að  skyrið  þeirra  sé  lifsins 
balsam. 

Eg  vona  að  likt  fari  um  kenningar  þeirra  manna, 
Æem  halda  þvi  fram,  að  sálarlíf  forfeðra  vorra  og  menn- 
ing  sé  óholl  fæða  fyrir  nútíðarsálir.  Mín  reynsla  er  sú, 
-íið  eg  get  stundum  orðið  leiður  á  öllu  sem  mér  berst  i 
hendur  af  nútiðarbókmentum.  Það  kemur  í  mig  eins  kon- 
^  andleg  ólyst,  svo  að  eg  verð,  eins  og  skáldið  kvað: 
»leiður  á  öllu  —  utan 
Islendingasögum « . 
Eg  hefl  aldrei  orðið  leiður  á  þeim.  Eg  veit,  að  þar  á  eg 
altaf  athvarf,  ef  annað  bregzt.  Þar  er  það  andans  veður, 
•sem  hressir  mig,  ef  mér  verður  ómótt  i  nútíðarmollunni. 

En  eg  skil  vel,  hvað  fyrir  þeim  vakir,  sem  tala  um 
það,  hve  andi  fornmanna  sé  oss  fjarskyldur.  Þeir  lita  á 
yfirborðið,  athafnirnar.  Og  fornsögur  vorar  og  kvæði  eru 
um  vígaferli,  fyrst  og  síðast  um  mannhefndir.  Hefndar- 
hugsjónin  er  þar  svo  rík,  að  hún  gengur  eins  og  rauður 
þráður  um  allar  fornsögur  vorar.  Mér  dettur  stundum  i 
hug  dæmisagan  um  kettina  og  apann.  Kettirnir  báðu  ap- 
ann  að  skifta  fyrir  sig  ostbita.  Hann  braut  ostinn  fyrst 
í  tvo  misstóra  parta  og  lagði  á  metaskálar.  Beit  siðan 
stykki  af  stærri  bitanum,  svo  að  hann  varð  léttari  en  hinn, 
þá  af  hinum,  og  svona  á  víxl,  þangað  til  ekki  voru  eftir 
nema  litlar  örður,  aem  hann  varð  að  hafa  í  skiftalaun. 

Það  er  engu  líkara  en  að  forfeður  vorir  hafi  verið 
að  leika  þessa  sögu  i  stórum  stíl.  Hefndin  átti  að  jafna 
iiallann  á  metaskálunum,  jafna  hallann  milli  ættanna,  sem 


SkirÐÍr]  Um  dreogskap.  229^ 

af  einhverjura  atvikum  lenti  saman,  en  hún  tók  í  hvert 
fikiftið  meira  en  svo,  að  jöfnuður  kæmist  á.  Jöfnuður 
hefndanna  verður  ójöfnuður.  Slíkt  atferli  er  vissulega 
engin  fyrirmynd,  er  vér  getum  tekið  til  eftirbreytni. 

Og  þó  mun  að  minsta  kosti  enginn  óspiltur  íslending- 
ur  lesa  þessar  sögur  svo,  að  hann  finni  ekki  streyma  um 
8ig  undarlegt  afl,  sem  í  þeim  býr,  finni  að  þær  herða  & 
inBtu  strengjuuum,  hressa  og  styrkja  betur  en  flest  lista- 
verk  nútíðarinnar. 

Hvernig  stendur  á  þessu?  Er  það  hefnigirnin,  sem 
fær  þar  byr  undir  vængi?  Erum  vér  enn  svo  mikil  rán- 
dýr,  að  oss  sé  hressing  í  því,  að  lesa  um  vígaferli  og 
blóðsúthellingar?  Þekkjum  vér  sjálfa  oss  í  lögmáli  hefnd- 
arinnar,  sem  virðist  æðsta  boðorð  forfeðra  vorra?  Eg 
hygg  því  fari  fjarri.  Hugsjónir  forfeðra  vorra  eru  i  þvi 
efni  gagnstæðar  vorum.  Vér  mundum  ekki  vilja  taka  þá 
til  fyrirmyndar  i  þessu  efni.  Hvað  er  það  þá,  sem  dreg- 
ur  oss  aö  þeim? 

Vér  finnum  það,  er  vér  litum  dýpra  en  á  yfirborðið. 
Eðli  manna  kemur  ekki  svo  mjög  fram  í  því,  hvað  þeir 
telja  skyldu  sína,  sem  i  hinu,  hvernig  þeir  rækja  þær 
skyldur,  scm  þeir  viðurkenna.  Hugsjónir  mannanna  breyt- 
ast  raeð  öldunura.  Margt  það,  sera  var  heilög  skyida  for- 
feðra  vorra,  væri  nú  talinn  hinn  versti  glæpur.  En  skyldu- 
rækinn  raaður  á  þeim  timum  var  líks  eðlis  og  skylduræk- 
inn  maður  á  vorum  dögum.  Virðingin  fyrir  því,  sem 
mönnunum  er  heilagt,  er  sjálfri  sér  lik,  hvað  sera  þa^ 
8V0  er,  sem  menn  telja  heilagt  í  þann  og  þann  svipinn. 
Markmiðin,  sem  stefnt  er  að,  geta  verið  gagnstæð,  og  þ& 
gerst  sömu  tiðindi  á  leiðinni.  Það  má  vinna  frægðarverk 
i  þjónustu  góðs  raáls  og  ills.  Þetta  ætti  að  vera  oss  hug- 
stœtt  nú.  Vér  erum  varla  þeirrar  skoðunar,  að  þjóðir 
þœr,  sem  nú  berast  á  banaspjótum,  séu  allar  jafn  sak- 
lausar  um  upptök  hinna  ógurlegu  Hjaðningavíga,  er  yflr 
atanda,  eða  hafl  jafn  réttmætt  raál  að  sækja  og  verja^ 
Vér  mundum  ekki  halda  þvi  fram,  að  þjóð,  sera  berst  af 
þvi  að  á  hana   er  ráðist  saklausa,   8é  i  sörau  fordæraingu 


"SSO  nm  drengBkap.  [Skirnir 

og  hin,  sem  brýtur  á  henni  lög.  En  þegar  út  i  8triði?> 
er  komið,  sést  það  bezt,  hvern  mann  hver  hefir  að  geyma, 
ekki  á  því  í  hverri  fylkingunni  hann  stendur,  því  um  það 
eru  fæstir  sjálfráðir,  heldur  á  því,  hvernig  þeir  reynast 
samherjum  sínum  og  fjandmönnum  alstaðar  þar  sem  mann- 
eðlinu  gefst  kostur  á  að  njóta  sín.  Maðurinn  getur  verið 
drengur  i  hvaða  fylkingu  sem  hann  stendur.  Og  eg 
hygg,  að  drengskaparhugsjóniii  liggi  dýpst  eða  inst  allra 
siðgæðishugsjóna,  fyrir  þá  sök,  að  drengskapur  getur  átt 
sér  stað  hjá  mönnum  með  gagnólíkum  lifsskoðunura,  mönn- 
um  á  hæsta  og  lægsta  menningarstigi,  mönnum  sem  berj- 
A8t  hvor  um  annars  lif.  Ondverðari  geta  menn  ekki  staðið 
en  svo,  að  hvor  vilji  taka  annars  líf,  og  þó  má  berjast 
sem  drengur  eða  sem  ódrengur. 

Hér  er  þá  sá  grundvöUur,  sem  menn  af  öllum  stétt- 
um  geta  mæzt  á,  frá  öllum  öldum,  af  öllum  trúarbrögð- 
Tim  og  lífsskoðunum.  Þarna  er  eitt  bræðraband,  einn  eig- 
inleiki  sem  vér  skiljum,  á  hvaða  stigi  sem  þeir  menn 
hafa  staðið  sem  áttu  hann. 

Og  þá  kem  eg  að  brúnni  railli  vor  og  forfeðra  vorra, 
þeirri  Bifröst,  er  tengir  þeirra  líf  við  vort.  Það  er  dreng- 
«kapurinn.  í  engum  bókmentum,  sem  eg  þekki,  er  and- 
rúmsloft  drengskaparins  hreinna  en  þar.  Hressingin  sem 
þær  veita  oss,  styrkurinn  sem  þær  færa  oss  inn  i  raerg 
og  bein  er  drenglundin,  drengskaparandinn  sem  i  þeim 
liflr.  Þetta  er  ekki  svo  að  skilja,  að  þær  segi  ekki  frá 
neinum  ódrengjum  eða  að  þeir  séu  þar  svo  fáliðaðir,  að 
þeirra  gæti  ekki.  Þeir  eru  þar  alUiðsterkir  eins  og  á 
<)ðrum  öldum.  En  mörkin  eru  þarna  svo  skýr,  mennirnir 
8V0  heilir  og  lífskjörin  svo  einföld,  að  eðli  drengskapar- 
ins  kemur  þar  fram  í  algildum  og  ógleymanlegura  myndum. 

Það  er  gaman,  að  mesti  enillingurinn  sera  ritað  hefir 
á  íslenzka  tungu,  sá  maðurinn  sem  flestar  ódauðlegar 
mannlýsingar  heflr  skrifað,  hann  hefir  sjálfur  skilgreint 
hugtakið  drengskapur.  Snorri  Sturluson  segir  i  Skáldskap- 
armálum :     »Drengir    heita    vaskir    menn    ok 


ndrnir]  Um  drengtkap.  231 

t)atnandi«.  Hér  er  eðli  drengskaparins  sagt  i  tveim 
orðum.    Vér  skulum  atbuga  hvað  i  þeim  felst. 

Fyrst  er  vaskleikurinn,  hreystin,  hugprýðin.  Þar  er 
•eílauBt  elzta  dygð  mannsins,  sú  sem  hefír  hafíð  hann  stig 
af  stigi  til  æðra  lifs.  An  þessa  eiginleika  koma  aðrar 
gáfur  að  litlu  eða  engu  haldi,  þvi  lífíð  er  barátta,  barátta 
við  náttúruna,  barátta  við  ejálfa  oss  og  barátta  við  aðra 
inenn,  ef  ekki  með  vopnum  handarinnar,  þá  með  vopnum 
andans.  öllum  er  augljóst,  hvers  virði  vaskleikurinn  er, 
!þar  sem  lífsbaráttan  er  háð  með  brugðnum  sverðum,  þar 
sem  menn  verða  að  leggja  líf  sitt  við  nálega  hvert  það 
mál,  er  þeir  taka  að  sér,  eins  og  var  hjá  oss  á  söguöld- 
inni.  Þar  stendur  sá  bezt  að  vígi,  sem  lætur  sér  sízt 
bregða  við  váveiflega  hluti,  eins  og  sagt  er  um  Halldór 
Snorrason.  En  vaskleikur  er  i  raun  og  veru  engu  ónauð- 
■eynlegri  þar  sem  friður  er  á  yfírborði  þjóðlifsins,  svo  að 
hver  maður  er  nokkurn  veginn  óhultur  um  líf  sitt  fyrir 
^ðrum.  Baráttan  er  þá  ekki  um  það  að  halda  lífi  sínu, 
heldur  um  það  að  lifa  samkvæmt  eðli  sínu  og  þörf,  fegra 
líf  sitt  og  fullkomna.  Með  samlífinu  hættir  mönnunum 
löngum  við  að  verða  hver  öðrum  háðir,  háðir  yfirmönn- 
um  sínum,  vinum,  fylgismönnum,  flokksmönnum,  háðir 
tízkunni,  almenningsálitinu.  Þar  af  sprettur  sú  hættan, 
að  menn  týni  sjálfum  sér,  láti  teygjast  frá  þvi  sem  þeir 
sjálflr  telja  rétt  — 

„vinni  þaö  fyrir  vinskap  manns, 
að  vikja'  af  gutu  sannleikans". 

Að  menn  fylgja  ekki  því  fram,  sem  þeir  þó  sjá  að  er  rétt, 
þegja  við  þvi,  sem  þeir  vita  er  rangt,  kemur  langoftast 
af  bleyðimensku,  skorti  á  vaskleik.  Þeir  treysta  sér  ekki 
að  þola  sársaukann,  óvildina,  stundartjónið,  sem  fylgir 
þvi  að  halda  fram  óvinsælli  nýjung,  sem  þeir  þó  sjá  að 
væri  þarft  og  rétt.  Flest  þau  sannindi,  sem  mannkynið 
nú  lifir  á,  i  siðfræði,  trú,  vísindum  og  listum,  hafa  ein- 
hvemtíma  verið  óvinsæl  og  aflað  frumherjum  slnum  mót- 
blásturs,  óvildar,  ofsókna  og  stundum  lifláts.  ÖII  eigum 
¥ér  þau   að   þakka  vöskum  mönnum,   sem  létu  sér  ekki 


ðÉði  TJm  ^reBg^lntp'.  Skírnir 

bregða  við  váveiflega  hluti,  en  leituðu  á  brattann  tií 
hærra  sjónarmiðs,  meira  víðsýnis,  hvaö  sem  það  kostaði^ 
Flest  'þekking  er  unnin  með  áhættu.  Margt  sem  vér 
leggjum  oss  til  munns,  þá  hefir  það  einhvemtima  verið 
áhætta  að  borða  það.  Sá  sem  fyrstur  át  það,  gat  ekki 
vitað  fyrirfram,  hvernig  honura  yrði  af  þvi.  Það  gat 
eins  vei  verið  eitur.  Eg  veit  það  vel,  að  efnafræðin  er 
nú  komin  svo  langt,  að  hún  getur  oftast  sagt  oss,  hvaða 
efni  eru  i  hverjum  hlut  og  hver  eru  skaðleg  og  hver  ekki. 
En  sú  þekking  er  fengin  fyrir  óþreytandi  elju  og  áreynslu 
visindamanna,  sem  árum  saman  hafa  gert  tilraunir  á  til- 
raunir  ofan,  stritt  við  óteljandi  vonbrigði,  unz  þeim  loks 
tókst  að  leysa  úr  þeim  viðfangsefnum,  er  þeir  helguðu  lif 
sitt.  Og  enn  eru  mörg  veikefni  vísindanna,  sem  ekki 
verða  leyst  nema  með  því,  að  menn  leggi  lífið  í  hættu. 
Eg  þarf  ekki  annað  en  minna  á  heimskautarannsóknirnar 
og  loftfarir  nútímans. 

Allar  mannlegar  framfarir  kosta  áreynslu,  fást  ekki 
nema  menn  beiti  kröftunum  vasklega  og  þoli  margar 
raunir.  Staðfastur  getur  sá  einn  verið,  sem  hugprúður 
er  og  hopar  ekki  á  hólmi,  hvað  sem  á  móti  er: 

„Hrökkvit  þegn  fyrir  þegui, 
þat  vas  drengs  aðal  lengi". 

Málfræðingar  segja,  að  d  r  e  n  g  u  r  sé  af  sömu  rót  og 
drangur.  Sá  sem  er  drengur,  er  staðfastur  sem  bjarg, 
enda  hefir  Bjarni  Thorarénsen  fundið  skyldleikann,  er 
hann  kvað: 

„Sker  hefor  skrapið  i  firði, 
skrapir  heims  nm  aldor, 
en  þess  hringa  hrýtar 
hoða  nú  sem  áðar. 
Minkan  er  manni  að  vera 
minni  kletti  daaðum, 
og  hrjóst  sitt  hilast  láta 
af  hoðam  mótlætis". 

í  engu  kemur  drengskapur  manna  betur  fram  en  því^ 
hvernig  þeir  halda  orð  sín  og  fyrirætlanir,  hvernig  þær 
ávísanir  greiðast,  er  menn  gefa  á  sjálfa  sig.    Enginn  get- 


» 


Skirnir]  Um  drengsksp.  28S'- 

ur  í  alvöru  lofað  öðrum  neinu  án  þess  að  lofa  sjálfum 
sér  ura  leið,  enginn  getur  svikið  annan  nema  svíkja  sjálf- 
an  8ig  um  leið.  Lifið  er  löngum  snúið  úr  tveimur  þátt* 
um:  fyrirætlun  og  framkvœmd.  Fyrirætlunin  er  ávísun, 
framkvæmdin  er  greiðslan.  Sá  3em  lofar  sér  þvi  að  gera 
eitthvað  og  gerir  það  ekki,  er  ekki  saraur  raaður  á  eftir. 
Hann  er  korainn  i  skuld,  sera  rýrir  manngildi  hans.  Ef? 
veit  það  er  ekki  mitt  meðfæri,  að  skýra  eðli  slíks  jafnað- 
arreiknings  að  fullu,  en  eg  held  að  skýringin  sé  eitthvað 
i  þessa  átt:  Sá  sem  lofar  einhverju  eða  ásetur  sér  að" 
vinna  eitthver^  verk,  hann  setur  sér  verkið  fyrir  hugar- 
sjónir,  eins  og  honura  finst  að  það  mundi  verða,  þegar 
því  væri  lokið.  Hugsunin  ura  að  vinna  verkið  setur  hann- 
i  sérstakt  ástand,  sérstakar  stellingar,  ef  svo  má  að  orði' 
kveða.  Hann  býr  sig  undir  að  vinna  verkið,  eins  og 
maður  sera  stælir  vöðvana  til  úkveðins  stökks.  Verkið 
tekur  ósjálfrátt  huga  hans  og  líkama  í  þjónustu  sina, 
bindur  hann  með  nokkrura  hætti  við  sig.  Orku  hans  er 
beint  i  nýjan  farveg,  hún  stefnir  nú  að  sérstökum  ósi.  Sá 
ós  er  frarakvæmd  verksins.  Verði  nú  ekki  af  efndum, 
hverfur  fyrirætlunin  ekki  að  heldur.  Hún  fylgir  mann- 
inura  Ijóst  eða  leynt,  togar  hann  i  þá  áttina  sem  hani^ 
einu  sinni  sneri  i  og  bindur  þannig  nokkuð  af  orku  hans. 
Hann  er  þá  bundinn  ósýnilegu  bandi  við  stað  sem  hantt 
kemur  ekki  á,  snúinn  að  marki  sem  hann  stefnir  ekki 
að.  Þvi  oftar  sem  maður  vanefnir  það  sem  hann  lofar 
eða  ætlar  sér,  þvi  minni  orku  á  hann  óbundna  til  nýrra 
efnda,  því  ófrjálsari  verður  hann.  Hinn,  sera  efnir  orð 
sin  og  fyrirætlanir,  er  frjáls.  Hann  rœður  á  hverri  stundu- 
yfir  kröftura  sínura  óskiftum.  Hann  á  sjálfur  alt  sera 
hann  hefir  gert,  það  er  fært  inn  í  lífsbók  hans  sem  hæfl- 
leiki  til  raeiri  starfa,  því  kraftarnir  æíast  við  notkunina. 
En  hvers  vegna  halda  menn  þá  ekki  loforð  sín  við  sjálfa 
sig  og  aðra?  Langoftast  af  því,  að  þá  vantar  vaskleik- 
ann,  er  þarf  til  þess  að  þola  erfiðiö  og  sársaukann,  sera 
efndirnar  hafa  1  för  með  sér. 

Eg  hefi  þá  drepið  á  fyrra  atriði  drengskaparins,  vask- 


ií84  nm  drengskap.  [Skiniir 

leikann,  og  reynt  1  fáum  dráttum  aO  sýna,  hvers  virði 
iiann  er,  að  hann  er  frumskilyrði  allra  sannra  framfara. 
En  eg  á  eftir  annað  atriðið  i  skilgreiningu  Snorra:  »Drengir 
heita  vaskir  menn  ok  batnandi«,  segir  hann.  Vask- 
leikurinn  einn  er  ekki  nógur.  Illmenni  geta  líka  verið  vaskir 
menn,  þeir  geta  haft  nóg  hugrekki  og  þol  til  að  berjast 
hraustlega  fyrir  málstað,  sem  þeir  vita  að  er  illur.  Þó 
mundi  enginn  kalla  þá  dreugi,  því  að  þótt  þeir  séu  vask- 
ir,  þá  eru  þeir  ekki  batnandi.  Ená  hverju  batna 
menn?  Á  þvi  að  sýna  vaskleik  i  þeim  verkum,  sem 
:götga  þann  sem  þau  viunur.  Menn  verða  eins  og  þeir 
breyta,  góðir  af  góðum  verkum,  vondir  af  vondum  verk- 
vum.  Svo  sagði  Aristoteles  fyrir  löngu.  En  enginn  er  al- 
gjör,  þess  vegna  segir  Snorri  ekki :  Drengir  heita  vaskir 
jnenn  ok  góðir,  heldur:  vaskir  menn  ok  batnandi.  Hann 
^veit,  að  lifið  er  þróun,  en  eðlið  kemur  fram  i  stefnu  vilj- 
ans  og  festu.  Þannig  greiða  orð  hans  drengskapinn  sund- 
ur  i  atriði  sín,  eins  og  kristallsfleygurinn  klýfur  geislastaf- 
inn  í  Ijómandi  litgeisla.  — 

Ef  vér  nú  lítum  á  fornsögur  vorar,  þá  yrði  seint  að 
telja  alla  þá  staði,  þar  sem  drengskapurinn  Ijómar  í  orð- 
um  og  athöfnum.  Hvergi  lýsir  hann  sér  betur  en  í  því, 
hve  títt  fornmönnum  var  að  leggja  lif  sitt  við  lif  þeirra 
,  manna,  sem  alt  áttu  í  hættu,  manna  sem  sekir  höfðu 
orðið  eða  ofsóttir  voru  einhverra  hluta  vegna.  Og  þótt 
ættin,  frændgarðurinn,  yrði  á  þeim  timum  að  taka  við 
skellunum  af  því  sem  hver  meðlimur  ættarinnar  hafðist 
að,  virðíst  hverjum  manni  hafa  verið  það  ámælislaust,  að 
vinna  drengskaparverk,  sem  stofnaði  ættmönnum  í  hættu. 
Það  þótti  lítilmannlegt,  að  veita  ekki  hjálp  þeim  sem 
leituðu  hennar.  Þegar  Ásgrímur  Elliðagrímsson  og  félag- 
ar  hans  koma  til  Guðmundar  rika  og  biðja  hann  liðs, 
eegir  hann:  »Næstura  fór  mér  til  yðvar  litilmannlega,  er 
ek  var  yðr  erfiðr.  Skal  ek  nú  því  skemr  draga  fyrir  yðr, 
«r  þá  var  ek  torsóttari.  Ok  skal  ek  nú  ganga  til  dóma 
.með   yðr   með   alla   þingmenn   mína    ok   veita  yðr  alt  á 


tSkirDÍr]  Um  drengskap.  235 

þeBBu   þingi  ok  berjast  með  yðr,  þó  at  þess  þurfi  við,  ok 
leggja  mitt  lif  við  yðvart  líf«. 

Menn  hafa  jafnan  fundið  það,  að  sá  er  mestur  mað- 
urinn,  sem  þyngstar  byrðar  getur  borið  fyrir  aðra  og  er 
fús  á  að  taka  þær  á  sitt  bak,  þegar  þöríin  kallar  að. 
Annars  mun  vorkunnsemin  með  þeim  sem  bigt  áttu  þá 
sem  nú  hafa  verið  ein  aðalhvötin  til  hjálpar.  »Skjól8 
þykist  þessi  þurfa«,  segir  Helgi  Ásbjarnarson,  þegar  Gunn- 
ar  ÞiðratKÍítbani  klappar  á  dyrnar  hjá.  honum.  Það  er  hlý 
mannúð  í  þessum  einföldu  orðum.  Þátturinn  um  Gunnar 
Þiðrandabana  er  annars  eitt  hið  bezta  dæmi  þess,  hvernig 
drengskaparmenn,  jafnt  konur  sem  karlar,  reyndust  sek- 
um  mönnum.  Þau  eru  ekki  fá  dæmin  um  konurnar,  sem 
taka  við  slíkum  mönnum  og  veita  þeim  lið,  jafnvel  gegn 
bændum  sínum,  svo  sem  Guðrún  Ósvifrsdóttir  Gunnari 
gegn  Þorkeli  Eyjólfssyni,  Bergljót  Halldóri  Snorrasyni 
gegn  Einari  Þambarskelfi,  Ragnhildur,  dóttir  Erlings 
Skjálgssonar,  Steini  Skaftasyni  gegn  Þorbergi  Arnasyni, 
manni  eínum.  Þá  sópar  heldur  að  Þorbjörgu  digru,  er 
hún  tekur  Gretti  úr  höndum  þrjAtíu  bænda,  sem  ætla  að 
hengja  hann,  og  svo  mætti  lengi  telja.  Fáar  sögur  um 
þessi  efni  finst  mér  þó  jafnast  við  Gísls  þátt  IUugasonar. 
Faðir  hans  hafði  verið  drepinn  á  íslandi  af  Gjafvaldi  hirð- 
manni  Magnúsar  konungs  berbeins,  þá  er  Gísl  var  sex 
ára,  og  horfði  barnið  á  þetta.  Seytján  vetra  gamall  fer 
Gísl  til  Noregs  með  þeira  ásetningi,  að  hefna  föður  síns. 
Honum  tekst  það.  Hann  vegur  Gjafvald  einn  dag  á  stræti 
í  Niðarósi,  snýr  svo  á  flótta  og  iýsir  um  leið  viginu  á 
hendur  sér.  Hann  er  tekinn  og  settur  i  fjötra  og  varð- 
hald.  Framkoma  hans  öU  er  hin  drengilegasta.  Þá  voru 
um  300  íslendingar  staddir  i  bænum,  þar  á  meðal  Teitur, 
flon  Gizurar  biskups,  og  Jón  prestur  Ogmundsson,  er  síðar 
var  bifikup  á  Hólum.  Magnús  konungur  var  ákafa  reið- 
ur  og  vill  eigi  annað  en  Gisl  sé  tekinn  af  lífi.  Íslending- 
~&T  halda  nú  fund  með  sér.  Þá  mælti  Teitur:  »Hér  horfist 
iigi  skörulega  á  um  vort  mál,  ef  samlandi  várr  ok  fóst- 
'bróðir   mikilsverðr   er   drepinn;    enn   allir  megu  vér  þat 


"^66  nm  drengskap.  [Skirnir 

sjá,  hversu  mikit  vandkvæði  er  at  bindast  við  mál  þetta, 
at  sá  veðsetr  sik  ok  fé  sitt.  Nú  legg  ek  þat  til  ráðs,  at 
vér  gefim  á  konungs  dóm;  en  ef  þess  skal  engi  kostr,  at 
maðrinn  hafl  lif,  þá  sém  vér  allir  drepnir  eðr  haflm  várt 
niál  ella;  viljum  vér  þeim  at  fylgja,  er  formaðr  gerist*. 
Þeir  kváðust  allir  hann  vilja  fyrir  sér  hafa,  ok  hans  ráð- 
um  at  fylgja.  Hann  segir:  »Svá  megu  þér  ætla,  at  allir 
skulu  þér  mér  eiða  sverja,  at  hvárki  sparit  þér  yðr  né 
fé  yðart,  til  þess  er  ek  vil  fram  fara  um  þetta  mál«. 
Þetta  gerðu  þeir.  Þeir  fara  nú  til  stofunnar  þar  sem  Gísl 
var  geymdur,  leysa  hann  úr  fjötrum  og  hafa  hann  me^ 
sér  á  þingið,  þar  sem  konungur  ætlar  að  dæma  um  málið. 
Þar  fær  loks  Jón  Ogmundsson  leyfi  konungs  til  að  tala. 
Hann  heldur  þrumandi  ræðu,  sem  er  jafn  fyndin  og  hún 
er  einarðleg,  og  skorar  á  konung  að  sýna  miskunn  og 
réttlæti.  Málið  endar  þannig,  að  konungur  gefur  Gísl  lify 
tekur  við  bótum  fyrir  vígið  og  gerir  hann  hirðmann  sinn 
í  stað  Gjafvalds.  Þá  mælti  konungur  til  Jóns  prests :  >»VeI 
virðist  mér  þitt  formæli;  hefir  þú  af  Guðs  hálfu  talat; 
vilda  ek  gjarna  vera  undir  þinum  bænum,  því  at  þær 
munu  mikit  mega  við  Guð,  því  at  ek  trúi  at  saman  fari 
Guðs  vili  ok  þinn«.  Þátturinn  endar  á  þessum  orðumr 
»GerðÍ8t  Teitr  ágætr  maðr,  ok  varð  skammærr.  Enn  Jón 
prestr  varð  biskup  at  Hólum,  ok  er  nú  sannheilagr*. 

í  þessum  þætti  rennur  saman  kvöldroði  heiðins  og 
morgunroði  kristiús  drengskapar.  Þetta  var  árið  1096  eða 
1097.  Þá  er  nálega  öld  liðin  frá  því  að  kristnin  er  lög- 
tekin  á  íslandi.  Gísl  fylgir  hinni  heiðnu  drengskaparhug- 
sjón,  er  hann  hefnir  föður  síns.  Biskupssonurinn  gengst 
fyrir  því,  að  allir  íslendingar  sera  þarna  eru  staddir 
leggi  líf  sitt  í  sölurnar  fyrir  hann.  Og  svo  kemur  prest- 
urinn  og  fiytur  erindi  kristindómsins  um  miskunn  og  rétt- 
læti  í  stað  hefuda.  Einurðin  í  ræðu  hans  er  hin  saraa  og 
sú,  er  kom  fram  í  tiltektura  landa  hans,  sem  bjóða  kon- 
unginum  birginn  raeð  vopnura.  Allar  raddir  drengskap- 
arins  verða  þarna  sararóraa,  beygja  vilja  eins  hins  harð- 
vítugasta  konungs  og  skapa  frið  og  sátt. 


{(SUrnir  Um  dreDgskap  287 

Af  öllum  drengskaparmönnum,  er  fornaögur  vorar 
«egja  frá,  finst  raér  þó  Sighvatur  skáJd  Þórðarson  glæsi- 
legastur.  I  einni  af  visura  sinum  leggur  hann  áherzlu  á 
það,  að  augun  hans  svörtu  séu  i  s  1  e  n  z  k  ,  og  þau  augu 
hafa  eflauBt  verið  spegill  mannvits  og  mildi  og  drengskap- 
Ar.  Sighvatur  sýnir  það  allra  raanna  bezt,  hvernig  dreng- 
skapurinn  gerir  mann  frjálsan,  og  hvernig  hann  laðar 
vaðra  að  sér  i>g  sveigir  vilja  þeirra  á  réttar  brautir.  Sig- 
hvatur  verður  einkavinur  og  ^ráðgjafi  Ólafs  konune^s  Har- 
aldssonar.  Þó  þorir  hann  að  heimsækja  óvin  hans,  Knút 
Englandskonung,  og  þiggja  af  honum  gjöf.  Hann  er  jafn 
upplitsdjarfur,  þegar  hann  kemur  i  höll  Olafs  næst  og 
fipyr  hvar  hvar  hann  ætli  sér  eæti.  Hann  er  frjáls  mað- 
ur  og  fer  sinna  ferða.  Og  konungur  finnur  það  ósjálfrátt, 
.að  hans  er  sæmdin  að  hafa  slikan  mann  við  hönd  sér. 
Óviðjafnanleg  er  sagan  um  það,  er  Sighvatur  tekur  ad 
sér  að  gefa  nýfæddum  syni  Ólafs  konungs  nafn.  Olafur, 
sá  hinn  riklyndi  konungur,  verður  eins  og  barn  i  höndum 
Sighvats.  Sighvatur  ræður  einkamálum  hans  til  lykta 
upp  á  sitt  eindæmi  og  gerir  það  svo  vel,  að  konungur  dá- 
ist  að,  þegar  hann  hefir  áttað  sig.  Sighvatur  er  hans 
betri  maður.  Og  þegar  Magnús  Olafsson  er  orðinn  kon- 
ungur  og  beitir  svo  hörðu  við  bændur,  að  liggur  við  upp- 
reisn  í  Noregi,  þá  er  svo  til  stilt,  að  Sighvatur  verður  að 
segja  konungi  til  syndanna  og  yrkja  sinar  ódauðlegu  Ber- 
söglisvisur:  »Eftir  þessa  áminning  skipaðist  konungr 
veU,  segir  Snorri.    Sighvatur  er  samvizka  samtiðar  sinnar. 

Bersöglin,  sera  þarna  tekur  i  sjálfa  ríkisstjórnartaura- 
ana,  er  enn  einn  þáttur  drengskaparins,  og  það  sá  sem 
€f  til  vill  var  alraennastur  raeð  forfeðrum  vorum.  »Þér 
eruð  hugkvæmir  ok  höfðingjadjarfir  raargir  íslendingar«, 
sagði  Magnús  konungur  góði  við  flreiðar  heimska.  Og 
um  Þórarinn  Nefjólfsson  er  sagt,  að  »hann  var  allra 
manna  vitrastr  ok  orðdjarfastr  við  tigna  menn*.  Otelj- 
andi  eru  tilsvörin  sem  vér  dáumst  að  í  fornsögum  vorum. 
Oss  f urðar  á  raannvitinu  sem  í  þeim  Ijómar,  vér  undrumst 
hve   vel   þessir  menn  koma  fyrir  sig  orði  við  hvern  sem 


288  Um  drengskap.  [Skirnir^ 

þeir  eiga.  En  það  er  um  orðflmina  eins  og  um  vopnflmina^ 
Hvorttveggja  verður  að  engu  ef  djörfungina,  vaskleikann 
vantar.  Sá  sem  engan  óttast,  hann  er  alstaðar  eins  og 
heimahjásér.  Hann  nýtur  sín  alt  af.  Hugkvæmninerávöxt- 
ur  djörfungarinnar,  því  að  auga  hins  djarfa  hvarflar  ekki. 
I  Ijósi  djörfungarinnar  heldur  hver  hlutur  sínum  svip  og 
eðli.  Þess  vegna  voru  forfeður  vorir  jafnhitnir  hvort  sem 
þeir  vógust  með  orðum  eða  sverðum.  Þeir  sáu  alt  af 
Ijóst  hvar  höggstaður  var  fyrir.  Og  eins  og  þrjú  sýndust 
sverðin  á  lofti  í  höndum  vígfirara  manna,  þannig  eru  oft 
mörg  hugsanaleiftrin  i  einu  svari.  Þegar  Börkur  digrí 
segir  við  Ingjald  i  Hergilsey,  að  hann  væri  þess  maklegur 
að  hann  dræpi  hann  fyrir  hjálpina  við  Gísla  Súrsson, 
svarar  Ingjaldur:  »Ek  hefi  vánd  klæði,  ok  hryggir  mik 
ekki,  þó  at  ek  sliti  þeim  ekki  gerr;  ok  fyrr  mun  ek  láta 
liflt,  enn  ek  gera  ekki  Gísla  þat  gott,  sem  ek  má,  ok  flrra 
hann  vandræðum«.    Slik  ódauðleg  orð  mætti  lengi  telja. 

í  orðspeki  forfeðra  vorra  og  dirfsku  er  hreinviðris- 
andi,  sem  hressir  og  göfgar.  Þarna  voru  menn  sem  ekki 
sögðu  já  og  amen  við  hverri  vitleysu  sem  borin  var  fyrir 
þá.  Þarna  voru  menn  sem  ekki  töldu  sér  skylt  að 
»binda«  ávalt  »bagga  sína  sömu  hnútum  og  samferða- 
menn«.  Þarna  voru  menn  sem  þorðu  að  setja  sitt  mark 
á  orð  sín  og  gjörðir  og  taka  sjálflr  afleiðingarnar.  Þarna 
voru  menn  sem  þorðu  að  segja  sannleikann,  þó  þeir  ættu 
á  hættu  að  verða  höfði  skemri  fyrir  bragðið.  Hver  mað- 
ur  var  fyrst  og  fremst  sjálfgervingur,  ekki  vélasmiði, 
steyptur  i  neinni  ríkissmiðju.  Þess  vegna  lifa  or& 
þeirra  og  hugsanir  enn.  Þess  vegna  verða  þeir  aldrei 
steyptir  upp. 

Og  ef  vér  nú  litum  á  fornbókmentir  vorar,  ekki  frá 
efnisins  hlið,  heldur  meðferðarinnar,  þá  sjáum  vér  sama 
drengskaparmótið,  sömu  virðinguna  fyrir  sannleikanum, 
Ari  fróði,  faðir  íslenzkrar  sagnaritunar,  segir  i  formálan- 
um  fyrir  íslendingabók  sinni:  »En  hvatki  es  missagt  es 
i  fræðum  þessum,  þá  es  skylt  at  hafa  þat  heldr,  es  sann- 
ara  reyni8k«.    Það  er  eins  og  þessi  gullnu  orð  hafi  veri&' 


SkírDÍr]  Um  drengskap.  289 

ekrífuð  i  hjörtu  islenzku  sagnarítaranna.  I  þessum  anda 
rituðu  þeir.  Þess  vegna  njóta  persónurnar,  sem  sögurnar 
segja  frá,  sin  8vo  vel  i  þeim.  Þær  njóta  sannmælis.  Er 
það  ekki  merkilegt,  að  þessir  kristnu  sögurítarar  skyldu 
aldrei  halla  á  heiðna  menn,  aldrei  sýna  merki  neinnar 
hlutdrægni  i  lýsingum  af  þeim?  Er  það  ekki  aðdáanleg 
sjálfsafneitun,  að  látd  aldrei  skoðana  sjálfra  sín  að  neinu 
getið,  láta  persónurnar  lýsa  sér  í  orðum  sinum  og  athöfn- 
um,  vera  sjálfur  spegill,  er  skilar  réttri  mynd  af  þeim, 
en  koma  ekki  með  á  myndina.  Þessi  sannleiksást  helzt 
lika  á  þeirri  öld  þegar  minst  var  af  drengskap  og  mest 
af  niðingsverkum  unnið  —  á  sjálfri  Sturlungaöld.  Óvil- 
hallara  sögurit  en  Sturlungasaga  hefir  vist  sjaldan  eða 
aldrei  verið  skrifað:  »Hann  vissum  vér  alvitrastan  og 
hófsamastan«,  var  sagt  um  Sturlu  Þórðarson. 

Þessi  óvilhalla  athygli  á  þvi  sem  frumlegt  var  í  fari 
hvers  manns,  hinn  skarpi  skilningur  á  manngildinu,  er 
eitt  hið  fegursta  i  fari  forfeðra  vorra.  Eg  hefi  heyrt  að 
i  Vesturheimi  sé  stundum  sagt  a  enska  tungu  um 
menn,  að  þeir  séu  svo  og  svo  margra  dollara  virði,  og  þá 
átt  við,  að  þeir  eigi  svo  og  svo  marga  doUara.  Forfeður 
vorir  mundu  aldrei  hafa  látið  sér  slik  orð  um  munn  fara. 
Þeir  kunnu  vel  að  greina  milli  þess  hvað  maðurinn  v  a  r 
og  hvað  hann  átti.  Þeir  vissu  »einn,  er  aldrei  deyr  — 
dómur  um  dauðan  hvem«.  Þeirra  metnaður  var  að  láta 
eftir  sig  orð  og  verk  sem  ætið  yrðu  i  rainnum  höfð  og 
verða  þannig  sistarfandi  afl  í  lífi  kynslóðanna.  Og  þeir 
vissu  vel,  að  uppspretta  slikra  orða  og  verka  er  dreng- 
skapurínn.  Sú  hugsjón  ætti  um  allar  aldir  að  lifa  me^ 
þjóð  vorri,  hvar  sem  hún  fer,  og  hún  mun  lifa  þar  meðan 
andans  lindir  forfeðra  vorra  fá  að  streyma  hreinar  fr.i 
einni  kynslóð  til  annarar.  Á  engu  er  heiminum  meiri 
þörf  en  á  drenglyndum  sálum,  mönnum  sem  þora  að  gera 
það  sem  þeir  sjálfir  telja  rétt  og  risa  gegn  því  sem  þeir 
^jálfir  telja  rangt.  Og  þörfin  hefir  aldrei  verið  meirí  en 
Jnú.  Siðustu  árin  hafa  fært  mannkyninu  blóðugar  sannanir 
rir  þvi,  hvað  af  þvi  leiðir,  þegar  einstaklingamir  verða 


^O  Um  drengskap.  [Skiniip 

að  eins  hjól  í  ríkisvélinni,  hjól  sera  verða  að  snúast  eftir 
því  sera  stýrt  er,  hvort  sem  vitringur  eða  vitfirringur 
flitur  við  stýrið.  I  menningu  nútiðarinnar  miðar  margt 
Að  þvi,  að  steypa  sem  flesta  i  sama  móti,  gera  ejinn  öðr- 
um  líkan  og  drepa  þar  með  frumleik  og  ábyrgðartiifinn- 
ingu  einstaklingsins.  En  það  er  á  móti  lögura  lifsins 
sjálfs.  »Skoðið  akursins  liljugrös,  hversu  þau  vaxa«.  Þar 
er  ekki  eitt  blað  nákvæmlega  eins  og  annað.  Einkenni 
lífsins  er  frumleiki,  fjölbreytni,  og  takmark  alls  skipulags 
Æetti  að  vera  það,  að  sararýraa  alla  þessa  fjölbreytni, 
■þannig  að  hver  fengi  að  þroskast  og  lifa  sarakvæmt  insta 
eðli  sinu  og  þó  öðrum  að  meinalausu.  Það  gengur  ekki 
lyskingalaust,  en  þvi  meiri  sem  drengskapurinn  er,  því 
jneira  verður  viðsýnið,  þvi  dýpri  skilningurinn  og  þvi 
betri  hin  frjálsa  saravinna. 

Guðm.  Finnbogason. 


Einsamall  á  Kaldadal. 

Ferðalýsing  eftir  Guðmund  Magnússon. 


»Sex  eru  liðin  síðan  ár«  —  eins  og  þar  stendur. 
Sex  ár  eru  liðin  siðan  eg  var  á  ferð  um  þessar  stöðvar. 
Hvílik  áhrif  þær  hafa  haft  á  mig,  verður  bezt  af  þviráðið, 
hvað  eg  man  eftir  því  sem  þar  bar  fyrir  mig. 

Dagurinn,  sem  eg  þá  var  um  kyrt  i  Kalmanstungu, 
«r  jafnan  t  v  i  1  i  t  u  r  i  endurminningu  minni.  Annar 
helmingurinn  er  koldimmur,  hinn  er  skinandi  bjartur.  Það 
kemur  a&  þvi,  að  fyrri  hluta  dagsins  var  eg  niðri  i  Surts- 
helii,  en'síðari  hlutann  uppi  á  Strútnum. 

Surtshelli  ætla  eg  að  láta  eiga  sig  að  mestu.  Svo 
hafa  raargir  lýst  honum,  að  auðvelt  er  að  fá  einhverja 
hugmynd  um  hann.  En  ætti  að  lýsa  honum  itarlega,  — 
honum  sjálfum  og  öllum  afhellunum  —  þá  veitti  ekki  af 
heilli  bók.    Og  hún  kemar  einhvern  tíma. 

Eg  læt  nægja  að  geta  þess,  að  Surtahellir  er  óvist- 
legasti  staðurinn,  sem  eg  hefi  komið  í.  Mér  liður  ekki 
úr  minni  klungrið,  sem  nienn  verða  að  klöngrast  yfir  fyrir 
innan  hellismunnan,  og  þekjan.uppi  yfir  því,  sem  grillir 
upp  í  við  glætuna  úr  hellismunnanum.  Innan  um  slik 
feikna-björg  verður  maður  að  smjúga  og  skriða  eins  og 
ormur.  Og  björg  af  sama  tægi  virðast  hanga  laflaus  i 
þekjunni  yfir  höfði  manns,  að  eins  föst  á  blábrúnunum. 
Ef  eitthvert  þeirra  kæmi  —  ?  Nei,  í  hamingju  bœnum  littu 
ekki  upp  fyrir  þig,  er  þú  vogar  þér  inn  í  Surtshelli,  slik 
sjón  getur  orðið  taugum  þinum  um  megn.  Að  enginn  skuli 
iiafa   drepið   sig   þarna!    En  þar  hefir  enginn  maður  svo 

16 


242  Einsamall  á  EaldadaL  fSkfrDtr 

mikið   sem   limlest  sig.    Hellirinn  hlýtur  að  vera  vigður 
Skyldi  nafni  minn  hinn  góði  hafa  leitað  sér  þar  hælis? 

Þegar  inn  kemur  úr  klungrinu  stendiur  maður  i  hvelf- 
ingu,  sem  yfirgengur  langsamlega  alt,  sem  gert  er  af 
mannahöndum  í  heiminum.  Slika  hrikabygging  byggir 
enginn  mannlegur  máttur.  Hvelfing  Pálskirkjunnar  £ 
London  er  eins  og  barnaleikfang  hjá  þessu» 

Innan  skams  gengur  maður  á  gömlum,  hörðum  hjarn- 
fönnum  í  hellisbotninum,  þar  til  maður  kemur  aftur  undir 
bert  loft.  Það  er  undir  fremstu  gjánni  og  þar  er  ræn- 
ingjabælið  til  beggja  handa,  beinahellirinn  öðru  megin,. 
vigishellirinn  hinum  megin.  Því  að  Surtshellirinn  e  r  gam- 
alt  ræningjabæh*.    Um  það  verður  aldrei  þráttað. 

Eg  varö  guðsfeginn  að  komast  aftur  út  og  upp  á^ 
hraunið,  án  þess  nokkurt  af  þessum  heljarbjörgum  dytti 
ofan  í  höfuðið  á  mér.  Seinna  klöngraðist  eg  ofan  i  instui 
gjána  og  inn  í  »isorgelið«.  Þar  var  þeim  mun  verra  en. 
í  framhellinum  sem  myrkrið  var  svartara,  gólfið  hálla,. 
loftið  inniklemdara  og  kuldinn  ætlaði  að  drepa  mann.  En. 
fáránlegt  er  að  sjá  Ijósið  borið  innan  um  »orgelpipumar«,. 
og  enginn  getur  séð  þá  sjón  1  draumi,  nema  hann  hafii 
áður  séð  hana  í  vöku. 

Af  öUu  því,  sem  eg  hefi  heyrt  um  Surtshelli,  er  mér  einna* 
fastast  i  minni  kvæði  Gríms  Thomsens,  þegar  hann  og. 
förunautar  hans  setja  séra  Pál  Thorarensen  i  þá  þraut  að* 
kveða  bergmálið  í  kútinn.  Grímur  endar  með» 
þessu  erindi: 

Ef  draagar  kynnu  að  drekka  vin, 

oss  datt  i  hug  að  minnast  þin, 

sem  „hjartað  áttir  hlaðið  kurt",  — 

og  hressa  lika  gamla  Surt. 

Við  skildum  oftir  fulla  flösku  osr  fórum  burt. 


Fám    klukkustundura    siðar    var   eg    kominn    upp   Á' 
Strútinn.    Tveir  drengir  frá  Kalmanstungu  voru  með  méí*. 
Fjórir   hestar   stóðu    bundnir   á   streng   i  flesjunum    fyrir 


SkirDÍr]  Einsamall  á  Kaldadal.  24» 

nedan  há-hnúkinn  og  biðu  eftir  okkur.  Dönsku  mælinga- 
mennirnir  höfðu  látið  islenzku  hestana  bera  sig  alla  lei^ 
upp  á  hnúkinn,  og  meðal  þeirra  var  þó  maður,  sem  vóg 
um  100  kg.  Það  vona  eg  að  aldrei  verði  islenzkur  siður. 
Einu  sinni  fyrir  mörgum  árum,  þegar  ferðaþráin  og 
fjallgönguþráin  brann  mér  heitest  í  huga,  spurði  eg  Og- 
mund  Sigurðsöon,  nú  skólastjóra,  hvaða  fjall  hann  gæti 
vísað  mér  á,  þar  sem  víðsýni  væri  mikið  og  fagurt,  sem 
eg  gæti  notið  án  þess  að  stofna  mér  1  nokkum  voða. 
Eftir  litla  umhugsun  benti  hann  mér  á  Strútinn  hjA  Kal- 
manstungu.  Þetta  hoUa  ráð  læt  eg  nú  berast  til  annara, 
fitutt  af  minni  eigin  reynslu.  Hvergi  á  Islandi  er  auð- 
veldara  að  komast  að  miklu  og  fögru  viðsýni. 

Strúturinn  er  921  metrar  á  hæð  (rétt  að  segja  3000  fet. 

Hengillinn,  til  samanburðar,   771  metrar)  og  liggur  prýði- 

lega  við  útsýni  yfir  allan  norð-vesturhluta  landsins.   Hann 

stendur  á  takraörkum  bygða  og  öræfa,    norðan  og  vestan 

undir  höfuðjöklunum,  og  liggja  að  honum  láglendar  heiðar 

á    þrjá    vegu.     j(ríksjökull   er  »hinum   megin  við  torgið« 

ef   8V0   mætti  að  orði  kveða,   hæfilega  langt  burtu  til  að 

njóta  sín,  og  öll  Langjökuls-breiðan  þar  suður  og  austur  af. 

Þeim,  sem  opin  hafa  augu  fyrir  því,  sem  er  að  gerast 

i   náttúrunni,    er   Strúturinn  merkilegt  fjall,   þvi  að  hann 

er  f  jall,    sem  er  að   fjúka.    Það  eru  nú  að  vísu  fleiri 

fjöll,   en  fá  hér  á  landi,   þar  sem  það  kemur  jafn  skýrt  i 

Ijós.    Eins   og   hann   er  nú  hefir  landnyrðingurinn  sniðið 

hann   og   snikkað   til.    Hann  er  hœstur  að  norðan,  bratt- 

astur   og   hvassastur,   en   sraá-hallar   suður  og   vestur  af^ 

því  að  þar  skilar  stormurinn  surau  af  því  aftur,  sera  hann 

rífur  úr  honum  að  norðan.    Að  norðaustan  er  djúpt  slöð- 

ur   eða   hviflt   inn   i   hann,    þvi   að  þar   skella  á  honum 

kastvindamir  ofan  af  Eiríksjökli. 

:  Norður  á  há-hnúknura  er  mælingavarða.    Hún  er  lík 

•  hverri   annari  mikiUi  vörðu  og  vel  hlaðinni  tilsýndar,  en 

1  þegar  nær  er  gengið,   skilur  hún  sig  frá  þeim.    Fyrst  og 

•,  íremst  er  hún  óvenju-vel  hlaðin  og  síðan  öll  fjötruð  utan 


16' 


"^  Einsamall  á  Kaldadal.  [Skimir 

með  gildum  járnvír.  Undir  þessi  járnbönd  höfðu 
nokkrir  ferðamenn  smeygt  nafnspjöldum  sínum. 

Þegar  svo  hátt  er  komið  yfir  venjulega  vegu  mann- 
anna,  verður  manni  fyrst  fyrir  að  svala  sjóninni  —  teiga 
TÍðsýnið  i  löngum  drögum,  fá  yfirlit  yfir  hina  miklu  heild, 
áður  en  maður  fer  að  athuga  hið  einstaka.  Hér  var 
vlður  hringur  og  svipmikill.  Okið  og  BorgarfjarðarfjöUin 
i  suðri  og  héraðið  sjálft  með  blikandi  árnar  og  býlin  hvert 
við  annað  undir  fjöUunum.  í  vestrinu  Baula,  Snæfells- 
nessfjallgarðurinn  og  Snæfellsjökull,  en  norðan  við  Breiða- 
fjörðinn  Skorarhliðar,  Hornatær  og  Gláma.  I  norðrinu 
StrandafjöUin  alt  norður  að  Reykjahyrnu,  Vatnsdalsfjöllin, 
Skagafjöllin  og  Mælifellshnúkur,  en  yfir  að  líta  allur 
vatnaklasinn  á  Arnarvatnsheiði  og  Tvidægru.  Til  hafs- 
Ijrúnar  sér  bæði  norður  af  Húnaflóa  og  vestur  af  Faxaflóa. 

Mest  þótti  mér  um  vert  að  lita  suður  á  bóginn,  þar 
sem  nú  blasti  við  endilangur  Kaldidalur,  sem  eg  ætlaði 
mér  að  fara  daginn  eftir.  Það  verður  litið  úr  Skúlaskeiði, 
þegar  maður  litur  yfir  það  norðan  af  Strút,  og  allan  veg- 
inn  finst  manni  maður  geta  mælt  í  spönnum.  Okið  dreg- 
Tir  að  sér  meiri  athygli,  þessi  fallega  bunga,  fannhvit  að 
ofan.  Jöklaklasinn  i  austrinu  er  ægilega  fagur.  Snjó- 
skjöldótt  heljarfjöll,  hornótt  og  hrikaleg,  i  jökulbrúnunum, 
-en  mjúkar,  mjallhvitar  bungur  hið  efra. 

Það,  sem  einkennir  þetta  landslag,  eru  bungusteyp- 
umar,  skjaldfjöllin.  Þau  eru  frá  yngstu  öld  hinna  miklu 
basaltgosa  og  hvergi  eins  fögur  og  regluleg  eins  og  á 
Sandwicheyjunum  og  íslandi,  og  hvergi  á  íslandi  eins 
mikið  um  þau  eins  og  einmitt  á  þessu  svæði.  Þegar  farið 
var  að  draga  mátt  úr  basaltólgu  þeirri,  sem  i  fymdinni 
hafði  skapað  stóra  fláka  af  jrflrborði  hnattarins,  héldu 
smágos  áfram  um  einstök  uppvörp,  litil  sýnishorn  af  þeim 
feikna  gosum  sem  áður  höfðu  verið.  Vatnsgufa  var  litil 
i  gosunum,  svo  að  ekki  hefir  verið  mikið  um  stórar 
sprengingar.  Hraunleðjan  ólgaði  upp  úr  gígunura  og  rann 
út  til  allra  hliða,  ágætlega  bráðin.  Hver  ólgan  kcm  eftir 
Aðra   með   ofurlitlum   hvíldum    á   milli.     Á   þennan  hátt 


SkiraiH  EÍDaamall  á  Ealdadal.^  2<i&. 

steyptust  upp  hinar  breiðu  bungur,  sem  allar  eru  meiy 
gig  efat  í  kollinum,  en  allar  með  hægum  halla  til  allra 
hliða,  nokkurn  veginn  jöfnum,  og  allar  með  hverri  hraun- 
steypunni  ofan  á  annari.  Vafalaust  eru  allar  bungurnar 
undir-  Langjökli  þannig  myndaðar.  Þessar  steypur  hafa 
líklega  bygst  upp  rétt  fyrir  siðustu  ísöld. 


Veðramót.  —  Það  er  eitt  af  þessum'  ágætu  is- 
lenzku  alþýðuorðum,  sem  gripur  yfir  mikla  hugsun.  Aldrei 
hafði  eg  skilið  það  til  fulla  fyr  en  þenna  dag,  sem  eg 
stóð  uppi  á  Strútnum.     Hann  stendur  á  veðramótum. 

Sjuldan  viðrar  eins  á  Suður-  og  Norðurlandi,  og  mun- 
ar  oft  svo  miklu,  að  alt  annað  sumar  er  fyrir  norðan  en 
fiunnan.  Svo  var  þetta  sumar:  rosa-  og  vætutíð  á  Norð- 
urlandi,  þurka-  og  blíðu-tið  á  Suðurlandi. 

Beltið,  sem  skiftir  veðráttunni,  liggur  um  höfuðjökl- 
ana  og  vestur  af;  skiftist  stundum  um  Snæfellsnes,  stund- 
um  uni  Glámu.  Borp:arfjö»öurinn  fær  beggja  blands. 
Í5trútuiinn  er  i  miðju  beltinu. 

0;:  nú  fékk  eg  að  pjá  sjón,  sera  eg  hefði  frtáleitt  get- 
að  imyndað  mcr. 

Fyr  on  varði  var  kominn  úfinn  og  Ijótur  þokumökkur 
á  norðurheiðarnar.  Hann  kom  eins  og  skollinn  úr  sauð- 
arleggnum  upp  úr  dölunum  i  Húnavatnssýslu.  Þcgar 
hann  kom  upp  á  heiðarnnr,  þéttist  hann  og  bólgnaði  út, 
en  fór  þó  ekki  Icngra  að  sinni.  Og  hann  kom  ekki  cin- 
samall  Beljandi  landnyrðingur  var  með  honum,  sem  ( ina 
og  kýfði  honum  ofan  á  heiðarnar.  Vötnin  fyrir  ncðan 
okkur  hvítfyssuðu  og  rótuðust  upp  frá  grunni  af  stormin- 
uni.  Skinnaköstin  þutu  eftir  þeim  eins  og  eldingar.  Þctta 
var  nú  noröur  undan,  en  þegar  við  litum  heim  að  Kal- 
manstungu,  sem  stendur  undir  suðurdrögum  fjallsins,  s.ium 
viö  að  rokið  var  lika  komið  þangað.  Það  tætti  rcykinn 
úr  rcykháfinum  og  fólkið  úti  á  túninu  œtlaði  að  missa 
flekkinn  út  lír  höndunum  á  sér.  Og  það  sleit  vatnið  upp 
úr  straumöldunum  á  Geitlandsánum.  En  —  —  uppi  k 
Strútnum    var   blæja-Iogn,    svo  blæ-kyrt  veður,  að  e^ 


1Í46  Einsamall  á  Kaldadal.  [SkirDÍr 

kveikti  i  pípunni  minni  áveðurs  við  vörðuna,  án  þess  svo 
xnikið  sem  halda  hendinni  fyrir  loganum  á  eldspýtunni. 
Svona  undarlega  getur  veðrið  hagað  sér. 


EiriksjökuU  er  fagur  ofan  af  Strútnum.  Þar  stendur 
maður  mátulega  hátt  til  að  virða  hann  fyrir  sér  allan, 
Mtt  og  lágt.  Hver  felling,  hver  minsta  mishæð,  blasir 
við  manni.  Jafnvel  hinar  hársmáu  sprungur  uppi  í  sjálf- 
uiD  jöklinum  sjást  með  berum  augum.  í  venjulegum 
ferðasjónauka  getur  maður  lesið  á  hann  eins  og  bók.  í 
skarðinu  milli  hans  og  Langjökuls  sér  ofan  á  tvö  leirgul 
vötn,  lukt  háum  hömrum,  sem  blunda  þar  í  fjallakyrðinni. 
Niður  undan  öðru  þeirra  koma  efstu  drög  Hvitár  í  Borg'- 
firði  undan  fjallinu. 

EiríksjökuII  er  steypt  bunga,  eins  og  hin  fjöllin,  skjald- 
mynduð  hraunsteypa,  þakin  jökli.  En  sá  er  raunurinn, 
að  eftir  að  fjallið  gaus,  hefir  landið  brotnað  og  sigið  niður 
kringum  Jökulinn.  Við  þetta  heflr  móbergshellan  undir 
honum  sjálfum  orðið  að  fögrum  fótstalli.  Hraunbrúnirnar 
vernda  móbergið  fyrir  eyðingu.  Skriðurnar  eru  þvi  snar- 
brattar,  tæplega  gengar,  og  brúnirnar  yfir  þeim  yfirleitt 
heiiar  og  jafnar,  engin  djúp  og  Ijót  gil  eins  og  i  öðrum 
móbergsfjöllum.  Á  einum  stað  stendur  klettaröð  eins  og 
túða  á  tepotti  fram  úr  skriðunum  og  nær  nærri  því  upp 
á  móts  við  brúnirnar.    Það  er  Eirikenípa. 

Þessi  lögun  gerir  fjallið  svo  ósegjanlega  fagurt,  að 
það  á  liklega  hvergi  i  heimi  líka  sinn.  Dökkur,  snar- 
brattur  fótstallurinn  hið  neðra,  alstaðar  jafn  hár,  en  mjall- 
hvítt  hvelið  hið  efra,  örðulaust  eins  og  skurn  á  eggi.  Svo 
mikilfenglegt  musteri  hefir  enginn  Salómon  bygt. 

Sumarið  1904  var  það  eitt  kvöld,  að  eg  var  á  ferð 
fram  eftir  Víðidal.  Eg,  var  þá  nýkorainn  sunnan  úr  Sviss 
og  myndir  Alpajöklanna  hvildu  enn  i  huga  raínum.  Eg 
hafði  séð  Tödi,  Finsteraarhorn,  Jómfrúna  og  fleiri  fræga 
jökla,  og  hafði  séð  Alpaglóðina  (Alpenglúhen)  sem  SchiIIer 
hefir  gert  heimsfræga.  En  nú  bar  fyrir  mig  sýn,  sem  mér 
kom  óvart.    Eg  nam  staðar  til  þess  að  njóta  hennar.    Þa^ 


r 


tBUrair]  EÍDtamall  á  Kaldadal.  247 

"var  sem  mjallhvít  sól,  með  örlitlum  roðablre,  mörg  hundruð 
«innum  stœrri  en  okkar  sól,  vœri  að  renna  upp  fyrir 
heiðarnar  i  suðri.  Eg  hafði  þá  aldrei  séð  Eiriksjökul 
fyrri.  —  ^ 

£n  hvað  við  mennirnir  og  allar  okkar  hugsanir  og 
tilfinningar,  skáldskapur  og  hstir,  er  alt  samgróið  náttúr- 
unni,  sem  við  lifum  og  öndum  i.  í  einu  œfintýri  i  Grett- 
issögu  bregður  fyrir  mynd  af  manni,  sem  hvergi  á  sinn 
flika.  Það  er  Hallmundur,  sem  Hallmundarhraun  i  kring- 
«m  Eiriksjökul  er  kent  við.  Bjartari,  glæsilegri  og  feg- 
<urri  bergbúa  getur  hvergi.  íírettir  hittir  hann  á  Kili, 
«tlar  að  stöðva  hann  og  rœna  og  tekur  um  taumana  á 
iiesti   hans.     Hallmundur  hefir  ekki  mörg  orð,  en  strjkur 

•taumana   úr   höndum   hans.     Grettir  lítur  í  lófana. 

I>ar  er  ekki  æðran  eða  vanstillingin,  þótt  ekki  skorti  aflið. 
Aðvörunin  er  bliðari  en  þegar  vagnstjórarnir  i  Reykjavík 
^ru  að  slangra  til  strákanna  sem  hengja  sig  aftan  i  vagn- 
Ana.  Það,  að  skinnið  fór  úr  lófunum,  var  aðeins  þvi  að 
kenna,  að  Grettir  hélt  of  fast.  Og  siðar  bætir  Hallmund- 
iir  honum  það  drengilega  upp  i  hamraakarðinu  á  Arnar- 
Tatnsheiði,  er  hann  berst  með  honum  ósýnilegur  og  vegur 

12    menn   á   meðan    Grettir  vegur  6. í  þessari  dá- 

fiamlegu  mynd  er  EiriksjökuU  orðinn  lifandi. 


Ðaginn  eftir  lagði  eg  suður  á  Kaldadal. 

(Jlafur  i  Kalmanstungu  fylgdi  mér  suður  yfir  Geit- 
landsárnar,  vildi  vita  mig  komast  yfir  þær  heilu  og  höldnu. 
Fyrsta  torfœran  var  rétt  við  túnið.  Það  var  Hvítá.  Hún 
€r  þar  lítið  breiðari  en  lækur,  en  straumþung  og  vatns- 
mikil  og  illa  niðurgrafin,  svo  að  hún  var  hestunum  á  bóg- 
hnútu.  Hinum  megin  árinnar  taka  við  eyðis^ndar,  víða 
Btórgrýttir,  en  með  vatnsrásum  á  milli,  sumum  hálfblautum. 
Þetta  er  Geitlandið  —  eða  Geitlöndin.  —  í  fornsögunum 
er  þess  getið,  að  þar  hafi  verið  skógi  vaxið  land  og  tals- 
verð  bygð.  Nú  hafa  árnar  eytt  þar  öllum  gróðri.  Þ6 
má  sjá  votta  fyrir  því,  að  sagnirnar  eru  sannar,  því  að 
flumstaðar   standa   stórir   bálkar  og  sprek  upp  úr  sandin- 


848  Einsamall  á  Ealdadal.  [Skirnir 

ura,  og  í  tungunni  fyrir  norðan  Hvítá  hefir  skógurinn 
haldist  til  þessa  dags  og  er  nú  í  framför.  Einhvern  tima 
hafa  árnar  hlaupið,  ef  til  vill  af  eldaumbrotum  uppi  i 
jöklinum,  enda  minnir  mig,  að  ( Hafur  benti  mér  á  skellu 
uppi  í  jöklinum,  einhverstaðar  í  nánd  við  Hádegisfell, 
þar  sem  nýlega  hafði  orðið  eitthvert  rask,  án  þess  menn 
yrðu  þó  eldsumbrota  varir,  en  þá  hafði  hlaup  mikið  koraið- 
1  árnar.  Nú  rennur  aðal-vatnsmagnið  sunnan  til  á  sand- 
inura,  en  auðséð  er,  að  það  hefir  vaðið  um  hann  allan. 
Vatnið  er  fúlt  og  Ijótt,  minnir  á  Jökulsá  á  Sólheimasandi. 
Háar  drílur  rísa  á  straumstrengnum,  og  láta  ókunnugir 
hestar  illa  við  að  vaða  þar  út  í,  þótt  ekki  sé  breitt.  Mér 
þótti  vænt  ura  að  hafa  kunnugan  raann  með  mér,  þvi  að 
mér  hefðu  litist  þessar  sprænur  ófrýnilegar,  hefði  eg  veri5 
einsamall. 

Neðst  í  Torfunum  skildi  Olafur  við  mig,  og  eftir  að- 
hann  hafði  sagt  raér  prýðilega  til  vegar,  bað  hann  raig 
vel  fara.  Siðan  reið  hann  út  á  Geitlandssandana  heira  á 
leið,  en  eg  stefndi  til  fjalla. 

Það  er  löng  leið  og  erfið  upp  Torfurnar.  Hvergi  er 
bratt  að  vísu,  en  alt  á  fótinn  og  ætlar  aldrei  að  þrjóta. 
En  eftir  því  sem  hærra  dregur  fríkkar  útsýn  norður  yfir^ 
á  Strútinn  og  Kalraanstungu  og  ofan  eftir  Hvítársíðunni^ 
Loks  keraur  maður  að  einkeiinilegri  og  allstæðilegri  vörðu, 
sera  á  vist  að  sýna  manni,  að  hér  þrjóti  loks  brekkan. 
Eítthvað  lá  af  beinum  kriugum  vörðuna,  sera  gaf  grun 
um,  til  hvers  hún  hefði  einhvern  tíraa  verið  notuð.  Þetta 
er  þó  ekki  hin  landfræga  beinakerling  á  Kaldadal.  Sú 
er  miklu  sunnar.  Þetta  eru  vist  hin  svonefndu  Lamb- 
árdrög.       * 

Nú  tekur  við  hið  nafnkunna  Skúlaskeið. 

Sjálfsagt  er  ekkert  mannsbarn  á  landinu,  sem  ekki 
hefir  heyrt  nefnt  Skúlaskeið  Það  á  þó  ekki  frægð  sina 
neinum  undrura  að  þakka.  Þetta  er  ekkert  annað  en 
grýtt  og  gróðurlaus  heiði,  svo  grýtt,  að  óviða  mun  fund- 
Í8t  hafa  meiri  torfæra,   einkum  fraraan  af  surari,   mcðan 


SklrDÍrl  Einsatnall  á  Kaldadal.  249^ 

aurar  voru  Jnnan  ura  stórgrýtið.  Ekki  raun  frægðin  held- 
ur  því  að  þakka,  að  Bjarni  Thorarensen  lét  byrja  á  þvi 
fyrir  eigin  reikning  að  ryðja  Skúlaskeið,  þegar  hann  var 
að  berjast  fyrir  vegabótum  hér  á  landi  og  koraa  raönnum 
í  skilning  um  nauðsyn  þeirra.  Svo  ötul  málafylgja  er 
raeira  að  segja  turðu  fáum  kunnug.  Nei,  Skúlaskeið  á 
frægð  sína  að  þakka  ofurlitlu  kvæði  eftir  Gríra  Thomsen. 
Það  er  »8tirt  og  illa  ort«,  eins  og  fleira  eftir  Grim,  en 
það  hefir  sarat  læst  sig  inn  i  hug  og  hjarta  hvers  íslend- 
ings.  Það  er  að  þakka  hinni  einstöku  velvild  til  íslenzku 
hestanna,  sem  kvæðið  er  þrungið  af,  einlægu  samkend 
með  þeim  og  næraa  skilningi  á  skapferli  þeirra  og  kjör- 
um.  Aldrei  áður  höfðu  þessir  þörfu,  þolinraóðu  þjónar 
eignast  annan  eins  talsraann.  Einu  sinni  raætti  eg  al- 
kunnum  hestaprangara  á  Krókoyrinni  fyrir  innan  Akiir- 
eyri.  Hann  koni  úr  kaupstaðnum  og  var  blindfullur. 
Hann  slagaði  og  slangraði  til  og  gat  varla  hangið  á  hcst- 
inum,  en  hesturinn  hallaði  sér  allavega  til,  til  þcss  að' 
missa  hnnn  ekki  af  baki.  Þegar  hann  fór  fram  hjá  racr, 
kvað  hann  við  raust  —  hiilf-skælandi :  »Það  var  eins  og 
blessuð   skepnan   8kildi« . 

Eg  hafði  aldrci  farið  Kaldadal  fyni,  og  vafðist  því 
milli  vonar  og  kviöa  um  það,  hvernig  raér  raundi  reiða 
af.  Þoka  var  á  fjöllunura  og  dlmt  upp  til  dalsins  að  lita, 
og  eg  var  ekki  viss  uni,  hvort  þokulaust  væri  þar  scm 
vegurinn  lægi.  Björn  heitinn  Jónsson,  sera  þá  var  ráð- 
herra,  haföi  farið  Kaldadal  suður  fyrir  fára  dögura  ásamt 
fjölmennu  föruneyti,  og  þótt  rignt  hefði  siðan,  mátti  viöa 
sjá  hestasparkið  i  götunni.  Auk  þess  er  allur  vegurinn' 
ruddur.  En  grýttur  er  hann  engu  siður  og  viöa  ncyddist 
maður  til  að  snoiða  út  úr  brautinni.  Loks  var  cg  búinni 
að  feta  Skúlaskeið  A  enda,  og  nú  þurfti  eg  að  snciða 
langan  krók  fyiir  krapatjörn,  seni  vafalaust  lieföi  verið  á 
sund,  íil  þess  aö  komast  upp  á  Langahrygg.  Eg  korast 
það  þó  i\  endaiium  og  um  leiö  —  upp  i  þokuna. 

Langihryggur   er  gömul  jöknlalda  (sbr.  lýsingu  Thor-- 
oddsens).    JökuUinn    á   Okinu    hcfii*  eitt  sinn  náð  þangað* 


\2bO  Einaamall  á  Ealdadal.  [Skirnir 

og  ýtt  þessu  á  undan  sér.  Nú  er  langt  þaðan  upp  að 
jöklinum,  en  hryggurinn  liggur  bogadreginn  austan  í  Okinu, 
og  fleiri  slikir  bæði  fyrir  ofan  hann  og  neðan.  Minnir 
fþetta  landslag  á  hrikaleg  hornahlaup  á  fjallinu.  Meðfram 
öllum  hryggnum  að  ofanverðu  liggur  skafl,  sem  sjaldan 
,hverfur  alt  sumarið.  Þokan  var  svc  þykk,  að  sjaldan 
hjó  ofan  i  skaflinn,  þó  að  vegurinn  lægi  i  brúninni,  en  sá 
var  munurinn,  að  hægra  megin  við  mig  var  þokan  hvít 
—  yfir  skaflinum  —  en  hinum  megin  dökk  —  yfir  auð- 
íum  melunum.  Auðséð  var  þó,  að  eg  var  neðst  i  þokunni, 
'því  að  við  og  við  lyfti  henni  Htið  eitt  frá  jörðu.  Hjó  þá 
i  jöklana  hinu  megin  dalsins  og  —  mynnið  á  Þórisdal. 

Aldrei  hefir  mér  skilist  betur  en  þennan  dag  hvernig 

f jallaþokan  hefir  blátt  áfram  s  k  a  p  a  ð  útilegumanna-trúna, 

-enda   byrja   flestar   útilegumannasögur  i  þokunni.    Maður 

verður    undarlega   á   sig    kominn   uppi   á   reginf jöllum  i 

iblind-þoku.     Einhver  undarlegur   beygur  sezt  að  i  manni, 

einhver   undarleg    óþreyja,    sem   menn    megna    ekki    að 

hrinda   af   sér.    Manni   flnst   sér   ekkert   miða.  —  Alt  af 

finst  manni  hann  vera  að  fara  fram  hjá  sama  steininum. 

Alt  af  kvíðir  maður  fyrir  að  mæta  einhverju.   Alt  af  heyr- 

;ist  manni  eitthvað.    Alt  af  er  eins  og  eitthvað  sé  á  sveimi 

,1   kringura   mann.    Þannig  var  mér  farið,  og  þannig  var 

thestunum   minum  farið  lika.    Eg  hafði  tvo  hesta,  sem  eg 

átti  sjálfur,  svo  samvalda  að  vexti  og  fegurð,  að  orð   var 

á  þvi  gert  hvar  sem  eg  kom,  að  sjaldan  sæust  tveir  slíkir 

i  eins  manns  eigu.    En  nú  voru  þeir  latir,  alt  af  að  sperra 

^  eyrun  og  hlusta,  alt  af  hjartveikir,  og  eins  og  þeir  mundu 

fælast   þegar   minstum   vonum   varði,   og   varla  hægt  að 

nudda  þeim  úr  sporunum.    Það  ýrði  Htið  eitt  úr  þokunni, 

svo   að    bæði  eg   og  hestarnir  urðum  gráir  utan  af  nærri 

ósýnilega   smáum   dropum.    Það   var   þreytandi  ferðalag. 

Mér  fanst  likast  þvi,  að  eg  væri  dauður  og  væri  nú  stadd- 

ur  milli  tveggja  heima  á  anda  beggja  hestanna,  —  gamli 

heimurinn  horflnn,  nýi  heimurinn  ekki  runninn  upp,  og  eg 

.  dæmdur  til  þess  fyrir  syndir  minar  að  hjakka  alt  af  ofan 

i   sama   farið,   strita  og   strita,    en  komast  ekkert  áfram! 


if^irnir]  Einiamall  &  Kaidadal.  261 

f»að  var  óbœrileg  kvöl.  Mér  leiddist  ósegjanlega,  og 
fcefði  eg  ekki  etöðugt  þurft  að  hvetja  tiestana,  hefði  eg 
Iliklega  sofnað.  Upp  úr  leiðindunura  fór  eg  loke  að  yrkja. 
Eitthvað  af  þvi  kom  skömmu  seinna  í  T.ögréttu,  en  eg  er 
(búinn  að  týna  því  og  gleyma,  sem  betur  fer. 

Loksins   var   víst  Langihryggur  á  enda.    Eg  kom  að 

■gili,  sem  lá  austur  úr  hryggnum  og  var  fult  af  snjó.    Eg 

fór   af   baki  og  teymdi  hestana,    því  ekki  var  mér  grun- 

ilaust   um,   að   holt   kynni  að  vera  undir  skaflinum.    Það 

var   þó    ekki.    En   svo   hafði  þiðnað  síðan  Björn  fór  þar 

tum,  að  varla  sá  votta  fyrir  harðsporum  á  skaflinum    Hitt 

var  þó  verra,  að  þegar  eg  var  kominn  út  á  miðjan  skafl- 

inn,  sá   til   hvorugs  landsins.    Svo  var  þokan  dimm.    Eg 

•fltóð   sem  í  gráum   gufumekki   og   sá  ekkert  nema  hjarn- 

blettinn    kringum   fætuma   á   mér,   vissi   engar  áttir,  svo 

nœrri   lá   að  eg  viltist.    Það  eina,  sem  benti  mér  á  rétta 

leið,  var  slóðin  mín  og  hestanna. 

Mér  kom  nú  í  hug  atvik,  sem  kom  eitt  sinn  fyrir,  er 
-eg  var  sjómaður  austur  i  Mjóafirði.  Þá  komum  við  úr 
róðri  í  bezta  veðri,  en  blind-þoku.  Dálitill  utan-andvari 
var  með  þokunni,  rétt  svo  að  segl  stóðu.  Við  höfðum 
kenningu  af  Krossnestanga  og  lögðum  þaðan  á  ská  inn 
•  og  yfir  um  fjörðinn.  Formaðurinn  og  hinn  hásetinn  lögðu 
8ig  þá  fyrir  til  svefns,  þvi  að  oft  var  þá  litill  svefntíminn 
í  landi,  en  mér  var  triiað  fyrir  bátnum.  Eg  sigldi  nú  þá 
rfitefnu,  sem  tekin  hafði  verið,  svo  beint  sem  eg  gat,  sat 
Tið  stýrið  og  lét  morra  í  þessum  litla  kalda,  sem  var. 
Ekkert  hafði  eg  að  stýra  eftir  annað  en  kjölfarið  aftur 
undan  bátnum,  og  vakti  eg  einungis  yfir  því,  að  það 
héldist  beint.  Á  að  gizka  miðfjarða  hitti  eg  þrjá  báta, 
sem  allir  stefndu  þvert  úr  leið.  Úr  einum  þeirra  var 
kallað  til  mín:  »Þið  eruð  að  villast!*  Svo  hurfu  þeir  út 
i  þokuna.  En  nú  kom  augnablikið,  sem  svo  þrásinnis 
kemur  fyrir  á  mannsæfinni,  og  er  mörgum  svo  hættulegt. 
Maður  e  f  a  s  t  —  hikar  og  jafnvel  hvikar  frá  sannfæringu 
Æinni,  villist  svo  frá  því  sem  rétt  er  og  villist  alt  af  meira 
■og    meira,    stundum    svo,    að    aldrei    verður    á    því    bót 


262  Einsamall  á  Kaldadal.  LSkirnir 

ráðin.  Eg  yfirvann  þó  efiann  að  þessu  sinni.  Og 
þegar  eg  kom  undir  ströndina  fyrir  neðan  bæinn  á  Hoft 
og  þekti  mig,  vakti  eg  förunauta  mína,  heldur  en  ekki 
glaður.  Þegar  við  komum  inn  að  Brekkuþorpi,  komu  sex 
bátar,  sem  allir  höfðu  vilst  suður  yfir  fjörðinn. 

Innan  skams  komst  eg  upp  á  melinn  hinum  megin  við 
skaflinn,  fann  aftur  brautina  og  fór  á  bak.  Nú  hallaði 
bráðum  mjög  undan  fæti,  og  eftir  litla  stund  var  eg  kom- 
inn  niður  úr  þokunni. 


Hvílík  Ijómandi  fegurð! 

Ekki  minnist  eg  þess,  að  eg  hafl  i  annan  tíma  orði^ 
glaðari  yflr  fegurð  og  mikilieik  islenzkra  óbygða  en  eg 
varð  yfir  því  iitsýni,  sem  nú  skein  við  mér.  Sólin  stóð 
hátt  yfir  Súlunum  i  suðvestrinu  og  glampaði  á  fannirnar. 
Kvígindisfell  og  fjöllin  þar  suður  af  voru  dimmblá  og 
fannirnar  i  skugga.  Lengst  i  suðri  sáust  Búrfell  i  Grims- 
nesi  og  Ingólfsfjall  eins  og  í  Ijósblárri  móðu.  Nær  í  sömir^ 
átt  blikaði  A  Þingvallavatniö  alt  fjöllum  girt.  En  austast 
í  þessura  hrikafagra  hring  var  þó  það  fegursta  af  öllu^ 
Þar  reis  við  himininn  »ógna  skjöldur  bungubreiðnr«.  — 
Aldrei  hefi  eg  séð  Skjaldbreiö  jaln-tignarlegan. 

Nii  liggur  leiðin  úr  fjallaþrengslunum  fram  á  slétta 
sanda,  og  útsýnið  stækkar  og  vikkar  við  hvert  spor.  Að- 
austan  kemur  fram  Hlöðufell  og  allur  fjallaklasinn  suður 
af  því;  að  vestan  Skarðsheiðin.  —  Á  endanum  á  dálitlu 
hæðadragi,  sem  gengur  suður  og  vestur  af  Hrúðurköllun- 
um,  stendur  hin  landfræga  beinakerling.  Þar  mátti  eg 
til  að  koma  við. 

Ekki  ætla  eg  að  særa  næmar  tilfinningar  nokkura 
manns  með  beinakerlingarvisum,  þótt  cg  efist  mjög  um^, 
að  siðferði  manna  sé  þeim  mun  betra  nú  en  áður,  scm 
tepruskapurinn  er  meiri.  En  ckkert  íslenzkt  skáld  hefir 
farið  svo  um  Kaldadal  á  undanförnum  öldum,  aö  ekki 
hafi  það  stungið  stöku  að  beinakerlingunni.  Fyrst  á  20^ 
öldinni  hefir  það  lagst  niður  —  ef  siðurinn  ei  þá  aldauða. 
Menn  gætu  byrjað  snemma  og  talið  alt  til  núlifandi  manna^ 


•Skirnir]  EÍBBamall  á  Kaldadal.  258 

og  eg  held  ad  benda  raætti  á  stöku  eftir  hvern  einasta 
hagyrðing,  sem  nokkuð  heflr  að  kveðið,  og  viat  er  um 
það,  að  margar  eru  stökurnar  smellnar,  og  sumar  svo 
»fínar«,  að  enginn  hneykslast  á  að  heyra  þær.  Sumir  eiu 
8V0  góðir  að  leggja  vesalings  beinakerlingunni  til  mann- 
legar  tilflnningar: 

Veri  þeir  allir  velkomnir, 
sem  við  mig  spjalla  i  trjgtiiim, 
eg  get  varla  aoað  hér 
ein  á  fjallabygðum. 

í  þessari  beinakerlingu  mun  einnig  hafa  fundist  hin 
landfleyga  staka: 

Týnd  er  œra,  tðpnð  er  sál, 
tunglið  veðnr  i.skýjum. 
Sannefu  hér  súpi  skál 
sýslamaðarinn  Wiam. 

Páll  Vidalín  lögmaður  var  þá  nýriðinn  norður  um,  en 
Wíum  sýslumaður  kom  á  eftir. 

Frá  kerlingunni  er  skamt  ofan  að  efstu  grösum  að 
sunnan.  Eg  varð  þessum  bletti  sár-feginn,  því  að  eg  vissi 
að  hestarnir  voru  bæði  orðnir  svangir  og  þyrstir.  Eg  fór 
þá  af  baki  og  fór  að  muðla  fiatbrauð  og  hangikjöt  og 
drekka  mjólk  úr  flösku,  sem  blessuð  húsfreyjan  i  Kalmans- 
tungu  hafði  nestað  mig  með.  Brauðið  og  hangiketið  ætlaði 
að  standa  i  mér,  og  mjólkin  var  orðin  skekin  i  smjör  og 
áfir,  en  alt  var  þetta  samt  blessuð  hressing.  Enginn  skyldi 
leggja  matarlaus  á  Kaldadal;  til  þess  er  hann  of  langur. 
Ekki  var  haginn  góður  og  fult  var  þar  af  dikjum  og 
fenjum  og  botnlausum  smápyttum.  Eg  vissi  það  ekki  fyr 
en  á  eftir,  að  þetta  var  hinn  illræmdi  Egilsáfangi.  EgiU 
var  norðlenzkur  karl,  einþykkur  og  sérvitur,  sem  árlega 
fór  skreiðarferðir  suður  á  land,  eins  og  titt  var  á  fyrri 
öldum.  Það  var  mál  manna,  að  ekki  mætti  snerta  við 
þessura  áfangastað,  þvi  að  tröUin  l  Fanntóarfelli,  sera  er 
œxli  suður  úr  Okinu,  ættu  hann,  og  væri  hann  engi 
þeirra.  Egill  skeytti  þessu  ekkert.  í  átján  sumur  áði 
hann  í  áfanganum,  og  á  hverju  einasta  sumri  raisti  hann 


264  Einsamall  i  Ealdadal.  [Skirniv" 

hest   ofan   í   síkin  þar.    En  EgiU  lét  sig  ekki.    Og  þegar 
tröllin  voru  búin  að  fá  átján  hesta,  gáfust  þau  upp.J 

Svo   sem   hálfrar   stundar   ferð   sunnar  eru  Brunnar. 
Þar  er  hagi  miklu  betri,  svo  að  eg  gat  ekki  stilt  mig  um* 
að   lofa   hestunum   að  gripa    þar  niður.    Sjálfur  varð  eg 
hvildinni   feginn   til   að   fá   næði   til   að  virða   fyrir  mér 
Skjaldbreið,  sem  nú  blasti  við  mér,  baðaður  i  síðdegissól- 
skininu.     Einhver  sögn   er   til    um   það,   að   Jónas  Hall- 
grimsson  hafi  legið  úti  tjaldlaus  i  Brunnum  og  verið  búinn 
að  týna  lestinni.    Þar  i  döggvotu  grasinu  á  hann  að  hafa- 
ort   þetta   fræga   og   fagra   kvæði.     Þetta   minnir  mig  á 
aðra   sögn  sama  eðlis.    Á  melunum  fyrir  ofan  Víðimýri  ii 
Skagafirði,    þar    sem    vegurinn    liggur    austur    af   Stóra- 
Vatnsskarði,   er  á   einum   stað   há   þúfa.    Þar  á  Hannes- 
Hafstein  að  hafa  staðið  og  litið  þaðan  yfir  Skagafjörðinn,. 
þegar  hann   orti  hið  gullfallega  kvæði  »Af  Vatnsskarði*. 
Eg   fór   eitt   sinn  upp  á  þessa  þúfu,  til  þess  að  reyna  að- 
sjá   Skagafjörðinn   i   þeim  Ijóma,  sem  Hannes  lýsir.     Mér 
tókst   það    ekki.    En   aftur  sá  eg  þaðan  annað,  sem  ekki 
varð   séð   frá    veginum.     Skamt   suður  frá  þúfunni  sáust 
ofurlitlar   tóftir,    hálf-signar   i   jörð,   og  gamalt  túnstæði  í 
kring,    sem   nú  var  komið  í  órækt.     Þetta  eyðibýli  heitir 
Víðimýrarsel.     Þar  stóðu  síðast  beitarhús.    I  þeim  beitar- 
húsum  lá  Bólu-Hjálmar  banaleguna  og  dó  þar.  —  Hannes- 
hefir  sagt  mér  sjálfur,  að  kvæði  sitt  sé  ort  um  vetur  suð- 
ur  í  Kaupmannahöfn. 

Spölkorn  suður  af  Brunnum  eru  Hallbjarnar- 
vörður,  ofurlitil  vörðutyppi  á  grýttum  holtura,  og  þar  ligg- 
ur  vegurinn  norður  á  Uxahryggi.  Sögnin,  sem  tengd  er 
við  þessar  vörður,  er  svo  stórfeld  og  áhrifamikil,  að  eg 
get  ekki  stilt  mig  um  að  setja  hana  hér,  eins  og  hún  er 
sögð  í  Landnámu: 

»Snæbjörn    son   Eyvindar   austmanns,   bróðir    Helga 
magra,  nam  land  milli  Mjóvafjarðar  ok  Langadals,  ok  bjó- 
i   Vatnsfirði;   hans  son  var  Hólmsteinn,  faðir  Snæbjarnar 
galta;  móðir  Snæbjarnar  var  Kjalvör,  ok  váru  þeir  Tungu- 
Oddr   systrasynir.    Snæbjörn  var  fóstraðr  í  Þingnesi  meí^' 


Sklrnir]  sJSiiiMmalI  á  Kaldadal.  265' 

Þóroddi,  enn  stundum  var  hann  með  Tungu-Oddi  eða 
móður  sinni.  Halltojörn,  8on  Odds  frá  Kiðjabergi  Hall- 
kel88onar,  bróður  Ketilbjamar  en8  garala,  fekk  Hallgerðar 
dóttur  Tungu-0dd8;  þau  váru  með  Oddi  enn  fyr8ta  vetr; 
þar  var  Snœbjöm  galti.  Oástúðlegt  var  með  þeim  hjón- 
um.  Hallbjörn  bjó  för  8ína  um  várit  at  fardögum;  enn 
er  hann  var  at  búnaði,  fór  Oddr  frá  húsi  til  laugar  f 
Reykjaholt;  þar  váru  8auðahÚ8  han8;  vildi  hann  eigi  vera 
við  er  Hallbjöra  færi,  þvi  at  hann  grunaði,  hvort  Hall- 
gerðr  mundi  fara  vilja  með  honum.  Oddr  hafði  jafnan 
bætt  um  með  þeim.  Þá  er  Hallbjörn  hafði  lagt  á  he8ta 
þeira,  gekk  hann  til  dyngju,  ok  sat  Hallgerðr  á  palli  ok 
kembdi  8ér;  hárit  fell  um  alla  hana  ok  niðr  á  gólfit;  hún 
hefir  kvenna  bezt  verit  hærð  á  íslandi  með  Hallgerði 
snúinbrók.  Halibjörn  bað  hana  upp  standa  ok  fara;  hoD 
sat  ok  þagði;  þá  tók  hann  til  hennar  ok  lyftist  hon  ekki; 
þri8vár  fór  8vá;  Hallbjörn  nam  8taðar  fyrir  henni  ok  kvað: 

ölkarma  lætr  (arma 
eik  firrumk  þat)  leika 
Lofn  fyr  lesnis  stafni 
linbondin  mik  sinom ; 
biða  mank  of  brúði, 
íböl  gervir  mik  fölvan) 
snertamk  harmr  i  bjarta 
hrút,  aldrigi  bótir. 

Eftir  þat  8naraði  hann  hárit  um  hönd  8ér,  og  vildí 
kippa  henni  af  pallinum,  enn  hon  sat  ok  veikst  ekki.  Eftir 
þat  brá  hann  8verði  ok  hjó  af  henni  höfuðit;  gekk  þá  út 
ok  reið  í  brutt.  Þeir  váru  þrír  Haman  ok  höfðu  tvau- 
kIyfjahro88.  Fátt  var  manna  heima,  ok  var  þegar  8ent 
at  8egja  Oddi.  Snæbjörn  var  á  Kjalvarar8töðum,  og  8endl 
Oddr  honum  mann;  bað  hann  8já  fyrir  reiðinni,  enn- 
hvergi  kvezt  hann  fara  mundu.  Snæbjörn  reið  eftir  þeim. 
með  tólfta  mann,  ok  er  þeir  Hallbjörn  8á  eftirreiðina,  báðu 
förunautar  han8  hann  undan  riða,  enn  hann  vildi  þat 
eigi.  Þeir  Snæbjörn  kvámu  á  eftir  þeim  við  hæðir  þær^ 
er  nú  heita  Hallbjarnarvörður ;  þeir  Hallbjöm  fóni  á 
hæðina   og   vörðu8t  þaðan.,    Þar  fellu  þrír  menn  af  Snæ-- 


-!266  Einsamall  á  Ealdadal.  [Skírnir 

Jbirni  ok  báðir  förunautar  Hallbjarnar;  Snæbjörn  hjó  þá 
fót  af  Hallbirni  i  ristarlið;  þá  hnektá  hann  á  ena  syðri 
hæðina  ok  vá  þar  tvá  menn  af  Snæbirni,  ok  þar  fell 
Hallbjörn;  því  eru  þrjár  vörður  á  þeiri  hæðinni,  enn  fimm 
á  hinni «.  (Landn.  30.  kap.). 

Svona  stuttan,  einfaldan  og  átakanlega-fagran  sorgar- 
leik  hefir  hvorki  Sófókles  né  Shakespeare  eftir  sig  látið. 
,  Slikar  perlur  eru  hvergi  til  i  heimsbókmentunum  nema  i 
íslendingasögunu  m. 

Litlu  sunnar  er  Sleðaás  og  sunnan  undir  honum  Bisk- 
lupsbrekka  Þar  andaðist  Jón  biskup  Vidalln  i  tjaldi  30. 
ágúst  1720.  Nákvæm  lýsing  af  þeim  atburði  er  í  Bisk- 
upasögum  sr.  Jóns  Halldórssonar. 

Nú  fer  að  ganga  á  Kaldadalsveg  og  bygðin  að  nálg- 
.  ast,  enda  er  hann  nú  ekki  lengur  rétt  nefndur  Kaldidalur, 
því  að  þrir  heiðarvegir  liggja  norður  til  Borgarfjarðar  af 
vegi  þeim,  sem  maður  er  nú  á.  Vestast  eru  Uxahryggir 
—  þar  sem  járnbrautin  verður  væntanlega  i  framtíðinni 
lögð  milli  héraðanna,  —  þá  Okvegur  eða  »Fyrir  Ok«  og 
austast  Kaldidalur.  Þjóðsaga  gengur  um  það  i  Þingvalla- 
sveitinni,  að  eitt  sinn  hafi  Jón  Þorláksson  landsverkfræð- 
ingur  vilst  í  þoku  á  Uxahryggjura.  Hafi  hann  lent  þar 
i  fen  og  ógöngur  og  haft  af  því  mestu  mæðu.  En  árið 
eftir  hafi  hann  látið  varða  Hryggina! 

Yfir  Tröllaháls  er  vegur  ruddur  og  allgóður,  en  hverf- 
ur  i  leirflagi  miklu  sunnan  við  hálsinn,  sem  heitir  Sand- 
vatn  og  er  þurt  að  mestu  á  sumrin.  Þegar  flagið  er  þurt, 
gjósa  þar  upp  jóreykir  svo  miklir,  að  slíka  mekki  hefi  eg 
aldrei  séð.  Vafalaust  er  það  þar,  sem  Sörli  veður  fram 
»í  þykkum  moIdar-mökki«  fyrir  hugskotssjónum  Grims 
Thomsens.  —  Þaðan  liggur  leiðin  yfir  lágan  fjallhrygg 
bak  við  Meyjarsæti  ofan  i  Jórukleif,  sem  telja  má  hliðið 
að  hinu  fræga  og  fagra  fordyri  Þingvallasveitarinnar, 
Hofmannaflöt. 

Þar  læt  eg  staðar  numið,  en  ætla  nú  að  taka  hér 
upp  mælingu  Bergs  Thorbergs  á  Kaldadalsvegi.  Hann 
var  amtmaður  hér  syðra,   þegar  vegurinn  var  gerður,  og 


•Skirnir]  EinsAmall  á  Kaldadal.  267 

■sá   um    framkvæmd  verksins.     Lýsing  hane  er  í  Timariti 

Bókmentafélagsins  I.  árg.  bls.  254  og  er  á  þessa  leið: 
Frá  Kalmanstungu  í  Lambái-drög     .     .    3460  faðmar 
Þdðan  á  Langahrygg  (Skúlaskeið)    .     .    4600      — 
Langihryggur  suður  að  Kerlingu .     .     .    6000      — 

Kerling— Sæluhús 6600      — 

Sœluhús — Jórukleif 6600      — 

Jórukleif— Hofmannaflöt 200      — 

Allur  vegurinn  27460  faðmar 

eða   54920   metrar.    Hver   faðmur   í   þessum    rudda  vegi 

segir  Bergur  að  kostað  hafi  21  eyri. 

Síðast,  er  eg  leit  til  baka  norður  á  Kaldadal,  kúrði 
þokan  enn  yfir  dalnum.  Hún  Ijómaði  að  ofan  i  sólskin- 
inu,  eins  og  jöklarnir,  en  undir  henni  var  sorti.  Að  baki 
hennar  var  landnyrðingurinn,  en  sunnan  við  hana  land- 
synningur,  þvi  að  Kaldidalur  lá  á  veðramótum. 

Og  nú,  er  eg  lít  í  huganum  norður  yfir  Kaldadal, 
verður  þar  alt  morandi  kvikt  fyrir  innri  augum  mínum. 
Eg  sé  goðana  koma  að  norðan  með  svo  glæsilegri  sveit, 
að  »allir  hyggja  Æsi  koinna  vera«.  Eg  sé  Guðmund  bisk- 
up  Arason  smá-mjakast  fótgangandi  suður  úr  fjallaþrengsl- 
unum  með  fullan  þriðjung  allra  umrenninga  landsins 
i  eftirdragi.  Eg  sé  stói-flokka  Sturlungaaldarinnar  renna 
saman  af  öllum  vegunum  norðan  af  fjöllunum  og  falla  i 
einum  farvegi  niður  á  Hofmannaflöt.  Eg  sé  Jón  biskup 
Arason,  lotinn  í  herðum  og  öldurmannlegan,  en  syni  hans^ 
unga  og  glæsilega,  sinn  til  hvorrar  handar.  Eg  sé  Guð- 
brand  biskup  og  Arngrím  lærða  ríða  fót  fyrir  fót  ofan 
slétta  sandana  suður  frá  Kerlingu,  og  tala  saman  um  spak- 
lega  hluti.  Eg  sé  Hallgrlm  Pétursson  ríða  við  hornístöð 
ofan  yfir  TröIIaháls.  Eg  sé  lik  Páls  lögmanns  Vidalins 
flutt  á  kviktrjám  norður  á  fjöllin,  en  alt  stórmenni  þings- 
ins  veita  því  föruneyti  l  heiðursskyni.  Eg  sé  kennilýð 
Skálholtsstaðar  standa  harmandi  kriugum  biskupstjaldið 
undir  Sleðaási,  þar  sem  mesti  mælskumaður  íslands  berat 
við   dauðann.    Eg  sé   skara   eftir  skara  ólga  fram,   stíga 

17 


268  EínBamalI  á  KaMadgl.  [Skírnnr 

upp  af  iörðunni  eins  og  fjallamóðuna,  renua  hvern  inn  i 
annan  og  greinast  aftur  sundur,  koma  og  hverfa.  Gissur 
jarl  fer  með  f jölmenni  norður  á  f jölhn  til  að  veita  Snorra 
Sturlusyni  atlögu.  Stefán  grjótbiskup  stefnir  með  enn  þá 
meira  fjölmenni  sömu  leið.  Ferðinni  er  heitið  vestur  að- 
ögri.  ögmundur  biskup  riður  með  her  manns  norður  á 
fjöllin  og  fer  geist,  þvi  að  hann  vill  ráða  svo  Htlu  sem 
því,  hver  biskup  verði  á  Hólum.  Og  innan  um  allar 
þessar  vopnuðu  legíónir  sé  eg  iða  hægfara  skreiðarlestir 
friðsamra  bænda  og  útvegsmanna,  amboð  kaupafólks  og 
stóra  rekstra,  af  mjallhvitu  fjallafé  —  og  loks  sé  eg  glaða^ 
bjartleita  skólasveina,  fara  syngjandi,  fulla  af  gáska 
og  æskufjöri,  svo  ærslafulla,  að  þeir  eru  visir  til  að- 
óska,  að 

„—  það  yrði  nú  œrlegt  regn 

og  isleuzkur  stormar  á  Kaldadal". 

Og  hvers  vegna  sé  eg  alt  þetta? 
Af   þvi   Kaldidalur   var   fram   á   okkar   daga  ein  at 
lífæðum   landsins. 


(ívj 


Tvær  þulur. 

Hjásetuþula. 

Sólin  skín  á  lauf  og  lyng 

langt  upp  til  heiða. 

Hjarðsveinninn  við  hamralind 

er  hár  sitt  að  greiða, 

lokka  sina  Ijósbrenda  að  greiða. 

Aldan  ber  hans  ungu  mynd 

eftir  straumagljá. 

»Hvert  ætlarðu  að  líða 

lindin  min  8máy« 

»Ég  er  að  skynda  ofan  í  dal 

og  út  i  8já«. 

»Ef  þú  dalsins  drotning  sér 

á  döggslegnu  engi, 

leiktu  þá  lengi, 

lind  min  blá,  á  strengi, 

alla  þina  indælustu  strengi. 

Segðu  henni,  af  sárri  þrá 

sitji  eg  oft  þér  dapur  hjá, 

hugsi  um  snæbjart  haustið  þá 

hana  þegar  eg  fæ  að  8já; 

skautasvellin  silfurgljá, 

söng  og  dans  og  Ijóð; 

þegar  hún  Ijúf  og  létt  á  tá 

liður  um  sali  til  og  frá 

við  minn  barm  og  brosir 

bjarteyg  og  rjóð, 

17* 


J60  Tvær  þnlar.  [Skiniir 

stígur  dansinn  stilt  og  góð,  — 

stundin  hverfur  þá 

líkt  og  stjarna  hrapi 

á  himni  blá. 

Leiðist  mér  einum 

lífið  hjá  blómum  og  steinum, 

leiðist  mér  við  lóusöng  og  lyngilm 

og  blæ, 
heldur  vil  eg  hafbláa,  heiðstirnda, 

húmsæla  vetrarnótt 
með  drauma  dans  og  snæ. 


Kveöið  við  smásvein. 

Ekki  má  láta  litinn  dreng 

lengi  basla  og  hljóða. 

Mamma  kemur,  ef  kallar  hann, 

og  kyssir  vangana  rjóða, 

fer  með  hann  í  fanginu 

að  finna  pabba  góða. 

Þá  er  alt  gleymt,  sem  grætti, 

og  gleðin  komin  að  bjóða, 

bjóða,  bjóða! 

litlum  svein  í  leik  með  sér, 

sem  lömbunum  á  bala 

þegar  þau  fara  í  fjörugan 

feluleik  við  sraala 

djúpt  inn  til  dala, 

djúpt  inn  til  laufgrænna  dala. 

Þar,  sem  krummar  á  klettunum 

krunka  og  saman  tala 

og  músarrindlar  í  runnunum 

rétta  flugur  að  ungunum 

og  steggjarnir  synda  státnir  um 

straumana  bláa  og  svala 

og  gaukamir  gala, 


r 


^kinur]  Tvar  þalar.  ^801 

en  lóurnar  hlaupa  á  holtuDuiu 
og  hlusta  á  vellíð  i  spóunum, 
fálkinn  horfir  af  hamrinum 
um  hraun  og  móa  að  rjúpunum 

—  veslings  raungóðu  rjúpunura. 
Laxarnir  hoppa  í  hyljunum, 
hvítir  fossar  i  giljunum 
háværir  saman  hjala, 

ura  hvild  hjá  þeim  er  ekki 

neitt  augnablik  að  tala. 

Tóan  læðist  i  lyngdrögum 

lengst  inn  á  brúnum  heiðunum, 

á  hún  þar  fjölda  af  yrðlingum, 

auminginn,  til  að  hugsa  um; 

engar  kýrnar  i  úthögum 

og  ekkert  korn  til  að  mala  — 

við  skulum  ekki  um  útvegi  greysins  tala. 

Aftur  skulum  við  ofan  í  dal 

með  austanblænum  strjúka, 

8ýni8t  mér  á  veginum 

8unnan  til  rjúka. 

Gott  er  að  ríða  gæðingum 

á  grundum  og  mjúkum  söndunum, 

hestar  hneggja  í  högunum 

ef  hleypt  er  fram  hjá  i  sprettinum. 

Bláa  reyki  frá  brekkunum 

ber  við  loftið  i  kveldfriðnum ; 

gluggarnir  brosa  á  bæjunum, 

benda  heim  til  sin  ferðlúnum. 

Ungar  sætur  i  upphlutum 

út  koma'  og  fagna  gestunum, 

breiða  úr  drifhvitum  dúkunum, 

dúninn  hrista  i  sængunum; 

búa  laugar  og  leggja  hjá 

Ijómandi  speglum  veggjum  á 

handklæðin  mjúk  og  hrein  sem  snjá 

—  holt  er  að  væta  þreytta  brá. 


'mi  Tvnr  þolar.  [Skinlr 

Ganga  til  svefns,  er  silfurgljá 
Bvaladögg  skin  á  túnunum, 
Ijósgulir  fíflar  loka  brá, 
lækir  suða'  undir  veggjunum. 
Gullroðin  ský  að  skuggunum 
Bkygnast  frá  efstu  tindunum. 
Þá  er  fagurt  á  fjöllunum 
og  friðsælt  í  skauti  dala, 
frjálsara  en  i  skrauti  og  prýði 

skinandi  sala. 

Hulda. 


Páll  postuli  og  söfnuðurinn 
1  Korintuborg. 

£ftir  Magntis  Jónsson,  prest  á  tsafirði. 


I. 
Inngangur  —  Páll  postuli. 

Þá  er  vér  lítum  á  viðgang  kristindómsins  á  fyrstu 
'öldinni,  postulatímabilinu  svonefnda,  verður  strax  fyrir 
augum  vorum  einn  maður,  sem  oss  virðist  vera  höfði 
hærri  en  allur  lýðurinn.  Sá  raaður  er  Páll  postuli.  Margt 
€r  það,  sem  að  þessu  stuðlar,  að  svo  hátt  ber  á  honum. 
Frásagnir  þær,  er  til  vor  hafa  komist  um  þennan  tlma, 
eru  næsta  fáar  og  ógreinilegar.  Dæmi  þess  er  það,  hve 
œíikjör  og  starfsemi  nálega  allra  postulanna  er  myrkri 
hulin.  Frásögumar  eru  ekki  nema  eins  og  litlir  og  veikir 
geislar,   sem   skína  inn  i  þetta  svarta  myrkur,    og  mönn- 


•)  Eg  hirði  eigi  aö  nefna  heimildir  fyrir  hverju  eiim  i  ritgerð 
þetsarí,  en  (kal  að  eins  geta  þess,  að  hún  er  öll  bygð  k  ritam  n^ja 
testamentÍBÍns,  einkam  Korintabréfanam  og  þeim  köflam  Post.,  sem  am 
,þetta  fjalla.  Aak  þess  skal  eg  ntífna  af  bókam,  sem  eg  hefi  baft  til 
hliðsjónar:  W.  Boasset:  Der  erste  Brief  an  die  Eorínther  i  Schriftea 
des  Neaen  Testaments  II,  bls.  72—161  (Goettingen  1908);  sami:  Ðer 
zweite  Bríef  an  die  Korínther  I  Schr.  d.  N.  T.  II,  bls.  161—217;  Jón 
Helgason:  Sögal.  apprani  nýja  testamentisins,  £vik  1904;  sami:  AI- 
menn  kristnisaga,  Rvik  1912;  Mc  Giffert:  The  Apostolic  Age,  NewYork 
1912;  J.  N.  Ropea:  Th«  Apostolic  Ag«  in  the  Ligbt  of  Modern  Criticiam, 
New  York  1912;  J.  V.  Bartlett:  The  Apostolic  Age,  New  York  1911; 
£.  Preuschen :  Ðas  Altertam,  G.  Kriiger :  Handbnch  der  Eirchengesnbichtð, 
Tiibingen  1909— '12,  o.  fl.  bækar,  sem  eg  hefi  fengið  ýmsar  góðar  bend- 
iogar  frá  i  einttökam  atriðam. 


264  Páll  postDli  og  söfnuðarinn  i  Eorintuborg.  [Skirnir 

unum  og  lífinu  bregður  að  eins  fyrir  augu  vor  allra 
snöggvast,  þar  sem  geislann  ber  á,  og  svo  hverfur  alt 
samstundis  út  í  myrkrið.  —  Eitt  af  því,  sem  lætur  svo 
mikið  bera  á  Páli  postula  er  þvi  það,  að  vér  eigum  lang 
greinilegastar  frásagnir  um  hann.  Hann  hefir  reist  sjálf- 
um  sér  óbrotgjarnan  minnisvarða,  þar  sem  eru  bréf  hans. 
Þau  hafa  að  geyma,  þótt  á  við  og  dreif  sé,  margvislegar 
bendingar  um  æfi  hans.  Og  þær  bendingar  eru  frá  fyrstui 
hendi  og  því  óyggjandi. 

En  af  ýmsu  má  þó  ráða,  að  ekki  sé  það  þetta  eitt,. 
sem  hefir  lyft  Páli  jjostula  upp  yfir  alla  aðra  á  postula- 
timanum.  Hann  hefir  vafalaust  að  j'msu  leyti  verið  þeim 
öllum  fremri,  haft  fleiri  og  meiri  skilyrði  til  þess  að  koma 
stórræðum  i  framkvæmd.  Mætti  nefna  það  eitt  meðal. 
annars,  að  hann  var  fæddur  utan  Gyðingalands.  Það' 
hefir  vafalaust  aukið  víðsýni  hans,  og  hvatt  hann  eitt 
meðal  annars  til  þess  að  Hta  vinalegri  augum  til  þjóðanna 
utan  Palestínu.  Hann  var  einnig  uppalinn  i  stórborg,  með 
iðandi  lifinu  úr  öllum  áttum.  Faðir  hans  var  rómverskur 
borgari,  og  hklega  vel  efnaður.  Alt  þetta  hefir  skiliíy 
eftir  sitt  mark  á  lyndiseinkunn  hans,  og  gert  hann  hæf- 
ari  i  hverju  sem  var  að  mæta.  En  þó  er  það  ónefnt  eun, 
sem  auðvitað  var  aðaiatriðið,  og  án  þess  hefðu  öll  hin. 
skilyrðin  orðið  gagnslaus.  En  það  er  það,  að  hann  var 
andlegt  mikilmenni.  Gáfurnar  afbragð,  festan  en  um  leið 
mjúkleikinn  i  öUum  hreyfingum  frábær,  vald  hans  yfir 
öðrum,  glöggskygni  á  menn  og  ástæður,  og  síðast  en  ekki 
sízt  óbilandi  kjarkur,  viljaþrek  og  starfsþrek  að  leiða 
hugsjónir  sinar  i  framkvæmd.  Þetta  er  ekkert  skrum, 
heldur  er  þetta  alt  staðfest  af  reynslunni  og  þekkingUi 
vorri  á  æfi  hans.  Þá  segir  og  árangurinu  af  starfi  hans 
oss,  hve  mjög  hann  skaraði  fram  úr  öUum  kristniboðum 
öðrum.  Eftir  ið  hann  kemur  til  sögunnar,  hverfa  allir 
aðrir  en  þeir,  sem  á  einhvern  hátt  koraa  honum  við.  Post- 
ulasagan  kann  ekkert  frá  þeim  að  segja  meir. 

Hér  er  ekki  rúra  til  að  fara  frekar  út  í  lýsingu  á 
persónu    Páls   postula,    en   það  sem  á  eftir  fer  á  að  vckl 


í 


Skirnir]  Páll  poktdli  og  >ufnadaríaD  i  Koríntaborg.  2G&- 

dálítið  sýnishoru  af  starfsaðferð  hans,  erflðleikunura,  sem 
hann  varð  að  berjast  við,  og  hvernig  hann  yfirsté  þá.  Og 
eg  hefi  tekið  þetta  stutta  tímabil  í  æfi  hans,  af  því  að 
söfnuðurinn  i  Korintuborg  var  þetta  tvent  i  einu:  Hið 
mesta  hrósunarefni  postulans  og  um  leið  mesta  áhyggju- 
efni  hans. 


II. 

Korintuborg  —   Vandamál  —  Safnaðarstofnun  —  Safnaðar- 

limimir  —   Uppþot  Gyðinga  —  Dvöl  PáU. 

Það  var  á  annari  kristniboðsferð  sinni,  að  Páll,  ásamt 
förunautum  sínum,  fór  i  fyrsta  sinn  með  kristniboð  sitt 
yflr  til  Evrópu.  Þeir  héldu  um  Þrakiu,  Makedóniu  og 
Þessalíu  og  stofnuðu  söfnuði  í  ýmsum  borgum.  En  Gyð- 
ingar  voru  þeim  mjög  andstæðir,  hvar  sem  þeir  komu. 
Og  loks  var  það  af  þeirra  völdura,  að  Páll  sté  á  skip  i 
Beröa  og  hélt  til  Aþenuborgar.  Grikkland  var  um  þær 
mundir  rómverskt  skattland  og  kallað  Akkea.  í  Aþenu 
var  blómlegasta  visindalíf.  Borgarbúar  hugsuðu  ekki  um 
annað  meir  en  að  segja  eða  heyia  eitthvað  nýtt').  Enda 
var  það  aðaleinkcnni  borcfarinnar.  Vcrklegar  framkvæmd- 
ir  eða  verzlun  var  þar  á  móti  lítil  i  Aþeiiu.  Og  það  er 
8V0  að  sj^  sem  Piíli  hafí  þar  skamma  stund  dvalið,  og 
nálega  engau  árangur  séð  af  starfi  sinu.  Haun  hefir  vafa- 
laust  skjótlega  gengið  úr  skugga  uni  það.  að  starf  hans 
mundi  þar  nálega  gagnslaust,  og  hann  haföi  annað  að 
gera  en  eyða  timanum  í  óþarfa.  Hann  hefir  liklega  aðeins 
beðið  þess,  að  Timoteus  kærai  aftur  norðan  að*)  og  svo- 
haldið  strax  suður  til  Korintuborgar.^) 

Korinta   var   i   þann  tið  höfuðborg  Akkeu.    Þar  var 
bragurinn    ólíkur   því,   sem   var   i   Aþenu.    Július  Cæsar 


>)  Po8t.  17,  21.  ')  1  Þess.  3,  1.  *)  Tíiuafalið  i  æfi  Páls  postula 
er  i  nokkarri  óvissu.  Leikur  á  h.  a.  b.  ð  líram.  Um  það  sjáJón  Helga- 
eon:  Söffal.  upprani  nýja  testam.,  bls.  100  —  156.  En  til  Kor.  hefir  Pilk 
koniid  fyrst  árið  47  — úJ. 


:^266  PáU  postali  og  6öfnn&arinn  i  Korintnborg.  [Skimir 

áiafði  látið  endurreisa  borgina  er  hún  hafði  verið  í  rústum 

um  heila  öld,  og  látið  setjast  þar  að  fjölda  Rómverja.    Þó 

voru   Grikkir  þar  einnig  fjölmennir  er  hér  er  komið  sög- 

<unni,    og   grísk   tunga   var  þar  notuð,  nema  af  þvi  opin- 

ít)era.     Borginni   var   framúrskarandi   vel   i  sveit  komið. 

Hún   stóð   á  örmjóu   eiði  milli  tveggja  hafa,  og  varð  þvi 

-eins   og   nokkurskonar   dyr   milli  Austurlanda  og  Vestur- 

landa.    En  gegnum   þær   dyr    var   óstöðvandi  verzlunar- 

:8traumur,  og  hann  var  það,  sem  gerði  borgina  að  því  sem 

hún  var.    Korinta  bar  öll  merki  stóirar  verzlunarborgar. 

Þar  voru  ekki  aðeins  Grikkir  og  Rómverjar,  heldur  ægði 

þar  saman  mönnum  af  öUum  þjóðum  og  kynkvíslum.  Það 

var   sannkölluð  heimsborg,  og  heimsborgarbragurinn  auð- 

sær  á  öllu.     Allar  stéttir  manna  voru  þar  saman  komnar. 

Og   þó    að   Aþeningar  liti  með  fyrirlitningu  á  þessa  rusl- 

borg,  þá  skorti  þar  eigi  heldur  mentun  og  hejmspeki.    »1 

Korintu   verður  ekki  þverfótað  fyrir  spekingumc,  stendur 

þar.     En,  eins  og  oft  vill  vera  þar  sem  mörgu  ægir  sam- 

.an,    ógurlegasta  siðspiUing  gróf  um  sig  í  borginni.     Munu 

.austurlandaþjóðirnar   hafa   átt   i   þvi  drýgstan  þátt.     Það 

var  jafnvel  haft  að  máltæki  um  þá,  er  ósiðlega  þóttu  lifa, 

,að  þeir  »lifðu  eins  og  Korintumenn«,  og  var  þó  viða  pott- 

íur  brotinn  í  rómverska  ríkinu. 

Það  er  enginn  efl  á  þvi,  að  Páli  heflr  þótt  sem  mikið 
væri  undir  þvi  komið  hvern  árangur  starf  hans  kynni  að 
'bera  i  þessari  stórborg.  Það  var  i  rauninni  einn  af  erflð- 
'ustu  hjöllunum,  sem  hér  reis  upp  frarami  fyrir  kristin- 
-dóminum,  og  ákaflega  mikið  var  undir  þvi  komið  hvernig 
gengi  að  yflrstíga  hann.  Aldrei  hafði  kristindómurinn  áð- 
ur  hitt  fyrir  sér  annað  eins  verkefni,  aðra  eins  erflðleika, 
•ólifnað,  sjálfræði  og  skeytingarleysi,  en  um  leið  tækifæri 
tU  að  sýna  mátt  sinn.  Þetta  var  eldraunin.  Gæti  krist- 
jndómurinn  náð  verulegri  festu,  verulegum  tökum  á  þess- 
.ari  borg,  sem  i  rauninni  var  einskonar  smá-heiraur  út  af 
iyrir  sig,  þá  hlaut  framtíð  hans  að  verða  bjartari.  Hann 
iiafði  þá  sýnt  mátt  sinn  til  að  uraskapa  heirainn. 

Aldrei  sjáum  við  i  rauninni  Pál  stærri  heldur  en  þeg- 


flkiniir]  P411  poitali  og  söfnaðarinn  {  Eoríntaborg.  S67 

j&T  hann  leggur  út  í  þetta  verk,  og  það  var  ekki  að  undra 
þó  að  hann  legðí  út  i  það  med  ótta  og  míkiili  angist.*) 
Hann  var  nýbúinn  að  prófa  að  tala  við  Grikki  í  Aþenu, 
og  hann  fann  það  vel,  hve  litið  hann  hafði  til  fað  bera  af 
þvi,  sem  Grikkir  mátu  mest.  Hann  vÍRSi  að  hann  átti 
^kki  til  það  glæsimennis-yfirbragð,  fágaða  orðgnótt  og 
málskrúð,  sem  þeir  heimtuðu.  Og  hann  gat  búist  við  því, 
að  kristindómurinn  mundi  að  ýmsu  leyti  verða  eðli  þeirra 
gagnstæður.  Þar  við  bættist  svo  það  mikla  vandamál,  á 
hvaða  strengi  hann  ætti  helzt  að  slá.  Hvaða  atriði  kriat- 
indómsins  hann  ætti  að  leggja  megináherzlu  á.  Hann 
gat  ráðist  á  fjölgyðistrúna  og  aýnt  fram  á  yfirburði  trú- 
arinnar  á  einn  sannan  guð.  Hann  gat  ráðist  á  lausungina 
og  siðleysið  og  prédikað  kristindóminn,  sem  hina  hæstu  sið- 
ferðisreglu.  Og  hann  gat  lika  slegið  á  þann  streng,  að  sýna 
fram  á  það,  að  kristindómurinn  væri  sú  sanna  heimspeki. 

Það  var  alveg  eftir  Páli  að  varpa  öllum  þessum  að- 
ferðum  frá  sér.  Hann  vildi  ekki  neitt  umbótakák  þó  að 
hann  hefði  getað  komið  þvi  á,  með  því  að  velja  einhverja 
þessa  stefnu.  Það  var  hans  einkenni  að  stælast  við 
hvern  örðugleika.  Einmitt  hér,  frammi  fyrir  allra  mesta 
örðugleikanum  velur  hann  allra  örðugustu  leiðina. 
Einmitt  hér,  frammi  fyrir  þessum  mönnum,  sem  hann 
gat  búist  við  að  mundu  telja  kristindóminn  heimsku, 
velur  hann  þá  aðferðina  að  prédika  það,  sem  þeim 
hlaut  að  vera  allra  óskiljanlegast  og  heimskulegast: 
Jesúm  Krist  og  hann  krossfestan.  Maðurinn  verður  að 
deyja  með  Kristi  að  holdinu  til,  til  þess  að  hann  gcti  lifað 
nýju  andlegu  lífi  með  honum*).  Þetta  var  að  vísu  það, 
flem  hann  prédikaði  alstaöar  en  þó  mun  hann  óvíða  hafa 
lagt  aðra  eins  áherzlu  á  það  eins  og  í  Korintu.  T.  d. 
mætti  nefna  prédikun  hans  i  Þessaloniku,  þar  sem  hann 
flýnist  hafa  lagt  mesta  áherzlu  á  hinn  eina  sanna  guð,  og 
endurkomu  Jesú  Krists'). 

Bæði    bréf   Páls   til    Korintumanna   sýna   átakanlega 

•)  1  Kor.  2,  3,  sbr.  Post.  18,  9.  ')  1  Kor.  2,  2;  8br.  1,  18  n.n. 
•)  8já  1  ^^s.  1,  9  n. 


268  Páll  postali  og  söfnáðurinn  i  Koriatiiborg.  [Skirnir 

hve  algjörlega  hann  hefir  farið  eftir  þessari  fyrirætlun. 
A  móti  hverju  sem  hann  berst,  þá  getur  hann  komið  þvl 
undir  þetta  sama.  Hvort  sem  hann  berst  á  móti  skurð- 
goðadýrkun,  ósiðsemi,  bindindisleysi  eða  vanbrúkun  kær- 
leiksmáltíðanna,  þá  ber  hann  fyrir  sig  þetta  sama:  Það 
gerir  hið  andlega  samband  við  Krist  ómögulegt  eða  spillir 
þvi.  Og  það  er  stórkostlegt  að  sjá  hvernig  þetta  vopn 
verður  að  tvíeggjuðu  sverði  í  höndura  hans,  svo  að  hann 
getur  með  því  höggvið  í  sama  höggi  á  báðar  hliðar  og 
beitt  því  jafnt  gegn  lögmálsmönnunum  og  lögmálsleysingj- 
unum.  En  einmitt  þetta  sýnir  hve  algjörlega  hann  hefir 
verið  gagntekinn  af  þessari  hugsun. 

Það  er  auðséð  á  mörgum  stöðum  i  Korintubréfunum,. 
að  Páll  hefir  verið  sá  fyrsti,  sem  boðaði  þar  kristna  trú. 
Hann  segist  hafa  plantað'),  lagt  grundvöll^),  hann  hafl 
ekki  gengið  inn  i  verk  annarra  og  stært  sig  af  því'); 
hann  segist  vera  sá.  sem  hafi  fastnað  þá  Kristi*);  hann 
kallar  þá  börn  sin'^i;  þeir  eru  hans  verk  i  Drotni,  og 
hrósunarefni^) ;  þeir  eru  bréf  hans,  þekt  og  lesið  af  öU- 
um''),  og  margt  fleira  mætti  tína  til  sem  sýnir  það,  ef 
þörf  gerðist. 

Höfundur  Postulasögunnar  skýrir  oss  frá  því,  að  Páll 
hafl  eftir  venju  sinni  fyrst  prédikað  í  samkunduhúsi  Gyð- 
inga  í  borginni.  Fyrst  er  Gyðingarnir  mótmæltu  honum 
yflrgaf  hann  samkunduna^).  Og  það  er  svo  að  sjá  sem 
hann  hafl  sannfært  marga  Gyðinga.  Það  er  nú  vafalaust 
engin  ástæða  til  að  ætla,  að  Páll  hafl  breytt  út  af  venju 
sinni  í  þessu  efni  í  Korintu  fremur  en  annarstaðar.  En 
þó  er  það  athugavert,  að  vér  sjáum  hvergi  i  bréfum  haus 
neinn  vott  þessarar  starfsemi  hans  meðal  Gyöinga.  Alt 
sýnist  þar  benda  i  þá  átt,  að  Gyðingar  í  Korintu  hafi 
mjög  fáir  snúist  til  kristni,  og  að  jafnvel  flestir  safnaðar- 
limirnir  hafl  snúist  til  kristni  án  þess  að  hafa  áður  verið 


')  1  Kor.  3,6.  »)  1  Kor.  3,  10.  -;  2  Kor.  10,  15.  *)  2  Kor.  11,  2. 
»)  1  Kor.  4,  14.  «)  1  Kor.  9,  2.  2  Kor.  1,  14.  ')  2  Kor.  3,  2.  *)  Post,- 
18,  4  n.  n.  , 


Skirnirl  P411  pottqli  og  söfnaöarinQ  i  Rorintaborg.  269 

í  nokkru  sarabandi  við  Gyðinga.  Á  þetta  benda  t.  d. 
ávitur  hans  fyrir  ýmsa  lesti,  og  viðvaranir  gegn  freist- 
ingum,  sem  vér  hljótum  að  hugsa  oss  að  eingöngu  heið- 
ingjar  hafi  þurft  með*).  Gyðingar  stóðu  þar  á  langtum 
hærra  stigi,  og  hið  sama  hljótum  vér  að  hugsa  um  þá, 
er  orðið  höfðu  fyrir  áhrifum  af  þeim.  —  Þá  segir  hann 
beinlínis  í  1  Kor.  12,  2,  að  þeir  hafi  verið  heiðingjar  áður 
«n  þeir  urðu  kristnir.  Gyðingarnir  hafa  auðsjáanlega  verið 
8V0  fáir,  að  þeirra  hefir  naumast  gætt.  Á  þetta  sama 
bendir  og  það,  hve  frásneydd  bréfin  eru  öllum  útlistunum 
á  sambandinu  miUi  Gyðingdóms  og  kristni.  Páll  gerir 
einnig  mjög  litið  að  því,  að  sanna  staðhæfingar  sinar  i 
Korintubréfunum  út  frá  ritningunni,  en  notar  tilvitnanirn- 
ar  meira  eins  og  dæmi  til  skýringar.  En  hann  ber  að 
jafnaði  fram  aðrar  sannanir  að  minsta  kosti  með. 

Þó  voru  nokkrir  Gyðingar  innan  um.  Hjónin  Akuilas 
og  Priskilla,  sem  urðu  einhverjar  beztu  hollvættir  postul- 
ans  um  langt  skeið,  hafa  ef  til  vill  tekið  þar  kristna  trú, 
þótt  ekki  sé  það  víst  nema  þau  hafi  áður  verið  orðin 
kristin.  En  hjá  þeim  vann  Páll  meðan  hann  dvaldi  i 
borginni*).  Þá  er  og  nefndur  Krispus  samkundustjóri^), 
og  er  auðséð  að  það  er  nefnt  eins  og  undantekning,  og 
«itthvað  sérstakt  að  hann,  Gyðingurinn,  tók  trú.  En 
nokkrir  staðir  sýna,  að  Gyðingar  voru  þó  meðal  safnað- 
Armanna*).  Það  er  annars  býsna  einkennilegt,  að  það  eru 
að  mestu  leyti  aðrir  menn,  sem  Postulasagan  getur  um 
heldur  en  Páll  i  bréfunum.  Er  auðsjáanlegt  að  Postula- 
sagan  heldur  fram  Gyðingkristnu  mönnunum.  Hiin  nefnir 
Akuilas  og  Priskillu,  Krispus  samkundustjóra,  Titus  Justus, 
sem  var  trúskiftingur  (þ.  e.  hafði  tekið  Gyðingatrú),  en 
hún  minnist  ekki  á  Stefanas,  sem  sýnist  hafa  verið  mjög 
franiarlega   i  söfnuðinum  og  var  þess  utan  sá,   sem  fyrat 


')  Sjá  1  Kor.  5,  1,  11;  6,  9;  8,  1  n  n;  10,14.  »)  Post.  18,  2  n. 
»)  1  Kor.  1,  U;  Post.  18,  8.  *)  1  Kor.  1,  22  n;  12,  13,  sjá  ennfremur 
1  Kor.  1,  12  n  n,  þar  sem  getið  er  am  Kefasflokkinn  innan  safnaðar- 
ins.  Það  er  I  hæsta  máta  liklegt  að  það  hafi  helzt  verið  Gyðingar 
•em  þann  flokk  fyltu. 


270  Páll  postnli  og  Böfnudnrinn  i  Korintnborg.  [Skirnir 

tók  trú^),  ekki  heldur  Gajus,  Fortunatus,  Klóe  né  Akkai- 
kus,  sem  allir  eru  nefndir  hjá  Páli.  Mörg  smáatvik  i  bréN 
um  Páls  styrkja  mjög  áreiðanleik  Postulasögunnar,  en  því 
verður  ekki  heldur  neitað,  að  sumstaðar  ber  nokkuð' 
á  milli. 

Það  er  svo  að  sjá,  sem  Páli  hafi  orðið  allmikið  ágengt 
í  Korintuborg.  A  það  bendir  t.  d.  sýnin,  sem  okkur  er 
skýrt  frá  i  Post.  18,  9  n.  Vafalaust  heflr  honum  þó  orð- 
ið  mest  ágengt  meðal  lægri  flokka  ibúanna,  verkamanna, 
þræla  og  handverksmanna.  »Þér  eruð  ekki  margir  vitrir 
að  manna  dómi,  ekki  margir  máttugir,  ekki  margir  stór- 
ættaðir«,  segir  hann  i  1  Kor.  1,  26.  En  þessi  orð  benda- 
um  leið  i  þá  átt,  að  meðal  þeirra  hafl  þó  sumir  verið  af 
betri  ættum  og  hærra  settir  í  mannfélaginu,  enda  sumir 
nefndir  eins  og  t.  d.  Krispus,  Erastus  og  Stefanas. 

Postulasagan  skýrir  annars  litið  frá  viðburðum  á  þessu 
timabili,  sem  Páll  dvaldi  i  Korintu.  Er  það  skaði  mikilly 
því  að  vafalaust  hefir  margt  sögulegt  gerst.  En  svona 
ófullkomin  er  þekking  vor  á  þessu  tímabili.  Það  eru  Sib 
eins  einstakir  viðburöir,  sem  geymst  hafa.  Ef  vér  athug- 
um  upptalningu  Páls  i  2  Kor.  11,  23—83,  og  hugleiðum, 
að  fæst  af  þeim  stórviðburðum  er  okkur  að  nokkru  öðru 
kunnugt  en  af  þeirri  upptalningu,  þá  getum  vér  séð  hve 
margir  hroðaviöburðir  og  stórkostlegar  frásögur  eru  huld- 
ar  myrkri. 

Postulasagan  skýrir  oss  frá  einum  viðburði  undir  lok 
dvalar  Páls  i  Korintu*).  Gyðingarnir  risu  upp  gegn  Páli 
og  kærðu  hann  fyrir  Gallio  landsstjóra.  Sá  Gallio  var 
bróðir  heimspekingsins  fræga,  Seneka.  Líklegt  er  að 
Gallio  hafi  verið  nýkominn  að  völdum,  og  Gyðingarnir 
hafi  þvi  vonast  til  að  hann  mundi  fremur  sinna  kærum 
þeirra,  þar  sem  hann  var  ókunnugur.  En  það  fór  á  ann- 
an  veg.  Gallio  rak  þá  öfuga  burtu,  og  það  eina  kynlega 
við  viðburðinn  er  það,  að  Gyðingar  skyldu  ekki  þekkja 
Kómverjann  nógu  vel  til  þess  að  vita  að  svo  mundi  fara. 


')  1  Kor.  16,  15  n.    »)  Poit  18,  12-17. 


Skirnir]  Páll  poitali  og  •öfnuOarínn  i  Koriotaborg.  271* 

Fjölda  raargt  mætti  fleira  segja  um  Korintusöfnuðinii' 
eftir  þessa  fyrstu  dvöl  postulans.    En  það  skal  eitt  nefnt,- 
að   hann    mun  hafa  verið  einhver  blómlegasti  og  álitleg- 
asti   Böfnuður   Páls.     Enda   hafði  hann  starfað  þar  i  hálft 
annað  ár').    Það  er  því  naumast  rétt,  þó  að  venjulega  só 
það   gert,   að   kalla   þetta    »ferð«.    Sama  er  að  segja  um 
dvöl    Páls   i  Efesus  á  þriðju  kristniboðsferðinni,    sem  stóð' 
yfir   á    þriðja  ár.    Postulinn  settist  algerlega  að  í  þessum- 
stöðum    og   átti    þar   heima   alveg   eins  mikið  og  i  Anti- 
okkiu.    Og  liklegt  er  að  hann  hafi  t.  d.  frá  Korintu  farið 
smáferðir   um    landið,   þó  að  ekki  sé  þess  getið  beinlinis. 
En   kristnir   söfnuðir    voru    þó   víðar   á   Grikklandi    en  í 
Korintu,  eins  og  sjá  má  af  þvi,  að  hann  stílar  annað  Kor- 
intubréf  ekki  að  eins  til  Korintumanna,   heldur  einnig  til 
»allra  hinna  heilögu,  sem  eru  i  gjörvallri  Akkeu**).  Hann 
kallar  einnig  Stefanas  ekki  frumgróða  borgarinnar  einnar,. 
heldur   allrar   Akkeu*).    Hvort   Páll    hefir  sjálfur  stofnað 
þá  söfnuði  vitum  vér  þó  auðvitað  ekki  með  neinni  vissu. 

Um  vorið  (49  eða  54)  hélt  postulinn  svo  af  stað  aust- 
ur  á  bóginn  Hann  fór  fyrst  til  hafnarbæjarins  Kenkreu- 
og  sigldi  svo  þaðan  austur  til  Litlu-Asiu.  Ekkert  er,  sem 
bendir  á  það,  að  hann  hafi  flúið  fyrir  neinni  ofsókn. 
Hann  hefir  vafalaust  fundið  að  meiri  þörf  væri  á  því  að^ 
hann  starfaði  annarstaðar.  Korintusöfnuðurinn  var  orðinn 
blómlegur,  og  vafalaust  hefir  Pál  ekki  órað  fyrir  þvi  þá, 
hvilika  mæðu  og  áhyggju  þessi  söfnuðúr  mundi  baka^ 
honum. 


ni. 

Iskyggilegar  fréttir  —  Flokkadrœttir  —  Apollós  —   Timóteus 
sendur  —  Bréf  frá  Korintusöfnuðinum  —  Fyrsta  Korintuhréf. 

Vér   hlaupum   nú   yfir  söguna  þar  til  vér  hittum  PáF 
staddan  í  Efesus  í  Litlu-Asíu  á  þriðju   kristniboðsferðinni. 


•)   Po8t.  18,  11.    »)  2  Kor.  1,  1.    »)   1  Kor.   16,   15;  ibr.  einnig  2^ 
Kor.  11,  10. 


»272  P411  poítnli  og  söfnnðTiriiin  i  Korintoborg.  [Sklrnir 

Hann  dvaldi  þar  á  þriðja  ár  eins  og  áður  er  sagt.  PoRtula- 
Bagan  segir  oss  nú  héðan  af  ekkert  um  viðskifti  Páls  og 
Korintusafnaðanna,  nema  að  eins  að  hann  hafi  komið  þar 
aftur  og  dvalið  þar  þrjá  raánuði^).  Alt  sem  vér  vitum 
nm  þau  efni  verðum  vér  aö  lesa  út  úr  bréfum  hans.  En 
svo  stórkostlegar  eru  þær  byltingar  og  svo  tæpt  stóð  með 
köflum,  eins  og  vér  munum  fá  að  sjá,  að  þögn  Postula- 
sögunnar  um  það  alt,  er  oss  Ijós  vottur  um  hve  mörgu 
mikilsverðu  hún  sleppir. 

Páll  hafði  dvalið  i  Efesus  h.  u.  b.  2  ár,  þegar  hon- 
um  fóru  að  berast  iskyggilegar  fregnir  frá  söfnuðinum  i 
Korintuborg.  Einhvern  tima  fyrir  þennan  tíma  hafði 
hann  frétt,  að  ósiðsemi  ætti  sér  stað  innan  safnaðarins, 
-og  hann  hafði  þá  ritað  þeim  bréf  það,  sem  sveigt  er  að  i 
1  Kor.  5,  9,  og  í  þvi  hvatt  þá  til  þess  að  hafa  engin 
:mök  viö  slíka  saurlífisœenn.  Þetta  fyrsta  bréf  Páls 
til  Korinturaanna  er  nú  ekki  lengur  til.  En  þegar  hér  er 
koraið  sögnnni  fekk  Páll  fréttir  af  söfnuðinura,  sem  hlutu 
að  gera  hann  órólegan.  Það  voru  heimaraenn  Klóe,  sem 
þessar  fregnir  báru.  Og  þær  gengu  út  á  það,  að  flokka- 
drættir  þeir,  sem  Grikkir  voru  svo  frægir  fyrir,  höfðu 
einnig  smeigt  sér  inn  i  söfnuðinn.  »Eg  á  við  þetta«,  segir 
Páll,  >að  sérhver  yðar  segir:  Eg  er  Páls;  —  og  eg  er 
ApoUós;  —  og  eg  er  Kefasar;  —  og  eg  er  Kri8ts«.*) 

Astæðan  til  þessa  flokkadráttar  er  augljós.  I  Postula- 
sögunni  18,  24 — 28  er  nefndur  til  sögunnar  maður,  Apollós 
að  nafni.  Vér  vitum  litið  um  hann.  En  hann  var  Gyð- 
ingur  frá  Alexandriu,  vel  máli  farinn  og  fær  i  ritningun- 
um.  Heflr  hann  vafalaust  verið  leikinn  i  þvi  að  beita 
heimspekilegum  útlistunum  og  glæsilegum  óeiginlegum 
(allegóriskura)  skýringum  ritningarinnar,  Þessi  maður 
kom  til  Efesus  og  tók  að  prédika  i  samkunduhúsum. 
J?08tulasagan  gefur  ótvirætt  i  skyn  að  hann  hafl  verið 
kristinn,  en  bætir  við  þeirri  einkennilegu  athugaserad,  að 
iiann  hafi  að  eins  þekt  skirn  Jóhannesar.  Akvilas  og  Priskilla 


»)  Post.  20,  2.    »)  1  Kor.  1,  12. 


Skirnir]  Páll  postuli  o^  söfnu&arinn  i  Korintaborg.  273 

voru  þá  korain  til  Efesus.  Þau  tóku  ApoUós  að  sér,  og 
Titlistuðu  rækilega  fyrir  honum  guðs  veg.  Það  hefir  raikið 
verið  rætt  um  hvernig  skilja  beri  orð  Postulasögunnar  um 
Apollós,  hvort  hann  hafi  verið  kristinn  eða  Gyðingur. 
Mér  finst  langeðlilegast  að  halda,  að  hann  hafi  verið  læri- 
Bveinn  Jóhannesar  skirara,  og  þvi  lagt  fjarskalega  mikla 
áherzlu  á  nálæga  komu  Messiasar.  Hafi  það  svo  skolast 
þannig,  að  frásögnin  segir  að  hann  hafi  talað  um  Jesúm*). 
Það  er  lika  óskiljanlegt,  hvað  Akvilas  og  Priskiila  áttu  að 
gera  ef  hann  var  kristinn  fyrir.  En  lærisveinar  Jóhann- 
esar  voru  allviða  um  lönd,  og  líktust  býsna  mjög  kristn- 
um  mönnum  1  ýmsu*). 

Apollós  þessi  kom  til  Korintuborgar  skömrau  eftir  að 
Páll  fór  þaðan,  og  tók  að  prédika*).  Það  var  ekki  undur 
þó  að  hann  vekti  eftirtekt  og  aðdáun  hjá  þeim.  Hann  var 
einmitt  maður  fyrir  þá,  lærður  heimspekingur,  eldheitur 
og  snjall  mælskumaður  og  með  hugsun  þaulæfða  i  skólun- 
um  i  AlexandriiL  Það  er  i  rauninni  engin  furða  þó  að 
mörgum  i  Korintu  fyndist  sem  hér  væri  kominn  maður, 
er  stæði  Páli  langtum  framar,  bæði  að  mælsku  og  anda- 
gift  og  að  ýmsum  þætti  fagnaðarerindið  dýpra  og  glæsi- 
legi'a  hjá  Apollós.  Og  hér  sjáum  við  þvi  rót  fiokkadrátt- 
anna.  Vafalaust  hafa  upphatíega  fylt  Apollós-flokkinn  ein- 
göngu  þeir,  sem  hann  sneri  sjálfur  til  kristni,  en  þegar 
frá  líður  getur  vel  verið,  aö  einnig  sumir  af  Páls  eigin 
lærisveinum  hafi  gengið  i  lið  með  þeim,  og  þótt  meira  til 
Appollós  koraa.  Hinsvegar  má  geta  nærri,  að  hinum,  sem 
elsknðu  Pál  og  virtu,  hafi  þótt  sárt  að  sjá  veg  hans  biða 
halla,  og  þeir  hafa  þá  aftur  tekið  að  halda  honum  fram 
og  ef  til  viU  reyna  að  kasta  rýrð  á  Appollós.  Og  á  þenn- 
an  hátt  var  svo  friðurinn  i  voða. 

Apollós  sjálfur  hefir  vafalaust  alls  enga  sök  átt  á 
þtssu.    Ef   til   viU   hafa   fiokkarnir  fyrst  þá  myndast,  er 


»)  Sji  greinilegar  nm  þetta:  Mc  Giffert:  Apost.  Age  bU.  290—292 
og  biblinskýringar  yfir    Post.  18,  25,  t.  d.     R.  Enopf:  Apostelgeschichte 
1  Schriften    des    N.  T.    1  bla.  616  og   618  og  Went  i  7.  útg.  af  Meyers 
•Kommentar.    »)  Post.  18,  27. 

18 


^4  Páll  postuli  og  söfDuðarínn  i  Koríntaborg.  [Skirn-ir 

hann  var  burtu  farinn.  En  hitt  má  og  vel  vera,  að  hann. 
hafi  einmitt  af  þeirri  ástæðu  flýtt  sér  burt,  að  hann  hafi< 
séð  þessa  hættu  vofa  yfir.  Það  hefir  vafalaust  verið  af 
því,  að  honura  hefir  mishlcað  þessar  aðfarir  Korintumanna, 
að  »hann  var  allð  ófáanlegur  til  að  fara«  þangað,  fyrr  en^ 
endi  væri  bundinn  á  þessar  deilur,  eins  og  Páll  skrifar  i 
1  Kor.  16,  12.  Það  raá  og  sjá  það  hvarvetna  af  orðum' 
Páls,  er  hann  nefnir  ApoUós,  að  þeir  hafa  verið  í  bezta 
samlyndi.    Hann  hvetur  Apollós  til  að  fara  til  Korintu*),. 

og  hann  segir:     »Eg  gróðursetti,  Apollós  vökvaði sá 

sem  gróðursetur  og  sá  sera  vökvar  eru  eitt«*).  Þannig 
hefði  Páll  ekki  getað  skrifað,  ef  hann  hefði  fundið  nokk- 
urn  mun  á  fagnaðarerindi  sínu  og  hans.  Munurinn  hefir 
legið  eingöngu  í  búningnura  og  prédikunaraðferðinni. 

Þegar  tveir  fiokkar  voru  myndaðir,  eigum  vér  rajög 
hægt  með  að  gera  oss  grein  fyrir  myndun  þriðja  fiokks- 
ins,  Kefasflokksins.  Það  hafa  verið  ýrasir  innan  safnaðar- 
ins,  sera  hafa  tekið  að  prédika  það,  að  hvorki  Páll  né 
Apollós  væru  i  rauninni  postular  eða  verulegir  leiðtogar. 
Það  væru  eingöngu  frurapostularnir,  sera  ættu  það  skilið. 
Það  væri  þvi  óþarft  að  vera  að  deila  ura  þá  Pál  og  Ap- 
ollós,  og  betra  að  halda  sér  við  upphaflegu  leiðtogana,  og 
þá  fyrst  og  fremst  postulaforingjann  Pétur').  Mætti  geta 
þess  til  að  Gyðingarnir  innan  safnaðarins  hefðu  gengið 
bezt  fram  í  þvi  að  raynda  þennan  flokk,  og  vera  í  hon- 
um.  Gæti  það  bent  i  þá  átt,  að  hebreska  rayndin,  Kefas, 
er  notuð  í  nafni  flokksins.  Má  vera  að  Pétur  hafi  um 
þessar  raundir  koraið  til  Korintuborgar,  og  flokkurinn  haft 
við  það  myndast,  en  algjörlega  er  það  óvist  og  næsta 
ólíklegt.  Enda  óþarft  til  að  skýra  myndun  flokksins. 
Olíklegt  væri,  ef  ekki  óhugsandi,  að  Páll  mintist  engu  orði 
á  það  i  bréfinu,  þar  sera  hann  talar  um  flokkadrættina,. 
og  starf  sitt  og  ApoIIós*). 


»)  1  Kor.  16,  12.  »)  1  Kor.  3,  6,  8.  »)  Kefas  er  hin  hebreska  mynd 
nafnsins,  Pétur  hin  grlska.  *)  Það  hefir  verið  nefnt  til  þess  að  styðja 
þessa  skoðon,  að  Pétar  hefði  komið  til  Korinta,  að  Ðionysius  frá  Kor- 
into,  tem  rítar  andir  lok  2.  aldar,  segir  að  Korintasöfnuðurinn  sé  stofn* 


Sktrnir]  Páll  postoli  og  töfnaöarÍDn  i  Korintaborg.  275 

Þessi  Kefasflokkur  hefir  þó  alls  ekki  gert  neinar  til- 
rau^ir  til  að  fá  söfnuðinn  inn  á  gyðinglundada  stefnu. 
Það  vœri  óhugBandi  að  Páll  gengi  þegjandi  framhjá  slíku, 
En  þó  hefir  að  líkindura,  eins  og  við  mátti  búast,  leitt  af 
þessu  einskonar  skuggi  á  Pál  og  postuladóm  tf  is,  viO 
hliðina  á  Pétri.  Bendir  einnig  9.  kap.  i  1  Kor.  lá  átt, 
þar  sem  Páll  ver  postuladóm  sinn. 

Þá  er  nefndur  fjórði  flokkurinn,  >KrÍ8ts«-flokkurinn,. 
flem  hafði  einkunnarorðið :  »Eg  er  Krists*.  Heflr  oft  verið 
talið  svo,  að  í  þeim  flokki  muni  hafa  verið  gyðinglundaðir 
menn  innan  safnaðarins  og  séu  það  þeir,  sem  Páll  sveigir 
8V0  sterklega  að  í  2  Kor.  10  og  11  kapitula.  En  þessi 
flkoðun  er  bersýnilega  röng.  Þeir,  sem  Páll  talar  um  í 
2  Kor.  10  og  11  voru  aðkomumenn,  en  ekki  safn- 
aðarlimir.  Og  þessutan  er  óhugsandi  að  Páll  léti  þá  og 
ekoðanir  þeirra  svo  hlutlausar,  sem  hann  gerir  i  1  Kor. 
ef  það  voru  sömu  mennirnir,  sem  hann  ræðst  á  með  slík- 
um  hamförum  í  2  Kor.  10  og  11. 

En  vér  hljótum  að  ganga  enn  lengra.  Það  bendir 
alt  í  þá  átt,  að  þessi  Krists  flokkur  hafi  yfirleitt  alls  ekki 
verið  til,  sem  fiokkur  við  hlið  hinna  flokkanna.  Páll  talar 
á  þann  hátt  i  bréflnu  um  þá,  »sem  séu  Krists«,  að  óhugs- 
andi  er,  að  hann  hefði  gert  það,  hefði  hann  vitað  af  skað- 
legum  flokki  innan  safnaðarins,  sem  einmitt  töldu  sig  vera 
slíka.  Hann  hefði  með  því  algerlega  teflt  öllu  i  þeirra 
hendur.  Þó  tekur  l  Kor.  3,  22  alveg  af  skarið  i  þessu 
efni.  Hann  er  þar  kominn  á  hæsta  stig  með  mótmæli 
8in  gegn  flokkadráttunum,  og  telur  upp  þrjá  flokkana,  Páls 
Apollós  og  Kefasar,  en  uefnir  ekki  Krists-flokkinn.  Og 
meira  að  segja:  Hann  beinlinis  heldur  því  fram,  að  þeir 
(þ.  e.  Korintumenn)  séu  Krists,  en  Páll,  ApoIIós  og  Kefa& 
8éu  þeirra  þjónar. 

En   hvernig   eigum   vér   þá   að   gera  oss  grein  fyrir 


aöur  af  Pétri  og  Páli.  (Evs.  Hist.  Eccl.  II,  2,  5,  8).  En  hann  er  þar 
aö  sýna  fram  á,  að  Korintasöfa.  standi  rómveraka  söfnaðinum  eigi  ab 
baki,  og  orðin  i  1  Kor.  um  Kefasflokkinn  vora  næg  átylla  til  að  ikoð- 
nnin  mjndaðist. 

18* 


*J276  Páll  postQlt  og  söfnuðurinn  í  Korintaborg.  [Skírnir 

orðunura:  »Eg  er  Krists*  í  1  Kor.  1,  12?  Sumir  vilja 
gera  þau  að  viðbót  afritara,  sem  haíi  viljað  sýna  réttu 
leiðina  gagnvart  flokkadráttunura  í  Korintu.  En  slíks  ger- 
ist  engin  þörf.  Lang  líklegast  er,  að  ýmsir  haíi  verið  i 
söfnuðinura  í  Korintuborg,  sera  höfðu  megna  óbeit  á  flokka- 
dráttunura,  og  vildu  þvi  engan  flokkinn  fylla.  Þessir 
menn  hafa  svo  verið  að  reyna  að  sýna  fram  á,  að  Krist- 
ur  væri  sá  eini  leiðtogi  og  konungur  hinna  kristnu.  Þessir, 
sem  Páll  nefnir  i  1  Kor.  1,  12  og  höfðu  orðtakið  »eg  er 
Kri8ts«,  hafa  því  ekki  verið  sérstakur  flokkur,  heldur  þeir, 
sera  voru  utan  fiokkadráttanna,  og  vildu  engan  af  postul- 
'Unum  taka  fram  yfir  aunan.  Og  Páll  hefir  vafalaust  verið 
þeira  hjartanlega  saramála,  og  ekkert  undur  að  hann  vís- 
"vitandi  tefiir  sera  mestu  i  þeirra  hendur, 

Flokkadrættirnir  ristu  engan  veginn  svo  djúpt,  að 
•söfnuðurinn  klofnaði.  En  þeir  voru  samt  mjög  ískyggi- 
legir,  og  sizt  fyrir  að  synja,  að  hið  versta  hlytist  af  þeim. 
Páll  réði  það  þvi  af,  er  hann  hafði  fengið  fréttirnar,  að 
senda  Tímóteus  þegar  i  stað  til  Korintuborgar  til  þess 
að  reyna  að  kippa  þessu  i  lag.  Sú  ferð  er  vafalaust  hin 
rsaraa,  sera  getið  er  i  Poat.  19,  22,  og  Páll  hefir  gert  ráð 
lyrir,  að  honum  dveldist  allmjög  á  leiðinni.  Hann  skrif- 
ar  1  Kor.  nokkru  síðar,  en  býst  samt  við,  að  það  rauni 
koma  til  Korintuborgar  á  undan  honum. 

Líkindi'  eru  til  að  skömrau  eftir  burtför  Tímóteusar 
ha.fi  Páll  fengið  greinilegri  fréttir  frá  söfnuðunura  i  Kor- 
intu,  raeð  öðrura  mönnum  þaðan.  Hann  sýnist  hafa  sent 
^íraóteus  eingöngu  vegna  fiokkadráttanna,  en  i  1  Kor 
gotur  hann  ura  raargt  fieira,  sem  afiaga  fari,  auk  þess 
«em  hann  svarar  bréfi  Korintumanna.  Mætti  þar  fyrst 
op:  fríMiist  nofna  atyrði  hans  út  af  ósiðserainni  innan  safn- 
aðarins  og  þvi,  hve  linlega  söfnuðurinn  skerist  í  það  raál. 
Það  hefir  yfirleitt  verið  mjög  erfitt  fyrir  Korintumenn  að 
fikilja  strangleika  Páls  í  þessu  efni.  Það  var  alment  litið 
svo  á  meðal  þeirra,  að  lausung  og  ósiðsemi  væri  skaðlaus 
eða  mjög  væg  yfirsjón,  og  það  að  svala  fýsnum  sínum 
væri   líkt   eins   og   að   seðja   hungur   sitt.    Ekki  var  þvi 


Skirnir]  Páll  postali  og  söfoaðarinn  í  Koríntaborg.  21T 

undur,  þó  að  töluvert  af  þessum  hugsunarhætti  sraeygði 
sér  einnig  inn  í  kristnu  söfnuðina.  Enda  getur  Páll  um 
það  raeð  hinum  hörðustu  orðum,  að  þeir  skuli  þola  i  sin- 
um  hóp  slikan  saurlífismann,  að  ógn  mundi  þykja  jafnvel 
meðal  heiðingja^).  Og  það  er  augljóst  af  öllu,  að  Kor- 
intusöfnuðirnir  hafa  að  vísu  engan  veginn  viljað  fyrirlíta 
áminningar  Páls  i  þessu  efni,  en  þeir  hafa  fremur  reyiit 
að  verja  sina  skoðun  en  láta  af  henni  1  hlýðni. 

Þá  frétti  Páll  einnig  um  að  málaferli  fyrir  heiðnum* 
dómstólum  væru  háð  meðal  bræðranna*),  og  ávítar  hann 
þá  harðlega  fyrir  það.  Ymiskonar  ólag  á  samkomunum, 
blendingur  í  skoðunum,  jafnvel  á  upprisunni  sjálfri  og 
sitt  hvað  fleira  var  að  athuga. 

Loks  barst  Pííli,  skömmu  eftir  brottför  Tímoteus  bréf 
frá  Korintusöfnuðinum.  Bera  þeir  þar  ýmsar  vandaspurn- 
iogar  undir  hann.  Bréf  þetta  er  ekki  lengur  til,  en  þrxð^ 
má  lesa  inuihald  þess  að  miklu  leyti  út  úr  svari  PAIa. 
Það  eru  mest  spurningar  um  ýms  einstök  atriöi,  t.  d. 
hvort  kristinn  maður  eigi  að  kvongast^).  Hvort  kristinn 
maður  eigi  að  skilja  við  heiðna  konu  sina*);  hvort  leyfi- 
legt  sé  að  eta  kjöt  af  fórnardýrum'^)  og  hverjar  af  gáfum 
andans  séu  mest  virði,  og  yfirleitt  hvernig  eigi  að  hegða 
sér  gagnvart  þeim").  Loks  sýnast  þeir  og  hafa  óskað  þess 
að  Apollós  kæmi  til  þeirra').  Þetta  bréf  sýnir  oss  að  flokka- 
skiftingin  hefir  engan  veginn  rist  mjög  djúpt.  Þeir  skrifa 
þar  allir  sem  einn  söfnuður.  Það  sýnir  oss  einnig  að 
Páll  hefir  notið  mikils  álits  safnaðarins  sem  heildar,  þ.ir 
sem  þeir  bera  þessi  miklu  ágreiningsmál  undir  hans  úr- 
skurð.  Ekki  væri  óhugsandi  að  það  væri  sömu  mennirnir^ 
sem  hafa  komið  með  þetta  bréf  til  Páls,  sem  sögðu  hon- 
um  síðari  fréttirnar  af  ólaginu  i  söfnuðinum. 

Þegar  Páll  hafði  fengið  þetta  bréf  auk  fréttanna  ritar 
hann  söfnuðinum  bréf  það,  eem  vér  eigum  i  nýja  testa- 
mentinu    undir   nafninu    1,  Korintubréfið,   sem  er   eitt   af 


i)  1  Kor.  5,  1.     »)  1  Kor.  6,  1  n.  n.     »)  1  Kor.  7,  1  n.  n.    *)  1  Kor 
7,  10.    »)  1  Kor.  f,  1.    •)  1  Kor.  12,  1.     »)  1  Kor.  16,  12. 


S78  Páll  poBtali  og  Böfna&arínn  i  Korintabort;.  [Skirnir 

lengstu  og  raerkustu  bréfum  Páls.  Ýraislegt  mætti  græða 
á  þvi,  að  gefa  hér  innihald  þesa  með  nokkrura  skýringura, 
•en  eg  geri  það  þó  eigi,  vegna  þess  að  það  yrði  alllangt 
mál.  Enda  getur  hver  maður  1  þess  stað  lesið  bréfið  sjálft 
með  aðgæzlu,  og  flest,  sem  mestu  máli  skiftir,  hefir  þegar 
verið  nefnt. 

Bréf  þetta  sendi  Páll  svo  með  ónefndum  »bræðrum«*), 
og  bjóst  við  að  það  mundi  koma  til  safnaðarins  á  undan 
Timóteusi^)  Hann  hefir  vafalaust  sent  það  sjóleiðina,  en 
Timóteus  hugðist  að  dvelja  nokkuð  á  leiðinni. 


IV. 

Astandið  versnar  —  Skyndiför  Pdls  —  Miðbréfið  —  AU 

fellur  i  Ijúfa  löð  —  Annað  Korintuhréf  —  Siðasta 

koma  Pálg. 

I  bréfinu  gerir  Páll  ráð  fyrir  því,  að  hann  muni  heim- 
sækja  Korintusöfnuðina  bráðlega').  Starf  hans  í  Efesus 
var  enn  þá  mikið  og  »andstæðingarnir  margir*,  og  hann 
bjóst  því  við  að  dvelja  þar  fram  yfir  hvítasunnu.  Þá  ætl- 
aði  hann  að  leggja  leið  sína  ura  Makedóníu,  og  dvelja  svo 
ef  til  vildi  vetrarlangt  i  Korintu*).  En  þessi  ráðagerð  fór  öll 
á  annan  veg.  Það  er  Ijóst  af  stöðum  i  2.  Korintubréfinu, 
að  Páll  hafðl  tvísvar  komið  til  borgarinnar,  er  hann  ritar 
það,  og  talar  um  korau  sína  hina  næstu  sem  þcá  þriðju"^). 
Hann  talar  og  ura  sorglega  korau  til  þeirra^),  og  getur 
það  ekki  átt  við  fyrstu  komu  hans.  Nú  er  óhugsandi  að 
þessi  koma  Páls  hafi  verið  á  undan  dvöl  hans,  sera  við 
þekkjum,  og  hirði  eg  eigi  að  leiða  rök  að  því  hér.  Páll 
hefir  þvi  hlotið  að  koma  snöggva  ferð  til  Korintu  milli 
þess  sera  hann  ritar  fyrra  og  síðara  bréflð,  sera  vér  eig- 
um.  Ber  mönnum  ekki  alveg  saman  um  það,  hvernig 
rekja  eigi  viðburðina,  en  liklegt  er,  að  þeir  hafl  verið 
eitthvað    á    þessa    leið:     Sendiför    Timóteusar    og    fyrra 

>)  1  Kor.  16,  11,  12.  «)  1  Kor.  16,  la  'j  1  Kor.  4,  19;  11,  34; 
16,  3.    *)  1  Kor.  16,  8  n.  n.    ")  2  Kor.  12,  14;  13,  1,2.    •)  2  Kor.  2,  2. 


Skirnir]  Páll  postali  og  Böfnaðarinn  í  Korintaborg.  27& 

Korintubréfið  höfðu  ekki  náð  tilgangi  Bínum.  Það  er  svo 
að  8já,  sem  ástandið  i  söfnuðinum  hafi  farið  æ  versnandi. 
Er  likiegt  að  Páli  hatí  fengið  mjög  slæmar  fréttir  með 
Tímóteusi.  Loks  sá  hann  að  ekki  tjáði  að  bíða  þees  að 
startí  hans  yrði  lokið  i  Efesus.  Hann  breytir  þvi  ætlun 
sinni  og  fer  snöggva  ferð  (liklega  sjóveg)  til  Korintu,  og 
hygst  að  kippa  öllu  i  lag.  En  i  stað  þese  mæta  honum 
iþar  erfiðleikar,  sem  honum  er  um  megn  að  bæla  niður. 
'Koma  hans  verður  eingöngu  til  sorgar').  Álit  hans  bíður 
artvarlegan  hnekki,  og  hann  verður  jafnvel  fyrir  peraónu- 
legri  óvirðingu*).  Sneri  hann  þð,  aftur  heim  til  Efesus, 
'Og  hélt  áfram  starfi  Bínu  þar,  því  að  vér  sjáum  að  hann 
er  nýfarinn  þaðan  er  hann  ritar  2  Kor.  frá  Makedoníu^). 
Ef  til  vill  hefir  ástandið  i  Korintu  versnað  enn  meir, 
þegar  Páll  var  kominn  burtu.  Og  það  er  rétt  eftir  að 
'hann  er  kominn  til  Efesus  aftur  úr  þessari  ferð,  sem  hann 
-fikrifar  söfnuðinum  í  Korintu  afar  þungort  bréf.  Hann 
skrifaði  það  af  mikilli  þrengingu  og  hjartans  trega  með 
mörgum  tárum*),  og  hann  iðraðist  þess  jafnvel  að  hann 
akyldi  hafa  sent  það,  ef  það  kynni  að  spilla  í  stað  þess 
að  bæta^).  Þetta  bréf  er  'þá  þriðja  bréfið  sem  oss  ex 
kunnugt  um  að  Páll  hefir  ritað  Korintusöfnuðinum. 

Það  er  venjulega  litið  svo  á,  að  þetta  harða  bréf 
Páls  sé  glatað,  eins  og  fyrsta  bréf  hans  til  Korintu.  En 
þaö  er  engan  veginn  vist,  og  margt  mælir  með  þvi,  að 
10. — lo.  kap.  i  2.  Korintubréfinu  sé  einmitt  þetta  bréf 
Páls  (Miðbréfið)  eða  partur  af  þvi. 

Það  er,  vægast  talað,  mjög  óliklegt  að  10.— 13.  kap. 
eigi  heima  þar  sem  þeir  nú  eru.  Það  er  ekki  að  eins 
að  andi  þeirra  sé  annar  en  í  kap.  1 — 9,  heldur  sýnast 
þeir  benda  á  alt  annað  ástand  í  aöfnuðinum.  Í  kap.  1 — 9 
er  postulinn  ánægður  með  söfnuðinn.  Að  vísu  hefir  hann 
orðið  að  reyna  margt  mótdrægt  hjá  þeim,  en  það  er  alt 
jafnað   og   gott   orðið.     Þeir    urðu    hryggir  til  iðrunar  af 


*)  2  Kor.  2.  1,  5.    »)  2  Kor.  2,  5;   7,  12;    10,  10.    «)  2  Kor.  2,  12, 
-»)  S  Kor.  ^,  á.    »)  2  Kor.  7,  8. 


280  Páll  postali  ©g  söfnu&tirínn  í  Koritituborg.  [Sklrnir- 

bréíi  hans,  og  létu  í  Ijósi  á  allan  mögulegan  hátt  áhuga^ 
sinn  og  hoUustu  við  Pál*),  jafnvel  meira  en  hann  hefði 
óskað*).  Hann  kallar  þá  hrósunarefni  sitt^)  segir  að  Titus 
hafi  verið  huggaður  af  þeim*);  hann  segir  að  þeir  hafi  l 
ö  11  u  sýnt  að  þeir  séu  hreinir^)  það  gleðji  sig  að  hann 
geti  i  öllu  borið  traust  til  þeirra^j;  þeir  séu  auðugir  í 
öUu,  að  trú,  og  að  orði,  og  að  þekkingu  og  i  hvers  konar 
áhuga  og  í  elsku  þeirra  til  sín').  Það  er  auðsjáanlega  hi5 
tryggasta  og  innilegasta  samkomulag  railli  Páls  og  safn- 
aðarins  þegar  þetta  er  ritað.  En  i  10 — 13  kveður  við 
annað  lag.  Þar  er .  postulinn  auðsjáanlega  ekki  að  tala 
um  það  sem  sé  umliðið,  og  hann  því  geti  litið  á  glaður  eins 
og  yflrstiginn  örðugleika.  Hann  er  þar  auðsjáanlega  enn  þá 
mitt  i  striðinu,  og  hann  veit  ekki  hvernig  það  muni  kunna 
að  enda,  hann  veit  ekki  nema  óvinir  hans  fái  yfirhöndina^. 
og  söfnuðurinn  komist  út  á  villibraut^).  Hann  er  si  og  æ 
að  tala  um  þann  strangleika,  sem  hann  muni  beita  þegar 
hann  komi,  en  i  8  kap.  er  hann  að  eggja  Körintumenn  á- 
það,  að  auðsýna  vægð.  Yfirleitt  þarf  naumast  annað  en 
lesa  bréfið  með  athygli,  og  bera  saman  andann  sem  ríkir 
i  1. — 9.  kap.  og  svo  aftur  i  10—13,  til  þess  að  sannfærast 
um,  hve  afarerfitt  er  að  hugsa  sér  að  þetta  sé  sama  bréfið, 
ritað  í  sama  sinn  og  með  sama  ástand  fyrir  augum. 

Sé  því  nú  svona  farið,  að  10. — 13.  kap.  séu  sérstakt 
bréf,  þá  leikur  naumast  nokkur  vafi  á  því,  að  þeir  eru  ein- 
mitt  aama  bréfið  sem  Páll  getur  um  í  2  Kor.  2,  4  og  7,  8. 
Þeir  koma  heim  við  lýsingu  hans  á  þessu  bréfi,  og  þeir 
hljóta  að  vera  skrifaðir  á  undan  2  Kor.  1 — 9,  því  að  öðr- 
um  kosti  yrðum  vér  að  hugsa  oss  enn  þá  eitt  uppþot 
gegn  Páli  i  Korintu,  en  það  vitum  vér  ekki  til  að  yrði. 

I  þessum  fjórum  síðustu  kapítulura  i  2  Kor.,  eigum 
vér  því  nálega  vafalaust  bréfið,  sera  Páll  skrifar  söfnuð- 
inum  milli  1.  og  2.  Korintubréfs,  svo  kallaða.  Þetta  er 
afar  mikilsvirði  fyrir  okkur,  þvi  að  þá  eigum  vér  i  þessm 

')  2  Kor.  7,  7  n  n.  *)  2  Kor.  2,  6  n.  ')  2  Kor.  1,  14.  *)  2  Kor.. 
7,  7.  ^)  2  Kor.  7,  11.  «)  2  Kor.  7,  16.  ')  2  Kor.  8,  7.  ")  Sjá  t.  d.  2r 
Kor.  10,  2,  6;  11,  3,  20;  12,  11;  13,  2,  3,  G. 


Skiniir]  PiU  potitali  o^  söfnaðarinn  i  Korintaborg.  281^ 

bréti  mynd  af  ástandinu  i  aöfnuðinum  og  ólaginu,  lýsingu 
á  sakargiftunum  gegn  Páli.  Hefir  aðallega  verið  ráðist  á 
hann  persónulega.  Hann  talinn  langtum  neðar  frumpost- 
ulunum.  Hæðst  að  þvi  hv^e  litilmótlegur  hann  sé  i  útliti 
og  ræðu.  Jafnvel  gefið  fyliilega  í  skyn  að  hann  stingi  i 
eigin  vasa  samskotunum  frá  Korintumönnum  o.  fl. 

Það  hefir  oft  verið  talið  svo,  að  þessir  mótsöðumenn 
Páls  hafi  verið  gyðinglundaðir  menn,  á  sama  hátt  og  mót- 
stöðumenn  hans  í  Galatiu,  menn  sem  vildu  fá  hei^ing- 
kristna  menn  til  að  ganga  undir  lögmálsokið.  En  það  er 
naumast  rétt.  Þeir  voru  auðsjáanlega  Gyðingar^)  og  að- 
komumenn,  því  að  Páll  greinir  þá  ávalt  frá  söfnuðinum, 
og  þóttust  vera  postular  og  þjónar  Krists*).  En  hér  er 
það  að  athuga,  að  mótstöðumenn  Páls  meðal  Gyðinga 
voru  tvens  konar:  1)  Þeir  sem  vildu  fá  alla  kristna  menn 
til  þess  að  ganga  undir  lögmál  Gyðinga  (sbr.  Galatabréfið) 
og  2)  Þeir.  sem  viðurkendu  rétt  heiðinna  manna  til  þess 
að  gerast  kristnir  án  umskurnar  og  lögraálshalds,  viður- 
kendu  að  þvi  leyti  starfsemi  Páls  meðal  heiðingjanna,  en 
hötuðu  hann  sjálfan  persónulega  og  fyrirlitu,  af  því  að 
þeir  litu  á  hann  sem  frávilling  frá  Gyðingdómnum,  og 
töldu  hann  lítilsvirða  trú  feðranna  með  því  að  umgangast 
heiðingja  eins  og  Páll  geröi.  Þennan  mun  er  nauðsynlegt 
að  hafa  i  huga  til  þess  að  skilja  sögu  Páls  rétt.  — 
Fyrnefndi  flokkurinn  hverfur  fyr  úr  sögnnni.  Páll 
hefir  haft  svo  Ijóslega  yfirhöndina  bæði  i  Antiokiu  og 
Galatíu,  að  þeirra  gætir  naumast  úr  þvi.  En  það  er  sið- 
ari  flokkurinn,  sem  er  að  starfa  d  móti  Páli  i  Korintuborg. 
Það  væri  lika  algerlega  óhugsandi  að  Páll  mintist  með  engu 
orði  á  þetta  mikiivæga  trúaratriði,  um  frelsi  kristins 
manns  frá  lögmálinu,  að  hann  ekki  varaði  Korintumenn 
við  þvi  og  sýndi  hver  tilgangur  mótstöðumannanna  var, 
ef  þeir  hefðu  verið  sHkir  lögmálsmenn.  En  í  stað  þess 
ver  hann  sig  eingöngu  persónulega.  Og  þessutan  er  það 
þegjandi  vottur  i  sömu  átt,  að  þess  verður  hvergi  vartað' 


')  2  Kor.  II,  22.    «)  2  Kor.  11,  13,  23. 


rS82  Fáll  postali  og  Böfnnðarínn  i  Eoríntaborg.  [Skírnir 

Korintusöfnuðurinn   haíi    haft  nokkra  minstu  tilhneigingu 

til  þess  að  ganga  undir  lögmálsokið,  heldur  alveg  þvert  á 

móti.     Hver  sem  tilgangur  mótstöðumannanna  hefir  verið 

.með   þvi,   að   gera  árás  á  Pál,    þá  hefir  hann  ekki  verið 

þessi.    Páll   hefði   fljótlega   séð   það  og  sýnt  fram  á  það. 

•  Og  það,   sem  Páll  óttast  mest,  er  ekki  það,  að  þeir  komi 

ekki    neinum    sérstökum  hættukenningum  að,  heldur  hitt, 

að   hann   (Páll)   missi   álit   sitt   og   um  leið  vald  sitt  hjá 

iSöfnuðinum,  og  svo  endi  alt  i  stjórnleysi  og  eyðileggingu. 

Það  er  auðséð  að  það  heíir  sérstaklega  verið  einn  maður, 

tsem   stóð   gegn   Páli').    Hann   hefir   verið  safnaðarlimur, 

|því  annars  hefði  söfnuðurinn  ekki  getað  lagt  á  hann  aga. 

Hann   hefir  verið  maður  háttmetinn  i  söfnuðinum,  þvi  að 

.annars   hefði   hann    ekki   getað    beitt   sér  svo  gegn  Páli. 

Það  er  sú  mesta  fjárstæða  aö  ætla  að  hann  sé  sami  mað- 

urlnn,  sem  Páll  talar  ura  i  1  Kor.  5,  1,    saurlifismaðurinn. 

Páll   talar   hér   um    skæðan   persónulegan    óvin  sinn,    en 

.hann  hefir  ekkert  að  setja  út  á  hegöun  hans  þar  fyrir  utan. 

Páll  sendi  bréf  þetta  til  Korintuborgar  með  Títusi  félaga 

'.sínum*).      Er   ekki    óliklega   til   getið  að  Títus  muni  hafa 

verið    einhver  sá  harðsnúnasti  og  framkvæmdasamasti  af 

íélögum  hans.     Páll  ætlaði  sér  að  bíða  eftir  honum  i  Efesus, 

•en    af  einhverjum  ástæðum  varð  hann  að  fara  þaðan  fyr 

•en  varði.     Hélt  hann  til  Tróas,  og  þaðan  til  Makedoníu  til 

,þess  að  hitta  Títus  sem  skjótast,  því  að  hann  var  óþolin- 

;móður  að  fá  fréttir  frá  Korintu').     Bréflð  vará  þann  hátt, 

.að  honum  fanst  geta  brugðið  til  beggja  vona  hver  árang- 

1  ur  þess  yrði*).     Hann  varð  því  innilega  glaður  þegar  hann 

Ihitti    Títus   i  Makedoníu,  og  hann  sagði  honum  fréttir  frá 

Æöfnuðinum.     Korintumenn  snerust  algerlega  á  Páis  sveif, 

.  og   létu    mótstöðumanninn    fá   sín   raakleg  raálagjöld.     Er 

ekki   óliklegt  að  Titus  hafi  átt  nokkurn  þátt  í  því,  ásamt 

bréfinu   frá   Páli.      Nú   gat  Páll  litið  glaður  yfir  starf  sitt 

ihjá   söfnuðinura    og  yfir  alla  örðugleikana.     Það  var  eins 


»)   2  Kor   2,  5.      *)    2  Kor.  2,  3;    7,  13.      ')  2  Kor.  2,  13.      *)  2 
Kor.  7,  8. 


-Skirnir]  P41I  postali  og  sðfnaðarinn  1  Eoríntaborf^.  283 

og  svartur  Bkýflóki  hefði  sundrast,  óveðiið  gengið  hjá  og 
nú  vœri  aftur  sólskin  og  friður  i  kring. 

Það  er  með  þetta  ástand  fyrir  framan  sig  að  Páll 
ritar  siðasta  (4.)  bréf  sitt  til  Korintusafnaðarins,  það  bréf 
sem  við  nú  eigum  í  2.  Kor.  1—9.  Hann  hefir  viljað 
dvelja  eitthvað  lengur  i  Makedoniu,  heimsækja  söfnuði  og 
styrkja  þá,  og  hann  sendir  því  Titus  aftur  á  undan  sér 
með  þetta  bréf.  Eg  rek  ekki  innihald  þess,  heldur  en 
hinna  bréfanna.  Það  fæst  bezt  raeð  þvi  að  lesa  þau  sjálf. 
Bréf  þetta  er  ritað  undir  nafni  þeirra  beggja  Páls  og 
Timoteusar,  af  þvi  að  báðir  höfðu  þeir  i  rauninni  sam- 
eiginlegt  m&l.  Með  Titusi  fóru  ^  bræður,  annar  valinn  af 
flöfnuðinum  til  aðstoðar  Páli  við  samskotin,  en  hinn  kunn- 
ingi  og  samverkamaður  postulans')  Heflr  sá  grunur,  er 
flmeygt  hafði  verið  inn,  um  það,  að  Páll  drægi  sér  af 
samskotafénu,  valdið  því,  að  Páll  lét  söfnuðina  sjálfa  velja 
fulltrúa  til  saraskotanna*). 

Páll  hefir  ekki  komið  til  Korintuborgar  fyr  en  seint 
um  haustið,  þvi  að  i  Korintuborg  dvaldi  hann  þrjá  mán- 
uði*)  en  um  vorið  fór  hann  burtu  aftur*).  Hann  hefir  þvi 
dvalið  svo  mAnuðum  skifti  i  Makedoniu.  Hann  bjóst  við 
að  halda  beina  leið  til  Jerúsalem  frá  Korintu,  með  sam- 
skotin,  svo  að  vel  gat  svo  farið  að  þetta  yrði  síðasta  heim- 
sókn  hans  til  safnaðanna  i  Makedotiíu.  Þessut-an  hefir 
hann  haft  ærið  starf,  að  undirbúa  og  leiða  í  franAvæmd 
fjársöfnunina. 

Um  þessa  dvöl  hens  i  Korintuborg  höfum  vér  engar 
sagnir,  neraa  hvað  Postulasagan  segir  með  fáeinum  orðum 
að  Gyðingar  hafi  setið  á  svikráðum  við  hann,  svo  að 
hann  hafi  orðið  að  hætta  við  þá  fyrirætlun  sina  að  fara 
beina  sjóleið  til  Jerúsalem'').  Hann  fór  því  norður  um 
Makedoníu  og  sigldi  frá  Filippi,  og  voru  nokkrir  menn 
honum  samferða").  Mótstaðan  i  Korintu  hefir  verið  alger- 
lega   horfin,    og   hann  hefir  notið  þar  óskertrar  virðingar 


')  2  Kor.  8,  18  n  n;  22  n  n  0.  fl.     *)  Sbr.  2  Kor.  8,  20.    »)  Post. 
20,  y.    ♦)  Poit.  20,  6,  16.    »)  Post.  20,  3.    •)  Poit.  20,  4—6. 


284  Páll  postali  og  söfnuöurion  i  Korintuborg.  [Skimúr 

sinnar.  Bréfið  til  Rómverja,  sem  hann  ritar  í  Korintu- 
borg  i  þetta  skifti,  ber  ekki  vitni  um  nokkrar  áhyggjur 
né  erflðleika,  sem  hann  eigi  við  að  stríða  með  söfnuðinn. 

Þetta  var  siðasta  koma  Páls  til  Korintuborgar  og 
safnaða  sinna  annara  í  Makedoniu  og  Grikklandi.  Þegar 
hann  kom  til  Jerúsalem  var  hann  gerður  handtekinn  og 
komst  upp  úr  þvi,  þó  löngu  væri  seinna,  til  Rómaborgar, 
Þar  hylst  saga  hans  myrkri,  og  getgáturnar  fara  í  ýmsar 
áttir. 

Eg  hefi  þá  reynt  að  lýsa  nokkuð  starfl  Páls  við  Kor- 
intusöfnuðina.  Og  þó  að  viðburðirnir  væru  aðrir,  þá  var 
starf  hans  og  lif  jafnan  þessu  svipað.  Sífeldar  ferðir, 
hættur,  ofsóknir  og  áhyggjur.  En  óþreytandi  starfsþrekið, 
járnharður  viljinn  og  yflrburðavitsmunir  og  fimleiki  gáfu 
jafnaðarlega  sigurinn  i  hendur  honum.  Hefl  eg  vilja5^ 
bregða  upp  ofurlítilli  mynd  af  þessum  mesta  afburðaraanni 
kristninnar,  en  um  leið  gefa  raönnum  hvöt  til  að  lesa 
bréfin  hans,  og  nokkra  hjálp  til  að  skilja  þau. 


Sannleikur. 


^Sífelt  er  leitað  úr  öUum  áttum, 

um  eilífðir  leitað  þin  er. 

Kerfi'  eru  fléttuð  úr  fjöida  þáttum, 

er  færa  oss  hluta  af  þér. 

Vér  hrópum  til  þin;  gef  oss  mönnunum  meira, 

.meira  af  dýrð  þinni'  að  sjá. 

Lát  þú  oss  orðið  þitt  Ijúfasta  heyra, 

leið  088  í  dasrveldin  há. 


•o 


Þú  birtist  oss  smáum  i  mörgum  myndum 

og  megin  vort  eykur  og  þor. 

Þú  bendir  oss  lágum  frá  löstum  og  syndum, 

úr  langnætti  skapar  þú  vor. 

Þín  blessaða  stoð  yfil*  brotsjóinn  nauða 

er  betri  en  alheimsins  guU. 

Vér  bergjum  með  gleði  bikarinn  dauða 

bara  þú  signir  vort  full. 

Einn  geisli  frá  þér  ber  oss  himnunum  hærra 

og  helgar  til  grunns  vora  sál. 

Þitt  hvísl  er  oss  Ijóssæknum  Ijúfara'  og   kærra 

en  Ijúfasta  ástvinamál. 

Þvi  hrópum  vér  enn ;  gef  oss  mönnunum  meira, 

meira  af  dýrð  þinni'  að  sjá. 

Lát  þú  oss  orðið  þitt  Ijúfasta  heyra, 

leið  088  i  dagveldin  há. 

Maria  Jóhannsdóttir. 


E'nn  um  ættarnöfn  á  íslandi. 


Mikið  hefir  verið  talað  og  ritað  um  ættarnöfn  á  ís- 
landi  undanfarið,  og  hafa  flestir,  er  hafa  lagt  orð  i  belg,. 
verið  þeim  óvinveittir  og  ráðist  allóþyrmilega  á  þau.  Það- 
hefir  óspart  verið  gert  gys  að  nafnanefndinni,  að  nefndar- 
áliti  hennar  og  nafnaskrám.  Það  hefir  verið  talað  um 
SBttarnafna-/ar3rawíð,  um  að  »apa«  eftir  heimskulegum  út- 
lendum  siðum,  um  að  gleyma  foreldri  sinu  o.  m.  fl.  Mál- 
fræðingar  hafa  reynt  að  sanna,  að  ættarnöfn  ríði  yfirleitt 
i  bága  við  eðli  islenzkunnar. 

Samt  sem  áður  er  óðum  verið  að  taka  upp  ættarnöfn,. 
og  margir   góðir  og   skynsamir  menn,   sumir  jafnvel  orð- 
hagastir  og  ritfærastir   menn  þessa   lands  og   hinir  mestu 
íslenzku-vinir,  eru  ættarnöfnum  hlyntir. 

Eg  reit  i  vor  stutta  grein  um  ættarnöfn  i  Morgunbl. 
til  þess  að  hrekja  staðlausustu  staðhæfingar  þessara  and- 
stæðinga.  Én  mig  langar  til  að  rökstyðja  mál  mitt  ýtar- 
legar  en  þar  var  hægt  að  gera.   . 

Þörfin  á  œttamöfnum. 

Þó  að  megi  finna  eitthvað  að  þeim  uppástungum,  sem 
nafnanefndin  hefir  borið  upp  —  eins  bandvitlausar  og 
œttarnafna-fjendur  telja  þær,  eru  þær  nú  ekki,  sumar  eru 
jafnvel  góðar  —  þá  er  þar  með  alls  ekki  sannað,  að 
ættarnöfn  eigi  alls  ekki  við  á  íslandi  eða  ríði  i  bága  við 
eðli  málsins. 

Sé  þörf  á  ættarnöfnum  og  séu  uppástungur  nefndar- 
innar  gagnstæðar  eðli  málsins,  verður  að  leita  að  öðrum 
betri  nöfnum.  Enginn  segi  mér,  að  islenzkan  sé  svo  snauð,. 


Skirnir]  Ean  am  ættaroöfo  á  Íslandi.  287 

ad  eigi  megi  búa  til  gód  islenzk   ættarnöfn.    Rússneskan,- 
sem  er  beygingamál  eins  og  islenzkan,  notar  ættarnöfn! 

»En  þörfin  á  œttamöfnum  er  engin  hér  á  landi,<  segja 
menn,    »ættarnafnasiðurinn   er  óþjóðlegur;    þar  á  móti  er 
föðurnafnasiðurinn  gamall  og  góður  íslenzkur  siður  og  a5 
halda   honum  uppi  er  saraa  sem  að  sýna  ræktarsemi  við' 
foreldri  sitt«. 

Þörfin   er   ef   til   viU  enn    eigi    bráðnauðsynleg,    en 
nokkur  er  hún  þó  og  ekki  alUitil.     Væri  föðurnafnasiður- 
inn  svo   þjóðlegur,   eins  og  margir  halda  og  halda    fram,, 
svo  væri  öðru  máii  að  gegna.     En  það  hefir  verið   marg- 
sannað,  að  svo  er  eigi.  Hann  er  að  eins  »úrelt  þing«,  sem^ 
hefir  orðið  eftir  á  íslandi  eftir  að  hafa  lagst   niður  víðast- 
hvar  annarstaðar.  Og  eigi  er  a  1 1  gott,  þótt  gamalt  sé,  — 
jafnvel  þótt  margt  nýtt  sé  ónýtt.  Á  Rússlandi  eru  þó  föð- 
urnöfn  enn  notuð  —  en  jafnframt  ættarnöfnum.  Allir  þar 
eða  flestir  eiga  þrjú  nöfn :  eiginheiti,  föðurnafn  og  ættarnafn. 

Og  hvað  ræktarsemina  snertir,  þá  liggja  til  þess  þau' 
svör,   að   hér  getur  ekki  verið  að  tala  nema  ura   ræktar- 
serai  við  f  ö  ð  u  r  sinn.     Fæstir  kenna   sig   þó   við    móður 
sína ;  enda  mundi  það  vera  miður  hentugt,  ef  sumir  kendu ' 
sig   við   föður  sinn,  en  aðrir  við  móður  sina.    Nei,  tölum' 
sem    fæst   um  ræktarsemi  í  þessu  sambandi.    Ætli  ættar-- 
nafnasiðurinn  sýni  ekki  meiri  ræktarsemi,  þ.  e.  a.  s.  ekki ' 
eingöngu  við  föðurinn,  heldur  við  alla  kynkvísl  hans.    Það 
er   þvi   hin  mesta  fásinna  að  tala  um  ræktarleysi  í  sam- 
bandi   við   ættarnöfn.     Ef   það   að   taka  upp  ættarnöfn  í; 
staðinn   fyrir  föðurnafn  sitt  sýnir  ræktarleysi  við  foreldri 
sitt,  þá  eru  flestar  aðrar  þjóðir  ræktarlaus- 
ar,    þá    eru    íslendingar    eina    ræktarsama 
þ  j  ó  ð  i  n  eða  þvi  sem  næst.    Fyr  má  nú  vera  þjóðskrumið 
—  eða  hugsunarleysið.    Sú  staðhæfing  er  mjög  svo  móðg- 
andi  í  garð  hinna  þjóðanna. 

Hvers  vegna  hafa  flestar  þjóðir  tekið  upp  œttarnafna- 
siðinn?  Vegna  þess  að  föðurnafnasiðurinn  (einn)  heflr 
reynst  mjög  svo  óhentugur,  hann  hefir  valdið  hinni 
megnustu   ruglun.     Áður   fyr   var   föðumafnasiðurinn  al- 


.288  Enn  um  œttarnöfn  á  íslandi.  [Skirnir 

gengur  í  Danmörku  eins  og  víðar,  en  nú  er  hann  b  a  n  n- 
a  ð  u  r  þar.  Getur  nokkur  heilvita  maður  haldið,  að  þetta 
bann  eigi  rót  sina  að  rekja  til  fordildar  og  heiraskulegrar 
ef  tirhermingarlöngunar  ? 

Þvi  miður  fóru  menn  í  Danmörku  að  nota  föðurnöfn 
fyrir  ættarnöfn,  og  þanuig  komu  fram  þessi  mörgu  dönsku 
ættarnöfn,  er  enda  á  -s  e  n  og  sem  eru  svo  leiðinleg : 
Andersen,  Frederiksen,  Hansen,  Jensen,  Nielsen,  Petersen, 
Rasmussen,  Sörensen  o.  m.  fl.  Eru  þau  nú  svo  tíð,  að  þau 
valda  miklum  glundroða,  enda  er  verið  að  fækka  þeim. 
Til  þess  að  ráða  bót  á  þessum  ruglingi,  hefir  þó  engum 
dottið  í  hug  að  taka  til  föðurnafnasiðarins  aftur.  Mundi 
slíkt  tiltæki  álitið  afturför  til  miðaldanna. 

Þó  að  Islendingar  hafi  hingað  til  ekki  fundið  tilfinn- 
anlega  til  vöntunar  ættarnafna,  sannar  það  ekkert.  ís- 
lenzka  mannfélagið  er  ekki  stærra  en  ibúatal  margra 
meðalstórra  bæja  í  útlöndum  og  auk  þess  dreift  um  mjög 
stórt  svæði.  Það  eru  ekki  margir  í  sömu  sveit  er  heita 
eins,  og  þó  hefir  það  verið  og  -er  algengt  að  taka  sér 
kenningarnafn.     Hvers  vegna  eiginlega? 

En  ibúatala  íslands  er  óðum  að  vaxa,  og  einkum 
íbúatala  kaupstaða  (Reykjavíkur).  Og  þar  sem  margir 
eru  saman  komnir  er  það  allbagalegt  að  margir  eru  sam- 
nefndir.  I  stóru  bæjarfélagi  er  það  og  erfitt  að  muna  að 
Guðmundur  Sigurðsson  er  sonur  Sigurðar  Jónssonar  og 
að  Sigríður  Bjarnadóttir  er  gift  Jóni  Brynjólfssyni. 

Samkvæmt  niðurjöfnunarskrá  Rvikur  1916  voru  hér 
þá  35  Guðmundar  Guðraundssynir,  27  Guðraundar  Jóns- 
synir,  41  Jónar  Jónssynir,  fullorðnir,  en  auðvitað  eru 
þeir  fleiri.  Þetta  eru  að  eins  fáein  dærai,  en  þau  eru 
mörg  saras  konar,  og  munu  verða  enn  þá  fleiri,  ef  ekki 
verður  girt  fyrir  ástand  þetta  á  einhvern  hátt.  Það  hafa 
sumir  reynt  að  gera  með  þvi  að  taka  sér  kenningarnafn, 
fiem  er  einnig  gamall  siður,  þó  ekki  sé  hann  eingöngu 
islenzkur.  En  kenningarnöfn  eru  alls  ekki  fullnægjandi 
er  til  lengdar  lætur.  Þóað  Pétur  Jónsson  taki  sér 
nafnið   frá   Steintúni,  kemur  þetta  að  litlum  notum, 


iSkirnir]  Enn  am  attarnöfn  k  Idandi.  289 

itt  hann  getur  ekki  látid  þaO  ganga  ad  erfdum.  Hvaða 
kenningarnafn  eiga  böm  hane,  Sigurður  Pétursson  og  Elín 
Pótursdóttir,  sem  eru  fædd  i  Reykjavik,  að  taka  upp? 
Sigurður  og  Elín  frá  Laugavegi?  Ætli  f ast 
ættarnafn  t.  d.  Steintún  væri  hér  ekki  miklu hentugra? 

Og  nú  eru  saragöngur  miklu  tíðari  en  áður.  Lands> 
menn  frá  ýraBum  sveitum  kynnast  nú  miklu  oftar,  og 
|>annig  mun  glundroðinn  vafalaust  fara  vaxandi  og  ekki 
minkandi.  Nokkurt  tillit  verður  einnig  að  taka  til  sara- 
bandsins  við  útlöndin,  þó  það  sé  alls  ekki  mikilvægasta 
atriðið. 

Loksins  má  gá  að  því,  að  ættarnöfnin  eru  þegar  all- 
mörg  á  íslandi.  Ætli  nú  Blöndals-ættin,  Briems-ættin, 
Claessens-ættin,  Hafsteins-ættin,  Laxdals-ættin,  Melsteða- 
«ttin,  Thorarensens-ættin,  Tuliniusar-ættin,  Zimsens-ættin, 
Zoega-ættin  og  fleiri  muni  vilja  leggja  niður  ættarnöfn 
€in?  Og  munu  ekki  alt  af  koma  útlendingar  hingað  og 
ilendaat  hér?  Á  að  lögbjóða  þeim  öllum  að  leggja  niður 
œttamöfn  sin,  er  þeir  virða  ekki  minna  en  föðurnafna- 
vinir  föðumöfn  sín?    Spyr  sá,  sem  ekki  veit. 

Þannig  er  þá  ástandið.  Ómögulegt  er  að  komast  hjá 
œttamöfnunum  alveg,  heldur  rayndu  þau  fara  nokkuð  i 
vöxt,  jafnvel  þó  »ættarnafna-faraldurinn«  svo  nefndi  hyrfl 
með  öllu,  sera  er  þó  ósennilegt.  Þegar  svona  stendur  á, 
er  það  ekki  neraa  skynsarat,  raeira  að  segja  óhjákværai- 
legt,  að  gefa  út  lög,  sera  >koraa  i  veg  fyrir  glundroða  og 
réttarraissi,  er  óreglulegar  nafnabreytingar  geta  valdið*. 
Nafnalögin  hafa  hvorki  bannað  föðurnöfnin  né  s  k  i  p  a  ð 
mönnura  að  taka  upp  ættarnöfn,  heldur  hafa  þau  leitast 
við  að  koraa  betra  skipulagi  á  nefningar  og  nafnaskiftingu. 

En  því  hafa  lögin  ekki  tekið  upp  rússneska  siðinn: 
þriggja-nafna-siðinn  og  grætt  tvent  í  senn? 

Það  er  orðið  algengt  i  útlöndura  að  gefa  börnum 
fleiri  en  eitt  skimarheiti.  Þessi  siður  heflr  við  nokkur 
rök  að  styðjast.  Það  er  garaall  siður  að  láta  börnin  heita 
i  höfuðið  á  einhverjum  frændmanni,  og  þá  getur  það  komið 
lyrir,  að  tveir  eða  fleiri  heiti  sama  nafninu  —  þrátt  fyrir 

1» 


*Í90  £nn  um  ættamöfn  á  lalandi.  [Skirntr 

ættarnafnið.  Er  það  þá  all-hentugt  að  hafa  tvö  eiginheiti, 
t.  d.  Karl  Otto  Petersen,  nefndur  eftir  Karl  Petersen.  Stund- 
um  er  þessi  siður  við  hafður,  þegar  foreldrar  óska  þeaa 
að  láta  barn  sitt  heA;a  í  höfuðið  á  fleirura,  og  fá  börnin  i 
þvi  tilfelli  oft  allmörg  eiginheiti,  svo  er  t.  a.  m.  oft  uiii 
konungmenni.  En  í  þriðja  lagi  eru  oft  gefin  börnum  mörg 
eiginheiti  af  eintómri  fordild;  það  þykir  »fint«  og  verður 
þessi  siður  þá  hlægilegur.  Hann  er  ekki  með  öUu  ókuno- 
ur  hér  á  íslandi. 

En  miklu  betri  er  þá  þriggja-nafna-siðurinn.  Sé 
hann  notaður,  er  mönnum  miður  hætt  við  að  villast  á 
nokkrum  manni  eða  ættartölu  hans.  Og  væri  það  mikil' 
stuðning  fyrir  ættfræðina.  Því  það  er  hugarburður  einn,. 
að  föðurnafnasiðurinn  einn  sé  ættfræðingunum  að  meira 
gagni  en  ættarnöfn.  Reyndar  eru  íslendingar  yfirleitt 
meiri  ættfræðingar  en  flestar  aðrar  þjóðir;  en  þeir  eru 
auðvitað  ekki  svo  vel  að  sér  í  ættfræðinni  v  e  g  n  a  föð- 
urnafnanna,  heldur  þrátt  fyrir  þau.  Dugnaður  þeirra 
1  þessari  fræði  er  sennilega  helzt  að  þakka  sögu-áhuga 
þeirra  og  m  a  n  n  f  æ  ð.  Þegar  mannf  jöldi  íslendinga  ein- 
hvern  tíma  hefir  ferfaldast  eða  fimmfaldast,  mun  það 
veita  þeim  erfiðar  að  ruglast  eigi  i  ættartölunum,  og  hætt 
er  þá  við  þvi  að  áhuginn  sjatni.  Fyrir  þetta  munu  ætt- 
arnöfnin  girða  að  nokkru  leyti,  einkum  í  sambandi 
við    föðurnöfnin. 

Þriggjanafnasiður  var  áður  við  hafður  hjá  Rómverj- 
um  —  þó  á  nokkurn  annan  hátt  en  nú  i  Rússlandi.  Allir 
kannast  við  Publius  Cornelius  Scipio.  Hér  er 
P  u  b  1  i  u  8  eiginheiti  (prænoraen),  Cornelius  ættar- 
nafn  (nomen),  S  c  i  p  i  o  kenningarnafn  (cognomen).  En 
það  er  hinn  rússneski  siöur,  er  á  bezt  við  á  íslandi.  — 
Fyrst  er  eiginheitið,  t.  d.  L  e  o,  þá,  kemur  föðurnafnið 
Alexandrovitsj,  þ.  e.  Alexander  í  eignarfalli  -|- 
vitsj,  er  merkir  son,  og  loks  keraur  ættarnafnið  Tol- 
8 1 0  y .  önnur  dærai :  Ivan  Sergejevitsj  Turgen jeff ;  Fjodor 
Ivanovitsj  Tjutsjeff  o.  s.  frv.    Likt  á  sér  stað  i  Serbíu. 

Þessi  siður  er  ekki  óþektur  á  íslandi.    Það  eru  sumir 


Skirnir]  Enn  am  cttarnöfn  á  íslandi.  29% 

menn  með  œttarnafni,  sem  eru  vanir  að  skrifa  föðurnafn 
8itt  á  undan  ættarnafni  sinu,  annaðhvort  fult  eða  skamm- 
stafað.  Þau  eru  þrjú  þau  skáldin  Benedikt  Gröndal,  nefni- 
lega  Bendikt  Jónsson  Gröndal,  Benedikt  Sveinbjarnaraon 
Gröndal  og  Benedikt  Þorvaldsson  Gröndal.  Ef  hér  væri 
ekki  föðurnafnið  sett  á  undan  ættarnafninu,  yrði  að  bœta 
við  eldri,  yngri,  yngsti  —  og  er  þetta  varla  hent- 
ugra.  Það  eru  fleiri,  er  hafa  tekið  upp  þesaa  venju,  t.  d. 
Björn  M(agnÚ88on)  Olsen  prófessor;  þau  systkin  Ágúst 
H(ákonarson)  Bjarnason  prófessor,  Brynjólfur  H.  Bjarnasoa 
kaupmaður,  Ingibjörg  H(ákonardóttir)  Bjarnason  forstöðu- 
kona,  Lárus  H.  Bjarnason  prófessor,  Þorleifur  H.  Bjarna- 
Bon  kennari;  Torfhildur  Þ(orsteinsdóttir)  Holm  skáldkona, 
Geir  G(eirsson)  Zoéga  landsverkfræðingur,  Geir  T(ómasson) 
Zoéga  rektor  o.  m.  fl. 

Það  liggur  i  augum  uppi,  að  sú  venja  er  afar  h  e  n  t- 
ug,  og  ætti  að  lögfesta  hana  sem  fyrst,  þ.  e.  a.  s.  það^ 
ætti  að  skipa  mönnum  er  eiga  eða  taka  upp  ættarnöfn  að 
sleppa  ekki  föðurnafninu,  en  setja  það  á  undan  ættarnafn- 
inu,  annaðhvort  fullum  stöfum  eða  skammstafað.  Allir 
föðurnafnavinir  —  sem  eru  ekki  s  t  æ  k  i  r  ættarnafnar 
andstæðingar  og  vilja  fyrir  hvem  mun  koma  öllum  ætt- 
arnöfnum  fyrir  kattarnef  —  hljóta  að  vera  þessari  venju 
hlyntir. 

Hún  er  einnig  mjög  góð  að  því  er  kvenfólkið  snertir* 
Það  er  hentugast,  að  kona  sem  giftist  manni  með  ættar- 
nafni  taki  upp  þetta  nafn.  Ef  eg  þekki  kvongaðan  mann 
er  heitir  Steintún,  get  eg  ávarpað  'konu  hans  með  sama 
nafni,  ef  eg  hefi  ekki  séð  hana  áður  eða  þekki  ekki  eig- 
inheiti  hennar  og  föðurnafn  eða  hefi  gleymt  þeim.  En  þó  að 
konan  þannig  tæki  upp  ættamafn  bónda  síns,  þarf  hún 
ekki  raeð  þvi  að  segja  sig  úr  ætt  sinni  eða  »afneita  for- 
eldri  8Ínu«,  ef  hún  sleppir  eigi  föðurnafni  sínu,  og  nefnir 
aig  »Signði  Oiafsdóttur  Steintúuf. 

Ef  allir  íslendingar  ættu  þrjú  nöfn  samkvæmt  þessaii 
reglu,  ættu  þeir  hinn  ákjósanlegasta  nafnasið. 

19* 


Enn  nm  Kttarnðfn  á  ísIaBdi.  [Skirnír 

n. 

Nefndarálitið. 

»Bn  uppástungur  þær,  er  nafnanefndin  hefir  borið 
iipp,  sýna  það,  að  ættamöfn  eiga  ekki  við  á  íslandi,  það 
er  ekki  hægt  að  búa  til  nema  hlægileg  orðskripi,  er  mis- 
bjóða  málinu«,  segja  menn. 

Eg  skil  ekki  þetta.  tír  íslenzkan  svo  óþjál,  svo  fá- 
tœk,  að  eigi  megi  búa  til  góð  íslenzk  ættamöfn?  Einn 
andstæðingur  ættarnafna,  próf.  Finnur  Jónsson,  vill  láta 
•menn  taka  upp  kenningarnöfn.  Þau  fara  þannig  ekkl 
i  bága  við  málið.  Það  er  ekkert  á  móti  því  að  kalla  sig 
Jón  Borgfirðin  g^),  Guðmund  Eyfirðin  g^), 
Jón  Skaftfelling,  Eirík  Mýrdæling,  Sigurð 
Þinghylting  o.  s.  frv.  En  því  má  ekki  láta  nöfn 
Jþessi  ganga  að  erfðum?  Jafnvel  þótt  sonur  Guðmundar 
Eyflrðings  sé  fæddur  og  uppalinn  i  Reykjavík  eða  á  Eski- 
firði,  er  ekkert  á  móti  því,  að  einnig  hann  kenni  sig  við- 
fæðingarsveit  föður  síns.  Nafnið  »Eyflrðingur<  táknar  nú, 
að  ættin  á  uppruna  sinn  í  Éyjafjarðarsýslu. 

Ef  menn  vilja  hafa  þau  ættamöfn  ein,  er  fylgja  is- 
lenzkum  beygingarreglum  út  i  æsir,  þá  hlýtur  það  að 
vera  innan  handar  að  búa  slík  nöfn  til.  Eg  er  búinn  að 
nefna  nokkur  nöfn,  er  enda  á  -  i  n  g  u  r  og  kenna  menn 
við  land  eða  hérað.  Það  er  ekkert  á  móti  því  að  við- 
íhafa  þess  konar  nöfn  um  kvenmenn.  Er  Guðrún  Jóns- 
dóttir  ekki  eins  vel  íslend  i  n  g  u  r  og  Mýrdæl  i  n  g  u  r 
eine  og  bróðir  hennar  Eirikur  Jónsson?  Og  höfðu  fom- 
menn  ekki  alloft  kvenkend  kenningaraöfn  (Ketill  gufa, 
Eirikr  snara)?  Málrétt  myndi  það  einnig  vera  að  hafa 
nöfn  með  forsetningunni  f  rá  (smbr.  »von«  á  þýzku)  fyrir 
«ttarnöfn  (eins  vel  og  fyrir  kenningamöfn),  t.  d.  frá 
Stórholti;  en  viðkunnanleg  eru  þau  þó  varla.  Svo 
myndi  það  varla  hægt  að  segja  herra  frá  Stórholti 
i  stað  herra  Sveinn  Finnsson  frá  StórhoItL 
Hér   væri   það   miklu   viðkunnanlegra   að  sleppa  forsetn- 


*)    Þessi  nöfn  em  tekin  npp  fyrir  ettarnðfn. 


Skiniir]  £nn  am  stUrnufn  á  Í«lancU.  90f 

ÍDgUDQi;  þá  er  það  hægt  að  segja  herra  Stórholt 
eða  herra  SveinnStórholt.  Og  öU  hvorugkyna- 
orð  geta  fylgt  reglum  málsina  og  beygat.  öll  orð,  er  enda 
á  -berg,  -bú,  -gil,  holt,  -hú8,  -nes,  -tún,  o.  m.  fl.  eru  ágæt- 
lega  nothæf.  Eins  mætti  vera  hægt  að  nota  ýms  kven- 
kyns  orð  fyrir  ættarnöfn,  t.  a.  m.  staðarheiti  er  enda  á 
-borg,  -hlið  0.  8.  frv. 

Karlkynsorðin  eru  verri  viðfangs.  Hingað  til  hafa 
menn  felt  niður  nefnifallsendinguna  i  endingunum  -dal, 
-fjörð,  -stein  o   s.  frv. 

Nafnanefndin  hefir  tekið  upp  nöfn  er  enda  á  -dal, 
en  ekki  þau  er  enda  á  -f  jörð,  sem  þó  þegar  eru  all- 
algeng  (Breiðfjörð,  Dýrfjörð,  Gilsfjörð,  Skagfjörð  o.  fl.). 
Hún  skoðar  nefnilega  -dal  þágufall,  eins  -stað.sem 
hún  notar  ekki.  Er  þessi  uppfunding  nefndarinnar  all- 
enjöll.  En  —  er  hún  þá  ekki  all-viðsjárverð?  Er 
ekki  hætt  við  því,  að  menn  fari  að  beygja  þessi  þágu- 
föll?  Orðmynd  svo  sem  Brúnums  álita  þó  vist  allir 
orðskrípi. 

En  þvi  ekki  skoða  -dal,  -fjörð,  -stað,  -stein  o.  fl.  sem 
nefnifally  Þau  20  ættarnöfu,  er  enda  á  -dal,  þau  13,  er 
enda  á  -fjörö  og  fleiri  eru  n  li  skoðuð  sem  ncfniföll  og 
taka  að  sér  -s  i  eignarfalli.  Má  ekki  segja,  að  þetta  sé 
orðið  málvenja,  alveg  eins  og  eignarfallsendingin  s  l 
Björn.^son  og  Sigurð«son,  þar  sem  þó  Bjarn  a  r  og  Sig- 
urðar  voru  upphaflegu  (»réttu«)  myndirnar?  Og  oröin 
sonur  og  vinur  höfðu  þegar  i  fornöld  hliðstæðu  mynd- 
irnar  s  o  n  og  v  i  n  i  nefnifalli,  og  enn  er  afturskeytta 
myndin  í  föðurnöfnum  alt  af  s  o  n.  Að  láta  -dal,  -fjörð, 
-stað,  -stein  vera  án  nefnifallsendingar  í  ættarnöfnum  eöa 
að  láta  t.  d.  -stað  taka  s  að  sér  i  eií;narfalli  inun  va;  la 
breyta  beygingu  þessara  orða,  er  þau  átanda  sér  eða  l 
staðarheitum.  Eins  og  sagt  er  i  nefndarálitinu  fylgja  nöfn 
Bokkuð  öðrum  lögum  en  önnur  orð  málsins.  Það  er  þvl 
engin  ástæða  til  þess  að  kalla  -fjörð  í  Breiðfjörð  þolfall 
eða    til   herra  Lyngstaðs  málvillu.    Sú  hætta  sen^ 


HM  Enn  am  sttarnöfn  á  Íalandi.  [Skiráir 

málinu  stafar  af  þess  konar  »reglulegum«  afbrigðum  er 
«ngin. 

Þesa  vegna  er  heldur  engin  ástæða  aði  fjargviðrast 
Bvo  mikið  yfir  endingunum  -an,  -on,  -fer  og  -star,  sem 
nefndin  hefir  búið  til  eða  tekið  upp. 

Eins  og  það  er  ómögulegt  að  komast  alveg  hjá  út- 
lendum  orðum  i  islenzku,  og  það  jafnvel  í  s  u  m  u  m  til- 
fellum  er  betra  að  taka  upp  útlent  orð  og  samlaga  það  mál- 
inu  i  staðinn  fyrir  að  búa  til  óþjált  innlent  nýyrði,  eins 
mætti  í  s  t  ö  k  u  tilfellum  taka  upp  útlenzka  afleiðsluend- 
ingu  og  samlaga  hana  málinu,  þar  sem  þetta  myndi  auöga 
málið  án  þess  að  spiMa  því. 

Eg  er  þó  ekki  endingunum  -fer  og  -star  meðmæltur. 
Mér  þykja  þær  ekki  tellegar,  og  nokkuð  gerræðislegar, 
enda  eru  þær  óþarfar,  ef  það  sem  eg  hefi  sagt  að  ofan 
"um  -fjörð  og  -stað  er  rétt. 

Um  endinguna  -on  er  að  segja  að  hún  raerkir  ekkert 
og  hana  vantar  líkingu  i  málinu,  þó  hún  sé  hvorki  Ijót 
né  óíslenzkuleg  (smbr.  Hákon)*). 

Oðru  máli  er  að  gegna  með  endinguna  -an.  Keltnesku 
nöfnin  Kamban,  Kvaran  o.  s.  frv.  eiga  sér  hefð  i  málinu 
og  geta  verið  alveg  eins  islenzk  og  nöfn  svo  sem  Jón,  Hannes, 
Katrín,  Kristín,  Kristinn,  Lárus,  Margrét,  Mattías,  Níels, 
Pétur.  Og  auk  þess  eru  samhljóða  endingar  til  í  alinn- 
lendum  orðum  (aftan-n,  þjóðan-n;  gaman,  óáran,  ólyfjan; 
austan,  vestan,  héðan,  handan,  heiman  o.  s.  frv.)  I  at- 
viksorðum  hefir  þessi  ending  merkinguna  f  r  á .  Þessa 
merkingu  endingarinnar  hefir  nefndin  notað  til  þess  að 
tákna  upptök  á  einhverjum  stað  og  hefir  skeytt  það  við 
ýms  staðarheiti.  Svo  merkir  B  a  k  k  a  n  frá  Bakka, 
H  1  i  ð  a  n  frá  Hiíð,  M  e  1  a  n  frá  Melura  o.  s.  frv.  Það  er 
það  scm  ef  til  viU  raætti  kalla  stælingar-rayndun 
(a  n  a  1 0  g  i),  og  sera  á  sér  stað  í  öUura  oiálum.  Miður 
heppilegt  virðist  þó  að  ekeyta  -an  við  mannanöfn  svo  sem 


')     Enda  geðjast  mönnum  þessar  endingar  -fer,  -star  og  -on  lltt,  oý 
liafa  engir  —  mér  vitailega  —  tekið  þær  upp  enn. 


Clkiriiiif]  (Bmi  -mn  «ttaniðfD  k  Íslandi.  296 

i  Aran  ((af  >Ari«),  Loftan   (af  »Loftur«);   þó  er   það 
«ftir  því  sem  hveijum  finet. 

Að  þvi  er  stytting  samsettra  orða  snertir,  heflr  nefndin 
•einnig  á  réttu  að  standa.  Að  eins  hefir  hún  sumstað- 
ar  ^engið  helzti  iangt  og  er  stundum  nokkuð  ger- 
ræðisleg  (t.  d.  Jakdal  af  Jökuldal,  Markfoss  af  Merkjár- 
fo88Í).  En  y  f  i  r  1  e  i  1 1  þykja  mér  meginreglnr  þær 
réttar,  er  hún  fylgir,  henni  hefir  að  eins  stundum  skjátl- 
ast  i  framkvæmdinni.  En  þetta  er  engin  ástæða 
til  þess  að  hafna  ættarnöinunum  yfir  höfuð  að  tala.  — 
Nefndarálitiö  á  inni  að  halda  mörg  góð  og  falleg  ættar- 
nöfn,  og  vilji  menn  engin  þeirra,  er  það  hægt  að  finna 
aðrar  leiðir. 

Alylctun. 

Eg  þykifit  sannfærður  um,  að  hægt  sé  að  búa  til  góð 
íslenzk  ættamöfn,  sem  ekki  þurfa  að  fara  í  bága  vrð  lög 
áfllenzkunnar. 

Föðumafnasiðurinn  er  —  þegar  hann  er  einn  notað- 
«r  —  óhentugt  fat,  er  aðrar  þjóðir  hafa  fleygt,  og  sem 
málinu  er  ekkert  gagn  i  að  halda. 

Fjölgun  landsmanna  og  vöxtur  kaupstaða  og  auknar 
flamgöngur  innanlands  og  við  útlönd  munu  gera  ættamöfn 
^imissandi,  ef  ekki  i  bráð,  þá  að  minsta  kosti  með  tímanum. 

En  hið  ákjósanlegasta  er  samt  að  taka  upp  ætt- 
arnöfn  og  fleygja  ekki  föðurnöfnunum, 
hafa  þrjú  nöfn  og  skrifa  föðurnafnið  á  milli 
eiginheitisins  og  ættarnafnsins  fullum  stöfum  eða  skamm- 
Atafað.     Enda  fær  þá  hver  sitt. 

Holger  \yiehe. 


Guðmundur  Magnússon  sagnaskáld.. 


(]ón  Trausti). 


Rit3tjóri  »Skírnis«  hefir  beðið  mig  að  skrifa  grein  með' 
mynd  Guðmundar  Magnússonar  í  »Skírni«.    Eg  hefl  engan 


Skirníii  Gol^iiiandar  MagnútBon  flhgnask&ld.  Wt 

tímá  til  |>e88  a^  'Íita  á  ný  yíir  skáldsögur  hans  og  rífja 
þœr  íi  'þann  hátt  uþp  fyrir  mér,  og  engan  tima  til  a?y 
rita  um  þær  eins  rækilega  og  vera  ætti.  En  eg  man  það^ 
að  'þegar  eg  fyrir  11  árum  las  fyrst  yfir  handritið  af 
»Höllu«,  sem  við  Arinbjörn  Sveinbjarnarson  gáfum  út 
suraarið  1906,  þótti  mér  sagan  taka  svo  langt  fram  því, 
sem  ég  hafði  gert  mér  vonir  ura,  þegar  eg  tók  við  hand- 
ritinu,  að  mig  furðaði  á  því,  að  höf.  skyldi  vera  í  vand- 
ræðum  með  að  koma  henni  á  prent.  En  hann  kom  með' 
handritið  til  raín  i  þvi  skyni  að  fá  það  geflð  út,  afturreka 
frá  helztu  bóksölunum  i  bænum,  er  ekki  höfðu  viljað  taka 
1  mál  að  gefa  söguna  út.  Við  Arinbjörn  höfðum  þá  gefið 
út  i  félagi  eina  bók,  þýðing  á  «Quo  vadis?«,  og  þvi  hug- 
kværadist  honum  að  reyna  við  okkur,  »Halla«  kora  svo 
út  um  haustið  1906,  og  það  mátti  heita,  að  henni  væri 
vel  tekið.  Áður  höfðu  komið  út  eftir  Guðm.  Magnússon 
tvö  kvæðasöfn,  Ijóðleikurinn  »Teitur«  og  »Ferðaminning- 
ar«,  frásagnir  ura  ferð  hans  suður  um  Evrópu  árið  1904,. 
og  hafði  hann  fengið  styrk  hjá  alþingi  til  þeirrar  ferðar. 
»Ferðarainningar«  komu  út  sumarið  1905.  Með  þeim' 
fylgdi  dálítið  safn  af  Ijóðmælura,  sem  hann  hafði  ort  i 
utanförinni.  En  þessar  bækur  hans  niunu  ekki  hafa  selst 
vel,  og  frá  ritdóraurura  blaðanna  höfdu  þær  ekki  fengið 
vingjarnlega  dóraa.  Af  þeim  ástæðum  varð  höf.  afturreka- 
með  »Höllu«  frá  þeim  bóksölum,  sera  áður  höfðu  geflð  út 
bækur  hans. 

En  nú  skifti  ura  þetta,  þegar  »Halla«  kora.  ííún 
fékk  freraur  góðar  viðtökur  í  þeim  blöðura,  sera  á  hana 
mintust.  Samt  seldist  hún  ekki  mikið  í  byrjun.  En  tveira- 
ur  árum  síðar,  1908,  kom  út  framhald  hennar  í  1.  þætti 
•Heiðarbjiísins",  sem  heitir  >Barnið«,  og  svo  enn  þrjár 
bækur  í  viðbót,  »Grenjaskyttan«,  >Fylg8nÍ€  og  »ÞoiTa- 
dægurc,  sinn  þátturinn  hvert  árið  fram  til  1911.  Sög- 
urnar  vöktu  meiri  og  meiri  athygli  eftir  þvi  sem  á  leið, 
og  það  mátti  hoita  að  siðari  heftin  flygju  út  um  leið  og 
þau  komu  í  bókabúðirnar.  Nú  eru  allar  þessar  sögur  að 
mestu  upp  seldar  og  þörf  á  nýrri  útgáfu.  Jón  Trausti  var 


IJ^Síi  Ga&miindar  Magnússon  Bagnaskáld,  [Skirnir 

•orðinn,  þegar  sagnaflokkur  þessi  var  allur  út  kominn,  einn 
Af  þektustu  og  mest  lesnu  rithöfundum  landsins,  og  err 
lendis  höfðu  sögurnar  einnig  vakið  eftirtekt.  Jafnframt 
iþessum  sagnaflokki  komu  og  út  eftir  Jón  Trausta  tvær 
.aðrar  sögur:  tLeysing*  1907  og  »Borgir€  1911  (2.  útg.)» 
'Og  þar  að  auki  safn  af  Smásögum  1909  og  1912. 

Þessar  sögur,  sem  hér  eru  nefndar  á  undan,  mynda 
gérstakan  flokk  í  ritstörfum  Jóns  Trausta.  Þær  eru  allar 
Jýsingar  á  nútíðarlífinu.  Þótt  >HalIa€  fari  nokkuð  aftur 
J  tlmann,  þá  er  þar  þó  aðeins  lýst  því,  sem  borið  hefir 
lyrir  augu  köf.  sjálfs,  þvl  sagan  er  bygð  á  endurminn- 
ingum  frá  bernsku  hans.  En  eftir  1911  soýr  hann  sér 
að  sögu  landsins  á  fyrri  öldum,  og  þaðan  er  tekið  efnið  i 
ikllar  sögur  hans,  sem  siðan  hafa  birzt. 

Framan  við  2.  útg.  af  »Borgu{öi^)  skrifaði  eg  fyrir 
:8ex  árum  stutta  grein  um  skáldsagnagerð  Jóns  Trausta 
fram  til  þess  tíma,  og  um  æfiatriði  hans  hefi  eg  áðwr 
skrifað,  i  aprílblað  »Óðins«  1907  og  i  aprílblað  hans  1911. 
Tek  eg  hér  upp  kafla  úr  því,  sem  eg  hefi  áður  sagt  um 
BögHr  hans  í  greininni  framan  við  >Borgir<: 

í  þessum  sögum  rekur  hver  lýsingin  aðra  úr  islenzku 
þjóðlífi,  hver  annari  trúrri  og  sannari  —  úr  sveitalifinu, 
úr  kaupstaðalífinu,  úr  viðskiftalifinu,  úr  safnaðalifinu,  úr 
heirailislífinu.  Alstaðar  liggur  söguefnið  opið  fyrir  Jóni 
Trausta;  alstaðar  finnur  hann  fólk,  sem  vert  er  að  lýsa, 
og  dregur  fram  viðburði,  sem  i  meðferð  hans  verða  sögu- 
Jegir.  Innan  um  sögur  hans  koma  og  fyrir  Ijómandi  fal- 
Jegar  og  vel  gerðar  náttúrulýsingar,  Sögulýður  Jóns 
Trausta  er  þegar  orðinn  svo  margháttaður,  að  erfitt  er  að 
Æegja,  hverjar  mannlýsingar  láti  honum  beEt.  Hann  fer 
inn  i  kofa  fátækustu  vesalinganna  og  opnar  hugekot  þeirra 
fyrir  lesendum  sínuia;  og  hann  fer  inn  á  heimili  höfð- 
jngjanna  og  fer  þar  eins  að.    í  >HöIlu<  lýsir  hann  þremur 


*)  1.  útgáfan  kom  út  á  Akureyri,  sérprentaö  úr  „Kröldvökanum", 
-og  var  Mjög  gölluð  að  ýmsu  leyti,  svo  að  2.  itgáfa  kom  út  rétt  á  eftir 
^^, /i  Beykjavik,  á  koBtnað  okkar  Arinbj.  gveinbjarnawpar.       Þ.  G. 


Skirnir]  Gaömandar  Magnúuon  saf^nukáld.  ^fdd 

manneskjum :  ungum  presti,  og  yinnukonu  o^  vinnumanni 
A  presUetri  á  útkjálka  landsins,  HöUu  og  Olaft  —  öUum 
listavei.  »Heiðarbýlið«  lýsir  svo  í  fjórum  söguþáttum  lííi 
þeirra  Höllu  og  Olafs  uppi  i  afskektu  heiðarkoti.  Mjög 
átakanlegar  eru  t.  d.  lýsingarnar  á  dauða  barnsins  i  1. 
þættinum,  og  svo  þorradsBgrahörmungunum  i  siðasta  þætt- 
inum.  Það  eru  lýsingar  úr  basUifí  fátækustu  fátæklinga 
landsins.  Með  óteljandi  smáatriðum,  sem  höf.  hefir  evo 
nœmt  auga  fyrir,  er  lífinu  lýst  þarna  uppi  i  heiðarkotinu, 
hvað  þar  huggar  og  hvað  grætir,  skuggunum  og  sólskins- 
blettunum  i  þessu  fátæklega  lífi.  Byssuekotið,  sem  fellir 
kúna  i  hlaðvarpanum  og  sagt  er  frá  I  byrjun  >Þorra- 
•<dægranna<,  er  þar  stórviðburður,  sem  höf.  lýsir  út  í  yztm 
œsar.  Og  mjög  vel  lýsir  hann  bömunum  í  heiðarkotinu, 
leikjum  þeirra  og  samtölum.  Þær  lýsingar  festast  í 
-minni,  og  eru  líka  athugunar  verðar.  —  Hreppstjórahéim- 
ilið  í  Hvammi  er  næsta  heirailið,  sem  lýst  er.  Agli  hrepp- 
Btjóra  kynnast  menn  i  öUum  »HeiðarbýlÍ8«-8ögunum,  altaf 
betur  og  betur.  Honum  er  vel  lýst,  og  hann  vex  altaf  i 
áliti  lesandans  við  kynninguna.  Hreppstjórakonan  er  lika 
jnanneskja,  sem  vert  er  að  kynnast.  Ef  til  viU  hafa  höf. 
óviða  tekist  betur  lýsingar  en  á  henni  í  »Fylgsni«,  því 
þar  er  hún  ein  af  helztu  söguhetjunum.  Ferð  hennar  inn 
að  Kroppi,  og  lýsingin  á  hugarástandi  hennar  þá,  er  meist- 
araleg  lýsing.  Sömuleiðis  sætt  hennar  við  Höilu.  Bæði 
Jón  Thoroddsen  og  Gestur  Pálsson  hafa  áður  lýst  skap- 
miklum  og  ráðríkum  húsfreyjum  i  sveit.  En  »hú3freyjan 
mikla«  í  Hvarami,  sem  Jón  Trausti  hefir  þarna  leitt  fram 
á  Bjónarsviðið,  mun  verða  rainnistœðust.  Benda  raá  lika 
á  eitt,  sem  skilur  i  miUi  hjá  honum  og  þeim.  Þeir  hafa 
gert  þá,  sem  þessar  konur  áttu  i  höggi  við  heima  fyrir, 
að  vesalmennum  og  meinleysingjum.  í  sarabandi  við  það 
kemur  fram  hjá  þeim  skörungsskapur  húsfreyjanna  og 
mikiUæti.  En  hjá  Jóni  Traueta  á  »hú8freyjan  mikla« 
mann  eins  og  Egil  i  Hvamrai  og  aon,  sera  ekkert  lætur 
undan  síga  fyrir  henni.  Það  er  hún,  sem  verður,  þrátt 
fyrir  »U,   að.  Júta  i  lægra  þaldi. , .  Þorsteina  aonur  þeirra 


oÖð  OaOmQndtir  Magnúason  sagnaskild.  [Sklrnir 

Egila  er  ein  af  söguhetjunum  i  tvéimur  þáttum  »Heiðar- 
býliains*.  Það  er  enginn  hversdagsmaður,  fremur  en  móðir 
hans,  og  saga  hans  er  fátið,  en  þó  eðlileg.  Sama  er  að 
segja  um  Pétur  á  Kroppi,  sem  er  aðalmaðurinn  i  »Fylg8ni«. 
Hann  á  ekki  marga  sína  líka  hér  úti  um  sveitimar.  En 
engu  að  siður  er  honum  ágætlega  lýst.  Setta  i  Bollagörð- 
um  er  og  afbrigði  frá  öðrum  mönnum.  Hjá  Pétri  á  Kroppi 
eru  gáfur  og  hæfileikar  í  stríði  við  lifskjörin,  og  það  gerir 
hann  að  glæpamanni  og  þjófnaðarfélaga  Settu  i  Bolla- 
görðum,  sem  er  ófreskjan  i  sögunni,  reyndar  greind  og 
kjarkmikil,  en  annars  hlaðin  öUum  ókostum.  —  Þessi 
sagnaflokkur,  »Haila<  og  »Heiðarbýlið«,  er  svo  ríkur  af 
myndum,  mannlýsingum  og  æfintýrum  úr  almúgalífinu 
hér  á  landi,  að  ekkert  islenzkt  skáldrit  opnar  þá  heima 
neitt  til  líka  við  hann.  Höf.  styðst  þar  án  efa  við  bernsku- 
minningar  sínar,  lýsir  héraðinu  og  sveitinni,  sem  hann  er 
fæddur  í  og  upp  alinn  i  fram  á  tvitugsaldur.  Frá  þeim 
tima  þekkir  hann  líf  fátækuetu  fátæklinganna  af  eigim 
reynslu  og  hugsunarhátt  þeirra,  sem  lifa  við  þau  æíikjör, 
sem  hann  lýsir  í  þessum  sögum. 

I  »Leysing«  tekur  Jón  Trausti  sér  fyrir  hendur  9.b 
lýsa  öflugri  þjóðfélagshreyfingu.  Það  er  kaupfélagamynd- 
unin  á  siðustu  áratugum  19.  aldarinnar  og  baráttan,  sem 
sú  nýbreytni  á  í  við  selstöðuverzlanirnar  dönsku,  sem  fyrir 
eru.  í  »Borgum«  lýsir  hann  fríkirkjuhreyfingunni.  A 
báðar  þessar  hreyfingar  litur  höf.  mjög  skynsamlega  og 
með  heilbrigðum  augum.  Sögurnar  verða  ekki  hjá  hon- 
um  málsinnlegg,  til  skemda  skáldskapnum,  heldur  er 
skáldskapurinn  höfuðatriðið.  Hann  lætur  sögumenn  sína 
vegast  með  þeim  vopnura,  sem  málstaður  hvorra  um  sig 
á  til,  en  reynir  að  líta  sjálfur  á  viðureignina  sem  meat 
frá  áhorfendanna  sviði,  hlíflr  engri  skoðun  við  ákúrum 
og  hörðum  dómum,  og  áfellir  eigi  heldur  neina  án  þesa 
að  leiða  fram  varnarmenn  hennar  á  móti.  Hann  reynir  að  f& 
alt  fram  i  sókn  og  vörn  báðumegin.  —  í  þessum  tveimur  sög- 
um  eru  sumar  af  beztu  mannlýsingum  Jóns  Trausta.  Þor- 
geir   Ólafason  verzlunarstjóri,   i  »Ley8Íng«,  og  séra  Torfi, 


Skirnir]  GaðmDndor  MagnÓBSoD  lagDaBk&Id.  801 

i  »Borgup3«,  eru  stœrstu  mennirnir  i  sögum^hans,  báðir 
höfðingjar  og  mikilmenni.  En  þeir  eru  báðir  fulltrúar 
gamla  tiraans,  hvor  i  sinni  sögu.  Það  eru  mennirnir,  sem 
standa  á  móti  nýju  hreyflngunum,  ganga  á  móti  straumn- 
um.  Báðum  er  ágætlega  lýst.  Frikirkjufundurinn  í  >Borg- 
um«  er  ein  af  meistaralegustu  lýsingum  höf.  Hliðstæður 
honum  er  i  »Ley8Íng«  kaupfélagsfundurinn,  og  svo  manna- 
mótið  við  réttirnar,  sem  þar  er  lýst.  —  Kaupfélagsfor- 
kólfarnir  i  »Ley8ing«  eru  allir  menn,  sem  eru  blátt  áfram 
€in8  og  menn  gerast  alment,  og  þvi  er  vel  lýst,  við  hvað 
þeir  eiga  að  stríða.  Hreppstjórinn  i  Vogabúðum  og  fleiri 
af  þeim  verða  dálitið  spaugilegir  i  sögunni.  Eins  er  um 
forkólfa  frikirkjustofnunarinnar  i  »Borgum«,  konsúlinn, 
jitstjórann  og  aðstoðarprestinn.  Þeir  eru  allir  gallagripir, 
liver  á  sinn  hátt.  En  öllum  er  þeim  eðlilega  lýst;  menn 
kannast  við  -gallana  á  þeim  öllum.  Þeir  eru  algengir  og 
alþektir. 

Þetta,  sem  nú  hefir  verið  sagt,  á  við  skáldsagnagerð 
Jóns  Trausta  fram  til  1911,  eða  þann  flokk  skáldsagna 
hans,  sem  fæst  við  lýsingar  á  nútiðarlifinu.  En  hér  á 
•eftir  verður  i  stuttu  máli  minst  á  hinar  sögulegu  skáld- 
sögur  hans. 

•Sögur  frá  Skaftáreldum«  eru  elztar  þeirra  og  komu 
út  1912  og  1913.  í  þeirri  bók  kemst  höf.  ef  til  viU  lengst 
i  skáldsagnalist  sinni,  að  minsta  kosti  i  sumum  köflum 
sögunnar,  og  má  þvi  til  stuðnings  benda  á  t.  d.  Eldmess- 
una  0.  fl.  i  fyrra  bindinu.  Yflr  höfuð  er  fyrra  bindi 
þeirrar  bókar  betra  en  hið  siðara,  með  því  að  i  siðara 
bindinu  virðist  höf.  binda  sig  um  of  við  frásögn  séra  Jóns 
Steingrimssonar,  sem  síðar  er  prentuð  i  ritum  Sögufélags- 
ins,  eða  meira  en  þörf  gerðist  til  þess,  að  sagan  yrði  sem 
bezt  úr  garði  gerð  og  presturinn,  séra  Jón  Steingrirasson 
sjálfur,  sem  er  höfuðmaður  og  stólpi  sögunnar,  nyti  sin 
þar  sem  bezt.  Sá  Ijómi,  sem  um  hann  leikur  l  enda  fyrra 
bindisins,  hverfur  mjög  er  fram  i  siðara  bindið  sækir,  og 
virðist  manni  sem  skáldsagan  hefði  átt  að  halda  honum 
sem   mest  i  þeirri  hæð,  sem  hún  hafði  lyft  honum  upp  i. 


802  Gnðmnndar  Magnússon  sagnask&lði  [Skírnir 

enda  þótt  sagnaheimildirnar  geri  það  ekki  og  beri  vitni' 
iim  ýmislega  veikleika  hjá  honum  á  efri  árum.  í  heild 
sinni  er  samt  þessi  bók  Jóns  Trausta  mikið  og  merkilegt 
verk.  Séra  Jón  heitinn  Bjarnason  taldi  Skaftáreldasög- 
umar  stærsta  skáldverk  nýíslenzkra  bókmenta.  Annar 
prestur,  sá  sem  nú  býr  á  stöðvum  þeim,  sem  sagan  mest 
lýsir,  séra  Magnús  Bjamason  á  Prestsbakka,  sagði  um 
fyrra  bindi  Skaftáreldasagnanna,  eftir  að  hann  hafði  lesið 
bókina  í  þriðja  sinn,  og  þá  upphátt  fyrir  fólki  sínur- 
».  .  .  Mér  þótti  hún  strax  góð,  er  eg  las  hana  fyrst,  enn 
betri,  er  eg  las  hana  i  annað  sinn  og  langbezt  nú,  er  eg^ 
las  hana  í  þriðja  sinni,  en  það  er  einkenni  góðra  bókai- 
að  þær  vinna  við  itrekaðan  lestur  .  .  .  Hún  sækir  í  sig 
veðrið  eftir  þvi  sem  á  hana  liður  og  nær  hástigi  sinu  í 
»Eldmessunni»,  sem  er  stórfalleg  .  .  .  en  sögulokin  þar  á 
eftir,  um  legu  Guðrúnar  á  Prestsbakka  og  veru  Vigfúsar 
þar,  varpa  mildum  og  angurbliðum  blæ  á  alt  það  stór- 
fenglega,  hrikalega  og  hrottalega,  sem  á  undan  er  gengið 
i  viðburðura  sögunnar,  bæði  i  náttúrunnar  ríki  og  mann* 
lifinu,  og  sefar  og  kemur  i  jafnvægi  skapsmunum  lesand- 
ans,  svo  að  hann  rór  og  áíiægður  leggur  aftur  bókina*^ 
Hann  segir  og,  að  höf.  hafi  »snildarlega  tekist  að  aýna 
hjátrú  og  hugsanalíf  þátíðarinnar  og  flétta  hinum  stór- 
fenglegu  náttúruviðburðum  innan  um  söguviðburðina,  sva 
að  hvorttveggja  fær  eins  og  blœ  og  lit  af  hinu  og  má  ekki 
án  þess  vera«.  (Lögr.  5.  marz  1913).  Þennan  dóm  séra 
M.  B.  um  bókina  tel  eg  réttan. 

Annars  kann  eg  ekki  um  það  að  dæma,  hve  réttum 
tökum  Jón  Trausti  hefir  náð  á  þvi,  að  lýsa  menning  og 
hugsunarhætti  liðinna  alda  rétt  og  nákvæmlega.  Til  þesa 
að  dæma  um  það  þarf  meira  en  almenna  þekkingu  á 
sögu  landsins.  Hann  hefir  á  síðari  árum  sökt  sér  mjög 
niður  i  lestur  íslenzkra  sagnarita,  og  hann  hefir  jafnan 
ferðast  um  þau  svæði,  sem  sögur  hans  segja  frá,  áður  en 
"hann  fer  að  skrifa  um  þau  og  viðburði  þá,  sem  þar  hafa 
gerst,  t.  d.  dvaldi  hann  ura  tíraa  austur  í  Skaftafellssýslaí 
og  fór  þar  víða  um,  meðan  hann  var  að  búa  sig  undir  að' 


Skirnirl  Gaðmnndar  Magnússon  sagnMkild.  908 

skrifa  »Sögur  frá  Skaftáreldum*.  Eg  œtla  um  þetta  efni 
að  færa  hér  til  ummæli  þess  manns,  sem  færastur  er  um  þa& 
að  dæma.  Þorv.  Thoroddsen  prófessor  segir  um  fyrra 
bindi  Skaf táreldasagnanna :  »Eg  hefi  með  mikilli  ánægju 
lesið  sögur  Jóns  Trausta  frá  Skaftáreldi,  og  finst  mér  höf. 
hafa  ágætiega  tekist  að  leiða  í  Ijós  áhrif  þessa  voðavið- 
burðar  á  þjóðlif  þess  tima.  Það  er  mjög  sjaldgæft,  að^ 
skáldsagnahöfundar  kynni  sér  jafn  vel  sögu  þess  timabils,. 
sem  þeir  rita  um,  eins  og  Jón  Trausti  hefir  gert;  til  þeas 
hefir  þurft  mikla  elju  og  fyrirhöfn.  —  Smávegis  galla  má 
eðlilega  finna  i  þessari  bók,  sem  öðrum,  en  þeim  er  sva 
varið,  að  hægt  er  að  leiðrétta  þá  í  nýrri  útgáfu.  Erlendis 
hefir  það  verið  talin  skylda  skálda,  sem  um  söguleg  efni 
rita,  eða  láta  aðalpersónur  sagnfræðinnar  koma  fram  með 
réttura  einkennum  hinnar  ítrustu  söguþekkingar,  en  það 
er  talið  fult  skáldaleyfi,  að  lýsa  og  skipa  niður  viðburð- 
unum  i  lífi  smámenna  eftir  því,  sem  bezt  hentar  i  skáld- 
sögunni.  Með  þessu  fær  alþýða  manna  gott  og  rétt  yfir- 
lit  yfir  aðaldrætti  sögunnar,  en  skáldið  hefir  fult  frelsi 
fyrir  hugmyndafiugið  innan  við  vébönd  almennrar  sagn- 
fræði.  Það  er  ekki  hlutverk  skáldsins,  að  fræða  menn 
um  æfiatriði,  ætt  og  einkenni  ómerkilegra  manna,  sem 
enga  þýðingu  hafa  i  þjóðarsögunni.  —  Náttúrulýsingamar 
í  bók  þessari  eru  mjög  góðar,  sannar  og  áhrifamiklar,  og 
höf.  notar  heimildarritin  m«ð  athygli  og  dómgreind.  Væri 
öskandi  að  íslondingar  fengju  margar  slíkar  skáldðCgur, 
sem  jafn  vel  og  þessi  sýndu  þeim  viðburði  liðinni  alda  i 
skuggsjá  nútímans;  af  þeim  gætu  þeir  margt  lært  um 
landið  sitt,  og  um  kjör  og  lifsskilyrði  hinnar  islenzku 
þjóðar.  Það  gæti  ef  til  vill  nokkuð  lægt  belging  heimskra 
manna  og  sýnt  hugsandi  fólki,  hve  áriðandi  það  er,  að 
islenzk  alþýða  lagi  sig  eftir  þeira  náttúruskilyröum,  sem 
fyrir  hendi  eru,  svo  að  hún  hlaupi  ekki  i  gönur  og  sé 
8V0  óviðbúin  og  ráðalaus,  þegar  ólánsviðburðir  skella  yfir«. 
(Lögr.  5.  marz  1913). 

Næsti   sagnaflokkur  Jóns  Trausta  er  »Góðir  stofnar«y 
órar  sögur,  sera  komu  út  i  2  bindam  1914  og  1915.   Mest 


.'tOi  Gndmtindar  Magnúison  sagnaskáld.  [Skirnir 

-er  þai  spunnið  i  lengstu  söguna,  >Onnu  frá  Stóruborg«, 
Bem  fyllir  fyrra  bindið.  í  öllum  þeBSum  sögum  eru  konur 
.af  heldri  œttum  og  etéttum  fyrri  alda  höfudpersónumar. 
Anna  frá  Stóruborg  er  í  uppreisn  gegn  rlkjandi  skoðunum 
<og  aldarhætti  simia  tima,  hafnar  þeim  æfíkjörum,  sem 
hún  er  fædd  og  uppalin  til  að  njóta,  en  vill  lifa  eftir 
eigin  geðþótta,  þótt  i  trássi  sé  við  ættmenn  sina,  lög  lands- 
ins  og  yfirvöld,  o^  sigrar  að  lokum  eftir  langt  og  erfitt 
:Btrið.  Grundar-Helga,  aðalpersóna  annarar  lengstu  sög- 
unnar,  grípur  á  alvarlegum  tíma  inn  i  stjómmálasögu 
landsins  og  lætur  drepa  þann  mann,  sem  þá  fer  með 
œðsta  valdið  innan  lands,  til  þess  að  hefta  yfirgang  er- 
lends  valds.  JFyrri  sagan  er  heil  æfisaga,  en  hin  síðari 
lýsir  að  eins  einum  viðburði.  Þriðja  sagan,  »Hækkandi 
Btjarna«,  lýsir  lifi  og  heimilishögum  eins  af  rikustu  höfð- 
íngjum  landsins  á  fyrri  tið,  Bjaraar  Jórsalafara,  og  verður 
Kristín  dóttir  hans  þar  söguhetjan.  Lýsingin  á  veikindum 
hennar  i  uppvextinum  dregur  að  sér  mesta  athygli  í  sög- 
unni.  Fjórða  sagan  lýsir  vel  sáttum  dætra  tveggja  höfð- 
ingja,  frá  fyrri  timum,  sem  ázt  hafa  ilt  við,  Jóns  Sig- 
mundssonar  lögmanns  og  Gottskálks  Hólabiskups.  En  hve 
réttar  og  n^kvæmar  þær  lýsingar  höf.  séu  á  framkomu 
höfðingja  fyrri  aldra,  lifi  þeirra,  veizluhöldum  o.  s.  frv., 
sem  frá  er  sagt  i  þessum  sögum  —  um  það  verða  sagn- 
fræðingarnir  að  dæma.  En  mörgum  mönnum,  konum  og 
körlum,  er  þannig  lýst  i  sögum  þessum,  að  það  fólk  fest- 
ist  i  minni.  í  »Veizlunni  á  Gmnd«  er  mjög  falleg  lýsing 
á  eyfirzkri  sumarnótt,  þar  sem  sagt  er  frá  viðbúnaðinum 
til  aðfararinnar  að  þeim  Smiði  hirðstjóra  og  mönnum  hans. 
Siðasta  bókin  er  »Tvær  gamlar  sögur«,  sem  út  komu 
siðastliðið  ár.  Fyrri  sagan,  »Sýður  á  keipum«,  er  mjög 
vel  sögð,  stuttorð  og  gagnorð,  með  kraftmiklum  mannlýs- 
ingum.  Það  er  lýsingin  á  vermannalifi  undir  Jökli  fyr  á 
timum.  Eitt  af  yngri  skáldum  okkar  hefir  sagt  i  ritdómi 
um  þá  sögu,  að  hann  teldi  hana  »tvimælalau8t  beztu  sögu 
höfundarins*.  í  siðari  sögunni  eru  einnig  veigamiklar 
iýsingar  á  mönnum,  staðháttum  og  viðburðum  frá  merki- 


ttirnir]  Gn6mTindar  MagnúsBon  sagnaskáld.  305 

legu  timabili  i  sögu  landsins,  en  það  er  sidaskiftatimabilið. 
Sagan  lýsir  fyrstu  áhrifum  lúthereku  kenninganna  raeðal 
alþýöu  hér  á  landi. 

Eg  hefl  ekki  minst  á  smærri  sögur  höf.  hér  á  undan, 
en  sumar  þeirra  standa  ekki  að  baki  hinum  lengri  sögum 
hans,  8V0  sem  »Á  fjörunni*,  »Strandið  k  Kolli«,  »Sigur- 
björn  Sleggja*  o.  fl.  »Stjórnarbylting«  er  meistaralega 
dregin  liking  raiUi  náttúruviðburða  og  mannlífs. 


Á  þeim  11  árum,  sem  nú  eru  liðin  siðan  fyrsta  skáld- 
flagan  kom  út  eftir  Jón  Trausta,  er  það  mikið  verk,  sem 
€ftir  hann  liggur.  Bókmentir  okkar  væru  ekki  lítið  fá- 
tœkari  en  þær  nú  eru,  ef  sögum  hans  væri  kipt  þaðan 
burtu.  Þó  fer  því  fjarri,  að  eg  haldi  því  fram,  að  ekki 
megi  finna  galla  á  þeim.  Svo  mun  vera  um  flest  mann- 
anna  verk.  Ýmsir  hafa  gert  sér  mikið  far  um  að  halda 
á  lofti  aðfinningum  gegn  þeim  nú  síðuatu  árin.  En  þær 
-munu  standast  þá  dóma  og  velta  þeim  af  sér,  enda  þótt 
yel  megi  vera  að  nokkuð  af  aðfinningunum  sé  á  meiri 
•eða  minni  rökura  bygt.  Það  gera  kostimir.  Aðalkostur 
Jóns  Trausta  er  það,  hve  vel  honum  lætur  að  skapa  sögu- 
lieildirnar,  með  mönnura  og  viðburðum,  og  tvinna  þetta 
saman,  skapa  einkennilegar  og  eftirtektarverðar  persónur 
og  finna  þeira  rúm  til  þess  aö  þær  geti  notið  sín  til  fulln- 
ustu.  Hitt  er  eigi  svo  mjög  hans  sterka  hlið,  að  fága 
mál  og  stil  á  hverri  einstakri  lýsingu,  með  náinni  að- 
.gœzlu  á  hverju  orði  og  hverri  setningu.  Hugur  hans 
hvílir  við  hitt,  þegar  hann  semur  skáldsögur  sínar,  sem 
Hka  er  aðalatriðið.  Þvi  hversu  vanddð  sera  raál  og  stiU 
vœri,  þá  væri  þó  sú  saga  einskis  nýt,  sera  ekki  hefði 
annað  að  bjóða  en  þetta  tvent.  Hún  þarf  fyrst  og  frerast 
að  vera  skáldskapur  til  þess  að  orðbúningurinn  skarti  á 
henni.  Við  eigum  til  skáldsögur  á  ólastanlegu  raáli,  sem 
alt  ura  það  eru  leirburður,  og  málið  bjargar  þeim  á  eng- 
an  hátt  frá  þeim  dómi,  að  þær  hefðu  aldrei  átt  að  sjást 
á  preuti.  Þetta  mótraælir  þvi  þó  á  engan  hátt,  að  vand- 
að   mál   og   fagur   stiil   sé  verulegur  kostur  á  hverju  rit- 

90 


106  Ga&mandar  MagDÚsson  Bagnaskáid,  [Skirnir 

verki,  eigi  Bizt  á  skáldverkum.  En  málfræðisvizka 
gerír  engan  mann  að  skáldi,  og  hitt  er  ekki  heldur  heimt- 
andi  af  öllum  skáldum,  að  þau  séu  lika  málfræðingar. 
Ekki  er  málfræðisþekking  heldur  næg  til  þesa,  að  kenna 
mönnum  að  setja  vel  fram  hugsanir  sinar.  Lærða  mál- 
fræðinga  getur  skort  mikið  á  að  gera  það  svo,  að  list  sé" 
i.  Eg  tek  þetta  fram  af  því  að  mörgum  hefir  orðið  skraf-^ 
drjúgt  um,  að  málíð  væri  óvandað  á  sögum  Jóns  Trausta. 
En  eg  get  ekki  betur  fundið  en  að  miklu  roeira  orð  sé^á 
þessu  gert  en  rétt  er.  Það  er  sjálfsagt,  að  orð  og  orð 
koma  fyrir  i  bókum  hans,  sem  bera  þess  vott,  að  haruL 
sé  ekki  lærður  málfræðingur.  En  bæði  hér  á  landi  og 
annarstaðar  er  því  svo  varið,  að  fáir  af  rithöfundunum 
eru  það,  Hann  er  ekki  heldur  neinn  sérlegur  listamaður 
í  meðferð  málsins,  kostir  hans  liggja  ekki  á  þvi  sviði. 
En  hann  ritar  d&glegt  mál  létt,  áferðarfallegt  og  blátt 
áfram,  tilgerðarlaust  og  óþvingað.  Sú  málfræðisþekking^, 
sem  hann  heflr  aflað  sér,  og  sú  framsetning,  sem  hann. 
heflr  valið  sér  og  tamið  sér,  hefir  nægt  honum  til  þess, 
að  skapa  listaverk  á  ísIenEka  tungu.  Og  það  er  höfuö- 
atriðið,  sem  eftir  er  sózt,  og  um  er  að  tala. 

Þ.  Q. 


Qtan  úr  heimi. 


>Fátt  8r  svo  ilt  at  einugi  dugi^í,  sögSu  forfeSur  vorir.  Þettft 
datt  mér  ósjálfrátt  í  hug  daginn  sem  símskeytið  kom  hingað  til 
Hafnar  um  stjórnarbyltinguna  rússnesku.  Má  vafaiaust  telja  hana 
markverðasta  og  stórvœgilegasta  atburð  síðan  ófriðurinn  hófst.  En 
blöðin  hafa  flutt  fregnir  um  stjórnarbyltinguna,  og  enn  ekki  séð 
fyrir  endann  á  öllum  afleiðingum  hennar,  svo  eg  vík  ekki  nánar  aS 
henni  hér. 

En  spakmœlið  gamla  getur  átt  víðar  við.  Við  þurfum  ekki 
annað  en  líta  til  nágranna  okkar  Englendinga  og  gefa  gætur  aS 
þviy  hvað  er  að  gerast  heima  fyrir  hjá  þeim  núna,  til  þess  a& 
ganga  úr  skugga  um,  að  þeir  hafa  allan  hugann  á  því  að  láta 
ófriðinn  verða  sér  að  kenningu. 

Það  var  ekki  með  öllu  að  ástœðulausu,  að  heimspekinguríno 
þ/zki,  dr.  Ostwald,  sagði  í  byrjun  ófriðarins,  að  >afltaug  Þjzkft* 
lands  vœri  í  því  fólgin,  að  þeir  hefðu  uppgötvað  hver  hagnaSor 
vœri  að  samrœmi  í  öllu  fyrirkomulagi^.  —  >Aðrar  þjóðir  búa  enn 
við  einstaklingsveldi,  en  við  búum  við  heildarsamrœmi.  Og  þaS 
stig  er  œðra  menningarstigf. 

Ðeila  má  um  það,  hvort  stigið  er  œðra  sem  menningarstig ;  en 
▼íst  er  um  það,  að  hið  aðdáanlega  fyrirkomulag  Þjóðverja  á  öllum 
aviðum  er  að  iðnaði  lúta,  hefir  orðið  þeim  stoð  og  stytta  í  ófriðn- 
um.  Lesendur  Skírnis  hafa  getað  gert  sér  Ijósa  hugmynd  um  þaS 
af  hinura  fróðlegu  greinum  »Utan  úr  heimi<  í  síðasta  árgangi.  Og 
eigi  er  það  aíður  víst,  að  Englendingar  hafa  vaknað  við  vondan 
draum  og  sóð  að  mörgu  var  ábótavant  heima  fyrir. 

Bretland  hið  mikla  er  eins  og  kunnugt  er  mesta  verzlunarland 
heirasins,  Bvo  hefir  veriS  nú  ura  langan  aldur,  og  meðvitundin  um 
það  hefir  ef  til  vill  átt  nokkurn  þátt  i  því,  að  þeir  gáfu  freraur 
lítinn  gaura  að  ýmsu  því,  er  aflaga  fór  heima  fyrir,  einkum  ef  þaS- 
atóð    ekki  í  beinu  sarabandi  við  verzlun  þeirra.     Þó  var  Þ/zkaland 

20* 


^  Uton  úr  heimi.  [Skírnir 

orCið  sksBður  keppinautur  á  undan  ófriðnum.  Er  það  auðsœtt  á 
'því,  að  árið  1904  hafði  Bretland  18%  af  allri  heimsvereluninni  en 
l>/zkaland  11,7  7o.  en  árið  1913  var  Bretland  komið  niður  í  16,67oi 
•en  Þ/zkaland  upp  í  12,9%.  Þá  var  með  öðrum  orðum  Þjzkaland 
lcomið  langt  fram  úr  Bandaríkjucum  (9,9%)  og  Frakklandi  (9%), 
og  á  góðum  vegi  með  að  verða  jafnoki  Bretlands. 

Auðvitað  sáu  Englendingar  hverju  fram  fór,  Og  árið  1912 
komu  fram  uppástungur  frá  einstöku  mönnum  um  að  eigi  mundi 
úr  vegi  að  reyna  að  endurbœta  landbúnaðinn.  Var  sjnt  fram  á  . 
það,  að  landbúnaður  allur  á  Englandi  væri  orðinn  langt  aftur  úr 
landbúnaði  allra  annara  mentaþjóða  Evrópu,  og  hefði  hrakað  að 
mun  síðustu  áratugi.     En  ekkert  var  þó  gert  af  stjórnarinnar  hálfu. 

Og  svo  kom  ófriðurinn. 

Og  ófriðurinn  hefir  betur  enn  nokkuð  annað  fœrt  Englending- 
tim  heím  sanninn  um,  hve  undralangt  þeir  eru  orðnir  aftur  úr  á 
ymsum  sviðum,  og  það  á  jmsum  sviðum,  sem  eru  afarmikilvæg 
hverri  þjóð,  ef  vel  á  að  fara.  Má  til  nefna  landbúnað,  fiskiveiðar, 
iðnnám  alþjðu,  skóla  og  borgaralega  löggjöf  í  ýmsum  greinum. 

Og  uú,  meðan  ófriðurinn  geysar  ákafar  en  nokkru  sinni  áSur 
■og  Englendingar  leggja  alt  sem  þeir  megna  í  sölurnar  til  að  bera 
faœrra  hlut  úr  bjtum  gagnvart  Þjóðverjum,  sjáum  vór  þá  sjaldgæfu 
sjn,  að  þeir  taka  fjandmenn  síua  til  fyrirmyndar  á  ótal  sviðum, 
bera  saman  ástandið  hjá  sór  og  áatandið  hjá  Þjóðverjum  og  eru 
nœgilega  drenglyndir  til  að  kannast  við  í  hverju  þeim  sjálfum  sé 
áfátt  og  að  hve  miklu  leyti  þeir  geti  tekið  Þjóðverja  sór  til  fyrir- 
myndar. 

Skal  eg  nú  drepa  hér  á  hið  helzca,  sem  fyrirhugað  er  til  um- 
bóta  af  Englendinga  hálfu  á  jmsum  sviðum  innanlands. 

I.  Landbúnaður.  Skömmu  eftir  aldamótin  1800  gat 
Tómas  Sœmundsson  með  sanni  sagt:  »Hvergi  er  jarðyrkja  betur 
atunduð  en  á  Englandi,  en  fæstir  bændur  búa  þar  á  sjálfs  síns 
eign«.  Hann  var  þá  að  mœla  á  móti  sölu  íslenzkra  þjóðjarða.  Nú 
mundi  hann  segja  annað,  ef  hann  mætti  líta  upp  úr  gröf  sinni. 
Síðan  þá  hefir  jarðyrkju  fleygt  fram  víðast  hvar  í  heiminum  nema 
á  Englandi,  og  ef  til  vill  á  íslandi.  Og  af  því  »það  er  svo  bágt  að 
standa  í  stað  —  og  mönnunum  munar  annaðhvort  aftur  á  bak, 
ellegar  nokkuð  á  leið«,  þá  hefir  orðið  sú  reyndin  á,  að  landbúnað- 
urinn  enski  hefir  ekkl  staðið  í  stað,  þegar  honum  hætti  að  fara 
fram.     Honum  hefir  munað  aftur  á  bak  og  það  stórum. 

Þegar   Tómas   Sœmundsson    reit   framanskráð  orð,  var  fœddur 


Skirair]  Utan  &r  heimi.  309' 

meCal  Englendinga  maður  a8  nafni  Joseph  Arcb.  Hann  var  af  fá- 
tœkutn  sniábœndaættum  og  var  um  bríð  vinnumaður.  Bíðar  vart^ 
hann  Metuodístaprestur  og  þar  á  eftir  tók  bann  að  fást  við  pólitík, 
og  starfaði  af  megni  að  því  að  endurbœta  kjör  Bmábœndastéttar- 
innar  og  leiguliða  á  alian  bátt.  Hann  stofnaði  1872  Landsfélag 
meðal  smábænda  og  verkamanna,  er  að  landbúnaði  starfa;  og  voru 
þetta  síðustu  fjörbrot  þeirra  stétta,  ef  svo  mœtti  að  oiði  komast, 
því  1886  komst  afturhaldsstefnan  til  valda  á  Englandi  og  þá  var 
Arch  hruudið  úr  þingmannssœti  og  áhrif  bans  þurru.  Félag  það, 
er  hanu  hafði  komið  á  fót  (National  Union  of  Peasants)  var  þó 
allöflugt  í  fyrstu,  frá  1860—70  taldi  það  86,000  meðlimi,  en  1894 
Toru  þeir  orðnir  aðeins  1100.  Og  hefir  félaginu  orðið  fremur  lítið 
ágengt  í  þá  átt  að  bœta  kjör  meðlimanna. 

Arin  1853 — 60  var  Bretland  svo  vel  rœktað,  að  2  ekrur  (ekra 
er  ^l^  stærri  en  dagslátta,  eða  4840  feryards)  nœgðu  til  mannsfæðis. 
Arið  1887  var  rækt  laudsins  hrakað  svo  mjög,  að  3  ekrur  þurfti  til 
mannsfæðis.  Á  árunum  1870 — 80  streymdi  fjöldi  manna  frá  Eng- 
landi  til  Ameriku,  þá  féll  og  korn  mjög  í  verði  á  alheimsmarkaðinum, 
meðfram  vegna  aukinnar  kornframleiöslu  í  Ameriku,  og  varð  þetta 
tilefni  þesB,  að  enskir  bændur  hættu  margir  að  stunda  kornyrkja, 
8VO  að  3^/2  miljón  hveitiekra  urðu  smámsaman  annaðhvort  að  graslendi 
eða  óræktuðu  beitilandi.  Þetta  hefði  nú  ekki  þurft  að  vera  stór 
búhnekkir  fyrir  þjóðina,  ef  graslendið  hefði  þá  verið  vel  rœktað  og 
kúabúin  hefðu  aukist  að  mun.  En  því  fór  fjarri  að  svo  vœri.  Til 
dæmid  um  vanræktunina  má  geta  þetts,  að  enskir  bœndur  láta  uór 
vel  lynda  að  fá  aðeins  P/, — 2  smálestir  af  beyi  af  hverri  ekru  af 
slœgjulandi  (1  smálest  heys  samsvarar  hérumbil  10  hestum  af  ísl. 
heybandi),  en  í  Flandern  fást  venjulega  2^2  smálest  af  ekru  og  á 
Frakklandi  fást  oft  og  einatt  6  smálestir  af  þurkuðu  heyi  af  fIœði-> 
engjum.  Hve  mikið  þetta  er  í  samanburði  við  íslenzkan  heyafla 
má  auðveldlega  sjá  roeð  samanburði.  Einar  Asmundsson  í  Neai 
taldi  kyrfóður  yfir  árið  ca.  50  hesta;  í  Frakklandi  eru  5  smáleMtir 
líka  taldar  kyrfóður.  íslenzk  tún  í  meðalrœkt  munu  nú  gefa 
10 — 15  hestaaf  dagsláttu  og  er  það  rúmlega  eins  mikið  og  Euglend- 
ingar  fá  af  sömu  vallarstærð.  En  þar  sem  bezt  er  ræktun  hafa 
stundum  fengist  30  hestar  af  dagsláttu  eða  jafnvel  meira,  er  það  helm- 
ingi  meira  hey  en  fæst  af  dagsláhtuvelli  á  Englandi  og  talsvert  meira 
en  fæst  í  Flandern,  en  vantar  ca.  ^/3  á  að  jafnast  við  heyfeng  Frakka. 

Kornyrkjan    er    nú  og  orðin  svo  litilfjörleg  á  Englaudi,  að   Ys 
blutar  allrar  kornvöru,  bem  eytt  er  í  landinu,  eru  aðfluttir.      Ekki 


310  Utan  úr  heimi.  Skirnir 

«r  ástandið  tíl  muna  glœsilegra  til  bjálfbjargar  hvað  kjötinu  við- 
▼íkur,  því  Englendingar  verSa  að  sœkja  7^  ^^  ^'^^  Þ^^  ^jöti,  sera  þeir 
þurfa,  til  annara  þjóða.  Ástandið  er  því  þannig,  að  ef  aðflutning-. 
&r  brigðust  svo  sem  þriggja  mánaða  tíma,  vœri  óumflyjanleg  hung^ 
ursneyð  í  landinu. 

Ofriðurinn  —  ekki  hvað  síst  kafbátahernaðurinn  —  hefir  tekið 
af  öll  tvímœli  með  það,  að  hér  þarf  skjótra  og  góðra  umbóta  við. 
Btjórnin  enska  hefir  því  kvatt  nefndir  mauna  til  að  rannsaka 
hvernig  ástandið  sé  á  jmsum  sviðum  í  ríkinu  og  koma  fram  með 
tillögur  til  umbóta. 

Landbúnaðurinn  borgar  sig  svo  iUa  á  Englandi,  að  bændum  og 
▼erkamönnum  fækkar  ár  frá  ári.  Hefir  því  stjórninni  komið  tíl 
hugar  að  slá  tvær  flugur  í  einu  höggi  á  þann  hátt  að  láta  sem 
flesta  að  unt  er  af  hermönnum  þeim,  er  heilir  koma  úr  ófriðnum, 
eiga  kost  á  að  fá  atvinnu  við  landbúnað.  Stjórnin  áUtur  sér 
nefnilega  skylt  að  sjá  hermönnunum  fyiir  vinnu,  er  þeir  koma 
aftur  —  og  hún  álítur  sér  líka  skylt  að  styðja  landbúnaðinn.  En 
til  þess  að  hermennirnir  gangi  að  þessum  kosti,  þarf  þrent  að  gera: 
I  fyrsta  lagi  þarf  að  sjá  þeim  fyrir  sæmilegum  launum.  1 
öðru  lagi  þarf  að  sjá  þeim  fyrir  sæmilegu  húsnœði,  —  og  í  þriðja 
lagi  þarf  að  búa  svo  um  hnútana,  að  þeir  með  dugnaíi  og  spar- 
fiemi  getí  orðið  sjálfstæðir  menn  er  stundir  líða,  geti  eignast  jarð- 
arskika. 

Borgun  fyrir  landbúnaðarstörf  er  mjög  lág  á  Englandi  í  sam- 
anburði  við  borgun  fyrir  aðrar  iðnir.  Árið  1907  voru  meðal  karl- 
mannsvinnulaun  á  viku  frá  14 — 20  shilIÍDga  (sh.  =  90  aurar),  sum- 
part  grcitt  í  peningum  og  sumpart  í  hlunnindum,  en  sjálfur  á 
Terkamaðurinn  að  sjá  sér  fyrir  fœði,  húsnœði  og  þjónustu.  Ein- 
■stöku  maður  fékk  hærri  verkalaun.  En  fjöldamargir  urðu  að  vinna 
frá  morgni  til  kvölds  fyrir  12 — 13  shillings  á  viku.  Frá  1907  til 
1913  hækkuðu  verkalaunin  um  hórumbil  7%,  en  allar  lífsnauðsynj- 
ar  hækkuðu  samtímis  í  verði  um  7,2%,  svo  að  í  raun  réttri  voru 
verkalaunin  lægri  1913  en  1907.  Þess  ber  og  að  gæta,  að  af  þess- 
^im  launum  á  verkamaðurinn  ekki  einungis  að  sjá  sjálfum  sér  far- 
borða,  heldur  og  fjölskyldu  sinni,  ef  hann  ekki  vill  lifa  ógiftur  alla 
«efi.     Og  má  nærri  geta  hvílík  afkoma  það  er. 

Þá  er  að  víkja  að  húsakynnum  þeim,  sem  þessi  verkaraanna- 
l/ður  elur  aldur  sinn  í.  í  grend  við  stórbylin  »the  manors^  eru 
venjulega  bygðir  fleiri  eða  fœrri  smákofar  (cottages)  handa  verka- 
íólki    húsbændanna  (the   squires).     í  mörgum  af  kofum  þessum  er 


Sklrnir]  Utan  úr  heimi.  311 

«9eÍDB  1  svefnherbergi  handa  allri  fjölskyldunni,  en  í  Bumum  eru  þó 
fleiri.  En  allur  er  frágangur  híb/Ia  þessara  þannig,  aS  merkur 
tnaSur  enskur,  Charles  Kingsley,  skáld  og  sagnfrœSingur,  sem  meSal 
annars  barSist  af  áhuga  fyrir  kristilegri  jafnaSarmannastefnu,  kvaS 
8T0  aS  orði  viS  jarSeigenduma  ensku,  aS  húSarklárar  þeirra  og 
hundar  vœru  betur  h/stir  en  verkal/Sur  þeirra.  Þetta  var  fyrir 
neer  hálfri  öld  síSan  og  litlat  breytingar  munu  vera  orSnar  á  enn. 

Smábýli  þessi  eru  meS  tvennu  móti.  Sum  þeirra  eru  nokkurs 
konar  >fe8tu<-kofar  (^tied  cottages^)  og  eru  verkamenn  skyldír  aS 
'báa  í  þeim,  ef  þeir  vilja  hafa  vinnu  hjá  eiganda  jarSarinnar.  Og 
-ekki  geta  þeir  sagt  upp  leígnmála  sínum,  nema  þeir  vilji  eiga  á 
linttu  aS  missa  atvinnuna.  Þeir  geta  og  eigi  eSa  þora  eigi  aS 
■ganga  í  verkamannafélög,  af  því  þeir  [eiga  þá  á  hœttu  aS  hús- 
bóndinn  reki  þá  úr  kofanum  ásamt  konu  og  börnum.  VerSa  verka- 
menn  þannig  bundnir  i  báSa  skó. 

Þá  er  þriSja  atriSiS,  sem  ekkí  hvaS  minst  þarf  umbóta  viS. 
Bvo  er  til  hátta9,  aS  í  flestum  iSnaSargreínum  á  Englandi  fara 
Terkalaun  ofurlítiS  hækkandi,  og  er  þaS  mikil  hvöt  fyrir  verka- 
tnanninn.  En  svo  er  eigi  í  landbúnaSinum.  Og  þaS  sem  verra 
-er  —  verkamaSurinn  getur  aldrei  hugsaS  til  aS  eignast  jarðarblett, 
sem  hann  geti  framfleytt  sér  og  fjölskyldu  sinni  á.  Enda  er  því 
viSbrugSiS  aS  engin  stétt  manna  beri  á  sér  meiri  kúgunarmerki  eu 
smábændastéttin  og  þeir  er  aS  landbúnaSi  staifa;  er  auSmykt  þeirra 
«S  orStakí  höfS. 

Ástand  landbúnaSarins  er  nú  svo  örSugt  aS  öllu  leyti,  aS  eng- 
ar  eSa  litlar  líkur  eru  til  aS  bann  rétti  viS  af  sjálfsdáSum  í  bráSa- 
faasti,  verSur  því  sá  nauSugur  einn  kostur  aS  ríkiS  hlaupi  undir 
bagga,  ASalatriSiS  &t  aS  gera  bœndura  unt  aS  borga  hærri  verka- 
laun  og  láta  þá  sjá  sinn  hag  í  því  aS  taka  meira  land  til  korn- 
yrkju  en  nú,  og  minka  graslendi. 

Nefnd  sú,  er  stjórnin  setti  til  aS  fjalla  um  málið,  var  ekki 
sammála  viSvíkjandi  því  aS  skylda  landeigendur  til  að  borga  hærri 
verkalaun  —  setja  lágmark,  ei  ekki  mætti  niður  úr  fara.  En 
stungiS  var  upp  á  að  tryggja  bændum  lágmarksverð  á  kornvöru. 
Á  þeim  að  vera  heimilt  að  selja  afurðir  sínar  hvar  sem  þeim  sjálf- 
nm  þykir  hentast,  en  ríkið  á  að  taka  að  sór  að  greiða  þeim  vissa 
«ppbót  á  verðið,  ef  það  fer  niður  úr  tiltekinni  upphæð.  Þar  að 
auki  er  fariS  fram  á,  aS  ríkiS  greiSi  hverjum  jarSeiganda  verS- 
laun  aS  upphœS  2  pd.  sterl.  fyrir  hverja  ekru  graslendis,  er  hann 
tekur    til    kornvörurœktunar.      Skal    gjald   þetta  greiðast  á  fjórum 


812  ntan  úr  heimi.  [Skirnir 

árum,  og  sé  tímalengdin  trygging  fyrir  því,  að  ekrunni  sé  haldi&- 
rœktaðri.  Skyldu  jarðeigendur  og  leiguliðar  mót  von  ekki  vilja 
hagn/ta  sér  þesai  boð,  þá  á  stjórninni  að  vera  heimilt  að  tak^ 
sjálfri  lönd  jarðeigenda  til  ræktunar,  því  velferð  þjóðarinnar  sé  Í 
veði.  —  Áður  ófriðurinn  hófst  hafði  Alfr.  Stead  komið  fram  meC 
þarfa  hugvekjn  um  akort  á  framleiðalu  matvæla  í  Englandi.  Sting*- 
ur  hann  þar  upp  á  því,  að  stjórnin  efli  landbúnaðinn  á  þann  hátt 
að  koma  upp  búnaðarskólum,  fyrirmyndarbúum  og  búnaðarfólöguin' 
og  eunfremur  með  því  að  koma  á  fót  bönkum,  er  láni  fé  gegU' 
jarðarveðí  handa  þeim  sem  á  því  þurfa  að  halda.  Fleira  bendir 
hann  á,  er  til  bóta  mætti  verða.  Eu  þetta  er  nóg  til  að  syna,  aS> 
áhuginn  á  umbótum  var  vaknaður  hjá  einstaka  mönnum  á  und&a 
ófriðnum,  þó  ófriðurinn  hafi  orðið  til  þess  að  bry na  n  a  u  ð  s  y  U' 
i  n  a  á  þeim  bæði  fyrir  þjóð  og  stjórn. 

ll.  Fiskiveiðar.  Fiskiveiðar  Englendinga  hafa  síðustU' 
árin  numið  h.  u.  b.  15  miljónum  vætta  á  ári,  og  er  það  miklu  minn» 
en  notað  er  í  landiuu  sjálfu.  Síðan  ófriðurinn  hófst  hafa  fiskiveið' 
arnar  vart  numið  helmingi  af  því  sem  áður  veiddiat,  og  er  það 
meðfram  að  kenna  kafbátunum  þjzku.  Þeir  höfðii  frá  upphafi 
ófriðarins  og  til  maímán.  1916  sökt  og  tekið  höndum  samtals  270 
brezk  fiskiskip.  A  því  tímabili  lét  þó  flotastjórnin  enska  um  þa{^ 
bil  2700  skip  vera  á  veröi  um  höfin,  sumpart  til  að  leita  að  tund- 
urduflum  og  sumpart  til  að  berjast  gegn  kafbátum. 

Nú  hagar  svo  til  á  Englandi,  að  belmingur  alls  þess  kjöts,. 
sem  neytt  er  í  landinu^  er  innflutt  —  og  því  tiltölulega  dyrt.  Og 
fyrir  ófriðinn  var  fiakur  sá,  er  á  land  kom  og  etinn  var  { 
landinu  sjálfu,  aðeins  þriðjungur  að  vigt  á  móts  við  kjötið.  Þetta. 
8Já  nú  Englendingar  að  ekki  er  hyggilegur  þjóðarbúskapur,  af  því 
fiskinn  geta  þeir  sjálfir  sótt  í  soðið  og  hann  ætti  því  að  geta  orði^ 
þeim  miklu  ódyrari  matur  en  kjötið. 

En  svo  er  um  fiskiveiðar  sem  aðrar  iðnir,  þær  eru  allar  í  ein- 
stakra  manna  höndum  og  ríkið  hefir  sama  sem  engin  afskifti  af 
þeim.  Þó  kom  til  umræðu  á  Skotlandi  skömmu  áður  en  ófriðurinn 
hófst  að  ríkið  tæki  að  sér  að  veita  lán  með  vægum  kjörum  til  a5- 
efla  fiskiveiðar,  en  ekki  varð  því  máli  framgengt.  Eini  styrkur 
sem  fiskiveiðar  hingað  til  hafa  notið  af  óviSkomandi  fé  á  Englandi 
er  4000  kr.  á  ári,  og  eru  þœr  veittar  fiskimönnum  í  Cornwall  úr 
sjóði,  sem  þar  hefir  verið  stofnaður  til  að  auka  útbreiðslu  gasólín- 
mótora. 

N6    rétt   nylega    hefir    komið    fram    uppástunga    um,    að  láta 


Skirab]  Uten  &r  heimi.  318- 

stjórDÍna,  eSa  öllu  heldur  enska  ríkíð,  endurbœta  og  auka  fiskiveiB-^ 
arnar  aS  tniklum  mun  og  gerast  raeðeigandi  þeirra.  Er  þetta  bœSi 
gert  í  þeira  tilgangl  að  afla  landinu  ódjrara  fœðis  en  kjöt  er  og  til 
þeas  a6  fiskurinn  geti  orSið  verzlunarvara,  er  gefi  rikinu  tekjur^ 
sem  geti  Htuðlað  að   því  að  grynna  á  skuldasúpunni  eftir  ófriðinn. 

Uppástunga  þesai  fer  frara  á  aÖ  mynduð  sé  ny  stjóroardeild  — 
fiskideild  —  er  elnvörðungu  fjalli  uni  fiskiraál.  £n  hingað  til  hafa 
þau  mál  legiS  undir  landbúnaðarráðuneytið.  Á  þessi  nyja  stjórn- 
ardeild  svo  fyrst  og  fremst  að  Bjá  um  að  koma  á  fót  fiskistöðvum 
i  grend  við  strendur  landsins  (Ecientific  fertilation).  Hefir  talsvert 
Terið  gert  af  slíku  i  Bandaríkjunura  og  gefist  einkar  vel,  álítur 
höf.  að  á  þann  hátt  megi  margfalda  fiskframleiðsluna  á  mjög  ódyr' 
an  hátt.  —  í  öðru  lagi  œtti  ráðuneytið  að  sjá  um  endurnjjun 
fiskiflotans.  Mœtti  sumpart  skila  aftur  skipum  þeim,  sem  flota^ 
ráðuneytið  hefir  gripið  til,  og  sumpart  gera  smáskip,  sem  það  hefir 
látið  byggja  nú  síðustu  árin,  að  fiskiskipura;  auk  þess  mœtti  byggja 
botnyörpunga  og  fiskiskip  eftir  þörfum.  í  þriðja  lagi  œtti  þetta 
nýja  ráðuneyti  að  sjá  um  að  nœgilega  stór  íshús  vœru  bygð  í  öll' 
um  helztu  hafnarbæjum  og  borgum  ura  landið,  og  í  fjórða  lagi 
œtti  ráðuneytið  að  hafa  umsjón  með  flutningsgjaldi  því,  er  járD' 
brautarfélögin  tœkju  fyrir  að  flytja  fiskinn.  —  AUflestar  euskar 
járnbrautir  eru  sera  só  eign  einstakia  manna  eða  einstakra  félaga 
og  rœður  hver  sínu  verðlagi 

Af  þessu  má  sjá  að  nóg  verkefni  eru  fyrir  hendi  fyrir  bið 
fyrirhugaða  nýja  fiskiráðuneyti.  £d  til  þess  að  koma  öUu  þessu  í 
framkvœmd  bœði  fljótt  og  vel  og  koma  öllu  í  eiua  heild,  er  nauð' 
synlegt  að  ríkið  taki  málið  að  sér.  Það  leiðir  af  sjálfu  sér,  að  ef 
ríkið  tœki  að  sér  fiskfrjófgun  í  hafinu,  hlyti  það  að  mega  ráða 
nokkru  um,  hvar  fiskað  vœri  —  annars  vœri  ef  til  vill  fyrirhöfo' 
inni  á  glœ  kastað. 

Á  Englandi  mun  það  venja,  að  skipshöfnin  á  hlut  í  samein- 
ingu  eftir  vissum  reglum.  Því  sem  fœst  fyrir  afla  hvers  skips  er 
fckift  i  hluti  —  fœr  skipið  (eða  eigandi  þess)  vissan  hlut,  formaður, 
vélmeistari  og  hásetar  fá  hver  siun  hlut  eftir  áður  ákveðnu  hlut- 
falli.  Þetta  fyrirkomuUg  hefir  reynst  vel  og  er  fyrirhugað  að  halda 
því,  enda  þótt  ríkið  yrði  meðeigandi.  £n  þá  kœmist  sama  hlut- 
fallið  á  alstaðar  eftir  niðurjöfnuði,  og  œtti  ríkið  svo  að  bœta  ein- 
hverju  ofanálagi  á  til  hvers  eino,  til  þess  að  hvetja  menn  til  a& 
stunda  fiskiveið:irnar. 

Þi  ectti  það  og  ekki   að  letja  Eiiglendinga,  að  auðvelt  er  fyrir 


414  Utan  Ar  heimi.  [Skirntr 

^á  aS  hagnyta  sér  þau  ógrjnni  af  físki  eem  eru  i  hafinu  í  grend 
▼i8  Canada,  segir  sá  er  stingur  upp  á  þessu  fyrirkomulagi.  Og 
'hann  bendir  á,  aS  engin  fœða  sé  í  rauninni  jafnauðtekin  og  fiskur- 
•^inn.  Hvorki  þurfi  sJS  sá  til  hans,  né  ala  hatm  á  stalli,  hann  geti 
.Bvo  aS  segja  stökkið    beina  leið  úr  sjónum  upp  í  svangan  skoltinn. 

Fyrírkoraulag  það,  Rem  hér  er  stungið  upp  á,  er  að  raörgu 
^leyti  markvert;  og  ekki  þœtti  mér  ótrúlegt  að  tslendingar  gœtu 
eitthvað  lœrt  af  þv/.  —  Merkur  skipstjóri  sagði  raór  i  fyrra,  a8 
^iskimergðin  i  hafinu  umhverfis  ísland  væri  óðura  að  þverra.  — 
Vœri  þá  ekki  ráð  að  stjórnin  okkar  gerði  eitthvað  til  að  taka  í 
taumana,  ef  svo  er,  að  það  raegi  verða  án  raikils  kostnaðar? 

III.  I  ð  n  a  ð  u  r.  Það  er  kunnugra  en  frá  þurfi  að  segja,  a8 
í  ýmsura  iðnaðargreinura  standa  Englendingar  flestura  þjóðnm 
framar.  Eigi  að  siður  er  ýmsu  ábótavant  hjá  þeira  i  ýrasura  grein- 
■um  er  að  iðnaði  lúta,  má  þar  helzt  nefna  fyrirkomulagið  milli  verk- 
Bmiðjueigenda  og  verkamanna.  Hefir  það  löngum  verið  undirröt 
megnrar  óánægju,  og  það  meira  að  segja  nú,  rasðan  ófriðurinn 
'krepti  að  á  raargan  hátt  og  þörf  var  á  sera  beztu  sarakomulagi. 
Þessi  BÍðasta  misklíð  varð  til  þess),  að  skipaðar  voru  nefndir  raanna 
i  flestum  iðnaðargreinum  til  þeas  að  rannsaka  ástandið  frá  rótum 
•  og  gera  tillögur  um  það,  er  til  bóta  raætti  verða.  Hafa  rannsóknir 
þessar  i  raun  og  sannleika  verið  á  breiðura  grundvelli  bygðar,  því 
þœr  áttu  ekki  einungis  að  taka  tillit  til  þess,  er  til  þrifnaðar  mœtti 
verða  hverri  einstakri  iðnaöargrein.  En  þœr  áttu  líka  —  og  fyrst 
'Og  fremst  —  að  taka  tiUit  til  þess,  hvort  iðnskilyrði  þau,  sem  nú 
eru  fyrir  hendi,  veita  næga  möguleika  fyrir  siðferðislegum  og  efna- 
legum  þroska  þjóðarinnar  í  heild  sinni  —  hvort  þau  stuðli  að  því, 
að  framleiða  eins  góða  borgara  og  unt  er.  Ofriðurinn  hefir 
vakið  Englendinga  til  umhugsunar  ura  þjóðina  í  heild  sinni,  og 
sýnt  þeim  fram  á,  hve  skaðvœnleg  hin  rígbundna  stéttaskifting  er 
^llri  velferð  ríkisins. 

Hœtt  er  þó  við,  að  verulegar  umbreytingar  eigi  við  ramman 
reip  að  draga.  Stjórnin  enska  virðist  ganga  á  undan,  enn  sem 
koraið  er,  í  því  að  borga  sultarlaun.  Og  það  á  viðut  við,  að  »hva8 
höfðingjarnir  hafast  að,  hinir  wjtla  sór  leyfist  það«.  Til  dærais  ura 
-verkalaun  stjórnarinnar  má  nefna,  að  hún  hefir  skorað  á  enskar 
-konur  að  gefa  kost  á  sér  til  alls  konar  starfa,  sem  karlmenn  hafa 
á  hendi  ella,  til  þess  þeir  geti  losnað  til  herþjónustu.  Konur  hafa 
fáslega  orðið  við  áskorun  þessari  og  boðið  fram  vinnu  sína  þúsund- 
«m  saman.     Enda  er  nú  varla  hœgt  að  nefna  eina  einustu  iðnaðar- 


Skirnir]  Utan  úr  heimi.  316 

grein  á  Bretlandi,  Mm  konur  starfi  ekki  í  jöfnum  höndum  yi9 
karla  —  og  stundum  einar  saman  —  að  undanteknum  siglingum 
-og  fiskiveiðum.  Stjórnin  hefir  leitaÖ  BÓr  uppl/singa  um  starf  þess- 
-ara  kvenna,  og  er  því  hœlt  í  hvívetna.  Og  njlega  hefir  hermála- 
fltjómin  brezka  gefiö  út  hefti  me8  fjölda  mynda  af  starfsemi  kvenn- 
juina  og  meS  nákvœmum  Bkjrslum  um  alt  þar  aS  lútandi.  £n 
hvernig  er  þeim  launaðí  Jú,  þar  sem  stjórnin  rœður  laununum 
-—  á  vopnaverksmiðjum  og  stjórnarskrifstofum  —  fá  þœr  8  shillings 
«9  meðaltali  á  viku  fyrir  8  stunda  vinnu  á  dag!  Sjálfar  verða 
þ»r  að  8já  sór  fyrir  fœði  og  húsnœði.  Það  er  því  engin  furða,  þó 
margar  af  konum  þessum  Bmámsaman  gangi  úr  skaftinu. 

EiuB  og  eðlilegt  er,  verða  allar  verulegar  umbœtur  að  bíða 
íriðartíma.  Og  tillögur  nefnda  þeirra,  sem  um  málið  hafa  fjallað, 
virðast  Bvo  viturlegar  og  sanngjarnar  á  báða  bóga,  að  ástæða  er  til 
^að  vœnta  sér  mikils  góðs  af  þeim,  ef  þær  komast  í  framkvœmd. 
Skal  eg  nú  stuttlega  drepa  á  helztu  atriðin. 

í  fyrsta  lagi  verða  iðnir  og  vísindi  að  taka  höndum  saman 
miklu  meir  en  áður.  Og  verður  ríkið  að  koma  á  fót  vísindastofn- 
tinum,  er  taki  að  sér  almennar  rannsóknir  á  öllum  þeim  sviðum, 
«em  um  er  að  rœða.  En  þar  að  auki  verður  hver  iðngrein  út  af 
fyrir  sig  að  standa  í  nánu  Hambandi  og  vera  í  samvinnu  við  efna- 
frœðislegar  vísindastofnanir  í  sínum  eérgreinum.  Auk  þess  þarf  að 
auka  sem  mest  notkun  vinnusparandi  véla  og  ryðja  burt  yrasum 
höftum,  sem  nú  eru  til  hindrunar  skyusamlegu  fyrirkomulagi  í 
ýmsum  greinum.  Þá  er  og  einsœtt  að  bagnýta  sér  sem  bezt  allar 
nppgötvanir  hinna  svonefndu  vinnuvísinda,  ^scientific  management^i:. 

Sá  hefir  orðið  hœngur  á  hingað  til,  að  flestar  þannig  lagaðar 
breytingar  hafa  mœtt  meiri  eða  miuni  iixótspyrnu  hjá  verkamönn- 
ura,  enda  oft  orðið  sú  reyndin  á^  að  verksmiðjueigandi  hefir  baft 
aðalhagnaðinn  af  þeim.  Til  þess  að  sigla  fyrir  þessi  sker,  er  nú 
Rtungið  upp  á  því,  að  verkaraenn  sjálfir  fái  að  jafnaði  að  hafa  hönd 
i  bagga  með  um  tilhögun  og  framleiðslu  í  iðngrein  hverri.  Er 
réttilega  bent  á,  aðauðmagnogvinna  eru  hér  tveir  aðilar, 
er  hvorugur  geta  án  annars  verið.  Og  báðir  þessir  aðilar  verSi  að 
]»ra  listina  þá,  að  skoða  sérhverja  iðngrein  sem  nauðsynlegt  líffœrí 
i  þjóðarlikamanum,  og  hafa  það  hugfast,  að  þeir  bera  báðir  aS 
jöfnu  ábyrgð  á  því,  að  líffœri  þetta  þroskist  og  starfi  gem  bezt.  — 
£r  auðaœtt  að  þetta  er  talsverð  breyting  frá  þeim  hugsunarbœtli, 
-er  aðeins  lítur  á  eigin  hagsmuni  —  sem  flestum  því  miður  raun 
•  taraastur  um  víða  veröld. 


816  IJtaii  úr  heimi.  [Skirnir 

Til  þess  nú  aS  koma  á  verulegri  samvinDU,  «r  geti  miðaS  i 
þessa  átt,  meSal  beggja  aðila  —  auðs  og  vinnu  —  o:  vinnuveitenda 
og  vinnuþiggjenda,  leggur  nefndin  til,  aS  skipaðar  séu  nefndir  í 
hverri  iðngrein,  og  eigi  umboðsmenn  beggja  aðila  sæti  í  nefndun- 
nm.  Eiga  avo  nefndir  þessar  að  lialda  jafnaðarlega  fundi  og  rœða 
um  alt  það,  er  að  iðninni  lýtur.  Skulu  þá  báðir  aðilar  gera  hver 
öðrum  fulla  skilagrein  fyrir  ástœðum  sínnm,  kröfum  sínum  og  öllu 
þv/,  er  að  rekstri  iðnaðarins  lytur:  framleiðslukoatnaði,  markaðs- 
verði  vörunnar,  ágóða  o.  s.  frv.  Og  ætti  þá  fullkomin  samvinna 
að  geta  átt  sér  stað  milli  beggja  aðila.  Þá  er  og  ráðíð  til  að  stofna 
tvœr  stjórnardeildir.  Ætti  önnur  að  hafa  með  höndum  mál  vinnu-^ 
veitenda  og  hin  mál  vinnuþiggjenda,  og  œtti  svo  hvor  deildin  um 
sig  að  bera  hag  skjólstæðinga  sinna  fyrir  brjósti.  Þessar  tvœr 
stjórnardeildir  ættu  svo  að  eiga  sér  yfirstjótnardeild  (Supreme  Boardi 
of  Control)  sem  kæmi  samræmi  á  störf  beggja  hinna  deildanna.  I 
sambandi  við  þessar  stjórnardeildir  ættu  svo  að  vera  héraðsdeildir 
og  landsdeildir,  sem  gætu  tekið  höndum  saman  á  ymsum  sviðum, 
er  að  atvinnumálum  lúta,  bæði  viðvíkjandi  löggjöf,  er  snerti  at- 
vinnumál,  og  viðvíkjandi  sérfræðslu  iðnaðarmanna.  £n  henni  er  í 
raörgu  stórum  ábótavant. 

Það  yrði  oflangt  mál  að  skyra  hér  frá  þessu  fyrirhugaða  skipu- 
lagi  út  í  œsar.-    £n  aðalatriðin  eru  þau,  sem  nú  hafa  talin  verið. 

£r  það  auðsætt,  að  markmið  breytinga  þeirra,  sem  hér  er 
etungið  upp  á,  er  það,  að  auka  og  efla  s  a  m  ú  ð  þjóðfélagsins  í 
heild  sinni,  og  brjóta  á  bak  aftur  stéttaríg  þann,  er  nú  er  einvald- 
ur  í  landi  og  að  meira  eða  minna  leyti  þröskuldur  i  vegi  fyrir 
hverskonar  framförum. 

IV.  Skólafrœðsla  og  iðnnám  unglínga.  £itt  af 
þeim  mörgu  sviðum,  sem  Englendingar  eru  nú  að  ræða  um  að 
endurbóta  þurfi,  er  barna-  og  unglingafræðala.  Svo  er  um  þá  grein, 
að  alt  er  þar  í  góðu  lagi  hvað  æðri  stéttunum  viðvíkur,  en  þ»r 
stéttir  manna,  sem  ekki  hafa  efni  á  að  kosta  börn  sín  til  neins 
náms,  eru  fjölmennar,  og  ríkið  hefir  að  svo  komnu  einungis  sóð 
börnum  þeirrra  stétta  fyrir  fræðslu  í  barnaskólum  til  14  ára  aldurs. 

Þegar  börnin  hafa  lokið  námi  í  barnaskólanum,  er  þeim  svo 
að  segja  hleypt  út  á  gaddínn.  Ríkið  sér  þeim  ekki  fyrir  neinni 
áframhaldandi  kenslu,  hvorki  bóklegri  né  verklegri,  og  algengast  er 
sagt  að  það  só,  að  börnin  eigi  þá  sjálf  að  sjá  sór  fyrir  atvinnu,  og 
má  nærri  geta  hvílíkt  ráðlag  muni  vera  á  sliku.  Fer  oftast  svo, 
að  þau  lœra  enga  vinnu  og  gleyma  því  litla,  sem  þau  hafa  lœrt  ít 


ðkírnir]  UUn  úr  heimi.  817 

barnaskóluDum  á  fáeínum  árum.  Og  Hggur  þá  við  að  svo  megi  aS 
orCi  kveSa,  aS  þeim  20  miljónum  sterlingspuada,  sera  ríkiS  árlega 
ver  til  barnafrœðslu,  sé  aS  meira  eða  minna  lejti  flejgt  í  sjóinn. 

Til  samanburðar  má  geta  þesa,  aS  í  MtÍDchen  fara  80%  af 
•drengjum  þeim,  er  Ijúka  barnaskólanámi,  þegar  í  lœri  í  einhverri 
Íðngrein,  og  ganga  jafnframt  á  iðnskóla  eða  framhaldsskóla,  þangaS 
til  þeir  eru  18  ára.  Verður  þetta  bœði  til  þess,  að  drengirnír 
gleyma  ekki  því  sem  þeir  hafa  lœrt  í  barnaskólanum  er  þeir  fá 
tœkifœri  til  að  bœta  við  það,  og  þeim  eykst  andlegur  þroski  og 
virðing  fyrir  sjálfum  sér.  Þar  á  ofan  eru  þeir,  að  þessum  fjórum 
árum  liSnum,  orðnir  n/tir  menn  í  þjóðfélaginu  og  búnir  að  tryggja 
sér  von  um  góða  framtíð. 

Þetta  fyrirkomulag  þykir  Englendingum  nú  að  réttu  lagi  eftir- 
breytnisvert,  en  hér  er  við  ramman  reip  að  draga,  bæði  rótgrónar 
venjur  og  kostnað  mikinn,  er  það  mundi  hafa  í  för  með  sér  fyrir 
TÍkið  að  koma  á  fót  iðnskólum  og  framhaldsskólum  fyrir  fátœku 
«téttimar  og  börn  þeirra.  En  nokkurra  umbóta  mun  þó  mega 
vœnta  að  loknum  ófriði,  því  margir  kannast  nú  við,  að  börnin  séu 
frarotíð  þjóðarinnar  —  og  það  eigi  síður  börn  fátæku  stéttanna  en 
efnuðu  flokkanna. 

Frœðslunefnd  í  Lundúnum  hefir  nú  og  komið  fram  með  tillög- 
ur,  er  til  bóta  horfa;  þær  oru  að  vísu  eigi  jafnmorkar  og  tillögur 
þœr  til  umbóta,  er  fram  hafa  komið  á  ýmsum  öðrum  sviðum,  en 
þó  spor  í  áttina. 

Nefndin  kannast  við  að  br/n  þörf  sé  á  framhaldsskólum 
og  iðnnámi  fyrir  unglinga  en  fer  þó  aðeins  fram  á  að  menn  og 
konur  —  einkum  konur  —  af  efnaðri  stóttunum  taki  að  sór  um- 
fljón  með  fátækum  börnum  á  aldrinum  frá  14  til  18  ára,  gerist 
nokkurskonar  fósturforeldrar  þeirra  (superparents),  og  reyni  að  sjá 
um,  að  þau  fái  sæmiloga  staði,  þar  sem  þeim  sé  ekki  ofboðið  með 
-vinnu  og  þau  fái  að  læra  eitthvað.  Þá  telur  og  nefndin  œskilegt 
að  skólatími  vœri  lengdur  til  15  ára  aldurs  í  stað  14,  en  b/st  við 
aö  erfitt  verði  að  fá  því  framgengt.  Þá  hefir  og  vorið  talað  um  aÖ 
gera  unglingum  að  skyldu  að  sækja  einhvern  frarahaldsskóla  fáeina 
tíma  á  dag  (og  œttu  þeir  þá  að  borga  þá  kenslu)  en  vinnuveitend- 
ur  og  foreldrar  í  sameiningu  ættu  að  ábyrgjast  að  unglingarnir 
ræktu  ukólaun. 

Þetta  er  sem  sagt  aðeins  lanslegar  uppástungur,  en  vœnta  má, 
að  þetta  markverða  atriði  verði  tekið  til  rækilegrar  meðferðar 
að    loknum    ófriði,  því  eins  og  Englendingur  einn  nylega  komst  aS 


BÍS  Utan  Ar  heimi.  [Skirnir 

orCi,    er  þaS   lífsskilyrSi  fyrir  þjóðlna    a6   uppala   sem    bezt    andftf 
huga  og  hendur  alþýðunnar. 

Kaupmannahöfn  í  apríl  1917 

Björg  Blöndal. 

(Heimildir:  The  Fortnightly  Review,  The  Quarterly  ReTÍeWr 
19.  Century,  Oertrud  Baumer:  Weit  hinter  den  SchutzengrabeD, 
Þorv.  Thoroddaen:  Lýging  íslands,  blaðagreinir.) 


Jþingstaðurinn  undir  Yalfelli. 


í  Gannlaugssögu  ormstungu  2.  kapítula  sugir  avo  frá: 
f  Um  voriS  einn  dag  rœddi  Þorsteiun  um  við  Bergfinn,  ef  hana 
TÍldi  ríRa  meS  honum  upp  undir  Valfell.  Þar  var  þ á  þing« 
stöð  þeirra  Borgfirðinga.  £n  Þorsteini  var  sagt  a  8  f  a  1 1  n  i  r 
Tnru  búðarveggir  hans.  Austmaðurinn  kveðst  það  víst 
vilja,  og  riðu  þeir  heiman  of  daginn  þrír  saman  og  húskarlar  Þor-^ 
steins,  þar  til  er  þeir  koma  upp  undir  Valfell  til  bœjar  þess  er  aS 
6  r  6  n  j  u  m  heitir.  Þar  bjó  þá  eiun  maður  féh'till  er  Atli  hét 
hann  var  landseti  Þorsteins,  og  beiddi  Þorsteinn  Atla  að  hann  fœri 
til  starfs  með|  þeim  og  heföi  pál  og  reku.  Hann  gjörði  svo. 
Og  er  þeir  koma  til  búðartóftanna,  þá  tóku  þeir  til  starfs  allir  og 
fœrCu  út  veggina.     Veðrið  var  heitt  af  sólu,  og  varð  þeim  Þorsteini 

og  auBtraanni  erfitt<. — 

Menn  hafa  yfirleitt  álitið,  að  þingstaður  sá  undir  Valfelli,  seo^ 
nefndur  er  í  frásögu  þessari  (c.  983)  sé  sama  sem  þingstaðurina 
á  Þinghól  við  Gljúfrá,  efst  í  Borgarhreppí.  Kr.  K&luud  o.  fl.  hafa 
reynt  að  samþjða  frásagnir  Eglu  og  Gunnlaugssögu  um  þingstað 
Borgfirðinga,  en  ekki  t^kist.  Frásögn  Gunnlaugssögu  er  mjög  sk/rr 
svo  ekki  verður  um  vilst  að  hún  á  við  þingstað  undir  >Múlunumf , 
vestan  Langár.  —  V  a  1  f  e  1 1  þekkist  enn,  það  eru  Múlarnir  fyrir 
vestan  Langá,  eru  þeir  nú  oftast  kendir  við  bœina  Grímsstaði  og 
Grenjar,  Bem  stauda  uudir  þeim  og  eiga  land  í  þessu  felli  (Gríms- 
Btaðamúli  og  Grenjamúli).  Fellið  liggur  á  milli  Grenjadals, 
sem  Langá  rennur  eftir,  og  Hraundals,  sem  Skarðsheiðarvegur' 
inn  liggur  um.  Sú  hlið  Valfells  (Múlanna),  sem  niður  að  sveit< 
inni  veit,  er  snarbrött  og  klettótt.  Verpa  þar  enn  árlega  valir 
(fálkar)  svo  fellið  ber  uafn  með  rentu.  Urriðaá  heitir  smá  á, 
sem  kemur  úr  litlum  dal  í  fellinu.  Hann  er  nefndur  Urriðaárdal' 
ur,  og  skiftir  löndum  milli  Grímsstaða  og  Grenja.  Á  vestri  bakka 
Urriðaár,  í  hlíðarrótuuura,  þar  sera  áin  kemur  niður  úr  brattanum 
hefir    mór    verið    beut  á  mjög    fornlegar  rúitir,    er  þau  munnmœli 


:890  Þingsta&arínn  ondir  Valfelli.  [Skirnir 

fylgdu  aS  vera  mtindi    þingstaðurÍDn   forní  undir  Valfelli.     £g  hefi 
koraið  á  þennan  stað,    skoðað  hann  Tendilega  og  alla  afstöðu  hang, 

•  og  jafnframt  borið  saraan  þá  staði  í  Eglu  og  Gunnlaugssögu,  sem 
snerta    þingstað    Ðorgfirðiuga.      Mér    virðist    það    efalaust    raál   aS 

■Gunnlaugssaga  á  við  þennan  stað.  En  hvernig  stendur  þá  á  því, 
að  Egilssaga  segir  (í  83.  kap.)  frá    þiugdeilum  Þorsteins  Egilssonar 

•  og  Steinars  á  Anabrekku  á  vorþingi  978  viöÞinghóI?  Að  vísu 
nefnir  sagan  ekki  beinlínis  hvar  þingstaðurinn  hafi  verið;  en  hún 
segir  að  sést  bafi  af  þiuginu,  að  flokkur  manna  reið  neðan  meS 
Gljúfrá,  og  blikuðu  þar  skildir  við.  Þar  var  kominn  EgiU 
Skallagrímsson  með  80  manna  sunnan  af  Nesjum.  Frá  þinghól 
blasir  við  vegurinn  neðan  með  Gljúfrá,  en  sést  alls  ekki  frá  nein« 
um    stað  undir  Valfelli,  —  og   engin  munnmœli  nó  menjar  eru  til, 

æm  heimili  að  hugsa  sér  að  hér  sé  um  einhvern  þriðja  stað  aS 
rœða.  —  Hér  virðist  því  næst  að  halda,  að  þingstaðurinn  hafi  veriS 
fluttur  og  sögurnar  segi  báðar  rétt  frá;  en  þá  er  það  að  athuga 
að  Egla  virðíst  beinlínis  mótmæla  sjálfri  sér  hvað  þingstöðina 
flnertir.  Vorið  978  eftir  fardaga  (sama  vorið  og  Steinarsdeilan  átti 
sér  stað)  kom  Þorsteinn  Egilsson  innan  af  Grísartungu  afrétti,  frá 
[því  að  Ij'ta  eftir  verki  húskarla  sinna,  sem  unnu  þar  að  girðiugu. 
Er  syuilegt  af  frásögninni  að  hann  ríður  niður  með  Langá,  svo 
kallaðan  Grenjadal ;  enda  lá  það  lang  beinast  við  frá  girðingunni  á 
•Gr/savtuugu.  Það  veit  Steinar,  því  gerir  hann  fyrirsátina  í  skóg- 
inum  við  Einkunnir.  —  Þorsteinn  virðist  hafa  riðið  austur  yfir 
Langá  á  Koteyrum  neðan  til  á  Grenjadal  eða  Sveðjuvaði,  og  vera 
staddur  neðan  við  Múlana  austan  ár,  þegar  íri  þrœll  hans  kemur 
á  móti  honum  og  varar  hann  við  fyrirsátinni  í  Einkunnum,  — 
Sagan  keraat  þá  svo  að  orði:  ^Þegar  hann  (o:  Þorsteinn)  kom 
gegnt  þingstöð«,  þá  kom  íri  á  raóti  honum  o.  s.  frv.  — 
Þessi  orð:  »gegnt  þingstöð*  eiga  mjög  vel  við  ef  um  þingstöð  undir 
Valfelli  er  að  ræða,  en  alls  ekki  ef  átt  hefðí  verið  við  þingstöð  hjá 
Þinghól.  —  »Síðan  riðu  þeir  Þorsteinn  suður  um  Myrar  fyrir  ofan 
Stangarholt  og  svo  suður  til  Gufár,  og  ofan  með  ánni  reiðgötur^l. 
—  Þetta  cr  einmitt  sá  vegur,  sem  þeir  menn  er  komu  sunnan  um 
M/rar  á  leið  til  þings  undir  Valfelli  mundu  ríða  og  einnig  EgiU 
með  flokk  sinn,  ef  Bteinarsdeilan  hefði  verið  útkljáð  þar.  —  Þá 
hefSi  sést  af  þinginu  er  flokkurinn  reið  neSan  meS  L  a  n  g  á  (ekki 
Gljúfrá).  Egill  hefðl  sennilega  riðiö  með  flokk  sinn  yfir  Hvítá  viS 
Gufárósa  og  svo  reiðgötur  upp  með  þeirri  á,  svo  þvert  yfir  Myrar 
fyrir  ofan  Stangarholt  til  Langár,  yfir  hana  á  Lækjarósvaði  og  svo 


^lkirnii']  ÞÍDgttaAarínn  nndir  yalfellí.  821 

-restur    meS    Múlum.      Þá  vœri  bezta  Bamrœmi  orCiS  míllí  alla  s«u 
^ðar  HÖgurnar  segja  um  þingstaOÍDn. 

Þingdeilan  sem  Egla  segir  frá,  gerSÍBt  6  árum  fyr  en 
<bú8abyggingin  sem  GunDlaugssaga  getur  um.  Og  Gunnlaugssaga 
TÍlI  fyrirbyegja  misskilning,  eem  leiða  kunni  af  flutning  þingstaS- 
arins,  meS  orðunum :  i^Þ&r  (þ.  e.  undir  Valfelli)  var  þ  á  (c.  983) 
'þingstöS  þeirra  BorgfirSingannaf.  —  En  hvort  var  þá  þingstöðin 
fyr  undir  Valfelli  eða  vi6  Þinghón  —  Sé  frásögn  beggja  sagnanna 
rétt  eins  og  bún  liggur  nú  fyrir,  þá  œtti  ÞinghóIsstöSin  aS  vera 
•eldri,  og  þá  œttu  vel  viS  orS  söguritarans  um  aS  Þorsteinn  hafí 
ráSíS  þ  a  r  mest  þingsköpum,  >því  aS  svo  hafði  verið  meðan  EgiU 
-fór  meS  goðorð  og  mannaforráð<.  Slíkt  hefði  auðvitað  mátt  segja 
á  hverjum  staðnum  sem  þingiS  var  háS,  en  fremur  virSast  mér 
•orðin  benda  til  þess,  að  um  hinn  upprunalega  (eldra)  þingstaS  sé 
aS  ræða.  Hefði  þá  þingstaðurinn  átt  að  vera  fœrSur  vestur  undir 
Valfell  þegar  eftir  þingið  978.  —  En  móti  því  mœla  orð  Eglu: 
>gegnt  þingstöð*,  sem  áður  eru  tilfœrS;  —  fallnir  búSarveggir  eftir 
örfá  ár,  —  en  einkum  þaS,  að  ef  þingstaðurinu  hefði  einu  sinni 
verið  fluttur  frá  Þinghól  og  vestur  undir  Múla,  er  ósennilegt  aS 
hann  hefði  veriS  fluttur  aftur  að  Þinghól.  En  rústir  allar  á  Þing- 
hól  voru  miklu  uuglegri  en  við  Urriðaá,  og  meiri  alþjðusagnir 
fylgdu  þeim  stað  fram  á  19.  öldina;  en  þá  var  þingstöðin  undir 
Valfelli  uœstum  gleymd.  Mín  hugmynd  er  sú,  að  Egill  og  Þor- 
steinn  hafi  háð  þing  undir  Valfelli  meðan  þeir  höfðu  mannaforráð, 
og  virðist  sá  staður  mjög  vel  valinn,  meðal  annars  með  hliðsjón  af 
þv/,  að  Borgarfeðgar  áttu  mesta  og  bezta  liðsvon  vestan  og  neðan 
af  M/rum.  Að  landskostum  var  stöðin  undlr  Valfelll  vel  úr  garði 
gerð.  —  Þurlend,  en  þó  gnógt  og  gott  vatn  i  uppsprettulindum  og 
ánni.  Skjól  hið  bezta.  Góðir  hagar  og  nógur  skógur  í  nánd.  Mjög 
heppileg  þingbrekka  i  fjallsrótunum,  örskamt  frá  biiðartóftunum, 
ei  þangað    u  p  p    að  ganga. 

Með  línum  þessum  er  það  tilgangur  minn  að  minna  á  þing- 
stöSina  nndir  Valfelli.  Er  vonandi  að  staðurinn  veröi  rannsakaður 
af  fornfrœðingum.  Benda  vildi  eg  einnig  á,  aö  ef  til  vili  er  þing- 
staðurinn  eldri,  þótt  Egla  virðist  telja  Þinghól  eldri,  ef  alt  er  látiS 
velta  á  orðunum  »neðan  með  Gljúfrá«, —  en  þar  hygg  eg  aS 
standa  eigi  orðin  :  ^neðan  með  Langá<(,  og  sé  hér  um  ritvillu  aS 
'rteSa,  eSa  leiSrétting  afritara  gerSa  af  misskilnlngi. 

E.  F. 


Sl 


Sumar. 


Uppi  á  bálsi.  Heitt,  hvítgullið  sumarsólakÍD.  Lágir  hálsar  í  nœr' 
s/ii,  en  lengra  í  burtu  hvíthœrð,  tindótt  fjöll.  Dökkblár  ajórinn  glampar 
í  fjarska,  en  tjarnirnar  undir  Þyrli  Ivsa  hvítblikandi  í  grœnum  raýra- 
gróðrinum.  Óg  Þyril  sjálfan,  Ijósrauðan  eins  og  glóandi  ofn,  ber 
við  bláhvíta  himinröndina. 

Eg  geng  yfir  um  þveran  hálsinn,  yfir  lág  holt  og  mógrfent 
fjalldrapakjarr,  fram  hjá  hálfföllnum  móhraukum.  Lyngilmurinn 
læsist  inn  í  mig,  gegnum  hverja  taug,  eins  og  eg  vœri  sjálfur  orð-^ 
inn  blað  á  þessum  bækluðu  kvistum. 

Eg  hugsa  ekki  um  fegutð  náttúrunnar,  en  hver  rák  í  fjöllunum, 
hvert  litbrigði  í  grasinu,  hottunum  og  himninum,  mótast  inn  í  mig, 
eins  og  BÍgnetstafir  í  vax.  Hugsun  míj  er  bundiu,  en  það  er  eins- 
og  eitthvert  dulið  afl  starfi  í  mór.  Afl,  sem  fjötrar  mig  inn  i 
náttúruheildina,  þá  náttúru,  sem  eg  sé  nú  fyrir  augum  mór. 

Það  er  unun  að  taka  eingöngu  á  móti,  gera  ekkert  sjálfur, 
hverfa  sem  geisli  í  Ijóshafinu  ómælanlega. 

Ein  óljós  löngun  bæridt  í  mér,  þráin  til  þess  að  vera  hér  altaf. 
Mega  altaf  vera  dropinn  í  fossinum  og  sjá  náttúruna  um  eil/fð  jafn- 
fagra  sem  nú.  Sú  þrá  líður  upp  úr  eðli  mínu,  eins  og  eimurinn 
upp  af  tjörnunura  á  kvöldin,  eftir  heitan  sumardag. 

Eg  nem  staðar  undir  Þyrli,  í  aflangri,  brattri  lægð.  Urð  er  til 
beggja  hliða,  en  í  botninum  er  hrís  og  reyrilmandi  heiðagfras,  innan 
um  staka  steina,  vaxna  æfagömlum,  Ijósgráum  mosa,  handarþykkum 
eða  meir.  Kongulæmar  móka  svefnlegar  á  brennheitu  grjótinu. 
Innan  af  hálsinum  heyrist  langdregið,  veikt  og  mjúkt  lóukvak  — 
stundum  gleðititrandi  dírriudí,  eins  og  hálsiun  sé  að  syngja  út  alla 
sina  löngu  þrá  og  allan  sinn  heita  fögnuð.  Það  glampar  í  vatni& 
fyrir  neðan  raig,  slétt  eins  og  fægðan  spegil.  Hór  og  þar  eru  langar, 
dökkar  tungur  á  hvítskygðum  vatnsfletinum.  A  móti  liðast  tún 
ofan  að  örmjórri,  grárri  fjörunni.  En  undan  sól  bryddir  áin,  fagur- 
blá,  riuðbrúnan,  steinóttan  móatanga  með  strjálum  eyrarrósablettum. 
í  fjallsblíðinni  fyrir  ofan  skína  fannirnar  í  Ijósglitrandi  regnbogalitum. 
Jötð  og  himinn  vefjast  saman  í  geislafaðrai  sumarsins. 

£n  yfir  öllu  ómar  vellið  í  spóanum,  f  jallanna  skæri  klukknahljómur. 
Grœna  brekkan  —  svo  mjúk  og  há  og  fagurgræn,  rétt  hjá  mór. 
Eg  horfi  —  horfi  og  hugsa  ekkert.  Finn  að  eins  litinn,  sterkan  og 
hlyjan,  renna  um  mig  i  öldum,  eins  og  voldugt,  sigurþjótandi  lag, 
Mór  finst  eg  lyftist  upp,  út  yfir  sjálfan  mig,  inn  í  heiðgrœnt,  sól- 
glóandi  land.     Og  alt  verður  svo  undursamlega  bjart. 


Sklrnir]  Snmar.  3S& 

Míg  fer  að  dreyma,  i  einhverri  skœrri  leiöslu.  Ótal  myndA 
líOur  fyrir  i  huganum  eins  og  breytileg  Ijósblik,  er  tunglið  veSur  Í 
sk/jum  á  kyrru,  vörmu  kveldi. 

—  Eg  er  dáinn  .  .  .  og  lifi  þó.  Er  orSinn  hluti  af  jörRunnU 
FjalIdrapakjarriÖ  er  hár  mitt.  Augu  míu  eru  orCin  aC  djúpum, 
leiftrandi  vötnum,  og  ókomnar  kynslóðir  elska  og  deyja  á  ströndum 
þeirra.  Andardráttur  minn  er  oröinn  blœrinn,  vindurinn  —  og 
þegar  stormurinn  þ/tur  í  skörSóttum  klettaborgum  {  haustnœttinu, 
og  skuggaöldur  líöa  eftir  lágu  og  visnuðu  mýrgresinu  —  þá  er  þaö 
sigursöugur  minn  og  herlag,  lag  ins  eiWfa  aflp.  Líf  mitt  iðar  i 
hverju  skjálfandi  blómi  og  sloknar  i  hverjum  visnandi  kvisti  .  .  . 

Einhver  vœrð  fœrist  yfir  mig,  og  alt  flýtur  út  í  bleika  móðu. 
Enn  þá  beyri  eg  tístið  1  steindeplunum  sem  í  gegn  um  þunt  þil, 
en  það  ósk/rist  smátt  og  sraátt.  Náttúran  hverfur  augum  minum. 
Eg  hv/list  eins  og  barnið,  sem  vakir  með  lokuðum  augum  við  brjóst 
móður  sinnar.  Og  eg  finn  sólskinið  brotna  í  glitrandi  Rtjörnumóðu 
gegnum  augnalokin. 

Þogn  í  huganum  sem  á  Bkýdökkum,  náttbljóðum  heiðum,  þegar 
seinasta  hófatak  lestarhestanna  er  horfið  í  fjarska,  marrið  í  boggunum  og 
hávœrt  tal  ferðamannanna.  Alt  verður  kyrt  —  litlaus  þögn  eilífðarinnar. 

Konguló  skríður  yfir  höndina  á  mér.  Eg  færi  mig  ofurlítið  til  og 
fer  aftur  að  bugsa.  Dagurinn  verður  svalari  og  örsmáir  blágráir 
gárar  skoppa  eftir  vatninu.    Hitamók  hádagsins  rennur  af  jörðunni. 

Miuningar  ber  fyrir  —  alla  leið  framan  úr  bernsku. 

Þegar  eg  var  fjögra  ára  hnokki,  fór  pabbi  einusinni  með  mig 
upp  á  neðri  hálsbrúnina.  Dagsbirtan  var  dauf,  og  lyngbreiðurnar 
tey^ðu  sig,  móbrúuar,  svo  langt  sem  eg  sá.  £g  hafði  aldrei  fyr  séð  svo 
vítt  um  veröld.  Og  eg  hólt,  að  þetta  vœri  allur  heimurinn.  Ein- 
manalegu  móaflákarnir  tóku  mig  herfangi.  Síðar  komst  eg  að  því, 
að  þeir  voru  aðeins  líiill  partur  af  heiminum  —  undralítill  og 
óþektur  af  flestum.  Eh  sá  staður  er  mér  nú  kærastur  allra,  og 
þar  vil  eg  helzt  vera,  ef  eitthvað  amar  að. 

Hér  hefi  eg  teygað  lyngilmandi  morgunsvala  háfjallanna  og  látiS 
storminn  feykja  burt  öllu  visnu  og  veslu  —  beðið  sólRkinið  að  grœða 
allar  undir  og  drukkið  ódáinsveigar  alverunnar  .... 

Sólin  lækkar  á  lofti,  dagurinn  fölnar  og  skuggarnir  liggja  viS 
fœtur  klettanna.  Það  kvöldar  og  smalaruir  hóa  fénu  heim  úr  hjá- 
setunni.  Klukkuhringlið  í  fornstuánum  deyr  hœgt  út  fyrir  handan 
Þyril,  í  svefnrórri  kvöldkyrðinni. 

Kaldur  vindgustur  andar  framan  úr  dalbotni,  og  þokuhnoðrar 
tylla  sér  á  fjallakambana,  ósköp  létt,  en  hugsa  sér  auðsœlega  til 
hreyfings.     Nóttin  er  í  nánd,  eyðileg  og  þokuhvít. 

En  á  morgun  verður  aftur  heitur,  sólskínandl  sumardagur. 

Jakob  Jóh.  Smári. 

21* 


Ritfregriir. 


Bogi  Th.  Melsted:  Handbók  í  íslendinga  sogn.  Gefin  út 
af  hinu  íslenzka  Frœðafélagi.  Kaupmannahöfn  1916.  Fyrsta  bindi 
1—223  bls. 

Af  handbók  þessari,  sem  gert  er  ráð  fyrir,  að  verði  alls  6  bindi, 
Dser  hið  fyrsta  írá  fundi  íslands  og  til  viðskifta  íðleudinga  og  Ólafs 
konungs  Haraldssonar.  Höfundurinn  hefir  í  bindi  þessu  veriS 
heppinn  í  efnisvali  sínu  og  skýrt  frá  flestu  því,  er  máli  skiftir. 
Hann  hefir  og  gert  sér  far  um  að  benda  á  sambandið  milli  mark- 
verðustu  viðburða  sögu  vorrar  og  andlegra  strauma  þeirra  og  hreyf- 
inga  í  nágrannalöndum  vorum,  sem  þeir  eiga  rót  sína  að  rekja  til. 
En  við  það  verður  hinn  sögulegi  sjóndeildarhringur  manna  víðari 
■og  skilningurinn  að  mörgu  leyti  gleggri  og  staðbetri.  Frásögn  höf. 
virðist  í  flestum  aðalatriðunum  fara  sönnu  nœr,  enda  leggur  hann 
auðsjáanlega  stund  á  að  skyra  svo  rétt  og  satt  frá  því,  er  gerat 
tiefir,  sem  unt  er.  t  annan  stað  er  það  ekki  nema  lofsvert,  að 
höfundurinn  víkur  að  /msum  misfellum  og  agnúum  á  þjóðfólags- 
skipun  og  þjóðlífi  forfeðra  vorra,  er  raörgum  sagnariturum  vorum 
hefir  hingað  til  hætt  við  að  gera  lítið  úr  eða  láta  liggja  í  þagnar- 
gildi.  í  ýmsum  auka-atriðum  munu  menn  ekki  geta  verið  höf. 
samdóma  og  hafa  ymislegt  að  athuga  við  framsetning  hans  og  orS- 
fœri,  enda  er  eðlilegt  að  manni,  sem  hefir  alið  aldur  sinn  erleudis 
8V0  tugum  ára  skiftir,  verði  ósýnna  um  að  rita  ísleuzkt  mál  en 
þeim  sem  eiga  hór  heima.  Sumstaðar  bregður  fyrir  orðagjálfri  og 
mærð  og  endurtekningum  hjá  höf.,  sem  sjaldan  fer  vel  á. 

Til  þess  að  finna  þessum  aðfinningum  mínum  stað,  skulu  hór 
tilgreind  nokkur  dæmi.  Á  8.  bls.  kemst  höf.  svo  að  orði:  >Vík- 
ingaferðirnar  eru  eitthvert  hið  skýrasta  vitni  og  hið  mikilfengasta 
um hugsunarhátt manna . .  .€.  Er  það  bæði  óíslenzkulega  og  klaufa- 
lega  orSaS.  Á  13.  bls.  er  sagt  um  Fœreyjar  að  »þær  væru  fullar 
af  fjöldamörgum  sauðum  og  ýmsum  tegundum  margra  sjófugla . .  .€ 


SkirDÍr]  Ritfregnir.  W^ 

en  vœru  nú  >auðar  einHetumanna  Rökum  norrœnua  víkinga<.  A8 
VÍ8U  er  þetta  tekið  eftir  Dicuilus,  en  samt  hefði  mátt  takast  a5 
koma  því  í  íslenzkulegri  búning.  Á  27.  bls.  atendur:  >En  jafn- 
framt  þessu  sameinaðí  Haraldur  konuugur  allan  Noreg  í  eitt  konungs- 
ríki  eða  landsveldi,  þött  sú  sameining  festi  eigi  djúpar  rœtur  að  sinni 
og  stœði  eigi  lengi<.  I  málsgrein  þessari  meetti  bœði  »Iand8veIdi<  og 
>8tœði  eigi  lengi«  vel  missa  sig.  Og  niœtti  tilgreina  svipuð  dœroi  endur- 
tekninga  og  málalenginga  svo  tugum  skiftir  sbr.  75.  bls.  efsta  málsgr., 
87.  bla.  neðsta  málsgrein,  88.  bls.  miðgreinin,  108.  bls.  neðarl.  o. 
8.  frv.  í  atbs.  á  97.  bls.  stendur  þessi  klaufalega  málsgreín:  >0rði8 
óðalsbóndi  befur  að  vísu  stundum  verið  notað  á  siðari  tímum  um 
bœndur  á  íðlandi  í  sömu  roerkingu  sero  sjálfseignarbóndi,  en  venju- 
lega  að  eins  af  sömu  tilfinningu  sem  orðið  >proprietœr«  áður<  (sic). 
Kaflinn  um  niannhefndir  á  117.  bls.  er  víða  mjög  óeðlilega  orðaður. 
Þar  og  á  120  bls.  mun  eiga  að  lesa  herrodarverk  f.  hefndarverk. 
A  141.  bls.  er  hœtt  við,  að  suroum  komi  þessi  málsgrein  kynlega 
fyrir  sjónir:  >Vorið  eftir  lentu  íslendingar  í  ófriði  við  landsmenn, 
en  þeim  tókst  að  verjast  þeim,  þótt  þeir  væru  ofurliði  bornir . .  .€ 
A  177.  bls.  nefuir  höf.  vald  alþingis  >alland8vald«,  sero  virðist  vera 
nyyrði  í  roesta  roáta  óviðkunnanlegt.  Saroa  máli  gegnir  um  orði& 
þrettán-þingskipunin  á  178.  bls. 

Skal  nú  hér  staðar  numið,  þótt  roörg  önnur  dœmi  óliðlegra 
orðaðra  málsgreina  mœtti  tilgreina.  Það  var  ekki  œtlun  mín  aS 
fara  í  neinn  sparðatíning,  en  eg  vildi  óska  þess  vegna  ritsins  sjálfs, 
að  höf.  gerði  sór  framvegis  meira  far  uro  að  vanda  búuing  og 
orðfœri.  Þorleifnr  H.  BjarDason. 

Vlnnan,  eftir  Guðm.  Finnbogason  dr.  pfail.,  8blbr ,  170  bla. 
Biikaverzlun  Sigfúsar  Eymundssonar,  Rejkjavík  1917. 

Eg    veit    það    vel,    að    mörgum    þjkir    ótrúlegt  að  rétt  só  or5 
Jónasar  Hallgrírossonar,  er  haun  kveður  svo: 
>Vísindin  efla  alla  dáð, 
orkuna  styrkja,  viljann  hvessa, 
vonina  glœða  hugann  hressa, 
farsœldum  vefja  Ijð  og  Iáð«. 
Þó    er    það    sannast  sagt,    að  hér  er  fiillkorolega  rétt  frá  sagt^ 
mátti    þess    og    þaðan    vœnta,    þvi  að  Jónas  hefir  verið  djúpvitrari 
flestum    roönnum.     Eg    þykist    þess  og    fuUviss,    að  alþyða  manna 
muni  fallast  á  þaö,    hvað   sero  hinum  líður,  ef  rakið  er  roálið.     Til 


9K  Ritfregnir.  [Skimir 

}>es8  er  þó  eigi  staður  í  stuttum  ritdómi,  en  svo  stendur  þó  á 
þessari  bók,  aS  eg  kemst  eigi  bjá  stuttum  formála. 

Oss  mönnum  er  svo  báttað  eem  öSrum  liföndum,  að  vór  verð- 
ura  aö  afla  oss  lífsviðurvœris  af  jörðu  þeirri,  er  vór  byggjum.  Vér 
erum  sem  Önnnr  dýr  þeim  muu  betur  settir  en  jurtir,  að  þœr  eru 
vanaiega  ataðbundnar,  og  fá  þá  nœringu  eina,  er  þær  geta  náð  þar 
úr  jörðu  og  lofti,  en  vór  megum  leita  fleiri  staða  og  bafa  marg- 
háttaðri  viðleitni  sem  d/rin,  einkum  þó  hinar  þroskaðri  tegundir. 
Nú  er  hverjum  manni  auðsœtt  að  maðurinti  er  öðrum  djrum  langt- 
um  snjallari.  En  í  bverju  liggur  þá  það?  Þetta  liggur  nú  ein- 
mitt  í  þekking  þeitra. 

Hvert  dýr  befir  sín  vinnutæki  og  maðurinn  sín.  Ojí  fyrir 
Ómunatíð  var  bönd  bans  orðin  ærið  vinnusnjöll.  En  svo  voru  og 
hendur  frœnda  bans.  Þá  kom  manninum  það  snjallræði  í  hug  aS 
nota  áböld  bendinni  til  bjálpar,  spjtur  og  steinflisar  og  því  um 
líkt.  Og  þá  er  byrjað  var,  lœrði  hann  skjótt  að  gera  sér  verkfœri, 
haganlegri  en  þau,  er  hann  fann  af  bendingu.  A  þessu  hófst 
þekking  bans  á  því,  bversu  yfirvinna  skal  blutheiminn  með  hans 
eigin  lögmálum.  Nú  eru  raenn  orðnir  lærðir  á  þá  hluti,  enda  bafa 
þeir  verið  lengi  að  lœra,    hundruð    milliona    af   árura. 

Þess  mun  eigi  þörf  að  rita  langt  mál  um  það,  bversu  þekking 
á  eðlislögum  hlutanna  eða  blutbeirai  só  nauðsynleg  hverjum  þeira 
manni,  sem  eitthvað  vill  framkvœma,  t.  d.  þekking  á  lifnaðarháttum  og 
þróunarskilyrðum  búsdyra  kvikfjárræktinni,  grasafrœði  og  gróðrarakil- 
jTðum  jarðræktinni,  aflfræði  vólasraíðinni  o.  s.  frv.  Menn  munu  alraent 
vita  að  hinar  ýmsu  greinar  náttúrufræðinnar  eru  öllum  mönnum 
h'fsnauðsyn  til  daglegs  lífs.  Sú  þekking  er  og  margbáttuð  orðin  og 
anðiig  eftir  allan  þann  langa  tíma,  sem  fyr  var  getið,  en  hún  lýtur 
öll  að  efninu,  hlutbeiminura  og  lögmálura  þeim,  er  þar  ráða. 

En  fleira  er  nú  til  milli  bimins  og  jarðar,  sem  þórf  er  að 
þekkja.  1  því  sambandi  raun  eg  minna  menn  á  frumvarp  eitt, 
sera  borið  var  fram  á  Alþingi  1915.  (Flutningsmenn:  Mattbías 
Ólafsson,  Jón  Jónsson,  Sveinn  Björnssoii).  Það  hót :  F  r  u  ra  v  a  r  p 
til  laga  um  stofnun  kennaraembættia  í  haguýtri 
sálarfræði  við  báskóla  íslands.  Ætlast  var  til  að  Guö- 
mundur  Finnbogason  fengi  þetta  embætti.  Meðmæli  korau  frá 
heimspekisdeild  báskólaws,  landbúnaðarfélaginu,  Jóni  Þorlákssyni 
landsverkfræðingi  og  búnaðarþinginu  (Alþt.  1915,  B  III  1456). 
Eg  get  þessa  bér  fltm.  og  meðmœlöndum  til  maklegs  lofs.  I  um- 
rœðunum    um    þetta    frv.  reyndi   eg    aO  skýra  fyiir  mönnum,  bvað 


fikirnir]  Ritfregnir.  897 

Tieri  þetta,  sem  eg  nefndi  hér  að  framan  að  eigi  vœri  ifíiur  þörf 
a8  þekkja,  en  fraeðina  \\m  lögmál  hlutheimsíns:  ;^Hér  liggur  fjrir 
'frv.  um  háskólakenslu  i  hagnýtri  sálarfiœði.  Þá  er  fyrst  aS  rifja 
það  upp,  hvað  sálarfrœði  er.  Verð  eg  þá  fyrst  ðð  geta  þess,  að 
ÐÚ  borfir  alt  öðruvís  við  en  áður,  meðan  Hegel  og  fylgifiskar  hans 
vildu  láta  allar  gagnstæður  og  mótsagnir  sameinast  í  ^hærri  einingui, 
meðan  engin  nefndi  s  á  I,  nema  hann  ætti  við  ódauðlegan,  andlegan 
bluta  mannsinfl,  gem  œtlaður  væri  til  þess,  að  erfa  sáluhjálpína,  eða 
þá  færi  i  þann  eld,  sem  sloknar  ekki.  Nú  fæst  sálarfræði 
«ð  eins  við  rannsókn  á  vitundarlífi  manna  í  þessu  lífi  eða  með  öðr- 
um  orðum  meðvitund  þeirri,  sem  er  SHmfara  lífi  og  starfi  líkamans. 
flitt  er  ekki  verk  sálarfræðinnar  að  rannsaka,  hvort  sú  vitund, 
«álin,  deyi  um  leið  og  líkaminn  eða  ekki.  Það  er  verk  heimspek- 
innar,  en  heimspeki  kallast  sú  fræðigrein,  sem  reynir  að  finna  rök- 
«tudda  lífs-  og  heims  skoðun.  Hún  byggir  á  ölium  greinum  mann- 
legrar  þekkingar,  þar  á  meðal  sálarfræðinni.  Margir  munu  ef  til 
viU  halda  að  roér  hafi  orðið  mismœli,  er  eg  greindi  svo  skarpt 
heimspekina  frá  sálarfræðinni,  en  það  er  þó  ekki.  Því  að  sálar- 
fræðin  er  nú  ekki  lengur  leikvöllur  ímyndunarafls  og  hugarburðar, 
<lraumkendar  vonir  og  spádóroar  um  annað  líf.  Nei,  nú  hefir  hún 
fengið  þá  eðlilegu  stefnu,  að  rannsaka  eðli  og  uppruna  vitundar- 
innar  og  samband  bennar  við  þann  lifanda  líkama,  sem  hún  byr  í. 
flún  er  því  orðin  ein  grein  náttúrufræðinnar,  enda  reyna  menn  nú 
að  haga  rannsóknum  sínum  um  þau  efui  svo,  að  farið  sé  eftir 
HÖmu  rannsóknarlögum,  sem  tryggileg  eru  talin  í  öðrum  greinum 
oáttúrufrœðinnar<.  —  Eg  gat  þess  þá  og  að  rétt  væri  að  skifta 
allri  náttúrufrœbi  í  tvær  höfuðgreinar,  fræðina  um  alt  það,  sem  er 
fyrir  utan  vitundina,  umh^iminn,  og  frœðina  um  vitundina  sjálfa, 
en  tengiliður  þar  á  milli  væri  HKaminn.  Taldi  eg  þá  og  fyrir 
þÍDgmönnum,  hverjum  sálarfræði  vueri  einkum  nauðsynleg:  læknum, 
kennurum,  listamönnum  og  skáldcm,  vísindamönnum,  dómurum, 
löggjöfum  og  —  öllum  atvinnugreinuro.  £g  áréttaði  þá  mál  mitt 
•með  þessum  orðum  :  >.  .  .  tel  eg  það  víst  að  svo  ágætir  fulltrúar 
eem  íslenzkir  kjósendur  senda  á  þing,  sé  Bvo  vel  að  sér,  að  þeir 
viti  að  þekkingin  er  veldi.  Þeir  hafa  líka  Ijóat  dœmi  fyrir  augun- 
■um,  þar  sem  Þjóðverjar  eru.  Það  er  Öllum  roönnum  auðsætt  að 
þeir  vœru  fyrir  löngu  orðnir  fjandmönnum  sínuro  að  bráð,  ef  þeir 
hefðu  eigi  haft  veldi  þekkingarinnar  og  v/sindanna  við  að  styðjastC. 
(Alþt.  1915  B  III  1470).  En  alt  bar  að  sama  brunni,  heimskan 
4sigraði  og  frumvarpið   náði  eigi  fram  að  ganga.     Þó  var  sú  björg  í 


8t8  &itfregnir.  [Skimir 

máli  aS  þÍDgiö  1915  hafSi  þann  8Í9  að  káka  viO  bragarbœtur  á  lök' 
uitu  afrekum  sínum,  sbr.  kenslu  í  Ifffœrameinfrœffi.  Sama  gerði 
það  í  þessu  máli,  veitti  Guðmund'i  Finnbogasjni  styrk  til  sálar- 
fræðisrannsókna.  Þeir  vildu  eigi  trúa  þeim  mönnum  til  þess,  sem 
Tit  höfðu  á,  að  hér  vœri  um  gott  mál  að  ræða  og  áreiðanlegan 
mann.  Vildu  þeir  að  maðurinn  jrrði  framvegis  á  valdi  ^sláturfólagft 
þingsins^  (þ.  e.  fjárlaganefndar)  og  œtti  alti  á  hœttu. 

Guðmundur  Finnbogason  var  þá  svo  fífldjarfur  að  leggjasfr 
niður  við  trogið.  En  cú  kemur  bexti  þáttur  þessa  máls  og  hana 
er  sá,  að  árangurinn  af  starfi  han«  er  þegar  orðinn  svo  góður,  aX^ 
jafnvel  blindir  menn  mega  sjá  banu,  og  meira  að  segja  raótstoðumenn 
málsins  á  Alþingi  1915  getur  farið  að  gruna  að  þeir  hafi  eigi  vali9 
sór  vel  kjósandabeituna  að  því  sinni.  .I>að  hefir  komiS'  fram  er  eg 
sagði  þá  að  starf  hans  mundi  borga  sig  bœði  beinlínis  og  óbeinlínis. 
Hann  hefir  þegar  gert  tiUögur  um  8vo  raiklar  umbætur  á  vinnu* 
brögðum  við  fiskverkun  hér,  að  tímasparnaðurinn  gæti  margborgaS 
kústnað  landðsjóðs  til  Guðmundar.  Það  fé  rennur  raunar  eigi  beino 
í  laudssjóð,  og  keniur  þv(  hér  fjrir  menn  sú  skilningsrauii,  sem 
hefir  oft  orðið  þingmönnum  ofraun,  að  það  er  þjóðgróði  er  lands- 
sjóður  kostar  litlu  til,  en  alraenningur  fœr  stórgróða  af.  Þótt  n4 
þessi  beini  gróði  gœti  þegar  á  fyrsta  fjárhagstímabili  orðið  miklu 
raeiri  en  tilkostnaður  landssjóðs,  þá  er  sá  óbeini  þó  raeiri.  Því  aS 
það  kemur  fljótt  í  Ijós,  þá  er  Guðmundur  sjnir  fólkinu  að  rann- 
sóknir  hans  leiða  til  áþreifanlegrar  niðurstöðu^  að  það  fer  þá  og  aS* 
hugsa  sjálfstætt  um  málið  og  gera  áframhald  á  umbótunum.  Og 
því  er  von  um  margfaldan  árangur. 

En  Guðmundur  Finnbogason  hefir  og  reynt  með  öðrum  hœtti 
að  vekja  þennan  alraenna  ábuga  og  s/nt  i  því  mikinn  dugnað. 
Hefir  hann  gert  það  bœði  með  alþ/ðufyrirlestrura  og  nieð  fyrir- 
lestrum  í  háskólanura.  Þeir  raenn  sera  vit  hafa  á,  mnnu  skjótt  sjá 
á  fyrirlestrum  þessum  að  þinginu  1915  varð  mjög  á,  er  það  stofn- 
aði  eigi  embætti  það  í  hagnýtri  sálarfræði,  sem  farið  var  fram  á. 
Mun  nú  næsta  þing  verða  að  bœta  úr  því. 

Fyrirlestrar  Guðmundar  í  háskólauum  eru  nú  komnir  út,  Og 
kallast  bókin  >Vinnan«.  Þeir  eru  10:  I.  Erfiði,  II.  Þreyta,  III. 
Vinnuhugur,  IV.  Eftirlíking.  Kapp,  V.  Vinnulaun,  VI.  Tímabrigði^ 
VII.  Aðstœður,  VITI.  Vinnugleði,  IX.  Vinnunám,  X.  Andleg  vinna. 

Fyrsti  fyrirlesturinn  er  fullnr  af  uauðsynlegum  fróðleik,  sem 
fœstir  vita  hér  á  landi,  því  að  alraenningur  hefir  eigi  átt  þess  neino 
kost  að  kynnast  þeim  fræðum.      Frarasetning  höf.  er  einkarljóá  og. 


8k{rnirj  Ritfregnir.  829' 

hTerjum  manni  auöskilin.  £g  get  eigi  kent  böf.  um  orðskrípiQ- 
>kílogrammfttrí<,  því  aS  Alþingi  hefir  sjálft  illu  heilli  sett  þann 
blett  á  íslenzka  tungu.  PrentviIIa.  er  á  bls.  7^  þurfa  fyrir  þarf. 
Ánnars  er  mál  alt  vandað  og  gott  hjá  þessum  höf.  Sérstaklega 
ber  aS  viðurkenna  það,  er  hann  ritar  rétt  það,  nem  tíðkast  og  tíðk- 
ast  hefir  að  rita  rangt.  Menn  rita  alment  t.  d.  stefndi  fyrir  stefnd- 
nr,  reynd!  fyrir  reyndar,  (bls.  12^),  en  höf.  ritar  hér  rótt,  og  skjldi 
menn  lœra  af  því.  —  Annar  fyrirlesturinn  er  og  fullur  af  nytsöm- 
um  og  sjaldfengnum  fróðleik  og  má  segja  um  hann  hið  sama  sem 
hór  að  ofan  um  hinn  fyrsta.  Geta  verður  þó  þess,  að  á  bls.  20^*^ 
er  prentvilla,  sem  allir  verða  þegar  að  leiörétta,  t  í  u  sekundur  fyrir 
t  V  æ  r  sekundur.  —  Þótt  eg  hafi  nefnt  sórstaklega  fróðleik  í  tveim 
fyrstu  fyrirlestrunnm,  þá  er  það  ]>ó  eigi  svo  að  skilja,  að  hinir  só 
eigi  fróðlegir.  Heldur  er  almenningi  sá  fróðleikur  torfengnari,  en  í 
III — IX  er  talað  meir  um  hluti,  sem  menn  þekkja  af  eiginni  reyuslu' 
og  gerir  höf.  þar  einkum  að  leysa  bundnar  hugsanir  manna  og  að- 
skipa  í  samfast  herfi  einstökum  uthugununi  og  þekkingaratriðum 
almennings.  Fer  eigi  hjá  því,  ef  menn  lesa  bókina,  að  þeir  fái 
miklu  Ijódari  hugmynd  um  eðli  daglegrar  vinnu  sinnar,  fái  virðing 
fyrir  henni  og  lœri  að  viðurkenUa  vald  þekkingarinnar  á  þessu  sviði 
sem  öðrum.  Er  vonandi,  að  héðanaf  hafi  aimenningur  gleggri  hug- 
mynd  um  vinnu  og  vinnuvisindi,  en  ymsir  frœðingar  og  ráðu- 
nautar  höfðu  á  þinginu  1915.  Mun  það  og  verða  drygst  málinu 
til  framgangs.  Er  nú  við  þeirri  hœttu  að  sjá,  að  beimska  og  bar- 
lómur  drepi  niður  vel  byrjuSu  verki.  Eg  gerist  jafnvel  svo  djarfur 
að  vœnta  þess,  að  menn  komist  að  skynsamlegri  niðurstöðu  í  málinu, 
BJái  að  Guðmundur  er  velgerðamaður  landsins,  en  það  ekki  hanB,- 
Og  sjái  að  úr  því  lœrdómur  þarf  að  koma  brjóstviti  manna  til 
hjálpar,  þá  er  þeir  eiga  að  stýra  vél  í  bát  eða  vagni,  þá  muni  eigr 
liður  þurfa  þekkingar  til  þess  að  fara  skynaamlega  með  heimsios- 
margbreyttustu  vél,  mannslíkamann. 

Skora  vil  eg  á  alla  þá  menn,  sem  þetta  lesa,  að  fá  sér  >Vinnu€ 
Ouðmundar  Finnbogasonar  og  segja  mér  svo  á  eftir,  ef  þeir  treystast- 
til  að  vera  á  öðru  máli  en  eg  um  þetta. 

Reykjavík  í  júní  1917.  • 

Rjarni  JÖDSðon  frá  Vogi. 

Sígfú(4    RlSndal:   Katalofciseri'nff   ok   Opstilling  af  Boger, 

Anden   Udgave.     Köbenhavn,   1916.     8vo,  (2  +  )  49  bls. 

Ritlingur  þessi,  sem  er  sérprentun  úr  Haandbog  i  BibliO' 


580  Ritfregnir.  [Skinúr 

tekskundakab,  udgivet  af  Sveud  Dahl,  hefir  aS 
geyma  leiðbeining  ura  skrásetning  bóka  og  niðurskipun  þeirra  í 
•bókasöfnum.  Fyrri  útgáfa  ritsins  var  1912  og  var  kverið  þá  33 
Jbls.,  en  nú  hefir  höf.  aukið  það  um  eina  örk.  Á  íslenzku  hefir 
iátt  verið  um  þetta  efni  ritað,  ekki  annað,  að  eg  æjla,  en  grein 
eftir  Jón  Ólafsson,  er  út  kom  í  Tímariti  hinH  íslenzka  Bókmenta- 
fól«g8,  23.  árg.  Rv.  1902,  eii  sú  grein  nær  stutt,  I/sir  að  eina  einu 
kerfi,  því  er  kent  er  við  Dewey  bókavörð.  Þessi  ritlingur  lýsir 
aftur  á  móti  öUum  hinum  helztu  flokkunarkerfum  í  höfuðþáttun- 
um,  skyrt  og  Ijóst,  að  mér  virðist,  euda  »kló  uá,  et  kunni^,  því 
að  höf.  hefir  um  langt  skeið  verið  höfuðskrásetjari  við  eitt  hið  stærsta 
Ibókasafn  í  Norðurálfu,  bókhlöðu  konungs  í  Kaupmannahöfn.  >ÞaS 
skal  vel  vanda,  sem  lengi  á  að  8tanda«,  segir  málshátturinn,  og  á 
jþað  ekki  sízt  við  um  bókasöfn.  Á  engu  ríður  eins  mikið  við  bóka- 
söfn  og  því,  að  skrásetning  só  í  lagi,  og  er  þá  mikið  undir  því 
ikomið,  að  góður  og  traustur  grundvöllur  sé  lagður  frá  uppháfi. 
JFyrir  því  vil  eg  mæla  fastlega  með  þes^uru  ritlingi  við  þá,  sem 
iiafa  á  hendi  gœzlu  amtsbókasafna,  syslubókasafna  og  annarra  safna ; 
ihann  veitir  ágæta  leiðbeiniug  um  þessi  efni,  og  heppilégast  að  leggja 
grundvöllinn  að  skrá^etningunni,  meðan  sÖfnin  eru  smá.  Háðleg- 
ast  muiidi  þá  líklega,  að  landstjórnin  beinlínis  gæfi  út  reglugerö 
um  skrásetningurreglur  fyrir  almanna-bókasöfn,  svo  að  hérlend  söfn 
yrðu  öll  skrásett  eftir  sama  kerfi,  hvert  sem  það  yrði.  —  Um  verð 
ritlingsins  veit  eg  ekki,  en  sjálfsagt  geta  allir  bóksalar  hór  útvegaö 
>hann.  Páll  Eggert  ólason. 

Börn,    foieldrar   og    kennarar   eftir    D.    C.    Murphy.     Jón 

.Í>órarin830n  þyddi.  Reykjavík.  Bókaverzlun  Sigfúsar  Eymuuds- 
Bonar.     1917. 

Hór  birtist  á  ísleuzku  bók  eftir  amerískau  höfund  um  efni, 
sem  lítið  er  um  ritað  á  voru  máli.     í  það  má  ráða  af  titlinum. 

Efnið  er  boðorð,  heilrœði,  vísbendingar  til  kennara  um  störf 
þeirra,  hugleiðingar  og  athugasemdir  um  eigindir  góðs  kennara, 
tmikilvægi  keuslustarfa  og  samvinnu  foreldra  og  kennara. 

Eg  mæli  hiklaust  með  því,  að  kennarar  vorir  fái  sér  bók  þessa 
og  lesi  hana  vandlega.  Reyndar  dáist  eg  ekki  að  ritsnild  hcnnar, 
eins  og  hinn  mœti  og  mjögvirti  þyðandi  i  foimálanum.  Höf. 
prédikar  óþarflega,  hugsar  oft  hversdagslega  og  ritar  fullalþyðlega. 
Sumar  hugsanir  hans  eru  gráhœrðir  öldungar  í  gömlum  fötum. 
JHann    segir    kynstur   sagna  og  dæma,  kenningum  sínum  og  ráðum 


fikirnirl  Ritfregnir.  881 

iil  skyriiigar.  £n  Bumar  Bögurnar  eru  bvo  langar  og  reka  hver  aSra 
Bvo  þétt,  að  hugsanaþráburiun  Blitnar.  Le^^endum  hafa  nœ^tum  því 
gleymst  Hkoðanir  böfundar  og  íhugunarefni,  er  }>oim  er  lokið.  Hitt 
-er  þó  lakara,  aS  stundum  BÓRt  Hamband  þeirra  viS  umrœðuefnið 
ekki  eins  Ijó.s]ega  og  Bkyldi,  nokkrar  þeirra  vitSast  aS  eina  sagSar 
»f  því,  aS  höf.  hefir  haft  niœtur  á  þeim.  ÞaS  sem  létta  á  leatur 
ibókarinnar,  sögurnar,  er  Rkyra  eiga  betur  hugsanir  hennar,  snjiit 
því  í  ókoat,  veldur  ruglingi.  Er  þenm  ameríski  ritháttur  allM  ekki 
eftirbreytni  verður.  1>»S  Bætir  furSu,  hvo  Iitt  höf.  trúir  lesendum 
sínum  til  Hkilnings.  l>(tS  er  scundum  því  Iikara,  sem  hann  8é  aS 
Begja  til  krökkum  eii  kennurum  og  foreldruni.  Vera  má  og,  aS 
■«ÍDhverir  finni  honum  þaS  til  foráttu,  að  hann  kunni  ekki  ráS  viS 
nógu  mörgu  mótlæti,  er  biði  hvers  kennara  í  Btarfi  hans  og  atöSu. 
:Stundum  er  hanii  þotinii  frá  okkur  meS  ýniBar  spurningar  á  vör- 
unum,  áSur  en  oss  varir.  Hanu  fræSir  osh  meir  um,  hvað  við  eig- 
um  ekki  aS  gera  en  gera.  Hann  játar,  aS  hjá  refningum  verði  ekki 
komÍHt,  en  hikar  aS  leggja  ráð  um,  hversu  þeim  skuli  beitt.  Hann 
á  ekkert  kynjalyf,  seni  lœknar  alla  sjúkdóma,  og  er  það  sagt  hon- 
um  til  lofs,  enda  mun  þykja  mál  til  komið,  að  eg  rökstyðji  með- 
«nœli  miii  á  annan  hátt,  en  eg  befi  gert  hér  á  undan. 

Ekki  efa  eg,  uð  barnakennarar  vorir  geti  ymislegt  á  henni 
.grœtt,  ef  þeir  kynna  sór  hana  með  kostgæfni.  Hún  geymir  ráð  og 
leiðbeiningar,  er  að  gagni  geta  komið,  ef  eftir  er  farið.  Höf.  er 
■heilbrigður,  kenningar  hans  heilausamlegar.  Hanii  varar  skýit  og 
rœkilega  við  ofmiklum  báti'ðleik  og  alvörugefni  í  kenslustundum. 
Hann  kennir,  að  mjög  ríði  á  góðum  aga  í  skólum  og  við  skólanám. 
En  >þeim  skóla  er  bezt  stjómað,  sem  stjórnað  er  með  minstri 
fyrirhöfn  til  að  aga«.  Og  hann  fer  óvœgum  orSum  um  þá  kenn- 
«ra,  sem  þykir  sú  skólastofa  fyrirmynd,  :»þar  sem  heyra  má  títu- 
-prjón  detta,  og  þar  sem  börnin  sitja  bein  eiuB  Oi»  kerti,  með  and- 
litið  aS  kennaraborðinu4(.  Og  glaðlyndi  l  kenslustofu  telur  hann 
-holt  og  gott.  Og  bann  bendir  á  góð  tök  á  ýmsura  brekum  og 
l)relluni,  og  segir  dæmi  þess,  hvernig  þeim  hafi  verið  eytt.  Ágœt 
•er  þesBÍ  aaga:  Eitt  sinn  var  ritað  á  skólatöflu,  er  kenslukonan 
kom  inn :  iþKensIukonan  okkar  er  asna^.  liún  hafði  ekki  orð  um 
^K^etta,  heldur  tók  þegjandi  krítina  og  bætti  viö:  »hirðir«.  »Eftir 
^Kþað  var  ekkert  skrifað  á  tofluna«.  Einhver  bezti  kHflinn  i  bókinni 
^HMr  um  /mRar  tegundir  kennara,  þar  sem  hann  flokkar  þá  eftir  ein- 
^^bennum    þeirra    og    aðferðum  við  starf  Bitt  og  likir  þeim  viS  y'mBa 

I 


489  Ritfregnir.  [Skiniir 

fuglaflokka.      Sönn  er  lýsingin  á  þeim  kennurum,  er  taldir  eru   til 
ránfugla,  og  kannast  íslenzkir  lesendur  víst  tíö  þá  tegund. 

Þyðingin  virðist  hafa  vel  tekiut,  málið  gott  og  smekklegt,  1Í6- 
legt  og  látlaust,  alþ/ðlegt  í  góðri  nierkingu  þess  orðs. 

Kennarasveit  vor  má  þakka  þyðanda  starf  hans. 

Sigarðar  GoðmnndðsoD. 

Sig.  Heiðdal:  Stiklnr.  Sögur.  Reykjavík.  Bókaverzlun  Ar* 
sœls  Arnasonar  1917. 

Ungur  og  efnilegur  bóksali,  hr.  Arsœll  Arnason,  befir  gefið  út 
nokkrar  sögur,  er  >StikIur<i;  kallast,  eftir  Sigurð  Heiðdal,  barnakeonara 
Seltirninga.  Þar  rennur  upp  ný  stjarna  á  (alenzkum  bókmenta- 
himni.  Gera  má  ráð  fyrir,  að  marga  fjsi  að  sjá  bana  og  skoða,  og 
að  þeir  velti  því  fyrir  sér  um  leið,  hvort  gera  má  sér  von  þess,  að' 
hún  leiftrl  lengi  um  nsetur,  eða  hvort  búast  verður  við  hinu,  a& 
hún  hrapi  innan  skamms  niður  fjrir  brún  sjónde'ldarhringsins. 

Margar  spurningar  ryðjast  fram,  er  nýr  höfundur  sezt  á  þular- 
stól :  Um  hvaða  bygðir  og  bœi  mannlífsins  hefir  hann  farið,  og 
hvaða  tíðindi  hefír  bann  þaðan  að  segja?  Segir  hann  frá  héruðum, 
er  vér  höfum  eigi  áður  heyrt  sögur  úr,  eða  lýsir  bann  sveitum, 
kunnum  úr  leikura  og  frásögnum?  Og  ber  þá  sögn  hans  að  nokkru 
af  eldri  sögum?  Talar  hann  með  meira  fjöri  og  andagift  en  þeir, 
er  áður  sögðu  sömu  sögu,  svo  að  vér  tökum  betur  eftir,  eða  mœlir 
hann  skýrara  en  þeim  tókst,  svo  að  vór  sjáum  betur  greitt  úr  ör- 
lögþáttum  og  œfikjörum  en  í  gömlu  ferðasögunum  og  öðlumst  um 
leið  nyjan  skilning.  Betri  skilningur  er  i  einhverju  nyr  skilningur. 
Og  hvernig  segir  hann  frá?  Með  bæðnihlátri  eða  raunarómit  Er 
lífið  honum  meira  en  yrkisefni?  Má  heyra  á  rödd  bans  aðalsblæinn^ 
er  auðkennir  mál  þes^  manns,  sem  gagntekinn  er  af  alvöru  lífs  og 
dauða  og  einum  er  veittur  máttur  til  að  innræta  mannlegum  hjört- 
um,  ofutlitið  svipað  og  stórri  reynslu  eSa  sorg  tekst  það,  mun  á 
heimsbégóma  og  verðmœtum  þeim,  sem  vór  höfum  hitann  úr,  vöx- 
um  af  og  göfgnmst? 

Söguefnin  eru  hvorki  ny  nó  víðtæk.  Höf.  er  ástaskáld  —  sögurnar 
ástasögur.  Og  tamast  virðist  honum  að  lýsa  útjöðrum  í  skugga- 
hverfi  ástarinnar  —  inn  í  dimmustu  göturnar  þar  hættir  hann  sér 
lítt.  Hann  lydir  villum  og  villigötum  í  samdrætti  og  sarabúð  karla 
og  kvenuB,  afleiðingum  stundarlóttúðar  (»Kos8Ínn«)  og  samvizku- 
lausrar  svölunar  holdlegra  fysna  (»Rándýrin«),  og  öröugleikum  hjóna- 
bandsins,  sem  stafa  af  vöntun  á  nœrgœtni  og  vilja  til  samstillingar- 


Jkiniir]  RítfregÐÍr.  888 

akapi  og  þörfum.  Hann  hefir  gaman  af  a6  I/sa  aOdraganda 
a6  fyratu  kossnm;  faSmlögum  og  ástarjátningum,  ímyndunarafl 
ihana  er  allmjög  ástum  drifiS.  En  ef  sogurnar  eru  lesnar  með  ör- 
lítilli  aCgætni,  einkum  lok  þeirra,  sést,  a8  hugsun  býr  að  baki  þeim, 
rftð  þœr  eru  sagOar  í  aWarlegu  skyni.  Höf.  virSist  alvörumanur,  og 
-flðgur  hans  skortir  ekki  alvarlegt  efni,  þótt  það  sé  ekki  stórfeng- 
legt.  Hann  sjnir  líka,  hversu  lítilfjörleguitu  atburöir  og  ólíklegusta 
'tilviljanir  •  httfa  áhrif  á  örlög  vor  í  ástamálum.  Slíkt  er  líka  um« 
'hugsunarefni,  ekki  sízt  á  þessum  ógagnrjnu  trúartímum,  er  vór 
lifum  á. 

Það  leiCir  af  afmörkun  efnisins,  aS  vér  kynnumst  köppum 
flkáldsins  flestum  ekki  annarstaðar  en  á  launþingum  ástarinnar  eða 
jif  öðru  en  því,  er  þeir  eru  við  hana  riðnir.  En  ef  það  sópar  ekki 
œeira  að  þeim  í  öðrum  efnum  en  þar,  sakar  það  lítið.  Persónur 
ihans  eru  smávaxnar.  Ein  söguhetjan  árœðir  ekkí  með  nokkru  móti 
a6  biðja  sér  konu,  sem  haim  unni  hugástum  og  hún  elskaði  aftur 
ekki  miuna,  af  því  að  hún  fœrðist  ofurlítið  undan,  er  kempan  kom 
vi8  hana.  Svo  lítilfjörleg  hreyfing  réð  örlögum  þessara  etskanda,  líkt 
•og  skáldið  segir.  Og  hér  er  engin  kona,  er  vér  fáum  mœtur  á,  en 
það  auðkennir  íslenzk  skáld,  bœði  í  fornöld  og  uútíð,  að  þeim  tekst 
<betur  við  kvenþj(^ðina  en  karlmennina.  Vér  minnumst  hér  belzt 
kaupmannsdótturinnar  í  fyrstu  sögunni,  sem  hugkvœmist  smellið 
úrrœði  til  að  ná  samþykki  föður  síns,  farðulega  grunnhyggins,  til 
lofunar  sinnar,  er  honum  var  þvert  um  skap.  Og  hér  er  enginn 
heilabrotamaður  með  sjálfstœðar  skoðanir,  andlegan  óróa  eða  djarf- 
tnannlega  dóma.     Sálargróður  er  hér  ófjölskrúðugur. 

£n  alt  fyrir  þetta  er  margt  vel  um  höf.  og  sögur  hans,  er 
spáir  góðu  um  framtíð  hans.  Tveimur  p>ersónum  hans  er  veigur  í. 
'Önnur  er  i^heiðarskáldið^.  í  honum  byr  vilji  og  haiðneskja,  sem 
stafar  meðfram  af  því,  að  hann  varð  að  yrkja  í  framkvœmdum  og 
fésýslu  í  stað  þess  að  skapa  mannssálir  og  lyndiseinkunnir,  sem 
honum  lék  hugur  á  ungum.  Þykir  mér  sú  saga  hafa  einna  bezt 
hepnast.  Það  er  að  vísu  heldur  ósennilegt,  að  sá,  sem  söguna 
segir,  hafi  ekki  vitað  ura  svo  nafnkunnan  fjáraflamann,  sem  Heið- 
mann  hlaut  að  vera,  að  hanti  var  jheiðarskáldiöí  og  bernskuvinur 
hans,  þar  sem  hann  var  Möðruvellingur,  mjög  riðinn  við  almanna- 
mál,  þingmaður  og  virðist  greindarmaður.  En  slíkt  er  smávœgilegt 
Hitt  er  höfuðatriðið,  að  persónunni  er  I/st  með  litum,  bœði  í  máll 
lundu  og  fasi,  og  að  alt  er  það  eðlilega  samstilt. 

Hin    söguhetjan,    sem    vór  veitum  eftirtekt  og  oss  þykir  vœnt 


384  Ritfregnir.  [Skímir 

um,  er  hundurinn  Offi,  sem  œtlaðist  ekki  til  neinna  launa,  er  >hanD 
vann  afreksverk  BÍn<L.  Sumt  bendir  á,  að  höf.  hafi  lesiö  »Vak  ÞorglU 
gjallanda  (í  l^^D/rasögum^  1910)  og  lært  af  akáldinu  þingejska.  Raup- 
staSarflœkingur  Offa  minnir  dálítið  á  hverfiseril  Vals.  £n  a6  öðru 
leyti  eru  þeir  hundar  gerólíkir  og  breppa  því  harla  ósvipuð  örlög. 
Þessi  smásuga  s/nir  að  mínu  viii  ótvíræðlega  skáldgáfu  böf.  Sv> 
vel  Ijsir  bann  þar  skynjunum  og  innræti  góðs  og  duglegs  buuds. 
£n  það  lytir  seinni  hluta  hennar,  að  höf.  hefir  blandað  kana  full- 
mikið  ástura  og  hjúskap  og  dreifir  á  þann  hátt  huga  lesenda  si.ma 
um  of. 

Höf.  er  maður  hugsandi,  tekur  vel  eftir,  hefir  gaman  af  aS' 
segja  sögur,  hefir  gott  lag  á  að  vekja  óþreyju  lesenda  eftir  að  beyra 
meira.  £n  það  er  rangt  gagnvart  bókmentum,  og  ungum  böfundum- 
enginn  greiði,  að  þegja  um  galla  á  frumsmíðum  þeirra.  Skyld& 
ritdómara  er  að  skilja  og  skýra,  sýna  svip  og  sérkenni  böfunda  og 
rita,  benda  á  kosti  og  ókosti,  en  gera  það  með  góðgirni  og  sann-- 
leiksást.  Höf.  gerir  oflítið  úr  skilningi  leseiida  sinna,  treystir 
þeim  ekki  til  að  skilja  hálfkveðna  vísu.  £inbver  skrifaði  um  hann, 
að  hann  ritaði  alþyðlega.  £f  átt  hefir  verið  við  þetta,  er  skáldi' 
slíkt  lítil  sæmd.  Seinni  kafla  sögunnar  Bjarna  o^  Ouðrúnar 
hefði  t.  d.  átt  að  stytta.  Það  hefði  nœgt  til  skilnings  á  hugarfari 
Guðrúnar  í  garð  Bjarna,  að  hún  fór  að  hagræða  kambi  í  hári  sér 
og  »var  dálitla  stund  að  því^,  er  bann  nálgaðist  bana  með  ástar-- 
atlotum.  Svo  gátu  lesendur  sagt  sér  sjálfir  þær  afleiðingar,  er  þa& 
getur  haft,  að  stúlka  verður  að  gefa  varlega  undir  fótinn,  samkvœmt 
almennura  velsœraisreglum.  Það  var  og  óþarfi  að  láta  þeasa  lítil- 
fjörlegu  undanfærslu  Guðrúnar  koma  til  af  því,  sem  bún  hafSi  beyrt 
ura  ástareðli  karlraanua.  Bæði  lífið  og  vísindaleg  sálarfræði  s/nar 
að  röram  er  einræningstaugin  í  menskum  verum,  sem  veldur  óbeit 
vorri  á  nánum  mökum  við  aðra  og  einkum  kvenfólks,  er  karlmena 
eiga  í  hlut.  Velsœmisreglan  er  því  ekki  nema  samþykt  þess,  er 
kvenlegri  náttúru  er  áskapað.  Höf.  hefði  því  lagst  djpra,  ef  hann 
befði  látið  henni  bregða  svo  við  af  blindri  tilbneiging  eðlis  BÍns,  er 
elskandinn  nálgaðist  hana,  sagan  um  leið  geymt  djúptœkari  og^ 
ábrifaraeiri  sannindi,  ekki  sízt  ef  Bjarni  hefði  verið  stæltari,  sótt 
fastara  á.  Annars  fer  uppgerðin  vanalega  af  stúlkum,  er  þœr  eru 
einar  með  þeim,  sem  þœr  unna  einlæglega,  eins  og  þarna  átti  sór 
stað.     Höf.  hefir  náð  hér  í  gott  söguefni,  en  orðið  lítið  úr. 

1  fyrri  hluta  seinustu  sögunnar  (»Ungu  hjónin«)  synist  skáld- 
gáfan  bregðast.     £g  þori  ekki  að  fullyrða,  að  höf.  hafi  lesið  ágœta 


Skiinir]  Ritfregnir.  88&, 

sögu  eftir  Jónaa  Lie,  er  heitir  >Et  Samliv«,  en  líklegt  þykir  mór 
þaS,  og  aS  þaSan  sé  honum  ósjálfrátt  komiS  sæSið,  er  sagan  er 
vaxin  af.  Lie  R/nir  þar  snildarlega,  hversu  skortur  á  list  vits  og 
hjartna  gerBpiIlir  góSri  sambáS  hjóna.  Þau  stilla  ekki  saman  skap- 
BÍtt  og  þarfir.  Þá  er  bóndinn  vildi  faSma  konu  BÍna  aS  sér  og  tala 
viS  hana  um  ábjggjur  sínar  og  gleSiefni,  brast  hana  tíma,  vur  meS 
hugann  annarstaSar.  EfniS  er  sama  í  fyrra  helmingi  þessarar  sögu. 
Og  þaS  stjrkir  œtlun  mína,  aS  hann  notar  sömu  mynd  sem  Lie: 
Hjónin  standa  aS  lokum  sitt  á  bvorum  árbakka.  Höf.  œtti  aS 
minsta  kosti  aS  lesa  bók  Liea  og  bera  saman  viS  sína  Bögu.  Þá  sór° 
haon,  hvers  henni  er  ávant.  Lie  segir  frá  eintómum  atvikum  og' 
viSburSum,  athöfnum  og  Bamrœðum,  er  vór  akynjum,  og  skyrir  oss 
þannig  innra  efni  sögunnar.  Hér  vantar  slíkt  fram  eftir  allri  sögu, 
Rvo  aS  sá  kafli  verSur  lítiS  nema  greindarleg  hugvekja,  eins  og  eitt- 
hvert  blaðið  komst  að  orði.  Hann  nœr  sér  betur  niðri,  er  >ungu 
hjónin<(  hafa  komiS  sér  saman  um  skilnað.  Höf.  vantar  alls  ekki< 
vilja  né  stefnuskrá  í  hjúskaparmálum. 

Dulrænu  söguna  }!>Hvar  ertu?«  kysi  eg  úr  bókinni.  Eg  skil' 
hana  ekki,  nýt  hennar  ekki,  veit  varla,  hvort  hún  er  alvara  eSa 
háS,  sera  sumum  hefir  dottiS  í  hng,  en  þykir  getgátan  ósennileg. 
Má  vera,  aS  andatrúarmeun  kunni  >mála  mjöt^  um  hana,  og  aS 
brjálaöri  eSa  vitrari  framtíS  en  liSandi  samtíS  dáist  aS  spádómsanda 
skáldsins.  En  jarSlífiS  á  nóg  yrkisefni  og  þarfleysa  að  sigla  ettir 
þeim  yfir  í  ólóndin  fyrir  handan  haf  dauSans.  Þess  konar  skáld- 
skap  getur,  aS  minsta  kosti  nú,  aS  eins  einn  flokkur  manna,  auda- 
trúarmenn,    haft    af  andlegt  gagu.     Og  eg  efa,  aS  sagan  hrífi  vitr- 

f    ustu  Binna  þeirrar  stefuu. 

I  Mál  á  »Stiklum<;  er  sómasamlegt,  tildurlaust  meS  öUu,  en  ekki 

mikiS    n/nœmi    að.     Höf.    segir    hægt    og    rólega   frá,    tekur  aldrei 
fjörspretti. 

Eg  veit  það  eitt  um  þenna  höfund,  aS  hann  fæst  viS  barna- 
kenslu.  >Eg  kenni  til  sakir  þín,  bróðir  Jónatan<(.  Ekkert  er  ban- 
vœnna  sálarfjöri  og  andagift  en  kenslustagl  og  Htíla»trit.  Er  mér 
ekki  grunlaust  um  þreytumörk  á  frásögu  hans  og  orðfwri.  SkaSi 
er  og,  aS  vér  eigum  ekki  sjóSi,  er  veita  má  úr  ungum  höfunduji 
og  hugsandi,  eins  og  hr.  SigurSi  Heiðdal,  Btyrk  til  utanfarar  og  nœðis 
til  andlegra  iðkana,  svo  að  þeir  geti  vaxið  á  alla  vegu,  eftir  þvi 
sem  þeir  eru  hæfileikum  gæddir  og  skapi  farnir,  og  synt,  hvað  i 
þeim  byr.  Euginn  veit,  hvilíkir  gullhringar  yrðu  smíðaðir,  ef  þeirra. 
nyti.  Sigarðnr  Gnðmundsson. 


:830  Ritfregnir.  [Skimir 

Manfreð.     Sorgarleikur    eftir     Byron    lávarð.     Matthfas 
..Jochninssoii  þýddi.  2.  útg.  Rvík.     Bókaverzlun  Gu8m.  Gamaliels- 
Bonar.  1916 

Þessi    SDÍldarþjðing    þjóSskáldHÍns    birtist    hér  í  2.  útg.  á  100 
;ára    afmœli    frumritsins.     Aftan    tí8  er  skrá  yfir  helztu  frumrit  og 
þ/Singar  Mattbíasar.     Útgáfan  er  Ijómandi  anotur  og  verSur  eflaust 
mörgum  kærkomin.  6.  F. 

Stjómar8kv&  íslands  og  þingsköp  alþingis.  GefiS  út  a8 
tilhlutun  alþingis.  Rvík.   1916. 

Þetta  er  pr/ðilega  smekkleg  útgáfa,  á  góðum  pappír,  með 
ágœtu  letri.  Tilvitnanir  á  spássíum  og  neðanmálsgreinar  g/na 
breytingarnar  sem  stjórnarskráin  hefir  tekið  síðan  1874.  Yið  þiug- 
sköpin  eru  fyrirsagnir  á  spássíum.  6.  F. 


Aðrar  sendar  bæhnr,  er  siimra  mnn  getið  síðar: 

Haraldur  Nielsson :  Rirkjan  og  ódauðleikasannanirnar.  Rvík  1916. 

Einar  Hjörleifsson  Kvaran:     Líf  og  dauði.     Rvík  1917. 

Verzlunarmannafól.  »Merkúr«:  Um  verzlunarmál.  Sex  fyrir- 
lestrar.     Rvík  1917. 

í.  S.  t:     Glímubók.     Rvík  1916. 

í.  S.  1:     Knattspyrnulög.     Rvík  1916. 

I.  S.  t. :  Almennar  reglnr  íþróttasambands  tslands  um  koatt- 
spyrnumót.     Rvík  1917. 

í.  S.  í. :  Lög,  leikreglur  og  önnur  ákvœði  um  íþróttir  innan 
Sambandsins.     Rvík  1915. 

Ársrit  Ræktuuarfólags  Norðurlands  1916.     13.  árg.    Ak.  1917. 

Lög  og  reglur  um  bœjarmálefni  Rvíkur  1. — 3.  hefti.  Rvík  1916. 

Oversigt  over  islandske  Love  i  1915  af  L.  H.  B.  Sœrtryk  af 
jTidskrift  for  Retsvidenskab*  for  1916. 

Hagskjrslur  íslands  11.    Búnaðarsk/rslur  árið  1915.    Rvík  1916. 

Tímarit  Verkfrœðingafól.  íslands.  2.  árg.  1.— 2.  hefti.  Rvík  1917. 

Arne  MöIIer :     Island  og  Danmark.     ^R^ralingebogen^  1916. 

Magnús  Gíslason:     Rúnir.     Rvík  1917. 

Alexander  L.  Kielland:  Jónsmeasuhátíð.  Saga.  Þýtt  hefir 
Guðm.  Halldórsson.     Eyrarb.  1917. 

Viktor  Rydberg:  Singoalla.  Skáldsaga  frá  14.  öld.  ísl.  þýö. 
eftir  Guðm.  Guðmundsson,  L— II.     Rvík  1916—17. 


y%^ 


Trúarhugtakið 

«eins  og  vér'kynnumst  því  í  ritum  nýja  testamentisins. 


Synodaserindi  flatt  i  dómkirkjanni  í  Reykjavik  27.  júni  1917 

af 
Sigurði  P.  Sivertsen  prófessor. 


Ef  spurningin:  »Hvað  er  trú?,  hvað  felst  í  þvi 
'bugtaki?«,  væri  lögð  fyrir  þá,  sem  hér  eru  viðstaddir, 
myndi  flestum  að  likindum  flnnast  auðvelt  að  svara  þeirri 
spurningu.  Flestir  myndu  koma  með  skýringu  sina  án 
þess  að  hika  mikið  eða  vera  i  miklum  vafa  um,  að  skýr- 
ing  þeirra  væri  rétt.  En  ef  svörin  ýmsu  væru  skrifuð 
upp  eða  borin  saman,  myndi  margan  furða  á,  hve  marg- 
breytileg  þau  væru  og  að  mörgu  ólík. 

Þetta  stafar  eðlilega  af  þvi,  hve  trúarhugtakið  er 
víðtækt  og  margþætt,  og  má  því  skoða  frá  mörgum 
hliðum. 

Þar  kemur  til  athugar  bæði  trúarþelið,  trúar- 
lundin,  með  hinum  mismunandi  og  margbreytilega  styrk- 
leika  og  innileika  trúarinnar,  og  svo  á  hinn  bóginn  einnig 
trúarandlagið,  hverju  trúað er, trúarkenningin,  trúar- 
sannindin,  trúarhugmyndimar  margbreytilegu. 

Þegar  um  trúarhugtakið  er  að  ræða,  getur  einnig 
komið  til  athugunar  bæði  hvað  trú  só  alment,  og  svo 
hitt,  hvað  einkenni  sérstaklega  trúna  i  kristilegum  skiln- 
ingi. 

Þar  getur  enn  fremur  komið  til  athugunar,  hvernig 
trúin  hefir  birzt  á  hinum  ýmsu  tímum  og  hjá  hinum  ýmsu 

22 


838  Trúarhugtaki*.  [Sklrnir 

þjóðum,   ekki   að   eins   utan,   heldur  eiBnig  innan  kristn-- 
innar. 

Því  trúarhugtakið  hefir  orðið  fyrir  niiklum  breytingum . 
frá  því  fyrst  vér  þekkjum  til  og  alt  til  vorra  tíma. 

Trúarhugtakið  á  sina  sögu^  og  sú  saga  aýnir,  að' 
langt  er  frá  því,  að  altaf  hafi  hið  sama  verið  lagt  í  orðin* 
t  r  ú   og  að   t  r  ú  a. 

Sú    saga   er   mjög   fróðleg,  og  kennir  hún  oss  meðali 
anuars,   hversu   hugtök,   sem    alment   eru    notuð,   hafa  á 
ýmsum   tíraum   verið   höfð    í    mismunandi   merkingu,    og 
jafnvel   á   sama   tíma  hefir  næsta  ólikur  skilningur  verið  • 
lagður   i   hugtökin   eftir   andlegum  þroska  þeirra,  er  þau 
notuðu,  og  eftir  hinura  raargvíslegu  aðstæðum,  er  mótuðu.. 
andlegt  umhverfi  manna. 

Þvi  saga  trúarhugtaksins  sýnir  oss  einnig,  hvemig 
lífskjörin  að  ýmsu  leyti  hafa  ráðið  því  á  hvað  í  trúarhug- 
takinu  mest  áherzla  var  lögð.  Þetta  má  að  miklu  leyti 
rekja  gegnum  aldirnar  og  þá  ekki  sizt  i  nýja  testamentinu, . 
eftir  að  mönnum  hefir  skilist  að  rannsaka  beri  og  skoða 
hin  ýmsu  rit  þess  einnig  frá  sögulegu  sjónarraiði. 

Af  þessu  ætti  öUura  að  vera  Ijóst,  hve  trúarhugtakið 
er  margbrotið  viðfangsefni,  og  að  ekki  getur  verið  viðlit 
að  taka  allar  hliðar  þess  til  athugunar  1  einu  erindi,  ef 
út  i  nokkuð  á  að  fara  til  hlítar. 

En  trúarhugtakið  er  eitt  af  meginhugtökura  kristin- 
dómsins.  Á  það  lögðu  siðbótarhöfundamir  megináherzluna. 
Og  þar  eð  þetta  ár  er  400  ára  rainningarár  siðbótarinnar, . 
virðist  eiga  vel  við  að  taka  þetta  hugtak  hér  til  yfirveg- 
unar  og  leita  til  frurauppsprettu  vor  kristinna  manna»- 
þegar  um  réttan  skilning  á  einhverjum  atriðum  kristin- 
dómsins  er  að  ræða,  til  nýja  testaraentisins  sjálfs,  til  þess 
að  gera  sér  sera  glöggasta  grein  fyrir  því,  hvað  i  hug- 
takinu  trú  felist  samkværat  kristilegura  skilningi,  og  ^ 
hvað  þar  beri  raesta  áherzlu  að  leggja. 

Það  sera  eg  ætlaði  raér  að  tala  hér  um 
e  r  þ  V  i  trúarhugtaMð  eins  og  vér  lcynnumst  j>ví  i  ritum 
nýja  testamentisim. 


I 


SkirÐÍr]  Trúarhugtakið.  889 

Verður  þá  fyret  fyrir  mér  að  athuga  prédikun  Jesú. 

I.  Hvað  kendi  Jesús  um  trúna,  og  hvað  einkendi  trú 
hans  njdlfs? 

Þegar  gera  á  sér  grein  fyrir  því,  hvað  Jesús  hafi 
lagt  í  hugtakið  trú,  verður  þess  tvenns  að  gæta,  bæði  að 
athuga  ummæli  hans  um  trúna,  bein  og  óbein,  og  rvo 
einnig  að  taka  tillit  til  lýsinga  guðspjallsheimilda  vorra  á 
þvi,  er  aðallegast  einkendi  trú  Jesú  sjálfs. 

1.  Bein  ummæli  Jesú  um  trúna  eru  ekki 
mörg  i  elztu  heimildum  vorum.  0  r  ð  i  ð  t  r  ú  kemur  t. 
d.  að  eins  fyrir  í  tvennum  ummælum  Jesú,  sem  tilfær^ 
em  i  Ræðuheimildinni  svonefndu.  En  Ræðuheimildin  er 
talin  önnur  elzta  aðalheimild  guðspjalla  vorra  og  er  sam- 
eiginleg  bæði  fyrir  Mt.  og  Lúkasarguðspjall.  Nokkru  oftar 
kemur  orðið  fyrir  í  hinni  aðalheimild  samstcfna  guðspjall- 
anna,  Markúsarheimildinni.  Sögnin  að  trúa  kemur 
einnig  sjaldan  fyrir  í  samstofna  (o:  þremur  fyrstu)  guð- 
spjöllunum. 

Skulu  nú  talin  aðalummæli  Jesú  um  trúna 
i   samstofna   guðsp  jöllun  u  m. 

Byrja  eg  þá  á  ummælunum  1  Markúsar- 
heimildinni. 

I  4.  kap.  Markúsarguðspj.  er  sagt  frá  því, 
þegar  J  e  s  ú  s  var  með  lærisveinum  sinum  ú  t  i  á  G  e  n  e- 
saretvatninu  og  stormhrinan  reis  og  öldurnar  féllu 
inn  i  bátinn.  Jesús  svaf  i  skutnum,  en  laoírisveinarnir 
vöktu  hann.  Þá  sagði  Jesús  við  þá:  >Hvi  eruð  þór 
hræddir,  hafið  þérenn  enga  trú?«  (Mk. 4, 40). 
Mt.  orðar  ummælin:  »Hvi  eruð  þér  hræddir,  litiltrúaðir?* 
(8,  26),  en  Lk.:  »Hvar  er  trú  yðar?c  (8,  25). 

I  næsta  k  a  p.  M  k.  er  sagt  frá  b  1  ó  ð  f  a  1 1  s  s  j  ú  k  u 
k  0  n  u  n  n  i,  er  snart  klæði  Jesú  i  mannþyrpingunni,  féll 
til  fóta  honum  og  sagði  honum,  hvers  vegna  hún  hefði 
snortið  hann  og  hvernig  hún  hefði  læknast.  Við  hamt 
sagði  Jesús:  >Dóttir,  trú  þín  hefir  gert  þig 
heila«    (Mk.   5,   34).     Lk.   orðar  ummælin   alveg   eins- 


22* 


•840  Trúarhagtakiö.  [Sklrnir 

(8,  48).  En  orðalagið  er  hjá  Mt.:  »Vertu  hughraust  dóttir, 
írú  þín  hefir  gjört  þig  heila«  (9,  22). 

Meðan  Jesús  enn  var  að  mæla  við  konuna,  komu 
menn  frá  samkundustjóranum  Jairusi  og  segja 
honum  lát  dóttur  hana  og  biðja  hann  að  ómaka  meistar- 
Ann  ekki  lengur.  En  Jesús  gaf  eigi  gaum  að  orðum 
imannanna,  en  sagði  við  samkundustjórann :  » V  e  r  t  u 
ekki  hræddur,  trúðu  aðeins*  (5,  36).  Orðin 
eru  eins  hjá  Lk.  (8,  50),  en  vantar  i  hliðstæða  staðinn 
;hjá  Mt.  (9). 

Þá  höfura  vér  tvenn  ummæli  um  trúna  í  9. 
kap.  Mk.guðspj.  önnur  eru  í  viðtali  við  föður 
tlogaveika  piltsins,  sem  hafði  komið  með  son 
sinn  til  lærisveina  hans,  en  þeir  ekki  getað  læknað. 
Jesús  lét  þá  færa  piltinn  til  sín  og  spurði  föðurinn,  hve 
lengi  drengurinn  hefði  verið  veikur  af  flogaveiki  sinni. 
Faðirinn  segir  Jesú  það  og  biður  hann  að  sjá  aumur  á 
þeim  og  hjálpa  piltinum,  ef  hann  geti  nokkuð.  Þá  sagði 
Jesús  eftirtektaverðu  orðin:  »Ef  þú  getur!  Sá  getur 
a  1 1,   s  e  m  t  r  ú  n  a   h  e  f  i  r«   (9,  23). 

Hin  ummælin  í  þessum  kap.  eru  í  viðtali  Jesú  við 
lœrisveinana,  þar  sem  hann  segir:  »Hver  sem  hneykslar 
einn  af  þessum  smælingjum,  sem  á  mig  trúa,  betra 
væri  honum  að  honum  væri  varpað  í  hafið  með  stóran 
kvarnarstein  um  hálsinn*  (9,  42;  sbr.  Mt.  18,6). 

í  næsta  kap.  M  k.g  u  ð  s  p  j.  er  sagt  frá  1  æ  k  n  i  n  g  u 
Bartímeusar,  blinda  beiningamannsins,  er  sat 
við  veginn  v  i  ð  J  e  r  í  k  ó.  Maður  þessi  kallaði  til  Jesú, 
er  hann  fekk  að  vita,  að  hann  færi  fram  hjá,  og  bað 
hann  að  gefa  sér  aftur  sjón  sína.  Við  hann  sagði  Jesiís: 
»Far  þú  leiðar  þinnar,  trú  þin  hefir  gjört  þig 
h  e  i  1  a  n«  (10,  52).  L  ú  k.  orðar  ummælin:  »Verð  þú  aftur 
sj&andi!  trú  þín  hefir  gjört  þig  heilan*  (18,  42). 

í  11.  k  a  p.  M  k.  eru  eftirtektaverðu  orðin,  sem  Jesús 
eagði  við  lærisveina  sína,  þegar  Pétur  benti  honum  á 
visnaða  fíkjutréð:  »Trúið  á  guð.  Sannlega  segi  eg 
yður,   hver  sem   segir  við  fjall  þetta:   Lyftist  þú  upp  og 


Skirnir]  Trúarhugtakid.  841 

steypist  þú  i  hafið logefar  ekkii  hjarta  sinu,  heldur 
tr ú  i  r,  að  svo  fari  sem  hann  mælir,  honura  mun  verða  að  því, 
Fyrir  því  segi  eg  yður :  Hvers  sem  þér  biðjið  og 
beiðidt,  þá  trúið  að  þér  hafið  öðlast  það, 
og  þér  raunuð  fá  það«  (22. — 24.  v.).  Uramæli  þessi  eru  lika 
i  Mt.guðspj.,  en  nokkuð  öðruvíai  orðuð  þar  (21,  21), 

Þetta  voru  helztu  ummælin  i  Mk.  Skal  eg  nú  næst 
nefna  aðaluraraæli  Ræðuheimildarinnar  eins 
og  vér  le8um  þau  i  Mt.  og  Lúk  guðspjalli. 

Þar  sera  Jesús  í  Fjallræðunni  erað  vara  við 
áhygpjura,  kerast  hann  raeðal  annars  svo  að  orði:  »Fyr8t 
Guð  nú  skrýðir  svo  gras  vallarins,  sera  í  dag  stendur,  en 
á  raorgun  verður  í  ofn  kastað,  skyldi  hann  þá  ekki  raiklu 
freraur klæða yður,  þér  Iitiltrúaðir?«  (Mt.  6,  30 ;  sbr. 
Lúk.  12,  28  nær  orðrétt  eins). 

Um  hundraðshöfðingjann  i  Kapernuum 
sagði  Jesús  við  þá,  sera  fylgdu  honura:  »Sannlega  segi  eg 
yður,  ekki  einu  sinni  i  Ísrael  hefi  eg  fundið  svo  m  i  k  1  a 
trú«  (Mt.  8,  10;  sbr.  Lk.  7,  9  nær  alveg  orðrétt).  Og  við- 
hundraðshöfðingjann  sagði  Jesús:  »Far  þú  burt,  verði 
þér   eins   og    þú   trúðirc  (Mt.  8,  13). 

Við  lækningu  tunglsjúka  piltsins,  sera  sagt  er 
frá  i  17.  kap.  Mt.guðspj.,  segir  Jesús  eftirtektaverðu  oröin: 
•Sannlega  segi  eg  yöur:  ef  þér  hafið  trú  eins  og 
mustarðskorn,  þá  raunuð  þér  segja  við  þetta  fjall: 
Flyttu  þig  þaðan  og  hingað!  og  það  raun  flytja  sig,  og 
ekkert  raun  vera  yður  um  megn«  (Mt.  17,  20).  í  1 7. 
k  a  p.  L  k  .  g  u  ð  8  p  j.  eru  hk  uraraæli,  þó  öðruvísi  oröuð. 
Þar  stendur:  »0g  postularnir  sögðu  við  Drottin:  Auk 
oss  trú.  En  Drottinn  sagði:  »Ef  þér  hafið  trú 
eins  og  raustarðskorn,  gætuð  þér  sagt  við  n  ór- 
berjatré  þetta:  Rif  þig  upp  raeð  rótura  og  gróðurset  þig  l 
hafinu;  og  það  raundi  hlýða  yður«  (5. — 6.  v.). 

Sérheimild  Matteusar  hefir  umraælin  við' 
lœkningu  blindu  raannanna  tveggja,  sem  sagt  er  frá  i  9. 
kap.  Mt.guðspj.  Jesús  spyr  þá:  »Trúið  þ  i  ð,  að  eg 
geti   gjört   þetta«?(o:  lœknað  þá).     Þeir  segja  viö 


9tí  Trúarhnftakið.  [Skfrnir 

hann:  »Já,  heira*.  Þá  snart  bann  augu  þeirra  og  mælti: 
»Verði  ykkur  að  trú  ykkar*  (28. — 29.  v.). 

Einnig  orðin  v  i  ð  P  é  t  u  r,  er  hann  gekk  á  vatninu, 
hræddist  og  tók  að  sökkva:  »Þú  lítiltrúaði,  hví  ef- 
aðist  þú?«  (Mt.  14,  31). 

Enn  fremur  er  í  Mt.guðspj.  bætt  inn  í  frásögn  Mk.  um 
heiðnu  konuna  kanversku  orðum  Jesú :  <  K  o  n  a, 
mikil  er  trú  þin.  Verði  þér  sem  þú  vilt«  (Mt.  15, 
28,  sbr.  Mk.  7,  29). 

Inn  í  ummæli  Jesú  í  Mk.  um  að  varast  súrdeig  Farí- 
Beanna  og  Saddúkeanna  er  í  Mtguðspj.  bætt  orðunum: 
»Hví  eruð  þér  að  hugsa  um  það  með  sjálfum  yður,  þér 
trúarlitlir,  að  þér  eruð  brauðlausir?«  (Mt.  16,  8;  sbr. 
Mk.  8,  14  n.  n.). 

Sérheimild  Lúkasar  hefir  orð  Jesú  við 
bersyndugu  konuna,  sem  smurði  Jesú  í  húsi  Farí- 
«eans:  »Trú  þín  hefir  frelsað  þig;  far  þú  í 
friði«  (Lk.  7,  50). 

I  skýringunni  á  dæmisögunni  u  m  s  ú  ð  m  a  n  n  i  n  n 
hefir  Lk.  viðbótina:  »En  þeir  við  götuna  eru  þeir,  sem 
hafa  heyrt  það  (o:  orðið);  síðan  kemur  djöfullinn  og  tekur 
•orðið  burt  úr  hjarta  þeirra,  til  þess  að  þeir  skuli  ekki 
trúa  og  verða  hólpnir.  En  þeir  á  klöppinni  eru  þeir, 
«eni  taka  við  orðínu  með  fögnuði,  er  þeir  hafa  heyrt  það; 
en  þessir  hafa  ekki rót,  þeir  ertrúa  um  stundog falla 
frá  á  reynslutíma*  (Lk.  8,  12 — 13;  sbr.  Mt.  13,  18  n.  n.; 
Mk.  4,  14  n.). 

Sérheimild  Lk.  hefir  einnig  orð  Jesú  v  i  ð  þ  a  k  k- 
láta  Samverjann:  »Statt  upp  og  far  leiðar  þinnar; 
trú    þfn  hefir  gjört  þig  heilan«  (Lk.  17,  19). 

Enn  fremur  ummælin  i  d  æ  m  i-s  ö  g  u  J  e  s  ú  um  dóm- 
arann  og  ekkjuna:  »Mun  þá  mannssonurinn  finna  trúna 
á  jörðunni,  er  hann  kemur?«  (Lk.  18,  8)  og  í  22,  32  við 
Pétur:  »Eg  hefi  beðið  fyrir  þér,  til  þess  að  trú  þin  þrjóti 
ekki«.  Og  við  lærisveinana  A  Emmausgöngunni  segir 
Jesús:  »0  þér  heimskir  og  tregir i hjarta  til  að  trúa  öllu 
þvi,  sem  spámennirnir  hafa  talað«  (Lk.  24,  25). 


^Skirair]  TráarhogtAkið.  343 

Áður  en  lengra  er  haldid  er  bezt  þegar  að  athuga 
þessi  tilgreindu  ummæli  og  spyrja:  Hvað  leggur 
-Jesús   þar   i   orðin    »trú«    og   að    »trúa«? 

Við  athugun  ummælanna  verðum  vér  þegar  eins 
varir,  sem  eflaust  mun  vekja  undrun  þeirra,  sem  ekki 
'hafa  veitt  þvi  áður  eftirtekt.  Það  er  að  J  e  s  ú  s 
hrósar  trú  manna,  seraenganveginngátu 
haft  fullkomnar  eða  réttar  trúarhugmyndir. 

Þetta  á  sér  stað  um  hundraðshöfðingjann  i 
"Kapemaum,  sem  Mt.  guðspj.  lýsir  sem  heiðingja,  og  um 
heiðnu  konuna  kanversku,  en  trú  beggja  kallar 
'hann  mikla.  Einnig  má  nefna  þakkiáta  Samverjann 
og  marga  af  sjúklingum  þeim,  er  Jesús  læknaði.  Þvi 
ekkert  bendir  til  þess,  að  trúarhugmyndir  þeirra  hafi  verið 
sérstaklega  þroskaðar. 

Mesta  eftirtekt  vekur  þó,  að  Jesús  skuli  dást  svona 
að  trú  hundraðshöfðingjans,  —  enda  þótt  hundraðshöfðinginn 
væri  farinn  að  hallastaðGyðingdóminum,  eins  og  Lúkas  segir 
f rá,  —  og  að  trú  heiðnu  konunnar,  og  kalla  trú  þeirra  mikla. 

Það  sýnir  oss  bert,  aðþaðeruekkitrú- 
arhugmyndirnar,  trúarkenningin,  sem 
mest  er  um  vert  í  trúnni  að  dómi  Jesú.  Af  þeim 
dæmum  sjáum  vér  greinilega,  að  það  er  trúarþelið, 
hugarstefnan,  sem  birtist  itrúnni,  semfyrirJesú 
er  aðalatriðið. 

En  vér  lærum  meira  af  þessum  dæmum.  Vér  sjáum 
lika  af  þeim,  hvaða  hugarstefna,  hvernig  það  trú- 
a  r  þ  e  1  er,  sem  Jesús  leggur  megináherzluna  á.  T  r  ú 
h]u ndraðshöfðingjans  er  traustá  mætti  Jesú, 
traust  á  lækniskrafti  hans.  Það  traust  undrast  Jesús  hjá 
þessum  manni  og  dáist  að  því.  Og  manninum  segir  hann, 
að  það  traust  hans  skuli  rætast. 

Sama  traustið  kemur  fram  hjA  konunni  heiðnu.  Það 
skín  jafnt  út  úr  frásögu  Mk.  og  Mt.,  þótt  frásögnunum  að 
öðru  leyti  beri  ekki  alls  kostar  saman. 

En  þetta  sama  traust  á  hjálp  Jesú  kemur  fram  í  trii 
4)ióðfall8sjúku    konunnar,    samkundustjórans    Jairusar    og 


Má  Tr6arhagtakið.  [Skimir- 

blinda  belningamannsins  við  Jerikó.  En  við  alla  þessa 
menn  sagði  Jesús,  að  trú  þeirra,  o:  þetta  traust  til  máttar 
hans  og  hjálpar,  hefði  gjört  þá  heila. 

Énda  er  þetta  í  fylsta  samrœmi  við  upplýsingar  þær 
sem  guðspjöllin  gefa,  að  vantrú  manna  hafi  gjört  Je8Ú> 
erfitt  eða  alls  ómögulegt  að  framkvæma  kraftaverk  (Mt. 
13,  58;  Mk.  6,  6).  En  um  þetta  geta  guðspjöllin  í  sam- 
bandi  við  móttökur  þær,  er  Jesús  fékk  í  ættborg  sinni. 
Þar  vantaði  traustið  til  hans  eða  til  þess  að  máttur  Guða 
birtist  í  honum.  — 

Þá  kem  eg  að  öðru,  sem  vekur  athygli 
manns,  þegar  farið  er  að  j-firvega  ummæli  Jesú  um, 
trúna.  Það  eríhverju  Jesús  telur  enga  trú 
eða  litla  trú  fólgna. 

Það  eru  áhyggjurnar,  kvíðinn,  hrscðslan 
við  hættur  og  böl  og  e  f  i  n  n,  sem  bera  að  hans  dómi  vott 
um  litla  eða  enga  trú. 

Á  Genesaretvatninu  álasar  Jesús  lærisveinum  sínum 
fyrir  hræðslu  þeirra.  Það  er  líkast  því  að  þeir  hafii 
enga  trú,  ekkert  traust  til  æðri  hjálpar. 

Jesús  hvetur  J  a  i  r  u  s  samkundustjóra  til  að  vera 
ekki  h  r  æ  d  d  a  n,  þegar  honum  er  sagt  lát  dótturinnar. 
Trú  hans  á  að  birtast  í  þvi,  að  hann  vantreysti  ekki  að 
hjálp  sé  fáanleg. 

Ahyggjur  og  hugsýki  nefnir  Jesús  í  Fjallræðunni  litla 
trú.  En  áhyggjurnar  eru,  eins  og  vér  öll  vitum,  van- 
traust  á  Guði. 

I  öllum  þessum  og  öðrum  svipuðum  ummælum  er  trúin 
sama  sem  traust.  En  traust  þetta  getur  ýmist 
beinst  að  Guði,  verið  guðstraust,  eða  að  Jesú  sem 
traust  á  mætti  hans  eða  mætti  Guðs,  sem  birtist  í  honum. 
Þess  vegna  er  bæði  talað  um  trú  á  Guð  og  trú  á  Krist. 

Traustið  á  Guði  á  að  útiloka  allar  áhyggjur  fyrir 
fæðu  og  fatnaði,  allan  kvíða  fyrir  hættum  og  böli,  og  alla 
hræðslu  og  efasemdir  um  kærleiksrík  afskifti  Guðs  og 
handleiðslu. 

Jesús    setur    þessu    trausti    engin    tak- 


Skiniir]  Tráarbogtaki5.  84& 

m  ö  r  k.  Vegna  fuUvissu  hans  ura  takmarkalauea  föður- 
elsku  Guðs  og  almœtti  Guðs,  var  honura  ómögulegt  að 
setja  traustinu  nokkur  takmörk.  Þetta  sést  af  áðurnefndu 
ummælunum  i  9.  kap.  Mk.  guðspj.:  »Sá  getur  alt^ 
semtrúna  hefir«.  Og  liku  er  haldið  fram  i  Mk.  11 
i  áðurnefndu  ummælunura  um  bænina,  að  menn  skuli  trúa 
að  þeir  hafi  öðlast  það,  seir*  þeir  biðja  nm  i  bænura  sín- 
um.  En  hvergi  kemur  þó  ef  til  vill  betur  fram,  hvað' 
Jesús  á  við  þegar  hann  talar  um  trúna,  en  i  uramælum 
hans  um  »trú  eins  og  mustarðskorn*.  Jafnvel 
mustarðskorustrúin  getur  komið  ótrúlega  miklu  til  leiðar. 
Og  það  stafar  at  þvi,  að  trúin  er  traust  til  Guðs,  og  þa& 
sera  trúin  áorkar  er  koraið  undir  krafti  Guðs,  sem  er  hinn 
æðsti  veruleiki,  orsök  alls,  uppspretta  alls  máttar  og  kær- 
leika.  Sá  sem  er  trúaður,  litur  ekki  á  sjálfan  sig,  eins  og 
það  væri  undir  raætti  hans  eigin  sálar  koraið,  hvort  eitt- 
hvað  gæti  átt  sér  stað  eða  ekki.  Trú  hans  er  i  þvi  fólgin, 
að  hann  finnur  til  eigln  veikleika,  en  treystir  Guði.  Og 
Jesús  heldur  þvi  frara,  að  ef  maðurinn  að  eins  eigi  must- 
arðskorn  af  þessu  trausti,  þá  geti  hann  hið  ótrúlegasta 
Jesús  á  þar  auðvitað  ekki  við,  að  menn  eftir  eigin  geö- 
þótta  geti  notfært  sér  undramátt  Guðs.  Hversu  fjarri 
væri  það  ekki  auðraýktarhugarfari  hans,  sem  beindi  huga 
sinum  að  hinu  hiraneska,  en  ekki  hinu  jarðneska.  En 
Jesús  á  raeð  orðura  sínum  um  mustarðskornstrúna  við  það^ 
að  almætti  Guðs  verði  engin  takmörk  sett,  og  að  þeir 
sera  treysti  Guði  rauni  öðlast  það,  sem  annars  væri  raejy 
öllu  ógerlegt  og  óhugsanlegt.  Eins  og  Jesús  sjálfur  frá. 
Guði  fékk  aðstoð  og  mátt  af  þvi  að  hann  treysti  honum,. 
eins  krefst  hann  þess  af  lærisveinum  sínum,  að  þeir  treysti 
Guði,  til  þess  að  þeir  fái  hka  kraft  frá  sömu  uppsprettunni. 

2.  Ef  vér  athugum  óbein  uraraæli  Jesú  umi 
t  r  ú  n  a,  koraumst  vér  að  sömu  niðurstöðu. 

Vér  vitura  hve  guðstraustið  skín  út  úr  allri  prédikutt' 
Jesú.  Nægir  að  benda  til  Fjallrœðunnar  og  mörgu  um- 
mælanna  þar,  sem  hvctja  menn  til  að  treysta  Guði  af- 
dráttarlaust. 


.'S16  Trúarhagtakið.  [Skirnír 

ÖU  kenning  Jesú  um  föðurkærleika  Guðs  fer  i  þessa 
.átt.  Þvi  með  þeirri  kenningu  sinni  er  Jesús  að  brýna  fyrir 
mönnum,  að  afstaða  þeirra  til  Guðs  eigi  að  vera  eins  og 
ibarns  til  kærleiksriks  jarðneeks  föður  síns.  En  vér  vitum 
-að  i  þvi  sambandi  miUi  föður  og  barns  er  það  traustið, 
:8em  mest  ber  á.  Barnið  treystir  föður  sínum.  Þess  vegna 
•er  það  örugt,  óhrætt,  ókvíðið,  efast  ekki  um  að  fyrir  öllu 
•fié  vel  séð. 

»Yðar  himneski  faðir  veit,  að  þér  þarfnist  alls  þessa*, 
•segir  Jesús  í  sambandi  við  jarðneskar  nauðþurftir.  Og 
börnin  setur  hann  öðrum  til  fyrirmyndar,  eflaust  vegna 
traustsins,  sem  mest  einkennir  barnshugarfarið,  barnslund- 
ina.  »Sannlega  segi  eg  yður:  hver  sem  ekki  tekur  á 
móti  guðsriki  eins  og  barn,  mun  alls  eigi  inn  i  það  koma« 
.(Mk.  10,  15).  Hvernig  var  unt  að  leggja  racnuum  nauð- 
-8yn  guðstraustsins  betur  á  hjarta  en  með  þessum  orðum 
-um  börnin!  —  — 

3.  En  til  þess  að  ganga  úr  skugga  um,  að  það  sé 
iréttur  skilningur  á  orðum  Jesú,  að  hann  i  raun  og  veru 
ileggi  megináherzluna  á  traustið  i  trúnni,  er  ein  leið  enn. 
Það  er  athugun  á  lýsingu  guðspjallsheim- 
ilda  vorra  á  því,  er  mesteinkendi  trú 
J  e  8  ú   s  j  á  1  f  8. 

Það   má   óhætt   segja,   að   Jesús  hafi  með  allri  fram- 

vkomu  sinni  og  liferni  sínu  kent  lærisveinum  sínum  meira 

•um    trúna   en   með    orðum    sinum.      Og    fullyrða    má,  að 

guðstraustið  hafi  öllu  öðru  fremur  einkent  alla  fram- 

Jíomu  Jesú  og  líferni. 

Út  úr  frásögunni  um  freistingu  Jesú  má  le8a 
Jýsingu  á  guðstrausti  hans  (Mt.  4,  1  n.  n.). 

Fagnaðarboðskapinn  um  Guð  prédikaði  Jesús  með 
-öruggri  vissu  um  komu  guðsríkis  (Mk.  1,  14).  Og  traustið 
á  æðra  mætti  kemur  fagurlega  fram  i  hkingunni  um  sæðið, 
-eem  vex  eins  og  af  sjálfu  sér  (Mk.  4,  26  n.)  og  í  dæmi- 
rsögunum  um  raustarðskornið  og  súrdeigið  (Mt.  13,  31  n.). 
Og  þegar  Jesús  talar  um  tálmanir  á  hjálpræðisleið  manna, 
■sem  mannlegur  máttur  sé  ekki  fær  um  að  yfirbuga,  segir 


•Ækirnir]  Triarhngtakiö.  347 

tann  alkunnu  orðin,  Bem  lýsa  hinu  óbifanlega  guðstrausti 
lians:  »Fyrir  mönnum  er  það  ómögulegt,  en  ekki  fyrir 
•Ouði;  því  alt  ermögulegt  fyrir  Guði  (Mk. 
10,  27). 

Jesús  er  sér  þess  meðvitandi,  að  hann  framkvœmi 
kraftaverk  sin  »með  fulltingi  Guðs  anda«  (Mt.  12,  28). 
Þess  vegna  leitaöi  hann  styrks  frá  Guði  i  bæninni  áður 
en  hann  byrjaði  daglegu  störfin  sín  (Mk.  1,  35)  og  leit 
t)iðjandi  upp  til  hirains  (Mk.  7,  34)  áður  en  hann  gjörði 
máttarverk  sín. 

í  storminum  á  vatninu  er  Jesús  öruggur,  þótt  læri- 
:  Bveinamir  hræðist.  Og  hann  gat  ávítað  lærisveina  8Ína 
fyrir  litla  trú  þeirra  og  hvatt  þá  til  að  vera  ekki  hug- 
sjúkir,  en  treysta  Guði,  þar  eð  hann  af  eigin  reynslu  vissi, 
að  óhætt  var  að  trúa  á  kærleiksrika  umönnun  Guðs  og 
þess  vegna  lifði  ejálfur  i  öruggri  trúarvissu  og  trúnað- 
artrausti. 

Ekki  kemur  guðstraust  Jesú  siður  fram  í  þvi,  hvernig 
hann  öruggur  gengur  út  á  þjáningabrautina  (sbr.  Mk.  10, 
32  n.)  og  felur  sig  föðurnum  á  hönd  i  pinunni  og  dauð- 
anum.  Engin  orð  geta  betur  endurspoglað  i;uðstrau8t  Jesú 
en  orð  hans  í  Getsemanegarði :  »Þó  ckki  sem  eg  vil, 
heldur  sem  þú  vilt«  (Mk.  14,  36). 

En  einnig  i  ummælum  Jesú  um  upphefð  hans,  upp- 
risu  og  dýrð  hjA  Guði,  birtist  guðstraust  hans.  Þvi  alstað- 
.  ar  kemur  þar  fram,  að  það  sem  hann  vcrði  og  gjöri,  verði 
hann  og  gjöri  hann  fyrir  mi\tt  Guðs  og  Guði  til  dýrðar. 
Bakvið  sjálfsvitund  Jesú  um  hina  háleltu  köllun  felst  auð- 
mýkt  guðstraustsins  (sbr.  Mk.   10,  40;  13,  32). 

Hvort  sem  litið  er  á  kenningu  Jesú,  eins  og  þrjú 
fyrstu   guðspjöllin  skýra  oss  frá  henni,   eða  ályktað  er  út 

Ifrá   lýeingu    þeirra   á    lunderni  og    framkorau  Jesú  sjálfs, 
verður  þá  niðurstaðan  sú  sama :    Aðtraustiðsémeg- 
jnatriði   trúarinnur. — 
En    hvað    kennir   4.  guðspjallið   ura  þetta? 
Ber   Jóhannesarguðspjalli   saman    viðhin 


8Aft  Tráarbagtakið.  [Skirnir 

guðspjöllin    í    þessu,    eða    er    öðru    haldi& 
þar  fram? 

Þeir  sem  lesið  hafa  Jóhannesar  guðspjall  með  athygli^ 
munu  hafa  veitt  því  eftirtekt,  að  nafnorðið  trú  kemur 
þar  alls  ekki  fyrir.  Aftur  á  móti  kemur  sögnin  að  trúa 
þar  þráfaldlega  fyrir. 

Stundum  er  talað  um  að  trúa  einhverju  í  merk- 
ingunni  að  viðurkenna  það  sem  sannindi,  vera  sannfærður 
um  að  það  sé  rétt.  Orsjaldan  nota  samstofna  guðspjöllin 
sögnina  i  þeirri  merkingu  (Mk.  13,  21;  Mt.  24,  23).  En 
vanalegast  notar  4.  guðspjallið,  eins  og  hin  guðspj.,  sögn- 
ina  í  annari  og  dýpri  merkingu  og  talar  þá  um  að  trúa^ 
á  einhvern.  Sú  trú,  sem  er  hlið  til  eilífa  lífsins,  er  trúin 
i  þeirri  dýpri  merkingu,  meira  en  skynsemisviðurkenning 
og  ekki  bygð  á  stundaráhrifum  einum.  Það  sést  meðal 
annars  af  kröfu  Jesú  um,  að  sannir  lærisveinar  hane^ 
standi  stöðugir  í  orði  hans  (8,  31).  Einnig  raá  sjá  það  af 
umraælunura  í  2.  kap.  guðspjallsins  (24.  versi),  þar  sem 
sagt  er,  að  Jesús  hafi  ekki  gert  þá  að  trúnaðarmönnum 
sinura,  sera  að  eins  trúðu  á  hann  fyrir  táknin,  sem  hanii 
gjörði.  Hin  sanna  sáluhjálplega  trú  hvílir,  samkvæmt 
kenningu  guðspjallsins,  á  andlegri  og  traustari  grundvelli^ 
Trúin  í  dýpri  merkingu  orðsins  felur  í  sér  lífssamfélag  viíV 
Krist.  Að  trúa  er  að  koma  til  Jesú,  til  þess  að  öðlast 
lífið  (5,  40),  að  taka  við  Jesú  (5,  43),  veita  honura  viðtöku 
(13,  20).  »Verið  i  mér«,  segir  Jesús,  þegar  hann  er  að- 
lýsa  afstöðu  sinni  til  lærisveinanna  og  þeirra  til  hans  meHy 
þvi  að  likja  sjálfura  sér  við  vinvið,  en  þeira  við  vinvið- 
argreinar.  Og  nánu  sambandi  railli  eilífa  lífsins  og  þekk- 
ingar  á  Guði  er  haldið  frara  í  alkunnu  uraraælunura:  »En 
i  því  er  hið  eilífa  lifið  fólgið,  að  þeir  þekki  þig,  hinn  eina 
sanna  Guð,  og   þann  sera  þú  sendir,  Jesúm  Krist*  (17,  3). 

Af   þessura    ummælum    má    sjá,    að    trúnni    er    i    4. 
guðspjallinu  lýst  sera    t  r  a  u  s  t  i   bygðu  á  elsku  og  þekk- 
ingu.     Benda  má  einnig  á  uraraælin  í  huggunarræðu  Jesún 
»Hjarta   yðar  skelfist  ekki;    trúið  á  Guð  og  trúið  á  raig* 
(41,  1).    Þarna   er   trúin  gagnstæði  hræðsluunar.    En  vér 


itSklrnirl  Tráarhogtakift.  849 

vitum  að  þad  er  trúin  sem  traust,  sem  rekur  út  allan 
kviða  og  hræðslu. 

ÞesBi  siðustu  ummæli  sýna  oss,  að  samkv.  kenningu 
Jesú  í  .Tóh.  guðspj.  á  trúin  bæði  að  beinast  að  Guði  og 
Jeeú  sjálfum.  Annara  er  það  trúin  á  Jesú,  sem  guðspjallið 
leggur  megináherzluna  á.  Nægir  að  minna  á  orðin  i  3. 
kap.  guðspjallsins:  >Svo  elskaðiGuð  heiminn,  að  hann  gaf 
fiinn  eingetinn  son,  til  þess  að  hver,  sem  á  hann  trúir, 
glatist  ekki,  heldur  hafi  eilíft  lif«  (v.  16).  »Sá  sem  trúir 
á  hann,  dœmist  ekki*  (v.  18),  »&&  sem  trúir  á  soninn, 
hefir  eilift  líf*  (v.  36). 

Trúnni  er  lýst  sem  hinni  andlegu  afstöðu  til  Krists 
og  hins  guðdómlega  sannleika  og  kærleika,  sem  opinber- 
aður  er  i  Kristi.  Trú  á  kenningu  hans  (5,  38;  8,  45  o.  v.); 
trú  á  að  Guð  hafi  sent  hann  (11,  42);  á  að  hann  sé  i  föðum- 
um  og  faðirinn  i  honum  (14,  10),  að  hann  8é  útgenginn 
frá  Guði  (16,  27);  á  guðssonerni  hans  og  Messíasartign  (6, 
■69;  11,  27;  20,  31)  o.  s.  frv.  Þarna  er,  eins  og  vér  sjá- 
um,  farið  að  leggja  áherzluna  á  trúarkenninguna,  sem 
ekki  er  gert  i  sarastofna  guðspjöllunum.  En  það  er  alt 
gjört  i  þeim  tilgangi,  að  menn  gætu  treyst  Kristi  sem 
opinberara  Guðs,  sem  syninum  eingetna,  sem  Messíasi, 
og  á  þann  hátt  komist  i  trúarsamfélag  við  hina  æðstu  veru. 

Trúna  á  Krist  og  trúna  á.  Guð  var  því  ekki  hægt  að 
aðgreina.  Traustið  til  Jesú,  sem  hefði  orð  eilífs  lífs  (6, 
68)  og  sem  væri  vegurinn,  sannleikurinn  og  lifið,  var  trú 
á  starfandi  Guð,  sem  opinberaði  kærleika  sinn  i  syninum. 

Þótt  benda  megi  á  talsverða  breytingu  á  trúarhug- 
takinu  i  Jóh.  guðspj.  i  samanburði  við  samstofna  guðspjöll- 
in,  staðfestir  þó  frásögn  Jóh.  guðspj.  vitnisburð  eldri  guð- 
spjallanna  um,  að  trúin  i  dýpstu  merkingu  sé 
t  r  a  u  s  t,  og  það  leggur  áherzlu  á,  að  þetta  traust  byggist 
á  þekkingu  og  elsku  og  leiði  til  hins  innilegasta  samfé- 
lags  við  föðurinn  og  soninn  og  til  eilífa  lífsins. 

II.  Næst  verður  aðlitaá,  hvað  mest  hafi  ein- 
kent  trú  hinna  fyrstu  lcerisveina  Jeaú^  þeirra,  sem  með 
lionum  höfðu  verið. 


850  Trúarhugtakið.  [Skirnir- 

Þeir    yfirgáfu    alt    og    fylgdu   Jesú.     Hvernig    getur" 
t  r  a  u  8 1  i  ð  birzt  skýrar  en  i  þeirri  lýsingu.    Vér  nútímar 
menn  ættum    bezt  að  geta  skilið  hvað  i  þvi  felst  að  yfir- 
gefa   heimili   sitt  og  atvinnu  til  þess  að  fylgja  þeim,  Benn 
engin   jarðnesk   gæði   hafði   að  bjóða  lærisveinum  sinum^. 
heldur   eingöngu   himneska  fjársjóði.     Til  þess  þurfti  tak- 
markalaust   traust,   fyrst  og  fremst  traust  á  Jesú  sjálfum, 
og   svo  einnii;  traust  til  himneska  föðursins  kærleiksrika,^- 
sem  Jesús  kendi  þeim  að  þekkja  og  elska. 

Auðvitað  varð  þetta  traust  hinoa  fyrstu  lærisveina 
Jesú  fyrir  miklu  áfalli  þegar  þeir  sáu  höfuð  hins  elskaða 
meistara  hniga  i  dauðanum.  En  það  breyttist  algerlega 
aftur,  er  þeir  sáu  Jesús  upprisinn.  Eftir  það  varð  saun- 
færingin  um  að  Jesús  væri  Messias,  sem  lifði  og  rikti 
við  hægri  hönd  Guðs  og  sem  koraa  myndi  i  dýrð  frá 
himnum,  grundvöllur  trúar  þeirra  og  þungamiðja  kenn- 
ingar  þeirra.  Lærisveinarnir  reyndu  að  vinna  alla,  seo^ 
ekki  höfðu  séð  Jesús  upprisinn,  til  þessarar  trúar. 

En   þótt   hinir   kristnu  legðu  þannig  mikla  áherzlu  á 
kenninguna   um   að   hinn  upprisni  Jesús  væri  hinn  fyrir- 
heitni    Messias,    var    þó    aðaleinkenni    trúarþelsins- 
hjá  þeim  hið  sama  og  Jesús  hafði  inurætt  þeim. 

Þetta  sést  á  mörgu.  Þeir  treysta  orðum  Jesú  og  fyrir- 
heitum  og  gjöra  eins  og  hann  heflr  sagt  þeim  (sbr.  Post. 
1.  og  2.  kap.}.  Þeir  treysta  návist  hans  meðal  þeirra  og 
afskiftum  af  þeim  og  hafa  ríka  tilfinningu  fyrir  þvi,  að 
þeir  i  öllu  stæðu  undir  handleiðslu  hans  og  öðluðust  kraft 
frá  honum.  Og  þeir  treysta  Guði  og  eru  þvi  öruggir  í 
bænum  sínum.  — 

III.    Þá   komum   vér   að   þeim   manninum, . 
sem   mest   hefir   mótað   trúarhugtakið  inn- 
an   kristninnar.     Þaðer  poatuUnn  Páll. 

Páll  er  hinn  mikli  postuli  trúarinnar.    Á  ekkert  lagði 
hann  jafnmikla  áherzlu  í  kenningu  sinni  og  á  trúna.     Að- 
vÍBU   hefir  hann  enga  skilgreiningu  á  trúarhugtakinu,    en 
um  trúna  talar  hann  þráfaldlega  og  skipar  henni  i  önd+- 


Skimirl  TrúarhngUkiö.  SóV 

vegi,   þegar   ura   hjálpræðið   er  að  ræða,  og  lœtur  mikið« 
felast  i  því  hugtaki. 

Það  sera  mest  einkennir  kenningu  Páls  um  trúna  er^. 
aö  raaðurinn  er  aðeins  viðtakandi  (Róra.  3,. 
23.  n.).  Hjálpræðið  er  gjöf  Guðs,  sem  maðurinn  tekur  við 
með  trúnni.  »Guð  réttlætir  hinn  óguðiega  vegna  trúar 
hanse,  ein8  og  Páll  8jálfur  oiðar  það  (Róm.  4,5).  Í  trúnnr 
tekur  raaðurinn  »á  móti  gnóttum  náðarinnar  og  réttlætis- 
gjafarinnar*  (Róm.  5,17). 

Þessa  kenningu  Páls  verðura  vér  að  skýra  og  8kilja 
með  baráttu  hans  við  Gyðingdóm  og  gyðinglundaða  kríst- 
indómsstefnu  í  huga.  Til  þess  að  brjóta  slíkar  rangar 
skoðanir  á  bak  aftur,  heldur  hann  fast  fram  kenningunni 
um  að  »maðurinn  réttlætist  ekki  af  lögmálsverkum,  held- 
ur  aðeins  fyrir  trú  á  Jesúm  Krist«  (Gal.  2,  16).  Alt  mann- 
legt  hrós  verður  að  útiloka.  Guði  einum  ber  dýrðin  (Róra. 
3,  27  n.).  Af  manninum  er  einskis  krafist  nema  trúar. 
Og  eins  og  hjálpræðið  er  ffcá  Guði,  eins  er  það  náð,  sera. 
mönnura  er  veitt  fyrir  Krista  sakir,  að  trúa  (Fil.  1,  29). 
Trúin  er  réttlætandi  viðtaka  náðar  Guðs  í 
Kristi.  Og  trúin  sem  viðtaka  og  tileinkun  náðar  Guðs- 
nær  til  allra  svæða  sálarlífsins.  Hún  nær  til  skynseminn- 
ar  sera  skilningur  á  trúarboðskapnum  og  sannfæring  um 
sögulegar  staðreyndir  hjálpræðisins.  Hún  er  líka  tilfinn- 
ing,  sera  birtist  í  lotningu  fyrir  Guði  og  trausti  á  honum,- 
en  ekki  á  eigin  mætti.  Og  trúin  er  einnig  hlýðni  við- 
fagnaðarerindið  (Róra.  10,  16),  við  náð  þá,  er  birtist  í  Jesii 
Kristi.  Að  því  leyti  er  trúin  viljaatriði. 
m  Trúin  sem  tileinkun  náðar  Guðs  i  Kristi  er  eina  hjálp- 

■  ræðisskilyrðið  og  það  jafnt  fyrir  alla.    Páli  er  mikið 

■  áhugaraál    að   sannfæra   raenn    um  það.     Hann  berst  þar 

■  gegn  þeim,  tíem  bitið  höfðu  sig  fast  í  forréttindi  Gyðinga- 
R  þjóðarinnar,  og  töldu  einustu  hjálpræðisleiðina  fyrir  alla 
A     þá,    er   ekki   voru    Gyðingar,  að  taka  fyrst  þeirra  trú  og 

■  venjur  og  á  þann  hátt  verða  gæöa  kristnu  trúarinnar  að- 
R    njótandi.    Gagnvart  þessura  mönnura  heldur  Páll  þvi  fast 


iKtt  TrAarhagtaki&.  [Skirnir 

Drotni  vorum  (Róm.  8,  39),  sé  ætlaður  öUum  mönnum,  án 
tiUits  til  stöðu,  stéttar,  kynferðis,  mentunar,  þjóðernis  eða 
trúarbragða.  Skilyrðið  sé  að  eins  eitt,  hið  sama  fyrir  alla 
lundantekningarlaust.  Og  þetta  skilyrði  sé  trúin  þ.  e.  að 
taka  við  náð  Guðs. 

En  þar  eð  náð  Guðs  hefir  birzt  í  Kristi,  er  kristna 
trúin  samkvæmt  kenningu  Páls  trú  á  Krist  (Róm.  3,  22, 
26)  og  leyndardómsfult  samfélag  við  Krist  og  Guð  fyrir 
hann.  Þessari  kærleiksafstöðu  trúaðs  manns  til  Guðs  og 
Guð3  sonar  lýsir  Páll  víða.  Hann  talar  um  að  vera  í  Kristi 
.(2.  Kor.  5,  17)  og  að  Jesús  Kristur  sé  i  hinum  trúuðu  (2. 
Kor.  13,  5).  Og  að  hann  tali  þar  út  frá  eigin  reynslu  og 
að  meðvitundin  um  kærleika  Guðs  og  náð,  sem  hann  átti 
Kristi  að  þakka,  hafi  verið  rík  i  huga  poatulans,  sést  víða 
i  bréfum  hans.  En  hvergi  kemur  það  þó  ef  til  vill  fegur 
fram  en  í  þessum  orðum  Galatabréfsins :  »SjáIfur  lifi  eg 
ekki  framar,  heldur  lifir  Kristur  í  mér.  En  það  sem  eg 
þó  enn  lifi  i  holdi,  það  lifi  eg  í  trúnni  á  Guðs  son,  sem 
elskaði  mig  og  lagði  sjálfan  sig  i  sölurnar  fyrir  mig«  (2,  20). 

Af  þessu  sést  hve  djúpt  og  viðtækt  trúarhugtakið  er 
hjá  Páli.  Enda  eru  siðgæðisáhrif  trúarinnar  mikil  eftir 
kenningu  Páls.  Trúin  starfar  í  kærleika  (Gal.  5,  6)  og 
náið  samband  milli  trúar,  vonar  og  kærleika  (1.  Kor.  13, 13). 

Traustið  er  einnig  hjá  Páli  einn  liður  i  trúnni, 
en  það  sem  honum  er  mest  kappsmál  að  koma  mönnum 
í  skilning  um,  er  að  allir  réttlætist  fyrir  trúna  eina.  — 

IV.  Eftir  að  hafagjörtoss  grein  fyrir 
í  hvaða  merkingu  Páll  talar  um  trúna, 
komum  vér  að  bréfi,  sem  heimspekilegasta 
útlistun  hefir  á  því  hvað  trú  sé.  Það  er 
Hebreabréfid. 

í  1.  V.  11.  kap.  bréfsins  er  regluleg  skilgreining  á 
trúnni.  »Trúiii  er  fullvissa  um  það,  sem  menn 
vona,  sannfæring  um  þáhluti,  semeigier 
auðið  að  s jác. 

I  þessari  skilgreiningu  felast  tvöatriði.  Annað 
-er  fullvisaan   umþað,    sem  menn  vona  o:  fullvissa 


íSkinix]  Trúarbngtakiö.  353 

um  að  öölast  hjálpræðið,  eem  maðurinn  heflr  fest  von  sina 
á,  sem  aftur  er  sama  sem  traust  til  Guðs  um  uppfyllingu 
hjálpræðisvonanna.  —  Hitt  atriðið  er  sannfæring 
um  þá  hluti,  sem  eigi  er  auðið  að  sjá  o:  sannfæring  um 
veruleika  hins  andlega  og  eilifa,  sem  menn  hvorki  geta 
séð  né  þreifað  á. 

Hér  sjáum  vér  að  vonin  er  komin  inn  i  trúarhug- 
takið. 

Þetta  skilst  vel,  þegar  athugað  er  ástandið,  er  þeir 
menn  lifðu  undir,  sem  bréfið  var  ætlað.  Ofsóknir  höfðu 
geisað  og  nýjar  þrengingar  voru  i  væ-ndum  (10,  32  n. ; 
13,  7).  Sennilega  átti  söfnuðurinn  líka  við  villukenningar 
að  stríða.  AUar  þessar  raunir  höfðu  truflað  djörfung 
margra  og  sljóleiki  (5,  11)  og  áhugaleysi  var  farið  að 
gjöra  vart  við  sig.  Margir  voru  farnir  að  þreytast  og 
hættan  fyrir  dyrum,  að  sumir  myndu  »falla  frá  lifanda 
Guði«,  eins  og  komist  er  að  orði  í  3.  kap.  bréfsins  (12.  v.). 
Þegar  svona  stóð  á,  reið  á  að  hvetja  menn  til  djörfungar 
og  þolinmæði.  Það  reið  á  að  styrkja  trúna  i  hjörtum 
lesendanna,  svo  þeir  frá  henni  mættu  fá  kraft  til  að  þola 
og  þreyja.  Og  það  er  trúin  sem  sannfæring  um  uppfyll- 
ingu  hjálpræðisvonanna  sem  á  að  vera  aflið  í  lífl  manna 
þátímans,  eins  og  trúin  hafði  verið  i  líti  guðsmanna  gamla 
sáttmálans. 

Á  þessu  sést,  að  höfundur  skoðar  trú  raanna  undir 
gamla  og  nýja  sáttmálanum  eins  i  eðli  sínu.  (jruðsmenn 
n.  t.  eru  að  því  einu  ólikir  trúmönnum  g.  t.,  að  þeir  hafa 
þegar  séð  mörg  af  fyrirheitunum  rætast.  En  Messiasar- 
hjálpræðið  höfðu  hvorugir  þó  öðlast,  heldur  var  þar  jafnt 
fyrir  alla  um  andlag  trúarinnar  að  ræða  (11,  39  n.).  Hið 
sérkristilega  við  trúna  kemur  hér  ekki  fram.  Hjá  Páli 
er  Kristur  og  hjálpræði  hans  andlag  trúarinnar,  í  Hebr. 
er  talað  um  Jesú  sera  höfund  og  fullkoranara  trúarinnar 
<12,  2).  Hann  er  þar  talinn  æðsta  fyrirraynd  i  trúnni. 
Hann  er  bezta  dæmið  upp  á  fullkomna  trú,  þvi  vegna 
trúar  sinnar  gat  hann  þolað  og  liðið  alt. 

Dæmin  í  Hebr.  og  ýms  ummœli  sýna  oss,  að  höfund- 

23 


t64  Trúarhagtakið.  [Skirnir 

ur  þekkir  trúna  i  viðtækari  merkingu  en  skilgreining  hans 
ber  með  sér.  Því  þar  er  bæði  talað  um  trúna  sem  hlýðni 
(11,8)  og  sem  traust  á  almættiskrafti  Guðs  (11,  17  n.). 

I  fyrra  Pétursbréfi  er  talað  um  trúna  sem  jafn- 
framt  skyldi  vera  von  til  Guðs  (1,  21).  Víðar  i  því  bréfi 
er  talað  um  vonina  (1,3;  3,  15).  Stafar  það  eflaust  eins 
og  i  Hebr.  af  þvi,  að  kristnin  átti  þá  við  þrengingar  að 
stríða.  — 

V.  Þá  verður  að  nefna  líirðisbréfin  í  þ  e  s  s  u 
sambandi. 

I  stað  trúar  er  þar  talað  um  guðhræðslu  (1.  Tim. 
3,16).  Og  oft  er  þar  talað  um  kærleika  samfara  trúnni 
(1.  Tím.  4,  12;  6,  11  o.  v.),  eins  og  í  Efesusbréfinu  (6,  23). 
Stendur  þetta  i  sambandi  við  skilning  þann  á  trúuni,  sem 
kemur  fram  i  Hirðisbréfunura.  Talað  er  um  að  varðveita 
leyndardóm  trúarinnar  i  hreinni  samvizku  (1. 
Tím.  3,  9);  að  alast  upp  við  orð  trúarinnar  og 
góðu  kenningarinnar  (1.  Tím.  4,  G).  Kristin- 
dómurinn  er  hin  heilnæma  kenning  (1.  Tím. 
1,  10  0.  V.).  Trúin  er  í  þvi  fólgin  að  halda 
fast  víð  þá  kenningu,  haldafastviðsann- 
leikann. 

Það  er  í  baráttunni  við  villukennendur,  sem  trúar- 
hugtakið  hefir  hér  mótast  á  þessa  leið.  En  þegar  trúin 
er  orðin  að  fastheldni  við  sannleikskenningu  kristindóms- 
ins,  þá  mátti  ekki  gleymast  að  setja  kærleikann  við  hlið 
hennar  (2.  Tím.  1,  13),  til  þess  að  guðhræðslan  yrði  ekki 
köld  og  dauð. 

Af  svipuðum  ástæðum  og  i  Hirðisbréfunum,  þó  enn 
greinilegar  en  þar,  eri  Júdasarbréfi  og  siðara 
Pétursbréfi  talað  um  trúna  sem  trúarkenninguna.  í 
Júd.  er  áminning  um  að  berjast  fyrir  þeirri  trú,  sem  heil- 
ögum  hafi  eitt  skifti  fyrir  öll  verið  i  hendur  seld  (v.  3). 
rUppbyggið  yður  sjálfa  á  yðar  helgustu  trú«,  stendur  þar 
einnig  (v.  20).  En  í  byrjun  2.  Pét.  (1,  1)  ávarpar  höf- 
undurinn  lesenduma  sem  þá,  er  hlotið  hafi  hina  sömu 
dýrmætu  trú. 


8kirnir]  TráarhQgUkiö.  8Ö& 

VI.  Loks  kemur  Jakobsbré/ið  til  athugunan 
Höfundur  þessa  bréfs  berst  gegn  þeirri  kenningu,  a^ 
trúin  ein,  án  verka,  réttlæti  eða  geti  frelsað  nokkum 
mann,  og  heldur  þvi  fram,  að  trúin  sé  ónýt,  sé  dauð  án 
verkanna  (2,  17  n.  n.)  og  að  maðurinn  réttlætist  af  verk- 
um  og  ekki  af  trú  einni  saman  (2,  24).  Er  Abraham  tek- 
inn  sem  dæmi  þessu  til  sönnunar.  Er  það  sama  dæmið 
sem  Páll  notar  (Róm.  4,  Gal.  3),  en  i  gagnólíkri  merk- 
ingu.  Sést  af  því,  að  Jakobabréfið  berst  gegn  Pálsskoð- 
unum  á  þesau.  En  öll  röksemdafærslan  er  þannig,  að 
Bjálfur  hefði  Páll  alls  ekki  getað  fundið  sig  snortinn  af 
henni.  Því  sjálfur  heldur  hann  þvi  eindregið  fram,  að 
trúin  eigi  að  starfa  í  kærleika  (Gal.  5,  6).  Allur  skoð- 
anamismunurinn  stafar  af  þvi,  að  trúarhugtakið  hjá  Páli 
og  áhangendum  hans  og  i  Jakobsbréfinu  er  gjörólíkt.  Jak. 
telur  trúna  geta  verið  án  verka  þ.  e.  án  siðgæðisáhrifa 
eða  hvata.  Jafnvel  illu  andarnir  trúa,  o:  viðurkenna  með 
skelfingu,  að  Guð  sé  einn  (2,  19).  Af  þvi  sést  að  viður- 
kenning  A  sannleikskenningu  kristindómsins  er  aðalatriðið 
í  trúnni  að  skoðun  Jakobsbréfsins.  Annars  kemur  orðið 
trú  sjaldan  fyrir  í  Jak.bréfi:  Á  einum  stað  í  merking- 
unni  trúarsannfæring  eða  trúnaðartraust  (1,  3),  á  einum 
stað  er  talað  um  trúna  á  Drottin  vorn  Jesús  Krist  (2,  1)^ 
og  svo  er  enn  fremur  talað  um  að  biðja  i  trú  (1,  6),  um 
trúarbæn  (5,  15),  og  er  þar  átt  við  traustið. 

Jak.bréfið  skoðar  kristindóminn  nýtt  lögmál,  hið  full- 
komna  lögmál  frelsisins  (1,  25;  2,  12).  Menn  verða  kristnir 
við  að  undirgangast  það  lögmál  og  hverjum  kristnum 
manni  ber  að  halda  sér  við  það  (1,  25).  Allur  hugmynda- 
heimur  bréfsins  er  ólíkur  Páli,  enda  berst  bréfið  gegn 
öfgum  í  Pálsstefnu.  En  þrátt  fyrir  það  ber  bréfið  þeas 
ótvíræðan  vott,  hve  gifurleg  áhrif  trúarboðskapur  Páls 
hafi  haft,  þótt  menn  stundum  hafi  misskilið  postulann 
mikla. 

Af  þessu  yfirliti  sést,  að  ekki  er  hægt  að  benda 
á  neinn  sérstakan  einn  stað  i  n.  t.  og  segjay 

28* 


:856  Trúarhagtaki&.  [Skirnir 

að  þar  sé  trúarhugtakið  úttæmt.  Af  þvi 
«é8t  einnig,  hve  ólika  raerkingu  hin  ýmsu 
Tit   n.  t.    leggja   i    orðin   trú   og   að    trúa. 

í  ritum  n.  t.  eru  þau  orð  stundum  notuð  til  þess  að 
tákna  trúarþelið,  trúarlundina,  hugarstefuu  þess,  er 
trúna  hefir. 

Stundum  eru  þau  aftur  á  móti  notuð  til  þess  að  tákna 
trúarandlagið,  hverju  trúað  er,  trúarkenninguna, 
trúarsannindin,  trúarhugmyndirnar. 

Það  varðar  ekki  litlu,  hvort  af  þessu  tvennu  er  metið 
ínest,  trúarlundin  eða  trúarsannindin,  þótt  hvorttveggja 
auðvitað  heyri  trúarhugtakinu  til. 

Að  Jesús  sjálfur  hafi  metið  trúarlundina  meira 
^n  trúarkenninguna,  virðist  mér  ómótmælanlegt.  Sam- 
kvæmt  kenningu  Jesú  er  traustið  það  sem  mest  er 
ura  vert  i  trúnni.  Traustið  er  sú  hugarstefna,  sera  að 
hans  dórai  leiðir  hina  ótrúlegustu  blessunarstrauraa  yfir 
tnennina  og  gjörir  Guði,  sera  alt  raegnar,  unt  að  veita 
raönnunura  gjafir  sinar  í  svo  ríkura  raæli,  að  mannlegum 
skilningi  er  ofvaxið  að  gjöra  sér  þess  grein. 

Hinir  fyrstu  lærisveinar  öðluðust  trúna  sera  slíkt 
óbifanlegt  guðstraust  fyrir  áhrif  Jesú.  Að  Jesú  laðast  þeir; 
honura  fylgja  þeir;  fyrir  hans  áhrif  þroskast  þeir  æ  betur 
og  betur  í  guðstraustinu.  Þess  vegna  er  eðlilegt,  að 
traustið  til  Jesú  yrði  fyrir  þeim  grundvöUur  guðstraustsins. 
Trúin  á  Guð  og  trúin  á  Guðs  eingetna  souinn  hlaut  að 
fylgjast  að  hjá  þeim.  Gæti  einhver  ekki  trúað  á  soninn, 
gat  hann  heldur  ekki  trúað  á  föðurinn,  sera  sonurinn 
hafði  opinberað.  Því  fyrir  Jesúm  Krist  kom  náðin  og 
sannleikurinn,  eins  og  Jóh.guðspjall  fagurlega  kemst  að 
orði. 

Sraátt  og  sraátt  breyttist  trúarhugtakið  síðan.  Lífið 
Bjálft  mótaði  það  eftir  því  sera  tiraarnir  breyttust. 

Páll  stendur  uppi  i  strangri  baráttu  við  þá,  er  gagn- 
sýrðir  voru  af  verkaréttlætishugsunarhætti  Gyðingdórasins 
og  hugmyndunum   um  forréttindi  Gyðingaþjóðarinnar.  — 


k 


Skirnir]  Trúarhagtakið.  357 

flvað  var  eðlilegra,  en  að  trúarhugtak  hans  að  ýrasu 
leyti  mótaðist  af  þeirri  baráttu. 

Siðar  eiga  kristnir  menn  við  allskonar  þrengingar  og 
þrautir  að  striða  Þá  reið  á  að  þreyja  með  þolinraœði  og 
misBa  ekki  vonina  ura,  að  leið  kristinna  raanna  lægi  ti) 
guðsrikis  gegnum  þrautirnar  (Post.  14,  22)  og  að  þeir 
komnir  »úr  þrengingunni  miklu«  fengju  að  vera  »franimi 
fyrir  hásæti  Guða  og  þjóna  honum  dag  og  nóit  i  musteri 
han8«  (Opinb.  Jóh.  7,  14  n ).  Þegar  svo  var  ástatt  var 
eðlilegt,  að  trúarhugtpkið  þyrfti  lika  að  ná  yfir  vonina. 

En  önnur  hætta  vofði  líka  yfir  kristnum  mönnum, 
8em  þeir  hrædduBt  raeir  en  alt  annað.  Það  voru  viUu- 
kenningarnar,  sem  trufia  ætluöu  söfnuðina  svo  við  ekkert 
yrði  rj\ðið.  Þá  var  farið  að  leggja  megináherzluna  & 
trúarkenninguna,  á  sannleikskenningu  kristindómsins  og^ 
trúna  sem  viðurkenningu  þeirra  sanninda. 

Þegar  vér  skoðum  umraæli  hinna  ýrasn  rita  n.  t.  i 
Ijósi  sögunnar,  sögu  saratiraans,  veitir  oss  létt  að  skilja 
breytingar  þær,  sem  verða  á  trúarhugtakinu  í  n.  t.  ritun- 
um.  Þær  breytingar  standa  i  sambandi  við  ástand  safn- 
aðanna  á  hinum  ýmsu  stöðum  og  ýmsu  tímum  og  eru. 
knúðar  from  af  innri  og  ytri  ástæðum. 

Það  er  bæði  fróðlegt  og  þarft  að  gera  sér  grein  fyrir 
þessu 

En  jafnframt  verður  fyrir  oss  spurningin: 

A  hvað  i  trúnni  á  vor  tími  að  leggja 
mesta   áherzluna,    leggja  mesta  rækt  við? 

Það  er  mikilvæg  spurning,  sera  ekki  er  lítilsvert  að 
rétt  sé  svarað  Það  er  raikilvæg  spurning  fyrir  kenni- 
menn  hvers  lands  og  einnig  fyrir  söfnuðina.  Þvi  trúarlif 
þjóðanna  mótast  eðlilega  á  hverjum  tíma  í  samræmi  vi5 
skilning  þeirra  á  trúarhugtakinu. 

Þess  vegna  er  mikilsvert  fyrir  oss,  bæði  presta  og 
leikmenn,  að  oss  skiljiat  rétt,  hvernig  svara  eigi  spurn- 
ingunni:  Við  hvað  i  trúnni  eigum  vér  nú- 
tiðar    Islendingar   að    leggja   mesta   rækt? 

Eg  býat  við,  að  mönnum  af  þvi,  sem  eg  hér  á  undan 


818  Trúarhngtakið.  [Skimír 

liefi  sagt,  8é  Ijóst,  hvernig  svar  raitt  sé,  og  eg  vona,  að 
flest  yðar,  sem  hér  eru  viðstödd,  séuð  mér  fyllilega  sam- 
mála,  er  eg  orða  svar  mitt  á  þessa  leið: 

Vér  eigum  að  leggja  megináherzluna 
A  trúarþelið  og  mesta  rækt  við  trúna  sem 
t  r  a  u  8 1. 

Ástæðurnar  fyrir  þeirri  ályktun  eru  t v æ r  og 
báðar  vona  eg  að  reynist  góðar  og  gildar. 

önnur  er  sú,  að  þetta  er  i  samræmi  við  kenningu  og 
dæmi  Jesú  sjálfs,  eins  og  eg  að  undanförnu  hefi  verið  að 
leitast  við  að  sýna  fram  á.  En  eg  býst  við,  að  ekki  þurfi 
að  rökstyðja  það  fyrir  kristinni  prestastétt  og  kristnum 
söfnuði,  að  sjálfsagt  sé  að  hallast  að  kenningu  Jesú  sjálfs 
öllu  öðru  fremur.  Vandinn  er  þar  að  eins  sá  að  vita  og 
skilja  rétt,  hvað  hann  lagði  í  orð  sín  og  uramæli.  Um 
hitt  ætti  enginn  ágreiningur  að  getaverið,  að  oss  beri  að 
leggja  raesta  rækt  við  það,  sera  hann  lagði  megináherzlu 
Á  i  hverju  sem  er. 

Þetta  var  aðalástæðan  fyrir  þvi,  hvernig  eg  svara 
spurningunni  fyrnefndu. 

En  h  i  n  á  s  t  æ  ð  a  n  er,  að  mér  getur  ekki  dulist, 
að  vorir  timar  þarfnast  einkis  framar  en 
trausts   i   trú   einni. 

Flest  hefir  á  síðuatu  tímum  beinst  að  þvi,  að  fá,  menn 
til  að  treysta  sjálfum  sér,  viti  sínu,  kröftum  sinum,  vélum 
sinum  og  vopnura.  Þótt  raenn  hafi  ekki  viljað  láta  þ& 
andastefnu  fá  yfirráð  yfir  sér,  hefir  þó  hugur  raargra  að 
meira  eða  minna  leyti  heillast  inn  á  þœr  brautir.  En 
hvernig  gæti  hugur  manna  heillast  i  þá  átt,  án  þess  að 
það  dragi  úr  trausti  þeirra  til  æðri  máttar  og  æðri  hand- 
leiðslu. 

Einkis  þarfnast  þvi  nútiminn  meir  en  traustsins 
á  æðri  hjálp,  á  ósýnilegu  umhverfi,  til  kærleiksrikrar 
«ðstu  veru,  sem  alt  raegnar. 

Guðstraustið  og  Kriststraustið  er  hin  frels- 
a  n  d  i  t  r  ú.  Þvi  að  af  traustinu  leiðir  alt  annað,  sem  felst 
i  trúarhugtaki  voru.    Traustið  leiðir  til  þess,  að  maðurinn 


Skiniir]  Trúarhagtaki&.  359 

;8é  fús  á  aO  veita  náð  Guds  viðtöku  og  tileinka  sér  hana 
á  sem  fullkomnastan  hátt.  Traustið  leiðir  til  samfélags 
við  hina  æðstu  veru.  En  þar  sem  maðurinn  með  trausti 
lotningar  og  elsku  hefir  opnað  hug  sinn  fyrir  náð  Guðs 
og  leitað  samfélags  við  hann,  þar  mun  naumast  hætt  við 
að  löngun  vanti  og  áhuga  á  að  kynnast  opinberun  Guðs 
eins  og  hún  birtist  fullkomnast  i  Jesú  Kristi  og  leita  sér 
sem  fullkomnastrar  þekkingar  og  rétts  skilnings  á  þvi, 
sem  er  andlag  trúarinnar. 

Leggjum  þvi  stund  áað  traustið  til  Guðs  i 
K  r  i  8 1  i  verði  meginþátturinn  i  trúarliíi  vor  allra. 

»Beinum  sjónum  vorum  tii  Jesú,  höfundar  og  full- 
komnara  triiarinnar*  (Hebr.  12, 2),  og  leitumst  við  að  gjöra 
oss  8V0  minnisstæð  að  þau  gleymist  aldrei  siðar  i  liíinu 
þessi  ósegjanlega  mikilvægu  og  huggunarriku  orð  hans: 
»Alt  er  mögulegt  fyrir  Guði*  (Mk.  10,  27), 
»8á   getur   alt,   sem   trúna   hetir«  (Mk.  9,  23). 


Bruni 

Húsið  var  afskekt,  —  ilt  að  leigía^ 
En  á  sköttum  var  lítil  sveigja. 
Bölvans  árferði  á  alla  Iimd. 
Þetta  var  gisinn  gargans  hjallur^ 
gluggaskældur  og  dyrahallur, 
rottukastali  og  rakadallur. 

Kjallarans  ætt  var  ilt  að  þola, 
og  efsta  loftið  var  »8pólu«  hola: 
stopul  afgjöld,  en  stöðugt  þrusk. 
Miðlofts  ágóðann  árinn  hiröi: 
Uppgjafa-sýsli,  landsins  byrði,. 
sem  engum  borgaöi  eyrisvirði. 

Eflaust  vefengja  enginn  þyrði 
að  eigandans  neyð  var  jötunbyrðí. 
Fjármálasorti  og  ráðlaust  rangl. 
Því  varð  tunglskyn  í  tóralætinu, 
er  tók  hann  fyrst  eftir  snjallræðinu, 
andvökunótt  i  náttmyrkrinu. 

Honum  virtist  sem  »vátryggingin« 
vildi  ólm  að  þau  »8ettu  upp  hringinn*. 
Hún  var  brosandi  og  hneigði  sig: 
»Komdu  nú  burt  frá  þrautura  þínum, 
þigðu'  af  mér  staup  af  lánsins  vlnum;. 
svalaðu  þér  á  sjóðum  raínum«. 


Skirnirl  Bmni.  S6t 

Þá  var  lagt  út  i  laumuspilid; 
lýsi  jóðlað  um  neðsta  þilið.  — 
Nú  kom  avitinn  og  hik  og  hlé. 
Aumkvun  hjalaði'  um  hugarranninn 
að  hart  væri  að  leika  suma  þanninn. 
Þótt  syndlaust  vœri  með  sýslumanninn. 


»En  það  er  nú  svona,  guð  minn  góður^ 
eg  get  ekki  þolað  klafa'  og  tjóður, 
skuldir,  refjar  og  rottugang. 
Slepp  eg  ekki'  inn  i  englaskara, 
þótt  altsaraan  hyskið  láti'  eg  fara? 
Þú  ætlast  fráleitt  til  ívrirvara*. 


Stormur  var  úti',  en  stilt  var  inni,. 
og  steinhljóð  algert  hjá  forsjóninni. 
Máninn  skimaði'  um  skýja  göt. 
Harflandi  Ijós  með  hviroi'  og  rjáli 
hvíslaði  að  spónum  leyndarmáli.  — 
Og  húsið  var  alt  i  björtu  báli. 

I  bruna  hafði  menn  lengi  langað, 
8V0  lýðurinn  allur  heutist  þangað.  - 
Einsamall  slapp  þar  eigandinn. 
En  hér  var  mannlífsins  happavegur 
hálfvegis  talinn  grunsamlegur. 
í  augu  horfðist  sá  »hólpni«  tregur. 

Það  er  garður  með  örlög-ísa, 
er  öldur  grunsemda  i  múgum  risa 
og  svella  umhverfis  sekan  mann. 
Þá  eru  ónýtt  öll  hans  víííí. 
Úthaldslaus  verður  hverskyns  lýgi 
og  viljans  tœring  á  versta  stigi. 


Brnni.  [Sklrnir 

Að  dýrindis  »æra«  dytti  í  mola 
og  dýflissuna  var  fært  við  að  þola. 
Hitt  varð  kveljandi  kvíðaþraut, 
sem  háði'  onum  allan  æflveginn: 
að  yrði  sál  hana  í  þrœtur  dregin 
við  sýslumannahrokann  —  hinu  megin. 

JaJcob  Ihorareruen, 


1  rökkrinu. 

Það   var   seint  á  Þorra.    Látum  okkur  sjá . 

Jú,  það  eru  fjögur  ár  síðan.  Eg  hafði  tekið  að  mér  að  fylgja 
benni  Helgu  frá  Borgarhjáleigu  í  kaupstaðinn.  Hún  ætl- 
aði  að  setjast  þar  á  saumastofu.  Færi  var  allgott  á  heið- 
inni  og  gekk  okkur  ferðin  vel. 

Um  kvöldið  skilaði  eg  stúlkunni  í  réttar  hendur. 

Daginn  eftir  hélt  eg  heimleiðis. 

Eg  hafði  átt  ýmsum  smáerindum  að  gegua  fyrir  hina 
og  þessa,  svo  eg  komst  ekki  suemma  af  stað. 

Veðrið  var  að  breytast. 

Það  var  ritjuveður  uppi  á  heiðinni  og  allmikið  frost. 
Eg  fann  brátt  að  eg  var  óviss  um  rétta  leið.  Að  visu 
var  hún  vörðuð,  en  vörðumar  voru  flestar  á  kafi  i  snjó. 
Veðrið  fór  versnandi.  Degi  vnr  tekið  að  halla,  og  þegar 
náttmyrkrið  gekk  i  lið  með  hríðinni,  þá  visei  eg  alls  ekki 
hvar  eg  fór. 

Þá  sá  eg  ljó8  álengdar.  Eg  stefndi  á  Ijósið  og  hitti 
bæinn.  En  eg  hafði  vilst  töluvert,  þvi  glugginn  sem  eg 
guðaði  á  var  stofuglugginn  á  Bjargi. 

Þar  sátu  piltar  við  spil.  Presturinn  var  þar  nœtur- 
gestur. 

Þeir  kváðu  mig  heppinn,  þvi  nú  vœri  liðið  á  nóttu 
og  mundu  óviða  loga  Ijós. 

Bóndi  fór  með  mig  í  búrið  og  gaf  mér  að  borða  og 
vísaði  raér  siðan  til  sængur. 

Eg  sofnaði  fljótt. 

Það  var  mesta  rugl  sem  mig  dreymdi  og  man  eg  fœst 


864  í  rökkrinu.  [Skírnir ' 

af  því  nema  það  að  stór  hundur  sótti  að  inér  og  beit  mig 
í  fótinn. 

Eg  hrökk  upp. 

Eg  fann    það   að  mig  sárkendi  til  i  stóru  tánni.    Eg. 
reis  upp  og  skoðaði  fótinn. 

Stóra  táin  var  kalin  og  hin  næsta  lika! 

Brátt  kom  konan  með  kafíið. 

Eg  sagði  henni  hvar  komið  var. 

Henni  varð  bilt  við  og  bauð  að  senda  eftir  lækni. 

Því  tók  eg  með  þökkum. 

Læknirinn  kom  á  fjórða  degi.  Hann  dæmdi  báðar 
tæmar  til  dauða.    En  eg  slapp  með  að  missa  hálfa  aðra. 

Eg   samdi   um    það   að   fá  að  vera  þarna  þangað  til! 
mér  batnaði.    Var  það  auðfengið. 

Mér  leiddist  brátt  að  liggja  og  haltraði  þvi  um  bæinik- 
jafnskjótt  og  eg  þoldi  það. 

Heimilið  var  fremur  dauflegt. 

Fátt  var  þar  bóka,  nema  nokkrar  gamlar  bækur  sem- 
móðir  konunnar  átti.  Hún  var  við  aldur  og  var  henni 
þungfært.  Sat  hún  oftast  í  herbergi  sinu.  Þar  komu  fáir 
nema  börn  hjónanna.  Gamla  konan  léði  mér  fúslega  bækur 
BÍnar.  Var  him  einnig  fús  til  þess  að  ræða  efni  þeirra.  A 
þennan  hátt  urðura  við  málkunnug.  Sátum  við  oft  á  tali  og 
fann  eg  að  hún  var  skýr  kona  og  kunni  glögga  grein  á  mörgu. 

Um  einmánaðarkomu  tók  tíðin  að  breytast.  Hlákur 
komu.  Snjóa  leysti  svo  jörð  varð  auð.  Þá  komu  eln- 
muna  bUðviðri. 

Mér  varð  þá  órótt  inni. 

Eg  fór  að  smá  koma  út  og  litast  um,  þvi  eg  var  litt 
kunnugur  þarna 

Mér  þótti  fallegt  á  Bjargi. 

Ibúðarhúsið  var  nýbygt  og  stóð  nokkuð  fjarri  rúst- 
um  gamla  bæjarins.  Frá  honum  lá  hallandí  grund  upp- 
undir  bjargið.  Þá  tók  við  brött  brekka  og  loks  Bjargið- 
sjálft.  Víða  höfðu  skriður  fallið  úr  þvi  niður  brekkuna. 
og  auðsjáanlega  langt  niður  eftir  grundinnu  En  hún  hafði 
sjálfsagt  verið  rudd. 


rflkirair]  í  rökkrÍDU.  t89 

Á  miðri  grundinni  8tóð  þó  Bteinn  einn  mikill,  ekki 
allh&r,  en  sléttur  vel  og  nærri  reglulegur  teningur  það 
sem  stóð  úr  jörðu. 

Við  hann  hafði  mannsaflið  ekki  ráðið. 

Þvi  hélt  hann  sinu  sæti. 

Eg   settist  sólarmegin  við  steininn  og  hvíldi  mig  um 

stund.    Svo  8tóð  eg  upp  og  ætlaði  að  hverfa  heim  aftur. 

Eg  stóð  þó  við  og  fór  að  virða  fyrir  mér  steininn  í  hugs- 

.unarleysi.    Þá   sá   eg   að   eitthvað   hafði   verið   krotað  á 

-^ina  hlið  hans. 

Eg  aðgætti  þetta  betur  og  sá  að  það  voru  stafimir 
H.  og  S. 

Það  var  að  koma  kul. 

Eg  snéri  heim  aftur  og  gekk  inn,  lagðist  útaf  og 
-sofnaði. 

Eg  vaknaði  við  hávaðann  i  börnunum. 

Það  var  meira  en  hálfrökkvað. 

Eg  haltraði  upp  til  gömlu  konunnar. 

Hún  sat  með  prjónana  sina  og  raulaði  lágt. 

Eg  hefi  verið  úti  i  dag,  sagði  eg,  eg  var  að  skoða 
^ig  um  hérna  i  kring.  Það  er  annars  fallegt  hérna  & 
Bjargi. 

Já,  hér  er  fallegt.  Eg  hefi  ekki  komið  víða,  en  mér 
þykir  hvergi  fallegra  en  hér,  sagði  hún. 

Eg  gekk  hérna  upp  að  stóra  steininura  á  grundinni. 
Það  er  fallegur  steinn.  Mér  sýndist  það  vera  stafir  á 
honum. 

Stafir  .  .  .  .  Já,  það  áttu  að  vera  stafir.  Eg  hélt  nú 
að  fáir  mundu  taka  eftir  þeira  eða  þekkja  þá.  Það  voru 
lltt  œfðai  hendur  sem  gerðu  þá. 

Nú  já,  þér  vitið  auðvitað  hver  hefir  graflö  þá. 

Já.     Eg  ætti  að  vita  hverjir  unnu  það  verk. 

Segið  mér  það.  Viljið  þér  það  ekki?  Segið  mér  eitt- 
hvað  um  þennan  stein. 

Hún  þagði. 

Ef  til  vill  liggur  þar  saga  á  bak  við.  Eg  hefi  svo 
ijarska  gaman  af  8ögum. 


366  í  rðkkrínn.  [Skirnir 

Hún  leit  niður  k  prjónana,  varp  öndinni,  leit  upj^ 
aftur  og  sagði: 

Ef  til  vill  gæti  það  verið  saga. 

flún  þagnaði  aftur. 

.  .  .  Þér  hafið  svo  oft  stytt  mér  stundir.  — 

Eg  .  .  .  .  Mér  fellur  vel  við  yður.  —  Já,  eg  ætla  að^- 
segja  yður  sögu  stafanna. 

Þegar.  foreldrar  mínir  bjuggu  hér,  höfðu  þau  einu 
sinni  húsmenskufólk.    Það  voru  fátæk  hjón. 

Þau  áttu  einn  dreng.  Hann  var  þá  átta  ára.  Eg 
var  einu  ári  eldri. 

Hér  voru  þá  ekki  önnur  börn  en  við  Halldór  litli. 
Við  lékum  okkur  altaf  saman.  Langoftast  vorum  við  hjá 
þessum  steini.  Hann  var  alt  mögulegt.  Stundum  var 
hann  kirkja,  stundum  kaupstaður,  en  oftast  bærinn  okk- 
ar.  Eg  ætla  ekki  að  fara  að  fjölyrða  um  leikina  okkar. 
Það  mun  hafa  verið  svipað  með  þá  eins  og  leiki  annara 
barna  á  okkar  reki  —  eftirmynd  af  lifl  fullorðna  fólksins. 

Jæja.    Eg  ætlaði  ekki  að  segja  langa  sögu. 

Sumarið  leið.  Og  veturinn  leið  lika.  Vorið  var  und- 
ur  gott.  Alauð  jörð  og  blíður  á  hverjum  degi  eins  og 
núna. 

Við  lékum  okkur  úti  allan  liðlangan  daginn. 

Einn  dag  sagði  Dóri : 

Bráðum  kemur  krossmessan.  Þá  förum  við  —  pabbi 
og  mamma  og  eg  —  langt,  langt  burtu  —  til  sira  Jóns 
á  Felli. 

Er  það  satt?  sagði  eg  og  fann  að  mér  þótti  miður. 

Satt.    Já,  vist  er  það  satt. 

Þú  átt  ekkert  að  vera  að  fara. 

Eg  vil  líka  vera  kyr.  Eg  vil  helzt  ekki  fara  til 
prestsins.    Eg  er  hræddur  við  presta. 

Þú  kemur  að  finna  okkur,  sagði  eg. 

Já,  það  skal  eg  gera. 

En  —  ef  þú  færð  nú  ekki  að  fara? 

Ja,  þá  kem  eg  þegar  eg  er  orðinn  stór. 


Skfroir]  t  rökkrínn.  867 

Svo  þögðum  við  bœði. 

En  þú  verður  að  sjá  um  bæinn  okkar  þegar  eg  er 
farinn.  Enginn  —  ekki  nokkur  lifandi  maður  má  eiga 
hann  nema  við  ein. 

Það  leið  að  krossmessunni. 

Ðagana  fyrir  hana  krotaði  hann  þessa  stafi  á  stein- 
inn.  Það  voru  Btaflrnir  okkar  beggja.  Hann  hafði  verið 
með  piltunum  um  vorið  þegar  þeir  voru  að  höggva  stafi 
á  landamerkjasteina. 

Svo  fóru  þau  til  slra  Jóns.  Það  var  langur  vegur 
eina  og  þér  vitið. 

Mér  leiddist  oft  um  sumarið.  Stundum  var  eg  að 
hugsa  um  hvort  Dóri  mundi  ekki  koma  þennan  eða  þenn- 
an  sunnudag. 

En  hann  kom  ekki. 

Þá  þóttist  eg  viss  um  það,  að  hann  kæmi  um  haustið. 
En  þá  kom  hann  ekki  heldur.  Eg  held  eg  hafi  aldrei 
komið  að  steininum  um  veturinn.  Og  eg  held  eg  hafi 
sjaldan  hugsað  um  samveru  okkar  nœstu  árin. 

Svo  var  það  á  hvítaaunnunni  vorið  áður  en  eg  var 
fermd  að  eg  hitti  Dóra  og  foreldra  hans  við  kirkju  i  okk- 
ar  sókn. 

Við  vorum  bæði  glöð.  En  þegar  eg  hugsaði  um  það 
á  heimleiðinni,  fanst  mér  það  ekki  hafa  verið  neitt  gaman. 

Daginn  eftir  sat  eg  um  stund  hjá  steininum  og  virti 
fyrir  mér  stafina.    Nú   þótti   mér  þeir  ekki  nógu  fallegir. 

Eg  skauzt  inn  i  smiðju  og  tók  meitil  og  hamar  og 
fór  að  reyna  að  bæta  um  þá.  En  eg  var  ekki  sem  lægn- 
ust  við  það  og  tókst  víst  ekki  vel.  Svo  kom  pabbi  utan 
túnið.  Þá  varð  eg  hrædd,  hljóp  heim  og  lét  verkfœrin  á 
Binn  stað. 

Árin  liðu.    Dóri  var  altaf  hjá  prestinum. 

Eg  sat  heima. 

Eg  heyrði  það  á  tali  manna  að  hann  væri  altaf  að- 
læra  hjá  prestinum  og  að  hann  þætti  bráðgáfaður.  Svo- 
var  sagt  að  séra  Jón  ætlaði  að  kosta  hann  i  skóla. 


'B68  í  rökkrinu.  (Skimir 

Þá  kemur  hann  víst  aldrei  hingað,  hugsaði  eg.  Dóri 
fór  i  latínuskólann.  Hann  fór  lika  i  prestaskólann.  »Sira 
-Jóni  ferst  vel  við  þennan  dreng«,  sögðu  menn.  »Svo 
kvað  hann  ætla  að  kóróna  alt  með  þvi  að  gefa  bonum 
dóttur  sína*. 

Eg  held  að  mér  hafi  verið  einna  minst  gefið  um,  að 
hlusta  á  tal  manna  um  þ  a  ð.  Mig  langaði  til  að  sjá  hann, 
-en  hálfkveið  þó  fyrir  þvi. 

Hann   þekkir   mig   vist   ekki,   hugsaði  eg,  og  svo  er 

hann  sjálfsagt  svo  fínn  og  lærður,  eg  verð  feimin  við  hann. 

Eg   fór   að  reyna  að  afla  mér  bóka.    Helzt  urðu  það 

Ijóðabækur.     Lang  vænst    þótti   mér   um   kvæði  Jónasar. 

;En  eg  lærði  þó  einnig  nokkuð  af  kvæðum  hinna  skáldanna. 

Svo  var  það  einn  dag,  sumarið  eftir  harða  veturinn, 
að  eg  var  ein  heima. 

Þá  var  barið  að  dyrum. 

Eg  gekk  til  dyra.  Úti  stóð  vel  búinn  ungur  maður 
•og  heilsaði. 

Svo  brosti  hann  og  sagði:  Þetta  er  vist  Sigga?  Já 
—  það  hlýtur  að  vera. 

Mér  hitnaði.     Hver  eruð  þér? 

Þekkir  þú  mig  ekki?  Manstu  ekki  eftir  Dóra,  sagði 
hann  og  hló. 

Jú.  Þama  var  hann  kominn.  Eg  kannaðist  við 
Bvipinn. 

Gerið  þér  svo  vel  og  koma  inn. 

Eg  þakka  —  en  Sigga  —  þéraðu  mig  ekki  um  fram 
alla  muni.  —  Eg  ætlaði  annars  að  flnna  föður  þinn. 

Eg  sagði  að  hann  kærai  bráðlega  heim  með  heylest. 
Halldór  sagðiat  hafa  orðið  fyrir  þvl  slysi,  að  hesturinn 
sinn  hefði  helzt  og  vildi  hann  leita  ráða  til  föður  mins 
um  meiðslið  þvi  hann  vissi  að  hann  var  hestamaður. 

Nú  sá  eg  að  hann  hafði  gullhring  á  hægri  hendi.  Eg 
óskaði  honum  til  hamingju.  Mér  fanst  feimnin  í  mér 
ininka  við  þessa  uppgötvun. 


:8kirnirl  I  rðkkrína.  M9 

Hann  nefndi  unnustuna.  Það  var  Guðrún  dóttir 
Bíra  Jóns. 

Hann  masaði  um  alt  mögulegt.  Eg  man  nú  fæst  af 
4)vl.  Hann  var  svo  spilandi  kátur  og  lét  aldrei  verða  hlé 
á  viðræðnnni. 

Svo  kom  pabbi  og  þeir  tóku  tal  um  hestinn. 

Föður  minum  leizt  illa  á  meiðslið.  Kvaðst  hann  ekk- 
•  ert  geta  gert  við  því  að  svo  stöddu,  og  ekki  geta  fylgt 
honum,  fyrri  en  síðdegis  næsta  dag.  En  þá  skyldi  hann 
skila  honum  alla  leið,  heim  að  rúmstokk  unnustunnar, 
sagði  gamli  maðurinn  og  hló.  Halldór  taldi  fyrst  vand- 
kvæði  á  þe88u,  en  þáði  þó  þe88i  boð  bráðlega. 

Við  vorum  8vo  ein  saman  það  8em  eftir  var  dagains. 
Hann  komst  fljótt  að  því  hvað  eg  hafði  helzt  lesið  og 
I  talið  snerist  oftast  um  Ijóð. 

Svo  stakk  hann  upp  á  því,  að  við  skyldum  fara  og 
skoða  »bæinn  okkar«. 

Við  gengum  þangað.  Það  var  svo  undurfagurt  útl 
það  kvöld. 

Hann  skoðaði  stafína  á  steininum. 

Eg  fann  að  mér  var  ekki  um  það. 

Alt  í  einu  sagði  hann:  Þeim  heflr  verið  breytt.  — 
Þeir  hafa  verið  lagaðir.  Svona  fallegir  voru  þeir  vist  ekki 
.  eftir  mig Hver  hefir  gert  það? 

Eg  svaraði  ekki  samstundis. 

Þ  ú  heflr  gert  það,  sagði  hann  hálfhissa  og  leit  á  mig. 

Eg  var  að  horfa  á  sólarlagið. 

Það  var  fallega  gert  af  þér,  sagði  hann  lægra. 

Eg  man  varla  eftir  því.   Eg  hefl  samt  liklega  gert  það. 

Við  þögðum  litla  stund. 

Það  er  ekki  undarlegt  þó  skáldin  yrki  fagurt  um 
-  náttúruna  á  íslandi,  sagði  eg  til  þess  að  rjúfa  þögnina. 

Já,  það  er  margt  snildarlega  sagt  um  það  hjá  skáld- 
unum  okkar,  svaraði  hann. 

Eg  gat  þess  að  mér  likaði  ekki  náttúrukveðskapur 
>  neins  skálds  eins  vel  og  Jónasar. 

Þvl  trúi  eg  vel.    Á  eg  að  segja  þér  hvað  einn  skóla- 

24 


870  í  rökkrína.  [Skirnir 

bróðir  minn  sagði  einu  sinni  við  migr    >Snildin  i  náttúru- 
kvæðum   Jónasar   er   sjálfsagt   mikið   þvi    að    þakka    að" 
hann   orti   þau    úti  —  undir   beru   lofti   og   blikandi  sóL. 
Það   er    veggjakreppa    og    stofuþefur   al    kvæðum    nýrri 
skáldanna  —  þessum  kvæðum   sem   verða   til^  við   skrif— 
borðið  —  því  ná  þau  aldrei  öðrum  eins  tökum  á  okkur«.. 

Eg  félst  á  þetta. 

En  mín  skoðun  er  sú,  sagði  hann  og  rétti  alt  i  einui 
úr  sér,  að  allra  fegurstu  Ijóðin  séu  þau  sem  eru  óort  — 
óskrifuð.     Göfgustu   tónarnir  svo  lágir  og  mjúkir,   að  vér 

höfum  ekki  náð  þeim. Og  svo  er  annað  —  þú  dáist 

að  náttúrunni  nú,  í  hásumarskrúðanum  —  það  geri  eg: 
lika.  En  —  s  a  m  t  þykir  mér  allra  fegurst  á  vetrinn, . 
þegar  snjórinn,  tárhreinn  og  mjallahvítur  hylur  grund. 
og  dal. 

Og  veiztu  hvers  vegna? 

Þá  sé  eg  i  huga  mínum  hina  hátignarlegustu  sumar* 
dýrð  —  og  öll  fegurstu  blómin  sem  eru  ósprottin.  —  Þau. 
sem  komandi  vor  vekur  til  lifs  —  en  fyrst  og  fremst  þaut 
sem  —  aldrei  munu  ppretta. 

Eg  varð  hálf-forviða.  Hann  sagði  þetta  einhvemv 
veginn  svo  undarlega. 

Eg  held  þú  sért  skáld,  sagði  eg  og  reyndi  að  brosa. 

Við  erum  öU  skáld  að  meira  eða  minna  leyti  sagðii 
hann  og  brosti  líka.  Sumar  hugsanir  eiga  að  eins  ekki- 
þvi  láni  að  fagna  að  vinna  sér  til  fata  .  .  .  Annars  orti' 
eg  stundum  vísur  á  fyrstu  skólaárum  minum.  Kú  veit  eg . 
ekki  hvað  langt  er  siðan  eg  hefi  reynt  það. 

Það    var   skaði   að  þú  hættir  því,  sagði  eg.     Reyndu  i 
nú  að  yrkja   kvæði   um  »bæinn  okkar«  og  lestu  það  svo 
upp   hér   á   steininum    fyrir  mér  á  morgun,  bætti  eg  við 
hlæjandi  og  bjóst  til  þess  að  ganga  heim  á  leið. 

Það  yrði  þá  að  vera  þakkarljóð  til  þín,  fyrir  það  hve 
ágætlega  þú  hefir  gætt  hans  öU  þessi  ár. 

Yrk  þú  að  eins  kvæðið.  Efninu  ræður  þú  auðvitað^* 
sjálfur,  sagði  eg,  um  leið  og  við  fórum  inn  i  bæinn. 


flkirair]  I  rökkrinn.  871 

Engjafólkið  var  að  koma.  Eg  hafði  nóg  að  snúast, 
bœði  að  skamta  þvi  og  hirða  plögg.  Eg  sendi  vinnukonu 
til  Halldórs  með  matinn. 

Svo  var  gengið  til  náða. 

En  eg  gat  ekki  sofnað. 

Og  eg  heyrði  alt  af  gengið  um  gólf  i  stofunni. 

Eg  lét  vinnukonuna  lika  standa  honum  fyrir  beina 
morguninn  eftir. 

Hirðingin  gekk  fljótara  en  pabbi  bjóst  við  og  þeir 
ákváðu  að  leggja  af  stað  um  hádegi. 

Eg  gekk  upp  að  steininum  þegar  eg  vissi  að  þeir 
œtluðu  að  fara  að  kveðja. 

Halldór  kom  þangað. 

Hann  var  ekki  eins  röskur  og  glaðlegur  eins  og  dag- 
inn  áður. 

Hann  dró  lokað  bréf  upp  úr  vasa  sínum. 

Eg  fann  að  eg  roðnaði. 

Sigríður,  sagði  hann,  þetta  bréf  er  til  þín,  en  eg  af- 
hendi  þér  það  með  einu  skilyrði.  Þú  skalt  ekki  opna  það 
fyr  en  seinna,  helzt  ekki  fyr  en  eftir  mörg  ár.  Eða  —  ef 
þú  lifir  wig,  þá  þegar  þú  fréttir  lát  mitt. 

Já,  sagði  eg,  en  eg  veit  ekki  hvort  það  heyrðist. 

Svo  rétti  hann  mér  hendina. 

Vertu  Bæl,  sagði  hann. 

Við  tókumst  í  hendur. 

Hans  var  köld.    Mín  var  vist  nokkuð  heit. 

Gamla  konan  þagnaði. 

Það  var  dagsett.  Samt  hafði  birt  í  herberginu.  — 
Tunglið  var  komið  upp. 

Er  sagan  lengri?  sagði  eg  lágt. 

Eg  sá  hann  ekki  eftir  þetta.  Hann  giftist  og  var<y 
prestur  fyrir  vestan.    Eg  frétti  lítið  þaðan. 

Svo  liðu  flmm  ár. 

Eg  átti  tvisvar  kost  á  að  giftast,  en  hafnaði  því. 

Svo  kom  hann  hingað,  maðurinn  minn  sálaði. 

Faðir  minn  vildi  að  eg  ætti  hann. 

24* 


mS  t  rökkrinn.  [Sklrnir 

Mér  geðjaðíst  vel  að  honum.  Hann  var  valmenni  og 
prúðmenni. 

En  eg  var  hikandi.  Eg  skoðaði  hann  alt  af  eins  og 
góðan  vin. 

Svo  lagðiBt  pabbi  veikur  í  síðasta  sinni. 

Við  trúlofuðumst  við  banasæng  hans. 

Honum  var  það  til  mikillar  gleði. 

Um  sláttarlokin  giftumst  við. 

Viku  ðeiona  komu  fréttir  að  vestan. 

Kona  Halldórs  hafði  dáið  úr  brjóstveiki  þá  um  sumarið. 

Kvöldið  sem  eg  frétti  þetta,  opnaði  eg  bréflð. 

Gamla  konan  var  staðin  upp.  Hún  studdi  annari 
tiendinni  á  rúmstöpulinn,  en  lyfti  hinni  nokkuð  upp. 

Mér  sýndist  glampi  í  augunum. 

Hvað  haldið  þér  að  hafi  staðið  í  bréfinu? 

Mér  finst  eg  muni  geta  farið  nærri  um  það,  sagði  eg. 

Nei.    Þér  farið  e  k  k  i  nærri  um  það. 

Þér  hafið  ekki  m  i  n  s  t  u  hugmynd  um  það,  sagði  hún 
sneð  ákafa. 

Eg  þagði. 

Það  stóð  e  k  k  e  r  t  i  bréfinu.  — 

Ekki  eitt  einasta  orð  var  þar.  Að  eins  fíngerð  sam- 
anbrotin  pappírsörk.  Tárhrein  og  hvit  —  eins  og  ný- 
fallin  mjöll. 

Skiljið  þér  það? 

Nei.    Eg  skildi  það  ekki. 

En  nú  finst  mér  eg  muni  skilja  það. 

Einar  S.  Frimann. 


Jþjóðfélag  og  þegn. 


Mœrkelig  nok  trænger   AUes    £et  langt 
mere  til  Vœrn  end  de  £nkelte8. 

Svend  Högsbro. 

Sambandið  miUi  þegns  og  þjóðfélags  er  orðið  mjög 
margþœtt  hjá  öllum  menningarþjóðura,  og  það  vafalaust 
um  of  til  þess,  að  afstaða  þeirra  geti  verið  skýr  í  meðvitund 
alls  almennings.  Til  þess  að  greiða  fyrir  umhugsun  og 
skilningi  á  þeirri  afstöðu,  er  nauðsynlegt  að  rekja  sundur 
alla  þá  þætti,  sem  um  er  að  ræða,  og  athuga  hvern  fyrir 
8ig.  Neitað  verður  þvi  ekki,  að  um  ýmsa  af  þessum 
þáttum  hefir  mikið  verið  rætt  og  ritað  sérstaklega,  t.  d. 
hina  »politi8ku«  afstöðu,  réttarfarsafstöðuna  o.  s.  frv.  en 
hin  beina  fjárhagslega  afstaða  heíir  miklu  sjaldnar  veri5 
einangruð,  svo  hugmyndir  manna  um  eðli  og  rétt  á  því 
sviðinu  eru  mjög  á  reiki.  En  með  fjárhagslegri  afstöðu  er 
hér  átt  við  þær  gjaldakröfur,  sem  þessir  tveir  aðilar  — 
þjóðfélag  og  þegn  —  geta  átt  hvor  á  annan  að  réttu  lagi. 

Hér  skal  nú  reynt  að  varpa  Ijósi  yfir  þessa  hlið  málsins 
með  beinni  hliðsjón  af  skattaskipulagi  landsin^,  þvl  þa5 
gefur  bezta  hugraynd  um  þá  afstöðu,  sem  nú  er  i  þesau 
efni.  Verður  ekki  hjá  komist  að  taka  það  fyrst  til  ítar- 
legrar  yfirsregunar  til  að  þekkja  sem  bezt  einkenni  þesa 
og  stefnumörk.  . 

Það  er  þá  strax  eftirtektavert,  að  með  hverju  ári 
fjölgar  þeim  mönnura,  sem  gera  skattamál  landsins  að- 
opinberu  umræðuefni.  Bendir  það  til  þess,  að  aHrlk 
óánægja  muni  vera  með  þær  skattastefnur  og  álöguað- 
íerðir,  sem  hér  gætir  mest,  þvi  siður  gera  menu  slik  mál 


•74  Þjóðfélag  og  þegn.  [Sklrnir 

að  umtalsefni,  ef  geðfeld  þykja,  heldur  en  ef  þeim  virðist 
ábótavant  að  þeirra  áliti. 

Þó  lítt  falli  saman  úrlausnir  eða  breytingatillögur 
þeirra,  sem  um  þessi  málefni  hafa  fjallað  upp  á  siðkastið, 
jþá  eiga  þær  þó  sammerkt  í  því,  að  þeim  er  ekki  ætlað 
annað  né  meira  en  að  vera  smábætur  hér  og  þar,  þegar 
göt  hafa  komið  á  þann  þrönga  stakk,  sem  skattaheimtu 
landsins  var  sniðinn,  rétt  eftir  að  það  fekk  fjárforráð  (sbr. 
álit  skattanefndar  frá  1877) 

Siðan  þá  heflr  hverri  »bótinni«  verið  bætt  ofan  & 
aðra,  án  þess  nokkur  grundvallarregla  hafi  skapast  fyrir 
því,  með  hvaða  aðferðum  b  æ  r  i  að  hef ja  fé  til  almennra 
þarfa,  né  hverjir  það  ælti  að  greiða  að  réttu  lagi*).  Á 
bug  við  þessi  atriði  hefir  verið  gengið,  bæði  hér  og  annar- 
staðar,  með  þvi  að  hafa  skattstofnana  sem  flesta  og  marg- 
brotnasta,  svo  þannig  liti  út,  eins  og  öllum  væri  gert  sem 
jafnast  undir  höfði,  en  hámarki  sinu  hefir  þó  þessi  skatta- 
dreifingarstefna  náð  þar,  sem  óbeinir  skattar  eða  tollar 
fikipa  öndvegið  i  fjárlögunum.  Sú  álöguaðferð  er  handhæg 
■og  sæmilega  örugg  til  að  gefa  góðar  tekjur,  en  öruggust 
þó  til  að  blinda  öllum  þorra  manna  sýn  um  það,  á  hvem 
hátt  þeir  eru  1  á  t  n  i  r  gjalda  fé  til  almennra  þarfa,  án 
þess  að  vita  um,  og  þetta  hefir  gert  aðferðina  vinsæla 
"bæði  hjá  þeim,  sem  hafa  haft  þau  vandamál  á  höndum, 
að  kveða  á  um  skattaálögur,  og  eins  þeim  mörgu  gjald- 
€!ndum,  sem  er  sárast  um  þau  útgjöld,  sem  greiðast  beint 
úr  vasanum. 

Þó  virðist  eins  og  á  seinni  árum  hafi  hjá  æ  fieirum 
kviknað  efi  um  það,  hvort  þetta  væri  farsæl  skattastefna. 
Má  meðal  annars  marka  þetta  af  því,  að  hjá  fiestum  þeim, 
sem  um  málið  hafa  rætt  eða  ritað  opinberlega  hin  síðari 
ár,    koma   fram   andmæli  gegn  tollastefnunni.     Hníga  þvi 

')  Skattanefndin  frá  1908  lagði  að  vísu  nokkurn  grundvöU  að 
skattaskipulagi,  en  hvorttveggja  var,  að  sá  grundvöliur  var  margbrotinn 
og  Ó6am8tæður,  og  hinsvegar  náðu  ekki  samar  þer  tiUögurnar  fram  a& 
^anga,  sem  mest  réttarbót  var  að. 


SkirDÍrl  Þjððfélag  og  þegn.  375 

tillögur  Hestra  þeirra  að  þvi  að  hafa  skattana  fremur 
beinar  álögur  á  eiguir  og  tekjur.  En  þar  eð  þeir  hafa 
•ekki  færst  i  fang  að  kryfja  málið  til  mergjar,  þá  ná,  til- 
iögurnar  skamt  bæði  i  fjárhagslegu  tilliti  og  eins  í  því,  að 
tfæra  skattgreiðsluna  á  réttar  hendur.  Á  meðan  ekki  er 
sýnt  fram  á,  hvemig  meginhluti  þeirra  tekna,  sem 
.tollarnir  gefa  i  landssjóð,  geta  færat  yíir  á  b  e  i  n  a  skatt- 
atofna,  verða  óákveðin  ummæli,  og  tillögur  um  smátilfærslur 
á  íieiri  skattstofna,  að  skoðast  sem  kák  eitt,  sem  að  eins 
geri  skattamálaíiækjuna  margbrotnari  og  erfiðari  úrlausnar. 

Slikar  tillögur  ura  tilfærslur  eru  og  eðlilega  svo  ósam- 
'hljóða,  að  reynslan  sýnir,  að  þær  geta  ekki  náð  fram  að 
ganga,  nema  með  afslætti  og  milligjöfum,  sem  ef  til  vill 
eyðileggja  hið  helzta,  sem  við  þær  væri  að  virða  —  jafn- 
vel  raikinn  hluta  teknanna  líka,  svo  niðurstaðan  getur 
■orðið,  að  fram  komi  nýr  skattstofn,  sem  auki  fyrirhöfn  og 
.umstang,  en  gefi  litið  i  aðra  hönd. 

Þetta  gefur  útskýring  á  því,  að  tollastefnan  heldur 
^engi  sinu  i  skattalöggjöfinni  þrátt  fyrir  ýms  andmæli 
■og  góðan  vilja  einstakra  manna  til  að  vinna  á  móti 
;henni. 

Þó  n\k  þeirra  radda  kunni  að  gæta  meira  opinberlega, 
iSem  telja  beina  skatta  betri  álöguaðferð,  er  með  því  eng- 
.an  veginn  leitt  í  Ijós,  eða  sannað,  að  sú  stefna  ætti  al- 
imennum  vinsældum  að  fagna hér,  ef  á  reyndistrax, 
á  meðan  þjóðin  er  ekki  betur  upplýst  i  þjóðhagsmálefnura, 
iné  um  skyldur  hins  einstaka  við  þegnfélagið,  en  raun  er 
á.  —  Sem  von  er  til  um  jafn  fámenna  þjóð  er  um  litlar 
ibókraentir  að  ræða  í  þeim  efnum  á  islenzku,  og  sízt  í 
mokkurri  samsvörun  við  niiverandi  ástand  og  aldarhátt, 
•enda  gætir  þess  mjög  í  ritum  þeirra  manna,  sem  fundið 
hafa  köUun  hjá  sér  til  að  gerast  leiðtogar  í  þessura  efnum 
i  dagblöðunum,  að  þeitn  hefir  með  öllu  verið  ókunnugt 
um  nýrri  tima  stefnur  í  skattamálum.  Þarf  það  ekki  að 
vera  sprottið  af  því,  að  þeir  sömu  menn  sé  þröngsýnir  í 
skoðunum  yfirleitt,  en  þar  eð  þeir  virðast  ekki  þekkja 
þær  grundvallarreglur,  sem  málsmetandi  þjóðraegunarfræð- 


QTtf  Þjóðíélag  og  þegn.  [Skirnir" 

ingar  útlendir  telja  frumskilyrði  allra  endurbóta'  í  skatta- 
málum,  þá  er  ekki  furða,  þó  tillögur  þeirra  verði  >á  vi^ 
og  dreif*  og  þvi  lítill  leiðarvísir  fyrir  þá,  sem  vilja  afia 
sér  sjálfstœðrar  skoðunar  og  þekkingar  á  jafn  mikilsverðu 
málefni  og  skattamálið  er.  Er  því  ekki  að  undra,  þótt 
lítilli  þekkingu  sé  fyrir  að  fara  í  þessum  efnum  hjá  is- 
lenzkri  alþýðu,  á  meðan  henni  gefat  ekki  kostur  á  að 
kynnast  öðru,  en  meira  og  minna  úreltum  kenningura  um 
skattálögur,  og  aðferðum,  sena  vægast  sagt  geta  að  eins 
talist  mismunandi  slæm  ^eyðarúrræði  til  að  ná  fé  i  lands- 
sjóðinn. 

En  þrátt  fyrir  það,  eða  öllu  heldur  af  því,.  að  svo' 
mjög  skiftast  leiðir  með  mönnum  við  úrlausnir  þesaa^ 
vandamáls,  er  full  nauðsyn  til  að  leita  eftir  því,  hvort 
þ ó  sé  ekki  til  þau  undirstöðuatriði,  sem  náð  gætit 
viðurkenningu  allra  þeirra,  sem  hugsa  vilja  fordómalausfe 
um  málefnið.  Gæti  þau  um  leið  orðið  einskonar  mæli- 
kvarði  á  ríkjandi  skattastefnur  og  þær  tillögur,  sem  fram 
koma  til  breytinga,  og  yfirleitt  skerpt  meðvitund  manna 
um  það,  hvaða  skilyrðum  skattur  þarf  að  f ullnægja  til  að 
geta  talist  haganlegur,  skynsamlegur  o^  rétt- 
látur.  Ætlajeg  þá  fyrst  aö  telja  upp  nokkraytri  eigin- 
leika  eða  kosti,  sem  skattar  þurfa  að  hafa  til  að  get& 
fullnægt  ofannefndum  kröfura: 

1.  Að  skattstofninn  sé  augljós  og  ákveðinn,  svo  eigi; 
komist  að  undandráttur  frá  greiðenda  hálfu,  né  til- 
hliðrun  af  hendi  skattkrefjanda. 

2.  Að  niðurjöfnun  skattsins  sé  einföld  og  óbrotin  og. 
eftirlit  auðvelt. 

3.  Að  innheiratan  sé  auðveld  og  ódýr,  og  aö  skatturinnr 
falli  svo  beint,  sem  verða  má,  á  þá,  sem  hann  er 
ætlað  að  greiða,  svo  að  sem  allra  minstur  munur  verði 
á  tekjum  landssjóðsins  og  útgjöldum  þjóðarinnar  till 
opinberra  þarfa. 

4.  Að  skatturinn  vaxi  af  sjálfu  sér,  jafnhliða  auknum. 
framförum  og  gjaldþoli  þjóöfélaírsíns. 

5.  Að   réttur  gjnldandi  gcti  ekki  velt  skattinum  á  aðra^ 


•kirair]  Þjóöfélag  og  þegn.  877 

sem   bonum   eru  háðir,  né  heldur  af  hinum  tilætlada 

gjaldstofni. 

Ef  núgildandi  skattar  eru  virtir  fyrir  sér,  með  hlið- 
Bjón  af  þeasum  skilyrðum,  er  það  næata,  augljóst,  að  þeir 
fuUnægja  þeim  ýmist  a  11 8  e  k  k  i,  eða  þá  ekki  fullkom- 
lega  og  að  eins  i  stöku  atriðum,  og  þá.  sizt  þeir,  sem 
þyngst  liggja  á,  en  það  eru  aðflutningsgjöld  eða  tollar. 
Eins  og  bent  hefir  verið  á,  eru  tollarnir  sú  skattálöguað- 
ferð,  sem  bezt  er  til  þess  fallin  að  dylja  fyrir  mönnum, 
hvar  og  hvernig  féð  er  frá  þeim  tekið  —  þar  eð  skatt- 
stofninn  er  svo  dreifður  og  margbrotinn,  og  féð  fer  svo- 
margra  i  milli,  en  hún  gefur  þó  undir  fótinn  með  undan- 
4rátt  og  pretti,  þar  sem  við  verður  koraið,  þvi  fremur 
gem  eftirlit  er  torvelt.  Nú  er  enn  fremur  innheimta  slíkra 
skatta  margbrotin  og  dýr')  en  þó  er  ótalinn  aét,  gallinn  ö. 
þeim,  sera  þyngst  legst  á  pyngjur  landsmanna,  u  m  a  1 1  a 
þörf  fram,  en  það  er  sú  tilhögun  að  leggja  skatt  á 
vöru,  sem  handhafa  —  t.  d.  kaupmanni  —  er  innanhandar 
að  hækka  í  verði,  ekki  einungis  ura  þá  sjálfsögðu  upphæð, 
sem  skattinum  nemur,  heldur  og  með  tilsvarandi  álagning 
á  hann  og  reikningsverð  vörunnar.  Sú  mun  reglan  vera, 
og  atieiðiugin  verður,  að  fyrir  hverjar  2  krónur,  sem 
landsjóður  fær  inn  m«ð  toUheimtu  sinni,  þarf  alþjóð  að 
láta  3  af  hendi  rakna.  Mestan  hlut  þeirrar  fúlgu  taka 
kaupraenn  fyrir  »óraak«  sitt,  enda  mun  sú  stétt  aldrei 
hafa  verið  á  móti  auknuni  tollálögum 

Þegar  það  keraur  nú  fram,  að  tollastefnan  fullnægir 
e  n  g  u  þvi  skilyrði  —  hvorki  ytra  né  innra,  eins  og  síðar 
mun   sýnt   — ,   sera  krefjast  verður  af  hverjura  skynsam- 


1)  Aö  þessa  hefir  tollheimta  verið  tiltölulega  ódýr  hér  k  landi,  af 
þvi  lögreji^lastjórar  hafa  veriö  látnir  hafa  hana  á  hendi  fyrir  fremur  lága 
borgun.  En  eftir  ýmsum  framkomnum  ummælum  að  dæma,  og  sérstak- 
lega  tillögum  milliþinganefudarinnar  i  launamálinu,  mk  búast  við,  að 
þau  störf  yröi  aöskilín  bráðlega,  ef  sama  héldi  fram  um  skattastefnur 
hér.  Landinu  yrði  þ&  að  skifta  i  tollhéruð  með  sérstökum  tnllgæzlu-  og 
innheinitumunnum,  eins  og  tiðkast  rooð  öðrnm  þjóðam,  og'  kynni  þá  a&^ 
koma  fram  bvað  tlik  innhcimta  kostaði. 


-•878  Þjóöfélag  og  þegn.  [Sklniir 

Jiega  lögðum  skatti,  þá  gegnir  það  meiri  furðu,  að  löggjafar- 
-valdið  skuli  samt  sem  áður  halda  æ  lengra  inn  á  þessa 
braut.  Þó  frekar  megi  til  sanns  vegar  færa,  að  tollar  á 
munaðarvöru  sé  maklegri  en  á  mörgu  öðru,  þá,  eru  þeir 
;8amt  óheppilegir  vegna  framangreindra  galla,  þvi  fremur 
:Sem  fram  er  komið,  að  þeir  hafa  ekki  náð  þeim  tilgangi 
sínum,  sem  meðfram  mun  hafa  verið,  að  takmarka  eyðsl- 
una.  Með  miklu  meira  sanni  mætti  halda  fram,  að  þeir 
Jiafi  alið  á  óvirðingu  manna  fyrir  landslögum  og  deyft 
Téttlætismeðvitund  þeirra  í  viðskiftum. 

Tollar  af  öðrum  aðfluttum  vörum,  t.  d.  af  s  y  k  r  i, 
Æem  teljast  má  fullkomin  nauðsynjavara,  ekki  sízt  fyrir 
okkur  íslendinga,  og  að  ógleymdum  vörutollinum, 
virðast,  fyrir  alh'a  hluta  sakir,  glögt  tákn  þess,  hve  þjóðin 
Ær  skamt  á  veg  komin  i  skattalöggjöf  sinmi. 

Hinar  helztu  opinberu  álögur  og  tekjur  í  landssjóð, 
;aðrar  en  tollar,  eru:  ábúðar-  og  lausafjár-skattur,  tekju- 
.skattur,  húsaskattur,  erfðafjárskattur,  útflutningsgjöld  og 
tekjur  af  opinberum  störfum,  aukatekjur,  leyfisbréfagjöld 
•o.  fl.  Tekjur  af  opinberum  starfsrekstri  (t.  d.  vitum,  póst- 
.málum,  simum  o.  s.  frv.)  geta  ekki  talist  álögur,  nema 
starfsgreinin  sé  rekin  á  þann  hátt,  að  hún  gefi  landinu 
Jireinar  tekjur.  Yfirlit  yfir  tekjur  og  gjöld  þessara  þriggja 
..Btarfsgreina  i  10  ár  (1906—15)  sýnir,  að  þær  standa  allar 
ií  skuld  við  landið,  þó  vextir  sé  e  k  k  i  reiknaðir,  en  5 
seinni  árin  (1911 — 15)  gefur  bæði  vita-  og  símarekst- 
.urinn  talsverðar  tekjur  fram  yfir  reksturskostnað  og  end- 
urbætur  á  því  tímabili,  svo  af  þvi  mætti  álykta,  að  hér  yrði 
aim  hreina  tekjustofna  að  ræða  siðarmeir,  ef  svo  þætti  hlýða. 

I  sveit  og  héraði  eru  auk  þess  ýras  opinber  gjöld,  en 
til  þess  að  blanda  ekki  of  mörgu  saman,  eru  þau  ekki 
;tekin  með  í  þessu  yfirliti. 

Af  ofannefndum  landsjóðsgjöldum  eru  það  að  eins 
ábúðar  og  húsaskatturinn,  sem  telja  má  að  hafl  særailega 
augljósan  og  áþreifanlegan  skattstofn,  en  þeim 
fylgir  aftnr  sá  galli,  að  niðurjöfnun  þeirra  er  margbrotin 
-og   innheimta   þvi   tiltöhilega   erfið  og  dýr  móts  við  þær 


Skirnir]  Þjóöfélag  og  þejfii.  379 

itekjur,  sem  þeir  gefa,  og  ennfremur  þróaat  þessir  skattar 
engan  veginn  1  hlutfalli  við  blómgun  atvinnuveganna  né 
JDættan  efnahag.  Að  öðru  leyti  má  heita,tað  þeir  fuU- 
nægi  sæmilega  ytri  skilyrðum  fyrir  skatti,  en  eics  og  síð- 
ar  mun  sýnt  fram  á,  eru  ýmsar  i  n  n  r  i  orsakir  þess  vald- 
andi,  að  þe88ir  ekattar  koma  ekki  vel  niður. 

Þó  útflutningsgjöld  sé  í  rauninni  alt  annars  eðli8  en 
aðfiutning8gjöld,  og  hafi  all8  ólíkar  verkanir,  þá  loðir  við 
þau  8ani8konar  annmarki,  að  eina  og  aðflutningsgjöld  gefa 
.  aðstöðu  til  að  h  æ  k  k  a  vöruverð  um  þörf  fram,  g  e  t  a 
litfiutningsgjöld  notast  sem  ástæða  til  að  d  r  a  g  a  af  verði 
ötfluttra  vara  þ  a  r  sem  verzlunarhættirnir  leyfa  það. 
Eins  og  síðar  mun  bent  á  er  og  varhugavert  og  ekki 
réttlátt  að  leggja  skatta  á  i  hlutfalli  við  framleiðslu  raanna 
og  persónulega  atorku.  Gildir  það  líka  um  lausafjárskatt- 
inn  og  fleiri  skatta. 

Tekjuskatti  (einkum  af  eign)  og  því  freraur  erfðafjár- 
^fikatti,  má  telja  það  til  gildis,  að  þeir  koma  réttlátast  nið- 
«r  þeirra  skatta,  sem  hér  er  um  að  ræða.  En  bæði  þeim 
og  lausafjárskattinum  má  finna  það  til  foráttu,  að  gjald- 
stofninn  er  hvorki  augljós  né  ábyggilegur.  Ef  skattanið- 
urjöfnun  og  innheimta  byggist  annarsvegar  á  heiðarleik 
raanna  og  þegnfélagslund  við  fraratal  og  mat  á  eigin  eign- 
um,  en  hinsvegar  á  nákvæmni  og  ráðvendni  skattkrefj- 
anda,  þá  er  báðum  aðilum  næstum  gefinn  laus  taumur 
með  undandrátt  og  tilhliðrun,  þar  sem  við  verður  komið. 
Það  er  nefnilega  augljóst,  að  fraratal  raanna  á  tekjum  og 
lausafé  getur  oft  og  tíðum  engu  eftirliti  orðið  háö, 
enda  er  ýmsum  tekjuskatts-  og  framtalsskýrslum  viðbrugð- 
ið,  þó  lítiU  rekatur  sé  að  því  gerður  né  slíkt  vítt  opinber- 
lega.  Eins  má  á  ýmsan  hátt  haga  arfaskiftum  þannig, 
að  skattur  falli  öðruvísi  á  en  lögin  ætlast  til.  Má  geta 
nærri  hve  óheppilegt  það  sé  að  gefa  lægri  hvötum  raanna 
þannig  evigrúm  i  viðskiftura  við  hið  opinbera,  og  er  raikils- 
varðandi  fyrir  viðskiftasiðgæði  þjóðarinnar,  að  skattarnir 
gefi  ekki  tilefni  til  slíks. 

Hér  er  sarat  sem  áður  um  þá  skatta  að  ræða  (tekju- 


880  Þjóðfélag  og  þegn.  [Skírnir 

og  erfðafjárskattinn),  sem  að  réttu  lagi  myndi  eiga  lenget- 
an  aldur  fyrir  höndum,  þeirra  skatta,  sem  nú  gilda,  og 
ber  þvi  nauðsyn  til  að  líta  eftir,  að  þær  reglur,  sem  lögin 
um  þá  setja,  sé  ekki  virtar  aö  vettugi. 

A    siðasta    liðinn,   arð   af   opinberum   atvinnurekstri^ . 
verður  minst  síðar  í  öðru  sambandi. 

*  * 

Hér   að   framan   hefir   verið   vakin   athygli    á    þeira 

formsatriðum,   sem  hver  maður  við  nánari  athugun 

mundi   telja   meira   og   minna  áriðandi  skiiyrði  fyrir  því, . 

hvort   þessi    eða  hin  skattálöguáðferð  gæti  talist  heppileg 

eða  ekki.    Það   skal  ítrekað,  að  þar  er  að  eins  talað  um 

hin    y  t  r  i   skilyrði   —  sem  að  visu  eru  mjög  nauðsynleg,. 

en  þó  hvergi  nærri  eins  þýðingarmikil  grundvallarskilyrði 

réttlátrar   skattáJögu,    eins   og   hin,   á    hverja    af 

tekjustofnum   þjóð'arínnar  skattarnir  eru 

lagðir    og    hvernig    skattabyrðin    skiftist 

niður   á   gjaldþegnana. 

Þess  er  ekki  að  vænta,  að  menn  geti  orðið  eins  sam- 
mála  yfirleitt  um  þ  e  s  s  i  skilyrði  eins  og  hin  almennu 
atriði,  þvi  hér  togast  svo  mjög  á  hagsmunir  manna.  Eng- 
an  má  það  þó  fæla  frá  að  hugsa  um  málið,  þvi  i  raun 
réttri  hefir  álagningar  a  ð  f  e  r  ð  i  n  engu  minni  áhrif  á 
þjóðarhaginn  en  skattaupphæðin  sjálf.  —  Eins  og  léttar 
klyfjar,  sem  fara  illa  á,  geta  meitt  þann  hest,  sem  ber 
þær,  enda  þótt  hann  væri  fær  um  að  bera  aðrar  miklu 
þyngri,  sem  færi  vel,  eins  getur  skattur,  sem  óheppilega 
er  á  lagöur,  haft  lamandi  áhrif  á  framleiðslu  og  viðskifti 
þjóðarinnar,  jafnvel  þótt  skattgjaldið  sé  ekki  hærra  en 
8V0,  að  hún  hefði  getað  staðið  fullrétt  fyrir,  ef  öðruvísi 
hefði  á  lagst.  —  Ymsir  harðstjórar  hafa  og  lagt  svo  þunga 
skatta  á  viðskifti  eða  einstakar  framleiðslugreinar,  að- 
menn  hafa  horfið  frá  þeim,  að  svo  miklu  leyti  sem  hægt 
var,  og  skatturinn  þannig  unnið  á  móti  sjálfura  sér,  með  • 
þvi  að  hafa  takmarkandi  áhrif  á  skattstofninn. 

Áður   en  lengra  er  haldið  er  nauðsynlegt  að  átta  sig 
á,   hvaða   reglum   hefir  verið  fylgt  fram  um  álagning  og.^ 


íklrnir]  Þjóftfélag  og  þegn.  881 

Ækiftingu  skattabyrðanna  hingað  til.  Þar  sem  minst  var 
á  tekjus.ofna  þjóðarinnar  hér  að  framan  var  ekki  átt 
við  þá  gjald8tofna,  sem  skattamir  eru  kendir  við,  bæði  i 
-daglegu  tali  og  opinberura  skýrslum,  heldur  pær  náttúr- 
legu  auðsuppsprettur,  sem  hér  og  hvarvetna eru 
fyrir  hendi,  til  að  leggja  skattana  á.  Til  þess  að  átta  sig 
á  sérkennum  þeirra,  hverrar  fyrir  sig,  er  bezt  að  athuga 
hvaðau  hinir  ýmsu  gjaldþegnar  hafa  tekjur  sinar  til  eigin 
og  opinberra  þarfa.  Tökum  þá  fyrst  verklaunamann 
i  ströngustu  merkingu  þess  orðs  —  mann  sem  ekki  einu 
Binni  á  verkfærið,  sem  hann  vinnur  með,  hvort  heldur  það 
er  reka,  orf,  skrifáhöld,  veiðarfæri  eða  annað,  og  þvi  sið- 
lur  er  þá  að  gera  ráð  f>TÍr  að  hann  eigi  verkefnið.  Sé 
nú  gengið  framhjá  að  hann  kynni  að  eiga  arðgæfar  eign- 
ir,  sem  eigi  standa  i  sarabandi  við  atvinnu  hans,  þá  er 
auðsætt  að  allar  tekjur  hans  eru  sprottnar  af  þeirri  vinnu, 
sera  hann  hefir  lagt  frara,  hvort  heldur  hún  er  andleg  eða 
likaraleg,  hvort  heldur  hún  er  frarakværad  af  algengum 
vegagerðarraanni  eða  háttsettura  embættisraanni. 

Hér  er  fyrsta  auðsuppsprettan  «—  v  i  n  n  a  n. 

Athugura  því  næst  ýmsar  aðrar  stéttir  raeð  annarskon- 
ar  atvinnu,  t.  d.  iðjirekendur,  kaupmenn,  bændur  o.  s.  frv. 
Allir  hafa  þeir  fyrstu  auðsuppsprettuna,  —  sinn  eigin 
vinnukraft  —  en  þeir  nota  hann  til  að  skapa  sér 
Arð  af  eignum,  sem  þeir  eru  á  ð  u  r  búnir  að  eignast  eða 
afla  sér  i  því  skyni:  af  smíðaefni,  vörum,  bústofni  o.  8. 
frv.  Ef  eignirnar  eru  meiri  en  svo,  að  þeir  raeð  eigin 
vinnu  geti  ávaxtað  þær,  eða  vilji  eigendurnir  og  geti  hlift 
sér  við  vinnu,  þá  nota  þeir  vinnukraft  annara  raanna, 
sera  eigi  taka  annan  þátt  i  arðinum  en  umsöradu  kaupi 
neraur  (verklaunaraenn).  Nú  er  sýnilegt  að  tekjur  þess- 
ara  atvinnurekenda  þurfa  ekki  og  geta  ekki  ætið 
staðið  i  b  e  i  n  u  hlutfalli  við  þá  v  i  n  n  u,  sem  þeir  hafa 
int  af  höndum,  eins  og  á  sér  stað  með  verklaunaraenn, 
heldur  eru  þær  arður  eða  réttara  sagt  v  e  x  t  i  r  af  eign- 
um  þeirra  eða  umráðafé,  og  ávaxtast  ekki  e  i  n  g  ö  n  g  u 
Æf  persónulegum  hæfileikum  eigendanna,  heldur  og  af  al- 


882  Þjóðfélag  og  þegn.  [Sklrnir 

mennu    markaðsverði    og    viðskiftaskilyrðum,    sem   ekkfi 
verður  gert  ráð  fyrir  að  eigendurnir  hafi  sérstök  áhrif  á^ 

Þetta  er  hin  önnur  auðsuppspretta :  —  starfsfé  eða 
V  6 1 1  u  f  é   (kapital).*) 

I  þriðja  lagi  skal  aftur  tekið  dæmi  af  samskonar  at- 
vinnurekendum  og  næst  áður,  en  gert  ráð  fyrir  að  þeir 
hafi  á  einhvern  hátt  náð  sérstakri  aðstöðu  í  viðskiftalíflnin 
til  þess  að  hafa  meiri  arð  af  vinnu  sinni  og  veltufé,  en* 
talist  geta  venjuleg  laun  og  fjárvextir.  Ef  iðnrekinií 
hefir  t.  d.  getað  útilokað  samkepni  i  sinni  grein  á  við- 
skiftasvæðinu  eða  komið  fram  verndartolli  til  hlífðar  at- 
vinnuvegi  sínum ;  —  ef  kaupmaðurinn  að  sínu  leyti  hefir 
náð  þeim  tökum  á  verzluninni,  að  hann  sé  einráður  um- 
vöruverð  og  verzlunarhag  í  sínu  héraði;  —  hefði  bóndinn 
t.  átt  Siglufjörð  og  eignast  alla  þá  verðhækkun,  sem  sild- 
arútvegurinn  hefir  veitt  lóðunum  þar  —  þá  liggur  í  augum 
uppi,  að  engum  dytti  i  hug  að  halda  fram  að  hann  hefði" 
u  n  n  i  ð  fyrir  því  eða  að  það  væri  vextir  af  veltufé  hans.. 
Nei,  þær  tekjur  og  aðrar,  sem  einstakar  persónur  hafa  af 
þvi  að  leggja  »privat«  skatta  á  allskonar  viðskifti,  eru 
skapaðar  við  sérréttindi,  sem  þjóðfélagsskipulagið 
hefir  látið  þeim  i  té  eða  liðið  að  mynduðust. 

Þar  er  þá  þriðja  auðsuppsettan :  forréttindi  eða 
einkaréttindi  (privilegium  eða  monopol). 

Þá  liggur  næst  fyrir  að  athuga  hvernig  hin  opinbera 
gjaldabyrði  (til  landssjóðs)  skiftist  á  þessar  þrjár  auðsupp- 
sprettur.  CJm  nákvæma  sundurliðun  getur  auðvitað  ekkí 
verið  að  tala,  en  eftir  eðli  sínu  gefa  skattstofnanir  nokk- 
umveginn  til  kynna  á  hvaða  tekjugreinar  þeir  falla. 

Til  leiðbeiningar  skal  hér  sett  sundurliðun  á  opinber- 
um  álögum,  gerð  eftir  landsreikningi  1914 — 15: 


')  Með  þessarí  skilg^eininga  má  alls  ekki  blanda  saman  alla 
konar  vaxtafé,  sem  ekki  snertir  atvinnuveg  e  i  g  a  n  d  a  þess,  svo  sem 
rikissknldabréf,  sparísjóðsfé,  blntafé,  o  s.  frv.  Það  beyrir  alls  ekki  bina 
persónalega  „kapitali"  til  og  eftir  eðli  sinu  eru  allar  slikar  tekjar 
(peningavextir  o.  s.  frv.)  tilheyrandi  þriðja  auðsuppíprettanni,  og  verðar 
að  þvi  vikið  BÍðar. 


Skirairl  Þjódfélag  og  þego.  383- 

1.  Beinir  skattar 7 —  7,5  % 

2.  Aðflutningsgjöld  (toUar) 

a.  af  almennri  neyzluvöru 53 — 56,5  — 

b.  -   munaðarvöru  (öli,  tóbaki  o.  fl.)    .    20 — 21,5  — 

3.  Útflutningsgjöld 13—14,5  — 

4.  Aukatekjur,  leyfisbréfagjöld  o.  fl.  .    .    .      7  — 
Þessar  hlutfallstölur   eru    reiknaðar   út   með    tvennu* 

móti.  Það  þykir  nefnilega  orka  tvímælis  hvort  4.  liður- 
inn  geti  talist  álögur,  þó  þar  sé  um  tekjustofna  að- 
ræða,  sem  engum  sérstökum  starfsrekstri  eru  bundnir,  eins- 
og  t.  d.  simasambönd,  póstmál  o.  fl.  Fyrri  tölurnar  eru» 
miðaðar  við  að  sá  liður  sé  reiknaður  með,  en  þær  seinni- 
við  það,  að  honum  sé  slept,  af  þvi  hann  liggi  utan  við* 
hinn  eiginlega  skattagrundvöll. 

Nú  má  álíta  að  allar  þær  álögur,  sem  hvlla  eins  og 
nefgjöld  á  mónnum,  falli  ávinnuna.  Sú  ályktun  er 
dregin  af  því,  að  yfirleitt  hefir  allur  þorri  manna  v  i  n  n  ii- 
k  r  a  f  t  sinn  að  auðsuppsprettu,  og  þvi  hljóta  þær  álögur, 
sem  falla  jafnt  á  alla,  að  hitta  fyrst  og  fremst  þann 
tekjustofn,  sem  allir  hafa  yfir  að  ráða.  En  nefskattur 
geta  talist  allir  tollar  á  nauðsynjavöru,  eða  vöru,  sem 
allir  kaupa  tiltölulega  jafnt  af,  en  með  slikum  tollum  er 
fullur  helmingur  af  hinum  eiginlegu  landssjóðsálögumi 
tekinn^). 

Ura  toU  af  munaðarvöru  (tóbaki,  öli  o.  fl.)  verður  síð- 
ur  sagt  hvernig  hann  komi  niður,  þvi  kaup  á  slíkum 
vörum  eru  engum  reglum  háð. 

Hinar  aðrar  skattálögur  falla  að  mestu  leyti  á  »kapi- 
talið*,  þ.  e.  eru  miðaðar  við  það.  Þannig  leggj- 
ast  útflutningsgjöld  og  lausafjárskattur  á  i  beinu  hlutfalli 
við    framleiðsluna.       Þó    ábúðarskatturinn    sé    miðaður 


\ 


*)  í  flokknam  andir  2.  a.  (tollar  af  naaösynjavöra)  era  taldir 
kaffi-  og  sykartollar  og  vöratollar,  en  gtúb  skal  þeas,  að  tollar  af  sum" 
nm  vörotegandam  (s.  s.  kolam,  salti  o.  fl.)  legst  ekki  að  ölla  leyti  á  sem 
nefskattur,  en  hann  nemar  lika  tiltulalega  litla.  Aftar  m&  benda  á  ýmsa 
aðra  nefskatta,  s.  s.  sóknargjöld,  lýslasjóðsgjöld  o.  fl.,  en  þaa  eiQ  ekki> 
tekin  inn  á  þetta  yfirlit. 


M  Þjóöfélag  og  þegn.  (Sklrnir 

við  jarðarafnot  hlýtur  hann  að  teljast  kvöð  á  afurðum 
bústofnsins  (=  kapitalsins)  þar  eð  hann  greiðist  af  ábú- 
endum  jarðanna,  en  ekki  eigendura.  Eins  er  um  húsa- 
skatt,  að  þó  hann  sé  að  yfirvarpinu  lagður  á  húseign, 
þá  er  húseigendum  innanhandar  að  velta  honum  yfir  á 
húsaleigu  þar  sem  um  hana  er  að  ræða,  og  vinnur  þvi 
skatturinn  að  þvi  að  gera  húsnæði  dýrara  y  f  i  r  1  e  i  1 1, 
og  verður  þá  að  nokkru  leyti  nefskattur. 

Um  tekjuskatt  af  atvinnu  er  það  að  segja,  að  hann 
er  látinn  hvíla  jafnt  á  öllum  skattskyldum  tekjum  (1000 
kr.  eru  skattfríar)  ef  þær  eru  jafnmiklar,  hvort  sem  til 
þeirra  er  unnið  með  súrum  sveita  eða  með  sjálfteknum 
ekatti  á  náungann  eða  þær  eru  >lotteri«vinningur.  Á 
líkum  grundvelli  byggist  og  tekjuskattur  af  eign. 

Einkennilegasta  fyrirbrigðið  við  rannsókn  skattaskipu- 
lagsins  verður  því  þetta,  að  engar  álögur  eru  s  é  r  s  t  a  k- 
iega  lagðar  á  þau  sérréttindi,  sem  þjóðfélagið  veitir  ein- 
stökum  mönnum,  þó  annars  sé  leitast  við  að  dreifa  skött- 
unum  sem  mest  má  verða.  Er  þetta  því  undarlegra  sem 
talið  .er  að  sú  stefna  hafi  verið  talsvert  ríkjandi  hér,  að 
leggja  á  eftir  efnum  og  ástæðum,  en  vitanlegt  hverjum 
þeim,  sem  vill  og  getur  hugsað  sig  um,  að  frá  þvi 
sögur  hófust  hefir  e n gi n n  m að u r au ð ga s t 
8V0  nokkru  næmi  nema  hann  hafi  haft 
einhverskonar  sérréttindi  fram  yfir  all- 
an  fjöldann. 

*  * 

Það   yfirlit,   sem   hér  hefir  verið  tekið  um  niðurskift- 

ingu   skattanna   á   auðsuppsprettur   þjóðarinnar  staðfestir 

ýmsar   af  þeim  hugmyndura,  sem  stöku  menn  höfðu  áður 

gert   sér   um   meinbugina  á  skattaskipulaginu.    Það  fyrst 

og   fremst,    að    af   tilgreindum   skattgjöldum    falla   alt  að 

60*^/0   sem   nefskattur   á   unga  og  gamla,  ríka  og  fátæka, 

ætti   að   færa   mönnum  sanninn  heim  ura  það,  að  hér  er 

engu  r  é  1 1 1  æ  t  i  til  að  dreifa.    Til  þess  að  slik  krafa  gæti 

verið  réttlát  þyrftu  allir  að  hafa   jafnan   aðgang  að 

Æuðsuppsprettum    landsins    eða    náttúrugæðura    til 


Sklrnir]  Þjódfélag  og  þrgn.  385 

lands  og  sjávar.  Og  ekki  nóg  með  það;  þeir  þyrftu 
líka  að  gera  jafnmikið  fyrir  þjóðfélagið:  ala  upp 
jafnmörg  börn,  gjá  fyrir  jafnraörgum  gamalmennum  o.  s. 
frv.  —  Slík  ekilyrði  e  i  n  réttlættu  þá  kröfu,  að  allir  borg- 
uðu  jafnt  til  opinberra  þarfa.  —  Samskonar  skiiyrði  þyrfti 
4ið  vera  fyrir  hendi  til  að  réttlæta  þá  skatta,  sem  koma 
fram  eins  og  hundraðsgjald  á  tekjur  manna,  hvort  sem 
þær  eru  meiri  eða  minni,  en  svo  má,  telja  að  þeir  Bkatt- 
ar  geri,  sem  m  i  ð  a  8 1  v  i  ð  atvinnuarð  og  framleiðslu. 

Ætla  mætti  að  sú  viðleitni,  sem  komið  hefir  fram  hér 
á  landi  um  það,  að  skattleggja  flest  sem  nöfnum  tjáir  að 
nefna,  hefði  haft  að  markmiði  að  rekast  með  þvi  á  ein- 
hvem  heppilegan  skattstofn.  En  hún  hefir  þá  ekki  náð 
|)eim  tilgangi  sínum,  því  það,  hve  mörg  nöfn  skattarnir 
'"bera  að  lögum,  sannar  ekkert  um  af  hvaða  tekjustofni 
þeir  greiðast  a  ð  1  o  k  u  m ,  þegar  einn  er  búinn  að  velta 
;þeim  á  annan.  Ef  því  er  fylgt  eftir  með  gaumgæfni 
iivernig  skattgreiðslan  kemur  niður  í  r  e  y  n  d  i  n  n  i,  mun 
jkoma  i  Ijós  það  sem  sýnt  hefir  verið  fram  á,  að  »/5  hlut- 
.ar  skattgjaldanna  hviia  á  og  miðaat  við  neyzlu  lands- 
manna  eða  þarfir,  en  hinn  hlutinn  langdrægt  sem  kvöð 
•á  a  t  V  i  n  n  u  þeirra  og  framleiðslu. 

Nú  kynni  einhver  að  segja,  að  ekki  verði  gjöldin 
greidd  með  öðru  en  tekjunum  af  atvinnu  eða  framleiðslu. 
Það  er  og  mikið  rétt,  eins  og  skattamir  eru  á  lagðir,  en 
•það  er  allur  skilsmunur  á  þvi,  hvort  skattþegninn  borgar 
gjöldín  m  e  ð  þ  v  i  sem  hann  framleiðir,  eða  vinnur  aér 
inn,  eða  í  beinu  hlutfalli  við  hve  það  er  mikið.  — 
Bér  kemur  því  gamla  skattamálastefnan  fram  i  einni 
•setningu:  Undir  þvi  yfirskyni  að  skattleggja  eftir  efnum 
og  ástæðum,  verður  f  r  a  m  t  a  k  manna  aðalskattstofninn, 
og  þá  ekki  síður  með  tilliti  til  nefskattanna,  sem 
hvíla  eins  og  s  e  k  t  i  r  á  þeim,  sem  ala  upp  œskulýð  lands- 
ins,  en  létta  undir  með  þeim,  sem  ekki  hafa  nema  fyrir 
sjálfum  sér  að  sjá.  Þvi  til  sönnunar,  að  skattarnir  leggist 
ú  framtak  manna  og  atorku,  mætti  leiða  mörg  dæmi.  Ef 
A.   byggir  hús  —  t.  d.  ibúðarhús  i  stað  þesa  gamla,  sem 

25 


WK  Þjóðfélaf  og  þegn.  [Skirnip- 

orðið  er  heilsuspillandi  vegna  fúa  og  kulda  og  ósaml^oði^ 
réttmætum  kröfum  —  hvað  kemur  þá  fram?  Fyrst  og- 
fremst  þarf  hann  að  greiða  skatt  (vörutoll)  af  öllu  efni  til 
hússina;  i  öðru  lagi  þurfa  þeir,  sem  húsið  smiða,  hærra 
kaup,  af  þvi  skattar  hvila  á  flestum  lífsnauðsynjum  þeirra^ 
og  svo  þegar  húsið  er  fullgert,  þarf  eigandinn  að  greiða 
af  því  húsaskatt.  Sé  nú  tekinn  samanburður  við  B.,  sem 
eftir  sem  áður  býr  i  álika  húsakynnum  ©g  A.  áður,  og  var 
álíka  efnaður,  þá  er  fátt  augljósara  en  að  hér  er  beinlinis- 
lagt  á  framtak  og  atorku,  en  ódugnaður  og  aðgerðaleysi 
verðlaunað.  —  Hið  sama  kemur  fram  um  hvert  annað^ 
framfarafyrirtæki  sem  er,  eða  aukna  framleiðslu:  Þvi 
meir  sem  búskapur  bóndans  blómgast  i  höndum  hans,  því 
meiri  afla  sem  sjómaðurinn  fær  o.  s.  frv.^  þvi  hærri  skatta- 
þurfa  þeir  að  gjalda  eftir  gildandi  skattaskipulagi. 

Nú  er  það  auðsætt,  að  allir  skattar,  sem  leggjast  á- 
framleiðslu  og  framkvæmdir,  draga  úr  hvötinni  til  fram- 
leiðslu  og  starfa  og  verða  þannig  eins  og  hemill  á  fram- 
faraviðleitni  þjóðarinnar.  Þurfl  skattar  að  hvila  á  vinnu, 
veltufé  eða  búskap,  þá  væri  ólíkt  affarasælla  að  þeir  legð- 
ust  b  e  i  n  t  á  vinnu  k  r  a  f  t  i  n  n ,  hvort  sem  hann  væri 
notaður  tU  gagns  eða  gamans  —  á  veltuféð  (kapitalið)  án- 
tillits  til  hvort  eigandinn  heflr  lag  á  að  láta  það  bera  arð 
eða  ekki,  og  á  búskapar  a  ð  s  t  ö  ð  u  n  a,  án  tiUits  til  hvernig 
hún  væri  notuð.  Slíkir  skattar  myndu  þó  síður  draga  úr 
framleiðslu  og  starfsemishvötinni  en  hinir,  sem  leggjast  á 
i  hlutfalli  við  dugnað  manna  og  framtak. 

En  hvar  og  hvernig  á  þá  að  taka  fé  til  almennra 
þarfa,  ef  öllum  þeim  aðferðum,  sem  hingað  til  hafa'verið 
notaðar,  er  ábótavant? 

Hér  stendur  hið  a  1  m  e  n  n  a  gagnvart  hinura  e  i  n- 
8 1  a  k  a  —  þjóðfélagið  gegn  þegninum  —  og  þá  er  rétt 
að  snúa  þeirri  kröfu  við,  sem  hann  gerir  til  þess:  Hann 
krefst  ekki  einungis  að  þjóðfélagið  (þ.  e.  ríkið)  verndi  lif 
hans,  limi  og  eignir,  heldur  og  veiti  honum  aðstoð  til  að 
hafa  fuUan  og  óskertan  arð  atvinnu  sinnar  og  framleiðslu^ 
fivo   hann   geti   uppskorið   þar   aem  hann  sáir.    Sé  þeirrL 


Skiniir]  Þjóöfélag  og  þegn.  887 

kröfu  snúid  við,  er  jafn  augljóst,  að  þjóðfélagið  hefír  8ani& 
rétt  til  að  fá  óskertan  arð  af  því,  sem  þ  a  ð  hefir  skapa^ 
eða  framleitt  sem  slíkt,  þó  sá  arður  samkvæmt  venjum 
og  viðtektura  kunni  að  hafa  runnið  til  einstakra  manna 
að  meira  eða  rainna  leyti. 

Til  að  benda  á  eignir  sem  þjóðfélagið  hefír  skapað  og 
hefir  tekjur  af  vœri  nœgilegt  að  tilnefna  ýms  e  i  n  k  a- 
r  é  1 1  i  n  d  i,  sem  það,  i  skjóli  rikisvaldsins,  hefir  áskilið  sér, 
8V0  sem  starfrækslu  ritsíma  og  talsima,  vita,  póstsam- 
banda  o.  s.  frv.  Af  þessu  öllu  hefir  það  tekjur  og  með- 
sama  rétti  gæti  það  veitt  sér  forréttindi  um  starfrækslu 
bankamála  (peningaverzlunar),  samgangna  á  sjó  og  landi 
(t.  d.  járnbrauta),  vöruverzlunar  o.  fl.,  auðvitað  að  þvi 
tilskildu,  að  það  fullnægði  þesaum  hlutverkum  vel  og  veitti 
hlutaðeigandi  starfsmönnum  góðar  tekjur  að  lifa  af.  Allri 
þessari  starfsemi  er  þannig  háttað,  að  hún  er  ekki  fram- 
leíðsla  á  neinu  úr  skauti  náttúrunnar,  og  bætir 
því  engu  efnisraagni  við  þjóðarauðinn.  En  af  þvi 
að  hún  hefir  afarmikil  áhrif  á  viðskiftagildi  hlut- 
anna,  þá  hafa  ýmsar  af  nefndum  starfsgreinum  orðið  hvað 
mestu  valdandi  um  misskifting  auðsins,  af  því  ein- 
stöku  menn  hafa  setið  á  hlutdeild  annara  og  þjóðfélagsins 
sjálfs  i  þeirri  verðaukning. 

Eftir  eðli  sínu  hofir  þjóðfélagið  miklu  meiri  rétt  til 
að  hlutast  um  það,  sem  ekki  er  framleiðsla,  eða  bein- 
línis  verðaukandi  starfsemi  á  fraraleiddum  hlutura  (s.  s. 
iðnaður),  heldur  en  hitt,  sem  einstaklingurinn  hefir  aflað 
sér  með  erfiði.  Það  er  líka  viðurkent,  að  það  standi  nær 
hlutverki  þjóðfélagsins  að  hafa  bein  afskifti  af  s  k  i  f  t- 
i n g u   auðsins   en   framleiðslu    hans^),  og  því  getur 


')  Þessi  skoöan  striðir  4  móti  kenningum  ýmsra  „locialista",  sem. 
eine  og  kunnugt  er  vilja,  að  rikið  hafi  framleiðilnna  llka  a5 
mikla  lejti  i  Binnm  höndnm  og  skamti  hTorjam  einam  deildan  verð,  svo 
allir  geti  verið  laasir  við  bjargrœðisáhyggjar.  —  £n  hvað  verðar  þá  um. 
íramtakið,  ef  enginn  þarf  að  bera  ábyrgð  k  efnahag  sinam? 

Á  hitt  verðar  ekki  deilt,    þó   rikið  iskilji  sér  eftirlits  og  takmörk- 
Qnarrétt   &   afnotam   almennra   náttúragœða,   ef   hatta  þykir  i,  að  þaa 

»♦ 


368  Þjóðfélag  og  þegn.  [Skirnir 

það,  án  þeas  að  ganga  á  persónuleg  réttindi  nokkurs 
mannB,  tekið  yfirráð  á  starfrækslu  nefndra  atvinnugreina, 
að  nokkru  eða  öllu  leyti,  eftir  eðli  hverrar  fyrir  sig. 

En  þótt  það  liggi  nú  i  augum  uppi,  að  það  er  hag- 
icldara  og  réttlátara,  að  þjóðfélagið,  eða  ríkið,  skapi  sér 
forréttindi,  eða  jafnvel  einkaréttindi,  í  stað  þess,  að  þau 
flé  féþúfa  einstakra  raanna,  er  engan  veginn  sagt  með 
þvi,  hve  langt  það  eigi  að  ganga  i  því,  að  hafa  þau  að 
tBkjustofni  eða  skattstofni  umfrara  eigin  reksturkostnað. 
I>ó  ekki  væri  beinlínis  til  þess  ætlast,  að  þau  gæfi  tekjur 
til  annara  þarfa,  gerðu  þau  þjóðinni  engu  síður  gagn  með 
þvi  að  gera  ýmsar  lífsþarfir  ódýrari.  Aðgætandi  er,  að 
mikið   af   þeim   tekjum,    sem   fást   á   þennan  hátt,  verða 


gangi  til  þarðar,  eða  að  vinsla  þeirra  leiði  til  útbolunar  frá  atvinnavegi 
iheilla  stétta  á  eigin  hönd  (sbr.  sjávarútveginn). 

I  þessn  sambandi  ber  að  minnast  á  ritgerð,  sem  út  kom  á  næstl. 
Ari,  með  nafnina  „Nýir  vegir  —  Tillögar  am  fjárhagsmál  landsins"  — 
•eftir  Böðvar  Jónsson  yfirdómslögmann.  Beinist  höf.  þar  að  sérstökum 
atvinnuvegi,  sildarútvegnum,  sem  skattstofní,  annaðhvort  meft 
allháa  útflotningsgjaldi  eða  þó  miklu  fremur  á  þá  leið,  að  landið  áskilji 
sér  einkarétt  til  appkaupa,  söltunar  og  útflutnings  á  allri  þeirri  sild,  sem 
iér  er  veidd  og  til  útflutnings  ætluð. 

Til  þessa  færir  hann  þau  rök: 

1.  Að  gjalda  þurfi  varhuga  við  að  veiða  síldina  ótakmarkað  eða 
hafa  áhrif  á  gðngu  hennar,  þar  eð  lifnaðarhættir  hennar  sé  órann- 
sakað  mál. 

2.  Að  nauðsjn  beri  til  að  hafa  eftirlit  með  framboði  á  isl.  sild  k  út- 
lendum  markaði,   svo  meiri  trygging  og  festa  fáist  í  verð  hennar. 

3.  Að  landið  þurfi  að  iskilja  sér  meiri  hlutdeild  en  hingað  til  i  þeim 
uppgripagróða,  sem  þessi  atvinnuvegnr  gefar  og  einkum 
hefir  rnnnið  i  vasa  útlendinga  að  þessu. 

Alyktun  höf .  er  á  þá  leið,  að  þó  tillögur  hans  nái  fram  að  ganga, 
þá  skaði  það  á  engan  hátt  hina  eiginlega  framleiðendur,  og  fyrir 
íjármunalegum  halla  af  þeim  geti  ekki  orðið  uema  þeir  kaupmenn,  sem 
hafi  „spekálerað"  i  sildarsölu.  Með  tilliti  til  þess,  að  sýna  má  fram  á, 
aö  þeir  eru  ekki  nauðsynlegir  eða  óhjákvæmilegir  milliliðir  við  sildar- 
Tftrzlun,  en  hafa  hingað  til  að  óverðsknlduðu  borið  stœrstan  hlut  fri 
berði  i  þeim  gróða,  þá  virðist  ekki  ástæða  til  að  taka  tap  þeirra  af 
lliknm  fyrirhugnðam  hagsmaaum  til  greina. 

Að  öUa  athugaða  virðast  þvi  tillögar  þessar  vera  umhugsanar- 
yerðar. 


Skirnír]  Þjó&félag  og  þegn.  889 

skattar  á  viðskifti  manna  —  er  velt  yflr  á  vöruverð  og 
geta  þvi  komið  fram  sem  dulklæddir  óbeinir  skattar^). 
Þó  verður  það  aldrei  að  öllu  leyti,  og  getur  þvi  verið  tiltölu- 
lega  heppilegt  að  hafa  sumar  slíkar  starfsgreinar  litilsháttar 
að  skattstofni,  ekki  sizt  ef  rekstur  þeirra  krefst  mikilla 
trygginga.  Kéttara  mun  þó,  að  bein  vöruútvegun  sé  á 
engan  hátt  höfð  að  tekjustofni  nema  til  reksturs  og  trygg- 
ingar  landsverzluninni  sjálfri.  Yíirleitt  myndi  heppilegra, 
að  sk  skattálöguréttur  á  allan  alraenning,  sem  einstakir 
menn  hafa  tekið  sér  með  vöruverzlun  og  vöruumboðum, 
væri  að  engu  gerður  af  vöru  kaupendum  sjálfum,  með 
þvi  að  stofna  til  eigin  félagsverzlana,  nema  þá  um 
það,  sem  stjóinarvaldaleiðin  væri  tryggari  til  að  mæta 
yfirdrotnun  vöruuppkaupahringa  (trusis).  Yfirstandandi 
styrjaldartími  ætti  líka  að  hafa  sj^nt  mönnum,  svart  á 
hvítu,  hve  mikið  traust  og  hald  er  i  verzlunarstéttinni,  er  á 
herðir*).  Þó  hún  hafi  notað  hinar  breyttu  viðskiftaástæður 
til  að  græða  offjár  (líklega  svo  mörgum  miljónum  skiftir) 
á  viðskiftum  landsmanna,  hefir  þjóðina  samt  skort  ýmsar 
nauðsynjavörur,  sem  sízt  verður  úr  bætt  með  framleiðalu 
landsins,  svo  að  lokum  hefir  landsstjórnin  orðið  að  skerast 
i  leikinn.  Bendir  alt  þetta  til,  að  nauðsyn  g  e  t  i  verið  á,^ 
að  stjórnarvöld  hafi  beinni  afskifti  af  vöruverzlun  cn 
hingaðtil,  einkum  á  sérstökum  vörutegundum. 

Nú  hefir  verið  bent  á  ýms  einkaréttindi  (monopol), 
sem  þjóöfélagið  ýmist  hefir  veitt  sér  eða  getur  veitt  sér 
og  starfrækt  hvort  heldur  er  með  þvi  markmiði,  að  starfs- 
greinin  rétt  »beri  8ig«,  eða  þá  til  þess  að  hafa  hreinar 
tekjur  af,  ef  það  þykir  hlýða. 

Þetta    vísar    einmitt    leiðina    til    þess,    h  v  a  r    o  g 


')  Þannig  verða  vita^rjöldin  til  að  skapa  harri  farmgjöld  (fragt)  — 
mikiU  BÍmakostnaðar  krefst  uieiri  vuruálagningar  o.  s.  frv. 

')  ÞesBum  ammœlum  er  ekki  beint  Bérstakloga  að  islenzka 
verzlnnarstéttinni.  Yfirleitt  hafa  verzlunarstéttir  allra  rikja  (einkum 
hinna  hlutlauso)  skapað  sér  ámœli  fyrir  framkomu  sina  undír  ófriðnum. 
Hefir  það  leitt  til  ýmsra  takmarkana  og  fjrírskipana  frá  löggjafaana 
hálfa  (sbr.  hámarksákvœðin  og  verðlagsnefndina  hér). 


390  Þjóðfélag  og  þegn.  [Sklrnir 

hvernig  eigi  að  taka  fé  til  almennra  þarfa. 
En  það  er  að  leggja  skatt  á  þau  forréttindi  og  einkarétt- 
indi,  sem  nú  eru  á  einstakra  manna  höndum  o  g  e  r  u 
því  notuð  sem  skattálöguréttur  hvort  sem 
er,  en  eru  þess  eðlis,  að  það  er  ekki  beinlínis  eftir  eðii 
ríkisvaldsins  að  taka  þau  undir  sín  yfirráð. 

Nú  orkar  það  oft  tvíraælis,  hvort  eitt  eða  annað  sé 
einkaréttindi  —  monopol  —  eða  ekki,  og  er  það  að  von- 
um,  því  það,  sem  að  venjulegum  hætti  er  ekkert  »mono- 
polc,  getur  orðið  það  undir  vissum  skilyrðum.  Þannig 
er  venjulegt  starfsfé  (kapital)  ekkert  »monopol«  að  jafn- 
aði,  en  nái  það  að  verða  auðsafn,  og  sé  það  nótað  til  að 
leggja  óeðlileg  höft  á  viðskifti,  eða  ástæðulausa  verðhækk- 
un  á  vörur,  eins  og  dærai  eru  til,  þá  er  það  orðið  »mo- 
nopol«  (einkavald).  Slikar  »8kattálögur«  geta  verið 
lögheimilað  starf,  eins  og  kauphallabraak  (Börsspekula- 
tionir)  og  hlutafélagasamsteypur  (hringar)'). 

Ætla  mætti  nú,  að  hér  væri  rétti  skattstofninn  fund- 
inn,  og  það  mun  mörgum  hafa  virzt.  En  við  nánari  athug- 
un  er  þó  Ijóst,  að  þegar  slíkar  stofnanir  hafa  á  annað  borð 
náð  valdi  á  viðskiftunum,  eða  vissri  grein  þeirra,  er  þeim 
innan  handar  aö  velta  öllura  sköttura  af  sér  «á  »viðskifta- 
vinina*,  sem  þeim  eru  háðir.  Hugsura  okkur  t,  d ,  að 
Roekefeller  eða  einhver  slikur  gæti  náð  kaupura  á  öllum 
verzlunarstöðura  íslands  og  léti  reka  alla  verzlun  landsins 
fyrir  sinn  reikning.  Er  þá  ekki  auðsætt  fyrst  og  fremst, 
að  auðsafn  hans  hefði  lagt  honura  einkavald  i  hendur  til 
að  skattleggja  alla  þjóðina  eftir  geðþótta,  og  eins  skýrt  er 


')  Hvorugt  þetta  á  sér  beÍDlinis  stað  hér,  en  áhrif  þess  ná  hingað 
■eoga  að  siðar.  I  raun  réttri  er  öll  peningarenta  „monopol"  í  eðli  sinu, 
|)vi  hún  er  leiga  af  þeim  v  e  r  ð  m  æ  1  i,  sem  rikið  hefir  til  a  1- 
m  e  n  n  r  a  þarfa,  og  eitt  getar  gert  gildandi.  Áhrifin  eru  lika  auðsæ 
i  þá  átt,  að  öll  vaxtataka  stefnir  að  þvi  að  stækka  djúpið  milli  lán- 
þiggjanda  og  lánveitanda.  Og  ef  lánveitandi  hefir  yfir  svo  miklum  höf- 
uðstól  að  ráða,  að  hann  geti  lifað  á  vöxtnm  hans,  hefir  hann  þegar 
komið  á  stað  þeirri  „vél",  sem  ekkert  viðhald  né  aflgjafa  þarf  til  að 
jganga  til  eilífðar  og  er  þvi  hið  eína  raunveralega  „Perpetaum  mobile". 
Vsri  þetta  mál  vert  sérstakrar  athuganar. 


?8kirair]  Þjóöfélag  og  þegn.  391 

hitt,  að  þó  hann  væri  kraíinn  um  geysilega  skatta,  væri 
honum"hœgt  um  vik  að  velta  þeim  yflr  á  vöruverðið,  og 
J[)annig  á  þjóðina  aftur.  Þannig  mun  það  reynast,  að  þau 
:»monopol«,  sem  eiga  rót  sina  að  rekja  til  auðsafna  eða 
•viðskiftaaðstöðu,  hlaupa  altaf  undan  sem  skatt- 
3tofn,  8V0  byrðarnar  færast  yfir  á  annara  herðar,  eem 
jskki  er  ætlast  til  að  bæri  þær.  Eigi  þvl  að  vinna  bug  á 
|)eim  óheillaafleiðingum,  sem  slík  »monopol«  hafa  á  við- 
skif talifið,  verður  að  höggva  á  r  æ  t  u  r  þeirra,  annaðhvort 
með  réttarfarslegum  skorðum,  eða  með  því  að  uppræta 
■þann  falsgróður  i  viðskiftalífinu,  sem  þau  þrífast  á. 

Oðru  raáli  er  að  gegna,  ef  einkaréttindin  eru  sprottin 
-af  yfirráðum  á  náttúrugæðum.  Er  þar  komið  að 
^tærsta  »monopolinu«,  sem  til  er,  því,  sem  þjóðmegunar- 
iræðin  kallar  einu  orði  j  ö  r  ð.  Þannig  vaxin  réttindi  ná 
mestum  tökum  á  hagsmunum  fjöldans,  þegar  til  lengdar 
iætur,  og  liggja  til  þess  þær  orsakir,  annarsvegar,  að  allar 
-athafnir  og  tilvera  byggist  á  einhverskonar  afnotum  jarð- 
-arinnar,  til  ræktunar,  bygginga,  veiði,  námuvinslu  eða 
annara  nytja,  en  hinsvegar  ómögulegt  að  framleiða  hana 
(auka)  eins  og  vöru  eða  aðrar  eignir,  svo  þeir,  sem  rétt- 
indin  hafa  i  höndum,  geta  notað  þau  til  að  leggja  einokun 
á  afnot  allra  annara  mauna  af  náttúrugæðunum. 

Tökum  aftur  dæraið  af  Rockefeller,  en  setjum  nú  svo, 
-að  hann  hefði  ekki  keypt  nema  verzlunarhúsin.  raeð  áhöld- 
lura  o.  s.  frv.,  en  einhver  keppinautur  hans  hefði  náð  öU- 
oim  tilheyrandi  lóðum,  biyggjuréttindum  o.  s.  frv.  Hver 
4)eirra  myndi  ríða  feitara  hesti  frá  þeira  kaupum? 

Eg  held,  það  þyrfti  engan  )»lóða8pekúlant«  til  að  koma 
auga  á,  að  hinura  síðartnlda  væri  i  lófa  lagið  að  krefjast 
hvers  sem  vera  skyldi  í  lóðagjöld  —  alls  verzlunararðsins 
að  því  takmarki,  sera  á  vœri  hættandi,  svo  verzlunin  félli 
ekki  niður.  —  A  saraa  hátt  gæti  sá  sera  ætti  t.  d.  alt  Is- 
land  —  a  ð  e  i  n  s  landið,  eins  og  það  er  frá  náttúrunnar 
'hendi,  án  allra  mannvirkja  —  lagt  svo  háar  landsskuldir 
og  lóðaleigur  á  afnot  þess,  sem  atvinnuvegirnir  á  hverjum 


Þjóðfélag  og  þegn.  [Skírnir 

stað   gæti   borið,   og   dregið   undir   sig  alla  verðhækkuiiy- 
jafnóðum  og  hún  kæmi  fram. 

En  ef  þjóðfélagið  sjálft  ætti  öll  náttúrugæðin  — 
hvað  þá? 

Þessi  dæmi  eru  ekki  tekin  beinlinis  úr  Mnu,  eins  og 
það  er,  en  þau  eru  dregin  fram  til  að  benda  á  það  ein- 
okunarvald,  sem  jarðeignaréttindunum  fylgir,  og  þjóðfé- 
lagsskipulagið  leggur  óskorað  og  kvaðalaust  í  hendur  þeim 
tiltölulega  fáu  mönnum,  sem  land  eiga^). 

Í  raun  réttri  horfir  málið  þannig  við,  að  landverð^ 
í  þessum  skilningi  skapast  á  hverjura  stað  af 
þeirri  eftirspurn,  sem  á  því  er  að  lifa  þar,  eins  og  sést  á. 
þvi,  að  i  bæjum  og  borgum  er  geipiverð  á  hverjum  land- 
skika,  þó  melur  sé  eða  sandur  einn,  en  upp  til  afdala  er 
landið  næstum  verðlaust,  þótt  frjósamt  kunni  að  vera,  en. 
því  valda  staðhættir,  að  þar  vill  enginn  setjast  að.  —  Á 
meðan  Ingólfur  landnámsraaðar  var  einn  hér  á  landi, 
var  landið  jafn  verðlaust,  eins  og  áður  en  hann  kom,  þó 
landkostir  vœri  engu  minni  en  síðar,  og  svo  var  það 
lika  framan  af  landnárasöldinni,  meðan  eftii-spurnin  rak 
sig  ekki  á  nein  takmörk.  Þá  er  þess  líka  getið,  að  raenn 
g  á  f  u  lönd  vinura  sínum  og  vandaraönnum,  en  síðar  á 
landnámsöldinni  er  oft  getið  ura  landa  k  a  u  p,  en  sjaldan 
g  j  a  f  i  r,  og  kom  þetta  ekki  af  því,  að  risna  höfðingjanna 
hefði  gengið  saman,    heldur  hinu,    að  landiö  fekk   verð- 


*)  Með  nokkrum  sanni  mætti  segja,  að  þeirrar  einoknnar  á  jarðar- 
afnotum,  sem  bér  er  talað  um,  gæti  ekki  mikið  bér  á  landi  enn.  Þó 
getur  engum  dulist,  sem  fylgt  hefir  breytingum  siðari  ára  á  þessu  sviði, 
að  stefnan  er  fyllilega  bin  sama  og  i  öðrum  löudum,  en  þar  er  húu  að' 
eins  orðin  augsýnilegri,  þvi  beil  stétt  manna  hefir  þar  slikar  lekjur 
eingöngu  til  lifsuppeldis,  og  þarf  þri  ekki  annað  fyrir lifina  að  hafa 
en  krefja  inn  tekjurnar. 

Þannig  er  i  íleiri  atriðum  á  þjóðhagsmálasviðinu  (og  viðar),  að 
áhrif  og  einkenni  bins  „nýja  tima"  eru  ekki  oröiii  fyliilega  augljós  og 
áþreifanleg  hér,  og  veröa  þvi  þaraölútandi  áiyktauir  að  bafa  jöfn- 
um  höndum  biiðsjón  af  útlendum  dœmum  og  reynslu,  og  binu  livert 
stefnir  i  þvi  tiUiti  bér.  Að  öðrum  kosti  eru  þær  strax  við  fæðiuguna 
orðnar  á  eftir  tlmanum. 


8kiriur]  Þjóöfélag  og  þego.  89B 

gildi,  þegar  aðstreymið  óx  og  sýnilegt  var,  að  það- 
myndi  albyggjast. 

Með  öðrum  orðum:  verð  á  landi,  án  tillits  til  bygg- 
inga  og  umbóta,  stendur  í  beinu  hlutfalli  við  þéttbýlið, 
og  þó  réttara  sagt,  eftirspurnina,  því  sumstaðar  er 
ekki  eins  þéttbýlt  og  eftirspurnin  segir  til,  af  þvi  umráða- 
menn  landsins  gefa  ekki  ko3t  á  landinu  til  afnota,  eða  þá 
með  óaðgengilegum  kjörum.  Þessi  staðreynd,  að  mikiil 
hluti  af  öllu  landverði  skapast  við  eftirspurn  alþjóðar,  er 
tákn  þess,  að  ekki  getur  framar  einn  en  annar  sannað 
eignarrétt  sinn  á  þ  e  i  m  hluta  landsverðsins,  né  þeirri 
verðhækkun,  sem  á  eftir  að  koraa  fram  af  sömu  orsökum. 

—  Sá  hlutinn  er  að  réttu  lagi  félagseign,  af  því  hann  er 
myndaður  af  þjóðfélaginu,  ekki  eingöngu  af  því 
það  er  r  í  k  i,  heldur  og  samsafn  einstaklinga  með  til- 
tölulega  sameiginlegum  áhugaraálum  og  verkefnum,  sem 
bundin  eru  við  þetta  land,  og  þá  eðlilega  fremur  við  einn 
stað  en  annan,  sem  af  þeim  orsökum  stígur  þá  í  verði 
freraur  hinum.  A  hinn  bóginn  á  sú  verðaukning,  er  hver 
einstaklingur  myndar  sérstaklega  raeð  eigin  umbótum  k 
landinu,  að  vera  hans  óskert  eign.  En  hvorugt  þetta  á 
sér  stað  með  núgildandi  skipulagi,  því  félagsmynd- 
a  ð  a  verðaukningin  rennur  óhindrað  í  vasa  landeigend- 
anna,  eins  og  þeir  hefði  skapað  hana  einir,  og  fram- 
taksmyndaða  verðaukningin  gefur  þeim  tilefni  til 
að  krefjast  hækkandi  landsakulda  af  leiguliðunum,  sem 
hana  hafa  framleitt  hver  eftir  anrian  með  ýmsum  um- 
bótum. 

En    framvegis   eiga   kröfur  þjóðfélagsins  og  þegnsins 

—  þessara  tveggja  málsaöila  hvors  til  annars  —  að  vera 
settar  hlið  við  hlið  á  þann  hátt,  sem  náttúrlegt  réttlæti 
segir  til.  Krafa  einstaklingins  er  að  fá  fulian  arð  verka 
Binna  og  eigna,  og  með  sama  rétti  getur  þjóðfélagið  ætlast 
til,  að  það  fái  a  r  ð  a  f  þ  v  í  v  e  r  ð  i,  sem  þ  a  ð  gefur 
landinu  á  hverjum  stað.  —  Ilér  heíir  verið  sýnt  fram  á, 
að  sá  arður  rennur  beint  eöa  óbeint  í  vasa  einstakra 
manna  —  landeigendanna  — ,  svo  þó  þjóðfélagið  kræfi  þ4- 


JM  Þjóðfélag  og  þegn.  [Skirnir 

um  samsvarandi  upphœð,  þá  íþyngdi  það  á  engan  hátt 
öllum  þeim,  sem  landsskuldir  eða  lóðagjöld  eiga  að  greiða 
til  annara,  en  gæti  létt  af  mönnum  talsverðu  af  opinber- 
um  gjöldum.  —  Og  landeigendur  gæti  á  engan  hátt  skor- 
Bst  undan  slíkum  skatti,  því  með  honum  er  þjóðfélagið 
^ð  eins  að  krefjast  leigu  af  þeim  höfuðstól, 
sem  það  á  i  þeirra  vörzlum,  og  með  skírskotun  til  þess, 
Að  þeir  hafa  eftir  sem  áður  óskertan  afnota  og  yfirráða- 
rétt  á  þeim  gæðum,  sem  að  náttúrlegum  rétti  er  jöfn 
vöggugjöf  allra,  er  i  heirainn  fæðast,  þá  er  aýnilegt,  að 
þeir  væri  engum  órétti  beittir. 

Nú  mætti  ætla,  að  þessum  skatti  yrði  »velt«  eins  og 
flvo  mörgum  öðrum,  sem  á  hefir  verið  minst,  en  af  tvenn- 
um  ástæðum  gæti  það  ekki  orðið,  a.  ra.  k.  ekki  neraa  um 
stundarsakir.  Ber  það  til  þess,  aö  hver  hækkun  sem  gerð 
væri  á  landsskuld,  eða  lóðagjöldum,  kæmi  fram  við  næsta 
jnat  sem  verðhækkun  á  landinu,  og  leiddi  þá  af  sér  þeim 
mun  hærri  skatt.  Gæti  því  ekki  verið  nema  um  stund- 
arhagnað  að  ræða  með  sHkri  aðferð,  ef  möt  væru  nokkuð 
tið,  og  svo  keraur  og  annað  til  greina,  sera  vinnur  á  raóti 
-öllum  tilraunura  til  að  velta  skattinura  yfir  á  landnotendur 
með  alment  hækkandi  álögum  á  þá.  Við  svona  skatt  fellur 
nefnilega  alt  iand  i  verði  sem  verzlunarvara,  af 
því  þá  verður  meira  framboð  á  því,  en  með  fallandi  land- 
verði  lætur  ekki  vel  í  ári  raeð  að  hækka  landsskuldir  o.  s.  frv. 
þvi  það  leiðir  til  þess,  að  þeir,  sera  fyrir  álögunum  verða, 
leita  þangað  sem  framboð  er  meira  á  jarðarafnotura,  og 
þau  ódýrari  raóts  við  aðstöðu. 

Það  verður  því  að  teljast  með  höfuðkostum  slíks 
.skatts,  að  þeir  sera  hann  e  i  g  a  að  greiða  geta  ekki  velt 
honum  af  sér  svo  teljandi  sé,  og  yfirleitt  fullnægir  hann 
öUum  þeim  skilyrðum  fyrir  heppilegum  skatti,  sem  að  framan 
.eru   talin:     Skattstofninn    er  augljós*)  og  ábyggilegur,  og 


')  Þaö  þykir  ef  til  viU  geta  orkað  tvimælis  hvort  skattstofninn 
fié  eins  angljós  og  hér  er  haldið  fram.  Auðvitað  dettur  engum  i  hug 
:ftð  hœgt  sé  að  dylja  landeign  eða  draga  undan  skatti,  en  hitt  draga 
jnargir  i  efa,  að  óhugBuðu  máli,  að  bægt  sé  að  meta  hið  félagsmyndaða 


.'Skirnir]  Þjó&féUg  og  þegn.  395 

^ex  jöfnura  skrefura  viðallarfrarafarirl 
landinu;  innheimta  yrði  einföld  og  þvi  ódýr;  útgjöldin 
•bein  o.  8.  frv.,  og  síðast  en  ekki  sizt  byggist  hann  á  þeirri 
grundvallarreglu  að  opinber  gjöld  sé  borin  í  beinu 
hlutfalli  við  þau  hlunnindi,  sem  þjóðfélagsskipulagið  lætur 
hverjum  einum  þegni  í  té.  —  Það  sem  þó  i  fljótu  bragði 
>kynni  að  mæla  meet  með  slíkum  skatti  hjá  almenningi  er 
íþað,  að  hann  þurfa  að  borga  hvort  sera  er  allir  þeir,  sem 
•  eigi  búa  á  eigin  landi  eða  lóð,  og  þá  ætti  þeim  að 
vera  hugþekkara  að  vita  afgjaldið  koma  til  almennra  þarfa 
-en  til  einstakra  manna,  því  fremur  sem  það  yrði  til  að 
létta  öðrura  skattabyrðum  af  þeim  að  meira  eða  minna 
leyti. 

Nú  er  þegar  hafið  nýtt  fasteignaraat  hér  á  landi,  og 
verði  það  gert  eftir  þeim  fyrirmælura,  sera  lögin  setja, 
gefur  það  nokkra  hugrayiid  ura  hið  hreina,  f  é  1  a  g  s- 
•m  y  n  d  a  ð  a  landverð  hér  á  landi.  Að  svo  komnu  máli 
verða  engar  getur  að  því  leiddar  hve  mikinn  höfuðstól 
þjóðfélagið  á,  þar,  en  lítill  vafi  er  á  því,  að  væri  tekin  af 
hcnura  full  leiga,  drægi  hún  langt  upp  á  raóti  þeira  tekj- 
um,  sera  hinar  beinu  á  l  ö  g  u  r  í  landssjóð  hafa  gefið  und- 
anfarið  og  sá  höfuðstóll,  og  leigan  raeð,  yxi  dagvöxtura 
jafnhliða  bættura  bjargræðisvegura  landsmanna,  án  þess 
þó  að  leggja  óeðlileg  höft  á  fraratak  og  atorku. 

Því  raun  verða  kastað  frara,  að  yrði  þannig  tekinn 
skattur  aðaltekjustofH  landssjóðs,  væri  þeim  »monopolura« 
hlíft,  sera  rót  sína  eiga  í  auðsafni  og  viðskiftaskrúfura. 
Áður  hefir  verið  bent  á  hve  fölsk  þau  geta  reynst  sera 
Bkattstofn,  en  svo  er  þess  að  gœta,  að  hin  óbeinu  áhrif 
af   landeignaskatti   yrðu    raeðal    annars   þau,  að  peninga- 


landverð  (gmnDverðið)  lérstaklega.  —  En  þar  sem  það  hetir  verið 
gert  i  útlöndnm,  hefir  sú  reynsla  orðið  saœhljóöa,  að  það  sé  engum  þeim 
■  örðngleikum  bundið,  sem  hver  starfhæf  skattanefnd  geti  ekki  yfirstigið. 
Sumstððar  hefir  aak  heldur  slik  skilgreining  þótt  greiða  fyrir  heildar- 
matinu. 

í    Danmörkn    stendur  yfir  fast  eignamat  á  þessum  grnndvelli  og  á 
iEnglandi  var  það  byrjað  fyrir  striðið,  en  féll  þá  niður  að  sinni. 


806  Þjóðfélag  og  þegn.  [Skirnir 

vextir  lækkuðu  af  ýrasum  orsökum,  sem  hér  er  ekki  rúm 
ta  að  gera  grein  fyrir.  Yrði  það  talsverður  hnekkir  ýms- 
um  slíkum  »monopolum«,  jafnframt  því,  að  mörg  þeirra, 
sem  styðjaat  við,  eða  jafnvel  grundvaliast  á  jarðeignarétt- 
indum,  yröi  að  gjalda  skatt  af  þeim.  En  eina  og  bent 
hefir  verið  á,  verður  að  vinna  á  móti  þeim  með  öðrum 
vopnum  en  akattálögum  yfirleitt,  en  taka  þau  heldur  þeim 
sératöku  tökura,  sem  við  eiga  í  hvert  akifti,  og  á  hverjum 
stað,  með  hliðajón  af  hvar  rætur  þeirra  liggja. 

*  * 

Sú  ályktun,  sera  dregin  verður  af  þeira  forsendura,  sem 

hér  hafa  verið  bornar  fram,  hlýtur  því  að  verða  á  þá  leið, 
að  framvegis  beri  fyrst  og  fremst  að  stefna  að  því  að  fella 
niður  allar  álögur  á  neyzlu  manna,  lífsþarfir  og  viðskifti,  og 
leggja  jafnfrarat  smámsaman  niður  að  hafa  framleiðalu 
manna  og  framtak  að  akattatofni.  Tekjujöfnuðurinn  sé 
jafnóðum  fenginn  með  auknum  álögum  á  þau  forréttindi 
og  einkaréttindi  til  sameiginlegra  þjóðfélagsgæða,  sem  aýnt 
hefir  verið  fram  á  að  eru  í  einatakra  manna  höndum. 
Með  þvi  einu  raóti  geldur  hver  og  einn  tii  opinberra 
þarfa  (leiguliðar  gegnum  landeigendur)  i  réttu  hlutfalli 
við  þau  afnotaréttindi,  aem  honura  eru  í  hendur  lögð, 
án  tillita  til  þess  hvernig  hann  notar  þau,  og  það  er  sá^ 
eini  grundvöllur,  sera  gefur  þjóðfélaginu  siðferðisleg- 
a  n  rétt  til  gjaldheimtu  af  einstaklingnum,  þvi  það  er  i 
eðli  ainu  ekki  a  k  a  1 1  u  r,  heldur  1  e  i  g  a  af  þeirri  eign, 
sem  sýnt  hefir  verið  frara  á,  að  þjóðfélagið,  aera  alikt,  hefir 
skapað,  og  á  þvi  fullum  rétti.  Á  þann  hátt  er  engum 
óréttur  ger  með  handahófs-skattnámi  í  þá  eign,  sem  hann 
hefir  u  n  n  i  ð  sér  inn,  án  þeás  að  taka  nokkuð  frá  öðrura, 
og  jafnf  ramt  er  stefnt  að  þvi,  að  réttur  þjóðfélags- 
ins  —  réttur  heildarinnar  —  aé  ekki  fyrir  borð  borinn. 
Að  lokura  skulu  dregnar  saman  i  eitt  þær  tillögur, 
eem  beinlínia  eða  óbeinlínia  hafa  koraið  fram  í  umraælum 
þesaarar  greinar.  En  eina  og  annað  sera  á  að  eiga  sér 
vaxtarvon,  þurfa  þær  að  apretta  og  þróast  upp  úr  því 
áatandi  sem  fyrir  er,  en  kippa  okki  með  einu  átaki  þeim 


Skirnirj  ÞjóMélag  og  þegn.  897 

stoðum  undan,  sem  skakt  eru  settar  undir  þjóðfélagsbygg- 
inguna,    þvi  þá  hrynur  fieira  en  til  er  œtlast.    Því  munu 
þœr   meira   miðaðar   við  það,  að  hverju  b  e  r  i  að  stefna, 
-^n  bitt,  hve  miklu  fengist  áorkað  með  þeim  í  bráð. 
En  tillögiirnar  verða  á  þessa  leið: 

1.  Að  skattalöggjöfin  sé  tekin  til  alvarlegrar  ihugunar 
af  þingi,  Btjórn  og  þjóð. 

2.  Að  allar  breytingar  á  því  sviði  stefni  að  því,  að  nema 
burtu  neyzluskatta  (tolla)  og  aðra  óbeina  skatta,  og  enn- 
freraurþærálögur,sem  miðast  við  framleiðslu  manna.  Sé 
gengið  á  að  afnemaeða  takmarka  skattana  sem  mest 
€ftir  þesaari  röð: 

a.  Sykurtollur  . 

b.  VörutoUur 

c.  KaffitoUur 

d.  Útflutningsgjöld  (almenn) 

e.  Tóbakstollur  og  aðrir  munaðarvörutollar. 

3.  Að  loknu  fasteignamatsstarfinu  séu  hinir  sérstöku 
skattar  af  ábúð,  lausafé  og  húsum  afnumdir,  en  í 
þeirra  stað  sé  af  landeigendnm  krafist  hundraðsgjalds 
af  öllu  félagsmynduðu  verði  lands,  og  annara  náttúru- 
gœða,  og  nemi  gjaldið  fyrst  1%,  en  fari  hækkandi, 
með  tilteknu  millibili,  um  VsVo  í  einu,  þar  til  fullri 
leigu  nemur. 

4.  Atvinnugreinar  þær,  er  hið  opinbera  rekur  á  eigin 
ábyrgð:  (póst-  síma-  vita-  samgöngumál  o.  s.  frv.), 
hafi  aðskilinn  fjárhag,  hver  um  sig,  og  gjaldtaxtar 
þeirra  miðaðir  við,  að  hver  starfsgrein  beri  sinn  kostn- 
að,  og  til  jafnaðar  þau  útgjöld,  sem  viðhald  hennar 
og  urabætur  hafa  i  för  með  sér,  en  leggi  ekki  að  öðru 
fram  fé  til  almennra  þarfa. 

5.  Á  meðan  skattar  eða  afgjöld  af  jarðeign  og  öðrum 
einkaréttindum,    ásarat   ýmsum    aukatekjura,    svo    og 

t     eftirstöðvura  hinna  hverfandi  skatta,  vega  eigi  A  móti 
útgjöldura  landssjóðs,  sé  úr  þvi  bætt  á  þann  hátt: 
a.    Að  breyta  núgildandi  tekjuskatti  í  eignaskatt 
og    tekjuskatt    af    atvinnu.    Sé    goldinn 


886  Þjóöfélag  og  þegn.  [Sklmir 

skattur  af  skuldlausri  eígn,  þá  er  hún  nær  tiltekni^ 
marki,  en  með  þeim  undanþágum,  er  sérstök  laga- 
ákvæði  setja  þar  um.  Lágmark  skattskyldra  at- 
vinnutekna  sé  fært  upp  eigi  minna  en  svo,  ad^ 
komi  móts  við  meðaltal  af  launum  opinberra  em- 
bættismanna. 

Fari  hundraðsgjaldið   mjög  hækkandi  meí^ 
vaxandi  tekjum  og  eignum. 

b.  Að  hækka  ýms  stig  erfðafjárskatts,  einkum  á 
Btórum  örfum. 

c.  Að  leggja  allhátt  útflutningsgjald  á  síld,  eða  taka 
einkarétt  á  verzlun  hennar  i  landsins  hendur(sbr.- 
neðanmálsgrein  á  bls.  388). 

6.  Sveita-  bæja-  og  sýslufélögum  sé  með  lögum  ákvarð- 
aðir  skattstofnar,  í  samsvörun  við  skattaskipulag 
landsins. 

7.  Við  Háskóla  íslands  sé  stofnaður  kennarastóll  i  þjóð- 
megunarfræði  (Nationalökonomi). 

Eins  og  áður  er  sagt,  eru  þær  tillögur,  sem  hér  eru 
bornar  fram,  þannig  lagaðar,  að  þess  er  ekki  að  vænta, 
að  þær  nái  fram  til  sigui-s  í  einu  hendingskasti.  Fyrst 
og  fremst  brjóta  þær  svo  bág  við  ýmsa  ríkjandi  hjátrú  í 
þjóðhagsmálefnura,  að  hugsunarháttur  manna  þarf  að  breyt- 
ast,  göfgast  og  hækka,  til  þess  þeim  vinnist  alment  fylgi, 
og  þessvegna  þarf  þjóðin  að  sjá  verkanir  þessarar  stefnu 
hægt  og  hægt,  en  ekki  með  neinni  allsherjarbyltingu.  Með 
þvi  er  von  til,  að  hún  læri  að  meta  kosti  hennar,  og  þess 
grundvallar,  sem  hún  byggist  á,  því  eins  og  það  er  satt,. 
sem  spakur  maður  hefir  sagt,  að  »það  eitt  hefir  varan- 
legt  gildi,  sem  er  rétt«,  eina  eiga  þær  einar  tillögur  fram- 
tið  fyrir  höndum,  sem  ganga  upp  í  samnefnara  allra  sannra 
f ramf ara,  sem  er  réttlætið. 

En  þó  langt  kunni  að  vera  í  land,  er  tími  til  kominn,. 
að  ákveða  stefnuna  og  marka  fyrstu  sporin. 

J.  Gauti  Pétursson. 


Stúlkan  brjóstveika. 


I. 

Að  hætta  sér  á  höf  og  fjöll, 
er  hugumstórum  gott, 
og  þola  bæði  þurt  og  vott 
og  þreyta  skeiðin  öll. 
Og  við  það  opnast  veröldin 
og  vitnast  þetta  og  hitt, 
að  fara  um  lífsins  langadal 
og  lita  hvem  við  sitt. 

Þó  endi  gangan  út  við  mar, 

er  ekki  að  hörfa  frá; 

um  minninganna  svalan  sjá 

er  sólskin  hér  og  þar. 

Ef  horft  er  n  i  ð  u  r  í  hafið  þa& 

—  i  hugans  innri  svið  — 

&  djúpmiðunum  dimmir  að 

og  drýgir  straum  og  nið. 

A  hafið  þetta  horfi  eg  nú, 

og  hugurinn  víða  fer 

við  andvökunnar  undraljós, 

sem  Aladín  gaf  mér 

um  ekkaþrungin  andartök 

i  einrúminu  þvi, 

er  geymir  alt  sem  mannl  er  mætt, 

8V0  minningin  er  ný. 


.400  Stúlkan  brjóstveika.  [Sklrnír 

Og  æginiður  orra-storms, 

sem  alla  daga  hrin, 

er  dottinn  niður  í  dúnalogn, 

unz  dagrenningin  skín. 

Og  dagsins  önn,  sem  dvinuð  er 

um  dægurstundarskeið: 

Þau  villa  nú  ei  sólarsjón 

&t  sinni  kæru  leið. 


En  stirt  er  mér  um  tungutak 
og  tregt  um  Ijúfan  hátt; 
af  þúsund  rökum  þungar  brýr 
um  þessa  hljóðu  nátt. 
Æ,  komdu,  vina,  og  hrestu  hug 
,og  hlúðu  mínum  þrótt, 
úr  djúpi  insta  dularheims 
.  og  dvel  hjá  mér  í  nótt. 

Og  mál  er  nú  að  minnast  þin, 

sem  mér  er  einna  bezt 

af  öllum  þeim  sem  eru  í  mold 

i  endurminning  fest.  — 

í  tiu  ára  stormi  og  styr 

€g  starði  fram  á  haf, 

á  meðan  þú  í  þinni  sæng 

í  þagnarveldi  svaf. 


II. 
Að  eiga  ráð  á  eldi  og  sól 
er  einstaklingum  bezt; 

.  en  margur  hlýtur  kuldakjör 

,  og  klaka  i  æfínest. 


•Skirnir]  Stðlkan  brjðstveikt.  401 

—  í  meðalskapi  er  meiri  snjór 
og  meiri  is  og  hrið, 
en  Fjallkonan  er  orpin  öll 
á  einni  vetrartið. 


Og  allur  þessi  is  og  snjór 

er  ótal  barna  kjör; 

þvi  fæstum  gefur  sólarsýn 

1  sinni  æskuför. 

Og  það  er  gróðri  mesta  mein 

ef  mai  sverfur  að; 

en  ekki  er  betra  andans  kal 

ef  æskan  bíður  það. 

Frá  vöggu  þinni,  unz  vegi  þraut, 

þú  varst  að  kalla  ein, 

og  enginn  að  þér  gætur  gaf  • 

né  greip  úr  vegi  stein. 

Þvi  cins  og  vant  er  innanlands: 

þú  áttir  hvorki  fé, 

né  ættingja  með  auð  og  völd, 

sem  aðstoð  léti  í  té. 

(Jm  æsku  þinnar  öndverð  spor 

er  ekki  margorð  sögn. 

Um  einyrkjann  og  alt  hans  fólk 

er  æ  hin  dýpsta  þögn; 

þvi  sknldin  kveða  sorgarsixlm 

og  söxin  hcnda  tvenn 

við  útför  scrhvera  cfnamanns, 

en  ekki  um  snauða  luenn. 

Og  þá  er  ekki  þar  um  rætt 
i  þjóðmcnningarreit, 
að  gáfuð  mær  er  alin  upp 
i  örbirgð,  rétt  við  sveit. 

96 


4IA  Stálkan  brji^stveílta.  [Skirni*' 

En  orða  stirfinn  Birkibeinn 
fær  borið  hennar  skjöld, 
sera  hefir  átt  við  harðan  koat 
og  hriðarélja  völd. 

Eg  veit  og  skil  að  þrái»  þin 

var  þnngu  oki  há^. 

Eg  veit  og  hitt,  að  vizka  þin 

i  vængi  gat  sér  náð, 

og  lyft  sér  hærra,  en  líklegt  er^ 

um  litils  bónda  mey, 

er  vetrum  prjónar  sérhvcrt  sina 

og  sumrum  rakar  hey. 

En  ekki  fékstu  létta  lund: 

að  likum  þetta  varð, 

þvi  afskekt  sál  er  eindregin 

að  eignast  vörzlugarð, 

og  hlaða  kringum  sjálfa  sig 

og  sinnar  eigu  reit  — 

að  hafa'  að  námi  huga  sinn 

og  hyggja  þar  á  leit. 

Og  mótdrægt  alt,  sem  mætti  þér,, 

þú  með  þér  geymdir  eiii, 

og  barst  þvi  fyrir  brjósti  þér, 

frá  bernsku,  þungan  étein. 

Og  þarna  sótti  altaf  að 

er  árafjöldann  jók 

og  einrúm  þitt  rarð  afhús  læst, 

sem  opið  mangi  tók. 

Að  þjóðlegs  anda  þrá  og  sið 
um  þúsund  strauma  láð: 
þú  last  það  alt,  sem  íslenzk  hönd^ 
i  afdal  getur  náð. 


Skirair]  Stúlkan  brjóntveika.  40S 

En  þó  að  yrði  þinni  ment 

að  þessum  hlutum  bót, 

þér  varö  það  ekki  að  vopni  i  hönd 

né  verju,  berklum  mót. 

Því  einmitt  þetta  innilif, 

sera  andann  göfgað  fær 

og  fóstrað  hæstu  og  dýpatu  dygð 

og  drengskap,  fjær  og  nær: 

það  hristir  vopn  úr  hendi  manns^ 

að  heyja  enarpa  vörn, 

er  hljóður  sækir  hernám  sitt 

'inn  horði  sjúkdóms  örn. 

Um  rök  til  þess  og  dulin  drög 
að  dauðinn  gat  þér  náð, 
er  örlög  höfðu  að  þér  krept, 
er  efa  nokkrum  háð; 
en  ef  til  vill  þin  ástarþrá, 
sem  ávöxt  neinn  ei  bar, 
að  afdrifunum  undirrót 
og  orsök  dýpsta  var. 

Eg  hef'  þar  að  eins  hugboð  mitt, 
þvi  harm  þinn  barstu  ein. 
Það  mein,  sem  grefur  aldrei  út, 
er  oftaet  banamein. 
Svo  djúpt  er  oft  á  duldri  sorg 
i  dölum  okkar  lands, 
aö  athyglinni  yíir  sést 
og  augum  fjölda  manns. 

Því  margur  sá  er  háan  hlœr, 
á  harm  i  brjósti  sér. 
Og  margur  þögull  sára  sorg 
i  sinum  huga  ber. 

26» 


404  Stúlkan  brjóbtveika.  [Skirnir 

Og  harmi  mörgum  helzti  lág 
er  himinhvelfing  sú, 
og  grunt  það  dýpi  ösku  og  elds, 
sem  á  var  barnatrú. 


III. 
l>ú  bygðir,  m.Trin,  hAa  höll, 
sem  hilti  og  fagurt  skein. 
Úr  skýjum  var  sú  bjarta  borg; 
þú  bygðir  hana  ein. 
Um  sólarveldi  sýni  gott 
af  svölum  hennar  var; 
og  nægtalifi  andlegs  yls 
var  æfin  helguð  þar. 


Og  honum,  sera  að  hjarta  þitt 

í  hljóði  bundið  var, 

var  konung-dæraið  æilað  alt 

og  yfirráðin  þar. 

Við  logana,  sem  löngunin 

þar  lagði  að  og  bjó, 

—  hann  átti  að  sitja  aTtan  hs'^ern 

i  ástarsælu  ró. 


En  konungurinn  kom  ei  þar 
■og  krýning  varð  ei  ncin. 
I  hallargöngum  þinnar  þrár 
var  þ  i  1 1  aö  ganga  oin.  — 
í  brjósti  þínu  eldur  óx, 
sem  enginn  ræður  við. 
Ef  elnar  logans  undirrót, 
þá  eykst  hans  brunasvið. 


Skifnir)  Stúlkta  brjóstveika.  40^ 

IV. 
Og  eldur  þcssi  óx  þvi  racir' 
sem  ástundun  var  beiit 
og  kröftum  til  að  kæfa  hann, 
því  kraftar  íjóa  ci  neitt 
að  bæla  niður  insta  eld 
og  ástura  visa  á  bug; 
það  eyðilojí'íur  allan  kjark 
og  yfirlit  og  dug. 

En  eins  og  pröfin  þú  varst  þögl. 

Og  þegar  nóttin  lá 

á  eggi  sinu:  okkar  jörð 

með  yfirrjáfrin  blá, 

þú  áttir  tal  við  raána  raög, 

sem  mjöllum  yflr  skein, 

og  læddist  inn  um  litinn  glugg^ 

er  lástu  og  vaktir  ein. 

Og  baðst  bann  um:  að  bera  þig 
i  bláinn  —  eitthvað  langt, 
í  liknarhendur  lausuarans, 
sem  læknar  hjarta  kraukt. 
En  fyrir  mána  flóka  dró 
og  faldi  þinni  sýn, 
—  og  lét  i  órækt  Ijóra  þinn  — 
og  lokuð  sundiii  þín. 

En  þó  var  stundum  þér  að  vild 

hin  þögla,  dimraa  nótt, 

er  augu  gaf  þér  undra  skygn, 

og  ærinn  vængja  þrótt.  — 

í  vöku-leiðslu  og  drauma-dul 

þú  dvaldir  fyrir  þér, 

er  digurbarki  drjúgum  hraut 

og  draumlaús  velti  sér. 


406  StAlkan  brjóstveika.  [SUrai 

A  sumarkvöldin  saztu  oft 

við  sjávarmálið  ein 

og  augum  leiddir  öldusog 

við  ægi-barinn  stein.  — 

Og  jörð  og  himinn  urðu  eitt 

hjá  endimörkum  dags, 

er  rökkvi  kvöldsins  vestur  vék 

ab  viðum  sólarlags. 


Á  haustnóttum  þú  horfðir  enn 

á  hafið  kvöldin  öll. 

Og  sjóinn  baðstu  að  sækja  þig 

i  sina  kristalshöll.  — 

En  enginn  kom,  og  ein  þú  sast 

við  Ægimeyja  gráð. 

•Og  fjöllin  urðu  fönnum  rend 

•og  foldin  mjöUum  stráð. 


V. 

Það  vildi  til  /i  vctrartið, 
í  veðra  skyndi-gjótít, 
að  veiki  þín  kom  loks  i  Ijós 
og  leið  þér  fyrir  brjóst; 
er  setið  hafði  sina  tíð 
við  sinn  hinn  dulda  keip, 
í  einni  svipan  á  þér  vann 
og  yfirtökin  greip. 

Og  vetrarHepjan  fór  um  fold 
að  færa  sanninn  heim, 
■eg  bláan  föiva  bar  til  þin 
og  býtti  höndum  tveim. 


"^inú^  Stúlkan  brjóstveiluL  1407 

En  merkin  þau  A  magri  hönd 
og  munninn  kringura  sá, 
og  ennþá  mest  á  enni  og  hlýr 
•og  undir  dökkrí  brá. 

Og  þessi  merki  sástu  sjálf, 

þú  sást  'inn  harða  leik: 

aO  lif  þitt  varð  sem  lítið  skar 

—  sem  lítið  skar  á  kveik. 

Og  hryglan  varð  þér  hörð  og  sár 

og  hröð  þin  andartök. 

*0g  hjartað  átti  vörn  í  vök, 

en  vonin:  göraul  tár. 

Þé  fiýgi  bylur  fjaHa  leið 
•  og  færi  ura  dalsins  lönd, 
1  hugskotiuu  lifði  Ijós 
og  lýsti  þinni  önd, 
er  andvakan  var  örðug  þér, 
eem  ein  í  myrkri  lást. 
•Og  lítiO  var  það  Ijós  á  vöxt, 
«n  lifði  og  eigi  brást. 

•Um  þúsund  ára  þrautatlð 
við  þinna  mœðra  barm 
var  blysið  þetta  Ijósa  Ijóa 
i  lýðsins  gleði'  og  harna: 
Við  ömmu  þinnar  kreptu  kné 
þú  kendir  Ijóssins  yl 
og  erfðir  það  úr  hennar  hönd 
•er  hún  fór  sinna  til. 

A  augnabliku4n  leiðslu-lífs 
er  lengst  og  nœmast  séð, 
i  myrkrið  dýpst,  i  IjósR  lengst 
írá  lægsta  kramarbeð. 


406  StúlkftD  brjóstveika.  [SkirBÍ»- 

Og  geisla-merlað  geri&t  þá 
hið  grimuskygða  torg, 
og  þá  er  margt  i  koti  karls, 
sem  kongs  er  ekki  i  borg. 


Á  draumavængjura  dáleidd  sál 

i  dularheiminn  fer. 

Og  sælan  heunar  er  þar  öll, 

sem  augað  neitt  ei  sér; 

þar  lifir  von  hins  veika  manns^ 

á  vængjum  flögrar  hún 

úr  dauðans-rayrkvu  dála  þröng. 

—  úr  dimrau  i  morgunbrúu. 


VL 
Sá  langi  vetur  liðinn  er. 
Eg  ht  þig  hverja  stund 
í  þinni  frónsku  sjúkdórassæng. 
i  svefni  og  dvala  blund. 
Og  vökudœgrin  verða  mér, 
að  vonum,  minnisstæð, 
og  augna  þinna  eintal  hvert 
frá  efstu  sjónarhæð. 


En  vorið  kom  með  vinda  hreimi 
og  vatnastrengja  fjöld, 
og  árnar  kváðu  indællög, 
frá  óttu,  fram  á  kvöld. 
Um  allar  nætur  yraur  dátt 
í  eyrum  niður  sá 
og  hrifur  hvern,.8era  hlusta  vill, 
og  heyrnarákynjun  á. 


Skirair]  StúlkaD  brj '>»tveika.  400' 

O^  fjöllin  urðu  geira-græn, 

og  gróin  hlíðin  öll. 

Og  lóan  íufði  sönginn  sinn 

1  sólarljóssins  liöll. 

Þá  langar  þann,  sem  liggur,  út 

í  lífsins  morgundögg, 

þó  dauðinn  berji  að  dyrura  hans 

8ín  drungalegu  högg. 


Er  sunna  tók  að  gera  gull 

úr  gráuin  jökulham, 

húh' scndi,  beint  frá  sólaigrunn, 

úr  suðri:  bláa  uU. 

Og  unnin  vórn  úr  efni  því 

af  allra  handa  þrám 

hin  vænstu  klæði,  er  verða  sén 

með  vefjartuglura  blám. 

I  Ijósmóðunni  landið  hló, 

í  lofti  tíbrá  kvik, 

og  hillingarnar  hófu  sig 

um  hafsins  spegilblik. 

Um  alla  dali  clfur  rann, 

við  elda  sumardaga 

að  œgi  blám,  frá  óttu  stund, 

og  alt  til  sólarlags. 

En  þú  varst  sjúk  á  þínum  beð^ 

og  þreyttir  langvint  stríð, 

er  blómin  gréru  og  svanur  söng 

og  sólin  skein  í  hlíð. 

Og  áin  ranu  og  elfur  kvað, 

og  eyna  hilti  úr  sœ. 

En  þw  varst  n  æ  r  r  i  Möið  lik 

i  lúguin  moldarbœ. 


410  Stúlkan  brjóstveika.  [Skirnir 

í  þúsund  gi:einum  lifið  lék 
i  Ijósi,  er  venndi  og  skein. 
í  þrœtu  bendu  þjóðin  sat, 
en  þii  varst  svo  sem  e  i  n. 
Og  alt  varð  loft  i  aftanglóð, 
og  eyna  hilti  úr  sæ. 
En  þú  varst  a  I  v  e  g  liðið  lík 
i         í  litlum  moldarbæ. 


Á  sólmánuði  sá  cg  þig 

í  svefni,  fölva  rós, 

þá  glóði  við  þér  geisli  sá, 

€r  gefur  »meira  ljó8«,  — 

er  gefur  v  o  n  um  1  e  n  g  r  a  Ijós, 

en  lifið  getur  veitt, 

1  þokubygðum  þrætuheims 

og  þýðir  varla  neilt. 


Þú  varst  að  deyja  Arið  ak 

—  nei,  ár  að  lifna  við! 

■og  auka'  að  göfgi  anda  þinn 

og  ianra  lífsins  frið. 

Eg  græt  það  ei,  né  gremst  af  því 

-að  gröfin  heimti  sitt, 

j)ví  orðin  varstu  öll  að  sál 

V^ið  endadægur  þitt. 


VII. 
Þú  minnir  á  hinn  særða  svan, 
er  syngur  ekki  neitt. 
En  tiguleiknum  er  þó  ci 
né  iturvexti  brcytt. 


jBkirnir]  Stúlkan  brjÓBtveika.  411 

Ef  banasending  heflr  hitt 
'inn  hvita  fugl  sem  snjá, 
'ann  beygir  fram  sinn  hvita  háls 
og  hnigur  avo  i  dá. 


Með  breidda  vængi'  A  báruflöt 

hann  biður  dauða  Binn 

og  kvakar  að  eíns  klökkri  rödd 

að  kœra  skotvarginn. 

En  engi  veit  hvort  hefir  heyrst 

til  himins  ykkar  neyð, 

þvi  upp^til  guðs  er  örðug  för 

og  engin  símaleið. 

Þú  mœltir  varla  æðru  orð, 

er  um  þig  feigðin  bjó, 

og  hélzt  þér  frara  að  hinztu  stund 

sem  hrisla  undir  snjó, 

er  nœfra  síua  á  þó  enn 

og  alt  sitt  greinafax, 

en  skortir  stöðu,  brum  og  bar 

og  blóma  sumardags. 

I  voru  landi  verður  það, 

sem  vonin  þeygi  kýs: 

að  vorgróðurinn  visnar  oft 

i  veðra  gjósti'  og  is; 

því  ónœrgætin  er  að  sjá 

vor  allra  hæsta  stjórn, 

og  tekur  því  hinn  mæta  mann 

og  marga  dýra  fórn. 


41É  Stúlkan  brjóstveika.  [Skirnir 

VIII. 
Með  þöglum  vörum,  heitum  hug 
eg  hufifsa  oft  til  þín  — 
um  æsku  þína,  örbirgð,  neyð, 
og  andlát,  vina  mín! 
En  liðin  er  sii  þunga  þraut, 
er  þig  til  grafar  bjó, 
og  voðalegan  veg  þú  barst 
með  veikum  kröftum  þó. 

I  þinni  fátækt  þú  varst  rík; 

i  þyngstu  sjúkdómssönn 

hver  hugsun  þin  var  heit  og  skír 

og  há  og  djúp  og  sönn. 

Af  Bragagulli  og  sagnaseim 

var  sál  þín  efnuð  vel; 

i  æfintýra  undra  sæ 

þú  áttir  perluskel. 

Þú  áttir  lifsins  æðstu  þnlr 

i  innilegri  sál. 

Og  sjón  og  heyrn  var  þannig  þin, 

að  þýddir  huliös  niál. 

Þú  áttir  vin  —  scni  aldrei  fékk 

af  ástum  þinum  blæ, 

þó  veðrin  kendi  ýms  og  ill 

af  úfnum  timans  sæ. 


En  svo  fór  það:  að  sastu  djúpt 

i  sorga  undirheim. 

Og  útsýn  þin  var  oftast  nær 

um  okkar  kulda  geim. 

I  harraa  þinna  djúpadal 

þú  dvaldir  marga  stund, 

og  sár  þitt  varð,  ef  sé  eg  rétt, 

að  sjávardjúpri  und. 


Skirnir]  Ftúlkan  brjóstveika.  418 

Eg  fylgdi  þér  á  fremstu  nöf 

i  fjaðralausum  hjúp, 

og  fótum  stakk  i  fjörumál 

við  falins  tíma  djúp. 

Og  eilif  þögnin  að  þér  laut 

við  aftanroða  glóð, 

og  birgðí  þig  í  barmi  sér. 

Hún  ber  þig  nú  i  sjóð. 


IX. 
Þó  vöngum  sínum  vclti  jöið 
og  verði  stundum  dimt 
og  birti  aftur,  brosi  sól 
og  blási  síðan  grimt, 
þó  ýmsu  viðii  út  í  frh, 
cg  ýmsu  blási  um  niig: 
úr  mínum  huga  mnist  ei 
hið  ininsta  orð  um  þig. 

Við  Bí'iumst,  þegar  sólin  gekk 
úr  suðri  út  i  haf, 
og  aftanroði  eldi  brá 
í  yzta  skýjatraf. 
Og  þú  varst  cins  og  sólin  sjálf 
um  sumars  dýrðar  kveld, 
en  undir  gömlum  héluham 
eg  huldi  sjálfs  mín  cld. 

Og  önnum  var  cg  orpinn  þá, 
með  eirulausan  fót, 
að  elta  8  k  u  g  g  a  alla  leið 
i  yztu  dægra  mót. 


414  Stúlkan  brjóstreiko.  [SkiiDÍr 

A  morgunbjarraa  mœndi'  eg  þó; 
en  mér  var  gangan  treg 
um  aftanroða  og  óttu  lönd 
og  áfram  sólarveg. 

Á  krossgötura  eg  kyntist  þér; 

eg  kora  og  leit  á  þig; 

úr  þínum  augum  þagnarmál 

eg  þýddi,  fyrir  mig. 

En  ástin  þin  var  eins  og  guð: 

sem  andí  dulinn  sýn. 

Og  eg  var  þögull  alveg  eins; 

en  yrki  n  ú  til  þín. 

Þú  horfðir  á  mig  dul  og  djúp, 

og  drógst  þig  svo  í  hlé, 

og  birgðir  hjartans  þrá  með  þögn, 

unz  þú  i  valinn  hné. 

Og  árum  saman  einn  var  eg 

með  ærið  veilum  móð, 

en  kem  nú  loks  með  krans  til  þín 

og  kveð  þér  —  erfiljóð. 

Og  andblær  mjúkur  einmitt  nú 

i  andlit  kemur  mér, 

sem  að  mér  lúti  einhvér  sál, 

fiem  ástúð  til  min  ber. 

A  götur  þær,  sem  liggja  lengst 

i  Ijósið  vorri  sál, 

eg  horfi  nú,  um  hljóða  nótt, 

©g  hlusta,  —  en  brestur  mál. 


Skirnir]  Stálkan  brjóstveika.  415- 

X. 

I  dái  liggur  vilji  vor, 

en  vaknar  stundum  skjótt; 

1  viðburðunum  viðrar  sig 

og  vakir  dag  og  nótt. 

Við  tiu  ára  drauma  djúp 

eg  dvel  nú  fyrir  mér. 

Með  veikum  burðum  stend  á  strönd 

og  stari  —  eftir  þér. 

1906— '10. 

Guðm.  Friðjónsson. 


„Jþingstaðurinn  undir  Valfelli", 

í  síðasti  hefti  Skírnia  (bls.  319 — 21)  var  greiii  raeð  þessarí 
•yfirskrift  eftir  séra  Einar  Friðgeirsson  á  Borfí.  Vegna  þess  að  hún 
kann  að  geta  valdið  nokkrum  misskilniiigi  í  því  efni,  er  hún  fjall- 
ar  um,  vildi  eg  mega  gera  stutta  athuga»uuid  við  baua,  án  þess 
þó  að  rœða  þetta  mál  frekar  á  þesaum  vóttvangi. 

Höf.  segir  :  »Valfell  þekkist  eiui,  það  eru  Miilarnir  fyrir 
vestan  Langá^  (Grenjaniúli  og  Grímsstaðamúli).  Þetta  mega  menn 
ekki  skilja  svo,  að  múlar  þessir  hafi  verið  eð^i  «éu  álitnir  af  kunn- 
ugum  mönnum  vera  það  Valfell,  sem  nefnt  er  í  sögu  þeirra 
Hrafns  og  Gunnlaugs  ormstungu,  því  síður,  að  múlar  þessir  eða 
nokkur  raúli  eða  fell  á  þeásum  slóðiim  só  enn  kallaður  Valfel).  Ör- 
nefnið  er  gleymt  og  aflagt,  máske  fyrir  löngu  og  að  rainsta 
kosti  fyrir  heilli  öld;  fyrir  því  má  frera  ^yggjandi  sannanir. 
Ðr.  Kr.  Kálund  hefir  bent  á  það  í  laiidslý^ingu  Binni,  að  frásögn 
Bandamannaaögu,  þar  sem  húii  getur  ValfellH,  ^yni  og  sanni,  aS 
það  hafi  ekki  verið  vestm  Lmgár.  Hann  hefir  það  úr  skýrslum 
Þorkels  prests  Eyjólfösonar  á  Borg,  að  fróðustu  meiin  ætli,  að  Val- 
fell  só  feli  nokkurt  fyrir  ofan  Tandrasel.  Séra  Þorkell  fór  eftir 
getgátum  Guðmundar  bónda  Guðmundssonar  í  Stangarholti,  sem 
var  maður  róttorður  og  glöggur  (f.  1823,  d.  1905);  Guðmundur 
átti  við  Kamb,  sem  nú  er  svo  kallaðiir,  og  kemur  þetta  betur  heim 
við  frásögn  Bandamannasögn.  Hún  nefnir  og  »8körðin«,  en 
8V0  eru  alment  kölluð  enn  í  dag  sköið  þrjú  í  niúlanum  fyrir  ofan 
Tandrasel ;  þau  heita  nú  Réttarskarð  (af  siimum  nefnt  Fremsta- 
skarð),  Fálkaskarð  (nmmir  á  Valfell;  kallast  nú  oft  Mið- 
skarð)  og  Bœjarskarð. 

^Þingstöð  þeirra  Borgfirðinga«  undir  Valfelli  var  vitanlega  vor- 
þingstöð  alls  þess  þings,  er  síðar  nefndist  Þverárþing,  eftir  að  þing- 
stöðin  var  höfð  við  Þverá.  Þinfxfitöð  þessa  þings  var  fyrst  í  Þing- 
oesi   austan    Hvítár^   en    síðan  (frá  því  um  963  líklega)  á  Þinghól 


-8kirDÍr]  „Þingstaðnrínn  andir  Valfelli".  417 

(sem  nú  heitir)  vestan  Gljúfrár,  sem  menn  hafa  alment  álitið  til 
þessa,  a6  só  sami  staðurinn  og  ]»undir  Valfelli<(.  Þar  var  þingstað- 
urinn  mjög  óhaganlega  settur  fyrir  flesta,  og  hefir  því  (líklega  { 
byrjun  11.  aldar)  verið  fluttur  aftur  nœr  miðju  og  settur  í  nesið, 
sem  var  þá  milli  Þverár  og  Hvítár.  Hvítá  brauzt  í  gegnum  nesið, 
og  myndaðist  þá  Stafholtsey;  hefir  það  orðið  fyrir  ca.  1140;  var 
þir.gið  síðan  haldið  í  eynni,  en  þó  jafnan  kent  við  Þverá.  Því  verður 
varla  neitað,  að  þingstaðurinn  hefir  verið  harla  út  úr  þá  fáu  átatugi, 
er  hann  var  á  Þinghól,  en  mjög  miklu  verra  hefði  verið  að  hafa 
hanu  fyrir  vestan  Laugá  eða  enn  vestar,  svo  sem  á  þeim  stað  fyrir 
Testan  Urriðaá,  sem  8Íra  E.  F.  á  við.  !Slík  ráðstöfun  hefði  verið 
ftlveg  óskiljanleg  og  óþolandi  fyrir  flesta  þingunauta. 

Höf.  segir  ennfremur  :  »Á  vestri  bakka  Urrlðaár,  í  hlíðarrótun- 
uro,  þar  sem  áiu  kemur  niður  úr  brattanum,  hefir  mér  verið  bent 
á  mjög  fornlegar  rústir,  er  þau  munumæli  fylgdu  að  vera  mundi 
þÍDgstaðurinn  forni  undir  Valfelli.« 

Sá  er  fyrstur  tók  eftir  þessum  »rústum«,  að  því  er  kunnugt 
•er,  var  sóra  Haraldur  Níelsson,  núveraodi  prófessor  í  guðfrœði;  hann 
ólst  upp  á  Grímsstöðum  og  tók  í  œsku  eftir  því,  að  þúfnahvirfing 
ein,  rétt  fyrir  ofau  götuna  og  skamt  fyrir  vestau  Urriðaá,  var  meira 
áberandi  en  smáþýfið  umhverfis,  og  kom  til  hugar,  að  þarna  hefði 
einhvern  tíma  verið  eitthvert  mannvirki.  Er  hann  síðar  fór  að  at- 
huga  frásögnina  um  ferð  þeirra  Þorsteins  Egilssonar  til  þingstaðar- 
ins  undir  Valfelli  og  virtist  orðalag  sögunnar  benda  til,  að  sá  þing- 
staður  heföi  verið  einhvers  staðar  nálægt  Grenjum,  kom  honum  til 
hugar,  að  þúfnahvirfingin  einkennilega  vœri  leifar  fornrar  þingbúðar- 
tóftar,  og  þingstaðurinu  hefði  verið  hér,  og  lét  þessa  hugmynd  í 
Ijósi  við  séra  £.  F.  Þessi  voru  nú  munnmœlin  um  þingstað  þarna, 
og  að  Grímsstaðamúli  og  Grenjamúli  væri  Valfell  var  ekki  annað 
en  ágizkun,  studd  við  þessa  hugmynd.  —  Eg  var  á  ferð  þarna  20. 
ág.  síðastl.  og  athugaði  þessa  þúfnahvirfing,  fyrst  með  Jóni  bónda 
Guðmundssyni  frá  ValbJRrnarvölIum,  er  kaunaðist  vel  við  hugmynd 
sóra  Haraldar  og  þúfnahvirfinguna,  því  að  hann  hafði  verið  þarna 
áður  með  séra  E.  F. ;  síðar  sama  dag  skoðaði  eg  hana  með  sóra 
Haraldi  og  Hallgrími  bróður  hans,  bónda  á  Grimsstöðum.  Til  aS 
8Já  líkist  hún  einhverjum  mannvirkisleifum,  en  þó  sést  hvergi  nein 
tóftarlögun,  og  þúfurnar  eru  allsendis  óreglulegar  og  eins  og  þyfi 
gerist.  Gróðurinn  bendir  á  launari  eða  breyfða  mold.  Við  grófum 
i  þessar  þúfur  á  tveim  stöðum,  þar  nálœgt  sem  helzt  mátti  vænta 
gaflhteða,  ef  verið  hefðu.     Moldin  virtist  vera  hreyfð,  og  innan  um 

27 


418  „Þingstaðurinn  andir  Valfelli".  [Skírnir- 

hana  Toru  uokkrir  steinar,  er  virtuat  hœfiiegir  hleðslusteinar,  en  þ6 
varð  hvergi  vart  neinnar  hleðslu  eða  neins,  er  s/ndi,  að  þar  hefðu 
veggir  verið  Llaðnir.  Örlitlir  viðarkolamolar  f undust  vestast  í  þúfna- 
hvirfingunni,  og  kann  hér  eitthvað  hafa  verið  átt  við  kolagerð  eða 
farið  raeð  eld,  en  hrískjörr  eru  hér  alt  umhverfis.  Það  virtist  ekki 
ná  nokkurri  átt,  að  hinn  einkennilegi,  grænni,  gróður  á  þúfum  • 
þessura,  sera  virðist  koma  af  því,  að  jörð  befir  hór  verið  hreyfð» 
Btafi  enn  i  dag  af  því,  að  hér  hafi  verið  losað  um  jarðveg  fyrir  9  • 
öldum  síðan,  heldur  hlýtur  hann  þá  að  stafa  af  miklu  yngra  jarð- 
raski.  Það  sýnir  gróður  á  fornum  tóftum  annarstaðar  í  líku  lands- 
lagi.  —  Það  verður  heldur  ekki  með  vissu  séð,  að  hér  hafi  nokkru 
sinni  tóft  verið,  og  umhverfis  verður  hvergi  vart  tóftaleifa  né  neins 
slíks ;  það  fullyrtu  þeir  brœður  báðir,  og  hvergi  gat  eg  komið  auga 
á  neitt  slíkt.  í  rauninni  er  því  ekki  neitt,  sem  bendir  til  að  h  é  r 
hafi  verið  þingstaður  nokkru  sinni. 

Um  það,  hvort  frásagnirnar  í  sögu  þeirra  Hrafns  og  Gunnlaugs 
orrastungu  og  í  sögu  Egils  Skallagrímssonar  gefi  raönnum  nokkra  • 
ástæðu  til  að  ætla,  að  vorþingstöð  Borgfirðinga  hafi  um  eitt  skeið 
verið  vestar  en  á  Þingból  eða  veatur  hjá  Grenjum,  skal  hór  talað  í 
fœstum  orðum.  —  Viðvíkjandi  orðalagi  hinnar  fyr  nefndu  sögu  skal 
það  tekið  fram,  að  ekki  er  óhugsandi,  að  Valfell  hafi  verið  heiti  á 
öUum  hæðaklasauum  fyrir  vestan  Gljúfrá,  eða  söguritarinn  álitið 
það,  og  því  orðað  svo  sem  hann  gerir;  en  próf.  B.  M.  Olsen  hefir 
látið  það  álit  sitt  í  Ijós  (í  ritg.  um  Gunnl.s.  1911),  að  oiðin  »u  p  p 
undir  Valfelk  í  seinna  skiftið  hafi  verið  sett  inn  sem  innskot 
á  skakkan  stað,  á  eftir  orðunum  »e  r  þ  e  i  r  k  o  m  a«,  þar  sem  þau 
orð  standa  í  fyrra  skiftið,  í  stað  þess,  að  þau  áttu  að  koma  inn  á 
eftir  sömu  orðum,  þar  sem  þau  standa  í  seinna  skiftið.  Slík  leið- 
rétting  er  rajög  sennileg  og  kæmi  alt  vel  heim,  ef  svo  stæði ;  því 
að  það  var  ekki  óeðlilegt  nó  óskiljanlegt,  að  Þorsteinn  færi  fyrst 
vestur  að  Grenjum;  sagan  greinir  einmitt  ástœðuna  og  alla  mála- 
vexti,  getur  um  og  skyrir  þennan  krók,  þótt  það  komi  aðalfrásögn- 
inni  (um  draurainn)  ekki  beinlínis  við.  Annars  virðist  þessi  leiíí 
Þorsteins  koma  einkennilega  vel  heím  við  þá  leið,  sem  hann  er 
látinn  fara  í  frásögninni  í  Egils  sögu  um  það,  hversu  hann  fókk 
forðast  fyrirsát  Steinars  við  Einkunnir  (83.  k.),  svo  undarleg  sem 
sú  leið  virðist  nú  vera.  Sóra  E.  F.  segir,  að  það  sé  jsynilegt  af 
frásögninni,  að  hann  (Þorsteinn)  ríður  niður  með  Langá,  svo  kall- 
aðan  GrenjadaU,  og  að  það  hafi  legið  »Iang  beinast  við  frá  girð- 
inguDDÍ  á  Grísartungu^.    Þetta  virðist  ekki  koma  vel  heim  við  það^ 


Skirnir]  „ÞÍDgstaðurinD  nndir  Valfelli".  419' 

sem  fyr  og  síöar  hefir  veriS  sagt  um  leifar  garðlags  þessa  á  Grísar* 
tuDgu,  sem  Þorsteinn  kom  frá,  sbr.  Árb.  Fornlfél.  1886,  bls.  3,  og 
sem  kemur  vel  heim  við  frásögnina  um^  aS  Þorsteinn  hafi  veriS 
kominn  >gegnt  þingstöð^í,  er  íri  bljóp  í  móti  honum,  ef  þingstöSin 
var  á  Þinghól  við  Gljúfrá,  eins  og  söguritarinn  synilega  gefur  £ 
skyn,  aS  verið  hafi  í  frásögninni  um  þinghaldið,  er  EgiII  lauk  upp 
sœttargerðinni  milli  þeirra  Steinars  og  Þorsteins  samsumars.  A& 
Þorsteinn  hafi  farið  fram  hjá  Þinghól  frá  garðlaginu,  hafi  það  veriS 
þar,  sem  bent  befir  verið  á,  er  eðlilegt,  en  hitt  er  undarlegra,  a& 
því  er  nú  synist,  að  bann  síðan  skuli  vera  sagður  ríða  ^suður  um> 
mýrar  fyrir  ofan  StangarhoIt<,  og  að  Steinar  skuli  sagður  sitja  fyrir 
honum  við  Einkunnir;  bg  því  undarlegra  virðist,  að  Þorsteinn  skull 
fara  þennan  krók,  vestur  að  Stangarholti,  þar  sem  hann  rœður  þaS 
af  austur  við  Gljúfrá,  að  fara  ekki  niður  hjá  Einkunnum.  Sögu- 
ritarinn  lítur  synijega  svo  á,  að  Þorsteinn  hafi  ætlað  sjálfsagða  og 
vanalega  leið,  en  farið  mjög  út  af  henni,  er  hann  fór  til  Ölvalds- 
Btaða.  Þessa  leið  hefír  hann  átt  að  fara,  er  hann  fór  fám  árum 
BÍðar  upp  að  Grenjum  og  þaðan  til  þingstaðarins  undir  Valfelli 
(Gunnl.s.),  en  nú  er  þessi  leið  ekki  farin  milli  Þinghóls  og  Borgar. 
—  £n  þótt  menn  vilji  nú  álíta,  að  garðhleðslan  og  þingstöðin  hafi 
verið  miklu  vestar  en  við  Gljúfrá  og  Þorsteinn  riðið  ofan  Grenjadal, 
eins  og  séra  E.  F.  álítur,  þá  kemur  það  illa  heim,  að  hann  hafl 
verið  kominn  >gegnt  þingstöð^,  er  íri  hitti  hann,  og  þingstöð  þessi 
hafi  verið  fytir  vestan  Langá  og  UrriCaá,  og  Grenjamúli,  bœrinn  aS 
Grenjum  og  alt  það  svœði  umhverfis  verið  í  milli;  það  heHIi  veriS 
harla  undarlega  að  orði  komist  að  segja  þá  um  Þorsteiun,  aS  hann 
v»ri  kominn  gegnt  þingstöð  þeirri,  hvar  sem  hann  svo  var  á  þeirri 
leið.  En  >engin  munnmœli  né  menjar  eru  til,  sem  heimili  að  bugsa 
sér,  aS  hér  aé  um  einhvern  þriðja  staS  aS  rœSa^,  segir  séra  E.  F. 
réttilega.  Og  þarna  við  Urriðaá  eru  heldur  hvorki  menjar  né  munn- 
mæli,  sem  heimila  að  hugsa  sér,  aS  þar  hafi  nokkru  sinnni  veriS- 
þingstöS. 

Reykjavík,  1.  aept.  1917. 

Matthías  Þórðarson. 


87* 


Ritfregnir. 


Líf  og  danði.     Þrjú  erindi  eftir  Einar  Hjorleifsson  Kvaran. 

Reykjavík.     Útgef.  Þorst.  Gíslason.     MCMXVII. 

Á  síSustu  tólf  árum  hefir  oft  heyrzt  talað  um  »rannsókn  dul- 
arfullra  fyrirbrigða«  hér  á  landi.  Meiin  hafa  skipzt  í  flokka  um 
málið  og  einatt  lent  í  œsingum  út  úr  því,  bæði  við  sókn  og  vörn. 
Einkanlega  voru  aðfarir  andstæðinga  málsins  fyrst  framan  af  þess 
eðlis,  að  þær  eru  gott  dœmi  um  það,  hvernig  e  k  k  i  á  að  rita  eða 
tala  um  jafn-alvarlegt  og  mikilsvert  mál,  sem  þetta  er.  Mikil 
Tjreyting  hefir  orðið  síðan  á  afstöðu  manna  til  þess,  og  sérstaklega 
er  það  auðsætt,  aS  hvimpni  almennings  við  það  er  að  réna.  Menn 
eru  farnir  að  venjast  því. 

Nafnið  »du]arfull  fyrirbrigði«  er  ekki  allskostar  hentugt.  En 
flestir  munu  fara  nærri  um,  hvað  átt  er  við  með  því,  þó  að  búaat 
megi  við,  að  sumum  detti  helzt  í  bug  »hoppandi  borð«  eða  nornin 
í  Endor,  er  þeir  heyra  á  það  minzt.  Og  hvorttveggja  má  til  sanns 
vegar  færa. 

En  með  »dularfullum  fyrirbrigðum«  er  átt  við  margt,  sem  þó 
er  skylt.     Er  það  helzt  þetta  tvent: 

1.  Aður  óþektir  hæfileikar  mannssálarinnar  og  starfaemi  þeirra. 
!Má  þar  til  nefna  f  j  a  r  h  r  i  f  (telepaþía). 

2.  Starfsemi  sú,  sem  fram  fer  hjá  einstaka  manni  (miöli),  í 
sórstöku  ástandi  meðvitundarleysis  (trance),  og  venjulega  kveðst 
eiga  rót  sína  aS  rekja  til  framlifiinna  manna.  Starfsemi  þessi  grein- 
ist  aftur  í  tvent  a)  ósjálfrátt  tal  og  ósjálfráða  skrift,  og  b)  hrœr- 
ingar  efnislega  hluta,  »holdganir«,  Ijós,  raddir  o.  fl.  fyrirbrigði,  sem 
eigi  sjnist  mega  skyra  með  þektum  náttúrulögum,  og  venjulega  er 
haldið  fram,  að  stafi  frá  »öndum«. 

Hverju  má  nú  trúa?  Hvað  langt  er  "pessi  rannsókn  komin? 
Þannig  spyr  fólk  að  vonum,  þ.  e.  a.  s.  þeir,  sem  eru  ekki  fyrir 
fram  búnir  að  taka  afstöðu  til  málsins. 


Skirnir]  Hitfregnir.  421 

Því  má  í  fjrsta  lagi  svara  svo,  aS  nú  orðið  er  eDginn  ágrein* 
ingur  um  það  meSal  þeirra,  er  þessi  mál  hafa  rannBakað,  aÖ  fyrir- 
brigðin  gerist.  Auðvitað  er  nauðsyn  að  atbuga  i  hvert  skifti,  hvort 
eigi  sé  um  svik  að  rœða.  Falskir  peningar  eru  einnig  til.  £n  sú 
heildarsk/ring,  að  fyrirbrigðin  sé  svik  og  misskynjanir,  sem  t.  (L 
kemur  berlega  fram  bjá  próf.  Alfr.  Lebmann  við  Hafnarháskóla  (í 
riti  hana  »Overtro  og  TroIddom«),  er  nú  kveðin  niður.  Sömu  sk/r- 
ÍDg  á  likamlegu  fyrirbrigðunum  gefur  einuig  Frank  Podmore,  ensk- 
ur  sálarrannsóknamaður  (í  riti  sínu  >Modern  SpirituaIÍ8m«,  LondoD 
1902),  en  bann  er  á  hinn  bóginn  sannfœrður  um  veruleik  fjarhrifa, 
sem  Lehmann  einnig  neitaði  í  áðurnefndu  riti;  til  þess  að  forðaat 
þau  fann  hann  upp  þá  tilgátu,  að  >Ó8Jálfrátt  hvÍ8l«  gæti  útskyrt 
alt  það,  er  sumir  töldu  benda  á  fjarhrif.  Aður  en  eg  fór  frá 
Höfn,  vissi  eg  þó  til,  að  Lehmann  var  orðinn  trúaður  á  tilveru 
fjarhrifa. 

Gangurinn  er  yfirleitt  þessi:  Fyrst  er  fyrirbrigðunum  neita&, 
fjarhrifum  og  Öðru.  Svo  er  játað,  að  fjarhrif  sé  til,  en  þau,  ásamt 
lundirvitundinni«,  notuð  til  þess  að  forðast  anda-tilgátuna.  Ed 
þessi  undirvitundarkenning  á  aðallega  rót  síua  að  rekja  til  eins 
helzta  enska  sálarrannsóknamannsins,  Fred.  Myers,  i  sambandi  vit^ 
nyrri  rannsóknir  á  skiftingu  eða  klofningi  persónuleikans. 

Myers  var  sjálfur  sannfœrður  um  samband  við  framliðna  menn 
og  undirvitundarkenning  hans  einn  liður  í  kerfi  því,  er  hann  bjó  til 
fyrir  andlegu  fyrirbrigðin.  Líkanilegu  fyrirbrigðin  átti  hann  ekki 
▼ið  að  setja  í  kerfi,  enda  hefir  Sálarrannsóknafélagið  enska  lítt  gefið' 
8ig  að  þeim,  eu  auðséð  er,  að  hann  hefir  í  því  efni  verið  yfirleitt 
sammála  spiritistum.  En  kenniiig  hans  um  undirvitundina  hefir 
og  sætt  aiidmælum,  þótt  þess  sé  uú  Hjaldnast  getið,  og  mjög  verið- 
efazt  um,  að  undirvitundin  heföi  þá  undra-eiginleika  til  að  bera, 
eem  Myers  hélt  fram  (sjá  t.  d.  Boris  Sidis  dr. :  The  Psychology  of 
Suggestion)  —  hvað  þá,  að  hún  sé  almáttug,  eins  og  sumir  virð- 
ast  œtla. 

Rannsókn  dularfullra  fyrirbrigða  er  ákaflega  flókið  mál,  enda 
enn  svo  uð  segja  á  byrjunatskeiði.  Er  því  eigi  fullnaöarúrslita  aS 
▼ænta,  eða  samfelds  heildarkerfis.  Þó  mun  óhætt  að  segja,  að 
ymislegt  hefir  þegar  unnizt.  I  fyrsta  lagi,  að  fyrirbrigðin  gerist. 
I  öðru  lagi,  að  þau  syni  og  sanni  ymsa  uudraverða  hæfileika  mann- 
legrar  sálar.  Um  þetta  tvent  má  telja  þá  alla  samdóma,  sem  lagt 
hafa  stund  á  rannsóknirnar.  Og  i  þriðja  lagi  telja  margir,  mjög 
margir    af    þeim,    er    athugað    hafa    fyrirbrigðin  árum  saman,    þa& 


422  Ritfregnír.  [Skirnir 

sannað,  að  persónuleiki  mannsins  lifi  eftir  dauðann,  og  unt  sé,  aS 
komast  í  saraband  við  framliðna  menn,  þótt  á  því  sambandi  sé 
mikil  vandkvœði.  Og  mörgum  fínst,  að  þótt  ekki  sé  lengra  komið, 
gefi  þessi  árangur  œðstu  vonum  mannanna  beinan  byr  undir  báða 
Tœngi. 

Einar  H.  Kvaran  ræðir  í  fyrsta  erindinu  um  j^mótþróann  gegn 
rannsókn  dularfulla  fyrirbrigða«,  og  einkum  þann  mótþróa,  sem  er 
sprottinn  af  triiarlegum  ástœðum.  AUir  vita,  að  þessi  mótþrói  er 
til,  þótt  furðulegt  só,  þar  eð  euginn  getur  vœnzt  þess  að  kveða 
niður  vísindalega  rannsókn  með  því  að  troða  upp  í  eyrun,  eða 
myrkva  sólina  með  því  að  loka  augunum.  En  gott  er  að  fá 
ástæðum  þess  mótþróa  svarað  á  hógværan  og  alvarlegan  hátt,  svo 
sem  hér  er  gert. 

Aunað  og  þriðja  erindið  er  ágrip  af  bók  eftir  Sir  Oliver  Lodge, 
enskan  eðlisfræðing  frœgan,  sem  starfað  hefir  um  tugi  ára  að  sálar- 
rannsóknum,  og  hallast  að  skyringum  spiritista  að  lokum.  Fjallar 
bókin  um  sannanir  þær,  er  hann  kveðst  hafa  fengið  fyrir  því,  aS 
sonur  sinn  látinn  (Raymond,  féll  í  striðinu  haustið  1915)  hafi  kom- 
izt  í  samband  við  Lodge-fjölskylduna,  fyrir  tilstilli  miðla  og  með 
borðhreyfingum. 

Annað  erindið  (Raymond  I)  skyrir  frá  nokkrum  af  þessum 
«önnunum  og  hefir  þó  orðið  miklu  að  sleppa.  Eru  þœr  misjafnlega 
flterkar,  en  þess  verður  að  gœta,  aS  bók  Lodge  er  aðallega  rituð  til 
fauggunar  syrgjandi  mönnum,  en  eigi  sem  vísindarit.  Þó  gæti  eg 
trúað  því,  að  mörgum  finnist  mikið  til  um  sumar  sannanirnar  og 
•ekki  auðvelt  að  skjra  þær  á  svo  kallaðan  eðlilegan  hátt. 

Þriðja  erindið  (Raymond  II)  fjallar  um  lysingar  þær  á  ástandi 
-sinu  og  umhverfi  eftir  dauðann,  sem  Raymond  hefir  látið  uppi. 
Slíkum  Ijsingum  hefir  oft  verið  slept  frá  birtingu,  þar  eð  menn 
■hafa  litið  svo  á,  að  fyrst  þyrfti  að  sanna  tilveru  framliðinna  mannay 
-áður  en  gefinn  vœri  gaumur  að  lysingum  þeirra  á  »öðrum  heimi<. 
En  mikið  er  til  af  þeim,  og  þótt  þær  sé  nokkuð  sundurleitar,  þá 
■er  hitt  ef  til  viU  meiri  furða,  hve  mjög  þeim  ber  saman.  En  menn 
•eru  oft  ósanngjarnir  í  þeirra  garð.  Gerum  t.  d.  ráð  fyrir,  að  tvö 
eða  fleiri  6 — 7  ára  gömul  börn  retti  að  lýsa  heilli  heimsálfu  eftir 
nokkurra  vikna  dvöl  þar,  sitt  á  hverjum  stað,  ef  til  vill.  Hœtt 
er  við,  að  eitthvað  yrði  sagt  of  eða  van,  þótt  börnin  vœri  öll  af 
vilja  gerð,  að  segja  rétt  frá,  —  ekki  sízt,  ef  áheyrandinn  væri  ger- 
«amlega  ókunnugur  í  þeirri  álfu,    og  hún  mjög  ólík  ættlandi  hans. 


Skirnir]  Kitfregnir.  438 

"^Og  hugsa  má,  aC  líkt  sé  á  komið  um  framliðna  menn  og  samband 
.^eirra  vi8  jaröfaeima.  Gg  eru  þá  ótalin  vandkvœði  þau,  sem  stafa 
af  því  að  þurfa  að  nota  »milliliði«,  bœði  hér  og  þar. 

Eg  tel  líklegt,  að  langt  of  snemt  sé  að  semja  nú  þegar  nokkra 

llandafræði    annars    heims^:,    en    það    viU  Lodge  heldur  ekki  gera. 

Raymond  segir  að  eins  látlaust  frá  ymsu  því,  er  fyrir  sig  hafi  boriö 

og    játar  vanþekkíngu  sína  á  mörgum  hlutum.      £n  þótt  mér  hafi 

löngum  þótt  trúlegust  skoðun  þjzka  heimsspekingsins  Carls  du  Prel,  að 

dauðinu  sé  að  eins  ástandsbreyting,  breyting  á  skynjunarmáta^og  annar 

Jieimur  þurfi  ekki  að  vera  fjarlœgur  þessum  i  rúmi,  þá  finst  mér,  að 

mennirnir  eigi  að  hl jða  með  hleypidómalausri  athugun  á  frásögur  þeirra, 

-er  nœrri  frétt  segjast  komnir  um  eðli  iífsins  eftir  dauðann,  þótteinkenni- 

4egar  virðist  stundum.    Þolinmóð  rannsókn  mun  efalaust  frœða  mann- 

.Jcynið  œ  meir  um  það,  og  hver  einstaklingur  getur  sagt  við  sjálfan  sig 

^eð  n/rri  merkingu:     Qui  vivra  verra!  Jakob  Jóh.  Smári. 

Kirkjan  og  ódanðleikasannanirnar.  Fyrirlestrar  og  prédik- 
anir  eftir  llarald  Nfelsuon,  prófessor  í  guðfrœði.  Reykjavík  1916. 
.ísafold  —  ólafur  Björnsson. 

I  bók  þessari  eru  fjórir  fyrirlestrar  og  þrjár  prédikanir 
-eftir  einn  nafnkunnasta  kennimaun  landsins  —  mann,  sem  orðið 
hefir  fyrir  mikilli  reynslu  um  dularfull  fyrirbrigði  og  fengið  af 
•  henni  staðfestingu  á  d/rraœtustu  sannindum  trúar  sinnar.  Mun 
Xiiargan  fýa&  að  kynnast  nánara  keoningum  hans,  suma  ekki  hvað 
-•8Í2t,  ef  til  vill,  fyrir  þá  sök,  að  þœr  hafa  verið  gerðar  að  blaðamáli 
'Og  valdið  mikium  deilum  manna  á  meðal. 

Fyrsti    fyrirlesturinn  er    um    svipi    lifandi    manna    og 

iþar    skýrt    frá    uokkrum    dœmum  þess,    að  svo  virðist,  sem  lifandi 

Linenn  geti,  sjálfrátt  eða  ósjálfrátt,  ^farið  úr«  likama  sínum  um  stund- 

arsakir,    gerzt    synilegir    annarsstaðar,    og    stundum   munað  eftir  á, 

•iivað  fyrir  sig  ha'i  borið.  Fullvíst  má  telja,  að  þetta  geti  ^tt  sór  stað,  — 

■  hvort  sem  sálin  beinlínis  flyzt  til  í  rúminu,  hefir  áhrif  í  fjarlægðgegnum 

vTÚmið,  eða  getur  um  stund  hafið  sig  yfir  takmarkanir  þess,  og  er  það 

-BÍðastnefnda  þó  óskiljanlegast  —  og  styður  það  eigi  lítið  trúna  á  sjálf- 

stœði  sálarinnar.  Til  gamans  má  benda  i,  að  þetta  var  algeng  trú  í  forn- 

öld  meðal  Norðurlandabúa,  —  og  er  enn  meðal  margra  þjóðflokka  — , 

sbr.  orðið  »bamfarir«  og  söguna  um  Finna  þá,  er  Haraldur  konungur 

sendi  til  íslands,  og  fleiri  líkar  frásagnir  í  fornsögunura. 

••  Annar    fyrirlesturinn    f jallar    um    kraftaverkiu    fyr    og 
^  ú.     En   aðalefui  hans  frásaga  um  dásamlega  lækningu  á  fárveikri 


424  Ritfregnir.  [Skirnir 

og  margþjáðri  enskri  shúlku,  að  því  er  virðist  að  miklu  leyti  fyrir 
aðstoð  ósjDÍlegra  vitsmunaafla.  Efoið  er  tekið  úr  bók  eftir  sjúkl- 
linginn,  Dorothy  Kerin,  sem  heitir  :&The  living  Touch«.  Frásögnin 
er  afar-merkileg  og  hrífandi  og  svo  vel  vottfest,  að  erfið  mun  að 
rengja.  Get  eg  eigi  annað  séð,  en  að  prófessorinn  hafi  rétt  fyrir  sór, 
er  hann  segir:  ^Vilji  t.  d.  guðfrœðingarnir  neita  þessu  kraftaverki 
og  öðrum  jafn-vel  vottfestum,  sem  gerzt  hafa  á  vorum  dögum,  þá  œttu 
þeir  að  hætta  að  s^sgia  mönaum  frá  kraftaverkum  bibh'uuuar  og  hœtta 
að  lesa  þau  á  helgum  frá  altari  og  prédikunarstólum  kirkjunnar^. 

Þriðji  fyrirlesturinn  heitir  áhrif  sálarrannsóknanna- 
á  hinar  kristilegu  trúarhugmyndir.  £r  sérstaklega 
bent  á  þau  atriði  trúarhugrayndanna,  sem  vœnta  má,  að  breyti 
eitthvað  blœ  við  árangur  þann,  sem  nú  þegar  er  orðinn  af  sálar- 
rannsóknuuum.  Nefnir  höf.  t.  d.  hugmyndir  manna  um  syndina,  - 
innblásturinn,  upprisuna  og  lífið  eftir  dauðann.  S/nir  hann,  að 
:^sálarrannsóknirnar  eru  að  taka  upp  aftur  hinar  andlegu  náðargáfur 

frumkristninnar,    til  rannsóknar  og  til  þess  að  skyra  þær  og 

kenna  oss  að  skilja  þær«,  og  geri  yfirleitt  öll  kraftaverk  Krists  sennileg. 

Fjórði    fyrirlesturinn    heitir    Kirkjan    og    ódauðleika-- 
sannanirnar    og    er  upphaflega  til  orðinn  út  af  áráaum  þeim, 
er  gerðar  voru  á  prédikunarstarfsemi  prófessorsins  og  afstöðu  hans, 
sem  kennara  í  guðfrœði,  til  sálarraunsóknanna.    Gerir  hann  í  fyrir-- 
lestrinum    hreint  fyrir  sínum  dyrura  og  skyrir  frá  þv/,    hvers  virði  • 
hann  telji  hina  nyju  þekkingu  fyrir  kirkju  og  kristindóm. 

Mér    og    fleirum    hefir    lengi  verið  það  óskiljanlegt,  hve  mikið- 
hefir    verið    sinnuleysi    og   deyfð  kirkjunnar  manna  gagnvart  þessu 
mili,  eða  jafnvel  andróður  gegn  því.    Ef  ekkert  er  á  því  að  byggja, . 
um  frarahald  Iifsins  eftir  dauðann,  sem  er  einn  af  hyrningarsteinum 
trúarbragðanna,    þá  fer  víst  mörgum  að  finnast,  þau  standi  á  völt- 
um  fœti.     Og  þótt  einhverjar  smávægilegar  trúarsetningar  færi  um 
leið    í    ruslakjstu  tímans,  þá  œtti  kirkjan  ekki  að  telja  eftir  slíkan- 
útvígjamissi,  ef  höfuðvíginu  yrði  með  því  borgið. 

Trúarbrögðin  hafa  lengst  af  verið  loftkastalar  fyrir  öllum  fjölda' 
manna.     En  nú  koma  þessar  rannsóknir  og  vilja  byggja  grunnmúr 
undir  loftkastalana.      Á  þá  ekki  að  taka  því  fegins  hendi,  eða  má 
ekki    búast    við    því  af  þeim,   sem  telja  loftkastalana  sína  dyrraæt- 
ustu    eign?     Ætti    þeir  ekki  að  gera  það  sjálfra  sín  vegna  og  þess- 
málefnis,  sem  þeim  er  hjartfólgið? 

Prédikanirnar   heita  svo :     Auðgaðir    af    fátækt    ha*ns,- 
páskagleSin    og    vottar.     Eru    þœr    einkendar    af    andagift- 

4 


SkÍrnirl  RitfregDÍr.  42&- 

þeirri  og  rœSusnild,  setn  höfnndÍDum  er  lagin,  og  geta  menn  þar 
séö,  hvers  eðlis  kenning  haus  er.  Og  eg  vil  spyrja  alla  þá,  sem 
>kristnir<!:  vilja  vera,  aS  því,  hvort  þeim  finnist  ekki  þar  vera  aS 
rœða  um  lifandi,  sannan  kristindóm,  og  hvort  sá  kristindómur  sé 
ekki  full-boðlegur,  þótt  hann  vanti  ef  til  vill  eittbvað  af  löghelg- 
uðum  kredduflíkum.  Spyrja  þá,  hvort  þeim  finnist  hann  ekki  verft 
í  nokkurn  veginn  samrœmi  við  nyja-testamentið,  sem  >lúterskir€ 
menn  œtti  hel/.t  að  binda  sig  við  —  og  meta  jafnvel  meira  en 
játningarritÍD,  að  þeim  ólöstuðum. 

Bókin  á  br/nt  erindi  til  allra  presta  landsins  og  trúbneigðra 
manna,  flestum  bókum  fremur.  Hún  er  eins  og  lœkur  af  Iifand» 
vatni  yfir  akur  kirkjunnar,  sem  ekki  hefir  altaf  verið  í  sem  beztri' 
rœkt.     Og  víst  má  telja,  að  margir  fagni  henni. 

£f  sanoleiksleitin  á  eér  ennþá  nokkurn  griðastað  í  kirkju  vorri. 

Jakob  Jöh.  Sinári. 

Gaðm.  Goðninndgson :  Ljóð  og  kvæAi.  Njtt  safn.  Reykja- 
▼ík.     Bókaverzlun  Sigf.  Eymundssonar.     MCMXVII. 

I  inngangskvœði  að  þessu  nyja  safni  afneitar  skáldið  ymsu  því, 
sem  hann  œtlast  ekki  til  að  komist  inn  í  Ijóð  sín.  Og  Ijóðagetð 
sína  einkennir  hann  meðal  annars  með  þessari  vísu : 

£n  lœgsta  lóukvakið, 
laufþyt  og  sœvarnið, 
hlœjandi'  og  grátandi'  í  hljóði 
hörpuua  stilli  eg  við. 

BendÍDgin  er  góð  um  þuð,  hvernig  Hta  beri  á  Ijóð  hans,  og: 
hvar  skáldiö  finnur  sjálft  styrkleik  sinn  vera. 

Sízt  ber  því  að  neita.  að  margt  er  snjalt  og  fallegt  í  ádeilu- 
og  hvatningarljóðunum  í  bókinni  —  og  þau  eru  nokkuð  mörg. 
£g  veit,  til  dœmis  að  taka,  ekki,  hvet  íslendingur  hefði  átt  að  geta 
ort  betur  en  G.  G.  um  það  efni,  að  kirkjan  eigi  að  hleypa  inn 
kœrleikanum,  nyjum  hugsunum  og  frjálsri  rannsókn,  en  reka  kredd' 
urnar  út. 

Þá  streymir  fólkið  þar  aftur  inn, 

sem  úti  var  neytt  að  standa, 

og  huga  laugar  og  Ii'katna  sinn 

í  Ijósbaðí  heilags  anda.  .  .  . 

Sé  rekin  úr  kirkjunni  rannsókn  frjáls 
á  löksemdum  trúatiuuar, 


426  Ritfregnir.  [Skimir 

er  guði  méS  ofbeldi  meinað  máls 
í  musteri  dyrðar  sionar. 
Eins    er    margt    vel    um    þau    kvœöi,    þar  sem  einkum  kennir 
-œttjarðarástarinnar  og  sjálfstæðisþrárinnar  —  þó  að  fyrir  komi  það 
þar,  að  flokkadeilanna  —  gargsins  liggur  mér  við  að  segja  —  kenni 
helzti  mikið. 

En    ekki    er    eg    í    neinum    vafa  um  það,  að  þá  nœr  hann  tíl 

langframa   beztum    tökum    á    bugum  lesenda  sinna,  er  hann  stillir 

hörpuna    )!>hiæjandi    og    grátandi  í  bljóðí^t.      Þá  fœr  hann  oft  þann 

blæ  á  Ijóðin,  að  slíkt  er  ekki  annara  meðfœri  en  snillinganna.   £kki 

;.fiízt  þegar  hann  fer  að  leika  sér 

að  því  að  byggja  brú 
til  bjarmalands  minninganna. 
<0g  það  gerir  hann  oft.     A  bifröst  hugsjónaaflsins  verður  hann  koa> 
ungur.     Þar    rænir    bann   enginn  ríkinu.     En  þegar  endurminning> 
.arnar  fara  að  verða  of  nærgöngular, 

þá  verður  mór  tignin  torbœr  þraut. 
—  mig  tekur  í  gömlu  meinin, 
sem  forðum,  þegar  eg  bát  minn  braut 
við  brimsorfinn  unnarsteininn. 

Þá  verður  mér  Ijóst,  hve  viðsjált  er 
að  vera  hið  liðna  að  kanna: 
Að  ósekju  leikur  enginn  sér 
að  eldinum  minninganna. 

DálítiII  samstœður  Ijóðabálkur  í  bókinni  —  15  smákvæði  —  er 
"tneð  fyrirsögninni  »Andante  religio80«.  Bú  fyrirsögn  gœti  átt  við 
><mikinn  hlut  þessara  Ijóða.  Það  er  bersvnilega  svo  mikiS  í  G.  G. 
.af  því,  sem  á  öðrum  tungum  er  nefnt  »religión«  og  við  neyðumst  til 
að  nefna  »trú«,  þó  að  það  orð  sé  mjög  villandi,  að  þau  eru  fá 
sálmaskáldin  okkar,  sem  jafnast  hafa  við  hann  að  því  leyti.  Alt, 
-sem  hann  ann,  vekur  hjá  honum  hugarhrœringar,  sem  eru  náskyld- 
ar  tilbeiðslunni.  Kvæðið  um  heimilið  hans  er  í  raun  og  veru  sálm- 
ur.  í  yndislega  fallegu  kvæði  um  grsfreit  frönsku  sjómannanna 
^hér  í  kirkjugarðinum  er  kveðið  svo  orði : 

Þar  er  svo  hljótt  og  heilagt, 
að  helgispjöll  virðist  rnér 
á  skóm  þar  að  ganga  um  garðinn, 
8em  gestunum  vígður  er. 


.  'Sklrnir]  Ritfregnir.  407 

PeuS  á  fráleitt  eingöngu  viö  þann  garð  í  huga  O.  G.  Hann  er  ber- 
flynilega  oft  í  því  skapi,  að  lífið  alt,  tilveran  öll  er  honum  heilög. 
Og  innan  um  þunglyndið  og  l^eld  niinninganna«,  sem  viðsjálc 
er  að  leika  sér  að,  innan  um  hugsanirnar  um  það,  er  hann  varð 
fyrir  töfrum,  heyrði  fagran  söng  fyrir  söndum  og  lœrði  að  skílja 
það,  að  >vandi  er  að  sleppa  heill  úr  tröllahöndum^,  er  bjarts/nið 
takmarkalauBt.  Eg  bendi  að  eins  til  dœmis  á  kvæðið,  sem  nefnt 
er  »GeHturinn<,  og  er  eitt  af  fallegustu  og  tígulegustu  kvœðum, 
sem  til  eru  á  íslenzku: 

£g  sá  hvar  hann  kom  neðan  Ðjúpadal 
úr  dímmunni'  að  handan  —  á  bleikum, 
með  síðhött,  í  síðólpu',  á  bleikum. 
Hann  bar  þar  dökkvan  við  dvergasal.  — 
Og  dísirnar  gengu  frá  leikum. 

Allir  geÍBÍar  og  allir  fuglar  lögðu  á  flótta.  Drangarnir  stóðu  eins 
og  draugar  á  gœgjum.  Lyngið  og  grasið  var  sviðið,  þar  sem  leið  hans 
lá  um.  Gestiirinn  var  kominn  til  þes8>að  finna  skáldið.  Horfurnar 
Toru  hinar  ískyggilegustu.     En  þegar  sólin  brauzt  fram, 

þá  var  sem  úr  álögum  alt  vœri  laust 
i  eilifðar  dyrðar-Ijóma. 

Og  alt  ummyndaðist  —  bœði  gesturinn  og  alt  annað. 

Langt  mál  mætti  auðvitað  rita  um  þessa  bók  og  verður  sjálf- 
3agt  gert  af  einhverjum.  Eg  hefí  ekki  œtlað  mér  að  gagnrýna  IjóS 
Guðm.  Guðmundssonar  —  heldur  að  eins  að  vekja  athygli  manna 
á  fallegri  og  elskulegri  bók,    sem  vafálaust  verður  íslenzknm  Ijóða* 

vinum  til  ánœgju. 

E.  H.  K. 

Starfskrá  íðlands.  Handbók  um  opinberar  stofnanir  og  starfs- 
-menn  áriö  1917.  Gefin  út  af  hagstofu  íslande.  Rvík  1917.  VlII 
+  160  bls.     (Verö  2.  kv.). 

Þetta  er  í  fyrsta  sinn,  að  hagstofan  gefur  út  rit  um  þetta  efni, 
•en  áður  hafa  skrár  yfir  embœttis-  og  dýslunarmenn  komið  út  10 
sinnum.  Reið  Sigurður  Hansen  fyrstur  á  vaðið  og  ritaði  embœttis- 
mannatal  á  íslandi  1861,  1866  og  1870  í  Sk/rslur  um  landshagi  á 
Islandi  (III,  1—44;  IV,  1—50;  V,  1—50).  Síðan  liðu  20  ár,  að 
«ngin  skyrsla  kom  út  um  þetta  efni.  nema  yfirlit  yfir  skipun  geist- 
iegra    embœtta    1.   nóv.  1879  eftir  Magnús  Apdrósson  (í  Kirkjutíð- 


438  Ritfregnir.  [Skirnir 

indum  II,  92 — 107)  og  yfirlit  yfir  skipun  verðslegra  embœtta  við  ujár 
1881  eftir  Jón  Borgfirðing  (Tímar.  Bókm.fél.  II,  55—60),  þar  til 
að  Jauus  Jónsson  ritaði  embættismannatal  á  íalandi  1.  jan.  1890 
(Stjt.  1890,  C.  1—9).  síðan  Halldór  Kr.  Friðriksson  1.  jan.  1896 
og  1901  (Stjt.  1896,  C.  1—16;  Lhsk.  1901,  1-15)  og  síðast  KL 
Jónsson  laiídritari  1.  jan.  1906,  1910,  1912  og  1914  (Lhsk.  1905, 
1—12;  1909,  1—35;  1911,  1—50;  1912,  304—356).  Voru  hinar 
fyrri  skrár  mjög  ófuUkomnar,  og  í  skyrslum  Janusar  Jónssonar  og 
Halldórs  Kr.  Friðrikssonar  voru  að  eins  taldir  embœttismenn  og 
fáeinir  sýslunarmenn  og  ekkert  getið  um  opinberar  stofnanir,  en  í 
skjrslum  Sig.  Hansens  var  þeirra  að  nokkru  getið.  Hinar  síðarr 
skýrslur  Kl.  Jónssonar  voru  miklu  fuUkomnari  og  margfalt  fleirí 
stofnana  og  starfsmanna  getið,  eu  áður  hafði  verið. 

Starfskrá  Islands  er  miklu  fuUkomnari  en  öll  eldri  ritin,  og 
hefir  afarmikil  alúð  og  vinna  verið  lögð  á  að  gera  hana  sem  full- 
komnasta  og  áreiðanlegasta,  enda  vildi  hagstofan  gera  þetta  rít 
»svo  úr  garði,  að  það  gœfi  nem  fylstar  uppl/singar  i  stuttu  máli 
um  ailar  opinberar  stofnanii  og  starfsmenn  og  stæði  ekki  mjög  aS 
bakí  samskonar  ritum  erlendum«,  segir  hagstofustjórinn  í  formála 
bókarinnar,  og  verður  ekki  annað  aagt,  en  að  það  hafi  tekist 
ágSEtlega. 

í  ritinu  er  sk/rt  frá,  hver  lagaákvæði  eru  um  stofnanirnar, 
hveit  starfssvið  þeirra  só  og  hver  laun  fylgja  starfinu.  Er  og  getið 
þeirra  stofnana,  félaga  og  einstakra  manna,  sem  njóta  styrka  af 
opinberu  fó,  svo  og  þeirra  sjóða,  sem  stofnaðir  hafa  verið  samkvœmt 
lögum.  Fæðíngardaga  og  skipunardaga  alls  þorra  þeirra  manna, 
sem  nefcidir  eru,  er  getið,  og  þar  sem  margar  slíkar  upplysingar 
hafa  eigi  fengist  uema  með  rannsókn  í  Þjóðskjalasafninu,  þá  hefir 
það  aukið  starfið  að  mjög  niiklum  mun,  en  gefur  hins  vegar  bók- 
inni  margfalt  meira  gildi.  £nn  er  og  getið  um  embættispróf  og 
heiðursmerki,  og  yfirhöfuð  hefir  engin  fyrirhöfn  verið  spöruð  til  a8- 
hafa  alt  sem  fuUkomnast,  og  að  síðustu  er  fuUkomin  mannanafna- 
skrá  og  efi)isskrá,  er  eykur  gildi  hennar  mjög  mikið  og  gerir  hana^ 
enn  handhœgari  handbók. 

Hinn  ytri  frágangur  bókarinnar  er  og  hinn  prjðilegasti  ein» 
og  er  á  öllum  þeim  ritum,  er  hagstofan  hefir  gefið  út. 

Jóhann  Krlstjánsson. 


Skirnir]  Ritfregnir.  499 

Daniel  Brnun :  Erik  den  Rðde  og  Nordbokolonierne  I 
<5ronland.     Kbh.  191f).     IV +  11 +  238  bls. 

Ymsar  þjóðir  NorSurálfunnar  hafa  gert  mikla  gangskör  að  því 
a8  rannsaka  böf  og  lönd  vi6  norSurheimskautiS  og  variS  of  fjár  til 
«l(kra  ferSa.  A  fyrri  öldum  voru  heimskautsfarir  yfirleitt  mjög 
tiœttulegar,  því  aS  kunnáttu  vantaSi  bæSi  til  aS  gera  skipin  nokk- 
urn  veginn  ísfœr,  og  svo  vantaSi  mikiS  á,  að  útbúnaSur  og  viSiir- 
gerningur  skipshafna  vœrí  avo  rikulegur,  góður  og  hollur  sem  þörf 
krafði,  enda  varð  þá  eigi  heimkomu  auðiS  mörgum  þeirra,  er  til  slíkra 
ferSa  róSust,  þótt  hraustir  vœri.  Þá  voru  það  einkum  HoIIending- 
ar,  er  tókust  slíkar  langferðir  á  hendur  norSur  í  höf  til  hvalveiSa, 
og  Englendingar  til  að  finna  nyjar  verzlunarleiðir  norðau  við  megin- 
lönd  Asíu  og  Araeríku,  og  fleiri  þjóða  raenn  mœtti  nefna.  En  nú 
á  síðustu  tímum  hafa  frœndþjóðir  vorar  á  Norðurlöndum :  Danir, 
Norðmenn  og  Svíar,  pert  út  leiðangra  til  að  rannsaka  óbvgðir  um- 
hverfis  norðurheimskautið,  og  munu  flestir  kannast  við  norðurfara 
sllka  »em  Hovgaard  (1882),  Nanseu  (1893)  og  Nordenskjöld  (1872, 
1878 — 80)  og  marga  fleiri.  Hafa  allar  þœr  ferðir  einkum  verið 
gerðar  til  að  auka  þekking  manna  á  löndum  og  höfum,  dyrum, 
jurtum  og  jarðefnum  þar  norður  frá,  enda  vita  menn  nii  miklu 
meira  um  alla  eðliaháttu  þessa  hluta  heimsins  en  fyrir  einum  raanns- 
aldri.  Danir  hafa  sérstaklega  lagt  mikið  kapp  á  að  rannsaka  lands- 
lag  og  náttúru  Grœnlands  í  jörðu  og  á,  mœla  lönd  og  firði,  haf- 
Btrauma  og  ísrek  með  ströndum  fram,  svo  að  nú  þekkja  menn  þar 
nálega  hvern  krók  og  kima.  Skyrslur  um  vísindalegan  árangur 
þessara  rannsókna  má  finna  í  miklu  ritsafni,  er  einu  nafni  nefnist 
^Meddelelser  om  Grönland«. 

Höfundur  bókar  þeirrar,  er  getur  hér  að  ofan,  var  á  Grænlandí 
árjn  1894  og  1903  og  leitaði  þá  uppi  og  kannaði  bygðir  og  byli  og 
aðrar  minjar  norrænna  landnámsmanna  á  Grænlandi  og  afkomenda 
^eirra.  Svo  sem  kunnugt  er,  fann  Eiríkur  hinn  rauði  Þorvaldsson 
fyrstur  Grœnland  um  981  og  fjórum  árum  síðar  tóku  íslendingar 
að  nema  þar  land  og  bygSist  landið  á  fám  árum,  en  þjóðfólags- 
skipun  landsmanna  var  að  mestu  sniSiu  eftir  því,  sem  hér  gerSist, 
eoda  voru  Bamgöngur  tíðar  milli  landanna  fyrst  framan  af.  í  fyrsta 
kafla  bókarinnar  er  sagt  frá  rcsku  og  uppvexti  Eiríks  að  Dröngura, 
kvonfaugi  hans  og  dvöl  við  Breiðafjörð,  unz  hann  var  sekur  ger  og 
fór  vestur  um  haf  á  leit  nýs  bdstaðar.  I  öðrum  kaflanum  er  frá- 
sögn  um  latidnámif^  sjálft  og  nákvœm  og  fögur  lysing  á  landkostum 
iþar    í    bygðunum,    alt    eftir    beztu    heimildum,    fornum  og  nyjum. 


4JN)  Ritfregnir.  [S^írnir 

Þá  koma  í  3. — 9.  kaflanum  langir  útdrœttir  úr  sögunum:  £irík» 
sögu  rauða  (Þorfinns  s.  Karldefnis),  Flóamannasögu  (um  Þorgils 
Örrabeins3tjúp),  Fóstbræðrasögu  (um  Þormóð  Kolbrúnarakáld),  Skáld- 
Helga  rímum,  Auðunar  þætti  vestfirzka,  Einars  þœtti  Sokkasonar^  - 
Noregskonungasögum,  annálum  og  ymsum  öðrum  heimildum  me5 
vönduðum  athugasemdum  og  fróðlegum  skjringum  höfundarins 
um  endalok  bygðar  norrœnna  manna  a  Grœulandi,  fyrst  í  vestri- 
bygð  (í  lok  14.  aldar)  og  löngu  slðar  í  eystri  bygð  (í  lok  15.  aldar)^ 
Mun  Björn  Jórsalafari  Einarsson  hafa  verið  einna  síðastur  ís- 
lenzkra  manna,  er  á  þeim  tímum  dvaldist  þar  í  landi,  en  það  var 
á  árunum  1385 — 87,  og  hlaut  íslendingum  því  að  vera  vel  kunnugt 
um,  að  frændur  þeirra  á  Grænlandi  voru  þá  þegar  orðnir  lamaðir 
af  samgönguleysi  við  önnur  lönd  og  skorti  á  þeim  efnum  (járni, 
timbri  o.  s.  frv.),  er  nauðsynleg  voru  til  að  geta  lifað  þar  siðaðra 
manna  lífi,  og  af  kúgun  klerkdómsins,  er  eölsað  hafði  undir  sig 
flestallar  jarðeignir  landamauna;  þar  á  ofan  áttu  þeir,  er  hér  var 
komið,  í  vök  að  verjast  fyrir  Skrœlingjum,  er  þegar  á  öndverðri  14. 
öld  tóku  að  nálgast  bygðirnar  og  gera  þeim  skráveif  ur  á  ýmsa  lund, 
svo  að  þar  af  reis  fullur  fjandskapur  milli  þjóðflokkanna,  en  Skrœl- 
ingjar  stóðu  betur  að  vígi  að  því  leyti,  að  þeir  höfðu  algerlega  samið  sig 
eftir  landsins  háttum  og  kunnu  því  betur  að  bjargast  af  eignum 
ramleik.  Er  hörmulegt  til  þess  að  vita,  að  íslendingum  var  þá 
þegar  svo  þorrin  dáð  og  drengskapur,  að  þeir  hirtu  eigi  um  aXí- 
veita  frœndum  síuum  þá  hjálp,  er  þeir  þörfnuðust,  og  Noregskon- 
ungar  gleyradu  skyldum  sínum,  en  sintu  því  að  eJns  að  ná  skött- 
unum,  er  færi  gafst.  Þá  er  í  10.  kaflauum  lýsing  á  hinum  fornu 
bygðum  á  Grœnlandi,  bæjarústum  þeim,  er  rannsakaðar  hafa  verið, 
og  minjum  þeim,  er  þar  hafa  fundist,  svo  og  atvinnuvegum  lands- 
manna,  háttum  og  kjörum.  í  11.  kaflanum  er  að  síðustu  skyr  og 
skilmerkileg  staðlysing  Grænlands  að  fornu  og  nyju  eftir  fornumí 
ritum  (þar  á  meðal  Grœnlandslysing  ívars  Bárðarsonar  frá  síðari 
hluta  14.  aldar)  og  nýjum  rannsóknum. 

í  bókinni  er  fjöldi  mynda  af  stöðum  og  mannvirkjum,  svo  og 
vönduð  kort,  er  sýna  meðal  annars  öU  forn  bœjastœði,  þau  er  til 
þessa  hafa  fundist,  og  að  náttúrufegurð  er  þar  mikilfengleg  og  afar 
breytileg. 

Vér  höfum  að  vísu  áður  átt  kost  góðra  rita  um  Grœnland,  svo 
sem  eru  hin  merkilegu  ritsöfu  í>Anti(iuitates  Americanae«  (Kh. 
1845)  og  »GrönI.  hist.  Miudesmærker*  (Kh.  1838 — 45),  enn  fremur 
stuttorð  saga  og  lýsing  landsins  eftir  þá  F.  Jónsson  og  Helga 
Pétursson  (Kh.  1899),  en  bók  sú,  er  hér  hefir  verið  getið  að  nokk- 
uru,  á  skilið  að  vera  lesin  og  hlytur  að  verða  vel  þegin  af  öllum 
þeim,  er  um  þetta  fagurnefnda  land  við  norðurhjarra  heims  vilja 
fræðast,  sérstaklega  þeim,  er  hyggja  á  landnám  þar  að  nýju,  svo- 
sem  til  orða  hefir  komið. 

Pálmi  Pálsson. 


Skirnir]  Ritfregnir.  431' 

Réttnr.     Timarit  um  félagamál  og  mannróttindi.     Þrjú  fjrstiu 
heftin. 

Vilji  menn  spá  um  framtíS  einhverrar  þjóQar,  athuga  menn- 
fyrst  UDgu  kynslóöina,  átuivita  ókomna  tímans.  Gildir  þetta  ekki' 
sízt  um  Islendiuga.  Ungir  menn  hófu  viöreisnarbaráttuna  gegn 
erlenda  pólitiska  valdinu,  ungir  menn  útrjmdu  helvítistrúuni  og 
leystu  þjóöina  úr  verstu  andlegu  ánauöinni.  Nú  á  tímum  er  oft 
talað  um  áhugaleysi  ungu  kynslóöarinnar,  og  er  þar  aSallega  átt 
Tið  mentamenn.  —  »Róttur<(  synir,  að  þetta  tal  á  ekki  við  um  al- 
þjðuna,  beldur  er  bér  í  aðaigi  ny  og  öflug  breyfing  meðal  yngri' 
manna.  »Réttur<(  er  ekkert  skemtirit,  bann  er  œtlaður  til  að  vekja 
menu  til  umhugsunar  um  landsbagi,  benda  á  gallana  og  syna  nýjar 
leiðir,  sem  fara  verði  í  framtíðinni  í  stjórnmálum  innanlands.  £ftii-- 
tektaverð  er  breytingin  frá  fyrsta  beftinu  til  þriðja  beftísins.  Fyrst 
er  eins  og  verið  sé  að  þreifa  sig  áfram  í  rökkri,  sétstaklega  með 
hliðsjón  af  reynslu  erlendra  þjóða  í  stjórnmálum,  en  í  síðasta  beftinu 
er  hreyfingin  komin  í  fastara  form,  á  betur  við  bér  á  landi;  :^sam- 
vinnumenn^  eru  að  reisa  merkið  og  fylkja  liði. 

Ritgerðirnar  eru  œrið  misjafnar,  þó  að  flestar  séu  þœr  vekj— 
andi.  í  fyrsta  beftinu  er  grein  eftir  Jónas  Jónsson  frá  Hriflu  um 
markaðsverð,  sem  orðið  befir  að  ádeiluefni,  og  beldur  Jónas  því 
þar  fram,  að  vinnumagnið  sé  grundvöllurinn  undir  verðlagi  öllu. 
Hagfrœðingar  nútímans  taka  varla  þá  kenningu  gilda,  fremur 
en  bina  einföldu  gömlu  kenningu  um  að  verðlag  fari  eftir  tilboði  og 
eftirspurn  án  nánari  skyringa.  >Sannvirðið«  er  misjafnt  eftir  því  í 
hve  Btórum  stíl  framleiðslan  er  o.  s.  frv.  Verða  menn  því  ætíð  aS 
leggja  til  grundvallar  fyrir  verðlagi  notagildi  og  kostnað  síðustu 
einingarinnar.  Meðal  annara  ritgerða  í  fyrsta  heftinu  má  nefua: 
>Btríðið«  eftir  Benedikt  Jónsson,  »jar6vegurinn«  eftir  Benedikt 
Bjarnason  og  >auðsjafnaðarkenningin«  eftir  Þórólf  Sigurðsson,  allar 
fjörlega  ritaðar,  en  fremur  œtlaðar  til  að  breyfa  nyjum  stefnum' 
heldur  en  rökrœða  einstök  mál  til  fuilnustu. 

1  öðru  beftinu  kemur  fyrst  grein  um  bankamál  eftir  Þórólf 
Sigurðsson,  þar  sem  því  er  baldið  fram,  að  landsbankinn  eigi  að 
verða  að  öflugum  veðláuabanka  í  sambandi  við  héraðssjóði  í  öllum 
héruðum  landsins,  en  íslandsbanki,  sem  landið  eigi  að  kaupa,  eigi 
aðallega  að  vera  útvegsbanki.  Ýmislegt  í  þessari  ritgerð  mun  orka 
tvímælis,  en  bugmyndin  um  laudsbankann  í  sambandi  við  bóraðs-- 
banka  eða  sparisjóðí  mun  sjálfsagt  festa  rœtur.  Jónas  Jónsson  frá 
Hriflu  ritar  aðra  grein  í  sama  hefti  um  straudferSir  og  póstgöugur, 


-48f  Ritfregnir.  [Skírnir 

.  og  er  tillaga  hanS;  að  landið  kaupi  4  Btrandferðaskip  sera  fari  hring- 

ferðir    kringum  landið,    en    á    stœrstu   flóum  og  fjötðum  eéu  látnir 

:  ganga    stórir    vélbátar.     Landpóstar    gangi    svo  frá   helztu   höfnum 

,upp  í  sveitir,    en    hringferðir  pósta  sóu  lagðar  niður.     Yfirleitt  séu 

-  samgöngur  á  BJó  efldar  á  allan  hátt,  en  ekki  lagt  út  í  járnbrautar- 

ilagningu  fyrst  um  sinn.    Remur  petta  vel  heim  við  skoðanir  margra 

um  að  gera  öllum  héruðiim  landsins  jafnhátt  undir  höfði.    Enn  má 

nefna  í  þessu  hefti  ritgerð  Sigurgeiis  Friðrikssonar  um  póstsamband, 

þar  sem  komið  er  með  tillögur  um  fyrírkomulag  póstferða  til  sveita 

með  hafnapóstum  og  sveitapóstum. 

I  þriðja  heftinu  eru  ymsar  veigamiklar  greinar.  Benedikt 
;Bjarnason  ritar  um  trygging  búfjár  með  heyfyrningasjjóðum  um  land 
alt,  Páll  Zóphóníasson  skyrir  frá  jarðarleigu  og  leiguliðakjörum  fyr 
og  nú,  Benedikt  Bjarnason  ritar  um  ábúð  og  leiguliðarétt  og  synir 
fram  á  hin  erfiðu  kjör  leiguliða,  Jón  Gauti  Pétursson  ritar  um 
..þjóðjarðasölu  og  landleigu,  óvenju  vel  ritaða  grein,  þar  sem  hann 
kemst  að  þeirri  niðurstöðu  að  afhenda  eigi  þjóðjarðir  til  lögfullrar 
eignar  og  umráða,  útborganalauat,  en  með  leigutökurétti  á  þáver- 
andi  verði  jarðarinnar  og  jafnframt  þeirri  verðhœkkun,  sem  í  Ijós 
kœmi  í  framtíðinni  og  væri  fyrir  tilverknað  þjóðfólagsins.  Hór  við 
.  mœtti  bæta  að  leggja  skyldi  leiguna  í  sjóð  og  nota  hann  —  ef  til- 
raunin  tækist  vel  —  til  að  kaupa  upp  jarðir  fyrir  landssjóð  og 
koma  á  þær  samskonar  ábúð.  Auk  þess  stingur  sami  höf.  upp  á 
landskatti  í  samræmi  við  Henry  George.  Slíkur  skattur  mun  þó 
varla  vera  framkvæmanlegur  hér  á  landi  fyrst  um  sinn  nema  þá  í 
kauptúnum  eða  þar  sem  landið  eða  hóruðin  leggja  fram  fé  til  at- 
vinnubóta.  Síðast  en  ekki  sízt  má  geta  ritgerðar  eftir  Jón  Sigurðs- 
son,  »nýir  straumar^,  sem  virðist  vera  einskonar  heildaryfirlit  yfir 
kenningar  þær,  sem  »Réttur«  hefir  haldið  fram. 

»Róttur«  er  ádeilurit.  Engin  von  er  um,  að  kenningar  þœr, 
sem  hann  flytur,  sigri  baráttulaust.  En  þeir,  sem  að  honum  standa, 
.munu  vilja  taka  undir  með  Björnsson: 

.  .  .  fred  er  ej  det  bedste 
men  at  man  noget  vil. 

Héðinn  Valdimarsson. 


y 


Skýrslur  og  reikningar 

Bókmentafélagsins  1916. 


Bókaútgáfa 

Félagið  hefir  árið  1916  gefið  út  þessar  bæknr  og  félagsmenn  fengið 
jþær  fyrir  árstillagið,  6  krónur: 

Skirnir,  90.  ár Kr.     4.00 

Fornbréfasafn  XI.  b.  2.  h —     2  25 

Safn  til  8öga  íslands  V.  b.  2.  h —      2  50 

Islendinga  saga  III    b.  1.  h —      1.75 

Minningarrit  aldarafmælis  félagsins  ...  —      8.00 

Samtals  kr.  18.50 

Reykjavik  18.  jání  1917. 

Matthias  Þórðarson 
bókav.  félagsins. 


Aðalfundur. 

Ar  1917,  mánndaginn  18.  júnl,  kl.  9  að  kveldi  var  aðalfnndar  66k- 
mentafélagsins  haldinn  I  Iðnaðarmannahósinu.  Fandarstjóri  var  kosinn 
•prófessor  LAms  H.  Bjarnason. 

I.  Forseti  gat  látinna  félaga  (Magnnsar  Stephensens  fv.  lands- 
hölöingja,  Axel  Olriks  prófessors,  J.  E.  Sars  prófessors,  Þorvalds  Jóns- 
Bonar  læknis,  Olafs  Johnsens  yfirkennara,  Jóns  Olafosonar  rithöfnndar, 
Þórhalls  Rjarnarsonar  bi'knps,  Rögnvalds  Olafssonar  húsameistara,  Ásgeirs 
Torfasonar  efnafræðings  og  J.  Sephtons  prests)  og  mintnst  félagsœenn 
þeirra  með  þvi  að  standa  npp.  Félagsmenn  vom  alls  orðnir  1285,  en 
i  árinn  höfða  bœzt  við  134  nýir  félagar. 


II  Skýrslur  og  reikningar.  [Skimir 

Þvi  nœst  skýriSi  forseti  frá  bókaútgáfu  félagsios  á  þessn  ári,  sem 
orðiö  hefði  mjög  dýr,  og  næsta  ár  gæti  félagið  ekki  haldið  i  horfína^ 
nema  styrkar  til  þess  úr  landssjóði  yrði  aukinn  að  mun. 

Þk  las  forseti  npp  ársreikning  og  efnahagsreikniag  félagsins  og 
bar  þá  saman  við  reikninga  frá  f.  k.  Höfða  endurskoðendar  eigi  haft 
neitt  við  þá  að  athaga,  en  á  fundinum  var  hreyft  nokkram  munnlegunk 
athagasemdum  um  ritlaun  og  bókaútgáfu  af  endorskoðeQdam  og  öðrum. 
Reikningarnir  samþyktir  i  éina  hljóði.  £nnfremur  las  forseti  app  reikn- 
inga  sjóðs  Lehmanns-Filhés  og  afmælissjóðs  hins  islenzka  Bókmentafélags. 

II.  Endurskoðendnr  endurkosnir:  Elemens  Jónsson  landritari  og 
Hannes  Þorsteinsson  skjalavörðar. 

III.  Eftir  tillögu  stjórnarinnar  voru  kjörnir  heiðursfélagar:  Hannes 
Hafstein  og  Stephan  G.  Stephansson. 

Að  lokum  þökkuðu  félagsmenn  stjórninni  með  þvi  að  stauda  app. 
Fandarbók  samþykt. 

Fandi  slitið. 

Lárus  H.  Bjarnason. 


Jón  Aðila.. 


Reiknlngur 
yfir  tekjur  og  gjðld  Hins  íslenzka  Bókmentafélags  fyrir  árið  1916. 

Tekjur: 

1.  Eftirstöðvar  írk  1915: 

a.  Veðdeildarbréf  Landsbankans     .     .     kr.    21000  00 

b.  Dönsk  verðbréf —       8000  00 

c.  Peningar  i  sparisjóði —      7115  78 

kr.  36115  78- 

2.  Styrkur  úr  landssjóði —  2000  00 

3.  Sextánda  greiðsla  fyrir  handritasafnið —  1000  00- 

4.  Greidd  tillög  meðlima —  6639  91 

6.    Fyrir  Skirni  og  seldar  bækur  í  lansasölu —  1657  08 

6.  Fyrir  auglýsingar  á  kápu  Skírnis  1916 —  98  00- 

7.  Gjöf  frá  ónefndum,  afhent  af  forseta —  17  00 

8.  Aunuið  við  útdregið  veðdeildarbréf  Landsb —  30  00- 

9.  Arsvextir  af: 

a.   21000  kr.  í  veðdeildarbréfum  Lands- 

bankans kr.       945  00 

Flyt    kr.       945  00    kr.    47558  3T. 


Skirnir]  Skýrslar  og  reiknÍDgar 

Flottar  kr. 

b.  4000  kr.  i  kreditkassaskuldabréfam 
landeigna — 

c.  2200  kr.  i  háskreditkassaskaldabréfam  — 

d.  J600  kr.  i  þjóðbankahlatabréfum    .  — 

e.  200   kr.  i  kreditbankaakaldabréfam 
jóskra  landeigna — 

f.  peoingum  i  sparigjóöi — 


945  00    kr.    47658  37 

140  00 

88  00 

128  00 


7  00 
61  20 


—      1859  20 


kr.    48917  57 


Gjöld: 

1.  Bókagerðarkostnaðar: 

a.  Skirnir : 

1.  Laan  ritstjóra . kr.        500  00 

2.  Ritlaan  og  prófarkalestur      .     .     —       1160  00 

3.  Prentan,  pappir,  hefting  o.  fl.  .     —       2785  6'ó 

b.  Minningarrit  aldarafmælis  félagsins 

1.  Ritlaan  og  prófarkalestur      .    .    kr.       848  50 

2.  Prentnn,      pappir,     myndir     og 
hefting —      3)69  42 

c.  Aðr«r  bnkar 

1.  Ritlaan  og  prófarkalestur      .     .    kr.        522  37 

2.  Prentun,  pappir,  hefting  o.  fl.  .     —      3125  05 

2.  Kostnaður  við  aldarafmæli  félagsins 

8.    Afgreiðslukostnaður 

a.  Laun  bókavarðar kr.  680  00 

b.  Innheimtuuppbót  til  aama  fyrir  áriö 
1915 —  58  4« 

c.  Burðargjald  o.  fl —  818  46 

4.  Brunabótagjald  og  ýms  gjöld 

5.  Eftirstöðvar  31.  desbr  1916 : 

a.  Teðdeildarbréf  Landsbankans     .     .  kr.  21000  00 

b.  Ereditkassaskaldabréf  landeigna     .  —  4000  00 

c.  HÚBkreditkassaskuldabréf  ....  —  2200  00 

d.  Þjóðbankahlutabréf —  1600  00 

e.  KreditbankaBkuldabréf  jóskra  land- 

eigna —   200  00 

Flyt  kr.  29000  00  kr.  14816  » 


kr.   4445  58 


-   4017  92 


8647  42 
4S6  1& 


1556  94 

222  ea 


4V  Skýrslar  og  reikQÍngar.  [Skimir 

FlDttar    kr.    29000  00    kr.    14316  59 

f.   Peningar  í  sparisjóði —      5600  98 

—    34600  98 

Kr.    48917  57 
Eeykjavik  28.  april  1917. 

Sigurdur  Kristjánsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning    þennan   ásamt  fylgiskjölnm  höfnm  við  nákræmlega  yfir- 
íaríb,  og  ekki  fandið  neitt  tíö  hann  að  athnga. 

Reykjavlk  31.  maí  1917. 

Kl.  Jónsson.    Hannes  Þorsteinsson. 


Efnahagsreikningur 
Hins  íslenzka  Bókmentafélags  I.  janúar  1917. 

E  i  gn  i  r : 
1.    Samkvæmt  ársreikningi  1916: 

a.  í  verðbréfam kr.    29000  00 

b.  í  peningum  i  sparisjóði     ....     —       5600  98 

kr.  34600  98 

%    Forlagsbœkar,  samkvæmt  skrá,  virtar —  200C0  00 

8.    Ýmsir  manir,  samkvæmt  skrá,  virtir —  716  00 

4.    Útistandandi  skuldir —  2581  30 

Kr.  57898  28 

Skuldir: 

Öknldlaus  eign kr.    57898  28 

Kr.    57898  28 
Reykjavik  12.  mai  1917. 

Sigurður  Kristjánsson 

p.1.  gjaldkeri. 

Reikning  þennan  höfum  við  yfirfarið,  og  ekki  fundið  neitt  við  banil 
að  athuga. 

Reykjavik  31.  mai  1917. 

Kl.  Jónsson.    Sannes  Þorsteinsson. 


Skirnir]  Skýnlar  og  reikDÍngar.  T 

Reikningur 

Afmælissjóðs  hins  Islenzka  Bókmentafélags  fyrir  irlð  1916. 

Tekiar: 

1.  Gjöf  próf.  dr.  Björns  M.  Ólsens kr.      1000  00 

2.  Vextir  1916: 

a.  I  sparisjóði kr.  0  75 

b.  Í  Söfnunarsjóði —  18  81 

—  14  06 

Er.      lOU  06 

ajöld: 
Innstcða  i  Söfnanarsjóði kr.      1014  06 

kr.      1014  06 
Reykjavik,  12.  mai  1917. 

Sigurður  Kristjdnsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning    þennan    höfam    við    yfirfarið,    og    ekki    fandið  neitt  \\h 
hann  að  athuga. 

Reykjavik,  81.  mai  1917. 

Rl.  Jónsson.    Hannes  Þorsteinsson. 


Reikningur 

sjóðs  Margrétar  Lehmanns-Fllhés  fyrír  áríð  1916. 
Tekjar: 

1.  Eftirstöðvar  við  árslok  1916: 

a.  Stofnfé: 

1.  í  Söfnunarsjóði kr.      6200  89 

2.  Í  innlánsbók  Íslandsbanka  .    .    —  16  20 

kr.      5217  09 

b.  Starísfé: 

I  innlánsbók  íslandsbanka kr.        358  34 

2.  Vextir  1916: 

a.  í  Söfnanarsjóði kr.        243  40 

b.  í  innl&ntibókam  Íslandsbanka    .     .     —  12  63 

-        266  03 

Kr.     5831  46 


VI  Skýrslnr  og  reikningar.  [Skímir 

Gjöld: 
Eftirstöörar  við  árslok  1916: 
a.    Stofnfé : 

1.  Söfnunarsjóöi kr.      5261  74 

2.  í  innlánsbók  íslandsbanka    ...     —  19  36 

kr.     5281  10 

h.    Starfsfé: 

I  innlánsbók  íslandgbanka —        550  36 

Kr.      5831  46 
Reykjavik,  12.  mai  1917. 

Sigurður  Kristjánsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning  þennan  höfum    við  endurskoðað,  og  ekki  fundið  neitt  við 
kann  að  athuga. 

Reykjavik,  31.  maí  1917. 
Kl.  Jónsson.    Hannes  Þorsteinsson. 


Hið  íslenzka  Bókmcntnfélagf. 


VERNDARI: 
Kristján  konungnr  hinn  tíundi. 


STJÓRN: 
Forseti:     Björn  M.  Olseo,  próf.,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.  og  dbrm. 
Varaforseti :    Jón  Þorkelsson,  þjóðskjalavörður,  dr.  phil. 

FuMtrúaráð: 

OuðmundEr  Finnbogason,  bókavörður,  dr.  pbil. 

Matthias  Þórðarson,  fornmenjavöi'ður,  bókavörðnr  félagsins. 

Einar  Arnórsson,  prófessor,  kjörstjóri  félagsins. 

Jón  Aðils,  docent,  skrifari  félagsins* 

Björn  Bjarnason,  kennari,  dr.  pbil. 

Sigurður  Eristjánsson,  bókaali,  r.  af  dbr.,  gjaldkeri  félagsins. 


Skirnir]  Skýnlar  og  reikningar.  YII 

HEmURSFKLAGAR: 
AnderBon,  R.  B.,  prófessor,  Madison,  U.  S.  A. 
Boer,  R.  C,  prófessor,  dr.  phil.,  Arasterdam. 
Briem,  Eirikar,  prófassor,  comm.  af  dbr.  m.  ni.,  Reykjavik. 
Bríem,  Valdimar,  vigglubiskup,  r.  af  dbr.,  Stóra-Núpi. 
Bryce,  James,  Right  Hon.,  sendiherra  Breta  i  Washington. 
Srögger,  W.  C  ,  próf.,  dr.  phil.,  jor.  &  sc,  stkr.  af  st.  01.  o.  m.  m.,  Kristjania. 
Cederschiöld,  Gustaf,  prófessor,  dr.  phil.,  Lundi. 
<3raig»B,  W.  A  ,  prófessor,  dr.  phil.,  Oxford. 

Falk,  Hjalmar,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  st.  01.  o.  m.  m.,  Kristjaniu. 
Finnnr  Jónsson,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dhr.,  r.  af  st.  01.  o.,  Kböfn. 
<3ering,  Hugo,  dr.  phil.,  leyndarráð,  prófessor  1  Kiel. 
Hafstein,  Hannes,  fv.  ráöberra,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavik. 
Ðermann,  Paul,  prófessor,  dr.  phil.,  Torg'au. 
Heusler,  Andreas,  prófessor,  dr.  phil.,  Berlin. 
Jón  Jónsson,  prófastur,  Stafafelli. 
Jón  Þorkelsson,  þjóöskjalavörður,  Reykjavík. 
E&lund,  Kr.,  bókavurður.,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Rköfa. 
Eer,  W.  P.,  prófessor  við  háskólann  i  Lundúnam. 
Eock,  Axel,  prófeasor,  dr.  phil.,  Lundi. 

Kristján  Jónsson,  háyfirdfímari,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavik. 
Lftffler,  L.  Fr.,  fv.  prófessor,  dr.  phil.,  Djursholm. 
Matthías  Jochurasson,  fv.  sóknarprestnr,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Akureyri. 
Mogk,  £ ,  dr.  phil.,  prófessor  i  Leipzig. 
Norcen,  Adolf,  prófessor,  dr.  phil,  Uppsulum. 
<jlafur  Halldórsson,  konferenzráð,  r.  af  dbr.  dbrm.,  Khöfn. 
■ólsen,  Björn  M.,  prófessor,  dr.  phil,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Reykjavik. 
Olsen,  Mai^nus,  prófessor  við  háskólann  i  Kristjaniu. 
Pipping  H.,  prófessor,  dr.  phil.,  Helsingfors. 

Poestion,  J.  C,  rlkisbókavörður,  hirðráð,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Vin. 
Stephan  G.  Stephansson,  skáld,  Markerville,  Alb.,  Canada. 
Tbonisen,  Vilh.,  próf.,  dr.  phil.,  r.  af  fo.,  stkr.  af  dbr.,  dbrm.  m.  m.,  Kh 
Thoroddsen,  Þorvaldur,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 
Wimmer,  L.  F.  A.,  prófessor,  dr.  phil.  &.  litt.,  stkr.  af  dbr.  dbrm.,  Khöfn. 


?III 


Skýrslar  og  reikaingar. 


rSkiroir 


FELAGAB. 
A.    Á  íslandi. 


Reykjavfk. 

Aðila,  Jón,  docent  '16.') 
Alexander  Jóhannesson,  dr.  phil.'  16. 
Alexander  Jóhannesson  '16. 
Andersen,  Ladvig,  klæðsk.  '16. 
Arinbjörn      Sveinbjarnarson,     bók- 

bindari  '16. 
Arnar,  Otto  B.,  simritari  '16. 
Árni  Jóhannsson,  bankaritari  '16. 
Árni  Jónsson  kaupm.  '16. 
Arsæll  Arnason,  bókbindari  '16. 
Asgeir  Sigurðsson  konsúU  '16. 
Bartels,  Martin,  bankaritari  '16. 
Beck,  Simou,  trésmiður  '15. 
Benedikt  Sveinsson,  alþm-  '16. 
Benedikt  Þórarinsson,  kaupm.    '16. 
Bergar  K<^sÍDkrans8on,  kaupm. 
Bjarnason,  Ágást,  próf,  dr.  '16. 
Bjamason,  Brynj.  H,  k&upm.  'l6. 
Bjamason,    Ingibjörg  H ,  forstöðu- 

kona  kvennaskólans  '16. 
Bjarnason,  Lárus  H.,  próf.  juriti  '16. 
Bjarnason,  Nicolai,  afgrm.  '17. 
Bjarnason,  Þorleifur  H.,  adjunkt  '16. 
Bjarni  Bjarnasou,  klæðskeri  '16. 
Bjarni  Jensson,  læknir  '16. 
Bjarni  Jónsson,  dómkirkjapr.  '16. 
Björn  Bjarnason,  dr.  phil.  '12. 
Björn  Björnsson,  bókbindari  '16. 
Björn  Kristjánsson,  ráðherra  '16. 
Björn  Ólafsson,  bókari  '17. 
Björnson,  Guðm.,  landlæknir  '16. 
Björn  Sigurðsson,  bankastj.  '16. 
Björn  Þórðarsou,  aðstm.  i  stjr.  '16. 
Blöndahl,  Magnús,  kaupm.  '16. 
Blöndal,  Ragnh.,  ungfrú  '16. 
Bogi  Olafsson,  kennari  '16. 
Bókasafn  K.  F.  U.  M.  'IG. 
Borgþór  Jósefsson,  bæjargjaldk.  '16. 

')     Artölin    aftan  vid  uöfnin 
fyrir  það  ár  slðast. 


Breiðfjörð,  Guðm.  '16. 

Briem,  Eggert,  yfirdómari  '16. 

Briem,  Sigurður,  póstmeistari  '16. 

Bynjólfur  Björnsson,  tannl.  '16. 

Brynleifur  Tobiasson,  námsm.  '16^ 

Böðvar  Kristjánsson,  adjunkt  '15. 

Claesseu,     Eggert,     yfirréttarmála- 
flutningðmaðar  '16 

Copland,  G.,  stórkaupm.  '16. 

Courmont,  André,  ræðism.  '16. 

Eggerz,  Sig.,  s.  bæjarfógeti. 

Einar  Arnórsson,  prófessor  '16. 

Einar  Finnsson,  mórari  '16. 

Einar  Gunnarsson,  útgef.  '16. 

Einar  Helgason,  garðyrkjufr.  '16. 
Einar  Magnússon,  bókh.  '16. 
Erlendnr    M.    Gaðmundsson,    hrét- 

beri  '16. 
Eyjólfur  Jónsson,  rakari  '16. 
Eyþór  Guðjónsson,  bókbindari   '16'. 
Fjeldsted,  Andrés,  augnlæknir  '16. 
Fjeldsted,  Lárus,  cand.  jar.  '16. 
Friðrik  Benónýsson  '15. 
Friðrik  Klemensson,  póstafgrm.  '16.^. 
Geir  Sigurðsson,  skipstjóri  '16. 
Georg  Ólafsson,  cand    polit.  '16. 
Gisli  Guðmundsson,  geriafr.  '16. 
Gisli  ísleifsson,  fv.  sýslum.  '16. 
Gisli  Sveinsson,  cand.  jur.  alþm.  '16.. 
GrimúHur  Olafsson,  ritari  '16. 
Grondal,  Ben.  Þ.,  cand.  phil.  16. 
Guðbr.  Magnússon,  prentari  '15. 
Goðjón  Jónsson,  verzlm.  '16.  ' 
Gaðjóu  Si>(urðsson,  Hvg.  71  '17. 
Gnðm.  Asbjarnarson,  kanpm.  '16. 
Guðm.  Bjarnason,  klæðskeri  '16. 
Guöm.  Böövarsson,  kaupiii.  '16. 
Guðni.   Fínnbugason,  <Ir.  phil.  '16.. 
Guötn    Gimalielsison,  bíksali  '16. 

murkja  að  tiilag   !<é  nfhent  bókuverðt 


Skirnir] 


Uýnlar  og  reikningar. 


IX. 


Gndtn.  Guðmandsson,  skÁld  '16. 
Gaðm.  Hannesson,  próf«<s4or  '16. 
Godm.  Helgason,  prap.  hon.  '16. 
Gudm.  Kr.  Gaðmundsson  '16. 
Gaðm.  Loftsson,  bankaritari  M6. 
Gaðm.  Magnússon,  prófessor  '16. 
Guðm.  Mai^núsion,  ríthöf.  '16. 
Gnðm.  Oiaf^son,  roálflm.  M6. 
Gunnar  Sigurð'<8on,  cand.  jur.  '16. 
Halldór  ÐinieUson,  yfirdómari  '16. 
Halldór  Kr.  Þor»teinBson,8kipstj.'16. 
Halldór  Þórðarson  '16. 
Hallgrimur     Benediktsson,      heild- 

sali  '16. 
Hallgrímur  Jónsson,  kennari  '16. 
Bannes  Þorsteinsson,  skjalav.  '16. 
flansen,  Jörgen,  verzlm.  '16. 
Hansen,  Mort-n,  skólastjóri  '16.. 
Haraldnr  Gunnarsson,  prentari  '16. 
Haraldur  Nielsson,  prófessor  '16. 
Haraldur  Sigurðsson,  verzlm.  '16 
Helgi  Helgason  verzlunarstj.  '16. 
Helgi  Jónasson  verzlunarm.  '16. 
Helgi  Jónsson,  dr.  phil.  '16. 
Helgi  Júnsson  verzlunarm    '16. 
Hliðdal,  Guðm,  verkfræð.    16 
Hólmfriður  Arnadóttir,  kensluk.  '16. 
Isleifur  Jónsson,  krnnari  '16. 
Jacobson,  Jón,  landsbókav.  '16. 
Jakob  JónsRon,  verzlunarstj.  '16. 
Jensen,  Thor,  stórkaupm.  '16. 
Jensson,  Sigriður  tí.,  frú  '16. 
Jóhannes  Sigfússon,  adjunkt  '16. 
Jóhann  Kristjánsson,  ættfræð.  '16. 
Jóhann  Þorsteinsson,  præp.  hon.  '16. 
Jobnson,  Olafur,  konsúll  '16, 
Johnsou  Ag.  J.,  bankaritari  '16. 
Jóna  Sigurjónsdóttir  '16. 
Jónas  Jónsson  kennari  '16. 
Jún  Hclgason,  bisk'ip  '16. 
Jón  Hermannsson,  s'irifstofustj.  '16. 
Jún  Hj.  Sigurðsson,  héraðsl.  15. 
Jón  ívarsson,  keunaii  '17. 


Jón  Kristjánsson,  prófessor  '16. 
Jón  Magnússon,  ráðherra  '16. 
Jón  Olafsson,  skipstjóri  '16. 
Jón  Sigurðsson,  rítarí  '16. 
Jón  Þórarínsson,  fræðslumstj.  '16. 
Jón  Þorláksson,  verkfr    '16. 
Jörnndur  Brynj'Ufsson  kennarí  '16^ 
Kaaber,  Ludvig,  konsúU  '16. 
Kennaraféiag  Barnaskólans  '16. 
Klemeno  Jónsson,  fv.  landritarí  '16,- 
Kolbeinn  Þorsteinston,  skipstj.  '16,- 
Konráð  Koiiráðsson,  læknir  '16 
Krabbe,  Th  ,  landsverkfr.  '16. 
Kristinn  Danielsson,  prœp.  hon.  '16.. 
Kristinn  Jónsson,  lyfjafr.  '16. 
Kristjnu   Kristjánssou,  skipstj.  '16. 
Kvaran,  IDinar,  rithöf.  '16. 
Laxdal,  Jón,  stórkaupm.  '16. 
Langaruesspítali  '16. 
Lestrarfélagið  „Iþaka"  '16. 
Lestrarfélttg  kvenna  '16. 
Levi,  R.  P.,  kaupm.  '16. 
Magnns  Arnbjarnar8on,cand.jur  '16.. 
Magnús  Benjaminsson,  úrsm.  '16. 
Magnús  Einarson,  dýralæknir  '1*6. 
Magnús  Helgason,  skólastj.  '16. 
Magnús,  M.,  læknir  '16. 
Magnús  Magnússon,  kennari  '16. 
MAguás  Sigurðsson,  bankastj.  '16. 
Magnús  Vigfússou,  verzlm. 
Matthias  Einarsson,  læknir  '16. 
Mattb.  Matthiasson,  kaupm.  '16. 
Matth.  Þórðarsoa,  fornm.v.  '17. 
Nordal,  Jóhaunes,  i>hússtjóri  '16. 
Oddur    Gislason,    yfirréttarmálafl.-- 

maður  '16. 
Oddur  Hermannsson,  cand.  jir.  '16.. 
Olafson,  Gisli  J.,  simastjtri  '16. 
Olafur  Björnsson,  ritstjóri  '16. 
Ólafnr  G.  Eyjólfsson,  heilds    '16. 
Olafur  Lárnsson,  cand.  jur.  '16. 
Olafiir  Olafsson,  nmsjúnarm.  '16. 
Olafur  Runólfsson,  bókhaldari    '!& 


Skýrslar  og  reikningar. 


[Skirnir 


Ólafar  Þorsteinsson,  lœknir  M6. 
-Olgeir  Friðgeirsson,  satiigöngam&la- 

stjóri  '16. 
-Oskar  Halldórsson,  búfrœð.  'lö. 
Páll  Einar«sou,  bókbaldari  '16. 
Pál)  E.  Ólason,  rit&ri  'IC. 
Páll  ílalldórsson,  skólastj.  '16. 
Páll  H.  Gislason,  kauptri.  16. 
Páll  Jónsson,  verjiluuarui.  '16. 
Páll  Olafsson,  kaapm. 
Páll  Stefánsson,  heiUUali  '16. 
Pálmi  Pálssou,  yfirkennari  '16. 
Pétur  Halldórsson,  bóksali  '16. 
Pétur  Lárusson,  preatari  '16. 
Péturss,  Helgi,  dr,  phil  '16. 
Proppé,  Carl,  verzlanatstj.  '16. 
Richard  Torfason,  bankabókari  '16. 
Rósenkianz,  Olafur,  keauari  '16. 
Samúel  Eggertsson,  skrautrit.  '16. 
rSighv.  Bjarnason,  bankastj.  '16. 
Sigriður  Bji5rnsdóttir  '16. 
S.  A.  Gíslason,  cand.  tbeol.  '16. 
;Sigurður  Gaðmuudsson  frá  Hofdöl- 

um  '14. 
•Sig.  Gunnarssoin,  præp.  hon.  '16. 
Siguröur  Júusson,  bókbindarí  '16. 
Siguröur    Kristjánison,  bóksali  '17. 
Sigurður  Sigurösson,  alþingism.  '16. 
Sigurður  Þúrðarsun,  fv.  sýslum.  '16. 
Sivertsen,  Sigurður,  próf.  '16. 
'Smitb,  Paul,  simaverkfr.  '16. 
Snorri   Jóhannssou,  bókhaldari  '16. 
Stoingrimur  Aratou,  kenuari  '16. 
Steinunn  Bjartmarsd.,  kensluk.  '16. 
Sveinu  Hjorngðon,  málflm.  '16. 
Æveinn  Jónsson,  kaupra.  '16. 
Sæmundsen,  Karl,  stórkaupm.  '16. 
Snm.  Bjarnhéðinssou,  prófes  or  '16. 
"Thomsen,  Ditlev,  ræðism.  '16. 
Thoroddsen,  Sigurður,  adj.  '16. 
Thors,  Haukur,  verzlm.  '16. 
"Thoríteinsson,  Haanes,  cand.  jur.  '16. 
'Thorsteinsson,  Th.,  kaupm.  '16. 
'Tómas  Túmasson,  ölg.m.  '16. 


Tr.  GunnarsBon,  fv.  bankastj.  '16. 
Tryggvi  Magnússon,  v«rzlm.  '16. 
Tryggvi  Þórhallsson,  8.  docent  '16. 
TuliniuB,  Axel,  málafl.m.  '16. 
Ungmennafél.  Reykjavikar  '16. 
Vigíás  EinarsBon,  cand.  jar.  'lo. 
Vigfós  Guðmundsson  '16. 
Wiehe,  Holger,  háskólakennari  '16. 
Zimsen,  Knud,  borgarstjóri  '16, 
Zoéga,  Geir,  landsverkfr.  '16. 
Zoéga,  Geir,  rektor,  '16. 
Zoega,  Geir,  kaupm.  '16. 
Þórarinn  Arnórsson  '17. 
Þórður   Erlendss.,  Ranðarárst.  '16. 
Þórður  Sveinsson,  læknir,  Kleppi  '16. 
Þorfinnur    Kristjánsson,  prent.  '15. 
Þorkell  Þorláksson,  ritari  '16. 
Þorlákur  Arnórsson  '17. 
Þo'Iákur  ViIhjáIm8«on,  búfr.  '16. 
Þorleifur   Jónssonj  póstafgr.m.  '16. 
Þorsteinn  Finnbogason,  kaupm.  '16. 
Þorsteinn  Gislason,  ritstj.  '16. 
Þorsteinn  Júusson,  bankarit.  '16. 
Þorst.  Sigurgeirsson  verzl.m.  '16. 
Þorst   Þorsteinsson,  cand.  jtr.  '16. 
Þorst.  Þorstrinssou,  hagstofustj.  '16. 
Þorv,  Guðmundsson,  afgr.m.  '16. 
Þorvarður  Þorvarðarson,  prentsm.- 
stjóri  '16. 


Gullbringu-  og  Kjósarsýsla. 

Arui  Þorsteinssou,  pre.<»tur  á  Kálfa* 

tjörn  '16. 
Bræðrafélag  Kjósarbrepps  '16. 
Einar  Magnússou,  kennari,  Gerðum 

i  Garði  '1.0. 
Guðm.    Ragnar    Olafsson,   Móakoti 

i  Grindavík  '15. 
Heiðdal,  Sig.  Þ.,  kennari,  Seltjarn- 

arnesi  '16. 
Heilsubælið  i  VifiUstöðum  '16. 


Skirnir] 


Skýnlar  og  reikningar. 


XI 


^óhann  Eyólfsson,  Ðraatarholti  '16. 
Jónas    BjörnsBon,   búfr.,  Kálfatjörn 

•16. 
Jón  Jónsson,  kennari,  Hvamnsi  '15. 
Jón  ^orbergsson,  Bessastöðuin  '16. 
Klemens    Egilssoii,    óOalsb.,  Minni- 

Voguni  '16. 
Kolbeinu  Högnason,  kennarí,  Kolla- 

firði  '16. 
Leatrarfélag  Keflavikur  '16. 
Lestrarfélag  Kjalnesinga  '16. 
Lestrarfélag  Lágafellssúknar  '16 
Lestrarfélag  Seltirninga  '16. 
Hagnús  Bergmann  Jónsson,  Fugla- 

vik,  líiönesi  '16. 
Sigurður  Magnússon,  Iteknir,  Vifils- 

Btöðam  '16. 
Stefán  8ig.irfinn88on,    Auðnnin  '16. 
'  Tóœas    Snorrason,    kennari,  Kefla- 

vik  '16. 
Þorgrinmr  Þórðarson,  lœknir  Kefia- 

vlk  '16. 


Hafnarfjarðar-umboð. 

(Umboðsm.    Salómon   Runúlfsson, 
bókari  l  Hafnarfirði).') 
Andrés  Runólfsson,  verzlanarra. 
Árni  Sighvatsson,  kaiipm. 
Auðuiin  Niolssou,  kaupni. 
Bergmann,  Daniel,  ka'jpm. 
Bjarni  Bjarnason,  kennari. 
Bjarni  Erlendsson,  verkstj. 
Einar  Þorgilsson,  kaupm. 
Flygenring,  Aug.,  kaupin. 
Guðm.  EyjAlfsson,  verzunarm. 
Oaðm.  Magnússon,  skipstj. 
GannlaugnrKrÍ8tmundsson,kennari. 
Hannes  Jóhanneston,  verzl.m. 
Ingvar  Jóelsaon,  verkstjcSri. 
Janus  Jónsson,  præp.  hon. 
Jón  Gestnr  Vigfússon,  verzl.m. 


Kristlnus  FinDbogason,  verzlm. 
Láras  Bjarnason,  kennarí. 
Lestrarfél.  „Framför". 
MagnÚB  Júhauticsson,  verkstj. 
Magnús  Jónsson,  sýslum. 
Magnús  Þorsteinsson,  verzlm. 
Oddur  Ívarsson,  p<'stafgr.m. 
Ólafur  BöðvarssoD,  kaupm. 
Olafiir  Sigurðsson,  trésra. 
Olafur  V.  Daviðfison,  frauikv.stj. 
Salómon  Runólfsson,  bókari 
Sigfús  Bergmaun,  kaupni. 
Sig.  Kristjánsson,  sýsluskrifari. 
Sig.  Sigurðsson,  vcrzlunarm. 
Simon  Jónsson,  kaiipm. 
Skinfaxi,  bókas.  Bkólapilia  í  Flensb. 
Stef&n  Jóelsson,  verzlm. 
Steingr.  Torfason,  bryggjuv. 
Sveinn  Jónasson,  sjóm. 
Valdiniar  Sigmundsson. 
Þórður  Edílonsson,  Ia*knir. 
Þórður  Einarsson,  verzlunarm. 
Þúrður  Guðnason,  skólastjiWi. 
ögmundur  Signrðsson,  skólastj. 


Borgarl)arðar-  og  Mýrasýsla. 

Eirikur  Albertsson,prestur,  Hesti'  16. 
Hjðrtur    Snorrason,    bóndi,    Arnar- 

holti  '16. 
Magnús  Andrésson,  prófastur,  GiU- 

bakka  '17. 
Stefán  Guðinondsson,  bóndi,  Fitjum 

'ló. 


A  k  r  a  u  e  8  B-a  m  b  0  ð. 
(Umboðsm.  Oddur  Sveiussoa, 
kennari  á  Akranesi.)') 
Axel  BöðvarsBon,  cand.  pbil. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


XII 


Skýrslur  og  reikDÍngar. 


iSkimir- 


Björn  Lámsson,  bóndi  á  Ósi. 
Finsen,  Olafur,  læknir. 
Hervaldur  Björnsson',  kennari. 
Jón  Sigmnndsson,  sjóm. 
Jón  Sveinsson,  prófastor. 
Lestrarfélag  Akraness. 
Maguús  Guömundsson.  kaupm. 
Niels  Kristmannsson,  sjóm. 
Oddur  Sveinsson,  kennari. 
Ottesen,  Oddgeir  P  ,  kaupm. 
Olafur  B.  Bjurosson,  kaupm. 
Signrðnr  Simonarson. 
Skafti  JónssoD,  sjóm. 
Sumarliði  Halidórsson,  skógfr. 
Thorlacius,  Einar,  prestur  i  Saurbæ. 
Ungm  fél.  „Haukur",  Leirársveit. 
Þórður  Asmundsson,  kaupm. 


Borgarness-omboð. 

(Umboðsm.    Jón  Björnsson,  kaupm. 

Borgarnesi).') 

Arni    Þorsteinsson,   bóndi,   Hrenni- 

stöðum. 
Bjarni  Bjarnason,  bóndí,  Skánej. 
Björn  OlafsAon,  steinsmiður,  Kaðal- 

stöðum. 
Brynjólfur  Bjarnason,   búfræðÍDgur, 

Ðeildartungu. 
Bændaskólinn  á  Hvanneyri. 
Oaviö  Þorsteinsson,  Arnbjargarlæk. 
Einar  Sigurösson,  Stóra-Fjalli. 
Einvarður  Hallvarðsson,  Fáskrúöar- 

bakka. 
Enok  Helgasou,  Heggsstöðum. 
Fjeldsted,  Sigurður,  bóndi,  Ferjukoti. 
Geir  Pétursson,  Geirsblið. 
Grönfeldt,  H.  skólastj.  Hvitárvöllum. 
Guðm.  Árnason,  bóndi,  Alftártungu. 
Guðm.    DanielssoD,    bóndi,  Svigna- 

skarði. 


Guðm.  JÓDSSon,  bóndi,  Skeijabrekkn.- 
Guðm.  Sigurðsson,  Landbrotum. 
Jóhannes  Jónsson,  gagnfræð.,  £íra- 

nesi. 
Jóbann  Magnásson,    bóndi,  Hamrí.. 
Jón    Björnsson,  bóndi,  Ölvaldsstöð*- 

um. 
Jón  Bjurnsson,  kaupm.,  Borgarnesi.- 
Jósef  Björnsson,  Svarfhóli. 
Kristján  Fr.  Björn'tson,  b  '^ndi,  Steiu' 

um. 
Kristján  Sigurðsson,  Bakkakoti. 
Lestrarféiag  Aiftaneshrepps. 
Lestrarfélag  BorgarDess. 
Lestrarfélag  Hraunhrepps. 
Magnns  Einarsson,  Munaðarnesi. 
Magnús   Jónsson,  kennari,  Borgar- 

nesi. 
Olafur  GuðnasoD,   Sign  ý jarstöðum. 
Páll  Jónsson,  kennari,  Einarsnesi. 
Páll  Zóphóniasson,  kennari,  Hvann- 

eyri. 
Rnnólfnr  Runúlfsson,  bóndi,  Norð- 

tnngu. 
Sigurður  Þórólfsson,  skólastj.,  Hvít- 

árbakka. 
StefánJóns8on,pre«tur,Staðarhraunii 
Tómas  JónassoD,  Sólheimatungu. 
Ungmennafél.  „Dagrenning",  Lund* 

arreykjadal. 
Þorgeir  Bjarnason,  búfræð.,  Uvann- 

eyri. 


Hnappadals-,  Snæfellsness-  og  Daia- 
sýslur. 

Benedikt    Magnússon,    kaupfélagv- 

stjóri,  Tjaldauesi  'L5. 
Benedikt   S.   Benediktsson,  verzlm.^. 

Grundarf.  '15. 


')     Skilagrein  komin  fyrír  1916. 


-Skirnir] 


Skýnlar  og  reikningar. 


XIU 


Finnbogi    Lámsson,   kaapm.,   Búö- 

am  '16. 
•Ge8tarOoömand88oc,bóndi4Raaða- 

mel  '17. 
■tío&m.    On&jónsson,  kennari,  Saor- 

om  '16. 
OannarSigarðBgon.Haastbnsam,  '17. 
Jóhann     H jörleifsson,     búfr ,    Hof- 

stöðum  i  Hiklaholtshr.  '16. 
Jón  Ouðnason,  prestar,  Staðarh6Ii, 

'16. 
Kristján  Eggertsson,   oddviti,  Dals- 

raynni  '17. 
Kristján       KristjánBson,       keunari, 

Rauðkollsstöðum  '16. 
Lestrarfél.  Sandara  '16. 
Lestrarfél.  Saurbœjarhr.  '16. 
If  agnús  Onðlaugsson,  læknir,  Bjarna- 

Btððom  '15. 


StjkkishAlms-amboð. 

(Umboðsm.  Hjálmar  Sigurðsson, 

kaupmaðnr  i  Stykkishólmi)'). 

AgÚBt  Þórarinsson,  bókh  ,  Stykkis- 

hólmi. 
Arni  P.  Jónsson,  Stykkishólmi. 
Asmundur    Oaðmundsson,    prestar, 

StykkÍ8h<'>Imi. 
Asmandur  Sig^rðsson,  bóndi,  Bár  i 

Eyrarsveit. 
Blöndal,  Magnús,  kennari,  Stykkis- 

hólmi. 
Bókasafn    Vestnramtsins,    Stykkis- 

hólmi. 
Einar  Vigfósson,  Stykkishólmi. 
Elias  Kristjánsson,  Lágafelli. 
Oeetur  Þórðarson,  Dal. 
OÍsIi  Sigurðsson,  Langadal 
Heigi    OuðinundsBon,  Ketilsstöðum. 
Helgi  OuðmundsBon,  Skógarnesi. 


Hjálmar     SigorðBson,    kaopmaðori 

Stykkisbólmi. 
Jón  O.  Sigorðsson,  Hofgörðam. 
Lestrarfélag  Fellsstrandar. 
Lestrarfélag  HvammssveitAr. 
Sigurður  Daðason,  Setbergi. 
8æm.  Halldórsson,  kaupm.,  Stykkis- 

hólmi. 


BúðardalB-omboð. 

(Uniboðsni.  Bogi  SignrðBSon, 

kaupmaður  1  Búðardal)*). 

Björn  Bjarnason,  sýslum  ,  Sauðafelli. 
Bogi  Sigurðsson,  kaupm.,  BúðardaL 
Jóhannes  L.  L.  Jóhannsson,   prest- 

or,  Kvennabrekku. 
Johnson,    Bjarni  Þ.,  aýslom.,  Búft- 

ardal. 
Jón  Ouðraundsson,  bóndi,  Ljárskóg- 

om. 
Lestrarfélasr  Miðdæla. 
Sigurður    Sigurðsson,   læknir,  Búö- 

ardal. 


Barðastrandarsýsla. 
Bókasafn  Flateyjar  íx  Breiðafirði  '16. 
Ouðm.  Bergsteinsson,  kaupm.,  Flat- 

ey  á  Breiðafirði  '16. 
Jón    Einarsson,  tresmiður,  Kletti  i 

Oeiradal  '16 
Jón     Jóhannsson,     MÝrartnngo     i 

Reykhúlasveit  '16. 
Jón  Olafsson,  Króksfjarðarnesi  '16. 
Lestrarféiag  Bilddœlinga  '16. 
Lestrarfélag  Oeiradalshrepps  '16. 
Magnns  Sæbjörnsson,  lœknir,  Flat> 

ey  '16. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1M6. 


XIV 


Skýrslar  og  reikningar. 


[Skimir 


Steinþór  O.ddsson,  Miðhúsum  '16. 
Þorbj.    Þórðarson,    læknir,    Bilda- 

dal  '16. 
Þorv.  Gislason,  Hóli  í  Arnarf.  '17. 
JÞorvaldar  Jakobsson,  prestur,  Saað- 

Inaksdal  '17. 


Patreksfjarðar-amboð. 

(Umboðsm.  Jón  Kristófersson, 

kennari,  Sveinseyri  i  Tálknafirði)*). 

Bjarni  Simonarson,  prófastur,  Brjáns- 

læk. 
Bókasafn  V.-Barðastrandarsýsla. 
Einar  Magnúgson,  stýrim.,  Patreks- 

firði. 
Eirikur    Kristófersson,  Brekkavelli. 
Hallgrimur  Jónsson,  Bakka. 
Jón  B.  Olafsson,  Hvanneyri. 
Jón  Hallgrimsson,  Bakka. 
Jón  Kristófersson,  kennari,  Brekka- 

velli  á  Barðaströnd. 
Kristján  Kristófersson,  Haga. 
Lestraifélag  Breiðuvikursóknar. 
Lestrarfélag  Ranðsendinga. 
Lestrarfélag  Tálknafjarðar. 
Magnús  Þorsteinsson,  prestar,  Pat- 

reksfirði. 
Olafar  Magnússon,  Kaidabakka. 
Svafa  Þorleifsdóttir,  Bildudal. 


ísafjarðarsýsla. 

Bókasafn    Hólshrepps,  Bolungavík, 

'15. 
Halldór    Stefánsson,    læknir,   Flat- 

eyri  '16. 
Hjálmar  Jónsson,   bóndi,  Hrafnfj.- 

eyri  i  Grannavíkurhreppi  '16. 


Lestrarfélag    Ðalmanna,    önundar- 

firði  '15. 
Lestrarfélag  Flateyrar  '16. 
Sighvatur  Grimsson  Borgfirðingur^ 

Höfða.     Gjaldfri. 
Sveinn    Halldórsson,    kennari,  Bol' 

ungavik  '15. 
Sæm.  Einarsson,  kenn.,  Hnifsdal  '16r 


Dýrafjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Jóh.  Proppé,  kaupmað' 

ur  á  Þingeyri)'). 

Andrés  Kristjánsson,  Meðaldal. 
Björn  Guðmundsson,  kennari,  Næfra^ 

nesi. 
Blaðafélagið    „Dagvarður",   Keldu' 

dal. 
Böðvar  Bjarnason,  prestar,    Rafns- 

eyri. 
Friðrik      Bjarnason,      hreppstjóri, 

Mýrum. 
Guðbrandur    Guðmundsson,     Þing- 

eyri. 
Guðm.  A.  GuðmundBson,  skipstjóri, 

Alviðru. 
Guðmundur  Jónsson,  Granda. 
Guðni    Bjarnason,    verzlunarmaður, 

Þingeyri. 
Guðrún    Benjanaínsdóttir,     kenslu- 

kona,  Þingeyri. 
Gunnlaugur    Þorsteinsson,    lœknir, 

Þingeyri. 
Hjaltlína  Guðjónsdóttir,  kenslukona, 

Þingeyri. 
Jóhannes  Daviðsson,   Neðra-Hjarö- 

ardal. 
Kristinn  Guðlaugsson,  búfræðingur, 

Núpi. 
LestrarféIagÞingeyrarhrepps,Þing- 

eyri. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikningar. 


xr 


Ólafar      Hjartarson,      járnamiöur, 

Þingevri. 
Ölafnr  Ólaftvon,  keimarí,  Þingeyri. 
Proppé,  Ólafar,    kaupm.,  Þingeyri. 
Sigriðar    Gaömandsdóttir,    kensla- 

kona,  Haakadal. 
Sigtryggur    GuðlaugsBon,     preitur, 

Kúpi. 
Sóphónias  Jónsson,  gagnfrœ&ingur, 

Lœk. 
Torfi       Hermannsson,       trésmiður, 

ÞÍDgeyri. 


ísafjarðar-umboð. 

(Umboðsm.    Gaðmundur    Bergsson, 

bóksali,  ísafirði)'). 

Aðalbjörg  Jónsdóttir,    húsfrú,  Aro- 

gerðareyri. 
ArDgrimur  Fr.  Bjarnason,  prentari, 

Isafirði. 
Árni  E.  Arnason,    Terzlunarmaðar, 

Bolangavik. 
Ásgeir  Gnðmundsson,  Æðey. 
Baldur  Sveinsson,  keunari.  ísafirði. 
Bárður    Guðmundsson,    bókbindari, 

ísafirði. 
Benedikt      Bjarnason,       húsmaður, 

Góustöðum. 
Björn     Guðmundsson,     kaupmaður, 

ísafirði. 
EinarssoD,  Þóra  £.,  sjúkrah.st. 
£Dgilbert  Kolbeinsson,  bóndi,  Lóns- 

eyri. 
Finnbjörn  Hermannsson,  verzlunar- 

maður,  ísafirði. 
Friðbert  Friðbertsson,  kennari,  Snð- 

ureyri  i  Súgandafirði. 
Friðbert  Guðmundsson,    Saðureyri. 
Fríðrik    HjartarsoD,    kennari,  Sað- 

ureyri. 


Gisli  R.  Bjarnason,    kennari,  Hest- 

eyri. 
Grimur  Jónssoo,   cand.  theol ,  ísa- 

íirði. 
Guðlaugar     Krístjánsson,     búffBð- 

ingur,  ísafirði. 
Guðmundur  Bergssoa,  bóksali,  ísa- 

firði. 
Guðmundur     Hannesson,     konsúll, 

málafliituÍDgsm.,  Isafirði. 
Guðmundur  H.  Finnbjörnsson,  kaap- 

maður,  Sœbóii  i  Aðalvik. 
Guðmundur  Sveinsson,  kaupmaður, 

Hnifsdal. 
Guðrún  Tómasdóttir,  Ijósmóðir,  ísa- 

firði. 
Hálfdan     Ornólfsson,      hreppstjórí,- 

Hóli  i  BoluDgavik. 
Halldór  Bjarnason,   verkstjórí,  Isa- 

firði. 
Halldór       Jónsson,       búfræðingar,- 

Laugabóli. 
Halldúr      Jónsson,        bnfræðingar,- 

Rauðamýrí. 
Halldór  Ólafsson,  kaupm  ,  ísafirði. 
Halldór  Pálsson,  útvegsbúndi,  Hnifs- 

dal. 
Hannes    Halldórsson,     verzlunarm., 

ísafirði. 
Helgi  Ketiisson,  sjómaður,  Ísafirði. 
Belgi    Sveinsson,    bankastjóri,  Ísa- 

firði. 
Ingólfur  Árnason,  verzlnnarmaður,- 

BoIuÐgavik. 
Jens  NielsBon,  kennari,  Bolungavik. 
Jáhann    Kristjánsson,    rerzlunarm., 

Bolungavik. 
Jóhann    Þorsteinsson,    kaupmaðurr 

Ísafirði. 
Jóhanna    Eiriksdóttir,    Kleifum    i 

Seyðisfirði. 
Jónas  Halldórsson,  Búð,  Hnifsdal^ 


*)    Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


XVI 


Skýrslur  og  reikningar. 


[Skfmir 


Jónas  Þorvarðsson,  kanpnia&ar  og 

oddviti,  Hnifsdal. 
Jón  Grimsson,  verzistj.,  Suðuroyri, 
.Jón  Jóusson,  verzlm.,  Bolungavik. 
J<^n  Mariasson,  verzlunarm  ,  Ísafirði. 
.Jón  Sn.  Arnason,   kaupmaðar,  Isa- 

firði. 
.Július  Hjaltason,  Bolungavik. 
Earl     Olgeirsson,     verzlnnarstjóri, 

Isafirði. 
Kolheinn     Jakobsson,     hreppstjóri, 

Unaðsdal. 
Kristján    A.  Kristjánsson,    kaupm , 

Suðureyri  i  Súgandafirði. 
íLestrarfélag  Bjarndæla  og  Fjarðar- 

raanna,  önundarfirði. 
'Lestrarfélag    Hnifsdælínga,    Hnifs- 

dal. 
Lestrarsalur  ísaf jarðar. 
Lestrarfélag  Seyðfirðinga. 
Lestrarfélag  Sléttuhrepps. 
iLestraríélag  Súðavikurhrepps, 

Álftafirði. 
'Magnús     Bárðarson,     útvegsbóndi, 
Magnús  Jónsson,  prestnr,  Isafirði. 
Mngnús    Torfason,    sýslumaður   o^' 

bæjarfógeti,  Isafirði. 
^Oddnr    Guðmundsson,     póstafgr.m. 

Bolungavik. 
•  Ólafur  Arnason,  bóndi,  Bolungavik. 
Olafur  Jónsson,  Elliðaey. 
•Ólafur  Pálsson,    verzlstj.,  Arngerö- 

areyri. 
'PálI  Páisson,  átvegsbóndi,    Heima- 

bæ,  Rnifsdal. 
Páll  Þórarinsson,  sjómaður,  Hnifa- 

dal. 
Pétur    Oddsson,     kaupm.,     Tröð    í 

Bolungavik. 
:  Sigfús   ÐanielsBon,    verzlunarstjnri, 

ísafirði. 
:Sigarbjörn  Ármannsson. 


Signrður  Kristjánsson,  kennari,  !••- 

firði. 
Signröur    P&Isson,    verzlunarstjóri, 

Hest«"yri. 
Sig.  Signrðsson,  kennari. 
Sig.    Sigurðsson,     málafintningsm., 

ísafirði. 
Signrður  Þorvaldsson,  kennari,  ísa- 

firði. 
Stefán  Sigurðsson,  verzlm. 
Stephensen,   Páll,   prestur,    Holtí  i 

Önundarfirði. 
Thordarson,   Finnur,    konsúll,   ísa- 

firði. 
Thorsteinsson,      Davið      Scheving, 

læknir,  ísafirði. 
Valdemar  Valdemarsson,  formaður, 

Hnifsdal. 
Þorvaldur  Jónsson,    prófastur,  ísa- 

firði. 
Þorvarður     Brynjólfsson,     prestur, 

Stað  i  Ságandafirði. 


Vigur-umboð. 

(Umboðsm.  Sigurður    Stefánsson, 

presttlr,  Vignr)'). 

Bjarni   Sigurðsson,    ráðsm.,    Vignr. 
Finnbogi  Pétursson,  Hvitanesi. 
Jón  Guðmundsson,   kaupm,   Eyrar- 

dal. 
Sigurðnr  Stefánsson,  prestur,  Vigur 


Strandasýsla. 
Báröarson,  Guðm.  G  ,  Kjörseyri  '16. 
Björn  Magnnsson,  Borðeyri  '15. 
Gnðjón  Guðlangsson,  kaupfélagsstj., 
Hólmavik  '16. 


*)     Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


'Skiniiii 


Skýrslor  og  leilinÍBgar. 


xvu 


ealldór  Kr. 

Boröeyri  ' 
Lestrarfélag 
LestrArfélag 
LoBtrarfélag 
Lestrarfélag 
Lestrarfélag 
ÞórarinD  G. 

am  '16. 


Júliaseon,  Býslamadnr, 
10. 

Árnefthrepps  '15. 
Bjarnarfj.  og  Bala'17. 
Kirkjabólshrepps  '15. 
KoUafjaröar  '16. 
Selstrandar  'J6. 
Ámason,   ÞiðriksvöU' 


Húnavatnssýsla. 

'^ggort  Ol.  £irik8Son,  búndi,  Sveöja- 

scööam  '17. 
•Gaöm.  Arason,  báfrsð.,  Illagastöð- 

um  '15. 
Jón  Jónsson,  bóndi,  Stóradal  '16. 
Kristján    H.    Signrðsson,    kennari, 

Brúsastuðam  '16. 
Lindal,  Jakob,  Lækjamóti  '16. 
Þóroddur    Lýðsson,     Oddsstbðam, 

Hrátaf.  '16. 
Þorvaldur  Kristmundsson,  búfræð., 

Búlkastuðum.  'i6. 


Hvammstanga-umboð. 
(Umboðam.    Björn    P.    Blöndal 
verzlanarm.  á  Hvammstanga)*). 

Asgeir      Magnússon,       skólastjóri, 

Hvammfltanga. 
Ásta  Gislad'ittir,  Öeithól. 
Blöndal,  Björn  P.,  verzlunarmaður, 

Hvammstanga. 
Bókasafn       Vestur-Húnvetninga 

Hvammstanga. 
Briem,  Jóh.  Kr.,  prestur  á  Melstaö. 
Ooöm.   B.  Jóhannesson,   Þorgrims- 

stuðum. 


Gaðm.  SigfÚBson,  Króksstöðum. 
Gunnar    Kristófersson,    hreppstjóri, 

Valdar&BÍ. 
Gunnl.  GunnlaagsBon,  búfræðingar, 

Syðri-Völlum. 
Halldór  Magnússon,  bóndi,  Vatnshól. 
Ingvar  Jakobsson,  Harastöðum. 
Jón  Ð.  Gnðmundsson,  Barði. 
JÓD    Kiriksson,    bóndi,    SvertÍDgs- 

stöðum. 
Magnús  Þorleifsion,  Krossanesi. 
Olafar      Gunnarsson,       læknir, 

Hvammstanga. 
Pétnr  Gunnarsson^  Hvoli. 
Sigurður  Jónsson,  Stöpum. 
Signrður  Pálmason,  Hvammstanga. 
Stefán  Biörnsson,  bóndi,  Sporöi. 
Stefán  Ðiomedesson,  Anastöðum. 
Valdemar     Baldvinsson,     búfræö., 

Helgulivammi. 
Þorbjöru  Teitsson,  Viðidalstang^. 


BlöndaósB-umboð. 

(Umboðsm.  Friðfinnur  Jónsson, 

trésmiður,  Blönduósi)'). 

Andrés     GuTljóuðson,    kaupmaðnr., 

Harastuðum. 
Auna  R.  Þorvaldsdóttir,  Blöndaósi. 
Arnalds,  Ari  JónsBon,  Býslamaðor. 
Árni  Þorkelsson,    hreppstj.,   Geita- 

skarði. 
Bjarni  Júnasson,  barnak.,  Blönduósi. 
Bjarni  Pálsson,  prófastur,  SteinneBÍ. 
Bjurn    Stefánsson,    prestur,  Bergs- 

stuðum. 
Daði  Ðaviðsson,  Gilá. 
Friðfinnur  Jónsson,  trésm.,  Blöndti- 

ósi. 
Hafsteinn  Pétursson,   bðndi,  Gaon* 

steinsstuðum. 


')    Skilagrein  komin  fTrir  1916. 


xvni 


Skýrtlar  og  reikningar. 


[Skfirnnr 


Jakob  BjarnasoD,    vinnam.,    Holta- 

staðakoti. 
Jónas  Illagason,  bóndi,  Bröttnhlid. 
Slemens  Grnðmandsson,    Bólstaðar- 

hlið. 
Láms  Olafsson,  trésm.,  Blöndaósi. 
Lestrarfélag  Áshrepps. 
Lestrarfélag  Langdælinga. 
Lestrarfélag  STÍnavatnshrepps. 
Lestrarfélag  Torfalækjarhrepps. 
Levy,  Eggert,  hreppstj.,  ösam. 
Magnús  Björnsson,  Syðra-Hóli. 
Magnús    JÓDSson,     bóndi,    Sveins- 

stöðam. 
Málfandafélagið  „Fjölnir"  i  Svina- 

vatnshreppi. 
Páll  Sigarðsson,  búfr.,  Brúsastöðam. 
Pétar  Theodorsson,  sölastj.,  Blönda- 

ósi. 
Raneberg  Olafsson,   Þórormstnnga. 
Sigargeir    Björnsson,    bófr.,    Orra- 

stöðam. 
Sigvaldi  Sveinsson,  bóndi,  Höskulds- 

stöðam 
Sýslabókasafn     Aastar-Húnavatns- 

sýsla. 
Sœmandsen,  Edwalds,  verzlunarstj., 

Blönduósi. 
Þórarinn    Jónsson,    alþm.,    Hjalta- 

bakka. 
Þorsteinn    Bjamason,    kaupmaður, 

Blöndaósi. 


Skagafjarðarsýsla. 

Björn  JónsBon,   prófastur,  Miklabæ 

'17. 
Guðm.  Ðaviðsson,  Hraunum  '16. 
Hartmann  Aagrimsson,  kaupmaður, 

Eolbeinsárósi  '16. 


J^^bannes    FriðbjamarsoD,      Stóra- 

Holti  '16. 
JÓD    Árnason,    gagnfræð.,    Stóra^ 

yatnsskarði  '16. 


Sauð&rkróks-amboð. 
(Umboðsm.  Margeir  Jónsson,  kenn> 

arí,  Ögmundarstöðum)'). 
Anna  JCr.  Jósefadóttir,  Hofi. 
Axel  Eristjánsson,  verzlunarmaður,. 

Sauðárkróki. 
Björn  L.  Jónsson,  bóndi,  Stóro-Seylu, 
Blöndal;   Er.,   póstafgr.mv,  Saoðár'> 

króki. 
Bókasafn  Skagafjarðar. 
Briem,  Olafur,  slþm.jÁIfgeirsvöIlum. 
Guðm.  St.  Jósafatsson,  búfr.,  Brandt- 

stöðum. 
Hafstað,  Ámi  J.,  Vík. 
Hálfdan     Guðjónsson,     prestur     it 

Sauðárkróki. 
Hálfdan  Jónasson,  Þorljótsstöðum. 
Halldór  Stefánsson,  Glaumbœ. 
Hjörtur  Benediktsson,  Stóra-Seylu. 
Jóhann  örn  Jónsson,  Arnesi. 
Jón     Gnðmann    Gislason,    verzlm.^ 

Sauðárkróki. 
Jón  Er.  Ólafsson,  Ðúki. 
Jón  SigurðssoD,  Keynistað. 
Jón  Þ.  Bjömsson,  kennarí,  Sauðár' 

kröki. 
Jónas  Eristjánsson,  lœknir,  Sauðár- 

króki. 
LestrarféUg  Flugumýrarsóknar. 
Lestrarfélag  Miklabæjarsóknar. 
Magnús     Guðmnndsson,      sýslum.,. 

Sauðárkróki. 
Magnús  Sigmundsson,  Vindheimum.. 
Margeir  Jónsson,  kennarí,  Ögmnnd- 

arstöðum. 


*)    Skilagrein  komin  fyrír  1916. 


Skirair] 


Skýrslor  og  reikningar. 


XIX 


ÓUfur  SigurðsioD,  flellalandi. 
Pétnr  Jóoseon,  búfr.,  Eybildarholti. 
Signrðar   Bjömseon,   bóndi^  Ycðra- 

móti. 
Sigarðar  JósaíatBion,  Krossanesi. 
Tobias  Magnúason,  Oeldingabolti. 
Þorbjörn  Björnsson,  bóndi,  Heiðit 


H  61  a-nmb  o  ð. 

(Umbo&im.  Sigarðar  Sigarðsson, 

akólastjórí,  Hólam)>). 

Ami  Gaðmandsson,  £fra-A8Í,  Hjalta- 

dal. 
Bcndaskólinn  á  Hólum. 
Einar  Jósefsson,  Yatnslejsn. 
Jón  Sigtryggsson,  Framnesi. 
Leatrarfélag  Hofshrepps. 
Leatrarfélag  Hólabrepps. 
Olafnr  Jónston,  Litlabóli. 
Sigarðcr  SigarðsBoii,  kesn.,  Hólnm. 
Theodor  Arnbjamarson,  Hólam. 


Eyjafjarðartýsla. 

Siglafjarðar-amboð. 

(Umboðimaðar  Helgi  Hafliðason, 

Siglafirði)»). 

Aigeir  Blöndal  Bjarnaion. 
Bjami  ÞorsteinsBon,  prestnr. 
Blöndal,  Sophns,  yerzlitj. 
OnOmandur  Bjamason,  Bakka. 
Onðm.     Skarphéðinason,     kennari, 

Siglafirði. 
Hafliði  GaðmandsBon,  hreppstj. 
Hallgrimsson,  Gaðm.  T.,  laknir. 
Helgi  Gnðmandsion,  Inknir. 
Matthiaa  Hallgrimsson,  kaapm. 
Þórður  Þórðaraon,  Siglunesi. 


Eyjafjarðar-nmboð. 

(Umboðsm.  Kristján  Gaðmandsson, 
bóksali,  OddeTri)'). 

Arni  Jóbannesson,  Þverá. 

Arni  Jóbanns80D,prestar,Grenivik. 

Arni   Þorvaldsson,   kennarí,  Akar- 

eyri. 
Aamnndar  Gislason,  próf.,  Hilsi. 
Axel    Y.    Wilhelmsson,    verzls^., 

Akureyrí. 
Benjamin  Krístjánsson,  Tjurnam. 
Bjarni  Arason,  Grýtubakka. 
Bjarai  Jónsson,  útbússtj.,  Akureyri. 
Björa  Amason,  bóndi,  Pálsgerði. 
Björn  Jóhannss.,  Syðra-Laugalandí.. 
Bókasafn  Gagnfræðaskól.,  AkureyrL 
Bókasafn  Norðaramtsins,  AkareyrL 
Briem,  Þorsteinn,  pre8tnr,HrafnagiU. 
Einar    Gattormsson,   prentari,    Óbí 

við  Eyjafjörð. 
Elimar  Tómasson,  Skógum. 
Eydal,  Ingimar,  kennarí,  Akureyri. 
Finnur  Sigmnndsson,  Ytra-Hóli. 
Framfarafélag  Grýtubakkahrepps. 
Friðbjöra   Steinsson,  dbrm.,  Akur- 

eyri.    Gjaldfri. 
Fríðjón  Jensson,  læknir,  AkureyrL 
Garðar   Amgrímsson,  Geirbjaraar- 

stöðnm. 
Garðar  Halldórsson,  Rifkelsstöðum. 
Gestur  JóhannessoD,  Akureyri. 
Gisli  Jónsson,  hreppstj.,  Hofi. 
Gisli  B.  MagnÚBSon,  Akureyrí. 
Grímur  Grímsson,  kenn.,  Olafsfirðú 
Gnðmundnr   Benediktsson,   Asláks- 

stöðum. 
Gnðm.    Guðmnndsson,   hreppstjóri, 

ÞúfnavöIIum. 
Guðm.    ólafison,  kennarí,  Skóguia. 
Hallgrlmur    Ðaviðsson,   verzlunar- 

Btjóri,  Aknreyri. 


*)    Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


XX 


Skýrslur  og  reíkningar. 


[Skímir 


Hallgrlmnr  EristinBSon,  kanpfélags- 

stjóri,  Akureyri. 
Hallgrimur   Pétursson,   bókbindari, 

Akareyri. 
Eannes  0.  Magnússon,  Akureyri. 
Haraldnr  Le'sson,  kennari,  Holtseli. 
Havsteen,    Jakob,  konsúll,  etazráð, 

Oddeyri. 
Helgi   Arnason,  prestur,  Olafsfirði. 
flelgi  Danielsáon,  Björk. 
flólmgeir   Þorsteinsson,   verzlnnar- 

maðnr,  Grund. 
Hólm,  Magnús  A.,  Saurbæ. 
Ingibjörg  Jóhannesdóttir,  Árnesi. 
Ingimar  Hallgrlmsson,  bóndi,  Litla- 

Hóli. 
Ingólfur    Bjarnason,    bóndi,   Fjósa- 

tungu . 
J6n  Jóhannsson,  SWarði,  Dalsmynni. 
Jón  01.  Jónsson,  Möðrnfelli. 
Jón  Rögn/aldsson,  Fífilgerði. 
Jón  StefánssoD,  ritstj.,  Aknreyri. 
Jónas  Jónasson,  prœp.  hon.,Akureyri. 
Júlíus  Kr.  Valdemarsson,  Kambi. 
Karl   Nikulásson,    verzl.stj.,    Akur- 

eyri. 
KristjánBenedikts8on,Möðrnvöllum. 
íristján      Guðmundsson,      bóksali, 

Oddeyri. 
Laxdal,  Eggert.  kaupm.,  Akureyri. 
Lestrarfélag  Árskógsstrandar. 
Lestrarfélag  Glæsibæjarhrepps. 
Lestrarfélag  Hríseyinga. 
Lestrarfélag  Kaupangssóknar. 
Lestrarfélag  Munkaþverir. 
Lestrarfélag  Möðruvallasóknar, 
Lestrarfélag  Svalbarðsstrandar, 

Svalbarði. 
Lestrarféiag  öxndæla. 
Llndal,  Bjöm,  cand.  jur;,  Aknreyri. 
Loftur  Baldvinsson,  Böggvisstööam. 
Olafar    Tryggvason,    bóndi,    Dag- 

verðartungu. 
Páll  EinarssoD,  bæjarfógeti. 


Pétur  Einarsson,  Grenivik. 
Ragnar  Olafðson,  kaupm.,  OddeyrL 
Rist,  L.  J.,  kennarí.  Akureyri. 
Sigtryggur      Jónatanssoo,      bóndi, 

Tungu. 
Signrður     Einarsson,     dýralaknif, 

Akureyri. 
Sigurður  Jónsson,  Brún. 
Sigurður     Sigurðsson,     bókbindari, 

Akureyri. 
Skúli     Krístjánsson,     búfræðingar, 

Sigríðarstöðum. 
Stefán  Jónsson,  bóndi,  Munkaþverá. 
Stefan     Kristjánsson,     skógrœktftí- 

stjóri,  Vöglum. 
Stefán    Stefánsson,  skólastj ,  Akur- 

eyri. 
Steffensen,    Valdemar,  læknir,  Ak- 

ureyri. 
Steingrimur    Matthfasson,     læknit, 

Akureyri. 
Sveinn  Þórðarson,  verzlanarmaður, 

Höfða. 
Vigfús  G.  Pálmason,  Samkomugerði. 
Vilhjálmur    Jóhannesson,     kennari, 

Espihóli. 
í>órður  Jónatansson,  öngnlsstöðam. 
Þórður    Sigurjónsson,     Dagverðar- 

tungn. 
Þorkell  Þorkelsson,  kennari,  Aknl"- 

eyri. 
Þormóður   Sveinsson,  verzlm.,  Ak- 

ureyri. 
Þorsteinn    Grimsson,   gagnfrœðing- 

ur,  Krossanesi. 


Þingeyjarsýsla. 

Guðmundnr   Vilhjálmsson,    bóksali, 

SyÖra-Lóni  '16. 
Jónas  Helgason,  Grænavatni. 
Sigfús    Hallgrimsson,    Vogum    viö 

Mývatn  '16. 


Sktrnir] 


Skýrslnr  og  reikningar. 


X2I 


Snabjörn   Amljótsson,  kaapmaðar, 

Þórshöfn  '17. 
Steinn    Emilsson,    Terzlunarmaðar, 

ÞófBhöfn  '17. 
Þorsteinn   Arnljótsson,  kaapma&ar, 

Þórsböfn  '17. 


H  á  8  a  T  i  k  n  r-n  m  b  o  ð. 

(Umboðsm.  Stefán  Gaðjohnsen, 

verzlanarstjóri)'). 

Aöalgpeir    Daviðsson,   bóndi,  Stóru- 

Langum. 
Aðalsteinn    Kristjánsson,    kaapm., 

Húsavik. 
Ari  Jónsson,  Húsavik. 
Ami  Jakobsson,  bóndi,  Hólam. 
Arni  JónsBon,  bóndi,  Þverá. 
Benedikt  Bjarnason,  kenn.,  Húsavik. 
Benedikt  Gaðnason,  Grænavatni. 
Benedikt     Jónsson,      sýsloskrifari, 

Húsavik. 
Benjamin  Sigvaldason,  Gilsbakka  i 

Axarf. 
Björn  Guðmnnd88on,bóndi,Grj  'tnesi. 
Björn  GuðmundssoD,  bóndi,  Lóni. 
Bókasafn  Grimseyinga. 
£gill  SigurðssoD,  Máná. 
Egill    SigurjónssoD,    bóndi,     Laxa- 

mýri. 
Friörika  Jónsdóttir  fr4  Hrifln. 
Guðjohnson,    Stefán,     verzlunarstj., 

Uúsavik. 
Gnðm.    Stefánsson,  gagnfr.,  Hrifla. 
Guðm.  Stefánsson,  Hafralæk  i   Að- 

aldal. 
Halldóra    Björusdóttir,  Presthólum. 
Hallgrimur  Þorbergsson     Ualldórs- 

stöðum. 
Hallsteinn      Karlsson,     yngíspiltar, 

Húsavik. 


Haakur  Ingjaldsson,  Garðshorni. 
Helgi  Jónsson,  yngispiltur.  Húsavik. 
Hólmgeir  Þorsteinsson,  bóndi,  Valla- 

koti. 
Indriði    Þorkelsson,    bóndi,     Ytra- 

Fjalli. 
Jakob  Hálfdanarson,  dbrm.,HÚ8avik. 
Jóhannes    Þorkelsson,    hreppstj<'>ri, 

Syðra-Fjalli. 
Jón  BjörDSSon,  Skógum,   Axarfirði. 
Jón  Jónasson,  Húsavik. 
Jón  Jónsson  Gauti,  bóndi,  Héðin»- 

höfða. 
Jón     Sigurðsson,      gagnfr.,     Yzta- 

Felli. 
Jónas  JónssoD,  verzlnnarstj.,  Flatey. 
Karl  ArngrimssoD,  Landamóti. 
Kristján    Sigtryggsson,  bókbindari, 

Húsavik. 
Konráð  Vilhjálmsson,  bóndi,  Hafra- 

læk. 
Lestrarfélag  Keldhverfinga. 
Lestrarfélag  Kinnunga,  Köldukinn, 
Lestrarfélag  Mývetninga. 
Lestrarfélag  Sléttunga. 
Lestrarfélat;  Svalbarðshr.,  Þistilf. 
Matth.  Eggertsson,  prestar,  Grimsey. 
Páll  Kristjánsson,  kaupm.,  Húsavik.. 
Pétnr  JónssoD,  alþm.,  Gautlöndam. 
Sigtrygv'ur    Helgason,  bóndi,  HalU 

bjarnarstuðum. 
Sigurður    Gunnarsson,    yngispiltur, 

Skógum. 
Sig.  Sigfússon,  sölustj.,  Hnsavik. 
Signrður     Sigarðsson,     breppstjóri,^ 

Halldórsstuðum. 
Sigurgeir  Friðriksson,  bóksaIi,Skóg- 

arseli. 
Sigmundur      SigurðssoD,       læknir^ 

Breiðumýri. 
Snorri  Jónsson,  hreppstj ,  Þverá. 
Stefán  Pétursson,  Húsavik. 


^)    Skilagrein  komia  fyrir  1916. 


XXII 


Skýnlar  og  reikningar. 


(Skirnir 


Steingrímnr    Jónsson,   ■ý8lama&ar, 

Húsavik. 
Sýslnbókasafn  Snður-Þingejinga. 
Þorbergar    Þórarinsson,    hreppstj., 

Sandhólnm. 
Þórarinn  Jónsson,  bóndi,  Halldórs- 

stöðam. 
Þórólfar  Signrðsson,    gagnfræðing- 

ar,  BaldnrRheimi. 
örn      Sigtryggsson,      búfræðingur, 

Hallbjarnarstöðnm. 


Norður-Múlasýsla. 

Onnnlangar    A.    Jónsson,    verzlan- 

arm.,  Höfn,  Bakkafirði  *16. 
Halldór     Stefánsson,      Hamborg    i 

Fljótsdal  '16. 
Haraldnr  Þórarinsson,  prestnr,  Hof- 

teigi  16. 
Jón  Sigfússon,  bnfræðingar,  Svina- 

felli,  Hjaltastaðaþinghá  '16. 
Kristján  Jónsson,  Hrj(')t  '16. 
Lestrarfélag  Fljótsdalshrepps  '16. 
Lestrarfélag  Hjaltastaðahrepps  '15. 
Magnús  Eiriksson,   bóndi,   £yjaseli 

'17. 
Olafnr  0.  Lárasson,  læknir,  Brekka 

'16. 
Stefán  Benediktsson,   Merki  á  Jök- 

nldal  '17. 
Svanhildar    Jóhannsdóttir,    Brekka 

'16. 


Vopnafjarðar-amboð. 

(Umboðsm.  Þór,  B.  Stefánsson 

verzlunarstjóri)*). 

Arni  Jónatansson,  Skálanesi. 


Bjöm  JónasBon,   bóndi,  H&mandar> 

stöðnm. 
Einar  JónBSon,  prófastor,  Hofi. 
Einar  Runólfsson,    kanpm.,  Vopna* 

firði. 
Gaðm.  Gaðmundsson,  Krossavik. 
Hallgrimur  Gislason,    Egilsstöðum. 
Ingólfur     Eyjólfsson,      Þorbrands- 

stöðum. 
Ingólfur   Gislason,   læknir,  Vopna- 

firði. 
Ingólfur  Hrólfsson,  Vakursstöðum. 
Ingvar      Nikul&sson,      prestar, 

Skeggjastöðom. 
Jón  Halldórsson,  præp.  hon.,  Sauða- 

nesi. 
Jón  Sigurjónsson,    bóndi,   Hólmum. 
Olafar  Metúsalemsson,  Bnstarfelli. 
Signrður  Benediktsson,  Hofteigfi. 
Stefán       FriðriksBon,        Eyvindar- 

stöðum. 
Viglundnr  Helgason,  bóndi,  HaakB- 

stöðnm. 
Þór.  B.  Stefánsson,  verzlnnarstjóri, 

Vopnafirði. 
Þorleifur  Helgason,  kennarí,  Vopna- 

firði. 
Þorsteinn  Sigurðsson,  Vopnafirði. 

Rang&r-umboð. 
(Umboðsm.  Björn  Hallsson)*). 
Björn  Hallsson,  Rangá. 
Emil  J.  ArnaBon,  Blöndugerði. 
Gísli  Helgason,  bóndi,  Skógargarði. 
Gnðmundur  Olason,  búfr.,  Höfða. 
Gnnnar  Sigurðsson,  Hleinagarði. 
Sigfás  Eiriksson,  Rangá. 
Sigurður  Antóniusson,  búfræðingur, 

Sleðbrjót. 
Sreinn  Bjarnason,  bóndi,  Heykolls- 

stöðum. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


Skirnirí 


Skýnlar  og  reikningar. 


XXIII 


Borgarfjar4ar-ambo&. 

^mbo&Bm.  Þorst  M.  JónBion,  alþm., 

Borgarfixöi)*). 

Aana  Ga&ný  GQ&mandsdóttir,  Hóli. 
Björn  Olafur  GisIaBon,  verzl.8tjóri, 

Borgarfiröi. 
Halldór  AsgrimsBon,  Grond. 
Jón  BjornsBon,  Steinholti. 
LeBtrarfélag  Borgfirðinga. 
Sigarðor  flannesson,  trésm.,  Bjargi. 
Steinn  Magaússon,  Odda. 
Þorst.  M.  Jónsson,   alþm.,  Borgar- 

firöi. 


Seyðisfjar&ar-ambod. 

(Umbo&sm.  Pétar  Jóhaonsson, 

bóksali,  Seyöisfirði)'). 

Benedikt  Jónasson,    verzlanarstjóri, 

Seyðisfirði. 
Björa  JÞorlákBson,  prestar,  Ðverga- 

Bteini. 
Gaðmundar  Gaðmundsson,  bókhald- 

ari,  Seyðisfirði. 
Gaðmundur    V.    Kristjánsson,     úr- 

smiðnr,  Seyðisfirði. 
Ballar  Hallsson,  tannlæknir,  Seyð- 

isfirði. 
Hermann  ÞorsteinssoD,    skósmiðnr, 

Seyðisfirði. 
Jóhannes  Jóhannesson,  sýslamaðar, 

Seyöisfirði. 
Jón  JónsBon,  bóndi,  Firði. 
Karl  Finnbogason,  skólastjóri,  Seyð- 

isfirði. 
Kristj&n  KristjánssoD,  læknir,  Seyð- 

ÍBfirði. 
Lestrarfélagið  „Dagsbrán",  Seyðis- 

firði. 


Lestrarfélag  Seyðisfjar&arhrepps. 
Pétar  Jóhannsson,  bóksali,  Seyðis- 

firði. 
Sigarðar  Björgálfsson,    Seyðisfirði. 
Sigarðnr    Jónsson,   bóndi,    Seyðis- 

firði. 
Signrður  Jónsson,   kaapm.,  Seyðis- 

firði. 
Sigurjóa  Jóhaaaesson,  kanpm.,  Seyð- 

isfirði. 
Stefáa  Tb.  Jónsson,  konsúll,  Seyð- 

isfírðL 
Sveinn   Árnason,  yfirfiskimatsmað- 

ur,  Seyðisfirði. 
Þórarinn    Gaðmuadsson,     kaupm., 

Seyðisfirði. 


Suður-Múlasýsla. 

Benedikt  Sveinsson,  bóksali,  Borg- 

areyri  við  Mjóafjörð  '15. 
Blöndal,  Benedikt,  búfr.,  Eiðum  '17. 
Búnaðarskólinn  á  Eiðum  '15. 
Eirikur  Sigurðsson,  kennari,  Hjart- 

arstöðnm  '15. 
Guttormur  PáUson,  skógfrœðingar, 

Hallormsstað  '16. 
Guttormur    Vigfússon,    præp.   hon., 

Stöð  1  Stöðvarfirði  '16. 
Hákon    Finnsson,    bóndi,   Arnalds- 

stöðnm  '15. 
Jón  Sigurðsson,  Hjartarstöðum  '16. 
Klemensina    Klemensdóttir,    Norð- 

firði.  16. 
Lestrarfélag  Mjófirðinga  '16. 
Lestrarfélag  Stöðfirðinga  '17. 
Magnús  Blöndal   Jónsson,   prestnr, 

Vallanesi  '17. 
Magnús    Stefánsson,     búfræðÍBgar, 

Kiðum  '15. 


')    Skilagreia  komin  fyrir  1916. 

*)    Skilagrein    komin   fyrir   1915   og  ófullaægjaadi  fyrir  1916  (fri 
íyrT.  umboðsm.). 


XXIV 


Skýrslor  og  reikningar. 


[Skirnir 


Olafnr  B.  Jónsson,  Egilsstöðnm  '17. 
Sigrún  Pálsdóttir,  Hailormsstað  '17. 
Sveinn  Jónsson,  Egilsstööum  '16. 


Norðfjarðar-umboð. 

(Umboðsm.    Þorbergur    Guðmnnds- 

8on,  báfrœðingur)'). 

Bergur  Eiriksson,  trésmiður. 
Hj&lmar  ólafsson,  verzlunarmaður. 
Ingvar  Pálmason,  útvegsbóndi. 
Jónas  Andrésson,    kaupfélagsstjóri. 
Lúðrig  Sigurðsson,  kaupmaður. 
P&U  GuttormssoD,  kaupmaður. 
Signrjón  Magnússon. 
Sigurjón  Stefánsson,  sjómaður. 
Stef&n  Halldórsson,  verzlm. 
Sveinn  Arnason,  trésmiður. 
Thoroddsen,  Pétur,  læknir. 
Valdemar  Valvesson,  kennari. 
Vigfús  Sigurðsson,  trésmiður. 
Zoega,  Tómas  J ,  verzlunarmaður. 
Þorbergur    Guðmundsson,    búfræð- 
ingur. 


Eskifjarðar-umboð. 

(Umboðsmaðnr    Stefán    Stefánsson, 

bóksali  á  Eskifirði)'). 

Arndis  Eristj&nsdóttir,  Eskifirði. 
Arnesen,  J.  C.  F.,  konsúll,  Eskifirði. 
Arnfinnur  Jónsson,  Eskifirði. 
Björn  R.    Stefánsson,    verzlunarstj. 

á  Reyðarfirði. 
Einar  Hálfdanarson,  Hafranesi. 
Eiríkur  Bjarnason,  Eskifirði. 
Ferd.  Magnússon,  Reyðarfirði. 
Friðrik  Steinsson,  Eskifirðí. 
Gnðm.  Ásbjarnarson,  Eskifirði. 


Gunnar  Bóasson,  Reyðarfirði. 
Ballgrimnr  Bóasson,  Reyðarfirði. 
Hallgrimur  Gaðnason,  Eskifirði. 
Jón  Björnsson,   Seljateigi,  Reyðar- 

firði, 
Jón  Valdemanson,   gagnfræðingur,. 

Seljateigi, 
Sigurðnr  Hjörleifsson,  lœknir,  Eiki- 

firði. 
Sigurður  Vigfá8son,kenn.,  Eskifirði. 
Stefán  Björnsson,  prestur,  Hólmum^ 
Sveinbjörn  P.  Guðmundsson,  Hólm- 

um  i  Reyðarfirði. 


Fáskrúðsfjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Marteinn   Þorsteinsson,. 

bókhaldari)»). 

Björgvin  Þorsteinsson,  verzlunarm.^ 

F&skrúðsfirði. 
Georg  Georgsson,  læknir,  Fáskrúös- 

firði. 
Guðm.  Jónsson,  átvegsb.,  Búðum. 
Halldór  P&Isson,  búfr.,  Tungu. 
Höskuldur  Stefánsson,  bóndi,  Ðölum^ 
Jóhannes  Þórðarson,  vm.,  Ðölum. 
Jón    Ðaviðsson,     veralunarm.,    F&- 

skrúðsfirði. 
Jón    Stefánsson,    veralunarm ,    Fá- 

skrúðsfirði. 
Lestrarfélag  Búðaþorps. 
Magnús    Gislason,    cand.    jur.,    Fá^- 

skrúðsfirði. 
Marteinn  Þorsteinsson,  bókhaldari, 

F&skrúðsfirði. 
P&ll     Benjaminsson,      verzlunarm.^ 

Fáskrúðsfirði. 
Páll  Pálsson,  kenn.,    Fáskrúösfirði.. 
Stefán  Gislasou,  Kolfreyju-siaö. 
Slefán     Giiðmund>sun,      verzlunar- 

fuUtrúi,  Fii8kráös.fir^i. 


')     Skilagrein  komin  fyrir  1916. 


Skirnir] 


Skýrelar  og  reikDÍagar. 


XIF 


ÐjúpaTogi-umboð. 

(Umboðsm.  Bjami  £irikBBon,kennarí, 

DjúpaTogi)'). 

Bjarni  Eiriksion,  kenn.,  ÐjúpHvogi. 
Björn  Jónsson,  verzlm.,  Ðjúpavogi. 
Brim,  ölafnr  H.,  bóndi,  Eyjam. 
Elias  Jónsson,  vertlstj.,  Djúpavogi. 
Helgi  Einarsson,  bóndi,   Melrakka- 

nesi. 
Ingim.  Steingrimsson,   verzlanarm., 

Djúpavogi. 
Jón   Arnason,   óðaUbóndi,    Múla   i 

Álftafirði. 
Jón  Finnsson,   preetur,  Hrauni  við 

Djúpavog. 
Jón  Jónsson,  lausam.,  Geithellum. 
Pétur    Þorsteinsson,    prestur,    Ey- 

dölum. 
Sveinn    Sveinsson,     bóndi,    Hoíi. 
Tborlacius,     Olafur,      læknir,    Bú- 

landsnesi. 


Skaftafelltsýsla. 
Ari  HálfdanarsoD,    hreppstj.,   Fag- 
urhólsmýri,  öræfum  '16. 


Lóns-umboð. 
(Umboðsm.  Jón  Jónsson,  prófastur, 
Stafafelli  i  Lódí)>). 

Bjarni    Gnðmundsson,     bókhaldarí, 

Höfn  i  Hornafirði. 
Jón  Guðmnndsson,  kennari,  Höfn. 
Jón  Jónsson,  prófastar,  Stafafelli. 
Leytrarfélag  Lónsmanna. 
Sigurður  Sigiirðsson,  kenn.,  Hoffelli. 
Þorleifur  JóiissoB,  alþni  ,  Bólum. 


Hornafjarðar-amboð. 

(Umboðsm.    Þórhallur    Danielsson, 

kanpm.,  Höfn  i  Homafirði)*). 

Gisli  Sigurjónsson,   Fornustekkjum. 
Guðm.  Sigarðsson,    söðlasm.,    Höfa- 

i  Homafirði. 
Lestrarfélag  Mýrahrepps. 
Lestrarfélag  Suðursveitar. 
PéturJón880D,pre8tur,Kálfafell8Stað. 
Þórðar  Oddgeirsson,  prestur,  Bjarna- 

nesi. 
Þórhallur   Danielsson,    kaupmaður,- 

Horoafirði. 


Víkur-umboð. 

(Umboðsm.  Jón  Olafsson,   kennari,- 

Vik  i  Mýrdal)'). 

Bjarni    Asgr.     Eyjólfsson,     Syðri' 

Steinsmýri. 
Bjarni  Einarsson,  præp.  hon.,  Vik. 
Bjarni  Kjartansson,  kaupnf.,  Vik. 
Björn  Runólfsson,  Holti. 
Brynjólfur  EinarssoD,  Reyni. 
Einar  Erlendsson,    verzlunarmaður, . 

Vik. 
Eirikur  Ormsson,  trésmiðar,  Vik. 
Eyjólfur    Guðmundsson,     hreppstj., . 

Hvoli  i  Mýrdal. 
Guðgeir  Jóhannson,  kennari,  Vik. 
Guðlaugur  £r.  Jónsson,  kaupm.,  Vik. 
Jóel  Sigurðsson,  Bakkahoti. 
Jóhann     Sigurðsson,     búfræðingur, 

Breiðabólstað. 
Jón  Olafsson,  kennari,  Vik. 
Lestrarfélag  Dyrhólahrepps. 
Páll  Sigurðsson,  Skammadal. 
Sigurjón  Kjartansson,  kennari,  Vík. 
Ungmenuafél.    „Bláfjall"  i  Skaftár- 

tutigu. 


')     Skilagreiii  kmnin  fyrir  191<;. 


^XVl 


Skýrslur  og  reiknÍDgar. 


[Skirnir 


(Þorsteinn  Einarsson,  verzlm.,  Vik. 
JÞorsteinn    ÞorstcinsBon,      kaapm., 
Vik. 


Rangirvallasýsla. 
^Árni  Ingvarsson,  Núpi  '15. 
iBjörgvin    Vigfússon,    sýslumaður, 

Efra-Hvoli  '16. 
"Einar  Jónsson,   hreppstjóri,    E&lfs- 

stöðum  '16. 
Einar     Jónsson,     Tjörnnm     undir 

EyjafjöUum  '17. 
Erlendur       Guðjónsson,       Hamra- 

görðum  '17. 
>Guðmundur     Gaðfinnsson,     læknir, 

Stórólfshvoli  '15. 
Ingimundnr  Benediktsson,    Ealdár- 

holti  '15. 
Ingimundur  Jónsson,  búfr  ,  Hala  '16. 
-Jakob  Lárnsson,  prestur,  Holti  '15. 
.Jón    Guðmundsson,    bóndi,     Ægis- 

siðu  '16. 
.JÓD    Jónsson,    bóndi,    Sumarliðabœ 

'16 
Lestrarfélag  Asahrepps  '16. 
Lestrarfélag  Landmanna  '16. 
Magnús  Eristjánss.,  Ðrangshlið  '16. 
•Ólafur  Finnsson,  prestur,  Kálfbolti 

'16. 
Skáli  Skúlason,  prófastur,  Odda  '16. 
Thorarensen,    Grimur,    hreppstjóri, 

Eirkjubæ  '17. 
'Tómas  Sigurðsson,  hreppstj.,  Bark- 

arstöðum  '16. 
TJngmennafélagið  „Hekla"  '16. 
Vigfás  Bergsteinsson,  Brúnum  '16. 
Þorsteinn     Benediktsson,      prestur, 

Lundi  '14. 
^orsteinn  Jónsson,   oddviti,   Hold- 

.artungu  '16. 


Arnessýsla. 

Agúst   Helgason,   bóndi,    Birtinga- 

holti  '16. 
Eggert    Benediktaaon,    hreppstjóri, 

Langardælnm  '16. 
Einar  Jónsson,  lausam.,  Hæli  '14. 
Eirikur    Einarsson,   s.  sýslnmaðar, 

Eyrarbakka  '16. 
Eng^lbert    Sigurðsson,     Eröggólfs- 

stöðum  '16. 
Gestur  Einarsson,  bóndi,  Hæli  '15. 
GIbU  Jónsson,  Stóru-Reykjum  '16. 
Gisli     Pétnrsson,     læknir,     Eyrar- 

bakka  '15. 
Guðjón  Rögnvaldsson,  Tjöm  i  Bi«k- 

upstungum  '16. 
Guðm.  Guðmundfison,  bóksali,  Eyr* 

arbakka  '16. 
Guðm.  Gnðmundsson,  Efri-Brá  '16. 
Guðm.    Lýðsson,    bóndi,    Fjalli   á 

Skeiðum  '16. 
Halldór  Jónsson,  bókh.,  Norðurkoti, 

Grimsnesi  '15. 
Jónas  Halldórsson,  hreppstj ,  Hraun- 

túni  '16. 
Jón  Signrðsson,    cand.  phil.,    Eall- 

aðarnesi  '16. 
Ejartan    Helgason,    prestur,  Hruna 

'15. 
Lestrarféi.  Baldnr,   Hraung.hr.  '17. 
Lestrarfélag  Gnúpverja  '16. 
Lestrarfílagið  „Mimir",  ölfnsi  '16. 
Lestrarfélag  Stokkseyrar  '15. 
Páll    LýÖsson,    hreppstjóri,    Hlíð  i 

Gnúpverjahr.  '15. 
Páll  Stefánsson,    Asólfsstöðum  '16. 
Sigurður  Olafsson,  fv.  sýslumaður,       j 

Eallaðarnesi  '16.  1 

Sveinn    Gnðmundsson,    járnsmiður, 

Eyrarbakka  '17. 
Thorsteinsson,    Jón,  prestur,  Þing* 

velli  '16. 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikÐÍngar. 


xxvu 


UnginennAféUgi&    n^vðt''i    ^rimi- 

nesi  '16. 
Þorsteinn  Þórarinsson,  ÐramboddB- 

stöðnm  '15. 
Þorvaldnr  ÞorTaldsBon,  Skaftaholti, 

Gnépverjahr.  '16. 
Þórðnr  Ólafssoo,  Ásgarði  '16. 


Vestmanneyjasýsla. 

Vestmanneyja-nmboð. 

(Umboösm.    Jón  Sighvatsson,   bók- 

sali)'). 

Ami  SigfúsBon,  kanpm. 
Björn  JónsBon,  kennari. 


Ðal,  Bita,  verilnnarmær. 
Einar  Lámsson. 
Finnnr  Sigmundsson. 
Goöný  Gnöjónsdóttir. 
Gnnnar  Olafsson,  kanpm. 
Jóhann  Þ.  Jósefsson,  kanpm. 
Johnsen,  Arni  J.,  verzlm. 
Johnsen,  Gisli  J.,  konsúll. 
Johnsen,  Láms  J.,  verzlm. 
Jón  £inarsson,  kaupfélagsstj. 
Jón  JónsBon,  Atvegsbi^ndi. 
Magnús  StefánsBon,  sýsluskrifari. 
Sigurður  SigurðsBon,  lyfsali. 
Sigurjón  Högnason,  gagnfr. 
Sýslnbókasafn  Vestmanneyja. 
Þorbjörn  Gnðjónsson. 


B.    I  Veeturheimi. 


Kanada  og  Bandarikin. 

Andrews,  A.  le  Roy,  Ithaka  N.  Y. 

•15. 
Coroell  University  Library,  Ithaca 

N.  Y.  '16. 
Halldór    Hermannsson,  bókavörðnr, 

Itbaca  N.  Y   '15. 
HoUander,    Ðr.   Lee   M.,    Madison, 

Wis.  '15. 
Newberry  Library,  Chicago  '15. 
Þorbergur    Þorvaldsson,    próf.    dr., 

Saskatoon,  Saskatchewan  '1(5. 


Veitnrheims-nmboð. 

(Umboðsm.  J.  J.  Bildfell,  520 

Union  Bank,  Winnipeg)*). 

Albert  Jónsson,  Winnipeg. 
Arason,  W.  B.,  Hnsawich. 
Arni  EggertsBon,  Winnipeg. 


Árni  SveÍDBSon,  Glenboro. 
Askdal,  E.  S.,  Minneota,  Minn. 
Bandalag  Pembinasafn.^ðar,  N.  Dak. 
Bergmann,        Friðrik,        prófessort 

Winnipeg. 
Bergmann,  Jonas  S ,  Gardar,  Pem- 

bina. 
Bjarnason,  J.  M.,  Bi-raarhave,  Van. 
Björnsson,  A.  J  ,  Deer  Horn,  Man. 
BjörnssoD,  G.  B.,  Minneota,  Minn. 
Björn  Sveinsson,  Svold,  N.  D. 
Blöndahl    A.  J.,  Wynyard. 
Bókasatn    Tjaldbáðarsafn.,    Winni- 

peg- 
Borgfjörð,  Th.  S.,  Vanconver. 
Cristophersson,  Hernit,  Brn,  Man. 
Davidsson,   Charles   G.,    St.   Paul., 

Minn. 
Eggert  JúhannesBon,  Winnipeg. 
Eggertsson,  J.,  Winnipeg. 
Egill  ErlendsBon,  Winnipeg. 


')     Skilagrein  komin  fyrir  1916. 

*)     Skilagreinir  ókomnar  fyrir  1914—1916. 


XXVIU 


Skýrslar  og  reikningar. 


ISkímir 


Einar  Gislason,  Gimli. 
Einar  Sigvaldason,  Baldar. 
Eyjólfur   S.  Gaðmundsson,  Jacoma, 

Wash. 
Friðrik  Hallgrimsson,  prestur,  Bald* 

nr,  Man. 
Geirmundur    6.    Olgeirsson,    Edin- 

burgh,  N.  D. 
Gestur  Jóhannesson,  Poplar  Park. 
Gislason,  Anna,  Winnipeg. 
GisliEgilsson,  Lögberg,  Sask.,  Can. 
Goodman,  G.  G.,  Wynyard,  Sask. 
Goodman,  Gisli,  Winnipeg 
Gould,  Chester  N.prófessor,  Chicago. 
Gaðmundur        Arnason,       prestur, 

Winnipeg. 
Gaðní  Þomteinsson,  Gimli,  Man. 
Gunnar  Sveinsson,  Seattle,  Wash. 
Gunnlögur     Tr.    Jónsson,    ritstj'^ri, 

Winnipeg. 
Guttormur     Guttormsson,     prestnr, 

Churchbridge. 
Guttormsson,  Thorst.,  Winnipeg. 
Halldórsson,   M.  B.,  dr.,  Souris,  N. 

Dak. 
Henderson,  Joh.,  Winnipeg. 
Hjálmar  F.  Danielsson,  Otto,  Man. 
Högni  Einarsson,  Winnipeg. 
lcelandic    Library    „Mimir",   Pem- 

bina,  N   Dak. 
Jakob    Guömundsson,    South    HiU, 

Van. 
Jóbannes  Sigurðsson,  Seattle. 
Johann    0.     Björnsson,     Wynyard, 

Sask. 
Jóbann  Pálsson,  Clarkleigh,  Man, 
Johnson,  Arthur  A.,  Mozart,  Sask. 
Johnson,    Baldur,    B.    A,    Langen- 

burg. 
Johnson,  Haligrimur,  B,  A.,  Winni- 

peg. 
Johnson,  Eristján,  Dulath. 
Johnson,     Magnús,    Lundar,    Man., 

Can. 


Johnson,  8t.  E.,  Otto  P.  0.,  Man. 
Jón  Árnason,  B.  A.,  Wynyard. 
Jón  EinarsRon,  Winnipeg. 
Jón  J.  Hallsson,  Hólar,  Sask. 
Jónas  Danielsson,  Winnipeg. 
Jónsson,   B.  B.,  prestur,  Winnipeg. 
Klemens  Jónasson,  Selkirk. 
Eristinn  Þorfinnsson,  Gardar,  N.  D. 
Erístinsson,  Kr.  Fr.,  Framnes,  Man.. 
Kristján  Sigurðsson,  ritstjóri,  Winni- 

Peg- 
Kristján  Stefánsson,  Winnipeg. 
Lestrarfélagið  Argalinn,  Wild  Oak^ 

Man. 
Lestrarfélagið   Dagsbrún,    Lnndafr 

Man. 
Lestrarfélagið      Dagsbrún,      Vidir,. 

Man. 
Lestraríélagið  Fjólan,  Nes,  Can. 
Lestrarfélagið  Fram,  Arnes,  Man. 
Lestrarfélagið     Fróðleikshvöt,   Ár- 

borg. 
Lestrarfélagið  Gangleri,  Gardar. 
Lestrarfélagið  Gimlé. 
Lestrurfélagið      Hafstjarnan,      Pt^ 

Roberts,  Wash. 
Lestrarfélagið  Rarpa,  Blaine,  Wash. 
Lestrarfélagið  Herðubreið,  Narrows, 

Man. 
Lestrarfélagið    Iðunn,    Markerville, 

Alberta. 
Lestrarfélagið  lugólfur,  Vancouver. 
Lestrarfélagið  ísland,  Baldur,  Man. 
Lestrarfélag   Islendinga   í    Cypres- 

sveit,  Glenboro. 
Lestrarfélag   íslendinga   i    Reykja- 

vlk,  Reykjavik  P.  0. 
Lestrarfélagið  Leifar,  Candabar  S. 
Lestrarfélagið  Mentah vöt,  Otto,  Man. 
Lestrarfélagið  Mentun,  Anthler  S. 
Lestrarfél.  Míkleyinga,  Hekla,  Can. 
Lestrarfé'agið  Mimir,  Wynyard. 
Lestrarfél.  Morgunstjarnan,  Hólar. 
Lestrarfélagið  Skjaldbreið. 


fikirnir] 


Skýrslnr  og  reikningar. 


XXII 


LMtrarfél.    Stjarnan,  Selkirk,  Man. 
Lestrarfél.  Tilrannin,  Keewatin,  Ont. 
LMtrarfél    Verðandi,  Mozart,  Sask. 
Leatrarfél.  Vestri,  Seattle,  Wash. 
L«8trarfélagiö  Þjóöerniö,  Winnipeg, 

Beacb. 
Lestrarf^l.  Þörfin,  Kristnes,  Sask. 
Lestrarféla/^ð  Æskan,  Ðakota. 
Long,  S.  M.,  Winnipeg 
Magnús    Hinriksson,    Chnrchbridge. 
Magnús,  S.,  Ðaiuth. 
Markerville,  Jón,  Alta. 
Mœri,  Jon,  Svold,  N.  Dak. 
Norœan,  Jakob,  Iieslie,  Sask. 
Oddsson,  Th.,  Winnipeg. 
OUon,  A.  B.,  Gimli,  Man. 
ólafsBon,  K.  K  ,  prestur,  N.  Dak. 
ólafnr  Kjartansson,  Winnípeg. 
Pétar    Hjálrasson,  prestur,  Marker- 

viUe,  Alberta. 
Pétnr  0.  Hallgrimsson,  Seattle. 
Pétnrsson,  P.  V.,  Ivanhoe. 
Runólfnr  Marteinsson,  Winnipeg. 
Scheving,  8.  P.,  Victoria  B.  C. 
Sigtrjggur  JíSnasson,  Arborg. 
Signrðsson,    Job,    Mrs.,  Upham,  N. 
•   Dak. 
Signröur   Olafsson,   prestur,  Baine, 

Wash. 
Simon  Simonarsou,  Winnipeg. 


Skaptason,  M.  J.,  prestur,  Winnipeg. 
Sncebjörn    Einarsson,  Landar,  Man. 
Stefán  Guttormsson,  Winnipeg. 
Steingrimar      Þorlákgson,     prestur, 

Seikirk. 
Styrkár  Vesteinn  Helgason,  L«sli«. 

Sask. 
Sveinn  Ámason,  Seattle,  Wash. 
SwansoD,  Fred.,  Winnipeg. 
Thorarensen,  Ch.,  Icel.  River. 
Thordarson,  Ch.,  verksmiðjneigandi, 

Chicago. 
Thordarson,  Thordur,  dr.,  Minneota, 

Minn. 
Thorgeirsson,  Mart.,  Akra,  N.  Dak. 
Thorlacius,  B.,  Ninith,  Man. 
Thorsteinsson,    Oddur,    Icel.  River, 

Man. 
Toronto    University    Library,  Tor- 

onto. 
Tómas  Jónasson,  Icel.  River,  Man. 
University  of  North  Dak. 
Vidal,  Sig.  J.,  Hnausar,  Man. 
Victor  Eyjólfsson,  Icel.  River,  Man; 
Wilhelni    Kristjanson,    Otto    P.  0., 

Man.,  Can. 
Þorgeröur  Þóröardóttir,  Winnipeg. 
Þorgils  Þorgeirsson,  Winnipey.      • 
ÞArðnr  Árnason,  Mozart,  Sask.  ' 
Þórir  Björnsson,  Dnluth,  Minn. 


C.    1  öðrnm  löudnni. 

(Bókasöln-nmboð    hefir   Gyldendalske    Boghandel    Nordisk    Forlag 
Klareboderne  H,  Kaapmannahöfn)'). 

Fœreyjar.  Simun  av  Skaröi,  lýðháskólaBtjóri, 

Dahl,  Jakob,   cand.  theol.,  kennari,  Fagrahliðar-háskóli  '16. 

Thorshavn  '16.  S.  P.  ir  Konoy,  kennari,  Götu  '16. 

Paterson,  Joannes,  kongsb  ,  Kirkja-  Thorshavns  literære  Samfund,  Þórg- 

bæ  '16.  höfn  '16. 


>)    Skilagrein  ókomin  fyrir  1916. 


XXX 


Skýnlar  og  reikningar. 


[Skimir 


Danmðrk. 

Blöndal,   Sigfús,   bókayör&or,  Am- 

agerbrog.  15H,  Kh.  '16. 
Blöndahl,  Sighv.,   stud.  jar.,  H.  C. 

örstedsv.  67,  Kh.  '16. 
Gad,  G.  E.  C,  búksali,  Yimmelsk.  32, 

Kh.  '16. 
Gisli  Brynjólfsson,   lœknir,  Ðanne- 

brogíg.  1,  Kh.  '16. 
Gaöjón  Eiriksson,   búfr.,  Yilhelms- 

dal,  Mörköv  St.  '16. 
Gannar    Gunnarsson,    rithöf.,    Gl. 

Kongev.  141»  Kh.  '16. 
Hafsteinn  Pétursson,  prestur,  Fiol- 

8tr.  28,  Kh.  'J6. 
Halldór    Kristjánsson,    stud.    med., 

Kysthosp.  Juelsminde,  Jylland'16. 
Hammerich,  M.,  málaflm.,  Schlegels 

Allé  3,  Kh.  '16. 
Haraldur    Sigur&sson,    tannlœknir, 

Österbrog.  60,  Kh.  '16. 
Héðinn  Yaldemarsson,   stud.  polit., 

Khöín  '16. 
Jakob  Gunnlögsson,  stórkaupmaður, 

Niel  Juelsg.,  Kh.  '16. 
Johansen,  J.,  Landbrngsskolelœrer, 

Ladelund  pr.  Vejen  '16. 
Jónas     Lámsson,      veitingamaður, 

Personbg.  Bestauration,  Kh.  '16. 
Jón  Sveinbjörnsson,  kmjr.,  Paladan 

MuUersvej  3,  Kh.  '16. 
Kristján    Björnsson,     stud.     med., 

Odenseg.  8,  Kh.  '16. 
Magnús   Jochamsson,    stad.    mag., 

Ravnsbg.  5  B  St.  Kh.  '16. 
Magnús  Magnússon,   prestur,  Breg- 

ninge  pr.  Bingk.  '16. 
Melsted,   Bogi  Th.,   mag.  art.,  Ole 

Suhrsg.  18,  Kh.  '16. 
Möller,  J.  y.,  prentari,  Hestemölle- 

str.  5,  Kh.  16. 
Nielsen,    Chr.    Hein,    caud.    mag., 

Bergthorasg.  1'  Kh.  B.  17. 


Nordal,  Sigorðor,  dr.  phil.,  Yester- 

brog.  20,  Kh.  16. 
Pétur    Bogason,    laknir,    Faxinge 

Sanat.  pr.  Præstö  '16. 
Sigurður  Sigtrjggsson,  cand.  mag., 

Yiborg  '16. 
Sóreyjarskóla  bÓKasafn,  Sorö  '16. 
Stefán  Stefánsson,  cand.  jar.,  Yilla 

ChristinebergjSölleröd  pr.  Holte'16 
Sveinbjörn  Sreinbjörnsson,yfirkenn- 

ari,  Aarhns  '16. 
Tulinius,  Thor  £.,   stórkaapmaðar, 

Gefionsplads  5,  Kh.  '16. 
Yaltýr    Guðmundsson,    dócent,   dr. 

phil.,Amagerbrogade  161,  Kh.  '16. 


Noregur. 

Bugge,  Alexander,  fv.  prófessor,  dr. 

phil.,  Fyresdal,  Telemarken  '16. 
Háskólabókasafnið,  Kristiania  '16. 
Katedralskolens  Bibliotek,  Kristia- 

nia  '16. 
Kolsrud,  Oluf  .Universitetsstipendiat, 

Kristiania  '16. 
Skásheim,  Anders,  bókhaldari,  Ber- 

gen  '16. 
Stórþingisbókasafnið  i  Kri8tjania'16. 
Yisindafélagið  i  Þrándheimi  '16. 


Svíþjóð. 

Gðteborgs  stadsbibliotek  '16. 
Lands  Universitets  Nord.  Seminarí* 

um  '16. 
Söderwall,  K.  F.,  prófessor,  Land  '16. 
Zadig,  Yiggo,  cand.  pbil.,  Malmö  '16. 


Skirnir] 


Skýnlor  og  reikningar. 


XXXT 


^ýzkaland. 

Anderaon,  ErnBt,  godsegare,  Allen- 

■tein,  Preassen  '13. 
Blankenstein,  M.  v.,  litt.dr.,BerIin'13. 
ErkM,  Heinrich,  kanpm.,  Eöin  '16. 
Gotzen,  Jos.,  dr.  phil.,  Eöln  '18. 
Gmner,  Max,  dr.  phil.,    Berlin  '13. 
Herdersche   ^erlagshandlong,  Frei- 

bnrg  im  Breisgaa,  Baden  '18. 
Hejdenreich,  W.,  dr.  phil.,  Eisenacb 

'18. 
Mayer,  E.,   prof.,  dr.  phiL,  Wiirtz- 

burg  '15. 
Meissner,   R.,    prófessor,    dr.  phil., 

Bonn  '15. 
Staatsbibliothek,  Miincben  '13. 
Stadtbibliothek,  Hambarg  '13. 
Universitetsbibliothek,  Eiel  '15. 


England. 

(Umboðsm.  The  Viking  Society, 
Chelsea,  London). 
Banks,  Mrs.  M.  M.,  London  '16. 
Gray,    John,    preatar,    St.    Peters, 

Falcon  ave.,  Edinburgh  '15. 


Hight,  Geo.  Ainslia,  Oxford  '16. 
Johnston,  A.W.,  Chelaea,London  '16. 
Láðvik  Jónuon,  búfr.,  London  '17.- 
Olsen,  0.  T.,  dr.,  Grimsby  '16. 
Phillpotts,    Miss    Bertha   S.,    Tan- 
bridge  Wells  '16. 


Holland,  Belgía,  Frakkland, 
Austnrriki  og  Rússland. 

Aastin,  C.  E.,  læknir,  Paris  '16. 
Cahen,   Maurice,  agrégé  de  1'  Uni- 

versité,  Paris  '15. 
Hoogt,  J.   M.    van  der,  litt.  cand. 

Wageningen,  Nederl.  '16. 
Jon   Svensson,   prestur,   Feldkirch, 

Stella  m.,  Vorarlberg,  österreich- 

'17. 
Erijn,  Sopbie  A.,  Amsterdam  '16. 
Lascaronsky,  Bas.  Greg.,  próf.,  Eiew^ 

'14. 
de  Vries,  J.  P.  M.  L.,  litt.  n.  doct, 

Waatergraafsmeer    bei    Amster^ 

dam  '16. 


Reykjavik,  18.  júni  1917. 

MaUhiaa  Þórðarton^ 
bókavörður  félagsins. 


Áskorun. 

Stjórn  Bókmentafélagsins  hefir  ákveðið  að  gefa  út 
Ihelztu  rit  Jónasar  skálds  Hallgrímssonar  í  bundnu  og 
óbundnu  máli  og  kosið  til  að  sjá  um  útgáfuna,  i  samráði 
við  forseta  félagsina,  þá  Helga  Jónsson,  dr.  phil.  í  Reykja- 
vik,  Matthías  Þórðarson,  fornmenjavörð  i  Reykjavik  og 
Jón  Sigurðsson  i  Kaldaðarnesi. 

Til  þess  að  rit  þetta  geti  orðið  sem  fullkomnast  eru  það 
tilmæli  útgáfunefndarinnar  til  allra  þeirra,  er  hafa  i  hönd- 
um  eða  vita  um  handrit  frá  Jónasi  Hallgrimssyni,  kvæði, 
sendibréf  eða  annað,  og  sömuleiðis  bréf  til  Jónasar,  að  Ijá 
eða  útvega  nefndinni  alt  slikt  til  afnota,  helzt  i  frumriti, 
en  ella  í  stafréttu  eftirriti,  og  enn  fremur  önnur  gögn,  er 
lúta  að  æfi  Jónasar,  svo  sem  frásagnir  eða  ummæli  um 
hann  í  bréfura  samtiðarmanna.  Nefndin  beiðist  þess  og, 
að  henni  séu  látnar  i  té  sagnir  eða  munnmæli,  er  menn 
kynnu  að  hafa  heyrt  ura  Jónas,  t.  d.  um  tildrög  sumra 
kvæða  hans  o:  fi.,  alt  að  tilgreindum  heimildum. 

AUir  þeir,  sem  kynnu  að  geta  rétt  nefndinni  hjálpar- 
hönd  í  þesau  efni,  eru  beðnir  að  aenda  gögn  aín  einhverj- 
um  nefndarmanna  aem  allra  fyrst. 

Reykjavik,  13.  júli  1916. 

helgi  Jónsson.    Matthías  Þórðavson. 
Jón  Sigurðsson. 


l^) 


SKIRNIR 


TIMARIT  HINS  ISLENZKA  BOKMENTAFELAGS 


XCH.  ÁR 


(j)-(j.v^  ') 


X  —    /.  A  >-  ^^ 


R  I T  S  T  }  Ó  R  I 

GUÐM.   FINNBOGASON 


REYKJAVÍK   —    1918 
ÍSAFOLD   -   ÓLAFÖR    BJORNSSOH 


'^ 


r 


4^ 

Efnisskrá. 


Bh. 

Jörð  (kvœfti),  oftir  Einar  Bencdiktsson 1 

ADna&  lif.     Rœðustúfur,  eftir  Bjarna  Jónsson  frá  Vogi ....  7 

Konungssonur  (saga),  eftir  Grunnar  Gunnarsson 14 

Með  Btrondum  fram  (kvæöi),  eftir  Stephan  G.  Stephansson ...  59 

(iuunar  á  Hnoarcuda,  eftir  Siyurd  Gudmundsson 63 

„BáHör  SeHars",  eftir  Shakespeare.   G  e  s  t  u  r   íslenzkaði ....  89 

Um  „Jnlins  Cœsar",  eftir  Boga  Olafsson 106 

Gamlir  nájngar  frá  Breiðafirði,  eftir  Matthias  Jochumsson .    .    .  109 

ÍBarn-Grlmnr  (kvæði),  eftir  GUdmund  Magnússon 122 

Vonin  (kvæði).  eftir  Guðmund  G.  Hagalin 124 

Stjórnarbyltingin  mikla  í  Kússlandi,  eftir  Þorleif  H.  Bjamason  .  125 

Ritfregnir  eftir,  G.  F.,  J.  J.  Smdra,  B.  B.,  J.  Jac.  og  Þ.  H.  B.  155 

Island  1917,  eftir  Jóhann  Kristjánsson 184 

Siðbót  Lúthers,  eftir  Sigurð  Sigurðsson 193 

Gunnar  &  Hliðarenda,  frh.,  eftir  Sigurð  Guðmundsson    ....  221 

Þau,  sem  gleðina  þrá,  eftir  Comtesse  De  Noailles,  G  e  s  t  u  r  þýddi  252 

Um  lifseigju  dýra  og  manna,  eftir  Steingrim  Mátthiasson  .    .    .  254 

Umhleypingar  (kvæði),  eftir  Jakob  Thorarensen 2ft4 

Erasmus  fr&  Rotterdam,  eftir  Magnús  Jónsson 266 

Ritfregnir,  eftir  G.  F.,  G.  H.  og  M.  J. 273 

Bréf  frá  Bjama  Thorarensen  til  Grims  Thomsen 286 

Á  nesi.  —  I  nesi,  eftir  Einar  Friðgeirsson 288 

Astriðnr  Olaftdóttir  Sviakonnngs  (kvœði),  eftir  St.  G.  Stephansson  289 

Byggingamálið.     Húsagerð  i  sveitum,  eftir  Guðm.  Hannesson  .    .  294 

Rrasmus  frá  Rotterdam,  nl,  eftir  Magnús  Jónsson 909 

Um  sendibréf,  eftir  Jón  Sigurðsson  frá  Kaldaðarnesi 325. 

Frá  Frakklandi,  1916—1917,  eftir  John  Galsux)rthy.  G.  F.  þýddi  346 

Við  Dýflin  (kvæði),  eftir  Stephan  G.  Stephansson 1^61 

Frá  málitreitu  Norðmanna,  eftir  Holger  Wiehe 362 

Ritfregnir,  eftir  Holger  Wiehe  og  Pál  E.  Ólason 367 

Ný  rit 383 

Skýrslur  og  reikningar  Bókmentafélagsini  1917 I— XXXI 

L«i«rétting»r XXXH 


■V' 


••j;^. 


1'.-^ 
,*-.<i 


^ 


',m 


Jörð. 

Vor  jörð.  Vor  jörð.  Eitt  orð  í  himnaheim. 
Eitt  hugboð  andaDS  mikla,  er  Ijósið  glóði. 

—  Hann  rísti  þina  braut  sem  linu  i  Ijóði, 
sera  logahendÍDg  i  vorn  BÓlargeim. 

Hann  kvað  þig  fram  i  kraptsins  myndum  tveim, 

hann  kenndi  þig  við  eilífð  og  við  dauða. 

En  eina  og  styðjast  stuðlar  dýrra  braga 

hann  strengdi  þina  geisla  á  djúpið  auða. 

Þeir  eiga  að  bera  andvörp  þinna  nauða 

og  óm^  þins  fagnaðs  yfír  timans  daga. 

Svo  hlóðst  þín  krystallsbygging,  röð  af  röð, 
og  rætur  seildust  djúpt  að  tindi  og  grunni. 
En  hugir  lyptust  yfir  röst  og  runni 
í  röðulmorgna  og  heilög  straumaböð. 
Og  himinn  enart  með  Ijósi  lifgræn  blöð, 
8V0  loptið  brjóstin  þyrstu  mættu  teiga. 

—  Svo  kveikist  þrá,  og  þrautin  á  að  vinnaat 
og  þúsund  leiðir  hnoss  og  sælu  eiga. 

En  eldhjör  blikar  milli  vara  og  veiga: 

Einn  vegur  liggur  heim.  Þin  fórn  skal  innast. 

Þvi  sekkur  glaumsins  bylgja  blökk  og  hljóð, 
er  beinist  að  sjer  sjálfum  andans  kraptur 
og  neista  viljans  sendir  efnið  áptur, 
með  arð  síns  banastríðs  í  lifsins  sjóð. 
Vor  jörð.  Nú  hrópar  hjartna  þinna  blóð 
er  hismið  endurkrefst  i  þögn  og  eyði. 

1 


Jðrð.  [Skírnir 

Með  kvíða  og  ógn  þess  hörðu  fjötur  hrökkva, 
8V0  hnigur  moldin  þungt  að  sínu  leiði. 
Vjer  frelsurast  sera  i  leiptri  af  likn  og  reiði. 

—  Vort  Ijós,  það  kviknar  þegar  fer  að  rökkva. 

í  einura  svip  vjer  sjáum  lífsins  dag, 
er  sálin  lítur  við  í  dauðans  hliði  — 
sem  rifjist  þáttur  upp  á  sjónarsviði, 
er  siðsti  ómur  deyr  i  leiksins  brag. 
Hve  hljóraar  saknaðaárt  vort  minnislag; 
hve  sveimar  liðins  tíma  augun  ekera. 

—  í  kvæðalok  nær  hryggðin  hærra  en  gleðin, 
Að  hinnstu  skilst  oss  fyrst  vor  eigin  vera, 

og  hjartað  finnur  orð,  sera  andann  bera. 
Vort  æflljóð,  sem  bót  ei  verður  kveðinl 

Þin  dýpsta  hvöt  hún  bjó  þjer  böl  og  hel. 
í  banni  traðkast  nú  þinn  helgi  lundur. 
Og  þó  á  lífið  enn  sitt  háa  undur  — 
er  ástin  helga  snertir  raannleg  þel. 
Þá  skín  þú  saklaus  enn,  vort  Edenshve),. 
með  aldin  frjáls,  er  sig  til  jarðar  hneigja. 
Þá  gjöra  hjörtu  hugi  tvenna  að  einura, 
og  hiraininn  hann  sjest,  en  orðin  þegja  — 
en  syndug,  jarðnesk  brjóst  i  draurai  deyja 
og  drúpa  að  vængjaföðraura,  engilhreinura. 

—  Vér  helgurast  þér,  vor  sólarsignda  fold, 
í  segulviðjura,  undir  loptins  höfga, 

með  eðlið  skipt,  til  hels  og  himins  öfga, 

og  hljóða  vöggu  búna  í  unn  og  raold. 

Þú  hófst  til  Ijóss  og  Hfs  vort  þunga  hold 

og  lyptir  vorri  brá  til  morgunlanda. 

Sera  vona  og  trúnaðs  börn,  þín  björg  vjer  hreifum^ 

A  brúnum  tinda  vegaraerkin  standa. 

Loks  dagar  yfir  draura  vors  bundna  anda 

og  dauðinn  leysir  vora  sál  úr  reifum. 


fildniir]  Jðrð.  f^ 

—  Vjer  teigura  við  þitt  brjóst  vort  Bragavín; 
þín  broa  og  daggir  titra  1  vorum  gigjum, 
þinn  andblær  ber  vorn  óð  að  himinskýjum; 
með  ómi  þinna  hamra  rödd  vor  dvln. 

Þú  breiðir  kiæði  blóma  og  fannalin 
á  brautir  vorar,  upp  til  söngsins  hæða. 
Þitt  afl  er  það,  sem  Ijóði  og  list  vér  vígjum 

—  þú  Ijetst  það  etreyma  fram  til  vorra  œða. 
Af  jarðarætt  er  andi  vorra  kvæða. 

Þinn  eldur  býr  1  strengnum  aem  vjer  knýjum. 

Vort  sandkorn  himnahafs,  hve  ertu  stór. 

Þín  hljóðu  straumaköst  ná  geiminn  yfir. 

í  þinu  dufti  drottins  myndin  lifir. 

Þú  dropi  varðst  svo  fylltist  Ijóssins  sjór. 

Sá  andi,  er  stillir  stjörnuskarans  kór, 

hann  stýrir  hverju  epori  þinna  loga; 

því  hann  er  sá,  sem  allt  sjer  i  þvi  eina; 

því  á  eitt  sjónarkast  vort  hvolfsins  boga; 

því  speglast  blikur  blái  rn,  djúpra  voga 

i  blaðsins  dögg,  i  tárun.  pinna  steina. 

Þú  deplar  auga  og  dagur  verður  kveld. 
Þú  dregur  blœju  hægt  á  mánagluggann  — 
og  breiðir  þjer  að  brjósti  næturskuggann, 
þú  blundar,  vaknar,  kveikir  morguneld. 
Þú  dúðar  okkur  hljótt  í  haustsins  feld, 
en  heitan  móðurkoss  til  vorsins  geymir. 
Svo  snýr  þú  við,  sem  vif  að  ástarhótum, 
og  vetrarþraut  í  röðulfaðmi  gleymir. 
En  grannahvelin  heilög  bros  þin  dreymir, 
ó,  himinstjarna,  sem  vér  troðum  fótum. 

—  Við  djúpsins  eld  þú  ólst  vorn  skyggna  hug, 
sem  uggir  heima  og  líf  þar  sólir  dvína, 

og  hærra  vill  og  víðar  en  þær  skína, 
sem  veit,  að  takmörk  á  þitt  stolta  fiug.  — 

1* 


Jðr».  [SUnlr 

í  8Ókn  og  ílótta  sveiílast  þú  &  bug 

uns  Bundrast  þú  i  logans  innsta  kjarna. 

En  hrapir  þú  i  öaku  á  auðar  slódir, 

samt  er  þín  liking  varðveitt,  fagra  stjama. 

í  sál  og  anda  ódauðlegra  barna 

þar  er  þín  eilifð,  veröld  vor  og  móðir. 

Þin  sanna  dýrð  hún  skin  i  hilling  hæst, 
þar  hvelfast  skýjaborgir.     Og  þær  standa. 
Á  meðan  grjót  og  múrar  hrynja  i  sanda 
ris  munans  höll  þeim  trausta  grunni  næst. 
Þann  skáldagrun,  sem  lýsir  loptin  fjærst, 
er  lengst  að  má  úr  heimsins  dánarsögum. 
Þvi  terður  list  vors  lífs  hið  fagra  að  dreyma 
i  lit,  i  máli,  i  hljóms  og  sjónar  brögum. 
—  Þin  fegurð  öll  er  undir  djúpum  lögum, 
fiem  andinn  veit,  en  hjartað  þarf  að  gleyma. 

Þar  birtist  voðavafans  gáta  öll. 

Hver  vanhelg  sjón  hún  deyr  við  bjarmann  mikla. 

Þvi  geyma  englasverðin  landsins  lykla 

og  Ijósi  jarðarandans  hasla  völl.  — 

Ein  alda  af  brjóstsins  hafi  flytur  fjöll 

þar  forvit  heims  er  blindni  og  dróma  vafið. 

Vort  hærra  stig  ber  anda  og  kennd  í  eining  — 

1  undirdjúpi  sefans  finnst  það  grafið. 

Sjá  farfuglsungann  átta  sig  um  hafið; 

eins  eygist  luktri  sjón  vors  höfunds  meining. 

En  eins  og  hvolfir  hylur  skýi  við, 
svo  hverfast  sjónir  vorri  ytri  skoðun. 
Þitt  blinda  lif  það  hlýðir  hærri  boðun, 
en  himnur  augans  spegla  öfug  mið. 
Þar  starir  skynjun  öll,  við  afgrunns  rið, 
i  áfiýnd  þá,  sem  Ijóss  frá  stól  er  hröpuð. 
Þar  ristir  máttug  hönd  á  vegginn  varnað: 
Án  vegabrjefs  vors  hjarta  er  leiðin  töpuð. 


Skirair]  Jörð.  S 

Vor  hulda  greind  var  oss  til  Bkilnings  sköpuð; 
því  skerðir  trúlauet  vit  vorn  sálarfarnað. 

Þó  vœri  án  skuggans  svipiaus  sjálf  þín  brá. 
I  sálarhjúpinn  er  hans  teikning  dregin 

—  uns  sólarblettur  er  af  auga  þveginn 
og  upptök  geislana  hugir  þola  að  Bjá. 
Því  er  allt  líf  þitt  stormur,  strið  og  þrá 

upp  stigans  þrep,  svo  hækki  og  göfgiat  myndin.. 
Því  logar  klaki  og  steinn  í  stjörnugliti, 
þvi  stráir  blóraið  ilm  á  fjallavindinn, 
því  grípur  augað  geislann  bakvið  tindinn 
og  gægist  yfir  friðarbogans  liti. 

Má  þessi  vilji  í  blóði,  bjargi  óg  hlyn 

ei  bylta  aflsins  btefnu  á  nýja  vegi.  — 

SkiJst  þannig  útboð  vort  að  dómadegi 

að  duptið  sjálft  sig  hefji  í  æðra  skyn? 

Hvort  skalt  þú  bera  andans  kraptakyn, 

eem  kveðst  til  annars  lifs,  án  raolda  og  grafa? 

Skal  jarðarreynsla  rísa  af  efnisdraumnum 

og  rúnateiknin  handan  Ijóssins  stafa, 

uns  mennskir  hugir  sökkvisjóinn  kafa 

og  sveíflumálið  lesa  i  ysta  straumnum? 

—  Svo  rjett  oss  lífsins  djúpu,  dýru  skál, 
þú  dóttir  myrkra  undir  himnaljósum. 

Lát  bekki  þina  og  öndveg  anga  af  rósum^ 
lát  óma  í  risin  blá  þitt  hæsta  mál. 
Stig  tímans  spor  við  hnattabjálmsins  bál, 
við  hörpugný  af  röstum  vinda  og  sjóa. 
Hvert  bros  þíns  vanga  lyptir  hjartaljóðum,. 
við  Ijóma  þinna  hvarma  vonir  gróa, 
við  lokkailm  og  andþyt  sterkra  skóga, 
við  æða  þinna  nið  i  björtum  flóðum. 


S  Jörd.  [SkirBÍr 


ii 


—  Vor  jörð.  Vor  jörð.  Eitt  blys  í  heljarheim. 
Einn  höfundsdraumur,  roðinn  sonarblóði. 
Eítt  heilagt  rim  i  þessu  logaljóði, 
sem  las  vor  guð  i  skuggana  veldisgeim. 
Hann  kvað  þig  fram  i  eldi  og  i  eim, 
af  yrkisefnum  þagnar,  myrkra  og  dauða. 
Hve  sterkir  eru  stuðlar  þeirra  braga; 
þeir  strengja  geislabrýr  á  djúpið  auða, 
sem  bera  himnura  boðskap  gleði  og  nauða 
frá  brjósti  þínu  —  yfir  tiraans  daga. 

Einar  Benediktsson, 


Annað  líf. 

Ræðastúfar  eftir  Bjaroa  Jónsson  frá  Vogi. 


Þ  e  8  8  u  lífi  er  óþarft  að  lýsa.  Þar  er  um  auðugan 
.:garð  að  gresja,  ef  leitað  er  lýaingar  á  þvi.  Hafa  bæði 
skáld  vor  og  annara  þjóða  komist  svo  vel  að  orði  um 
það,  að  mér  mun  nægja  að  nefna  nokkur  dæmi.  Kristján 
Jónsson  segir  um  það: 

Lifið  allt  er  blóðrás  og  logandi  und, 
sem  læknast  ekki  fyr  en  á  aldurtila  stund. 
En  Jón  Olafsson  lýsir  nær  því  sem  daglega  verður: 
Aldrei  hljóta  af  argi  frið, 
enga  bót  fá  meina, 
heimska  þrjóta  að  þreyta  við: 
það  er  Ijóta  gamanið. 
Victor   von   Scheffel   segir   að  það  væri  fífladans,    ef  það 
Tœri  eigi  svo  alvarlegt  sem  það  er: 

Das  Leben  wilre  ein  Narrentanz, 

wenn's  nicht  so  ernsthaft  wíire. 

Vilji   menn  nú  eigi  láta  sér  lynda  lýsingar  einstakra 

manna,    sem    vel   mega   vera   runnar  af  stundar  geðblæ, 

þá   cr   að  minna  {i  hitt,    hvern  veg  þjóð  vor  lítur  á  það. 

Mætti   til  þcss  velja  ýrasa  málshætti  og  orðskviði,    en  eg 

mun  láta  mér  nægja  að  minna  á  þenna:     »Böl  er  búskap- 

ur,  hrygð  er  hjúskapur,  ilt  ereinlífi  og  að  öllu  er  nokkuð*. 

Þótt   einhverjum  þyki  hér  kenna  svartsýni,    þá  hygg 

eg  sannast  sagt  að  daglegt  líf  muni  flestum  þykja  grálegt 

og  þyki  mönnum  sem  öllu  sé  snúið  öfugt,    þar  sem  mest- 

um    hluta    mannanna   er  nauðugnr  einn  kostur  að  lifa  til 

þess   að    eta,    en   þeir  koma  þvi  eigi  við,    að  eta  til  þess 


8  Anna&  lif.  [Skiniir 

að  lifa.  Tíminn  og  kraftarnir  endast  illa  til  að  afla  við- 
urværis,  hvað  þá  til  annars  meira.  Fer  þvi  flestum  seitt 
skáldinu,  er  sagði: 

Ungum  lék  mér  löngun  á 

að  lifa  til  að  skrifa. 

En  sköp  hafa  því  svo  skift,  eg  má 

skrifa  til  að  lifa. 
Þetta  lif,  þ.  e.  baráttan  við  sultinn,  er  þvi  ekki  eftir- 
flóknarvert. 

Prestur  var  fenginn  til  þess,  að  telja  um  fyrir  Jóni 
Arasyni,  áður  en  hann  var  leiddur  til  líflátsins.  Hóf  sóra 
Sveinn  mál  sitt  á  þessa  leið:  »Til  er  lif  eftir  þetta,. 
herra*.  »Veit  eg  það,  Sveinki*,  svaraði  Jón.  Eg  mun 
nú  eigi  fara  nær  orðum  prests  en  svo,  að  eg  segi:  »Til 
er  annað  líf,  háttvirtir  áheyrendur«.  Og  þótt  eg  fái  sama 
svar,  mun  eg  þó  verða  þrárri  en  Sveinki,  og  segja  yður 
nokkru  gjör  frá  þvi. 

Mér  kann  nú  að  hafa  orðið  það  á,  að  vekja  með 
þessum  orðum  minum  þá  eftirvænting  hjá  yður,  að  eg 
hefði  öðlast  eitthvað  a:f  speki  hinna  alkunnu  draumspek- 
inga,  eða  að  eg  hefði  haft  fregnir  af  framliðnum.  En 
það  var  þó  eigi  ætlun  min.  Má  vera  að  eg  hafi  heldur 
átt  að  víkja  við  orðum  Byrons  úr  »drauminum«  ogsegjai 
Tvískift  er  lífið,  list  á  sína  heima, 
réttnefndra  hluta  tveggja  takmörk  skýr. 
Þessu  »öðru  Iifi«  hefi  eg  lýst  svo  á  öðrum  stað:  »Fyr- 
ir  utan  strit  og  stríð  daglega  lifs  er  heill  heimur  fagurra 
sólgeisla,  stórra  fljóta,  fossa  og  fjalla,  mannfegurðar  og 
lífs,  orðsnildar  og  óma.  Surair  sýna  oss  þenna  heim  í 
söng,  sumir  i  sögu  og  leik,  sumir  i  Ijóði,  sumir  i  litum 
og  enn  aðrir  greipa  hann  í  stein  eða  málma.  I  þessum 
heimi  lifum  vér  beztu  stundir  æfi  vorrar  og  njótum^  hrein- 
astrar  gleði  og  höfum  hana  þar  helzt  ómengaða.  Þangað 
flýjum  vér  undan  hugarharmi  voruin  og  áhyggjum  og 
daglegu  stríði  voru,  sem  er  meini  blandið  á  marga  lund. 
Fyrir  því  megum  vér  vera  þakklátir  þeim  mönnum, 


t 


Skirair]  .       Annað  lií.  9* 

skapa   088   þenna   hvildarheim  og  alla  þá  gleði,   sem  þar 
býr«. 

En  þetta  eru  aðeins  mín  orð,  og  get  eg  hvorki  búist 
við  að  menn  hafi  haft  tima  til  að  taka  eftir  þeim,  né  að 
þeir  trúi  mér.  En  þá  er  að  líta  á  meðferð  mannkynains 
á  þessum  efnum  eftir  þvi  sem  eagan  kem8t  næst. 

Svar  mannkynssögunnar  er  ótvírætt  þetta:  Allar 
heimsins  þjóðir  hafa  reynt  að  akapa  sér  annað  betra  lif 
eins  og  Oddur  Hjaltalin,  er  gerði  sér  þá  hlátraheim  er 
heimur  grætti.  Viljl  menn  grenslast  eftir  því,  hversu* 
lengi  mannkynið  hafl  haft  Ii8tina  í  h&vegum,  þá  verða 
menn  að  leita  fram  til  hinna  fyrri  jarðalda,  að  min8ta 
ko8ti  frara  til  þriðju  aldar  (tertiæra  tímans).  Þvi  að- 
skömmu  siðar  en  menn  þeirrar  aldar  höfðu  lært  að  gera 
sér  verkfæri  úr  steini  eða  öðru,  tóku  þeir  einnig  að  fegra 
þau  og  ágerðist  það  því  meir  sem  lengra  leið.  Finna 
menn  því  i  hellum  listaverk  frá  tímum  horflnna  mann- 
tegunda.  Nákvæmlega  verður  eigi  sagt,  hversu  langt  er 
nú  liðið  frá  fyrsta  upphafl  listarinnar,  en  8vo  mikið  má 
þó  telja  vist,  að  hér  veltur  á  milliónum  ára.  (Wilh. 
Bölsche,  Der  Mensch  der  Vorzeit,  bls.  19). 

Sem  vænta  má  sýnir  nii  eagan  það  einnig,  að  þvi 
hærra  sem  er  menningarstig  þjóðarinnar,  þvi  meiri  mætur 
heflr  hún  á  listum.  Má.  auðveldlega  rekja  þetta  frá  hinum 
verst  mönnuðu  þjóðum  upp  til  þeirrar  þjóðar,  sera  hæst 
hefir  staðið  að  raenning,  til  hinna  fornu  Hellena  (Grikkja). 

Nú  er  þá  mönnum  óhætt  að  trúa  orðum  mínura,  þeim 
er  eg  gat  um  áðan,  því  að  öU  saga  mannkynsins  sannar 
þau,  enda  mun  engi  á  móti  mæla,  ef  hann  hugsar  málið. 

Hverjir  skapa  nú  þann  heim,  er  annaðlífá  heima 
i,  eða  hirain  þess? 

Hver  maður  ík  í  hug  sinura  friðaðan  blett,  þangað  sem 
argaþras  daglegs  lífa  kerast  eigi.  Þangað  flýr  hann  sér 
til  hugarhægðar,  hvenær  sera  færi  gefst.  Þar  heflr  haaii' 
geymt  það  allt,  sera  fegrar  lif  hans.  Sumt  heflr  hann 
skapað  sér  sjálfur,  sumt  er  komið  fnl  forfeðrum  hans  og 
enn  annað  frá  samtiðarinönnum  han?.    Má  þvi  með  sanni 


/jlO  Annað  lif.  [Skirnir 

flegja  að  hver  maður  geri  sér  himin  sinn  að  einhverju 
leyti,  enda  mun  af  þessari  viðleitni  runnin  sii  húsgerðar- 
list,  sem  hvelflr  himna  yflr  oss  jarðarbúa. 

En  annars  vinna  að  þvl  starfl  sérstakir  húsgerðar- 
Bnillingar,  er  kallast  listamenn.  Þeir  hvelfa  oss  himna  til 
annars  lífs  hér  á  jörð  og  þeir  fylla  þann  himin  með  alls 
konar  fyrirrayndum  fegurðar  og  hreinleiks,    þeir  gera  oss 

.hugsjónahimin  Platons 

En   hvern   veg   fer  um  laun  þeirra?    Mundu  þeir  fá 

fllik  laun  sem  aðrir  verkamenn  þjóðarinnar  eða  önnur 
meiri  og  veglegri?  Hverju  mundi  kauphækkun  þeirra 
nema?    Eftirfarandi  smásaga  sýnir  yður  bezt,   hver  laun 

^ru  goldin  hamingjusmiðum  þjóðarinnar,  birtuberum  henn- 
ar  og  gleðígjöfum. 

Land  eitt  liggur  hvorki  fyrir  austan  sól  né  vestan 
mána.  Er  það  auðhitt  öllum  áheyröndum  minum.  Þar  bar 

:Svo  við  eitt  sinn,  að  vinnuveitandi  sat  i  Ijótu  og  stóru 
húsi   sínu.     Þar   var   illa   bjart   og   auðir  veggir  og  allt 

•ömurlegt  og  kaldranalegt. 

Þá  kvaddi  maður  dyra  og  inn  kom  ókunnur  verka- 
maður.  Sá  litaðist  um  og  kendi  í  brjósti  um  húsráð- 
anda,  er  hann  sá,  hversu  þar  var  óvistlegt    Hanngleymdi 

-erindi  sínu  og  mœlti  til  vinnuveitanda: 

»Eg  hygg  að  eg  mundi  mega  gera  vistlegra  hér  og 
vildi  feginn  reyna,  ef  eg  mætti.« 

»Sama  er  mér,  þótt  þú  reynir,«  svaraði  húsráðandi, 
»annar8  er  hér  nógu  gott  < 

Ókunni  maðurinn  slær  höipu  sína,  og  steinar  og  ann- 

.að  efni  kemur  og  raðast  sjálft  i  forkunnar  fagurt  og  hag- 
lega  gert  hús  með  gotneskum  oddbogura  og  grönnura  og 
háttgnæfandi  turnum.  Inni  var  allt  prýðiiegt.  Þar  voni 
hörpur  og  töluðu  raannamáli  og  sungu  sjálfkrafa.  Þar 
voru  skáldrit  og  gengu  söguhetjurnar  og  fólkið  út  úr 
spjöldunum  og  sýadu  ýmist  lifnaðarháttu  og  hugarfar  lið- 
inna  alda,  eða  samtiðarinnar.     Þar  voru  á  veggjum    mál- 

^ðar  myndir,  og  sá  þar  sumar  og  gróður,  þótt  um    vetur 

.^œri,  og  var  sem  þar  inni  i  húsi  þessu  vœri  saman  kom- 


£kirmr]  AnDað  lif.  11 

inn  kjarninn  úr  fegurð  láðs  og  lagar,  lifs  og  dauða,  þar 
voru  höggnar  rayndir  og  steyptar,  er  drógu  sanian  i  eina 
örlagastund  æfí  og  örlög  eiustaklinga  og  heilla  þjóða,  er 
sýndu  á  einum  veggfleti  hugsjónir  og  andarauð  ótal  alda 
og  þjóða.  Þar  kvað  margt  listaverk  Urðar  orði,  verðand- 
in  vafðist  sólstöfum  og  fegurð  og  snildin  sýndi  þar  skuld 
timans,  eða  hvað  fram  skyldi  fara  síðar. 

Alt  þetta  gladdi  geð  eigandans  og  huggaði  hann  og 
hresti,  þe^ar  hann  kom  þreyttur  heira  frá  störfum  sinum, 
hvatti,  efldi  og  vakti  hug  hans.  Hann  undi  nú  hag  siu- 
um  hið  bezta. 

Og  tímar  liðu. 

Einhvern  dag  sat  vinnuveitandinn  glaður  og  reifur  i 
höll  fegurðarinnar  og  hvíldist  eftir  happasæl  störf.  Þá 
kom  ókunni  maðurinn  til  hans  og  mælti: 

»Þykir  þér  eigi  fagurt  hér  og  þykir  þér  eigi  nokkurs 
um  vert,  hversu  eg  hefi  búið  um  þig?< 

»Eg  kann  vel  við  margt  af  þessu  glingri  þínu,<  svar- 
aði  vinnuveitandinn. 

Þá  mæ)ti  ókunni  maðurinn  enn:  >Nú  er  mér  vaxið 
ásmegin  og  alt  fegurðarstarf  mitt  er  máttkara  en  áður, 
sjónin  hvassari,  heyrnin  næmari,  höndin  hagari,  andinn 
auðugri,  hyggjan  dýpri  og  skilningin  skarpari.  Þvi  að 
Freyja  heflr  nú  veitt  mér  aflvakann  mikla,  ástina  og  kon- 
una.  En  eitt  smáatvik  vekur  niér  áhyggju.  Mig  skortir 
mat  til  að  halda  við  starfsþoli  mínu,  og  þykir  mér  sárast 
ef  óort  verk  rain  farast  fyrir. 

Nú  hefl  eg  veitt  þér  harla  mikil  gæði,'  hugarauð  og 
æfiyndi,  mundir  þú  þá  eigi  vilja  vcita  mér  þetta  lítilræði 
í  staðinn?* 

»Skárra  er  það  nú  liiilræðið!«  svaraði  húsráðandi. 
»Annar8  var  aldrei  samið  um  kaup  fyrir  þetta  fitl  þitt, 
enda  mundi  eg  aldrei  hafa  keypt  þíið.  Þú  vanst  verkið 
af  sjálfsdáðum  og  átt  þvi  enga  heimting  á  kaupi.  Þó 
mun  eg  nú  gefa  þér  nokkur  hundruð  krónur,  en  siðan  vil 
eg  vera  laus  við  alt  betl.« 


12  Annab  líf.  [Skimir 

Þ&  var  sem  töfrasproti  hefði  snortið  öll  verk  ókunna 
mannsins,  því  allt  varð  nú  miklu  fegra  en  áður,  Ijóðin  og- 
lögin,  litir  og  lögun,  vöxtur  og  vænleikur,  og  sólarbirtaii) 
sjálf  varð  hlýrri  og  skærari. 

Og  tímar  liðu. 

* 

Vinnuveitandinn  situr  i  tvöfaldri  fegurð   í    höll   sinnfi 
og  hvilist  eftir  mikil  og  happasæl  afrek.    Þá  er  drepið  &t 
dyr,   og   inn   gengur  ókunni  maðurinn.    Haon  mælti  við 
húsráðanda: 

»Hver8u  gezt  þér  að  fegurðarheimi  þeim,  er  eg  bj6- 
þér  síðast?« 

»Eg  hefl  gaman  og  hvíld  af  mörgu  af  þessu  glingrl 
þínu,€  svaraði  hinn. 

Þá  mælti  ókunni  maðurinn:     »Nú  hefi  eg  enn  fengiíy* 
meira  vald  yfir  heimi  fegurðarinnar,  því  að  nú  þekki    eg 
af    eiginni    reynslu    sorgina    og  kvíðann  og  áhyggjurnar. 
Og  nú  hefi  eg  lykil  að  hvers  manns  hug  og  megna  nú  að* 
veita  hverjum  þá  gleði,  er  hann  þarfnast  mest.  —  En  eitt 
er  þó  að.    Þegar  barnið  mitt  grætur  og  biður  um   brauð, 
en    eg   á   ekkert  til,  þá  verð  eg  svo  hljóðglöggur  á  allar 
bölraddir  verandinnar  og  svo  skarpskygn  á   skaðræði   og 
böl,    að  samræmi  fegurðarinnar  fiýr  mig.     Mér  er  ofraun 
að  hvelfa  öðrum  mönnum  hirana  til  annars  betra  lífs,  þá 
er  minn  eigin  himinn  hrynur  yfir  mig.  Vilt  þú  nú  hjálpa- 
mér?« 

Þá  svaraði  vinnuveitandinn :  »Eg  sagði  þér  það  síð- 
ast,  að  eg  vildi  eigi  þola  þér  betl.  Eg  fyrirlít  alla  bitl- 
ingamenn!« 

Þá  dapraðist  sólarbirtan,  þung  stuna  fór  um  strengi 
harpnanna,  sorta  brá  yflr  málverkin  og  marmaralikneskin 
grétu. 

Fjórða  daginn  eftir  sat  vinnuveitandinn  í  höll  sinui 
og  horfði  út  um  gluggann.  Þá  gekk  ókunni  maðurinn 
þar  fyrir.  Hafði  hann  hörpuna  i  annari  hendi,  en  undir 
hinni  bar  hann  svartan  stokk  og  prestur  i  hempu  gekk 
yið  hlið  hans. 


«kiniirl  Annad  Uf.  18 

Ókunni  maðurinn  leit  upp  i  gluggann  og  sló  hörpunni 
niður  við  stein,  svo  aö  hún  fór  i  smá  mola.  —  Þá  brast 
liver  Btrengur  á  hörpum  þeim,  sem  inni  voru,  af  skáld- 
rituDum  var  ekkert  eftir  nema  spjöldin,  likneskin  sprungu 
•og  steinamir  hurfu  úr  húsinu  og  hvert  efni,  þangað  sem 
þaö  var  áður.  ' 

Listin  hafði  læst  himni  sinum  fyrír  vinnuveitandan- 
um.    Hann  var  eigi  framar  hluttakandi  annars  lifs. 

Allt  var  nú  Ijótt  og  ömurlegt  umhverfis  hann.  Þar 
sat  hann  i  náttsvalanum  gramur  og  geðvondur.  Hræ- 
fuglar  görguðu  honum  til  huggunar  og  ýlustráin  ýlfruðu 
hann  í  svefn.  Hann  var  ímynd  vanþakklátrar  þjóðar,  er 
myrðir  þá  menn,  er  freista  að  göfga  hug  hennar  og  strá 
geislum  á  götu  hennar  og  varða,  yrkja  og  vökva  ódauð- 
legan  laukagarð  henni  til  yndis,  auðs  og  frægðar. 

Hér  tel  eg  þvi  svarað,  hversu  búið  er  við  listamenn. 


tun 


Konungssonur.* 

Eftir  Gunnar   Gunnarsson 


Þér  gerðuð  boð  eftir  mér,  herra  konungur? 

Kalla  þii  mig  Hákon,  Inga. 

Hákon  Sverrisson,  þér  vilduð  hafa  tal  af  mér? 

Kalla  þú  mig  Hákon,  Inga,  ekkert  nema  Hákon. 

Hákon,  hvað  viljið  þér? 

Það,  Inga,  alt  vil  eg  þér.  —  Þegar  eg  kom  hingað* 
fyrir  viku  til  Borgar  og  sá  þig  standa  þarna  úti  á  svöl- 
unum,  þá  —  þá  stöðvaðist  eitthvað  innan  i  mér,  þá  stöðv- 
aðist  hjartað  hérna  i  brjósti  mínu,  —  og  það  var  líkast 
þvi  að  sjálft  lif  mitt  léki  á  þræði.  Og  þegar  eg  spurði 
þig:  hver  ert  þú?  og  þú  horfðir  á  mig  með  einörðu,  bláu 
augunum  þínum  og  svaraðir:  Inga  frá  Varteigi,  þótti 
mér  sem  eg  jafnan  hafa  þekt  það  nafn,  og  hafði  þó  aldrei 
heyrt  það  áður. 

Hvenær  hyggist  þér  að  halda  ferðinni  áfram,  herra 
konungur? 

Aldrei,  —  eg  fer  aldrei  lengra.  En  kalla  þú  mig 
Hákon,  Inga.  —  Hvað  ert  þú  að  hugsa  um? 


*  Höf.  hefii  samið  söga  þessa  á  dönsku,  og  er  hún  bygð  &  söga 
Hákonar  konungs  Hákonarsonar,  þar  sem  hann  er  einmitt  „konungsson- 
urinn",  er  sagan  segir  af.  í  siðíista  þriðjangi  sögunnar  hefir  höf.  á  fá- 
einum  stöðum  þýtt  orðrétt  úr  Hákonarsögu,  ýmist  hluta  úr  setningum 
eða  samfeldar  setningar.  Þar  sem  svo  stóð  á,  hefi  eg  ekki  lagt  til  ís- 
lenzka  þýðingu  frá  sjálfum  mér,  taldi  réttara  að  láta  orð  Hákonarsögu 
óbrjáluð;  hefi  aðeins  vikið  við  rithætti  í  sama  horf  og  annarstaðar  í 
Bögunni.  ^ýö. 


SkfrBÍr]  Konangssonar.  15- 

Þér  eruð  ungur,  herra  konungur.  .  .  .  Hvers  vegna 
hlæið  þér  að  mér? 

Inga!  —  Inga  frá  Varteigi!  —  hvað  ert  þú'gömul? 

Nitján  vetra,  herra. 

Nitján  vetra!  —  Þá  erum  við  jafnaldrar!  —  En  þú' 
raunt  vera  raun  betur  viti  borin  en  eg,  Inga. 

Svo  vel  viti  borin  er  eg,  Hákon,  að  eg  veit,  að  kon- 
ungur  verður  ekki  heftur  á  för  sinni  —  og  að  ekki  ber 
að  hefta  hann.  .  .  . 

Þú  talar  jafnan  svo  hyggindalega  og  skynsamlega, 
Inga.  .  .  .  Inga,  en  hvað  þú  ert  fögur!  —  Um  hvað  ert 
þú  að  hugsa,  Inga? 

Eg  k<  m  að  rekkju  yðar  í  nótt,  herra. 

Inga!  —  hvað  segir  þú!  .  .  . 

Sleppið  mér.  .  .  .  Eg  kem  að  rekkju  yðar  í  nótt, 
herra. 

Inga  frá  Varteigi  —  eg  elska  þig. 

Það  veit  eg,  herra  —  annars  kostar  hefði  eg  ekki 
komið  að  rekkju  yðar  i  nótt. 

Inga  frá  Varteigi  —  elskar  þú  mig? 

Þarft  þú  að  spyrja,  Hákon  .  .  .  Hákon  .  .  . 

Þú  ert  mikillát  kona,  Inga,  mikillát  svo  sem  œtt  þín 
er.  Þú  ert  konungi  samboðin. 

Annars  kostar  hefði  eg  ekki  komið,  heiTa. 

Inga  ÍTii  Varteigi  —  þú  skalt  verða  drotningin  mín 
—  drotning  Noregs.  Þú  kemur  raeð  raér  til  Björgynjar. 
Við  höldum  brúðkaup  okkar  um  jólin. 

Nei,  herra,  drotning  vil  eg  ekki  vera.  —  En  eg  vildí 
gjarna  ala  yður  son,  herra. 

Inga,  hafnar  þú  þvi  að  verða  drotningin  mín? 

Já,  herra. 

Þi'i  móðgar  raig,  Inga. 

Nei,  herra^  en  eg  elaka  yður,  og  vildi  gjarna  ala  yð- 
ur  Bon. 

Er  það  sakir  þess  að  þú  elskar  mig,  að  þú  vilt  ekki 
verða  drotningin  mín? 


%B  EonaDgisoQar.  [Skirnir 

Já,  herra. 

Mæl  þú  Ijósar,  Inga. 

Eg  vil  ekki  ráða  yður  bana,  herra. 

Hlytir  þú  þá  að  ráða  mér  bana,  ef  þú  yrðir  drotn- 
ingin  mín? 

Já  .  .  .  jafnskjótt  og  þér  svikjuð  mig,  herra,  hlyti  eg 
^ð  ráða  yður  bana. 

En  eg  mun  aldrei  evíkja  þig,  Inga. 

Hákon  konungur,  í  yður  og  ætt  yðar  er  heitt  blóð  og 
fúmgóð  hjörtu.  —  Og  margar  eru  konurnar  fagrar  i  Noregi. 

Já. En  engin  sem  þú,  Inga. 

Hákon,  8vík"  mig  ekki,   á  ð  u  r   e  n   eg  hefi  gefiat  þér. 

Hvað  áttu  við,  Inga? 

Ekki  neitt,  herra. 

Hvað  áttir  þú  við,  Inga? 

»Jáið«  áðan  kom  upp  um  yður. 

Þú  ein  átt  hjarta  mitt,  Inga. 

Já,  núna  —  það  veit  eg.  En  eg  er  ekki  hin  fyrsta 
-og  verð  ekki  hin  síðasta. 

Inga,  eg  skil  þig  alls  ekki  .  .  .  el^kar   þú  mig? 

Eg  elska  þig,  Hákon. 

Inga  frá  Varteigi  —  elskan  mín! 

Margrét  drotning  og  frú  Kristín  hafa  nú  þegar  beðið 
lengi  i  Oslu.    Ber  nauðsyn  til  að  vér  förum  af  stað,  herra. 

Til  heljar  með  þig  Hákon  galinn,  og  tak  stjúpu  mína 
með  þér,  ef  þig  fýsir. 

Hákon  konungur  Sverrisson,  þér  gleymið  yður  .... 

Hákon  galinn,  þú  ert  asni.  —  A  brott! 

Hákon  konungur  Sverrisson  — 

Er  þér  nú  einnig  þörf  máls,  Pétur  Steypir? 

Nær  var  það  venja  með  Birkibeinum  að  gripa  fram 
i  fyrir  öðrum? 

Sera  stendur  er  það  eg,  sem  kveð  á  um,  hver  venj- 
an  sé  með  Birkibeinum.  Gleym  því  ekki,  Pétur  Steypir. 
•Tala  þú! 


Skirnir]  Eonangssonur.  17 

Fúslega,  herra. 

Eg  vildi  ekki  hafa  sagt  annað  en  það,  að  faðir  yðar, 
Sverrir  konungur,  er  einnig  unni  fögrum  konum  — 
'  _  í'cgi  Þ*i>  Pétur  Steypir!  — 

gleymdi  aldrei  fyrir  konu  sakir,  að  hann  var  konungur. 

Gœt  tungu  þinnar,  Pétur  Steypir.  —  Vara  þig! 

Ljóstið  þér  mig,  herra  konungur? 

Hvort  kom  við,  gamli  Birkibeinn!  Eg  gerði  ekki 
annað  en  þrýsta  konungsinnsigli  minu  á  munn  þér,  er 
var  helzt  tii  opinn, 

Hákon  konungur  Sverrisson,  svo  er  að  sjá,  sem  yður 
sé  kunnugt,  að  þér  megið  treysta  mönnum  yðar,  þar  sem 
þér  býtið  þeim  hvorutveggja,  harðyrðum  ogþungum  höggum. 

Veit  eg  það,  Dagfinnur  bóndi. 

Leyfið  mér  að  ráða  yður  ráð:  geymið  handafl  yðar 
•4Svinum  yðar,  herra. 

Baglarnir  kenna  handafl  mitt,  Dagfinnur  bóndi,  og 
munu  fá  að  kenna  á  því  enn  betur. 

Það  er  ósk  allra  Birkibeina.  Til  þessa  hefir  það  ekki 
Terið  talið  konungsafrek,  að  véla  konur  og  Ijósta  vini  sína. 

Dagfinnur  bóndi,  neyð  mig  ekki  til  að  þrýsta  innsigli 
aninu  á  munn  þ  é  r  i  viðbót. 

Þess  dirfist  þér  ekki,  herra. 

Hvað  mælir  þú,  Dagfinnur? 

Þess  dirfist  þér  ekki,  herra,  alla  þá  stund,  er  eg  á 
|)að  ekki  skilið! 

Dagfinnur  bóndi,  hver  er  konungur  í  Noregi? 

Sem  stendur  þér,  herra  En  virðist  yður  nauðsyn  að 
flpyn'a? 

Og  hvað  ert  þú,  Dagfiniíur  bóndi? 

Tryggur  þegn  konungs  míns  —  en  ekki  þrœll  hans, 
herra. 

Manni  gæti  stundura  til  hugar  komið,  að  þú  værir 
konungborinn,  Dagfinnur. 

Eg  er  bændaættar,  og  það  er  á  sinn  hátt  jafngilt. 

Dagfinnur,  vilt  þú  heita  mér  einu? 

Fúslega  herra. 


18  KonangssoDnr.  •  [Skirnir 

Dagflnnur,  þú  veizt,  hvað  hér  hefir  að  orðið. 

Eg  veit  það,  herra. 

Vilt  þú  heita  mér  því,  ef  Inga  frá  Varteigi  yrði  þung- 
uð  og  æli  son,  að  þjóna  honum  þá  af  jafn  miklum  trúnr 
aði  og  þú  heflr  þjónað  föður  mínum  og  mér. 

Gera  mun  eg  það,  herra.  Það  er,  hvort  sem  er,  bein 
Bkylda  mín.  Lif  raitt  og  allra  Birkibeina  er  helgað  ætt  Sverris. 

Þökk,  Dagflnnur  bóndi.    Þá  dey  eg  kviðalaus. 

Hvað  eigið  þér  við,  herra? 

Mig  heflr  dreymt  ærið  undarlega,  Dagflnnur.  Mig 
dreymdi,  að  faðir  minn,  Sverrir  konungur,  gekk  að  mér 
og  fór  kaldri  hendi  um  líkam  minn.  Og  þar  sem  hann 
snart,  þrútnaði  holdið  og  varð  blátt  og  bólgið.  —  Eg  verð' 
ekki  langlífur,  Dagflnnur. 

Mælið  ekki  svo.  Þá  myndi  illa  komið  fyrii  Noregs- 
ríki.     Þér  eruð  ungur  maður,  herra. 

Bróðir  minn,  Sigurður  lávarður  lézt  og  var  þó  ungur 
að  aldri. 

Þér  eruð  hryggur,  herra. 

Lífið  er  svo  indælt,  Dagfinnur.  Og  eg  hefl  nýlega 
tekið  við  konungdómi.  —  Eg  hefl  ráðið  altof  fáum  Bögl- 
um  aldurtila. Hvert  var  erindi  þitt  áðan,  Dagflnnur? 

Eg  kom,  herra,  til  þess  að  leiða  athygli  yðar  að  því,. 
er  þér  virðist  ekki  sjá,  að  vetur  er  í  nánd  og  vegir  spill- 
ast.  Hér  megum  vér  ekki  dveljast  lengur,  —  vér  höfum 
þegar  dvalist  hér  of  lengi.  Os8  er  nauðsyn  á,  að  hafa 
vetrarsetu  í  Björgyn.  Þar  erum  vér  öruggastir,  og  þaðan 
fáuro  vér  betri  vitneskju  um  framferðir  Bagla.  Þér  eigið 
marga  óvini,  herra  —  gleymið  þvi  ekki.  Og  óvinir  yðar 
eru  vakandi  og  hafast  að. 

Þá  er  einsætt,  að  vér  séum  og  vakandi  og  höfumst 
að  .  .  .  .  Hefjum  ferð  vora  á  morgun.  Eg  fel  yður  fyrir- 
skipanir  allar  og  undirbúning  til  farar,  Dagfinnur  bóndi. 

Svo  sem  þér  bjóðið,  herra.  — 

I»egar  vér  höldura  liði  voru  austur  um,  sjáumst  vií^ 
aftur,  Inga. 


Skíniir]  Konangstonar.  19^ 

Við  sjáumst  aldrei  framar,  herra. 

Er  það  og  hugboð  þitt,  Inga. 

Já,  herra.  — 

Þú  grætur  ekki,  þótt  eg  fari,  Inga? 

Jú,  herra. 

Eg  vissi  það.  En  þú  ert  of  stórlát  til  þess,  að  láta 
nokkurn  sjá  tár  þín. 

Já,  herra. 

Mig  sem  aðra? 

Já,  herra. 

Inga  —  eg  elska  þig  .  .  .  .  Og  þér  mun  eg  aldrei 
gleyma.  Minstu  þess,  þegar  þú  heyrir  ....  heyrir  af 
mér  næsta  skifti,  konungsbrúður! 

Eg  man  alt,  er  þú  hefir  mœlt,  Hákon.  Mesta  gleði 
mín  verður  það,  að  heyra  af  þér  sagt,  og  afrekum 
þinum.  Sendu  mér  oft  kveðju  —  og  Ijúf  hugskeyti. 

Það  verð  ekki  eg,  sem  gleymi,  Inga.  —  Myndir  þá 
muna  mig  —  þegar  eg  er  allur? 

Eg  gle>mi  þér  aldrei,  Hákon. 

Far  vel  og  lif  heil,  Inga  frá  Varteigi. 

Far  vel  og  lif  heill,  Hákon  konungur. 

Inga  frændkona,  við  þig  hlýt  eg  að  tala. 

Hér  er  eg  Auðunn  frændi.  Hvað  er  þér  á  höndum 
við  mig? 

Inga, það  er  svo  glatt  yflr  þér  .... 

Já,  Auðunn  frændi. 

Alla  tíð  síðan  á  jólum,  —  já,  alla  tið  síðan  í  haust 
er  leið  hefir  verið  svo  glatt  yfir  þér  ....  miklu  glaðara 
yfir  þér,  en  eg  sá  þig  nokkru  sinni  áður. 

Já,  Auðunn  frændi. 

loga,  gleðin  er  indæl  .  .  .  .  En  ekki  er  kostur  þeas 
að  vera  jafnan  glaður. 

Hví  er  slikur  alvörusvipur  á  þér,  Auðunn  frændi? 

Eg  hefi  frá  miklum  tíðindum  að  segja,  frændkona. 

Hver  flutti  þau?  Maður  sá  er  kom  nú  að  bragði? 

Já,  er  þér  kunnugt,  hver  hann  var? 

2* 


SO  EonnÐgssonar.  [Skirnir 

Nei,  Auðunn  frændi. 

Sendimaður  frá  Birkibeinum. 

Komið  hefir  hann  þá  frá  Hákoni  konungi? 

Nei,  frá  Guttormi  konungi.  —  Eður  öllu  fremur  frá 
Hákoni  galinn,  jarli. 

Hvað  ert  þú  nú  að  fara,  frændi? 

Inga  —  Hákon  Sverrirsson  konungur  er  látinn  .... 
Hann  sýktist  jólanóttina  og  lézt  áttunda  dag  jóla. 

Jólanóttina  ....  varð  hann  sjúkur,  sagðir  þú  það? 

Birkibeinar  hafa  tekið  sér  að  konungi  Guttorm,  son 
bróður  hans,  Sigurðar  lávarðar,  en  þar  sem  hánn  er  enn 
barn  eitt  að  aldri,  hafa  þeir  gefið  Hákoni  galinn  jarls- 
nafn  og  skipað  honum  við  hlið  hans.  Nú  verða  timarnir 
þungir  Noregi. 

Já  .  .  .  .  Hvað   áttu  við,    Auðunn   frændi? 

Sigurður  lávarður  var  ekki  konungur,  er  Guttormur  þvi 
ekkikonungssonur,  þótt  hann  sé  sonarsonur  Sverris  konungs. 
Þjóðin  —  allur  Noregur  tekur  ekki  í  mál,  að  veita  öðrum 
fylgi  en  konungssyni,  —  og  vér  eigum  engan  konungsson 
í  Noregí.  Hákon  konuogur  lét  ekki  eftir  sig  neitt  afkvæmi. 
Þú  þegir,  frændkona? 

Auðunn  frændi  .... 

Mæl  þú,  Inga.  —  Nú  hefir  þú  dvalið  með  mér  þrjú 
ár  —  og  ber  þó  ekkert  traust  til  mín? 

Auðunn  frændi,  undir  hjarta  minu  ber  eg  barn  Há- 
konar  konungs  ....  Frá  jólanóttu  hefi  eg  vitað  það  með 
vissu,  því  að  þá  hreifðist  hann  fyrsta  sinni. 

Blessan  guðs  og  mína,  frændkona  ....  Mig  grunaði 
þetta  að  vísu.  —  —  En  þú  ræðir  um  barn  þitt,  svo  sem 
þú  vissir,  að  það  mundi  verða  sveinn. 

Það  h  I  ý  t  u  r  að  vera  sveinn,  slíkt  sprikl  og  spark 
sem  er  í  honum.    —  Þú  mátt  ekki  hlæja  að  mér,  fr^ndi. 

Virð  á  betra  veg,  Inga  —  eg  varð  svo  glaður  .... 

Þetta  skiftir  miklu  máli  fyrir  oss  Birkibeina  —  og 
fyrir  alla  Noregs  þjóð.  Málið  er  alvarlegt.  — 

Það  tjáir  ekki  að  þú  dveljir  hér  á  Borg,  Inga. 

Hví  ekki,  Auðunn  frændi? 


Skirnir]  EoDangssonar.  81 

Hingad  ber  of  marga  að.  Það  eem  enginn  veit  í  dag, 
kunna  allir  að  vita  á  raorgun.  — 

Margur  úlfurinn  mun  snuðra  kringum  afkvœmi  Há- 
konar  konungs. 

Hvert  lizt  þér  þá,  að  eg  fari,  frændi? 

Eg  á  trúan  vin,  Þránd  prest  á  Fólksbergi  i  Heggin. 
Til  hans  skalt  þú  fara.  í  nAraunda  við  hann  býr  annar 
tryggur  Birkibeinn,  maður  af  ætt  Gruttorms  grábarða  og 
frændi  Sverris,  Erlendur  á  Húsabæ.  í  urasjá  þeirra  mun 
þér  trygt.  Þótt  eitthvað  kvisaðist  ura  ástæður  þínar,  mun 
Böglura  ekki  jafn  auðleikið  að  ná  til  þin  þar,  sem  liér, 
er  mannaumferð  er  meiri. 

Fú8  er  eg  að  hlita  ráðum  þinum  i  öllu,  Auðunn 
frændi. 

Það   gíeður   raig,    frændkona. Má   vera  að  þú 

berir  haraingju  Noregs  i  skauti  þér  —  gleym  þvi  ekki, 
Inga  frá  Varteigi. 

Þvi  mun  eg  ekki  gleyma,  Auðunn  frændi. 

Inga  frá  Varteigi,  þú  hefir  alið  sveinbam! 

Eg  viBsi  það  fullvel,  Þrándur  prestur. 

Lít  á!  —  TJt  á!  Er  ekki  þegar  fullljóst,  að  þetta  er 
konungborið  barn? 

Mæl  hljöðlega,  Þrándur  prestur.  —  Hvað  hann  er 
likur  föður  sínum  .... 

Enginn  heyrir  okkur  —  nema  kona  mín  og  synir 
mínir.  Og  þau  eru  þagmælsk  —  Hann  hefir  augu  Sverris 
konungs,  Inga. 

Hvað  hann  er  merkilega  likur  föður  slnura  .... 

Hvað  skal  sveinninn  heitinn,  Ingd? 

Hákon  ....  Hákon  .... 

Erlendur  á  Húsabæ,  eg  er  kvíðinn.  Hér  austur  um  er 
landið  þéttskipað  Böglura.  —  Nú  er  sveinninn  hálfs  ann- 
ars  árs.  Nikulás  biskup  er  jafn  þefvís  og  sporrakki,  þeg- 
ar  ætt  Sverris  á  i  hlut.   Tilviljanin  ein  fær  vakið  grun  á 


^  EonangBsonar.  [Skirnir 

oss.  Og  guð  sé  sveininura  næstur,  komist  hann  í  hendur 
Bagla. 

Hver  er  þá  tillaga  þín,  Þrándur  prestur? 

Í  Hamri  eiga  setu  tveir  sýslumenn  Birkibeina,  Frið- 
rekur  slafsi  og  Gjafvaldur  gauti.  Höfum  sveininn  og  móð- 
ur  hans  þangað  með  oss.  Er  þeím  þá  einsætt,  að  sjá  þeim 
farborða  áfram  til  Inga  konungs. 

Baglar  eru  fjölmennir  um  öll  Upplönd. 

Síztfremuren  hér,  Erlendur.  Og  á  þeim  slóðum  eruýmsir 
til  varnar.  Eg  tel  ekki  ráðlegt  að  leyna  sveininum  og  móður 
^ans  hér.  Síðustu  daga  hefi  eg  jafnaðarlega  mætt  mönnum 
um  vegu  hér  með  grunsamlegu  yflrbragði,  með  spæjaraaug- 
um,  Nikulásar-augum,  biskups  —  og  þegar  kom  mér  til 
hugar:  hér  eru  snuðrarar  Bagla  á  kreiki.  —  Þorir  þú  að 
taka  að  þér  íweininn,  Erlendur?  ....  Gæt  þess,  að  þú 
tekur  við  einka  konungssyni  Noregs. 

Hugsum  málið  Þrándur  prestur.  —  Telur  þú  örugt  að 
eenda  hann  Inga  konungi?  Mætti  Inga  konungi  ekki  vera 
það  að  nokkru  hugleikið,  að  sveinn  sá  næði  aldrei  fuU- 
orðins  aldri? 

Ingi  konungur  er  af  ætt  Sverris  kominn,  jafnvel  þótt 
kvenkné  hafi  í  milli  komið,  og  maður  göfuglyndur.  Auk 
þessa  er  beinn  afspringur  Sverris  konungs  öruggur  með 
Birkibeinum. 

Er  nokkur  sá,  er  v  i  t  i,  hver  sé  faðir  sveinsins? 
Verða  færðar  sönnur  á  það? 

Hákon  jarl,  Pétur  Steypir  og  Dagfinnur  bóndi  voru 
með  Hákoni  konungi  það  haust.  Þú-skilur. 

Vel  er  það,  —  þá  er  sveininum  borgið.  Auk  þess 
leynir  það  sér  ekki. 

Nei,  það  leynir  sér  ekki. 

Ert  þú  þess  albúinn,  Erlendur,  að  veita  mér  fylgd 
með  nokkurum  þinna  manna  til  Hamars  með  Ingu  og  barnið. 

Nú  um  háveturinn  ? 

Eg  á  ekki  undir  því,  að  bíða  daglangt.  Eg  legg  ekki 
á  hættu,  að  geyma  þeirra  lengur.  fíygg  eg  vér  fáúm 
komist  þangað  upp  fyrir  jól. 


Skirnirj  KoDVDgsionar.  '  28 

Heflr  þú  rætt  málið  við  Ingu? 

Já,  hún  er  mér  sammála. 

Ottast  hún  ekki  vosið  í  slíkri  ferð.  Það  ferðalag  verð- 
tir  enginn  barnaleikur,  Þrándur  prestur. 

Inga  frá  Vaiteigi  óttast  ekkert.  Þegar  barnið  hennar 
AM  hlut,  er  hún  fús  til  hvers  er  vera  skal. 

Virð  ekki  undanfœrslur  minar  á  verri  veg.  Eg  er  bú- 
inn  til  farar,  þegar  þér  líkar.  Þið  Inga  frá  Varteigi  megið 
treysta  mér. 

Það  vissi  eg,  Erlendur  i  Húsabæ. 

Hœgan!  Hverju  gegnir  ys  sá  við  dyrnar? 

Gestir  komnir,  herra. 

Hversu  margir? 

Fjórir  menn  vopnaðir,  kona  og  barn,  herrra. 

Leyf  þeim  inngöngu. Hvað  er  yður  á  höndum? 

Er  nú  8V0  illa  komið  hag  Birkibeina,  að  þeir  hafl 
eigi  hug  til  að  veita  ferðamönnum  húsaskjól? 

Baglar  eru  hér  á  sveimi  alla  vegu,  þú  hinn  málhvati. 
Er  einatt  torvelt  að  greina  vin  frá  óvin.  —  Hverra 
manna  eruð  þér?  —  Leitið  þér  nokkurs  hér? 

Vér  leitum  Gjafvalds  gauta  og  Friðreks  slafsa  — 
sýslumanna  i  Hamri. 

Hvert  er  erindi  yðar  við  þá? 

Áður  en  eg  svara,  vil  eg  vita,  við  hvem  eg  á  orða- 
fltað,  herra. 

Nafn  raitt  er  Gjafvaldur  gauti.  Hverjir  eruð  þér? 

Erlendur  i  Húsabæ,  herra. 

Velkominn,  Erlendur  i  Húsabæ.  Þú  ert  aufúsu  gestur 
1  húsum  hér.  —  Hverjir  eru  fólagar  þínir? 

Þrándur  prestur  úr  Heggin  og  tveir  raínir  menn. 

Hver  er  konan  og  barnið? 

Konan  er  Inga  frá  Varteigi.  Og  bamið  er  sveinn, 
hálfs  annars  árs  að  aldri,  og  hann  felum  vér  nú  umsj^ 
þinni  og  allra  Birkibeina. 

Hvers  son  er  svemninn? 

Hann  er  sonur  Hákonar  konungs  Svérrissonar. 


84  EonaB|MODar.  [Skirair 

Mikil  og  góð  tiðindi.  —  Verða  færðar  sönnur  á  það? 

Hákon  jarl,  Pétur  Steypir  og  Dagflnnur  bóndi  vita^ 
og  munu  færa  sönnur  á.  Sveininum  verð^ir  að  koraa  i 
hendur  Inga  konungi.  Baglar  munu  ráða  honum  bana^ 
nái  þeir  honum  á  sitt  vald.  Þrándur  prestur  heíir  geymt 
móður  og  barn  til  þessa,  en  vill  ekki  hætta  á,  að  geyma 
þeirra  lengur. 

Velkominn,  konungssonur  —  velkomin,  Inga  frá 
-Varteigi   —  og  velkominn,    Þrándur  prestur.   Leiðið  gesti 

til  sætis  hjá  ö.ndsregi. Inga  frá  Varteigi,  eg  hlýt  að 

gera  yður  kúnnugt,  að  dvölin  hér  fær  tæplega  orðið  löng^ 
ívar  skjálgi,  biskup  mun  brátt  fá  vitneskju  um  það,  er  hér 
hefir  verið  haft  i  hámælum  i  kvöld.  Og  Sverris  ætt  & 
fáa  grimmari  óvini.  En  vel  er  það,  að  Baglar  eru  ekki 
mjög  liðmargir  hér  i  bænum  sem  stendur. 

Gjafvaldur  gauti! 

Hver  mælir  þar? 

Sendimaður  ívars  biskups. 

Mæl  þú.     Eg  heyri. 

Eg  flyt  yður  kveðju  ívars  biskups  og  það  með,  aí> 
mjög  myndi  það  gleðja  hann,  ef  luga  frá  Varteigi  og 
konungssonurinn  vildu  gera  honum  þann  sóma  að  sækja 
hann  heim.  Telur  hann  sér  standa  næst,  sem  frænda 
Sverris  konungs,  að  sýna  þeim  gestrisni. 

Flyt  herra  þínum,  ívari  biskupi,  kveðju  Ingu  frá  Var- 
teigi  og  mína,  og  beztu  þökk  En  frú  Ingu  og  konungs- 
Boninn  bar  ekki  hingað  að  fyr  en  í  kvöld  og  eru  þjökuð 
eftir  torsótta  ferð.  Nú  er  þau  hafa  hvilst  að  baki  jólum,. 
munu  þau  með  gleði  þiggja  vinsamlegt  boð  biskupsins. 

Hyggið  þér,  Gjafvaldur  gauti,  að  biskupi  muni  nægja 
slik  kveðja? 

Alls  ekki,  Inga  frá  Varteigi.  En  með  því  að  vór  höf- 
«m  manaafla  meiri,  mun  dveljast  fyrir  honura  að  safua 
nægu  liði  til  sóknar.  I  dag  mun  hann  trauðla  hafa  njósn- 
k-    úti    að    mun.      Og  i  dag  hljótið   þér    að  halda  áfram. 


SkirairJ  EoDangssonar.  9^- 

Þegar  er  skyggja  tekur,  fel  eg  nokkurum  minna  manna 
að  flytja  yður  og  barnið  á  sleða  til  Litla-Hamars.  Þar 
veit  eg  lítinn  bæ,  er  eg  fæ  leynt  ykkur.  Að  baki  jólum, 
þegar  vér  erum  búnir  til  farar,  komum  vér  við  mikinn 
liðskost  og  fylgjum  ykkur  áleiðis  um  Upplöndin.  Ferð  8Ú 
verður  torsótt,  frú  Inga. 

Eg  er  ung  og  hraust  og  skal  ekki  gugna. 

Iskyggilegast  er  það,  að  ívar  biskup  mun  efalaust 
hafa  gert  menn  á  fund  Nikulásar  b^'skups  og  Erlings  Bagla- 
konung8,  til  þe88  að  gera  þá  vara  við.  Ferð  vorri  hljót- 
um  yér  að  flýta  8vo  sem  má.  Hér  i  Au8turbygð  fá  Bagl- 
ar  safnað  raeiru  liði  en  vér.  En  til  þessa  dagshefirham- 
ingjan  jafnan  fylgt  ætt  Sverri8. 

Það  er  og  mín  huggun,  Gjafvaldur  gauti.  Haldi  eng- 
inn  a.mar  hlifiBkildi  yflr  syni  mínum,  gerir  guð  það. 

Vel  mælt  og  konungsmóður  samboðið. 

Hvað  veldur  þes^ari  gleði  Iið8manna  vorra? 

Spyrjið  þér  þess,  frú  Inga?  Þeir  eru  allir  Birkibein- 
ar.  Og  haflð  þér  ekki  fært  þeim  sonarson  Sverri8  konung8? 

Heyr!-  Sveinnin  hlær  dátt!  ....  Hygg  að  honum, 
Gjafvaldur  gauti! 

Nú,  nú!  Hvað  haflst  þér  að,  Birkibeinar?  Haflð  þér 
konung88oninn  að  leiksopp? 

Hirð  ekki  um  það,  herra.  Þeir  taka  á  honum  móð- 
urhöndum. 

Já,  Birkibeinar  eru  mjúkhendir,  þegar  afspringur 
Sverrisættar  á  í  hlut. 

SveinnJnn  er  8vo  kátur.  —  Svo  er  að  sjá,  sem  hann 
uni  sér  vel  með  Birkibeinum. 

Já,  hann  afneitar  ekki  föðurætt  sinni. 

Aldrei  hefi  eg  verið  staddur  úti  i  sliku  fárviðri.  Ná 
er  það  ejötta  nóttin,  er  vér  höfum  hlotið  að  eiga  náttstað 
undir  beru  lofti.  Ef  vér  hreppum  dauðann  hér  á  fjöUumi 
uppi  fyrir  hungure  sakir,  vroii  lítið  happ  i  því,  að  hafa- 
komisc  uiidan  Böglu  n. 


'^  KonangBSOÐur.  [Skirnir 

Þvi  ákafar  sem  fennir,  þvi  torveldari  verður  Böglum 
•eftirförin,  herra. 

Þar  birtir  þú  eflaust  hug  þinn,  Skervaldur  skrukka. 
Mér  væri  forvitni  á  að  vita,  hvernig  ætti  að  vera  komið 
fyrir  þér  svo,  að  þér  virtist  ekki,  að  vel  væri  komið  fyr- 
ir  þér. 

Litið  eitt  af  fönnum  og  frosti  skapar  oss  Birkibeinum 
ekki  aldurtila,  herra.    Þar  skal  járn  til. 

En  mun  þú  eftir  barninu,  Skervaldur. 

Hann  er  Birkibeinn!  —  öldungis  sem  vér  hinir.  — 
Lítist  yður  svo,  herra,  þá  felið  mér  hann. 

Seljið  Skervaldi  skrukku  sveininn. 

Kom  hingað,  konungssonur.  —  Sjáið,  eg  sveipa  um 
"'hann  feldi  mínnm,  og  ber  af  honum  stórviðrið  með  skildi 
minum.  Sjá,  herra,  hve  spaklátur  hann  er,  litli  Birki- 
<beinninn ! 

Veit  nokkur  hér  deili  á,  hvar  vér  erum  niður  komnir. 

Enginn  veit  það  raeð  vissu,  herra. 

Hvar  eru  bændur  þeir,  er  vér  fengum  til  leiðsagnar? 

Hér,  herra. 

Treystist  þér  að  rata  rétta  leið,  bændur? 

Nei,  herra,  vér  höfum  vilst. 

Farið  þér  ekki  nær  um,  hvar  vér  erum? 

Skógur  þessi  mætti  vera  bending  um,  að  vér  værum 
-einhverstaðar  austur  frá  Nafardal. 

Hyggið  þér  langt  muni  til  bygða,  bændur? 

Langur  vegur,  herra  —  jafnvel  þótt  vér  værum  á 
réttri  leið. 

Og  matur  allur  er  þrotinn? 

Svo  er  víst,  herra. 

Þá  er  oss  einsætt,  hverjum  einum,  að  bjargast  án 
hans  sem  bezt  vér  getum.  Verstu  gegnir  um  konuna  og 
'barnið. 

Konungssonurinn  etur  Snjó,  herra,  svo  sem  sannur 
"Birkibeinn. 

flér  eiga  gamanyrði  ekki  heima,  Skervaldur  Skrukka. 

Eg  mæli  ekki  i  gamni,  herra.  —  Eg  ábyrgist  sveininn. 


(Skimir  Eonangssonur.  27 

Vel  er  það,  Skervaldur.  Eg  veit,  að  hjá  þér  er  hann 
1  góðum  höndum.  —  Inga  frá  Varteigi,  hvernig  liður  yður? 

Vel  herra. 

Þér  hljótið  að  vera  þreytt. 

Eg  hefi  fyr  haft  skíði  undir  fótum,  herra.  En  eg  er 
lirœdd  um  aveininn. 

Skervaldur  skrukka  hefir  tekið  hann  i  slna  umsjá. 
'Skervaldur  er  maður  öruggur.  Mér  kemur  ráð  í  hug.  — 
Hver  er  einna  fræknastur  skíðamaður  í  flokki  vorum, 
Birkibeinar? 

Þorsteinn  skefla! 

Vel  er  það.     Þorsteinn  skefla!  —  Hvar  ert  þú? 

Hér,  herra. 

Þorsteinn  skefla  og  Skervaldur  skrukka,  hafið  bænd- 
urna  á  brott  með  yður  og  leitist  við  að  komast  tii  bygða. 
Enginn  bót  er  í  því,  að  þér  tefjist  við  að  bíða  vor,  sem 
(óröskvari  erum  og  Beinni  í  förum.  Þegar  þér  svo  haflð 
komist  alla  leið  til  bygða,  er  yður  einsætt  að  senda 
bændurna  um  hæl  til  vor. 

Svo  Bkal  vera,  herra. 

Þetta  er  meira  fárviðrið.  —  Hversu  hefst  sveinninn 
við,  Skervaldur? 

Vel,  Þorsteinn  —  vel. 

Hyggur  þú  að  vér  komumst  til  bygða? 

Eg  hefi  aldrei  öruggari  leið  farið.  En  neytum  vel 
augna  vorra. 

Bændurnir  fá  eigi  fylgt  osb,  Skervaldur. 

Eigi  þeir  það  við  sjálfa  sig.  Eg  treysti  sjálfum  mér 
jafn  vel  og  þeim.  Nú  er  eg  hefi  tekið  konungssoninn  til 
flutnings  virðast  mér  allar  leiðir  kunnar. 

Sefur  hann?     Til  hans  heyrist  ekki. 

Hann  hefir  sofið.  Nú  er  hann  vaknaður  aftur.  Hygg- 
yx  {þú  að  Birkibeinn  æpi  hátt,  þó  háski  sé  fyrir  dyrum, 
Þorateinn  skefla? 

Veizt  þú  það,  Skervaldur  skrukka?  Eg  hefi  aldrei 
verið ,,  jafn  glaður.  ' 


28  EonQDgssonar.  [Skirnir 

Þú  hefir  reynt  svo  fátt,  Þorsteinn  —  þér  er  ekki 
einu  sinni  vaxin  grön.  —  En,  satt  að  segja,  hefi  eg  held- 
ur  aldrei  verið  jafn  glaður.  Og  þó  hefl  eg  þjónað  Sverri 
konungi.  Og  það  var  konungur,  sem  hafði  lag  á  að  koma 
Birkibein  í  gott  skap! 

Slíkan  konung  hreppum  vér  að  líkindum  aldrei  framar. 

Þessi  hérna  verður  betri,  Þorsteinn  —  og  raunt  þú? 
sanna  orð  mín!  Augu  Sverris  hefir  hann.  Og  ró  Sverris. 
Við  h  a  n  n  verður  ekki  gott  að  glettast,  er  hann  er  vax- 
inn.  Spaklátir  menn  eru,  hættulegastir  —  þegar  þeim 
rennur  í  skap. — 

Úti  í  slíku  veðri  hefl  eg  aldrei  verið  fyr. 

Skervaldur  —  mér  virðist  komið  i  óefni. 

En  sá  Birkibeinn! 

Eg  mælti  þetta  sakir  konungssonarins. 

Konungssonurinn  kveinar  ekki.  — 

Sífelt  versnar  veðrið. 

Þá  megura  við  hugga  osa  við  það,  að  brátt  g  e  t  i  það 
ekki  verra  orðið,  Þorsteinn. 

Viltu  ekki  að  eg  beri  konungasoninn  stundarkorn? 

Þú  hygst  þó  ekki  að  vekja  deilu,  Þorsteinn  skefla? 
Meðan  eg  held  lífl,  sleppi  eg  honum  ekki  við  þig. 

Eg  bauð  þetta  af  góðum  hug,  Skervaldur. 

Eg  veit  það,  Þorsteinn.  En  það  fer  svo  vel  um  svein- 
inn  hérna  í  skjóli  skjaldarins,  —  eg  timi  ekki  að  færa 
hann  úr  stað.  En  þökk  sé  þér,  Þorsteinn.  —  Er  ekki 
rjóður  þarna  í  skóginum?    Hæ!  —  nú  hallar  undan  fæti! 

Bændurnir  fá  ekki  fylgt  oss,  Skervaldur. 

Þá  er  þeim  einsætt  að  rekja  skiðaslóðina.  Neytum 
nú  skiðanna,  svo  sem  hæflr  Birkibeinum!  Hæ!  Nú  skríður 
liðugt,  konungssonur!  —  Hann  hlær,  Þorsteinn. 

Engan   svein  þessum  líkan  hefl  eg  þekt,  Skervaldur! 

Aldrei  eg!  —  Því  að  hann  hefir  aldrei  verið  til!  — 
Veit  honura  athygli,  þegar  kófið  lemst  fraraan  i  hann. 
Hann  hleypir  brúnum!  —  Þór  veit,  hann  hleypir  brún- 
umi  —  8V0  sem  væri  hann  orðinn  sprækur,  Htill  karl- 
maður! 


ISkimir]  EonaDg^sonar.  29 

Hyggur  þú  sennilegt,  að  Baglar  verði  hér  á  vegi 
vorum  ? 

Tæplega  svo  hátt  til  fjalla.  En  hafðu  vopn  þln  til 
taks,  Þorsteinn  skeíla. 

Til  hvers  tökum  vér,  verði  flokkur  Bagla  fyrir  oss? 

Verði  flokkurinn  ofurefli  vort,  leitum  vér  undan  svo 
hart  sem  má,  —  ef  vér  hyggjumst  eiga  alls  kosti  við  þá, 
gröfum  vér  konungssoninn  í  fönn  og  drepum  þá.  Það  er 
ofureinfalt,  Þorsteinn  skefla. 

Hyggur  þú  þ  a  ð  vera  tiltök  ?  .  .  .  .  eg  á  við,  að 
grafa  sveininn  i  fönn? 

Hann  er  sonarsonur  Sverris  konungs.    Gæt  þess. 

Mér  virðist  hann  fremur  smávaxinn  eftir  aldri. 

En  þrekvaxinn,  Þorstein  skefla  —  smár,  en  þrekvax- 
inn.  Barninu  eru  —  upp  á  það  mega  hafrar  Þórs  hnifla 
mig  —  teknir  að  vaxa  vöðvar.  —  Að  vexti  var  Sverrir 
konungur  lægstur  Birkibeina,  fótskammur  í  meira  lagi,  en 
engi  var  sá  maður  i  liði  hans,  er  ekki  skylfi  fyrir  hon- 
um,  er  hann  var  í  því  skapinu.  Ekki  er  alt  komið  und- 
ir  vextinum,  Þorsteinn.  Augun  eru  það,  sem  úr  skera  — 
augun.  Þvi  hefl  eg  veitt  athygli.  Augun  votta,  hvort 
maðurinn  er  ragur  eða  hugprúður.  Og  betra  er  hugprútt 
hjarta  en  hár  búkur.  — 

flver  er  þessi  dökkvi  þama  framundan? 

Hlaða  — "skjöplist  mér  ekki.    Haf  varúð  við,  Þorsteinn. 

Það  mun  vera  sel.  —  Skulum  við  hvilast  hér? 

Eg  hygg  snjallast  að  leita  skjóls  og  bíða  dags.  Lát 
bœndurna  hverfa  aftur  til  Gjafvalds  gauta.  —  Litumst  nú 
um  bekki,  konungssonur.  Þar  er  þá  forn  heybingur.  — 
Slíka  hvílu  hefir  Sverrir  konungur  afl  þinn,  fyrir  allar 
tíðír,  gert  að  konungshvílu.  Ójá,  svo  er  að  sjá  sem  þú 
unir  þér  hér  vel.  Ert  þú  soltinn,  snáði  minn  ?  Af  miklu 
hefi  eg  ekki  að  miðla  .... 

Hvað  hefst  þú  að  Skervaldur? 

Eg  bræði  snjó  i  hendi  mér  fyrir  konungssoninn 

Svo  er  að  sjá  sem  honum  getist  að  þeesu  líkt  og 
móðurmjólkinni.   Konungssonurinn  kvartar  ekki,  Þorsteinn. 


80  Konungg§onur.  [Sklrnir 

Þú  þama  með  konungssoninn  þinn!  —  Eg  sé  ekki 
betur  en  hér  sé  tekið  að  leka. 

Virðist  þér  svo?  —  Konungssonurinn  hlær,  þegar 
drýpur  i  andlit  honum.  Sjá  þú,  nú  vill  hann  grípa  drop- 
ana!  En  að  sjá  litlu  hnefana!  Nema  mættir  þú  af  kon- 
ungssyninum,  Þorsteinn  skefla. 

Eeyr,  Skervaldur,  vörð  hljótum  við  að  halda. 

Það  hefir  og  verið  í  huga  mér. 

Fús  er  eg  að  hefja  vörðinn.  —  Hyggur  þú  að  þú  fáir 
flofið  hér  inni? 

Mér  hefir  ekki  til  hugar  komið  að  sofa,  Þorsteimi^ 
En  nú  geispar  konungssonurinn.  Eg  mun  verja  hann 
fyrir  lekanum  með  þvi  að  hvolfa  skildinum  yfir  hann. 
Sof  nú,  litli  konungssonur.  Tæplega  verður  það  síðasta 
skiftið,  er  þú  sefur  undir  skildi. 

I»á  erum  vér  nú  komin  hingað,  frú  Inga.  —  Er  bani' 
ið  i  hlöðunni,  Þorsteinn  skefla? 

Já,  herra.  — 

Nú,  þar  situr  þú,  Skervaldur  skrukka,  og  þar  hvilir 
konungssonurinn.     Hann  sefur  vært. 

Hann  steinsefur,  herra. 

Litli  sveinninn  minn  ....  Hefir  hann  grátið,  Sker- 
valdur? 

Nei,  frú  Inga,  en  hann  hefir  hlegið. 

Er  ekkert  til,  er  honum  verði  gefið  að  eta? 

Eg  hefi  gefið  honum  Mtið  eitt  af  bræddum  snjó,  frii 
Inga. 

Eg  óttast  að  sveinninn  sýkist. 

Enganveginn,  frú  Inga.  Slíkt  vos,  sem  þetta,  er  ekki 
nema  heilsubót  ....  Birkibeini. 

Það  fer  vel  um  sveininn  þarna  undir  skildinum.  En 
oss  hinum  mun,  að  likum,  nálega  betra  úti  en  inni.  Eg 
mun  sjá  um,  að  þú  verðir  leystur  af  hólmi,  Skervaldur 
skrukka. 

Síður  kysi  eg  það,  herra. 

Nú,  sem  þér  lizt.  — 


Skirnir]  Konangssonar.  9í-. 

Þú  ant  uijög  syni  mínum,  Skervaldur. 

Mjög,  frii  Inga. 

Því  skal  eg  ekki  gleyma  þér,  Skervaldur. 

Næg  laun  eru  mér  það,  að  vera  návistum  við  svein- 
inn,  frú  Inga. 

Það  hlægir  mig,  að  þér  geymið  hugprýði  yðar,  frá^ 
Inga.    Á  morgun  náum  vér  efalaust  bygðum. 

Treystum  því,  Gjafvaldur  gauti. 

Og  framvegis  munum  vér  að  jafnaði  eiga  við  viní 
að  skifta  á  ferð  vorri. 

En  löng  er  leiðin  til  Þrándheims,  herra.  — 

Eg  hefi  búið  yður  snjóhús,  frú  Inga.  Steinsnar  fyrir 
utan  dyrnar. 

Þökk,  Þorateinn  skefla.  Þökk  fyrir  daginn,  öllum' 
yður.     Finnumst  heil  að  morgni.  — 

Hún  er  kona  hugprúð,  Skervaldur  skrukka. 

Sönn  konungsmóðir,  Gjafvaldur  gauti. 

Það  hefir  snjóað  í  nótt,  herra. 

Hvað  er  að  þvi?  —  Er  alt  búið  til  ferðar?  —  Hefir 
leiðarnestinu  verið  Bkift  niður  á  burðarmennina?  —  Vel 
er  það.  —  Höldum  af  stað! 

Snjórinn  er  svo  djúpur,  herra,  að  hann  tekur  meir 
en  meðalraanni  að  vexti  i  beltisstað,  og  svo  laus,  að  hannt 
heldur  ekki  skiðunum. 

Sjáum  til.  Nokkurir  manna  vorra  skulu  fara  fyrir, 
og  brjóta  braut  með  spjótsköftunum.  Sjá  þú  um  fram- 
kvæmd  þessa,  og  að  hverjir  taki  við  af  öðrum  með  góðri 
skipan.    Vér  skulum  fram. 

Að  088  safnast  æ  meira  lið,  herra,  Birkibeinar  og 
bændasynir  —  alla  fýsir  að  vera  i  föruneyti  konungsaon- 
arins. 

Vel  er  það.  Því  raeiri  raaiinafla  sem  vér  höfum,  því- 
auðsóttara  verður  að  brjóta  brautina. 

Fram,  fram! 

Hver  tíðindi  flytur  þú,  Gunnar  tindur?     ' 


:82  KonangBBonar.  [Skinur 

Ofriður  er  i  landi,  Ingi  konungur. 

Jafnan  hefir  þetta  verið  viðkvæðið  í  ræðu  þinni  síð- 
ustu  vikurnar.  Hversu  er  háttað  ófriði  þeim,  Gunnar 
tindur? 

Það  hefi  eg  með  sannindum  spurt,  herra,  að  mikið 
lið  sækir  nú  niður  Gaulardal. 

Mikil  era  þau  tíðindi.  —  Hver  er  fyrir  liði  þessu? 

Ókunnugt  er  mér  það,  herra.  Sem  stendur  eru  óald- 
arfiokkar  margir  í  Noregi.     Baglar  eru  það  tæpast. 

Heflr  þú  frá  fleiru  að  segja,  Gunnar  tindur? 

Mælt  er  að  þeir  hafl  konungsson  með  í  för. 

Son  hvers  konungs? 

Það  veit  enginn. 

Hvað  hyggið  þér,  Hákon  jarl? 

Konungssynir  eru  hættulegir,  herra. 

fíver  er  yJar  tillaga,  jarl? 

Áður  en  vér  vitum,  hvort  þeir  fara  með  friði  eða  ó- 
friði,  skulum  vér  vera  varir  um  oss.  Látið  blása  Birki- 
beinum  út  til  borgar,  og  sendið  nokkra  hirðmenn  upp  á 
ásinn  með  svo  litlu  liði,  sem  við  má  bjargast,  til  þess  að 
fá  frekari  vitneskju. 

Hver  tíðindi  heflr  þú  með  að  fara,  Gunnar  tindur? 

Mikil  tíðindi,  herra  konungur. 

Mæl  þú! 

Nú  vitum  vér  deili  á  flokknum.    Það  eru  Birkibeinar. 

Fanst  þú  nokkurn  þeirra  að  máli? 

Vér  mættum  tveim  sýslumönnum  þeirra,  Sæmingi  og 
Þorvaldi  svarta,  er  sendir  voru  fyrir  til  þess  að  fara  með 
skilaboðum  til  yðar,  herra.  Liðið  er  þreytt  og  fer  hægt  yfir. 

Hver  er  fyrir  flokknum? 

Gjafvaldur  gauti,  herra. 

Hvert  er  erindi  hans? 

Færa  yður,  herra  konungur,  Hákon,  son  Hákonar 
Sverrissonar  og  Ingu  frá  Varteigi. 

Ekki  er  mér  kunnugt,  að  Hákon  konungur  hafl  látið 
eftir  Big  son. 


ðUniir]  EonuDgssonar.  88 

Engum  var  það  kunnugt,  herra.  En  mœlt  er,  ad 
sönnur  verði  á  það  færðar.  Haft  er  íyrir  satt,  að  Hákon 
jarl,  Pétur  Steypir  og  Dagfinnur  bóndi  viti. 

Hver  er  úrskurður  yðar,  jarl? 

Sjáum  Bveiniun  fyrst,  Ingi  kouungur.  En  satt  mun 
|)etta  þó  vera.  — 

Hvað  lízt  þér  nú,  Hákon? 

Sama  og  yður,  herra  —  að  sveinninn  er  ógnan  kon- 
iingdómi  yðar.  Sé  sveinninn  sonur  Hákonar  konungs,  er 
ihann  réttborinn  arfi  Noregsrikis.    Það  vita  allir. 

Sé  sveinninn  sonur  Hákonar  konungs  er  hann  fyrst 
og  framast  frændi  vor,  Hákon  bróðir.  Og  þá  er  okkur 
:Bkylt,  að  gæta  hans  á  allan  hátt. 

Eg  samþykkist  þvi,  Ingi  bróðir.  —  Að  öðru  leyti  er 
'það  og  hyggilegast.  Þvi  að  annars  kostar  munu  Birki- 
l3einar  taka  að  sér  gæzluna  .... 

Hvi  eru  menn  svo  kátir,  Hákon? 

Hægur  vandi  að  skilja,  Ingi.  Birkibeinar  hafa  frétt, 
að  afspringur  Sverris  konunga  i  beinan  legg  sé  á  lífi. 

Af  aveini  þessum  mun  bera  skugga,  mikinn  fyrirferð- 
ar,  Hákon  bróðir. 

Við  erum  ekki  konungssynir,  Ingi  bróðir. 

Nú  er  þér  þá  óþarft,  að  bera  lengur  kala  til  min, 
Hákon,  þótt  eg,  en  þú  ekki,  yrði  fyrir  konungskjöri,  er 
Guttorraur  konungur  andaðist.  Trúir  þú  því,  aðmérþyk- 
ir  sem  steini  sé  velt  af  brjósti  mér,  Hákon. 

Hinu  sama  gegnir  um  mig,  Ingi  bróðir.  Verum  jafn- 
an  trúir  konungssyninum.  Og  tökum  hlut  í  gleði  Birki- 
beina. 

Já,  verum  glaðir.  —  Kom  þú,  bróðir,  og  förum  móti 
konungssyni. 

Inga   frá  Varteigi,  þú  ert  svo  döpurj^^bragði.    Iðrar 

þig  þesa  nú,  að  þú  fórst  til  Þiándheima? 

Hér  í  Niðarósi  er  svo  ókyrt,  Dagfiniiur  bóndi, 

Eg   hefi    tekið   eftir  þvi,  að  þú  hefir  aldrei  augun  af 

'bami  þínu.    Ert  þii  hrædd  um  konungasoninn,  Inga? 

8 


84  KonoDgsooar.  [Skirnír 

Vœru  það  nokkur  undur,  Dagfinnur  bóndi? 

Þess  gerist  þér  engin  þörf,  Inga.  Sveinninn  er  átrún- 
aðargoð  Birkibeina.  Auk  þess  seldi  eg  á  Binum  tíma  föð- 
ur  hans,  Hákoni  konungi  það  heit,  að  þjóna  syni  hans  af 
trúnaði,  svo  sem  esf  haföi  þjónað  honum  og  Sverri  kon- 
ungi. 

Eg  veit,  Dagfinnur  bóndi,  að  margir  eru  þeir  ekki,. 
Birkibeinarnir,  er  ekki  láta  sér  heilagt  vera  líf  sonarsonar 
Sverris  konungs. 

En  þú  óttast,  að  einhverjir  séu  þeir.  Hverjir  gætib 
það  verið,  Inga? 

Spyr  mig  ekki,  Dagfinnur. 

Eg  spyr  ekki  fyrir  forvitnis  sakir.  Þvi  síður  1  illunk 
tilgangi. 

Virð  á  betri  veg,  Dagfinnur  bóndi.  Bræður  konungs- 
ins  óttast  eg. 

Ekki  konung  sjálfan? 

Nei,  Dagfinnur,  Ingi  konungur  mun  aldrei  skerða  eitt 
hár  á  höfði  sonar  mins.    í  augum  luga  búa  ekki  svik. 

Inga  frá  Varteigi,  ekkert  þarft  þú  að  óttast,  hvorki 
af  hendi  konungs,  né  eldri  bróður  hans.  Og  Skúli  kon- 
ungsbróðir  er  að  visu  ungur,  en  hann  er  hygginn  —  og 
gætinn.  — 

Þú  mátt  vera  róleg,  Inga. 

Inga  frá  Varteigi,  mér  gezt  ekki  að  því,  að  þér  skul- 
ið  í  rauninni  hvergi  eiga  heiraa.  Flyt  til  min  með  kon- 
ungssoninn.  Lítið  á  mín  híbýli  sem  yðar  híbýli.  Eg  mæll 
þetta  bæði  af  hálfu  frú  Kristínar  og  minni. 

Þökk  sé  yður,  Hákon  jarl.  —  Eg  uni  mér  þar  semi 
eg  er. 

Hverju  kvíðið  þér,  frú  Inga?  —  Engum  þótti  vænna 
um  Hákon  konung  en  mér.  Ef  þér  vissuð,  hversu  sveinn 
sá  lék  mig  stundum.  Og  eg  gat  ekki  reiðst  honum.  Þa& 
gat  enginn.  —  Hví  tortryfrgið  þér  mig,  frú  Inga? 

Eg  tortryggi  yður  ekki,  Hákon  jarl. 

Jú,  það  gerið  þér.  Oft  er  eg  ókátur.  Og  eg  hefi  erfiða. 


Skirnir]  KonangssoDar.  8fr 

lund.  En  enginn  barnamordingi  er  eg.  —  Þér  megið  vera 
róleg,  frú  Inga 

Viljið  þér  vita  álit  mitt?  Eg  lít  svo  á,  sem  Hákon 
litli  sé  réttborinn  konungur  Noregs  —  við  erum  lögráð- 
endur  hans,  og  ekki  annað,  bróðir  minn  og  eg.  Þetta  álit 
mitt  hefi  eg  ekki  dulið,  —  epyrjið  Birkibeinana.  Ef  satt 
skal  segja,  er  eg  þó  alls  ekki  óbræddur  um  sveininn,  frúi 
Inga.  Flyt  í  hús  mitt.  Þar  er  honum  örugt.  Þegar  eg 
fer  i  leiðangur,  mun  eg  h\ta  Ðagfínn  bónda  eftir  heima. 
Og  i  hans  umsjá  eruð  þið  jafn  óhult  og  minni. 

Eákon  jarl,  er  yður  alvara,  að  gæta  barnsins  míns? 

Inga  frá  Varteigi,  —  eg  er  tekinn  að  leggja  ást  á. 
Bveininn.  Það  birtir  yfir  mér  samstundis,  er  eg  sé  hann*^ 
Smár  vexti  er  hann,  —  og  þó  nú  þegar  dálítill  konungur. 
Hygg  að  augunum.  Hann  hefir  augu  Sverris,  en  þar  eru. 
konungsaugun  komin. 

Hákon  jarl,  nú  trúi  eg  yður. 

Þökk,  Inga  frá  Varteigi.    Þér  þiggið  þá  boð  mitt. 

Já,  herra  jarl.    Og  eg  færi  yður  þakkir. 

Dagfinnur  bóndi! 

Mæl  þú.     Eg  hlusta  til. 

Áraglamm  heyiist  utan  úr  firðinum. 

Blásiðl  —  Bláaið  Birkibeinum  til  borgar! 

Svo  er  að  heyra  sem  gengið  sé  á  land.  Nú  heyri 
eg  fótatak. 

Hve  margir  erum  vér  hér  í  borg? 

Engir  aðrir  en  þínir  menn,  Dagfinnur  bóndi.  Hinir 
eru  allir  úti  i  bænum. 

Það  fer  að  venju!    Mjöður  og  konur!  —  Bara  þessir 

aular  láti  ekki  koma  óvörum  að  sér! Nú,  vér  mœtt- 

um,  ef  til  vill,  fá  haldið  borginni.  Útvirkin  hljótum  vér 
að  láta  laus.  —  Blásið,  góðir  hálsar,  —  blásið. 

Nú  kemur  hópur  manna  á  hlaupi. 

Kyrrir!  —  Hlustum! 

Þannig  hlaupa  Birkibeinar  ekki. 

Lokið  hliðunum!    Hver  maður  snúist  til  vamar!    Og: 


§$  Konangssonar.  [Skirnir 

greiðið  nú  höggin  þann  veg,  góðir  hálsar,  að  Baglar  hyggi 
borgina  alskipaða  djöflum.  —  En  það  heljarmyrkur!  Ekkert 
verður  greint!  —  —  Hvar  er  konungssonurion? 

Hér  er  eg,  Dagfinnur  rainn. 

Ert  þú  þar,  sveinn!    Flýt  þér  inn  til  móður  þinnar! 
Hafist  við  inni,  bæði  tvö. 

Eg   hljóp   frá   henni,   er   eg    heyrði  blásið  i  lúðrana. 
Skulum  vér  nú  berjast  aftur,  Dagfinnur? 

Heyrið  hann,  Birkibeinar!    —  Hvað  hefir  þú  i  hendi 
J)ér,  sveinn? 

Stein,  Dagflnnur  minn. 

Hvað  ert  þú  gamall? 

Þriggja  vetra,  Dagflnnur  minn. 

Og   þ  ú   ætlar  að  berjast !     Flýt  þér  og  hlaup  inn  til 
móður  þinnar. 

Má  eg  ekki  standa  hér  og  horfa  á,  Dagfinnur  minn? 

Hvað  fýsir  þig  að  sjá? 

Mér  þykir  svo  garaan  að  sjá.  yður  vega  Baglana. 

Birkibeinar!     Heyrið  konungssoninn!    Hann  er  þegar 
tekið  að  þyrsta  i  Baglablóð. 

Það  tekur  að  roða  fyrir  degi,  Dagfinnur  bóndi 

líú  fæ  eg  greint  Baglana.  Þeir  hafa  slegið  hring  um 
borgina. 

Sér  þú  hvergi  til  Birkibeinanna,  flokksmanna  vorra? 

Nei. 

Þá   munu  þeir  flúnir  úr  bænum  ....  Séu  þeir  ekki 
vegnir. 

Hver  er  fyrir  liði  i  borginni? 

Hver  spyr? 

Sendiniaður  Filippusar  kouungs. 

Eg  kenni  engan  konung  með  því  nafni. 

Brátt   munuð   þór  fá  að  kenna  hann.    Hver  er  fyrir 
liði  i  borginni? 

Dagfinnur  bóndi. 

Má  Dagfinnur  bóndi  heyra  orð  min? 

Tala  þú!     Eg  heyri. 

Herra  minn,  Filippus  konungur  býður  þér  grið,  Dag- 


Skirnir]  Konnngssonar.  9t 

flnnur   bóndi,  og   öllura  öðrura  i  borginni,  ef  þú  af  frjále- 
um  vilja  gefur  hana  upp. 

Griða  hefi  eg  ekki  beiðst  og  þarfnast  ekki  griða. 

Hversu  er  nú  hag  vorura  komið,  góðir  hálaar? 

Fimra  fallnir  vorra  raanna. 

Eruð  þér  sárir  rajög'? 

Vér  crum  allir  meir  eða  minna  sárir.  Þér  blæðir  og 
og  Akaft,  Dagfinnur  bóndi. 

Gnótt  hefi  eg  blóðs,  þó  nokkuð  fari  til  spillis.  Lakast 
er,  að  vér  göngum  allir  upp  og  ofan  af  mæði,  svo  sem 
væru  smiðjubelgir.  Eg  óttast,  að  reykurinn  og  hitinn  frá 
bálköstura  Bagla  ríði  obs  að  fuUu.  — 

Hvar  er  konungssonurinn? 

Hér  er  eg,  Dagflnnur  minn. 

Hversu  hefst  þú  við? 

Vel,  Dagfinnur  minn.  Ætla  Baglar  að  brenna  os8  inni? 

Nei,  en  þeir  ætla  að  svæla,  oss  út.  — 

Dagfinnur  bóndi. 

Eg  heyri. 

Nú  flytja  þeir  að  kirkjustiga. 

Þá  mun  vörn  lokið  fyrir  oss.  Vér  erum  of  fáir  og 
of  þrekaðir  til  þess  að  verja  borgina  lengur.  Og  þegar 
er  þeir  hafa  inn  komist,  brytja  þeir  oss  niður  sera  hrá- 
viði  —  og  lái  og  þeira  það  ekki.  Þá  það;  að  deyja  vopn- 
bitinn  er  léttbært,  —  en  vér  hljótum  að  bjarga  konungs- 
syninura.  Konunura  raun  varla  hætt  —  þeira  hreyfa  þeír 
ekki  við.  —  Það  er  hægur  vandi  að  fórna  lífinu.  En  er 
oss  ekki  einnig  skylt,  sakir  konungssonar,  að  fórna  særad 

vorri?  ....  Vcr  neyðurast  til  að  beiðast  griða. Má 

Hreiðar  sendimaður  heyra  orð  min! 

Mæl  þú,  Dagfinnur  bóndi. 

Seg  herra  þínum,  Fillippusi  konungi,  að  eg  beiðist 
griða  mér  til  handa  og  öllum  i  borginni. 

Höfðingjar  Bagla  svara  því  til,  að  þér  Birkibein- 
ar  munið  ekki  þarfnast  griða  fremur  nú,  en  í  morgun. 

Nefndir  þú  htffðingja? 


^  KoDBDgsionar.  [Skiroir 

Bið  þú  þar  tíl  er  vér  höfum  átt  tal  saman  inni  i 
borginni! '  — 

Hvað  er  nú  til  ráða,  Dagflnnur  bóndi? 

Óttist  ekki,  frú  Inga.  Lit  á  —  sverð  mitt!  Einn  er 
sá  þar  úti,  er  löngum  hefir  verið  hugleikið  að  eignast  það, 
JFærið  mér  taug.  —  Kom  þú  hingað,  konungssonur. 

Hvað  skal  eg,  Dagfinnur  minn? 

l>ú  ert  þó  ekki  smeykur? 

3íei,  Dagfinnur  rainn. 

Má  Gyrðir  skjálgi  heyra  orð  min? 

Mæl  þii,  Dagfinnur  mágur. 

Kom  nær  virkisveggnum,  Gyrðir  mágur. 

Leyfir  þú,  að  eg  renni  dýrri  byrði  niður  til  þín? 

Víst  skal  þér  það  leyft. 

Tekur  þú  við? 

Eg  tek  við. 

Ert  þú  ánægður? 

Eg  er  ánægður. 

Með  hvorutveggja  ? 

Með  hvorutveggja,  mágur. 

Ábyrgist  þú  mér  sveininn?  —  með  lífi  þínu  og  sæmd. 

Með  lífl  mínu,  sæmd  og  öllum  fjármunum! 

Vel  er  það.  —  Nú  sér  þú,  Inga.  Hamingja  fylgir 
svciniuum.  Ekkert  er  að  óttast.  Níðingar  eru  Baglar  ekki. 

Þökk,  Dagflimur  bóndi.  — 

Dagflnnur  mágur! 

Eg  heyri,  Gyrðir  mágur. 

Má  eg  verða  þér  á  einhvorn  hátt  að  liði? 

Vel  mættir  þú  fá  oss  grið  af  konungi. 

rreista  skal  eg  þess. 

Filippus  konungur!  Herra  minn!  jafnan  hefi  eg  þjónað 
yður  af  trúnaði. 

Þig  tel  eg  einn  minna  bestu  manna,  Gyrðir  skjálgi. 

Bónar  beiðist  eg  af  yður,  herra. 

Lát  mig  heyra,  Gyrðir  skjálgi. 

Sel   Dagfinni   bónda  mági   mínum   og  mönnum  hans 


ðkiroir]  .  ^AiioDguonar.  10 

^ð.  Eignir  minar  sel  eg  fram  að  veði  fyrir  þvi,  að  Dag- 
finnur  fylli  ekki  framar  óvinaflokk  yðar,  herra. 

FÚ3  sel  eg  Dagfinni  bónda  grið,  Gyrðir  skjálgi.  £n 
ibera  hlýt  eg  málið  undir  höfðingja  Bagla.  Hvað  leggur 
þú  til,  Arnbjörn  JónssonV 

Dagfinnur  bóndi  er  drengur  góður,  —  sel  honum 
grið,  herra. 

Hver  er  tillaga  yðar,  annara  Bagiahöfðingja? 

Engi  grið  Dagfinni  bónda  og  mönnum  hans!  Engi 
.:grið  Dagflnni  bónda  og  mönnum  hans! 

Filippus  konungur!  Herra  minn!  Hér  liggur  ekki  að 
•eins  við  líf  Dagfinns  mágs  mins.  Sæmd  yðar,  herra  liggur 
-og  við.  Sel  Dagfinni  bónda  grið. 

Eg  mun  gera  sem  þú  beiðist,  Gyrðir  skjálgi.  Far  á 
fund  Dagfinns  bónda  og  bið  hann  koma  hingað  einan  og 
þiggja  grið. 

Má  Dagfinnur  bóndi  nema  orð  min? 

Eg  heyri,  Gyrðir  mágur. 

Filippus  konungur  heitir  þér  griðum. 

Svo  og  mönnum  minum? 

Nei,  þér  einum,  Dagfinnur.  Hann  gerir  það  aðeina 
fyrir  mln  orð  og  gegn  vilja  sinna  manna.  Höfðingjar 
Bagla  taka  þvert  fyrir,  að  selja  Birkibeinum  grið. 

Ekki  vil  eg  grið  þiggja,  nema  heimil  séu  oss  öllum. 
Flyt  þau  orð  Filippuai  konungi. 

Filippus  konungur!  Herra  minn!  Dagfinnur  bóndi 
hafnar  giiðum,  séu  mönnum  hans  ekki  seld  grið  slikt 
hið  sama. 

Heyrt  hefir  þú  svar  höfðingja  Bagla,  Gyrðir  skjálgi. 
Oóðan  vilja  minn  veizt  þú.  En  eg  hlýt  að  fara  að  vilja 
manna  minna. 

Þér  eruð  þó  konungur,  herra.  Spyrjið  þá  af  nýju. 

Þér  hafið  heyrt  vilja  minn,  Baglar.  Seljum  Dagflnni 
l)ónda  og  mönnum  hans  grið. 

Nei!  —  Nei!  —  Nei! 


^40  EoBaQgisotBr.  [Skirnir 

Lítil  sæmd  er  osa  í  því,  að  drepa  þessa  fáu  menn,. 
bæði  þrekaða  og  ssérða.  Mundu  sumir  telja  það  níðings-^ 
verk  —  og  það  ekki  með  öUu  ranglega.  Svarið  mér,. 
Baglar,  erum  vér  niðingar? 

Herra  konungur! 

Ef  þér  neyðið  mig  til  þess,  að  synja  Dagfinni  bónda 
og  mönnum  hans  griða,  eigið  þér  sök  á  þvi,  ef  níðinga- 
nafnið  festist  við  konung  yðar. 

Herra  konungur,  gjörið  sem  yður  lízt. 

Þökk,  Baglar!  —  Gyrðir  skjálgi,  fær  Dagfinn  bónda 
og  menn  hans  hingað,  allir  skulu  þeir  grið  hafa. 

Hér  eru  komnir  Birkibeinarnir,  herra. 

Vel  er  það,  Gyrðir  skjálgi.  —  Dagfinnur  bóndi,  sigr- 
aðir  menn  eru  vanir  að  ganga  beru  höfði  fyrir  sigurveg- 
arann.  Hvi  hefir  þú  ekki  verið  sviftur  stálhúfunni?  — 
svo  sera  menn  þínir? 

Engi  var  sá,  er  freistaði  þess,  herra.  —  Til  þessæ 
dags  hefir  engi  maður  berað  höfuð  mitt  með  valdi. 

Þyki  þér  auðmýkingin  ósárari  með  stálhúfuna  á  höfðii 
en  hinsvegar,  þá  hreit  hana  ekki ! 

Fljóttaldir  munu  þeir,  er  aldrei  hafa  hlotið  að  sæta 
þeirri  auðmýkingu,  að  hopa  fyrir  ofureflinu,  herra. 

Hver  er  sveinn  sá,  Dagfinnur,  að  þú  kaupir  lífið  svO' 
dýru  verði  fyrir  hans  sakir? 

Hver  hermir,  að  eg  gjöri  það  fyrir  sakir  sveinsins? 

Það  hermi  eg! 

Sveinninn  er,  svo  sem  þér  vitið,  herra,  Hákon,  sonur 
Hákonar  Sverrissonar. 

Konungssonur  er  hann  þá? 

Já,  herra,  —  eini  konungssonurinn  í  Noregi. 

Fast  blæðir  þér,  Dagfinnur  bóndi,  en  heil  er  tungan.. 
—  Hvað  lízt  þér,  að  vér  Baglar  tökum  nú  konungsson* 
inn  i  V  ora  umsjá? 

Sé  svo,  sem  eg  hygg,  að  sveinninn  hafi  tekið  að  erfð^ 
um  hamingju  Sverrip,  er  honum  hvarvetna  vel  borgið. 


Skirnir]  Konangssonar.  4ff 

Þar  er  konungssonurínn !  Kom,  hingað  konungssonur. 
—  Færið  hann  hér  upp  á  svalirnar. 

Hvað  skal  eg? 

Nú  höfum  vér  tekið  þig  fastan.  Kú  ert  þú  Bagli, 
konungsaonur. 

Eg  er  Birkibeinn.  Það  munuð  þér  víst  vita.  —  Þegar 
eg  er  vaxinn,  skal  eg  ráða  yður  Bögium  öllum  bana! 

Heyrið  strákinn!  —  Hvað  þá?  Lýstur  þú  oss,  strakur? 

Eg  er  ekki  strákur!  Eg  er  konungssonur! 

Hægan,  haf  þig  kyran   — -  Sjá  langskipin,  konungssonur, 

Sé  eg. 

Hver  íi? 

Herra  minn. 

Herra  þinn  er  Filippu3  konungur. 

Ekki  er  hann  náinn  herra.  Hákon  jarl  er  minn  herray 
og  hann  á  skipin. 

Ekki  mun  sveinn  þessi  oss  vera  tryggur  Böglum. 

Aldrei  höfum  vér,  Baglar,  átt  þess  kost  áður,  slíkan 
sem  nú,  að  hafa  allan  styrk  undan  Birkibeinum  um  land  alt. 

Mæl  þú,  Rciðar  sendimaður. 

Vér  höfuni  hér  í  voru  valdi  son  Hákonar  konung& 
Sverrissonar,  þess  höfðingja  er  alt  fólk  elskaði.  Svo  mikið 
unnu  Birkibeinar  föður  hans,  að  þeir  munu  gjarna  lif  aitt 
við  Icggja  fyiir  soninn.  Tökum  hann  til  konungs  yfir 
flokk  vorn,  en  gefura  þeim  jarlsnafn,  er  áður  var  kon- 
ungur  kallaður.  Erum  vér  svo  viti  bornir,  scm  nú  erum 
hér  á  stefnunni,  að  vér  vitum  lög  hins  heilaga  Olafs  kon- 
ungs,  að  sá  einn  er  réttur  konungur  í  Noregi,  er  kon- 
ungsson  cr,  cn  ekki  dótturson  eður  systurson  konunga,. 
sem  vér  þjónum  til  hvorirtveggju,  Birkibeinar  og  Baglar. 
Þœtti  mér  sem  það  væri  mest  sœmd  vors  höfðingja  nú, 
að  hann  hefði  sina  gæzlu  yfir  hvorutveggju,  rikinu  og 
konunginura,  —  vœri  hann  þá  bœði  |konungur  og  jarl 
yfir  Noregi. 

Vel  niælt,  Reiðar  seiiiliraaöur. 


42  EonangBBonúr.  [^kirafr 

Vér  höfum  svarið  Filippusi  konungi  trúnað,  Reiðar 
sendimaður.  —  Eið  vorn  sœrair  oss  ekki  að  rjúfa. 

Eiður,  svarinn  konungi,  er  ekki  er  réttur  konungur, 
er  marklaus  eiður. 

Svo  fast  fylgið  þér  þessu  raáli,  Reiðar,  að  virðast 
mætti,   sem   þér  hélduð  ekki  fullan  trúnað  við  oss  Bagla. 

Engum  skal  fært  að  halda  því  frara,  að  eg  sé  ekki 
trúr  Bagli.  Máli  Bagla  hefi  eg  talað  og  engra  annara.  En 
með  þvi  að  tillaga  mín  virðist  ekki  vera  að  akapi,  er 
þessu  máli  lokið.  Böglum  hugði  eg  gott  eitt. 

Þorir  nokkur  að  flytja  þetta  raál  fyrir  Filippusi  kon- 
ungi?  Þorir  sjálfur  þú,  Reiðar  sendiraaður? 

Þoii  að  visu.  En  þá  hlytura  vér  að  standa  saman 
allir.  Nú  bið  eg  yður  virða  orð  min  sem  ótöluð  væru. 
Ogjarna  vil  eg  gjörast  til  þess,  að  koma  af  stað  sundur- 
þykkju  með  Böglum. 

Mér  er  fiutt,  að  þér  hafið  í  hyggju  að  takast  ferð  á 
hendur,  Filippue  konungur.  Hafíð  þér  konungssoninn  i 
för  með  yður? 

Mér  fellur  sveinninn  vel  I  geð,  Þórir  erkibiskup.  Eg 
hefi  hann  i  för  með  raér, 

Viljið  þér  þiggja  ráð  af  mér,  herra  konungur? 

Gjama,  Þórir  erkibiskup. 

Lát  konungssoninn  eftir  í  rainni  umsjá,  þar  til  er 
tiann  yrði  aftur  seldur  i  hendur  Hákoni  jarli. 

Allir  biskupar  eiga,  virðist  mér,  sammerkt  i  því,  að 
þeir  mæla  —  og  mæla  þó  ekki.  Mér  er  jafn  torvelt  að  skilja 
yður,  Þórír  erkibiskup,  og  frænda  minn,  Nikulás  biskup. 

Nikulás  biskup  er  hygginn  maður.  En  vera  má  að 
orð  rain  hafi  ekki  verið  nógu  Ijós,  herra  konungur.  — 
Hafið  þér  hugsað  ura  það,  að  yrði  konungssyni  eitthvað 
að  meini,  mundi  hans  greipilega  hefnt  verða.  Alt  landið 
stendur  að  baki  honum. 

Hann  er  þó  ekki  annað  en  barn,  Þórir  erkibiskup. 
Enn  hafa  ekki  verið  færðar  sönnur  á,  að  hann  sé  sonur 
^ákonar  konungs. 


rfikirnir]  Konnngttonnr.  'M 

t 
Landslýður  trúir  því,  herra.    Og  trú  er  nálega   betri 

«n  sannanir. 

Sveininum  skal  ekkert  mein  gert.  Verið  óbræddur, 
Þórir  erkibiskup. 

Hefir  yður  aldrei  í  hug  komið,  herra  konungur,  að 
mönnum  yðar  mætti  getast   o  f   vel  að  konung3syninum. 

Baglar  svikja  ekki  konung  sinn. 

Má  vera,  að  svo  verði  ekki.  En  sveininn  tek  eg 
>«ngu  að  sið-jr  i  niina  umsjá. 

Of  fast  sækið  þér  þetta,  Þórir  erkibiskup.  Sveinninn 
er  í  minu  valdi  —  og  í  minu  valdi  verður  hann. 

Að  vi8u  fœ  cg  ekki  tekið  sveininn  af  yður  með  valdi, 
herra  konungur.  En  naumast  hygg  eg  yður  það  hugleik- 
ið,  herra,  að  rísa  gegn  kirkjunni.  Og  hver  sá,  er  færir 
konungssoninn  á  braut  héðan,  sætir  banni  kirkjunnar. 

Kirkjunni  lýt  eg.  Sveinninn  skal  yður  fenginn.  — 
Blessan  yðar,  Þórir  erkibiskup ! 

Blessan  mína  læt  eg  yður  i  té,  Filippus  konungur. 

Velkominn  aftur  heim,  Hákon  jarl! 

Þér  eruð  í  léttu  skapi,  frú  Inga  —r  konungssonurinn 
er  þá  heill  á  hófl. 

Konungssonurinn  er  heill  að  öllu,  herra. 

Þökk  8é  guði.  Enga  stund  heflr  mér  verið  rótt  í  skapi 
síðan  er  eg  heyrði,  að  Baglar  hefðu  hér  komið.  En  upp 
frá  þessu  skuluð  þér  jafnan  vera  i  fylgd  rainni  á  ferðum 
mínum,  bæði  á  landi  og  sjó.  Hafíð  þér  nokkuð  við  það 
að^athuga,  frú  Inga'? 

Ekkert,  herra  jirl.  —  Sveininum  verður  glatt,  er 
hann  sér  yður. 

Þú  þar,  konungssonur ! 

Gott  var  það,  að  þú  komst  heim  aftur,  H&kon  minn. 

Nú,  nú,  Baglarnir  hafa,  heyri  eg,  haft  þig  fanginn! 
Léku  þeir  þig  ilIaV 

Nei,  það  þorðu  þeir  ekki,  jarl. 

Hákon !  —  Hví  tóku  þeir  þig  ekki  að  konungi  yfir  sig? 


44  .KoDaDgsgonar.  [Skiroir- 

Konungur   Bagla   vil   eg   ekki  vera.  —  Eg  er  Birki-^ 
beinn.    Þegar  eg  er  vaxinn,  drep  eg  alla  Bagla. 
Mæltir  þú  svo  við  þá? 

Já  .  .  .  .  Og  eg  hygg  þeir  hafi  orðið  skelkaðir. 
Hæ-hœ-hæ!    Guð  blessi  þi^,  konungssonur! 

Hversu  fellur  þér  sjómenskan,  konungssonur? 

Vel,  Hákon  minn,  en  bezt,  þegar  skipið  tekur  mestar 
dýfurnar  og  hriktir  í  hverju  tré. 

Þú  óttast  þá  ekki,  að  vér  sókkvum  til  botns? 

OlafsBúðin  þolir  skellina,  Hákon. 

Móðir  þin  hermir  mér,  að  þú  sért  á  sífeldri  rás  hér 
úti  í  kuldanum.  Skjól  er  þó  undir  feldunum,  konungssonur^ 

Ekki  er  mér  skjóls  vant,  Hákon  minn. 

Er  þér  þá  ekki  kalt  hér  úti? 

Birkibeinar  eru  ekki  kulvísir. 

Ha-ha-ha!  —  Inn  skalt  þú  nú  og  snæða. 

Eg  snæði  úti  hér  með  hirðmönnum. 

Nei,  hér  er  of  kalt.  Þú  fær  ekki  einu  sinni  klínt 
brauðið. 

Það  efni  er  í,  að  smjörið  er  hart. 

Hvað  hefst  þú  þar  að? 

Vef  brauðinu  um  smjörið!  Bindum  vér  nú  smjörið, 
Birkibeinar. 

Heyrið  konungssoninn !  Bindum  vér  nú  8mjöri&,  Birki- 
beinar!  —  En  þú  vex  of  seint,  konungssonur. 

Við  því  raá  eg  ekki  gera. 

Þú  ert  drjúgum  of  smár  vexti.     Kom,  teygjum  úr  þér! 

Togura,  Birkibeinar.  — 

Hvi  vilt  þú  ekki  vera  með  móður  þinni  undir  feldinum? 

Vér  karlmenn  erum  úti  ura  daga 

Ekki  ert    þ  ú    þó  neinn  karlmaður. 

Þrífist  þú  aldrei!     Karlraaður  er  eg  víst. 

Eys  þú  mig  vatni! 

Þú  segir,  að  eg  sé  ekki  karlraaður.  Þegar  eg  er  vax- 
inn,  skal  eg  lemja  þig  svo  þú  æpir.  —  Er  eg  ekki  karl- 
maður,  Birkibeinar? 


rSkirnir]  Konang^BOÐur.  46 

Vist  ert  þú  karlmaður,  konungssonur.  Auk  þess 
■sannur  Birkibeinn.  Hirð  ekki,  hvað  hann  raælir.  Hleyp- 
.um  honum  nú  fyrir  borð,  og  dýfum  honum. 

Nei,  dýfið  honum  ekki.  Það  er  of  kalt.  En  haldið 
lionum  stundarkorn,  svo  eg  fái  komið  lagi  á  hann.  —  Nú, 
•er  eg  þá  ekk^  karlmaður? 

Jú,  Jú,  konungssonur 

Sér  þú  nú.  —  Þetta  er  nóg. 

.• 

Unir  þú  vel  skólavistinni,  Hákon? 

Ja-á,  herra.  —  En  betra  var  á  Ólafssúðinni. 

Vel  skil  eg  það!  —  Hvað  nemur  þú? 

Söng,  herra. 

Ekki  skalt  þú  söcg  nema.  Þú  skalt  hvorki  vera 
prestur  né  biskup. 

Nei,  herra. 

Þú  svarar,  svo  sem  hefðir  þú  sjálfur  hugsað  á  sömu 
leið.  —  Hvað  ætlar  þú  þá  að  verða,  Hákon? 

Konungur,  herra.  —  Hví  gjörðist  þú  svo  skyndilega 
ókátur,  Hákon  minn? 

Rétt  mælir  þú,  sveinn.  Vist  átt '  þi\  að  verða  kon- 
ungur.  —  En  margir  eru  þeir,  er  konungar  kjóaa  að  verða 
i  Noregi. 

Hví  mælir  þú  svo?  —  Vilt  þú  og  vera  konungur, 
Hákon? 

Kyss  þú  mig,  Hákon  litli,  —  aldrei  skyldi  eg  þvi 
gleyma,  að  þú  ert  konungssonur. 

I»á  dekrar  of  mjög  við  þetta  barn,  Hákon. 

Það  gjörir  þú  ekki  miður,  Kriatín  —  þegar  þú  ert  i 
þvi  skapinu. 

Lít  nú  á  aðfarir  hans!  Hann  klifrar  upp  þessa  sperr- 
una  og  niður  hina.  Lyktirnar  verða  þær,  að  hann  fellur 
og  meiðist  stórlega.    Ofan  þegar  i  stað  þrjóturinn  þinn! 

Kristín  mín  —  eg  er  engian  þrjótur. 

Þú  ert  það,  sem  eg  segi! 


46  Konaogssonnr.  [SkirnÍT' 

Þú  mátt  ekki  kalla  mig  þrjót.  Þú  veizt,  að  eg  er 
konungssonur. 

Ókunnugt  er  mér  það.  Engi  er  sá,  er  viti,  hver  er 
faðir  þinn. 

Mæl  ekki  svo,  Kristín.  ÖUum  er  kunnugt,  að  eg  og 
bróðir  minn,  Ingi  konungur,  sitjum  i  föðurarfi  hans.  — 
Gæt  þó  tungu  þinnar,  kona. 

Mælt  hefir  þú  það,  Hákon,  að  svo  skyldir  þú  koma 
þínu  máli,  þótt  ekki  yrðir  þú  konungur  sjálfur,  að  sonur 
okkar,  Knútur  hrepti. 

Þú  veizt  ekki,  hvað  þú  mælir,  Kristín. 

Og  þú  veizt  ekki,  hvað  þú  vilt.  — 

Jarlinn   fór   brott Varð  jarlinn  reiður,  Kristin* 

mín?    Þú  mátt  ekki  reiðast  mér,  Kristín  góð. 

Hirð  ekki  um  það,  sveinn.  —  Eg  er  ekki  reið. 

Iþessi  Nikulás  biskup  er  satan  sjálfur! 

Hyggur  þú  hann  standa  bak  við  tjöldin? 

Hver  ella,  Dagfinnur  bóndi?  Hvervetna  er  hann  á' 
stjái,  og  spýtir  sundurþykkju  og  ilsku  í  eyru  öllum.  — 
Nú  er  friður  er  á  kominn  með  Birkibeinum  og  Böglum,. 
virðast  mér  engir  sannir  Birkibeinar  vera  til  lengur. 

Við  fornu  Birkibeinarnir,  Helgi  hvassi,  við  erum  þó- 
og  verðum  Birkibeinar. 

Blóðugt  er  til  þess  að  vita.  Nú  hefir  þeim  einkamál- 
um  verið  lýst  á  Eyraþingi,  að  lifi  Hákon  jarl  bróður  sinn, 
skal  hann  taka  rikið,  ef  Ingi  konungur  lætur  ekki  eftir 
sig  skilgetinn  son,  en  sá  skilgetinn  arfi  þeirra,  er  lengur 
lifir  eftir  þá  báða,  skal  hann  eiga  allan  Noreg  og  allan 
arf  annan.  Þann  veg  hefir  jarlinn  búið  Knúti  syni  sínum 
i  haginn!  —  En  hver  styður  mál  Hákonar  Hákonarsonar? 
—  eina,  rjetta  rlkiserfingja  Noregs,  og  alls  þess,  er  Ingi 
konungur  og  Hákon  jarl  hafa  nú  með  höndum! 

Hægan,  Helgi  hvassi,  —  hægan!  Konungssonurinn 
er  á  lífi,  —  það  skiftir  mestu  máli.  —  Hy gg  eg  sá  tími 
muni  koma,  að  hann,  með  hjálp  guðs  og  vor  Birkibeina^ 
sjái  sér  sjálfur  farborða. 


Skirnir]  EonaDgssonar.  4T 

Nær  hefdí  honum  staðið  að  sækja  þingið,  en  rækja 
heirasóknir ! 

Hann  er  barn  eitt  enn,  Helgi  hvassi. 

Eg  vil  ekki  sjá  hann  framar!  —  JA,  þú  hlær,  Dag- 
finnur  bóndi.  En  reiður  er  eg.  Og  fuU  rök  virðast  raér 
liggja  til  þes8,  að  Birkibeinar  allir  séu  reiðir.  Eður,  skul- 
ura  vér  nú  svikja  sonarson  Sverris  konungs? 

Ekki  svikjum  vér  konungsaoninn,  þótt  ckki  tölura  vér 
i  ótiraa,  Helgi  hvasai. 

Tala  skal  eg  —  þótt  ekki  fái  eg  annað  að  gjört- 
Engi  skal  vera  i  efa  ura  mitt  álít! 

Brottu!    Þig  vil  eg  ekki  sjá! 

Hví  ert  þú  reiður,  Helgi  minn? 

Far  brottu!  —  í  dag  var  dæradur  af  þér  föðurarfur 
þinn,  en  þú  rápar  andvara1au3  frara  og  aftur.  Um  þig^ 
hirði  eg  ekki  framar.    Far  brottu! 

Hvar  var  það  gjört?  Og  hverjir  gjörðu  það? 

Það  var  gjört  á  Eyraþingi!  Og  það  gjörðu  þeir  bræður^. 
Ingi  konungur  og  Hákon  jarl. 

Ver  mér  ekki  reiður,  Helgi  minn,  og  gef  ekki  gaum 
að  þesau.  Vant  er  að  sjá,  að  þeaai  dómur  haldist,  því  a^ 
þar  var  engi  minn  umbóðsraaður. 

Hver  er  þinn  umboðsmaður? 

Guð  og  hinn  helgi  Olafur  konungur.  Þeim  hefi  eg 
fengið  mitt  mál  í  hendur.  Skulu  þeir  sjá  til  hlut  handa 
mér  um  landskifti  i  Noregi  og  aðra  hamingju. 

Heyrið  nú!  Birkibeinar  allir  i  höllinni!  Þar  mælti 
konungssonurinn !  —  Tala  heill,  konungssonur!  Betra  er 
elíkt  mælt  en  ekki.  Kysa  þú  mig,  sveinn!  —  Birkibeinar! 
Hefjum  konungsson  á  arraa  vora  til  særadar  honura! 

Eg  skil  þíg  ekki,  Hákon.  Þú  gætir  naumast  annars, 
en  gjöra  gælur  við  sveininn  og  eiga  leiki  við  hann.  Hefir 
þú  ekki  heyrt,  hverju  hann  svaraði,  er  Helgi  hvassi  flutti 
honum,  hvað  gjörst  hefði  á  Eyraþingi? 

Heyrt  hefi  eg  það,  Kristín.  Var  það  ekki  vel  mœlt? 


-48  EonniigSRonar.       ^  [Skirnir 

Eg  skil  þig  ekki,  Hákon. 

Of>mikil8  væri  þá  krafist  —  því  að  eg  skil  mig  ekki 
fljálfur.  Þér  konur  eruð  nokkuð  svo  sárbeittar.  Þér  eruð 
líkar  nálum  á  granargreinum,  þér  stingið.  Vér  karlar  er- 
•um  fremur  í  ætt  við  eikina  —  með  hnútóttum  grein- 
«num.  —  Lit  nú  á  sveinninn  þarna.  ....  Verður  hjá 
því  komist  að  unna  honum?  —  Enda  þótt  hann  sé 
Í)rö8kuldur  i  vegi. 

Trúr  hefi  eg  yður  verið,  herra  jarl,  alla  þá  stund,  er 
^g  hefi  yður  þjónað. 

Mæl  Híði.  Hvers  beiði8t  þú? 

Og  yður,  frú  Kristin,  hefi  eg  þjónað  af  trúnaði  frá 
-æskuárum  yðar. 

Sattt  mælir  þú,  Híði.  Trúr  þjónn  minn  hefir  þú 
jafnan  verið. 

Mál  hefi  eg  upp  fyrir  yður  að  bera,  herra  jarl :  Hér 
er  sveinn  sá  með  yður,  er  kallaður  er  son  Hákonar  kon- 
Aings,  og  kann  það  vera  er  hann  vex  upp,  að  margir 
menn  elski  hann,  bæði  sakir  föður  hans  og  föðurföður. 
Mun  yðrum  syni  tæplega  auðvelt  að  -ganga  til  rikis  í 
Noregi  eftir  yður,  ef  hann  stendur  i  móti.  Nú  veit  eg,  ef 
svo  væri  utanlands  við  vaxið,  þá  mundi  það  ráð  fyrir- 
gjört,  að  ekki  þyrfti  landshöfðingi  að  óttast  um  sitt  af- 
springi.  Mundi  sveinn  þessi  vera  sendur  til  erlendra  höfð- 
ingja,  er  enga  vináttu  ættu  að  gjalda  honum  eður  œtt 
hans,  og  mundi  hann  þá  vera  annaðhvort  meiddur,  eða 
inn  settur,  að  ekki  þyrfti  hann  að  hræðast  aftur.  Ef  þér 
viljið  svo  vera  láta,  herra  jarl,  bjóðumst  eg  til  þessarar 
ferðar. 

Þú  þegir,  jarl.  Þegar  á  reynir,  skortir  þig  jafnan  hug. 

Spyr  þá  er  vita,  Kristin,  hvort  mig  skorti  hug,  er 
drengilega  skal  til  vigs  gengið. 

Herra  jarl,  erindi  mitt  mun  eg  þann  veg  reka,  að 
ekki  falli  skuggi  á  yður,  herra. 

Forði   guð   þvi,    að  eg  kaupi  með  því  móti  riki  syni 


Skirnír]  Konangsonar  49 

tninura,  að  ef;  fyrirkomi  þess  manna  syni,  er  eg  ætti  bezt 
AÖ  launn.  —  Brottu  þræll!  —  og  kom  aldrei  framar  fyrir 
^ugu  mér! 

Hákon  jarl,  eg  er  frjáls  raaður.  Eg  hugði  .... 

Brottu!  Ella  drep  eg  þig! 

Er  yður  ekki  léttara,  herra? 

Nci,  barnið  raitt.  Eg  er  mjög  Bjúkur.  Eg  skil,  að 
•dauði  minn  er  nærri. 

Ekki  raegið  þér  deyja,  herra. 

Gott  er  að  deyja,  barnið  raitt.  Eg  þakka  þér,  hve 
•dyggilega  þú  hefir  jafnan  hjá  mér  dvalið  í  sótt  rainni. 
En  kalla  mig  ekki  lengur  herra.  Kalla  mig,  svo  sem 
gjörðir  þú  fyr. 

Fæ  eg  í  engu  orðið  þér  að  liði,  Hákon  minn? 

Grát  ekki,  barnið  raitt.  — -  Og  þó  —  raér  er  Ijúft,  að 
sjá  þig  gráta.  Vaskir  raenn  eru  nærair  fyrir  þjáningum 
annara.  Knútur  græíur  aldrei.  —  Hvað  vilt  þú,  Kristín? 

Þú  spyr,  hvað  eg  vilji?  —  Aldrei  spyr  þú  hvað 
sveinn  þespi  vilji,  er  hann  kemur  til  þín.  Og  um  Knút 
spyr  þú  aldrei. 

Deilum  ekki,  Kristín.  —  Æ  ....  æ  ...  . 

Hákon,  hvað  er  þarna?  —  Hákon!  Konungssonur!  — 
Konungssonur! 

Hér  er  eg,  Hákon  rainn. 

Þú  ert  hér  —  já.  Og  þú  grætur?  Ljúft  er  að  sjá  þig 
gráta.  —  Æ  ....  æ  ...  .  Konungssonur! 

Hákon  minn,  er  þér  afar  óhægt? 

Ekki  að  mun.  —  —  Far  vel  konungssonur  .... 
Konungssonur!  —  Xú,  þú  ert  þarna.  Vel  er  það.  —  Guð 
blessi  þig,  —  konungssonur  .... 

Hvl  skal  Hákon  bera  jafngóð  klæði  raínum.  Eg  þoli 
það  ekki. 

Hald  þér  i  skefjum,  Guttormur. 

Eg  þoli  það  ekki.  Eg  á  að  erfa  rikið  eftir  þig, 
iaðir.     Hann    skal    klæddur    sem    hinir    sveinarnir.     Eg 

4 


£0  Konangssonar.  Sklrnir 

er  konungssonur.  Og  þó  eru  þeir  miklu  fieiri,  faðir,  seor 
kalla  hann  konungsson,  en  mig. 

Stjórna  skapi  þinu,  Guttormur.  Sér  þú  Hákon  nokkru* 
Binni  svo  æstan? 

Hákoni  vil  eg  ekki  vera  líkur,  faðir  minn.  Eg  heft 
leyfi  til  að  vera  æstur.  Þegar  eg  eitt  sinn  hefi  hlotið  kon- 
ungdóm,  skal  eg  láta  hengja  hann 

Guttormur,  —  ætlar  þú  að  neyða  mig  til  að  hirta  þig? 

Faðir  minn  góður,  seg,  að  haim  leggi  af  sér  klæðr 
þessi,  að  mönnum  megi  að  minsta  kosti  vera  Ijóst,. 
hvor  okkar  er  konungssonur. 

Brottu,  Guttormur!  —  Klæðin  skapa  ekki  manninn^ 
barn  mitt. 

Gregoríus  .Tónsson,  Eyvindur  prestmágur,  ívar  boddi^ 
og  Dagfinnur  bóndi!:  Þér  sjáið  sóttarfar  konungsins,. 
bróður  raíns,  að  raegin  hans  er  minna  en  vilji  vor  værr 
til  Ef  guð  kallar  hann  frá  oss,  vorn  ástvin,  þá  þurfunr 
vér  heilla  ráða,  hvern  vér  skulura  til  konungs  taka  ef tir  hann. 

Hve  margir  mættu  til  þessa  nefndir,  Skúli  konungð- 
bróðir? 

Kynlega  þykir  mér  spurt,  Dagfinnur  bóndi,  —  svo- 
sem  málinu  væri  þegar  til  Jykta  ráðið.  Þér  vitið  þa6 
sjálíir^  að  hér  er  fyrstur  son  Inga  konungs,  Guttormur,  er  vel 
er  tilfallinn  eftir  föður  sinn.  Þá  er  eg  —  eg  er  bróðir  Inga 
konungs  að  faðerni,  og  vitið  þér,  hversu  lög  mæla  þar 
um.  Þá  er  Hákon,  son  Hákonar  konungs  Sverrissonar  — 
og  Knútur,  í  Gautlandi  austur,  son  Hákonar  jarls,  og  er 
hann  löglega  tilkominn  eftir  sinn  föður.  Vænti  eg,  að- 
flestir  þeir,  er  þjónað  hafa  Inga  konungi,  að  helzt  viljií 
þeir  hans  syni  þjóna. 

Eitt  er  einkenni  allra  Norðraanna  —  og  fá  þó  aldrei 
komið  sér  saman! 

Hvert  er  það  einkenni,  Ivar  boddi? 

AUir  vilja  þeir  konungar  vera,  Skúli  konungsbróðir. 

Hver  sá,  er  halda  vill  uppi  ránsflokk,  fær  og  kon- 
ungur  orðið  —  að  nafnbót. 


itkiriir]  KonuDgssoBar.  .Al 

Satt  ab  VÍ8U,  Gregoríus  Jónsson.  En  hví  ekki  ræða 
það  málið,  er  hér  er  borið  upp  til  úrskurðar? 

Konungskjöri  er  að  gegna  þá  fyrst,  er  konungur  er 
ondaður. 

Vitum  vér  það,  ívar  boddi.  En  ekki  mundi  þaft 
óhentara,  að  vér  mættum  verða  fyrir  fram  ii  citt  aáttir. 
—  Þegir  þú,  Eyvindur  prestsmágur? 

Fyrir  þvi  þegi  eg,  að  eg  var  eigi  fyrr  að  spurður. 
En  fýsi  yður  að  vita  tillögu  mína,  þá  lízt  mér  undarlegt, 
er  þér,  vitrlr  menn,  efist  svo  mjög  um  þetta  mál,  svo 
ecm  Ijóst  liggur  fyrir  augum  ölluni  mönnum,  þeim  er  rétt 
vita  og  patt  vilja  sjá,  að  son  Hákonar  konungs  cr  rétt 
borinn  til  aifs  að  Noregsriki,  en  ekki  þú,  Skúli,  né  bróð- 
ursonur  þinn,  eða  son  Hákonar  jails.  —  Þér  þegið.  — 
Hvcr  er  úrskurður  þinn,  Dagfinnur  bóndi? 

Eg  legg  til,  að  vér  lAtum  þögiiina  mæla. 

I»ú  hcfir  stefnt  mér  hingað  til  lcynilegrar  umræðu, 
Andrés  skjuldarband. 

Já,  konungssonur.  Vór  erum  hér  saman  komnir, 
frændur  þínir  og  höfðingjai  liirkibeina.  Erindi  eigum  vér 
við  þig. 

Mæl  þú,  Andrés  skjaldarband. 

Ilvað  hefir  þú  tekið  að  erfðum  eftir  föður  þinn,  kon- 
ungssonnr? 

Af  sýnilegum  hlutum  þessa  syl^íju  og  þetta  fingurgull^ 

Vel  svarað  konungssonur.  —  Veizt  þu,  að  Ingi  kon- 
ungur  hefir  neitað,  að  fá  þér  nokkurt  lén  í  eigiu  landi  þíiiu? 

Veit  eg,  að  Ingi  konungur  vill  ekki  lén  fá  mér. 

Ilarðir  kostir  þykja  oss  það,  konungssonur,  að  Ingi 
konungur  vill  ekki  miðla  þér,  jafnvel  hinu  minsta  léni  i 
ríki  því,  cr  feður  þínir  unnu  Margir  svíma  þcir  nú  1 
auð  og  fullsælu  af  föðurarfi  þínum,  er  til  engis  eru  komn- 
ir,  en  frændur  þinir  fara  varhluta  af  því  góssi,  er  þeim 
ber,  svo  sem  væru  þeir  útlagar  í  landinu.  Nú  er  þaíV 
vort  ráð,  að  vér  höfum  þig  í  brottu  og  söfnum  liði.  Spyrj* 
um    vér   það   um  marga  Birkibeina  víðsvegar  um  landið^ 

4* 


C2  EonangssonQr.  [Skirnir 

Að  þeim  þyki  einn  blutur  rýrari,  en  rök  séu  til.  flið  sama 
spyrjum  vér  frá  Böglura  austur  í  landi.  Eru  þeir  þesa 
•albúnir,  að  hverfa  frá  konungi  sinum,  ef  til  fengist  fyrir- 
iiðinn.  —  Þú  mælir  ekki  konungssonur.  Hverju  svarar  þú? 

Eg  hlýði. 

Vér  frændur  þínir  viljum  nú,  konungssonur,  hafa  þig 
Á  brott  með  oss  frá  konunginum.  Mun  naumast  langt 
liða,  áður  þeir,  er  nú  vilja  þér  enga  sœmd  veita,  beiðast 
fijálfir  sæmdar  af  þér. 

Hvað  leggur  þú  til,  ívar  boddi? 

Tillaga  mín  fer  í  sömu  átt,  konungssonur. 

En  hvað  lizt  þér,  Eyvindur  prestsraágur? 

Hið  sama  og  hinum  tveira. 

Allir  erura  vér  saramála  Andrési  skjaldarband. 

Og  þú,  Dagfinnur  bóndi? 

Eg  kýs  helzt  að  þegja,  þar  til  er  þú  hefir  talað,  kon- 
aingssonur. 

Frændur  góðir  og  þér  Bi1*kibeinar  aðrir!  Enn  er  eg 
of  bernskur,  að  ganga  undir  slík  stórræði.  Auk  þess  er 
mér  óskapfelt  að  berjast  gegn  Birkibeinum.  Og  margir 
eru  þeir  Birkibeinarnir,  er  aldrei  munu  við  Inga  konung 
skiljast.  Þykir  raér  ekki  ráð,  að  etja  þeim  saman,  er  all- 
ir  ættu  einskjaldar  að  vera.  Vil  eg  heldur  biðja  að  guð 
gefi  mér  slíkt  af  mínura  föðurarfi,  sera  hans  er  raildi  til 
hvern  tíraa  sera  það  keraur  frara.  Og  það  eitt  er  víst: 
Eg  reisi  ekki  herflokk  í  Noregi,  svo  sem  nú  horfir  mál- 
«m  við. 

Tíu  vetra  aðeins  .  .  .  .  og  hygnari  og  betri  en  allir 
Tér  saraanlagðir! 

Hvað  raæltir  þú,  Dagfinnur  rainn?  ' 

Eg  sagði:     Vel  raælt,  konungssonur. 

Xú  er  oss  þörf  Birkibeinura  að  hafa  varúð  við,  Dag- 
finnur  bóndi.     Skúli  er  ráðsnjall. 

Ekki  er  alt  komið  undir  ráðsnildinni  einni,  Vegarður 
veradalur.     Enda    er   Skúli   ekki  ráðsnjall  —  en  slægur. 


BkifDÍr]  KonangsBonar.  5ft 

HaDn  fer  með  vélar.  Sannur  konungur  beitir  aldrei  véU 
rsoðum. 

Skúli  er  ráðsnjall,  Dagfinnur  bóndi.  Jafnskjótt  er 
hann  skildi,  að  Ingi  konungnr  raundi  deyja,  lét  hann  setja 
8ig  i  hásætið  og  gefa  sér  jarlsnafn.  Hefir  honum  þótt 
sem  hægara  mundi  fyrir  að  verja  hAsætið,  er  hann  vœrL 
þangað  kominn,  en  ef  aufet  stæði. 

Skúli  verður  aldrei  konungur. 

Ekki  konungur  vor  Birkibeina,  Dagfinnur  bóndi. 

Engan  geig  gjörir  það  oss,  þó  einum  sé  neskonung- 
inum  fieira. 

Ekki  átt  þú  þetta  svo  víst,  Dagfinnur  bóndi.  Engi 
veif,  hver  upp  kann  að  koma  á  Eyraþingi. 

Ekki  ætlar  þú  þó,  að  Þrændur  muni  svíkja,  Vegarð- 
ur  veradalur? 

Sjálfur  ert  \ú  viðbúinn  þvi,  Dagfinnur  bóndi,  að  ava 
megi  fara. 

Satt  að  visu,  Vegarður.  En  Hákon  skal  konungur 
verða, 

Skúli  vill  hafa  það  sem  lengst  á  huldu,  hvort  Hákott 
sé  sannlega  sonur  Hákonar  konungs.  Þá  er  Inga  frá 
Varteigi  hafði  fastað  til  járns  —  var  járninuskotið  undan. 
Margir  Birkibcinar  buðust  til  að  bera  járn  —  var  því  litt 
gaumur  gefinu.  Kirkjunnar  menn  eru  ráðsnjallari  oss^ 
Dagfinnur  —  og  þeir  standa  að  baki  Skúla. 

NikuIAs  biskup  hefði  löngu  átt  að  vera  gjörður  höfðL 
skemri.  • 

Hann  bergur  sér  jafnan.  Nú,  þá  það.  En  eitt  er 
vlst  —  að  vér  Birkibeinar  erum  Noregur.  Og  við  ein- 
hverja  verðum  vér  að  þreyta  fangbrögð. 

Nokkuð  mun  satt  í  því,  Vegarður. 

Siðastur  manna  mundir  þú  verða  Úl  þess,  að  láta 
Bverðið  ryðga  i  skeiðum.  Fer  eg  með  satt  mál,  Dagfinnur? 

Satt  mælir  þú,  Vegarður  veradalur. 

Vcr  þii  dkjótur  í  máll,  Dagfinuur  bóndi.  Hygg  eg 
vér  munum  nú  allir  sammála  orðnir  hér  á  þinginu. 


J&i  KoDnngsBonur.  [Skirnir 

Hafið  þér,  Skúli  jarl,  nokkurt  vald  til  þess  að  setja 
takmörk  laálfrelsi  hér  á  þingi'?  — 

Hver  er  maður  sá,  er  nú  ris  úr  sæti? 

Bóndi  nokkur,  Skervaldur  úr  Gaulardal. 

Hlýðum  máli  hans.  — 

Hér  á  Eyraþingi  erum  það  vér   Þrændir,    er   n\ðura. 

—  Mæl  þú,  Dagfinnur  bóndi. 

Þér  haflð  nú,  Þrændii',  heyrt  marga  raálhvata  raenn 
mæla  hér  á  þingi,  en  ekki  vitum  vér,  hvort  þér  erMÖ 
nokkurs  visari  orðnir  um  konungskjörið.  Hjalað  hefir  veir- 
ið  um  það  á  ýmsa  lund,  hvað  lög  séu,  —  sumir  eru  þeir 
«vo  lögkænir,  að  fá  þýtt  lögin  þann  veg,  að  alt  veiður 
löglegt.     Þér    Þrændir  vitið  lög  hins  helga  Ólafs  konunga 

—  að  sá  einn  er  réttur  jíoregskonungur,  er  i  beinan  legg 
•er  af  konungi  komiim,  og  konukné  ekki  i  milli  komið. 
Hér  við  hlið  mér  stendur  Hákon,  sonur  Hákonar  Sverris- 
€onar.  Nokkrir  eru  þeir,  er  Icita  við  að  vekja  efa  um, 
hvort  hann  sje  sonur  Hákonar  "konungs.  Móðir  hans  og 
raargir  BLrkibeinar  hafa  boðist  til  að  bera  járn  til  vitnis- 
bur^ar.  Máli  voru  Birkibeina  er  þá.  þar  komið,  að  það 
sem  vér  náum  ekki  að  sanna  með  heitu  járni,  erum  vér 
feúnir  til  að  eanna  með  köldu  járni.  Verði  ekki  Hákon 
þegar  til  konung.3  tekinn  hér  á  þinginu,  fylgjum  vér  hon- 
um  til  Björgynjar  suöur,  —  með  þeim  erindum  förum  vér 
af  hendi  allra  Gulaþingsmanna.  Verður  hann  þar  til  kon- 
iings  tekinn.  Ekki  eruð  þór,  Þrændir,  svo  viti  bornir, 
«em  eg  hugði,  ef  þér  takið  hann  ckki  til  konungs  hér  í 
dag,  því  að  vér  Birkibeinar  munum  ekki  af  iétta,  fyr  en 
hann  hefir  verið  til  konungs  tekinn  hér  á  Eyraþingi  Nii 
megið  þér,  Þrændir,  gjöra  sem  yður  líkar.  Þér  vitið  ni'i 
vilja  vorn  og  fyrirætlan. 

Naumast  munu  Þrændir  vilja  kúgast  l'áta,  Dagfinnur 
bóndi. 

Mitt  álit  hefl  eg  látið  uppi,  herra  jarl,  orðskviðalaust. 
Sjálfir  eru  Þrændrr  ckki  vanir  að  vera  rayrkir  i  máli. 
Hljóta  þeir  þvi  aö  unna  öðrura  saraa  frelsis. 


Sklrair]  EonnngBBonar.  5& 

Sjáura  nú  til,  Dagfinnur  bóndi.  —  Nii  ganga  bœndur 
;á  ráðstefnu. 

Ottist  þér  ckki  málalokin,  Skúli  jarl? 

Nei,  Dagfinnur  bóndi. 

M  eruð  þér  ekki  jafn  framsýnn  og  af  er  látið,  herra. 

Bíðum  átekta.  —  Nú  rís  Skervaldur  úr  Gaulardal  úr 
fiœti.    Illýð  nú  til,  Dagfinnur  bóndi. 

Ura  það  erum  vér  þrænzkir  bændur  á  eitt  mál  sáttir, 
4lð  af  konungsefnuni  þeim,  er  hér  hafa  uppborin  verið  á 
þinginu,  er  að  ein3  cinn  maðurinn,  er  vér  viljum  að  konungi 
hafa:  Hákon  Hákonarson.  —  Ekki  eru  það  hvassyrði  þin, 
Dagfinnur  bóndi,  er  oss  hafa  talið  hughvarf,  þó  vér  séura 
<ifÚ8ir  þess,  að  hefja  erjiír  við  yður  Birkibeina.  En  vér 
-vitum,  hvað  lög  mæla  um  konungskjör,  og  vér  Þrœndir 
höfum  jafnan  beygt  oss  fyiir  sönnu  og  réttu  máli.  —  Vér 
liöfum  senda  menn  til  kirkjunnar,  og  gkulu  þeir  hafa  hing- 
Að  nieð  sér  skríu  hins  helga  Olafs  konungs.  Jafnskjótt  og 
þeir  eru  aftur  suúnir  og  konungur  hefir  unnið  eið  að 
skrini,  svo  sera  venja  er  til,  mun  eg  dœma  honum  land 
og  þegna.  og  munura  vér  Þrændir  játa  honum  allri  réttri 
iilýðni  og  lýðskyldum. 

Heyrir  þú  fngnaðaróp  þingheiras,  konungssonur? 

Eg  heyri  víst,  Dagfinnur. 

En  hverju  gcgnir  þetta?  Sendimcnnirnir  koma  skrín- 
islausir. 

Hví  höfðuð  þér  ckki  hingað  með  yður  skríu  hins 
iielga  Óiafs  konungs   svo  sem  yður  var  falið? 

Skcrvaldur  frá  Gaulardal,  kirkjan  var  læst  og  kórs- 
træöur  hóta  líverjum  þeim  banni,  er  brýzt  með  valdi  inn 
i  hana.  — 

Ný  brögð.  kouungssonur.  —  .Jarlinn  brosir.  Hrað 
*kulura  vér  nú,  Hákon? 

Eg  hygg  skrínisins  þurfl  ckki,  Dagfinnur. 

Skervaldur  úr  Gaulardal,  hvað  er  nú  til  ráða? 

Það  veit  eg  ekki  vist,  Dagflnnur  bóndi.  —  Sjáið 
ÍLonungssoninii  —  hann  réttir  hcndur  til  himins? 


56  KoDUDgasonah  [Skirair 

Eg  sver  við  guð  á  himnum  og  hinn  helga  Olaf 
konung  .... 

Skervaldur!    Skervaldur!    —  seg  fyrir  eiðinn! 

Er  nú  gilt,  Skervaldur? 

Ekki  veit  eg  það,  Dagfinnur  bóndi.  Hví  gjörðuð  þér 
þetta,  konungssonur  ? 

Konungur  er  eg  nú,  Skervaldur  —  ekki  konungs- 
Bonur.  —  Er  guð  á  hiranum  ekki  jafn  helgur  og  skrinið? 
—  Gjör  skyldu  þína,  Skervaldur.  Og  sé  þér  efi  á,  þá- 
spýr  bændur. 

Er  eiðurinn  gildur,  Þrændir? 

Já!  —  Já!   —  Já! 

Nú  þykir  mér  sem  vér  Birkibeinar  höfum  aftur  kon- 
ung  hlotið,  er  ekki  standi  að  baki  Sverri  konungi,. 
Vegarður. 

Líkur  eru  til  þess,  Dagfinnur  bóndi.  En  hann  er  þrettátt 
vetra  einha. 

Það  er  ekki  aldurinn,  sem  akiftir  máli,  Vegarður 
veradalur. 

Vér  leggjum  að  við  Hattarhamar  og  biðum  byrjar,. 
Dagfinnur.  Illa  fellur  mér,  að  Birkibeinar  sveitist  mjög 
undir  árum. 

Það  skal  gjört,  herra. 

Hversu  víkur  við  með  skip  þau,  er  fyrir  oss  fara? 

Þar  eru  þeir,  Eilífur  kapalín  og  Asólfur  jarlsfrændi^ 
Ei'  likast  því  sem  þeir  séu  teknir  að  deila  um  lægið.  Em 
á  lofti  árar  og  forkar.  Nú  grípa  þeir  til  vopna.  Þeir 
berjast  i  fullri  alvöru. 

Nú  er  og  sverðum  brugðið  á.  hinum  skipunum,  herra. 
Þelr  búast  til  að  ganga  í  baidagann.  Hvað  viljið  þér 
gjört  láta,  herra? 

Rennum!  — Æennum  beint  milli  skipanna,  þeirra 
Eilífa  og  Ásólfs!  Verða  þeir  þaim  vog  skjótast  skildii'.  — 
Um  hvað  berjist  þér,  víghanarl 

Eg  var  hér  fyrii-  mcð  Gcstaskútuna,  cr  Asólf  bar  að^ 
9%  vildi  rýma  mér  úr  lœgi. 


Skirnir]  EonnDgaaonur.  67* 

Nú   tek   eg  lœgid.    Látið  af  stuudu  þvo  skeinur  yðar- 
og   binda   um.    Þetta   Bkifti   læt   eg  refsingar  niður  falla. 
En  tkki  tel  eg  yður  ráðlegt,  að  vekja  deilur  yðar  i  miUi 
fraravegis.  Og  ekki  er  raér  ávalt  ganian  í  hug.  — 

Nú  var  vel  að  verið,  herra. 

Það  \i\  8vo  beint  við,  Dagfinnur  bóndi. 

Beint  við  ....  fyrir  konung,  já. 

Er  eg  þá  ekki  konungur! 

Jú,  konungur  eruð  þór,  herra. 

Fortölur  yðar  mega  sin  ekkert,  Skúli  jarl.  Eg  er  kon- 
ungur,  og  cg  krefst  þe88,  að  við  8é  gengið,  að  eg  8é  kon- 
ungur. 

Það  er  skylda  mín  að  stilla  í  hóf,  þegar  þér  ætlið  að 
hlaupa   á   yður,   herra.    Væri   yður  rétt,  að  hafa  við  mín 
n\ð.   Eg  er  eldri  og  reyndari  en  þér,  herra.    Gjaldið  var- 
huga   við   þvi   að   minsta   ko8ti,   að  ekki  vekið  þér  yður 
altof  raarga  bera  fjandraenn. 

Berir  fjandraenn  eru  nálega  jafnákjÓ8anIegir  og  vinir,. 
Skúli   jarl.   —   Þar   keraur   Dagfinnur   bóndi    úr  bænum. 
Hver  tlðindi  hefir  þú  að  flytja,  Dagfinnur'? 

Ill  tíðindi,  herra.  Bréf  eru  korain  til  kórsbræðra  í 
Björgyn  frá  kórsbræðrura  i  Niðarósi,  að  þeir  skyldu  enga 
tign  veita  yður,  Hákon  konungur.  Kórsbræður  þykjast 
vera  við  vant  ura  koranir.  Vilja  þeir  ógjarna  sæta  reiði 
erkibiskups  og  kórsbræðra  i  Niðarósi.  En  annari  hendi 
vilja  þeir  gjarna  veita  yður  hlýðni  og  allíi  þá  sæmd,  er 
yður  ber.  Málum  horfir  erfiðlegja  bæði  fyrir  þeim  og  oss, 
herra. 

Hveisu  lítið  þér  A  málið,  jarl? 

Eg  rœð  til  varúðar,  herra.  Takið  vægum  tökum. 
Þröngvið  cngum.  Firrist  vandræði.  Úr  öilu  raun  vel  greið- 
ast.  Málið  þykir  raér  litlu  varða. 

Illa  ráðið,  Skúli  jarl  Hví  skyldi  eg  biða  þess,  að  úr 
greiddist  því,  er  eg  fœ  greitt  botur  úr  sjálfur?  Varúðin 
ein  er,  ef  til  vill,  kostur  á  jarli,  —  en  kostur  á  konungi 
cr  og  veríur  hún  aldrei.  —  Hvaö  iist  þér,  Dagfinnur  bóndi? 


■58  KonuDgssonnr.  [Skírnir 

Bragðarefir  kringja  um  oss,  herra.  Ef  til  viU  eru  þeir 
á  meðai  vor.  Þeir  eitja  á,  svikráðum. 

.Já  —  og  brögðum  má  líkja  við  snærishnúta,  Dag- 
finnur.  Svo  getur  virzt,  sem  þeir  séu  ekki  auðleystir.  Og 
þó  eru  jafnan  ráð  til  að  leysa  þá. 

Satt  mál,  herra. 

Far  inn  til  bæjar,  Dagfinnur  bóndi,  og  seg  svo  kórs- 
bræðrum,  að  eg  vænti  af  þeim  cinna  manna  bezt.  En 
verði  það  bert,  að  mér  skjöplist  í  þesau,  skal  ekki  langt 
iil,  að  þeir  skulu  vita,  hvort  mér  líkar  vel  eður  illa. 

Dagfinnur  bóndi  —  nú  um  hrið  hefi  eg  enga  áhyggju- 
lausa  stund  lifað. 

Vel  skil  eg  það,  Inga  frá  Varteigi.  Það  er  erfiðleikum 
t)undið  að  vera  konungsmóoir. 

En  þér  treysti  eg,  Dagfinnur,  —  að  þú  standir  jafnan 
við  hlið  Hákoni. 

Hákon  á  sér  marga  trygga  fylgismenn.  Eg  er  að  cins 
-einn  þeirra,  frú  Inga.  En  mér  mátt  þú  treysta 

Virðist  þér  hann  ekki  geysilega  einráður,  Dagfinnur? 

Rétt  við  hóf,  frií  Inga.  Hann  er  ekki  ólíkur  ungum 
úlfi,  er  nýtekinn  er  að  neyta  tannanna.  Ilann  bítur!  Og 
teiinurnar  eru  ósviknar.  Og  svo  er  þess  að  gæta,  að  fcann 
hefir  ekki  aðeins  tennur.   Hann  hefir  einnig  höfuð  og  hjarta. 

Já,  hjarta  hefir  hann,  Dagfinnur.  Þú  ættir  aö  vita, 
hve  góður  hann  er  mér  jafnan.  En  hann  gegnir  mér  ekki. 

Þess  gjörist  ekki  þörf  —  sé  hann  að  cins  góður.   Og 

góður   er   hann,    en    þó  ekki  meinlaus  —  snarpur,  en  þó 

ekki  illvígur.  Sveinninn  er  fæddur  konungur;  það  er  merg- 

urinn  málsins.  Víst  er  um  það,  að  vér  Birkibeinar  höf«m 

-ekki  haft  hann  að  átriinaðargoöi  til  einskis. 

Sigurður  Gunnarsson  þýddi. 


Með  ströndum  fram. 


J.    Sœr  og  glyggur  sízt  mun  tiyggur, 
Svellur  blika,  ýflst  hvika. 
Akker  léttast  eins  fyrir  þetta, 
Út  skal  fley  þó  haili  degi. 
Okkar  bátur  blint  raun  rata 
Boðahringinn  landið  kringnm, 
Mælt  höfum  hvestrar  roku  rastir, 
Reiknað  leið  ura  hafsins  feiknir. 


Smáar  fleytur  eru  að  utan 

Inn  að  sendast,  heim  að  lenífing. 
Fleygar  álkur  eru  að  svalka 
Upp  til  gjögra,  á  skjögur-flögri. 
Fitjar  spennir  brimfugl  betur 
Báru  mót,  svo  uppi  fljóti. 
Hleður  garö  af  gráum  SLkriðum 
Gustur  upp  með  harara-bustum. 


H.    flylur  brim  og  niður  njólu 
Nœtur-lýsu,  i  roku-skýsins 
Steypihrið.     Um  borðin  bæði 
Blakkir  standa  öldu-klakkar. 

"  Vél  1  kili,  knúð  mót  svölum 

KoIIbyl  heljar,  sýpur  hveljur. 
Fum  er  á  stoðum.     Finst  ei  miða, 
Fley  sem  lafi  á  grunni'  í  kafi. 


60  ^eð  ströndam  fram.  [SkirnÍBr 

Birtist  viti  i  voða  úti 

Vöku-fagur,  einn  á  pkaga, 

Leiftur-hart  i  sjávar-sortann 

Sindra  og  gjósa  noröurljósum. 

»Hlaupið  er  fyrir  hættu-stapann«, 

Hvílu  í  svo  reifur  sný  eg  — 

Bana  sinn  að  hafa  á  hafi 
.     Hæg  er  þraut,  sem  rekkjunaut  Binn. 

in.    Nöltir  eigi  nú  á  legi 

Niðurlútu  stefni  skútan, 
Bjargast  hefir  heil  úr  karga, 
.   Hvergi  brot  og  öll  á  floti. 
Skeiðar  við  strönd,  sem  móti  miðar,. 
Morgunlognið  yfir  sognið. 
Skilar  henni,  skerja  og  grunna 
Skögul-loppur  yflr  sloppin. 

IV.    Fyrír  borði  fiskiverin, 

Fjallkrýhd  strönd  á  aðra  höndu. 
Jaðrað  saman  haf  og  hirainn 
Hafa  skautin,  lengst  á  brautu. 
Gufu-súlum  fölskva-fölum 
Feykir  upp,  og  bólstrura  reykjar, 
Þar  Bem  djúpa  dalinn  hlaupa 
Dugga,  og  hvalur  flæði-alinn. . 


Vöður  bergfugls,  bátar  margir 

Bruna  af  strönd  á  vængjum  þöndum- 
Aust'r  í  bláinn  nú,  frá  naustum. 
Nóg  er  sléttan  —  að  eins  skvettur 
Þar  sem  marghyrnt  raeitilbergið 
Móti  falli  stingur  skalla, 
Stranmur  í  logni  hvæsir  hamri 
Hyíta-hríð  á  miðjar  sídur. 


slUrair]  Með  ■tröndaiD  frsm.  6t 

Veður  súðin  léttfært  löður 
Leiðir  norður,  fyrir  Bporða 
Langra  nesja.    Benda  og  brosa 
Bœir  inn  að  hverju  lagi. 
Græna  túnið  rýmkvar  Rán,  og 
Rifka  sali  fjalladalír. 
Björgin  gnæf  sig  girða  morguna 
Grettis-skyrtum  sólarbirtu. 


Firðir  Býna  úr  lófa  leynum 
Landa-brotin :    Eyja-flotann. 
Hafa  gullin,  vog  og  velli, 
Vík  og  tanga  inní  fangi. 
Brjóstavíðar  bröttuhliðar 
Breikka  rinda.    Af  hverjum  tindi 
Lækir  rétta  úr  kleifum  kletta 
Hvíta  stafi  út  i  haflð. 

Voðin  Ijósa,  er  hamra-hýsin 
Hengja  á  þil,  er  foss  í  gili. 
Úða-breiðu  tíbrá  tildrar 
Tjöldum  sínum  fyrir  öldu. 
Sæi  eg  straum  af  stalli  fleygjast 
Staldra  yrði  eg  bak  við  tjaldið  — 
Er  á  ferð  í  byr,  á  byrðing, 
Biður  hann  varla  að  tjaldið  falli! 

Kvika  um  einstig  Ijósar  linur, 
Liða  um  skarðið  hvitar  hjarðir. 
Og  við  lindir,  uppi  um  rinda 
Iðar  dreif  af  hvitum  reifum. 
Stekkur  úr  haga  hestá-flokkur, 
flnappast  þeir  á  straumvatns-eyri. 
Blása  nös  og  blcsar  rísa, 
Blakkir  glóa  makkar  jóa. 


(S  Meö  ströndam  fram.  [Skimir 

Ofánleiti  og  sjávar-sveitir 
Sitja  i  skrúda  allru  lita. 
Sumar-blámi  málar  múla, 
MjuUahvítan  siglur  fjalla. 
Framani  Ægi  opnum  bæjura, 
I5græn  tún  sem  draga  i  brúnir, 
Hampar  þrúðg  og  þúsund-glömpuð, 
Þoku-beltuð  hlíða-kelta 

Núpar  og  strendur  Norðurlanda 
Nú  eru  sólar  höfuðbólin. 
Opnar  landið  mikil-rayndað 
Myndablöð  sín  öll  i  röðura: 
,Uppdals-göng  að  endilöngum 
Undraheim,  þar  starfa  og  dreyma 
Jarðarmögn  í  megingjörðum 
Móöufjalla  og  hveravalla. 

Ste^han  G.  Stephanss&n^ 


Gunnar  á  Hlíðarenda. 


i. 

Vér  íslendingar  ciguni  onga  þjóðhetju,  er  barist 
hefir  með  svciði  cða  byasu  fyrir  fósturjörð  vora,  frelsi 
hennar,  sjáifstjpði  eöa  réttindi.  Jón  Arason  verður  víat 
fremur  að  telja  trúarlictju  en  sjálfstæðishetju,  ef  haiin  er 
hetjunafnsins  maklegur.  Kn  vér  eigum,  að  minsta  kosti, 
eina  eftirlœtishctju,  Gunnar  á  Hlíðarenda.  Með  honum 
hefir  sá  hiuti  iáicnzkrar  æsku,  er  les  fornsögur  vorar, 
barÍBt  og  varist  á  druumþingum,  sveiflað  með  honum  svcrð- 
inu,  skotið  mcð  honum  af  boganum,  heyrt  syngja  í  at- 
geirnum,  fagnað  sigrum  hans  og  hurmað  fall  hans.  Sjötug 
kona  sagði  mér  fyrir  skömmu,  að  hún  hefði  á  unga  aldri 
elskað  hann.  Og  oft  hefir  bainið  Bjarna  Thórarensen,  er 
ólst  upp  &  Hiiðarenda  og  varð  amtmaður  og  þjóðskáld,. 
dreymt  dagdrauma  um  hrt^ystiverk  hans. 

„Æ  vai  mér,  sem  eg  sæi 
se^^ÍDii  1  örvahreggi 
þrjátía  einan  ýtam 
ótrau&an  risa  móti". 

yrkir  hann.  Og  »GunnarshóImi<  sýnir,  að  Jónas  Hall- 
grímsson  hefir  haft  mætur  á  honum.  Af  tilsögn  í  íslcnzku 
veit  eg,  að  enn  hrífur  hann  hjörtu  ungra  Njálulesenda, 
eins  og  á  dögum  feðra  vorra  og  langfeöga.  Gunnar  á 
Hlíðarenda  er  enn  vinsælasti  maður  i  vinsælustu  sögunni, 
er  Isiendingar  hafa  eignast. 

En    —    hvað  vitum  vér  um  hetjuna? 

Sumum  þykir  spurningin  liklega  skrítin.  Þá  er  vér  lásum 
Njálu  börn,  héldum  vér,  að  hún  væri  sönn  saga,  trúðum  henni 
eins  og  bibliunni.  Og  likt  mun  þvi  farið  enn  um  þorra  manna 


■44  Gannar  i  Hliðarenda.  [Skimir 

hér  á  landi.  En  skoðanir  visindamanna  og  bókmenta- 
fræðinga  á  henni,  trúanleik  hennar  og  eðli,  eru  allmjög 
á  annan  veg,  enda  hafa  þær  yfirleitt  breyzt  mjög  á  sein- 
ustu  30 — 40  árura.  Og  enn  greinir  fræðimenn  á  um  ýms 
-atriði.  En  Njáluvinir  þurfa  ekki  að  óttast,  að  þessi  Ijúf- 
lingsbók  þeirra  missi  nokkurs  i  af  fornri  frægð,  þótt  hún 
verði  lesin  öðruvísi  en  oss  var  ungum  kent  að  lesa  hana. 
íslendingasögursegja,  semkunnugt  er,  mest  frá  forfeðr- 
um  vorum  á  svonefndri  söguöld,  tímabilinu  frá  930 — 1030. 
Á  þeim  tíma  var  ekkert  ritað  hér  á  landi.  Norrænufrœð- 
ingar  ætla,  að  íslendingasögur  séu  ekki  ritaðar  fyr  en  ná- 
lægt  1200,  þær  er  fyrst  eru  skrifaðar,  en  suraar  ekki  fyr 
-en  all-löngu  síðar,  með  öðrum  orðura,  tveiraur  öldura  að 
kalla  eftir  það,  að  þeir  atburðir  gerðust  og  þeir  raenn 
voru  uppi,  er  þær  segja  frá.  Tvær  aidir  eru  langur  tími. 
Eða  hvilikur  óskapatimi  finst  okkur  ekki  siðan  1717,  ekki 
nema  10  árum  eftir  »Stórubólu«,  en  nærfelt  70  árum  á 
undan  Skaftáreldura  og  Móðuharðindura?  Varlega  mynd- 
um  vér  taka  mark  á  sögum  frá  þeim  tímum,  ef  vér  fynd- 
um  þær  hvergi  skráscttar.  Mörg  merkisfrétt  brenglast  á 
skemri  leið.  En  raargt  bar  til  þess,  er  hér  yrði  of  langt 
að  telja,  að  menn  lögðu  meiri  rækt  við  minningar  feðra 
43inna  á  11.  og  12.  öld.  Og  surair  fræðimenn  ætla,  að 
mörgum  sögum  hafi  verið  komið  í  tiltölulega  fastan  list- 
búning,  bæði  að  efnisskipun  og  orðfæri,  löngu  áður  en 
þær  voru  ritaðar.  Þær  hafi  verið  samdar  munnlega.  Síð- 
an  hafi  menn  numið  þær  all-nákvæmlega,  ekki  efni  þeirra 
eingöngu,  heldur  og  orðalag.  Hyggja  þeir,  að  þannig  hai 
þær  lifað  i  manna  minnum.  Því  sé  líkt  háttað  um  þær 
og  Eddukvæðin,  er  ort  voru  all-löngu  áður,  en  þau  kom- 
ust  á  skinn,  og  bárust  munnlega  frA  kyiilið  til  kynliðs. 
Það  sé  að  vísu  raerkilegt,  að  menn  hafi  munað  þær,  ekki 
að  eins  að  efni,  heldur  og  orðfæri.  En  það  sé  ekki  furðu- 
legra,  heldur  en  að  menn  hafi  munað  langa  lagabálka  og 
efnismikla^).     En   óhugsandi    virðist   annað,  en  að  mörgu 


1)  R.  Meissner,  Die  Strengleikar  bU.  10—11. 


iSkíraír]  Gannar  i  Hlí&arenda.  tlt 

hafl  verið  breytt  í  þeim,  lagað  og  aflagað,  ósjálfrátt  og 
óafvitandi.  »Það  leiðir  af  sjálfu  sér,  að  sagnamenn  endur- 
tóku  ekki  sögurnar  orðrétt  heilar  aldir,  heldur  breyttu 
J)eim  óafvitandi  og  juku  þær  vísvitandi  af  íþróttoggagnrýni«, 
segir  merkur  þýzkur  vísindamaður*).  En  ekki  þarf  miklu  að 
iiiuna,svo  að  söguleg  sannindi  skekkist.  Við  þetta  bætist,  eins 
og  sami  fræðimaður  heldur  fram,  að  skáldskaparmerkið 
sést  á  íslendingasögum,  óðara  og  litið  er  í  þær*).  Vér 
getum  þvi  ekki  kallað  þær  áreiðanleg  sögurit,  ekki  talið 
þœr  sannsögulegar  heimildir  í  mörgum  einstökum  atriðum. 
Þœr  heyia  til  annari  bókmentagrein  en  íslendingabók 
Ara.  En  alt  fyrir  það  geyma  þær  alment  mikinn  fróð- 
Íeik  um  líf,  menning  og  háttu  forfeðra  vorra.  Það  leiðir 
af  þvf,  að  þær  eru  veruleikssögur,  lýsa  yflrleitt  að  eins 
því,  sem  gat  gerst,  var  eðlilegt. 

Samkvæmt  þessum  kenningum  eiga  sögurnar  sjálfar 
sér  sögu  á  þessa  leið:  Fyrst  gerðust  viðburðir.  Af  þeim 
gengu  sagnir,  er  breytt  heflr  —  að  likindum  —  verið  á 
ýmsa  vegu*).  Síðan  er  ger  úr  þeim  —  sumum  munnlega 
—  samfeld  saga,  er  liflr  á  vörum  fólks,  en  tæpast  varð- 
veitt  óbreytt  að  öUu,  heldur  stytt  sumstaðar,  aukin  annar- 
staðar  o.  s.  frv.  Og  loks  eru  þær  letraðar  á  bókfell, 
endurritaðar,  ef  til  vill,  hvað  eftir  annað,  og  hætt  við,  að 
þá  hafi  sitthvað  aflagast,  bæði  viljandi  og  óviljandi.  Og 
það  sést  á  sögunum,  að  þær  eru  ekki  að  eins  settar  sam- 
an   til   fróðleiks,   eins   og  annálar,  eða  með  visindamark- 


')  Andreai  Heasler,  Ðie  Anfange  der  islindiichen  Saga,  Berlin 
.1914,  bls.  63. 

*)  „Ðie  ganze  Haltang  der  Islandergeichichten  zeigt  anf  den  ersten 
Blick,  dass  die  dichtende  Eraft  ihreu  vollgemessenen  Teil  an  diesen 
"Werken  hat".  Hensler,  Das  Strafrecht  der  Islándersagas,  Leipzig  1911, 
§  4.  Þessi  höfnndnr,  sem  mörgum  íslendingam  er  góðknnnur,  hefir  ritaö 
margt  vel  og  fróðlega  nm  sögar  vorar.  Einkom  er  fyrnefnd  hók  hanB 
(Die  Anfánge)  skýrt  og  álitlega  ritað. 

')  í  b(5k  eftir  V.  Vedel  Helteliv  bls.  62—66  er  ger  almenn  grein  fyrir 
myndun  stc^rra  sögasagna.  Góð  bi)k,  en  fer  þvi  miðar  ekki  rétt  me& 
-snm  nöfa  og  einstök  atriði  úr  lalendingasögani. 

S 


éé  (}imiiar  á  Hliðarenda.  [Skimir 

miði.  Þar  skín  viða  —  og  það  mest  í  beztu  sögunum  — 
á  skjaldarmerki  skáldlegrar  tignar  —  og  það  er  aðals- 
merki  þeirra.  Efnið  og  meðferð  þess  er  í  ýmsu  svo  svip- 
að  þvi,  sem  tíðkast  i  nútíðar-skáldsögum,  að  ættarmótið' 
leynir  sér  ekki.  Þær  eru  ritnar  með  skáldlegri  stefnu, 
eru  mynd  lífsskoðana  höfunda  sinna,  túlkar  hugsana  þeirra. 
Þó  eru  þær  ekki  fuUkomlega  skáldsögur.  Þær  eru  »blend- 
ingur  af  skáldskap  og  sögu«,  eins  sagt  hefir  verið,  en 
skáldblær  á  þeim  er  mismikill. 

Aður  héldu  vísindamenn,  að  Njála  væfi  rituð  á  12. 
öld.  Danskur  biskup  og  fornfræðingur  P.  E.  MiiIIer  (f  1834) 
hélt,  að  hún  væri  eftir  Sæmund  fróða  (i  bók  um  íslend- 
ingasögur,  sem  kom  út  fyrir  100  árum,  Sagabibliothek  I,^ 
bls.  61 — 62).  Hinn  frægi  sagnfræðingur  Norðmanna,  R. 
Keyser,  taldi  hana  með  þeim  sögum  vorum,  er  einna  fyrst 
væru  ritaðar  (sennilega  um  miðbik  12.  aldar).  Þessir  forn- 
fræðingar  tóku  ekki  eftir  því,  að  einn  höfðingi  á  Sturl- 
ungaöld,  Kolbeinn  ungi,  er  nefndur  þar,  en  hann  fæddist 
ekki  fyr  en  á  13.  öld.  —  Lítur  hér  i  litlu  Ijóst  dæmi  þess,. 
hve  visindamönnum  getur  skotist  i  sannleiksleit  sinni,  hve 
mannlegri  þekkingu  miðar  hægt  áfram.  —  Nú  eru  visinda- 
menn  á  einu  máli  um,  að  Njála,  i  núverandi  gerð,  geti 
ekki  verjð  eldri  en  frá  seinni  hluta  13.  aldar.  Heusler 
hefir,  mér  vitanlega,  seinast  minst  á  aldur  hennar  í  riti. 
fíann  hyggur,  að  hún  sé  ekki  rituð  fyr  en  undir  alda- 
mót  1300^). 

Þvi  lengra  aem  liðið  hefir  frá  atburðum,  er  saga 
segir  frá,  til  þess  er  hún  var  skrásett,  þvi  óáreiðanlegri 
verður  að  telja  hana.  Af  þessum  rökum  verður  að  treysta 
sannsöguleik  Njálu  mörgum  íslendingasögum  varlegar. 
Finnur  Jónseon  ver  fornsögur  vorar  allra  norrænufræð- 
inga  kappsamlegast  gegn  árásum  á  trúanleik  þeirra.  Samt 
kveður  hann  skýrt  að  orði  um,  að  ýmislegt  í  Njálu  só 
alger  tilbúningur.  »Nokkurn  hluta  efnis  Gunnarssögu  má 
vafalaust   kalla    ihreinan  tilbúningc    (>pure  erdichtung*), 

')  í  formála  fyrir  þýzkri  þýðingu  hans  á  Njálu,  Die  Geschichte 
vom  weiseu,  Njal  1914,  bls.  17. 


Vldniir]  Gniinar  á  Hn&arenda.  67 

Begir  hann  í  formála  fyrir  útgáfu  sinni  af  Njálu  (í  Altnord- 
ische  Saga-Bibliothek  bls.  XXIX).  Til  þessa  telur  hann 
fráaögnina  af  utanför  Gunnars.  Hann  hyggur  sögu  Gunn- 
ars  i  Njálu  yfirleitt  óáreiðanlegri  en  sögu  Njáls.  Hann 
kallar  frásögnina  af  kœrleikum  Hrúta  og  Gunnhildar  með 
öllu  skröksögu.  (»ohne  zweifel  eine  reine  fabel«  s  st.  bls. 
XXX).  Hann  kveður  þátt  Víga-Hrapps  að  öllum  líkindum 
ósannsögulegan  (s.  st.  bls.  188).  Hann  játar,  að  margt  sé 
vafalaust  rangt  og  ónákvæmt  i  kaflanum  um  Brjánsbar- 
daga  (Brennu-Njálssaga,  bls.  XXX)^).  —  Annar  merkur 
vísindamaður  íslenzkur,  Guðbrandur  Vigfússon,  hefir  bent 
á  eina  söguskekkju  í  henni,  og  hana  ekki  smávægilega, 
I  víðkunnri  og  ágætri  ritgerð,  »TJm  tímatal  í  íslendinga- 
sögumf.  Hann  hyggur,  að  »alt  það,  sem  segir  um  Mörð  i 
fyrra  hluta  sögunnar  fari  svo  á  milli  mála,  að  haft  sé 
feðgavíxl,  og  Mörður  nefndur  í  stað  föður  sins,  og  líka 
hitt,  að  kvonfang  Marðar  hafl  orðið  töluvert  seinna«  (en, 
segir  i  Njálu)  og  »Valgarður  hefir  orðið  að  vera  sá,  sem 
ráðin  lagði  til,  að  upp  Fkyldi  komast  þjófsmálið  í  Kirkju- 
bæ,  því  Mörður  var  þá  <  nn  ofungur  til  slíkra  ráða« 
(Safn  til  sögu  íslands  I,  bls.  418). 

Við  þetta  má  mörgu  bæta,  bæði  almenns  og  einstak- 
legs  eðlis,  og  verður  bætt  hér  við  innan  skamms,  sem  hæpið 
er  að  kalla  sanna  sögu.  Það  nær  ekki  nokkurri  átt,  a5 
allur  sá  sægur  samtala,  sem  prýðir  Njálu,  hafl  geymst 
Gldum  saman  óbreyttur  og  satoa  má  segja  um  fjölmargar 
lýsingar  þar.  Þær  eru  nákvæmari  en  svo,  að  menn  hafi 
getað  varðveitt  þær  í  svipuðu  líki  og  Njála  gerir.  Og  loks 
er  þar  sagt  frá  sumu,  er  enginn  virðist  hafa  verið  til  frá- 
sagnar  um  t.  d.  orðum  Skarphéðins,  er  brúnásinn  reið  að 
honum  og  hann  »hrataði  inn  aftur*  (Nj.  c.  130):  »Sét  er  nú^ 
hversu  vera  vill.«  Kári  var  farinn,  er  þetta  á  að  hafa 
verið   sagt,   og   ekki   sjáanlegt  annað,  en  Grlmur  hafi  þ& 


')  í  Bókmentasögu  sinni  hinni  miklu  (Den  oldnorske  og  oldislanske 
Litteratnrs  Eistoríe  II,  bls.  585—536),  telar  hann  fáein  einstök  atriði, 
er  hann  trúir  ekki. 


68  Ghmnar  &  E[li&arendA.  [Skimir 

verið  einn  eftir  inni  lifandi,  en  hann  féll  dauður  niður 
akömmu  síðar.  Og  vart  er  hugsanlegt,  að  þeir  brennu- 
menn  hafi  heyrt  þetta,  þvi  að  Skarphéðinn  heflr  ekki  ieitað 
þar  á  hliðvegginn,  er  hann  vissi  féndur  sina  fyrir,  enda 
segir,  að  Gunnar  Lambason  hafi  eftir  þetta  hlaupið  upp 
á  vegginn,  er  Skarphéðinn  hafði  gengið  fram  með  honum. 
Mér  þykir  og  fremur  óliklegt,  að  þau  feðgin,  Mörður  gígja 
og  Unnur  dóttir  hans,  hafi  sagt  orði  til  orðs  frá  viðræðum 
BÍnum,  er  hún  tjáði  föður  sínum  ósamlyndissök  þeirra 
Hrúts,  og  að  samræðan  hafi  síðan  varðveizt  óbreytt  öld- 
nm  saman.  Það  er  sagt  berum  orðum,  að  þau  hafi  gengið 
á  tal,  »þar  er  engir  menn  heyrðu  þeirra  viðrmæli*.  Síðan 
er  sagt  frá  viðræðum  þeirra  orðrétt  (Nj.  c.  7).  Skilnaðar- 
flökin  hefir  að  líkindum  borist  út  á  annan  hátt,  hvort  sem 
sagan  fer  í  aðalatriðum  rétt  með  hana  eða  eigi. 

Og  skáldskaparblær  er  auðkendari  á  Njálu  en  flestum 
Islendingasögum.  Það  er  að  vísu  ekki  auðhlaupið  að  því 
að  greina  skáldsögu  frá  sannri  sögu.  Slíkt  getur  verið 
fullerfitt  í  nútiðarbókmentum.  En  þó  er  enn  örðugra  að 
gera  slíkt  með  óyggjandi  rökum  i  fornmentum.  Stórt  vatns- 
fall  skilur  -ekki  lönd  sögulegrar  skáldsögulistar  og  list- 
rænnar  söguritunar.  Ótviræð  landamerki  vantar.  Skáld 
og  söguritari  fást  einatt  við  nauðalik  efni  og  neyta  sömu 
hæflleika  Báðir  beita  imyndunarafli  og  það  i  mörgu  á 
sömu  lund,  stefna  að  sama  marki.  Þeir  lýsa  báðir  ein- 
stöku,  einstökum  mönnum  og  einstökum  atburðum,  og 
leitast  við  að  sýna  sérstakan  svip  þeirra,  þann  er  greinir 
þá  frá  öðrum  einstaklingum  og  tilburðum.  En  vísinda- 
menn  fást  við  það,  sem  einstökum  fyrirbrigðum  er  sam- 
eiginlegt*).  Söguritun  verður  þvi  meðfram  að  telja  til  listar. 
Alt  fyrir  það  er  munur  á  þessari  göfgu  íþrótt  og  skáld- 
Bögulist.  Söguritari  verður  æ  að  styðjast  við  heimildir,  má 
ekki  segja  frá  því,  er  engar  heimildir  flnnast  að,  eða 
verður  ekki  af  þeim  leitt.  Skáldi  er  veitt  meira  frjálsræði 


^)  Kr.  Erslev,  Historieskrivning  Kbh.  1911,  bls.  30-32.  Smbr.  Gaðm. 
iFinnbogason,  Hugur  og  heimur  bhi.  364-65. 


Skirnir]  Gannar  k  Hli&areiida.  69 

i  öUum  hreyfingum.  Skáldritahöfundur  má  bæðí  skapa 
menn  með  þvi  lunderni,  er  hann  vill,  er  eðlilegt,  i  sara- 
rœml  við  lög  mannlegrar  sálar,  og  athafnir  og  tilviljanir, 
er  skapferli  sögufólks  hans  birtist  í,  eins  og  hann  hugsar 
það  og  skilur.  Þvi  skýrara  sem  atburðir,  orð  og  verk  eða 
raðir  þeirra  afhjúpa  innri  mann  þeirra,  er  lýst  er,  þvi 
meirí  likur  eru  til,  að  skapandi  skáld  segi  frá.  En  þyf 
miður  erum  vér  ekki  eine  miklu  nær  og  ákjósanlegt  væri 
með  þessari  skilgreining.  Listfengur  söguritari  með  glöggu 
auga  á  öllu  einkennilegu  i  fari  manna  og  eðli,  velur  þa5 
úr,  er  einkennir  skýrast,  segir  frá  því.  Hitt  hirðir  hann 
ekki  um.  I  ýmsum  einstökum  atriðum  verður  það  þvi 
tilfinningamál  eða  að  eins  gizkað  á  um,  hvað  sé  skáld- 
Bkapur  eða  sönn  saga.  En  söguritari  yrkir,  ef  hann  lagar 
til  frásagnir  af  atburðum  eða  býr  þá  til,  af  þvi  að  hann 
með  því  móti  getur  sýnt  skilning  sinn  á  persónum  sinum, 
hvernig  honum  koma  þær  fyrir  sjónir.  Þá  skáldar  hann, 
hvort  sem  hann  gerir  það  óafvitandi  eða  með  ráðnum 
hug.  I  söguriti  verða  ytri  atburðir  ekki  eingöngu  að  vera 
eðlilegir  á  þeim  stað  og  tíma,  er  þeir  gerðust  á.  Þeir 
verða  líka  að  eiga  sér  máttarstoð  i  sögulegum  heimildum 
sem  fyr  getur.  Skáldi  nægir  að  vera  i  samræmi  við  lög 
mannlegrar  sálar.  Og  hér  virðist  mér  skásta  markið,  er 
skilja  á  sundur  skáldsögu  og  sanna  sögu.  Mér  virðist  nú  vilja 
8V0  til,  að  i  Njálu  er  sagt  frá  sumu,  er  heimildir  skortir  að, 
og  eru  dæmi  þeðs  þegar  taliti  og  verður  bætt  við  seinna. 
Um  sumt  sýnist  aftur  ótrúlegt,  að  það  hafi  gerst  á  10. 
öld,  en  er  eðlilegt  á  13.  öld,  i  öðrum  sið  og  menning.  Og^ 
Bumt  er  með  öllu  ólíklegt,  að  gerst  hafi  eins  og  sagan 
segir,  en  mannlegt  eðli  sést  þar  sumstaðar  aftur  eins  og 
i  stækkunargleri.  Og  viða  sýnist,  meira  eða  minna, 
skáldlega  með.  efni  farið,  þótt  það  geti  hafa  gerst  eins 
og  frá  er  herrat  í  sögunni. 

Eg  nefni  rúmsins  vegna  að  eins  örfá  dæmi  skáld- 
legrar  raeðferðar.  Eg  bið  lesendur  greinar  minnar  að  at- 
huga  vandlega  cap.  44.  og  45.,  einkura  lýsing  á  Skarp- 
héðni  og  Höskuldi  Xjálssonum.  Farandkonur  segja  i  dyngju 


70  C^n&i*  &  Hlið^renda.  [Skirnir 

Hallgerðar  frá  starfi  Njálssona:  Skarphéðinn  hvatti  öxi«. 
—  —  »Hö8kuldur  treysti  mundriða  i  skildi*.  Prúðkvendin 
herma  »Bergþóru  á  laun  ófregit*  frá  hjalinu  á  Hlíðarenda. 
Hún  segir  aftur  sonum  sinum.  Skarphéðni  bregður  þannig 
Tið,  að  honum  spratt  »sviti  á  enni  ok  komu  rauðir  flekk- 
Ar  1  kinnar  honum.«  »Höskuldr  gekk  fram  með  Berg- 
þóru.«  Þá  er  þeir  bræður  vega  Sigmund  og  Skjöld,  sett- 
ist  Höskuldur  niður  og  hafðist  ekki  að,  Skarphéðinn  fékst 
einn  við  Sigmund,  Grímur  og  Hel^i  vógu  báðir  að  Skildi. 
Vel  er  þessu  i  hóf  stilt,  Skarphéðinn  hvetur  öxi,  hið 
mesta  vopn.  Starf  hans  er  vígalegast.  »Sveiti  í  enni  og 
flekkar  i  kinnum«  sýna,  að  mest  þeirra  bræðra  sýður  i 
honum  gremjan,  hann  er  þeirra  geðríkastur,  enda  átti 
hann  mestan  þátt  í  hefnd  háðsins  í  dyngjunni,  reynist 
þeirra  bræðra  mestur  vígamaður.  Höskuldur  treystir 
mundriða  í  skildi,  fæst  við  hlíf.  Honum  er  líka  hlift,  er  áhólm- 
inn  keraur,  hann  sat  þar  hjá-  Hann  gekk  líka  fram  með 
Bergþóru,  er  þeim  bræ-ðrum  svall  móður  og  hefnigirnd.  Ef 
fingraför  skálds  eru  ekki  á  þessum  kafla,  veit  eg  ekki, 
hvar  þau  má  flnna. 

Danskt  merkisskáld,  C.  Hauch,  heflr  samið  merkilega 
ritgerð  um  Njálu  (i  Afhandlinger  og  æsthetiske  Betragtn- 
inger  1855),  er  enn  má  græða  á.  Þykist  hann  viöa  kenna 
þar  skáldbrag  á.  Eg  tilfæri  tvö  dæmi,  er  Hauch  telur. 
Fyrra  dæmið  er  hjónabönd  Hallgerðar.  Hún  er  þrigift. 
Fyrsta  sinn  er  hún  gefln  nauðug,  öðru  sinni  með  ráði 
sinu,  þriðja  sinni  á  hún  sjálf  i  rauninni  upptökin,  kynti 
aig  Gunnari.  (»En  er  þau  fundust,  kvaddi  hún  þegar 
Gunnar;  hann  tók  vel  kveðju  hennar*  o.  s.  frv.  c.  33). 
En  æ  fer  á  sömu  leið  Allir  bændur  hennar  drepa  hendi 
til  hennar.  Hér  þykir  góðskáldinu  danska  efni  skáldlega 
skipað.  Frjálsræði  hennar  fer  alt  af  va.Nandi.  Fyrst  gift- 
ist  hún  algerlega  mót  skapi  sínu,  öðru  sinni  af  frjálsum 
vilja,  en  frjálsust  þó  seinast.  Það  er  því  líkast,  sem  skáldið 
geri  tilraun  með  skap  hennar.  Það  kemur  í  sama  stað, 
hversu  til  hjúskapar  hennar  er  stofnað.  Ertnislund  hennar 
og  kaldrænukraftur  reita  bændur  hennar  til  reiði,  svo  að 


4lkiniir]  Qunnar  i  Hlí&arenda.  71 

|)eir  Ijósta  hana  allír  kinÐhesti,  sem  æ  hefi  sömu  geig- 
Tœnlegar  afleiðingar  i  för  með  eér,  veldur  þeim  öUum  aldurtila. 

Þá  minnist  Hauch  á  skikkjuna  Flosanaut  og  þátt 
'þann,  er  hún  á  i  leikslokum  eftir  víg  Höskulds  Hvítaness- 
goOa.  Flosi  gaf  hana  Höskuldi,  er  hann  heimsótti  hann 
haustið,  áður  en  hann  féll.  Hann  tók  hana  yflr  sig,  er 
hann  fór  að  sá  korninu  i  gerðinu,  þar  sem  hann  var  veginn. 
Hildigunnur  tók  hana  »ok  þerði  með  blóðið  alt  ok  vafði 
þar  i  blóðlifrarnarc  og  geymdi  (Nj.  c.  112).  Þá  er  Flosi 
iom  til  hennar  eftir  fall  Höskulds,  á  þingreið,  og  hún 
œsti  hann  til  grimmilegra  hefnda,  steypti  hún  yflr  hann 
•akikkjunni.  »Dundi  þá  blóðit  um  hann  allanc  (c.  116). 
Flosa  brá  svo  við,  að  hann  varð  ýmist  >rauðr  sem  blóð«  eða 
»fölr  sem  gras«  eða  »blár8em  hel«.  Á þingi lét FIosi samt leið- 
ast  til  sætta,  en  tregur  þó.  Þá  varð  Njáli  það  á,  að  kasta 
Bilkislæðum  á  silfrið,  er  gjalda  átti  eftir  Höskuld.  Af  því 
spunnust  skammir  með  Skarphéðni  og  Flosa,  svo  að  sættir 
^Uar  fóru  út  um  þúfur.  Hauch  heldur,  að  slæðurnar  hafi 
mint  Flosa  á  kápuna,  er  hann  hafði  gefið  Höskuldi,  og 
Hildigunnur  kastað  eftirminnilega  yfir  hann,  og  þvi  hafi 
honum  orðið  hverft  við.  Og  á  þá  skýring  felst  annað 
skáld,  Sviinn  Bááth,  er  skrifað  hefir  doktorsritgerð  um  efnis- 
flkipun  i  Islendingasögum  (»Studier  öfver  Kompositionen  i 
uágra  isliindska  attsagor*,  Lund  1885,  bls.  149).  Hauch 
J)ykir  enginn  vafi  á,  að  i  þessari  lýsing  sé  út  i  gegn  farið 
eftir  vel  lögðu  skáldráði  (grundet  i  en  vel  beregnet  og 
gennemfört  Digterplan«  bls.  433). 

Þvi  má,  auðvitað  halda  fram,  að  þau  dœmi,  er  nefnd 
hafa  verið,  geti  vcrið  sannsöguleg,  hafi  getað  gerst  þannig, 
og  það  verður  ekki  ósannað.  Sönnunum  verður  hér  ekki 
koraið  við.  Hér  veröur  að  líta  á,  hvað  líklegast  sé.  Að 
minni  hyggju  eru  skoðanir  söguskálds  hér  þungar  A  met- 
um.  Hann  hefir  orðið  að  haga  iðn  sinni  eftir  lögum  skáld- 
sagnalistar,  veit  því  ger  en  aðrír,  hversu  skáldsögur  verða 
til.  Hann  hlýtur  þvi  að  bera  næmari  kensl  á  handbragð 
söguskálds  en  t.  d,  visindamenn,  sem  aldrei  hafa  kent 
livatir   hrærast  i  huga  sér  til  iðkunar  þeirri  iþrótt,  meðal 


72  &annar  á  Hliðareada.  [Skimir- 

annars  af  því  að  þá  skorti  skáldaugað,  f undu  hvergi  yrkis- 
efni  á  lífsleið  sinni. 

En  —  »getur  Njála  ekki  vérið  samin  munnlega?« 
kann  einhver  að  spyrja.  Ósenniiegt  er  það  um  slíkan 
órabálk,  enda  veit  eg  ekki  til,  að  neinn  hafi  haldið  þvf 
fram.  T.  d.  leitastjÞjóðverjinn  Meissner  einna  ötullegast 
við  að  sýna,  að  sögur  vorar  margar  séu  samdar  munnlega^ 
en  hann  segir  berum  orðum,  að  það  komi  ekki  til  mála 
um  Njálu  (Die  Strengleikar,  bls.  11).  Bááth  hefir  og  sýnt  það- 
með  veigamiklum  rökum  og  rannsóknum  í  fyrnefndri  bók 
sinni,  að  efnisskipun  Njálu  sé  gerð  með  dásamlega  hugs- 
uðu  ráði,  svo  að  fyrsta  linan  sé,  að  kalla,  rituð  með  hina 
seinustu  í  huga,  og  hún  hljóti  því  að  vera  eftir  sama 
höfund.  Römm  »forlagatrú  rikir  í  Njálu  frá  upphafi  til 
enda.  Hún  er  bandið,  sem  næstum  allir  viðburðir  hennar, 
smáir  og  stórir,  eru  dreguir  á«.  Allir  eru  þar,  bæði  víga- 
raenn  og  vitringar,  sem  leiksoppar  í  hendi  styrkra  norna. 
Sköpin  senda  hetjur  til  óheillaviga,  eins  og  herforingjar 
liðsveitir  sínar  í  skothríð.  Eftir  boði  þeirra  fer  Njáll  inn. 
i  bana-bál  sitt.  öll  sagan  túlkar  hér  sömu  frumhugsun, 
forlagatrúna,  og  eftir  því  er  allri  frásöguaðferð  hagað. 
Næstum  því  allir  atburðir  Njálu  eru  sagðir  fyrir,  afdrif 
kappanna  og  forlög  þeirra.  Þetta  virðist  mér  ein  hin  styrkasta 
sönnun  þess,  að  Njála  sé  að  mörgu  leyti  skáldleg  smíð. 
Hitt  er  annað  mál,  að  engin  leið  er  að  vita,  hvað  komið 
er  frá  höfundi  Njálu,  þvi  að  vér  vitum  ekki  deili  á  sögn- 
um  þeim,  er  hann  gerði  bók  sina  úr.  En  hœtt  er  við,  að^- 
sitthvað  ósannsögulegt  í  sögunni  stafi  frá  honum,  en  eigt 
ekki  alt  rót  sína  að  rekja  til  arfsagna  og  munnmæla. 

Gizkað  er  á,  að  höf.  hafi  haft  i  höndum  tvær  sögur^ 
aðra  af  Gunnari,  hina  af  Njáli.  Heusler  heldur,  að  þær 
hafi  verið  skrifaðar.  Síðan  hafi  hann  búið  til  úr  þeim 
eina  sögu  og  umskapað  þær  svo,  að  kalla  beri  hann  höf- 
und  (Die  Geschichte  v.  weis.  Njal  bls.  17—18).  En  skoð- 
anir  fræðimanna  eru  hér  á  reiki.  Finnur  Jónsson  var  t. 
d.  áður  sömu  skoðunar  sem  Heusler  í  þessu  efni  (Litt. 
Hist.  H,  536—37.   Þar  er  ekki  beinlínis  sagt,  að  sögurnar 


SUnirl  ChuQar  &  Hllðarenda.  Tð^ 

hafi  verið  ritaðar,  en  bú  sýnist  hugsunin).  En  siðar  heflr 
hann  skift  skoðun.  I  formála  Njáluútgáfu  sinnar  kveðst 
hann  ætla,  að  saga  Gunnars  í  Njálu  sé  »tiltölulega  nýr 
Bamsetningur*  (»fabrikat  von  verhílltnissmíissig  jungem 
datum«,  Einl.  XXTTT),  þykir  slíkt  sennilegra  en  fyrri  skoð- 
an  sin. 

Mig  brestur  tíma  og  rúm  til  að  kryfja  getgátur  þessar 
og  sennileik  þeirra.  En  framanritað  sýnir,  að  ástæða  er 
til  að  bpyrja,  hvað  vér  vitum  um  Gunnar  á  Hliðarenda. 
Eg  ætla  þvi  að  gaumgæfa  sögu  hans  i  Njálu,  athuga  eftir 
föngum,  hvort  og  hvar  sé  á  henni  mark  sannrar  sögu  eða 
Bkáldsmíðar,  hvernig  skilja  eigi  hana  og  skýra. 

II. 

Njála  byrjar  frásögn  sína  af  Gunnari  á  því,  að  hann 
tekur  að  sér  fjárheimtu  frændkonu  sinnar,  Unnar  Marðar- 
dóttur,  er  skilið  hafði  við  Hrút  Herjólfsson.  Hann  leitaði 
ráða  Njáls,  sem  eðlilegt  var.  Njáll  ræður  honum  að  veiða 
upp  úr  Hrúti,  hversu  stefna  skuli,  og  stefna  honum  ná- 
kvæmlega  eftir  fyrirsögn  sjálfs  hans.  Njáll  segir  Gunnari 
greinilega  fyrir  samræðu  þeirra  Hrúts,  er  hann  kemur 
heim  til  hans  með  þeim  hætti,  er  Njáll  réð  til.  Er  ekki 
gott  að  verjast  þeirri  trú,  að  þar  sé  frjálslega  —  og  skáld- 
lega  —  með  efni  farið.  Ef  eg  kann  skapi  tveggja  manna 
og  einkennura  þeirra  i  máli,  kann  eg  að  geta  gizkað  á 
tal  þeirra,  að  hverju  það  berist,  meðal  annars,  og 
ofurlítið  um,  hvernig  verði  að  orði  komist.  En  miklu  get 
eg  ekki  spáð  um  þau  efni.  Viðræður  manna  fara  óskipu- 
lega  og  þvi  ófyrirsjáanlega  fram.  Það  verður  þvi  erfitt 
að  segja  fyrir,  i  hvaða  röð  samræðuefni  beri  á  góma.  En 
það  gerir  Njáll  í  sögunni.  Hann  œtlar,  að  viðræða  þeirra 
Hrúts  og  Gunnars  fari  eins  og  gangnaseðiU  um  sveitir. 
Hann  kveður  Hrút  munu  spyrja  Gunnar,  er  kallar  sig 
Kaupa-Héðin  og  Eyfirðing,  hvort  margir  séu  ágætir  menn 
i  Eyjafirði  (efamál,  að  Hrútur  spyrði  svo,  þvi  að  honum 
hefði  átt  að  vera  það  kunnugt  af  alþingi,  þar  sem  þangað 
kom  margt  manna  úr  öllum  landsfjórðungum).  Hann  veit,.. 


^74  Oannar  á  Hliðarendt.  [Skimir 

að  Hrútur  spyr  þá  um  kappa  í  Reykjadal,  menn  í  Aust- 
flrðingafjórðungi,  og  að  tal  þeirra  kemur  á  Rangárvöllu. 
Og  hann  veit  meira.  Hann  segir  t.  d.:  »Þá  mun  Hrútr 
svara:  Þótti  þér  ekki  á  verða  fyrir  honum  (o:  Merði 
gigjú),  er  hann  náði  eigi  fénu,  en  bjó  þó  til  málit?«  Og 
enn  fremur:  »Mælta  ek  þat,«  mun  Hrútr  segja,  »ok  þótti 
þat  heimskum  mönnum,  sem  lög  væri;  en  mátti  þó  málit 
upp  taka  á  öðru  þingi,  ef  hann  hefði  þrek  til  haft«.  Vér 
nútíðarmenn  getum  ekki  trúað  svo  nákvæmri  framsýni. 
JHöf.  vill  í  þessum  kafla  (c.  22 — 23)  sýna  spávit  og  ráð- 
kænsku  Njáls.    Og  það  heflr  honum  yfirleitt  vel  tekist. 

Það  hefir  verið  sagt,  að  för  Gunnars  og  meinslungin 
.aðferð  öll  við  málshöfðunina  hafi  verið  óþörf.  Gunnar 
hefði  getað  lýst  sökiuni  á  alþingi,  eins  og  Mörður  gerði, 
faðir  Unnar,  er  hann  heimtaði  fé  hennar.  Þá  þykir  það 
og  undarlegt,  að  Gunnar  þarf  að  ginna  Hrút  til  að  segja, 
hversu  orða  skuli  stefnuna.  Það  sé  óskiljanlegt,  að  Njáll, 
einhver  lögkænasti  maður  sinnar  tíðar,  hafi  ekki  vit- 
.að  8líkt»). 

En  hér  misskilur  lögfræðingur  skáld.  Það  er  að  sönnu 
-ekki  ólíklegt,  að  höf.  Njálu  hafi  haldið,  að  lýsa  mætti  lög- 
lega  þessu  raáU  á  alþingi,  þar  sem  Hrútur  mótmælti  þvi 
ekki  i  sögunni,  er  Mörður  gígja  hóf  þetta  saraa  raál  á 
hendur  honum  með  lýsingu  að  Lögbergi.  En  vér  vitum 
ekki,  hver  ákvæði  hafa  gilt  um  þetta  á  dögum  Njáls  og 
Hrúts.  En  þó  að  lýsa  hefði  mátt  málinu,  voru  ráð  Njáls 
og  stefnan  ekki  tilgangslaus.  Gunnar  átti  ekki  víst,  að 
Hrútur  kæmi  á  þing.  í  öðru  lagi  voru  stefnuferðir  i  aðra 
landsfjórðunga  ekki  hættulausar,  eins  og  Finnur  Jónsson 
hefir  tekið  frara  (Litt.  Hist.  H,  542),  og  því  öruggast  að 
fara  huldu  höfði.  í  þriðja  lagi  var  það  ágætt  bragð  að 
stefna  afgerlega  eftir  fyrirsögn  Hrúts  sjálfs.  Þá  gat  hann 
°ekki    vefengt,    að   rétt  væri  stefnt.    Gunnarí,  ólögfróðum 


')  Lehmann  und  Carolsfeld,  Ðie  ^íj&lsBage  ble.  48.  Þeir  ætla,  að 
npphaflega  hafi  þurft  að  stefna  heima.  Og  verður  þá  þvi  slður  sagt, 
að  Btefnuför  Gunnars  og  ráð  Njáls  hafi  verið  þarflaus. 


-^ttinir]  Oannar  á  Hli&areadt.  76 

manni  var  og  óbættast  við  að  fipast  i  stefnunni,  fara  i 
nokkru  skakt  með  hana,  með  þessa  lagi.  Alt  er  þvi  hér 
með  ráði  gert. 

Hvert  atriði  í  ráðagerð  Njála  er  gagnhugsað.  Hann 
rœður  Gunnari  að  gista  á  Höskuldsstöðum,  halda  siðan 
4kð  næsta  bæ  við  Hrútsstaði,  bœ  Hrúts,  og  stiUa  svo  til, 
að  hann  lendi  í  áflogum  við  bóndann  þar,  en  gæta  þess 
þó,  aö  hann  yrði  eigi  kendur.  Myndi  þá  sent  til  Hrúts 
ab  segja  hoimm  tiðindin.  Hann  myndi  þá  senda  eftir  hon- 
um,  »enn  þú  skalt  ok  þegar  fara«.  Með  þessu  móti  gat 
^rút  ekki  grunað,  að  Kaupa-Héðinn  (o:  Gunnar)  ætti  til 
hans  nokkurt  erindi,  og  allra  sízt  varað  sig  á,  að  hann 
▼æri  í  stefnuför  til  sjálfs  hans  Og  vel  er  það  hugsað, 
flem  Njáll  ræður  Gunnari  að  svara  spurningum  Hrúts. 
»Ærinn  hafa  þeir  klækiskap«,  á  hann  að  sogja,  er  Hrút- 
ur  spyr,  hvort  allraargir  séu  ágætir  menn  í  Eyjafirði. 
•Þjófar  eru  þar  ok  illmenni«,  á  að  svara,  er  Hriitur  spyr 
um  kappa  i  Reykjadal.  »Þá  mun  Hrútr  hlæja  ok  þykkja 
gamau  at«,  bætir  Njáll  við  Það  er  ekki  smáræðis-mann- 
þekking,  sem  birtist  i  þessum  brögðum  og  hugsuðu  svör- 
4im  málfærslumannsins  á  Bergþórshvoli.  >Fý8Ír  e>ru  ilt 
að  heyra«,  jafnvel  eyru,  er  vaxa  á  Blíkura  öðlingum  sem 
Hrúti  Herjólfssyni.  Sigmundur  í  dyngju  Hallgerðar  er 
dæmi  þess,  að  háð  og  spott  er  æ  vænlegt  til  góðrar  skemt- 
unar.  Þeir  eru  enn  ekki  leiðinlegustu  gestirnir,  er  bezt 
kunna  fyrir  sér  í  þeirri  íþrótt  Þetta  veit  Njáll,  eins  og 
fiagan  sýnir  hann,  og  eftir  þvi  leggur  hann  Gunnari  ráð. 
Ollum  á  Gunnar  —  i  gervi  Kaupa-Héðins  —  að  »fá  nokk- 
ut  ámæli*.  Það  var  líklegast  til  að  teygja  úr  viðræðum 
þeirra  ura  nafnkenda  menn  um  land  alt  og  koma  talinu 
á  Rangárvöllu,  svo  að  Hrúti  dytti  ekki  i  hug,  að  slíkt 
væri  i  þágu  gests  hans  hins  málreifa,  að  þar  byggi  nokk- 
uð  undir.  Frásögniu  af  lögkrókum  Xjáls  geymir  ágætis- 
lýsing  k  mannlegu  eðli.  Hún  er  og  einkennilegt  dæmi 
ihagnýtrar  sálarfræði«. 

En  undan  hvers  rifjum  runnu  þessi  raunsæju  ráð? 
Njáls   eða   höfundar   Njálu  eða  einhvers  annars?    Hér  er 


76  Gaimar  i  Hliðarenda.  [Skimir 

erfitt  um  svör.  'Fyrr  er  drepið  á,  að  vér  vitum  ekkert 
um  heimildir  höfundarins,  hvað  hann  hefir  heyrt  eða  les- 
ið  um  þau  efni,  er  hann  segir  frá,  hvað  þá  heldur  meira, 
t.  d.  sögu  heimilda  hans,  munnlegra  eða  skriflegra  eða 
hvorttveggja.  Þó  að  þessi  frásaga  og  fleiri  sams  konar  i 
Njálu  g  e  t  i  verið  sannar  —  að  sleptum  nokkrum  ýkjuitt 
og  aukum  —  fáum  vér  ekkert  um  það  vitaö^ 
sökum  alls  skorts  á  heimildum  til  samanburðar.  En  þar 
sem  skaparahendur  slíks  snildarskálds  sem  höfundar  Njálu 
fást  við  efni,  má  búast  við,  að  margt  sé  höggvið  eitthvað 
til  og  tálgað,  þó  að  stubbur  og  stubbur  séu  notaðir  að  öllu,. 
eins  og  þeir  komu  smiðnum  i  hendur.  Ekki  er  óliklegt^ 
að  einhver  fótur  sé  fyrir  þessari  sögu  af  ráðsnilli  Njála. 
En  hyggni  eftir  á  er  tíðari  en  forsjálni.  Þvi  tel  eg 
sennilegt,  að  svo  spakleg  ráðagerð  sé,  að  minsta  kosti  að 
nokkru,  hugsuð  eftir  á,  að  höfundur  Njálu  hafi  skorið  og 
sniðið  þetta  efni,  eftir  þvi  sem  meginhugsun  sögunnar 
þarfnaðist.  Og  ekki  er  torfundið,-hvað  það  var.  Bááth 
hefir  bent  á  það,  (Studier,  bls.  102—104).  Ráð  Njáls  kom. 
að  notum.  Gunnar  náði  fénu  Unnar.  En  fleira  leiddi  af 
ráði  lögfræðingsins.  Fyrir  bragðið  fekk  hennar  Valgarð- 
ur  grái.  Þótt  það  sé  ekki  sagt  berum  orðum  í  sögunni,. 
verðum  vér  að  skilja  hana  svo,  sem  goðinn  að  Hofl  á 
Rangárvöllum  hafi  átt  konu  sína  til  fjár.  Þann  skilning^ 
höf.  má  heyra  á  orðum  Hrúts:  >Illa  mun  þér  launat 
verða«  (Nj.  c.  24).  Hrútur  getur  hér  ekki  átt  við  aðra- 
en  frændur  Unnar,  enda  kvaðst  Gunnar  »meira  heimta 
þykkjast  eiga  at  henni  siðan  ok  hennar  frændum,  en  at 
öðrum  mönnumc,  er  hann  færði  henni  fé  hennar.  Og  það- 
er  ekki  tilviljun,  að  einni  línu  síðar  en  segir  frá  þessu, 
1  byrjun  næsta  kapítula  (25),  er  Valgarður  nefndur,  siðan 
sagt  frá  kvonfangi  hans  og  getið  sonar  þeirra,  Marðar,. 
og  að  hann  hafi  verið  verst  til  Gunnars  allra  frænda  sinna. 
Fæðing  og  lif  Marðar  var  afleiðing  af  ráði  Njáls  og 
ójöfnuði  Gunnara.  En  Mörður  bruggaði  Gunnari  böl  og 
bana  og  tældi  sonu  Njáls  ofan  í  gjá  ógæfunnar,  þar  sem 
þeir  létu  lífið,  og  Njáll  sjálfur  hlaut  af  því  aldurtjón. 


^Bkiroir]  Gannar  á  Hli&areQda.  77 

Það  þarf  ekki  að  rökstyðja  það,  að  Hrútur  gat  ekki 
«vo  mikið  sem  rent  grun  í  fæðing  Marðar  né  hugarþel 
hans  óborins  í  garð  Gunnars  né  heldur  hjúskap  hans  og 
Hallgerðar,  er  hann  spáði  um  i  aömu  andránni  (»þó  er 
þat  líkast,  at  hann  snúist  til  várar  ættar  um  vinfengit«)*). 
Þessi  epásögn  Hrúts  er  skáldakapur,  nema  forfeður  vorir 
fiumir  hafi  verið  gæddir  hæfileika,  er  nú  er  týndur.  Hér 
■bregður  ímyndunarafl  skáldsins  upp  Ijósi,  er  lesa  á  við 
>hulin  norna  ráð«.  Við  það  eiga  að  sjást  ógnþrungnar 
Afleiðingar  af  sigri  Njáls  og  Gunnars.  Ósýnilegt  samband 
orsaka  og  atburða  verður  við  það  sýnilegt.  Þeir  vinir 
4uttu  báðir  ofan  i  þá  gröf,  er  Njáll  gróf  Hrúti.  Sigur 
þeirra  varð  ósigur  lífs  þeirra  —  og  er  það  höf uðefni  Njálu. 
Og  því  áhrifameiri  urðu  örlög  þeirra,  því  spaklegar  sem 
ráðin  voru  lögð.  Góð  list  heimtaði,  að  höf.  gerði  sem  mest 
ÚT  þeim  og  snilli  þeirra.  Og  núskilst  oss,  hví  Mörður 
kemur  of  snemma  við  sögu,  sem  fyr  er  á  vikið.  Þvi  meira 
ilt  sem  af  honum  hlauzt,  þvi  afdrifaraeira  reyndist  ráð 
Kjáls,  þvi  grimmilegar  hefndist  Gunnari  ójöfnuður  hans 
Tið  Hrút. 

'  Eg  verð  enn  að  f jölyrða  um  þetta  efni,  þvi  að  hér  er 
það  tœtt  og  kembt,  er  skapaþræðir  sögunnar  eru  spunnir 
úr.  Hér  er  depill,  er  finna  verður,  ef  skilja  á  Njálu.  Það 
•er  einkennilegt,  að  atvik  og  viðburðir  eru  hér  skýrð,  áður 
•en  þau  gerast.  Hér  holdgast  andi  sögunnar  áþreifanlegast. 
Höf.  Njálu  ann  siðferðilegu  líferni,  er  hrifinn  af  göfgi 
þess  og  fegurð.  Hann  er  í  senn  raunsæis-  og  hugsæis- 
skáld.  Og  í  spádómi  Hrúts  birtist  slðferðistrú  hans,  að 
hið  illa  fái  makleg  málagjöld,  og  þá  lífsskoðun  höf.  á 
Njála    að    sýna.     Og   þessi   skilningur   á  sögunni  er  ekki 


')  Það  er  eitt  hlntskifti  Hrúts  i  sögunni  að  spá  Hallgerði  hrak- 
spám.  Hann  spáði  þvl  um  hana  nnga,  að  margir  myndu  gjalda  fegurð- 
ar  hennar  (c.  1).  Hann  sagði  fyrir  um  samfarír  hennar  og  Þorvalds, 
fyrsta  manns  hennar  (c.  10).  Og  þi  er  hán  lofast  Gunnari,  m&  heyra 
ógœfu-gruninn    i    orðam    hans:    —    —    „Ek    sé,  at  þá  mátt  ná  ekki  viö 

gera". „Er  háðum  gimdarráð".    „Hœttiö  þit  ok  mestu  til,  hverra 

ferr"  (c  38). 


TS  Qannsr  i  HHðarenda.  [Skirnirt 

skáldlegur  hugarburður  aðdáunarfullra  ritskýrenda,  er 
skreyta  vilja  hana  með  djúpsóttum  skýringura.  Það  er 
sagt  svo  skýrt,  að  um  verður  ekki  deilt:  »Hvárt  raun 
(jrunnari  aldri  hefnast  þessi  ójafnaðr?«  spyr  Höskulduir 
Hrút.  »Eigi  raun  þat«,  segir  Hrútr,  >hefnaz  mun  honum 
víst«  (sbr.  og  fyrnefnd  orð  hans:  »illa  mun  þér  launat 
verða«,  og  ósk  Höskulds:  »njót  þú  nú  sem  þú  hefir  aflatc 
Nj.  c.  24). 

Og  mér  þykir  liklegt,  að  sama  sé  hugsun  höfundar^ 
hákristins  hugsjónamanns,  um  hörmuleg  áhrif  ráðs  NjálB 
á  örlög  sjálfs  hans  og  sona  hans,  að  honum  hafi  hefnst 
fyrir  brögðin,  er  hann  beitti  Hrút  í  málinu.  En  sá  skiln- 
ingur  verður  ekki  ráðinn  eins  ótvirætt  af  sögunni  og  sú 
skýring,  að  Gunnari  hafi  komið  i  koll  aðfarir  sinar  viö 
Hrút.  Honum  virðist  ekki  hefnast  fyrir,  að  hann  lék  át 
Hrút,  heldur  fyrir  hólmgönguáskorun  sína  (smbr.  orði& 
»ójafnaðr«),  en  á  henni  átti  Njáll  enga  sök.  Ósk  Höskulds 
og  spá  Hrúts  eiga  eingöngu  við  Gunnar.  Og  segja  má, 
að  sagan  hefði  að  líkindum  gefið  það  i  skyn  á  einiivem 
hátt,  ef  Njáll  væri  hafður  þar  í  huga.  En  höf.  fjölyrðir 
aldrei  meira  en  þörf  gerist  —  getur  hafa  þótt  nægja  að 
segja  skýrt  um  Gunnar,  að  honum  hefndist.  Sama  værL 
þá  auðsætt  um  Njál.  Mest  list  i  að  láta  lesendur  og- 
heyrendur  sögunnar  ráða  í  þetta  af  rás  atbutðanna.  Og 
ef  menn  fallast  á  þenna  skilning,  verður  dásamleg  einí- 
ing  í  allri  Njálu. 

En  skáldið  viU  áreiðanlega  leiða  oss  fleira  fyrir  sjón- 
ir  með  frásögn  sinni  af  ráðum  Njáls.  Ráð  hans  fara  öU 
á  sama  veg,  snúast  öll  honum  og  Gunnari  til  óhamingju. 
Hann  ræður  Gunnari  að  fara  utan  (c.  28).  Af  því  hlauzt 
ógæfan  mikla,  hjónaband  Gunnars  og  Hallgerðar.  Fyrir 
ráð  hans  og  meðmæli  fær  Þráinn  Sigfúason  Þorgerðar, 
dóttur  Hallgerðar  (c.  34).  Af  því  náði  Hallgerður  tökum 
á  honum.  Fyrir  bón  hennar  fór  hann  með  Sigmundi  að 
vígi  Þórðar  leysingjasonar  (c.  41— c.  42).  En  af  þvi  hefst 
fjandskapur  Njálssona  og  Þráins,  er  lauk  þannig,  að 
Skarphéðinn  vó  hann  á  Markarfljóti.    En  sonur  Þráins  og. 


Skiroir]  Öannar  k  Hlidarenda.  79^ 

Þorgerðar  var  Höskuldur  Hvítanessgoði,  er  Njálssynir 
drápu.  En  af  þvi  supu  þeir  og  Njáll  banaseyðið.  Af 
þremur  fyrstu  ráðura  Njáls  sprettur  öll  ógæfa  i  Njálu*)» 
Enn  réð  hann  Gunnari  það  heilræði  að  vega  »aldri  meir 
i  hinn  sama  knérunn  enn  um  8inn«  (c.  55).  Hugsunin  er 
auðskilin:  Þvi  fleiri  sár  sem  sami  maður  sló  sömu  ætt, 
þvi  hættara  var  við  hefndum.  En  þetta  af bragðsráð  hafði 
þveröfugan  árangur  við  það,  sem  til  var  ætlað,  varð  ein- 
mitt  til  þe88,  að  Gunnar  vó  tvi8var  i  8ama  knérunn. 
Mörður  frétti  ráðið  og  hagnýtti  sér  það,  réð  að  koma  Þor- 
geiri  0tkel88yni  i  fjand8kap  og  aðför  að  Gunnari,  og  8tilla 
8V0  til,  að  Þorgeir  félli  fyrir  honum,  og  það  hepnaði8t. 

Sá  le8  undarlega  Njálu,  er  heldur,  að  höf.  hafi  verið 
anna8t  um  8ögulegar  staðreyndir,  er  hann  samdi  frásagnir 
8Ínar  af  ráðum  Njáls.  Þá  væru  þær  að  likindum  bæði 
þurrari  og  8tyttii.  Höf.  hefir  ekki  hirt  8amvizkusamlega 
um  einstök  sannindi  né  staðreyndir,  heldur  almenn  lifs- 
sannindi.  ÖU  ráð  Njáls  segja  sömu  harmsögu:  Þótt 
mannleg  vizka  leggist  djúpt,  fær  hún  ekki  ^skygnst  inn 
i  hið  hulda,  sem  nokkuð  er  fjær*)«,  ekki  séð  við  ráðum 
skapanna  né  stifiað  straum  þeirra  og  veitt  honum  i  ann- 
án  farveg. 

Liklega  hefir  Njáll  verið  mikill  vin  Gunnars  og  ráðu- 
nautur  hans  góður,  bæði  i  málaferlum  og  fieiriefnum.  Og 
ráðleitanir  og  ráðleggingar  hafa  vist  tiðkast  allmjög  með- 
al  vor  og  frændþjóða  vorra  i  fomöld.  Þá  er  menn  voru 
ráðþrota  —  og  það  hefir  ef  til  viU  verið  oftar  en  nú  — , 
sneru    þeir   sér    til    þeirra,   er  gnótt  áttu  þar  fyrir.    Við 


')  NialB  tre  fðrsta  r&d  or.h  hans  sista  —  det  'út  hans  sa^a.  Bááth, 
blB.  152. 

^)  £f  höf.  hefði  l&tiö  Njál  &  gamals  aldrí  lita  yfir  ráö  sin  og  tala 
við  sj&lfan  sig  um  þaa,  hefði  hann  getað  látið  hann  spyrja  eins  og 
Niknl&s  Baglabisknp  í  „Eongs-Emnerne'*  eftir  Ihsen:  £r  menneskets 
klögt  da  sá  ngel  at  det  ikke  mægter  ráde  over  andet  og  tredje  led  af 
8in  egen  gerning?"  Þeir  sem  skrifað  hafa  heztu  fornsögur  vorar,  hafa 
haft  glögt  anga  &  þessn,  einkum  höf^  Nj&lu,  og  m&  telja  liklegt  a5' 
Ibsen  hafi  hngsast  þetta  fyrír  áhríf  af  lettxi  þeirra. 


40  Gnnnar  i  Hll&arenda.  [Skimir 

þenna  raunveruleik  styðst  frásögnin  af  ráðum  Njáls.  Og 
sama  máli  gegnir  um  ráðleitanir  til  Marðar  og  ráðagerðir 
hans. 

—  Litum  nú  á  lofun  Gunnars  og  Hallgerðar.  Þ&  er 
hann  kom  frá  útlöndum,  heimsótti  hann  Njál  og  kvaðst 
})á  til  þings  ætla.  Njáll  latti  hann  farar  —  grunar,  til 
hvers  þingreið  hans  dregur.  En  hér  fór  Gunnar  ekki  að 
ráðum  hans.  Njáll  getur  nú  ekki  girt  fyrir,  að  óhamingja 
Tenni  af  ráði  hans  (er  hann  réð  Gunnari  að  fara  utan). 

Nú  ríður  Gunnar  til  þings.  Hann  skemtir  sér  þar 
hið  bezta,  honum  er  veitt  mikil  eftirtekt,  og  margir  eiga 
tal  við  hann.  Þá  kemur  ógæfan  til  hans  —  i  gervi 
glæstrar  konu.    Frá  þvi  segir  svo  (Nj.  c.  33): 

„Þat  var  einn  dag,  er  Gunnarr  gekk  frá  Lögbergi.  —  Þá  s&  hann 
^onnr  ganga  i  móti  «ér  —  ok  vám  vel  búnar.  Sá  var  í  ferðarbroddi 
konan,  er  bezt  var  búin.  —  Enn  er  þau  fundust,  kvaddi  hon  þegar 
-Onnnar.  Hann  tók  vel  kveðju  hennar  ok  spnrði,  hvat  kvenna  hon  væri. 
Hon  nemndist  Hallgerðr  ok  kvaðst  vera  dóttir  Höskulds  Dala-KoUssonar. 
Hon  mælti  til  hans  djarflega  ok  bað  hann  segja  sér  frá  ferðum  sínuul. 
Enn  hann  kvaðst  ekki  varna  mundu  henni  m&ls.  Settust  þau  þi  niðr 
-ok  tölnðn.  Hon  var  svá  búin,  at  hon  var  í  rauðum  kyrtli  —  ok  var  i 
4)úningr  mikill.  Hon  hafði  yfir  eér  ekarlazíkikkju  —  ok  var  biin 
hlöðum  í  skaut  niðr.  Hárit  tók  ofan  &  bringn  henni  ok  var  bæði  mikit 
ok  fagrt.  Gunnarr  var  í  tignarklæðum  þeim,  er  Haraldr  konungr  Gonns- 
son  gaf  honum.  Hann  hafði  ok  hringinn  á  hendi,  Hákonarnaut.  Þau 
töluðu  lengi  hátt.  Þar  kom,  er  hann  spurði,  hvárt  hon  væri  ógefin. 
flon  sagði,  at  sv4  væri,  „ok  er  þat  ekki  margra  at  hætta  &  þat",  segir 
hon.  „Þykki  þér  hvergi  fuUkosta?"  segir  hann.  „Eigi  er  þat",  segir 
■hojif  „enn  mannvönd  mun  ek  vera".  „Hversu  munt  þú  svara,  ef  ek  biö 
þín?"  segir  Gunnarr.  „Þat  mnn  þér  ekki  i  hng",  segir  hon.  nEigi  er 
J»at",  segir  hann.  „Ef  þér  er  nakkvarr  hugr  i",  segir  hon,  „þi  íian 
þú  föður  minn".    Síðan  skildu  þau  talit". 

Sumir  trúa  þvi,  að  Hallgerður  hafl  sagt  frá  bónorðinu 
og  frásögnin  síðan  geymst.  Þeir  hafa  það  til  síns  máls, 
að  fornþjóðir  fóru  ekki  eins  í  felur  með  hvatir  sínar  og 
athafnir  í  kynferðisefnum  og  menningarþjóðir  vorra  tíma^). 
Lesendur  fornsagna  vorra  muna  víst,  að  riðið  var  stund- 
um  með   álitlegu    föruneyti  í    bónorðsfarir.     En   sleppum 


»)    Vedel,  HelteUv,  bls.  12—14. 


ISklniir]  Gnnnar  i  HliOarenda.  81' 

ðllum  bollaleggingunura,  hvort  sagt  hafl  verið  frá  þessu  laun- 
tali  Hallgerðar  og  Gunnars.  Aðalatriðið  er,  að  fullkom- 
inn  skáldbragur  er  á  kaflanum.  Efnið  er  þann  veg  vax- 
ið,  að  það  hefir,  að  kalla,  frá  ómunatíð  verið  bezta  smíða- 
efni  skáldanna,  úr  engu  efni  svo  mjög  smíðað  sem  þvf. 
Og  það  verður  sennilega  Ijúflingsefni  akálda  eina 
lengi  og  skáldsögur  verða  samdar.  öll  meðferð  efn- 
ÍBÍns  ber  og  með  sér  auðkenni  góðB  Böguskáldskapar. 
liýsingin  er  alment  sönn.  En  það  er  »einkenni  skáldlegra 
ftýninga,  að  þær  sýna  oss  alment  í  einstöku,  mannlifsmynd 
&  fám  mönnum  og  athöfnum«,  segir  í  þýzkum  skáldskap- 
Armálum*).  Frásögnin  af  lofun  Gunnars  og  Hallgerðar  er 
•ekki  löng,  en  gerð  af  ekki  lítilli  liat.  Fyrst  þarf  að  skýra, 
hví  ástir  þeirra  hafi  kviknað  svo  leifturfljótt,  gera  alikt 
^ennilegt.  I  því  skyni  er  fyrst  sagt,  að  bæði  hafi  verið 
skrautbúin.  Gunnar  er  í  ágætu  skapi,  nýkominn  frá  út- 
löndum  með  gull  og  góðan  orðstir.  Þingheimur  horflr  & 
hann  aðdáunaraugum.  Hug  hans  fyllir  fagnaðarmóður  og 
sigurvíma,  likt  og  ungir  menn  og  metnaðargjarnir  komast 
i  nú  á  dögum,  er  þeir  hafa  nýlokið  prófi  eða  hlotið  verð- 
laun  Af  þessu  gengur  viðræða  við  Hallgerði  greiðara. 
Hann  er  og  næmari  á  áhrif,  er  hugur  hans  hossast  í  sh'ku 
feginsróti.  Snildarlega  er  sagt  frá  bónorðinu  sjálfu,  og 
verður  þar  sizt  vilst  á,  skáldskaparmarkinu.  >Þau  töluðu 
lengi  hátt*.  Vér  ráðum  oss  til  gamans  í,  að  úr  þvi  hafi 
.þau  lækkað  róminn.  Höfundur  Njálu  er  oftast  naumur  á 
•orð.  En  vel  sé  slíkri  nízku!  Gunnar  færir  sig  upp  á  skaft- 
Ið  hægt  og  hægt,  þreifar  gætilega  fyrir  sér,  er  ekki  um 
hryggbrotið.  Vér  karlmennirnir  flnnum,  að  vér  myndum 
fara  líkt  að,  ef  svipað  stæði  á.  Og  ætli  kvenþjóðin  kann- 
ist  ekki  við  gætni  Hallgerðar  í  svörum?  Sagan  gæti  verið 
af  lofun,  er  gerðist  í  gær. 

Vér  höldum  áfram  leatrinum  og  komum  nú  að  þræla- 
drápinu.  Þar  segir  fyrst  frá  þvi,  að  Bergþóra  móðgaði 
Hallgerði,    af   því   að   hún   bað   hana  þoka  úr  sæti  fyrir 


*)    Badolí  Lehmaiui,  Ðeatache  Poetik  Maenchen  1908,  bh.  145. 

6 


82  Gannar  i  Hlidarenda.  [Skimir' 

tengdadóttur  sinni.  í  hefndarskyni  lét  Hallgerður  drepa 
húskarl  fyrir  Bergþóru,  en  hún  hefndi  aftur,  og  gekk  svo- 
um  hríð,  að  þær  létu  menn  vega  hvor  fyrir  annari.  Þeasi 
kafli  virðist  ekki  eins  ómissandi  hlekkur  1  þeirri  festi,  er 
söguhetjurnar  eru  dregnar  á  ofan  í  djúpið,  og  flestir  þætt- 
ir  sögunnar  aðrir.  Þó  er  sumt  þar  rökstutt,  er  slðar  ger- 
ist  1  sögunni.  Hallgerður  getur  ekki  hafa  unað  því  vel, 
að  Gunnar  vill  ekki  hefna  þeirrar  svívirðu,  er  hún  þótt* 
ist  bíða  i  boðinu  á  Bergþórshvoli,  að  hann  sættist  jafnan 
við  Njál  og  dró  allmjög  taum  hans  og  sona  hans  i  orði^ 
Hér  byrjar  því  sú  beiskja  að  gróa,  sem  ruddist  út  i  firin- 
verki  hennar  á  banadægri  Gunnars.  Og  af  hennar  völd- 
um  bólar  hér  á  upptökum  óvináttu  Þráins  og  Njálssona. 
En  þessi  glæsilegi  þáttur  er  samt  ekki  saminn  sökum  þessa. 
Aðalatriðið  er  þar  vinátta  Njáls  og  Gunnars,  höfuðefni 
þess  hluta  Njálu,  er  kalla  má  Gunnarssögu.  Styrkleik 
hennar  á  kaflinn  að  sýna.  Útlendingur  einn  hefir  ritað 
alUangabók  um  Eglu  og  heldur  því  fast  fram,  að  hún  sé 
skáldrit.  Því  til  stuðnings  telur  hann,  meðal  annars,  hve 
vinskapur  skipi  þar  mikið  rúm.  En  slíkt  auðkenni  skáld- 
rit,  er  í  lifl  menning  herskárra  fornþjóða,  t,  d.  Ih'onskviðU' 
o.  fi.*).  Og  nú  sést,  hví  höf.  lýsir  svo  rækilega  hefnigirni 
og  heiftarverkum  Bergþóru  og  Hallgerðar,  smámunasemi 
þeirra  og  þráa.  Það  kemur  ekki  til  eingöngu  af  því,  hve 
höf.  hefir  haft  gaman  af  þessum  eigindum  þeirra  og  af- 
rekum.  Fjandskap  þeirra  notar  hann  bæði  til  prófunará  , 
vinfengi  Njáls  og  Gunnars  og  til  samanburðar  við  sáttfýfli 
þeirra.  List  hans  þurfti  á  andstæðum  að  halda,  eins^og 
list  öU  yfirleitt.  Því  smærri  sem  húsfreyjurnar  á  Berg- 
þórshvoli  og  Hlíðarenda  urðu  og  því  grálegar  og  lengur 
sem  þær  f jandsköpuðust,  því  betur  naut  sin  vinátta  bænda 
þeirra,  því  skýrara  sást  veglyndi  þeirra  og  drengskapur. 
Af  þessum  greinum  verður  varla  efað,  að  höf.  hafl 
samið  þenna  þátt  að  nokkru,  eftir  því  sem  markmið  hans  og 
góð  skáldlist  heimtaði.  Leynir  sér  og  ekki  skáldbragur  á  allri. 


»)  A.  Bley,  Eigla-Studien.  Gand  1909,  bls.  78—74. 


Skinir]  Gunnar  4  Hli&areDda.  8P 

efnismeðferð,  samtölum  og  skaplýsingum,  öllu  stilt  þannig, 
að  lunderní  aðalmanna  sögunnar  komi  sem  bezt  i  Ijós, 
Lundarfar  Hallgerðar  og  Bergþóru  sést  t.  d.  á  húskörlum 
þeirra,  er  þœr  sendu  til  víga.  Vegendur  Hallgerðar 
eru  illmenni,  trúa  henni  trauðla,  reka  erindi  henn> 
ar  tregip  og  möglandi.  Húskarlar  Bergþóru  eru  drengir 
betri,  þykir  vænt  um  húsmóður  sína  og  fara  fyrir  han& 
fúsir  á  vettvang.  Atla  þykir  betra  að  bíða  dauða  i  húsi 
þeirra  Njáls  en  >akipta  um  Iánardrótna«  (c.  38). 

ÖU  er  frásögn  þesai  af  vinskap  þeirra  Njála  og  Gunn- 
ars  raunverulega  eðlis,  mynd  af  fögrum  þætti  í  lífi  for- 
feðra  vorra.  Vinátta  hefir  vafalaust  tengt  menn  stórum 
fastara  þá  en  nú,  er  gerólik  störf,  áhugaefni  og  gagn- 
stœðar  skoðanir  naga  strengi  hennar  í  sundur.  »NjáIa  er 
eitt  hið  mikilvægasta  vitni  þess,  hvilíkur  veigur  var  1 
vinfengi  —  þvi  líka,  sem  hvíldi  hvorki  á  mægðum  n6 
fóstbræðralagi  —  í  fomnorrænu  Iífi«,  segir  Heusler. 

Vér  flettum  Njálu  áfram.  Þá  koma  deilur  Gunnars^ 
bardagar  og  málaferli,  er  höfðu  að  lokum  i  för  með  sér 
sekt  hans  og  víg.    Hér  drep  eg  á  vigaferli  hans. 

Um  Rangárbardaga  Guiiiars  alla  þrjá  er  það  satt  að- 
segja,  að  þeir  minna  mjög  u  hemað  hans  og  víking,  lík- 
ur  fomaldarsögublær  á  frásögn  af  hvorutveggja.  Ef  utan- 
farar-þáttur  Gunnars  er  að  mestu  eða  alveg  »hreinn  til* 
búningur«,  eins  og  Finnur  Jónsson  heldur  og  fyr  getur 
hér,  þá  verður  harla  líklegt,  að  margt  sé  ýkt  stórlega  um 
vígaferli  Gunnars  hér  heima,  vopnfimi  hans  og  hreysti,. 
afrek  hans  ekki  ótrúlegri  i  viðskiftum  hans  við  vikinga 
en  í  bardögum  við  Rangá,  enda  líkt  að  orði  komist  i  báð- 
um  frásögnunum,  sem  oftar  hendir  höfund  Njálu.  I  sein- 
asta  Rangárbardaga,  þ&  er  Þorgeir  Otkelsson  féll,  aegir  t. 
d.:  >Gunnarr  snaraði  svá  hart  skjöldinn,  at  spjótit  brotn- 
aði  i  falnumc  (c.  72).  Likt  er  að  orði  komist,  er  sagt  er 
frá  því,  er  hann  feldi  Vandil:  »GunnaiT  snaraði  hart  akjöld- 
inn,  er  sverðit  festi  i,  og  brotnaði  sverðit  undir  hjöltunum« 
(c.  30).  Lýsingar  á  Rangárbardögum  minna  og  nokkuð  hver  á 
aðra.    í  tveimur  þeirra  vegur  Gunnar  menn  á   loft   upp- 


M  Oannar  á  Hliðarenda.  [Skimir 

á  atgeirinum  og  kastar  báðum  út  á  Rangá  (c.  63,  c.  72). 
Og  í  fyrsta  bardaganum  sló  Gunnar  öxi  úr  hendi  Slcam- 
kels  út  á  Rangá,  líka  með  atgeimum  (c.  54).  Rangáfékk 
því  nokkra  hressing  í  þeim  öllum.  —  Einum  hratt  Kol- 
skeggur  og  út  á  Rangá,  ögmundi  flóka,  er  hann  hafði 
höggvið  fætur  af  honum.  Eftirtektarvert  er  það,  að  ög- 
mundur  þessi  er  ekki  nefndur  nema  í  þetta  eina  skifti, 
og  meira  vitum  við  ekki  um  hann,  að  sögn  Finns  Jóns- 
sonar.  (Brennu-Njálssaga  c.  72,  bls.  158).  En  í  Örvar-Odds- 
Bögu  er  getið  manns  með  sama  nafni,  er  kallaður  var  Ey- 
|)jófsbani,  og  svo  er  frá  sagt:  »Hann  var  svartr  á  hára- 
lit,  og  hekk  f  1  ó  k  i  svartr  mikill  ofan  fyrir  andlitit,  þat 
er  topprinn  skyldi  heita.«  (Örvar-Oddssaga  í  Altn  Saga- 
Bibliothek,  Heft  2,  c.  26). 

Leikfimi-  og  bardagafróðari  menn  en  ég  verða  að 
«kera  úr,  hvort  menskir  menn  fái  unnið  sum  þau  hreysti- 
verk,  er  Gunnari  eru  eignuð,  t.  d.  hvort  hann  hafi  haft 
svigrúm  til  að  henda  mönnum  út  á  Rangá,  er  margar 
liendur  og  vopn  sóttu  að^).  Við  Knafahóla  er  sagt,  að  Gunnar 
hafi  varpað  sér  »skjótt  til  höggs  við  austmanninn  ok  sníðr 
hann  sundr  í  miðju«  (c.  63).  Þetta  kveður  Steingrimur 
lœknir  Matthíasson  ekki  ná  nokkurri  átt  (»Benrögn€ 
»Skírm«  1916,  bls.  284,  smbr.  bls.  286)  og  leiðir  nokkur 
rök  að.  Hann  telur  dæmi  þess,  að  rangt  hljóti  að  vera 
sagt  frá  vígum  bæði  i  Laxdælu  og  Njálu,  sem  stafi  af 
rangri  athugun*,  t.  d.  að  höfuð  Kols  Þorsteinssonar  hafi 
nefnt  tíu,  »er  þat  fauk  af  bolnum.<  (Nj.  c.  158). 

Annars  kveikir  sumt  i  frásögnum  af  vopnaviðskiftum 
Ounnars  tortrygni  af  þvi,  að  þar  gengur  alt  »eins  og  i 
8ögu«,  t.  d.  í  orustunni  við  Knafahóla.  Þar  vill  Gunnari 
það  happ  til  að  koma  auga  á  Sigurð  svínhöfða.  Hann 
>fikýtr  til  hans  af  boganum«.  Sigurður  »brá  upp  háttskild- 
inum,  er  hann  sá  örina  hátt  fljúga*.  En  hvað  stoðar  það? 
Ekkert  fær  stöðvað  fljúgandi  örina,  er  þaut  gegnum  aug- 


*)    Fleirí  Bagnir  em  til  af  sama  t»i,  t.  d.  af  Þórólfi   Skalla-Grimi- 
MToi,  (Egla  c.  53). 


Skirnir]  Ounnar  i  HliÖArendt.  '86' 

aö,  »8vá  at  út  kom  í  hnakkann*.  Annari  ör  skaut  Gunn- 
ar  þegar  að  ráðsmanni  Starkaðar  >ok  kom  sú  á  hann, 
miðjan  ok  fell  hann  fyrir  fætur  búanda  einum  ok  bónd- 
inn  um  hann.  Kolskeggr  kastar  til  steini,  ok  kom  i  höf- 
uð  bóndanum,  ok  varð  þat  hans  bani«  (c.  63). 

í  frásögnum  þessum  felst  vafalaust  sá  sannleikur,  aO 
Gunnar  hefir  borið  stórum  af  samtíðarmönnum  sinum  i 
vopnfimi  og  hreysti,  ef  til  vill  á  líkan  hátt  og  frábær 
frumleiksmaður  ber  af  fjöldanum  i  andlegum  efnum.  Gunn- 
ari  hlaut  og  að  þróast  mjög  snarræði  og  vaskieikur,  er  hann 
varð  við  annan  eða  þriðja  mann  hvað  eftir  annað  að  berj- 
ast  við  miklu  liðfleiri  óvini. 

Efa  orkar  og  hin  alkunna  frásögn,  að  Hallgerður  hafi 
gynjað  Gunnari  lepps  úr  hári  sér  i  bogastreng,  en  ekki  af 
rökum  sálfræðilegs  eðlis.  Njála  veit  löngum,  hvað  hún 
syngur  þar.  Hefnigimi  er  ein  hin  allra  sterkasta  hvöt 
eða  hreyfiafl  í  lífi  hernaðarþjóða  á  fyrstu  menningarstig- 
um  þeirra.  Og  i  öllum  skáldskap  um  hetjur  og  hreysti- 
verk,  bæði  noirænum  og  suðrænum,  i.Ijóðum  og  lausu 
máli,  er  aðalefnið  —  hefndir.  í  ógleymanlegri  grimd 
birtist  þessi  máttuga  hvöt,  hefndargirndin,  í  svari  Hall- 
gerðar:  *  »Þá  skal  ek  nú  muna  þér  kinnhestinn*  o.  s.  frv. 
Ef  eitthvað  ef  hæft  i  sögunni,  geta  og  fleiri  rök  hafa 
ráðið  tiltektum  hennar,  en  sagan  lætur  i  veðri  vaka.  Kon- 
um  er  sárt  um  fegurð  sína,  ekki  sízt  ásthneigðum  skraut- 
kvendum,  og  hefir  vafalaust  kveðið  meira  að  hégóraadýrð 
formæðra  vorra  en  kvenna  nú  á  dögum.  Hallgerði  hefði 
efalaust  þótt  mikið  fyrir  að  missa  hárið.  Enn  gat  það 
hafa  ýtt  undir  hana,  að  fall  Gunnars  var  fyrirsjáanlegt, 
enda  segir  hún  ekki:  »Hirði  ek  ekki,  hvárt  þú  lifir 
lengr  eða  skemr,€  heldur  >verr  þik  lengr  eða  skemr.« 
En  ytri  rök  fá  efa  um,  að  sönn  sé  sögnin.  Björn  leik- 
fimiskennari  Jakobsson  hefir  bent  mér  á,  að  hæpið  væri, 
að  nógu  sterkur  bogastrengur  yrði  snúinn  úr  lepp  úr 
konuhári,  að  minnsta  kosti  á  stuttri  stundu^).  Þó  að  hægt 

')  Siðan  þessi  ritgerö  var  samin,  hefir  hr.  B.  J.  bréflega  látið  suma 
skoðnn  i  Ijós  við  mig  og  ritað  góðar  atbagasemdir  um  frisagnir   af   af- 


'86  Gannar  &  Hli&arenda.  [Skiroir 

kynni  að  vera  með  góðura  tækjum  á  nægum  tíma 
að  búa  til  nógu  sterkan  streng  úr  kvenmannBhári,  tækist 
fllikt  fráleitt  á  augabragði,  sem  gera  varð  hér.  Boga- 
etrengir  hafa  orðið  að  vera  nokkuð  sterkir.  I  þá  var 
haf t  »harðtvinnað«  hörbaud  og  stundum  dýrasinar 
og  dýraþarmar.  (Björn  Bjarnason:  »Iþróttir  fornraannac, 
"bls.  90).  Og  vafalaust  hefir  Gunnar  þurft  flestum  fremur 
gildari  streng.  En  ótrúlegt  er,  að  kappinn  á  Hllðar- 
enda,  bezti  bogmaður  landsins,  er  þá  átti  óvina  von  á  hverri 
stundu,  hafi  ekki  átt  neraa  einn  bogastreng  eða  annað  efni  i 
hann  en  hár  konu  sinnar.  Vafasamt  er  og,  að  hann  hefði  haft 
svigrúm  til  að  benda  boga,  ef  strengur  hefði  bilað,  þótt 
annar  hefði  verið  til  i  staðinn,  þar  sem  þakið  var  af 
Bkálanum  og  tugir  óvina  i  höggfæri. 

Annars  er  líklegt,  að  skotgögn  Gunnars  hafi  bilað,  að 
óhapp  það  hafl  gagnað  fjendura  hans,  en  að  það  hafl  gerst 
með  öðrura  hætti,  en  sagan  segir.  Eg  ræð  þetta  af  því, 
Jive  Njálu  verður  tíðrætt  ura  brest  þeirra  og  bilun.  Gizur 
Jivíti  heldur,  að  hann  eigi  eftir  fátt  örva,  af  því  að  hann 
þreif  eina  ör  óvina  sinna  —  þeira  til  striðni,  og  skaut  að 
þeim  Gizuri  vex  við  það  hugur  og  sigurvon  og  hefur  sókn  á 


rekum  Gunnars.  Set  eg  hér  kafla  úr  bréfi  hans,  meíí  bessaleyfi:  „Finst 
xnér  margt  að  athuga  við  frásagnir  um  afrek  Gunnars.  —  —  Hann  (p: 
•Gunnar)  er  talinn  frábær  bogmaðnr  og  hæfði  alt,  er  hann  skant  til.  Og 
boginn  i  höndum  þess,  er  með  knnni  a'ft  fara,  var  afbragðsvopn,  enda 
ber  sagan  með  sér,  að  Gunnar  hefir  haft  hann  sem  annað  aðalvopníð, 
þvj  að  hann  hafði  haun  með  sér  á  ferðum  sinum  og  varðist  með  hon- 
um,  þegar  ráðist  var  k  hann.  Þó  dreg  eg  mikið  i  efa,  að  hann  hafi 
-verið  jafnfimur  bogmaður  sera  orð  var  á  gert,  þvi  að  lítill  sýnist  mér 
árangar  af  skeytunum.  Þannig  var  það,  er  hann  var  veginn,  að  hann 
gat  engum  banað  með  boganum.  Stóð  þó  i  skjóli  og  óvinir  hans  á  viða- 
vangi.  En  marga  sæiði  hano.  Litur  þvi  út  fyrir,  að  hann  hafi  hvorki 
Terið  hæfinn  né  harðskeytinn,  þvi  að  nærri  gengu  þó  óvinir.  En  auð- 
vitað  var  hann  nógu  mikill  bogmaður  til  þess,  að  þetta  vopn  kom  hon- 
om  að  ágætu  liði.     Þvi  er  óhugsandi  annað,  en  að  Gunnar  hafi  átt  íleiri 

en  einn  boga  eða,  að  minsta  kosti,  fleiri  en  einn  streng." Merki- 

legt  er,  að  Sigurður  Breiðfjörð  trúir  ekki  sögunni:  ~  „Eg  nm  það  í  efa 
geng  —  aðaóknin  þó  biði,  —  að  bráðir  hefði  bogastreng  —  báið  til 
«5  UðL*" 


ISklrnir]  GhinBar  k  HHöarenda.  ^ 

Býjan  leik.  Auðvitað  var  þetta  ramskakt  ályktað.  Gunn- 
ar  skaut  lengi  af  boganum  eftir  þetta.  Síðan  er  boga- 
•strengur  hans  höggvinn  í  sundur,  og  það  riður  baggaraun- 
inn,  að  hann  fær  ekki  streng  í  staðinn  (sbr.  orð  hans  við 
Hallgerði:  »Lif  mitt  liggr  við«).  Og  Eyrbyggja,  er 
minnist  lítillega  á  fall  Gunnars,  styrkir  þessa  ætlun  mina. 
Þá  er  Snorri  goði  hygst  að  taka  Björn  Breiðvíkingakappa 
af  lífl,  lætur  eagan  hann  komast  þannig  að  orði:     »Hefir 

lítt  sózt  at  sækja  afarmenni  slíkt  i  hús  inn«, »8em 

dœmi  finnast  at  þeim  Geir  goða  ok  Gizuri  hvíta,  þá  er 
þeir  Bóttu  Gunnar  at  Hlíðarenda  inn  i  hús  með  80  manna, 
en  hann  var  einn  fyrir,  ok  urðu  eumir  sárir,  en  ðumir 
■drepnir,  ok  léttu  frá  atsókninni,  áðr  Geirr  goði  fann  þat 
sí  skyni  sjálfs  sín,  at  honum  fækkuðust  skotvápnin*  (Eyrb. 
c.  47).  Njálu  og  Eyrbyggju  greinir  hér  á:  í  fyrsta  lagi 
um  tölu  þeirra,  er  sóttu  að  Gunnari:  Njála  kveður  þá 
40  (eitt  handrit  20),  Hauksbók  30.  í  öðru  lagi  var  það 
ekki  Geir  goði,  heldur  Gizur  hviti,  sem  hugði  Gunnar 
skorta  örvar.  í  þriðja  lagi  virðist  Eybyggja  ætla,  aö 
<j^unnar  hafi  i  rauninni  verið  tæpur  að  skotvopnum  — 
nefnir  ekki  hvaða.  Af  Njálu  aést  ekki  annað,  en  hann 
€igi  gnótt  þeirra,  nema  bogastrengja,  en  við  það  á  Eyr- 
byggja  varla,  er  hún  segir:  »fækkuðust  skotvopnin*. 
Sýnir  þetta,  að  valt  er  að  treyata  sögunum  i  einstökum 
atriðum. 

Landnáma  nefnir  hárskrúð  Hallgerðar,  eu  enga  sögu, 
sem  þvi  er  tengd.  En  ólíklegt  er  —  þótt  vist  sé  það  ekki 
—  að  fræðimenn  þeir  eða  fræðiþulur  sá,  er  Landnáma 
má  þakka  smásögur  sínar,  forneskjulegar  og  áhrifamiklar 
1  senn,  hefðu  slept  svo  afareinkennilegri  sögu  úr  safni 
Bínu,  ef  þeir  hefðu  heyrt  hana.  Og  ótrúlegt  er  aftur,  að 
Jafaeftirminnileg  saga  hefði  ekki  þeim  til  eyrna  borist. 

Heildarhugsun  sögunnar  hefir  krafist  þess,  að  Hall- 
gerður  veitti  f jendum  Gunnars  aðstoð  í  síðustu  vöm  hans, 
sem  seinna  verður  vikið  að.  Ekkert  gat  og  betur  sýnt 
Hallgerði  og  Bergþóru  og  mun  þeirra  en  það,  hversu  þær 
reyndust  raönnum  sínum  i  dauða  þeirra.    Hallgerður  neit- 


88  ^annar  á  Hliöarenda.  [Skimir 

aði  bónda  sínum  um  lepp  úr  hári  sér.    Óbeðin  gaf  Berg- 
þóra  sínum  manni  lif  sitt. 

Eg  hefi  nú  leitt  Hkur  að  þvi  um  nokkur  atriði  úr 
Bögu  Gunnars,  að  þau  séu  skáldskap  blandin,  með  skáld- 
legu  ráði  sögð,  að  slikt  sé,  að  minsta  kosti,  eðlilegasti 
Bkihiingur  á  þéim.  Og  fleira  má  telja.  Ekki  veit  eg^ 
hvað  er  skáldskapur,  ef  lýsingin  á  rakkanum  Gunnars^ 
Sámi,  er  það  ekki.  Fögur  er  sú  hundslýsing:  »Hann  er 
mikill  ok  eigi  verri  til  fylgðar  en  röskr  maðrc,  segir 
Ólafur  pái  um  hann.  »Þat  fylgir  ok,  at  hann  hefir  manns 
vit;  hann  mun  ok  geyja  at  hverjum  manni,  þeim  erhann 
veit,  at  óvinr  þinn  er,  en  aldri  at  vinum  þínum;  sér  hann, 
þó  á  hverjum  manni,  hvárt  til  þín  er  vel  eða  illa;  hanii 
mun  ok  hf  á  leggja  at  vera  þér  trúr«  (c.  70).  Það  er 
tæplega  tilviljun,  að  þessi  lýsing  kemur  á  eftir  skáldskap- 
arlegri  frásögn  af  því,  er  Njáll  varaði  Gunnar  við  aðför 
þeirra  nafna,  Þorgeirs  Starkaðarsonar  og  Þorgeirs  Otkela- 
Bonar,  er  hann  var  einn  heima  á  Hlíðarenda  og  ónýtti 
fyrirætlun  þeirra  og  sneri  henni  i  ósigur  (c.  69).  Myndin 
af  Sámi  lýsir  vinarhug,  er  ímynd  hans  og  almenn  eðlis- 
lýsing  vináttu  og  vinaþels. 

Af  list  notar  sagan  atgeirinn.  Hann  boðar  víg  bæði 
skiftin,  er  Gunnar  vegur  i  sama  knérunn,  er  Njáll  hafði 
varað  hann  við,  enda  komu  þau  víg  hoiium  á  feigðarkné. 
Hans  er  siðar  hefnt  með  atgeirnum  og  sýnir  það  —  meðal 
fjölmargs  anníirs  —  með  hvílíkri  íþrótt  höf.  fer  með  efni 
sitt*).  ,  Atgeirinn  syngjandi  á  undan  örlögþrungnum  vigum 
fellur  haglega  í  samræmi  við  frásöguaðferð  Njálu,  þar 
sem  lesendur  hennar  grunar  næstum  alt,  áður  en  það 
gerifit.  Hann  verður  lítt  gleymanlegt  likamsgervi  þess- 
arar  söguvenju,  hvort  sem  höf.  hefir  ætlast  til  þess 
eða  ekki.  [Framh.] 


')    Bálth,  Studier,  bls.  129, 

Sigurður  Guðmundsson. 


Shakespeare:  „Bálför  Sesars". 

[JalioB  Cœgar:  Act  III.  Scene  11.]^). 

6  e  8 1  n  r   islenzkaði, 
nndir  bragarhœtti  hðfandarins. 


*Le  ton  fait  la  charuon*. 

(Fransknr  málsháttor);- 
ForgpjaU. 

Andargift  Shakespeares  er  heimskunn,  m á  1  - 
Bnild  hans  er  viðkunn,  en  bragsnild  hans  er  lítt 
kunn:  Þýðingamar  bera  engan  vott  um  neina  rækt 
við  þá  miklu  bragsnild  þessa  brezka  meistara,  sem  lýsir 
sér  i  beztu  leikljóðum  hans,  og  —  óhætt  að  segja  —  frem- 
ur  ó  I  j  ó  s  a  n  vott  um  málshild  hans,  um  »melliíluous 
Shakespeare*,  »the  sweet  swan  of  Avon«. 

Þetta  stafar  af  þeirri  rótgrónu,  voldugu  venju,  að 
meta  þýðingar  þeim  mun  betri  sem  þær  eru  »orðréttari«. 
Það  hefir  verið  æðsta  þýðinga-markmiðið,  að  ná  orðrjettri 
afsteypu  af  frumritinu.  Og  að  þ  v  í  leyti  eru  ýmsar  Shake- 
Bpearesþýðingar  orðlögð  völundarsmiði. 

Hér  er  nýtt  í  efni:  Þeirri  fornfrægu  »orðréttu 
nákvæmni*  er  af  neitað,  hiklaust  og  af  dráttarlaust,  og  alt 
önnur  »nákvæmni«  látin  sitja  i  fyrirrúmi:  —  1)  Hór 
er  þess  freistað  af  fremsta  megni,  að  ná  sannri,  lifandi 
eftirmynd af  m á  1  f æ r i,  orðbragði,  talsmáta  höfundar- 
ins;  en  þá  er  oft  úti  um  >orðréttu  nákvæmnina«;  það 
gamla  keppikefiið  getur  þá  orðið  manni  að  fótakefii :  Eng- 


')  Um  leikinn  i  heild  sinni  8J&  grein  þi  er  þýöingunni  fylgir,  bls. 
106.    Heíir  cand.  Bogi  Ólafaaon  rítaö  hana  fjrir  Skimi.  Bitatj. 

; 


'90  Shakespeare.  [Skirnir 

in  tvö  tungumál  eru  eins  í  vexti,  eins  I  orðalaginu; 
-og  þó  það  gangi  fjöllunum  hærra,  að  urmuU  orða  i  hverj- 
um  tveim  tungumálum  séu  sammerkingar,' hvað  sem  um 
er  að  ræða,  þá  er,  ef  satt  skal  segja,  harla  vafasamt,  hvort 
slíks  eru  nokkur  dæmi;  ef  einhver  segir:  »h  ú  n«  =  »8  h  e«, 
=  »elle«,  þá  segir  hann  satt  og  ekki  satt,  hálfan  sann- 
leik,  ekki  fullan.  —  2)  Hér  er  það  ^nnað  nýtt  í  efni,  að 
k  V  e  ð  a  n  d  i  höf undarins  er  f ullur  sómi  sýndur.  Er  þetta 
-sennilega  fyrsta  tilraunin  i  þá  átt,  að  »þýða«  braglistina 
1  leikljóðum  Shakespeares.  í  þeim  leikljóðahætti  (»blank 
verse«  —  lauskvætt)  hafa  engin  skáld  komist  neitt 
til  jafns  við  Shakespeare,  hvorki  fyr  né  síðar;  en  hvernig 
sem  á  því  stendur,  þá  er  ekki  um  að  villast:  bragsnild 
hans  hefir  ekki  verið  metin  að  verðleikum:  ágætustu  og 
^íðfrægustu  þýðingarnar  eru  yflrleitt  kveðnar  á  jafnagangi 
frumháttarins  —  lon  og  don  —  »the  right  butterwomans 
"•rank  to  the  marketc.  Og  þó  er  það  enginn  ókleifur 
vandi  að  temja  sér  og  ná  allri  tilbreytninni  i  kveðandi 
Sbakespeares.  Er  þessi  þýðingar-tilraun  ávöxtur  af  all- 
náinni  rannsókn  á  kveðandi  hans,  og  látin  af  hendi  í  von- 
ieysi  um  tómstundir  til  að  vinna  úr  þeim  aðdráttum.  Hér 
var  að  sjálfsögðu  ekki  lögí  stund  á  þá  óþörfu,  hugsunar- 
lausu  nákvæmni,  að  kveða  h  v  e  r  j  a  lotu  á  sama  gangi 
.og  í  frumkvæðinu;  tjáir  ekki  að  tala  frekar  um  það  mál. 
Nú  er  alþýða  manna  orðin  þvi  vön  að  »8trokka«  öU 
lauskvæð  Ijóð,  heflr  ekki  heyrt  alla  tilbreytnina  í  syngj- 
andi  Shakespeares,  veit  ekki  af  henni,  veit  ekki  hvílikan 
listarauka  þar  er  um  að  ræða.  Þess  vegna  eru  hér  höfð 
framburðarmerki  við  þær  loturnar  þar  sem  brugðið  er  út 
af  vanaganginum,  á  Shakespeares  visu.  En  þess  ber  vel 
að  gæta,  að  merkin  eru  mjög  lauslegar  bending- 
at;  þvi  má  ekki  gleyma^). 


1)     í    ("  r-,)    t.    d.    er    (-^)    iðule^a   lengra   i   frambarði  en  (— ') 
li    ('^  ^  ^)   eru    hlutföllin   harla  breytileg.    En  kveðandin    er    g  a  n  g- 
r  é  1 1   engu  að  siður  —  i  e  y  r  a   maans,  ef  r  é  1 1  er  þulið  (o:  eftir  orö- 
nm  og  efni). 


8kiniir]  Skakeipeare.  91 


(c.  160—240  MM.  —  gang- 
hraðinn  misjafn,  »acceler.« 
»ritaid.«,  likt  og  i  söng). 


'— )  er  ^  J  o:  sviplangt  og  J 

H  -  -  J   -      -■       -  J 

-)--/■       -       ~/ 
.)__^.       _       _^ 

'  )  yfir  dráttarmerki  táknar  á  h  e  r  s  1  u.  En  þvi  má  aldrei 
gleyma,  að  áherslurnar  eru  mjög  mis-harðar. 

Um  lagið  sjálft,  háttarlagið  (»melodia«;  sbr.  »Fom- 
yrði8-lag«,  «Lilju-lag«),  þann  höfuðgaldur,  tjáir  ekki  að 
tala  hér;  engin  tök  á  að  »tákna«  lagið. 

Þýðingin  er  gerð  eftir  þessum  útgáfum: 

1.  Julius  Cœsar.  Edited  by   W.  A.   Wright.  Oxford  1901. 

2.  Julius  Cœsar.  Edited  by  A.   W.  Verity.  Cambridge  1912. 

Nú  hefir  menn,  veit  eg,  greint  á  um  ýmsar  setningar 
1  þessum  þætti,  sem  hér  er  íslenzkaður,  skilið  þær  á  tvo 
vegu  eða  fleiri ;  en  sá  ágreiningur  varðar  þó  hvergi  miklu, 
nema  á  alls  einum  stað:  í  viðræðu  bæjarmanna  þegar 
Anton  »hættir  og  bíður«;  þar  skiftir  miklu'um  skilninginn 
á  fyrra  tilsvari  2.  bæjarmanns;  i  fruraritinu  stendur: 
•  Cœsar  has  had  great  wrong*,  og  3.  bæjarmaður  gellur 
við:  »Has  he,  masters?  .  .  .  «.  —  Málvinir  mínir,  allir 
nema  einn  (Mr.  André  Courmont),  eru  mér  ósamdóma, 
flegja  hugsunina  þessa :  ^Sesar  heflr  sætt  miklum  rangind- 
um  (o:  h  0  n  u  m  heflr  verið  gert  margt  rangt  til);«  er  svo 
að  sjá,  sem  all-flestir  hafl  skilið  setninguna  á  þá  leið.  En 
hér  er  á  tvent  að  líta,  það  fyrst  að  »to  have  wrong«  g  a  t 
1  Shakespeares  tíð  átt  sammerkt  við  frönsku  orðin  >avoir 
tort«;^)  og  þá  rekur  að  hinu  sem  alt  á  veltur:  Mér  hefir 
orðið  mjög  starsýnt  á  bæjarmennina  fjóra;  mér  er  sem  eg 
Bjái  þá  og  heyri  —  eins  og  eg  væri  þeim  gagnkunnugur; 
Bvo  snildarlega  heflr  Shakespeare  gert  þá  úr  garði;  og  — 
það  leynir  sér  ekki,  ef  að  er  gáð :  2.  bæjarmaður  er  harla 
ólíkur  hinum  þremur  að  skapsmunura,  og  það  á  þann 
hátt,  að  eg  get  ekki  ætlað  h  o  n  u  m  að  hvnrfla  alveg  eins 


')   Við    íslendingar  segjam  lika:  „hafa  rangt  við",  „hafa  rangt 
i  írammi"  o.  fl. 


92  Shakeipeare.  [Skirair^ 

fljótt  og  hinum  frá  trúnni  á  ráðvendni  Brútusar  og  rang- 
indi  Sesars;  en  hitt  er  honum  likt  að  kenna  strax  i  brjóstl 
um  Anton,  þegar  hann  sér  »glóðrauð  augun  af  grátic. 

Eftirá:  Prentun  á  »Bálför  Sesars*  drógst  úr  hömlu. 
Og  nú  hefir  Professor  Philosophiæ,  Dr.  phil.  A.  H.  Bjama' 
8on  gert  mér  þann  vinargreiða  að  líta  á  þetta  umtal 
mitt,  og  alla  þýðinguna,  og  frumritið.  Og  »Eg  er«, 
segir  hann  >i  engum  vafa  um  það,  að  yðar  þýðing 
(o:  á  orðunum:  »Cæsar  has  had  great  wrong«)  er  rétt, 
þótt  hin  merkingin  sé  tíðari  í  nútíðarmáli*.  En  eg  baö 
hann  að  bera  um  þetta  vafamál  frá  sjónarmiði  sínnar 
höfuðvísindagreinar  (sálarfræði).  Leyfir  hann  mér  að  láta 
BÍn  við  getið;  röksemdir  hans  fara  i  sömu  átt  og  mínar, 
en  miklu  ítarlegri  og  yfirgripsmeiri,  og  munu  til  taks,  ef^ 
þörf  gerist  síðar  meir. 

Gstr. 


Julius  Sesar: 
Þriðju    viðskifti;   anuar   fundur. 

A   höfuðtorginu   í   Róm. 
(Brútus  kemur  og  Kassjus  og  flokkur  bœjarmanna). 

Bœjarmenn: 
Fær   okkur   heim  sanninn.    Við  heimtum  sanninn. 

Brútus : 
Komið  þá,  vinir,  hér  og  heyrið  orð  mín. 

Kassjus,  þú  heldur  áfram  yfir  um  torgið 

með  helming  fólksins. 
Þeir  sem  hallast  að  mér,  þeir  verða  eftir; 

•  '  '  •  ''^^  JU,  V.  ■ 

I  1  1  I  í  1  '  -^  ,  '  I  Nw^-        /-^  , 

þeir   sem   ætla   með   Kassjus,   þeir   halda   áfram^ 

•  •        -  •  -JL,         ^■""^    JU  .^ . 


^kirÚT]  „Bálfðr  Sesan",  M. 

og  skal  nú  lýsa  sökum  þeím  er  urðu 
Sesar  að  falli. 

1.  bœjarmaður: 
Bezt  eg  hlusti  á  Brútus. 

2.  bœjarmaður: 

En  eg  á  Kassjus.  Komum  svo  á  eftir 
«g  vitum  hvort  þeim  segist  eins  frá  öllu. 
(Kas»ju9  itT  og  samir  bæjarmaQna.    Brútas  stigar  i  ræ&aBtólinn). 

3.  bcBJarmaður: 

Hann  Brútus  góður  er  uppi.    Höfum  hljótt. 

Brútus: 

Hlustið  á  orð  min  öll. 

Rómverjar,  landar  mínip  og  vinir! 
Heyrið    mér,    munið  málefni  mitt,  og  hafið  hljótt,  svo  þið 
heyrið;  trúið  mér,  munið  heiður  minn,  og  látið  mig  njóta 
faeiðurs  míns,  svo  þið  trúið;  berið  mér  eftir  beztu  vitund, 
og  hyggið  vel  að,  svo  þið  verðið  því  bærari  um  að  dæma. 

Ef  sá  er  hér  nokkur,  sem  var  áatvinur  Sesars,  þá  má 
hann  ,vita  að  sizt  unni  Brútus  Sesari  minna  en  hann. 
Mun  þá  sá  vinurinn  spyrja  hvers  vegna  Brútus  reis  i  móti 
Sesar,  en  eg  mun  svara :  ekki  af  því  eg  ynni  Sesar  miður, 
«ökin  var  eg  unni  Róm  betur. 

Mynduð  þið  fremur  kjósa  Sesar  á  lifl,  og  deyja  allir 
1  ánauð,  en  Sesar  dauðan,  og  lifa  frjálsir  menn. 

Sesar  unni  mér,  þvi  græt  eg  hann;  hann  var  gæfu- 
maður,  því  tek  eg  glöðu  geði;  hann  var  hreystimaður, 
því  flyt  eg  hrós  um  hann;  en  hann  var  valdagjam,  og 
því  vóg  eg  hann.  Koma  þ&  tár  raóti  ást  hana,  gleði  móti 
gæfU)  hrós  móti  hreysti,  en  víg  móti  valdafíkn. 

Hver  er  hér  svo  þýlyndur,  að  þrælsnafn  vilji  bera? 
Segi  til,  ef  til  er;  hann  á  sök  við  mig. 

Hver  er  hér  sá  ruddi,  að  ekki  vilji  hann  Rómarekk- 
ar  heita?    Segi  til,  ef  til  er;  hann  á  sök  við  mig. 


94  „Bálfðr  SesaTs".  [Skíniir' 

Hver  er  hér  það  afBkúm,  að  vilja  ekki  elska  ættjörí> 
Bina.    Segi  til,  ef  til  er;  hann  á  sök  við  mig. 
Eg  bið,  eftir  svari. 

AUir: 
Enginn,  Brútus,  enginn. 

Brútus: 

Þá  á  enginn  Bök  við  mig. 

Það  eitt  hefi  eg  haft  i  frammi  við  Seaar,  sem  þib 
skuluð  við  Brútus. 

Vígsmálið  Sesars  er  reifað  og  skráð  á  Borgarhól;  engu 
leynt  um  ^frek  hans;  né  ofsögum  sagt  af  ávirðingum 
hans,  sem  urðu  honum  til  falls. 

(Anton  kemar  o^  íylgd  manna  með  Uk  Sesars). 

Þarna  koma  þeir  með  líkið.  Markús  Anton  fylgir: 
Hann  var  ekkert  við  vigið  riðinn;  mun  þd  njóta  góðs  af 
þvi,  eiga  uppreisn  vísa;  mun  ekki  svo  um  hvem  ykkar? 

Að  skilnaði  kveð  eg  svo  að  orði:  eg  bar  vopn  á  bezta 
vin  minn  til  að  bjarga  Róm;  það  sama  vopnið  hefi  eg 
handbært  á  sjálfan  mig,  nær  sem  ættjörð  minni  hugnast 
þðrf  dauða  mins. 

Allir: 
Heill,  Brútus,  heill,  heill! 

1.  Bœjarmaður: 
Göngum  í  sigurhersing  heim  með  honum. 

2.  Bœjarmaður : 

Komum  upp  mynd  af  honum  hjá  feðrum  hans. 

,-1-,     ...        W  ri,  „        ^    s^r^         r^      „         rí^     Q, 

3.  Bœjarmaður: 
Gerum  hann  Sesar. 

4.  Bœjarmaður: 

Sesars  beztu  kosti 
konunga  skal  i  Brútus. 


Skiraii-]  „B&Ifðr  Setirs*'. 

1.  Bœjarmaður: 
Leiðum  hann  heim  og  æpum  siguróp. 

,  Brútus: 

Heyrið  þið,  landar. 

A,     w      ^  r^      r^O 

2.  Bœjarmaður: 

Þey!   Það  er  hann  Brútus. 
^  !     ^    w     ^       r^  w  o. 

1.  Bœjarmaður: 
Þei    þei! 

w     ^  ! 

I  Brútus : 

Heyrið  mér,  landar,  leyfið.  eg  fari  einn, 
gerið  það,  verðið  eftir  hér  hjá  Anton. 
Virðið  nú  Sesar  látinn,  einnig  Anton 
og  lofsorð  hans  um  Sesar,  sem  vrð  höfum 
leyft  að  hann  mæli  hér  af  munni  fram. 
Eg  beiðist  þess,  að  allir  bíði  og  hlýði 
á  ræðu  Antons,  allir  nema  eg. 

(Hann  fer). 

1.  Bœjarmaður : 

Hæ  kyrrir!    Hinkrum  við,  hlustum  á  Anton. 

2.  Bœjarmaður: 
Látum  hann  komast  áfram  upp  i  stólinn; 

heyrum  svo.  —  Anton  góður,  stigðu'  i  stólinn. 

.— .w       wo  "' — ■' — '■ — '         ' — '       ' — '■ —  "O' 

Anton : 
Eg  þakka  fyrir,  það  á  Brútus  skilið. 
(Stigur  upp  i  rnðoitólinn). 

4.  Bæjai'maðnri 
Hvað  segir  hann  um  Brútus? 


^  „fiálfor  Setan".  [8kM 

3.  Bœjarmaðurt 

Að  Brútus  eigi    skilið 
I  I  I 

'w'  I 1     I 1    r— 1«— I       I— I  'w' 

hann  þakki  okkur  öllum  fyrir  eitthyad* 

4.  Bœjarmaður: 
Hollast  hann  tali  hægt  um  Brútus  hér. 

1.  Bœjarmaður: 
Sesar  var  þjóðarböðull. 

3.  Bœjarmaður: 

Jékf  það  er  sattj 

w         riin       r— .     V^ 

•og  sönn  blessun  að  hann  er  burt  úr  Róm. 

2.  Bœjarmaður: 

Þei!     Hlustum,  heyrum  nú  hvernig   Anton  tekst. 

^öldar    i    Róm. 

r^    W    W       ^    o 

J5Q3/armenn; 

Þei,     þei!    Heyrum  til. 

Anton: 
Vinir,    landar    i    Róm,  Ijáið    mér  hljóðs; 

.—1  ,       ij  .       iv^wi .j.       IW  N_^  r— 1         j 

«g  leita  Sesar  legs,  en  ekki  lofs. 
Það  Ijóta  i  fari  manna  lifir  þá; 
það  góða  títt  fer  sömu  leið  og  likið; 
látum  það  svo  um  Sesar.  —  Brútus  góður 
bai  ykkur  vitni  um  valdagræðgi  Sesars: 


4Bldnir]  „Bilfðr  Cesarin  97 

Vœri  það  rétt,  þá  var  það  IJótur  galli; 
og  Ijótlega  hefir  Sesar  goldið  hans. 

Eg  kem  hér  —  Brútus  bauð  mér  það,  og  hinir, 
'því  Brútua,  hann  er  raesti  heiðursmaður; 
•eins  hinir  allir,  allir  heiðursmenn  — 
,kem  hér  á  torg  að  tala  um  Sesar  látinn. 

Vin  átti'  eg  þar,  trúan  og  traustan  vin: 

I         I  v_^  -  1         1   ^       I         I    w       v-^  .         I  ■         I  '         >     . 

En  Brútus  ber  hann  væri  valdagjam; 
•og  Brútus,  hann  er  mésti  heiðursmaður. 

Hann  færði  marga  fanga  heim  í  Róm 
og  friðgjöld  þeirra  runnu  í  bæjarsjóð: 
Hvort  bar  það  vott  um  valdagræðgi  Sesars? 

Kvæðu    við  sultarkvein,  Sesar,  hann  grét: 

'    '  ^^    '^         '   '   '    '    >  '    ' "   >        '      '    '  • 
Valdafýkn  skyldi    skap-harðari'  en  svo. 

En  Brútus  ber  hann  væri  valdagjam; 
og  Brútus,  hann  er  raesti  heiðursraaður. 

Þið  munið  allir,  það  var  hér  á  þingi, 
að  þrisvar  bauð  eg  honum  konungstign, 
fekk  þrisvar  afsvar:    Var  það  valdagræðgi? 

En  Brútus  ber  hann  væri  valdagjarn; 
og  það  er  vist,  að  hann  er  heiðursmaður. 

Að  rengja  Brútus  bcr  eg  ekki  við, 
eg  ber  það  eitt,  sera  mér  er  kunnugt  um. 

Þið  unnuð  honum  fyr,  sem  von  var  til, 
og  von  eg  spyrji:    Hvar  er  harraur  ykkar? 

Mannvit,  þú  ert  í  manneygð  skrirasli  horfið, 
•  en  menn  af  viti  gengnir.     Vægið  mér; 
hjartað  er  horfið,  lagst  lijá  líki  Sesars; 
eg  hætti'  og  bíð  heimkorau   þess  til  min. 
w     ^       w   ^      ^     ^^    ^     _    ^o 

1.  Bœjarmaður: 
Mér  finst  hann  hafa  rétt  að  mæla  i  raörgu. 


98  „Bilför  Sesan''.  [Skirsir 

2.  Bœjarmaður: 
Hyggir  þú  að,  þá  hlýtur  þú  að  sjá: 

Sesar   var  rangs-leitinn. 

3.  Bœjai'maður: 

Var  hann,  vinir? 

Mig  grunar  að  sá  næsti  verði  verri. 

4.  Bœjarmaður: 

Tókuð  þið  eftir.    Ekki  þáði'  hann  kóngstign; 
svo  það  er  víst:   Valdagjarn  var  hann  ekki. 

1.  Bœjarmaður: 

Ef  það  sannast,  mun  ýmsum  illa    vært. 
•         I  I  •  I    _ 

W        _.  „      ^^         ^  ^       r-.      r^^        r-,      Q 

2.  Bœjarmaður: 

Osköp  að  sjá!    Glóðrauð  augun  af  gráti. 

I  I  I       I  I  I        _ 

. — .s_^        w. — 'I  . — I       . — .  f^ww      I — iwO- 

5.  Bœjarmaður: 

Já,  Antons  liki  er  enginn  hér  i  Róm. 

4.  Bœjarmaður: 
Heyrið,   hann  tekur   til,  tökum  nú  eftir. 

Antori : 
Hánn  Sesar  sem  með  einu  orði  í  gær 
staðist  hefði'  allan  lýð:  liggur   nú  hér, 

I  1     V  V  I  I  ^         .  P    .  .  I     V_^  V.^  ta-d    j 

aumari'  en  hver  af  þeim,  er  virða'  hann  viðlits. 

En  færi  eg  að  æsa  ykkur  upp, 
reita  til  reiði,  vekja  rimmu  og  róstu, 
þá  myndi'  eg  móðga  Brútus,  móðga  Kassjus, 
sem,  eins  og  kunnugt,  eru  heiðursmenn. 


Skiniir]  „Bálför  Sesars" 

Það  má  eg  sízt,  að  móðga  þá ;  vil  fremur 
móðga  þann  látna,  móðga  mig  og  ykkur, 
heldur  en  slika  heiðursmenn  eg  móðgi. 
En  hér  er  bréf  —  innsigli  Sesars  undir, 
^^    '    '    '   '   '    '  I       '    '    '  ^^  '    ' '    '     ^ '   '» 
erfðabréf  Sesars:  sjálfur  fann  eg  það. 
Ef  borgarraönnum  bærist  þetta  skjal, 
—  en  virðið  vel,  eg  birti  ekki  bréfið,  — 
myndu  þeir  koma  og  kyssa  benjar  Sesars, 
og  rjóða  tröf  sín  i  hans  dýra  dreyra, 
jð,  biðja  um  hár  af  höfði  hans  til  minja, 
og  minnast  þess  á  dánardægri  sínu, 
láta  það  ganga,  eins  og  ættargiftu, 
mann  fram  af  manni. 

4,  Bœjarmaður: 
Láttu'  okkur  heyra,  lestu  bréfið,  Anton. 

Állir: 
Við  viljum  heyra  bréf'ð!    bréf  Sesars! 

Anton : 
Það  má  eg  ekki;    hægir,    vænu   vinir; 

'    '    '    '   '    '    ' '    ',    '   ' '   ',    '    ' '   '    '    '  ^^    , 

Eg  hlýt  að  þegja'  um  hug  Sesars  til  ykkar. 

^    ^    _     ^      „    ^    ^^   ^    ^_o 

Enginn  er  staur,  enginn  er  steinn,  en  maður; 

menn   eruð    þið:   V"   jð  þið  vilja  Sesars, 
I  I   ,      ■  I   I    

I  I  V^^Sw'  <  «    .  1—-'        Vw^  Vw'       I  I    1         7        I  >     I  I    j 

mynduð  þið  tryllast,  allir  verða  óðir: 
Hepni'  að  þið  vitið  ekki'  um  arfinn  ykkar; 
þvi  ef  þið  vissuð  —  þá  er  vant  að  vita. 

4.  Bœjarmaður: 
Við  viljum  heyra  bréfið,  lestu  bréflð; 
við  heimtum  brófið,   Anton,  bréf  Seears. 

1* 


100  „Bilför  Sefan".  [Sklrni 

Anton : 
Viljið   þið  slaka    til?    Viljið   þið  bíða? 

I  I        I    ^  I  I  o 

Eg  hljóp   á    mig,  átti'  ekki'  að  nefna   bréfið: 

Eg  óttast  þessa  heiðursmenn  eg  móðgi, 
sem  hafa  myrt  Sesar;  eg  óttast  það. 

4.  hœjarmaður: 
l^essa  fanta:    Kalla  þá  heiðursmenn! 


Bæjarmenn : 
Já,  bréflð!  erfðabréfið! 

2.  hœjarmaður: 
Þeir  voru  bófar,  böðlar;  bréfið!  lestu  bréfið. 

Anton : 
Ætlið  að  þvinga  mig  að  birta  bréfið? 

Sláið  þá  hring,  þarna   í   kringum  likið; 

t  t  I  I      I   . 

"   '  ^"^  ^""^     '    '   f  '   '  ^^  ^^    '   '     '   '    '    ' '   '  j 

aátið   mig  8V0  sýna'  ykkur  höfund  bréfsins. 
Má  eg  það?  —  Má  eg  þá  koma  niður? 

AUir: 
Flýttu  þér  niður. 

2.  hœjarmaður: 
Niður. 

3.  hœjarmaður: 
Þú  mátt. 

(Anton  fer  ni^or). 


Vkiraír]  „Bilför  Sesars".  M 

4,  hœjarmaður: 
Í   hring;   slAið   hring. 

1.  bœjarmaður: 
Fjœr   börunum,   burt   frá   líkinu. 

2.  hœjarmaður: 

Burt,  8V0  hann  Anton  komist,  öðlingsmaðurinn. 

t  t  I  I  I  ^  — IV  _ 

Þið  eruð  en  of  nálægt;  farið  fjær. 

2.  hœjarmaður: 
Farið   frá;   fljótt!     Hliðrum  til. 

Anton: 

Hver   sem   á   tár,   tygi   sig  nú  til  gráts. 

I  t       t  t    ^_^      I 

Skikkjuna  þekkið  þið;  en  það  man  eg, 
er  fyrsta  sinni  Sesar  hana  bar; 
það  var  eitt  sumarkvöld,  hann  sat  i  tjaldi,. 
en  allur  Nerva-her  lá  úti,  í  valnum. 

Sjáið,  þarna  rak  Kasajua  kutann  ainn, 
og  þessa  glufu  á  Kaska,  klækjarefur: 
en  hérna  lagði  góða  barnið  Brútus; 

og  þegar  hann  dró  bannsett  blaðið  út, 

I  I         1      ^^      I    ^^    t 

>      /      I         I     <^_x  ^ /  1         P  r— l  I         1  I         I       1        1      I         l^ 

Btökk  dreyri  Sesars,  sjáið,  út  á  eftir, 
eins  og  um  dyr,  að  skygnast  um  í  8kyndi% 
hvort  Brútus  hefði  barið  svona  hart; 
þvi  Sesar  unni  Brútus  eins  og  barni : 
það  vitið  þið,  það  vita  guð  og  menn! 

Þetta  var  versta,  lang-versta  lagið; 

t  t    ^^       I       I    ^_^     I        , 

1  IV N^  I  I        .  I^  I  I  I— I        .  1  I  l"*-^, 


^02  „Bálför  Sesars".  [Skimir 

þvl  þegar  Sesar  sá  hann  reiða  vopnið, 
það  ræktarleysi,  sjöfalt  verra  en  svik, 
fekk  bugað  hann:  þá  brást  hans  hrausta  hjarta. 

Huldi'  hann  nú  skikkjufaldi  höfuð  sitt, 
og  rétt  við  stallann  undir  steinmynd  Pompejs, 
sem  flóði'  í  blóði  þá  —  þar  féll  hann  Sesar. 

Og  hvilikt  voðafall!    Þvi  vitið,  landar, 
að  eg  og  þið,  við  allir  féllum  þar, 
■en  blóðug  svikin  brutust  þá  til  valda 

Eg  sé  þið  grátið;  get,  að  ykkur  taki 
að  hitna'  i  skapi:    Hrynjið  hlýju  tár! 

En  veslir  menn,  því  grátið  þið,  þó  göt 
Bjáist  á  skikkju  Sesars?  —  Litið  hér 

(Sviftir  skikkjanni  af  likina). 

hans   liðið   lík,   lemstrað,    öll   verksummerkin. 

, ,  II, y         L±u  "  v^  s^  r^  , ,'i,, lO 

I    I  J       I    1  ,  \J 

1.  hœjarmaður: 
l>vílík  hörmung. 

2    bœjarmaður: 
Þvílikur  höfðingi'  og  Sesar. 

3.  hœjarmaður: 
Þvílíkur  ólánsdagur. 

4.  bœjarmaður: 
I»vilikir  erkibófar. 

.     1.  bœjarmaður: 
3>vílikur  vættvangur. 

2.  bœjarmaður: 
Hér  þarf  að  hefna. 

Állir: 
Hefnum!     Á  stað!     Leitum!     Brennumf    Brælum! 
Vegum!     Drepum!     Vægjum  engum  funtinum! 


ðkirnir]  „Bálfðr  Sesan".  106 

Anton: 

Bíðið  þið,  landar. 

1.  hœjnrmaður: 

Þei    þarna!    Hlýðið  orðura  höfðingjans. 

2.  bœjarmaður: 

Já,  hlýðum  honum,  fylgjura  honura,  föllum 
aneð  honum. 

Anton: 

Nei,  Ijúfu  vinir,  látið  ekki  orð  mln 
«Ba'  upp  I  ykkur  slikan'hefndarhug. 

Þeir  eru  heiðursmenn,  sem  þetta  gerðu: 
Um  sakarefni  hvers  eins  veit  eg  ekki; 
en  veit  þeir  eru  hyggnir  heiðursmenn, 
og  verður  eflaust  öllum  greitt  um  svör. 

Grunið  mig  ekki  ura  græsku,  góðir  hálsar: 
er  enginn  raælskuraaður,  eina  og  Brútus; 
er  hreinn  og  beinn,  þið  þekkið  raig  að  því, 
og  harraa  vin  rainn;  þetta  vita  þeir, 
sera  leyfðu  raér  að  tala  ura  hann  á  torgi: 
Því  eg  hef  hvorki  vit,  né  orð,  né  æði, 
prúðraensku,  raust,  né  nokkurn  mælskuraátt, 
að  hleypa  hita  i  menn:    Eg  tala  bert, 
eg  tala  ura  það,  sera  engura  ykkar  dylst: 
flýni'  ykkur  sár  Sesars,  þá,  hljóðu  raunna, 

og  fel  þeim  málstað  minn:    En  væri'  eg  Brútus, 
og  Brútus  Anton,  þá  rayndi  hann  Anton 

V_^         .         <      r— .         I         I      I         l^      I         .  I         I       s_x  N_^  •         I       I         I 

gera'  ykkur  ærða,  og  orka  þvi  að  leggja 
sárura  Sesars  þau  orð  i  raunn,  er  myndu 

I        I      r— 1        .        1       V  ^^  I        <     I— I         .        I        ^      1—1        •        I      >v^ 

hvem  stein  i  Róm  til  rimmu  vekja   og  róstu. 


101  „B&lför  SesarB".  [Skirdr 

AlUt: 
Vekjum  róstu. 

1.  bœjarmaður: 
Berum  eld  að  Brútus. 

3.  bœjarmaður: 
Fljótir,   á   stað!    Förum  og  eltum  fantana. 

Anton: 
Heyrið  þó,  landar,  heyrið  þó  til  min. 

Allir: 

'       Þei     þei!    Hlustura  á  Anton.    Heill!    Anton. 

_      . ' ,  f        '  '  '     i       1    ^_^ 

Anton: 
Þið  vitið  ekki,  vinir,  hvað  þið  gerið: 
'    Hvers  hefir  Sesar  unnið  til  af  ykkur? 
Þið  vitið  ekkert  —  verð  að  segja  það: 
Þið  hafið  gleymt,  eg  gat  um  bréf,  um  arf. 

Anir: 

Veláminst;  bréfið!  biðum,  heyrum  bréfið. 

Anton: 
Bréfið   er   hér,   innsigli   Sesars   á, 


og  hverjum  einum  Rómarekk  hann  gefur, 
hverjum  um  sig:  sjötíu'  og  fimm  drökmur. 

2.  bœjarmaður: 
Höfðinginn  Sesar!    Skulum  hefna  hans. 

3.  bœjarmaður: 
Hann  Sesar,  konungsmakinn! 


Bkinir]  „Bálför  Sesara".  10&- 

Anton: 
Verið  kyrrir. 

AUir: 
Þei  þei! 

Anton : 
LuDdinn  hans  líka,  hérna  raegin  Tíber, 
Bkrúðgrænu  rjóðrin,  skógargöngin  fögru! 
Það  fáið  þið  í  arf,  og  ykkar  niðjar 
um  allan  aldur,  —  raegið  upp  frá  þeasu 
reika  þar  út  og  inn  og  yndis  njóta: 
Sesar   er  nár!    Nœr  keniur  annar  siíkur? 

1.  Bœjarmaður: 

Aidrei,  aldrei.  —  Fljótir,   á   stað,    á   stað! 

^",    ^„o        ^^,  w    ^  ,_     ^  ! 
Brennum  nú  lík  hana  hér  í  helgum  reit, 
og  eldura  raeð  þeim  eldi  að  öllum  föntunura. 

Hefjið   líkið   á   loft. 

I  I 

2.  Bœjaiinaður: 
Röskir   að  ná   1    eldinn. 

^   ^    ^    r^   „    r±.^o 

3.  Bœjarmaður: 
Rifum  bekki. 

WW  r^      r^O 

4.  Bœjarwaður 

Rífum  palla,    Ijóra,   laust  og  fast. 

•  I  )  I 

^^     ^,—.   ^^     ^     ^    ^o 

(BKJarmenn  fara  með  likið). 


106  „Bálför  Sesari".  Skirair 

Anton : 
Sjáum  hvað  setur.    Fár,  þú  ert   á   ferli, 

iarðu'   á   land  hvert  þú  vilt! 

r^  W  W  rJ^  .-.  ^     ! 

(Sveinn  Okíafs  kemur). 

Hvað  nú,  sveinki! 

^— '     '   ',      '   '    '   I . 

Sveinninn:  "~" 

Oktaf  er  kominn  alla  leið  í  Róm. 

Anton : 
Hvar  er  hann? 

Sveinninn : 
Þeir  eru  i  húsi  Sesars,  hann  og-  Lepid. 

Anton: 
Og  þangað  fer  eg  rakleitt  heim  til  hans. 
fiann  kemur   eftir   ósk.    Gæfan  er  glettin, 

I  t  I  I  I 

rsvo  glöð  i  bragði,  að  alt  mun  ganga'  að  óskum. 

Sveinninn : 
Eg  heyrði'  hann  kvað  þá,  Brútus  og  Kassjus,  farna 
.fiem  fiugumenn  á  flótta  burt  úr  Róm. 

Anton: 
Bjóst  við  þeir^kynnu'  að  finna'  að  eg  hef  fundið 
fólkið  að  máli.  —  Fylg  mér,  sveinn,  til  Oktafs. 

(Þeir  fara). 


W.  Shakespeare 

fæddist    1564;    og    dó    1616. 

Hann  ritaði  leikinn:  Julius  Cæsar  skömmu  eftir 
aldamótin  1600.  Efni  leiksins  er  tekið  úr  sögu  Rómverja, 
Á  árunum  44 — 42  fyrir  Krists  burð,  úr  æfisögusafni  frægra 


fikirnirl  W.  Shakespeare.  107 

manna  grískra  og  rómverskra,  er  samdi  PlutarchuB, 
grískur  fræðimaður,  er  lézt  um  120  árum  eftirKrists  burð. 
Þessu  æfisögusafni  var  snúið  á  ensku,  og  gefið  út  fyrsta 
Binni  árið  1579. 

í  upphafi  leiksins  getur  þess,  hve  Cæsar  sé  vinsæll 
af  alþýðu  manna.  Hins  vegar  raá  og  sjá,  að  lýðveldis- 
Binnar  hafa  ilt  auga  á  honum,  enda  ber  mjög  á  þvi  i  við- 
ræðum  alþýðustjóranna  við  iðnaðarmennina  á  götunni. 
Þeir  eru  og  margir  í  Rómaborg  smeykir  um,  að  Csesari 
verði  boðið  konungsnafn  á  Lúperkalshátíðinni  (í  febriiar 
44  árum  f.  Kr.). 

Brútus  er  einn  af  aðalmönnum  leiksins,  hinn  mætasti 
maður,  en  gallharður  lýðvcldissinni.  Hann  er  að  vísu  kœr 
vinur  Cæsars,  og  dáist  mjög  að  honum,  en  hyggur,  að 
hann  muni  konungur  vilja  verða,  enda  kunnugt  um  met- 
orðagirnd  hans;  þykir  honum  þetta  ærið  ilt,  og  er  næsta 
óráðinn  í  því,  hvað  gera  skuli  lengi  vel. 

Þessa  óánægju  Brútusar  færir  nú  Cassius  sér  i  nyt, 
hatursmaður  Cæsars;  elur  ú  óánægjunni  annars  vegar,  en 
skjallar  Brútus  öðrum  þræði;  og  reynir  að  telja  hann  á 
að  ráða  verði  Cæsar  af  dögum,  heldur  en  að  gerast  ánauð- 
ugir  þrælar  hans.  Cassius  aflar  sér  margra  annara  fylg- 
ismanna,  og  neytir  siðan  allra  bragða  tii  þess  að  fá  Brútus 
algerlega  á  sitt  mál;  tekst  honutn  þ  tta  von  bráðar,  sum- 
part  með  fortölum  sinum,  sumpart  með  rituðum  áskorun- 
um,  er  viða  verða  fyrir  Brútusi,  og  Cassius  hefir  sjálfur 
samið;  kemur  þá  svo,  að  Brútus  þykist  ekki  lengur  geta 
látið  afskiftalausan  Csesar  og  mál  hans,  er  hann  hyggur, 
að  beztu  menn  Rómaborgar  biöji  sig  liðr..  Þá  er  samsærið 
gert,  og  er  Brútus  sjálfkjörinn  höfðingi  flokksins,  því  að 
hann  hefir  almennings  orð  á  sér.  Er  þessu  næst  afráðið 
að  teygja  Cæsar  til  Capitólshæðar  og  rnyrða  hann  þar,  en 
jafnframt  bannar  Brútus  að  drepa  Anton,  vin  dyggan 
Cæsars,  og  þykir  þó  mörgum  óviturlega  ráðið.  Cæsar  fær 
pata  nokkurn  af  samsærinu,  enda  ganga  spár  allar  geig- 
vænlega   illa,   en    þó  ræður  hann  af  að  fara  til  Capitóls- 


108  W.  Shakespeare.  [Sklrnír 

hœðar,  og  er  þá  þegar  myrtur,  er  þangað  kemur.  Þ& 
fyrst  fer  til  muna  að  bera  á  Anton  þeira,  er  áður  var 
nefndur,  þriðja  aðalmanni  leiksins;  fær  hann  leyfi  Brútusar 
til  þess  að  flytja  ræðu  yfir  líki  Cæsars  á  torginu,  þótt 
bandamönnum  Brútusar  þyki  þetta  hið  mesta  óráð.  En. 
Brútua  uggir  ekki  að  sér.  Þeir  halda  nú  til  torgains  og 
flytur  Bri'itus  ræðu,  og  lýsir  viginu  og  hvað  til  þess  bar,. 
gengur  hann  þá  i  brott,  en  til  kemur  Anton,  talar  all- 
langt  mál,  og  æsir  lýðinn  mjög  gegn  morðingjum  Cæsars. 
Þessar  ræður,  er  þótt  hafa  með  því  fegursta,  er  samið 
hefir  verið  af  þvi  tæi,  hvor  á  sinn  hátt,  eru  nú  þýddar 
á  íslenzku  hér  að  framan.  Við  ræðu  Antons  ærist  skríll- 
inn  svo  mjög,  að  banamönnum  Cæsars  verður  eigi  vært 
1  Rómaborg.  Þessu  næst  er  stofnað  þristjóraveldi  hið 
síðara,  og  eru  í  því  Octavianus,  Anton  og  Lepidus. 

Ósamlyndi  kemur  upp  i  herbúðum  lýðveldisraanna. 
Brútus  missir  konu  sína,  og  verður  mikið  um,  innri  ró- 
serad  hans  hverfur,  og  andi  Cæsars  birtist  og  krefst  hefnda 
fyrir  vígið.  —  Yfirleitt  er  Cæsar  gerður  að  fitilmenni  og 
skrunijra  i  fyrstu  þáttum  leiksins,  en  verður  nú  ægilegur 
óvinunum  eftir  lát  sitt.  —  Nú  liður  óðum  að  leikslokum,. 
orustunni  við  Philippi.  Sálarþrek  Brútusar  er  nú  gersam- 
lega  horfið;  þykir  honum  sera  þeir  hafi  til  lítils  unnið  á 
Cæsari,  enda  verkið  hið  versta,  og  eftir  orustuna  ráða 
þeir  sér  bana  báðir,  Brútus  og  Cassius.  En  yfir  líki 
Brútusar  votta  óvinirnir  göfuglyndi  hans  raeö  þessura  orðum: 

„Þessi  var  beztur  Rómverji  af  þeim  öllum, 
þvi  öllam  flokknum,  nema  honam  einam, 
gekk  öfand  til  við  CæBar,  mikilmennið; 
bann  eino,  af  hreinni,  innilegri  ást 
á  ættjörð  sinni,  slóst  i  lið  með  þeim. 
riann  lífði  vel,  og  böfaðvættir  héldust 
sro  á  om  hann,  að  heimar  mætti  risa 
og  róma  við  bverja  þjóð  „þar  var  maðar**". 

(Gestur  islenzkaöi). 


Gamlir  náungar  fra  Breiðafirðí, 


Sigmundur  Drottinskarl. 

t  æsku  minni  eimdi  töluvert  eftir  af  hinni  gömlu 
förumannaöld.  Man  eg  nieira  en  tylft  af  þeim,  körlum 
og  kerlingum,  sem  árlega  gistu  i  Skógum  hjá  foreldrum 
mlnum  —  faranda-fólki,  meir  eða  minna  frábrugönu,  og 
flestu  okkur  krökkum  fremur  kærkomnu,  af  því  að  það 
var  okkur  eins  og  utanvcltu-fólk,  eérkennilegt  að  evip  og 
búningi  og  líktist  engu  i  tali  og  látæði  —  nema  sjálfu 
fiér.  Móður  okkar  virtist  það  fremur  aufúsugestir  og 
veitti  glaðlega  beina,  einkum  flökkukonuin  sem  Hjalta- 
Xriatínu,  er  ætið  færöi  okkur  flatkökur,  eða  Kriatlnu  purku, 
«r  líka  hafði  stundum  eitthvert  fágæti  meðferðis.  Sagði 
hún  þá.  föður  okkar  frá  gjöfunum  og  dró  ekki  af,  en  hann 
tók  þvl  oftaat  fálega,  eQa  sagði:  »Gott  er  nú  það,  en  all- 
ar  gjafír  þiggja  laun  hjá  þess  konar  fólki*.  Karlarnir  áttu 
og  betur  við  hann,  ef  voru  fréttafróðir  og  greinargóðir, 
og  tók  létt  á,  þótt  heimildir  væru  efasamar,  því  fróðleik 
og  fréttasögum  unni  hann  mjög,  enda  veit  eg  fáa  menn, 
eem  fróðari  eru  um  alla  vegi,  nálega  hvar  aem  var  á 
landinu.  .  »Hrókur  alls  fagnaðar«  (eina  og  forðum  Gizur 
Hallsson)  var  okkur  Jóhann  striðsmaður.  Sá  karl  kunni 
frá  mörgu  aö  segja,  sem  gamall  fylgdarmaður  Jörundar 
hundadagakóngs.  Hann  kunni  Njálu  og  fleiri  eögur  utan- 
bókar  og  þuldi  alls  konar  æflntýri  á  vökum;  sat  hann  þá 
sveittur,  all-öldurmannlegur  með  bera  bringu,  en  hár  og 
flkegg  féll  brimhvítt  á  kambana,  þvi  við  kembingar  undi 
hann  vel;   og  er  blaðíð  var  búið  i  minni  hans,   brá  hann 


110  Oamlir  náangar  frá  BreiöafírM.  [Skirnir 

við  öðrura  kambinum,  eins  og  þar  stæði  næsta  blaðeíðan; 
stundum  sletti  hann  dönsku  innan  um,  og  þótti  okkur 
piltura  allraikil  bragarbót,  þótt  okkur  væri  það  græn- 
lenzka.  Bróðir  Jóhanns  var  líka  við  og  við  á  faraldafæti 
þar  ura  aveitir.  Hann  þótti  okkur  Ijótur  og  óþýður,  enda 
fylgdu  honura  tveir  afarstórir  útlendir  hundar,  sera  lágu 
hjá  honum  á  nóttum.  Man  eg,  að  eg  þorði  ekki  að  sofna 
eina  nóttina  og  hlustaði  á  karlinn,  er  hann  var  að  siða 
seppana  og  sagði:  »Eg  þoli  þig  ekki,  eg  þoli  þig  ekki!« 
Við  Gunnlaug  flakkara  og  Lúsa-Jósep  féll  okkur  og  hálf- 
stirt,  og  sömdum  kýranileik  um  þá,  sem  oflangt  yrði  hér 
-frá  að  skýra,  nema  hvað  rúra  þau,  er  þessir  »gentlemenn« 
höfðu  sofið  í,  fyrirfundust  afskapleg  að  leikslokum. 

Meira  fanst  okkur  til  Magnúsar  aumingja,  Guðm.. 
Purkubróður  og  Gvendar  godda.  Hinn  síðastnefndi  var 
orðlagður  skruraari  og  srajaðrari,  en  í  rainna  lagi  vand- 
aður.  Urðu  hans  æfilok  þau,  að  hann  réðst  á  Björn  póst 
á  Bröttubrekku,  en  hafði  raiður,  og  tróð  Björn,  er  var 
heljarmenni,  steini  í  munn  Godda;  kora  hann  ekki  stein- 
inum  út  úr  sér,  komst  við  iUan  leik  til  bygða  og  lét  þar 
lif  sitt. 

Þessa  menn  alla  og  fleiri  þeirra  líka  mætti  sérkenna 
á  ýmsan  hátt,  en  til  þess  hefi  eg  hvorki  tiraa  né  minni. 
En  það  höfðu  þeir  allir  sameiginlegt,  að  þeir  höfðu  allir 
svip  og  keim  af  eldri  aldarhætti,  og  það  var  það,  sem' 
gekk  okkur  óvitandi  mest  í  augu. 

En  nú  er  að  minnast  á  Sigmund  Drottinskarl.  Hann 
kom  aldrei  að  Skógum,  enda  átti  sveit  sína  vestur  k 
Barðaströnd.  En  þegar  eg  var  kominn  út  í  Flatey  og 
var  þar  búðarpiltur,  kyntist  eg  karli  þessum  og  mintist  á 
ýmsar  skritlur,  sem  móðir  okkar  hafði  sagt  okkur  frá 
Simba,  þegar  hún  var  heimasæta  í  Hergilsey  og  hann  var 
þar  vinnuraaður.  Hann  var  meðalraaður  vexti  og  mjög 
meinleysislegur,  klæddur  hvitgráum  peysutötrum  með  kar- 
bættan  hatt  á  höfði,  hvítur  á  hár  og  skegg  og  hékk  hvort- 
tveggja  í  flygsum,  en  hvitur  gröftur  í  augnakrókunum, 
og  allur  bar  hanu  sig  beygjulega.  Kendi  eg  óðara  i  brjósti 


Skirnir]  Gamlir  Dáangar  frá  Breiðafirði.  IIX 

um  hann  og  gladdí  hann  með  staupi  og  brauðköku.  »Hva5 
ertu  gamall?«  spurði  eg.  »Þeir  eru  að  segja,  að  eg  sé  kom- 
inn  undir  brunaárið«,  svaraði  hanii.  Næsta  vor  kom  Simbi 
aftur  og  spurði  eg  hann  aftur  um  aldur  hans.  Þá  var 
karl  orðinn  eitthvað  hýrgaður  og  evarar  hiklaust.  »Sjö' 
tugur  fyrir  utan  kviðslitið*.  Eftir  það  man  eg  ekki  tiV 
að  eg  sæi  hann  aftur.  Sigraundur  þesai  var  ekki  einungia 
fæddur  bögubósi,  heldur  svo  skringilegur  og  fyndinn,  ósjálf- 
r&tt,  að  bögumæli  hans  urðu  á  allra  munni.  Skulu  hér 
tilfærð  nokkur  dærai.  Þegar  Sigm.  var  í  Hergilsey,  sagði 
móðir  min,  að  hún  kom  út  og  mættl  Siraba,  nýkomnum 
af  sjó.  Hún  spurði  hvernig  þeir  hefðu  aflað,  því  þeir 
höfðu  verið  i  hákarlalegu.  Hann  svarar  og  heldur  afund- 
inn:  »Hvað  Attum  við  að  afla  alveg  höfuðlausir!* 
Meiningin  var,  að  þeir  höfðu  enga  selshausa  haft 
með  sér  í  beitu.  Sigmundur  átti  síðar  konu,  sem  Lovísa 
hét.  Nafn  hennar  gat  hann  aldrei  nefnt  hneykslislaust  ^ 
ofrast  setti  hann  K  framan  við  fyrsta  stafínn,  en  félagar 
Símba  bættu  um.  Með  henni  átti  hann  son,  sem  hét  Kárí, 
og  eftir  lát  hennar  var  hann  á  fóstri  með  Teiti  nokkr- 
um,  sem  fór  vel  með  piltinn.  Því  sagði  Drottinskarl : 
»Kg  vil  heldur  gefa  hrjár  (o:  þrjár)  vættir  með  Kár  í 
Teit,  en  tiu  í  annan  verri  8tað«.  Simba  var  boðið  í  veizlu 
og  hlaut  þröngt  sæti.  Þá  féll  honum  það  orðtak  af  munni: 
•Hröngt  mega  ósáttir  hroða  sér«. 

Sigmundur  var  góður  bjargmaður,  sem  kallað  er.  Eitt 
sinn  var  hann  nær  hrokkinn  fram  af  brúninni  á  Látra- 
bjargi,  en  festist  í  fluginu  á  skinnbrók  sinni.  Æpti  þi 
Sigm.  á  hjálp  félaga  sinna:  »Herra  guð  hann  hljóp  á 
mig  og  haldi  nú  hver  i  sig,  og  hjálpið  mér  fram  af!« 
Burgu  þeir  honum  óðara  og  áður  en  þeir  gerðu  gaman  að 
bögumæli  hans.  Eitt  sinn  viltist  Sigm.  á  Þingmannaheiði  og 
komst  nauðulega  til  bygða,  og  kvaðst  aldrei  hafa  ratad 
i  svo  »mórauða  maukadellu«,  og  sagði  langa  hraknings- 
sögu,  sem  eg  hefi  gleymt. 

Þegar  Sigm.  misti  kouu  sína,  fór  hann  á  fund  sókn- 
arprests  síns,  síra  Runólfs  á  Brjánslœk,  og  bað  hann  bless- 


112  Gamlir  nánogar  frá  Brfiöafiröi.  [Skimir 

aðan  að  syngja  yfir  heani  fyrir  aig.  Prestur  svaraði,  sagði 
það  skyldi  hann  fúslega  gera,  og  spurði,  hvort  að  hann 
œtti  ekki  að  halda  ræðu*  við  greftrun  hennar.  Sigm.  tók 
því  feginaamlega.  Spurði  þá,  prestur,  hvað  helzt  hann 
setti  að  taka  frara  í  ræðunni  konu  hana  til  raaklegs  heið- 
urs.  Karl  hugsar  sig  um  og  svarar  avo:  »Þér  megiO 
segja,  að  þarna  var  hún  nóttina  út  og  daginn  inn  eins 
og  stokkur  eða  steinn*.  Prestur  lét  það  gott  heita  og  hét 
að  bæta  um  fyrir  hann.  Sigraundur  hrestist  þá  og  segir: 
>Þá  bið  eg  þig  að  lofa  raér  að  vera  likmann  að  minni 
kæru  Klovisu*.  »Nei«,  segir  prestur,  »það  máttu  ekki, 
minn  dýri  Drottinskarl,  því  það  er  á  raóti  lögraálinu*. 
Þá  stygöist  Simbi  og  svaraði  með  þungura  þykkjusvip  um 
leið  og  hann  fór  út  frá  presti:  »Há  hefði  Klovisu  heitinnl 
ekki  þótt  of  lítið  fyrir  raig  þó  eg  heföi  fengið  að  ráða 
hennar  siðasta  viðskilnaði!« 

Brokeyj  ar- Vigf  ús. 

Svo  hét  annar  skringilegur  náungi,  sera  ávalt  kom 
einn  á  báti  á  hverju  voti,  og  stundum  tvisvar,  vestur  i 
eyjarnar.  Tók  eg  þeim  karli  ætíð  tveira  höndura  eftir  að 
eg  komst  til  valda,  sera  búðarsveinn  míns  milda  frænda, 
sem.  gjarnan  lét  mig  hafa  fríar  hendur  við  verzlun  okkar. 
Vigfús  þessi  var  einkar  skrítinu  og  fornlegur  karl.  Hann 
var  þá  gamall,  og  þó  enn  afarmenni  að  burðum,  raeð 
hæetu  mönnum  og  afar-beinastór,  með  hvítt  hár  og  skegg 
og  hvorttveggja  tók  á  bringu.  Hann  var  á  fornum  bol  og 
mussufötura,  hreinlegur  mjög,  en  oftast  berhöfðaður,  en 
svo  stórskorinn  i  andliti  og  heljarlegur  allur  í  sjón,  að 
börn  og  unglingar  fældust  hann,  þótt  allra  raanna  væri 
spaklyndastur.  Þegar  hann  hafði  sett  bát  sinn  og  búið 
um  hann,  var  hann  vanur  að  setjast  á  stein,  róa  bakföll- 
um  og  þylja  bæn  eða  kafla  úr  bibliunni.  Var  hauu  kall- 
aður  bibliufastasti  maður  á  Breiðafirði.  Sérstaklega  unni 
hann  og  þuldi  Jobsbók,  og  þaruæst  Sálma  Davíðs,  þá  beztu, 
eða  þá,  Prédikarans  bók,  ef  honum  gekk  eitthvað  raótdrægt. 
Þetta   raua   var  hans  matur  og  drykkur,  og  ræddi  þess  á 


indniir]  Oftmlir  náangar  frá  fireiðafirfti.  IW 

milli  við  okkur  gárungana  eða  þáði  hressiDgu.  Aldrei  sá 
•eg  þó  þann  gamla  bergrísa  drukkinn,  þvi  að  liann  þoldi 
eflaust  á  við  Egil  Skallagrirasson.  Um  hreysti  hans  gengu 
ýmsar  sögur.  Hann  átti  vikurbát,  eða  áttróið  far  sterkt 
^  vel  við  haldið,  reri  hann  á  þvi  eínn  út  undir  Jökli, 
en  leiðin  úr  Brokey  út  á  Ujallasand  eru  12 — 14  vikur 
Bjávar.  Vigfáa  beið  sjaldan  eftir  byr  eða  leiði,  heldur  fór 
Binna  ferða,  þótt  öðrum  þætti  ekki  ejóveöur.  Þannig  lágu 
•menn  eitt  sinn  kyrrir  úti  i  Rifi  heila  viku,  en  snemma 
jþeirrar  viku  eáu  menn  bát  Vigfúsar  og  karl  á,  kominn 
inn  á  8und  innar  frá  Brokey.  Skömrau  siðar  kom  hann 
Biglandi  heím  í  lendingu  sína.  Fögnuðu  menn  Fúsa  og 
«purðu,  hví  hann  hefði  róið  i  þvi  veðri  lengra  en  hann 
hefði  þurft.  »Eg  vildi  ekki  láta  undan  höfuðskepnunni,* 
Bvaraði  hann,  og  dró  seiminn  eins  og  hans  var  vani.  I 
annaö  sinn  kom  hann  heim  úr  veri,  og  er  hann  lenti  voru 
honum  sögð  þau  tíðindi,  að  hann  væri  orðinn  faðir.  Vigfús 
varð  heldur  fár  við,  gengur  þó  stillilega  á  fund  barnsmóður 
Binnar  og  segir:  »Heil  og  sæl,  og  sýn  mér  barnið.«  Hún 
Býnir  honum  fyrst  eitt  barn  og  siðan  annað,  þvi  að  hún 
hafði  alið  tvibura.  Vigfús  horflr  þegjandi  á  börnin,  og 
Begir  siöan:  »Eg  átti  von  á  einu  barni  vænu,  en  ekki 
tveimur  Iitlum.«  — 

Svo  sagði  Ólafur  Þorbjörnsson,  er  þá  var  einn  af 
meetu  sjógörpum  i  Breiðafirði,  að  fáir  tveir  þyrftu  að 
ifeyna  róður  móti  Vigfúsi,  hefði  hann  og  nokkrum  sinnum 
hjálpað  honura  og  öðrum  að  ná  landtöku,  meðan  hann  var 
á  bezta  skeiði  og  reri  með  öðrum.  En  hversdagslega  stilti 
hann  afli  sínu  af  hlifð  við  sig  og  félaga  sina.  í  elli  hana 
leit  8V0  lit,  sera  handleggir  hans,  herðar  og  bak  vserl 
orðið  alt  skekt,  hnýtt  og  skælt  eftir  átök  og  aflraunir,  en 
minni  hans  og  vitsraunir  var  raeð  réttu  lagi,  svo  að  hann 
þótti  mörgum  hinn  skemtiJegasti,  enda  skemdi  rainna  en 
bœttí  eérvizka  hans  og  forneskjubragur. 

Þriðji    kunningi    minn    frá    þeim   dögum    var  líka  úr 
Suðureyjum  á  Breiðaflrði  og  hét 

8 


114  Gbamlir  Aátúigar  fr&  Breiðafirði.  [Skirnir 

Arneyj  ar-Sveinn. 

Hann  var  meinlaus,  bláfátækur  maður,  en  ratvís  o^. 
áreiðanlegur  sjómaður,  er  oft  reri  vsstur  um  allan  íióa  á 
tvær  árar  undir  heldri  mönnum  úr  Stykkishólmi,  er  þeir 
voru  að  skjóta  fugla  eða  áttu  skyndierindi  vestur  til  Flat- 
eyjar,  og  ef  svo  langt  var  farið,  urðu  þeir  næturgestir. 
Var  mér  og  minum  líkum  ekki  síður  starsýnt  á  Arneyjar- 
Svein  en  Brokeyjar-Vigfús,  og  voru  þeir  þó  gagnólíkir. 
Sveinn  var  i  sjón  og  búningi  eins  og  fólk  er  flest,  og  með 
fullri  greind  i  tali  —  utan  vissra  tiktúra  og  orðatiltækja, 
einkum  ef  hann  átti  tal  við  þá,  er  hann  áleit  að  væri  heldri 
menn.  Þá  tók  hann  æfinlega  ofan,  heilsaði  djúpt  ogsagði: 
»höfðingi,  höfðingi«,  í  öðru  hverju  orði.  Og  að  einu  leyti 
var  vit  hans  eitthvað  geggjað  —  eins  og'einhver  þrem- 
illinn  hefði  fallið  milli  þils  og  veggjar  þegar  hans  heila- 
hjallur  var  reistur.  Eða  bjuggu  þeir  Sveinn  þessi  og  Vig- 
fús  að  reitum  piitista-tímans,  sem  lifði  viða  hjá  alþýðu 
fram  á  byrjun  19.  aldar?  Hvað  sem  um  það  er,  var  sá 
háttur  þessa  Sveins,  að  óðara  er  hann  hafði  fest  bát  sinn,, 
gekk  hann  afsíðis  og  helzt  upp  á  þúfu  eða  hól,  tók  ofan. 
og  brá  hattkúf  sinum  fyrir  andlitið,  þó  ekki  mjög  nærri 
nefi  sinu,  og  fór  að  prédika,  engu  líkara  en  prestur  i  stó). 
Skorti  hann  og  sjaldan  áheyrendur,  þvi  að  börn  og  ungl- 
ingar  læddust  að  hvaðanæva.  Ekki  vildi  hann  þó  leyfa 
söfnuðinum  nær  sér  en  góðu  hófi  gegndi,  og  ef  einhver 
tók  fram  í,  færði  hann  sig  i  annan  stað.  -  Ekki  varð  hon- 
um  orðaskortur,  enda  var  líkast  þvi  sem  hann  læsi  upp 
úr  bók  —  eða  hatt  sinn.  Hann  hafði  heldur  lágan  róm, 
og  það  sem  við  heyrðum  og  ekki  lenti  í  hattinum  fanst 
okkur  ekki  vera  stórum  óáheyrilegra  en  sumar  kirkju- 
kenningar.  Sveinn  var  enginn  oftrúar-  eða  ofsamaður.  En 
margt  hjákátlegt  var  haft  eftir  honum;  t.  d.  að  hann  kvaðst 
elska  meira  blessunarorð  Jesú  en  bölvið  hans  Jóns  (o:  Vída- 
línspostillu).  »Það  orðfæri  er  of»trölIaukið  fyrir  Arneyjar- 
Svein.* 

Fjórði  einfeldningur  var  Indriði  nokkur,  gamall  þjónn. 


Skiniir]  Qamlir  aáangar  frá  Breidafirði.  ll^ 

og  aðstoðarkarl  hjá  hinum  góðkunna  lyfsala  Jakobsen  l 
Stykkishólmi.  Um  samveru  þessa  Iiidriða  og  húsbónda 
hans  mættí  semja  einkennilega  smásögu.  Jakobsen  var, 
eins  og  margir  muna  enn,  einhver  hinn  mesti  mannvinur, 
enda  hvers  manns  hug]júfi.  Héit  hann  opið  hús  (privat 
Klúbb)  fyrir  alla  heldri  menn  i  kaupstaðnum,  er  vildu,  og 
þó  aldrei  fyrir  lokuðura  dyrum;  var  og  lyfsölubúðin  rúm, 
en  húsrúm  að  öðru  leyti  lítil.  Sá  eg  þar  oftlega  hinn 
öldurmanulega  Melsteð  amtmann,  Árna  Thorlacius,  er  af 
flestum  leikmönnum  hér  á  landi  bar  að  fróðleik  og  höfð- 
ingsskap;  þar  mættu  og  synir  Árna,  Benedikt  róðumeist- 
ari,  sýslumaður,  prestur  og  kaupmenn.  Voru  ýmist  sett 
fram  spilaborð  ellegar  —  og  það  var  oftar  —  að  menn 
sátu  og  ræddu.  Allir  betri  menn  af  bændastétt  fengu  þar 
líka  sæti.  En  sjófarendum  var  fylgt  í  útiskeramu  og  þar 
veittur  hinn  bezti  beini.  Var  Jakobsen  engum  útlendum 
manni,  sem  eg  hefi  kynst,  likur  að  gestrisni  og  örlætL 
Spilti  því  ekki  bústýra  hans,  Md.  Schiöth,  kaupmanusekkja, 
valkvendi  og  skörungur.  Er  undarlegt,  hve  fátt  heflr  sést 
á  prenti  um  lyfsalann  Jakobsen  og  hans  hús.  En  það  er 
af  Indriða  að  segja,  að  rao.ium  þótti  undarlegt  það  dá- 
læti,  sem  hann  naut  hjá  húobónda  sinum,  þótt  trúr  væri 
hann  eins  og  guU;  en  bœði  þótti  hann  vera  vesalmenni, 
stirður  og  afundinn  og  allmikill  bögubósi  í  orðum.  Hent- 
um  við  spjátrungarnir  oftlega  gaman  að  honum.  Einu 
Binni  spurðum  við  —  það  var  um  miðjan  vetur  —  tiðinda 
utan  úr  sveitunum.  »Eg  veit  ekki,  hvað  þið  kallið  tíðindi, 
en  hann  Ólafur  í  Bár  fór  um  daginn  í  hákarlalegu  út  á 
flóann  og  lá  úti  i  tuttugu  og  fjóra  sólarhringa  berhentur.« 
Indriði  bætti  20  við  41  Eitt  vorið  tæmdist  Indriða  arfur 
fyrir  norðan.  Skyldi  hann  því  flytja  norður  alfari  og 
setjast  þar  að  sinu.  En  er  leið  á  sumarið  kemur  karl 
aftur  vestur,  og  biður  og  biður  Jakobsen  hágrátandi  að 
taka  sig  aftur.  Jakobsen  tók  Indriða  með  opnum  örmum 
og  setti  alt  húsið  nær  á  enda  til  að  fagna  karlinum,  enda 
skildu  þeir  ekki  úr  því  meðan  Indriði  lifði.  Brostu  sumir 
að   þessu,   en   þó   dáðust  allir  að  veglyndi  og  valmensku 

8» 


116  Oamlir  nánngar  frá  Breiðafiröi.  [Skimir 

Jakobsens.  Hann  kom  fyrst  hér  til  lands  með  konu  sína, 
er  þótti  Ijós  í  húsi;  lék  hún  fyrst  kvenna  á  píanó  við 
Breiðafjörð.  Eftir  stutta  sambúð  misti  Jakobsen  konu  sina 
og  tregaði  lengi;  var  mælt,  að  varla  væri  það  óveður,  að 
hann  gengi  ekki  dags  daglega  að  leiði  hennar  upp  að 
Helgafelli  —  meir  en  milu  vegar ;  en  hve  lengi  hann  hélt 
|)eirri  venju,  þori  eg  ekki  að  segja,  því  að  það,  sem  eg 
■um  það  heyrði,  þykir  mér  ótrúlegt,  en  aldrei  var  hann 
«iðan  við  konu  kendur. 

Fræknir  menn. 

Af  formönnum  og  sjógörpum  voru  einkum  fimm  menn 
nafnkunnir  í  æsku  minni.  Voru  það  þeir  Svefneyjafeðgar 
Eyólfur  og  Hafliði,  Jóhannes  Magnússon  i  Bjarneyjum, 
hinn  bezti  drengur  og  búþegn,  Ólafur  Þorbergsson,  for- 
maður  Brynjólfs  kaupmanns,  en  í  syðri  eyjunura  þótti 
Oísli  Gunnarsson  einna  fræknastur,  og  varð  þó  sá  eini 
þessara  manna,  sem  fórst  raeð  skipverjura  sínum  á  sjó. 
Marga  aðra  mætti  nefna,  svo  sem  Árna  Thorlacius,  hinn 
fræknasta  mann,  og  Olaf  úr  Bár,  er  átti  dóttur  Odds 
Hjaltalíns,  og  síðar  var  borgari  í  Flatey ;  hann  var  manna 
mestur  og  sterkastur  og  svo  harðfengur,  að  sagt  var  að 
aldrei  væri  svo  hart  sjóveður  að  hann  setti  upp  vöttu. 
Hann  var  og  manna  skemtilegastur  og  valmenni  að  öllu. 
Enn  má  nefna  niðja  Eggerts  gamla  í  Hergiisey  og  fleiri 
Vikur-formenn  úr  eyjum.  Svo  sagði  Hafliði  i  Svefneyjum 
mér,  að  40  vertiðir  reri  hann  með  föður  sínum  eða  var 
formaður  sjálfur,  í  Dritvlk  fyrir  vestan  Jökul;  voru  það 
16  mílur  frá  inn-eyjura;  sigldu  þeir  í  verið  um  miðgóu 
skeið,  og  dvöldu  við  róðra  langt  fram  á  vor.  Fórst  þeim 
jafnan  vel,  brást  þeim  og  aldrei  afli  fyr  en  hinar  síðustu 
vertíðir.  Ekki  héldu  eyjamenn  kyrru  fyrir,  heldur  sigldu 
vestur  fyrir  Látrabjarg  til  steinbítsveiða ;  var  þá  lítil 
veiði  eftir  heima  fyrir,  nema  i  Bjarneyjum.  Þar  hélzt 
heilagfiskisveiði  all-góð  til  1860  eða  nokkuru  lengur.  En  i 
tíð   forföður   míns   Eggerts  1  Hergilsey   voru   40  bátar  til 


Skirnir]  Oamlir  náangftr  fr&  Brei&afirdi.  117 

fiskiveiða   vor   hvert  1  Oddbjarnarskeri,  2  vikum  utar  en 
Flatey.  — 

Ýmsir  menn  í  Breiðafirði  höfðu  viðurnefnið  »hinii: 
Bterki«;  sóttust  helztu  sóknarar  að  hafa  með  einn  eða 
fleiri  með  því  viðurnefni,  en  ekki  nenni  ég  að  nafngreina 
þá,  enda  voru  þá,  sem  endrarnær,  flestar  aflraunasögur 
ýktar;  og  nokkra  kraftamenn  þekti  eg  og  gat  fæsta  þeirra 
kallað  afreksmenn;  hinn  nafnkunna  Gunnar  sterka  í  Suð- 
ureyjura  sá  eg  aldrei,  ekki  heldur  Jónatan  frá  Skarði,  er 
Býndi  all-ríflegar  aflraunir  Skúla  sýslumanni  og  fékk  laun 
fyrir.  Átti  hann  að  hafa  borið  i  einu  tvær  rúgtunnur 
heim  úr  Skarðstöð.  Þó  fór  enn  þá  meira  orð  af  styrkleik 
Gunnara.  Hann  fórst  úr  hákarlalegu  með  Leeubach  kaup- 
manni  úr  Stykkishólmi.  Var  almælt  að  illhveli  hefði  grand- 
að  skipi  þeirra,  því  að  veður  var  kyrt.  Glímur  æfðu 
Vestfirðingar  litíð,  en  við  skot  og  skutul  voru  sumir  flmir 
með  afbrigðum.  Jakob  Athanasíusson,  norðlenzkur  raaður 
og  ekki  fyrirleitinn  kendi  mér  helztu  glímubrögð  þegar 
eg  var  á  Kvennabrekku;  kom  mér  það  að  góðu  liði  þegar 
eg  tók  að  þroskast  i  Flatey,  og  varð  all-sprækur  tuskari; 
lét  eg  þá  oft  landmenn,  er  þóttust  vera  kræflr,  bisa  með 
mér  við  tunnur  og  kassa;  fór  þeim  það  misjafnlega  úr 
hendi  og  komu  stundum  ekki  tunnu  i  lag,  sem  eg  var 
orðinn  leikinn  í.  Eins  og  titt  er  um  unga  verzlunarsveina,^ 
varð  eg  snar  og  skjótur  við  afgreiðslu  o;;  aflraunir  ísm.'- 
um  stíl,  sem  alþýðunni  óx  í  augum  og  bar  það  út,  að  sá 
piltur  væri  ekki  lambið  að  leika  við.  En  hið  sanna  var, 
að  mig  skorti  bæði  afl  og  flmleik  við  marga,  en  munur- 
inn  lá  í  lagi  og  æflng.  En  þegar  eg  gekk  til  sláttar-iðn- 
ar,  sem  eg  ekki  hafði  tamið,  reyndist  eg  miður  en  að 
meðallagi.  En  i  snarleika  stóð  eg  mig  í  betra  lagi.  Þeg- 
ar  eg  var  tæplega  tvitugur,  heimsótti  eg  foreldra  mína, 
og  skyldi  heimta  skuldir.  Eg  kom  að  sauðarétt  föður 
míns,  og  vildi  velja  sauð;  i  þvi  hóf  sig  hvitur  sauður  þre- 
vetur  á  loft  og  stökk  úr  réttinni.  »Þarna  er  Kollur  kom- 
inn!«  sögðu  bræður  mínir,  »og  nú  nær  honum  enginn!« 
Eg   snaraðist    út   á   holtin    á   eftir  sauðnum,  náði  honum. 


118  Gamlir  náangar  frá  Breiðafirði.  [Skimir 

og  bar  inn  í  hús.  Til  þess  snarræðis  tók  Magnúa  bróðir 
minn  og  kvaðst  ekki  hafa  leikið  eftir,  en  hann  var  mér 
miklu  sterkari^).    Kom  þar  fram,  að  alt  vill  lagið  hafa. 

En  nú  vil  eg  nefna  mann,  sem  með  fylsta  sanni 
mátti  kallast  .afreksmaður  sakir  fræknleiks.  Hann  hét 
Matthías  Asgeirsson  (prófasts  i  Holti  í  önundarfirði).  Þeir 
bræður,  hann  og  séra  Jón,  síðast  prestur  á  Hrafnseyri, 
fivo  og  hans  synir,  voru  allir  orðlagðir  firaleika  og  íþrótta- 
menn.  Hygg  eg  þó  að  nafni  minn,  er  eg  nefndi,  bæri 
af  þeim  öllum.  Hann  dvaldi  með  konu  sinni  (systur 
Þóreyjar  á  Reykhólum  móður  Jóns  Thoroddsens)  nokkur 
ár  i  Flatey;  var  hann  þá  nærri  sextugur  að  aldri,  en  sást 
lítt  á  honum,  því  hann  líktist  miðaldra  manni,  enda  var 
glaðlyndur,  léttur  og  lipur  í  fasi  og  hinn  skemtilegasti  fé- 
lagi.  Hann  var  gildur  meðalmaður,  gildur  undir  hönd  og 
allur  hinn  vasklegasti.  Hann  var  æfður  vöðuskutlari  og 
talinn  flestum  flmari  við  veiðiskap  og  sjósóknir,  hafði  og 
lagt  raargt  á  gjörva  hönd,  verið  skútuforraaður,  skrifari, 
hreppstjóri  o.  fl.  En  ölkær  var  nafni,  og  fór  þó  vel  raeð. 
Oaf  eg  honura  oft  hressingu,  þvi  eg  var  þá  einráður  við 
verzlun  okkar  að  mestu.  Við  nafuar  vorum  frændur  og 
var  mjög  kært  milli  okkar,  og  raér,  en  engura  öðrura. 
sagði  haim  frá  æ.fintýrum  sinura.  Vissi  eg  ekki  betur  en 
hann  segði  hnífrétt  frá,  þvi  bæði  var  hann  dulur  um  að 
tala  um  sjálfan  sig,  enda  frétti  eg  sumar  sögur  hans  vest- 
ur  á  ísafirði  af  manni,  frænda  okkar  beggja,  er  Andrés 
hét  og  bjó  i  Dýrafirði.  En  helztu  sögur  nafna  voru  frá 
jaktalífi  hans  þar  vestra,  og  skal  eg  segja  frá  einni,  sem 
þeira  M.  og  Andrési  sagðist  nákværalega  eins  frá,  en  þó 
læt  eg  nafna  minn  segja  frá : 

>Við  höfðura  lent  saman  eitthvað  24  (rainnir  mig)  ura 
borð  hjá  Hermanni  nokkrum  syni  spekúlants  G  .  .  .  á 
höfninni  fyrir  framan  Tangann  á  ísafitði;  lágu  þar  alls  5 
skip  og  skútur,  en  ekki  voru  þar  aðrir  íslendingar  en  við 


1)    Um  karlmeaska  Magnúsar   er  þess  getið,  að  eitt  siau  í  Bolung- 
arvlk  lagði  hann  40  menn  að  velli  i  einni  lotu  i  bændaglimu. 


'Skiniir]  Oamlir  oáaDgar  fri  Brei&afirðL  119 

Andrés,  og  sá  þriðji,  litilsigldur  maður,  Bem  £inar  hét. 
Helzti  maðurinn  var  þessi  Hermann,  vasklegur  maður, 
kátur  og  ófyrirleitinn.  Svo  var  stýrimaður  einn,  sem  lét 
mikíð  til  8ín  taka,  mikill  og  Bterklegur  og  hændist  mjög 
að  Andrési.  En  er  heldur  tók  að  hrifa  áfengið,  fór  gam- 
anið  heldur  að  grána.  Tók  þá  Hermann  lítinn  kút,  helti 
brennivini  á  botninn,  bauð  nafna  og  sagði:  »Tigdu  tað, 
bölvaði  skrattinn!*  og  skvetti  framan  í  nafna.  Nafni  sló 
liann  óðara  flatan,  og  í  sama  bili  eru  þeir  stóri  stýrimað- 
urinn  og  Andrés  komnir  í  handalögmál.  Verður  nú  harð- 
ur  aðgangur  og  ekki  langur,  áður  en  nafni  slær  stórhler- 
anum  af  opinu  á  þilfarinu.  Korn  mikið  var  niðri  i  skip- 
inu.  »Réttu  að  strákana  Drési*,  kallaði  nafni,  og  að 
vörmu  spori  20  komnir  niður  í  komið,  og  hlerinn  kominn 
•yflr.  En  nú  vantaði  Einar.  Honum  héldu  þá  4  slánar 
fram  á  skipinu  og  höfðu  hann  utanborðs  og  létu  halda  i 
taug.  Þeir  félagar  afgreiddu  skjótlega  hina  fjóra,  enda 
var  þá  farið  að  síga  i  Andrés,  er  örsjaldan  reiddist,  en 
bæri  svo  við,  þótti  koma  að  honum  æði  eða  berserksgang- 
ur.  Svo  sagði  nafni,  og  nú  draga  þeir  Einar  aftur  með 
Bkipinu  og  komst  hann  upp  í  bát  þeirra.  En  þá  eru  hinir 
xlönsku  og  norsku  óðum  að  koma  upp  úr  prísund  sinni, 
lestinni,  og  harðnaði  þá  bardaginn,  hrukku  þeir  félagar 
■niður  i  bátana,  sem  margir  lágu  við  kaupskipið.  Og  þar 
glíradu  þeir  Andrés  og  stýrimaðurinn  sterki,  og  hömuðust 
•báðir.  En  að  lokum  hóf  Andrés  hinn  á  loft  og  slöngvaði 
honum  á  kaf.  En  á  meðan  áttust  þeir  nafni  og  Hermann 
við;  spenti  hann  í  fyrstu  greipar  um  háls  nafna,  og  kvaðst 
nafni  aldrei  hafa  þolað  verra  »8teinbitstak«.  En  er  hann 
^at  losað  það  tak,  sendi  nafni  kappann  úr  bátnum  og  lá 
hann  í  þeirra  eigin,  er  hann  fór  frá  skipinu,  k  grúfu  og 
hreifði  þvorki  legg  né  lið,  og  þá  fyrst  náði  hann  festi 
Mtsins.  Skipaði  Andrési  að  hætta  og  leggja  frá,  en  reri 
Bjálfur  á  tvær  árar,  því  Einar  var  óvígur.  En  Andrés 
var  þá  svo  óður  að  hann  gegndi  ekki,  heldur  beit  i  þóft- 
una  og  stykki  úr  sem  tennur  tóku.  Frá  þvíatriði  gleyradi 
iiann  að  segja  mér,  þá  er  hann  sagði  mér  söguna  meir  ea 


180  Qamlir  aáangar  tti  BreiðafirðL  [Skimir 

30  árura  seinna.  Skamt  var  til  lands  og  æpti  þá  Andrés; 
>Upp  í  grjótið!  Upp  i  grjótið!  Launum  kjaftshöggin!« 
En  nafni  hló,  og  kvað  nóg  aðgert.  Hinir  eltu  á  tveinL 
bátum  og  reru  inn  fyrir  Tanga;  skildi  þar  með  þeim. 
Varð  og  enginn  eftirleikur.  En  ýmsir  hinua  dönsku  sýndu 
kaun  og  plástra,  og  foiðuðust  þá  nafna,  ef  þeir  hittu  þá.. 
fáliðaðir. 

Um  fræknleik  nafna  staðfesti  Andrés  sögu  sjálfs  hans 
um  iþróttir  hans,  að  ganga  á  árum  ef  jafnt  var  róið,  svo 
og  hve  hœflnn  hann  var  við  skutul  og  byssu,  og  enn  það,. 
að  svo  var  hann  fljótur  áhandahlaupi,  að  enginn 
hestur  náði  honum,  þvi  einhverju  sinni  sinnaðist  þeim  i 
kaupstað  á  Isaflrði  nafna  og  Simoni  bónda  á  Dynjanda, 
er  ekki  þoldi  glens  nafna,  en  var  stórbokki  og  heldur 
harðlyndur,  en  ramur  að  afli.  Símon  reið  bráðfljótum 
hesti  og  reið  á  eftir  nafna  á  leið  út  i  Hnifsdal.  Nafni 
var  gangandi  og  skóbroddalaus,  en  yfir  allar  skriður  lágu. 
Bvellbunkar.  Símon  hleypti  yflr  svellin  sem  aftók  og  dró 
ekjótt  saman.  Tók  þá  nafni  til  íþróttar  sinnar,  og  hentist 
á  handahlaupi  unz  svellunum  lauk  og  beið  svo  Símonar, 
sem  óðara  rann  á  nafna  og  mælti :  » Afl  heflr  þú  ekki  við 
mig,  fanturinn!«  »Þá  er  að  reyna  það,  Simbi«,  svaraði 
hinn.  Og  eftir  stutta  lotu  gafst  Slmon  upp,  og  kvaðst 
vilja  sættast.  »Sæktu  þá  tösku  þína  og  drekkum  sátta- 
bikar«,  svaraði  nafni.  Svo  sagði  hann  mér,  að  upp  frá 
því  reyndist  Simon  honum  hinn  bezti  karl.  Enn  var  það, 
að  útlendur  »8pekúlant«,.  er  mig  minnir  að  héti  Sonne,. 
fekk  snoppung  hjá  nafna  úti  á  fekipinu.  Nafni  hljóp  i  bát 
Binn,  en  hinn  greip  hlaðna(?)  byssu,  en  nafni  varð  fyrri 
til  bragðs  og  sendi  skutulrá  sína  fyrir  brjóst  kaupmanni,. 
svo  hann  féll  i  óvit  og  lá  veikur.  »Það  hefl  eg  hepnastur 
verið,  að  verða  ekki  mannsbani«,  sagði  Matti.  í  Flatey  var 
nafni  hinn  gæfasti  maður,  en  þó  var  það  tvisvar  sinnum,  að 
við  dáðumst  að  fræknleik  hans.  Eitt  sinn  sigldum  vér 
óskabyr  inn  flóann  úr  legu  og  vorum  allkátir;  stórsjór  var 
nokkur  og  valt  skipið  i  undanhaldinu  eins  og  krákuskel  væri. 
Þá   segir  nafni:    »Hver   ykkar  vill  fara  fram  á  hnifiliuD. 


Skirnir]  Gtmlir  Dáangar  frá  Breiðafirði.  131 

og  standa  á  höfði?«  >Það  gerir  enginn  okkar,  og  varla 
þú  Bjálfur«,  Bvaraði  einhver.  £n  í  sama  bili  stendur  nafni 
á  hnífiinum  hlæjandi,  og  enginn  okkar  sá  að  hann  héldi 
Bér  með  höndunum.  Gekk  það  bragð  fram  af  okkur.  — 
Einu  sinni  stofnuðum  við  hinir  yngri  menn  til  leiks,  með 
reipi,  hlaup  og  tusk.  Eg  fekk  nafna  til  að  koma  og  horfa 
á,  og  hvíslaði  að  honum,  að  Jón  formaður  væri  fyrir 
tuskinu  og  væri  það  haft  eftir  honum,  að  í  tuski  þyrði 
hann  að  mæta  gamla  Matta.  Nafni  kom  1  leikinn  og 
glotti  að  venju,  en  sagðist  eins  og  Grettir  vera  hættur 
að  rjá.  Jón  formaður,  er  eitthvað  kunni  af  brögðum, 
tekur  tökum  á  M.,  en  hann  hló  við  og  lofaði  Jóni  að  bol- 
ast  um  stund.  En  alt  i  einu  liggur  Jón  langt  frá  á  milli 
þúfna,  án  þess  við  sæjum  hvað  falli  hans  olli.  Nafni  varð 
nú  vel  kátur,  og  sagði:  »Þið  yngið  upp  strákar.  Fáið 
mér  prik  eða  rá«.  Eg  sótti  létta  stöng  og  fékk  honum. 
Hann  hóf  upp  stöngina  og  hæfði  þúfu  út  i  vellinum  og 
undruðumst  við  hvað  langt  hann  skaut.  »Hæfðirðu  nafni 
vissa  þúfu«,  spurði  eg.  »Það  veit  eg  nú  ekki,  en  hefði 
eg  hitt  selshauH,  nafni,  hefði  það  þótt  Iíklegra«.  Loks 
hljóp  hann  handahlaup  dálítinn  sprett  fyrir  bón  Jóns  for- 
manns.  Er  það  mikil  íþrótt  og  vandlærð,  og  sagði  nafni, 
að  þá  list  kynni  enginn  sextugur  maður.  Heíi  eg  ekki 
Béð  þann  leik,  hvorki  áður  né  síðan. 

Fleiri  smásögur  um   nafna  minn,  frænda  og  vin  gæti 
eg  enn  sagt,  en  læt  hér  staðar  numið. 

Matthias  Jochumsson. 


Isarn-Grlmur. 


Norður  á  bjartar  lít  eg  lendur, 
líður  af  fjöllum  dökkvahjúpur; 
Ísarn-Grímur  úti  stendur, 
•opinn  gnæfir  Lómagnúpur. 

Stór  á  vöxt  og  styrkur  er  hann; 
fitakkur  hans  ekki  mönnum  hæfir; 
axlir  jafnhátt  eggjum  ber  hann, 
yfir  Björninn  höfuðið  gnæfir. 

Styðst  hann  fast  á  stafinn  mikla, 
starir  hvast  á  fljót  og  voga; 
undir  brimsjó  brúnahnykla 
brenna  glæður  fornra  loga. 

Hrynur  undan  hjálmi  köldum 
hárið  þykt,  sem  blærinn  greiðir; 
skeggið  sítt  í  silfuröldura 
sig  um  fangið  mikla  breiðir. 

Oft  er  hann  hljóður.  —  En  hann  kallar 
upp  úr  þögn  svo  skjálfa  hliðar, 
Síðu-bygðir  yfir  allar 
óma  hans  köU,  og  langt  um  víðar. 

Einstök  nöfn  hann  að  cins  nefnir, 
eftir  kö'lin  löngum  þegir. 
Allir  þeir,  sem  að  sér  stefnir 
Ísarn-Grimur,  þeir  eru  —  feigir. 


dBkirnír]  Íiftrn-Grímnr.  IIS 

Eallar  hann  að  eins  íslendinga, 
og  hann  s  1  n  a  heimtir  alla, 
hvort  þeir  inn  við  almenninga 
eða  suður  &  Clontarf  falla. 


Eallar  hanft  menn  frá  brimsins  brotum, 
breiðum,  úfnura  jökulmóðum, 
sjúkrahúsum,  höllura,  kotum, 
hrlðarbyljum,  vígaslóðum. 

Elökkviblandin  köll  hans  dundu 
kröpp  og  þung  ura  landið  auða, 
þegar  afbragðs-ættir  hrundu 
eins  og  strá  í  Svarta-dauða. 

Marga  friða  og  frækna  nefndi  'ann 
fjöll  þegar  sprungu'  og  hraunin  runnu. 
Einna  flestura  að  sér  stefndi  'ann 
áður  en  Skaftár-gígar  brunnu. 


Miklum  höllum  hamrar  leyna, 
helgra  vætta  er  það  staður; 
fltendur  fyrir  boði  og  beina 
Bárður  karlinn  landnámsmaður. 

Sett  er  bergið  sigurraerkjura,  — 
8ÖX  eru  þar  og  axir  reknar, 
Ootum,  Söxura,  Grikkjum,  Serkjum 
gersemar  slíkar  frá  eru  teknar. 

Situr  þar  um  salakynni 
Svinfellinga-bálkurinn  allur. 
Goðar  Freys  þar  cru  inni. 
öndvegið  prýðir  Síðu-Ha.llur. 


;184  ÍEarn-Qrlmur.  [Skimir 

Helgan  eld  í  hugum  kyndir 
fíávamála-spekin  góða. 
Voldugar  skreyta  veggi  myndir 
Völuspár  og  Sólarljóða. 

Þrungin  trúar,  þróttar,  vonar 
þýtur,  sem  í  laufl  kylja, 

harpa  Eysteins  Ásgrimssonar 

Undraslagurinn  fagri :  —  L  i  1  j  a. 

Mun  eitt  sætið  mér  þar  bera? 
Mun  eg  þar  eiga  nokkra  vini? 
Hjá  honum  Jóni  vildi  eg  verá» 
valinkunna  Steingrimssyni. 

Norður  á  bjartar  lít  eg  lendur, 
Ijómar  morgun  bygðir  allar. 
Ísarn-Grimur  úti  stendur.  — 
Ekki  samt  til  mín  hann  kallar. 

G.  M. 


Yonin. 


Hún  kemur  til  mín  vonin  og  kyssir  mig  á  vanga 

eg  finn  mér  hrynja  hlýtt  um  kinn 

hárið  mjúka,  langa, 

hún  segist  ætla'  að  gefa  mér  góz  og  garða  nóg 

og  gullið  alt  og  demantana  í  vonalandsins  skóg. 

Þá  vil  eg  henni  þrýsta  svo  þýtt  að  mínu  hjarta, 

en  hún  er  óðar  hlaupin  burt 

með  hárið  síða,  bjarta, 

og  ekkert  viU  hún  gefa  mér  þótt  eigi  hún  guUið  nóg,- 

utan  sáru  þyrnana  í  vonalandsins  skóg. 

Guðm.  G.  Hagalin. 


Stjórnarbyltingin  mikla  1  Rússlandi. 

I.   Aðdragandi  og  orsakir  byltingarinnar. 

Stjórnarbylting  sú,  er  áttí  sér  stað  í  Rússlandi  fyrri 
liluta  marzmánaðar  síðast  liðinn  vetur,  er  vafalaust  enn 
«em  komið  er  merkilegasta  og  mikilvægasta  aíleiðing 
heimsstyrjaldarinnar  miklu.  En  rót  sína  á  byltingin  fyrst 
og  fremst  að  rekja  til  frelsishugsjóna  þeirra,  er  stjórnar- 
byltingin  mikla  á  Frakklandi,  styrjaldir  Napoleons  og 
Btjómarbyltingarnar  1848  vöktu  hjá  Rússura  eins  og  hjá 
öðrum  þjóðum  Evrópu,  og  hér  verður  ekki  nánar  getið. 
í  annan  stað  hefir  harðstjórn  sú  og  óstjórn,  sem  um  lang- 
an  aldur  hefir  drotnað  i  Rússlandi,  og  hins  vegar  bylt- 
ingarhugur  og  frelsisbarátta  rússneskra  frejsisgarpa  glætt 
•og  magnað  uppreisnarandann  með  þjóðinni.  Loks  hafa 
breytingar  þær,  sem  á  siðari  árum  hafa  orðið  á  atvinnii- 
brögðum  og  þjóðfélagshögum  Rússa,  og  síðast  en  ekki  slzt 
lirakfarir  þeirra  i  heimsstyrjöldinni  og  dýrtið  og  hallæri, 
«em  af  þeim  leiddi,  komið  byltingunni  af  stað.  Skal  þvi 
nœet  vikið  að  þeim  mönnum  og  viðburðum,  er  mestu 
ináli  skiftir,  þegar  um  aðdraganda  byltingarinnar  er  að 
xæða.    Að  þvi  búnu  skal  skýrt  frá  byltingunni  sjálfri. 

Eftir  ófarir  Rússa  i  Krim-styrjöldinni  1854—1856  tóku 
frelsishreyflngar  og  megn  óánægja  með  stjómarfarið  að 
gera  vart  við  sig  á  Rússlandi,  er  á  stjórnárum  Nikulásar 
keisara  1.  hafði  verið  höfuðból  alls  afturhalds  og  harð- 
stjórnar  hér  í  álfu.  Einhver  ,fyrsti  postuli'  þessarar  nýju 
fitefnu  var  Ahxander  Herzen.  Hann  var  eldheitur  frelsis- 
vinur  og  ákafur  frihyggjumaður.    Herzen  hneigðist  snemma 


126  Stjórnarbyltiogín  mikU  i  Rússlandi.  [Skimir 

að  kenningum  jafnaðarraanna,  en  var  hins  vegar  gagn- 
tekinn  af  ást  til  settlands  sina  og  þjóðar  og  af  miklum 
metnaði  fyrir  hennar  hönd. 

Alexander  Herzen  var  fæddur  1  Moskva  1812.  Faðir  hans  var 
rússneskur  fursti,  en  móðirin  þýzk.  Þegar  Alexander  hufði  lokið  námi 
sínn,  var  hann  ásamt  nokkrnm  félögum  sinum  tekinn  höndum  og  hafðxir 
i  haldi,  af  því  að  hann  var  grunaður  um  að  hafa  gengið  i  félag  nokk- 
urt,  er  var  kent  við  frakkneska  jafnaðarmanninn  og  mannvininn  Saint- 
Simon.  I  haldinu  gat  hann  sér  svo  góðan  orðstir  f jrir  g^fur  og  dugn- 
að  i  þjónústu  rikisius,  að  hann  fekk  um  siðir  góða  stöðu  i  Fétursborg. 
Sakir  bersögli  sinnar  varð  hann  nokkru  siðar  að  fara  i  útlegð  til  No'W- 
gorod.  Eftir  lát  föður  sins  fluttist  hann  til  útlanda  og  settist  þar  aö. 
Hann  dvaldi  lengstnm  i  London  og  gaf  þar  út  ýmsa  merka  rússneska 
rithöfunda  og  ýmisleg  rit  og  ritgerðir  um  stjórnmál.  Þar  gaf  hann  og 
út  hið  merka  timarit  „Kolokol^  („Klukkan"),  er  var  i  mörg  ár  þrátt 
fyrir  bann  og  ritvörzlu  eitthvert  áhrifamesta  og  fjöUesnasta  timarít  i 
Bússlandi,  og  hefir  átt  mestan  og  beztan  þátt  i  að  skapa  almennings- 
&lit  i  helztu  borgum  þess.  Jafnvel  Alexander  keisarí  2.  las  timarít 
þetta.  Er  svo  sagt,  að  einu  sinni  hafði  þar  staðið  grein,  er  fletti  ofan 
af  fjársvikum  nokkurra  meiri  háttar  rússneskra  embættismanna.  Þeír 
knnnn  þvi  iUa,  að  greinin  kæmi  keisara  fyrír  sjónir  og  létu  prenta  töla-^ 
blaðið  upp  án  hennar  og  færa  keisara.  Herzen  komst  að  þvi,  bregðar 
Yið  og  sendir  keisara  hið  rétta  eintak  án  nokkarar  úríellingar. 

Herzen  fann  að  ávirðingum  stjórnarinnar  og  krafðist 
þess,  að  bændaánauðin  og  ritvarzlan  væri  afnumin  og 
dómgæzlan  væri  bætt  frá  rótum.  Almenningsálitið  tók  í 
sama  strenginn,  og  nú  hófust  um  nokkurra  ára  bil  mikils- 
verðar  umbætur  i  Rússlandi.  Raunar  greindust  umbóta- 
menn  i  tvo  flokka,  hina  svo  nefndu  >8lavofila*y  sem  unnu 
af  alhug  slafnesku  þjóðerni  og  trúðu  á  köUun  þess  og 
siðmenningarafl ;  i  hinum  flokknum  voru  þeir  sem  höfðu 
mætur  á  frjálsri  framþróun  Vesturlandaþjóða  og  vildu 
semja  sig  eftir  henni.  í  fyrstu  áttu  flokkar  þessir  sam- 
IjBið,  þótt  þeir  gætu  ekki  fylgst  að  til  frambúðar. 

Alexander  keisari  2.  (1855—1881),  var  góðvilj- 
aður  maður  og  gáfaður.  Hann  sá  að  margt  fór  aflaga  i 
ríkinu  og  þurfti  bráðra  viðgerða.  Hann  kvaddi  nýja  menn 
sér  til  ráðaneytis  og  linaði  ritvörzluna.  Mest  var  þó  um 
það  vert,  að  hann  fastréð  að  afnema  bænda 
ánauðina   og   birti  þessa  fyrirætlun  slna  árið  eftir  a& 


Skindr]  StjórDarbyltíngin  mikla  í  Rúsalandi.  127 

hann  kom  til  ríkis.  Margar  nefndir  voru  skipaðar  til 
þess  að  ræða  og  undirbúa  málið  sem  bezt.  Urðu  memi 
skjótt  á  eitt  sáttir  um  það,  að  ánauðugir  bændur  og  bjú. 
œttu  heimtingu  á  að  verða  frjálsir  menn.  Aftur  á- 
móti  var  það  miklum  erfiðleikum  bundið  að  komast  að- 
ékveðinni  niðurstöðu  um,  hvort  bændur  ætti  einnig  að  fár 
eignarumráð  yfir  jörðum  sínum,  og  með  hverju  móti. 
—  liOks  batt  opið  bréf  keisara  1861  enda  á 
m  á  1  i  ð .  Þar  var  svo  fyrir  mælt,  að  átthagaf jöturinn 
skyldi  með  öllu  afnuminn  og  kaup  og  sala  á  ánauðug- 
um  mönnum.  ValdBtjórn  stóreignamanna  yfir  bændum 
var  og  úr  lögum  numin.  Um  eignarumráðin  var  svo 
fyrir  mælt  i  bréfinu,  að  hús  þau  eða  kofar,  er  bændur 
byggi  i,  skyldu  verða  eign  þeirra.  Aftur  á  móti  skyldu 
akrar  þeir,  er  bændur  yrktu,  vera  að  sumu  leyti  eiga 
Btóreignamanna,  eins  og  þeir  höfðu  verið  til  þess  tíma, 
en  að  sumu  leyti  skyldu  þeir  með  sérstökum  kaupmálum 
geta  orðið  bændaeign.  Kikinu  var  gert  skylt  að  styrkja 
bændur  til  þessara  kaupa  með  hagfeldum  lánum.  En  jarð- 
imar  skyldu  þó  ekki  seldar  einstöku  bændum,  heldur 
Bveitafélaginu  (mir),  en  það  skifti  þeim  aftur  milli  bœnd- 
anna,  og  gat  jafnvel  fengið  þeim  þær  til  eignar  með  sér- 
Btökum  skilyrðum.  Þó  hér  væri  stigið  stórmerkilegt  spor 
til  viðreisnar  bændastétt  Rússlands,  kunnu  bændur  engan 
veginn  að  meta  það  sem  skyldi,  enda  var  það  allmiklum 
örðugleikum  bundið  að  koma  þvi  i  framkvæmd.  Bændur 
höfðu  gert  sér  von  um  að  eignast  jarðir  þær,  er  þeir 
yrktu,  og  þótti  því  nýmælið  fara  alt  of  skamt.  Auk  þess 
voru  þeir  þekkingarsnauðir  og  fáfróðir  og  höfðu  ekki  rænu 
eða  vit  á  að  taka  upp  nýjar  yrkingaraðferðir.  Loks  veitti 
þeim  örðugt  að  greiða  stóreignamönnum  og  ríkinu  fé  það, 
sem  þeir  áttu  að  inna  af  hendi. 

Alexander  2.  gerði  ýmsar  aðrar  mikilsverðar  umbæt- 
«r  1  riki  sínu.  Hann  gerbreytti  dómgæzlunni  og  tók  upp 
kviðdóma  og  friðdómara,  málaflutning  i  heyranda  hljóði 
og  málskot  til  æðri  rétta,  ennfremur  óafsetjanlega  dóm- 
ara  og  talsmenn  handa  hinum  kærðu.  Þótt  dómarar  þægi 


128  StjórnarbyltÍDgÍD  ibikUi  i  RÚNUndi.  [^kirair 

mútur  eins  og  fyr,  voru  sakborningar  þó  nokkru  öruggari 
fyrir  gerræði  þeirra  en  áður.  Hin  æðri  fræðsla  var  bætt 
og  ritvarzlan  linuð.  Loks  voru  sett  lög  um  héraðsstjórn 
og  sett  á  stofn  umdæmaráð,  ^semstvo*,  og  önnur  ráð, 
sem  voru  skör  lægri.  Var  þetta  fyrati  vísirinn  til  dálít- 
illar  sjálfstiórnar  í  nokkrum  sveita-  og  umdæmamálum. 
Hafa  umdæmaráðin  ekki  átt  lítinn  þátt  í  því  að  bæta 
samgöngur,  læknaskipun  og  lýðfræðslu  i  landinu. 

Alexander  2.  gerði  sér  einnig  far  um  að  bæta  kjör 
Finna  og  Pólverja.  Árið  1863  var  þing  Finna  kvatt  til 
setu  í  fyrsta  skiftið  siðan  landið  kom  1809  undir  yfirráð 
Kússa,  og  finskan  var  í  öllum  innanlandsmálum  gerð  jafn- 
stæð  sænskunni.  Á  PóIIandi  þótti  þjóðfrelsismönnum  lítið 
koma  til  umbóta  keisara,  og  þegar  þjóðernisstefnan  um 
og  ^ftir  1859  tók  að  ryðja  sér  til  rúms  i  Evrópu,  vildu 
þeir  nota  tækifærið  til  að  ná  fullu  sjálfstæði.  Þegarund- 
irróðurinn  mót  Rússum  fór  óðum  vaxandi  og  ýmsir  máls- 
metandi  Pólverjar  þóttust  eiga  vísa  liðveizlu  hjá  Napoleon 
3.,  bjóst  stjórnin  til  þess  að  nota  liðsútboð  sem  yfirvarp 
til  að  handtaka  raarga  unga  menn,  er  voru  framarlega  i 
flokki  andstæðinga  hennar,  en  þá  hófu  Pólverjar  uppreisn 
i  ársbyrjun  1863.  Rússar  bældu  uppreisnina  niður  með 
'harðri  hendi,  eins  og  kunnugt  er,  og  sviftu  landsmenn 
þeim  litlu  réttarbótum,  er  þeir  höfðu  hlotið,  og  ofsóttu 
tungu  þeirra  og  kirkju. 

En  uppreisnin  varð  ekki  Pólverjum  einum  til  ófam- 
aðar,  heldur  einnig  Rússum  sjálfum.  Nú  urðu  »slavofilar« 
undir  forustu  Katkow's  ritstjóra  ekki  að  eins  miklir  óvinir 
Pólverja,  heldur  fráhverfir  öllum  frjálslegum  umbótum  á 
stjórnarfarinu.  Þeir  kváðu  einvaldsfyrirkomulagið  vera 
bezt  fallið  til  þess  að  halda  rikinu  saman  og  koma  einn- 
ig  bezt  heim  við  sögu  og  reynslu  þjóðarinnar. 

A-Iexander  keisari  heyktist  á  umbótunum,  er  hann 
hafði  borið  lítið  annað  úr  býtum  fyrir  en  óþökk  og  erfið- 
leika,  og  leitaði  nú  trausts  hjá  »slavofiIum«  og  gerðist 
afturhaldssamur  í  stjórn  sinni.  Breyttist  nú  margt  á  verra 
^eg:   umboðsstjórnin   fór  aftur  að  taka  fram  fyrir  hend- 


mrfrBÍr]  StjórnarbyltÍÐgÍD  mikla  1  R&silandi.  119 

urnar  á  dómstólunum,  meðal  annars  með  því  að  gera 
menn,  er  stjórnin  hafði  iUan  augastað  á  fyrir  undirróður 
ög  œsingar  útlaga  til  Sibiriu.  Stjórnin  jók  einnig  eftir- 
litið  með  háskólunum  og  skerti  kenslufrelsi  þeirra.  Þess- 
ar  ráðstafanir  mæltust  illa  fyrir  hjá  mörgum  ungum 
mentamönnum  og  komu,  ásamt  annari  andlegri  hreyfingu, 
ér  þegar  skal  getið,  af  stað  miklum  viðsjám,  róstum  og 
tilræðum,  þegar  fram  liðu  stundir. 

Eftir  Krim-styrjöldina  þótti  mörgum  mönnum  í  Rúss- 
landi  hin  forna  þjóðfélagsskipun  vera  komin  á  fallanda 
fót  og  af  henni  væri  einkis  góðs  að  vænta  fyrir  þjóðina. 
En  þá  hófst  einmitt  með  nokkrum  yngri  mentamönnum 
«tefna  sú,  er  Turgenjew  skáld  gaf  nafnið  *nihilÍ8mi*y  en 
fylgismenn  hennar  hafa  verið  kallaðir  i>nihilistar*.  Þeir 
Toru  hugfangnir  af  raunspeki  og  efnishyggjukenningu 
Yesturlanda,  eins  og  þær  komu  þeim  fyrir  sjónir  í  heim- 
speki,  sögu  og  náttúruvísindum,  og  þóttust  á  hinn  bóg- 
inn  sannfœrðir  um,  að  rússneska  þjóðin  ætti  eftir  að  vinna 
mikið  og  fagurt  starf  i  þjónustu  siðmenningarinnar. 
^ihilistar  þráðu  nýja  þegnfélagsskipun,  þar  sem  guðsaf- 
neitun  hefði  bygt  út  trú  og  kirkju,  og  siðgæðishugsjónir 
þær,  er  höfðu  hingað  til  verið  drotnandi  meðal  manna, 
væri  gerbreyttar,  og  það  væri  alment  viðurkent,  að  hver 
maður  ætti  að  njóta  fuUs  frelsis  til  þess  að  glæða  alla 
hæflleika  sina  og  ná  sem  mestri  fuUkomnun.  Annars 
lék  nihilistum  fyrst  í  stað  einkum  hugur  á  að  bæta  kjör 
og  auka  réttindi  kvenna  og  losa  bændur  og  verkamenn 
við  hégiljur  og  hleypidóma  með  þvi  að  kenna  þeim  ýmis 
nytsöra  fræði,  en  stjórnmál  og  breytingar  á  stjórnlögun- 
um  létu  þeir  fyrst  framan  af  lítið  til  sín  taka.  Þeir  voru 
yflrleitt  ósérplægnir  menn  og  hreinskilnir,  en  vnnstiltir 
og  hrokafullir  og  áttu  þvi  ekki  miklum  vinsældum  að 
fagna  hjá  öllum  þorra  frjálalyndra  manna,  er  höfðn  ímu- 
gust  á  öfgum  þeirra.  Ríkiiiu  virtist  því  ekki  vora  nein 
sérleg  hætta  biiin  af  starfí?emi  þeirra,  og  það  því  slður 
sem  sumir  mestu  atkvæðamenn  fqálslynda  flokk>>ins,  svo 
Bem  Alexander  Herzen  og  Turgenjew,  voru  þeim  .mdvig- 

9 


18C  StjórnarbyUingin  mikla  i  RÚBslandi.  [Skímir 

ir.  En  afturhaldsstjórnin  beitti  cihilista  mikilli  harðýðgi. 
i  stað  þess  að  láta  þá  að  mestu  leyti  afskiftalausa,  og 
gerði  þá  með  þvi  móti,  er  fram  liðu  stundir,  að  heipt- 
úðugum  sarasærismönnum,  er  svifust  einkis,  þegar  þvi 
var  að  skifta.  Árið  1866  veittu  menn  úr  þeirra  flokki 
keisara  tilræði.  Stjórnin  lét  reiði  sina  bitna  á  blöðunum,. 
lœrðu  skólunum  og  háskólunum,  er  töldust  höfuðból  nihi^ 
listahreyfingarinnar,  enda  tókst  henni  og  að  ráða  niður- 
lögum  þeirra  um  stundarsakir. 

Margir  rússneskir  mentamenn  og  konur,  ersárgramd- 
ist  ástæðurnar  heima  fyrir,  tóku,  þegar  hér  var  komið^ 
að  iðka  nám  við  háskóla  i  Vesturlöndum  og  Mið-Evrópu,. 
einkum  við  háskólann  í  Ztirich  í  Sviss.  Þar  urðu  þauL 
fyrir  töluverðum  áhrifum  ýmissa  ákafra  jafnaðarmanna 
og  stjórnleysingja,  er  höfðu  sig  mjög  í  frammi  þessi  ár 
og  áttu  meðal  annars  mikinn  þátt  í  hinni  svonefndu/ 
»kommunarda«-uppreisn  i  Paris  vorið  1871.  Nú  tóka 
rússneskir  nihilistar,  sem  höfðu  hmgað  til  staðið  lítt  1 
Btórræðum,  að  hneigjast  til  ofbeldisverka  og  byltinga  að 
dæmi  útlendra  og  innlendra  byltingapostula;  gengust  þeir 
byltingargarparnir  Michael  Bakunin  og  Lavron  mest  lyrir 
því  að  beina  löndum  sínum  inn  á  þábraut.  Bakuninvar 
meira  eða  minna  riðinn  við  margar  byltingar,  er  áttu  sér 
stað  hér  í  álfu  fyrir  og  um  miðja  nitjándu  öld.  Hann 
stofnaði  með  Karl  Marx,  hinum  nafnkunna  þýzka  höfundi. 
jafnaðarmenskunnar,  félagsskap  þann,  er  »Intemationale< 
nefndist.  Sakir  öfga  og  ofsa  Bakunins  skildu  þó  brátt 
vegir  þeirra  Marx.  Síðustu  æfiár  sín  starfaði  Bakunin 
af  miklu  kappi  að  þvi  að  gera  kenningar  stjórnleysingja 
kunnar  á ættjörðu sinni.  Hann  er  holdtekja  rúss- 
nesks   byltingarhugar. 

Þótt  nihilistar  færu  misjafnlega  langt,  voru  þeirsamt 
allflestir  á  eitt  sáttir  um  það,  að  ungir  mentamenn  og 
konur  ætti  að  samlaðast  alþýðu,  fræða  hána  og  starfa  að 
útbreiðslu  jafnaðarstefnunnar  meðal  hennar.  Að  hugur 
fylgdi  þar  máli,  má  marka  af  þvi,  að  raargt  raanna  gekst 
með   eldlegum   áhuga  undir  þetta   starf  og  í  þeirra  tölu. 


Skinir  StjórnarbyltingÍÐ  mikla  i  Rúulandi.  181 

voru  meDn  og  konur,  sem  voru  af  tigDustu  höfðingjaætt- 
um  og  töldust  til  æðstu  stétta  þjóðfélagsins.  Stjórnin  greiddi 
óviljandi  fyrir  þessura  æsÍDgamönnum  og  kenningum 
þeirra  með  því  að  láta  það  boð  út  ganga  milli  1870  og 
1880,  að  allir  rússneskir  nemendur  skyldu  hverfa  aftur 
heim  til  Rúsalanda.  Stjómarráðstöfun  þessi  var  upphafá- 
kafra  ofsókna  á  hendur  nihilistum,  Þeir  stofnuðu  hins- 
vegar  til  samsæra  í  þvi  skyni  að  kollvarpa  einveldinu. 
Þótt  þeir  legðu  óspart  fé,  sæmd  og  fjör  í  sölurnar,  bar 
viðleitni  þeirra  að  svo  komnu  lítinn  árangur:  allur  al- 
menningur  skildi  ekki,  hvað  menn  þessir  voru  að  fara, 
og  gaf  þeim  litinn  gaum. 

En  þá  urðu  afleiðingar  styrjaldarinnar  milli  Rússa  og 
Tyrkja  og  voobrigði  þau,  er  Berlínarfundurinn  1878  varð 
œðri  sem  lægri  á  Rússlandi,  til  þess  að  ala  á  óánægjunni 
heima  fyrir  og  glæða  frelsisþrá  manna  og  byltingarhug. 
Þótt  Rússar  bæri  hærra  hlut  i  styrjöldinni,  leiddi  hún 
samt  áþreifanlega  í  Ijós,  að  uraboðsstjómin  hafði  breyzt 
litið  til  batnaðar  síðan  Krím-stríðinu  lauk,  og  embættis- 
mannastéttÍQ  varð  ber  að  margvíslegum  fjárdrætti  og 
megori  siðspilling.  óx  frjálslyndum  mönnum  við  það 
hugur  og  dugur.  Ýmis  imdæmaráð  dirfðust  jafnvel  að 
Benda  keisara  bænarskr.i  um  stjóraarbót,  en  um  sama 
leyti  sýndu  nihilistar  honum  enn  banatilræði.  Afturhalds- 
Stjómin  gerðist  nú  enn  harðráðari  en  áður  og  lét  höfða 
mál  gegn  fjölmörgum  mönnum  og  færa  þá  í  fangelsi,  en 
þar  voru  þeir  sumir  hvérir  beittir  miskunarlausri  harð- 
ýðgi.  Þá  var  það,  að  rússneskur  kvenstúdent,  Vera  Sassu- 
litch,  skaut  með  marghleypu  á  Trepow  lögreglustjóra  i 
Pjetursborg,  af  því  að  hann  hafði  látið  hýða  fanga  þvert 
ofan  í  lög.  Síðan  var  höfðað  raál  á  móti  henni  fyrir  til- 
ræðið,  en  kviðdómurinn  sýknaði  hana.  Fanst  mörgum 
mentuðum  mönnum  mikið  koma  til  djörfungar  og  vamar 
Vem  og  annara  nihilista  fyrir  kviðdóraunum.  Jafnvel 
Turgenjew,  sem  var  annars  enginn  vinur  nihilista,  hefir  I' 
kvæði  einu  í  óbundnu  máli,  sem  nefnist  »Á  þröskuldinumc, 
vegsamað  hugsjónatrúfesti  þeirra: 

9* 


182  Stjórnarbyltingin  mikla  i  Rússlandi.  Skirnir 

*Jeg  kem  auga  k  mikið  Btórhýsi,  mjóar  dyr  á  márveggnum  eru 
galopnar,  fyrir  innan  þær  tekar  við  niðamyrkur.«A  þröskuldinnm  stend- 
nr  ung  stúlka  .  .  .  rússnesk  stúlka.  Draugaleg  rödd  skýrir  henni  fr& 
skelfingum  þeim  og  hættum,  er  biði  hennar  fyrir  innan  þröskuldinn,  en 
hún  svarar:     »Eg  veit  það  .  .  .  eg  er  viðbúin*. 

„Ertu  lika  við  þvi  búin  að  drýgja  —  glæp  ?"  Hún  hneigir  höf- 
uBið  :  »Lika  við  þvi".  —  „Veiztu,  að  þú  getur  týnt  trú  þinni  og  kom- 
ist  að  raun  um,  að  þér  hefir  skjátlast  og  þú  hefir  til  einkis  lagt  lif 
þitt  1  sölurnar?"     „Það  veit  eg  lika.    En   samt  sem  áður  ætla  eg  inn". 

„Flón !"  hvæsti  einhver  fyrir  aftan  hana. 

„Helga  mær"!    kvað  við    einhversstaðar  upp  i  loftinu. 

Nú  fóru  hinir  svæsnustu  nihilistar,  er  vér  köUum 
byltingamenn,  að  láta  miklu  meira  til  sin  taka  en  áður. 
Varð  stefna  þeirra  því  næst  ofan  á  um  langt  skeið,  þótt 
þeir  væru  f áliðaðir.  Þeir  vildu  skjóta  stjórn- 
endum  skelk  í  bringu  með  illræð  is  ver  k- 
um  og  morðvigum  og  þröngva  þeim  til 
þessað  verða  við  þeimkröfum  byltinga- 
manna,  að  einvaldsstjórnin  yrðiafnumin 
pg  tekin  upp  þingbundin  stjórnarskipun.  Fram- 
kvæmdarnefnd,  er  nefndist  >Þjóðviljinn«  hafði  á 
hendi  forustu  þessara  samsærismanna  og  hryðjumanna. 
Hún  annaðist  um  allan  undirbúning  tilræðanna,  kvað  upp 
dauðadóma  og  hélt  samsærismönnum  til  að  fullnægja 
þeim.  Árin  1878—81  rak  hvert  tilræðið  og  morðvigið 
annað,  er  nefnd  þessi  lét  vinna.  Stundum  birti  hún  all- 
löngu  áður  dauðadóma  þá,  er  hún  kvað  upp  yfir  mönn- 
um,  er  höfðu  svikið  byltingamenn  í  trygðum,  og  ýmsum 
œðstu  embættsmönnum  rikisins,  er  hún  þóttist  eiga  sök- 
ótt  við.  Stjórnin  lét  hart  mæta  hörðu.  Hún  lét  her- 
mannadóma,  sem  voru  henni  miklu-  auðsveipnari  en  kvið- 
dómarnir,  dæma  byltingarmenn,  og  þeir  voru  svo  þús- 
unum  skifti  dæmdir  í  útlegð  til  Síberiu  og  annara  fjar- 
lœgra  rikishluta  eða  til  lífláts.  Loks  sneru  byltingamenn 
reiði  sinni  á  keisara,  og  hryðjuverkanefndin  lýsti  yfir  því, 
að  hann  hefði  verið  dæmdur  til  dauða.  Síðan  gaf  hún  út 
aðra  yfirlýsingu  þess  efnis,  að  hann  mundi  fá  að  halda 
lifi,  ef  hann  gæfi  þjóðinni  frjálsa  stjórnarskipun.  Á  nokk- 
lu-ra  mánaða  fresti   gerðu   byltingamenn  þar  næst  þrjár 


Skirnir]  Stjóroarbyltingin  mikla  i  RÚBslandi.  18t 

&rangur8lau8ar  tilraunir  til  þess  að  ráða  keisarann  af 
dögum. 

Alexander  keisari  2.  fól  árið  1880  Loris  Melíkoto  hers- 
höfðingja  einskonar  alræðismannsvald.  Hann  bældi  tilræði 
byltingarmanna  niður  með  harðri  hendi,  en  sá  þó,  að  óhjá- 
kvæmilegt  mundi  vera  að  skerða  einvaldsstjórnina  citt- 
hvað  til  þess  að  friða  þjóðina  og  til  þess  að  geta  notið 
aðstoðar  hennar  í  viðureigninni  við  byltingamenn.  Fyrir 
fortölur  Melikows  félst  keisari  á  að  setja 
ráðgjafarþing  í  Rússlandi,  er  skyldi  kosið 
sumpart  af  umdæmaráðum  og  borgarráðum  (duraa),  sum- 
part  af  keisara.  Sama  daginn  sem  hann  bauð  að  birta 
frumvarpið  i  blaði  stjórnarinnar,  ók  hann  út  til  þess  að 
vera  viðstaddur  við  herskoðun.  Var  þá  bprengikúlu  varp- 
að  að  vagni  hans.  Hann  muldist  og  margt  manna  beið 
bana  eða  særðist,  en  keisara  sakaði  ekki.  Hann  mælti : 
>Látið  mig  lita  á  hina  særðuc.  En  i  sama  vetfangi  var 
annari  sprengikúlu  kastað  að  fótum  hans ;  hún  sprakk,  og 
reið  keisara  og  ýmsum  öðrum  mönnum  að  fuUu  13.  marz 
1881. 

Æfi  Alexanders  2.  lauk,  eins  og  nú  var  sagt,  erhann 
var  i  þann  veg  að  gefa  Rússum  visi  til  stjórnskipunar- 
laga.    Vig  hans  var  til  mikillar  ógæfu  fyrir  land  og  lýð. 

Alexander  3.  (1881 — 1894)  sonur  hans  var  vitgrann- 
ur  maður  og  fáfróðui,  heldur  einþykkur,  en  laut  þó  tíð- 
um  áhrifum  sér  fastlyndari  manna.  Hann  stakk  frura- 
varpi  föður  síns  undir  stól  og  gat  þess  l  ávarpi  sinu  til 
þjóðarinnar,  að  sér  væri  skylt  >að  treysta  og  halda  uppl 
einveidi  því,  er  hann  hefði  þegið  af  guði.«  Loris  Meli- 
kow  fór  nú  fiá,  en  ákveðnir  apturhaldsraenn  og  einvalds- 
sinnar  tóku  við  stjórninni  og  náðu  brátt  föstum  tökura  á 
keisara.  Þeir  neyttu  allra  bragða  til  þess  að  reisa  rönd 
við  byltingaraönnum,  enda  tókst  þeim  ura  stundarsakir 
að  sundra  félagsskap  þeirra  og  afstýra  illræðisverkum. 
En  jafnframt  hófst  hin  ríkasta  og  háskalegasta  einvalds- 
og  afturhaldsstefna,  er  tók  sér  fyrir  hendur  að  sara- 
þýða    keisar  a  veldið     og    grisk-    katólsku 


184  StjórnarbyltÍDgiii  mikla  i  Rússlandi.  [Skirnir 

kírkjuna  og  þröngva  með  odd  og  egg 
ráði  þeirra  þjóða  og  þjóðflokka  i  ríkinu 
er  voru  hvorki  Rússar  að  þjóðerni  né 
töldust  til  hinnar  sannhelgu  grísk-ka- 
þólsku  ríkiskirkju.  Bæði  Pólverjar,  Finnar,  þjóð- 
irnar  i  Eystrasaltslöndunum  og  þó  einkum  Gyðingar  og 
nokkrir  grísk-kaþólskir  sértrúarflokkar  fengu  að  kenna  á 
hinni  nýju  stefnu,  eins  og  síðar  skal  vikið  að.  Einhver 
helzti  forkólfur  hennar  var  Pobjedonostzew,  er  í  25  ár  var 
formaður  hinnar  helgu  >synodu«,  en  svo  kallast  nefnd 
Bkipuð  æðstu  höfðingjum  rússnesku  kirkjunnar;  hefir  hún 
æðsta  vald  i  öllum  jpálum  hennar  undir  forræði  keisara. 
Skal  hér  sagt  lítið  eitt  frá  þessum  einkennilega  manni  og 
flkoðunum  hans. 

Pohjedonostzew  hafði  verið  kennari  Alexanders  3.  og  bræðra  hans. 
Hafði  hann  á  þá  mikil  ábrif  og  héldust  þau  við,  er  þeir  vora  oiðnir 
fullorðnir.  Pobjedonostzew  var  stórvitur  maður  og  hámentaðar  á  flest- 
nm  sviðum,  þrekmikill  með  afburðum  og  kunni  hvorki  að  hrœðast  menn 
né  mótblástur.  Hann  bafði  allnáin  kynni  af  menning  og  bókmentnm 
Vesturevrópuþjóða,  en  fyrirleit  þær.  Hann  kvað  heill  rikisins  undir  þvi 
komna,  að  náið  samband  og  samvinna  væri  milli  rikis  og  kirkju.  Þjóð- 
félaginu  væri  einu  sinni  svo  farið,  að  þar  þyrfti  að  vera  eitthvert  vald 
er  allir  lyti  möglunarlaust,  og  styrkti  hinsvegar  einstaklingínn  i  barátt- 
nnni  við  sinar  holdlegu  fýsnir;  en  þessi  barátta  ein  gæti  gert  menn  far- 
sæla.  Rússland  stæði  að  því  leyti  miklu  betur  að  vígi  eji  Vestnrlönd, 
að  það  hefði  aldrei  haft  neitt  að  segja  af  baráttunni  miUi  rikis  og  kirkjn 
cða.af  skynsemistrúar-menningu"  Vesturþjóðanna.  Þessvegna  bæri  því  að 
leiða  hjá  sér  allar  nýjungar  þessarar  menningar,  svo  sem  stjórnskipun- 
ariög',  þingræði,  stéttabaráttu  og  forræði  borgarastéttar.  Þær  væri  hvort 
aem  er  skilgetin  börn  sjálfselsk'  nnar,  og  af  þeim  hlytist  illt  eitt.  Aftur 
á  móti  ætti  keisaraveldi  og  kirkja  að  taka  höndum  saman  og  láta  all- 
ar  stéttir  ganga  sér  k  hönd  til  heiUa  og  hagsmuna  öllum  almenningi. 

Skulu  þar  næst  taldar  nokkrar  ráðstafanir  stjórnar- 
innar,  er  gerðar  voru  í  anda  þessa  manns  og  annara 
afturhaldssinna. 

Vald  umdæmaráða  (semstvóa)  var  töluvert  skert.  Rit- 
Varzlan  var  hert  og  tekið  upp  strangt  og  smásmuglegt 
eftirlit  með  háskólakennurum  og  stúdentum.  Lögreglu- 
þjónum  var  fjölgað  að  miklura  mun  og  valdasvið  þeirra 
Bvo   stórlega   aukið,   að  eignir  manna  velferð  og  líf  voru 


Sklrnir]  fitjóniarbyltingin  mikU  I  RÚMlandL  185 

Bð  heita  mátti  ofureeld  geðþótta  þeirra.  Á  hinn  bóginn  lét 
lögreglustjómin  sig  litlu  skifta  siðspilling  og  mútugirni 
Tússneskra  embættismanna,  svo  að  lestir  þesair  fóru  í  vöxt 
1  8tað  þe83  að  þverra.  Loks  skerti  atjómin  á  ýmsan  hátt 
réttindi  einstakra  þjóða  og  þjóðflokka  í  rlkinu  og  bygði 
út  tungu  þeirra  og  trú,  en  þröngvaði  þeim  aftur  á  móti 
til  þess  að  taka  upp  rússneska  tungu  og  grísk-katólskan 
sið.  Verötri  meðferð  sættu  þó  nokkrir  grisk-katólskir  sér- 
tniarflokkar  og  Gyðingar. 

Á  síðustu  stjómarárum  Alexandera  2.  höfðu  rússneskir 
bœndur  og  borgarar  komið  af  stað  Gyðinga  ofsóknum  hér 
og  hvar  i  rikinu.  Voru  þær  oftast  nær  sprottnar  af  þjóðar- 
hatri,  af  hleypidómum  og  fáfræði,  eða  þá  af  því  að  mönn- 
nm  lék  öfund  á  dugnaði  Gyðinga  og  velgengni.  En  nú  tók 
Btjórnin  að  snúast  gegn  þeim  og  skömmu  eftir  1890  voru 
þeir  að  undirlagi  stjórnarinnar  reknir  svo  þúsundum  skifti 
miskunarlaust  burt  úr  mörgum  borgum.  Auk  þeps  nutu 
þeir  i  mörgum  greinum  ekki  sömu  réttinda  sem  aðrir  rúss- 
oeskir  borgarar  og  ekki  allsjaldan  lögðust  yfirvöldin  á  eitt 
með  fáfróðri  alþýðu  að  leika  þá  sem  sárast. 

Það  var  þvi  engin  furða  þó  þjóðir  þær  og  trúarflokk- 
ar,  sem  voru  svo  grátt  leiknir  af  stjórninni,  fyltust  gremju 
og  hatri  til  hennar.  Það  jók  á  óánægju  manna  með  stjórn- 
ina,  að  henni  fór  illa  úr  hendi  að  ráða  bót  á  ýmsum 
vandkvæðum  og  vandræðum,  er  leiddi  af  uppskerubresti 
og  hallæri.  Margir  Rússar  sem  farið  höfðu  af  landi  burt 
blésu  eldi  að  kolunum  raeð  æsingaritum,  er*voru  flutt  inn 
&  laun  frá  öðrum  löndura  eða  prentuð  í  leyniprentsraiðjum 
fcyltingaraanna  i  Rússlandi.  Alt  þetta  varð  til  að  raagna 
mikla  mótspymu  á  hendur  stjóminni,  og  byltingamenn 
ióku  aftur  að  færast  í  aukana  og  vinna  stöku  vig.  Mark- 
mið  þeirra  var  í  öllum  höfuðatriðura  hið  saraa  og  frjáls- 
lyndra  manna,  að  fá  stjórnskipunarlög  og 
þjóðkjörið  þing.  Meðal  hinna  mefltuðu  stétta  fór 
að  bóia  á  þeira  hinum  sömu  kröfum  og  einstaka  uradæma- 
ráð   dirfðist   jafnvel   að    bera   þær   fram.    Jafnvel   sumir 


186  StjóraarbjltíngÍQ  .mikla  i  iRásslandi.  [Skirnir 

Blavoíilar    voru   á   því,   að   æskilegt  væri   að   taka  upp> 
ráðgjafarþing,  svipuð  þeim,  er  áttu  sér  stað  fyr  á  tímum. 

Nikulds  2.  (1894—1917)  tók  við  ríkjum  eftir  dauða 
Alexanders  3.  föður  sins,  Vonir  þær  sem  frjálslyndir  menn 
gerðu  sér  um  ríkisstjórn  hans  brugðust  skjótt,  þvi  að  keis- 
ari  tók  það  fram  í  svari  sinu  til  fuUtrúa  umdæmanna,  er 
í  konunghollum  bænarskrám  höfðu  látið  i  Ijósi,  að  þeir 
vonuðust  eftir  umbótum  á  stjórnarfarinu,  að  slík  ummæli 
vœri  heimskulegir  draumórar  og  að  hann  væri  fastráðinn 
i  »að  halda  uppi  friðhelgi  alveldisins  að  dæmi  hins  ógleym- 
anlega  föður  sin8«.  Pobjedonostzew  og  alvaldssinnar  úr 
flokki  slavofila  réðu  sem  áður  lögum  og  lofum.  Annara 
er  það  enn  sem  komið  er  miklum  erfiðleikum  bundið,  ef 
ekki  alveg  ókleift,  að  gera  sér  rétta  og  glöggva  grein  fyr- 
ir  lyndiseinkunn  Nikulásar  og  hvern  þátt  hann  muni  hafa 
átt  1  ýmsum  stjórnarráðstöfunum,  sem  honum  eru  eignað- 
ar.  En  óhætt  mun  að  fullyrða,  að  hann  hefir  frá  upphafl 
vega  sinna  verið  taugaveiklaður  maður  og  draumlyndur, 
ístöðulaus  og  hviklyndur  og  hneigður  til  andatrúar  og  alls- 
konar  hindurvitna.  Fór  því  sem  oft  vill  verða,  að  >al- 
valdinn«  varð  leiksoppur  í  höndum  óbilgjarnra  og  harð- 
vítugra  misindismanna.  Stjórnin  varð  jafnvel  gjörræðis- 
fyllri  en  á  stjórnarárum  föður  hans  og  á  öllum  sviðum 
drotnaði  raegn  áþján  og  mikið  skrifstofuríki.  Þó  kastaði 
fyrst  tólfunum  þegar  Plehve  varð  innanríkisráðherra  1902. 
Hann  hafði  áður  verið  embættismaður  i  lögregluliðinu  og 
i  innanrikisráðuneytinu  og  síðar  ráðherra  fyrir  Finnland. 
Hann  tók  sér  fyiir  hendur  að  treysta  einveldið  og  brjóta 
á  bak  aftur  með  ósveigjanlegri  harðýgí  alt  sem  þvi  gat 
staðið  einhver  ótti  eða  háski  af.  Hann  taldi  sér  skylt  að- 
kiiga  á  allar  lundir  þjóðir  þær  og  trúarflokka,  er  virtuat. 
Bízt  geta  saraþýðst  rússnesku  þjóðerni  og  grisk-katólskum 
Bið,  og  komu  þvi  margar  stjórnarráðstafanir  hans  einkar 
Éart  niður  á  Finnum,  Arraeníumönnum  og  Gyðingum^ 
Skal  þvi  næst  drepið  lítið  eitt  á  atferli  Rússastjórnar  við 
þessar  lýðskyldu  smáþjóðir. 

Frelsi  og  sjálfstæði  Finnlands  hafði  lengi  verið  Plehve. 


Skirnir]  StjórnarbyltÍDgÍD  mikla  i  RÚBBlaadi.  19f 

og  öðrum  afturhaldsmönnum  þyrnir  í  augum.  Árið  1899 
hafði  keisari  að  undirlagi  þeirra,  en  þvert  ofan  í  stjórnar- 
lög  Finna,  gefið  út  opið  bréf,  sem  kvað  svo  á,  að  lög  sem 
vörðuðu  alt  rikið  og  þar  á  meðal  Finnland  skyldu  sett, 
án  þes8  að  löggjafarþing  Finna  hefði  þar  hönd  i  bagga 
með.  Kom  það  fyrir  ekki,  að  þingið  mótmælti  þessari 
lögleysu  og  þjóðin  sendi  keisara  500  manna  sendinefnd 
með  ávarp,  til  þess  að  fá  hann  til  aö  taka  aftur  opna 
bréfið,  en  meir  en  520.000  Finnar  höfðu  skrifað  undir 
ávarpið.  Siðan  færði  Rússastjórn  sig  upp  á  skaftið  og 
svifti  þingið  að  kalla  mátti  löggjafarvaldi  í  málum, 
sem  að  einhverju  leyti  snertu  »hag8muni  ríkisins*, 
þó  að  þau  vœru  í  raun  réttri  finsk  sérmál.  Næstu  ár  þar 
á  eftir  var  Finnland  svift  hinum  þarlenda  her,  sem  þar 
hafði  verið  til  þessa,  og  jafnframt  settar  nýjar  reglur  um 
liðsútboð ;  f undafrelsi  manna  var  skert  og  kveðið  svo  á, 
að  stjórnarerindi  og  embættisbréf  skyldu  skráð  á  rúss- 
nesku  og  rússnesk  tunga  kend  i  skólunum.  Loks  var 
Bobríkoff  landstjóra  i  Finulandi  falið  alræðismannsvald. 
Hófst  nú  mesta  harðstjórn  þar  í  landi:  fjöldi  dómara  og 
annara  embættismanna  voru  reknir  frá  embættum,  menn 
voru  fyrir  litlar  eða  engar  sakir  færðir  i  fangelsi  eða  gerð- 
ir  landrækir,  bréf  manna  voru  hremd.  blöð  og  tiraarit  gerð 
upptæk  og  skólum  lokað.  Allur  þorri  Finna  andæfði  stjórn- 
lagarofinu  og  lögleysunum  með  staðfestu  og  stillingu,  en 
varaðist  ofríkisverk. 

Kákasuslönd  byggja  auk  Tattara  og  Eússa  allmargir 
kristnir  Armeniuraenn.  Sumir  þeirra  höfðu  lagt  lag  sitt  við 
rússneska  byltingamenn,  en  i  hefnda  skyni  svifti  Rússa- 
stjórn  kirkju  þessara  Armeníumanna  eignum  sinum  og 
amaðist  við  tungu  þeirra  á  ýmsan  hátt  og  lét  loka  skól- 
um  þeirra. 

Árið  1903  og  nsestu  ár  á  eftir  gengu  miklar  Gyðinga- 
ofsóknir  og  manndráp  í  ýmsum  borgum  Suður-  og  Vestur- 
Rússlands.  Fjöldi  manna  misti  þar  lif  sitt  og  aleigu  og 
aðrir  Hýðu  allslausir  til  Araeríku.  Það  varð  aldrei  upp- 
viat,   hverir   voru    frumkvöðlar   þessara  illræðisverka,  en 


:Í88  Stjórnarbyltingin  mikla  Í  Rútslandi.  [SkirBÍr 

-ýmislegt  bendir  á,  að  rússneskir  embættismenn  og  leyni- 
lögreglan  hafi  verið  við  þau  riðnir.  Það  er  víst,  að  keis- 
Æiri  veitti  mönnum  oft  og  einatt  uppgjöf  saka,  er  voru 
dæmdir  fyrir  Gyðinga  morð  og  ofsóknir. 

Lengifram  eftir  19.  öldinni  lét  þorri  rússnesku  þjóðarinn- 
Æir  sig  litlu  skifta  frelsisþrá  og  frelsisbaráttu  umbótamanna 
og  byltingagarpa.  En  nú  tóku  viðtækar  breytingar  á  at- 
-Tinnubrögðura  þjóðarinnar  og  þegnfélagehögura  sraám 
saman  að  ryðja  sér  til  rúras,  svo  að  almenningur  fór  loks 
^að  hallast  á  sveifina  með  frjálslyndum  mönnum  og  styðja 
viðleitni  þeirra.  Skulura  vér  því  næst  gera  stuttlega  grein 
viyrir  breytingum  þessura. 

AlIIengi  hafði  hagur  bænda  víðast  hvar  á  Rússlandi 
farið  heldur  versnandi  en  batnandi,  þrátt  fyrir  ýmsar  land- 
t)únaðarumbætur,  er  upp  voru  teknar.  Lágu  til  þess  ýras- 
&r  orsakir,  svo  sem  úreltar  yrkingaraðferðir,  offjölgua 
lólks,  afarháir  skattar  og  skyldur  og  misrétti  það  sera 
Tjændur  áttu  við  að  búa.  Loks  voru  jarðarskikar  þeir, 
sera  þeir  höfðu  til  frarafæris  sér  og  hyski  sínu,  oft  og  ein- 
Mt  svo  litlir,  að  þeir  gátu  ekki  framfleytt  þeira  og  fólki 
þeirra.  Menn  fóru  því  að  bera  sáman  ráð  sín  ura,  hvernig 
mætti  takast  að  bæta  kjör  bænda.  Töldu  þá  sumir  heppi- 
legast,  að  bændur  eignuðust  allar  jarðeignir  i  landinu,  en 
aðrir  héldu  þvi  fram,  að  sameign  væri  æskilegust.  Bænd- 
nr  tóku  slíkum  kenningum  vel,  eins  og  við  var  að  búast, 
og  hafa  þær  grafið  um  sig  síðar.  A  ýmsum  stöðum,  eink- 
ura  í  Suður-Rússlandi  vöktu  bændur  allraiklar  óspektir. 
En  yfirleitt  voru  þeir  enn  einkar  hollir  keisara  og  höfðu 
fyrir  satt,  að  þeir  væri  honum  i  alla  staði  fylgjandi,  þótt 
^eir  ættu  i  brösum  við  stóreignamenn  og  embættismenn 
og  gerðu  smá  uppþot.  Ilvað  sem  öðru  líður,  þá  var  hér 
rÍBÍð  upp  mikið  vandamál,  sera  var  erfitt  viðureignar; 
einkura  er  þess  er  gætt,  að  í  Rússlandi  sjálfu  eru  bændur 
fjölraennari  en  nokkur  önnur  Rtjett.  Telst  raönnum  að 
af  ibúatölu  Rússlands  sjálfs,  sera  er  um  93  miljónir  manna, 
Béu  78 — 80  raiIjÓEÍr  bændur. 

Fram    til    1861   var  iðnaður  Rússlands  lítill  og  skamt 


^Bkíniir]  Stjórnarbyltingin  mikls  i  Rúsilandi.  189 

á  veg  kominn,  en  eftir  leysing  bœndaánauðarinnar  fer  að 
•fimálifna  yfir  honum.  Nú  gafst  bændum  kostur  á  að  setj- 
-ast  að  1  borgunum  og  leggja  fyrir  sig  iðnað;  Btóreigna- 
menn  lögðu  fé  það  er  þeir  fengu  fyrir  jarðir  sinar  1  verk- 
emiðjur  og  mikil  iðnaðarfyrirtæki,  og  loks  etuddi  stjórnin 
þenna  iðnaðarvísi  með  verndartoUum  og  bættum  sam- 
göngufærum.  Eftir  1890  tók  Witte  fjármálaráðherra  sjer 
fyrir  hendur  að  styðja  og  efla  rÚBsneskan  iðnað,  og  við 
•það  fleygði  honum  stórum  frara.  Witte  fjekk  útlenda 
auðmenn  til  þess  að  gangast  fyrir  stofnun  margvíslegra 
iðnaðarfyrirtækja,  Ijet  rikið  taka  etór  lán  í  útlöndum, 
einkura  í  Frakklandi,  til  þess  að  koraa  upp  iðnaðinura,  og 
leggja  járnbrautir  viðsvegar  ura  ríkið,  meðal  annars  um 
rSíberiu.  Þessi  ár  tók  alis  konar  vefnaðar-  og  járniðnaður 
afarmiklura  fraraförura.  En  eftir  þvi  sem  iðnaðurinn 
•efldist,  fjölgaði  íbúura  raargra  borga,  er  raargir  verka- 
menn  og  iðnaðarraenn  fluttust  til  þeirra  og  settust  þar  að. 
Á  tólf  árura,  frá  1885—1897,  fjölgaði  íbúura  i  Pétursborg, 
Moskva,  Odessa,  Warschau  og  Lodz  um  1  miljón  og  í  tiu 
öðrura  borgura  tvöfaldaðist  ibúatalan  á  saraa  tiraa.  En 
Tiðkoraa  þessi  jók  mjög  tölu  þurfamanna  og  öreiga  o  g 
nú  tók  fjölmennur  öreigalýður  að  rísa 
tipp  í  iðnaðarborgumogstórborgumRúss- 
1  a  n  d  s.  eins  og  lengi  hafði  verið  í  hinum  raiklu  iðnaðar- 
borgum  Vesturlanda. 

Þó  að  stjórnin  teldi  sér  skylt  að  setja  að  dæmi  ann- 
ara  þjóða  lög  til  þess  að  tryggja  lif  og  heilsu  verka- 
manna  og  bæta  kjör  þeirra,  þá  var  eftirlitið  með  verk- 
Bmiðjunura  heldur  bágborið  og  lögunura  slælega  frarafylgt, 
og  rússneskir  iðnaðarraenn  og  verkaraenn  hafa  því  löng- 
4im  átt  við  slæm  kjör  að  búa.  Þrátt  fyrir  bnnn  stjómar- 
innar  tóku  verkaraenn  að  stofna  leynifélög  til  þes3  að 
að  gæta  hagsrauna  sinna  og  áður  en  langt  ura  leið  hófust 
allraikil  verkföll.  I  fyrstu  voru  þau  eingöngu  hafln  til 
þesB  að  hækka  laun  verkamanna,  en  ekki  til  þess  að  afla 
þeira  stjórnraálaréttinda  eða  greiða  jafnaðarmenskunni 
:götu,   eins   og  verkföli  í  Vesturlöndum  hafa  oft  og  einatt 


láO  Stjórnarbyltingín  mikla  i  Rússlandi.  [Sklrnir 

beÍQSt  að.  En  samt  sem  áður  tók  nú  smám  saman  að  risa 
upp  í  Rússlandi  verkamannaflokkur  með  jafn-^ 
aðarmensku  stefnuskrá.  Verkamenn  af  Gyð- 
inga  kyni  stofnuðu  fjölment  verkamannasamband,  er  hélt 
fram  skoðunum  byltingamanna  og  jafnaðarraanna.  Komu 
stjórninni  þannig  í  koll  ofsóknir  þær  sem  að  framan  er 
getið.  Loks  bundust  stúdentar  og  ungir  mentamenn,  er 
áttu  líka  stjórninni  grátt  að  gjalda,  samtökum  við  verka- 
menn.  Þegar  verkföllin  tóku  að  ágerast  og  stjórnin  beitti 
liins  vegar  verkfallsmenn  harðýðgi,  fór  þeim  að  verða  i  nöp 
við  einveldið.  Mátti  af  ýmsu  ráða,  að  hér  var  að  hef jast  hreyf- 
ing,  er  var  likleg  til  þess  að  ráðafyr  eða  siðar  niðurlögum  þesa. 

Plehve  innanríkisráðherra  og  íhaldssarair  landbúnað- 
menn  (agrarar)  voru  mjög  andvígir  atvinnumálastefnu 
Witte's  og  lögðust  fast  á  móti  honum.  Varð  Witte  undir 
í  þeim  viðskiftum  og  varð  að  fara  frá  1903. 

Viða  i  rikinu  voru  enn  sem  fyr  töluverðar  viðsjár,  sem 
voru  sprottnar  af  pólitískum  orsökura  og  bágura  þegnfé- 
lagshögum  og  íif  rig  þeim  sem  einatt  gerir  vart  við  sig 
milli  hinna  mörgu  og  sundurleitu  þjóðerna  ríkisins.  í  um- 
dæmaráðunum  fóru  andstæðingar  stjórnarinnar  að  láta 
aftur  til  sín  taka,  hins  vegar  voru  frjálslyndir  menn  og 
byltingamenn  enn  sem  fyr  ekki  á  eitt  sáttir  og  greindust 
i  marga  smáflokka.  En  þá  hleyptu  ófarir  Rússa  í  styrj- 
öldinni  við  Japana  1904—1905  ríkinu  i  uppnám  og 
korau  þjóðinni  til  að  hefjast  handa  gegn  hinni  illu 
og  ónýtu  stjórn,  svo  að  henni  virtist  vera  við  falli 
búið.  Suraarið  1904  voru  nokkrir  meiri  háttar  raenn 
ráðnir  af  dögum,  svo  sera  Plehve  innanríkisráðherra  og 
Bobrikoff  landsstjóri  i  Finnlandi,  sera  höfðu  verið  raáttar- 
Btólpar  einveldisins.  Og  eftir  því  sem  leið  á  ófriðinn  og 
menn  gátu  þreifað  á  siðspillingu  herstjórnar-  og  uraboðs- 
stjórnarinnar  og  hinu  gegndarlausu  manntjóni  og  fjártjóni 
er  ófriðurinn  bakaði  þjóðinni,  varð  hún  hamstola  af  heift 
og  bræði.  Víða  í  ríkinu  voru  mikil  brögð  að  hermanna 
uppþotum  og  verkaraanna  óspektum  og  helztu  andstæðinga- 
flokkar    stjórnarinnar    tóku   höndum   saman.    Keisari   og 


ðkirnir]  StjórnarbyltÍDgin  mikla  í  Rússlandi.  141 

ráðuneyti  hans  voru  ráðþrota.  Eftir  víg  Plehve's  virtiat 
keisari  jafnvel  ekki  ótilleiðanlegur  til  að  fara  að  ráðum 
umbótaraanna  og  gefa  þegnum  sínum  stjórnarbót;  en  gegn 
timbótamönnum  atóð  afturhaldssamur  hirðgæðingaflokkur, 
«r  leiddi  honum  fyrir  sjónir,  að  hann  gengi  á  krýningar- 
€ið  sinn  og  bryti  bág  við  skyldumar  við  kirkjuna,  ef  hann 
Afsalaði  sér  einveldinu.  Fór  hér  sera  oftar:  hann  gat  ekki 
•komið  sér  niður  á,  hvað  gera  Biyldi  og  gat  því  ekki  við 
neitt  ráðið. 

Umdæmaráðin  etofnuðu  í  fyrsta  skifti  til  sameiginlegs 
fundar  i  Pétursborg  haustið  1904.  Allir  fulltrúar  sem  þar 
voru  samankoranir  korau  sér  saraan  um,  að  h  e  i  m  t  a 
<ryggingu  fyrir  friðhelgi  eius  takli  ngs- 
Ine,  trúfrelsi,  prentfrelsi  og  rétt  til  að 
fitofna  félög,  halda  mannfundi  og  gera 
verkföll.  Þá  vildu  þeirog,  aðlögingengi 
jafnt  yfir  alla,  og  að  einveldið  og  hin 
Tika  skrifstofustjórn  væri  afnumin,  en 
vald  Bveitastjórna  og  héraða  aukið  og 
€ett  á  stofn  þjóðfulltrúaþing,  er  hefði 
fjárveitingarvald  og  hlutdeild  i  löggjaf- 
a  r  V  a  I  d  i  n  u.  Meiri  hluti  f undarmanna  vildi  að  þing 
þetta  hefði  einnig  fult  ályktunarvald  og  að  kosningar  til 
þess'  væri  almennar,  beinar  og  leynilegar.  Um  sörau  mund- 
ir  áttu  fulltrúar  hinna  ýmsu  œsinga-  og  byltingaflokka 
fund  með  sér  i  Paris  og.  urðu  ásáttir  um,  að  setja  efst  á 
fltefnuskrá  sina  frjálsa  lýðvaldsstjóm,  er  væri  grundvölluð 
á  almennura  ko&ningarrétti,  sera  og  að  hin  ýmsu  þjóðemi 
œttu  að  ráða  sér  sjálf.  Nokkru  síðar  bundust  bændur 
€Ínskonar  félagsskap  og  á  fundum  þeirra  var  þess  krafist, 
að  almennur  kosningarréttur  væri  lögleiddur  og  að  jörð- 
um  yrði  skift  upp  milli  ábúenda  þeirra.  Eru  saraþyktir 
þessar  allmerkilegar,  er  þær  eru  skoðaðar  í  sambandi  við 
viðburði  þá  og  byltingar,  sera  nú  eru  að  gerast  í  Rússlandi. 

Stjómin  var  sem  fyr  á  báðura  áttura.  Annað  veifið 
liét  hún  miklum  og  raargvíslegum  urabótuni,  <'n  hitt  veifið 
lýsti   hún  .yfir  því,  að  ekki  væri  takandi  í  mál  að  skerða 


14S  Stjómarbyltingin  mikla  i  R&sslandi.  [Skirnir 

einveldi  keisarans.  En  því  reikulli  sem  stjórnin  var  l 
ráði  sinu,  að  því  skapi  voru  frelsiskröfur  þær  ákveðuari, 
er  bomar  voru  fram  á  ýmsum  fundum,  er  haldnir  voru 
um  þessar  mundir  víðsvegar  i  rikinu.  En  þá  bárust  fregn- 
ir  um  nýjar  ófarir  i  viðureiginni  við  Japana  og  við  það 
varð  almenningur  enn  tryltari. 

I  janúar  1905  varð  Port  Arthur  að  gefast  upp.  Jafn- 
skjótt  sem  tiðindi  þessi  spurðust,  hófu  verkamenn  i  Péturs- 
borg  mikið  verkfall.  Var  preotur  einn,  Gapon,  sem  var 
mikiU  trúnaðarmaður  verkamanna,  allmikíð  við  það  rið- 
inn.  En  annars  er  mönnum  engan  veginn  fullkunnugt 
um  afstöðu  hans  til  verkfallsins. 

Verkfallsmenn  afréðu  að  fara  í  skrúðgöngu  til  vetrar- 
hallar  keisara  og  flytja  honum  bænarskrá  um  breyting  á.- 
stjórnarskipun  rikisins  og  tjá  honum  vandkvæði  sín.  Allir 
voru  þeir  vopnlausir  og  höfðu  ekki  haft  neinn  uppreisnar 
viðbúnað. 

Bréf  það  er  Gapon  skrifaði  keisara  i  nafni  verkfalls- 
manna  hljóðaði  svo: 

„Keisarí !  ætlaða  ekki,  að  ráðherrar  þinir  segi  þér  satt  frá  &Btandi 
þjóðar  þinnar  og  rikisins.  £n  þjóðin  ber  örugt  transt  til  þin  og  hefir 
afráðið  að  safnast  samaa  fyrir  framan  vetrarhöUina  á  morgan  kl.  2  e.  h.. 
og  tjá  þér  eymd  sina. 

£f  þú  ert  hverflyndar  og  gefar  þjóðinni  ekki  kost  k  að  sjá  þig^ 
þ&  slitnr  þú  i  sandur  hið  siðferðislega  band  milli  þin  og  þjóðarinnar^ 
Traastið  til  þin  mnn  fjara  át,  ef  blóði  sakleysingja  verðnr  úthelt  milli 
þin  og  þjóðarinnar. 

Látta  þjóð  þina  fá  aö  sjá  þig  á  morgan  og  takta  viö  bænar8kr& 
vorri. 

£g  fnlltrúi  verkamanna  og  minir  hrausta  samverkamenn  &byrgjamBt 
þér  falla  friðhelgi". 

Sunnudaginn  22.  janúar  hófu  verkamenn  með  góðri 
skipun  göngu  sína  til  vetrarhallarinnar.  í  broddi  fylk- 
ingar  fóru  leiðtogar  þeirra  með  fána  og  myndir  af  sankti 
Pétri  og  keisara.  Fremstur  allra  gekk  Gapon  í  skrúða  og 
með  Andrésar  krossmark  í  hendi.  Þegar  mannfjöldinn 
nálgaðist  höllina,  voru  hersveitir  þar  fyrir  og  heftu  för 
hans.  Þegar  hann  sótti  engu  að  siður  fram  og  æpti  há- 
stöfum:  >Til  keisara,  til  kei8ara«,  skutu  hermennirnir  hvað 


Skirnir]  StjórnarbyltÍDgÍD  mikla  i  Rúislandi.  148^ 

eftir  annað  á  hann.  Um  kvöldið  lágu  ura  þrjár  þúsundir 
fallinna  og  særðra  verkamanna,  þar  sem  fundi  þeirra  og 
hermannanna  hafði  borið  saman.  En  keisari  hafði  nótt- 
ina  áður  yfirgefið  höUina  af  ótta  við  tilræði  og  byltingar, 
sem  hljótast  kynni  af  förinni,  og  falið  Wladimir  stórfurstay 
föðurbróður  sinum,  að  taka  á  móti  verkamönnum.  Þa?^ 
leysir  hann  samt  ekki  undan  hinni  siðferðislegu  ábyrgð  á 
óhæfuverki  þessu. 

Gapon  var  myrtur  nokkru  síðár,  að  þvi  er  sumir 
segja  af  rússneskum  byltingamönnum,  af  því  að  hann. 
þótti  hafa  svikið  þá,  en  aftur  á  móti  hafa  aðrir  fyrir  öatt,. 
að  leynilögreglan  hafl  stytt  honum  aldur  eftir  boði  stjórn- 
arinnar. 

En  trúnaðartraust  verkamanna  02  alþýðu  til  keisara- 
var,  sem  vonlegt  var,  þrotið  með  öllu,  er  bænarskrá  þeirra 
var  svarað  á.  þessa  leið. 

Þegar  þessi  ógnartiðindi  spurðust,  fyltuat  frjálslyndir 
menn,  hverju  nafni  sem  þeir  nefndust,  heift  og  bræði,  og, 
róstur  hófust  víðsvegar  i  rikinu.  I  Moskva  var  einn  af 
föðurbræðrum  keisara  veginn  og  i  Póllandi,  Eystrasalts- 
löndum,  i  Finnlandi,  með  Gyðingum  og  Armeniumönnum 
voru  viðsjár  svo  raiklar,  að  Etappaði  nærri  uppreisn. 

Nýjar  hrakfarir  i  viðakiftunum  við  Japana  og  vax- 
andi  skærur  og  byltingar,  sem  af  þeim  leiddi,  komu  loks- 
keisara  til  að  gefa  út  opið  bréf  í  ágústmánuði  1905,- 
er  gaf  fyrirheit  ura  umbætur  á  stjómarskipuninni  og  að^ 
þjóðkjörið  þing  skyldi  sett  á  etofn,  er  r  í  k  i  s  d  ú  m  a 
nefndiat.  En  því  var  raarkaður  þröngur  verkahringur  og 
kosningarrétturinn  var  alltakraarkaður. 

Mönnura  gazt  litt  að  hinura  fyrirheitnu  urabótura.  Til 
þess  að  knýja  frara  enn  riíiegri  urabætur,  tóku  andstæð- 
ingar  stjómarinnar  að  stofna  til  raikilla  pólitískra 
V  e  r  k  f  a  1 1  a,  er  verkaraenn  tóku  ekki  að  eins  þátt  i, 
heldur  einnig  starfsraenn  við  járabrautir,  póstflutninga  og 
siraa,  læknar,  raálfærsluraenn  og  lyfsalar.  Á  Finnlandi 
fengu  frjálslyndir  raenn  og  jafnaðarmenn,  er  lögðust  á  eitt, 
íullan  Bigur,  eins  og  kunnugt  er.  Haustið  1905  kiptu  þeir 


|I44Í  StjóroarbyltÍDgin  mikla  {  Rússlandi.  [Skimir 

fiaeð  allsherjar  verkfalli,  er  menn  af  öUum  stéttum  og  öU- 
am  flokkum  tóku  þátt  í,  á  fám  dögum  fótunum  undan 
allri  stjórn  Rússa  þar  í  landi,  án  þess  nokkur  maður  léti 
Ufið.  Keisara  þóttí  þá  ráðlegast  að  fella  tilskipanir  Bobrikovs 
ÚT  gildi  og  viðurkenna  stjórnarráð  (senat),  er  Finnar  höfðu 
sjálfir  skipað  meðan  á  byltingunni  stóð. 

Stjórnin  varð  nú  enn  tilhliðrunarsamari  við  andstæð- 
inga  sína.  Skipun  alrikisstjórnarráðsins  var  breytt  og 
Witte  var  skipaður  forsætisráðherra.  Með  auglýsing  keia- 
ara  30.  október  1905  var  dúmunni  veitt  löggjafarvald,  en 
þó  án  réttar  til  þess  að  bera  upp  lagafrumvörp,  heldur 
skyldi  þau  öU  lögð  fyrir  þingið  af  stjórninni;  mönnum  var 
einnig  heitið  rýmkun  á  kosningarréttinum  og  efndi  stjóm- 
in  siðar  það  heit. 

Þessar  ráðstafanir  sem  nú  voru  taldar  sefuðu  menn  i 
flvip.  En  er  bið  varð  á  þvf,  að  dúmunni  var  stefnt  sam- 
un  og  stjómin  hélt  uppteknum  hætti  að  brjóta  lög  á  raönn- 
um  og  beita  þá  ofríki,  fyltust  menn  á  ný  mikilli  bræði. 
Eak  nú  hvert  tilræðið  annað  við  trúnaðarmenn  stjóm- 
arinnar,  bændur  gerðu  víða  uppþot  og  byltingamenn  urðu 
jafnvel  vongóðir  um,  að  herinn  mundi  bregða  trúnaði  við 
keisara  og  fylla  flokk  þeirra.  En  sú  von  brást  í  þetta 
sinn,  eins  og  uppreisn  sú  sýndi  fyllilega,  er  lýðvaldssinnar 
og  verkamenn  vöktu  i  Moskva  í  árslok  1905.  Yfir  höfuö 
þótti  stjórnin  hafa  sýnt  litla  festu  og  röggsemi  i  afskift- 
um  sinum  af  stjórnskipunarmálinu.  Allir  flokkar  báru  að 
heita  mátti  megnasta  vantraust  til  hennar  og  höfðu  imugust 
á  henni.  Pobjedonostzew,  er  áður  hefir  verið  getið,  og 
lengi  hafði  verið  sterkasta  stoð  einveldisins,  varð  svo 
reiður  októberauglýsing  keisara,  að  hann  lagði  niður  em- 
bætti  sitt  til  þess  að  mótmæla  »syndafalli  Rússlands  og 
skrælingjahætti«.    Varð  nú  Witte  að  fara  frá. 

Eftir  vígasunnudaginn  mikla  hafði  Nikulás  2.  lifað  1 
mikilli  einveru  i  Zarskoje  Selo,  sumarbústað  keisara  l 
grend  við  Pétursborg.  Hann  sökti  sér  nú  niður  í  dul- 
magnatrú  og  andatrú  og  tók,  að  þvi  er  sagt  er,  dag  hvera 
þátt   í   andatrúarsamkomum,   er   haldnar  voru  í  höllinni. 


ISkirnir]  Stjómarbyltingin  mikU  i  RÚNltndi.  146 

Annars  viasi  hann  litið,  hvað  gerðÍBt  í  heiminum,  og  ekki 
nema  undan  og  ofan  af  um  það,  sem  var  að  gerast  raeð 
hans  eiginni  þjóð,  því  að  hirðgæðingaráð  han8  hafði  ná- 
kvœmar  gætur  á  því,  hvað  hann  las.  Um  þessar  mundir 
kyntist  hann  hinum  alræmda  Ragputin,  er  varð  brátt  að- 
almiðillinn  á  andatrúarfundunum  og  skýrði  keisara  fyrir 
miUigöugu  andanna  frá  óorðnum  hlutum.  Hann  átti  og  með 
fyrirbænum  sinum  að  styðja  að  heill  og  hamingju  keisara  og 
œttar  hans.  Af  þvi  að  maður  þessi^kemur  mjög  við  sögu 
hinnar  rússnesku  einvaldsstjórnar  á  hennar  siðustu  og 
verstu  tímum  og  er  nokkurs  konar  holdtekja  spilíingar 
þeirrar  og  myrkrafjálgleiks,  er  drotnaði  við  hirð  keisara, 
þykir  rétt  að  greina  stuttlega  frá  nokkrum  æfiatriðum  hans: 

Rasputin  var  œttaðnr  frá  litla  þorpi  i  Tobolksamdæmi  i  Siberia. 
FaMr  hans  var  bóndi,  en  móðir  hans  taldist  tíl  flökkuþjóðar  þeirrar,  er 
kftUast  Samojedar.  Hvorogt  foreldranna  var  talið  fyrirmynd  annara 
manna,  enda  var  sonnr  þeirra  þegar  frá  æsku  kendur  við  ósklrlífi,  of- 
drykkju  og  ryskingar,  og  nafnið  Raspntin,  sem  hann  er  oftast  nefndur, 
þýðir  saurlifismaður  eða  hinn  ósigrandi.  A  yngri  árum  komst  hann 
þr&sinnÍB  undir  manna  hendur  fyrir  ýmis  konar  klæki  og  glæpi  meðal 
annars,  að  þvi  er  sagt  er,  fyrir  hestaþjófnað  og  meinsæri.  Þegar  hann 
faafði  Ðokkra  hrið  gengið  fram  af  sér  i  útsláttarsemi  og  ólifnaði,  afréft 
hann  að  hverfa  frá  villu  sins  vegar  og  gerast  munkur.^  Má  telja  vist, 
að  hann  hafi  orðið  fyrir  einhvers  konar  trúarvakning,  er  fékk  mikið  & 
faann,  enda  varð  hann  nm  stundarsakir  annar  og  betri  maðar.-  Nú  fór 
hann  einnig  að  læra  að  lesa  og  skrifa,  en  lærði  aldrei  að  heita  mátti 
ftð  draga  tii  stafs.  Rasputin  bafði  lagt  fyrir  sig  malaraiðn,  en  rækti 
litt  það  starf,  þvi  að  hann  var  latur  og  værukær.  Ná  reisti  hann 
tér  litið  bænahús  við  mylnuna  sina  og  sat  þar  löngum  og  las  i  bibli- 
nnni,  niðursokkinn  i  trúarhugleiðingar  og  ráðg&tur  lifsins. 

Nokkru  siðar  fór  hann  að  ferðast  um  rikið  og  prédika  fyrir  lýðn» 
nm.  Jafnframt  gerðist  hann  forgöngumaður  ýmissar  fjársöfnunar,  er 
stofnað  var  til  i  trúar-  og  guðsþakkaskyni.  Á  þessum  ferðum  sinum 
meri  hann  sér  eínkum  til  kvenna,  þvi  að  hann  komst  br&tt  að  raun  um, 
að  hann  gat  hrifið  þær  og  d&leitt  með  augnaraði  sínu.  Leið  ekki  á 
löngu  þar  til  hann  fór  að  „lækna"  alls  konar  kvenkvilla  með  dáleiðslu- 
g&fu  sinni.  Br&  þá  einatt  fyrir  i  augum  bans  merkilegu  og  m&ttugn 
leiftri,  er  varð  siðar  meir  uflugasta  vopn  hans. 

Rasputin  var  maður  fríður  sýnum,  h&r  vexti  og  tlgulegur.  Enniö 
▼ar  mikið  og  hvelft,  h&rið  þykt,  sitt  og  hrafnsvart.  Kinnabeinin  l&gn 
h&tt,  munnurinn  stór  og  holdlegur,  en  kringsettur  miklu,  silkimjúku  Kristi- 

10 


146  StjórnarbyltÍDgÍQ  mikla  Í  Rásslandi.  [Skirnir- 

•keg^i.  Auga  hans  voru  stór  og  djúp,  annaO  veifið  töfrandi  og  seiðandi^ 
en  hitt  draumhýr  og  fjarskygn.  Hann  barst  litið  á  i  klæðaburði  og  var 
enginn  snyrtimaðnr  i  framgöngu,  enda  bafði  hann  litil  kynni  af  kamb  og 
sápu.  £ngu  að  siðar  naut  bann  mikillar  kvenbylli.  Þegar  honum  græddist 
fé  á  kennimannsstarfinu,  keypti  hann  sér  mikið  og  reisulegt  hús.  I  þvi 
bjuggu,  ank  konu  hans  og  tveggja  dœtra,  tólf  „systur".  Það  voru  trú- 
hneigðar  konur,  er  þjónuðu  guði  eftir  fyrirsögn  Rasputins ;  en  nágrennið 
kunni  að  segja  margt  af  bœnahaldi  hans  og  „systranna". 

A  ferðalagi  sinu  kyntist  Rasputin  ýmsum  máltmetandi  mönnum  og 
tignum  Konum.  Er  svo  sagt  að  ekkja  miljónamærings  eins,  er  Boschma- 
kow  hét,  bafi  kynt  hann  ýmsam  hefðarfrúm  og  meyjum  i  Pétarsborg. 
Þær  urðu  frá  sér  numdar  af  viðkynningunni  við  Rasputin,  eins  og  stall- 
systur  þeirra  i  öðrum  borgum  rikisins,  og  kappkostnðu  að  gera  alt  sem 
hann  lagði  fyrir  þœr.  Hann  hefir  sjálfur  gefið  oss  skýringa  k  þessu 
fyrirbrigði  með  svofeldum  orðum,  er  taka  fram  það  sem  var  mergurinn 
m&lsins  i  kenningu  hans: 

„Eg    er    runninn    frá   hinni   æðstu  veru  og  enginn  getur  orðiö 

endurleystur  nema  fyrir  mig.     Fyrir  þvi  er  nauðsynlegt  að  samlag- 

ast   mér   likamlega   og   andlega.      Alt   sem   frá  mér  kemnr  er  npp* 

spretta  Ijóssins  og  leysir  menn  af  syndinni^. 

Rasputin  var  frámunalega  slunginn  og  metnaðargjarn.     Hann  sá  að  bein- 

asti    vegurinn    til   vegs  og  valda  var  að  komast  i  kynni  við  hirðína,  og 

lét  þvi  einskis  ófreistað  til  þess  að  það  mætti  takast. 

í  þvi  skyni  lagði  hann  lag  sitt  við  greifafrú  Ignatiew,  gjálifa  og 
lausláta  hefðarkonu,  Hún  kom  honum  1905  i  kynni  við  Elizabet  stór- 
íurstafrú,  er  hafði  þá  fyrir  skemstu  mist  mann  sinn,  Sergius,  er  var 
veginn  i  Moskva.  Mun  frú  Ignatiew  hafa  bent  vinkonu  sinni  i  að  leita 
sér  huggunar  og  harmabótar  hjá  Rasputin.  Elizabet  kom  honam  aftur 
á  framfæri  við  hirðina.  Keisari  og  drotning  hans  fögnaða  Rasputin  sem 
sendum  þeim  af  himnum  ofan,  þvi  að  þau  voru  bæði  gagntekin  af  kviða 
og  ótta  við  byltinguna  og  harmi  lostin  af  sjúkdómi  kornungs  einkason- 
ar  þeirra,  er  læknar  kunnu  engin  ráð  við.  Þegar  svo  fyrirbænir  Ras« 
putins  virtust  hrifa  og  byltingin  var  sefuð  og  keisarasyninum  batnaði, 
þá  þurfti  ekki  að  sökum  að  spyrja:  Rasputin  varð  átrúnaðargoð  keis- 
ara  og  drotningar  og  áður  en  langt  um  leið  réð  hann  öUu,  er  haim 
vildi  ráða. 

Loks  var  dúmunni  stefnt  Baman  í  maímánuði  1906; 
en  skömmu  áður  var  hinu  forna  ráðgjafa-rik- 
isráði  breytt  í  efri  málstofu  með  stjórn- 
arskipunarlögunum  frá  6.  mai  s.  á.  Þegar  á 
þing  kom  var  stjórnin  i  miklum  minni  hluta.  Andstæð- 
ingar  hennar  voru  fjölmennir,  en  skiftust  i  marga  smærri 
flokka,  8V0  sem  bændur  og  verkamenn,  er  hneigðust  meira 


SklrDÍr]  StjómarbjltÍDgin  mikla  i  RAsslaadí.  ,147 

eda  minna  til  ákafrar  framsóknar  eða  jafnvel  til  byltinga. 
Atkvæðamestir  voru  hinir  svonefndu  »kadettar«  (af 
upphaf8stöfunum  k.  d.  Aionstitutioneliir  demokratar),  er  ef 
til  vill  mœtti  kalla  þingstjórnar-lýðvaldsmenn.  Á  þing- 
inu  áttu  enn  fremur  nokkrir  ihaldsmenn  setu,  er  kallaðir 
voru  »oktobri8tar«,  af  því  þeir  gerðu  sig  nokkurn  veginn 
ánægða  með  stjórnarbót  þá,  er  var  heitið  í  októberyfir- 
lýsingu  keisara,  sem  að  framan  var  getið,  og  loks  all- 
margir  flokksleysingjar.  Þó  að  andstæðingar  stjórnarinn- 
ar  væri  engan  veginn  á  eitt  sáttir,  voru  þeir  þó  allir 
samtaka  um  að  úthúða  stjórninni  og  aðgerðum  hennar  og 
krefjast  almenns  kosningarréttar,  beinna  kosninga  og 
þingræðisstjórnar,  er  bæri  ábyrgð  á  gerðum  sínum.  Auk 
þess  voru  margir  því  fylgjandi,  að  bændur  ogverkamenn 
til  Bveita  fengi  jarðir  til  eignar  og  umráða  í  miklu  víð- 
tækari  mæli  en  áður. 

Loks  tók  stjórnin  það  til  bragðs  að  rjúfa  þingið,  er 
hún  gat  engu  tauti  við  það  komið,  en  hét  jafnframt  að 
Btefna  þvl  saman  á  ný.  Um  leið  kvaddi  keisari  Stolypiny 
dugandi  mann  og  harðan  i  l'^rn  að  taka,  er  áður  hafði 
verið  innanríkisráðherra,  til  þoss  að  veita  stjórninni  for- 
stöðu.  Hann  barði  niður  með  harðýðgi  samblástur  þann,^ 
verkföU  og  uppþot,  er  byltingamenn  höfðu  vakið,  er 
þingið  var  rofið.  Á  hinn  bóginn  hét  hann  ýmsum  um- 
bótum.  Byltingamenn  unnu  nú  hvert  illræðisverkið  af 
öðru,  rœndu  menn,  réðust  á  banka  og  járnbrautarlestir 
og  veittu  mönnum  banatilræði  eða  myrtu  þá.  Meðal 
annars  reyndu  þeir  að  sprengja  hús  Stolypins  og  sjálfan 
hann  i  loft  upp.  Hann  sakaði  ekki,  en  2  dætur  hans 
særðust  og  28  manns  biðu  bana.  Á  hinn  bóginn  lét  stjóm- 
in  dæma  byltingamenn  vægðarlaust  til  útlegðar  eða  til 
lífláts  og  þröngvaði  jafnvel  kostum  þingmanna,  er  gengið 
höfðu  l  berhögg  við  stjórnina. 

í  byrjun  marzmánaðar  1907  var  dúman  aftur  kvödd 
til  setu.  Stjómin  var  enn  i  minni  hluta,  enda  þótt  »ka- 
dettac-flokkurinn,  er  margir  frjálslyndir  mentamenn  töld- 
nBt  til,  hefði  gengið  allmikið  saman.    Aftur  á  móti  hafði 

10» 


148  StjórnarbyltÍDgiii  mikla  i  RásBUndi.  [Skirnir 

áköfum  afturhaldsmönnum  og  svæsnum  byltingamönnum 
fjölgað  töluvert.  Lenti  brátt  í  miklum  deilum  milli  dUm- 
unnar  og  stjórnarinnar,  einkum  eftir  að  uppvist  varð  um 
samsæri  gegn  keisara  og  keisaraefni,  er  stjórnin  kváð 
nokkra  þingmenn  jafnaðarmanna  hafa  verið  við  riðna  og 
heimtaði  þá  framselda."  Þegar  dúman  vildi  ekki  verða 
við  þessari  kröfu,  rauf  stjórnin  þingið  i  annað  sinn  sum- 
arið  1907.  En  nú  var  hinum  æðri  stéttum  farið  að  þykja 
nóg  um  byltingaranda  þingmanna  og  vald  og  áhrif  stjórn- 
arinnar  höfðu  aukist;  andstæðinga  stjómarinnar  greindi 
aftur  á  móti  á  um  mýmörg  mál  og  þeir  voru  sjálfura  sér 
sundurþykkir.  I  trausti  til  þess  rauf  Stolypin  stjómar- 
skipunarlögin,  er  keisari  hafði  sett  af  fuUveldi  sínu,  og 
breytti  kosningarlögunum.  Með  breytingu  þessari  vildi 
hann  bæði  fjölga  ihaldsmönnum  i  dúmunni  og  gera  hana 
ihaldssamari  og  rússneskari  i  anda.  En  jafnframt  lék 
honum  hugur  á,  að  fækka  fulltrúum  þeim,  sera  sumar 
aðrar  þjóðar  ríkisins  áttu  i  dúmunni,  þvi  að  sumir  þess- 
ara  fulltrúa  höfðu  hingað  til  reynst  einhverir  ákveðnustu 
andstæðingar  stjómarinnar. 

Kosningarlagabreytingin  haf  ði  þann  árangur,  sem  stjórn- 
in  hafði  ætlast  til,  og  andstæðingum  hennar  tókst  ekki 
að  koma  i  veg  fyrir  að  kosið  væri  eftir  hinum  nýju  kosn- 
ingarlögum.  Þegar  hið  nýkosna  þing,  ef  þing  skyldi  kalla, 
kom  saman  haustið  1907,  voru  afturhaidsmenn  og  ihalds- 
menn  í  miklum  meiri  hluta,  en  stjórnarandstæðingar  voru 
til  samans  ekki  nema  um  100  að  tölu.  Samvinnan  milli 
dúmunnar  og  stjórnarinnar  var  nú  allgóð,  þótt  þeim  bæri 
ýmislegt  i  milli.  En  auðvitað  hneigðuat  flestar  ráðstafan- 
ir  stjórnarinnar  til  ihaldssemi  og  afturhalds. 

Stolypin  veitti  stjórninni  forstöðu  til  1911,  er  hann 
var  myrtur  að  undirlagi  leynilögreglunnar.  Hann  var 
þrekmikill  maður  og  harðgeðja,  eins  og  áður  hefir  verið 
sagt,  og  hélt  fram  ákveðinni  stefnu  í  stjórn  sinni:  hann 
vildi  bæla  niður  öll  uppþot  og  byltingar  með  harðri  hendi, 
og  þröngva,  eins  og  fyr,  ráði  þeirra  þjóðflokka,  er  voru 
ekki   rússneskir   að   þjóðerai  eða  annarar  trúar  en  grísk- 


gkirDÍrl  StjórDarbyltingin  mikla  i  RnBsIaodi.  149 

katólakrar,  en  jafnframt  vildi  hann  koraa  á  ýmsum  um- 
bótum,  er  gæti  eflt  og  treyst  ríkið.  Honum  tókst  og  að 
rétta  ríkið  stórum  við  þau  fáu  ár  sem  hann  var  forsætis- 
ráðherra.  Hann  bætti  fjárhag  rikisins,  er  var  i  mesta 
ólestri  eftir  ófriðinn  við  Japana  og  byltinguna  1905,  hann 
lét  sér  umhugað  um  áð  gera  umboðsstjórnina  betri  og  hag- 
feldari  og  jók  eftirlitið  með  embættismönnum  ríkisins, 
Varð  þá  bert  hversu  siðspilling  og  valdamisbeiting  eiga 
sér  djúpar  rætur  hjá  hinni  rússnesku  þjóð.  Hann  fékk. 
og  sefað  nokkurn  veginn  ofsa  og  ofbeldisverk  byltinga- 
manna,  en  raerkilegastar  voru  sarat  búnaðarumbætur  þær 
sem  hann  og  Krivoschein  landbúnaðarráðherra  genguat 
fyrir  og  síðar  var  haldið  fram  af  eftirmönnum  Stolypins, 
forsætisráðherrunum  Kókoiczow  og  Goremykin.  Umbætur 
þessar  hnigu  að  þvi,  að  byggja  út  sarayrkju 
bænda,  er  hafði  gefist  111  a,  sem  og  aðþví, 
að  gera  þá  að  sjálfseignarbændum  með  þvi 
að  skifta  ým*íura  ríkiseignura  og  stóreignura  aðalsmanna, 
sem  stjórnin  hafði  látið  kaupa,  niður  í  sraærri  jarðeignir, 
er  »bændabankiDn«  studdi  svo  bændur  til  að  eignast. 
Surair  sera  hafa  kynt  sér  urabætur  þessar  Láta  mikið  yfir 
þeira,  en  sumir  telja  þær  að  eins  góða  byrjun  til  þess  að 
rétta  við  hag  bænda. 

Stolypin  og  eftirraenn  hans,  cp  fyr  voru  nefndir,  voru 
aftur  á  nióti  andvigir  allri  viðleitni,  er  beindist  að  því  að 
auka  sfjórnmálaréttindi  a  mennings.  Dúman  lagðist  á  eitt 
með  þeim,  enda  voru  íhaldsmenn  og  afturhaldsmenn  þar 
lengi  i  allmiklum  raeiri  hluta.  Annars  hefir  hin  svonefnda 
alrússneska  stefna,  erbýstað  steypaöll- 
um  slafneskum  þjóðum  saman  i  einaheild 
undir  forræði  Rússa  ráðið  miklu  um  aðgerðir 
stjórnar  og  dúmu  bæði  i  innanlands  og  utanrikismálura. 
En  hún  hefir  koraið  einkar  hart  niður  á  ýrasum  þjóðum 
rikisins,  sera  eru  ekki  rússneskar  að  þjóðerni.  Þannig  haf'i 
Gyðingar  eins  og  fyr  orðið  fyrir  raiklum  ofsóknura.  Pólyerj- 
ar  hafa  fengið  að  kenna  á  margvislegri  harðýgi  og  1908 
skipaði  stjórnin  svo  fyrir,  að  í  unglingaskólum  Pólverja  skuli 


150  Stjórnarbyltingin  mikla  i  Rússlandi.  [Skirnír 

rússneskir  kennarar  hafa  á  hendi  fræðalu  í  eumum  grein- 
um  og  skuli  fræðslan  fara  frara  á  rússnesku.  ÁFinnlandi 
hefir  sótt  aftur  í  sama  horfið,  er  var  þar  um  og  eftir  sið- 
ustu  aldamót.  Alríkiðstjórnin  hefir  hvað  eftir  annað  skert 
valdasvið  finska  þingains  með  lögum  sem  dúman  hefir 
sett.  Það  er  og  segin  saga,  að  hin  einkar  frjálslega  stjórn- 
arskipun  er  Finnar  tóku  upp  1906  kom  illa  heim  við 
hina  riku  rússnesku  einvaldsstjórn  sem  hin  alkunna  frakk- 
neska  skilgreining  komst  svo  að  orði  um,  að  morðvígið 
•eitt  fái  skert  hana  (le  despotisrae  teraperé  par  Tassassinat). 

Að  endingu  skal  vikið  stuttlega  að  utanríkisraálastefnu 
Rússa  á  síðari  stjórnarárura  Nikulásar  2.,  að  svo  raiklu 
leyti  sem  hún  átti  þátt  i  að  koma  heirasstyrjöldinni  raiklu 
af  stað,  en  hún  varð  aftur  á  raóti  til  þess  að  steypa  keis- 
ara  af  stóli  og  koraa  á  stjórnarbylting  þeirri,  er  síðari 
þáttur  ritgerðar*)  þessarar  fjallar  ura. 

Þegar  Rússar  tóku  að  rétta  við  eftir  ófarirnar  í  styrj- 
öldinni  við  Japana  og  innanlandsbylting  þá,  sera  af  þeim 
leiddi,  fóru  þeir  sraárasaman  að  láta  stjórnraál  Evrópu  raeir 
til  sin  taka  en  áður.  Þegar  Austurriki  haustið  1908  inn- 
Jliraaði  Bosniu  og  Herzegovinu  þvert  ofan  i  samþyktir  þær, 
*er  gerðar  voru  á  Berlinarfundinum  1878,  vakti  það  sem 
vonlegt  var  mikla  gremju  hjá  Serbum.  Þeir  höfðu  gert  sér 
"von  um,  að  landahlutar  þessir,  er  Serbar  byggja  að  raestu 
leyti,  raundu  raeð  timanura  hverfa  undir  Serbíu.  Létu 
Serbar  allófriðlega  og  Rússar  gerðu  sig  líklega  til  að  fylgja 
þeim  að  málura.  En  Þjóðverjar  lögðust  þá  á  eitt  raeð 
Austurríkisraönnura  og  þröngvuðu  Serbura  og  Rússum  til 
þess  að  leggja  samþykki  á  innlimunina  (1909).  Þóttu 
Þjóðverjar  og  Austurríkisraenn  hafa  vaxið  mjög  af  þess- 
■um   málum,    en   Rússar   og  bandamenn  þeirra  sett  niður. 

')  Heimildarrit  þau  8em  eg  hefi  notað  við  samning  rítgerðar  þess- 
arar  era:  J.  A.  Fridericia:  Udsigt  over  den  politiske  Historie.  Fra  1848 
til  Nutiden,  2.  Udg.  Schlesinger :  Russland  in  XX.  Jahrhundert 
1908;  Zilliacus:  Revolution  och  Kontrarevolution  i  Russland,  1912. 
JReinhold  Mac:  Revolutionen  i  RuBland  1917.  Vogel-Jörgensen:  Ras- 
putin  1917.  Auk  þess  hefi  eg  stuðst  við  nokkrar  greinar  i  útlendum 
blöðum  og  timaritam. 


^klrnir]  StjóniArbyltingin  mikU  I  Rúislandi.  151 

Rússar  voru  auövitaö  ekki  við  ófriði  búnir,  en  ófriðar- 
flokkurinn  við  hirð  keisara  mun  hafa  hugsað  miðveldun- 
um  þegjandi  þörfina.  I  bráðina  varð  þó  friðarflokkurinn 
yfirsterkari  og  1910  sótti  Nikuláa  2.  ásamt  utanrikisráð- 
'herra  sinum  Sasonow  Vilhjálm  keisara  heim  i  Potsdam. 
'Þar  var  og  Bethmann  Holhveg  kanzlari  staddur.  Urðu 
]þeir  ásáttir  um,  að  landaskipun  á  Balkanskaga  skyldi  ekki 
raskað  úr  þvi  sem  komið  væri  (þ.  e,  Austurrikismönnum 
skyidi  ekki  haldast  uppi  að  færa  þar  út  lönd  sin).  Sum- 
arið  1912  sótti  Vilhjálmur  keisari  Rússakeisara  heim  l 
Baltischport  í  grend  við  Reval.  Nokkrir  helztu  ráðherr- 
ar  þeirra  keisaranna  voru  og  með  í  förinni.  Þéir  sendu 
•eíðan  út  orðsending  þess  efnis,  að  stjórnendur  þessara 
tveggja  stórvelda  væri  sammála  i  öllum  aðalatriðum  stjórn- 
málanna.  Þjóðverjar  og  blöð  þeirra  lögðu  mikið  upp  úr 
■þessari  orðsendingu,  en  Frakkar  voru  hinir  reiðustu,  af 
þ\i  að  Rússar  væri  að  daðra  við  Þjóðverja. 

í  Balkanstyrjöldunum  (1912  og  1913)  hallaðist  Rúss- 
land  aftur  á  sveifina  með  Vesturríkjunum  og  hafði  mik- 
inn  herbúnað.  Lá  hvað  eftir  annað  við,  að  ófriður  risi 
með  Rússum  og  Austurríkismönnum;  var  þá  viðbúið,  að 
vináttan  með  hinum  fyrnefndu  og  Þjóðverjum  færi  út  um 
þúfur.  Að  minsta  koati  þótti  þýzku  stjórninni  horfurnar 
á  Balkanskaga  svo  iskyggilegar  og  vigbúnaður  Rússa  svo 
tortryggilegur,  að  hún  lagði  til,  að  liðsafli  ríkisins  á  frið- 
artímum  væri  aukinn  stórum,  og  hafðist  það  fram. 

Þessi  ár  sem  nú  voru  talin  höfðu  friðarvinirnir  við 
hirð  keisara  haft  yfirtökin,  en  eftir  því  sem  herinn  efldist 
og  ófriðarpostularnir  með  Suchomlinow  hermálaráðherra, 
Iswolski  fyrv.  utanrikisráðherra  og  Nikulds  stórfursta  i 
broddi  fylkingar  fengu  raeiri  byr  í  seglin,  varð  aðstaða 
hinna  erfiðari.  Helztu  friðarvinirnir  voru  að  þvi  er  sumir 
Begja  þeir  Sasonow  utanríkisráðherra  og  Rasputin,  er  áð- 
ur  hafa  verið  nefndir.  Keisari  var  að  eðlisfari  fremur 
fylgjandi  friði,  en  annars  sitt  á  hvað,  eftir  því  við  hvem 
hann  ráðgaðist.  Bezt  tök  á  honum  mun  drotningin  og 
Rasputin  hafa  haft. 


16S  Stjórnarbyltingin  mikla  i  Bússlandi.  [Skirnir 

Annara  kaus  öll  alþýða  mahna  á  Rúöslandi,  eða  bænd- 
ur  og  verkamenn,  að  fá  að  lifa  i  friði,  en  einvaldsstjórnin 
lét  nú  ekki  einu  sinni  svo  lítið  að  gefa  vilja  þeirra  nokk- 
um  gaum.  Hins  vegar  voru  margir  mentamenn  og  at- 
vinuurekendur,  sem  hneigðust  að  alrússnesku  eða  öllu 
heldur  alslafnesku  stefnunni,  litlir  vinir  Þjóðverja,  er  þeir 
töldu  erfiða  og  ónærgætna  keppinauta  í  öUum  viðskiftum, 
Þeir  vildu  að  Rússland  kastaði  eign  sinni  á  Konstantino- 
pel  og  Hellusund  og  svifti  af  sjer  samkepnisfjötrum  Þjóð- 
verja.  Kváðu  þeir  Rússa  sjálfkjörna  til  þess  að  gerast 
forvígismenn  slafnesku  þjóðanna  i  baráttunni  við  Ger- 
mana.  Svo  árum  skifti  höfðu  Rússar  og  aðrir  Slafar,  er 
voru  fylgjandi  alslafnesku  stefnunni  komið  af  stað  mikl- 
um  undirróðri  og  æsingum  með  smærri  slafneskum  þjóð- 
um  á  landamærum  Rússlands,  einkum  þeim  er  töldust  til 
Austurrikis  og  Ungverjalands. 

Víg  Franz  Ferdinands  ríkiserfiiigja  i  Austurriki  og^ 
konu  hans,  er  voru  myrt  i  Sarajevo  í  Bosniu  28.  júní- 
mánaðar  1914,  var  eins  og  kunnugt  er  afleiðing  af  margra 
ára  æsingum  og  viðsjám  í  þessum  ríkishluta.  Við  rann- 
sókn  þá,  er  hafin  var  út  af  vigunum  þóttist  stjórn  Aust- 
urríkis  hafa  fengið  sannanir  fyrir  því,  að  undirróður  og 
æsingar  Serba  í  Bosniu  hefðu  átt  mikla  sök  á  því,  að  víg- 
in  voru  unnin,  og  bjóst  nú  að  »hirta«  Serba  fyrir  fornan 
fjandskap  og  nýjan.  Serbar  leituðu  ásjár  Rússastjórnar. 
Hún  réð  þeim  til  að  taka  liðlega  i  kröfur  Austurrikis,  en 
hét  þeim  liðveizlu  sinni,  ef  til  kæmi.  Serbar  fóru  að 
ráðum  Rússa  og  gengu  i  svari  sínu  að  því  nær  öllum  skil- 
yrðum  þeim,  er  Austurríkismenn  höfðu  sett  þeim.  En 
stjórn  Austurríkismanna  vildi,  þó  undarlegt  megi  heita, 
ekki  þekkjast  boð  Serba  og  sagði  þeim  stríð  á  hendur  28. 
júlímánaðar.  Sama  dag  eða  degi  siðar  tóku  Austurríkis- 
menn  og  Rússar  að  vígbúa  heri  sina.  Leikur  nokkur  efi 
á,  hvorir  hafi  átt  upptökin.  Þó  er  svo  að  sjá  sem  Rússa- 
keisara  hafi  verið  allmikið  áhugaraál,  að  friður  héldist, 
en  hafi  verið  beittur  brögðum  af  hermálaráðherra  sinum 
og  öðrum  ófriðarsinnum.  Að  miusta  kosti  hefir  Suchomlin- 


Bkirnirl  Stjómarbyltingín  mikla  i  Rússlaiidi.  1&8- 

ow  fyrv.  herraálaráðherra  játað  það  í  prófum  þeim,  er 
haldin  voru  yfir  honum  síðastliðið  sumar  eða  haust  við 
rikisráðsdóminn  í  Petrograd,  að  hann  hafi  haft  að  enga 
Bimaskipun  keisara  frá  aðfaranótt  þess  30.  júlí'),  er  bauð 
honum  að  afturkalla  fyrírskipunina  um  almennan  vig- 
búnað,    er    keisari    hafði    skrifað    undir   þá   um    daginn. 

En  Suehomlinow  lét  ekki  þar  við  staðar  numið,  held- 
ur  simaði  hann  oddvita  herstjórnarráðsins,  að  hafast  ekk- 
ert  að,  þ.  e.  að  halda  áfram  vígbúnaðinum.  Morguninn 
eftir  laug  hann  því  að  keisara,  að  vígbúnaður  hefði  ein- 
ungis  farið  fram  í  suð-vesturhéruðum  ríkisins  (þ.  e.  á 
landamærum  Austurríkis).  Daginn  eftir  bar  saman  fund- 
um  þeirra  Suchomlinows,  Sasonows  og  oddvita  herstjórn- 
arráðsins  og  á  10  mínútum  fastréðu  þeir  að  *  ekki  skyldi 
hætta  við  vígbúnaðinn.  Sama  dag  tókst  þeim  einnig  að 
koma  keisara  á  þá  skoðun.  Hafa  sumir  viljað  fuliyrða, 
að  þeim  hefði  aldrei  tekist  það,  ef  Rasputin  hefði  þáver- 
ið  á  uppréttura  fótura;  en  hann  var  þá  allþungt  haldinn 
af  sári  sem  alþýðukona  ein,  er  var  sett  til  höfuðs  honum, 
hafði  sært  hann.  Fregnin  um  almennan  vigbúnað  Rússa 
virðist  hafa  komið  aljflatt  upp  á  þýzku  stjórnina.  Hún 
sendi  Rússum  þegar  i  stað  ályktarorð  með  12  stunda  fresti 
og  krafðist  þess,  að  þeir  hættu  liðsafnaðinum  að  vörmu 
spori.  Slik  orðsending  var  auðvitað  sama  sem  friðslit, 
enda  hófu  Þjóðverjar  1.  dag  ágústmánaðar  opinberan  víg- 
búnað  og  sögðu  því  næst  Rússum  stríð  á  hendur.  Styrj- 
öldin  við  Rússa  dró  á  eftir  sér  ófrið  við  Frakka,  banda- 
menn  þeirra,  er  hvorki  vildu  né  þóttust  geta  setið  hjá,  og 
loks  sagði  Bretland  Þýzkalandi  strið  á  hendur  4.  ágúst. 

Ósjálfrátt  spyr  maður  sjálfan  sig:  Hefði  mátt  takast 
að  koraast  hjá  styrjöldinni  miklu  ef  Suchomlinow  hefði 
ekki  logið  að  keisara  sinura  og  fylgismenn  hans   lagst   á 


1)  Að  kvöldi  þess  29.  júH  barst  Niknlási  keisara  skeyti  fr&  Yil- 
bjálmi  Þýzkalandskeisara,  er  &byrgðÍ8t  bonam  aö  viðlögðam  drengskap 
sinam,  að  viná'ta  skyldi  haldast  með  Þjóðverjam  og  Rússam,  ef  almenn- 
nr  TÍgbúnaður  veri  ekki  bafinn. 


154  Stjórnarbyltingin  mikla  i  Rússlandi.  [Skirnir 

eitt  með  honum  að  hafa  skipun  keisara  að  engu?  Það  er 
ekki  óhugsandi,  að  það  hefði  orðið  til  þess  að  fresta  styrj- 
öldinni,  en  vart  til  þess  að  taka  alveg  fyrir  hana.  Her- 
búnaðurinn  var  orðinn  svo  feikna  mikill  og  verzlunar- 
samkepnin  svo  hörð  og  viðsjárnar  milli  stórveldanna  svo 
iskyggilegar,  að  styrjöidin  virðist  hafa  verið  óumflýjanleg. 
En  engu  að  siður  getur  sagan  aldrei  fellt  of  þungan  &- 
iellisdóm  yfir  Suchomlinow  og  hans  nótum. 

Þorleifur  U.  Bjamason. 


Ritfregnir. 


Jóhann  Signrjónsson :  Logneren.  Skuespil  i  fem  Akter 
-«ned  et  Forspil.     Gyldendalske  Boghandel.     Kbh.  &  Kria.     1917. 

Þegar  það  fréttist,  a5  Jóhann  Sigurjónason  hefði  í  smíðum  sjón- 
leík  með  efni  úr  Njálu,  muu  margur  hafa  orðið  forvitinn  og  þótt 
onikið  undir  hversu  tœkÍBt.  Auðsœtt  var,  að  hér  var  leitað  á  garð- 
inn  þar  sem  hann  var  hœstur.  Það  virtist  ekki  árennilegt  að  snerta 
vi6  Njálu.  t  fuUar  sex  aldir  hefir  hún  ein  ráðið  Ijóai  og  skugga  á 
lífi  þeirra  manna  er  hún  greinir  frá.  Og  svo  skjrt  hefir  hún  markað 
myndir  flestra  þeirra  í  marmara  málsins,  að  erfitt  mundi  að  breyta 
þar  nokkrum  drœtti  svo  að  ekki  yrði  úr  umskiftingur.  Um  euga 
menn  í  íslendingasögum  hefir  alþjða  manna  hugsað  og  rœtt  meira, 
en  um  persónurnar  í  Njálu.  AUir  þykjast  þekkja  Njál  og  Berg- 
þóru  og  syni  þeirra.  Það  sem  þau  hafa  sagt,  það  hafa  þau  sagt 
i  eitt  skifti  fyrir  öll  »í  heyranda  hljóði,  svo  að  dómendur  heyra  um 
dóm  þveran<  meðan  nokkurt  eyra  nemur  íslenzkt  mál.  Hver  mundi 
þora  að  leggja  Njáli  eða  Skarphéðní  önnur  orð  í  munn  í  stað  þeirra 
sem  sagan  hermir?  Sá  sem  það  gerði  fengi  ekkert  hljóð,  því  að 
Njála  hefir  orðið. 

Þama  er  vandinn.  Og  þó  mun  hvern  er  Njálu  les  langa  til 
að  sjá  þessa  roenn  á  leiksviði,  sjá  þessar  sálir  klœddar  holdi  og 
blóði,  heyra  orð  þeirra  fullum  hljómi  af  vörum  lifandi  manna.  Njála 
virðist  framar  öllum  öðrum  íslendingasögum  leiksaga  —  sjónleikur 
i  álögum  söguformsins,  Að  vísu  dyrleg  eins  og  hún  er,  og  þó  um 
leið  efni  í  stórfeldan  sjónleik.  —  Og  nú  er  hún  komiu  á  leiksviðið. 

Þáttaskipunin  er  í  stuttu  málí  þessi:  Formálinn  svarar  til 
kap.  107  í  Njálu.  Hann  er  samtal  þeirra  feðganna,  ValgarÖar  hius 
gráa  og  Marðar.  Þar  blœs  Valgarður  í  öfundarglœður  Bonar  síns 
og  gefur  honum  bendingu  um  að  rægja  þá  Höskuld  og  Njálssonu 
saman.  Fórnareldurinn,  þar  sem  Valgarður  brennir  krossinn  (sbr. 
Njála:     >Valgarður    braut    krossa    fyrir   Merði<)  og  biður  Njáli  og 


156  Bitfregnir.  [Skimir 

œtt   hans    bölbæna,    fyrirmyndar    Njálsbrennu.     Það  er    hature-  og 
hefndareldur  heiðninnar,  er  brennir  merki  kœrleikans  og  sáttfysinnar. 

1.  þátturinn  er  glœsileg  sumarveizla  útl  í  skógi  hjá  Höskuldl. 
Þar  eru  Njáll  og  synir  hans  og  Kári,  og  konur  þeirra,  Mörður  og 
kona  hans,  Flosi,  skáld  og  fleiri.  Þar  hefst  rógur  Marðar  og  þar 
heldur  Njáll  djúpúðuga  ræðu  um  friðinn  og  föðurlandið,  en  hverfur 
síðan  heim.  A.ð  lokum  byður  Skarphéðinn  Höskuldi  fóstbrœðralag 
og  skuli  þeir  blanda  blóði  saman.  En  Mörður  hefir  fengið  þrœl 
sinn  til  að  kalla  upp:  »Hver  drap  Þráln?«  um  leið  og  Skarp- 
hóðinn  lýkur  máli  sínu,  og  Höskuldur  færist  undan.  Skarphóðinn 
reiðiat  og  þeir  brœður  og  Kári  fara  heim. 

2.  þáttur    gerist   í  hlöðu  á  Bergþórshvoli.     Möröur  hefir  fariö- 
fyrir    Skarphéðin    til    Höskulda    og    falað  goðorð    hans,    en    fengið 
biturt  afsvar,  og   heldur  nú  áfram  rógi  sínum,  unz  þeir  brœður  og 
Mörður  ráða   allir  aðför  að  Höskuldi.     Njáll  og  Bergþóra  koma  að, 
og    verða    nokkrar    orðahnippingar,    unz    Skarphóðinn   að    undirlagi' 
Marðar  spyr  föður  sinn,  hvott  hann  mundi  harma  meir  dauða  sinn 
eða    Höskulds.     Njáll    reiðist,    og    segir   að  betra  þætti  sér  að  láta 
tvo    sonu    sína    —  og  lifði  Höskuldur.     Þátturinn  endar  á  viðræðui 
þeirra  Njáls  og  Bergþóru  um  Skarphéðin. 

3.  þátturinn  gerist  heima  hjá  Höskuldi,  samtal  þeirra  Höskulds 
og  Hildigunnar,  unz  Njál  ber  að  garði.  Hanu  biður  Höakuld 
að  selja  sér  goðorð  sitt  og  býðst  til  að  útvega  honum  annað  í  staö- 
inn  í  átthögum  Hildigunuar.  Höskuldur  lætur  loks  tilleiðast  og 
fœr  um  síðir  samþykki  Hildigunnar.  Njáll  snýr  heimleiðis  og 
Höskuldur  fylgir  honum  úr  garði.  Hildigunnur  býst  að  fagna  hon- 
um,  er  hann  komi  aftur,  en  í  stað  hans  kemur  Mörður  til  að  boða 
henni  v/g  hans,  og  Höskuldur  er  borinn  inn  á  líkbörum  með  skikkjuna 
Flosanaut  yfir  sér.  Hildigunnur  lyftir  skikkjunni,  kyssir  líkið  og 
Bver  hefnd. 

4.  þáttur  er  veizlan  fyrir  Flosa,  sem  endar  með  því  að  Hildi- 
gunnur  steypir  skikkjunni  yfir  hann. 

5.  þáttur  er  Njálsbrenna. 

Enginn  efi  virðist  mér  á  því,  að  Jóhann  Sigurjónsson  befir 
hér  skapað  listaverk  er  getur  honum  maklega  frægð  og  lifir  lengi 
á  leiksviðinu.  ÖII  meðferð  hans  synir  það  greinilega,  að  hann  hefii 
til  fulls  skilið  þann  vanda  er  hann  tókst  á  hendur,  og  hann  hefir 
víðast  náð  þeim  tökum  ei  sniUiugum  einum  auðnast.  Hann  hefir 
haft  þá  aðferðina,  er  eg  hygg  að  ein  só  rótt,  að  fylgja  efni  og  orö- 
um  sögunnar  svo  langt  sem  leiksviðið  leyfði,  en  bœta  við  eða  víkjft- 


ðkiniirl  Ritfregnir.  ItT 

frá  einungis  þar  sem  það  virtist  nauðsynlegt  til  a8  rekja  örlaga- 
'þrœSina  á  leiksviðinu.  Hann  befir  í  hvívetna  reynt  að  láta  hvern 
manu  koma  fram  í  samrœmi  við  skilning  söguhöfundarins  á  honum, 
•og  hann  hefir  d/pkað  þann  skilning,  fœrt  út  í  hálfur  það  sem  hálf- 
kveðið  er  í  sögunni  og  anúið  í  orð  og  athöfn  mörgu  sem  þar  má 
lesa  milll  lína. 

Eg  skal  nefna  nokkui  dœmi. 

Hann  lœtur  Valgarð  herða  á  Merði  með  því  að  gera  hann 
iirœddan  um  Þorkötlii  kouu  sína  fyrir  Skarphéðni.  Um  það  getur 
«agan  ekki,  en  hún  lœtur  Gizur  hvíta  segja,  að  Mörður  unni  konu 
«inni  >Bem  augum  í  höfði  sér^^  og  Þorkötlu,  að  hún  ^kveðst  þess 
fyrir  löngu  búin,  að  skildi  með  þeim  Merði«.  En  engin  hvöt  er 
illvígari  en  afbr/ðisemin.  Þá  lœtur  skáldið  Mörð  gefa  það  í  skyn, 
að  Kára  lítist  vel  á  Hildigunni.  Um  það  þegir  sagau.  £n  hún 
segir  OS8  að  Kári  gekk  að  eiga  Hildigunni  eftir  alt  sem  á  undan 
var  gengið,  og  er  ólíklegt  að  svo  hefði  farið,  ef  honum  hefði  ekkl 
frá  öndverðu  verið  bljtt  í  þeli  til  hennar. 

Það  atriðið  í  Njálu  sem  mest  veltur  á  og  þó  er  verst  frá  gengið 
«r  rógur  Marðar,  er  hann  rægir  þá  saman  Höskuld  og  sonu  Njáls. 
Njála  fer  þar  svo  fljótt  yfir  sögu,  að  lesandanum  verður  torskilið 
hvernig  Mörður  gat  leitt  Njálssonu  svo  langt.  Jafnframt  er  víg 
Höskulds  blettur  sem  ekki  verður  af  þeim  þveginn.  Og  enn  er 
það  óakiljanlegt,  að  Njáll  situr  hlutlaus  hjá  og  gerir  ekkert  veru- 
iegt  til  að  skírra  vandrœðum,  svo  ant  sem  honum  var  um  Höskuld 
og  Bonu  BÍna.  Skáldið  hefir  fundið  þetta  vel  og  reynt  hér  að  gera 
þá  brú  til  skilnings,  er  söguna  brestur.  Hann  hefir  tekið  upp  öll 
þau  atriði  úr  rógi  Marðar,  er  sagan  greinir  og  gefur  í  skyn,  og 
greitt  úr  þeim  sem  bezt  ug  bœtt  nokkrum  við,  smbr.  orð  Njálu: 
iMörður  rœgir  Höskuld  að  vanda  ok  hefir  nú  enn  margar  n/jar 
«ögur  og  eggjar  einart  Skarphéðin  ok  þá  at  drepa  Höskuld«. 
Hann  lœtur  Mörð  slá  á  þá  strengi  hjá  Skarphéðni,  að  faðir  hans 
hafi  haft  hann  að  olnbogabarni  og  tekið  Höskuld  fram  yfir  hann. 
Hann  lœtur  Skarphóðinn  bjóða  Höskuldi  fóstbræðralíig,  sem  auö- 
vitað  var  ágœtur  prófsteinn  á  hugarfar  Höskulds.  —  Úr  aðgerða- 
leysi  Njáls  bætir  hann  með  því  að  láta  hann  fara  til  Höskulds, 
fala  goðorð  hana  og  reyna  að  fá  hann  til  að  setjast  að  í  átthögum 
Hildigunnar,  sem  Njála  lætur  Flosa  gera.  Virðist  mér  að  skáldiS 
hafi  gengið  svo  vel  frá  þessum  atriðum  sem  uut  var,  eftir  því  sem 
drög  voru  til  í  sögunni.  Og  þyki  enn  ávant,  þá  hygg  eg  að  það 
sé  fremur  sök  efnisins  en  meðferðarinnar.    Eg  held  sem  sé,  að  rógur 


158  KitfregDÍr.  tSkiniir 

sé  það  efDÍð  sem  verst  er  viðfangs  allra,  sökuin  þess  að  engin  samút^' 
er  hugBanleg  með  rógberanum,  og  sá  sem  lœtur  leiðast  af  rógi  er 
að  sama  skapi  blindur,  en  Ijós  skilningsins  dvín  þar  sem  blindnin 
byrjar.  —  Önnur  hætta  sem  hér  er  á  ferðum  er  sú,  að  Skarphéðlnn, 
aem  allir  lesendur  Njálu  unna  fyrir  orðspeki  bana  og  karlmensku, 
kemur  á  leiksviðinu  oftast  í  sambandi  við  Mörð  og  sóat  því  frá 
sinni  veiku  hlið,  en  í  sögunni  snýr  oftar  sterkari  hliðin  að  lesand' 
anum.  Sjónleikurinn  gefur  oas  ekki  eins  fjölfróða  mynd  af  Skarp' 
héðni  og  Njála,  en  að  vísu  er  það  sem  til  hans  sést  í  samrœmi  viS- 
tilsvarandi  hlu^a  sögunnar. 

Um  aðrar  persónur  leiksins,  þá  hygg  eg  að  þœr  njóti  sin  engu 
ver  en  í  sögunni  og  að  höfundur  hafi  d/pkað  réttan  skilning  á  þeim 
og  anda  sögunnar.  Hildigunni  hefir  hanu  gert  einhverja  hina  glœsi- 
legustu  konu  sem  á  leiksvið  hefir  komið,  og  eru  einkum  þriðji  og 
fjóiði  þáttur,  þar  sem  hún  er  aðalpersónan,  undrafagrir  og  máttugir. 
í  leiknum  er  stígandi,  sem  hrífur  með  fullum  myndugleik,  en  yfir 
öllu  sami  Ijóðblœrinn  sem  einkent  hef ir  önnur  leikrit  Jóhanns  Sigur- 
jónssonar.  Og  það  hygg  eg,  að  hvar  sem  hann  verður  leikinn  á 
því  leiksviði  og  af  þeim  leikendum  sem  honum  hœfa,  þá  beri  hann 
frægðarorð  íslenzkra  bókmenta  um  heiminn. 

G.  F. 


Jóhann  Signrjónssun :     Bjærg-Ejvind  og  hans  Hnstm.  — 

Skuespil  i  fire  Optrin.  Med  40  Illustrationer  fra  Svenska  Biograf. 
Tredje  gennemsete  Udgave.  Gyldendalske  Boghandel.  Kbh.  &■ 
Kria.     1917. 

Þessi  skrautútgáfa,  sem  kemur  út  í  10000  eintökum,  er  Ijóe 
vottur  þess  sigurs  er  höfundur  Fjalla-Eyvindar  hefir  unnið.  Hór 
eru  leikmyndir  þær  er  teknar  hafa  verið  fyrir  kvikmyndahúsia 
komnar  inn  í  teksta  leikritsins  sjálfs  til  skýringar  og  prýði,  og  segir 
höf.  i  formála,  að  slíks  séu  engin  dœmi  áður  um  aðrar  bœkur.  Lieik- 
myndirnar  virðast  ágætar.  Victor  Sjöström  leikur  Fjalla-Eyvind,  en 
frú  Edith  Erastoff  Höllu.  Leitt  er  að  landið  á  myndunum  er  Lapp- 
land  og  ekki  Island.  Er  það  stríðinu  að  kenna.  Annars  er  lands- 
lagið  furðu  sviplíkt.  Útgáfan  er  merkileg,  og  mun  margan  fysa  at^ 
eiguast  hana. 

G.  F. 


flkiniir]  Ritfregnir.  15> 

Gnnnar  Gunnarðson :  Drengon.  GyldendalBke  Boghande). 
Kbhvn  —  Kria.     MDCCCCXVII. 

Gunnar  Gunnarsson  er  iöiun  aS  rita.  MeC  skömmu  miUibilt 
Bendir  hann  út  hverja  bókina  eftir  aðra.  Og  alt  af  er  eitthvað  variS 
í  það,  sem  hann  lœtur  frá  sér  fara. 

Bók  8Ú,  sem  hér  um  rœðir,  er  eígi  komin  út  á  íslenzku  enn 
þá,  en  vonandi  verður  þess  eigi  alllengi  að  bíða.  Minna  má  menta- 
1/ður  íslandB  ekki  gera  fyrir  þessa  Vœringja  BÍna,  sera  flytja  nafn 
4andsina  út  um  allar  álfur,  en  að  sjá  um,  að  ritverk  þeirra  komi 
jafnóðum  út  á  íslenzku,  og*minna  má  þjóðin  ekki  gera  fyrir  þá,  en 
að  lesa  bœkurnar,  þegar  út  eru  komnar  —  jafnvel  þótt  fyrir  þá 
Bök  yrði  keypt  og  lesið  einni  bókinni  minna  af  Lögbergs-sögum  og 
öðru  álíka  góðgœti. 

Bók  þessi  er  eigiulega  engin  skáldsaga,  þótt  í  Bkáldsöguformt 
sé,  heldur  miklu  fremur  Ijóð  í^sundurlausum  orðum.  Og  sem  ]jó5> 
verður  að  dœma  hana. 

Hún  segir  frá  œfi  manns,  sem  aPan  aldur  sinn  heldur  áfram> 
-•6  vera  barn  —  eða  skáld.  Varðveitir  næmleik  barnsins  fyrir  rödd- 
um  náttúrunnar,  ómunum  neðan  úr  djúpl  sálar  sinnar  og  þeim 
heilaga  nið  lífsins  sjálfs,  sem  almenningur  heyrir  ekki  fyrir  hávaða 
dœgurstritsins  eða  gellandi  ópum  ástríðnanna. 

Og  þessu  er-  lyst  Ijómandi  vel.  Fyrst  samlífi  drengsins  og 
árinnar,  sem  rennur  fyrir  neðan  bœinn  hans  —  að  því  er  virðist- 
án  upphafs  eða  enda,  eins'^og  straumur  tímans.  Þá  kynnum  hans 
af  hafinu,  sem  reynast  örlagaþrungin,  er  á  líður.  Svo  kemur  dauð- 
inn  sem  óboðinn  œgilegur^gestur  inn  í  lif  hans  og  skilur  eftir  sig 
iskaldan  hroll.  £n  svo  vakuar  hjarta  hans  til  nýs  lífs  og  fyrsta 
ástin  sprettur  upp,  feimin  og  brosandi,  til  þess  eins,  að  bíða  sáran 
ÓBÍgur  og  óbœtanleg  vonbrigði.  En  þá  tekur  silfurstrengurinn  að> 
hljóma  í  hjarta  dreugsins,  silfurstrengur  skáldskaparins,  og  sorg  og 
gleði  renna  saman  í  œðri  samhljóm,  sem  huggar,  svalar  og  opinberar. 

Þá  er  einn  þáttur  um  drenginn  og  árin  —  árin,  sem  líða  og 
gera  alla  aðra  fullorðna,  harða  og  sterka,  en  skilja  hann  eftir  sem 
bam,  viðkvœmt  og  einmana  barn.  Hann  einn  ^kemst  ekkert  áfram< 
—  viU  það  ekki,  og  lætur  sór  nægja,  þrátt  fyrir  óvirðing  annarra 
manna,  að  vera  daglaunamaður  hjá  vini  sínum,  Pétri  kaupmanni, 
Bem  átt  hefir  stúlku  þá,  sem  drengurinn  elskar  alla  œfi.  Kaup- 
maðurinn  er  góður  maður,  sem  alt  hepnast,  en  er  þó  sí-soltinn  eftir 
meira   —  meira,  og  vill  vekja  »frama-löngun«  hjá  drengnum.     Exk 


5M0  Ritfregnir.  iSkimir 

^aS    tekst  ekkl.     Hann  á  nógan  auð  í  samrœmi  sjálfs  sín  og  nátt- 
úrnnnar,  glrnist  ekkert  annaC.     Og  þannig  líða  árin. 

Drengurinn  og  máttarvöldin.  Máttarvöld  hafs  og  himins,  Hfa 
-og  dauða.  íaavor  eitt  fer  hann  um  nótt  út  á  hafísinn  —  til  þesa 
að  fá  að  líta  hafið  augum,  óbundið  og  frjálst.  £n  jaki  losnar  meS 
hann  frá  aðalísnum  og  hann  rekur  út  til  hafa.  Og  drengurinn 
-stendur  þar  einn  á  grænblikandi  ísnum,  milli  hafs  og  himins,  í 
tindrandi  sólskini  —  tekur  ofan  og  flytar  máttarvöldunum  lofsöng 
'Um  lífið  og  dauðann.  Hann  hefir  séð  strauminn  renna  >frá  eilíföar- 
fjöUura  í  eilífðar-mar<.  Hann  hefir  fullkomnað  starfið  og  runnið 
^keiðið  á  enda.  Og  hann  þakkar  fyrir  alt  —  hneigir  sig  fyrir  öllum 
og  fer,  eins  og  Tagore  segir.  — 

Þegar  eg  las  bók  þessa,  datt  mér  hvað  eftir  annað  í  hug  bók 
kínverska  heimspekingsins  Lao-tse  um  t  a  o ,  >veginn<,  alvaldið,  insta 
'kjarna  tilverunnar.  Blærinn  er  sá  sami.  ]&AIIir  þessir  hlutir,  sem 
mennirnir  kalla  dauða<3;,  segir  Gunnar,  »gefa  tveim  höndum  og 
áhyggjulaust  af  auðœfum  sínum  —  eius  og  lífið  œtlast  til  —  áa 
þess  að  verða  að  fátækari,  og  gera  hvern,  sem  vill,  að  trúnaðar- 
manni  sínum.  En  mennirnir  eru  svo  heimskir,  að  þeir  loka  hjarta 
sínu  —  hver  fyrir  öðrum  og  fyrir  náttúrunni^. 

Og  Lao  tse  segir :  í>Tao  er  ótœmandi  eins  og  ríkuleg  uppsprettu- 
lind.  Það  kallast  móðurskautið  djúpa.  Það  er  undirrót  himins  og 
jarðar.  Það  er  eilíft  og  starfar  blíðlega  cg  án  strits^.  ^Sá,  sem 
girnist  lítið,  mun  öðlast  það.  En  sá,  sem  girnist  mikið,  mun  fara 
á  mis  við  það«. 

Og  orð  Lao-tse  um  sjálfan  sig:  »Eg  er  eins  og  rekald  og  á 
ekkert  heimili.  Allir  aðrir  hafa  gnægð  auðœfa,  en  eg  einn  er  tóm- 
hentur.  Hvað  eg  er  heimskur!  Eg  er  frá  mér.  AUir  aðrir  Ijóma 
af  hyggindum,  en  eg  einn  lifi  í  dimmunni.  Menn  hafa  ærna  dóm- 
greind;  eg  einn  er  heimskur. 

Eg  er  sem  hafið;  eg  berst  áfram  í  bylgjum  og  veit  ekki,  hvar 
eg  get  fundið  hvíld.  AUir  aðrir  hafa  eitthvað  að  starfaj  eg  einn 
er  ólaginn  og  dugnaðarlaus. 

Eg  einn  er  ekki  sera  aðrir  menn,  en  eg  heiðra  hina  nærandi 
móður«.  — 

Að  öðru  leyti  œtla  eg  mér  ekki  að  dæma  um  bók  þessa.  Ef 
til  vill  má  finna  á  henni  galla  —  og  marga  kosti  hefir  hún, 
sem  eg  hefi  ekki  upp  talið.  En  hún  er  það  sem  hún  er  — 
og  mun  lifa. 

Jakob  Jóh.  Smári. 


«ÍÍMÍr]  Ritfregnir.  16i 

Gnnoar  Gnnnarsson:  Smaa  Sknespil.  O.  B.  Kbhvn  — 
Kria.     MCMXVII. 

Þetta  eru  víst  fyratu  leíkritin,  sem  út  koiua  eftir  G.  G.  Hvort- 
<tveggja  eru  einþœttingar.  HiC  fyrra  heitir  Bræðurnir  og  segir 
frá  brœðrum  tveim,  sem  orönir  eru  óvinir,  sökum  þess,  að  sá  eldri 
jiefir,  að  ytra    áliti,   sýnt  yngra  bróður  eínum  alls  konar  fjandskap 

—  en  alt  hefir  það  verið  í  góðu  skyni  gert^  til  þess  að  ala  hann 
■upp  og  stœla  —  bjarga  honum.  Er  leikritið  mest  samtal  brœðr- 
anna,  er  sá  eldrl  liggur  á  banasœnginni. 

Það  er  skemst  af  að  segja  um  þetta  leikrit,  þótt  stutt  sé,  að 
það  Ijsir  mjög  víðtcekri  og  nákvæmri  sálþekkingu  hjá  höfundinum, 
8VO  að  það  er  því  nœr  sem  n/tt  landnám,  að  fylgja  honum  gegnum 
alla  króka  í  sálum  bræðranna  —  einkum  hins  eldra,^sem  er  miklu 
fjölbreyttari  og  merkilegri  sál.  Er  hór  yfirleitt  Ijómandi  laglega 
af  stað  farið,  þótt  erfitt  yrði  sjálfsagt,  að  leika  einþætting  þenna; 
þar  sem  svo  lítið  ^gerist^c.  Það  mundi  krefjast  ágætra  leikenda  — 
og  ágœtra  áhorfenda. 

Siðara  leikritið  heitir  Sleginn  (Ramt)  og  fjallar  um  prest, 
sem  verður  þess  vís,  að  hann  er  holdsveikur.  Miklu  virðist  mér 
minna  í  það  varið,  þótt  afleiðingar  ógæfu  þessarrar  só  dregnar  skörp- 
um  dráttum,  er  ást  þeirra  hjónanna  og  trú  prestsins  á  guð  brestur 
sem  vatnsbóla.  En  síðasta  ógnun  prestsins  gegn  guði  finst  mér  t. 
d.  næsta  ósmekkleg.  Og  enn  hefi  eg  það  út  á  þetta  að  eetja,  aö 
Bvo  virðist,  sem  höf.  hafi  aldrei  þekt  þá  »trú,  sem  fjöllin  flyturi 
og  stenzt  alt  aðkast  örlaganna.  Allir  trúaðir  menn  hjá  honum  virð- 
ast  brotna  sem  reyr,  ef  illa  fer  um  hagi  þeirra.     En  á  hinn  bóginn 

—  þetta  er  algengt,  og  höf.  hefir  auðvitað  leyfi  til  að  taka  þá 
hliðina  til  meðferðar,  en  það  verður  þreytandi  til  lengdar  —  sbr. 
BÍra  Sturlu  í  »StröndinnÍ4(.  Og  til  eru  þó  þeir  menn  og  konur, 
sem  geta  séð  alt  >frá  sjónarhœð  eilífðatinnar«. 

Jakob  Jóh.  Smári. 

Sfgfús  Biondal:    Drotningin  í  A'geirsborg  og  önnar  kvæði. 

Rvík.     Útgefandi  Þorst.  Gíslason.     1917. 

Höfundur  kvœða  þessarra  er  skáld  —  á  því  er  enginn  vafi. 
Honura  er  synt  um  að  draga  upp  glöggar  og  áhrifamiklar  myndir, 
sem  festast  í  huga  lesandans.  Má  þar  til  nefna  aðalkvæðið,  sem 
mjög  er  auðugt  að  slíkum  myndum  og  þrungið  þeim  anda  og  krafti, 
sem  lœtur  lesaiidaun  finna  til  með  skáldinu  og  sjá  það  sama  sem 
hann   sér.      Fleiri    ágœtiskvœði    má    og    nefna,   svo  sem    Draum 

11 


162  Bitfregnir.  [Skímir 

Hannibals,  sem  er  snild  aS  allri  efnismeðferð  og  kjarnort  rajög, 
SeiSkonuna,  sem  minnir  á  Grím  Thomsen,  SÍSustu  sigl- 
ing  Jóns  Indíafara,  sem  flytur  mann  með  valdi  gegnum 
aldirnar,  að  dánarbeði  Jóns  gamla  og  lyftir  blæjuuni  frá  sál  hans 
í  óráðinu,  unz  hann  ^siglir  á  guðs  síns  fuDd^,  o.  fl.  o.  fl.  í  siðast 
nefndu  kvœði  eru  yms  orðatiltœki  Jóns,  og  er  þeim  vel  fyrir  komið^ 

Yfir  kvæðunum  hvílir  frumlegur  blœr  og  hressandi.  Höf.  er 
yfirleitt  ólíkur  öðrum  íslenzkum  skáldum  og  má  ef  til  vill  rekja- 
það  til  þess,  hve  fróður  hann  er  um  bókmentir  annarra  þjóða  og. 
tíma.     Hannn  er  enginn  heima-alningur. 

Gallar  á  kvœðunum  eru  helzt  stirðleikur  á  bragarhætti  sums- 
staðar,  en  ekki  kveður  raikið  að  því.  Einna  raeat  ber  og  á  því  i 
hinura  þjddu  kvæðum  aftan  við  bókina. 

Þjðingarnar    eru    misjafnar    að  gæðum,  sem  von  er  til,  en  þó- 
mun  yfirleitt  vera  fengur  í  þv/,  að  hafa  þær.     Vil  eg  þar  til  nefna 
m.  a.    Skóarann    eftir  Tennyson  og    g  r  í  s  k  u    kvæðin.     Önnur 
eru  aftur  talsvert  gölluð  —  sum. 

Eitt  kvæði  þarf  eg  að  rainnast  á  enn —  Skriftamál  þing" 
mannsefnisins.  Það  ætti  /  raun  og  veru  að  syngjast  á  kjör- 
fundura,  eins  og  höf.  bendir  á.  En  líklega  eru  kjósendur  yfirleitt 
ekki  þannig  gerðir,  að  þeir  geti  lyft  sér  upp  í  svo  guðdóralegt 
gaman. 

Margt  mætti  fleira  og  nánara  um  bók  þessa  segja,  þótt  ógert 
verði  látið  hér,  því  að  tilgangur  rainn  er  einungis  sá,  að  rainnast 
lauslega  á  bók,  kvæðabók,  sera  hefir  eitthvað  nýtt  og  áður  ósagt 
að  færa  oss  íálendingura.  Og  það  hefir  Drotningin  í  Algeirsborg,. 
raörgura  kvæðabókum  fremur. 

Jakob  Jóh.  Smári. 

Blagnús  Gíslason:    Rúnir.     Rvík.     1916. 

Kvæðabók  þessi  hefir  hlotið  ómilda  dóraa  surasstaðar  og  það 
óraaklega.  Fyrst  og  fremst  verður  að  líta  á  hag  skáldsius  og  alla 
aðbúð,  andlega  og  líkaralega.  En  þótt  því  só  slept,  þá  er  raargt 
svo  gott  í  kvæðunum,  .að  mjög  er  ranglátt,  að  varpa  þeim  öllum 
til  hliðar  með  sleggjudórai. 

Höf.  hefir  lengst  af  átt  við  bág  kjör  að  búa,  heilsuleysi  og 
fátækt.  Kennir  þess  víða  í  kvæðunura,  hve  kunnugur  hann  er 
þeim  gestum,  og  er  þá  víða  vel  að  orði  komizt,  t.  d.  í  kvæðina 
Fátækt: 


Skirmrl  Bitfregnir.  M 

Oft  í  þeirri  örgu  nau8 
ertu  af  bluDdi  vakinn, 
YÍð  að  sáran  biðja  um  brauð 
börn  þín  svöng  og  hrakin. 

Náðir  Ijðs  ef  ieitar  á, 
lengist  gata  að  vinum; 
gróðans  menn  ei  gerast  þá 
greiðugari  hinum. 


Litist  þú  um  land  og  haf, 
leitir  eftir  brauði, 
virðiet  standa  öllu  af: 
angist,  kvöl  og  dauði. 

Jjausavísurnar  eru  og  sumar  snjallar  og  enn  fremur  má  nefna 
kvœðin  um  Þorgils  gjallanda  og  Torfa  í  Ólafsdal  og 
einna  helzt  Ðraumadísina,  sem  er  mjög  gott  kvœði. 

Gallar  eru  /msir  á  kvœðunum,  yrkisefnin  stundum  lóttvœg  og 
meðferðin  of  alvanaleg  og  málvillur  á  stöku  stað.  £n  það  er  engin 
furða.  Hitt  ber  að  undrast,  hve  langt  höf.  hefir  samt  sem  áður 
komizt  sumsstaðar,  þrátt  fyiir  »1!a  örðugleika. 

Jakob  Jóh.  Sniári. 

Axel  Thorsteinssoii :  Nýir  tfmar.  Rvík.  Bókav.  Ársœlff 
Amasonar.     1917. 

£g  hefi  annarsstaðar  minst  á  bók  þessa  og  get  því  verið  stutt- 
orður.  Höf.  ritar  heldur  lipurt  og  eðlilegt  mál  og  er  s/nt  um  a5 
halda  þrœði  sögunnar,  vill  vel  og  hugsar  fagurlega.  £n  hann  skottir 
fastari  tök  á  lífinu  og  persónunum,  hœttir  um  of  við  að  láta  sór 
nœgja  að  rissa,  í  stað  þess  að  móta  með  hörðum  höudum.  Og  eink- 
um  þarf  hann  að  verða  þroskaðri  í  hugsanalífi  sínu.  £n  liklegt 
þykir  mér  að  hann  eigi  eftir  að  rita  góðar  bœkur,  ef  hann  heldur 
áfram  að  afla  sér  œ  meiri  þekkiiigar  og  víðsjnis,  en  hann  getur 
haft  enn  þá. 

Jakob  Jóh.  Smári. 

Axel  ThorsteÍDSson:  Sex  sognr.  Rvík  1917.  Bókav.  Guðm. 
Gamalíelssonar. 

Um    sögur   þessar    má   likt   segja  og  um  Njja  tíma.     Flestar 


TM  Ritfregnir.  [Skirnir 

íjalla  þær  um  ást,  en  geta  eðlilega  ekki  sjnt  hana  uemá  frá  örfáum 
hliðum  og  er  það  skaði.  Bezt  af  sögum  þessum  þykir  mér  M  a  - 
dama  Þorgerður;  þar  tekst  höf.  að  líta  ofan  á  efnið  með 
hressandi  kjmni  —  innan  um  alvöruna.  G  a  s  k  a  er  og  snotur 
saga.     Aftur  eru  hinar  heldur  smávœgílegar  að  efni  og  meðferð. 

Jakob  Jóh.  Smári. 

Jónas  Þorbergsson:  Fríkirkja  —  Þjóðkirkja.  Fyrirlestur 
haldinn  á  Akureyri  26.  janúar  1917. 

í  fyrirlestri  þessum  ræðst  höf.  á  fríkírkjufyrirkomulagið,  eins 
og  það  t.  d.  tíðkast  í  Ameríku,  og  finnur  á  því  marga  galla.  Er 
því  ekkl  að  leyna,  að  lysing  hans  á  því  er  ekki  fögur.  Höf.  viU 
hafa  þjóðkirkju,  mjög  »rúnígóða^,  sem  sjá  má  af  loka-tillögum  hans, 
«n  þær  eru  á  þessa  leið: 

»Hin  margbrotnu  kenningakerfi  verða  að  hverfa,  og  hin  fáu 
meginatriðl,  sem  öllum  kemur  saman  um,  að  verða  hyrningarstein- 
arnir  undir  framtíðarkirkjunni,  sem  verður  svo  rúm,  að  allir,  sem 
kristnir  vilja  vera,  geta  staðið  þar  innan  veggja.  Þar  verða  hinar 
Ϛrgu  vistarverur. 

Eg  leyfi  mér  nú  að  leggja  fram  þessar  tillögur: 

1.  Að  ákvæðið  um  það,  að  hin  ev.  lút.  klrkja  skuH  vera  þjóS- 
kirkja  á  Islandi,  só  numið  úr  lögum. 

2.  Að  í  stað  hinnar  lútersku  kirkju  sé  stofnsett  »Hin  íslenzka 
kristilega  kirkja«,  sem  grundvallist  á  öllum  þeim  meginatriðum, 
aem  geti  jafnframt  orðið  samvinnugrundvöUur  allra  þeirra  trúflokka, 
sem  nú  berjast  um  völdin  í  landinu. 

3.  Að  ríkið  taki  að  sér  að  vernda  kirkjuna  á  þessum  grund- 
vðlli,  enda  sé  ekki  kenningafrelsi  presta  á  annan  hátt  takmörk  uett, 
og  að  svo  sé  búið  um  kjör  presta  og  hag  kirkjunnar,  að  þau  akil- 
yrðí  bresti  ekki,  til  þess  að  hún  geti  orðið  blessunarrík  stofnun  í 
þjóðfélaginu. 

4.  Að  trúbragðakenslu  við  háskólann  verðl  hagað  svo,  að  þar 
sé  ekki  einni  trúarstefnu  gert  hœrra  undir  höfði  en  öðrum. 

5.  Að  uppfræðslu  barna  í  kristilegum  efnum  sé^hagað  sam- 
kvæmt  þessuí. 

TiUögur  þessar  virðast  mór  fara  í  mjög  æskilega  átt,  en  erfið- 
leikar  mundu  sjálfsagt  verða  á  framkvœmd  þeirra.  En  þær  eru 
alt  um  það  athugunarverðar. 

Jakob  Jóh.  Smári. 


Skirnir]  Ritfregnir.  W 

Glfmnbók,  gefin  út  af  íþróttasambandi  ÍBlands.  MeC  36  rojt)d> 
um.     Rvík  1916. 

Þetta  er  sú  bókin,  sem  mér  varð  einna  starsynast  á,  er  eg  fór 
aS  skynja  bókaforöann,  sem  'út  hafði  komi5  í  fimm  ára  fjarveru 
minni.  Ekki  vegna  bókmentagildis  vitanlega  —  hún  er  i  öðru  skyni 
skráð  —  heldur  af  því,  a8  hún  var  mór,  og  öSrum  er  íþróttum 
unna,  langþráður  gestur.  Það  er  aS  vísu  nokkuð  seiiit  að  fara  aS 
fagna  henni  nú,  er  svona  langt  er  umliðið  siðan  hana  bar  að  garði. 
En  vonandi  er  sá  tími  hverfandi  í  samanburði  við  æfiixa,  sem  hún 
á  fyrir  böndum  að  lifa,  til  gagns  og  gamans  íslenzkum  drengjum, 
og  þjóðinni  til  atgervisauka. 

Við  reigjumst  af  raörgu,  íslendingar,  og  eigum  þó  fremur  fátt 
í  fórum  okkar  að  miklast  af,  enn  sem  komið  er.  Eitt  af  því  fáa 
er  glíman.  Hún  gœti  orðið  okkur  til  mikils  manngildisauka  og 
Bœmdar,  ef  góð  rækt  væri  við  hana  lögð  og  hún  tekin,  fraraar  en 
verið  hefir,  í  þjónustu  uppeldisins.  En  fyrsta  skilyrði  þesa,  að  hún 
geti  komið  að  tilætluðum  notum,  er  að  œskul/ðurinn  eigi  kost  á 
handhœgri  bók  sér  til  leiðbeiningar  og  uppörvunar  í  þei"i  efnum. 
Vr  þespari  bryuu  þörf  bœtir  Glímubókin  —  og  gerir  þdð  með  heiðri 
og  sóma. 

íþróttasambandið  á  miklar  þakkir  skilið  fyrir  vikið.  Til  verks- 
ins  hefir  verið  vaudað  sem  bezt.  Mannvalið  gat  naumHst  tekist 
betur.  Höfundarnir  —  G.  Kr.  Guðmundsson,  Hallgr.  Ðenediktsson, 
H.  Hjörvar,  M.  Kjaran  og  S.  Pótursson  —  eru  allir  afburða-glímu- 
menn,  bragðvanir  og  bragðfimir,  og  nákunnir  eðli  glímunnar  og 
ölium  tilbrigðum.  Og  það  sem  raestu  varðar :  þeir  eru  engu  ósnarp- 
ari  í  athugunum  en  í  atlögum.  Aöalkostur  bókarinnar  er  gjörhygl- 
in  í  lysingum  bragða  og  varna.  Þá  spillir  það  heldur  ekki  til,  a5 
sá  maðurinn,  sem  fært  hefir  bókina  i  letur,  er  allra  manna  orðfinf 
astur  á  íslenzkt  mál,  jafn  pennamjúkur  sem  hann  er  fótmjúkur. 
Það  er  Helgi  Hjörvar  kennari.  Enn  eykur  það  gildi  bókarinnar  að 
mun,  að  Guðm.  Björnson,  landlœknir,  sem  er  varaformaður  íþrótt>v- 
sambandsinH,  hefir  verið  þarna  í  ráðum,  svo  að  treysta  má  þvi,  hS 
í  glímureglunum  sé  hvergi  brotið  á  móti  boðotðum  beilsufrœðinnar. 

Höfundarnir  hafa  sett  sér  þrenns  konar  verkefui :  a  ð  segja 
BÖgu  glímunnar,  að  lýsa  henni  í  sókn  og  í  vörn  eins  og  hún  er 
og  hefir  verið,  og  að  marka  henni  sem  heillavœnlegasta  framþtó- 
unarstefnu,  með  því  að  byggja  út  öllu  ófögru,  óholln  og  ógUmu- 
mannlegu,  sem  slœðst  hefir  að  þessari  íþrótt.  Síðasttalda  atriðið 
hefir    ekki    tekial  sízt.     ÞaS  er  mór  mesta  fagnaSarefnið.     Vafaaöna. 


166  Ritfregnir.  [Skimir 

■emáatriði  í  bragðal/singum  nenni  eg  ekki  að  elta  ólar  við,  enda 
ekki  áliættulaust  fyrir  gamlan  mann  og  óglíminn  að  deila  við  dóm- 
arana.  Reynslan  er  ólýgnust  í  þeim  efnum,  en  hún  er  þeirra 
megin  —  og  bjá  ókomna  tímanum. 

»Innganginn«  hefir  Helgi  Hjörvar  einn  samið,  og  rakið  þar 
6Ögu  glímunnar  alt  til  þessa  dags.  Kaflinn  er  einkar-skenr.tilegur 
aflestrar,  skipulega  með  efni  farið  og  orðfærið  fyrirtak.  Hitt  er 
annað  mál,  hvort  þar  geti  allir  stafir  staðist.  Um  yms  megin- 
atriði  skortir  enn  óyggjandi  beimildir,  og  því  vorkuni)  þótt  menn 
reyni  að  skapa  í  skörðin.  Fjarri  só  það  mór  aö  álasa  höf.  fyrir 
það;  gott  að  á  sem  flestar  götur  sé  bent.  En  samferða  get  eg  ekki 
orðið  honum  alstaðar. 

Um  heiti  glímunnar  og  innleudan  uppruna  felst  hann  á  skoSun 
roína  í  »íþróttum  fornmanna^,  eo  telur  hana  þó  engan  veginn  ör- 
ugga.  Traustari  sönnun  held  eg  verði  þó  varla  fundin.  Og  ekki 
lœtur  landlœknir  neinar  vöflur  á  sér  finna  um  það  efni  í  aths. 
fiinum  á  bls.  43.  Hann  gengur  sömu  götuna  og  eg.  óvandlátari  erhöf. 
þegar  hann  er  að  leiða  rök  að  tilgátu  sinni  um  stakkgHmuna  sína 
og  lausatókin  sem  ^tegund  reglubundinna  fangbragða«,  er  tiðkast 
hafi  um  öll  Noiðurlöud,  jafnhliða  hryggspennunni.  Heljarfangið, 
er  menn  hafi  verið  látnir  þreyta  í  augsyn  konuiiga  í  fyrndinni,  bafi 
Öðrum  þræði  verið  stakkgl/ma;  hún  hafi  enn  verið  þreytt  á  íslandi, 
og  þar  eigi  glíman  til  foreldrís  að  telja.  Tilgátan  er  ekki  óálitleg 
i  svip,  En  sannanirnar  fluguFætur.  Eina  átyllan  er  ^fangastakk- 
uiinn«.  Eu  undir  hann  hillir  hvergi  nema  í  dimmum  þokuslœð- 
ingi  ungra  ævintýrasagna.  Kjalnesingasaga  er  elzta  —  og  ef  til 
vill  einasta  heimildin.  Annarar  hef  eg  ekki  látið  getið  í  »Nordb.  legeml. 
Uddanuelse«.  Má  vera  að  aðrar  yngri  séu  til;  um  það  þori  eg  ekki 
að  aegja  að  sinni,  enda  skiftir  það  minstu.  En  »viða«  er  hans  ekki 
getið  »í  fornritum  vorum«,  eins  og  höf.  kemst  að  orði;  það  er  víst. 
Af  Kjaln.s.  ályktaði  eg  með  hálfum  hug,  að  heitið  væri  fornt  og 
befði  fatið  ef  til  vill  verið  notað  á  þann  hátt,  er  gefið  var  í  skyu 
í  söguuni,  og  furðar  mig  nú  satt  að  segja  á  þeirri  dirfsku  minni. 
En  Hjörvar  lætur  sór  ekki  fyrir  brjósti  brenna  að  byggja  á  þessari 
ungu  og  óvöndu  heiraild  heljarmikla  kenningu  um  sérstaka  tegund 
fangbragða,  sem  annars  engiun  flugufótur  er  fyrir  í  nokkurri  við- 
litsverðri  heimild  úr,  norrœnni  fornöld,  hvorki  á  Islandi  nó  annars- 
Btaðar  á  Norðurlöndum.  Að  minsta  kosti  þekkir  hvorugur  okkar 
Hjörvars  neina  slíka,  og  sjáifsagt  ekki  landlæknir  heldur;  hana 
knósetur  stakkfangið  án  þess  að  spyrja  um  skíruarseöil.     Þau  fang- 


-ðkirnir]  Ritfregoir.  167 

1t>rögC  eru  þannig  vaxÍD,  að  hafi  þau  verið  tfzkuraun  í  Bamkvœmum 
•og  á  mannamótum  hér  á  landi  á  söguöldunum,  gat  naumast  hjá 
þvi  fariQ  að  þau  leiddu  einatt  til  afdrifamikilla  atvika,  eiuH  og  ald- 
arandinn  var  þá.  Og  því  finst  mér  litt  hugsanlegt,  að  þau  gœgð- 
ust  þá  hvergi  fram  í  áreiCanlegum  fornritum,  hvorki  í  sögum  né 
kveðskap.  Af  þessari  þögn  bókmentanna  virðist  mér  ekki  of  djarft 
að  álykta  um  þessa  blessaða  úlpuglímu,  að  hún  hafi  að  minsta  kosti 
^kki  tíðkast  hér  á  landi,  þó  að  hún  kunni  að  hafa  verið  til  á  Norð- 
urlöndum  einhvern  tíma  í  fyrndinni.  En  sé  sú  áljktun  rétt,  þá 
getiir  ekki  glíman  heldur  verið  af  henni  runnin,  svo  framarlega  sem 
hún  er  innlend  (þrótt  frá  uppbaii. 

Um  hitt  þarf  engum  getum  að  leiða,  að  jmiss  konar  lausatök 
hafi  tíðkast  hér  eins  og  hvarvetna  á  bygðu  bóli,  einkum  axlatök, 
■eu  að  eins  ekki  sem  nein  reglubundin  tízkufangbrögð,  með  sérstakan 
-einkenuisbúning  í  eftirdragi.  Og  mikla  þökk  kann  eg  höf.  fyrir 
það,  bversu  liðiega  hann  rekur  skyldleik  glímunnar  við  lausatök 
annars  vegar  og  hryggspennu  hins  vegar,  að  hún  sé  í  uppruna  sín- 
Tim  bil  beggja.  Um  það  er  eg  honum  alveg  sammála,  og  mór  hefir 
«ldrei  komið  til  hugar  að  bera  brigður  á  það.  Hefi  alt  af  talið 
'það  bjálfgefið,  eins  og  ýms  oiðtök  mín  í  giímukaflanum  í  íþr.  Fornm. 
•bera  ótvírœðan  vott  um  (t.  d.  bls.  190:  »njbrigði  frá  fangbrögðun- 
um  fornu*;  sbr.  180  og  189).  Að  eg  fór  ekki  út  í  þá  sálma  aö 
Tekja  þann  skyldleika  í  einstökum  atriðum  kom  til  af  því,  að  eg 
þótti8t  ekki  eiga  þar  nema  getgátum  til  að  dreifa.  Mér  kom  það 
því  mjög  á  óvart,  er  Hjörvar  eignar  mér  þá  ankannalegu  skoðun, 
«ð  glíman  sé  eigi  runnin  af  eldri  fangbragðategundum,  heldur  kom- 
in  eins  og  fiskur  ofan  úr  fjalli  af  fjarskyldri  íþrótt.  Sjálfur  á  eg  að  vísa 
nokkra  sök  á  þeini  misskilningi.  Eg  kemst  sem  sé  svo  að  orði  á  einum  staS 
(bls.  191),  aðlíklcgasé  »glímuíþróttinafspringur  þjóðlegustuskemtun- 
«r  tslendinga  á  söguöldinni,  knattleikanna«.  En  þar  á  eg  að  eins  viS 
það,  hvaða  þjóðlífsatriði  muni  hafa  gefið  tilefni  til  framvaxtar  hennar 
af  eldri  fangbragðategundum.  Höf.  gleymir  því,  þar  sem  hann 
^lar  um  uppkomu  njrra  íþrótta  (bls.  2),  að  þœr  eru  ekki  eingöngu 
4ifspringur  eldri  samkynja  Iþrótta,  heldur  líka  stœling  á  jmsum 
atriðum  i  atvinnuháttum  og  aunari  lífsbaráttu  þjóðanua,  suroar  að 
öllu  lejti  (frum-lþróttir),  aðrar  að  nokkru  leyti.  Þesaa  ber  einkum 
að  gæta,  þegar  um  forna  tíma  er  að  rœða  og  frumlega  mennin^u. 
Þá  eiu  íþróttirnar  ekki,ein8  og  nú,  r.okkurs  konar  uppeldislyf,  fyrir 
utan  Dg  ofan  vinnubrögö  og  viðskifti  manna,  vísindalega  tilreidd  af 
heilsufrœðingum    og    uppeldisfrœðingum    og    áletruð  föstum  afnota- 


168  Ritfrcgnir.  [Skirnir 

reglum.  Þá  eru  þær  á  eilífu  öldukviki.  Það  eru  kröfur  lífains  (í 
atvinnu,  hernaði,  samkvœmisháttum  o.  s.  frv.),  er  sníða  þeim  stakk^ 
inn  að  mestu,  skapa  þær  og  breyta  þeim.  Þær  eru  alt  í  senn: 
afspringur  lífsbaráttunnar,  undirbúningur  undir  hana  og  liöur  í  henni. 
Nú  vitum  við  um  glímuna,  að  hún  er  samruni  úr  hryggspennu  og 
lausatökum.  Og  þá  liggur  óneitanlega  nœst  að  leita  að  orsökunum 
til  þess  samruna.  Hvar  var  sá  leikvöllur,  þar  sem  þessar  fang^ 
bragðategundir  héldust  í  hendur,  þannig  að  úr  einni  sló  í  aðra? 
Hverjar  voru  þær  fangraunir,  þar  sem  aflinu  og  bragðfiminni  var 
látið  frjálst  að  heyja  hildi  um  aðstöðuna  og  átökin?  Það  þarf  nú' 
víst  ekki  að  fletta  neinum  blöSum  um  það,  að  flestar  fangbragða- 
viðureignir  manna,  þar  sem  um  líf  og  dauða  var  að  tefla,  voru 
sjaldnast  annaðhvort  hryggspenna  e  ð  a  lausatök,  heldur  hvort- 
tveggja,  hvað  af  öðru.  Menn  runnust  á  og  Ieituð>i  sór  f  a  n  g  i^ 
8 1  a  ð  a  r  aem  bezt  mátti  verða.  Af  því  stafar  líklega  frá  upphafi 
vega  heitiS  f  a  n  g  .  Sterkari  manninum  kom  það  betur  að  ná  hrygg- 
spennunni;  en  hinum,  sem  raýkri  var  og  síður  átti  aflinu  að  treysta, 
var  um  að  gera  að  forðast  að  láta  lykja  sig  svo  örmum,  að  hann 
gœti  ekki  notið  bragöfimi  sinnar.  Viðureignin  mun  þannig  löngum 
hafa  byrjað  sem  lausatök,  en  snúist  upp  í  hryggspennu,  eða  orðið 
bil  beggja  —  glíma,  eða  eitthvað  í  þá  áttina.  Eftirmynd  af  þessum 
heljarglímum  lífsbaráttunnar  finnum  við  einmitt  í  knattleikunum. 
Allar  knattleikaf rásagni  r  fornbókraentanna  bera  það  ótvírætt  meíJ^ 
sér,  að  fangbrögð  voru  einhver  ríkasti  þátturinn  í  leikaðferðinni 
(sbr.  íþr.  Fornm.  213—222).  Þar  er  skipað  til  leiks  öldungis  á 
sama  hátt  og  í  bændaglímu;  tveir  og  tveir  eigast  við,  þeir  sem- 
jafnsterkastir  eru;  þeim  lendir  saraan  í  fang  eða  sviftingar,  8em< 
eru  sannnefndar  »glímur«  í  eldri  merkingu  þess  orðs  (snögg  viB- 
brögð,  brögð).  Það liggur  beint  við,  að  þær  viðureignir  í  leikO' 
um  breyttust  og  þróuðutit  einmitt  í  glímuáttina.  Þar  er  sá  gróðrar- 
reiturinn,  sem  líklegast  er  að  glíman  hafi  sprottið  upp  úr,  smátt 
og  smátt.  Við  þekkjum  því  miður  ekki  knattleikinn  forna  svo- 
nákvæmlega,  að  við  vitum  hvernig  fangbrógðunum  var  fyrir  komiU- 
í  leikaðferðinni;  vísast  að  þeim  hafi  verið  markað  þar  reglubundnara- 
svið  en  okkur  virðist;  hitt  vitum  við,  að  undir  þeim  var  sigurinn 
einatt  kominn.  Er  það  tilviljun  ein,  að  sórstok  glímumót  koma 
lítið  við  sögu  á  meðan  út\  knattleikarnir  stóðu  1  blóma?  En  síðar 
(á  13.  og  14.  öld),  er  þeir  eru  sama  sem  horfnir  úr  sögunni,  fara. 
þjóðleikar  íslendinga  mestmegnis  fram  inni  i  húsuni,  og  þá  sjaldan 
•agnaritararnir    lofa    okkur  að  gœgjast  inn  í  stofuna,  þá  sjáum  vi5 


-tkiroir]  fiitfregnir.  Ið9* 

aC  þeir  leikar  eru  enn  samtvinnungur  úr  eins  konar  knattleik  og 
fangbrögöunn  (bornaskinnleikar)  eða  þá  eingöngu  glímumót. 
Bendir  ekki  þetta  á,  að  eftir  því  Rem  glímunum  vex  fiskur  um 
hrygg  verSa  þœr  meginþáttur  þjóöleikanna  og  loks  alveg  sjálfHtættsam- 
komuefni?     Gauksunginn    bolar    fóutbróður    sínum    út  úr  hreiðrinu. 

Þetta  var  það,  sem  fyrir  mér  vakti,  er  eg  kallaði  gh'muíþróttina 
afspring  knattleikanna,  og  vona  eg  að  það  megi  til  sanns  vegar  fœra. 

£g  hallast  meir  og  meir  á  þá  sveifina,  að  glíman  hafi  ekki 
verið  orðin  sjálfstæð  íþrótt  fyr  en  löngu  eftir  kriatnitöku,  en  að 
rœtur  hennar  standi  þó  aila  leið  aftur  um  knattleikavelli  söguald- 
anna.  Menjar  hennar  finuast  í  stöku  atriðum  frá  þeim  öldum,  en 
þœr  eru  framvaxtarskeið  hennar  en  ekki  fullorðinsár. 

Og  nú  tek  eg  eftir  eínu,  sem  eg  hefi  ekki  veitt  athygli  áður 
og  mjög  styður  minn  málstaS.  í  Egilss.  40  —  en  sá  staður  er 
víst  elzta  heimild  orðsins  glíma  —  virðíst  greinilega  bent  til  hins 
forna  sambands  glímunnar  við  knattleikana.  Eg  get  ekki  betur  séð  en  a& 
orðið  (í  flt.)  sé  þar  beint  notað  um  knattleika-ryskingarnar :  ]^Egill 
var  n)jök  at  glímum;  var  hann  kappsnmr  mjök  ok  reiðinn,  en  allir 
kunnu  þat  at  kenna  sonum  sínum,  at  þeir  vægði  fyrir  Agli.  Knatt- 
leikr  var  lagiðr  —  — «.  Knattleikssngan  er  sögð  til  dœmis  um 
reiðigirni  Egils  við  »glímurnar«. 

Fleira  held  eg  ekki  að  okkur  Hjörvar  beri  á  milli.  —  Hafi 
bann  heill  unuið  verkið,  og  þeir  félagar  allir. 

Nú  mænum  við  vonaraugum  eftir  nœstu  bók  frá  í.  S.  í.  —r 
fimleikabók? 

Björn  Bjarnason  frá  Viðfirði. 

Þorleifar  H.  Bjarnason :  Fornaldarsaga  handa  œðri  skólum^ 
Kvlk  1916.     IV +  224   bls.     8vo. 

Saga  þessi  er,  eins  óg  titillinn  sjnir,  œtluð  æðri  skólum  íslenzk* 
um  og  þá  sérstaklega  lœrisveinum  hins  almenna  mentaskóla  í  Reykja- 
vík,  en  þar  hefir  höfundurinn  um  mörg  ár  baft  sogukensluna  á 
hendi  og  getið  sér  góðan  orðátír  fyrir. 

Skifting  bókarinnar  er  þessi:  Fyrst  er  örstuttur  inngangur 
(2  bla.)  um  forscgH,  steinaldir,  brousöld  og  járnöld.  Þá  kemur 
fyrsti  aðalkaflinn  um  Austurlandaþjóðir  (11  bls.),  þá  er  annar  kafl- 
inn  um  Hellena,  eða  Forn-Grikki  (75  bls.).  Þriðji  og  síðasti  kafl- 
iun  er  saga  Rómverja  og  er  hann,  sem  vœuta  mátti,  þeirra  lengst- 
ur  (135  bls.).     Loks  er  Iitill  eftirmali  (l   bls.)  og  gerir  höfundurino. 


^ÍO  Ritfregnir.  [Skirnir 

})ftr  grein  fyrir  Btuðningsheimildarritum  sfnum  og  aSferð  sinni  vi5 
eamning  bókarinnar.     Aftast  er  efnisyfirlit  yfir  bókina. 

Þarna  hafa  þá  íslendingar  fengið  þriðju  kenslubókina  á  50  ár- 
-um  í  Fornaldarsögu  og  —  að  minni  hyggju  —  þá  beztu,  að  ólöst- 
uðum  fornaldarsögum  þeirra  bræðranua  Páls  Melsteð  (Rvík  1864) 
-og  Hallgríras  Melsteð  (Kmh.  1900). 

Aðalskilyrðin  fyrir  góðri  kenslulubók  í  sögu  munu  einkum  vera 
•|)eb8i:  í  fyrsta  lagi  hárrétt  frásögu  eða  svo  nœrri  sannleikauum 
ssem  komist  verður;  í  öðru  lagi  heppilegt  val  úr  því  uœr  óþrotlegu 
jefni,  þannig  að  hvorki  minuið  þreytist  uui  of  né  andinn  sljófgist 
við  stagl  eða  sraámuni,  heldur  sé  það  til  tínt,  sem  mestu  varðar;  i 
þriðja  lagi  hreint  mál  og  tilgerðarlaust,  lipurt  og  þýtt  otðfœri;  í 
-fjórða  lagi  vandvirkni  í  öllum  ytri  frágangi. 

Um  fyrsta  atriðið  hygg  eg,  dð  alíir  muni  geta  orðið  samdóma, 
:að  þessi  fornaldarsaga  sé  hin  vandaðasta  og  áreiðaulegasta  að  efni 
'til,  sem  vér  eigum  á  ísleiizka  tungu,  því  að  höfundur  hefir  tekið 
til  greína  sagnfrœðilegar  raunsóknir  síðustu  tíma  og  stuðst  við  yms 
,ágœt  rit  í  þessum  greinura,  svo  sem  hin  stórmerku  rit  eftir  þ/zku 
aagnfræðingana  E.  Curtius  (Griechische  Geschichte  5.  útg.),  og  Th. 
3iommsen  (Römische  Geschichte  8.  útg.),  einnig  anillinginn 
J.  Burkhardt  í  kaflanum  um  Constantin  mikla,  og  samtíS 
'iians  og  síðast  en  ekki  sízt  hina  ágœtu  bók  eftir  J.  N.  Madvig: 
Den  romerske  Stats  Forfatning  og  Forvaltning  (Kbh.  1881),  þessa 
iögru  elligjöf  til  vísindanna,  árangur  af  œfilangri  starfsemi  stórgáf- 
aðs  eljuraanns  í  fornum  róraverskum  fræðum. 

Þá  er  efnisvalið.  Um  það  raá  lengi  þrátta,  hvað  taka  skuli 
upp  í  kenslubækur,  því  sitt  synist  að  jafnaði  hverjum  og  vart 
mun  nokkur  svo  heppínn  í  vali,  að  öllum  líki  það  allskostar;  suma 
vantar  þetta,  aðra  hitt,  inn  í  takmarkað  rúm,  og  þetta  er  ein- 
mitt  eitthvert  allra  örðugasta  viðfangsefnið,  versti  hnúturinn,  fyrir 
^á,  sem  skólabækur  seraja,  ekki  sízt  sögubœkur.  En  hér  finst 
mér  höf.  hafa  tekitit  á  g  æ  1 1  e  g  a  lausnin.  Margt  af  þv/,  sem 
í  fyrri  kenslubókum  hefir  íþyngt  minninu,  þreytt  heilann  og  jafn- 
vel  raskað  þrœðinura  eða  gett  hpnn  torraktari,  ymisleg  sraáatvik, 
-mannnanöfn,  ártöl  o.  fl.  hefir  víða  orðið  að  víkja  úr  sessi  fyrir 
öðru  þjðingarmeira,  svo  sera  þróunarsögu  mannsandans  og  mann- 
félagsins.  Kaflar  sem  áður  .voru  flentum  hvimleiðir  í  eldri  kenslu- 
bókum  (t.  d.  allar  flœkjuruar  eftir  lát  Alexanders  raikla,  þjóð- 
flutningarnir  og  fjörbiot  rómverska  keisaradæmisins)  eru  nú 
.orðnir    miklu  aðgengilegri  en    áður  og  lítill  söknuður  að  flestu  því 


:8kiroir  Ritfreg^nir.  tTl 

setn  slept  heflr  veri5,  enda  kennarannm  jafnan  innan  handar  a5 
sk/ra  nánar  ráa  viðburðanna  i  kenslustundunum  ng  laða  œsk- 
.una  meS  ymsum  skemtilegum  frásögnum  enn  meir  aS  söguseiSnum. 
Ætti  eg  aC  tilgreina  nokkuð^  sem  eg  hefði  sérstaklega  kosið  öðru 
vísi,  þá  mundi  eg  tilnefna  fjrsta  kaflann  um  Auuturlandaþjóðir. 
Mór  þykir  þar  helzt  til  fljótt  yfir  sögur  farið  —  tæpar  11  bls. 
um  Egipta,  Babyloniumenn,  Assyriumenn,  Fönika,  Gyöinga,  Meda, 
Persa  og  Indverja.  —  Það  er  skiljanlegt,  að  Gyðingar  fái  einar 
15  1  í  n  u  r,  því  að  höf.  mun  hafa  œtlað  biblíulestrinum  að  fylla 
þar  upp  i  stóru  skörðin.  En  Indland  með  öllu  síiiu  andlegadjúp- 
Bœi,  hin  mikla  menning  Egipta,  Persaveldi  og  Assyringa  og  hinir 
viðförlu  Fönikar,  virðast  trauðla  geta  komist  fyrir  á  svo  mörkuð- 
um  bás  sem  11  bls.,  ekki  sízt  þar  sero  hin  grísk-rómverska  menn- 
.ÍDg  á  rót  sína  að  rekja  til  austurs  í  mjög  þyðingarmiklum  atrið- 
<Qm  og  áhrifin  þaðan  auðsæ. 

Um  þriðja  atriðið  —  hreint  mál  og  lipurt  orðfœri  —  mun 
•mega  með  sanni  segja,  að  bókin  sé  yfirleitt  rituð  á  vönduðu,  hreinu 
máli,  stíll  og  orðfœri  ekki  ótipurt,  þótt  ekkl  virðist  mér  höf.  vera 
jafnoki  Páls  gamla  Melsteð  í  þyðleik  og  léttleik  frásagnarinnar,  enda 
munu  fáir  í  þeira  greinum  :f>Fiosa  líkir«  nú  lifandi  íslendinga. 

Hér  eru  nokkur  orð  og  orðatiltœki,  er  eg  hefi  rekist  á,  þegar 
eg  fór  yfir  bókina,  ýmist  röng  —  að  minni  hyggju  —  eða  óvið- 
Jcunnanleg : 

BIs.  16!  :^dró  sig  út  úr  bardaganumf  í  staðinn 
fyrir:  hœtti  að  berjast,  eða,  lét  af  hernaði.  Á  sömu  bls.  í  siðustu 
málsgrein  um  Hómers  kvœði  er  blandað  eaman  tveim  orðum:  kvið- 
•«r  og  þjóðkvœði  og  kynin  notuð  á  víxl  í  fornöfnum  (þœr,  þau). 

Bls.  47:    :^óskammfeilinn«   i  staðinn  fyrir  >ósvífinnf . 

Bls.  53:  »4000  kilometra  óravegur*.  Óviðfeldið 
'  er  að  nota  orÖið  óravegur  i  sambandi  við  á  k  v  e  ð  n  a  vega- 
lengd. 

BIs.  59:  >iðnborgar  og  verzlunarí.  Hvíþá  ekki: 
iðnaðarborgar  eða  iðnarborgar  og  verzlunar,  sem  er  hljómfagurra, 
enda  vanalega  sagt,    iðnaður  og  verzlun. 

Bis.  60:  »teknaafgangur<.  Auðvitað  meinlaust,  en  þó 
hljóðgap  (hiatus),  sem  hœgt  var  að  foiðast  (afgangur  tekna).  A 
sömu  bls. :     ^Vestur-Iokrisí    í    staðinn   fyrir   Vestur-Lokris. 

Bls.  63:  »frœddu  þeir  unga  menn  með  fyrir- 
lestrum    og    fræðiiðkunum^:    óijóst  og  óviðkunnanlegt. 

Bls.  86  og  8ö:  »bronzi«  (þáguf.),  en  bls  IV.  (í  inngangin- 


ttf  Ritfregnir.  [Sklmir^ 

um)  bronsi    (nefnif.).   Mér  finst  viðkunnanlegast  aS  nefna  málm- 
inn  brons  (hvk.  sbr.  spons). 

Bls.  88:  »mannvirkjagerðar  og  húsa^.  Mann- 
virkjagerð  er  Ijótt  og  tœplega  rélt  orð,  auk  þess  eru  hús  einnig 
mannvirki. 

Bls.  100:  »hinn  mesti  bjargv  œ  1 1  u  r  « .  í  fornu  máli 
var  vœttur  kvk.  Nú  í  daglegu  tali  karlk.  En  væri  ekki  rótt  a8 
láta  orðið  halda  fornu  kyni,  eins  og  sumir  enn  gera,  að  minsta  kosti 
í  ritmáli?  í  hugtakinu  er  eitthvað  mjúkt  og  dísarkent  (sbr.  heilladísir). 

Bls.  150:  »enda  átti  Marius  föðursystur,  og 
sjálfur  var  hann  kvœntur  dóttur  Cinnu^.  Óía- 
lenzkulegt  og  óskiljanlegt  nema  þeim  sem  veit.  Á  sömu  bls.  or5i5- 
»framúrskarandi«,  mjög  oft  notað,  en  Ijótt  orð,  í  staðinn  fyrir 
frábær,  ágætur,  stakur.  Sama  er  dð  segja  um  orðið :  »  f  r  a  m  - 
þ  r  ó  u  n  «  ,  sem  einni^  kemur  fyrir  /  bókinni,  þetta  ástfóstur  flestra 
blaðamanna  og  rithöfunda  nú  á  dögum.  Orðið  er  hrein  og  bein 
upptugga  (TauToXoyía).  Hvers  vegna  ekki  blátt  áfram  þróun?' 
Eða  þróast  nokkuð  aftur  á  bak  ?  Eitthvað  þróast  =  því  fer  fram^ 
það  dafuar. 

BIs.  174:  »deilumál  dagsins^  er  sakleysislegt  á  aS 
líta,  en  tæplega  íslenzka. 

Bts.  177:  »og  honum  lók  grunur  á  um  trúna5 
þeirra  við  8Íg«.  Mór  finst  einfaldara  og  óbrotnara  að  segja : 
hann  grunaði  þá  um  svik  við  s'g,  eða,  grunaði  að  þeir  sœtu  á  svik- 
ráðum  við  sig.     En  »8Ítt  synist  oft  hverjum«. 

Bls.  204 :  »eitthvert  aðalmein«í  staðinn  fyrir  e J 1 1 - 
hvert    versta    mein. 

Bls.  212:  »hin  grísk-rómverska  siðmenning 
var  buin  að  vera«,  í  staðinn  fyrir:  h.  gr.-rómv.  siðmenning 
var  undir  lok  liðin  (henni  var  lokið),  á  heljarþröminni,  eða  eitt- 
hvað  því  um  líkt. 

í  sambandi  við  orðfærið  vil  eg  fara  nokkrum  orðum  um  með- 
ferð  íslendinga  á  grískum  og  rómverskum  eiginuöfnum,  eins  og  hún 
hefir  verið  og  er  enn  fram  á  þenna  dag.  Tunga  vor  er  enn  þí  a5 
miklu  leyti  fornt  mál  raeð  auðugum  málmyndum.  Sagnorð  vor 
og  forsetningar  styra  enn,  sem  fyrir  þúsund  árum,  þrem  föllum, 
þolfalli,  þágufalli  (eða  staðarfalli)  og  eignarfalli,  en  ákveðni  greinir- 
inn  óleyfilegur  meðeiginnöfnura,  svo  að  vér  getum  ekki  látið  hann,  eins 
og  málfrœndur  vorir  Þjóðverjar,  segja  til  falls.  Af  þessu  leiðir,  að  08» 
verður  oft  á  að   misþyrma   með   fallbeygingum   eiginnöfnum   hinua^ 


rSkinir}  Ritfregnir.  IH 

íögru  BuSrœnu  forntungná  í  íslenzku  máli  og  tsyngarf  þar  aS 
jafnaði  >hver  með  sínu  nefi«,  svo  aS  þaS  er  ekkí  elnu  sínni  nokk- 
urt  samrœmi  í  raiaþyrmingunum.  Fyrir  því  uœr  hálfri  öld  var 
reyndar  fariö  aS  bóla  á  lofsverCri  viSIeitni  til  endurbóta  í  þessum 
igreinum  hjá  hinum  góðkunnu  kennurum  latínuskólans,  skólameist- 
Mra  dr.  Jóni  Þorkelsayni  og  Gísla  skólakennara  Magnússyni  (sbr. 
Latnesk  lesbók  handa  byrjöndum  Rvik  1871),  en  Gísli,  sem  mun 
▼eri6  hafa  aSalhvatamaSur  þessarar  hreyfingar,  átti  þá  skamt  eftir 
-ólifaC  (t  1878),  og  að  honum  látnum  sótti  alt  í  sama  horfið  sem 
áSur:  engin  regla,  eilíf  ósarakvœmni,  alt  af  handahófi,  eftir  því  sem 
hverjum  dettur  í  hug  í  þann  svipinn. 

Til  Bonnunai  máli  mínu  skulu  hér  tekin  nokkur  dœmi  —  af 
mymörgum  —  úr  þessari  nýju  fornaldarsögu :  A  bls.  41  eru  nefnd 
tflkáldin  Alkaios  og  Tyrtaios,  en  á  nœstu  bls.  Pindar  (án  fallending- 
ar);  bls.  59  Filippusi,  Ðeraosþeuesi,  Ðemosþenesar,  Leonidasar,  Þuky- 
didesar  og  Euripidesar  (bls.  44);  bls.  138:  SuIIa — ^SuIIu,  Cinna  — 
Cinnu  (sbr.  Sturla  —  Sturlu)  en  aftur  á  móti  alstaSar  Róm  — 
Bómar  (þó  ekki  í  otSinu  Rómaveidi);  bls.  146:  Pontos  (þolfall), 
á  sömu  bls.  Biþyniu  (þolfall);  Miþradates  (þágufall),  Tigranokerta. 
/(þolfall),  Tigranesar,  Lucullusi;  bls.  150:  Maríusar  (nefnif.  flt.); 
ibls.  151:  Galliu  ciaalpina  (þágufall)  og  Galliu  Narbonensis  (þolfall), 
en  á  nœstu  bls.  Gallia  transalpina  (þágufall);  bls.  156:  Þessalonike 
(þágufall);  bls.  166:  Epikuros  (eignarf.)  og  Stóumanna;  bls.  174: 
Juliusœttin  og  á  sömu  bls.:  Augustusaröldin.  Aþenuborg  er  alstaS- 
ar  nefnd  Aþena,  á  grísku  heitir  hún  A'9'tjvai  ekki  AO^'vi),  svo  aS 
;^mla  nafnið  virðist  viSfeldnara.  Delphi  (As,\<foC)er  notaS  í  öllum 
iföllum  (óhneigilegt).  Rómversk  mannanöfn,  sem  enda  á  us  í 
mefnifalli  fá  í  viSbót  íslenzka  eignarfallsendingu  og  þágufalls:  t.  d. 
CamiIIusar,  Maríusar,  Constantinusar,  Diocletianusar,  CamiIIusi  o. 
8.  frv.  (\ikt  og  vér  segðum:  Sigurðurar  (eignarf.),  Sigurðuri  (þáguf.). 
Og  sama  er  aS  segja  um  eiginnöfnin  á  -os,  -es,  -as;  viS  þau  er 
einnig  bætt  íslenzkum  eignarfalls  og  þágufalls  endingum.  A  sama 
hátt  fá  latnesk  lysingarorð  sumstaðar  tvœr  afleiðsluendingar : 
t.  d.  latinskur,  sem  er  alvanðlegt  orS  eu  rangt  (sbr.  byzan- 
tinskur  í  staS  byzanzkur)  en  sumstaSar  aftur  rótt  fariS  meS  l/a- 
ingarorðið  t.  d.  filippskur  (orationes  philippicae)  o.  s.  frv. 

Þessi  dœml,  sem  eg  nú  hef  til  tínt  úr  n/rri  bók  eftir  ment- 
aSan  og  vandvirkan  höfund,  hygg  eg  t«yni  og  sanni,  að  eg  hefi 
ekki  oftalað,  er  eg  raiutist  á  óregluna  og  ósarakvsemniua  í  með- 
ferð  íslenzkra  rithöfunda  á  erlendum  eiginnöfnum  og  má  merkilegt 


174  Ritfregnir.  (^klinrfr- 

telja,  aS  allir  þesair  — asar,  — esar,  — osar  og  — usar  skall  enD- 
BtaDda  óáreittir  í  íslenzku  ritmáli  tuttugustu  aldar,  þvi  merkílegra, 
sem  eg  fœ  eigi  betur  séð  en  að  til  séu  /msir  vegir  til  að  lagfœra 
yerstu  misfellurDar  og  fá  meira  samræmi  í  ritveDJum  i  þessum  efaum. 

Mér  hugkvremast  í  avipÍDu  þrjár  leiðir : 

Fyrsta  leiðÍD,  sú  einfaldasta  og  fyrirhafnarminsta :  a5^ 
láta  eiginnöfnin  jafnan  vera  óhneigileg,  og  rita  ætíð  orðið  í  nefni- 
falli,  með  eða  án  úrfellismerkis  fyrit  aftan  orðið,  þegar  það  aS' 
réttu  lagi  œtti   að  standa  í  öðru  falli. 

Önnur  leiðin:  að  nota  jafnan  stofn  erlenda  orðsins  (oriHð  áD- 
fallendingar)  og  gefa  honum  íslenzkar  fallendingar. 

Þriðja  leiðin:  sambland  af  báðum  áður  nefDdum  aðferð' 
um  eftir  ákveðoum,  föstum  reglum,  þauDÍg,  að  t.  d.  stofD  yrð^ 
notaður  með  ísleuzkum  föllum  þegar  það  vœri  ekki  of  óþjált  í  máll,. 
eða  með  eiuhverjum  öðrum  hætti  eða  reglum,  sem  málfróðum  smekk- 
vísum  mönnum  kæmi  saman  um. 

Æskilegt  vœri,  að  íslenzkir  og  grískrómverskir  málfrœðingar 
tækju  nú  höndum  saman,  og  rannsökuðu  þetta  efni  nákvœmlegc^ 
og  kæmu  sér  svo  saman  um  einhverjar  fastákveðnar  reglur,  sem  farið- 
yrði  eftir  framvegis  um  rithátt  (helzt  allra  erlendra  eöa  að  minsta^ 
kosti)  grískra  og  rómverskra  eiginnafua  í  islenzku  ritmáli.  Nefnd  i 
málið  dirfist  eg  eigi  að  nefna,  því  þær  þykja  reynast  misjafnlega 
hjá  oss  nú  upp  á  síðkastið. 

Loks  skal  þess  getið  að  prentvillur  eru  sárfáar  í  bókinni  og 
yfirleitt  vel  frá  henni  gengið. 

Læt  eg  hór  svo  staðar  numið  og  enda  með  þessari  ósk,  að- 
höfundur  Fornaldarsögunnar  hœtti  eigi  við  hafið  verk,  og  að  vór 
innan  skams  fáum  að  sjá  frá  hans  hendi  skólabók  á  íslenzku  yfir 
sögu  miðaldanna.  Það  hefir  oft  réttilega  verið  tekið  fram,  hve 
háskalegt  það  er  fyrir  íslenzkuna  að  láta  unglinga  í  skólum  vorum 
lesa  kenslubækur  á  erlendu  máli,  en  það  á  þó  sórstaklega  heima 
um  söguua  og  auk  þess  mjög  óviðfeldið,  að  sú  þjóð,  sem  mesta 
frægð  hefir  getið  sór  allra  Norðurálfuþjóða  fyrir  sagnaritun  sína^ 
hina  í  8  I  e  n  z  k  u ,  í  myrkri  miðaldanna,  kenni  nú  —  á  tuttugustu 
ölduDDÍ  —  œskulyð  síoum  veraldarsöguua  á  e  r  1  e  d  d  u  máli. 
R.vík  lö/o  1917.  Jón  Jacobsoii. 

Stephan  G.  Stephansson:    Heimleíðis.  —  Reykjavík  1917.^ 
Um  kvœði  þessi,  sem  tileinkuð  eru  Ungraennafólögum  íslands 
og  öll  eru  frá  ferð  skáldsinu  heim  og  heima  á  œttjörðunni  síðaatliðit^ 


Skfnirl  Ritfregiih>.  17(> 

ár,  þarf  ekki  aS  rita  langt  mál.  Þau  munu  þegar  flogin  út  um~ 
allar  sveitir  og  þykja  góð  nppskera  eftir  eitt  sumar  og  sanna  ort^ 
Mag.  SigurSar  Guðmundssonar  um  kvœðin,  að  >fáir  gestir  hafa- 
goldið  fagurlegar  beina  en  hann  með  kvœðum  8Ínum<.  Skírnir  flyt- 
ur  eitt  þeirra:  >Með  ströndum  fram^,  er  skáldið  gaf  honum  að^ 
skilnaði.  Getur  það  verið  sjniaborn  Ijóðanna.  Það  er  f jrsta  kvœðið  sem 
Stephan  O.  Stephansson  hefir  kveðið  undir  þessum  fornfrœga  brag^- 
arhœtti  og  er  það  bending  um,  að  enn  '  séu  ósnertir  sumir  d/ruRtu  i 
strengimir  á  hörpu  hans. 

Tvœr  meiulegar  preutvillur  skal  eg  benda  á:  Verðgangsmað-- 
ur  vígfti  hann  k  a  1  d  u  r,  fyrir  »v/gði  hann  keldur«,  bls.  29j  11  L 
a.  n.|  Og  í  2.  1.  kvœðsins  >AIeiðis  til  Oeysis^C  á  ekki  að  vera 
Bpurningamerki. 

G.  p! 

Aðalsteian  KristjánssoD :  Anstar  í  blámóða  íjalla.  MeS^ 
tólf  myndum.  Winnipeg.  Prentsmiðju  Ólafs  S.  Thorgeirssonar  1917^ 

Efnisyfirlit:  I  Austur  í  blámóðu  fjalla.  II.  Agrip  af  sögu 
New  York-borgar.  III.  New  York  á  vorum  dögum.  IV.  Hví 
BÖknum  vér  íslands.     V.  Eftirmáli. 

Uér  eru  ólík  efni  komin  saman  í  eina  bók.  Þau  vírðast  í 
fljótu  bragði  jafnfjarlæg  hvort  öðru  og  buuga  Altantshafsins  er 
breið.  En  leyniþráSur  bindur  þau  saman.  Sá  þráSur  er  hugsunarháttur 
böfundarins.  Hann  er  Veðtur-íslendingur  í  bezta  skilningi  —  íslending- 
ur  í  húS  og  hár,  gagntekin  af  ást  til  alls  góðs  sem  íslenzkt  er,  en  um 
Iðið  hrifinn  af  því  skapferli  og  þeim  hugsjónumer  verið  hafa  uppspretta 
vestrœnna  afreksverka.  Þess  vegna  fer  tveim  sögunum  fram,  annars 
vegar  um  það  sem  höf.  ann  á  íslandi,  hins  vegar  um  það  sem 
bonum  virSist  merkast  og  eftirbreytnisverðast  í  fari  Vestmanna. 
Hann  segir  í  eftirmálanum :  »Rit  þetta  er  sórstaklega  tileinkað 
þeim  sveitaunglingum  á  íslandi,  sem  alast  þar  upp  vio  svipuð  kjör 
og  höfundurinn.  Þeim  unglingum,  sem  í  œsku  njóta  lítillar  ment- 
unar,  en  unna  fróðleik,  og  setja  sér  það  markmið  að  auka  sanna 
þekkingu,  þráttfyrir  það,  þótt  undirstaðan  hafi  verið  laus- 
lega  bygð<.  Hann  vill  frœða,  til  aS  glœða  framfaralöngun  og 
trúna  á  mátt  og  megin  hugsjóna  og  viljaþreks.  Hann  dáist  al' 
BtaSar  að  þeim  sem  unna  sjálfstœðinu  í  hugsun  og  framkvœmdum 
og  fara  sinna  ferða  í  leit  þess  sem  satt  er  og  rétt.  »Það  er  sá 
sem  ryður  sannleikanum  braut,  er  við  höfum  heimild  til  að  telja 
gáfaSan.  Uppfuudingamaðurinn  í  heimi    andans,   aem  hjálpar  okkur 


jLW  Ritfregnir.  [Skimir 

til  að  losast  viS  þœr  af  hinum  gömlu  vanans  flœkjum,  sem  okkur 
eru  skaðlegar,  hvort  sem  þeim  er  framíylgt  í  kirkjum  eða  þing- 
húsum.  Sá,  sem  vísar  okkur  þaunig  til  vegar,  að  viS  þurfum 
hvorki  að  þjóna  hlutdræguiuui  í  dag,  nó  lygum  (málamiðlaninni) 
á  morgun^.  (bls.  335) 

Rúmur  þriðjungur  bókarinnar  er  ferðasaga  höf.,  er  hann  fór 
kynnisför  til  íslands  sumarið  1914,  eftir  13  ára  dvöl  vestan  hafs, 
þar  sem  hann  með  dugnaði  og  hagsjni  hefír  komið  ár  sinni  vel 
fyrir  borð.  Ferðasagan  segir  frá  því  sem  bar  fyrir  augu  og  eyru  á 
leiðinni   til   Reykjavíkur  og   þaðan  norður   um   land,  með  ^Eggírt 

•Ólafssynií,  en  síðan  um  Eyjafjarðar ,  Þingeyjar-  og  SkagafjarÖar- 
sjslur.  Hún  sjnir  oss  tilfinningar  og  hugleiðingar  höf.  á  leiðinni, 
um  menn    o^   málefni,    og  er  eórstaklega  eftirtektarvert  hvað  hann 

;Begir  um  fossana.  Er  hann  gramur  yfir  fyrirhyggjuleysi  íslendinga 
í  þeim  málum.  Alstaðar  gægist  fram  ást  hans  á  íslenzkri  náttúru. 
Undirstraumurinn  er  hvervetna  hljr  til  lands  og  þjóðar  og  víða  er 
athugun  höf.  skörp  og  frumleg.  Eg  tek  til  dæmis  það  sem  bann 
segir  um  samtal  sitt  við  skipverja  á  leiðinni  norður,  um  æfi  þeirra 
á  sjónum.  »Eg  hafði  heyrt  sjómenn  segja  frá  svaðilförum  sínum 
áður,  þegar  þeir  voru  staddir  á  landi;  en  mór  tanst  alt  annar  blœr 
yfir  frásögum  þessara  manna.  Við  höfðum  oft  sjó  nær  því  í  miðj- 
um  hlíðum,  svo  að  eins  sáust  kaldir  og  klökugir  fjallatindarnir; 
öldurnar  rugguðu  skipinu,  og  virtist  það  gera  þeim  frásögniaa 
auðveldari  —  eins  og  þeir  væru  að  lifa  sig  inn  í  atburðina;  en 
þar  við  bættist,  að  uú  gátu  þeir  athugað  hætturnar  frá  fleiri  hliðum, 
og  gaf  það  frásöguinni  meiri  þunglyndis  og  alvörublæ«  (bls.  48). 
Eða  þetta:  :^Einn  af  þeim  fyrstu,  sem  eg  mætti  á  Akureyri  af 
þeim,    sem    mór    voru    sórstaklega  minnisstœðir,  var  síra  Matthías; 

iliann  vaz  þá  nærri  79  ára,  þó  virtist  mér  hann  ganga  mikið  rösk- 
legar  en  margir,  sem  yngri  eru,  rótt  eins  og  hann  væri  að  eltast 
við  og  reyna  að  komast  fyrir  einhverja  hugmynd,  er  hinir  höfðu 
gefist  upp  við,  og  fann  eg  það  síðar,  að  þesai  tilgáta  mín  hafði  rétt 
verið«  (bls.  50). 

Einn  kafli  ferðasögunnar  heitir  ^Fróttaburður  að  vestan^,  og 
er  auðfundinn  sársaukinn  yfir  því,  er  bornar  eru  brigSur  á  ræktar- 
þel  Vestur-íslendiuga  til  gamla  landsins  og  þeir  misskildir,  Síðasti 
þáttur  bókarinnar  er  góður  það  sem  hann  nær,  þó  ekki  komi  þar 
öll  kurl  til  grafar,  og  er  það  mikilsvert  aö  það  efni  sem  höf.  hreyfir 
^ið  verði  athugað  sem  bezt. 

Nœrri  tveir  þriðjungar  bókarinnar  eru  ágrip  af  sögu  New  York 


«kiniir]  Ritfrégnir.  177 

borgar  og  um  New  York  á  vorum  dögum.  Mig  brestur  því  miSur 
þekkingu  til  aS  dœma  um  efni  þeirra  kafla.  Ef  til  vlll  heföi  fram- 
setningin  grœtt  á  því,  ef  höf.  heföi  málaS  meö  stœrri  dráttum  og 
ekki  nefnt  eins  mörg  nöfn.  Frásögnin  verður  og  sumstaðar  slitrótt, 
er  i  Bvo  mörg  horn  er  litið.  Skaði  er  það  og,  að  ekki  fylgir  upp- 
dráttur  af  New  York,  því  aö  hann  mundi  mjög  hafa  greitt  fyrir 
skilning  á  því  sem  frá  er  sagt.  Augsynileg  prentvilla  er  á  bls.  123: 
l52.  árið  eftir  að  Ck)Iumbu8  fann  Ameríku«^  á  að  vera  >32.  árið<, 
Á  bls.  148,  13.  1.  a.  o.  er  ártalið  1601,  fyrir  1691.  A  bls.  150 
13. — 14.  1.  a.  o.  œtti  samkvæmt  því  sem  á  undan  er  komið  að 
fltanda:  ^Eins  og  áður  er  eetið,  höfðu  Hollendingar  sagt  Englend- 
.ingum  stríð  á  hendur4C. 

Þetta  eru  alt  smámunir.  Eg  hefi  haft  gaman  að  lesa  söguna, 
-og  er  hún  einkum  notaleg  fyrir  þá  sök,  að  maður  finnur  hvernig 
þœr  hugsjónir,  sem  gert  hafa  Bandaríkin  að  þeirri  merkilegu  stór- 
þjóð,  sem  þau  eru,  hafa  vermt  hjartarœtur  höf.  og  knúð  hann  til 
að  reyna  að  veita  einhverju  af  þeim  stranm  heím  til  œttjarðar  sinnar. 
Nú  eru  íslendingar  komnir  í  fjörugt  viðskiftasamband  við  New 
Yoik  og  eru  allar  líkur  til  að  þau  viðskifti  vaxi  en  þverri  eigi  fram- 
Tegis.  Er  eg  sannfœrður  um  að  bók  þessi  verður  mörgum  íslend- 
ÍDgi,  er  bregður  sér  þangað,  góður  leiðarvísir  og  opuar  augun  fyrir 
ýmsu,  sem  þeim  annara  mundi  sjást  yfir.  Sem  dæmi  viturlegra 
hugleiðinga  höf.  þar  sem  hann  er  að  I/sa  því  sem  fyrir  augun  ber 
í  New  York  skal  eg  taka  þennan  kafla: 

iÞví  verður  ekki  með  sanngirui  neitað,  að  hugvit  og  fegurðar- 
kend  húsameistaranna  vekur  hjá  manni  undrun  og  aðdáun.  Ekki 
gat  eg  neitað  því,  að  mér  hafi  fundist  það  hugljúfara,  að  sjá  og 
athuga  undraverðar  framkvæmdir  mannanna  í  New  York,  en  að 
'lesa  um  hallir  Aladíns  og  töfrasprotann,  sem  opnaði  Sesam.  (Hér 
kénnir  ofurlítils  misminnis  á  sögunni  um  AIj  Baba.  G.  F.).  ÞaS 
er  undravert.  hve  oft  mannkynið  kemst  í  framkvœmdum  fram  úr 
ímynduDarafli  skáldanua,  er  samtíðinni  virðist  geisast  áfram  í  sk/j- 
UDum,  utar  og  ofar  heimi  virkileikans.  En  þráto  fyrir  aðdáun  þá, 
er  framkvœmdir  stórborganna  vekja,  finst  manni  oft  minna  til  um 
mannvirkin  þar,  þótt  stórfeld  séu,  heldur  en  ef  maður  sér  elnhver- 
staðar  njgrsfiddau  akur  eða  túnblett,  fífilbrekku  eða  gróna  grund. 
Það  vekur  alt  aðrar  tilfinningar  að  horfa  á  mannvirki  þau,  þar  sem 
mannvitið  samstarfar  náttúrunni  i  einingu  að  einhverju,  sem  lifir 
og  grœr  og  þroskast  dag  eftir  dag  og  ár  eftir  ár.  Það  kennir  mönn- 
um    ráðvendni    og    samvizkusemi,    að   starfa  i  félagi  vit3  náttúruna, 

IS 


178  Ritíregnir.  [Skirnir 

móður  vora,  taka  sigurlaun  erfiðisins  frá  fyrstu  hendi,  en  bafa  enga 
milligöngumenn.  Það  er  svo  mikiU  véla  og  Bteinaldarsvipur  yfir 
mannvirkjum  stórborganna,  áð  mann  œgir  við.  Þótt  grundvöllurinn 
sé  traustur,  eftir  orðsins  vanalegu  merkingu,  og  þótt  bugvit 
mannanna  flétti  byggingarlistinni  undraveiða  sigursveiga  og  töfra 
kórónur,  finst  manni  oft,  að  framfarirnar  séu  samrunnin  skjaldböku- 
skel  efnislns,  sem  eiginlega  eigi  ekkert  skylt  við  sannar  framfarir. 
£r  ekki  einhver  kínverskur  svefngöngubragur  yfir  ákafa  mannkyns- 
ins  að  reisa  bæi  og  borgir,  og  troða  hinn  sanna  lífsgróður  niður  f 
moldina?«  (bls.  290—91). 

Þau  synishorn  sem  eg  hefi  Lekið  eftir  höfundiun  geta  gefið  hug- 
mynd  um  rithátt  hans.  Ytri  frágangur  á  bókinni  er  allur  snotur 
og  prófarkalestur  yflrleitt  góður.     Hún  kostai  í  bandi  7  kr. 

G.  F. 

Almanak  fyrir  árið  1918.  24.  ár.  Winnipeg.  Útgefandi  og 
prentarí  Ólafur  S.  Thorgeirsson.     1917. 

Almanak  Ólafs  S.  Thorgeirssonar  má  telja  með  beztu  og  þörf'- 
ustu  ritum  sem  gefin  hafa  verið  út  á  íslenzku  vestan  hafs.  Hefir 
því  .jafnan  verið  vel  og  smekkvíslega  stjórnað.  Aðalkjarni  þess  er 
»Safn  til  landnámssögu  Íslendinga  í  Vesturheimi«,  sem  þættir  koma 
af  árlega.  Er  þar  skýrt  frá  landnámi  hverrar  íslendingabygðar  af 
annari,  skráðar  æfisögur  landnemanna,  œttir  þeirra  raktar  meira  og 
minna  og  fjöldi  mynda,  Hygg  eg  að  hver  sem  les  þessa  þætti, 
verði  að  kannast  við,  að  laridnámssaga  íslendinga  í  Vesturheimi  er 
ekki  ómerkur  þáttur  af  æfisögu  kynflokks  vors.  Væri  óskandi,  að 
útgefandanum  auðnaðist  að  gefa  þættina  út  í  bókarformi  aukna  og 
endurbætta  eins  og  hann  hefir  haft  í  hyggju.  Spá  mín  er  sú,  aS 
Landnáma  Vestur-íslendinga  verði  einhverntíma  gefin  út  skrautlega 
af  niðjum  þessara  landnámsmanna,  er  þykjast  munu  þá  góðir  af 
ætterninu.  Þá  verður  þakklátlega  minst  mannsins  sem  hafði  fram* 
kvœmd  til  að  safna  þessum  merkilegu  heimildum  áður  en  það  var 
of  seint. 

Auk  landnámsþáttanna  hefir  Almanakið  flutt  jmislegt  annað 
skemtaudi  og  fræðandi,  greinar  um  merka  menn,  íslenzka  og  erlenda, 
þyddar  og  frumsamdarí  smásögur,  meðal  annars  ýmsar  góðar  eftir 
skáldið  J.  Magnús  Bjarnason,  kvæði,  yfirlit  yfir  helztu  viðburðl 
og  mannalát  meSal  íslendinga  í  Vesturheimi,  o.  fl. 

I  þessu  síðasta  Almanaki  hefir  útgefandinn  fyrst  gert  stutta 
grein    fyrir    heimför    Stephans    G.  Stephanssonar,  eu  prentað  síðaor 


Skírnir]  Ritfregnir.  17» 

þaS  sem  um  hann  var  aagt  í  bundnu  og  óbundnu  málí  og  birzt 
hefir  á  prenti  —  og  eumt  óprentaC.  Fylgja  því  góðar  myndir  af 
brjóstWkani  ög  lágraynd  RíkarSs  Jónssonar  af  Stephani  og  ritföng« 
UDum  eftir  Stefán  Eiríksson.  Þá  koraa  Landnámssoguþœttir,  œfÍD* 
t/ri  og  œskurainning  eftir  J.  Magnús  Bjarnason,  mannalát,  fallnir 
íslenzkir  hermenn,  o.  fl. 

G.  F. 

Erlendar  Gottskálkssoii :  Vígiir  og  kviðlingar.  Með  œfl- 
ágripi  og  miuningarorðum.  Útg.  Þór.  StefábHSon  og  Vald.  Erlends- 
80D.     Khöfn  1916. 

Æfiágripið  og  minniugarorðin,  sem  útgefendur  —  sonarsonur  og 
Bonur  Erlendar  —  hafa  ritað  framan  við  Ijóðmœlin,  eru  ágæt  mann- 
lýsing.     iSkilur  hún  eftir  í  huga  lesandans  mynd   af  sérkennilegum 
og  gáfuðum  alþ/ðumanni,  sem  ánægja  er  að  kynnast.    Gott  er  kvœðiS- 
>yi6   œfilokin^í  og  sumar  ferskeytlurnar,  t.  d.  þessi  hin  þjóðkunna ; 
Alt  af  bætist  raua  við  rauD, 
róna  gleði  stundir. 
Það  er  el  nema  hraun  við  hrauD 
hollum  fæti  undir. 
£g    hefi    alt    af  heyrt:  ^böltum  fætl  undlr^,  og  þykir  stórun> 
betra.     En    langflest    Ijóðmæliu    Ito^ði    ekki  átt  að  prenta,  þar  sem 
þau    hafa    ekkert    bókmentalegt    ^ildi  og  höf.  hafði  ekki  ætlast  tll 
þess  sjálfur,  að  þau  vœru  gefin  út. 

G.  F. 

Ársrit  liins  fslenzka  Fræðafélags  í  Kanpmannahofn.    Með 

myndum.     Fyrsta    og    annað    ár.     Kh.  1916  og  1917;    8vo  128  + 
128  bls. 

í  árgöngura  þessum  eru  altmargar  merkilegar  ritgerðir  og  skal 
hér  á  eftir  minst  á  hinar  helztu  og  gerð  grein  fyrir  efni  þeirra. 
Þorvaldur  prófessor  Thoroddsen  ritar  í  fyrsta  árgangÍDum  >  U  m 
æskukröggur  og  g  I  æ  f  r  a  f  e  r  ð  i  r  A  r  m  i  n  1  usa  r  Vam- 
berys',  hins  ötula  og  fræga  ungverska  ferðamanns,  er  andaðist 
fyrir  nokkrum  árum.  Annar  árgangurinn  hefat  með  einkar  fróðlegrl 
grein  eftir  hinn  sama  höfund,  er  haun  nefnlr :  »Heimur  og 
geimur.  Þœttir  úr  alþýðulegri  s  t  j  ö  r  n  u  f  r  œSi  €• 
Höfundurinn  skiftir  ritgerðinul  í  fjóra  kafla:  1.  Breytingar  og 
nyjar  stjörnur.  Heimsendir.  2.  Stjörnuþyrpingar  og  þokustjörnur. 
3.  Vetrarbrautin.     Takmörk  alheimsins.    4.  Geimurinn.    Nöfn  hiuna 

12* 


160  Ritfregnir.  [Skirnir 

oÍDstöku  kafla  syna  oss,  hve  efnið  er  margbreytilegt  og  skemtilegt; 
«n  auk  þess  er  þar  vel  farið  með  örðugt  viðfangaefni  og  frásögnin 
lipur  og  létt,  eins  og  á  öllu  sem  kemur  frá  hendi  hins  háttvirta 
höfundar,  og  teljum  vér  víst,  að  margur  íslenzkur  alþ/ðumaöur 
hafi  bœði  gagn  og  gaman  af  að  lesa  báðar  ritgerðirnar.  í  síðari 
ritgerðinni  farast  höf.  þannig  orð  um  andatrúna  (bls.  35): 

:^Mannlegu  eðli  er  svo  varið,  að  vór  getum  eigi  gripið  eða 
skynjað  það,  sem  er  fyrir  utan  vorn  skynheim.  Andatrúin  er 
því  ekkert  anuað  en  trú,  eins  og  svo  mörg  önnur  trúarbrögð, 
og  á  ekkert  skylt  við  vísindi.  Fyrir  hinu  duIarfuUa  sambandi 
andatrúarmanna  við  annan  heim  hefir  enn  eigi  feugíst  hina 
minsti  snefill  af  vísiadalegri  sönnun.  Hingað  til  hefir  að  eins 
tekist  að  sanna,  að  mörg  dularfull  fyrirbrigði  í  sálarlífi  manna 
standa  í  sambandi  við  veiklað  taugakerfi  og  benda  á  /msa  fyr  lítt 
athugaða  eiginleika  í  sálarlífi  manna.  En  þar  með  hefir  ekki 
fengist  neitt  samband  við  annan  heim,  andabeim  eða  sálir  fram- 
liðinna«. 

Flnnur  Jónsson  prófessor  birtir  í  fyrsta  árgangi  árrsitsins  tvœr 
ritgerðir,  aðra  ura  :^íslenzk  fornkvœði«  og  hina  » U  m 
skáldmál  Bjarna  Thorarensens^,  er  allir,  sem  unna 
íslenzkri  tuugu  og  íslenzkum  bókmentum,  muna  kunna  höf.  þakkir 
fyrir.  Fyrri  ritgerðin  ræðir  um  safn  það  af  íslenzkum  fornkvæðum, 
er  þeir  Svend  Grundtvig  og  Jón  Sigurðsfaon  gáfu  út  á  árunum  1854 
— 1860  og  Pálmi  yfirkennari  Pálsson  lagði  loks  smiðshöggið  á  25 
árum  síðar  með  útgáfu  4.  og  síðasta  heftisins.  í  ritgerð  þessari, 
sem  er  ágrip  af  annari  ytarlegri  ritgerð,  er  höf.  hefir  birt  í  Árbókum 
Fornfræðafólagsins  1914,  hefir  hann  gert  þá  grein  fyrir  uppruna  og 
báningi  kvæða  þessara,  sem  að  réttu  lagi  hefði  átt  að  gera  í  eftir- 
mála  við  útgáfu  safnsins.  Höf.  tekur  með  réttu  fram,  að  kvœðl 
þessl  8Ó  »af  útlendum  uppruna  og  toga«  og  ^velflest  að  minsta 
kosti  dönsk«.  Hann  œtlar,  að  íslendingar  hafi  »heyrt  og  numið 
dönsku  kvæðin  og  þytt  þau  á  sitt  mál  á  þann  hátt,  sem  þau  bera 
með  sór,  en  þó  svo,  að  íslenzkur  hugsunarháttur,  íalenzkt  líf  og 
íslenzkar  þjóðsögur  og  þjóðtrú  hafa  haft  eigi  lítil  áhrif  og  gert  eigi 
lítlar  breytingar  á  dönsku  kvæðunum,  og  það  ekki  að  eins  í  smáum 
hlutum  (stöku  orðum  og  þess  konar)  heldur  og  í  allri  gerð  þeirraí. 
Böfundur  telur  að  málið  á  kvœðunum  só  »ótvírœtt«  15.  eða  16. 
aldar  mál  og  gerlr  allnákvæmlega  grein  fyrir  búningi  þeirra  (kveð- 
andi,  hendingaskipun,  hljóðstafasetning  og  viðkvœði).  Loks  beinir 
hann  athygli  vorri  að  því,  að  þessi  útleudu  kvœði  hafi  getið  af  sér 


Skirnirj  Ritfregnir.  181 

>innlend  kvœði,  þ.  e.  kvœði,  frumort  á  íslandi  og  nneð  íslenzku 
efni«,  8V0  sem  Gunnarskvœði,  um  Gunnar  á  Hlíðarenda.  í  aíðari 
ritgerðinni  »Um  skáldmál  Rjarna  Thoraren8en«  deilir  höf.  fyrst  á 
Einar  skáld  Hjörleifsson  fyrir  nokkur  ummœli  hans  um  búning  og 
kveðandí  Bjarna  í  œfisögu  þeirri  framan  við  aðra  útg.  af  kvseðum 
Bjarna,  er  hr.  Eínar  samdi,  eins  og  kunnugt  er,  á  stúdentsárum 
sínum  í  Kaupmannahöfn.  Þar  nœst  sjnir  höf.  oss,  að  eddukvœðia 
og  önnur  fornkvœði  hafa  haft  nokkur  áhrif  á  kveðskap  Bjarna,  bœðl 
að  því  er  lytur  að  samsetning  orða:  silfrfjallaður,  sem  og  að  notkun 
fornra  orðmynda:  akalat,  munat,  vildak,  sem  nú  teljast  óhafandi* 
Loks  gefur  böf.  lesendunum  allfjölskrúðugt  sjnlshom  hinna  gull* 
fallegu  samsettu  nafnorða  og  lysingarorða,  er  Rjarni  hefir  auðga& 
íslenzka  tungu;  skulu  hér  nefnd  nokkur  dæmi:  ^)  nafnorð: 
heiðhiminn,  blátindar,  bájöklar,  hvítfaldur,  glitfat,  gullinhvel; 
2)  lýsingarorð:  sólgyltur,  ítrhvast  (spjót),  silfurblár  (œgir)» 
mjúksár  (logi),  geigvænir  (logbrandar)  o.  s.  frv. 

Höf.  lykur  máM  sínu  um  Bjarna  með  þessum  orðum:  »HanD 
er  frumberji  máls  vors  á  fyrstu  tugum  19.  aldarinnar.  Hann  er 
morgunroðinn  eins  að  þessu  leyti  sem  að  efninu  sjálfu  og  meðferð  þesa^. 
Munu  flestír  sem  þekkj&  kvcðskap  Bjarna  telja.  orð  þessi  sannmæli. 

í  fyrsta  árganginum  hefir  Gísli  læknir  Brynjólfsson  ritað  greinar- 
korn :  >Um  eiturmekki  í  ófriðnum  mikla«,  þ.  e.  ný 
tegund  vopna,  eítraðar  loftteguudir,  er  mönnum  telst,  að  Þjóðverjar 
hafi  notað  í  fyrsta  skiftí  í  stórorustu  á  vesturvígstöðvununi  22.  dag 
apríimánaðar  1915  og  síðar  oftar. 

Bókavörður  Sigfúa  Blöndál  hefir  í  sama  árgangi  snúið  úr  dönsku 
kafla  úr  æfiminning  síra  Ólafs  Gíslasonar,  prests  í  Saurbæjarþingum^ 
er  hefir  að  geyma  allgreinilega  og,  að  því  er  virðist,  rótta  Ijsing 
á  Þ i n g ey r ar k I auatr i  á  fyrri  hluta  18.  aldar. 
Handrit  æfiminningArinnar,  sem  I/sing  þessi  Btafar  frá,  fanet  í 
Konunglega  bókasafninu  í  Kaupmannahöfn  fyrir  skemstu.  Vœrl 
œskilegt,  að  hr.  Sigf.  Blöndal  héldi  uppteknum  hætti  og  skyiði  mönnunx 
hér  á  landi  frá  því  í  íalenzkum  tímaritum  eða  blöðum,  þegar  merki-^ 
leg  islenzk  handrit  finnast  í  sofnunum  í  Kaupmannahöfn,  og  l(^ti 
helzt  nokkur  synishorn  fylgja  skyrslu  sinni  eins  og  hér. 

Þá    ritar    Magnús    Jónsson    cand.   jur.  &  polit.  eftirtektarverða 

grein :     »Um    íþróttaskóla^.     Hann    œtlar    að    æskilegt  8Ó» 

að    stofna    til    kensln    í    verknaði    og   iþróttum,úr 

því    að    menn  séu  nokkurn  veginn  samdóma  um,  að  vér  þurfum  á 

eiri    verklegri    þekking    að    halda    en  vér  höfum  uú,  og  teljum  i 


182  Ritfregnir.  [Skirnir 

annan  stað,  að  ^útbreiðala  frjálsra  íþrótta  sé  harla  œakileg^.  Því 
nœst  skýrir  iiöf.  nánar  frá  því,  hvernig  hann  hefir  hugsað  sór,  að 
þessari  kennlu  verði  bezt  fyrir  komið. 

Loks  ritar  cand.  mag.  Bogi  Th.  Melsted  auk  margra  smærri 
f;reina  í  fyrsta  árganginum  ritgerð  um  stórmerkilegt  njmœli :  Verð- 
launasjóður  handa  duglegum  og  dyggumvinnu- 
hjúum  í  8veit«.  Af  því  að  þess  þjóðþrifa  og  sanngirnis- 
njmœlis,  sem  höf.  vekur  máls  á  í  hugvekju  sinni,  hefir  áður  verið 
getið  í  sumum  blöðum  vorum,  ef  oss  minnir  rétt,  virðist  ekki  vera 
ástæða  til  að  fjölyrða  um  það  hér;  en  ef  takast  mætti  að  koma 
hugsjóninni  í  framkvæmd,  þá  teljum  vór,  að  stigið  vœri  stórt  menn- 
ingarspor  í  rétta  átt,  að  eins  vildum  vór  að  slíkur  yerðlaunasjóður 
atarfaði  ekki  einuiigis  fyrir  dugleg  og  dygg  vinnuhjú  í  sveit,  heldur 
-einnig  fyrir  þau  hjú  í  kaupstöði-im,  er  það  eiga  skilið. 

1  sumum  greinum  árgangsins,  einkum  þeim,  sem  að  öllu  eða 
■nokkru  leyti  eru  þjðingar  úr  öðrum  málum,  bregður  fyrir  óíslenzku- 
legum  orðatiltækjum  og  jafnvel  mállýtum,  er  œttu  ekki  að  koma 
fyrir  í  slíku  riti.  Skal  hér  bent  á  nokkur  þeirra.  A  101.  bla. 
fltendur:  ^>hvort  sá,  sem  einu  sinni  hefir  verið  kristinn,  eigi  ekki  að 
■njóta  þess,  að  bann  hefir  f  a  1 1  i  ð  f  r  á  << ,  ^)  f.  gengið  af  trúnni. 
^Fyrst  um  sinn  hefi  eg  farið  aðá  þann  hátt  g e g n  þeim^ 
102.  bls. :  hefir  sungið  söng  til  virðingar  fyrir  Krist  sera 
guð  (sic).  103.  bls. :  Það  má  ekki  grafaþáupp,  f.  grafnst 
fyrir  hverjir  þeir  sóu. 

Það  væri  miklu  viðkunnanlegra,  að  augljsingar,  sem  prentaðar 
■eru  aftan  við  ritið,  vœru  ekki  töluse'ttar  með  róttu  blaðsíðutali,  svo 
«ð  þeir  sem  láta  binda  það  inn  geti  svift  þeim  bnrtu  og  ritið  þó 
talist  heilt  eftir  sem  áður. 

í  öðrum  árgangi  ársritsins  skal  hér  að  eins  getið  tveggja  greina, 
auk  ritgerðar  Þo'valdar  prófessors,  er  þegar  hefir  verið  minst  á. 
Önnur  þeirra  er  »Þjóðjarða8alan<  eftir  meistara  Boga  Th. 
Melsted,  en  hin  er  um  æfi  og  starfseini  0  1  e  W  o  r  m  '  s  ,  hins 
nafnkunna  föður  norrænnar  fornfrœði.  Greinina  hefir  Halldór  Her- 
tnannsHon  bókavörður  ritað  og  ber  hún  vitiii  um  mikla  þekking 
höf.  á  œfi  Worm's  og  sérstaklega  á  viðskiftum  laans  við  íslenzka 
frœðimenn.  Höf.  œtlar  með  réttu  að  Worm  »muni  vera  hinn  fyrsti 
útlendingur    á    síðari  öldum,  sera  verðskuldar  nafnið  lsland8vinur«. 

Bogi  Melsted  s/nir  oss  í  grein  sinni  um  þjóðjarðasöluna,  hvernig 


1)     Leturbreytingin  eftir  oss. 


iSkirnir]  RitfregBÍr.  188 

Iðgum  frá  20.  okt.  1905  um  sölu  þjóðjarCa  og  lögum  um  aölu 
kirkjujarða  frá  16.  nóv.  1907  hafl  veriC  framfylgt  til  1911.  Fœr 
greinin  manni  margt  að  hugsa  og  s/nir  Ijóslega,  hversu  einBtaklingar, 
þing  og  stjórn  vanda  stundum  lítt  ráS  sitt,  þegar  landssjóður  á  í 
hlut,  og  láta  sér  í  léttu  rúmi  liggja,  þótt  eiguir  hans  gangi  til 
þurðar.  Eru  Jæroi  þau,  er  höf.  tilgreinir  engan  veginn  til  sœmdar 
þjóð  vorri  og  stjórn,  en  verst  er  að  þau  eru  alls  kostar  sönn  og 
rétt.  Kemst  böf.  að  þeirri  niðurstöðu,  að  taka  beri  fyrir  sölu  þjóð- 
jarða  og  kirkjujarða,  :»en  gera  ábúðarréttinn  á  þeim  arfgengan  í 
karllegg  og  kvenlegg^t.  Hanu  leggur  til^  að  landsajóður  eignist  sem 
flestar  jarðir,  eftir  því  sem  fœri  gefst  og  viU  leggja  verðhœkkunar- 
^gjald  á  lóðir  þœr  og  jarðir^,  sem  stigið  hafa  og  st/ga  sökum  vega- 
gerða  og  annars,  er  þjóðfélagið,  kaupstaðir  eða  syslur  og  sveita* 
félög^  láta  gjöra  1  sambandi  við  jarðasöluna  bendir  höf.  á  agnúa 
einn  sem  henni  fylgi  og  geti  orðið  hœttulegur  i^fyrir  framtíð  lands- 
ins  og  8JáIfðtæði«,  nema  því  betur  sé  um  hnútana  búið.  A  hann 
j>ar  við  tilraunir  einstakra  hérlendra  manna  og  gróðabrallsnáunga  á 
BÍðari  ár'um  aC  i^selja  utanríkismönnum  land  og 
jarðir  á  íslandi^  Höf.  synir  frara  á  að  reynsla  og  fordæmi 
annara  smáþjóða  hér  í  álfu,  bvo  sem  Norðmanna  og  Da^a,  bendi 
á,  að  ekki  veiti  af  að  koma  í  tíma  í  veg  fyrir  það  með  lögum,  aS 
utanrikisraeun  fai  ofmikil  eignaumráð  og  yfirráð  hér  á  landi;  viU 
hann  því  láta  banna  með  lögum  að  selja  utanríkismönnum  jarð- 
eiguir  og  fasteiguir  hér  á  landi,  i^nema  með  sérstöku  leyfi  lands- 
Btjórnarinnar,  er  alþingi  leggi  á  samþykki  sitt  í  hvert  sinn^. 

Auk  ofantaldra  greina  flytur  árgangurinn  eina  grein  um  af- 
leiðingar  heimsstyrjaldarinnar  miklu  og  ófriðarástandið  og  margar 
amágreinar,  þar  á  raeðal  nokkra  ritdóma  ura  útlendar  bœkur,  er 
ritaðir  munu  hafa  verið  að  undirlagi  bókaverzlana  þeirra,  er  gefið 
hafa  út  bœkurnar. 

Allur  frágangur  á  ársritinu  er  vandaður  og  söluverð  þess  hér  á 
landi  Bvo  lágt,  einir  0,75  aura  árgangurinn,  að  einsdœmi  mun  vera 
jnú  á  þessum  ófriðartimum.  Þ.  H.  B. 


LeiOréttin^: 

Á  bls.  91  snýr  1    öfugt.    SvigagreÍDÍn  &  við  fjórðangsnótuna. 


ísland  191Y. 


Veðrátta  frá  nýári  og  fram  að  páskum  var  fremur  mild  og 
snjóalög  lítil.  Laugardaginn  fyrir  páska  (7.  apríl)  gerði  aftaka  stór- 
hríð  með  miklu  froati,  og  varð  mikið  tjón  að  því  veðri  víða  um 
land.  Menn  urðu  úti,  fó  hr&ktist  og  fórat.  Á  Austurlandi  urðu 
skemdir  á  húaum  og  undir  Eyjafjöllum  fuku  skip.  Vélbátar  sukku 
á  höfnum  inni  og  símastaurar  brotnuðu.  Vorið  var  kalt  og  næð- 
ingasamt  og  spratt  jörð  seint.  Sunnanlands  var  oftast  snj^ólaust,  en 
þó  var  fó  gefið  inni  fram  í  miðjan  maí  og  kúm  til  Jónsmessu,  og 
Bvo  var  víða  um  Vesturland,  en  .norðanlands  og  austan  voraði  öllu 
fyr.  Fónaðarhöld  voru  særaileg  um  vorið  um  land  alt.  Sunnan- 
íands  og  vestan  brá  veðri  til  rigninga  um  miðjan  júlí,  og  voru 
stöðugir  óþurkar  fram  til  9.  ágúst,  en  þá  brá  til  norðanáttar,  og 
voru  þur  og  fremur  köld  veður  fram  að  róttum.  Tún  voru  fremur 
iUa  sprottin,  er  sláttur  byrjaði  um  20.  júlí,  og  hröktust  töður  þeirra, 
et  ekki  gerðu  úr  þeim  vothey,  eu  sú  heyverkun  fer  í  vöxt  á  Suður- 
landi  og  á  Snæfellanesi,  en  er  þó  eigi  orðin  enn  almenn.  Aftur  á 
móti  varð  útheyakapur  góður  yfirleitt  á  Suður-  og  Vesturlandi, 
Norðanlands  gekk  heyskapur  vel  fram  að  höfuðdegi,  en  eftir  þaU' 
hröktust  hey  víða  og  sumstaðar  urðu  hey  úti  til  mikilla  muna,. 
einkum  í  Norður-Þingeyjarsýslu.  Austanlands  var  góð  tíð  til  8. 
ágúst,  en  þá  gerði  þar  miklar  rigningar  og  snjóaði  í  fjöll.  Hey- 
fengur  í  Norður-Múlasjslu  varð  hvergi  nær  þv/  í  meðallagi,  lenti 
þar  og  mikið  hey  undir  snjó  um  miðjan  september.  í  Suður-Múla- 
sýslu  varð  heyskapur  víða  í  meðallagi.  Um  miðjan  september  gerðl 
ótíð  mikla  norðanlands  og  austan,  og  varð  þá  sumstaðar  á  Aust- 
fjörðum  jarðiaust,  og  í  októberbyrjun  gerði  aftakaveður  um  alt  land. 
Fó  fenti  og  víða  urðu  heyskaðar.  Fó»ust  þá  og  2  skip  með  13 
mönnum.  Eftir  það  voru  hörð  veður  oftast  fram  að  jólum,  froat 
og    jarðlaust,    og    kom    allur    fónaður  óvenju  snemnia  á  gjöf.     Um;, 


Skirnir]  íslaad  1917.  185 

jólÍD  gerSi  gó6a  hláku,  er  náði  um  mestan  bluta  lands  og  var  viðast 
komin  jörð  um  áramót. 

Fjárheimtur  um  baustið  voru  með  lakara  móti,  hamlaði  veður 
fjallleitum  og  urðu  afréttir  aldrei  smalaðir  tíl  full». 

Garðrœkt  var  rekin  með  meira  móti  víða  um  land,  en  seint 
sett  í  garða.  Spruttu  rófur  víðast  betur  en  í  meðallagi,  en  kartöflur 
tœplega  bvo.  Margir  urðu  naumt  fyrir  að  ná  upp  úr  görðum  áður 
en  frostið  kom  í  október  og  urðu  mest  brögð  að  því  í  Þingeyjar- 
b/bIu  og  Múlas/slum.  KartöfluBjki  gerði  allmikið  tjón  í  Vestmanna- 
eyjum. 

Fiskiveiðar  urðu  ekki  Btunduðar  á  árinu  með  eins  góðum  árangri 
og  verið  befir  undanfarin  ár  sökum  gœftaleysis  og  þó  aðallega  sökum 
skorts  á  kolum,  salti  óg  steinolíu,  og  bins  afarháa  verðs  á  þessum 
TÖrum.  Sunnanlands  urðu  mörg  skip  að  hætta  finkiveiðum  (  aprfl, 
þvi  bœði  var  þá  skortur  á  kolum,  salti  og  oUu,  og  útgerð  skipanna 
mjög  dyr,  og  þótti  ekki  synt  að  hún  mundi  bera  sig.  Voru  og 
margir,  er  þótti  ráðlegra  að  geyma  nokkuð  af  þessum  vörum  til 
sfldveiðarinnar,  en  síldveiðin  brást  að  miklu  leyti  sökum  ógœfta 
œestan  hluta  síldveiðatímans.  Varð  af  því  tjón  mikið,  bœði  fyrir 
útgerð  skipanna  og  hlnn  mikla  fjölda  fólks,  er  hafði  ráðið  sig  tll 
BÍldarvinnu.  Um  baustið  voru  fiskiveiðar  nrer  ekkert  reknar.  Um 
haustið  leyfði  Btjórnln  böIu  10  botnvörpuveiðagufuskipa  úr  Keykjavik 
til  Frakklands,  og  keypti  franska  stjórnin  öll  skipin.  V^r  kaupverð 
þeirra  um  4^/^  miljón  króna  og  fékk  landsstjórnin  mikinn  hluta 
þess  að  láni,  og  er  ákveðið  að  fénu  skuli  varið  til  fiskiskipakaupa 
að  ófriðnum  loknum. 

Aukaþinginu,  er  kom  saman  11.  des.  1916,  var  slitið  13.  janúar. 
Voru  lögin  um  breyting  á  lögum  nr.  17,  3.  október  1903,  um  aðra 
skipun  á  œðstu  umboðsstjórn  íslandB,  er  samþykt  voru  af  þinginu 
29.  des.  staðfest  af  konungi  2.  janúar  og  4.  s.  m.  voru  skipaðir 
ráðherrar  íslands:  Björn  Kristjánsson  bankastjóri,  Jón  MagnússoD 
bœjarfógeti  og  Sigurður  Jónsson  bóndi  á  Yztafelli.  Var  Jóni  Magnús- 
Byni  falið  forsœti  ráðuneytisins  og  varð  hann  dóms-  og  kirkjumála- 
ráðherra,  Björn  Kristjánsson  fjármálaráðherra  og  Sigurður  Jónsson 
atvÍDUU  og  samgöngumálaráðberra.  Aukaþingiö  samþykti  13  lög 
og  10  þingsályktanir.  Helztu  lög  þingsins  voru  til  tryggingar  sigl* 
ingum  og  bðflutningum  til  landsins.  Var  stjórninni  veitt  heimild 
til  að  kaupi  eimskip  eftir  þörfuni  til  vöruflutninga  milli  ísilandB 
og  útlanda,  og  að  taka  lán  í  því  nkyiii,  eftlr  því  sem  þörf  krefðl. 
£nn  fremur  var  stjórniuni  heimilað  að  kaupa  eimskip  til  strandferSa- 


:186  ísland  1917.  [Skirnir 

•^ringum  landið.  Þingið  samþykti  og  lög  um  baun  á  böIu  og  leigu 
skipa  úr  landi,  en  Htjórnin  fékk  heimild  til  að  velta  undanþágu  frá 

-banniuu.  Þá  var  og  stjórninni  veitt  enn  víðtækari  heimild  en  áður 
til  jmara  ráðstafana  út  af  Norðurálfuófriðnum,  meðal  annars  ótak- 
mörkuð  lánsheimild  til  vöriikaupa  og  að  taka  í  sínar  hendur  alla 
verzlun,  ef  á  þyrfti  að  halda,  á  einstökum  vörutegundum  innlendum 

vOg  útlendum. 

Aukaþingið  samþykti  þingsályktun  um  að  heimila  landsstjóm- 
inni  að  greiða  embættis-  og  sýalunarmönnum  landssjóða  djrtíðar- 
uppbót  fyrir  árið  1916,    og  voru  það  5 — 50*'/q  fyrir  þá,  sem  höfðu 

<-haft  að  árslaunum  4500  kr.  eða  minna. 

Síðan  kom  reglulegt  alþingi  saman  2.  júlí  og  stóð  yfir  til  17. 
«eptember.     Varð  sú  breyting  á  stjórn  landáins,  að  Björn  Kristjáus- 

.8on  fekk  28.  ágúst  lausn  frá  fjárraálaráðherraembættinu  og  var  Sig- 
urður    Eggerz    settur  bæjarfógeti  í  Reykjavík  skipaður  fjármálaráS- 

vherra.     Meðan    þingið  stóð  yfir  andaðist  Skúli  S.  Thoroddsen  þing- 

.maður  Norður-ísfirðinga  og  var  síra  Sigurður  Stefánsson  kosiun  í 
stað  hans. 

Þingið   samþykti  67  lög  og  afgreiddi  20  ályktanir  til  stjórnar- 

'inuar.     Af    merkum    löguni    þingsins    skulu    nefnd:     Um    almenna 

„hjálp    vegna    djrtíðarinnar;    um  skiftingu  bæjarfógetaembœttisina  í 

JReykjavík  og  um  stofnun  sórstakrar  tollgæzlu  í  Reykjavík;  um  stofn- 
un  alþjðuskóla  á  Eiðum  og  afhendingu  Eiðaeigna  til  landssjóðs  um 

..Btofnun  húsmæðraskóla  á  Norðurlandi;  um  breyting  á  og  viðauka 
við  lög  um  tekjuskatt;  um  djrtíðaruppbót  handa  embættis-  og 
s/slunarmönnum  landasjóðs;  um  lögræði;  um  áveitu  á  Flóann;  um 
einkasöluheimild  laudastjórnariunar  á  steinolíu;  breyting  á  Lands- 
bankalögunum ;  um  rekstur  loftskeytastöðva  á  íslandi  og  um  slysa- 

..trygging  sjómanna. 

Þingið    samþykti    í    einu    hljóði   (ráðherrarnir  greiddu  ekki  at- 

-kvæði)  ályktun  um  :^að  skora  á  stjórnina  að  sjá  ua\,  að  íslandl 
verði  þegar  ákveðinn  fullkominu  siglingafáni  raeð  konungsúrskurði 
úg    ályktar    að    veita    heimild  til  þe's,  að  svo  só  farið  með  málið^. 

J'lutti  forsætisráðherra  tillögu  þesaa  fyrir  konung  22.  uóvember,  en 
hann    gat    ekki   fallist  á  haua.     Lét  forsætisráðherra  þess  getið,  að 

4)ótt  hann  og  saraverkamenti  hans  í  ráðuneyti  íslanda  gerðu  ekkl 
eyujunina  að  fráfararefni,  svo  sem  nú  væri  ástatt,  þá  mætti  ekki 
flkilja    það    svo,    að  þeir  legðu  eigi  Iiina  mestu  áherzlu  á  framgang 

.málsins,  og  að  alþingi  mundi  ekki  láta  málið  niður  falla. 

Samkvœmt    ályktun  alþingis  votu  22.  október  skipaðir  í  milli- 


'Skirair]  Ísland  1917.  187 

þineanefnd  til  aS  íhuga  fossamál  landsins:  Guðmundur  BjörnBon 
landlœknir,  Bjarni  Jónsson  frá  Vogi  dócent,  Jón  Þorláksson  verk- 
frsbSingur,  Sveinn  Ólafsson  umboSsmaður  og  Guðm.  Eggerz  sýgiu- 
maSur  og  var  G.  Björnson  skipaður  formaður  nefndarinnar. 

Frá  því  aö  Norðurálfuófriðurinn  hófst  og  til  ársloka  1916  voru 
BÍglingar  hingað  til  landsins  að  mestu  óhindraðar  að  öðru  en  því, 
að  Englendingar  kröfðu  þess,  að  skipín  kœmu  við  í  brezkri  höfn  til 
tannsóknar,  og  urðu  skip  fyrir  allmiklum  töfum  af  þeirri  rannsókn. 
Þá  hafði  það  og  verið  nokkrum  erfiðleikum  buhdið  að  fá  útflutn- 
ingsleyfi  fyrir  vörur  í  Englandi,  og  var  Birni  Sigurðssyni  banka- 
stjóra  í  júní  1916  falið  að  dvelja  í  London  tii  að  gœta  hagsmuna 
landsins  í  verzlun  þess  og  siglingum.  Skip  þau,  sem  1916  höfðu 
haldið    uppi    reglubundnum    samgöngum    milli    íðlands    og  útlanda 

-^oru  »Goðafoss4;  og  »GuIiross«,  skip  Eimskipafélags  íslands  og  fjög- 
ur  skip,  >Botnia«,  »Cere8«,  >Island«  og  »Ve8ta«  er  sameiuaða  gufu- 
skipafélagið  dauska  átti,  og  norska  skipið  »Flora«  fór  og  nokkrar 
ferðir  milli  Islands  og  útlanda.  Landsstjórnin  hafði  og  frá  ófriðar- 
í)yrjun  haft  skip  við  og  við  á  leigu  til  vöruflutninga  frá  Ameríku 
og  um  áramótin  hafði  hún  norskt  skip,  »BÍ8p«,  á  leigu.  Eimskipa- 
télagið  varð  fyrir  því  tjóni  30.  nóv.   1916,    að  »Goðafoss«  strandaði 

.  og  náðist  eigi  út  aftur.  Nokkru  eftir  áramót  keypti  félagið  skip  í 
staðinn,  er  »Lagarfo9S«  nefnist. 

Um  áramót  var  heldur  eigi  að  rœða  um  skort  á  nauðsynja- 
'vörum  og  nægur  skipakostur  haföi  fengist  til  að  flytja  þœr  til 
landsins.  Á'  þessu  varð  og  engin  breyting  fyrsta  mánuð  ársins  1917 
en  um  mánaðamótin  janúar  og  febrúar,  þegar  Þjóðverjar  tilkyntu, 
að  þeir  legðu  herkví  um  Bretlaiid  og  að  þeir  mundu  sökkva  öllum 
skipum,  er  kæmu  á  hafnbannssvæðið,  stöðvuðust  allar  samgöngur 
milli  íslands  og  Norðurlanda.  Voru  þá  bœði  skip  Eimskipafélag.^- 
ins  og  »lsland«  í  Kí.upmannahöfn,  en  »Botnia«  og  »Cere8«  voru 
hér  við  land.  Leit  þá  mjög  illa  út  með  flutuihg  á  vöruni  til  lands- 
ins  og  tók  landsstjórnin  að  gera  ymsar  ráðatafanir  til  þess  að  fá 
nauðsynjar  fluttar  til  landsins.  Gekk  það  mjög  treglega,  en  þó 
fékst  loks  í  lok  marzmánaðar  luyfi  brezku  stjórnarinnar  til  þess  að 
»GuIlfoss«  og  »lsland«  mœttu  fara  frá  Kaupmannahöfn  hingað  án 
viðkomu  í  brezkri  höfn  og  komu  þau  skip  hlaðin  vörum  um  miðjan 
apríl.  Seinna  fekk  »Lagarfo3S<  og  yms  dönsk  skip  samskonar  leyfi. 
Meðan  sigliugateppan  við  Norðurlönd  stóð  yfir  leigði  stjórn'u 
norskt  skip,  »E^condido«,  er  var  í  Ameríku  til  að  flytja  þaðan 
nauð!«ynjavörur  hingað  og  voru  bœði  skipiu  »Bisp«  og  »E8coudido« 


11«  ísland  1911  [Skirnir 

hlaÖÍQ  og  ferÖbúÍD  frá  New  York  fyrst  í  apríl,  en  áður  en  þau  gátti 
lagt  af  staS  þaðan  gengu  Bandaríyn  í  Norðurálfuófriðinn,  og  varð 
það  til  þess  að  skipin  fengu  eigi  ^ararleyfi,  og  fengu  eigi  að  fara 
þaðan  fyr  en  í  maí.  »Bi8p«  var  iilaðinn  steinolíu,  en  hór  var  þá 
8V0  mikill  skortur  á  þeirri  vöru,  að  mörg-  vólskip  gátu  eigi  rekiS 
fibkiveiðar.  Varð  því  mikið  tjón  af  þessari  tof  skipsins  og  auk  þess 
]agðist  feikna  kostnaður  á  farm  skipanna.  Þrátt  fyrir  erfiðleika  á 
að  fá  vörur  og  útflutningsleyfi  fyrir  þær  í  Bandaríkjunum,  var  þó 
ekki  um  annað  að  ræða,  en  að  reyna  að  fá  þær  þaðan,  og  leigði 
stjórnin  »l8land<i:  til  Ameríkuferða  og  Eimskipafélagið  lét  bæði  skip 
sín  fara  veatur  um  haf.  Síðar  tók  stjórnin  eiunig  á  leigu  »Franoi»- 
Hyde«,  eign  0.  Johnsons  &  Kaaher's  stórkaupmanna,  til  Ameríku- 
ferða  og  eíðar  fór  »WiIlemoe8«,  skip  stjórnarinnar,  einnig  vestur 
I  maí  var  Jóni  Sivertsen  skólaatjóra  við  verzlunarskólann  í  Reykja- 
vík  falið  að  fara  til  Ameiíku  til  að  greiða  fyrir  afgreiðslu  skipanna 
og  útvega  útflutuingsleyfi  fyrir  vörum,  og  í  júlí  var  Árna  Eggertson 
bæjarfulltrúa  í  Winuipeg  einnig  falið  að  vera  fuUtrúi  landsins  fyrir 
veatan  haf.  Ettir  það  gekk  öllu  greiðara  með  að  fá  vprur  og  út- 
flutningaleyfi  fyrir  þær  í  Bandaríkjunum,  en  miklum  erfiðleikum 
var  það  þó  bundið  og  urðu  skipin  oft  að  bíða  langan  tíma  í  New 
York  eftir  afgreiðslu.  För  skipanna  tafði  og  nokkuð  viðkoma  í 
Halifax  til  rannsóknar  í  báðum  leiðum. 

Mestum  erfiðleikum  var  þó  bundið  að  fá-kol  og  salt  flutt  frá 
Bretlandi  sökum  kafbátahættunnar,  en  tilfinnanlegur  skortur  fór  að 
verða  þegar  um  vorið  á  þeim  vörum  tíl  að  reka  síld-  og  fiskiveiðar 
og'  halda  uppi  skipaferðum  til  flutninga.  Stjórnin  fekk  »Ceres«  á 
leigu  til  Englandaferða,  og  eftir  að  norsku  leiguskipin  voru  komin 
frá  Ameríku  voru  þau  einnig  send  til  Englands  og  síðar  tók  stjórnÍD 
»Ve8tu«  á  leigu  þangað.  En  í  júlí  voru  öll  þessi  skip,  nema  »Bispí, 
kafskotin  af  þjzkura  kafbátum  og  einnig  »Flora«  á  leið  hóðan  til 
Noregs.  Fórust  5  menn  af  »Ve8tu«  og  2  af  »Cere8«.  Nokkur 
skip,  aðaltega  seglskip,  fluttu  kol  og  salt  hingað  frá  Englándi  og 
um  haustið  kom  enskt  gufuskip  með  6000  tonn  af  kolum  til  stjórn- 
arinnar  og  nokkru  síðar  franskt  skip  með  kol  og  salt.  En  mörgum 
skipum  var  sökt  á  leið  hingað  af  þyzkum  kafbátum. 

Landsstjórniu  keypti  samkvæmt  heimild  alþingis  tvö  skip  til 
millilandaferða,  »Borg«  og  »WiIiemoe3«.  Var  >Borg«  látin  fara  til 
Englands  en  »Wi]Iemoe8«  til  Ameríku.  Stjórnin  keypti  og  þriðja 
skipið  til  strandferða.  Var  það  »Sterling«  gamla  skip  Thorefólagsins 
og    tók    það    við  strandferðnm  í  ágúst,  ea  áður  bafði  stjórnin  leigt  • 


Skirnirl  Ísland  1917*  189 

>6otnia€  til  strandferSa.  Mátti  segja  að  betur  rœttist  úr  en  á 
borfðist  xnetS  samgöngur  og  aðflutninga  til  landsins.  Til  Rejkja- 
víkur  komu  &  árinu  me5  vörur  frá  útlöndum  101  skip,  er  voru 
46393  rúml. 

í  árslokin  var  >BÍ8p«  í  Englandi,  »Borg«  i  Noregi  til  viögerða, 
llslandf  og  ^Francis  Hydef  á  leið  til  Ameriku,  en  bœði  skip  Eim- 
skipafélagsins  og  ;»WilIemoe8«  voru  hér  við  land.  >SterIingf  varS 
126.  nóv.  fyrir  því  áfalli  aS  stranda  viS  SauSárkrók,  en  náSist  vod 
bráSar  út  aftur  eigi  mikiS  skemdur. 

Varðskipið  ^lslands  Falk^  fór  nokkrar  ferðir  miUi  íslands  og 
Danmerkur  og  flutti  stjómarvalda  póst  og  farþega,  en  allur  almennur 
pÓHtflutningur  mátti  heita  alveg  stöðvaður  síðari  hluta  ársins,  nema 
|)aS  aem  kom  meS  skipum  frá  Englandi.  Skip,  sem  fóru  til  Ameríku, 
feugu  eigi  leyfi  til  að  flytja  póst. 

Allar  útleudar  vörur  bækkuðu  mjög  mikið  1  verði.  Frá  því  að 
ófriðurinn  bófst  og  til  ársloka  1916  bafði  smásoluverð  á  flestum 
nauðsynjavörum  í  Reykjavlk  bækkað  um  83%,  en  í  árslok  1917 
nam  hœkkunin  um  ISO^o-  Tilfinnaulegast  var  þó  hœkkunin  á 
kolum  og  salti  og  urðu  þær  vörur  tlfalt  dyrari  en  fyrir  ófriðinn. 
^íestan  þátt  átti  í  þessari  geysilegu  verðbœkkun  bin  feikna  báu 
flutningsgjöld  og  stríðsvátrygging  á  skipum  og  farmi,  sérstaklega  á 
TÖrum  frá  Englandi.  Innlendar  vörur  hœkkuðu  og  nokkuð  í  verði, 
sérstaklega  þœr,  er  Reldar  voru  í  landinu.  Var  það  og  miklum 
erfiðleikum  bundið  að  koma  þeim  á  erlendan  markað,  og  varð  enginn 
útflutningur  á  hrossum.  Bannaður  var  og  útflutningur  úr  landi  á 
smjöri,  og  meS  bráðabirgðalögum  10.  des.  fékk  stjórnin  heimild  til 
■915  banna  útflutning  á  skepnufóðri. 

í  janúar  fór  nefnd  manna  til  Englands  til  að  semja  við  brezku 
«tjómina  um  verð  á  íslenzkum  afurðum.  Voru  það  kaupmennirnir 
■Carl  Proppó,  Páll  Sefánsson,  Pótur  A.  Ólafsson  og  Rich.  Thors  fram- 
kv.stj.  og  í  London  tók  Björn  Sigurðsson  fulltrúi  landsins  sœti  í  nefnd- 
inni.  Fókst  nokkur  bœkkun  á  fiski-  og  síldarverði,  en  bvergi  nœrri  svo 
mikil  að  nœmi  auknum  framleiðslukostnaði.  Síðar  fóru  þeir  feðgar 
Thor  Jensen  og  Ricb.  Tbors  framkvæmdastjórar  til  London  til  þesa 
að  fá  frekari  verShœkkun,  eii  lítill  árangur  mun  hafa  orðið  af  þeirrl 
málaleitan.  Bretar  leyfðu  sölu  20000  tunna  saltkjöta  til  NoregB,  en 
■eigi  var  þaS  flutt  frá  landinu  fyrir  áramót. 

Tll  aS  koma  í  veg  fyrir  aS  skortur  yrSi  á  nauðsynjavörum  í 
•einstökum  sveitum,  fyrirskipaSi  stjórnarráSið,  að  í  hverri  syslu  og 
kaupstaö  skyldu  nefndir  bafa  eftirlit  með  vöruinnflutningi  og  úthlutun, 


190  tllaod  1917.  [Skiinir- 

og  að  sumar  vörur  skyldu  að  eins  verða  seldar  eftir  seðlura,  er 
nefndirnar  gáfu  út.  Seint  í  maí  fór  fram  talning  á  belztu  útlendum 
nauðsynjavörum,  bæði  hjá  kaupmönnum,  kaupfélögum'og  eiostökum' 
mönnum.  I  Reykjavik  var  og  skrifstofa  sect  á  stofn  undir  umsjóa 
stjórnarráðsins,  er  skyldi  hafa  eftirlit  með  innflutningi  á  nauðsynja' 
vörum  tii  landsins  og  að  þœr  kæmu  sem  jafnaHt  niður  um  alt  land^ 
8V0  að  hvergi  yrði  skortur  á  þeim. 

LaDdsstjótnin  rak  sjálf  mikinn  hluta  verzlunar  landsÍDB  me& 
matvörur,  kol,  salt  og  steinolíu,  og  annaðist  stjórnarráðið  i  fyrstu 
innkaup  varanna,  og  hafði  yfirumsjón  með  útsölu  þeirra.  SíSaQ 
var  Héðni  Valdimarssyni  cand.  polit.  falin  forstaða  landsverzlunar' 
innar  og  Eimskipafélaginu  farstjórn  landssjóðsBkipanna.  Um  áramót- 
slepti  stjórnin  að  mestu  allri  umsjón  með  landsverzluninni  og  skip-- 
aði  þá  Augtíst  FlygenrÍDg  kaupmann  í  Hafnarfirði,  Hallgrím  Krist-- 
insRon  framkvœmdastjóra  Samvinnufélaganna  og  Magnús  Kristjáns' 
son  kaupmaDD  á  Ákureyri  forstjóra  henuar  frá  Dýári  1918. 

AlþÍDgi  samþykti  ályktuu,  að  vörui  laDdsverzIunarinnar  vœra 
seldar  sama  verði  í  öllum  kaupstöðum  landslns  og  eftir  pöntun  at^ 
mínsta  kosti  í  einu  eða  tveimur  aðalkauptúnum  hverrar  sýslu. 

Alþingi  var  það  Ijóst,  að  ekki  yrði  komist  hjá  þv/,  að  gera 
einhverjar  ráðstafanir  til  að  létta  undir  almeDDÍngi  að  bera  hina^ 
^ívaxaDdi  dyrtíð.  Að  vísu  hafði  kaupgjald  vorkafólks  farið  hœkk- 
audi,  eD  þó  hvergi  Dœrri  því  sem  allar  lífsDauðsyojar  stigu  í  verði^ 
Veitti  alþiugi  stjórninnl  heimild  til,  á  meðan  Norðurálfuófriðurino 
stœði,  að  veita  sjslufólögum,  bæjarfólögum  og  hreppsfélögum  láa 
til  þess  að  afstyra  verulegri  neyð,  að  dómi  sveitarstjórDa,  af  djrtflJ> 
og  matvælaskorti.  En  leitaat  skyldi  við  að  verja  láDum  þessum- 
meir  til  atvÍDDubóta  eu  hallœrisstyrks  beÍDlÍDÍs.  LaDdsstjórnÍDDÍ 
var  og  heimilað  að  verja  fó  úr  landasjóði  til  atvinnubóta,  svo  sem^ 
til  að  undirbúa  stórhýsi,  er  sýnilega  þyrfti  að  reisa  innan  skamms, 
hafnargerðir,  vita,  brýr  og  vegi,  og  til  að  reka  matjurtarœkt  í  stœrri 
stíl,  námagröft  eða  önnur  nauðsynjafyrirtœki.  Stjórnin  fékk  enn 
fremur  heimild  til  að  selja  nokkuð  af  kolum  undir  verðl  til  heimilis- 
notkunar. 

AlþÍDgi  samþykti  og  lög  um  dyrtíðaruppbót  handa  embœttÍ8» 
óg  sýsIuuarmÖDDum  landssjóðs,  og  er  hámark  dyrtíðaruppbótarÍDnar 
40  7o,  en  engin  uppbót  veitt  á  árslaun  yfir  4600  kr.  Þeir,  sem  ekkl 
hafa  4000  kr.  árslaun  fá  auk  þess  70  kr.  fyrir  hvern  framfæring,  sem 
er  á  skylduframfæri,  og  ekki  getur  unnið  að  fullu  fyrir  framfœri  sínu, 

Þegar   kom   fram  á  vetur  fór  mjög  að  bera  á  atvinnuleysi  Vl& 


Skinur]  Íaland  1917.  191^ 

BJávarsíðuna,  þv(  aS  fiskiveiðar  og  aunar  atvinnurekstur  einstakra 
manna  mátti  beita  að  mestu  stöðvaður,  og  tekjur  þeirra  manna, 
er  unnið  höfðu  að  fiski-  og  síldveiði  um  árið,  orðið  með  minsta  móti. 
Tók  landsstjórnin  og  bœjar-  og  sveitarstjórnir  að  gera  ýmsar  ráð-  - 
stafanir,  eftir  því  sem  kostur  var,  til  að  bœta  úr  atvinnuskortinum. 
Meðal  annara  atvinnubóta  lét  stjórnin  vinna  að  nyjum  vegi  milli ' 
Reykjavíkur  og  Hafnarfjarðar. 

Allmikið  var  gert  til  að-afla  innlends  eldsneytis.  í  Reykjavík 
og  víðar  var  mótekja  með  mesta  móti,  og  töluvert  unnið  að  surtar- 
brands-  og  brúiikolanámugrefti,  sérstaklega  í  Tungunámu  á  Tjörnesi^ 
er  landsstjómin  keypti  og  rak. 

8.  febrúar  var  Jón  Helgason  prófessor  skipaður  biskup  landsins 
og  22.  apríl  var  hann  vígður  biskupsvígslu  í  Reykjavíkurdómkirkju. 
15.    nóv.    kjöri  Kaupmannabafnarháskóli  Jón  biskup  heiðursdoktor. 

31.  október  var  400  ára  afmœlis  siðaskiftanna  minst  með  guðs-^ 
þjónuatu  í  öllum  höfuðkirkjum  landsins. 

Um  sumarið  var  bygð  loftskeytastöð  í  Reykjavík,  og  16.  nóv. 
var  bafnargeiðinni  í  Reykjav/k  að  meatu  lokið,  og  fór  þá  fram^ 
afhending  á  henni  af  hendi  N.  C.  Monbergs,  og  seldi  hann  bæjar' 
Btjóminni  öll  byggingartœki,  áhöld  og  efnisleyfar  ásamt  húsum  og 
sporbrautum  fyrir  550.000  kr. 

Brunaslys  urðu  nokkur  á  árinu:  10.  maí  brann  íbúðarbús  á 
Eskifirði,  30.  ágúst  bær  á  Syðri-Brekkum  i  Skagafirði  og  í  s.  m. 
bœr  að  Gröf  í  Miklaholtshreppi,  30.  október  brann  íbiiðarbúsið  á 
Hvanneyri  í  Borgarfirði.  —  Heybrunar  urðu  og  á  nokkrum  stoðum 
og  á  Glerárskógum  og  Vígholtsstöðum  í  Dölum  brunnu  hey  og 
útihÚB. 

Slysfarir  á  sjó  urSu  með  minna  móti:  3.  febrúar  fórst  bátur 
með  4  mönnum  i  lendingu  á  Stokkseyri,  snemma  í  október  fórst 
vélbátur  úr  Reykjavlk,  »Trau8ti«,  á  Húuaflóa  með  7  mönnum  og 
>BeautifuI  Starf,  þilskip  með  6  mönnum.  Seint  í  nóvember  drukn- 
uðu  tveir  menn  af  báti  úr  Garðinum.  Nokkur  skip  strönduðu,- 
náðust  sum  þeirra  út  aftur,  og  13.  okt.  sökk  »Kópur<,  skip  úr 
Reykjavlk,  undan  Herdísarvík,  en  menn  björguðust. 

I  páskaveðrinu  urðu  úti  kona  frá  ValbjarnarvöIIum  í  Borgar- 
firði  og  bóndi  á  Borg  í  Amarfirði.  Fleiri  slysfarir  urðu  á  sjó  og 
landi. 

Helztu  mannalát  á  árinu:  Jón  Jónsaon  fyr  umboðsmaður  og 
hreppstjóri  í  Ólafsvík  (16.  jan.),  Rögnvaldur  Ólafsson  bygglnga- 
meistari    í    Reykjavík   (14.  febr.),  Vigdís  Ólafsdóttir  frú  í  Reykja- 


H92  Ísland  1917«  [Skirair 

vík  (17.  febr.),  Solveig  Guðrún  Daníelsdóttir  Eymundsson  frú  í 
Reykjavík  (24.  febr.),  Friðrik  Stefánsson  fyr  alþm.  Skagfirðinga  (9. 
marz),  Þóra  Pétursdóttir  Thoroddsen  frú  í  Kaupmannahöfn  (22. 
marz),    Geir    Zoéga    kaupmaður    í    Reykjavík    (25.    marz),    Magnús 

.Stephensen  fyr  landshöfðingi  (3.  apríl),  Lárua  S.  Tómasaou  bóksali 
á  Seyðiafirði  (9.  apríl).  Hafliði  Guðmundason  hreppstjóri  á  Siglufirði 

.  (12.  apríl),  G/sli  Högnason  póstafgreiðslumaður  á  Búðum  i  Fáskrúðs- 
firði  (18.  apríl),  Andrós  Fjeldsted  óðalsbóndi  frá  Hvítárvcllum  (22. 
apríl),  Torfi  Magnússon  fyr  bókhaldari  á  Stokkseyrí  (29.  apríl),  Helga 
Hjörleifsdóttir  ekkja  í  Holti  undir  Eyjafjöllum  (27.  maí),  Þorsteinn 
Þórarinsson  uppgjafaprestur  frá  Eydölum  (7.  júní),  Valgerður  Þor- 
steinsdóttir  prestsekkja  á  Bægisá  (18.  júní),  Þorlákur  0.  Johnson 
fyr  kaupmaður  i  Reykjavík  (25.  júní),  Jónas  Jónsson  þinghúsvörður 
(2.  ]ú\i),  Jóbannes  Pétursson  kaupmaður  á  ísafirði  (7.  júlí),  Magnús 
Þórarinsson  bóndi  á  Halldórsstöðum  (19.  júlí),  Skúli  S.  Thoroddsen 
alþm.  í  Reykjavík  (23.  júlí),  Friðjón  Jónsson  fyr  bóndi  á  Sandi 
(29.  júlí),  Þorgrímur  Johnsen  fyr  hóraðslœknir  (10.  ágúst),  Þórunn 
Ólafsdóttir  frú  í  Kálfholti  (17.  ágúst),  Einar  Skúlason  bóndi  á  Tann- 
staðabakka  (20.  ágúst),  Sigríður  Pétursdóttir  frú  á  Gilsbakka  (24. 
ágúst),  Kristján  Eldjárn  Þórarinsson  uppgjafaprestur  á  Tjörn  (16. 
sept.),  Pétur  Gíslason  fyr  útvegsbóndi  í  Reykjavík  (19.  sept.)  Sig- 
ríður  Margrót  Björnsdóttir  Blöndal  frú  í  Stafholtsey  (28.  sept.), 
Katrín  Sveinsdóttir  ekkja  í  Firði  í  Mjóafirði  (9.  okt.)  Ární  Gíslason 
lœknir  í  Bolungarvik  (10.  okt.),  Vilhelmina  Steinsen  prestaekkja  í 
Reykjavík  (13.  okt.)  Tryggvi  Gunnarsson  fyr  bankastjóri  í  Reykja- 
vík    (21.    okt.),    Sigurður    Guðmundsson    óðalsbóndi  á  Selalœk  (23. 

.  okt.),  Ole  P.  Chr.  Möller  kaupmaður  á  Hjalteyri  (27.  okt.),  Árni 
Eiríksson  kaupmaður  í  Reykjavík  (10.  des.),  Björn  Ólafsson  gull- 
smiður  í  Reykjavík  (23.  des.),  Guðrán  Þórðardóttir  ekkja  á  Lauga- 
bóli  (23.  des.),  Ingiriður  Guðmundsdóttir  ekkja  á  Skammbeinsstöð- 
stoðum  (29.  des.). 

Jóhann  Kristjánsson. 


Siðbót  Lúthers. 

Erindi  flatt  k  Hólam  1  Hjaltadal  i  400  ára  afmœli  siöbótar  Lúthen 
81.  okt.  1917,  af  Sig.  Sigurðssyni  kennara. 


Trúbrögðin  hafa  verið  undirstaða  hugsunarháttar  og 
lífsstefna  þjóðanna.  Meðan  þau  hafa  gildi  i  hug  og  hjarta 
þeirra,  er  breytnin  og  lifnaðarhættirnir  að  meira  eða  minna 
leyti  við  þau  bundin.  Trúbragðasagan  er  þvi  verulegur 
:þáttur  i  lífssögu  þjóðanna. 

Á  öllum  hliðum  lifsina  hafa  margs  konar  andlegar 
breyfingar  átt  sér  stað.  Hafa  þær  títt  bariat  um  völdin 
og  ein  stefnan  rutt  annari  úr  vegi  eða  haft  yflrhöndina. 
Mennirnir  hafa  iðulega  spurt  eins  og  Pílatus:  »Hvað  er 
sannleikurc  ?  og  svörin  hafa  orðið  á  ýmsa  vegu.  Þeir  hafa 
átt  erfitt  með  að  finna  þann  óyggjandi  aannleika  í  hinum 
ýmsu  andlegu  lífshræringum,  sem  allir  gætu  játað  og  til- 
einkað  sér,  bygt  líf  sitt  á  og  lifað  eftir.  Þvi  hafa  stefn- 
urnar  orðið  svo  margar.  Tími  og  ástæður  leyfa  ekki  að 
Tekja  þetta  á  marga  vegu.  Umræðuefnið  á  að  beinast  í 
ákveðna  átt  við  þetta  tækifæri.  Það  á  að  vera  bundið 
við  einn  þáttinn  i  sögu  kristninnar. 

Liklegt  virðist,  að  saga  kristninnar  væri  að  því  leyti 
einföld  og  fábrotin,  að  hún  skýrði  að  eins  frá  þvi,  hvernig 
kristna  trúin  hefði  rutt  sér  til  rúms  í  heiminum,  hvernig 
hún  hefði  sigrast  á  öðrum  trúarbrögðum,  sem  ríkjandi 
hafa  verið  á  þeim  timum  og  svæðum,  sem  hún  hefir  verið 
boðuð  á.  —  Ætla  mætti,  að  kristnir  menn  hafi  að  eins 
haft  eitt  að  bjóða  öðrum :  einföld  trúarsannindi  i  ákveðnu 
iormi,  bygð  á  kenningu  Krists,  sem  þeir  hafi  einhuga  lagt 

13 


194  Siðbót  Lúthers  [Skirnir 

Big  fram  til  að  ryðja  braut,  og  á  hverjum  stað  og 
tíma  hafl  annaðhvort  sigrað  eða  orðið  að  lúta  í  lægr* 
haldi. 

En  svo  heflr  eigi  verið.  —  Saga  kristninnar  ber  vott 
um  það,  að  hún  hefir  eigi  að  eins  verið  baráttusaga  vegna 
mótspyrnu  þeirra  manna,  sem  eigi  játuðu  kristna  trú^ 
heldur  er  hún  jafnframt  saga  um  innbyrðis  baráttu  —  8trí5 
á  miUi  margra  stefna  og  flokka,  sem  risið  hafa  upp  d, 
ýmsum  tímum  innan  sjálfrar  kristninnar.  Meðal  játenda 
Krists  hefir  frá  því  á  fyrstu  öldum  kristninnar  átt  sér 
stað  hið  sama  og  sagt  er  frá  í  sögunni  af  Hringi  kóngs- 
syni,  sem  nýkomin  er  í  Eimreiðinni.  —  Hringur  reið  l 
skóg  með  mönnum  sínum.  Þeir  sáu  hind  eina  með  guU- 
hring  um  hornin.  Kóngsson  vildi  ná  hindinni.  Þeir  elta 
hana  og  sprengdu  alla  hestana.  Svört  þoka  skall  yflr. 
Þeir  mistu  sjónar  á  hindinni.  Þeir  ætluðu  síðan  heim- 
leiðis.  »Gengu  þeir  nú  allir  samt,  það  sem  horfði,  þangað- 
til  hverjura  fór  að  þykja  sinn  vegur  réttur.  Skildu  þeir 
þá  og  fóru  sinn  i  hverja  áttina«.  Líkt  heflr  kristnum 
mönnum  oft  farið.  Það  væri  ef  til  vill  ofsagt,  að  þeir 
hafi  sífelt  mist  sjónar  á  aðalmarkinu  sökura  andlegrar 
þoku;  en  þeir  hafa  iðulega  mist  sjónar  á  aðalbrautinni,, 
sera  saraleiðin  gat  legið  eftir,  hver  komið  auga  á  sina 
hliðargötu,  þótt  sinn  vegur  réttur  og  farið  hann.  For- 
kólfur  hverrar  stefnu  hefir  svo  unnið  sér  fleiri  eöa  færri 
fylgismenn,  og  flokkarnir  síðan  átt  í  baráttu  hver  við- 
annan. 

Framan  af  öldum  voru  svo  við  og  við  haldin  kirkju- 
þing,  sem  oftast  komust  að  einhverri  niðurstöðu  um  það,. 
hvort  þessi  stefnan  eða  hin  var  sú  eina  sanna  kristilega 
trú.  Sú  stefnan,  sem  eigi  hlaut  þá  viðurkenningu,  var 
dæmd  villutrú,  og  þeir,  sem  henni  fylgdu,  ofsóktir  —  oft 
»með  báli  og  brandi*.  —  Að  færa  dæmi  til  þessa  yrði  of 
langt  mál.  En  mörg  eru  þau  til.  —  Eg  má  heldur  eigi 
dvelja  við  skýringar  á  því,  hvernig  kristin  kirkja  varð 
ríkiskirkja  —  eftir  margar  og  miklar  ofsóknir,  sem  kristnir 
menn  urðu  fyrir,  einkum  af  keisurum  Rómaveldis.  —  Hins- 


flkfrnir]  Siöbót  Lútbers  19&> 

verð  eg  að  geta  lauslega,  að  kaþólska  kirkjan  varð  sigur- 
vegarinn,  þ.  e.  kristnin  i  þvi  formi  ríkistrú  í  heimsstórveld- 
inu,  sem  kent  var  við  Róm. 

Á  fyrstu  öldum  kristninnar  mynduðust  smám  samaa 
sérstök  kirkjuleg  erabætti.  Hér  skal  það  einkum  tekiö 
fram,  að  virðulegasta  embættið  var  biskupsembættið. 
Biskuparnir  voru  yfirmenn  kirkjunnar  hver  á  sinu  svæði* 
Biskuparnir  i  helztu  borgunum  voru  snemma  mest  metnir 
og  urðu  raestu  ráðandi,  einkura  þeir  biskupar,  sem  áttu 
heima  á  þeim  slöðura,  sem  postular  Krists  höfðu  starfað 
á.  Af  þeim  fekk  biskupinn  í  Róraaborg  mesta  virðingu  og 
mest  að  segja  sem  leiðtogi  kristninnar.  Þar  störfuðu  þeir 
Pétur  og  Páll  og  liðu  píslarvættisdauða.  —  Var  hann 
venjulega  nefndur  páfi  (af  »papa«,  þ.  e.  faðir).  Og  þegar 
atkvæðaraenn  skipuðu  þetta  sæti,  reyndu  þeir  að  efla 
veldi  sitt  á  ýmsar  lundir.  Þannig  gerði  Leó  raikli  ákveðna 
kröfu  til  að  vera  yfirraaður  allrar  kristninnar.  Bygði  hann 
þá  kröfu  á  orðura  Krists  við  Pétur :  »Þú  ert  Pétur,  og  & 
þessari  hellu  vil  eg  byggja  mína  kirkju«.  (Matth.  16,  18)* 
En  sæti  Péturs  postula  kvaðst  Leó  skipa.  Atkvæðaraestu 
páfarnir  reyndu  ekki  að  eins  að  koraa  kirkju  og  kristni- 
haldi  i  ákveðið  forra,  heldur  einnig  að  ná  undir  sig  verald- 
legu  valdi  og  draga  fjárrauni  undir  sig  og  kirkjuna.  [Gre- 
gor  raikli  (á  6.  öld),  Nikulás  I.  (á  9.  öld),  Gregor  VII.  (ét 
n.  öld)  og  Innocens  III.  (fyrst  á  13.  öld)  komu  páfaveld- 
inu  á  hæst  stig].  —  Sökum  hinna  veraldlegu  valda,  sen^ 
páfarnir  kröfðust,  áttu  þeir  í  ýrasum  deilum  við  kónga  og^ 
keisara  ura  völd  og  yfirráð.  Urðu  þjóðhöfðiiigjarnir  stund- 
um  að  beygja  kné  sin  fyrir  páfavaldinu  og  raeðtaka  tign 
8ína  af  þvi.  Annað  veiflð  studdu  páfar  og  þjóðhöfðingjar 
hverir  aðra. 

Eftir  daga  Innocens  III.  sátu  misjafnir  menn  páfa- 
stólinn.  Þeir  rökuðu  saman  fc  á  allar  lundir,  undir  ýmis 
konar  yfirskini.  Kirkjuleg  embætti  voru  seld,  einstakír 
menn  rúnir  að  skyrtunni,  ef  hægt  var  að  finna  átyllu 
til   að  áfella  þá  fyrir  eitthvert  brot  gegn  kirkjunni.    Al- 

13* 


196  Síðbót  Lútheri  [Skirnir 

gengt  varð  að  páfarnir  létu  syndalausnarsölu  fara  fram, 
þá  er  þeir  töldu  sig  sérstaklega  þurfa  á  fé  að  halda,  svo 
sem  til  kirkjubygginga  eða  krossferða.  ÖU  frjáls  hugsun 
var  dæmd  villutrú  og  hegnt  harðlega. 

Páfarnir  og  hirð  þeirra  lifðu  i  óhófi,  munaðarlífi  og 
saurlifnaði.  Trú  og  guðræknisiðkanir  urðu  mest  ytra  form, 
dýrkun  dýrlinga  og  bókstafs.  Varð  kæringarleysið  i  þeim 
€fnum  oft  8V0  bert,  að  það  varð  hverjum  hugsandi  manni 
hneykslunarefni.  Margt  i  kenningum  kirkjunnar  voru 
mannasetningar,  sem  enga  þýðingu  höfðu  fyrir  trúarlífið, 
«n  gengið  var  rikt  eftir  að  fylgt  væri  sem  háleitum  trúar- 
sannindum.  Biblían  var  almenningi  litt  kunn.  Prestarnir 
notuðu  mest  latnesku  útgáfuna  af  henni.  Þýðingar  voru 
að  eins  til  af  henni  á  þýzku,  en  þær  höfðu  litla  útbreiðslu 
fengið. 

Nokkrir  hugsandi  menn  risu  upp  hér  og  hvar  á  ýms- 
um  tímum  og  vöktu  athygli  á  þessu  ástandi.  Urðu  þær 
raddir  háværari  og  atkvæðameiri  eftir  þvi  sem  spiUing 
kirkjuleiðtoganna  fór  vaxandi,  og  okið,  sem  kirkjan  lagði 
á  almenning,  varð  tilfinnanlegra.  Er  það  því  eðlilegt,  að 
raddir  þessar  fengju  meiri  eða  minni  byr  hjá  leikmönn- 
um.  John  Wycliffe  prófessor  i  Oxford  vakti  hreyfingu  á 
Englandi.  Sýndi  hann  fram  á  ósamræmi  í  kenningum 
biblíunnar  og  kirkjunnar.  Bibliuþýðingu  á  enska  tungu 
kom  hann  í  framkvæmd.  —  Jóhann  Húss  prófessor  og 
prestur  1  Prag  prédikaði  í  likum  anda  og  gaf  út  ýms  smá- 
rit.  —  Fleiri  dæmi  væri  hægt  að  nefna.  En  kirkjuleið- 
togarnir  kæfðu  þessar  raddir  niður.  Þeir  hindruðu  út- 
breiðslu  biblíuþýðingar  Wyeliffes  og  skipuðu  að  brenna 
rit  hans.  —  Jóhann  Húss  var  svikinn  um  vernd  gegn  of- 
beldi.  Var  hann  brendur  á  báli  fyrir  villutrú.  Var  það 
gert  i  Konstanz  árið  1415.  —  Kenningar  þessara  raanna 
liðu  þó  ekki  undir  lok.  Ýmsir  fleiri  fóru  sínar  götur  í 
kenningum  sínum,  þó  áhrif  þeirra  yrðu  ekki  svo  augljós, 
að  kirkjuleiðtogarnir  skærust  i  leikinn.  Þeir  áttu  þó  sinn 
þátt  i  að  ryðja  siðbótinni  braut.  (Tómas  frá  Kempis,  Wessel 
frá  Groeningen  o.  fl.). 


Skiroir]  Siðbót  Lúthon  19T 

Alvarlegar  árásir  á  kirkjulegu  meinin  gerði  Erasraus: 
frá  Rotterdara.  Hann  var  lærður  raaður  og  snjall  rithöN 
undur.  Skrifaði  hann  nöpur  háðrit  um  kirkju,  presta  og^ 
raunka. 

Saraa  gerði  og  þýzkur  raaður  skarpgáfaður,  Úlrik  frá 
Hútten.  Hann  ræðst  ekki  A  vald  páfans,  en  hann  sýnir 
spillingu  páfadómsins  raeð  svörtum  litum  i  ritum  slnum. 
Hann  kerast  raeðal  annara  að  orði  á  þessa  leið  í  riti  sínu 
•Rómverska  þrenningin* :  »Þrent  er  það,  sem  gerir  Róm 
dýrðlega:  tign  páfans,  bein  dýrlinganna  og  aflátssalan. 
Af  þrennu  er  raergð  i  Róra:  prestura,  skrifurura  og  skækj- 
ura.  Þrent  er  það,  sera  ekki  á  friðland  i  Róra:  heilög^ 
einfeldni,  hófserai  og  ráðvendni.  Með  þrent  er  verzlað  f 
Róra:  Krist,  kirkjuleg  embætti  og  kvenfólk.  Þrent  er 
einskis  metið  i  Róm:  góð  samvizka,  guðræknin  og  eiður- 
inn.  Með  þrent  koma  pílagrimarnir  venjulega  frá  Róm: 
saurugar  samvizkur,  magaveiki  og  tómar  pyngjur.  Þrent 
hefir  til  þessa  komið  i  veg  fyrir  að  Þjóðverjar  opni  aug- 
un :  sljóleiki  þjóðhöfðingjanna,  hnignun  vísindanna  og^ 
hjátrú  fólksins*.  —  Sennilegt  er,  að  í  setningum  þessum 
kenni  nokkurra  öfga.  Engu  að  síður  munu  þær  hafa  all- 
mikið  saniileiksgildi,  svo  að  þær  gefi  nokkra  hugraynd 
ura  Astandið  i  byrjun  16   aldar. 

Eg  hefi  í  nokkrum  driUtum  sýnt  frara  A  l^nö,  ;  b 
brautin  var  að  nokkru  leyti  rudd  fyrir  siðbótinni  á  Þýzk  t- 
landi,  áður  en  sú  aldan  reis  gegn  kaþólsku  kirkjunní, 
sera  mest  hefir  hnekt  valdi  hennar.  —  Því  vil  eg  einnig 
bæta  við,  að  raér  skilst  sem  hindranir  þær,  sem  Úlrik  frá 
Hútten  segir  fyrir  þvi,  að  samlandar  hans  skilji  köllun 
sína,  hafi  um  þetta  leyti  verið  i  rénun.  Þjóðhöfðingjarnir 
og  almúginn  voru  óefað  farnir  að  skilja  það,  að  rómverska 
kúgunin  var  ckki  eðlileg.  —  Fornraentastefnan  i  vísind- 
unura  hafði  rutt  sér  til  rúras.  Hún  leiddi  til  þess,  að  þeir 
sera  henni  fylgdu  skoðuðu  kristnina  og  kirkjuna  frá  sögu- 
legum  sjónarhæðum,  i  jjósi  kenninga  bibliunnar  og  anu- 
ara  fornra  heimildarrita,  en  eigi  með  rómverekura  gler- 
augura   saratiðar   sinnar.  —  Frœðimenn  þessir   voru  talS' 


198  Siðbót  Láthers  [Skirnir 

menn  frelsia  í  trú  og  lífi.  Þeir  létu  það  ekki  liggja  í  lág- 
inni,  að  kirkjan  væri  afvegaleidd  og  þyrfti  að  snúa  frá 
villu  sina  vegar  og  endurnýjast  i  anda  Krists. 

En  þrátt  fyrir  þetta  var  hjátrú  i  ýmsura  myndum 
ríkjandi  á  Þýzkalandi.  Fólkið  var  gagntekið  ótta  og 
skelfingu :  ótta  við  galdra  og  drauga,  við  helviti,  og  við 
djöfulinn,  sem  var  i  fyrirsát  i  hverju  skoti;  ótta  við  guð 
■og  Krist.  —  Guð  var  sarakvæiQt  skoðun  þess  sifelt  með 
jefsivöndinn  á  lofti  og  Kristur  strangur  dómari. 

Þá  var  óttinn  ekki  minstur  við  hreinsunareld  nn,  sem 
tirkjan  ógnaði  fólki  með  I  honura  hlutu  allir  að  kvelj- 
ast  um  tiraa  eftir  dauðann,  meðan  þeir  voru  að  hreinsast 
af  óbættum  syndum  þessa  lifs.  —  Prestarnir  lýstu  líka 
þessn  ástandi  þannig,  að  fólkið  hlaut  að  skelfast. 

Hræðsluefnin  áttu  þannig  mest  rót  sína  að  rekja  til 
"kenninga  kirkjunnar  og  kristindómsboðunar  þessa  tima. 
En  kirkjan  átti  lika  bót  við  bölinu.  María  mey  og  fjöldl 
helgra  raanna  voru  bjargvættir  hinna  hreldu  sálna.  Ýms 
góðverk  manna  bættu  fyrir  syudir  þeirra  :  Einlifi  í  klaustr- 
um  með  bænum,  föstum  og  margs  konar  me'nlætingum, 
gjafir  til  kirkna,  klaustra,  krossferða  o  fl.,  tilbeiðsla  ýrasra 
ihelgra  hluta,  pílagrímsferöir  til  helgra  staða  o.  fl.  voru 
guði  þóknanlegar  og  verðskulduðu  uppgöf  synda  Syndar- 
inn  átti  að  skrifta  iðrandi  syndir  sinar ;  lagði  presturinn 
þá  hendur  yfir  hann  og  hét  honum  fyrirgefningu  synd- 
anna,  þ.  e.  a.  s.  syndarinn  fekk  uppgjöf  á  syndaskuld- 
inni  og  hegningu  þeirri,  sem  hún  var  valdandi:  eilífri 
fyrirdæmingu.  Eu  hann  átti  engu  að  síður  að  bæta  fyrir 
brot  sín  eftir  megni  i  þessu  lífl.  En  fyrir  það,  sem  góð- 
verk  hans  hrukku  ekki  til,  varð  Jiann  að  kveljast  i 
hreinsunareldinum  um  lengri  eða  skemri  tima. 

Aðalvaldið  til  að  gefa  upp  syndasi^uldina  var  vitan- 
lega  hjá  páfanuni  i  Róra,  þó  hann  léti  ýrasa  þjóna  kirkj- 
unnar  gera  það  i  sinn  stað.  —  Páfarnir  voru  arftakar 
Péturs  postula  að  því  valdi,  sera  Kristur  haföi  gefið  hon- 
um  til  að  binda  og  leysa.  (Matth.  16,  19).  —  Kirkjan 
Átú   forða   af   góðverkum   ýmsra   þeirra,   sem  gert  höfðii 


Skirnirl  Si&bót  Lúthers.  199 

meira  en  þeir  þurftu  til  að  afplána  syndasektina.  Svo  var 
um  dýrlinga.  Þennan  forða  mátti  hún  úthluta  öðrum, 
sem  þurfandi  voru  —  en  hann  kostaði  peninga.  Var  þá 
•eigi  ætið  spurt  um  það,  hvort  syndarinn  iðraðist  eða  eigi. 
Peningana  notaði  páfinn  til  gagnlegra  hluta  í  þarfir  kirkj- 
unnar.  Orð  lék  þó  á  því,  að  svo  væri  eigi  ætíð  gert.  Ea 
það  var  ekkert  aðalatriði.  Hitt  var  raeira  um  vert  fyrir 
})á,  sem  peningana  létu,  að  þeir  höfðu  fengið  syndalausn. 
Arið  1514  varð  stórættaður  Þjóverji,  Albrecht  að  nafni, 
•erkibiskup  í  Mainz.  Embættið  varð  hann  að  kaupa 
af  páfa  fyrir  stórfé,  sem  hann  fekk  að  láui.  Góð  ráð  voru 
•dýr  til  lið  afla  fjár  til  endurgreiðslu  lánsins.  Og  ráðin 
ibrast  ekki:  Leó  X.  páfi  var  um  þessar  mundir  að  undir- 
búa  aflátssölu  á  Þýzkalandi.  Átti  að  verja  fénu  til  bygg- 
ingar  Péturskirkjunnar  í  Róm.  Erkibiskup  bauðst  til  að 
fijá  um  aflátssöluna  á  stóru  svæði.  Af  ágóðanum  skyldi 
páfinn  fá  10,000  gyllini  (15,000  kr)  af  óskiftu.  Hitt  átti 
að  skiftast  jafnt  milli  erkibiskups  og  Péturskirkjunnar.  — 
Ojaldið  fyrir  syndalausnina  var  ákveðið  og  miðað  við 
»efni  og  ástæðurc.  Tignir  menn  áttu  að  greíða  meira  en 
•ótignir  og  auðugir  meira  en  efnalitlir.  Fátæklingar  gátu 
þó  öðlast  »náðina«  ókeypis,  ef  þeir  báðu  og  föstuðu,  því 
•himnaríki  «á  að  standa  opið  fyrir  fátækum  sem  ríkum«. 
—  Auk  þess,  sem  syndakvittun  fekst  þannig  fyrir  eigin 
^yndir  (jafnvel  ódrýgðar),  var  gefið  tækifæri  til  að  kaupa 
<iána  ættingja  og  vini  úr  hreinsunareldinum.  .  Spöruðu 
íiflátssalarnir  ekki  að  minna  meun  á  það  og  lýsa  þvi  átak- 
Anlega,  hvílíkar  kvalir  binir  dánu  liðu. 

Erkibiskup  fekk  sér  umboðsmenn  til  að  annast  afláts- 
söluna  fyrir  akveðið  kaup.  Einn  af  uraboðsmönnum  hans 
var  Jóhann  Tetzel.  Talið  er,  að  hann  hafi  verið  eion  hinn 
•ósvífnasti  i  að  tæla  menn  til  að  kaupa  »náðina«.  Hann 
kom  i  nágrenni  Wittenbergs  haustið  1517  og  rak  erindi 
sín  þar  umhverfis.  Koma  han3  á  þær  stöðvar  leiddi  til 
þes3  atburðar,  sem  rainst  er  í  dag.  —  Munkur  nokkur, 
sem  fjöldi  fólks  skriftaði  syndir  sinar  fyrir,  varðþessvar, 
að    skriftabörnin    höfðu    huggað  samvizkur  sinar  með  þvi 


200  Slöbót  Lúthers  [Skirnir 

að  kaupa  >rómver8ku  náðina*  og  töldu  sig  því  hólpin.- 
Munkur  þessi  hafði  gert  sér  far  um  að  fá  skriftabörn  sín 
til  að  treysta  á  náð  guðs  fyrir  Jesúm  Krist.  Hér  sá  hann^ 
að  annað  var  uppi  á  teningnum.  'Hann  hneykslaðist  á 
þessu  athæfi,  einkum  á  því,  hvernig  það  varð  i  fram-^ 
kvæmdinni.  Hann  vildi  því  ekki  láta  það  óátalið.  Hann 
athugaði  málið  og  komst  að  þeirri  niðurstöðu,  að  bezt 
væri  að  fá  það  rökrætt  við  hátíðahald  það,  sem  fram  átti; 
að  fara  á  allra  heilagra  messu  í  hallarkirkjunni  í  Witten- 
berg.  Hann  ritaði  því  athugasemdir  um  aflátssöiuna  i  95 
greinum  og  festi  þær  á  kirkjuhurðina  daginn  f^rir  hátið- 
ina.  Bauðst  hann  til  að  verja  þessar  greinir  sínar  1  rök- 
ræðum  við  Jóhann  Tetzel. 

Munkur  þessi  var  Marteinn  Lúther.  Til  skýringar  & 
þessu  tiltæki  hans  er  nauðsynlegt  að  segja  drætti  úr  æfi- 
Bögu  hans  til  þessa  tima. 

Lúther  fæddist  i  Eisleben  á  Saxlandi  10.  nóv.  1483.^ 
Var  hann  skírður  daginn  eftir  Sá  dagur  (11.  nóv.)  er  l 
almanakinu  kendur  við  dýrlinginn  Martein  biskup  frá 
Tours.  Var  drengurinn  skírður  nafni  hans.  Faðir  Lúthers 
var  ráðvandur  og  ötull  námugraftrarmaður  og  móðir  hans 
einörð  og  guðrækin  kona.  Ólu  þau  börn  sín  upp  >i  aga- 
og  umvöndun  drottins*.  —  Lúther  gekk  i  skóla  i  Mans- 
feld  og  átti  þar  við  strangan  aga  að  búa.  Siðar  var  hann 
sendur  í  skóla  í  Eisenaeh.  Þar  varð  hann  að  syngja  á 
götum  úti,  til  að  fá  mat  fyrir.  En  sökum  þess  að  hantt 
söng  svo  vel,  tók  kaupraannskona  nokkur  drenginn  að* 
sér.  Átti  hann  góða  daga  á  heimili  hennar.  —  Arið  1501 
fór  hann  í  háskóla  i  Erfurt.  Las  hann  fyrst  heimspeki 
og  latnesk  fornrit.  —  A  stúdentsárunum  var  hann  talinn. 
ötuU  og  glaðlyndur  unglingur.  Engu  að  síður  var  mikil 
trúaralvara  ríkjandi  hjá  honum.  Sagt  er,  að  hann  hafi: 
iðulega  spurt  sjálfan  sig,  hvenær  sér  mundi  auðnast  að' 
verða  verulega  góður  og  öðlast  náð  guðs  fyrir  v  e  r  k  sin.. 
Atti  hann  oft  í  megnu  sálarstiíði.  Að  loknu  undirbúnings- 
námi  við  háskólann  æílaði  hann  að  lesa  lögfræði  eftir  ósk 
föður  síns.  —  En  hugarástand  haus  leiddi  hann  út  á  aðra 


Skirnir]  Siðbót  Lúthen  Wt- 

braut.  I  afskaplegu  illviðri,  sumarið  1505,  ákallaði  hana 
örvœntingarfullur  önnu  hina  helgu  og  bað  hana  hjálpar. 
Hét  hann  þvi  um  leið  að  verða  munkur.  Stuttu  siðar 
beiddist  hann  inntöku  í  klaustur  i  Erfurt.  —  Var  það' 
þvert  á  móti  vilja  föður  hans.  í  klaustrinu  rækti  Lúther 
skyldur  sínar  með  kostgæfni.  Lagði  hann  á  sig  alls  konar 
meinlætingar  til  að  þóknast  guði.  Hugðist  hann  með  því 
geta  öðlast  sálarfrið.  —  Sagði  hann  síðar,  að  ef  nokkur 
hefði  verðskuldað  himnariki  fyrir  lífemi  sitt  sem  munkur, 
þá  hefði  hann  hlotið  að  gera  það.  Lærdómsiðkanir  stund- 
aði  hann  jafnframt  að  kappi.  En  samt  vildi  sálarangist 
hans  eigi  réna. 

Umsjónarmaður  klaustursins  i  Érfurt  —  og  fleiri 
klaustra  —  hét  Jóhann  Staupitz.  Hann  var  lærður  guð- 
fræðingur  og  jafnframt  góður  og  kærleiksrikur  maður.  — 
A  einni  skoðunarferð  sinni  í  klaustrinu  kyntist  hann  Lúther 
og  sálurstriði  hans.  Staupitz  huggaði  hann  vingjarnlega 
og  sagði,  að  yfirbót  hans  væri  öfug  við  það,  sem  hún  ætti 
að  vera.  fíún  hefði  byijað  með  hræðslu  við  guð,  en  sönn 
iðrun  byrjaði  i  elsku  til  guðs.  —  »Orð  þín  smugu  sem  ör 
I  sálu  mína.  Eg  bar  þau  saman  við  kenningu  biblíunnar 
um  iðrun  og  yfirbót.  Eru  þau  síðan  hljómfegurstu  orðin, 
sem  eg  heyri«,  skrifaði  Lúther  síðar  til  Staupitz.  Frá 
samfundum  þeirra  Staupitz  fá  guðræknisiðkanir  oíí  biblíu- 
lestur  Lúthera  annan  blæ  en  áður.  Hann  skoðaði  trúna 
1  öðru  Ijósi.  Sá  skilningur  þroskaðist  smám  saman  hjá 
honum,  að  það  væru  ekki  verk  mannanna,  sem  gerði  þ& 
aðnjótandi  náðar  guðs,  heldur  trúin  á  guð  og  endur- 
lausn  Jesú  Krists.  En  »trúin«,  segir  hann,  að  sé  nýtt 
hjarta  og  hugarfar,  sem  umskapi  manninn. 

Lúther  tók  prestvígslu  árið  1507. 

Árið  eftir  fluttist  hann  til  Wittenberg.  Þar  hafði 
Friðrik  kjörfursti  A  Saxlandi  stofnað  háskóla  nokkrum 
árura  iíður.  Þar  var  eams  konar  klaustur  og  i  Erfurt. 
Attu  hæTustu  muiikarnir  í  klaustrinu  að  vera  prófessorar 
við  háskólann.  Staupitz  koni  því  til  leiðar,  að  Lúther 
fluttist   i    klaustrið   í   Wittenberg,    svo   hann   gæti    veriy 


!202  Siðbót  Lúthers  [Skirnir 

kennari  1  háBkólanum.  Byrjaði  hann  starf  sitt  þar  með 
^vi  að  halda  fyrirlestra  i  hugsunarfræði  og  heimspeki. 

Árið  1511  fór  Lúther  til  Rómaborgar,  tii  að  reka  ýms 
•  erindi  fyrir  klaustrið.  Hann  hugði  gott  til  þeirrar  farar. 
Þrátt  fyrir  stefnubreytingu  hans  í  trúarefnuTn  var  hann 
■  enn  kaþólskur  í  hug  og  hjarta.  Skoðaði  hann  ferð  þessa 
sem  pílagrímsför  til  hinnar  helgu  borgar.  Þar  ætlaði  hann 
að  skrifta  syndir  sinar  og  öðlast  þá  traustu  von  um  fyrir- 
gefningu,  sem  veita  mundi  honum  fullkominn  sálarfrið.  — 
En  hann  fann  það  ekki,  sem  hann  leitaði  að. 

Árið  1512  ávann  Lúther  sér  doktorsnafnbót  í  guðfræði. 
Er  sagt,  að  Staupitz  hafl  neytt  hann  til  þess.  Frá  þeim 
tima  varð  hann  kennari  i  guðfræði.  Til  þess  hafði 
;Staupitz  ætlast.  —  I  guðfræðiskenslu  sinni  tók  Lúther 
þegar  nýja  stefnu.  Hlutverk  guðfræðisdoktora  var  að 
kenna  trúfræði.  En  Lúther  lét  hana  eiga  sig.  I  hennar 
fitað  tók  hann  að  skýra  biblíuna  fyrir  háskólanemend- 
unum.  Sýndi  hann  þeim  fram  ix,  að  aðalstefna  hennar 
væri  kenningin  um  synd  mannanna  og  hjálpræði  þeirra 
f>rir  trúna  á  Jesúm  Krist  og-  gleðiboðskap  hans.  Með  þvi 
einu  móti  kæmist  maðurinn  í  samfélag  við  guð. 

Brátt  fór  mikið  orð  af  fyrirlestrum  hans.  Streymdu 
menn  að  úr  öllum  áttum,  til  að  hlýða  á  þá.  —  Þótti  Frið- 
riki  kjörfursta  mjög  vænt  um  það.  Lét  hann  Lútherþað 
í  Ijósi  á  ýmsa  vegu.  —  Um  þessar  mundir  var  skorað  á 
Lúther  að  prédika  í  aðalkirkjunni  í  Wittenberg.  Hann 
þótti  þar  þegar  skörulegur  prédikari,  sem  dró  fjölda  áheyr- 
enda  að  sér.  —  I  stólræðunum  kom  það  sama  fram  og  i 
guðfræðiskenslunni.  Stefna  hans  var  önnur,  en  algenf*t 
var  áður.  Hann  ræðir  t.  d.  um  það,  að  dýrlingadýrk- 
unin  sé  komin  út  á  glapstigu.  Samt  telur  hann  vert  að 
heiðra  dýrlingana  og  reyna  að  líkjast  þeim  í  kristilegu  líf- 
erni.  Hann  minnist  á  pílagrímsferðirnar  á  likan  hátt. 
Hann  mótmælir  þeim  ekki  með  öilu,  en  hann  telur  þær 
ekki  hata  þ.á  þýðingu,  sem  kirkjan  gerði  á  þeim  tíma. 
Hann  reis  ekki  upp  gegn  kenningura  kirkjunnar.  Hann 
Ækýrði  þær  aðeins  á  nýjan  hátt.  Vildi  hann  með  því  leiða 


Skirnir]  Sí&bót  Lúthers  203 

.athygli  tilheyrendanna  að  aðalatriðum  kristindómsins,  að 
Kristi  sjálfum  og  kenningu  hans.  Samt  sem  áður  fundu 
tilheyrendurnir  það,  að  það  var  ekki  hin  venjulega  kenn- 
ing  kirkjunnar,  sem  Lúther  boðaði.  Barat  orðrómur  um 
það  út;  sögðu  sögurnar,  að  Lúther  mundi  hallast  mjög  að 
bæheimsku  villutrúnni,  sem  Jóhann  Húss  hafði  boðað.  — 
Kirkjan  lét  Lúther  þó  óáreittan  i  bráð. 

En   samtímis   því,    að   Lúther  boðaði  Krist  8em  hinn 
-eina   sáluhjcálparveg,    var   aflátssala  i  stórum  stíi  i  undir- 
't>úningi  i  Rómaborg.     Var  það  sami  leiðangurinn,  sem  áð- 
ur  er  getið,  og  kom  Lúther  til  að  athuga  aflátssöluna. 

Af  því  sem  sagt  hefir  verið  um  trúarstefnu  og  kenn- 
ingu  Lúthera  er  það  Ijóst,  að  framferði  Tetzels  mundi 
hneyksla  hann.  —  Lúther  var  sjálfur  heitur  trúmaður; 
trúin  var  honum  hjartans  mál  og  var  laus  við  verkhelgi 
pá,  sem  kirkjan  boðaði.  Hann  var  einnig  of  skuprikur 
maður,  til  þess  að  sitja  þegjandi  hjá,  þegar  aðrar  eins 
fjarstæðiir  voru  bornar  á  borð  fyrir  ahnenning  og  þær, 
.8em  Tetzel  flutti.  Samt  sem  áður  datt  honum  ekki  i  hug 
að  mómæla  aflátssölunni  sjálfri.  Það  var  vanbrúkun 
hennar,  seni  hann  reis  á  móti.  Þetta  sýnir  bréf  það,  sem 
hann  ritaði  Albrecht  erkibiskupi  samtímis  þvi,  að  hann 
festi  upp  greinir  sínar.  'Í  bréfinu  kveðst  hann  ekki  geta 
trúað  því,  að  erkibiskupinn  láti  boða  þær  kenningar  um 
gildi  aflátssölunnar,  sem  gert  sé.  Býst  hann  við,  að  erki- 
biskup  viti  ekki,  hvernig  þær  séu,  þótt  þær  séu  fluttar  i 
nafni  hans.  Biður  ha-n  erkibiskup  að  gefa  umboðsmönn- 
unum  nýjar  reglur  um  gildi  aflátssölu. 

Enginn  gaf  sig  fram  til  að  mótmæla  greinum  Lúthers. 
En  á  stuttum  tíma  urðu  þær  kunnar  um  alt  Þýzkaland 
.  og  vöktu  mikla  undrun  og  efirtekt.  —  En  þó  Tetzel  siuti 
ekki  áskoruii  Lúthers  um  aö  rökræða  syndalausnarsöluna, 
þá  leið  ekki  á  löngu,  að  opinber  mótmæli  kæmu  fram. 
Einn  hirðprestur  párakirkjunnar  reis  upp  sem  taUniaður 
.hinnar  heilögu  kirkju*  Qg  ritaði  bók  á  móti  greinuna 
Lúthers.  Lúther  þóttu  röksemdir  hans  lélegar  og  gat  ekki 
.  stilt  sig  um  að  hlæja  að  ruglinu. 

Stuttu   siðar   skyldi   Lúther   koma   til  móts  við  róm- 


201  Siðbót  Lútben  [Skirnir 

verskan  kardínála.  Samræða  þeirra  endaði  með  því,  a& 
kardinálinn  skipaði  Lúther  að  afturkalla  orð  Bin.  En 
Lúther  sat  við  sinn  keip.  Kardinálinn  skrifaði  þá  Frið- 
riki  kjörfursta  og  skoraði  A  hann,  annaðtveggja  að  senda 
Lúther  til  Rómaborgar  eða  gera  hann  landrækan.  Kjör- 
furstinn  gerði  hvorugt.  flann  ritaði  kardinálanura  og 
vitnaði  til  þess,  að  Lúther  tjáði  sig  stöðugt  fúsan  tii  að 
láta  sannfærast,  ef  einhver  gæti  það.  —  Striðið  miili  Lút- 
hers  og  páfavaldsins  var  þannig  byrjað,  og  likur  voru 
litlar  til,  að  því  lyki  í  bráð.  Astæður  leyfa  ekki,  að  skýrt 
sé  frá  öUum  einstökum  atriðum  þess.  Verður  þvi  að 
nægja  að  minnast  að  eins  fárra. 

Næstu  missirin  átti  Lúthcr  i  skörpum  kappræðura  og 
ritdeilum  við  talsmenn  kirkjunnar.  Heimtuðu  þeir,  að 
hann  beygði  sig  fyrir  valdi  hennar  og  páfans.  En  i  þess- 
iira  deilum  fjarlægðist  Lúther  kirkjuna  og  viðurkenningu 
páfavaldsins  meir  og  meir.  Hann  vildi  lengi  vel,  að  mál- 
ið  væri  dæmt  af  almennu  kirkjuþingi.  En  þegar  eina 
mótstöðumaður  hans  benti  honum  á,  að  kenningar  hans 
væru  þær  sömu  sem  kirkjuþingið  i  Konstanz  hefði  dæmt 
villutrú,  þá  komst  hann  í  vanda.  Varð  hann  að  játa,  að 
kirkjuþingunum  gæti  skjátlast.  Kvað  hann  þá  skýrt  upp 
úr  með  þa5,  að  sumar  kenningar  Húss,  sera  dæradar  hefðu. 
verið  villutrú,  væru  i  raun  og  veru  sannkristilegar. 

Hreyfing  sú,  sem  Lúther  vakti  gegn  vanbrúkun  afláts- 
sölunnar,  var  nú  orðin  að  opinberri  baráttu  við  rómverska 
kirkjuvaldið.  Það  hlaut  því  að  draga  til  stórtiðinda,  ef 
Lúther  gugnaði  ekki. 

Sagt  er,  að  Lúther  hafi  verið  á  ferð  'ásamt  einum  af 
vinum  sínum  sumarið  1520.  A  leiðinni  lá  hann  eitt  sinn 
lengi  á  bæn.  Og  þegar  hann  reis  upp,  mælti  hann  alvar- 
legur:  »Nú  er  eg  búinn  að  hlaða  byssuna  niína;  nú  er 
ura  að  gera,  að  skotið  gangi  vel  úr  henni«.  —  Stuttu  síð- 
ar  kom  út  rit  hans  til  þýzku  þjóðarinnar  um  endurbót 
kristninnar.  —  I  þvi  riti  raótmælir  hann  valdi  páfans  og 
mörgu  öðru,  sem  kaþólska  kirkjan  kendi.  Heldur  hann 
því  fram,  að  allir  kristnir  menn  eigi  að  >teljast  til  Jesú 
prestlega   konungdæmisc.     Ritningin  á  að  verða  alraenn- 


iSkíniir]  Sibbót  Lútheri  205 

ingseign.  Pílagrimsferðirnar  til  Rómaborgar  eiga  að  leggj- 
-Bst  niður.  —  Hann  hafði  sjálfur  komið  til  Rómaborgar  og 
Ikynst  BpiUingunni  þar  syðra.  Taldi  bann  ferð  þá  mikils 
virði  fyrir  sig,  þvi  hennar  vegna  gæti  hann  dæmt  rétt- 
Hátari  dóra  en  ella  um  kaþólska  kirkjuliíið.  —  Betlímunka 
-klaustur  skal  hætta  að  etofna.  Prestarnir  mega  gjaman 
vera  kvongaðir.  Kirkjubann  er  óhæfa.  —  Hann  skorar  á 
|þ5'zku  þjóðina  að  láta  páfavaldið  ekki  hafa  sig  fyrir  fé- 
iþúfu.  —  Lúther  er  jafnvel  svo  frekur,  að  hann  segir,  að 
páfinn  sé  ekki  helgastur  allra,  heldur  syndugastur  allra; 
biður  hann  guð  að  velta  veldisstóii  hans  og  steypa  til 
'helvítis.  —  Hann  minnist  á  margt,  sem  leiðrétta  þarf,  og 
iieitir  á  »hinn  kristna  aðal  þýzku  þjóðarinnarc  að  beitast 
íyrir  endurbótunum.  —  Af  riti  þessu  seldust  4000  eintök 
íyrsta  hálfa  mánuðinn  eftir  útkomu  þess.  Þannig  tók 
fþýzka  þjóðin  móti  þessari  nýstárlegu  sendingu.  Fleiri  mark- 
verð  rit  gaf  Lúther  út  þetta  ár.  Báru  þau  sama  raarkið. 
Voru  þau  kröftugar  árásir  á  páfakirkjuna,  og  boðskapur 
íum  kristilegt  frelsi,  fluttur  af  brennheitri  sannfæringu  í 
'kjammiklum  orðum.  Það  er  kristindóraur  postulatíraanna, 
rsera  hér  var  boðaður  á  ný. 

Sarahliða  ritstörfunura  starfaði  Lúther  sera  prestur  og 
'háskólakennari  í  Wittenberg  —  og  áheyrendura  hans  fjölg- 
4tði  stöðugt. 

En  i  loftinu  voru  veðrabrigði. 

Úr  suðurátt  raátti  vænta  stórviðris  —  frá  páfahirð- 
inni  i  Róraaborg.  —  Hitt  var  óvíst,  hvers  konar  veðri 
ináttí  búast  við  úr  vesturátt  —  frá  nýkjöma  keisaranum 
Karli  V. 

Páfahirðin  greip  til  sins  vanalega  úrræðis,  til  að 
tryggja  sér  fullkorainn  sigur  í  þessu  lútherska  raáli:  Hún 
lét  birta  á  Þýzkalandi  kröftugt  bannfæringaskjal  gegn 
Lúther  og  kenningura  hans.  Hann  átti  að  hafa  svarað 
því  innan  60  daga,  hvort  hann  vildi  afturkalla  kenningar 
sínar  eða  ekki.  Og  ef  hann  afturkallaði  ekki,  raátti  hann 
búast  við  að  verða  höggvinn  af  tré  kristninnar  sera  visin 
^rein,    með    því    að   hann   væri   harðsvíraður   villutrúar- 


206  Sí&bót  Lúthera  [Skiroúr 

maður.  —  Jafnframt  var  þýzkum  valdhöfum  hótað  strangri 
hegningu,  ef  þeir  gæfu  ekki  Lúther  á  vald  páfans  og 
sæju  um,  að  rit  hans  væru  brend  —  þ.  e.  a.  s.  ef  hana 
léti  ekki  undan. 

Lúther  skrifaði  harðorðan  bækling  gegn  bannfæring- 
arbréflnu,   en  valdhafarnir  hreyfðu  sig  ekki  til  aðgerða.. 
—  Úlrik  frá  Hútten  fann  upp  á  þvi  að  gefa  bannfæring- 
arbréfið   út   með   skýringum    eftir   sínu   höfði.     Voru  þæir 
skýringar  alt  annað  en  vingjarnlegar  í  garð  páfans.     T. 
d.    segir    Hútten    um    þá    skipun    páfans   að   brenna   rit- 
Lúthers:     «Þess  þarf  ekki  að  biðja.    Þau  brenna  nú  þegar 
i  hjörtum  allra  góðra  manna.     Sá  bruni  mun  þér  óþægi- 
legur.    Slöktu  hann,  ef  þú  getur*. 

Nú  var  mest  um  að  gera,  hvernig  keisarinn  snerist 
við  málinu.  Fjöldi  af  vinum  Lúthers  vænti  hins  bezta  af' 
keisaranum.     Þeirra  á  meðal  var  Friðrik  kjörfursti 

En  keisarinn  vildi  sjá  um  sig.     Hann  þurfti  að  hafa 

páfann   sér   hliðhollan.      Var  því  varasamt  fyrir  hann  að^* 

veita  Lútherssinnum  liö.     Hann  var  líka  kaþólskur  i  húð- 

og   hár.     Sendiboði   páfa   fylgdi  honum  stöðugt  og  hafði 

hönd  í  bagga   með.     Kom  hann  því  til  leiðar,  að  fyrstii 

afskifti   keisarans  af   máli  Lúthers  vora  þau,  að  rit  hans 

voru   brend   i  Löven  á  Niðurlöndum.  —  En  bráðlega  var 

keisarinn   væntanlegur,    til  að  halda  ríkisþing  í  Worms  á 

Þýzkalandi.     En  á  leiðinni  þangað  voru  rit  Lúthers  brend 

í    bæjunum    Köln    og   Mainz.     Keisarinn   kom  þannig  til 

Þýzkalands   raeð   viUutrúareldinn   rómverska.     Horfurnar 

voru   ekki   góðar.     Rit   Lúthers   loguðu.     Mun    eldurinn 

bráðlega  ná  höfundinum  ?  —  En  Lúther  var  hvergi  hrædd-^ 

ur.     Hann  brá  sér  til  og  safnaði  saman  lögum  páfakirkj- 

unnar,  lagði  eld  í  og  kastaði  bannfæringarskjalinu  á  bálið. 

—  Þetta  gerðist  utan  við  Wittenberg  10.  des.  1520  i  við- 

urviat  fjölda  háskólanemenda.  —  Svona  djarfur  leikur  var 

fágætur.    Hann  vakti  athygli. 

í  ársbyrjun  1521  stefndi  keisarinn  höfðingjum  Þýzka- 
lands  til  ríkisþings  í  Worms.  —  Þegar  mál  Lúthers  kom 
tll   meðferðar   á   þinginu,   voru   skiftar  skoðanir  um  þaði> 


Skirnir]  ^  Sí&bót  LAthert  20r 

Keisarinn  krafðist,  að  Lúther  væri  framseldur,  en  þjóð- 
böfðingjarnir  þýzku  heimtuðu,  að  hann  væri  yflrhcyrður 
og  kalladur  til  Worma  i  þeim  tilgangi.  En  keisarinn  vildi 
ekki  heyra  það  nefnt,  að  farið  væri  að  rökræða  málið 
við  bannfærðan  mann.  —  Að  síðustu  leyfði  keisari  þó,  að 
Lúther  væri  kallaður.  Átti  að  gera  eina  tilraun  enn,  til 
að  fá  hann  til  að  afturkalla  þær  kenningar,  sem  gengu 
mest  í  berhögg  við  lærdóma  kirkjunnar.  —  Keisari  skrif- 
aði  Lúther  því  bréf  og  skoraði  á  hann  að  koma  til  Worms 
og  hét  honum  vernd  sinni  á  ferðinni  að  heiman  og 
heira  aftur. 

Lúther  varð  ótrauður  við  áskoruninni.    Bjóst  hann  þó 
við    öllu      Það   sýna  þessi  orð  hans:     »Beiti  þeir  ofbeldi,- 
eins  og  búast  má  við,  þvi  þeir  ætla  sér  ekki  að  læra  af 
mér,    þá    verður   að    fela   drotni    raálefnið*    o    s    frv.     I 
Erfurt  varð  hann  að  nema  staðar.    Fólkið  þyrptist  saraan,- 
til  að  sjá  hetjuna.    Hann  prédikaði  þar  i  klausturkirkjunni. 
Lagði    hann    út   af  orðum  Krists:     »Friður  sé  meö  yðurc 
(.Jóh.    20).     Útlistaði  hann  það,  hvernig  raaðurinn  ætti  að- 
verða   sannkristinn   og   öðlast   sáluhjálpina.  —  Á  baráttu 
8ina  fyrir  kristindóminn  mintist  hann  ekki. 

Keisarinn  vildi  helzt  ekki,  að  Lúther  kæmi  tii  Worms. 
Gerði  hann  tvær  óbeinar  tilraunir,  til  að  hindra  korau 
hans  þangað.  En  Lúther  lét  ekki  blekkjast  af  þeim.  Til 
Worms  vildi  hann  fara.  Var  hann  kominn  í  nánd  við 
bæinn,  þegar  Spalatin  vinur  hans,  hirðprestur  Friðnk& 
kjörfursta,  sendi  á  raóti  honum  og  lét  minna  hann  á  örlög 
Jóhanns  Húss.  Þá  raælti  Lúther  þessi  alkunnu  orð:  »Þó 
djöflarnir  væru  eins  margir  í  Worras  og  þakplöturnar  á 
húsunum,  þá  færi  eg  þangaðc  —  Og  til  Worms  fór  hann. 
För  hans  þangað  var  að  þvi  leyti  eins  konar  sigurhróss- 
för,  að  hann  hafði  virðulegt  fylgdarlið  (sjálfboðaliö)  og 
hvervetna  þyrptist  fólk  saman,  til  að  heilsa  honum  og 
fagna.  Sendiboða  páfans  gramdist  þetta  mjög,  en  fékk 
ekki  við  því  gert.  Fagnaðarlátum  fólksins  linti  ekki,  fyr 
en  Lúther  stóð  framrai  fyrir  höfðingjunum  á  ríkisþinginu. 
Þar   var  hann  einn  sins  liðs  gagnvart  höfðingjunum,  seiDi 


f906  8i&bót  Lúthen  Skirnir] 

höfðu    ráð   bans   i  hendi  sér.    Allir  störðu  á  hann,  sumir 

.að  VÍ8U  vingjarnlega,  en  meiri  hlutinn  þvert  á  móti. 

Fyrsti  boðskapurinn,  sem  hann  fær,  er  sá,  að  hann 
megi   að   eins  tala,  þegar  hann  sé  spurður.    Hann  íinnur 

tþegar,  að   hér   á   að   knésetja   hann.     Þetta  kom  honum 

,á  óvart  og  varð  haim  fár  við.  Því  næst  voru  þessar 
spurningar  lagðar  fyrir  hann:  1.  Vill  Lúther  kannast  við 
þessi  rit?  2.  Vill  hann  afturkalla  efni  þeirra  eða  standa 
fast  við  það?. 

Hann  játaði  þegar  fyrri  spumingunni,  en  bað  um 
eins  dags  frest  til  að  svara  hinni.  Fresturinn  fekst  með 
naumindum.    —   Daginn   eftir   kom   hann  á  þingið  aftur. 

;Svaraði   hann   þá   skýrt   og   skorinort   með  stuttri  ræðu. 

.Sagði  hann  meðal  annars,  að  rit  sin  væru  þrens  konar:  I 
fyrsta  lagi  rit  um  guðrækni  og  góða  siði.  Þau  teldu  jafn- 
vel   mótstöðumenn   sínir   læsileg,   svo  enginn  krefðist,  að 

.hann  tæki  þau  aftur.  I  öðru  lagi  væri  sum  ritin  árásir 
á  páfadæmið.  —  Að  afturkalla  þau  væri  það  sama  og  að 
styðja  rómversku  harðstjórnina;  það  væri  að  opna  ekki 
að  eins  gluggann  heldur  einnig  dyrnar  fyrir  róraversku 
spillingunní,  eem  þá  mundi  verða  magnaðri  en  áður.  — 
í  þriðja  lagi  væru  rit,  sem  stíluð  væru  til  einstakra  manna. 
Væru  sum  þeirra  harðorðari  en  vera  bæri.  —  Hann  væri 
ekki  helgur  maður.  —  En  afturkalla  þau  vildi  hann  ekki. 
Harðstjórarnir  skyldu  ekki  þurfa  að  hrósa  sigri  yfir  því. 
Hann  skoraði  síðan  á  hvern  sem  væri  að  sanna  sér  það 
með    orðum   ritningarinnar,    að    hann   færi   villur   vegar. 

_Þá  kvaðst  hann  mundi  afturkalla  villurnar  og  verða  fyrstur 
manna  til  að  brenna  rit  sín.  —  En  rökræður  fengust  ekki. 

„Hann  var  ámintur  um  að  svara  síðari  spurningunni  um- 
svifalaust  i  fáum  orðum.  —  Svaraði  hann  á  þá  leið,  að 
hann  afturkallaði  ekkert,  nema  hann  yrði  sannfærður  með 
orðum  ritningarinnar  eða  skýrum  rökum;  og  móti  sam- 
vizku  sinni  vildi  hann  eigi  breyta.  —  Þingið  fekk  í  svör- 
um  Lúthers  átyllu  til  að  spyrja  hann  sérstaklega  að  þvi, 
hvort  hann  áliti,  að  kirkjuþingunum  gæti  yfirsést.  Lúther 
flvaraði   þvi  játandi  og  vitnaði  til  þess,  að  kirkjuþingið  í 


fikirnirl  Siftbót  Lútbert  S09 

Konstanz  hefði  gert  ályktanir,  sem  væru  ósamkvæmar 
orðum  heilagrar  rítningar.  Þegar  þvi  var  neitað,  bauðst 
lúther  til  að  sanna  það.  En  sönnunina  vildi  keisarí  ekki 
heyra.  Hann  sagði  umræÖura  slitið.  —  Við  þessi  skyndl- 
legu  málalok  varð  Lúther  að  orði:  »Hér  stend  jeg.  Ann- 
að  get  jeg  ekkL    Guð  hjálpi  mér.    Amen«. 


Lútber  haíði  ekki  látið  bugast.  Fagnaði  hann  sjálfur 
yflr  því.  "Nú  var  eftir  að  vita,  hver  málalok  yrðu  hjá 
keisara  og  ríkisþingi.  Keisarinn  kvaðst  staðráðinn  í  þvi 
að  styðja  kaþólsku  trúna,  eins  og  fyrirrennarar  sínir  hefðu 
^ert.  Heimferð  Lúthers  skyldi  verða  hættulaus  fyrir  hann, 
€in8  og  keiearínn  hafði  heitið.  En  að  þvi  búnu  væri 
fljálfsagt,  að  faríð  væri  með  hann  eins  og  opinberan  villu- 
trúarmann. 

Ríkisþingið  vildi,  að  enn  væri  reynt  að  fá  Lúther  til 
að  gefa  eftir.  Þingmenn  óttuðust,  að  strangt  framferði 
gegn  honum  leiddi  til  uppreistar.  Hann  hafði  áunnið  sér 
Bvo  mikla  lýðhylli.  —  Keisarinn  gerði  lítið  úr  þeim  ástæð- 
xan.  Leyfði  hann  þó,  að  samningaleiðin  væri  reynd  á 
ný.  Sendiboði  páfans  fekk  ekki  afstýrt  því.  Níu  manna 
nefnd  var  sett  á  laggirnar.  Var  hún  valin  þannig,  að 
líklegt  þótti,  að  starf  hennar  leiddi  til  friðsamlegra  mála- 
lykta.  Málamiðlunin  við  Lúther  varð  samt  árangurslaus. 
Hann  var  ósveigjanlegur. 

Nokkru  siðar  var  Lúther  dœmdur  réttdræpur  hvar 
flem  væri  í  þýzka  ríkinu.  öllum  var  bannað  að  styðja 
hann  á  nokkurn  hátt,  en  boðið  að  handtaka  hann  og 
senda  hann  til  keisara.  —  Alla  Lútherssinna  átti  og  að 
handtaka  og  gera  eignir  þeirra  upptækar.  Lúthersk  rit 
var  boðið  að  brenna.  —  Ályktun  rikisþingsins  var  þannig 
dauðadóraur  —  ekki  að  eins  Lúthers  heldur  og  siðbótar- 
hreyfingarinnar. 

Áður  en  þessi  ályktun  var  samþykt,  var  Lúther 
farínn  heimleiðis.  —  En  heim  korast  hann  ekki.  í  skóg- 
unum  í  Thúringen  réðst  riddaraflokkur  á  vagninn.  öku- 
imanninum  var  velt  úr  sæti  og  Lúther  handtekinn.  Vinur 

14 


210  Siöbót  Lúthen.i  [Skiniir 

Lúthers,   sem   sat   við  hlið  hans,  mótmælti  ákaft  þessum: 
aðförum.     En  mótmælin  voru  að  eins  gerð  til  að  blekkja 
ökumanninn.     Þeir   Lúther   höfðu   verið  aðvaraðir.    Þeir, 
vissu,  að  riddararnir  vpru  vinir,  en  ekki  óvinir. 

Lúther  var  úr  sögunni.  —  En  frá  þessum  tima  sat 
Georg  riddari  i  Wartborgarhöll.  Las  hann  þar  og  ritaði.. 
Meðal  annars  þýddi  hann  Nýja  testamentið  á  þýzka  tungu 
eftir  griska  frumtextanum.  —  Þegar  árásin  á  Lúther  frétt- 
ist,  héldu  margir,  að  óvinir  hans  hefðu  ráðið  hann  &t 
dögum.  Hörmuðu  vinir  hans  örlög  hans.  En  þeir  helztu 
af  þeim  fengu  brátt  að  vita,  hvar  hann  var  niður  kom- 
inn.  Fögnuðu  þeir  þvi  einlæglega.  Einn  af  þeim  var 
Melanchton.  Hann  var  prófessor  i  grisku  við  háskólann. 
i  Witteuberg.  Hann  var  einn  fornmentamannanna.  Hafði 
tekist  einlæg  vinátta  með  þeim  Lúther.  Hneigðist  Me- 
lanchton  þegar  að  trúarstefnu  Lúthers  og  varð  einn 
ótrauðasti  fylgismaður  og  samverkamaður  hans  i. 
siðbótarstarfinu. 

Melanchton  var  mikill  vísindamaður  og  mannvinur,. 
hógvær  i  skapi,  veikbygður  og  veiklyndur.  Hann  var 
maður  hagsýnn,  en  ekki  duglegur  til  framkvæmda  út  á  við. 

Samtímis  þvi,  að  Lúther  var  kallaður  til  Worms, 
hafði  Melanchton  varnarrit  á  prjónunum  gegn  kaþólskum 
árásum  á  kenningu  Lúthers.  Segist  hann  verja  Lúther 
sökum  þess,  að  hann  haíi  dregið  gleðiboðskapinn  fram  i: 
dagsbirtuna.  Hann  vill  ekki  raska  friði  kirkjunnar,  ekki 
vekja  sundrung  i  ríkinu;  hann  viU  að  eins  leysa  ættjörð 
ina  undan  ánauðarokinu  rómverska.  —  En  mótstöðumenn- 
irnir  hafa  haíið  ófriðinn.  Þeir  vilja  brjóta  sannleikann  á 
bak  aftur  með  ofbeldí.  Lúther  ræðst  á  það  eitt,  sem  ekki 
átti  heima  i  kirkjunni  á  blómadögum  hennar.  Hann  berst 
ekki  með  ofbeldi;  hann  berst  með  orðinu  fyrir  lifstrúnni. 
Melanchton  skorar  því  á  þýzka  þjóðhöfðingja  að  vernda 
gleðiboðskapinn,  kenningu  Krists,  dýrmætustu  eign  þeirra 
og  það  æðsta,  sem  til  er  á  jörðu.  Þannig  skilur  Melanch- 
ton  Lúther  og  kenningu  hans.  —  Lúther  kunni  lika  að 
meta   Melanchton,   þó  þeir  væru  að  mörgu  ólíkir.    Þegar 


Skirnir]  Siöbót  Láthen  Slt' 

Lúther  lagði  af  stað  til  Worma  og  kvaddi  Melanchton, 
sagði  hann  við  hann:  »Vel  getur  verið,  að  óvinir  mínir 
myrði  mig.  Fari  svo,  þá  sárbæni  eg  þig,  kæri  bróðir,  a5 
halda  áfram  að  kenna  og  bera  sannleikanum  vitni.  Þii 
verður  nú  að  starfa  i  minn  stað,  því  eg  get  ekki  verið 
líér  lengur.  Þú  getur  leyst  verkið  betur  af  hendi.  Þa^ 
mÍ88Í8t  ekki  mikið,  þó  eg  fari,  fyrst  þú  ert  eftir.  Guð  k 
lærðari  herraann  þar  sem  þii  ert«. 

Melanchton  varð  líka  að  koma  að  miklu  leyti  f  staí> 
Lúthera.  Þó  háskólanum  i  Wittenberg  bættust  um  þetta 
leyti  góðir  kenslukraftar,  þá  eöfnuðust  8túdentarnir  eink- 
um  að  »litla  Grikkjanum«,  en  þannig  var  Melanchton  oft 
nefndur.  —  Fregnin  um,  að  Lúther  lægi  veikur  i  Wart- 
borg,  tók  mjög  á  Melanchton.  Hann  8krifar  þá  Spalatin 
hirðpresti.  Lýair  bréfið  áhyggjum  þeim,  sem  hann  bar 
fyrir  lífi  Lúthers.  >Hann  hefir  tendrað  ljó8ið  i  ísrael. 
Slokni  það,  hvers  getum  við  þá  vænst.  Gæti  eg  að  eins 
keypt  líf  hana  raeð  mínu!  Við  eigum  engan  guðdómlegri 
mann  á  jarðríki*.    Þannig  farast  Melanchton  orð  í  bréfinu^ 

Guðfræðingadeildin  við  háskólann  i  Paría  var  á  þesS' 
um  tíraum  i  raestum  raetum.  —  Friðrik  kjörfursti  hafði 
leitað  álits  hennar  um  kenningu  Lúthers.  Svarsins  var 
beðið  raeð  óþreyju.  Það  kora  loks  i  apríl  1521.  Var 
Lúther  hart  dæmdur  og  honum  ekki  spöruð  óvægin  orð  1 
ritinu.  Melanchton  svaraði  ritinu  þegar  í  stað.  Mótmælti 
hann  djarflega  helztu  guðfræðingura  álfunnar.  Er  hana 
sumstaðar  þungorður,  eins  og  þar  sera  hann  aurakar 
Frakkland  fyrir,  að  þvílikir  dómarar  og  ofbcldisraenn  séu 
settir  þar  til  helgra  starfa.  Telur  hann  þá  hæfari  til  að^ 
hreinsa  sorpræsi  en  að  fara  raeð^  helgar  bækur.  —  Stór- 
yrði  og  ókurteisi  mótstöðumannanna  gerðu  hógværðar- 
manninn  Melanchton  svona  frekan  i  orðum.  —  En  hvað- 
sem  þvi  líður,  þá  er  það  vist,  að  kenning  Lúthers  var 
Melanchton  hjartans  mál,  sera  hann  þoldi  eigi  að  væri 
misboðið.  —  Hann  varð  lika  að  vissu  leyti  foringi  siðbót- 
arhreyfingarinnar  frá  þessum  tíraa. 

Melanchton   var  ánægður  yfir  því,  hvemig  gekk  vi5 

14* 


212  Si5bót  LútherB  [Skirair 

háskólann  í  Wittenberg.  Það  eitt  þótti  honum  að,  að 
Lúther  vantaði.  En  þegar  frðm  i  öótti,  gerðust  þau  tíð- 
indi  i  Wittenberg,  sem  gerðu  fjarveru  Lúthers  tilfinnanlegri. 
I>ar  hófst  ný  hreyfing.  Hún  var  i  þvi  fólgin  að  koma 
ýmsum  kenningum  Lúthers  verklega  i  frarakvæmd. 
Prestamir  fóru  að  gifta  sig.  Einn  samverkamaður  Lúthers, 
prófessor  Carlstadt,  hvatti  munka  og  nunnur  til  að  yfir- 
gefa  klaustrin  og  gifta  sig.  Hann  prédikaði  móti  dýrkun 
helgra  manna  og  mynda  og  vildi  í  ýmsura  efnum 
taka  upp  nýja  siði.  —  Fólkið  vildi  uppvægt  fá  breyt- 
ingarnar  þegar  í  stað.  Yfirvöldin  létu  sér  hægt  og  voru 
treg  til  að  breyta.  Varð  þá  uppreist  i  bænum:  Myndir 
voru  rifnar  úr  kirkjunum,  ölturu  brotin  niður,  árásir 
gerðar  á  presta  og  munka,  kirkjusiðum  breytt  o.  fl. 
Kjörfurstinn  gerði  tilraunir  til  að  sefa  þetta  uppþot.  En 
þœr  tilraunir  hepnuðust  ekki.  Hann  lét  sér  líka  hægt, 
því  Carlstadt  hugðist  koma  á  nýju  skipulagi,  sem  kjörfursta 
leizt  ekki  illa  á.  En  þær  skipulagstilraunir  fóru  í  handaskolum, 

Lúther  frjetti  alt  til  Wartborgár.  Þó  raargt  af  þessu 
væri  samkvæmt  kenningum  hans  og  honum  ekki  í  raun 
og  veru  móti  skapi,  þá  þótti  honum  of  geist  á  stað  farið 
í  þessum  efnum  og  breytingarnar  ganga  of  langt  að  svo 
stöddu.  —  Hann  varð  að  fara  heim,  til  að  taka  i  taumana. 
Kjörfurstinn  var  á  móti  þvi.  í  Wartborg  var  Lúther 
óhætt.  En  að  koma  opinberlega  fram  í  Wittenberg  var 
mikil  áhætta.  Því  varð  hann  að  vera  kyr.  En  Lúther 
vildi  það  ekki.  Hann  skrifaði  kjörfursta  bréf ;  kvaðst  hann 
afbiðja  með  öllu  vernd  hans,  svo  að  hann  ætti  ekkert  á 
hættu  sín  vegna.  Hann  sagðist  fara  upp  á  eigin  ábyrgð 
og  treysta  vernd  guðs  eins.  —  Það  er  trúarhetjan  Lúther, 
sem  nú  vill  láta  til  sín  taka  —  ekki  til  að  berjast  móti 
óvinunura.  heldur  til  að  stjórna  vinunum,  sem  honum 
virðast  vera  að  stofna  málefni  þeirra  i  hættu. 

Sunnudaginn  9.  marz  1522  var  hann  korainn  aftur  i 
prédikunarstólinn  i  Wittenberg,  klæddur  sera  munkur. 
Hann  prédikaði  fyrst  átta  daga  í  röð.  Hann  prédikaði 
trú   og   kærleika.      Taldi   hann   gott,   að  tilheyrendurnir 


Skirnir]  Siðbót  Lúthers  213 

héldu  fast  við  hina  Bönnu  trú,  en  þeir  yrðu  lika  að  muna 
það,  að  kærleikurinn  væri  umburðarlyndur,  og  það  um- 
burðarlyndi  ætti  að  koma  fram  i  verkinu.  —  Vitnaði  hann 
1  þvi  sambandi  til  ýmara  þeirra  athafna,  sem  framdar 
höfðu  verið,  og  sært  hefðu  marga  að  ófyrirsynju.  —  Og 
Lúther  vann  sigur.  Söfnuðurinn  fylgdi  honum  einhuga 
innan  skamma  tíraa.  Carlstadt  laut  í  lægra  haldi  og  lót 
litið  á  sér  bera  i  bráð. 

Lúther  var  kominn  fram  í  dagsljósið.  Þrátt  fyrlr 
þingsályktuna  í  Worms  létu  valdhafarnir  hann  óáreittan^ 
PAfavaldinu  sveið  þetta  sárt.  Nýr  páfi  (Hadrían  VI )  var 
seztur  i  stólinn.  Hann  skoraði  á  Friðrik  kjörfursta  að^ 
hindra  starfsemi  Lúthers.  Gerði  hann  það  ekki,  mátti 
hann  eiga  von  á,  að  keisari  og  páfl  jöfnuðu  um  hann.  Á, 
sama  tima  sendi  páfínn  boðskap  sinn  til  rikisþingsins 
þýzka  (Niirnberg  1522).  Kvartaði  hann  yfir,  að  Lúther 
skyldi  ekki  vera  hegnt,  og  hét  á  þýzka  rikið,  að  láta  það 
ekki  dragast.  En  jafnframt  játaði  páfi  það  satt  vera,  að 
spilling  hefði  átt  sér  stað  meðal  prestanna,  ekki  sízt  við 
páfahirðina.  Kvaðst  hann  ætla  að  ráða  bót  á  því.  — 
Hann  ætlaði  i  sannleika  að  gera  það.  En  hann  dó  stuttu 
síðar.  —  Rikisþingið  sinti  ekkert  kröfum  páfa  gegn  Lútherl 
Það  sýndi  sig,  að  mótspyrnan  gegn  páfavaldinu  var  orðin 
talsvert  almenn. 

Eins  atburðar  verður  að  minnast  lauslega.  Þýzkir 
bændur  höfðu  lengi  verið  óánægðir  undir  þvi  ánauðaroki, 
eem  aðall  og  kirkja  hafði  á  þá  lagt.  Höfðu  þeir  oft  kvart- 
að  og  hafið  uppreistir,  þó  litið  yrði  úr.  —  Kristilegi  frels- 
isboðskapurinn,  sem  Lúther  flutti,  vakti  óánægjuna  á  ný. 
Stafaði  það  sumpart  af  misskilningi  á  kenningu  Lúthers 
um  frelsi  kristins  manns.  Margir  munkar  fóru  úr  klaustr 
unum,    til  þess  að  prédika  almúganum  frelsi  og  jafnrétti. 

Arið    1525   gerðu  bændur  á  Suður-Þýzkalandi  upp- 

reist.  Kröfðust  þeir  ýmsra  réttarbóta.  Kváðust  þeir  þó 
fúsir  að  slá  af  kröfunum,  ef  Lúther  og  fleiri  ákveðnir 
prestar  gætu  sannað  það  með  orðum  ritningarinnar,  að 
þœr  væru  ókristilegar.   —   Lúther  varð  að  koma  til  sög- 


SU  Sibbót  Lnth«n  [Skirnír 

unnar.  Hann  reyndi  að  miðla  málum  milli  bænda  og  höfð- 
ingja.  Bændum  féll  ekki  málamiðlunin.  Þótti  þeim  sér 
bregðast  beztu  vonir,  þegar  Lúther,  sjálfur  boðberi  frelsis- 
hugsjónanna,  fylgdi  ekki  fram  sanngjörnum  kröfum  þeirra. 
—  Uppreistin  hélt  áfram  og  kom  til  blóðugra  bardaga. 
Lúther  hvatti  jafnvel  höfðingjana  til  að  ganga  hart  að 
bændum,  fyrst  þeir  höfðu  ekki  viljað  miðla  málum.  —  Það 
var  heldur  ekki  sparað.  Höfðingjarnir  bældu  uppreistina 
niður  með  grimd.  Varð  mannfall  ógurlegt  af  liði  bænda. 
Afskifti  Lúthers  af  bændauppreistinni  og  fleiri  hreyfingum, 
sem  urðu  um  þessar  mundir,  báru  annan  árangur,  en  al- 
menningur  bjóst  við.  Þótti  Lúther  þá  gera  tillögur,  sem 
komu  í  bága  við  kenningar  hans  sjálfs.  Hann  fekk  orð 
fyrir  að  vera  á  bandi  höfðingjanna.  Alþýðunni  gramdist 
við  hann  og  sneri  baki  við  honum.  Hann  misti  að  miklu 
leyti  vald  sitt  sem  leiðtogi  hennar. 

En  siðbótarhreyfingin  leið  ekki  undir  lok.  Sraám  saman 
var  farið  að  koma  nýju  skipulagi  á  kirkjumálin  í  sam- 
Tæmi  við  stefnu  Lúthers.  En  kirkjuvaldið,  sem  sarakvæmt 
henni  dróst  úr  höndum  páfans,  lenti  ekki  í  höndura 
fiafnaðanna,  eins  og  liklegast  virtist.  Þjóðhöfðingjarnir 
þýzku  gengust  fyrir  breytingunum  og  yflrrAð  kirkjuraál- 
anna  lentu  i  höndura  þeirra.  Lúther  hafði  að  visu  hönd 
í  bagga  með  breytingunura,  en  ráða  Melanchtons  mun  þó 
•engu  síður  hafa  verið  leitað  í  þeira  efnura.  Stefnan  varð 
þessi:  Þjóðhöfðingjarnir  korau  skipulagi  á  kirkjumálin, 
liver  á  sínu  valdsviði.  Þeir  voru  óefað  fúsir  til  þess,  því 
þeir  náðu  um  leið  valdi  yfir  eignura  kirkjunnar.  Breyt- 
ingarnar  komust  allvíða  á  næstu  missirin. 

En  svo  kora  ríkisþingið  í  Speier  1529.  Voru  horfur  á, 
að  það  mundi  eyðileggja  þetta  nýja  skipulag.  Páfasinnar 
voru  þar  í  meiri  hluta.  Samþyktu  þeir,  að  biskuparnir  á 
•Þýzkalandi  skyldu  fá  aftur  vald  sitt  og  tekjur.  Með  því 
átti  að  eyða  allri  framkvæmd  siðbótarinnar.  En  minni 
hlutinn  í  þin.í^inu  mælti  í  móti  og  neitaði  að  beygja  sig 
fyrir  meiri  hlutanum.  —  Frá  þeira  tiraa  hafa  þeir,  sem 
•sagt  hafa  skilið  við  kaþólsku  kirkjuna,  verið  kallaðir  mót- 


flkírnir]  Siðbót  LAth«n  916 

Tnœlendur  (»Prote8tantar«).  Mótmœlendur  bundust  nú 
samtökum  um  að  fá  máli  einu  framgengt.  En  sá  galli 
Tar  á,  að  þeir  skiftuat  i  tvo  fiokka.  Annar  flokkurinn 
Toru  Lúther38innar,  en  hinn  fylgdi  svissneska  siðbótarhöf- 
lundinum  Zwingli,  sem  lifði  og  starfaði  samtimis  Lúther. 
Þótti  þk  ráðlegt  að  fá  flokkana  sameinaða.  Fundur  var 
haldinn  i  Marburg.  Komu  báðir  foringjarnir  þangað, 
Lúther  og  Zwingli.  Féll  vel  á  með  þeim  að  mörgu  leyti, 
og  náðist  eamkomulag  um  flest  atriðin  i  trúarkröfum  þeBS- 
ara  tveggja  mótmælendaflokka.  En  samkomulagið  strand- 
aði  á  mismunandi  skilningi  þeirra  á  altarissakrameDtinu, 
Batt  Lúther  sig  þai  fastar  en  Zwingli  við  bókstafinn 
í  innsetnÍDgarorðunum.  —  Á  þinginu  i  Augsburg  árið 
eftir  (1530)  lögðu  mótmælendur  fram  tvær  trúarjátn- 
ingar.  Hafði  Melanchton  samið  þá  lúthersku  i  sam- 
ráði  við  Lúther.  Fylgismenn  hennar  voru  fleiri  en  hinnar. 

Keisarinn  hafði  œtlað  sér  að  kúga  báðar  stefnurnar 
með  hervaldi.  En  nú  var  ófriðarblika  í  suðaustri.  Tyrk- 
ir  voru  á,  leiðinni  til  Vínarborgar.  Þangað  varð  keisar- 
inn  að  beina  athygli  sinni.  Aðstoð  þjóðhöfðingjanna  þýzku 
var  honum  ómissandi.  Kirkjumálin  urðu  því  að  eiga  sig. 
Hver  þjóðhöfðingi  gat  hagað  þeim  eftir  sínu  höfði,  eins 
og  við  haföi  gengist  að  undanförnu. 

Siðbótarstefna  Lúthers  hafði  náð  mikilli  útbreiðslu  á 
Þýzkalandi  og  höggvið  tilfinnanlegt  skarð  i  kirkjuvaldið 
kaþólska.  Árið  sem  Lúther  dó  (1546)  kom  þó  til  ófriðar 
milli  mótmælenda  og  kaþólskra.  En  þó  mótmælendur 
biðu  ósigur  i  þeirri  viðureign,  varð  það  að  samkomulagi 
í  friðargerðunum  1552  og  1555,  að  þeir  fengju  trúfrelsi. 
Það  trúfrelsi  var^^  þó  ekki  rýmra  en  það,  að  einstakling- 
arnir  voru  bundnir  við  trú  þjóðhöfðingjanna.  Hver  sá, 
•sem  eigi  vildi  játa  trú  þjóðhöfðingja  síns,  varð  að  fara 
úr  landi  hans. 


Eg  hefi  sagt  hér  aðalatriðin  úr  sögu  hreyfingar  þeirr- 
ar,  sera  Lúther  vakti  á  þessum  degi  fyrir  400  árum. 
Frásögnin  nær  til  þess  tíma,  þegar  fylgismenn  stefnunnar 


216  Siöbót  I4ther8  [Skiniir 

fengu  trúfrelsi  —  þó  takmarkað  vseri  —  nokkrum  árum 
eftir  dauða  Lúthers.  Lengra  get  eg  eigi  farið,  Eg  segí 
hér  ekki  frá  deilum  þeim  og  styrjöldum,  sera  siðar  urðu 
milli  kaþólskra  og  Lútherstrúarmanna.  Eg  yerð  einnig  að 
Bleppa  Bkýringum  á  því,  hvernig  LútherBtrú  breiddist  úk 
og  hver  áhrif  það  hafði,  að  kirkjuvaldið  lenti  i  höndum 
þjóðhöfðingjanna  í  lútherskum  löndum.  Er  það  efni  þ6 
athugunarvert. 

En  áður  en  eg  lýk  máli  mínu,  vil  eg  fara  nokkrum 
orðum  um  siðbótarhöfundinn  Lúther  og  starf  hans,  án 
þeBS  þó  að  segja  söguna  upp  aftur.    Hún  er  orðin  nógu  löng. 


Eg  gat  þess  áður,  að  Lúther  hefði  verið  látinn  heita 
eftir  Martcini  biskupi  frá  Toura.  Biskup  þessi  dó  ári& 
400  og  var  grafinn  11.  nóv.  Sagt  er,  að  2000  munkar 
hafi  fylgt  honum  tii  grafar.  Marteinn  biskup  var  iiafn* 
kendur  fyrir  siðavant  líferni,  ákafa  i  að  verja  hreina  trá 
og  örlæti  við  fátæka.  —  Er  það  einkennilegt,  að  dreng- 
urinn,  sem  hlaut  nafn  hans  nær  11  öldum  síðar,  aýndi 
sömu  eiginleikana  i  lifi  sinu. 

Lúther  ólst  upp  við  strangan  aga  i  heimahúsum  og  íi 
skólanum.  Að  því  búnu  tók  við  ptrangur  klausturagi.. 
Lagði  Lúther  kapp  á  að  fylgja  siðareglum  klaustursins. 
Þvi  gat  hann  sagt,  að  hann  Iiefði  óefað  verðskuldað* 
himnaríki  fyrir  klausturlitnað  sijm,  ef  nokkur  munkur 
hefði  getað  það.  En  verkhelgin  fullnægði  ekki  trúarþörf 
hans.  Sál  hans  fann  að  lokum  frið  i  trúnni  á  miskunni 
guðs.  Hann  sá,  að  kirkjan  lagði  mesta  áherzluna  á  verk- 
helgina  og  ytri  siðina.  Fylgdi  því  syndsamlegt  liferni  á 
ýmsa  vegu.  Gegn  þessu  reis  hann.  Hann  boðaði  trúr 
traust  á  guði  og  hinu  góða  í  lifinu.  Hann  boðaði  f  relsir 
frelsi  frá  valdi  syndarinnar,  lögmálains  og  kirkjunnar. 
Og  hann  boðaði  k  æ  r  I  e  i  k  a:  kærleika  til  guðs  og  manna. 
I  trúnni  nálgast  maðurinn  guð  og  breytir  eamkvæmt  hana 
vilja  —  verður  góður  maður  og  andlega  frjáls  —  og  af 
kærleikanum  til  guðs  kemur  að  sjálfsögðu  elskan  til  með*^ 
bræðranna. 


Skinir]  8i&bót  Lútbrri  2ir 

Fyrír  þessum  hugsjónum  barðist  hann.  Og  hana 
barðist  eins  og  hetja.  Hann  fann  sinn  eigin  lifflkraft  fólg- 
inn  i  Binu  andlega  lifi,  sem  hann  hafði  öðlast  i  sálarstriði 
8inu.  Þetta  andlega  líf  vildi  hann  varðveita  og  gera  aðra 
menn  hluttakandi  i  þvi.  Hann  var  samvizku  sinni  trúr 
og  þeim  sannleika,  sem  ríkti  i  sálu  hans.  Likamlega  lifið' 
hikaði  hann  eigi  við  að  leggja  i  hættu.  Þetta  sýndi  hann 
glöggvast  i  förinni  til  Worms  og  heiraferðinni  frá  Wartborg^ 
til  Wittenberg.  Hann  neitaði  því  hvað  eftir  annað,  a^ 
hann  eða  málsstaður  hans  væri  varinn  með  vopnahaldir 
Orðið  var  það  vopn,  sem  hann  treysti  á.  Og  því  vopni 
beitti  hann  betur  en  nokkur  annar.  í  varnarritum  sín- 
uro  beitti  hann  því  vopni  eins  og  hetja.  Hann  var  sjálf- 
ur  andlega  frjáls  og  beitti  því  frelai  ótæpt  i  ritum  sínum. 
Hann  barðist  fyrir  bjargfastii  sannfæringu  sinni.  Og 
hann  hlifði  eigi  neinu,  sem  hann  réðst  á.  Orð  hans  voru 
bitur  og  hittu  markið.  Hann  játaði  það  sjálfur  i  Worms^ 
að  hann  hefði  stundum  verið  alt  of  frekyrtur  í  garð  ein- 
stakra  manna;  en  hann  afsakar  ekki  frekyrði  sín  um 
spillingu  páfadómsins  Hann  var  skapmaður,  sem  barði8t 
í  vigahug.  Og  vigið,  sem  henn  réðst  á,  var  svo  öflugt, 
að  hann  varð  að  beita  þvi  afli,  sem  guð  hafði  gefið  hon- 
um.  Og  hann  skoðaði  sig  sem  hermann  guðs,  sem  ekki 
raætti  draga  af  sér. 

í  kennarastólnum  og  prédíkunarstólnum  dró  hann 
heldur  eigi  af  sér.  En  þar  var  bardagaaðferð  hans  önn- 
ur.  Þar  leitaðist  hann  við  að  sannfæra  áheyrendurna 
með  snjöllum  en  hógværum  orðuiu.  Hann  prédikaði  þannig, 
að  allir  skildu.  Og  hann  hrcif  þá,  sem  á  hann  hlýddu. 
»Hver  sá,  sem  einu  sinni  hefir  hlýtt  á  hann,  hlyti  að  vera 
úr  steini,  ef  hann  vildi  ekki  hlýða  á  hann  aftur  og  aft- 
ur«,  sagði  einn  áheyrandinn  um  hann. 

Hann  var  leiðtogi  fólksins  i  andlcgum  efnum.  Það  leit- 
aði  ráða  hjá  honum  og  fekk  þau.  Hann  miðlaði  fátæk- 
um  af  litluni  efnuni.  Fckk  lika  oft  stuðning  til  þeas  hjá 
þeim,  sem  meira  gátu,  eins  og  t.  d.  Friðrik  kjörfursti. 

GrundvöIIur   trúar   hana  og   lifernia   var  guðs   orð  i 


■'S18  Siðbót  L&then  Skíndr] 

ritningunni.  Það  skýrði  hann  þannig,  að  öUum  fanet 
mikið  um.  Á  því  einu  átti  kirkjan  að  byggja,  eins  og 
á  fyrstu  timum  kristninnar.  En  nú  bygði  hún  á  mörgu 
öðru,  sem  mennirnir  höfðu  búið  til.  Móti  þvi  barðist  hann 
i  ræðum  og  ritum.  Hann  var  á  móti  dýrkun  helgra 
manna  og  mynda,  einlifi  klerka,  klaustralífi,  messufórnum 
o.  fl.  kaþólskum  venjum.  —  En  ytra  formið  var  ekki  aðal- 
atriðið.  Það  gat  verið  meinlaust,  ef  það  var  skoðað  á 
Téttan  hátt.  Þess  vegna  er  hann  á  móti  skyndilegum 
t)reytingum  í  þeim  efnum.  Hið  innra  kristilega  lif  leggur 
iiann  mestu  áherzluna  á.     Það  verður  að  koma  fyrst. 

Af  þessum  sökum  prédikar  hann  móti  breytingum 
"kirkjusiðanna  í  Wittenberg.  —  Þær  voru  enn  ekki  geð- 
feldar  öllura.  —  Af  sörau  ástæðum  dregur  hann  sjálfur 
lengi  að  afklæðast  munkakuflínum  og  að  gifta  sig.  Hvort- 
tveggja  gerði  hann  þó.  Hann  giftist  1525  Katrinu  frá 
Bóra.  Hún  hafði  áður  verið  nunna  —  ein  af  níu  nunn- 
um,  sem  Lúther  hafði  aðstoðað  með  ráðum  sínum  til  að 
flýja  úr  klauetri  gegn  vilja  aðstandenda  þeirra. 

Þegar  Lúther  hafði  loks  ráðið  það  við  sig  að  giftast, 
bað  hann  Katrínar,  og  giftist  henni  síðar  sama  daginn. 
Fregnin  um  giftingu  Lúthers  kom  flatt  upp  á  alla.  Menn 
áttu  erfltt  með  að  trúa  henni.  —  Hjúskapur  og  heimilis- 
líf  Lúthers  var  hið  ánægjulegasta.  Ríkti  þar  bæði  guð- 
xækni  og  glaðværð  í  senn.  Vinir  hans  voru  daglegir  gestir 
hjá  honum.  Bar  þá  margt  á  góma.  Var  Lúther  oft 
gamansaraur  í  orðum.  —  »Eg  er  ánægður«,  sagði  hann 
€itt  sinn,  »eg  á  þrjú  hjónabandsbörn,  en  það  á  enginn 
kaþó)skur  guðfræðingur,  og  þessi  þrjú  börn  eru  þrjú  kon- 
ungsríki;  er  erfðaréttur  minn  til  þeirra  vissari  en  réttur 
Ferdinands  til  Ungverjalands,  Bæheims  og  rómverska 
kouung8ríkÍ8Íns«.  >Kata«,  sagði  hann  við  konu  sína,  »þú 
•átt  mann,  sem  elskar  þig;  þú  ert  keisarafrú«.  Hann  sagð- 
ist  heldur  ekki  vilja  láta  hana,  þó  hann  fengi  Frakkland 
€ða  Feneyjar  í  staðínn. 

Lúther  var  söngmaður  og  skáld.  Hann  lék  á  hljóð- 
færi.    Fáein  sálmalög,  sem  notuð  eru  í  íslenzkum  kirkju- 


.Skirnir]  8i&bót  LAthen  219 

^ng,  er  haldið  að  séu  eftir  hann.  Eru  þau  öll  falleg.  — 
Af  kveðakap  hans  könnumst  vér  bezt  við  sálminn  »Vor 
guð  er  borg  á  bjargi  traust*.  Lýsir  sá  sálmur  trúaral- 
vöru  hans.  Fyrstu  Ijóðin,  sem  kunn  eru  eftir  hann,  voru 
fim  tvo  unga  munka,  sem  brendir  voru  i  Brusael  1523. 
Kenning  Lúthers  hafði  náð  fótfestu  í  klaustrinu,  aem  þeir 
voru  í.  Kaþólskir  fengu  munkana  til  að  sverja  fyrir  lúth- 
ersk  áhrif.  En  þessir  tveir  fengust  eigi  til  þess  Þeir 
voru  því  brendir  á  báli,  gengu  glaðir  í  dauðann  og  sungu 
sálma,  meðan  logamir  léku  um  þá.  —  Þetta  átti  við 
Lúther. 

Eg  sagði  áður,  að  Lúther  hefði  verið  leiðtogi  fólks- 
ins  i  andlegum  efnum.  Það  var  hann  með  kenslu  sinni, 
prédikun  sinni,  bibliuþýðingu  sinni,  ricum  sinum  og  skáld- 
skap. 

Með  öllu  þessu  vakti  Lúther  andlegt  lif  hjá  þjóð  sinni. 
Bárust  straumamir  þaðan  til  Norðurlanda  og  íslands  og 
víðar  um  álfuna.  —  Talið  er  lika  að  rit  hans,  einkum 
biblíuþýðingin,  hafi  hafið  ritmál  Þjóðverja  til  vegs  og 
virðingar.  Lúther  studdi  auk  þess  almenna  skólamentun. 
Hann  hvatti  yfirvöldin  til  að  stofna  kristilega  mentaskóla 
fyrír  æskulýðinn.  Ritaði  hann  sjálfur  kenslubækur  í 
kristnum  fræðum. 

Samt  sneri  alþýðan  þýzka  baki  við  honum.  Lúther 
var  ekki  alt  gefið.  Hann  vantaði  hyggindin,  sem  i  hag 
koma,  þegar  kom  til  þess  að  framkvæma  hugðjónir  hans 
í  lífinu.  Þá  voru  honum  stundum  mislagðar  hendur.  Erfið- 
leikarnir  i  þeim  efnura  uiðu  honum  ofurefli,  svo  hann 
neyddist  jafnvel  til  að  verða  ósamkvæmur  sjálfum  sér  i 
sumum  atriðum.  Hann  missir  leiðtogatignina  að  miklu 
leyti,  þegar  til  hins  ytra  skipulags  kemur.  Ef  til  vill 
lenti  lútherska  kirkjan  þess  vegna  í  höndum  þjóðhöfð- 
ingjanna.  Skilst  mér  það  hafi  orðið  ytra  gangi  hennar  til 
gagns,  en  innra  lífinu,  sem  Lúther  mat  mest,  til  tjóns. 

En  þó  Lúther  væri  ekki  gallalaus,  var  hann  samt 
mikilmenni,  sannkallaður  spámaður  sins  tíma.  Kirkjan 
og    kristna   menningin   eiga   honum   mikið  að  þakka.  — 


220  Siðbót  Lúthen  [Skirair 

Hann  gerði  sitt  til  að  reka  >kreddurnar  út,  en  kærleik- 
ann  inn«  og  losa  >kirkjuna  úr  dauðans  hlekkjumc.  Hann 
Býndi  það  1  Wittenberg,  að 

»þá  streymir  fólkið  þar  aftur  inn, 
sem  úti  var  neytt  að  standa, 
og  huga  laugar  og  líkam  sinn 
í  Ijósbaði  heilaga  andac    (G.  G.). 

Og  hvenær  sem  kirkjan  starfar  i  sannleika  í  anda 
Lúthers  —  hvað  sem  bókstafnum  líður,  —  þá  er  hún. 
það,  sem  hún  á  að  vera:  >leiðtogi  þjóðarinnar  og  sið- 
gæðis  aflgjafl  hennar*. 


Gunnar  á  Hllðarenda. 


m.  Frh. 

Það  sést  af  þvi,  er  eagt  er  að  framan,  að  vér  vitum 
tátt  með  vísum  sannindum  um  Gunnar  á  Hliðarenda. 

En  vitum  vér  þá  nokkuð  áreiðanlegt  um  hann? 

Ekki  þarf  að  efa,  að  hann  hafi  verið  kappi  mikill, 
étt  i  vígaferlum  og  fallið  eftir  mjög  hreystilega  vörn  á 
Hlíðarenda.  Þetta  má  sjá  af'  Landnámu  og  ekki  ástœða 
tll  að  rengja.*) 

En  munnmæli  og  sögulist  hafa  gert  úr  honum  annaii 
manD,  en  hann  var. 

En  hvernig  umsköpuðu  sögusagnir  og  Njála  hann?  í 
Uvaða  átt  stefndi  starfsemi  þeirra? 

Mér  virðist  svarið  auðfundið:  Þau  hafa  stækkað 
faann  og  siðfágað  (»ideali8eret«). 

Eg  ætla  nú  að  rökstyðja  þetta  að  nokkru. 

Eg  tel  fyrst  almenn  rök.  Það  má  vist  næstum  þvi 
lög  kalla,  að  afrek  og  hreystiverk  vaxi  í  frásögnum  og 
lýsingum  af  þeim,  ekki  sizt  er  frá  líður.  Um  það  færir 
dagleg  reynsla  heim  sanninn.  Fornkappasögur  sýna  þetta 
lögmál.  En  aðdáun  á  söe^uhetjum  og  stórvirkjum  þeirra 
veldur  því,  að  vér  tökum  ekki  eftir  þverbrestum  á  skap- 
lyndi  þeirra,  og  að  raönnum  sést  yfir  ódrengskap  og  ójöfn- 
«ð,  er  þeir  gerðust  sekir  um  með  þrekvirkjum  sinum. 
Þetta  hefir  Gríraur  Thorasen  í  huga,  þá  er  hann  yrkir: 


')  Gannar  er  nefndur  i  Hœnsa-Þóris-  og  Gunnlaugsaöga^ormstungu^ 
og  getið  þar  sem  bogmanns  mikiU  og  vel  vigs  manns.     __ 


22S  Gannar  &  HUðarenda  [Skimir 

„Hetjnnam  láta'  af  hendi  rakna 
hrós  fyrir  það,  sem  öðram  banna. 
TJndir  liðið  afrek  hillir. 
Oft  það  mönnam  sjónir  villir.*' 

Svipað  sést  nú  á  dögum,  er  góðviljaðir  öðlingar  njóta- 
vel  ritaðra  skammagreina  og  fyndinna  meinyrða,  en  gæta. 
þess  ekki,  að  jmeð  þeim  eru  unnin  illvirki,  er  myDdtn 
hneyksla  þá  frá  hvirfli  til  ilja,  ef  þeir  kæmu  auga  á 
þau.  — 

Það  er  og  talið  auðkenni  sannra  skálda,  að  þau  dragi 
taum  þeirra,  er  ósigur  bíða,  auðsýni  þeim  samúð  í  sögum. 
og  óði.*)  Norski  rithöfundurinn,  Chr.  CoUin,  sýnir  frank 
á  það  í  ritgerð,  sem  hann  kallar  »Gloria  victis*  (o:  dýríV- 
sé  sigruðum^),  að  þaíð  auðkenni  skáldlist  Norðurálfu  frá^ 
elztu  tímum,  að  þar  sé  tekið  málstað  sigraðra  og  fallinna^ 
skáldin  vegsami  þá,  er  biði  lægra  hlut.  Stórskáld  allra 
tíma  hafi  sungið  sigruðum  dýrðaróð.  Orkuforði  frumleiks- 
manna  sjáist  alfagurlegast  á  hæfileika  þeirra  til  skilning& 
á  kjörum  annarra  manna  og  hluttekningar  1  hörmum 
þeirra  og  þjáningum.  Þetta  einkenni  skálda  og  frum- 
hugsandi  manna  kemur  í  Ijós  í  útlagasögum  vorum  þrem- 
ur,  Harðarsögu,  Grettissögu  og  Gisla  sögu  Súrssonar.  I 
Gíslasögu  getur  t.  d.  fáum  dulist  samúðin  með  höfuðhetju 
sögunnar  sekri,  en  aftur  andar  þar  kaldan  í  garð  óvina 
hans,  Barkar  digra  og  Eyjólfs  gráa.  Höf.  kennir  til  sak- 
ir  Gisla,  útlegðar  hans  og  rauna,  skilur  'kjör  hans  og 
lýsir  með  list  óró  hans,  einstæðingsskap,  þrá  eftir  sam- 
vistum  við  konu  sína,  gremju,  er  hann  snýr  bónleiður  úr 
bróðurgarði,  lífhræðslu  hans,  rayrkfælni  og  svefnleysi,  er 
shk  æfi  hlaut  að  hafa  í  för  með  sér,  og  hann  leitast  við- 
að  sýna  sem  skýrast  atgervi  og  mannkosti  skógarmanns- 
ins.  Eg  mun  í  annnarri  ritgerð  minnast  á,  hve  höf.  Njálu 
ann  Skarphéðni,  þá  er  hann  hefir  lent  í  óhamingju  og^ 
ódæmaverkum.     Eg  held,  að  Gunnar  á  Hliðarenda  megi 


1)  II.  Lehmann,  Deutsche  Poetik,  bls.  147—148. 

')  I  bókinni  Det  geniale  Menneske.    Kristiania  1914. 


Skiniir]  Oonnar  á  Hliöarenda  S29? 

meðfram  þakka  vÍDsæld  sina  og  vegsemd  margra  alda  þess-^ 
um  eiginleika  skáldanna,  samúd  þeirra  með  þeim,  er 
balloka  fara  og  falla. 

Það  þarf  naumast  að  tílgreína  dæmi  þess,  hve  mjög 
höf.  er  hriíinn  af  Gunnari.  Það  er  ekki  ofsagt  um  að- 
dáun  hans  á  honum,  að  hún  sé  »hetjudýrkun€  í  bókstaf- 
legri  merkingu.  Honum  dugir  ekki  minna  en  yfirstig 
tiingunnar,  þá  er  hann  kynnir  hann  fyrst  lesendum  sín- 
um:     >Hann   var   mikiU   maðr   vexti   og   sterkr,  manna. 

bezt  vígr« »Hann  skaut  manna  bezt  af  boga  ok 

hæfði  alt  þat,  er  hann  skaut  til« »0k  eigi  var 

sá   leikr   at   nokkurr  þyrfti  við  hann  að  keppa,  ok  hefir 

svá  verit  sagt,  at  engi  væri  hans  jafningi*. >Manna 

kurteisastur  var  hann«  (Nj.  c.  19).    Fylgjp  hans  er  »bjarn- 
dýri   mikit«  og   »eigi  fanst  þessa  dýrs  maki*  (Nj.  c.  23). 
Og  mikil  dásemi  felst  i  orðum  Höskulds,  er  hann  svarar 
Hrúti,  þá  er  bann  segir  frá  komu  Kaupa-Héðins   til  sín:. 
»Breiðari  mun  um  bakit«  (c.  23).    Og  ant  er  höfundi  umi 
sæmd  hans  eins  og  veg  sjálfs  sin  og  virðing.    Hann  þreyt- 
ist   aldrei  á  að  geta  góðs  álits  á  honum,  bæði  utan  lands- 
og   innan.     Sjálfur   Hákon  Hlaðajarl  býður  honum  kvon-- 
fang  og  mikið  riki.    Og  það  skilst  á  honum,  að  hann  vill 
gefa    honum    frændkonu   sína,   er   Bergljót   er   nefnd   og 
Gunnar    >lagði   hug   á«.     Þessarar  frænku  jarls  er  ekki 
getið  annars  staðar.    En  hann  átti  dóttur,  er  hét  Bergljót,, 
sem  gefin  var  Einari  Þambarskelfi  og  var  hin  mesta  merk- 
iskona  og  kvenskörungur.     Og  jarl  segir  við  Gunnar,  að 
óvíða   muni   fást   hans   jafningi   (c.    31).    Og  næstum  alt 
snýst  honum  til  sæmdar,  að  því  er  sagan  segir  berum  orðum,. 
meira   að   segja  mál,  er  lauk  svo,  að  hann  varð  að  bæta 
víg  sín  fé,  svo  að  frændur  og  vinir  urðu  að  hlaupa  undir 
bagga   með  honum.     En  hetjudýrkunin  keraur  þó  skýrast 
í  Ijós  í  orðum  Gizurar  hvíta  eftir  fall  Gunnars:     »Mikinn. 
öldung   höfura   vér   nú   at   velli   lagit,  ok  hefir  oss  erfitt 
veitt,   ok   mun   hans   vörn   uppi,   meðan  landit  er  bygt«.. 
(Nj.  e.  77). 

Margir   hafa   víst   veitt  þvi  eftirtekt,  að  vér  reynuna. 


SH  Gannar  k  Hliðarenda  [SkifDÍr 

að  draga  fjöður  yfír  það,  er  veröa  má  til  ósæmdar  þeim, 
er  088  þykir  einlæglega  vænt  um  og  vér  tignum,  en  hætt- 
ir  til  að  auka  og  ýkja  sögur  goði  voru  til  dýrðar,  eina 
•og  vér  höfum  hins  vegar  tilhneiging  til  að  þegja  um  kosti 
|)eirra,  er  0S8  er  í  nöp  við,  og  veitir  erfitt  að  sjá  þá,  en 
■er  gjamt  til  að  halda  á  loft  því,  er  horfir  til  hnekkis  veg 
íþeirra  og  mannorði.  Og  hver  ástæða  er  til  að  ætla,  að 
höfundur  Njálu  hafi  ekki  breytt  eftir  þessu  eðli  vor 
'i)rey8kra  manna,  er  ást  han8  og  eftirlæti,  Gunnar  á  Hlíð- 
arenda,  átti  í  hlut?  Vegur  han8  hefir  hlotið  að  vaxa 
undir  tungurótum  slíks  vinar.  Hreystiverk  hans  í  viking 
-og  vígaferlum  heima  hafa  t.  d.  vafalaust  vaxið  í  meðferð 
Njálu,  sem  síðar  verður  á  drepið.  En  söguhöf.  og  munn- 
mæli  hafa  vísast  gert  meira  fyrir  orðstir  Qunnars  en 
stækka  stórvirki  hans.  Það  er  viðbúið,  að  ýmislegt  hafi 
verið  felt  úr,  er  honum  var  til  vansæmdar,  og  sitthvað 
emiðað,  er  fegraði  víg  hans,  er  varð  ekki  yfir  hylmt.  En 
það  er  lítt  kleift  að  tína  úr  einstök  atriði  og  sýna  fram 
á,  að  þau  séu  þannig  til  orðin.  Þó  gerist  eg  svo  djarfur 
að  benda  á  eitt  atriði,  er  e  g  h  e  I  d,  að  sé  hugsmíð  seinni 
tima,  hvort  sem  það  er  komið  frá  söguhöf.,  eða  það  hefir 
verið  búið  til  á  leið  munnmælanna  ofan  eftir  timunum. 
En  það  skal  skýrt  tekið  fram,  að  hugboð  mitt  um  þetta 
efni  get  ég  ekki  rökstutt  á  annan  hátt  en  með  nokkurum 
likura.  En  eg  tel  þó  ekki  tilgangslaust  að  minnast  á  slíkt, 
því  að  slíkt  getur  vakið  menn  til  umhugsunar.  Eg  á 
hér  við  orð  Gunnars  eftir  víg  Skammkels  og  Otkels: 
»Hvat  eg  veit,  hvárt  ek  mun  þvi  óvaskari  maðr  en  aðrir 
menn,  sem  mér  þykkir  meira  fyrir  en  öðrum  mönnum 
at  vega  menn«  (c.  54). 

Hugsunin  er,  að  Gunnari  sé  ekki  meira  fyrir  eu  öðr- 
um  að  vega  menn  af  því,  að  hann  sé  öðrum  óvaskari. 
Eg  ræð  það  og  af  öllum  blæ  og  anda  Njálu,  að  siðferðis- 
tilflnningar  Gunnars  —  en  ekki  aðrar  kendir  —  geri  hon- 
iim  erfitt  að  vega  menn. 

Spyrja  má  nú:  Hvort  er  líklegra,  að  þessi  ummæli 
komi   frá   skáldí   og   hugsjónamanni   i   lok    13.  aldar,  er 


iSkirnir]  Ghinnar  á  HliðArenda  225 

|[ri8tin  trú  hafði  verið  lögtekin  hér  fyrir  nærfelt  þremur 
öldum,  eða  frA  viking  og  vígamanni  á  10.  öld?  Um  lik- 
leika  veltur  ekki  vafl  á  svari.  Og  þau  stinga  mjög  í  stúf 
-við  anda  ekálda-kvæða  frá  10.  öld.  Fomskáldin  eru 
gunnreif,  víghróðug  að  marki  og  virðist  öðru  nær  en  þeim 
þyki  fyrir  að  vega  menn.  Egill  Skallagrímsson  hafði  víða 
farið  um  lönd,  dvalið  meðal  kristinna  mentaþjóða  og  var, 
að  sögn  Eglu,  primsigndur.  Ætla  má  um  höfund  Sona- 
•torreks,  að  hann  hafi  haft  útsýni  af  hæsta  menningar-  og 
'Bkilningstindi  sinnar  aldar.  En  engi  hælist  meira  um 
víg   og   víking   en    hann.      »Farit  hefk  blóðgum  brandi«, 

yrkir   hann    ungur >Gerðum  reiðir  róstur,  —  rann 

eldr  af  sjöt  manna,  létum  blóðga  búka  —  í  borghliði 
sœfaskf*).  Og  það  liggur  vel  á  honum  i  vísu,  þar  sem 
hann  hælist  um  að  hafa  roðið  sverð  i  blóði  sonar  Eiríks 
'blóðöxar.  Og  á  efri  árum  (c.  965  að  ætlun  Finns  Jóns- 
Bonar)  kveður  hann  við  sömu  raust:  »Börðumk  einn  við 
átta,  —  en  við  ellifu  tysvar,  —  svá  fingum  val  vargi,  — 
varðk  einn  bani  þeirra  —  skiptumk  hart  af  heiptum  — 
hlifar  8kelfiknifum«  (o:  sverðum).  Víga-GIúmi  þykir  á 
gamals  aldri  orðið  ilt  á  jörðu,  er  hann  m^á  eigi,  fyrir  ald- 

urs  sakir,    hefna  i  orrustu:  »IIt'8  á  jörð  of  orðit 

68  óvægins  eigi  —  eyrarleggs  á  seggjum  —  Gríms  í 
göndlar  flaumi  —  Gefnar  mák  of  hefna«.  —  Fer  honum 
gagnstœtt  Gunnari,  er  þykja  ill  hefndarvig  fyrir  svívirð- 
ing,  er  honum  var  ger.  Kristilegrar  iðrunar  verður  fyrst 
vart  i  fomíslenzkum  skáldskap  í  erindi  eftir  Hallfreð  vand- 
ræðaskáld  (»Ek  munda  nú  andask  —  ungr  vask  harðr  í 
tungn  —  senn,  ef  sáluminni,  —  sorglaust,  vi^sak  borgitc). 
Hallfreður  var  vígamaður,  en  hann  iðrast  ekki  viga  sinna 
á  deyjanda  degi,  heldur  orða  (Saga  hans  segir,  að  hann 
hafl  verið  níðskár  á  unga  aldri).  »Það  auðkennir  þessa 
þróttmiklu  tíð,  er  smánar-  og  heiftaryrði  særðu  sárara  en 
vopn,   að   það    er    orða-,    en   ekki    gerðasynd, 


')  Hér  er  vitnaö  i  skáldakvœ&in  eins  og  þan  em  höfð  i  hinni  merki> 
lega  útgáfa  Finna  Jónssonar,  Den  norsk-islandske  Skjaldedigtning  L  B. 

15 


226  Gannar  á  Hliðarenda  [Skirnir 

sem  veldur  fyrstu  iðrun  með  kristilegum  blæ,  er  finst  i 
skáldskapnum**)  (o:  skáldakvæðunum  gömlu),  segir  norskur 
rithöfundur  í  góðri  bók  um  kristna  trú  og  fornnorrænan 
kveðskap.  Líklegt  getur  það  þvi  ekki  talist,  að  Gunn- 
ari  á  Hlíðarenda,  viking  og  kappa  i  heiðnum  sið,  er  hva^ 
eftir  annað  ógnar  andstæðingum  sínum  með  áskorun  um 
hólmgöngu,  hafi  þótt  mikið  fyrir  að  vega  menn,  ekki  sízt 
fyrir  fáryrði  og  skaprauuarorð  um  sjálfan  haun.  Því  mái 
og  ekki  gleyma,  að  öldin  var  ekki  hneigð  til  nýbreytni^ 
allra  sízt  í  hugsun,  oo;  að  Gunnar  var  maður  ekki  frum- 
legur  og  þvi  ekki  líklegur  til  slíks.  Persónu-skapnaði 
heiðinna  forfeðra  vorra  var  og  öðruvisi  háttað  en  tíökast 
nú.  íhygli  klauf  þá  ekki  í  herðar  niður,  sem  ýmsa  vel 
gefna  nútiðarmenn. 

Einhver  kann  að  minna  á  visu,  er  Gisla  Súrssyni 
á  að  hafa  þótt  önnur  draumkona  sín  kveða  við  sig,  þar 
sem  hún  varar  hann  við  vígum:  »Vald  eigi  þú  vígi  — 
vesþú  ótyrrinn  fyrri  —  morðs  við  mæti-Njörðu  —  (mér 
heitið  því)  sleitinn«.  En  á  þessu  er  kristilegur  blær,*) 
enda  segir  saga  Gísla,  að  hann  hafi  látið  af  blótum,  síðan 
hann  dvaldi  í  Vébjörgum,  og  honum  virtist  draumkonan. 
lika  biðjá  sig  að  »láta  leiðast  fornan  sið«  (Gislas.  í  Altn» 
Sag.  —  Bibl.  c.  21). 

Mér  þykir  þvi  langliklegast,  að  þessi  orð  Gunnars 
séu  skáldsmið.  Ovenju-mikil  tilfinning  logar  i  þeim,  eftir 
þvi  sem  tiðkast  i  fornsögum  vorum.  Og  það  er  auðsóð,. 
hvað  þau  eiga  að  sýna.     Gunnar  á  æ  í  vígaferlum.    Það 

*)  Fredrík  Paasche,  Kristendom  og  Kvad,  bls.  22.  í  heiðni  rikti 
yfirleitt  meira  samræmi  milli  vilja  og  verka  en  í  kristnum  sið.  Menn 
gerða  þá  ekki  eins  mjög  og  nú  annað  en  það,  sem  þeir  vildu,  eða  vildu 
annað  en  þeir  gerðu.  Þetta  sést  á  sambandi  þeirra  við  guði  slna.  „Sam- 
bandið  milli  goða  og  manna  var,  sem  áður  er  sagt,  ekki  það  auðmýktar* 
og  syndatilfinningar-samband  frá  manna  hálfu  sem  í  kristiuni  trú;  syad- 
arhngmyndin  var  yfir  hOfuð  ekki  tii.  Hún  gat  þvi  ekki  gert  menn  að 
andlegum  vesalingum  eða  dregið  úr  mönnum  dáð  og  kjark".  Finnur 
Jónsson,  Goðafræði  Rv.  1913,  bls.  141. 

*)  „Han  (o:  Glsli)  synes  at  gendigte  kristelig  Sedelære",  Paasche,, 
Kristendom  og  Kvad,  bls.  16. 


Skirnir]  Gannar  á  Hliðarenda  S27 

er  llfsmœða  hans,  að  hann  er  neyddur  til  þeirra,  sökum 
öfundar  manna,  er  löngum  hefir  fylgt  hetjunum  sem  skuggi 
þeirra.  Þessi  óhamingja  afreksmannsins  var  og  ágætlega 
fallin  til  að  afla  honum  samúðar.  Því  tekur  sagan  það 
fram  oftar  en  einu  sinni,  að  hann  sé  »mjök  at  þreyttr*, 
>mjök  til  neyddr«  o.  s.  frv.  Og  því  er  slík  hetja,  sem 
hann  á  að  vera,  stundum  undarlega  seinn  til  aðgerða.  En 
það  sómdi  illa  kappa,  að  slíkt  kæmi  til  af  skorti  á  hug- 
prýði,  og  það  er  ekki  heldur  líklegt,  að  Gunnar  hafl 
brostið  hreysti  eða  karlmensku. 

Aftur  er  hitt  sennilegt,  að  vopnfimum  hreystimanni  á 
öld  ófriðar  og  víga  verði  lausar  hendur  til  vopnaviðskifta, 
Mönnum  er  innrætt  þörf  á  að  neyta  tíæfileika  sinna  og 
íþrótta  Raddmaður  viU  eyngja,  rithöfundur  semja,  hsefur 
hershöfðingi  vafalaust  reyna  herkænsku  sína  og  hetjudug 
i  striði.  Hetjur  eru  afreksgjarnar.  »Afrek  —  afrek  er 
það,  sem  hetja  lifir  fyrir«,  segir  V.  Vedel  (Helteliv,  bls. 
176).  Vopn  kappanna  freista  þeirra  hættulega.  Þau  eru 
i  senn  meinvættir  þeirra  og  verndarandar.  MikiU  vís- 
dómur  felst  i  frásögninni  af  Tyrfingi,  er  verða  skyldi 
mannsbani  í  hvert  skifti,  Bcm  honum  var  brugðið  og 
unnin  skyldu  með  níðingsverk.  Auðvitað  má  með  réttu 
minna  á  undantekningar  alls.  Eg  leiði  lika  af  fleirum 
rökum  en  almennum  þá  skoðun  raína  eða  trú,  að  sagan 
hafi  lagt  huliðsslæðu  yfir  sitthvað,  er  miður  var  i  fari 
öunnars,  að  hún  hafi  lagað  dýrling  sinn,  heiðinn  viga- 
mann,  eftir  kristilegum  siðferðishugsjónum.  Hann  verður 
nauðugur  sökum  sæmdar  sinnar  að  breyta  eftir  heiðnum 
siðlögum,  eins  og  Flosi  við  Njálsbrennu,  er  í  siðlegum 
efnum  blendingur  heiðingja  og  kristins  manns.  Og  það 
Btafar,  ef  til  viU,  með  fram  af  þessari  stefnu  sögunnar, 
að  þeirri  hetju  vorri,  er  mest  lýðhylli  hefir  hlotnast,  er 
að  mestu  vant  tveggja  eiginleika,  er  dýrstir  einkenna  kappa 
allra  þjóða  og  alda,  afreksfýsnar  og  æfintýralöngunar. 

Fróðlegt  er  að  athuga  kyn  Gunnars.  Vigamenn  voru 
i   ætt   hans.     Systurson   hans   var  Hámundur  halti,  hinn 


15» 


228  Gannar  á  Hll&arenda  [Skírnir 

»me8ti  vígamaðr«,  segir  Landnáma^).  Snjall-Steinn  afa- 
bróðir  hans  i  föðurætt  hjó  Sigmund  móðurföður  bans  bana- 
högg  við  Sandhólaferju.  Um  það  víg  urðu  hann  og  Gunn- 
ar  Baugsson,  föðurfaðir  Gunnars  á  Hliðarenda,  og  bróðir 
þeirra  sekir  úr  Fljótshlíð.  Hófst  vígið  Sigmundar  af  því, 
að  hann  og  Snjall-Steinn  vildu  báðir  fara  fyrr  yflr  Þjórsá 
(Ldn.  bls.  107—108,  219).  Bendir  þetta  á,  að  þeir  frændur 
hafi  ekki  þurft  mikla  átyllu  til  viga.  Gunnar  Baugsson 
hefndi  siðar  Snjall-Steins  bróður  sins  og  lézt  af  sárum  á 
leið  frá  því  vígi.  Þá  feðga,  Hámund,  föður  Gunnars  á 
Hlíðarenda,  og  Gunnar  Baugsson,  föður  Hámundar,  kallar 
Sturlubók  »afreksmenn  at  afli  ok  vænleik«  (Ldn.  219). 
Þessar  sagnir  Landnámu  sanna  vitaskuld  ekkert,  þvi 
að  Gunnar  gat  verið  ólíkur  forfeðrum  sinum  og  frændum. 
En  þær  s  t  y  r  k  j  a  bæði  lýsingar  Njálu  á  líkamsatgervi 
Gunnars  og  þá  skoðun,  að  hann  hafi  verið  sekari  en  sagan 
vill  telja  088  trú  um. 

En  saga  Gunnars  styður  mál  mitt,  ef  húu  er  lesin 
með  gerhygli.  Þá  er  hún  kynnir  hann  fyrst  (c.  19),  lýsir 
hún  honum  alment,  sem  sögum  vorum  er  títt.  En  hún 
ðegir  ekki  á  honum  kosti  og  löstu,  heldur  eingöngu  kosti, 
hleður  hann  lofsyrðum  einum.  En  þar  er  sagan  honum 
vilhöll.  Þá  er  vér  kynnumst  honum  gerla,  sjást  brátt 
brestir.  á  skapi  hans,  bæði  á  atferli  hans  og  ummælum 
Bögumanna  um  hann.  Þá  er  hann  á  í  deilum,  hættir 
honum  til  þess,  er  hinum  sterkari  er  til  gjarnt,  bæði  i 
fomöld  og  nútið,  að  beita  máttarminni  ofbeldi,  leita  ekki 
réttar,  heldur  neyta  aflsmunar.  Hann  skýtur  málum  til 
fiverðs  sins  og  arma,  þó  að  hann  geti,  meira  að  segja, 
borgið  sök  sinni  á  löglegan  hátt,  t,  d.  er  hann  skorar 
Hrút  á  hólm  (c.  24)  og  áður  er  á  minst.  Þetta  bragð 
Gunnars  lætur  sagan  Höskuld  kalla  ójöfnuð  og  gerir  af- 
leiðingar  þess  ósmáar,  sem  fyr  er  sýnt.  En  eftir  þvisem 
Kjála  segir  frá,  skýtur  því  undarlega  við,  er  höf.  telur 
þetta   slikan   ójöfnuð  sem  hann  gerir.    Víst  heflr  Gunnar 


»)  Landnámabók  I.— III.,  Kbh.  1900,  bls.  91,  206. 


Skirnir]  Gunnar  á  Hliðarenda  4í3^ 

beitt  ofriki  að  dómi  samtiðar  sinnar,  er  hann  ekaut  máll 
flínu  til  hnefaréttar.^)  En  það  virðist  honura  til  afsökun- 
ar,  að  Hrútur  hafði  beitt  sama  bragði  við  Mörð  gigju, 
enda  er  hann  látinn  segja:  »Ek  skal  gera  Hrúti  slikan, 
sem  hann  gerði  Merði,  frœnda  raínum*  (c.  24).  Áskorun 
Gunnara  virðist  þvi  ekki  koraa  öldungis  ómaklega  niður. 
En  'vera  má,  að  vér  þekkjum  ekki  nógu  vel  gögn  máls- 
ina  eða  hugsunarhátt  forfeðra  vorra  tiL  skilnings  á  þessu 
atriði.  En  til  skýringar  á  þvi  kemur  mér  i  hug,  að  höf. 
hafi  látið  Höskuld  dæma  atferli  Gunnars  eftir  öðrum  sögn- 
um  en  hann  hirti  eða  gáði  að  skrásetja,  að  Gunnar  hafl, 
með  öðrum  orðum,  unnið  meira  ofbeldisverk  en  sést  af 
Bögu  Njálu  af  aðförum  hans  við  Hrút.  Dómur  sögunnar 
virðist  eiga  við  enn  stærra  afbrot  en'  ráðið  verður  í  af 
forsendum  hans.  En  Gunnar  er  oftar  búinn  til  að  skora 
á  hólm.  Þann  kost  ætlar  hann  Gizuri  hvita  í  þjófnaðar- 
málinu,  að  ráðum  Njáls  og  Hrúts,  og  þess  ekki  getið,  að 
honum  hafi  verið  slikt  ógeðfelt.  >Munt  þú  þá  skora  mér 
á  hólra,  sem  þú  ert  vanr,  ok  þola  eigi  Iög?«  segir  Geir 
goði  við  hann  (c.  56).  Í-  sögura,  er  segja  frá  á  líka  lund 
sem  Njála,  -  vcrðum  vér  að  nokkru  að  leita  skoðana  höf- 
undanna  á  skapgöllura  sögukappa  þeirra  i  ummælum  óvina 
þeirra  ura  þá.  Hér  virðist  því  sagan  undir  niðri  finna  til 
Ijóðs  á  ráði  goðsins  góða.  Hildigunnur  Starkaðardóttir 
læknir  hælir  Gunnari  á  hvert  reipi,  er  ástfangin  í  hetj- 
unni  Hún  kveður  hann  seinþreyttan  til  vandræða,  »enQ 
harðdrægr,  ef  hann  má  eigi  undan  komast*,  bætir  hi'a 
við,  treystist  ekki  að  öllu  að  neita  ofbeldislund  hans.  Ena 
elettir  Gunnar  sér  fram  í  mil,  er  Ásgrímur  Elliðagrimssoa 
sótti  á  hendur  Úlfi  Uggasyni,  og  skorar  Úlfi  á  hólm,  og 
er  þar  alla  ekki  >8einþreyttr  til  vandræða  né  tilneyddi «, 
og   virðist    þar  ekki  þykja  mikið  fyrir  að  lenda  í  vigum. 


')  „Udfordringen  var  her  en  hensynslös  og  vilkaarlig  Handling'*, 
segir  jafngætinn  maðar  og  sannfróðar  um  fornislenzkt  réttarástand  og 
Vilhj.  Finsen  (Om  den  opr.  Ordning  af  nogle  af  den  islandske  Fristata 
InBtitutioner.     Kbh.  1888,  bla.  122). 


230  GnÐoar  &  Hliðarenda  [Skirnir 

Var  þessi  áskorun  skýlaus  ójöfnuður,  þótt  hann  gerði  það 
sökum  vina  sinna,  þeirrg,  Bergþórshvolsfeðga,  NjAls  og 
Helga.     Verður  siðar  drepið  nánar  á  þetta  atriði. 

Ofbeldislund  hans  kemur  þó,  ef  til  vill,  skýrast  i  Ijós, 
er  hann  rýfur  sætt  við  merka  menn  og  fer  ekki  utan. 
Þá  verður  Gunnari  það  á,  er  hetjur  raá  eigi  henda  og 
gagnstætt  er  eðli  þeirra.  Orðheldni  er  eitt  auðkenni  kappa, 
bæði  i  austur-  og  vesturlöndum.*)  Ein  sögupersónan  er 
líka  látin  hafa  sterk  orð  um  þessi  svik  hans,  og  sú  ekki 
óvinveitt  honum,  Kolskeggur,  bróðir  hans,  er  ann  honum 
sem  bróðir  fær  bróður  unt.  »Hvártki  skal  ek  á  þessu 
Díðaz  ok  á  engu  öðru,  þvi  er  mér  er  til  trúat*,  segir  hann 
(c\  75).  Annars  er  meðferð  höf.  á  þessu  efni  næsta  fróð- 
leg.  Þess  ma  sýna  óræk  rök,  að  höf.  heíir  þekt  sögu  af 
Gunnari,  sem  felst  i  önnur  skýring  á  sköpum  og  gerðum 
hetjunnar  en  hann  lætur  mest  á  bera,  en  ríður  ekki  beint 
i  bága  við  höfuðskýring  hans.  Þar  sést  greinilega,  að  hann 
er  Gunnari  hliðhollur,  sem  ákafa-flokksraaður  foringja 
flinum,  og  reynir  því  að  fegra  ófegranai  sáttrof. 

Flestir  íslendingar  kunna  víst  söguna  af  þvi,  er  Gunn- 
ar  sneri  aftur.  Hestur  hans  drap  fæti.  Hann  stökk  af 
baki,  varð  litið  upp  til  hlíðarinnar  og  mælti  þessi  alkunnu 
orð:  >Fögr  er  hliðin,  svcl  at  mér  hefir  hún  aldri  jafnfögr 
sýnzt,  bleíkir  akrar,  en  slegin  tún,  ok  mun  ek  riöa  heim 
aptr  ok  fara  hvergi«  (c.  75). 

Satt  er  það,  að  akra  hefir  mátt  lita  i  Fljótshlið  um- 
hverfis  Hlivarenda  i  fornöld.  örnefni  bera  þar  merki  ak- 
uryrkju.*)  Að  þessu  leyti  vcrður  ekkert  athugað  við 
söguna.  Slíkt  skiftir  og  ekki  máli  hér,  heldur  hitt,  hvort 
ást  Gunnars  á  fegurð  Fljótshlíðar  hafi  verið  aðalástæða 
þess,  að  hann  sneri  aftur,  sem  skilja  verður  af  sögunni. 

Þvi  veitir  raér  erfitt  að  trúa.  Mestu  elskendur  is- 
lenzkrar  náttúru,  Bjarni  Thórarensen  og  Þorsteinn  Erlings- 


')  Vedel,  Helteliv,  bls.  187—189. 

*)  Björn  M.  ÓlEen,    Búnaðarrit  1910,    bl8.  104,  Árb.  Fornleifafélags- 
ins  1888-92,  bls.  41.     . 


€kiriiir]  Gannar  á  Hli&arenda  231 

fion,  hafa  fæðst  upp  i  Fljótshlið,  annar  á  Hliðarenda  og 
hinn  i  Hlíðarendakoti,  næsta  bæ  við  Hliðarenda.  Og 
kvœði  þeirra  sýna,  að  þeir  hafa  aldrei  gleymt  Hlíðinni. 
En  þeir  gátu  þó  báðir  slitið  sig  úr  faðmi  hennar  og  alið 
aldur  feinn  fjarri  æskuslóðum.  Og  undarlegt  er  það,  ef 
Gunnar  heflr  unnað  Fljótshlíð  þeim  mun  meira  en  þeir, 
mentuð  skáld  á  19.  og  20.  öld,  að  hann  af  ást  á  átthög- 
Mm  Bínum  og  hrifning  af  fegurð  þeirra  hafi  ekki  getað 
yfirgefið  þá  um  hrið,  ekki  sizt  ef  sagan  fer  rétt  með,  að 
við  honum  hafi  blasað  sæmd  af  utanförinni,  sem  forn- 
mönnum  þótti  næsta  Ijúf  á  bragð.  Þótt  það  sé  satt  — 
«em  óvíst  er  — ,  að  hestur  hafi  hnotið  með  Gunnar,  og 
hann  snúið  aftur  eftir  þaö,  hlýtur  aðaláa^æða  þess  að 
hafa  verið  önnur  en  ætla  má  af  sögunni.  Og  það  vill 
«vo  vel  til,  að  þetta  sést  —  eins  og  óvart,  mun  sumum 
fiýnast  —  á  henni  i  haugvísu  Öunnars: 

„Mælti  döífla  deilir, 
dáðam  rakkr,  sás  háði 
bjartr  með  bezta  hjarta 
benrö^D,  faðir  Uögna  — , 
heldr  kvaðsk  hjálmi  faldinn 
hjörþilju  sjá  vilja 
vœttidraugr  en  vægja 
valfreyju  stafr,  deýja 
valfreyju  stafr,  deyja." 

Tildrög  þessarar  visu  gerir  sagan  þau,  að  Gunnar 
liafi  kveðið  han^a  i  haugi  sínum  til  að  eggja  Skarphéðin 
og  Högna  hefnda  á  banamönnum  sínura.  Enginn  mentað- 
ur  nútiðarmaður  trúir  þvi,  að  Gunnar  hafi  kveðið  hana 
dauður.  011  frásögnin  er  umvafin  þjóðtrú  og  skáldskap. 
Af  öllu  þessu  taka  menn  síður  eftir  —  og  hafa  ekki 
heldur  veitt  eftirtekt  —  efninu  eða  því,  sem  hún  segir 
mn  ástæðurnar  til  falls  Gunnars.  En  það  sést  ómótmæl- 
anlega,  að  höf.  visunnar  hefir  heyrt  það  haft  eftir  Gunn- 

ari    (»raælti   dögla  deilir faðir   Högna< »heldr 

kvaðsk  sjá  (o:  þessi)  hjörþilju  vættidraugr«),  að  hann 
Tildi  heldur  biða  bana  en  láta  undan,  heldur  »deyja«  en 
»vægja«.     Og   8Ú   sögn   er   sennileg.    Slíkt   kapp  kemur 


282  GaiiÐar  á  Hliðarenda  [Skirnir 

ágætlega  heim  við  það,  sem  vér  vitura  um  fornnorræna 
víkingslund  og  hetjuskap  yfirleitt.  Ekkert  var  og  eðlilegra, 
en  að  Gunnar  ofmetnaðist  af  eigrum  sínum,  fyltist  ofur- 
huga,  sem  hetjum  er  títt  og  einatt  hefir  orðið  þeim  að- 
falli.  Það  eykur  trúanleik  vísunnar,  að  hún  er  i  öllum, 
handritum  Njálu,  þar  sem  áðrar  vísur  i  fyrri  hluta  sög- 
unnar  eru  að  eins  í  sumum  þeirra.  Hún  segir  oss  aöal- 
ástæðu  þess,  að  Gunnar  hélt  ekki  sætt  sína.  Og  höf. 
virðist  hafa  skilið  efni  hennar,  sem  vænta  mátti  um  slik- 
an  mannþekkjara,  þvi  að  hann  lætur  Skarphéðin  segjar 
»Mikit  er  um  fyrirburði  slíka,  er  hann  sjálfr  vitraði  okkr, 
.at  hann  vildi  heldr  deyja  en  vægja  fyrir  óvinum  sínumc 
En  hér  sést  viðleitni  sögunnar  að  fegra  og  siöfága  hetju 
sína.  Það  var  ólíku  veglegra,  sorglegra  og  skáldlegra  að- 
baka  sér  sekt  og  líflcát  af  ^ást  á  sveit  sinni  og  fegurð- 
hennar  heldur  en  af  ofurkappi  og  vísvitandi  mótþróa  vi& 
landslög.  Þvi  lætur  höf.  bera  mest  á  þeirri  ástæðu,  ef 
hann  heflr  ekki  algerlega  búið  hana  til.  En  hann  þegir 
þó  ekki  um  aðalástæðuna,  ef  til  vill  af  raunsæi  skáld- 
auga  sins.  Hugsanlegt  er  og,  að  höf.  hafi  skreytt  Gunnar 
hér  og  víða  enn  meira  af  því,  að  hann  hefir  fundið,  að 
sagan  yrði  vinsælli  fyrir  vikið  Gunnar  hefir  vafalaust 
verið  eftirlætisgoð  samtíðar  höfundar  Njálu,  enda  virðist 
mega  marka  þetta  af  því,  hvernig  Eyrbyggja  getur  varn- 
ar  hans  hinztu,  er  tilgreint  er  i  öðrum  kafla  ritsniíðar  þess- 
arar.  Og  í  Hænsa-Þórissögu  (c.  17)  og  Gunnlaugssögu 
ormstungu  (c.  1)  má  sjái,  að  bjartur  niinningaljómi  hefir 
leikið  um  nafn  hans  á  13.  öld. 

Fleiri  en  eg  ætla  þetta  atriði  Njálu  skáldskap.  Sira 
Friðrik  Bergmann  trúir  ekki  sögunni,  kveður  hana  skáld- 
skap.^)  Einn  hinn  merkasti  rithöfundur  Norðmanna,  Hans 
E.  Kinck,  sem  er  i  senn  stórgáfað  skáld  og  maður  lærður 
vei,  hefir  nýverið  ritfíð  grein  um  íslendingasögur,  þar  sem 
hann  minnist  á  þessi  orð  Gunnars.*)    Hann  kveður  svoað 

*)  Vafurlogar  bls.  61. 

*)  „Et  par  ting  om  ættesa^aen.  Skikkelser,  dea  ikke  forstod",  í  ritiaa 
Til  Gerhard  Graa  d.  des.  VJ16,  bls.  51. 


Skirnir]  Gannar  á  Hliðarenda  289^ 

orði,  að  sagan  gæði  hann  náttúrutilflnningu  (»8kjænker 
ham  naturfölelse*)  Hann  virðist  því  ekki  eigna  þau 
Gunnari.  Kinck  finat  fremur  fátt  um  þau,  þykir  hér  sam- 
setning  lita,  tvennskonar  bleikja,  ekki  tilvalinnar  tegund- 
ar.  En  ialenzkum  bónda,  sem  hvert  ár  ótti  í  höggi  vi5 
launskæðar  frostnætur,  hafl  þótt  slíkt  hrífandi  sjón.  Það 
Bé  búandi,  sem  Bjái.  Það  sýni  smáorðið  »en«,  er  merki 
»til  og  med,  ja  endog«.  Þessi  auðfengna  geðbrigða-upp- 
hrópun  merki  aðeins:  Nú  raá  fara  að  slá  akur  og  taðan 
er  hirt.  Því  verður  naumast  neitað,  að  búsýslubragð  sé 
að  orðunum.  Er  það  i  samræmi  við  þá  kenning,  að  forn- 
menn  hafi  aðallega  litið  búmannsaugum  á  ísl^nzka  náttiiru, 
þó  að  æðri  náttúruskoðunar  verði  vart^)  Én  samt  þykir 
mér  upphrópunin  list.  Úr  flmm  orðum,  tildurlausura  og 
óbrotnum,  er  hér  ger  skýr  og  ekki  lítil  náttúrumynd. 
Hvert  skifti  sem  eg  minnist  þessara  orða,  só  eg  í  huga 
Janga  hlíð  með  Ijósgulum  ekrum  hér  og  þar  og  röð  sleg- 
inna  túna,  með  bæjum  á,  eftir  henni  endilangri.  Og  um- 
gerðin  er  áhrifamikil  og  skáldleg. 

Fyrsta  eða  dýpsta  orsök  falls  Gunnars  og  heimsnún- 
in^s,  hulin  orsök  eðlilegra  orsaka  þess,  er  forlög  hans^ 
örlagaráð  birtist  í  því,  er  hestur  hans  drepur  fæti.  Svo- 
hljóðar  skýring  og  skilningur  Njálu.*) 

í  viðureign  við  þá,  Þríhyrningsfeðga  fer  Gunnar  tvl- 
vegis  heldur  óhetjnlega,  óverulega.  I  orrustunni  við  Knafa- 
hóla  virðist  hann  eiga  við  þá  alls  kosti.  ÞA  er  þeir  leggja- 
á,  flótta,  segir  hann  hæðnislega:  »Þat  mun  ykkr  þykja 
ilt  til  frásagnar,  ef  ekki  skal  mega  sjá  á  ykkr,  at  þit 
haflt  í  bardaga  verit.«  Síðan  hleypur  hann  að  þeim  og 
veitir   þeim    áverka   (c.  63).     Og    í   seinasta   Rangárbar- 


*)  Th.  Hjelmqaist,  Natnrskildringarna  i  den  norröna  diktningen. 
Stockholm  1891,  bls.  7. 

•)  B&áth,  Stadier  bls.  127.  Þrisvar  verða  hestar  verkfœri  forlag- 
•nna  i  lifi  Gannars:  Otkell  réð  ekki  viö  best  sinn,  er  hann  reið  ofan  k 
hann.  Af  þvi  vk  Gnnnar  hann.  Af  hestaati  hófst  fjandskapnr  hans 
Tið  Þrihyrningsfeðga.  Og  loks  er  það  af  hests  vuldam,  að  hann  hœttir 
við  atanför. 


234  Oannsr  k  Hlíðarenda  [Skirnir 

daga  eggjar  Kolskeggur  hann  að  skjóta  á  Þorgeir 
Starkaðarson.  En  það  viU  Gunnar  ekki,  og  er  hvöt  hans 
þar  sraábúandleg :  ^Eyðast  munu  fésjóðirnir  um  þat  er 
þessir  eru  bættir,  er  hér  liggja  nii  dauðir*.  (c.  72).  Kol- 
skeggur  kveður  honum  ekki  munu  féfátt  verða,  og  hefði 
honum  átt  að  vera  kunnugt  um  efnahag  bróður  síns. 
Gunnar  timir,  með  öðrum  orðum,  ekki  að  drepa  hann. 
Hetjur  eru  örlátar.  Það  er  Gunnar  lika,  þá  er  hann 
hjálpar  um  hey  og  mat,  svo  að  hann  skortir  sjálfan  að 
lokum.  Það  er  því  undarlegt,  er  sagan  gerir  hann  hér 
svo  aurasáran.  Eu  ekkert  dregur  þetta  úr  dálæti  hennar 
á  hetju  sinni,  hefir  ef  til  viU  ekki  tekið  eftir,  að  hún 
óprýddi  goðið  með  slíkri  frásögu.  Vildi  sagan  skýra,  hvi 
kappinn  vann  ekki  á  þeim  feðgum  ?  Eða  var  Gunnar 
svona  féglöggur  i  málinu? 


Líklegt  þykir  mér,  að  sagan  geri  mál  Otkels  bónda  i 
Kirkjubæ  verra  en  gerðir  stóðu  til.  1  fyrsta  lagi  er  hætt 
við,  að  höf.  hafi  verið  hlutdrægur,  er  andstæðingur  Gunn- 
ars  átti  i  hlut.  Og  i  öðru  lagi  fer  naumast  hjá  því,  að 
sú  hlutdrægni  hafl  úr  iagi  fært  söguleg  sanrindi,  hetj- 
unni  i  vil,  andstæðing  hans  i  óhag.  Hlutdrægnin  sést  og 
af  tvennu:  Höf.  eys  Gunnar  allan  hátt  og  Jágt  lofi,  en 
ekkert  hrós  drýpur  á  Otkel.  Og  þó  gægist  sitthvað  geð- 
felt  i  fari  hans  upp  úr  frásögunni,  eins  og  vænta  má, 
þvi  að  hann  var  skyldur  einhverri  beztu  ætt,  er  blómgast 
hefir  hér  á  landi,  náfrændi  Gizurar  hvita,  for- 
föður  Haukdæla.  Hann  er  óskaðasár;  »varð  vel  við 
skaðann*,  er  brann  húsið.  Hann  er  gjöfull,  gefur  Run- 
ólfi  úr  Dal  uxa  alsvartan.  Og  góður  virðist  hann  hjúum 
og  þrælum.  Melkólfur  þræll  þykist  sæll,  ef  hann  ætti  sig. 
En  af  þessu  gerir  höf.  Otkeli  enga  sæmd,  raenn  taka 
varla  eftir  þvi.  í  öðru  lagi  er  sýn  hlutdrægni  á  því,  að 
hvergi  er  litið  á  sakir  raeð  Otkels  augum,  hann  hvergi 
látinn  tala  máli  sínu  né  verja  framkomu  sína,  og  er  það 
galli  á  sögunni.  Fyrir  bragðið  er  heysynjun  hans  ekki 
rökstudd  nægilega,  þvi  að  eg  get  ekki  skilið  svo,  sem  hún 


Skirnir]  Giinnar  &  Hlidarendft  235 

Bé  illuni  tillögum  Skammkels  að  öllu  að  kenna,  eins  og 
neitun  allra  sátta  eftir  þjófnaðinn  i  Kirkjubæ.  Eg  man 
tvo  staði  i  islenzkum  bókraentum,  þar  sem  sagt  er  frá 
sama  efni,  heyneitun  i  harðindum,  sem  sýnir,  að  elíkt  er 
vel  fallið  til  skáldlegrar  frásagnar.  Annar  staðurinn  er  1 
Hnensa-Þórissögu,  er  Blund-Ketill  falar  hey  af  Hænsa-Þóri. 
Þar  er  rækilega  skýrt  frá  heybirgðum  hans.  —  »Þó  at 
algjafta  væri  til  alþingis,  at  þó  mundi  afganga  fimm 
stakkar*.  Og  synjunin  er  studd  með  lýsingu  á  skapi 
Hœnsa-Þóris,  nurlara  og  kaupbraskara  í  fornum  sið,  og 
svörum  hans.  Hann  er  t.  d.  lAtinn  spyrja:  »Hvat8kalek 
þá  hafa  annan  vetr,  ef  þá  er  slíkr  vetr  eðr  verri?* 
(Hænsa-Þórissaga  c.  5).  Hinn  staðurinn  er  t  nýíslenzkum 
bókraentum,  i  »GamIa  heyinu«,  eftir  GuðmundFriðjónsson, 
ágætri  smásögu.  Brandur  gamli  er  sýndur  blindur  á  rölti 
kringum  heystabba,  stóran  og  forsan.  Hann  ann  honum 
hugástum,  af  þvi  að  hann  hafði  mörg  ár  látið  sér  ant  um 
hann  —  stabbinn  var  mjög  sýnilegur  og  áþreifanlegur 
lofköstur  hygginda  hans,  hlaðinn  úr  heyi  og  torfi  — ,  og  af 
þvi  að  hann  á  fátt  að  unna  sökum  andlegrar  eymdar  og 
aurastrits  langrar  æfi.  Af  slíku  skilst,  að  honum  hlýtur 
að  verða  sárt  um  heyið.  Og  hann  svarar  og  hugsar  með 
sömu  hygni  sem  Hænsa-Þórir,  mörgum  öldum  áður:  »Það 
getur  gert  grasleysisár,  og  það  geta  komið  eldgos,  og  alt 
gras  orðið  eitrað  eins  og  það  varð  i  móðuharðindunurat.  Alt 
filíkt  vantar  í  heysynjunarsögu  Njálu.  Kinck  fullyrðir,  að 
Otkell  eigi  stórar  birgðir  (»hele  lagre  pá  stabburet*  s.  st. 
bls.  52),  en  slíks  getur  hvergi.  Það  sést  að  eins,  að  til 
hefir  verið  matur  á  tvo  hesta  um  þingtímann,  er  Mel- 
kólfur  þræll  sótti  mat  að  Kirkjubæ.  Vera  mn,  að  ráða 
eigi  i  mikinn  heyforða  af  orðum  Otkels,  að  hvorttveggja 
sé  til  og  af  því  er  Njáll  kallar  illa  gert  að  »varna  Gunn- 
ari  kaups«.  Ef  svo  er,  þá  hafa  fáyrði  höf.  skemt  frásög- 
una.  Meinsemi  Otkels  hefði  orðið  áhrifameiri,  ef  sést 
hefðu  fullar  tóttir  eða  vcrið  frA  þeim  sagt.  Svo  mjög 
stakk  hjálparsynjun  hans  i  stúf  við  bóngæði  Gunnars,  er 
heylaus   var   sökum  heyhjálpar  sinnar.    Eg  held,  að  höf. 


S36  GanDar  á  Uliðarenda  [Skirnir 

hafi  því  ekki  heyrt  né  séð  mikið  látið  af  heyforða  Otkels. 
Slikur  listamaður  sem  hann  og  auk  þess  stórum  vilhallur 
Gunnari  hefði  ekki  þagað  um  slíkt. 

Otkell  er  ekki  látinn  greina  neinar  ástæður  fyrir 
bjargarsynjun  sinni,  likt  og  þeir  gera,  Brandur  og  Hænsa- 
Þórir.  En  ekki  er  hægt  að  áraæla  honum  að  þeim  óheyrð- 
um,  þvi  að  þær  gátu  verið  réttmætar,  t.  d.  að  hann  kysi 
fremur  að  hjálpa  landsetum  og  félitlum  grönnum,  eða  að 
hann  þættist  ekki  eiga  nóg  hey  sjálfur.  Og  það  sést  af 
dæmi  Blundketils,  að  góðir  menn  i  fornöld  hafa  verið 
heysárir.  Það  var  þvi  meiri  þörf  á,  að  Otkell  gerði 
nokkra  grein  fyrir  ástæðum  sínum,  er  búast  mátti  við 
góðum  undirtektura  undir  heyfölun  Gunnars,  eftir  þvi  sem 
sést  skap  hans  og  örlæti.  Og  hann  fagnaði  Gunnari 
vel,  þá  er  hann  kom  að  biðja  hjálpar.  Og  þjófnaðarraál- 
ið  er  smásaga  í  sjálfri  eögunni,  afdrifamikiil  þáttur  henn' 
ar,  þar  sem  öU  höfuðatriði  þurfti  því  að  rökstyðja  sem  í 
sérstakri  sraásögu  væri.  Hér  virðist  mér  þvi  skella  i 
söguna,  líklega  sprottin  af  því,  að  höf.  þarf  að  flytja  mál 
Gunnars,  en  samtíðarraenn  hans  þektu  arfsagnir  þær,  er 
hann  studdist  við,  svo  að  hann  hefir  ekki  þózt  geta  farið 
með  efnið  eftir  vild  sinni  né  kröfura  góðrar  listar.  "Hugs- 
anlegt  væri  og,  að  hér  hefði  eitthvað  týnst  úr  sögunni. 

—  —  Áf  þvi,  sera  sagt  er  fyrr  um  frásögn  sögunnar 
af  framkomu  Hallgerðar  við  víg  Gunnars,  sjást  líkur  þess, 
að  Njála  halli  mjög  á  hina  hárprúðu  fríðleikskonu.  Kuld- 
inn  i  garð  hennar  birtist  i  orðalagi  sögunnar  á  einura  stað 
(c.  14),  —  er  þess  er  getiö,  að  hún  hafi  sezt  að  búi  á 
Varraalæk,  gefin  i  annað  sinn:  »HaIlgerðr  sat  mjök  á 
sér  ura  vetrinn,  ok  likaði  við  hana  ekki  illa«.  Svona 
komast  raenn  ekki  að  orði  um  aðra  en  þá,  sera  þeim  er 
ekki  ura  gefið.  Áður  er  sagt,  að  allir  heiraaraenn  henuar 
hafi  harmað  hana,  er  hún  fluttist  aftur  i  föðurgarð  eftir 
dráp  Þorvalds,  fyrsta  manns  síns.  Úr  þvi  að  hún  reynd- 
ist  hjúum  sinura  svo  vel  á  mæðutiraa  sinura,  hefði  raátt 
vænta,    að   likað   hefði   við  haua  betur  »en  ekki  illa«,  er 


49kirair]  Oannar  á  Hli&arenda  237 

hÚQ   stóð   á   hátindl   hamingju   sinnar  og  æfi,  fyrsta  hjú- 
«kaparárid  með  manni,  er  hún  unni. 

Ýmsir  hafa  veitt  eftirtekt  hlutdrægni  Njálu  i  garft 
Hallgerðar,  t.  d.  Hermann  Jónasson  (Draumar,  bls.  43)^ 
Kinck  lætur  þá  skoðun  i  Ijós  í  fyrnefndri  ritgerð.  Hann 
bendir  á,  hve  gjafir  hennar  til  heimamanna  sinna  eftir 
Tig  Þorvalds  komi  henni  að  litlu  liði  í  sögunni,  er  sé 
•einkum  hlutdræg  i  garð  hennar,  síðan  öunnar  átti  hana. 
Eg  get  þess  til  fróðleiks,  að  Kinck  dettur  i  hug,  að  klerk- 
lærður  kvenhatari  hafl  bætt  sögunni  af  henni  og  boga- 
«trengnum  i  bókina*).  En  ef  einhver  fótur  sé  fyrir  þessu, 
heldur  hann,  að  ástæðan  hafi  verið,  að  þún  hafi  ekki 
þolað  Rannveigu,  tengdamóður  sina,  og  ekki  getað  hugsað 
til  þess  að  flétta  með  henni  streng  úr  hári  sér.  Eg  trúi 
ekki  á,  að  þetta  hafl  verið  meira  en  í  hæsta  lagi  auka- 
ástæða,  sem  sjá  má  hér  á  undan.  .  Kinck  hyggur,  að 
Ounnari  hafi  fariat  lítilmannlega  i  förinni  að  Kirkjubæ. 
Ef  slíkt  má  ráða  i  af  frásögn  Njálu,  held  eg,  að  það  sé 
ávöxtur  af  kristilegri  siðfágun  sögunnar  á  dýrlingi  sín- 
um.  Og  enn  verð  eg  að  andmæla  hinu  viðfræga  skáldi 
Austmanna,  er  hann  segir,  að  Gunnar  hafi  snúið  heim 
með  smánaryrði  á  baki.  Þau  finn  eg  hvergi  i  sögninni 
af  þessari  för.  Hitt  er  annað  mál,  að  neitun  Otkels  lætur 
að  minsta  kosti  óþýðlega  i  nútiðai'eyrum:  »Hvárttveggja 
er  til,  en  hvártki  mun  ek  þér  selja*.  Og  Hall^erður  gat 
bafa  reiðst  fyrir  hönd  sina,  matarlausrar,  og  bónda  sins, 
þótt   Gunnar  hefði   ekki  verið  smánaður,  og  Otkell  hefði 


*)  Signröur  Breiðfjörð  hefir  ort  stöknr  um  Hallgerði,  og  bera  þ»r 
dómTÍsi  hans  vel  sögnna.  £f  menn  lesa  þær,  skilst  þeim,  með  hve  lit- 
illi  Bamúð  sagan  litar  á  þessa  iUrœmda  glœaikonn.  Og  þar  sem  samúð 
yantar,  er  hætt  við,  að  skorti  á  skilninginn.  | 

*)  Nærri  öld  áðor  komst  rimnaskáldið  Breiðfjörð  að  þeirri  niðor* 
«töða,  að  sögnin  vœri  innskot: 

„Af  þessa'  og  öðru  þykír  hætt, 
þvi  i  sagna-kveríð 
einhver  hafi  inn  i  bætt, 
sem  illgjam  hefir  veríð". 


388  Oannar  á  Bliðarenda  [Skirnir- 

haft  gild  rök  til  synjunar  sinnar.  Skapstórar  konur  og 
metnaðargjarnar  fara  ekki  að  lögum.  Og  það  er  senni- 
legt,  sem  Kinck  bendir  á,  að  húsmóðurinni  á  Hiíðarenda 
haíi  graraist,  er  Gunnar  kom  með  þrælinn  Melkólf  í  við- 
bót  á  fæði.  Mér  heflr  annara  lengi  þótt  hvorttveggja 
jafnóskiljanlegt,  að  Otkell  bað  Gunnar  að  kaupa  hanD^ 
eftir  það  sem  á  undan  var  gengið,  og  að  Gunnar  varð 
við  tilraælum  hans  (»ufattelig  godfjottethed*,  kallar  Kinck 
það  s.  st.  bls.  52).  Kinck  ætlar  því,  að  matvælatakan  í 
Kirkjubæ  hafi  verið  hefnd,  en  alls  ekki  þjófnaður,  og  að 
frásagan  af  orðura  Hrúts  ura  þjófsaugun  Hallgerðar  séu 
búin  til  sökura  frásöguaðferðar  (»sagaen  har  selv  laget 
dem  av  tekniske  grunde*  s.  st.  bls.  49)*).  Ef  nokkuð  er 
og  ólíklegt,  þá  er  það  það,  að  höfðingjadóttir  og  hefðar- 
kona  gerist  þjófur  í  sið  hernaðar  og  víga,  er  taldi  þjófnað^ 
svivirðilegastan  allra  glæpa.  Og  Hallgerði  rak  ekki  skort- 
ur  til  sliks  örþrifaráðs,  því  að  hægt  var  að  gefa  gestum 
Gunnars  annan  mat  en  þýfið  úr  Kirkjubæ,  að  sögnNjálu. 
Aðrar  sögur  fara  og  ekki  af  þjófnaði  Hallgerðar,  og 
söguhöf.  hefði  víst  ekki  legið  á  þeim,  ef  heyrt  hefði.  En 
ef  þjófsnáttúra  hefði  verið  eins  rík  í  henni  og  ætla  má  af 
þjófsaugunum,  hefði  hún  að  líkindum  stolið  oftar. 

Þjófnaðarsagan  er  og  tortryggileg  af  ytri  rökum.  Það 
likist  skáldhnykk,  er  Otkell  gefur  Melkólfi  þræl  kníf  og 
belti,  sem  hann  týnir  i  þjófnaðarför  sinni,  við  Rangá,  sem 
svo  margt  gerist  við  i  Njálu.  Og  enn  viU  það  til,  að 
gripina  flnnur  versti  öfundarmaður  Gunnars,  Skamrakell,. 
manngerð  illvildin,  er  ilt  vill  ills  vegna,  og  að  því  leyti 
örlítið  brot  af  Jago  Shakspeare's  og  eldri  í  bókmentum 
heims  en  hann. 

Það  sýnist  og  glæfralegt  að  senda  um  hábjarta  vor- 
nótt  jafnlanga  leið  og  frá  Hlíðarenda  vestur  að  Kirkjubæ 
á  Rangárvöllura    til  að  stela  mat  á  tvo  hesta,  búa  upp  á 

')  Um  matvælatökuna  i  Kirkjubæ  og  epádóm  Hrúts  hefir  Einar 
Hjörleifsson  látið  svipaða  skoðun  i  Ijós.  Hann  hyggur,  að  „hefndarhug- 
nr"  hafi  ráðið  mestu,  er  Hallgerður  sendi  þrælinn  til  Kirkjubæjar  („Skap- 
Btórar  konur",  Skirnir  1909,  bls.  8). 


Skirnir]  GanDar  á  Hl[&areDda  S39' 

þá,  kveikja  sidan  i  húsi  og  skilja  ekki  vid  það,  fyr  en 
fuUséð  vœri,  að  útihúsið  brynni  til  ösku.*)  Og  heimafólk 
á  Hlíðarenda  hefði  naumast  mátt  fá  nokkra  vitneskju  um 
þjófnaðinn.  Melkólfur  heíir  þvi  orðið  að  fara  og  koma 
aftur,  meðan  heiraamenn  sváfu. 

Sigurður  fornfræðingur  Vigfússon  kveðst  »áreiðanlega« 
hafa  fundið  ösku  úr  búri  Otkels  (Árb.  Fornleifafél.  1888— 
92,  bls.  54).  Trúum  þvi,  er  mun  þó  óörugt,  að  askan  só 
úr  mannvirki  frá  fornöld.  En  eg  veit  ekki,  hvernig  l 
ósköpunum  hann  hefir  séð  það  á  henni,  að  hún  var  úr 
búri  því,  er  Njála  á  við.  Oftar  gat  brunnið  í  Kirkjubæ 
en  þá,  þótt  engar  sagnir  fari  af.  Nafnið  á  upphækkun 
þeirri  (ostabúr),  cr  hann  gróf  í,  sannar  ekkert.  Munura, . 
að  litið  fór  fyrir  dómvísi  (kritik)  manna  á  fyrri  öldum. 
Sögn  af  þessum  bruna  hefir  lifað  á  vörum  fólks.  Eins 
kunnu  héraðsbúar  og  Kirkjubæjarbúendur  sögu  Njálu  af 
stuldi  flallgerðar.  Þeir  g  e  t  a  þvi  hafa  skírt  upphækk- 
un  þessa  ostabúr,  eins  og  forfeður  vorir  tengdu  heljar- 
björg  við  sagnir  af  Gretti  og  kölluðu  þau  Grettistök.  Með 
þessu  neita  eg  ekki,  að  askan  sé  úr  búri,  sem  Otkell  heflr 
átt,  heldur  hinu,  að  um  slíkt  verði  fullyrt.  Rannsóknir 
Sigurðar  Vigfússonar  sanna  ekkert  um  frásögn  Njálu,  allra 
sizt  með  hvaða  tíðindum  kveikt  hefir  verið  í  útibúrinu, 
né  í  hvaða  skyni  slíkt  hefir  verið  gert. 

Valda  mun  ágreiningi,  hví  sagan  gerir  þjóf  úr  Hall- 
gerði.  Kinck  skýrir,  að  hylma  hafi  átt  yfir,  að  matar- 
takan  hafl  verið  hefnd  svívirðingar,  er  bóndi  hennar 
þoldi  í  Kirkjubæ,  mátulegt  að  nota  til  þess  þrælinn,  er 
troðið  var  upp  á  nátthúfuna  bónda  hennar  (»8om  de  prak- 
ket  ind  pá  hendes  nathue  av  en  raand«). 

Eg   hygg  annað.    Matvælatakan  oUi  kinnhesti  Gunn- 


')  Þó  finnast  dæmi  furðalegrar  dirfska  til  þjófnaðar  Mér  segir 
skólastjóri  Magnás  Helgason,  er  eg  hefi  g^ætt  á  að  tala  viö  am  samt  i 
ritgerð  þessari,  að  eitt  sinn  bafi  verið  stolið  að  nœtnrþeli,  milli  loka  og 
jónsmessa,  mat  á  tvo  hesta  frá  foreldrum  hans  i  Birtingabolti.  Aldrei 
varð  uppvibt  um,  bver  að  væri  valdur,  en  hanD  hefir  tspast  veriö  eÍD» 
langt  aðkominn  og  Melkólfar  aö  Kirkjabæ. 


;S40  Gannar  &  Hliöarenda  [Skirnir 

ars,  er  hann  laust  konu  sína  í  viðurvist  margra  gesta. 
Harðneskja  hans  varð  afsakanlegri  af  stuldinura,  hinum 
herfilegasta  glæp,  heldur  en  ef  til  gerræðis  hennar  hefði 
verið  stofnað  i  hefndarskyni  fyrir  bjargarsynjun  og  þræls- 
sölu,  er  hún  gat  reiðst,  þótt  bóndi  hennar  væri  ekki 
^virtur.  Þessi  skýring  fellur  í  Ijúfa  löð  við  auðsæja  við- 
leitni  höf.,  að  kenna  ógæfu  Gunnars  öðrú  en  siðbrestum 
hans  og  gerðum  —  nema  fyrsta  ójafnaðarverki  hans. 
Alt  er  honum  iUa  launað.  Skæðasti  fjandmaður  hans  og 
ráðbani  varð  Mörður,  sonur  Unnar,  'frændkonu  hans,  er 
Jiann  reyndist  drengur,  sem  dugði  i  raun.  '  Það  er  rang- 
Jætið  1  örlögum  Gunnars,  að  honum  er,  hjálparþurfa  sakir 
hjálpsemi,  þverneitað  hjálpar.  Hann  þýðist  ekki  ráð 
Þráins  að  taka  hey  i  Kirkjubæ  og  gera  verð  fyrir  (Nj. 
c.  47).  Sá  þegnskapur  —  og  þrælskaupið  —  var  honum 
goldinn  með  þjófnaði  konu  hans,  er  dró  eftir  sér  sekt 
hans  og  dauða.  Ólánið  sprettur  —  samkvæmt  skilningi 
Njálu  —  af  manngæðum  hans  og  drengskap,  ráðsnilli 
Njáls,  ósjálfstæði  Otkels,  illgirni  Skamkels,  slægð  og  fé- 
girnd  Marðar,  þjófseðli  konu  hans,  glæstrar  og  hárprúðr- 
ar  með  >flagð  undir  fögru  skinni«,  og  refsidómi  þungra 
örlaga.  Og  alt  er  þetta  hefnd  ójafnaðar,  er  hann  beitti 
Hrút  og  fyrr  er  gerð  grein  fyrir.  Og  merkilegast  er,  að 
hefndin  kemur  úr  ættum  þeirra,  er  hann  vann  ójöfnuð 
fyrir  og  hafði  hann  i  frammi  við,  frá  syni  Unnar  og 
bróðurdóttur  Hrúts.  Og  nú  skilst,  hvi  Hrútur  og  ekki 
annar  kennir  þjófsaugun  og  spáir  fyrir  henni.  Sömu 
augu  hefndu  ósigurs  hans  í  deilum  víð  Gunnar  um  fó 
Unnar, —  algerlega  gegn  vilja  hans  og  óskura,  (samanber: 
»mun  oss  verða  í  þvi  engi  hefnd  né  frarai«).  Það  hefir  í 
upphafi  verið  skilningur  höf.  á  harmsögu  Gunnars  og  list- 
ráð  hans,  að  Hallgerður  og  Mörður  steyptu  honum  1 
óhamingju.  Áhrif  hennar  á  líf  hans  urðu  að  gerast  með 
hinum  óskaplegustu  endemum,  svo  að  engum  gætu  dulist 
'þau.  Það  er  víst  höfuðástæða  þess,  að  sagan  lætur 
ihana  stela  í  Kirkjubæ  og  —  ef  til  viU  —  synja  honum 
Jhárlokksins,  hjálpa  Merði  og  frændum  hans  sem  áður  við 


IBkirnir]  GoDnar  á  Hliðarenda  *  241 

BÍðustu  sókn  á  hendur  honum,  þá  er  hún  átti  að  fyrstu 
upptök.  Hvorki  drengskapur  né  hreysti  í  bróðurlegu 
'bandalagi  við  vizku  hins  mesta  spekings  fá  afstýrt  hefnd 
tyrir  ilt  verk*),  meira  að  segja  ekki  vinátta  og  trygðir 
með  tengdum  við  þá  ætt  og  þann  mann,  er  það  bitnaði 
á.  Hún  dynur  á  þér  alt  fyrir  það,  að  ekapadórai,  vís  þór 
sem  dauðinn,  óviðráðanleg  og  óstöðvandi.  Sú  virðist 
.meginhugsun  sögu  Gunnars  á  Hlíðarenda. 

IV. 

Eg  bregð  mér  snöggvast  frá  Njálu  og  athuga  Land- 
námu. 

Merkilegt  er,  að  hún  telur  bræður  r  Gunnars,  en 
nefnir  ekki  Kolskegg^),  er  ætla  mœtti,,  eftir  Njálu,  að 
mestar  sagnir  hefðu  gengið  af.  Hauksbók  er  sett  saman 
eftir  landnámsbókum  þeirra  Sturlu  Þórðarsonar  og  Styrrais 
fróða,  og  tekið  það  »úr  hvárri*,  sem  önnurhafði  »framarc 
(o:  meira)  en  hin.  Hauksbók  og  Melabók  nefna  bræður 
-Gunnars,  en  ekki  Sturlubók,  það  sem  nú  er  til  af  henni. 
Þeir  Styrmir  fróði  og  Sturla  Þórðarson  vóru  báðir  hand- 
gengnir  Snorra  Sturlusyni,  hafa  að  líkindum  báðir  dvalist 
hjá  honum.  Og  geta  má  nærri,  hvort  þeir  hafa  ekki  oft 
Bpjallað  við  hann  um  fornar  sagnir  og  fræði.  Hauksbók 
hlýtur  þvi  að  hafa  heimildir  sinar  frá  mönnum  nákunn- 
•ugum  Snorra.  En  hann  ólst,  sem  kunnugt  er,  upp  skamt 
frá  Hlíðarenda,  á  einu  mesta  fræðisetri  íslands  í  þá  daga, 
Odda  á  Rargárvöllura.  Fráleitt  hafa  aðrir  vitað  betur 
deili  á  Gunnari  og  ætt  hans  en  Oddaverjar.  Ef  Kol- 
Bkeggur  hefir  verið  til,  sætir  þvl  furðu,  ef  nafn  hans  heflr 
iarið  fram  hjá  hvort  heldur  Styrrai  eða  Sturlu  eða  báðum'), 


*)  „The  lesson  it  (o:  Njála)  teaches  is  of  a  Divine  retribution,  and 
tbat  evil  brings  its  own  reward  fn  spite  of  all  that  human  wisdom,  and 
coarage,  even  innocence,  can  do  to  oppose  it",  legir  Gnðbrandur  Vigf lisson 
(Prolegomena,  bls.  xlii  i  Sturi.  I.  Oxf.  1878). 

»)  Landn.  1900,  bls.  109,  236  (Melab/.k). 

')  Að  œtlun  Finns  Jónssonar  erMelabók  gerö  eítir  Sturlubók  og  hefir 
baft  nafn  brœðra  Qunnars  þaðan  (Landn.  Kh.  1900,  bla.  XXXV— XXXVI). 

16 


242  öannar  á  Hlíðarenda  [Sklmir 

ekki  8ízt  er  þeir,  eða  sá  þeirra,  sem  er  hér  heimildar- 
maður  Hauksbókar,  vita  nöfn  tveggja  bræðra  hans,  Helga 
og  Hafurs,  er  við  engin  tiðindi  er  dreift,  en  Kolskeggur 
hins  vegar  þeirra  bræðra  sagnkunnastur,  að  þvi  er  ætla 
má  af  Njálu.  Annaðhvort  heíir  höf.  Njálu  þvi  skapa^ 
Kolskegg  af  mætti  anda  sins,  eða  gert  úr  honum  miklu 
meiri  garp  en  hann  var.  Mér  hugsast  ekki  önnur  skýr- 
ing  á  þögn  Landnámu  um  hann.  Gunnar  á  að  hafa 
trúað  Kolskeggi  —  sem  alt  er  vafasamt  um  —  fyrir  því^ 
er  þeir  vóru  einir  á  heimleið  eftir  víg  Otkels,  að  hann 
vægi  nauðugur.  Styrkir  saraanburður  við  Landnámu  þá 
ætlun,  að  þessi  orð  hans  séu  skáldskapur,  siðfágun  sög- 
unnar  á  kappa  hennar  og  Ijútiing,  er  afla  eigi  honum. 
vegs  og  vinsældar. 

Ekki  ber  Landnámu  og  Njálu  saman  um  sonu  Gunn- 
ars.  Hauksbók  getur  þeirra,  telur  þá  tvo  eins  og  Njála,. 
en  kallar  þá  Grana  og  fíámund.  AUar  sagnir  Njálu  af 
Högna  eru  því  efa  orpnar  af  sörau  greinum  og  það,  er 
hún  segir  frá  Kolskeggi.  en  stórmiklu  munar,  hve  minna 
kveður  að  Högna  en  Kolskeggi.  Hann  gat  því  fremur 
leynst  fyrir  Styrmi  fróða  en  föðurbróðir  hans. 

Landnáma  minnist  á  þrjú  atriði  úr  sögu  Gunnarsr 
vig  Otkels,  orustuna  við  Knafahóla  og  fall  hans.  Hún 
styrkir  sögu  Njálu  frá  vígi  Otkels,  það  sem  hún  nær. 
Segir  að  eins,  að  Gunnar  hafi  barist  við  hann  »við  garð 
at  Hofi«,  og  að  Otkell  og  Skamrakell  hafi  fallið  þar 
(Ldn.  bls.  110).  Fleiri  gátu  hafa  fallið,  en  höfundur  þessa 
kafla  Landnámu  ekki  hirt  að  nefna  aðra  en  tvo  hina 
merkustu.  Aftur  greinir  Landnámu  og  Njálu  allmjög  á 
um  bardagann  hjá  Knafahólum.  Landnáma  segir,  að 
EgiII  úr  Sandgili  hafi  setið  þar  fyrir  Gunnari,  fallið  og 
með  honum  tveir  Austmenn  og  Ari  húskarl  hans,  en  fljörtur, 
bróðir   Gunnars,  »úr  hans  liði«  (Ldn.  bls.  109—110,  220). 

En  próf.  B.  M.  Olsen  hyggur,  að  Melabók  sýni  oss  eldri  gerð  Landnámu 
en  önnur  handrit  hennar.  Ef  skoðun  próf.  Ólsens  er  rétt,  styrkir  það 
skoðun  mina  um  Kolske^g.  Þá  verður  einum  frœðimanni  fleira,  er  hefir 
ekki  heyrt  hans  getið. 


Skirnir]  Gannar  á  Hli&arenda 

Njála  kveður  fjórtAn  hafa  fallið,  Hjört  hinn  fimtánda. 
Frœðiritið  Landnáma  kappkostar  sýnilega  að  telja  þ& 
nákvæmlega,  er  á  fundinum  féllu,  þar  sem  getið  er  falls 
eins  húskarls,  og  hann  nefndur  nafni,  ekki  meira  virðir 
en  húskarlar  vóru  i  fornöld.  Það  er  þvi  ekki  óliklegt, 
að  Njála  hafi  stækkað  Gunnar  á  að  bæta  einum  tug  viíS 
tölu  faliinna  manna. 

Á  Landnámu  er  helzt  svo  að  sjá,  sem  Egill  hafi  veri^ 
aðalmaður  i  fyrirsát  fyrir  Gunnari  hjá  Knafahólum.  I 
Njálu  er  Starkaður  undir  Þrihyrningi  frumkvöðuU  henn- 
ar  og  foringi.  En  Landnáraa  nefnir  ekki,  að  hann  hafi 
tekið  þátt  í  þeirri  aðför  að  Gunnari.  Enn  kemur 
Njálu  og  Landnámu  ekki  eaman  um  austmenninc:.  Land- 
náma  kveður  tvo  hafa  fallið,  Njála  einn.^) 

Landnáma  (bls.  110)  segir  öðruvísi  frá  falli  Gunnars 
en  Njála.  Saman  ber  þeim  um  tölu  særðra  og  fallinna. 
Éu  þab  ber  á.  milli,  að  Landnáma  kveður  Gunnar  hafa 
verið  heima  með  einn  karlmaun  fulltiða,  en  Njála  segir 
hann  einan,  eins  og  Eyrbyggja.  öll  frásögn  af  falli  Gunn- 
ars  fær  og  enn  meira  á  oss,  er  enginn  er  til  liðsinnia. 
Njála  gerir  með  þessu  hetju  sína  enn  stærri  en  hin  þurra 
frásögn  Landnámu.  Mest  hljóta  menn  þó  að  taka  eftir 
þvi,  að  Landnáma  kveður  Ásgrím  Elliðagrimsson  með^ 
þeim,  er  fóru  til  vígs  Gunnars.  Njála  telur  fyrirmenn 
þeirrar  farar  nákvæmlega  (c.  75),  en  getur  hans  ekki^ 
og  veit  þó  margt  af  honum  að  segja.  Er  þvi  ólíklegt,  að 
höf.  hafi  ekki  heyrt  um  hlutdeild  Ásgríms  í  aðför  að 
Gunnari.  Aftur  aflar  Gunnar  sér  vináttu  hans  að  sögn 
Njálu,  —  er  hann  skorar  á  hólm  Úlf  Uggason,  skáld,  er  * 
við  lá,  að  ónýttist  málasókn  Ásgríms  á  hendur  honura,  og 
fyr  er  nefnt  (Njála  cap.  60).  Með  slikum  ójöfnuði  barg 
Gunnar  raáli  Asgríms,  er  hét  honum  að  vera  aldrei  i 
mót  honum,  en  jafnan  með  í  málaferlum.    Njála  og  Land- 


')  Tveir  austmenn  sátn  fyrir  Gunnari^  samkvœmt  Nj&lu,  og  v6m 
þeir  &  vist  i  Sandgili.  Njála  segir  nokkra  sögu  af  þeim  austmanni,  er 
komst  heill  úr  bardaganum  hjá  Knafahólum.  Hann  féll  fyrir  Gunnari 
heima  á  Hliöarenda,   er  þeir  Gizur  hviti  og  Geir  goði  vóg^  hann. 

16* 


^44  Gannar  á  Hliðarenda  [Sklmir 

náma  verða  hér  ekki  samþýddar  á  annan  veg,  en  aö 
Njála  nefni  ekki  Ásgrím  í  aðför  að  Gunnari  —  af  vangá 
eða  öðrum  sökura  —  og  að  hann  hafi  fylgt  vini  sinum  og 
frænda,  Gizuri  hvíta,  til  víg8  Gunnars,  þrátt  fyrir  heit  sitt 
og  þegna  hjálp  í  raun,  sem  hann  getur  hafa  gert.  En  frá- 
8Ögn  Njálu  af  viðskiftum  Gunnars  og  Ásgrims  fær  varla 
staðist  af  þvj,  að  Helgi  Njálsson  hefir  tæpast  verið  kvænt- 
ur  dóttur  Ásgrims,  er  þetta  á  að  hafa  gerst.^)  Er  þessi 
sögn  ort  til  að  sýna,  hvað  sá  hinn  mikli  ágætisvinur, 
Gunnar  á  Hlíðarenda,  er  nauðugt  var  að  vega  menn, 
gat  gert  fyrir  vini  vina  sinna  (sbr.:  »vin  sínum  —  skal 
maðr  vinr  vesa  —  þeim  ok  þess  vin«.  Háv.  43.  er.)?  Þvl 
trúi  eg  trauðla,  svo  tvisýnn  sórai  sera  honura,  dýrlingi 
Bögunnar,  var  að  slíku.  Einhver  fótur  mun  vera  fyrir 
þessu  ójafnaðarbragði  Gunnars.  Eitthvað  getur  hafa  farið 
milli  mála  ura  það.  En  líklegt  er,  að  sagan  hafl  siðfegr- 
að  eitthvert  glap  hetjunnar,  er  hiin  af  raunsæi  eða  ein- 
hverri  ástæðu  þóttist  ekki  geta  þagað  um,  i  þvi  skyni 
látið  Gunnar  drýgja  það  í  þarflr  vina  sinna  og  lyft  ójöfn- 
uði  hans  á  þá  leið  upp  i  æðra  veldi. 

Samanburður  á  Njálu  og  Landnárau  styrkir  þvi  þá 
skoðun,  að  Njála  hafl  stækkað  og  siðfágað  Gunnar*.) 

V. 

Það  er  eitt  auðkenna  Njálu,  að  engin  íslendingasaga 
er,  spjaldanna  á  railli,  svo  fuU  af  lögkrókum  og  lagaflækj- 
um.  Höfundur  Njálu  er  sólginn  í  lögmannabrögð.  Þessi 
merkilegi  huldumaður  er  í  senn  stórskáld  og  málari  mann- 
legra  ástriðna  og  tilflnninga,  ættfræðigrúskari  og  lögsögu- 
þulur.  Hann  heflr  verið  einn  þeirra  manna,  er  hafa  góða 
andlega  matarlyst. 


*)  Þessa  hj&lp  verður  Gunnar  að  hafa  veitt  ÁBgrimi  fyrir  orruatuna 
viö  Knafahóla.  Hana  telur  Finnur  Jónsson  988,  en  Njálssonu  kvæuast 
990—1000  (Brennu-Njálssaga,  Eiöleitung,  hls.  XXXIV— XXX7). 

■)  Eg  nenni  ekki  að  ræða  hér  né  rannsaka,  hvort  Landn&ma  hafi 
tekið  frásögn  sina  af  bardögum  Gunnars  úr  eérstakri  sögu  af  honum,  er 
höf.  Nj&lu  hefir,  ef  til  vill,  ekki  þekt.    Sé  ekki  ástœðu  til  að  œtla  slikt. 


SkirnirJ  Gannar  á  Hliðarenda  24& 

Mikið  heflr  verið  ritað  með  lærdómi  og  aðdáanlegri 
gerhygli  um  lögfræði  Njálu  og  hún  sætt  hörðum  árásum. 
Þó  er  það  nær  minni  ætlun,  að  margt  megi  enn  finna  og 
rita  um  þetta  efni,  er  af  raá  vaxa  skiiningur  á  þeirri 
hinni  miklu  bók.  Er  þess  óskandi,  að  einhver  lögfræð- 
inga  vorra  rannsakaöi  lagaatafi  hennar  og  riti  um  þá. 
Einkum  væri  fróðlegt,  að  kannað  væri  eftir  megni,  hver 
lög  og  lagaákvæði  sagan  hefir  í  huga.  Þótt  það  kunni 
að  vera  glannaskapur  af  alólögfróðum  manni,  get  eg  ekki 
ptilt  mig  ura  að  drepa  á  eitt  atriði  í  raálaferlum  Gunnara. 

Hetjan  k  Hlíðarenda  leuti  í  þremur  vigamálum,  er 
höfðuð  voru  á  hendur  honum  eftir  Rangárbardagana  þrjá. 
Þar  sjáat  tvö  sameiginleg  einkenni :  Annaö  eiv  að  sæzt  er 
á  þau  öll,  og  hitt,  að  sættir  komast  á  þau  á  sama  stígi, 
þá  fyrst  er  Gunnar  hefir  flutt  vörn  sina,  eða  sama  sem, 
og  horfur  hans  hafa  stórum  batnað.  í  tveimur  málunum, 
eftir  vígin  við  Knafahóla  og  víg  Þorgeirs  Otkelssonar, 
viröist  honuin  —  eftir  því  sem  sögunni  segist  frá  —  sig- 
ur  VÍ8.  I  málinu  eftir  Knafahólabardaga  er  sæzt,  þá  er 
Mörður,  lögmaður  mótstöðuraanna  Gunnars,  heflr  játað,  að 
þeir  Njáll  hafi  lög  að  mæla  í  vörn  sinni,  »þó  at  hart  só 
undir  at  búa«.  (Nj.  c.  66).  Þriðja  málið,  eftir  víg  Þor- 
geira  Otkelssonar,  fæst  af  að  leggja  í  gerð,  er  bjargkvið- 
ur  hefir  borið,  að  þeir  nafnar,  Þorgeir  Otkelsson  og  Þor- 
geir  Staikaöarsoii,  hafi  »farit  meö  þann  hug  til  fundar  at 
'vinna  á  Gunnari,  ef  þeir  mætti«  (Nj.  e.  74).  Þetta  kall- 
ar  Njáll  »lögvörn«  (o:  vörn  samkværat  lögum)  oghótarað 
bera  hana  fram,  »nema  þeir  legði  til  sætta*.  Hér  virðist 
Njáll  hafa  rétt  að  mæla,  og  ákvæði  Griígásar  ura  þesai 
efni  höfð  í  huga  og  þau  rétt  skilin.').  Hér  stóð  Gunnar 
eins  vel  að  vígi  og  unt  var,  sarakværat  Njálu  Þeir  nafn- 
ar  áttu  nú  cngra  áverka  að  hefna,  eins  og  átti  sér  stað, 
þ&  er  setið  var  fyrir  Gunnari  við  Knafahóla,  og  saízt 
hafði  verið  á  fyrri  deiluraál  þeirra  og  fjörráð  við  hann. 
Eðlilegast  virðist  nú,  að  raálið  hefði  farið  til  dóms,  Gunn- 


»)  Grágás,  Konungsbók,  bla.  183— 184,  §  108. 


S46  Ganiutr  á  Hliðarenda  [Skimir 

ar  sýknaður  og  óvinir  hans  fengið  makleg  málagjöld  fyr- 
ir  frumhlaupið,  og  á  því  máli  er  Finnur  prófessor  Jóns- 
«on^),  er  ver  lögfræði  Njálu.  En  i  stað  þess  er  sæzt  á 
málið.  En  undarlegust  eru  þó  úrslitin,  þvi  að  þeir  Gunn- 
ar  og  Kolskeggur  skyldu,  samkvæmt  gerðadómi,  fara  ut- 
an  »ok  vera  i  braut  þrjá  vetr«.*)  Gunnar  fékk  þessasekt, 
auk  fégjalds,  fyrir  sáttgirni  sina,  að  þvi  er  skilja  verður 
söguna,  er  góðsemin  illa  launuð  sem  æ  áður  á  æfl  hans. 

Þes9  ber  að  gæta,  að  oft  virðist  hafa  verið  sæzt  hér 
á  mál  i  fornöld  (Heusler,  Das  Strafr.  §  25,  §  43),  sem 
eðlilegt  var  og  viturlegt.  Og  hugsun  Njáls  hlýtur,  sam- 
kvæmt  sögunni  að  vera,  að  Gunnari  sé  öruggara  að  sætt- 
ast.  Hins  vegar  kostar  Njála  kapps  ura  að  sýna  sáttfýsi 
Gunnars.  »Sáttgjarn  hefi  ek  verið  jafnan«,  lætur  hún 
hann  segja,  þá  er  farið  er  frara  á,  að  hann  sættist  á  mál- 
ið  af  vígi  Otkels  og  Skamkels.  Og  ekkert  er  liklegra,  en 
að  þessi  stefna  hafi  litkað  alla  frásögn  af  málum  Gunn- 
ars.  Vafalaust  hefir  Gunnar  orðið  sekur.  Það  hefir  höf. 
ekki  búið  til,  svo  mjög  sera  hann  er  honura  hliðhollur.  En 
um  tildrög  sektar  hans  vitura  vér  ekkert  víst.  En  sátt- 
girni  Gunnars  í  seinustu  sök  hans  er  ótrúleg,  eftir  því  sem 
Njála  lýsir  raálavöxtura.  Þorgeir  Starkaðarson  hafði  þá  þrí- 
vegis  veitt  honum  aðför.  Og  þessi  sáttfýsi  Gunnars  kem- 
ur  einkum  illa  heira  við  sáttrof  hans  eftir  á  og  það  lund- 
arfnr,  um  að  vilja  heldur  deyja  en  vægja,  sem  haugvísan 
segir.  Hann  gat  vel  farið  utan  án  dóms  til  utanfarar, 
svo  að  óvinir  hans  »ætti  við  annan  at  deila  fyrst«,  eins 
•og  móðir  hans  kemst  að  orði.  (Nj.  c.  74). 

Líkur  lúta  því  þar  að,  að  Gunnar  hafi  verið  sekur 
gerr  með  öðrum  hætti  en  sagan  segir,  og  að  hún  hafi  fegr- 
að   málstað   haus  og  sektar-tilefni.    Hér  ber  því  að  sama 


*)  Om  Njála  i  Aarböger  for  nord.  Oldkyndighed  og  Historie  1904, 
Ws.  135. 

')  „Det  kan  nu  ikke  nægtes,  at  denne  afgörelse  er  meget  paafalden- 
de,  og  man  kunde  fristes  til  at  tro,  at  sagen  ikke  harde  vœret  ganske 
flom  i  sagaen  fremstillet",  segir  F.  Jónsson  s.  st.  bls.  135. 


Sklniir]  Gannar  i  Hliðarenda  347 

Ibrunni   sem   áður:    Flestu   er  snúid  Gunnari  til  vegs  og 
virðingar. 

VI. 

Þótt  erfitt  sé  og  villugjarnt  þar  um  dimman  stíg,  hefi 
-eg  farið  yfir  sögu  Gunnars  og  reyntsað  nokkru  að  vinsa 
«kál8kap  frá  sannri  eða  sennilegri  sögu  af  honum.  Og  eg 
þykist  hafa  leitt  likur  að  því,  að  greina  verði  milli  hins 
raunsanna  Gunnars  og  þess,  er  Njála  sýnir  með  samúð  og 
aðdáun,  og  margt  sé  þar  skáldskapur  um  hann,  er  eg  hefi 
ofurlítið  leitað  skýringa  á.  Sá  Gunnar,  er  lifði,  særði,  vó 
og  féll  á  10.  öld,  hefir  eflaust  verið  hin  mesta  hetja,  vel 
l)úinn  að  iþróttum  og  Hkamsatgervi,  líklega  glæsimenni 
inikið  og  átt  einhverja  hina  glæailegustu  konu,  er  komið 
liefir  á  kvenfagra  ísland.  Liklegt  er,  að  margt  hafi  og 
Terið  siðlega  vel  um  hann,  og  því  hafi  hann  átt  raungóð- 
an  vin,  þar  er  Njáll  var.  Sagnir  af  þeirri  vináttu  eru,  ef 
til  vill,  það  gneistaflug,  er  kveikti  i  áskapaðri  samúð 
fitórskálds  með  dæmdum  og  vegnum  atgervismanni.  En 
hann  hefir  verið  vigamaður  og  ekki  laus  við  að  beita 
•ójöfnuði,  að  þvi  er  niér  virðist  ráða  mega  af  ýmsum  rök- 
«m,  hefir  neytt  aflsmunar  og  ekki  »farið  að  Iögum«,  er 
þvl  var  að  skifta,  sem  sterkari  mönnum  hættir  æ  við. 
Máttarmeiri  láta  enn  kné  fylgja  kviði  i  andlegum  efnum, 
en  hirða  ekki  um  sannleik  og  réttan  málstað. 

Sá  Gunnar,  sem  rís  upp  frá  dauðum  i  Njálu  og  öðl- 
ast  þar  eilíft  lif,  hefir  verið  i  hreinsunareldi.  Sitthvað 
loðir  þó  við  hann  af  breyskleika  menskra  manna.  En 
Böguhöf.  hefir  farið  svo  hljóðlega  með  brestina,  að  lesend- 
ur  Njálu  hafa  fæstir  orðið  þeirra  varir.  Og  það  er  efa- 
fiamt,  að  söguritarinn  hafi  séð  þá  alla  fyrir  ofdýrkun  á 
'hetjunni.  Dálæti  hans  á  kempunni  hefir  spilt  sögunni. 
"Gunnar  Njálu  er  enn  meiri  kappi  en  hann  var  í  lífi  sínu. 
Hann  er  að  vísu  vigamaður,  en  dansar  nauðugur,  því  að 
hann  er  friðsemdin  sjálf  og  sáttfýsin,  sæmdarmaður,  sem 
vill  ekki  vamm  sitt  vita.  En  eitt  ójafnaðarverk  vann 
iiann,    og  það   kom    bonum   á  kaldan  klaka.    Sú  er  yfir- 


248  Gnnnar  á  Bliðarenda  [Sklmir 

náttúrleg  skýring  falls  hana  og  harnja.  Sveitungum  hans^ 
leikur  sumum  öfund  á  ágætum  hans  og  orðstír.  Honum 
hefnist  þvi  fyrir  yfirburði  sína.  Sú  er  eðlileg  skýring 
vígs  hans  og  ógæfu.   • 

Það  er  hyggja  min,  að  einn  hinn  merkasti  og  göfgasti 
rithöfundur  og  snillingur  íslands  hafl  á  þenna  hátt  að 
nokkru  eytt  og  breytt  brestum  Gunnars  og  lagað  hana  tiL 
eftir  hugsjónum  annarrar  menningar,  trúar  og  tiðar. 

Hvers  virði  er  sá  Gunnar,  er  Njála  lýsir,  oss  nútiðar- 
mönnum? 

I  ritgerð  »Um  dreng8kap«  i  »Skirni«  mótmælir  Guðm. 
Finnbogason  þeirri  skoðun,  að  naumast  sé  nokkur  brú 
miUi  raenningar  vorrar  í  fornöld  og  anda  nútiöarinnar. 
Hann  bendir  á,  að  eðli  manna  birtlst  ekki  svo  mjög  í 
því,  hvað  þeir  telja  skyldu  sína  og  hverjar  séu  hugsjónir 
þeirra,  er  breytist  »með  öldunum«,  heldur  i  hlýðni  þeirra 
við  skyldur  og  hugsjónir.  Hér  sé  bandið  milli  vor  og 
forfeðra  vorra.  Eg  held,  að  þetta  sé  laukrétt.  Þvi  skilj- 
um  vér  mannlýsingar  i  fornum  skáldskap,  að  margt  er 
likt  með  08S  og  mönnum  þeim,  er  þar  eru  leiddir  osa 
fyrir  hugskotssjónir.  Sömu  tegundir  manna,  með  sama 
svip  og  lit  sem  nú,  lifa  þar  og  berjast.  Sömu  skaplestir, 
ástríður  og  mannkostir  heyja  enn  orustu  á  ví3uni  velli 
frammi  fyrir  þiugbeimi  og  i  brjósti  hvers  manns  og  konu. 
Góður  drengur,  aðlaðandi  snyrtimeuni  og  ómannþýður 
einræningur  voru  .líks  eðlis  þá  og  nú.  Lesendur  Njálu 
kannast  við  Gunnar  af  lífsreynslu  sinni.  Þeir  unna  hon- 
um,  af  þvi  að  í  honum  birtist  holdgervi  sumra  mann- 
kosta,  er  þeim  æ  þykir  gott  að  finna  á  lifsleiðinni. 

Kinek  er  fremur  óhrifinn  af  Gunnari,  kveður  hann 
hetju  fyrir  börn  og  litinn  vitsraunaraaim  (»hans  intelligens 
var  liten«).  Hann  verði  altaf  að  leita  ráða  Njáls.  En 
gjalda  verður  varhuga  við  að  lita  á  slikt  með  nútiðar- 
augum.  Aður  er  vikið  að  þvi,  að  ráðleitanir  og  ráðlagn- 
ingar  hafi  vafalaust  tíðkast  nieira  í  fornöld  en  nú  Gunn- 
ar  hefir  ofurlitla,  tilhneiging  til  íhygli,  —  samkvæmt 
Njálu.  —    Hann   hugleiðir   nokkuð    vígaferli    sín,   sera  er 


Sklroir]  Gannar  á  Hll&arenda.  249 

honum  þvert  um  skap.  Vér  nútíðarmenn  skiljum  það  böl 
hana  raunalega  vel,  þó  að  andstæður  líf8  vors  hafi  brugðið  á 
8ig  öðru  liki.  En  hitt  er  þó  satt,  að  Gunnar  er  ekki  einn 
þeirra  manna,  sem  andleg  hressing  er  að  hitta.  Hann  er 
hvorki  sjálfstæður  né  einkennilegur,  ekki  freraur  en  ellk 
gljá-  og  glæsimenni  einatt  eru.  Annað  veldur  vinsældum 
hans  og  hylli.  Þokkagyðjurnar  hafa  blásið  á  hann  blæ 
sínum.  Hann  er  gæddur  þeim  fegurðarþokka,  er  laðar 
oss  æ  að  sér,  er  skrautmenni  og  Ijúfur  í  viðmóti.  »Þeir 
voru  blíðir  við  heimamenn  sína,  ok  hafði  ekki  vaxit  dramb 
þeirra«,  segir  um  þá  Kolskegg  og  Gunnar,  er  þeir  komu 
úr  utanför.  »Hann  var  við  alla  menn  léttr  ok  kátr  ok 
sagði  öllum  slíkt  er  vildu«,  þá  er  hann  kom  á  alþingl. 
Með  slíkum  hugljúfum  liður  flestum  vel,  eina  og  þeim 
liður  vel  i  fögru  og  bliðu  veðri.  Gunnar  á  Hliðarenda 
fer  líka  enn  sigurskildi  glæsimensku  og  prúðmensku  um 
konungsgarð  og  þingvöll.  Hann  hefir  kvenhylli  mikla, 
sem  líkar  hans  á  öllum  öldum.  Þvi  lýsir  Njála  vel,  er 
hún  segir  frá  samtali  Hildigunnar  Starkaðurdóttur  um 
Gunnar  við-bræður  sina.  Og  vér  skiljum,  að  þeira,  er 
kynnast  honum  ekki,  vaxi  öfund  á  gengi  hans  og  ástsæld. 
En  Gunnar  er  meira  en  Ijúfmenni  og  ákartmenni. 
Hann  er  vinur,  eii;ilægur  og  fölskvalaus,  góðviljaður  al- 
vörumaður.  »Þú  ferr  með  spott  ok  háð,  en  þat  or  ekki 
við  mitt  8kap«,  segir  hann  við  Sigmund  frænda  sinn.  Og 
hann  er  hinn  mesti  kappi  og  fullhugi,  er  á  hólra  er  komið, 
sem  Kinck  játar.  Eg  held  þvi,  að  fullorönu  börnunum 
þyki  lengi  mikið  til  sumra  kosta  hans  koma  Hann  er 
088  ímynd  og  dæmi  góða  dren^js  á  öllum  öldum.  Af  mynd 
hans  i  Njálu  má  að  nokkru  konna  góðá  mauns  eðli.  Og 
enn  er  þörf  atgeirs  hans  og  arrna.  í  dyngju  Hallgerðar 
er  Njáll  enn  smánaður,  þótt  hann  leysi  hvers  manns 
vandræði,  er  hans  leitar.  Enn  flnst  osa  til  um  Gunnar 
og  geðstyrk  hans,  er  hann  kemur  inn  og  breytir  spotti 
spjátrunganna  i  ótta  og  biygðun.  Og  Skammkell  býr  enn 
á   Hofi,    i   miðri    breiðri    bygð.     Aldrei  megum  vér  fagna 


-^60  GaDDar  á  Hliðarenda  [Skirnir 

meira  en  þá,  er  Gunnar  leggur  gegnum  hann  atgeimum 
/góða,  vegur  hann  upp  á  honum  og  kastar  honum  á  höf- 
uðið  í  leirgötu  við  Rangá. 

Sigurður  Guðmundsson, 

I 

Eftirmáli. 

Kafla  úr  ritgerS  þessari  rm  Gunnar  á  Hlíðaienda  flutti  eg  á 
Stúdentafólagsfundi  og  öðru  sinni  fyrir  alþ/ðufræðalu  Stúdenta- 
fólagsins.  Líkaði  jmsum  illa,  sumum  stórilla.  Það  kom  mér  ekki 
,  á  óvart.  Ritsmíðar  þessarar  bíða  því  að  líkindura  óbllðar  viðtökur, 
-og  akiftir  það  litlu.  Hitt  þykir  mér  lakara,  að  eg  særi,  ef  til  vill, 
með  henni  snma,  er  eg  vildi  sízt  særa.  En  þeir  eru  fæstir  meðal 
þeirra,  er  metit  hafa  stóryrðin  um  goðgá  mína.  En  í  ritsmíð  þess- 
ari  gat  eg  ekki  farið  eftir  öðru  en  því,  er  mér  virtist  mála  sannast 
■eða  h'klegast.  Það  hefi  eg  gert  eiua  samvizkusamlega  og  mór  var 
unt.  Og  það  vona  eg,  að  menn  sjái,  ef  þeir  leaa  pistil  minn  sam- 
vizkusamlega  —  en  á  slíku  vill  eiiiatt  verða  misbrestur.  Ritgerð 
mín  hefði  og  átt  lítið  erindi  í  »Skírni«,  ef  hún  hefði  ekki  gert 
annað  en  endurtaka  almannadóma.  Þessi  orð  mín  má  ekkí  skilja 
8V0,  sem  eg  þykist  sjálfur  hafa  gert  miklar  uppgötvanir.  Eg  hefi 
—  eins  og  lesendur  sjá  -^  langsamlega  víðast  stuðst  við  rannsóknir 
.-erlendra  vísinda-  og  raentamanna,  að  svo  niiklu  leyti  sem  eg  hefi 
skilið  skoðanir  þeirra  og  skyringar  og  mór  hafa  virzt  þær  fara 
sanni  eða  líkindum  næst. 

Tvent  var  það  einkum,  er  hneykslum  oUi:  aö  eg  talaði  ekki 
virðulega  um  Gunnar  á  Hlíðarenda  og  leyfði  mór  að  rengja  forn- 
sögur  vorar. 

Það  er  satt,  að  ég  dáist  ekki  eina  að  Gunnari  og  þorri  manna. 
Hann  er  ekki  gallalaus,  og  hví  á  ekki  að  kannast  við  slíkt  '.  Vér 
getum  unt  honum  fyrir  því.  Vór  œttum  að  geta  sameinað  það 
að  BJá  bresti  bræðra  vorra  og  þykja  vœut  um  þá.  »TiI  er  að 
eins  ei!i  tegund  hugprýði  í  heimi,<<t  segir  frakkneskur  afbragðshöf- 
undur  (Romain  Rolland),  »að  sjá  veröldina  sem  hún  er  og  unna 
henni^. 

Hjá  því  verður  alls  ekki  komist  að  rengja  fornsögur  vorar. 
Ættartölum  þeirra  ber  t.  d.  ósjaldan  ekki  saman.  Voru  þó  ættar- 
.töiur  í  röð  þess,  er  einna  fyrst  var  skrásett  á  landi  hér.     Við  þær 


IBkíniiií]  Gnnnar  á  Hli&arenda  251 

lögSu  forfeðHr  vorir  og  hina  mestu  rœkt.  HvaS  mun  þá  um  Önn- 
ur  efuil  Það  er  og  móðgun  við  hina  ágœtustu  höfunda  sumra 
ifornsagna  vorra,  t.  d.  Njálu,  Laxdœlu,  Hrafnkelssögu,  Bandamanna- 
aögu  að  skipa  þeim  á  bekk  roeð  annála-  og  munnmœlariturum. 
iÞað  er  þeim  ódauMeg  sœmd,  að  þeir,  að  kalla  í  svartnœtti  miðald- 

^anna,  sömdu  sögur  vorar  að  uokkuru  með  skáldlegri  snild  og  skap- 
arakrafti.  Og  þá  [fyrst  dáumst  vér  að  list  þeirra,  er  vér  gerum 
088  greín  fyrir  frumhugsunum  þeirra  (ideer)  og  hvaða  tegund  bók- 
menta  þœr  verða  að  teljast  til.  Aunars  bið  eg  lesendurna  aS 
minnast  þess,  að  eg  held  því  ekki  fram^  að  Njála  só  skáldsaga  í 
nútíðarmerkingn,  heldur  bleudingur  (sjá  bls.  66  i  síðasta  hefti 
Skíruis),    og    að  óg  styðst  þar  m  e  s  t  við  allaú  blœ  hennar  og  frá- 

•  söguaðferð. 

Mikilsmetinn    rithöfundur   vor  einu  hefir  sagt  við  mig  á  þessa 

'leið:  >Óáreif5aniega  vissu  söguritarar  vorir,  ef  til  vill,  eftir  þrjár 
aldir    um    sumt,    er    þeir    skrifuðu  um,    en    minna    vitum.vér,  sex 

■  öl<lum  síðar  en  þeir  voru  uppi«.  En  það  er  einmitt  ráðgátan  mikla, 
góður,  hvað  þeir  vísru,  og  hvernig  þeir  fóru  með  það,  sem  þeir  vissu. 
Réttmætari  þykir  mér  sú  aðfinsla,  er  annar  mœtur  maður  hefir 
látið  í  Ijós  við.mig,  að  eg  hafi  sumstaðar  eytt  oFmiklu  rúmi  til 
sannana  auðsœju  máli.  En  eg  þóttist  ekki  geta  sueitt  hjá  því 
8Ökum  þess,  hve  ófróðir  íslendiugar  eru  uin  íslendingasögur. 

Það   er   satt,   að   sumar    Hkýringar  í  ritgerð  þeasari  geta  orkað 

•tvímœlia,  hvort  réttar  8Óu,euda  segi  eg  oft  »líklega«,  »eg  held«,  að 
sé  >hugboð  mitt«  o.  8.  frv.  Mór  getur  hafa  —  oj;  hefir  eflaust  — 
skotist    í  einstokum    atriðum.      E^    voua    samt,    að  grein  mín  vekí 

•menn    til    umhugsunar   um   sögur   vorar.      En    hitt    þykist  eg  vita 

.eina  vel  og  eg  rita  nú  þessi  orð  við  skrifborð  mitt,  að  framtíðin 
samsinni  þeím  tveimur  höfuðskoðunum,  er  eg  hefi  haldið  fram  í 
grein  niinni :  að  Njála  hafi  stœkkað  og  siðfágað  Giinnar,  og  að  hún 
sé  með  skáldlegri  list  og  skáldlégu  ráði  ritíu. 

Fel  eg   8V0  þessa  litlu  ritsmíð  forlögum  sfnum  og  sanngjarnra 

'manna  dómi.  S.  G. 


iLeÍðréttiog.  A  bls.  71,    I.  1,  í  Beinasta    hefti   Skírnis,    er  prentað 
;s>ljÓ9ta  hana  ariir  k  i  n  n  h  e  s  t  i«,  les    k  i  n  n  h  e  s  t. 

Bls.    81,    I.    1:      bol  I  a  I  egg  i  u  g  u  n  u  m,    les    b  o  1 1  a- 
leggingumum. 


Jþau  sem  gleðina  þrá  . . . 

(Comtesse  De  Noaílles). 
Þýðing  undir  franska  Alexanderlaginu,  tileinkað  André  Courmonf, 


„Euyez  des  mauvais  sons  le  concours  odieux: 
Le  vers  le  mieux  rempli,  la  plus  noble  pensée 
Ne  peut  plaire  á  l'esprit  quand  l'oreille  est  blessée". 

Boileau. 

Þau  sem  gleðina  þrá,  umfram  alt  eru  þau, 
sem  þá  sorgiii  um  leið  verstar  búsifjar  býður: 
Frægt  eða  falið  sár  er  tætir  hverja  taug 
þau  bera  hjartahreld,  hvað  sem  láninu  líður. 
Hún  ást,  það  unaðslyf,  eina  mannheimum 
hún  letur  þetta  fólk,  áfjáða  menn  og  meyjar 
að  bæla  Sjafnarbál,  leita  burtu  frá  því 
út  um  Sólheimasund  og  yztu  Biðlandseyjar, 
sem  vegleg  dúfan  veil,  hún  Von  er  komin  i .  . . . 


Við  sem  þekkjum  þau  vel  þessi  hamslausu  hjörtu^ 
þar  sem  heiraurinn  snýst,  hvergi  rekur  sig  á, 
vitum  það,  ástin  er  umbergis  fjarska  smá: 
Alt  i  kring,  angan,  söng,  löndin  frið,  loftin  björtu 
hillir  upp,  hverfur  sýn,  hulið  svefnhúmi  svörtu: 
Munúðin  óttasjúk  magnar  það  töfradá 


fiUrÐÍr]  Þaa  Bem  gleðina  þrá  . . .  258 

Hver  og  ein  Bkemtan  eú  er  menn  skeyt'  ekki'  að  muna, 

og  frið  framandi  lönd  —  i  léttiið  öll  þau  fló, 

og  vegleg  borgin  þar  —  virðist  i  tiðbrá  funa, 

og  tœr  ilman  i  ekóg  —  teiguð  i  skuggaró, 

og  vikivakasveim  —  á  vötnum  Suðurbygðar, 

og  rán,  anganin  sú,  frjóvæn  —  það  svikahró: 

Alt  eins,  öll  þessi  boð  —  þar  kennir  kaupalygðar, 

halda  fram  si  og  æ  friðindum  hennar  Fró, 

og  af  þvi  hnigum  við  að  fótum  hennar  Frygðar  .... 


En  Bjá  jarðarbörn  tvö  þau  sem  verð'  eins  og  eitt! 
Hvað  varðar  þau  um  neitt,  hvort  Ijúft  er  eða  leitt? 
I>au  tvö  vesalingshjú,  er  ástin  saman  sveigir, 
anda  með  einum  munn,  hvort  sig  í  hinu  sér, 
hugs'  ekk'  um  blómabeð  —  höfgur  seflnn  þau  hneigir, 
né  þá  um  Austurheim,  hvar  hún  Paradis  er, 
né  vært  vatnið  og  bjart,  er  háan  himin  eygir, 
né  Ijúf  kvöldin  og  löng,  er  hún  Von  þögul  þreyir, 
heldur  það  lán,  það  eitt  sem  er  alt:  gleyma  sér 


Geta  gleymt!     Graf'  i  þér  Ijóðheima  lyndismeyra, 
fær'  i  hjartað  þitt  inn  öll  himinljósin  frið, 
fela  til  fulls  í  þér,  þurf'  ekki  framar  heyra 
þann  leyndarsöng,  er  ber  að  eyrum  ár  og  sið, 
breyt'  okkar  ástum  í  griðar  óminnisgeima, 
Bvo  að  hljóð,  angan,  glit,  þar  hnig'  i  gleymskudá, 
hrinda  burt  öllu  hér,  helga  sér  munarheima, 
gef'  upp  önd,  and'  i  þér,  dett'  útaf,  deyja,  frjá!  .  . 

Gestur. 


Um  llfseigju  dýra  og  manna. 

Er  lífið  ódrepandi? 


Oft   hefi   eg  siðan  eg  varð  læknir  furðað  mig  á,  hve- 
sumir  eru  lífseigir. 

Sumum  gengur  erfiðlega  að  fæðast  í  þennan  heim. 
En  langtum  ffeiri  eru  þeir,  sem  eiga  erfitt  með  að  deyja. 
Karlæg  gamalmenni  eru  stundum  árunum  saman  að  seigl- 
ast  á  móti  sigð  dauðans,  svo  að  síðustu  verða  jafnvel 
þeirra  nánustu  leiðir  á  drættinum.  Eg  minnist  i  því  sam- 
bandi  gamansögu  eftir  Maupassant,  sem  gerist  i  Norman- 
dii.  Þar  er  siður  að  gefa  sætt  kaffi  og  lumraur  ættingjum 
og  vinum,  þegar  einhver  er  nýskilinn  við.  Gömul,  efnuð- 
kerling  var  komin  að  andláti  og  virtist  að  eins  eiga  eftir 
nokkur  andartök.  Erfingjarnir  buðu  strax  nágrönnunum,. 
því  lummurnar  voru  bakaðar  og  heitar  af  pönnunni.  En 
gamla  konan  lifnaði  við  aftur,  og  skaut  það  öUum  svo- 
skelk  i  bringu,  að  lummurnar  gle>mdust,  og  kaffið  kóln- 
aði  á  könnunni. 

Hér  á  landi  þekkjum  við  sögu  af  mörgum  gamal- 
mennum,  sem  hafa  átt  í  mesta  striði  með  að  komast  yfir- 
um  og  það  svo,  að  stungið  hefir  verið  upp  á  þeim  örþrifa- 
ráðum  að  hvolfa  potti  yfir  vitin  á  þeim.  Ekki  skal  eg 
samt  fullyrða,  hvort  þeirra  ráða  hafl  nokkurn  tíma  verið 
neytt  i  alvöru. 

Og  sé  gamla  fólkið  lifseigt,  þá  er  síður  að  furða  sig 
á,  þó  menn  í  broddi  lífsins  eigi  stundum  bágt  með  að 
deyja.  Við  þekkjum  það  úr  ,  fornsögunum,  hve  sumir 
kapparnir  voru  þéttir  fyrir  og  hve  marga  og  mikla  áverka 


Skirnir]  Um  lifseigja  dýra  og  manDa  266^ 

þurfti  til  að  bana  þeim.  £r  oft  sorgiegt  að  lesa  um,. 
hvernig  margir  níddust  þar  á  einum  og  bættu  sári  vi5 
sár,  unz  kappinn  féll  —  af  mædi.  Og  svipaðar  sögur 
kunna  herlæknamir  að  segja  úr  nútímastyrjöldinni.  Kúlur 
þjóta  gegnum  likamann  þveran  og  nærri  endilangan  án 
þess  að  verða  mönnum  að  fjörleati.  Menn  eru  skotnir 
gegnum  maga  og  garnir,  gegnura  lifur  og  lungu,  gegnum 
hjartað  sjálft,  já  jafnvel  gegnum  höfuðið  og  heilann  og 
komast  þó  lifs  af.  Er  þetta  ekki  undrunarvert?  Hér 
kemur  reyndar  mikið  til  greina,  hve  læknisliBtinni  hefir 
rteygt  fram  í  að  græða  og  binda  um  sár  manna;  þó  er 
það  eins  mikið  að  þakka  þvi,  hvað  mannslíkaminn  er 
traustlega  gerður,  og  hve  náttúran  er  nösk  að  koma  i  veg 
fyrir,  að  lífið  slokni,  þó  á  það  blási. 

Þá  eru  sjúklingarnir,  sem  þjást  af  langvinnum  sjúk- 
dómum.  Það  er  ekki  smáræðis  tima,  eera  það  tekur  fyrir 
8uma  þeirra  að  deyja.  Og  þegar  vér  kryfjum  menn,  sem 
dáið  hafa  úr  einhverjura  þessara  illræmdu  sjúkdóma  eina 
og  krabbameini,  holdsveiki,  tæringu  o  fl.,  þá  stórfurðar 
088  oftlega  á  því,  að  sjúklingarnir  skuli  ekki  fyrir  löngu 
vera  dánir,  því  svo  viðtækar  eru  skemdir  ýmsra  liffæra 
þeirra  og  það .  hinna  þýðingarmestu,  eins  og  lungnanna, 
hjartans,  meltingarfæranna  o.  s.  frv.  Þarna  hafa  sjúk- 
lingarnir  getað  teygt  fram  lífið  i  langan  tíma  með  bæklað 
og  brisjað  hjarta,  eða  maga  og  garnir  alla  vega  étnar  af 
sárum,  samgrónar  og  tærðar,  eða  annað  lungað  burtgrafið 
og  upphóstað,  en  að  eins  slitur  af  hinu  —  og  þannig  má 
halda  lengi  áfram. 

A  hallæristímum  kemur  það  oft  fyrir,  að  börn  og  þó 
einkum  fullorðnir  þola  sveltu  alveg  furðanlega  lengi,  eða 
draga  fram  lífið  við  sultarfæðu  svo  lengi,  að  allir  hljóta 
að  undrast.  Um  þess  konar  dæmi  munum  við  eflaust  fá 
nóg  að  heyra,  þegar  styrjöldinni  miklu  slotar.  Og  til  eru 
menn,  sera  til  að  sýna  sig  og  græða  fé  hafa  æft  sig  í  að 
þola  sult  í  langan  tíma.  Merkustu  dæmi  þeas  var  ítalskur 
trúður,  Cetti  að  nafni.  llann  svalt  i  70  daga  og  neytti 
eiuskis   matar   uema  drakk   vatn.    Vatnsfasta  þolist  sem 


:256  Um  lifseigja  dýra  og  mann*  [Skirnir 

sé  langtum  betur  en  þurrafasta.  ReynBla  er  fyrir  því,  að 
fullkominn  sultur  og  þorsti  i  Bameiningu  þolist  ekki  lengur 
en  i  10 — 12  daga,  en  oftast  skemur. 

Um  það,  hve  vel  menn  þola  kulda  og  vosbúð,  eru 
margar  misjafnar  eögur.  Dæmi  eru  til  þess,  að  maður 
hefir  þolað  að  liggja  næringarlaus  í  fönn  1  12  daga,  en 
þá  var  hann  líka  orðinn  aðframkominn  og  blóðhitinn 
kominn  niður  í  27  °  C.  Hins  vegar  þoliat  hiti  miklu  síður. 
Jafnskjótt  og  hitinn  fer  dálítið  upp  úr  40®,  er  mesta  hætta 
á  ferðum  og  sjaldan,  að  meun  lifl  það  af,  ef  blóðhitinn 
fer  fram  úr  42''. 

Furðulegt  er  það,  hve  skurðlæknum  nú  á  tímum  tekst 
að  skera  burt  marga  og  mikilvæga  hluta  líkamans  án  þess 
að  til  dauða  dragi  fyrir  sjúklinginn. 

Maður  getur  mörgu  vanist  og  fundið  það  seinast  með 
feldu  og  eðlilegt,  og  svo  er  um  okkur  lækna.  En  eg  man 
það  fyrir  raitt  leyti,  hve  eg  varð  forviða,  er  eg  fyrst  var 
að  kynnast  ýmsum  skurðlækningum,  sem  því  nær  daglega 
fara  fram  á  hinum  stóru  sjúkrahúsum  erlendis.  Eg  varð 
hissa  á  að  sjá,  hve  mikið  mátti  bjóða  dauðlegum  mönnum 
með  hnífnum,  og  það  sjúklingum,  án  þess  að  svifta  þá  lifi. 
T.  d.  mátti  taka  af  manni  fieiri  limi  í  einu,  báða  fætur 
eða  báða  handleggi,  eða  handlegg  og  herðablað  í  einu. 
Og  alt  gréri  á  nokkrum  vikum.  Það  mátti  taka  burt 
annað  nýrað  og  jafnvel  þvagblöðruna  með,  það  mátti 
taka  miltið,  eða  t.  d.  langan  bút  úr  görnunum,  já  taka  úr 
mönnura  magann  í  heilu  lagi.  Og  sjúklingamir  hrestust 
furðu  fijótt  og  lifðu  lengi  eftir,  stundum  við  góða  heilsu, 
rétt  eins  og  líkami  þeirra  saknaði  svo  sem  ekkert  þessara 
burtteknu  líffæra,  sem  allir  vita  þó,  að  eru  ekki  í  okkur 
sköpuð  tilgangalaust,  heldur  til  að  gegna  margbrotnum 
og  mikilvægum  lifstörfura.  En  þetta  kennir  okkur,  að 
lif  vort  og  líkami  er  dásamlegt  furðuverk,  og  að  náttúran 
er  ráðagóð  1  að  laga  sig  eftir  ýmsum  óhöppum  og  óreglu. 

Þó  mundi  okkur  sjálfsagt  furða  enn  meira,  hve 
maðurinn  er  lifseigur,  ef  við  ættum  enn  kost  á  að  horfa 
upp  á,  hvernig  sakamenn  voru  stundum  kvaldir  til  dauða 


fiklrnir]  Um  UÍBeigja  dýra  og  manna  267 

fjn^  á  öldum.  Sagan  af  því,  hvernig*)  morðingi  Hinriks  4 
Frakkakonungs  var  tekinn  af  lífi,  gefur  glögga  en  and- 
etyggilega  hugmynd  jafnt  um  lífseigju  mannsin&i  og  grimd 
manna. 

Morðinginn  Ravaillac  var  32  ára  gamall.  Fyrst  var  hann  pindnr 
til  lagna  á  píningarbekk,  likaminn  teygðnr  og  stunginn  meö  rýting^m 
hinga&  og  þangaO.  Játa&i  hann  þá  brot  sitt  og  i&raðist.  Siðan  vorn 
bönd  lögð  á  alla  fjóra  útlimi  hans  og  fjómm  hestnm  beitt  fyrir,  einnm 
hesti  fyrir  hvem  lim.  £inn  af  klerknnnm  byrjaði  þá  á  sálminnm  „Salve 
.Regina",  en  múg^rinn  sem  horfði  á  æpti  og  kallaði :  „Engar  bænir  fTrir 
fordæmdnm  —  niðnr  með  Júdas!"  Þvi  næst  kleip  böðnllinn  Ravaillac 
með  ranðglóandi  töngnm  alstaðar  þar  sem  til  var  tekið  i  dómnnm.  Þ& 
þrýsti  hann  inn  i  hægri  hönd'  hans  morðkntanum,  sem  hann  hafði  myrt 
kónginn  með,  hélt  siðan  hendinni  yfir  brennisteinsloga,  þar  til  hún  var 
bmnnin  af  npp  að  úlnlið.  Þessn  næst  helti  hann  sjóðandi  olia  og  biki, 
blönduða  vaxi  og  brennisteini,  i  sárið.  Þar  næst  vora  hestarnir  kejrðir 
Bvipam  og  leið  nú  svo  klukkastand,  að  þeir  toguðu,  en  fengu  þó  ekki 
slitið  manninn  i  snndur.  A  meðan  virtist  Ravaillac  vera  með  fallu  ráði 
og  hvað  eftir  annað  fól  hann  önd  sina  gaði  og  emjaði  hástöfum.  Einn 
af  aðalsmönnunnm,  sem  hafði  eftirlit  með  aftökunni,  tók  eftir  þvi,  að  einn 
hestnrinn  var  að  nppgefast.  Hann  fór  þvi  af  baki,  leysti  hestinn  frá 
og  beitti  sinnm  hesti  fjrir  i  staðinn.  Þetta  dugði  þó  ekki  heldar.  Böð- 
nllinn  varð  siðast  að  grlpa  til  hnifs  til  að  skilja  að  Hkamapartana  og 
nm  leið  þutu  hestarnir  sinn  i  hverja  áttina  með  blóðuga  bútana,  en  hinn 
æðistrylti  múgar  tætti  þ&  siðan  og  mnrkaði  enn  meir  i  snndnr. 

Þess  var  áður  getið,  að  það  kemur  fyrir  að  menn  lifi 
•það  af,  þó  þeir  séu  skotnir  i  heilann,  en  það  er  þó  þvi  að 
•eins,  að  kúlan  komi  af  mjög  löngu  færi  eða  vopnið  sé 
kraftlitið.  En  það,  að  venjulega  hlýzt  bráður  bani  af 
heilaskoti,  er  meira  að  kenna  hinum  snögga,  ákafa  þrýst- 
ingi,  sem  gagntekur  heilann  og  mænuna,  en  af  þvi  að 
heilinn  þoli  ekki  skerndina.  Þetta  mun  nii  ýmsum  þykja 
kynlegt,  þvi  að  flestum  hefir  verið  keht,  að  heilinn  sé 
bústaður  sálarinnar,  og  skemmist  hann,  fari  sálin  og  þá 
liflð  um  leið,  en  þetta  er  ekki  alls  kostar  rétt;  þvi  lifið 
getur  haldið  áfram,  þó  hið  œðra  sálarlif  eða  persónan  fari, 
og  enn  fremur  sést   það   við   meinsemdir    og  sjúkdóma  i 


»)  Sj4  0.  Bloch,  Om  Döden,  Khb.  1903.  U.  bls.  237—238. 

17 


258  Um  lifseigja  dýra  og  manna  [Skirnir 

heilanum,  að  sálarlífið  getur  baldist  nokkurn  veginn  i  lagi, 
þó  sumir  heilapartar  detti  úr  sögunni.  Mikilsverð  líffæri, 
eina  og  lungun  og  hjartað,  geta  starfað  algjörlega  óháð  heiK 
anum  og  viðhaldið  lífi  i  líkamanum  um  langa  stund.  Þetta 
sést  greinilega  af  tilraunum,  sem  gerðar  hafa  verið  á 
dýrum.  Stórheilinri  hefir  verið  skorinn  úr  fuglum  og 
ýmsum  spendýrum,  og  þau  halda  lífi  þrátt  fyrir  það,  en 
skynjunin,  vitið  og  viljinn  tapast.  Það  verður  að  hafa  vit 
fyrir  þeim;  þau  hafa  ekki  hemil  á  hreyfingum  sinum.  Það- 
verður  að  ýta  þeim  úr  stað.  Þá  ganga  þau  eða  fljúga 
þangað  til  eitthvað  stöðvar  þau.  Og  þau  mundu  svelta, 
ef  matnum  væri  ekki  otað  að  þeim,  en  þau  geta  raelt  og 
þau  geta  andað,  af  þvi  að  innýflataugakerfi  þeirra  er 
óskert  og  getur  haldið  áfram  störfum.  Andardrátturinn 
er  okkur  venjulega-alveg  ósjálfráður  og  heilinn  þarf  ekk- 
ert  um  hann  að  hugsa.  í  mænukylfunni  (medulla  oblon- 
gata)  er  ofurlitiU  blettur,  sem  Flourens  (ítalskur  læknir) 
fann  fyrstur  manna.  Ef  þessi  blettur  er  stunginn  eða 
skaddaður,  hættir  óðara  andardrátturinn.  í  blettinum  er 
með  öðrum  orðum  stjórnarmiðstöð  andardráttarhreyfing- 
anna.  Hins  vegar  eru  i  hjartanu  sjálfu  taugahnoðu,  sem 
stjórna  hreyfingum  þess.  Og  niður  eftir  allri  mænu  eru 
stjórnarmiðstöðvar  ýmsra  vöðvahreyfinga.  Af  þessu  skilst, 
að  ýmsar  lifshreyfingar  geta  átt  sér  stað,  eftir  að  höfuðið 
er  höggvið  af  bolnura.  Þetta  sjáura  við  þesar  skorin  er 
kind.  Æðarnar  halda  áfram  að  spýta  og  dýrið  getur 
spriklað  um  stund.  Og  greinilegar  kemur  þetta  i  Ijós, 
þegar  t.  d.  kálfur  er  skorinn  snögglega;  þá  getur  hann 
sprottið  á  fætur  og  gengið  spölkorn.  Og  þegar  haus  er 
höggvinn  af  hana,  getur  haninn  flogið  talsverðan  spöl  til 
mikillar  undrunar  fyrir  áhorfendur.  Margar  sögur  eru 
sagðar,  sem  fara  i  svipaða  átt,  af  mönnum,  sem  hafa  ver- 
ið  hálshöggnir,  en  flestar  eru  þær  bygðar  á  rangri  athug- 
un.  Sú  saga  nær  t.  d.  engri  átt,  sem  sögð  er  af  píslar- 
votti  einum  i  Bologna  á  miðöldunum,  að  hann  hafl  tekið 
upp  höfuð  sitt  og  borið  það  spölkorn  burtu,  en  síðar  var 
honum   reist   kirkja  til  minningar,  þar  sem  hann  lét  höf- 


SkirÐÍr]  Um  lifseigja  dýra  og  manna  259 

uðið  niður.  Bolurinn  getur  ekki  hugsað  eftir  að  höfuðið 
er  farið.  Það  var  fyrirgefanlegt,  þó  Jómsvíkingar^)  ímynd- 
uðu  sér  að  svo  kynni  að  vera,  þvi  hugmyndin  um  bústað 
sálarinnar  var  þh  á  reiki.  En  alt  fram  á  19.  öld  hefír 
8Ú  trú  haldist,  að  meðvitund  gœti  haldist  með  höfðinu 
nokkra  stund  eftir  afhöfðun.')  AriBtóteles  segir  frá  presti, 
sem  hafði  verið  myrtur,  að  höfuð  hans  hafi  sagt:  »Carci- 
das  heflr  drepið  mig«.  Maður  með  því  nafni  var  fund- 
inn,  og  sannaðist  að  hann  væri  moröinginn.  Aristóteles 
trúir  þó  þessu  ekki  fremur  en  frásögu  Hómera  um  höÍEuð') 
Ðólons,  sem  á  að  hafa  haldið  áfram  að  mæla  um  leíð  og 
það  fauk  af  bolnum.  Sams  konar  sögur  má  finna  baeði  i 
Njálu  og  Laxdælu  af  Þorkeli  Höllusyni  og  Auðgísl,  sem 
töldu  silfrið,  »ok  nefndi  ellifu  höfuðit,  er  af  fauk  boln- 
um«.  Þetta  eru  .alt  tilhæfulitlar  þjóðsögur,  tilhæfan  að- 
eins  8Ú,  að  ef  til  vill  hefir  heyrst  ymja  í  búknum  út  um 
barkann,  likt  og  kemur  fyrir  að  hæns  halda  áfram  garg- 
inu,  eftir  að  höfuðið  er  höggvið,  en  hjá  þeim  verður  það 
greinilegra,  af  því  að  raddfæri  fuglanna  liggja  neðarlega 
í  barkanura. 

Um  Mariu  Stuart  var  sagt,  að  hún  hefði  hreyft  var- 
irnar  eftir  aftökuna,  eins  og  til  að  halda  áfram  bæninni^ 
sem  hiin  var  að  biðja  á  undan.  Og  Charlotte  Corday  átti 
að  hafa  roðnað  fyrir  það,  að  böðullinn  sýndi  henni  þít 
óvirðingu  að  slá  á  kinn  hennar,  eftir  að  höfuðið  var 
höggvið  af.     Út  af  slikum  sögum  og  út  af  þvi  að  böðull- 


')  Sj4  FommannaBögur  11.  bindi,  Khöfn  1828,  bls.  149—150,  þar 
8em  sagt  er  irk  þvi,  þegar  Þórkell  leira  er  að  höggva  Jómsvíkinga : 

Þi  er  þangat  leiddr  enn  Tdi  ok  spyrr  Þorkell  eftir  vanda:  „Hvem 
veg  er  þér  um  at  deyja"  ?  —  „Ek  hygg  allgott  til  at  deyja.  en  þú  högg 
raik  skjótt;  ek  held  á  týgilknifi,  þvi  at  vér  höfum  átt  oft  um  at  rœöa 
Jómsvíkingar,  hvárt  maðr  vissi  nokkvat  ef  hann  væri  allskjótt  höggvinn 
þ&  er  hufuðit  vœri  af;  en  þat  mun  til  merkit,  at  ek  mun  vÍBa  fram 
knifinum,  ef  ek  veit  nokkut,  ella  mnn  hann  niður  falla".  Þorkell  höggr 
þann,  ok  fauk  af  höfuðit,  en  knífrinn  féll  niðr. 

*)  0.  Bloch,  Om  Döden,  Khöfn  1903,  bls.  400—413. 

■)  IlionBkviða  X.  457  v. 

17* 


-260  Um  lifseigju  dýra  og  manna  [Skirnír 

inn  Sanson,  sem  stjórnaði  fallöxinni  við  aftökurnar  mörgu 
Á  stjórnarbyltingartímanum,  þóttist  oft  hafa  séð  afhöggvin 
iiöfuð  láta  í  Ijósi  sársaukamerki,  fóru  ýrasir  læknar  að 
rannsaka  málið. 

Óbótamaðurinn  Lacenaire,  sem  var  dæmdur  til  að 
Mlshöggvast,  hét  lækni  sinum,  að  hann  skyfdi  gefa  hon- 
um  merki  með  því  að  depla  augunum,  ef  hann  vissi  nokk- 
uð  af  sér  eftir  að  höfuðið  fyki  af  bolnum.  En  hann  gat 
^kkert  merki  getíð,  fremur  en  Jómsvikingurinn  í  sögunm'. 

Éigi  að  siður  er  það  þó  áreiðanlegt,  að  menn  sem 
•eru  hálshöggnir  geta  líkt  o^g  dýrin  hreyft  bæði  andlit  og 
limu.  Áreiðanlegar  rannsóknir  merkra  lækna  (Holragren 
og  Loye)  hafa  sýnt,  að  þetta  kemur  fyrir,  en  þó  sjaldnar 
og  minna  áberandi  enn  hjá  sumum  dýrum.  Varir-kunna  að 
hreyfast  og  augu  að  ranghvolfast,  en  þær  hreyfingar  eru 
að  eins  ósjálfráðir  vöðvakippir  (reflexhreyfingar).  Þess  kon- 
ar  kippir  geta  eins  komið  fyrir  í  andliti  eins  og  hvervetna 
í  hkamanum,  þar  sem  vöðvar  eru.  En  um  meðvitund 
getur  alls  ekki  verið  að  tala,  því  blóðrenslið  frá  heilan- 
um  verður  svo  snögt  og  mikið  eftir  höggið,  að  alt  æðra 
flálarlíf  hverfur. 

En  er  nú  maðurinn  dauður,  þó  af  sé  höfuðið? 

Persónan  er  horfin  (jacet  sine  nomine  truncus),  en  iif 
er  þó  enn  í  líkamanum.  Það  sýna  hreyfingarnar.  Það  svífur 
ekki  yfir  mann  alger  dauði  alt  í  einu,  nema  allur  líkaminn 
eyðileggist  á  svipstundu.  Sum  líffæri  deyja  fyr  enn  önn- 
ur.  Það  er  langt  síðan  menn  tóku  eftir  þvi,  að  hjartað 
getur  slegið  og  lifir  lengur  en  önnur  líffæri  (cor  ultimum 
moriens).  Franski  læknirinn  Loye  hefir  séð  það  halda 
áfram  hreyfingum  heila  klukkustund  eftir  andlátið.  Og 
þannig  er  það  venjulegt,  að  líkaminn  deyr  ekki  allur  i 
einu  lagi,  hver  sem  dauðaorsökin  er,  þó  mjög  sé  misjafnt 
hve  líffærin  eru  lifseig,  og  fer  það  eftir  ýmsum  atvikum. 

Nýjustu  rannsóknir  hafa  sýnt,  að  bæði  menn  og  dýr 
eru  langtum  lífseigari  en  nokkurn  hafði  áður  grunað.  Má 
stundum  halda  liffærum  nýdáinna  manna  sem  dýra  lifandi 
þó   nokkurn   tíma.     Frumur   úr  hjartanu  og  taugafrumur 


Skirnir]  Um  lifsei^ja  dýra  og  manDa  261 

má  geyma  svo  vikum  skiftir.  Um  þetta  hefl  eg  skrifad  í 
Skirni  1914  (um  lifsins  elísir  og  bið  lifandi  hold),  og  leyfi 
mér  að  visa  til  þess. 

Þó  fer  f jarri  því  að  æðri  dýrin  séu  eins  lifseig  og  sum 
lœgri  dýr,  og  mætti  nefna  mörg  dærai. 

Allir  þekkja  ánamaðkinn.  Það  má  skera  hann  i 
nokkra  parta  og  hver  bútur  getur  lifað  að  minsta  kosti 
nokkura  tiraa  sem  sjálfstæður  maðkur.  Sumir  segja,  að 
hann  skriði  saraan,  en  það  er  bábilja.  Hins  vegar  er  mjög 
auðvelt  að  græða  bútana  saraan  með  nokkrum  saumspor- 
um.  Sjálfur  heíi  eg  sannfært  mig  um,  að  það  getur  hepn- 
ast.    Sárin  gróa  á  2 — 8  dögum. 

Sum  lægstu  dýrin,  eins  og  skólpdýrin  (infusoria),  má. 
klippa  sundur  í  raarga  parta  og  deyja  þau  ekki  að  heldur. 
Hver  partur  verður  að  nýju  dýri. 

Einkennilegast  af  öllu  er  þó,  að  sura  dýr  geta,  likt  og 
Bumar  plöntur,  þolað  að  gaddfrjósa  í  raargra  gráða  frosti. 
Þau  geta  legið  þannig  raánuðura  saraan  (ef  til  vill  ótak- 
markaðan  tíraa)  og  þó  lifnað  við  þegar  þiða  keraur;  að 
eins  raá  þiðnunin  ekki  vera  mjög  snögg.  Frostið  heltekur 
8V0  öll  líffæri,  að  engin  lifsmörk  eru  sjáanleg,  og,  í  raun- 
inni  getur  enginn  sagt,  að  hér  sé  um  annað  að  ræða  en 
algerðan  dauða.  Sumar  sniglategundir,  froskar  og  surair^) 
flskar,  hvað  þá  heldur  ýras  lægri  dýr,  þola  að  liggja  gadd- 
írosin  allan  veturinn,  en  lifna  við  á  vorin  raeð  fullum 
kröftura.  Sum  lægri  dýr,  eins  og  t.  d.  hjóldýrin,  þoia 
þornun  á  líkan  hátt.  í  aóLskini  og  þurki  þorna  þau  inn 
og  verða  að  skrælþurru  hisrai,  og  finnast  þá  engin  lifs- 
mörk  raeð  þeira  fraraar.  En  jafnskjótt  og  væta  kemur, 
lifna  þau  við  á  ný  eins  og  ekkert  hefði  í  skorist. 

Hvað  er  þá  orðið  af  lífitm  i  þessu  dvalaástandi  dýr- 
anna?  Er  það  ekki  alveg  horfið  i  bili?  Svo  sýnist  vera. 
En  er  þá  ekki  hér  að  ræða  ura  holdsins   uppriau? 


')  EÍDhveritaðar  hefi  eg  lesid,  aö  menn  séa  faxDÍr  a&  hagaýta  sér 
þetta  þannig  að  fryata  t.  d.  lifaDdi  ála  og  senda  þá  fri  ÐaDmörku  til 
markaðar  á  Englandi. 


26íi^  Uin  lifseigja  dýra  og  maima.  [Skirnir 

Það  er  svo  að  sjá  sem  frostið  og  þurkurinn  valdi 
þeim  breytingum  í  efnasamböndum  þessara  dýralíkama,  að 
lífið  sloknar.    En  hvernig  kviknar  aftur  á  skarinu? 

Hefir  máske  þurkurinn  og  frostið  rekið  úr  sam- 
bandi  einhver  efni  eða  efnasambönd,  sem  við  ekki  þekkj- 
um? 

Æðri  dýrin  með  heitu  blóði  þola  ekki  að  lifshreyfing- 
arnar  stöðvist  eins  algjörlega  og  nú  var  sagt  um  lægri 
dýrin.  En  sum  þeirra  þola  þó  að  missa  lifið  að  nokkru 
leyti,  og  geta  öðlast  það  aftur  eftir  vissan  tíma.  Allir 
hafa  heyrt  um  vetrardvala  bjarndýrsins  og  annara  dýra. 
Lífshreyfingarnar  verða  um  tima  svo  hægfara,  að  í  fljótu 
bragði  virðast  dýrin  liggja  dauð.  En  við  nánari  rann- 
sókn  sést,  að  hér  er  að  eins  að  rœða  ura  hvarf  hius  æðra 
fiálarlifs.  Meðvitundin  er  farin,  með  því  að  heilafrumurn- 
ar  eins  og  liggja  i  dvala,  og  hafast  ekki  að.  En  dauða- 
mörk  eru  engin  á  frumunura;  þær  eru  lifandi,  en  lífið  er 
mjög  hægfara,  eins  og  hefði  verið  skrúfað  niður  á  lampa 
lífsins. 

Svipaður  dvali  er  ekki  óþektur  i  mannheimum  heldur. 
Til  eru  menn,  bæði  á  Austurlöndura  (lakírar)  og  hér  og 
hvar  annarstaðar,  sem  geta  fallið  í  dá  svo  djúpf,  að  engin 
lifsmörk  finnast  nema  eftir  vandlega  athugun.  Sálarlífið 
er  horflð,  en  hið  meðvitundarlausa  næringarlif  eða  frumu- 
líf  líkamans  heldur  áfrara,  þó  hægfara  sé,  og  eftir  vissan 
tíma  getur  sálarlífið  tekið  aftur  til  starfa  —  vitundarljós- 
ið  blossað  upp  á  ný. 

Frá  því  í  fornöld  hafa  ýmsir  vitrir  menn  í  öllum 
löndura,  hjá  öllum  þjóðum,  gert  sér  þá  hugraynd,"  að  lik- 
aminn  sé  gæddur  lifandi  sál  andlegs  eðlis,  sera  ticki 
sér  bústað  1  honum.  Og  andlegs  eðlis  mér  klerkar  kendu 
að  sálin  væri. 

En  þessi  andlega  sál  hefir  til  skamms  tima  yfirgengið 
vorn  skilning  Nú  erum  við  hins  vegar  farnir  að  kynn- 
ast  ýmis  konar  orku  og  efnuni  svo  dásaralcgs  eölis,  að  þau 
nálgast  hugtakið  a  n  d  I  e  g  t.  Greinarmunurinn  á  efni  og 
ftnda,   efni  og  orku,  er  að  verða  reikandi.    Sennilega  eru 


^kíroir]  Um  lifieigja  dýra  og  manna  263 

til  mðrg  efni  sem  enn  eru  óþekt,  og  ef  til  vill  eru  sum 
þeirra  enn  þá  dásamlegri  en  þau  sem  okkur  nú  finnast 
aðdáunarverðust.  Það  raá  vel  vera,  að  til  sé  sál  og  sé 
úr  slikum  efnum  gjörð. 

„Das  sieht  achon  besser  ana  I 
man  eieht  doch,  wo  and  wie"  — 

•segir  læriaveinninn  I  »Fau8t€.  — 

Áður,  fyr  töldu  menn  lífið  farið  um  leið  og  hið  æðra 
sálarlif  sloknar  og  maðurinn  andaat.  Nú  vitum  við  að 
lífið  dvelur  enn  um  hrið  i  líkamanum  eftir  andlátið.  Sálin 
er  víðfaðmari  og  margbrotnari  en  menn  héldu  áður;  þvi 
áður  kölluðu  menn  að  eins  æðri  hluta  lífsheildarinnar  sál. 
£n  réttast  mun  að  kalia  alla  lífsheildina  sál  og  segjar  1  i  í 
ogsál  eru  eitt.  En  sálin  i  þeirri  merkingu  er  ekki 
eins  fljót  að  fara  úr  líkamanum  og  áður  var  haldið.  Það 
er  eins  og  hún  haldi  dauðahaldi  í  líkumann  —  eða  líkam- 
inn  i  hana.  Og  stundum  er  líkast  þvi  sem  hún  fari  sár- 
nauðug  burtu  —  »harraandi  forlög  sín,  er  hún  þarf  að 
skilja  við  þroskann  og  æskuna*,  eins  og  Hóraer  kerast  að 
orði  um  sál  Hektors. 

í  öllum  löndura,  hjá  öllura  þjóðura,  á  öllura  tíraura 
hafa  ýrasir  —  líka  óljúgfróðir  raenn  —  sagst  sjá  svipi 
manna,  bæði  dáinna  og  sofandi.  Mannleg  augu  geta  ekki 
greint  nnnað  en  það  sem  er  efniskent.  Ef  svipir  sjást, 
hljóta  þeir  að  vera  úr  efnura  gerðir. 

Njáll  lét  segja  sér  þrisvar,  áður  en  hann  trúði  þvi  er 
honum  þótti  furðulegt. 

Við  höfura  flestallir  heyrt  þetta  oftar  —  raiklu  oftar 
en  þrisvar  og  margt  annað  gott  því  til  stuðnings.  Og  þó 
—  erura  við  vantrúaðir,  því  Tómasareðllð  er  ríkt  í  okk- 
ur.  En  eg  segi  fyrir  mitt  leyti  eins  og  Festus  forðum  við 
Pál:  »Lltið  vantar  á  — ?«,  og  eg  er  óðfús  til  frekari 
frœðslu  í  þessura  efnura.  Því  það  væri  sannarlega  mikils- 
vert  að  vita  það  með  vissu,  að  við  lifum  þótt  við  deyjum. 

Steingrimur  Mattkiasson. 


Qmhleypingarr 


í  ástaleitir  langar 
eg  lagði'  i  dögun  ungur. 
Hef  þolað  þorsta'  og  hungur 
og  þrammað  veglaus  fjöll. 
Hef  kannað  sjafnarklungur 
og  kvennaveðrin  öU. 

Þá  fyrstu  hugði'  eg  fremsta. 
Af  fegurð  vóðu  hylji 
mín  ást  og  von  og  vilji. 
Hún  veitti  alt  með  rausn. 
En  brá  1  él  og  bylji.  — 
Eg  bað  um  hlé  og  lausn. 

Eg  sat  með  öðrum  svanna 
við  sjafnarglóð  og  yndi. 
Það  eðli  —  ást  og  lyndi 
var  eins  eg  hvikult  haf» 
með  ölduelg  og  virdi, 
sem  enga  hvíld  mér  gaf. 

Mér  féll  ei  hafsins  faðmur; 
þvi  fór  eg  enn  á  stúfa: 
Eg  kaus  mér  lognið  Ijúfa 
og  lágan,  væran  hug.  — 
Fanst  molla'  og  glötun  grúfa 
yfir  geði  mínu'  og  dug. 


Sklniir'  Umhleypingar  885* 

Eg  hrepti  svsesna  hita 
i  hrundar  bliðulundi. 
Við  sátum  sveitt  á  fundi 
og  sint  var  lítt  um  hóf.  — 
Þeim  eldum  skamt  eg  undi, 
og  ástin  stóðst  ei  próf. 

Eg  bjó  við  harðar  brúnir, 
mér  bauðst  sá  stríði  haddur; 
til  eiðs  og  ásta  kvaddur 
af  Í8  í  Btrengdum  kjól. 
Mér  ægir  enn  sá  gaddur; 
þar  átti'  eg  hvergi  skjól. 

í  mörgu  kærleikskoti 
eg  kunni  gisting  illa. 
Og  hálfleiks  vafs  er  viUa, 
sem  verður  engum  happ, 
né  gjöf  til  friðarfylla. 
Og  furða'  er  hvað  eg  slapp. 

Eg  bý  við  práðar  bjarkir 
á  blómafrjóum  völlum, 
við  sól  í  áttum  öUum 
og  ástarhvelin  heið.  — 
Á  slysa'  og  fenjafjöllum 
hef  fundið  rétta  leið. 

'Jákob  Thorarensen. 


Erasmus  frá  Rotterdam. 

Eftir  Magnús  Jónsson,  dócent. 


I. 

Nú  um  400  ára  afmæli  siðbótarinnar,  mætti  lita  á 
ýmislegt,  sem  er  henni  nátengt,  þótt  eigi  sé  það  beinlínis 
talið  til  hennar.  A  hverri  stórri  sýningu  eru  margar 
»hliðarsýningar«,  sem  gaman  er  að  sjá  um  leið,  og  svo  er 
það  og  um  stórbyltingar  mannkynssögunnar.  Hér  skal 
brugðið  upp  einni  slíkri  hliðarsýningu,  enda  þótt  einnig 
megi  skoða  hana  sem  sjálfstæðan  viðburð.  En  það  er  sá 
þáttur  mannkynssögunnar,  sem  leikinn  var  af  Erasmusi 
frá  Rotterdam. 

Erasmus  frá  Rotterdam  er  eins  og  kóróna  eða  hátind- 
ur  þeirrar  voldugu  andans  hreyfingar,  sem  kölluð  er  ým- 
ist  Renaissanee  (endurlifgunarstefna)  eða  Humanismus 
(mannúðarstefna).  Mannkynssagan  greinir  eigi  frá  annari 
stórfenglegri  eða  glæsilegri  hræringu.  Náði  hún  um  íiest 
lönd  álfunnar  og  var  mjög  margvísleg.  Upprunnin  var 
hún  á  ítaliu  á  14.  öld.  Þegar  fram  í  sótti  gerðust  ýmsir 
forkólfar  hennar  skeytingarlitlir  Um  trúmálin  og  þóttu  eigi 
hvítir  sauðír  innan  kirkjunnar.  En  undir  lok  15.  aldar- 
innar  tekur  hún  að  færast  nær  kirkjunni.  Er  höfuðból 
hennar  þá  flutt  orðið  norður  yfir  Alpafjöll,  til  germönsku 
þjóðanna.  En  þótt  húmanistarnir  yrðu  vinsamlegri  i  garð 
kirkjunnar  og  trúarinnar,  þá  voru  þeir  þó  alla  stund 
værugjarnir  og  hæglátir  um  trúmálið.  Hjá  þeim  var 
vöknuð  löngun  eftir  siðbót,  en  hún.  átti  að  vera  i  alt  öðr- 
um   anda   en   siðbót   Lúthers   varð.    Húmanistarnir,  með 


~>8kirnir]  Erasmaii  fr&  Rotterdam  267 

Erasmus  í  broddi  fylkingar  vildu  siðbæta  kaþólsku 
kirkjuna.  Meðan  þeir  héldu  að  Lúther  stefndi  og  að  því 
marki  fylgdu  þeir  honum  nálega  sem  einn  raaður.  En 
þegar  Lúther  gerði8t  óhlýðinn  kirkjunni  og  klýfur  lönd 
og  þjóðir  frá  henni  og  stofnar  nýja  kirkju,  þá  er  flestum 
húmanistunum  nóg  boðið. 

Andiega  lifið  síðast  á  niiðöldunum  var  ákaflega  sund- 
urleitt  og  skamt  andstæðanna  milli.  Þá  voru  lægri  klerk- 
ar  fávisir  og  f ullir  hleypidóma,  og  betlimunkaruir  svæsnir. 
En  þá  voru  lika  hámentaðir  menn,  sem  töluðu  latinu  og 
grísku  eins  og  móðurmál  sitt.  Þá  voru  umbótaprédikarar 
svo  svæsnir,  eins  og  þeir  vildu  hrópa  eld  og  brennistein 
.  af  himnum  yfir  gerspilta  jörðina.  Og  þá  Voru  páfar  og 
kardínálar  svo  léttúðugir  og  skeytingarlausir  um  alt  hei- 
lagt,  að  firn  mega  þykja.  Einhver  allra  bezti  leiðarsteinn- 
inn  um  allar  þessar  vandrötuðu  leiðir  er  Erasmusfrá 
Rotterdam.  Til  er  ógrynni  af  bréfum  hans  um  alla  hluti 
og  hugmyndir,  sem  uppi  voru.  Eru  bréf  hans  alveg  óvenju 
skemtileg,  bæði  sökum  þess  hve  vel  þau  lýsa  tíðarandan- 
um,  og  þó  eigi  siður  sökum  hins,  hve  meistaralega  þau 
eru  rituð.  Á  yfirborðinu  er  oftast  sárbeittur  kuti  háðsins, 
en  undir  ræður  þungur  alvöru-  og  áhuga-strauraurinn.  Og 
þau  eru  rituð  af  raanni,  er  stóð  ú  hátindi  lærdóras  og  liat- 
feugi  þess  tíraa,  og  er  þá  raikið  sagt.  Tilgangurinn  er  sá, 
að  gefa  hér  lítið  sýnishorn  þessa. 

Erasraus  er  fæddur  í  Rotterdam  árið  14G6  eða  1467. 
Ættarnafn  hans  var  Gerrard,  dregið  af  sögninni  gieren  = 
þrá.  Seinna  meir  var  svo  nafn  hans  eftir  lízkunni  sett  á 
latínu,  og  varð  þá  Desiderius,  og  á  grisku  Erasmus,  og 
það  festist  við  hann.  Upphaflega  átti  hann  að  verða  söngv- 
ari,  þvi  að  hann  hafði  óvenju  skæra  barnsrödd.  En  þegar 
á  átti  að  herða  var  hann  frAbitinn  söngnum,  og  var  hann 
þá  setur  í  skóia. .  Þar  fékk  liann  í  fyrsta  sinn  blóð  latin- 
unnar  á  tunguna,  og  færði  sér  það  óspart  í  nyt.  Lærði 
hann  Terentius  utanbókar  og  töluvert  í  Horatiusi.  Þá  var 
hann    13    ára,   er  hann  lauk  þessu  fyrsta  skólanámi.    En 


268  Erasmas  frá  Rotterdam  [Skirnir 

skömmu  síðar  dóu  foreldrar  lians  bæði.  Þeir  voru  tveir 
bræðurnir,  Pétur  var  eldri  og  Erasmus  yngri. 

Þeim  voru  nú  settir  þrir  forráðamenn.  Einn  þeirra 
dó  skömmu  siðar.  Annar  skeytti  þeim  ekkert,  svo  að  sá 
þriðji  fékk  öll  ráðin.  Sá  var  skólameistari  og  var  litið  prúð- 
menni.  Hann  eyddi  fyrst  reitum  þeirra,  og  vildi  svo 
losna  við  allar  frekari  áhyggjur  af  þeim,  með  því  að  keyra 
þá  i  klaustur. 

Vér  ejgum  skýra  frásögu  um  þetta  alt,  i  bréfi,  sem 
Erasmus  skrifaði  löngu  seinna  á  páfagarð.  Þá  var  hann 
orðinn  fulltíða  og  heimsfrægur  maður.  Er  bréf  þetta  þrung- 
ið  af  heift  til  munkanna  fyrir  ofbeldi  þeirra  við  unglinga 
þá,  er  þeir  vilja  ná  i  klaustur.  Bræðrunum  var  þvert 
um  geð  að  fara  í  klaustrið,  og  hófst  nú  þrautatimi  fyrir 
Erasmus,  14  ára  gamlan  pilt,  með  alla  á  raóti  sér.  Voru 
þeir  ýmist  undir  ógnunum  um  helvíti  og  kvalirnar  ef  þeir 
þverskölluðust,  eða  þá  fagurgala  um  himnaríkissælu 
klaustralifsins.  Honum  var  lofað  nógum  bókura  i  klaustr- 
inu,  og  það  dró  hann  fastast.  öll  byrðin  lenti  á  Eras- 
musi,  því  að  Pétur  var  istöðulaus  og  brást  þegar  verðt 
gegndi.  Erasraus  segir  að  hann  hafi  verið  engu  betri  raað- 
ur  en  Júdas  frá  Kariot,  og  það  hafi  verið  versti  skaðinn, 
að  hann  hafi  ekki  fetað  i  fótspor  Júdasar  út  i  æsar,  og 
hengt  sig. 

Þannig  þraukaði  hann  í  2  ár,  og  er  það  undraverð 
seigla.  Keraur  hér  þegar  frara  það,  sem  ávalt  var  skýr- 
asta  og  fegursta  einkenni  Erasrausar:  frelsisást  hans.  Hún 
hélt  14  ára  gömlum  piltinura  uppi  einum  í  baráttunni 
gegn  þessu  fádæma  ofurefli.  Og  hún  hélt  honura  alla  æfi 
frá  þvi  að  verða  undirlægja  og  verkfæri  annara.  Hann 
neitaði  hvað  eftir  annað  hylli  og  peningum  þjóðhöfðingja, 
til  þess  að  ganga  þeim  ekki  ura  of  á  hönd.  Hann  neit- 
aði  embættum  kirkjunnar,  jafnvel  kardinálatign  af  sömu 
ástæðum.  Og  þó  kvartaði  hann  raanna  mest  um  fjár- 
þröng  og  var  sólginn  i  frægð.     En  frelsið  var  dj^mætast. 

Lútherskir  sagnaritarar  hafa  yfirleitt  ekki  látið  Eras- 
mus  njóta  sannraælis,  af  því  að  hann  gat  ekki  fylgt  Lúther. 


iSkirnir]  Erasmns  ír&  Rotterdam  269 

Hann  hefir  verið  sakaður  um  tvlveðrungshátt  og  fals.  Satt 
er  það,  að  hann  var  lengi  á  báðum  áttum.  En  hver  get- 
ur  á  svipstundu  áttað  sig  á  slikum  Btórbyltingum?  Og 
hann  fór  ávalt  eftir  beztu  sannfæringu,  en  var  ófús  að 
taka  Btökk  út  i  myrkrið.  Skifti  þeirra  Lúthers  og  Eras- 
musar  hlutu  að  fara  eins  og  raun  varð  á,  eftir  öllu  eðli 
»beggja.  Erasmus  vildi  urabætur  á  kirkjunni,  en  enga 
uppreisn.  Hann  lýsti  sjálfur  muninum  raei8taralega,  þeg- 
jir  menn  báru  honum  á  brýn,  að  hann  hefði  orpið  þvf 
•eggi,  sem  Lúther  ungaði  út.  »Nei«,  sagði  hann,  »í  mínu 
eggi  var  hæna,  en  Lúther  ungaði  út  bardaga-hana«.  Og 
í  einu  af  bréfum  sinum  segir  hann:  »Hvenær  sera  eg  fæ 
að  8já  Lúther  aftur  standa  á  kletti  (kaþólsku)  kirkjunnar,  þá 
skal  eg  berjast  við  hans  hlið*.    Á  þvi  valt. 

Eftir  tveggja  ára  þauf  hopaði  Erasraus  loks  stig  af 
stigi  inn  í  klauatrið.  Þyngslin  voru  of  mikil  fyrir  barns- 
herðamar.  Hann  var  í  klaustrinu  i  6  ár.  Alt  brást  hon- 
um.  Hann  fekk  engar  bækur.  Hann  þoldi  ekki  fösturnar. 
Hann  kvaldist  af  því  að  horfa  á  ruddaskap  og  ólifnað 
munkanna. 

Hjálpin  kom  frá  biskupinum  i  Cambray.  Hann  fekk 
páfaleyfl  til  þess  að  taka  Erasmus  til  sin  fyrir  ritara.  Þó 
var  hann  munkur  eftir  sera  áður.  Og  lausnin  úr  klaustr- 
inu  áttl  að  vera  um  stundarsakir  að  eins.  En  hún  varð 
|)ó  æfilöng. 

n. 

En  nú  verðum  vér  að  láta  niður  falla  þráðinn  i  sögu 
Erasmusar.  Annars  yrði  þetta  heil  bók,  en  ekki  stutt 
grein  og  sýnishorn.  Saga  hans  er  full  af  uraskiftum. 
Hann  var  næstum  þvi  k  sífeldu  flakki,  bæ  úr  bæ  og  land 
úr  landi.  Næstura  eini  leiðarsteinninn  eru  bréf  hans.  En 
framan  af  æfl  hans  eru  þau  ódagsett  og  flest  einnig 
óárfærð. 

Hann  komst  að  mentabrunninum  mikla,  Parísar-há- 
skóla,  og  bæði  lærði  og  kendi.  Meðal  lœrisveina  hans 
var  Mountjoy  lávarður,  enskur,  sem  varð  ein  mesta  hjálpar- 


270  Erasmuí  frá  Rotterdam  [Skimir- 

hella  Erasmusar  í  peningasökum.  En  peningasakirnar 
voru  jafnan  mesta  áhyggjuefni  hans,  eins  og  margra  lista- 
og  visindamanna  fyr  og  síðar.  Hann  þurfti  mikia  pen- 
inga,  en  hafði  þá  oftast  litla. 

Það  var  að  undirlagi  Mountjoys  lávarðs,  að  Erasmus 
fór^fyrstu  ferð  sína  til  Englands.  Það  var  árið  1497,  og' 
var  hann  þá  þrítugur  að  aldri.  Varð  það  eitt  hið  afdrifa- 
mesta  spor  fyrir  hann,  þvi  að  þar  komst  hann  i  hóp  stór- 
gáfaðra  manna,  sem  voru  mjög  andlega  skyldir  honum, 
svo  sem  voru  þeir  Colet,  Warhara,  Thomas  More  o.  fl. 
Höfðu  þeir,  og  einkum  Colet,  djúptæk  áhrif  á  Erasmus, 
og  drógu  hann  nær  kirkjunni  og  guðfræðinni.  Þeir  voru 
á  hans  reki,  ungir  að  aldri,  en  urðu  síðar,  svo  sem  kunn- 
ugt  er,  mestir  áhrifamenn  og  valdahæstir  á  Englandi. 
Sagan  segir,  að  þeir  More  og  Erasmus  hafi  hizt  og  talast  við 
um  stund,  án  þess  að  hvor  vissi  um  hinn,  hvej  hann  var. 
Hefir  talið  visast  komið  viða  við,  og  hvorugur  komið  að 
tómum  kofum  hjá  hinum,  því  að  eftir  nokkra  stund  segir 
Erasmus  alt  í  einu:  »Þii  ert  annaðhvort  More  eða  eng- 
inn« !  Og  More  svaraði  undir  eins:  >0g  þú  ert  annað- 
hvort  Erasmus  eða  fjandinn  sjálfur« ! 

Eftir  nokkurra  ára  dvöl  á  Englandi  hélt  Erasmus  aft- 
ur  til  Parísar,  og  skömmu  siðar  gefur  hann  út  bók  þá,  er 
fyrst  bar  nafn  hans  út  um  alla  álfuna  á  svipstundu  og 
kom  nafni  hans  á  hvers  manns  varir.  »Adagia«  hét  hÚD' 
—  spakmæli,  fom  og  ný.  Og  nú  hefst  starfsemi  han& 
fyrir  alvöru,  barátta  fyrir  endurbótum  á  kirkjunni,  eins 
konar  ný-guðfræði  þeirra  tíma.  Beitir  hann  vopnum  sin- 
um  sérataklega  í  tvær  áttir,  raóti  raunkafarganinu  og  há- 
spekingunum  og  guðfræði  þeirra,  og  er  hann  alveg  þindar- 
laus  i  háði  sínu  um  þá.    Hann  skrifar  t.  d.  um  munkana : 

»Þegar  munkarnir  tala  ura  hl/ðni,  gera  þeir  það  með  þeim 
hætti,  að  vaudlega  só  dregin  fjöður  yfir  hl/ðnina  við  guð.  Kóngar 
eiga  að  hljða  páfanum.  Prestar  eiga  að  hljða  biskupunum.  Muuk- 
arnir  ábótunum.  Oft  ber  það  nú  við,  að  ábóti  er  fylHraftur.  Hann 
gefur  8V0  undirtyllum  eínum  skipun  í  hlj^nianar  nafni.  Og  um< 
hvað    er    svo    bú    skipun?     Um    siðferðit     Nel.     Um    drykkjuBkap 


Sklrnir]  Erasmai  frá  Rotterdam  27t' 

Neí.  Um  ósannBögli?  Nei,  og  aftur  nei.  Hún  er  um  það,  að 
munkar  megi  ekki  lœra  grísku.  Þeim  er  stranglega  bannað  a8 
auCga  anda  BÍnn.  Þeir  raega  drekka.  Þeir  mega  elta  skœkjur. 
Þeir  mega  Ijúga  og  bölva  eins  og  hjarta  þeirra  girnist.  Þeir  þurfa 
aldrei  aS  líta  í  heilaga  ritningu.  ÞaS  gerir  ekkert  til.  Ekkert  af  þessu 
kemur  í  bága  viS  munkabeitiS.  £n  ef  þeir  óbljðnast  boði  asnanB, 
eem  yfir  þá  er  settur,  þá  Bkal  gengið  nœst  lífi  þeirra^. 

í  bréfl  til  eins  af  lærisveinum  eínum,  er  Grey  hét, 
ræðst  hann  á  háspekingana  (scótistana)')  með  sárbeittu 
háði : 

>Svo  djúpt  er  eg  sokkinn  niður  í  að  lesa  Scótus,  að  sjálfur 
Stentór  gœti  ekki  vakið  mig.  >Vukið  þig!^  segir  þú,  ^^fyrst  þú 
ert  að  skrifa,  hlytur  þú  að  vera  vakandi«.  Góði  vinur !  Þá  þekkir 
þú  ekki  guðfrœðis-svefninn.  Þú  getur  skrifaf  bróf  upp  úr  þeim 
syefoi.  Þú  getur  heimsótt  skœkjur  og  drukkið  þig  fullan  upp  úr 
honum.  Lengi  vel  hólt  eg,  að  sagan  um  Epimetiidea  vœri  lygasaga 
Nú  veit  eg  betur.  Epimenides  varð  hundgamall.  Og  þegar  hann 
loksins  dó,  var  húðin  á  honum  alþakin  leyndardómsfullum  rúnum. 
Sagt  er,  að  hún  sé  geymd  í  Parísarborg,  i  háskólanum,  þessari  fé- 
hirzlu  BCÓtista  guðfræðinnar,  og  þar  er  hún  í  engu  minni  hávegum 
höfð  en  BÍbylIubækurnar  voru  í  Rómaborg.  Epimenidea  var  scótisti, 
eða  máske  var  hann  Scótua  sjálfur.  Hann  ruddi  úr  sér  svo  mik- 
iUi  dulspeki,  aö  af  því  að  hann  var  ekki  Bpámaður,  þá  skiidi  bann 
Bjálfur  ekkert  orð  í  henni.  £n  þegar  prófessorarnir  stranda  í  lök- 
leiðslum  BÍnum,  þá  sœkja  þeir  allan  vísdóm  til  háðarinnar.  £n 
euginn  má  líta  á  húðina  fyrri  en  hann  befir  í  15  ár  grafist  niður 
í  guðfrœðina.  £f  yngri  menn  dirfast  að  gera  það,  verða  þeir  slegnir 
steinblindu. 

Einu  BÍjni  fór  Epirnenides  út  að  ganga.  Því  að  jafnvel  scót- 
ÍBtar  ganga  einstakasinnum  úti.  Hann  viltist  og  lenti  í  helli  ein- 
um.  Þar  virtist  honum  gott  nœði  til  heilabrota.  Hann  settist 
niður,  nagaði  á  sér  neglurnar  og  velti  i  huga  sér  hvílíkleikum, 
hvaðlegleikum  og  hringsönnunum.  Loks  fór  bana  aS  dotta,  og  á 
því  gekk  í  47  ár.  En  hepnismaður  var  Epimenides,  að  hanu  akyldi 
þó  vakna  á  endanum.  Flestir  guðfrœðiugar  vakna  aldrei.  £n  nú 
var    heimurinn    orðinn  annar,  þegar  hanu  vaknaði.     HelIÍBmunninn 

')  Svo  nofndast  þeir  háspekingar,  er  fylgda  kenDÍngiim  Dúns  Scót- 
nsar,  en  hann  var  einn  af  nafntogaðastu  lerifeðram  háspekinnar  (d.  1304). 


^72  £ra8maB  fr&  Rotterdam  [Skimir 

var  mosayaxlnn.  Landslagið,  bœrinn,  göturnar,  húsin,  fólkið,  fötin, 
tungumálið  —  alt  var  breytt.  Svo  óðfluga  breytist  þessi  heimur. 
En  allan  timann  var  hann  að  dreyma  —  dreyma  scótista  guðfrseði 
og  ekkert  annað.  Scótus  var  Epimenides  endurvakinn  —  og  hugs- 
aðu  þér  nú  hann  Erasmus,  kunningja  þinn,  sitja  yfir  ólukkans 
skrœðunum  hans,  geispandi,  með  hnyklaðar  bryr  og  starandi  út  í 
bláinn.  —  Þeir  segja,  að  skáld  og  listamenn  séu  útilokaðir  frá 
ecótista  vísdóminum.  Menn  verða  fyrst  að  gleyma  öliu  öðru.  Ódá- 
insdrykk  fegurðarinnar  verða  þeir  að  kasta  upp.  Eg  er  nú  aS 
reyna  það.  Eg  tala  Ijóta  latínu.  Eg  forðast  smellnar  setningar. 
.Aldrei  geri  eg  að  gamni  mínu.  Og  eg  held  líka,  að  mér  sé  að 
miða  í  áttina.  Smátt  og  smátt  kemst  Erasmus  í  þeirra  hóp.  Og 
þegar  þú  sór  mig  nœst^  verður  hann  gamli  kunningi  þinn  ekkl 
lengur  til.  Þú  mátt  ekki  misskilja  mig.  Eg  ber  virðingu  fyrlr 
guðfrœðinni  sjálfri.  Eg  á  að  eins  við  þennan  óskapnað,  sem  menn 
kalla  guðfræði  á  vorum  dögum,  og  guðfræðinganna,  sem  hafa  þá 
mygluðustu  hausa,  sljóustu  skynsemi,  óskaplegustu  kenningar, 
ruddalegustu  framkomu,  sauragasta  líferui,  skammarlegasta  munn- 
söfnuð  og  mórauðustu  samvizkur  allra  þeirra  manna,  sem  eg  hefi 
hitt  á  þessari  jörð.^ 

Svona  lét  Erasmus  svipuna  dynja.     Og  það  var  ekki 
furða   þótt   einhver   emjaði.     En   þó   var  þetta  byrjunin 
,Að  eins.  Frh. 


RitfregTLÍr. 


Island.  Strejflys  over  land  og  Folk.  Udglvet  af  Dansk 
Islandsk  Samfund.     Med  27  IUustrationer.     Kbh.  1917. 

Bókin  ber  nafn  raeS  rentu.  Hún  er  leiftur  yfir  land  og  þjóð. 
Byrjar  með  fallegu  kveðjukvœði  eftir  Gunnar  Gunnarsson 
—  leifturmyndir  af  landinu  vetur,  vor  og  sumar.  Þá  koma  greinar 
«ftir  Áge  Meyer  Benedlctsen:  Inngangur.  íalenzkir  lífs- 
hœttir:  1.  Samgöngur.  2.  Bœndur  og  sveitir.  3.  Framfarir  í  at- 
vinnuvegum.  4.  Fiskiveiðar.  5.  Verzlun  og  bœjalíf.  Viðauki.  — 
Age  Meyer  Benedictsen  er  anjall  rithöfundur.  Það  er  furðumikill 
fróðleikur  um  land  og  þjóð,  sem  hér  er  saman  kominn  á  einum  70 
blaðeíðum  —  um  náttúru  landsins,  fegurð  þess  á  lofti,  láði  og  legi, 
«n  einnig  um  ógnir  þess  og  erfiðleika,  um  kjör  þau,  er  mótað  hafa 
þjóðina  að  fornu  og  n/ju,  um  ástœðurnar  til  misbreatanna  á  sam- 
búð  íslendinga  og  Dana,  um  lifnaðarhœtti  þjóðarinnar  og  atvinnu 
á  landi  og  sjói  um  framfarir  síðustu  áratuga  á  /rasum  sviðum.  — 
Höf.  er  sannfróður.  Hann  talar  ekki  út  í  bláinn.  Hann  hefir  hag- 
sk/rslumar  á  takteinum  til  að  sanna  mál  sitt,  og  hann  kann  að 
gera  tölurnar  talandi  og  Bkemtiiegar.  Alt  er  séð  með  glögga  gests- 
auga  hins  víðförla  manns,  þess  er  >8á  borgir  og  þekti  skaplyndi 
margra  manna^.  Hann  kann  að  leiða  lesandann  þangað,  sem  útsynl 
er,  og  bregða  þar  leiftri  yfir  það,  sem  hann  œtlar  jað  sýna.  Hann 
kann  að  rekja  í  stuttu  máll  þrœði  fortíðarinnar  inn  í  nút'ðina,  án 
þess  að  þreyta  Usandann  með  nöfnum,  sem  hann  þekkir  ekki.  Al- 
Btaöar  andar  bróðurhug  aö  landi  og  þjóö.  Og  frásögnin  er  svo  lótt- 
Btig  og  skemtileg,  að  hún  dregur  lesandann  [ósjálfrátt  með  sér. 
Illgangur  böf.  er  sá  að  frœða  landa  sína  um  land  vort  og  þjóð  og 
eyða  þannig  þeim  misskilningi,  aem  verstur  er  Þrándur  í  Götu 
góðrar  samvinnu  Dana  og  íslendinga.  Er  það  ekki  hans  sök,  ef 
aá  tilgangur  nœst  ekkl.     Hygg  eg,  að  hver  íslendingur  hefði  ánœgjn 

18 


274  Bitfregnir  [Skimir 

og  gagn  af  að  lesa  þessar  grelnar,    svo  margt  er  þar  skarplega  at^ 
hugað  og  vel  sagt. 

Þá  eru  tvœr  greinar  eftir   Arne   Möller  prest.    Hann  hefir 
áður   skrifað  margt  vel  um  nýjustu  bókmentir  vorar  í  dönik  tíma- 
rit,    einkum    um    það    sem    birzt   hefir  á  dönsku.  —  Fyrri  greinin 
heitir    >Sang    cg    Sind«    —    IjóS    og  hind.     Reynir  höf.  þar  í  fám 
dráttum  að  sýna,  hvernig  skaplyndi  þjóðar  vorrar  speglist  í  Ijóðum 
hennar  —  hvernig  þjóðernistilfinningin  dafnaði  af  minningunni  um 
forna   frœgð  og  andófi  við  aðra  þjóð,  unz  hún  hafði  náð  fullu  víð- 
feðmi    í  þjóðhátíðarljóðum  Matthíasar;  hvernig  skáld  vor  hafa  litiS 
á   land    sitt,    með   dœmum    úr    Ijóðum    Bjarna,  Jónasar,  Gröndals,. 
Matthíasar    og    Jónasar    Guðlaugssonar ;    hvernig    Sigrúnarljóð    eru 
einstök  meðal  ástarkvæða  og  hvernig  djúpsæ  mannþekking,  skarpur 
skilningur    á    séreðli    annara    manna    komi  fram  í  beztu  erfiljóðum 
vorum,    fegurst   i  kvæði  Bjarna  um  Odd  Hjaltalín.     Alt  eru  þetta> 
aS  eins  leiftur  yfir  mikið  efni,  en  góð  það  sem  þau  ná. 

,Hin  greinin  heitir  ^Kristenliv  og  Folkelighed^  —  alþyðlegur 
kristindómur  Er  þar  fyrst  allangt  mál  um  tvo  höfuðskörunga  kirkju 
vorrar  á  seinni  öldum,  Jón  biskup  Vídalín  og  Hallgrím  Pótursson. . 
Hefir  naumast  verið  jafnvel  ritað  um  þá  af  íslendingum  sjálfum, 
og  er  oss  það  ekki  vansalaust.  Höf.  telur  VídalínspostiIIu  ekki  að 
eins  fremsta  í  þeirri  roð  í  íslenzkum  bókmentum,  heldur  og  ein- 
hverja  hina  elnkennilegustu  bók  þeirrar  tegundar  á  Norðurlöndum. 
Þykir  honum  meistara  Jóni  bregða  í  ætt  spámanna  ísraels,  ber 
hann  saman  við  Jesper  Brochmand  með  Dönum  og  segír,  að  mun- 
urinn  á  þeim  só  þjóðernismunur  Dana  og  íslendinga.  Aftur  þykir 
honum  meistari  Jón  skyldari  Kingo,  hvort  sem  keltneskt  blóð  veld- 
ur  eða  ekki.  Dáist  hann  mjög  að  mannþekkingu  hans,  er  hann 
telur  íslenzkt  einkenni. 

Þó  er  aðdáun  hans  enn  meiri  fyrir  Hallgrími :  :^Hann  er 
röksamur  sem  sögurnar,  djúpúðugur  sem  Edda,  raunvís  sem 
Hávamál  og  þjður  sem  þjóðvísa.  Og  það  er  þessi  fjórhljómur, 
er  ómar  svo  blítt  í  sálmum  hans  til  hjartna  landa  hans«.  Vel  er 
það  og  til  fundið,  er  höf.  minnir  á  dauða  Þormóðar  Kolbrúnar- 
skálds,  er  haun  talar  um  það,  hvernig  Hallgrímur  bjður  dauðann 
velkominn  í  sálminum  »Alt  eins  og  blomstrið  eina«.  —  í  síðari 
hluta  greinar  sinnar  talar  höf.  svo  um  trúarlíf  Islendinga  nú  á 
dögum,  um  guðfrœðiskensluna  við  háskólann,  kjör  íslenzkra  presta, 
n/justu  trúarhreyfingarnar  og  sálmakveðskapinn. 

Próf.    Finnur    Jónsson    skrifar    um  andleg  sambönd  íslendinga 


Skirnir]  Bitfregnir  tTi^ 

vi6  önnur  lönd  og  þó  aCallega  viQ  Danmörku  á  síSarl  öldura.  Oefur 
hann  nokkurt  yfirlit  yfir  vísinda-  og  skáldskaparstörf  þeirra  íslend' 
inga,  er  á  síðuBtu  öldum  stunduSu  nám  og  vlsíndl  í  Danmörku  e8a 
veittu  menningarstraumum  þaCan  heim  tll  iBlands,  bvo  og  þ/Cingar 
eriendra  rita  og  Ijóða.  Að  endingu  drepur  hann  á  ábrif  fornbók- 
menta  vorra  á  dauEkar  bókmentir.  ViS  eina  setningu  hiuB  heiðraSft 
höf.  langar  mig  til  að  gera  litla  athugasemd.  Hann  segir  um  þ/ð- 
ingar  Jóns  Þorlákssonar  á  Kopstocks  MessíaB  og  Miltons  Paradísar- 
misBÍ,  að  þœr  séu  nú  alveg  ólesandi  (:^og  er  nu  ganske  ulœselige^). 
Má  vera,  að  það  só  satt  um  Elopstock.  Hann  hefi  eg  ekki  reynt 
að  lesa  BÍðan  eg  var  barn,  og  þótti  þá  þurmeti.  £n  um  Paradísar-^ 
mÍ89Í  er  þetta  áreiðanlega  ofmœlt. 

Eg  held,  að  þeir  sem  tala  um  endurreisn  íslenzkrar  tungu^ 
aettu  að  byrja  á  ParadÍBarmissi.  Málið  á  þeirri  þ/ðingu  er  víðast 
8V0  yndislega  frjótt,  máttugt  og  þýtt,  að  eg  kemst  við  í  hvert 
8kiftl,  er  eg  tek  þá  bók.  Hér  er  eitt  erindi  af  handahófi  um 
Adam  forföður  vorn : 

Honum  hér  fyri  lœkjar  buldr, 

var  harðla  nóg  árhjru  blœblak 

efni  blundbrygða,  ok  á  blómkvisti 

ef  í  blaði  þaut,  fagrhljóða  fugl, 

ok  lágt  látandi  er  fyrstr  gól. 

Mlkið  má  vera,  ef  Sveinbjörn  Egllsson  og  snillingarnir  sem  af 
honum  lœrðu  hafa  ekki  fundið,  að  þjóðskáldlð  Jón  Þorláksson  — 
>hafl$i  engils  tungu<[  —  eins  og  Pótur  prófaatur  kvað  —  og  lœrt 
af  honum.  Það  vœri  vel  rannsóknarvert,  hvaða  áhrif  málið  á  Para- 
dísarmissi  hafði  á  þá,  sem  á  eftir  komu. 

Bókin  endar  á  lítilli  og  Ijúfri  draumsögu  eftir  Jóhann  Sigur- 
jónsson.  Hún  heitir  l^Tvœr  systur^.  Það  eru  ísland  og  Danmörk, 
er  blrtast  honum  í  líkl  tveggja  systra. 

Eftir  er  að  geta  þess,  að  bókina  prýða  27  ágœtlega  vand- 
aðar  og  vel  valdar  myndir  af  íslenzkri  náttúru,  mönnum  og  mann- 
▼irkjum. 

Það  er  öll  ástœða  fyrir  oss  íslendinga  að  fagna  starfsemi  þess 
fólags,  er  byrjar  með  því  að  gefa  út  þessa  bók,  sera  er  stórþakka- 
verð,  og  heldur  síðan  áfram  elns  og  getið  verður  hér  á  eftir,  en 
gerir  auk  þess  margt  annað,  er  miðar  að  góðu  samlyndl  brœðra- 
þjóðanna,  Ðana  og  Islendinga, 

6.  F. 


18* 


S7fi  Ritfregnir  [Skirnir 

Alfred  J.  Rávad:  íslenzk  húsgerðarligt.  Islandsk  Arki- 
tektnr.     Kbh.  1918.    Dansk-islandsk  Samfunda   Smaskrifter  Nr.  1. 

Höfundur  bæklingB  þesaa  er  danakur  húsgerðarfræSingur,  sem 
lengi  hefir  dvalið  í  Ameríku  og  veriS  hór  hálft  eða  heilt  ár  hjá 
Thor  Jensen  útgerðarmanni,  bróður  sínum.  Hann  er  einkenuilegur 
maður,  vel  að  sór  í  binni  list,  margfróður  og  mikill  hugsjónamaður, 
mjer  Uggur  við  að  segja,  hugmyndaauðugt  skáld.  Hann  hefir  rit- 
að  margt  um  Island,  Fœreyjar,  Grœnland  og  Vesturheimseyjarnar 
dönsku,  sem  eitt  sinn  voru,  hélt  því  að  vísu  fastlega  fram,  að  Dan- 
mörk  œtti  að  halda  sem  faataet  í  þessi  lönd,  en  jafnframt  sýna 
þeim  allan  sóma,  því  þau  væru  þjðingarmikil  framtíðarlönd, 
sem  mœttu  verða  Danmörku  til  mikils  sóma  og  stuðnings.  Eru 
skoðanir  hans  ólíkar  flestra  annara,  einkennilega  frjálslyndar  og 
víðsýnar  í  mörgum  greinum,  þó  sumstaðar  synist  mér  fremur  tala 
skáld  en  stjórnmálamaður.  Má  nefna  sem  dæmi,  að  hann  hefir  gert 
uppdrátt  að  höfuðstað  á  Grænlandi,  sem  vel  mœtti  sæma  myodar- 
legu  kóngsríki.  í  Reykjavík  telur  hann  að  götubreiddin  raegi  ekki 
vera  minni  í  aðalgötum  en  20—30  m.  og  að  Öskjuhlíð  vœri  hæfileg 
þungamiðja  fyrir  bæinn,  sera  "vaxi  smárasaman  suður  yfir  allan 
Fossvog  og  alt  land  er  nær  liggur.  Uppi  á  Öskjuhlíðarhæðinni  viU 
hann  aö  rísi  upp  stórar  og  sterklegar  skrautbyggingar,  sem  gnœfi 
eins  og  nokkurskonar  Akropolis  yfir  framtíðarinnar  stóra  auðuga 
bœ,  höfuðstað  íslands^  sem  verði  í  tölu  fegurstu  borganna  í  álf- 
unni.  Það  er  enginn  kotungabragur  á  sh'kum  hugsjónum,  enginn 
snefiU  af  gömlu  dönsku  lítilsvirðingunni  á  landi  voru  og  þjóð.  Er 
það  undarlegt  tímanna  tákn,  að  stórtœkasti  fjármálamaður  vor  og 
sá  maðurinn,  sem  hugsar  fraratíð  landsins  stærsta  og  glæsilegasta, 
skuli  báðir  vera  Danir  að  œtt  og  uppruna  og  brœður  í  tilbót. 

Eg  hefi  sjaldan  hlakkað  raeira  til  að  sjá  bók  en  þetta  litla 
kver.  Jeg  hafði  heyrt  þess  getið.  Það  var  ura  vandaaamt  við- 
fangsefni,  sem  eg  og  aðrir  hafa  oft  rætt  um,  nefnilega  að  hve  raiklu 
leyti  vœri  auðið  og  hyggilegt,  að  halda  garala  þjóðlega  bæjastíluum 
á  nyju  húsunum,  sem  vór  byggjum.  Allir  finna  sárt  til  þess,  aö 
n/ju  steiuhúsin  standa  flest  langt  að  baki  gömlu  bæjanna  frá  list- 
arinnar  sjónarmiði,  ern  aðfluttur  varningur,  sem  ekki  á  hér  alls- 
kostar  við,  hafa  ekki  samakonar  rœtur  í  landi  voru  og  þjóðlífi  og 
gomlu  bœirnir,  sem  sprotnir  voru  uþp  úr  íslenzka  jarðveginum  og 
margra  alda  reynslu.  Jeg  gat  trúað  höfundinum  til  þess  flestum 
öörum  fraraar,  að  ryðja  hór  nyja  braut. 

Kverið  var  mór  hálfgerð  vonbrigði  að  því  leyti,  að  þaðvarsvo 


Skirnir]  Ritfregnir.  277 

lítiP,  —  einar  8  bU.  íslenzki  textlnn,  —  og  uppdrœttina  hafði  eg 
séð  áSur.  Og  þó  er  öllu  málinu  hreyft  og  glöggar  tillögur  gerSar, 
sýndur  uppdráttur  af  Btóru  íbúðarhúsi  með  bæjarstíl  og  lítilll 
Bveitakirkju.  Vissulega  er  hór  mikiS  aagt  í  fám  orðum  þrátt  fyrir  alt. 

Höfundurinu  heldur  því  hiklaust  fram,  að  »til  só  á  íalandi  for- 
tíðarfrœ,  er  þjóðleg  byggingarlist  geti  gróið  upp  af.  Bœði  í  grunn- 
mjnd  og  hinu  ytra  sniði  torfkirkjunnar  og  hins  gamla  íslenzka 
bœjar  eru  fyrirmyndir,  gotnesks  uppruna  og  eðlis,  er  sem  bezt  má 
nota  við  œtluijarverk  og  byggingar  í  framtíðinni.  Hinir  þykku 
traustu  hliðveggir  og  sundurgreindu  gaflar  með  hvössum  þökum 
eru  ágœtur  grundvöllur  til  að  reisa  á  fyrirmyndir  til  bygginga  með 

þjóðlegu    sniði  og  í  samrœmi  við  Iandalagið<( »Ea  það  lítur 

út  sem  trúin  á,  að  þetta  sé  mögulegt,  sé  ekki  vakin<(. 

Yissulega  er  þetta  hverju  orði  sannara.  Frœin  eru  til,  sem 
þjéðleg  byggingarlist  gœti  sprottið  af,  og  engu  lakari  en  gömlu 
byggingarnar  norsku,  seni  slyngir  húsagerðarfrœðingar  hafa  yngt  svo 
glœsilega  upp  á  Holmenkollen.  Vér  höfum  séð  þetta  —  en  fuUa 
trú  á,  að  mögulegt  vœri,  eða  öllu  heldur  hyggilegt,  að  eudurreisa 
gamla  bœjastílinn,  bafa  fáir  haft. 

Uppdrœttir  höfundarins  syna  bezt  hvað  fyrir  honum  yakir.  Eg 
geri  ráð  fyrir,  að  flestir  lesendur  Skírnis  hafi  séð  þá.  B  œ  r  i  n  u 
(Ráðsmannsíbúð)  er  stóreflishús  til  þess  að  gera,  á  að  glzka  30  x  10 
ro.  (mœlikvaröi  ekki  prentaður).  Állir  veggir  eru  úr  steini  nema 
meatur  hluti  framhliðar.  Þar  eru  þrjú  falleg  háreist  bœjarþil  úr 
timbri,  en  greind  sundur  með  breiðum  múirœmum,  sem  svara  til 
þykku  bœjarhúsaveggjanna.  Er  miðhluta  hússins  með  miðþilinu 
skotið  lítið  eitt  frara.^)  Frá  þiljunurn  ganga  svo  þök  aftur  að  að- 
alþakinu,  sem  liggur  eftir  endiiöugu  húsi,  og  lítur  út  eins  og  stórt 
baðstofuþik  að  baki  framh/Hanna,  eða  þiljaþakanna,  sem  ekki  eru 
annað  en  »kvÍ8tir<iC  á  einu  stóru  húsi.  Byggingin  ber  algerlega 
Bama  svlp  og  fallegur  bær,  og  minnir  þó  á  euskar  nútlzkubygging- 
ar  l  sveitum.  Mér  þykir  hún  fögur  og  viðkunnanleg  á  að  sjá  og 
bera  það  með  sér,  að  hún  er  gerð  af  smekkvísum  manni,  sem  vel  er 
að  sér  í  sinni  list.  Mér  skilst  þó,  að  aðalþakið  sé  mun  lœgra  ea 
þiljaþökin  og  ofast  um  að  það  fœri  jafnvel  og  ef  það  vœri  jafnhátt. 
Uppdrátturinn  er  áreiðanlega  umhugsunarefni  fyrir  hvern  mano, 
sem  vill  endurreisa  gamla  þjóðlega  bœjastílinn. 

En  þó  ekkert  vœri  nema  gott  að  segja  um  útlit  hússins  og 
svip  þess,  þá  er  það  engan  veginn  víst,  að  oss  henti  alls  kostar  a& 

*)  Þetta  virðist  mér  koma  hálfgert  i  bága  viö  bæjasniðið. 


378  Eítfregnir.  [Skirnir 

1>yggja  á  BvlpaSan  hátt  í  Rveitum.  Hér  er  uin  ýms  grundvallarat- 
ri6i  aS  rœSa,  sem  eg  skal  stuttlega  drepa  á. 

Eg  vil  fyrst  nefna  stœrðina.  Á  meðal-sveitaheimiii  hér 
€ru  6 — 7  (6,47)  heimilismenn.  Hve  stórt  þarf  íbúðarhiis  að  vera 
fyrlr  þetta  fólk  Minstu  sveitahúsin  eru  7,5  x  7^5  m  að  meðaltali, 
ekki  stœrri  en  7^/^  x  tœpl.  9  m  og  má  telja  þetta  eœmil.  húsrúm 
fyrir  ekki  fleiri  menn  (húsin  venjul.  með  kjallara  og  portbygð). 
Þiljaröðin  kemst  ekki  fyrir  á  svo  litlum  húa- 
u  m,  og  efnin  banna  að  byggja  stœrra  en  þörfin  krefur,  enda 
^Shyggilegt  frá  hagfræðlssjónarmiði. 

Þá  er  annað  meginatriði :  Qrundvöllur  allrar  húsa- 
gerðar  fyrir  alþýðu  mannaer  ekki  listin,  svipur 
hússins  og  útlit,  heldur  verkfræðiskunnátta  (teknik). 
Vór  þurf  um  fyrst  og  fremst  að  geta  valið  hentugustu  bygg- 
ingaefni  á  hverjum  stað,  bygt  úr  þeim  hljja,  trauata,  vatnshelda 
veggi,  góð  gólf  og  góð  þök,  helzt  alt  eldtraust,  Alt  þarf  þetta  að 
vera  endingargott  og  —  last  not  least  —  svo  ódyrt  sem  auðið  er, 
því  fœstir  hafa  efni  aflögum.  Undantekningar  eru  að  eins  efna- 
mennirnir. 

Gömlu  bœirnir  eru  augljóst  dæmi  þeðsa.  Þeir  spruttu  upp  á 
'CymdaröIdum  meðan  ekki  var  koatur  á  öðru  byggingarefni  en  torfi, 
timbri  af  mjög  skornum  skamti,  sem  þó  varð  alt  að  vera  bagga- 
tækt,  litlu  sem  engu  járni.  Af  þessum  vanefnum  bygðu  menn 
bœina,  gerðu  mörg  hús  og  smá  (skilrúmsveggir  úr  torfi),  eem  svör- 
uðu  til  baggatæku  spýtnanna,  og  þökin  brött,  til  þesa  að  verjast 
lekanum,  því  ekki  var  næfrunum  til  að  dreifa,  sem  Norðmenn 
lögðu  undir  torfið.  Risið  og  gaflarnir  fengu  þannig  sjálfkrafa  eins- 
konar  gotneskt  snið.  A  þykku  torfveggina  var  oft  erfitt  að  setja 
glugga.  Þeir  báru  illa  birtu  og  djúpa  gluggatóftin  fyltist  af  snjó 
á  vetrum.  Þeir  voru  þá  settir  á  þekjuna  og  gaflar  gerðir  úr  timbri 
fyrir  þá.  Þannig  urðu  þilin  að  líkindum  til.  Það  var  bygg- 
Ingarefnið,  sem  mótaði  bæina  og  gaf  þeim  alt 
snið  auk  veðráttu  landsins.  Reynslan  kendi  mönnum 
að  fara  hyggilega  með  það  eftir  öllum  ástæðum,  og  hér  fór  sem 
oftast,  að  hyggileg  og  náttúrleg  hagnyting  byggingaefnisius  skapaði 
eðlilegt  og  snoturt  útlit.  Kuldinn  og  eldaneytisleysið  réði  innra 
skipulaginu,  myndaði  húsþrengslin  og  setti  að  lokum  2  menn  í 
hverja  sæng  í  einu  íveru-  og  svefnherbergi,  baðstofunni. 

Hálfgerð  skcælingjamenning  var  þetta  alt,  en  þó  góð  og  gild 
menning  eftir  því  sem  allar  ástæður  voru. 


Ækiniir]  Ritfr«gnir.  279 

Svo  breytast  allar  ástœSur  á  Bkömmum  tíma.  Verzlunln  fljtur 
nœgan  viS^  jái^n>  sement  o.  fl.  Vér  lærum  aS  kljúfa  grjót  og  höggva 
íþaX  til,  steypa  steinsteypu  og  nota  járn  í  bana,  eigum  nú  kost  á 
alt  ö5rum  byg  gi  ngar  ef  n  u  m,  geraamlega  ólíkum 
<t  0  r  f  i  n  u. 

AfleiCing  þessa  er  í  mínum  augum  sú,  aS  hvaS  sem  öllu  öðru 
liður  þurfum  vér  nú  að  lœra  að  hagnýta  þessi  n/ju  efni  og  nýju 
^ekkingu  sem  bezt,  finna  hversu  vér  getum  bezt  og  ódjrast  bygt 
úr  þeim  traust,  hlý,  heilnœm,  endingargóð  og  eldtraust  hús.  Ef 
■bœjastíllinn  getur  samrymst  öllu  þessu,  þá  er  að  endurreisa  hann 
í  nýrri  og  betri  mynd,  ef  ekki,  þá  á  að  skoða  hann  sem  úreldan 
-forngrip  eða  nota  hann  að  eins  þar  sem  bygt  er  úr  torfi,  svo  fram- 
arlega  sem  efnamenn  nota  hann  ekki  til  skrauts. 

£n  hvernig  samrymist  þá  gamli  bœjastíUinn  og  njfju  bygginga- 
•  efnin?    Vér  sjáum  það  á  uppdrœtti  Kávads. 

Engum  getur  dulist  það,  að  margbrotni  stóri  þakflöturinn  með 
'bustunum  og  sundunum  er  stœrri,  dyrari  og  varasamari  (leki)  en 
öbrotnara  þak,  heldur  ekki,  að  húsrúmið  verður  miklu  minna  á 
iþennan  hátt  en  með  óbrotnara  lagi. 

Bœjalagið  er  þá  dyrara,  rúmminna,  kaldara  og  lekahœttara  en 
-óbrotnari  húsgerð. 

ókostir  eru  þetta  alt,  þó  minna  vegi  þeir  fyrir  efnamenn.  ÞaS 
-er  lika  mikið  gefandi  fyrir  útlitið. 

Annað  atriði  er  framhlið  hússins  og  þilin.  Hliðiu  er  að  mestu 
'úr  tré,  að  nokkru  úr  steini. 

Ef  það  er  óhyggilegt  af  oss  að  byggja  úr  timbri,  og  svo  raun 
^iðast  vera  á  þessu  skógiausa  landi,  þá  eru  þessi  störu  þil  athuga- 
Terð.     Þau  verða  bœði  eldfim  og  endingarlítil. 

Þá  er  ekki  laust  við,  að  erfitt  sé  að  búa  vel  um  gœttirnar, 
þar  sem  tímbur  og  steinn  mætist.  Vér  höfum  langa  reynslu  i  þvi 
efni.  Ef  til  vill  gæti  það  komið  til  tals,  að  gera  þilin  úr  sléttaðrl 
Btéinsteypu  og  er  þó  hætt  við,  að  þau  mistu  þá  mikið  af  sinum 
■  eðlilega,  fallega  svip,  yrðu  óeðlileg  stœling. 

Þá  eru  múrræmurnar  milli  þlljanna  og  til  b«ggja  enda,  sem 
'flvara  til  torfveggjanna. 

Mér  virðist  það  athugavert,  að  þœr  likja  eftir  gömlu  veggjun- 
'um  án  þess  að  vera  millÍTeggir.  Utlitið  eitt  skapar  þœr  en  engin 
innri  nauðsyn.  Þessir  þykku  milliveggir,  sem  engir  milli- 
T  e  g  i  r    e  r  u ,  verða  þvi  hálfgerð,  óeðlileg  stæling  á  gömlu  bæjunum. 

Að  öllu  athuguðu  get  eg  þvi  ekki  sannfœrst  um,  að  hyggilegt 


280  ■  Ritfregnir.  [Skíniir 

vœri,  a5  taka  upp  fgamla  bæjastílinn  á  nýju  steinhúsunura.  Þat^ 
skyldi  þá  vera  á  stæratu  jörðunum,  sem  efnamenn  eiga,  er  ekU 
þurfa  að  horfa  í  skildinginn.  Ö5ru  máli  gegnir  um  torfbyggingar. 
Þar  á  hann  betur  við,  þó'margt  hafi  breyzt,  einnig  þar. 

Því  miður  verðum  vér  líklega  að  fara  þá  torsóttu,  erfiðu  leið, 
að  finna  nýtt  eðlilegt  húsasnið,  sem  svari  at^ 
öllu    vel    til    byggi^ngaefnanna    n/ju. 

Og  lÍBtinni  verður  hvorki  ofaukið  fyrir  því  nó  heuni  gert  lægra 
undir  höfði.  Henni  er  að  eins  fengið  erfiðara  verkefni.  En  sú  töfra- 
kona  er  hún,  að  a  1 1  getur  hún  gert  fagurt,  hvort  sem  það  er 
fátœklegt  eða  ríkmannlegt,  hvort  sem  það  er  marmari  eða  »járn-^ 
beton*.     Og  hún  getur  gert  fleira  þjóðlegt  en  bæjastílinn  ! 

Líklega  eru  sum  fegurðarfræin,  sem  húsagerðarlist  vor  sprettur 
»pp  af,  falin  í  smekklegustu  járnbetonhÚBum  nútínians. 

Enn  eru  þau  að  vísu  í  algerðri  bernsku,  og  byggingarlistÍQ 
hefir  enn  ekki  fengið  föst^tök  á  þessu  kynlega,  nýja  byggingaefoi. 
Þó  gægist  út  sérlega  eiíikennileg  og  sviphrein  fegurð  á  sumum  aöU 
um  og  loftum  í  járnbetonbyggingunum.  Það  eru  ekki'  lengur 
sundurgreindir  stöðugir  steinar,  sem  tala  sínu  gamla,  fagra  máli. 
Samfeld  og  samskeytalaus  steinstorkan  eltir  átakslínur, 
vefur  sig  utan  ura  óslítandi  járnið,  lipur,  lóttfær  og  stælt  eins  og 
glettið  nútíðarbarn,  sem  vildi  stríða  öUum  góðum  og  gömlum  bygg- 
ingafræðingum  og  raska  grafarró  Euskins  sáluga. 

Eg  veit,  að  hJnn  háttv.  höf.  muni  avara  því,  að  húsin  hér 
verði  of  smávaxin. 

Annar  uppdráttur  er  af  lítilli  sveitakirkju.  Mór  synist 
hann  bæði  fagur  og  viðkunnanlegur,  alt  skipulag  auk  þess  hentugt. 
Kirkjan  er  turnlaus,  en  í  turnsins  stað  kemur  fallegur  klukkustop- 
ull  yfir  sáluhliði,  beint  fram  undau  kyrkjudyrum.  Er  það  álit  höf., 
að  turn  með  i»piru,  á  bvo  lítilli  kirkju,  geti  ekki  samrýmst  við  kröf- 
ur  listarinnar.  Þetta  mun  rétt  vera.  Kirkjan  er  í  torfkirkjusniði, 
með  þykkjum  veggjum  úr  grjóti  og  timburþiljum  á  göflum.  Eg 
held,  að  hór  sé  að  rœða  um  góða  fyrirmyud,  sem  geti  komið  mönn- 
um  að  bezta  gagni.  Og  ódýr  er  slík  kirkja.  Væri  eg  biskup 
landsins,  fengi  eg  fuUkominn  uppdrátt  hjá  höfundinum  og  greiddi 
fyrir  því,  að  slíkar  kirkjur  yrði  bygðar  í  amáum  sveitasóknum. 

Eg  vil  að  eiuB  leyfa  mór,  að  gera  tvær  athugasemdir.  Kirkju- 
gangurinn  er  einskonar  skúti^)^meðíram  hliðiuni,  en  rcnnur  paman  viö 
aðalhúsið,  sem  er  háreistara.     Fer  þetta  vel  að  innan? 

*)  Skute  er  fornt  nafn  i  Noregi  á'„8kár",  auðsjáanlega  sama  orðið  ögskúti.. 


Sklrnir]  Ritfreguir.  28r 

Ofn  er  við  annan  vegg  kirkjunnar  og  reykbáfurinn  inni  i 
veggnum.  VerQur  ekki  erfitt  aS  fá  gó^an  súg  í  þennan  reykbáf^ 
og  fer  hann  vel  aS  utan? 

Höf.  endar  rit  sitt  á  þessum  orðum:  :^Pœr  teikningar,  som 
hér  eru  syndar,  eru  bvo  aö  segja  ekki  annað  en  fyrsta  tilraun,  og 
eru  sprotnar  af  þeirri  virðingu  og  ást,  sem  hið  fagra,  skrúðgrœna 
fjallaland  þar  norðurfrá  vekur  hjá  hverjum  dönskum  manui,  sem 
nokkuð  þekkir  til  hins  andlega  lifs  þess,  svo  sem  það  reyudist  að 
fornu  og  s/nir  sig  enn  í  dag.  Vonandi  er,  að  aðrir  og  yngri  sálar- 
kraftar  í  landinu  sjálfu  haldí  áfram  þessari  stefnu,  bjargi  því  sem 
gott  er  og  gamalt  frá  glötun,  og  auki  nýrri  menning  í  andlega 
þróun  íslands^. 

Eg  efast  ekki  um,  að  þessi  fögru,  vingjarnlegu  orð  verði  að 
áhrínsorðum.  Það  fara  þar  fleiri  á  eftir,  sem  höf.  hefir  svo  drengi- 
lega  riðið  á  vaðið.  Hann  hefir  gefið  ágæta  fyrirmynd  af  sveitakirkju. 
Hann  á  miklar  þakkir  skilið  fyrir  bókina  og  félagiö  fyrir  að  hafa 
gefið  hana  út.  G.  H. 

Jón  Helgason:  Fra  Islands  Dæmringðtid.  —  Dansk  Isl. 
Samfunds  Smaaskifter,  nr.   2;  120  bls.  8vo. 

Það  hefir  atvik&st  svo,  og  til  þess  liggja  án  efa  fullgildar 
ástæður,  að  áhugi  íslenzkra  frseðimanna  og  sagnameistara  befir  beinft 
nálega  einvörðungu  að  einu  tíitiabili  í  sögu  landsins,  söguöldinni 
eða  gullöld  landsins.  Þar  hafa  fjöldamargir  sigrur  verið  unnir  hin 
BÍðari  árin,  og  jarðvegurinn  er  tekinn  að  plœgjast  þar  sœmilega,  þó 
að  margt  sé  vissulega  óunnið  enn.  En  afleiðing  þess  hefir  veri&- 
sá,  að  BÍðari  aldir  íslandssögunnar  hafa  orðið  mjög  útundan.  Má 
nsMtum  því  segja,  að  yfir  þeim  hafi  hvílt  rökkurmóða  hálfdimm- 
unnar,  og  fyrst  hafi  verið  sköpuð  skilyrði  tii  frekari  rannsóknar 
jafnótt  og  dr.  Jón  Þorkelsson  ekur  fram  hinu  þunga  hlassi  forD« 
bréfasafnsins  fet  fyrir  fet. 

Um  sögu  16.  og  17.  aldar  mœtti  með  nokkrum  sanni  segja, 
að  eðlilegt  sé,  að  íslendinga  fysi  Ktt  að  grafast  niður  1  þá  hörm- 
unga  tölu,  þegar  útlend  áþján  og  iimlent  dáðleysi  og  óáran  sjfnast 
taka  höndum  saman  og  þjóðin  sökkur  d/pst  i  volœði  og  eymd, 
Og  þó  þarf  að  lesa  þetta  sem  annað.  En  þegar  18.  öldiu  kemur, 
má  með  sanni  segja,  að  upprenni  eitt  fegursta  tímabil  sögu  lands- 
ina.  Ekki  er  það  svo  að  skilja,  að  þá  sé  alt  i  blóma  og  skarti 
vafið,  heldur  er  það  af  þv/,  að  þá  er  tckið  að  berjast  gegn  bölinu. 
Því    befir    verið    líkt   við  aftureldingu  til  Dý<i  dags.     >Dagrenning^. 


:282  Ritfregnir.  [Skindr 

heitir  ein  bók  um  það  tímabil.  Og  nú  kemur  hér  önnur,  sem 
heitir  »Fra  Islands  Dœmringstid^,  og  merkir  þaS  nálega  hið  sama. 
£n  eg  vil  líkja  því  við  vortíma.  ÞaS  er  eitthvað  svo  mikið  af 
rosalsgum  vorblœ  yfir  öllu.  Veturinn  ríkir  enn.  En  þaS  er  hafin 
-óttaleg  uppreisn  gegn  veldi  hans,  drepandi  uppreisn.  Klakinn 
verSur  að  froðu  og  snjórinn  að  mauki.  Það  er  þetta,  sem  gamla 
fólkið  kallaði  »vermisteicinn«  í  jörðinni,  sem  eyðileggur  veldi  vetr- 
arins,  þegar  vorið  kemur,  þó  að  alt  sýnist  vera  vetrarríki  á  yfir- 
fborðinu.  Og  svo  snndir  forsjónin  vorboðana.  Guð  einn  veit  hvaðan 
þeir  koma.  En  þeir  koma  eitthvað  sunnan  úr  uppsprettu  sumars- 
ins  hver  eftir  annan,  og  enginn  rœður  við.  Þeir  koma  af  því,  að 
>fylling  tímans^  er  komin. 

Um  þessa  vortíma  og  þessa  vorboða  er  bókin,  sem  hér  er  um 
að  rœða. 

Bók  þessi  er  4  fyrirlestrar,  sem  höfundur  hennar,  dr.  Jón 
Helgasoo,  biskup  íslands,  hélt  sumarið  1916.  Hann  var  þá  prófes- 
8or  hér  við  háskólann,  og  þá  boð  frá  sambandi  danskra  Ijðháskóla 
■og  landbúnaðarskóla  um  að  koma  til  Danmerkur  og  halda  þar 
fyrirlestra  um  íslenzkt  efni  á  námskeiði  einu  miklu  í  Dalum.  Valdi 
hann  sér  þá  þetta  hugðnæma  efni.  Og  nú  hefir  Dansk-Islandsk 
:Samfund  gefið  fyrirlestrana  út  í  bókarformi. 

Höfundur  grípur  fyrst  niður  á  miðri  18.  öldinni  og  I/sir  meS 
iáum  orðum,  en  mjög  skarplega  eymdarhag  þjóðarinnar  þá  og  rek- 
ur  tildrög  þessa  hörmungarástands.  Og  svo  snyr  hann  sér  að  fyrsta 
vorboðanum.  Eggert  Ólafssyni,  hrópandí  röddinui  á  eyðimörkinni. 
Nálega  engin  mynd  finst  mér  standa  í  öllu  meiri  geisIa»gIoriuf  en 
raynd  Eggerts  Ólafssonar,  og  höf.  hefir  meistaralega  tekist  að  draga 
^essa  mynd  upp.  Ef  til  vill  er  það  fegursti  og  snjallasti  kafli  bók- 
arinnar.  Það  er  einhver  œfintýra  móða  yfir  allri  sögu  Eggerts, 
sem  höfundinum  hefir  tekist  að  ná,  og  það  er  ekki  nemi  eins  og 
fult  sararœmi  í  þvi,  að  hann  skyldi  hverfa  af  sjónarsviðinu,  ekki 
eiginlega  deyja,  heldur  bara  hverfa,  svo  að  menn  œtluðu  lengi  vel 
ekki  að  trúa  því,  að  hann  væri  farinn  og  kæmi  ekki  aftur.  Þar 
.með  endar  1.  kafli. 

Svo  er  næsti  kafli  um  Skúla  landfógeta.  Hann  er  Jökulsáin, 
sem  boðar  vorið  með  því  að  spyrna  fram  heljarfjöllum  af  fönnum 
-og  klaka  og  þeyta  öllu  til  sjávar.  Þessi  kafli  er  nálega  allur  um 
viðskifti  hans  viÖ  einokunarverzlunina.  En  það  er  eins  og  efnið 
verði  ofmikið  í  einn  fyrirlestur,  svo  að  þungi  persónunnar  finnist 
.ekki  fyllilega.     Naamast  verður  það  gefið  höfundlnum  að  sök.    En 


^kirnir]  Ritfregnir.  283 

tþó  finst  mér,  aS  hann  heRJi  átt  a5  minnast  eitthvaS  á  Jón  Eiríks- 
80D  í  sambandi  vi8  það,  hve  konungur  og  stjórnarráð  voru  hlynt 
líslandBmálum  á  dögum  Skúla,  því  aS  þaS  mundi  óhœtt  og  hefSi 
ekki  eytt  miklu  plássi. 

Þá  kemur  3.  kaflinn  um  luppI/singarfBtefnuna  hér  á  landl, 
sérstaklega  um  Magnús  Stephensen.  Þennan  kaflann  hl/tur  að 
Tera  erfiöast  a8  rita  af  þessu  tímabili  sögunnar.  Stefna  þessi  er 
>BV0    undarlega    andsælis    eða    andstreymis    við  alla  viðreisnarhreyf- 

•  ÍDguna    hér    um    þessar    mundir.     Því    verSur    naumast    neitað,  að 
'Undlrstraumurinn    /  allri  viðreisnarbaráttunni  er  þjóðernislegs  eðlis, 

•  eins  og  höf.  tekur  réttilega  fram.  Þjóðernistilfinningin  er  vorið  í 
loftinu  á  þessum  tíma.       En  svo  kemur  þessi  stefna,  köld  og  and* 

ilausogán  snefils  af  skilningi  á  þjóðerniskendinni  eða  virðingu  fyrir 

;fornum  bautasteinum  þjóðarinnar.  £n  hér  hefir  höfundinum  þó  tek- 

ist    aðdáanlega    vel.     Hann    segir    stefnunni    til    syndanna,  en  með 

allri    þeirri    samúð  og  skilningi  á  góðum  tilgangi  bennar  og  viður- 

kenningu  á  starfsþreki  hennar  og  áhuga,  sem  rétt  er. 

Svo  kemur  loks  4.  kaflinn:  Baldvin  Einarsson,  Bjarni  Tborar- 
•ensen  og  Fjölnismenn.  Þar  er  vorið  komið  óviðráðanlegt :  hver  I»k- 
ur  beljar  fram  og  úr  hverri  þúfu  angar.  Þessi  kafli  er  skrifaður 
af  leikandi  fjöri  og  lífí.  Og  hér  kemur  fram  það,  sem  rétt  er: 
Tómas  Sœmundsson  er  þuugamiðjan  í  sögu  þessa  tíma.  Hamingj- 
an  má  vita,  hvaða  gagn  hefði  orðið  að  hinum  samverkamönnunum, 
þó  að  þeir  vœru  listfengir,  ef  hann  hefði  ekki  verið.  Þetta  hefir 
höfundur  eðlilega  átt  þœgilegra  með  að  finna  en  aðrir,  þegar  hann 
ritar  um  afa  sinn.  En  hann  gœtir  sín  þó  undravel  fyrir  því,  að 
láta  eigi  samúð  sína  með  honum  hleypa  sér  i  neinar  gönur  eSa 
gífuryrði. 

Eg  hljt  að  endingu  að  lúka  hinu  mesta  lofsyrði  á  þessa  litlu 
bók. .  Þó  að  betur  þurfi  vitanlega  að  gera  nögu  þessa  tímabils  skil, 
þá  kemur  það  ekki  þessu  máli  við;  þvi  að  nærri  má  geta,  að  ekki 
er  unt,  að  bre^ða  smásjá  nákvæmrar  rannsóknar  á  hvert  atriði  í 
8V0  stuttu  máli.  Hér  verður  tilgangurinn  sá  einn,  að  svífa  með 
lesandann  yfir  láð  og  lög  og  s/na  honum  höfuðdrœttina  og  það, 
hve  mikil  fegurð  getur  i  þeim  einum  legið.  Þetta  finst  mér  höf. 
ihafa  tekist  ágætlega.  Stílsmátinn  er  fjörugur  og  viðfeldinn.  Að 
Bvo  miklu  leyti,  sem  eg  hefi  vit  á  dönsku  máli,  fœ  eg  ekki  anuað 
séð  en  að  málið  sé  óvenju  auðugt  og  mjúkt. 

Bókin  er  prentuð  í  Danmörku,  og  hefir  síra  Arne  Möller  BÓð 
•um    prentunina.      Frágangur    allur  er  pr/ðilegur,  eins  og  á  öðrum 


284  Ritfregnir.  [Skirnir 

ritum,  sem  Dansk  lal.  Samf.  hefir  {^'efið  út.  Nokkrar  prentvillur 
hafa  Blœnst  inn,  en  meinlausar  eru  þ^er.  Þó  hefir  höf.  BJálfur  bent 
tnér  á  nokkrar  missagnir,  sem  læðst  ))afa  inn  við  prentunina,  og  er 
bezt  að  nota  tækifærið  að  leiðrótta  þær.  Á  bls.  15  stendur:  >Re-- 
geringens  Ulykker«  en  á  að  vera  »Befolkningens  Ulykker«.  A  bls. 
77  er  tilvituun  >at  rette  Smed  for  Bager«  en  á  að  vera  »fur  Smed 
at  rette  Biger«,  og  á  bls.  79  er  >Ændringen«,  en  á  að  vera^ 
»Ordnine;en«,  og  litlu  neðar  er  »fjorten  Dage«  í  staðinn  fyrir 
>fjorten  Aar«. 

Bókin  endar  þar,  sem  Jón  Sigurðsson  gengur  fram  á  völlino, 
Og  8V0  er  um  fleiri  bækur.  Hvenær  árœðir  einhver  að  byrja- 
BOguna  þar? 

Hafi  höfundur  og  útgefendur  þakkir  fyrir  bókina." 

MagQÚs  JönssoD. 

Freyjokettir  og  Freyjníár  eftir  Steingrím  Matthíasson  hér-- 
aðálækni  á  Akureyri.     Rvík  1917.     Guðm.  Garaalíelsson. 

Bæklingur  þessi  þarf  hvorki  miiina  meðmæla  né  annara  til  þess 
aö  renna  út.  Flesta  fjsir  að  lesa  um  ástir  karla  og  kverina  og  auk 
þess  má  heita,  að  alt  það,  sem  Stgr.  læknir  ritar,  só  skemtilegt  af-^ 
lestrar.  Þó  er  þetta  eigi  eingöngu  skemtibók.  Hún  er  rituð  til 
þess  að  vekja  athygli  almennings  á  alvarlegri  laudplágu,  sem  nú' 
vofir  yfir  öUum  landslýð,  samrœðissjúkdómunum,  sem  vór  höfum  til 
skamms  tíma  verið  lausir  við,  en  uú  eru  orðnir  innlendir  kvillar. 
Þeir  gera  nú  að  staðaldri  vart  við  sig  í  kauptúnunum,  hafa  fluzt 
þangað  frá  útlöndum  eins  og  rotturnar  og  eru  nú  á  leiðinni  upp  í 
sveitir  vorar.  300 — 400  sjúkl.  leita  nú  árlega  til  ísl.  lækna  með 
þessa  kvilla.  Að  vísu  er  fjöldi  þeirra  útleudingar,  en  það  stafar 
eiunig  hætta  af  þeim.  Víst  er  um  það,  að  hér  er  alvarleg  hætta 
á  ferðum  fyrir  alt  heilbrigðisástand  laudsmanna  og  sé  alt  látið  hugs- 
unarlaust  eiga  síg,  fer  veikin  smámsamau  um  mestau  hluta 
landsins  og  þá  er  helzt  til  seint  að  vakna. 

En  má  þá  ekki  stemma  stigu  fyrir  þessum  ófagnaðit  Má  ekk^ 
taka  BJúkliugana  og  einangra  þá,  eða  útrjma  veikiuni  á  annan  hátt 
með  atorku  og  harðneskju?  Þetta  er  torveldara  en  flestir  halda. 
Það  er  eigi  unt  að  lœkna  alla  sjúkl.  svo  eigi  stafi  hœtta  af  þeim 
framar  og  þó  svo  vœri,  þákoma  sífelt  nýir  á  ári  hverju  með  sam-- 
göngunum  við  útlönd  og  breiða  veikiua  út  á  ny  áður  læknir  getur 
haft  hendur  í  hári  þeirra.  Lœknar  draga  mikið  úr  hættunni  með 
^ví  að  lœkna  fjölda  sjúkl.  og  gefa  þeira  góðar  leiðbeiningar  og  senni- 


19kirair]  Ritfregnir.  285 

lega  kœtni  þetta  að  betri  notum  ef  lækning  vœri  ókeypia  eins  og 
tiCkast  erlendÍB.  Eigi  aC  síSur  s/nir  reynslan,  að  slíkar  ráCstafanir 
-eru  fjarri  því  að  vera  einhlítar,  þó  þœr  séu  annars  góðra  gjalda 
veröar. 

Önnur  leiS  er  til,  og  sennilega  engu  áhrifaminni,  —  sú,  sem 
>Stgr.  Matthíasson  fer.  Hún  er  bú,  aC  frœða  alla  alþjSu  svo  vel 
sem  auCið  er,  um  alt  eðli  og  háttalag  þessara  kvilla.  Sannleikurinn 
ersá,  að  auðvelt  er  að  varast  þá,  hvort  heldur  sem  er 
meö  algerðu  Bkírlífi  eða  —  Bkynsamlegri  varúð.  Að  miklu  leyti 
stafa  þeir  af  f  á  f  r  æ  ð  í .  Kit  þetta  frœðir  um  belztii  einkenni  og 
«Dnað  háttalag  þeirra,  gefur  líka  nokkrar  bendingar  um  hversu 
inegi  varast  þá  og  fá  við  þeim  gert.  Þeim  sem  kunna  að  þykja 
varúðarreglur  Steingríms  lœknis  ófullkomnar  (og  það  eru  þœr  að 
TÍBu)  verður  ekki  gefið  betra  ráð  en  það,  sem  hann  bendir  á  sjálfur 
að  spyrja  lœkni  sinn.  Það  þarf  enginn  að  skamniaBt  sfn 
fyrir  það  og  flestir  lœknnr  munu  fúslega  frœða  jnenn  um  alt  er  aS 
þesDU  I/tur.  Tekur  þetta  ekki  sízt  tíl  sjómanna  vorra,  sem  fara 
milli  landa,  því  það  eru  þeir,  sem  oftast  hafa  flutt  kvilla  þessa 
-hingað.  Þegar  Stgr.  gefur  út  nœstu  útgáfu  af  riti  þessu,  sem  vœnt- 
anlega  verður  bráðlega,  þá  gœti  komið  til  tals,  bæði  að  auka  það 
að  mun  og  breyta  fyrirlestrarsniði  því  sem  á  því  er,  er  það 
yrði  stœrri  bók.  G.  H. 

Aðrar  sendar  bæknr,  er  snmra  verðnr  getið  sfðar: 

Arferði  á  íelandi  í  þúsund  ár.  Eftir  Þorv.  Thoroddsen.  I — II. 
Oefið  út  af  Hinu  íbI.  Frœðafélagi.     Khöfn  1916— '17. 

Ljóð  eftir  Schiller.  Alex.  JóhannesBOu  sá  um  útgáfuna.  Bókav. 
Ouðm.  Gamal/elssonar.     Rvík.  1917. 

Sjöfn.    Þ/ðingar  úr  erlendum  málum.    Eftir  A.  H.  B.    Rv.  1917. 

Minningarrit  um  síra  Jón  Bjarnason,  dr.  theol.  1845 — 1914. 
Oefið    út  af  hinu  evangeliska  lútherska  kirkjufél.  í  Vesturh.,  1917. 

Axel  ThorsteinsBon :  Börn  dalanna.  I — II.  Rvík.  Bókaverzlun 
ÁrsœlB  Arnasonar  1918. 

Gunnar  Gunnarssun :  Smaa  Historier.    Ny  Samling.    Kbh.  1918. 

Frederick  W.  H.  Myers:  Páll  postuli.  Kvœði.  Jakob  Jóh.  Smári 
•neri  á  íslenzku.     Rvík.     Bókav.  Arsœls  Arnasonar  1918. 

Mjólkurfræði.     Eftir  Gísla  Guömundsson.     1.  hefti.    Rv.  1918. 

Heragabálkur  skáta.     Eftir  A.  V.  Tulinius.     Rv.  1918. 


Bréf  f rá  Bjarna  amtm.  Thorarensert 

til 

Gríms  canö.  philos.  Thomsen. 


Friðrlksgáfu  þann  15**  Febr.  1841. 
Elskulegi  hr.  Thomsen. 
£g  varð  feiginn  bréfi  yðar  til  mín  frá  29.  Septbr.  næstl.  af 
því  mér  bæði  finnst  það  lýsa  ástarverðasta  hugarfari  og  líka  góð' 
vilja  til  mín,  en  af .  því  eg  hefi  aldrei  —  í  tiltölu  til  krapta  minna 
sem  eru  teknir  að  réna  —  verið  eins  önnum  kafinn  eins  og  síðan 
12^*  Ðec.  að  póstur  kom  og  eg  fékk  bréf  yðar  þangað  til  núna  að  póst- 
ur  á  frá  mér  að  fara,  fæ  eg  ekki  svarað  því  í  þetta  sinn  sem  eg 
vildi  og  skyldi,  en  brúka  strax  kunningjaréttinn  við  föður  yðar  og 
móðurbróður  —  til  aö  segja  yður  um  skáldskapinn  hið  fornkveðna: 
....  studium  quid  inutile  tenter  *) 
NuIIas  Mæonides  ipse  reliquit  opes! 
og  mér  þykir  elnmitt  v  e  r  s  t,  að  eg  get  ekki  hrætt  yður  frá  hon- 
um  raeð  því  að  segja  yður  að  þór  yrkið  illa,  því  það  get  eg  ekki 
sagt  með  sanni,  heldur  má  eg  til  að  hrósa  yður  fyrir  kveðskapinn 
á  því,  sem  eg  hefi  eptir  yður  sóð,  —  þar  á  ofan  ætti  eg  að  tala 
um  slíkt  einmitt  í  Ijóðum,  sem  eg  ekki  hefi  tíma  til  —  samt  vil 
eg  segja  yður  í  prósa  sögu  af  sjálfum  mér,  hún  er  ekki  laung,  því 
hún  heitir  svo:  >eg  fór  ekki  að  yrkja  fyrri  en  eg  var  búinn  að 
taka  Attestats,  og  annað:  það  hittist  svo  á:  eg  þekkti  valla  mót- 
læti  á  mínum  prosaisku  árum  —  þetta  seinna  er  samt  ekki  að^ 
marka,  því  mörg  skáld  hafa  verið  hamingjumenn.  —  Hitt  er  víst, 
að  það  er  aldrei  affaragott  að  blómstrið  komi  áður  en  staungullinn 
er  fullvaxinn,  og  því  œtti  maður  að  bera  sig  að  ná  fyrst  embættis- 
prófi  í  einhverju  og  svo  láta  eptir  lyst  sinni  —  ekki  t&Ia  [eg  um 
það,   þó   maður]    í   hjáverkum   skómti   sór  við  musae,  en  þær  eru 


*)  mun  vera  ritvilla  hjá  höf.  fyrir  tentas  sbr.  Ovidii  Trist.  IV 
10,  21.  u:  Saepe  pater  dixit,  „studium  quid  inutile  tentas?  Maeonideg 
nullas  ipse  reliquit  opes". 


SkirDÍr]  Bréf  fri  Bjama  amtm.  Thorarenidn  887' 

jndislegar  og  ofurhœtt  yi6,  aS  maður  kunni  a8  hugsa  til  þeirra 
undír  BJálfum  skylduverkunum  og  meS  þyí  tefjast  yið  þau  —  eg 
yona  þór  fyrirgefiö  mér,  a8  eg  tala  svo  bert  viö  yður  —  því  eg 
gjöri  það  líka  föðurlands  míns  vegna  —  mér  fannst  nefnilega  á 
þessari  öld  vera  nokkurakonar  faraldur  að  því^  að  einmitt  þeir 
gáfaðri  —  og  það  aem  allra  verst  er  —  þeir  betri  af  yngri  löndum 
okkar  sumum  ekki  taki  >Atte8tat8<  —  því  í  Btaðinn  fyrir  að  egO' 
istarnir  gleyma  aldrei  gagni  sínu,  er  eiumitt  binum  hœtt  við  aS 
yanrœkja  það  ura  of.  —  Nú  ÓBkaði  eg  helzt,  að  þeir,  sem  elska 
föðurland  sitt,  kœmust  fram,  svo  fantarnir  ekki  komist  á  undan 
þeim,  en  því  er  ver,  að  við  höfum  föðurlaudBelskuIauBa  nokkra  í 
embættum  bœði  yngri  og  eldri  — .  Þegar  þér  nú  þar  hjá  hug8Í&- 
til  foreldra  yðar,  vuna  eg,  að  þér  ekki  reiðist  gömlum  kunningja 
föður  yðar  fyrir  bermœlgina,  því  sé  hún  um  of  hjá  mér  í  þetta 
sinn,  þá  er  hún  betri  upp  í  eyrun  enn  á  bak  —  en  um  áform^ 
yðar  skal  eg  þeigja. 

Já,  því  er  ver  að  eg  get  ekki  lastað  kveðskap  yðar.  Alpa- 
skyttan  ágœt  og  útleggingin  af  Ounnarshólma-kvæðinu  líka.  —  Eg 
sendi  yður  nú  afskript  af  Sigrúnarbrag  mínum  og  íslandi,  en  ef 
þér  leggið  það  fyrra  út  eða  nokkuð  af  erotiska  kveðskapnum  mín- 
um,  vil  eg  ekki  að  nafn  mitt  sé  nefnt  við  það,  nema  ef  þér  leggið 
út  Freyjukéttina,  því  að  þeim  vil  eg  allstaðar  vera  þekktur,  — 
en  eg  hefi  valla  neitt  kveðið  sem  ekki  er  prentað  nema  Sigrúnar-- 
braginn.  —  iKysstu  mig  aptur<  líkar  sjálfum  mér  bezt  af  erotiaka 
kveðskapnum  mínum.  — 

£f  þér  viljiC  gagna  föðurlandi  yðar,  ættuð  þér  fyrir  alla  muni 
að  ná  embættisprófinu.  —  Þegar  það  væri  úti,  hygg  eg  faðir  yðar 
yildi  hjálpa  yður  til  að  vera  ein  tvö  ár  til  í  Höfn,  og  eg  skyldi 
ekki  spilla  fyrir  yður  í  því. 

Fyrirgófið  nú  fl/tirinn  og  illa  orðfœriö.   • 

Yöar 

einlœgl.  elskandi. 

Frú  Jakobina  Thomsen,  ekkja  góðskáldsins,  hefir  leyft  mér  að  birta 
bréf  þetta.  Bréfið  er  með  hendi  Bjama  amtmanns,  en  undirritað  nafn 
hang  hefir  verið  klipt  bart  og  með  þvi  3  eða  4  orð,  sem  eg  hefi  leitast 
við  að  fylla  út  innan  hornklofa  eftir  sambandi  og  stafaleifam.  Enginn 
yaíi  leikar  á  þvi,  að  bréfið  er  fr&  Bjaraa  amtmanni  og  hsns  eif^inhandar 
zit,  þótt  andirskrift  hans  vanti  (sbr.  Kvæði  eftir  Bjarna  Tbórarensen 
Kh.  1884  bls.  XXIX).  Þorleifur  E.  Bjamason. 


Á  Kesi.  —  í  Nesi. 


Eg  hefi  heyrt  á  m&l  manna  nm  það,  hvort  réttara  væra  að  skrífa 
<á  Nesi  eða  i  Nesi.  Hafa  ýmsir  haldið  því  fram,  að  föst  lög  mundu  vera 
fyrir  þvi  i  málinu,  hyort  heldur  skyldi  vera  í  hverju  einstöku  tilfelli,  en 
ekki  hefi  eg  heyrt  neinn  segja  upp  þau  lög  evo  greinilega  að  fuUnægj- 
andi  hafi  verið.  Eg  hefi  yfírfarið  öll  þau  nesjanöfn,  sem  mér  eru  kunn 
miUi  Reykjaness  og  Snæfellsness,  að  þeim  meðtöldum,  og  nokkur  fleiri. 

Eg  hefi  ekki  orðið  þess  var,  að  nokkurstaðar  sé  ýmist  sagt  i  eða 
d  nesi;  og  skilst  mér  að  forsetningin  hafi  yfirleitt  eða  œtíð  haldist  óbreytt 
frá  fyrstu  tið.  —  Eg  hefi  þózt  finna  þá  reglu:  A  nesi  er  sagt 
og  ritað  þegar  nesið  er  heilt  bygðarlag,  eða  að 
minsta  kosti  fleiri  en  einn  bær  á  því;  en  séaðeins 
einn  bær  i  nesinu  eða  sé  það  eyði-nes,  þá  er  sagt 
í  nesi.  T.  d.  Á  nesi:  Reykjanesi,  Miðnesi,  Alftanesi,  Seltjarnamesi, 
Kjalarnesi,  Akranesi,  öndverðanesi,  Snæfellsnesi,  Siglunesi,  Langanesi, 
Vatnsnesi.  i  nesi  (bygðum  bólum):  I  Arnarnesi,  Hliðsnesi,  Skildinga- 
nesi,  Digranesi,  Laxnesi,  Laxárnesi,  Gufunesi,  Alsnesi,  Viðinesi,  Hjarð- 
arnesi,  Skipanesi,  Sálunesi,  Einarsnesi,  Þingnesi,  Munaðarnesi,  Rauðanesi, 
Knararnesi,  Kolviðarnesi,  Skógarnesi,  Efra-Nesi,  Neðra-Nesi.  Sagt  er 
þannig:  /  Nesi  við  Seltjörn  d  Seltjarnarnesi.  /  Hliðsnesi  á  Alftanesi. 
/  Hjarðarnesi  á  Kjalarnesi.  Hinsvegar*  er  sagt:  á  Önverðunesi,  d  Snœ- 
fellsnesi.  Þar  er  um  tvær  bygðir  að  ræða,  meiri  og  minni.  —  Undan- 
tekning  frá  reglunni  virðist  Borgarnes  vera,  en  svo  er  þvi  varið,  að  það 
var  fyr  eyðines,  hefir  forsetningin  í  haldist  þar  enn,  þótt  mikil  bygð  sé 
komin  á  seinustu  árnm.  Fyr  hét  það  Digranes  og  var  sagt  i  Digranesi 
sbr.  Egilssögu.  —  Alftanes  á  Mýrum  (kirkjustaðurinn)  virðist  vera  und- 
antekning,  þvi  sagt  er:  á  Alftanesi,  en  þvi  er  bvo  varið  að  fleiri  bæir 
stóðu  áður  á  því  nesi  (Nauthólar,  Sauðhús,  Einarsneskot,  Tangi  o.  fl.), 
þó  nú  virðist  höfuðbólið  eitt  eftir.  Liklegt  tel  eg  raunar  að  Kvislhöfði, 
bær  þar  rétt  hjá,  hafi  verið  taiinn  á  Alftanesi  áður.  —  Enn  virðist  þaö 
undantekning  að  sagt  er  d  Hvitanesi,  og  einkennilegt  er,  að  sama  gildir 
nm  Hvitanes  i  Kjós  og  Hvítanes  i  Skilmannahreppi.  En  mig  brestnr 
kunnleika  til  að  segja  um,  hvort  þetta  stafar  af  þvi,  að  meiri  bygð  hafi 
áður  verið  &  þessum  nesjum  eða  hér  sé  um  hreinar  undantekningar  að 
rœða.  —  Um  flest  öll  eyðines  er  sagt  i,  svo  sem  i  Bessastaðanesi,  Geld- 
inganesi,  Þyrilsnesi,  Akranesi  (á  Mýmm),  Tanganesi,  Koranesi,  Krók- 
Jttesi  (þó  var  nokkur  ár  bygð  í  báðum  þessum  nesjnm),  Hítarnes-nesi, 
Melrakkanesi. 

Fróðlegt  vœri  að  vita  hvort  framanrituð  regla  gildir  um  land  alt. 
Ef  til  vill  láta  kunnugir  menn  úr  öðrum  landsfjórðungum  til  sin  heyra;  og 
sanna  eða  ósanna  reglnna.  E.  F. 


p^ 


-»  »  

Astrlður  Olafsdóttir  SYíakonungs. 


I. 

UDdir  gálga  Ólafs  digra 

Óttar  svarti  í  höU  var  leiddur. 
Ekki  fór  hann  feimulega, 
Fangaklæddur  vel  og  greiddur. 
Undan  dökkri  skör  á  skáldi 
Skinu  augun  langt  á  vegi, 
Sem  þau  fyrst  í  raynd  hans  mættu 
Manni,  svip  þó  greindi  eigi. 

Kongur  bar  til  Ottars  illan 
Afbrýðinnar  hatursþunga, 
Banasök  var  kvæðið  kunna, 
Kveðið  fyr  um  drotning  unga. 
Fyrir  söngsina  hug  til  hennar 
Höfuð  sitt  'ann  átti  að  láta. 
Hirðin  skildi  hlýða  á,  að 
Hegning  þessi  stœði  máta. 

II. 

Óttar  gekk  að  hástól  hilmis, 

Hneigði  fyrir  drotnum  lýða  — : 
»Eg  er  skáld  og  kann  að  kveða, 
Kongur  þú  og  sæmd  að  hlýða 
Lofi  þínu,  Ijóði  mínu. 
Leyfið  það  eg  flytji,  herra!« 

18 


274  Áitriðar  Ólafsdóttir  Syiakoiiangs  fSkimir 

Hvesti  að  honum  ýgum  augum 
Olafur,  og  hugði  verra. 

»Þú  skalt  Ijúka  öðru  áður! 

Ort  þú  hefir  langtum  fleira  — 
Mansöng,  kveðinn  um  sig  unga 
Ástríður  er  gjörn  að  heyra! 
Lát  oss  sjá  hve,  syrpur  þínar 
Sæma  henni,  Noreg8drotning!« 
Óttar  kvað :  >Eg  kann  þær  ennþá  — 
Konungsboði  tek  með  lotning*. 


III. 
Kvæðið  hóf  'ann.     Hirðin  þagðí, 
Hluetarnæm  að  flimið  skildi  — 
Eins  og  seytla  um  silfurskálir 
Seiddi  Ottars  raddar-mildi. 
Var  þó  sem  við  skreyti-skrumið- 
Skáldamálsins  hann  sig  efi, 
En  sem  lægju  langir  kossar 
Leyndir  undir  hverju  stefi. 

Allir  sátu  hirðmenn  hljóðir, 

Hönd  var  knélögð  undir  borði. 

Sýndist  skina  úr  svipnum  þeirra 

Samvizkan  í  hverju  orði. 

Það  var  að  eins  er  hann  nefndi 

Ástríði,  í  þulu  sinni, 

Þá  var  eins  og  allir  hefðu 

önnur  kvennanöfn  í  minni. 

Konur  litu  allar  undan 

Óttars  kveðskap  fyrst,  í  ranni. 
Eftir  fyltar  fáar  vísur 
Festu  auga  á  kvæðamanni, 


Skinir]  ÁBtriöar  Ólafsdóttir  Sviakonangs 

Störðu  á  hann,  og  léttum  lófum 
Léku  mjúkt  við  forna  bauga. 
Var  sem  blámi  bjartra  drauma 
Brosti  varma  úr  hverju  auga. 


IV. 
Óttar  greip  að  augabragði 
Ólafsdrápu  háttastriðu. 
Hún  skall  o'ní  endir  Ijóðsins 
Eins  og  bylur  fylgdi  þíðu. 
Hátt  yfír  allra  kolla  kvað  hann 
Konungsminnið  yfir  borðum. 
Ólafs  frægð  og  frækn'  um  salinn 
Flaug  í  gný  af  hvellum  orðum. 

Stigu  fram  í  styrku  rími 

Stoltar-leikir  víga-æðis  — 
Samt  var  eins  o,;:^  allir  sætu 
Enn  í  leiðslu  fyira  kvæðis. 
Þó  'ann  léti  hlymja  á  hjálmum 
Hvassa  stuðla,  i  efldu  vessi, 
Gleggra  létu  eftir-ómar 
Eldri  VÍ8U  —  hún  var  þessi: 

>Man  eg  œ  —  við  eitt  sinn  dvöldum 
Inn  hjá  Væui,  sumarkveldis, 
Tvö  og  ein,  og  áttum  saman 
Aftanfegurð  Svíaveldis. 
Þá  var  okkur  ekki  í  huga 
Óttahik  við  dóm  i  sögum, 
Hvort  við  hlutum  ríkis-ráðin 
Kétt,  og  samkvœmt  Gautalögum«. 


^A\ 


18* 


itfé  Áitri&ar  Ólafsdðttir  Sviakonangs  [Skimir 

V. 

Ólafl  varð  sveimul  sjálfum 

Sveitastúlka  í  löngu  minni. 
Eftir  henni  fyrstri  forðum 
Frétti  hann  í  útlegð  sinni. 
Hafði  síðar  Ijóð  og  langskip 
Lagt  fyrir  sjóarhamra  enni 
Út  til  drifs,  frá  höfnum  hennar, 
Hrösul-giftrar  lítilmenni. 

Mælti  Ijúft  og  leit  til  Ottars, 

Loknum  hans  að  bragaiaunum: 
»Skáld,  þú  mátt  nú  heilu  halda 
Höfði  þínu  að  kvæðalaunum«   — 
Drotning  hafði  unaðs-örugg 
Undir  flutning  Ijóða  snjallra 
Setið,  djörf  og  sveipinfölduð, 
Sigur-rjóð  og  prúðust  allra. 

EauðaguU-hring  rakti  af  hendi, 

Rendi  að  Ottar'  baugnum  sínum: 
»Þigðu,   skáld,  sem  glampa  á  götu, 
Gneista  þann  af  flngri  mínumc. 
Dögling  laut  með  dælsku-brosi : 
>Drotning  Noregs  sæmir,  herra! 
Minna  yðar  launum  launa 
Ljóðið  um  sig,  þínu  verra«. 


VI. 
Löngu  þeirra  hrundu  hauga 

Huldu  margar  grænar  aldir  — 
Til  eru  enn  hjá  örfum  þ^irra 
Eldar  sömu  í  brjóstum  faldir. 


Skirnir]  Astriöar  Ólafsdóttir  Sviakooangs  817 

Eg  hef'  8éð  úr  sænskura  augum 
Sömu  stafa  hjartaslögin, 
Sem  að  fyrir  Olafs  exi 
Óttari  svarta  guldu  bauginn. 

Stephan  G.  Stephansson. 


ETæðið  er  kveðið  app  úr  þstti  Sighvats  skálds,  sbr.  „Ejöratia  ts* 
lendingaþœttir",  Rvlk  1901,  bls.  233—236.  Byrjunin  &  V.  kafla  kvœðia- 
ins  lýtar  að  þessum  visum  Olafs  digra: 

BöVi  þats  lind  i  landi  Yandfærra  es  várrar 

landrifs  fyr  ver  baudan,  varbliks  fyr  Stað  mikla 

golli  merkð,  við  Galla  (þreyk  of  aldr)  til  eyjar 

grjótölnis  skal  fulaa;  aurborðs  an  vas  forðam; 

þann  myndak  við  vilja  nó's  fyr  höfn,  þás  hafna 

(valklifs)  meðan  lifðak,  hlyn  sævar  mák  œfa, 

(alin  eram  bjurk  at  bölvi  gný-hvitinga,  grjóti, 

bands)  algrœnan  standa.  geirþorpa  boði,  orpit. 

Sjá  Finnur  Jónsson,  Den  norsk-islandske  skjaldedig^ning.  B.  L 
Bind.  —  Kbh.  1912,  bls.  210-211;  sbr.  Flateyjarbók  III,  Chria  1868, 
bls.  237  og  239,  1.  og  4. 


Byggingamálið. 


Húsagerð  í  sveitum. 


Þó  margt  kalli  að  oss  á  þessum  dögum,  er  mér  næst 
að  halda,  að  byggingaraálið  sé  mesta  málið  og  mikil- 
fenglegasta,  jafnvel  þó  slept  sé  allri  þeirri  miklu  hús- 
næðiseklu,  sem  nú  er  i  kaupstöðunum. 

Fjármálahlið  þess  er  tiltölulega  einföld.  Sem  stendur 
eru  yfir  5000  torfbæir  á  landinu.  Vér  erum  neyddir  til 
þess  að  byggja  þá  alla  upp  áður  langir  tíraar  líða.  Undan 
því  verður  ekki  flúið.  Og  svo  bætist  við  fjöldi  timbur- 
húsanna,  sem  tæpast  standa  i  langan  aldur. 

Og  hvað  kostar  svo  þetta? 

Meðalverð  á  7  nýlega  bygðum  steinsteypuhúsum  i 
sveit,  sem  flest  voru  bygð  fyrir  ófriðinn,  er  talið  um  6500 
kr.  Það  mun  sízt  of  ríflega  í  lagt  eftir  horfum  nú.  Það 
kofitar  þá  um  32  mill.  króna  að  byggja  torfbæina  upp  á 
þennan  hátt.  Og  þá  er  eftir  að  koma  upp  góðum  húsum 
fyrir  allan  búpening  og  heyforða.  Það  kostar  að  líkindum 
annað  eins. 

Um  60  miU.  króna  kostar  það  að  byggja  landið  upp, 
þó  ekkert  sé  talað  um  kaupstaðina,  og  það  þó  verð  sé 
svipað  og  var  i  ófriðarbyrjun. 

Hvað  er  Reykjavikurhöfnin  —  stærsta  mannvirkið 
hér  á  landi  —  í  samanburði  við  þetta.  Hún  kostar  um 
2  miU. 

Flóaáveitan  kostar  um  */, — 1  mill. 

Hvað  kostaði  það  að  slétta  öU  tún  landsins.    Ef  gert 


Skinir]  Byggingamáliö  If9 

«r  ráð  fyrir,  að  hver  dagslátta  kostaði  200  kr.,  yrði  það 
um  10  mill. 

Hvað  eru  jafnvel  allar  þessar  miklu  skuldir  lands- 
sjóðs,  sem  Btafa  af  ófriðnum?  Ekki  þriðjungur  þess  sem 
húsin  kosta. 

Húsabyggingarnar  eru  þá  langdýrasta  og  stór- 
feldasta  iræðið,  sem  þjóðin  hefir  með 
h  ö  n  d  u  m. 

En  málið  hefir  aðrar  hliðar  og  þær  engu  vandaminni. 

Húsakynnin  hafa  rík  áhrif  á  alt  lif  þjóðarinnar,  alla 
hennar  menningu.  Eg  veit  þess  dæmi,  að  nú  í  frostunum 
síðastliðinn  vetur  var  hitinn  í  baðstofunni  á  einum  sveita- 
bæ  17°  frost  eða  meira.  Og  þar  voru  ung  börn.  Getur 
nokkur  talið  slikt  samboðið  siðaðri  þjóð? 

Aumlegu  húsakynnin  setja  á  oss,  framar  öllu  öðru, 
«krælingjamerkið. 

Vér  eyðum  árlega  stórfé  til  lækjna  og  lækninga,  rek- 
um  dýrt  heilsuhæli  og  nokkra  spitala  til  þess  að  lækna 
sjúklingana,  sem  mist  hafa  heilsuna  i  vondum  húsakynn- 
nm,  Hjá  þessu  verður  tæpast  komist,  en  hitt  er  vlst,  að 
heilbrigðisástand  landsins  verður  aldrei  gott  meðan  húsa- 
kynnin  eru  léleg. 

Menning  vor,  heilbrigði  og  þjóðarsómi  er  bundinn  við, 
að  þau  batni,  verði  hentug,  heilnæm  og  fögur. 

Og  hvað  er  svo  fyrir  þetta  raikla  mál  gert  af  hálfu 
þeirra,  sem  með  landsmálin  fara? 

Þeir  hafa  aflað  oss  yfir  60  lœkna  til  þess  að  lækna 
fólkið,  20—30  lögreglustjóra  til  þess  að  halda  i  hemilinn 
á  mönnum,  sem  tæpast  þora  að  gefa  óvini  sinum  kjafta- 
högg,  hvað  þá  meira,  og  125  presta  til  þess  að  sjá  um,  að 
vér  förum  ekki  i  þann  eilífa  eld,  eftir  að  vér  höfum  setið 
i  17°  frosti  á  vetrum  með  kornung  börn.  Þeir  hafa  út- 
vegað  oss  þrjá  verkfræðinga  til  þess  að  leggja  vegi  fyrir 
þá,  sera  lifa  af  baðstofuþrengalin  og  vetrarkuldann,  Mar- 
konistöð,  sera  enginn  notar  o.  s.  frv.  Eg  skal  ekki  telja 
íleira. 

En   til    þess   að   leiðbeina  fáfróðum  mönnum  i  bygg- 


^-^ 


280  Byggingamilið  [Skiniir 

mgamálinu  hafa  þeir  útvegað  oss  e  i  n  n  mann,  sem  þ6 
hefir  ekki  átt  kost  á  rækilegri  mentun  í  þeirri  grein,  óliku 
vandasamari  frfeðigrein  en  vegalagning  er. 

Og  svo  hafa  þeir  lagt  farmgjald  á  hverja  spýtu  og 
hverja  sementstunnu,  sem  vesalingsmennirnir  þurfa  til 
húsagerðarinnar.  Þó  hefir  þingið  haft  góðan  vilja  til  þess 
að  láta  eitthvað  gott  af  sér  leiða,  en  lítið  orðið  úr  fram* 
kvæmdunum. 

Eg  hef  undanfarna  daga  haft  tækifæri  til  þess  að 
hugsa  um,  hversu  langt  vér  værum  komnir  áleiðis  í  húsa- 
gerð.  Hef  verið  að  athuga  ýmsar  upplýsingar  bænda  una 
byggingu  á  nýjustu  steinhúsura  í  sveitum.  Þrátt  fyrir 
það,  þó  oss  hafi  talsvert  farið  fram  i  húsagerð  undanfarin, 
ár,  þá  fæ  eg  ekki  betur  séð,  en  að  ossskorti  ena 
tilfinnanlega  þekkingu  á  nálega  öllunob 
atriðum,  sem  að  húsagerð  lúta.  —  Eg  skal 
reyna  að  skýra  þetta  nokkru  nánar  og  sný  mér  þá  fyrst 
að  verkfræðishliðinni, 

1.  Útveggihúsa  gerum  vér  venjulega  úr  steypu-- 
blöndu,  sem  er  að  vísu  nægilega  sterk  til  þess  að  bera 
húsið  (l  :  4  : 8,  stundum  1  :  5  :  10  eða  þar  um  bilX  en  sem 
drekkur  þó  stórlega  vatn  í  sig.  Altitt,  að  vatn  gengur 
alla  leið  gegnum  veggina  á  fleirum  stöðum,  þar  sem  ein- 
hverjir  gallar  hafa  orðið  á  steypunni.  Svo  eru  veggirnir 
sléttaðir  að  utan,  en  af  því  að  húðin  er  fjærri  þvi  að  vera 
vatnsheld,  verður  að  mála  yfirborðið  með  olíulit,  sem  bæði 
er  dýr  og  endist  illa.  Þá  er  og  titt  að  jarðbika  veggina 
að  innan  til  frekari  tryggingar.  Sé  sléttunarhúðin  ekki 
bráðlega  máluð,  springur  hún  öll  sundur  í  smástykki  og. 
dettur  að  lokum  af,  ekki  sízt  ef  sterk  blanda  erihúðinni^ 
sandur  finn  og  sementsvatn  borið  síðast  á  hana. 

Bersýnilega  er  þetta  mesta  basl.  Í  Ameriku  sýniat 
sú  skoðun  ryðja  sér  til  rúms,  að  gera  veggina  úr  svo 
vandaðri,  sterkri  steypu,  aðvatnsheld  megi  teljast  (1  :2:4r 
upp  í  1:3:6)  og  húða  þá  ekki,  en  aftur  tiltölulega  þunna^ 


Skirnir]  Bydrgingamálið  Wí/S 

Eg  tel  Uklegt,  að  þessi  stefna  sé  rétt^).  Sléttuniii  er  hvort 
heldur  sem  er  bæði  svikul  og  dýr.  Kaldari  verða  slíkir 
veggir  að  visu,  en  þar  er  rainst  á  raununum.  Steypu- 
veggur  verður  œtið,  hvort  heldur  sera  er,  til  lítilla  hlý- 
inda.  Styrktarótoðir  raá  hafa  i  þessura  þunnu  veggjum 
til  þess  að  gera  þá  traustari  og  stöðugri.  Að  utan  ætti 
ódýr  kalklitur  að  nægja. 

Vér  steypura  alla  veggina  í  einu  lagi  Þeir  verða  að 
mestu  ónýtir  ef  breyta  þarf  eða  rifa.  Margt  bendir  til 
þess,  að  oss  væri  betra  að  steypa  steina  og  hiaða  veggina 
úr  þeira,  þó  ekki  fullyrði  eg  það.  Báðar  aðferðir  hafa 
sina  kosti. 

En  hvernig  eigum  vér  svo  að  gera  veggina  hlýja? 
Steinveggurinn  er  jiirnkaldur.  Eina  ráðið,  sera  vér  þekkj- 
ura,  er  að  gera  veggina  tvöfalda  og  fylla  holið  miili  þeirra 
með  tróði  (raóraylsnu,  þurru  torfl,  vikri).  Þetta  hefir  gef- 
Í8t  8V0  vel,  að  nýjustu  húsin  hjá  oss  eru  eflaust  raiklu 
hlýrri  en  flest  hús  alþýðu  i  útlöndura,  en  bæði  er  það 
dýrt  og  tróðinu  fylgja  ýrasir  ókostir.  Það  getur  fúnað, 
það  sigur  og  er  erfitt  að  bæta  á  það,  sérstaklega  undir 
gluggum*)  Og  ekki  er  fengin  full  reynsla  fyrir  þvi,  hve 
þykt  tróðlagið  þarf  að  vera.  2  V2 "  er  þ^^ð  minsta,  sem 
reynt  hefir  veiið,  og  það  var  allskostar  ónóg,  en  þykkast 
6Va"-  Húsin  með  4— fiVa"  tróði  hafa  reynst  hlý,  hvergi 
frosið  i  ibúðarherbergjura,  þar  seni  fólk  hafðist  við  eða 
eitthvað  var  lagt  í,  og  verið  nálega  laus  við  raka  —  en 
þó  ekki  algerlega. 

Vér  verðura  líklega  að  gera  tróðið  enn  þykkara, 
10 — 12 ",  til  þess  að  vel  gegni,  ef  ekki  raá  gera  ráð  fyrir 
meiri  hitun. 


')  Á  saBnitn  húsum,  sem  Jób.  Fr.  KriitJHassoa  hefir  bygt  fyrir  band- 
ur,  er  húðuu  slept,  veggþyktin  (ytri  útveggir)  að  oias  5  þuml.,  en  að' 
eins  i  einu  húsi  hefír  ateypan  veri&  svo  sterk,  aö  1  hluti  sements  sé 
móti  8  hl.  af  sandi. 

*)  Samstaðar  hefir  það  ráð  veriö  tekið  upp,  seni  eg  benti  eitt  sinn 
á,  að  hafa  árellona  neðati  við  glu^^^ana  laund.  Má  þá  taka  hana  úr,  er 
bBta  skal  á  tróöið  eða  þétta  gœttina. 


Byggingamáliö  [Skirnir 

En  bersýnilegt  er  það,  að  æskilegaat  er  að  sleppa  við 
innri  veggina  og  tróðholið.  Það  gerði  alt  einfaldara  og 
ódýrara. 

Vér  þurfum  einhvem  veginn  að  komast  upp  á  það, 
að  geta  steypt  eða  hlaðið  allþykkan  en  ódýran 
-8  k  j  ó  1  V  e  g  g  innan  þunna  steinveggsins,  sera  að  eins  er 
œtlaður  til  þess  að  bera  húsið  og  taka  móti  veðri  og 
vindi.  Og  efnið  í  slíkum  skjól vegg  þarf  að  vera  jafnhlýtt 
og  tróðið.  Svo  á  að  mega  slétta  hann  að  innan,  mála 
-eða  lima  á  hann  veggjapappír. 

Þessa  list  kunnum  vér  ekki.  Hún  er  efiaust  torveld, 
en  ómögulegt  ætti  þetta  ekki  að  vera. 

Víst  er  um  það,  að  þar  sem  léttur  v  i  k  u  r  er  í  jörð, 
>er  auðvelt  að  gera  úr  honum  ágæta  steypu  með  kalki  eða 
-sementi.  Slíkir  steinar  eru  algengir  ytra  og  eru  furðu 
hlýir.  Vatn  draga  þeir  í  sig  (fijóta  fyrst  í  vatni),  en  það 
á  ekki  að  saka,  ef  útveggur  er  þéttur  og  vandlega  buið 
um  glugga  og  dyr. 

Þá  er  og  annað  vísf,  að  gera  má  veggi  úr  óbrendum 
fi  m  i  ð  j  u  m  ó  (leir).  Til  þess  að  gera  hann  hlýrri  og  létt- 
ari  er  allajafnan  elt  saman  við  hann  talsverðu  af  hálmi. 
■Þá  hættir  og  leirnum  siður  við  að  springa,  er  hann  þornar. 
Vér  höfum  tæpast  öðru  til  að  dreifa  en  heyi,  sera  er  óliku 
endingarrainna,  myndi  fljótt  fúna. 

Nokkuð  mætti  bæta  heyið  til  þessara  nota,  ef  það 
væri  síðslegið.  Næringarefni  eru  þá  miklu  minni  í  því 
og  meira  af  steinefnum.  Helzt  væri  að  tala  um  stórgert 
vall-lendishey. 

Þá  þykir  mér  ekki  ólíklegt,  að  trj^ggja  mætti  að 
nokkru  endingu  heysins,  ef  það  væri  látið  liggja  i  kalk- 
blöndu,  áður  en  það  væri  elt  saman  við  leirinn.  Kalkið 
drepur  flestar  rotnunarbakteríur  og  ver  mjög  fúa  og  rotn- 
Aifí.  Þó  er  þetta  órannsakað  mál.  En  helzt  þurfum  vér 
að  finna  eitthvað  til  að  blanda  p;iman  við  leirinn. 

Leirveggi  má  slétta  að  innaii  með  leirblöndu  og  lima 
:8vo  á  þá  veggjapappír.    Það  kvað  vera  alsiða  í  Rússlandi. 


Skirnir]  Bjgfriagtimklib  9W 

■Þó  fylgir  leirveggjunum  sá  galli,  að  vel  haröir  verða  þeir 
ekki  í  samanburði  við  steinsteypu. 

önnur  efni  gætu  og  komið  til  tals. 

Fyrst  má  nefna  m  ó  i  n  n.  Mómylsnan  hefir  gefist 
vel.  Eins  og  allir  vita  má  móta  sundurhrærðan,  blautan 
mó  eftir  vild  og  það  á  mjög  ódýran  og  einfaldan  hátt. 
•Þegar  stykkin  þorna,  verða  þau  furðu  hörð,  svo  jafnvel 
er  erfitt  að  höggva  þau  sundur  með  exi.  Mér  hefir  koraið 
til  hugar,  hvort  ekki  væri  reynandi,  að  hlaða  skjólvegg 
úr  slíkum  mótuðum,  þurum  mó»8teinum«.  Það  mætti  leggja 
leir  eða  mógraut  milli  þeiiTa,  og  vegur  myndi  til  þess  að 
geta  sléttað  slikan  vegg  að  innan  svo  vel  færi.  En  — 
Bkyldi  móveggurinn  síga  eða  ef  til  vill  bólgna,  er  hann 
kynni  að  drekka  raka  í  8ig?  Þessu  verður  tæpast  svarað, 
nema  með  beinni  tilraun.  En  ódýr  ætti  slíkur  veggur  að 
geta  orð  ð  og  hlýr,  þar  sem  gott  mótak  er  nærri. 

Margir  hafa  séð  kokolithplötur.  Þær  eru  gerðar  úr 
gipsgraut  og  fyltar  af  kokostrefjum.  Byggingagips  getum 
vér  fengið  frá  útlöndum,  og  mjög  dýrt  er  það  ekki.  En 
getum  vér  notað  hey  í  stað  kokostrefjanna?  Það  er  það 
eina,  sem  vér  höfum  úr  að  spila.  Ef  til  vill  gætutn  vér 
varið  það  fúanum  með  þvl  að  blanda  saman  kalki  og 
gipsi  eða  leggja  heyið  fyrst  í  kalkgraut?  Mér  hefir  tekist 
að  bú;i  til  slika  hey»8teina«.  Þeir  eru  raestmegnis  hey, 
en  kalkið  og  gipsið  heldur  heyinu  saraan.  Komið  gæti 
og  til  tals  að  nota  koltjöru  til  þess  að  verja  heyið  fúa  og 
halda  því  saraan.  Það  hefir  verið  reynt  erlendis.  Veggur 
úr  slíku  efni  yrði  án  efa  afskaplega  hlýr  og  auðvelt  að 
slétta  hfinn  að  innan,  en  að  öðru  leyti  skal  cg  ekki  full- 
yrða  neitt  ura  endingu  hans.  Úr  þvi  verður  ckki  skorið, 
nema  með  tilraun.  Mér  er  þó  næst  að  halda,  að  þetta 
mætti  að  notum  koraa,  ef  vel  væri  á  haldið.  En  það  er 
8V0  með  þetta  sem  margt  annað,  að  slíkar  tilraunir  œtti 
að  kosta  af  landsfé. 

A  8  k  a  fellur  til  á  öllum  bæjum  og  meiri  en  litíl,  þar 
eem  mó  er  brent.  Það  kvað  mega  fá  sæmilegt  steypu* 
•efni    út   úr   móösku    raeð    kalki   og   dálitlu  af  vatnsgleri. 


284  Byggingamálið  [Skirnir 

Ekki  hefir  mér  tekist  að  fá  iicitt  nýtilegt  út  úr  öskunni^ 
hvorki  taðösku  né  móösku,  en  það  sannar  litið.  Óraögu- 
legt  er  það  ekki,  að  það  stafi  að  eins  af  vanþekkingu  minni. 

2.  Loft  og  gólf  eru  hvervetna  gerð  úr  timbri, 
surastaðar  þó  úr  steinsteypu  yfir  eldhúsi.  Yfir  kjallara  er 
loftið  venjulega  einfalt,  tvöfalt  með  tróði  yfir  ibúðarher- 
bergjum,  og  er  margvislegt  tróðið:  mór,  torf,  mo3Í,  hey,  moð. 
Þarf  ekki  að  orðlengja  það,  að  mosi,  hey  og  raoð  er  ófært 
til  þeirra  hluta.  Af  ýmsum  ástæðum  (ending,  jarðskjálfta- 
hættu,  músum  og  rottum,  brunahættu,  sóttnæmishættu)  tel  eg 
mjög  líklegt,  að  hyggilegra  væri  að  gera  þau  úr  stein- 
steypu,  eins  og  nú  er  farið  að  tíðkast  i  Reykjavik,  en  aftur 
sýnist  mér  það  líklegt,  að  gerð  þeirra  mætti  að  ýmsu. 
leyti  endurbæta  og  gera  þau  nokkru  ódýrari.  Eg  skál 
þó  ekki  fara  út  i  það  hér.  Þá  er  það  ekki  ráðin  gáta, 
hversu  hentugast  væri  að  ganga  frá  yfirborði  steypugólfa, 
svo  þau  yrðu  hæfilega  hlý  og  lítt  hljóðbær. 

3.  Þök  húsanna  eru  víðast  venjuleg  timburþök 
með  bárujárni.  Þó  eru  torfþök  á  3  húsum  af  12,  að  lik- 
indum  gerð  eftir  forsögn  Jóns  Þorlákssonar  verkfræðings 
i  18.  árg.  Búnaðarritsins.  Reynsian  er  stutt  með  þessi 
þök,  en  þau  virðast  hafa  gefist  vel,  svo  ef  til  vill  ættu 
hin  þökin  að  leggjast  niður')-  Undir  torfinu  mun  hafa 
verið  notaður  venjulegur  þakpappi  og  bikaður  áður  en 
tyrft  var.  Mikið  er  undir  þvi  komið,  að  pappinn  endist 
vel,  því  erfitt  er  að  gera  aö  slíku  þaki.  Þjóðverjar  nota 
sérstakt  þéttunarefni  (Holzceraent)  á  þökin  og  sérstakar 
pappategundir  (ef  ekki  er  notaður  einskonar  pappír). 
Sennilega  eigum  vér  eftir  að  læra  ýmislegt  i  þessu  efni. 

En  hversu  sem  þessu  er  farið,  þá  stafar  ætíð  nokkur 
brunahætta  af  öUura  timburþökum.  I  Ameríku  eru  stein- 
steypuþök  algeng,  venjulega  flöt,  en  atundura  raeð  venju- 
legu  risi.  Hér  eru  þau  óreynd,  en  vert  væri  að  rann- 
saka,    hvort  þau  svöruðu  kostnaði.     Væri  mikið  unnið,  ef 


*)  Þó    l&ta    Þjóðverjar,    sem    mikið    hafa    notað  torfþök  með  pappa- 
UQdir,  misjafnlega  af  þeim. 


10) 
'Skirnir]  BjggixígtímÁMi  MS 

eldtrauBt    og   endingargott   þak    fengiet  í  stað  timburþak- 
anna. 

4.  E  1  d  f  i  ro  eru  að  sjálfsögðu  öll  þau  eteinbús,  sem 
vér  höfum  bygt,  úr  því  loft  og  gólf,  margir  ekilrúmsveggir 
og  alt  þakið  er  úr  timbri,  og  hvert  hÚ8,  eem  brennur,  er 
þjóðinni  tapað  fé.  Þó  landið  eða  vátryggingarfélag  greiði 
flkaðabætur,  eru  þær  teknar  aftur  með  rcntum  af  öðrum 
vátryggjendum.  Ef  vér  færum  hyggilega  að  ráði  voru, 
ætti  að  raega  komast  algerlcga  hjá  þessuin  skatti  og  flest- 
um  vandræðum,  sem  stafa  af  húsbruna.  Það  er  hægðar- 
leikur  nú  orðið  að  byggja  húain  fyllilega  eldtraust,  úr  því 
leikið  er  að  gera  loft  og  gólf  úr  steinsteypu.  Um  öll  al- 
menn  hús  hefir  ameriskur  rithöfundur  rétt  fyrir  sér,  sem 
segir,  að  í  raun  og  veru  eé  ekki  um  neitt  vá- 
tryggingamál  að  ræða,  heldur  að  eins 
kunnáttu  að  byggja  eldtraust.  Mestur  er 
erfiðleiklinn  með  þakið,  og  þó  liklegt,  að  fram  úr  honum 
mœtti  einnig  ráða. 

5.  H  i  t  u  n  h  ú  s  a  n  n  a  er  vlðast  af  mjög  skornum 
skamti  og  áhöldin  til  hennar  ekki  góð.  Vér  höfum  ekki 
öðru  að  brenna  viðasthvar  en  mó  eða  sauðataði  og  notum 
til  þess  kolaofna,  sem  hafa  oflitið  eldhólf  og  öskurúm. 
Danir  hafa  smiðað  ýmsar  tegundir  af  móofnum,  og  þykir 
mér  liklegt,  að  einhverjir  þeirra  séu  vel  við  vort  hæfi. 
Vér  þuifum  að  fá  að  vita,  hverjar  tegundir  það  væru  og 
verð  á  þeim,  geta  siðan  gefið  alþýðu  leiðbeiningu  um  það, 
þvl  ekki  er  von,  að  bændur  viti  vel  deiii  á  sliku.  Á  ein- 
um  bæ  (Fremsta  Gili  í  Langadal)  hefir  verið  keypt  elda- 
vél  fnV  Sviþjóð  með  útbúnaði  fyrir  miðstöðvarvatnshitun. 
Liggur  vænn  koparkassi  að  eldhólfinu  og  pipur  úr  honum 
i  vatnsofna  i  Ibúðarherbergjunum.  Svo  virðist,  sem  þetta 
hafi  gefist  vel,  og  er  þarna  eitt  atriði  af  mörgum,  sem 
taka  þyrfti  til  athugunar'). 


')  Mér  er  sagt,  að  þessi  hitan  hafi  einnig  gefist  vel  i  mikla 
{rostannm  i  vetar.  Ef  til  vill  &  það  nokkarn  þátt  i  þvi,  a&  eldhúsiA 
«r   i   kjallara,   andir   baðstofahúsinn,    og    loftið   yfir  þvi  úr  járnakotinni 


S66  fijggÍDgamáliö  [Skírnir 

Komið  gæti  það  til  tala  á  mÍDstu  býlunura,  að  hafa- 
eldstóna  inni  í  baðstofunni.  Er  það  algengt  erlendis  og 
jafnvel  1  nýtízkuhúsum.  Til  þessa  eru  notaðar  sérstakar 
eldstór  og  eru  einskonar  skápar  yfir  þeim,  sem  taka  við 
matargufu  og  veita  henni  út  í  sérstaka  gufupipu.  Vora 
Kaiserslauternverksmiðjunni  þýzku  veitt  verðlaun  fyrir 
slíkan  ofn  fyrir  all-Iöngu.  Eg  veit  til  þess,  að  Danir  hafa- 
smíðað  fleiri  tegundir  og  sá  eina  á  sýningunni  í  Arósum 
(Dansk  Husmandsovn  minnir  mig  að  ofninn  væri  kallað- 
ur).  Um  ofna  þessa  þyrftum  vér  að  íá  betri  þekkinga 
og  reyna  þá,  þvi  viða  gætu  þeir  komið  að  notum,  ef  þeir 
reyndust  vel. 

6.  Hús  úr  torfi,  eða  torfl  og  grjóti,  hafa  flestir 
orðið  að  sætta  sig  við  hér  á  landi  og  e  k  ki  ó  I  i  k  I  e  g  t, 
að  þau  hverfi  aldrei  til  fulls.  Efnið  er  að^ 
mestu  heimafengið  og  vinnuna  getur  iðjusamur  maður 
lagt  að  miklu  leyti  til.  A  þessum  algengu  torfbyggingum 
eru  bersýnilegir  gallar,  sem  eflaust  mætti  bæta  á  ýmsan 
hátt  Sjálfsagt  væri  það  hyggilegt,  að  fylla  grjóti  undir 
torfveggi  niður  fyrir  frost,  svo  þeir  snarist  ekki,  enda  ráð- 
lagt  í  Atla,  að  taka  svo  djúpt  fyrir  undirstöðum  veggja. 
Sig  á  veggjum  má  minka  með  því  að  berja  þá  vel  saman. 
Að  ofan  má  verja  vatni  að  ganga  í  vegginn  með  því,  að 
láta  vatnshelt  þak  taka  vel  út  fyrir  hann.  Að  utan  má 
ef  til  vill  bika  veggina  með  soðinni  koltjöru,  kasta  i  hana 
heita  þurrum  sandi  og  kalklita  siðan  vegginu,  er  tjaran 
væri  hörðnuð.  Guðmundur  Bárðarson  heflr  sýnt,  að  slétta 
má  torfveggi  að  innan  með  sandi  og  sementi.  Loðirhúð- 
in  föst  eins  og  á  múr,  hvort  sem  það  endist  lengi  eða 
ekki.  Þessi  fáu  dæmi  nægja  til  þesa  að  sýna  það,  að 
nauðsyn  ber  til  þess  að  rannsaka  vandlega, 
hversu  hentast  myndi  að  byggjaúrtorfi, 
Erfitt   mun   það   verða,  að  fá  torfveggina  allskostar  góða 


s'einsteypa.     Það  hlýtur  að  hitna  mikið,  ef  vel  heitt  er  i  eldhúsinu,  og 
hlýja  haðstofaaa  til  mana. 


J'* 


Skirnir]  Bjggingamálið  Kf^ 

en    bitt   er   vafalaust,  að  þá  má  stórlega  bæta  og  byggja> 
allgóð  hú8  á  þann  hátt. 

£g  læt  þessi  atriði  nægja  til  þess  ad  sýna  fram  á  það, 
ad  flest,  sem  að  verkfræði  lýtur  i  byggingum  vorum,  er 
enn  á  bernskustigi,  og  brýn  nauðsyn  að  auka  þekkingu- 
vora  á  fjölda  atriða. 

Þá  er  8Ú  hliðin,  8em  að  1  i  8 1  i  n  n  i  veit,  alt  ytra  og 
innra  útlit  húsain^.  Að  þe88u  leyti  er  um  beina  afturför 
að  ræða,  þó  undarlegt  sé.  Vér  höfum  8lept  gamalli,  þjóð- 
legri  og  þro8kaðri  menning  og  ratað  1  myrkviðri  og  menn- 
ingarley8i,  enda  ekki  átt  kost  á  leiðbeining  eða  góðum 
fyrirmyndum.  Gömlu  8veitabæirnir  með  þykku  veggjun- 
um,  þiljunum  fram  á  hlaðið  og  grænu  bröttu  þökunum, 
fóru  vel  í  8veit,  runnu  8aman  við  landslagið  ein8  ognátt- 
úrleg  börn  þess,  eins  og  þeir  væru  sprotnir  upp  úr  íslenzka 
jarðveginum.  Stærð  torfhú8anna  og  alt  þeirra  8nið  var 
hyggilega  og  eðlilega  lagað  eftir  byggingarefninu.  Ef 
komið  var  inn  í  bað8tofuna  var  fa8t  snið  á  öllu,  8jálf- 
sagður  8taður  fyrir  hvern  hlut  og  hver  hlutur  á  8inum 
stað.  ÖU  gerð  hÚ88in8  bla8ti  við  auganu  í  sínum  einfald- 
leik  og  hú8ið  sýndi  augljóslega  allan  lifnaðarhátt  íbúanna. 
Alt  þetta  bar  vott  um  gamla,  þjóðlega  og  þroskaða  menn- 
ing,  en  að  vi8u  menningu  8em  aldrei  hafði  komÍ8t  á  hátt 
Btig  vegna  ókleifra  erfiðleika,  8kort8  á  byggingarefni,  fá- 
tæktar  manna  og  harðréttis  Iand8in8.  Þegar  ko8tur  varð  á, 
nýjum  byggingaefnum,  nýrri  þekkingu  og  allar  •  á8tœður 
breyttu8t,  þá  hlaut  einnig  byggingalagið  að  breytast.  En 
breytingin  kom  því  miður  beint  frá  kaupstöðunum.  Bænd- 
ur  höfðu  ekki  aðra  fyrirmynd  en  kaupstaðahúBin  og 
stældu  þau,  en  þau  voru  aftur  ekki  annað  en  miður  heppi- 
leg  eftiröpun  eftir  dön^kum  og  nor8kum  kaupstaðahúsum. 
I  8tað  hlýlegu  stóru  húsaþyrpingarinnar  á  gömlu  bænda- 
býlunum  komu  einstæðingsleg  (meðan  önnur  útihús  eru 
óbygð)  og  oft  smekklítil  kaupstaðahús,  sem  áttu  sér  eng- 
ar  rætur  i  landiuu  eða  lífi  þjóðarinnar,  sum  tvilyftir  stólp- 
ar  með   rislitlu   þaki,   en  annars  sitt  með  hverju  laginu. 


-.288  ByíTginjfamálið  tSklrnir 

Hver  gat  bygt  eftir  slnu  höfði,  því  hvorki  hafði  venjan 
helgað  neitt  né  innlend  reynsla,  og  listaraenn  höfðu  engar 
góðar  fyrirmyndir  geflð.  Húsin  bera  flest  nýbreytnina  og 
þroskaleysið  utan  á  sér.  Og  við  þessu  varð  ekki  gert. 
öll  atvik  og  ástæður  báru  að  þessum  brunni. 

Og  sama  kom  víðast  í  Ijós  er  inn  1  húsin  var  komið. 
12X14  álna  húsi  var  krossskift;  ef  til  vill  var  það  hólfað 
nokkru  meira  sundur.  Svo  er  ein  af  stofunum  tekin  fyrir 
baðstofu  og  önnur  fyrir  hjónaherbergi,  gestastofu  o.  s.  frv. 
án  þess  að  víðaat  sé  föstu  augnamiði  fylgt.  Sama  handa- 
hóíið  vill  oftast  verða  h  öllura  húsmunum  og  búnaði  her- 
bergjanna.  Fátt  eitt  er  heima  unnið,  því  forn  hagleikur, 
vefnaður,  tréskurður  og  listfengi  er  nú  fremur  fátítt  hjá- 
alþýðu.  Sænskir  birkistólar,  ýmislegur  ódýr  kaupstaðar- 
varningur,  gljámyndir  af  kaþólskum  dýrðlingum  og  ann- 
að  smekklítið  kaupstaðaprjál  er  oft  það  helzta,  sem  bónd- 
inn  býr  herbergi  sin  með.  Það  er  ekki  ástæða  til  að  lasta 
bændur  fyrir  þetta.  öllum  myndi  farast  eins  i  þeirra 
Bporum.  Á  öllum  búnaði  baðstofanna  var  fast  fornt  skipu- 
lag,  en  hér  ræður  enn  geðþótti  og  smekklítið  handahóf. 

Það  er  áreiðanlega  erfiðara  en  flestir  ætla,  að  ráða 
bót  á  þessu  og  miklu  nieira  vandaverk.  Góður  listamað>- 
ur  getur  lagt  grundvöllinn,  hvenær  sem  vér  verðum  svo 
hepnir  að  eignast  mann,  sem  sé  því  vaxinn,  en  reynslan, 
iifnaðarhættir  og  skapferli  fólksins  hlýtur  smámsaman  að 
móta  margt,  og  til  þess  þarf  langan  tima.  En  fyr  erum 
vér  ekki  vel  á  vegi  staddir  að  þessu  leyti  en  alt 
fellur  bæði  listfengt  og  haganlega  saman:  húsin,  bygging- 
arefnin,  landslagið  og  lifnaðarhættir  fólksins. 

Ekki  geri  eg  ráð  fyrir  því,  að  það  geti  orðið  nokk- 
urs  eins  manns  verk  að  koma  þessu  í  fyllilega  fast  horf, 
en  grundvöllurinn  verður  tæpast  lagður  á  annan  hátt  en 
þann,  að  landið  taki  full-lærðan  húsagerðafræðing  til  þesa 
að  gera  uppdrætti  að  byggingum  bænda  og  leiðbeina  þeim 
í  allri  húsagerð^).    Og  það  er  ekki  nóg,  að  sá  maður  hafl 


')  8em  Btendur  Lefir  Jóh.  Fr.  Kristjánsson  ivipað  starf  i  hendi.  Eg 


^klrnir]  Bjggingamilið 


^'^ 


tekið  fuUgilt  próf.  Hann  þarf  að  vera  sérlega  hæf- 
nr  maður,  ef  vel  á  að  fara,  bafa  áhuga  á  sinu  starfi  og 
vera  Býnt  um  það.  Og  hann  má  ekki  þykjast  upp  úr  þvi 
vaxinn  að  læra  af  bændunum  og  bændakonunum !  Aldrei 
getur  hann  bygt  góð  bændabýli,  nema  hann  hafl  næmán 
skilning  h  lifnaðarháttum,  kjörura  og  hugsunarhætti  alþýð- 
unnar  og  fulla  samúð  með  henni. 

Þó  fátt  verði  enn  fullyrt  um  framtiðarskipulag  húsa 
vorra,  eru  þó  einstöku  atriði,  sem  mér  virðast  liggja  í  aug- 
um  uppi,  og  skal  þvi  minnast  á  þau  fám  orðum. 

I  flestum  eða  öllum  nýju  aveitahúsunum  hefir  það 
skipulag  komist  á  (að  meira  eða  minna  leyti),  að  greina 
sundur  baðstofu  (vinnustofu)  og  svefnher- 
bergi  fyrir  karla,  konur  og  hjónin.  Án  efa  er  þetta 
rétt  stefna.  Baðstofan  á  að  vera  íveru-  og  vinnustofa 
heimilisins  að  deginum  til,  og  annað  ekki.  Þar  á  að  vera 
lagt  i  á  degi  hverjum,  ef  ekki  er  hlýtt  í  veðri,  en  heil- 
brigðu  fullorðnu  fólki  er  vorkunnarlaust  að  sofa  i  köldum 
herbergjum,  hvernig  sem  veður  er,  ef  sængurföt  eru  hlý. 

Víða  mun  sá  gamli  siður  haldast  i  nýju  húsunum,  að 
tveir  sofi  saman  i  rúmi.  Hann  hlýtur  að  leggjast 
niður  og  ætti  sem  fyrst  að  hverfa.  Það  er  eigi  að  eins,  að 
1Ú8,  kláði  og  ýmsir  hörundskvillar  útbreiðist  á  þennan 
hátt,  heldur  berklaveiki  og  yfirleitt  allir  næmir  kvillar. 
Hver  maður  á  að  hafa  sitt  rúm,  þar  sem  þess 
er  nokkur  kostur. 

Hvað  herbergjaskipun  snertir,  þá  ber  þess  að  gæta, 
að  það  er  eins  með  aveitaheimilin  og  kauptúnin,  að  þau 
þurfa  að  hafa  fagra,  eðlilega  þungami  ð.'j  u,  sem 
öllu  öðru  sé  skipað  utan  um.  Slik  þungamiðja  er  bað- 
stofan  og  hjónahúsið.  Þessi  herbergi  á  að  setja 
þar  sem  hlýjast  er  og  bezt  nýtur  sólar,  og  kostur  eriþað, 

er  i  en^m  vafa  om,  að  þa&  hefir  komiö  að  gó5a  gagni.  En  bannlheíir 
þvi  miður  ekki  átt  kosc  á  að  lœra  húsgerðarlist  til  hlltar,  og  vandleg  at- 
hagun  hefir  sannfœrt  mig  um  það,  að  hj4  þvijverði  ekki  kom- 
iit.  Er  þetta  ekki  sagt  Jóhaoni  til  lasta.  Hann  hefir  nóg  að  starfa, 
jþó  annar  maður  btBttist  við. 

19 


290  ByggÍDgamálið  [Skfrnijr: 

ef  útsjón  er  góð  þaðan.    Þau  eiga  að  vera  sæmilega  rúm- 
góð,   smekkleg  og  vönduð  eftir  föngum,  en  einföld  þó  og. 
prjállaus,  sem  haganlegust  til  íbúðar  og  auöveld  að  halda 
hreinum.  Svefnherbergi  öU  eiga  að  vera  hentug  og  þrifa- 
Jeg,  en  að  öUu  einföld.    Oftast  mun  hentast,  að  vinnufólk 
sofi  uppi  á  lofti,  en  hjónin  niðri,  sérstaklega  i  minni  hús- 
um.     Eldhús   getur   verið    vel   sett  i  kjallara  á  stórum. 
heimilum,  þar  sem  gera  má  ráð  fyrir  því,  að  sérstök  stúlka- 
annist  að  mestu  leyti  matreiðslu,  en  annars  er  það  bezt- 
sett    á    sömu    hæð   og   baðstofan    og   hjóna- 
h  ú  s  i  ð    og   ætti  þá  helzt  að  gera  það  sem  bezt  og  hent- 
ugast   úr   garði,    gera    það    að  þriðja  herberginu,  sem  öll. 
alúð  er  lögð  við,  því  þar  starfar  konan  raikinn  hlutada^s- 
ins.     Aftur   er    það    erfitt   fyrir   konur,  sem  stundum  eru. 
lasnar  eða  vanfærar,  aö  eldhús  sé  i  kjaliara,  en  ung  börn,. 
sem  lita  þarf  eftlr,  uppi  í  baðstofu  eða  hjónabúsi.   G  e  s  t  a- 
stofu  (á  1.  hæð)  á  að  skipa  á  óæðra  bekk,  móti  norðri,, 
þar   sem    hennar   gerist   annars    þörf,  að  minsta  kosti  ef 
bærinn    er   ekki   í   þjóðbraut.      Engin  ástæöa  til  að  gera' 
hana  stærri  en  brýn  nauðsyn  ber  til. 

Litill  vafi  er  á  því,  að  húsin  eiga  að  vera  einlyft. 
Astæðulaust  að  byggja  tvílyft  i  sveit.  Tvílyft  hús  líta- 
heldur  ekki  vel  út,  nema  þau  séu  tiltöiuloga  stór,  svo- 
lengdin  verði  raun  meiri  en  hæðin.  Það  er  að  eins  á  allra 
stærstu  höfuðbólura,  sem  tvílyft  hús  geta  koraið  til  greina» 
Hvort  húsin  verða  portlaus  og  þá  stærri  um  sig,  eða  rainni 
og  með  porti,  fer  að  lokum  eftir  þvi  hvort  ódýrara  reyn- 
ist.     Mér  þykir  sennilegast  að  portið  haldist. 

Hvað  ytra  útlit  hússins  snertir,  þá  er  svo  sem  sjálf- 
sagt,  að  það  á  að  bera  með  sér  úr  hverju  efni  húsið  er 
gert,  vera  auk  þess  bæði  traustlegt  og  hlýlegt  í  voru  kalda 
landi.  Gömlu  bæirnir  höfðu  þessi  eiukenni,  en  sennilega 
hlýtur  þó  bæjalagið  viðast  hvar  að  hverfa  með  torfbygg- 
ingunum.  Baðstofan  og  hjónahúsið  retti  helzt  að  vera 
auðþekkilegt  að  utan  (gluggar  o.  fl).  Veggir  verða  liklega 
Ijósleitir,  kalklitaöir,  raeðan  ekki  er  völ  á  öðrum  ódýrum. 
veggjalit.    Þakið   mótar   flestu  framar  allan  svip  hússins. 


Skirnir]  Byggingamálið  ^UT 

Ef  torfþökin  reynast  vel  og  bera  hærri  hlut,  þá  verða 
bæjaþökin  tiltölulega  flöt  likt  og  i  Sviss  og  Noregi.  Ann- 
ars  hættir  þeiiii  við  að  brenna  og  jafnvel  siga  niður.*)  Ef 
vér  getura  fengið  gott  0:í  ódýrt  þakefni,  sem  taki  báru- 
járninu  frara,  þykir  raér  ekki  ólíklegt,  að  húain  verði  há- 
reist,  þar  sem  ekki  er  þvi  veðurnæraara,  bæði  vegna  þess, 
að  þau  þykja  flestura  svipmeiri  og  húsrúraið  verður  drýgra. 


í  allri  húsagerð  eru  tvö  raeginatriði,  verkfrœðis- 
þekking  og  list.  Yerkfræðisþekkingin  kennir  að  nota 
beztu  byggingarefnin  og  fara  sera  haganlegast  raeð  þau^ 
8V0  húsið  verði  að  öllu  leyti  traust,  hlýtt,  ódýrt  og  end- 
ingargott.  Hún  er  sú  undirstaða,  sem  alt  annað  verður 
að  byggjast  á.  Fyrst  og  fremst  af  öllu  þurf- 
um  vér  að  reyna  að  hlaða  i  þau  mörgu 
skörð,  sem  enn  eru  í  verkf  r  æð  is  þ  ek  kingii 
vora  viðvikjandi  húsagerð.  Má  það  einkenni- 
legt  heita,  að  enskur  húsagerðarfræðingur  (Lethaby)  segir: 
»Hið  mikla  raeginatriði  i  byggingarlist  á  vorura  dögum  er 
það,  aö  geta  bygt  óbrotiim  vatasheldan  útvegg,  einfalt 
traust  gólf  og  urafram  alt  j>ök,  sera  séu  betri  en  nú  ger- 
ast*.  Sýnir  þetta,  að  jafnvel  i  niiklu  raenningarlandi,  þar 
sem  byggingarlist  stendur  i  miklum  blóraa,  þykir  þó  enn 
atórum  skorta  á  verkfræðisþekkinguna  og  það  i  einföld- 
ustu  grundvallaratriðunura.  Það  er  ekki  undarlegt,  þ6 
raargt  sé  skarat  á  veg  komið  hjá  oss,  þegar  þeir  tala 
þannig,  sera  lengst  eru  koranir. 

Oðara  cn  vel  og  haganlega  er  fram  úr  hverju  sérstöku 
atriði  ráðið,  frá  verkfræðissjónarraiði,  er  listaraannsins  að 
taka  við.  Ilann  á  aö  geta  gert  hiisin  fögur  og  hentug  til 
ibúðar,  hver  svo  sera  niðurstaðan  hefir  orðið  verkfræðilega, 
hvort  sem  risið  er  hátt  eða  lágt,  hvort  sera  húsið  er  stórt 
eða  litið,  rikmannlegt  eða  af  einföldustu  gerð. 


')  Héraðslæknir  Magnús  Snæbjurnsson  segir  mér,  að  m  e  1  a  r  vaxi  &. 
Bumam  þökam  i  Flatey.  Liti  þau  vel  útog  brenni  ekkí.  Má  vel 
vera  að  hann  rejniat  betar  en  grasið. 

♦19 


S91  Byggingamálið  [Skirnir 

En  hvað  getum  vér  gert  til  þess  að  koma  byggingar- 
málinu  vel  á  veg?     Eg  held  að  þetta  séu  aðalatriðin: 

1 .  Oðara  en  vér  eigum  völ  á  full-lærðum,  álit- 
legum  húsagerðarfræðing,  eigum  vér  að  taka 
hann  i  þjónustu  landsins,  til  þess  að  gera  uppdrætti  að 
hverskonar  byggingum  í  sveit,  leiðbeina  bændum  i  húsa- 
gerð  og  gera  þær  tilraunir,  sem  nauðsynlegar  þættu. 
Meðal  annars  um  gerð  torfhúsa.') 

2.  Landið  á  að  launa  að  nokkru  leyti  hæfilega  raarga 
verkstjóra,  sem  vel  er  trúandi  til  þess,  að  standa 
fyrir  byggingu  á  húsi  og  vel  kunna  til  steinsteypu.  Bænd- 
ur  fengju  þá  menn  þessa  svo  ódýra,  að  freisting  væri  lítil 
til  þess,  að  trúa  miður  hæfum  mönnum  fyrir  vandasömu 
verki. 

3.  Vér  eigum  að  Ijetta  öllu  aðflutnings- 
gjaldi  af  byggingarefnumog  gera  alt  sem  auð- 
ið  er  til  þess,  að  sement  og  önnur  helztu  byggingarefni 
láist  sem  ódýrast. 

Sjálfur  lít  eg  svo  á,  að  auk  þessa  ættum  vér  að  koma 
á  þegnskylduvinnu  i  hverri  sýslu  og  láta 
mennina  vinna  að  húsabyggingum  undir  góðri  stjórn.  Eg 
er  í  engura  vafa  ura,  að  þetta  gæfist  vel,  ef  skynsaralega 
er  farið  að,  og  allar  mótbárur  gegn  þegnskylduvinnu  í 
þessari  mynd,  sem  eg  hefi  heyrt,  eru  reykur  einn  og  heila- 
spuni  fáfróðra  raanna.  Eg  ætla  þó  ekki  hér  að  útjista 
þetta  nánar. 

En  seint  mun  það  vinnast,  að  byggja  5—6000  bænda- 
býli  með  því  lagi  sem  nú  er. 

Það  er  auðveldara  verk  að  slétta  túnin  og  bændum 
œtlar  ekki  að  nægja   heil   öld   til  þess! 

í  mai  1918. 

Ouðm.  Hannesson. 


^)  Ætti  eg  að  ráða  manninn,  vildi  eg  reyna  hann  í  2 — 5  ár   á  ð  u  r 
en   eg   veitti    honum    Btarfann   til   fulls. 


*>  trt 


Erasmus  frá  Rotterdam. 

Eftir  Magnús  Jónsson  dócent. 

Nl. 
III. 

Það  er  leitt,  hve  timatalið  i  œfl  Erasraupar  er  á  reiki. 
Ómögulegt  er  t.  d.  að  vita  með  vissu,  hvenær  ýms  helztu 
rit  hans  komu  út  fyrst.  Þó  hefir  það  liklega  verið  nálægt 
1509,  að  þaö  rit  flaug  á  vængjum  vindanna  út  um  Ev- 
rópu,  sem  skifti  öllum  í  tvo  flokka  á  svipstundu.  öðrum 
megin  var  lilegið  hærra  en  dæmi  voru  til  siðan  Lúkian 
leið,  en  hinum  megin  var  gniat  tönnum  i  hamplausri  bræði. 
Þetta  rit  var  >Encomioa  Moriae«  eða  »Lofgjörð  heiraak- 
Uíinar«. 

Rit  þetta  spanst  i  rauniníii  út  af  samræðum  við  More, 
heima  hjá  honura,  og  fyrirsögnin  er  orðaleikur  út  uf  nafni 
hans.  Heimskan  er  á  ferð  ura  löndin  og  Legir  frá  þvl, 
sem  fyrir  hana  ber.  Guðfræðingarnir  og  munkarnir  eiga 
ein3  og  fyr  bróðurpartinn  af  háðinu.  Dæmi  vil  eg  gefa» 
en  erfítt  verk  er  að  þýða,  vegna  þess  að  latneskum  vís- 
indaorðura  er  stráð  um  alt,  orðum  sem  hvorki  er  auðvelt 
að  þýða  8V0  vel  fari,  nó  heldur  má  þýða,  því  að  háðið 
dofnar  við  það. 

Skólaspckingarnir  fá  meðal  annarð  þetta: 

>Viturlegast  luundi  vera  aC  þegja  um  guöfrœðingana.  Þeir 
eru  biiSt  hrpyknir  menn  og  bráöir  í  akapi.  Þeir  gœtu  marið  mig 
sundiir  utidir  míiiuiii  60U  trúarltÐrdómum.  Þeir  gœtu  sakað  mig  um 
villutiú  u^  8eiit  þrunmfleyga  gegii  um  mig,  því  aC  þeir  geyma 
biröir  af  þeim  i  stórum  vörugeyuisluhúsum.  Og  samt  eru  þeir 
þjónar    hennar    heimsku    gömlu,    þó  aS  þeir  vilji  oft  afneita  henni 


294  Erasmas  frá  Rotterdam  [Skirnir 

húsmóSur  sinni.  Uppi  í  þriðja  bimni  lifa  þeir,  sjilfa  sig  tilbiSja 
þeir,  en  kasta  auri  á  skriðdjra  greyin,  sem  balda  sig  á  jörðunni. 
I>eir  eru  víggirtir  með  skíðgarði  af  skilgreiningum,  ályktunum,  af- 
leiðingum,  Ijósum  tilgátum  og  óljósum  tilgátum.  Festar  Vúlkans 
halda  þeim  ekki.  Þeir  bitta  liðina  eins  og  þeir  vœru  að  böggva 
með  öxi.  Þeir  geta  sagt  þér  upp  á  hár,  bvernig  beimurinn  vai 
búinn  til.  Þeir  geta  sýnt  þór  rifuna,  þar  sem  syndin  smaug  inn, 
og  spilti  mannkyninu.  Þeir  geta  skyrt  fyrir  þér,  bvernig  Kristur 
myndaðist  í  kviði  meyjarinnar.  —  —  —  Þetta  alt  getur  hver 
Tneðal-guðfrœðingur  sagt  þér.  Hinir,  sem  lengra  eru  komnir  áleiðis, 
geta  útskýrt,  bvort  setning  eins  og  »faðirina  batar  soninn^i:  só  nokk- 
ur  fjarstœða;  bvort  guð  gæti  brugðið  sér  í  mynd  konu,  eða  mynd 
asna,  eða  gert  sig  að  kálhöfði,  eða  tekið  á  sig  mynd  djöfulsins. 
Og  ef  bann  gæti  það,  þá  bvort  kálböfuð  mundi  geta  prédikað,  gert 
kraftaverk  eða  látið  krossfesta  sig. 

Og  mörg  þúsund  atriði  fleiri  gætu  þeir  fiætt  þig  um.  Þeir 
gœtu  látið  þig  vita,  hvað  átt  er  við  með  :>instantes«,  ^formalitatesi 
og  »quidditate8«,  þó  að  ekkert  auga  bafi  litið  neitt  slíkt,  nema  þau 
augu,  sem  sjá  það,  sem  ekkert  er.  Þeir  eru  eins  og  Stónmennirnir, 
aö  þeir  koma  með  alls  konar  »fjar8tæður«,  sem  þeir  svo  kalia,  t.  d. 
hvort  meiri  synd  só  að  drepa  þúsund  menn  beldur  en  bœta  skó  á 
sunnudegi.  Hvort  betra  væri,  að  heimurinn  færist,  eða  vinnukona 
lygi  einbverju  smávegis.  Svo  heita  nú  sumir  realistar,  nominalistar, 
Tbómistar,  Albertistar,  Occ^mistar  og  Scótistar  —  og  allir  eru  þeir 
8V0  lœrðir,  að  þeir  mundu  reka  hvern  meðal  postula  á  gat  í  rók- 
fimi.  Þeir  segja,  að  þó  að  PáU  postuli  hafi  baslast  við  að  útskýra 
orðið  trú,  þá  só  þó  sú  skyriiig  ekkl  líkt  því  eins  góð  og  þeirra 
ekjring.  Postuli  gat  Iiaft  það  til  að  þekkja  samfylgd  kvöldmáltíö- 
arefnanna.  En  ef  postuli  hefði  verið  spurSur  um  það,  bverriig  einn 
og  sami  1/kaminn  gæti  verið  víða  í  einu,  eða  hver  vœri  niunurinn 
á  líkama  Krists  á  himnum  og  líkama  Krists  á  jörðu  eða  í  sakra- 
tnentinu,  þá  hefði  bvorki  Pótur  né  Páll  getað  sk/rt  það  bálfa  leið 
eins  vel  og  scótistarnir.  Sjálfsagt  hefir  Pótur  og  bijiir  postularnir 
þekt  móður  Jesú  persónulega.  En  þeir  vissu  ekki  eins  vel  og  guð- 
frœðingarnir  á  vorum  dögum,  hvernig  bÚJí  komst  hjí  erfðasyndinni. 
Pétur  tók  á  móti  lyklum  þekkingarinnar.  En  samt  vissi  bann  ekki, 
hvernig  unt  vœri  að  bafa  lykla  þekkingarinnar,  og  vera  samt  jafn 
þekkingarlaus  eftir  sem  áður.  Postularnir  skírðu,  en  þeir  hefðu 
ekki  getað  útskjrt  nákvæmlega  bin  verkandi  frumstœði  og  endan- 
legu    ástœður    skírnarinnar,  og  ekki  mundu  þeir  heldur  hafa  getaS 


i»' 


•Skirnir}  EraBmm  fri  Rotterdtm  iKT 

-greint  sundur  hinar  afraáanlegu  og  óafmáanlegu  verkanir  Bkíroar- 
ÍDDar.  Postularnir  báðu  gu8.  En  þeir  vissu  ekki,  aS  krítarraynd 
á  vegg  getur  alveg  eius  vcl  beyrt  bœuir.  Postularnir  hötuðu  synd- 
ina.  £n  enginn  þeirra  mundi  geta  útskyrt,  hvaö  synd  só,  nema 
.meö  aöstoö  pcótistanna. — « 

Engum  gat  blandast  hugur  um  tilgang  Erasrausar  með 
þessu.  Hann  vildi  láta  logandi  háðið  eyða  öllu,  sem  af- 
•laga  fór. 

Betlirounkarnir  fá  sitt,  eins  og  við  mátti  búast: 

>A1drei  hafa  slíkir  skr/paleikarar  verið  á  guðs  grœnni  jörð,  eins 
'Og  þessir  prédikarabrœður.  Þeir  breyta  um  rödd.  Þeir  rífa  þökin 
með  glymjanda.  Að  vera  prédikarabróðir,  eða  með  öðrum  orðum 
betlimunkur,  er  fjarskalegur  leyudardómur,  sem  eina  bróðirinn 
'kennir  öðrum.     Eg  hlustaði  einu  sinni  á  einn  þeirra.    Heimskingjaf 

—  Nei,  vinur,  lœrðan  manu.  Hann  var  að  útsk/ra  þrenníogar- 
"lœrdóminn.  Hann  tók  parta  rœðunnar  og  sýndi  og  sannaði,  hvernig 
-«ðgDÍn  væri  getin  af  nafnorðinu,  l/singarorðið  hvildi  í  sögninni  og 
i!itgengi  af  nafnorðinu,  og  vafði  og  sneri  og  vatt  upp  haglega  gerða 
iþrenningu,    rétt   eins  og  stœrðfrœðíngurÍTin  dregur  upp  þríhyrning. 

—  Annan  mann  sá  eg,  gamlan  mann,  líklega  um  áttrœtt  að  minsta 
iiosti.  Hann  hefði  vel  getað  verið  ScótuB  HJálfur  afturgenginn. 
£ann  sannaði  eiginleika  Krists  út  frá  stöfunum  í  nafninu  hans. 
Föllin  þrjá,  Jesús,  Jesúm  og  Jesú,  syndu  og  sönnuðu  órœkt  þrenns 
konar  embætti  hans.  Eg  var  nærrí  því  orðin  að  steingerving.  Svo 
kemur  fimti  þittur  skrípaleiksins.  Þá  segja  þeir  fyrst  einhverja 
fáránlega  kerliugasögu,  og  syna  að  hún  hefir  óeiginlega  merkingu, 
BÍðfrœðiIega    merkingu    og   dulda  trúarlegi  merkingu  og  búa  til  úr 

-öllu  saman  meiri  óskapnað  en  nokkurt  k/ranisskáld  nokkru  sinni 
fann  upp  á.  Þeir  byrja  rœðuna  hœgt  og  rólega  og  tala  svo  lágt, 
að  varla  heyrist  orðaskil.  Svo  alt  í  einu  bryna  þeir  raustina  og 
reka  upp  feikna  óp  án  þess  að  hafa  nokkuð  til  þess  að  œpa  af. 
Þeir    viija  skemta  fólkinu  og  stagast  því  á  marg  úreltum  skrítlum. 

ipe'ir  eru  nauðalíkir  og  asninn  með  fiðluna.  Þeir  apa  eftir  leikurun- 
um  á  leiksviðinu,  en  gera  það  klaufalega.     Og  samt  vekja  þeir  að- 

^áun  —  fjarskalega  aðdáun    —  einkura  kvensnifta,  sem  kemur  illa 

/flaman  við  menn  sína.^C 

Þessi  var  tónninn  i  bókinni. 

Þegar   Leó   páfi  X.  las  bókina,  kýmdi  hann  og  varð 


^6  Erastaas  frá  Rotterdam  [Skirnir 

-  að  orði:  >í>arna  er  hann  lifandi  kominn,  hann  gamli  kunn- 
íngi  okkar*.  Hann  var  sjálfur  hámentaður  maður  og  dáð- 
ist  að  listfenginni  hjá  Erasmusi.  En  hann  var  hirðulaus 
um  alt,  og  þótti  ekkert  að  því,  að  betlimunkarnir  fengju 
á  baukinn.  Og  það  var  snildin  á  »Moria«,  að  þ6  að  svip- 
an  væri  látin  dynja  svona  miskunnarlaust  á  kirkjunni,  þá 
var  hvergi  eitt  orð  sagt,  sem  hægt  var  að  hafa  á.  Hvergi 
varð  vart  viUutrúar,  alt  var  vandlætingarserai,  og  hún  var 
leyfileg  —  vitaskuld. 

Þó  var  það  önnur  bók  frá  hendi  Erasmusar,  sem- 
margfalt  víðtækari  áhrif  fékk,  bæði  í  bráð,  og  þó  allra 
helzt  til  langframa,  pg  það  var  nýja  testamentið.  Árið 
1516  gaf  Erasmus  út  nýja  testamentið  alt,  gríska  textann. 
með  latneskri  þýðingu,  frábæriega  góðri,  og  auk  þess  með 
iungöngura  og  skýringum  eftir  sjálfan  hann.  Þessi  útgáfa, 
sem  fyrst  kom  nýja  testamentinu  i  hendur  alls  fjölda 
lærðra  manna,  gerði  á  svipstundu,  eins  og  Froude  segir^ 
»andleg.nn  jarðskjálfta«.  Hundrað  þúsund  eintök  voru  á 
svipstundu  rifin  út  á  Frakklandi  einu.  Allir  sáu,  að  hér 
var  opnaður  fyrir  þeira  nýr  heimur,  kenning  frelsarana 
sjálfs,  háleit  og  einföld,  og  harla  ólík  scótista  guð- 
fræðinni.  Og  þessi  bók,  sem  raeira  en  nokkuð  annað  bjó 
1  haginn  fyrir  siðbót  Lúthers,  var  gefln  út  með  árituðu. 
leyfi  páfans. 

Rúmið  leyfir  ekki  að  gefa  hér  sýnishorn  af  athuga- 
semdura  Erasrausar.  Hann  jók  þær  og  endurbætti  jafnt 
og  þétt,  með  hverri  nýrri  útgáfu.  Þar  er  koraið  við  alt 
mögulegt  í  kenningura  og  siðura  kirkjunnar,  og  flett  raeð 
hárbeittura  læknlsknífum  ofan  af  meinsemdunura.  En  það 
sera  mestu  orkaði  þó  ósjálfrátt,  var  það,  að  hér  komu  að- 
finslurnar  ekki  frara  i  neinu  flugriti,  heldur  aem  skýring- 
ar  á  sjálfura  hinura  heilaga  texta  —  að  óg.Ieyradu  leyfi; 
hins  heilaga  föður. 

IV. 

Erasraus  var  siðbótarraaöur.  En  liann  skildi  það  orð 
á  afarólíkan  hátt  því,  sera  vér  höfura  vanist  því  orði,  nie^ 


Skiniir] 


Erasmas  frá  Rotterdsm  407 


t'* 


Lúther  og  fylgismeun  hans  í  huga.  Hér  á  undan  heflr 
nokkuð  ;iiátt  8já  stefnu  Erasmusar,  einkum  af  nýja  testa- 
menti  hans.  Hann  vildi  friðsama  aiðbót.  Hann  hafði  trú 
á  þvi,  að  ef  sýnt  væri  nógu  skýrt  fram  á  galla  kirkjunnar 
og  ósamrœmi  bennar  við  frurakristnina,  eins  og  hún  birt- 
Í8t  í  nýja  testamentinu,  þá  mundu  menn  sansast  á  því^ 
og  færa  alt  i  lag.  Og  þvi  verður  ekki  neitað,  að  útlitið 
1  þessa  átt  var  mjög  glæsilegt  um  þessar  mundir.  Sjálfur 
hafði  hann  nú  náð  svo  miklu  áliti,  aö  orð  hans  voru  við- 
ast  skoðuð  sem  nokkurs  konar  goðsvar.  Bækur  hans  flugu 
um  alt  og  voru  lesnar.  Þjóðir  og  þjóðhöfðingjar  keptust 
um  að  fá  að  hafa  hann  hjá  sér,  en  það  sýndi,  að  orð 
hana  fcllu  i  góðan  jarðveg.  En  það,  sem  mest  studdi  þó 
vonir  Erasmusar,  var  páfinn  sjcUfur,  Leó  X.  Hann  var 
persónulegur  vinur  Erasmuear,  frá  þvi  er  Erasraus  var  í 
Róra,  en  þá  var  Leó  kardínáli  Júlíusar  U.  Leó  dáðist 
mjög  að  Erasmusi,  og  vér  sáum,  að  hann  studdi  að  út- 
gáfu  nýja  testamentisins,  og  var  engan  veginn  iUa  við 
»Moria€.  Hann  var  hámentaður,  og  fyrirleit  i  hjarta  sínu 
munkana,  með  allri  hjátrú  þeirra  og  fáfræði.  Vináttu 
8ina  sýndi  hann  Erasmusi,  er  guðfræöingarnir  i  Löwen 
kærðu  Erasmus  fyrir  villutrú,  og  fengu  rannsókn  hafna  á 
hendur  honum,  sem  vel  hefði  getað  kostað  hann  lífið. 
Bjargaðist  hann  að  eins  fyrir  þá  sök,  að  þegar  mál  hans 
kom  fyrir  páfa,  þá  úrskurðaði  hann  alt  honum  í  vil.  Vér 
getum  þvi  eigi  undrast,  þó  að  Erasmus  segi  í  bréfi,  sem 
hann  ritar  Fisher  biskupi,  vini  sinum: 

»Ny  öld  er  að  renna  upp.  Sk/ringarnHr  eru  alstaðar  lesnar 
og  lofaðar,  og  er  það  ekki  bvo  lítið  sagt.  Þeir  nieg.v  braðuni  fara 
að  hœtta  að  reyna  að  gr/ta  hann  Erasmiis  og  koma  í  þesa  ?tað  og 
kyssa  hann.< 

Alt  sýndist  undir  því  komið,  að  friður  og  næði  feng- 
ist  til  þesa  að  koma  þessu  1  kring.  Og  loftið  var  frið- 
samlegt,  að  fáeinum  rykbólstrum  undantcknum,  sem  klerk-^ 
arnir  reyndu  að  þyrla  upp  go^ii  Krasrausi  en  hurfu  jafn- 
skjótt  aftur.     Erasmus   haTdi    von  um,  að  Leó  páfl  mundi 


•'itíS  ErasmuB  frá  Rotterdam  rSkirnir 

•fljálfnr  gerast  foringi  að  siðbót  kirkjnnnar,  afnema  mis- 
skilning  triiarlærdóma,  hjátrú,  ólifnað  klerka  o.  a  frv.  og 
'þjóðhöfðingjar,  eins  og  Hinrik  VIII.  og  Karl  V.  keisari 
mundu  etyðja  hann  með  ráði  og  dáð.  Vér  þykjumst  nú 
þekkja  þessa  menn,  ekki  sízt  Leó,  of  vel  til  þess,  að  nokk- 
urs  slíks  gæti  verið  af  þeim  að  vænta.  En  það  var  alls 
eigi  kyn,  þótt  Erasmusi  litist  vel  á  horfurnar. 

En  svo  á  einni  svipstundu  varpast  allir  þessir  draumar 
óþyrmilega  til  grunna.  Þegar  hímininn  var  sem  friðsam- 
legastur,  dregur  skyndilega  upp  geigvænlegt  þrumuský, 
og  áður  en  nokkurn  varir  leiftra  eldingar  um  himininn 
þveran  og  endilangan,  og  þrumurnar  skaka  löndin.  Sá 
maður  er  stiginn  fram  á  leikvöll  sögunnar,  sem  dýpra 
mark  hefir  sett  á  minnisspjald  kirkjunnar  en  nokkur  ann- 
ar  á  síðari  öldum.  Marteinn  Lúther  er  kominn  til  sög- 
nnnar. 

Vart  er  unt  að  hugsa  sér  tvo  ólíkari  menn,  sem  þó 
berjast  fyrir  sömu  hugsjónum,  en  þeir  voru  Erasmus  og 
Lúther.  Það,  sera  fyrir  Lúther  skifti  raestu  raáli,  var 
aukaatriði  fyrir  Erasmus;  en  það  sem  Erasraus  mat  mest, 
var  hégómi  einn  í  augura  Lúthers.  Erasraus  treysti  þvi, 
að  góð  og  heilnæra  fræðsla  raundi  koraa  til  vegar  siðbót. 
Þá  hyríi  hjAtrúin,  þá  raistu  munkarnir  skaðræöisvald  sitt 
á  fólkinu  og  þá  héldist  prestunura  ekki  lengur  uppi  að 
lifa  gagnstætt  því,  er  vel  sómdi.  Þá  væri  ekki  lengur 
hægt  að  troða  alls  konar  heirasku  í  fólkið,  og  halda  þvi 
svo  sofandi  við  trúna.  Að  þessu  miðaði  alt  starf  Eras- 
musar.  Hann  gaf  út  nýja  testamentið.  Hann  gaf  út  rit 
kirkjufeðranna  og  hann  ritaði  sjálfur.  Lúther  á  hinn  bóg- 
inn  leit  á  þetta  alt  sem  mesta  aukaatriði.  Hann  var  að 
vísu  lærður  vel,  en  þó  var  hann  aldrei  með  lifi  og  sál  í 
lærdómnura,  eins  og  margir  af  húraanistunura  ura  hans 
daga.  Hann  var  sjálfur  býsna  hjátrúarfullur,  fullkoraið 
barn  sins  tíraa  í  því  efni'.  Það  sera  keyrði  hann  af  stað, 
voru  eingöngu  trúarlegar  hvatir.  Hann  sá  bæði  sína  eigin 
^ál  og  annara  sálir  í  yoða.  ogþaðkynti  bálið  i  brjósti  hans. 
'Syndalausnarsalan   var  andstygð  í  hans  augura,  eingöngu 


'SkirÐÍr]  Eraamus  írk  Rotterdam  i09 

vegna  þess,  að  lu'm  tældi  menn  burt  frA  snnnri  yflrbót. 
Munkdómurinn  var  skaðlegur  vegna  þes9,  að  liann  taldi 
mönnuni  trú  um,  að  þeir  gætu  af  cigin  rammleik  áunnið 
guðs  náð.  I  þeseum  atriðum  var  Erasrau^  aftur  h.  nióti 
rólegur.     Kvíði   um  sálarheiU  hans  kvaldi  hann  aldrei. 

Báðir  komu  þeir  til  Rómaborgar,  Lúther  og  Erasmus. 
Báðir  féllu  í  stafl  yflr  spillingunni  þar.  En  áhrifin  á  þá 
voru  þó  næsta  ólik.  Erasmus  dAðist  að  mörgu  innan  ura 
spillinguna.  Hann  var  hrifinn  af  listaverkunum  í  bænum. 
Hann  dáðist  að  lærdómi  og  listfengi  margra  við  pAfahirð- 
ina.  Hann  fann  hve  alt  vjir  hér  hcflaðra  og  siðaðra  en 
i  ruddaskapnum  norðurfnv  Lúther  sýnist  aftur  á  móti 
hafa  verið  blindur  fyrir  þessu  öUu.  Engin  merki  sjAat 
um  það,  að  hann  hafl  virt  listaverkin  í  Róm  viðlits.  En 
hann  skreið  á  hnjánum  upp  hinn  heilaga  stigii,  til  þess 
að  ávinna  10000  ára  syndalausn,  og  hljóp  frá  cinni  kirkj- 
unni  til  annarar  Og  hjarta  hans  brann  i  honum,  þegar 
hann  hugsaði  til  þess,  að  á  þessum  hálielgu  stöðum  skyldu 
ekki  mennirnir  cinnig  vera  heilagir  í  líferni  sínu,  heldur 
saurga  staðinn  með  léttúð  og  illum  lifnaði. 

Sagan  heflr  sýnt,  að  það  var  Lúther,  sem  lagðiat 
dýpra.  Skynsemin  sýnist  eiga  svo  undra  lítinn  þiUt  í 
hegðun  mannanna  og  gangi  sögunnar  á  örlagastundum 
mannkynsins.  I'að  eru  tilfinningarnar,  sem  leika  þar  höfuð- 
hlutverkin.  Skynsemi  og  hugBun  megna  litið  nióti  æstum 
tilfinningum.  Þar  verður  önnur  æst  tilflnning  að  koma  á 
móti.  Jarðföstum  björgura  verður  sjaldan  jyft  Þau  verð- 
ur  að  sprengja. 

Erasmus  vildi  lyfta  bjarginu.  Hann  hefði  visast  ekki 
getað  það.  En  til  þess  kom  heldur  ekki.  Hann  var  að 
byrja  að  neyta  sín,  þegar  Lúther  kveikti  i  tundrinu. 

V. 

Hvernig  Atti  Erasmus  að  snúa  sér  í  þessum  nýju  bylt- 

ingumV    Að   ýmsu    leyti    var  hann  hliðhollur  andmælum 

Lúthers.      Hann    vissi,    að  syndalausnasalan  var  evivirða, 

þó   að    hann    bygði    það    á  öðru  en  Lúther.     Hann  sá  að 


,800  Erasmas  frá  Rotterdam  [Skírnir 

kröfur  Lúhers  voru  réttmætar.  Hann  dáði  kjark  Lúthers. 
En  það  var  líka  margt,  sem  var  andstætt  hans  skoðun- 
um.  Á  öUum  tíraum  eru  til  þ  'ir  menn,  sem  ekki  hafa  trú 
á,  að  neitfc  gott  komi  til  Galileu.  Erasmus  var  einn  af 
þeim.  Hann  hafði  ekki  trú  á  siðbót,  nema  hún  kæmi  frá 
réttum  hlutaðeigendura,  en  þeir  voru,  að  hans  skoðun, 
páfinn  og  þjóðhöfðingjarnir.  Honura  gazt  ekki  að  stór- 
yrðum  Lúthers.  Honum  þótti  aðferð  hans  öll  of  hrana- 
leg.  Og  hann  tók  því  þann  kostiun  að  sitja  hjá  fyrst  ura 
sinn,  og  sjá  hverju  frara  yndi. 

En  hann  vildi  þó  feginn  taka  ögn  með  i  strenginn, 
og  freista  að  beina  byltingunni  i  þá  átt,  er  hann  taldi 
heppilega.  Hann  vildi  þó  ekki  rita  Lúther  sjálfura  (hann 
forðaðist  jafnvel  að  lesa  bækur  hans  fyrst  i  stað),  til  þess 
að  honum  yrði  ekki  með  rökura  brugöið  ura  neitt  makk 
við  hann.  En  hann  ritar  háskólanum  í  Erfurt  snemraa  á. 
Árinu  1518. 

»Satt  er  það,  að  hún  garala  frú  guðfræði  hefir  mörg 
vanskapningsæxlin  hlotið,  en  betur  færi  þó  á  því,  að  hún 

væri   læknuð  en  slegin  af  — .     Lúther  segir  margt 

snildar  vel.  En  vænt  þætti  mér  um,  að  haun  hafði  taum 
á  tUDgu  sinni.  Hann  fengi  þá  meira  fylgi,  og  verulega 
gott  mundi  af  honura  leiða.  En  ef  vér  nú  bregðurast 
honura,  þegar  hann  berst  fyrir  réttura  málstað,  er  þá 
nokkur  von  um,  aö  nokkur  þori  nokkurn  tima  framar  að 
tala  raáli  sannleikans?* 

Páfastóllinn  hafði  oft  siglt  hann  krappan  á  tíraunum 
næstu  fyrir  siðaskiftin,  og  páfarnir  höfðu  smávanið  sig  á 
þann  hu^sunarhátt,  að  þó  að  nokkuð  gæfi  á  bátinn  með 
köflum,  þá  slarkaði  það  æfinlega  af  einhvern  veginn.  Eitt- 
hvað  líkt  hugsaði  víst  Leó  X.,  þegar  hann  heyrði  her- 
brestina  norðan  yfir  fjöllin.  »Hann  er  fuUur*,  sagði  Leó 
um  Lúther.  »Við  skulum  gefa  honura  tíma  til  að  sofa  úr 
sér  vírauna«.  En  Lúther  svaf  og  vaknaði,  og  alt  af  jókst 
gnýrinn,  og  loks  fór  Leó  X.  að  hugsa,  hvort  ekki  raundi 
ráðlegast  að  láta  prédika  krossferð  gegn  Tyrkjum  til  þess 


Skirair]  Erasmas  frá  Rotterdam  9n 

að  dreifa  athygli  fólksins  frá  hinu.  Um  það  ritar  Erasmus 
medal  annars: 

»Ekki  eigum  við  þó  víst  að  drepa  hvern  einasta 
Tyrkja?  Nei,  fáeinir  eiga  að  halda  liti,  og  þá  eigum  við 
að  kristna.  Við  sendum  Bcótistana  og  occamistana  til 
þeirra  sem  trúboða.  Aumingja  Tyrkinn!  Hvað  skyldu 
þeir  hugsa,  þegar  þeir  heyra  talað  um  instansa,  og 
quidditates  og  relativitates,  og  þegar  þeir  sjá  trúboðana 
hárreita  hvorn  annan  og  hrækja  hvorn  á  annan.  Hvað 
fikyldu  þeir  hugsa,  þegar  prédikarabræðurnir  taka  að  æpa 
á  heilagan  Thómas,  minoritarnir  á  doctor  Seraphicus,  en 
Nominalistar  og  Rea.istar  fara  i  hár  saman  um  2.  persónu 
guðdómsins,  alveg  eins  og  Kristur  væri  iUur  andi,  sem 
mundi  ráðast  á  þig  og  rifa  þig  á  hol,  ef  þér  eitthvað 
lítilsháttar  skeikaði  í  »fræðinni«  um  hann?  Meðan  við 
lifum  jafn  spiltu  lifl  og  við  gerum,  hljóta  Tyrkir  að  líta 
á  okkur  sem  ofsóknara  eina.  Hvernig  eigum  við  að  fara 
að  fá  Tyrki  til  að  taka  trú  á  Krist,  meðan  við  ekki  sýn- 
um  það  i  neinu,  að  við  trúum  á  hanii  sjálfir?  Trúarsetn- 
ingar  ættu  að  vera  sem  fæstar  og  einfaldastar.  Sýnið 
þeim    fram    á,   að  Krists  ok  sé  indælt  og  hans  byrði  létt, 

og  að  viö  viljum  vera  hirðar  en  ekki  úlfar. En 

hvað  er  um  Krist  hirt.  Alt  gengur  út  á  syndakvittanir, 
undanþágur  og  aflausnir  —  alt  gengur  út  á  pyngjuna. 
Spyrjið  háspeking  einhverrar  spurningar,  og  undir  eins 
hrynja  háfleyg  orð  eins  og  skæðadrífa.  En  engum  dettur 
1  hug  að  segja  þér,  hvað  þú  átt  að  gera  og  hvað  ógert 
að  láta.« 

Þetta  bréf  er  hér  tilfært  vegna  þess,  að  það  sýnir 
undravel  andann  í  lífsskoðun  Erasmusar  og  hvað  fyrir 
honum  vakti. 

Ef  Erasmus  heflr  haldið,  að  hann  fengi  að  sitja  hjá 
og  horfa  á  siðbót  Lúthers  án  þess  að  leggja  þar  nokkuð 
til  málanna,  þá  skjátlaðist  honum  þar  algerlega.  Þvl  að 
þangað  litu  nú  allir.  Hvað  skyldi  Erasmus,  goðsvarið 
mikla,  segja  um  alt  þetta?  Úr  öllum  áttum  bljómaði 
þessi  spurning. 


802  Erasmas  frá  Rotterdam  [Sklrnir 

Eitt  bréfið  kom  til  hans  frá  Lúther  sjálfum.  Það^ 
var  svo  undur  eðlilegt,  að  hann  teldi  sig  eiga  öflugan. 
vin,  þar  sem  Erasmus  var,  þessi  frumherji  siöbótar  innan 
kirkjunnar.  Bréfið  er  blátt  áfram,  og  jafnvel  auðmjúkt. 
Hann  biður  Erasmus  að  afsaka  það,  að  hann  skuli  dirfast 
að  ávarpa  svo  frægan  mann.  fíann  viti  varla,  hvernig 
hann  eigi  að  ávarpa  jafn  lærðan  mann.  »En  því  treysti 
eg«,  segir  hann,  »að  eg  raegi  hca  á  þig  sem  bróður.  Eg 
hefi  rntað  í  stórræði.  Eg,  vesalastur  allra  manna,  eg,. 
sem  ætti  heima  einhverstaðar  úti  i  skúmaskoti,  þar  sem 
loft  og  sól  koma  hvergi  nærri,  eg  hefi  hrakist  út  i  harðar 
deilur  móti  vilja  mínum«. 

Sjaldan  hafði  Erasmus  komist  i  jafnmikinn  vanda  og 
nú.  Hann  hikaði  lengi  við  aö  svara.  Hann  var  viss 
um,  að  Lúther  hefði  sannleikann  sín  megin,  og  Erasmus 
var  sannleiksvinur.  Hann  vissi,  að  Lúther  barðist  fyrir 
andlegu  frelsi,  og  frelsið  var  hans  helgasta  hugsjón, 
Hann  segir  beinlínis,  að  hann  geti  ekki  barist  móti  Lúther^, 
því  aö  hann  hræðist,  að  það  væri  að  berjast  gegn  heilög- 
um  anda.  En  á  hinn  bóginn  gazt  honum  ekki  að  aðferð 
Lúthers,  og  framkoma  Lúthers  var  að  stofna  öllu  verki 
hans  i  voða.  Ef  hann  nú  ætti  að  ganga  beint  1  lið  með 
Lúther,  þá  hlaut  það  að  breyta  öllu  og  kollvarpa,  sem 
hann  hafði  hugsað  sér.  Það  var  sama  sem  að  segja  páf- 
anum,  sinum  bezta  vini  og  verndara,  stríð  á  hendur.  Og 
með  því  hefði  hann  eyðilagt  þá  ágætu  aðstöðu,  sem  hann 
nú  haföi.  Þar  að  auki  cr  hæglátu,  varfærnu  urabótamönn- 
unupi  æfinlega  mein  illa  við  það,  þegar  æstu  og  áköfu. 
mennirnir  koraa  og  vaða  inn  í  þeirra  starf ,  og  eru  hræddir 
um,  að  öllu  verði  umturnað.  Og  loks  verður  að  líta  á 
það,  að  það  var  ekki  Lúther  sögunnar,  þjóðhetjan  fræga,. 
sem  hér  ávarpaði  Erasmus,  heldur  umkomulaus  óþektur 
munkur,  sem  ratað  hafði  út  i  uppreisn  gegn  kirkju  sinni.. 
—  Erasraus  var  enginn  engill,  og  hann  gat  ekki  séð  fyrir 
gang  sögunnar  um  ókomnar  aldir.  Vér  getura  ekki  ætl- 
ast  til,  að  hann  afsalaði  sér  tækifærum,  áhrifavaldi, 
vernd  og  hylli  og  jafnvel  lífinu  sjálfu  í  þágu  þessa  manns^ 


SkirDÍr]  Erasmaa  fri  Rotterdam 

sem  hann  ekki  þekti  og  féll  ekki  í  geð  að  öUu  leyti,  og 
þess  málefni8,  sem  hann  var  ekki  nema  að  nokkru  leyti 
saraþykkur.  Hitt  má  miklu  freraur  undrast,  hve  vel  hann 
tók  málaleitun  Lúthers  þrátt  fyrir  alt.  Það  hefðu  alls 
eigi  allir  gert  i  hana  sporura,  eins  og  aldarandinn  var, 
og  hættan  bráð,  að  leggja  þeim  liðsyrði,  sem  voru  i  rais- 
sætti  við  kirkjuna.  Það  skorti  heldur  ekki  nægar  ásak- 
anir  i  hans  garð  og  getsakir,  að  hann  væri  i  raun  réttri 
potturinn  og  pannan  i  öilu  þessu,  og  áskoranir  frá  vinum 
hans  ura  það,  að  hreinsa  sig  opinberlega  af  öllu  samneyti 
við  Lúther.  Það  mundu  þvi  margir  hafa  fórnað  Lúther 
og  þvegið  hendur  sínar. 

En  það  gerði  Erasmus  ekki.  Ilann  talaði  djarflega 
máli  Lúthers  og  siöbótarinnar  viö  hvert  tækifæri,  þótt 
hann  af  eðlilegum  ástæðum  vildi  ekki  ganga  beinlinis 
undir  sama  merki  og  Lúther.  Hann  ritar  t.  d.  Friðrik 
kjörfursta  hinum  vitra: 

»Lúther  hefir  drýgt  tvær  syndir,  sem  ekki  verða 
fyrirgefnar:  Hann  meiddi  kóróuu  páfans  og  magann  i- 
munkunum.  En  þrátt  fyrir  það  á  slíkt  ekki  að  eiga  sér 
stað,  að  þýzkur  þegn  sé  framseldur  áu  þess  að  sakir  séu- 
sannaðar  á  hann«.  Eggjar  hann  svo  kjörfurstann,  að 
standa  með  Lúther  og  láta  ekki  sakfella  hann  án  dóms 
og  laga.     Landsstjóranum  hollenska  ritar  hann: 

»Ekki  get  eg  skilið,  hví  páfinn  sendir  í  þessum  er- 
indum  menn,  scm  eru  jafu  ósvifuir  og  þekkingarsnauðir. 
Cajetanus  kardínáli  er  ekkert  nema  hrokinn  og  rembing- 
urinn;  Miltitz  er  engu  betri,  og  Aleander  er  fífi.« 

Það  var  ekki  hættulaust  fyrir  Erasmus,  með  allra 
augu  staraiuli  á  sig,  að  taka  þannig  svari  þess  manns, 
sem  páfinn  hafði  hótaö  bannfæringu.  Og  þó  er  það  enn 
djarfiegra,  sem  hann  segir  um  sjAlfan  páfastólinn  og 
kirkjustjórnina: 

•  Líklega  fara  þeir  nú  aö  reyna  að  byrlu  Lúther  eit- 
ur,  eins  og  sumum  af  máísvörum  hans  í  Paris.  Ef  til 
viU  er  í  erindisbréfi  legátanna  klausa,  eitthvað  á  þessa 
leið:    »Ef   ekki   er   hægt  að  losna  við  óvini  hins  heilaga- 


:.801  Erasmns  frk  Rotterdam  [Skir  ni 

fitóls  á  annan  hátt,    þá  raá  reyna  að  gefa  þeim  inn  eitur, 

sem    hans   heilagleiki  hefir  blessað «    Þegar 

postullega  svipan  nær  ekki  lengur  til,  þá,  reyna  þeir 
fangelsi,  gapastokk,  bálköst  og  gálga,  byssur  og  heri,  og 
ef  þetta  alt  dugar  ekki,  þá  krjúpa  þeir  að  krossinumc. 

Loks  svaraði  Erasmus  Lúther.  Hann  ávarpar  hann 
»kæn  bróðir  í  Kristie  og  þakkar  honum  þá  velvild  að 
hafa  skrifað  sér.     Niðurlag  bréfsins  er  á  þessa  leið: 

»Eg  get  fuUvissað  þig  um,  að  þú  átt  góða  vini  á 
Englandi,  meira  að  segja  meðal  áhrifamanna  þar.  Hér 
áttu  líka  vini  —  einn  einkum.  Svo  að  eg  minnist  á 
sjálfan  mig,  þá  er  eg  bókamaður  fyrst  og  fremst. 
Bókmentunum  helga  eg  krafta  mína,  en  forðast  að  öðru 
leyti  þrætur.  Mín  skoðun  er  sú,  að  hæverska  við  mót- 
stöðumenn  orki  meira  en  frekja.  Páll  losaði  sig  við  lög- 
málið  með  því  að  þýða  það  óeiginlega.  Og  viturlegra 
mundi  að  atyrða  þá,  sem  misbeita  páfavaldinu,  heldur  en 

að  ráðast  á  páfavaldið  sjálft.  — Reyndu  að  forðast 

beina  uppreisn.  Vertu  rólegur.  Stiltu  skap  þitt.  Hataðu 
engan.  Vertu  ekki  hræddur  við  hávaðann,  sem  þú  hefir 
komið  af  stað.  Eg  hefi  litið  yfir  skýringar  þínar  á  Daviða 
sálmum  og  er  mjög  ánægður  með  þær.  Príorinn  i  klaustri 
einu  í  Antverpen  er  mikiU  ástvinur  þinn.  Hann  segist 
hafa  verið  lærisveinn  þinn.  Hann  prédikar  Krist,  og  ekk- 
ert  nema  Kríst.  Kristur  gefi  þér  sinn  anda,  sjálfum  sér 
til  dýrðar  og  heiminura  til  blessunar*. 

Bréf  þetta  er  Erasmusi  til  stórsóma.  Hann  segir 
hér  hiklaust  nákvæmlega  það,  sem  var  hans  skoðun  á 
þessu  efni.  Hvorki  lætur  hann  heigulshátt  draga  sig  út 
í  það  að  andmæla  framkomu  Lúthers,  né  heldur  smjaðurs- 
löngun  stíla  honum  neitt  lof  fram  yflr  það,  sem  hann  gat 
staðið  við. 

Afskifti  Erasmusar  af  siðaskiftunum  og  bréfaskifti 
hans  út  af  þeim  eru  svo  víðtæk,  að  engin  leið  er  að  rekja 
það  hér  frekar,  þó  að  það  sé  mjög  fróðlegt  fyrir  sögu 
Biðaskiftanna.  En  þau  fáu  dæmi,  sera  hér  hafa  verið 
gefin,   geta   nokkuð   sýnt   afstöðu   hans   til    siðaskiftanna 


ðkiniir]  ErasmnB  fr&  Rotterdam  321_ 

framan  af..  Hann  var  hugsjón  sidaskiftanna  blyntur,  en 
vildi  stilla  ærelin  og  var  ófáanlegur  til  að  rita  gegn 
Xúther.  En  hvorugur  flokkurinn  skildi  hann  eða  var 
ánægður  með  hann.  Engir  raenn  eru  ver  staddir  á  æs- 
ingatímum  en  köldu  skynseraismennirnir,  sem  sjá  vel 
:gallana  hjá  báðum,  en  eru  samvizkusamir*).  Báðir,  bæði 
siðbótarmenn  og  kaþólskir,  grunuðu  hann  um  undirferli. 
'Og  sá  grunur  magnaðist  æ  meir,  er  á  leið.  Siðbótarmenn 
sögðu,  að  hann  veeri  sér  sammála,  en  þyrði  ekki  'að 
kannast  við  það.  En  kaþólskir  sögðu,  að  hann  væri  upp- 
haf  og  undirrót  alls.  Þeir,  ^em  bezt  þektu  hann,  voru 
hins  vegar  undrandi  og  sárgrarair  yfir  því,  að  hann  skyldi 
•ekki  vilja  hreinsa  sig  af  því  öllu.  En  vér,  sem  nú  getum 
litið  rólega  yfir  þetta  alt,  vitum,  að  afstaða  hans  var  al- 
veg  hrein  og  skiljanleg  —  mitt  á  milli  fiokka. 

Þingið  i  Worms  er  í  rauninni  sá  viðburður,  sem  snýr 
Erasmusi  fyist  burtu  frá  Lúther.  Það,  sem  þar  vekur 
mesta  aðdáun  vora,  trúareinurð  og  feata  Lúthers,  var  í 
augum  Erasmusar  ekkert  annað  en  heimskulegur  þrái. 
Það  var  hans  örugga  sannfæring,  að  einmitt  slík  þing  ættu 
að  jafna  deilumálin,  og  fyrir  þeim  ættu  allir  að  beygja  sig 
skilyrðislaust,  og  stuðla  að  þvi,  að  friður  kæmist  á,  Hann 
hafði  ávalt  barist  fyrir  þvi,  að  Lúther  yrði  ekki  dæmdur 
að  óprófuðu  máli  hans.  En  nú  vék  þvi  öðruvisi  við.  Nú 
var  búið  að  prófa  mál  Lúthers,  og  hann  dæmdur  sekur. 
Þá  átti  hann  að  láta  undan  og  taka  aftur  villu  sina,  að 
skoðun  Erasmusar.  En  þá  sýndi  hann,  að  hann  vildi 
•fyrir  engu  gangast,  illu  né  góðu.  Auk  þess  þóttist  Eras- 
mus  snerama  fá  þann  grun,  að  siðbótar-kirkja  Lúthera 
mundi  lenda  í  nýjum  ti  úfræðis-böndum. 

Samt  var  Erasraus  lengi  ófáanlegur  til  þess  að  ganga 
i   berhögg    við    Lúther.     Vinir   hans   hinir   beztu   reyndu 


*)  Sbr.  Povl  Helgesen  í  Danmörkn. 


Arkatala  o^  blaðsiðatala  tvegj^ja  siðastn  arka  hér  að  framan 
er  röng.    Skal  leggja  1  við  arkatöla,  en  16  við  blaðsiðntöla. 

21 


823  firasmas  frá  Kotterdam  [Skiniir- 

með  öUu  móti,  iUu  og  góðu,  að  fá  hann  til  þesa  að  rita 
móti  Lúther.  Sérataklega  mögouðu  þeir  aókn  aina  á. 
hendur  honum,  þegar  Lúther  kora  út  af  Wartburg,  og 
menn  þvi  alt  i  einu  sáu,  að  þeir  voru  ekki  lausir  vi5 
hann.  Nú  var  Erasraua  aá  eini,  aem  gæti  fengið  áheyrn. 
En  hann  þurabaðist  fyrir  og  lofaði  því  einu,  að  hann 
skyldi  »hugaa  um  það«.  Og  áatæðan  var  alt  af  sú  aama:. 
Þrátt  fyrir  alt  og  alt  var  hann  hræddur  ura,  að  með  því 
að  berjaat  á  móti  siðbótinni  kynni  hann  að  vera  að  berj- 
ast  gegn  heilögum  anda. 

VL 

Tilgangur  greinar  þessarar  er  ekki  að  rekja  æíisögu 
Erasmuaar,  heldur  að  eins  gefa  sýnishorn  af  honum  og 
um  leið  sýnishorn  af  vísindamensku  og  aldaranda  i  byrjun 
10.  aldar.  Rúmsins  vegna  skal  nú  fátt  eitt  greina  fleira. 
Hugsjón  hans  lá  í  rústum.  Að  visu  leit  stundum  avo  út, 
aem  hún  raundi  risa  upp  af  nýju,  en  það  reyndist  jafnan 
loftkastalar.  Gjáin  dýpkaði  jafnt  og  þétt,  og  fjandskapur- 
inn  raagnaðist  milli  flokkanna.  »Friðsamleg  siðbót*  fór 
að  verða  óskapnaður,  sem  hvergi  kom  nálægt  veruleik- 
anum.  Sarat  var  Erasraus  furðu  lengi  tregur  til  þess  að 
sleppa  þeirri  hugsjón  ainni.  Og  það  er  það,  aera  gerir 
aðstöðu  hans  á  pörtura  svo  neyðarlega.  Hann  er  eins  og 
stórhveli,  sem  lendii  milli  hafísbreiðunnar  og  landa. 
Kraftarnir  og  stærðin  koma  ekki  aö  neinu  haldi  gegn 
sliku  ofurefli.  Mirabeau  var  ekki  ósvipað  staddur  í 
upphafi  stjórnarbyltingarinnar  frönsku,  þó  að  þar  væri 
um  meira  sjálfskaparvíti  og  tvíveðrungshátt  að  ræða. 

Árið  1524  ritar  Erasmus  loks  á  móti  Lúther  bók  sína 
»Um  hinn  frjálsa  vilja«.  Það  var  margt,  sem  ýtti  Eras- 
musi  af  stað.  Auk  þess,  sem  áður  er  nefnt,  bættist  það 
nú  við,  að  Uirich  von  Hutten,  kunningi  Lúthers,  réðist  á 
Eraamua  með  aárbeittu  háði,  en  Hinrik  VHI.  Englands- 
konungur,  ástvinur  Erasmusar,  hafði  ritað  raóti  Lúther 
og  fengið  það  óþvegið  hjá  honura  aftur.  Bók  Erasrausar 
þykir   anildarverk   i   sinni   röð.    £n  samt  var  bókin  eins 


Skiroir]  ErMmni  frá  Rotterdtm  SflS 

og  köld  vatnsgusa  á  kæti  kaþólskra  yfir  þvi  að  hafa 
komið  Erasmusi  inn  i  deilurnar.  Því  að  bókin  sýndist 
snerta  svo  iítið  sjálf  deilumál  dagsins.  Hún  snerti  að  eins 
há-heimspekilegt  atriði,  sem  ilt  var  að  fylgjast  með  í  og 
alt  af  mátti  deiia  um.  Vel  getur  verið,  að  Erasmus  hafi 
gert  þetta  með  vilja.  En  flestura  fanst  vist,  að  fjöllin 
hefðu  fengið  jóðsótt,  en  fæðst  hlægileg  mús. 

Og  nú  tekur  Erasmus  fast  að  eldast.  Heilsan  var 
€kki  sterk.  Ofmikil  vinna  og  auk  þess  sífeldir  hrakning- 
ar  land  úr  landi  gerðu  hann  gamlan  fyrir  tímann.  Saga 
hans  hér  eftir  er  staglsöm  og  ómögulegt  að  segja  hana 
nema  i  löngu  máli,  enda  er  heimssögu-þýðingu  hans  lokið. 
Erasnms  tók  svari  siðbótarinnar  oft,  eftir  að  hann  hafði 
ritað  gegn  Lúther.  Hann  skrifast  á  við  Melanchthon  og 
ritar  Georg  hertoga  í  Saxlandi  bréf,  þar  sem  hann  gerir 
meistaralega  grein  fyrir  afstöðu  sinni  til  siðbótarinnar,  en 
oflangt  er  það  til  þess  að  birtast  hér.  Hann  berst  jafnan 
af  alefli  móti  því,  að  valdi  sé  beitt  við  mótmælendur. 
Hann  lýsir  munkum  og  klerkum  með  enn  naprari  litum 
en  nokkru  sinni  fyr  og  sýnir  fram  á,  að  heimska  þeiiTa 
og  ofstopi  sé  aðalhættan,  sem  nú  ógni  kirkjunni.  Hann 
neitar  harðlega  að  gera  íiýja  árás  A  Lúther  eða  siðbótina. 
En  menn  skilja  hann  aldrei.  Arásir  beggja  flokka  dynja 
á  honum. 

Mjög  sat  Erasmus  á  hverfandi  hjóli  hamingjunnar 
hin  efri  ár  æfi  sinnar.  Svo  lápt  komst  hann,  að  verk 
hans  voru  fengin  rannsóknardómstólunum  í  hendur.  Svo 
hátt  á  hinn  bóginn,  að  hæstu  völd  ríkis  og  kirkju  stóðu 
honum  til  boða.  Að  minsta  kosti  tvisvar  var  lionum 
boðin  kardínála  tign.  En  hann  bar  við  heilsuleysi  og  svo 
því,  að  hann  væri  enginn  muður  í  slikt.  »Það  á  ekki 
saman,  söðulliun  og  uxinn<,  segir  hann.  Sanna  ástæðan 
var  þó  sú,  að  hann  tímdi  aldrei  að  farga  sannfæringu 
sinni  og  frelsi. 

Á  fyrri  árum  sinum  óttaðist  Erasmus  mjög  dauðann. 
Dauðinn  og  rotnunin,  sem  honum  fylgdi,  meiddi  svo  til- 
finningu  hans.    En  nú  hvarf  sú  hræðsla  smám  saman,  er 

21* 


484  EraBmTia  frk  Rotterdam  [Skirnír 

árin  færðust  yflr  hann.  Og  þegar  dauðinn  svo  loks  kom, 
gat  hann  fagnað  honura  sera  vini.  Það  var  12.  júlí  1536. 
Þá  var  Erasmus  i  Basel,  en  þar  hfifði  hann  alið  aldur 
sinn  lengst  af  hin  síðustu  æfiár  sín.  Hann  var  jardaður 
í  dórakirkjunni  með  raikilli  viðhöfn. 

Erasraus  er  í  flestu  einstakt  barn  sinna  tima,  svo  a5 
lesa  má  aldarandann  út  úr  persónu  hans  og  skrifura.  En 
þó  verður  því  ekki  neitað,  að  hann  átti  fálmarraa,  sem 
gripu  óraveg  fyrir  sig  frara,  og  könnuðu  huldulönd  fram- 
tiðarinnar.  Má  þar  einkum  nefna  baráttu  hans  fyrir  and- 
legu  frelsi,  sera  i  ýmsu  rainnir  á  vorn  tiraa.  Hann  vekur 
upp  fruraheiraildir  kristninnar  og  vill  byggja  á  þeira  ein- 
um.  Hann  viU  afneraa  einokun  og  einveldi  trúfræðinnar. 
Umburðarlyndi  hans  og  hatur  á  öllu  ofsóknafargani  fer 
og  i  sömu  átt. 

En  það.  sem  dró  úr  áhrifura  hans,  var  fyrat  og  fremst 
það,  að  saratíð  hans  fylgdi  honum  ekki.  Til  þess  að  ná 
tuttugustu  riminni  þurfa  flestir  að  feta  liinar  nitján.  Það 
eiga  ekki  nema  svo  fáir  vængi  snillingsins.  Grettir  fekk 
sitt  ólfín  af  sjálfri  atgerfinni.  Fyrir  hana  fekk  hann  álöp- 
urnar  Gláms.  Erasmus  sté  svo  raargar  tröppur,  að  hann 
ötóð  einn  uppi.  Það  voru  álögurnar,  sera  hann  hiaut 
fyrir  sína  atgerfi.  Annað  var  það,  að  hann  hitti  á  slika 
byltingatima,  hann,  andstæðingurinn  allra  byltinga.  — 
En  auk  þess  var  sá  hlutur  á  ráði  hans,  sera  hlaut  að 
draga  úr  áhrifura  hans  í  trúarbrögðunum,  en  hann  var 
Bá,  að  þau  ristu  of  grunt  hjá  honum  gjálfnra.  Hann  var 
visindaraaður  og  snillingur.  Það  var  mest  fyrir  áhrif  frá 
vinum  hans  hinura  ensku,  að  hann  hncigðist  að  kirkjunní 
og  trúraálunum  yfirleitt.  En  trúarhitinn  gat  aldrei  náð 
hjá  honum  suðumarkinu.  Þar  var  altaf  nýmjólkurvelgjan. 
Og  þegar  jarðhitinn  eykst,  svo  að  hver  hola  og  hver  pytt- 
ur  gýs  vellandi  vatni,  þá  er  hætt  \  iö,  að  sú  laugin  gleym- 
ist,  sem  aldrei  getur  nema  volgnað. 


/ 


5*-^ 


Um  sendibréf. 


i^Iþýðufræðsla  Stúdentafélagains,  Reykjavik  10.  febrúar  1918. 


Háttvirtir  áheyrendur! 

Það  er  fyrir  tilmæli  formanns  alþýðufræðslunefndar- 
innar,  að  eg  hefi  grafið  upp  hjá  mér  gamalt  erindi,  sem 
eg  flutti  á  árunum  fyrir  austan  fjall.  Það  hefir  ekki 
komið  fyrir  almenningssjónir,  og  þess  vegna  hefi  eg  gert 
ko3t  á  að  fiytja  það  nii  aftur,  á  öðrum  stað,  að  mestu 
leyti  óbreytt,  að  eii)8  lítið  eitt  aukið. 

Það  eru  nokkr;ir  sundurlausar  hugleiðingar  um  sendi* 
bréf,  þetta  talfæri  og  samvinnutæki,  sem  notað  hefir  verið' 
af  mönnunum  svo  að  segja  frá  alda  öðli. 


Bréf  er  komið  af  latneska  orðinu  brevis,  sera  þýðir 
Btuttur.  Bféf  hafa  líka  verið  einhver  styzta  tegund  rit- 
sroiða.  Við  vitum,  að  þau  hafa  farið  manna  á  luilli  Irk 
þvi  að  til  er  saga,  en  verulega  almenn  munu  þau  ekki 
hafa  orðið  fyr  en  pergamentið  var  fundið  og  eíðar  papp- 
írinn  Assyríumenn  og  Babyloníu  skrifuðu  bréf  á  leirtöfl- 
ur,  Egiptar  A  nokkura  konar  pappir,  sem  gerður  var  úr 
stöngluni  papyrusjurtarinnar,  og  á  poitbrot,  og  Grikkir  og 
Rómverjar  á  vaxiöfiur  og  papyrus.  I  Austurlöudura^ 
einkum  á  Indlandi,  voru  mjög  notuð  samanbundín  pálma- 
blöð.  Franian  af  voru  hér  á  Islandi  rituð  sendibréf  k 
skinn.  Nokkur  eru  enn  til.  Hið  elzta  sendibréf,  þ.  e.  a. 
8.  einkabréf,  ísienzkt,  sem  varðveitt  hefir  verið,  raun  vera 
skrifað  á  miðri  15.  öld. 


386  Um  sendibréf  [Skirnir 

Elzta  íslenzkt  sendibréf  á  pappír,  sem  til  er,  er  trk 
Ogmundi  biskupi,  skrifað  1528,  en  svo  eru  aftur  til  yngri 
Bendibréf  á  skinni,  svo  sem  bréfstúfur  frá  Jóni  biskupi 
Arasyni,  skrifaður  líklega  nálægt  1540.  Eftir  1550  hafa 
menn  alment  farið  að  nota  hér  pappír  undir  sendibréf. 

Til  þess  að  loka  bréfum  voru  lengi  notuð  bönd  og 
vaxinnsigli,  en  á  15.  öld  kora  lakkið  til  Norðurálfu  frá 
Kina,  eins  og  svo  margt  annað,  sem  við  höfum  orðið  að 
fiœkja  þangað.  Á  síðari  hluta  16.  aldar  var  farið  að  nota 
oblátur,  en  iímborin  umslög  urðu  ekki  almenn  fyr  en  á 
19.  öld.  Áður  var  len^i  blað  brotið  utan  um  bréfið,  eða 
J)á  síðasta  blaðsíða  þess,  ef  auð  var,  látin  vera  yzt,  og 
skrifað  þar  utan  á  Bréf,  sem  svo  er  um  búið,  sjást  enn 
stöku  sinnum  hér,  frá  gömlum  mönnum,  sem  fastheldnir 
eru  við  fornan  sið 

I  bréfum,  sem  til  eru  frá  fornöld,  eru  ýms  sérkenni- 
leg  búningseinkenni,  ávörp,  kveðjur  o.  s.  frv.  En  seinna, 
þegar  kom  fram  á  miðaldir,  fór  búningurinn,  formið,  að 
verða  fyrir  öllu,  og  þetta  hélzt  alt  frarn  undir  lok  18. 
aldar,  og  var  þó  fremur  bert  á  hnútunum.  Þá  þurfti 
sérstaka  kunnustu  til  þess  að  skrifa  bréf,  sera  bréf  gæti 
lieitið,  og  þetta  varð  jafnvel  að  sérstakri  fræðigrein. 
Menn  voru  þá  svo  ákaflega  strangir  í  öllum  titlum,  og 
alt  lenti  í  að  fá  bréflnu  réttan  búning.  Efnið  var  ura- 
vafiö  i  titlatogum  háfleygura  velfarnaðaróskum  og  annari 
umbúðamælgi.  Þetta  var  orðið  með  föstu  orðalagi,  sem 
mikinn  vísdóm  þurfti  til  að  kunna  að  setja  saman,  svo 
að  vel  færi.  Það  getur  oft  verið  talsverð  fyrirhöfn  nii 
eftir  á  fyrir  viövaninga  að  segja  i  fám  orðum  efni  þess- 
aia  gömlu  bréfa,  að  tína  það  innan  úr  öllum  þessum  reif- 
uia  af  ávörpum,  óskum  o'i;  kveðjum,  formálum  og  eftir- 
miUum  ogr  millimálum.  —  Lærðu  mennirnir  mynduðu 
smátn  Síjman  þennan  stíl,  meðan  virðingamunurinn  milli 
stóitanna  var  ríkjandi  og  heiður  hvcrs  manns  raátti  raæla 
1  stigatali,  eins  og  kulda  og  hita.  Þessi  virðingaraælir 
var  þýddur  á  íslenzku  úr  dönsku,  eins  og  margt  annad 
gott,   sem    okkur   hefir   ko'mið  þaðan  til  að  bæta  okkur  i 


'SacirDÍr]  Um  Beodibréf  8t7 

rmunni.  Stigin  voru  mörg  og  mismunandi.  Það  má  nefna 
nokkur :  Æruverðugur,  velæruverðugur  og 
háœruverðugur,  veleðla,  velborni  og  vel- 
•byrðugi  eða  velburðugi,  háeðla  og  hável- 
'borni,  signor  og  monsjer,  alt  ef tir  því,  hver 
ávarpaður  var.  En  ura  allan  þorra  manna  var  aftur  ekki 
annars  getið  en  að  þeir  vœru  með  öllu  ærulausir,  óeðla 
óburðugir  og  jafnvel  óbornir. 

Eg  ætla  að  nefna  hér  örfá  dæmi  af  handahófi  um 
ávörp  og  kveðjuorð  í  bréfum  milli  íslenzkra  embættis- 
manna  á,  18.  öld,  meðan  þessi  svonefndi  kansellistíll  var 
i  algleymingu. 

SkólameÍBtari  í  Skálholti  ávarpar  sýslumann: 

>Göfugi,  vi8Í  og  velaktaði  hr.  præsee,  mikíU  virSandí  elskulegi 
via!« 

Kveðjuorðin  eru  þessi: 

:^Eiida  eg  hvo  þetta  með  forlátsbón,  óskum  allrar  velgeingni 
og  þjenustus&mlegri  beilsan  til  hans  göfugheita,  samt  hans  dygð- 
elskaiidi  kœrustu,  og  vil  svo  œtíS  finnast 

göfuga  hr.  prœsidis 
þjennstu  reiðubúinn  vin 
og  þjenari.« 
Og  á  fótinn  skrifar  hann: 

]»Göfugum,  vi'sum  og  velöktuðum  kongl.  majest"  valdsmanni  í 
ísafjarSarsýslu  Segn'  MarkÚHÍ  BergHsyni,  mínum  œruvirSandi  fautori, 
Kendist  þetta  þjenustusamlega  að  Ögri. 

Þá   kemur  ávarp  prests  til  skólameistara  í  Skálholti: 

^Velœruverðugum  og  hálœrSum  nianni  Sr.  Jóni  Thorkelssyni, 
mínum  œru-  og  elskuverðum  fautori,  óska  eg  allsháttaðrar  lífs  og 
gálar  sannrar  farsældar  æfinlega.^ 

Loks  tek  eg  til  dæmis  ávarp  f rA  presti  til  amtmanns : 
»HáeðIa    og    velbyrðigi    herra   amtmann,  háttvirðandi  elskulegi 
herra.« 

Niðurlag  bréfsins  hljóðar  svo: 

»Forlátið  þetta  í  mesta  hasti,  sem  eg  enda  meS  minni  auS- 
lujúkuðtu    heiltian    til    ySar,    minn    háeSla    herra,  yðar  velbyrðigrar 


SB8  Um  sendibréf  [Skirnir' 

frúr  og  ykkar  veleðla  dóttur  meö  fylgjandi  óskum  œvarandi  guS&- 
blessunar. 

£g  með  veneratiou  forblív  háeðla  herra 

amtmannsius  auðmjúkur  þjenari 

Sigurður  Jónasun.^ 
A  fætinum  stendur: 

>Háeðla  og  velbjrðigum  herra  amtmanninura  yfir  Islandi  herra* 
Magnúai  Gíalasyni  auðmjúklegast  á  Leirá.^ 

Þó  að  ekki  sé  nema  málsins  vegna,  þá  er  þe88i  tild- 
urgnótt  að  hverfa  nú.  Embættisbréf  hafa  raunar  til 
skamras  tíma  verið  nokkuð  kansellikend,  sbr.  þessa  byrj- 
un,  sem  var  algeng  ekki  alls  fyrir  löngu :  »Hér  raeð  und- 
anfelli  eg  ekki  þénustusamlega  að  tjá  yðurc,  o.  s.  frv. 
En  vaxandi  tilíinning  fyrir  særaiiega  rituðu  máli  er  að 
verða  aðhald  i  þessu  efni,  svo  að  nú  er  sitthvað  að  dettar 
úr  sögunni  smám  saman,  sem  áður  var  algildar  ritreglur^ 
Og  nú  er  lika  farið  að  draga  úr  þessari  látlausu  virðing- 
arvottun  og  fyrirbænura,  bæði  i  pennanura  og  á  vörun- 
um,  sera  oft  hefir  líklega  mátt  segja  um:  Skilur  hat 
hjarta  og  vör,  eða  penna.  Okkur  er  nú  farið  að  þykja 
það  broslegt,  þegar  við  lesura  t.  d.  ræður  þjóðhöfðingja  i. 
löndura,  sera  nú  eiga  i  ófriði,  þegar  þeir  heirasóttu  hvor 
annan  áður,  og  töluðu  ekki  um  annað  en  fölskvalausa  ást 
og  eindrægni  railli  þjóðanna,  sera  þeir  áttu  fyrir  að  niða, 
þó  að  allir  vissu,  að  þær  bæru  heiftar-  eða  öfundarhug 
hvor  til  annarar  og  ófriðurinn  væri  við  landamærin.  Og 
á  mörgu  raá  taka  eftir  því,  að  þetta  almenna  varadaður 
er  að  missa  rótfestu,  eða  að  minsta  kosti  að  skifta  um^ 
búning. 

Þessi  embættis-  eða  skrifstof ustíll  altók  jafnfrarat  kunn- 

ingjabréfin   eða   privatbréfin,   og   alþýðan   tók  þetta  eftir 

höfðingjunum. 

Höfðingjanna  synd 

er  hinura  fyrirmynd 

mætti  hafa  að  raálshætti  bæði  um  þetta  og  ýmisle^t  ann- 
að.  En  alþýðumaðurinn,  sem  var  ekki  heima  i  þesaum 
fræðum,  sem  lágu  svo  fjarri  hugsunarhætti  hans,  vildi  þá- 


Skirnir]  Um  Mndibréf  889^ 

oft  rugla  saraan  þessum  orðatiltækjura,  svo  að  úr  þvi 
y&Td  fáránlegasti  sarasetningur,  likt  og  þegar  afbökuð  eru^ 
útlend  orð,  eða  þau  notuð  l  einhverri  ímyndaðri  fráleitri 
merkingu,  t.  d.  »idiot«  i  raerkingunni  búraaður. 

En  þessi  orðavafningur  hvarf  af  efninu  í  bréfunum 
með  breyttura  hugsunarhætti.  Erabættisbréfln  fóru  að  losna 
úr  flækjunni  og  kunningjabréfin  urðu  einfaldari  og  raeir" 
blátt  áfrara.  Bréf  hafa  auðvitað  enn,  eins  og  allar  teg- 
undir  ritaðs  máls,  sín  búningseinkenni  Ura  erabættis- 
bréfln  ætla  eg  ekki  að  tala,  heldur  ura  kunningja-  og 
privatbréfln. 

í  þeira  eru  ávörp.  byrjun,  niðurlagsorð  og  kveðjur 
oft  með  svipuðu  sniði.  Menn  segja  >kæri  vinur«  og  þakka 
fjTÍr  síðast,  og  »það  er  efni  þessa  raiða«,  og  seinast  tala 
menn  um  að  »brjóta  blaðið*,  biðja  að  bera  kveðjur  og 
viðtakandinn  er  kært  kvaddur  af  sínura  einlægura  vini  o. 
8.  frv  ,  með  margvislegum  mismunandi  orðura.  Hins  veg- 
ar  byrja  bréflii  sjaldnast  A  að  heilsa  viðtakanda.  Þó  er 
til  í  byrjun  bréfa:  »alúðarheilsan«,  næst  á  eftir  ávarpinu. 
Og  klausu  raan  eg  eftir,  sera  var  algeng  i  byrjun  á  bréf- 
Hm,  eg  held  sérstaklega  frá  kvenraönnura,  en  er  nú  vist 
að  vcrða  fátið.  Hún  er  svona:  »EIsku  vina!  Ætíð  sæí 
og  blessuð.  Eg  sezt  nú  niður  við  að  pára  þér  nokkrar 
linur  að  gamni  mínu.  Ekkert  hefl  eg  þér  nú  í  fréttum 
að  segja,  utan  mína  bærilega  líðan,  L.  S.  G.,  og  óska  eg 
þess  sama  af  þér  að  frétta«.  Og  svo  kemur  kanske  heil 
fréttaruna  á  eftir. 

En  yfirleitt  er  alt  forra  i  bréfunum  að  styttast,  og  fer 
það,  eins  og  annað,  eftir  breyttum  tíðaranda.  Þó  mun 
liklega  komandi  kynslóðum  þykja  okkar  bréf  jafnskringi- 
leg  í  framsetningu  f;ins  og  okkur  finst  um  bréf  frá.  fyrri 
öldum.  En  allra  tfma  bréf  lýsa  að  þessu  leyti  aldar- 
hættinum. 

Alt  þetta,  um  formið  á  bréfunum,  er  nú  ekki  annað' 
en  aukaatriði,  eða,  réttara  sagt,  eitt  atriði  eöa  liður  i  sögu 
þeirri,  sera  sendibréfin  geyma  —  og  sú  sa;:a  er  raeiri  og 
merkilegri  en  almenningur  gerir  sér  í  hugarlund,  eða  svO' 


:ð80  Um  sendibréf  [Skirnir 

er  að  sjá  á  meðferðinni  á  sendibréfum,  að  þau  séu  ekki 
metin  mikils. 

Sendibréfin  fjalla,  samkvæmt  eðli  sínu,  um  nærri  alt 
,milli  himins  og  jarðar,  um  alt,  sem  maður  má  manni 
segja.  Þar  segir  hver  einstakur  raaður  öðrum,  hver  á 
Binn  hátt,  frá  atburðum  og  frá  högum  sínum,  dómum  um 
menn  og  raálefni,  frá  tilfinningum  sínum  og  leyndustu 
hugrenningum.  Og  bréfin  segja  frá  mörgu,  sem  hvergi 
sést  annarsstaðar,  og  hreinskilnin  er  þar  meiri  og  hispurs- 
leysi  en  alment  gerist  í  öðrum  ritum. 

Franska  skáldið  Guy  de  Maupassant  segir  í  einni  af 
sögum  sinum,  að  hægast  sé  að  þekkja  mennina  á  sendi- 
bréfum  frá  þeim.  Svört  orðin  á  hvítum  pappírnum  séu 
nakin  sál  mannsins,  en  raunar  geti  karlraenn  með  mælsku- 
brögðum  og  æfingu  lært  að  skrifa  svo,  að  þeir  geti  dulið 
sjálfa  sig  í  bréfunum. 

I  þessu  er  eflaust  raikill  sannleikur.  Sendibréfin  eru 
óraetanleg  þing  til  að  þekkja  mennina. 

Við  íslendingar  erum  margir  hneigðir  fyrir  ættfræðí. 
•Okkur  þykir  gaman  að  vita  nöfn  á  forfeðrum  okkar.  En 
svo  er  eins  og  raargir  láti  sér  lynda  þessa  nafnaþulu. 
Um  hitt  er  minna  fengist,  hvernig  maður  þes3i  Oddur, 
Hjalti,  Auðunn  eða  Steinn  hafi  verið,  eða  þessi  Sigga, 
Vigga  eða  Sunneva,  síður  spurt  um  æfikjör  þessara  manna, 
eðlisfar  eða  hugsunarhátt.  En  þetta  er  steingerð  ættfræði. 
Væri  ekki  raeira  ura  vert  að  eiga  einhverjar  raenjar 
þessara  raanna,  sera  hægt  væri  að  geyraa  öldum  og  óborn- 
um?  Nú  viU  svo  oft  til,  að  raargur  raaðurinn  legst  svo 
i  gröfina,  að  hann  lætur  ekki  eftir  sig  neinar  varunlegar 
menjar  um  sjálfan  sig,  nema  nokkur  sendibréf,  þvi  að 
minning  og  raunnmæli  lifa  sjaldnast  neraa  í  fáa  ættliði. 
Síðan  byrgist  sýn,  og  eftir  það  segir  fátt  af  einura.  Væri 
það  nú  ekki  skeratilegri  og  raeir  lifandi  ættfræði  að  safna 
sanian  og  varöveita  einhverjar  raikilsverðari  menjar  ura 
forfeður  sína  en  að  eins  nöfnin  á  þeira  og  hverrar  stéttar 
•þeir  hafi  verið?  Og  ætli  okkur  þætti  ekki  fróðlegt  og 
.mikils   um    vert   að   geta   t.  d.  eftir    1000   ár  heyrt  lOOO 


rSkirnir]  Um  Bendibréf  831 

ára  pamla  forfeður  okkar  tala  samanV  Þetta  geta  sendi- 
ibréfln  veitt  okkur,  ef  rétt  er  með  fariö. 

Það  er  ekki  nein  smáræðis  liðsemd,  sem  sendibréfin 
veitu  til  þcBS  að  varðvcita  liðna  tímann,  og  ef  þetta  hefði 
verið  mönnum  liugstœtt  fyr,  þá  væri  sagan  okkar  ólíku 
fjölskrúðugri,  og  fróðleikstréð  viða  með  þéttu  limi,  þar 
sem  nú  er  ber  greinagrindin.  Það  er  ekki  eingöngu  per- 
sónusagan,  sem  sendibiéfln  veita  svo  ómetanleg  gögn  til, 
heldur  lika  viðburðasagan,  málssagan,  bókmentasagan  og 
öll  menningarsagan,  í  einu  orði  sagt, 

Frá  viðburðum  segja  bréf  oft  nákværaar  og  betur 
en  þur  fræðiskilríki.  Bréfin  eru  þar  svo  oft  frásögn  eða 
Iramburður  sjónar-  eða  vítundarvotta,  og  sú  skýrsla  verð- 
ur  oft  8V0  lifandi  og  frá  svo  mörgu  sagt,  sem  önnur  rit 
sleppa.  Þvi  geta  bréfin  oft  orðið  til  þess  að  fylla  í  ýms- 
ar  eyður  hjá  sagnaritaranum,  scm  önnur  gögn  skiija  eftir. 
Þetta  á  ekki  sízt  við  um  eldri  tima  bréf,  meðan  timarit 
og  dagblöð  voru  ekki  til  eða  varla  til.  Og  nú  eru  sendi- 
fcréf  yfirleitt  að  styttast.  Rósemi  lifsins  er  minni  en  >\b- 
ur,  og  menn  leyfa  sér  minni  tíraa  til  þess  að  setjast  niður 
við  bréfaskriftir.  Símar  og  saragöngur  létta  undir  allar 
fjarlægðir.  Bréfspjöld  og  sneplar  i  símskeytastíl  »fylla  nú 
breiða  bygð«.  Bréfaþörfin  fer  þvi  smáminkandi,  og  ekki 
er  ótrúlegt,  að  sendibréf  hverfi  na>stum  alveg  þeg.ir  fram 
líða  stundir.  Það  má  hugsa  sér,  að  einhver  uppgötvun 
gæti  útrýmt  þeim  að  mestu  leyti.  En  enn  þá  eru  þó 
skrifuð  mörg  og  merkileg  bréf  í  veröldinni,  og  hér  á  út- 
skækli  heims  er  eðlilegt,  að  þau  geti  enn  veitt  mikilsverð 
drög  til  viðburðasögunnar,  meiri  en  annarstaðar,  þar  sem 
aðrar  heimildir  til  hennar  eru  fullkomnari. 

Þá  hefir  málpsagan  og  málfræðin  ekki  smáræðis  gagn 
af  sendibréfunum.  Þar  leggja  svo  niargir  orö  i  belg,  og 
bréfin  eru  svo  margvíslegs  efnis.  Það  er  þvi  ckki  nema 
eðlijesrt,  að  þar  megi  finna  fjölda  orða  og  orðasambanda, 
sem  öðrum  ritum  hefir  sést  yfir,  eða  þau  ekki  gotað  kom- 
ist  að  annarátaöar  rituð  en  i  bréfi.  Þó  að  ritmálðblæTÍnn 
flé  oft  auðsær  i  sendibréfum,  má  þar  jafnan  finna,  fremur 


S89  I7m  sendíbref  [Skfrnir- 

en  annarataðar,  margar  sannar  myiidir  talaðrar  tungu- 
íslenzka  málssögu  væri  hægaia  að  semja,  ef  til  væri  þ6 
að  ekki  væri  nema  t.  d.  Yio  ^iluti  af  öllum  sendibréfum, 
sem  skrifuð  hafa  verið  hér  á  landi,  skift  niður  á  aldimar 
að  réttu  hlutfalli.  —  Og  náskylt  málinu,  eða  elnn  þáttur 
af  þvi,  er  stílfærið.  Bréfin  verða  einatt  nákvæmasta  leið- 
beiningin  um  stileinkenni  hverrar  aldar  i  öllum  myndum. 
Þau  sýna  okkur,  að  hugsanabúningurinn  er  oft,  eins  og 
hugaanirnar  sjálfar,  líkur  hjá  skyldum  stéttum,  og  margt 
og  margt  fleira,  sem  er  athugunarefni  stilfræðingum. 

Bókmentagildi  hafa  bréfin  oft  ómetanlegt.  Oft  getur 
verið  meira  bragð  að  einu  stuttu  bréfi  en  heilum  bókum, . 
sem  taldar  eru  til  bókmenta.  Eg  þarf  ekki  að  nefna 
nema  Þinsvaliabréf  og  Gamanbréf  Jónasar  Hallgrímsson- 
ar  Þá  er  ekki  einkisvirði  að  hafa  til  bréf  frá  þeim 
mönnum,  sem  bókmentasagan  á  að  fjalla  um.  Þau  veita 
oft  traustari  skilning  á  höfundinum  og  uákvæmari  fræðslu 
um  hann  en  önnur  verk  hans  geta  látið  í  té,  draga  fram: 
í  birtuna  margt,  sem  þar  var  áður  í  myrkrunura  hulið, 
sýna  okkur  kjör  hans  og  hugarfar  og  baráttu  fyrir  lífinu, . 
skýra  fyrir  okkur,  úr  hvaða  jarðvegi  hann  er  sprottinn, 
0.  s.  frv.,  oft  með  sannari  litum  en  önnur  gögn  geta  veitt, 
eða  að  minsta  kosti  verða  öðrum  skilríkjum  til  uppfylling- 
ar.  Af  þvi,  sem  út  hefir  verið  gefið,  get  eg  nelnt  t.  d. 
bréfkafla  frá  Jóni  Borgflrðingi  i  grein  ura  hann  i  Skírni 
fyrir  nokkrum  árura,  bréf  frá  síra  Pali  Sigurðssyni  frá 
Gaulverjabæ,  sem  komu  út  í  Óðni  ekki  alls  fyrir  löngu, 
og  bréf  Tómasar  Sæmundssonar,  sem  líklega  er  Jónasi 
Hallgrimssyni  að  þakka  að  til  eru,  þvi  að  hann  heflr  ekki 
eingöngu  haldið  saraan  öllura  bréfura  Tóraasar  til  sin, . 
heldur  lika  í  einu  bréfl  sínu  til  Konráðs  Gíslasonar  hvatt 
hann  til  að  gera  slíkt  hið  sama,  en  til  þessara  tveggja 
manna  eru  flest  raerkustu  bréf  Tómasar.  Þegar  lesin  eru 
sHk  bréf,  þá  geta  raenn  ekki  annað  en  viðurkent,  að  mað- 
urinn  hefði  aldrei  orðið  jafn-vel  eða  rétt  skilinn  án  þeirra. 
En  þarna  er  nú  aftur  komið  að  persónusögunni,  enda  mát 
segja,  að  hún  sé  undirstaða  undir  sögu  allra  málefna. 


^irnir]  Um  sendibréf  888 

En  fleiri  bréf  eru  merk  en  bréf  frá  merkustu  eða 
|)ektu8tu  mönnunum,  af  þcirri  sjálfsögðu  ástæðu,  að  sagan 
er  ekki  eingöngu  um  merku  mennina,  iieldur  er  hún  frá- 
8Ögn  um  mannlifið  á  öllura  öldum  og  i  öllum  myndum, 
letruð  lífsreynslu  þjóðanna.  Við  þurfura  að  eiga  sem  fylsta 
frásögn  ekki  eingöngu  um  alla  raikilsverða  viðburði  og 
einstaka  menn,  sera  við  þá  viðburði  koma,  heldur  og  um 
•einstaklinga  i  hópura  og  heild,  daglegt  lif  og  heirailishætti 
manna  á  öllura  tímum  og  alt,  sera  að  því  lýtur,  skapferli 
og  hugsunarhátt  sem  flestra  einstaklinga  i  þeirri  heild. 
Það  er  þvi  augljóst,  að  sendibréfin  verða  mikilsverður 
þáttur  i  ýmsura  fróðleik  á  öllum  sviðum  menningarsög- 
unnar,  þvi  að  þar  eru  svo  margir  til  frásagnar,  ojí  hver 
talar  þar  fyrir  sig,  en  ekki  aðrir  fyrir  þá.  Þau  eru  oft 
eina  eigin  frásögn,  sem  til  er,  jafnvel  heilla  stétta.  Þvi 
verða  bréfin  mörgu  öðru  eða  flestu  öðru  fremur  til  þess 
að  leiöa  okkur  inn  i  andrúmsloft  þess  tima,  sem  þau 
eru  skrifuð  á 

Þegar  minst  er  á,  hve  mikilsverð  sendibréf  eru  frá 
nafnlausum  almenningi,  er  vert  að  geta  um  daiiskt  rit- 
verk,  sera  er  rajög  raerkilegt  og  alveg  einstakt  í  bók- 
mentunura.  Danskur  rithöfundur,  Karl  Larsen,  prófessor, 
hefir  tekið  sér  fyrir  hendur  að  safna  og  vinna  úr  ýmsum 
sendibréfum  frá  almenningi.  Fyrst  tók  hann  til  nieðferð- 
ar  einkabréf  og  dagbækur,  sem  danskir  hermf^nn  skrifuðu 
í  striðinu  1864.  Hann  hagaði  þessu  svo,  að  hann  tók  i 
einu  runu  af  bréfum  frá  einura  manni  og  sagði  sögu  hanö 
i  stríðinu,  alt  sera  á  daga  hans  hafði  drifiö,  mestalt  raeð 
eigin  orðum  raannains,  þ.  e.  a.  s.  lét  bréfin  sjálf  segja  frá, 
en  stytti  þó  og  feldi  úr  ýmislegt,  sem  rainna  raáli  skifti, 
eða  sagði  frá  i  ágripi.  Svo  tók  hann  flokk  bréfa  frá  öðr- 
um  manni  á  sömu  leið,  og  svona  sagði  hann  sögu  raargra 
hermanna  af  ýmsu  tagi  og  öUum  stéttum,  og  gaf  út  i 
bók  árið  1897,  en  breytti  þó  nöfnum  manna,  ef  þess  var 
óskað  af  þeira,  sera  bréfln  létu  af  hendi.  Þessi  bók  vakti 
mikla  athygli,  og  var  rajög  bráðlega  þýdd  á  þýzku.  Það 
nrai  sagt   um   hana,   að   slik   sálnalýsing   og  jafnskýr  og 


884  Um  sendibréf  [Skirnir 

falleg  mynd  af  lyndiseinkunn  dönsku  þjóðarinnar  væri 
hvergi  til.  Síðan  tók  Karl  Larsen  að  safna  og  vinna  úr 
á  sama  hátt  bréfura  og  dagbókum  frá  dönskura  útflytj- 
endum,  og  hefir  gefið  út  i  bók,  sem  heitir  »De,  der  tog 
hjerame  fra«  (Þeir,  sem  fóru  að  heiman).  Af  þessari  bók 
voru  korain  út  4  bindi  1914,  en  ekki  veit  eg  nema  fleiri 
séu  komin  síðan.  Þar  segja  ekki  eingöngu  sögu  sina  ýmsir 
eldri  útflytjendur,  heldur  lika  margir,  sera  farnir  voru 
ekki  alls  fyrir  löngu,  núlifandi  raenn,  og  sum  bréfin  ná 
alt  fram  á  síðustu  tima.  011  bréf,  sem  útgefandinn  hefir 
notað,  hefir  hann  útvegað  bréfadeild  rikisbókasafnsins  tií 
eignar.  Þetta  eru  átakanlegar  og  sannar  lýsingar  úr  æfl 
manna  af  ýmsum  stéttura,  karla  og  kvenna,  bæði  þeirra, 
sera  af  fátæku  alþýðufólki  voru  komnir,  og  eins  hiniia, 
sem  voru  af  betri  ættum,  sem  kallað  er.  Mönnura  ber 
saman  um,  að  þetta  starf  Kails  Larsens  sé  eitthvert  hið 
mesta  þjóðnytjaverk  og  ritið  eitt  hið  merkasta,  sem  komið 
hefir  fram  i  dönskum  bókmentura.  Eg  get  ekki  stilt  raig 
ura  að  segja  hér  frá  orðum  eins  af  helztu  rithöfundum 
Dana,  Jeppe  Aalcjœrs,  ura  einn  kafla  i  þessari  bók,  sögu, 
sem  kona  segir  þar  af  sjálfri  sér  i  sendibréfum.  Aakjær 
segir  um  þennan  kafla: 

»Eg  játa  það  og  fyrirverð  mig  ekkert  fyrir,  að  eg  vil  Iát& 
tylftir  af  Hkáldsógum  —  sjálfn  míii  og  annara  —  fyrir  þessa  einuf 
stuttu  sjálfsljsingu  vealings  konn,  sem  situr  í  mannsaldur  milll 
arins  og  vöggu,  kvalin  á  sál  og  líkama,  og  dregur  npp  Hfsatrand 
8itt  með  hörðum  og  skörpurn  dráttum,  eins  og  fanginn,  sem  skrifar 
með  demanti  á  fangelaiarúðuna.  Áður  en  langt  um  hður  verður 
það  viðurkent,  að  þeasi  kaf!i  só  eitt  af  því,  sem  raerkilegast  er 
í  bókmentum  okkar.  En  hvað  þessi  bók  er  mannleg,  stórfenglega 
mannleg !« 

Mér  þykir  ekki  ólíklegt,  að  útflytjendasagan  islenzka 
mundi  geta  auðgast  að  sama  skapi  af  bréfum  hingað  vest- 
an  um  haf,  og  þetta  væri  sannarlega  íhugunarefni. 

Karl  Larsen  hefir  farið  með  þetta  efni  af  mikiUi  snild 
og  þekkingu.  Hann  hefir  dvalið  langvistum  i  Vesturheimi 
og  kynst  þar  staðháttum  og  högum  manna,  og  þvi  kunn- 


SkirDÍr]  nm  Bendibréf  88& 

að  að  velja  úr  það,  sem  sérkennilegast  var  og  heildarleg- 
ast  af  öUura  þeira  bréfagrúa,  sem  hann  varð  sér  úti  um 
til  yflrlits.  Hann  hefir  sökt  sér  niður  i  þetta  starf  af 
miklum  áhuga,  enda  heflr  honum  verið  það  Ijóst,  aí^ 
sendibréfin  eru  alveg  frábær  heimildarrit.  Hann  segir 
8V0  um  einkabréfin  i  grein,  sem  hann  hefir  skrifað : 

>Einkabréfið  er  kostule);  gersemi. 

Þegar  menD  taka  sér  það  í  höud,  þá  er  eins  og  finna  megi' 
œSaslátt  lifbins  í  þeatiu  pappir8blaði,  þar  eem  maSur  befir  látið  i 
Ijós  tilfinningar  og  bugrenuingar,  sem  að  bouum  ateðjuðu  og  urðu 
að  ryðja  sér  einmitt  þedaa  braut  til  aunarH  mauns. 

í    eiukabréfinu    eru  altaf  tvœr  bálir:    þebs,    er  ritaði,    og  bius,  ■ 
er  við  tók. 

í  línunum  og  milli  þeirra,  í  því,  sem  á  er  miust,  og  því,  sem 
ekki  er  nefnt,    /  orðavali,    frásögn  og  tæpitungu,  koma  þeir  báðir  í< 
Ijós  með  uútíð  sinni  og  fortíð  og  öllum  audlegum  eiukeuuum. 

Einkabréfið  er  fundur  tveggja  manua  án  þess  að  vitni  séu  viS. . 

Og  það  fundur,  þar  sem  fjarliegðiu  jók  þrána,  skyrði  bugs- 
unina  og  dró  úr  feimninni. 

A  okkar  óld  urðu  til  bókmeutir,  sem  leituðust  við,  með  því 
að  skilgreina  mannssáliua,  að  fletta  suudur  fjölbreytui  lífuius  með 
tilatyrk  listarinuar,  svo  að  okkur  yrði  í  augum  uppi. 

Sauusöglí  þessara  bókmenta  biytur  oft  að  verða  að  eugu  bjá 
óbrotnum  bréfum  nafnlausra  manna,  pappírsbleðlum,  sem  einlægt 
eru  á  glötuuarbiirmi. 

Þau  eru  á  bál  borín  þegar  eittbvað  amar  &ð;  þau  eru  látin  i 
kistuua  bjá  binum  látna;  þau  fara  forgörðum  þegar  tekið  er  til  i 
gömlum  bitzlum  af  nyjum  mönnum,  er  rúm  þurfa  fyrir  bréf  úr 
eigÍD  æfi 

ÞaÖ  er  mái  til  komið,  að  það  veröi  bkilið  og  viðurkent,  hversu 
ómetaulega  mikilsvert  eiukabréfið  er  sem  mannlegar  meiijar. 

1  öllum  bókasofuum,  hvar  sem  er,  er  safnað  saman  preutmáli, 
alt  niður  i  ómerkilegustu  leikhúsauglysingar,  til  vitnis  um  manns- 
andauD  í  ymsum  greinum.  Bréf  hafa  líka  verið  geymd  frá  körlum 
og  kouura,  sem  breytileg  virðing  breytilegra  tíma  befir  talið  mikils- 
verð.  £n  blind  tilviljun  var  látÍD  um  að  balda  í  örfáar  leifar  af  öllum 
þeim  bréfum  og  dagbókarbrotum,  þar  sem  sjálfar  kynslóðiruar,  sem 
koma  og  bverfa,  hafa  lyst  lífi  sínu,  og  hvergi  eius  afdráttarlaust, 
með  öllum  innileika  þeirra  og  smámunasemi,  göfgi  og  lítiImenBkuf. 


::SSS  Um  sendibréf  [Skirnir 

Þessi  lýsing  Karls  Larsens  á  meðferð  sendibréfa,  þar 
sem  hann  þekkir  til,  á  ekki  síður  við  hér.  Við  höfum 
orðið  fyrir  óbætanlegu  bréfatjóni.  Og,  það  sem  verat  er,  á 
bréfum  verða  enn  skaðar  á  hverju  ári.  Raunar  hefir 
Btöku  maður  haldið  saman  og  ráðstafað  á  réttan  hátt  bréf- 
um,  sem  honum  hafa  safnast,  en  það  er  ekki  nema  und- 
antekning.  Aftur  hafa  aðrir,  og  þeir  eru,  sem  betur  fer, 
nokkru  fleiri,  varðveitt  bréf,  sem  þeir  hafa  fengrð  frá 
merkum  mönnum,  eða  mönnum,  sem  voru  orðnir  merkir 
menn  áður  en  bréfunum  var  glatað.  Því  er  t.  d.  bréfa- 
safn  Jóns  Sigurðssonar  orðið  jafnstórvaxið  og  það  er.  En 
af  þess  h.tttar  bréfum  frá  nafngetnum  mönnum  sögunnar 
'^hefir  eldurinn  þó  tekið  í  sinn  hlut  allan  obbann,  sjálfsagt 
hér  á  íslandi  marga  vættarbagga.  Þá  er  ekki  smáræðl 
af  bréfum  glatað,  sem  gert  hefðu  höfundana  að  merkum 
niönnum,  ef  til  hefðu  verið,  en  nú  eru  ekki  einu  sinni  til 
nöfn  á,  eða  þá  nöfnin  ein,  sem  enginn  tekur  eftir,  í  linu 
og  linu  á  stangli  i  kirkjubókunum.  —  Og  síðast,  en  ekki 
sízt,  allur  eá  aragrúi  af  öðrum  sendibréfum,  sem  málið 
og  meiiningarfræðin,  sagan  af  íslenzku  þjóðinni,  hefir 
mist  í  margan  snaran  þátt  af  sjálfri  sér. 

Ef  öU  þessi  glötuðu  bréf  væru  nú  komin  hingað  og 
væru  hér  úti  fyrir,  og  við  værum  beðnir  að  ganga  út  og 
gera  að  þeira  bál,  mundi  líklega  fæst  okkar  vilja  verða 
til  þess.  En  þetta  er  ekki  meira  en  menn  hafa  gert  og 
gera  enn  alment,  hver  i  sinu  horni.  Það  væri  ekki  ann- 
ar  munurinn  en  sá,  að  okkur  hlotnaðist  að  horfa  á  þá 
stórkostlegustu  nýársbrennu,  sem  sést  hefir  á  íslandi. 

Menii  hafa  farið  hér  afskaplega  gálauslega  með  bréf 
sín,  og  gera  enn,  alt  of  margir.  Sendandinn  hefir  venju- 
lega  ekki  þurft  að  skrifa:  »Brendu  bréfið«  eða  »ónýttu 
þennan  niiða«.  Viðtakandinn  hefir  samt  hent  þeim  eða 
brent  jafnóöum  eða  fyrir  dauða  sinn,  eða  þá  skilið  þau 
eftir  siiT  ráðstöfunarlaust,  og  siðan  hafa  afkomendurnir  týnt 
þeim  eða  glatað  á  annan  hátt. 

Þessi  meðferð  á  bréfunum  stafar  ýmist  af  hugsunarleysi 
•  eða  af  ásköpuðu  pukri  með  sendibréf  sín,  eða  af  hvorutveggja. 


^kirnir]  Um  Mndibréf  887 

Hugsunarleysið  er  í  því  fólgið,  að  mönnum  er  ekki 
Ijóst,  að  almenn  sendibréf  séu  nokkurs  virði,  enda  hefir 
lítið  verið  gert  til  að  benda  mönnum  á  það.  Menn  taka 
ekki  eftir  öðru  en  að  bréfin  varði  viðtakendur  eina.  Og 
sumir  hugsa  sem  svo:  Eg  fæ  ekki  það  merkileg  bréí, 
aÖ  heimurinn  misBir  ekki  mikils  i,  þó  að  þau  glatist,  ef 
liinum  er  haldið  saman.  En  þessi  hugsun:  hvað  munar 
um  mig?  er  algerlegur  þröskuldur  í  öllum  velferðarmálum, 
og  þá  færi  heimurinn  ekki  batnandi,  ef  allir  tækju  að 
hugsa  svo. 

Nú  munu  margir  spjT^'a:  Eru  þá  öll  sendibréf  þeas 
virði,  að  þeim  eé  haldið  aaman?  Eg  svara :  Eg  veit  það 
ekki,  en  játa  þó,  að  svo  sýnist  um  mörg  bréf,  að  einu 
gildi,  hvað  um  þau  verði.  Þó  er  sízt  að  treysta  því,  að 
viðtakendur  dæmi  rétt  sjálfir,  að  bréfin  varði  ekki  al- 
menning  eða  eftirkoifiendurna,  og  þó  að  aðrir  samtiðar- 
menn  dæmi  það  rétt  vera,  er  aldrei  að  vita,  hvað  fram- 
tíðinni  finst.  Vel  er  hægt  að  hugsa  sér,  að  eftirkomendur 
okkar  finni  einhverjar  nýjar  hliðar  á  bréfunura,  sem  við 
höfum  ekki  fundið  eða  okkur  hugsast.  Það  er  t.  d.  ekki 
óhugsandi,  að  rithandarfræðin  taki,  þegar  tímar  líða  fram, 
einhverjum  stórbreytingum  til  fullkomnunar.  Að  minsta 
kosti  er  vissast  að  geyma  sem  fiest  bréf,  og  gerir  þá 
minna  til,  þó  að  með  slæðist  sitthvað,  sem  litið  gildi  hefir. 

Líklega  hefir  fæstum  samtíðarmönnum  verið  Ijóst  gildi 
bréfsins  frá  islenzkri  aveitastúlku,  sem  prentað  er  í  Sýnis- 
'bók  Rasks  af  foruum  og  nýjum  norrænum  ritum  í  sundur- 
lausri  og  sarafastri  ræðu,  sera  út  kom  1819.  Bréfið  var 
þá  skrifað  fyrir  nokkrum  árum,  og  er  gott  sýniBhorn  af 
þvi,  að  bréf  eru  ekki  einkisverð,  þó  að  efnið  sýnist  ekki 
mikið  i  þeim.  At  þvi  að  þessi  bók  er  orðin  fáum  kunn, 
og  heflr  víst  aldrei  verið  víða  til  hér  ájandi,  enda  út- 
lendingum  einkum  ætluð,  þá  ætla  eg  að  leyfa  mér  að 
lesa  bréfið: 

r^.  .       ,. ,  Stödd  á  Vattarnesi. 

Þegar  eg  vissi,  aö  flestir  þínir  vinir  og  akyldfólk  fór   a5  skrifa 
^þér    til,    þótti    mér   svo  mikiQ  fjrir  að  verSa  eia  eftir  af  öllum  og 

22 


ÓSð  Vm  sendibréf  [Skiniir 

reyna  ekki  aS  pára  þér  einhverja  vitleysu  aS  gamni  mínu;  ea 
hvert  bréfsefcið  á  aS  vera  veit  eg  ekki.  Þá  skrifaðir  líka  þeim 
flestöllum  til,  en  þótt  þú  gætir  ekki  farið  að  hafa  ómak  fyrir  að- 
skrifa  mér  til,  furðar  mig  ekki,  þess  vegna,  að  eg  var  enginn 
maður  að  launa  það.  Hóðan  er  ekki  mikið  að  frétta,  en  ef  nokk- 
uð  væri,  þá  færðu  það  að  vita  frá  þeim,  sem  betur  geta  komiS 
því  í  stílinn  en  eg.  Þórður  er  kominn  aftur  með  sætum  sigri,  og 
mátti  segja  þar  við:  betra  var  seint  en  aldrei.  Eg  heyri  sagt  þú 
hafir  farið  að  Odda  og  litist  þar  vel  á  með  alt  slag.  Góður  guS- 
gefi  þér  gangi  ætíð  vel.  £g  hefi  verið  skökk  í  fæti  lengi  í  sumar,. 
er  soleiðis  orsakaðist:  eg  fór  ian  að  Kollaleiru  að  sækja  Ijá  handa 
mér  að  slá  með,  en  var  eins  og  vant  er,  eg  hafði  ekki  nema  eia- 
falda  þófadýnu  á  hestinum,  lót  eg  so  Ijáinn  í  brekánsbrotið,  og  so 
fór  eg  á  stað,  en  þegar  eg  kom  út  fyrir  túngarðinn,  datt  eg  af 
baki,  og  lenti  so  ijárinn  í  utan  fótar  öklanum  á  vinstra  fæti,  skarst 
80  æðin  í  sundur,  sem  ekki  varð  fyr  en  víst  eftir  6  tíma  stemd. 
Þetta  skeði  rétt  eftir  að  bróðir  minn  var  kominn  heim.  Hann  kom 
þegar  16  vikur  voru  af  sumri,  hefi  eg  so  ekkert  getað  gert  síðan, 
utan  eg  hefi  sótt  hingað  aflann  með  Guðu/ju  okkar.  Það  er  sagt 
hún  fari  að  Teigagerði  í  vor,  í  von  um  að  Björn  Jónsson  vildi 
hallast  að  henni.  £g  Ó3ka  benni  til  lukku,  ó  verði  það!  Eg  er 
nú  ekki  að  þessu  buUi  lengur;  en  upp  á  allan  okkar  forna  kunn- 
ingsskap  gerðu  svo  vel  og  forláttu  þetta  klór;  en  hræðilega  verS- 
eg  vonarleg  þegar  brófin  fara  að  koma  frá  þór  í  vetur.  VertU' 
alla  tíma  bles^'aður  og  sæll,  þess  óskar  þín  einlæg  en  lítils  orkandi' 

Siggutetur. 
Það  er  ekki  verið  að  segja  frá  stórviðburðum  i  bréf- 
inu  því  arna.  En  þó  segir  það  betur  en  löng  lýsing  frá 
sál  þessarar  sveitastúlku.  —  Þetta  einfalda  mál  og  þessi 
barnalega  framsetning.  Og  orð  eru  þarna  úr  daglega  tal- 
inu,  sem  orðabókunum  hættir  við  að  sjást  yfir,  t.  d.  orði& 
vonarlegur.  Lika  sýnir  það  slettur,  sem  þá  eru  til  i 
málinu.  Og  það  segir  okkur  frá  ýmsu  ileiru,  frá  Ijánum 
í  brekánsbrotinu,  stúlkunum,  sem  sendar  voru  eftir  aíian- 
um,  og  stúlkunni,  sem  vistaöi  sig  á  bænum  þar  sem  mað- 
urinn  átti  heima,  sem  hún  leit  til  hýru  auga,  samúð  vin- 
stúlku  hennar  o.  s.  frv.  Eg  ætla  nú  ekki  að  vera  að 
þynna  þetta  lengur  út,  en  góðan  rithöfund  hefði  þurft  til 
að  búa  til  svona  bréf  eftir  öðrum,  þó  að  það  sýnist  ekki 


Skiroirl  Um  sendibréf  38» 

vera  neitt  einstœtt.  En  þó  að  þetta  bréf  standi  í  eýnis- 
bók  islenzkra  bókmenta,  þá  bafa  orðið  til  á  þeirri  tið 
mörg  jafnmerk  bréf  og  þaðan  af  merkari.  Og  hver  fær 
ekki  enn  bréf,  sem  eru  efnismeiri  en  þetta  bréf  —  bréf, 
sem  geyraa  ýms  atvik,  lýaingar,  setningar,  hugsanir,  sem 
hvergi  ejást  annarstaðar.  Og  þessi  rit  megum  við  ekki 
missa,  því  að  við  eigum  ekki  enn  þá  ritböfunda,  sem 
segja  okkur  jafnsatt  frá  og  segja  frá  jafnmörgu.  Siggu- 
tetur  hefir  þarna  i  stuttu  bréfi  orðið  frábær  rithöfundur 
fyrir  sina  stétt,  og  hver  stétt  á  marga  jafngóða  rithöfunda, 
og  hér  fer  eins  og  annarstaðar,  einn  bætir  annan  upp, 
og  það,  sem  einn  sleppir,  tekur  annar. 

Þá  er  það  pukrið  með  sendibréfin.  Það  kann  nú  oft 
að  vera  sprottið  af  þvi,  að  menn  eru  dulir  i  gerðinni,  en 
þó  er  það  ekki  altaf  svo.  Mér  finst  eg  hafa  orðið  þess 
var  um  suma  menn,  sem  annars  eru  ekki  dulir,  að  þeir 
fara  með  bréf,  sem  þeir  fá,  eins  og  manns  morð,  sýna 
þau  ekki  einu  sinni  sínum  nánustu,  og  það  þótt  bréfin 
séu  laus  við  alla  leyndardóma.  Það  er  eins  og  sumum 
þyki  alveg  sérstaklega  ástatt  um  sendibréf,  ekki  veit  eg 
af  hverju.  Eg  gæti  trúaö  þvi,  að  erfitt  sje  að  hafa  bréf 
út  úr  þeim  mönnum,  eða  telja  þá  á  að  halda  þeim  saman 
til  varðveizlu. 

En  nú  er  svo  oft,  að  bréfin  geyma  það,  sem  kaliað 
er  leyndarmál,  það,  sem  vinur  segir  vini  í  trúnaði  o^  á 
ekki  að  fara  lengra.  Nú  þykir  okkur  leitt,  ef  þessi  leynd- 
armál  eiga  að  svifta  okkur  merkilegustu  bréfum,  sem  ein- 
mitt  geta  verið  merkileg  fyrir  þessa  leyndardóma,  þvi  að 
þar,  sem  einn  skrifar  öðrum  .leyndarmál,  er  hreinskilnin 
með  hönd  á  penna.  En  nú  er  það  aðgætandi,  að  þessi 
8V0  kölluðu  leyndarmál  eru  venjulegast  einhver  atvik, 
sem  oftast  varða  sendanda  eða  viðtakanda,  og  ei(;a  a& 
fara  dult  i  þann  og  þann  svipinn,  en  eftir  1  eða  2  ár  eða 
lengri  tíma  eru  þetta  engin  leyndarmál  framar.  Bréfa- 
eigandinn,  eða  sá,  sem  lætur  eftir  sig  bréf,  getur  lika  alt- 
af  girt  fyrir,  að  þessi  leyndarmál  verði  uppvís  eða  heyr- 
inkunn    fyr    en    eftir    tiltekið   árabil,   sem   hann    getur 

22* 


840  TJm  sendibréf  [Skírnir 

Bjálfur  ákveðið.  Hann  getur  mælt  svo  fyrir,  að  bréfin 
megi  ekki  lesa  fyr  en  50  ár  eru  liðin  frá  dauða  hans, 
100  ár  eða  lengri  tími.  Ætli  það  liði  yfir  okkur,  þó  að 
við  læsum  eitthvað  i  bréfum  t.  d.  frá  langafa  okkar  um 
ástabrall  hans  utan  hjónabands  eða  fram  hjá  hjónabandi, 
svo  að  eg  nefni  nú  einhverja  þá  óttalegustu  leyndardóma, 
sem  sendibréfin  geta  haft  frá  að  segja.  Við  verðum  að 
reyna  að  líta  á  okkar  bréf  frá  sjónarmiði  framtiðarinnar. 
Lika  getur  það  borið  við,  að  ura  leyndarmál  þau,  sem 
standa  i  okkar  bréfum  og  við  viljum  ekki  láta  sjást  eftir 
okkur,  sé  fjallað  í  annara  bréfura,  sem  geymd  verða  til 
eilifðar,  og  þar  sé  um  þessi  sömu  leyndarraál  okkar  farið 
ókunnum  og  óraildum  höndura  og  þau  rangfærð  eða  eitt- 
hvað  fært  manni  til  verra  vegar,  og  þá  getur  verið  gott 
að  geyraa  sin  bréf  til  réttlætingar.  —  Annars  verður  likt 
um  leyndarmálin  nú  og  í  framtíðinni,  að  ekki  verður 
annað  talið  til  þeirra  en  það,  sem  næst  er  þeim  mönnum, 
sera  þá  verða  uppi. 

Þá  kunna  niargir  að  skirrast  við  að  geyma  bréf  af 
því,  að  þau  séu  höfundinum  til  hnjóðs.  Stöku  sinnum 
kann  að  raega  virða  raönnum  þetta  til  vorkunnar,  en  það, 
sem  surair  telja  sér  og  öðrura  óvirðing  að,  er  oft  í  raun. 
og  veru  hégómi.  Þó  að  viðtakanda  þyki  t.  d.  ósæraileg- 
ura  orðum  farið  ura  aðra  raenn  eða  raálefni,  getur  öðrum 
þótt  það  höfundi  til  hróss.  Garaan  og  keskni  akil  eg  ekki 
i  a^  fraratiðin  misskilji,  freraur  en  við,  eða  taki  hart  á 
því,  að  réttritunin  á  bréfura  alþýðuraanna  sé  ekki  sem 
fullkoranust,  og  margt  fieira  raætti  upp  telja. 

Enn  raunu  menn  segja,.að  bréfin  séu  oft  engin  lýsing 
af  þeim,  er  skrifaði,  eða  að  sú  lýsing  sé  einhliða  eða 
röng.  En  þetta  vitum  við  alt.  Stundura  geta  bréfin  verið 
Bvo  snubbótt  og  stuttaraleg,  að  þau  segi  ekkert  um  mann- 
iitn.  Þetta  á  ekki  sizt  við  nú,  þegar  sendibréfin  eru  yfir- 
leitt  að  styttast.  Þetta  skilur  lika  fraratiðin.  Og  það  veit 
hún  líka,  að  bréfin  geta  aldrei  verið  tæmandi  lýsing  af 
bréfritaranum.  En  það  verður  ekki  heldur  persóna  bréf- 
ritarans,  sem  alt  snýst  ura,  þegar  á  að  fara  að  lesa  bréfin 


Skirnir]  Um  sendibréí  84t 

og  nota,   heldur  verða  bréfin   vlsbending   um  ótal  atrið 
frá  liðna  timanura. 

Sumir  munu  nú  segja:  Það  er  efnilegt  að  eiga  þad 
A  hættu,  að  öll  bréf,  sera  eg  skrifa,  verði  geymd  um  ald- 
ur  og  æfl.  Eg  steinhœtti  þá  að  þora  að  Bkrifa  bréf.  En 
þeir,  sem  svona  hugaa,  hafa  viat  fæstir  aflað  sér  trj'gging- 
ar  fyrir  því,  að  bréf  þau,  sem  þeir  hafa  þepar  skrifað, 
verði  ekki  geymd.  Sem  betur  fer  eru  þeir  þó  nokkrir, 
sem  hafa  haldið  saman  bréfum  sínum,  og  því  getur  verið 
orðið  ofseint  fyrir  þeaaar  hræddu  sAlir  að  iðrast  eftir  dauð- 
ann.  En  þeBsi  ótti  er  varla  svo  almennur,  að  hann  geti 
haft  mikil  áhrif  á  geymslu  sendibréfa.  Eg  hefi  ekki  trú 
á  þvi,  að  menn  fari  að  hætta  að  skrifa  bréf  þesa  vegna, 
né  að  margir  fari  að  gera  öryggisráðstafanir  um,  að  bréf- 
um  sinum  8é  eytt,  þvl  að  flestir  eru  nú  svo  gerðir,  að 
þeim  er  bæði  annara  um  og  eins  sárara  ura  umtal  í  lif- 
anda  lífl  en  eftirmælin.  Það  hefir  oftast  verið  samtíðar- 
innar  vegna,  að  menn  hafa  skrifað:  Brendu  bréfið  eða 
ónýttu  þennan  miða,  því  að  menn  hafa  líka  reynslu  fyrir 
því,  að  hún  er  í  svo  mörgum  atriðura  þröngsýnni  og  rang- 
sýnni  i  dómura  en  framtíöin  eða  aldimar,  sera  á  eftir 
koraa.  Þvi  verður  oft  þægilegt  þeim,  sem  bréfin  lætur 
eftir  8ig,  að  geta  ákveðið  8jálfur,  hve  nœr  þau  megi  lesa. 
En  fæstir  munu  bera  kviðboga  fyrir  þvi,  að  eitthvað  kunni 
að  geta  komið  á  prenti  um  þá  eða  eftir  þá  eftir  t.  d.  eina 
öld,  enda  er  það  aðgætandi,  að  ekki  getur  komið  út  á 
prenti  nema  lítill  hluti  af  þeim  bréfura,  sem  geymd  em, 
og  því  síður  af  þeira,  sera  ætti  að  geyraa. 

En  þó  að  fsest  sendibréf,  sem  fara  manna  á  milli, 
verði  nokkurn  tiraa  prenthæf,  né  kaflar  úr  þeira,  þá  eru 
þau  mörg  þræðir,  8tærri  og  smærri,  i  voð  sögunnar  Það 
verður  ekki  eingftngu  að  þeirn  litsviftir,  ef  þá  vantar, 
heldur  verður  voðin  viða  með  losi  og  glompum,  sem  aldrei 
verður  bætt  úr,  ef  þessir  þræðir  eru  ekki  varðveittir. 

Þetta  er  mál,  sera  varðar  alþjóð  manna,  því  að  hér 
getur  nærri  hver  einstaklingur  rétt  hjálparhönd.  Þjóð- 
gripir  handa  Þjóðmenjasafninu  eru  í  fæstra  höndum,   op- 


342  Um  lendibréf  [Skirnir 

inber  skjöl  eða  landskjöl  sömuleiðis,  eða  önnur  merkileg 
liandrit,  enda  er  nú  sæmilega  hugsað  um  að  halda  þessu 
til  haga.  Alls  konar  söfn  varðveita  liðna  tímann,  og  margt 
€r  vel  hirt.  Þó  fara  ótal  menjar  forgörðum,  sem  hægt 
€r  að  varðveita  og  framtíðin  mun  sakna,  eins  og  við 
flöknum  ýmsra  hluta  frá  fortíðinni.  Hver  þjóð,  sem  vill 
lifa,  sér,  að  henni  er  nauðsynlegt  að  halda  sem  bezt  við 
«em  flestum  þjóðmenjum.  Eitt  af  þvi,  sem  almenningur 
getur  veitt  góða  liðsemd  til,  fram  yfir  það  að  leggja  fé  í 
viðhaldskostnað  þessara  sögumenja,  er  varðveizla  sendi-? 
bréfanna,  því  að  bréf  sendir  og  meðtekur  nærri  hyert 
mannsbarn. 

Á  meðferðina  á  bréfunum  var  eg  búinn  að  drepa.  En 
þó  að  skaðinn  sé  orðinn  mikill,  má  þó  enn  gera  yfirbót 
og  bjarga  því,  sem  bjargað  verður. 

Enn  eru  til  raörg  og  merkileg  bréf  um  allar  jarðir. 
Sum  eru  líklega  orðin  nokkuð  göraul.  Eg  heti  sérstaklega 
trú  á  því,  að  gömlu  konurnar  lumi  á  ýmsu  þess  háttar  1 
kistuhandraðanum.  Nýrri  bréfin  eru  þó  raiklu  fleiri,  því 
að  raargir  geyma  þó  bréf  sín  í  einn  ættlið,  og  altaf  er 
-að  bætast  við. 

Ef  einhverjir  duglegir  menn  tækju  sig  nú  til  og  sóp- 
uðu  heimilin,  hver  í  sinni  sveit,  að  bréfum,  eöa  herjuðu 
út  svo  raikið,  sem  hægt  væri  að  ft\,  mundi  það  verða 
álitlogt  safn. 

Annars  held  eg,  að  fengívonin  sé  ekki  mest  með 
þeirri  aðferð,  að  einstakir  menn  reyni  að  fí\  alraenning 
til  að  láta  bréfin  af  hendi  við  sig,  heldur  raundi  það 
verða  affarasælla  til  frarabúðar,  að  þeir,  sem  út  i  þetta 
hugsa,  kenni  mönnura  úti  í  frá,  að  þessi  hrapallega  glöt- 
un  sendibréfa  sé  syndsaralegt  athæfi,  brýni  hvern  og  einn^ 
sem  þeir  ná  til,  að  halda  utan  um  sín  bréf,  vari  þá  við 
brunahættu  og  fúa  og  bendi  þeim  á,  að  til  só  hvítt  hús 
hér  í  Reykjavik,  Safnahúsið,  Landsbókasafnið.  sera  taki 
við  þessu  þakksamlega  og  geymi  þetta  langtum  betur  en 
þeir  sjálfir,  sýna  mönnum  fram  á,  að  vissast  sé  að  koma 
bréfunum  þangað  sem  fyrst,  að  þeir  geti  sjálfir  rciðið  því 


^kirairj  Um  Mndibréf  M^ 

•og  mœlt  fyrir  um,  hve  nœr  böggulinn  megi  opna,  en  ef 
þeir  vilja  ekki  skilja  þau  við  sig  í  lifanda  liíi,  þá  að 
ibenda  þeim  á,  að  naudsynlegt  sé  að  gera  i  tima  ráðstaf- 
anir  um  meðferð  þeirra  eftir  dauða  sinn,  helzt  í  arf- 
leiðsluskrá. 

Þegar  mörgum  fer  að  lærast  þetta,  kemur  allur  fjöld- 
inn  á  eftir  smám  saman.  Það  er  hægt  að  láta  sér  detta 
i  hug,  að  söfnunarnáttúran,  sem  er  8vo  rík  í  okkur,  ætti 
að  geta  ráðið  eiuhverju  um  þetta.  Þetta  yrðu  að  minsta 
kosti  þarfarí  söfn  en  frimerkin,  sem  nú  hafa  kveikt  i 
mönnum  bráðnæma  farsótt  um  allan  heim. 

Þessi  bréfasöfn  ættu  að  geta  myndað  sérstaka  stofn- 
•un,  þegar  fram  liða  stundir.  Þá  ætti  að  geta  risið  stór- 
hýsi  við  hliðina  á  Landsbókasafninu,  Sendibréfasafnið. 
Þangað  mundi  raargur  vitja,  því  að  þar  yrði  margháttað- 
nr  fróðleikur  saman  kominn.  Og  eg  gæti  hugsað  mér, 
að  geflð  yrði  út,  og  það  áður  en  mjög  langt  liður,  sér- 
fitakt  ritverk,  Sendibréfasafn,  sem  kæmi  út  bindi  af  á 
hverju  ári,  i  likingu  við  Fornbréfasafnið,  með  ýmsum 
völdum  bréfum  frá  kunnum  mönnum  og  ókunnum. 

En  engin  lög  geta,  og  eiga  ekki  að  geta,  skyldað 
menn  til  að  láta  af  hendi  einkabréf,  sem  þeir  fá.  öðru 
máli  gæti  ef  til  vill  verið  að  gegna  um  bréf,  sem  orðin 
eru  gömul,  frá  löngu  látnum  mönnum,  eins  og  t.  d.  sett 
eru  lög  um  verndun  fornmenja.  Annars  á  þetta  að  vera 
undir  mönnunum  sjálfum  komið.  Og  þetta  sjálfræði  er 
ekkert  hættulegt,  ef  mönnum  færi  að  skiljast,  að  bréfin 
séu  menjar,  sem  vert  sé  að  geyma.  — 

—  Þegar  eg  var  barn,  var  raér  sagt  um  týnda  muni, 
t.  d.  ef  eitthvað  af  gullunum  rainum  týndÍBt  eða  ónýttist, 
að  þeir  væru  koranir  i  glatkistuna.  Mér  er  þetta  sérstak- 
lega  minnisstætt  enn,  af  þvi  að  eg  sá  fyrír  mér  þetta 
kistugímald,  og  raig  langaði  svo  skelfing  mikið  til  að  sj& 
ofan  í  hana.    En  enginn  gat  víaað  mér  á,  hvar  hún  væri. 

Og  enn  langar  raig  til  að  lita  ofan  i  glatkistuna,  þvi 
að  þar  eru  mörg  falleg  gull  saman  komin.  En  hún  er 
iiarðlæst   um   alla   eilifð,    þessi   hirzla  —  ef  hirzlu  mætti 


S44  Um  ■enðibréf  [Skiniir 

kalla.  AUir  geta  þó  l&tíð  í  hana,  en  enginn  tekið  úr 
henni,  og  ekkert,  sem  þangað  kemst,  á  nokknm  tim& 
útkvæmt. 

Hver  maður  á  þvi  sin  vegna  og  eftirkomendanna  að^ 
gera  sitt  til,  að  þangað  komist  sem  fæst  af  þvi,  sem  á 
ekki  þangað  að  fara.  Það  er  lika  verið  að  vama  þvi 
nú  orðið  á  mörgum  sviðum.  I  útlöndum  er  jafnvel  farið- 
að  láta  hljóðritana  geyma  raddir  manna  og  málróm.  En- 
bæði  hér  og  annarsstaðar  fara  enn  sendibréfin,  þessar 
hljóðu  tungur  timans,  þessir  sagnarandar  um  fortiðina^ 
unnvörpum  i  glatkistuna. 

Jón  Sigurðitson 
frá  Kaldaðamesi. 


Frá  Frakklandi,  1916-1917. 

Eftír  John    Galsworthy. 


Klukkan  var  yfir  ellefu,  og  póstskipiíS  haföi  staSnæmst  fyrir 
nokkurri  stundu,  þef^r  vér  komum  upp  á  þilfariQ  og  urKum  þess- 
vísari,  aS  skipið  þokaSíst  hflBi^t  í  glaða  tunglaljósi  inn  höfnina  í 
áttina  til  húsanna  í  Havre.  ^að  er  eins  og  aS  sigla  inn  í  annan 
heim,  þegar  mann  ber  sjóIeiSÍH  aö  borg  á  nœturþeli.  Eg  minnist- 
þess,  aS  mór  hefir  tviavar  áSur  orSiS  eins  við:  þegar  eg  kom  til 
San  Francisco  austan  að  með  eimHkipi,  og  í  annaS  siun  er  eg  leiS 
i  róSrarbát  inn  í  Abingdon  viS  Thames.  Havre  lá  í  ró  og  fegurS, 
dálítiS  dularfiill,  upp  eftir  hœSunum,  með  Ijósafjöld,  er  enginn  virt- 
ist  DOta.  ÞaS  var  kalt,  en  loftið  var  undir  eins  öSru  vísi.  ÞaS 
var  þurrara,  léttara  en  loftið  sem  vér  komum  ór,  og  manni  var 
létt  ura  hjartHð  og  sló  það  ögn  örara  en  áður.  í  tunglsljósinu  voru 
húsin,  er  risu  hvert  að  baki  öðru  með  lokuðum  hlerum,  lík  á  lit 
og  blópi  að  nœturlagi  —  föl,  hlœlótt,  skelglituð.  Vór  fœrðumst 
hœgt  inn  raeð  hafnarhlaðinu,  heyrðum  fyrstu  frönsku  raddirnar, 
sáum  fyrstu  fróosku  andlitÍD,  og  fórum  aftur  ofan  aS  sofa. 

Mikil  var  alúSar  kurieisin  á  hernaSarskrifstofu  brautarstöövar- 
innar,  þegar  vér  fengum  hin  nauðsynlegu  skírteini  fyrir  spítala- 
leiðarbréf  vor;  en  það  kostaði  t(u  uínútna  skriftir  fyrir  tvo  skrif- 
stofuþjóna,  er  þó  höfðu  hraðan  við.  O^  manni  varð  að  hugsa:  Er 
unt  b8  sigra  meS  alt  þetta  form  (  eftirdragi?  Svona  er  það  alstað- 
ar  á  Frakklandi  —  ofmörg  foricsatriði,  ofmargir  menn  viS  aS  ann- 
ast  þau.  Eins  og  Frakkland  gœti  ekki  treyst  sjálfu  sér,  án  þess 
að  Dostra  viS  að  fœra  alt  í  ietur,  sem  eogiun  lítur  á  aftur.  £q 
Frakkland  g  œ  t  i  treyst  sjálfu  sér.     ÞaS  eru  Ijótu  Mkriftirnar! 

Eini  förunautur  vor  var  ekki  hermaSiir,  en  í  fasi  hans  var 
hinn  sami  ól/saulegi  vottur  um  hliitdeiid  í  striðinu,  er  nálega  hver 
maður  á  Frakklandi  ber  með  i-ér.  Vór  fóriim  um  víðáttumiki9> 
land,  ósáiS  undir  nóvemberlofti ;  hiHÍn  i  hlé  við  hin  stóru  tró,  860» 


846  Frá  Frakklandi,  1916-1917  [Skirnir 

Ijkja  réttbyrnis  um  bœndagarðana  í  Normandí.  Á  ökrunum  var 
iátt  af  fólki. 

P*rÍ8  er  París,  var  það  og  mun  œ  verða.  París  er  ekki  Frakk* 
land.  Hefðu  Þjóðverjar  tekið  París,  þá  befðu  þeir  náð  á  sitt  vald 
ihjartanu  í  líkama  Frakklands,  miðstöð  œðakerfis  þess;  en  anda 
Frakklands  hefðu  hinar  þungu  bendur  þeirra  ekki  gripið,  því  að 
'hann  befir  þar  aldrei  búið.  París  er  hörð  og  annrík;  Frakkland 
■  er  það  ekki.  París  ann  skemtunHm,  Frakkland  elskar  lífið.  París 
er  glæsilegur  útlendingur  í  landi  sínu.  Og  þó  búa  þar  margir 
sannir  franskir  menn  og  franskar  konur  og  margur  ramfranskur 
fimáreitur  er  þar  yrktur  í  garði  lífsins. 

Á  Lyonar-stöðinni  eru  »loðinkinnar«  (poilus)  að  fara  með  lest- 
inni  Buður  á  bóginn.  Þarna  pjáum  vér  þá  fyrst  aagliti  til  auglitis 
i  frœgðarljóma  þreytunnar.  Þeir  eru  þreytulegir,  rykugir  og  sterk- 
legir.  Sinn  Hvipur  er  á  hverju  andliti,  ekkert  þeirra  er  tómt  eða 
iþesjs  manns,  er  lœtur  aðra  hugsa  fyrir  sig.  Þeir  hlœja  ekki  hrotta- 
ilega  né  heimaklega.  í  samanburði  við  þ4  eru  ensku  andlitin  svip- 
'laua  og  Eiiglendingar  harðvaxnir  og  —  snotrir.  Þeir  eru  hlaðnir 
skringilegum  byrðum,  vasar  þeirra  tútna  út  af  brauði  og  pytlum; 
blágrái  búningurinn  þeirra  er  fallegri  en  bermannabúningurinn  okk- 
ar,  og  kollóttu  hjálmarnir  fara  þeim  vel.  Oss  virðist  jafnvel  sjálf- 
um  sem  »Tumarnir«  okkar  séu  steyptir  i  sama  mótinu,  en  af  öll- 
um  þessum  hóp  eru  naumast  tveir  klœddir  eins.  Franskir  her- 
*menn  nnna  öfgunnm ;  þeir  geta  gengið  í  dauðann  uppatroknir  með 
bvíta  hanzka;  þeir  geta  þózt  góðir  af  að  ganga  órakaðir  og  (  bætt- 
um  fötum.  Einn  peirra  Btendur  og  starir  á  spjaldið,  þar  sem 
skráðir  eru  farartímar  og  viðkomustaðir  járnbrautarlestanna.  Þreytu- 
legt   andlitið    á    honum    er    töfrandi    og  augnaráðið  svo,  að  eg  get 

•  ekki  lyst  því.  Það  er  eins  og  honum  sé  horfið  það  sem  gerist  í 
kring  um  hana.  Wales  búi  eða  Hálendingur  gæti  horft  svona,  en 
enginn  Englendingur. 

I  vagninum  okkar  eru  fjórir  franskir  liðsforingjar.  Þeir  tala 
•hvorki  við  okkur  né  hver  við  annan;  þeir  halla  eót  aftur  í  sæti 
sínu  og  sofa,  hreyfa  sig  naumast  alla  nóttina.  Einn  þeirra  hrjtur 
lítið  eitt,  en  með  einp  konar  prúðmensku.  Við  skiljum  við  þá  árla 
morguns  í  Valence  og  komum  ofan  á  hina  stormsömu  járnbrautar- 
stöð.     Áður  en  stríðið  hófst,   byrjaði  ferðaœfintjrið  þarna.     Valence 

•  er  indælt  orð,  og  þarna  er  hliðið  að  Snðurlöndum.  Þegar  kom  frá 
Valenc?,  var  timinn  til  að  vakna,  svifta  horninu  á  gluggtjaldinu 
tfrá    og    horfa    á  landið  í  fyrstu  skágeislum  sólaiinnar:  einkennilegt 


^kireirj  Frá  FrakkUndi,  1916-1917  847 

flléttuland  tneC  gulleitura  hœSum  í  fjarska;  leika  þar  þurar  vind- 
bviður  í  Ijósrauðura  blómura  möndlutrjánna.  En  nú  var  dimt  yfir 
Yalence,  því  að  þaS  var  í  nóvember,  og  rigning.    I  biðsalnum  voru 

^rír  þreyttir  bermenn  er  reyndu  aC  aofa,  og  einn,  er  sat  iippi  og 
Takti,  og  var  bonum  það  feimniblandin  gleði  að  fá  sinn  bluta  af 
kökum    okkar    og  blöðum.     Svo  var  haldið  áfram  í  morgunregninu 

ion  í  Dauphiné,  eftir  dálitilli  brautarálmu.  Nú  eru  aftnr  tveir 
liðaforingjar  í  vaguinum  okkar  og  einn,  sem  ekki  er  hermaður. 
jþeir  tala  í  hálfum  hljóðum  um  stríðið  eða  þá  hœrra  um  gististað- 
ina  í  Valence.     Einn  þeirra  er  höfuðsmaður,  fríður  sjnum,  aldraður 

-og  föðurlegur  á  svip,  andiitið  breiðara  en  á  Englendingi  og  skín  úr 
])ví  meiri  ást  á  lífinu,  og  ögn  minni  virðing  fyrir  því.  Liturinn 
á  augum,  kinnum  og  hári  er  dypri.  Þegar  þeir  tala  um  stríðið, 
er  rómurinn  alvarlegur  og  dulur.  >Les  A.nglais  ne  lácheront  pa8<, 
(Englendingar  bregðast  ekki)  eru  einu  orðin  sem  eg  heyri  p;1ögt. 
Yillj^i  liðsforinginn  eegir:     ))0g  hveniig  vœri  hœgt  að  hegna^?    Ee 

'heyri  ekki  svar  höfuða  mannsins,  en  af  leiftrinu  i  augum  hans  má 
ráða,  að  það  er  mannlegt  og  viturlegt.  Lestin  vindur  sér  áfram  l 
fitormi  og  regni  upp  raeð  straumhörðu  fljóti,  um  fjallarœtur  og  BÍð- 
SD  um  ung  fjöll.  Aðaltrén  eru  naktar  Langbarðalanda  uspir, 
Helzta    smáþorpið    liggnr   um  hvassan  hnúk  og  gnæfa  berir  turnar 

.  á  titidinura.     Liturinn  er  altttaðar  raógrár. 

Við  erura  koranir.  Hávaxinn  og  sterkur  ungur  hermaður,  sera 
Allur    er    eitt  bro3,  hvo  að  Hkin  /  hvítar  teunurnar,  þrifur  farangur 

-okkar  út,  vagn  þ/tur  með  okkur  í  hrakviðrinu  upp  í  gegnum 
bœinn,  og  þá  niður  aftur  og  yfir  fijótið,  upp  eftir  lougum  furu- 
flkógargöngum,  og  nú  erum  við  koranir  á  spítalann  okkar. 

Hve  raennirnir  eru  raargvíslegir  kringura  langa  borðið  við 
miðdegisverðinn  I  Og  þó  eru  þeir  líkir  í  einu:  eins  konar  fjör  og 
Ðœmleiki  er  þeira  öllura  Baraeiginle^ur.  Surair  eru  ögn  tortryggnir 
við  þesaa  njkomnu  menn,  eu  sú  tortryggni  hefir  persónulegan  blœ, 
er  ekki  Htóttar  tortryggni  né  heldur  er  það  bú  hin  duraba  vörn,  er 
vér  terajura  oss  í  Euglandi.  FraiiHknr  herraaður,  sé  hann  ekki  frá 
Parí^,  á  eitthvað  af  barnaeðliuu  í  sér,  honura  svipar  til  bariiH,  sem 

•  6f    til    vill  veit  raeira  en   þú,  bariis,  sem  hefir  lifað  mörgum  æfum 

-Á  uiidaii  þessu  lífi,  gáfaös  barns,  er  Bkynjar  skap  þitt,  og  kemur 
fúslega  til  þín  raeð  meiðslin  sin^  þðg^r  þ^  finnur  að  þú  vilt  líta 
á  þau.  Hann  er  laus  viS  það  að  I/ta  öfugt  og  önugt  á  mein  híi\, 
eins    og    03S  Englendingum  er  kært.     Ef  til  viU  hœttir  honum  við 

.&S   dekra    við    þau,    stunda    þau    með    einkennilegum    blendingi  af 


Í348  Frá  Frakklandi,  1916—1917  [Skiriiir 

stóumanna  glaðvœrð  og  dapurri  tillátðsemi.  ÞaS  er  eins  og  alt 
annaC  í  fari  hans;  hann  finnur  alt  hvo  niiklu  fljótar  en  vér  — 
hanu  er  svo  miklu  nœmari  fyrir  áhrifum.  Aa/ndarmunur  á  mönn- 
um  er  greinilegri  en  í  voru  landi.  Þarna  er  hávaxinn  Savoy- 
ma5ur  úr  riddaraliðinu;  hann  er  handarvana,  hefir  Ijóst  yfirskegg, 
burstað  upp  til  endanna,  þrekinn  og  sterkur,  gráeygur,  gœddur 
eins  konar  spaklegu  sjálfstrausti;  að  eins  tuttugu  og  sex  ára,  ea 
gœti  verið  fertugur.  Þarna  er  sann-rómanskur  maður,  sem  var 
grafinn  í  jörð  niður  við  sprengingu  hjá  Verdun;  fríður  synum, 
dökkhærður,  höfuðið  hnöttótt  og  litur  í  kinnum.  Hann  finnur  aS  • 
öUu  og  gerir  gys  aö  því,  er  jafnaðarmaður,  háðfugl,  fallegur  maður 
og  þróttugur,  sk/r.  og  gengur  í  augun  á  konum.  Þarna  eru  bænd- 
ur  tveir  frá  miðju  Suður-Frakklandi.  Þeir  þjást  báðir  af  slœmri 
lendagikt;  þeir  eru  tillitsseinni,  augnráðið  dapurt  og  minnir  á  apa;. 
er  sem  þjáningar  þeirra  séu  þeim  gáta.  Hér  er  sannfranskur  mað- 
ur,  síðherji  (Territorial)  frá  Roanne,  yfirkominn  af  gikt,  kvikur  og 
kátur,  og  þjáður,  bráðlyndur  og  blíðlyndur,  fremur  lágur  veztí»- 
sólbrendur,  móeygður,  heldur  bjarthærður,  kjálkafríður  og  laglegur 
í  andliti;  það  er  sál  í  augunum,  er  horfa  ögn  upp  á  við;  fjörutía 
og  átta  ára  —  elztur  þeirra  allra.  Þeir  kalla  hanu  a  f  a.  Og  hór 
er  prentari  frá  Lyon.  Hann  hefir  fengið  taugalömun  við  spreng- 
ingu ;  litaraft  í  raeðallagí,  stuttur,  kringluleitur  og  snotur,  mesti 
mannúðar-  og  hugsjónamaður,  heirailiskær  og  hion  kurteisasti. 
Augnaráðið  minnir  ögn  á  hund.  Og  hór  er  annar  taugalaraaður;: 
hann  er  frá  »herjuðu  8væðunura«.  Augun  mógrœn,  tortrygginn 
mjög,  en  ber  þó  hjarta  í  brjósti,  þegar  á  reynir;  snotur,  hugsandi, 
snöggur  í  hreyfingum  sem  körtur,  tauganæmur  og  vill  fara  sínu 
frani.  Svona  er  sinn  með  hverju  móti.  Séu-  nokkrir  eiginleikar 
sameiginlegir  þeitn  öllum,  þá  eru  þeir  næmleikinn  fyrir  áhrifum ' 
oe  ástúðin.  Um  hóp  af  £nglendingura  finst  manni  þetta  ekki. 
Aðar  gerði  eg  mér  í  hugarlund,  að  á  bak  við  kurteisi  og  menn- 
ingarbrag  Frakka  leyndist  ögn  af  eðli  t/grisdýrsins.  I  einum  skiln- 
ingi  er  það  ef  til  vill  svo,  en  það  er  ekki  grundvöllur  skaplyndis 
þeirra  —  fjarri  því!  Bak  við  tigriseðlið  er  attur  maður  meS 
raargra  alda  raenuingu,  og  kemur  það  fram  jafnt  bjá  öllum^ 
Kurteisi  Frakka  er  enginn  yfirborðs  eiginleiki;  hún  er  siðfágun,  er 
á  sér  eðlileg  upptök  í  hlyju  hjarta;  hún  er  vottur  ura  næmtskyn-- 
bragð  á  skapi  og  tilfinningura  annara;  hún  er  runnin  af  menningu^ 
sem  er  svo  gömul,  að  hún  tengir  Baraan,  undir  ólíku  yfirborði». 
alla    þessa    raargvíslega  mótuðu  menn  og  kynþœtti  —  Savoy-meutt* 


-fikírnir]  Fr4  Frakklandi,  1916—1917  349 

•og  Suður-Frakka,  íbúa  Mið-Frakklands  af  latuesknm  uppruna, 
Norður-Frakka,  Bretóna,  Gaakóna,  Baska,  Augvergnebúa,  jafnvel 
ííormaudímeun  að  nokkru  leyti,  og  Parísarbúa  —  bindur  þá  alla 
hl/jum  og  traustum  œttarböndum.  Það  er  eins  og  þeir  hafi  allir 
aetið  öldum  saman  undir  vegg  og  látið  kvölddólina  gagnverma  sig, 
•«ÍD8  og  eg  hefi  svo  oft  séð  gamla  fólkið  í  þorpunum  sitja  á  kvöld- 
in.  Sól  Frakklai.dd  befir  gert  þá  alla  líka;  hiu  mikla  og  sœla  sói, 
«em  ekki  er  of  suðrœn,  en  einmitt  mátulega  suðræn. 

Og  fröuðku  konurnar!  Séu  karlmennirnir  bundnir  þessu  dal- 
arfulla  œttarbandi,  hve  miklu  fremur  eru  konurnar  það  Hvuð  er 
,}>að  þá  í  eðli  fröusku  konunnar,  er  gerir  hana  svo  alveg  einstaka? 
1  einni  bók  eftir  Anatole  France  segir  dóttir  við  móður  sína:  Tu 
•6  8  pour  lea  bijoux,  je  suis  pour  les  dessous^.  (Þú 
•ert  gefin  fyrir  gimsteinana,  eo  eg  fyrir  línskrautið).  Frönsk  kona 
et  i  andlegum  skilningi  pour  les  dessous.  Hún  er  gædd 
«érdtökura,  fastheldnum,  skjrum  og  slyngum  gáfum.  Það  finst, 
hvar  sem  farið  er  ura  Frakkland,  í  öllum  st/éttum  —  i  aveit  og  í 
borg.  Hún  getur  ekki  eytl  og  spent,  hún  gerir  gott  úr  hverjum 
'hlnt  og  suvr  út  hans  beztu  hlið.  Ætti  eg  að  nefna  áþreifanlegt 
■  dœmi  virðingar  fyrir  sjálfitm  sór,  þá  mundi  eg  segja  —  franska 
konan.  Auðvitað  er  það  sérHtök  tegund  þeirrar  dygðar  og  að  miklu 
leyti  bundin  við  þennan  heim;  og  ef  til  vill  kemur  bún  ekki  alveg 
eÍDs  skyrt  í  Ijóð  nú  og  áður.  Á  spítalanum  eru  nokkrar  franskar 
konur:  þjónustudtúlkurnar,  sem  halda  öllu  í  góðri  reglu  —  bless- 
uð  matreiðslukonan,  8em  við  unnnm  ekki  að  eins  fyrir  steikina,  sem 
(hún  bjr  til.  Hún  er  stoit  af  syni  sínum,  sem  er  bermaður.  Aður 
en  striðið  hófst  var  hann  prófessor,  nú  UDdirforÍDgi !  Sjálf  er  hún 
efouð,  á  tvö  hús  í  smábænum.  Hún  er  þyð  og  þolinmóð,  og  mjög 
ráðrík  um  réttina,  sem  hún  bj'r  til  og  blandnir  eru  þeim  efnum  og 
ilmi,  sem  einkennir  alt  það,  Hem  ramfranakt  er.  í  litla,  hrukkótta, 
'bleikföla  andlitinu  á  henni  byr  mikil  mildi  og  btilling;  alt  af  er 
'hún  rólega  hæverak  og  alvarleg,  en  tekur  yndiulega  öllu  gamni  og 
sýnir  viturleg  vinahót  þeim,  sem  það  eiga  skilið.  Hún  er  gÍDisteÍDn 
aem  vill  gera  eitthvað  pour  la  Frauce  (fyrir  Frakkland).  Og 
hér  er  frú  Jeanne  CauiiIIe,  sem  á  tvær  dœtur  og  einn  son,  of  ung- 
an  til  að  vera  hermaður.  Það  var  eldri  dóttir  hennar,  sem  vildi 
koma  og  þvo  gólf  i  spítalanum,  en  var  neitað  um  það,  af  því  að 
hún  var  of  falleg.  Og  móðir  hennar  kom  í  staðinnf  kona,  sem  ekki 
.þurfti  að  koma,  um  fimtugt,  eu  þrekvaxin  sem  franskar  konur  eru, 
ifuui  í  vangans  slœðu  dökkri4[,  hárið  enn  svart  og  andlitsdrœttirnir 


Híé  Ttk  Frakklandi,   1916—1917  [Skírnir- 

fallegir  og  reglulegir.  Ed  hvað  hún  var  dugleg!  Hún  er  líka 
skrafhreyfin  og  gamansöm,  þegar  tími  er  til.  Og  Claire,  sera  segist 
vera  veil  og  draumlynd;  en  hvern  skyldi  gruna  það?  Átján  ára, 
en  holdug  eins  og  fertug  kona  og  rétt  að  byrja  að  grennast.  Húd 
ber  sig  eins  og  franskar  stúlkur  læra  frá  blautu  barnsbeini  að  ber& 
sig;  augun  fögur  eins  og  í  suðrœnni  skógardís,  skœr,  brún  o^-  gáfu- 
leg,  og  ögn  skóggengin.  Hún  hugsar  lítið  um  sjálfa  sig  —  ólíkt 
enskum  stúlk  :m  á  þeim  aldri  — ,  hefir  gaman  að  því  að  vinna  og 
leika  sór;  bí  ::góða  »dómgrsind«,  sem  kallað  er,  og  hl/tt  hjarta. 
Sann-frönai  ^ona. 

Þá  er  »hÚ8freyjan«  á  búgarðinum,  sem  gefur  spítalanum  mjólk- 
ina;  gráeygð  gœðakona,  er  gerir  verk  bónda  síns,  sem  er  á  her- 
stöðvunum.  Hún  á  litla  stúlku  og  dreng,  sællegri  og  rjóðari  en 
alt,  sem  augað  lítur.  Og  svo  á  hún  lítinn,  eineygðan  mág,  sem 
drekkur.  Það  veit  guð,  hann  drekkur!  Hvenær  sem  maður  fer  í 
spítalaerindum  inn  í  þorpið,  raá  sjá  asna-kerru  spítalans,  raeð  fall' 
ega,  gráa  aananura  fyrir,  við  Café  de  rUniverse,  eða  hvar  það  nú 
er,  og  þá  er  segin  saga,  að  Charles  er  þar  inni.  Hann  leiðir  I  o  ð- 
i  n  k  i  n  n  a  n  a  okkar  í  freistni,  og  þarf  að  vísu  ekki  mikið  til  þess. 
Frakkland  er  of  auðugt  af  víni.  Sólin  í  frönsku  vínunum  fjörgar 
og  gleður  blóðið  í  œðura  Ftakklands.  En  gjóf  vínsins  er  ekki  varitT- 
vel.  Sjá  raá  auglýst  raeð  stórura  stofum,  að  drykkjuskapur  hafr 
orðið  Frakklandi  dyrari  en  fransk-þyzka  stríðið  1870  —  ekki  veit 
eg  hvað  satt  ei  í  því!  Franskur  drykkjuskapur  er  ekki  eins  lúa- 
legur  og  okkar  bjór-  og  whisky-þarab,  en  ekki  er  skeratilegt  að  sjá 
hann,  og  hann  ópryðir  fagurt  land. 

Hvað  landið  er  fagurt!  Aldrei  hafði  eg  áður  skynjað  litatöfra 
Frakklands.  Bleikrauð  leirflöguþök,  grábláir  eða  dökKgrœnir  hlerar. 
Og  svo  hið  virðulega  suið  og  einföldu  fletir  á  húaunum,  sem  eru 
laus  við  alt  tildurskraut  eða  línur,  er  stíga  til  þess  eina  að  fara 
niður  aftur.  Alstaðar  eru  hlynirnir  með  sínura  fjölbreyttu  stofnuna 
og  dansandi  léttleik.  Ekkert  er  yndislegra  en  hlynir  að  vetrarlagi, 
þegar  granvaxnar  greinarnar  og  sraáhnapparnir  riða  við  heiðfölan 
hirain,  og  ekkert  er  grænna  á  surarum  og  fegurra  eu  sóldröfnóttur 
skuggi  þeirra.  Sín  litasál  er  í  hverju  landi  —  og  birtist  bezt  á 
vetrura.  Það  er  vonlaust  verk  að  lýsa  slíkri  sál  í  fáura  orðura; 
en  se^ja  raætti,  að  sál  Spánar  væri  brún,  írlands  grœn,  Englands 
krít-blá-grœn,  Egiptalands  sera  glampanai  sandsteinn.  En  er  lysa 
ekal  lit  Frakklands,  þá  gefur  það  óljósa  hugmynd,  að  segja  að 
hann  sé  Ijós-fjólublár;  blærinn  er  lóttur,  fjörgandi,  tær —  að  rainsta 


ðkiniir]  Fr&  FrakkUiidi,  1916-1917  SSf 

kosti  á  Mi5-Frakklandi  og  SuCur-Frakklandi.  Þegar  maSur  kemur 
inn  í  euakt  þorp,  hve  fagurt  sem  er  —  og  þau  eru  mörg  mjög 
fögur  — ,  þá  fœr  maCur  aldrei  hina  einkeunilega  skörpu  hugar- 
skynjan,  aem  kemur  yfir  mann,  þegar  maSur  fer  inn  í  eitthvert 
franskt  smáþorp  eða  franaka  borg  —  sömu  skynjan  eins  og  þegar 
horft  er  á  málverk  eftir  Francesca.  Blár  viSarreykurinn,  Ijósrauð- 
ur  tígulsteinninn,  gráir  hlerarnir,  grábrúnir  hlynir,  bláfölur  himinn, 
gulleit  húsiu,  og  umfram  alt  hreinar  línur  og  tœrt  loft.  Aldrei 
gleymi  eg  síSkveldi  einu,  er  eg  þeydti  heim  i  vagni  aS  loknum 
einhverjum  eriudum.  Sóliu  var  að  ganga  til  viðar  og  brauzt  nú 
fram  úr  sk/junum  eftir  þy kkviðrisdag ;  fjölliu  Ijómuðu  í  purpura- 
og  rÓRalit,  snœvi  typt  við  bláan  himin ;  undursamlegur  Ijós-fjólublár 
blœr  leið  sem  reykur  um  dalinn,  og  háu  trén  —  hlynir  og  k/prus- 
YÍðir  —  gnœfðu  sem  turnar.  Ekki  er  furða  þó  Frakkar  séu  and- 
ríkir,  orð,  sem  er  svo  ólíkt  orðinu  >andlegir«  á  voru  máli,  því 
aS  það  eru  þeir  ekki;  þeir  eru  fyrst  og  fremst  borgarar  þessa 
heims  —  líka  frönsku  trúmennirnir.  Því  er  þuð,  að  þeir  yfirleitt 
bera  meira  frá  brunni  félagslífsins  en  vér,  þokueyjarskeggjar,  sem 
lifura  ekki  nema  hálfu  lifi,  vegua  þess  að  vér  metum  6vo  mikils 
óframkvœmdar  siðkenningar  vorar.  Ekki  einn  Englendingur  af  tíu 
trúir  því  núí  raun  og  veru,  að  hann  eigi  anuað  líf  í  vœnd- 
um,  en  vantrú  hans  hefir  ekki  enn  sœtt  hann  við  það,  að  njóta 
þessa  'ífs  sem  bezt,  eSa  kveðið  niður  afturgöngur  þeirrar  trúar,  er 
hann  hefir  kastaS.  Helður  himiun  og  björt  sól,  sem  þó  er  ekki  svo 
heit,  aS  hún  lami  athafnaþróttinn,  hafa  í  Frakklandi  getið  af  sór 
skœrari  augu  og  skyrari  heila  og  mengaS  sálirnar  dálitlu  af  beil- 
brigðri  holdsbyggju.  Frakkar  fyrirlíta  ekki  né  vaurœkja  meðulin 
til  að  ná  markinu.  Þeir  gera  ráð  fyrir  þv/,  að  til  só  karl  og  kona. 
Þeir  vita  að  til  þess  að  lifa  góðu  lífi  verður  að  eta  vel,  til  að  eta 
vel  verður  að  matreiða  vol,  til  að  matreiða  vel  verður  að  rœkta 
jörðina  vel  og  viturlega.  Frakkland !  Láttu  þér  í  tíma  vor  illu 
örlög  að  kenuingu  vetða.  Glataðu  ekki  ást  þiuni  á  laudinu,  láttu 
ekki  stóriðnaðarstefniina  gleypa  bœndalyðinn  og  ginningar  auðsins 
og  glys  borgauna  draga  þig  iuu  í  sina  vonarvana  hringi.  Vér  Eug- 
lendingar  höfum  með  brauki  og  bramli  farið  langt  inn  í  paradís 
véla,  reykháfa,  kvikmynda  og  fimm  aura  blaða.  Yér  höfum  látiS 
arf  vorn  af  'ueilsu,  vlrðuleik  og  fegurð  fyrir  auð,  sem  þó  er  illa 
skift.  Þú  stóðst  riðandi  á  sama  hengifluginu  þegar  stríðið  kom, 
og  raeð  heljarhrarami  sínum  og  styrjarstormi  bíður  það  búið  aS 
hrinda   þér   fram    af.     Streiztu  móti  af  öllum  mœtti !     Aðalhœttur 


Æ6B  Frá  Frakklandi,   1916—1917  [Skirnir 

þínar  tvœr  eru  drykkur  og  ^inningar  stórborganna.  Engin  kynslóð 
getur  varðveitt  heilsu  og  fagra  siði,  ef  hún  fellur  djiipt  fyrir  þess- 
um  freistingum.  Þór  mun  jafnvel  ekki  farnast  eíns  vel  og  okkur, 
ef  þú  bilar.  Við  höfum  grófari  og  þolnari  taugar,  enda  höfum  við 
.minui  yndisþokka  að  missa.  Þú  hefir  skarað  fram  úr  fyrir  yndis- 
þokfca  þiiin  og  virðingu  fyrir  sjálfu  þór.  Ef  þessar  dygðir  dvína, 
eina  og  þter  verða  að  dvíua  í  kámugum  klóm  stóriðnaðarins,  þar 
sem  nienn  drekka  sér  til  fróunar,  þá  sloknar  stjarna  þín.  Bónd- 
inn  lifir  hörðu  lífi;  bændur  verða  fljótt  hrukkóttir  og  veðurbitnir; 
(þeir  eru  eiigir  englar.  En  þó  þeir  sóu  þröngs/nir  og  aðsjálir,  tor- 
tryggnir  og  hneigðir  til  drykkjar,  þá  eiga  þeir  sér  rætur  og  veru  í 
sönnu  lífi,  við  brjóst  náttúrunnar,  og  varðveita  eins  konar  einfald- 
an  virðuleik  og  heilbrigði,  sem  fer  forgörðum  í  stórborgunum.  Ann- 
astu  bæiidurna,  og  landið  þitt  sér  um  sig. 

I  tali  við  »loðinkiunana«  okkar  urðum  vér  þess  varir,  að  þeim 
iliggur  ekki  vel  orð  til  þingmannanna  sinna  —  hafa  ekkert  traust 
á  þeim.  Um  franska  stjórnmálamenn  veit  eg  ekkert;  en  ekki  er 
það  ötuudsvert  að  stauda  í  þeirra  sporum  og  hætt  er  við,  að  skórnir 
kreppi  að  þeini  eftir  stnðið.  En  »lcðinkinninn«  hefir  nú  enga  trú 
á  ueiiiUj  hafi  hann  nokkurn  tíma  haft  hana,  nema  trúna  á  landið 
BÍtt,  eii  hun  er  8V0  rótgróin,  að  hann  gefur  út  fyrir  hana  sinn  síð- 
asta  Iifsþyrsta  blóðdropa  og  bölvar  sjalfum  sór,  og  hverju  sem  er, 
fyrir  þetta  hetjuæði  sitt. 

Á  Hpítalanum  okkar  var  ungur  Spánverji  úr  útlendingaliðsveit- 
inni.  Haun  hafði  verið  í  Csimbridge,  og  leit  aðkomnum  augum  á 
alt  fraiiskt.  Hann  leit  svo  á  sem  »mór  er  fjandans  8ama«  (je  m'en 
fouti-m)  væri  ríkjandi  í  franska  hernum.  Það  væri  undarlegt,  ef 
Bvo  væri  ekki.  Skynugir  menn  geta  ekki  þolað  þau  örlög',  að  mann- 
lífið  ^ó  svona  ár  eftir  ár  gert  að  strýtuleik.  Til  allrar  haraingju 
-fyrir  Frrtkkland,  þá  hefir  föðurlandsást  soua  þess  aldrei  verið  neytt 
upp  a  þá.  Hún  hefir  sprottið  í  hjarta  þeirra,  eins  og  grasið  og 
villiblómiu  á  grundinni,  jafnhliða  frjálsræðinu  til  að  finna  að  og 
ávíta.  »Loðinkinnanum«  stendur  á  sama  um  alt,  það  er  svo  sem 
auðvitið!  En  hann  er  sjálfur  ofurlítiU  ómeðvita  hluti  af  Frakk- 
landi.  og  um  pjálfau  sig  stendur  engum  á  sama.  Ríkisræktuð  fóð- 
urlandsást  hleypti  þessu  striði  af  stað;  hún  er  sóttkveikja,  er  veld- 
ur  stórmenskuæði  og  blindu.  Ríki  sem  kennir  föðurlandsást  í  skól- 
um  sínum  er  á  leið  til  vitfirringar!  Enginn  skyldi  treysta  slíku 
ríki!  Þeir  sem  vilja  að  England  og  Frakkland  að  stríðinu  loknu 
^ari    að    dæmi    hinnar   ríkiriðnu  þjóðar,    er  opnaði  þessar  flóðgáttir 


"fikirnir]  Trk  Frakklandi.    1916-1917 

■-dauQans,  og  kenni  börnum  sÍDum  trylta  landsdýrkun  undir  g«ela- 
nafninu  föSurlandsást,  þeir  eru  aS  reka  naglana  í  Wkkistur  landa 
sinna.  >M6r  er  fjaudang  sama<(  er  eSlileg  afleíöing  þriggja  ára 
^tríÖB  og  miklu  betra  en  hin  leiðitama  örvœnting,  sem  svo  margir 
(þýakir  hermenn  hafa  enda6  í.  Vér  vorum  í  Lyon  þegar  fréttist 
vum  rúsanesku  stjórnarbyltinguna  og  undanhald  Þjóðverja  frá  Ba 
rpaume.  Borgin  og  járnbrautarstöðin  voru  fullar  af  hermönnum. 
(Þar  var  enginn  guðmóður,  engin  æoing,  ekkert  annað  en  hin  venju- 
lega  þreyta  og  kalda  ró.  Og  macni  varð  hugsað  til  þess,  hvernig 
'>loðinkinninn<  getur  veriö,  hngsað  til  raiðdagsverðarborðsins  um  jól 
•in  á  spítalanum  undir  grœnum  blómfestum  og  rósrauðum  Kína- 
i-ljdskerum.  I>ar  mátti  heyra  klið  og  mas  og  hlátur  þeBsara  frjálsa 
sog  óþvinguðu  manna  í  rauðu  Bpítala-sloppunum  sínum.  Frakkar 
•eru  Bvo  glaðvœrir,  svo  miklir  œringjar.  Hið  ömurlega  heljarfarg 
iþessa  stríðs  virðist  voðalega  grimmilegt,  þegar  það  kemur  niður  á 
Blíkri  þjóð,  og  haleitur  er  sá  hetjuandi,  sem  þeir  hafa  borið  ósegj- 
anlegar  hörmungar  þess  með.  Úti  1  litla,  afskekta  þorpinu  okkar, 
sem  á  sinni  tíð  var  rómverskt  þorp  og  enn  á  sér  leifair  af  róm- 
Terskum  múrum  og  borgum,  átti  hvert  heimili  sína  feður,  brœður, 
syni,  fallna,  stríðandi,  hertekna,  eða  særða.  Mæðurnar  voru  aðdá- 
anlegar.  Gömul  hjón  ein,  í  pjátrarabúð,  höfðu  mist  eldri  son  sinn, 
en  yngri  sonurinn  var  á  v/gstöðvunum.  Reyndu  þau  jaftian  að 
BtiIIa  Big  um  að  minnast  á  stríðið,  en  þó  fór  svo  œt(ð  að  lokum  í 
þau  skifti,  sem  vér  komum  til  þeirra,  að  þar  kom  tal  þeirra  nlður, 
■og  að  vörmu  spori  fór  móðirin  að  gráta  og  þögult  tár  fóll  niður 
um  kinn  hins  aldurhnigna  föður.  Þá  benti  hann  á  landabrófið  og 
sagðí:  »En  lítið  þér  á,  hvar  þeir  eru,  Þjóðverjarnir!  Getum  vór 
Btaðnæmst  þar?  Það  er  ómögulegt.  Vér  verðum  að  halda  áfram 
unz  vér  höfum  rekið  þá  bnrt.  Það  er  (Sttalegt,  en  hvað  á  að  gera? 
Æ,  hann  sonur  okkar  —  hann  var  svo  efnilegur!*  Og  móðirin, 
sem  sat  grátandi  við  að  hÚA  sem  bezt  um  tinstengurnar,  tautaði 
gegnum  tárin:  »11  faut  que  Qa  finisBe;  mais  la 
France  —  il  ne  faut  pas  que  la  France  —  NoB 
chera  fils  auraient  óté  tuós  pour  rienl«  (Þetta 
verður  að  taka  enda;  en  Frakkland  —  ekki  má  Frakkland  —  Elska 
Bynirnir  okkar  hefðu  þá  verið  drepnir  til  einskis).  Vesalings  hjón- 
in  !  Eg  man  eftir  öðrum  hjónum  uppi  í  brekkunni.  Gamla  konan, 
tíguleg  eins  og  hertogafrú  —  ef  hertogafrúr  eru  tígulegar  —  bað 
okkur  endilega  að  koma  inn  og  setja  okkur  niður,  svo  að  hún  gœti 
2>ví  betur  skrafað  við  okkur  um  syni  sína:    einn  var  fallinn,  annar 

23 


864  Fri  Frakklandi,   1916—1917  (Skírnir 

flœrSur,  tveir  enn  á  vígvellinum  og  sá  yngati  ekki  enn  oógu  gam> 
all.  Og  meSan  við  stóðum  þarna,  kom  faðirinn,  gamall  bóndi,  meS 
yngsta  souinn.  Hann  var  ekki  alveg  í  3ama  hug  og  gamla  konan 
og  ekki  eins  rólegur;  honum  virtist  að  menn  vœru  nú  á  dögum 
engu  betri  en  des  betes  féroces  (villidjr).  Og  sannast  aXS- 
segja  var  bændaöldungsspeki  hans  eins  miklu  æðri  en  keisaranna 
og  stjórnarerindrekanna  eina  og  líf  hans  var  œðra  en  þeirra.  Ekki 
laugt  frá  þessum  litla  búgarði  er  sá  staður,  sem  fremur  öllum  öðr- 
um  í  þessu  fjalllendi  vekur  fegurðartilfinningu  manns  og  hugleiS- 
ingar.  Þar  atendur  gamalt  klaustur,  yndislegt  og  afskekt  við  fjalls- 
rætur  og  lykja  hæðir  um.  Nú  er  það  haft  fyrir  búgarð.  Á  því 
er  ein  gluggarós,  smágerð  eins  og  kongulóarvefar  væri  ofinn  í  stein- 
virkið.  Þangað  höfðu  gömlu  munkaniir  leitað,  til  þesa  að  vera 
lausir  við  deilurnar  í  aðaldalnura  og  brotsjóa  bardaganna.  Mátti 
enn  sjá  menjar  hins  friðsæla  lífs  þeirra,  fiskitjarnir  og  akur,  sem 
enn  var  í  rækt.  Hefðu  þeir  lifað  á  þessum  dögum,  þá  hefðu  þeir 
verið  í  stríðinu,  barist  eða  borið  særða  menn  af  vígvellinum,  eins- 
og  prestar  Frakklands,  sem  mér  er  sagt  að  ellefu  þúsund  séu  fallair 
af  —  eg  vona  að  það  sé  ekki  satt.  Svona  fer  heiminum  fram. 
Kíki  himnanna  kemur ! 

Vór  vorum  í  þorpinu  daginn  sem  liðsmennirnir  1918  fengu' 
fyrstu  tilkynninguna  um  herþjónustu.  Daprar  voru  mœðurnar,  sem' 
horfðu  á  syni  sína  gauga  um  strætin  með  merkjum  og  söng  til  aS^ 
sýna,  að  þeir  væru  teknir  gildir  og  væru  reiðubúnir  að  gerast  fall- 
byssufæða.  Eg  þori  aS  segja  að  ekki  einn  einasta  þessara  pilta 
langaði  í  hjarta  sínu  til  að  fara.  Þeir  hafa  séð  of  marga  af  bræðr- 
um  sínum  koraa  aftur  vígslitua,  og  saknað  of  raargra  sem  aldrei 
koma  aftur.  En  þeir  voru  engu  ókátaii  en  nyliðamir,  sem  vér  aá-- 
um  vorið  1913  í  Argelóa  í  Pyreneafjöllum,  er  fóru  með  söng  og 
hávaða  daginn,  sem  þeir  voru  skráðir. 

Það  var  fleira,  sem  minti  oas  og  litla  þorpið,  á  blóðrauðu  lín- 
una,  sem  dregin  er  á  landabréf  Frakklands.  Á  spítalanum  okkar 
voru  menn  frá  herjuðu  löndunum,  án  allra  fregna  um  konur  sínar 
og  fólk,  er  múrað  var  inni  bak  við  járntjaldið.  Einstöku  sinnum 
barst  þó  elnhver  fregn  til  þeirra  og  áhyggjunum  létti  ögn  frá 
hjartauu;  þeim  stökk  bros  einn  eða  tvo  daga.  Einn  var  bjá  okk- 
ur  meS  lamaSa  fætur,  er  allan  daginn  sat  við  aS  flótta  mialita- 
þræSi  og  tefla  skák.  Alt  hans  fólk  —  kona,  faSir,  móðir,  systur 
—  öll  voru  þau  á  valdi  Þjóðverja.  Lengi  má  leita  til  að  finna 
svo  góðan  dreng,   og  dœmalaust  var  haun  þakklátur  og  geðprúður,- 


SkirDÍr}  Fri  Frakklandi,   1916-1017  886 

en  aldrei  hefi  eg  »é6  sorgbitnari  augu.  í  þorpinu  var  lítil  stúlka 
til  aö  míuna  oss  á  stríðiö,  því  aC  aldrei  gátum  vér  geugið  svo  fram 
hjá  búðinni  fólkBÍns,  sem  skotið  hafði  skjólHhÚHÍ  yfir  hana,  Hð  vér 
fœrum  þar  ekki  inn  til  að  líta  á  hana.  Hún  var  átta  ára;  audlit- 
16  töfrafritt,  alvarlegt,  fölt;  augun  grá.  Þarna  sat  hún  og  lék  sér 
•ð  brúðunni  sinni  og  athugaði  þá,  sem  inn  komu.  Þessi  litla  flótta- 
stúlka  að  minsta  kosti  var  elskuð  og  hamingjusöm;  en  eg  held  a5 
hún  hafi  ímyndað  sér,  að  vór  mundum  nema  hana  í  brott  einhvera 
daginn  —  vér  störðum  svo  mikið  á  hana.  Hún  hafði  það  við  sig, 
sem  veldur  þv/  að  sum  andlit  hrífa  oss  eins  og  fegurstu  liataverk. 
1  allri  þessari  sáru  sorg  og  langvinnu  þjániugum  væri  þaS- 
sannarlega  undarlegt,  ef  glaðveera  og  glöggdœma  franska  eðliðgerði 
ekki  uppreisn  og  leitaði  sér  nokkurrar  útrásar  í  kœruleysi  eða 
beiskum  ávítum.  Kraftaverkið  er  það,  að  þeir  halda  alt  af  áfram, 
á  hverju  sem  veltur,  og  sleppa  aldrei  takinu.  Þeir  eru  fljótir  aS- 
dofna  og  fljótir  að  lifna  aftur,  og  verða  að  œmta  og  skrœmta;  en 
þeim  liggur  hœrra  hjarta  en  rómur.  Ast  þeirra  á  landinu,  seni  er 
alt  eitt  og  ást  þeirra  á  sjálfum  sér  —  en  það  er  dypsta  ættjarðar- 
ástin  —  hún  er  takniarkalaus.  Þessum  tveim  djgðum  eða  löBtun> 
(hvort  sem  heldur  vill)  — ,  glöggdæminu  annars  vegar,  en  hins  vegar 
sjálfsástinni  eða  sjálfsþóttanum,  ef  menn  vilja  það  heldur  —  þeim 
lendir  alt  af  snman.  Frakkar  eru  hvorttveggja  í  senn:  lausir  viS- 
að  þjkjast  af  sjálfum  sér  og  fullir  af  sjálfsþótta.  í  huga  sfnum 
og  orðum  rífa  þeir  niður  alt  franskt  og  sjálfa  sig  með,  um  leið  og 
þeir  í  hjarta  sér  og  með  athöfnum  sínum  hefja  þá  hina  somu  hluti 
til  skjja.  1  augum  £nglendinga,  sem  eru  dulir  og  alt  af  snúnir 
til  varuar,  virðast  þeir  alt  af  vera  að  gefa  höggstað  á  sér;  en  sá, 
sem  skilur,  sér,  að  þetta  er  alt  þáttur  í  þeim  œvarandi  leik  and-^ 
stœðanna,  sem  mótar  skaplyndi  Frakka  og  heldur  því  í  einkenni- 
legu  riðandi  jbfnvœgi.  >BráðIifandi«  er  það  orð,  sem  nianui  flv^^ur 
oftast  í  hug  um  Frakka.  Tilfinningar  þeirra  og  skynsemi  ve^a  isalt 
óaflátanlega,  með  leiftursnö^'gum  sviftiugum.  Eg  held,  að  einmitt 
þessi  sífelda,  snögga  breyting  veiti  þeim  það  hald  á  líðandi  Htund, 
sem  er  sérRtakt  fyrir  þá.  Þeir  svífa  aldrei  inn  í  þokuheini  kenu- 
inganna  og  draumanna.  Höfuðið  fær  ekki  tíma  til  aS  faia  á  sprett 
áður  en  hjartað  tekur  í  taumana,  og  hjartað  ekki  að  taka  til  sinna 
ráða  áður  en  höf uðið  kallar :  >Bíddu  við  !<  Þeir  skynja  báða  heima, 
en  með  svo  skjótri  skiftisvipan,  að  þeir  gefa  sig  hvorugum  alveg  á 
vald.  Gætið  að,  hve  >trúin<C  kalda  er  spakleg  og  tiltölulega  hl/  í 
Frakklandi.     £g    man    svo    vel    þegar    gamli    presturinn  í  þorpinu 

23* 


d66  Frá  Frakklandi,   1916—1917  [Skirnir 

okkar  kom  til  hádegisverðar,  hvaSa  gaum  hann  gaf  raatnum  og 
hversdðgslegum  störfum  vorum,  en  1/ka  þeim  málefnum,  «em  víð- 
tœkari  voru;  hve  vel  hann  naut  kaffisins  og  vindlingsins.  Og  alt 
í  einu  virtiat  honum  bregða  undarlega  við,  eins  og  niaður  heyrði 
hjarta  hans  eegja:  »Ó,  börnin  góð,  hór  sit  eg  og  eyði  tímanum; 
eg  verð  að  koma  til  ykkar«.  Eg  sá  hann  í  garðinum  vera  að  tala 
við  einn  »loðinkinnann«  okkar,  ekki  um  sál  hans,  heldur  líkama; 
hann  lagði  höndina  mjúklega  á  öxl  honum  og  ávarpaði  hann:  Mon 
c  h  e  r  f  i  1  8  (kæri  sonur  minn).  BlessHður  gamli  maðurinn  !  Jafn- 
vel  trúarbrögðin  sjálf  ætla  sér  hór  ekkí  meira  en  þau  orka  —  að 
færa  hjálp  og  huggun  örvingluðum  og  þjáðum.  Þau  fylgja  forminu, 
og  brosa  þó  við. 

Leyndardómur  franskrar  menningar  er  fólginn  i  þessu  riðandi 
jafnvægi.  Af  fjörugri  einingu  hugar  og  hjarta,  vits  og  akyns  í 
frönsku  eðli  er  runnið  alt  hið  sviphreina  form  franska  lífsins,  form, 
seni  raenn  vita  að  er  form,  en  skilja  hvaða  gildi  hefir.  Tamið  yfir- 
bragð  sprettur  af  verkan  og  gagnverkan.  Það  er  meginþáttur 
menningarinnar,  vegna  þess  að  það  eitt  talar  nægile^a  skýrt  í 
heimi,  sem  sjálfur  á  rót  sína  í  leik  óteljandi  namvirkra  og  sundur- 
leitra  laga  og  krafta.  Frönsk  metining:  er  nákomin  eðliskjarna  til- 
veiuunar,  vegna  þess  að  hún  er  gædd  eins  konar  lifandi  heilbrigði, 
ér  aldrei  fer  vill  vegarins,  eða  geri  hún  það,  ratar  skjótt  aftur  á 
meðalveginn.  Hún  hefir  tvo  aðalókosti  kosta  sinna:  Hún  ann  forminu 
uni  of  og  er  of  tortryggin.  Franska  eðlið  er  mjög  ófeilið.  Og  það  er 
skilJHuIegt!  Frakkar  eru  miðja  vega  milli  norðurs  og  suðurs.  Blóð 
þeirra  er  of  blandað  fyrir  guðmóðinn  og  mejining  þeirra  of  gömul. 

Eg  hafði  aldrei  skilið  til  fulls,  hve  gamalt  Frakkland  er,  þang- 
aS  til  vér  komum  til  Arles.  í  lestinni  okkar,  sem  var  troðfull, 
stóðii  »loðinkinnar«  þétt  í  gnngunum.  Hávaxinn  og  vingjarnlegur 
heifylkishöfðingi  (colonel)  bauð  einum  þeirra,  er  var  mjög  þreytu- 
legur,  inn  í  vagninn  til  okkar.  Hann  fór  að  skrafa  um  það  í 
J)reytulegum  róra,  hve  aðdáanlega  ve!  konurnar  önnnðnst  störfin 
ein.ir  á  búgörðunum.  »Ef  við  fáum  hálfsmánaðíir  leyfi«,  sagði  hann, 
>þá  gengur  alt  vel;  við  gerum  þá  erfiðustu  verkin,  sem  konurnar 
aniia  ekki,  og  jörðin  kemst  í  lag.  Hún  þarf  að  fá  slíkan  hálfs- 
mánaðartíma  við  og  við,  raon  colonel;  sura  störf  á  búgörðun- 
um  geta  konur  ekki  unnið«.  Og  herfylkishöfðinginn  kinkaði  sínum 
magra  kolli  ákaft  til  samþykkis.  Vér  stigum  úr  vagninum  í 
myrkrinu,  og  var  suðrænn  svipur  og  suðrænar  raddir  umhverfis. 
GÍBtihúsvagninn    litli    smaug    undir    eins   með   okkur  inn  í  gamlar, 


Skirair]  Fri  Frakklandi,    1916—1917  867 

háar  og  rnjög  þröDgar  götur,  er  sjDduot  italskar.  ÐagÍDD  eftir  var 
BUDDudagur,  HÓiukÍD  og  hiotiniiin  beiður  o^  blár.  Á  torgÍDU  fram- 
an  viC  gistihús  vort  var  hópur  af  alþjSufólki  urohverfis  standmjDd 
Mistrals  og  maBaði  Baman  eða  hlustaði  á  stúlka,  er  söng  ömurlega 
BÖngva.  Var  sá  hópur  einR  forneskjulegur  tils/ndar  og  verið  hefði 
á  Italiu  eða  Spáni.  ÞaDD  forneskjusvip  bafa  hlutirnir  að  eins  í 
Suðurlöndum.  Vér  gengum  upp  á  leiksviðið  (Arena).  Þessi  undra' 
verða  rómverska  byggÍDg,  er  sumstaðar  hefir  verið  rifin  niður, 
annarataöar  bjgð  upp  af  Serkjum,  er  að  sögn  njlegur  þáttur  í  œfi 
Arles.  Því  að  þúsuod  árura  áður  en  Rómverjar  komu,  atóð  Arles 
í  blóma  og  átti  sér  menningu.  Hvað  áttum  vér  eyjafífl  áður  en 
Rómverjar  korau?  Hvað.  átti  hin  prússneska  þursaþjóðt  Ekki  eina 
BÍnni  Róraverja  í  vœndum!  Það  er  raikilsvert,  að  Frakkland  nú' 
tímans  stendur  á  gömlum  merg  suðrœnnar  meuningar.  Það  hefir 
göfgað  hið  grófara  blóð,  er  runnið  befir  inn  í  landið  síðustu  fimtán- 
huiidruð  árin.  Svo  sem  ný  vín  batna,  er  þau  blandast  gömlum 
góðvinum,  svo  hefir  blóð  frönsku  þjóðarinnar  batnað  og  mildast  viS 
blöndunina.  Þegar  maður  stóð  á  hæstu  hœð  þessa  stórhjdis,  í 
borginni,  sem  er  eldri  en  sjálf  Rómaborg,  var  sem  tilfinningin  með 
undarlegum  hœttí  nœði  um  víða  veröld,  og  maður  fann,  að  straum- 
ur  mannlífsins  slitnar  hvergi  og  að  hugþótti  mannanna  er  fánjcur. 
Hreppametnaður  nútiðarríkjanna  virtist  aumlegur  í  hinu  bjarta 
]ofti  yfir  þessu  volduga  steinvitui  aldanna. 

í  mörgum  efnum  voruDX  vér  allir  komnir  á  heljar  þröm,  þeg- 
ar  stríðið  stöðvaði  oss.  Eigum  vér  að  því  loknu  að  þejsa  fram  af 
brúninni,  eða  halda  í  vi6  hestinn,  sitja  um  stund  í  söðlinum  og 
skjgnast  uni  eftir  betri  leið?  Vór  vorum  allir  á  þeirri  þjóðgötu, 
er  leiðir  inn  1  helvíti  stórfjrirtœkjanna  og  ruddaskaparins,  auðviiði- 
legs  Btundarhagnaðar  og  augnabliks  æsingar.  Hvort  sem  vór  bjugg- 
um  norðar  eð»  sunnar,  þá  vorum  vór  allir,  hver  með  sínum  hœtti, 
á  flejgiferð  inn  í  Biðlejsið.  Skjldum  vér  finna  leið  inn  í  hreinna 
loft,  þar  sem  virðingin  fjrir  sjálfum  sér  situr  að  völdum,  en  ekki 
gróðÍDD,  og  Bmíðaðir  verða  eÍDu  bíddí  eDO  fágætir  hlutir  og 
varanlegir? 

Frá  Arles  fórum  vér  til  MarseiIIes  til  að  sjá  hvernig  sú  borgin 
lití  út  á  Btríðstímum,  sem  mest  alþjóðaborg  er  í  heimí.  Var  þaS 
undursamleg  sjón  að  ajá  hið  iSandi  líf,  sem  þar  var.  Sé  ástœða  til 
þess,  að  Frakkland  finni  meira  til  stríðsins  en  nokkurt  anuað  stór- 
land,  þá  er  það  víst,  að  Marseille  finnur  mÍDÐa  til  þess  eD  allar 
aðrar  stórborgir.     Húu   blóragast  í  sönnu  ofurmagni  lífs  ng  lita.     í 


858  Frá  Frakklandi,    1916—1917  [Skirnir 

troðfullum  götunum  ægir  hér  cllum  þjóðflokkum  saman,  nema  frá 
MiðEvrópu:  Frökkum,  Serbum,  Spánverjum,  Algieringum,  Grikkj- 
um,  Aröbum,  Kabjlum,  Rússum,  Indverjum,  ítölum,  Englending- 
um,  Skotum,  Gyðingum  og  Núbíumönnum.  Mílulangar  skipakví- 
ariiar  fuUar  af  skipum.  Yfirfljótanlegt  er  af  alls  konar  matvœlum. 
Allir  eru  glaðvœrir  og  annríkir  í  hinu  bjarta  og  þurra  Ijósi.  Þar 
sáum  vór  hina  fegurstu  sjón,  og  ef  til  vill  þá  er  mest  mœtti  auð- 
mýkja  Vesturlandaraann.  Það  voru  tveir  arabiskir  riddaraliðsmenn, 
er  gengu  niður  aðalstrætið  í  síðum  einkennisskikkjum,  hvítum  og 
rauðum;  hinir  hvítu  vefjarhettir  þeirra  voru  búnir  dökkum  loð- 
skinnum  og  hölluðust  lítið  eitt  aftur.  Þessir  menn  voru  fullar  þrjár 
álnir  á  hæð  og  genga  þeir  í  hægðum  sínUm,  reyktu  vindiinga  og 
sneru  höfðinu  hægt  til  beggja  hliða,  eins  og  úlfaldar  eyðimerkurinn- 
ar.  I  sólbrunnum,  mögrum  og  skeggjuðum  andlitunum  á  þeim 
var  hvorki  fyrirlitning  nó  áhuga  að  sjá,  ekkert  annað  en  dyrlega 
sjálfsnægju;  en  við  hliðina  á  þeim  virtist  sem  allar  aðrar  mann- 
tegundir  væru  lítilfjörlegar  og  skiftu  engu  máli.  Guð  má  vita,  um 
hvað  þeir  voru  að  hugsa  —  hugsanirnar  hafa  líklega  verið  álíka 
bverfular  og  reykurinn,  sem  þeir  blésu  út  um  sínar  vel  gerðu  nasir 
—  en  fegurð  þeirra  og  yndisþokki  var  óviðjafnanlegur.  Og  þegar 
naaður  sá  í  huga  sér  iðnaðarborgirnar  okkar  miklu.  í  vestri  og  norðri, 
•og  litlu,  fölu,  hrjáðu  örverpin,  sem  þœr  unga  út,  þá  varð  maður 
bæði  hryggur  og  skömmustulegur. 

I  Marseille  úði  og  grúði  af  herraönnum.  I  Lyon,  Valence, 
Arles,  jafnvel  í  minstu  bæjunum  var  aragrúi  af  þeim,  og  var  þetta 
þó  um  þær  mundir,  er  bandamenn  hófu  sóknina.  Sé  mannafli 
Frakklands  að  þrotum  kominn,  eins  og  sumir  halda  fram,  þá  dylur 
það  það  svo  vel,  að  það  er  engu  líkara  en  verið  vœri  að  fara  af 
ötað  með  fyrsta  liðið. 

Frá  Marseille  fórum  vór  til  Lyon.  Eg  hefi  heyrt  nienn  segja 
ura  þá  borg,  að  hún  vœri  hörmulega  tilbreytingarlaus;  en  í  sam- 
anburði  við  Manchester  eða  Sheffield  er  hún  eins  og  himnaríki  sam- 
anborið  við  helvíti.  Milli  tveggja  straumharðra  fljóta  undir  háum 
hálsum,  líkist  hún  helzt  Florence,  sem  væri  orðin  að  voldugri  verzl- 
xinarborg.  Vera  má  að  hún  sé  dapurleg  i  þokuveðri,  en  himininn 
vnr  blár  og  sólin  skein;  það.  var  einmitt  verið  að  byrja  mikla  kaup- 
btefnu,  og  var  mikill  anuríkis-  og  myndarbragur  á  hverjii  stræti. 

Englendingar  hafa  alt  af  haft  óljósan  grun  um  það,  að  Frakk- 
land  vœri  ekkert  siðsemdarland.  I  augum  þess,  er  kemur  þangað 
«inungi8  sem  geatur,  er  Frakkland  siðbezta  land  stórveldanna  fjögra 


-Skirnir]  Fri  FrakklaQdi,    1916—1917  868 

—  Frakklands,  Rússlands,  EDglands  og  Þ/zkalands.  Það  er  þa8 
landiQ,    þar    Rem    heimilislífið    er  Hterkast,    og  gÖtulífiS  Bœmilegaot. 

•Ungir  menn  og  ungar  stúlkur  sjást  þar  aldrei  ganga  saman  eða 
liggja  i  hálfgerSum  faðmlögum,  eins  og  á  voru  puritanska  Englandi. 
Menn  leika  sór  ekki  aö  eldinum  —  optnberlega  að  minsta  kosti. 
Silakepps-ást     enska    verkamannaiyðsins    er    auðsjáanlega    ekki    við 

ihœfi  franska  blóðsins,  sem  rennur  hraðara  í  seðunum.  Frakkar  eru 
einn^itt    nógu    suðrœnir   til  þess  að  draga  ekki  ástalíf  sitt  til  synis 

'frani  í  dagsljósið.     Sérstakur  skóli  franskra  skáldsöguhöfunda   hefir 

■skapað  þetta  álit  á  Frakklandi,  með  ýktum  sögum  úr  Parísarlífinu. 
Hvernig  sem  lífi  þeirra  Frakka,  sem  í  borgum  búa,  er  farið,  þá  em 
þeir  engan  veginn  fulltrúar  þeirra  miljóna  Frakka,  sem  ekki  búa  í 
borgum.     Og    séu    frönsku  konurnar    1  é  g  e  r  e  s    (lóttúðugar),    eins 

vOg  eg  hefi  heyrt  franskan  mann  komast  að  orði,  þá  eru  þær  heims- 

■  ins    beziu    mœður,    og    trana    ekki  ^léttúð^  sinni  klunnalega  fram. 

'Bagt  er  að  margir  heimilis-sorgarleikir  muni  koma  fram,  þegar  stríð- 

•inu  lykur.  Ef  svo  fer,  þá  verða  þeir  ekki  leiknir  á  Frakklandi 
einu,    og  í  samanburði  við    hina,    sem  syna  þá  trúmensku,  er  gœtt 

'hefir  verið  öll  þessi  voðaár,  verða  þeir  sárfáir.  Til  að  skilja  rótt 
siðgœði  Frakka,  hygg  eg  að  vér  verðum  aftur  að  minnast  hinnar 
almennu  niðurstöðu,  er  vér  komumst  að  um  skaplyndi  þeirra  —  aS 
höfuð  og  hjarta  skiftast  þar  skjótt  á  um  völdin,  sem  gerir  það  aS 
verkum,  að  þeir  lenda  hvorki  í  öfgum  púritana  né  hófleysis,  heldur 

.halda  eins  konar  jafnvægi. 

Frakkland  mun   koma  breytt  út  úr  þessu  stríði,  og  þó  að  öll- 

'um  líkindum  minna  breytt  en  nokkurt  annað  land.  Eins  konar 
sjálfsnœgja,  er  nijög  einkendi  franskt  líf,  mun  hverfa.  Eg  bvst  viS 
að  Frakkland  opni  dyrnar,  verði  umburðarlyndara  við  annara  smekk 

■og  hugsjdnir,  og  það,  sem  er  of  þröngt  og  r/gbundið  í  frönskum 
skoðunarhœttí,  mildist.  Frakkar  munu  græða  á  því  að  draga  úr 
sinni  araour  propre  (sjálfsást)  —  sem  að  vísu  er  œskilegur 
eiginleiki,  þegar  hún  er  ekki  um  skör  fram. 

Jafnvel  París  hefvr  opnað  hjarta  sitt  ögn  síðan  strlðið  hófst; 
og  hjarta  Parísar  er  lokað,  hart  og  óþolinmótt  gagnvart  útlending- 
um.  Vér  tókum  eftir  þvi  á  spítalanum,  að  hve  nœr  sem  Parínar- 
búi  kom  þar,  þá  fylgdi  honum  ann&ð  andrúmsloft  og  hann  styrSi 
dansinum,  hljótt  eða  hávœrt.  Einu  var  þar  sem  Aimé  hét;  hör- 
und  hans  var  eins  og  á  barni,  bann  var  hraðmœltur  og  talaði  lágt 
og    rumdi    ögn    í  honum,    og  þegar  hann  fór  frá  okkur,    var  hann 

•orðinn    sá,    sem  alt   snerist  um.     Þar  var  annar  hjá  okkur,    ungur 


360  Fr4  Frakklandi,    1916—1917  [Skiridir 

maöur,  rauðhœrður;  þegar  hann  var  brott  í  leyfi,  var  sem  spítal- 
inn  væri  allur  annar,  svo  mikill  friður  var  þar.  Synir  Parísar  eru 
sérstakur  kjnflokkur,  alveg  eins  og  Lundúnabúar  eru  það.  Eg  get 
ekki  sagt,  að  eg  botni  í  þeim;  þeir  eru  gerðir  úr  fjaðurmögnuðu 
efni,  eiu8  og  gúmmihnettir.  Og  Parísarkonurnar !  Guð  forði  mér 
frá  að  segja,  að  eg  þekki  þær.  Þær  eru  lokuð  bók.  Jafnvel  Par- 
ísarbúar  eru  nú  samt  umburðarlyndari  við  oss,  hina  þumbaldalegu 
Englendinga,  en  þeir  voru  fyrir  stríðið;  má'vera^  að  þeir  hafi  séð,.. 
að  hafa  mátti  nokkurt  óvœnt  gagn  af  oss.  Og,  vel  á  minst:  ÞaS> 
er  sagt,  að  í  þeim  héruðum,  sem  brezku  herirnir  hafast  við,  þi 
imyndi  sumir  Frakkar  sér,  að  vér  séum  komuir  til  að  setjast  þar 
að.  Það  er  þó  geysi'hláleg  hugmynd!  Og  hve  önmrlegu  Ijósi  hún 
bregður  yfir  söguna,  yfir  tortryggnina,  sem  komin  er  upp  á  millr 
þjóðanna,  á  ófeilnína,  sem  breytui  manna  hefir  gróðuraett  djúpt  í 
mannlegum  hjörtum.  Nei !  Væri  það  hugsanlegt,  að  brezka  stjórn- 
in  fœri  þannig  aö  ráði  sínu,  þá  mundu  íbúar  Bretlands  fara  úr 
landi,  gaaga  í  lið  með  Frökkum  og  hjálpa  þeim  til  að  reka  bölv'- 
aða  ágengnÍBseggina  úr  landi! 

En  V  ó  r  rákum  oss  hvergi  á  þessa  skringilegu  trú.  Á  öl!u 
þessu  svæði  Frakklands,  sera  troðfult  er  þessum  einkeunilegu  ver-- 
um,  enskum  körlum  og  konum,  fengum  vér  alstaSðir  aðdáaulegar 
viðtökur,  er  gengu  oss  til  hjarta.  Ekki  í  eitt  eiiiasta  skifti  alla- 
þessa  löngu  vetrarmáuuði  heyrðum  vór  óvinsamlegt  orð ;  vér  mætt- 
um  hvergi  neinu  öðru  en  sannri  kurteisi  og  alúð.  ^Loðiukinnar^T 
og  bændur,  dyraverðir  og  embættismenn,  hefðarfrúr,  læknar,  þjón- 
ar,  búðarfólk  var  ávalt  nærgætið,  vingjarnlegt  o>;  !ét  sér  hugar- 
haldið  um,  að  vér  værum  sem  heima  hjá  oss.  Jafnvel  hundarnir 
buðu  oss  velkomna !  LítiII,  svartur  hálf-pommernskur  hundur  kom 
óboðinn  og  settist  að  hjá  okkur  á  spítalanum.  Við  köUuðnm  hann 
Aristides.  En  þegar  hann  var  með  okkur  á  gönguferðum,  mættum 
Tið  stundum  hóp  af  krökkum  sem  kölluðu:  »Pompom!  Voilá 
Pom-pom!«  og  fóru  með  haun.  Aður  en  nóttin  datt  á,  var  hann 
œfinlega  korainn  til  okkar  aftur  raeð  sundurnagað  band  eða  reim 
dinglandi  um  hálsinn.  Honum  leiddust  krakkarnir  hræðilega.  Vér- 
fólum  hann  í  hendur  »loðinkinnanna«  okkar  kvöldið  dapra,  sem  vér 
urðum  að  kveðja,  taka  í  siðasta  sinn  í  allar  þesaar  vingjarnlegu 
hendur,  og  yfirgefa  hin  vinalegu  aiidlit.  Vagniuu  flutti  oss  brott. 
gegnum  litla  þorpið,  eftir  dalnuni  niilli  aspnma,  sen>  voru  að  byrja 
aÖ  fá  vorlit  á  greinarnar,  en  ökjóiiun  flaug  yfir  veginn  ofan  sL 
fljótsbakkann. 


Skirnir]  Fr&  Frakklaodi,    1916—1917  861 

Frakkland  geymir  bjartað  vel  í  brjÓHti  sér  og  ber  það  ekkí 
utankiœða.  En  Frakkland  opnaöi  lijarta  sitt  einu  sinni  og  lét  ow 
BJá  gulliS,  sem  þar  er  geymt. 

Og  avo  fórum  vér  frá  Frakklandi  einn  rígningardag,  og  skild-^ 
um  þar  eftir  iijartað  liálft.  Guðtn.  Finnbogason  þýddi. 


VIÐ  DÝFLIN. 


Ef  í  liö  þitt  brestur  bráSur  flótti, 

bittu  Hkó  þinn,  far  að  öllu  rótt! 

Hvert  Bkal  fl/ja?     Hvað  má  nokkur  ótti? 

Hœlislaust,  og  bráðuni  komin  nótt  — 

>Til  taianda 

eg  kemst  ekki  í  kveld^, 

Magði  Þorsteinn. 
Seytján  fóru.     Sextán  féllu  í  stríði, 

suð'rí  D/flin  eltu  bana  sinn  — 

afkonist  hann,  sá  eini,  er  ekki  fl/ði 

án  þeHs  fjrst  að  biiida  skóinn  sinn  — 

)>Til  íaUnds 

eg  kemst  ekkí  í  kveld«, 

sagði  Þorsteinn. 
Þ6  að  depri  djarfðyii  víga-blinda, 

drenginn  þann  mun  hugstór  kannast  við^ 

sem  ei  skirrist  skóinn  sinn  að  binda 

skammarlauBt,  þó  fl/i  annað  lið  — 

>Til  Íslands 

eg  kemst  ekki  í  kveld<, 

sagði  Þorateinn. 
Til  þess  lands  er  drjúgau  veg  að  vinna 

von  þín  ung  sem  kjölnum  st/rði  frá 

komið  babb  í  bátinn  allra  hinna. 

Bittu  skóinn!     Hvað  mun  liggja  á 

>Til  íslands 

eg  kemst  ekki  i  kveldf, 

sagði  Þorsteinn. 

Stephan  G.  Stephannson. 


Frá  málstreitu  Norðmanna. 


Það  er  kunnugt,  að  Norðmenn  nú  um  langan  tíma  hafa  veri 
illa  staddir  með  rit-  og  menningarmál  sitt.  Það  eru  nefnilega  tv 
ritmál  í  landinu :  hið  svo  nefnda  ríkismál,  er  upphaflega  var  danska, 
en  nú  hefir  breyzt  allmikið  vegna  áhrifa  frá  talmálinu,  einkum 
talmáli  borganna ;  í  því  eru  eins  og  kunnugt  er  allmörg  sórnorsk  orð 
og  orðatiltœki,  og  á  seinni  tímum  hafa  menn  enn  fremur  tekið  upp 
p,  t,  k  í  staðinn  fyrir  b,  d  (d  :  6),  g  í  orðum  svo  sem :  t  a  p  e  (f. 
tabe),  bite  (f.  bide  o:  bíta),  uke  (f.  uge)  o.  m.  fl. ;  og  í  tali  er 
það  altaf  borið  fram  á  norskan  hátt  með  »orðaIögunum«  (Tonelag) 
norsku.  Hitt  ritmálið  er  hið  svo  nefnda  landsmá),  sem  ívar  Aasen 
'bjó  til  á  sínum  tíma  á  grundvelli  norsku  mállyzknanna,  einkum 
þeirra,  sem  talaðar  eru  á  suðvesturströnd  Noregs.  Er  það  a  I  vestur- 
norrænt  mál,  eins  konar  beygingasnauð  íslenzka. 

Rimman  á  milli  þessara  tveggja  ritmála  hefir  oft  og  tíðum 
verið  afarsnörp.  RíkismáliS  á  reyndar  langflesta  fylgismenn,  og 
-flest  skáld  Norðmanna  og  vísindamenn  hafa  ritað  á  það  mál.  En 
hins  vegar  eru  landsmálsmennirnir,  þó  fœrri  sóu,  afarötulir,  og  hefir 
iþeim  orðið  talsvert  ágengt.  Þessi  tungnaklofning  hefir  eins  og 
gefur  að  skilja  haft  hinn  mesta  glundroða  i  för  með  sér,  einkum  í 
skólunum,  þar  sem  annaðhvort  (í  lægri  skólunum)  á  um  þessi  tvö 
mál  að  V  e  I  j  a ,  eða  (í  lœrdómsdeildum  mentaskólanna)  á  að  lœra 
ib  œ  ð  i    málin. 

Nú  eru  —  sem  betur  fer  —  nokkrar  horfur  á  því,  að  Norð- 
xnenn  geti  komist  út  úr  þessum  kröggura.  Nefnd,  sem  Stórþingið 
1913  kaus  til  þess  að  íhuga,  hvort  ekki  vœri  hægt  að  láta  málin 
nálgast  hvort  annað  með  þv/  að  bæta  stafsetning  þeirra,  hefir  nú 
komiö  með  álit  sitt,  og  kouungsúrskurður  21.  des.  1917  hefir  fyrir- 
skipað  réttritunarreglur  samkvœmt  uppástungum  nefndarinnar.  — 
Nefndin  —  þeir  Hjalmar  Falk  (formaður),  ívar  Alnæs,  Maríus 
Hægstad,    Knut    Liestel    og    Didrik    Arup    Seip    —   hefir  þó  ekki 


vSkirnir]  Frá  múlstreita  Nor6maDDa  363 

•  faaldið  sér  vi6  aS  bœta  stafMtninguna  eina,  heldur  hefir  einnig 
stungið  upp  á  /mBum  breytingum  í  orðmyndum  og  beygingum. 
£n    þa8    hefir  orðið  til  þess,  að  hún  hefir  ekki  séð  sér  fœrt  annað 

•  en  að  setja  upp  4  (fjögur!)  mál:  1.  ríkismál  með  bœttri  stafsetn- 
"inga;  2.  ríkismál  með  bœttri  stafHetningu  og  með  ýmsum  orðmynd- 
•uro  og  beygingarendingum  úr  talmálinu,  sem  hingað  til  hafa  ekki 
verið  leyfðar  í  skólunum,  þó  þœr  hafi  stundum  sést  á  prenti;  3. 
landsmál  (nýnorska)  með  bœttri  stafsetningu ;  4.  landsmál  með 
bœttri  stafsetningu  og  með  ymsum  orðmyndum  og  beygingarend- 
ingum,  sem  hafa  meiri  útbreiðslu  en  þœr^  sem  hingað  til  hafa  veriS 
mest  tíðkaðar  á  prenti. 

Það  á  að  vera  kjörfrelsi  um  þessi  fjögur  mál,  sem  á  að  nota  i 
skólum,  kirkjum,  embœttisskrifstofum  o.  s.  frv. 

Helztu  breytingarnar  í  stafsetningu  ríkismálsins  eru  þessar:  1. 
rita  skal  á  í  stað  aa  (einnig  í  landsmálinu);  2.  rita  skal  e  í  stað 
89  i  flestum  tilfellum,  þar  sem  hljóðið  er  stutt;  3.  ekki  skal  rita 
d,  þar  sem  ekkert  d  var  í  fornmálinu:  kalle  (ekki  k  a  I  d  e), 
fant  (ekki  fandt);  4.  tvöföldun  samhljóða  í  niðurlagi  orða  eftir 
Btutt  eérhljóð :  opp,  bratt,  fikk;5.  Hinn  afturskeytti  greinir 
lleirtölu  skal  alstaðar  hafa  myndina  •ene:   gutt-ene,  en  gutter. 

£n  þá  er  leyft  að  taka  upp  ýmsar  talmálsmyndir,  svo  sem 
myndir  með  tvíhljóðum:  grein  (í  stað  g  r  e  n),  heim  (i  staS 
h  j  e  ro).  f  I  0  i  t  e  (í  stað  f  I  ö  t  e,  eða  f  I  ö  d  e),  g  r  a  u  t  (i  staS 
gröt  eSa  (;röd);  enn  fremur  margar  einstakar  myndir  hvo  sem 
g  I  0  m  m  e  ((  stað  g  I  e  m  m  e),  e  1 1  e  r  ((  stað  e  f  t  e  r),  g  o  I  v 
(í  stað  g  u  I  v),  k  i  r  n  e  (í  stað  k  j  e  r  n  e)  o.  8.  frv.  ÞaÖ  er  leyft 
að  taka  upp  afturskeytta  kvenkynsgreininn  á  -a,  sem  er  svo  al- 
gengur  um  alt  Austurland  Noregs,  einnig  í  talmáli  borgarbúa: 
kjerringa  (  =  kerlingin),  kua  (  =  kyrin),  enga  (  =  engin), 
gryta  (=potturinn),  en  án  greinis:  kjerring,  ku,  eng, 
gryte. 

I  stafsetningu  landsmálsins  eru  einnig  nokkrar  breyfcingar,  þó 
ekki  eins  margar  og  í  ríkismálinu,  svo  sem  að  rita  t  í  hvorugkyni 
■  afturskeytta  greinisins:  huset  (ekki :  huse);  og  eins  og  í  n'kis- 
málinu  á  -r  að  falla  niður  í  fleirtölu  með  afturskeyttum  greini : 
hestane,  skriftene,  klokkone,  en  hestar,  skrift- 
«r,    klokkor,    án  greinis. 

I  landsmáli  með  leyfðum  breytingum  er  greínirinn  í  kvenkyni 
eintolu  og  hvorugkyni  fleirtölu  altaf  -a  (einnig  í  hinni  sterku  beyg- 
ingu);    fleirtala    kvenkynsorða    endar   eins  og  i  n'kismálinu  altaf  á 


864  Frá  málstreita  Norðmanna  [Skimir 

-er:  skrifter,  klokker.  L/aingarorÖ,  bluttaksorð  og  for- 
nöfu  fá  enga  sárstaka  ending  í  kvenkyni,  nema  liten,  eigen^ 
ingen,  nokon,  annan,  rain,  din,  8Ínoghin,í  kven" 
kyni:  lita,  eiga,  inga,  noka,  a  n  n  a,  mi,  di,  sí  og 
hi.  —  Nafnháttur  skal  enda  á  -e  (ekki  a).  Margar  austnorskar 
myndir  eru  teknar  upp  í  stað  vestnorsku  rayndanna,  svo  sem  bort, 
soramar,  okse  í  stað  burt,  sumar,  ukse;  je  og  vi 
í  stað  eg  og  me  (  =  við);  da,  over  í  stað  dá,  yver;  har, 
fár,  gár,  stár  í  stað  hev,  fœr,  geng,  stend;  f&tt,^ 
8  t  a  1 1    i   stað    f  e  n  g  e  (n) ,    8  t  a  d  e  (n) ,    o.  s.  f rv. 

Sem  dæmi  skal  hér  tekinn  upp  lítill  kafli  úr  synishornuok 
álitsskJHlsins  i  öllum  fjórum  málum ;  mun  hann  betur  skýra  það, 
sem  sagt  er  hér  að  ofan,  þar  sera  fijótt  hefir  orðið  að  fara  yfir 
8Ögu.  £r  hann  úr  œfintyrinu  ura  bóndann,  sera  átti  að  búverka. 
(Mannen  som  skulde  stelle  (stella)  heime  (hjemme). 

Rí  k  i  s  má  I    I : 

Tidlig  oui  morgenen  tok  kjerringen  Ijáen  pu  akslen  og  gikk  i 
engen  og  bkulde  sla,  og  mannen  skulde  da  til  a  stelle  i  huset. 
Forst  vilde  han  til  á  kjerne  smer,  raen  da  han  hadde  kjernet  en 
stund,  blev  han  t0rst  og  gikk  ned  i  kjelleren  for  a  tappe  0I.  Mens 
han  holdt  pá  á  tappe  i  elbolbn,  fikk  han  h0re  at  grisen  hadde 
kommet  inn  i  stuen.  Han  la  i  vei  med  tappen  i  neven  opp  igjen- 
nem  kjellertrappen  som  aller  snarest  og  skulde  se  efter  grisen,  sá 
den  ikke  veltet  kjernen;  men  da  hann  fikk  se  at  grisen  alt  hadde 
veltet  kjernen,  og  stod  og  smattet  pá  fl^ten  som  rant  utover  gul- 
vet,  blev  han  sá  flyende  sint,  at  han  rent  glemte  0lt0nnen  og  drog 
efter  grisen  det  beste  hann  vant.  Han  tok  den  igjen  i  d0ren  og 
gav  den  et  dugelig  spark,  sá  den  blev  liggende  pá  flekken.  Ná 
kom  han  i  hug  at  han  gikk  med  tappen  i  handa;  men  di  han 
kom  ned  i  kjelleren,  var  0lt0nnen  tom. 

Ríkismál    II: 

Tidligi)  om  raorgenen  tok  kjerringa  Ijáen  p&  aksia  og  gikk 
i  enga  og  skuldc  slá,  og  raannen  skulde  da  til  á  stella  i  huset. 
F^rst  vilde  han  til  a  kinne  sm0r;  men  da  han  hadde  kinna  e- 
(eða:  ei)  stund,  blei  han  t0r8t  og  gikk  ned  i  kjell  e  ren  for 
á  tappe  0I.  M  e  n  s  han  h  o  I  d  t  pá  &  tappe  i  0lbollen,  f  i  k  k 
hann  b0re  at  grisen  badde  komm  e  t  inn  i  stua.  Han  la  i  v  e  i 
med  tappen  i  neven  opp  igjennom  kjell  e  rtrappa  som  aller  snarest- 

')  Gleiöletraö  hér. 


-.fittdniir]  Frá  málstreito  NorðmaoDa  365 

og  skulde  se  efter  grisen  8&  han  ik  k  e  velta  kinna;  voen  da  ban 
fik  8  e  at  grisen  alt  hadde  velta  kinna,  og  etod  og  smatta  p  ft 
fle  i  ten  som  r  a  n  t  utover  golvet,  blei  han  8&  flyg  e  n  de  sint, 
at  han  reint  plemte  eltenna,  og  drog  etter  grisen  det  beste  ban 
▼ann.  Han  tok'n  igjen  (att)  i  dara  og  gav'n  et  dugelig  spark, 
B&  han  blei  ligg  e  nde  p&  flekken.  Ná  kom  han  i  hug  at  han 
gikk  med  tappen  i  handa;  men  da  han  kom  ned  i  kjell  e  reOf 
▼ar  eltenna  tom. 

Landsmál    II: 

Tidleg^)  om  morgonen  tok  kjerringa  Ij&en  p^  aksla  og  gjekk 
i  enga  og  skulde  8l&,  og  mannen  skulde  da  til  &  stelle  i  huset. 
Fyrst  vilde  han  til  h  kinne  smer;  raen  da  han  hadde  kinna  ei 
stund,  blei  han  tyrst  og  gjekk  ned  i  kjellaren  for  k  tappe 
49\.  M  e  d'  han  h  e  1  d  t  pá  á  tappe  >  elbollen,  f  e  k  k  han  here  at 
grisen  h<tdde  komm  e  inn  i  Btua.  Han  la  i  v  e  g  med  tappen  i 
neven  opp  igjennom  kjell  a  rtrappa  som  aller  snar  a  st  og  skulde 
8J&  etter  grisen  8&  ban  ikk  j  e  velta  kinna;  men  da  han  fekk 
«j&  at  grisen  alt  hadde  velta  kinna,  og  stod  og  smatta  pá  fleyten 
8om  rann  utover  golvet,  blei  han  s&  flyg  a  nde  sint,  at  han  reint 
glemte  eltetSna,  og  drog  etter  grisen  det  beste  han  vann.  Han 
tok'n  a  1 1  (i  g  j  e  n)  i  dera  og  gav'n  e  i  t  dugeleg  spark,  eá  han 
V  a  r  t  (blei)  ligg  j  a  nde  pá  flekken.  N&  kom  han  i  hug  at  han 
gjekk  med  tappen  i  handa;  men  da  han  kom  ned  i  kjell  a  ren, 
var  0lt0nna  tom. 

Landsmáll: 

Tidleg  om  morgonen  tok  kjerringi  Ij&en  p&  aksli  og  gjekk  i 
engi  og  ekulde  8l&,  og  mannen  skulde  da  til  &  atella  i  huset.  Fyrst 
vilde  hann  til  &  kinna  omer,  men  d&  han  hadde  kinna  ei  stund, 
vart  ban  tyrst  og  erjekk  ned  i  kjellaren  for  &  tappa  0I.  Med'  han 
heldt  p&  &  tappa  i  0lbo1Ien,  fekk  hann  heyra,  at  grisen  hadde 
kome  inn  i  stova.  Han  la  i  veg  med  tappen  i  neven  upp  igjenom 
kjellattrappi  som  aller  snarast  og  skulde  sjá  etter  grisen,  so  han 
ikkje  velte  kinna;  men  d&  han  fekk  sja,  at  grisen  alt  hadde  velt 
kinna,  og  stod  og  smatta  pa  fleyten  som  rann  utyver  golvet,  vart 
han  so  fljugande  sint  at  han  reint  gl^ymde  0ltunna  og  drog  etter 
grisen  det  bettte  han  vann.  Han  tok  han  att  i  d0ri  og  gav  han 
eit  dugeleg  spark,  so  han  vart  liggjande  p&  flekken.     No  kom  haa 


»)  öleiöletrað  hér. 


866  Fr&  m&Utreita  Nor&manDa  [Skimir 

i    hug    at  han  gjekk  med  tappen  i  handi;  men  díi  han  kom  ned  i' 
kjellaren,  var  eltunna  tom. 

2.    og    3.    sýnishorn    eru,    eins  og  menn  sjá,  hvort  öðru  mjðg 
nálœgt.     Yildu  ríkismálssinnar  og  landsmálssinnar  taka  upp  þessar 
vœr  málmyndir,  v»ri  ails  ekki  loku  fyrir  það  skotið,  að  ríkismálitJ- 
og  landsmálið  myndu  að  lokum  renna  saman  í  eitt  mál. 

Vitanlega  myndi  glundroðinn  ekki  hverfa  fyrst  um  sinn,  ollvt 
heldur  fara  vaxandi  um  tíma,  og  myndi  hann  helzt  koma  niður  á 
aumingja  skólabörnunum.  En  þetta  er  viat  eina  hiðin;  enda  er 
ástandið  nú  alla  ekki  svo  að  um  tvö  óskift  mál  só  að  rœða.  Bœðf 
málin  eru  nú  þegar  skift  og  mjög  á  reiki. 

En  hver  sem  úrslitin  kynni  nú  að  verða,  er  málfélagsskap 
Pana  og  Norðmanna  slitið  fyrir  fult  og  alt  með  þessum  konuugs- 
úrskurði.  En  geti  hann  oiðið  til  þess  að  koma  á  föstu  skipulagi 
í  máli  Norðmanna,  getum  við  hinir  Norðurlandabúar  ekki  annaS 
en  óskað  þeim  til  hamingju.  Og  ætli  það  væri  ekki  betra  fyrir 
dönskuna,  að  sk/r  merki  séu  dregin  miili  málanna,  fyrst  félagCK 
skapurinn    g  e  t  u  r    ekki  haldist^). 

Holger  Wiéhe. 


^)  Siðan  þetta  var  skrifaö,  hafa  komið  ýms  mótmæli  frá  ýmsnnr 
mönnam,  einknm  rikism&lssinnnm,  er  finnast  þessar  nmbætnr  helztí' 
frekgengar.  H.  W. 


Ritfregnir. 


íslenzknr  sagnaskáldskapiir.  —  Ekki  fyrir  alU  löngu  651^ 
grein  í  Kristeligt  Dagblad,  þar  sem  sagt  var  fullum  fet- 
um,  að  íslenzkar  bókmentir  gœtu  ekki  þrifist,  nema  íslendingar 
rituðu  á  dönsku  og  nytu  stuönings  Dana !  —  Nú  liggja  til  þesa 
8vör  þessi :  íslendingar,  er  semja  ö  1 1  rit  sín  á  dönsku  og  ekki 
jafnframt  semja  eSa  þySa  þau  á  íslenzku,  eru  d  a  n  (>  k  i  r  ritböf- 
undar,  d  ö  n  s  ^  skáld,  jafnvel  þó  þeir  séu  fœddir  xliti  á  Islandi^^, 
og  ritverk  þeirra  eru  eign  danskra  bókmenta.  Ef  iBlendingar 
aemdu  allir  eða  þá  fleatir  rit  sín  á  dönsku,  myndi  ekki  lengur  vera 
hœgt  að  tala  um  íslenzkar  bókmentir. 

£n  sem  betur  fer  er  ekki  svo.  íslendingar  í  Kaupmannaböfn, 
er  yrkja  á  dönsku,  þ/ða  (eða  láta  þyða)  fiest  skáldrit  aín  á  íslenzku, 
og  langflest  íslenzk  skáld  semja  skáldrit  sín  á  íslenzku.  íslenzkar 
bókmentir  þrífast  ágœtlega,  og  er  það  meira  að  segja  mikill  gróður 
í  þeim  sem  stendur.  Það  er  nú  leyndar  engin  furða,  þótt  þeir,  sem 
þekkja  ekki  til,  eigi  ilt  með  að  skilja  hið  bókmentalega  ástand  me5 
eins  lítilli  þjóð  og  íslendingar  eru.  Sá,  sem  kunnugur  er  ástœð- 
unum,  verðut  þó  að  dást  að  því,  hve  miklu  góðu  þessi  þjóð  getur 
afkastað  bœði  í  skáldskap  og  visindum  —  án  stuðnings  að  utan. 
Vitaskuld  eru  íslenzkar  bókmentir  höfundum  sínum  engar  g  u  1 1  • 
n  á  m  u  r ,  þó  bœkur  séu  hér  yfirleitt  dýrari  en  annarðtaöar.  En 
það  synir  því  meír  hugsœi  og  andlegan  þroska  íslenzkra  hófunda 
o^-  lesenda,  að  það  skuli  samt  vera  hœgt  að  koma  eins  mörgum 
bókum  á  markaðinn. 

Mest  kveður  sem  stendur  að  bagnaskáldskapnum  í  bókmentum 
Islendinga.  Þar  sem  áður  voru  eintóm  Ijóðmæli,  keraur  nú  á  hverju 
ári  ein  SKáldsagan  eftir  annari,  og  ekki  elngöngu  frumsamdar  sög* 
ur,  heldur  líka  ekki  allfáar  þyðingar. 

Nú  í  suraar  hafa  þegar  komið  út  fjórar  sögur,  sem  eru  allar 
merkilegar,  og  von  kvað  vera  á  fleirum  í  haust. 


568  Ritfregnir  [Skímir 

Fyret  er  frœgan  aö  telja  Efnar  H.  Eyaran.  Sii  var  tíðin,  er 
'Einara  Hjörleifssonar  var  getiö  fyrir  eina  sögu:  Vonlr,  er  var 
Bamin  og  kom  út  1888.  En  8  »r  liSu,  áður  en  n/  saga  eftir  hann 
var  prentuð.  Var  þa5  BrúÍD,  er  birtist  í  Eimreiðinni  1896 
(en  því  miður  aldrei  hefir  komið  út  oftar).  En  þaðan  af  hefir 
hann  gefið  út  hverja  söguna  á  fætur  annari  og  hverja  annari  betri. 
Með  j>Sálin  vaknar^  komet  skáldið  á  hærra  stig  en  nokkurn  tíma 
áÖur.  Þar  náði  hann  fullum  tökum  á  liatreglum  sagnaakáldskapar- 
ins  einnig  í  steerri  sögu,  en  í  smásögum  sínum  hafði  hann  lengi 
verið  meistari  að  þv/,  er  til  orðfæris  og  samsetningar  kemur.  Þegar 
um  V  o  n  i  r  gat  Georg  Brandes  farið  þessum  orðum :  »fram- 
Betuingin  er  BÍgild,  engu  orði  of  aukið  og  ekkert  orð,  sem  hittir 
ekki«.  Ummœli  þessi  meetti  einnig  hafa  um  fleatar  smásögur 
skáldsins  og  um  »S  á  1  i  n  v  a  k  n  a  r«.  í  þessari  sögu  blrtist  okk- 
ur  einnig  göfugt  hugarfar  skáldsins,  sem  reyndar  hafði  oft  vottað 
■fyrir  áður,  en  nú  varðöllum  deginum  Ijósara,  hvaða  álit  sem  menn  svo 
höfðu  á  trú  hans. 

Sanibýli,  saga  (Reykjavík  1918.  Útg.  Þorsteinn  Gíslason) 
jafnast  fyllilega  við  Sálin  vaknar;  og  er  hnn  þessari  sögu 
að  mörqju  leyti  skyld.  Einnig  hún  er  saga  sálarþróunar.  F  r  ú 
JF  i  n  n  d  a  1  er  hin  mesta  gæðakona,  saklaus  og  barnpleg  og  henni 
er  ant  ura  alla  þá,  sem  bágt  eiga;  en  þó  er  hún  fráhverf  ágætum 
inanni,  sem  elakar  hana,  skilnr  eigi,  að  hann  er  andlegur  bróðir 
hennar  o^  henni  ætlaður,  —  eingöngu  sökum  þess  að  hún  heldur, 
að  hann  só  valdnr  að  dauða  barns  hennar.  Hún  á  eftir  að  læra 
að  fyrirgefa.  Óbeit  hennar  á  þessum  manni  er  að  miklu  leyti  mis- 
skilningur.  Hann  er  ekki  eins  sekur  og  hún  heldur.  Reyndar 
^emut  hann  of  seint  til  þess  að  bjarga  barni  hennar  —  hann  er 
lœknir,  —  en  að  hann  kemur  of  seint,  er  mest  öðrum  að  kenna  og 
að  nokkru  leyti  augnabliks  hugsunarleysi.  Kalinn  til  hans  er  henni 
og  mjög  óeðlilegur,  og  ofbar  en  einu  sinni  stendur  húu  sjálfa  sig 
að  því  að  hugsa  hlýlegar  til  hans  en  henni  finst  við  eiga.  Hún 
skilur  ekki,  að  hun  lokar  sig  úti  frá  s  a  m  b  ý  1  i ,  sem  henni  er 
eðlilegast.  En  henni  lærist  það  stiámsaman,  þangað  til  augu  hennar 
opnast  að  fuilu,  og  »hún  fær  það,  sem  hún  hefir  aldrei  leitað  að«. 
Jósafat  Jóakimsson  aftur  á  moti  er  ekki  góður  mað- 
ur,  hann  er  hinn  versti  braskari  og  bragðarefur  og  jafnframt  hrotti 
að  hugarfari.  Oefur  hann  sig  allan  viö  því  að  græða  fó,  telur  það 
aðalmark  lífsins,  enda  svífat  hann  einskis  til  að  ná  takmarki  sínu  í 
hvert   skifti.     Og    þó    hefir    hann    betri   mann  að  geyma.     I  æsku 


-Skirair]  Bitfregnir  369 

hans  börðust  gó6ar  og  iUar  vœttir  um  völdinjí  sál  hans,  en  ung 
saklaus  stúlka,  sem  hann  unnif  gat  bœlt  niður  hinar  ógöfugu  f/stir 
•  hans  um  tíma.  Fráfall  hennar  sviftir  hann  alvegrtrúnni  á  hi6  góða 
'í  tilverunni,  en  samt  verSur  hann  að  fylla\líf*sitt  einhverju,  og 
fóglrndin  gagntekur  hann  svo,  a6  hann  lokar  sig  úti  frá  sambyii 
TÍ6  aCra  menn  og  verSur  fyrírlitínn  og  hataður.  Einn  IjósdepiU 
er  þó  f  þessu  tímabili  lífs  hans,  og  er  það  ást'hans  á  frú  Rann- 
veigu,  ást,  sem  er  reyndar  alleigingjöm,  en  þójsönn  og  innileg. 
Hans  betri  raaSur  er  a5  skjótast  upp  úr  syndafeninu,  en  h  ú  n  viU 
'hann  ekki,  og  bann  verSur  enn  þá  djöfullegri,  jafnvel  gegn  henni, 
En  á  dánarbeCi  hans  skyzt  lokslns  endurminningin  um  œskuvinu 
hans,  sem  hann  er  alveg  búinn  að  gleyma,  upp  úr  hug  hans  og 
bjargar  honum  frá  samb/linu  við  drauginn,  sem  hefir  elt  hann 
gegnum  alt  lífið.  ÞaS  er  hér  eins  og  segir  í  Sálin  vaknar: 
>  .  .  .  mennirnir  eru  ekki  vondir  .  .  .  .  en  heimurinn  hleöur  utan 
á  þá  alla  vega  litri  rangindaskel,  af  því  aS  þeir  gœta  sín  ekki 
fyrir  eigingirninni^.  Nú  dettur  skelin  af  honum.  Hann  sér,  aS 
hann  er  einstœðingur,  yfirgefinn  af  öllum.  Þá  skilst  bonum  loksins 
8Ín  meginvilla,  sú  að  hann  hafi  tekið  sig  út  úr,  ekki  skoðað  sig  í 
samb/li,  samvinnu  viS  aðra,  við  allan  heiminn.  Og  hann  sér,  aS 
það  er  af  því,  að  >mennirnir  hafa  mist  sjónar  á  þessu  mikla  lög- 
máli  allsherjar-samb/lisins,  að  veröldin  stendur  nú  í  björtu  báli< 
—  sagan  gerist  á  þessum  síðustu  og  verstu  tímum  —  og  aS  hann 
er  sjálfur  ^skipbrotsmaður  á  strönd  eilífðarinnar«.  Og  upp  úr  sál 
hans  stígur  »andvarpiS  forna,  sem  altaf  verSur  nytt:  GuS,  vertu 
mér  syndugum  líknsamur^.  Hefir  höfundurinn  komist  einna  lengst 
>í  sálkönnun  í  Ijsingunni  á  þessum  manni.  FróSIegt  vœri  annars 
aS  bera  hann  saman  viS  svipaðar  sögupersónur  í  fyrri  skáldritum 
Einars  Kvarans  svo  sem  Þorbjörn  í  Ofurefll-Gull,  og 
LénharS    fógeta    í  leikritinu  mcS  því  nafni. 

Þá  er  nú  þróunarsaga  G  r  í  m  u  gömlu  þvottakerlingar  engu 
síðri.  Hún  er  hin  mesta  kjaftakerling,  kvenskass  og  rœfill  —  á 
yfirborðinu,  Htur  jafnvel  á  sjálfa  sig  sem  rœfil.  En  frú  Finndal 
tekst  að  reisa  hana  við,  gefa  henni  virðing  þá  fyrir  sjálfri  sór,  sem 
uana  vantar  og  stendur  henni  svo  mjög  fyrir  þrifum  í  andlégu  til- 
liti.  Innri  maður  hennar  er  göfugur.  Þó  hún  steli,  er  það  ein- 
göngu  i  þágu  annara  bágstaddra,  og  hún  elskar  son  sinn,  sjómann- 
Inn  unga,  er  ver  öllum  gróða  sínum  til  að  kaupa  kofann  handa 
henni  móöur  slnnl.  Hún  lifir  einungis  til  þess  að  fórna  sjálfri  sór 
rfyrir   yngri    son    sinn,    vitakerta    Láfa.     Hiin    er    ekki   svo  afleitur 

84 


8T0  Ritfregnir  [Sklrnir 

mannkannarí  og  hefir  þrí  miklar  mœtur  á  lœkninum,  og  á  fnk 
Finndal  fær  hún  svo  mikið  dálœti,  þegar  hún  kynniat  henni  nógu 
vel,  aS  menn  fara  aS  kalla  hana  ^hundinn  hennar  frú  FinndaU. 
Hún  sér  líka,  aS  frú  Finndal  og  lœknirinn  hœfa  hvort  öSru,  og 
gerir  sitt  jtrasta  til  þess,  að  þau  nái  saman.  Jósafat  hatar  hún. 
Og  er  henni  vorkunn.  Hún  þekkir  fantaskap  bana,  enda  fer  hana 
mjög  svo  þrælslega  með  hana,  tekur  kofann  af  henni  og  heldur 
aamt  því  fó,  sem  sonur  hennar  er  búinn  að  borga  í  hann,  af  því 
að  hún  getur  ekki  goldið  síðustu  afborgunina  á  réttum  gjalddaga. 
En  hún  sigrast  einnig  á  þessari  ástríðu.  Þegar  vitskerti  Láfi  henn- 
ar  hefir  kveikt  í  húsi  Jósafats  í  óljósu  hefndarskyni,  leggur  Gríma 
Ilf  sitt  í  sölumar  og  bjargar  Jósafat  úr  eldinum.  Hiin  er  orSin 
að  göfugri  kvenhetju. 

Gunnsteinn  lœknir  Gunnarsson  er  varla  eins  hugð- 
nœm  persóna  og  hinar.  Hjá  honum  er  engin  þróun.  Hann  er  í 
öllu  mótsetning  Jósafats,  góður  og  ráðvandur  maður,  enda  er  hann 
hvers  manns  hugljúfi.  Hann  er  eínnig  duglegur  og  vandlátur  í 
læknisstörfum  sínum,  og  hann  er  ungur  og  fríður  og  ókvœntur 
maður,  svo  engin  furða  er,  þó  að  hann  hafi  einna  mesta'  aðsókn  af 
öllum  læknum  bœjacins.  Hann  er  hamingjumaður  í  öllu,  og  þaö 
er  eins  og  alt  falli  honum  til  fóta.  Hann  b/r  í  húsi  Jósafats,  þar 
sem  einnlg  frú  Finndal  sezt  að.  Hann  kannast  ekki  við  hana,  því  hún 
kom  aldrei  inn  í  sjúkrarherbergið,  þegar  hann  var  sóttur  til  barns 
hennar  og  kom  of  seint  —  og  síðan  hefir  hún  tekið  sér  œttarnafn 
og  dvalið  nokkur  ár  erlendis.  En  hún  kannast  við  hann,  og  eins  og: 
fyr  var  sagt,  synir  hún  honum  allmikinn  kala.  Hann  skilur  ekki, 
hvers  vegna  hún  er  honum  fráhverf,  en  samt  rennir  hann  grun  í 
rétta  samhengið  og  kemst  um  síðir  að  því.  Hann  fær  bráðum 
mikla  ást  á  frúnni,  sera  er  bœði  fríð  og  ung  og  góð,  og  þó  undar- 
legt  megi  heita,  þar  sem  hún  er  honum  þetta  fráhverf,  þykist  hann 
samt  fullviss  nm,  að  úr  þeasu  muni  rætaat.  Og  hamingjan  bregðst 
honum  heldur  ekki  í  þetta  skifti.  Á  útreið,  sem  frú  Finndal  er 
boðin  í  af  Jósafat,  dettur  hún  af  baki  og  meiðiat  töluvert.  Lœkn- 
irinn,  sem  er  með  í  akemtiferðinni,  kemur  henni  heim,  fær  að  ann- 
aat  um  hana,  og  hugur  hennar  mýkist  amámsaman,  þangað  til 
henni  verður  Ijós  fúlmenaka  Jóaafata.  Hún  hefir  aldrei  ætlað  aér 
að  giftast  honum,  enda  er  hún  honum  næsta  frábrugðin  að  eðlis- 
fari  og  hefir  óbeit  á  öllu  hana  braaki.  En  hann  hefir  aýnt  henni 
mikla  hugulaemi,  og  þeaa  vegna  þykiat  hún  verða  að  syna 
honum  vinaemd  og  velvild.      Hún  geogur  jafnvel  svo  langt  að  fela 


Sklmir]  Ritfregnir  ðfl 

honum  forrœðl  fjár  bídb.  En  þegar  hún  nú  Bér,  hvemig  htnn  fer 
meS  kerlingartetrið  hana  Grírau,  og  aC  hann  ver  fé  sínu,  á  samft 
hátt  sem  öSru  fé,  tll  þess  að  féflétta  aðra  og  grœSa  óhófsamlega, 
opnast  augu  hennar  til  fulls,  og  hún  fer  til  Gunnsteins  aS  leita 
aðstoSar  hans.  Og  hann  verður  henni  mikil  hjálparhella  bœSi  gegn 
Jósafat  og  líka  á  annan  hátt.  Hann  bjargar  henni  sjálfri,  syni 
hennar  og  vinstúlku  úr  brunanum,  og  kemur  hann  fram  hér  sem 
hin  mesta  hetja. 

Saga  þessí  er  þannig  ein  prédikun  út  af  boðorCi  Jóhannesar 
postula:  >Þér  elskaðir,  elskum  hver  annan<.  Yið  eigum  allir  aS 
lifa  í  sambjli.  Við  getum  meira  að  segja  ekki,  þótt  við  vildum^ 
slitið  okkur  úr  aambandinu  við  aðra.  Og  þetta  samband,  þetta^ 
sambjli  nœr  út  yfir  gröf  og  dauða.  Ounnateini  finst  hann  sjálfur 
standa  í  sambandi  við  seðri  völd;  það  eiu  þau,  sem  gefa  honum 
þessa  öiuggu  vissu.  £n  hann  er  dulur  og  minnist  ekki  á  þetta^ 
við  nokkurn  roann.  —  Yið  dánarbeð  Jósafats  stendur  draugurinn^ 
sem  einatt  hefir  elt  hann,  og  ógnar  honum  með,  að  hann  verði  í 
sambjli  við  sig  hinii  megin,  eina  og  hann  hefir  hingað  til  verið  i 
lífinu.  —  Og  Sigurður  litli,  sonur  frú  Finndal,  aem  hefir  megna 
óbeit  á  Jóaafat  (eina  og  titt  er  um  börn,  að  þau  hafi  ósjálfráða 
óbeit  á  sumum  mönnum),  en  aftur  á  móti  hefir  hið  meata  dálœti  i 
lœkninum,  lifir  í  aífeldu  8amb\'li  við  LiIIa  bróður  sinn,  aem  er 
>fyrir  handan  tjaldið«.  Þeasi  dularfullu  fyrirbrigði,  sem  hafa  aéat 
í  seinustu  bókum  akáldaina,  hneykala  auma  menn.  En  það  er  engin 
ástœða  til  að  hneykalast.  Þetta  er  trú  akáldains,  aem  er  eina  og 
önnur  trú.  Ekki  ryrir  Aaatrúin  liatagildi  eddukvæðanna,  né  Mú- 
hameðstrú  listagildi  >þúaund  og  einnar  nœtur^.  Og  akáldið  heldur 
engan  veginn  trú  ainni  að  okkur,  því  hann  aegir  ekki  frá  neinu, 
aem  hefir  ekki  oft  og  einatt  komið  fyrir  og  hver  maður  getur  skyrt 
eftir  vild. 

Og  jafnframt  er  aagan  prédikun  á  móti  eigingirninni,  sem 
skáldinu  finst,  að  komi  avo  átakanlega  í  Ijós  í  braaki  því,  sem  ein* 
kennir  einkum  þeaaa  síðuatu  og  verstu  tlma  —  einuig  hór.  Höf" 
undurinn  lœtur  Jóeafat  I/aa  þessari  brallara-  og  gróðagirniastefnu 
—  óbeinHnÍB  avo  sem  skáldi  sœmir  —  með  því  að  v  e  r  j  a  hana 
gegn  mótbárum  frú  Finndal.     Jósafat  segir  m.  a. :  £f  menn  fengju 

ekki  fé  fyrir  hyggindin,  vitið,  þá  grœddu  þeir  aldrei  neitt 

Viljið    þór    þá    engan    gróða,    frú    Finndal?  Allur  gróði  er  fenginn 

með   því   að    hafa   af  öðrum Það  er  alt  rangfengið,  ef  þ^r 

▼iljið  leggja  á  það  einhvem  himneskan  mœlikvarða Hvernlg 

24* 


872  Ritfregnir  [Skirnir 

fariC  þér  annars  að  lifa  af  efnunum,  sem  þér  hafið  fengið  eftir 
manninn  yðar?  Hvernig  baldið  þér,  að  þau  séu  undir  komin? 
Hann    byrjaði    bláfátœkur    eins    og    eg.     Hann  dó  auðugur  maður. 

Hvernig  haldið  þér,  að  hann  hafi  fengið  efninf Uann  fekk 

þau  með  því  að  kaupa  alla  hluti  svo  ódjrt  og  selja  alla  hluti  svo 
djrt,  sem  honura  var  unt  ....  Hann  fekk  þau  með  því  að  sjúga 
alt  af  dálítið  meira  en  yður  mundi  finnast,  að  honum  hafi  borið,  út 
úr  hverjum  manni,  sem  hann  átti  viðskifti  við«. 

Hefir  skáldið  hér  gripið  á  kflinu,  :»tekið  vandamál  til  um- 
rœðu«,  sem  reyndar  mun  erfitt  úr  að  leysa,  nema  mönnunura  lœr- 
ist  að  lifa  í  sambyli  hverir  við  aðra,  eins  og  Einar  Kvaran  hugsar 
sór  það.  Nokkuð  mœtti  þó  gera  að  því  að  stemma  stigu  fyrir 
braskinu  eða  takmarka  það  með  lögum  (sbr.  kenningar  Henry  Ge- 
orge),  og  engin  efi  er  á  því,  að  eitthvað  mun  gert  til  að  bæta  úr 
þessu  misrétti  að  ófriðnum  loknum. 

S  a  m  b  ý  1  i  er  tímabœr  bók,  bók  með  göfugum  hugsjónum, 
bók  með  boðskap  til  okkar  allra.  Hafi  skáldið  beztu  þökk  fyrir 
hana. 

Að  nokkru  leyti  er  lík  stefna  i  sögunni  Jón  á  Vatns- 
enda  eftir  Sigurð  Heiðdal,  sem  fór  svo  laglega  á  stað  með 
S  t  i  k  1  u  r  í  fyrra  vor.  Jón  á  Vatnsenda  er  í  sagna<>afni 
^eða  kafli  úr  sagnaflokki?),  er  höfundurinn  kallar  Hræðor  (Rvík. 
1918  Félagið  j>HIynur«).  Hún  er  um  tvo  menn,  sem  eynast  og 
líka  þykjast  vera  andstæðingar,  þá  Jón  bónda  á  Vatnsenda  og  síra 
Einar  á  Stóruvöllum.  Það  er  líka  töluverður  munur  á  þeim.  Jón 
^r  framfaramaður  mikill  og  hefir  komið  á  mörgum  umbótum  á  jörð 
sinni  og  búi  og  er  alt  af  að  viða  að  eór  nyjum  og  nyjum  verkfœr- 
um  og  öðrum  áhöldum.  Altaf  er  hann  á  undan  öðrum,  enda  er 
hann  oddviti  í  svéitinni.  Þetta  vekur  talsverðan  úlfaþyt  í  sveit- 
inni.  Margir  eru  íheldnir  og  líta  tortrygnisaugum  á  þessi  fyrir- 
tæki  hans,  skoða  þau  hégóma  einn,  og  halda  að  Jón  rauni  ein- 
livern  tíraa  kafna  í  skuldasúpunni,  því  að  kostnaðarsöm  eru  þau. 
Aðrir  öfunda  hann  ug  þola  honum  illa  aS  vera  höfði  hærri  en  allur 
lýður.  Hann  gengur  einnig  á  undan  á  andans  sviðum;  hann  er  sjálfur 
mentaður  og  víðlesinu  og  gengst  fyrir  að  breiða  út  kunnáttu  og  raent- 
un  meðal  sveitarnianDa.  Hann  stofnar  m.  a.  lestrarfólag  og  bafnar 
mörgum  mönnum  í  það,  og  þegar  dofnar  yfir  því,  stofnar  hann  glímu- 
félag,  sundfólag,  söngfólag.  En  mentun  hans  hefir  gert  hann  að 
fríhyggjumanni  og  fráhverfan  kirkjunni.  Finnur  hann  þar  helzti 
XQÍkið    af    kreddum,     er    standa    hollri    þróun    mannkynsins    fyrir 


Skirairl  Ritfregnir  875 

þrifuro,  og  hrœsni.  Engin  furSa,  þó  þeim  lendi  saman  Jóni  og 
eéra  Einari. 

Presturinn  er  ungur  og  vandlátur  klerkur,  n/kominn  í  brauð- 
i6,  og  œtlar  sér  aS  vekja  BÖfnuðinn  úr  deyfSinni,  er  hvílir  yfir 
honum  í  kirkjumálum  og  trúmálum.  í  því  efni  geta  kenningw 
Jóns  ekki  veriö  honum  nema  Þrándur  (  götu.  Og  presturinn  m»t- 
ir  Hamt  nógu  mikilli  mótstöSu  í  baráttu  BÍnni  vi6  gamlar  óvenjur 
og  ó»í8i.  Honum  er  vorkunn,  þó  bann  ráSi  ekki  viS  gamla  saur- 
lífismanninn  Hallgrím  meS  tveimur  frillunum.  £n  heldur  ekki  í 
öSrum  málum  verSur  honum  mikiS  ágengt ;  hann  er  of  grunnhygg- 
inn  og  auStrúa,  er  enginn  mannþekkjari,  og  auk  þess  fer  hann  alt 
of  geyst.  Hann  rœSat  allóþyrmilega  á  dans  unga  fólksins  í  lestrar- 
félagi  Jóns,  og  þó  er  hann  eiginlega  enginn  oftrúarmaSur  og  held- 
ur  ekki  sérlega  fastheldinn  viS  garalar  kreddur,  getur  t.  d.  vel 
slakaS  eitthvaS  á  helvítiskenningunni. 

Gallinn  er  sá,  aS  þessir  tveir  menn,  sem  hvorugur  vill  nem» 
þaS,  sem  gott  er,  eru  andstœSingar.  Þeir  œttu  aS  vera  samherjar. 
MisklíS  þeirra  hvílir  á  misskilningi  einum.  Jón  er  meira  kristina 
en  hann  þykist  vera,  og  ofsinn  og  mótstaSan  blinda  augu  prests- 
ÍDs.  í  raun  og  veru  laSast  þeir  hvor  aS  öSrum  undii'  niSri.  Alt 
hefSi  ef  til  viU  fariS  vel  meS  þeim  á  endanum,  hefSu  ekki  veri9 
menn  til  í  sveitinni,  sem  þurftu  á  þessari  misklíS  aS  halda  til  þess 
aS  koma  sínu  fram.  Þessir  menn,  einkum  Hallgrímur  á  Bergi  og 
Jón  ráSsmaSur,  eru  vinir  hvorugra  og  reyna  aS  eins  aS  koma 
sundrungu  á  staS.  Og  þeim  tekst  þaS  vonum  framar.  UndirróSur 
þeirra  kemur  fuilum  fjandskap  á  staS  í  milli  þeirra;  Jón  hefir 
þungaS  stúlku  á  prestssetrinu,  Margrétu  aS  nafni,  en  vill  komast 
undan  skyldum  sínum  og  mútar  öSrum  manni  til  þess  aS  ganga 
viS  faSerninu,  og  jafnframt  tekst  honum  aS  sannfœra  síra  Einar 
um  sakleysi  sitt.  Margrót  hefir  —  sumpart  af  hrœSsIu  viS  prest- 
inn  —  leítaS  á  náSir  Jóns  á  Vatnsenda.  Jón  i^ekur  málstaS  hennar 
gegn  ráSsmanninum,  en  prestur  málbtaS  Jóns  ráSmanns.  Og  kem- 
ur  nú  svo,  aS  Jón  fter  þaS  álit  á  síra  Einari,  aS  hann  sé  mikill 
níSingur  og  hrtesnari,  en  prestur  heldur,  aS  Jóni  gangi  aS  eins  til 
hatur  til  sín  og  góSra  siSa,  og  áUtur  hann  sér  mestan  Þránd  í  göta 
í  helztu  áhugamálum  sínum.  Reyndar  dofnar  sraámsaman  nokku5 
yfir  þessum  fjandskap;  þeir  mœtast  jafnvel  eftir  nokkurn  tima  tit 
samvinnu  á  jmsum  sviSum,  en  mikill  kali  helzt  þó  meS  þeim  um 
mörg  ár.  En  börn  þeirra,  sonur  Jóns  og  dóttir  síra  Einars,  draga 
8ig    saman    og    trúlofast  á  laun ;    þora  ekki  aS  láta  þetta  uppskátt 


874  Ritfregnir  [Skimir 

▼iS  feSur  BÍna.  SmámBaman  breytist  nú  hugarfar  prests,  lund  hans 
mjkist  —  þó  fyrst  eftir  megnar  efasemdir  og  hugarkvalir,  sem  koma 
jBÍln  hans  /  mikiS  uppnám.  Hann  kemst  að  þeirri  niSurstöSu,  aS 
Hallgrímur,  sem  dáinn  er  í  syndum  sínura,  sé  :^lík1ega  einhvers- 
fltaöar  á  öræfunum  í  guðsríki.  —  í  guðsríki?  —  Já.  í  guðsríki. 
—  Alt  var  auðvitað  í  guðsríki^.  Og  þó  hefir  hann  koraist  að 
undirferli  hans  og  Jóns  ráðmanns  við  sig. 

Bruni  —  einkar  vel  lyst  —  á  prestssetrinu  verður  til  þess  að  sœtta 
Jón  á  Vatnsenda  og  síra  Einar.  Jón  kemur  á  síðustu  stund  og  bjargar 
prestsdœtrum  og  fœr  sjálfur  töluverð  bruuasár.  Einnig  presturinn  befir 
akaðbrenst  nokkuð,  og  verður  þeim  nú  báðum  komið  fyrir  /  þing- 
húsi  hreppsins,  og  þar  >bræða  þeir  sig  saman  í  bælunum^:.  Mis- 
fikilningurinn  hverfur.  Jón  er  betur  kristinn  en  flestir,  sem  telja 
fiig  kristna,  og  fer  líka  að  skilja  betur,  að  haiin  hefir  verið  helzti 
ranglátur  í  garð  kirkjunnar  og  prestanna,  og  presturinn  kannast 
við  að  hafa  verið  of  fljótfœr  og  ógætinn  í  mörgu.  Undir  niðri  hafa 
þeir  altaf  verið  vinir,  og  munurinn  á  þeim  er  ekki  eins  mikill  og 
«jnist:  >  .  .  .  að  innanverðu  erum  við  furðu  líkir«,  segir  prestur. 
}>Já,  og  það  hefðum  við  átt  að  sjá  fyr,  síra  Einar«. 

Fleira  ■  þarf  ekki  að  taka  fram  til  þess  að  nýna,  að  það  er 
mikiU  skyldleiki  með  andanum  í  þessari  bók  og  andanum  í  Sam- 
byli  og  öðrura  skáldritum  Einars  Kvarans.  »Ef  nokkrir  menn 
«ru  í  raun  og  veru  vondir^,  segir  síra  Einar,  og  er  það  eins  og 
Álfhildur  frá  Sálin  vaknar  vœri  hér  komin  sjálf  og  talaði. 
Enda  væri  nú  ekki  sérlega  merkilegt,  þó  yngra  skáldið  hefði  orðið 
fyrir  einhverjum  áhrifum  frá  eldri  starfsbróður  sínura.  En  J  ó  n 
frá  Vatnsenda  er  þó  engin  stæling,  heldur  sjálfstætt  frumrit; 
«nda  syndi  Sigurður  Heiðdal  sjálfstæðar  skáldsagnagáfur  þegar  i 
Stiklum,  einkum  í  gamansögunni  Halastjörnunni,  þar 
^em  kom  fram  gamansemi,  sem  annars  er  svo  sjaldgœf  í  íslenzkum 
bókmentum.  Ætti  skáldið  að  leggja  meiri  rækt  við  þann  rithátt. 
Islenzkar  bókmentir  eru  helzti  alvöruþrungnar,  og  þó  að  íslenzkir 
höfundar  bregði  alloft  fyrir  sig  allnöpru  háði,  er  gamanserai  (hu- 
mor)  afarsjaldgæf.  En  alvara  og  gaman  eiga  vel  saman;  ekki  hó- 
gómi  og  innantómt  gl\''t,  en  meinlaust  gaman,  sera  jafnframt  I/sir 
fiamúð  höfundarins  me^  persónura  sínum. 

Sigurður  Heiðdal  er  ekki  eins  mikill  listamaður  og  Einar  Kvar- 
an,  en  þó  er  hann  furðu  langt  korainn.  Mál  hans  er  lipurt  og 
tilgerðarlaust,  alt  orðfærið  eðlilegt,  mannlysingar  góðar  og  öll 
fiamsetning    sögunnar   góð  og  skipuleg.     Skal  það  sérstaklega  tekið 


Skirnir]  Ritfregnir  335 

íram,  hve  vel  þaS  tekst  höfundÍDum  að  segja  óhlutdrœgnislega  frá. 
Fá  báCir  aSalmenn  yfirleitt  aS  njöta  BÍn,  án  þess  að  halIaS  sé  á 
skoðanir  annars  hvors. 

Eg  hef  notaS  or6i6  prédikun  í  sambandi  viS  bœkur  þœr,  er  eg 
nú  nefndi.  £u  það  er  ekki  svo  aS  skilja,  að  hér  sé  um  nokkurn 
vœminn  prestavaðal  að  rœða  eða  fortalnamœrð.  Það  er  talað  og 
rökrœtt  allmikið  í  þessum  bókum,  en  þó  ekki  svo  að  það  spilli 
listagildi  þeirra.  Skoðanir  höfundanna  koma  glögglega  í  Ijós,  en 
óbeinlínis;  öUu  er  komið  fyrir  á  eðlilegan  hátt  samkvœmt 
öllum  listreglum.  Samrœðurnar  verða  engan  veginn  þreytandi, 
þvert  á  móti  eru  þœr  skemtilegar  aflestrar,  og  fjörlauRa  kafla  er 
hvergi  að  finna,  nema  ef  til  vill  í  fyrstu  köflum  ^JÓns  á  Vatnsendai. 

Jóní  Trausta  —  öðru  mesta  sagnaskáldi  íslendinga  nú 
orðið  —  hefir  stundum  verið  borið  á  bryn,  að  honum  væri  nokkuð 
gjarnt  á  það  að  láta  persónur  BÍiiar  prédika  helzti  til  mikið.  ÞaS 
er  nokkuð  til  í  því.  Skáldið  ber  svo  mikið  í  brjósti  sér,  að  honum 
verður  stundura  á  að  halda  skoðunum  sínum  svo  fast  að  lesendun- 
um,  að  orðfœri  og  listagildi  bóka  hans  rýrist  við  það.  List  Jóns 
Trausta  er  heldur  ekki  falin  í  djúptœkri  sálarþekkingu,  í  skarp- 
h  e  y  r  n ,  heldur  í  skarp  s  k  y  g  n  i.  Hann  sér  betur  en  hann  heyrir, 
enda  er  hann  gœddur  allmiklum  hœfileikum  til  myndalistarinnar. 
Margar  persönur  í  sögum  (einkum  sveitasögum)  hans  standa  með  skyr- 
um  dráttum  fyrir  hugskotssjóuum  lesandans  löngu  eftir  lesturinn. 
Jóni  Trausta  lœtur  einkum  að  lysa  einkennilegum  og  mikilfenglegum 
mönnum,  sem  eru  gaeddir  einbeittum  vilja  eða  hafa  skoðanir,  er 
þykja  frábrugðnar  skoðunum  Ijðsins,  eða  þá  einkennilegum  ræflum, 
er  lifa  á  skuggahlið  tilverunnar.  Að  sumu  leyti  er  Jón  Trausti 
eins  konar  íslenzkur  Charles  Dickens  —  mutatis  mutandis. 

Bessi  Gamlt,  gamansaga  úr  Reykjavík  (Rvík  1918. 
Útg.  Þorsteinn  Gíslason)  afneitar  ekki  uppruna  sínum.  Hér  er 
prédikað  enn  þá  meira  en  í  fyrnefndum  bókum  og  víða  beinlínis, 
öU  framsetningin  miklu  hugrœnni.  Það  ber  jafnvel  meira  á  þess- 
nm  einkunnum  í  þessari  Bögu  en  í  fyrri  bókum  höfundarins.  Þar 
sem  nú  þetta  alt  er  alment  talinn  ókostur  á  skáldsögu,  skyldu 
menn  halda,  að  þessi  eaga  vœri  lélegasta  bók  höfundarins.  En  svo 
er  þó  eigl.  Jón  Trausti  kallar  bókina  gamansögu,  en  saga  í 
eiginlegri  merkingu  orðsins  er  hún  ekki.  Höfundurinn  hefir  ekki 
skeytt  um  að  semja  reglulega  sögu  í  þetta  skifti,  hefir  óskað  aS 
hafa  frjálsar  hendur.  En  hann  hefir  notað  söguformið,  af  því  aS 
/það  lœtur  honum  bezt;  enda  myndi  hrein  hugvekja  eSa  blaðagreinir 


376  Ritfregnfl:  (Skírnii>- 

ekki  hrífa  einsjog^saga.  Það  ber  því  ekki  aS  dæma  þessa  bók  8em< 
sögu  eSa  að  bera  henni  á  brýn  hitt  og  þetta,  sem  á  miður  vel  við- 
í  regiulegri  sögu.  Annað  mál  er  að  mér  lizt  betur  á  fleiri  önnur 
ritverk  skáldsins.  Skal  eg  þar  til  nefna  söguna  Sjður  á  keip- 
u  m  (í  ^Tvœr^gamlar  8Ögur«),  sem  bœði  að  þv/,  er  til  orðfærisins 
og  mannljsinganna  kemur,  ef  til  vill  er  bezta  saga  skáldsins,  og  hið 
gullfallega  kvœði  (Eonan  i  Hvanndalabjörgum  (í  Iðunni 
1917),  og  vildi  eg  heldur  kjósa  fleiri  þess  konar  sögur  og: 
kvœði  frá  hans  hendi.  £n  samt  er  Bessi  gamli  allmerkileg: 
bók.  Tekur  höfúndurinn  alvarleg  mál  til  umræðu  og  Ijsir  ágætlega> 
/msura  viðburðum  og  mönnum. 

Bókin  er  aðallega  ádeila,  árás  á  lítt  hugsaðar  umbótarstefnur, 
svo  sem  jafnaðarkenningar  jafnaðarmenskunnar.  I  grein  BeRsa 
gamla  >Upp  með  dalina,  niður  með  fjöllin^  er  dregið  dár  að  þess— 
ari  kenningu,  sem  er  líka  mjög  svo  heimskuleg.  Frelsi  og  bróð^ 
etni;  það  er  alt  annað.  Þau  eiga  reyndar  oft  erfitt  uppdráttar,  en 
þó  ber  að  keppa  að  þessum  hugsjónum.  En  jöfnuðnr  út  /  yztu 
œsar  er  óeðlilegur  og  lítt  eftirsóknarverður.  I  þessari  ^rein  er  all- 
napurt  háð  og  kímni,  sem  verður  þó  stundum  uf  áþreifanleg.  ÞaS 
er  enn  fremur  ráðist  á  atvinnu-pólitikina,  ónyti  stjórtimálamanna, 
lélega  blaðamensku,  agaleysi  barna  og  bannlögin  og  ólöghljðnina- 
viö  þau  o.  m.  a.  Bessi  heldur  fram  öflugu  einveldi  og  öðrum 
ihaldsskoðunum.  En  þó  að  hann  segi  margt  gott  og  ertirtektavert, 
þá  er  mér  þó  nokkur  efi  á  því,  hvort  það  sé  eiginlega  ihaldssemí,. 
sem  vantar  á  þessu  landi,  jafnvel  þö  menn  hér  stundura  fari  uokk- 
uð  geyst  og  ógœtilega  á  sumum  sviðum. 

Sá,  sem  segir  frá,  er  ungur  háskólagenginn  maður,  sem  í  Eaup- 
mannahöfn  hefir  verið  snortinu  nokkuð  af  jafnaðarmenskunni  og-. 
hefir  nú  tekið  við  ritstjórn  jafnaðarmannablaðs  í  Eejkjavík.  Hann 
verður  þó  bráðum  hálfleiður  á  þessu  starfi,  sér  tómleikann  í  því 
öUu  og  öllum  dutlingum  lyðsins;  vill  þó  ekki  kannast  við  það  vi5- 
vin  sinn  Björn  Sigvaldason,  sem  eiuatt  er  að  stríða  honum  sakir 
þessarar  v  stöðu  hans.  Hann  þoHr  þó  Birni  þetta,  einkum  af  þvi 
að  hann  ann  systur  hans,  enda  er  Jón  í  raun  og  veru  ágætur  maS- 
ur.  Björu  kemur  honum  í  kynni  við  Bessa  gamla,  móöurbróður 
sinn,  og  hugur  hans  og  skoðanir  breytast  smámsaman  fyrir  háð  og 
fortölur  gamla  mannsins.  Aður  hefir  hann  þó  litið  alt  öðrum  aug- 
um  á  karlinn,  skoðað  hann  sem  argasta  andstæðing  sinn.  En  í 
veislunni  á  skipinu  fær  hann  nytt  álit  á  honum,  og  sagan  endar 
með,   að  hann  lœtur  af  ritstjórn  og  kvœnist  Sigríði  Sigvaldadóttur^ 


Sklndr]  Ritfregnir  37T 

Bjsturdóttur    hans,   og  verCur  fyrstur  manna  aðnjótandi  ferðastyrks- 
úr  BJóð,  sem  Bessi  gamli  gefur  landinu  eftir  sinu  dag. 

Þessi  Bessi  er  merkilegur  maCur  og  einkennilegur.  Hefir  margt 
drifið  á  daga  baos.  Hann  er  mjög  lœröur  maður  og  víðförull  og 
Dafnkunnur  bœði  utan  lands  og  innan.  Hann  skrifar  margar  lærðar 
ritgerðir  á  /ms  mál,  en  líka  um  »framfárabrauk4[  og  i^frelsisgaspur^. 
Titaskuld  afla  þessi  skrif  honum  megnrar  óvildar  allmargra 
manna  heima,  sem  skilja  hvorki  skoðanir  hans  né  tilkomu  í  vísindi^ 
legu  tilliti.  £n  hann  kœrir  sig  ekkert  um  það;  hann  er  nógu  auð' 
ugur  til  að  vera  ekki  háður  neinum.  Aftur  á  móti  er  mörgum  al- 
þ/ðumönnum  skemt  með  þessum  skrifum.  Hann  er  einrœnn  og 
sérlundaður  og  ómannblendinn;  hiiis  vegar  er  hann  mesti  fjárhyggju'^ 
maður,  verður  meðeigandi  og  meðstjórnandi  í  botnvörpungafólagi  og 
stórgrœðir  á  þessu.  I  raun  og  veru  er  hann  framfaramaður;  íhald-- 
samur  er  hann  að  eins  í  stjórnmálum,  heldur,  að  það  sé  bezt,  tJS- 
einn  ráði  eða  fáeinir  duglegir  og  vill  leggja  þingið  niður.  Og  víst 
er  það,  að  maiinkynið  verður  að  finna  betra  stjórnarfyrirkomulag 
en  meirihluta-fyrirkomulag  það,  sem  nú  er  uppi.  Að  taka  upp- 
einveldið  aftur  myndi  þó  varla  óskaráð.  Það  var  oft  og  tíðum 
mesti  gallagripur,  en  myndi  nú  enn  fremur  reynast  alveg  ófull- 
nægJHiidi  í  okkar  samsettu  raannfélögum.  En  sennilega  er  þetta 
heldur  ekki  skoðun  höfundarins  sjálfs,  enda  þótt  Bessi  virðlst  yfír- 
leitt  tala  fyrir  munn  hans.  Bessi  er  aðalpersóna  sögunnar,  og  er 
sagan  aðallega  ræður  hans,  og  það,  sera  Björn  segir,  er  bergmál  af 
skoðunum  hans.  En  það,  sem  bezt  er  við  karlinn,  er  föðurlandsást 
hans  og  áhiigi  á  velferð  þess,  sem  hann  s/nir  m.  a.  með  því  aS 
gefa  íðlandi  eigur  sínar  eftir  sinn  dag.  Þó  hefir  lysingin  á  Bessa 
ekki  tekist  vel.  Er  hann  of  samsettur,  til  þess  að  sálarþekking 
höfundarins  ráði  við  hann. 

Onnur  persóna,  sem  kemur  allmikið  við  söguna,  er  Sokki, 
kostuleg  skopmynd.  Mesti  sœmdarkarl,  en  ekki  gáfaður,  og: 
hefir  hann  tekist  miklu  betur,  er  meira  að  segja  jafnvel 
einfaldur  í  meira  lagi.  Þrátt  fyrir  það  —  eða  Öllu  heldur 
einmitt  af  þeirri  ástœðu  —  þjáist  hann  af  einhverri  stjórnmála- 
ástríðu.  Er  sískrifandi  í  blöðin,  gefir  út  smákver  um  landsins  gagn 
og  nauðsynjar,  b/ður  sig  fram  við  hverjar  kosningar,  en  fellur  ali 
•f.  Þá  eltir  hann  þingmennina  til  Reykjavíkur  og  sezt  að  á  Al- 
þingi  sem  eins  konar  auka-þingmaðnr  og  hlustar  á  allar  ræðurnar. 
Hann  heldur,  að  það  nœgi  til  að  vera  þingmaður  að  vera  meðal*- 
maður    og    gera    sama    lem    flestir,    og    er  bá  skoðun  eigi  óalgeng. 


:378  Ritfregnir  [Skimir 

Hefir  höfundurjnn  hór  skapað  nýjan  ^politisk  kandesteber^  (Vefara 
meö  tólf  kónga  viti),  sem  flestir  menn  kannast  vi5.  Sumpart  befir 
höfundurinn  haft  sérstaka  »lifandi  fyrirmynd«.  Sokki  verBur  á 
endanum  ritstjóri  >AlþyöublaÖ8ÍnB«,  sem  um  leið  verður  málgagn 
'bœnda. 

Agœtar  eru  einnig  Ijsingarnar  á  samsætinu  í  skipinu,  á  ýms- 
um  mönnum,  sem  bregður  fyrir  þar,  á  rœðunum,  sem  haldnar  eru 
þar,  á  ofdrykkjunni,  á  áfengisinnsmygluninni  o.  fl. 

Axel  ThorsteinsBon  er  hugsœiamaður  eins  og  fyrnefndir  höf- 
undar,  en  bjartsynn  er  hann  eigi  eins  og  Einar  Kvaran  og  Sigurð- 
ur  Heiðdal,  jafnvel  ekki  eins  og  Jón  Trausti,  sem  er  reyndar  stund- 
um  nokkuð  efunargjarn  að  því  er  til  sums  kemur,  sem  alment  er 
álitið  gott  og  blessað,  en  þó  er  alls  ekki  bolsýnn.  Þó  er  Axel  Thor- 
steinsson  eiginlega  ekki  svartsynn,  heldur  öUu  fremur  angurvœr.  Það 
hvílir  angurværðablær  yfir  flestum  sögum  hans.  Það  er  líka  annað 
■einkeoni  á  þessum  höfundi.  Hann  er  ekki  að  eins  hugsœismaður, 
hann  er  líka  nokkuð  rómantiskur.  Það  stendur  í  sambandi  við 
það,  að  hann  er  meira  Ijóðskáld  en  hinir,  þó  að  honum  hafi  hingað 
til  tekist  betur  að  semja  sögur  en  að  yrkja  kvœði.  Það  er  eins 
pg  eitthvað  óverulegt,  en  yndislegt  og  aðlaðandi  við  sögur  þessa 
skálds. 

Börn  dalanna,  Nokkrir  söguþættir  I— II  (Rvík.  1918 
Bókaverzlun  Ársæls  Árnasonar),  marka  mikla  framför  í  ritstarfi 
skáldsins.  Hór  eru  tvær  sögur,  sem  þó  standa  í  nokkru  sambandi 
hvor  við  aðra,  gerast  í  sömu  sveit  og  á  sama  tíma. 

Þegar  Högni  litli  dó  (þáttur  úr  sögu  fólksins  á  Sól- 
bakka)  er  lítil,  látlaus  saga  um  lítinn  gáfaðan  dreng,  sem  dreymir 
um  að  verða  duglegur  smiður  eins  og  faðir  hans  og  gleðja  foreldra 
sína  og  systkin  með  að  búa  til  yms  smíði  og  gefa  þeim.  En  draum- 
arnir  fá  voveiflegan  enda.  Litli  drengurinn  ofkœlist  í  þokunni, 
meðan  hann  er  að  sitja  hjá,  og  deyr  úr  brjósthimnubólgu.  Er 
hann  öllum  harmdauði.  Sagan  er  bæði  átakanleg  og  guilfalleg. 
Einkum  er  snotur  Ijsingin  á  kvíða  og  dapurleika  heimamanna, 
jDoeðan  Högni  liggur  veikur.     Náttúrulýsingar  eru  yndisfagrar. 

Hin  sagan  heitir  N  e  i  s  t  i  —  og  kemur  Sólbakkafólkið  nokkuð 
við  hana.  Neisti  er  nafn  á  hesti,  sem  verður  til  þess  að  fœra  tvö 
ungmenni  saman.  Það  vill  þó  svo  til  —  til  allrar  ógœfu  — ,  að 
þau  eru  hálfsystkin,  og  þau  verða  að  skilja. 

Ástríður  á  Fosstúni  er  gift  Högn»,  en  hefir  áður  elskað  Gunn- 
4ur   í   Svartárkoti,  og  Böðvar  er  sonur  þeirra  og  ekki  Högna.     Hún 


Skiniir]  RitíregBÍr  t79 

hefir  ekki  þoraC  aS  giftast  Gunnari  af  því,  aS  hann  er  fátœkur, 
og  gerir  bœSi  hann  og  sjálfa  sig  óhamingjuBöni.  Högni  er  kaldur 
og  rólyndur,  en  gó8ur  maður  og  gerir  henni  alt  til  geðs,  og  Boðv- 
ari  er  hann  hinn  bezti  faðir,  enda  veit  Böðvar  ekki  betur,  en  aS 
hann  sé  það.  Astríður  hefir  ekkert  sagt  honum  af  þessu,  er  einatt 
að  draga  það  á  langinn,  þvert  á  móti  ráðum  bónda  síns.  Gunnar 
hefir  kvœnet  Ingibjörgu,  og  hafa  þau  eignast  eina  dóttur:  Unni. 
Hjónabandið  er  mjög  óhamingjusarat.  Skuggar  fortíðarinnar  Rkyggja 
á  það.  Gunnar  getur  aldrei  gleymt  Ástr/ði,  og  Ingibjörg,  sem  ann 
Ounnari,  þjáist  af  afbryði;  en  Unniir  er  þeim  báðum  ástfólgin. 

Þau  Astríður  hafa  reynt  að  koma  í  veg  fyrir,  að  þau  hálfðyat- 
ÍD,  Böðvar  og  Unnur,  finníst  og  kynnist.  £n  forlögin  vilja  það 
öðruvísi.  Neisti,  hesturinn  sem  Högni  hefir  keypt  handa  Böðvari, 
Btrykur  til  átthaga  sinna  einn  góðan  veðurdag,  og  Böðvar  fer  sjálf- 
ur  að  Svartárkoti  að  sœkja  hann  og  kynnist  þar  með  Unni.  Þau 
Gunnar  og  Ingibjörg  farast  í  jarðskjálfta,  og  Unnur  flytur  sig  til 
SÓIbakka-fólksinH.  Þau  Böðvar  fínnast  nú  á  laun  og  trúlofast  á  laun. 
En  þegar  foreldrar  Boðvars  fá  veður  af  því,  verður  Ástríðui  að 
segja  honum  hið  sanna^  nú  er  engin  undankoma  lengur.  Böðvar 
Örvilnast,  en  Unnur  vill  ekki  sleppa  honum.  >Það  getur  ekki  ver- 
ið  vílji  guðs,  Böðvar^,  segir  hún,  ^að  uppræta  ástina  úr  brjóstum 
okkar.  Heldurðu,  að  hann  hafi  tendrað  hreina,  heita  og  falslausa 
ást  í  brjóstum  okkar,  til  þess  að  láta  afbrot  annara  ræta  hana 
npp?^  £n  Böðvar  þorir  ekki  að  kvongast  henni,  þó  hún  ögri  boa- 
um  með  heigulsnafninu.  Það  er  heldur  ekki  auðséð,  hvernig  hœgt 
yrði  að  framkvœma  slíkt  hjónaband.  Lögin  banna  það,  o^  það  er 
að  búast  við  því,  að  þau  Högni  og  Astríður  hefðu  ekki  þagað. 
Böövar  fer  út  í  heiminn  til  þess  að  deyfa  sorg  sína,  hann  er  orðinn 
bölsynismaður  og  hefir  míst  trúna  á  guð.     Og  Unnur  situr  eftir. 

Það  er  hrygðarsaga  og  ekki  alveg  ny  í  íslenzkum  bókmentum 
(sbr.  »Upp  við  fobsa^  eftir  Þorgils  gjallanda).  Hið  eina  nyja  er 
það,  að  Unnur  vill  giftast  Böðvari  þrátt  fyrir  alt.  Það,  sem  gefur 
nogu  þessari  sitt  gildi,  er  yndisblær  sá,  sem  hvílir  yfir  henni.  yfír 
þeim  mörgu  fögru  náttúruiysin^um,  yfir  lysinguuni  á  samdrœtti 
þeirra  Böðvars  o.  8.  frv. 

MannlyHÍngar  eru  og  flestar  ágætar.  £inkum  þykir  nuT  niikið 
til  Högna  koma.  Böðvar  segir  um  hann,  er  hanii  veít,  að  hauu  er 
ekki  faðir  hans:  »Eg  ann  honum  sera  föðiir.  Hanu  verður  aldrei 
&nnað  í  raínum  augum.  Eg  muu  alt  af  kalla  hann  föðurnafninu.« 
—  Unni  er  einnig  vel  lyst.     Hún  er  barn  náttúrunnar,  saklaus  og 


080  Ritfregnir  [Skirnir- 

lát)aut>.  Þegar  hún  óvart  sér  Böbvar  nakinn  á  sundi  í  Svartá  o^. 
á  hlaupi  með  fram  henni,  kemur  benni  ekkert  Ijótt  í  huga,  og  hún 
verðnr  ekki  sérlega  feimin.  End'i  8egir  Gunnar  við  hana:  >Þú' 
þarft  ekki  að  hugaa,  Unnur  mín,  uð  það  sé  neitt  Ijótt  í  því,  þótt- 
þú  hafir  séð  hann  nakinn.  Það  er  ekkert  óhrelnt  við  það.  Ef  um 
eitthvað  óhreint  er  að  ræða,  þá  er  það  frá  okkur  sjálfum.  Þá  er 
sál  okkar  ekki  hrein,  hngsunarhátturinn  spiltur.  Fagur  líkami  er 
hið  allra  fegursta  af  öllu  því  fagra,  sem  guð  hefir  skapað.^  NokkuS- 
ófimlega  komist  að  orði.  —  Hefir  skáldið  lesið  »Gertrude  Coldbjörn- 
sen«  eftir  Erik  Skram  (6.  k.),  þar  sem  hugsunin  er  fimlegar  orðuð? 

Annars  er  eitthvað  í  sögu  þessari,  sem  helzt  minnir  á  sumar 
sögur  Björnstjerne  Björnson,  nema  að  norska  skáldið  notar  Bterkari' 
liti  og  skjrari  strik.  Axel  Thorsteinsson  er  linari.  En  bæði  er 
blærinn  í  N  e  i  s  t  a  mjög  svipuð  þeim,  sem  er  á  sögum  Björnson,  og 
minna  lyndiseinj^unnir  jmsra  persóna  eínnig  á  jmsar  persónur  i 
sögum  norska  skáldsins. 

Axel    Thorsteinsson    er  nú  kominn  í  skáldasessinn.     Mikils  má- 
vœnta  af  honum  —  ef  ísland  fær  hann  aftur  úr  heljargreipum. 

Gnnnar    Gunoarsson     Smaa   Historler.     N  y   S  a  m  I  i  n  g. 
(Gyldendalske    Boghandel    1918).      Um  Gunnar  Gunnarsson  er  þaS- 
að  segja,    að  hann   getur  naumast  lengur  talist  íslenzkur  höfundur.  ■ 
Það  er  ekki  það  eitt^  að  hann  skrifar  sögur  sínar  á  dönsku  og  verð- 
ur  að  láta  aðra  þyða  þœr  á  íslenzku.     A  n  d  i  n  n  í  sögum  hans  er 
yfirleitt  ekki  islenzkur.   Það  er  svo  margt,  sem  kemur  Islendingum» 
og    þeim    sem   þekkja   til  þeirra,  eitthvað  svo  kyiilega  fyrir  sjócir. 
Það    getur    nú    reyndar    verið,  að    sumt    af    því,    sem  menn  hór  (i- 
Beykjavík  og  víðar)  kannast  ekki  almennilega  við,  só  austfírzkt,. 
eins  og  Sigurður  Guðmundsson  magister  hefir  bent  á.     En  með  því 
er   ekki    alt    skjrt.     í  þessum  smásögum  get  eg  ekki  fundið  neitt, 
sem    gæti    ekki    eins  vel  verið  danskt,  að  nöfnunum  undanskildum. 
Er    það    þ  e  s  s  vegna  að  höfundurinn  notar  íslenzkar  nafnamyDdirf 
Þykja    mér    þær    aokkuð    óþægilegar    í    danskri    bók    og  auk  þesa 
óhentugar.^)     Ef  við  breytum  mannanöfnum  og  staðarnöfnum,  verö- 
ur    afarlítið    íslenzkt    eftir.     Getur    verið,    að   lyndiseinkunnir  skip- 


*)  Danir  geiA  fæstir  borið  rétt  fram  önnar   eins    nöfn   og   R  a  n  k  i, 
Samnndnr,    Sigmnndnr,    Jón,    Snóksdal,    Hafliði;    mnno 
eflanst  segja  Rúnki,  Sœmúndúr,  Sígmúndúr,  Jön,  Snukks- 
d  a  1,    H  a  f  f  1  i  d  i.       Það    nœr    heldnr   engri    átt    að    nota    þágnfallift  ■ 
Hamri  i  danskii  bók. 


cSklrair]  RitfregDÍr  881 

«tjórH  og  stýritnanns  á  >SoIveigu<  (í  >En  pinlig  Situation)  séu 
ialenzkari  en  danskar.  ÞaS  er  þá  alt  og  sumt.  Viö  Runka 
■er  ekkert  sérkennilegt,  bann  er  stœling  eftir  Drachmann.  í  sög- 
unni  Den  sidRte  Rus,  Den  evindelige  Sejladsog 
S  a  n  d  h  e  d  er  alt  óíslenzkulegt,  meira  aC  segja  kemur  hér  fyrir, 
^aS  Hem  á  n/dörisku  hefir  verið  kallaS,  sjœleforvridning, 
þ.  e.  a.  8.  þa6  er  öfg&kent,  óeSliIegt. 

Yfir  höfu6  a6  tala  eru  þessar  sögur  ekki  sérlega  góðar.  Það 
■er  eitthvert  dauft  bragð  a6  þeim  flestum  e6a  tilger6.  Þá  voru  smá- 
4K>gurnar  í  fyrra  safninu  miklu  betri.  A6  höfuiidurinn  er  nokku8 
bölsjnn,  er  ekkert  tiltökumál.  Hver  fugl  syngur  me6  sínu  nefi. 
Þó  getur  ma6ar  einskis  fremur  óskað  en  a6  hann  vildi  aftur  gefa 
okkur  a6ra  eins  sögu  og  Gest  eineyg6a.  Þóa6  tilþrif  séu  í 
.iVargi  í  Véum^  (l/singin  á  dómkirkjuprestinum),  hefir  hann  aldrei 
komist  eins  hátt  og  í  Gesti  eineyg6a. 

Efni6  í  þessum  sraásögum  er  þetta:  >En  pinlig  Situation< 
^l  vandrœ6um  staddur)  segir  frá  skipbroti,  er  orsakast  af  þrœtu 
_þrás  skipstjóra  og  st/rimanns,  sem  er  einnig  bœ6i  þrár  og  brá6ur. 
>Da  Lykken  gik  J.  J.  Suóksdal  forbi^  (Þá  er  hamingjan  gekk  fram 
■hjá  J.  J.  Snókdal)  segir  frá  ungum  manni,  sem  í  einskonar  dirfsku- 
vímu  dirfist  a6  nálgast  au6manainn  Björn  Jónsson  og  hefir  mikil 
áhrif  bœ6i  á  hann  og  dóttur  hans.  En  hann  missir  af  hamingjunni 
Af  því  a6  hann  þorir  ekki  a6  bi6ja  hinn  mikla  mann  nógu  mikils. 
Er  þessi  saga  me6  hinum  betri  og  vel  9Ög6.  —  >Den  sidste  Ru8< 
(Siðasta  víman)  er  undarleg  saga  um  ríkan  Vestur-íalending,  sem  er 
lei6ur  á  lífinu  og  því  óskar  eftir  —  a6  ver6a  myrtur.  Þetta  ver6- 
ur  líka  —  þó  ekki  á  þann  hátt,  sem  hann  helzt  hef6i  ko8Í6.  — 
.>Den  evindelige  Sejladaf  (Látlausa  siglingin)  er  enn  þá  undarlegri, 
um  >demonÍ8kaB<  kvennasigrara  og  fyndnibaglara  dr.  Eigil  (sio!) 
Bjarnason,  sem  er  alóíalenzkur,  um  ást  og  hatur  og  da6ur.  —  »Enke- 
mand«  (Ekkill)  er  smásaga  um  ekkil,  sem  er  a6  gráta  >8ál  sínaf, 
látnu  eiginkonuna,  falleg  saga  en  ömurleg,  svo  sem  títt  er  höfund- 
inum.  —  >En  Ravnehistorie<  (Saga  af  hrafni  einum),  um  slunginn 
hrafn,  sem  gabbar  bæði  menn  og  hrafna  og  vei6ur  a6  lokum  hrafna- 
konungur  œfilangt.  —  >Or/la<  um  röska  og  hugrakka  tík.  Em 
þesaar  tvœr  siðasttöldu  sögur  einna  íslenzkastar  og  allvel  Bag6ar, 
J^  ekki  nœrri  eins  vel  og  d/rasögur  þeirra  Þorgils  gjallanda  og 
Gu6mundar  Friðjónssonar.  —  >Et  Brev<  (Bréf),  allósennileg  saga 
um  unga  stiUku,  sem  ey6ir  samning  um  sölu  á  fossinum,  sem  hún 
juin  svo  innilega,  til  Englendings,  sem  alls  ekki  reiSist  heuni.  Þvert 


ÍIB2  Ritfregnir  [Skírnir 

á  móti  fœr  hann  ást  á  henni  —  og  hún  á  honum.  —  »Sandbed> 
en4;  (Sannleikinn),  einnig  kynleg  saga  um  morðingja,  sem  er  að 
leitast  Yið  að  ræSa  lífsspeki  við  ungan  dómara  sinn  um  sannleik& 
og  sennileika  (höf.  hefir  víst  ekki  hugsað  sér  hana  gerast  á  íslandi)^ 
—  »1  Liv  og  Död^  (í  lífi  og  dauða)  segir  frátveim  mönnum,  Guð- 
mundi  og  Jóni,  sem  þurfa  að  vera  í  málaþrasi  hvor  við  annan,  a& 
minsta  kosti  einu  sinni  á  ári,  en  eru  þess  á  milli  hinir  beztu  vinir, 
geta  hreint  ekki  verið  hvor  án  annars.     Allskemtileg  saga. 

Þó  að  þessar  sögur  séu  ekki  gallalauuar,  djlst  það  eigi,  &tí 
höfundur  þeirra  getur  sagt  frá;  það  er  enginn  viðvaningsbragur  á 
þeim.  Og  málið  er  furðu  gott,  örfáar  viUur  (ret  og  slet  fyrir 
slet  og  ret;  Bakken  fyrir  B  r  e  d  d  e  n  [bakki] ;  o  m  H  d  t 
(bls.  71),  norskusletta  fyrir  1  i  d  t  e  f  t  e  r  [eftir  dálit^a  stund],  o  m 
1  i  d  t  þ/ðir  rjett  strax.  Smerterne  var  over  fyrir 
ovre;  ét  Led  fyrir  een  Led;  de  maatte  have  dem  en 
P  r  o  c  e  s  fyrir  have  aig  en  Proces).  Auðvitað  er  danskan 
ékki  eins  fjölskrúðug  og  lipur  hjá  honum  eins  og  hjá  úrvalsskáld- 
um  Ðana.  Það  er  enginn  maður,  sem  getur  orðið  eins  hagur  á  út- 
lendu  máli  eina  og  á  móðurmáli  sínu.  Ösk  mín  er  að  skáldið  vildi 
reyna  að  vera  svolítið  eðlilegri  og  forðast  öfgar  og  ólíkindi.  Það 
getur  samt  orðið  skáldskapur.  Holgtr  Wiehe. 

Islandica  X.  Annalium  in  Islandia  farrago  and 
Be  mirabilibus  Islandiœ  by  Gísli  Oddsson  edited 
by  Halldór  Hermannsson.    (iiij  +)  XV +  84  bls.    Ithaca  1917.    8vo. 

Þetta  bindi  Islandica-nafnsins  hefir  að  geyma  tvö  rit  eftir  Gísla 
Oddsson,  byskup  í  Skálholti  (f.  1593,  d.  1638),  bœði  á  latínu.  Er 
hið  fyrra  samtíningur  úr  íslenzkum  annálum,  einkum  lútandi  a5 
náttúrutilbrigðum,  kynjaviðburðum,  kynjadýrum  o.  s.  frv.,  og  tekur 
yfir  árin  1106 — 1636,  en  er,  eins  og  búast  má  við,  fyllst  um  daga 
höfundar  sjálfs.  Hefir  rit  þetta  áður  verið  notað  af  náttúrufrœð- 
ingum  og  öðrum,  þótt  ekki  hafi  það  verið  gefið  út  fyrr. 

Síðari  ritgerðin,  um  undur  íslands,  mun  þykja  öllu 
merkari.  Hún  er  i  rauninni  íplenzk  náttúrufræði,  eða,  eins  og  útg. 
Begir  í  innganginum,  útsyni  menntaðs  manns  á  17.  öld  yfir  náttúr- 
una  umhverfis  hann.  Þeim,  sem  þekkja  hugsunarhátt  menntamanna 
á  17.  öld,  kemur  það  ekki  á  óvart,  þótt  hér  kenni  nokkurra  hind- 
urvitna,  en  furða  er  þó,  hve  oftlega  Gísli  byskup  reynir  að  finna 
eðlilegar  skýringar  á  fyrirbrigðum  þeim,  er  hann  lýsir. 

Fyrir  bókinni  er  liðlegur  inngangur  um  œvi  Gísla  byskups  og 


SklrnÍT]  Ný  rit. 

rit  þ388Í,  og  er  óþarft  aS  rekja  þaS  nánara  hér,  með  því  aS  œvi« 
sögu  Oísla  byskups  geta  þeír,  er  ekki  ná  til  þessa  rits,  nú  lesið  í 
Byskupasögum  sira  Jóna  Halldórsdonar  i  Hítardal,  sem  SögufóIagiS 
hefir  gefiQ  út.  Aftan  vi8  hvora  ritgerSina  um  sig  eru  athugasemdir, 
sk/ringar  og  orSamunur,  aS  BJálfsögSu  mjög  til  léttis. 

Hér  aem  í  öðrum  ritum  frá  hendi  Halldórs  Hermannssonar 
kennir  vísindalegrar  vandvirkni  og  staSgóQrar  þekkingar. 

Pdll  Eggert  óla$on. 

Halldór  HermannBson :  Catalog^e  of  mníc  literature  forui- 
ÍBg  a  part  of  the  Icelandic  CoUection  beqneathed  by  Willard 
Fiake.     viij  (  +  2) +  105  bls.     Oxford  1918.     4to. 

Ari8  1914  gaf  Halldór  Hermannsson  út  hina  miklu  skrá  sina 
um  Fiskessafn  (Fiske  Icelandic  Collection),  skrá  um  allar  bœkur 
pœr,  sem  islenzkar  eru,  eftir  íslenzka  menn  eða  varCa  ísland  eða 
íslenzk  efni  (sbr.  um  þessa  skrá  »Skírni«  1914,  bls.  422—428). 
Rúnabókmenntir  voru  þar  þó  undanskildar,  en  höf.  gaf  þá  fyrirheit 
um  að  gefa  út  síSar  skrá  um  rúnarit  Fiskessafns.  Þetta  heít  sitt 
hefir  hann  nú  efnt  með  skrá  þeirri,  er  njlega  er  komin  út  og  hór 
er  uá  getiÖ.  Skráin  er  í  tvennu  lagi,  stafrófsskrá  eftir  höfunda- 
nöfnum  og  efnisskrá.  £r  hún  með  sama  blœ  vandvirkni  og  alúðar, 
sem  einkennir  útgáfustarf  þessa  höf. 

Það    er    ekki    tilgangur    minn  að  rita  hér  nokkum  ritdóm  um 

þetta    verk,    heldur    að    eins    benda    þeim,  er  stund  leggja  á  þessi 

frœði,    á    það,    að  ritið  er  nú  útkomið  og    vœntanlega  fáanlegt  hj4 

bóksolum.    Og  er  það  hér  með  gert. 

PdU  Eggert  Ólaton. 

Ný  rit, 

er  Skími  hafa  verið  send  og  sumra  verður  síðar  getið: 

T/u  sögur  eftir  Guðm.  Friðjónsson.  Rv.  Bókav.  Sig.  Kristjáns' 
sonar  1918. 

Jóu  Arasons  religiöse  digte  udgivne  af  Finnur  Jónsson.  Kbh. 
1918. 

Finnur  Jónsson :  Islandske  fredlöse.  £t  kulturhistorisk  udsnitr 
Sœrtryk  af  Edda. 

Finnur  Jónsson:  Axel  Olrik.  Tale  i  Yidenskaberaes  Selskabs 
Möde  d.  9.  Marts  1918. 

Konan  í  Hvanndalabjörgum.  íslenzk  þjóðsaga  í  Ijóðum,  eftir 
Guðm.  Magnússon.     Sérprentun  úr  »Iðunni<.     Rv.  1917. 


^  Ný  rit.  tSUrnir 

,  ,,  Hagskýrslur  íslands  12 — 16.  (Fiskiskyrslur  og  hluDDÍDda  1916, 
Terzlunarskjrslur  1914,  AlþÍDgiskosuÍDgar  1916,  BuDaðarskjrBlur 
1916,  Barnafrœösla  1914—15). 

HagtíðÍDdi  3.  árg,  1918. 

Tvö  kvæSi  eftir  Stephan  G.  Stephansson  (Situr  lítil  eyja  átí. 
t»ótt  þú  langförull  legðir).  Lögin  fyrir  karlakór.  Eftir  Jón  Laxdal. 
Bókav.  Guðm.  GamahelssoDar.     Rv.  1917. 

Heimhugi.  Kvœði  eftir  8t.  G.  St.  Lag  eftir  N.  L.  SagDer. 
Bókav.  Guðm.  Gamalíelssonar.     Rv.  1917. 

Réttur.  Tímarit  um  félagsmál  og  manDréttÍDdi.  III.  ár.  1. 
Jiefti.     Akureyri  1918. 

Tímarit  íslenzkra  samvinnufélaga.  XII.  ár.     Rv,  1918. 

Vörður  —  Málgagn  barnakennaia.  Bitstjori  Hallgrímur  Jóns- 
«on.     Rv.  1918. 

Prentarinn.  Ritstjóri  Hallbjörn  Halldórsson.  V.  og  VI.  árg. 
Ev.  1917  og  1918. 

Merkúr.  Málgagn  verzlunarmanna.  Ritstjóri  Arnl  Óia.  Rv. 
1918. 

Þróttur:  Útgefandi:  íþróttafólag  Reykjavíkur.  Rv.  1918. 

Fylkir:  Ritstjóri  og  útgefandi  Frímann  B.  ArngrímssoD.  Ak. 
1918. 

Útilega.     Handbók  útilegumaDDa.     Rv.  1918. 

Skyrsla  um  BændaskóIaDD  á  HvaDDeyri  1916 — 17. 

Skýrsla  um  BœndaskólauD  á  Hólum  í  Hjaltadal  1914—1918. 
Ak.  1918. 

Age  Meyer  BeDedictseD:  Overblik  over  det  islandske  Folks 
Historie.  Ðansk-islandsk  Samfunds  Smaaskrifter,  Nr.  3.  Kbh.  1918. 


LeiðréttÍDgar.  Á  bls.  III.  í  Skýrslur  og  reikuÍDgar  Bók- 
meDtafóI.  8.  1.  a.  o.  les:  lofsœlt  starf,  fyrir  i^farsœlt  Btarf«;  Bömu 
bls.  9.  lÍDu  les:  heiðursforsetauD,  f.  ^heiðursforseta<. 


0' 


\ 


Skýrslur  og  reikningar 

Bókmentafélassins  1917*). 


Bókaútg^áfa. 

Fólagið    hefir   áriS   1917  gefiS  út  þessar  bœkur  og  félagsmenn 
fengit5  þœr  fyrir  árstillagiS,  6  krónur: 

Bkírnir,  91.  ár kr.  10,80 

Fombrófasafn  XI.  b.  3.  h —     4,00 

Safn  til  sögu  Islands  V.  b.  3.  h —      2,50 

Lysiug  íslands,  eftir  Þorv.  Tboroddsen,  III.  b.  1.  h.  —     3,00 

Samtala  kr.  20,30 
Reykjavík  17.  jiiní  1918. 

F.  h.  Matthíasar  ÞórðarBonar 
bókav.  félagsins. 
Guðmundur  Jónsson. 


Aðalfundur. 

Ar  1918,  mánudaginn  17.  júní,  kl.  9  a5  kveldi  var  aðalfundur 
Bókmentafélagsins  haldinn  í  iSnaSarmannahúsinu. 

Fundarstjóri  var  koslnu  prófessor  Lárus  H.  Bjarnason. 

I.  Forseti  gat  látins  fólaga,  fyrv.  bankastjóra  Tryggva  Gunn- 
arssonar,  og  mintust  félagsmenn  hans  meO  því  aS  standa  upp. 

*)  Fri  öUu  þessu  hefti  Skirnis  hingað  að  þessari  skýrtla  var 
gengið  undir  Btjóm  hini  fyrra  forseta,  B.  M.  Ólsens,  áöur  Jón  Þorkela- 
«on  tæki  við. 


II  Skýrslur  og  reikningar  [Skirnir- 

II.  Þá  skjrði  forseti  frá  bókaútgáfu  fékgsins  á  þessu  ári, 
Bem  yrði  með  Diinna  móti  sakir  dyrtíðarinnar. 

III.  Forseti  las  upp  ársreikning  og  efnahagsreikning  félagsins 
og  hafði  sá  endurskoðandi,  er  viðstaddur  var,  skjalavörður  Hannes 
Þorsteinsson,  ekkert  haft  við  þá  að  athuga.  Ennfremur  las  forseti 
upp  reikninga  sjóðs  LehmannsFilhós  og  afmælissjóðs  hins  íal.  Bók- 
mentafólags.  Arsreikningur  og  efnahagsreikningur  samþyktir  í 
einu  hijóði. 

Endurskoðandi  fólagsins,  Hannes  Þorsteinsson  skjalav.,  hreyfði 
nokkrura  munnlegum  athugasemdum  viðvíkjandi  reikningunum  og 
beindi  þeirri  áskorun  til  stjórnarinnar,  að  aihuga  útgáfukostnaö 
Skírnis  og  hvort  eigi  væri  unt  að  takmarka  stærð  ritsins  að  ein- 
hverju  leyti.  Einnig  hreyfði  hann  því  að  æskilegt  væri,  að  ritlaun 
væru  jöfn  fyrir  allar  bækur  fólagsins. 

IV.  Forseti  skýrði  frá  úrslitura  stjórnarkosninga  sarakvœmt 
kjörbók  fólagsins.  Forseti  var  kosinn  dr.  phil.  Jón  Þorkelsson 
þjóðskjalavörður,  og  varaforseti  dr.  phil.  Guðmundur  Finnbogason 
prófessor.  í  fuUtrúaráð  voru  endurkosuir:  Matthías  ÞórðarsoD 
fornmenjavörður  og  dr.  Guðra.  Finnbogason,  prófessor. 

V.  Endurskoðendur  fólagsins  endurkosnir  i  einu  hljóði :  Hann- 
es  Þorsteinsson  skjalavörður  og  Klemens  Jónsson  fyrv.  landritari. 

VI.  Alþingismaður  síra  Sigurður  Stefánsson  hreyfði  þeirri  at- 
hugaserad  að  œskilegt  vœri,  að  fólíigið  gæfi  sem  allra  fyrst  út  reg- 
istur  við  Sýsluraannaæfir  og  gerði  tillögu  í  þá  átt.  Forseti  gat 
þess,  að  stjórnin  raundi  hafa  hug  á  að  greiða  fyrir  því  svo  fljótt 
sera  unt  væri. 

VII.  Fundarstjóri  stóð  því  nœat  upp  og  beindi  eftirfarandi 
orðum  til  fráfarandi  forseta  og  félagsraanna  í  heild  sinni : 

»Það  hefir  viðgengist  nú  ura  hríð,  að  þakka  stjórn  Bókraenta- 
fólagslns  úr  raínura  sporum  fyrir  liðið  ár  og  lokið  ársstarf. 

Það  er  sórstök  ástæða  til  þess  nú,  er  fyrsti  forseti  óskifta  fó- 
lagsins  lætur  af  stjórn  þess. 

Fjórura  sinnura  hefir  prófeasor  B.  M.  Ólsen  verið  kosinn  for- 
Beti  fólagsins,  tvisvar  Reykjavíkurdeildarinnar  og  tvisvar  fólags- 
ins  óskifts. 

Margt  hefir  hann  vitanlega  unnið  fólaginu  gott  og  gagnlegt 
ásarat  raeðstjórnendura  sínura.  En  tvent  hefir  sórstaklega  fest  sig 
1  rainni  raínu:  Viðreisn  á  fjárhag  fólagsins  og  heimflutningur 
Hafnardeildarinnar. 

B.    M.  Ólsen  sá  það,    að  stjórn  félagsins,    svo  sem  vœntanlega 


Skirnir]  Skýnlur  og  reikningar  III 

hverri  aunari  stjórn,  mundi  farsœlast  a6  vera  óskift  cg  aC  eiga 
heima  heima.  I>vi  auerist  haun  á  þá  sveifiua,  að  flytja  Hafnar- 
deildiua  heim,  og  lánaðÍBt  þaö  með  aðstoð  mœtra  Hafnarfélaga. 

Þetta  tvent  og  margt  annað  hér  ónefnt  þökkum  vér  félags- 
brœður  þínir  þér,  R  M.  Olsen,  uú,  er  þú  lœtur  af  stjórn  félagiiins 
eftir  15  ára  forustu  þess  og  um  40  ára  starf  i  þarfir  lands  og  I/ðs. 

Og  við  þökkina  aukum  vér  óskum  um  vœra  hvild  þér  til 
handa  eftir  langt  og  farsœlt  starf. 

Guð  blessi  gamla  forsetann,  heiðursfólagann  og  heiðursforseta. 
Og  guð  blessi  félagið  undir  foiustu  n/ja  forsetans^. 

Undir  þetta  tóku  félagsmeun  með  því  að  standa  upp,  en  for« 
seti  þakkaði  með  nokkrum  orðum. 

Fundarbók  lesiu  upp  og  samþykt. 
Fundi  slitið. 

Ldrtu  H.  Bjamason.  

Jón  Aðils. 


Reikningur 
yfir  tekjur  og  gjðld  Hins  íslenzka  Bókmentafélagt  fyrir  irið  1917. 

Tekjur: 
Eftirstoðvar  frá  1916: 

a.  Veðdeildarbréf  Landsbankans  .     kr.  21000  00 

b.  Dönsk  verðbréf —     8000  00 

0.   Peningar  í  sparisjóði      ...     —     5600  98 


2.  Styrkur  úr  landssjóði 

3.  Seytjánda  greiðsla  fyrir  handritasafuið  .     .     . 

4.  Greidd  tiUög  meðlima 

5.  Fyrir  Skírni  og  seldar  bœkur  i  lausasölu  .     . 

6.  Styrkur  úr  verðlaunasjóði  Jóns  Sigurðssonar 

7.  Fyrir  auglysingar  á  kápu  Skírnis  1917     .     . 

8.  Greidd  skuld,  gömul  og  óvœutanleg      .     .     . 

9.  Endurgreitt  af  sjóskaða-útgjöldum  frá  1912  . 
10.  Ársvextir  af: 

a.   21000   kr.    í  yeðdeildarbréfnm 

Landsbankans kr.       945  00 


kr.  34600  98 

—  2000  00 

—  1000  00 

—  6065  50 

—  1236  40 

—  700  00 

—  103  00 

—  300  00 

—  4  08 


Flyt  .  .  kr.   945  00  kr.  46009  96 


IV 


SkýrsloT  og  reikningar 


[Skirair 


Fluttar     . 

b.  4000    kr.    í  kreditkassaskulda 
bréfum  landeigna       .     .     . 

c.  2200     kr.     í     húskreditkassa 
skuldabrófum 

d.  1600    kr.   í    Þjóðbankahlutabr 

e.  200    kr.    í    kreditkassaskulda 
bréfum  jóskra  landeigna 

f.  peningum  í  sparisjóði     .     . 


kr.       945  00    kr.  46009  96 


—       140  00 


— 

88  00 

— 

128  00 

__ 

7  00 

— 

244  36 

1552  36 

kr.  47562  32 

kr.     5557  48 


—    2903  90 


Gjöld: 

1.  Bókagerðarkostnaður : 

a.  Skirair : 

1.  Laun  ritstjóra kr.       500  00 

2.  Eitlaun  og  prófarkalestur  .     —     1140  00 

3.  Prentun,  pappír,  heftingo.fl.     —     3917  48 

b.  Aðrar  bœkur: 

1.  Ritlaun  og  prófarkalestur   .    kr.       435  75 

2.  Prentun,  pappír,  heftingo.fl.     —     2468  15 

2.  Afgreiðslukostnaður: 

a.  Laun  bókavarðar kr.  720  00 

b.  Innheimtuuppbót  til  sama  fyrir 
árið  1916 —  315  71 

c.  Burðargjald  o.  fl —  789  87 

3.  Kostnaður  við  prentun  á  félagsskírteinum      .     . 

4.  Til  undirbúnings  rita  Jónasar  Hallgrímssonar     . 

6.  Brunabótagjald  og  ýms  gjöld 

€.  Eftirstöðvar  31.  desbr.  1917: 

a.  Veðdeildarbróf  Landsbankans  .  kr.  21000  00 

b.  Kreditkassaskuldabr.  landeigna  —     4000  00 

c.  Húskreditkassaskuldabróf    .     .  —     2200  00 

d.  Þjóðbankahlutabróf     .     .     .     .  —     1600  00 

e.  Kreditkassaskuldabréf      jóskra 

landeigna —   200  00 

Flyt  .  .  kr.  29000  00  kr.  10792  70 


1825  58 
173  25 
200  00 
132  49 


Skirnir]  Skýnlnr  og  reikningar  Y 

Fluttar    .     .    kr.  29000  00    kr.  10792  70 
f.    Peningar  í  sparisjóöi ....     —     7769  62 


—  36769  62 


kr.  47562  32 
Reykjavík  4.  maí  1918. 
.Sigurður  Kristjánsion 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikning  þenuan  ásamt  fylgiskjölum  hefi  eg  rannsakaS  og  ekk* 
ert  fundið  við  iiann  að  athuga. 

Reykjavik  30.  ma(  1918. 
Bannes  Þorsteinsson. 


Efnahagsreiknlngur 
Hins  islenzka  Bókmentafélags  I.  janúar  1918. 

£  i  g  n  i  r  : 

1.  Samkvœmt  ársreikningi  1917: 

a.  í  veröbrófum kr.  29000  00 

b.  í  peningum  í  sparisjóði ...     —     7769  62 

kr.  36769  62 

2.  Forlagsbœkur,  samkvœmt  skrá,  virtar   ....  —  20000  00 

3.  Ýmsir  munir,  samkvœmt  skrá,  virtir     ....  —       716  00 

4.  Útistandandi  skuldir —     2826  97 

kr.  60311  59 
Skuldir: 
Skuldlaus  eign kr.  60311  59 

kr.  60311  59 
•  Reykjavfk  14.  maí  1918. 

Sigurður  Kristjánsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Við  reikning  þennan  hefi  eg  ekkert  fundið  athugavert. 
Reykjavík  30.  maí  1918. 
Hannes  Þorsteinsson. 


Yl  Skýrslur  og  reikningar  [Sklrnir 

Relkningur 
Afmœlissjóðs  hins  íslenzlca  Bókmentafélags  fyrir  árið  1917. 

Tek  j  u  r  : 

1.  InnBtœSa  viS  árslok  1916 kr.     1014  06 

2.  Vextir  1917 .     —        47  96 

kr.     1062  02 

Gjöld: 

InnstœSa  í  Söfnunarsjóði kr.     1062  02 

kt.     1062  02 
Reykjavík  26.  apríl  1918. 

*     Sigurður  Kristjdnsson 
p.t.  gjaldkeri. 

Reikningur  þessi  er  róttur. 

Reykjavík  30.  maí  1918. 
Hannes  Þorsteinsson. 


Reikníngur 
sjóðs  Margrétar  Lehmanns-Filhés  fyrir  árið  1917. 

Tek  j  ur: 

1.  Eftirstöðvar  við  árslok  1916: 

a.  Stofnfó: 

1.  í  Söfnunarsjóði      .     .     .     .    kr.     5261  74 

2.  í  innlánabók  íslandsbanka  .     —         19  36 

kr.     5281  10 

o 

b.  Starfsfó: 

í  innlánsbók  íslandabanka kr.       550  36 

2.  Vextir  1917: 

a.  í  Söfnunarsjóði kr.       248  87 

b.  í  innlánsbók  íslandsbauka .     .     —         20  36 

269  23 

kr.     6100  69 


Skirnir]  Skýnlur  og  reíkningar  VII 

Gjöld: 
(EftirstöSvar  við  árslok  1917: 
a.  StofDfó: 

1.  í  Söfnunarsjóði kr.     5323  96 

2.  í  innlánabók  íslandsbanka .     .     —         24  45 

kr.     5348  41 

•b.  Starfefó: 

í  innlánsbök  íslandsbanka —       752  28 

•     ,  kr.     6100  69 

Reykjavík  26.  apríl  1918. 

Sigurdur  Kristjdnsson 

p.t.  gjaldkeri. 

iReikningurinn  er  réttur. 

Reykjavík  30.  maí  1918. 
Hannes '  Þorsteinsson. 


HiO  islenzka  Bókmentafélag. 


VERNDARI : 
Kristján  konnngTir  hinn  tínndi. 


STJÓRN : 
Forseti:     Jón  Þorkelsson,  þjóðskjalavörCur,  dr.  phil. 
Varaforseti:     Guðmundur  Fitmbogason,  próf.,  dr.  phil. 

Fnlltrúaráð: 

GuSmundur  Finnbogason,  prófessor,  dr.  pbil. 

Matthías  Þórðarson,  þjóðmenjavörður^  bókavÖtSur  félagsins. 

Einar  Arnórsson,  prófessor,  kjörstjóri  félagsins. 

Jón  Aðils,  docent,  skrifari  félagsins. 

Bjöm  Bjarnason,  kennari,  dr.  phil. 

Sigurður  Kristjánsson,  bóksali^  r.  af  dbr.,  gjaldkeri  félagsins. 


Vin  Skýrslur  og  reikningar  [Skimir 

HEIÐURSFÉLAGAR: 
AndersoD,  R.  B.,  prófessor,  Madison,  U.  ÍS.  A. 
Boer,  R.  C,  prófessor,  dr.  phil.,  Amsterdam. 
*Briem,  Eiríkur,  prófessor,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavík. 
*Briem,  Valdimar,  vígslubiskup,  r.  af  dbr.,  Stóra-Núpi. 
Bryce,  James,  Right  Hon.,  sendiherra  Breta  í  Washington. 
Brögger,  W.  C,  próf.,  dr.  phil.,  jur.  &  sc,  stkr.  af  st.  Ól.  o.  m.  m.^ 

Kristjaníu. 
Cederschiöld,  Gustaf,  prófessor,  dr.  phil.,  Lundi. 
\   Craigie,  W.  A.,  prófessor,  dr.  phi).,  Oxford. 

Falk,  Hjalmar,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  st.  Ól.  o.  m.  m.,  Kristjaníui. 

Finnur  Jónsson,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  r.  af  st.  Ól.  o.,  Khöfn^ 

Gering,  Hugo,  dr.  phil.,  leyndarráð,  prófessor  í  Kiel. 

Hafstein,  Hannes,  ív.  ráðherra,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavík. 

Hermann,  Paul,  prófessor,  dr.  phil.,  Torgau. 

Heusler,  Andreas,  prófeasor,  dr.  phil.,  Berlín. 

Jón  Jónsson,  prófastur,  Stafafelli. 

♦Jón  Þorkelsson,  dr.  phil.,  þjóðskjalavörður,  Reykjavík. 

Kálund,  Kr.,  bókavörður,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 

Ker,  W.  P.,  prófessor  við  háskólann  í  Lundúnum. 

Kock,  Axel,  prófessor,  dr.  phil.,  Lundi. 

♦Kristján  Jónsson,    háyfirdómari,  comm.  af  dbr.  m.  m,,  Reykjavík. 

Láffler,  L.  Fr.,  fv.  prófeasor,  dr.  phil.,  Djursholm. 

Matthías  Jochumsson,  fv.  sóknarprestur,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Akureyri, 

Mogk,  E.,  dr.  phil.,  prófessor  í  Leipzig. 

líoreen,  Adolf,  prófessor,  dr.  phil.,  Uppsölum. 

Ólafur  Halldórsson,  konferenzráð,  r.  af  dbr.  dbrm.,  Khöfn. 

♦Ólsen,    Björn  M.,    prófessor,  dr.  phil.  &  litt.,  r.  af  dbr.  og  dbrm-., 

Reykjavík. 
Olsen,  Magnus,  prófessor  við  háskólaun  í  Xristjaníu. 
Pipping,  H.,  prófessor,  dr.  phil,  Helsingfors. 

Poestion,  J.  C,  ríkisbókavörður,  birðráð,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Vín. 
Stephan  G.  Stephansson,  skáld,  Markerville,  Alb.,  Canada. 
Thomsen,  Vilh.,  próf.,  dr.  phil.,  r.  af  fo.,  stkr.  af  dbr.,  dbrm.  m.  m.,. 

Khöfn. 
Thoroddsen,  Þorvaldur,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 
Wimmer,  L.  F.  A.,  prófessor,  dr.  phil.  &  litt.,  stkr.  af  dbr.  dbrm.,. 

Khöfn. 


neytti  kosningarréttar  sins  1918.    (Svo  einnig  i  félagatalina). 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikningar. 


IX 


FELAGAR. 
A.    Á  íslaadi. 


Reykjavfk. 

♦Aöils,  Jóii,  docent  '17») 
♦Alexander  JóhannessoD,  dr.  phi]. 

'17. 
Alexander  Jóhannessoo  '17. 
Andersen,  Ludvig,  klœðak.  '17. 
Arinbjörn  Sveinbjarnarson,    bók- 

bindari  '17. 
Arnar,  Otto  B.,  BÍmntari  '17. 
Arndía  KrÍBtjánsdóttir  '17. 
Arni  Jónsson  kaupm.  '17. 
Arni  Sighvatsson  kaupm. 
*Arni  Sigurðason,  stud.  tbeol.  '18. 
♦Arsœll  Arnason,  bókbipd*ri '17. 
♦Asgeir  Sigurðsson,    konsúll  '17. 
Bartels,  Martin,   bankaritari  '17. 
Beck,  Símon,  trósmiður  '17. 
*Benedikt  Sveinsaou  alþm.  '17. 
Benedikt  Þórarinsson  kaupm.  '17. 
Bergur  Rósinkransson,  kaupm.  '17 
Bjarnason,  Agúst,   próf.  dr.,  '17. 
Bjarnason,  Brynj.  H.,  kaupm.  '17. 
Bjarnason,  Ingibjörg  H.,  forstöðu 

kona  kvennaakólans  '17. 
♦Bjarnason,  Lárus  H.,  próf.  juris. 

'17. 
Bjarnason,  Niclai,  afgrm.  '17. 
Bjarnason,  þorleifur  H.,  adjunkt 

'17. 
Bjarni  Bjarnason,   klœðskeri  '17. 
Bjarni  Jensson,  lœknir  '17. 
Bjarni  Jónsson  dómkirkjupr.  '17. 
*6jörn     Björnsson,      bókbindari 

'17. 
Björn  Jónsson,  verzlunarm. 
Björn  Kristjánason,  bankastj.  '17. 
Bjöni  ÓlafsMOn,  bókari  '17. 
Björnson,  Guðm.,  landlœknir  '17. 
Björn  Sigurðsson,    bankastj.  '17. 
Björn  Þórðarson,  aðstm,  í  stjr.  '17. 
Blöndahl,   Magnús,  kanpm.  '17. 
Blöndahl,  Sighv.,  cand.  jur.   '17. 
Blöndal,  Ragtih.,  ungfrú  '17. 


♦Bogi    Ólafsson,  kennari  '17. 
BJkasafn  K.  F.  U.  M.  '17. 
Borgþór    Jósefsson,   bœjargjaldk. 

'17. 
Breiðfjörð,  Guðm.  '17. 
Briem  Eggert,  yfirdómari  '17. 
♦Briem,    Sigurður,     póstmeistari 

'17. 
Brynjólfur  Björnsson,  tannl.  '17. 
♦Brynleifur  Tobíasson,  8túdent'l7 
Bö5var  Kristjánsson,  adjunkt'17. 
♦Claessen,  Eggert,  yfirróttarmála- 

flutningsmaður  '17. 
Copland,  G.,  stórkaupm.  '17. 
♦Courmont,  Andró,    rœðism.  '17. 
♦Eggerz,  Sigurður,   ráðherra  '17. 
Eidesgaard,  Niels  A.,  prentari  '18. 
♦Einar  Arnórsson,   prófessor  '17. 
Einar  Finnsson,  múrari  '17. 
♦Einar  Gunnarsson,  lUgef.  '17. 
Einar  Helgason,  garðyrkjufr.  '17. 
Einar  Magnússon,  bókh.  '17. 
Einar  Pótursson,  verzlunarm.  '17. 
♦Eiríkur  Einarsson,  cand.  jur.  '17. 
Eiríkur  Ormsson  trésmiður. 
Erlendur  M.  Guðmundsson,  bróf- 

beri  '17. 
♦Eyjólfur  Jónsson,  rakari  '17. 
EyþórGaðjón8Son,bókbindari'17. 
♦Fjeldsted,  Andrós,  augnl.  '17. 
Fjeldsted,   Lárus,   cand.  jur.  '17. 
Friðrik    Klemensson,    póstafgrm. 

'17. 
♦Geir  Sigurðsson,    skipstjóri  '17. 
♦Georg  Olafsaon,  cand.  polit.  '17. 
Oisli  Guðmundsson,    gerlafr.  '17. 
♦Gísli  ísleifsson,  fv.  syslura.  *17. 
Gisli  Jónsson,  vélstjóri  '18, 
Grímúlfur  Ólafsson,  ritari  '17. 
Gröixial,  Ben.  Þ.,  cand.  phiJ.  '17. 
Gu-^brandur  Jónsson,  rithof.  '18. 
♦Guðbr.  Magnússon,  prentari  '17, 
Guðjón  Jónsson,  verzlm.  '17. 


')     Ártðlin    aftan    við  nöfnia  merkja  að  tillag  sé  afhent  bókaverði' 
fyrir  það  ár  siðast. 


Skýrslnr  og  reikningar. 


[Sklrnir 


♦GuSjón  SigurðsRon,  Hvg.  71  '18. 
Guðm.  Asbjörnsson,  kaiipni.  '17. 
Guðm.  Bjarnason,  klœðskeri  '17. 
Guðm.  Boðvarsson,  kaupm.  '17. 
Guðm.  Finnbogason,  dr.  phil. '17. 
*Guðm.  Gamalíehson,  bóksali  '17. 
*Guðm.  Guðmundsson,  skáld  '17. 
■  Guðm.    Guðmundsson,  steinmsm. 

'17. 
•Guöm.  H.  Guðmundsson,  beykir 

18. 
Guðm.  G.  Hagalín,  stud.  art.  '18. 
♦Guðm.  Halidórsson,    Njálsg.  52 

'17. 
Guðra.  Hannesson,  prófessor  '17. 
♦Guðm.  Helgason,  præp.  hon.  '17. 
♦Guðm.  Jónsson,  frá  Brennu  '18. 
Guðm.  Kr.  Guðmundsson  '17. 
Guðm    Loftsson,  bankaritari  '17. 
Guðm.  Magnússon,  prófessor  'i7. 
Guðni.  Magiiússon,  rithöf.  '17. 
Guðm.  Ólafsson,  málflm.  '17. 
♦Gunnar    Sigurðsson,    cand.  jur. 

'17. 
Halldór  Daníelsson,  yfirdóœari  '17 
♦Halldór  Kr.  Þorsteinsson,  skip- 

stjóri  '17. 
Halldór  Þórðarson  '17. 
Hallgrímur  Benediktsson,    heild- 

sali  '17. 
Hallgrímur  Jónsson  kennari  '17. 
Hallgr.  KrÍ8tin88.,land8verzl.fullt. 
♦HannesÞorsteinsson,  skjalav  '17 
♦Hansen,  Jörgeu,  verzlm.  '17. 
Hansen,  Morten,  skólastjóri  '17. 
Haraldur  Gunnarsson,  prentari  '17 
Haraldur  Níelsson,  prófessor '17. 
.Haraidur  Sigurðsson,  verzlm.  '17. 
Héðinn  Valdemarssou,  cand.  polit. 

'17. 
Helgi  Helgason,  verzlunarstj.  '17. 
♦Helgi  Jónasson,  bankarit.  '17. 
Helgi  Jónsson,  dr.  phil.  '17. 
Helgi  Jónsson,  verzlm.  '17. 
Hjörvar,  Helgi,  kennari  '17. 
Hlíðda),  Guðm.,   verkfr.  '17. 
Hólmfríður  Arnad.,  kensluk.  '16. 
Ingólfur  Jónsson,  verzlm.  '17. 
Ísleifur  Jónsson,  kennari  '17. 


Jacobson,  Jón,  landsbókav.  '17. 
Jakob  Jónsson,  verziunarstj.  '17. 
Jensen,  Thor,  stórkaupm.  '17. 
Jensson,  Sigríður  H.,  frú  '17. 
♦Jóhann  Kristjánsson,  ættfr.  '17. 
Jóhann  Þorsteinss.,  præp.  hon.  '17 
Jóhannes  Jóhannesson,  bæjarfóg. 
JóhannesL.  L.  Jóhannesson.  præp. 

hon. 
Jóhannes  Sigfússon,  adjunkt  '17. 
Johnson,  Ólafur,   konsúll  '17. 
Johnson,  Ag.  J.,  bankaritari  '17. 
Jóna  Sigurjónsdóttir,  frú  '17. 
Jónas  Jónsbon,  kennari    17. 
Jón  Arnason,  gagnfræðingur   16. 
Jón  tjuðjónsson,  ritari,  frá  Flat- 

eyri  '18. 
Jón  Helgason,  dr.  theol.,  biskup 

'17. 
Jón  Hermannsson,  lögregluatj.  '17 
♦Jón  Hj.  Sigurðsson,  hóraðsl.  '16. 
Jón  Jónsson,  stud.,  Miðstr.  8  '17. 
Jón   Kristjánsson,    prófessor  '17. 
Jón  Magnússon,  beykir  '18. 
Jón  Magnússon,  ráðherra  '17. 
Jóu  Ólafsson,  skipstjóri  '17. 
Jón  Sigurðsbon,  ritari  '17. 
♦Jón  Þórarinsson,  fræðslumstj  '17 
Jón  Þorláksson,  verkfr.  '17. 
♦Jörundur  Brynjólfsson,  kennari, 

alþm.  'IV. 
Kaaber,  Ludvig,  konsúU  '17. 
Kennarafélag  Barnaskólans  '17. 
Klemens    Jónsson,    fv.   landritari 

'17. 
Kolbeinn  Þorsteínsson,  skipstjóri 

'17. 
Konráð  Konráðsson,    læknir  '17. 
♦Krabbe,  Th.,  landsverkfr.  '17. 
Kristinn  Dauíelason,    præp.  hon. 

'17. 
♦Kristinn  Jónsson,  lyfjafr.  '17. 
Kristján  Agústsson,  prentari  '18. 
Kristján  Kristjánsson,  skipstj.  '17 
Kvaran,  Einar,  rithöf.  '17. 
Lárus  Halldórsscn,  præp.  hon.  '18 
Lauganesspítali  '17. 
*Laxdal,  Jón,  stórkaupm.  '17. 
Lestrarfólagið  »íþaka«  '17. 


Skirnir] 


Skýralar  og  reikniiigar. 


XI 


Lestrarfélag  kvenna  '17. 
Levi,  U.  P.,  kaupm.  '17. 
IJagnÚB  Arnbj.soM,  cand.  jur.  '17. 
Magnús  Benjamíusson,  úrsm.  '17. 
*MagnÚ8Einar8on,clýra]æknir'17 
Magnús      Guömuuddson,      Bkrif- 

stofiistj.,  alþm. 
'"'Magnús  Helgason,  skólastj.  '17. 
Magnúa  Jónsson,  docent  '17. 
♦Maguús,  M.,  leeknir  '17. 
Magiiús  Magnússon,  kennari  '17. 
♦MHguús  Sigurððson,  bankastj.  '17 
Mauuús    VigfúsBon,    verzlm.  '17. 
♦Mattbías  EinarHson,  lœknir  '17. 
Matth.  Matthíasson,  kaiipm.  '17. 
Matth.  ÞórÖarHon  fornm.v.  '17. 
Nordai,    Jóhannes,    íshússtj.  '17. 
Oddur    Gíslason,    yfirréttarmála- 

flutningsmaSur  '17. 
Oddur  Hermannsson,    skrifstofu- 

Btjóri  '17. 
Ólafson,  Gísli  J.,  BÍmaatj.  '17. 
*Olafur  Björnsson,  ritstj.  '17. 
♦ÓlafurG.  Eyjólffson,  heilds.  '17. 
♦Olafur  Lárusson,  cand.  jur.  '17. 
Ólafur  Olafsson,  umbjónarm.  '17. 
Ólafur  Runólfssoii,  bókh.  '17. 
Ólafur   ÞorsteinsHOu,    lœknir  '17. 
Olgeir  Friðgeirsson,  veizlstj.  '17. 
Oðkar  Jónsson,   prentari  '18. 
Páll  E.  Ólason,  ríUri  '17. 
Páll   HHlldórsson,  skólaHtj.  '17. 
Páll  H.  Gislason,  kaupm.  '17. 
♦Páll    Joiisson,    verzhinarm.  '17. 
Páll  OUfs.son,  kaupm.  '17. 
♦Páll  Stffánsson,  heildHali  '17. 
♦Pall  Sveinsson,  kennari  '18. 
♦Palmi  PálsHon,   yfirkennari  '17. 
♦Pétur  Halldórsson,   bóksali  '17. 
♦Pétur  Lárusson,  prentari  '17. 
Pótur  Zophoniasson,  ritari  '17. 
Póturss,   Helgi,  dr.  phil.  '17. 
♦Proppó,  C'irl,   verzlunarstj.  '17. 
♦Richnrd  Torfason,    bankab.  '17. 
Ríkharður  Jónsson,    myiidh.  '18. 
Rósinkranz,  Ólafur,   kennari"'17. 
♦Samúel  Eggertsson,  skrautr.  '17. 
♦Sighv.  Bjarnason,  bankastj.  '17. 
Sigriður  Björnsdóttir  '17. 


♦S.  A.  GÍBlason,  cajid.  theol.  '17. 
Sigurður  Guðmundsson    frá  Hof- 

dölum  '14. 
♦Sigurður    Guðmundsson,     mag. 

art.  '18. 
Sig.  Gunnarsson,  prœp.  hon.  '17. 
Sigurður  Jónsson,  bókbindari  '17. 
Sigurður  Kristjánsson,  bóks.  '17. 
Sigurður  Olafsson,  hárskeri  '17. 
♦Sigurður  Sigurðsson,  alþm.  '17. 
♦Sigurður    Þórðarson,    fv.   s/slu- 

maður  '17. 
Sigurjón  Ólafsson,  skip^tj.  '18. 
Símon  Jónsson,   kaupm. 
♦Sivertsen,  Sigurður,  próf.  '17. 
♦Skúli  SkúIaBon,  prœp.  hon.  '17. 
Smith,  Paul,  símaverkfr.  '17. 
Snorri  Jóhannsson.  bókh.  '17. 
Steingrímur  Arason,   kennari'17. 
Steinunn  Bjartmarsdóttir,  kenslu- 

kona  '17. 
♦Sveinn   Björnsson,    málflm.  '17. 
Sveinn  Jónsson,  kaupm.  '17. 
Sæmundsen,  Karl,  storkaupra.  '17 
♦Sœm.  Bjarnheðinsson,  próf.  '17. 
Torfi    Hermannsson.    tréam.  '17. 
Thomsen,  Ditlev,  ræðism.   17. 
Thoroddsen,    Sigurður,    adj.  '17. 
Thora,   Haukur,  verzlunarm.  '17. 
Thorsteinsson,     Davíð    Scheving, 

lœknir. 
Thorsteinsson,  H.,  Cind.  jur.  '17. 
♦Thorsteinsson,  Th.,  kaupm.  '17. 
Tómas  Tómasson,  ölg.m.  '17. 
Tryggvi  MagnÚ8.son,   verzlm.  '17. 
♦Tryggvi  Þórhallsson,  ritstj.  '17. 
Tulinius,  Axel,  málafl.m.  '17. 
Ungmennafól.  Reykiavíkur  '17. 
VigfÚH  Einarsson,  cand.  jur.  '17. 
♦Vigfús  Guðmundsson  '17. 
Waage,  Ben.  G.,  verzlm.    17. 
Waage,  Einar  G..  '18. 
♦Waage,   Jens  B  .  bankab.     17. 
♦Wiehe,  Holger,  háskólak.  '17. 
Zimsen,   Knud,    borgarstjóri  '17. 
♦Zoega,  Geir,   landsverkfr.  '17. 
♦Zoéga,  Geir,  rektor  '17. 
Zoöga,  Geir,  kaupm.  '17. 
Þórarinn  Arnórsson  '17. 


XII 


.Skýrslur  og  reikningar. 


[Skirnir 


Þórður  ErlendBSOD,  Rauðarárstíg 

'17. 
*Þórður  SveinssoD,  lœknir  '17. 
Þorfinnur  Kristjánsson,    prentari 

'17. 
Þorkell  Þorláksson,  ritari  '17. 
Þorlákur  Arnórsson  '17. 
*Þorlákur  Vilhjálmsson,  búft.  '17. 
Þorleifnr  Jónsaon,  póstafgr.m.  '17. 
♦Þorsteinn    Finnbogason,    kenn., 

'17. 
♦Þorsteinn  Gíslason,  ricstj.  '17. 
*Þorsteinn  Jónsson,  bankar.  '17. 
Þorst.  Sigurgeirsson,  verzlm.  '17. 
Þorst.  Þorsteinsson,  cand.  jur.  '17. 
*Þor8t.  Þorsteinsson,  hagst.stj.  '17 
*Þorv.  Guðmundssou,  afgr.m.  '17. 
Þorvaldu'"  Jónsson,  prœp.  hon. 
Þorvarður    Þorvarðarson,    prent- 

smiðjustjóri  '17. 


Gallbrioga-  og  Ejósarsýsla. 

Arni     Þorsteinsson,     prestur     á 

Kálfatjörn  '16. 
Bræðrafélag  Kjósarhrepps  '17. 
Einar  Magnússon,  kennari,  Gerð- 

um  í  Garði  '17. 
*Guðm.  Ragnar  Ólafsson,  Móakoti 

í  Grindavík  '18. 
*Guðmundur    Þorláksson,    Korp- 

úlfsstöðum  '18. 
Heiðdal,    Sig.    Þ,    kenuari,   Sel- 

tjarnarnesi  '17. 
Heilsubœlið  á  Vífilsstöðum  '17. 
Jóhann  Eyjólfss.,  Brautarholti  '17 
Jónas  Björnsson,  búfr.,  Gufunesi 

'17. 
*Jóna8  Jónsson,  prœp.    hon.  Ut- 

skálum. 
Jón    Jónsson,    kennari,   Hvammi 

'16. 
*Jón  Þorberg88on,Be8sastoðum'l  7. 
Klemens  Egilsson,  óðalsb.,  Minni- 

Vogum  '17. 
Kolbeinn      Högnason,      kennari, 

KoUafirði  '17. 


Lestrarfélag  Keflavíkur  '16. 
Lestrarfólag  Kjalnesinga  '16. 
Lestrarfelag  Lágafellssóknar  '17. 
Lestrarfólag  Seltirninga  '17. 
Magnús       Bergmann       Jónsson, 

Fuglavík,  Miðnesi  '17. 
Sigurður  MagnússoiJ,  læknir,  Víf- 

ilsstöðum  '17. 
Stefán  Jóelssoii,  verslunarm.  Víf- 

ilsstöðum. 
Stefán  Sifíurfinnsson,  Auðnum'16. 
Sveinbjörn  Gnðmundssoii,  skipstj. 

Sandgerði  '17.  „  jj 

*Sveinbjörn  S.  Árna8on,KothÚ8- 

um  '17. 
Tómas  Snorrason,  kennari,  Kefla- 

vík  '16. 
Þorgrímur      Þórðarson,      lækuir 

Keflavík  '16. 


Hafnarfj  arðarumboð. 

(Uboðsm.  Salómon   Runólfsson, 

bókari  í  Hafnarfirði).^) 
Andrós  Runólfsson,  verziunarm. 
Auðunn  Níelsson,  kaupm. 
Bergmann,  Dauíel,  kaupm. 
Bjarni  Bjarnason,  kennari. 
Bjarni  Erlendsson,  verkstj. 
Bjarni   Snæbjörnsson,  læknir. 
Björn  Bjarnason,  dr.  phil. 
Einar  Þorgilsson,  kaupm. 
Flygenring,  Aug.,  kaupm. 
Guðm.  Eyjólfsson,  verzlunarm. 
Guðm.  Magnússon,  skipstj. 
Gunnl.    Kristmuudðson,   kennari.. 
Hannes  Jóbannesson,  verzl.m. 
Ingvar  Jóelsson,  verkstjóri. 
Janus  Jóusson,  præp.  hon. 
Jón  Gestur  Vigfússou,  verzl.m. 
Kristínus  Fiunbogason,    verzl.m. 
Lárus  Bjarnason,  kennari. 
Lestrarfól.   »Framför<í. 
Magnús  Jóhannesson,  verkstj. 
Magnúa  Jónsson,  syslum. 
Magnús  Þorsteinsson,  verzl.m. 
Oddur  ívarsson,  póstafgr.m. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikQÍngar. 


xni 


Ólafur  BoðvarssoD,  kaupm. 
Ólafur  SigurÖsaon,  trésm. 
Ólafur  V.  Davíðsson,  framkv.stj. 
♦Salómon  Runólfsson,  bókari. 
Bigfús  Bergmann,  kaupm. 
Sig.   Kristjánsson,  sysluskrifari. 
8ig.  SigurSsson,  verzlunarm. 
Skinfaxi,  bókas.  skólap.  í  Flensb. 
Stðingr.  Torfason,  bryggjuv. 
Sveinn  Jónasson,  sjóm. 
Valdimar  Sigmundsson. 
ÞórCur  Edílonsson,  læknir. 
ÞórBur  Einarsson,  verzlunarm. 
ÞórQur  Guðnason,  skólastjóri. 
Ögmundur  Sigurðsson,  skólastj. 


Borgarfjarðar-  og  Mýrasýsla. 

Eiríkur  Albertsson,  prestur,  Hesti 

'16. 
♦fljörtur  Snorrason,  alþm.,  bóndí, 

Arnarholti  '16. 
Jón  Guðmundsson,  Kvíslhöfða'lS. 
Magnús     Andrésson,      prófastur, 

Gilsbakka  '18. 
Stefán  Guðmundsson,  bóndi,  Fitj- 

um  '17. 
Sveinn    Guðmundsson,     vinnum. 

Brennu  '18. 


Akraness-umboð. 
(Umboðsm.  Oddur  Sveinsson, 
kennari  á  Akranesi.)^) 
♦Axel  Böðvarsson,  cand.  phil. 
Björn  LáruBson,  bóndi  á  ósi. 
Finsen,  Ólafur,  lœknir. 
♦Hervaldur  Björnsson,  kennari. 
Jón  Sigmundsson,  sjóm. 
Jón  SveinssoD,  prófastur. 
♦Lestrarfélag  Akraness. 
Magnús  Guðmundssou,  kaupru. 
♦Niels  KristmannssoD,  sjóm. 
Oddur  Sveinsson,  kennari. 
Ottesen,  Oddgeir  P.,  kaupm. 
♦Olafur  B.  Björnsson^  kaupm. 
Sigurður  Símonarson. 


Skafti  Jónsson,  sjóm. 
Sumarliði  Halldórsson,  skógfr. 
Thorlacius,  Einar,  prestur  í  Saur- 

bœ. 
Ungm.fól.  »Haukur«,  Leirársveit. 
Þórður  Asmundsson,  kaupm. 


Borgarness-umboð. 
(Umboðsm.  Jón  Bjornsson,  kaupm. 

Borgarnesi).^) 
Arni  Þorsteinsson,  bóndi,  Brenni- 

stöðum. 
Bjarni  Bjarnason,  bóndi,  Skáney. 
Björn  Ólafsson,  steinsmiður,  Kaö- 

alstöðum. 
Brynjólfur  Bjarnason,  búfræðing- 

ur,  Deildartungu. 
Bændaskólinn  á  Hvanneyri. 
Davíð   Þorsteinsson,    Arnbjargar- 

læk. 
Einar  Sigurðsson,  Stóra-Fjalli. 
Einvarður  Hallvarðason,  Fáakrúð- 

arbakka. 
Enok  Helgason,  Heggstöðum. 
Fjeldsted,        Sigurður,        bóndi; 

Ferjukoti. 
Geir  Pótursson,  Geirshlíð. 
Grönfeldt,    H.    skólastj.    Hvítár- 

völlum. 
Guðm.    Arnason,    bóndi,  Alftár- 

tungu. 
Guðm.  DaníelsBon,  bóndi,  Svigna- 

skarði. 
Guðm.  Illugason,  Mýrdal. 
Guðm.    Jónsson,    bóndi,    Skelja- 

brekku. 
Guðm.  Sigurðsson,    Landbrotum. 
Jóhannes      Jónsson,      gagnfrœð., 

Efraneai. 
Jóhann  Magnússon,  bóndi,  Hamri. 
Jón    Björusson,    bóndi,    Ölvalds- 

stöðum. 
Jón  Bjömsson,  kaupm.,    Borgar- 

nesi. 
Jón  ívarsson,  bókhaldari,    Borg- 

arnesi. 


')    Skilagrein  komin  fyrír  1917. 


XIV 


Skýrslur  og  reikníngar. 


[Skírnir 


Jósef  Björnsson,  Svarfhóli. 
Kristján    Fr.    Björnsson,    bóndi, 

Steinuro. 
Kristján  Sigurðsson,  Bakkakoti. 
Lestrarfélag  Alftaueshrepps. 
Lestrarfélag  Borgarness. 
Lestrarfélag  Hraunhrepps. 
Magnús  Einarsson,  Munaðarnesi. 
Magnús  Jónsson,  kenuari^   Borg- 

arnesi. 
Olafur  Guðnason,  Signjjarstöðum. 
Páll  Jónsson,  keunari,  Éinarsnesi. 
Páll       Zóphóníasson,       kennari, 

Hvanneyri. 
Runólfur  Runólfsson,  bóndi,  Norð- 

tungu. 
Sigm.  Sigurðsson,  Arnarstapa. 
Sigurður    Þórólfsson,    skólastjóri, 

Hvítárbakka. 
Stefán  Jónsson,  prestur,   Staðar- 

hrauni. 
Tómas  Jónasson,  Sólheimatungu. 
Ungmennafélagið   »Dagrenning«, 

Lundarreykjardal. 
f>orgeir  Bjarnason,  búfr.,  Hvaun- 

eyri. 

Hnappadals-  Snæfellsiiess-  og 
Ðalasýslur. 

*BenediktMagnÚ8son,kaupfól.8tj. 

Tjaldanesi  '17. 
Benedikt  S.  Benediktsson,  verzl- 

unarm.,  Grundarfirði  '17. 
Finnbogi  Lárusson,  kaupm.,  Búð- 

um  '18. 
Gestur    Guðmundsson,    bóndi    á 

Rauðamel  '17. 
Guðm.  Guðjónsson,  kennari,  Saur- 

um  '17. 
Gunnar  Sigurðsson,  Hausthúsum, 

'17. 
Jóhann  Hjörleifsson,  búfr.,   Hof- 

stöðum  í  Miklaholtshr.  '17. 
Jón  Ólafsson,  Söðulsholti,  '18. 
♦Kristján     Eggertsson,     oddviti, 

Dalsmynni  '17. 


*KrÍ8tján  Kristjánsson,   kennari, 

Rauðkollsstöðum  '17. 
♦Lestrarfél.  Sandata  '17. 
Lestrarfól.  Saurbœjarhr.  '16 
*MagnÚ8     Guðlaugsson,     læknir, 

BjarnastÖðum  '15. 


Stykkishólms-umboð. 
(Umboðsm.  Hjálmar   Sigurðsson, 

kaupmaður  í  Stykkishólmi.)^) 
*AgÚ8t  Þórarinsson,    bókhaldari, 

Stykkishólmi. 
Arni  P.  Jónsson,  Stykkiahólmi. 
^Asmundur  Guðmundsson,  prest- 

ur,  Stykkishólmi. 
Asmundur   Sigurðsson,    bóndi,    í 

Bár,  Eyrarsveit. 
*Blöndal,Magnús,kennari,  Stykk- 

ishólmi. 
Bókasafn  Vesturamtsins,    Stykk- 

ishólmi. 
*Einar  Vigfússon,    Stykkishólmi. 
Elías  Kristjánsson,  Lágafelli. 
Gestur  Þórðarson,  Dal. 
Gísli  Sigurðsson,  Langadal. 
Helgi  Guðmundsson,    Ketilsstoð* 

um. 
Helgi  Guðmundsson,  Skógarnesi.. 
*Hjálmar  Sigurðsson,  kaupmaður, 

Stykkishólmi. 
Jón  G.  Sigurðsson,  Hofgörðum. 
Lestrarfélag  Fellsstraudar. 
Lestrarfólag  Hvammssveitar. 
Sigurður  Daðason,  Setbergi. 
*Sæm.  Halldórsson,    kaupmaður,. 

Stykkiáhólmi. 


Búðardals-umboð. 

(Umboðsm.   Bogi  Sigurðsson, 

kaupmaður  í   Búðardal)^). 

Arni  Arnason,  læknir,   Búðardal. 

Björn  Bjarnason,  syslum.,  Sauða- 

felli. 
Bogi  Sigurðsson,  kaupm.,  Búðar- 
dal. 


*)    Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


Skirnir] 


Skýrslnr  og  reiknÍDgar. 


XV 


JohuBon,  Bjarni  k,    s/slumaöur, 

Búöardal. 
Jón  Guðmundssou,   bóndi,    Ljár- 

skóguni. 
Jón  GuSnaBon,  prestur,  Kvenna- 

brekku,  '16. 
Lestrarfelag  Miðdœla. 
Sigurður  Sigurðason,  lœkuir,  Búð- 

ardal. 


Barðastrandaraýsla . 

♦BókaHafn    Flatevjar    á    Breiða- 

firði  '17. 
♦Guðni.    Bergsteinseon,    kaupm., 

Flatey  á  Kreiðafirði  '17. 
Jón  EinarBson,  tréímiður,  Kletti 

í  Geiradal  '17. 
Jón    Jóbannsson,    Mjrartungu    í 

Reykhólasveit  '18. 
♦Jón    Ólafsuon,    Króksfjarðarnesi 

'17. 
Lestrarfélag  Bílddœlinga  '17. 
♦Lestrarfólag  Geiradalshrepps  '17. 
Magnús     Sæhjörnsson,      lœknir, 

Flatey  '17. 
Steinþór  Oddsson,  Miðhúsum  '17. 
Þorbj.  Þórðarson,  lœknir,    Bíldu- 

dal  '17. 
Þórarinn  G.  Arnason,  Miðhúsum 

á  Reykjaneai,  '17. 
Þorv.  Gíslason,  Holi  í  Arnarf.  '17. 
Þorvaldur     Jakobsson,     prestur, 

Sauðlauksdal  '17. 


Patreksfjarðar-uboð. 

(UmbDðsm.  Jón   Kristófersson, 
kennari,  Sveinseyri  í  Tálknaf.)^). 
Bjarni     SímonarsoD,      prófastur, 

Brjánslœk. 
Bókasafn     V.-Barðastrandars/slu. 
Einar  Magnússon,   styrini.,    Pat- 

reksfirði. 
Eiríkur  Kristóferss.,  Brekkuvelli. 
Hallgrímur  Jónsson,  Bakka. 
Jón  B.  Olafsson,  Hvanneyri. 


Jón  Hallgrímsson,  Bakka. 

Jón        Kristófersson,        kennari, 

Brekkuvelli  á  Barðaströnd. 
Jónas  Magnússon,  Vatneyri. 
Kristinn    ölafsson,    verzlunarm., 

Vatneyri. 
Kiistófer    Kristófersson,    Brjáns- 

læk. 
Kristján  Kristófersson,  Haga. 
Lestrarfól.  Brciðuvíkursóknar. 
Lestrarfél.  Rauðseudinga. 
Lestrarfól.  Tálknafjarðar. 
Matjnús     Þorftteinsson,      prestur, 

Patreksfirði. 
Ólafur  Magnússon,    Kaldabakka. 
Svafa  Þorleifsdóttir,  Bíldudal. 


ísafjarðarsýsla. 

Bókasafn  Hólshrepp9,Bolungavík, 

'17. 
♦Halldór      Stefánsson,      Iwknir, 

Flateyri  '17. 
Hjálmar  Jónsson,  bóndi,    Hrafn- 

fj.eyri  í  Grunnavíkurh.  '16. 
Lestrarfól.  Dalmanna,    Onundar- 

firði  '16. 
Lestrarfél.  Flateyrar  '17. 
♦Sighvatur     Grímsson     Borgfirö- 

ingur,   Höfða.     Gjaldfrí. 
Sveinn      Halldórsson,      kennari, 

Bolungavík  '15. 


Dýrafjarðar-umboð. 
(Umboðsm.  Jóh.    Proppé,    kaup- 

maður  á  Þingeyri)^). 
Andróa  Kristjánsson  Meðaldal. 
♦Björn     Guðmuudsson,     keunari 

Nœfranesi. 
Blaðafólagið  >Dagvarður«,  Keldu- 

dal. 
♦Böðvar      BjarnasoD,       prestur, 

Rafnseyri. 
♦Friðrik  Bjarnason,    hreppstjórl,. 

M/rum. 


')    Skilagrein  komín  fyrir  1917. 


XVI 


Skýrslnr  og  reikningar. 


[Skírnir 


GuSbrandur  Guömundsson,  Þing- 

eyri. 
Gu5m.    A.    Guðmundsson,    skip- 

stjóii,  Alviðru. 
Guðm.     Guðmundsson,    kennari, 

Kirkjubóli  í  Dýrafirði  '18. 
Guðmuudur  Jónsson,  Granda. 
Guðm.  J.  Sigurðsson,  vólasmiður, 

Þingeyri. 
Guðni     Bjarnason,     verzlunarm. 

Þingeyri. 
Guðrún  Benjamínsdóttir,  kenslu- 

kona,  Þingeyri. 
Gunnlaugur  Þorsteinsson,  læknir, 

Þingeyri. 
Hjaltalína  Guðjónsdóttir,  kenslu- 

kona,  Þingeyri  '17, 
JóhannesDavlðsson,  Neðra-Hjarð- 

ardal. 
Kristinn     Guðlaugssou,     búfræð- 

ingur,  Núpi. 
Lestrarfél.  Þingeyrarhrepps,  Þiug- 
,  eyri. 
Olafur    Hjartarson,     járnsmiður, 

Þingeyri. 
*Ólafur  Ólafsson,  kennari,  Þing- 

*Proppé,   Olafur,   kaupm.,   Þing- 

eyri. 
Sigríður  Guðmundsdóttir,  kenslu- 

kona,  Haukadal. 
Sigtryggur  Guðlaugsson,  prestur, 

Núpi. 
*Sóphónías  Jónsson,  gagnfrœðing- 

ur,  Læk. 


ísafjarðar-umboð. 
(UmbotJsm.  Guðmundur  Bergsson, 

bóksali,  ísafirði)^). 
Aðalbjörg      Jónsdóttir,      húsfrú, 

Arngerðareyri. 
Arngrímur  Fr.  Bjarnason,  prent- 

ari,  ísafirði. 
Álfur     Gíslason,      bakari,      Isa- 
firði. 


Arni  E.  Arnason,   verzlunarmað- 

ur,  Bolungavík. 
Asgeir  Guðraundsson,  Æðey. 
*Baldur  Sveinsson,  kennari,  ísa- 

firði. 
Bárður  Guðmundsson,  bókbindari, 

ísafirði. 
*Benedikt  Bjarnason,  búsmaður, 

Góustoðum. 
Bjarni  Eiríksson,  ísafirði. 
*Björn    Guðmundsson,  kaupmað- 

ur,  ísafirði. 
Einarsson,  Þóra  E.,  8Júkrah.8t. 
Eiríkur  Kjerúlf,  lœknir,  ísafirði. 
Engilbert     Kolbeinsson,     bóndi, 

Lónseyri.     Gjaldfrí. 
Finnbjörn    Hermannsson,     verzl- 

unarmaður,  ísafirði. 
*Friðbert  Friðbertsson,    kennari, 

Suðureyri  í  Súgandafirði. 
Friðbert  Guðmundsson,  Suðureyri. 
Friðrik  Hjartarson,  kennari,  Suð- 

ureyri. 
Gísli  R.  Bjarnason,  kðnnari,  Hest- 

eyri. 
Grímur    Jónsson,     cand.    theol., 

Isafitði. 
Guðlaugur  Kristjánsson,  búfrœð- 

ingur,  ísafirði. 
*Guðmundur    Bergsson,    bóksali, 

Isafirðl. 
*Guðm.    Geirdal,    lögregluþjónn, 

ísafirði. 
*Guðmundur  Hannesson,  konsúll, 

málaflutningsm.,  ísafirði. 
Guðmundur    H.     FinnbjörnssoD, 

kaupmaður,   Sæbóli  í  Aðalvík. 
*Guðm.    Jónsson,    cand.    theol., 

ísafirði. 
Guðmundur  Sveinsson,  kaupmað- 

ur,  Hnífsdal. 
Guðrún    Tómasdóttir,    Ijósmóðir, 

ísafirði. 
Hálfdan  Ömólfsson,    hreppstjórl, 

Hóli  í  Bolungavík. 
Halldór     Bjarnason,     verkstjóri, 

ísafirði. 


')    Skilagrein  komin  íyrir  1917. 


SklmiT^ 


Skýrslar  og  reikaingar 


XVU 


Halldór    Jónsson,     búfrœCingur, 

Laugabóli. 
fialldór     Jónsson,     búfrœSíngur, 

Rauðamyri. 
Halldór  ölaf8tiOU,kaupm.,  iHafirSí. 
Halldór     Pálsson,      útvegsbóndi, 

HnifBdal. 
'^Hanned  Halldórsson,  verzlunar- 

maðiir,  ÍHafiiði. 
Helgi  Ketilsson,  sjómaður,  ísafirði. 
Helgi  Sveinssou^  buukastjóri,  Isa- 

firði. 
Ingólfur  Arnason,  verzluuarmað- 

ur,  Bolungavík. 
Jens  NíelsHon,  kennari,  Bolunga- 

vlk. 
Jóhann  Krintjánsson,  verzlunarm., 

Bolungafík. 
Jóhann  Þorsteinssou,  kaupmuður, 

Isafirði. 
Jónas  Halldór8Son,  Búð,  Hnífsdal. 
Jónas  Þorvarðsson,  kaupmaðurog 

oddviti,  Hnífsdal. 
JóuGrímsson,  verzlstj.,  Suðureyri. 
Jón  Jónsí^on,  verzlm.,  Bolungavík. 
Jón  Mariasson,  verzlm.,  Isafirði. 
Jón  Sn.Arnasoa,  kaupm.,  Isafirði. 
Júlíus  Hjaltason,  Bolungavík. 
Karl  Oigeirsson,    verzlunarstjóri, 

ísafirði. 
*Kolbeinn  Jakobsson,  hreppstjóri, 

Uuaðádal. 
Kristjan  A.  Kristjáusson,  kaupm., 

Suðureyri  í  Súgandafirði. 
Lestrarfólag  Bjarndœla  og  Fjarð- 

armanua,  Öaundarfirði. 
Lestrarfólag  iinifsdœlinga,  Hnífs- 

dal. 
Lestrarsalur  ísafjarðar. 
LestrKrfólag  Seyðfirðinga. 
Lestrarfólag  Slóttuhrepps. 
LeotrHrféÍHg        Súðavikurbrepps, 

AlfUfirði. 
Magnús  Bárðarson,    útvegsbóndi, 

Bolungavík. 
Magnás  Torfason,  syslumaður  og 

bœjarfógeti,  ísafirði. 


OddurGuSmundsson,  pÓBtafgr.m., 

Bolungavík. 
ólaf  ur  Arna8on,bóndi,Bolungayík. 
Ölafur  Jónsson,  KUiðaey. 
♦ólafur  Pálsson,   verzlstj.,    Arn- 

gerðareyri. 
Páll  Pálsson,  útvegsbóndi,  Heima- 

bæ,  Hnífsdal. 
Páll  Þórarinsson,  sjómaður,  Hnífs- 

dal. 
Pétur    Oddsson,  kaupm.,    Tröð  í 

Bolungavík. 
Sigfús  Daníelsson,  verzlunarstjóri, 

Isafirði. 
Sigurbjörn  ArmannRSon. 
Siguiður    Kristjánsson,    kennarl, 

Isafirði. 
♦Sigurður  Pálsson,   verzlunarstj.i 

liesteyri. 
Sig.  Sigurðssou,  kennari. 
Sig.  Sigmðsson,  málaflutuingsm., 

Isafirði. 
Sigurður    Þorvaldsson,     kennaH, 

Isafirði. 
♦Stefáu  Sigurðsson,  verzlm. 
Stephensen,    Páll,  prestur,  Holti 

í  Önundarfirði. 
Svava    Guðmundsdóttir,    ungfrú, 

Isafirði. 
Thordarson,      Finnur,      konaúll, 

ínafirði. 
Valdemar  Valdemarsson,  formaS- 

ur,   Hnífsdal. 
Valdemar  Þorvarðarson,  kaupm., 

ísafiröi. 
Vilmuudur  Jónssou,  lœknir,  Ísa- 

firði. 
Þorvarður  Brynjólfason,    prestur, 

Stað  í  Súgandafirði. 


Vigur-uniboS. 
(UmboSsm.  Sigurður  StefánsBon, 

prestur,  Vigur)^). 
Bjarni  Sigurðason,  ráðsm.,  Vigur. 
Finnbogi  Pétursson,  Hvítanesi. 


*)    Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


xvin 


Skýrslnr  og  reikningar 


[Skirnir 


Jóa  GuÖmundssoa,  kaupm.,  Eyr- 

ardal. 
Sigurður   Stefáusson,  prestur  og 

alþm.,  Vigur. 


Strandasýsla. 

Bárðarson,    Guðm.  G.,  Kjörseyri 

'16. 
Björn  Magnússon,  Borðeyri  '17. 
Guðjón  Guðlaugsson,  kaupfólags- 

stjóri,  Hólmavík  '18. 
HalJdór  Kr.  Júlíusson,  syslumað- 

ur,  Borðeyri  '17. 
Lestrarfélag  Arneshreppa  '17. 
*LestrarfélagBjarnarfj.ogBaIa'18 
Lestrarfélag  Kirkjubólshrepps  '15. 
Lestrarfélag  Kollafjarðar  '16. 
Lestrarfélag  Selstrandar  '17. 


Húnayatiissýsla. 

Eggert     ól.     Eiríkseon,     bóndi, 

Sveðjustöðum  '18. 
Guðm.    Arason,    búfrœð.,   IUuga- 

stöðum  '16. 
Jón  Jónsson,  bóndi,  Stóradal'16. 
*KrÍ8tján  H.  Sigurðsson,  kennari, 

Brúsastöðum  '16. 
Líndal,  Jakob,  Lækjamóti  '16. 
*Þóroddur  Ljðsson,  Oddastöðum, 

Hrútaf.  '17. 
Þorvaldur    Kristmundsson,     bú- 

fræðingur,  Bálkastoðum  '16. 


Hvammstanga-umboð. 
(Umboðsm.     Björn     P.     Blöndal 
verzlunarm.    á    Hvammstaiiga)^). 
Asgeir     Magnússon,     skólastjóri, 

Hvammstanga. 
Asta  Gísladóttir,  Geithól. 
*BIöndaI,    Björn    P.,    verzlunar- 

maður,  Hvammstanga. 
Bókasafn    Vestur-Húnvetninga  á 

Hvammstanga. 


Briem,  Jóh.  Kr.,   prestur  á  Mel- 

stað. 
Guðm.  B.  Jóhannesson,  Þorgríms- 

stöðum. 
Guðm.  Sigfússon,  Króksstöðum. 
Gunnar  Kristófersson,   hreppstj., 

Valdarási. 
Gunnl.  Gunnlaugsson,  búfræðing- 

ur,  Syðri-Völlum. 
Halldór  Magnússon,  bóndi,  Vatns- 

hól. 
Ingunn      Eíríksdóttir,       Sveðju- 

stöðum. 
Ingvar  Jakobsson,  Harastoðum. 
Jón  D.  Guðmundsson,  Barði. 
Jón  Eirtksson,  bóndi,   Svertings- 

stöðum. 
Magnús  Þorleifsson,  Krossanesi. 
Olafur       Gunnarsson,       læknir, 

Hvammstanga. 
Pótur  Gunnarsson,   Hvoli, 
Pétur  Teitsson,  Bergstöðum. 
Sigurður  Jónsson,  Stöpum. 
Sigurður  Pálmason,  Hvammstanga 
Stefán  Björnsson,   bóndi,  Sporði. 
Stefán  Díomedesson,  Anastóðum. 
Þorbjörn  Teitsson,  Víðidalstungu. 


Blönduóss-umboð. 
(Umboðsm.    Friðfinnur    Jónsson, 

trósmiður,  Blönduósi)^). 
Andrós  Guðjónsson,    kaupmaður, 

Harastöðum. 
AnnaR.  Þorvaldsdóttir,  Blönduósi. 
Arnalds,  Ari  Jónsson,  sjslumaður. 
Arni      Þorkelsson,      hreppstjóri, 

Geitaskarði. 
Bjarni    Jónasson,    barnakennari, 

Blönduósi. 
Bjarni  Pálsaon,  prófastur,  Stein- 

nesi. 
Björn  Stefánsson,  prestur,  Bergs- 

stöðum. 
*Daði  Davíðsson,  Gilá. 
Friðfinnur     Jónsson,     trésmiður, 

Blönduósi. 


*)    Skilaprein  komin  fyrir  1917. 


Skirnir] 


Skýrtlar  og  reikningar 


XIX 


Hafsteinn       Pétursson,       bóndi, 

GunuHteinBHtoðuni. 
'^Jakob   Bjaruason,    vinnumaður, 

HoItasttiðHkoti. 
Jónas  Illu^aHonjbóndi,  Bröttuhlið. 
KlemeuH  Gu^mundsson,   Bólstað- 

arhlíð. 
LiruH  ölafsson,  trésm.,  Biönduósi. 
*Lp8trarfólag  Anhrepps. 
Lestrarfélag  Latigdæliuga. 
Lestrarfélag  Svínavatuðbrepps. 
Lestrarfélag  Torfalækjarhrepps. 
Levy,  Eggert,  hreppatj ,  ösum. 
MaguÚ8  BjörnsBon,  Syðra-Hóli. 
MagnÚH  Jónsaon,    bóudi,    Sveius- 

stöðum. 
♦Málfundafólagið      >Fjölnir«      í 

Svíuavatnshreppi. 
Páll      Sigurðsson,      búfrœðingur, 

BrúaaHtöðum. 
Pótur     Theodorsson,      sölustjóri, 

Blönduósi. 
Runeberg  Ólaf88on,Þórorm8tungu. 
Sigurgeir    Björnsson,    búfrœðiug- 

ur,   Orraatóðum. 
Sigvaldi  Sveinsson,  bóndi,  Hösk- 

uldsstoðum. 
S/sIubókasafn  Austur-Húnavatns- 

syalu. 
Sœnmndsen,    Edwald,    verzlunar- 

stjóri,  Blönduósi. 
Þórarinu  Jóusson,  alþm.,  Hjalta- 

bakka. 
Þorsteinu  Bjarnason,  kaupmaður, 

BIöuduÓBÍ. 


Skagaf j  arðarsýsla. 

♦Björn  Jóusson,  prófastur,  Mikla- 

bæ  '17. 
♦Guðm.  Davíðsson,  Hraunum'16. 
Hartmanu  Asgrímssou,  kaupmað- 

ur,  Kolbeinsáróei  '16. 
Jóhanues   Friðbjarnarson,   Stóra- 

Holti  '16. 
Theodór  Arnbjarnarson,   Lamba- 

nesreykjum,  '17. 


Sauðárkróks-umboð. 
(Umboðsm.      Margeir     JónsHon, 

kennari,  ÖgmundarstÖðumy). 
Anna  Kr.  Jósefsdóttir,   Hofi. 
Axel  Kristjánsson,  verzIunarmaS- 

ur,  Sauðárkróki. 
Björn  L.  Jónsson,    bóndi,  Stóru- 

Seylu. 
♦Blöndal,  Kr.,  pöstafgr.m.,  SauS- 

árkróki. 
Bókasafn  Skagafjarðar. 
Briem,    Olafur,    alþm.,  Alfgeirs- 

völlum. 
Guðm.     St.     Jósafatsson,     búfr., 

Bracdsstöðum. 
♦Hafstað,  Arni  J.,  Vík. 
Hálfdan    Guðjónsson,    prestur    4 

Sauðárkróki. 
Hálfdan  Jónasson,  Þorljótshtöðum. 
Halldór  Stefánsgon,  Glaumbœ. 
Hjörtur     Benediktsson,     Stóru- 

Seylu. 
Jóhann  Örn  Jónsson,  Arnesi. 
Jón  Guðmann  Gíslason,  verzlun- 

armaður,  Sauðárkróki. 
Jóu  Kr.  Ólafsson,  Dúki. 
Jón  Sigurðsson,  Reynistað. 
♦Jón  Þ.  Björnsson,  kennari,  SauS* 

árkróki. 
♦Jónas  Kristjánsson,  lœknir,  Sau8> 

árkróki. 
Lentrarfélag  Flugumyrarsóknar. 
Lestrarfélag  Miklabæjarsóknar. 
Magnús      Sigmundsson,      Vind— 

heimum. 
Margeir   Jónsson,    kennarl,    Ög* 

mundarstöðum. 
ólafur    KristjánssoD,    trósmiður, 

Glœsibœ. 
Ólafur  Sigurðsson,  Hellulandi. 
Pótur  Jónssbn,    búfr.,    Eyhildar- 

holti. 
Sigurður  Björnssoa,  bóndi,  Veðra- 

móti. 
Sigurður  Jósafatsson,  Krossanesi. 
Tobías  Magnússon,  Geldiugaholti. 
Þorbjörn  Bjömsson,  bóndi,  Heiði. 


^)    Skilagreín  komin  fyrir  1917. 


lí 


Skýrslur  og  reikniogar 


[Skirnir 


Hóla-umboö. 
{Umboðsm.  Sigurður  Sigurðsson, 

skólastjóri,  Hólum)^). 
Árni     Guðmundsson,      Efra-Asi, 

Hjaltadal. 
Bændaskólinn  á  Hólura. 
Einar  Jóseföson,  Vatnsleysu. 
Jón  Sigtryggsson,  Framuesi. 
Lestrarfólag  Hofshrepps. 
Lestrarfélag  Hólahrepps. 
Olafur  Jónsaon,  Litlabóli. 
♦Sigurður    Sigurðssoii,     kennari, 

Hólum. 


EyjafjarðarsýdlR. 

Siglufjarðar-umboð. 
•(Umboð-imaður  Helgi  Hafliðason, 

Siglufirði)2). 
Asgeir  Blöiidal  Bjarnason. 
*Bjarni  Þorsteinsson,  prestur. 
Bluiidal,  Sophus,  verzlnnarstj. 
*Guðmundur  Bjarnason,    Bakka. 
Guðm.  Skarphéðinsson,    kennari, 

Siglufirði. 
Hafliði    Guðraundsson,   hreppstj. 
Hallgrímsson,  Guðm.  T.,  iækuir. 
Helgi  Gui^rnundKson,  læknir. 
♦Matthías  Hallgrímsson,  kaupm. 
Þórður  Þórðarson,  Siglunesi 


Eyfjafjarðar-umboð. 
{Umboðsm.    Kristján  Guðmunds- 

Kon,  bóksali,  Oddeyri)2). 
Arni  Jóhannesson,  Þverá. 
Arni  Jóhannsson,  prestur,  Greni- 

vík. 
Arni    Þorvaldbsoi),    kennari,  Ak- 

ureyri. 
Asmundur  Gíslason,  próf.,  Hálsi. 
Axei    V.   Wilhelmsson,    verzlstj., 

Akureyri. 
Benjamin  Kristjánsson,  Tjörnum. 
Bjarni  Arason,  Grjtubakka. 
Bjarni  Jónsson,  útbússtj.,  Akur- 

eyri. 


Björn  Arnason,  bóndi,  Pálögerði. 
Björn  Jóhanusson,    Syðm-Lauga- 

landi. 
Bókasafn  Gagnfræðaskólaus,  Ak- 

ureyri. 
Bókasafn    Noiðuramtsins,    Akur- 

eyri. 
Briem,  Þorsteinn,  prestur,  Hrafna- 

giii. 
*Einar     Guttormsson,     prentari, 

Ósi  við  Eyjafjörð. 
Eydal,  Ingimar,   kennari,    Akur- 

eyrí. 
Finnur  Sigmundsson,    Ytra-Hóli. 
Framfarafél.     Grjtubakkahrepps. 
■^Friðjón  Jenssou,  læknir,    Akur- 

eyri. 
Garðar   Arngrímsson,    Geirbjarn- 

arstöðura. 
Garðar   Halldórsson,  Rifkelsst. 
Gastur  JohaunesiiOii,  Akureyri. 
Gisli  JónsKon,  hreppstj.,   Hofi. 
Gísli  R.   Magnussoii,   Akureyri. 
Grímur  Grímsson,  kennari,  Olafs 

firði. 
Guðmuitdur     Benediktsson,     As- 

laksstöðum. 
Guðm.  Guðaiundsson,  hreppstjóri, 

Þúfnavöllum. 
Guðm.Ólafsson,  kennari,  Skógum. 
Guðni  Jóus'on,  Akureyri. 
Hallgrímur    Davlðsson,     verzlun- 

arstjóri,  Akureyri. 
Hallgrlinur   Pótursson,    bókbind- 

ari,  Akureyri. 
*Hannes    Ó.    Magnú?son,   Akur- 

eyri. 
Haraldur  Leósson,  kennari,  Holts- 

seli. 
Havsteen,  Jakob,    koiisúll,    etaz- 

ráð,  Akureyri. 
Helgi    Arrason,    prestur,     Ólafs- 

firöi. 
Helgi  Daníelsson,  Björk. 
Hólmgeir  Þorsteinsson,  verzlunar- 

maður,  Gruud. 
Hólm,  Magnús  A.,  Saurbœ. 


')     Skilagrein  ókomin  fyrir  1917,     «)     Skilagrein  komin  fyrir   1917. 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikningar 


XXI 


Ingibjörg  Jóhannesdóttir,  Arnesi. 
In(:imar      HHllgr/masúti,      bór.di, 

Litla-Hóli. 
lagólfur  BjatnaRon,  bóndi,  Fjósa- 

tungii. 
Jón    JóhannHSon,     Skarði,    Dals- 

myiini. 
Jón  Ölufsson,  Snæbjarnarstöðum. 
Jón  01.  Jónsson,  Möðrufelli. 
Jón   Kó^ovaldasori,   FífílgerÖi. 
Jón  Stefánsson,    ritatjóri,    Akur- 

eyri. 
Júlíus  Kr.  Valdemarsaon,  Kanibi. 
*Karl  Nikuiásson,    verzlunarstj., 

Akureyri. 
Eristján     Benediktsson,     Möðru- 

völlum. 
Kriátjan    Guðmundsson,    bóksali, 

Oddeyri. 
LíxdHl,  Eggert,    kaupra.,    Akur- 

eyri. 
Lestrarfélag  Arskógsstrandar 
Lestrarfólag  GlæHÍbæjarhrepps. 
Le.strarfélag  Hríáeyinga. 
Lestrar'élag  Kaupangssóknar. 
Lestrarfélag  Munkaþvetar. 
Lestrai  félag  Moðruvallarsóknar. 
Lestrarfélag  Svalbarðbstrandar, 

Svalbarði. 
Lestrarfélag  Oxndœla. 
L  ndal,   Bjórn,    ctnd.  jur.  Akur- 

eyri. 
Loftur    Baldvinsson,    Boggviast. 
Ólafur  Tryggvason,  bóiidi,    Dag- 

verðartungu. 
Páll   Einarsson,  bœjarfógeti. 
Pótur  Einarsson,  Grenivík. 
Ragnar    Ólafsisou,  kaupm.,    Odd- 

eyri. 
Rist,   L.  J.,  kentiari   Akureyri. 
Sij:tryt.'gur    DiViftsHOn,     Hærings- 

Rtoðutn  .SvmfttðardHl. 
Sijitrygmir    J'iiiHtHnsson,     bóiidi, 

Tuiig.i. 
Sigutður   Einarsson,    dyralœknir, 

Akiireyr-. 
Sigurðiir  Jónsson,  Brún. 
Sigurður  Sigurðsson,  bókbindari, 

Ákureyri. 


Skúli  Krístjánsson,  búfrœðingur, 

Sigríðarstóðum. 
Stefán    Jónsson,    bóudi,    Munka- 

þverá. 
Stefán  Kristjánseon,  skógrœktar- 

stjóri.  Vöplum. 
Stefan  Sigurðsson,  verzlunarmað- 

ur,  Akureyri. 
Stefán  Stefáusson,  skólastj.,   Ak- 

ureyri. 
*Steffen8en,    Valdemar,     lœknir, 

Akureyri. 
*Steingrimur  Matthíasson,  lœkn- 

ir,  Akureyri. 
Sveinn  Þórðarson,  verzlro.,  Höfða. 
Trypgvi  Sigmundsson,  Ytra  Hóli. 
Vigfús  G.  Pálmason,    Samkomu- 

gerði. 
Viihjálmur  Jóhannesson,  kennari^ 

Espihóli. 
Þengill  Þórðarson,   Höfða. 
Þorsteinn  G,  Hörgdal,  Holti. 
Þór.   Vilbjálmsson,  Bakka,  Svarf- 

aSardal. 
Þórður  Jónatansson,  Öngulsst. 
ÞórÖur  Sigurjónsson,   Dagveröar- 

tiingu. 
Þorkell  Þorkelsson,  kennari,  Ak- 

ureyri. 
ÞornioÖur    Sveinsson,    verzlunar- 

maður,  Akureyri. 


Þingeyjarfýgla. 

Guðmundur    Vilhjálmssou,    bók- 

aali,  Syðra  Lóni  '17. 
Hrólfur    Kriðriksson,    Grímsstöð- 

um  í  Þistilfirði  '18. 
Jónas   Helgason,  Grœnavatni. 
Páll  Pá!sson,  kenuari,    MoSrudal 

á  FjoIIum. 
::rii;fús  Hallgrímsson,  Vogum  viS 

Myvatn. 
Siiæbjnrn     Arnljótsaon,    kaupm., 

Þór>höfn  '17. 
Steinn     Emilsson,      verzlunarn)., 

Þórshöfn  '17. 
^Þorsteinn  Arnljótason,    kaupm.» 

Þórahöfn  '17. 


xxn 


Skýrslur  og  reikningar. 


[Skiniir 


Húsavíkur-umboð. 
^Umboðsm.  Stefán  Guðjohnsen, 

verzlunarstjóri)^). 
Aðalgeir  Davíðsson,  bóndi,  Stóru- 

Laugum. 
Aðalsteinn  Kristjánsson,  kaupm., 

Húsavik. 
*Ari  Jónsson,  Hósavík. 
*Arni  Jakobsson,  bóndi,  Hólum. 
Arni  Jónsson,  bóndi,  Þverá. 
Benedikt      Bjaruason,      kennari, 

Húsavík. 
Benedikt  Guðnason,  Grænavatni. 
^Benedikt  Jónsson,  sjsluskrifari, 

Húsavík. 
Benjamín  Sigvaldason,  Gilabakka 

í  Axarf. 
Björn  Guðmundsson,  bóndi,  Grjót- 

nesi. 
Björn  Guðmnndsson,  bóndi,  Lóni. 
Björn  Gunnarsson,  Skógum  í  Ax- 

arfirði. 
Bókasafn  Grímseyinga. 
Bragi  Geirdal,  Grímsey. 
Egill  Sigurðsson,  Máaá. 
■*EgilI  Sigurjóussou,  bóndi,  Laxa- 

mjri. 
Friðrika  Jónsdóttir  frá  Hriflu. 
Guðjohnsen,  Stefán,  verzlunarstj., 

Húsavík. 
Guðra.  Stefánsson,  gagnfr.,  Hriflu. 
Guðm.     Stefánsson,     Hafralæk    í 

Aðaldal. 
H'iUdóra  Björnsdóttir.Presthóium 
*HalIgríniur    Þorbergsson,    Hall- 

dórsstöðum. 
"*Hall8teiun  Karlsson,  yngispiltur, 

Húsavík. 
"^Haukur  Ingjaldsson,  G'irðshorni. 
Helgi  Jónsson,  yngispiltur,  Húsa- 

vík. 
*Hólmgeir    Þorsteinsson,     bóndi, 

Vallakoti. 
Indriði  Þorkelsson,   bóndi,    Ytra- 

Fjalli. 
Jdkob       Hálfdánarson,       dbrm., 

Húsavík. 


Jóhannes  Þorkelsson,  hreppatjóri, 

SyðraFjalIi. 
Jón  Björnsson,  Skógum,  Axarf. 
*Jón  Jónassou,  Húsavík. 
Jón  Jónsson  Gauti,  bóndi,    Hóð- 

inshöfða. 
*Jón    Sigurðsson,   gagnfr.,  Yzta- 

Felli. 
Jónas  Jónsson,  verzl.stj.,  Flatey. 
Karl  Arngrímsson,  Landamóti. 
*KtÍ6tján  Sigtryggsson,  bókbind- 

ari,   Húsavik. 
*Konráð     Vilhjálmsson,      bóndi, 

Hafralæk. 
Lestrarfól.  Keldhverfinga. 
Lestrarfél.  Kinnunga,  Köldukinu. 
Lestrarfól.   Mjvetniuga. 
Lestrarfél.  Slóttunga. 
Lestrarfél.    Svalbarðshr.,  Þistilf. 
Matthias      Eggertsson,     prestur, 

Grímaey. 
Óli  G.  Arnason,  Bakka  í  Keldu- 

hverfi. 
*Páli       Einarsson,       bókhaldari, 

Húsavík  '17. 
Páll  Kristjánsson,  kaupm.,  Húsa- 

vík. 
Pótur  Jónsson,  alþm.,  Gautlönd- 

um. 
*Sigtryggur       Helgason,     bóndi, 

Hallbjarnarstöðum. 
Sigurður  Gunnarsson,  yngispiltur, 

Skógum. 
*Sig.  Sigfússon,  sölustj.,  Húsavík. 
Sigurður  Sigurðsson,  hreppstjóri, 

Halldórsstöðum. 
Sigurfieir      Friðrikssou,     bóksuli, 

Skógarseli. 
Sigmundur     Sigurðsson,    lœkuir, 

Bieiðumyii. 
Snorri  Jónsson,  hreppstj.,  Þverá. 
Stefán  Pétursson,   Husavík. 
*Stein{;rímur    Jón-son,    syslum., 

Húsavík. 
^^.SýslubókaKafnSuður-Þingeyinga. 
iJorbergur  Þórarinsson,  hreppstj., 

Sai.dhólum. 


')    Skilagrein  komin  fyr'ir  1917. 


-flklrnir] 


Skýrslar  og  reikningar. 


xxin 


Þórarinn   Jónsson,    bóndi,    Hall- 

dórsstöðum. 
Þórólfur  Sigurðsson,  gagnfrœðing- 

ur,  Baldursheimi. 
♦Örn  Sigtryggsson,  búfrœðingur, 

Hallbjarnarstöðum. 


Norðnr-Mnlasýala. 

Sjörn  Guðmundsson,  bóndi,  Sleð- 
\.    brjótsseli  '17. 

Eiríkur  Helgason,  Eyjaseli  '17. 
•Gunnlaugur  A.  JónsHon,  verzl.m., 

Höfn,  Bakkafirði  '17. 
Halldór    Pálsson,    búfr.,    Nesi   í 

Loðmundarfirði  '17. 
.Halldór  Stefánsson,    Hamborg    í 

Fljótsdal  '17. 
Haraldur     Þórarinsson,    prestur, 

Hofteigi  '16. 
♦Kristján  Jónsson,  Hrjót  '17. 
Lestrarfól.  Fljótsdalshrepps  '17. 
Lestrarfél.   Hjaltastaðahrepps  '17. 
*MagnÚ8  Eiríksson,  bóndi,  Eyja- 

seli  '17. 
♦Ólafur     Ó.     LárussoD,     læknir, 

Brekku  '16. 
Stefán      Benediktsson,    Merki    á 

Jökuldal  '17. 
♦Svanhildur    Jóhannsd.,    Brekku 

'16. 

Vopnafjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Þór.  B.  Stefánsson 

verzlunaretjóri)^). 

Arni  Jónatansson,  Skálanesi. 

Arni     Jónsson,      verzlunarstjóri, 

Vopnafirði. 
Björn  Jónasson,  bóndi,  Hámund- 

arstcðum. 
Einar  Jónsson,  prófastur,   Hofi. 
Einar     Ruuólfsson,     kauproaður, 

Vopnafirði. 
<}uðm.  Guðmundsson,  Krossavík. 
Hallgrtmur  GÍHlason,  Egilsstöðum. 
Ingólfur   Eyjólfsson,    Þorbranda- 

stoðuro. 


Ingólfur  Gíslason,  lœknir,  Vopna- 

firði. 
Ingólfur  Hrólfsson,  Vakursstöðum. 
Ingvar       Nikulásson,       prestur, 

Skeggjastoðum. 
Jón      HalMórsou,      prœp.     hon., 

Sauðanesi. 
Jón  Sigurjónsson,  bóndi,  Hólmum. 
Ölafur    Metúsalemsson,     Bustar- 

felli. 
Sigurður  Benediktsson,    Hofteigi. 
Stefán      FriðrikssoD,     Eyvindar- 

stoðum. 
Víglundur       Helgason,       bóndi, 

Hauksstöðum. 
Þór.  B.  Stefánsson,  verzlunarstj., 

Vopnafirði. 
Þórður      Oddgeirsson,      prestur, 

Sauðanesi. 
Þorleifur       Helgason,       kennari, 

Vopnafirði. 
Þorsteinn  Sigurðseon,  Vopnafirði. 


Ran  gár-u  m  boð. 
(Umboðsm.   Björn   Hallsson)^). 
Björn  HalÍHSon,  Rangá. 
Emil  J.  Árnason,  Blöndugerði. 
Gísli    Helgason,    bóndi,    Skógar- 

garði. 
Guðmundur  Ólason,  búfr.,  Höfða. 
Gunnar  Sigurðsson,    Hleiuagarði. 
Sigfús  fiiríksson,  Rangá. 
Sigurður    Antóníusson,     bufrœð- 

ingur,  Sleðbrjót. 
Sigurður  Þórarinsson,  Brekku. 
Sveinn    Bjarnason,    bóndi,    Hey- 

kollsstoðum. 


BorgarfjarðarumboS. 
(Umboðsm.    Þorst.    M.    Jónsson, 

alþm.,   Borgarfirði)^). 

Anna  Guðny   Gaðmundsd.,   HÓH. 

Björn  Jónsson,  bóndi,  Snotrunesi. 

Björn  Ölafur  Gislason,  verzlunar- 

stjóri,  Borgarfirði. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


XXIV 


Skýrslur  og  reikningar. 


[Skirnir 


Halldór  AsprímssoD,  Grund. 
Hallsteinn  SignrSsson,   Bakka. 
Jón  Björnsson,  Steinholti. 
Jón  Sigf ússon,  búfrœðingur,  Svína- 

felli. 
Lðstrarfélag  Borgfirðinga. 
Sigurður    Hannesson,   trésmiður, 

Bjargi. 
Steinn  Magnúsaon,  Odda. 
Vigfús  Ingvar  Sigurðsson,  preat- 

ur,  Desjarmjri. 
Þorst.  M.  Jónsson,    alþm.,  Borg- 

arfirði. 
Þórarinn  Björnsson,  Húsavík. 


Seyðisfjarðar-umboð. 
(Umboðsm.     Pétur     Jóhannsson, 

bóksali,  Seyðisfirði)^). 
Benedikt  Jónasson,  verzlunarstj., 

Seyðisfirði. 
Björn  Þorláksson,  prestur,  Dverga 

steini. 
Eiuar    Pétursson,    Kleppjárnnst. 
Guðmundur  Guðmundsson,    bók- 

haldari,  Seyðisfirði. 
Guðmundur  V.  Kristjánsson,  úr- 

smiður,  Seyðisfirði. 
Hermann  Þorsteinsson,  skósmiður, 

Seyðisfirði. 
Jón  JónsHon,  bóndi,  Firði. 
JónSigurðsson,  Hjartarstöðum'lB. 
Jón  Sigurðsson,  KetilsStöðum. 
Karl     Finnbogason,     skólastjórl, 

Seyð'sfirði. 
Kristján     Kristjánsson,      læknir, 

Seyðisfirði. 
Lesttarfólagið  »Dagsbrún«,  Seyð- 

isfirði. 
Lestrarf ólag   Seyðisf j  arðar hrepps. 
Pótur  Jóhannsson,  bóksali,  Seyð- 

isfirði. 
Sigurður  Björgúlfsson,  Seyðisfirði. 
Sigurður  Jónsson,  bóndi,  Seyðis- 

firði. 
Sigurjón    Jóhannesson,     kaupm., 

Seyðisfirði. 


Stefán     Th.     Jónsaon,     konsáll, 

Seyðisfirði. 
Sveinn     Arnason,     yfirfiskiraats- 

maður,  Seyðisfirði. 
Þórarinn  Guðmundsson,  kaupm.,. 

Seyðisfirði. 


Snðnr-Múlasýsla. 

BenediktSveinsson,  bóksali,  Borg- 

areyri  við  Mjóafjörð  '17. 
Björgólfur    Gunnlaugsson,    búfr., 

Egilsstöðum  '17. 
Blöndal,    Benedikt,    búfræðingur, 

Eiðum  ;i7. 
Briem,      Olafur     H.,     Eyjum     í 

Breiðdal. 
^Búnaðarskólinn  á  Eiðum  '17. 
Eiríkur      Sigurðsson,       kennari 

Hjartarstöðum  '15. 
Guttormur  Pálsson,  skógfræðing 

ur,  Hallormsstaö  '17. 
Guttormur  Vigfússon,  præp.  hon. 

Stöð  í  Stöðvarfirði  '17. 
Hákon  Finnsson,  bóndi,  ArnaldS' 

stöðum  '17. 
Klemensína  Klemensdóttir,  Norð 

firði  '16. 
Lestrarfólag  Mjófirðinga  '17. 
*LestrarfóIag  Stöðfirðinga  '17. 
Magnús   Blöndal  Jónsson,    prest- 

ur,   Vallanesi  '17. 
Magnús  Stefánsson,  búfrœðiagur, 

Eiðum  '15. 
Olaf  nr  B.  Jónsson,  Egilsstöðum '17. 
Pétur  Þorsteinsson,   prestur,  Ey- 

dölum. 
Sigrún   Pálsdóttir,    HalIormsstaS 

'17. 
Sveinn  Jónsson,  Egilsstoðum  '17. 


Norðfjarðar-iimboö. 
(Umboðsm.  Þorbergur  Guðmunds- 

son,  búfræbingur)^). 
Bergur  Eiríksson,  trósmiður. 


*)    Skilagrein  komin  fynr  1917. 


Skirnir] 


Skýrslar  og  reikningur 


xxr 


Helgi  Jónsson,  skósmiSur,  Nesi  í 

NorÖfirði. 
Hjálmar  Ólafsson,  verzliinttrm. 
Ingvar  Pálmason,  útvegrtbóndi, 
JónaH  Andréábon,  kaupfélagsBtj. 
Jón  Sveinssoi),   cand.  phil.,  Nesi 

í  Noröfirði. 
LúCvíg  SigurCsson,  kaupmaður. 
Páll  Guttormssoii,  kaupmaður. 
Sigurjón  Magnússon. 
Sigurjón  Stefánsson,  sjómaSur. 
Stefán  Haiidórsson,  verzlunarm. 
Sveinn  Arnason,  trósmiður. 
Thoroddsen,  Pétur,  lœknir. 
Valdemar  Valvesson,  kennari. 
Vigfús  Sigurðsson,  tréámiður. 
Zoéga,  Tómas  J.,  verzlunarm. 
Þorbergur      Guömundsson,     bú- 

frœðiugur. 


Eskifjarðar'umboð. 
(Umboðsmaður  Stefán  Stefánsson, 

bóksali  á  Eskifirði)^). 
Ariii  Jóhannsson,  bankastj.,  Eski- 

firði. 
Aruesen,  J.  C.  F.,  konsúll,  Eski- 

firði. 
*Arnfinnur  Jónsson,  Eskifirði. 
Björn  Brynjólfsson,   Eíikifirði. 
Björn   R.   Stefánsson,    verztunar- 

stjóri  á  ReyðarfirÖi. 
Einar  Hálfdanarson,  Hafranesi. 
Eiríkur  BJHrnason,  Eskifirði. 
Ferd.  Magnússon,  Reyðarfirði. 
Friðrik  Steinsson,  Eskifirði. 
Guðm.  Asbjaruarson,  Eskifiröi. 
Gunnar  Bóasson,   Reyðarfirði. 
Hallgrímnr  Bónsson,  ReyðarfirCi. 
Hallgrímur   Guönason,    Eskifirði. 
Jón  Björnsson,    Seljateigi,   Reyð 

arfirði. 
Jón  Valdemariii^on,   gagnfræðing- 

ur,  Seljateigi. 
Sigurð'ir      Hjörleifsson,      lœknir, 

Eskifirði. 
Sigutðiir  Vigfússon,  kenn.,  Eskif. 


Sigurjón  Markússon,  Hyslumaður, 

EskifirÖi. 
Stefán  Björnsson,  prestur,  Hólm- 

um. 
Sveiiibjörn      P.      Guðmundsson, 

Hólmum  í  Reyðarfirði. 


Fásk  riiðáfjarðar-umboö. 
(Umboðsm.    Marteinn    Þorsteins- 

aoii,    bókhaldari)^). 
Björgvin  Þorsteinsson,  verzlunar* 

maður,   Fáskrúðsfirði. 
Georg    Georgssou,     læknir,     Fá- 

Ijkrúðsfirði. 
Guðin.  JfSnason,  útvegsb.,  Búðum. 
Hiilldór  Palsson,   búfr.,   Tun};n. 
Haraldur  Jónasson,  prestur,  Kol- 

freyjuHtað. 
*Hojku!dur     Stefánsson,     hóndí, 

Dölum. 
^JóhannesÞórðarson,  vrn.,  Dölum. 
Jón    Daviðsson,    verzluuarmaður, 

Fáskrúðsfirði. 
Jóii  .Stefanssou,   verzlunarmaður, 

Fáskrúðsfirði. 
Lestrarfélag  Búðaþorps. 
Magnús  Gíslason,  cand.  jur.,Fá- 

skrúðsfirði. 
Marteinn  Þorsteinsson,    bókhald* 

ari,  Fáskrúðsfirði. 
Páll   Benjamínsson,    verzlunarm., 

Fáskrúðsfirði. 
Stefán  Gíslason,  Kolfreyjustað. 
Stefán  Guðmundsson,   verzlunar- 

fulltrúi,  Fáskrúðáfirði. 


Djúpavogaumboð. 

(Umboðsm.  Ingim.  SeingrtmHson, 

póatafgreiðalum.,  Djúp^vogi)*). 

Elías  Jónssou,  verzltitj.,  Djúpavogi 

Helgi  Einarsson,  bóndi,  Melrakka- 

nesi. 
Ingim.  Steingrímsson,    póstafgr^ 
maður,  Djúpavogi. 


')    Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


XX7I 


Skýrslar  og  reikoingar 


[Skimir 


Jón  Arnason,  óðalsbóndi,  Múla  í 

Alftafirði. 
*Jóu  Finnsson,    prestur,    Hrauni 

við  Djúpavog. 
Jón  Jóu88on,  lausam.,  Geithellum. 
Sveinn  Sveinsson,  bóndi,  Hofi. 
Tiiorlacius,  Olafur,    læknir,    Bú- 

landdnesi. 


Skaftafellssýðla. 

*Ari    Hálfdánarðon,    hrepp3tj(Sri, 
Fagurhólsmýri,    Öræfum  '17. 


Hornafjarðar-umboð. 
^Umboðsm.  Þórhalhir  Daníels^on, 

kaupm.,  Höfn  í  Hornafirði)^). 
Bjarni  GuðmundHSon,  bókhaldari, 

Höfn  í  Horpafirði. 
-Gísli  Sigurjónsson,    Fornustekkj- 

um. 
•Guðm.  Sigurðsson,  aöðlasm.,  Höfn 

í  Hornafirði. 
.  Jón  Guðmundsson,  kennari,  Höfn. 
Lestrarfólag  Lónsmanna. 
^Lestrarfélag  Myrahrepps. 
Lestrarfólag  Suðursveitar. 
Pótur    Jónsson,    prestur,     Kálfa- 

fellsstað. 
SigurðurSigurðsson,  kennari,  Hof- 

felli. 
Þorleifur  Jónsson,  alþm.,  Hólum. 
Þórhallur  Daníelsöon,  kaupmaður, 

Hornafiiði. 


Víkur-umboð. 
•{Umboðsm.  Jón  Ólafsson,  kennari, 

Vik  í  Mjrdal)!). 
Auna  Jóuedóttir,   lækuÍMfrú,  Vík. 
Bjarni  .Asgr.    Eyjólföson,    Syðri- 

Steinsmyri. 
!Bjarni  Einarsson,  prœp.  hon.,  Vík, 


Bjarni  Kjartansson,  kaupm.,  Vík, 
Björn  Runólfsson,   Holti. 
Brynjólfur  Einarsson,  Keyni. 
*Einar  Erlendsson,    verzlunarm., 
Elimar    Tómasson,    vinnumaður, 

Skammadal. 
Eyjólfur  Guðmundsson,  hreppstj., 

Hvoli  í  Myrdal. 
*GÍ8li  Sveinsson,  syslum.,  Vík  '17. 
Guðgeir  Jóhannsson,  kennari,  Vík. 
Guðlaugur  Br.  Jónssou,  kaupra., 

Vík. 
Jóel  Sigurðsson,  Bakkakoti. 
Jóhann  Sigurðsson,  búfræðingur, 

Breiðabólsstað. 
Jón  Olafsson,  kennari,   Vík. 
Lestrarfélag  Dyrhólahrepps. 
Ólafur  J.  Halldórsson,  verzlunar- 

maður,   Vík  '"18. 
Páll  Sigurðsson,  Skammadal. 
*Sigurjón  Kjartansson,    kennari, 

Vík. 
Ungmennafél.  »Bláfjalk  í  Skaft- 

ártungu. 
Þorsteinn  Einarsson,  verzlm.,  Vík. 
Þorst.  Þorsteinsson,  kaupm.,  Vík. 
Þórður   Stefánsson,    vinnumaður, 

Norður-Vik  '18. 


Rangárvallasýsla. 

Arni  Iiigvarsson,  Núpi  '17. 
Björgvin  Vigfússou,   sysulmaöur, 

Efra  HvoU  '17. 
Eiuiir  Jónshon,  hreppstjóri,  Kálfs- 

stöðum  '17. 
*Einar  Jónsson,    Tjörnum   undir 

Eyjafjöllum  '17. 
Erlendur     Guðjónsson,      Hamra- 

görðum  '17. 
Guðmundur  Guðfinnsson,  læknir, 

Stórólfshvoli  '17. 
Ingimundur  Benediktsson,   Kald- 

árbolti  '17. 
Itigimundur  Jónsson,   búfr.,  Hala 

'16. 


*)    Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


Sklniirl 


Skýrslar  og  reikningar 


XXVII 


.  Jakob    LáruBSOD,    prestur,   Holti 

'17. 
Jón  Gu8mnndB80D,  bóndi,   Ægis- 

8íðu  '17. 
Jón  JónsHon,    bóndi,    Sumarliða- 

bœ  '16. 
Lestrarfélag  Asahrepps  '17. 
'"'Lestrart'élag  Landnianna  '17. 
Magnús     KrÍBtjánsHon,     Drangs- 

hlíð  '17. 
♦Ólafur  FinnssoD,  prestur,  Kálf- 

holti  '17. 
♦Sveinn  J.  Sveinsson,  Dalskoti  '18. 
♦Thorarensen,     Grímur,      hrepp- 

stjóii,  Kirkjubœ  '18. 
ThorHreuheti,  Skúli,  MóeiSarhvoIi, 

'17. 
Tómaa    SigurSsaon,     hreppatjóri, 

BarkarHtóðum  '17. 
♦Ungmennatélagið  »Hekla«  '17. 
♦Vigfús    Bergsteiusáon,    Brúnum 

'17. 
Þorsteinn  Benediktsson,    prestur, 

Lundi  '17. 
Þorrtt.  Jóii88on,    oddviti,  Moldar- 

tungu  '17. 


Arne»8ýHla. 

♦Agúst    Helgason,    bóndi,     Birt- 

ingaholti   '17. 
♦Egi:eit  Benediktsson,  hreppstj., 

L)iut;ardœlum  '17. 
♦Geitur  Kinar8«on,    bóndi,    Hœli 

'15. 
Gísli  .lóu^iHon,  Stóru  Reykjum  '16. 
GíhIí     Pétiirsson,    lœknir,    Fyrar- 

bakU   '17. 
Guðjou    Rögnvaldsson,    Tjörn     í 

BiskupHtunguDi  '17. 
♦Guðm.    GuðmundsHon,     bóksali, 

Eyrarb.ikka  '17. 
Guðm  Guðmundáson,  Efri-Brú'17. 
Guðm.  LyðHHonn,  bóndi,  Fjalli  á 

Skeiðuin   '16. 
Halldór  JóuHson  b<Skb.,    Norður- 

kotí,  Grímsuesi  '15. 


Jóhanna  Eiríksdóttir,   Haga   '17. 
♦Jónas  Halldórsson,   hreppstjóri, 

Hrauntúni  '17. 
♦Jón     Sigurðsson,     cand.     phil., 

Kallaðarnesi  '17. 
♦Kjartan  Helgas.,  prestur,  Hruna 

'17. 
Lestrarfél.  Baldur,  Hrarg.hr.  '17. 
Lestrarfél.  Gnúpverja  '16. 
Lestrarfól.  »Mímir«,  Ölfusi  '16. 
♦Lestrarfól.  Stokkseyrar  '16. 
Páll  LyðssoD,  hreppstjóri,  Hlíð  í 

Gnúpverjahr.  '15. 
Páll  Stefán8f,on,  Anólfsst.  '16. 
Sigurður    Olafsson,    fv.    sýslum., 

Kallaðaruesi  '18. 
Sveinn    Guðmundsson,     járnsm., 

Eyrarbakka  '17. 
Thorsteinsson,  Jón,  prestur,  Þing- 

velli  '16. 
Ungmennafélagið  »Hvöt<,  Gríms- 

nesi  '17. 
♦ÞorHteinn  Þórarinsson,    Drumb- 

odd«Ht()onm  '15. 
♦Þórður  Ólafsson,  Asgarði  '16. 


VestniAnÐeyjasytiIa. 

Vestnianneyja-umboS. 
(Umboðsm.  Jón  Siuhvatssjn,  bók- 

8ali)i). 
Arni  Sigfússon,  kaupm. 
♦Björn  JóuHson,  kennari. 
Dal,  Sita,  verzlunarmær. 
Einar  LárusHOu. 
Finnur  SÍKmundsson. 
Guðnj  Guðjónsdóttir. 
♦Gunnar  Olafsson,   kaupm. 
Jóhann,      Þ.     Jósefdfcou,      kaup- 

muður. 
Johuhen,     Arni     J.,      verzlunar- 

maður. 
Johnsen,  Gfsli  J.,  knnsúll. 
Jousen,     LiruH,     J.,     verzlunar- 

niaður. 
Jón  Eínarsson,  kaupfélagastjóri. 
Jóu  JóuHson,  útvegsbóndi. 


*)     Skilagrein  komin  fyrir  1917. 


XXVIII 


Skýrslar  og  reikningar 


[Skimir 


Magnúa     Stefánsson,    sýsluskrif- 
ari. 

Páll  Oddszeirsson,  kaupm. 
Sigurður  Sigurðsaon,  lyfsali. 


Siíurjóii   Högnason,  gagnfr. 
Siirnrlíiutr  Guðniuudsd.,  húsfrú. 
^.•^ys'ubókasafn  Veatmanneyja. 
Þurbjörn  Guðjónsson. 


B.     í   Vestnrheiini. 


Kanada  og  BanJaríkin. 

Andrew.s,  A.   le  Roy,    Ithaka  N. 

Y.  '16. 
Cornell        Uiiiversity,       Library, 

IthHCi  N.  Y.  '17. 
Halldór   Hermaniis.son,  bókavörð- 

ur,  IthHCi  N,  Y.  '15. 
Hollander,  Dr.   Lee  M.,  Madison, 

Wi8.  '15. 
Newberry  Library,  Chicago  '17. 
Þorbergur  þorvaldsson,   próf.  dr., 

Saskatoon,  Saskatchewan  '16. 


V  e  H  t  u  r  h  e  i  »n  a  ■  u  m  b  o  ð  . 
(Umboð.-sm.  J.  J.  Bíldfell,  520 
Uiiion  Bank,   Winnipeg)^). 
Albert  Jóngsori,  Winnipeg. 
Arason,  W.  B.,  Husawich. 
Arni  Eggertsson,  Winnipeg. 
Arni  Sveinsson,  Glenboro. 
Askdal,  K.  S.,  Minneota,  Minn. 
Bandalag     Penjbínasafnaðar,     N. 

D<ik. 
Bergmann,     Jonas     S.,     Gardar, 

Pembina. 
Bjarna.son,    J.    M.,     Bi-marhave, 

Van. 
Björnason,    A.    J.,    D?er    Horn, 

Man. 
Björnssoí),  G.  B.,  Minneota,  Minn. 
Björn  Sveinsson,  Svold,  N.  D. 
Blöndahl  A.  J.,  Wynyard. 
Bókasafn  Tjaldbúðarsafn,  Wiuni- 

peg. 
Borgfjörð,  Th.  S.,  Vancouver. 
Criðtopherason,  Hernit,  Brú,  Man. 
Davidsson,  Charles  G.,  St.  Paul., 

Minn. 


Eggert  Jóhannesson,  Winnipeg. 
Eggerts-son  J.,  Winnipeg. 
Egill   Erleiida-'On,   Witinipeg. 
Eiuiir  GíslaNOii,  Gimli. 
Einar  Sigvaldason,   Baldur. 
Eyjólfur    S.    Guðmundsson,    Ja- 

coma,   Wash. 
Friðrik      HHllgrínis>ion,     prestur, 

Baldur,   Maii. 
Geirmundur  B,  Olgeirsson,  Edin- 

burgh,  N.   D. 
Gestur  Jóhaiir.essoM,  Poplar  Park. 
Gíslasoti,  Anna,   Winnipeg. 
Gísli    Egilsson,    Lögberg,    Sask., 

Can. 
Goodraan,  G.  G.,  Wynyard,  Sask. 
Goodman,  Gísli,  Winnipeg. 
Gould,    Chester     N.,     prófessor, 

Chicago 
Guðmundur     Arnason,     prestur, 

Winnipeg. 
Guðni  Þorsteinsson,    Gimli,  Man. 
Gunnar  SveiuKson,  Seattle,  Wash. 
Gunnlaugur    Tr.  Jónsson,   ritstj., 

Winnipe^;. 
Gnttormur  Guttormason,  prestur, 

Churchbridge. 
Guttormssou,  Thorst.,  Winnipeg. 
Halldórsson,  M.  B.,    dr.,    Souris, 

N.  Dak. 
Heiiderison,  Joh.,  Winnipeg. 
Hjálmar     F.     Dauíelsson,     Otto, 

Maii. 
Högni  Einarsson,  Winnipeg. 
Icelaiidic  Library  »Mímir«,  Pem- 

bina,   N.   Dak. 
Jakob  Guðmundðson,  South  Hill,. 

Van. 
Jóhannes  Sigurðsson,  Seattle. 


*)    Skilagreinir  ókomnar  fyrir  1914  —  og  siðan. 


Skimir] 


Skýrslar  og  reiknÍDgar 


XXIX 


Johann  0.  Björnssou,   Wynyard, 

Satik. 
Jóhanti  PálHson,  Clarkleigh,  Man. 
Jobnson,     Arthur      A.,     Mozart, 

Sask. 
John80o,  Balduj,  B.  A.,  Langen- 

burg. 
Johnson,     Hallgrímur,      B.      A., 

Winnipetí. 
Johncion,   KristjÁn,  Duluth. 
Johnson,  Mat^nús,  LundHr,  Man., 

Can. 
Johnhon,  St.  E.,  Olto  P.  0.,  Man. 
Jón  Arnason,  B.  A  ,  Wynyárd 
Jón   Kinarsson,  Winnipeji. 
Jón  J.    HailHson,  Hóhir,    Sask. 
Jónas  Daníelssoii,  Winnipeg. 
Jónsson,  B.  B.,  piestur,    Winni- 

peg 
Kleniens  JóimssOM,  Selkirk. 
Kristinn  Þorfinnss.,Gardar,  N.  D. 
Xristinsson,    Kr.     Fr.,    Fraranes, 

Man. 
'Kristján      Sigurðsson,      ritstjóri, 

Winnipeg. 
Kristján  Stefánsson,  Winnippg. 
LestrHrfél.  Argaliun,    Wild    Oak, 

Man. 
'Lejitrarfél.      Dag^brún,     Lundar, 

Man. 
Lestrarfól.  Dagsbnin,  Vidir,  Man. 
Lestrarfól.  Fjolan-  Nes,  C«n. 
Lestrarfél.  Fraro,  ArneH,  Man. 
Lestrarfól.  Fróðleikshvöt,  Arborg. 
Lestrarfél.  Gangleri,  Gatdar. 
Lestrarfól.  Gimlé. 
Lestrarfól.   Hafstjarnan,  Pt.    Ro- 

berts,  Wa«h. 
Leðtrarfél.   Harpa,  Blaiue,  Wash. 
Lestrarfél.   Herðubreið,   Nariows, 

Man. 
Lentrtirfél.     ISunn,     Markerville, 

Alberta. 
Lestrarfél.   Ingólfur,  Vancouver. 
Lestrarfél.  ÍHland,  Baldur,    Man. 
Lestrarfél.  iHlendinga    í    Cypres- 

sveit,  Glenboro. 
Lestrarfél.  íslendinga  í    Beykja- 

vík,  Reykjavík  P.  O. 


Lestrarrél.  Leifar,  Candahár  S. 
Lestrarfél.  Mentahvot,  Otto,  Man. 
Lestrarfól    Mentun,  Anthler  S. 
Lestrarfól.Mikleyinga,  rIeklR,CaD. 
Lestrarfól.  Míniir,  Wynyard. 
Lestrarfél.  Morguiistjarnan,  Hólar. 
Leatraifól.  Skjaldbreið. 
Lestrarfél.  btJHrtiHH,  Selkirk,Mau. 
Lestrarfél.    Tilraunin,    Keewatin, 

Ont. 
Ltístrarfól.  Verðandi,  Mozart,  Sask. 
Lestrarfél.  Vestri,  Seattle,  Wash. 
Lestrarfél.    Þjóðernið,    Wiuuipeg, 

Beach. 
Lestrarfél.  Þðrfin,  Kriatnes,  Sask. 
Lestrarlél.  Æskmi,  Dnkota. 
Loii^',  S.  M  ,  Wiiiiiipeg. 
Mh^iiÚh  HiurikHH.,  Churchbridge. 
Magnijs  S  ,  Duluth. 
Markerville,  Jóir,  Atla. 
Mæri,  Joii,  Svold.  N.   Dak. 
Norrnan,  Jakob,   Leslie.  Sask. 
Oddssoíi,  Th.,   Winnipeg. 
Olbon,  A    B,  Ginili,   Maii. 
ÓiafssOí:,   K.  K.,  prcstnr,  N.  Dak. 
Olafur  Kjirtan.vtioii,  Wintiipeg. 
Pétur   Hjálnis.soi',  pre-itur,  Mark- 

ervillp,  Albertu. 
Pétur  0.    HHllgrímsíion,  Seattle. 
Pótursbon,  P.   V.,  Ivuiihoe. 
Runóliur  MarteinsbOi),  Winnipeg. 
Scheving,  S.   P ,    Victoria  B.  C. 
Sigtryggur  J<Snasson,  Arborg. 
Sigurösson,    Job,    Mrs.,    Uphatn, 

N.  Dak. 
Sigurður  Olafsson,  prestur,  B.\ine. 

Wash. 
Símou  Símonargon,  Winnipeg. 
Skafta^ou,  M.  J  ,  prestur,  Wiuni- 

peg. 
Si.æbjörn  EinarHSon,  Lundar,Man. 
Stefán  GuttorniSKOii.  Winnipeg. 
SteíuKrímur  Þoriáks«on,   prestur, 

Selkirk. 
Styrkár  Vesteinn  Helgason,  Les- 

líe.  Sask. 
Sveinn  ArnssoD,  Seattle,  Wasb. 
Swanson,  Fred.,  Winnipeg. 
Thorarensen,  Ch.,  Tcel.  River. 


XXX 


Skýrslar  og  reikníngar 


[Skirnir 


Thordarson,  Ch.,    verkBnaiðjueig- 

andi,  Chicago. 
Thordarson,  Thordur,  dr.,  Minne- 

ota,  Minn. 
Thorgeirasou,    Mart,,    Akra,    N. 

Dak. 
Thorlacius,  B.,  Ninith,  Man. 
Thorsteinsson,  Oddur,  Icel.  River, 

Man. 
Toronto  University  Library,  Tor- 

onto. 


Tómas  JónassoD,  Icel.  River,  Man. 
University  of  North  Dak. 
Vídal,  Sig.  J.,  Hnausar,   Man. 
Victor    Eyjólfsson,     IceJ.    River,. 

Man. 
Wilhelnr.  Kristjanaon,  Otto  P.  0., 

Man.,  Can. 
Þorgerður  ÞórðaTdóttir,Winnipeg. 
Þorgils  Þorgeirsson,  Winnipeg. 
Þórður  Arnason,  Mozart,  Sask. 
Þórir  Björnsson,  Duluth,  Minn. 


C.    í  öðrnm  löndmn. 

(Bókasölu-nmboð    hefir    Gyldendalske  Boghandel  Nordisk   For- 
lag  Klareboderne  3,  Kaupmannahöfn)^). 


Færeyjar. 

Ðahl,  Jakob,  cand.  theol.,  kenn- 

ari,  Thorshavn  '16. 
Hallur     HallssoD,       tannlæknir, 

Þórshöfn. 
PatersoD,       Joannes,        kongsb., 

Kirkjubæ  '16. 
Símun  av  Skarði,    lyðháskólastj. 

Fagrahlíðar-háskóli  '16. 
S.  P.  úr  Konoy,  kennari,  Götu  '16. 
Thorshavns     literære     Samfund, 

Þórshöfn  '16. 


ÐaDmörk. 

*Blöndal,  SigfÚ8,bókavörður,  Am- 

agerbrog.   153,  Kh.  '17. 
Gad,  G.  E.  C,  bóksali,  Vimmelsk. 

32,  Kh.  '17. 
Gísli  Brynjólfsson,  læknir,  Danne- 

brogsg.  1,  Kh.  '17. 
Guðjón  Eiríksson,  búfr.,  Vilhelms- 

dal,  Mörköv  St.  '17. 
Gunnar  Gunnarsson,    rithöf.,  Gl. 

Kongev.  141»,  Kh.  '18. 
Haföteinn      Pótursson,      prestur, 

Fiolstr.  28,  Kh.  '17. 
Halldór  Kristjánsson,  stud.  med,, 

Kysthosp.     Juelsminde,     Jyl- 

land  '17. 


Hammerich,  M.,  málaflutningsm., 

Schlegels  AUó  3,  Kh.  '17. 
Haraldur  Sigurðsson,  tannlæknir, 

Österbrog.  60,  Kh.  '17. 
Jakob  Gunnlög8í<on,   stórkaupm., 

Niel  Juelsg.,  Kh.  '17. 
Johansen,    J.,  Landbrugsskolelœ- 

rer,  Ladelund  pr.  Vejen  '17. 
Jónas  Lárusson,  veitingani.,  Per- 

sonbg.  Restauration,    Kh.  '17. 
Jón  Sveinbjörnsson,  kmjr.,  Palu- 

dan  Miillersvej  3,  Kh.  '16. 
Kristján  Bjömsson,    stud.    med., 
.    Odenseg.  8,  Kh.  '17. 
Magnús  Jochumsson,  stud.  mag., 

Ravnsbg.  5  B  St.  Kh.  '16. 
MagnúsMagnÚ8son,pre8tur,  Breg- 

ninge  pr.  Ringk.  '17. 
Melsted,  Bogi  Th.,  raag.  art.,  Ole 

Suhrsg.  18.  Kh.  '16. 
Möller,    J.    V.,    prentari,    Heste- 

raöUeatr.  5,  Kh.  '17. 
Nielsen,  Chr.  Heiu,    cand.  mag., 

Bergthorasg.  l^  Kh.  B.  '17. 
Nordal,  Sigurður,  dr.  phil.,  Vester- 

brog.  20,  Kh.  '17. 
Pótur  Bogason,    læknir,  Faxinge 

Sanat.  pr.  Præstö  '17. 
Sigurður  Sigtrygg88on,cand.  mag.,, 

Viborg  '17. 


*)    Skilagrein  ókomin  fyrir  1917. 


Skirnir] 


Skýrslnr  og  reikningar 


XXXI 


Sóreyjarskóla  bókasafn,  Sorö  '17. 
Stefan  Stefánsson,  cand.  jur.,  Villa 

Christineberg,      SöUeröd      pr. 

Holte  '17 
Sveinbjöru  Sveinbjörnsson,    yfir- 

kennari,  Aarhus  '17. 
Tulinins,    Thor   E.,    stórkaupm., 

Gefioiisplads  5,  Kh.  '17. 
Valtyr  Guðmundsson,  dócent,  dr. 

phi].,      Amagerbrogade      151, 

Kh.  '17. 

Noregnr. 

Bugge,  Alexander,    fv.  prófessor, 

dr.    phil.,    Fyresdal,    Telemar- 

ken  '17. 
HáskóIabókaHafnið,  Kriatiania  '17. 
Katedralskoleus    Bibliotek,    Kri- 

Btiania  '17. 
Kolsrud,     Oluf,     Universitetssti- 

pendíat,   Kristiania  '17. 
Skásheim,     Anders,     bókhaldari, 

Bergen  '17. 
StórþingisbókasafDÍÖ  í  Kristjaníu 

'17. 
VísindafélagiS  í  Þrándheimi    '17. 

8víþjóð. 

Göteborgs  stadsbibliotek  '17. 
Lunds    Universitets  Nord.  Semi- 

narium  '17. 
Soderwall,  K.  F.,  prófeasor,  Lund 

'17. 
Zadic:,  Vi^go,  cand.  phil.,  Malmö 

'17. 

Þyzkaland. 

Anderson,  FrnHt,   godsegare,  Al- 

leuHtein,  Preussen  '13. 
Blankenstein,    M.    v.,    iitt.    dr., 

Berlin  '13. 
£rke8,  Heinrich,kaupra.,  Köln'16. 
€k)tzen,  Jos.,  dr.  phil.,  Köla  '13. 


I  Gruner,  Max,  dr.  pbil,  Berlin '13. 
Herder8cheVerIagshandIung,Frei- 

burg  im  Breir.eau,   Baden  '18. 
Heydenreich,      W.,      dr.      phiL, 

Eiaenach  '13. 
Mayer,  E.,  prof.,  dr.  phil.,  Wúrtz- 

burg  '15. 
Meissner.  R.,  prófessor,  dr.  phil., 

Bonn  '15. 
Staatflbibliothek,  Múnchen  '13. 
Stadtbibliothek,  Hamburg  '13. 
Universitetsbibliothek,  Kiel  '17. 

EDKland. 

(Umboð-im.    The  Viking  Society, 

Chelaea,  London). 
Banks,  Mrs.  M.  M.,  London  '16. 
Gray,  jDhn,  prestur,    St.  Peters, 

Falcon  ave.,  Edinburgh  '15. 
Hight,  Geo.  Ainslie,  Oxford  '16. 
Johnston.    A.  W.,  Chelsea,   Lon- 

don  '16. 
Lúðvík  Jónsson,  búfr.,  London  '17. 
Olsen,  0.  T..  dr.,  Grimsby  '16. 
Phillpotts,  Mi8s  Bertha  S.,  Tun- 

bridge  Wells  '16. 

Holland,    Belgfa,    Frakkland, 

Anstnrríki  o^  Rússland. 
Austin,  C.  K.,  lœknir,  Par/s  '16. 
Cahen,  Maurice,  agrégé  de  1' Uni- 

versitó,  París  '16. 
Hoogt,  J.  M.  van  der,  lítt.  oand. 

Wageningen,  Nederl.  '16. 
Jon  Svenssou,  prestur,  Feldkirch. 

Stella   m.,   Vorarlberg,    Oster- 

reich  '17. 
Krijn,  Sophie  A  ,  AmHterdam  '16. 
LaNCíironsky,    Bas.    Greg.,    próf., 

Kiew  'U. 
de  Vriesi,  J.  P  M.  L,  litt.  n.  doct., 

Waatergraafsmeer  bei  Amster- 

dam  '16. 


Reykjavík  17.  júní  1918. 

F.  h.  Matthiasar  ÞórSarsonar 
bókav.  félagsins. 
Gruðmundur  Jóntson, 


Leiðréttingar. 


'Bls.  90,  17.  1.  a.  0  :  „the"  falli  burtu. 

Bls.  95, 8.1.  a.  n.:   I  stað  „2.  bæjariHaður"  komi:    „3.  b  æ  j  armaður". 

Bls.  101,  18.  1.  a.  n.:  I  stað  „2.  bæjarm."  komi:    „Bæjarmenn". 

I  framburðarmerkjunum  eru  fáeinar  prentvillur,  tveim  stöðum  ^  þar 
sem  "  á  að  standa  (bls.  97  og  98)  og  fjórnm  stöðum  •-^  þar  sem  ^  á 
að  standa  (bls.  99  og  105),  en  þær  villur  auðsæjar. 

Á  bls.  252  hefir  brotnað  stafur  aftan  af  5.  linu  í  kvæðinu,  eftir  að 
próförk  var  lesin,  sem  sé  „í",  („eina  mannheimum  i"). 


IN 


PT  Skírnir 

7351 

S5 

ár  90-92 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  UBRARY