Skip to main content

Full text of "Słownik Etymologiczny Języka Polskiego"

See other formats 


CZ STOAMANIEN 


|28 0 9(O) KOIEJ(GYANKĆ 
JĘZYKA POLSKIEGO 


|209.0:03 97. 0093 10): 63 


SŁOWNIK 


ETYMOLOGICZNY 
JĘZYKA POLSKIEGO 


Romie, mojej żonie 


SŁÓWNIK 


ETYMOLOGICZNY 
JĘZYKA POLSKIEGO 


WIESŁAW BORYŚ 


Wstęp 


Etymologia jest działem językoznawstwa badającym pochodzenie wyrazów; jednocześ- 
nie wyraz ten oznacza objaśnienie pochodzenia konkretnego wyrazu i jego znaczenia. 
Pochodzenie międzynarodowego naukowego terminu etymologia jest jasne, jest to za- 
pożyczenie z gr. etymologia 'etymologia, będącego złożeniem gr. ćtymos 'prawdziwy”, 
używanego też jako rzeczownik w znaczeniu 'etymologia wyrazu, etymologiczne zna- 
czenie”, oraz tworzącego nazwy różnych dyscyplin naukowych -logia (od gr. lógos 'słowo, 
wypowiedź”). 

Zadaniem badań etymologicznych jest odtworzenie pierwotnej motywacji wyrazu 
(wskazanie jego bezpośredniej podstawy derywacyjnej), wykrycie i objaśnienie jego 
struktury, wskazanie morfemów słowotwórczych oraz odtworzenie jego przypuszczal- 
nego pierwotnego znaczenia i wyjaśnienie dalszego rozwoju semantycznego. Studia ety- 
mologiczne zmierzają więc do wykrycia i objaśnienia procesów językowych, które za- 
chodziły przed setkami albo i tysiącami lat, przy czym badacz często dysponuje tylko 
dochowanymi szczątkami poszczególnych rodzin wyrazowych, nieraz rozproszonymi 
po różnych, oddalonych geograficznie pokrewnych językach. Wszystko to sprawia, że 
ustalenie pochodzenia wyrazu bardzo często nie jest sprawą prostą, nie daje jednoznacz- 
nych rezultatów, stąd nierzadko mamy kilka prawdopodobnych wersji objaśnień etymo- 
logicznych jednego wyrazu (a zwykle także wiele objaśnień mało prawdopodobnych, 
nieprawdopodobnych czy wręcz mylnych, dopuszczających dowolne lub błędne zestawie- 
nia wyrazów pozornie tylko bliskich, ignorujących wypracowane przez naukę reguły od- 
powiedniości głosowej między pokrewnymi językami, nieprzekonująco objaśniających 
strukturę wyrazu lub wydzielających nie istniejące formanty słowotwórcze, dopuszczają- 
cych niezwykłe, nie mające paraleli kierunki ewolucji semantycznej) i stąd obecność 
w objaśnieniach elementów subiektywnych lub brak ostatecznego objaśnienia genezy po- 
szczególnych wyrazów. Zresztą nierzadko także wyrazy powstałe przed kilkudziesięciu 
laty (a nawet powstające w czasach współczesnych) mogą mieć niejasne pochodzenie 
i mogą sprawiać badaczowi wiele problemów. 

Słowniki etymologiczne zwykle są podsumowaniem pewnego etapu rozwoju badań 
etymologicznych leksyki danego języka, chociaż bywają też słowniki, których autorzy 
częściowo lub programowo ignorują dokonania etymologiczne innych badaczy. Tak też 
ma się rzecz ze słownikami etymologicznymi języka polskiego. 

Przez wiele dziesięcioleci jedynym pełnym polskim słownikiem etymologicznym by- 
ło dzieło Aleksandra Briicknera, wydane po raz pierwszy w r. 1927 i potem wielokrotnie 


Wstęp 6 


wznawiane. Znakomity w swoim czasie słownik dziś jest już w znacznym stopniu prze- 
starzały, reprezentuje bowiem stan wiedzy etymologicznej z początków ubiegłego stu- 
lecia, opiera się nierzadko na dziewiętnastowiecznych pracach etymologicznych, zwłasz- 
cza na słowniku etymologicznym języków słowiańskich Franza Miklosicha. Etymologia 
polska i słowiańska w ciągu XX wieku znacznie się rozwinęła pod względem metodolo- 
gicznym i materiałowym, powstało wiele słowników etymologicznych poszczególnych 
języków słowiańskich (obecnie tylko język słowacki i macedoński nie mają takich od- 
dzielnych słowników), zaczęto wydawać słowniki odtwarzające prasłowiańską warstwę 
leksyki słowiańskiej, opublikowano setki szczegółowych studiów, rozpraw i artykułów 
etymologiczno-leksykalnych. Ogromnie wzbogacona została baza materiałowa dla pol- 
skich i słowiańskich badań etymologicznych, powstało bardzo wiele słowników współ- 
czesnych, historycznych i dialektycznych poszczególnych języków słowiańskich. Nie bez 
znaczenia jest także rozwój etymologii indoeuropejskiej. 

Osiągnięcia dwudziestowiecznych polskich, słowiańskich i indoeuropejskich badań 
etymologicznych znalazły odbicie w Słowniku etymologicznym języka polskiego Fran- 
ciszka Sławskiego, wydawanym zeszytami w latach 1952-1982. To świetne i oryginalne 
dzieło, powszechnie uznawane za najlepszy słownik etymologiczny jednego języka sło- 
wiańskiego, reprezentujące (zwłaszcza od tomu II) najwyższy poziom naukowy, niestety 
nie zostało ukończone, doprowadzone zostało tylko do końca litery Ł (do hasła łżywy). 

Nie ukończony jest także kolejny (wydany w 2000 r.) Słownik etymologiczny języka 
polskiego Andrzeja Bańkowskiego, obejmujący w dwóch tomach wyrazy na litery A-P. 
Słownikowi temu, zawierającemu sporo oryginalnych pomysłów etymologicznych i grun- 
townie wykorzystującemu także materiały onomastyczne, swoiste piętno nadał wszakże 
wybujały indywidualizm autora, wyrażający się zbyt częstym ignorowaniem objaśnień 
stanowiących trwały dorobek nauki, zastępowanych tu pomysłami nie wytrzymującymi 
krytyki lingwistycznej (czy nawet niekiedy ściśle filologicznej)!. 

Za pierwszy po słowniku A. Briicknera pełny polski słownik etymologiczny mógłby 
uchodzić Nowy słownik etymologiczny języka polskiego Krystyny Długosz-Kurczabo- 
wej (2003 r.), obejmuje bowiem artykuły słownikowe od hasła abc do hasła żyletka. 
Jednakże między tymi hasłami (a także w indeksie) nie odnajdziemy tak wielu zasłu- 
gujących na objaśnienie etymologiczne wyrazów należących do podstawowego zasobu 
leksykalnego współczesnego języka polskiego, że w najlepszym razie można mówić, iż 
słownik ten zawiera wybrane hasła od A do Ż. Zamierzony przez autorkę słownik o cha- 
rakterze popularnonaukowym wbrew tytułowi jest nie tyle słownikiem etymologicznym 
(gdyż w rzeczywistości etymologia zajmuje w nim miejsce nie najważniejsze, a nowych 
objaśnień etymologicznych bodaj nie ma wcale), ile opracowaniem historii wybranych 
rodzin wyrazowych, bogato ilustrowanym przykładami użycia wyrazów i utworzonych 
od nich derywatów. Przy czym często uwzględniane są wyrazy pochodzenia obcego 
kosztem godnych uwagi wyrazów rodzimych”. 


! Zob. recenzję tego słownika opracowaną przez M. Wojtyłę-Świerzowską, „Język Polski”, 
R LXXXII, Kraków 2002, s. 354—359. 

2 Por. ocenę tego słownika przez W. Mańczaka, „Język Polski”, R LXXXIV, Kraków 2004, 
s. 40-42. 


7 Wstęp 


W tej sytuacji polskiej leksykografii etymologicznej celowe wydało się opracowa- 
nie nowego słownika etymologicznego języka polskiego, wykorzystującego kilkudzie- 
sięcioletni (po Briicknerze) dorobek polskich i słowiańskich badań etymologicznych 
(mnóstwo rozproszonych przyczynków o poszczególnych wyrazach lub rodzinach 
wyrazowych, prace poświęcone różnym działom słownictwa) oraz znaczny dorobek 
polskiej leksykologii historycznej i polskiej leksykografii. Jest to z założenia słownik ma- 
jący spełniać najważniejsze wymogi stawiane naukowym słownikom etymologicznym, 
przeznaczony jest jednak także dla zainteresowanych nieprofesjonalnie użytkowników 
języka polskiego, co narzuciło konieczność ograniczenia specjalistycznej terminologii 
językoznawczej i używania w miarę możliwości tylko polskich terminów. Z powodu 
ograniczonej objętości słownika, wyrazami hasłowymi są często tylko wyrazy podstawo- 
we, natomiast wyrazy pochodne (np. czasowniki przedrostkowe, przejrzyste derywaty 
rzeczownikowe), które użytkownicy języka polskiego bez trudu łączą z innym wyrazem 
(tj. z wyrazem podstawowym), są tylko wymieniane pod wyrazami podstawowymi. 
Z tego też powodu zrezygnowałem z podawania odniesień do literatury naukowej, nie- 
koniecznie potrzebnych niefachowym użytkownikom słownika; korzystający ze słow- 
nika językoznawca w razie takiej potrzeby z pewnością potrafi dotrzeć do odpowiedniej 
literatury etymologicznej, posiłkując się zwłaszcza innymi polskimi i słowiańskimi słow- 
nikami etymologicznymi. 

Celem jednotomowego Słownika etymologicznego języka polskiego jest przedstawie- 
nie pochodzenia słownictwa należącego do podstawowego zasobu leksykalnego współ- 
czesnego literackiego języka polskiego, oczywiście tej jego części, która wymaga analizy 
etymologicznej, czyli jest dla użytkownika języka polskiego nieprzejrzysta. Słownik za- 
wiera około 4600 artykułów słownikowych, objaśniono w nim jednak pochodzenie 
znacznie większej liczby wyrazów, w większości bowiem artykułów pomieszczono rów- 
nież wybrane wyrazy pochodne. Do słownika weszły przede wszystkim wyrazy rodzime 
oraz wybrane zapożyczenia z innych języków, głównie zapożyczenia wczesne, średnio- 
wieczne, które nieraz dla użytkownika języka polskiego nie mają znamion wyrazu obce- 
go pochodzenia. Zamieszczone są także wybrane zapożyczenia późniejsze, zwłaszcza 
z innych języków słowiańskich, które mogłyby uchodzić za wyrazy rodzime. Powodem 
umieszczenia w słowniku nowszych zapożyczeń bywa też homonimia z wyrazem inne- 
go pochodzenia, zwłaszcza z wyrazem rodzimym. Inne, liczne w dzisiejszej polszczyźnie 
zapożyczenia może czytelnik znaleźć w każdym z dostępnych polskich słowników wyra- 
zów obcych. 

Wyrazami hasłowymi uczyniono tylko etymologicznie nieprzejrzyste wyrazy po- 
spolite (apelatywa), należące do słownictwa ogólnego, w tym także wybrane wyrazy 
ze słownictwa potocznego, niektóre wyrazy dziś przestarzałe (tylko jeśli są one ważne 
z punktu widzenia etymologii). Pominięto zasadniczo różnego rodzaju terminy i wyra- 
zy specjalistyczne, większość słownictwa potocznego, wiele wyrazów rzadszych, o nie- 
wielkiej frekwencji, z założenia wyrazy przestarzałe i uznawane za dawne. Oczywiście 
mogą się zdarzać opuszczenia wyrazów spowodowane przeoczeniem autora. Przytaczane 
w poszczególnych artykułach wyrazy i formy historyczne (staropolskie, średniopolskie, 
określane dziś jako dawne) pomagają tylko w lepszym przedstawieniu zarysu historii 
współczesnego wyrazu, przeobrażeń jego formy, ewolucji jego semantyki, nieraz ułatwia- 


Wstęp 8 


ją lub umożliwiają jego etymologizację. Również cytowane wybrane słownictwo dialek- 
tyczne, zaczerpnięte z różnych źródeł gwarowych i z różnych części polskiego obszaru 
językowego, w tym słownictwo kaszubskie”, ma charakter pomocniczy, dokumentuje 
obecność wyrazu w języku ludowym i przez to potwierdza rodzimość danego wy- 
razu (lub jego zadomowienie w żywym języku), a także wzbogaca wiadomości o jego 
historii, formach i semantyce. Także rzadziej przytaczane nazwy własne (osobowe, miej- 
scowe itd.) służą wsparciu dokumentacji objaśnianego wyrazu pospolitego. 

Informacja o danym wyrazie obejmuje przytoczenie jego postaci fonetycznych (jeśli 
w przeszłości ulegały one zmianie), informację o podstawowych znaczeniach współ- 
czesnych i, w razie potrzeby, historycznych oraz dialektycznych (przy wyrazach, których 
semantyka nie ulegała zmianom w ciągu dziejów polszczyzny, często nie podaję znacze- 
nia jako oczywistego dla polskiego czytelnika), chronologię wyrazu (wiek pierwszego 
poświadczenia, wyjątkowo rok) i ewentualnie chronologię postaci fonetycznych (jeśli 
postać wyrazu ulegała przekształceniom), chronologię znaczeń (jeśli jest to możliwe 
do ustalenia). Stan badań polskiej leksykografii historycznej powoduje, że informacje 
o chronologii nie zawsze są pewne, łatwiej bowiem jest ustalić czas pojawienia się wyra- 
zów we wczesnych (staropolskich, szesnastowiecznych) źródłach, natomiast w odniesie- 
niu do czasów późniejszych często jesteśmy zdani na mniej pod tym względem pewne 
słowniki (zwłaszcza słownik Lindego i Słownik warszawski). Szczegółowe uwagi o zmia- 
nach fonetycznych, morfologicznych, semantycznych wyrazu polskiego, o genezie zna- 
czenia polskiego są podawane po objaśnieniu etymologicznym. 

Nowoczesna etymologia wymaga, by wyraz był objaśniony na gruncie języka, w któ- 
rym powstał. Należy więc ustalić, czy etymologizowany wyraz powstał na gruncie pol- 
skim, czy też jest odziedziczony z epoki prasłowiańskiej (gdzie mógł być dziedzictwem 
z wcześniejszych epok indoeuropejskiego rozwoju językowego albo też prasłowiańską in- 
nowacją, tj. utworzono go na gruncie prasłowiańskim, lub być zapożyczeniem z innych 
języków), czy może nie jest wyrazem rodzimym, lecz został zapożyczony. W ustaleniu 
tego pomagają ewentualne odpowiedniki słowiańskie. Określam zasięg wyrazu na ob- 
szarze słowiańskim jako ogólnosłowiański (ogsł.), jeśli występuje we wszystkich trzech 
grupach języków słowiańskich”, północnosłowiański (płnsł.), jeśli jest znany językom za- 


3 Podawane są tylko wyrazy istniejące w ludowych gwarach kaszubskich, w półfonetycznej 
pisowni stosowanej w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej B. Sychty i Słowniku ety- 
mologicznym kaszubszczyzny W. Borysia i H. Popowskiej-Taborskiej. Nie uwzględnia się wyrazów 
właściwych tylko kaszubszczyźnie pisanej, literackiej (i niektórym nowszym słownikom kaszub- 
skim), będących bardzo często sztucznie tworzonymi neologizmami. 

* Takie wyrazy mogą być znane wszystkim współczesnym literackim językom słowiańskim, 
ale mogą też być w pewnych językach dialektyzmami (tj. wyrazami występującymi wyłącznie 
w słownictwie gwarowym, ludowym, czasem wyrazami ograniczonymi nawet do niewielkiego 
tylko terenu) bądź należeć do słownictwa historycznego, poświadczonego jedynie w przeszłości, 
w zabytkach językowych. Część wyrazów oznaczonych jako ogólnosłowiańskie została całkowicie 
utracona przez pojedyncze języki słowiańskie, czego w słowniku nie zaznaczam, gdyż dla historii 
leksyki polskiej nie ma to znaczenia. Wypadki szczególne, np. ograniczenie zasięgu wyrazu w jed- 
nej z grup języków słowiańskich (kiedy mamy uzasadnione powody, by sądzić, że w innej części 
danej grupy językowej wyraz nie istniał), są w słowniku zwięźle zaznaczone. 


9 Wstęp 


chodniosłowiańskim i wschodniosłowiańskim, bądź zachodniosłowiański (zachsł.), jeśli 
jest ograniczony do zachodniosłowiańskiej grupy językowej; wyrazy poświadczone na 
obszarze zachodniosłowiańskim i południowosłowiańskim (czyli nie znane językom 
wschodniosłowiańskim) oznaczam jako zachsł. i płdsł. (ewentualnie z podaniem mniej- 
szego zasięgu w południowosłowiańskim, jeśli tam wyraz ograniczony jest np. do języka 
słoweńskiego lub jego gwar). W słowniku przytacza się wybrane odpowiedniki wyrazów 
polskich, zwykle po jednym z danej grupy językowej (najczęściej są to wyrazy czeskie, 
rosyjskie i staro-cerkiewno-słowiańskie bądź chorwackie i serbskie”, chyba że w danym 
języku wyrazu nie ma” lub z jakichś powodów, np. fonetycznych czy semantycznych, le- 
piej przytoczyć wyraz z innego języka danej grupy); jeśli znaczenia tych wyrazów są 
zgodne ze znaczeniem wyrazu polskiego, to ich znaczeń nie podaję. Wyrazy wyłącznie 
polskie, powstałe na gruncie polskim, objaśniam bez odwołań do materiału innosło- 
wiańskiego, czasem jednak pożyteczne wydało się przytoczenie paralelnych derywatów 
na innych obszarach słowiańskich. 

Spora grupa wyrazów polskich rozpatrywanych w słowniku to leksemy odziedziczo- 
ne z okresu słowiańskiej wspólnoty językowej, z epoki prasłowiańskiej. Podaję więc re- 
konstrukcję postaci prasłowiańskiej wyrazu i odtworzenie prawdopodobnego jej znacze- 
nia (zgodnie z zasadami rekonstrukcji postaci i semantyki stosowanymi w Słowniku 
prasłowiańskim). Podaję też zwięzłą informację o genezie wyrazu prasłowiańskiego: ob- 
jaśnienie powstania na gruncie prasłowiańskim (z podaniem wyrazu podstawowego), 
ewentualną informację o odziedziczeniu wyrazu z epoki wspólnoty praindoeuropejskiej, 
z podaniem dokładnych odpowiedników w wybranych językach indoeuropejskich i/lub 
wybranych pokrewnych wyrazów z języków indoeuropejskich. W miarę możliwości by- 
wa podana bardzo skrótowo etymologia indoeuropejska (często sprowadzająca się do 
wskazania podstawowego praindoeuropejskiego pierwiastka), zwłaszcza jeśli udaje się 
pokazać pierwotne, etymologiczne znaczenie wyrazu. W przypadku wyrazów polskich, 
mających dokładne pod względem formy odpowiedniki słowiańskie (nieraz jednak od- 
rębne semantycznie), utworzonych według modeli słowotwórczych funkcjonujących 
w epoce prasłowiańskiej i produktywnych nadal po jej rozpadzie, na gruncie poszczegól- 
nych języków słowiańskich, odtwarzam prapostać słowiańską (oznaczaną słow.), która 
przypuszczalnie została utworzona dopiero w okresie poprasłowiańskim, paralelnie na 
różnych terenach słowiańskich, chociaż nie można wykluczyć i prasłowiańskiej genezy 
pewnych takich wyrazów. 

W artykułach słownikowych podaję wersję etymologiczną, która moim zdaniem 
najlepiej tłumaczy genezę danego wyrazu pod względem strukturalnym (budowy słowo- 
twórczej) i pod względem semantycznym, tj. etymologię uznawaną przeze mnie za naj- 
bardziej prawdopodobną. Ze względu na typ słownika z reguły pomijam inne (moim 


5 Jeśli w języku chorwackim i serbskim występują różne postacie fonetyczne tego samego 
wyrazu, dla oszczędności miejsca przytaczam tylko postać chorwacką (ijekawską). 

ś Przytaczane są tylko wyrazy, które w danym języku są wyrazami rodzimymi, z założenia 
pomijam zatem liczne w niektórych językach słowiańskich zapożyczenia międzysłowiańskie, np. 
wyrazy rosyjskie przejęte z cerkiewnosłowiańskiego (czyli pochodzenia południowosłowiańskie- 
go), bułgarskie zapożyczenia z rosyjskiego, chorwackie i słoweńskie pożyczki z czeskiego. 


Wstęp 10 


zdaniem mniej prawdopodobne lub wręcz błędne) wersje etymologiczne. Jednak w przy- 
padku niejasnej genezy jakiegoś wyrazu i wielości istniejących w literaturze wersji 
etymologicznych tylko prawdopodobnych, przytaczam lub wspominam także odrębne 
objaśnienia. Jeśli jakiś wyraz nie ma dotychczas objaśnienia etymologicznego, które 
byłoby w pełni uzasadnione, a sam nie byłem w stanie przedstawić takiego objaśnienia, 
wolałem umieścić określenie „pochodzenie niejasne”, niż zajmować się krytyką istnie- 
jących (często licznych) etymologii. 

W objaśnieniach etymologicznych wyrazów przejętych z innych języków staram się 
ustalić bezpośrednie źródło zapożyczenia do języka polskiego, z ewentualnym podaniem 
Źródła wyrazu w języku-dawcy, w razie potrzeby skrótowo podaję także dalsze informa- 
cje o wędrówce wyrazu. 


Serdecznie dziękuję recenzentom słownika Profesor Marii Wojtyle-Świerzowskiej 
i Profesorowi Leszkowi Bednarczukowi za gruntowne recenzje, cenne uwagi meryto- 
ryczne i wsparcie przy pisaniu pracy. Dziękuję także wszystkim, którzy podtrzymywali 
mnie na duchu w trudnym okresie pracy nad słownikiem, zachęcali do kontynuacji 
tej pracy i nieraz służyli mi radą oraz pomocą w szczegółowych kwestiach, szczegól- 
nie Doktorowi Władysławowi Sędzikowi i pozostałym współpracownikom z Pracow- 
ni Języka Prasłowiańskiego Instytutu Slawistyki PAN, a także Doktorowi Zbigniewowi 
Babikowi. 

Słowa wdzięczności należą się Wydawnictwu Literackiemu, z którego inicjatywy po- 
wstał ten słownik i które doprowadziło do jego publikacji, w szczególności Redaktor 
Naczelnej Małgorzacie Nyczowej oraz wykazującej wiele cierpliwości i wyrozumiałości 
w przeciągającej się współpracy ze mną Redaktor Barbarze Górskiej, a także Redakto- 
rowi Waldemarowi Popkowi i wnikliwym Korektorkom Wydawnictwa, dzięki którym 
uniknąłem wielu niedopatrzeń i błędów, a słownik w licznych miejscach został udo- 
skonalony. Dziękuję również Pani Joannie Duskiej za adiustację tekstu oraz Panu Woj- 
ciechowi Adamskiemu, który wraz z Panią Joanną Łobaczewską-Adamską podjął się 
opracowania indeksu wyrazów polskich objaśnionych w Słowniku. 

Szczególnie serdeczne słowa podziękowania kieruję do mej Żony Romany, z wyro- 
zumieniem traktującej moje kilkuletnie skupienie się na pracy nad słownikiem i nie 
szczędzącej mi zachęty pomocnej w doprowadzeniu zamiaru do końca. 


Podstawowa literatura etymologiczna 


a. słowniki etymologiczne języka polskiego i kaszubszczyzny 


A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, I-II, Warszawa 2000 [dzieło jesz- 
cze nie ukończone]. 

W. Boryś, H. Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, I-IV, Warsza- 
wa 1994-2002 [dzieło jeszcze nie ukończone]. 

A. Briickner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927. 

K. Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003. 

F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, I-V, Kraków 1952-1982 [dzieło nie 
ukończone]. 


b. słowniki etymologiczne innych języków słowiańskich 


Bełgarski etimologićen rećnik, I-VI, Sofija 1971-2002 [dzieło jeszcze nie ukończone]. 

F. Bezlaj, Etimolośki slovar slovenskega jezika, I-III, Ljubljana 1977-1995 [dzieło jeszcze 
nieukończone]. 

L. Ja. Cernych, Istoriko-ttimologićeskij slovar' sovremennogo russkogo jazyka, I-II, Mosk- 
va 1994. 

Etymalahićny slońnik belaruskaj movy, I-VIII, Minsk 1978-1993 [dzieło jeszcze nie 
ukończone]. 

Etymologicky slovnik jazyka staroslovenskćho, Praha 1989 nn. [dzieło jeszcze nie ukoń- 
czone]. 

Etymolohyćnyj slovnyk ukrains' koi. movy, I-IV, Kyiv 1982-2003 [dzieło jeszcze nie ukoń- 
czone]. 

Etimolośki rećnik srpskog jezika, t. 1, Beograd 2003 [dzieło jeszcze nie ukończone]. 

A. Gluhak, Hrvatski etimolośki rjećnik, Zagreb 1993. 

V. Machek, Etymologicky slovnik jazyka ćeskćho a slovenskćho, Praha 1957. 

V. Machek, Etymologicky slovnik jazyka ćeskeho, 2. opravenć a doplnćnć vydani, Praha 
1968. 

K. Polański, Słownik etymologiczny języka Drzewian połabskich, 1-6, Wrocław 1962- 
-Warszawa 1994. 

J. Rejzek, Ćesky etymologicky slovnik, Voznice 2001. 

P. Skok, Etimologijski rjećnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I-IV, Zagreb 1971-1974. 

M. Snoj, Slovenski etimolośki slovar, druga, pregledana in dopolnjena izdaja, Ljubljana 2003. 


Podstawowa literatura etymologiczna _ 12 


H. Schuster-S$ewc, Historisch-etymologisches Wórterbuch der ober- und niedersorbischen 
Sprache, 1-24, Bautzen 1978—1989. 

M. Vasmer, Russisches etymologisches Wórterbuch, I-III, Heidelberg 1950-1958 (rosyjski 
przekład: M. Fasmer, Etimologiceskij slovar' russkogo jazyka, perevod s nemeckogo 
i dopolnenija O. N. Trubaćeva, I-IV, Moskva 1964—1973). 


c. słowniki etymologiczne ogólnosłowiańskie i prasłowiańskie 


E. Berneker, Slavisches etymologisches Wórterbuch, I-II, Heidelberg 1908-1913 [dzieło 
nie ukończonej. 

Etimologićeskij slovar” slavjanskich jazykov. Praslavjanskij leksićeskij fond, pod redakciej 
O. N. Trubaćeva, 1-31, Moskva 1974-2005 [dzieło jeszcze nie ukończone]. 

F. Kopećny, Etymologicky slovnik slovanskych jazyku. Slova gramaticka a zdjmena, I-II, 
Praha 1973-1980. 

F. Miklosich, Etymologisches Wórterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886. 

Słownik prasłowiański, pod redakcją F. Sławskiego, I-VIII, Wrocław 1974-2001 [dzieło 
jeszcze nie ukończone]. 


d. słowniki etymologiczne innych języków indoeuropejskich i praindoeuropejskie 


C. Battisti, G. Alessio, Dizionario etimologico italiano, I-V, Firenze 1968. 

O. Bloch, W. von Wartburg, Dictionnaire ćtymologique de la langue frangaise, Paris 1960. 

A. Cioranescu, Diccionario etimologico rumano, Tenerife 1966. 

A. Demiraj, Albanische Etymologien (Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz), 
Amsterdam-Atlanta 1997. 

E. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire ćtymologique de la langue latine, 3. ćd., Paris 1951. 

Etymologisches Wórterbuch des Deutschen, erarbeitet unter der Leitung von W. Pfeifer, 
Miinchen 1993. 

E. Fraenkel, Litauisches etymologisches Wórterbuch, I-II, Heidelberg 1955—1965. 

H. Frisk, Griechisches etymologisches Wórterbuch, I-III, Heidelberg 1960-1972. 

K. Karulis, Latvieśu etimologijas vardnica, I-II, Riga 1992. 

F. Kluge, Etymologisches Wórterbuch der deutschen Sprache, 23., erweiterte Auflage, be- 
arbeitet von E. Seebold, Berlin-New York 1995. 

Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primdrstammbildungen, 
(bearbeitet) unter Leitung von H. Rix, Wiesbaden 1998. 

M. Mayrhofer, Kurzgefaftes etymologisches Wórterbuch des Altindischen. A Concise Ety- 
mological Sanskrit Dictionary, I-IV, Heidelberg 1953-1980. 

V. Mażiulis, Prasy kalbos etimologijos źodynas, I-IV, Vilnius 1988-1997. 

W. Meyer-Liibke, Romanisches etymologisches Wórterbuch, 3. Auflage, Heidelberg 1935. 

J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wórterbuch, I-II, Bern 1959-1969. 

V. N. Toporov, Prusskij jazyk. Slovar, Moskva 1975-1990 [dzieło nie ukończone]. 

The Oxford Dictionary of English Etymology, edited by C. T. Onions with the assistance 
of G. W. S. Friedrichsen and R. W. Burchfield, Oxford 1966. 

R. Trautmann, Baltisch-Slavisches Wórterbuch, Góttingen 1923. 

A. Walde, Lateinisches etymologisches Wórterbuch, 3. Auflage von J. B. Hofmann, I-II, 
Heidelberg 1938-1954. 

A. Walde, J. Pokorny, Vergleichendes Worterbuch der indogermanischen Sprachen, I-III, 
Berlin-Leipzig 1927-1932. 


Wykaz skrótów 


1. Skróty nazw języków i dialektów 


alb. — albański 

ang. — angielski 

arab. — arabski 

arum. — arumuński 
awest. — awestyjski 

azerb. — azerbejdżański 
bałk. — bałkański 

bałt. — bałtycki 

bałtosł. — bałtosłowiański 
baw. — bawarski 

bg. — bułgarski 

br. — białoruski 

bret. — bretoński 

celt. — celtycki 

ch. — chorwacki 

ch./s. — chorwacki i serbski 
ciesz. — cieszyński 

cs, — cerkiewnosłowiański 
cS.-s. — cerkiewnosłowiańsko-serbski 
cs.-rus. — cerkiewnosłowiańsko-ruski 
cymr. — cymryjski 

cz. — czeski 

czak. — czakawski 

czuw. — czuwaski 

dł. — dolnołużycki 

dniem. — dolnoniemiecki 
duń. — duński 

est. — estoński 

fiń. — fiński 

franc. — francuski 

fryz. — fryzyjski 

gal. — galijski 

germ. — germański 

gł. — górnołużycki 

goc. — gocki 

gr. — grecki (starogrecki) 


gruz. — gruziński 
hebr. — hebrajski 

het. — hetycki 

hiszp. — hiszpański 
hol. — holenderski 
ind. — indyjski 

ie. — indoeuropejski 
ilir. — iliryjski 

irań. — irański 

irl. — irlandzki 

isl. — islandzki 

jakuc. — jakucki 

kajk. — kajkawski 
kasz. — kaszubski 
kasz.-słowiń. — kaszubsko-słowiński 
katal. — kataloński 
kazach. — kazachski 
kipcz. — kipczacki 
kirg. — kirgiski 

koc. — kociewski 
kornw. — kornwalijski 
krajn. — krajniacki 
kuj. — kujawski 
kuman. — kumaniecki 
kurd. — kurdyjski 

las. — laski 

lit. — litewski 

łac. — łaciński 

łemk. — łemkowski 
łot. — łotewski 

łuż. — łużycki 

mac. — macedoński 
mazow. — mazowiecki 
mazur. — mazurski 
młp. — małopolski 
mong. — mongolski 


Wykaz skrótów 


moraw. — morawski 
niem. — niemiecki 

ngr. — nowogrecki 

nłac. — nowołaciński 
nogaj. — nogajski 

nord. — nordyjski 

norw. — norweski 

npers. — nowoperski 
ogsł. — ogólnosłowiański 
orm. — ormiański 

oset. — osetyński 

osk. — oskijski 

p. — polski 

pbałt. — prabałtycki 
pers. — perski 

pgerm. — pragermański 
pie. — praindoeuropejski 
pirań. — prairański 

płb. — połabski 

płdsł. — południowosłowiański 
płnsł. — północnosłowiański 
podh. — podhalański 
podl. — podlaski 

pom. — pomorski 

port. — portugalski 

pp. — prapolski 

prowans. — prowansalski 
przedsłow. — przedsłowiański 
psł. — prasłowiański 
ptur. — praturecki 

r. — rosyjski 

rom. — romański 

rum. — rumuński 


rus. — ruski 
s. — serbski 
sas. — saski 


scs. — staro-cerkiewno-słowiański 
słc. — słowacki 

słow. — słowiański 

słowiń. — słowiński 

słwń. — słoweński 

stang. — staroangielski 
stbaw. — starobawarski 
stbg. — starobułgarski 

stbr. — starobiałoruski 
stbret. — starobretoński 
stch. — starochorwacki 
stcz. — staroczeski 

stczuw. — staroczuwaski 
stdł. — staro-dolno-łużycki 


14 


stfranc. — starofrancuski 

stfryz. — starofryzyjski 

stgł. — staro-górno-łużycki 

stind. — staroindyjski 

stirań. — staroirański 

stirl. — staroirlandzki 

stiryj. — staroiryjski 

stisl. — staroislandzki 

stkornw. — starokornwalijski 
stkuman. — starokumaniecki 

stlit. — starolitewski 

stłac. — starołaciński 

stłot. — starołotewski 

stłuż. — starołużycki 

stnord. — staronordycki 

stoguz. — starooguzyjski 

stpers. — staroperski 

stp. — staropolski 

stpr. — staropruski 

str. — starorosyjski 

strus. — staroruski 

sts. — staroserbski 

sts./ch. — staro-serbsko-chorwacki 
stsas. — starosaski 

stsłc. — starosłowacki 

stszwedz. — staroszwedzki 

sttur. — staroturecki 

stujgur. — staroujgurski 

stukr. — staroukraiński 

stuzb. — starouzbecki 

stwł. — starowłoski 

stwniem. — staro-wysoko-niemiecki 
szkoc. — szkocki 

szwedz. — szwedzki 

śl. — śląski 

śrang. — średnioangielski 

śrbg. — średniobułgarski 

śrdniem. — średnio-dolno-niemiecki 
śrgr. — średniogrecki 

śrhol. — średnioholenderski 

śrirl. — średnioirlandzki 

śrłac. — średniołaciński 

śrniem. — środkowoniemiecki 
śrpers. — średnioperski 

śrtur. — średnioturecki 

śrwniem. — średnio-wysoko-niemiecki 
tatar. — tatarski 

toch. — tocharski (dialekty A i B) 
tur. — turecki (osmański) 
turkm. — turkmeński 


ujgur. — ujgurski 
ukr. — ukraiński 
umbr. — umbryjski 
uzb. — uzbecki 

wal. — walijski 
warm. — warmiński 
wed. — wedyjski 


2. Inne skróty 


abstr. — abstrakcyjny 
anat. — anatomiczny 
arch. — archaiczny 
bezokol. — bezokolicznik 
bier. — biernik 

bot. — botaniczny 

cel. — celownik 

czas. — czasownik 

daw. — dawny 

dial. — dialektyczny 
dok. — dokonany 

dop. — dopełniacz 
dziec. — dziecięcy 
dźwkn. — dźwiękonaśladowczy 
ekspr. — ekspresywny 
frazeol. — frazeologizm 
hist. — historyczny 
inchoat. — inchoatywny 
interi. — interiekcja 
jednokr. — jednokrotny 
kauzat. — kauzatywny 
książk. — książkowy 

l. — liczba 

liczeb. — liczebnik 

liter. — literacki 

lud. — ludowy 

łow. — łowiecki 

m — rodzaj męski 

med. — medyczny 

mian. — mianownik 
miejsc. — miejscownik 
mn, 1. mn — liczba mnoga 
myśl. — myśliwski 

n — rodzaj nijaki 

narz. — narzędnik 

neol. — neologizm 
niedok. — niedokonany 
nieodm. — nieodmienny 
np. — na przykład 

obelż. — obełżywy 


15 


wenet. — wenetyjski 

węg. — węgierski 

wlkp. — wielkopolski 

wł. — włoski 

wniem. — wysokoniemiecki 
wschsł. — wschodniosłowiański 
zachsł. — zachodniosłowiański 


odczas. — odczasownikowy 
odprzym. — odprzymiotnikowy 
odsł. — odsłowny 

odrzecz. — odrzeczownikowy 
onomat. — onomatopeiczny 
os. — osoba 

part. — partykuła 

pdw — liczba podwójna 
pejor. — pejoratywny 
pieszczotl. — pieszczotliwy 
pj, 1. pj — liczba pojedyncza 
płd. — południowy 

płn. — północny 

poet. — poetycki 

pogardl. — pogardliwie 
poł. — połowa 

por. — porównaj 

posp. — pospolity 

pot. — potoczny 

praw. — prawniczy 
prowinc. — prowincjonalny 
przedr. — przedrostek 
przen. — przenośnie 
przest. — przestarzały 
przyim. — przyimek 
przym. — przymiotnik 
przyr. — przyrostek 

przysł. — przysłówek 

reg. — regionalny 

roln. — rolniczy 

rozkaźn. — rozkaźnik 
rubasz. — rubaszny 

ryb. — rybacki 

rzecz. — rzeczownik 

sp. — spójnik 

sport. — sportowy 

st. — stopień 

techn. — techniczny 

teraźn. — teraźniejszy 


Wykaz skrótów 


Wykaz skrótów 16 


ts. — to samo zbior. — zbiorowy 
w. — wiek zdr. — zdrobnienie 
wielokr. — wielokrotny (iteratywny) zgr. — zgrubienie 
woł. — wołacz zob. — zobacz 
wsch. — wschodni zool. — zoologiczny 
wulg. — wulgarny ż — rodzaj żeński 
wykrz. — wykrzyknik żarg. — żargonowy 
zach. — zachodni żart. — żartobliwy 
3. Symbole 


oznacza wyrazy i formy rekonstruowane 

oznacza niezachowane wyrazy, odtwarzane na podstawie derywatów 

oznacza oboczności wyrazów 

oddziela oboczne postaci wyrazów i form 

obejmuje znaczenie wyrazów 

rozwinęło się w 

pochodzi z 

od tego utworzone (derywowane) 

utworzone (derywowane) od 

symbolizuje morfologicznie motywowaną wymianę (alternację) głosek między wyra- 
zem podstawowym a wyrazem pochodnym (np. *e > *o) 

obejmuje rekonstruowane wcześniejsze postaci wyrazu w prehistorii danego języka 


A 


a sp. przeciwstawny, rzadko sp. łączny 'i, 
part. nawiązująca i wzmacniająca, też łą- 
cząca powtórzone wyrazy (dla celów eks- 
presji). Ogsł.: cz. a "1, rzadziej 'a, r. a 'a,i', 
scs. a 'a, rzadziej 'i, 'jakkolwiek, chociaż”. 
Psł. *a part. wzmacniająca i nawiązująca, 
z czego rozwinął się sp. przeciwstawny 'a' 
i sp. łączny '1; odpowiada lit. ó 'i; a, 
stind. dt "potem; i; to; tak”, awest. dat 'po- 
tem; i; a, ale. Kontynuuje pie. ablativus 
zaimka *e- / *o- 'ten. 

a! aa! wykrz. wyrażający różne żywe stany 
uczuciowe (np. zdziwienie, zaskoczenie, nie- 
zadowolenie, dezaprobatę). Ogsł. w tym 
samym znaczeniu: cz. a! ad! add! r. a!, 
ch./s. a! Psł. *a! wykrz. wyrażający różne 
żywe stany uczuciowe, odpowiednie wy- 
krzykniki też w innych językach ie. 
np. lit. a! d! 6! w tym samym znaczeniu, 
goc. 6! na wyrażenie niechęci, zdziwienia, 
łac. a! ah! na wyrażenie bólu, żalu, przy- 
krości, zdziwienia, niezadowolenia, obu- 
rzenia, stind. a! przy nagłym przypomnie- 
niu sobie czegoś. Rekonstruuje się pie. 
wykrz. *a!, ale wyrazy tego typu, oparte na 
spontanicznie wydawanych dźwiękach, mo- 
gą powstawać w każdym języku i w każdym 
czasie. 

abecadło 'alfabet" od XVIII w. (w XVI w. 
abiecadło), od nazw pierwszych liter alfabe- 
tu a, be, ce, de. Wyraz wyparł wcześniejszą 
(XV-XVIII w.) postać obiecadło, w XV w. 
też obiecado 'elementarz" (częściowo odbie- 
gającą od przyjętych nazw liter), zapożyczo- 
ną ze śrwniem. abecede, przyswojonego 
przez dodanie częstego w nazwach narzędzi 
przyr. -(a)dło. 


aby od XIV w. sp. 'by, żeby”, part. ogranicza- 
jąca 'byle, stp. sp. 'gdyby; choćby”, part. 
*niech, oby”, w gwarach zwykle part. 'choć, 
choćby, byle, tylko, przynajmniej, chybaby”. 
Ogsł. jako part. i sp.: cz. aby, r. dial. aby, 
scs. aby 'gdyby”. Psł. *aby part. ograniczają- 
ca 'byleby, byleby tylko” (wtórnie sp. warun- 
kowy, celowy, dopełnieniowy), złożenie z *a 
(zob. a) i *by (zob. by; por. także ażeby pod 
aż, żeby). 

ach! wykrz. od XIV w. Ogsł.: cz. ach!, r. ach!, 
ch./s. ah! Psł. *ache! wykrzyknik wyraża- 
jący żywy odruch uczucia. Podobne wy- 
krzykniki znane są też innym językom ie., 
np. niem. ach!, ang. ah!, franc. ah!, łac. 
ah!; jako wyrazy o charakterze dźwięko- 
naśladowczym mogły powstawać niezależ- 
nie w różnych językach. 

acz sp. od XIV w., kasz. ać? 'co?” (też aż 'ts.'). 
Ogsł.: cz. ać 'aczkolwiek, chociaż”, stcz. też 
aće 'jeżeli”, r. dial. ate / ać 'co jeszcze!, a jak- 
że! słwń. dće 'jeżeli”, sts. aće 'i.. Psł. *aće 
part. 'a oto, patrz” (wtórnie sp.), złożenie 
z part.-sp. *a (zob. a) i wzmacniającej part. 
enklitycznej *će (w użyciu samodzielnym 
w bg. će 'i; a, ale; że, mac. dial. cą *że, iż; 
bo, ponieważ”, poza tym jako drugi człon 
niektórych słow. przysłówków i spójników, 
zob. lecz), pochodzącej z pie. part. *k'e 'i' 
(por. łac. que 'i, gr. te 'i, stind. ca 'i'). 

aczkolwiek sp. od XVI w. 'choć, mimo że”, 
w stp. od XV w. aczkolwie i aczkoli. Zachsł.: 
cz. przest. aćkolivek (dziś aćkoliv i aćkoli), 
słc. przest. aćkolvek. Wyraz powstał przez 
nawarstwienie się na sp. acz kolejnych par- 
tykuł *koli i *-vć(ke), por. kasz. alikolvek 
przysł. 'trochę, nieco”. Rozwój postaci acz 


albo 


— aczkoli > *aczkoliwie(k) > aczkolwiek, 
co do zaniku -i- por. alibo > albo (zob.). 

albo sp. rozłączny 'lub' od XIV w., w stp. 
*bo”, w gwarach 'ale', w stp. od XIV w. tak- 
że starsza forma alibo 'albo, lub”. Ogsł.: stdł. 
albo, r. dial. dlibo / dlbo, stwń. dial. aliboj. 
Psł. *alibo part. wzmacniająca, nawiązująca, 
pytajna (wtórnie sp. przeciwstawny, roz- 
łączny), złożenie z part. *ali (por. stp. XV- 
-XVIII w. ali sp. 'ale, ale oto; a tu, a już, 
a zaraz; a oto, więc; aż, póki nie, w XVI w. 
także 'albo, czyli, również part. 'oto', 'aż”, 
r. przest. i dial. dli 'czy, czyż, czy to?; albo; 
ale', scs. ali 'ale; jeśli; czy”; por. aliści) i part. 
wzmacniającej *bo (zob. bo). W polskim roz- 
wój fonetyczny alibo > albo z zanikiem -i- 
(por. też np. dł. albo 'albo, lub”, br. albó 'al- 
bo”). Albo wyparło z języka liter. postać abo 
(od XIV w.) 'albo, lub; i, a” (< *abo part. i sp. 
*albo; czy, czyż”, złożenie ze sp. *a i part. 
wzmacniającej *bo). Częsta w gwarach 
postać abo 'albo, lub, czyli, czy” pochodzi 
z albo (z uproszczeniem grupy spółgłosko- 
wej Ib > b) bądź ze stp. abo. 

albowiem sp. od XVI w. (powszechne od 
XVIII w.) 'bowiem', przekształcenie wcześ- 
niejszej (od XV w.) postaci abowiem (też 
abojem | aboim) 'albowiem, bowiem”, zło- 
żonej ze spójnika a (zob.) i bowiem (zob.). 
Rozwój abowiem > albowiem w związku 
z wypieraniem sp. abo przez albo (zob.). 

ale od XIV w. sp. przeciwstawny 'lecz', part. 
i wykrz. wyrażające zwykle zdumienie, 
podziw, zaskoczenie, stp. też part. 'przy- 
najmniej”, kasz. ale "lecz, ale”, part. wzmac- 
niająca (wyrażająca zdumienie, podziw, 
zaskoczenie). Ogsł. jako part. i sp.: cz. ale, 
r. dial. dle./ alć, ch./s. dle (jako wykrz. 
wyrażający zdziwienie, zaskoczenie, też za- 
chętę 'nuże!, w gwarach czak. sp. 'ale, 
lecz”). Psł. *ale part. wzmacniająca i nawią- 
zująca (wtórnie sp. przeciwstawny), złożenie 
z part.-sp. *a (zob. a) i part. wzmacniającej 
<le (por. stp. XV-XVI w. le sp. 'ale, jednak, 
tylko; ale tylko”, stp. od XIV w. part. wzmac- 
niająca, dziś tylko kasz. le sp. 'lecz', part. 
o charakterze ekspresywnym, używana 
zwłaszcza jako wzmocnienie trybu rozka- 
zującego, też przysł. 'tylko, jedynie”, stcz. le 
*ale, a, i, przecież”; zob. byle, lecz). 


18 aż 


ani od XIV w. sp. dysjunktywny, part. 'nawet 
nie, również nie”, w gwarach także sp. po- 
równawczy 'jak'. Ogsł.: cz. ani, br. ani, słwń. 
dial. dni. Psł. *ani part. wzmacniająco-uwy- 
datniająca zaprzeczenie, wtórnie sp. 'ani', 
złożenie z part.-sp. *a (zob. a) i part. prze- 
czącej *ni (zob. ni). — Od tego aniż(e) 'ani 
nawet, ani też, i nie, ani nie), z part. że 
(zob.), a od tej postaci z kolei aniżeli (stp. 
aniżli), rozszerzone kolejną part. li (zob.). 

anioł woł., miejsc. aniele, stp. od XIV w. ańjoł 
(co zachowane w niektórych gwarach jako 
anjół, anniół), forma anioł pojawia się 
w XVI w., powszechna jest od w. XVIII; 
zdr. aniołek. Zapożyczone wraz z innymi 
terminami chrześcijańskimi ze stcz. anjel 
(dziś cz. andel) 'anioŁ, przejętego z łac. an- 
gelus 'ts., co z kolei z gr. dngelos 'ts. (pier- 
wotnie 'posłaniec). Do języków wschsł. 
i płdsł. (np. r. dngel, scs. agngele I anvgele, 
ch./s. dndel / dndeo) zapożyczono bez- 
pośrednio wyraz gr. — Od tego anielski, 
rozanielony. 

ano od XV w. part. 'tak, no tak”, 'a więc, za- 
tem, otóż”, 'ha!, cóż”, w XVI w. 'otóż, więc”, 
dial. także part. potwierdzająca 'tak', stp. 
od XV w. i dial. sp. 'i, i oto, a to, a więc, 
a właśnie; a tymczasem, ale, a jednak, 
wszakże; że właśnie; bo właśnie”. Ogsł. jako 
part. i sp.: cz. ano, też an, r. pot. an, dial. 
dno I anó, ch./s. daw. an, dial. dno / dno. 
Psł. *ano part. 'a oto, oto, no tak, a więc, 
otóż” (wtórnie sp.), ze ściągnięcia pierwot- 
nego *a ono (por. np. ch./s. dial. sp. a ono 
*a więc, a zatem”), złożonego z wykrz. a 
(zob. a!) i *ono (forma mian.-bier. pj rodzaju 
nijakiego zaimka *one, zob. on). 

aż od XIV w. sp., też part. wzmacniająca, 
ograniczająca, stp. także aże / jaż / haże 'że, 
tak że; a już; aż; póki nie, aż do”, w gwarach 
często 'gdy”, na Śląsku 'aby” (ale kasz. aż 
'co?” należy raczej do acz, zob.). Ogsł.: cz. aż 
(stcz. też aże), r. aż (strus. też aże), słwń. 
daw. i dial. dr (z rozwojem Ż > r) 'bo, ponie- 
waż”. Psł. *aże part. 'a oto, i oto” (wtórnie 
sp.), z połączenia part.-sp. *a (zob. a) i part. 
*że (zob. że). Zanik -e także w innych wy- 
razach zawierających part. -że (np. iż, cóż, 
któż). — Od tego ażeby 'aby” (kasz. ażebe 
'aby, oby”), z dodaniem by (zob.). 


ba! 


19 


badyl 


ba! od XV w. wykrz. wyrażający zdziwienie, 
podziw, rozczarowanie, zwątpienie, stp. też 
*no, nuże. Ogsł.: cz., r., ch./s. ba. Psł. *ba 
wykrz. na wyrażenie zdziwienia, powątpie- 
wania, przypuszczenia, dezaprobaty, obrzy- 
dzenia, potwierdzenia, pochodzi z pie. part. 
wzmacniającej, zapewniającej: lit. ba 'oczy- 
wiście, przecież”, awest. ba 'zaprawdę, że”. 

baba od XV w. 'dojrzała kobieta”, stp. babka”, 
*staruszka, "kobieta w ogóle, "położna. 
Ogsł.: cz. baba, r. baba, scs. baba "'mamka, 
cs. też "babka; położna”. Psł. *baba "matka 
ojca lub matki, babka” (> 'stara kobieta, sta- 
ruszka, 'położna, 'znachorka, czarowni- 
ca”), dokładnie odpowiada lit. bóba 'starsza, 
zamężna kobieta”, łot. baba 'stara kobieta; 
czarownica. Wyraz języka dziecięcego 
z charakterystycznym podwojeniem sylab 
(por. mama, tata). W polskim w pierwot- 
nym znaczeniu 'matka ojca lub matki” wy- 
pierane przez zdr. babka (od XIV w.) i now- 
sze pieszczotl. babcia, babunia, babusia. 
Babka 'rodzaj pieczywa” jest z pochodzenia 
znaczeniem przen. — Od tego też babina, 
babsko, babula, babi, babski, babiniec, ba- 
bieć, tu też nie całkiem jasny pod względem 
budowy babsztyl. 

babrać od XVIII w. 'brudzić, paprać; rozgar- 
niać coś, grzebać w czymś; robić coś źle, 
niedbale, brudno; z przedr. ubabrać (się), 
wybabrać, zababrać. Płnsł.: cz. babrat 'robić 
coś źle, niedbale, babrać, paćkać”, ukr. bd- 
braty 'paćkać się, guzdrać się”. Psł. dial. *ba- 
brati "brudzić, paćkać” pochodzenia dźwkn. 
Por. paprać. 

baczyć od XIV w. 'zwracać uwagę na coś, na 
kogoś, pilnować, strzec, stp. też 'badać', 
"przypominać sobie, 'konkludować, 'wie- 
dzieć. Odpowiada cz. dial. bóćit 'obser- 
wować, spostrzegać, słc. dial. baćic 'ts., 
ukr. baćyty 'widzieć, przypuszczać, sądzić”, 
br. bdćyc widzieć. Wtórna postać bez- 
przedrostkowa od p. obaczyć (zob. zoba- 
czyć), powstała w rezultacie fałszywego po- 
działu słowotwórczego: ob-aczyć > o-baczyć. 


Podstawą jest czas. *aćiti (zapewne 'zoba- 
czyć, widzieć”), utworzony od oko (zob.) ze 
wzdłużeniem rdzennej samogłoski o — a. 
— Od tego baczny, baczność. Por. przeba- 
czyć, wybaczyć. 

bać się boję się od XIV w. 'odczuwać strach, 
lękać się, w stp. i w gwarach też starsza 
postać bojać się; w temacie bezokol. ściąg- 
nięcie -oja- > -a-. Ogsł.: cz. bdt se, r. bo- 
jdtsja, scs. bojati sę. Psł. *bojati sę 'doznawać 
uczucia strachu, lękać się, pokrewne ze 
stind. bhdyate 'boi się”, lit. bijóti(s) lękać 
się, bać się, od pie. *b*ói- / *b'ai- / *b*i- "bać 
się”. Por. obawiać się. 

badać od XIV w. 'dokładnie, gruntownie po- 
znawać coś za pomocą analizy naukowej, 
*starać się poznać, przyglądając się, słu- 
chając uważnie, dotykając czegoś”. Odpo- 
wiedniki: dł. badaś 'dokładnie, gruntownie 
poznawać, słc. bódat 'ts., badat 'spostrze- 
gać; poznawać”. Zachsł. innowacja seman- 
tyczna, etymologicznie tożsama z psł. *ba- 
dati 'kłuć, nakłuwać, wbijać” (por. p. daw. 
obadać 'bodąc, naokoło kłuć, zbadać 'spy- 
chać, zbijać, dziś dial. kasz. badac / badac 
*bóść, słc. badat 'kłuć, nakłuwać, bóść”, 
cs.-rus. badati 'kłuć, ch./s. bódati 'kłuć, 
bóść”), czas. wielokr. od psł. *bosti (zob. 
bóść), ze wzdłużeniem rdzennego o — a. 
Wtórne znaczenie 'dokładnie coś pozna- 
wać” powstało zapewne z 'sprawdzać, po- 
znawać coś, bodąc np. kijem przed sobą 
< 'bóść, kłuć”. — Od tego badanie, badacz, 
badawczy. 

badył m 'łodyga bez liści”, daw. XVII w. badel 
(z rozwojem :yl > el) 'chwast', myśl. badyl 
*noga łosia lub jelenia, dial. badyle mn 
*chwasty”, 'rogi jelenia. Por. słc. dial. ba- 
dil m 'łodyga, źdźbło kukurydzy”, br. badyl, 
-ylja "łodyga bezlistna, badyl, ch./s. bódilj 
*roślina ostrożeń, Cirsium arvense'. Psł. 
*badylb 'kłująca bezlistna łodyga, kłująca 
roślina, nazwa wykonawcy czynności (pier- 
wotnie 'to, co kłuje') od psł. *badati 'kłuć, 
nakłuwać, wbijać” (zob. badać). 


bagno 


bagno od XV w. 'teren podmokły, trzęsa- 
wisko, grzęzawisko, też 'roślina Ledum 
palustre, rosnąca na bagnach”, dial. też 
'podmokła łąka; torfowisko; błoto; stawek, 
jeziorko”; w gwarach również bagdn m, ba- 
ganek 'roślina bagno”, kasz.-słowiń. bagem 
'ts., Płnsł.: cz. bahno bagno”, r. dial. bagnó 
'ts.; błoto; roślina bagno” (w tych znacze- 
niach też bagón / bagdn / bdgan). Psł. *bag- 
no (/ *bagne) 'błotnisty, grząski teren; bło- 
to”, prapokrewne z hol. bagger 'muł, błoto”, 
od pie. *b*óg*- lub *b'dg*- "muł, błoto, bag- 
no”. — Od tego bagienny, bagnisty, zabagnić, 
zabagniony. 

bajać od XV w. 'opowiadać baśnie; ględzić, 


20 


bałamucić 


u W. Potockiego) banior 'głębina, w gwa- 
rach banior (bonior) 'ts., wir wodny”, banio- 
ry mn 'głębokie miejsca w wodzie”. Pod- 
stawową formą było chyba ukr. banjura 
(w pozostałych zapewne rozwój fonetyczny 
ń > I > j), rzecz. pejoratywny z przyr. -ura 
od psł. *bańa 'łaźnia; kopuła; pękate naczy- 
nie” (zob. bania), którego kontynuanty po- 
świadczone są również w znaczeniu 'zagłę- 
bienie, dół: p. dial. (w okolicach Żywca) 
bania 'głębokie miejsce w rzece”, ukr. dial. 
łemk. bdnja 'ts., słc. dial. bańa 'dół z wodą” 
(por. także węg. bdnya 'dół, w którym się 
miesi głinę do wyrobu cegły; zryte legowis- 
ko świń”, zapożyczone ze słow.). 


pleść. Ogsł.: stcz. bdti, baju, cz. dial. bajat bałagan od XX w. 'nieporządek, nieład, 


"opowiadać bajki, bajać, r. bajat "mówić, 
gadać, opowiadać, słwń. bajati 'paplać; 
opowiadać; przepowiadać; wypowiadać za- 
klęcia, czarować”. Psł. *bajati "mówić, opo- 
wiadać; opowiadać bajki, baśnie”, odpowia- 
da stang. bóian 'chełpić się”, łac. fari "mówić, 
przepowiadać, wróżyć”, gr. phćmi "mówię, 
od pie. *b*a- "mówić. — Od tego bajda 
(> bajdura — bajdurzyć). Por. też bajka, 
baśń. 

bajka od XVI w. 'baśń; bzdura, kłamstwo, 
plotka. Ogsł.: cz. bajka, r. bajka (dial. też 
"mowa, mówienie, gadanie”), ch./s. bajka. 
Psł. *bajvka "mówienie; baśń, opowiadanie 
o treści fantastycznej; zmyślona opowieść, 
opowiadanie, fabuła, nazwa czynności od 
psł. *bajati (zob. bajać), z przyr. *-vka. 

bajoro od XVIII w. 'pogardliwie o pod- 
mokłym, grząskim terenie, błotnistej kału- 
ży”, daw. (XVII w., u W. Potockiego) bajor 
*bajoro', dial. bajor 'staw, bajoro”, bajoro 
*staw, bejoro 'kałuża, bajura 'ts., bajory 
*zarośla, zwłaszcza na błotach'; zdr. bajorko. 
Najwcześniejsze poświadczenie u W. Potoc- 
kiego sugeruje zapożyczenie z ukraińskie- 
go, por. ukr. bajńra 'wielka kałuża; wybój 
na drodze”, dial. też 'głęboki dół, jama”, dial. 
bajur wielka kałuża, bajóro 'kałuża” (ta 
forma w gwarach łemkowskich!), w tych 
znaczeniach także dial. baljura : banjura 
i banjur (dwie ostatnie formy również 
w znaczeniach 'głębokie wymyte miejsce na 
brzegu rzeki; głęboki dół, głębina w rzece”); 
z ukr. zapożyczone też p. daw. (XVII w., 


chaos”, w XIX w. 'buda jarmarczna. Nowe 
zapożyczenie z r. balagdn 'nieporządek, nie- 
ład, '*szopa; buda jarmarczna; widowisko 
jarmarczne. — Od tego bałaganić, bałaga- 
niarz (— bałaganiarski, bałaganiarstwo). 
bałamucić od XVI w. *zawracać komuś gło- 
wę; kokietować; wprowadzać w błąd; niepo- 
koić; marnować czas, guzdrać się” (w gwa- 
rach często bałamącić | bałamęcić; postać 
bałamucić ma wtórne zapewne -mu- < -mą- 
w rezultacie utraty artykulacji nosowej sa- 
mogłoski w sąsiedztwie spółgłoski noso- 
wej), daw. i dial. "mówić od rzeczy, paplać; 
gmatwać, plątać, wichrzyć, w XVI w. 'zwo- 
dzić, oszukiwać, mamić, tumanić. Ogsł. 
(ale tylko szczątkowo zachowane w płdsł.): 
cz. balamutit 'zwodzić, wprowadzać w błąd, 
łudzić; zawracać głowę” dial. 'bredzić we 
śnie, w gorączce”, 'szerzyć plotki”, 'wario- 
wać, szaleć”, r. pot. balamutit "powodować 
zamieszanie, wzbudzać niepokój; mącić, 
burzyć (wodę), przest. i dial. 'gadać, pa- 
płać; intrygować; peszyć; oburzać, gorszyć”, 
ch. dial. balamutiti "oszukiwać, zwodzić”, 
balamótati 'pleść, paplać, balamudat 'pa- 
planiem zasłaniać prawdę, zwodzić, oszu- 
kiwać”. Psł. *balamotiti "mącić, wzburzać, 
wikłać; zwodzić, łudzić”, złożenie z pierw- 
szym członem *bala- (por. np. p. dial. ba- 
łakać 'gawędzić, bajać, paplać, bałękać 
*mówić niepłynnie, daw. bałuszyć 'robić 
wrzawę, hałasować, r. dial. balit 'pleść, pa- 
płać, cz. dial. baldńat 'paplać'; ostateczną 
podstawą jest pie. *b'a- 'mówić', zob. ba- 


bałwan 


jać), członem drugim jest psł. czas. *motiti 
*powodować zamęt, mącić” (zob. mącić). — 
Od tego rzecz. bałamut 'kobieciarz, uwo- 
dziciel; człowiek niepoważny, szerzący za- 
męt”, dial. bałamut / bałamąt | bałamunt I 
bałamuta 'ten, kto przeszkadza; próżniak, 
leń, zrzęda; koń nie chcący ciągnąć, daw. 
w XVI w. bałamut / bałamunt | bałamant 
*błazen, oszust, krętacz, człowiek szerzący 
zamęt”, też przym. bałamutny. 

bałwan od XIV w. 'posąg bożka pogańskie- 
go, figura ze śniegu podobna do postaci 
ludzkiej”, 'głupiec, dureń”, 'ogromna, spie- 
niona fala morska, stp. XV-XVI w. '*bryła 
soli kamiennej”, daw. 'wielka bryła, blok”, 
*duży, niezgrabny człowiek”. Ogsł.: cz. bal- 
van 'głaz, wielki kamień, wielka bryła, stcz. 
*bryła soli, ch./s. bdlvan I bólvan 'kloc, 
bierwiono, kłoda; posąg bożka; wielka bry- 
ła, por. r. bolvdn *drewniana forma do pro- 
stowania kapeluszy; wypchane zwierzę; du- 
reń, głupiec, dial. 'kloc, kłoda. Psł. 
*balevans (/ *bolovan*) 'posąg bożka; kloc, 
pień, słup; bryła”, zapożyczenie orientalne, 
por. kirg. palvan, balvan 'siłacz, bohater”, 
tur. wsch. palvan 'ts. (przejęte z irańskie- 
go: pers. pahlivan, pihldvan 'bojownik, bo- 
hater” > 'słup, posąg na jego cześć” > 'kloc, 
bryła”). 

bania od XV w. 'pękate naczynie”, 'coś wy- 
pukłego, pękatego, kulistego, np. bąbel, pę- 
cherz; kopuła”, daw. XVII w. 'gałka erekcyj- 
na na wieży kościelnej”, daw. 'alembik do 
pędzenia wódki, stp. XV w. też 'tykwa, 
Lagenaria vulgaris”, dziś 'dynia, Cucurbita 
pepo', w XVI w. 'warzelnia lub kopalnia so- 
li” (dziś dial. *kopalnia'), w gwarach rów- 
nież np. 'gniazdo os lub szerszeni”, 'głowa 
(zwłaszcza łysa)”, kasz. bańa / bańd 'dynia; 
kopuła, przen. 'duża głowa (szczególnie ły- 
sa); krowa z utraconym rogiem”; zdr. bańka. 
Ogsł.: cz. bdne / bań ż *kopuła; pękate na- 
czynie; coś wypukłego, pękatego”, r. bdnja 
*łaźnia, kąpiel, dial. 'sklepienie, kopuła; 
bańka mydlana; pękate naczynie; dynia, 
scs. banja 'łaźnia, kąpiel. Psł. *bańa 'łaźnia; 
kopuła; naczynie kopulaste, pękate, zdr. 
*banvka, zapożyczenie z łac. lud. *bdnea, 
*banja, balnia (< łac. klasyczne balnea / ba- 
I(i)neum 'łaźnia, kąpiel” < gr. balaneion 'ts.). 


21 


bardzo 


Na gruncie słow. powstało specjalne zna- 
czenie 'kopuła* (co związane było z charak- 
terystycznym kopulastym kształtem daw- 
nych łaźni rzymskich), stąd dalsze znaczenia 
*'coś kopulastego, kulistego, pękatego', 'pę- 
kate naczynie”. 

baran od XIV w. 'samiec owcy; zdr. bara- 
nek. Płnsł., szczątkowo poświadczone też 
u Słowian płd.: dł. baran, r. bardn, ch. dial. 
baran. Psł. *barans (/ *borans, *berane) 'sa- 
miec owcy”, zapożyczenie z nieznanego źród- 
ła, por. alb. ber 'owca', wł. dial. bera, bar 
*baran'. 

barć ż od XIII w. 'dziupla wydrążona w ży- 
wym drzewie w lesie, w której gnieździ się 
rój pszczół”, daw. też 'otwór w ulu. Płnsł.: 
cz. brt ż 'barć', r. bort ż "pień żywego drze- 
wa z dziuplą dla pszczół, dial. 'dziupla 
w drzewie; barć. Psł. *brto Ż 'barć, od 
pie. *b'er- 'wydrążać, rozszczepiać, wiercić”, 
z przyr. *-te. Wyraz z pierwotnym znacze- 
niem 'wydrążenie” > 'to, co wydrążone, 
wydrążona dziupla” w wyspecjalizowanym 
znaczeniu zastosowany w bartnictwie, waż- 
nym dziale dawnej gospodarki Słowian. — 
Od tego bartny, bartnik, bartnictwo. 

bardzo od XVI w. przysł. 'wielce, w wysokim 
stopniu, znacznie”, w stp. XIV-XVII w. bar- 
zo 'ts., XV-XVII w. barzo 'szybko, prędko, 
XIV-XV w. 'całkowicie, XV w. 'dobrze', 
*dużo, wiele, dial. bardzo, bardz, bardze, 
barzo, barz, bar 'bardzo; wkrótce; dobrze, 
właściwie”. Ogsł.: cz. brzo *wnet, wkrótce”, 
*wcześnie, 'niemal, prawie”, stcz. 'szybko, 
prędko”, r. bórzo 'szybko”, scs. brezo 'szyb- 
ko. Psł. *brzo 'szybko, prędko, żwawo”, 
przysł. od psł. przym. *brze 'żwawy, szybki, 
prędki, poświadczonego w stp. w XV w. 
barzy 'szybki, prędki, w XVI w. 'popęd- 
liwy, gwałtowny” (w XVII w. już tylko 
w utartych zwrotach), por. cz. brzy 'szybki, 
prędki, r. bórzyj / borzoj 'szybki, rączy”, 
ch./s. bfz 'szybki, skory, żwawy, bystry”. 
Psł. *brze (dial. *brzdy) ma odpowiednik 
w lit. burzdus | burzgus 'ruchliwy, żwawy” 
(motywowanym przez czas. lit. burzdćti / 
bruzdeti i bristi "poruszać się żywo, żwa- 
wo”); pierwotne znaczenie przym. 'porusza- 
jący się szybko, żwawo”, W polskim bardzo 
innowacja fonetyczna (rdz < r-z jako re- 


bark 


zultat rozpodobnienia grupy spółgłoskowej, 
podobnie jak w dzwon < psł. *zvonż) i in- 
nowacyjne znaczenie (rozwój semantyczny 
"prędko, szybko” > 'dużo, wiele” > 'wielce, 
w wysokim stopniu”). 

bark od XV w. *zespół kości łączących koń- 
czynę górną z tułowiem”, barki mn 'ramio- 
na”, dawniej od XVI w. też 'dolna część ręki 
od łokcia do dłoni, 'lotka ptaka, stp. od 
XV w. 'orczyk”, dial. 'połączenie nosów płóz; 
orczyk; nosidła na wodę”. Formalnie odpo- 
wiada cz. brk 'dutka pióra; gęsie pióro do 
pisania; spławik”, r. dial. bork 'trzon pióra”, 
ch./s. bk 'wąs'”, dial. "wąski, ostry koniec, 
szpic. Psł. *brke 'coś ostrego, spiczastego”, 
w związku z pie. *b'er- 'być ostrym”. Zna- 
czenie anatomiczne jest innowacją polską 
(ukr. barky mn 'barki, ramiona” z p. barki). 
— Od tego barczysty (dial. też barczyty); 
bary od XIX w. 'silnie rozrośnięte ramiona, 
barki”, późne augm. derywowane wstecznie 
od barki (por. podobnie utworzone flacha 
od flaszka, laga od laska). 

barłóg od XIV w. 'nędzne, nieporządne po- 
słanie, legowisko”, 'legowisko psa lub dzi- 
kiego zwierza”, dial. też 'zmierzwiona drob- 
na słoma; ściółka pod bydło”, stp. XV w. 
także barłogo 'legowisko zwierząt. Ogsł.: 
cz. brloh 'legowisko zwierza, nora, jaskinia; 
nędzne mieszkanie, ukr. berlih "legowisko 
niedźwiedzia, świń; ściółka dla świń; błot- 
nista kałuża, ch./s. brlog 'legowisko świń, 
zwykle kałuża; legowisko zwierząt, nora; 
brudne miejsce; brudna pościel; śmiecie, 
śmietnik, śmietnisko; ściółka”. Psł. *bflogo 
'legowisko dzikich zwierząt, nora; ściółka, 
mierzwa”, utworzone od psł. *bfliti 'rozsy- 
pywać śmieci, śmiecić” (por. p. dial. bardlić 
*śmiecić, brudzić”, gł. borlić "mierzwić, roz- 
rzucać, rozsypywać, ch./s. brljati "brudzić, 
zanieczyszczać; grzebać, gmerać w czymś”), 
z rzadkim przyr. *-og% (co do budowy por. 
pieróg). — Od tego barłożyć. 

barszcz od XVIII w. *zupa z buraków ćwik- 
łowych”, wcześniej w starszych znaczeniach: 
od XV w. 'roślina Heracleum sphondylium, 
od XVI w. też 'zakwaszona zupa przyrzą- 
dzana z tej rośliny, 'zupa przyrządzana 
z zakwaszonej mąki, żur”. Płnsł. i słwń.: 
cz. br3t roślina Heracleum; napój z posie- 


22 


batog 


kanych buraków», r. borść 'Heracleum; zupa 
z buraków ćwikłowych, barszcz czerwony; 
kiszone buraki ćwikłowe”, dial. też 'kapuś- 
niak; zielenina, nać, np. buraków”, słwń. 
brść "Heracleum sphondylium”. Psł. *byśćb 
[< *brst-je] m 'roślina Heracleum sphondy- 
lium” (> 'zakwaszona zupa z tej rośliny”), 
pokrewne stind. bhysti- ż 'ostry koniec, 
szpic, kant, stwniem. burst, borst 'szcze- 
cina, z pie. *b*rsti- 'coś ostrego, spiczaste- 
go; roślinę nazwano ze względu na ostre, 
postrzępione liście. Współczesne polskie 
znaczenie kulinarne wtórne, związane z za- 
rzuceniem potrawy z Heracleum i zastą- 
pieniem jej przez odpowiednią potrawę 
z buraków ćwikłowych. 


barwa od XV w. kolor. Por. dł. barwa, 


gł. barba, cz. barva 'ts.. Zapożyczenie ze 
śrwniem. varwe 'farba, kolor” (> niem. Far- 
be "farba; kolor, barwa”). — Od tego barwić, 
barwny, barwnik. — Nowszym zapożycze- 
niem z niem. Farbe jest farba. 


baśń ż od XV w. 'opowiadanie o treści fanta- 


stycznej, bajka, dial. też 'kłamstwo, nie- 
prawda, wymysł; plotka. Ogsł.: cz. bdseń 
*wiersz, poemat”, stcz. bdsń / basń / baseń 
"bajka, baśń, r. basn* ż 'bajka, wymysł, 
łgarstwo; gadanina, scs. basn» 'baśń, mit, 
bajka”. Psł. *basnv ż 'gadanie” > 'opowieść 
fantastyczna, nieprawdopodobna, nazwa 
czynności od pie. pierwiastka *b*a- "mówić 
(na którym oparte jest bajać, zob.), z przyr. 
*-snb (co do budowy por. pieśń). 


bat od XVIII w. 'bicz, baty mn 'cięgi, razy, 


chłosta”, dial. 'pędy roślin pnących”. Ogsł.: 
cz. dial. bat 'kij, r. dial. bat 'dębowy kij, 
pałka, maczuga; tłuczek, stępor”, ch./s. bdt 
*młot; pałka, maczuga; buzdygan; tłuczek, 
stępor; konar”. Psł. *bate "narzędzie do ude- 
rzania (bicz, kij, maczuga, młot)”, rzecz. od- 
czas. od psł. *batati / *batiti uderzać, stu- 
kać” (np. cz. dial. batiti bić, uderzać”, r. dial. 
batit 'stukać, słwń. bdtati 'bić, uderzać, 
chłostać; czas. w polskim niepoświad- 
czony), od pie. *b'at- / *b'at- 'bić, uderzać” 
(ale jest też możliwe, że są to czasowniki 
pochodzenia dźwkn. powstałe na gruncie 
słow.). 


batog od XVIII w. "mocny bat, batogi mn 


*cięgi, razy”, daw. od XVII w. też batuk / pa- 


bawełna 


tóg I patog I patok 'bat, kij, laska, dial. 
wierzbowe batogi 'witki, kasz. batóg, -oga 
I batug, -ega / batig 'batog, bicz”. Ogsł.: stcz. 
batoh *bicz, rzemień bicza, r. arch. i dial. 
batóg (dial. też np. baddg / ba(j)dik | badók 
I padók) "pałka, kij; bijak cepów; długi bicz 
do poganiania bydła”, daw. batogi mn 'kije, 
którymi wymierzano karę chłosty”, ch./s. ba- 
tog 'gruby kij, pałka. Zazwyczaj sprowa- 
dzane do psł. postaci *batog» 'bicz, kij”, 
z przyr. *-og od psł. *bate 'narzędzie do 
uderzania” lub od czas. *batati 'uderzać, 
stukać, jednak zmienność formy w języ- 
kach słow. sugeruje raczej zapożyczenie 
z nieznanego źródła. — Od tego batożyć. 

bawełna od XV w. 'drzewo, krzew Gossy- 
pium; włókno okrywające nasiona tej rośli- 
ny; nici, przędza z tego włókna; tkanina 
z tej przędzy”. Por. cz. i słc. bavlna; z pol- 
skiego przejęte ukr. bdvóvna (daw. bavolna 
i bavelna), br. bavótina. Zapożyczenie z niem. 
Baumwolle ($rwniem. boumwolle, dial. ba- 
wele / bauwele) bawełna” (złożenie z Baum 
*drzewo” i Wolle 'wełna”, gdyż mylnie są- 
dzono, że importowane włókno bawełny 
rośnie na drzewie), skojarzone z p. wełna, 
cz. vlna 'wełna. Niezależnym zapożycze- 
niem z tego samego źródła było stp. XV w. 
baumwol 'bawełna”. 

bawić bawię od XVI w. (ale formy przed- 
rostkowe od XIV w.) 'dostarczać rozryw- 
ki, uprzyjemniać czas, zabawiać; sprawiać 
przyjemność, uciechę; przebywać gdzieś, 
gościć” od XVII w., daw. od XVI w. (i dziś 
w gwarach) 'zatrzymywać”, w XVII w. 'pod- 
trzymywać, powodować bycie, trwanie”, 
w stp. XIV-XV w. formy przedrostkowe, np. 
odbawić 'odjąć, pozbawić”, wybawić 'uwol- 
nić, wyzwolić; zob. też wybawić, zbawić. 
Ogsł.: cz. bavit 'zajmować czymś, rozwese- 
lać, cieszyć, przest. i dial. 'zatrzymywać, 
zabierać czas”, r. bdvit, bdvlju 'przedłużać, 
zwiększać, dodawać, dial. 'zwlekać, odwle- 
kać, ociągać się”, scs. tylko z przedr., np. 
izbaviti, -bavljo 'wybawić, uwolnić, bg. 
bdvja 'zwlekać, opóźniać, zatrzymywać; 
zabawiać małe dziecko”. Psł. *baviti 'powo- 
dować bycie, trwanie, zatrzymywać; zajmo- 
wać czymś, rozweselać, cieszyć; zatrzymy- 
wać się, być, przebywać, pozostawać, czas. 


2) 


bazia 


kauzat. od psł. *byti 'istnieć, żyć, przeby- 
wać (zob. być) z pierwotnym znaczeniem 
*powodować, że coś istnieje, jest, trwa, za- 
trzymywać, z którego powstało 'zajmować 
czymś” i 'zajmować czymś przyjemnym, za- 
bawiać, rozweselać”. Co do budowy por. np. 
psł. *plaviti powodować, że coś, ktoś pły- 
wa (zob. pławić) od psł. *plyti 'płynąć 
(zob. pływać); por. także bliski stind. czas. 
kauzat. bhdvaydti 'doprowadza do istnienia; 
stwarza; ożywia; ochrania i pielęgnuje”. 

bawół bawołu od XIV w. 'duże zwierzę prze- 
żuwające: Bubalus bubalus, Syncerus caf- 
far”, stp. bawoł / bujwoł. Por. cz. buvol, stcz. 
byvol, r. bujvol, ch./s. bivo, -vola. Wczesne 
słow. zapożyczenie z łac. lud. *bivalus (łac. 
bubalus) *bawół” (to z kolei pochodzi z gr. 
bubalos 'antylopa afrykańska”, później 'ba- 
wół”), na gruncie słow. kojarzone z przym. 
*bujv (por. np. strus. bui 'silny; dziki”), 
p. bujny i z rzecz. *volv, p. wół. 

bazgrać od XVIII w. 'pisać, rysować nie- 
starannie, nieudolnie”, dial. też pazgrać 'ts.; 
z przedr. nabazgrać, zabazgrać. Wyłącz- 
nie polskie (stąd zapożyczone cz. dial. baz- 
grat / bażgrat 'ts.). Może (zgodnie z suges- 
tią V. Machka) ekspresywne przekształcenie 
wcześniejszego p. skrabać 'drapać, bazgrać” 
(zob. skrobać), wtórnie *zgrabać (z udźwięcz- 
nieniem nagłosowej grupy spółgłoskowej 
skr-> zgr-) i z dalszą przestawką spółgłosek 
zgr- b- > b-zgr. — Od tego bazgrała, bazgro- 
ły (dial. też pazgroły), dial. bazgrolić 'pisać 
niestarannie, niewyraźnie. 

bazia od XIX w. 'kwiatostan roślin z rodziny 
kotkowatych (np. wierzby)”, bazie mn 'ga- 
łązka z tym kwiatostanem, kotka, dial. 
baźka też 'szyszka; kolba kukurydzy”. Por. 
słc. dial. baźicka 'gałąź z baziami, kwiato- 
stan np. wierzby”, ukr. dial. bózka 'bazia”. 
Przenośne użycie nazwy owcy, owieczki, 
jagnięcia z języka dziecięcego: p. dial. baźa 
I baśa I baśka 'owieczka, cz. dial. baźicka 
*ts., ukr. bdzja 'owca, jagnię, bdska / bdzka 
*owieczka, jagniątko”, od dźwkn. zawołania 
na owce znanego na obszarze płnsł.: p. dial. 
baś-baś! | baź-baź! | basiu-basiu! | baziu-ba- 
ziu!, r. dial. bas! / baz-baz! I basja-bdsja! 
Co do rozwoju znaczenia 'owieczka, jagnię” 
> 'bazia, kotka na drzewie” por. p. dial. bag- 


bażant 


nię jagnię / bagnięta, bagniątka mn 'ba- 
zie, br. bahnd 'jagnię, baranek” / 'bazia 
wierzby”. 

bażant od XV w. 'ptak łowny Phasianus', 
daw. i dial. też bażan (bazan). Por. gł. bażan, 
cz. i słc. bażant (z polskiego zapożyczone 
ukr. dial. bażdnt, br. dial. bażdn / bazón, 
r. dial. bażźdnt). Zapożyczenie ze śrwniem. 
fasant (vasant) bażant”, co z łac. phasianus 
*ts. (przejętego z kolei z gr., gdzie nazwa 
ptaka jest urzeczownikowionym przym. 
utworzonym od toponimu na Kaukazie). 

bąbel bąbla od XVI w. 'pęcherzyk w cieczy, 
na cieczy; pęcherzyk na skórze”, dawne 
XVI-XVIII w. bębel, por. też daw. od XVI w. 
bąbol *pęcherzyk na wodzie”. Ogsł.: cz. bou- 
bel "pęcherz; guz na ciele”, ch./s. biibalj 'pę- 
cherz na wodzie”, por. r. bublik *'obwarza- 
nek”. Psł. *bobelb 'pęcherzyk na wodzie, na 
skórze”, od psł. pierwiastka *bgb- 'obrzmie- 
wać, pęcznieć”. 

bądź I forma rozkaźnika 2. osoby pj od być, 
jako archaizm forma 3. osoby pj w mo- 
dlitwie bądź wola twoja. Ogsł.: cz. bud, 
r. bud, scs. bodi. Psł. *bodi forma rozkaźni- 
ka 2.i 3. osoby pj 'bądź, niech będzie”, od 
psł. *bodo (zob. będę). Por. bądź II. 

bądź Il od XV w. sp. 'albo'. Ogsł.: cz. bud 
sp. rozłączny 'albo, lub”, r. dial. bdi sp. po- 
równawczy 'tak jakby”, ch./s. bud(i) sp. 'je- 
śli, jeżeli”, 'albo; gdyż, bo, bowiem”, też part. 
uogólniająca. Psł. *bodi sp. rozłączny 'albo, 
lub” i part. uogólniająca, użycie formy roz- 
kaźnika *bgdi (zob. bądź I) w funkcji sp. 
i part., funkcja rozłączna rozwinęła się ze 
znaczenia życzącego formy czasownikowej. 

bąk od XV w. (ale już w XII w. jako nazwa 
osobowa) 'ptak Botaurus stellaris, stp. też 
*puchacz, Bubo maximus, od XVI w. 'giez; 
trzmiel; truteń, 'dudy (instrument muzycz- 
ny), nowsze 'zabawka dziecinna, fryga', 
wulg. 'flatus' (puścić bąka), dial. także 'giez; 
truteń; chrabąszcz, 'urządzenie zastępujące 
miech kowalski, kasz. bok 'jakikolwiek 
owad; flatus; zabawka wirowa; zły duch; 
zdr. bączek. Zachsł.: dł. daw. buk 'gatunek 
owada, cz. dial. buk / bunk 'giez', słc. bik 
"ptak Ardea”. Psł. dial. *bpk» 'to, co wydaje 
niski, przeciągły głos”, rzecz. odczas. (na- 


24 


bednarz 


zwa wykonawcy czynności) od psł. *bokati 
(zob. bąkać). 

bąkać od XVII w. "mówić niewyraźnie, ci- 
cho; napomykać o czymś, przebąkiwać, 
"wydawać głos podobny do głosu bąka 
(o ptakach)”, w XVI w. bękać 'ryczeć (o byd- 
le)”, daw. też 'brzęczeć (o owadach); o głosie 
ptaka bąka, 'grać na dudach', kasz. bąkac 
*powoli jeść; jednokr. bąknąć; por. też daw. 
od XVI w. bęczeć, dial. bączeć / bączyć I bę- 
czyć 'brzęczeć (o owadach); brzmieć (o gło- 
sie niektórych instrumentów muzycznych)”, 
kasz.-słowiń. boććc / bąććc 'brzęczeć, szu- 
mieć; ryczeć”. Ogsł.: cz. bukat 'o głosie nie- 
których ptaków (bąka, sowy, gołębia)”, dial. 
bunćet 'burczeć”, r. dial. biuncat 'brzęczeć; 
burczeć”, słwń. bókati 'beczeć”. Psł. *bpkati 
"wydawać niski, przeciągły głos (np. o brzę- 
czącym owadzie, ryczącym bydle, o ptaku 
bąku)”, czas. dźwiękonaśladowczy od interi. 
bu!, z wtórną samogłoską nosową w sto- 
sunku do synonimicznych psł. *bukati i *bu- 
cati (zob. buczeć). 

beczeć od XVIII w. 'wydawać głos (o owcy, 
kozie)”, pot. 'płakać głośno”; wielokr. be- 
kać; jednokr. beknąć. Zachsł. i płdsł.: cz. be- 
ćet 'beczeć, meczeć; płakać, ch./s. bććati 
*beczeć, ryczeć; wrzeszczeć. Psł. *bećati 
*beczeć, meczeć (o zwierzętach, zwłaszcza 
o owcach)”, od interi. pochodzenia dźwkn. 
oznaczającej głos niektórych zwierząt, np. 
p. be!, bee!, cz. be!, bóć!, bg. bće! na ozna- 
czenie głosu owcy. 

beczka od XIV w. 'duże naczynie z drew- 
nianych klepek. Ogsł.: cz. bećka, r. bóć- 
ka, słwń. bećka. Psł. *boćvka "beczka, zdr. 
z przyr. *-wka od psł. *bvćci, *boćbve 'duże 
naczynie z drewnianych klepek, beczka” 
(por. słc. dial. bećva *kadź', cs. boćbva 'becz- 
ka”). Wyraz podstawowy *baći (w polskim 
nie zachowany) jest zapożyczeniem z germ.: 
stbawar. *butśa / *butśe, dziś niem. dial. ba- 
war. Butschen, Biitschen ż "małe naczynie 
z uchem i przykrywką” dawniej "rodzaj 
beczki do przewozu soli. — Od tego zdr. 
beczułka. 

bednarz od XV w. 'rzemieślnik wyrabiający 
naczynia z klepek”. Cz. bedndł, słc. dial. 
bednar, ukr. dial. bódnaf, stwń. bedndr. 'ts., 


bełkotać 


por. też gł. betnaf 'ts.. Zapożyczenie ze 
śrwniem. biitenoere rzemieślnik wyrabiają- 
cy beczki” (pochodne od śrwniem. biite(n), 
niem. Biitte, Butte 'kadź, faska, beczka”). 

bełkotać od XVI w. "mówić niewyraźnie, nie- 
zrozumiale”. Zachsł.: cz. blkotat 'bulgotać; 
szemrać, dial. "mówić niewyraźnie, nie- 
zrozumiale; migać, migotać, słc. blkotat 
"palić się płomieniem, płonąć, dial. 'bul- 
gotać, por. też ukr. belkotdty 'bełkotać'. 
Psł. *blkotati 'bulgotać, o głuchych, gardło- 
wych dźwiękach; mówić niewyraźnie, nie- 
zrozumiale; huczeć, buzować, o palącym 
się gwałtownie ogniw, intensywny czas. od 
psł. *blkati 'o odgłosie płonącego ognia, 
poruszonej, mąconej, wrzącej wody; bełko- 
tać, paplać, gadać” (p. XVIII w. bełkać 'mą- 
cić płyn przez nagłe poruszenie”, stp. XV w. 
bełknienie "plusk wody”, cz. blkat *buchać 
w górę, o płomieniu; migotliwie płonąć, 
dial. 'bełkotać, bulgotać, szemrać) r. dial. 
bólkat *paplać, gadać”), czas. pochodzenia 
dźwkn. Intensywny czas. bełkotać mógł też 
powstać na gruncie polskim, skoro w prze- 
szłości istniało tu podstawowe bełkać. — 
Od tego bełkot, bełkotliwy. 

bełtać od XIX w. 'mącić ciecz, wyraz późno 
przejęty z gwar, gdzie bełtać / bołtać | beł- 
dać / bołdać "mącić, mieszać jakiś płyn, bu- 
rzyć wodę” też 'mleć, "mówić dużo, byle 
jak i o byle czym”; z przedr. rozbełtać, zabeł- 
tać. Odpowiedniki tylko we wschsł.: r. bol- 
tat "mącić (ciecz); machać (np. rękami, no- 
gami); gadać, paplać, ukr. bóvtaty "mącić 
(ciecz), dial. 'gadać, paplać, br. bótitac” 
*mącić ciecz, pluskać, uderzać po wodzie”. 
Psł. dial. *bjtati "mącić, mieszać ciecz; plus- 
kać, uderzać po wodzie”, czas. pochodzenia 
dźwkn. Zasięg w gwarach nie wskazuje na 
zapożyczenie, choć formy z -oł- (bołtać, boł- 
dać) mogą być przejęte z terenu wschsł. — 
Od tego bełt. 

berło od XV w. 'ozdobna laska będąca sym- 
bolem najwyższej władzy”, stp. XV w. berła 
I perła I piorło 'berło'. Zapożyczenie ze stcz. 
berla 'pałka, laska; pastorał, berło; kula do 
chodzenia” (dziś cz. berla 'ts., berle 'pasto- 
rał; berło; kula”), co ze stwniem. ferala 'las- 
ka, kij”, ostatecznym źródłem jest łac. ferula 
*pręt, rózga'. Nie jest jasne, dlaczego w pol- 


25 


bez 


skim ustalił się rodzaj nijaki wyrazu, może 
przez analogię do jabłko jako innego sym- 
bolu władzy królewskiej. 

bez I, beze przyimek od XIV w., stp. w XV w. 
też "wbrew; prócz, oprócz; przed; przed 
w. XVI w znaczeniu 'bez” częściej był uży- 
wany przyim. przez (zob.); w gwarach czę- 
ste zmieszanie funkcji bez i przez (np. szedł 
bez most przez czapki), kasz. bez (wyjątko- 
wo boz) 'bez', bez z liczeb. 'około, w przy- 
bliżeniu, słowiń. beś 'bez. Ogsł.: cz. bez, 
r. bez, scs. bez(»). Psł. *bez(») bez”, dokład- 
nie odpowiada łot. bez 'bez', lit. be 'ts., por. 
stind. bahih 'zewnątrz”. W polskim niere- 
gularny rozwój fonetyczny (spodziewaliby- 
śmy się postaci *bioz), zachowanie -e- w po- 
zycji, gdzie winien zajść przegłos e > o, jak 
i w innych przyimkach (por. przed, przez), 
związane jest z proklityczną, niesamodziel- 
ną pozycją przyimków w zdaniu, trudniej 
wytłumaczyć brak palatalności b- (dopusz- 
czano wpływ fonetyki czeskiej bądź ukraiń- 
skiej). Postać biez- występuje jednak w na- 
zwach własnych, np. stp. nazwa osobowa 
i nazwa miejscowa (od XIV w.) Biezdziad, 
nazwy miejscowe Biezdziedza, Biezdziadka. 

bez Il bzu krzew Sambucus” od XV w. (ale 
już w XIII w. poświadczony przym. bzowy), 
w gwarach też bes, bezu / besu 'czarny bez, 
Sambucus nigra”, słowiń. bes, -su 'ts.; od 
XVIII w. nazwę przeniesiono na sprowa- 
dzony inny krzew ozdobny, lilak (Syringa); 
por. też dial. best, bezdu / bestu "Sambucus 
nigra; Syringa, beśt i beśtek 'Sambucus', 
besk, bezgu | besku 'Sambucus; Syringa. 
Ogsł.: cz. bez "Sambucus; Syringa”, r. dial. 
boz 'Sambucus', bg. bsz 'ts.; por. też ukr. 
dial. best "Syringa", ch. dial. czak. (od XVI w.) 
bdzd 'Sambucus nigra” oraz stcz. bezh 
*Sambucus nigra, słwń. bezeg (dial. bezg) 
"Sambucus. Psł. *bvza (oboczne postaci 
*bezdv i *bvzge poświadczone są w gwa- 
rach polskich; też *buzv) *krzew Sambu- 
cus”, niezbyt jasne: zestawia się z nazwami 
buka, dębu, wiązu w innych językach ie., 
np. łac. fagus 'buk', gr. phegós / phagós 'dąb', 
stwniem. buohha 'buk” (zob. bukwa, buk), 
kurd. biiz wiąz; podstawą słow. nazw krze- 
wu miałoby być pie. *b"iig- / *b'aiig-, które 
wiąże się z pie. *b'agós 'buk”. 


bezczelny 


bezczelny od XVIII w. *zuchwały, bezwstyd- 
ny”. Od wyrażenia przyimkowego bez czoła 
w przen. znaczeniu 'bez wstydu, z przyr. 
-ny. Por. czelny. 

bezcześcić od XVIII w. 'znieważać, profano- 
wać; z przedr. zbezcześcić. Od daw. (XVI- 
-XIX w.) rzecz. bezcześć "nikczemność, 
utworzonego od wyrażenia przyimkowego 
bez czci (zob. cześć). 

bezecny 'nikczemny, podły, haniebny, nie- 
ceny, w XVI w. 'czci pozbawiony”. Por. 
cz. bezectny 'niecny, haniebny, nikczemny, 
podły. Przym. od wyrażenia przyimko- 
wego bez czci (zob. cześć), z nawiązaniem 
do przym. cny (zob.). — Od tego bezecnik, 
bezecnica, bezeceństwo. 

bezpieczny od XV w. 'taki, któremu nic 
nie grozi, 'chroniący przed niebezpie- 
czeństwem”, w XVI w. 'beztroski, spokojny; 
śmiały, odważny; poufały, zażyły; pewny, 
pewny siebie, daw. też przezpieczny 'bez- 
pieczny, beztroski. Przym. od wyrażenia 
przyimkowego bez pieczy (przez pieczy) 'bez 
opieki (zob. piecza), pierwotne znaczenie 
*nie mający opieki, nie wymagający opieki” 
> 'pewny, któremu nic nie grozi. — Od 
tego niebezpieczny; bezpieczeństwo, niebez- 
pieczeństwo. 

bęben bębna od XIV w. 'perkusyjny instru- 
ment muzyczny; coś o kształcie walca, 
przen. 'o małym dziecku zdr. bębenek. 
Ogsł.: cz. buben, r. buben, słwń. bóben. Psł. 
*bobvnv 'perkusyjny instrument muzyczny, 
bęben” (> 'przedmiot zbliżony kształtem”), 
rzecz. odczas. (zapewne skonkretyzowana 
pierwotna nazwa czynności) od psł. *bobe- 
nati 'głucho brzmieć, dudnić > 'bić w bę- 
ben, bębnić” (por. np. p. daw. bębnać 'bić 
w bęben; przygrywać, grać, słwń. bóbnati 
"bębnić, cs. bpbnanije 'bicie w bęben”); czas. 
pochodzenia dźwkn. — Od tego bębnić. 

będę będziesz, będzie od XIV w. czas przyszły 
do czas. być, pełniący też funkcję słowa po- 
siłkowego do tworzenia czasu przyszłego od 
czasowników niedokonanych. Ogsł.: cz. bu- 
du, budeś, bude, r. bńdu, bńdeś', bidet, scs. 
bodo, bodeśi, bodetv. Psł. *bodg, *bodeśv, 
*bodetb czas przyszły do *byti 'być', z pier- 
wotnego *bii-n-de/o-, będącego formą czasu 
teraźn. z przyr. *-de- / *-do- i infiksem no- 


26 


biec 


sowym -n- od pie. pierwiastka czasowni- 
kowego *b'u- 'stawać się, być, na którym 
oparte jest psł. *byti 'istnieć, żyć; być obec- 
nym, przebywać, znajdować się” (zob. być); 
tak samo zbudowana jest np. pierwotna for- 
ma czasu teraźn. siądę (< psł. *sędg, z przyr. 
*-de/do- i infiksem nosowym), zob. siąść. — 
Od tego imiesłów będąc, będący. Zob. też 
bądź Li II. 

biadać od XVI w. 'głośno wypowiadać ża- 
le, skarżyć się, użalać się, lamentować. 
Od wykrz. biada! (zob. bieda). — Od tego 
ekspresywny, intensywny czas. biadolić 
(z przyr. -ol-). 

biały od XV w. "mający barwę właściwą śnie- 
gowi, mleku; st. wyższy bielszy. Ogsł.: 
cz. bily, r. belyj, scs. bele. Psł. *belv 'biały, 
jasny”, pokrewne ze stnord. bal 'ogień, stos”, 
stind. bhala- 'blask', por. lit. balas 'biały”, 
łot. bals / bdls 'blady'; od pie. *b'el- (bałtosł. 
*błela-) 'błyszczący, biały”. Pierwotne zna- 
czenie 'błyszczący, lśniący. — Od tego biel, 
bielić, bieleć, bielidło, bielinek, bielik, bieluń, 
białość, białko, białawy, białaczka. Zob. też 
bielmo, bielizna. 

bicz od XIV w. 'narzędzie do chłostania, bat”; 
zdr. biczyk. Ogsł.: cz. bić 'bat', r. bić bicz”, 
scs. bićb 'ts.. Psł. *bićb "narzędzie do bicia”, 
nazwa narzędzia od psł. *biti (zob. bić) 
z przyr. *-ćb. — Od tego biczysko, biczować, 
biczownik. 

bić biję od XV w. 'zadawać razy, ciosy”; 
wielokr. bijać. Ogsł.: cz. bit, r. bit, Bju, scs. 
biti, bbjo I bijg. Psł. *biti, *bvjg "uderzać, 
zadawać razy”, wielokr. *bijati, pokrewne 
stiryj. ben(a)id 'uderza', bithe 'bity”, awest. 
byente 'biją, zwalczają, od pie. *b'ei(2)- / 
*b'i- "uderzać, bić. — Od tego bity, bitka, 
bitny. Por. też bitwa, bój, nabój, podbój, roz- 
bój, zabój. 

biec od XV w., dziś czas teraźn. biegnę 
(przeniesiony z czas. jednokr. biegnąć), sła- 
bo poświadczone daw. biegę (u Lindego 
z XVIII w.), dziś dial. kasz. bec, bego, beżeś 
*biec'; wielokr. biegać; jednokr. biegnąć. Por. 
r. dial. bćgti / beći, begu / bjagu 'biec; ucie- 
kać; płynąć; jechać, ch./s. pó-bjeći, -bjegnem 
*uciec. Psł. *begti, *bego "biec, dokładne 
odpowiedniki: lit. begti, begu 'biec; płynąć; 
ciec”, łot. begt, bćgu 'uciekać'; od pie. pier- 


bieda 


wiastka *b'eg'- 'uciekać, umykać”; por. bie- 
Żeć. — Od tego bieg, biegacz, biegły od czas. 
przedrostkowych przebieg, rozbieg, wybieg, 
zabieg, zbieg. Zob. biegun. 

bieda od XVII w. (ale jako wykrz. od XV w.) 
*niedostatek, ubóstwo”, 'nieszczęście, kło- 
poty, tarapaty”, wcześniej XIV-XVIII w. bia- 
da 'ubóstwo, nieszczęście. Regularna po- 
stać biada obecnie tylko w biada! 'wykrz. 
wyrażający grożące niebezpieczeństwo, nie- 
szczęście, karę”, w stp. XV w. w tym znacze- 
niu obie postaci biada / bieda. Postać bieda 
uogólniona z miejsc. w biedzie i oddziaływa- 
niem wyrazów pokrewnych biedny, biedzić 
się. Ogsł.: cz. bida 'bieda; brak, niedostatek; 
kłopot, zmartwienie, tarapaty; zubożenie, 
ubóstwo, nędza”, r. bedd 'bieda, nieszczę- 
ście, niedola; plaga, klęska”, scs. beda 'nę- 
dza, bieda, cierpienie, niedola; konieczność; 
niebezpieczeństwo”, Psł. *beda "nieszczęście, 
niedola, cierpienie; ubóstwo, nędza; przy- 
mus, konieczność, rzecz. odczas. od psł. 
*bediti "zmuszać, skłaniać, zwyciężać” (zob. 
biedzić się), z rozwojem znaczeniowym 
'przymus, konieczność” > 'stan godny po- 
żałowania, nieszczęście, niedola, cierpienie” 
> 'ubóstwo, nędza. — Od tego biedak 
(> biedactwo), biedny, biedota, biedować. 

biedronka od XIX w. 'owad Coccinella sep- 
tempunctata, w XVII w. biedrunka, dial. 
biedrona I biedronka I biedrunka / biedrusz- 
ka I biedrawka | biedrzanka I biedrzonka I 
biedrzynka I biedrzeniec | biedrzonek I wie- 
drunka (jedronka); por. stp. XV w. wiodrun- 
ka 'kantaryda, Lytta vesicatoria” (też 'rośli- 
na Ornithogalum umbellatum”). Por. cz. be- 
druńka I bedrunka (też berunka, beruśka) 
*biedronka, ukr. dial. bedrik (bćzdrik) oraz 
babarunka / babrun(a) / babruńka / babrun- 
ka I babrunycja 'ts.. Charakterystyczny wy- 
gląd biedronki (regularne kropki, plamki 
na barwnym tle chitynowej pokrywy) suge- 
ruje związek z p. dial. biedrona (biedruna) 
*'nazwa krowy łaciatej”, biedroń 'nazwa da- 
wana wołom łaciatym lub w cętki (różnej 
maści)”, biedrun 'wół z łatami, cętkami na 
skórze”, bierawa 'nazwa krowy łaciatej, ma- 
jącej plamy w okolicy bioder, grzbietu czy 
brzucha, biedrawy 'nazwa wołu z łatami 
w okolicy bioder”, biedrula krowa łaciata”, 


27 


biegun 


biedrzysty 'łaciaty, ukr. dial. koza bćdra, 
bedrdta 'z białą pręgą w poprzek (o kro- 
wie). Podstawę stanowił przym. *bedre 
*mający plamy na biodrach” > 'plamisty, cęt- 
kowany, pstrokaty, łaciaty”, od psł. *bedro 
*biodro'. Nazwa owada ulegała różnorakim 
przekształceniom przez skojarzenie z róż- 
nymi rodzinami wyrazowymi. 

biedzić się od XV w. wysilać się, chcąc coś 
zrobić, męczyć się), dial. 'cierpieć biedę, 
dręczyć się, męczyć się”, stp. "pasować się, 
mocować się, walczyć; z przedr. nabiedzić 
się, por. też dial. pobiedzać "zmuszać 
(zwłaszcza do jedzenia), natarczywie prosić, 
namawiać”. Ogsł.: gł. bedźić "walczyć, paso- 
wać się, bedźić so 'wysilać się; dręczyć się, 
męczyć się”, r. dial. bedit 'wyrządzać szko- 
dę, szkodzić, płatać figle, swawolić, nisz- 
czyć, marnować, scs. bćditi, beżdo *zmu- 
szać, skłaniać; przekonywać, namawiać”. 
Psł. *bediti, *bedg 'zmuszać, skłaniać, zwy- 
ciężać; męczyć, dręczyć; powodować biedę, 
szkodę, *bediti sę "pasować się, mocować 
się; męczyć się, dręczyć się, cierpieć biedę”, 
pokrewne z goc. baidjan 'zmuszać”, stisl. 
beda 'zmuszać, popędzać, żądać”, gr. peithó 
*namawiam, przekonuję” łac. fidó, fidere 
'wierzyć, zawierzać, ufać”. Budowa i seman- 
tyka psł. *bediti wskazuje na pierwotny (na 
gruncie słow. niemotywowany) czas. kauzat. 
od pie. *b'eid'- "namawiać kogoś, zmuszać, 
przymuszać. 

biegun od XV w. (ale nazwa osobowa Bie- 
gun w XIV w.) 'wygięta półokrągła płoza 
u kołyski, drewnianego konia itp. (w tym 
znaczeniu też w gwarach, także kasz. 
begun), 'oś, na której obracają się drzwi” 
(częste w gwarach), przest. 'szybki koń, 
rumak”, stp. od XV w. 'goniec; włóczęga; 
odstępca, w XVI w. też 'zbieg; biegacz, 
w gwarach także np. 'płozy sań, 'górny 
kamień żaren. Ogsł.: cz. behoun 'biegacz; 
posłaniec, goniec; koń wyścigowy”, 'obraca- 
jące się części urządzeń; górny kamień 
młyński”, r. begun 'biegacz', kamień młyń- 
ski”, beguny mn 'urządzenie do tarcia róż- 
nych przedmiotów”, ch./s. daw. bjegiin 'ucie- 
kinier”. Psł. *begune 'ten, kto biega, biegnie; 
to, co biega, poruszające się, obracające się 
części urządzeń, nazwa wykonawcy czyn- 


bielizna 


ności i narzędzia z przyr. *-une od psł. 
*bćgati, *beżati (zob. biec, bieżeć). Biegun 
jako termin geograficzny jest kalką gr. pó- 
los "biegun, oś. — Od biegun 'biegacz” na- 
zwa dolegliwości biegunka 'rozwolnienie” 
od XVI w. 

bielizna od XV w. 'odzież spodnia, 'wyroby 
z tkaniny, zwykle białej, używane do po- 
trzeb domowych, dawniej 'biel, białość, coś 
białego, białe rzeczy, białe odzienie, biały 
strój”, w stp. XIV-XV w. też 'futerko z wie- 
wiórki”, w XVI w. 'biel drzewa”, kasz. blelćz- 
na 'bielizna, słowiń. *biel drzewa. Ogsł.: 
cz. belizna biały kożuch; białko oka”, r. be- 
liznd "biel, dial. belizna 'jasna plama, jasna 
smuga, ch./s. dial. bjelizna białko oka; 
biała gleba”. Może już psł. *belizna "biel, bia- 
łość; to, co jest białe”, rzecz. abstr. (wtórnie 
konkretyzowany) od psł. przym. *bela 'bia- 
ły” (zob. biały), z przyr. *-izna. — Od tego 
bieliźniany, bieliźniarka, bieliźniarstwo. 

bielmo od XV w. 'plama na rogówce oka. 
Ogsł.: cz. belmo, r. belmó, ch. dial. czak. bel- 
mó. Psł. belvmo 'bielmo', od psł. przym. 
*bele (zob. biały), z przyr. *-=»mo (co do bu- 
dowy por. pismo). 

bierzmować, bierzmowanie, stp. XV w. birz- 
wnowanie / birzwowanie 'bierzmowanie”, 
w XVI w. bierzwnować 'bierzmować. Por. 
gł. bermować, cz. bifmovat, słc. birmovat, 
słwń. birm(ov)ati, ch./s. bermati. Zapożycze- 
nie ze stcz. bifmovati 'bierzmować”, a to ze 
śrwniem. fermen 'ts. < łac. firmare 'utwier- 
dzać, umacniać”. Etymologiczne znaczenie 
wyrazu religijnego 'umacniać w wierze”. 

bies od r. 1500 'zły duch, szatan, czart, stp. 
XVI-XVIII w. też bis (także w gwarach), 
kasz. bes 'zły duch. Ogsł. w tym samym 
znaczeniu: cz. bes, r. bes, słwń. bes. Psł. 
*bósv [< *bed-se < *b'oid-so-], dokładny od- 
powiednik w lit. baisas 'straszydło, strach, 
zjawisko budzące strach”, por. też lit. baisis 
*straszny, okropny”. Podstawę stanowił czas. 
zachowany w bałt.: lit. baidyti 'przestraszać, 
przerażać”, por. też łac. foedus [< *b'oid'os] 
*wstrętny, obrzydliwy, szkaradny”. Pierwot- 
ne znaczenie 'ten, co przeraża, budzi strach”. 
W polskim oczekiwalibyśmy postaci *bias 
(zachowanej chyba w śląskiej nazwie miej- 
scowej Biasowice); forma bies (bis), prawdo- 
podobnie pod wpływem ruskim, szerzyła 


28 


biodro 


się zapewne za pośrednictwem polszczyzny 
kresowej. — Od tego biesić, zbiesić się. 

biesiada 'spotkanie towarzyskie, wystawne 
przyjęcie, uczta, bankiet” od XV w. w XVI w. 
też 'uciecha, żart, krotochwila, 'rozmowa, 
pogawędka, dysputa”, kasz. besada / Yesada 
*wesele, uczta weselna”. Ogsł.: cz. beseda 
*rozmowa; spotkanie towarzyskie, zabawa; 
klub towarzyski”, r. besćda 'rozmowa, poga- 
wędka”, scs. beseda 'słowo; rozmowa; mowa, 
mówienie, kazanie. Psł. *beseda 'pogawęd- 
ka, rozmowa; spotkanie towarzyskie, uczta, 
bez pewnej dalszej etymologii: narzucający 
się związek z psł. *sedeti 'siedzieć” (zob. sie- 
dzieć) niepewny także z tego powodu, że 
nie tłumaczy cząstki *be- (zestawiano ją 
z lit. part. be-, która jednak w słow. nie jest 
poświadczona). — Od tego biesiadny, bie- 
siadnik, biesiadować. 

bieżeć od XIV w. 'biec, iść szybko”, 'płynąć”, 
stp. też 'być w ruchu; krążyć, być w obiegu; 
(prędko) iść, jechać; napadać, robić najazd; 
rozprzestrzeniać się, rozchodzić się; postę- 
pować, dial. bieżeć, wtórnie bieżyć 'iść; pły- 
nąć”, kasz. beżec 'spieszyć się; płynąć; żeglo- 
wać”. Ogsł.: cz. beżet 'biec, spieszyć, szybko 
się poruszać; iść; rozprzestrzeniać się; upły- 
wać (o czasie); rozwijać się, trwać (o czyn- 
ności, stanie), r. beżdt, begu, beżiś” 'biec, 
szybko się poruszać, być w ruchu; przemi- 
jać, upływać; ciec, płynąć; uciekać; unikać”, 
scs. beżati, bćży 'biec; uciekać”, Psł. *beżati 
[< *beg-e-], *beżg (i *bego*?) 'szybko się po- 
ruszać, iść, jechać; uciekać, dokładny od- 
powiednik: lit. (z przedr.) pa-bćgeti *'pobiec 
chwilę, krótko”, por. też gr. phebomąi 'ucie- 
kam”, od pie. pierwiastka *b'eg'- 'uciekać, 
umykać”; zob. biec. — Od tego bieżący, bież- 
nia, bieżnik. 

biodro od XV w., w gwarach często biedro, 
stp. XV w. i dial. też biodra ż (w gwarach 
również biedra ż), kasz. bodro też "rączki 
taczek”. Ogsł.: słc. bedro, mn bedrd 'biodra, 
lędźwie”, r. bedró 'udo, górna część uda, bio- 
dro”, ch./s. bedro / bedra ż 'górna część uda; 
udo. Psł. *bedro n (/ *bedra ż) 'okolica kości 
biodrowej”, bez pewnej dalszej etymologii 
(sugerowany nieraz związek z łac. femur 
*udo, biodro” jest wątpliwy). — Od tego bio- 
drowy, biodrówka, biodrzasty. Por. też bie- 
dronka. 


biskup 


biskup od XV w. (ale pochodna nazwa miej- 
scowa Biskupicy w r. 1136), stp. w XV w. 
wyjątkowo też biskop, piskup. Zapożyczone 
ze stcz. biskup 'ts. w czasie kształtowania 
polskiej terminologii chrześcijańskiej, co 
z łac. lud. episcopus biskup” < gr. episkopos 
*biskup” (< 'przełożony gminy chrześcijań- 
skiej, pierwotnie 'nadzorca'). Do języków 
słow. wyraz został zapożyczony zapewne za 
pośrednictwem niem. (por. stwniem. biscof, 
śrwniem. bischof, stsas. biskop / biscop, dziś 
niem. Bischof) biskup”), co tłumaczy b-. 

bitwa od XV w. *zbrojne starcie”, pot. 'bójka, 
bijatyka”. Płnsł.: cz. bitva, r. bftva. Psł. *bitva 
*starcie zbrojne, walka, bój”, nazwa czynno- 
ści od psł. *biti (zob. bić), z przyr. *-tva. 

blacha od XVI w., stp. XV-XVI w. blach 'bla- 
cha, pancerz” i plach | plech 'ts.; zdr. blasz- 
ka. Por. gł. blach, cz. plech, bg. blech / bljach 
"blacha, bljicha "metalowa płytka na końcu 
osi; z p. we wschsł., np. ukr. bljacha 'bla- 
cha, stukr. też zbroja. Zapożyczenie ze 
śrwniem. blech (dziś niem. Blech n) 'blacha”. 
Forma blacha zapewne wtórnie utworzona 
od blachy mn 'pancerz, zbroja”, z rodzajem 
żeńskim pod wpływem synonimu zbroja. 
— Od tego blaszany, blacharz, blacharstwo. 

blady od XV w. "nie mający rumieńców, mi- 
zerny; mało intensywny (zwłaszcza o bar- 
wie)”, przen. 'nikły, słaby (o świetle), mało 
wyrazisty”, daw. też 'słaby, chory, niedołęż- 
ny; nieudolny”, w gwarach także na ozna- 
czenie kolorów 'różowy”, 'płowy”, 'niebieski'; 
st. wyższy bledszy. Ogsł.: cz. bledy *blady', 
przen. 'niewyraźny, niejasny; lichy, zły”, 
r. daw. bledyj, dial. bledój 'blady', scs. blede 
*blady. Psł. *blćede "mający barwę zbliżo- 
ną do białej, blady”, dokładnie odpowiada 
stang. blat [< pgerm. *blaita-] blady”, po- 
krewne z lit. blaivas [< *blaid-vas] 'blady, 
bezbarwny; niebieski” (z nawarstwionym 
dalszym przyr. -vas). — Od tego bladość, 
blednąć (zblednąć), wybladły. 

blask od XIV w. 'jaskrawe, mocne światło”. 
Ogsł.: cz. blesk *piorun, błyskawica; błysk”, 
r. blesk 'jaskrawe, mocne światło, błysk, 
błyśnięcie”, ch./s. blijesak 'błysk, błyśnięcie, 
błyskawica. Psł. *bleske 'oślepiające świa- 
tło, błysk, błyskawica”, rzecz. odczas. (pier- 
wotnie nazwa czynności) od psł. *blośćati 


29 


blizna 


*jaśnieć blaskiem, błyszczeć, lśnić” (por. 
p. dial. psceć < *blszczeć 'błyszczeć, stp. 
plszczenie < blszczenie 'błyszczenie', stcz. 
blśćieti błyszczeć, ukr. błyśćdty 'ts., scs. 
blvśtati sę 'błyskać, błyszczeć, lśnić'), do- 
kładnie odpowiadającego lit. blisketi 'błysz- 
czeć, lśnić”, od pie. pierwiastka *b'lig- 'Świe- 
cić, z czas. przyr. *-ske-. Psł. *blesko wy- 
kazuje archaiczną alternację samogłoski 
rdzennej *> > * (z wcześniejszej alternacji 
* > "oi). 

bliski od XV w. 'nieodległy w przestrzeni, 
w czasie, 'złączony uczuciami, pogląda- 
mi”, stp. też 'krewny, powinowaty; bliźni”; 
st. wyższy bliższy (też 'dokładny, bardziej 
szczegółowy, sprecyzowany”). Ogsł.: cz. bliz- 
ky, r. blizkij (blizok), bg. blizok. Psł. *blizoke 
*znajdujący się w niewielkiej odległości, blis- 
ki, z przyr. *-ks nawarstwionym na pier- 
wotny przym. *blize 'bliski” (por. cz. daw. 
blizy 'bliski', strus. bliza 'ts., r. dial. blizij 
*krótkowzroczny”, ch./s. bliz 'bliski'; skost- 
niałe formy przym. zachowane jako przy- 
słówki i przyimki, np. stp. bliz 'niedaleko, 
obok; około, prawie”, blizu 'niedaleko, obok; 
niezadługo; około, prawie”, kasz. bleze 'blis- 
ko, obok”, p. dial. blizo 'blisko”, kasz. blezo 
*blisko; około; przy”, bleze blisko", z bleza 
*z małej odległości”), od pie. pierwiastka 
*b'lig- / *b'leig- bić, uderzać, rzucać, ciskać 
(zob. blizna). Pierwotne znaczenie archaicz- 
nego przym. *bliza 'zbity, ściśnięty, stłoczo- 
ny, przyległy” > 'znajdujący się tuż obok, 
blisko”. Zob. przybliżyć, ubliżyć. 

blizna od XIV w. śślad po zagojonej ranie”, 
stp. od XV w. też bluzna 'blizna; znamię, 
piętno. Ogsł.: dł. bluzna 'ślad po ranie; 
siniec”, r. dial. bliznd / bljuznd 'skaza w tka- 
ninie; ślad po ranie ch./s. blizna 'skaza 
w tkaninie”, dial. ślad po ranie. Psł. *bliz- 
na / *bluzna 'ślad po ranie, znamię, od 
pie. pierwiastka *b*lig- / *b'leig- "bić, ude- 
rzać, rzucać, ciskać” (por. ubliżyć obrazić, 
uchybić”, zob.), pierwotnie nazwa czynności 
*uderzenie”, wtórnie nazwa rezultatu czyn- 
ności 'ślad po uderzeniu, po ranie" z przyr. 
*-na, pokrewne z lit. błyżć 'skaza w tkani- 
nie”, łot. blićzt, blieżu *bić, uderzać”, wielokr. 
bldizit uderzać; gnieść, naciskać”, łac. fligó 
fligere "uderzać. Wariant *bluzna jest za- 


CYZEĘ” 


bliźni 


pewne oparty na paralelnym pie. pierwiast- 
ku *b'leu- 'bić, uderzać”. — Od tego zabliź- 
nić się. 

bliźni od XIV w. 'jednakowy, bliski, pokrew- 
ny”, dziś w funkcji rzecz. 'każdy człowiek 
w stosunku do drugiego (według etyki 
chrześcijańskiej)”, w stp. od XIV w. też bli- 
zny, w XVI w. także bliżny / bliżni *krewny, 
powinowaty; bliźni, kasz. blezni 'bliźni”, 
słowiń. blizńi też 'sąsiad; ubogi starzec”. 
Ogsł.: cz. bliźni. 'bliźni”, dial. 'bliskt, r. bliź- 
nij bliski, niedaleki; krewny, pokrewny; 
bliźni, scs. bliźvnii 'bliski, pobliski; por. 
też np. stdł. blizny 'bliski, sąsiedni; blisko 
spokrewniony, słwń. blizen 'bliski. Psł. 
*blizone I *blizońwv 'bliski, blisko się znajdu- 
jący” > "pokrewny, krewny”, przym. ze stru- 
kturalnym przyr. *vne nawarstwionym na 
psł. przym. *blizv 'bliski” (zob. bliski), po- 
stać *blizeńv z dodanym dalszym przyr. *-jb. 
Zob. bliźnię. 

bliźnię bliźnięcia od XV w. 'bliźniak”, zwykle 
bliźnięta mn 'dzieci zrodzone w czasie jed- 
nego porodu”, stp. bliźnięta też 'owoc kasz- 
tana”, kasz. blizńą / blezńą 'bliźniak”, blizńą- 
ta mn 'bliźnięta. Ogsł.: stcz. blizne, -ete 
*jedno z bliźniąt”, cz. dial. bliźńata mn 'bliź- 
nięta, ukr. blyznjó, -njdty 'jedno z bliźniąt”, 
blyznjdta 'bliźnięta” (dial. też "podwójny 
garnek, dwojaczek; dwa zrośnięte owoce”), 
ch./s. blizne, blizneta 'jedno z bliźniąt”. Psł. 
*blizonę, *"blizvnęte jedno z bliźniąt, mn 
*blizonęta 'dzieci zrodzone w czasie jed- 
nego porodu”, od psł. przym. *blizone 'blis- 
ki; spokrewniony, pokrewny” (zob. bliźni), 
z przyr. *-ę, *-gte tworzącym nazwy mło- 
dych istot. — Od tego bliźniak —» bliźniaczy. 
Por. też stp. XV-XVII w. bliźniec bliźniak”. 

błuszcz od XV w. 'roślina Hedera helix”, 
stp. też "kurdybanek, Glechoma hederacea', 
błotny bluszcz 'słodkogórz, Solanum dul- 
camara', dial. bluszcz 'fasola', także 'narośl 
na dębach i bukach. Ogsł.: stcz. bluść 
"bluszcz, ukr. dial. bljuść (/ pljuść) 'ts., 'So- 
lanum dulcamara, słwń. bljuść "bluszcz, 
*Tamus communis; przestęp biały, Bryo- 
nia alba”. Psł. *bluśćv 'krzew Hedera helix”, 
nazwa trującej rośliny, której jagody po- 
wodują wymioty, w związku z psł. *blbva- 
ti, *blujo "wymiotować (zob. bluzgać); po- 


30 


+ 22 


bluźnić 


staci z nagłosowym p-, jeśli nie powstały 
w rezultacie upodobnienia pod względem 
dźwięczności bl- ść > pl -ść, mogą wskazy- 
wać na oboczną prapostać *pluśćv, związaną 
z psł. *plbvati, *plujg "pluć (zob. pluć). Bez- 
pośrednią podstawę nazwy rośliny musiała 
stanowić jakaś forma zawierająca przyr. *-st- 
bądź *-sk-, tj. *blu-st- lub *blu-sk- (por. ch./s. 
dial. bljust 'Bryonia alba; Tamus commu- 
nis; chmiel, Humulus lupulus' i bljuzak, 
-zga 'Bryonia alba'), być może tą podstawą 
słowotwórczą był czas. *bluskati czy *blu$- 
ćati (por. stp. XVI-XVIII w. bluszczeć 'bluz- 
gać, tryskać (o krwi), ch./s. dial. bljństeti / 
bljustiti wydzielać się, ciec silnie (o ślinie)”, 
bljuśtiti "rzucić, wypowiedzieć coś niesto- 
sownego*; był to wariant z przyr. *-sk- psł. 
*bluzgati 'tryskać, chlustać”, zob. bluzgać). 
Jeśli psł. *bluśćv było derywatem odczasow- 
nikowym, to można w nim widzieć nazwę 
wykonawcy czynności z przyr. *-jv z pier- 
wotnym znaczeniem 'to, co powoduje chlus- 
tanie, gwałtowne wymioty”. 

bluzgać od XVI w. 'tryskać, rozpryskiwać 
się, przen. 'złorzeczyć, kląć, przeklinać, 
daw. XVI-XVIII w. 'pleść głupstwa, paplać, 
bajać”; jednokr. dok. bluzgnąć I bluznąć:; 
daw. XVI-XVIII w. też bluszczeć 'bluzgać, 
tryskać (o krwi)”. Odpowiedniki we wschsł. 
i płdsł.: r. dial. bljózgat 'bredzić, paplać”, 
ch./s. bljiizgati 'chlustać, tryskać, chlupo- 
tać; brnąć po błocie; lać (o deszczu); pleść 
głupstwa, paplać. Psł. *bluzgati 'tryskać, 
chlustać”, ekspresywny czas. z przyr. -zg- od 
psł. *blvvati, *blujo "wymiotować (por. 
w tym znaczeniu stp. od XVI w. blwać, blu- 
ję, wyjątkowy bezokol. bluć około r. 1500, 
cz. bliti, bliji, stcz. blvati, bluju, r. blevdt, 
bljuju, scs. blvvati, bljujo), należącego do 
pie. pierwiastka *b'leu- 'nadymać się, wzbie- 
rać, przelewać się, opływać, płynąć, do- 
kładny odpowiednik w lit. bliauzgóti 'pleść 
głupstwa, bajać”. 

błużnić od XV w. 'uwłaczać, urągać temu, co 
jest godne szacunku, poważane, uznawane 
za święte, w XVI w. 'lżyć, obrażać, spotwa- 
rzać, dial. 'przeklinać, "mówić głupstwa, 
opowiadać sprośności, marnować czas, żyć 
nieporządnie. Płnsł.: cz. blouznit 'bredzić 
(np. w gorączce), mówić od rzeczy; marzyć”, 


błagać 


dial. *paplać; łajać kogoś”, br. bljńznic "mó- 
wić głupstwa”, bljńznicca Śnić się, roić się”. 
Psł. dial. *bluzniti "mówić od rzeczy, bre- 
dzić”, niewątpliwie w związku etymologicz- 
nym z psł. *blbvati, *blujo "wymiotować 
i *bluzgati 'tryskać, chlustać” > "mówić od 
rzeczy, bredzić, paplać (zob. bluzgać). Bez- 
pośrednią podstawę derywacyjną mógł sta- 
nowić słabo poświadczony rzecz. *bluznv 
czy *bluz(g)nv (por. p. dial. bluźń 'zły, nie- 
przyzwoity postępek, stp. XV w. bluźny 
*obelżywy, bluźnierczy”), z przyr. *-nb (czy 
*-znv) od *bluzgati bądź bezpośrednio od 
tematu czasu teraźn. *bluje- czasownika 
*blbvati. — Od tego bluźnierca, bluźnierczy, 
bluźnierstwo. 

błagać 'prosić usilnie, pokornie”, stp. XV w. 
"łagodzić, w XVI-XVII w. 'przejednywać, 
łagodzić, uśmierzać, koić”. Zapożyczenie ze 
stcz. blahati "wielbić. Postacią rodzimą by- 
ło rzadkie stp. błogać 'łagodzić” (od bło- 
gi, zob.). 

błahy od XVI w. 'nie mający istotnego zna- 
czenia, wartości, niegodny uwagi”, daw. 'mi- 
zerny, nikły, lichy, nikczemny”. Zapożycze- 
nie ze wschsł.: ukr. blahyj '*zły, stary, lichy, 
nędzny, słaby”, br. blahi 'lichy, marny, zły, 
niezdarny” (stąd lit. blógas 'słaby, zły”); wy- 
razy te (jak i r. blagój '*zły, uparty, krnąbr- 
ny; narwany, zwariowany ) to cerkiewizmy 
(z płdsł. -la- zamiast wschsł. -olo-), przejęte 
za pośrednictwem strus. blage ze scs. blage 
*dobry, miły, przyjemny, łaskawy, przyjaz- 
ny” (< psł. *bolge 'dobry, szczęśliwy”, zob. 
błogi). Pejoratywne znaczenie 'lichy, marny, 
zły” powstało na terenie ruskim w rezulta- 
cie tabuistycznej zamiany pierwotnego 'do- 
bry” przez przeciwstawne 'zły”. Ostatecznie 
tego samego pochodzenia co rodzime błogi. 
— Od tego błahość, błahostka. 

błazen błazna od XVI w. 'człowiek zacho- 
wujący się niepoważnie, głupiec; trefniś, 
żartowniś; klown, w XVI w. 'szaleniec, 
obłąkany”, stp. XV-XVI w. błazno 'trefniś; 
głupi, dial. błózny mn 'głupstwa, brednie; 
drwiny, kpiny, żarty, błazeństwa, słowiń. 
błdzen, -zna 'głupiec'. Ogsł.: cz. bldzen, -zna 
*wariat, człowiek chory umysłowo; głypięct 
dureń, bałwan', arch. 'błazen, trefniś. dzal. 
błazny mn *żarty”, r. dial. bldzen 'gtupiec, 


31 


błądzić 
psotnik; malec, scs. blazne 'kuszenie, po- 
kusa; błąd, pomyłka, grzech”, słwń. bldzen, 
-zna 'wariat', występek, bluźnierstwo”. Urze- 
czownikowiony psł. przym. *blazne 'głupi, 
szalony, obłąkany; zwodniczy, mamiący, 
łudzący, błędny” (por. gł. błazny 'głupi, 
obłąkany, szalony”, r. dial. blóznyj 'narwa- 
ny, postrzelony, głupi”, ch./s. blózan 'naiw- 
ny, głupi; zły, złośliwy”), od pie. *b*lag- *bić” 
(por. np. łac. flagrum 'bicz, bat”), z przyr. 
*-ne, pierwotne znaczenie może 'bity, ude- 
rzony” (co do powstania znaczenia 'głupi, 
szalony, obłąkany” por. np. p. kopnięty, stuk- 
nięty 'niespełna rozumu, głupi”. — Od tego 
błazeński, błazenada, błaźnić się, błaznować. 
błąd od XV w. 'pomyłka, 'postępek, działa- 
nie przynoszące komuś złe skutki”, przest. 
"mylne, fałszywe mniemanie o czymś”. 
Ogsł.: cz. blud '*błędne mniemanie, błąd, 
omyłka; herezja, bloud 'narwaniec, dureń, 
głupstwo”, r. dial. blud 'błąkanie się, błądze- 
nie”, scs. blode 'rozpusta, rozwiązłość; cu- 
dzołóstwo”. Psł. *blod» "niewłaściwe postę- 
powanie”, 'mylne mniemanie, odstępstwo 
od normy, od właściwej drogi, rzecz. od- 
czas. od psł. *blęsti, *blędo *być w błędzie, 
mylić się” (zob. błądzić), z właściwą takim 
archaicznym rzecz. alternacją samogłoski 
rdzennej *ę > *p. 
błądzić od XIV w. (stp. XIV-XVI w. błędzić) 
*chodzić, szukając określonego celu, właści- 
wej drogi, chodzić bez celu, "postępować 
niewłaściwie, mylić się”; z przedr. pobłądzić, 
zabłądzić, zbłądzić. Ogsł.: cz. bloudit 'my- 
lić drogę, błąkać się; popełniać błąd”, r. blu- 
dit 'błąkać się, wałęsać się, mylić drogę, 
scs. bloditi błąkać się, mylić drogę; po- 
pełniać błąd; żyć wszetecznie, rozpustnie”. 
Psł. *bloditi 'postępować niewłaściwie”, 'być 
w błędzie, popełniać błąd; odstępować od 
właściwej drogi, mylić drogę”, czas. wielokr. 
i kauzat. od psł. *blęsti, *blędo 'paplać, bre- 
dzić, majaczyć; być w błędzie, mylić się” 
(p. dial. na Śląsku Cieszyńskim blęść 'bre- 
dzić, majaczyć w gorączce”, stcz. blćsti 'pa- 
plać, pleść”, scs. blęsti, blędg 'ts.), z właś- 
ciwą takim czasownikom alternacją sa- 
miógłoski rdzennej *e = *p; czas. *blęsti 
poksewiy z lit. bięstis / bljsti stawać się 
mętnyżą, ciemnym, niejasnym”, łot. blenst / 


błąkać się 


blenzt 'słabo widzieć, ledwo dostrzegać”, 
"mówić nie do rzeczy, bredzić, stwniem. 
blint (niem. blind) 'ślepy, ciemny, przyćmio- 
ny, mętny” (w nawiązaniu do pie. *b*lend*- 
*niewyraźnie świecić, być niejasnym, męt- 
nym; źle widzieć, mylić się”). 

błąkać się od XV w. (w XVI w. też błękać 
się) "chodzić bez celu”, daw. (XVIII w.) tak- 
że niezwrotne błąkać kogo "wprowadzać 
w błąd, powodować błądzenie”; przybłąkać 
się 'przyplątać się, zabłąkać się zabłądzić”. 
Płnsł.: cz. dial. blika! (se), ukr. blukdty (dial. 
blukdtysja). Psł. dial. *blgkati (sę) "wałęsać 
się, włóczyć się, błądzić, czas. utworzony 
od psł. *bloditi (zob. błądzić) za pomocą 
przyr. *-kati (por. co do budowy brukać). — 
Od tego błąkanina. Zob. też obłąkany. 

błękitny od XV w. 'intensywnie niebieski, la- 
zurowy. Zapożyczenie ze stcz. blankytny 
*'jasnoniebieski', przym. od stcz. rzecz. blan- 
kyt 'barwa jasnoniebieska', zapożyczonego 
ze stwniem. *blankhit 'jasność (rzecz. abstr. 
od stwniem. przym. blank 'jasny, błyszczą- 
cy”). Późne p. błękit 'niebieska barwa; nie- 
bieski barwnik” (od XIX w.) jest wtórnym 
derywatem od błękitny. 

błogi od XVI w. 'przyjemny, miły, rozkoszny”, 
w stp. XV w. przysł. błogo 'dobrze" i rzecz. 
błogo 'dobro, szczęście. Ogsł.: cz. blahy 
*szczęśliwy, błogi, przyjemny, dobry, przy- 
chylny, życzliwy”, scs. blage 'dobry, miły, 
przyjemny, łaskawy, przyjazny”, por. strus. 
ne bologom» 'nie ku dobremu, nie na do- 
bre”. Psł. *bolge 'dobry, miły” (> 'szczęśli- 
wy”, 'łaskawy, litościwy”), przym. oparty na 
pie. pierwiastku *b'elg- 'błyszczeć, lśnić”; 
pierwotne znaczenie 'błyszczący, jasny” 
> 'dobry” (podobny rozwój semantyczny 
np. w p. świetny 'lśniący, błyszczący, jasny” 
> 'bardzo dobry, doskonały”). Por. błagać, 
błahy, błogosławić. — Od tego błogość. 

błogosławić od XIV w. 'udzielać błogosła- 
wieństwa”, "wyrażać wdzięczność, zadowole- 
nie, pochwalać:; stp. błogosławić I bogosławić 
*wielbić; życzyć szczęścia, obdarzać szczę- 
ściem; poświęcać, nadawać moc uszczęśli- 
wiania”. Ogsł. termin religijny, do polskiego 
zapożyczony ze stcz. blahoslaviti 'błogosła- 
wić, gdzie ze scs. blagosloviti 'ts., złożenie 
ze scs. blago 'dobro" (zob. błogi) i czas. slovi- 


32 


błonie 


ti "mówić (por. p. wysłowić się, zob. słowo), 
kalka z gr. eulogein 'wysławiać, chwalić, 
błogosławić (dosłownie 'dobrze mówić”), 
por. też łac. kościelne benedicere 'ts.. Człon 
drugi -sławić pod wpływem czas. sławić 
(zob.). Dawna postać bogosławić (z pierw- 
szym członem bogo-) powstała zapewne na 
drodze fonetycznej, przez zanik pierwsze- 
go ł (dysymilacja na odległość ł - ł > a - i), 
skojarzenie z Bóg jest wtórne. 

błona 'cienka tkanka w żywych organiz- 
mach”, stp. XV w. 'łożysko, w którym znaj- 
duje się płód; plaster, XVI w. 'bielmo', 
*'otrzewna; jelita”, 'szyba w oknie”, zdr. błon- 
ka. Ogsł.: cz. bldna 'błona; warstwa drzewa 
bezpośrednio pod korą”, stcz. 'skóra', r. bo- 
lond 'narośl na drzewie; guz na ciele; po- 
włoka, osłona, błona; warstwa drzewa pod 
korą, słwń. blóna 'skórka; błona; perga- 
min”. Psł. *bolna 'biaława cienka tkanka 
w organizmach żywych, otoczka, osłonka; 
biaława warstwa drzewa znajdująca się tuż 
pod korą”, prawdopodobnie urzeczowniko- 
wiona forma rodzaju żeńskiego psł. przym. 
*boln 'białawy, jasny”, równego lit. bdlnas 
"jasny, biały, białawy” (przym. oparty na 
tym samym pierwiastku co błoto, zob.). 

błonie od XIV w. 'duża przestrzeń, równina, 
pokryte trawą duże pastwisko, łąka, przest. 
(od XV w.) i dial. też błoń ż 'ts.. Ogsł.: stcz. 
bldni n / blana "murawa, pastwisko”, r. daw. 
bolóne n (też bolón” ż) 'otwarta przestrzeń 
podmiejska, pastwisko podmiejskie; przed- 
mieście; łąka nadrzeczna (zatapiana w cza- 
sie powodzi); nizina”, ch./s. nazwa miejscowa 
Blanje, bg. dial. bland 'darń; kawał ziemi, 
bryła. Psł. *bolnvje "podmokły, błotnisty 
teren pokryty trawą, nadrzeczna, nizinna 
łąka (okresowo zalewana wodą)” (> 'otwar- 
ta przestrzeń, równina porośnięta trawą”), 
rzecz. zbiorowy z przyr. *vje od synoni- 
micznych rzecz. *bolna / *bolnv. Podstawę 
tych wyrazów stanowił zapewne niezacho- 
wany psł. przym. fbolne białawy, jasny”, 
równy lit. bólnas 'jasny, biały, białawy” (zob. 
błona). Pierwotne znaczenie 'teren biały, 
białawy, jasny, z rozwojem znaczenia jak 
np. w stp. i dial. biel 'błoto, bagno, teren 
podmokły” : 'coś białego, np. biaława warst- 
wa drewna pod korą”, lit. bala 'błoto, bagno, 


błoto 


torfowisko” / bdlas 'biały” (co do przyczyn 
takiego nazywania terenu błotnistego, ba- 
giennego zob. błoto). 

błoto od XIV w. 'rozmokła ziemia, 'teren 
grząski, bagno, mokradło, bajoro”, stp. do 
XVI w. też 'nieczystości, gnój”; zdr. błotko. 
Ogsł.: cz. blato 'błoto', stcz. też brud, kał, 
r. bolóto 'bagno, trzęsawisko, moczary”, scs. 
blato 'bagno”. Psł. *bolto "bagno, moczar; 
rozmokła ziemia, błoto”, urzeczownikowio- 
na forma rodzaju nijakiego psł. przym. 
*bolte 'błotnisty” (por. ukr. dial. bolotyj 
*błotnisty”), tożsamego z lit. bdltas 'biały”, 
łot. balts 'ts. (rekonstruuje się bałtosł. 
przym. *baltas 'biały, motywowany na 
gruncie bałt.: lit. bdlti stawać się białym, 
bieleć” : lit. balas 'biały', łot. bals / bals 'bla- 
dy, należące ostatecznie do pie. *b'el(2)- 
*błyszczący, biały”, zob. biały); por. też alb. 
balte "muł, bagno, błoto. Pierwotne zna- 
czenie byłoby zatem 'biały, białawy, jasny 
teren, biaława ziemia” (co do semantyki 
por. stp. i dial. biel 'błoto, bagno, teren pod- 
mokły” : 'coś białego, np. biaława warstwa 
drewna pod korą), co ma być związane 
z barwą terenów bagiennych, często pokry- 
tych białymi, puszystymi główkami nasien- 
nymi wełnianki (Eriophorum), bądź też 
z jasną barwą wysychającej gleby. 

błyskawica od XV w. Por. gł. błyskawca 
(/ błyskawc m) 'piorun', cz. bbyskavice 'błys- 
kawica zwiastująca pogodę; kometa, me- 
teor, poet. 'silny błysk”, słc. blyskavica 
*burza z błyskawicami, ukr. błyskavicja 
"błyskawica (bez grzmotu)”, ch./s. bliska- 
vica 'błyskawica, od odczasownikowego 
przym. *bliskave 'błyskający, błyszczący” 
(por. np. błyskavy, ukr. błyskdvyj, słwń. 
bliskav) od psł. *bliskati, p. błyskać (zob. 
błyszczeć), rzecz. utworzony za pomocą 
przyr. *-ica. Na postać wyrazu polskiego 
(-ły- zamiast oczekiwanego -li-) oddziałało 
zapewne synonimiczne stp. i dial. łyskawica 
"błyskawica. — Od tego błyskawiczny. 

błyskotka od XVIII w. 'świecąca ozdoba”. Od 
daw. (XVIII w.) błyskotać 'błyszczeć, lśnić, 
połyskiwać (czas. intensywny od błyskać, 
z przyr. -ot-; por. gł. błyskotać 'błyszczeć, 
lśnić, połyskiwać, migotać, słc. błyskotat sa 
"błyszczeć, lśnić się, migotać”), z przyr. -ka. 


33 


błyszczeć 


Od tej samej podstawy błyskotliwy od 
XIX w. 'połyskujący, świecący”, dziś zwykle 
przen. 'efektowny, olśniewający, dowcipny”, 
z przyr. -liwy. 

błyszczeć od XVI w. 'jaśnieć blaskiem, lśnić, 
połyskiwać, przen. "wywoływać zachwyt, 
olśniewać”, stp. XV w. błyszczeć się 'błysz- 
czeć złotawo”; wielokr. błyskać od XV w. 
*świecić krótko, z przerwami, migotać”, 'jaś- 
nieć, lśnić, przen. 'olśniewać, wyróżniać się 
czymś; uzewnętrzniać się, zjawiać się nagle”, 
błyska się 'ukazują się błyskawice” (od tego 
nowszy czas. wielokr. -błyskiwać: z przedr. 
przebłyskiwać, rozbłyskiwać); jednokr. błys- 
nąć, rozbłysnąć, zabłysnąć. Postaci z rdzen- 
nym -y- tylko zachsł., np. gł. błyśćeć 'błysz- 
czeć, cz. blystet 'błyszczeć, świecić się, 
Iśnić”, wielokr. gł. błyskać 'błyskać (się)”, cz. 
blyskati 'ts., błyszczeć, lśnić, połyskiwać; 
jednokr. gł. błys(k)nyć 'błysnąć, cz. błysk- 
nout 'błysnąć się; błysnąć, zalśnić, zamigo- 
tać; wtórne -y- w tych językach uogólnione 
pod wpływem bliskoznacznego p. łyskać 
*'błyskać, psł. *łyskati 'błyskać, lśnić”. W psł. 
inne samogłoski rdzenne: podstawowe *-v- 
(< *i-), w czas. wielokrotnym wzdłużone 
w *-i- (< *-i-). Kontynuanty pierwotnych 
postaci w polskim zachowane szczątkowo: 
dial. z okolic Przasnysza psceć (< *blszczeć) 
"błyszczeć, stp. XV w. w Psałterzu pu- 
ławskim plszczenie (< *blszczenie) 'błysz- 
czenie; dial. (na Śląsku, na pograniczu 
wsch., rzadko w Małopolsce) bliskać 'błys- 
kać, kasz. bleskac 'patrzeć spode łba. 
Psł. *blvśćati, *blośćp 'jaśnieć blaskiem, 
błyszczeć, lśnić (por. stcz. blśćieti (se) 
"błyszczeć, br. bliśćóc 'ts., scs. blbStati sę 
*błyskać, pobłyskiwać, błyszczeć, lśnić), 
dokładny odpowiednik: lit. blisketi *błysz- 
czeć, lśnić, por. też (z dźwięcznym -zg-) 
lit. blizgeti "błyszczeć, jasno się świecić; 
błyskać się”, łot. bliżgćt 'migotać”, archaiczny 
czas. stanu ze zredukowaną samogłoską 
rdzenną (*-i- > psł. *-v-) od pie. *b*lig- 'świe- 
cić, z przyr. *-ske-; taki sam wokalizm 
charakteryzował czas. inchoat. *blvskngti 
*zacząć błyszczeć, zabłysnąć, zajaśnieć, za- 
Iśnić (por. cz. blesknout błysnąć, zaświe- 
cić, r. blesnut 'ts.; mignąć, cs. blvsnoti 
*błysnąć'), wzdłużona samogłoska rdzen- 


bo 


na *-i- w psł, czasowniku wielokr. *bliskati 
(> *bliscati) 'połyskiwać, błyskać, wydawać 
blask” (por. cz. dial. bliskat se 'błyskać się, 
r. dial. bliskdt 'błyszczeć, błyskać”, scs. blis- 
cati sę 'błyskać, połyskiwać”). 

bo od XIV w. sp. 'ponieważ, też part. Ogsł.: 
stcz. bo, ukr. bo, scs. bo part. 'bowiem”. Psł. 
*bo part. wzmacniająca, uwydatniająca, po- 
twierdzająca (wtórnie sp.), odpowiedniki: 
lit. ba 'oczywiście, przecież, gdyż”, łot. ba 
part. wzmacniająca, goc. ba part. warun- 
kowa. Pokrewne z ba (zob.). Por. bowiem, 
albowiem. 

bochenek bochenka "uformowana bryła cia- 
sta, bryła chleba”, stp. XV w. bochnek / bo- 
chenk I bochniec 'ts.; wtórne zgr. bochen 
*duży bochenek”. Por. cz. bochdnek 'boche- 
nek; ciasto wielkanocne”, bochnik 'boche- 
nek”, stcz. też bochnec, br. bóchan / bachdn- 
ka I buchdnka, ukr. bóchon / bochunćc, 
r. bóchanec I bóchon / buchdnka 'bochenek, 
bochen” (wyrazy wschsł. zapożyczone z pol- 
skiego lub czeskiego). Średniowieczne za- 
pożyczenie ze śrwniem. vochenze ! fochenze 
*rodzaj placka, biały chleb. 

bocian od XV w. 'ptak Ciconia ciconia', w stp. 
XV w. też 'ibis', dial. też bocan / bocoń / bo- 
czoń I bociuń / bociąg 'bocian', kasz. bocón 
"bocian; żuraw studzienny”, kasz.-słowiń. 
kloblocon 'bocian'; zdr. lud. (od XVII w.) 
bociek, kasz. bock. Płnsł.: płb. biitan, dł. bó- 
śan, dial. bośan /! boćan I bóśen I bóśon, gł. 
baćon, cz. dial. bocdn / bocań I botań, arch. 
i dial. boćan / boćdn, słc. bocian, dial. bocan, 
br. bacjdn / bocjdn / bucjón I bócjun, ukr. 
reg. bocjan / bocjun, r. dial. botjdn / botjdn / 
badjdn / boćdn. Sprowadzane do prapostaci 
*botvjane 'bocian', ale i rekonstrukcja, i pra- 
słowiańska geneza wyrazu niepewne ze 
względu na różnorodność form w językach 
słow.; prawdopodobnie dochodziło też do 
międzysłowiańskich zapożyczeń (przyjmo- 
wano zwłaszcza zapożyczenie wyrazów 
wschsł. z polskiego, stąd też może wyrazy 
cz. i słc.). Bez pewnej etymologii, dotych- 
czasowe próby nie przekonują. — Od tego 
bociani. 

bodaj od XV w. stp. XV w. bodaj, bogdaj, 
bohdaj 'niechby, oby; przynajmniej”, kasz. 
bodaj (bodajże, bodaju) part. 'oby, niechaj”, 


34 bogini 


przysł. 'bodaj, podobno, ponoć”. Por. cz. bo- 
dejt, bohdejt, bo(h)dejż, słc. bodaj, ukr. bo- 
daj, r. dial. bogdaj, bodaj. Ze stp. wyrażenia 
bog daj "niech Bóg da”. 

bodziec bodźca od XVI w. 'czynnik wywo- 
łujący pobudzenie organizmu; podnieta, za- 
chęta”, dawniej też znaczenia konkretne: od 
XVI w. 'ostry przedmiot służący do przebi- 
jania, do kłucia; kolec, ostroga, w XVI w. 
także 'zaostrzony kij, oścień do popędzania 
bydła. Ogsł.: cz. bodec 'grot, szpic; kolec”, 
r. dial. bodćc 'przedmiot, którym się bodzie, 
kłuje; kolec; ostroga; cierń, ch./s. bódac 
*rodzaj noża; kłucie”. Psł. *bodbcb 'to, czym 
się kłuje, ostry przedmiot, kolec”, nazwa na- 
rzędzia od psł. *bosti, *bodg (zob. bóść), 
z przyr. *-wcbe. Dokładny formalny odpo- 
wiednik lit. badikas 'ten, kto bodzie (się)” 
powstał niezależnie na gruncie bałtyckim. 

bogaty od XIV w. 'zamożny, majętny; świad- 
czący o zamożności, kosztowny, wystawny; 
obfitujący w coś, Ogsł.: cz. bohaty, r. bo- 
gdtyj, scs. bogate. Psł. *bogate 'zamożny, 
majętny; obfitujący w coś, obfity, przym. 
z przyr. *-atę od psł. rzecz. *bog» 'udział, 
dola, bogactwo, szczęście, zachowanego 
szczątkowo głównie w skostniałych zwro- 
tach, por. stp. do boga 'obficie, pod do- 
statkiem, co niemiara, bardzo, a także 
np. dł. bog 'podarunek na Boże Narodzenie”, 
cz. dial. na ty bohy 'na szczęście”, ukr. dial. 
za malym bóhom "nieomal, słwń. dial. zle- 
ga boga użiva 'źle mu się powodzi” (na ten 
rzecz. podstawowy wskazują też wyrazy po- 
chodne, zob. nieboga, ubogi, zboże, por. tak- 
że bóg); psł. *bog ma odpowiedniki w stind. 
bhóga- 'udział, dola, bogactwo, szczęście”, 
awest. baga- / baya- 'udział, (dobry) los'; 
nazwa rezultatu czynności od pie. *b'ag- 
*przydzielać. — Od tego bogacić, bogactwo, 
bogacz (co do budowy por. np. brodacz : bro- 
daty, zob. broda). 

bogini ż od XV w. (od XVI w. też boginia) 
*bóstwo rodzaju żeńskiego”, zdr. boginka, 
stp. XVI w. boginka wodna 'nimfa, rusałka”, 
lud. boginka (też bogienka, bogunka) 'istota 
mityczna, nimfa, rusałka”. Ogsł.: cz. bohy- 
ne ż, stcz. bohyni, r. boginja, scs. bogyńi. 
Psł. *bogyńi 'bóstwo rodzaju żeńskiego”, 
forma żeńska od psł. *boga 'bóg, bóstwo” 


bohater 


(zob. bóg), z przyr. *-*yńi (co do budowy por. 
np. gospodyni). 

bohater od XVI w., zapożyczenie z ukr. bo- 
hatyr 'bohater” (por. też r. bogatyr, strus. 
bogatyrv | bogature 'ts.), przejęte z języ- 
ków tureckich (sttur. bayatur 'bohater', tur. 
bahadir dzielny, bohater”); ostatecznym 
źródłem wyrazu jest pers. bahadur 'siłacz”. 

boisko od XVI w. 'klepisko” (reg.), dawniej 
"miejsce boju”, dziś przede wszystkim 'teren 
do gier sportowych, w gwarach 'miejsce, 
gdzie się młóci zboże, klepisko w stodole”; 
por. stp. od XV w. i dial. bojewisko 'kle- 
pisko”, od XVI w. bojowisko 'miejsce bitwy; 
klepisko” oraz kasz. bojiśce 'klepisko'. Por. 
słc. bojisko "miejsce walki”, dial. *klepisko”, 
ukr. bóysko (dial. bojisko) '*klepisko; walka”. 
Nazwa miejsca od bój (zob.), z przyr. -isko 
(co do budowy por. klepisko), pierwotnie 
*miejsce, gdzie się „bije” (tj. młóci) zboże”. 

bojaźń ż od XIV w. 'uczucie strachu, lęku. 
Ogsł.: cz. bdzen, r. bojdzń, scs. bojazne. 
Psł. *bojaznv ż 'strach, obawa, lęk”, nazwa 
czynności od psł. *bojati sę (zob. bać się), 
z przyr. *-znb (co do budowy por. przyjaźń). 

bok od XV w. 'prawa albo lewa strona tu- 
łowia człowieka, zwierzęcia; prawa lub lewa 
strona przedmiotu, krawędź, skraj. Ogsł.: 
cz. bok 'bok; biodro; zbocze (góry), r. bok 
*bok', ch./s. bók '*bok ciała; biodro; burta 
statku; zbocze”. Psł. *bok» "lewa lub prawa 
strona tułowia człowieka, zwierzęcia, przed- 
miotu, przestrzeni, krawędź”, bez pewnej 
dalszej etymologii. — Od tego boczny, bo- 
czyć, boczyć się 'okazywać niechęć, mieć 
pretensje, dąsać się” (pierwotnie 'odwracać 
się bokiem na znak niechęci”), zboczyć, zbo- 
czony. 

boleć I boli od XV w. 'sprawiać ból, być przy- 
czyną bólu”, przest. 'cierpieć, doznawać bó- 
lu; z przedr. rozboleć, zaboleć. Ogsł.: cz. bo- 
let, boli 'sprawiać bór, r. bolet, bolit 'ts., scs. 
boleti, bolję 'chorować, cierpieć, odczuwać 
ból. Psł. *boleti, *bolg 'cierpieć, być cho- 
rym” > 'sprawiać ból, cierpienie”, pierwot- 
ny czas. stanu pokrewny ze stkornw. bal ż 
*choroba', goc. balwjan "męczyć, stwniem. 
balo 'zepsucie, zło”, stisl. bpl 'nieszczęście, 
szkoda, od pie. *b'el- "uciskać, uciskiem 
osłabiać; osłabiony, chory”. 


35 


bosy 


boleć II boleję od XIV w. 'doznawać bólu, 
cierpieć, kłopotać się, stp. od XV w. 'cier- 
pieć bóle porodowe, rodzić”, *żałować, rozpa- 
czać”, dial. 'gnić, psuć się (o ziemniakach)”. 
Ogsł.: stcz. boleti 'cierpieć ból, r. bolćt 'cho- 
rować, cierpieć”, bg. boleja 'chorować, cier- 
pieć; martwić się, troszczyć się”. Psł. *boleti, 
*bolćjg "doznawać bólu, cierpieć, chorować”, 
inchoat. czas. odrzecz. od psł. *bol» 'cierpie- 
nie (zob. ból). — Od tego bolączka (co do 
budowy por. gorączka, zob. gorący). 

boleść ż od XIV w. 'wielki smutek, żal, bo- 
leści mn 'gwałtowne, silne bóle w jamie 
brzusznej”, w stp. boleść 'cierpienie fizycz- 
ne. Ogsł.: cz. bolest 'cierpienie fizyczne; 
zmartwienie, smutek”, ukr. bólist 'choroba; 
ból; smutek, strapienie”, ch./s. bólćst 'cho- 
roba; cierpienie fizyczne lub psychiczne”. 
Psł. *bolestv ż 'cierpienie fizyczne lub psy- 
chiczne, rzecz. abstr. z przyr. *-esto od 
psł. przym. *bole 'chory” (por. r. dial. bol 
*'człowiek chory”, scs. bol 'ts. ), utworzone- 
go od psł. *boleti 'doznawać bólu, cierpieć” 
(zob. boleć II). — Od tego bolesny. 

borsuk od XVI w. 'zwierzę Meles meles”, wy- 
raz o ograniczonym zasięgu w gwarach 
(znany w Małopolsce wraz z Sieradzkiem 
i na płd. Mazowszu, w gwarach młp. też 
borcuch z hiperpoprawnym -ch). Zapoży- 
czenie z ukr. bórsuk 'borsuk”, por. r. barstik 
(dial. borsuk), strus. borsuk» 'ts.; wyraz za- 
pożyczony w epoce staroruskiej z języków 
tureckich (np. tur. borsuk / porsuk, tatar. 
bursyk I barsyk, sttur. borsuą 'ts.). W pol- 
skim zapożyczenie wyparło starszą rodzi- 
mą nazwę zwierzęcia jaźwiec, zachowaną 
jeszcze w gwarach. 

borykać się od XIX w. 'zmagać się, walczyć, 
też borukać się. Zapożyczenie z ukr. bory- 
kótysja (też borikdtysja i borjukdtysja) 'ts., 
por. też br. barukdcca i barókacca 'moco- 
wać się, zmagać się, czasowniki ekspresyw- 
ne od ukr. borótysja 'walczyć, staczać bój”, 
br. barócca 'walczyć; bóść się” (< psł. *borti 
(sę) "zmagać się, mocować się, walczyć”, zob. 
broń). 

bosy od XIV w. 'nie obuty; nie okuty, nie 
podkuty”, kasz. bosi 'bosy; nie kuty; przy- 
głupi (pozbawiony rozumu jak bosy butów); 
łysy; nie porośnięty”. Ogsł.: cz. bosy, r. bosój, 


bowiem 


ch./s. bós. Psł. *bose 'z nagimi, gołymi no- 
gami, kończynami: nie obuty; nie podkuty”; 
w językach słow. zachowane są też ślady 
pierwotnego ogólniejszego znaczenia 'goły, 
nie osłonięty”: kasz. bosi 'goły, nie poroś- 
nięty (np. o górze)”, ukr. z bósoju huboju 
*bez wąsów” (dosłownie *z gołą, nieporo- 
śniętą wargą”), ch./s. dial. bós 'odkryty, od- 
słonięty (o głowie); łysy. Odpowiada lit. 
basas 'bosy; nie podkuty, stwniem. bar 
*obnażony, goły, nagi” (niem. bar-fuf 'bo- 
sy”). Z pie. *b'oso- 'nagi, goły, obnażony”. — 
Od tego na bosaka 'boso'. 

bowiem od XIV w. (stp. też bowim) sp. 'bo', 
daw. także bojem 'ponieważ”. Uniwerbizacja 
dawnego wyrażenia bo wiem 'bo (jak) mi 
wiadomo”, złożonego z bo (zob.) i formy 
czasownikowej wiem (zob. wiedzieć). Por. 
albowiem. 

bób bobu od XV w. 'roślina uprawna Vicia fa- 
ba i jej ziarna, reg. też bober, -bru (dial. 
bóbr) 'ts., stp. XV w. bob kierz 'drzewo lau- 
rowe'; zdr. bobek od XVI w. 'odchody owiec, 
kóz, zwierzyny płowej (kształtem zbliżone 
do ziaren bobu)”, w stp. XV w. 'wawrzyn, 
laur (drzewo i owoc)”. Ogsł.: cz. bob, r. bob, 
ch./s. bób. Psł. *bob» "roślina uprawna Vicia 
faba, odpowiada stpr. babo 'ts., łac. faba 
*ts.; jest to jedna z nazw roślin uprawnych 
pochodzenia pie. — Od tego bobik 'roślina 
pastewna Vicia faba minor”, bobkowy: drze- 
wo bobkowe 'wawrzyn szlachetny, drzewo 
laurowe, Laurus nobilis', liść bobkowy 'wy- 
suszony liść drzewa laurowego”. 

bóbr bobra od XIII w. 'zwierzę Castor fi- 
ber', bobry mn 'skórka, futro z bobra”. Ogsł.: 
cz. bobr, r. bobr, bg. bóbor. Psł. *bobre 
(/ *bebra i *bvbre) bóbr, odpowiada lit. 
babras I bebras I bebrus 'ts., łac. feber, fi- 
ber 'ts., stwniem. bibar (niem. Biber) 'ts.. 
Pierwotne znaczenie brunatny” (por. stind. 
babhru- 'brunatny"); nazwa zwierzęcia od 
ubarwienia futra. — Od tego bobrowy, bo- 
browisko, bobrownia, bobrować. 

bóg boga od XIII w. 'deus'; zdr. bożek 'bóg 
pogański lub wyobrażający go przedmiot fi- 
zyczny”, stp. bożec 'ts.. Ogsł.: cz. biih, r. bog, 
scs. bog». Psł. *boga bóstwo”, dokładne od- 
powiedniki: stind. bhóga- 'przydzielający, 
dawca, pan, przydomek niektórych bóstw”, 


36 


bór 


awest. baya- 'pan, bóg”, stpers. baga- 'ts.; 
nazwa wykonawcy czynności z pierwotnym 
znaczeniem 'ten, kto przydziela, dawca, 
stąd w specjalnym znaczeniu religijnym 
*przydzielający bogactwo, szczęście, dawca, 
pan, bóg” od pie. *b'ag- 'przydzielać” (zob. 
też bogaty). Nazwa dobrego, przychylnego 
ludziom bóstwa, uznawanego za dawcę 
wszelkich dóbr i szczęścia, jest wspólna dla 
Słowian i Irańczyków. Znaczenie religijne 
powstało prawdopodobnie na gruncie irań- 
skim (w zoroastryzmie). Nie można więc 
wykluczyć, że semantyka psł. *boge w zna- 
czeniu religijnym jest rezultatem oddziały- 
wania religii scytyjskich plemion irańskich 
na religię Prasłowian, którzy w związku 
z tym utracili starą pie. nazwę boga *deiuos 
(por. np. lit. dićvas 'bóg”, łac. deus 'bóg”). — 
Od tego boski (< *bożski < *bożvskv), boży, 
bóstwo. Por. też bóżnica, nabożny, pobożny. 

bój boju od XIV w. 'starcie zbrojne, bitwa, 
walka, w XVI w. też 'bójka”. Ogsł.: cz. boj 
"bitwa, walka”, r. boj 'ts.; bicie; tłuczenie”, 
ch./s. bój 'walka, bitwa; bicie; wojna”. Psł. 
*boje 'bicie; bicie się, walka”, rzecz. odczas. 
(nazwa czynności) od psł. *biti (zob. bić), 
z archaiczną alternacją rdzennego *i > "oj 
(z wcześniejszej alternacji *ei = *oi). — Od 
tego bojować, bojownik, bojowy, bójka. Por. 
też nabój, rozbój, zabój. 

ból m od XIV w. (cierpienie; zmartwienie, 
smutek, strapienie, boleść”, dial. 'każda cho- 
roba, dolegliwość”, daw. XVII-XVIII w. ból, 
bola 'diabeł, bies” (też w przekleństwach). 
Ogsł.: cz. bol m 'cierpienie psychiczne, żar, 
dial. bol ż 'cierpienie, ból, r. bol ż 'bo- 
leść, cierpienie fizyczne i psychiczne”, przest. 
i dial. *choroba”, ukr. bil, bólju m 'boleść, 
cierpienie”, ch./s. ból, bóli ż 'cierpienie fi- 
zyczne i psychiczne; choroba”, ból m 'ts.'. Psł. 
*bolb ż 'cierpienie”, rzecz. abstr. od psł. *bo- 
leti 'sprawiać ból” (zob. boleć I), z przyr. *-v. 
W polskim (jak i w kilku innych językach 
słow.) wyraz zmienił rodzaj z żeńskiego na 
męski. 

bór boru 'duży, gęsty, stary las iglasty”, od 
XIII w. 'las szpilkowy, zwłaszcza sosnowy”, 
dial. też 'las w ogóle”, 'krzaki, zarośla”, 'pod- 
mokła ziemia, mokradła, moczary, grunt 
torfiasty, torf, nieużytki”, wyjątkowo 'świerk', 


bóść 
*'wrzos', kasz. bór jakikolwiek las, borć mn 
"nieużytki rolne, zarośla, wrzosowiska”; zdr. 
borek. Ogsł.: cz. bor 'las sosnowy”, dial. 'sos- 
na”, r. bor 'wielki las sosnowy i świerkowy”, 
dial. 'gęsty las; miejsce wzniesione, zwykle 
piaszczyste, najczęściej porośnięte lasem; 
miejsce suche”, ch./s. bór 'sosna”. Psł. *bore 
*sosna', 'las sosnowy, szpilkowy” (pierwot- 
nie temat na -ń-), dokładne odpowiedni- 
ki w germ.: stisl. borr m 'drzewo*, stang. 
bearu m 'las, zarośla, por. też pokrewne 
stisl. barr 'szpilka, drzewo szpilkowe”, alb. 
breth, bredhi 'jodła'. Od pie. *b*ar- / *b'or- / 
b'r- 'coś wystającego, ostrego”, podstawowe 
znaczenie 'drzewo szpilkowe, zwłaszcza so- 
sna”, od tego "las szpilkowy, sosnowy” (> 'las 
w ogóle”) i dalej 'teren, na którym rośnie 
lub rósł las, nieużytki, mokradła, torfo- 
wisko”. — Od tego borowy, borowik, borowi- 
na, borówka. 

bóść bodę od XV w. "uderzać czymś ostrym 
(np. rogami), kłuć, kasz. bosc, boze 'bóść, 
przen. 'patrzeć spode łba; zmagać się; mę- 
czyć się przy koszeniu; z przedr. pobóść, 
ubóść. Ogsł.: cz. biist, bodu, r. dial. bosti, 
bodu, scs. bosti, bodo. Psł. *bosti, *bodo 
*kłuć, uderzać czymś ostrym”, pokrewne lit. 
besti, bedu 'kłuć, wiercić czymś ostrym, 
kopać, wielokr. badyti 'kłuć, bóść, łac. 
fodióo 'kopię; kłuję, od pie. *b'ed'- 'kłuć, 
obrabiać ostrym narzędziem, ryć. Por. ba- 
dać, bodziec. 

bóżnica 'Świątynia żydowska, synagoga”, stp. 
XV-XVII w. bożnica Świątynia (np. syna- 
goga, meczet, cerkiew)”. Płnsł.: cz. bożnice 
'świątynia, strus. bożwnica 'ts., r. bożnica 
"półka lub szafka z ikonami. Od przym. 
*bożvne 'boży, boski” (por. np. stcz. bożny, 
r. dial. bóżnyj, sts./ch. bożan; zob. naboż- 
ny, pobożny), z przyr. *-ica, etymologiczne 
znaczenie 'coś bożego, Bogu poświęcone- 
go”, może kalka obcej nazwy świątyni jako 
domu Bożego, np. gr. kyriakón, goc. gudhus, 
hebr. bet adonai. 

brać I ż od XIX w. 'bracia, 'grupa współ- 
towarzyszy, bractwo”, wtórna postać zbioro- 
wego rzecz. bracia (zob. brat). 

brać II biorę od XIV w., z przedr. dobrać, na- 
brać, pobrać, przebrać, przybrać, rozebrać, 
ubrać, wezbrać, wybrać, zabrać, zebrać; 


37 


brama 


wielokr. -bierać: tylko z przedr.: dobierać, 
nabierać, pobierać, przebierać, przybierać, 
rozbierać, ubierać, wybierać, wzbierać, za- 
bierać, zbierać. Ogsł.: cz. brdti, beru, r. brat, 
beru, scs. bvrati, berg. Psł. *bvrati, *berg 
*brać, pokrewne z lit. birti, beriu sypać, 
goc. baira 'niosę łac. fero 'ts., gr. phćró 
'ts., stind. bhórdmi 'ts., z pie. *b'er- "nieść. 
Dane ie. wskazują na pierwotne znaczenie 
"nieść (szczątkowo zachowane w słow. wy- 
razach pochodnych, zob. brzemię), z które- 
go rozwinęło się słow. znaczenie 'brać', po- 
wstałe zapewne najpierw w czasownikach 
przedrostkowych, np. psł. *s2-bvrati 'znieść 
na jedno miejsce” > 'zebrać, później uogól- 
nione także na czas. podstawowy, bezprzed- 
rostkowy. Śladów pierwotnego znaczenia 
*nieść” można się dopatrywać w stp. brać 
*unosić, porywać”, — Od tego bierny, biorca. 
brak od XVIII w. "nieistnienie czegoś, nie- 
obecność, niedostatek”, 'niedociągnięcie, wa- 
da, defekt”, brak 'nie ma, brakuje”, wcześ- 
niejsze znaczenie 'wyrób mający usterki, 
rzecz wybrakowana, oddzielona jako zła, 
odrzucona przy sortowaniu, w stp. XV w. 
*wybór. Por. cz. brak 'towar oddzielony 
jako wadliwy, przebrany”, r. brak 'ts.. Za- 
pożyczenie ze śrdniem. brak 'towar wybra- 
kowany, brak” (z dniem. przejęte niem. od 
XIV w. Brack 'ts. ); w polskim powstały no- 
we znaczenia 'wada, defekt” i 'niedostatek”. 
W związku z tym brakować 'nie wystar- 
czać, 'kontrolować jakość wyrobów, od- 
rzucając braki”, stp. XV w. 'wybierać (też 
"zbierać winne grona”), ze śrdniem. braken 
*sortować towar, odrzucając rzeczy wadli- 
we” (niem. bracken 'ts.); jednokr. braknąć 
*nie wystarczyć, z przedr. zabraknąć. 
brama od XVI w. 'duże drzwi, wrota, szero- 
kie przejście”, daw. od XVI w. też brana 'ts.; 
zdr. bramka 'niewielkie drzwi, furtka, po- 
wszechne dziś znaczenie sportowe jest kal- 
ką niem. Tor 'brama; bramka”. Postać brana 
to zapożyczenie ze stcz. brana 'brama, głów- 
nie brama warowna, umocniona, obwaro- 
wanie” (dziś cz. brana 'szerokie wejście, 
przejście, np. w ogrodzeniu, w budynku; 
wrota zamykające to przejście, brama; prze- 
łęcz górska”), które stopniowo wyparło (osta- 
tecznie na przełomie XVII-XVIII w.) pier- 


brat 


wotną rodzimą postać wyrazu: stp. od XV w. 
brona brama (głównie warowna), strażni- 
ca” (w XV w. też 'opłata za przewóz czegoś 
lub przejazd przez bramę”, przen. 'moc'), 
forma przeważająca w 1. połowie XVI w., 
kiedy także rybna brona 'tama, przegroda” 
(u Leopolity), daw. i krata stanowiąca do- 
datkowe umocnienie średniowiecznej bra- 
my warownej, w XVII w. również broma 
*brama, dziś szczątkowo w gwarach Po- 
morza, Wielkopolski i Małopolski brona 
i broma 'brama, wrota”, kasz. bróma 'bra- 
ma, wrota w płocie”; -m- w postaciach bra- 
ma, broma wtórne, zapewne przez upodob- 
nienie na odległość b - n > b - m, nie można 
też wykluczyć oddziaływania odrębnego 
etymologicznie, zapożyczonego daw. (od 
XV w.) brama / bram 'lamówka, szlak, ob- 
szycie, obrębek”. P. brona i cz. brana etymo- 
logicznie tożsame, np. z ukr. dial. boróna 
*ochrona, obrona”, r. dial. borónka 'budka 
stróża, ch./s. brana 'obrona, ochrona; ta- 
ma, zapora, grobla”, z psł. *borna 'ochrona, 
osłona, obrona” > 'to, co ochrania, osłania, 
powstrzymuje: przegroda, tama, jaz” (póź- 
niej 'warowna brama”), rzecz. odczas. (pier- 
wotnie nazwa czynności) od psł. *borniti 
(zob. bronić); por. obrona. — Od zdr. bram- 
ka: bramkarz (> bramkarski), bramkowy. 
brat od XIV w., w stp. w XV w. też bratr 
(w Biblii królowej Zofii, zapewne pod wpły- 
wem czeskim). Ogsł.: cz. bratr, r. brat, scs. 
bratre / brat», ch./s. brat. Psł. *bratra 'brat', 
nazwa pokrewieństwa, pochodzenia pie., 
dokładne odpowiedniki: goc. bróbar 'brat', 
łac. frater 'brat, członek wspólnoty”, gr. 
phratór członek bractwa, rodu, stind. 
bhratar- brat". Pierwotnie termin społecz- 
ny 'członek wspólnoty (wielkiej rodziny, ro- 
du, plemienia)”, wtórnie określenie pokre- 
wieństwa 'syn tych samych rodziców lub 
jednego z nich”. Postać brat powstała w re- 
zultacie dysymilacji bratr > brat z zani- 
kiem najpierw wygłosowego -r (por. słwń. 
dial. mian. brat, dop. brdtra), uogólnionym 
następnie w całym paradygmacie; pierwot- 
ne -tr zachowane w pochodnych braterski, 
braterstwo. W funkcji l. mn bracia, pier- 
wotnie rzecz. zbiorowy *bratvja < *bratreja 
(por. scs. bratrija I bratija bracia”). — Od 


38 


bredzić 


brat pochodne bratek, bratni, bratowa, bra- 
tanek, bratanica, bratać (się), bractwo. Zob. 
też brać I, pobratymiec. 

brednia od XVI w. 'bzdura, niedorzeczność, 
daw. XVII-XVIII w. też brednia / brydnia 
'ts.; rzecz mało ważna, niewarta zachodu, 
kasz. bredńe mn 'gadanina, paplanina”. Na- 
zwa czynności z przyr. -nia (< *-vńa) od 
bredzić (< bredzić < brydzić) "mówić głup- 
stwa, bzdury, majaczyć” (zob. bredzić). Por. 
jednak r. bredni mn 'bzdury, głupstwa; sza- 
lone pomysły”, dial. brednja (też bridnjó) 
*kłamstwo, bzdura, ukr. brednjd 'bzdura, 
niedorzeczność”, reg. brednja / brydnja 'pa- 
planina; kaprysy; wesoła rozrywka, br. bred- 
njd 'bzdura, niedorzeczność, kłamstwo”. 

bredzić od XVI w. "mówić w gorączce lub we 
śnie, majaczyć”, "mówić głupstwa, bzdury, 
pleść, bajać, daw. XVI-XVIII w. bredzić 
I brydzić 'ts., pobredzić 'pobłądzić, diał. 
bredzić I brydzić "mówić bez sensu przez 
sen lub w gorączce; mówić głupstwa, nie- 
dorzeczności; pleść; przeszkadzać, kasz. 
brezćc 'gadać, pleść bzdury”, słowiń. brezćc 
*ts.; z przedr. nabredzić; wielokr. -bredzać: 
tylko z przedr.: pobredzać, wybredzać, zob. 
też wybredny; por. także ubrdać 'ubzdurać” 
od XVII w., daw. XVIII w. i dial. uburdać 
*ts.. Por. r. bredit, breżu "mówić bez sensu, 
niezrozumiale we śnie, w malignie', dial. 
bredit I bredft "mówić głupstwa, bzdury; 
śnić; mamrotać, br. bredzic” 'kłamać, szka- 
lować oraz r. bred 'bredzenie; maligna, 
dial. 'sen', ukr. reg. bred 'delirium, obłęd”. 
Niewątpliwie w związku z psł. *bresti / 
*bresti brnąć, iść, grzęznąc, *bredngti 
(zob. brodzić, brnąć), co do znaczenia por. 
ukr. reg. i dial. bresty "mówić bez sensu, 
pleść, gadać bzdury, paplać”. Wyrazy wschsł. 
wskazują na prapostać *brediti, w polskim 
oczekiwalibyśmy zatem formy *brzedzić. 
Zapewne więc na gruncie polskim od brnąć 
powstał wtórny czas. brydzić "mówić głup- 
stwa, bzdury” (co do *y- por. kasz. bridowac 
*mylić, wprowadzać w błąd” < *brydować), 
z rozwojem fonetycznym y (w sąsiedztwie r) 
> ć > e, stąd postaci bredzić > bredzić. 
Samogłoskę rdzenną różną od pierwotnej 
mają też inne wyrazy należące do tej rodzi- 
ny wyrazowej, por. z -u- kasz. bresc, bredą, 


brew 


czas przeszły brud, bredła 'brodzić, brnąć, 
ukr. brudma 'brodząc” (zob. brodzić). 
brew brwi od XV w. (stp. brew, brwi, dial. też 
brwia), w XVI w. także "miejsce porastania 
brwi; powieka; rzęsa”, kasz. brva / breva 
*brew”. Ogsł.: słc. brva 'brew; rzęsy”, r. brov ż 
*brew”, dial. 'powieka, rzęsa”, scs. brovv Ż 
"brew; powieka. Psł. *bry, *brove, bier. 
*brevv 'brew', nazwa części ciała pochodze- 
nia pie. (kontynuuje pie. *b*rii- *brew”), do- 
kładnie odpowiada stind. bhróh 'brew', 
stang. bru 'ts., lit. bruvis 'ts.. Por. wbrew. 
brnąć brnę od XVI w. 'iść, zapadając się, po- 
suwać się z trudem, zwłaszcza po terenie 
bagnistym, piaszczystym, przez wodę”, dial. 
kasz. brengc / brnoc / bernoc 'iść, zapadając 
się”; z przedr. dobrnąć, przebrnąć, wybrnąć, 
zabrnąć. Por. słc. brdnut 'brnąć, cs.-rus. 
pri-brede (aoryst) "przeszedł w bród, prze- 
brnął. Psł. *brodnoti 'iść, grzęznąc, iść 
z trudem przez wodę lub teren błotnisty”, 
czas. dokonany z przyr. *-ng- od psł. *bresti, 
*bredg / *bresti, *bredg brnąć, iść przez 
wodę lub teren bagnisty” (zob. brodzić). 
broczyć broczę od XVII w. *krwawić, wydzie- 
lać krew z rany”, 'płynąć (o krwi), nurzać 
we krwi, wyraz rzadki w gwarach (dial. 
broczyć, brocyć może z języka liter.), przest. 
*zalewać, zlewać, zwilżać (np. wodą, po- 
tem)”. Ogsł.: cz. brotit krvi 'plamić krwią, 
stcz. brotiti 'czerwienić, ukr. reg. broćyty 
*barwić na czerwono, daw. 'zalewać krwią, 
krwawić, ch./s. bróćiti 'barwić na czerwo- 
no'. Psł. *brotiti, *brotg 'barwić na czerwo- 
no korzeniem marzanny”, czas. odrzecz. od 
psł. *brote m 'marzanna, Rubia tinctorum, 
czerwony barwnik przygotowany z korzeni 
tej rośliny” (por. stcz. broc 'marzanna, bro- 
tec 'ts., ukr. reg. i dial. broć / brić 'marzan- 
na”, też 'janowiec barwierski, Genista tinc- 
toria, ch./s. bróć 'Rubia peregrina; p. daw. 
od XVII w., rzadkie brocz ż 'czerwony płyn, 
czerwony sok”, dial. kresowe 'marzanna 
zapewne zapożyczone z ukr.); etymologia 
rzecz. niejasna. Oczekiwalibyśmy polskiej 
postaci *brocić; ze względu na -cz- prawdo- 
podobne jest zapożyczenie z ukr. broćyty. 
broda od XIV w. (ale nazwa osobowa Broda 
już w 1136 r.) 'dolna część twarzy; zarost na 
dolnej części twarzy”, kasz. też bez prze- 


39 


brodzić 


stawki barda, zachowane dziś tylko w na- 
zwach roślin: koza barda 'goździanka żółta, 
Clavaria flavia; kozibród, Tragopogon pra- 
tensis'; zdr. bródka. Ogsł.: cz. brada, r. bo- 
rodó, scs. brada. Psł. *borda 'zarost na dol- 
nej części twarzy” > 'dolna część twarzy”, 
pokrewne łot. bźrda, stwniem. bart (niem. 
Bart), łac. barba, oparte na pie. *b'ar- / *btor- 
'coś ostrego, sterczącego, szczecina. — Od 
tego brodaty, brodacz. 

brodawka od XV w. w kasz. też bez prze- 
stawki blardóvka 'brodawka”'; stp. XV-XVI w. 
też brodawica 'ts., kasz. brodlavica i bez 
przestawki bardlavica 'ts.. Ogsł.: cz. bradav- 
ka, r. boroddvka, ch./s. bradavka; z przyr. 
-ica: cz. bradavice ż, mac. bradavica (dial. 
też bez przestawki bardavica), r. dial. boro- 
ddvica. Psł. *bordavvka I *bordavica 'guzo- 
wata narośl na skórze ludzkiej, zwierzęcej, 
na roślinie, też brodawka piersiowa”, od psł. 
*borda (zob. broda), pierwotnie przypusz- 
czalnie duża guzowata narośl na skórze 
porośnięta włosami, wyglądem przypomi- 
nająca brodę. Bezpośrednią podstawę de- 
rywacyjną wyrazu musiał stanowić przym. 
*bordave "mający kształt brody, przypo- 
minający brodę”, który jednak nie jest po- 
świadczony, wskazują nań tylko urzeczow- 
nikowione formy, jak p. dial. brodawa 'bro- 
dawka”, gł. brodawa 'roślina Angropogon* 
i pochodne rzeczowniki, np. p. brodawnik 
*roślina Leontodon”, w XVI w. 'jakaś roś- 
lina lecznicza”, stp. XVI w. brodawiec 'sło- 
necznica, Heliotropium". 

brodzić od XV w. 'chodzić, brnąć po wodzie, 
błocie, wysokiej trawie, sypkim piasku, 
w XVI w. też 'pogrążać się, tonąć; zagłębiać 
się, zapuszczać się”, stp. brodzić wodę 'prze- 
bywać w bród”, kasz. brozćc 'brodzić; wybre- 
dzać w jedzeniu; zastawiać sieć na węgorze. 
Ogsł.: cz. brodit 'pławić, kąpać; wałęsać się, 
włóczyć się” r. brodit 'tułać się, włóczyć się, 
łazić; łowić ryby niewodem; fermentować', 
dial. 'chodzić po wodzie, błocie, wysokiej 
trawie”, ch./s. bróditi "poruszać się, płynąć; 
płynąć statkiem; przechodzić lub przewozić 
przez wodę”. Psł. *broditi, *brodg "chodzić, 
grzęznąc, przez wodę lub teren bagnisty; 
przechodzić w bród, czas. wielokr. od psł. 
*bresti, *brodg | *bresti, *bredg 'brnąć, iść 


broić 


przez wodę lub teren bagnisty” (por. cz. bFfst 
*brodzić, brnąć”, r. bresti 'iść powoli, wlec 
się, słwń. brósti 'brodzić; w p. nie zacho- 
wane, ale jego reliktem jest. kasz. bresc, 
biedo, czas przeszły brud, biedła 'brodzić, 
brnąć, które ma jednak niezbyt jasne wtór- 
ne rdzenne -u- > -ć-, por. też ukr. brudma 
przysł. 'brodząc'), pokrewnego z lit. bristi, 
brendu 'brnąć, alb. breth 'podskakiwać, 
skakać”. Por. bredzić. 

broić broję od XV w. 'płatać figle, dokazywać, 
swawolić, psocić, dawniej też 'czynić coś 
złego, dopuszczać się wybryków”, stp. XV- 
-XVI w. 'czynić, wykonywać; brać udział”, 
w XVI w. (u M. Reja) miecz broi 'tnie'; 
z przedr. nabroić, zbroić. Ogsł.: cz. brojit 
*burzyć się przeciw komuś, oponować, dial. 
*figlować, psocić, r. dial. broit 'szperać, 
gmerać”, ukr. bróity 'dokazywać, figlować, 
ch./s. brójiti "liczyć; uważać, sądzić coś; 
znaczyć; czytać; mówić wyraźnie”. Psł. *bro- 
jiti ciąć, nacinać > 'czynić, robić, wyrzą- 
dzać > 'czynić coś złego, postępować nie- 
przyzwoicie, czas. wielokr. od psł. *briti 
*ścinać ostrym nożem włosy, zarost, golić” 
(w polskim nie zachowane, por. brzytwa). 
Podstawowy czas. *briti od pie. *b*rei- / 
*b'ri- 'ciąć czymś ostrym”, na gruncie słow. 
specjalizacja znaczenia w 'ciąć włosy, za- 
rost, golić”. Zob. zbroja. 

brona (często brony mn) od XV w. 'narzędzie 
rolnicze do płytkiej uprawy roli, jej wyrów- 
nywania”, kasz. bróna 'brona', też bez prze- 
stawki barna / bórna 'ts.. Ogsł.: cz. brdny 
mn, r. borond, ch./s. brana. Psł. *borna 'na- 
rzędzie do wyrównywania zaoranej roli, 
brona” (pierwotnie jako takie prymitywne 
narzędzie używany bywał zrąbany wierz- 
chołek drzewa bądź pęk gałęzi, chrustu; 
stosowanie takich prymitywnych „bron” 
obserwowano jeszcze w XIX-XX w. na nie- 
których terenach słow. zachowujących ele- 
menty tradycyjnej kultury), archaiczny de- 
rywat (najpierw chyba nazwa czynności 
*drapanie, wygładzanie”, wtórnie skonkre- 
tyzowane w 'to, czym się drapie, wygładza”) 
od pie. *b'er- 'obrabiać za pomocą ostrego 
narzędzia, ciąć, krajać, łupać, drapać, trzeć” 
(por. broń), z przyr. *-na. Por. brama. — Od 
tego bronować. 


40 


brud 


bronić od XIV w. (stp. i dial. też brónić) 
*chronić, osłaniać, strzec, odpierać napad, 
ujmować się za kimś, 'nie pozwalać na coś, 
nie dopuszczać, zakazywać”. Ogsł.: cz. brd- 
nit "ochraniać zbrojnie, strzec, chronić; nie 
pozwalać, nie dopuszczać”, r. boronit 'chro- 
nić, osłaniać, strzec; zabraniać”, scs. braniti 
"nie dozwalać, wzbraniać, zakazywać”. Psł. 
*borniti osłaniać orężem, bronią, strzec, 
chronić; nie pozwalać, nie dopuszczać, za- 
kazywać, czas. odrzecz. od psł. *bornv (zob. 
broń). 

broń ż od XIV w. "narzędzie walki, oręż” (stp. 
XV w. wyjątkowe 'nóż żelazny stanowiący 
część składową pługa, krój”), w XVI w. też 
bróń, bróni (taka postać istnieje dziś w gwa- 
rach, np. bruń / bruń, kasz. bróń, brońe). 
Ogsł.: cz. daw. brań ż 'oręż, zbroja, strus. 
borone walka, zmaganie się; przeszkoda; 
obrona”, scs. bran ż 'bój, bitwa, walka”. Psł. 
*bornv ż 'spór, walka, obrona” > 'narzędzie 
walki, oręż”, pierwotnie nazwa czynności 
(z przyr. *-nv) od psł. *borti, *bofg "zmagać 
się, mocować się, walczyć” (p. dial. kresowe 
bruć się "pasować się, iść w zapasy”, por. 
r. borót 'przemagać w zapasach, pokonywać 
w walce”, scs. brati, borjo 'bić się, zmagać 
się, walczyć”), pokrewnego z lit. bdrti 'ga- 
nić, łajać, stwniem. berjan 'bić”, łac. ferió, 
ferire 'uderzać, bić, zabijać”, od pie. *b'er- 
"obrabiać za pomocą ostrego narzędzia, 
ciąć, krajać, łupać, drapać, trzeć” (por. bro- 
na), z przyr. *-nb. 

bród brodu od XIV w. 'płytkie miejsce rzeki, 
jeziora, przez które można przejść lub prze- 
jechać na drugi brzeg”, w bród 'pieszo, kon- 
no, wozem przez wodę”, 'obficie, bardzo du- 
żo, pod dostatkiem”. Ogsł.: cz. brod, r. brod, 
ch./s. bród 'statek, okręt; bród”. Psł. *brode 
*bród', rzecz. odczas. od psł. *bresti (*brosti) 
"brnąć, iść przez wodę lub teren bagnisty” 
(zob. brodzić), z właściwą takim archaicz- 
nym rzeczownikom alternacją samogłoski 
rdzennej *e > *o. 

brud od XV w. '*zanieczyszczenie, nieczysto- 
ści”, brudy mn 'ts., brudna bielizna”. Płnsł.: 
gł. brud 'zanieczyszczenie, plugastwo', ukr. 
brud 'nieczystość, pył, kurz, błoto osiadłe 
na czymś; śmiecie, gnój”. Psł. dial. *brudv 
*nieczystość, pochodzenie niejasne. Do- 


brudzić 


puszcza się związek z psł. *bride 'ostry, 
tnący; cierpki, nieprzyjemny (w smaku); 
wstrętny, odrażający” (zob. brzydki), por. 
zwłaszcza rzecz. (związane z tym przy- 
miotnikiem): słc. brid brud, nieczystość”, 
ukr. dial. bryd 'coś odrażającego, brudne- 
go”, br. dial. bryd 'brud'. Niejasna jest jed- 
nak rdzenna samogłoska -u-. — Od tego 
brudas, brudny. 

brudzić brudzę od XVI w. 'czynić brudnym, 
zanieczyszczać”, w XV w. tylko z przedr. po- 
brudzić, zbrudzić, dziś też np. nabrudzić, 
zabrudzić. Płnsł.: gł. brudźić "mącić (wodę); 
walać, brukać; wałęsać się, ukr. brudyty 
*walać, paćkać. Psł. dial. *bruditi 'walać, 
brukać, czynić brudnym”, czas. odrzecz. od 
psł. *bruds (zob. brud). 

bruk od XV w. 'utwardzona, kamienna na- 
wierzchnia drogi, w XVI w. bruk / burk / 
burg *kamienna nawierzchnia ulicy, drogi, 
placu; powierzchnia pokryta kamieniem 
lub żwirem; podłoga w budynku”, dial. bruk 
I burk (burek) I durk "nawierzchnia drogi 
z dużych kamieni; kamienie używane do 
brukowania, też 'podłoga z drewnianych 
bali w stajni, *płot z omszałych, sczernia- 
łych kamieni”; z polskiego: ukr. i br. bruk 
*bruk'. Zapożyczenie ze śrdniem. brugge ż 
*most, ulica, por. bruggen 'budować most; 
utwardzać, brukować ulicę kamieniami lub 
balami drewna, brugge-stćn 'kamień bru- 
kowy, kamień polny” (wyraz etymologicz- 
nie tożsamy z niem. Briicke "most, które 
z przyczyn fonetycznych nie może być 
uznane za źródło p. bruk). Rozwój znacze- 
nia 'most” > 'nawierzchnia utwardzona ka- 
mieniami” związany z faktem, że w prze- 
szłości utwardzano (za pomocą drewna, ka- 
mieni) przede wszystkim drogi na mostach, 
groblach; por. r. mostovdja 'bruk, jezdnia” 
(wcześniej 'droga wyłożona balami drew- 
na'); zob. też mościć. Oboczność -ru- / -ur- 
związana jest z brakiem motywacji wyrazu, 
por. np. lud. durkować = drukować. — Od 
tego brukować, brukarz. 

brukać od XVI w. 'brudzić, zanieczyszczać; 
z przedr. zbrukać. Odpowiada br. brukdc, 
ukr. briikaty, r. dial. brukdt. Psł. dial. *bru- 
kati brudzić, zanieczyszczać”, ekspresyw- 
na formacja z przyr. *-ka- od psł. *bruditi, 


41 


brusznica 


p. brudzić (zob.); co do budowy por. błą- 
kać się. 

brunatny od XV w. 'ciemnobrązowy z odcie- 
niem szarawym lub czerwonawym, dial. 
brunatny I bronatny I brónatny też 'smagły, 
opalony; mający ciemne włosy” (na Spiszu 
"niebieski, ciemnoniebieski”), w stp. XV w. 
brunatny | bronatny 'szkarłatny”. Por. cz. 
brundtny 'purpurowy, pąsowy, szkarłatny”, 
słc. brundtny "ciemnoczerwony, ciemno- 
gniady”, ukr. brundtyj / brundstyj 'brązo- 
wy, brunatny”, cs.-rus. brunatona 'niebies- 
ki, ciemny, czarniawy. Przymiotnik od 
p. brunat *kolor brązowy, brunatny”, przest. 
*sukno koloru brązowego, brunatnego, stp. 
XV-XVI w. brunat i brunatek 'roślina Ce- 
losta cristata, por. cz. brundt 'czerwony, 
purpurowy”, daw. *sukno ciemnopurpuro- 
we”, ukr. dial. brundt 'kolor brązowy, ciem- 
nożółty”. Rzecz. podstawowy jest zapoży- 
czeniem ze śrwniem. brinat 'ciemna tkani- 
na”, co z kolei przejęte ze stfranc. brunet, 
łac. późnego brunetum 'farbowane sukno”, 
brunaticus 'ciemny, czarniawy”. Stp. bruna 
*gniadosz albo siwek”, dial. bruny / brony 
I bróny *brunatny, brązowy; gniady; siny, 
zasiniony”, kasz. bruni 'brunatny” zostało 
zapożyczone ze śrwniem. brun (dziś niem. 
braun) 'brązowy, brunatny”. 

brusznica od XVIII w. jagoda brusznica 'ja- 
goda Vaccinium vitis idaea', dial. też bruś- 
nica / brzusznica 'ts.. Płnsł.: dł., gł. brusnica, 
cz. brusnice, słc. brusnica, r. dial. brusnica. 
Od psł. czas. *brusiti, *bruśg 'zgarniać, zry- 
wać owoce”, 'trzeć, ścierać, ostrzyć na ka- 
mieniu” (p. od XVI w. brusić 'ostrzyć oseł- 
ką, szlifować”, dial. 'mleć na żarnach', stp. 
XIII w. w pierwszym polskim zdaniu po- 
bruszę 'pomielę na żarnach, cz. brousit 
*ostrzyć; ocierać; szlifować, ukr. brusyty 
*ostrzyć, bg. dial. brusja 'obijać, strącać 
owoce z drzewa, obrywać owoce, liście; wy- 
kruszać ziarna”). Bezpośrednią podstawę de- 
rywacyjną stanowił przym. odczas. *brusbne 
*związany z tarciem, ścieraniem, ostrze- 
niem, zgarnianiem, zrywaniem” (por. stp. 
XVI w. bruśny 'służący do ostrzenia, szlifo- 
wania, r. brusnyj 'związany z brusznicą, 
słwń. briusen 'służący do ostrzenia”), rzecz. 
z przyr. -ica. Roślinę nazwano ze względu 


bruzda 


na sposób zbioru dojrzałych jagód, dających 
się łatwo ściągać, zgarniać z krzewin (cza- 
sem z zastosowaniem specjalnego urządze- 
nia w kształcie grzebienia). 

bruzda (dawniej od XIII w. brózda) 'podłuż- 
ny rowek w ziemi wykonany narzędziem 
rolniczym; zmarszczka; rowek”, dial. bróz- 
da, kasz.-słowiń. brózda 'miedza, granica, 
ścieżka, szlak; bruzda; przedziałek we wło- 
sach; zmarszczka na twarzy”, też bez prze- 
stawki bdrzda 'bruzda. Ogsł.: cz. brdózda 
*bruzda”, r. borozdd 'bruzda; rowek między 
grządkami do odprowadzania wody; po- 
dłużne wgłębienie, głęboka zmarszczka, 
scs. brazda 'bruzda, wyżłobienie, rowek”. 
Psł. *borzda 'rowek (zrobiony ostrym na- 
rzędziem), bruzda”, od pie. *b'er- 'obrabiać 
coś ostrym narzędziem, ciąć, rozcinać, roz- 
bijać, łupać, trzeć, drapać”, z przyr. *zda 
(co do budowy por. jazda). — Od tego bruź- 
dzić (stp. bróździć) 'robić bruzdy, ryć, 
przen. 'przeszkadzać w czymś, psuć szyki, 
wchodzić w drogę”. 

brykać od XVI w. 'biegać w podskokach 
w różne strony, zrywać się nagle do biegu”, 
'dokazywać, pot. 'uciekać, myśl. *zrywać 
się do lotu (o ptakach)”, przest. 'wierzgać, 
daw. 'szaleć (o żywiołach)”, *porywać się na 
kogoś, buntować się; pastwić się, kasz. 
brikac 'dokazywać, szaleć”; z przedr. pobry- 
kać; jednokr. bryknąć (pot. 'uciec'). Odpo- 
wiedniki tylko we wschsł.: r. brykdt biegać 
w podskokach, wierzgać”, dial. 'narowić się; 
biec; rozrzucać; żyć wesoło, beztrosko”, ukr. 
brykdty 'brykać, wierzgać; kaprysić, gry- 
masić”. Psł. dial. *brykati 'zrywać się do bie- 
gu, biegać w podskokach, wierzgać, czas. 
ekspresywny oparty na wykrz. w rodzaju 
p. bryk! 'wyraża szybki ruch, nagły upadek”, 
r. bryk! 'wyraża podskok, wierzgnięcie no- 
gą, por. też dźwkn. czas.: p. dial. brykać 
*fukać, burczeć; mówić niezrozumiale, cz. 
dial. brykati krzyczeć na kogoś. 

bryła od XV w. (w XVI w. też breła) 'ciało 
stałe nieforemnego kształtu, gruda”, dial. śl. 
bryła 'bryła; guz. Płnsł.: dł. bryła I briła 
*ruda darniowa, gł. bryła 'ts., cz. daw. 
i dial. brila 'płaski kamień, płyta kamien- 
na; kamieniste pole, dial. bryła 'płaski 
kamień”, ukr. bryla 'gruda, głaz, bryła, duży 


42 


brzeg 


kawał. Psł. *bryla / *brila 'nieforemny, du- 
ży kawał czegoś”, od pie. *b'er- 'obrabiać coś 
ostrym narzędziem, ciąć, rozcinać, rozbijać, 
łupać, trzeć, drapać, pierwotnie zapewne 
*coś rozłupanego, rozbitego, odłupanego”. 

bryndza od XVII w. 'rodzaj miękkiego sera 
(owczego)”, przen. pot. "bieda, nędza” (z poj- 
mowania bryndzy jako pożywienia ludzi 
ubogich). W języku ogólnym z gwar kar- 
packich. Por. cz. brynza, słc. dial. bryn- 
dza, ukr. brynza (dial. bryndza / bryndzja), 
r. brynza, bg. brbnza. Zapożyczenie z rum. 
brinza 'ser, bryndza”, jeden z wyrazów roz- 
powszechnionych przez wędrówki pasterzy 
wołoskich w Karpatach. Pochodzenie wy- 
razu rum. niejasne; sposób wyrobu bryn- 
dzy sugeruje związek z alb. (per)brendesa-t 
wnętrzności; część żołądka jagniąt wyko- 
rzystywana jako podpuszczka przy wyrobie 
sera” (od alb. brónda w środku”). 

bryzgać od XVII w. 'pryskać, rozpryski- 
wać się; rozpryskiwać ; jednokr. bryz(g)nąć. 
Ogsł.: słc. bryzgat 'tryskać; wymyślać ko- 
muś, besztać”, dial. 'świtać”, r. bryzgat 'chla- 
pać, pryskać; opryskiwać, spryskiwać; trys- 
kać, ch./s. brizgati 'tryskać, wytryskiwać, 
rozpryskiwać, daw. i dial. 'gwizdać”. Psł. 
*bryzgati "wydawać ostry dźwięk; pryskać, 
rozpryskiwać się, tryskać, pochodzenia 
dźwkn. Por. pryskać. 

brzask od XVI w. 'przedświt, rozwidnianie 
się, w XVII w. też 'blask, błysk”, stp. XV- 
-XVII w. brzazg 'przedświt”; por. pochodne 
czasowniki: stp. XV w. brzeżdże się Świ- 
ta, od XIV w. brzeżdżyć się świtać, dnieć, 
brzeżdżenie 'brzask, świt”, dial. brzyżdży się 
*zaczyna świtać, dnieje, w XVII w. brzesz- 
czyć się 'Świtać, dnieć. Odpowiada cz. biesk, 
słc. bresk, słwń. dial. bresk (obok tego po- 
staci z dźwięczną grupą spółgłoskową -zg: 
strus. brćzge, r. dial. brezg). Psł. *bresko / 
*brezgy 'przedświt, rozwidnianie się, po- 
czątek świtu, pokrewne lit. breśkis / breśka 
*świtanie, brzask, breksta świt, brekśti 
*świtać, stind. bhrdjate 'błyszczy”, bhrój- 
*błysk. Pierwotne znaczenie 'błyszczenie, 
blask”. 

brzeg od XIII w. 'skraj, krawędź, granica 
czegoś; granica między wodą a lądem, 
dial. *'urwisko, pagórek, wzgórze”, kasz. bieg 


brzemię 


*brzeg, skraj, krawędź”; zdr. brzeżek. Ogsł.: 
cz. bfeh 'brzeg (np. rzeki); stok, zbocze; gra- 
nica, miedza, r. bćreg 'brzeg, skraj, kra- 
wędź; ląd stały”, dial. też 'granica; urwisko; 
stok”, scs. brege 'brzeg, skraj; urwisko, stok, 
zbocze”. Psł. *berge "pagórek, wzgórze, stro- 
mizna, urwisko” > 'skraj, krawędź, granica 
między wodą a lądem”, odpowiada stwniem. 
berg (niem. Berg) 'góra”, por. też awest. ba- 
razah- wzniesienie, góra”, orm. berj 'wznie- 
sienie, wzgórze”. 

brzemię brzemienia od XIII w. 'ciężar, ładu- 
nek”, przen. 'ucisk', w stp. też 'duży tobół 
do noszenia na plecach”, 'naręcze, wiązka” 
(dziś w gwarach), 'nabrzmienie, wstąpić 
w brzemię 'zajść w ciążę”; zdr. brzemiączko. 
Ogsł.: cz. bfime 'ciężar, ładunek, tobół”, 
przen. 'ciężki obowiązek”, r. berómja 'ciężar, 
wielkie naręcze, wiązka, tobół; ciąża, brze- 
mienność”, scs. brómę, -mene 'ciężar, ładu- 
nek”. Psł. *bermę, *bermene "noszenie; cię- 
żar noszony; płód” (dokładny odpowiednik: 
wed. bhdriman- niesienie”), od psł. *bvrati, 
*berg 'brać” (pierwotnie 'nieść”), z przyr. 
*men-; etymologiczne znaczenie 'niesienie, 
noszenie” > 'to, co się nosi”. — Od tego brze- 
mienny, brzemienna 'ciężarna”, brzemienność. 

brzęczeć od XVI w. "wydawać brzęk, dźwię- 
czeć, brzmieć, "wydawać dźwięk cha- 
rakterystyczny dla lotu owadów błonko- 
skrzydłych”, dial. "gadać, paplać, 'warczeć 
(o psie); mruczeć (o kocie); ryczeć (o kro- 
wie, niedźwiedziu)”, kasz. brącec 'brzęczeć; 
marudzić, zrzędzić; wielokr. brzękać / brzą- 
kać, też brzdąkać; jednokr. brzęknąć. Ogsł.: 
stcz. brećeti 'dźwięczeć, r. dial. brjaćdt 
*dźwięczeć; brzdąkać”, ch./s. brećati 'dźwię- 
czeć; brzęczeć (np. o musze); brzmieć, 
huczeć. Psł. *bręćati "wydawać dźwięk, 
dźwięczeć (o przedmiotach metalowych, stru- 
nach instrumentów muzycznych); brzęczeć 
(o owadach)”, czas. pochodzenia dźwkn., 
podstawę stanowiła interiekcja naśladująca 
dźwięk powstający np. przy uderzeniu 
w metalowy przedmiot, por. np. r. bryń!, bg. 
bron-bren!, brom-brom! — Od tego brzęk. 

brzmieć 'być słyszanym, przejawiać się jako 
dźwięk, głos”, "wydawać, wytwarzać dźwięk, 
głos, dźwięczeć, postać z wtórnym -m- rzad- 
ka jeszcze w XV w., przeważająca od XVI w.; 


43 


brzoza 


starsza forma brznieć, brnię 'rozlegać się, da- 
wać się słyszeć, wydawać dźwięk” poświad- 
czona w XV w., wyjątkowa w XVI w., ale 
zachowana do dziś w niektórych gwarach: 
Śl. brznieć / brnieć 'dźwięczeć, szumieć, roz- 
legać się; mruczeć; brzęczeć (o owadach)”, 
kasz. bfńec 'brzęczeć (ale też bimdc / bie- 
mdc brzmieć, szumieć”); z przedr. za- 
brzmieć; wielokr. rozbrzmiewać. Ogsł.: cz. 
brni 'szumi, huczy (w głowie, w uszach), 
stcz. brnóti 'brzęczeć, dźwięczeć, ukr. bry- 
nity, dial. brenity 'dźwięczeć, brzęczeć, szu- 
mieć” (też brymity 'huczeć, grzmieć”), słwń. 
brnóti 'brzęczeć. Psł. *brvneti 'brzęczeć 
(o owadach); wydawać dźwięk, dźwięczeć”, 
czas. pochodzenia dźwkn. 

brzoskwinia od XV w. 'drzewo owocowe 
Persica i jego owoc”, stp. XV w. też brzoskini 
I brzoskinia I brzeskinia, daw. brzoskiew, 
-kwi 'ts. (oboczne postaci broskinia i bro- 
skiew 'brzoskwinia” powstały ze zmieszania 
z odrębnym etymologicznie broskiew 'ka- 
pusta ogrodowa, Brassica oleracea'). Postać 
brzoskwinia jest wtórna, powstała w rezul- 
tacie kontaminacji dwu form stp.: brzo- 
skiew, -kwi i brzoskinia. Por. stcz. bieskev ż 
*brzoskwinia”, słwń. bróskev, -kve ż I breskva 
*brzoskwinia. Psł. *bersky, *berskove, bier. 
*berskovv ż 'brzoskwinia” (w zachsł. też 
*berskyńi, z nawarstwieniem przyr. **yńi 
na postać *bersky). Zapożyczenie ze śrłac. 
pers(ijca 'brzoskwinia” (stąd przejęte też 
stwniem. pfersich, dziś niem. Pfirsich 'ts., 
w którym dopatrywano się nieraz źródła 
wyrazu słow.). Podstawowe znaczenie wy- 
razu łac. 'perska'; brzoskwinię przeniesiono 
do Europy z Persji. Jak sporo innych zapo- 
życzonych nazw roślin, wyraz został przy- 
porządkowany na gruncie słow. do tematów 
na -u- (por. np. bukiew, marchew). 

brzoza od XV w. 'drzewo Betula'; zdr. brzóz- 
ka. Ogsł.: cz. briza, r. bereza, ch./s. breza. 
Psł. *berza 'brzoza”, pokrewne nazwom tego 
drzewa w innych językach ie.: lit. berżas, 
łot. bęrza / bęrzs (bęfzs), stwniem. birihha, 
stind. bhiirja-. Nawiązuje do pie. *b'erag- 
"błyszczeć, biały, pierwotne znaczenie 
*błyszcząca, biała, drzewo nazwano więc ze 
względu na charakterystyczną jasną, błysz- 
czącą korę. — Od tego brzozowy, brzezina. 


brzuch 


brzuch od XIV w., też brzucho od XV w., 
w stp. i dziś w gwarach także żołądek”, 
kasz. biey 'brzuch; górna część bochenka 
chleba”; zdr. brzuszek. Płnsł.: cz. bfich / bri- 
cho, stcz. bruch | biucho, strus. brjucho I 
brjucho. Psł. dial. *bruche / *brucho brzuch”, 
dokładny odpowiednik w celtyckim: cymr. 
bru m [< *b*reuso-] 'brzuch', pokrewne ze 
śrwniem. briische 'guz” (dziś niem. Brausche 
*ts.), od pie. *b'reu-s- 'pęcznieć, obrzmie- 
wać. Pierwotne znaczenie 'to, co jest na- 
pęczniałe, wydęte, wypukłe. — Od tego 
brzuchacz, brzuchaty, brzuszny, wybrzuszyć, 
wybrzuszenie. 

brzydki od XV w. 'bardzo nieładny', stp. 
XV-XVI w. też 'budzący niechęć, obrzy- 
dzenie”, 'przykry, cierpki, kwaśny, surowy”, 
kasz. błedki "brzydki, szpetny; zły, niemo- 
ralny; brudny”; st. wyższy brzydszy. Ogsł.: 
cz. britky ostry”, przen. 'bystry', przest. 
bridky 'odrażający, wstrętny, brudny”, stcz. 
też 'okrutny, sprawiający cierpienie; nie- 
przyjemny, przykry; wstrętny”, r. dial. brid- 
kij I bridkój 'ostry; przenikliwy, chłodny 
(o wietrze); wstrętny, ohydny, obrzydliwy”, 
brydkij | brydkój także 'śmierdzący dy- 
mem, czadem”, scs. bridwk 'ostry', cs. też 
*cierpki; srogi; wstrętny, odrażający”. Psł. 
*brideke 'ostry; cierpki, gorzki, niesmacz- 
ny” > 'wstrętny, odrażający, szpetny, brud- 
ny, z przyr. *-ko nawarstwionym na starszą 
formę psł. *bridv 'ostry, tnący; cierpki, nie- 
przyjemny (w smaku); wstrętny, odrażają- 
cy” (por. słc. dial. brid 'brudny; odrażający, 
wstrętny”, strus. bridyi surowy, srogi, ch. 
daw. brid 'ostry, cierpki, o smaku; surowy, 
srogi; zob. też brzydzić się), archaicznego 
przym. odczas. od psł. *briti 'ciąć czymś 
ostrym” (zob. broić i brzytwa), z przyr. *-de 
(co do budowy por. stp. i dial. szady, zob. 
szadź). Pierwotne znaczenie 'tnący, ostry”, 
z niego rozwinęło się 'cierpki, przykry, nie- 
przyjemny (w smaku)” i dalej "budzący od- 
razę, odrażający, wstrętny, szpetny, brudny”. 
— Od tego brzydota od XVIII w. 'szpetota; 
coś brzydkiego, szpetnego”, utworzone od 
podstawowego przym. fbrzyd < psł. *bride. 

brzydzić się od XV w. 'odczuwać wstręt, od- 
razę) stp. też 'ulegać chorobie morskiej”, od 
XV w. także forma niezwrotna (dziś przest. 


44 


buchać 


i dial.) brzydzić czynić coś wstrętnym, bu- 
dzić wstręt, w gwarach również 'brudzić, 
zanieczyszczać, oddawać kał”; jednokr. 
brzydnąć, obrzydnąć, zbrzydnąć. Ogsł.: cz. 
bridit "psuć, przest. 'niepokoić, przerażać”, 
dial. bFidit se 'odczuwać wstręt, odrazę”, 
ukr. daw. i dial. brydyty 'budzić wstręt, od- 
razę, brydytysja "odczuwać wstręt, odrazę”, 
słwń. bridfti 'ostrzyć. Psł. *briditi, *bridg 
'ostrzyć, 'czynić nieprzyjemnym, wstręt- 
nym, odrażającym, budzić wstręt, odrazę”, 
*briditi sę "odczuwać wstręt, odrazę, czas. 
odprzym. od psł. *bride 'ostry, tnący; cierp- 
ki, nieprzyjemny (w smaku); wstrętny, od- 
rażający” (zob. brzydki). 

brzytwa od XIV w. 'ostry nóż do golenia, 
w XVI w. też 'nóż”, dial. także brzytew ż, 
kasz. bietev / bretva 'brzytwa”. Ogsł.: cz. bfi- 
tva, r. britva, scs. britva. Psł. *britva 'ostry 
przyrząd do cięcia, ostry nóż (np. do ści- 
nania włosów, sierści), nazwa narzędzia 
z przyr. *-tva od psł. czas. *briti, *brvjo ciąć 
(np. włosy, sierść)” (por. r. brit golić, dial. 
*strzyc włosy, sierść, słwń. briti 'golić; 
w polskim czas. podstawowy nie jest po- 
świadczony, zachował się jednak pierwotny 
czas. wielokrotny, zob. broić). 

buchać od XVI w. 'rozprzestrzeniać się 
w sposób gwałtowny; eksplodować; gwał- 
townie wypływać, chlustać, "wykonywać 
nagły ruch, uderzać”, dial. 'bić (o sercu), 
kasz. buxac są 'pysznić się, wynosić się po- 
nad stan; chodzić w ciąży” (też rzecz. buya 
'buta, pycha, zarozumiałość ); z przedr. wy- 
buchać; jednokr. buchnąć (pot. też 'wyko- 
nać gwałtowny ruch, rzucić się, uderzyć; 
ukraść”), wybuchnąć. Ogsł.: cz. bouchat 
*'uderzać, tłuc się, hałasować, buchat 'ts.; 
wybuchać, gwałtownie się rozprzestrzeniać, 
r. buchat "wydawać głośne dźwięki, padać 
z hałasem; wyrzucać, wylewać gwałtownie”, 
słwń. buhati 'uderzać z głuchym odgłosem; 
wybuchać; popychać, szturchać”. Psł. *bu- 
chati "mocno bić, walić, powodując hałas, 
łomotać; gwałtownie rozprzestrzeniać się, 
puchnąć, nabrzmiewać”, czas. pochodzenia 
dźwkn. (por. np. p. daw. bu! 'o odgłosie 
uderzenia w bęben”, ch./s. bi 'o mocnym 
uderzeniu, wystrzale, ryku zwierząt, bi 
'© odgłosie spadania czegoś ciężkiego do 


buczeć 


wody”), pokrewne z łot. batkśćt 'łomotać, 
łoskotać, hałasować, huczeć, stisl. bysia 
"wypływać gwałtownie z wielką siłą”. 
buczeć od XVII w. 'wydawać niski, prze- 
ciągły dźwięk”, pot. 'głośno płakać, beczeć”. 
Ogsł.: cz. bućet 'ryczeć, myczeć”, r. dial. 
bućdt 'huczeć, ryczeć, brzęczeć; głośno 
płakać, wrzeszczeć, ch./s. bućati 'huczeć, 
grzmieć; hałasować, krzyczeć; ryczeć”. Psł. 
*bućati "wydawać niski, przeciągły głos: ry- 
czeć, beczeć, brzęczeć”, pochodzenia dźwkn. 
(oparte na wykrz. bu! naśladującym głos 
wydawany przez zwierzęta, płacz ludzi). 
buda od XV w. "niewielki budynek nie- 
starannie sklecony”, 'nakrycie pojazdu”, stp. 
"chata, szałas, domek; budka targowa, kram; 
nakrycie, kasz. buda 'szałas na polu dla gę- 
si; chałupa, szczególnie stara; buda dla psa; 
nakrycie pojazdu; parasol; muszla ślimaka”; 
zdr. budka. Por. cz. bouda 'buda, szopa, 
budka; schronisko turystyczne; nakrycie 
pojazdu”, pot. "podstęp, pułapka”; z polskie- 
go np. br. budó 'nakrycie pojazdu; daszek 
nad czymś; buda, budka”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. bude (boude) 'szałas, chata”. 
budować od XV w. 'wznosić budowlę, *kon- 
struować co$'; z przedr. dobudować, nadbu- 
dować, odbudować, pobudować, przebudo- 
wać, przybudować, rozbudować, wbudować, 
wybudować, zabudować, zbudować. Por. 
cz. budovati budować; tworzyć” (o pożycz- 
kach z p. zob. budowla). Zapożyczenie ze 
śrwniem. biuden 'budować'. — Od tego bu- 
dowa, budowniczy, budownictwo, budulec; od 
czas. przedrostkowych odbudowa, przebu- 
dowa, rozbudowa, zabudowa; dobudówka, 
nadbudówka, przybudówka; zabudowanie. 
budowła od XVII w. 'to, co zostało wybudo- 
wane, budynek” (nowsze 'budynek wielki, 
okazały”), przest. 'sposób budowania; struk- 
tura, budowa”, daw. 'budowanie, budowa”. 
Zapożyczenie z ukr. budivlja (stukr. *bu- 
dovlja) "budynek; budowanie, budowa” bądź 
br. budótilja 'budowanie; budynek, zabudo- 
wania, obszar zabudowany. Na przejęcie 
wyrazu ze wschsł. wskazuje I epentetyczne 
(w polskim sporadyczne w części przyrost- 
kowej wyrazów, por. grobla, kropla): ukr. 
budivlja, br. budóńlja to nazwy czynności 
(wtórnie skonkretyzowane) z przyr. -ja od 


45 


bujać 


ukr. buduvóty, br. budavdć budować (za- 
pożyczonych z p. budować), z regularnym 
w tych językach rozwojem fonetycznym 
*yj > vl' (zob. też hodowla). P. dial. (z okolic 
Drohiczyna) budowia jest zapewne wyni- 
kiem polonizacji formy wschsł. (zastąpienie 
ruskiego -vla przez rodzime -va). W gwa- 
rach polskich istnieje rodzimy derywat od 
budować, utworzony za pomocą przyr. -nia: 
dial. budownia, kasz. budovńa *budowa, 
budowla, budujący się gmach”. — Od tego 
budowlany. 

budynek budynku od XVII w. '*budowla, 
dom, gmach”, daw. XVI-XVIII w. budunek. 
Zapożyczenie ze śrwniem. *buding 'budo- 
wanie”; z polskiego: ukr. budynok, br. bu- 
dynak budynek, dom”. 

budzić budzę od XV w. 'przerywać czyjś sen, 
*wywoływać stany uczuciowe, ich przejawy, 
związane z nimi reakcje”, w stp. XV w. 'po- 
budzać; z przedr. obudzić, pobudzić, prze- 
budzić, zbudzić; wielokr. -budzać: z przedr. 
pobudzać. Ogsł.: cz. budit, r. budft, ch./s. 
bńditi. Psł. *buditi, *budo "powodować, że 
ktoś czuwa, nie śpi, przerywać komuś sen, 
czas. kauzat. od psł. *bedeti 'nie spać, 
czuwać (cz. bdit 'czuwać; być uważnym, 
ostrożnym, r. bdet 'czuwać, scs. bodeti 
*ts.; w polskim czas. niepoświadczony, ale 
por. związane z nim etymologicznie stp. 
niezbedny 'bezecny, niegodziwy, wstrętny, 
nienawistny, przebrzydły”); najbliższe od- 
powiedniki: lit. bdudyti 'zachęcać, pobu- 
dzać, stind. bodhdyati 'budzi, powoduje 
czujność. Od pie. *b'eud'- 'czuwać, nie 
spać, uważać”. — Od tego budziciel, budzik, 
pobudzić, pobudzony. Por. pobudka. 

buhaj od XVII w. 'samiec rozpłodowy bydła 
domowego”. Zapożyczenie z ukr. buhaj 'byk” 
(por. r. bugaj 'ts..), przejętego z kolei z języ- 
ków tureckich: tatar. buga 'byk', tur. bośa 
*ts., sttur. buqa 'ts. (wyraz ostatecznie po- 
chodzenia dźwkn.). 

bujać od XIV w. 'unosić się w powietrzu, fru- 
wać, latać”, 'korzystać z całkowitej swobo- 
dy, wałęsać się, biegać swobodnie”, 'bujnie, 
wysoko rosnąć, '*kołysać, huśtać, chwiać, 
*zmyślać, kłamać, oszukiwać, stp. 'przekra- 
czać miarę, szaleć, broić, hulać; z przedr. 
pobujać, wybujać. Ogsł.: cz. bujet 'bujnie, 


bujny 


silnie rosnąć, rozrastać się, stcz. bujeti / 
bujeti też zachowywać się w sposób nie- 
skrępowany; awanturować się” r. dial. bu- 
jdt 'rosnąć, wyrastać, rozwijać się, ch./s. 
bujati 'obficie, silnie rozrastać się; podnosić 
się (o wodzie); nabrzmiewać, puchnąć”. Psł. 
*bujati stawać się silnym, gwałtownym, 
gwałtownie się rozrastać; zachowywać się 
gwałtownie”, czas. odprzym. od psł. *bujb 
"nadmiernie, silnie rosnący, potężnie rozwi- 
nięty, rozrośnięty, silny, potężny, gwałtow- 
ny, szalony” (zob. bujny). — Od tego bujak, 
bujda. 

bujny od XIV w. 'obficie rozrastający się, od- 
znaczający się rozmachem, pełen sił żywot- 
nych, stp. "przekraczający pewną miarę, 
zuchwały, pyszny, w XVI w. 'rozhukany, 
gwałtowny, niepohamowany”. Ogsł.: cz. buj- 
ny 'bujny; jurny, tryskający zdrowiem, siła- 
mi; swawolny, rozpustny', r. bujnyj 'silnie 
rozrośnięty, obfity; gwałtowny, nieposkro- 
miony”, ch./s. bizjan 'bujny; pełen sił żywot- 
nych, jurny; pyszny, okazały”. Psł. *bujone 
*nadmiernie, silnie rosnący, potężnie rozwi- 
nięty, rozrośnięty, silny, potężny, gwałtow- 
ny, młodsza postać (z nawarstwionym 
przyr. *-vnv) od psł. przym. *buje 'ts.; sza- 
lony” (ukr. daw. buj / buij "porywczy, gwał- 
towny, rozhukany; nierozsądny, głupi, scs. 
bui 'głupi, nierozsądny ; w polskim zacho- 
wane prawdopodobnie tylko w stp. nazwie 
osobowej Buj z XV w.). — Od tego bujność. 

buk od XIV w. 'drzewo Fagus”. Ogsł.: cz. buk, 
r. buk, ch./s. bik. Psł. *bukv 'buk', które jest 
wtórną postacią nazwy drzewa w rezultacie 
przekształcenia pierwotnego psł. *buky ż 
*'buk” (zob. bukiew), ze zmianą rodzaju i de- 
klinacji przez analogię do innych nazw 
drzew rodzaju męskiego typu dąb, grab, 
wiąz. — Od tego bukowy, buczyna. 

bukiew bukwi ż od XIV w. 'owoc buku, 
w stp. XV w. też bukwa, dial. bukwia. Ogsł.: 
stcz. bukev 'buk; owoc buku, ukr. dial. 
bukva | bukov '©owoc buku, ch./s. biikva 
*buk', scs. buky, bukove 'litera'. Psł. *buky, 
*bukove, bier. *bukovv 'buk i jego owoc, za- 
pożyczenie z germ. *bókó (lub *bóks), por. 
stwniem. buohha 'buk', stang. bóc 'ts., 
stnord. bók 'buk, laseczka bukowa; książka”, 
goc. bóka 'litera'. Zob. buk. 


46 


bura 


bulgotać od XIX w., w XVIII w. bulkotać. 
Czas. intensywny z przyr. -ota- pochodze- 
nia dźwkn. (od bul-bul naśladującego od- 
głos przelewanego lub gotującego się pły- 
nu). Por. r. biślkat 'bulgotać, chlupotać”. 

bułka od XV w. 'rodzaj białego pieczywa”, od 
XVI w. buła 'chleb biały, okrągły, duży”, 
dial. 'bochen' (dziś buła rozumiane jako 
wtórne zgr. od bułka); por. stp. XV w. bu- 
łarnia 'piekarnia”. Por. słc. dial. bulka 'buł- 
ka, r. bulka *biały pszenny chleb”, bg. dial. 
bulka 'podłużny chleb”. Prawdopodobnie 
tożsame z p. buła 'okrągła bryła, zgrubie- 
nie”, dial. też kula; nabrzmiałość, gruczoł; 
guz; wrzód; huba drzewna”, kasz. buła 'stę- 
por drewniany w postaci buławy do uciera- 
nia ziemniaków”, bułka 'cegła torfw, por. 
też cz. boule ż "kuliste zgrubienie, narośl, 
guz, dial. buła też kłęby dymu, r. dial. bul- 
ka 'okrągły kamień, głaz; ziemniak”, słwń. 
bńla 'obrzmienie, guz”. Psł. *bula (/ *bula) 
*'obrzmienie, coś kulistego, okrągłego”, od- 
powiada łot. baule "wiązka, stwniem. ba- 
lia (dziś niem. Beule) 'guz, obrzmienie”, 
szwedz. bulle 'chleb, bułka”, łac. bulla 'bań- 
ka na wodzie; bąbel, pęcherzyk; narośl, wy- 
pukłość” (stąd franc. boule 'kula, gałka; 
okrągły chleb”); wyraz pokrewny z buchać 
(zob.). Znaczenie 'okrągłe pieczywo” rozwi- 
nęło się ze starszego 'coś okrągłego”. 

bunt 'wystąpienie przeciwko władzy, rozru- 
chy; sprzeciw, protest, opór”, daw. od XVI w. 
najpierw w znaczeniu 'przymierze, zwią- 
zek”, wtórnie 'zmowa, spisek przeciwko ko- 
muś”, z tego z kolei dalsze znaczenia 'po- 
wstanie, rozruchy (wywołane przez zmowę, 
przez spiskowców)” i 'opór, sprzeciw”. Por. 
cz. bunt 'układ, umowa; spisek, sprzysięże- 
nie, rzadko 'powstanie, bunt. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. bund *związek” (dziś niem. 
Bund m 'związek, sojusz, przymierze, ko- 
alicja”), od niem. binden 'wiązać. — Od te- 
go buntować 'namawiać do buntu, podbu- 
rzać (stp. XV w. tylko buntowanie 'bunt, 
rozruchy, w XVI w. buntować się 'sprzy- 
mierzać się”), buntownik, buntowniczy. 

bura od XVIII w. 'ostre napomnienie, na- 
gana, wymówki”, wtórna postać od burka 
*ciężka nagana, pojętego jako rzecz. zdrob- 
niały (por. też bary, zob. bark), podczas gdy 


burak 


jest to rzecz. odczas. od burczeć 'gderać, 
zrzędzić” (zob.). 

burak od XVIII w. 'roślina uprawna Beta 
vulgaris, w XVII w. buraki mn 'potrawa 
z korzeni lub młodych liści buraka”, dial. też 
borak '*burak'; zdr. buraczek. W stp. XV w. 
borak I burak 'ogórecznik, Borago offici- 
nalis”. Por. cz. burak (daw. bordk | bordg) 
"burak, pot. 'orzeszek ziemny”; z polskiego 
np. ukr. burjdk (dial. burdk), daw. borjdk 
*burak”. Prawdopodobnie przeniesienie na- 
zwy ogórecznika borak (borag) ! burak po 
zarzuceniu jego uprawy na całkiem inną 
roślinę, Beta vulgaris; przyczyną przenie- 
sienia nazwy mogło być podobne zastoso- 
wanie obu roślin, używanie ich do przy- 
rządzania takich samych potraw (sałatek). 
Nazwa ogórecznika zapożyczona ze śrłac. 
borago (borrago) 'Borago officinalis” lub 
z wł. borragine 'ts.; -u- w postaci burak 
zapewne przez wtórne skojarzenie z przym. 
bury (zob.). — Od tego buraczany. 

burczeć od XVII w. 'wydawać terkotliwy 
dźwięk, kruczeć (w brzuchu)”, pot. 'gderać, 
zrzędzić”; jednokr. burknąć. Płnsł.: dł. bur- 
caś hałasować; głośno warczeć, r. burćdt 
*mamrotać; mruczeć, warczeć; mruczeć 
w jelitach. Psł. dial. *burćati "wydawać 
głuche, głębokie dźwięki, warczeć, kruczeć, 
szemrać, szumieć, bulgotać, mamrotać, po- 
chodzenia dźwkn. Por. bura. 

burda 'awantura', w XVI w. 'rozruch, zwada, 
"walka, wojna, zapasy, 'ciężar, brzemię, 
juki. Por. cz. arch. burda 'zwada, niepo- 
kój; niespokojny człowiek”, burdovati 'prze- 
jeżdżać się, jeździć konno (jak rycerz)”, 
słc. burda 'drażliwy człowiek”; z polskiego 
zapewne stukr. XVI w. burdy mn '*zwady, 
walki(?), dial. burda 'zwada, bójka, awan- 
tura, 'rodzaj zabawy dziecięcej”, br. daw. 
burda 'awantura. Zapożyczenie ze stcz. 
burda 'zwada, walka, co prawdopodobnie 
ze stwniem. biuhurt / behurt 'gra rycerska” 
(przejętego z kolei ze stfranc. behort / be- 
horder 'ts.'). 

bury od XV w. 'ciemnoszary o brunatnym 
odcieniu, w gwarach 'brązowy, brunatna- 
wy; brunatnoszary; szary, popielaty, ciemno- 
popielaty; pstrokaty, szarobrązowy”. Płnsł.: 
słc. dial. bury 'ciemnoszary, popielaty”, strus. 


47 


burzyć 


od XII w. buryi 'ciemnoszary (o maści koń- 
skiej), r. buryj brunatny”. Prawdopodobnie 
wczesne zapożyczenie orientalne, por. np. 
tur. bur 'rudawy, lisowaty”, pers. bór 'rudy; 
lis, mong. biiriij 'o ciemnej barwie”, bur / 
bor 'szary, ciemny”. Do polskiego przejęte 
zapewne za pośrednictwem ruskim. 

burza od XIV w. 'gwałtowne zakłócenie rów- 
nowagi atmosferycznej”, kasz. buła 'burza”. 
Ogsł.: cz. boufe ż, r. burja, scs. burja. Psł. 
*bufa [< *bur-ja] 'burza”, od psł. *buriti (zob. 
burzyć) z przyr. *ja. — Od tego burzliwy. 

burzyć od XV w. 'obracać w ruinę, rozwa- 
lać, niszczyć”, powodować kłębienie się, wi- 
chrzenie się; mącić, bełtać (płyn), 'czynić 
niespokojnym, podburzać, od XVI w. 'ko- 
łatać, stukać, dobijać się (dziś dial. burzyć 
i burzyć się 'stukać, kołatać, walić, dobi- 
jać się, np. do drzwi; hałasować”), daw. od 
XVI w. burzyć kogo 'zwalczać; burzyć się 
*być wyprowadzonym ze stanu równowagi, 
gwałtownie falować, kłębić się, przen. 'de- 
nerwować się; buntować się”, też 'fermen- 
tować, musować”; kasz. butec 'podburzać, 
bufćc są 'pienić się (0 morzu); buntować 
się; z przedr. oburzyć, wzburzyć. Ogsł.: cz. 
bouFit 'grzmieć, szaleć (o burzy, wichrze); 
stukać, hałasować; gwałtownie się poru- 
szać”, ukr. buryty 'wzburzać, buntować, pod- 
burzać; oburzać, reg. 'rozwalać, niszczyć, 
rujnować, słwń. buriti 'szaleć, srożyć się 
(np. o wichrze, wodzie, przen. o uczuciach)”. 
Psł. *buriti 'grzmieć, huczeć, szaleć, hałaso- 
wać, prawdopodobnie prapokrewne z łac. 
furó, furere *szaleć, srożyć się, szumieć, hu- 
czeć, gr. phyró "zmieszać, wprowadzić w za- 
mieszanie, powikłać”, stind. bhurdti 'szybko 
się poruszać, drgać, trzepotać, podstawą 
była prawdopodobnie pie. pochodna baza 
*b:(e)u-r-; struktura i semantyka psł. *buri- 
ti sugeruje, że był to pierwotny czas. kauzat. 
(jednak w materiale słow. nie ma śladów 
oczekiwanego czas. podstawowego z rdze- 
niem fber-). Znaczenie 'obracać w ruinę, 
rozwalać, niszczyć, właściwe też stp. XVI w. 
borzyć 'niszczyć, obalać, obracać w ruinę, 
pustoszyć, stp. oborzyć XV-XVI w. *zbu- 
rzyć, zniszczyć, powstało przez mieszanie 
kontynuantu psł. *buriti z kontynuantem 
odrębnego, przedrostkowego czas. *ob-oriti 


but 


*obalić, powalić” (por. np. ch./s. obóriti 
*obalić, zwalić, przewrócić”, z innym przedr. 
np. r. razorft 'zrujnować, spustoszyć, znisz- 
czyć”); stp. postać borzyć powstała w rezul- 
tacie mylnej deprefiksacji (ob-orzyć pojmo- 
wane jako o-borzyć). 

but od XVI w. 'wierzchnie okrycie stopy”, stp. 
XV w. bot, rzadziej but 'ts., kasz. bót 'but, 
trzewik”. Pierwotna postać bot prawdopo- 
dobnie zapożyczona ze stcz. bot 'but* (prze- 
jętego z kolei z franc. botte, daw. bot 'but'). 
Wtórna postać but przez skojarzenie z czas. 
obuć (zob.) i pochodnymi obucie, obuwie. 

buta od XV w. 'zbytnia pewność siebie, har- 
dość, pycha, wyniosłość, od tego stp. od 
XIV w. bucić się 'pysznić się, unosić się py- 
chą, butą. Rzecz. odczas. od psł. *butćti 
*wzdymać się, puchnąć, nabrzmiewać, pęcz- 
nieć” (r. dial. butet 'nasiąkać wilgocią, pęcz- 
nieć; grubieć, tłuścieć; bujnie rosnąć, por. 
butwieć). Znaczenie 'hardość, pycha” wtór- 
ne, powstało z wcześniejszego 'napęcznie- 
nie, nadęcie się” (por. nadęty 'taki, który się 
nadął” > *zarozumiały, pyszałkowaty”, zob. 
dąć). — Od tego butny. 

butwieć butwićje od XVI w. 'murszeć, gnić, 
psuć się, w XVII w. zbutniały *zbut- 
wiały, zgniły, stp. od XVI w. botwieć 
(w XV w. zbotwiały 'spróchniały, zbutwia- 
ły”), w XVII w. bótwieć; z przedr. zbutwieć. 
Odpowiada r. dial. butvćt 'psuć się, gnić, 
ukr. dial. butvity 'psuć się, gnić, próchnieć, 
poza tym pokrewne z r. dial. butćt 'na- 
siąkać wilgocią, pęcznieć; grubieć; silnie, 
bujnie rosnąć, ukr. dial. butity 'gnić, próch- 
nieć; kipieć, wrzeć; burzyć się, fermento- 
wać, bg. dial. buteja 'więdnąć, schnąć, 
butel "pusty, wydrążony; zbutwiały”. Psł. 
*butveti / *buteti 'wzdymać się, puchnąć, 
nabrzmiewać, pęcznieć” > 'rozkładać się, 
gnić, próchnieć, łączone z psł. *butati 'bić, 
uderzać” (np. słwń. butati 'uderzać ), czas. 
pochodzenia dźwkn. Znaczenie 'murszeć, 
gnić, psuć się” jest wtórne, rozwinęło się ze 
*wzdymać się, nabrzmiewać, pęcznieć”. 

buzia od XVIII w. 'usta, twarz”, zdr. buźka, 
dać buzi pocałować”, też buziak, buziaczek. 
Wyraz przeniesiony z języka dziecięcego, 
podobnie jak bg. buza 'policzek”, rum. buzd 


48 


byk 


*warga, alb. buze 'ts., niem. Buss 'poca- 
łunek”, lit. bic! 'odgłos przy pocałunku, 
wszystkie oparte ostatecznie na dźwkn. 
rdzeniu bu-, oddającym odgłos przy cało- 
waniu. 

by od XIV w. sp. 'aby'. Ogsł.: cz. by, r. by, 
ch./s. bi. Pierwotnie forma 3. osoby pj ao- 
rystu *by [< b'at] (por. np. stind. dbhit) 
od czas. *byti (zob. być): stp. by 'był', scs. 
by 'ts., wtórnie używana do tworzenia try- 
bu warunkowego zamiast pierwotnego *bi 
(w polskim enklityczna cząstka składowa 
form trybu warunkowego by i z końców- 
kami osobowymi bym, byś, byśmy, byście), 
a także w funkcji spójnika. Por. aby, oby, 
żeby (zob. że). 

być od XIV w. Ogsł.: cz. byt, r. byt, scs. byti. 
Psł. *byti 'istnieć, żyć; być obecnym, prze- 
bywać, znajdować się; zdarzyć się, stać się, 
odbyć się, dokładny odpowiednik lit. bati 
*być; stawać się, odbywać się, zdarzać się; 
znajdować się; żyć, łot. but 'być, por. też 
stind. bhdvati 'powstaje, staje się, jest”, gr. 
phyó 'wytwarzać, wydawać, wypuszczać; 
rodzić, wydawać na świat”, łac. fui byłem”, 
od pie. *bku- (/ *beu(e)-) 'rosnąć, dojrze- 
wać > 'stawać się, być. O poszczególnych 
nieregularnych formach gramatycznych zob. 
bądź I, będę, jestem, są, por. też by. Zob. tak- 
że bawić, bywać, zbyć. 

bydło od XIV w. 'zwierzęta domowe, stp. 
też 'posiadłość, "żywot, por. pochodny 
czas. stp. XIV-XVI w. bydlić "mieszkać, za- 
mieszkiwać, przebywać, żyć. Zachsł.: dł., 
gł. bydło 'mieszkanie', cz. bydlo 'byt, życie, 
utrzymanie; mieszkanie, domek”, słc. bydlo 
*mieszkanie, siedziba, dom; majątek”. Psł. 
dial. *bydlo "miejsce pobytu, zamieszkania, 
z suf. *-dlo (p. -dło) od psł. *byti (zob. być). 
Polskie znaczenie 'zwierzęta domowe" jest 
wtórne, rozwinęło się z 'posiadłość, mają- 
tek” < 'miejsce pobytu, zamieszkania. — 
Od tego bydlę, bydlątko, bydlęcy, bydlak. 

byk od XIV w. 'samiec krowy i większych 
zwierząt parzystokopytnych'; zdr. byczek. 
Ogsł.: cz. byk, r. byk, bg. bik. Psł. *byke 
*byk', rzecz. odczas. (nazwa działacza) od 
psł. dźwkn. czas. *bykati 'ryczeć” (por. stp. 
XV w. byka 'ryczy', stcz. bykati 'pokrzyki- 


byle 


wać na kogoś, ryczeć ), pierwotnie 'ten, kto 
ryczy”. — Od tego byczy, byczyć się, byczys- 
ko, bykowiec. 

byle od XVI w. sp. 'aby tylko, choćby tylko, 
gdyby tylko”, od XIX w. też part. występują- 
ca przed rzeczownikiem, zaimkiem 'lada; 
lada jaki, jakikolwiek, lichy, pośledni” (np. 
byle kto, byle co, byle jak, byle drobnostka), 
kasz. bele sp. 'byle, żeby tylko, w jakikol- 
wiek sposób”, przysł. 'byle, lada. Sp. by 
(zob.) z dodanym stp. spójnikiem przeciw- 
stawnym le 'ale, jednak, tylko” (w stp. i dziś 
w dial. kasz. w starszej funkcji jako part. 
wzmacniająca le, por. ale); od tego byleby. 

bylina od XVII w. (nazwa osobowa Bylina od 
XIV w.) 'roślina trwała, 'łodyga, źdźbło”, 
dial. 'bylica, Artemisia vulgaris, byliny mn 
'nać ziemniaczana”. Płnsł.: cz. bylina 'roś- 
lina, ziele”, r. bylina 'źdźbło trawy, traw- 
ka, bylina 'rośliny: bylica polna, Artemi- 
sia campestris; Scoparia. Z przyr. -ina od 
psł. *bylb ż 'roślina, ziele, trawa” (stp. XV- 
-XVI w. i dziś dial. był ż 'łodyga kwiatu, 
rośliny; roślina, ziele, słc. byl ż 'łodyga, 
źdźbło”, r. dial. był ż 'źdźbło trawy, traw- 
ka”, słwń. bil ż 'źdźbło”), rzecz. podstawowy 
utworzony za pomocą przyr. *-» od imie- 
słowu *byl» (p. był jako forma czasu prze- 
szłego od być, też uprzymiotnikowione by- 
ły) od psł. *byti, przy czym znaczenie 
*roślina, ziele” nawiązuje do pierwotnego 
znaczenia czas. 'rosnąć, dojrzewać (zob. 
być). Od tej samej podstawy bylica "roślina 
Artemisia vulgaris” (od XIII w., stp. XV- 
-XVI w. też 'wrotycz, Tanacetum vulgare', 
w XV w. wielka bylica 'złocień, Chrysan- 
themum parthenium'). 

bystry od XV w. 'prędki, szybki, wartki, rą- 
czy; szybko się orientujący, wnikliwy, zdolny, 
sprytny; ostry (o zmysłach)”, stp. 'gwałtow- 
ny, szybko płynący”, w XVI w. 'zapalczywy, 
niepohamowany; żywotny, pełen sił wital- 
nych”, dial. też *'zuchowaty, dzielny (o czło- 
wieku)”, 'ostry (o mrozie)”, 'jasny, jaskrawy; 
ładny, kolorowy, różnokolorowy”; st. wyższy 
bystrzejszy. Ogsł.: cz. bystry 'szybki, żwawy, 
ruchliwy; rwący (o wodzie); ostry (o zmys- 
łach); pojętny, zdolny, przenikliwy”, r. bys- 
tryj 'szybki, prędki, gwałtowny; żwawy, 


49 


bzyczeć 


zwinny; pojętny”, scs. bystra 'szybki, żwawy; 
pojętny”. Psł. *bystre [< *bysre < *b'ius-ro-] 
(z wstawnym, nieetymologicznym -t- roz- 
bijającym grupę spółgłoskową *sr > *str) 
*szybko, wartko płynący (o wodzie); szybki, 
prędki”, archaiczny przym. odczas. z przyr. 
*-re (por. mądry, mokry, stary), prapokrew- 
ny wyrazom germ.: stisl. bysia "wypływać 
gwałtownie”, fryz. biusen 'gwałtownie napie- 
rać, szumieć, huczeć, bausterig 'burzliwy”, 
szwedz. busa 'wypaść, wybiec'. Pierwotne 
znaczenie 'gwałtownie, szybko płynący”. — 
Od tego bystrość. 

byt od XIV w. 'całokształt życia, istnienie, 
życie; warunki materialne, podstawa egzy- 
stencji, utrzymanie”, stp. XV w. 'mieszka- 
nie, przebywanie, w XVI w. 'miejsce po- 
bytu. Płnsł.: cz. byt "mieszkanie, kwatera; 
egzystencja, życie”, stcz. też "podstawa, isto- 
ta, natura, r. byt 'życie, sposób życia, wa- 
runki życia”. Psł. dial. *byte 'istnienie, życie, 
bytowanie”, rzecz. z przyr. *-re od psł. czas. 
*byti (zob. być), por. stind. bhiitó-m 'istota, 
istnienie”, stisl. bud ż 'mieszkanie. — Od 
tego bytowy, bytować, bytowanie, bytność. 

bywać od XIV w. 'być często, przebywać; 
zdarzać się; odwiedzać kogoś”; z przedr. do- 
bywać, nabywać, odbywać, przebywać, przy- 
bywać, zbywać. Ogsł.: cz. bywat, r. byvdt, 
scs. byvati. Psł. *byvati 'być wielokrotnie, 
często, bywać”, czas. wielokr. od psł. *byti 
(zob. być), por. lit. buvóti 'bywać, często 
być, przebywać”. — Od tego bywały, bywa- 
lec, bywalczyni. Zob. też obywatel. 

bzdura od XVIII w. 'brednia, głupstwo, non- 
sens; rzecz niepoważna, głupia, błahostka”, 
daw. 'człowiek mówiący brednie, głupstwa”. 
Pejoratywny rzecz. od bździeć (zob.), po- 
świadczonego też w znaczeniu "mówić głup- 
stwa, z przyr. -ura. — Od tego bzdurny, 
bzdurzyć. 

bzik od XIX w. 'lekki obłęd, mania, dziwac- 
two”, 'dziwak, oryginał”, dial. kasz. 'giez”. 
Por. cz. bzik 'szaleństwo”, słc. bzik 'szybka 
ucieczka. Rzecz. odczas. od bzikać (zob. 
bzyczeć). — Od tego bzikować, bzikowaty, 
zbzikować, zbzikowany. 

bzyczeć wydawać bzyk”; wielokr. bzykać; 
jednokr. bzyknąć; daw. XVIII w. także bzi- 
kać 'brzęczeć (o owadzie)”, 'syczeć (o palą- 


bździeć 
cym się prochu)”, dial. 'nucić dzieciom do 
snu” (w tym znaczeniu również gwarowe 
bziukać). Ogsł.: cz. bzićet 'brzęczeć, bzy- 
kać, bzikat 'brzęczeć; gzić się (o bydle)”, 
ukr. dial. bzyćdty 'brzęczeć, bzykać”, słwń. 
bzikati 'strzykać cieczą, tryskać; brzęczeć; 
gzić się”. Psł. *bozićati / *bezyćati, *bvzikati 
I *bezykati 'brzęczeć, bzykać (o owadach)”, 
czas. pochodzenia dźwkn., oparty na interi. 
naśladującej dźwięk wydawany przez lecące 
owady, por. np. p. bz! bzz!, dł., byz! bz!, 
bg. baz! 


50 


cacko 


bździeć bździ od XIV w. 'pedere, puszczać 
wiatry”, dial. bździeć / bździć 'wydalać gazy 
z jelit” też "mówić głupstwa, roznosić plot- 
ki. Ogsł., z wahaniem nagłosowego b- / p-: 
cz. dial. bzdft, r. bzdćt, ch./s. bazdjeti, dial. 
pozditi, słwń. pezdćti. Psł. *pvzdćti (wtórnie 
*bvzdeti, z udźwięcznieniem na odległość 
p - zd > b- zd) 'pedere', pokrewne lit. bez- 
deti, bezdń, łac. pedó [< *pezdó], gr. bdćó 
[< *bzdeó], z pie. *pes-de/o- od czasowniko- 
wego pierwiastka *pes- 'pedere'. — Od tego 
bździna, bździoch. 


c 


cacanka od XVIII w. 'obietnica niepoważna, 
na której spełnienie nie można liczyć” (obie- 
canka cacanka również w gwarach), 'rzecz 
miła, przyjemna”, daw. XVIII w. 'pieszczoty, 
umizgi, przymilania”, dial. śl. też ciacianka 
'gatunek gruszek” i frazeologizm zachcian- 
ki-ciacianki. Por. ukr. cjacjinka 'rzecz mi- 
ła, przyjemna”, br. cacdnka 'ts.. Od cacany 
'dobry, ładny, miły, grzeczny”, daw. 'piesz- 
czony” (zob. cackać), z przyr. -ka. 

cackać od XVIII w. 'pieścić, bawić, pot. cac- 
kać się / ciaćkać się 'obchodzić się z kimś, 
czymś czule, delikatnie, ostrożnie”, 'pieścić 
się, "poświęcać wiele czasu na wykonanie 
czegoś, marudzić”, w gwarach w takich zna- 
czeniach cackać (się) / ciaćkać (się) I ceckać 
I ciećkać (ciaćkać też 'dbać o mieszkanie, 
ozdabiać je; brudzić; chodzić po wodzie, 
chlupiąc; mówić bez sensu”, ciaćkać się 'cho- 
dzić po błocie, bawić się, chlupiąc, paćkać 
się”), kasz. ceckac są (ćećkac są) I tackovac są 
"zachowywać się jak dziecko”; daw. XVIII w. 
też cacać pieścić, cacać się 'pieścić się”, 
dial. także ciaciać 'pieścić”, ciaciać się 'pie- 
ścić się; droczyć się; zajmować się błahymi 
rzeczami” (od tego cacany, w gwarach rów- 
nież ciaciany "dobry, ładny, miły, grzeczny”, 
daw. XVIII w. też 'pieszczony”). Por. cz. ca- 


cat / ćaćat 'pieścić, ćaćany 'ładny, miły, 
piękny”, cackat / ćaćkat 'pieścić, bawić”, ukr. 
dial. cjacjdtysja "bawić się”, cjaćkatysja 'ba- 
wić się; cackać się”, słwń. ćaćljdti "pieścić, 
ćacćkati / ćećkdti 'bazgrać, robić kleksy”, 
dial. cdcati "pieścić, rozpieszczać. Od po- 
chodzących z mowy dzieci caca, cacy i ich 
wariantów (zob. cacy i cacko). Postać cackać 
(i jej odmianki) to pierwotnie zapewne 
zdrobniały czas. od cacać (z przyr. -k-, por. 
np. słc. beżkat 'biegać” / beżat, zob. bieżeć), 
na który nawarstwił się czas. odrzecz. od 
cacko i jego wariantów (zob. cacko). 

cacko od XVI w. (w XVI w. też czaczko) 
*zabawka dziecinna, 'przedmiot artystycz- 
nie, precyzyjnie wykonany, świecidełko, 
błyskotka; ozdoba choinkowa, stp. XV w. 
czacz 'nagroda za zwycięstwo w biegach”, 
w XVI-XVII w. 'drobne przedmioty rzuca- 
ne jako dar w tłum, XVI-XVIII w. czaczo 
(w XVIII w. też caco) 'zabawka dziecinna, 
błyskotka; osoba wyelegantowana, piękniś, 
daw. też cacka 'zabawka dziecinna, błys- 
kotka; pieszczoch, pieszczoszka, czaczek 
*zabawka dziecinna”, dial. cacko | czaczko 
*rzepka (w kolanie)”, ciaćko 'coś ładnego, 
miłego, ozdobnego: zabawka, ozdoba, bibe- 
lot, obrazek, haft, kwiatek”, 'figlarz, żartow- 


cacy 


niś; strojnisia, 'grzecznie, ładnie, kasz. 
ćaćko 'skorupa rozbitego naczynia, szkło, 
służące dziecku jako zabawka, "rzepka 
(w kolanie)”, cacko 'zabawka, ćacka 'osoba 
zachowująca się jak dziecko”. Por. słc. ća- 
ća 'rzecz piękna, coś ładnego” (dial. ćać 
*ozdóbka'”), cacka 'Świecidełko, zabawka”, 
dial. ćaćko 'zabawka”, r. cdca (dial. też cjd- 
cja) 'zabawka; posłuszne dziecko”, dial. '0z- 
dóbka”, cacka 'zabawka dziecinna”, dial. cóc- 
ki mn 'skorupy rozbitego naczynia, cćcja / 
ćeća / ćććja *zabawka dziecinna”, słwń. ćdća 
*zabawka dziecinna, błyskotka”, ćdcka (też 
cićka in ćaćka) 'drobiazg, drobnostka”, ćeća 
*lalka'. Wyraz z mowy dzieci, urzeczowni- 
kowione wyrazy typu caca (i jego warianty, 
zob. cacy), na które nawarstwiły się pochod- 
ne rzeczowniki od cacać, cackać i ich od- 
mianek (zob. cackać). 

cacy od XVIII w. i dial. też caca (w gwarach 
także ciacia / ciaci) w funkcji nieodm. 
przym. 'dobry, przyjemny, ładny” i przysł. 
*dobrze, przyjemnie, ładnie”, dial. cacy rów- 
nież 'coś ładnego, używanego do zabawy, 
zabawka”. Por. słc. caca / ćeće / ćeći nieodm. 
*ładny, piękny; coś pięknego”, ukr. dial. ćića 
nieodm. 'ładny, cacy”, też 'coś ładnego, za- 
bawka; kwiat. Wyraz z mowy dzieci z cha- 
rakterystycznym podwojeniem sylaby (jak 
np. lala, zob. lalka, a także mama, tata); dla 
takich wyrazów typowa jest zmienność, 
różnorodność postaci głosowej. Podobne 
wyrazy występują także w innych językach, 
por. np. lit. caca 'lalka, zabawka”, caca! 'coś 
ładnego, ładna rzecz”, cicas 'błyskotka, za- 
bawka”, łot. caća / cacis / ćaćis / ceci | ceca(s) 
*szmatki, gałganki”. Zob. cackać, cacko. 

całkiem od XVI w. przysł. 'zupełnie, cał- 
kowicie, doszczętnie”, daw. też 'w całości, 
w stanie nienaruszonym, nieuszkodzonym”. 
Por. cz. celkem 'razem, w sumie; w przybli- 
żeniu, prawie”, arch. 'całkowicie, zupełnie”, 
r. dial. celkóm / cćlkom 'w całości; całko- 
wicie, zupełnie, ukr. cilkóm *w całości; 
w pełni, całkowicie, zupełnie”, br. calkam 
I calkóm *w całości; całkowicie, zupełnie”. 
Pierwotny narz. pj od p. daw. (i dial.) całki 
"niepodzielny, całkowity, nie cząstkowy, zu- 
pełny”, któremu odpowiadają gł. cyłki, słc. 


51 


capać 


celky, bg. dial. cćlki; jest to zdrobnienie 
z przyr. -ki (< *-%kv) od przym. cały (zob.). 
Od tego całkowity. 

całować od XIV w. 'dotykać wargami (dla 
wyrażenia uczuć); z przedr. pocałować, 
ucałować. Ogsł.: cz. celovat 'całować”, r. ce- 
lovdt 'ts., scs. cólovati "witać, pozdrawiać”. 
Psł. *celovati 'pozdrawiać, witać” > 'pozdra- 
wiać, witać, wyrażać przyjaźń przez doty- 
kanie kogoś wargami”, czas. odprzym. od 
psł. *cele 'zdrowy” (zob. cały). — Od tego 
całus; od czas. przedrostkowego pocałunek. 

cały od XIV w. (stp. też cał) "wszystek, pełen, 
zupełny”, 'jedyny, wyłączny”, 'duży, znacz- 
ny, wielki, 'nienaruszony, nieuszkodzony, 
niezniszczony; zdrowy, żywy”, jednolity, 
niepodzielny”, 'doskonały, bez zarzutu”, dial. 
też 'istny, prawdziwy, czysty”, kasz. całi 'ca- 
ły, wszystek, zupełny, całkowity, nienaru- 
szony”. Ogsł.: cz. cely 'cały”, r. cełyj 'cały, 
całkowity”, scs. cele 'cały, zdrowy”. Psł. *celo 
[< *kailu-]| 'obejmujący wszystkie części 
składowe, nienaruszony, wszystek, pełny, 
zupełny; zdrowy; prawdziwy”, odpowiada 
goc. hails, stwniem. heil *zdrowy, cały”, por. 
też stpr. pochodne kailustikan 'zdrowie', 
z pie. *kai-lo- / *kai-lu- 'zdrowy, nieuszko- 
dzony, nienaruszony”, — Od tego calutki, 
caluteńki; całość (— całostka). Zob. też cał- 
kiem, całować, ocaleć, ocalić. 

cap od XV w. 'baran lub kozioł (zwłaszcza 
stary lub wykastrowany)”, przen. 'człowiek 
brodaty; człowiek głupi”, dial. (wyjątkowo 
też czap) 'kozioł; samiec kozicy; baran; sa- 
miec sarny”, 'grzywka; zwyrodniały owoc 
śliwy”. Por. w znaczeniu 'kozioł” cz. dial. 
cap, słc. cap, ukr. cap, ch. dial. czak. cap, 
słwń. cap; też w innych językach, np. węg. 
cóp, wł. dial. tsappo / zappo. Do polskiego 
zapożyczone z rum. fap 'kozioł” za pośred- 
nictwem wędrownych pasterzy karpackich. 
Uznawane za przedromański wyraz paster- 
ski, por. pers. ćapiś | ćapuś 'jednoroczny 
kozioł”, sttur. ćabiś, ałtaj. ćap 'kozioł', goc. 
(na Krymie) stap 'koza'; ostateczną podsta- 
wą miał być pasterski wykrz. przywołujący, 
wabiący kozy, kozły. 

capać od XVIII w. 'chwytać szybko, nagle, 
łapać”, dial. też *'pukać', capać się 'człapać”; 
jednokr. capnąć 'chwycić, złapać, schwytać; 


cat 


ukraść, przen. 'aresztować, dial. także 'przy- 
łapać kogoś na czymś”, 'otrzymać niespo- 
dziewanie”, "przewrócić się, upaść; położyć 
się, 'rzucić”, lekko uderzyć”. Por. słc. cipat 
*bić, tłuc, walić, trzepać; człapać (np. po 
błocie); padać; pleść, paplać, r. cdpat 'pory- 
wać, cdpnut 'porwać, schwycić, bg. cipam 
*uderzać, dawać klapsa. Czas. od dźwkn. 
wykrz., por. np. p. dial. cap! 'dla określenia 
szybkiego lub nagłego chwycenia kogoś lub 
czegoś”, stp. cap! 'ciach, bęc!, słc. cap! 'pac, 
chlast, plask!”, r. cap! przy chwytaniu. 

car od XVI w. "monarcha rosyjski”, w XVI w. 
też carz. Por. cz. car, słc. cdr, ukr. car, 
ch./s. car, bg. car. Zapożyczenie z r. caf, 
carją 'car; król” (jako tytuł władcy Rosji 
od 1547 r.), kontynuującego strus. cbsarb 
"cesarz. Płdsł. i wschsł. *cbsańv 'impera- 
tor, cesarz” to wariant zapożyczenia *cesafb 
(zob. cesarz), z nie całkiem jasnym *-o- 
(może nieregularna redukcja samogłoski 
w często używanym tytule). Zapożyczeniem 
jest też caryca żona cara; monarchini ro- 
syjska” z r. carica 'carowa. — Od tego care- 
wicz, carat, carski. 

ceber cebra 'okrągłe naczynie z klepek, 
o dwóch uchach, rodzaj dużego drewniane- 
go wiadra” (postać powszechna w gwarach, 
gdzie rzadko cyber i cęber), tylko na Ku- 
jawach czeber, na Śląsku, zwłaszcza na po- 
graniczu czeskim, zber / Żber / Żber, może 
archaizmy ze starszymi nagłosowymi gru- 
pami spółgłoskowymi zachowanymi pod 
wpływem cz. dżber, dial. żber, ale nie moż- 
na też wykluczyć zapożyczenia z cz.; w gwa- 
rach też 'rodzaj drewnianej beczki lub ka- 
dzi; duże, ciężkie wiadro; kalfas”), stp. od 
XII w. (najstarszy zapis czebri w Kronice 
Galla Anonima, poza tym od XIV w.) cber / 
cebr | czber | czeber | czebr | dzber I dźber 
"duże naczynie na płyny, ceber; miara obję- 
tości”; zdr. cebrzyk. Zachsł. i płdsł.: cz. ćber 
I dżber 'duże drewniane naczynie z dwoma 
uchami', dial. Żber 'duże naczynie (np. do 
noszenia wody dla krów), ceber; skopek 
z jednym uchem”, ch./s. ćabar (ćdbar), -bra 
(sts. ćwbre) "zwężające się górą drewniane 
naczynie z dwoma uchami; miara objętości 
zboża, wina, wody”, cs. ćwbbrb 'ceber; miara 
wina”; z polskiego zostały zapożyczone wy- 


52 


cech 


razy wschsł., np. strus. (1289 r.) cebra 'mia- 
ra ciał sypkich”, ukr. cćbćr, cebrd 'naczynie 
z uchwytami, ceber, kubeł, wiadro; kadź, 
dzieża, cćbryk 'cebrzyk”. Psł. dial. *ćvbvrv 
[< *kibiro-] 'duże naczynie drewniane 
z uchwytami”, dokładny odpowiednik: lit. 
kibiras 'wiadro”, wyraz oparty na tym sa- 
mym rdzeniu *kib- co psł. *ćvbans 'rodzaj 
naczynia z dzióbkiem” (zob. dzban), łot. ci- 
ba 'okrągłe naczynie drewniane i lit. kibti 
*zahaczać (się), zaczepiać (się), chwytać”, 
z przyr. *-re. Etymologiczne znaczenie 
prawdopodobnie "naczynie, które można 
chwycić (i przenieść), naczynie z uchwyta- 
mi (uchami) do przenoszenia)”. W polskim 
wyraz uległ przeobrażeniom fonetycznym 
i wyrównaniom w obrębie paradygmatu. 
Pierwotna, regularna polska postać czber 
> (z upodobnieniem pod względem dźwięcz- 
ności) dżber, dop. czebra (oczekiwalibyśmy 
mian. *czbier, realnie poświadczone stp. 
formy czber i dżber przez uogólnienie nie- 
palatalnego -b- z przypadków zależnych), 
w formie mian. musiało dojść do zmiany 
nagłosowych czb- > cb-, dżb- > dzb- (zmia- 
na grupy spółgłoskowej wczesna i raczej 
niezależna od systematycznego mazurze- 
nia, na wczesność postaci z c- wskazuje 
strus. zapożyczenie cebre z XIII w.; zob. 
także dzban), stąd stp. cber i dzber, podczas 
gdy w przypadkach zależnych (gdzie nie 
powstała grupa spółgłoskowa) początkowo 
zachowane musiało być cz- (stp. dop. *cze- 
bra). Z czasem usuwano zmienność postaci 
w paradygmacie (mian.-bier. cber / dzber, 
dop. *czebra, cel. *czebru itd.), stąd stp. for- 
ma mian. cebr (> ceber, z regularnym rozbi- 
ciem przez -e- wygłosowej grupy -br, por. 
np. koper, kuper), dop. cebra. 

cebula od XV w. 'roślina Allium cepa, stp. 
XV w. cebula / cybula też 'Scilla maritima, 
dial. cebula / cebula / cybula też 'bulwa ce- 
buli i roślin cebulkowatych', kasz. ciebula / 
cebula 'cebula'; zdr. cebulka. Por. dł., gł. cy- 
bula, cz. cibule, słc. cibula; z polskiego: ukr. 
cybulja. Zapożyczenie ze śrwniem. zibolle / 
zebiille | zwibole ż 'cebula'” (dziś niem. 
Zwiebel 'ts.'), co przejęte z łac. caepula 'ts.. 

cech od XV w. zrzeszenie rzemieślników, 
bractwo cechowe”, daw. 'towarzystwo, kom- 


cecha 


pania”, dial. cech / cych 'cech; bractwo ko- 
ścielne, cecha / cycha 'cech, *kopalnia, 
kasz. cćy 'cech'. Por. cz. cech 'ts.; wydział 
produkcyjny”, ch./s. ceh *cech*; z polskiego 
np. r. cech 'oddział fabryczny”, daw. 'cech'. 
Zapożyczenie ze śrwniem. zćch(e) 'stowa- 
rzyszenie ludzi, rzemieślników mających 
wspólne cele” (wcześniej 'kolejność, porzą- 
dek”), dziś niem. Zeche ż 'cech', 'kopalnia” 
(z dalszymi, wtórnymi znaczeniami 'koszt 
uczty, rachunek w restauracji). 

cecha od XV w. 'właściwość, rys, znamię”, 
nowsze 'znak, oznaczenie (np. producenta 
na wyrobie), daw. XVI-XVII w. 'piętno, 
znamię; żelazny przyrząd do piętnowania, 
dial. cecha | cycha oraz cech I cych (cćch) m 
*znak, oznakowanie, stempelek; blizna, zna- 
mię; sygnał, hasło; ozdobny wzór”, 'narzę- 
dzie do stemplowania, oznaczania czegoś”, 
kasz. cćy 'znak, przedstawienie graficzne; 
blizna; oznaka w postaci niewyjaśnionych 
odgłosów, będąca zapowiedzią śmierci”. Por. 
gł. cejch 'znak”, cz. cejch m 'cecha; znak, 
piętno, znamię”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
zeichen 'znak, cecha” (dziś niem. Zeichen n 
"znak, cecha, piętno, znamię; symbol; sy- 
gnał; oznaka”). — Od tego cechować 'sta- 
nowić cechę, charakteryzować, znamiono- 
wać, 'znakować, stemplować, sygnować 
(stp. XVI-XVII w. 'piętnować, dziś dial. też 
np. 'rysować, 'liczyć, znaczyć ilość”). 

cedzić od XV w. (w XVI w. też cadzić) 'prze- 
puszczać płyn przez filtr, sito w celu oczysz- 
czenia go lub oddzielenia części stałych”, 
"powoli, z przerwami pić lub przelewać coś, 
sączyć”, przen. "mówić bardzo wolno”, dial. 
cedzić / cadzić też 'oddawać mocz”, 'opowia- 
dać, pleść”. Ogsł.: cz. cedit 'cedzić, przece- 
dzać; przelewać”, r. cedft, ceżu 'cedzić, prze- 
cedzać; lać coś powoli przez wąski otwór”, 
słwń. cediti 'cedzić, przecedzać; wydzielać 
ciecz w niewielkich ilościach”. Psł. *cediti, 
*cedg [< *koid-] 'oczyszczać płyn, przepusz- 
czając go przez sito”, pokrewne z lit. skdidy- 
ti rozdzielać, odłączać; rozdrabniać, roz- 
kładać na cząstki”, łot. skaidit 'rozcieńczać”, 
archaiczny czas. kauzat., oparty ostatecznie 
na pie. pierwiastku *(s)kei- 'ciąć, oddzielać” 
(zob. pokrewne czysty), z regularną alterna- 
cją rdzennego *ei — *oi (> psł. *e). Pierwot- 


53 


cena 


ne znaczenie "powodować, że się coś (np. 
zanieczyszczenia) oddziela” uległo na grun- 
cie psł. specjalizacji w "powodować, że się 
wydziela z płynu zanieczyszczenie, nie- 
pożądane składniki, oczyszczać płyn przez 
przecedzanie”. — Od tego cedzidło, cedzak. 

cegła od XV w.; zdr. cegiełka. Por. cz. cihla, 
ch./s. cigla. Zapożyczenie ze śrwniem. zie- 
gel 'cegła” (dziś niem. Ziegel m 'ts., por. 
stwniem. ziegala ż / ziagal, stang. tigele ż, 
stnord. tigł n 'ts.), będącego wczesną ger- 
mańską pożyczką z łac. tegula 'dachówka 
(wypalana)” (od łac. tegere 'kryć, pokry- 
wać ). — Od tego ceglany, ceglasty; cegielnia. 

cel m od XVI w. (stp. od XV w. i dziś dial. 
cyl) 'to, do czego się mierzy, celuje”, 'to, do 
czego się dąży, zmierza, obiekt akcji, meta”, 
przest. "muszka broni palnej” (dziś brać na 
cel 'mierzyć, celować”), daw. od XVI w. 
"przyrząd mierniczy do wyznaczania kie- 
runku w linii prostej”, też szacunek, war- 
tość”, "wybór, coś wybranego, doborowego, 
wartościowego, cennego”. Por. gł. cyl 'cel, 
cz. cil 'cel, meta”, ch./s. cilj 'ts.” (z polskiego: 
r. cel ż 'cel'). Zapożyczenie ze śrwniem. zil 
*cel' (dziś niem. Ziel 'ts. ). — Od tego celo- 
wać, celuję (stp. od XV w. i dial. cylować); 
celny 'trafiający w cel; trafny, udatny, zręcz- 
ny”; por. celny. 

celny od XVI w. (dziś książk.) 'wyróżnia- 
jący się, znakomity, doskonały, wybitny”, 
*wyborowy, doborowy, najlepszy”, dial. 'do- 
borowy, wybrany, udany (o ziarnie, mą- 
ce), 'zgrabny”, 'szczery, serdeczny”. Od cel 
w dawnym przen. znaczeniu 'wybór, coś 
wybranego, doborowego, wartościowego, 
cennego” (zob.). Por. też daw. od XVI w. ce- 
lować 'przewyższać, prześcigać” oraz imie- 
słów celujący w znaczeniu 'najwyższa ocena 
szkolna, będący XIX-wieczną kalką z franc. 
excellent 'celujący (ocena szkolna)”, 'dosko- 
nały, wyborny, wyśmienity”. 

cena od XV w. 'wartość przedmiotu wyra- 
żona w pieniądzach, 'wartość, znaczenie; 
poważanie, wziętość, stp. cena / cana 'war- 
tość”. Ogsł.: cz. cena 'cena; wartość, znacze- 
nie; nagroda, trofeum”, r. cend 'cena, koszt, 
wartość, scs. cena "zapłata; okup; wartość, 
cena. Psł. *cena |< *koind] 'zapłata (jako 
zadośćuczynienie za coś), okup” > wartość 


cenić 


czegoś, cena, dokładnie odpowiadające lit. 
kdina "cena, wartość; pożytek, korzyść, 
awest. kaena odwet, zemsta, kara, gr. 
poinć 'okup pieniężny za zabójstwo; zapła- 
ta, zadośćuczynienie; nagroda, rekompen- 
sata; zemsta, kontynuuje pie. *k"oina, opar- 
te na pie. pierwiastku *k'ei- *zapłacić jako 
zadośćuczynienie, odpokutować (zob. po- 
krewne kdjać się). — Od tego cenny, bez- 
cenny, drogocenny. Zob. cenić. 

cenić cenię od XV w. 'oznaczać cenę, szaco- 
wać, oceniać, od XVI w. 'przyznawać zna- 
czenie, walory, szanować, poważać”; z przedr. 
ocenić, przecenić, wycenić; wielokr. -ceniać: 
tylko z przedr. oceniać, 'przeceniać, wyce- 
niać. Ogsł.: cz. cenit "oznaczać cenę, war- 
tość, szacować; szanować, poważać, r. cenit 
*ts., scs. cćniti 'szacować, taksować, oceniać; 
kupić, zgodzić. Psł. *ceniti "oznaczać, wy- 
znaczać cenę czegoś, szacować, taksować”, 
czas. odrzecz. od psł. *cćna (zob. cena). — 
Od czas. przedr. ocena, przecena, wycena. 

cepy mn (rzadko cep m) od XV w. 'narzędzie 
do ręcznego młócenia zboża”, daw. też 'ro- 
dzaj broni, cepy bojowe”, dial. cepy mn 
i cep m / cepa ż także 'krótsza część cepa, 
bijak”, 'przyrząd do podnoszenia belek; dwa 
drążki związane powrósłem służące do 
przyciskania czubka stogu. Ogsł.: cz. cep 
*cep, narzędzie do młócenia, r. cep 'ts., 
ch./s. cijep 'ts.. Psł. *cepa [< *koipo-] kij, 
pałka (o różnym zastosowaniu, zwłaszcza 
do młócenia zboża)”, pokrewne ze stind. 
śepa- 'penis', łac. cippus 'pal, słup, filar”, od 
pie. *(s)kei-p- "odcinać, rozcinać, rozszcze- 
piać” (należącego do pierwiastka *(s)kei- 
*ciąć, oddzielać”). Zob. też szczepić, szcza- 
pa. Pierwotne znaczenie 'odłupany kawałek 
drewna”. 

cera od XVI w. 'powierzchnia skóry twarzy; 
jakość, wygląd, barwa skóry twarzy”, daw. 
*wyraz twarzy, mina. Zapożyczenie z wł. 
cera "wygląd, barwa twarzy; wyraz twarzy, 
mina, które pochodzi z łac. cera 'wosk; 
maska woskowa. 

cerkiew cerkwi od XIV w. 'kościół obrząd- 
ku prawosławnego i katolickich obrządków 
wschodnich” (w gwarach też cerkwa I cer- 
kwid), stp. od XIV-XV w. cerkiew / cyrkiew 
*świątynia (chrześcijańska, żydowska), koś- 


54 


cewka 


ciół; kościół (jako instytucja)”; wcześniej 
poświadczona archaiczna postać morfolo- 
giczna: w XIII w. cyrki, w XIV w. cerki 'ts., 
zachowana jeszcze w XIX-XX w. w dial. 
słowiń. cerki, córkve 'kościół, świątynia; na- 
bożeństwo”. Ogsł.: płb. cartąi / cartev ż 'koś- 
ciół, świątynia, cz. cirkev, -kve ż 'kościół 
(jako organizacja)”, r. cćrkov, -kvi ż 'cer- 
kiew, kościół”, scs. creky, crkove Świątynia, 
kościół. Psł. *cfky, *crkwve, bier. *cfkovb 
"świątynia, zapożyczenie przed X w., które- 
go ostatecznym źródłem było śrgr. kyriakć 
(oikia) "Pański dom” od gr. przym. kyriakós 
"należący do pana, pański” (przym. od gr. 
kyrios 'pan'). Zachodni Słowianie przejęli 
wyraz zapewne za pośrednictwem germań- 
skim (germ. *kirikó, por. np. stwniem. ki- 
rihha, stbaw. kirkó, dziś niem. Kirche 'świą- 
tynia, kościół ), natomiast do języków płdsł. 
trafił on też bezpośrednio (lub za pośred- 
nictwem romańskim) z ludowej greki (stąd 
postaci w szczegółach różne od przytoczo- 
nych wyżej, np. scs. cirky, cirkove 'Świąty- 
nia, kościół”, ch. dial. czak. crekva I crikva 
I crekav | crikav 'kościół [< 'cerky, -wve]). 
W wyrazie zaszła palatalizacja obcego k- 
(przed przednią samogłoską) > c-, przejęty 
więc został już po wygaśnięciu I palataliza- 
cji spółgłosek tylnojęzykowych. 

cesarz od XIV w. (w XVI w. u J. Mączyńskie- 
go casarz) 'tytuł panującego, władca, impe- 
rator. Ogsł.: cz. cisaf 'cesarz', r. hist. cćsaf 
*cesarz, scs. cesare. Psł. *cesafy władca, 
imperator”, zapożyczenie z goc. kaisar, a za- 
pewne też z rom. (< łac. caesar 'ts.), osta- 
teczną podstawą jest łac. Caesar 'Kędzie- 
rzawy”, przydomek Gajusza Juliusza Cezara 
(101-44 przed Chr.); por. car (co do prze- 
chodzenia imienia wybitnego władcy w na- 
zwę panującego zob. król). — Od tego cesa- 
rzowa, cesarski, cesarstwo. 

cewka od XV w. 'rurka', 'rodzaj szpuli do na- 
wijania nici”, anat. 'przewód, naczynie prze- 
wodzące w kształcie rurki w organizmie 
ludzkim i zwierzęcym”, elektr. "wielokrotny 
zwój izolowanego przewodu elektrycznego 
na specjalnym korpusie”, dial. też 'środko- 
wa część pnia, rdzeń”, 'łydka; noga zwierzę- 
cia. Ogsł.: cz. civka 'szpulka, cevka zdr., 
*cewnik”, r. cćvka (dial. też kćvka) 'szpulka, 


cęgi 
*kości nogi ptaka między goleniem a palca- 
mi”, dial. 'pęcina; kość promieniowa”, słwń. 
cćvka 'rurka; szpulka tkacka”. Psł. *cćvska, 
zdr. od psł. *cóve ż 'kawałek łodygi pew- 
nych roślin (np. bzu, trzciny), wewnątrz 
pustej, używanej do nawijania przędzy, 
przedmiot podobny kształtem, rurka” (por. 
stp. od XIV w. cew ż rurka; rurka w świecz- 
niku; szpulka”, dial. cew ż / cewa "rurka 
trzcinowa lub papierowa służąca jako szpu- 
leczka do nawijania wątku; szpula, szpul- 
ka”). Psł. *cćvb jest bliskie lit. dial. śaiva 
*cewka tkacka; szpula”, łot. saiva 'czółenko 
tkackie, cewka tkacka”, oparte jest zapewne 
na pie. pierwiastku *skei- 'ciąć, oddzielać”. 

cęgi mn od XVII w. 'obcęgi”; zdr. cążki mn 
"małe obcążki”. Zapożyczenie z niem. Zan- 
ge ż 'kleszcze, szczypce”. Por. obcęgi. 

cętka od XVIII w. 'drobna plamka, kropka, 
barwny znaczek na jednolitym tle”, w stp. 
od XV w. 'blaszka ozdobna do zawieszania 
lub nabijania na pas”, w XVI w. 'blaszka słu- 
żąca do ozdoby stroju, uprzęży itp., dial. 
cętka i cętki mn 'metalowe elementy ozdob- 
ne stroju (np. cekin, guzik cynowy, guzy 
mosiężne nabijane na rzemień, ozdoba ka- 
pelusza); ozdoba z wełny, z nici”, 'pęk kwia- 
tów; kiść winogron”, w gwarach także cęta 
*kępa (np. trawy); kiść winogron; kutasik na 
końcu biczyska; pióropusz”. Zachsł. i płdsł.: 
cz. ceta, zdr. cetka 'błyskotka, świecidełko”, 
scs. cęta 'drobna moneta”. Psł. *cęta 'jakaś 
drobna moneta” > 'świecidełko, błyskotka”, 
zapożyczenie z goc. kintus 'grosz, szeląg” 
(co z kolei z łac. lud. *centus 'rodzaj mo- 
nety” od łac. centum 'sto'); mniej prawdo- 
podobna bezpośrednia pożyczka z łac. lud. 
*centus. W wyrazie zaszła palatalizacja ob- 
cego k- (przed przednią samogłoską) > c-, 
przejęty więc został w czasie, kiedy I pa- 
latalizacja spółgłosek tylnojęzykowych nie 
była już żywym procesem. — Od tego cęt- 
kowany, cętkowaty, cętkować. 

chaber chabru od XV w. 'chwast zbożowy 
Centaurea cyanus” (dziś w terminologii bot. 
chaber bławatek), dial. (głównie śl., mazow. 
i młp. płn.) chaber (chdber) | chabr I cheber 
(rzadko też faber, chawer, siaber) 'ts., kolor 
niebieski; przedmiot koloru ciemnoniebies- 
kiego”, kasz. yabr *chaber bławatek; chaber 


55 


chałupa 


driakiewnik, Centaurea scabiosa. Prawdo- 
podobnie z przestawką spółgłosek z wcześ- 
niejszego *charb, identycznego z ch./s. hrb m 
*roślina Achillea millefolium” (też pochod- 
ne hrbut / hrbuta I hrbuda 'Centaurea sol- 
sticialis”), por. cz. dial. chrba 'chaber', char- 
ba 'Cyanus segetum” oraz bliskie cz. chrpa 
*chaber', stcz. chrpa / charpa 'ts., słc. daw. 
charba 'Cyanus cyanus”, dial. charba / cha- 
rva 'Cyanus segetum”. Może psł. dial. *chrba 
(/ *chrba i *chrpa) oznaczające pewne chwa- 
sty, w związku etymologicznym z ch./s. fb 
[< *hrb] 'skorupa (z rozbitego naczynia)”, 
(h)rbina 'ts., bg. dial. chvrba 'słaby czło- 
wiek, chude bydlę; zapewne z wcześniej- 
szego *skrb- > *chrb- (por. słwń. skrba 
*szczerba, ch./s. skiba 'ts.; zob. też skarb 
i pokrewne szczerba), ostatecznie od pie. 
*(s)ker-bW- *ciąć, obrabiać ostrym narzę- 
dziem'. Pierwotne znaczenie może 'coś wy- 
szczerbionego, uszkodzonego, lichego, bez- 
wartościowego” > 'bezwartościowa, nieuży- 
teczna roślina”. — Od tego chabrowy. 

chadzać od XVI w. 'chodzić od czasu do 
czasu, kasz. yazac (/ xadac) 'chodzić, by- 
wać, nawiedzać; z przedr. przechadzać się. 
Zachsł. i płdsł.: cz. daw. chdzeti 'chadzać, 
scs. chażdati 'chodzić”. Psł. dial. *chadati, 
czas. wielokrotny od psł. *choditi 'iść” (zob. 
chodzić), z przyr. *-ja- i z właściwym archa- 
icznym czas. tego typu wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *o — *a. — Od czas. przedr. 
przechadzka. 

chałupa od XV w. 'chłopski dom mieszkalny, 
zwłaszcza dawny, drewniany, prymitywny”, 
pot. 'lichy budynek mieszkalny” (stp. XV w. 
*nędzny dom), dial. (często chałpa i chdłpa) 
*wiejski dom, zwykle drewniany; stary, li- 
chy dom; izba; dom rodzinny, ognisko ro- 
dzinne; domownicy”, kasz. xałópa / xlałupa 
I xałpa 'dom, budynek mieszkalny”; zdr. 
chałupka. Zachsł., szczątkowo poświadczo- 
ne w zach. części terenu płdsł.: dł. chałupa 
*chałupa, chata”, cz. chałupa 'ts., słwń. dial. 
halupa "licha chata”, ch. dial. czak. halupa 
*szopa, stajnia dla owiec, XVIII w. 'chata, 
szopa” (z polskiego zapożyczone do wschsł., 
np. ukr. chalupa 'chata, chałupa”). Psł. dial. 
*chalupa "prymitywny budynek mieszkal- 
ny, buda, szałas, prawdopodobnie zapoży- 


cham 


czenie, jednak bezpośrednie źródło trudne 
do ustalenia. Może tego samego pochodze- 
nia co gr. kalybe 'chata, szałas” (por. też alb. 
kalibe ż 'ts., rum. coliba 'ts.), uznawane 
zwykle za pożyczkę z paleobałkańskiego 
(iliryjskiego); ze względu na geografię wy- 
razu słow. jego zapożyczenie z gr. jest mało 
prawdopodobne. Nie można wykluczyć, że 
również wyraz słow. został przejęty z hipo- 
tetycznego iliryjskiego *kaluba, przy czym 
postać głosowa wyrazu (przede wszystkim 
ch- i -p-) sugeruje pośrednictwo germań- 
skie (germ. przesuwka *k- > *y- i *b > p, ale 
odpowiedni wyraz germ. nie jest znany). 
Bezpośrednim zapożyczeniem tego samego 
wyrazu paleobałkańskiego jest przypusz- 
czalnie płdsł. *kolyba 'chata, szałas” (bg. 
koliba 'szałas”, ch./s. kóliba 'ts., słwń. ko- 
liba 'chata, szopa”); p. dial. koliba 'szałas 
pasterski górali karpackich” jest późniejszą 
pożyczką z rum. coliba 'chata, szałas”, jed- 
nym z wyrazów związanych z wędrownym 
pasterstwem górskim. — Od tego chałupi- 
na (> chałupinka), chałupnik, chałupnica 
(> chałupniczy, chałupnictwo). 

cham od XVIII w. 'człowiek ordynarny, gru- 
biański, nieokrzesany”, daw. i dial. też po- 
gardliwie 'o wieśniaku”, w gwarach również 
*człowiek podły, nikczemny”. Por. cz. chóm 
*cham. Hebrajskie imię biblijnej postaci, 
syna Noego Chama, w funkcji wyrazu po- 
spolitego. — Od tego chamski, chamstwo. 

chapać chapię od XVIII w. 'porywać, chwy- 
tać coś (zwłaszcza ustami, zębami, py- 
skiem)” dial. też 'jeść szybko, łapczywie”, 
*zabierać, kraść, 'gromadzić usilnie jakieś 
dobra, wiele pracować, 'krzyczeć, pysko- 
wać, 'szczekać (o psie)”, 'uderzać”, słowiń. 
Xapac 'chwytać'; jednokr. chapnąć. Ogsł.: 
cz. chapat 'chwytać, łapać; pojmować, rozu- 
mieć”, r. chapat 'chwytać, łapać, scs. chapa- 
ti gryźć, kąsać”. Psł. *chapati 'łapać, chwy- 
tać, porywać”, czas. wielokr. od psł. *chopiti 
*złapać, schwytać” (stp. chopić się chwycić 
się, objąć”, z przedr. np. pochopić 'porwać, 
uchopić 'ująć, pojmać, schwytać; objąć, 
ogarnąć płomieniem”, dial. chopić 'chwycić, 
złapać; zebrać coś, zgromadzić”, chopić się 
*chwycić się czegoś, złapać za coś”, por. np. 
cz. chopit schwytać, złapać, r. dial. chópit 


56 


chart 


*chwycić, pochwycić, pojmać; zob. też po- 
chopny) ze wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej *o — *a. Czas. podstawowy *chopiti 
pochodzenia dźwkn. (podobnie jak blisko- 
znaczne capać, zob.). 

charczeć charczę od XIX w. 'wydawać chrap- 
liwe dźwięki”, dial. 'chrapać; rzęzić; kasz- 
leć, też o zwierzętach: 'warczeć (o psie), 
chrząkać (o świni)” (w gwarach także chyr- 
czeć 'rzęzić, charczeć; chrapać; śmiać się 
głośno; warczeć (o psie); rżeć cicho (o ko- 
niu); szumieć (o wodzie); hałasować ); 
wcześniej, od XVI w. charkać "wydawać 
chrapliwy głos, chrząkać chrapliwie, od- 
chrząkiwać”, w XVI w. charkać / charchać 
"płukać gardło; głośno wydobywać flegmę 
z gardła, spluwać, smarkać”, dial. charkać 
*chrząkać, kaszleć, odpluwać flegmę; wyda- 
wać chrapliwy głos (o zwierzętach): war- 
czeć (o psie), chrząkać (o świni)” (w tych 
znaczeniach też charchać), 'jeść szybko, 
łapczywie, pożerać; w gwarach (okolice 
Rabki i Limanowej) także chyrkać 'śmiać 
się; krzyczeć, wrzeszczeć; zgrzytać zębami; 
głośno wydalać wiatry; terkotać ; jednokr. 
charknąć. Ogsł.: cz. chrćet 'charczeć, chry- 
pieć”, dial. chrćat 'dyszeć / chrkat 'charkać”, 
r. dial. charćdt 'ciężko oddychać; chrypieć” 
I chdrkat 'pluć, charkać”, dial. chórkat 'wy- 
dawać chrapliwy głos (o koniu)”, ch./s. hńka- 
ti 'chrapać”, słwń. hrćdti 'chrapać, parskać”. 
Psł. *chrkati | *chqćati "wydawać chrapli- 
we dźwięki”, czas. pochodzenia dźwkn. (od 
dźwięku chr). Por. również bliskie stp. 
XV w. chrachać 'charkać', chrachel 'fleg- 
ma”, kasz. yrdyac 'wydzielać flegmę” słowiń. 
Xraxac 'charkać, chrząkać”. — Od tego char- 
kotać 'charczeć, chrypieć, rzęzić”, czas. in- 
tensywny z przyr. -ota-; charkot 'gardłowy, 
chrypliwy, rzężący dźwięk, głos, w XVI w. 
'człowiek często plujący”. 

chart 'pies myśliwski, szczupłej budowy, 
szybki, wytrzymały w biegu” od XIV w. (już 
w XIII w. nazwa osobowa Chart), kasz. Xart 
też 'chuda gęś; chudy śledź”, xartć mn 'ło- 
pian pajęczynowaty, Arctium tomentosum” 
(por. też xartati / xartovati 'łakomy, chci- 
wy, Xartać 'łakomiec, chciwiec'). Ogsł.: cz. 
chrt, r. chort (też chórtyj pes 'ts.”), ch./s. h$t. 
Psł. *chrte "pies gończy”. Dalsza etymologia 


chaszcze 


niepewna. Ponieważ wyraz oznaczał psa 
szybkiego, wytrzymałego w biegu, może od 
pie. *sker- 'skakać, szybko biec” (zob. skory), 
w takim razie wcześniejsza byłaby prapo- 
stać *skq-to- z rdzennym *-p- wskazującym 
na pierwotny przymiotnik (por. od tej sa- 
mej podstawy z innym przyr. ch./s. hfl / hfo 
*szybki, prędki”), z przyr. *-to- > *-te i ety- 
mologicznym znaczeniem 'szybko biegający, 
szybki”; o pierwotnej przynależności wyra- 
zu do klasy przymiotników może świadczyć 
r. chórtyj pes (jeśli nie jest to wtórne wyra- 
żenie, utworzone na wzór borzaja sobaka 
*chart"). 

chaszcze mn od XVII w. 'gęste, dziko rosnące 
zarośla, krzaki”. Niewątpliwie z wcześniejszej 
postaci *charszcze, zachowanej w gwarach, 
gdzie występują oboczne formy charszcz / 
chaszcz 'gęste krzaki, zarośla, charszcze / 
chaszcze mn 'ts.; chaszcz, chaszcze powstały 
z charszcz, charszcze w rezultacie uproszcze- 
nia grupy spółgłoskowej rszcz > szcz. Pier- 
wotna postać *chwarszcz, mn *chwarszcze 
(co do chw- por. dial. wlkp. chwarsty mn 
*kapusta nie zawiązana w główkę; głąb ka- 
pusty”), rzecz. odczas. od poświadczonego 
w gwarach płn.-zach. chwarszczeć (chwasz- 
czeć) 'chrzęścić, szeleścić (np. o suchych, 
twardych lub jędrnych liściach, łodygach); 
szumieć (np. o wodzie, o rosnącym zbo- 
żu)”, chwarścieć (chwaścieć) 'chrzęścić, sze- 
leścić, skrzypieć”, chwarścić 'szeleścić, szu- 
mieć”, kasz. qvarśććc (też xvaśććc) 'szeleś- 
cić, szumieć”, xvarćec 'trzeszczeć , por. też 
stp, XVI w. chwarstanie 'szeleszczenie”, 
W XVII w. chwarstać, chwarszczę 'szeleścić”. 
Podstawowe czas. kontynuują prapostać 
*chvpśćati (czy *chvyśćiti, może też *chvqsta- 
ti) 'chrzęścić, szeleścić, szumieć” (por. blis- 
kie słwń. hrskati 'chrzęścić, hrstati / hrsteti 
*chrzęścić, skrzypieć”, ch./s. hfskati i hrsta- 
ti 'chrupać; trzeszczeć, mac. 'rska 'ts.), 
są to wyrazy pochodzenia dźwkn., warian- 
ty (z rdzennym -q-) psł. *chvorstiti (zob. 
chrust). 

chata 'niewielki chłopski dom mieszkalny, 
zwłaszcza dawny, drewniany lub gliniany, 
kryty słomą lub gontami” od XVII w. (ale 
od XVI w. daw. chać ż 'chata, buda”), pot. 
*czyjeś mieszkanie, dom, siedziba”, dial. 


57 


chcieć 
(Polska wsch., Wielkopolska i Pomorze) 
*wiejski dom, zwykle drewniany; stary, li- 
chy dom; izba”, kasz. Xata / xdta 'chata'; 
zdr. chatka. Por. cz. chata "prosta budowla, 
zwykle drewniana (z rosyjskiego?), dial. 
chat 'chata', słc. chata 'ts., ukr. chdta 'cha- 
ta, dom, mieszkanie”, br. chdta 'chata. Psł. 
dial. wsch. *chata 'prymitywny dom miesz- 
kalny, chałupa, chata, niewątpliwie zapo- 
życzenie, prawdopodobnie z irań. kata-, 
por. awest. kata- 'komora, spiżarnia, piwni- 
ca [< *kn-ta-] (imiesłów bierny czasu prze- 
szłego od irań. *kan- *kopać', etymologicz- 
ne znaczenie 'wykopane, wyraz oznaczał 
więc 'pomieszczenie wykopane w ziemi, 
ziemiankę”); zdaniem O. Trubaczowa bez- 
pośrednim źródłem wyrazu słow. była póź- 
niejsza postać irańska *yata- ze spirantyza- 
cją k> x właściwą części obszaru irańskiego 
(por. należące do tej samej rodziny wyrazo- 
wej awest. xan- 'źródło”, jagnobskie Xan 'ka- 
nał nawadniający; potok”); zapożyczeniami 
z irań. są też wyrazy ugrofińskie (np. węg. 
hdz 'dom', fiń. kota 'chata, szałas, jurta”), 
w których nieraz doszukiwano się źródła psł. 
*chata. Wyraz polski (i inne formy zachsł.) 
uważa się za zapożyczenie ze wschsł. (praw- 
dopodobnie z ukr.), zastanawia wszakże je- 
go geografia w dialektach polskich (wystę- 
powanie wyrazu chata w Wielkopolsce i na 
Pomorzu). 
chcieć chcę od XIV w. 'mieć chęć, ochotę, 
wolę, pragnąć, życzyć sobie, zamierzać”, 
z podmiotem nieżywotnym, zwykle z prze- 
czeniem 'opierać się czemuś, przychodzić 
z trudnością”, w stp. od XIV w. chcieć (kcieć 
I ścieć) i archaizm chocieć (w XVI w. już tyl- 
ko chcieć) "mieć wolę, pragnąć, życzyć so- 
bie; być gotowym, skłonnym; zamierzać; 
usiłować; móc”; z przedr. odechcieć się, za- 
chcieć się; wielokr. stp. chciewać się (XVI w.), 
dziś tylko z przedr. odechciewać się, zachcie- 
wać się. Ogsł.: cz. chtit, chci 'chcieć', r. cho- 
tet, choćń 'chcieć, życzyć sobie”, scs. choteti, 
chostę (w późniejszych tekstach chotćti, 
cheżtg) 'chcieć”. Psł. *choteti, *chotg (wtórna 
postać *choteti, *chotg z redukcją samogło- 
ski w często używanym czas.) 'mieć chęć, 
ochotę, chcieć, pragnąć”, w związku etymo- 
logicznym z psł. *chvatati 'chwytać, łapać, 


*chytiti schwytać, złapać” (zob. chwytać), 
z wcześniejszego *chvot- (na pierwotne chv- 
wskazuje np. br. achvóta 'ochota, chęć”, dial. 
poleskie chvotno / chotno "wesoło, zob. 
ochota). Pierwotne znaczenie 'pragnąć, 
chcieć coś schwytać, złapać, chcieć mieć” 
> 'chcieć, pragnąć” (co do rozwoju znacze- 
nia por. np. łot. gribet 'chcieć, żądać : lit. 
grebti chwytać”). Zob. chciwy; choć; chęć, 
chuć. 

chciwy od XVI w. (rzadko chciw) 'pragną- 
cy, pożądający czegoś (zwłaszcza pieniędzy, 
zysków), łapczywy, zachłanny”, kasz. ycćvi 
*chciwy, łakomy; budzący łakomstwo, chci- 
wość.. Por. cz. chtivy chciwy, żądny, łasy, 
pożądliwy”, słc. chtivy 'ts., ukr. chtywyj 'ts.. 
Przym. od chcieć (zob.) z przyr. -iwy. — Od 
tego chciwiec, chciwość. 

chełpić się od XV w. 'pysznić się, przechwa- 
lać się, wynosić się nad kogoś”, kasz. xełpic 
są I xdłpic są 'przechwalać się, chełpić się; 
być chciwym, łakomić się na coś; por. 
p. daw. chełpać 'chybotać, kołysać naczy- 
niem z płynem” (niepewne, u Lindego bez 
przykładu), kasz. xdłpac 'buchać ciepłem”. 
Prawdopodobnie w związku ze słc. dial. 
chlpit sa 'chwalić się, chełpić się, *kurzyć 
się, 'plątać się, zaplątywać się (np. o ni- 
ciach)”, r. dial. cholpit 'cicho wiać (o wie- 
trze)”, chólnuć *zakołysać; dmuchnąć, po- 
wiać, ch. hupiti 'jeść chciwie' dial. czak. 
hiipit "pragnąć czegoś, tęsknić, por. także 
gł. chelpać 'jechać kłusem”, cz. dial. chlpati 
*chłeptać, słc. dial. chipnut si 'upić się, 
ch. dial. czak. helpat płakać. Psł. *chlpiti 
(może też *chlpati) 'trząść, kołysać czymś, 
burzyć (płyn), *chlpiti sę 'wzbierać, burzyć 
się; czas. pochodzenia dźwkn., prawdo- 
podobnie od odgłosu chlupania burzącej 
się, wzbierającej wody. Znaczenie "wynosić 
się nad kogoś, przechwalać się, pysznić się” 
niewątpliwie przenośne, zapewne z wcze- 
śniejszego "wznosić się, wzbierać, burzyć się 
(o wodzie)”. Por. wariant chlubić się. — Od 
tego chełpliwy, chełpliwość. 

cherlać od XVII w. *być przez dłuższy czas 
słabym, mizernym, chorowitym, podupa- 
dać na zdrowiu, niedomagać, dial. cherlać / 
chyrlać 'niedomagać, długo lub często cho- 
rować; z trudem utrzymywać się przy ży- 


chciwy -;8 chęć 


ciu z powodu złego stanu zdrowia; kasz- 
leć”, cherleć 'niedomagać, chorować; rzęzić”, 
cherlić się 'niedomagać, chorować, kasz. 
xerlac 'cherlać, marnieć, kwękać. Czas. 
odrzecz. od dial. cherla ! chyrla 'człowiek 
chorowity” (por. cherlawy 'wątły, mizerny, 
słaby, chorowity”, cherlak 'człowiek wątły, 
słaby, chorowity, mizerny”, dial. cherlak / 
chyrlak też 'słabe, małe, źle chowające się 
zwierzę”, dial. cherlęga 'człowiek słaby, cho- 
rowity; biedak, nędzarz”), utworzonego za 
pomocą przyr. -la od dial. cherać / chyrać 
*niedomagać, przewlekle chorować, cher- 
lać, cherać się *kaszleć”, kasz. yćrac 'cherlać, 
kwękać (por. br. dial. chirac 'niedomagać, 
cherlać, słwń. hirati "marnieć, więdnąć”) 
< psł. *chyrati 'marnieć, niedomagać, cho- 
rować, czas. odprzym. od psł. *chyra 'nie- 
domagający, chorowity” (por. r. dial. chiryj 
*chory, cherlawy”, ukr. chyryj 'chorowity”), 
związanego etymologicznie z psł. *chvore 
(zob. chory), z apofonią *vo- / *-y- [< -*u0- 
I *-u-]. Daw. od XVI w. charlać 'długi czas 
lekko chorować, dial. charlać *kaszleć, od- 
pluwać flegmę; chorować”, charleć 'kaszleć; 
mieć zapalenie płuc, dogorywać, konać”, też 
charłać 'cherlać (por. charłak 'człowiek 
wychudzony, wyniszczony chorobą lub gło- 
dem') prawdopodobnie z wcześniejszego 
*chwarleć i *chwarłać (-ar- < 7). 

chęć ż od XV w. 'wola, ochota, pociąg, prag- 
nienie, życzenie, 'intencja, zamiar”, stp. 
XV w. 'smak; przyjemność, daw. XVI- 
-XVII w. *życzliwość, przychylność”, kasz. 
Xgc ż 'chęć, pragnienie, ochota; pociąg, po- 
żądanie”; zdr. chętka. Por. cz. chut ż 'smak; 
chęć, ochota, apetyt”, słc. chut ż 'ts.. Wska- 
zują na zachsł. postać *chgte ż, podczas 
gdy zasięg ogsł. (bez polskiego) ma postać 
*chotv: cz. chot m "małżonek, ż "małżonka, 
r. dial. chot ż 'ochota; pragnienie, żądza”, 
scs. chotb 'chęć, ochota, pożądanie”, 'uko- 
chany, kochanek; nałożnica”. Psł. *chote Ż 
*"chcenie, ochota, pragnienie”, nazwa czyn- 
ności (wtórnie konkretyzowana) od psł. 
*choteti "chcieć, pragnąć” (zob. chcieć), 
z przyr. *-v; zachsł. wariant *chotb z wtór- 
nym (może ekspresywnym) unosowieniem 
samogłoski rdzennej (*o > *g). Por. chuć. — 
Od tego chętny; zachęcić — zachęta. 


chędogi 


chędogi od XVI w. 'porządny, schludny, 
czysty, w XVI w. też 'piękny, ozdobny, wy- 
tworny, urodziwy”, 'dostatni; smaczny (o je- 
dzeniu)”, 'zdrowo wyglądający, wyborowy, 
zdatny”, 'dobry, uczciwy, pilny, staranny, 
słuszny”, dial. także 'ładny, porządny”, 'zwin- 
ny, 'lubiący się stroić, 'porządny w sen- 
sie moralnym; chętny do pracy; dokładny, 
gospodarny”, 'sprytny, bogaty”, kasz. xq- 
dogi 'chędogi, czysty”. Por. cs.-rus. chudogyi 
I chgdogyi 'biegły, umiejętny, wprawny, cs. 
chydoge 'mądry, doświadczony, biegły, chy- 
try” (scs. chodożbstvo 'sztuka'). Psł. *chg- 
dog» 'mądry, doświadczony, biegły w czymś, 
zwinny, sprytny” (> 'pilny, staranny, do- 
kładny, porządny (np. w pracy)” > 'porząd- 
ny, ładny, schludny, czysty”), zapożyczenie 
z germ. *handag-, por. goc. handugs 'mąd- 
ry, stnord. hondugr 'dzielny, tęgi”, stwniem. 
hantag 'ostry, gorzki. — Od tego chędożyć 
*czyścić, oczyszczać” (dziś eufemizm w zna- 
czeniu "mieć stosunek płciowy”), stp. XV w. 
chędożyć 'porządkować, ochędożyć 'przy- 
ozdobić, upiększyć”. 

chichotać chichoczę (chichocę) od XIX w. 
(starsza postać chychotać od XV w.) 'śmiać 
się cichym, tłumionym śmiechem”, stp. 
XV w. chychotanie 'chichot”, dial. chichotać 
(się) I chychotać (się) 'śmiać się”, kasz. xiyo- 
tac 'ts.; z przedr. zachichotać. Por. dł. chy- 
chotaś | chichotaś chichotać, słc. chichotat 
sa I chychotat sa 'ts., słwń. hihotdti se 'ts., 
śmiać się kpiąco. Psł. *chychotati 'śmiać 
się, czas. intensywny z przyr. *-ot- (późno 
poświadczony jest czas. bez tego przyrost- 
ka: w XVIII w. chychać, od XIX w. chichać 
'śmiać się”, por. chichy, daw. od XVI w. chy- 
chy mn 'ciche, tłumione śmiechy, chicho- 
ty”), pochodzenia dźwkn., od interi. *chychy 
naśladującej odgłos śmiechu (por. np. p. chi, 
chi 'odgłos cichego, tłumionego śmiechu 
o wysokim tonie”, słwń. hihihi interi. naśla- 
dująca chichot). Od odmianek tej interi. in- 
ne postacie czas. w tym samym znaczeniu: 
p. daw. XVI-XVII w. chechotać się Śmiać 
się”, dial. chechotać 'rżeć (o koniu)”, checho- 
tać się Śmiać się, chichotać (por. np. cz. 
chechotati se I chechtati se, stwń. hehotdti se 
I hehetdti se < *chschotati /*chechstati); 
kasz. xloyotac 'chichotać (por. np. cz. cho- 


59 


chlapać 


chotati se | chochtati, r. chochotdt, cs. cho- 
chotati < *chochotati | *chochetati). — Od 
tego chichot 'cichy, tłumiony śmiech” (daw. 
od XV w. chychot 'chichot'), chichotek, chi- 
chotka, chichotliwy. 

chlać chlam (reg. i dial. chleję) od XVII w. 
wulg. 'pić (zwłaszcza wódkę), żłopać, dial. 
też "pić; ssać, jeść, żreć (łapczywie, w du- 
żych ilościach), 'kąsać, gryźć, chlać się 
"gryźć się, przen. 'kłócić się, żyć w niezgo- 
dzie”, stp. XV w. chlać 'bluźnić; z przedr. 
schłać się i uchlać się 'upić się” (dial. uchlać 
*'ugryźć, ukąsić, np. o psie”), wychlać 'wy- 
pić, wyżłopać. Por. ukr. chljóty, chljónu 
I chljinuty 'chciwie pić. Prawdopodobnie 
wtórna forma od *chlanąć (= ukr. chljónuty) 
< chlapnąć 'zeżreć, wypić (zwłaszcza wód- 
kę), wyżłopać, żłopnąć” (zob. chlapać), 
utworzona chyba według proporcji typu 
stanąć | stać. Czas teraźn. chleję przez ana- 
logię do leję, wieję itp. Stp. znaczenie 'bluź- 
nić” nawiązuje do chlapać "mówić coś nie- 
oględnie, pleść głupstwa” (por. chlapać 
językiem, ozorem). — Od tego ochlaj. 

chlapać chlapię od XIX w. 'bryzgać, pryskać”, 
pot. "mówić coś nieoględnie, niepotrzebnie, 
pleść głupstwa, w gwarach też 'chlustać', 
*chlupotać, 'pić (chciwie, w dużych iloś- 
ciach); pić alkohol w nadmiarze, chlać, żło- 
pać, kasz. xlapac 'pożerać łapczywie; pić, 
żłopać; pryskać, bryzgać; uderzać, hałaso- 
wać (o niezamkniętych drzwiach); jednokr. 
chlapnąć (pot. też wypić, napić się wódki”). 
Także chłapać, chłapię od XVII w. 'chwy- 
tać chciwie ustami, pyskiem, łapczywie ły- 
kać” (u Knapskiego XVII w. chłapam 'żrę, 
w XVIII w. pies chłapa pomyje 'chłepce ), 
dial. 'łapczywie, głośno i szybko jeść lub 
pić, chwytać, łapać, ujmować, kasz. yłapac 
"łapać, chwytać; jednokr. chłapnąć, kasz. 
poyłapnoc i syłapnoc 'połknąć, pożźreć”. 
Ogsł.: cz. chldpat 'chciwie jeść lub pić, poże- 
rać, połykać”, dial. 'chlapać; pić chciwie; bić 
ręką”, ukr. chłjapaty 'pluskać; klaskać; zle- 
wać, słwń. hldpati chwytać, łapać; chwytać 
pyskiem; chłeptać, żłopać; ziać, ziajać”, Psł. 
*chlapati I *chłapati 'uderzać płasko, zwłasz- 
cza w wodę, błoto, powodować pryskanie, 
bryzganie, czas. pochodzenia dźwkn., od 
naśladowania odgłosu powstającego przy 
uderzaniu w wodę, błoto (por. np. p. chłapi). 


chlastać 


chlastać chlastam / chlaszczę od XVI w. 'ude- 
rzać z pluskiem, chlupotem; bić, ciąć, ude- 
rzać z rozmachem i świstem”, XVI-XVII w. 
"bić, chłostać”, dial. też 'pryskać, bryzgać, 
chlustać, 'płukać bieliznę, 'pić, żłopać, 
chlipać, siorbać”, "mówić dużo, niemądrze”, 
kasz. ylastac 'uderzać, bić gwałtownie, trza- 
skać; błyskać; jednokr. chlasnąć (dial. 
chlastnąć). Zachsł. i płdsł.: cz. chlastat 
*chlać, żłopać; upijać się”, dial. chlastat 'pa- 
plać, słc. chlastat *żreć, chlać, żłopać; upijać 
się”, stwń. hlastdti 'chłeptać; ziać, ziajać; go- 
nić, dążyć. Psł. *chlastati / *chlastati 'ude- 
rzać w coś z odgłosem, z pluskiem', czas. 
pochodzenia dźwkn., od naśladowania od- 
głosu powstającego przy uderzaniu (por. np. 
p. chlast!). 

chleb od XIV w. 'pieczywo z mąki i wody na 
drożdżach lub na zakwasie, wyrobione 
w bochenki; bochenek takiego pieczywa, 
przen. 'byt, utrzymanie, zarobek, praca, 
stp. XV w. też "utrzymanie, wikt”, dial. tak- 
że 'podstawowe pożywienie, pokarm; utrzy- 
manie zapewnione do końca życia, dożywo- 
cie; majątek, mienie; zboże; pyłek kwiatowy 
zbierany przez pszczoły”; zdr. chlebek. Ogsł.: 
cz. chleb 'chleb', r. chleb 'chleb, pieczywo; 
zboże; utrzymanie, wikt”, scs. chleba 'chleb”. 
Psł. *chlebe 'chleb, zapożyczenie z germ. 
*hlaiba-, por. goc. hlaifs chleb”, stwniem. 
hleib 'ts., dziś niem. Laib 'bochenek (chle- 
ba)”. Słowianie zapożyczyli od Germanów 
nazwę pieczywa na zakwasie, uformowane- 
go w bochenki; wcześniej znali niewątpli- 
wie pieczywo przaśne, podpłomyki wypie- 
kane bez zakwasu. — Od tego chlebowy. 
Zob. też schlebiać. 

chlew od XV w. 'pomieszczenie dla świń 
(rzadko także dla bydła)”, stp. 'pomieszcze- 
nie dla zwierząt domowych, 'lichy dom, 
buda”, w gwarach także 'strych lub podda- 
sze nad pomieszczeniami dla zwierząt”, 'po- 
mieszczenie na drewno, drewutnia, szopa; 
zdr. chlewik. Ogsł.: cz. chlćv 'chlew, obora”, 
r. chlev 'chlew”, scs. chlćve 'chata, chałupa; 
stajnia. Psł. *chlóve 'pomieszczenie dla 
zwierząt, zapożyczenie z germ. *hlaiwa-, 
por. goc. hlaiw 'grób”. Pierwotne znaczenie 
zapewne 'pomieszczenie wykopane w zie- 
mi, ziemianka; znaczenia poświadczone 


60 


chlubić się 


w językach słow. (oraz dane archeologiczne 
i etnograficzne) wskazują, że takie pomiesz- 
czenia służyły dawnym Słowianom do ce- 
lów mieszkalnych (stąd szczątkowe znacze- 
nie 'chata, lichy dom, buda, szopa”) i do 
przetrzymywania hodowanych zwierząt. 
chlipać od XVII w. 'pić z mlaskiem, głośno, 
chłeptać', 'popłakiwać, szlochać, łkać”, dial. 
też "patrzeć spode łba, łypać”, pochlipywać 
*popłakiwać. Ogsł.: słc. chlipat *chlipać, 
siorbać, r. chlipat 'płakać, pochlipywać, 
słwń. hlipati 'chlipać. Psł. *chlipati "wcią- 
gać płyn głośno, z odgłosem”, czas. pocho- 
dzenia dźwkn., od odgłosu powstającego 
przy chlipaniu, chłeptaniu, siorbaniu. 
chlubić się od XV w. 'być dumnym z kogoś, 
czegoś, chwalić się, szczycić się” (w XVI w. 
chłubić się / chlubić się 'ts.), stp. XV w. 
*chełpić się”, chłuba 'pycha, w XVI w. chłu- 
ba, rzadziej chluba 'chwała, duma, sława, 
poczucie własnej wartości; przedmiot, po- 
wód dumy”, w XV w. chlubny 'chełpliwy”, 
w XVI w. chłubny (rzadziej chlubny) 'chełp- 
liwy, hardy, pyszny”; dial. chlubać 'chlupać, 
chlubać się 'rozlewać się, wylewać się, wy- 
chlapywać się, chlubotać 'bulgotać, chlu- 
pać, kasz. xlubotac 'chlupotać (o płynach); 
poruszać się z charakterystycznym odgło- 
sem (o czymś niedopasowanym); pleść 
głupstwa, chlapać językiem”. Por. p. rzadkie 
chełbić się kołysać się, chybotać się, falo- 
wać, stp. XV w. 'chełpić się, wynosić się”, 
daw. XVII-XVIII w. też chełbać 'wzburzać 
ciecz”, chełbać się burzyć się”, dial. chełbać 
*poruszać, kołysać naczynie z płynem; roz- 
ważać, ważyć w myślach”, chełbać się 'poru- 
szać się, kołysać się (o płynie w naczyniu), 
także chełbotać 'chlupać, chlupotać, przele- 
wać się (o cieczach); kołysać się (o łodzi na 
wodzie)”, dial. chełbotać 'poruszać, kołysać 
naczynie z płynem”, chełbotać się "poruszać 
się, chwiać się, chybotać się”. Por. cz. chlubit 
se 'chwalić się, pysznić się, chlouba (daw. 
chluba) "pycha; chwała, duma, sława”, słc. 
chlubić sa chwalić się, pysznić się”, bg. dial. 
chslbam 'chciwie jeść, połykać; wiać (o wie- 
trze)”. Psł. *chlbiti (może też *ch/bati) 'trząść, 
kołysać czymś, burzyć (płyn), *chibiti sę 
*wzbierać, burzyć się; czas. pochodzenia 
dźwkn., prawdopodobnie od odgłosu chlu- 


chlupać 


pania burzącej się, wzbierającej wody, para- 
lelny do odmianki *chfpiti (*chipati), zob. 
chełpić się. W wyrazach p. dwojaki rozwój 
*| w eł (jak w chełpić) i lu (w części po- 
świadczeń możliwe jest oddziaływanie chlu- 
pać, w niektórych wyrazach, np. chlubotać, 
możemy mieć do czynienia z wariantami 
chlupać z udźwięcznioną spółgłoską); stp. 
postaci chłubić się, chłuba z niezwykłym 
-łu- są może zapożyczeniami z cz. chlubiti 
se, chliba (z adaptacją cz. I jako ł). Znacze- 
nie 'wynosić się nad kogoś, przechwalać się, 
pysznić się” niewątpliwie przenośne, zapew- 
ne z wcześniejszego "wznosić się, wzbierać, 
burzyć się (o wodzie)”. 

chlupać od XIX w. 'przelewać się, wydając 
charakterystyczny odgłos, bulgotać, chlu- 
potać (o cieczy, substancji płynnej); wy- 
konywać jakieś ruchy w wodzie, błocie, 
powodując charakterystyczny odgłos; bryz- 
gać cieczą, chlustać, pryskać, dial. chlupać 
*chlupać, kasz. xlupac 'chłeptać, chlipać; 
bryzgać, chlustać ; jednokr. chlupnąć. Por. 
dł. chlumpaś 'trzaskać”, słc. dial. chlupat 
*pić, chłeptać, chlśpat '(głośno, łapczywie) 
pić, jeść coś płynnego”, r. chljupat 'chlapać, 
pluskać, chlupać, chlupotać, ukr. chljńpaty 
*chlupać, pluskać, ch. dial. czak. xliipat 
(xlipat) 'szlochać, chlipać”. Psł. *chlupati / 
*chlupati "powodować pryskanie, chlupo- 
tanie czegoś płynnego”, czas. pochodzenia 
dźwkn., por. p. chlup! wykrz. naśladujący 
odgłos wpadnięcia do wody. — Od tego 
chlupotać 'bulgotać, chlupać, czas. inten- 
sywny z przyr. -ota-; chlupot 'odgłos chlu- 
potania”. 

chlustać chlustam / chluszczę od XIX w. 
'gwałtownie lać, wylewać coś; tryskać, prys- 
kać; lać się, wylewać się z wielką siłą, ude- 
rzać o coś z chlustem', od XVI w. 'bić, za- 
dawać razy; chwiać, ruszać” (stp. XV w. 
chlustanie 'chłostanie'), dial. też "mocno 
uderzać, bić, machać; rzucać; skakać; wyko- 
nywać pracę szybko, niekiedy też niedbale”, 
"gryźć, połykać łapczywie”, kasz. xlustac 
*bić, chlastać; głośno się lać; jednokr. chlus- 
nąć 'gwałtownie wylać; trysnąć, prysnąć”, 
pot. 'szybko skoczyć, np. do wody, w błoto; 
mocno, z rozmachem uderzyć, walnąć; wy- 
pić trunek”, stp. XV w. 'uderzyć, w XVI w. 


61 


chłodzić 


też "uderzyć gwałtownie, gruchnąć”, kasz. 
qlustnoc 'uderzyć, palnąć; chlusnąć. Ogsł.: 
cz. chlfstat 'chlustać, pryskać, bryzgać, 
r. dial. chljustat 'bić silnie w okna (o desz- 
czu)”, ch./s. daw. hljustati *żuć”, dial. *bić, 
uderzać. Psł. *chlustati 'chlustać, pryskać, 
bryzgać; mocno uderzać”, czas. pochodze- 
nia dźwkn., por. p. chlust! wykrz. naśladują- 
cy wylanie płynu, wyrażający nagły ruch, 
uderzenie, skok. 

chłeptać chłepczę (chłepcę) od XVIII w. 'pić, 
wciągając płyn językiem, głośno, łapczy- 
wie, małymi łykami”, dial. też 'łapać z tru- 
dem powietrze”; z przedr. wychłeptać. Por. 
cz. chlebtat *żreć, żłopać, daw. chleptati 
*ts., słc. chleptat 'chłeptać, chlipać, strus. 
chlepstati 'pić łapczywie”, r. dial. chlebtdt 
*chłeptać”, chlebetdt 'ts.; często mówić, ukr. 
chlebtdty 'chłeptać, siorbać, br. chljaptać 
*chłeptać, ch./s. hlaptati 'chłeptać, pić”. 
P. chłeptać i ch./s. hlaptati prawdopodob- 
nie z pierwotnego *chlebotati czy może 
*chlspotati (w innych językach słow. 
*chlebotati bądź *chlepetati, *chlebetati), 
czas. intensywny z przyr. *-sta-, pokrewny 
z dial. chlebać się 'zbyt często otwierać i za- 
mykać drzwi, chlebotać 'poruszać tam 
i z powrotem, chwiać, obruszać, kołysać; 
potrząsać jajkiem, wywołując chlupotanie 
jego zawartości; mącić płyn w naczyniu lub 
poruszać naczyniem z cieczą, wywołując 
chlupotanie, r. chlebdt / chlebat 'łykać, 
chlipać, chłeptać, czerpać”, br. dial. chljabdć 
*jeść, słwń. hlćbati 'chłeptać. Czas. po- 
chodzenia dźwkn. (od odgłosu powstające- 
go przy chlipaniu, chłeptaniu, siorbaniu), 
zmienność samogłoski rdzennej jest cha- 
rakterystyczna dla wyrazów tego typu. 

chłodzić od XV w. 'czynić chłodnym, ob- 
niżać temperaturę, odbierać ciepło jakie- 
muś ciału, ochładzać, ziębić, studzić, arch. 
*orzeźwiać, odświeżać, uspokajać, dodawać 
otuchy, koić, łagodzić; krzepić, pocieszać, 
radować; z przedr. ochłodzić, schłodzić, 
wychłodzić się; wielokr. -chładzać: tylko 
z przedr. ochładzać, schładzać; jednokr. 
chłodnąć 'stygnąć od XV w. Ogsł.: cz. chla- 
dit 'chłodzić”, r. cholodit, cholożu 'chłodzić, 
ochładzać, studzić”, "hamować czyjąś krew- 
kość, porywczość; czynić opanowanym, po- 


chłonąć 


wściągliwym, "wywoływać poczucie zim- 
na, dreszcze”, scs. chladiti, chlażdo 'chłodzić, 
studzić”. Psł. *cholditi,'choldo 'czynić chłod- 
nym, ochładzać, studzić”, czas. odrzecz. od 
psł. *cholde (zob. chłód). Zob. ochłonąć. 

chłonąć chłonę od XIX w. 'wciągać w siebie, 
absorbować, wchłaniać, wsysać, pochłaniać”, 
przen. 'odbierać, przyswajać coś chciwie, 
z upragnieniem; brać, zabierać coś inten- 
sywnie”, dial. 'dużo, łapczywie jeść, żreć”, 
daw. XVII-XVIII w. chłonić 'chłonąć”, ochło- 
nić 'pochłonąć, połknąć coś, stp. XVI w. 
chłanąć 'pożerać, ochłanąć 'pochłonąć, 
połknąć, zagarnąć”; też z przedr. pochło- 
nąć (por. stp. XVI w. pochłanąć), wchło- 
nąć; wielokr. -chłaniać: tylko z przedr.: po- 
chłaniać, wchłaniać; zachłanny. Por. słwń. 
hldniti "chwycić pyskiem” (ukr. chldnuty 
*żreć, chciwie jeść” może z *chldpnuty, 
por. chlapać, zob. chlapać). Prawdopodobnie 
z pierwotnego *cholngti, z przyr. *-ng- od 
psł. *choliti "otaczać, ogarniać, osłaniać” 
(zob. cholewa, chłop, pachołek). Pierwotne 
znaczenie zapewne 'ogarniać” > 'wciągać 
w siebie, pochłaniać”. Stp. chłanąć z -a- mo- 
że pod wpływem wielokr. -chłaniać. Zob. 
otchłań. 

chłop od XIV w. 'drobny rolnik', pot. 'doro- 
sły mężczyzna, 'mąż, narzeczony, kocha- 
nek”, dial. też 'robotnik rolny, parobek, słu- 
ga, kasz. yłop "mężczyzna; mąż; robotnik 
rolny”. Ogsł.: cz. chlap 'chłop, mężczyzna, 
r. cholóp 'chłop pańszczyźniany, niewol- 
nik; sługus, fagas, lokaj”, scs. chlape 'słu- 
ga, parobek”. Psł. *cholpa 'człowiek niewol- 
ny, poddany”, dalsza etymologia niepewna. 
Może od psł. *choliti 'otaczać, ogarniać, 
osłaniać” > 'pielęgnować, czyścić, pieścić” 
(por. chłonąć, cholewa, pachołek), z rzadkim 
przyr. *-pv. Pierwotne znaczenie byłoby 'ta- 
ki, którego otacza się opieką, człowiek nie- 
dorosły lub bezwłasnowolny” > 'człowiek 
znajdujący się pod czyjąś kuratelą” > 'sługa, 
parobek”. Inne objaśnienia mniej prawdo- 
podobne. — Od tego chłopak (+ chłopa- 
czek), chłopię, chłopisko; chłopi, chłopski, 
chłopstwo. Zob. też chłopiec. 

chłopiec chłopca od XV w. 'dziecko płci męs- 
kiej, syn', pot. "młody mężczyzna, młodzie- 
niec; adorator, narzeczony”, przest. 'prakty- 


62 


chłód 


kant, terminator, goniec, posługacz, dial. 
też 'służący, parobek, pomocnik”, przen. też 
nazwy różnych przedmiotów, np. 'przyrząd 
do zdejmowania butów; podstawka używa- 
na przy wyrobie sera, kasz. yłopc 'chłopiec; 
sługa; walet w kartach; zdr. chłopczyk. 
Zachsł. i płdsł.: cz. chlapec, -pce 'dziecko 
płci męskiej; niedorosły, dorastający młody 
mężczyzna; kawaler; adorator, amant; męż- 
czyzna”, słwń. hldpec, -pca 'parobek, pacho- 
łek; chłopiec, syn; przyrząd do zdejmowa- 
nia butów” (we wschsł. postaci zapożyczone 
z polskiego, np. ukr. chlopec 'dziecko, pod- 
rostek; syn; chłopiec do posług, sługa”). Psł. 
*cholpvcb, zdr. od psł. *cholpo (zob. chłop), 
z przyr. *-bCb. 

chłostać chłoszczę 'bić, siec rózgą, batem itp., 
przen. 'bić, uderzać gwałtownie, zacinać 
(o wietrze, deszczu itp.), w XVI w. chłostać 
się "bić się, biczować się”, dial. chłostać 'bić, 
uderzać”, kasz. yłostac też 'głośno, gwałtow- 
nie polewać, chlustać”; por. stp. XV w. chło- 
ścić matkę (wyrażenie obelżywe, zapewne 
*Iżyć”), uchłościć 'uderzyć?', w XVI w. chło- 
ścić 'bić, biczować, smagać”, kasz. xłoscec 
*wyłudzać, żebrać, nalegać, usilnie prosić; 
w XVI w. także chwostać (wyjątkowo cho- 
stać) 'biczować, chłostać, smagać. Por. dł. 
chłostaś 'karać, chłostać”, cz. daw. chłostati 
I chłostiti "bić rózgami”, dial. chlostat "moc- 
no padać, walić (o śniegu)”, ukr. chlóstaty 
*chłostać, smagać, br. chloscic "karać rózgą”. 
Czas. pochodzenia dźwkn., od naśladowa- 
nia odgłosu bicia, smagania (np. r. chlest!, 
chlest!), por. bliskie chlastać, chlustać, a tak- 
że np. cz. dial. chlćstati (chlestat, chlejstat) 
*bić, uderzać; chlustać, r. chlestdt "bić, sma- 
gać. — Od tego chłosta od XVI w. "bicie, 
smaganie”. 

chłód chłodu od XV w. "umiarkowane zimno, 
dość niska temperatura powietrza, 'obo- 
jętność, oziębłość, brak życzliwości, sztyw- 
ność w obejściu, 'nieprzyjemne wrażenie 
zimna wywołane przykrym przeżyciem”, 
w stp. "miejsce chłodne, cieniste” (dziś dial. 
*miejsce zimne; miejsce zacienione od słoń- 
ca, cień”), kasz. xłód 'chłód”; zdr. chłodek. 
Ogsł.: cz. chlad 'chłód, zimno; zimne 
powietrze; niedostatek uczuć, oziębłość”, 
r. chólod 'chłód, zimno”, scs. chlade 'ts., 


chmara 


zimny powiew. Psł. *cholde 'zimno, chłód”, 
prawdopodobnie etymologicznie tożsame 
z goc. kalds *zimny”, niem. kalt 'zimny” 
[< pgerm. *kalda-], sprowadzanym do pie. 
*gold'o- (por. z rdzennym *-e- stind. jada- 
[< *gelda-]| 'zimny, stężały, nieruchomy”, 
łac. gelidus 'zlodowaciały, zimny”), od pie. 
pierwiastka *gel(2)- 'zimny, marznąć”. Ocze- 
kiwalibyśmy słow. postaci tgoldz, rozwój 
*e- >* ch- dotychczas niejasny (mimo wielu 
prób różnorodnego wyjaśnienia). Również 
z przyczyn fonetycznych wątpliwe jest łą- 
czenie z lit. śdltas 'zimny” (imiesłów od śdl- 
ti 'marznąć”), gdyż nagłosowe lit. 5- konty- 
nuuje pie. *K-. które w słow. z zasady nie 
rozwija się w *ch-. Por. chłodzić. — Od tego 
chłodny. 

chmara od XVII w. 'wielka liczba, daw. 
*chmura, mgła”, dial. "mnóstwo, tłum, rój; 
chmura, kasz. ymara / Xmdr, ymaru 'ts.; 
por. dial. chmarać się i chmarzyć się 'chmu- 
rzyć się. Płnsł.: cz. dial. chmdra 'obłok, 
chmura, mgła”, słc. chmdra 'chmura, r. dial. 
chmdra 'ciemna chmura; (gęsta) mgła”, ukr. 
chmdra 'chmura; wielka ilość, mnóstwo”, 
br. chmóra 'chmura. Psł. dial. *chmara 
*ciemna chmura, niewątpliwie w związku 
z p. chmura, psł. *chmura (zob. chmura), 
niejasna jest wszakże rdzenna samogłos- 
ka -a- w miejsce -u- (sugerowano np. możli- 
wość kontaminacji psł. *<chmura i psł. *ma- 
ra, p. mara 'widzenie senne; cień zmarłego, 
upiór, zmora, duch, widziadło”). Znaczenie 
*wielka ilość, mnóstwo” wtórne, podobny 
rozwój znaczenia wykazuje ćma (zob.). 

chmiel m od XIV w. "roślina Humulus 
(zwłaszcza chmiel zwyczajny, Humulus lu- 
pulus)”, dial. też 'obrzędowa pieśń weselna, 
chmiel polny 'przytulia, Galium', dziki chmiel 
'trzmielina, Evonymus”, kasz. ymiel 'chmiel. 
Ogsł.: cz. chmel, r. chmel, ch./s. hmelj. Psł. 
*chomelb m 'chmiel', zapożyczenie oriental- 
ne (uprawa rośliny przeniesiona została 
z Azji do Europy); Słowianie pośredniczyli 
zapewne w wędrówce wyrazu na zachód (ze 
słow. może germ. nazwa rośliny, np. stnord. 
humli I humall 'chmiel, por. też łac. późne 
humulus 'ts.; podobne nazwy w innych 
językach europejskich). Źródła wyrazu do- 
szukiwano się w różnych językach Azji, mo- 


63 


chochoł 


że jest on ostatecznie pochodzenia irańskie- 
go (irań. *rum-ala-, por. oset. xumcellceg 
*chmiel, podstawą byłoby awest. haoma- 
*napój odurzający, uzyskiwany przez wy- 
gniatanie jakiejś rośliny, może konopi 
indyjskich”, stind. sóma- 'ts., od pie. *seu- 
*ściskać, wygniatać ). — Od tego chmielo- 
wy; podchmielić sobie od XVI w. 'upić się” 
(por. kasz. ymelic 'pić ałkohol'). 

chmura od XV w. 'zawieszone w atmosferze 
widzialne skupienie kropelek wody, krysz- 
tałków łodu”, 'kłąb, tuman, obłok”, "wielka 
ilość czegoś, mnóstwo, chmara, rój, tłum”, 
dial. też 'szron na murze, kasz. ymura 
'chmura; przelotny deszcz”; zdr. chmurka. 
Płnsł.: cz. chmura (rzadziej chmoura) 'chmu- 
ra; smutek, przygnębienie”, r. dial. chmura 
*'ponury człowiek; pochmurna pogoda”. Psł. 
*chmura 'ciemna chmura”; istnieje też obocz- 
na postać *smura, por. kasz. smura 'chmura 
deszczowa, mgielna, mgła”, cz. dial. smoura, 
mn smoury 'chmury, barwne smugi na nie- 
bie przed zachodem słońca”, a także kasz. 
smuiec są 'chmurzyć się, cz. śmowtit 'chmu- 
rzyć, marszczyć”, śmoufit se chmurzyć się, 
słc. dial. śmurit 'chmurzyć, r. dial. smurit 
*mącić się, ciemnieć (o wodzie)”. Psł. *chmu- 
ra | *smura to substantywizowane formy 
rodzaju żeńskiego psł. przym. *chmurs / 
*smur 'ciemny, mroczny” (por. r. chmiryj 
'ponury, zasępiony, posępny; pochmurny”, 
dial. 'szary” i dial. smuryj 'ciemny, ciemno- 
szary, ciemnobrunatny, mroczny”, ukr. dial. 
smuryj 'pochmurny, ponury”), zestawiane- 
go z gr. hamayrós 'przyćmiony, blady; ciem- 
ny”. Por. chmara. — Od tego chmurny (po- 
chmurny), chmurzyć, chmurnieć. 

chochlik od XIX w. 'złośliwy lub psotny du- 
szek, skrzat, zwykle chochlik drukarski 
"błąd w druku. Wyraz nie notowany w gwa- 
rach, zapewne więc zapożyczony do języka 
liter. Źródłem może być br. dial. chóchlik 
*diabełek, skrzat żyjący za piecem” (wyraz 
związany etymologicznie z p. chochoł). 

chochoł 'słomiane okrycie drzewek i krze- 
wów ogrodowych na zimę dla ochrony 
przed mrozem, 'rozchylony snopek pokry- 
wający kopę zboża”, stp. od XV w. 'wierzch, 
czub” (i chochołek 'głowica kolumny”), dial. 
chochoł (często chachoł, chachół, chąchół) 


choć 


też 'sterczący czub (włosów), pęk; wierzcho- 
łek; okrycie słomiane używane przez paste- 
rzy; otwór zakryty słomą w kopcu z ziem- 
niakami; kołnierz; górna część zawiązanego 
worka, 'przebieraniec owinięty w słomę, 
straszący w zapusty; strach na wróble; 
strach, widziadło”. Płnsł.: cz. chochol 'czub, 
czubek, kitka (na głowie); pióropusz, pęk”, 
r. chochół, chochld 'sterczący pęk włosów 
lub piór (na głowie), czub, czubek” (ale mo- 
że tu należeć i wyjątkowe bg. dial. chóchal 
*obdartus”). Psł. *chochole 'czub, czubek ze 
sterczących włosów, piór”. Dalsza etymolo- 
gia niepewna. Może z wcześniejszej postaci 
*kochole; struktura i semantyka wyrazu su- 
gerują ekspresywny derywat od psł. *kosa 
'długie włosy (na głowie, w grzywie), długie 
pióra (np. w ogonie ptaka)” (zob. kosa 11), 
z przyr. *ole (co do budowy por. psł. 
*yvfcholo wierzchołek, wierzch, czubek” od 
*yvfche 'ts., zob. wierzchołek). Nieregular- 
ny rozwój fonetyczny *kosole > *kocholo 
> (z asymilacją dwu spółgłosek) *chocholo 
mógł być związany z ekspresywnym cha- 
rakterem wyrazu (pojawienie się drugie- 
go -ch- może przez analogię do wymienio- 
nego, po części zbieżnego semantycznie 
psł. *fchole). Ze względu na rdzenne -o- 
mniej jest prawdopodobne dopatrywanie 
się derywatu od psł. *ćechati 'drapać, czo- 
chrać, skrobać; rwać, zdzierać, odłamywać” 
(zob. czochrać) bądź od psł. *ćesati (zob. 
czesać), gdyż w takim derywacie odczas. 
z przyr. *-ol oczekiwalibyśmy zachowania 
w niezmienionej postaci czasownikowego 
rdzenia *ćes- bądź *ćech-. 

choć i chociaż sp. i part., stp. od XV w. cho- 
cia : chociaj : choć sp. wprowadzający zdanie 
przyzwalające 'choć', choć też part. uwydat- 
niająca 'nawet', dial. chocia / chociaj sp. 
*mimo że, aczkolwiek”, part. 'choćby tylko, 
przynajmniej. Por. r. chotjd, dial. chocó, 
ukr. chot i choc 'choć, chociaż”. Od stp. cho- 
cieć, psł. *choteti (zob. chcieć), pierwotny 
imiesłów czynny czasu teraźn. chocia 'chcąc” 
(jak stp. rzeka 'rzekąc'), por. strus. chotja 
*chcący”, scs. chotę 'chcąc. Forma choć ze 
skrócenia chocia (por. np. dziś : dzisia-j); 
chociaż z part. -ż < -że (zob. -że), stp. i dial. 
chociaj z part. -j (por. dzisiaj, wczoraj). 


64 


choina 


chodzić chodzę od XIV w. 'iść, kroczyć; 
z przedr. dochodzić, nachodzić, nadchodzić, 
obchodzić, odchodzić, pochodzić, podcho- 
dzić, przechodzić, przychodzić, rozchodzić 
(się), schodzić, uchodzić, wchodzić, wycho- 
dzić, zachodzić; wielokr. chadzać (zob.). 
Ogsł.: cz. chodit 'chodzić; starać się, zalecać 
się; zwracać się (do kogoś); przychodzić, do- 
chodzić”, r. chodit, chożu 'chodzić; bywać, 
uczęszczać, odwiedzać; doglądać kogoś; ho- 
dować; kursować (o środkach lokomocji); 
ubierać się, nosić; posuwać; chodzić, funk- 
cjonować (o mechanizmach); krążyć, scs. 
choditi, choźdg 'chodzić, wędrować. Psł. 
*choditi, *chodg 'iść, chodzić” (pełniące 
funkcję czas. wielokr. od etymologicznie 
odrębnego psł. *iti, zob. iść), pokrewne 
z gr. hodós 'droga', hodeyó 'iść, wędrować”, 
stind. a-sad- 'przystępować, iść, dochodzić”, 
ut-sad- 'wychodzić, odchodzić”, od pie. *sod- 
należącego do pie. *sed- 'iść” (zaliczanego 
do pierwiastka *sed- 'siedzieć, zob. siąść, 
siedzieć). W psł. oczekiwalibyśmy postaci 
fsoditi, warunki do rozwoju *s > *ch po *i, 
*u, *r istniały tylko w postaciach przed- 
rostkowych, np. *pri-choditi 'przychodzić”, 
*per-choditi "przechodzić, *u-choditi 'ucho- 
dzić, odchodzić; z nich uogólniono chod- 
w całej rodzinie wyrazowej, także w cza- 
sowniku bezprzedrostkowym. Od rdzenia 
*chod- także *śvd-, zob. szedł. — Zob. do- 
chód, obchód, pochód, przychód, rozchód, 
schody, wschód, zachód. 

choina od XV w. 'drzewko iglaste, zwłaszcza 
sosna”, "młody, niewielki, karłowaty las sos- 
nowy”, 'ścięta gałąź lub gałęzie drzew igla- 
stych', w stp. XV w. choina / chojna 'gałęzie 
drzew szpilkowych, w XVI w. też 'sosna; 
las sosnowy”, dial. cho(jjina I chwo(jjina 
*sosna; drzewo iglaste, 'las sosnowy; las 
iglasty”, 'gałąź sosny; gałąź drzewa iglaste- 
go, 'szpilki sosnowe i innych drzew igla- 
stych', kasz. Xojna 'drzewo iglaste, sosna, 
świerk; młody las iglasty'; zdr. choinka. 
Ogsł.: cz. chvojina 'gałąź drzewa iglastego; 
las iglasty”, dial. też 'sosna', br. dial. chvaina 
*drzewo iglaste”, bg. chvójna (dial. chójna) 
"jałowiec. Od psł. *chvoja 'gałęzie drzew 
szpilkowych, igliwie; drzewo szpilkowe, so- 
sna”, zachowanego w p. daw. XVIII w. choja 


cholewa 


'gatunek sosny”, dial. choja (chója) ! chwo- 
ja 'sosna; jakiekolwiek drzewo szpilkowe; 
gałąź drzewa szpilkowego; igły sosnowe, 
szyszki zgarnięte z poszycia leśnego”, stp. 
XV w. chojka / chwojka 'gatunek jałowca, 
w XVI w. 'roślina Ajuga Iva, kasz. xoja 
*sosna', xojka / xójka 'sosna; drzewo iglaste; 
drzewo”, także chojak 'sosna, świerk, rza- 
dziej inne drzewo iglaste” (por. cz. chvoj(e) ż 
*choina, gałęzie drzew iglastych, r. chvója 
*choina, igliwie', stwń. hója 'świerk, jodła, 
choinka”). Psł. *chvoja [< *skuoia *], po- 
krewne z lit. skujd 'igła, szpilka, szyszka”, 
łot. skujas 'igliwie, gałązki jodły”, stirl. scć 
[< *skvijat-] cierń, od pie. *skuoi- 'igła, 
szpilka, cierń” (należącego ostatecznie do 
pierwiastka *kes- 'ciąć, kłuć”, zob. czesać). 

cholewa 'górna część długiego buta okrywa- 
jąca łydkę, stp. XV w. 'prymitywne okry- 
cie nogi” (nazwa osobowa i nazwa herbu 
Cholewa od XIV w., w XIII w. nazwa miej- 
scowa Cholewice), kasz. xlolava / xloleva 
*cholewa; górna część pończochy obejmują- 
ca łydkę”; zdr. cholewka. Ogsł. (ale szczątko- 
wo poświadczone w płdsł.): dł. chólowy mn 
'spodnie”, dial. 'pończochy”, gł. cholova 'no- 
gawka”, cholowy mn 'spodnie', stcz. chola- 
va 'kawałek materiału do obwiązywania, 
cz. dial. cholevy mn 'górna część butów, 
cholewy”, r. dial. choljdva 'cholewa”', ch. dial. 
czak. hóljevy ż / hóljeva 'rodzaj skarpety”. 
Psł. *choleva I! *cholava 'to, co ogarnia, ota- 
cza, osłania: kawał materiału do obwiązy- 
wania (np. nogi), rodzaj pończochy, cho- 
lewa”, urzeczownikowiona forma przym. 
z przyr. *-evs, *-ave od psł. czas. *choliti 
*otaczać, ogarniać, osłaniać” > 'pielęgno- 
wać, czyścić, pieścić”, por. r. chólit 'troskli- 
wie pielęgnować, otaczać pieczą, utrzymy- 
wać w porządku, w czystości, ukr. reg. 
cholyty 'czyścić; na obszarze polskim za- 
chowane tylko w kasz. rozyolćc są 'poodpi- 
nać się (o odzieży)”, rozyoloni 'nie zapięty 
pod szyją, zapewne z wcześniejszego 'od- 
słonić się, odkryć się” (zob. też chłonąć, 
chłop, pachołek). 

chomąto od XV w. 'część uprzęży wkładana 
na szyję koniowi pociągowemu, w XVI w. 
*chomąto lub cała uprząż”, daw. też cho- 
mąt m 'chomąto', dial. chomąto | chomąt 


65 


chomik 


także 'cała uprząż konia, 'okucie przy- 
twierdzające trzósło (krój) do grządzieli 
pługa, kasz. yomgt m 'chomąto”. Ogsł.: cz. 
chomout m 'chomąto”, r. chomiuit 'chomąto”, 
przen. 'ciężar, brzemię”, słwń. homót 'cho- 
mąto; niewód”. Psł. *chomgta (/ *chomote) 
*'jarzmo dla konia pociągowego, chomąto”, 
może derywaty z przyr. *-ota i *-ote (bądź 
urzeczownikowiony pierwotny imiesłów 
teraźniejszy czynny *chomgte < *skomgte) 
od psł. *skomiti 'Ściskać, ugniatać” (zob. 
oskoma; por. ch./s. hómut | hómać 'garść, 
np. siana, derywowane niewątpliwie od 
*chomiti < *skomiti); pierwotne znaczenie 
prawdopodobnie 'to, co ściska, uciska”. Po- 
nieważ użycie konia jako siły pociągowej 
(i w związku z tym wynalezienie chomąta) 
dokonało się w Azji, a ponadto w językach 
orientalnych występują bliskie fonetycznie 
nazwy chomąta (np. czuwaskie yomdt, tatar. 
kamat, mong. xomuD), nie można wyklu- 
czyć zapożyczenia orientalnego (ale formy 
w tych językach nie tłumaczą słow. -9-). 
chomik 'gryzoń Cricetus cricetus” (w gwa- 
rach chomik i wykolejone postaci chamik / 
chemik, też chomiuk i chomka), stp. XV w. 
*kret, Talpa europea, w XVI w. (u M. Re- 
ja) chomiek 'chomik”. Zapożyczenie wschsł. 
nazwy chomika: strus. chomeke / chomęk%, 
r. chomjdk, ukr. chorhjdk, br. chamjdk, będą- 
cej skróceniem strus. (od XI w.) chomestore 
I chomestare 'chomik” (sprowadzanego do 
psł. *chomestore, uznawanego za Źródło 
zapożyczonego stwniem. hamustro, stsas. 
hamustra, niem. Hamster 'chomik'; jest 
jednak możliwe, że wyraz słow. i germ. 
to niezależne zapożyczenia ze wspólnego 
nieznanego źródła). Podstawowe złożenie 
*chomćstore nie ma pewnego objaśnienia 
etymologicznego. Dyskusyjne jest doszuki- 
wanie się zapożyczenia irańskiego: awest. 
hamaestar- 'powalający na ziemię, pers. 
"przeciwnik; chomika tak nazwano jako- 
by z tego powodu, że przygina (powala) 
źdźbła zboża, by wydobyć ziarno z kło- 
sów. Niepewna też pomysłowa etymologia 
O. Trubaczowa, przyjmującego rodzimość 
złożonego wyrazu: człon pierwszy *chomć- 
miałby być bier. pdw ze znaczeniem 'dwie 
torby” (od psł. *skomiti 'ściskać, ugniatać, 


chorągiew 


zob. oskoma, por. też chomąto), człon drugi 
*-storz oznaczałby 'tego, który sypie” (ety- 
mologicznie byłby związany z psł. *sterti 
'rozpościerać”, zob. przestrzeń, rozpostrzeć), 
całe złożenie miałoby znaczenie 'sypiący 
(ziarno) do obu toreb, worków (znajdują- 
cych się za policzkami zwierzęcia)”; słabą 
stroną tego objaśnienia jest brak samodziel- 
nych poświadczeń członów składowych 
w materiale słow. 

chorągiew chorągwi ż od XIV w. 'sztandar, 
flaga, proporzec”, hist. 'w dawnej Polsce od- 
dział żołnierzy” (od XVI w. 'oddział woj- 
skowy”), stp. od XIV w. chorągiew, -gwie ż 
*sztandar (wojskowy), chorągiew (w kul- 
cie religijnym); znak (łuk) triumfalny”, cho- 
rągiew powietrzna 'żagiel, dial. chorągiew 
I chorągwia I chorągwa 'chorągiew”, kasz. 
Xorogva I xorogev 'chorągiew"; zdr. chorą- 
giewka. Ogsł.: cz. korouhev, -hve ż 'chorą- 
giew, sztandar, r. chorugy” ż 'chorągiew, 
scs. chorygy, -gove 'ts.. Psł. *chorogy, *cho- 
rogove, bier. *chorogavb 'chorągiew, sztan- 
dar, niewątpliwie zapożyczenie przenie- 
sione do tematów na -u- (co jest typowe 
zwłaszcza dla pożyczek germańskich), 
prawdopodobnie z goc. hkrugga 'kij, laska” 
(z rozwojem znaczenia 'kij, drzewce” > 'cho- 
rągiew”). Ze względu na strukturę wyrazu 
słow. mniej prawdopodobna jest inna wersja 
etymologiczna, przyjmująca zapożyczenie 
orientalne, z mong. (h)oruńga 'chorągiew” 
(z ewentualnym pośrednictwem tureckim). 
— Od tego (oparte na temacie chorąg-) cho- 
rąży m 'ten, kto nosi chorągiew na jakichś 
uroczystościach” od XIV w. (wcześniej, już 
w XII w., poświadczona forma chorąże), 
*stopień wojskowy” (od XVI w. 'przełożony 
wojskowy, dowódca), hist. też "urząd ziem- 
ski”, dial. także "mistrz ceremonii, pierwszy 
drużba”, przen. 'kłos owsa z ziarnem z jed- 
nej strony”. 

choroba od XIV w. 'proces patologiczny obja- 
wiający się zaburzeniem czynności organi- 
zmu, niedomaganie, niemoc, brak zdrowia, 
w gwarach też na oznaczenie konkretnych 
schorzeń, niedomagań, np. 'padaczka, epi- 
lepsja; tyfus”, również jako lekkie przekleń- 
stwo, wyzwisko, kasz. Xoroba 'choroba'. 
Płnsł.: cz. choroba 'choroba', r. reg. i dial. 


66 


chować 


chvoróba 'choroba', też obraźliwie o cho- 
rym człowieku. Psł. dial. *chvoroba 'nie- 
domaganie, niemoc, choroba”, rzecz. abs- 
trakcyjny od psł. przym. *chvore (zob. 
chory), z przyr. *-oba. — Od tego chorobo- 
wy, chorobliwy. 

chorować od XVI w. 'być chorym, cierpieć 
na jakąś chorobę; z przedr. pochorować 
się, rozchorować się, zachorować. Zachsł.: 
cz. chorovati 'chorować, słc. dial. chorovat 
*ts.. Czas. odprzym. od chory (zob.). 

chory od XV w. 'dotknięty chorobą, chorują- 
cy, cierpiący, w XVI w. też 'grzeszny, nie- 
rządny, słaby, zły, w gwarach także przen. 
o przedmiotach 'lichy, zniszczony, zepsuty, 
spróchniały; rozlatujący się, ledwo się trzy- 
mający”, kasz. ori 'chory”. Płnsł.: cz. chory 
*chory; zepsuty, uszkodzony; wynędzniały, 
wyniszczony”, stcz. chvory / chory 'wynisz- 
czony, wychudły, chudy”, r. chvóryj (dial. też 
chóryj) "chory, chorowity, słaby; wątły, źle 
rosnący (o roślinach)”. Psł. *chvore 'do- 
tknięty chorobą, niezdrów, chory”, prawdo- 
podobnie pokrewne z awest. qx'ara- 'rana, 
stwniem. swóro 'ból; rana” (dziś niem. 
Schwir(e) 'ropień, wrzód”), por. też lit. 
svarus 'ciężki”, z pie. *suoro- (/ *suero-), od 
pierwiastka *suer- 'rżnąć, kłuć, ropieć”; 
ch- w psł. *chvore |< *suoro-] byłoby zatem 
wtórne, ekspresywne w związku z negatyw- 
nym znaczeniem wyrazu. Pierwotne zna- 
czenie zapewne 'ropiejący, skaleczony, zra- 
niony, obolały (o części ciała), wtórnie 
przeniesione na cały organizm dotknięty 
chorobą. 

chować od XIV w. 'kłaść, umieszczać w miej- 
scu zakrytym, zamkniętym, bezpiecznym; 
ukrywać; wsuwać, wciskać, 'składać do 
grobu, grzebać, "wychowywać; hodować, 
książk. 'zachowywać, żywić, utrzymywać, 
mieć”, stp. 'ukrywać; przechowywać (w bez- 
pieczeństwie, na później, dla zabezpiecze- 
nia sądowego); grzebać (umarłych); utrzy- 
mywać, żywić, hodować; żyć; strzec, 
chronić; zachowywać, dochowywać; uwa- 
żać (kogoś za coś)”, kasz. yovac 'przechowy- 
wać; kryć, trzymać w ukryciu, ukrywać; 
wychowywać; grzebać, składać do grobu; 
z przedr. pochować, przechować, schować, 
uchować się, wychować, zachować; wielokr. 


chód 


-chowywać: tylko z przedr. przechowywać, 
wychowywać, zachowywać. Płnsł. (ze ślada- 
mi w płdsł.): cz. chovat 'niańczyć, piasto- 
wać (dziecko); hodować, chować; przecho- 
wywać, trzymać, zachowywać; żywić, mieć 
(np. nadzieję); zawierać coś”, r. dial. chovdć 
"chować, ukrywać, skrywać; grzebać, skła- 
dać do grobu; trwonić; kraść, stch. (kajk.) 
hovati kłaść, umieszczać, chować. Psł. 
*chovati 'doglądać czegoś, troszczyć się 
o coś, hodować > 'przechowywać, umiesz- 
czać gdzieś, ukrywać (> 'ukrywać w ziemi, 
grzebać, składać do grobu”), prapokrewne 
ze stwniem. scouwón (dziś niem. schauen) 
"patrzeć, spoglądać; uważać, ang. show 
"pokazywać, goc. us-skaws 'rozważny, roz- 
sądny”, gr. thyo-skóos [< *-skóuos] 'kapłan' 
(< *'doglądający ofiary”) i dalej z forma- 
mi bez s-: stind. kavi- 'nadzorca, pasterz”, 
gr. koćó 'dostrzegam, zauważam, widzę” 
łac. caveó, cavćre 'baczyć, strzec się, mieć 
się na baczności; troszczyć się, ubezpieczać, 
zapewniać, od pie. pierwiastka *(s)keu- 
*zwracać uwagę, uważać, odbierać wrażenia 
zmysłowe (dotykowe, węchowe, słuchowe, 
wzrokowe), uświadamiać sobie” (zob. czuć). 
Psł. *chovati pochodzi z wcześniejszej, nie- 
zachowanej formy *skovati [< *skou-a-], 
z rozwojem *sk- > ch-. 

chód chodu od XIV w. 'chodzenie, stąpa- 
nie, marsz”, stp. też "postępowanie. Ogsł.: 
cz. chod 'sposób chodzenia, chód; ruch, 
bieg; przebieg; danie”, r. chod 'chód, stąpa- 
nie, krok; ruch, bieg, kursowanie; wejście, 
przejście; posunięcie; bieg, przebieg, tok”, 
scs. chod» 'chód, bieg, ruch”. Psł. *chode 
*chodzenie, chód”, rzecz. odczas. od psł. 
*choditi (zob. chodzić, tam też o genezie ch-), 
zatem wyraz słow. i jego dokładny odpo- 
wiednik gr. hodós 'droga' powstały nieza- 
leżnie od siebie. 

chrabąszcz od XVIII w. 'owad z rzędu 
chrząszczy, zwłaszcza chrabąszcz majowy, 
Melontha melontha”, w gwarach liczne po- 
stacie, np. chrabąszcz (chrabąsc), chrabążdź, 
chrabęszcz, chrąboszcz, chrobąszcz, chro- 
boszcz, chrzabąszcz, krzabąszcz, skrzabąszcz, 
rabąszcz. Rzecz. odczas. od gwarowego czas. 
ze znaczeniem 'chrzęścić, chrobotać, szele- 
ścić (np. o myszach, jakichś przedmiotach)”, 


67 


chrapać 


por. dial. chrabęszczyć 'rzęzić, chrypieć pod- 
czas zaziębienia, chrabęszczyć się (w gwarze 
chrabuszczyć się) 'chrzęścić, chrobotać, sze- 
leścić”, chrabęścić (w gwarach też chrabeścić, 
chrabuścić) 'chrzęścić, chrobotać, szeleścić” 
(np. mysz chrabyńści w słómie), chrabęścić 
się "drapać w drzwi”, chrzebościć | chrzę- 
boszczyć I chrzębościć 'szeleścić, chrzęś- 
cić” (np. zmora koło uszu chrzebości; liście 
chrzeboscą). Czas. powstały prawdopodob- 
nie przez kontaminację bliskoznacznych 
czas. dźwkn. typu dial. chrabotać 'drapać" 
(chrabót 'szmer”; por. chrobotać), może też 
chrampać 'szurać, chrzępać 'chrupać, 
z chrzęścić "wydawać chrzęst, trzeszczeć, 
zgrzytać, chrobotać. Owad został nazwany 
od chrzęszczącej pokrywy (por. chrząszcz); 
nie ma podstaw, by wymienione gwarowe 
czasowniki uznawać za derywaty od chra- 
bąszcz. 

chrapać od XV w. 'wydawać podczas snu 
świszczące, charkotliwe dźwięki”, 'charczeć, 
rzęzić, też o głosie zwierząt, np. 'parskać, 
prychać, sapać” (w tych znaczeniach dial. 
chrapać I chrapić I chrapieć), stp. chrapać 
I charpać I chrapieć (w XVI w. też wyjątko- 
we chrapiać) 'chrapać, śpiąc twardo”, 'wyda- 
wać chrapliwe dźwięki”, 'burczeć na kogoś”, 
w XVI w. (u M. Reja) chrapać 'mieć chrap- 
kę na coś, kasz. yrapac 'chrapać; być spo- 
kojnym (o morzu)”. Ogsł.: cz. chrapat 'chra- 
pać, r. dial. chrapat 'chrapać; wydawać 
chrapliwe dźwięki”, słwń. hrapati 'chrypieć, 
wydawać chrapliwe dźwięki”. Psł. *chrapati 
"wydawać chrapliwe dźwięki”, czas. wielokr. 
od psł. *chropti, *chropg "powodować, wy- 
dawać trzeszczące, chrapliwe, charkotliwe 
dźwięki” (por. p. rzadkie chropnąć 'uderzyć, 
trzasnąć, dial. z okolic Opoczna chropać 
*chrobotać, chropotać 'chrupotać, chrzę- 
ścić, trzaskać” oraz np. ukr. chropty 'chra- 
pać, ch. daw. hropsti 'rzęzić, dial. czak. 
hróst, hrope 'chrapać, cz. chroptet 'rzę- 
zić, charczeć”) ze wzdłużeniem samogłoski 
rdzennej *o — *a. Podstawowy czas. *chrop- 
ti pochodzenia dźwkn. (od dźwięku chr, 
por. p. dial. chrr! 'naśladowanie chrapania 
i chrząkania dzika). — Od tego chrapa 
(zwykle chrapy mn) 'część górnej wargi 
u niektórych ssaków (np. u konia), okala- 


chrapka 


jąca nozdrza” (por. gł. chrjapa 'nozdrza 
u bydła”, cz. chFipi, stcz. chriepć, diał. kripi 
"nozdrza, słc. chriapy mn 'chrapy'). Zob. 
też chrapka. 

chrapka od XIX w. 'ochota, chętka” (dziś tyl- 
ko w wyrażeniu mieć chrapkę na coś), daw. 
od XVI w. i dziś dial. 'chrypka”, też daw. od 
XVI w. chrap 'gniew, nienawiść”, 'chrypka, 
dial. chrap 'twardy, głęboki sen”, 'chryp- 
ka, "ochota, chęć”, chrapa 'chrypka, chrap- 
ka 'drzemka, 'nosacizna (choroba koni), 
"złość, pragnienie zemsty, odwetu, mieć 
chrapę i mieć chrapkę "mieć chęć, ochotę na 
coś, pragnąć czegoś, kasz. xrapka "złość, 
nienawiść”, Rzecz. odczas. od chrapać (zob.), 
por. zwłaszcza stp. XVI w. chrapać 'mieć 
chrapkę na coś; znaczenia 'ochota, chętka” 
i 'złość, gniew, nienawiść” od odgłosów fi- 
zjologicznych towarzyszących tym emoc- 
jom (por. też analogicznie utworzone od 
chrypieć: dial. mieć chrypkę na kogo 'czyhać 
na kogoś, aby się zemścić na nim, złapać go 
na gorącym uczynku”). 

chrobotać chroboczę (daw. chrobocę) od 
XVI w. 'chrzęścić, trzeszczeć, zgrzytać” 
(w XVI w. też wyjątkowe chropotać), dial. 
też 'gryźć coś twardego, kruchego; chrzą- 
kając, usuwać flegmę, kasz. xrobotac 
*szeleścić, chrobotać (szczególnie o my- 
szach)”; jednokr. chrobotnąć; por. chrobot 
'chrzęst, trzask, zgrzyt”, kasz.-słowiń. xrobot 
*szczęk, turkot, łoskot”. Czas. intensywny 
z przyr. -ota- od chrobać, poświadczonego 
tylko w gwarze w Opatowskiem we wtór- 
nym niewątpliwie znaczeniu 'mleć na żar- 
nach”, por. r. dial. chróbat 'chciwie jeść; stu- 
kać; szperać, szukać”, słwń. hróbati 'jeść, 
chrzęszcząc, chrupać” (też hróbiti 'gryźć, 
chrupać ), tu należy też kasz. yrąbac 'toczyć 
drzewo” (< *chrobać, z wtórną samogłoską 
nosową; pierwotne -o- zachowane w kasz. 
czas. intensywnym xrobolóc 'toczyć drze- 
wo”, z przyr. -ol-). Podstawowy czas. chro- 
bać < *chrobati 'trzeszczeć, chrzęścić, chru- 
pać” jest pochodzenia dźwkn. (por. bliskie 
chrupać). 

chromy od XV w. 'utykający na nogę, ku- 
lawy; ułomny, stp. XV w. (też chrom) 
*ułomny, kulawy, bezwładny”, w XVI w. też 
*kaleki', dial. 'kaleki, ułomny; nie mogący 


68 


chronić 


się swobodnie poruszać, chorowity”. Ogsł.: 
cz. chromy "kulawy, utykający na nogę; 
mający sztywną rękę”, r. chromój "kulawy, 
chromy”, stwń. hróm 'chromy, zdrętwiały”. 
Psł. *chrome 'kaleki, ułomny, mający kale- 
ką, uszkodzoną, niesprawną jakąkolwiek 
część ciała” (wtórnie zawężone znaczenie do 
*mający niesprawną, kaleką nogę, kulawy”), 
prawdopodobnie z wcześniejszego *skrome 
*'obcięty” (por. pokrewne psł. *krome, *kro- 
ma 'coś odciętego, skraj, krawędź, brzeg; 
odkrajany kawałek czegoś, zob. kromka, 
poskromić, skromny) od pie. *(s)krem- / 
*(s)krom-, będącego rozszerzeniem pier- 
wiastka *(s)ker- 'ciąć, odcinać, oddzielać” 
(por. kora, skóra). — Od tego chromać 'ku- 
leć”, stp. od XIV w. chramać 'ts., w XVI w. 
wyjątkowe chromać / chromiać, częste chra- 
mać "kuleć, utykać; niedomagać w czymś, 
szwankować, 'okulawiać, okaleczać”. 

chronić od XV w. 'strzec, zabezpieczać, pil- 
nować, zasłaniać, zachowywać”, dial. też 
*chować, ukrywać, kasz. yrońic także 
"usprawiedliwiać kogoś; z przedr. ochro- 
nić, schronić się, uchronić; wielokr. -chra- 
niać: tylko z przedr. ochraniać. Ogsł.: płb. 
xornet *karmić, cz. chrdnit 'chronić, ochra- 
niać, osłaniać, strzec, r. choronit 'grze- 
bać, chować; ukrywać, skrywać, scs. chra- 
niti 'strzec, pilnować, zachowywać”, ch./s. 
hródniti żywić, karmić, utrzymywać; ho- 
dować, tuczyć; odżywiać, przest. i dial. 
*strzec, słwń. hrdniti strzec, ochraniać; 
żywić, karmić. Psł. *chorniti "karmić, 
żywić > 'utrzymywać, hodować, chować, 
opiekować się” > 'strzec, chronić, osłaniać”, 
czas. odrzecz. od psł. *chorna 'pożywienie, 
pokarm, żywność” (rzecz. szczątkowo za- 
chowany w zachsł. w formach bez prze- 
stawki: kasz. yarna *karma, pasza dla zwie- 
rząt, 'licha pasza; marne siano, siano ze 
słomą; sucha trawa, bezwartościowa jako 
pasza, słowiń. ydrna 'pożywienie, pasza, 
w XVI w. charna 'pożywienie, pokarm”, 
płb. xorna 'ts., poza tym w płdsł., np. cs. 
chrana 'ts., ch./s. hróna żywność, poży- 
wienie; zboże”); rzecz. podstawowy jest 
prawdopodobnie zapożyczeniem irańskim, 
por. awest. x*aranah- 'pożywienie. Zob. 
ochrona. 


chropawy 


chropawy 'szorstki, niegładki od XV w., 
"pozbawiony dźwięczności, melodyjności”, 
dial. też "mający na twarzy krosty, prysz- 
cze, chropawa (przym. w funkcji rzecz.) 
'ropucha, kasz. yropavi "nierówny, chro- 
powaty; także chropowaty 'chropawy; 
chrapliwy” od XVI w.; w XVI w. chrupaty 
*szorstki i kruchy” (-u- przez wtórne sko- 
jarzenie z chrupać?), w gwarach również 
chropaty 'chropowaty, nierówny, szorstki; 
piegowaty, chropata (przym. w funkcji 
rzecz.) 'ropucha, chropiaty 'chropowaty', 
słowiń. yropati 'ts.. Zachsł. i płdsł.: dł. dial. 
chropawy "nierówny, pomarszczony, chro- 
powaty”, cz. dial. rapavy 'szorstki, chro- 
pawy”, chrapaty | rapaty 'ts., ch./s. hra- 
pav 'chropawy, chropowaty, szorstki”. Psł. 
*chorpavs (i *chorpate) 'nierówny, szorstki, 
chropowaty”, przym. z przyr. *-avs, *ate 
od psł. *chorpa (/ *skorpa I *korpa) 'nierów- 
na, chropowata, szorstka powierzchnia” 
(p. dial. młp. płd. chropa 'zmarznięta sko- 
rupa śniegu; krosta', też chrop m 'zmarznięta 
skorupa śniegu; biały, twardy mech; porost 
islandzki, Cetraria islandica; wyciek z obie- 
rającego miejsca zmieszany z krwią”, por. 
dł. dial. chropa 'nierówność, szorstkość, 
cz. dial. chrópy mn 'pazury', słwń. hkrdpa 
*nierówność, chropowatość; krosta, strup”). 
Nagłosowe ch- pochodzi z wcześniejszego 
sk- (*chorpa < *skorpa), postaci z taką na- 
głosową grupą szczątkowo są zachowane 
w materiale słow.: p. XVI w. skropawość 
'chropowatość, szorstkość, gł. $kropawy 
*nierówny, chropowaty, wyboisty; szorstki; 
parszywy; wytarty, obdarty; strupiasty”, słc. 
dial. skrapaty 'chropawy, dziobaty, nieład- 
ny”. Psł. *skorpa > *chorpa I *korpa pokrew- 
ne z lit. kdrpa '*brodawka, łot. karpa 'ts., 
z pie. *(s)kerp-, należącego do pierwiastka 
*(s)ker(a)- "ciąć. Zob. też ropucha. 

chrupać 'wydawać charakterystyczny odgłos 
przy gryzieniu, łamaniu, kruszeniu czegoś, 
trzeszczeć, 'gryźć, jeść coś twardego, kru- 
chego, co powoduje charakterystyczny od- 
głos” od XVII w. (w XVI w. chrup 'chrzęst ), 
dial. też 'skrobać pazurami; por. też rzad- 
kie chrupieć 'chrupać, skrzypieć, zgrzytać, 
kasz. yrupec 'ts.. Ogsł.: cz. chroupat 'chru- 
pać, chrupat 'chrupać; chrzęścić, trzesz- 


69 


chrypieć 
czeć; chrapać, pochrapywać, spać, r. chrii- 
pat 'łamać się, nadłamywać się z trzaskiem”, 
słwń. hrupati 'chrupać, hrupćti hałasować, 
huczeć. Psł. *chrupati (i *chrupeti) 'wyda- 
wać, powodować trzask, chrzęst”, czas. po- 
chodzenia dźwkn., od odgłosu trzeszczenia, 
chrzęstu, skrzypienia. 
chrust 'suche gałęzie odłamane od drzewa”, 
przest. 'gąszcz, zarośla”, chrust, daw. chrusty 
mn 'rodzaj kruchego ciasta smażonego na 
tłuszczu, faworki”, stp. od XIV w. chrost / 
chróst "wycięte zarośla, suche gałęzie; za- 
rośla, dial. chrust / chróst 'gałęzie suche, 
drobne, nadające się na opał” (rzadko 'gałę- 
zie świeże, z liśćmi"), 'giętkie gałązki, mate- 
riał służący do wyrobu np. mioteł, płotów, 
koszyków; wiklina, 'krzaki, małe drzewa, 
zarośla, "młode liście kapusty; nać ziem- 
niaczana, koc. charst 'chrust', kasz. yróst 
(qrost) 'chrust; krzaki; roślina ulubiona ja- 
ko pasza; roślina wydmuchrzyca, Elymus 
arenaria, częściej postaci bez przestawki 
xarst (xyarśt) 'chrust, suche gałęzie drzew 
liściastych; liche siano; trawa ulubiona 
przez konie; roślina służąca do zakrze- 
wiania wydm piaszczystych”, qaft też 'gatu- 
nek owsa; wydmuchrzyca, yvaft 'gatunek 
owsa; roślina służąca do zakrzewiania 
wydm” (por. też xvafno krzaki, zarośla” 
i nazwę miejscową Chwarzno, dawniej 
Chwars(t)no), słowiń. kaft (karśt) 'roślina 
służąca do zakrzewiania wydm”. Ogsł.: cz. 
chrast 'chrust, dial. chrdst 'krzak; liście 
kapusty nie zwinięte w główkę” r. chvórost 
(dial. chvoróst) 'chrust", dial. też 'giętkie ga- 
łązki i pręty używane do plecenia; wierzch- 
nie, zielone liście kapusty”, ch./s. hrast 'dąb*, 
dial. 'drzewo”, daw. hvrast 'zarośla, chrust”. 
Psł. *chvorste 'gałęzie, pręty; zarośla, krza- 
ki”, prawdopodobnie rzecz. odczas. od nie- 
zachowanego dźwkn. *chvorstiti 'szumieć, 
szeleścić” (por. chaszcze). Pierwotne znacze- 
nie 'to, co szeleści” (por. stp. chrost 'chro- 
bot, szelest”, cz. daw. 'szum, szelest”), co do 
rozwoju znaczenia por. np. ch./s. suma 'las”, 
dial. 'gałązki” : sumjeti 'szumieć”. 
chrypieć od XVIII w. 'wydawać ochrypły 
głos, w XVI w. chrzypieć 'chrypieć (też 
chrzypanie 'chrypienie, rzężenie”, chrzyptać 
"wydawać chrapliwy głos”), dial. chrypieć / 


chrzan 


krzypieć "mówić ochrypłym głosem, chry- 
pieć; kaszleć; skrzypieć, kasz. Xrepac, yrEje 
*pokaszliwać; jednokr. chrypnąć, ochryp- 
nąć, zachrypnąć. Ogsł.: cz. daw. chripeti 
*chrypieć, dial. chripit 'ts., r. chripet 'rzę- 
zić, chrapać, charkotać, dial. chrźpat 'cher- 
lać, ch./s. hripati 'chrypieć, charczeć, 
charkotać. Psł. *chripeti (i chyba wtórne 
*chrypeti) 'chrypieć, charczeć, rzęzić”, czas. 
pochodzenia dźwkn., może związany ze 
skrzypieć (zob.). — Od tego chrypka. 

chrzan od XV w. 'roślina Armoracia lapathi- 
folia” (dial. też krzan). Ogsł.: cz. kren (stcz. 
chfen), r. chren, ch./s. hren. Psł. *chreno 
*chrzan”, zapożyczenie z nieznanego źródła. 
Roślina pochodzi ze wschodniej Europy 
(w stanie dzikim występuje na wybrzeżach 
Morza Czarnego). Pozostałością nieindoeu- 
ropejskiej zapewne nazwy (z której mógłby 
pochodzić wyraz słow.) jest glosa u greckie- 
go pisarza Theophrasta kerdin objaśniona 
jako 'dzika rzepa”. 

chrząkać 'wydawać krótkie, nieartykułowa- 
ne dźwięki z krtani”, dial. też chrząchać / 
krząchać I krząkać 'ts.; charkać; chrapać, 
stp. XV w. krząkać 'chrząkać (o świni), 
kasz. krąkac 'chrząkać; gderać, stękać”; 
jednokr. chrząknąć. Por. słc. hriakat 'char- 
kać; odchrząkiwać, r. chrjukat *kwiczeć”. 
Czas. pochodzenia dźwkn., por. podobne 
kasz. yruyac "wydawać głos (o świniach)', 
xruylac 'kaszleć”. 

chrząstka 'rodzaj tkanki łącznej”, stp. XV w. 
chrąska | chrząstka I chrzęsłka I krząska 
*ts., dial. chrząstka | chrzęstka I chrąstka I 
chręstka także skrzyp polny, Equisetum 
arvense, 'grzyb mleczaj chrząstka, Lacta- 
rius vellereus, rzadko 'pestka (w śliwce)”, 
*ustnik fajki, 'ość, chrzęść / krzęść 'chrząst- 
ka; skrzyp polny; ostra trawa; korzeń ja- 
kiegoś chwastu; gatunek grzyba”, kasz. yrość 
I xfost 'chrząstka, łyk. Por. r. chrjaść 
*chrząstka; gruby piasek, żwir”, ukr. dial. 
chrjdstka 'chrząstka. Od chrzęścić (zob.), 
z przyr. -ka, etymologiczne znaczenie 'coś 
chrzęszczącego”. Na gruncie poszczególnych 
języków słow. powstały paralelne rzecz. ro- 
dzaju męskiego, np. r. dial. chrjastók 'ko- 
niuszek nosa”, chrestók 'chrząstka”, br. chra- 
stók, -stkd 'chrząstka”, dial. *'odrośl'. 


70 


chrześcijanin 


chrząszcz od XV w. 'owad z rzędu Caleoptera', 
stp. chrząszcz | chrąst | chrąszcz 'chrząszcz, 
Melolontha vulgaris', dial. chrząszcz / chrąszcz 
I chrąst 'chrabąszcz; gatunek grzyba”. Ogsł.: 
płb. xrąst 'chrząszcz”, r. chrjaść 'ts., słwń. 
hreść 'ts.. Psł. *chręśćv [< *chręst-jv] m 'to, 
co chrzęści, nazwa wykonawcy czynności 
z przyr. *-je od psł. *chręstati I *chręsteti I 
*chręstiti (zob. chrzęścić). Nazwa owada od 
chrzęszczącej pokrywy. 

chrzcić chrzczę 'udzielać chrztu, stp. od 
XV w. krzcić I krcić I krścić | chrzcić 'udzie- 
lać chrztu, 'trzymać do chrztu, 'żegnać 
znakiem krzyża”, dial. też Krzcić / chrścić / 
chcić, kasz. yxfcćc (> reycec) 'chrzcić; 
z przedr. ochrzcić, 'przechrzcić. Por. cz. kitit 
*chrzcić”, r. krestit 'ts.; robić znak krzyża”, 
scs. krestifi, krośto 'chrzcić”, ch./s. krstiti 'ts.. 
Czas. odrzecz. od *krbste krzyż, krucyfiks” 
(zob. chrzest), z pierwotnym znaczeniem 
*robić znak krzyża, żegnać krzyżem” > 'ro- 
bić chrześcijaninem”; nie można też wyklu- 
czyć zapożyczenia ze stwniem. *kristjan 
*ochrzcić, uczynić chrześcijaninem” (por. 
śrwniem. kristen / kristenen 'ts. ), utworzo- 
nego od stwniem. christ(j)dni : kristani (zob. 
chrześcijanin). Do polskiego zapożyczone ze 
stcz. kFtiti : krstiti (/ krstiti) chrzcić” wraz 
z przyjęciem chrześcijaństwa. — Od tego 
chrzciciel, chrzcielnica, chrzciny. 

chrzest chrztu 'obrzęd przyjęcia chrzczonego 
do grona wyznawców Kościoła i nadanie 
mu imienia”, stp. od XIV w. krzest (i krest?), 
wyjątkowo chrzest, dial. krzest ! chrzest, 
kasz. yfest, yrtu. Por. w tym znaczeniu cz. 
krest, ukr. chrest I krest, ch./s. kfst, słwń. 
krst; prócz tego w znaczeniu 'krzyż, krucy- 
fiks': r. krest, ukr. krest | chrest, ch./s. kist, 
scs. krost» (tu też Chrvste | Chroste 'Chrys- 
tus'); ostatecznym źródłem jest imię Chrys- 
tusa (por. stwniem. Crist / Krist / Christ). 
W znaczeniu 'chrzest* może rzecz. odczas. 
od *krvstiti "znaczyć krzyżem” > 'chrzcić. 
Jak i inne polskie terminy chrześcijańskie, 
zapożyczone ze stcz. kiest. W przypadkach 
zależnych (dop. chrztu) uproszczenie grupy 
spółgłoskowej *chrzst > chrzt. — Od tego 
chrzestny (> chrześniak, chrześniaczka). 

chrześcijanin 'wyznawca religii chrześcijań- 
skiej”, stp. od XIV w. i dial. krześcija(in) I 


chrzęścić 
chrześcijan(in) 'ts., kasz. xfescejón 'chrześ- 
cijanin. Por. cz. kfestan, r. krestjónin 
*chłop, wieśniak” (w strus. 'chrześcijanin”, 
'człowiek'), scs. krestojane | krostejanine 

_ *chrześcijanin'. Słow. zapożyczenie w okre- 
sie przedcyrylometodiańskim ze stwniem. 
christ(jjani 'chrześcijanin”, co z łac. chris- 
tianus wyznawca Chrystusa, od Christus 
*Chrystus. Do polskiego przejęte ze stcz. 
krestan. — Od tego chrześcijanka, chrześci- 
jański, chrześcijaństwo. 

chrzęścić chrzęszczę "wydawać chrzęst, stp. 
XV w. chrzęścić czy chręścić 'chrzęścić; 
także chrząstać 'ts.; z przedr. zachrzęścić; 
jednokr. chrząs(t)nąć I chrzęs(t)nąć. Ogsł.: 
cz. chfastit | chfestit 'chrzęścić, grzechotać, 
pobrzękiwać, r. chrjdstat "uderzać mocno, 
łamać z trzaskiem; jeść głośno”, chrjastet 
*trzeszczeć, ch./s. daw. hrestati 'łamać, 
chrzęścić, słwń. hreśćóti 'chrzęścić, skrzy- 
pieć; skrzeczeć”. Psł. *chręstiti (/ *chręsteti 
i *chręstati) wydawać, powodować chrzęst, 
trzaski, czas. pochodzenia dźwkn. — Od 
tego chrzęst od XV w. 

chuchać od XVI w. 'rozgrzewać oddechem, 
wydychać powietrze, kasz. quyac 'ts.; 
jednokr. chuchnąć. Ogsł.: słc. dial. chuchat 
*chuchać, dmuchać, ukr. chuchaty 'chu- 
chać”, słwń. hukati 'chuchać'. Psł. *<chucha- 
ti 'chuchać, dmuchać, czas. pochodzenia 
dźwkn. (od dźwięku chu, chuch naśladują- 
cego odgłos wydechu, wydmuchiwania po- 
wietrza). — Od tego chuch. Por. chuchro. 

chuchro od XIX w. 'istota słaba, mizerna, de- 
likatna, drobna, wątła', dial. 'ts. (o człowie- 
ku i zwierzęciu), 'słabowity; zdziecinniała 
staruszka lub staruszek”, 'człowiek nie dba- 
jący o swój ubiór, o swoją powierzchow- 
ność”, 'kiszki, wnętrzności ludzkie lub zwie- 
rzęce', 'odłamek zbutwiałego drzewa”, daw. 
XVII w. kuchra mn 'wnętrzności rybie”, 
w XVIII w. chuchro : kuchro, mn kuchra 
*ksieniec, rybi żołądek”; zdr. chucherko 
(dial. też "podroby rybie, wnętrzności, żołą- 
dek, wątróbka”). Por. ukr. dial. chiichry mn 
*wnętrzności (zwłaszcza rybie)”. Ekspresyw- 
ny rzecz. z przyr. -ro od chuchać (zob.), 
pierwotnie zapewne 'coś nadmuchanego, 
coś lekkiego, jakby było napełnione przez 
chuchanie, nadmuchane', stąd 'wnętrzno- 


71 


chudy 


Ści, kiszki (rybie), *kawałek zbutwiałego 
drewna” i przen. 'istota wątła, drobna, 
mizerna. — Od tego chuchrowaty, chucher- 
. kowaty. 

chuć ż 'zmysłowe pożądanie, namiętność, 
żądza, stp. XV w. wyjątkowe chuć głodu 
"uczucie silnego głodu, w XVI w. częste 
*'chęć, skłonność; smak”, dial. (Podhale, Ora- 
wa) chuć 'chęć, ochota, pragnienie; smak; 
werwa, zapał, fantazja, animusz. Zapoży- 
czenie z cz. chut ż 'smak; chęć, ochota, 
apetyt” (zasięg w gwarach wskazuje na po- 
życzkę ze słc. chut ż 'ts.). Por. rodzime 
chęć. 

chuderlawy (daw. chudorlawy) od XIX w. 
*chudy, drobny, mizerny, słabego zdrowia”, 
dial. chuderlawy 'ts., chorowity.. Por. cz. 
chudrlavy 'chuderlawy, słc. chudorlavy 
*chuderlawy, mizerny; słaby, słabego zdro- 
wia, ukr. chudorljavyj 'chuderlawy. Od 
p. dial. chuderla 'człowiek chudy, wątły”, 
chuderlak 'istota chuda, mizerna, wynędz- 
niała; chłop nie posiadający domu ani ziemi; 
gatunek grzyba”, por. dial. chudera 'istota 
chuda, mizerna, wynędzniała”, cz. chudera 
*biedak, biedaczysko, biedaczyna, biedacz- 
ka”, słc. chudera 'biedaczka, biedula, r. chu- 
dorba I chuderba 'człowiek chuderlawy', 
ukr. chudorbd / chuderbd 'ts., ekspresywne 
derywaty od chudy (zob.), z przyr. -er- / -or- 
i dalszymi. Co do budowy por. np. p. dial. 
sucherlawy 'chudawy, suchawy”, ukr. sucho- 
rljdvyj 'ts.. 

chudy od XV w. 'bardzo szczupły”, 'jałowy, 
nieżyzny”, stp. XV w. i dziś dial. też 'ubogi', 
dial. także 'pośledni, drobny, cienki, lekki”, 
kasz. xudi 'szczupły; biedny, ubogi; zawie- 
rający mało tłuszczu; nieurodzajny, piasz- 
czysty. Ogsł.: cz. chudy 'biedny, ubogi”, 
przen. 'nędzny, marny, lichy, słaby”, r. chu- 
doj 'chudy, szczupły, mizerny; lichy, kiep- 
ski, marny”, ch./s. hńd 'zły, lichy; ubogi, 
chudy”. Psł. *chude 'chudy, szczupły, mizer- 
ny, przym. prawdopodobnie etymologicz- 
nie tożsamy z lit. skaudus 'bolesny, bolący; 
kruchy (o drewnie); rzęsisty (o deszczu); 
skory, prędki”. Psł. *chude i lit. skaudus kon- 
tynuują zapewne pie. *ksoudo- (od pier- 
wiastka *kseud- 'roztłuc, rozgnieść, np. 
w możździerzu ), por. stind. ksódati 'druzgo- 


chusta 


cze, kruszy, ksudrd- 'maleńki, drobny”. 
Pierwotne znaczenie byłoby zatem 'rozkru- 
szony, rozdrobniony, drobny” > "niewielki, 
lichy, marny, mizerny, szczupły, chudy”. 
Słow. ch- < *ks- (w bałt. przestawka *ks- > sk-). 
— Od tego chudnąć (—> schudnąć, wychud- 
nąć, wychudły); chudeusz, chudzielec, chu- 
dzina. Por. chuderlawy. 

chusta od XV w. kwadratowy kawałek tka- 
niny służący do okrycia”, dial. też *kawałek 
płótna o różnym zastosowaniu, np. jako 
płachta do siania, noszenia trawy; przeście- 
radło', chusty mn 'bielizna pościelowa i oso- 
bista; ubranie, odzież (zwykle kobieca)”, 
kasz. Xusta 'chusta; zdr. chustka (> chus- 
teczka). Por. słc. dial. chusta 'ciepłe okry- 
cie, chusta wełniana”, chusti mn 'bielizna', 
chustka 'chustka, chusta wełniana, ukr. 
dial. chusta / chvista | fista 'chusta, chusty 
mn 'bielizna, odzież”, br. chusta 'chusta, 
r. dial. płd.-zach. chista i chustka I chvustka 
*kawał płótna lnianego, chusta”. Dyskusyjna 
jest teza o wyłącznie polskim charakterze 
wyrazu i o jego zapożyczeniu z p. do sąsied- 
nich języków słow. Rodzima geneza wyrazu 
i sprowadzanie go do psł. postaci "chusta 
(jakoby z wcześniejszego *chut-ta, co miało- 
by pozostawać w związku etymologicznym 
z rodziną p. chwytać) wątpliwe. Raczej za- 
pożyczenie, jak i wiele innych nazw odzieży 
i elementów stroju. Do polskiego zapoży- 
czone zapewne z ukr., gdzie przejęte z rum. 
fusta 'spódnica, halka”, będącego leksykal- 
nym bałkanizmem pochodzenia włoskiego, 
por. np. ngr. fusta i fustdn, alb. fustan, tur. 
fistan (stąd także bg. fusta 'spódnica, fu- 
stón 'suknia, ch./s. dial. fustan / fustanj, 
fustdnj 'suknia kobieca, płócienna suknia”), 
Źródłem bałkańskiej nazwy odzieży było 
wł. fustana, fustano, fustagna 'rodzaj tkani- 
ny” ze śrłac. fustaneum 'bawełna; tkanina 
bawełniana”. 

chwalić od XIV w. "mówić o kimś, o czymś 
z uznaniem, aprobatą, 'czcić, wielbić, sła- 
wić”, stp. chwalić / falić "wyrażać uznanie, 
pochwalać; czcić, wyrażać uznanie (sło- 
wem, pokłonem); zachwalać, polecać; schle- 
biać, kasz. xvalćc 'chwalić; być zadowolo- 
nym z czegoś: z przedr. pochwalić, uchwalić; 
wielokr. -chwalać: tylko z przedr. pochwa- 


ra 


chwała 


lać, przechwalać się, uchwalać, wychwa- 
lać, zachwalać. Ogsł.: cz. chvdlit *chwalić”, 
chvdlit si 'chwalić sobie, być zadowolonym”, 
r. chvalit 'chwalić, sławić, czcić, pochwalać”, 
scs. chvaliti 'chwalić, sławić, dziękować. 
Psł. *chvaliti, *chvalo 'sławić, chwalić”, praw- 
dopodobnie czas. odrzecz. od psł. *chvala 
(zob. chwała), jednak wobec niejasnej ety- 
mologii tej rodziny wyrazowej niewykluczo- 
ny i odwrotny kierunek derywacji. — Od 
tego chwalba — chwalebny; od czas. przed- 
rostkowych pochwała; przechwałki. Zob. 
uchwała. 

chwała od XIV w. 'powszechne uznanie, 
cześć, sława”, 'chluba, ozdoba, zaszczyt, ho- 
nor, stp. chwała / fała "uznanie, rozgłos; 
szczęście wieczne jako nagroda za bogoboj- 
ne życie; uroczyste wyrażanie uznania; po- 
stawa budząca uznanie, majestat; ozdoba, 
chluba”, kasz. yvała 'chwała, cześć, sława”. 
Ogsł.: cz. chvdla 'chwała, pochwała”, r. chva- 
ld 'chwała, sława, cześć, pochwała, scs. 
chvala 'chwała, sława, pochwała, podzięko- 
wanie”. Psł. *chvala 'sława, chwała, pocho- 
dzenie dotychczas niejasne. Związek z psł. 
*chyliti 'pochyłać, zginać, skłaniać (zob. 
chylić) formalnie możliwy (alternacja rdzen- 
nych *:y- — *-va-, jak np. w psł. *kysiti / 
*kvase, zob. kisić i kwas), ale wydaje się ma- 
ło prawdopodobny z przyczyn semantycz- 
nych: spodziewalibyśmy się znaczenia 'po- 
chylanie się, ukłon (jako wyraz czci), 
składanie hołdu przez pochylanie się, hołd” 
lub podobnego, ale w materiale słow. nie 
widać jego śladów (chyba że za taki ślad 
uznać płdsł. znaczenie 'podziękowanie', 
jednak *chvala w tym znaczeniu jest raczej 
wtórnym rzecz. odczas. od *chvaliti 'dzię- 
kować komuś” < 'chwalić, sławić kogoś za 
coś). Często wyprowadza się z pie. *suól- 
od pierwiastka *suel- 'tlić się, palić się” 
(na motywację semantyczną wyrazu słow. 
mogłoby wskazywać stind. svdrati "wydaje 
dźwięk, brzmi, dźwięczy, rozbrzmiewa, ale 
jego przynależność do tego pierwiastka nie 
jest pewna). Równie niepewny związek ze 
stisl. skval 'czcza paplanina, puste słowa”, 
skvala 'głośno mówić, wołać” (z przyjmo- 
wanym rozwojem *sk- > *ch-) bądź z het. 
uallu- 'sławić. Nie wydaje się też prawdo- 


chwast 


podobne przekształcenie synonimicznego 
psł. *slava (motywowanego na gruncie słow., 
zob. sława) przez przestawkę (jakoby *slava 
> *svala > *chvala). 

chwast 'roślina niepożądana, rosnąca dziko 
wśród upraw, zielsko”, stp. XV w. fast 'ziel- 
sko”, w XVI w. chwast też 'roślina jadalna, 
jarzyna, warzywo, dial. także 'snopek wi- 
kliny służący do łowienia ryb', kasz. xvast 
*zielsko, chwast”. W znaczeniu zielsko” wy- 
łącznie polskie (stąd cz. dial. las. chfasty mn 
*chwasty”), ale por. też ukr. chvast 'burzan.. 
Zapewne z wcześniejszej postaci *chvat-t, 
od psł. *chvatati chwytać” (por. stp. chwatać 
*chwytać; porywać”, zob. chwytać), z przyr. 
*-tę (tworzącym archaiczne nazwy czynno- 
ści, wtórnie nazwy narzędzi, przymiotniki 
i imiesłowy). Może pierwotny przym. z ety- 
mologicznym znaczeniem 'chwytny, chwy- 
tający (się), po urzeczownikowieniu 'cze- 
piająca się roślina” > *zielsko, chwast”. Nie 
można też wykluczyć, że wyraz był pierwot- 
nie nazwą czynności 'chwytanie, łapanie” 
wtórnie konkretyzowaną, na taką interpre- 
tację może wskazywać gwarowe znaczenie 
*'snopek wikliny służący do łowienia ryb” 
(jeśli pochodzi z dawniejszego 'to, co służy 
do łapania, chwytania”). W innych językach 
słow. formalne odpowiedniki w odmien- 
nych znaczeniach, np. cz. chvast (chvdst) 
*chełpienie się, brednia”, r. chvast 'chełpie- 
nie się”, dial. 'ten, kto się chełpi”, ukr. chvast 
m 'chwalca, pochlebca”, ch./s. daw. hvast / 
hvasta *pycha, buta”. Są to rzecz. odczas. od 
psł. *chvastati [< *chvat-tati] chwytać; rzu- 
cać” > 'chełpić się” (por. stp. XV w. faścić 
*zwodzić, oszukiwać, chełpić się, słc. chva- 
stat sa 'przechwalać się, chełpić się, pysznić 
się”, r. chvdstatsja 'chełpić się: ch./s. hvdsta- 
ti "szczycić się, chlubić się”), powstałe nie- 
zależnie od wyrazu polskiego. 

chwat od XIX w. 'człowiek energiczny, za- 
radny, śmiały, dzielny, zuch”, dial. też 'prze- 
gub dłoni”, 'ruchoma półobręcz (z ostrymi 
zębami wewnątrz) w prymitywnych urzą- 
dzeniach do łowienia ptaków lub zwierzy- 
ny, 'ostrze narzędzia, 'zdatność, zdolność 
chwytania, cięcia, ostrość (o ostrzach na- 
rzędzi), siła, moc, zręczność” (np. mieć 
w rękach chwat 'być silnym, zręcznym”), 


73 


chwytać 


kasz. qvat 'siła, zręczność, 'ostrość, 'ostrze”, 
*chwyt, zdolność chwytania”. Por. słc. chvat 
"pośpiech, r. chvat 'chwat, zuch, junak”. 
Rzecz. odczas. (w funkcji nazwy czynności, 
wykonawcy czynności i narzędzia) od stp. 
chwatać chwytać; porywać, dial. 'chwytać, 
łapać, 'łowić, 'ciąć, ścinać (o ostrzu, ko- 
sie)” (zob. chwytać). Pierwotne znaczenia 
*chwytanie, chwyt”, 'ten, kto dobrze, zręcz- 
nie, szybko, odważnie chwyta” i 'to, co do- 
brze chwyta coś (np. trawę, aby ją ściąć)”. — 
Od tego chwacki. 

chwiać chwieję od XV w. 'poruszać, pochylać 
w różne strony, kołysać”, stp. (i dziś dial.) 
chwiać (fiać) | chwiejać, chwieję 'chwiać, 
poruszać; z przedr. rozchwiać, zachwiać. 
Płnsł.: cz. chveti, chveji "wstrząsać, wpra- 
wiać w drganie”, ukr. chvijatysja *kołysać 
się, chwiać się”, cs.-rus. chvejati sę "poruszać 
się. Psł. dial. *chvejati, *chvejo 'poruszać, 
potrząsać, kołysać, chwiać”, ekspresywny 
wyraz o niepewnej etymologii. Może pra- 
pokrewny ze śrdniem. swdien 'rozkołysać 
się, ang. sway 'kołysać, poruszać, wywi- 
jać czymś” lit. svajótf 'bujać w obłokach, 
marzyć, z pie. *syż(i)- 'zginać, wyginać, 
kręcić, wywijać”. Nagłosowe ch- < *s- przy- 
puszczalnie związane z ekspresywnym cha- 
rakterem czasownika. — Od tego chwiejny. 

chwila od XIV w. (stp. też fila) "maleńka czą- 
steczka czasu, moment, 'pewien okres, 
czas, pora, dial. też "pogoda, kasz. qvila 
"chwila, moment; zdr. chwilka. Por. cz. 
chvile ż 'chwila, moment słc. chvila 'ts., 
minuta”, dial. też 'pogoda'; z polskiego: ukr. 
chvylyna 'chwila'. Zapożyczenie ze stwniem. 
hwil / (h)wila 'czas, godzina. — Od tego 
chwilowo, chwilowy. 

chwytać od XV w. (w stp. też fytać) 'łapać, 
brać, ujmować, 'postrzegać, pojmować, ro- 
zumieć, kasz. yvetac chwytać; z przedr. 
schwytać; dok. chwycić 'złapać, ująć”, stp. 
XV w. chwycić się 'uciec, odwołać się (do 
prawa), kasz. Xvecec 'chwycić (/ xvacćc); 
z przedr. pochwycić, przechwycić, uchwycić, 
zob. też zachwycić. Polskie postacie chwy- 
tać, chwycić w rezultacie kontaminacji pier- 
wotnych chytać, dok. chycić z chwatać: dial. 
chytać "ujmować, brać szybko, na chwilę, 
łapać; porywać, zatrzymywać”, 'pojmować, 


chyba 


rozumieć, 'opanowywać, atakować, imać 
się czegoś, niszczyć (np. o chorobie)”, 'do- 
brze róść, udawać się (o roślinach upraw- 
nych)”, *zaczynać się, nastawać (o porze, po- 
godzie)”, 'rozpoczynać jakąś czynność, stp. 
od XV w. chycić się 'chwycić, dial. chycić 
*ująć, wziąć szybko, na chwilę, złapać; po- 
rwać, złapać; przyłapać na czymś; podjąć 
pracę, zajęcie, rozpocząć czynność, działal- 
ność; przylgnąć, przywrzeć; opanować, za- 
atakować” oraz stp. chwatać (/ fatać) 'chwy- 
tać; porywać, dial. też 'łowić”, 'przyjmować 
poród, 'ciąć, ścinać (o ostrzu, kosie)”, 'sma- 
gać (o wietrze)”, "machać, poruszać gwał- 
townie skrzydłami”, kasz. xvatac 'chwytać”. 
Por. 1) cz. chytati chwytać, łapać, chytit 
*chwycić, złapać, r. dial. chitóć 'chwiać, ko- 
łysać, chftit "porywać, kraść; sprzątać; nisz- 
czyć, zabijać”, ch./s. hitati 'zdążać, spieszyć 
się; rzucać, ciskać, miotać, hititi 'rzucić, 
cisnąć; 2) słc. chvdtat 'porywać, zabierać”, 
r. chvatdt "chwytać, łapać, łowić; starczać”, 
scs. chvatati chwytać”. Psł. *chvatati 'chwy- 
tać, łapać, od rdzenia *chvot- (zapewne 
z wcześniejszego *suo-t-, z -f- stanowiącym 
jakiś archaiczny przyr.; zob. chcieć, ocho- 
ta) ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej 
*0 > *a, czas. należący ostatecznie prawdo- 
podobnie do pie. pierwiastka *sue- 'swój? 
(zob. swój), pierwotne znaczenie przy- 
puszczalnie 'przyswajać sobie” > chwytać, 
łapać; od *chvot- z apofonią *-vo- — *y- 
[< *uo- > *u-] utworzone także psł. *chy- 
tati "chwytać, łapać, dok. *chytiti schwy- 
tać, złapać. Nagłosowe *ch- powstało tu 
z pierwotnego *s-, może w związku z eks- 
presywnym charakterem wyrazów. — Od 
tego chwyt, chwytacz, chwytak, chwytny, 
chwytliwy. Zob. też zachwycić. 

chyba od XVI w. part. i sp. modalny 'pod 
warunkiem; zapewne”, w XVI w. też przy- 
imek 'oprócz.. Por. gł. chiba przysł. 'chyba, 
tylko, jeśli nie”, stcz. chyba 'oprócz, ukr. 
chyba 'chyba, chyba że. Partykuła, sp. 
i przyimek z pierwotnego rzecz.: daw. XVI- 
—XVII w. chyba 'błąd, omyłka, fałsz; pod- 
stęp, oszustwo”, dial. *brak, wada, błąd, ska- 
za; szkoda, krzywda, strata, kasz. yćba 
*'podstęp, chytrość”, por. gł. chiba 'brak, wa- 
da, niedomaganie', cz. chyba 'błąd, pomył- 


74 


chybić 
ka, omyłka; wada, brak”, ukr. chyba 'błąd, 
omyłka; brak”, słwń. hiba "wada, usterka; 
błąd, pomyłka”. Psł. *chyba 'nietrafienie, po- 
myłka, błąd, wada”, rzecz. odczas. od *chybi- 
ti (zob. chybić). 
chybać od XVI w. 'chwiać, kołysać, poru- 
szać, dial. też "wykonywać skoki, poruszać 
się skokami, skakać; biec, uciekać”, 'rzucać, 
ciskać, miotać”, jednokr. chybnąć 'poruszyć, 
zakołysać, zachwiać czymś”, dial. też chy- 
nąć, stp. XVI-XVIII w. chynąć (się) 'za- 
chwiać, zakołysać (się)”; por. dial. chybować 
*rzucać, stp. XV-XVI w. pochybować 'wa- 
hać się, nie być pewnym, powątpiewać”. 
Ogsł.: cz. chybat "wątpić, dial. 'rzucać, ukr. 
chybdty 'kołysać, chwiać, słwń. hibati 'ga- 
nić”, por. dł. daw. chyblaś 'chwiać się, kiwać 
się, kołysać się”, gł. chiblować 'ts.. Psł. *chy- 
bati 'poruszać, trząść czymś, chwiać, koły- 
sać”, pokrewne ze stind. ksiibhayati, ksóbha- 
te 'chwieje się, kołysze, trzęsie się, awest. 
xśoab- "wpadać w irytację, od pie. pier- 
wiastka *kseub*- 'chwiać się, kołysać się”. 
Nagłosowe ch- < *ks. — Od tego chybotać 
*chwiać, kołysać (czas. intensywny z przyr. 
-ota-), chybot, chybotliwy, chybotliwość. Por. 
chyba, chybić, chybki. 
chybić chybię od XVI w. 'nie trafić do ce- 
lu” (chybiony 'nieudany"), daw. od XVI w. 
*omieszkać, ominąć”, 'zawieść, nie ziścić się”, 
"niewłaściwie, źle postąpić, wykonać coś 
nienależycie”, dial. chybić / chybieć też 'bra- 
kować, 'dolegać; zawodzić”, 'słabo obrodzić 
(o roślinach uprawnych), 'zrobić błąd”, być 
niewłaściwym, sprawić przykrość, kasz. 
xebic "nie trafić, chybić”; z przedr. uchybić 
"postąpić niezgodnie z czymś, naruszyć coś 
(np. nakaz, normę, zwyczaj); postąpić w taki 
sposób, że ktoś się czuje obrażony, poniżony” 
(por. uchybienie, też "usterka, wada, błąd”); 
wielokr. chybiać "nie trafiać”, z przedr. uchy- 
biać; por. dial. chybować "brakować; dole- 
gać. Płnsł.: gł. chibić 'chybiać; mylić się”, cz. 
chybit *popełnić błąd, pomylić się; chybić, 
nie trafić, spudłować, ukr. chybyty pomylić 
się, chybić”. Psł. dial. *chybiti "ominąć, nie 
trafić, popełnić błąd, pomylić się” (zapew- 
ne z wcześniejszego 'poruszyć się, zachwiać 
się, zawahać się”), czas. dok. od psł. *chyba- 
ti (zob. chybać). Por. chyba, niechybny. 


chybki 


chybki od XVI w. 'prędki, szybki, zwinny”, 
dial. też 'skłonny, chętny, ochoczy; giętki, 
gibki, sprężysty, stp. od XV w. chybkość 
*gibkość, zwinność. Por. ukr. chybkyj 
"chwiejny, niepewny. Od chybać (zob.), 
z przyr. -ki (co do budowy por. np. gibki, 
giętki, szybki). 

chylić chylę 'zniżać, zginać, schylać, nachy- 
lać, pochylać”, w XVI w. też 'kierować, spo- 
sobić, skłaniać”, stp. XV w. chylić się 'opusz- 
czać się, opadać; dążyć; prowadzić, ciągnąć 
się (o drogach i granicach)”; z przedr. na- 
chylić, pochylić, przechylić, przychylić, schy- 
lić, uchylić, wychylić; wielokr. chylać dial. 
*pochylać się, uchylać, daw. XV-XVII w. 
chylać się 'opuszczać się, opadać; ciągnąć się 
(o granicach)”, dziś tylko z przedr., np. na- 
chylać, pochylać, schylać, uchylać. Ogsł.: 
cz. chylit 'schylać, skłaniać, pochylać', ukr. 
chylyty 'chylić, pochylać”, ch./s. daw. hiliti 
*zginać, krzywić. Psł. *chyliti, *chylg *'po- 
chylać, zginać, skłaniać, w związku z psł. 
*chuliti | *kuliti 'zginać, zwijać” (zob. kulić). 
Bezpośrednią podstawę psł. *chyliti, w któ- 
rym można widzieć stary czas. wielokr., sta- 
nowić mógł czas. inchoat. *chylngti 'zacząć 
zginanie, zwijanie czegoś” (por. daw. XVI- 
-XVII w. chynąć się 'nachylić się, skłonić się 
ku czemuś; osunąć się, spaść; targnąć się”, 
od XV w. pochynąć 'upaść; wychynąć 'uka- 
zać się, wyłonić się”) od psł. *chuliti (co 
do stosunku rdzennych samogłosek por. 
np. psł. *plynoti 'płynąć, *slyngti 'mieć roz- 
głos, słynąć” od psł. *pluti "płynąć, *sluti 
*słynąć”). — Od tego chyłkiem przysł. 'po- 
chyliwszy się, skuliwszy się, ukradkiem, 
niepostrzeżenie, skrycie od XVI w., narz. 
od niepoświadczonego rzecz. odczas. *chy- 
łek (por. daw. XVI-XVII w. chyłem, XVII w. 
chylcem 'chyłkiem'); od czas. przedr. prze- 
chył, schyłek. Zob. też pochyły. 

chytry od XV w. 'przebiegły, podstępny, 
fałszywy”, "pomysłowo, sprytnie zrobiony”, 
pot. 'chciwy, skąpy”, stp. chytry / chytrzy 
*podstępny, wykrętny, przebiegły; prze- 
myślny, pomysłowy”, dial. chytry też 'mą- 
dry, zdolny, przemyślny”, 'zazdrosny”, 'szyb- 
ki, 'pracowity, chętny do roboty, prędki 
w robocie, 'sprytny, zręczny, zaradny”, 
rzadko 'nadmiernie gadatliwy”, *zawzięty”, 


3 chyży 


*strojny, 'wybredny (o bydle), 'gorący', 
kasz. xitri 'chytry, przebiegły, podstępny, 
przezorny, mądry”. Ogsł.: cz. chytry "mąd- 
ry, rozumny, bystry, sprytny, cwany; prze- 
biegły, chytry”, r. chitryj 'chytry, podstęp- 
ny, przebiegły; cwany; trudny”, scs. chytre 
*zręczny, zgrabny, biegły”. Psł. *chytra 'wy- 
konujący szybkie ruchy, szybko chwytający, 
szybki, zręczny”, archaiczny przym. od psł. 
*chytati, *chytiti (zob. chwycić), z przyr. *-re 
(co do budowy por. np. mądry, mokry). — 
Od tego chytrus, chytrość, chytrzyć, przechy- 
trzyć "oszukać. 

chyży od XVI w. 'prędki, szybki, żwawy, 
zwinny” dial. chyży (płn. Śląsk, śr. i płn. 
Małopolska, Mazowsze i Kaszuby) też 'wy- 
soki, duży (głównie o szybko rosnącym)” 
(w gwarach także chyżki i chyżny 'szybki, 
prędki”), kasz. xiżi 'prędki, szybki, zwin- 
ny. Por. ukr. chyżyj 'dziki, drapieżny”, br. 
chiżyj zwinny”, r. dial. zach. chaźij 'zgrabny, 
zręczny, prędki. Niekoniecznie zapożycze- 
nie ze wschsł. (równie mało prawdopodob- 
ny odwrotny kierunek zapożyczenia), za- 
sięg w gwarach polskich przemawia raczej 
za rodzimością wyrazu. Zapewne w związ- 
ku etymologicznym z ukr. dial. chyzuva- 
tysja 'chełpić się, pysznić się, r. dial. chiz- 
nut / chćznut "maleć, opadać; podupadać 
na zdrowiu” (tu należy r. pot. i dial. chiz” ż 
*'namiętne pragnienie, bzik na punkcie cze- 
goś, zob. chyź), ch. dial. czak. hizati (daw. 
hvizati i hovizati) 'kopać, wierzgać, brykać; 
chodzić z podniesioną głową, zadzierać 
nosa, pysznić się, chełpić się, daw. przen. 
*wierzgać, buntować się, też hezot (< "he- 
zati) 'kopać, wierzgać; pysznić się, heznut 
"'smagnąć, uderzyć niezbyt mocno, kajk. 
hezgati 'kopać, wierzgać”, por. kasz. fizgac 
"kopać, wierzgać (o koniu); hałasować. Wy- 
razy te wskazują na istnienie ekspresywne- 
go czas. *chvyzati (/ *chvezati) 'wierzgać, 
brykać, biegać w podskokach, wierzgając 
(o zwierzętach)” (> buntować się, 'chełpić 
się, pysznić się” itd.), prawdopodobnie po- 
chodzenia dźwkn. P. chyży i jego odpo- 
wiedniki pochodzić mogą zatem z prapo- 
staci *ch(vdyżb [< *chvyz-je], będącej przym. 
odczas. od *chvyzati, z pierwotnym zna- 
czeniem 'taki, który wierzga, bryka, ska- 


chyź 


cze, wierzgając, stąd z jednej strony 'dziki” 
(> 'drapieżny”), z drugiej zaś 'szybko się 
poruszający, prędki, żwawy” (> zwinny, 
zręczny, zgrabny”). Wyprowadzanie przysł. 
chyże (od którego jakoby wtórnie miał być 
utworzony przym. chyży) z rzekomego za- 
wołania ptaszników chyć-że! 'złapże! jest 
przykładem etymologii ludowej. 

chyź, też chyś, fiś (mylnie pisane też hyź i hyś) 
*bzik, mieć chyzia (chysia) "mieć bzika”. 
Wyraz bez historii, niepoświadczony w gwa- 
rach. Późne zapożyczenie z r. pot. i dial. 
chiz” ż 'namiętne pragnienie, bzik na punk- 
cie czegoś” (zob. chyży). 

ciachać od XIX w. 'ciąć, krajać, rąbać”, dial. 
też 'smagać; zacinać (o deszczu)”, 'międlić 
len lub konopie”, 'przecinać grunt głębo- 
kimi śladami”, "mówić prędko i niewyraź- 
nie”; jednokr. ciachnąć. Czas. pochodzenia 
dźwkn., por. dial. ciach "wyraża nagłe wy- 
konanie ruchu, czynności: cięcia, smagnię- 
cia, uderzenia, bicia”. 

ciało od XIV w. 'miękkie części organizmu 
ludzkiego lub zwierzęcego; mięso, 'orga- 
nizm ludzki (rzadziej zwierzęcy lub roślin- 
ny) jako całość, 'trup, zwłoki, *materia, 
substancja, przen. 'grono osób, zgromadze- 
nie”, ciała niebieskie 'ogólna nazwa planet, 
gwiazd, komet itp.; zdr. ciałko. Ogsł.: cz. 
telo ciało, organizm jako całość; zwłoki” 
i teleso ciało, przedmiot większych roz- 
miarów, bryła; substancja; korpus; zespół, 
formacja, r. telo "przedmiot materialny, 
substancja; ciało ludzkie, organizm; tułów, 
korpus; zwłoki”, pot. "mięso, mięśnie”, scs. 
telo, tela / telese ciało, organizm ludzki”. 
Psł. *telo, *telese "miękkie części organizmu 
ludzkiego; organizm ludzki jako całość, 
dalsza etymologia nieznana (zestawiano 
z łot. tęls 'obraz, postać, posąg”, tęluót 
"kształtować, które prawdopodobnie zosta- 
ło zapożyczone ze strus. telo). — Od tego 
cielisty. Zob. też cielesny, wcielić. 

ciamajda m od XIX w. 'człowiek ślamazarny, 
nieporadny, nieenergiczny, bezwolny”. Od 
dial. ciamać '*być powolnym, guzdrać się, 
*mlaskać, jeść głośno lub powoli* (zob. 
ciamkać), z suf. -ajda tworzącym ekspre- 
sywne rzeczowniki, przezwiska (co do bu- 
dowy por. np. srajda od srać). W gwarach 


76 


ciapać 
też liczne inaczej utworzone wyrazy od 
takiej podstawy, np. ciama 'człowiek nie- 
zaradny, nierozgarnięty” (także "potrawa 
w postaci papki z mąki ugotowanej na 
wodzie lub mleku”), ciamajdzia 'ciamajda, 
ciamadło "człowiek nierozgarnięty, mało 
bystry”, ciamara 'człowiek niedorozwinięty, 
niedołęga', ciamarajda 'ciamajda', ciamcia 
*człowiek nierozgarnięty, rozlazły”, ciamaga 
'człowiek niezgrabny, niedołężny, niezarad- 
ny, ślamazarny; człowiek o dużych, nie- 
zgrabnych nogach, o ciężkim chodzie”. 
ciamkać od XIX w. 'jeść głośno, mlaskać; 
chlupać, chlupotać, pluskać, dial. też cia- 
mać 'mlaskać, jeść głośno lub powoli; być 
powolnym, guzdrać się”, ciamdać 'jeść żar- 
łocznie, głośno”, ciamiać 'jeść głośno, długo 
trzymając jedzenie w ustach”. Ekspresywny 
czas. pochodzenia dźwkn., por. dial. ciam, 
ciam "naśladowanie odgłosu jedzenia, mla- 
skania”. Por. ciamajda. 
ciapa ż lub m od XIX w. 'człowiek ślamazar- 
ny, nieenergiczny, nieprzedsiębiorczy”, dial. 
też 'stare, niedołężne zwierzę”, *zewnętrz- 
ny narząd płciowy kobiety”, 'ręka', "pogoda 
deszczowa, słota, 'błoto, por. także dial. 
ciapcia 'człowiek nieporadny, nieenergicz- 
ny”, ciapciak 'człowiek ospały, leniwy; bru- 
das”, ciapcioń 'człowiek głupkowaty”. Rzecz. 
odczas. od ciapać (zob.). Por. ciapka. 
ciapać od XVIII w. 'uderzać ostrym narzę- 
dziem, ciąć, rąbać, dziabać, 'jeść głośno, 
ciamkać, mlaskać”, 'iść powoli, z trudem, 
zwłaszcza po błocie, wodzie z charaktery- 
stycznym odgłosem, człapać”, dial. też 'mię- 
dlić len lub konopie”, 'strącać kijem lub ka- 
mieniami owoce z drzewa, 'uderzać czymś 
w wodę lub kąpać się, bryzgając, chlapać, 
*padać (o deszczu, deszczu ze śniegiem, 
śniegu), "mówić niemądrze. W gwarach 
także ciepać, ciepam I ciepię rzucać, prze- 
rzucać, odrzucać, rozrzucać, wyrzucać, 
*bić, machać, rąbać, wywijać czymś”, 'obfi- 
cie padać (o śniegu)”, 'czesać len”. Por. cz. te- 
pat bić, uderzać; kuć, klepać', r. daw. tepti 
*bić”, scs. teti, tepg 'bić, chłostać, ch./s. tep- 
sti, tepem "bić, uderzać; bełtać; robić masło; 
bulgotać; paplać”, tepsti se 'błąkać się, włó- 
czyć się; bić się, słwń. tepsti, tepem "bić, 
tłuc, uderzać; chłostać. Psł. *tepti, *tepo 


ciapka 


*uderzać, tłuc, dokładnie odpowiada lit. 
tepti 'mazać, smarować, brudzić”, łot. tept 
"uderzać, por. też lit. tepeti jeść, żreć, 
tapyti "malować. Podstawą tych wyrazów 
jest zapewne dźwkn. *tep, oddające dźwięki 
powstające przy uderzaniu, tłuczeniu. Na 
starszy wyraz, zachowany w dial. ciepać 
(z regularnym -e-), nawarstwił się praw- 
dopodobnie młodszy wyraz ekspresywny 
(dźwkn.) ciapać 'ciamkać, mlaskać; iść z od- 
głosem po błocie, człapać” (por. bliskie ciam- 
kać, ciamajda). Zob. ciapa, ciapka. 

ciapka od XIX w., zwykle ciapki mn 'drobne 
plamki, kreski, punkty tworzące deseń, 
wzór na jakimś tle”, dial. ciapka 'miękka, 
gęsta masa, papka. Od ciapać 'uderzać 
czymś w wodę lub kąpać się, bryzgając, 
chlapać” (zob.), nazwa rezultatu czynności 
*'to, co powstaje w wyniku chlapania, bry- 
zgania” > 'plamki, kropki”, z przyr. -ka. 

ciarki mn od XVIII w. 'dreszcze, mrowie, 
też 'owoc tarniny, tarka”, dial. ciarka krzak 
i owoc tarniny; jakiś kolczasty krzak”, ciarki 
mn 'krzaki tarniny; kolczaste krzaki; kolce 
np. róży”, 'dreszcze”. Por. ch./s. tfnci m mn 
*mrowie, dreszcze”. Z wcześniejszego *ciarn- 
ka < *tfnvka, od psł. *tfnv, p. cierń (zob.), 
z przyr. -ka. Znaczenie 'dreszcze, mrowie” 
przen., może z pierwotnego 'ukłucia czymś 
ciernistym” czy 'wrażenie jakby kłucia, ukłu- 
cia cierniem. 

ciasny od XIV w. 'zajmujący niewielką prze- 
strzeń, nieobszerny, mały, wąski, obcisły; 
zwarty, ścisły, zbity”, dial. też 'bez omasty”, 
stp. także 'przykry, ciężki. Ogsł.: cz. tesny 
*ciasny; szczelny; ścisły; bezpośredni, bliski; 
nieznaczny”, r. tćsnyj 'ciasny, wąski; ścisły”, 
scs. tćsne 'ciasny. Psł. *tesne [< *teskno 
< *toisk-no-] 'ciasny, wąski, archaiczny 
przym. z przyr. *-n [< *-no-] od niezacho- 
wanego psł. tteska [< *toisko-] 'Ściskanie” 
(rzecz. odczas. od psł. *tiskati, zob. ciskać, 
z alternacją rdzennego *ei > *oi > *i > *e). 
Pierwotne znaczenie 'Ściśnięty”. — Od tego 
ciasnota, cieśnina (daw. też ciaśnina). 

ciasto od XV w. 'gęsta masa powstała ze 
zmieszania mąki z wodą lub mlekiem, czę- 
sto z dodaniem drożdży i innych skład- 
ników; wypiek z takiej masy”, 'każda masa 
o konsystencji ciasta, ciasta mn 'potrawy 


77 


ciągać 


mączne (przeważnie wypiekane, słodkie)”, 
kasz. casto 'ciasto; zdr. ciastko 'niewiel- 
ki kawałek słodkiego upieczonego ciasta”, 
dial. ciistko *kawałek ciasta używany jako 
zaczyn. Ogsł.: cz. testo, r. tćsto, ch./s. tije- 
sto 'ciasto'. Psł. *testo 'ciasto”, urzeczowni- 
kowiona forma rodzaju nijakiego niezacho- 
wanego przym. odczas. z przyr. *-to- (ftóste 
< *toisto-) związanego etymologicznie z psł. 
*tiskati, p. ciskać (zob.), pierwotne znacze- 
nie 'ugniecione, zagniecione'; pokrewne ze 
stirl. tdis 'ciasto, gr. stais, staitós ts. (od pie. 
*teisk- 'ściskać, gnieść”). — Od tego ciast- 
karnia. 

ciąć tnę od XV w. 'dzielić na części, oddzielać 
od czegoś ostrym narzędziem; krajać, ści- 
nać, przycinać; rąbać; kosić”, 'uderzać czymś 
ostrym, ranić, kłuć, smagać, chłostać; ką- 
sać, żądlić, daw. 'biec, pędzić”, kasz. cic / 
cyc, tną 'ciąć, rąbać, przen. 'dokuczać'; 
z przedr. naciąć, obciąć, odciąć, pociąć, prze- 
ciąć, przyciąć, rozciąć, ściąć, uciąć, wciąć, 
wyciąć, zaciąć; wielokr. -cinać, np. docinać, 
nacinać, obcinać, przecinać, rozcinać. Ogsł.: 
cz. tśt, tnu 'ciąć, siec; bić, tłuc, ukr. tjdty, 
tnu ciąć, siec, rąbać; kosić; kąsać, żądlić; 
bić, tłuc, słwń. tćti, tnem 'ciąć, siec, rąbać; 
kąsać. Psł. *tęti, *tbng 'ciąć, siec, rąbać 
(ostrym narzędziem)”, pokrewne z lit. tinti, 
tinu 'klepać kosę”, gr. tćmnó 'tnę, kroję, roz- 
cinam”, stirl. tamnaid 'odciąć, od pie. pier- 
wiastka *tem- 'ciąć. — Tu należy cięty 
"umiejący się odciąć, zjadliwy, ostry, pot. 
*zagniewany, zły; zajadły, zawzięty, rzad- 
ko *zdolny, zdatny do cięcia, uderzenia, bi- 
cia, uprzymiotnikowiony imiesłów bierny. 
Od czas. przedrostkowych docinki, odcinek, 
przecinek, przecinka, wycinek. 

ciągać od XIX w. (ale z przedrostkami od 
XIV w.) 'przesuwać co pewien czas coś 
ciężkiego z wysiłkiem, włóczyć”, 'brać, pro- 
wadzić, zmuszać do chodzenia w wiele 
miejsc), 'szarpać, targać, pociągać, stp. XIV— 
-XV w. ciądzać 'przeprowadzać egzekucję 
na ruchomym mieniu dłużnika; z przedr. 
naciągać, obciągać, ociągać się, pociągać, 
podciągać, przeciągać, przyciągać, rozcią- 
gać, ściągać, wciągać, wyciągać, zaciągać; 
jednokr. ciągnąć (stp. KV w. 'iść, wyru- 
szać, zmierzać, 'pozywać do sądu, apelo- 


ciąża 
wać), z przedr. np. naciągnąć, pociągnąć, 
ściągnąć, wyciągnąć. Ogsł.: cz. tahat 'ciągać, 
ciągnąć, włóczyć”, r. tjagdt ciągnąć, wlec; 
wyciągać, scs. tęzati 'pozywać, pytać”. Psł. 
*tęgati (> *tędzati) 'ciągać, wlec, szarpać, 
czas. wielokr. od psł. *tęgti, *tęgo ciągnąć, 
pokrewnego z lit. tingti 'rozleniwiać się”, 
z pie. *teng"- należącego do pie. pierwiastka 
*ten- 'ciągnąć, rozciągać. — Od tego ciąg 
*nieprzerwana ciągłość, tok czegoś; dopływ, 
przepływ, prąd” (stp. XIV-XV w. 'branie 
w zastaw, zajmowanie sądowne”); cięgi mn 
*bicie, daw. XVII w. i dial. cięga 'bicie, 
chłosta, w XVIII w. cięga 'pręga, szra- 
ma'; ciągły "nieustanny, bezustanny, stały; 
ciągnący się nieprzerwanie w przestrzeni”, 
uprzymiotnikowiony imiesłów na -l- od 
ciągnąć (> ciągle, ciągliwy, ciągłość); od 
czas. przedrostkowych naciąg, pociąg, prze- 
ciąg, wyciąg, zaciąg. 

ciąża od XVIII w. *brzemienność, dial. cią- 
ża / cięża 'ts.; kobieta brzemienna, 'ciężar, 
brzemię”. Por. cz. tiż(e) ż 'ciężar”, scs. tęża 
*spór, konflikt, problem”, Rzecz. odczas. 
od ciążyć (zob.), pierwotne znaczenie 'to, 
co ciąży, brzemię. Wcześniejsze stp. XIV- 
-XV w. ciąża 'rzecz brana przez wierzyciela 
w zastaw”, 'branie w zastaw, zajmowanie są- 
downie', dial. zastaw” to odrębny wyraz, 
rzecz. z przyr. -ja od stp. ciądzać (< *tędzati 
< *tęgati) 'przeprowadzać egzekucję na ru- 
chomym mieniu dłużnika” (zob. ciągać). 

ciążyć od XVI w. 'przygniatać swym cięża- 
rem, być ciężkim”, przen. 'być uciążliwym, 
dokuczliwym, zawadzać, przeszkadzać”, 'na- 
przykrzać się komuś, dial. też "męczyć 
kogoś, prześladować, daw. od XVI w. też 
ciężyć, ciążę 'uciskać, przyciskać kogoś”, cię- 
żyć I ciążyć sobie 'uskarżać się, narzekać; 
krzywdować sobie w czymś; z przedr. ob- 
ciążyć (już stp. w XV w.), zaciążyć; wielokr. 
ciążać (stp. od XV w. 'brać w zastaw, zaj- 
mować sądownie; w XVII w. też ciężać 
'ciążyć ), dziś tylko z przedr., np. obciążać, 
przeciążać. Ogsł.: cz. tiżit 'ciążyć, być cię- 
żarem”, przen. 'dręczyć, ukr. tjażyty 'ob- 
ciążać”, cs. tężiti 'ciągnąć, obciążać, przy- 
gniatać, uciskać”. Psł. *tężiti 'ciążyć, obcią- 
żać, czas. odprzym. od psł. *tężvk» 'ciężki” 


78 


ciecz 

(zob. ciężki), co do budowy por. np. słodzić 

(: słod-ki). 

cichy od XIV w. 'niegłośny, niehałaśliwy; po- 
grążony w ciszy, spokojny”, dial. wyjątkowo 
też o świetle "pozbawiony intensywności, 
nie rażący oczu, stp. 'spokojny, skromny, 
pokorny; łagodny, dobrotliwy; powolny”. 
Ogsł.: cz. tichy 'cichy, spokojny”, r. tichij 
*cichy; spokojny, łagodny, zaciszny; wol- 
ny, powolny”, scs. tiche 'cichy, spokojny”. 
Psł. *tiche 'cichy, spokojny, powolny”, łą- 
czone zwykle z lit. teisis "prawy, uczciwy, 
sprawiedliwy, mający rację, tiesus 'pros- 
ty; szczery, otwarty, uczciwy, prawy”, tiesa 
*prawda', tićsti 'wyprostowywać; wyciągać; 
zakładać; zaścielać, słać”, tićstis 'ciągnąć się, 
wyciągać się”. W bałt. zachowane starsze za- 
pewne znaczenie 'prosty, równy”, z którego 
mogło się rozwinąć słow. "powolny, cichy” 
(jako paralelę semantyczną wskazuje się 
wł. piano 'równy, powolny, cichy”). — Od 
tego cichość; cichnąć 'stawać się cichym, 
uciszać się, milknąć”. Zob. cieszyć, ciszyć. 

ciec cieknie i cieknąć, cieknie "płynąć, spły- 
wać powoli, małymi strugami, kroplami, 
*być nieszczelnym, przeciekać, łow. 'biec 
szybko, umykać biegiem (o zwierzynie)', 
stp. od XV w. ciec, ciecze 'płynąć, spływać, 
wypływać; wielokr. ciekać (ciekać się 'być 
w okresie cieczki”), z przedr. np. dociekać, 
ociekać, ściekać, uciekać; wielokr. cieknąć. 
Pierwotne ciec, ciecze wypierane przez 
jednokr. cieknąć, stąd nowsze ciec, cieknie 
i cieknąć, cieknie. Ogsł.: cz. tćci / tćct 'pły- 
nąć, ciec, cieknąć; przeciekać”, r. teć, teku 
*ciec, płynąć; upływać, mijać; przeciekać, 
scs. teśti, tekg 'biec, spieszyć”. Psł. *tekti, *te- 
ko 'płynąć, ciec, pokrewne z lit. teketi 'ciec”, 
łot. tecćt "ciec, płynąć; biec, stind. tdkti 
*spieszy, od pie. pierwiastka *tek'- 'ciec'; 
zob. pochodne toczyć. — Od tego ciekły 
"płynny, cieknący”, daw. 'domyślny, prze- 
nikający, mający dobry węch”, daw. i dial. 
"szybki, rączy, dial. też zainteresowany 
czymś, dociekliwy” (uprzymiotnikowiony 
pierwotny imiesłów na -1-); cieczka. Zob. 
też ciecz, ciek, ciekawy, potok, ściek, uciecz- 
ka, wycieczka. 

ciecz ż od XIX w. (daw. XVIII-XIX w. ciecza) 

*płyn', dial. też 'tarło u ryb', kasz. cećd 


ciek 
"płyn. Późny rzecz. odczas. od ciec "płynąć 
(zob.). 

ciek od XVIII w. 'bieg, odpływ, strumień wo- 
dy płynącej, płynięcie, prąd”, dial. też 'tarło 
u ryb', kasz. cek 'deszcz kroplisty; okap”. 
Por. stcz. tek 'płynięcie, cieknięcie”, r. tek 
*ts., dial. 'ciecz”, pot. dat teku 'uciec szyb- 
ko”, ch./s. tek 'bieg; płynięcie, cieknięcie”. 
Rzecz. odczas. od ciec (zob.); zachowanie 
rdzennego -e- w rzeczowniku wskazuje na 
późny derywat, powstały niezależnie w róż- 
nych językach słow.; odpowiednim star- 
szym wyrazem utworzonym od tej samej 
podstawy jest tok (zob.). 

ciekawy, ciekaw 'interesujący się czymś, pra- 
gnący coś wiedzieć, zaciekawiony; interesu- 
jący, daw. XVI-XVIII w. 'skłonny do bie- 
gania; często, szybko biegający”, 'ruchliwy, 
niespokojny, niestateczny”, dial. też 'szybki 
w biegu, rączy, dobrze ciągnący (o koniu); 
biegający często w szkodę (o krowie)”. Por. 
cz. tekavy biegający, błądzący; niestały; 
lotny, eteryczny, łatwo się ulatniający”. Od 
wielokr. czas. ciekać 'biegać” (zob. ciec), 
z przyr. -awy. Pierwotne znaczenie 'dużo, 
szybko biegający, zdolny, skłonny do biegu”, 
stąd 'biegający, by się czegoś dowiedzieć, by 
poznać nowiny” > 'pragnący coś wiedzieć, 
interesujący się czymś. — Od tego cieka- 
wość (-—> ciekawostka); ciekawski; ciekawić; 
zaciekawiony, zaciekawienie. 

cielesny od XV w. 'będący z ciała, dotyczący 
ciała, fizyczny; zmysłowy”, stp. też cielestny 
I cielestni 'ts., w XVI w. także 'zewnętrzny, 
powierzchowny”, kasz.-słowiń. celesni / ce- 
lestni cielesny”. Ogsł.: cz. telesny (stcz. też 
telestny) "cielesny; materialny, fizyczny”, 
r. telćsnyj 'fizyczny; cielesny (o karach); ma- 
terialny; korpulentny; cielisty (o barwie cia- 
ła), scs. telesvne cielesny. Psł. *telesno 
'dotyczący ciała”, przym. od psł. *telo, *tele- 
se (zob. ciało), oparty na temacie przy- 
padków zależnych *teles-, z przyr. *-vne. 
Późniejszy jest przym. oparty na temacie 
*tel-, np. p. daw. XIV-XVIII w. cielny 'cie- 
lesny”. — Od tego ucieleśnić. 

cielę cielęcia od XIV w. 'potomek krowy 
(też łani, sarny i innych przeżuwaczy), też 
dial. (w gwarach północnych wyparte przez 
młodszą formację cielak); zdr. cielątko. Ogsł. 


79 


ciemięga 
w tym samym znaczeniu: cz. tele, telete, 
ukr. teljć, teljdty, ch./s. tele, teleta; por. też 
r. telónok, -nka. Psł. *telę, *telęte 'cielę, nazwa 
młodej istoty z typowym słow. przyr. *-gt-, 
mająca bliski pod względem budowy odpo- 
wiednik w łot. tęlgns 'cielątko” (zdr. od tejś 
*cielę'), dalej pokrewna z lit. dial. telias / 
telis 'cielę”, łot. tejś 'ts., od pie. *tel(a)- 'no- 
sić (por. np. łac. tolló, tollere "podnieść, 
podnosić”), pierwotne znaczenie 'to, co jest 
noszone, płód” (w słow. i bałt. zawężenie 
znaczenia do 'płód bydła domowego, cielę”). 
Zob. też cielić się, ciołek. — Od tego cieląt- 
ko, cielak, cielęcy (> cielęcina). 
cielić się od XVI w. 'wydawać na świat cie- 
lę, kasz. celóc są 'ts.; z przedr. ocielić się, 
wycielić się. Ogsł.: cz. telit se, r. telifsja, 
ch./s. teliti (se) 'ts... Psł. *teliti sę "rodzić cie- 
lę, czas. odrzecz. od psł. *telę (zob. cielę). 
— Od tego cielna 'brzemienna (o krowie)” 
od XV w. 
ciemię ciemienia od XV w. 'górna część czasz- 
ki, jej szczyt” (w gwarach też ciemienie i cie- 
mień, mn ciemiona), stp. w XV w. i dziś 
w części gwar 'skroń', dial. rzadko 'czaszka; 
potylica; czoło”, 'łupież na głowie dziecka”, 
kasz. cemą, cemeńa 'ciemię” (także cemizna 
*ciemiączko”); zdr. ciemiączko. Ogsł.: cz. tć- 
mć, tćómene (/ temeno) 'ciemię; wierzchołek 
góry, wzniesienia”, r. tćmja, tćmeni 'ciemię, 
przest. 'wierzchołek góry”, ch./s. tjeme, tje- 
mena 'ciemię; wierzch, wierzchołek czegoś”. 
Psł. *tćmę, *tćmene 'wierzch czaszki, cie- 
mię, może pokrewne z łac. teęgmen, -minis 
*pokrycie, osłona”, w takim razie podstawę 
stanowiłby pie. pierwiastek *(s)teg- 'po- 
krywać, osłaniać” (z długością samogłoski 
rdzennej jak w wyrazie łac.), z przyr. *-men-. 
Inne próby etymologiczne (np. łączenie 
z psł. *tęti 'ciąć”) mniej prawdopodobne. 
ciemięga ż lub m od XVIII w. 'człowiek nie- 
zdarny, ślamazarny, ospały, nieenergiczny”, 
daw. od XVII w. i dziś dial. też "męcząca, 
uciążliwa, żmudna praca, trud”, kasz. cemą- 
ga 'niedołęga, niedorajda życiowy”; por. 
dial. ciemiężny 'ociężały, niedołężny”. Wy- 
łącznie polskie. Budowa wyrazu wskazu- 
je, że bezpośrednią podstawą był przypusz- 
czalnie niezachowany czas. fciemać czy 
tciemić (por. ch. dial. utómati, utemam 'za- 


ciemiężyć 
bić, słwń. dial. raztómati se 'roztopić się, 
rozpuścić się'), sugerujący pierwotny czas. 
wielokr. *temati 'uciskać, gnieść, pozbawiać 
tchu, ściskając, zgniatać, zbijać (w grudę, 
bryłę)” od szczątkowo zachowanego psł. *tę- 
ti, *temg 'gnieść, uciskać, ściskać (tak, by 
pozbawić dostępu powietrza, by pozbawić 
tchu)”, por. słwń. steti se, stómem se / stmem 
se 'skrzepnąć, ściąć się, zsiąść się, o cieczy”, 
dial. razteti se, raztńmem se "rozpuścić się, 
rozpłynąć się; lepiej udokumentowany jest 
pochodny od powyższego psł. czas. *tomiti 
"pozbawiać dostępu powietrza, pozbawiać 
tchu, dusić; męczyć, dręczyć, maltretować” 
(por. strus. tomiti, tomlju "męczyć, uciskać, 
ciemiężyć, gnębić; zmuszać, zniewalać”, 
r. tomit, tomlji "męczyć, dręczyć, trapić; 
trzymać w zamknięciu, w niewoli; znie- 
walać; długo gotować w parze w zamknię- 
tym naczyniu, dusić; przechowywać w od- 
powiednich warunkach w celu nadania 
czemuś pożądanych właściwości”, scs. tomi- 
ti, tomljo 'maltretować, męczyć, dręczyć, 
ch./s. tómiti, tómim 'uciskać, przyciskać, 
przyduszać, tłumić, ciemiężyć, męczyć”); od 
pie. *tem- 'oszołomiony, ogłuszony, odurzo- 
ny. Wyraz polski utworzony za pomocą 
przyr. -ega, stąd 'człowiek ociężały, ospały, 
nieenergiczny, niezdarny” (< 'człowiek oszo- 
łomiony, odurzony częściowo tylko przy- 
tomny z powodu duszenia czy braku po- 
wietrza) i "męcząca, uciążliwa, żmudna 
praca, trud” (pierwotnie ekspresywna nazwa 
czynności 'uciskanie, dręczenie, gnębienie, 
męczenie”). Co do budowy i semantyki por. 
włóczęga 'ten, kto się włóczy” : 'włóczenie 
się” (zob.). Zob. ciemiężyć. 

ciemiężyć od XVI w. 'pozbawiać swobody, 
nakładać ciężary, zmuszać do czegoś, gnę- 
bić, uciskać”, uciemiężyć 'zastosować repre- 
sje, pognębić. Czas. odrzecz. od ciemięga 
w pierwotnym znaczeniu 'uciskanie, drę- 
czenie, gnębienie, męczenie” (zob.). — Od 
tego ciemiężca. 

ciemny od XIV w. 'pozbawiony jasności, 
światła, pogrążony w mroku, nieoświetlo- 
ny, 'mający kolor zbliżony do czarnego; 
(o różnych kolorach) intensywny, nasycony, 
mocny”, przen. 'nieoświecony, niewykształ- 
cony, zacofany”, 'podejrzany”. Ogsł.: cz. tem- 


80 


cień 


ny ciemny, nieoświetlony; niski, głuchy, 
przytłumiony (o głosie, dźwięku); niejas- 
ny, niezrozumiały”, r. tóćmnyj 'ciemny; nie- 
wykształcony; niejasny, mętny, niezrozu- 
miały; podejrzany scs. temen% "ciemny, 
mroczny”. Psł. *tvrmbne ciemny, mroczny”, 
przym. od psł. *tema (zob. ćma), z przyr. 
*-bne. — Od tego ciemność, ciemnota; ciem- 
nić (> zaciemnić), ciemnieć (— ściemnieć), 
ociemniały. 

cienki od XV w. 'mający niewielki przekrój 
poprzeczny, mały obwód, nieznaczną gru- 
bość, też *wysoki, piskliwy (o głosie)”, 
*rzadki, rozwodniony, słaby, chudy (o na- 
pojach, pokarmach)”, stp. też 'delikatny”; 
st. wyższy cieńszy. Ogsł.: cz. tenky 'cienki; 
wyczulony”, scs. tonek» 'cienki, delikatny”, 
r. tónkij 'cienki, szczupły, chudy; delikatny, 
subtelny, wytworny, wyrafinowany; mister- 
ny, precyzyjny, kunsztowny”, br. tónki, dial. 
też cćnkij 'ts.. Psł. *toneke (we wschsł. też 
*tenske, postać wtórna z asymilacją półsa- 
mogłoski *b - 4 > * - w) 'cienki', pierwotna 
postać ftene (temat na -ii-) z nawarstwio- 
nym przyr. *-ke (por. np. słodki), prapo- 
krewna ze stind. tanis m, tanyf ż 'cienki, 
płaski, szczupły”, gr. tanys 'długi”, tanaós 
[< *tanauós] 'wyciągnięty”, łac. tenuis 'cien- 
ki, drobny, szczupły, wąski”, stwniem. dunni 
*cienki” (dziś niem. diinn 'cienki, szczupły; 
rzadki, rozwodniony”). Z pie. *tenii- / *tanii- 
*cienki', opartego na pierwiastku *ten- 'ciąg- 
nąć, wydłużać”, pierwotne znaczenie *wy- 
ciągnięty, wydłużony”. — Od tego cienkość; 
rozcieńczyć, wycieńczyć. 

cień cienia od XIV w. 'ciemne odbicie oświet- 
lonego przedmiotu, "miejsce zacienione”, 
*niewyraźny zarys, kształt, sylwetka, 'duch 
zmarłego, zjawa, widmo, upiór, stp. też 
*ciemność; osłona; gaj”, dial. cień m i ż też 
*ciemnośćj mrok”, 'więzienie, areszt, 'ron- 
do kapelusza”, kasz. ceń ż / ceńa 'cień'. Ogsł.: 
cz. dial. tin m / tiń ż 'cień', słc. tień m 'cień; 
cień rzucany przez kogoś, przez coś; miej- 
sce zacienione”, r. ten' ż 'cień', słwń. tćrija 
*cień (rzucany przez kogoś, przez coś)”. Psł. 
*tónv ż 'ciemność, mrok; cień (rzucany 
przez kogoś, przez coś), może z wcześ- 
niejszego *tem-nv (z uproszczeniem grupy 
spółgłoskowej *mn > *n i wzdłużeniem sa- 


ciepły 81 


mogłoski rdzennej *e + *e > *e), derywat 
z przyr. *-ne < *-ni- od nie poświadczone- 
go w słow. czasownika odpowiadającego lit. 
temti 'ciemnieć, mrocznieć, zmierzchać się”, 
temóti 'być ciemnym, mrocznym”, od pie. 
pierwiastka *tem(a)- ciemny” (zob. ćma); 
por. pokrewne (z rdzennym -o-) słc. dial. 
tóna 'cień', tónit 'zacieniać”, r. dial. zatón 
*cień, miejsce zacienione”. Pierwotne znacze- 
nie prawdopodobnie 'zaciemnienie”. Mniej 
prawdopodobne wydaje się dopatrywanie 
się tu derywatu od pie. pierwiastka *ten- 
*ciągnąć, wydłużać” (zob. cienki), z poj- 
mowaniem cienia jako czegoś wydłużające- 
go (i skracającego się), ruchomego. — Od 
tego cienić (+ ocienić, zacienić), cieniować 
(> wycieniować). 

ciepły od XVI w. (ale rzecz. ciepło od XV w.) 
"mający temperaturę pośrednią między go- 
rącem a zimnem; chroniący od zimna, 
przen. 'serdeczny, przyjazny, życzliwy; mi- 
ły, przyjemny”, dial. też 'bogaty, zamożny, 
zasobny”, "nowy, świeży”, 'powolny, ślama- 
zarny”, kasz. cepłi 'ciepły”. Też urzeczowni- 
kowiony przym. ciepło 'temperatura pośred- 
nia między zimnem a gorącem; ciepła pogo- 
da”. Ogsł.: cz. tepły 'ciepły”, r. teplyj 'ciepły; 
serdeczny”, ch. dial. tepal 'ciepły”; poza tym 
w płdsł. wariant z rdzennym -o-: scs. tople, 
ch./s. tópao, słwń. tópel 'ciepły”. Psł. *teple 
*ciepły” (płdsł. forma *tople wtórna, z -o- 
pod wpływem czas. *topiti, zob. niżej), 
uprzymiotnikowiony pierwotny imiesłów 
na -l- od nie zachowanego psł. czas. ftepti, 
ttepy 'grzać, być ciepłym”, pokrewnego ze 
stind. tapati 'grzeje', łac. tepeó, tepćre być 
letnim, ciepłym”, tepidus 'letni, ciepły, ła- 
godny”, het. tapaśsa- 'upał', z pie. pierwiast- 
ka *tep- 'być ciepłym”. Na istnienie w prze- 
szłości czas. ftepti wskazuje też pochodny 
czas. *topiti powodować, że coś jest ciepłe, 
ogrzewać, topić” (zob. topić II). — Od tego 
cieplica, ciepłota; cieplić (+ ocieplić). 

cierń m od XV w. 'ostry kolec rośliny”, 'każ- 
da roślina mająca ciernie, krzewy cierniste', 
stp. XV w. cirń i ciernie / cirnie / cierznie / 
cirznie n 'krzak ciernisty lub jego pędy: 
cierń, kolec; oset”, w gwarach cierń (cierzń) 
m / ciernia ż / ciernie n także jako nazwy 
konkretnych roślin: 'tarnina, Prunus spino- 


cierpki 
za, 'dzika śliwka”, głóg, Crataegus', 'dzika 
róża, Rosa canina, 'jeżyny, Rubus', kasz. 
cćrńd cierń. Ogsł.: cz. trn cierń, kolec, 
r. tern 'ts., tćrni 'ciernie', scs. trwne 'cierń', 
trenie 'ciernie”. Psł. *tfnv 'ostry kolec rośli- 
ny, cierń, pokrewne ze stind. tfna- 'roślina 
trawiasta, trawa, zioło”, goc. bańrnus 'cierń', 
stwniem. dorn (dziś niem. Dorn) 'ts., z pie. 
*(s)ter-n- 'kłująca część rośliny” (należące- 
go do pie. pierwiastka *(s)ter- 'być twar- 
dym, sztywnym, twardnieć”'). Por. ciarki, 
tarnina. — Od tego cierniowy, ciernisty. 
cierpieć cierpię (stp. od XIV w. i dziś dial. 
też cirpieć | cirzpieć, w gwarach też cierz- 
pieć) 'odczuwać, przeżywać ból fizyczny lub 
moralny, boleć nad czymś lub z powodu 
czegoś, 'chorować”, 'znosić coś cierpliwie, 
wytrwale, ze spokojem”, stp. też 'być ka- 
ranym, ponosić karę, 'wyczekiwać, tęsk- 
nić”, cierpieć prawo 'poddawać się sądowi”, 
kasz. cerfec 'cierpieć; z przedr. nacierpieć 
się, ścierpieć, ucierpieć, wycierpieć. Ogsł.: cz. 
trpet "cierpieć; znosić coś, r. terpet 'zno- 
sić, cierpieć, wytrzymywać; zaznawać, do- 
znawać, ponosić; wykazywać cierpliwość, 
być cierpliwym”, scs. trvpeti 'cierpieć, zno- 
sić, być cierpliwym, trwać. Psł. *tfpeti, 
*tipo [< *tirp-] "odczuwać, przeżywać, zno- 
sić ból” (pierwotnie 'być twardym, sztyw- 
nym, zdrętwiałym”, zob. cierpnąć), odpier- 
wiastkowy czas. stanu pokrewny z lit. tifpti, 
tirpstu 'drętwieć, kostnieć, tracić czucie”, 
łot. tirpt, tirpstu / tirpju 'drętwieć, cierp- 
nąć, łac. torpere, torpeó, 'drętwieć', od pie. 
*(s)terp- należącego do pie. pierwiastka 
*(sjter- "być twardym, sztywnym, tward- 
nieć Pierwotne znaczenie 'być twardym, 
sztywnym, zdrętwiałym” dobrze zachowa- 
ne w pochodnym cierpnąć (zob.). 
cierpki 'mający kwaskowaty, gorzkawo- 
-kwaśny smak lub ostry, drażniący zapach, 
przen. 'zgryźliwy, złośliwy, ostry, przy- 
kry”, stp. od XV w. cirpki / cirzpki (dziś 
dial. cirzpki), w XVI w. 'ściągający, zacis- 
kający, powodujący odrętwienie, przen. 
*ostry, zgryźliwy, złośliwy”. Ogsł.: cz. trpky 
'cierpki; gorzki, nieprzyjemny, przykry”, 
przen. 'ostry, zgryźliwy, złośliwy”, r. tćrpkij 
*cierpki; ostry, żrący, palący”, ch./s. trpak 
*cierpki. Psł. *tfpoke "powodujący dręt- 


cierpliwy 
wienie, cierpnięcie”, przym. odczas. od psł. 
*tfpngti 'drętwieć (zob. cierpnąć) czy też 
od psł. *tfpeti w jego pierwotnym znacze- 
niu 'być twardym, sztywnym, zdrętwiałym” 
(zob. cierpieć), z przyr. Od tego 
cierpkość. 

cierpliwy 'znoszący ze spokojem przeciwno- 
ści, przykrości, cierpienia, umiejący czekać, 
wytrwały, opanowany”, stp. od XV w. i dial. 
cirpliwy, dial. cierzpliwy 'ts., kasz. cćrplevi / 
cerplevi "cierpliwy, łagodny”. Por. gł. ćerpli- 
wy 'cierpliwy; bierny, pasywny”, br. cjar- 
plivy 'cierpliwy, ch./s. trpljiv "cierpliwy; 
tolerancyjny. Od cierpieć (zob.), przym. 
z przyr. -liwy. — Od tego cierpliwość; nie- 
cierpliwy, niecierpliwić się, zniecierpliwienie. 

cierpnąć "odczuwać mrowie, dreszcze, dręt- 
wieć, tracić czucie, stp. od XV w. i dial. 
cirpnąć (dziś dial. też cierzpnąć), kasz. 
cćrpnoc / cetpnoc 'drętwieć, stawać się 
bezwładnym, cierpnąć; z przedr. ścierpnąć 
*zdrętwieć. Ogsł.: cz. trnout 'drętwieć, cierp- 
nąć”, r. tćrpnut 'ts., ch./s. tfnuti 'ts.. Psł. 
*tfpngti 'drętwieć, cierpnąć, czas. inchoat. 
z przyr. *ng- od psł. *tfpeti poświadczo- 
nego tylko w znaczeniu przenośnym, pier- 
wotnie oznaczającym 'być twardym, sztyw- 
nym, zdrętwiałym” (zob. cierpieć). 

cieszyć od XV w. 'sprawiać radość, weselić, 
zabawiać, daw. "pocieszać, dodawać otu- 
chy, łagodzić smutek, zmartwienie”, cieszyć 
się 'doznawać radości, zadowolenia, rado- 
wać się”, 'dodawać sobie otuchy, pocieszać 
się”, kasz. ceśćc 'koić, rozweselać, pocieszać”, 
ceśćc są 'radować się. Ogsł.: cz. teśit 'po- 
cieszać; radować, rozweselać', r. teśit 'ba- 
wić, zabawiać; cieszyć, radować; uspokajać, 
pocieszać, dial. 'dogadzać; rozpieszczać; 
karmić niemowlę piersią; niańczyć, kołysać 
dziecko”, scs. teSiti "pocieszać. Psł. *tesiti 
[< *toich-i- < *tois-i-]| 'uspokajać, uśmie- 
rzać, koić” (> 'dodawać otuchy, pocieszać, 
"sprawiać radość, radować”), czasownik 
kauzat. od tej samej podstawy co psł. *tiche 
(zob. cichy), z właściwą takim czasowni- 
kom alternacją samogłoski rdzennej *i > *ć 
(przed monoftongizacją dyftongów: *ei — *oi), 
por. pokrewne lit. taisyti "poprawiać, ubie- 
rać, upiększać, łot. tdisit 'robić, sporzą- 
dzać.. Pierwotne znaczenie 'powodować, że 


—_ 1 


-Oono. — 


82 


ciężar 
coś, ktoś cichnie, uspokaja się. Zob. 'pocie- 
cha, uciecha. 
cieśla m od XIV w. 'rzemieślnik zajmujący 
się ręczną obróbką drewna, stp. też 'kamie- 
niarz', budowniczy”. Płnsł.: gł. ćesla 'cieśla”, 
ukr. tćslja 'ts.” (dial. też 'narzędzie do wy- 
drążania łyżek, koryt itp. ), br. cćslja 'cieśla”. 
Psł. dial. *tesla 'ten, kto zajmuje się obróbką 
drewna, nazwa wykonawcy czynności od 
psł. *tesati "obrabiać drewno (lub kamień) 
z pomocą siekiery, topora, dłuta, ociosy- 
wać, nacinać” (zob. ciosać), z przyr. *-la. 
cietrzew cietrzewia 'ptak Lyrurus tetrix', stp. 
od XIV w. i dial. też cietwierz / ciećwierz na 
oznaczenie kilku ptaków z rodziny kura- 
kowatych: cietrzewia, głuszca, bażanta, ja- 
rząbka. Ogsł.: cz. tetrev 'głuszec) r. teterev 
*cietrzew”, cs. tetrevb, -vi bażant”, bg. tćtrev 
*cietrzew. Psł. *teterve m (temat na -i-) 
"ptak z rodziny kurakowatych: głuszec, Te- 
trao urogallus, cietrzew, Lyrurus tetrix”, po- 
krewne z lit. teterva 'cietrzew”, stpr. tatar- 
wis 'ts., pers. tióórv 'bażant, gr. tetraks 
'głuszec” stind. tittira- / tittiri- kuropatwa”; 
podstawę nazw ptaków stanowiło redup- 
likowane pie. dźwiękonaśladowcze *ter- na 
oznaczenie głosu różnych ptaków, z przyr. 
*-yb. Por. postaci bez takiego przyr.: p. cie- 
ciora, cieciorka 'samica cietrzewia, stp. 
XIV-XVI w. ciecierza / cieciorza 'ts.; prze- 
piórka. 
cięciwa od XV w. 'struna lub sznurek na- 
ciągnięte na łuku”, stp. też 'rzemień (sznur) 
w katapultach', daw. od XVI w. 'sznur, nić, 
linka”, dial. 'skręcona, mocna i gruba lniana 
nić osnowy używana przy tkaniu kilimów 
i dywanów”. Ogsł.: cz. tetiva, r. tjativd (też 
nieregularna postać tetivd), scs. tętiva 'cię- 
ciwa. Psł. *tętiva 'sznur, lina, struna coś 
spinające, ściągające, zwłaszcza cięciwa łu- 
ku, odpowiada lit. terrptyva 'cięciwa łuku”, 
pokrewne z lit. teńtpti ciągnąć, napinać”, 
stnord. bomb 'cięciwa, z pie. *temp- 'na- 
pinać, naciągać” (należącego do pie. pier- 
wiastka *ten- 'ciągnąć, rozciągać”). 
ciężar od XVI w. 'waga jakiegoś ciała; rzecz 
wiele ważąca, ciężka”, ciężary mn 'powin- 
ności, obowiązki, świadczenia, w gwarach 
prócz tych znaczeń też 'trudna sytuacja, ta- 
rapaty; zmartwienie”; zdr. ciężarek "kawałek 


ciężki 


metalu służący do obciążenia czegoś”, reg. 
*odważnik”. Por. cz. dial. teżdr 'ciężar”, ukr. 
tjóżar 'ts., br. cjażdr 'ciężkość, trudność”. 
Może psł. dial. *tężare 'coś ciężkiego, cię- 
żar” od psł. *tężati 'ciążyć”, *tężvke ciężki” 
(zob. ciążyć, ciężki), z rzadkim przyr. *-ar 
(< *-ćre ?; por. moczar). — Od tego ciężarny 
*dużo ważący”, ciężarna 'brzemienna, cię- 
żarowy (> ciężarowiec, ciężarówka). 

ciężki od XIV w. (w stp. też z odmianą nie- 
złożoną ciężek) "mający dużą wagę, ciążą- 
cy, stp. też 'ociężały, obwisły, "wielki 
a przykry”, poważny”, 'smutny', 'dokuczli- 
wy, przykry, zły”, dial. też 'ociężały, nieru- 
chawy, niezdarny, gnuśny”, 'przekraczający 
zwykłą miarę pod różnymi względami, bar- 
dzo duży, wielki, mocny, silny, dokuczliwy, 
intensywny, gwałtowny”, "wymagający wie- 
le trudu, dużego wysiłku”, 'surowy, srogi”, 
stp. i dial. ciężka 'brzemienna”, kasz. cążki 
dużo ważący, trudny, niełatwy; gruby 
(o pieniądzach), cążkd 'ciężarna. Ogsł.: 
cz. teżky 'ciężki; trudny”, r. tjdżkij 'ciężki, 
uciążliwy; trudny”, scs. tężvk» 'ciężki, nie- 
bezpieczny”. Psł. *tężvka 'taki, który ciąży, 
obciąża, ciążący, wtórna forma z nawar- 
stwionym przyr. *-ke na pierwotny przym. 
ttęgo bądź ftężv (por. scs. tęgota 'ciężar, 
brzemię, otęgaćiti 'obciążyć, przygnieść”, 
ch./s. tegóta i tegóba 'trudność, uciążliwość, 
męka, wskazujące na ftęge). Rekonstruo- 
wana postać ftęge miałaby odpowiedniki 
w lit. tingis "powolny, gnuśny”, stisl. bungr 
*ciężki; postać ftęże (lepiej tłumacząca 
przyr. *v-ko w przym. *tężvke) to może 
jeden z reliktów słow. przymiotników na- 
leżących do tematów na -i-. Ostateczną 
podstawą było pie. *teng"- należące do pier- 
wiastka *ten- 'ciągnąć, rozciągać (zob. cią- 
gać). Por. ciążyć, ciężar. 

ciołek ciołka od XV w. "młody byczek”, przen. 
*'człowiek głupi, tępy, nierozgarnięty”, dial. 
*samiec krowy, buhaj; wół; młody byczek”. 
Por. r. telók 'byczek”, por. stp. od XIV w. cie- 
lec 'byczek'. Od podstawy *tel- (od której 
psł. *telę, zob. cielę), z przyr. *-ks. 

cios uderzenie, raz, cięcie, 'duży ciosany 
blok kamienny lub drewniany”, 'bryły skal- 
ne powstałe wskutek dzielenia się skał”, daw. 
też 'szrama, blizna”, stp. XV w. 'znamię wy- 


83 


cis 
cięte na drzewie w kształcie krzyża jako 
znak graniczny; granica. Por. cz. tes 'cios, 
uderzenie; urwisko, r. tćs 'tarcica, deski 
cienkie, wyheblowane”. Rzecz. odczas. (na- 
zwa czynności 'ciosanie, cięcie, uderzenie 
toporem, siekierą ulegająca wtórnie kon- 
kretyzacji) od ciosać, psł. *tesati (zob. cio- 
sać); rdzenne -0- (< *-e-) w rzeczowniku 
wskazuje na późny derywat, powstały nie- 
zależnie w różnych językach słow. 
ciosać ciosam (rzadko cioszę; dawniej od 
XVI w. i w gwarach też bezokol. ciesać) od 
XV w. 'obrabiać drewno lub kamień odpo- 
wiednimi narzędziami”, stp. też 'nacinać, 
wycinać, w gwarach głównie "obrabiać, 
ociosywać drewno; z przedr. ociosać, wy- 
ciosać. Ogsł.: cz. tesat 'ociosywać (drzewo, 
kamień); wyrąbywać, wycinać, wykuwać, 
*kłuć dziobem (o ptakach)”, 'siekać, zada- 
wać rany”, przest. 'Ścinać, rąbać”, r. tesdt 
*ciosać, ociosywać; heblować, scs. tesati, te- 
$g 'ociosywać; ścinać, rąbać. Psł. *tesati, 
*teśg "obrabiać drewno (lub kamień) z po- 
mocą siekiery, topora, dłuta, ociosywać, na- 
cinać, pokrewne z łot. test, teśu / test, teśu 
*ciosać, lit. tasyti, taśań 'ts., stind. taksati 
*obciosuje, obrabia”, gr. tektón 'cieśla, łac. 
texó, texere 'tkać; budować, z pie. *tekt- 
('tekb-) 'wyplatać, budować chatę z prę- 
tów”, później 'budować chatę z drewna, ob- 
rabiać, ciosać drewno”. 
ciotka od XIV w. 'siostra matki lub ojca stp. 
też *krewna', dial. także jako eufemistyczne 
określenie chorób 'febra', świerzb”, również 
ciota jako zgrubiałe od ciotka, 'czarownica, 
wiedźma (też dial.), dial. *kobieta rażąca 
ogromnym wzrostem lub brzydotą, 'febra, 
zimnica, 'ććma'. Ogsł.: cz. teta 'siostra matki 
lub ojca”, zdr. tetka, r. dial. tóta 'kobieta 
starsza, otyła; cioteczka, tetka 'ciotka', pot. 
*każda dorosła kobieta”, scs. tetvka 'ciotka”, 
ch./s. tetka 'siostra ojca lub matki”. Psł. *te- 
ta 'siostra matki lub ojca”, zdr. *tetoka; por. 
lit. teta 'ciotka. Wyraz z języka dziecięce- 
go z charakterystyczną reduplikacją sylaby 
(por. baba, mama, tata). 
cis od XIV w. 'krzew bądź drzewo Taxus 
baccata, w stp. XV w. też 'cisawy (o maści 
końskiej)”, dial. wyjątkowe "modrzew, cisy 
mn 'odmiana ziemniaków”, kasz. cćs 'cis'. 


ciskać 
Ogsł.: cz. tis 'cis', r. tis 'cedr', ch./s. tis 'mo- 
drzew; cis”; por. też słc. dial. tisa 'cis; każde 
zielone drzewo iglaste, strus. tisa 'sosna, 
cedr, scs. tisa 'cedr', słwń. tisa 'cis. Psł. 
*tis (/ *tisa) "drzewo iglaste o czerwonawej 
barwie drewna, cis, może w jakimś związ- 
ku z łac. taxus 'cis”, stosunek tych wyrazów 
jest jednak niejasny. Wyraz niewiadomego 
pochodzenia, prawdopodobnie zapożycze- 
nie z nieznanego źródła; wskazywano na 
niepewną możliwość odległego pokrewień- 
stwa z gr. tókson 'łuk', pers. taxś 'łuk" 
w związku z właściwościami (sprężystością) 
drewna cisu odpowiedniego do wyrobu 
łuków (w takim razie mielibyśmy tu prze- 
niesienie nazwy wyrobu na surowiec, z któ- 
rego wyrób sporządzano: 'łuk*" > 'drewno, 
drzewo cisowe'). — Od tego cisawy 'mają- 
cy barwę czerwonobrunatną, kasztanowaty, 
jasnogniady (szczególnie o maści konia)” od 
XV w., dial. 'gniady, brunatny (o koniu, kro- 
wie)”, w nawiązaniu do barwy drewna cisu. 

ciskać od XV w. 'rzucać, miotać, dial. też 
*wierzgać (o koniu), kasz. cóskac 'pchać; 
posuwać; wiosłować, 'przyciskać; ucis- 
kać, gnieść, uwierać (o butach); w czas. 
przedr. znaczenie 'przyciskać, uciskać, cis- 
nąć, gnieść”, np. naciskać "wywierać nacisk, 
przyciskać, odciskać 'zostawiać na czymś 
znak, wzór, Ślad; oddzielać ciecz od ciała 
stałego przez tłoczenie”, ściskać "wywierać 
nacisk ze wszystkich stron, gnieść; moc- 
no opasywać, zaciskać; mocno trzymać; 
obejmować uściskiem”, wyciskać 'wygniatać 
coś (np. ciecz), wyżymać, zaciskać 'cisnąć, 
powodować przyleganie, zwierać”; niedok. 
cisnąć od XV w. 'gnieść, tłoczyć, ściskać, 
uciskać, naciskać; uwierać, uciskać; wywie- 
rać nacisk, nalegać, zmuszać; nękać, gnę- 
bić”, przest. 'tulić, przytulać”, dok. cisnąć od 
XV w. 'rzucić; wyrzucić, pozbyć się czegoś”, 
z przedr. np. nacisnąć, odcisnąć, przycisnąć, 
Ścisnąć, wycisnąć, zacisnąć. Ogsł.: cz. tiskat 
*ściskać, przyciskać”, r. tfskat 'tłoczyć, odbi- 
jać; przyciskać, ch./s. tiskati 'przyciskać; 
pchać, popychać; tłoczyć, drukować”. Psł. 
*riskati [< *teisk-] 'przyciskać, śŚciskać, 
gnieść, związane etymologicznie z ciasny 
(zob.), od pie. *teisk- 'Ściskać, gnieść”. Zob. 
pocisk, ścisk, ucisk. 


84 


ciupać 


cisza od XVI w. 'brak wszelkich dźwięków, 
odgłosów, hałasów; stan atmosfery bez 
wiatru, dial. '*komórka, komnata, kasz. 
ceśa | cisa "pogoda bezwietrzna. Ogsł.: 
cz. poet. tiś ż 'cisza, br. cisa 'ts., ch. dial. 
tiśa "miejsce, gdzie rzeka płynie powoli, 
spokojnie”. Psł. *tiśa [< *tich-ja] 'cisza, spo- 
kój, rzecz. abstr. od psł. *tiche (zob. cichy), 
z przyr. *-ja. 

ciszyć ciszę od XVI w. 'czynić cichym, uci- 
szać, w XVI w. też 'zniżać głos”, kasz. ceśćc 
I ciśćc | cuśćc 'uspokajać; z przedr. ściszyć, 
uciszyć, wyciszyć; wielokr. ciszać daw. XVI- 
-XVIII w. 'milknąć, uciszać się, cichnąć; 
uspokajać się, pokornieć”, dziś tylko z przedr. 
Ściszać, uciszać, wyciszać. Ogsł.: cz. tiśit 
*uspokajać; czynić cichym”, r. tisff 'uciszać, 
uspokajać”, ch./s. tiśiti 'ts.. Psł. *tiSiti 'czy- 
nić cichym, spokojnym”, czas. odprzym. od 
psł. *ticho (zob. cichy). 

ciułać od XV w. 'zbierać powoli, mozolnie 
drobne kwoty pieniężne lub jakieś przed- 
mioty, składać, oszczędzać, dial. (też ććuać 
i ćóuać) także 'pracować powoli, z trudem, 
wykonywać coś z wysiłkiem”, ciułać się 
*poniewierać się; z przedr. uciułać. Wy- 
łącznie polski czas. ekspresywny. Nagłoso- 
we ciu- wtórne (z ekspresywnej palatalizacji 
*cu- lub *tu-). Zapewne z palatalizacją t > ć 
z wcześniejszego *tułać w przypuszczalnym 
znaczeniu 'przyciskać (do siebie), przygar- 
niać” (por. odrębne znaczeniowo zwrotne 
tułać się "chodzić bez celu, wałęsać się, włó- 
czyć się po świecie”), będącego czas. wie- 
lokr. od tulić 'przyciskać do siebie, przygar- 
niać” względnie od psł. *tuliti 'przyciskać 
coś do czegoś, tulić” (dalej o pochodzeniu 
zob. tulić i tułać się). Związek ciułać z tułać 
potwierdza też dial. ciułać się 'poniewierać 
się” = tułać się. — Od tego ciułacz. 

ciupać ciupię od XVII w. pot. 'lekko, słabo 
uderzać, bić, rąbać na drobne kawałki; dłu- 
bać, ściubić, dial. 'silnie bić, lać (o desz- 
czu), 'kłuć (o bólu). Por. cz. tupat 'iść 
drobnymi kroczkami”, dial. 'lekko, słabo 
rąbać na drobne kawałki”, słc. tupat. 'łupać, 
rąbać, br. dial. cjupac” 'stąpać, tupać, drep- 
tać (o dziecku); upadać, cjupnuc” 'stąp- 
nąć niepewnie nogą; upaść, przewrócić się 
(o dziecku)”. Czas. ekspresywny (z palatali- 


ciura 


zacją c- > ć-) od p. daw. cupać 'iść powoli za 
kimś, by go pochwycić, dybać na kogoś; śle- 
dzić kogoś”, dial. 'trącać, uderzać; tupać; 
spadać z drzewa, głośno uderzając o ziemię 
(o jabłku)”, por. cz. cupat 'dreptać; tupać, 
dial. też 'strącać np. owoce z drzewa”, ukr. 
dial. cepaty 'tupać, ch./s. cupiti 'stuknąć, 
uderzyć, ciipnuti 'tupnąć nogą; podsko- 
czyć”. Psł. *cupati "wywoływać odgłos, idąc 
drobnymi krokami, tupać; wywoływać 
odgłos przy uderzeniu”, czas. dźwkn. (por. 
p. cup! interi. "naśladuje odgłos uderzenia: 
bęc, bach, pac”, 'oznacza nagłe schwytanie: 
chap, cap, łap”, też łupu cupu!, dial. również 
łup cup! "oznacza odgłos uderzania, bicia”). 
Nie jest też wykluczony związek ciupać z tu- 
pać (zob.). 

ciura od XVII w. 'człowiek należący do cze- 
ladzi obozowej; pachołek wojskowy”, w gwa- 
rach przezwisko lub nazwa człowieka pod- 
rzędnej wartości, cechującego się ujemnymi 
cechami psychofizycznymi, ograniczonego 
umysłowo, powolnego, ślamazarnego, nie- 
dołęgi, niezdary, też 'stary, wynędzniały 
koń, kasz. ććra / ćura 'człowiek leniwy, 
powolny”, 'obłudnik”, *lichy koń, szkapa”. 
Zapożyczenie z ukr. ćura / dżura I cjura 'ko- 
zacki pachołek wojskowy”, przejętego z ję- 
zyków tureckich: za ostateczne źródło uzna- 
je się kipcz. ćora / cora 'parobek do koni”. 

ciurkać od XIX w. 'lać się strużką, ciec 
z pluskiem, kapać, "wywodzić trele, śpie- 
wać (o ptakach); od XVII w. też ciurczeć 
*lać się strużką, ciec z pluskiem, kapać”, 
daw. i dial. "wydawać głos (o niektórych 
ptakach, o świerszczu); wydawać głos po- 
dobny do głosu ptaków, świerszcza'; dial. 
także ciurać 'idąc, powłóczyć nogami po 
ziemi”, ciurkotać 'ćwierkać (o kuropatwie)”. 
Por. słc. curkat (dial. ćurkat) 'ciec z plus- 
kiem, lać się małą strugą”, dial. też ćurćec 
*'bulgotać, ćurec 'ciec, ukr. dial. ćurkaty 
*lać się strumieniem”, ćurfty / ćuryty 'ts., 
cjurity I cjuryty 'tryskać, lać się obficie”, br. 
curćdc | curććc 'szemrać, bulgotać, ciec 
ciurkiem”, bg. dial. ćjurtjd, -tiś 'płynąć ciur- 
kiem”, ćdrkam 'szumieć, huczeć (o wodzie); 
ubijać, tupać. Czas. pochodzenia dźwkn. 
od naśladowania plusku, szmeru płynącej, 
lejącej się wody, np. p. dial. ciur!, gł. ćur!, 


85 


ckliwy 
słc. curk!; rekonstruuje się psł. czasowniki 
*cureti / *ćurati, *ćurćati | *ćurkati 'ciec sła- 
bo, powoli, sączyć się ze szmerem”, ale wy- 
razy tego rodzaju mogły powstawać i odna- 
wiać się także niezależnie w poszczególnych 
językach w różnym czasie. — Od tego ciur- 
kiem 'strumieniem, strugą, gęstymi kropla- 
mi”, dial. czurkiem 'ts., narz. rzecz. odczas. 
w funkcji przysłówka, por. słc. dial. ćurkom 
I ćurkem 'ciurkiem” / ćurek, -rka 'źródełko 
z bulgocącą wodą”, curek, -rka 'cienki, słaby 
prąd wody”, ukr. pot. cjórkóm, dial. ćurkóm 
*'ciurkiem, ch./s. curkom (ciirkom) 'ciur- 
kiem” / curak, -rka 'cienki strumień cieczy; 
wytrysk źródła”. 
ciżba 'wielka liczba stłoczonych ludzi, tłum, 
gromada, rzesza, ścisk, tłok”, dial. także 
*kłopot', stp. XV-XVI w. też ciszczba / ciżdż- 
ba 'tłum, tłok”, kasz. ceżba 'ścisk, tłok”. Por. 
ukr. przest. tyćba 'tłok, ścisk”, dial. tyżba 
'stado ptaków, zwierząt”, br. dial. ciżba 'du- 
ża ilość czegoś, natłok”. Pierwotne ciszczba 
> ciżdżba > ciżba, nazwa czynności 'ciśnię- 
cie się, ścisk” od ciskać (zob.) z przyr. -ba 
(<*-vba). 
ciżma od XVI w. (daw. też czyżma / czyzma) 
*but z miękkiej skóry, płytki lub z niską 
cholewką, trzewik”, dial. ciżma / ciżem 'obu- 
wie skórzane”, kasz. ciżva 'but z wysoką 
cholewą; zdr. ciżemka. Por. cz. ciżma, zwy- 
kle ciżmy mn 'buty z cholewami. Zapo- 
życzenie z węg. csizma 'buty z cholewami, 
długie buty”. 
ckliwy 'wywołujący nudności, mdlący, mdły” 
(z tego wtórnie 'przesadnie tkliwy, rzewny, 
czułostkowy”) od XVII w. (ale w XVI w. 
cliwo czy czliwo 'nieprzyjemnie”, cliwość / 
ckliwość "złe samopoczucie, dolegliwość, 
szczególnie mdłości, nudności”; stp. XV w. 
teskliwy 'zakłopotany, niespokojny, nieza- 
dowolony”), dial. młp. ckliwy (cliwy) 'wraż- 
liwy na łaskotki; wrażliwy; mdły, wywo- 
łujący mdłości; groźny, przerażający, wzbu- 
dzający strach; ogromny” (od tego dial. 
ckliwić I cliwić 'łaskotać; być podatnym na 
łaskotki, czuć łaskotanie; odczuwać mdło- 
ści; tęsknić”). Por. słc. clivy 'tęskny, smutny”, 
r. tosklivyj 'tęskny, tkliwy, rzewny, markot- 
ny, przykry, nudny”, ukr. toskłyvyj 'smut- 
ny”. Z prapostaci *feskl-iv», przym. z przyr. 


cło 


*iva (p. -iwy) od pierwotnego imiesłowu 
czasu przeszłego *teskl», por. p. dial. cło 
(< *ckło < *tskło) 'tęskno, nudno” (od *ckły 
< *tesklv utworzone p. dial. cklić / clić 'nie- 
domagać, skarżyć się na dolegliwości, na- 
rzekać, kwękać”, cklić się tęsknić”). *Teskle 
to imiesłów od czas. *teskngti (*toskniti): 
stp. od XV w. cknąć odczuwać nudności” 
(w XVI w. cknąć / cnąć 'być w złym stanie 
psychicznym, buntować się wewnętrznie, 
narzekać, przykrzyć, mieć czegoś dość; nu- 
dzić się, 'być w złym stanie fizycznym, 
odczuwać cierpienia, zwłaszcza mdłości ), 
cknić 'przykrzyć sobie, upadać na duchu, 
dial. młp. i śl. cnąć się / cnić się 'tęsknić, 
przykrzyć się, stp. XV w. tesknąć 'odczu- 
wać głęboki smutek, przygnębienie”, tesknić 
sobie 'smucić się, trapić się, rozpaczać”; 
por. słc. cniet sa 'tęsknić, br. tosknic” 'tęsk- 
nić, smucić się, martwić się, frasować się”, 
cs. sztesnoti 'smucić się, frasować się*; zob. 
też tęsknić). Podstawą tych wyrazów był 
psł. rzecz. *teska 'smutek, przygnębienie, 
złe samopoczucie, mdłości, nudności” (por. 
r. toska 'tęsknota, smutek, nuda”, zob. tęsk- 
ny). — Od tego ckliwość. 

cło od XIV w. 'opłata od przywozu i wywozu 
towarów przez granice”, stp. i dial. "myto, 
opłata za przejście, przejazd lub przewóz; 
miejsce pobierania takiej opłaty”, kasz. też 
cło 'cło”. Por. cz. clo 'cło”, słc. clo 'ts.. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. żol m, n (dziś niem. 
Zoll m) 'myto, cło” (prawdopodobnie za po- 
średnictwem stcz. clo), przejętego ze śrłac. 
toloneum n (< łac. telóneum n 'miejsce 
poboru podatków” < gr. telóneion n 'ts., od 
gr. telos 'cel, koniec, podatek, cło”). Na po- 
stać i rodzaj wyrazu słow. oddziałało może 
bliskoznaczne myto (zob.). — Od tego celny; 
celnik; clić "nakładać cło” (stp. XV w. 'spła- 
cać obciążenia nieruchomości, w XVI w. 
*uiszczać opłatę celną”). 

cmentarz miejsce grzebania zmarłych”, 
*przestrzeń wokół kościoła (gdzie dawniej 
grzebano zmarłych)”, stp. XV w. cmyntarz I 
cmynterz I smyntarz 'cmentarz, w XVI w. 
cmyntarz, rzadziej cmentarz | smyntarz 
(smyńtarz, smentarz), w gwarach obok naj- 
częstszej postaci cmentarz też smentarz 


86 


cny 


(śmentarz | śmientarz | świentarz | śniętarz 
I sniętarz | sznientarz), cwentarz (cwętarz), 
cmenter | smenterz | centerz, kasz. smątdt / 
smintdł (smintar). Zapożyczenie z łac. ko- 
ścielnego cimiterium 'cmentarz” (< łac. 
coemeterium 'cmentarz' < gr. koimetćrion 
*sala sypialna, miejsce spoczynku”). — Od 
tego cmentarny, cmentarzysko. 

cmokać od XVII w. 'mlaskać, 'palić fajkę, 
cygaro, wciągając dym”, żart. 'głośno cało- 
wać, dial. 'cmokać na konie; jednokr. 
cmoknąć (też "pocałować )'; też daw. smo- 
kać I smukać 'cmokać", dial. smokać 'cmo- 
kać na konie”; por. także daw. XVIII w. 
smoktać 'cmokać; chlipać, ssać; całować, 
dial. cmoktać 'cmokać, smoktać ssać, 
smochtać 'zbierać ziarna z ziemi (o świni), 
smoktać się 'dawać coś z niechęcią”, kasz. 
smlokotac 'głośno jeść, mlaskać”. Ogsł.: słc. 
cmokat | cmukat 'cmokać, też ćmokat / 
ćmukat 'mlaskać, r. cmókat I ćmókat 'cmo- 
kać, mlaskać; głośno całować; chlupać, 
ch./s. cmókati 'głośno całować. Czas. po- 
chodzenia dźwkn. (od dźwięku cmok przy 
głośnym jedzeniu, cmokaniu, głośnym po- 
całunku), stąd zmienność nagłosowej spół- 
głoski i wahania rdzennej samogłoski. 

cnota od XV w. (starsza postać czsnota od 
XIV w.) 'przestrzeganie zasad etyki, zespół 
dodatnich cech moralnych, prawość, szla- 
chetność, zacność, 'dodatnie cechy cha- 
rakteru, przymioty, zalety”, "dziewictwo, 
niewinność, stp. też "moc; cześć, honor”. 
Płnsł.: gł. ćestnota 'zacność, nieskazitel- 
ność, cz. przest. ctnota 'cześć, niewinność, 
ukr. ćestnóta 'uczciwość, zacność; cnota, 
niewinność” (zapewne z polskiego: ukr. i br. 
cnóta 'cnota, niewinność ). Rzecz. abstr. od 
psł. *ćestone, p. cny (zob.), z przyr. -ota. — 
Od tego cnotliwy (+ cnotliwość). 

cny od XVI w., w stp. XIV-XV w. starsze 
postaci czstny / czsny, w XVI w. jeszcze wy- 
jątkowe czny 'cnotliwy, zacny, szlachetny, 
prawy, dostojny, czcigodny”, stp. też 'nie- 
poszlakowany; niewinny”, daw. od XV w. 
też czesny / czestny (od XVI w. także cześny 
/ cześni) 'uczciwy, zacny; zaszczytny, hono- 
rowy; czcigodny”, w XV w. również 'przed- 
ni, wyborny”, kasz. cni 'czcigodny, szanow- 
ny, ćesni zaszczytny, godny szacunku”. 


co 


Ogsł.: cz. ctny, stcz. ćstny / ćsny I ctny I cny 
I csnf | cni uczciwy, cnotliwy; czcigodny, 
szanowny”, r. ććstnyj 'uczciwy, zacny, rzetel- 
ny”, scs. ćbstone 'czcigodny, zacny, znako- 
mity”. Psł. *estone 'odznaczający się czcią, 
honorem, uczciwością; godzien czci, czci- 
godny, szanowany, szanowny”, przym. od 
psł. *bste (zob. cześć), z przyr. *-vne. Por. 
cnota. Zob. też bezecny, czesne, niecny, za- 
cny; poczesny. 

co zaim. pytajny o rzeczy, wtórnie zaim. 
względny, też part., w stp. najpierw (do 
XV w.) starsze postaci czso / cso, od końca 
XIV w. poświadczona nowsza forma co 'co', 
dial. wlkp. też czo, kasz. co. Ogsł.: cz. co, 
stcz. ćso, r. ćto, scs. ćbto, dop. ćeso / ćbso, ch. 
dial. czak. ća 'co'. Psł. *w (w językach 
wschsł. i płdsł. zwykle *ćv-to, wtórnie roz- 
szerzone za pomocą part. -£to), dop. *ćbso 
'co', kontynuuje pie. *k'id, formę rodzaju 
nijakiego zaimka pytajnego *k'is 'kto', por. 
łac. quid''co, co zacz, co za”, gr. ti 'co', het. 
kuit 'co”. Polska forma co < cso < czso z pier- 
wotnej psł. formy dop. *ćbso (z wyjątkową 
w słow. końcówką *-so), wtórnie przeniesio- 
nej do mian. w językach zachsł. (por. też 
strus. ćvso w funkcji mian.), z uproszcze- 
niem grupy spółgłoskowej czs- > cs- > c-. 
Kontynuant pierwotnego mian. *ć» zacho- 
wany do dziś w p. za-cz, niwe-cz (zob. zacz, 
niweczyć). — Od tego formy coś (dial. też 
cosi); cóż (stp. od XIV w. coż / czsoż / csoż), 
z part. -ś (-si), -ż(e). 

codzienny od XVII_w. 'stały, powszedni, 
por. też dial. codni i codniowy 'ts.; przysł. 
codziennie. Przym. z przyr. -ny od wyra- 
żenia co dzień 'każdego dnia. — Od tego 
codzienność. 

cofać 'powodować ruch ku tyłowi, posuwać 
wstecz, zawracać, powstrzymywać, odwo- 
ływać”, w XVI w. 'odstępować, kierować się 
w inną stronę, dial. też cafać / cdfać / cdvać, 
kasz. copac | cofac 'cofać (copngc też 'zwró- 
cić resztę pieniędzy”); z przedr. wycofać; 
jednokr. cofnąć; wielokr. -cofywać: tylko 
z przedr. wycofywać. Por. gł. cofać 'cofać; 
cofać się, ustępować”, cz. couvat 'cofać się; 
ustępować, słc. cofat 'cofać się. Zapożycze- 
nie z niem. dial. bawar. zaufen 'iść wstecz”. 
— Od czas. przedrostkowego zacofany. 


87 


cuchnąć 


cokolwiek od XV w. zaim. nieokreślony 
*wszystko jedno co”, w użyciu przysłów- 
kowym 'w pewnym stopniu, trochę, stp. 
XV w. zaim. rzeczowny 'cokolwiek”, liczeb- 
ny nieokreślony 'ile tylko”, por. stp. XV w. 
cokolwie 'cokolwiek”, czsokole / csokole | co- 
kole 'cokolwiek; ile tylko”, czsokoli / csokoli 
I cokoli 'ts.; o ile. Wyraz powstał przez 
nawarstwienie się na zaim. co (czso) ko- 
lejnych partykuł *koli (/ *kolć) i *-ve(kv), 
por. aczkolwiek. Rozwój postaci co (czso) 
— czsokoli (> cokoli) — *czsokoliwie(k) > co- 
kolwiek, co do zaniku -i- por. alibo > albo 
(zob.). 

coraz od XIX w. 'wyraz oznaczający stop- 
niowe wzmaganie się, nasilanie czegoś”, 'co 
chwila”, coraz to. Z wyrażenia co raz (zob. 
co i raz). 

córka od XV w. 'dziecko płci żeńskiej w sto- 
sunku do rodziców”, stp. od XIV w. cora 
*'córka”, kasz. córka (rzadziej córa) 'córka'; 
zdr. córeczka; córa książk. 'ts.; por. stp. dca 
*córka. Ogsł.: cz. dcera 'córka, dcerka 'có- 
reczka, r. doć” ż, dóćka 'córka, scs. dośti, 
deśstere 'córka”. Psł. *dekti, *dvktere 'córka” 
(temat spółgłoskowy na -r-), zdr. *dektervka 
(/ *dekterica), dokładne odpowiedniki w tym 
samym znaczeniu: lit. duktć, duktefs, goc. 
dańhtar (dziś niem. Tochter), gr. thygdter, 
stind. duhitd-, duhitór, awest. dugadar. Pie. 
termin pokrewieństwa *d'ug'(a)ter- 'córka” 
(pierwotnie może "mogąca karmić piersią”). 
— Od tego córeńka, córunia, córuchna. 

cuchnąć od XVI w. (daw. także czuchnąć) 
*śmierdzieć”, dziś w gwarach mazurzących 
cuchnąć 'ts., ale dial. śl. czuchnąć 'ts.; po- 
stać z c- z rezultatem mazurzenia, przenie- 
siona do języka liter. z gwar mazurzących. 
Ogsł.: cz. dial. ćuchnut 'śmierdzieć”, r. dial. 
ćuchnut 'stawać się stęchłym”, słwń. dial. 
cuhniti 'Śśmierdzieć”. Psł. *ćuchngti wydzie- 
lać nieprzyjemny zapach, śmierdzieć”, czas. 
inchoat. (z przyr. *ng-) od psł. *ćuchati 
*rozpoznawać coś zmysłami (przede wszyst- 
kim węchem), wąchać, węszyć” (p. dial. cu- 
chać, śl. czuchać 'węszyć, wąchać”, lepiej jest 
poświadczony pochodny rzecz. cuch od 
XVI w., daw. i dial. też czuch 'odór, smród, 
daw. i dial. także "powonienie, węch psa; 
por. cz. ćichat, lud. ćuchat "wąchać, węszyć, 


cucić 
dial. cuchat też 'Śmierdzieć, r. dial. ćichat 
"rozpoznawać zmysłami (powonieniem lub 
smakiem), czuć, odczuwać; słyszeć, słwń. 
dial. ćihati 'węszyć; przeczuwać”. Psł. *tu- 
chati to czas. intensywny od psł. *ćuti (zob. 
czuć), z przyr. *-cha- < *-sa-. 

cucić od XVIII w. 'przywracać do przytom- 
ności”, stp. XV w. cucenie 'budzenie”, dial. 
cucić (w płd. Małopolsce też cudzić, w gwa- 
rach wsch. i kresowych czucić) 'cucić; bu- 
dzić, kasz. cucec budzić”. Forma cucić wtór- 
na w stosunku do ocucić (zob.), powstała 
w rezultacie fałszywego podziału morfolo- 
gicznego: wydzielenia przedr. o-, podczas 
gdy wyraz zawierał przedr. *ot-. Od niej stp. 
przecucić 'obudzić (się)”. 

cud od XVI w. 'wydarzenie niezgodne z pra- 
wami przyrody, niezwykłe, 'rzecz, zjawisko 
niepospolite, niezwykłe, wywołujące zdu- 
mienie, podziw”, cudo 'o osobie, rzeczy, zja- 
wisku niepospolicie pięknym, nadzwyczaj- 
nym”, dial. cud (w gwarach wsch. też czud) 
i cudo 'cud, 'rzeczy niezwykłe, piękne, 
wywołujące zdumienie, podziw; czynności 
mogące wywołać zdziwienie, oburzenie” 
(także ślad przynależności wyrazu do te- 
matów na -es-: wlkp. przym. cudosny 'nie- 
prawdopodobny, dziwny, cudaczny”), stp. 
od XIV w. czudo / cudo 'cud” (w XVI w. 
cud, rzadziej cudo; z cz- tylko rzadka forma 
przysł. czudnie obok zwykłej cudnie), kasz. 
cud, cedu 'cud. Ogsł.: cz. dial. cuda mn 
*dziwy, nieszczęścia, słc. cudo 'dziw, cudo”, 
r. cudo 'cud, zjawisko nadprzyrodzone; coś 
niezwykłego, zadziwiającego; dziwo, po- 
twór”, scs. cudo, ćudese I studo, $tudese 'zja- 
wisko nadzwyczajne. Psł. *ćudo, *ćudese 
*zdziwienie, podziw; coś zadziwiającego, nie- 
zwykłego, budzącego podziw, zjawisko nad- 
przyrodzone” (temat spółgłoskowy na -es-), 
najbliższym wyrazem jest gr. kydos, kydeos 
[< *kiudos, *kudesos] 'sława, cześć. Z pie. 
*keud-os, *keud-es- (na wariant *skeud-os, 
*skeud-es- wskazuje scs. studo, -ese), od pie. 
*(s)keu- "zwracać uwagę, uważać, odbierać 
wrażenia zmysłowe (dotykowe, węchowe, 
słuchowe, wzrokowe), uświadamiać sobie” 
(zob. czuć). Formy z c- (por. też cz. dial. 
moraw. cuda mn 'dziwy, nieszczęścia, br. 
dial. cuda n 'dziwo, cud”) zwykle tłuma- 


88 


cwał 


czy się mazurzeniem, może jednak powsta- 
ły w rezultacie zderzenia się kontynuantów 
wariantów *kóćudos i *skćudos; niepewne. 
— Od tego cudak (—> cudaczny, cudacki 
—> cudactwo); cudny, cudowny; cudować; 
cudeńko; cudotwórca. 

cudzy od XIV w. 'należący do kogoś innego, 
będący własnością kogoś innego, nie swój”, 
reg. 'obcy, cudzoziemski”, stp. też 'nie nale- 
żący do określonego kręgu ludzi (np. rodzi- 
ny, plemienia, wsi), przedmiotów lub spraw, 
obcy”, kasz. cezi / cuzi 'cudzy, obcy”. Ogsł.: 
cz. cizi 'cudzy; obcy; nieznajomy; obojętny”, 
r. ćużój 'cudzy; obcy”, scs. Stużdb / stużde / 
tużde 'obcy, wrogi. Psł. *fude (/ *tudb) 
[< *teut-jo- / *tout-jo-] nie swój, cudzy”, 
przym. dzierżawczy z przyr. *-jv od pie. 
*teuta / *touta 'ludzie, lud, naród” (por. stlit. 
tauta 'lud, naród”, łot. tauta 'ts., stpr. tauto 
*kraj, goc. Biuda, stwniem. diot(a) 'lud', 
stir. tuath 'lud, plemię, kraj”). Pierwotne 
znaczenie 'należący do (innych) ludzi, cu- 
dzy”, co do rozwoju znaczenia por. np. słwń. 
ljudski "ludzki" : 'obcy”. — Od tego cudzoło- 
żyć (+ cudzołożnik, cudzołożnica); cudzo- 
ziemiec, cudzoziemski. 

cukier cukru od XV w. (wcześniej, od XIV w. 
przykłady z fleksją łacińską w tekstach pi- 
sanych w Polsce po łacinie; wyraz oznaczał 
najpierw 'cukier trzcinowy”). Por. cz. cukr, 
słc. cukor, -kru, gł. cokor, ukr. cukor, br. 
cukar 'cukier. Zapożyczenie ze śrwniem. 
zucker 'cukier' (por. też np. wł. zucchero, 
hiszp. azicar, franc. sucre, arab. sukkar 
*ts.'); za ostateczne źródło uznaje się stind. 
śarkara- m 'żwir; ziarna cukru” (do Eu- 
ropy wyraz dotarł chyba za pośrednictwem 
arabskim). — Od tego cukierek; cukrowy; 
cukrować; cukrzyć (scukrzyć się); cukrownia; 
cukiernia, cukiernik, cukiernica; cukrzyca. 

cwał od XVII w. 'szybki galop”, cwałem 'ga- 
lopem', daw. XVII-XVIII w. czwał (hiper- 
poprawne, usuwające rzekome mazurzenie; 
dziś w gwarach wsch. w okolicy Biłgoraja 
i Suwałk, może pod wpływem ruskim) 
i szczwał (skojarzenie z rodziną wyrazową 
szczwać 'szczuć”); daw. od XVI w. czwalać / 
cwalać 'cwałować (dziś gwarowe cwałać na 
Orawie i Podhalu), od XVIII w. współczes- 
ne cwałować (w gwarach też czwałować) 


cwany 


'galopować; biec bardzo szybko, pędzić”; 
z polskiego: ukr. ćvaldty 'cwałować”, r. dial. 
ćvalat 'ts.. Zapożyczenie z cz. cval (daw. 
cvdl) 'galop”, cvdlati 'galopować, vycvdlati 
*wyćwiczyć, wytrenować, por. słc. cval 
*cwał, cvdlat (dial. cvyalovat) 'cwałować ; do 
cz. zapożyczone z niem. dial. bawar. zwalen 
I zwdlen I sweilen 'bić, dręczyć”. Na gruncie 
czeskim z 'bić, dręczyć” powstało znaczenie 
*ćwiczyć, trenować konie, przyuczać je do 
biegu galopem (przez bicie)”. 

cwany sprytny, przebiegły, chytry” por. 
szczwany (zob. szczuć). 

cycek cycka 'pierś kobiety; sutek zwierzęcia” 
(zgr. cyc), stp. od XV w. cyci cycek 'brodaw- 
ka piersiowa, dial. cyc i cycek (w okolicy 
Wadowic cecek) / cycka ż 'pierś (kobieca) 
lub brodawka sutkowa; wymię lub dójka; 
smoczek”, przen. np. 'najmłodsze dziecko 
w rodzinie, 'sopel lodu”, 'dzióbek naczy- 
nia kasz. cóc 'pierś kobiety, brodawka 
piersiowa; sutek zwierzęcia; smoczek”, cick 
*pierś matki, podlotka, sutek zwierzęcia”, 
przen. 'ostatnie dziecko w rodzinie; por. 
dial. cycać i cyckać 'ssać”. Por. gł. cyc 'pierś 
kobiety; cycek; dzióbek naczynia”, zdr. cyck 
(też cycać 'ssać pierś”), cz. cic / cec 'pierś, cy- 
cek', cecek / cecik 'cycek', ukr. cycka 'pierś 
kobieca”, ch./s. cica 'pierś kobieca, ch. dial. 
kajk. daw. cecek 'pierś, sutek. Wyraz z ję- 
zyka dziecinnego z charakterystycznym 
podwojeniem, podobne wyrazy występują 
także w innych językach, por. np. niem. 
Zitze ż (dniem. titte) "cycek, sutek”, wł. tetta 
i zizza 'cycek”, rum. fifd 'ts.'. 

cykać 'tykać (np. o zegarze); wydawać suche, 
trzeszczące szmery (np. o świerszczu)”, stp. 
XV w. 'Świstać, w XVI w. 'oddawać mocz” 
(dziś dial.), pot. 'pić po trochu; dawać po 
trochu”, dial. też 'doić, kiedy krowa daje 
mało mleka; dawać mało mleka (o krowie), 
kasz. cikac 'skąpo wlewać”; jednokr. cyknąć. 
Ogsł.: cz. cikat 'ćwierkać (np. o świerszczu); 
bąkać, odzywać się nieśmiało”, r. cykat 'sy- 
kać, syczeć, gwizdać (np. o ptakach, owa- 
dach)”, słwń. cikati 'ćwierkać, piszczeć”. Psł. 
*cikati "wydawać głos syczący, świszczący 
(ci-ci), świstać, piszczeć, czas. oparty na 
dźwkn. wykrz. typu p. cyk-cyk! o odgłosie 
np. zegara, bg. ci, ci! o głosie ptaków. 


89 


czajnik 


cyranka od XV w. 'ptak Anas querquedula". 
Por. w tym samym znaczeniu ukr. ćyrdnka / 
ćyrćnka, br. ćyranka, r. ćirenok, -nka oraz 
np. cz. ćśrka (stcz. ćierka), dial. ćirek, ukr. 
ćyrycja, br. ćyrók, dial. ćyr / ćfrik (ćyryk). 
Prawdopodobnie pochodzenia dźwkn. 

czad od XVII w. 'trujący gaz (tlenek węgla) 
powstający na skutek spalania węgla przy 
niedostatecznym dopływie powietrza, 'woń 
spalenizny, swąd, dial. też 'dym', wyjąt- 
kowo 'zaraza”. Ogsł.: cz. ćad 'swąd, spale- 
nizna, dym, r. ćad 'swąd, duszący dym, 
słwń. ćad 'dym, czad, para, opar; sadza. 
Psł. *ćade [< *ked-o-] 'lotne produkty spala- 
nia, parowania: dym, opar, mgiełka, sadza”, 
w związku etymologicznym z psł. *kaditi 
(zob. kadzić). — Od tego zaczadzić (się) 'za- 
truć (się) czadem, wyziewami” (por. dial. 
czadzić 'dymić, kopcić”, kasz. ćazćc 'kopcić, 
kurzyć się; palić tytoń; kurzyć np. piaskiem; 
śnieżyć; pienić się, o morzu”), zaczadzieć 
*zaczadzić się”. 

czaić się czaję się od XV w. 'czekać na kogoś 
w ukryciu z zamiarem napaści, skradać się”, 
w XVI w. *zasłaniać się, kryć się, dial. też 
*chować się”, 'siadać (o drobiu)”, 'robić coś 
powoli”, kasz. ćajic są 'czaić się, skradać się, 
kryć się; guzdrać się; przyczaić się 'ukryć 
się, czyhając na kogoś”, zaczaić się 'ts.. Por. 
ukr. pryćajitysja 'przyczaić się”. Związane ze 
strus. ćajati, ćaju 'oczekiwać, spodziewać 
się, r. przest. i dial. ćajat, ćaju 'ts.; sądzić, 
myśleć, przypuszczać, scs. ćajati 'ocze- 
kiwać, spodziewać się”, ch./s. daw. (dziś 
w pieśniach lud.) ćdjati, -jem 'oczekiwać, 
czekać. Psł. *ćajati |< *kej-] / *ćati, *ćajg 
"spodziewać się, oczekiwać”, dokładny od- 
powiednik: stind. cdyati "zauważa, spo- 
strzega, troszczy się, lęka się”, od pie. pier- 
wiastka *k'ei- "uważać na coś”. 

czajka od XV w. 'ptak Vanellus vanellus', na- 
zwa powszechna w gwarach, gdzie rzadko 
też czaja, kasz. ćdjca. Płnsł.: cz. ćejka 'ts., 
r. ćajka "mewa. Psł. *ćajvka 'czajka', nazwa 
pochodzenia dźwkn., oparta na krzyku pta- 
ka *ke. 

czajnik od XIX w. 'naczynie do gotowania 
wody na herbatę”, daw. i dial. też 'czajniczek 
do zaparzania herbaty”; zdr. czajniczek 'ma- 
łe naczynie do zaparzania herbaty”. Zapo- 


czapka 


życzenie z r. ćajnik 'czajnik, imbryk do 
herbaty, od ćaj 'herbata' (zapożyczonego 
z chińskiego, zob. herbata); w gwarach pol- 
skich (zwłaszcza na pograniczu czesko-sło- 
wackim) czaj 'herbata; herbata ziołowa; 
gorąca woda z cytryną i rumem”, zapoży- 
czone z cz. czy słc. ćaj "herbata" (które zo- 
stały przejęte z rosyjskiego). 

czapka od XV w. 'rodzaj nakrycia głowy”, 
dial. czapka / szapka także kapelusz, 'cze- 
piec, często o czymś przypominającym 
czapkę, np. 'kapelusz grzyba; przykrycie 
ula; okap”, kasz. ćdpka 'czapka” (por. ćapula 
*męska czapka zimowa”, ćafinka 'jakakol- 
wiek czapka zapinana pod brodę”); zdr. cza- 
peczka; zgr. czapa (późne). Por. cz. ćapka 
*'czapka, ćepice ż 'czapka, czapa”, słc. ćapica 
*ts.; w językach wschsł. i płdsł. z ś-: strus. 
od XIV w. sapka 'męskie nakrycie głowy”, 
r. śipka, bg. śipka, ch./s. śipka 'czapka”. 
Zapożyczenie, jak wiele innych nazw ele- 
mentów stroju; skojarzenie z bliskoznacz- 
nymi czepek, czepiec (zob.) wtórne. Źródłem 
wyrazu było zapewne stfranc. chape 'kap- 
tur, kapiszon”, chapel "nakrycie głowy” (dziś 
franc. chapeau kapelusz") < łac. cappa 'ro- 
dzaj nakrycia głowy”, nie można wykluczyć 
pośrednictwa śrwniem. schap(p)el 'nakry- 
cie głowy” (niem. arch. Schappel 'średnio- 
wieczna kobieca ozdoba głowy, stroik; ko- 
bieca ozdoba głowy w strojach ludowych'). 
— Od tego czapnik 'rzemieślnik szyjący 
czapki” (od XV w.). 

czapla od XV w. 'ptak Ardea”. Ogsł.: stcz. Cie- 
pe / ćepe ż, r. caplja, dial. ćaplja, ch./s. ćżplja 
'ts.. Psł. *ćapa 'ptak błotny Ardea”, nazwa 
wykonawcy czynności z przyr. *-ja od psł. 
*capati 'brodzić, chodzić z pluskiem po wo- 
dzie, po błocie, człapać” (por. kasz. ćapac 
*chodzić, stąpać niezgrabnie, zwłaszcza po 
wodzie, po błocie”, cz. dial. ćdpat se 'brodzić 
po wodzie, błocie”, ukr. ćdpaty 'stąpać powo- 
li, iść z trudem, człapać ; czas. pochodzenia 
dźwkn. od odgłosu chodzenia po wodzie, 
błocie). Pierwotnie 'ta, co brodzi po wodzie, 
po błocie”. Jeden z nielicznych rodzimych 
wyrazów polskich z I epentetycznym w czę- 
ści przyrostkowej (por. grobla, kropla). 

czar 'nadzwyczajne zjawisko, zdarzenie przy- 
pisywane działaniom sił nadprzyrodzo- 


90 


czarodziej 


nych; przejaw działania tych sił i wywołują- 
ce je środki magiczne” (zwykle czary mn), 
*powab, wdzięk, urok”, stp. od XV w. 'czaro- 
wanie, wróżenie lub wiara w czary i wróż- 
by”, kasz. ćarć mn 'czary, gusła”. Ogsł.: cz. 
ćdr, zwykle ćśry mn 'czary, czarowanie”, 
*czar, powab, wdzięk”, r. ćdry 'czary, urok', 
scs. ćarż 'czary”. Psł. *ćare [< *kćro-] 'czyn- 
ności i środki magiczne, wywołujące dzia- 
łanie sił nadprzyrodzonych, gusła, pokrew- 
ne z lit. keras m, zwykle kerai mn 'czary, 
gusła, kereti czarować złym spojrzeniem, 
rzucać urok”, awest. ćdra ż *środek, środek 
pomocniczy”, od pie. *k'er- 'czynić, robić”. 
Etymologiczne znaczenie 'działanie, czyn”, 
z czego wtórnie 'czynności magiczne, cza- 
ry, gusła” (możliwość takiego rozwoju se- 
mantycznego wspiera należące do tej samej 
rodziny stind. krtyń 'czyn, działanie” > 'cza- 
ry”). Por. czarodziej, czarować. 

czara od XVII w. 'rodzaj ozdobnego, kosz- 
townego naczynia, używanego zwykle do 
szlachetnych napojów; zdr. czarka od XVI w. 
Zapożyczenie z r. ćdra 'ozdobne, drogie na- 
czynie do picia trunków, puchar, kielich” 
(poświadczonego od XII w.), będącego za- 
pewne pożyczką orientalną, por. turkm. ća- 
ra 'wielka szklanica, kirg. Sara wielki 
drewniany puchar, mong. ćara / cara 'ro- 
dzaj metalowego kielicha”. 

czarny od XV w. 'mający barwę węgla, sa- 
dzy, 'ciemny; mroczny, nieoświetlony', 
"brudny, 'zły, niegodziwy, nieżyczliwy, 
szkodliwy”, 'złowieszczy, złowróżbny, pesy- 
mistyczny”, 'smutny, nieszczęśliwy”. Ogsł.: 
cz. ćerny 'czarny”, przen. 'smutny; zły, zło- 
wrogi; niedozwolony, nielegalny, r. ććrnyj 
'czarny, scs. ćrene 'czarny, ciemny”. Psł. 
*cfne [ < *kirs-no- < pie. *krs-no-] bardzo 
ciemny, czarny, dokładne odpowiedniki: 
stpr. kirsnan 'czarny”, lit. dial. kifsnas 'o in- 
tensywnej czerni, stind. krsndh "czarny, 
ciemny”. Z pie. przym. *kps-no- 'czarny”, od 
pierwiastka *kers- oznaczającego ciemne bar- 
wy. — Od tego czerń; czernić (— oczernić, 
zaczernić); czernieć (—> sczernieć, sczerniały). 

czarodziej od XVIII w. 'człowiek mający moc 
czynienia czarów, czarnoksiężnik”, w stp. 
XV w. tylko czarodziejnik 'czarownik, wróż- 
bita” (dziś dial.); por. też dial. czarodzierz 


czarować 


*ts.. Ogsł.: cz. ćarodej, r. ćarodej, scs. ćarodei 
*ts.. Złożenie z pierwszym członem od psł. 
*ćarv (zob. czar), człon drugi odczas. od psł. 
*dejati (zob. dziać), co do budowy i członu 
drugiego por. dobrodziej, kołodziej, złodziej. 
— Od tego czarodziejka, czarodziejski. 

czarować od XIV w. 'czynić czary, odpra- 
wiać praktyki magiczne, 'wzbudzać za- 
chwyt, pociągać, nęcić, wabić, pot. 'wpro- 
wadzać w błąd, oszukiwać, zwodzić, dial. 
też 'szkodzić, krzywdzić, psuć”, kasz. ćaro- 
vac "czarować, rzucać urok”. Ogsł.: cz. ća- 
rovat 'czynić czary”, r. ćarovdt "zachwycać, 
wzbudzać podziw”, przest. 'czynić czary”, 
cs. ćarovati 'czynić czary”. Psł. *ćarovati 
'czynić czary, wykonywać praktyki magicz- 
ne, rzucać uroki”, czas. odrzecz. od psł. 
*tar» (zob. czar). — Od tego czarownik, cza- 
rownica, czarowny. 

czart od XV w. 'diabeł, szatan, w gwarach 
czart (ciart, siart) / czert (ciert) / czort (ciort) 
też jako wyzwisko w odniesieniu do czło- 
wieka lub zwierzęcia, sporadycznie "wir 
powietrzny”, kasz. ćart (też ćort, ćurt) 'dia- 
beł człekokształtny, drobnego wzrostu, na- 
gi, gęsto owłosiony, z rogami i kopytami. 
Obecnie często w postaci czort, nawiązu- 
jącej do formy gwarowej, ale szerzącej 
się prawdopodobnie pod wpływem r. ćźrt. 
Ogsł.: cz. ćert 'zły duch, diabeł”, r. ććrt 'dia- 
beł; nieczysta siła”, słwń. ć?t *zły duch; nie- 
przyjaźn, nienawiść. Psł. *ćfte [< *kirto-] 
*zły duch, demon, diabeł, prawdopodob- 
nie urzeczownikowiony pierwotny imie- 
słów bierny od psł. *ćerti, *Ćbrg 'ciąć, naci- 
nać, oddzielać” > 'obłupywać korę z drzew” 
(ukr. dial. ććrsty / ććrty, ćru 'zdzierać korę 
z drzew”, p. daw. w Statucie litewskim oczer 
< "oczerł 'zdarł korę z drzew”; por. np. lit. 
skirti, skiriu 'dzielić, oddzielać, rozrywać, 
niem. scheren 'odcinać, oddzielać, strzyc”; 
od pie. *(s)ker- 'ciąć, odcinać, oddzielać”); 
postulowany psł. imiesłów *ćfte miałby od- 
powiednik w łac. curtus 'okaleczony, obcię- 
ty, skrócony”. W wierzeniach różnych lu- 
dów pojawiają się okaleczone demony, por. 
np. p. kusy 'diabeł'. — Od tego czarci, czar- 
towski. 

czas od XIV w. 'nieprzerwany ciąg chwil, 
trwania, "wyodrębniony okres, wyodręb- 


91 


czasza 


nona pora, 'chwila, moment, pora, 'pora 
właściwa, stosowna; termin, 'rodzaj rachu- 
by czasu”, przest. pogoda”, stp. 'czas”, 'właś- 
ciwy, stosowny, ustalony czas, pora, termin”, 
*okres, 'określona pora w ciągu doby”, 
w czas *w miarę, w sam raz”, dial. (też kasz.) 
również 'pogoda; słota', "menstruacja. Ogsł.: 
cz. ćas 'czas; pora; pogoda, r. ćas 'godzina”, 
asy "zegar, zegarek”, scs. ćas» 'czas, chwila, 
moment, godzina”. Psł. *ćasa [< *keso-] 'odci- 
nek, wycinek czasu” (fakty słow. wskazują na 
pierwotną opozycję semantyczną: psł. *ver- 
mę "nieprzerwany ciąg chwil, czas” : *ćase 
*odcinek, wycinek czasu, pora, moment”, 
por. np. scs. ve ćasć vrómenvne 'w momen- 
cie, chwili czasu”). Może rzecz. odczas. od 
psł. *tesati (zob. czesać) w znaczeniu "rwać, 
szarpać, ciąć” (por. kosa I, kosy), z długą sa- 
mogłoską rdzenną *-e-; pierwotne znacze- 
nie byłoby zatem wycinek, ograniczony 
odcinek czasu” (przyjmowano też pierwot- 
ne znaczenie 'nacięcie na czymś na ozna- 
czenie odcinka czasu”). Niepewny jest na- 
rzucający się związek ze stpr. kisman bier. 
[< *kes-ma-] 'czas, pora” i alb. kohć ż 
[< *kesa] 'czas, gdyż zestawianie (i spro- 
wadzanie do prapostaci *k'e-so-) napoty- 
ka trudności fonetyczne, widoczne są tak- 
że różnice morfologiczne (wskazujące na 
raczej niezależną genezę tych wyrazów). 
— Od tego czasowy (— czasownik); też 
w złożeniach np. czasomierz, czasopismo; 
czasochłonny. Zob. także ówczesny, wczesny. 
czasza 'puchar, kielich, czara” od XV w. (ale 
już w XIII w. 'danina w miodzie”), 'wy- 
pukłość, wzniesienie w kształcie półkuli”, 
w XVI w. 'przedmiot o kształcie wklęsło- 
-wypukłym, np. szczyt, wierzchołek”; zdr. 
czaszka 'kościec głowy” od XVI w. (dial. też 
"głowa, sklepienie głowy; ciemię; kość czo- 
łowa”), stp. XV w. 'ozdobna część świeczni- 
ka w kształcie czary”, "miseczka żołędzio- 
wa”, 'wklęsła kość kolana, biodra”; por. stp. 
XV-XVI w. czaszuła | czaszołka 'misecz- 
ka żołędziowa; okrywa orzecha laskowego; 
muszla ślimaka morskiego, mięczaka”. Ogsł.: 
cz. ćfse ż "puchar, czasza, czara”, ćiska 'pu- 
charek, czarka, lampka (wina), r. ćdśa 'pu- 
char, czasza, czara”, dial. też 'okrągłe wycię- 


czata 


cie w belce, w które wpuszcza się koniec 
innej belki; okrągła kość w stawie biodro- 
wym, ćdska 'filiżanka; szala, talerz (wagi), 
scs. ćaśa 'puchar, czara”. Psł. *ćaśa [< *kesja ?] 
*naczynie w kształcie misy (wydłubane 
w kawałku drewna)”, prawdopodobnie od 
psł. *lesati "drapać, skrobać” (zob. czesać), 
z przyr. *-ja i z długą samogłoską rdzen- 
ną *-€- (por. czas), etymologiczne znaczenie 
zatem 'to, co wydrapane, wyskrobane”. 

czata od XVI w. 'oddział wojska ubezpiecza- 
jący w czasie postoju, czaty mn 'czatowa- 
nie, śledzenie, pilnowanie”, kasz. ćdtć mn 
*stróżowanie, straż”. Por. słc. ćata 'pluton; 
brygada”, ukr. ćdta, zwykle ćdty mn 'straż, 
posterunek obserwacyjny”, słwń. ćdta '*za- 
sadzka. Zapożyczenie z węg. csata 'tłum, 
gromada, horda; stado; bitwa, potyczka”, 
które zostało przejęte z płdsł. *ćeta 'groma- 
da, grupa ludzi (zwłaszcza uzbrojonych)” 
(por. ch./s. ććta 'grupa ludzi, tłum; oddział 
wojskowy, rota, hufiec, dial. 'grupa ludzi 
idących coś zrabować lub odbić”, cs. ćeta 
'gromada, orszak”, od tego scs. szćetati 'po- 
łączyć, zjednoczyć”, prićetati "przyłączyć ), 
prapokrewnego prawdopodobnie z łac. ca- 
terva 'tłum, gromada, oddział, zastęp”, irl. 
cethern 'oddział, gromada, grupa”. — Od te- 
go czatować 'czaić się, Śledzić z ukrycia, wy- 
czekiwać” (dial. czdtować też 'pilnować; stać 
na warcie”; por. w gwarach płd. Małopolski 
czdtać 'usilnie wyczekiwać, czatować ). 

czcić czczę od XIV w. 'oddawać cześć, wiel- 
bić, otaczać wielkim szacunkiem”, 'obcho- 
dzić jako święto, świętować, stp. czcić / 
ćcić poważać, szanować, wyrażać uznanie; 
święcić; częstować”, dial. też ćcić / ścić, kasz. 
tcćc, tci / tććc, tći 'czcić”. Ogsł.: cz. ctft (stcz. 
też ćstiti) szanować; podejmować gościa, 
częstować, r. Ctit. ' szanować, szacować, po- 
ważać, czcić, scs. Ćbstiti czcić”. Psł. *Ćbstiti, 
*cvesto oddawać cześć”, czas. odrzecz. od 
psł. *ćbste (zob. cześć). — Od tego czciciel. 
Zob. też uczta, poczciwy, uczciwy. 

czcionka "litera drukarska” od XVI w. (u Mur- 
meliusza, 1526 r. ccionka 'syllaba'), daw. od 
XVI w. też "litera, głoska”. Por. cz. daw. ćtena 
"litera. Od stp. czcion(y), imiesłowu bierne- 
go od stp. czyść, cztę 'czytać” (zob. czytać), 
z przyr. -ka. 


92 


czekać 


czczy od XV w. (stp. i dial. też tszczy, w gwa- 
rach także czszczy) 'pusty, głodny”, 'bez- 
treściowy, nic nie znaczący, płonny, nieuza- 
sadniony”, stp. również 'ubogi, bez wartości, 
bez znaczenia, kasz. tći 'głodny, pusty”. 
Ogsł.: stcz. tśći 'głodny, pusty”, r. tóścij 'chu- 
dy, lichy, szczupły, mizerny, wychudzony, 
zabiedzony; czczy, jałowy; pusty”, scs. taStb 
"pusty, próżny, marny, czczy, daremny”. 
Psł. *teśćv [< *tiisk-jo-] "próżny, pusty”, do- 
kładnie odpowiada lit. tuśćias 'ts., stind. 
tucchyć- 'ts., z pie. *tus-sk-io- (/ *tus-sko-) 
*pusty, próżny” od pierwiastka *teus- 'opróż- 
niać. Postać czczy z pierwotnego tszczy. — 
Od tego czczość. 

czego pot. 'dlaczego; po co”, dop. zaimka co, 
ogsł. *ćego, młodsza forma z końcówką -go 
(por. np.:jego, tego), która zastąpiła pierwot- 
ną formę dop. *ćeso / *ćbso (zob. co). Por. 
dlaczego (zob. dla). 

czekać od XV w. (stp. XIV-XV w. i dial. też 
czakać), w gwarach także czykać i czkać 
'czekać (forma poczkaj poświadczona już 
w XVI w. u M. Reja); z przedr. odczekać, po- 
czekać, przeczekać, wyczekać (się), zaczekać; 
wielokr. -czekiwać: z przedr. oczekiwać, 
przeczekiwać, wyczekiwać. Ogsł.: cz. ćekati, 
stcz. ćakati / ćekati, r. dial. ćekdt, ch./s. ćć- 
kati, daw. i dial. ćdkati. Psł. *ćekati / *ćaka- 
ti czekać, oczekiwać na kogoś, na coś; spo- 
dziewać się, przewidywać, mieć na coś 
nadzieję; zwlekać, ociągać się, pochodzenie 
niejasne. Może w związku z psł. *ćajati / 
śćati spodziewać się, oczekiwać” (zob. czaić 
się), w takim razie pierwotna byłaby postać 
*takati, z przyr. *-ka- (typowym dla cza- 
sowników pochodzenia dźwkn.); forma *će- 
kati byłaby wtórna, dopatrywano się dysy- 
milacji *a -a > *e - a (w formie czkać, znanej 
też innym językom słow., np. cz. poćkat 
"poczekać, słc. poćkat 'ts., ukr. poćkaty 
*ts., ch./s. daw. doćkati 'doczekać, zapew- 
ne wtórna redukcja samogłoski rdzennej). 
Mniej prawdopodobne pokrewieństwo z wy- 
kazującymi inną samogłoskę rdzenną lit. 
kakti 'sięgać, dosięgać”, łot. kacćt 'ts.: psł. 
śćekati [< *kek-] miałoby oznaczać pier- 
wotnie 'sięgać po coś” > 'oczekiwać na coś 
> 'czekać'; forma *ćakati byłaby pierwotnym 
czas. wielokr. z regularnym wzdłużeniem 


czeladź 


samogłoski rdzennej *e > *e > *e (z dal- 
szym rozwojem *će- > *ća-: *kek-a- > *ćeka- 
> *akati). — Od czas. przedrostkowego 'po- 
czekalnia. 

czeladź ż od XIV w. (stp. w XV w. też czaladź 
I czeledź) 'służba domowa, słudzy; domow- 
nicy, w stp. XV w. także 'rodzina, ród”, 
daw. od XVI w. 'czeladnicy”, dial. czelddź 
*służba (na wsi)”, "wszyscy zdolni do pracy 
(służba i członkowie rodziny)”, kasz. ćeldz ż 
I ćelazd 'czeladź, służba”; zdr. czeladka. Ogsł.: 
cz. ćeled' ż 'czeladź, służba”, r. ććljad' ż 'cze- 
ladź, czeladka, służba”, scs. ćeladv ż 'służ- 
ba, czeladź. Psł. *ćeladv [< *kel-jadi-] ż 
"rodzina, ród, wspólnota rodowa, wszyscy 
domownicy; poddani, służba, derywat od 
niezachowanego w słow. rzeczownika *ćel- 
< *kel- (zob. człowiek), por. lit. kelys 'ród, 
pokolenie” (zob. kolano, pokolenie), rzecz. 
zbiorowy z przyr. *-jadv. — Od tego czelad- 
ny, czeladnik. 

czelny od XIX w. 'arogancki, bezczelny, zu- 
chwały”. Postać wtórna od bezczelny (zob.) 
— Od tego czelność. 

czeluść ż wielki otwór (np. pieca); jama, głę- 
bia, przepaść”, stp. od XIV w. 'różne części 
głowy w okolicy ust: szczęka, broda, ja- 
ma ustna, podniebienie, gardło”, w XVI w. 
*szczęka, 'policzek lub szczęka wraz z po- 
liczkiem, 'jama ustna, 'jama brzuszna, 
*wnętrze pieca, palenisko”, daw. czeluści mn 
*otwór między szczękami, otwór gębowy, 
dial. czeluść ż, m (też czeluścia ż i |. mn, cze- 
luście n i l. mn, czeluści n czy l. mn) 'głębia, 
jama; dół na ziemniaki”, "palenisko (np. 
w piecu chlebowym, garncarskim)”, 'otwór 
wsadowy pieca chlebowego, przednia część 
takiego pieca; piec chlebowy; komora w pie- 
cu garncarskim, 'otwór odprowadzający 
dym do komina, *zagłębienie nad otwo- 
rem wsadowym pieca chlebowego; miejsce 
na popiół pod drzwiczkami pieca, 'otwór 
w wiązaniu nicielnic; rączki podtrzymujące 
nicielnice', rzadko 'szczęka” (z gwary pol- 
skiej na Słowacji), także czelusta "wnętrze 
pieca garncarskiego, czelustka *zapasowa 
nitka w osnowie”, kasz. celesc ż 'czeluść, głę- 
bia, jama”, *szczęka” (w tym znaczeniu też 
ścelesc), w słowiń. też "wieczko skrzelowe 
ryby”. Ogsł.: cz. ćelist ż 'szczęka”, r. ććljust 


93 


czepek 


*ts., dial. 'otwór pieca, scs. ćeljustb 'szczę- 
ka. Psł. *ćeluste Ż 'otwór wejściowy, otwór 
gębowy, otwór między szczękami, paszcza” 
(znaczenie 'szczęka” zapewne wtórne), łą- 
czone z psł. *ćelo (zob. czoło), ale w takim 
razie niejasny jest wyjątkowy przyr. *-ustb 
(niepewne jest doszukiwanie się takiego 
przyr. w ch./s. kreljaśt / kraljaśt 'łuska, wy- 
stępującym obok krćljat 'skrzydło; łuska; 
skrzele” oraz w cs.-rus. ćreljuśtina 'skrzele” 
obok ćreljuśnja 'ts.). Może raczej prastare, 
powstałe na gruncie prasłowiańskim złoże- 
nie *ćel-uste z pierwszym członem związa- 
nym z psł. *ćelo "miejsce wysunięte ku przo- 
dowi, przednia strona czegoś” (zob. czoło) 
i z drugim członem *-uste od psł. "usta 
*otwór gębowy, usta” (zob. usta); wyraz 
oznaczałby pierwotnie 'otwór od strony 
czołowej, frontowej, przedniej; duży otwór 
wsadowy (np. w piecu garncarskim); przed- 
nią część pieca z otworem wsadowym. Przy 
takiej interpretacji genezy wyrazu trudność 
sprawia palatalne *-I-, może człon pierwszy 
miał postać *ćeli- (od hipotetycznego rzecz. 
*telv, który należałby zatem do tematów 
na -i-), w takim razie mielibyśmy rozwój 
Xteli-ustv > *Celiustv > *Celustv. 

czemu od XIV w. 'z jakiego powodu, dlacze- 
go. Ogsł.: stcz. cemu 'ts., ukr. ćomu 'ts., 
słwń. ćemi 'ts.. Psł. *ćemu, cel. pj zaim- 
ka *ćb (zob. co). 

czepek czepka od XV w. "nakrycie głowy, 
zwłaszcza kobiece (dziś noszone np. przez 
pielęgniarki)”, 'czapeczka dziecinna”, 'czepiec 
kobiecy”, 'część błony płodowej okrywającej 
czasem główkę noworodka” (w czepku uro- 
dzony 'ma wyjątkowe szczęście w życiu), 
w XVI w. 'łożysko płodowe”, 'błona otacza- 
jąca tłuszcz w ciele zwierzęcym” (dziś dial. 
*błona we wnętrznościach '), dial. też 'ob- 
rzęd oczepin, także czep 'nakrycie głowy 
mężatek kasz. ćepk 'czepek, czapeczka 
dziecięca”. Por. dł. copk (dial. cepk) 'czepiec 
kobiecy; rodzaj uroczystego kobiecego na- 
krycia głowy”, r. dial. ćepik / oćepok 'czepek 
zakładany pod zawój, chustkę”, ukr. dial. će- 
pdk I oćfpok 'czepiec kobiecy”. Od psł. *tepi- 
ti 'ogarniać, otaczać czymś, nakładać pan- 
nie młodej czepiec” (zob. czepiec), derywat 
z przyr. *-kw paralelny do czepiec. 


czepić 


czepić od XVIII w. 'chwycić, ująć rękami, 
czepić się 'chwycić się, przytrzymać się, 
dial. też "przyczepić się, przylepić się (o rze- 
czach), 'zaczepić kogoś, 'przydarzyć się 
(np. o nieszczęściu)”, 'zająć się czymś, wziąć 
się do czegoś; z przedr. doczepić, odczepić, 
przyczepić, uczepić się, zaczepić; częściej 
używane wielokr. czepiać się 'chwytać się, 
przytrzymywać się, lgnąć, 'dopatrywać się 
złych intencji, cech itp., występować z za- 
rzutem, zaczepiać kogoś”, dial. też 'przyda- 
rzać się, opanowywać, 'rozpoczynać jakąś 
czynność”, pot. i dial. niezwrotne czepiać 
"zatrzymywać, nagabywać” przest. i dial. 
'przymocowywać, przypinać, wieszać”, dial. 
też 'chwytać; z przedr. doczepiać, odcze- 
piać, 'przyczepiać, zaczepiać; jednokr. czep- 
nąć daw. XVIII w. 'ująć, chwycić”, dial. *za- 
czepić kogoś, czepnąć się 'uczepić się, 
przyczepić się; zająć się czymś; rozpocząć 
jakąś czynność. Ogsł.: cz. dial. ćepit 'bić”, 
ukr. ćipdty (dial. ćepdty) 'zaczepiać, wie- 
szać, przypinać; chwytać, ćipdtysja 'czepiać 
się, chwytać się”, dial. ćepytysja 'uczepić się, 
chwycić się, ch./s. ćepati 'stąpać, deptać, 
nadeptywać na nogę”, rzadko 'łapać, chwy- 
tać”, bg. lud. ćepja 'łamać; rozdziawiać, roz- 
czapierzać, pot. ćepja se "wyginać się, wy- 
krzywiać się”. Psł. *ćepati [< *kep-] chwytać, 
łapać; dotykać, poruszać; zahaczać, przypi- 
nać, zawieszać, zaczepiać; zginać, wyginać, 
dok. *ćepiti, czas. pochodzenia dźwkn., od 
wykrz. oznaczającego szybki, nagły ruch, 
chwytanie *kep-, por. lit. ćept! wykrz. na 
oznaczenie nagłego ruchu (podobne, nieza- 
leżnie utworzone czasowniki też w bałt.: lit. 
ćepóti i ćepinti 'iść powoli, ciężko, opiesza- 
le”, łot. ćiept / ćiept "porwać, ukraść, kept 
*czepiać się, chwytać pazurami). — Od 
czas. przedrostkowych zaczep; przyczepa; 
odczepka, zaczepka; odczepny, 'przyczepny, 
zaczepny. 

czepiec czepca od XV w. 'dawne specjalne na- 
krycie głowy zamężnych kobiet (dziś zacho- 
wane w strojach ludowych); nakrycie głowy 
w niektórych zakonach żeńskich, w gwa- 
rach też 'obrzęd oczepin', 'zbiórka pienię- 
dzy podczas wesela, kasz. ćepc 'biały cze- 
piec noszony przez kobiety zamężne; taniec 
panny młodej. Ogsł.: cz. ćepec, -pce 'cze- 


94 


czeremcha 


piec, czepek”, dial. "nakrycie głowy zamęż- 
nych kobiet”, r. ćepćc, -pcd 'dawne kobiece 
nakrycie głowy w kształcie kaptura, dial. 
*chustka na głowę noszona przez kobiety 
zamężne”, ch./s. ćepac / ćepac, -pca "rodzaj 
kobiecego nakrycia głowy, czepek”. Psł. 
*tepvcve "nakrycie głowy nakładane w ob- 
rzędzie weselnym jako symbol przejęcia 
przez pannę młodą obowiązków żony i go- 
spodyni', od psł. *ćepiti 'ogarniać, otaczać 
czymś, nakładać pannie młodej czepiec” 
(por. p. czepić 'w ludowym obrzędzie wesel- 
nym: wkładać pannie młodej na głowę 
czepiec, daw. XVII w. 'wieńczyć, oczepić 
"nałożyć okrycie, okryć”, dial. zaczepić i wy- 
czepić 'założyć chustę na tył głowy”, cz. će- 
piti 'wkładać pannie młodej czepiec na gło- 
wę, ukr. dial. oćepyty 'otoczyć coś tkaniną, 
włożyć np. spódnicę”). 

czereda od XVIII w. 'gromada, zgraja”, dial. 
"gromada, grupa ludzi; gromada zwierząt, 
stado” (w gwarach płd.-wsch.). Postać fo- 
netyczna (-ere-) i geografia wyrazu wska- 
zują na zapożyczenie z ukr. ćeredd 'stado 
bydła, etymologicznie tożsamego z rodzi- 
mym trzoda (zob.). 

czeremcha od XVII w. 'drzewo lub krzew 
Padus racemosa” (dial. też np. czeromcha I 
czeremka / czerenka | czeremb(k)a I czerem- 
chwa, na pograniczu wsch. oraz na Podlasiu, 
Mazowszu, Mazurach i płn. Małopolsce). Po- 
stać fonetyczna (-ere-), historia i geografia 
wyrazu wskazują na zapożyczenie z ruskie- 
go (por. ukr. cerćmcha 'ts'.), wypierające po- 
staci rodzime: stp. od XV w. trzemcha 'cze- 
remcha, w XVI w. też 'czosnek niedźwiedzi, 
Allium ursinum', dial. trzemcha : strzem- 
cha : trzechma 'czeremcha”, stp. od XVI w. 
także trzemucha 'czosnek niedźwiedzi”. 
Ogsł.: cz. stfemcha 'czeremcha, r. ćerć- 
mucha 'czeremcha”, słwń. dial. ćrómha 'ts.. 
Psł. **ermocha (także *ćermsśa oraz *ćer- 
mucha : *ćermuśa) 'czeremcha, derywaty 
(z przyr. *-ocha / *-ośa i *-ucha I *-uśa) 
od psł. *ćerma 'czeremcha; czosnek niedź- 
wiedzi” (por. p. dial. trzemka / strzempka 
*czeremcha, cz. dial. stfenka 'ts., r. dial. 
ćerema, ćerómka 'ts., ćeremica "czosnek 
niedźwiedzi '), najbliższe odpowiedniki: lit. 
kermuść 'czosnek niedźwiedzi”, łot. cgr- 


czerep 


muksa 'jarzębina”, od pie. *kerm- (/ *kerem-, 
*krem-), *kerm-us- (/ *krem-us-) oznaczają- 
cego rośliny o silnym, nieprzyjemnym zapa- 
chu, zwłaszcza czosnek i cebulę oraz odurza- 
jącym — czeremchę. 

czerep od XVIII w. 'czaszka, głowa”, 'skorupa 
stłuczonego naczynia, odłamek”, dial. (głów- 
nie wsch. i płd.) czerep (szczerep) / czerepa 
'głowa, czaszka, 'gliniany garnek (cały, nie- 
uszkodzony lub stary, popękany, wyszczer- 
biony); skorupy z rozbitego garnka”. Postać 
fonetyczna (-ere-), historia i geografia wy- 
razu wskazują na zapożyczenie z ruskiego 
(por. ukr. ććrep czaszka”, dial. 'duża skoru- 
pa, 'gliniany garnek rozbity, uszkodzony 
lub cały; doniczka; płytki kaflowe do wy- 
kładania pieca”), wypierające rodzimą po- 
stać: p. daw. XVII w. trzop 'skorupa rozbite- 
go naczynia” (trzop do uryny 'nocnik”), dial. 
trzop / strzop też 'garnek gliniany, taki gar- 
nek częściowo rozbity”. W polskim spodzie- 
walibyśmy się postaci *trzep (< *czrzep), -0- 
nie ma uzasadnienia fonetycznego (może 
oddziałała analogia do jakichś innych wy- 
razów, np. czop, zob.); pozostałością pier- 
wotnej wczesnej postaci *czrzep jest kasz. 
ćefep 'czaszka” (z wtórnym -ć- rozbijającym 
grupę spółgłoskową). Ogsł.: cz. stfep 'sko- 
rupa, odłamek; rupieć, grat”, r. ććrep 'czasz- 
ka, czerep”, słwń. ćrćp 'skorupa rozbitego 
garnka, dial. 'gliniany garnek; rodzaj da- 
chówki”, 'czaszka”. Psł. *ćerpv [< *kerp-o-] 
"gliniana skorupa, rozbity gliniany garnek”, 
od pie. *(s)ker-p- 'ciąć, kroić, oddzielać, od- 
rywać (należącego do pierwiastka *(s)ker- 
*ciąć, kroić; zob. czerpać), por. pokrewne 
stpr. kerpetis 'czaszka”, łot. śkirpta 'szczerba, 
stwniem. scirbi 'skorupa, gliniany garnek” 
(dziś niem. Scherbe 'skorupa'), stind. karpa- 
ra- m 'skorupa, garnek, czerep, czaszka”. 

czereśnia od XVII w. 'drzewo owocowe 
Cerasus avium', dial. (niemal na całym ob- 
szarze, z wyjątkiem Śląska, płd.-zach. Mało- 
polski i Kaszub) czereśnia | czeresznia / cze- 
reśla / tereśnia / tereśla. Postać fonetyczna 
(-ere-) i historia wyrazu wskazują na zapo- 
życzenie z ruskiego (por. ukr. ćereśnja 'ts.'), 
zastanawia szeroki zasięg w gwarach. Wy- 
parła postać rodzimą (poświadczoną w stp. 
i w niektórych gwarach): stp. XIV-XV w. 


95 


czerstwy 


czrzeszna | czrześnia I trzeszna I traszna, 
dial. (Śląsk, płd.-zach. Małopolska) czrześ- 
nia / trześnia | strześnia | trześla, kasz. kfeś- 
ńa ts. (z dysymilacją *tf >kr). Ogsł.: cz. 
tfeśne ż czereśnia (drzewo i owoc)”, tfeseń, 
-śne ż 'drzewo czereśniowe”, r. ćerćśnja 'cze- 
reśnia”, ch./s. treśnja (daw. i dial. ćreśnja / 
creśnja) 'ts.. Psł. *ćerśvńa 'czereśnia” (wtór- 
na postać powstała w rezultacie kontamina- 
cji pierwotnego psł. *erśa 'czereśnia” z psł. 
*vigvńa wiśnia); psł. *ćersa (por. cs. ćreśa 
*czereśnia, bg. ćerćśa, dial. też np. Ćreśa, 
creśa, sreśa 'ts., mac. ćreśa, dial. ćeriśa 'ts. ) 
przejęte (wraz uprawą tego drzewa owoco- 
wego) zapewne z łac. lud. *cerieśa, *ceresia, 
*cerasia, łac. cerasus 'czereśnia (może za 
pośrednictwem germ., por. stbawar. *chers- 
sia, chersse 'czereśnia'), Źródłem wyrazu 
łac. było gr. kćrasos > kerasia 'czereśnia, 
wyraz niewiadomego pochodzenia. 
czerpać czerpię od XV w. (w XIV-XV w. 
i dziś dial. też czyrpać / czyrzpać) 'wydoby- 
wać czymś ciało płynne lub sypkie, nabie- 
rać, kasz. ćerpac 'ts.; z przedr. wyczerpać; 
jednokr. -czerpnąć: z przedr. zaczerpnąć. 
Por. stp. XV-XVI w. (w Biblii królowej Zofii 
i w Biblii Leopolity) naczarli wody 'naczer- 
pali wody”, wskazujące na czas. *naczrzeć, 
czas przeszły *naczarł (por. stcz. CFieti, ćrpu 
*nabierać, czerpać, scs. po-ćreti, -ćrbpg 'Za- 
czerpnąć, nabrać”). Ogsł.: cz. ćerpat 'czer- 
pać, pompować; brać, r. ćerpat 'czerpać”, 
scs. ćrvpati, ćrepljo "czerpać. Psł. *ćfpati, 
*terpo (/ *terpti, *ćfpo) [< *kerp-, *kirp-] 
*wydobywać płyn lub coś sypkiego, nabie- 
rać, czerpać”, odpowiada lit. kifpti, kerpu 
*ciąć, obcinać, przycinać, strzyc”, łot. cirpt, 
córpu I cirpu "przycinać, obcinać”, łac. carpó, 
carpere 'zrywać, skubać; wybierać, rozdzie- 
lać. Od pie. *(s)ker-p- 'ciąć, kroić, oddzie- 
lać, odrywać” (należącego do pierwiastka 
*(sker- 'ciąć, kroić”). Pierwotne znaczenie 
prawdopodobnie 'odcinać, rwać, odrywać 
od całości” (por. r. dial. ććrpat "rwać, szar- 
pać”) rozwinęło się na gruncie słow. 
w "oddzielać część czegoś od całości, nabie- 
rać, wydobywać coś płynnego, sypkiego 
(np. z pojemnika)”. — Od tego czerpak. 
czerstwy 'suchy, twardy, nieświeży (o pieczy- 
wie), 'zdrowy, krzepki, mocny, w XVI w. 


czerw 


czerstwy (czerstwi) | czyrstwy (czyrstwi) 
*dziarski, rześki, żywy, świeży; szybki”, dial. 
czerstwy (czerskwy, czerswy, czerkwy, czerw- 
ty, czerski) I czyrstwy I czerstwi (czerskwi) 
*o pieczywie: suche, twarde, nieświeże” 
(w nielicznych gwarach przeciwnie 'świe- 
że”), 'zdrowy, silny, dobrze wyglądający; 
trzeźwy”, 'zimny (o wodzie, wietrze), 'ży- 
wy (o kolorze). Ogsł.: cz. ćerstvy 'świe- 
ży; rześki, chłodny; prędki, szybki, chyży”, 
r. ććrstvyj 'czerstwy, stwardniały (o pieczy- 
wie)”, przen. 'nieczuły”, ch./s. ćvfst (z prze- 
stawką ćrv- > ćvr-) 'twardy, czerstwy, krzep- 
ki. Psł, *ćfstve |< *kirstuo- < *kqt-tu-o-] 
*zbity, gęsty, jędrny, twardy” (> 'silny, moc- 
ny, krzepki, 'rześki, żwawy, szybki”, 'świe- 
ży”), pokrewny ze stind. krtsnd- 'całkowity, 
cały”, łac. crassus [< *kra-tós] 'gruby, gęsty”, 
od pie. *kert- 'pleść, wić, wiązać, z przyr. 
*-tve < "ty-o- (por. martwy); etymologiczne 
znaczenie 'spleciony, związany”. W polskim 
oczekiwalibyśmy postaci *czarstwy (jej re- 
liktem jest może dial. ćorstfy < *czdrstwy) 
z -ar- < *-f- w pozycji uzasadniającej prze- 
głos, -er- prawdopodobnie pod wpływem 
pochodnych czas. czerstwieć (stp. i dial. 
czyrstwieć) 'stawać się czerstwym, zsychać 
się; krzepnąć, zdrowieć, daw. od XVI w. 
czerstwić / czyrstwić 'rzeźwić, pokrzepiać. 
czerw czerwia 'larwa muchówek i błonkó- 
wek”, 'larwa pszczoły”, przest. 'larwa — pa- 
sożyt toczący drzewa, owoce itp.” (dawniej 
i w gwarach używane w znaczeniu zbioro- 
wym), stp. od XIV w. czyrw / czyrzw 'ro- 
bak”, 'robak gryzący drzewo”, 'larwa toczą- 
ca drzewo, owoce”, w XVI w. czyrw (czyrw) 
I czerw (czerw) m 'robaczywienie, choroba 
roślin, owoców, 'roślina Sclarantus annu- 
us, u M. Reja zbiorowo czyrw albo robacy, 
u J. Mączyńskiego czerw żytna 'choroba ży- 
ta, rdza, dial. czerw (czyrw), -wia / -wa (też 
czerwa ż) 'larwa pszczoły; larwa (pasożyt) 
tocząca zwierzęta, drzewa, owoce, czer- 
wie mn 'robaczywe owoce”. Ogsł.: cz. ćery 
(stcz. ćrv) robak; larwa owadów», r. ćerv', 
-vją 'ts., scs. Ćrbve m 'robak'. Psł. *ćfvb, 
*cfvi [< *kirvi-]| m (temat na -i-) "robak, 
larwa owadów” (bez pewnych odpowiedni- 
ków ie.), niewątpliwie związane z psł. *ćfmb, 
*cfmi m 'robak, czerw” (por. słc. dial. ćrm 


96 


czerwony 


*wielka osa”, słwń. ćfm 'wąglik, antrax; ro- 
dzaj choroby świń; zanokcica, ropień okolic 
paznokcia; wyraz ma dokładne odpowied- 
niki ie.: lit. kirmis ż, m / kifmis m "robak, 
czerw”, łot. cirmis 'robak; gąsienica, stind. 
kfmi- m 'robak, czerw, kęmi- 'czerwona 
farba uzyskiwana z owada czerwca, pers. 
kirm 'robak'), kontynuującym pie. *k'rmi- 
*robak, czerw”. Stosunek postaci *ćfve do 
*cfmo niejasny, może prastara ie. oboczność 
przyrostków *-m- i *-u-. Zob. czerwiec 1iII, 
czerwony. 

czerwiec I czerwca od XV w. (stp. czyrwiec) 
*roślina Scleranthus” (czerwiec trwały 'Scle- 
ranthus perennis, na którego korzeniach 
żyje owad czerwiec polski), 'owad z nad- 
rodziny Coccoidae, zwłaszcza czerwiec pol- 
ski (Porphyrophora polonica), dawniej ho- 
dowany w Polsce, gdyż stanowił źródło 
cenionego czerwonego barwnika”, stp. XV w. 
czyrwiec 'owad Porphyrophora polonica, 
*czerwony barwnik”, 'rośliny Scleranthus 
annuus, Polygonum persicaria, Pimpinella 
saxifraga. Por. cz. ćervec, -vce "owad czer- 
wiec”, 'rodzaj czerwonego barwnika”, r. ćer- 
vćc, -vecd 'gatunek owada, dial. *owad 
koszenila (Dactylopius coccus), z którego 
uzyskuje się szkarłatny barwnik”, 'roślina 
Scleranthus annuus', ch./s. cńvac, -vca "ma- 
ły robak”, *koszenila', 'szkarłat: barwa i ma- 
teriał. Od psł. *ćfvb 'robak, larwa owadów” 
(zob. czerw), z przyr. *-wcb, prawdopodob- 
nie zmieszanie dwu odrębnych derywatów: 
pierwotnego zdrobnienia i formacji ozna- 
czającej związek z desygnatem wyrazu pod- 
stawowego. Zob. też czerwiec II. 

czerwiec II czerwca 'szósty miesiąc roku” od 
XV w. (stp. XV w. w postaci czyrwiec), na- 
zwa miesiąca powszechna w gwarach. Por. 
ukr. przest. ććrvec, -vcja 'ts.', br. dial. ććrvec, 
-vca 'ts.. Od czerw 'robak', psł. *ćfvb (zob. 
czerw), z przyr. -ec (< *-bcb), co do budowy 
por. lipiec. Nazwa okresu nasilonego poja- 
wiania się robactwa czy okresu pozyski- 
wania owadów dostarczających czerwonego 
barwnika (por. czerwiec I). Por. lit. kirme- 
lij menuo 'czerwiec” (dosłownie "miesiąc 
robaków”). 

czerwony od XV w. 'będący koloru krwi, 
zarumieniony”, stp. XV w. też czyrwony I 


czesać 


czyrzwony i czyrwiony I czyrzwiony 'czer- 
wony, szkarłatny; rudy, gniady, 'ze złota 
wysokiej próby”, dial. czerwony / czerzwony 
oraz czerwiony / czerzwiony (postaci z -w- 
na Śląsku, w płd.-zach. Małopolsce, także 
kasz. ćervoni / ćervoni I ćervoni) 'czerwony, 
czerwonobrązowy, ceglasty, zaczerwienio- 
ny, rumiany, rozżarzony do czerwoności”; 
st. wyższy czerwieńszy. Ogsł.: cz. ćerveny 
*czerwony, rumiany, rudy”, ukr. ćervlćnyj 
(dial. ćervyćnyj) 'czerwony, scs. Ćrbvene 
*czerwony” / ćrbvljena 'ts.; szkarłatny”. Psł. 
*cfvene 'zabarwiony czerwiem, czerwony” 
(w części języków słow. na tę wcześniej- 
szą postać nawarstwiło się nowsze *cfvenv 
'czerwony”, uprzymiotnikowiony pierwot- 
ny imiesłów bierny od psł. *ćfviti 'barwić 
czerwiem, farbować na czerwono”, por. Scs. 
ućrvvljeno 'szkarłatny”). Regularna polska 
postać czerwiony; występującą od XV w. 
postać czerwony (czyrwony), wyłączną w ję- 
zyku liter. od XVI w., tłumaczy się zwykle 
dyspalatalizacją -w- pod wpływem czeskim. 
Godne jest uwagi, że starsze wyrazy po- 
chodne zachowują spółgłoskę palatalną: 
czerwień ż 'kolor czerwony”, czerwienieć 
'stawać się czerwonym; rumienić się” (> po- 
czerwienieć), czerwienić (się) (— zaczerwie- 
nić się), natomiast nowsze derywaty (głów- 
nie sztucznie ukute terminy) utworzono od 
czerwony, por. np. czerwonak 'ptak Phoeni- 
copterus', czerwoniec "mech Ceratodon pur- 
pureus”, czerwończyk "motyl Hoedes”, czer- 
wonka 'rodzaj choroby zakaźnej”. 

czesać czeszę (stp. od XV w. i dial. czosać, 
czeszę) "porządkować, przygładzać włosy, 
sierść grzebieniem”, 'oczyszczać włókna lnu, 
konopi z resztek paździerzy, oczyszczać, 
rozczesywać wełnę, przest. 'szybko iść, 
biec”, stp. XV w. czosać też 'całą garścią zry- 
wać (np. owoce)”, w XVI w. 'czyścić, szczot- 
kować; czyścić (konia) zgrzebłem”, 'drapać', 
dial. czesać / czosać także 'bić, chłostać; sil- 
nie lać (o deszczu)”, 'obrabiać toporem, cio- 
sać”, kasz. ćosac 'czesać; oczyszczać włókno 
z resztek paździerzy za pomocą specjalnego 
grzebienia; spieszyć się; grzebać nogą, 'cio- 
sać (drewno, kamień)”, słowiń. ćeśac 'oczysz- 
czać len'; z przedr. przyczesać, uczesać, wy- 
czesać. Regularna polska postać bezokol. 


97 cześć 


czosać (z oczekiwanym przegłosem e > 0), 
czas teraźn. czeszę; forma bezokol. czesać 
wtórna, przez analogię do czasu teraźn. 
Ogsł.: cz. ćesat 'czesać (np. włosy, wełnę); 
zbierać, zrywać (np. owoce)”, przen. 'osku- 
bywać, ogołacać, r. ćesdt 'czesać; gręplo- 
wać; drapać, scs. ćesati 'czesać; zrywać 
(owoce)”. Psł. *tesati, *ćeśp [< *kes-] 'drapać, 
skrobać, grzebać, przegrzebywać” > 'wygła- 
dzać, wyrównywać, porządkować, oczysz- 
czać coś zbitego (np. włosy, włókna, wełnę)”, 
prapokrewne z (mającymi inną samogłoskę 
rdzenną) lit. kasti, kast 'ryć, grzebać, ko- 
pać”, kasyti 'skrobać, drapać; czyścić zgrzeb- 
łem”, łot. kast, kasu / kasu 'grzebać; grabić, 
kasit 'drapać, skrobać; zdzierać, obłupiać; 
grzebać; grabić; bić, chłostać; rdzenną sa- 
mogłoskę -e-, zgodną ze słow., wykazuje np. 
gr. kóskeon [< *keskeson] 'pakuły, kłaki”, Od 
pie. *kes- 'drapać, skrobać, przegrzebywać, 
przeczesywać”. Por. kosa 1 i II. Zob. też czas, 
czasza. 

czesne 'opłata za naukę w szkole”, stp. KV w. 
czesne | czestne 'opłata na rzecz sędzie- 
go”, dial. 'opłata Kościołowi. Przym. czes- 
ny 'uczciwy, zacny; zaszczytny, honorowy; 
czcigodny” (zob. cny) w funkcji rzecz., pier- 
wotnie 'honorowe, tj. 'opłata honorowa. 

cześć czci ż od XIV w. 'szacunek, poważanie, 
uznanie, kult”, "honor, dobre imię, godność 
osobista, też cześć! 'rodzaj pozdrowienia, 
stp. też 'chwała, sława, rozgłos; cnota, do- 
bre obyczaje; siła, moc; godność, zaszczyt; 
ozdoba, chluba; stan”, także 'uczta, biesia- 
da” (również gwarowe z okolic Bielska Pod- 
laskiego), kasz. ćesc, tce ż (też tca) 'cześć”. 
Ogsł.: cz. ćest, cti (stcz. ćest, ćsti) "honor, 
szacunek, poważanie, zaszczyt”, r. ćest 'ho- 
nor, dobre imię, reputacja; szacunek; za- 
szczyt; cnota, niewinność, scs. Ćbstb 'CZeŚĆ, 
szacunek; stopień, stanowisko, godność; 
uroczystość, święto. Psł. *ćbstb [< *Ebt-tb 
< *klf-ti-] ż 'czczenie, kult, wielbienie, sza- 
nowanie; dowód czci, uznania (np. ugasz- 
czanie, uczta); honor, dobre imię, cnota, 
godność, zaszczyt”, rzecz. abstr. od psł. *ći- 
sti, *ćvtg "otaczać czcią, poważać” (zob. czy- 
tać), z przyr. *-te, por. tak samo zbudowane 
stind. cftti- ż "myślenie, uznanie, zrozumie- 
nie, awest. cisti- ż "myślenie, rozumienie, 


częstować 


pojmowanie”. Zob. też bezcześcić, cny, czcić, 
częstować. 

częstować od XVI w. 'ugaszczać, dawać przez 
uprzejmość coś do jedzenia, picia”, starsza 
postać bez samogłoski nosowej: stp. od XV w. 
(dziś dial.) czestować 'czcić, szanować, kasz. 
ćestovac 'częstować, raczyć”, w słowiń. też 
*czcić, oddawać cześć; z przedr. poczęstować. 
Ogsł.: cz. ćastovat 'ugaszczać, częstować”, 
przest. ćestovati "oddawać cześć, zwłaszcza 
ugaszczając, częstując” r. dial. ććstovdt 'czę- 
stować, gościć, okazywać szacunek, cześć 
(np. przez przyniesienie podarunku)”, ch./s. 
śtóvati (daw. ćtovati) czcić, szanować”, daw. 
i dial. 'gościć, ucztować ku czyjejś czci; 
świętować”. Psł. *ćestovati 'okazywać cześć, 
szacunek, zwłaszcza przez ugoszczenie, 
urządzenie uczty”, czas. odrzecz. od psł. 
śćesto 'czczenie, kult, wielbienie, szanowa- 
nie; dowód czci, uznania (np. ugaszczanie, 
uczta)” (zob. cześć), z przyr. *-ova-. Postać 
częstować wtórna, pod wpływem rodziny 
przym. częsty (por. stp. w XV w. wyjątko- 
we częstować 'współbiesiadować ). Zob. po- 
częstunek. 

częsty od XIV w. 'powtarzający się w czasie, 
wielokrotny, wielorazowy', dial. też 'liczny”, 
kasz. ćąsti 'częsty, wielokrotny” (pochodne 
ćąstni też 'gęsty'). Ogsł.: cz. ćasty 'częsty; 
gęsty, r. ćdstyj gęsty; częsty; szybki, po- 
śpieszny”, scs. ćęste gęsty. Psł. *ćęsto 'gę- 
sty; częsty, dokładny odpowiednik: lit. 
kimstas 'napchany”, imiesłów bierny od lit. 
kimśti, kemśu 'pchać, napychać. Wyraz 
słow. to zatem uprzymiotnikowiony pier- 
wotny imiesłów bierny od nie zachowanego 
w słow. czas. fćęsti; pierwotne znaczenie 
*napchany” > 'bliski jeden drugiego w prze- 
strzeni, gęsty” > 'bliski jeden drugiego w cza- 
sie, częsty, wielokrotny” (słow. innowacja 
znaczeniowa, co do rozwoju semantycznego 
por. gęsty). — Od tego częstość, daw. często- 
ta (-> częstotliwy); też jako pierwszy człon 
złożeń, np. częstokroć, częstokrotny. 

część ż od XIV w. 'wycinek całości, dział, 
kawałek, odcinek, ułamek”, *'przedmiot da- 
jący się wyodrębnić, element większej ca- 
łości”, stp. też 'dział, spadek; udział; mają- 
tek; zastęp; strona świata, w XVI w. także 
*'uczestnictwo, czynny udział, wspólność, 


98 


człek 


związek”, w gwarach również np. 'spadek', 
'posag” (tak też w kasz. ćąsc z dalszym przen. 
znaczeniem 'żona'); zdr. cząstka. Ogsł.: cz. 
ćdst ż 'część”, r. Cast ż 'część, kawał; oddział, 
formacja; wydział; sprzęt”, scs. ćęsto Ż 'częŚĆ, 
udział, zapłata. Psł. *ćęsto ż "wycinek, ele- 
ment składowy całości”, kontynuuje zapew- 
ne wcześniejszą postać *kind-ti- < *knd-ti-, 
innowację słow. związaną etymologicznie 
z lit. kąsti, kandu 'kąsać, kańdis 'ukąsze- 
nie”, kdsnis kawałek”, łot. kuóst, kuóżu 'ką- 
sać” (< bałtosł. *kandó 'gryźć”), z przyr. *-tv. 
Etymologiczne znaczenie 'to, co jest od- 
gryzione, odkąszone” > '*kęs* > 'część'; por. 
kąsać. — Od tego częściowy. Zob. też szczę- 
ście, uczestnik, uczęszczać. 

czkać od XIX w. 'mieć czkawkę” (częste 
w gwarach), kasz. ćkac 'ts.'; jednokr. czknąć; 
wcześniej, od XV w. szczkać 'czkać”, jednokr. 
szczknąć. Ogsł.: słc. ćkat 'czkać, r. ćkat 
'szturchać, trącać, dźgać, ch./s. dial. ćkdti 
*dłubać.. Psł. *ćvekati 'uderzać, stukać, trą- 
cać > 'czkać, czas. pochodzenia dźwkn. 
(od naśladowania odgłosu powstającego przy 
uderzaniu w coś, stukaniu). — Od tego 
czkawka (daw. od XV w. szczkawka). 

człapać człapię od XVIII w. 'iść powoli, cięż- 
ko wlokąc nogi, wlec się; idąc, klapać, stu- 
kać obuwiem spadającym z nóg”, daw. XVI- 
-XVIII w. i dziś dial. szłapać 'człapać, 
szłapić 'deptać”, kasz. ślapac 'brodzić, plus- 
kać; powłóczyć nogami, iść z trudem; pa- 
dać. Por. cz. ślapat 'deptać; iść, chodzić”, 
słc. śliapat 'deptać; człapać, iść”, r. ślepat 
*'dawać klapsa; powłóczyć, szurać (butami); 
brnąć (w wodzie), człapać”, ch./s. śljdpati 
*brodzić, człapać (po błocie). Od dźwkn. 
wykrz. człap! szłap! 'o ciężkim, powolnym 
chodzie”, por. kasz. ślapu ślapu! 'naślado- 
wanie kroków w błocie”, r. ślep! naśladowa- 
nie ciężkiego chodu, uderzenia (podobne 
wyrazy znają również inne języki, np. niem. 
schlapp o "lekkim głośnym uderzeniu, ang. 
slap *klaps, bęc, plask”). 

człek od XV w. 'człowiek” (częste w gwa- 
rach), w stp. też "poddany, sługa. Nieregu- 
larne skrócenie często używanego rzecz. 
człowiek (zob.), por. też dial. czowiek / czo- 
(je)k I czołek. Podobne nieregularne postaci 
także w innych językach słow., np. słc. dial. 


człon 


ćlek, s. dial. ćóek / ćók. — Od tego człeczy 
(por. też sztucznie utworzony termin nau- 
kowy człekokształtny). 

człon od XVIII w. 'część składowa większej 
całości” (w gwarach wyjątkowe: człon 'ka- 
wał” z okolic Tczewa, kasz. ćłón 'członek” 
tylko u Ramułta, może sztucznie utworzone 
lub przejęte z języka liter.). Późne poświad- 
czenie wyrazu i brak w gwarach sugeruje, 
że jest to derywat wsteczny od poświadczo- 
nego od XIV w. członek, -nka 'człowiek 
wchodzący w skład jakiejś organizacji, spo- 
łeczności”, "część ciała stanowiąca odrębną 
całość”, w stp. też 'składnik psychiki”, 'punkt, 
paragraf, artykuł, członki mn 'części ciała, 
w gwarach członek częste zwłaszcza w zna- 
czeniu 'część ciała, ręka i noga, połączenie 
kostne, staw (głównie w palcu)”, też 'część 
składowa narzędzia, 'źdźbło słomy używa- 
ne do wyplatania kapelusza”, prawdopodob- 
nie także 'zgrubienie na źdźble”. Ogsł.: cz. 
ćlen 'członek; człon, element, ukr. ćelćn 
*członek; człon”, ch./s. ćlin (dial. też np. 
t(k)ljan I ć(k)I(j)en) 'członek; część większej 
całości, człon; fragment, artykuł, paragraf”, 
'staw, przegub, kostka u nogi; kolanko w ło- 
dydze. Psł. *ćelna [< *kel-nii-] 'przegub 
w ciele ludzkim lub zwierzęcym, kolanko 
na źdźble rośliny; część ciała między dwo- 
ma przegubami, stawami, część łodygi mię- 
dzy kolankami, zdr. *ćelnvke, pokrewne lit. 
kelys *kolano; kolanko na źdźble”, łot. celis 
*kolano". 

człowiek od XIV w. 'istota ludzka, Homo sa- 
piens”, daw. od XIV w. też 'poddany, chłop, 
sługa, niewolnik”, dial. także "mężczyzna, 
*mąż”, "pracownik najemny, służący”, 'zjawa, 
upiór, kasz. ćłovek (też ćovek) 'człowiek”. 
Ogsł.: cz. ćlovek, r. ćelovćk, scs. ćlovekż 'ts'. 
Psł. *ćelovekv [< *kelo-vaiko-?] (wtórnie 
*£vloveksv) 'istota ludzka, człowiek”, wyłącz- 
nie słow. archaiczne złożenie, z nieprzej- 
rzystą genezą obu członów, nie poświad- 
czonych samodzielnie w słow., różnie więc 
interpretowanych. Najbardziej prawdopo- 
dobna wersja etymologiczna wiąże człon 
pierwszy *ćelo- z psł. *ćelade 'rodzina, ród, 
wspólnota rodowa, wszyscy domownicy; 
poddani, służba, lit. kelys 'ród, pokolenie” 
(zob. czeladź), człon zaś drugi *-vek» iden- 


99 


czołgać się 


tyfikuje z lit. vaikas 'dziecko; syn, chłopiec”, 
stpr. waix 'pachołek, parobek'; pierwotne 
znaczenie złożenia zapewne 'ten, kto należy 
do rodu” bądź *męski członek rodu”. Dłu- 
gi, często używany wyraz (w językach słow. 
często w funkcji zaimka nieokreślonego 
*ktoś') ulegał różnorakim przeobrażeniom, 
skróceniom w epoce psł. i na gruncie po- 
szczególnych języków słow. Najwcześniejszą 
zmianą jest zapewne redukcja samogłoski 
w pierwszej sylabie: *ćeloveka > *ćvloveke 
(por. łot. cilvgks 'człowiek” zapożyczone ze 
strus.), stąd p. człowiek; o dalszych skró- 
ceniach zob. człek. — Od tego człowieczy, 
człowieczeństwo. 

czmychać od XIX w. 'uciekać, umykać, dial. 
"pociągać nosem; kichać; sapać” (głównie 
w gwarach wsch. i kresowych z Białoru- 
si); jednokr. czmychnąć. Zapożyczenie z ukr. 
ćmychdty 'dmuchać, sapać; znikać, prze- 
padać, spieszyć, por. br. ćmychac 'szu- 
kać węchem, wietrzyć” (wyraz pochodzenia 
dźwkn.). 

czochrać od XIX w. (wcześniej, od XV w. cze- 
chrać) 'targać, wichrzyć, burzyć (włosy, 
sierść)”, 'ocierać, trzeć ciało o coś twardego 
(zwykle o zwierzętach)”, 'oddzielać główki 
lnu od łodyg za pomocą specjalnych grze- 
bieni” (w gwarach w tych znaczeniach czo- 
chrać | czechrać), stp. XV w. czechrać 'cze- 
sać (len, wełnę)”, kasz. ćoyrac 'głośno iść, 
powłócząc nogami”. Płnsł.: cz. ćechrat 'stro- 
szyć; gręplować, słc. ćechrat / ćuchrat (dial. 
też ćochrat | cochrat) 'czochrać (np. wło- 
sy); przeczesywać włosy; gręplować, ukr. 
ćuchrdty 'czesać wełnę; oczyszczać pień 
drzewa z gałęzi, sęków”. Psł. dial. *ćechrati 
(/ *ćesrati) 'drapać, skrobać, grzebać, trzeć, 
czesać, przeczesywać, czas. ekspresywny 
od psł. *ćechati 'drapać, czochrać, skrobać; 
rwać, zdzierać, odłamywać” (por. p. przest. 
i dial. czochać 'trzeć, ocierać, drapać, czo- 
chać się 'trzeć się, ocierać się, czochrać się, 
zwykle o zwierzętach, słwń. ćehdti 'głas- 
kać, drapać po skórze”), *ćesati (zob. cze- 
sać), z przyr. *-ra-. 

czołgać się od XV w. 'pełzać”, w stp. XV w. 
też czołkać (się) 'ts., dial. czołgać *wlec po 
ziemi, tarmosić, czołgać się 'pełzać, wy- 
jątkowe (z Cieszyńskiego) czołkać (ćeukać) 


czoło 


'piąć się (po linie)”, kasz. ćdłgac są 'ts.', sło- 
wiń. ćdłkac, ćdłce / ćdłka 'ts.; z przedr. do- 
czołgać się, przeczołgać się, zaczołgać się. 
Por. ukr. ćóvhaty 'powłóczyć, szurać no- 
gami, wlec się”, ćóvhatysja 'ts.; ślizgać się”. 
Psł. dial. *ćfgati (sę) I *ćpkati (sę) [< *kilg- / 
*kilk-] 'pełzać”, bez pewnej etymologii. Mo- 
że należy ostatecznie do pie. pierwiastka 
*kelg- 'wić się” (por. stang. hylc 'zakrzywie- 
nie, zakręt, Śrirl. cełg "podstęp, zdrada”); 
pierwotnie wyraz oznaczałby zatem 'poru- 
szać się, wijąc się i ślizgając (jak wąż)”. Nie- 
pewny jest przyjmowany nieraz związek ze 
wschsł. *ćfpti (por. ukr. ćovpty 'bić, tłuc, 
"iść z trudem, wlec się, "powtarzać, wbijać 
w pamięć, 'pojmować, rozumieć”, br. dial. 
ćaitpci "mówić niedorzecznie, pleść, wyga- 
dywać'). — Od tego rzecz. odczas.: daw. 
czołg 'czołganie się, pełzanie” (por. słowiń. 
ćałk 'ts.), stp. XVI w. czołgiem I czołgami 
'czołgając się, w XVIII w. czołg 'płaz”, dial. 
czołgi mn 'przyrząd do wiezienia beczki 
z wodą lub pługa na pole, włóka; bieguny 
u kołyski”; współczesne czołg "opancerzony 
wóz bojowy na gąsienicach” jest sztucznym 
XX-wiecznym neosemantyzmem. 

czoło od XV w. 'górna część twarzy powyżej 
oczu, (u zwierząt) część głowy pomiędzy 
skrońmi, 'przód, front czegoś, przednia 
część, strona, na czele 'na pierwszym, na- 
czelnym miejscu, z przodu, na początku”, 
czołem! 'pozdrowienie”, dial. też szczytowa 
ściana domu, Ściana łóżka od strony głowy 
lub nóg”, *zastawka w tyle wozu), 'ktoś naj- 
lepszy lub coś najlepszego pomiędzy po- 
dobnymi. Ogsł.: cz. ćelo 'czoło; przednia 
część, przednia strona czegoś”, r. Celó 'czoło; 
główna, wierzchnia, przednia część czegoś; 
otwór wejściowy”, scs. ćelo 'czoło”. Psł. *ćelo 
[< *kelo-] 'czoło; miejsce najbardziej wy- 
sunięte ku przodowi, ku górze, przednia 
strona czegoś, wyraz oparty na pie. pier- 
wiastku *kel- "wznosić, podnosić; wysoki” 
(por. lit. kelti 'podnosić, kdlnas 'góra', łac. 
ex-celló, ex-cellere 'być wyższym, wystawać, 
górować, celsus *wysoki, wyniosły”), pier- 
wotne znaczenie 'wzniesienie, wyniesienie”. 
Znaczenie anatomiczne może być wtórne 
z ogólniejszego 'miejsce wysunięte ku gó- 


100 


czółno 


rze, ku przodowi”. — Zob. bezczelny, czelny, 
naczelny. 

czop od XV w. 'stożkowa zatyczka; przed- 
miot stożkowatego kształtu”, stp. czop / czep 
*kołek do zatykania beczki; część składo- 
wa urządzenia w młynie; biegun”, dial. czop 
i (głównie na Śląsku) czep 'zatyczka”, 'swo- 
rzeń (np. łączący kołowrót z nasadem wo- 
zu); pionowa oś w żarnach; rodzaj osi 
w przyrządzie do zwijania przędzy; prymi- 
tywny odpowiednik zawiasów w drzwiach 
lub jego część, biegun”, *kołek, drewniany 
gwóźdź spajający elementy drewniane, np. 
dzwona w kole, 'ostre zakończenie słupa, 
belki, deski wpuszczane w odpowiednie na- 
cięcie innego elementu drewnianego”; zdr. 
czopek. Ogsł.: cz. ćep 'czop, zatyczka”, ukr. 
ćip, ćopd *zatyczka, szpunt; kołek do łącze- 
nia słupów”, dial. 'sworzeń, na którym się 
coś obraca; kołeczek w snowadle; ząb w bro- 
nie, bg. cep 'zatyczka, szpunt; sęk, gałązka”, 
dial. "kawałek drewna, którym się strąca 
owoce z drzewa”, 'drewniana oś koła garn- 
carskiego. Psł. *ćepa [< *kepo-| 'odcięty, 
odłupany kawałek drewna, gałęzi (używany 
np. jako zatyczka do beczki, jako kołek łą- 
czący elementy drewniane, jako sworzeń, na 
którym się coś obraca)” od pie. *(s)kep- 'ciąć, 
rozszczepiać, łupać, zob. pokrewne szczapa, 
szczepić. Pierwotna polska postać czep; nie- 
regularna forma czop z wtórnym -o- praw- 
dopodobnie w rezultacie zmiany cze- > czo-. 

czosnek czosnku od XIII w. 'roślina Allium 
sativum”, dial. też czostnek : czostek oraz 
czosnyk i czosndk, kasz. ćosńdk / ćosńik 'ts... 
Ogsł.: cz. ćesnek, r. ćesnók, słwń. ććsnek 'ts.. 
Psł. *ćesnoke : *ćesne 'czosnek, Allium sati- 
vum, od psł. *lesati (zob. czesać), z przyr. 
*-ne, *-ne-kv. Pierwotne znaczenie 'roz- 
szczepiony, rozłupany”, związane jest z łat- 
wym rozdzielaniem się główki czosnku na 
cząstki składowe (ząbki). 

czółno 'łódź wydrążona z jednego pnia” 
(w tej postaci od XVIII w.), stp. XV-XVII w. 
czołn / czółn 'mała łódź zrobiona przeważ- 
nie z jednego kawałka drewna, dial. czółno 
(czałno, czółno) n / czółen (czółn) m I czół- 
na 'łódka (też wydrążona z jednego pnia 
lub stara, prymitywnie zrobiona); czółenko 
tkackie”, kasz. ćdłn (ćżłen, ćdłón, cułen) m / 


czterdzieści 


ćdłno (ćełno, ćółno) n 'czółno, szczególnie 
klocowe*; zdr. czółenko 'drewniana łódecz- 
ka w warsztacie tkackim, w której się mie- 
ści szpulka z nićmi wątku”, stp. od XV w. 
czołnek 'małe czółno; czółenko tkackie”, 
dial. czółenko / czół(e)nek / czółenka 'ts.. 
Ogsł.: cz. ćlun 'łódka, czółno”, r. ććln 'łódka 
z wydrążonego pnia drzewa, słwń. ćóln 
*łódka, czółno”. Psł. *ćfne [< *kil-no-] 'łódź 
z wydrążonego pnia drzewa” (por. lit. dial. 
kelnas 'łódka rybacka; prom”), od pie. *kel- 
*bić, ciąć, siekać”, z przyr. *-no-. Pierwotnie 
zapewne cięty, zrąbany pień drzewa, stąd 
wtórne znaczenie 'pień drzewa, wydrążony 
przez wypalanie lub dłubanie, używany ja- 
ko łódź” (innowacja znaczeniowa wspólna 
dla języków słow. i bałt.). 

czterdzieści liczeb. '40”, stp. od XIV w. czter- 
dzieści | cztyrdzieści | szterdzieści | czterzy- 
dzieści | cztyrzydzieści, dial. np. czterdzieści 
I cztyrdzieści | czter(y)dzieście | szter(y)dzie- 
ści(e) | śtrydzieści, kasz. śtórzesce | Sterezesce. 
Ogsł.: cz. ćtyFicet, stcz. ćtyFidseti / ćtyrydseti 
I €tyrydceti, strus. ćetyredesęte / ćetyridesęti, 
scs. ćetyre desęte. Psł. *etyre (*Cvtyre) desęte 
m, *ćetyri (*ćvtyri) desęte ż i n '40', zesta- 
wienie liczeb. *etyre (*ćvtyre) i *desęte (zob. 
cztery i dziesięć), pierwotne znaczenie 'czte- 
ry dziesiątki”, W językach słow. zestawienie 
zrastało się w jedną całość (z jednym akcen- 
tem), w związku z czym następowało skra- 
canie członu -desęte (> p. -dzieście, -dzieści). 
— Od tego czterdziesty, czterdziestka. 

czternaście liczeb. '14, stp. od XIV w. czter- 
naście | czternaćcie | czternacie | cztyrnad- 
cie I szternaście, dial. np. czter(y)naście I 
szter(y)naści(e) I śtyrnaście, kasz. śterndsce. 
Ogsł.: cz. ćtrndct, r. ćetyrnadcat, cs. letyre 
na desęte, bg. Cetirinddeset | ćetirindjset. Psł. 
*tetyre (*ćetyre) na desęte m, *etyri (*ćvtyri) 
na desęte ż i n '14), zestawienie złożone z li- 
czeb. *ćetyre (*Ćetyre) i wyrażenia przyim- 
kowego *na desęte (zob. cztery, na i dzie- 
sięć), pierwotne znaczenie 'cztery na(d) 
dziesiątkę. W językach słow. to zestawienie 
zrastało się w jedną całość (z jednym ak- 
centem), w związku z czym następowało 
skracanie członu -desęte (> p. -dcie, -ćcie, 
-cie, -Ście). Tak samo utworzone są liczebni- 
ki ii-19. — Od tego czternasty. 


101 


czuć 


cztery, czterej liczeb. główny 4, stp. od 
XIV w. cztery / cztyry I szczyry () I sztyry 
i czterzy | cztyrzy I szczyrzy (3) I sztyrzy 
*cztery”, czterzej / cztyrzej 'czterej”, dial. np. 
cztery (ćtery, śtery, sztery, cztyry, ćtyry, szty- 
ry), czterze (cztyrze, śtyrze, sztyrze), czterzej 
(szterzej), kasz. stere 'cztery', śterej / śtereji 
'czterej”. Ogsł.: cz. ćtyfi, r. ćetyre, scs. ćetyre, 
słwń. śtrje. Psł. *ćetyre m, *ćetyri ż i n 
[< *ketdr-] (wtórnie *vtyre m, *ćetyri ż i n) 
*cztery”, z pie. *k'etuer- 'cztery”, por. stind. 
catvdrah, gr. tettares, łac. quattuor 'cztery”. 
Zob. czwarty. 

czterysta czterystu liczeb. główny '400”, w stp. 
do XVI w. pierwotna postać cztyrzysta I 
czterzysta, w XVI w. też szterzysta, dial. tak- 
że ćterysta (Sterysta) | śtyrysta. Ogsł.: cz. 
ttyfi sta, r. ćetyresta, cs. ćetyri sta. Psł. *tety- 
ri (> *otyri) sota '400', zestawienie liczeb. 
Xtetyri > *ćvtyri (zob. cztery) i *sota (mian. 
mn liczeb. *soto '100”, zob. sto), pierwotnie 
'cztery setki”. — Od tego czterechsetny. 

czub od XV w. 'sterczące włosy na wierzchu 
głowy”, *kępka sterczących na głowie piór, 
kępka sierści, "wysunięta, wystająca część 
czegoś, wierzchołek, szczyt, wierzch”, 'spi- 
czaste zakończenie czegoś, w gwarach też 
'czupryna; grzywa nad czołem konia; war- 
kocz zwinięty w kok; obrzędowe przybranie 
głowy panny młodej lub druhny; rodzaj 
dawnego nakrycia głowy”, dial. także czuba 
wierzch głowy; warkocz zwinięty w kok; 
kaptur; szczyt góry; wiązka siana lub sno- 
pek słomy na wierzchu kopy; bukiet”, kasz. 
cćub 'wierzch, wierzchołek, szczyt; czub, 
czubek (z piór, włosów)”; zdr. czubek. Ogsł.: 
słc. dial. ćub 'czub na głowie ptaka”, r. ćub 
*czub, czupryna, ch./s. chba 'czub na głowie 
ptaka”, ch. dial. czak. ćuba 'czubata kura”. 
Psł. *ćub» (/ *ćupv) |< *keubo- | *keupo-] 
*kępka sterczących piór na głowie ptaka, 
pęk sterczących włosów na głowie czło- 
wieka, odpowiada stwniem. scub- 'wiąz- 
ka słomy, snopek” (dziś niem. Schaub 'ts.'), 
śrwniem. schopf 'czupryna, czub ptaków” 
(niem. Schopf 'ts.), od pie. *(sikeub"- / 
*(sikeup- *snopek, pęk, czub, czupryna; zob. 
czupryna. — Od tego czubaty, czubić się. 

czuć czuję doznawać wrażeń zmysłowych”, 
doznawać uczuć, przeżywać coś wewnętrz- 


czujny 


nie”, "przewidywać, przeczuwać, domyślać 
się; uświadamiać sobie coś”, stp. od XIV w. 
*czuwać, nie spać, strzec, pilnować, być 
czujnym, 'doznawać wrażeń zmysłowych”, 
*spostrzegać; wiedzieć, myśleć, mniemać, 
w XVI w. i dziś dial. 'słyszeć”, dial. także 
*cuchnąć, śmierdzieć, kasz. ććc / ćuc, ćeje 
*doznawać wrażeń, odczuwać; przeczuwać; 
słyszeć; z przedr. odczuć, poczuć, przeczuć, 
wyczuć. Ogsł.: cz. ćit 'doznawać wrażeń 
zmysłowych (zwłaszcza węchowych); wę- 
szyć; przeczuwać”, ukr. ćuty 'słyszeć; do- 
znawać wrażeń zmysłowych, odczuwać; 
wąchać, scs. ćuti "zdawać sobie sprawę, 
uświadamiać sobie, czuć, spostrzegać, za- 
uważać, pojmować, poznawać. Psł. *£uti, 
*£ujo [< *keu-] doznawać wrażeń zmysło- 
wych; uświadamiać sobie, pojmować, zwra- 
cać uwagę, uważać, nie spać, czuwać, po- 
krewne z gr. koćó 'dostrzegam, zauważam, 
słyszę”, łac. caveó, cavere 'strzec się, czuwać, 
mieć się na baczności”, stind. a-ktivate 'ma 
zamiar, zamierza”, stwniem. scouwón (dziś 
niem. schauen) "patrzeć, spoglądać; od pie. 
*(s)keu- "zwracać uwagę, uważać, odbierać 
wrażenia zmysłowe (dotykowe, węchowe, 
słuchowe, wzrokowe), uświadamiać sobie”. 
Zob. czujny, czuły, czuwać. 

czujny od XV w. 'zwracający na wszystko bacz- 
ną uwagę, czuwający, baczny, uważny, wraż- 
liwy”, dial. też 'dający się odczuć zmysłem 
powonienia lub smaku: aromatyczny, smacz- 
ny, pachnący; śmierdzący, cuchnący”. Ogsł.: 
słc. ćujny "wrażliwy na bodźce fizyczne 
(zwłaszcza słuchowe); słyszalny, dosłyszal- 
ny, głośny; wrażliwy, czuły”, ukr. ćujnyj 'czu- 
ły, wrażliwy (np. o słuchu)”, słwń. ćujen 'do- 
brze czuwający (np. o psie); wrażliwy (np. 
o słuchu). Psł. *ćujvno 'czuwający, odczu- 
wający, wrażliwy, doznający wrażeń zmy- 
słowych; dający się odczuć, odczuwalny, 
wyczuwalny”, przym. z przyr. *-vne od psł. 
*cuti, *ćujo (zob. czuć), oparty na temacie 
czasu teraźn. — Od tego czujnik; czujność. 

czuły od XVI w. 'kochający, tkliwy, serdeczny, 
wzruszający”, wrażliwy, wyczulony, uczulo- 
ny”, 'szybko reagujący na zmiany zewnętrz- 
ne, bardzo dokładnie wskazujący, rejestru- 
jący coś, dial. też 'poczuwający się do 
obowiązku, 'powszechnie znany”, kasz. ćełi 


102 


czupryna 


/ ćułi także 'dobrze, wyraźnie słyszący lub 
dający się wyraźnie słyszeć, sprzyjający do- 
bremu słyszeniu, 'pachnący”. Por. r. ćulyj 
'tkliwy, uczuciowy; posłuszny”, ch./s. ćdlan 
*zmysłowy, lubieżny”. Psł. *ule 'czujny, do- 
brze słyszący, słuchający; czujący, wyczulo- 
ny, wrażliwy”, imiesłów na -l- od psł. *luti 
(zob. czuć). — Od tego czułki mn 'wyrostki 
pełniące rolę narządów zmysłów u niższych 
zwierząt”; czułość (—> czułostka —> czułost- 
kowy); czulić się, wyczulony. 

czupiradło od XIX w. 'ktoś wyglądający 
śmiesznie, dziwacznie, nieporządnie”, w XVII w. 
(u W. Potockiego) czupirało („przy szpetnym 
czupirale”), dial. czupiradło | czepieradło I 
czopieradło | czupieradło (też wykolejone 
formy kopiradło | kopieradło), w gwarach 
kresowych (w okolicach Drohobycza) czu- 
pidrało | czupidrajło 'człowiek (zwykle ko- 
bieta lub dziewczyna) wyróżniający się 
wśród otoczenia, nie dbający o swój wygląd 
lub wyglądający śmiesznie, dziwacznie”, też 
'o dziwacznym stroju głowy lub niezgrab- 
nym kapeluszu, kasz. cuferadło I ćuperedło 
*kobieta lub dziewczyna ubierająca się prze- 
sadnie lub mająca dziwaczny sposób ucze- 
sania” (z polskiego zapewne ukr. dial. ću- 
peradlo 'czupiradło”). Ekspresywny rzecz. 
pochodzenia ludowego (z gwarowym -ir- 
zamiast oczekiwanego w języku liter. -er-). 
Zapewne derywat odczas. z przyr. -(a)dło, 
por. dial. mazow. czupirzyć (cupierzyć) 
*stroić głowę przesadnie” (z okolic Tyko- 
cina), kresowe rozczupirzyć 'rozczochrać 
(włosy)”, kasz. ćuperec są 'stroić się, ubierać 
się dziwacznie; czasownik utworzony od 
daw. XVII w. (i dial. kresowe w okolicach 
Drohobycza) czuper 'czupryna, dial. czupir 
'o kobiecie przesadnie strojącej się” (Cheł- 
mińskie), czupra 'czupryna, por. też czupir- 
naty "mający czubek na głowie, czubaty” 
(o nawiązaniach słow. zob. czupurny i czu- 
pryna). Spodziewalibyśmy się raczej postaci 
*czupi(e)rzydło, z przyr. -idło jak np. w pe- 
joratywnym chamidło. 

czupryna od XVI w. (w XVI w. też szupryna) 
"bujne gęste włosy układające się swobodnie 
na głowie, czub włosów na wierzchu głowy”, 
'górny brzeg worka układający się w fałdy 


czupurny 


nad zawiązaniem”, dial. czupryna (w okoli- 
cy Zakopanego czuprzyna) także 'grzywka 
nad czołem (u człowieka, u konia)”, kasz. ću- 
prina | ćeprena "włosy, czupryna; w gwa- 
rach obok postaci czupryna także czubryna 
I czubrzyna | czumbrzyna 'czupryna”. Płnsł.: 
cz. ćuprina (arch. ćupryna, rzadko ćuprena) 
*czupryna, ukr. ćupryna 'czub, bujne włosy 
na głowie”, br. ćupryna 'ts.. Psł. dial. *upri- 
na 'włosy sterczące na wierzchu głowy, 
czub”, z przyr. *-ina od psł. *upre / *ćupra 
*sterczące włosy, czub” (por. p. dial. czupra 
*czupryna, cz. dial. ćuper 'kłak, rozczochra- 
ny kosmyk”, słc. lud. ćupry mn 'rozczochra- 
ne włosy, czupryna, ukr. ćuper 'czub; czu- 
pryna, włosy, ch./s. ćuper, częściej zdr. 
ćupćrak 'kosmyk włosów, sierści, kędzior”), 
będącego derywatem od psł. *upe 'kęp- 
ka sterczących piór na głowie ptaka, pęk 
sterczących włosów na głowie człowieka” 
(o pochodzeniu zob. czub). -ry- w wyrazie 
polskim (zamiast oczekiwanego -rzy-, jak 
w gwarowej formie czu(m)brzyna) sugeruje 
zapożyczenie z ukr. ćupryna, chociaż dziwi 
przy tym duży zasięg wyrazu występujące- 
go nawet na terenie kaszubskim. 

czupurny 'skory do zaczepki, do zwady, do 
bitki, zawadiacki, wojowniczy” od XVIII w. 
(najpierw u J. S. Jabłonowskiego i A. Naru- 
szewicza), dial. (głównie wsch.) czupurny 
*ts., podh. ciupurny 'dowcipny"”. Historia 
i geografia wyrazu wskazują na zapożycze- 
nie z ukr. ćupdrnyj / ćepurnyj 'strojny; wy- 
muszony, przesadny; ładny; dumny” (ale 
znaczeniem bliższe jest cz. ćiperny, dial. 
moraw. ćuprny 'zuchowaty”, por. też s. dial. 
ćeperan 'obrotny, rześki, żwawy”); przym. 
odczas. od ukr. ćepurytysja 'stroić się, pysz- 
nić się, nadymać się”, por. np. cz. ćepyriti se 
*jeżyć się, złościć się”, ch./s. dial. Sepuiriti se / 
$epiriti se 'nadymać się, puszyć się” a także 
p. dial. czupirzyć (cupierzyć) 'stroić głowę 
przesadnie, kasz. ćuperec są 'stroić się, 
ubierać się dziwacznie” (zob. czupiradło), od 
psł. **upre I *£upra 'sterczące włosy, czub” 
(zob. czupryna). 

czuwać od XVI w. 'być czujnym, strzec, pil- 
nować kogoś, czegoś, 'nie spać, dial. też 
*przeczuwać, domyślać się; z przedr. od- 
czuwać, 'poczuwać, 'przeczuwać, wyczuwać. 


103 


czworaki 


Ogsł.: cz. dial. ćuvat 'słyszeć”, r. dial. ću- 
vdt "poznawać zmysłami, odczuwać; sły- 
szeć; czuć (dotykiem, węchem, smakiem, 
słuchem), ch./s. ćuvati 'strzec, pilnować, 
chronić; przechowywać, daw. 'zachowy- 
wać, przestrzegać. Psł. *ćuvati 'doznawać 
wrażeń zmysłowych; uświadamiać sobie, 
pojmować, zwracać uwagę, czuwać, czas. 
wielokr. od psł. *ćuti (zob. czuć), co do bu- 
dowy por. np. bywać, dawać. 

czwartek czwartku od XV w. 'czwarty dzień 
tygodnia, dial. też czwiartek / ćwiartek | 
sztwartek | sztwiartek, kasz. ćvdrtk I ćvdrtk. 
Por. cz. ćvrtek, scs. ćetvroteke 'czwartek, 
czwarty dzień miesiąca, też r. Cetvćrg 'czwar- 
tek”. Od psł. liczeb. porządkowego *ćetvfto 
> *ćetvfto (zob. czwarty). Ta nazwa (tak sa- 
mo jak wtorek i piątek) wskazuje, że pierw- 
szym dniem tygodnia był poniedziałek (co 
u Słowian prawdopodobnie pod wpływem 
romańskim; inaczej środa, świadcząca o li- 
czeniu dni tygodnia od soboty, jak u Żydów, 
a za nimi u Greków i Rzymian, zob. środa). 

czwarty liczeb. porządkowy od XIV w. (stp. 
też cztwarty), dial. także czwiarty / szczwiar- 
ty I szczwarty I Stwarty, kasz. ćvdrti / ćvdrti. 
Ogsł., ale dokładne odpowiedniki w zachsł. 
i w słwń.: gł. Stwórty, cz. ćvrty, słc. śtvrty, 
słwń. $trti; poza tym płb. citorte, r. ćetvćr- 
tyj, scs. Cetvrbtv, słwń. Cetrti. Psł. *letvfto 
[< *ketvirto-], wtórna postać *ćetvfte 'czwar- 
ty”, dokładne odpowiedniki postaci *ćetvfte: 
lit. ketviftas, stpr. kettwirts, gr. tetratos I 
tetartos "czwarty, por. też łac. quartus, 
stind. caturthd- 'ts., z pie. *k'etupto- 'czwar- 
ty, będącego derywatem z przyr. *-to- od 
liczeb. głównego *k'etuer- (zob. cztery). Por. 
czwartek. 

czworaki od XV w. 'czterech rodzajów, po- 
czwórny”, stp. XIV-XV w. cztwioraki / ćwio- 
raki (pierwsza z tych form jeszcze w XVI w.), 
dial. rzadkie śćwioraki, kasz. ćvoraki | ćvo- 
raki 'czworaki'; przysł. czworako, dial. ćwio- 
rako 'poczwórnie”, kasz. ćvorako 'czterema 
sposobami. Zachsł. i płdsł.: dł. stwóraki, gł. 
$tworaki, słc. śtvoraky, cs. ćetverak» 'po- 
czwórny”. Psł. *ćetvorak» / *tetverake (wtór- 
ne postaci *vtvoraka I *ćvtverake) 'czterech 
rodzajów, poczwórny”, od psł. liczeb. wielo- 
krotnego *ćetvore / *ćetvere (zob. czworo). 


czworo 


czworo od XIV w. liczeb. zbiorowy 'cztery 
osoby”, stp. też ćwioro / cztworo, dial. czworo 
I sztworo I sworo I ćwioro | szwioro I szczwio- 
ro / sztwioro (też w znaczeniu 'czterech', 
*cztery”), kasz. ćvoro / ćvoro 'cztery osoby”. 
Ogsł.: cz. ćtvero 'czwórka, czworo; czwora- 
ki, cztery”, r. ććtvero 'czworo', scs. ćetvoro 
*czworaki, czterokrotny”. Psł. *ćetvero / *te- 
tvoro (> *ćbtvero / *ćvtvoro) 'czworo, cztery, 
czterej, czwórka” od psł. liczeb. mnożnego, 
wielokrotnego *ćetverv / *ćetvora (> *ćbtvera 
I *ćwtvore) 'czworaki, poczwórny” (por. stp. 
czwór / ćwiór 'czworaki”, dial. we czwór 'we 
czworo; poczwórnie, też czwórny, kasz. 
cyorni 'poczwórny'; cz. ćtvery, scs. ćetvor», 
cs. też ćetvera 'ts. ), dokładne odpowiedni- 
ki: lit. ketyeri m, ketverios ż 'cztery”, stind. 
catvarim n 'czworoboczny plac, zagroda, 
od liczeb. głównego *k'etuer- (zob. cztery). 
— Od tego czwórka. 

czy od XV w. part. pytajna i sp. 'albo, lub”, 
w XV w. 'czyli, kasz. ćć part. i sp. 'czy”. 
Ogsł.: cz. ći part. pytajna 'czy też”, sp. 'albo, 
lub, czy”, ukr. ćy part. pytajna 'czy”, sp. lub, 
albo”, słwń. dial. ći part. pytajna 'czy”, sp. 
"jeśli. Psł. *i part. pytajna 'czy” i sp. względ- 
ny i rozłączny, dokładne odpowiedniki: łac. 
qui 'czym, jak, skądby, dlaczego”, stisl. hui 
*jak, dlaczego”. Kontynuuje pierwotny narz. 
pj pie. zaimka pytajnego *k'i- (zob. co). — 
Od tego czyż, z part. -ż (zob. -że). 

czyhać od XVI w. 'czatować, czaić się, 
w XVI-XVII w. też czuhać 'dybać, czyhać 
na coś, dial. czyhać 'czatować, czaić się”, 
*żywić nieprzyjazne, napastliwe uczucia lub 
zamiary, 'oczekiwać niecierpliwie (głów- 
nie z gwar płd., ale też z Mazowsza, Kurpi, 
Kociewia, gdzie zapewne z języka liter.), 
rzadko także czyhować 'mieć złe zamiary”, 
ciesz. czyhnąć na co, jak diabeł na grzeszną 
duszę 'czekać na coś w złych zamiarach”; 
wyjątkowa jest gwarowa postać z -g-: śl. 
(z okolic Rybnika) czygnąć (w gwarze 
cygńyć?), czygnie 'pożądać czegoś usilnie”; 
z polskiego: ukr. ćyhdty 'czatować, czyhać”. 
Zapożyczenie z cz. ćihat (dial. ćouhati) 'czy- 
hać, czatować, ćfhat na ptdky 'zastawiać 
sidła na ptaki”, stcz. ćuhati 'łowić, czatować 
na ptaki”, por. też słc. lud. ćuhat wyglądać, 
spozierać”. 


104 czynić 


czyj czyja, czyje od XV w. Ogsł.: cz. ćf, r. tej, 
scs. cii (Cijv) 'czyj”. Psł. *£vjv zaim. dzierżaw- 
czy pytajny 'czyj” (wtórnie zaim. względny 
i nieokreślony), od pierwiastka zaimka py- 
tajnego *ćb- (zob. co), pie. *k'i-, utworzony 
za pomocą przyr. -je (por. tak samo zbudo- 
wane zaimki mój, swój, twój). 

czyli part. 'to jest” od XVIII w., od XIV w. 
part. i sp. 'czy to, czy też”. Płnsł.: cz. ćili 
part. 'czyli, to jest”, sp. 'czy, czy też, albo”, 
r. dial. ćf-li part. 'czyż”, br. dial. Cfli 'ts., 'czy 
też, albo”. Psł. dial. *ći li part. pytajna 'czy 
też”, zestawienie *ći (zob. czy) i part. wzmac- 
niającej *li (zob. li). 

czyn od XIV w. 'postępek, uczynek, dzieło”, 
stp. też sposób”, 'ubiór, szata; broń, zbroja; 
rząd na konia”, "materiał drzewny z grubsza 
obrobiony, nadający się na budulec, do wy- 
robu przedmiotów”, "machiny wojenne, wie- 
że, tarany, w XVI w. także 'skład, maga- 
zyn, daw. 'rezultat czynności”, 'ofiara'. Ogsł.: 
cz. ćin 'uczynek', stcz. 'sposób; zwyczaj, 
obyczaj, obrządek; przyczyna, cel, zamiar”, 
r. tin 'godność, ranga, arch. 'rytuał, obrzą- 
dek”, scs. ćine "porządek; szyk, rząd, szereg; 
oddział; reguła, zasada; sposób; ceremonia”. 
Psł. *line, "inu (pierwotny temat na -ti-) 
*porządek, ład” (> "należyty sposób; obrzęd”, 
*to, co związane z obrzędem i porządkiem: 
narzędzie, broń, praca, czyn”), pokrewne 
ze stind. cinóti, cdyati 'układa warstwami, 
porządkuje, układa stos drewna do za- 
palenia świętego ognia, gr. poićó "robić, 
wytwarzać, sporządzać”, od pie. *k'ei- 'ukła- 
dać (warstwami), porządkować, gromadzić, 
z przyr. *-ne [< *nii-]. Por. czynić. 

czynić od XIV w. wykonywać, robić coś, 
działać”, postępować, zachowywać się” 'sta- 
nowić, wynosić, składać się na coś”, w gwa- 
rach też w specjalnych znaczeniach: 'robić 
masło, 'wiać ziarno”, 'lać (zwłaszcza coś 
gęstego); gęsto padać (o deszczu)”, 'sypać, 
*rzucać czary; z przedr. poczynić, przy- 
czynić (się), rozczynić, uczynić, zaczynić; 
wielokr. -czyniać: tylko z przedr. przy- 
czyniać (się), rozczyniać, wyczyniać. Ogsł.: 
cz. €init 'robić, działać”, r. ćinft "naprawiać, 
reperować; temperować”, arch. 'robić, wy- 
rządzać”, scs. ćiniti "porządkować, szerego- 
wać; działać, tworzyć”. Psł. *initi 'układać 


czyrak 


za porządkiem, porządkować” > 'robić, dzia- 
łać”, czas. odrzecz. od psł. *ćine (zob. czyn). 
Od czas. przedrostkowych rozczyn, wyczyn, 
zaczyn; przyczynek, uczynek. 

czyrak od XVIII w. 'ropień, wrzód”, reg. też 
czerak | czyrek "wrzód z wierzchołkiem”, 
dial. czyrak / czćrak | czerak "ropień, wrzód” 
znane gwarom na kresach wsch. (ale też 
w okolicach Krakowa, z języka liter.?). Za- 
pożyczenie z ukr. ćyrjdk (ćyrdk) 'czyrak, 
wrzód, ropień” (< psł. *ćirake / *ćirake 
i *ire 'czyrak, wrzód, ropień). Rodzimy- 
mi reliktami psł. *fire (*$ćire) są prawdo- 
podobnie kasz. ććradło 'czyrak” (derywat 
z przyr. -adło tworzącym pejoratywne rze- 
czowniki odrzeczownikowe) i, może, dial. 
(z Chełmskiego) szczyrawka 'pryszcz”. 

czysty od XIV w. 'nie zabrudzony, nie za- 
nieczyszczony”, 'wolny od domieszek, znie- 
kształceń, obcych wpływów”, 'niezamglo- 
ny, przejrzysty, przezroczysty; wyrazisty”, 
*dźwięczny, wyraźny w brzmieniu, 'szla- 
chetny, prawy, moralny”, pot. 'niewątpliwy, 
oczywisty, prawdziwy, zupełny”, kasz. ććsti 
też 'podobny, istny, prawdziwy”, 'nie zapłod- 
niony”, 'nieurodzajny”. Ogsł.: cz. ćisty 'czy- 
sty, r. ćistyj czysty, schludny; poprawny, 
dokładny; klarowny, bez domieszek; szcze- 
ry, otwarty”, scs. ćiste 'czysty, nie skalany, 
jasny”. Psł. *ćiste [< *kid-to-] *z niczym nie 
zmieszany, pozbawiony domieszek, praw- 
dziwy, pełny; pozbawiony zanieczyszczeń, 
nie zabrudzony, przejrzysty, klarowny”, naj- 
bliższe odpowiedniki: lit. skystas "rzadki, 
płynny”, łot. śkists 'ts.; jasny, czysty”, stpr. 
skistan (bier.) 'czysty”, przym. z przyr. *-t» 
[< *to-] od pie. *(s)kei-d- 'ciąć, odcinać, od- 
dzielać, odłączać” (należącego do pierwiast- 
ka *(s)kei- 'ciąć, oddzielać ; zob. cedzić). — 
Od tego czyściuchny, czyściutki; czystość; 
czyścioch (+ czyścioszek). Zob. też czyścić. 

czyścić czyszczę od XIV w. 'robić czystym, 
usuwać brud, śmieci, odpadki, 'powodo- 
wać rozwolnienie', 'kastrować', kasz. ćeścec 
też 'uciekać; dużo jeść; z przedr. oczyścić, 
przeczyścić, wyczyścić, zanieczyścić. Ogsł.: cz. 
cistit czyścić, r. ćfstit "czyścić, oczyszczać; 
skrobać, scs. Cistiti, ćiśty czyścić”. Psł. *Ci- 
stiti czynić czystym, czyścić”, czas. odrzecz. 
od psł. *Ciste (zob. czysty). — Od tego czyst- 


105 czyż 


ka; czyściec (ze stcz. Cistec 'ts., kalka łac. 
purgatorium 'ts.); czyściciel; czyszczalnia, 
oczyszczalnia. 

czytać od XV w.; z przedr. poczytać, prze- 
czytać, wyczytać, zaczytać się; wielokr. czy- 
tywać, z przedr. poczytywać, wyczytywać. 
Ogsł.: cz. ćftat 'czytywać; liczyć, rachować; 
uważać za coś, arch. 'sądzić, mniemać”, 
r. ćitót 'czytać, deklamować; rozpoznawać, 
odgadywać sens czegoś ze znaków; pojmo- 
wać, rozumieć”, ch./s. ćłtati 'czytać; rozpo- 
znawać znaki i odgadywać ich znaczenie; 
wróżyć”. Psł. *Citati, *ćitajg czas. wielokr. od 
psł. *Cisti, *ćvtg "liczyć, rachować; rozpozna- 
wać znaki, odgadywać, wróżyć, spostrze- 
gać, pojmować, rozumieć; mniemać, sądzić, 
zważać, uważać na kogoś (stp. XIV-XVII w. 
czyść / czyści, cztę 'czytać; rozumieć, cz. ćfst, 
ćtu 'czytać; odczytywać, odgadywać, scs. 
cisti, ćvtp liczyć; czytać; czcić, szanować”); 
bliskie odpowiedniki: łot. śkist, śkietu 
*mniemać, myśleć, uważać, wielokr. skaitit 
*liczyć, lit. skaityti, skaitu 'czytać; liczyć; 
uważać za coś; recytować, wygłaszać, daw. 
"modlić się, stind. cetati 'uważa, spostrze- 
ga, myśli, poznaje, rozumie”, od pie. *(s)k'eit- 
*spostrzegać, myśleć, być uważnym, uwa- 
żać, szanować” (por. cześć). Zob. też poczet, 
uczta. 

czyż od XV w. 'ptak Carduelis spinus', stp. 
XV-XVIII w. też cyż, dziś zwykle czyżyk 
*ts. (dial. też cyżyk / cyzyk). Ogsł. w tym 
znaczeniu: cz. Ciż i ćiżek, r. Ciż, -żd i ćiżik, 
ch./s. ćiż (z zachsł. zapożyczone śrwniem. 
zise i zisik, śrdniem. sisek / zisek, dziś niem. 
Zeisig 'czyżyk ). Psł. *ćiżo m [< *ig-je], zdr. 
x(iżikw 'czyżyk”, nazwa pochodzenia dźwkn., 
od głosu ptaka odbieranego jako ciąg nastę- 
pujących po sobie dźwięków cy, tśy. Nie 
można wykluczyć, że *iżb to nazwa wyko- 
nawcy czynności z przyr. *-jb od dźwkn. 
czas. *ćigati (opartego na głosach, szczebio- 
cie ptaków), na który może wskazywać ch. 
dial. ćiganje 'ćwierkanie wróbla, ukr. dial. 
cyhotdty "wydawać głos, np. o czajce', por. 
też podobne wyrazy z -k-, np. słc. dial. ćiko- 
tat 'szczebiotać (o ptakach)”, ukr. dial. ćy- 
katy 'o głosie sroki, ćykotaty 'świergotać, 
szczebiotać, skrzeczeć (o ptakach)”, ch./s. ći- 
kati "wydawać głos (np. o kosie)”. 


2 


cma 


ćma 'motyl nocny”, 'duża ilość, chmara, ciż- 
ba, mrowie', 'brak światła, jasności, ciem- 
ność, mrok”, stp. od XIV w. 'ciemność; cień”, 
'wielkie mnóstwo, zastęp, legion”, dial. tak- 
że brzydka pogoda, mżawka, zawierucha; 
mgła; ciemna, deszczowa chmura, 'o czło- 
wieku: niezgrabny, niezdarny, ślamazarny, 
słabowity, włóczący się po nocach”, w gwa- 
rach często w funkcji przysł. 'ciemno* (wy- 
jątkowo 'Źle”). Ogsł.: cz. tma 'ciemność” (też 
*ciemno'), r. tma 'mrok, zmierzch, ciem- 
ność; wielka ilość, mnóstwo, chmara', scs. 
toma 'ciemność, mrok”, toma 'wielka ilość, 
dziesięć tysięcy, bardzo wiele”. Psł. *toma 
*ciemność', dokładnie odpowiada łot. tima 
*ts., por. także pokrewne łot. timt 'Ściemnić 
się”, lit. tćmti 'ciemnieć, mrocznieć, zmierz- 
chać się, tamsó zmrok”, stind. tómas- 
'ciemność, mrok”, awest. tamah- 'ts., łac. te- 
nebrae 'ciemność, mrok”, stwniem. demar 
*zmierzch, mrok” (dziś niem. Dimmerung 
'ts. ), od pie. pierwiastka *tem(2)- ciemny” 
(por. ciemny, cień). Znaczenie 'wielkie mnó- 
stwo, chmara, ciżba, mrowie, zastęp, legion” 
uznaje się zwykle za kalkę tur. tuman 'dzie- 
sięć tysięcy” : "mgła, mrok”, jednak mogło 
ono powstać niezależnie na gruncie słow. 
(por. chmara "mnóstwo ludzi '). 

ćmić ćmię od XVI w. 'osłabiać widoczność, 
przyciemniać, przyćmiewać, przesłaniać”, 
"palić się słabo, tlić się, żarzyć się, 'lekko 
boleć, pobolewać, mdlić” (np. ząb ćmi 'lek- 
ko boli”), pot. 'palić papierosa, fajkę”, dial. 
także 'mdlić, powodować uczucie mdłości”, 
*'chorować, 'kłamać, zmyślać”, kasz. cmic 
*boleć”, cmic są "robić się ciemno”, w stp. tyl- 
ko z przedr. oćmić 'zakryć, zaćmić, zamro- 
czyć, zaćmić 'okryć ciemnością, cieniem, 
zasłonić; uczynić niejasnym; pozbawić zdol- 
ności widzenia; zaślepić; pozbawić znacze- 
nia, zepchnąć w cień, dziś przyćmić 'zrobić 
nieco ciemniejszym, przytłumić blask, przy- 
ciemnić; usunąć na drugi plan, przytłumić, 
zaćmić 'przyciemnić, zaciemnić, zasłonić”, 
'lekko zaboleć; wielokr. -ćĆmiewać: tylko 


ćpać 


* 


z przedr. przyćmiewać, zaćmiewać. W pol- 
skim doszło do zmieszania dwu różnych 
etymologicznie czasowników: ćmić < psł. 
*tymiti "czynić . ciemnym, przyciemniać” 
(por. np. cz. tmit se 'Ściemniać się, zmierz- 
chać; ciemnieć, ch./s. timniti *przyciem- 
niać, zaciemniać, czynić ciemnym), od psł. 
*tema 'ciemność, mrok” (zob. ćma) oraz 
*czmić < psł. *vmeti, *©wmite 'być ściśnię- 
tym, przyciśniętym, być w stanie otępienia, 
przygnębienia, marnieć; odczuwać ból” 
(związanego etymologicznie z psł. *komiti 
"gnieść, przygniatać, przyciskać”, zob. osko- 
ma), zachowanego w kasz.-słowiń. ćamec / 
ćamic 'drzemać, 'z trudem iść, wlec się; 
męczyć się pracą”, ćamic też 'żuć, gryźć po- 
woli, niedołężnie; mówić niezrozumiale, 
niewyraźnie; pracować do późnej nocy”, 
ćamec są I ćamic są męczyć się pracą, cze- 
kaniem” (por. słwń. ćemeti 'siedzieć nieru- 
chomo, być odrętwiałym, na pół przytom- 
nym”, dial. ćmećti "odczuwać ból, np. zęba”, 
ch./s. ćimeti / ćómiti 'oczekiwać na coś 
w otępieniu, przygnębieniu, nudzić się; więd- 
nąć, o roślinach”, zub ćami 'ząb boli, ćmi'). 
ćpać ćpię od XVI w. 'jeść żarłocznie” (stp. 
XV w. zaćpać 'zatkać, zamknąć”), dial. też 
'jeść powoli, pakować jadło w usta, 'rzucać, 
ciskać”, 'bić, uderzać”, "padać powoli a ciąg- 
le (o deszczu, mokrym śniegu)”, rzadko 'po- 
zostawić, zostawić; rezygnować chwilowo 
z czegoś, przerywać coś, w gwarach rów- 
nież dok. ćpić 'rzucić, cisnąć; przewró- 
cić; pozostawić, porzucić, jednokr. ćpnąć 
*rzucić, cisnąć; włożyć, wetknąć'; por. też 
wielokr. stp. cipać 'rzucać”, dial. cipać się 
'rzucać się; poważyć się, rzucić się”. Zachsł.: 
cz. cpdt, cpu (dial. też źpat, wielokr. zatipat) 
"pchać, wpychać, wciskać, stcz. zacipati 
*zapychać, zatykać”, por. dł. śpiś 'rzucać, ci- 
skać, cypaś 'szarpać, targać; międlić (len); 
na większy zasięg mogą wskazywać zapew- 
ne tu należące (pierwotnie czasowniki wie- 
lokr.) r. dial. cypót 'drapać (się)”, słwń. dial. 
cipati 'bić, uderzać”. Psł. dial. *cwpati 'pchać, 


ćwiartować 


wpychać, napychać, wielokr. *cipati, praw- 
dopodobnie z wcześniejszego *stspati, *sti- 
pati (por. wyjątkowe ch. dial. czak. stipati 
*pchać, napychać'”), pokrewne z łac. stipó, 
stipare 'razem skupiać; napchać, napeł- 
nić, por. też lit. stipti, stimpu 'kostnieć, 
umierać”, łot. stipt 'sztywnieć”, z pie. *stip- 
(/ *steip-) 'stłoczyć, skupić”. 

ćwiartować od XVIII w. 'rąbać, rozcinać na 
ćwierci; krajać, szarpać na kawały”, daw. od 
XVI w. ćwiertować 'ts., dial. (też ćwierto- 
wać | czwdrtować) także 'jeść (zwłaszcza 
coś dobrego, nie zwracając na nic uwagi)”, 
żart. 'zabijać. Czas. odrzecz. od ćwierć (zob.). 

ćwiczyć od XVI w. 'zaprawiać, sposobić do 
czegoś, doskonalić w czymś, wprawiać, 
kształcić, "powtarzać jakąś czynność dla 
osiągnięcia wprawy, biegłości, daw. i dial. 
też *bić, chłostać, smagać”, w gwarach rów- 
nież 'gryźć, kąsać, żądlić”, 'jeść dużo, łap- 
czywie, kasz. cwićżc 'zaprawiać, sposobić 
do czegoś. Por. cz. cvićit ćwiczyć, tresować; 
wprawiać się; uprawiać ćwiczenia gimna- 
styczne”. Zapożyczenie ze śrwniem. zwicken 
śściskać szczypcami, szczypać, wtórnie 
*chłostać biczem; dręczyć, katować (dziś 
niem. zwicken 'szczypać”, przen. 'dręczyć, 
męczyć”). — Od tego ćwiczenie, ćwiczebny 
(por. cz. cvićebni ćwiczebny, do ćwiczeń”). 

ćwiek od XV w. 'gwóźdź z szeroką, płaską 
lub wypukłą główką; szewska szpilka drew- 
niana do przybijania podeszew” (dziś głów- 
nie w zwrocie wbić, zabić komuś ćwieka 
w głowę 'sprawić kłopot, zmuszając do upor- 
czywego myślenia o określonej rzeczy, spra- 
wie”), dial. (też ćwek / ćwiok / ćwok / ćwięk I 
cwek) także 'jakikolwiek kołek lub gwóźdź; 
kołeczek lub gwoździk”; zdr. ćwieczek. Por. 
gł. cwok 'pluskiewka, Ćwiek, cz. cvok 
*ćwiek”, 'głupiec, dureń, gamoń, słc. cvok 
*ćwiek, posp. 'stuknięty, bzik. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. zwćc 'gwóźdź w środku 
tarczy, niem. Zwecke ż 'rodzaj gwoździa, 
ćwiek”. 

ćwierć ż od XV w. 'czwarta część całości, 
'połowa tylnej lub przedniej części zabitego 
zwierzęcia, stp. Ćwierć /| ćwirć 'czwarta 
część całości; czwarta część jednostki mia- 
ry, dial. (też czwierć / szczwierć I stwierć) 
także jako nazwa różnych jednostek objęto- 


107 


ćwikła 


ści, długości, powierzchni, również 'sąsiek; 
część skrzyni na ziarno”, kasz. ćyverc 'czwar- 
ta część; zdr. ćwiartka (stp. XV w. czwartka 
*beczułka określonej wielkości”). Ogsł.: cz. 
ćtvrt ż ćwierć, ćwiartka, ćtvrt ż 'dzielni- 
ca”, r. ććtvert ż ćwierć, ćwiartka; kwadrans; 
kwadra Księżyca, ch./s. ććtvrt ż ćwierć; 
kwadra Księżyca. Psł. *ćetvfte (wtórnie 
*Cetvftv) ż "czwarta część całości, od psł. 
liczeb. porządkowego *ćbtvfto < *ćetvfte 
(zob. czwarty), z przyr. *-v. 

ćwierkać od XVII w. 'świergotać (o ptakach, 
o świerszczu)”, przen. "mówić wesoło, piesz- 
czotliwie, szczebiotać”, dial. 'czynić wyrzu- 
ty, wymówki”, kasz. cvirkac 'cmokać". Ogsł.: 
cz. cyrkat 'świergotać (o ptakach, świersz- 
czach), też o różnych odgłosach, np. 'brzę- 
kać, kapać”, r. cvirkat 'Świergotać (o drob- 
nych ptakach), słwń. cvrkati 'świergotać 
(np. o świerszczu); skrzypieć, trzeszczeć, 
piszczeć”. Psł. *cvfkati 'ćwierkać, świergotać 
(o świerszczu, o drobnych ptakach)”, czas. 
pochodzenia dźwkn., por. p. ćwir 'naślado- 
wanie głosu niektórych ptaków, świerszczy 
itp.. Zob. świergotać. 

ćwikła 'buraki ćwikłowe przyrządzone jako 
przyprawa do mięs”, stp. od XIV w. 'gatu- 
nek buraka, Beta cicla', dial. ćwikła / ćwikla 
*burak, Beta, korzeń tej rośliny” (np. czer- 
wona ćwikła i sałatowa ćwikła "burak jadal- 
ny, ćwikłowy”, biała ćwikła i cukrowa ćwi- 
kła *burak cukrowy”), 'potrawa z tartych 
buraków ćwikłowych; nadzienie do ciasta 
z gotowanej marchwi, buraków i siemienia”, 
kasz. cvikła I ćvikła / ćvikła *burak ćwik- 
łowy”. W polskim najpierw ogólna nazwa 
buraków (jak do dziś w wielu gwarach), 
od XVIII w., kiedy w tym znaczeniu upo- 
wszechnia się burak (zob.), następuje za- 
wężenie znaczenia do 'jadalny burak ćwik- 
łowy (czerwony) i 'potrawa sporządzona 
z takich buraków. Por. cz. cvikla *ćwikła', 
słc. cvikla 'burak (czerwony) r. svekla 'bu- 
raki” (dial. też cvekla), ch./s. cvikla | cikla 
*burak czerwony, ćwikła”, cs. syekle 'burak”. 
Nierodzime, podobnie jak wiele innych 
nazw warzyw. Zapożyczenie ze śrgr. seytlon 
(późniejsza postać seyklon, z przestawką sy- 
eklon) 'burak”, nazwa wraz z rośliną przeję- 
ta z Bizancjum, do polskiego za pośrednic- 
twem ruskim. — Od tego ćwikłowy. 


dach 


dar 


D 


dach od XV w. 'pokrycie budowli” (w gwa- 
rach niekiedy tylko o dachu krytym da- 
chówką, w przeciwstawieniu do strzecha 
*dach kryty słomą”), 'daszek czapki, rondo 
kapelusza, pod dachem 'pod okapem; na 
strychu”, dial. też dak 'dach', kasz. dak / day 
*dach; brzeg kobiecego czepka opadający na 
ramiona; zdr. daszek (kasz. daćk). Zapoży- 
czenie ze śrwniem. dach 'dach” (dziś niem. 
Dach n 'ts.). — Od tego dachowy (+ da- 
chówka); poddasze; zadaszyć (zadaszony, 
zadaszenie). 

dać dam od XIV w. 'wręczyć, udzielić, poda- 
rować, ofiarować, dostarczyć; z przedr. do- 
dać, nadać, podać, poddać, przydać, rozdać, 
wdać się, wydać, zadać, zdać, zob. też sprze- 
dać; wielokr. dawać (zob.). Ogsł.: cz. dót, 
dóm, r. dat, dam, scs. dati, dam», dasi 'dać”. 
Psł. *dati, *'damwv 'dać, darować”, czasownik 
atematyczny, dokładne odpowiedniki: lit. 
duoti, dńomi (dziś nowszy czas teraźn. duo- 
du) 'dać, łot. duót, duómu (dziś nowszy 
czas teraźn. duódu) 'ts., por. też łac. dó, da- 
re 'dać”, z pie. *dó- 'dać. 

dal ż od XV w. 'przestrzeń ciągnąca się dale- 
ko, duże oddalenie”, stp. 'odległość”, w XVI w. 
też dala 'odległość w przestrzeni, w czasie”, 
w XV w. w wyrażeniu przyimkowym na 
dalą 'w dal, w XVI w. 'na przyszłość; na 
dłuższy czas”, dial. dal m i ż 'duża odleg- 
łość, miejsce oddalone”, dala 'duża odleg- 
łość”, kasz. ddlą 'dal, odległość; pole leżące 
daleko za wsią”. Ogsł.: cz. dól ż 'oddalenie, 
odległość”, r. dal ż 'duże oddalenie; miejsce 
oddalone”, scs. dalja 'oddalenie, odległość”, 
v dalję 'w dal, daleko, ch./s. dali ż, m 
'oddalenie". Psł. *dala [< dólja] 'wielkie od- 
dalenie, wielka odległość” z wtórnym wa- 
riantem *dałb ż (przejście do tematów na -i-), 
rzecz. abstr. z przyr. *-ja, od *dól-, należące- 
go do pie. pierwiastka *del- 'długi, przedłu- 
żać” (zob. daleki, od tego samego pierwiast- 
ka też dla, długi). 

daleki od XIV w. 'odległy, oddalony”, 'ciąg- 
nący się na dużą odległość, rozległy”, 'dłu- 


gi, 'długo trwający”, 'odległy od teraźniej- 
szości, dawny; przyszły”, st. wyższy dalszy; 
przysł. daleko, st. wyższy dalej. Ogsł.: cz. 
daleky 'niebliski, oddalony w przestrzeni 
i czasie; rozległy w przestrzeni i czasie; 
znaczny, walny”, r. dalekij 'oddalony w prze- 
strzeni i czasie; rozległy”, scs. tylko przysł. 
st. wyższy dalje / daljeje 'dalej', cs. daleko 
*odległy. Psł. *dalekv [< *dóli-oko-], st. 
wyższy dalbj», dalbśi, dale 'odległy, oddalo- 
ny; długi, rozległy”, utworzony za pomocą 
przyr. *-ek (wariantu po palatalnej spół- 
głosce przyr. *-ok», por. głęboki, szeroki, wy- 
soki) w stopniu równym (*-bjb, *-bSi w st. 
wyższym), podstawę stanowił zapewne 
rzecz. *dala |< *dal-ja] czy jego przedsłow. 
postać *dól-ia 'wielkie oddalenie, wielka 
odległość” (zob. dal). Od podstawy dal- stp. 
XV w. dalić się 'oddalać się, dziś tylko 
z przedr. oddalić (się), wydalić. 

danina od XV w. '(przymusowa) opłata, po- 
datek; haracz”, przest. 'nadanie, nadawanie, 
stp. 'akt nadania, 'mienie darowane”, dial. 
też 'dobrowolne świadczenie, składka; po- 
darunek”, 'potrawa podawana do jedzenia, 
danie. Płnsł.: gł. danina 'nadanie lenna, 
ukr. danyna 'podatek, kontrybucja wojen- 
na; należna część, udział”. Psł. dial. *danina 
*nadanie; coś nadanego, nadane mienie; 
przymusowa opłata w naturze lub pienią- 
dzu, podatek”, od imiesłowu biernego *danv 
(od psł. *dati, zob. dać), z przyr. *-ina. 

dań ż od XIV w. 'danina; haracz, opłata len- 
na, przest. 'dar, podarunek”, stp. XIII- 
-XIV w. 'danina w miodzie, XV w. 'dobro- 
wolna ofiara, 'akt nadania, dial. dań / 
dania 'stała opłata za mieszkanie, za korzy- 
stanie z pastwiska, za dzierżawę; podatek”, 
*prezent, dar”. Ogsł.: cz. dan 'podatek, dani- 
na”, r. dan” 'danina; haracz”, scs. danv 'poda- 
tek, danina”. Psł. *dane ż 'dawanie; to, co się 
daje komuś, dar, podarunek; danina, poda- 
tek”, od psł. *dati (zob. dać), z przyr. *-nv. 

dar od XIV w. 'to, co się daje, podarunek, 
upominek, datek, ofiara”, przen. od XVI w. 


daremny 


*wrodzona zdolność, talent”, dial. też 'o do- 
brach fizycznych lub duchowych otrzy- 
manych od Boga, kasz. dar / ddr, daru 'dar, 
podarek, jadło, napój”. Ogsł.: cz. dar, r. dar, 
scs. dare 'dar'. Psł. *dare 'to, co jest poda- 
rowane, dar, datek, upominek, ofiara, od- 
powiada gr. dóron 'dar', orm. tur 'ts., z pie. 
*dó-ro-, utworzonego za pomocą przyr. *ro- 
od pie. *dó- 'dać', psł. *dati (zob. dać). 
daremny od XV w. 'nie dający żadnych wy- 
ników, bezskuteczny”, daw. i dziś dial. 'dany 
darmo, bezpłatny”, w XVI w. 'dany bez za- 
sług i zabiegów ze strony obdarowanego', 
od XV w. też daremnie i (dziś przest.) da- 
remno 'bez wyniku, bezskutecznie, na próż- 
no, niepotrzebnie”, daw. 'za darmo, bezpłat- 
nie”, kasz. daremni 'dany darmo, bezpłatny; 
bezskuteczny, bezcelowy, niepotrzebny”, da- 
remno przysł. 'na próżno”. Płnsł.: cz. darem- 
ny "próżny, czczy, płony, bezużyteczny, li- 
chy; nikczemny, podły, niegodziwy”, dial. 
też 'tani, nędzny”, ukr. darćmnyj 'bezsku- 
teczny, próżny; bezpodstawny, niepotrzeb- 
ny, dial. 'bezpłatnie dany, podarowany”. 
Psł. *darvomvne 'dawany lub otrzymywany 
w darze, bezpłatny; bezużyteczny, bezwar- 
tościowy, próżny, płonny, bezskuteczny”, 
przym. z przyr. *-vne od psł. przysł. 
*darvmo, przym. *dareme (zob. darmo). 
darmo przysł. od XIV w. 'bezpłatnie, za nic, 
"próżno, na próżno, niepotrzebnie”, kasz. 
darmo 'bezpłatnie; daremnie, na próżno. 
Płnsł. i słwń.: cz. darmo 'bez wynagrodze- 
nia, bez zapłaty; na próżno, daremnie”, ukr. 
darmo "daremnie, niepotrzebnie; bezpłat- 
nie; bez różnicy”, słwń. darmo 'bezpłatnie'. 
Psł. *darvmo bezpłatnie, za nic; niepo- 
trzebnie, na próżno, daremnie”, przysł. od 
psł. przym. *darvm» 'dawany lub otrzy- 
mywany w darze, bezpłatny; daremny, bez- 
użyteczny” (por. p. daw. darmy 'nieodpłat- 
ny, bezpłatny, dawany lub otrzymywany 
za darmo”, stp. XV w. 'bez nagrody, XV- 
-XVI w. 'daremny, próżny, bezskuteczny”, 
dial. "nic nie kosztujący, bezpłatny, darmo- 
wy; nadaremny”, cz. darmy 'nieużyteczny, 
niepotrzebny”, przest. 'dany w darze, bez- 
płatny”, ukr. dial. darmyj 'bezpłatny; nie- 
potrzebny, zbędny”). Przym. *darome od 
psł. czasownika *dariti 'dać w podarunku, 


109 


darzyć 


w darze ofiarować coś komuś, dać dar, po- 
darunek, obdarzyć czymś” (zob. darzyć), 
z przyr. *vme. — Od tego darmowy; por. 
też daremny. 

darń ż od XV w. 'gęsty, zwarty splot traw 
wraz z ziemią; odcięty kawał, płat trawni- 
ka, stp. od XV w. też darnie n / darn m, od 
XVI w. darń m 'ts., dial. darń ż i m / da- 
reń ż / darnia / darna / darno / darnie n 'ts., 
*kostka torfu, torf”, 'gruda suchej, zbitej zie- 
mi bez trawy”, kasz. darna (darnd) 'darń, 
3arna (zarna) ż I 3arno n 'płat wyciętej 
murawy, trawnik”, zarno 'suche zielska na 
kompost”. Por. cz. drn m 'odcięty kawałek 
trawnika; trawnik, murawa, dial. drni n 
"kawałki odciętego trawnika; trawnik, mu- 
rawa, r. dćrn m 'odcięty kawałek trawnika; 
trawnik, murawa; ugór”, dial. dernó / dern m 
I dćrćn), -rnja 'ts., derćne | dernóve n 'ka- 
wałki odciętego trawnika, słwń. dfn m 
'trawnik, murawa; odcięty kawałek trawni- 
ka”, dnje n *kawałki odciętego trawnika, ka- 
wałki ziemi z trawą”. Psł. *dfne m / *dfno n, 
może też *dfnv ż 'odcięty kawałek, płat traw- 
nika wraz z ziemią”, zbiorowe *dfnvje 'od- 
cięte kawałki trawnika wraz z ziemią”, urze- 
czownikowiony pierwotny imiesłów bierny 
czasu przeszłego *dfne < pie. *drno- 'darty" 
od *der- 'zdzierać (skórę), łupić, rwać, odry- 
wać, rozłupywać, rozszczepiać” (zob. drzeć), 
por. stind. dirnd- 'rozdarty, rozłupany”, 
cymr. darn 'kawałek, część”. Pierwotne zna- 
czenie 'to, co oddarte, oderwane, odłupa- 
ne”. — Od tego darniowy, darnina. 

darować od XV w. 'dawać, ofiarować, poda- 
rować, 'przebaczać winę, odpuszczać; re- 
zygnować z użycia, odebrania czegoś, zwal- 
niać od czegoś, znosić coś, kasz. darovac 
"darować, dać na własność”; z przedr. obda- 
rować, podarować; wielokr. -darowywać: tyl- 
ko z przedr. obdarowywać. Ogsł.: cz. darovat, 
r. darovdt, scs. darovati 'dać, dawać, poda- 
rować. Psł. *darovati 'dać, dawać na włas- 
ność, ofiarować, podarować, czas. odrzecz. 
od psł. *darv (zob. dar), z przyr. *-ova-. 

darzyć darzę dawać w podarunku, ofiaro- 
wywać, obdarowywać od XVI w. (ale od 
XV w. z przedr., np. nadarzyć 'obdarować, 
obdzielić, obdarzyć 'obdarować), 'szczęś- 
cić, zsyłać pomyślność, szczęście, błogosła- 


datek 


wić, darzyć się 'szczęścić się, udawać się”, 
stp. XVI w. 'udawać się, iść ku lepszemu”, 
kasz. dafec, dari '-darować, szczęścić, dafćc 
są 'szczęścić się, iść po myśli, dobrze się 
chować; nadawać się; z przedr. przydarzyć 
się, wydarzyć się, zob. też zdarzyć. Ogsł.: cz. 
datit, r. darit, scs. dariti 'dać, dawać w da- 
rze”. Psł. *dariti, *dafg 'dać, dawać w darze, 
w podarunku, ofiarować coś komuś, ob- 
darzyć kogoś czymś”, czas. odrzecz. od psł. 
*dar» (zob. dar). 

datek datku od XV w. 'drobne wynagrodze- 
nie”, 'jałmużna; ofiara na cele społeczne, fi- 
lantropijne', przest. 'darowizna, daw. 'da- 
nie czegoś, ofiarowanie, stp. "mały dar”, 
dial. podarunek związany z obrzędami we- 
selnymi, karnawałowymi; ofiara”, kasz. datk 
*dar, datek”. Por. gł. datk 'dar', ukr. przest. 
ddtok, -tku 'dar, ofiara; jałmużna”, ch./s. 
przest. ddtak, -tka "podatek; dane, fakt po- 
twierdzony. Od psł. imiesłowu biernego 
czasu przeszłego *date 'dany" (od psł. *dati, 
zob. dać), z przyr. *-ske (co do budowy por. 
np. podatek, dobytek, zabytek). 

dawać daję, w stp. od XIV w. dawniejsza od- 
miana dawać, dawaję | dawam, w gwarach 
dawać, dawam I daję, kasz. davac, ddvd; 
z przedr. dodawać, nadawać, oddawać, 
podawać, rozdawać, sprzedawać (zob. sprze- 
dać), udawać, wdawać się, wydawać, zada- 
wać, zdawać. Ogsł.: cz. ddvat, ddvaju, r. da- 
vat, dajń (dial. davaju), cs. davati, davajg 
(w scs. tylko z przedr. podavati "podawać, 
razdavati 'rozdawać”). Psł. *davati, *davajg 
"dawać, czas. wielokr. od psł. *dati (zob. 
dać), por. łot. ddvdt 'darować. Polski czas 
teraźn. daję należy genetycznie do pokrew- 
nego psł. czas. niedok. *dajati, *dajg 'da- 
wać, poświadczonego w stp. XIV-XV w. 
i dial. dajać, daję, dajał 'dawać', kasz.-sło- 
wiń. dajac, dajają 'ts. (por. stcz. ddti, da- 
ju, dajeś 'ts., scs. dajati, dajg, dajeśi 'ts.'). 
W polskim doszło więc do spłynięcia się 
dwu pokrewnych i znaczeniowo identycz- 
nych czasowników: bezokol. dawać pocho- 
dzi z psł. *davati, czas teraźn. daję, dajesz 
pochodzi z psł. *dajati. — Od tego dawca 
(> dawczyni), dawka (+ dawkować). 

dawny od XV w. 'odległy w czasie, pocho- 
dzący z dawnych czasów”, 'trwający długo, 


110 


dąbrowa 


stary”, 'taki jak poprzednio, dotychczasowy, 
poprzedni”, 'były”, od dawien dawna, z da- 
wien dawna 'od bardzo długiego czasu, 
kasz. ddvni 'dawny, przeszły, ubiegły”, divno 
*dawno'. Ogsł.: cz. ddvny, r. przest. i dial. 
dódvnyj, cs. daybne 'dawny* (w scs. tylko 
przysł. izdavbna 'od dawna”). Psł. *davvne 
"odnoszący się, należący do odległej prze- 
szłości, odległy w czasie; miniony, przeszły; 
istniejący od dłuższego czasu, stary, pra- 
stary”, przym. z przyr. *vne od psł. przysł. 
*dave 'jakiś czas temu, kiedyś, dawno; ostat- 
nio, niedawno, dopiero co” (por. płb. dova 
*ostatnio, tylko co”, dł. dawe 'uprzednio, 
niedawno; dopiero co; od dawna, dawno”, 
strus. dave 'wczoraj”, r. dial. ddve 'jakiś czas 
temu, niedawno; w ciągu tego samego dnia”, 
cs. dave 'niegdyś, kiedyś; w polskim nie- 
zachowane). Podstawowy przysł. *dave to 
prawdopodobnie skostniała forma miejsc. 
pj od niezachowanego psł. rzecz. tdava 
[< *dóua] od pie. *deu(a)- / dóu- 'o długim 
trwaniu, dawności, oddaleniu. — Od tego 
dawność; przedawniony, zadawniony. 

dąb dębu od XIV w. 'drzewo Quercus”, 'drew- 
no dębowe, dębina, w XVI w. *kora dębowa 
używana do garbowania skór” (dziś w gwa- 
rach '*kora Świerkowa do garbowania skór”), 
dial. (rzadko też dęb i dub) także 'owoc dę- 
bu, żołądź”, "usztywnienie szpica buta”, kasz. 
dob, dąbu 'dąb”, też "każde drzewo rosnące; 
zdr. dąbek. Ogsł.: cz. dub, r. dub, scs. dobe 
"drzewo; dąb”. Psł. *dpb» 'dąb, Quercus, 
prawdopodobnie z pie. *d*iim-b'o- 'ciemny, 
koloru dymu, dymny' (por. goc. dumbs, 
stwniem. tumb 'niemy” < *'niezrozumiały” 
< *'ciemny”), nazwa barwy z przyr. *-b'o- 
od pie. nazwy dymu *d*i-mo- (zob. dym). 
Drzewo nazwano zatem ze względu na cha- 
rakterystyczne ciemnawe zabarwienia jego 
drewna. — Od tego dębina, dębowy; dębieć. 
Por. dąbrowa. 

dąbrowa 'las dębowy, dębina, stp. XIII- 
-XV w. 'nie zagospodarowany las liściasty 
lub zarośla z przewagą dębów”, XVI w. 'las 
liściasty, w szczególności dębowy”, dial. dąb- 
rowa | dębrowa 'las dębowy; stary las dębo- 
wy; jakikolwiek las liściasty”, kasz. dąbrova 
I dybrova 'las dębowy”. Ogsł.: słc. nazwa 
miejscowa Dubrova, r. dubróva 'las liścia- 


dąć 


sty; zagajnik z jednego rodzaju drzew liś- 
ciastych”, dial. 'gęsty las liściasty; knieja, 
matecznik”, scs. dgbrova 'las'. Psł. *dgbrova 
(/ *dobrava) "las dębowy, las liściasty z prze- 
wagą dębów”, urzeczownikowiony przym. 
*dobrov» 'związany z dębem, dębowy” (por. 
p. dial. dąbrowy 'dębowy") od psł. rzecz. 
*dobre 'dąb; las dębowy” (p. wyjątkowe póź- 
ne, poświadczone dopiero od XIX w. dąbr 
"dąb; gaj dębowy, dąbrowa”, śrbg. XIII w. 
dobr 'las, por. także pochodne wyrazy, 
np. p. nazwa rzeki Dębrzynka, gł. dubrinka 
I dubrjenka 'dębianka, galas, ukr. reg. du- 
brdk 'roślina dąbrówka, Ajuga'). Psł. *dobre 
to zapewne urzeczownikowiony pie. przym. 
*d'iim-ro- 'koloru dymu, ciemny, szary” 
(por. stind. dhiimró- koloru dymu, dymny, 
szary, brunatny, ciemny”), etymologicznie 
związany z dym (zob.); drzewo nazwane od 
barwy drewna (por. dąb). 

dąć dmę od XV w. 'dmuchać, wiać”, 'dmucha- 
niem wydobywać głos z instrumentów dę- 
tych, "wydawać głos (o instrumentach)”, 
daw. 'stawać się zarozumiałym, zadzierać 
nosa, dial. też 'przeć (przy porodzie)”, 
*wzdąć, dąć się 'pysznić się, wynosić się po- 
nad innych; śmiać się za wiele, bez przyczy- 
ny”, kasz. doc / dic, dme 'dąć, wiać, silnie 
dmuchać; z przedr. nadąć, odąć, rozdąć, 
wydąć, wzdąć, zadąć; wielokr. dymać 'dąć, 
dmuchać (miechem kowalskim)”, pot. i dial. 
*iść prędko, biec, pędzić”, dial. też 'sapać; 
nieść ciężar, z przedr. nadymać, odymać, 
wydymać, wzdymać się. Ogsł.: stcz. duti, dmu 
(cz. dout, duji), ukr. duty, dmu, scs. doti, 
demo 'dąć, wiać”. Psł. *doti, *domg wiać, 
dąć, dmuchać”, odpowiedniki: lit. dumti, du- 
miu wiać, dąć”, stind. dhdamati 'dmie, wie- 
je; nadyma”, wszystkie oparte na pie. pier- 
wiastku *d'em(a)- 'kurzyć się, dymić się, 
palić się; dąć, wiać, — Od tego dęty, pier- 
wotny imiesłów bierny (-> dętka); nadęty. 

dąsać się 'okazywać niezadowolenie, gniew, 
grymasić, kaprysić, stp. XVI w. dęsać się, 
kasz. dgsac są 'boczyć się, dąsać się”, 'rosnąć 
(o cieście)”; z przedr. nadąsać się. Por. ukr. 
diusatysja "złościć się; ciężko oddychać, dy- 
szeć”, nadusdtysja 'nadąć się, napuszyć się, 
ch./s. diisati se 'złościć się, boczyć się”. Psł. 
*dosati (sę) nadymać się, wydymać się” in- 


111 


dbać 


tensywny czas. z przyr. *-s-a- (*dg-sa-ti) od 
psł. "doti (zob. dąć). — Od tego dąs, mn dą- 
sy 'grymasy, fochy” (por. też dial. dąs dym"). 

dążyć 'iść, zmierzać w określonym kierunku; 
mieć wytknięty cel i chcieć go osiągnąć, 
zmierzać do czegoś” (też w gwarach, także 
kasz.-słowiń. dążćc 'ts.”); z przedr. podążyć, 
zdążyć; wielokr. -dążać (por. p. dial. kreso- 
we z Litwy i Białorusi dążać się "mocować 
się z kimś, walczyć, od tego dążki w zwro- 
cie iść w dążki 'siłować się, pasować się”, 
może archaizm zachowany pod wpływem 
białoruskim), z przedr. nadążać, podążać, 
zdążać. Płnsł.: cz. dial. dużit 'czynić silnym, 
mocnym”, br. diiżic "pokonywać w walce; 
nabierać sił, wracać do zdrowia”. Psł. *dożiti 
"mieć siły; przemagać, przezwyciężać; czy- 
nić silnym, mocnym” czas. odrzecz. od psł. 
*dgge 'siła, moc; zdrowie” (por. p. dial. dąg 
w zwrocie idzie w dąg "wychodzi na poży- 
tek, na tuszę (o jedzeniu)”; słc. duh 'poży- 
tek, zdrowie, siła”). Z pierwotnego konkret- 
nego znaczenia "mocować się, przemagać, 
przezwyciężać coś” rozwinęło się 'chcieć coś 
osiągnąć, zmierzać do czegoś, mieć wytknię- 
ty cel” > "iść, podążać, zmierzać w określo- 
nym kierunku. — Od tego dążenie. 

dbać od XV w. 'troszczyć się o kogoś, coś, 
przywiązywać do czegoś wagę, nie dbać 
*'lekceważyć coś”, stp. XV w. dbać / tbać tak- 
że 'domagać się, dbać w kogoś 'ufać, mieć 
nadzieję”, dial. dbać / gbać 'troszczyć się, 
dbać, kasz. dbac 'dbać; z przedr. zadbać 
*okazać troskliwość, staranie, zająć się kimś 
lub czymś, zatroszczyć się”, zaniedbać 'nie 
zrobić czegoś przez niedbalstwo, lekceważe- 
nie, nie wykonać tego, co należało; przestać 
się zajmować, interesować, kasz. zadbac 
*zatroszczyć się, udbac 'postanowić; uroić 
sobie; upodobać sobie, ulubić; por. dial. 
nddba | nadźba "nadzieja, kasz. dba 'tro- 
ska, staranie; zdanie, mniemanie”, nddba 
*własne zdanie, pogląd, upieranie się przy 
własnym zdaniu, zamiar, postanowienie”, 
udba 'myśl, zamierzenie, projekt, plan, idea, 
pomysł; zdanie, mniemanie, przekonanie; 
urojenie; osoba, którą się lubi lub w której 
się ktoś kocha, sympatia, udbałi 'uparty, 
nieustępliwy”. Płnsł.: cz. dbdt (stcz. też tbdti) 
*starać się, troszczyć się o coś, o kogoś; 


dech 


zwracać uwagę, uważać, zważać na CoŚ, na 
kogoś; dążyć do czegoś; zdobywać, r. dial. 
dbat 'troszczyć się, starać się; nabywać, zdo- 
bywać, gromadzić (np. majątek, pieniądze); 
gotować, przygotowywać jedzenie”. Psł. dial. 
*dobati zastanawiać się nad czymś, myśleć 
o czymś; zwracać na coś uwagę; być czymś 
zatroskanym, troszczyć się o coś, o kogoś, 
otaczać kogoś lub coś troską, bez pewnej 
etymologii. Może w związku z psł. *dybati 
*stąpać, chodzić na palcach, ostrożnie, czuj- 
nie, skradać się, czyhać” (zob. dybać); psł. 
*dvbati miałoby stanowić podstawę dla czas. 
wielokrotnego *dybati (który zachować miał 
starsze znaczenie). W takim razie *dobati 
oznaczałoby pierwotnie 'chodzić na palcach, 
czujnie, skradać się, czyhać” > 'czuwać, uwa- 
żać, mieć baczenie” > 'troszczyć się, ota- 
czać troską. — Od tego dbały (+ niedbały), 
dbałość. 

dech tchu od XV w. 'tchnienie, oddech”, *po- 
wiew, podmuch”, dial. dech, dechu 'oddech, 
kasz. dey, deyu 'oddech'. Ogsł.: cz. dech, 
dechu 'oddech, tchnienie”, r. doch, dócha / 
dóchu 'odpoczynek”, 'duszenie się ryb pod 
lodem z powodu braku tlenu, ch./s. ddh / 
ddh 'oddech; oddychanie”. Psł. *dache 'od- 
dech, tchnienie, rzecz. odczas. od psł. 
*dechnoti "wydawać tchnienie, dmuchać, 
chuchać, wiać” (zob. tchnąć). 

deptać depczę (starsze depcę, dial. też dep- 
tam) od r. 1400 'stąpając, przygniatać, cis- 
nąć nogami, przydeptywać; chodzić dużo, 
stale po jakichś miejscach; zostawiać ślady 
stóp, brudzić nogami, w XVI w. 'człapać, 
dreptać, powłóczyć nogami, przestępować 
z nogi na nogę, stp. XV-XVI w. też przen. 
*poniewierać, gnębić, znieważać, niszczyć”, 
dial. także 'zapładniać (o drobiu)”, kasz. 
deptac (dejptac), depce I depta 'deptać; 
zapładniać (o drobiu)”; z przedr. nadeptać, 
podeptać, przydeptać, rozdeptać, wydeptać, 
zadeptać, zdeptać; jednokr. -depnąć: tylko 
z przedr. nadepnąć, przydepnąć, wdepnąć. 
Płnsł.: gł. deptać 'stąpać, tupać, dreptać, 
cz. daw. deptati 'tupać, przydeptywać, udep- 
tywać, dial. *przygniatać nogami, tratować, 
ukr. dial. doptadty 'stąpać, chodzić”. Psł. dial. 
*dypotati cisnąć, tłoczyć, ugniatać nogami, 
tratować”, czas. pochodzenia dźwkn. (od na- 


112 


deska 


śladowania odgłosu stąpania, kroków), od- 
mianka z dźwięczną pierwszą spółgłoską 
psł. *tvpztati 'ts. (por. np. gł. teptać 'dep- 
tać, stąpać, tupać', r. toptdt 'deptać, trato- 
wać, słwń. teptdti 'ts.). — Od tego deptak. 
deska od XIV w. 'płat drewna powstały w re- 
zultacie przepiłowania pnia (dawniej też po- 
wstały przez odłupanie, wyciosanie z pnia)”, 
w stp. XIV-XV w. też regularna postać mian. 
cka (< *tska < *dska < "deska), mn cki / des- 
ki; od XVI w. wyłączne formy deska, mn 
deski (z uogólnieniem tematu desk- z dop. 
mn des(e)k < psł. *deskv), od XVII w. też 
*deseczka do wyrabiania ciasta, w gwarach 
oprócz znaczenia podstawowego zwykle 
także w specjalnych znaczeniach technicz- 
nych, np. 'boczna lub spodnia deska na wo- 
zie, saniach, 'odkładnica pługa, sochy”, 
*klepka beczki”, *kładka, 'przyrząd do wy- 
trząsania włókien z paździerzy”, 'warsztat 
do wyrobu nicielnic, 'część przęślicy, na 
której się siada, kasz. deska 'deska', 'od- 
kładnica pługa, spodnia deska na wozie”, 
*zewnętrzna strona łóżka nie przylegająca 
do ściany”; zdr. deseczka (daw. XV-XIX w. 
i dziś dial. deszczka). Ogsł.: cz. deska (stcz. 
też dska / dcka / cka) 'tablica, płyta”, daw. 
i dial. 'deska', dial. też np. 'deska stanowią- 
ca część wozu; klepka beczki; odkładnica 
pługa, sochy”, r. doska (dial. też cka) 'deska; 
tablica drewniana lub kamienna, dial. np. 
*odkładnica pługa, sochy; część warsztatu 
tkackiego; taca, scs. dzska 'deska (używa- 
na w budownictwie); płyta, płytka z napi- 
sem; stół”, Psł. "deska 'odłupany, wyciosany 
płat drewna, deska”, zapewne zapożyczenie 
z germ. *disku-, por. stwniem. tisc m 'stół 
do jedzenia; talerz, misa” (dziś niem. Tisch 
*stół'), stang. disk 'stół; talerz, misa” (wyraz 
germ. jest pożyczką z łac. discus 'dysk, krą- 
żek; misa, okrągły, płytki talerz”, przejętego 
z kolei z gr. diskos 'krążek, dysk”); mniej 
prawdopodobne jest bezpośrednie zapoży- 
czenie wyrazu słow. z łac. discus lub z póź- 
nej łaciny ludowej. Objaśnienie to napotyka 
jednak trudności fonetyczne i morfologicz- 
ne: niejasne jest psł. *-6- w miejsce germ. 
i łac. -i- (oczekiwalibyśmy postaci z *-v-), 
a także zmiana rodzaju wyrazu na żeński. 
Słow. znaczenie 'płat drewna, deska” (naj- 


deszcz 


pierw chyba 'płyta, okrągły płat drewna od- 
cięty w poprzek pnia”, później 'płat drewna 
odcięty wzdłuż pnia, deska) jest wtórne, 
rozwinęło się na gruncie słow. zapewne 
z pierwotnego 'stół, "misa, taca” (por. scs. 
deska 'stół”, p. deska 'deseczka do wyrabia- 
nia ciasta, stolnica, r. dial. doskd 'taca'), 
przypuszczalnie przez ogniwo pośrednie 
*płyta (stołu itd.)'. — Od tego deszczulka. 
deszcz deszczu, daw. dop. dżdżu (w stp. XV- 
-XVI w. zachowana pierwotna odmiana 
deżdź, dop. dżdża | dżdźu) 'opad atmosfe- 
ryczny w postaci kropel wody”, kasz. deśc, 
deśću 'deszcz”; zdr. deszczyk. Ogsł.: cz. deśt / 
deśt, -sta, słc. ddźd, dażda (dial. też np. 
deżdź | dożd | dośt), r. doźd, dożdjd, scs. 
dężde 'deszcz. Psł. *dvżdźe |< *dozdjv lub 
*dvzgjv] 'deszcz, bez pewnej etymologii. 
Może pradawne złożenie *diis-djii- *zły czas, 
zły dzień” czy 'zła pogoda”, którego pierw- 
szy człon to pejoratywny pie. przedr. *dus- 
(por. stind. dus- / dur- 'źle, gr. dys- *źle, 
nie-”), członem drugim miałoby być pie. 
*diu- / *dieu- 'dzień, światło, niebo” (por. 
np. stind. dyu- 'niebo', dyduh, divóh 'dzień; 
niebo”, gr. eń-dios 'cichy; jasny”; por. po- 
krewne dzień). Wyraz słow. mógłby mieć za- 
tem przeciwstawne znaczenie do gr. eu-dia 
*jasna pogoda” (w którym pierwszy człon eu- 
*dobry, dobrze”). Nie przemawia za taką 
etymologią brak w słow. obu członów re- 
konstruowanego złożenia. Dziwi także do- 
mniemane pierwotne znaczenie 'zły czas, 
zły dzień” czy 'zła pogoda, gdyż w śro- 
dowisku rolników i pasterzy deszcz był 
z pewnością zjawiskiem pożądanym; nie 
można jednak wykluczyć, że psł. *deżdźw to 
pierwotnie 'szkodliwy, przynoszący szkodę 
deszcz, np. długotrwałe opady w okresie 
zbiorów” (por. ch. dial. kajk. deść szkodliwy 
deszcz”, r. dial. dożdjd / dożża 'długotrwa- 
ły i silny deszcz). — Od tego z zacho- 
waniem pierwotnej grupy spółgłoskowej: 
dżdżyć 'padać (o deszczu)”, dźdżysty 'desz- 
czowy, słotny”, zob. też dżdżownica; od 
nowszej postaci: deszczowy —> deszczówka. 
diabeł diabła od XIV w. 'zły duch, szatan, 
czart', daw. od XV w. i dial. diaboł, w gwa- 
rach też diacheł / deboł / debeł, kasz. djabeł 
(djdbeł, djobeł), -bła, także djayeł (djdyeł), 


113 


dławić 


-yła 'diabeł, zły duch”; zdr. diabełek, diablę. 
Zapożyczenie ze stcz. didbel (dziś cz. ddbel) 
*diabeł, co z łac. diabolus 'ts., przejętego 
z gr. didbolos 'ts., pierwotnie 'oszczerca, 
potwarca. — Od tego diablica, diabli, dia- 
belny, diabelski, diabelstwo. 

dła przyimek z dop. 'na czyjąś korzyść, 
w czyimś interesie; z powodu; w celu; w sto- 
sunku do”, w stp. XIV-XV w. często używa- 
ne jako postpozycja (po wyrazie rządzo- 
nym), np. nas dla 'dla nas”, kasz. dla 'dla. 
Płnsł.: stcz. dle, r. dlja. Psł. dial. *dvla post- 
pozycja z dop. 'w pobliżu, blisko, tuż obok, 
koło, przy; podług, stosownie do; z powo- 
du, ze względu na, przez”, pochodzi z mian. 
p) psł. *dvla 'długość” (por. stp. XIV-XV w. 
dla, dli 'przepisowa pełna długość łanu”, 
stdł. dla 'długość, stcz. dle ż 'ts.”), rzeczow- 
nika abstr. z przyr. *ja od rdzenia *dbl- 
w psł. *dvlvjv 'dłuższy”, st. wyższego przym. 
*d]-g (zob. długi), ostatecznie opartego na 
pie. *del- 'długi; wydłużać”. Pierwotny mian. 
rzecz. *dvla najpierw musiał być używany 
w funkcji przysłówka w znaczeniu 'wzdłuż, 
obok, blisko, z czasem otrzymał funkcję 
przyimka, najpierw jako postpozycja, po 
wyrazie rządzonym (np. stp. nas dla 'dla 
nas'), następnie jako interpozycja, w środku 
grupy wyrazów (np. stp. użytku dla twego), 
ostatecznie przesunięty przed wyraz rzą- 
dzony (p. dla twego użytku). Z pierwotnego 
znaczenia lokalnego *w pobliżu, blisko, tuż 
obok, koło, przy” rozwinęło się wtórnie zna- 
czenie przyczynowe *z powodu, ze względu, 
przez” (rozwój znaczenia jak w łac. propter 
przysł. 'blisko, tuż obok”, przyimek 'obok, 
przy”, 'z powodu, dla. — Od tego dlaczego 
(stp. XV w. wyjątkowe czegodla), dlatego 
(stp. XV-XVI w. tegodla). 

dławić dławię od XV w. 'powodować za- 
tamowanie oddechu, dusić, gnieść, stp. 
'gnieść, ściskać, tłoczyć, kasz. dłavic, dłavi 
*dusić, dławić; z przedr. udławić się, zadła- 
wić się, zdławić 'zdusić. Postać dławić wy- 
parła daw. XV-XVIII w. dawić 'dławić, du- 
sić”, dial. dawić 'dławić, dusić; wymiotować; 
cisnąć, przyciskać”, dawić się 'dławić się, du- 
sić się” (por. cz. ddvit, r. davit, scs. daviti, 
davljy 'dławić, dusić”). Psł. *daviti 'gnieść, 
ugniatać, cisnąć, przygniatać; Ściskać za 


dłoń 


gardło, dusić, dławić; zabijać przez udusze- 
nie”, z pie. *d'ay- 'dusić, ugniatać, uciskać” 
(pierwotnie zapewne 'powodować omdle- 
nie, śmierć”, czas. kauzat. od pie. pierwiast- 
ka *d'ey- 'mdleć, umierać, por. np. lit. 
dżińti 'schnąć, wysychać, dźiduti *zawie- 
szać w celu wysuszenia; zabijać”). W połskim 
doszło do kontaminacji dawniejszego dawić 
ze stp. XV-XVI w. dłabić 'dławić, dusić; tło- 
czyć (np. winogrona)”, dial. 'gnieść, uwie- 
rać; naciskać, ugniatać; dusić”, kasz. dłabic 
'gnieść, uwierać (por. cz. dldbit 'gnieść, 
ugniatać; ściskać, przyciskać, tłoczyć”, słwń. 
dial. dldbiti chwytać, łapać”) < psł. dial. 
*dlabiti 'gnieść, ugniatać, ściskać, przycis- 
kać, dusić”, o niepewnej dalszej etymologii. 
— Od tego dławica, dławiec, dławik. 

dłoń ż od XV w. (stp. i dial. też dłóń) 'we- 
wnętrzna strona ręki od napięstka do nasa- 
dy palców; ręka, daw. 'miara długości”, 
kasz. dłóń ż 'dłoń'. Ogsł.: cz. dlan, r. ladón” 
(z przestawką, wcześniejsza forma dolón” za- 
chowana w gwarach), scs. dlanv 'dłoń'. Psł. 
*dolnv ż "wewnętrzna strona ręki; część ręki 
od napięstka do końca palców”, najbliższym 
odpowiednikiem jest lit. dial. ddlna 'dłoń, 
por. też pokrewne (z samogłoską rdzen- 
ną -e-) lit. dćlnas / dćlna 'ts., łot. dęlna 'ts.. 
Wyraz bałtosł., dalsza etymologia niepew- 
na, może od pie. *d'el- / *d'ol- "wgłębienie, 
wydrążenie, sklepienie” (zob. dół), z przyr. 
*-ni- (> psł. *-nev). Pierwotnie zatem byłaby 
to nazwa otwartej dłoni ze zgiętymi palca- 
mi, z zagłębieniem, garści (por. u Lindego 
dolina ręki 'dłoń'). — Od tego dłoniowy. 

dłubać dłubię od XV w. 'drążyć, żłobić, ryć, 
"zajmować się czymś”, stp. 'rzeźbić”, w XVI w. 
*dziobać”, kasz. dłebac, dłebe 'drążyć, żłobić, 
grzebać”; z przedr. wydłubać; jednokr. dłub- 
nąć. Ogsł.: cz. dloubat 'dłubać, wydłuby- 
wać, wygrzebywać; szturchać”, r. dial. dol- 
bat 'drążyć dłutem, bg. deibdja 'drążyć, 
żłobić, dłubać; kopać, ryć”. Psł. *dfbati 'drą- 
żyć, dłubać”, czas. wielokr. od psł. *del(b)ti, 
*dfbg 'drążyć, żłobić, wydrążać (np. dziu- 
rę); ryć, kopać” (por. ch. dial. czak. dlisti, 
delben [< stch. *dlćsti, *dlbem < psł. *delbti, 
*dlbg] drążyć, dłubać, poza tym z wtór- 
nym bezokol. *d/(b)ti, np. słc. dial. dlbst 
*ts., ukr. dovbty, -bu 'ts.; dziobać, słwń. 


114 


dłuto 


dólbsti, -bem 'wydrążać, żłobić; obrabiać, 
ciosać”; w polskim niezachowane), por. lit. 
delbti, -biń 'spuszczać (np. oczy); ukośnie 
obcinać, ociosywać; bić, uderzać, stang. 
delfan 'kopać, grzebać”, z pie. *d'elb"- *wy- 
drążać, kopać, ryć'. — Od tego dłubacz, dłu- 
banka, dłubanina. 

dług od XIV w. 'zaciągnięta pożyczka, zobo- 
wiązanie, przen. 'zobowiązanie moralne 
wobec kogoś, obowiązek”, stp. XV-XVI w. 
też 'należność do odebrania, wierzytelność; 
zobowiązanie, powinność, w XV w. także 
*pożyczenie na procent, na lichwę', 'przewi- 
na, kasz. dług, dłegu 'dług'. Ogsł.: cz. dluh 
*dług", r. dolg 'dług; obowiązek, powinność, 
scs. dlege 'dług, zobowiązanie; błąd, wy- 
kroczenie. Psł. *d]go 'zaciągnięta pożycz- 
ka, zobowiązanie do jakichś świadczeń, 
należność do uiszczenia; to, co zostało wy- 
pożyczone, pożyczka, wierzytelność; zobo- 
wiązanie, powinność, obowiązek”, dokład- 
ny odpowiednik tylko w germ.: goc. dulgs 
"dług por. też pokrewne stirl. dliged n 
[< *dlg"ito-| 'obowiązek, prawo, z pie. 
*d'|g'o- 'dług, powinność”. — Od tego dłuż- 
ny, dłużnik, dłużniczka, zadłużyć się. 

długi od XIV w. 'mający pewien wymiar li- 
niowy; mający duży, znaczny wymiar 
wzdłuż”, też 'długotrwały”; st. wyższy dłuż- 
szy. Ogsł.: cz. dlouhy, r. dólgij (dial. też dol- 
gój), scs. dlwgo / dlvg» 'długi. Psł. *dlgo 'ma- 
jący duży, znaczny wymiar liniowy, daleko 
się ciągnący, wydłużony; mający pewien, 
określony wymiar (w przestrzeni i czasie)”, 
dokładne odpowiedniki: stind. *dirghd- 'dłu- 
gi (w przestrzeni i czasie)”, awest. daraga- / 
daraya- 'ts., może też formy bałt. (z nie- 
jasnym brakiem nagłosowego d-): lit. ilgas 
*ts., łot. ilgs 'długi (w czasie)”, stpr. ilga 
i ilgi przysł. 'długo (w czasie)”, z pie. *dlg'o- 
(/ *deleg"-), od pierwiastka *del- 'długi; 
wydłużać” (por. dla). — Od tego długość; 
dłużyć się, przedłużyć, wydłużyć; dłużyzna. 

dłuto (daw. od XV w. i dziś dial. pierwotna 
postać dłóto) 'narzędzie do drążenia, żło- 
bienia, rycia', też 'górnicze narzędzie wiert- 
nicze zakończone ostrzem”, kasz. dłóto 'ts., 
stp. w XV w. dłóto także 'toporek o wąskim 
ostrzu; zdr. dłutko. Ogsł.: cz. dldto 'dłuto', 
r. dolotó 'ts., górnicze "wiertło, cs. dlato 


dmuchać 


*dłuto, rylec. Psł. *dolto [< *dolbto] (z upro- 
szczeniem grupy spółgłoskowej) 'narzędzie 
do dłubania, drążenia, rycia, dłuto, rylec, 
od psł. *del(b)ti, *dfbg 'drążyć, żłobić, wy- 
drążać (np. dziurę); ryć, kopać (zob. dłu- 
bać), z alternacją rdzennego *el — *ol, do- 
kładny odpowiednik: stpr. dalptan 'dłuto', 
por. też z takim samym wokalizmem rdzen- 
nym (ale inaczej zbudowane, bez przyr. 
*-to-) lit. ddlba 'dźwignia, drąg. — Od tego 
dłutować. 

dmuchać od XV w. 'wytwarzać ruch powie- 
trza, wywoływać podmuch”, 'wiać silnie, 
dąć (o wietrze)”, w XVI w. 'oddychać”, kasz. 
dmuxac, dmuxd | dmuśe 'dmuchać'; z przedr. 
podmuchać, wydmuchać; jednokr. dmuch- 
nąć, zdmuchnąć. Płnsł.: cz. dmuchat 'dmu- 
chać; rozdmuchiwać (ogień), dial. *palić, 
kurzyć”, ukr. dmichaty 'dmuchać; wydmu- 
chiwać; wiać, dąć (o wietrze)”, dial. 'sapać; 
złościć się”. Psł. dial. *dmuchati 'wypychać 
z pewną siłą powietrze, wywoływać po- 
dmuch; dąć, silnie wiać (o wietrze)”, czas. 
intensywny od psł. "doti, "domo (zob. dąć), 
oparty na temacie czasu teraźn. *dom-, 
z przyr. *-uch- (z takim przyr. np. udobru- 
chać, zob. dobry). — Od tego dmuchawa, 
dmuchawka, dmuchawiec; od czas. przed- 
rostkowych podmuch; wydmuszka. 

dno od XV w. 'dolna powierzchnia, spód 
wgłębienia w skorupie ziemskiej; dolna po- 
wierzchnia, ścianka jakiegoś przedmiotu, 
kasz. dno 'dno, spód naczynia; podłoga 
w piecu chlebowym”, też 'ryba turbot, skarp 
wielki, Copthalmus maximus; zdr. denko. 
Ogsł.: cz. dno 'dno, spód naczynia, spód 
zbiornika wodnego, zagłębienia w ziemi”, 
r. dno (dial. też dóno) 'ts., ch./s. dnó (dial. 
ddno) 'ts.. Psł. *deno 'spód czegoś, dno, 
z wcześniejszej postaci *dbno (z uproszcze- 
niem grupy spółgłoskowej *bn > *n), por. lit. 
dugnas [< *dubnas] 'dno naczynia, zbiorni- 
ka wodnego; wieko, przykrywka naczynia, 
łot. dial. dubęns / dubens 'dno, grunt, głę- 
bia”, gal. dubno- 'świat”. Z pie. *d'ub-no- od 
*d'eu-b- (I *d'eu-p-) 'głęboki, wydrążony” 
(por. dupa, dziupla). — Od tego denny. 

do od XIV w. przyimek z dop. Ogsł.: cz. do, 
r. do, scs. do. Psł. *do przyimek z dop. 'aż 
do”, dokładne odpowiedniki: łot. dial. da 


115 


dobytek 


*aż do”, stłac. en-do, nowsze in-du *w, we- 
wnątrz, w obrębie czegoś”, stwniem. za 'do'. 
Kontynuuje pie. *do, od pierwiastka zaim- 
kowego *de- / *do-. Wtórnie przedr. do-, 
ogsł., psł. *do-. 

doba od XVIII w. 'okres 24 godzin, 'okres 
wyróżniający się czymś znamiennym, waż- 
nym, epoka”, dawniej od XV w. (dziś przest., 
rzadkie w gwarach) 'czas, chwila; pora 
(dnia, roku)”; por. stp. XV-XVII w. dob 
w wyrażeniach przyimkowych tą dobią 
*wtedy, wtenczas, o tę dob 'o tej porze”, 
w jedną dob 'jednocześnie'. Ogsł.: cz. doba 
*określony czas, pora, 'okres, epoka, era, 
daw. 'pogoda, stcz. też *wiek ludzki, lata”, 
*forma, kształt, postać”, 'to, co komuś odpo- 
wiada, służy, na czym komuś zależy”, ukr. 
dobd 'okres 24 godzin”, 'pora, czas; epoka, 
era”, dial. 'lata, wiek człowieka”, ch./s. dóba 
I dóba 'wiek, starość; pora, czas; czasy”. Psł. 
*doba (/ *dobo / "dobe ż) 'to, co jest od- 
powiednie, stosowne, właściwe”, zwłaszcza 
*odpowiednia, właściwa, stosowna pora, od- 
powiedni, pomyślny, sprzyjający czas, od 
pie. *d'ab"- 'dopasowywać; dobrany, odpo- 
wiedni, stosowny”. 

dobry od XIV w.; st. wyższy lepszy (zob.). 
Ogsł.: cz. dobry, r. dóbryj, scs. dobre 'dobry”. 
Psł. *dobre 'odpowiedni, stosowny, właś- 
ciwy, odpowiedniki: łac. faber 'rzemieśl- 
nik; cieśla, kowal; twórca”, orm. 'darbin 'ko- 
wal”, może z pie. *d'ab*-ro-s od pierwiastka 
*d'ab'- dopasowywać; dobrany, odpowied- 
ni, stosowny” (zob. doba), z przyr. *-ro- (co 
do budowy por. np. mądry, modry, mokry). 
— Od tego dobroć ż 'skłonność do czynie- 
nia dobrze, życzliwość, łagodność; dobra 
jakość, doskonałość, po dobroci 'bez przy- 
musu, dobrowolnie” (+ dobrotliwy — do- 
brotliwość); udobruchać 'ułagodzić, uspo- 
koić, przebłagać” (z przyr. -uch-, jak np. 
dmuchać); też pierwszy człon złożonych 
wyrazów, np. dobrobyt, dobrodziej, dobro- 
czynny, dobroduszny, dobrowolny. 

dobytek dobytku od XV w. "majątek, mienie”, 
od XIV w. 'zwierzęta domowe, domowy in- 
wentarz żywy, zwłaszcza bydło” (w gwarach 
zwykle 'wszystkie zwierzęta domowe, szcze- 
gólnie bydło”, też 'drób, ptactwo domowe”), 
stp. KV w. także 'zwierzęta”, "bogactwo, pie- 


dochód 


niądze”, kasz. doblótk "inwentarz domowy, 
szczególnie bydło”, dobićą | dobećą, -ćca 
"zwierzę domowe, często tylko bydlę, szcze- 
gólnie młode”. Ogsł.: cz. dobytek, -tka 'zwie- 
rzęta domowe”, stcz. 'dochód, zysk; zdo- 
bycz; majątek, bogactwo, pieniądze”, 'zwie- 
rzę; bydlę”, r. dobytok, -tka "zarobek, dochód, 
zysk, przest. "majątek, mienie; dorobek”, 
cs. dobytek 'majątek, bogactwo; dochód, 
zysk, pieniądze, lichwa; bydło”. Psł. *do- 
bytoke 'to, co zostało zdobyte, uzyskane, 
osiągnięte, od psł. imiesłowu biernego 
*dobyt» 'otrzymany, pozyskany, zdobyty”, 
należącego do psł. przedrostkowego czas. 
*dobyti, *dobodg 'otrzymać coś, pozyskać, 
uzyskać; zdobyć, osiągnąć coś, uzyskać pra- 
cą, wysiłkiem, siłą” (por. p. dobyć przest. 
i książk. 'wziąć siłą; zwyciężyć, stp. od 
XV w. dobyć 'nabyć, zyskać, posiąść; uzy- 
skać, nabyć mocą wyroku sądowego; opa- 
nować, zdobyć siłą, dial. 'dostać; zwycię- 
żyć, zdobyć; o pochodzeniu zob. być), 
z przyr. *-ske (co do budowy por. po- 
krewne nabytek, przybytek, zabytek, a tak- 
że np. dodatek, podatek, wydatek, dostatek). 
Pierwotne znaczenie 'to, co zostało zdoby- 
te, uzyskane, osiągnięte" > 'łup, zdobycz, 
zysk” > "mienie, majątek, bogactwo” > 'byd- 
ło, inwentarz żywy (stanowiący mienie, 
majątek)”. 

dochód dochodu od XV w. 'suma przycho- 
dów, przychód, zysk”, kasz. doyód, -odu 
*dopływ (wody), 'dochód, przychód pie- 
niężny, zysk” (w tym znaczeniu też kasz.- 
-słowiń. doylódk). Ogsł.: cz. dichod 'przy- 
chód, wpływ”, arch. 'urząd poborczy”, stcz. 
dóchod "wynik, rezultat, osiągnięcie” r. do- 
chód "przychód, zysk”, dial. 'kończenie się, 
zbliżanie się do końca”, ch./s. przest. dóhod 
"przyjście, przybycie; przychód”, dial. 'dro- 
ga, którą się dochodzi, dojście, sąsiedztwo 
miejsca, do którego się idzie; umówione 
miejsce”. Psł. *dochode 'docieranie do ce- 
lu, przybywanie; dojście, przybycie; wpływ, 
zysk, przychód”, rzecz. odczas. (nazwa czyn- 
ności, wtórnie nazwa rezultatu czynności) 
od psł. przedrostkowego *dochoditi 'idąc, 
docierać do celu, osiągać cel” (p. dochodzić 
*docierać do celu, do kresu; osiągać to, do 
czego się dążyło”, zob. chodzić). 


116 


doić 


dodatek dodatku od XVIII w. 'rzecz dodana, 
to, co się dodaje, kasz. dodatk 'ts.. Por. 
cz. dodatek 'dodatek', r. doddtok 'dodanie, 
dołożenie, dopłata”, ch./s. doddtak 'dodatek, 
dopłata. Od psł. imiesłowu biernego *do- 
date 'dodany, dołożony”, należącego do psł. 
przedrostkowego czas. *dodati 'dać coś do- 
datkowo, dołożyć, dopełnić” (por. p. dodać 
"dołożyć, dorzucić, dać brakującą część”, 
zob. dać), z przyr. *-»ke (co do budowy 
por. np. datek, dobytek). Od tego samego 
imiesłowu też dodatni 'mający wartość, 
nadający wartość, świadczący o wartości, 
korzystny, pozytywny”, z przymiotnikowym 
przyr. -ni (< *-vne). 

doglądać od XVI w. (stp. XV-XVI w. do- 
ględać) 'mieć staranie, czuwać nad kimś 
lub czymś, opiekować się, pielęgnować; pil- 
nować, dozorować, stp. XV w. doględać 
"pilnować, przestrzegać, w XVI w. też 'pa- 
trzeć, zwracać uwagę, obserwować, przyglą- 
dać się; wglądać, wnikać”; jednokr. dogląd- 
nąć. Por. cz. dohlćdat / dohlidat 'dosięgać 
wzrokiem, przenikać; dozorować, pilno- 
wać, ukr. dohljaddty "pilnować, strzec”, 
ch./s. dogledati "móc widzieć”. Z przedr. do- 
od psł. *ględati (zob. oglądać, por. też przy- 
glądać się, spoglądać, wyglądać, zaglądać). 

dogodny 'odpowiedni, stosowny, wygodny; 
korzystny” od XVI w. (ale w XV w. przysł. 
dogodnie *w sposób odpowiadający wyma- 
ganiom, wygodnie, pomyślnie), kasz. do- 
godni | dogódni 'dogodny, poręczny, wygod- 
ny. Por. dł. dial. dogodny 'odpowiedni, 
stosowny, pełnowartościowy; godny, dostoj- 
ny, ukr. dohódnyj 'zadowolony”, dial. do- 
hidnyj "przydatny, odpowiedni, stosowny, 
wygodny”, ch./s. daw. dogodan 'ten, który 
się zdarzy (przypadkiem), który się może 
łatwo zdarzyć”. Przym. odczas. od dogodzić 
"spełnić wymagania, życzenia, zadowolić, 
zaspokoić” (zob. godzić), z przyr. -ny. — Od 
tego dogodność —> niedogodność; udogodnić. 

doić doję od XV w. 'wyciskać mleko z wy- 
mienia, daw. od XV w. i dziś dial. 'ssać 
mleko z piersi matki”, kasz. dojic, doji 'wy- 
ciskać mleko z wymion', 'dawać mleko”, 
"oddawać mocz; z przedr. udoić, wydoić. 
Ogsł.: cz. dojit 'doić', stcz. 'dawać ssać pierś, 
karmić piersią, r. doit, doju 'doić, pot. 


dojrzeć 


i dial. dawać mleko (np. o krowie), dial. 
też 'ssać (o cielęciu)”, scs. doiti, dojo 'karmić 
piersią”. Psł. *dojiti 'dawać ssać, karmić mle- 
kiem z piersi, z wymienia, 'ssać mleko 
z piersi, z wymienia”, wyciskać rękami mle- 
ko z wymienia zwierzęcia dojnego', czas. 
kauzat. od pie. *d*e(i)- 'ssać; dawać ssać, 
karmić. — Od czas. przedrostkowego udój. 

dojrzeć I dojrzćję, stp. od XV w. doźreć, od 
XVI w. też doźrzeć / doźdrzeć | dojźrzeć 
*dostrzec, patrząc, zobaczyć, ujrzeć, dial. 
doźrzeć I doźreć | dojzdrzeć I dor-zieć, 
także dojrzyć / dojźryć I doźryć I dor-zić 
*dostrzec, zobaczyć, ujrzeć”, 'doglądnąć, do- 
pilnować, zaopiekować się, daw. XVI w. 
*poznać, zrozumieć, uświadomić sobie”, 
*zatroszczyć się, zadbać o coś, dopatrzyć 
czegoś, kasz. dozdfec 'dostrzec, zobaczyć; 
pielęgnować, opiekować się; wielokr. do- 
zierać przest., w XVI w. dozirać. Ogsł.: cz. 
dozrit 'dosięgnąć wzrokiem; dopilnować, 
doglądnąć, ukr. dial. dozrity, -zrji *zo- 
baczyć, ujrzeć; doglądnąć, dać baczenie”, 
scs. dozwreti, -zrjo 'spostrzegać; pozna- 
wać. Psł. *dozvreti, *dozvfg dostrzec, zoba- 
czyć, spostrzec, z przedr. *do- od psł. 
*zvreti, *zbńg 'patrzeć, spoglądać, widzieć” 
(zob. spojrzeć). Pierwotna polska postać do- 
źrzeć, dalsze w rezultacie rozwoju grupy 
spółgłoskowej źrz > jźrz > jrz (obocznie też 
źrz > źdrz z wstawnym -d- z dalszym roz- 
wojem w jzdrz). Por. dozór. 

dojrzeć II dojrzeję od XVI w. 'osiągnąć peł- 
nię rozwoju, daw. też doźrzeć / doźreć / 
dozdrzeć | dojźrzeć | dordzeć, dial. także 
dojzdrzeć ! dor-zieć / doźdrzeć; wielokr. doj- 
rzewać. Ogsł.: słc. dozriet, -zreje, r. dozret, 
-zreju, ch./s. dózreti, -zrim I -zrem | -zrijem 
*dojrzeć”. Psł. *dozvreti, "dozvrćjo 'osiągnąć 
końcowy stan rozwoju, stać się dojrzałym, 
z przedr. *do- od psł. *zvreti, *zbrejg 'osią- 
gać końcowy stan rozwoju, dojrzałość, doj- 
rzewać” (por. stp. źrzeć 'dojrzewać, r. zret, 
zreju 'ts., ch./s. zreti, zrćm I zrim 'ts., scs. 
z przedr. szzreti, -zbrejy dojrzeć ). Podstawo- 
wy czas. *zwreti pokrewny ze stind. jfryati 
*starzeje się, mięknie, kruszeje', od pie. tger- 
'gnić, kruszeć, mięknąć, pierwotne więc 
znaczenie 'stawać się kruchym, miękkim”. 
Najstarsza polska postać doźrzeć, co do roz- 


117 


dokuczyć 


woju fonetycznego zob. dojrzeć I. — Od te- 
go dojrzały od XVI w. (daw. i dial. dojrzały 
I doźrzały I doźdrzały | dozdrzały | dojdrza- 
ły I dordzały | dor-zały | dor-ziały | doźrały) 
*będący w pełni rozwoju; gotowy do zbio- 
ru, pierwotny imiesłów czasu przeszłego. 

dokonać od XIV w. 'zrobić coś, doprowa- 
dzić do skutku; urzeczywistnić, spełnić, 
przest. 'doprowadzić do końca, dokończyć, 
skończyć, daw. 'umrzeć” (dokonać życia, 
od XVI w. dokonać żywota), dokonać kogoś 
*dobić, uśmiercić, stp. XV-XVI w. 'położyć 
czemuś kres”, 'ograniczyć, określić”, 'umoc- 
nić, udoskonalić, *wyjaśnić, wyłożyć; do- 
wieść czegoś; przedstawić dowody przeciw 
komuś; osądzić, 'podbić, pokonać; wielokr. 
dokonywać. Ogsł.: cz. dokonat 'dokończyć, 
zakończyć; wyzionąć ducha, r. dokondt 
*dobić, zniszczyć, 'dokuczyć”, arch. 'dokoń- 
czyć, ch./s. dokónati 'skończyć, zakończyć, 
*umrzeć', 'zniszczyć, 'porozumieć się; zro- 
zumieć, dojść do wniosku; zadecydować”. 
Psł. *dokonati 'doprowadzić coś do końca, 
skończyć, wykonać; doprowadzić do skut- 
ku, spełnić, zrealizować”, z przedr. *do- od 
psł. *konati 'kończyć, doprowadzać do koń- 
ca, wykonywać (zob. konać). 

dokuczyć od XVI w. 'wyrządzić przykrość, 
dać się we znaki”, kasz. dokuććc 'dokuczać, 
drażnić, dawać się we znaki”; wielokr. do- 
kuczać. Płnsł.: słc. dokńćat 'drażnić, nie- 
pokoić, dawać się we znaki; naprzykrzać 
się”, r. daw. dokućit 'uprzykrzyć się, obrzyd- 
nąć', dial. dokńcitsja "wyprosić, proszeniem 
coś osiągnąć. Psł. dial. *dokuciti 'naprzy- 
krzyć się natrętnym gadaniem, dopytywa- 
niem, dopraszaniem się; dać się we zna- 
ki, podrażnić kogoś, wyrządzić przykrość”, 
z przedr. *do- od psł. *kuciti 'naprzykrzać 
się komuś (gadaniem, prośbami); dawać się 
komuś we znaki, drażnić, wyrządzać przy- 
krość (p. daw. XVIII w. u Lindego kuczy 
mu się 'przykrzy mu się, diabli mu biedę 
kuczyli, dial. kuczyć 'przykrzyć sobie”, ku- 
czyć się 'przykrzyć się, nudzić się; tęsknić; 
uprzykrzać się, stawać się nieprzyjemnym”, 
kasz.-słowiń. kuććc 'naprzykrzać się”, r. dial. 
kućifsja 'naprzykrzać się prośbami; starać 
się przypodobać pochlebstwem”, ukr. kućyty 
*naprzykrzać się, dokuczać, br. dial. kiśżyc” 


dola 


*prosić, naprzykrzać się”), prawdopodobnie 
czas. pochodzenia dźwkn. — Od tego do- 
kuczliwy. 

dola od XVII w. 'los, położenie, stan”, daw. 
i dial. pomyślność, szczęście, fortuna”, pot. 
*'udział w czymś, należna część czegoś. 
Płnsł.: stcz. dole ż "pomyślność, powodze- 
nie”, r. dólja 'część; należna komuś część, 
prawo do udziału w czymś, 'los, przezna- 
czenie, pot. 'szczęście, powodzenie”, dial. 
także dol ż w wyrażeniu popast v-dol' 
"przypaść w udziale”, por. śrbg. dola (3): tri 
doly zlata 'trzy jednostki wagi złota”. Psł. 
*dola (dial. też *dolb i *dola) 'oddzielony ka- 
wałek, wydzielona część czegoś; wydzielo- 
na, należna komuś, przeznaczona dla ko- 
goś część, dział, udział” > "powodzenie lub 
niepowodzenie, dobry lub zły los, prze- 
znaczenie”, dokładny odpowiednik: lit. da- 
lid 'część; część składowa czegoś, składnik; 
spadek; okres, pora” (odpowiedniki ie. mają 
też psł. oboczne postaci *dols i *dola: lit. 
dalis 'część, porcja; oddział; spadek; posag; 
los, przeznaczenie”, łot. dial. dalis 'część, 
udział, stind. dalih 'skiba” oraz lit. dala 
*część, porcja”), od pie. *del(2)- / *dol- 'roz- 
dzielać, rozłupywać, rozszczepiać; rzeźbić, 
wyrzynać, ociosywać. Pierwotne znaczenie 
*odcięta, odłupana część, kawałek czegoś”, 
z czego wtórnie 'przeznaczona dla kogoś, 
należna komuś część czegoś, dział, prawo 
do udziału w czymś” > 'powodzenie lub 
niepowodzenie (przy otrzymywaniu prze- 
znaczonej, należnej części np. majątku, 
spadku), dobry lub zły los, przeznaczenie”. 
— Od tego niedola. 

dom od XIV w. 'budynek mieszkalny”, 'po- 
mieszczenie mieszkalne, mieszkanie”, 'ro- 
dzina, domownicy”, 'ogół spraw domowych, 
rodzinnych, gospodarstwo domowe, posiad- 
łość, dial. 'budynek mieszkalny wraz z go- 
spodarstwem i podwórzem”, 'izba, kasz. 
dóm, domu 'dom, budynek”, zwykle 'sień'; 
zdr. domek. Ogsł.: cz. diim, r. dom, scs. 
dome 'dom'. Psł. *'dom», dop. *domu 'po- 
mieszczenie, gdzie człowiek żyje ze swoją 
rodziną; wszystko, co jest w domu, rodzina, 
mienie, majątek” (temat na -u-), dokładny 
pod względem budowy odpowiednik: łac. 
domus, domiis ż 'dom', por. stind. dimu-nah 


118 


donica 


*należący do domu, orm. tanu-tór 'pan 
domu” oraz wyrazy należące do tematów 
na -o-: łac. domus, domi 'dom', gr. dómos 
*dom, budowla, stind. ddma-h 'budynek, 
dom”, zapewne także lit. namas, zwykle 
namai mn 'dom' (z wtórnym n-). Z pie. 
*domu-s (/ *domo-s), derywowanego od 
pierwotnego pie. pierwiastkowego, atema- 
tycznego wyrazu, rekonstruowanego m.in. 
w postaci *dóm-, por. np. stind. dim- 'dom', 
gr. (wczesne, u Homera) dó [< *dóm], orm. 
tun [< *dóm] 'dom', należącego do pie. pier- 
wiastka *dem- 'dom; rodzina. — Od tego 
domowy, domownik, domostwo; udomowić, 
zadomowić się; bezdomny; przydomowy. 

domagać: dziś tylko niedomagać (od XVI w.) 
*chorować, cherlać, czuć się osłabionym”, 
w gwarach bez przeczenia domagać 'być 
zdrowym, krzepkim; od XV w. też doma- 
gać się żądać, usilnie się dopominać, wy- 
magać, kasz. domagac są 'złościć się, gnie- 
wać się”. Psł. *domagati 'być w stanie, móc 
coś zrobić, *domagati sę 'usilnie do cze- 
goś dążyć, starać się”, czas. wielokr. od psł. 
przedrostkowego *domogti, *domogp 'siłą 
czegoś dokonać, pokonać coś, *domogti sę 
*osiągnąć coś siłą, wysiłkiem, staraniem” 
(por. p. daw. od XVI w. domóc się 'stara- 
niem uzyskać coś, wymusić, niezwrotne 
kasz. domoc, -móże 'pokonać, zwyciężyć”, 
cz. przest. domoci 'dopomóc, domoci se 
*'osiągnąć coś dużym wysiłkiem”, r. dial. 
domóć 'przezwyciężyć, pokonać, domóćsja 
*'osiągnąć coś; dopomnieć się, postarać się 
o coś usilnie”, ch./s. domóći / dómoći 'star- 
czyć, wystarczyć; dopomóc, dial. 'doku- 
czyć; przechytrzyć kogoś”, domóći se 'osiąg- 
nąć coś; dojść, przybyć; znaleźć się w jakimś 
położeniu”), z przedr. *do- od psł. *mogti 
(zob. móc). 

donica od XV w. (daw. od XVI w. i dial. też 
dunica, dial. dónica) 'głęboka gliniana mi- 
sa, dzieża, makutra, 'naczynie do hodowa- 
nia roślin ozdobnych”, daw. i dial. "naczynie 
do dojenia, skopek”, dial. też 'naczynie gli- 
niane na mleko, bryndzę”, 'duża gliniana 
misa do ucierania maku, wielka misa”, 'ce- 
brzyk”, kasz. dlońica (> dońic ż) / dlóńica 
*duża miska; gliniana misa do ucierania ta- 
baki”; zdr. doniczka 'naczynie do hodowa- 


dopiero 


nia roślin ozdobnych” (w gwarach też 'gli- 
niany garnek bez ucha na mleko”). Także 
dojnica od XVIII w. 'naczynie, do którego 
doi się mleko”, postać częsta w gwarach. 
Ogsł.: dł. dojnica (dial. dojńca / donica) 'na- 
czynie do udoju mleka, cz. dial. donice ż 
*makutra; naczynie do hodowli kwiatów, 
doniczka”, r. dial. dojnica 'naczynie do udo- 
ju mleka, słwń. dial. dojnśca 'ts.. Psł. 
*dojbnica 'naczynie (drewniane), do które- 
go się doi mleko, skopek”, od przym. *dojbne 
*odnoszący się do dojenia, związany z do- 
jeniem (por. np. p. dial. dojny grotek 'na- 
czynie do udoju mleka, skopek', gł. dejna 
dóńcka 'ts.', cz. dojnd diżka 'ts.; zob. doić), 
z przyr. *-ica tworzącym m.in. rzeczowniki 
odprzymiotnikowe. 

dopiero przysł. od XV w. 'ledwo co; aż wte- 
dy”, stp. XV w. dopiro / dopioro I dopirzo 
*wtedy (właśnie); teraz (właśnie); właśnie”, 
w XVI w. dopiero, rzadziej dopiro, wyjątko- 
wo dopirzo i dopioro przysł. 'przed chwilą, 
niedawno, od niedawna, ostatnio; teraz, 
obecnie, w tej chwili, właśnie, zaraz, na- 
tychmiast”, part. "nie wcześniej niż; tylko, 
wyłącznie, jedynie; zaledwie, na razie, zra- 
zu, jeszcze”, dial. dopiero / dopiro, też dopie- 
roj (dopierój) ! dopierok | dopieroż, także 
dopieru I dopier 'ts., kasz. dogćro | dogćre 
'dopiero, zaledwie, tylko; przed chwilą, led- 
wie co; nie wcześniej”. Por. cz. tepry(e), stcz. 
teprvo I teprvu I tepróv I tepruv 'dopiero; 
najpierw, wpierw; tym bardziej, zwłaszcza”, 
strus. toperb / topbrvo I tepbrvo 'teraz', r. te- 
per (dial. tepćre / tepćrja I tepćrvo i topćr / 
topćre I topćrja I topćrvo) 'teraz', scs. toprbvo 
"po raz pierwszy, dopiero co”, ch./s. tópry 
*dopiero, ledwie”. Psł. *topfvo 'oto (tu, teraz, 
w tej chwili, właśnie), po raz pierwszy, naj- 
pierw”, złożenie z pierwszym członem *to- 
od psł. zaimka wskazującego *te 'ten" (zob. 
ten), człon drugi od psł. *pfve 'pierwszy” 
(zob. pierwszy). W polskim pierwszy człon 
wyrazu *to- przekształcony pod wpływem 
przyimka do. 

dorodny od XVIII w. 'wyróżniający się zdro- 
wym, ładnym wyglądem; urodziwy, przy- 
stojny, postawny”, *zdrowy, dojrzały”, daw. 
i dial. 'obficie rodzący, żyzny” (dial. dorod- 
ny rok 'obfitujący w zboże”). Por. r. doródnyj 


119 


doskwierać 


*dobrze wyglądający, okazały”, dial. 'dobrej 
jakości; wielki, liczny; urodzajny”, ukr. do- 
ridnyj 'dobrze wyglądający, postawny, oka- 
zały, bujny; dający obfity plon, urodzajny”. 
Przym. odczas. od przedrostkowego *doro- 
diti 'obrodzić” (por. słc. dial. dorodit sa 'ob- 
ficie obrodzić, o plonach', strus. doroditisja 
*być obficie wyposażonym przez naturę, 
o cechach człowieka; o pochodzeniu zob. 
rodzić), z przyr. -ny. Późne poświadczenie 
p. dorodny i brak w polskim odpowiednie- 
go czasownika przemawia za zapożycze- 
niem ze wschsł. (zapewne z ukr.). 

dorożka od XVIII w. 'lekki pojazd konny 
wynajmowany za opłatą, reg. też derożka 
i drążki. Zapożyczenie z r. dróżki mn 'lekki 
powóz, z wtórnym -oro- na wzór innych 
wyrazów rosyjskich charakteryzujących się 
tzw. pełnogłosem (np. r. doróga = p. droga). 
W procesie przyswajania wyraz uległ więc 
błędnej rusyfikacji, etymologia ludowa sko- 
jarzyła go z rosyjską nazwą drogi doróga 
(jakoby 'pojazd drogowy”), podczas gdy 
r. dróżki to pierwotne zdr. od r. drógi mn 
*długi wóz bez nadwozia, którego przednia 
część połączona jest z tylną belkami, drąga- 
mi”, dial. 'prosty, lekki wóz do wyjazdów 
w pole, na polowanie, od r. droga (daw. 
i dial. dróga) 'drąg łączący przednią część 
wozu z tylną, rozwora” (< psł. dial. "droga 
*żerdź, drąg”); polska gwarowa postać drąż- 
ki jest zatem kalką nazwy rosyjskiej. 

doskwierać od XVI w. 'dawać się we znaki, 
dokuczać (znane też gwarom), kasz. do- 
skverac / doskvirac 'dokuczać; dopraszać się 
usilnie, Czas. wielokr. od p. daw. XVII w. 
doskrzeć | doskwrzeć 'dogrzać, dopiec, do- 
kuczyć, kasz. doskrzec 'dokuczyć”. Por. z in- 
nymi przedrostkami stp. XV w. rozskwirać 
się 'roztapiać się, topniejąc, rozpływać się”, 
daw. od XVI w. naskwierać 'naciskać, przy- 
muszać; nalegać, nacierać, dokuczać”, kasz. 
uskyerac 'grymasić, kaprysić obok stp. 
XV w. rozskwrzeć się 'roztopić się, rozpły- 
nąć, stopiwszy się” (rozskwarła się ziemia 
= liquefacta est), p. daw. naskrzeć (naskrzyć) 
I nawskrzeć, naskrę, naskwarł "natrzeć (na 
kogoś), dokuczyć, dopiec”, kasz. naskfćc 'na- 
zrzędzić, uskfćc (uskrzćc) "postawić na swo- 
im, uprzeć się, z oboczną formą uskvićc 


dostarczyć 


(uskwrzćc) 'ts. (poświadczającą starszą gru- 
pę spółgłoskową -skwrz-). Podstawowy czas. 
bez przedr. poświadczony w kasz. skńćc / 
skrec, skri 'dokuczać, zrzędzić, gderać, su- 
szyć komuś głowę”, por. dł. $kreś smażyć 
w tłuszczu, topić, roztapiać, przen. 'drażnić, 
dokuczać, gł. śkreć 'topić, przetapiać; roz- 
puszczać, przen. 'drwić, kpić, dokuczać, 
przekomarzać się”, stcz. skvfieti (se) / Skvrieti 
(se) 'roztapiać się, rozpuszczać się; smażyć 
się, słc. śkriet, Skrie "złościć; dręczyć”, scs. 
raskvreti, -kvbro 'roztopić”, też (z rozwojem 
skvr- > cvr-) słwń. cvreti, cyrem 'smażyć, 
topić”, ch. cvrijeti, cyróm 'topić (np. słoninę, 
wosk)”. Kontynuuje psł. *skverti, *skvvrg 'to- 
pić, roztapiać, rozpuszczać przez podgrze- 
wanie, smażenie”, wielokr. *skvirati, skvirajo 
(oparte na temacie czasu teraźn., z regu- 
larnym wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej *% — *i), bez pewnej dalszej etymologii. 
Znaczenie 'dawać się we znaki, dokuczać” 
(i dalsze, np. *'przymuszać, nalegać”) prze- 
nośne, z pierwotnego 'roztapiać, podgrze- 
wać, dogrzewać” (szczątkowo poświadczo- 
nego w stp.), co do rozwoju semantycznego 
por. np. dopiekać 'dokuczać” zob. piec II. 
Por. skwarzyć. 

dostarczyć od XVI w. 'sprowadzić, dostawić, 
doręczyć, 'dać, udzielić, przest. "wystar- 
czyć”, 'dorównać', stp. XIV-XVI w. dostat- 
czyć I dostaczczyć / dostaczyć 'dostąpić cze- 
goś, uzyskać, osiągnąć, "móc, mieć siły, 
zdołać, podołać, potrafić, 'nadążyć, 'być 
w dostatecznej ilości, wystarczyć ; wielokr. 
dostarczać. Płnsł.: cz. dostacit "wystarczyć, 
ukr. dostdćyty 'dostawić, doręczyć; dać, 
udzielić”. Psł. dial. *dostateciti 'dostawić coś 
gdzieś, doręczyć”, czas. z przedr. *do- od psł. 
*stateciti "wystąpić w dostatecznej ilości, 
liczbie, wystarczyć” (o pochodzeniu zob. 
starczyć), z którym spłynęło się słow. *do- 
statećiti "być w dostatecznej ilości, wystar- 
czyć, będące czas. odrzecz. od *dostatek» 
*obfitość czegoś, wystarczająca ilość; za- 
możność, dobrobyt” (zob. dostatek). Forma 
dostarczyć wtórna, powstała w rezultacie 
dysymilacji -tcz-, -czcz- > -rcz-, właściwej 
też bezprzedrostkowemu starczyć. 

dostatek dostatku od XIV w. 'dobrobyt, za- 
możność, bogactwo”, 'wystarczająca, zado- 


120 


dostojny 


walająca ilość czegoś, obfitość”, przest. (zwy- 
kle dostatki mn) 'to, co się posiada; mienie, 
dobytek”, stp. XV w. też 'siła, moc, uzdol- 
nienie do wykonania czegoś” (dostatki mn 
*zalety”), XIV-XV w. 'twardy grunt, dno”, 
w XVI w. 'zespół rzeczy do czegoś potrzeb- 
nych, kasz. dostlatk 'dostatek”. Por. cz. do- 
statek (przest. distatek), -tku 'wystarczają- 
ca ilość; dobrobyt, zamożność”, r. dostdtok, 
-tka 'dobrobyt, bogactwo, majątek; obfitość, 
dostatki mn 'dochody, środki materialne”. 
Słow. *dostatvke 'obfitość czegoś, wystar- 
czająca ilość; zamożność, dobrobyt”, od psł. 
przedrostkowego *dostati, *dostang 'dosięg- 
nąć czegoś; osiągnąć, zdobyć, objąć w po- 
siadanie”, p. dostać 'otrzymać” (zob. stać I), 
podstawę derywacyjną stanowił imiesłów 
bierny czasu przeszłego *do-state (co do bu- 
dowy por. np. dobytek, ostatek, statek). — 
Od tego dostateczny, dostatecznie. 

dostatni od XVI w. 'zamożny, zasobny, bo- 
gaty”, przest. 'okazały, obszerny, suty, obfi- 
ty, 'wystarczający, zadowalający, należyty”, 
w XVI w. też rzadsza postać dostatny, po- 
świadczona również w słowiń. dostatni 'za- 
możny; obfity”; przysł. dostatnio. Por. strus. 
dostatnyj "bogaty, mający wszystkiego pod 
dostatkiem”, r. daw. dostótno przysł. 'dość, 
dostatecznie, ukr. dostdtnij 'dostateczny, 
wystarczający”, dial. "zamożny, zasobny; ob- 
fity, ch./s. przest. dóstatan *zadowalający, 
wystarczający. Słow. *dostatenv (wtórnie 
*dostatońv) 'zasobny, obfity; wystarczający, 
zadowalający, od tej samej podstawy co 
dostatek (zob.), z przyr. -ny < *-vne. Por. po- 
krewne ostatni. 

dostojny od XIV w. 'zasługujący na poważa- 
nie, 'pełen godności, powagi, szanowny”, 
stp. od XIV w. 'sprawiedliwy, prawy, cnotli- 
wy; odpowiedni, stosowny, należyty, właś- 
ciwy, wystarczający, w XV-XVI w. 'go- 
dzien czegoś, zasługujący na coś, 'pełen 
chwały, w XVI w. 'majestatyczny; uro- 
czysty”, dial. też "godny, odpowiedni”, 'doj- 
rzały, kasz. dostojni 'godny, czcigodny”. 
Por. cz. diistojny (dostojny) 'szanowny, czci- 
godny, wielebny; godny, odpowiedni) r. do- 
stójnyj 'godny, godzien; zasłużony; słusz- 
ny”, przest. 'czcigodny, zacny”, scs. dostoine 
*'godny, godzien”. Psł. *dostojone 'odpowied- 


dosyć 


ni, należyty, zdatny, zdolny do czegoś; god- 
ny, godzien; zasługujący na poważanie, sza- 
cunek, czcigodny”, przym. odczas. od psł. 
*dostojati 'pozostać gdzieś, stojąc do końca, 
wytrwać gdzieś; dojrzeć”, p. dostać, dostoję 
"wystać do końca, wytrwać” (o pochodze- 
niu zob. stać II). — Od tego dostojeństwo; 
dostojnik. 

dosyć przysł. od XV w. 'tyle, ile trzeba, dosta- 
tecznie; w pewnym stopniu, stosunkowo”, 
też dość przysł. 'dosyć', kasz. dosc. Psł. *do 
syti 'tyle, ile trzeba, dostatecznie”, pierwot- 
nie 'do sytości, do nasycenia, wyrażenie 
przyimkowe: przyimek *do z dop. psł. rze- 
czownika *sytb 'sytość” (zob. syty). Forma 
dość ze skrócenia wcześniejszego dosyć. 

doszczętny od XIX w. 'doprowadzony do 
końca, całkowity”, przysł. doszczętnie. Od 
wyrażenia przyimkowego do szczętu 'całko- 
wicie, zupełnie” (zob. szczątek). 

doświadczyć od XV w. (w stp. też doświacz- 
czyć I doświaczyć I doświatszyć I doświed- 
czyć, w gwarach również doświarczyć, co 
do zmiany -dcz- > -rcz- zob. dostarczyć) 
'doznać czegoś, zaznać, odczuć, 'poddać 
próbie, wypróbować, narazić na ciężkie 
przejścia, przeżycia”, 'stwierdzić za pomo- 
cą doświadczenia, udowodnić, stp. XV w. 
też 'udowodnić, dowieść czegoś przeciw 
komuś, 'uznać, zaaprobować, w XVI w. 
'oświadczyć, dać świadectwo”, dial. 'do- 
wieść, 'zeznać w sądzie, kasz. dosyadććc 
'doznać, zaznać; poddać próbie; wielokr. 
doświadczać. Por. cz. dosvedćit 'poświad- 
czyć, zaświadczyć; potwierdzić”, przest. 'udo- 
wodnić', strus. dosvedćiti "potwierdzić do- 
wodami”. Z przedr. do- od świadczyć (zob. 
świadek). — Od tego doświadczony, do- 
świadczenie, doświadczalny. 

dowcip 'żart, kawał, anegdota, 'zdolność 
spostrzegania śmiesznych cech, stron zja- 
wisk, zdarzeń, ludzi i przedstawiania ich 
w zabawny sposób”, daw. od XVI w. 'bys- 
trość, inteligencja, polot, talent, zdolność, 
umiejętność, dowcipny "mający poczucie 
humoru, opowiadający żarty, dowcipy; na- 
cechowany dowcipem, humorem”, daw. 'by- 
stry, inteligentny, przemyślny, utalentowa- 
ny, zmyślny”, dial. dowcipny I dościpny I 
dościupny 'dowcipny'. Odpowiedniki tylko 


121 


dozór 


w czeskim i słowackim: cz. dńvtip 'spryt, 
bystrość umysłu”, duvtipny 'sprytny, bystry, 
pomysłowy”, dovtipit se 'domyślić się”, słc. 
dóvtip 'bystrość umysłu, inteligencja”, dóv- 
tipny "błyskotliwy, bystry, inteligentny; po- 
mysłowy, zmyślny” dovtipit sa 'domyślić 
się. Nie można wykluczyć zapożyczenia 
z czeskiego, za czym przemawia także wy- 
stępowanie w czeskim i słowackim form 
bez przedr. do- (nie znanych polskiemu): 
cz. vtip 'zmyślność, spryt, pomysłowość, 
bystrość; dowcip, żart”, vtipny "pomysłowy, 
bystry, sprytny; umiejący dowcipkować; pe- 
łen dowcipu”, vtipkovati 'dowcipkować, żar- 
tować, słc. vtip 'bystrość, inteligencja; dow- 
cip, kawał, vtipny 'bystry, inteligentny; 
dowcipny, vtipkovat 'dowcipkować, żar- 
tować'. Dalsza etymologia niepewna. Pod- 
stawę rodziny wyrazowej stanowił może 
czas. wielokr. *tipati "wciskać, wpychać” 
(por. stp. cipać 'rzucać”, dial. cipać się 'rzu- 
cać się; poważyć się, rzucić się”, cz. dial. za- 
tipat *zapchać, wepchać, wcisnąć, r. dial. 
tipat "lekko uderzać, chwytać”, o pochodze- 
niu zob. ćpać), co jednak nie tłumaczy do- 
brze semantyki rodziny wyrazowej. — Od 
tego dowcipas, dowcipniś, dowcipkować. 

dowolny od XVII w. 'zależny tylko od włas- 
nej woli; swobodny, wolny, jaki bądź; do- 
browolny”, daw. 'dostateczny, dość liczny”. 
Por. cz. dovolny 'dopuszczalny, dozwolony”, 
r. dovólnyj 'zadowolony”, przest. 'spory, po- 
kaźny; dostateczny, wystarczający”, scs. do- 
volone 'wystarczający, dostateczny; niewy- 
magający, umiarkowany, skromny”. Przym. 
od wyrażenia przyimkowego do woli (zob. 
wola). 

dozór dozoru od XVI w. 'opieka wyznaczona 
nad kimś, strzeżenie, pilnowanie, dogląda- 
nie, w XVI w. też 'przezorność, zapobieg- 
liwość, rozwaga, kasz. dozór, -oru 'pil- 
nowanie, doglądanie; pielęgnacja, opieka”. 
Por. cz. dozor 'staranne pilnowanie, strzeże- 
nie, doglądanie, kontrola”, r. dozór 'patror, 
przest. 'kontrola', dial. 'doglądanie, piecza”, 
ch./s. dózor 'spojrzenie, pojmowanie”. Słow. 
*dozore 'dostrzeganie, spostrzeganie, do- 
glądanie', rzecz. odczas. (nazwa czynności) 
od psł. przedr. *dozvreti 'dostrzec, zoba- 
czyć, spostrzec, p. dojrzeć 'dostrzec, zo- 


dozwolić 


baczyć, ujrzeć; doglądnąć, dopilnować, za- 
opiekować się” (zob. dojrzeć I), z właściwą 
starszym tego typu rzeczownikom samo- 
głoską rdzenną -o-. Pierwotne znaczenie 
"dostrzeganie, spostrzeganie, 'doglądanie 
czegoś. — Od tego dozorować, dozorca. 

dozwołić od XV w. 'wyrazić zgodę, przystać 
na coś; umożliwić, zezwolić, pozwolić, do- 
puścić”. Por. dł. dozwoliś 'pozwolić, zezwo- 
lić; potwierdzić, stwierdzić”, ukr. dozvólyty 
"zgodzić się, przystać, zezwolić, pozwolić”, 
ch./s. dozvóliti 'ts.. Z przedr. do- od psł. 
czas. przedrostkowego *s-voliti. Zob. ze- 
zwolić. 

dół dołu od XIV w. 'jama, zagłębienie (zwłasz- 
cza wykopane w ziemi), 'niższa lub najniż- 
sza część czegoś”, dial. też "piwnica, 'kopiec 
na ziemniaki”; zdr. dołek. Ogsł.: cz. dol 'do- 
lina, nizina”, przest. 'wykopana jama”, dal, 
dołu 'otwór, jama”, 'grób', *kopalnia', 'nizi- 
na, 'miejsce położone nisko, na spodzie”, 
r. dol *dolina', dial. też "parów, wądół; błot- 
niste źródło rzeki; spód, dolna część czegoś; 
podłoga”, cs. dole 'dolina, zagłębienie” (w scs. 
tylko przysł. dole 'na dole, w dole”, dolu 'na 
dół, w dół”). Psł. *dole 'otwór, jama, zagłę- 
bienie w ziemi; teren, miejsce położone ni- 
sko, nizina, dolina; dolna część czegoś, 
spód, odpowiada stnord. dalr m 'dolina; 
jaskinia, dół; łuk, łęk”, goc. dals m "parów, 
wądół, jaskinia, dół, stwniem. tal m, n 
*dolina” (dziś niem. Tal 'ts.), z pie. dial. 
*d'olo- 'sklepienie, 'wydrążenie” od pie. 
pierwiastka *d'el- 'wgłębienie, wydrążenie, 
sklepienie” (por. dłoń). — Od tego dolina, 
dolny, dołować. Zob. też'padół. 

drab od XV w. 'hultaj, łotr”, stp. 'pieszy żoł- 
nierz najemny, piechur”, 'uzbrojony pacho- 
łek', dial. 'dryblas, łobuz, opryszek”. Za- 
pożyczenie ze stcz. drób 'pieszy żołnierz 
najemny”, cz. 'pieszy żołnierz w średnio- 
wieczu, 'strażnik, dozorca. Wyraz czeski 
to pożyczka z niem. daw. drabant / trabant 
*pieszy żołnierz, piechur', z niejasnym skró- 
ceniem wyrazu. 

drabina od XV w. 'urządzenie ze szczeblami 
do wchodzenia i schodzenia”, 'jasła, 'bok 
wozu drabiniastego”; zdr. drabinka. Por. cz. 
dial. drabina 'drabina; jasła; drabina wozu”, 
r. dial. drabina / drobina 'drabina; drabi- 


122 


drapać 


na wozu. Z przyr. -ina od psł. *drabb ż / 
*draba m 'urządzenie do wchodzenia i scho- 
dzenia ze szczeblami, prymitywna drabina”, 
por. stp. od XV w., dziś dial. drab, -bi (stp. 
i dial. drób, drabi) ż 'drabina do wchodze- 
nia i schodzenia, 'jasła, dial. drabie mn 
*boki wozu drabiniastego; wóz drabiniasty”, 
pot. i dial. drabka (drabka) 'drabina; dra- 
binka, 'jasła, "bok wozu drabiniastego', 
dial. też drdbca 'jasła”, kasz. drób ż 'drabina', 
dial. także drab m, draby mn 'drabina', daw. 
draby m 'wysokie słupy osadzone w ziemi, 
na których wznosi się rusztowania przy 
budowie”; cz. dial. drabica i drdbec 'dyszel 
pługa”, r. dial. drdby / drjóby mn 'wóz dra- 
biniasty, ukr. dial. drab *bok wozu drabi- 
niastego. Etymologia psł. *drabv i *drabo 
niepewna, może pokrewne ze śrwniem. 
treppe | trappe ż (dziś niem. Treppe) 'scho- 
dy, stang. troppe ż 'pułapka”, lit. drebeti, 
drebu 'drżeć, trząść się”, od pie. *dreb- 'bie- 
gać, stąpać, dreptać. Pierwotnie zatem wy- 
raz oznaczałby przypuszczalnie 'to, po czym 
się chodzi, wchodzi w specjalny sposób (stą- 
pając, drepcząc)”. — Od tego drabiniasty. 

draka od XVII w. 'awantura, kłótnia, bój- 
ka, w XVII w. (u W. Potockiego) też 'bój”. 
Zapożyczenie z ukr. dial. dróka bijatyka, 
r. draka 'bijatyka, bójka” (kontynuujących 
psł. dial. *dvraka 'szarpanie, targanie; bój- 
ka, bitka”, od psł. *dvrati 'rwać na kawałki, 
rozrywać, targać, szarpać, por. drzeć). 

drań od XIX w. 'człowiek podły, nikczemny, 
łobuz, nicpoń”, zapożyczenie z r. drjan! 'li- 
chota, tandeta, rupiecie, śmiecie, przen. 
*łajdak, ladaco” (prawdopodobnie w związ- 
ku etymologicznym z r. dridblyj '*zwiędły, 
pomarszczony, zwiotczały; stary, znoszony”, 
psł. *drębngti 'tracić świeżość, siłę, wiot- 
czeć; próchnieć, gnić”). — Od tego drański, 
draństwo. 

drapać drapię (stp. drapam) od XV w. 'skro- 
bać, szarpać czymś ostrym (zwłaszcza pa- 
zurami, paznokciami)”, drażnić skórę, po- 
wodować swędzenie; z przedr. podrapać, 
rozdrapać, wydrapać, zadrapać; wielokr. 
-drapywać: tylko z przedr. rozdrapywać, wy- 
drapywać; jednokr. drapnąć (pot. też 'uciec, 
czmychnąć'), z przedr. zadrapnąć. Ogsł.: 
cz. drópat 'ryć, skrobać, rozrywać (pazura- 


drapieżca 
mi, paznokciami); ranić”, dial. 'targać, szar- 
pać, rozrywać, r. drdpat 'lecieć, czmychać, 
dial. *skrobać, drzeć (pazurami, paznokcia- 
mi) ch./s. drapati 'skrobać, drapać; roz- 
rywać, rozdzierać. Psł. *drapati 'rozrywać, 
rozdzierać, rozszarpywać (np. pazurami); 
skrobać, pocierać czymś ostrym, pierwot- 
nie czas. wielokr. od psł. *drapiti 'rozdzie- 
rać, rozrywać czymś ostrym (zwłaszcza paz- 
nokciami, pazurami)” (por. stp. XV-XVI w. 
drapić 'grabić, dial. zadrapić 'zadrapać, 
cz. dial. drapit "drapać, skrobać; targać, 
odrywać, ch. dial. drapiti se drapać się, 
skrobać się, daw. drapiti 'rozdzierać, roz- 
rywać ). Podstawowy psł. czas. *drapiti to 
zapewne z pochodzenia czas. kauzat. zwią- 
zany etymologicznie z *derti / *dbrati "rwać 
na kawałki, rozrywać, rozdzierać; zdzierać 
(skórę ze zwierzęcia, korę z drzewa), łupić; 
drapać, skrobać” (zob. drzeć), z pierwotnym 
znaczeniem 'powodować, że się coś rozdzie- 
ra, rozrywa”, pokrewny z zawierającymi -p- 
(jak wyraz słow., prawdopodobnie prastary 
przyrostek) stind. drapayati 'zmusza do 
biegu” (: dróti 'biegnie, spieszy”), gr. dróptó 
*przecinam; przełamuję, przerywam, zry- 
wam, łot. druopsts 'łup, połów”. 

drapieżca od XIV w. (dziś przest.) 'drapież- 
nik”, 'rabuś, grabieżca. Nazwa wykonawcy 
czynności z przyr. -ca od stp. od XV w. dra- 
pieżyć 'rabować, łupić, plądrować; zabierać 
siłą, porywać; zabijać, mordować, pożerać, 
będącego czas. odrzecz. od stp. drapież 
*rabowanie, plądrowanie; grabież, rabunek; 
to, co zagrabione, łup wojenny”. Stp. dra- 
pież to nazwa czynności od stp. drapić 'gra- 
bić” (zob. drapać), z przyr. -eż (jak grabież, 
kradzież). 

drapieżny od XV w. 'żywiący się mięsem 
zwierząt (o zwierzętach)”, 'przypominający 
drapieżne zwierzę, okrutny, krwiożerczy”. 
Por. r. dial. drapćźnyj 'groźny, okrutny”, 
ukr. drapiźnyj : drjapiźnyj 'skłonny do gra- 
bieży, chciwy, zaborczy”, br. drapeźnyj 'dra- 
pieżny”. Przym. z przyr. -ny < *-vno Od stp. 
drapież 'rabowanie, plądrowanie; grabież, 
rabunek; to, co zagrabione, łup wojenny” 
(zob. drapieżca). — Od tego drapieżnik. 

drasnąć od XVI w. 'zadrapać, skaleczyć, lek- 
ko zranić; z przedr. zadrasnąć. Zachsł. 


123 


CELA 


drażnić 


i płdsł.: cz. drasnout 'zadrapać, skrobnąć, 
bg. drdsna 'podrapać, drapnąć; nabazgrać”. 
Psł. *drasngti 'podrapać, drapnąć, rozdra- 
pać, czas. dokonany od psł. *drasati / "dra- 
skati 'drapać, skrobać, rozdrapywać, rozry- 
wać” (por. p. dial. drasać 'krzesać', draskać 
*krzesać; zapalać zapałkę”, cz. drdsat 'szar- 
pać, skubać, rozdzierać”, słwń. drdsati 'roz- 
wiązywać, rozplątywać; rozpruwać, dial. 
"drapać, skrobać, bg. drdskam drapać, 
skrobać”), pokrewnego z lit. draskyti 'rozry- 
wać, rozdzierać, drzeć; drapać, skrobać”, 
łot. draskat 'drzeć, rwać; skrobać. — Od 
tego draska 'to, o co się pociera zapałkę, by 
się zapaliła”. 

dratwa od XV w. 'nić szewska”, dial. dratew; 
zdr. dratewka. Por. cz. dratev ż 'ts.. Zachsł. 
*draty, *drateve, bier. *dratovb 'dratwa', za- 
pożyczenie ze śrwniem. drat, dziś niem. 
Draht 'drut, dratwa'. 

drażnić od XVI w. (daw. od XV w. i dziś dial. 
drażnić) 'działać na zmysły, pobudzając je 
do reakcji”, "pobudzać do gniewu”, daw. też 
*wabić, nęcić, kusić, zwodzić”, 'nagabywać, 
napastować, niepokoić, w gwarach także 
drzażnić 'drażnić, pobudzać do gniewu; 
z przedr. podrażnić, rozdrażnić, zadrażnić; 
wielokr. -drażniać: tylko z przedr. podraż- 
niać, rozdrażniać, zadrażniać. Ogsł.: stcz. 
dróżniti 'denerwować, pobudzać do gnie- 
wu) r. draznit / drdznit 'denerwować, po- 
budzać do gniewu, złościć; przedrzeźniać, 
wyśmiewać, obrażać słowami; pobudzać, 
podniecać, ch./s. dial. drdzniti 'denerwo- 
wać, pobudzać do gniewu, zaczepiać, napa- 
stować.. Psł. *drazniti / *drażniti 'działać na 
zmysły, wywołując ich reakcję, pobudzać 
do gniewu, zaczepiać, napastować, prze- 
drzeźniać, czas. odrzecz. od psł. *draznb 
(*drażnv) | *drazńa 'drażnienie, zaczepia- 
nie” (por. stcz. drdż(e)n ż 'drażnienie', ch./s. 
dróznja 'drażnienie, zaczepianie; żartowa- 
nie z kogoś, bg. draznjd 'drażnienie; żar- 
towanie, szydzenie”), będącego nazwą czyn- 
ności (z przyr. *-znv) od psł. *drażiti 
C'draziti) drażnić, niepokoić, pobudzać do 
gniewu; pobudzać, podniecać” (w polskim 
niepoświadczonego), prawdopodobnie nale- 
żącego ostatecznie do pie. pierwiastka *dreg*- 
*męczyć, drażnić, rozdrażniać, podniecać”. 


drąg 


drąg od XV w. 'długi i gruby kij”; zdr. drążek. 
Ogsł.: cz. drouh 'tyka, żerdź, kij, strus. 
druge 'kij, żerdź, scs. drog» *kij, pałka, 
drąg. Psł. *drog» 'długa żerdź, długi kij, 
pałka, tyka, dokładny odpowiednik lit. 
drafigas 'żerdź, drąg, por. też pokrewne 
stnord. drangr m [< *dranga-] 'stercząca 
skała, szczyt gór”, drengr [< *drangja-] 'gru- 
by kij, słup, pień. Ostateczną podstawę 
stanowił prawdopodobnie pie. pierwiastek 
Xd'ereg'- trzymać, dzierżyć; mocny, trwa- 
ły, z unosowieniem rdzenia. Pierwotne 
znaczenie zapewne 'coś podtrzymującego, 
podpora. 

drążyć od XVIII w. 'robić wgłębienia, żło- 
bić; z przedr. wydrążyć; wielokr. wydrążać. 
Wcześniej (XVI-XVII w.) postać drożyć 
(drożyć, drużyć) 'drążyć, dłubać, toczyć, 
rzeźbić, żłobić”, około r. 1500 wydrożyć 'wy- 
żłobić” (zob. też wdrożyć). Por. cz. daw. 
drażiti robić rowek, żłobek, drążyć (np. 
w drewnie), r. dial. doróżit 'drążyć, żłobić, 
robić wgłębienia, rowki; torować drogę, 
słwń. drażiti robić bruzdy, rowki. Psł. 
śdorżiti 'robić rowki, wyżłobienia; torować, 
wydeptywać drogę, ścieżkę”, czas. odrzecz. 
od psł. *dorga *wyżłobienie, wgłębienie, ro- 
wek, bruzda; trasa, trakt, droga, ścieżka” 
(zob. droga). W: polskim doszło do konta- 
minacji pierwotnego drożyć z kontynuan- 
tem psł. czas. *drożiti 'wtykać, wbijać, wpy- 
chać drąg, żerdź” (por. np. cz. drużit / 
droużit 'wtykać, wpychać, r. daw. drużiti 
"nasadzać ostrze, klingę”, scs. vadrożiti 'we- 
tknąć, wbić w ziemię”), będącym czas. od- 
rzecz. od psł. *drog» 'długa żerdź, długi kij, 
pałka, tyka” (zob. drąg). Por. drożny. 

dreptać drepcze (dawniej i dziś dial. drepce) 
od XVIII w. 'chodzić, stąpać małymi kroka- 
mi, przebierać nogami”, dia]. dreptać / dryp- 
tać także 'deptać', 'kręcić się wokół kogoś 
lub czegoś, zabiegać o coś”, kasz. dreftac, 
drefce 'drobno stąpać”; z przedr. podreptać, 
przydreptać. Por. też przest. i dial. drepcić 
*dreptać, dial. także 'tańczyć, 'deptać'. 
Płnsł.: stcz. drebtati 'gadać, paplać”, słc. dial. 
dreptat (drebtat) 'chodzić drobnymi krocz- 
kami, 'paplać, szczebiotać, br. dial. dryptate 
"chodzić maleńkimi krokami. Psł. dial. 
*drebstati 'stawiać małe, drobne kroki, cho- 
dzić takimi krokami, intensywny czas. 


14 


drętwieć 


z przyr. "-wra- od psł. *drebiti / *drobiti 
*dzielić na małe, drobne części, kawałki”, też 
(zwłaszcza w frazie *drobiti nogama) 'sta- 
wiać drobne, szybkie kroki, iść szybko drob- 
nymi krokami, dreptać; niecierpliwie prze- 
bierać nogami; szybko tupać” (zob. drobić). 
Od tej samej podstawy z innym przyr. (*-s-) 
p. daw. XVII w. drepsić / drapsić 'dreptać, 
dial. drypsić 'ts., kasz. drepsac 'ts.. 

drewno od XIV w. cięte drzewo, oczyszczo- 
ne z gałęzi i kory, używane jako materiał”; 
zdr. drewienko. Por. płb. dravnu 'drewno, 
polano”, r. dial. drovnó 'pień, kloc, kłoda; 
drewno opałowe”, ukr. dial. dróvno 'polano, 
drzewo opałowe”. Psł. dial. *drovbno 'Ścięte 
drzewo służące jako materiał budowlany, 
do sporządzania przedmiotów, na opał, 
urzeczownikowiona forma rodzaju nija- 
kiego przym. *drevbne 'odnoszący się do 
drewna, związany z drewnem” (por. p. przest. 
od XV w. drewny 'drzewny', stcz. drevny, 
r. dial. drovnój : dróvnyj, ch./s. dryni), utwo- 
rzonego za pomocą przyr. *vne od psł. 
*dreva 'drewno, drzewo przygotowane na 
opał, porąbane na polana” (zob. drwa). — 
Od tego drewniany, drewnieć, drewniak. 

dręczyć dręczę od XV w. 'męczyć, katować, 
gnębić, dokuczać, nękać”, stp. też 'prześla- 
dować, w XVI w. 'dolegać, sprawiać ból 
(o chorobach); z przedr. udręczyć, zadrę- 
czyć; wielokr. -dręczac: tylko z przedr. udrę- 
czać, zadręczać. Odpowiedniki we wschsł. 
i płdsł.: r. daw. drucit, -ću "męczyć, dręczyć, 
ciemiężyć; nużyć, wycieńczać; obciążać, 
obarczać”, dziś drjucit 'bić, tłuc (pałką, drą- 
giem)', scs. rzecz. odsłowny droćenije 'nie- 
przyjemność, przykrość, męka, cs. droćiti 
"męczyć, dręczyć, uciskać; drażnić. Psł. 
*drociti uderzać, przyciskać kijem, drą- 
giem” > "uciskać, ciemiężyć, męczyć, nękać”, 
czas. odrzecz. od psł. *drok» 'długa żerdź, 
kij, pałka, tyka” (por. p. dial. drąk, zwykle 
drąki mn 'rusztowanie z drągów nad klepi- 
skiem”, słc. druk 'gruby drąg, żerdź”, r. druk 
'drąg, żerdź, kij, laska”, stwń. drók 'tłuczek 
do rozgniatania winogron '), będącego wa- 
riantem fonetycznym psł. "droge (zob. drąg). 
Zob. udręka. 

drętwieć drętwieję od XVI w. 'tracić czucie, 
cierpnąć, martwieć, stawać się odrętwia- 


drętwy 


łym”, kasz. drątvec 'drętwieć, martwieć; 
też daw. XVI-XVIII w. (dziś przest.) trę- 
twieć, trętwieję 'drętwieć, przen. popadać 
w strach, zdumienie, osłupienie”; z przedr. 
odrętwieć, zdrętwieć. Por. też p. przest. dręt- 
wić czynić drętwym, odrętwiałym”, trętwić 
*ts., kasz. pochodny rzecz. trątvet m / trą- 
twec ż *bezwład, sztywność, porażenie (np. 
w karku). Psł. *trotveti > *drotveti 'tracić 
czucie, stawać się zmartwiałym, bezwład- 
nym”, czas. odprzym. od *trotve > *drotve 
(zob. drętwy). 

drętwy od XVIII w. 'pozbawiony czucia, 
zmartwiały, bezwładny”, dial. też 'obojętny 
na wszystko; nie mający poczucia obowiąz- 
ku; leniwy, nierączy (o koniu)”; na oboczną 
postać *trętwy wskazują pochodne czasow- 
niki trętwieć, trętwić (zob. drętwieć). Por. 
ch. dial. triitav 'ociężały, powolny, leniwy”. 
Mimo poświadczenia tylko w dwu językach 
słow. prawdopodobnie archaiczny przym., 
kontynuujący przypuszczalne psł. *trotve 
(z wtórną postacią *drotvs z udźwięcznie- 
niem *tr> *dr) 'pozbawiony czucia, nieczu- 
ły, zmartwiały, bezwładny”. Etymologia nie- 
jasna, może wyraz prapokrewny z niem. 
strotz 'sztywny”, dniem. strutt 'ts., stang. 
strutian 'stać sztywno” oraz z lit. stregti 
*drętwieć”, niem. sterben "umierać (< *'drę- 
twieć, sztywnieć”), łac. torpere 'drętwieć', 
od pie. pierwiastka *(s)ter- 'być sztywnym, 
zdrętwiałym”, ale niejasna zarówno budo- 
wa wyrazu (czyżby przyr. *-tve < -t-uo- jak 
w psł. *mftva, zob. martwy), jak i obecność 
rdzennej samogłoski nosowej. 

drgać od XVI w. 'trząść się, dygotać, drżeć”, 
kasz. derglac / dreglac / drgac 'ts.; z przedr. 
zadrgać; jednokr. drgnąć. Ogsł.: cz. drhati 
*trząść się, chwiać się, drżeć”, ukr. dryhd- 
ty wykonywać szybkie ruchy, machać (no- 
gami), wzdrygać się”, słwń. drgati 'trząść, 
drżeć. Psł. *drygati 'drgać, trząść się, 
drżeć”, czas. wielokr. (bądź kauzat.) od psł. 
*dreżati (zob. drżeć). — Od tego drgawka 
(drgawki mn). 

drobiazg od XVI w. 'mały przedmiot; bła- 
hostka”, *zbiorowo o małych, niedorosłych 
istotach, dial. drobidzg 'drób', "małe dzieci”, 
kasz. drobdzg 'drób; małe dzieci; małe ryb- 
ki; zdr. drobiażdżek. Płnsł.: dł. drobjazk 


125 


drobina 


*drobne rzeczy, nieduże zwierzęta, w XVI w. 
drobezk 'okruszyna, ukr. dribjazok 'nie- 
wielkie przedmioty; młode bydło; małe 
dzieci, 'niewielkie części czegoś, drobi- 
ny”, 'coś nieznacznego, mało ważnego”. Psł. 
dial. *drobćzge 'coś małego, drobnego” (we 
wschsł. i szczątkowo płdsł. formy wskazują- 
ce na oboczną prapostać *drebćzge, por. 
r. drebezgi mn 'drobne kawałki rozbitych 
przedmiotów; resztki, szczątki czegoś”, częś- 
ciowo przekształcone bg. drebósek "mały, 
drobny człowiek; drobne dzieci”), od psł. 
*drobe : *drobv 'drobne, niewielkie przed- 
mioty, okruchy; małe zwierzęta domowe” 
(zob. drób), *drobiti 'dzielić na drobne 
części, na kawałki” (zob. drobić). Ogniwem 
pośrednim w procesie derywacji był zapew- 
ne psł. rzecz. *drobóze czy "drobćzv 'coś 
małego, drobnego” (por. kasz. drobdz "małe 
rybki, stcz. drobćz ż 'okruchy chleba, 
r. dial. dróbez” ż 'drobne przedmioty”): *dro- 
biti — drobezw (*'drobćz») z rzadkim przyr. 
*-ćze (*-€zv) — *"drobćzge z kolejnym, nie 
mniej rzadkim przyr. *-g5. — Od tego dro- 
biazgowy — drobiazgowość. 

drobić od XV w. 'dzielić na części, rozdrab- 
niać, kruszyć, też 'stawiać drobne kroki, 
dreptać'; z przedr. nadrobić, podrobić. Ogsł.: 
cz. drobit 'dzielić, łamać na kawałki, kru- 
szyć, r. drobit 'kruszyć, rozdrabniać; roz- 
kawałkowywać; często stukać, scs. drobiti 
*rozłamywać”. Psł. *drobiti 'dzielić na drob- 
ne części, na kawałki”, pierwotny czas. kau- 
zat. lub wielokr. od pie. pierwiastka *d*reb*- 
*kruszyć, rozbijać na małe cząstki, rozła- 
mywać (por. pokrewne goc. ga-draban 
*wyrąbywać, wycinać, wyciosywać”, stnord. 
drafna 'rozpadać się na małe cząstki”), z ty- 
pową dla takich czas. samogłoską rdzen- 
ną -o- (w słow. szczątkowo poświadczona 
jest też postać *drebiti z rdzennym -e-, por. 
gł. drjebić 'rozdrabniać, kruszyć, bg. dial 
drćba 'ts.). 

drobina od XV w. 'kawałeczek, okruszyna, 
odrobina; zdr. drobinka; por. kasz. drlobi- 
zna 'ptactwo domowe”. Ogsł.: cz. daw. dro- 
bina 'okruch, okruszyna, r. drobina *ziarn- 
ko śrutu”, dial. 'wysiewki z mąki”, 'drobne 
bydło, ptactwo domowe ch./s. dróbina 'coś 
pokruszonego, drobiny czegoś, resztka”. Psł. 


drobny 


*drobina 'okruszyna, okruch” (też zbiorowo 
"drobne przedmioty, okruchy”, 'małe, drob- 
ne istoty”), z przyr. *-ina od psł. *drobe / 
*drobw drobne, niewielkie przedmioty, 
okruchy” (zob. drób). Por. odrobina. 

drobny od XV w. 'mały, niewielki; złożo- 
ny z drobnych cząstek; delikatny, mizerny”. 
Ogsł.: cz. drobny "niewielki; mały, nieistot- 
ny; składający się z małych cząsteczek, 
miałki”, r. dróbnyj 'miałki, niegruby; roz- 
drobniony”, scs. drobne (w tekście drobenż) 
"niewielki, drobny”. Psł. *drobbne "małych 
rozmiarów, mały, niewielki; składający się 
z niewielkich cząsteczek, miałki, drobno- 
ziarnisty, przym. od psł. *drobb : *drobe 
*drobne, niewielkie przedmioty, okruchy” 
(zob. drób), z przyr. *-vnv. — Od tego drob- 
nostka; rozdrobnić. 

droczyć się od XIX w. 'żartobliwie drażnić 
się, spierać się, przekomarzać się), dial. 
*drażnić, nie dawać spokoju”, daw. i dial. też 
niezwrotna forma droczyć 'drażnić, drę- 
czyć, nękać, dial. także 'jątrzyć, pobudzać 
do gniewu. Odpowiedniki we wschsł. 
i płdsł.: r. drócit, -ću "pieścić, rozpieszczać, 
otaczać troskliwą opieką”, dial. dróćit 'draż- 
nić, rozdrażniać; niepokoić, dręczyć; dopro- 
wadzać do wycieńczenia; jątrzyć; ćwiczyć, 
wprawiać rękę (np. do fechtunku, do walki 
oszczepem)”, dróćftsja "miotać się, szaleć, do- 
kazywać; gzić się (o zwierzętach); wszczy- 
nać kłótnię, bijatykę, zadzierać z kimś, ch. 
dial. czak. dróciti "pchnąć, ukłuć, uderzyć 
czymś ostrym, 'Ściskać, przygniatać, bg. 
dial. dróća 'próżnować, wałęsać się; żyć we- 
soło, hulać, pić. Psł. *drociti 'kłuć, dźgać, 
uderzać czymś ostrym (np. rogami, no- 
żem)” : 'dręczyć, nękać, nie dawać spokoju, 
drażnić, rozdrażniać, *droćiti sę 'drażnić, 
jątrzyć, pobudzać do gniewu; miotać się, 
szaleć, pokrewne z łot. dracdt "pobudzać, 
popędzać, dracit 'łajać, ganić, dracitićs 
*szaleć, miotać się; przekomarzać się, żarto- 
wać, lit. draćytis 'łajać, Iżyć, besztać”, drikti 
*wściekać się, szaleć, dokazywać. Ostatecz- 
ną podstawą jest zapewne pie. pierwiastek 
*der- *zdzierać skórę, łupić, rwać, odrywać, 
rozłupywać, rozszczepiać (zob. drzeć). 

droga od XIV w. (daw. w XVI w. i dziś dial. 
też dróga) "wydzielony pas ziemi przysto- 
sowany do komunikacji”, wszelki szlak ko- 


126 


drogi 


munikacyjny; trasa, odcinek trasy; podróż, 
wędrówka; sposób postępowania, działa- 
nia, kasz. droga 'droga', tu też (w specjal- 
nym znaczeniu) archaiczna postać bez prze- 
stawki darga 'wał sztucznie usypany na 
moczarach'; zdr. dróżka. Ogsł.: cz. drdha 
*droga; wszelki szlak komunikacyjny”, 'tor; 
orbita, 'kierunek ruchu, ruch', też draha, 
zwykle drahy mn kawałek ziemi leżącej 
odłogiem; szeroka droga polna, wygon; pa- 
stwisko”, r. doróga 'droga; trasa, kierunek; 
kierunek ruchu; przejście; wędrówka, po- 
dróż; droga postępowania”, dial. Ścieżka; 
ulica; suche koryto rzeki”, cs. draga 'dolina', 
słwń. dróga 'bruzda, rowek (np. do odpro- 
wadzania wody); młynówka; płytki wąwóz, 
parów; dolinka, kotlinka; zatoka wrzynają- 
ca się w ląd". Psł. *dorga 'wyżłobienie, wgłę- 
bienie; rowek, podłużny ślad wyryty w zie- 
mi, bruzda wymyta przez wodę, wydeptana; 
pas ziemi służący do chodzenia, do jazdy, 
droga, ścieżka”, rzecz. odczas. od psł. *dfgati 
'ciągnąć, targać, rwać, drzeć, trzeć” (zob. 
dziergać), z regularną wymianą rdzennego 
*f — *or. Pierwotne znaczenie 'to, co jest 
rezultatem ciągnięcia, rwania, darcia, tar- 
cia: wyżłobienie, wgłębienie, bruzda, rowek, 
podłużny ślad (np. zostawiony przez coś 
ciągniętego po ziemi, wymyty przez wodę, 
wydeptany przez zwierzęta lub ludzi, wy- 
żłobiony przez pojazdy)”, stąd wtórnie 'trasa, 
trakt, utorowany, wydeptany bądź wyżło- 
biony przez pojazdy pas ziemi do chodze- 
nia, jeżdżenia, ścieżka, droga. Por. drążyć. 
— Od tego drożyna; drogowy (+ drogowiec, 
drogówka); drożny 'odnoszący się do drogi, 
zdatny, służący do drogi, drogowy” (+ dróż- 
nik 'dozorca drogowy”). Zob. podróż. 

drogi od XIV w. 'mający wysoką cenę, wy- 
magający dużych wydatków; kosztowny, 
wielkiej wartości, 'bliski uczuciowo; ko- 
chany, miły”, 'żądający dużej zapłaty”, daw. 
XVI w. 'wysoko ceniony, ważny, wielkiej 
doniosłości”; st. wyższy droższy. Ogsł.: cz. 
drahy 'mający wielką wartość, wartościowy, 
cenny, kosztowny”, "miły, kochany”, r. doro- 
gój (dórog, doroga, dórogo) "mający wysoką 
cenę, dużo kosztujący; wymagający znacz- 
nych wydatków; wartościowy, drogocenny”, 
*kochany, miły”, dial. też *wielki, ważny, 
znaczny, scs. drag 'drogocenny, warto- 


drop 


ściowy”, 'miły”. Psł. *dorge "mający wysoką 
cenę; mający wielką wartość, bardzo cenny, 
wartościowy; bliski uczuciowo, kochany, 
miły, dokładny odpowiednik tylko łot. 
ddrgs 'drogi, kosztowny; miły, kochany” (je- 
śli nie jest to zapożyczenie ze słow.). Praw- 
dopodobnie w związku etymologicznym 
z p. dzierżyć, psł. *dfźati 'trzymać ręką; za- 
trzymywać, powstrzymywać siłą; podtrzy- 
mywać, utrzymywać; posiadać, mieć coś, 
władać czymś; utrzymywać, hodować, da- 
wać utrzymanie, od pie. *d'er-eg'- 'trzy- 
mać, dzierżyć, trzymać się mocno; mocny, 
trwały” (rozszerzenie pierwiastka *d'er(2)- 
*trzymać”; zob. dzierżyć), z alternacją samo- 
głoski rdzennej *e = *o. Zatem pierwotne 
znaczenie "mocny, trwały” z dalszym roz- 
wojem semantycznym w 'użyteczny, zdat- 
ny, dobry” > "mający wysoką wartość, cenę, 
dużo kosztujący” > 'bliski uczuciowo, miły, 
kochany”. — Od tego drożeć, drożyć się, dro- 
żyzna. 

drop dropia od XV w. (stp. i dial. też drop, 
-pa) "ptak Otis tarda', stp. XV-XVI w. także 
dropia ż 'ts.. Ogsł.: cz. drop, stcz. droptva I 
dropfa I drofa I dropa, r. drofa I drochvd, 
ch./s. dróplja, dial. też dróp 'ts.. Psł. *dropb 
(czy może *drofv) m, też *drofa ż i *dropy, 
*dropve ż 'drop', dalsza etymologia nie- 
pewna (także z powodu niejednolitości pra- 
postaci), może derywaty od pie. *dr-ep- 
(por. np. stind. drapdyati 'zmusza do biegu, 
gr. drapetes 'zbieg*), będącego rozszerze- 
niem pie. pierwiastka *der- 'biec; nazwa 
byłaby związana z właściwościami ptaka, 
chętnie, długo i szybko biegającego. 

drozd od XV w. 'ptak Turdus', kasz. drózd 
*ts.. Ogsł.: cz. drozd, r. drozd, ch./s. drózd 
'ts.. Psł. *drozdv 'ptak Turdus', pokrewne 
z lit. strózdas 'drozd', łot. strazds 'ts., stpr. 
tresde ż 'ts., stnord. brostr 'ts., łac. turdus 
[< *trzdos] 'ts., gr. struthós "wróbel, mały 
ptak”. Bliskie wyrazy ie. sugerują, że w psł. 
winna wystąpić postać ftrozde; forma 
*drozde w rezultacie upodobnienia nagło- 
sowego *t- do dźwięcznej grupy śródgłoso- 
wej *zd. Nazwy ptaka, sprowadzane do pie. 
*trozdos : *trzdos, są pochodzenia dźwkn. 
(głos drozda bywa oddawany jako t-r, drr-ti, 
drsk itp.). 


127 


drób 


drożdże mn od XV w., stp. XV w. też droż- 
dża. Ogsł.: gł. drożdże mn 'drożdże, za- 
czyn, zakwas; fusy, męty”, r. dróżżi mn 
*drożdże, zaczyn, zakwas do chleba, zacier 
do fermentacji, dial. drożża 'zaczyn, za- 
kwas piwny używany do zakwaszania chle- 
ba”, scs. drożdvję ż mn 'zaczyn, zakwas”. Psł. 
*drożdźeja 'coś rozgniecionego, rozdrob- 
nionego; osad na dnie płynów, zanieczysz- 
czenie płynów osadzające się na dnie na- 
czynia, wykorzystywane do zakwaszania; 
ciastowata masa złożona z grzybków wy- 
wołujących fermentację, rzecz. zbiorowy 
z przyr. *-vja od psł. *drozga 'coś rozgnie- 
cionego, rozdrobnionego; osad na dnie pły- 
nów, męty” (por. słwń. drózga 'coś rozgnie- 
cionego, np. rozgniecione owoce, zwłaszcza 
winogrona; zacier, brzeczka winna; osad 
z topionego tłuszczu, ch./s. drózga 'pozo- 
stałości po topieniu rudy, szlaka; odpadki 
przy obróbce metalu”, dial. 'osad naniesio- 
ny przez wodę, muł, szlam”). Podstawo- 
wy rzecz. *drozga prapokrewny z lit. daw. 
dragćs 'drożdże”, dial. drdgćs 'osad'”, stpr. 
dragios 'drożdże”, łac. fraces 'osad oliwy”, 
stnord. dregg 'drożdże”, z pie. *dór-g'- *"męt- 
ny osad, męty”. 

drożny 'przepuszczalny”, daw. XVI-XVII w. 
'przystępny, dogodny; stosowny, właściwy, 
prawidłowy”; por. daw. XVI-XVII w. dróż- 
nik 'ten, kto toczy, dłubie, rzeźbi, wydrą- 
ża w drewnie lub metalu, tokarz”. Por. dł. 
drożny 'dostępny, przystępny”, a także po- 
chodne rzeczowniki, np. cz. drdżnik 'przy- 
rząd do robienia rowków”, r. daw. doróżnik 
*narzędzie stolarskie, introligatorskie”, dial. 
*narzędzie do żłobienia rowków”, słwń. 
dial. draźnik i drdżnica 'rowek odwadniają- 
cy”. Przym. odczas. od stp. drożyć 'drążyć, 
dłubać, toczyć, rzeźbić, żłobić”, psł. *dorżiti 
*robić rowki, wyżłobienia; torować, wydep- 
tywać drogę, ścieżkę” (zob. drążyć), z przyr. 
-ny, psł. *-wne. 

drób drobiu "hodowane ptactwo domowe”, 
kasz. drób, drobe ż i drób, drobu m 'ts., 'ma- 
łe rybki”; por. stp. od XV w. drób, drobu 
*drobne zwierzęta domowe, zwłaszcza owce, 
kozy, w XVI w. 'młode rybki, narybek, 
współcześnie w gwarach 'ptactwo domowe, 
*grudka, okruszyna soli”, kasz. drób, drobu 


drugi 


*ptactwo domowe. Por. r. drob' ż 'drobne 
kawałki, okruchy”, ch./s. drób ż *kawałek, 
okruch', ponadto cz. drob m 'coś drobnego; 
małe ryby”, ukr. drib, dróbu 'śrut', dial. 'ka- 
wałeczek, grudka”, zbiorowo 'małe zwierzę- 
ta; ptactwo domowe; małe dzieci”, ch./s. daw. 
drób m 'drobne zwierzęta domowe”, dial. 
"kawałki; resztki, pozostałości; drobiazgi”. 
Psł. *drobv (/ *drobv) 'drobne, niewielkie 
przedmioty, okruchy; małe zwierzęta do- 
mowe”, od psł. czas. *drobiti (zob. drobić). 

drugi od XIV w. liczeb. porządkowy odpo- 
wiadający liczbie dwa, przym. 'następują- 
cy bezpośrednio po pierwszym, najbliższy, 
następny, dalszy; inny, niektóry; pozosta- 
ły; przeciwny, przeciwległy, odwrotny; in- 
ny, nie ten, tamten; pewien, jakiś”. Ogsł.: 
cz. druhy, r. drugój, scs. drugo (drugyi) 'in- 
ny, nie ten, z dwóch nie pierwszy; następu- 
jący, najbliższy po poprzednim, następny, 
dalszy”. Psł. przym. *druge 'inny, nie pierw- 
szy spośród dwóch; następujący bezpośred- 
nio po pierwszym, drugi” powstał w re- 
zultacie uprzymiotnikowienia psł. rzecz. 
*druge 'członek jakiegoś zespołu, grupy, 
współuczestnik czegoś, towarzysz, kolega, 
przyjaciel, powiernik” (zob. druh), do czego 
doszło zapewne w zwrotach typu *drugo 
druga "kolega kolegę”, *druge drugu 'kolega 
koledze”, które wtórnie interpretowano jako 
"kolega innego”, 'kolega innemu. 

druh od XVI w. 'towarzysz, przyjaciel, stp. 
XV w. drug 'ts., w XVI w. drug / druh I 
druch 'ts.; żołnierz, towarzysz broni”, dial. 
druch 'przyjaciel, powiernik, towarzysz, 
drużba weselny”, kasz. drey 'druh, kolega”. 
Ogsł.: cz. druh 'kolega, towarzysz, druh; 
mężczyzna żyjący z kobietą bez ślubu, 
przest. 'ktoś inny, człowiek w ogóle”, r. drug 
'przyjaciel, towarzysz, kolega; współuczest- 
nik, współpracownik; zwolennik, stronnik; 
człowiek zaufany, lubiany”, scs. druga 'przy- 
jaciel, towarzysz”. Psł. "drugo 'człowiek lub 
przedmiot związany czymś z otoczeniem; 
członek jakiegoś zespołu, grupy, współ- 
uczestnik czegoś, towarzysz, kolega, przyja- 
ciel, powiernik; jedna z dwóch osób lub je- 
den z dwu przedmiotów tworzących parę”, 
dokładne odpowiedniki w bałt.: lit. draiigas 
*przyjaciel; kolega, towarzysz; mąż, małżo- 


128 


druzgotać 


nek; przedmiot taki sam, tego samego ro- 
dzaju”, łot. draugs 'przyjaciel; inna część pa- 
ry”, por. też pokrewne wyrazy germ.: stnord. 
draugr 'człowiek, mężczyzna, stwniem. 
truht- ż 'gromada, hufiec, goc. driugan 
[< *dreugana] 'wyprawiać się na wojnę, 
a także lit. drauge przysł. 'razem, wspólnie, 
łącznie”, stlit. su-drugti 'łączyć się, zaprzy- 
jaźniać się; utrzymywać stosunek miłosny”, 
stpr. złożenie draugi-waldiinen 'współdzie- 
dzic” (drugi człon waldiins 'dziedzic”). Z pie. 
*d'roug'o- prawdopodobnie 'członek druży- 
ny (wojennej)”, zapewne utworzone od pie. 
*d'ereg'- 'trzymać, dzierżyć, trzymać się 
mocno” (zob. dzierżyć). Pierwotna polska 
postać drug przekształcona w druch (znaną 
i dziś gwarom), prawdopodobnie przez ana- 
logię do ekspresywnych rzecz. z przyrost- 
kowym -ch (typu brach od brat, Jach od 
Jan), pisownia druh zapewne pod wpływem 
wymowy ukraińskiej z h < g (w XVI w. 
u Stryjkowskiego charakterystyczny przy- 
kład: „Wiecie, iż szczęście druhom poma- 
hajet śmiałym”, jakby z ukr. druhom po- 
mahajet 'towarzyszom pomaga”) i, może, 
wymowy i pisowni czeskiej (u J. Kocha- 
nowskiego). — Od tego druhna (stp. i dial. 
druchna 'ts., kasz. dróxna | druxna 'kole- 
żanka”). Zob. też drużba, drużyna. 
druzgotać druzgocze (daw. i dial. druzgoce) 
od XVI w. 'rozbijać na drobne kawałki, kru- 
szyć, tłuc, miażdżyć”; z przedr. podruzgotać, 
zdruzgotać 'roztrzaskać, zmiażdżyć, zgru- 
chotać” (zdruzgotany od XVI w. 'rozbity, 
roztrzaskany ); druzgot 'rodzaj skały osado- 
wej zlepionej z odłamków skał” (nowy ter- 
min specjalny), daw. XVI-XVII w. 'trzask, 
trzeszczenie, dźwięk powstający przy łama- 
niu czegoś”. Por. br. druzhatdc 'rozbijać na 
drobne kawałki, ch./s. (dial.?) zdruzgóta- 
ti rozbić, całkowicie zniszczyć”, także słc. 
druzgot 'łoskot, trzask, trzaskanie. Czas. 
intensywny z przyr. -ot- od psł. *druzgati 
"łamać, kruszyć, rozbijać, miażdżyć, roz- 
gniatać, gnieść” (por. p. daw. od XVI w. 
druzgać 'łamać z trzaskiem, kruszyć, tłuc, 
rozbijać”, dial. 'obrywać liście z gałęzi”, kasz. 
druzgac 'boleć, ćmić, kłuć, rwać, o bólu, 
cz. dial. druzgat 'łamać, np. gałęzie; drobić, 
kruszyć, rozgniatać; łuskać, np. orzechy”, 


drużba 


br. druzhac 'rozbijać, ch./s. dial. drizgati 
*gnieść, wytłaczać; rozdrabniać, kruszyć”), 
pokrewnego z lit. druzgćti 'rozpadać się na 
drobne części”, łot. druskdt : druskuót 'roz- 
kruszać, od pie. *d*reu-s-, będącego roz- 
szerzeniem pierwiastka *d*reu- "rozbijać, 
łamać, rozkruszać, rozdrabniać (por. np. 
goc. driusan 'padać, spadać, gr. thrayó 'po- 
łamię na kawałki, strzaskam, zniszczę; zła- 
mię, obalę”). 

drużba od XV w. 'towarzysz nowożeńca 
w obrzędzie weselnym”, daw. też 'przyjaciel, 
druh, towarzysz, 'noszący to samo imię”, 
daw. i dial. 'drużbowie i druhny, świta we- 
selna”, 'grono przyjaciół, drużyna, '*życzli- 
wość, przyjaźń”, por. kasz. dreśba 'przyjaźń. 
Ogsł.: cz. drużba 'towarzysz nowożeńca 
w obrzędzie weselnym; swat; starosta we- 
selny”, stcz. 'przyjaciel, druh, towarzysz”, 
r. drużba 'przyjacielskie stosunki, przy- 
jaźń, dial. 'przyjaciel, przyjaciółka”, 'przyja- 
cielski uczynek, przyjacielska przysługa”, 
scs. drużvba 'przyjaźn. Psł. *drużvba 'łą- 
czenie, zespalanie, jednoczenie”, 'coś łączą- 
cego, zespalającego, zwłaszcza przyjazne, 
serdeczne stosunki łączące grupę ludzi, 
przyjaźń, 'grupa ludzi połączonych ser- 
decznymi stosunkami, towarzysze, przyja- 
ciele, rzecz. abstr. (wtórnie też zbiorowy) 
z przyr. *-vba (por. np. służba) od psł. *dru- 
Żiti przyłączać, złączać, jednoczyć, zespa- 
lać; skupiać się wokół kogoś, czegoś; towa- 
rzyszyć komuś, przyjaźnić się” (por. p. daw. 
drużyć 'być drużbą”, daw. i dial. drużyć się 
'przyjaźnić się, kasz. drużćc 'towarzyszyć 
komuś, cz. drużit 'przyłączać, złączać, 
r. drużft 'przyjaźnić się, dawać dowody 
przyjaźni; dogadzać, pomagać”, ch./s. drużi- 
ti 'łączyć, zespalać, przyłączać; towarzyszyć 
komuś, przyjaźnić się”). Podstawowe *dru- 
Żiti to czas. odrzecz. od psł. "drugo (zob. 
druh). Płnsł. znaczenie 'przyjaciel, towa- 
rzysz; przyjaciółka, towarzyszka” wtórne, 
powstało w rezultacie syngulatywizacji 
z wcześniejszego zbiorowego 'grupa ludzi 
połączonych serdecznymi stosunkami, to- 
warzysze, przyjaciele”. 

drużyna od XV w. 'zorganizowany zespół 
ludzi związanych wspólnotą interesów, ce- 
lów”, przest. 'grono przyjaciół, towarzyszy; 


129 


drwić 
kompania, wspólnota, bractwo”, dial. też 
*rodzina, domownicy; orszak weselny, we- 
selnicy”, jedna warstwa nitek przy snuciu 
przędzy”. Ogsł.: cz. drużina 'świta, orszak; 
kompania, gromada ludzi, towarzystwo, 
grono przyjaciół, r. drużina grupa ludzi, 
oddział, dobrowolne stowarzyszenie, scs. 
drużina przyjaciele, towarzysze; orszak, 
świta; wspólnota, związek”. Psł. *drużina 
*'grupa ludzi stanowiących wspólnotę, zwią- 
zanych np. więzami krwi, przyjaźnią, wspól- 
nymi celami, przynależnością do czegoś”, 
rzecz. zbiorowy od psł. "druga 'człowiek lub 
przedmiot związany czymś z otoczeniem; 
członek jakiegoś zespołu, grupy, współ- 
uczestnik czegoś, towarzysz, kolega, przyja- 
ciel” (zob. druh), z przyr. *-ina. 
drwa mn od XIV w. 'kawałki drewna na 
opał”, kasz. drva / dreva 'drwa'. Ogsł.: cz. dial. 
drvo 'polano, drewno”, stcz. drya mn 'drze- 
wa rosnące, materiał drzewny”, r. drovd 
*drewno opałowe”, scs. drova mn 'drewno 
opałowe, ch./s. drvo 'drzewo rosnące; drew- 
no”. Psł. *drava [< *driiud] ż drewno, drze- 
wo przygotowane na opał, porąbane na po- 
lana', pierwotny rzecz. zbiorowy z przyr. *-d 
pokrewny z drzewo (zob.), utworzony od 
pie. *dru- (tj. od tematu przypadków za- 
leżnych pie. rzecz. *dóru n, dop. *dru-nó-s 
*drzewo'). Najbliższy odpowiednik: alb. 
dru ż [< *druua] drzewo; drewno; żerdź”, 
por. też stind. dru- 'drzewo', su-dru- 'do- 
bre drewno, drzewo”, gr. drys, dop. dryós 
[< *druuos] 'drzewo, zwłaszcza dąb”. W ję- 
zykach słow. wtórnie powstawały formy 
1. pj *dravo, a wobec tego pierwotna postać 
*drova stawała się formą l. mn. — Od tego 
drwal 'robotnik ścinający drzewa” od XV w. 
(w XIV w. jako nazwa osobowa), od tego 
z kolei drwalnia 'pomieszczenie, gdzie się 
rąbie i przechowuje drewno na opał”. Por. 
drewno, drwić. 
drwić drwię od XVII w. 'szydzić, kpić z ko- 
goś, wyśmiewać się; lekceważyć, w stp. 
XVI w. 'mówić od rzeczy, pleść, bajać, ga- 
dać głupstwa, drwić się 'głupstwa robić, 
błądzić, mylić się, błaźnić się, kasz. dryic 
*drwić'; z przedr. wydrwić, zadrwić sobie. 
Por. cz. dial. drvit 'gadać głupio, byle co, 
paplać', słc. dial. drvit 'gadać głupstwa”, br. 


drygać 


dial. drivic. "mówić głupstwa, bzdury; kła- 
mać, łgać; bredzić, majaczyć, drvic' *żar- 
tować, naśmiewać się; bredzić, majaczyć”. 
Czas. odrzecz. od drwa (zob.) w przenoś- 
nym znaczeniu: stp. XVI w. drwa mn 'czcza, 
bezsensowna gadanina, rzecz (w XVI- 
-XVIII w. 'rzecz małej wartości, nietrwa- 
ła”), por. w XVII w. (u W. Potockiego) skoro 
drew na pasiekę nawalił 'nałgał', u Lindego 
drwić = drwa gadać („drwić, bajać, drwa 
abo czcze rzeczy gadać, pleść”). Pierwotne 
znaczenie 'gadać głupstwa, bzdury, bajać, 
łgać, stąd 'gadać głupstwa, bajać o kimś” 
> 'szydzić, kpić z kogoś, wyśmiewać kogoś”. 

drygać od XV w. 'drgać, podskakiwać, stp. 
'poruszać, potrząsać całym ciałem lub no- 
gami', w XVI w. wyjątkowe 'drgać, drżeć, 
trząść się od czegoś, dial. 'dygotać, trząść; 
podskakiwać, drygać się 'bać się, trwożyć 
się'; wielokr. z przedr. podrygiwać. Odpo- 
wiedniki tylko we wschsł.: strus. drygatisja 
*drżeć, trząść się, r. drygat 'kopać nogami”, 
dial. 'drżeć, trząść się; rzucać się w kon- 
wulsjach; bać się”. Psł. dial. *drygati 'trząść 
się, drżeć; potrząsać, poruszać czymś”, czas. 
wielokr. od psł. *drożati 'trząść się, dygotać, 
drgać” (zob. drżeć), z typowym wzdłuże- 
niem samogłoski rdzennej *6 + *y. — Od 
tego dryg, w zwrocie mieć dryg 'mieć zdol- 
ności, skłonności do czegoś”. 

drzazga od XV w. 'drobny, ostry odłamek 
drewna, szkła, metalu itp., "mały odłupa- 
ny kawałek drewna używany na podpałkę”, 
dial. drzazga / drzdzga (drzozga) | drzezga I 
drzyzga i drzaska 'trzaska; żywiczny kawa- 
łek drewna na podpałkę, stp. XVI w. także 
*wiór”, kasz. drdzga 'drzazga; łuczywo; część 
łuczywa”. Por. stp. XV w. drzazg 'pręt', XV- 
-XVI w. drzażdże 'pręty'. Płnsł. (szczątko- 
wo poświadczone też w płdsł.): cz. drizka 
'drzazga”, stcz. driezha / driezka 'ts., r. dial. 
drazgd 'mała szczapa, ukr. drizky mn 'ma- 
łe kawałeczki czegoś, drzazgi”, drazka 'trza- 
ska, drzazga, por. ch. dial. czak. dreśćica 
'ts.. Psł. *dreska > *drezga 'drobny odłamek 
drewna, trzaska', odmianka fonetyczna psł. 
*treska, p. trzaska (zob.), z udźwięcznie- 
niem *tr- > *dr- i *sk > *zk > *zg. 

drzeć drę od XIV w. 'rwać na kawałki, roz- 
rywać, rozdzierać, drapać; obdzierać, zdzie- 


130 


drzewo 


rać, wyrywać; szarpać, targać, tarmosić; 
zdzierać, zużywać”, 'dokuczać, dawać się we 
znaki (o bólu reumatycznym)”, daw. 'siłą 
wyciągać, wydzierać; grabić, łupić, wyzys- 
kiwać, przest. 'iść szybko, pędzić” (już stp. 
*iść, biec”), drzeć się też krzyczeć, wrzesz- 
czeć, śpiewać, płakać bardzo głośno, wy- 
dawać wrzaskliwe dźwięki”, kasz. dfćc są 
'drzeć się, rwać się, "wrzeszczeć, krzyczeć; 
kłócić się; z przedr. obedrzeć, odedrzeć, 
odrzeć, podrzeć, rozedrzeć, udrzeć, wydrzeć, 
zedrzeć; wielokr. -dzierać: z przedr. np. ob- 
dzierać, oddzierać, odzierać, udzierać, wy- 
dzierać, zdzierać. Także stp. od XIV w. drać, 
dzierze 'drzeć, targać, szarpać” (może też 
*zabierać, grabić”), drać pczoły "wydzierać 
plastry z pszczołami z barci”. Ogsł.: cz. drit, 
dru 'drzeć, rozdzierać, obdzierać; ściągać, 
łupić (np. skórę, korę); męczyć, dręczyć; 
ciężko pracować, harować, drdt, deru 
"drzeć, rozdzierać, szarpać; zdzierać, zry- 
wać, r. drat, deru 'rwać, rozrywać, rozdzie- 
rać; zdzierać, zużywać; obdzierać (np. skó- 
rę); drapać, skrobać; szarpać, targać; bić, 
chłostać; wyzyskiwać, 'krzyczeć głośno”, 
'uciekać, zmykać”, scs. dbrati, derg 'zdzie- 
rać, obdzierać ze skóry; drzeć, rwać; drapać, 
skrobać”, cs. dreti, derg 'łupić, rabować”. Psł. 
*derti, *dvrg (/ *dvrati, *derg) 'rwać na ka- 
wałki, rozrywać, rozdzierać; zdzierać (skórę 
ze zwierzęcia, korę z drzewa), łupić; drapać, 
skrobać”, pokrewne z lit. dirti, diriu / dirti, 
deru 'zdzierać skórę, łupić; zdzierać, zuży- 
wać; bić, uderzać, łot. dirt 'zdzierać skórę, 
łupić”, stwniem. zerren 'rwać, targać, szar- 
pać (dziś niem. zerren 'ts.”), gr. dćró / deiró 
*obdzieram ze skóry; oddzieram, odrywam; 
łoję skórę, biję, od pie. pierwiastka *der- 
*zdzierać skórę, łupić, rwać, odrywać, roz- 
łupywać, rozszczepiać. Por. drapać. 
drzemać od XIV w. *być w półśnie, być sen- 
nym), daw. i dial. drzymać, kasz. dremac 
*ts.; jednokr. z przedr. zdrzemnąć się. Ogsł.: 
cz. drimat, r. dremdt, ch./s. dremati 'ts... Psł. 
*dremati 'drzemać”, pokrewne z łac. dormió, 
dormire 'spać, stind. dróti 'Śpl, od pie. 
*dre-m-, będącego rozszerzeniem pierwiast- 
ka *dre- / *dra- 'spać. — Od tego drzemka. 
drzewo od XIV w. 'arbor; zdr. drzewko. 
Ogsł.: cz. drevo 'drewno, drwa; drewniany 


drzwi 131 


przedmiot (np. blat stołu, instrument mu- 
zyczny)”, stcz. i dziś dial. 'drzewo (np. leśne)”, 
r. dćrevo (dial. też derćvo / derevó) drzewo” 
(w gwarach często tylko 'drzewo liściaste”), 
*pień ściętego drzewa; drewno (np. używa- 
ne jako budulec), dial. o różnych przed- 
miotach (np. 'belka', 'żerdź”, "pałka do pra- 
nia bielizny w rzece, 'kopyto szewskie”, 
*łódka wydłubana z pnia)”, scs. dróvo, dop. 
dreva | drćvese, mn drevesa 'drzewo; drew- 
no; kół, pal, pałka, drąg, kij. Psł. *dervo 
*drzewo, pokrewne z lit. derva 'smolne 
drzewo, drewno; szczapa, kawałek smolne- 
go drewna, łuczywo; dziegieć, smoła, od 
pie. *der-eu- | "der-u- | *dr-eu- 'drzewo. 

drzwi mn od XIV w., stp. dźwierze / dźwirze, 
w części gwar tylko *wrota stodoły” lub 
*furtka w płocie”, kasz. dyćfe / żyćre | dć- 
fe mn 'drzwi'; zdr. drzwiczki. Ogsł.: cz. dvefe 
(przest. dvćfe, dial. dvery / dvife) mn, stcz. 
drvi, r. dver” ż, dvćri mn, scs. dybrb ż, dvbri 
*ts., Psł. *dvvri mn (1. pj *dvvrv) 'zamknię- 
cie otworu wejściowego do pomieszczenia, 
otwór wejściowy pokrewne z lit. durys, 
goc. daur, niem. Tiir 'drzwi, Tor 'brama', 
łac. forćs, gr. thyra, stind. dvdrah; wszystkie 
te wyrazy kontynuują pie. *d'uq- / *d'uer- / 
*d:uor- 'drzwi”. W polskim oczekiwalibyś- 
my postaci *dwrzi, realnie istniejąca forma 
w rezultacie przestawki grupy spółgłosko- 
wej *dwrz > drzw; pierwotna kolejność gło- 
sek zachowana w pochodnym odźwierny 
(zob.). Por. pokrewne dwór. 

drżeć drżę od XIV w. 'trząść się, dygotać, 
drgać, migotać”, 'lękać się, trwożyć się, bać 
się”, kasz. dórżlec (dćrżlac) / dreżlec | drżec, 
-Żi 'drżeć, trząść się, dygotać; z przedr. za- 
drżeć. Ogsł.: stcz. drżeti / dreżeti 'trząść się, 
drżeć”, r. drożdt 'dygotać, trząść się; trze- 
potać, bić w przyspieszonym rytmie (o ser- 
cu); migotać, drgać, cs. dreżati 'drżeć”. 
Psł. *drażati 'trząść się, dygotać, drgać”, po- 
krewne z lit. drugys 'febra, malaria; motyl, 
łot. drudzis '(zimna) febra”, drudzi mn 'mo- 
le', od pie. *d*reug"- 'trząść (się)”. Zob. drgać. 

duch od XIV w. 'istota niematerialna, spiri- 
tus”, 'psychiczna strona człowieka, dusza”, 
stp. i dial. też 'oddech, tchnienie; wiatr; 
wyziewy”, dial. 'zjawa, widmo, upiór, istota 
bezcielesna. Ogsł.: cz. duch 'dusza; istota 


dudy 


niematerialna, zjawa”, stcz. 'dech, tchnienie, 
oddech; powiew, wyziew”, r. duch 'oddech, 
dech, oddychanie, 'dusza, charakter, oso- 
bowość, 'nadprzyrodzona, bezcielesna isto- 
ta, duch”, scs. ducho 'oddech, dech”, 'wiatr”, 
"dusza. Psł. *duche [< *douso-] "podmuch, 
powiew wiatru, 'tchnienie, dech, oddech; 
oddech jako przejaw życia, siły witalnej, 
tchnienie życia”, 'niematerialna, niecielesna, 
psychiczna strona człowieka, dusza, 'isto- 
ta niematerialna, niecielesna; mara, upiór, 
zjawa, dokładny odpowiednik: lit. dańsas 
"powietrze; oddech, tchnienie”. Pierwotnie 
nazwa czynności, wtórnie nazwa rezultatu 
czynności od pie. *d'eu-s- *'prószyć, rozpra- 
szać się, unosić się kłębami (o kurzu, dy- 
mie, parze), wiać, dąć (o wietrze); parować, 
wyziewać” (por. dech, tchnąć), z regularną 
wymianą rdzennego *eu — *ou > psł. *u. 
— Od tego duchowy — duchowny; ducho- 
ta 'duszne, parne powietrze, zaduch” (dial. 
*duszność, trudności z oddychaniem, ka- 
szel'). Zob. też dusza. 

dudek dudka od XV w. 'ptak Upupa epops', 
przen. 'głupiec, kasz. dudek (i duda) 'nie- 
dołęga, safanduła. Płnsł.: cz. dudek, -dka 
'dudek', ukr. dial. dudók, -dkd 'ts.. Psł. dial. 
*dudvke "Upupa epops, nazwa ptaka po- 
chodzenia dźwkn. od charakterystycznego 
głosu, por. p. dial. du-du!, cz. dudd! 'o gło- 
sie dudka. 

dudnić od XIX w. 'huczeć; z przedr. za- 
dudnić. Ogsł.: cz. dunet (dial. dudnet) 'hu- 
czeć', ukr. dudnity 'dudnić, huczeć', bg. dial. 
dudna 'huczeć; gadać, paplać; mruczeć, 
mamrotać. Psł. *dudoneti, *dudenitv 'wy- 
dawać głuchy odgłos, huczeć”, czas. pocho- 
dzenia dźwkn. od interi. du-du! (por. np. 
p. dial. dudu! 'naśladowanie głosu niektó- 
rych instrumentów muzycznych, np. bębna, 
trąby”). 

dudy mn od XVI w. 'instrument muzyczny 
gajda”, dial. też "płuca zwierzęce, czasem ra- 
zem z sercem i wątrobą”, kasz. dudć mn 'du- 
dy”; dawniej 1. pj duda 'piszczałka”, także 
"grający na piszczałce” (w XIV w. nazwa 
osobowa Duda). Ogsł.: cz. dudy mn 'gajda', 
r. przest. i dial. dudd 'rodzaj piszczałki”, 
dial. też 'gajda', ch./s. dźda 'dziecięca pisz- 
czałka; rurka, cewka; cewkowata szyjka na- 


dukać 


czynia, dial. dźde mn 'gajda. Psł. *duda 
*dęty instrument muzyczny składający się 
z mieszka skórzanego i piszczałek, gajda; 
piszczałka, fujarka, rzecz. odczas. od psł. 
*dudati | *dudeti "wydawać niski, huczący, 
dudniący głos; grać na piszczałce, na du- 
dach” (por. p. dial. dudać 'grać na dudach; 
grać; licho grać, słc. dial. dudat 'grać 
na dudach, na innym instrumencie; cicho 
podśpiewywać, mruczeć; mruczeć, o kocie”, 
słwń. dudati 'grać na dudach, r. dudćt 
"grać na fujarce, trąbce, piszczałce, dudach; 
trąbić; brzęczeć”, dial. "'mruczeć; szumieć, 
świstać, o wietrze”). Podstawowe czas. od 
dźwkan. interi. *du-du! (zob. dudnić). 

dukać od XVIII w. 'czytać, mówić nieudol- 
nie, niewyraźnie, jąkając się; sylabizować, 
bąkać, przest. powtarzać coś ciągle, do 
znudzenia, daw. XVII w. 'w róg trąbić, 
*skrzeczeć (o żabie)”, dial. "niewyraźnie mó- 
wić, 'gderać”, 'nalegać, ciągle się upominać; 
popędzać do roboty, 'narzekać, 'siedzieć 
uporczywie nad robotą, dłubać w papie- 
rach”, 'dłubać, robić dziury” (por. też dial. 
śl duknąć 'popchnąć; uderzyć, szturch- 
nąć, koc.;podukać 'ugnieść ziemniaki, mar- 
chew”), kasz. dukac 'ślęczeć nad czymś, 
mozolić się; czytać, mówić nieudolnie”. Por. 
r. dial. dkat 'stukać, pukać; rozbijać, dial. 
*pić łapczywie, ukr. dial. dukat 'stukać 
dziobem w drzewo (o dudku, dzięciole)”. 
Psł. dial. *dukati "wydawać niewyraźny, 
dudniący odgłos; stukać, pukać”, czas. po- 
chodzenia dźwkn., oparty na interi. du!, 
por. p. dudu! i du-du! 'naśladowanie dźwię- 
ku instrumentów muzycznych, np. trąby, 
bębna”. Zob. też dudnić. 

duma od XVI w. 'poczucie godności”, 'to, co 
jest przedmiotem dumy, chluba, chwała; za- 
szczyt”, 'zarozumiałość, pycha, przest. "myśl, 
rozmyślanie, marzenie”, 'pieśń, utwór lite- 
racki”, stp. XVI w. też 'błędne mniemanie, 
wymysł, urojenie” (z polskiego zapożyczone 
cz. poet. duma 'myślenie, rozmyślanie, ma- 
rzenie, słc. duma 'ts.). Odpowiedniki we 
wschsł. i płdsł.: strus. duma 'rada, narada, 
obrady, wskazówka; myśl; zamysł, zamiar; 
rozum”, r. duma "myśl, dumanie" (też 'ro- 
syjski parlament”, hist. 'rada bojarów”), bg. 
duma 'słowo, wyraz” (dumi mn 'to, co się 


132 


dupa 


mówi, mowa ), lud. rozmowa, 'złe słowa, 
"myśl. Psł. *duma "myśl, zamysł, mnie- 
manie, rozmyślanie, bez pewnej etymo- 
logii. Trudności fonetyczne, morfologiczne 
i semantyczne napotyka często przyjmo- 
wane zapożyczenie z germ.: goc. dóms m 
"orzeczenie sądowe, zdanie, sąd, osąd; sła- 
wa, stang. dóm 'mniemanie, wyrok, sąd; 
rada, zgromadzenie”, stnord. dómr 'zgro- 
madzenie sądowe” (< pgerm. *dómaz < pie. 
*d'0-mo- 'coś ustanowionego, prawo” od pie. 
Xd'e- *kłaść, stawiać”, zob. dziać). Niepewne 
także przyjmowanie rodzimego pochodze- 
nia wyrazu, wyprowadzanie z prapostaci 
*dtou(a)ma od pie. *d'eu(2)- wiać, dąć; sy- 
pać, rozpraszać się, wirować, unosić się kłę- 
bami” (zob. dym) bądź od psł. *dgti, *'demg 
*wiać, dąć, dmuchać (zob. dąć). Polskie 
znaczenie 'zarozumiałość, pycha; poczucie 
godności” prawdopodobnie z 'rozmyślanie, 
mniemanie (o sobie)”. Zob. zdumieć. 

dumać od XV w. 'rozmyślać, zastanawiać się, 
medytować; marzyć; z przedr. zadumać się 
*zamyślić się, zadumany 'pogrążony w za- 
dumie'. Odpowiedniki we wschsł. i płdsł.: 
strus. dumati 'radzić, odbywać naradę, 
udzielać rad; myśleć, mniemać, sądzić; ob- 
myślać, zamierzać, planować, r. diumat 
"myśleć, rozmyślać; sądzić, mniemać; fra- 
sować się, trapić się”, bg. lud. dńmam 'mó- 
wić; rozmawiać; myśleć, rozmyślać, mnie- 
mać; radzić, słwń. dial. dumati 'myśleć. 
Psł. *dumati 'rozmyślać, myśleć, zastana- 
wiać się, medytować, sądzić, mniemać, 
czas. odrzecz. od psł. *duma 'myśl, zamysł, 
mniemanie, rozmyślanie” (zob. duma). — 
Od czas. przedrostkowego zaduma. 

dupa od XV w. (ale w XIV w. nazwa osobowa 
Dupka) 'pośladki, tyłek, anus'; zdr. dupka. 
Ogsł.: cz. doupa "zagłębienie, jama, dół, no- 
ra, dial. dupa / dupa 'pośladki, tyłek”, ukr. 
dial. dupa 'pośladki, tyłek”, 'tępy koniec jaj- 
ka”, 'tylna część łodzi”, 'dolna część snopa, 
słwń. dupa 'zagłębienie w ziemi, dół, jama, 
nora, jaskinia, bg. dupka 'otwór, dziura; 
dół, jama; nora, barłóg zwierzęcia, 'natu- 
ralne zagłębienie, np. dziurka w nosie, dziu- 
pla w drzewie”, 'puste wnętrze”. Psł. "dupa 
(/ *dupe) wgłębienie, zagłębienie natural- 
ne w ziemi, w skale, w drzewie, w jakimś 


dur 


przedmiocie, w ciele (ludzkim), 'celowo 
zrobione zagłębienie w ziemi, w drzewie”, 
od pie. "d'eu-p- 'głęboki, wydrążony” (por. 
prapokrewne lit. daubd "parów, wądół, do- 
lina, łot. duobe 'dół, jama; zagłębienie, 
wklęsłość; głębina w rzece; grób”, goc. diups, 
niem. tief 'głęboki”, oparte na pie. warian- 
cie *d'eu-b-). Podstawowe dziś znaczenie 
'anus” wtórne, rozwinęło się z 'wgłębienie, 
otwór, początkowo był to prawdopodob- 
nie eufemizm zastępujący p. daw. i dial. 
rzyć < psł. *rite 'anus'. — Od tego zadupie 
(od wyrażenia przyimkowego za dupą). 

dur 'grupa ostrych chorób zakaźnych, któ- 
rym towarzyszy wysoka gorączka i za- 
mroczenie umysłu; odurzenie, obłęd” (jako 
termin medyczny od XX w.), daw. 'truci- 
zna wywołująca obłęd, odurzenie”, 'upór, 
krnąbrność, dial. 'tyfus', kasz. der 'szorst- 
kość, hardość, upór”. Por. r. dial. dur 'głupo- 
ta, niedorzeczność, fanaberie; szaleństwo; 
łobuzerstwo”, ukr. dur 'zamroczenie, odu- 
rzenie; kaprysy, fochy; figle”, dial. 'głupo- 
ta, niedorzeczność, 'roślina lulek, Hyoscya- 
mus niger”. Psł. dial. *dura "wzburzenie, za- 
mroczenie umysłu; to, co wywołuje taki 
stan (np. choroba, trująca roślina)”, rzecz. 
odczas. od psł. *duriti (zob. durzyć). 

durny od XVI w. 'niemądry, nierozsądny, 
głupi, szalony”, daw. i dial. też 'próżny, pysz- 
ny, zarozumiały”, 'lichy, mały”, dial. durna 
choroba 'dur, tyfus, kasz. derni 'energicz- 
ny, stanowczy; hardy, ordynarny, krnąbrny; 
głupi. Ogsł.: słc. dial. durny 'płoszący się, 
lękliwy; gniewny, skłonny do gniewu; głu- 
pi, r. durnój 'zły, niedobry; wulgarny; na- 
ganny, karygodny; brzydki, wstrętny”, pot. 
i dial. 'głupi, przygłupi, dial. też 'szalo- 
ny, wściekły; chory; dziki, nieokiełznany; 
zepsuty, zatęchły; stary, zniszczony”, ch./s. 
diiran 'gniewny, zły, srogi. Psł. *durvne 
*burzący się, wzburzony, pobudzony, otu- 
maniony czymś; gniewny, wściekły, szalo- 
ny, przym. od psł. *duriti (zob. durzyć), 
z przyr. *-wiie. — Od tego dureń. 

durzyć od XVIII w. 'wprowadzać w błąd, 
oszukiwać, zwodzić, tumanić; oszałamiać”, 
dial. 'judzić, podjudzać” (podh. psy durzą 
*dokuczają szczekaniem”), durzyć się 'oszu- 
kiwać się, tumanić się, zawracać sobie 


133 


dusza 


czymś głowę, 'kochać się w kimś, dial. 
podh. *puszyć się, nadymać się, jak np. in- 
dyk; gniewać się, sierdzić się”, też 'układać 
nieszczelnie (o snopkach)”; z przedr. odu- 
rzyć spowodować utratę świadomości, nie- 
wrażliwość na ból itp., zamroczyć, zadu- 
rzyć się 'zakochać się, zawrócić sobie kimś 
głowę. Por. daw. XVIII w. durzeć 'tracić 
świadomość, wpadać w osłupienie”, stp. 
XVI w. durować 'szaleć, nie być przy zdro- 
wych zmysłach; hulać, szaleć, dokazywać; 
być hardym, zuchwałym, pysznić się”, dial. 
wyjątkowe 'żartować, błaznować. Ogsł.: 
cz. daw. duriti 'gniewać; płoszyć, r. pot. 
i dial. durić "wariować, szaleć; grymasić, 
ch./s. duriti se "gniewać się, dąsać się; gry- 
masić”, dial. 'być wstrętnym, obrzydliwym”. 
Psł. *duriti, *dufg "wprowadzać w stan sil- 
nego wzburzenia, odurzenia, zamroczenia, 
"być wzburzonym, być w stanie silnego 
wzburzenia, odurzenia, zamroczenia”, czas. 
odprzym. od słabo poświadczonego psł. 
*durs 'burzący się, wzburzony, szalony, dzi- 
ki” (por. r. dial. duryj 'głupi, słwń. dial. dr 
"płochliwy, dziki”), niejasnego pochodze- 
nia, może derywatu z przyr. *-re od psł. 
czas. "duti, *dujg "wiać, dąć (o wietrze)”, pie. 
*d'eu(2)- 'sypać, rozpraszać się, wirować, 
unosić się kłębami (np. o kurzu, dymie, pa- 
rze); wiać, dąć”, por. zwłaszcza znaczenie 
należącego do tego pierwiastka gr. thfó 
*szaleję, huczę”. 

dusić duszę od XV w. 'uniemożliwiać od- 
dychanie przez ściskanie gardła, pozbawiać 
tchu, 'uciskać, kasz. deśćc, desi | dusćc 
*dusić, dławić. Ogsł.: cz. dusit "pozbawiać 
oddechu, utrudniać oddech przez ucisk; 
krztusić; tłumić, powstrzymywać; gotować 
pod przykryciem” r. du$if, duśu 'uniemożli- 
wiać oddychanie, pozbawiać tchu, dławić, 
krztusić; tłumić, głuszyć, powstrzymywać, 
ch./s. duśiti "pozbawiać tchu, dławić, krztu- 
sić. Psł. *du$iti "powodować duszenie się, 
ciężki oddech, sapanie, dyszenie, utratę 
oddechu, tchu, możliwości oddychania, od 
psł. *ducha (zob. duch). 

dusza od XIV w. 'anima, kasz. desa / duśa / 
duśa 'dusza', 'słupek kwiatowy; okwiat, dno 
kwiatowe u jabłoni i grusz; rdzeń w dudce 
pióra; pęcherz pławny u ryb; powietrze 


duszny 


w dętce”. Ogsł.: cz. duże ż, r. duśń, scs. dusa 
*dusza', przen. 'życie”, 'człowiek”. Psł. *dusa 
[< *duch-ja] 'dech, tchnienie”, 'psychiczny, 
wewnętrzny świat człowieka, duch', 'byt nie- 
materialny, nieśmiertelny, ożywiający cia- 
ło”, od psł. *duche (zob. duch), z przyr. *-ja. 
— Od tego duszyczka (nowsze zdr. od pier- 
wotnego zdr. duszyca); od wyrażenia przy- 
imkowego zaduszny od XV w. 'przeznaczo- 
ny na modły za dusze zmarłych (o dniu)”, 
stp. też *związany z pogrzebem, żałobny”, 
zaduszne danie 'zapis testamentowy”. 

duszny od XVI w. 'utrudniający oddychanie, 
duszący, parny, upalny; odurzający, duszący 
(o zapachu)”, w XVI w. też 'zduszony, przy- 
gnieciony; trapiący, nękający”, kasz. deśni 
*'tamujący oddech, duszący, duszny”; przysł. 
duszno od XVI w. 'gorąco, parno, brak po- 
wietrza, duszno mi 'duszę się, odczuwam 
brak tchu”, dial. też dusznie 'parno, bez po- 
wietrza”. Ogsł.: cz. duśny 'astmatyczny; stłu- 
miony, zduszony”, dial. 'duszący, duszny”, 
też dusny 'duszący; stłumiony, przytłumio- 
ny, r. duśnyj 'duszący, parny, upalny, go- 
rący”, dial. 'intensywnie pachnący, aroma- 
tyczny” i śmierdzący, stęchły”, cs.-s. duśbne 
*uduszony, zadławiony”, bg. duśen 'utrud- 
niający oddychanie, parny, gorący”. Psł. 
*duśbnv 'duszący, utrudniający oddychanie, 
zapierający dech”, przym. odczas. od psł. 
*duśiti "utrudniać, uniemożliwiać oddycha- 
nie” (zob. dusić), z przyr. *-bne. 

duży od XVI w. 'dość wielki”; przysł. dużo. 
Płnsł.: cz. dial. dużi 'silny, mocny; tęgi, po- 
tężny, gruby; trwały, stały”, słc. dużi 'silny, 
mocny, tęgi, krzepki; dzielny, wysoki”, strus. 
dużii / djużii "mocny, silny; potężny”, r. pot. 
djńżij 'silny, mocny; potężny; zdrowy; rosły, 
wysoki”, dial. dużij i djużij / djużój 'duży, 
silny; zdrowy; trwały, wytrwały; sprawny; 
wygodny, dogodny; dobry; dorosły, wybu- 
jały, dorodny; dojrzały”, ukr. dużyj 'bardzo 
silny, mocny, tęgi; zdrowy; bardzo wielki, 
okazały; możny, wpływowy”, dial. też 'bo- 
gaty, zamożny”. Psł. dial. *dużv [< *dug-jv] 
"bardzo silny, mocny, krzepki, zdrowy; wy- 
różniający się pod względem rozmiarów, 
ilości”, przym. utworzony za pomocą przyr. 
*je od pie. *d'oug"-o- (oczekiwane słow. 


134 


dwanaście 


tdug» nie jest poświadczone), por. lit. dag 
przysł. *wiele, mnóstwo; obficie; bardzo”, 
łot. dańdz przysł. *wiele, mnóstwo; bardzo”. 
Podstawą był pie. pierwiastek *d'eug*- 'do- 
tykać (się), stykać się; cisnąć, wyciskać, 
doić; obficie udzielać, rozdawać”. Znaczenia 
*bardzo silny, mocny, krzepki” i wielki, du- 
ży” zapewne z przypuszczalnego wcześniej- 
szego "obfity, liczny, obficie udzielany” lub 
podobnego. 

dwa m nieosobowe i n, dwie ż, dwaj m 
osobowe, liczeb. główny od XIV w. Ogsł.: 
cz. dva m, dyć ż, n, r. dva m, n, dve ż, scs. 
deva m, dsvć ż, n. Psł. *dova m, *dove ż, n 
*dwa, 'dwójka, dokładne odpowiedniki 
z tym samym znaczeniem: stind. duvd m, 
duvć ż, n, gr. (homeryckie) dyó, łac. duo. 
Z pie. "dfu)uó / *d(ujuai 'dwa. — Od tego 
dwoje liczeb. zbiorowy 'dwie osoby” od 
XIV w (psł. liczeb. wieloraki i mnożny 
*dovojb 'dwu rodzajów, dwojaki”, 'podwój- 
ny”) — dwojaki od XIV w. 'dwu rodzajów” 
(co do budowy zob. czworaki), dwoisty, 
dwójka. 

dwadzieścia liczeb. główny od XIV w., stp. 
też dwadzieście, kasz. dvazesce. Ogsł.: cz. 
dvacet, stcz. dvadseti | dvadceti, r. dvdd- 
cat, scs. dva desęti. Psł. *dova desęti *20”, 
zestawienie liczeb. *dova i *desęti, mian. 
pdw od *desętb (zob. dwa i dziesięć), pier- 
wotne znaczenie 'dwie dziesiątki”. W języ- 
kach słow. zestawienie zrastało się w jed- 
ną całość (z jednym akcentem), w związku 
z czym następowało skracanie członu -desę- 
ti (> p. -dzieście, -dzieści). — Od tego liczeb. 
porządkowy dwudziesty (+ dwudziestka); 
dwadzieścioro. 

dwanaście liczeb. główny od XIV w., stp. też 
dwanaćcie I dwanacie, kasz. dvandsce. Ogsł.: 
cz. dvandct, r. dvenódcat, przest. dvanade- 
sjat, dial. dyanddcat, scs. dova na desęte m, 
dbvć na desęte ż, n. Psł. *dova na desęte '12', 
zestawienie złożone z liczeb. *dova i wyra- 
żenia przyimkowego *na desęte (zob. dwa, 
na i dziesięć), pierwotne znaczenie 'dwa 
na(d) dziesiątkę. W językach słow. to ze- 
stawienie zrastało się w jedną całość (z jed- 
nym akcentem), w związku z czym nastę- 
powało skracanie członu -desęte (> p. -dcie, 
-ćcie, -cie, -Śście), zob. czternaście. — Od te- 


dwieście 


go liczeb. porządkowy dwunasty — dwu- 
nastka; liczeb. zbiorowy dwanaścioro. 

dwieście liczeb. główny od XIV w. Ogsł.: 
cz. dyć ste, r. dvćsti, dial. dvdsta / dvćsta, scs. 
dovć svtć. Psł. *dovć sote 200”, zestawienie 
form l. pdw od liczebników *deva i *svto 
(zob. dwa, sto). Pierwotne znaczenie 'dwie 
setki”. — Od tego dwusetny. 

dworzec 'stacja kolejowa; budynek na stacji 
kolejowej, autobusowej” (od XIX w.), daw. 
i dial. 'duży budynek, gmach, zamek, pa- 
łac”, dziedziniec, podwórze” (dial. na dwor- 
cu 'poza budynkiem, na zewnątrz”), 'dwo- 
rzanie, służba, świta, otoczenie właściciela 
dworu”, stp. od XV w. 'gospodarstwo rolne; 
folwark, dom mieszkalny należący do fol- 
warku. Ogsł.: cz. dvorec 'dwór, folwark; 
kort”, dial. "podwórze, dziedziniec, stcz. 
dvofec, -rce "małe gospodarstwo, zagroda, 
folwark”, r. dvorćc, -rca 'pałac; rezydencja”, 
dial. też dyórec "podwórze, dziedziniec; (du- 
ży) dom; zagroda wiejska; folwark; stajnia, 
chlew; zagroda dla bydła; przybudówka, 
spichlerz; oberża, gospoda”, cs. dvorbcb 'po- 
dwórze, dziedziniec”, ch./s. dvórac 'okazały 
dom; zamek, pałac. Psł. *dvorecb, zdr. od 
psł. *dvor (zob. dwór). 

dwór od XIV w. 'obszerny dom mieszkalny 
należący do majątku ziemskiego”, 'wolna 
przestrzeń otaczająca dom (zwykle ogro- 
dzona), podwórze, dziedziniec, 'wolna prze- 
strzeń na zewnątrz domu pod gołym nie- 
bem” (iść na dwór 'wyjść na zewnątrz”, na 
dworze 'na zewnątrz”), daw. 'rezydencja pa- 
nującego lub magnata; panujący, magnat 
i jego otoczenie”, dial. "majątek ziemski, fol- 
wark, 'zagroda, chata z budynkami gos- 
podarczymi i podwórzem, obejście”, kasz. 
dvór, dvoru 'zagroda, chata wraz z całym 
otoczeniem”, 'majątek ziemski; dom miesz- 
kalny właściciela majątku; zdr. dworek. 
Ogsł.: cz. dvdr "podwórze; majątek ziemski 
z budynkami, gospodarstwo, zagroda”, 'sie- 
dziba panującego, pałac; otoczenie panują- 
cego, dworzanie, urzędnicy dworscy, słu- 
dzy”, r. dvor, dvora 'podwórze', "pojedyncze 
gospodarstwo wiejskie, dom mieszkalny 
z budynkami gospodarczymi, zagroda”, daw. 
"pałac, dwór, scs. dvore 'podwórze, dzie- 
dziniec; zagroda; atrium wewnątrz pałacu; 


135 


dyby 


mieszkanie, dom. Psł. *dvor» 'przestrzeń 
otaczająca budynek mieszkalny i inne zabu- 
dowania, podwórze, obejście, zagroda; dom 
mieszkalny wraz z innymi zabudowaniami 
położony na zamkniętej przestrzeni”, zwią- 
zane etymologicznie z psł. *dveri 'otwór 
wejściowy, drzwi” i z przytoczonymi tam 
wyrazami ie. (zob. drzwi), por. także łac. 
forum 'wolne miejsce; publiczny plac targo- 
wy. — Od tego dworak, dworka, dworza- 
nin; dworski, dworny 'zgodny z etykietą 
dworską, wytworny, elegancki” —> dwor- 
ność; dworować 'kpić, wyśmiewać się (co 
widocznie było częste na dworach). Zob. 
dworzec, podwórze. 

dybać dybię od XVI w. 'czatować, czyhać 
w ukryciu, potajemnie; nastawać na kogoś, 
napastować kogoś”, 'iść ostrożnie, skradać 
się, czaić się, dial. też 'iść powoli; cho- 
dzić po ciemku”, 'dosięgnąć, spotkać”, kasz. 
debac, dibają / dubac 'czyhać, czatować, dy- 
bać, pilnować; z przedr. przydybać, zdybać. 
Ogsł.: dł. dybaś '(skrycie, niespodziewanie, 
złośliwie) uderzać, szturchać; trafiać; stu- 
kać, uderzać (np. o sercu)”, słc. daw. dibat 
*chodzić na palcach”, r. dial. dybdt 'chodzić, 
kroczyć; chodzić cicho; iść niepewnie, z tru- 
dem; iść szybko, dużymi krokami”, 'stawać 
na nogi (o dziecku zaczynającym chodzić); 
stawać na palcach, chodzić na palcach”, 'nie- 
pewnie stać na nogach; chwiać się, kołysać 
się; stać bezczynnie, sterczeć”, ch./s. daw. 
i dial. dibati (se) 'chwiać się, kołysać się; 
wahać się, zastanawiać się, dial. dibati też 
*czyhać, czatować. Psł. *dybati, *dybajo 
'stąpać, chodzić na palcach, ostrożnie, czuj- 
nie, skradać się, czyhać”, bez pewnej etymo- 
logii. Może pierwotnie czas. wielokr. od psł. 
*dbati w przypuszczalnym pierwotnym 
znaczeniu 'chodzić na palcach, czujnie, skra- 
dać się, czyhać” (zob. dbać), z regularnym 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *» —> *y. 

dyby mn 'kłody lub deski z otworami, w któ- 
re zakuwano ręce i nogi więźnia, stp. od 
XV w. dyba 'kłoda przepiłowana wzdłuż 
z wycięciami na ręce i nogi więźnia, tu 
może należy dial. dyby (i deby / dyble) mn 
*obuwie wydłubane w drzewie, drewniane, 
z drewnianą podeszwą”, dybka 'wyżłobienie 
w żarnach. Odpowiedniki przede wszyst- 


dychać 


kim we wschsł.: strus. dyba '*kłoda', 'narzę- 
dzie tortur: dwa wkopane słupy połączone 
u góry poprzecznym drągiem”, r. dyba 'na- 
rzędzie tortur, na którym rozpinano ciało 
skazańca, dial. "podstawka, kobyłka; rusz- 
towanie do podnoszenia ciężarów; słup, na 
którym jest umocowany żuraw studzienny; 
żuraw studzienny; trójnóg z żerdek; słup 
z pnia z korzeniami”, vstat na dyby 'stanąć 
dęba (o koniu)”; por. też słc. dial. dyba 'las- 
ka (2). Psł. dial. *dyba 'część kłody, słup, 
pal, drąg, żerdź”, bez pewnej etymologii. 
Nie można wykluczyć pochodzenia od pie. 
Xdteub*- 'dłubać; głęboki”, przy czym pier- 
wotne byłoby znaczenie 'coś wydłubanego” 
czy też 'coś będącego rezultatem dłubania” 
(z czego mogłoby powstać niepoświadczone, 
przypuszczalnie pośrednie znaczenie 'część 
kłody uzyskana z pnia przez dłubanie”). 

dychać od XV w. 'oddychać (zwłaszcza inten- 
sywnie, głośno, z trudem), dyszeć, sapać”, 
stp. też 'wydychać z siebie, ziać, dmuchać, 
chuchać”, dial. także 'kaszleć', kasz. deyac, 
diyd I dise 'dychać; z przedr. oddychać (zob.), 
wydychać, wzdychać, zdychać. Ogsł.: cz. dy- 
chat 'oddychać”, r. przest. i dial. dychdt 
*ts., scs. dychati, dyśo I dychajo 'ziać czymś, 
wydzielać, np. ciepło”, 'tchnąć czymś, pa- 
łać silnymi uczuciami, namiętnością, 'dąć, 
wiać. Psł. *dychati, *dychajo I *dysg 'dąć, 
wiać, dmuchać (o wietrze); oddychać (inten- 
sywnie, szybko, ciężko)”, czas. wielokr. od 
psł. *dechngti "wydać tchnienie, dmuchać, 
wiać, chuchać” (zob. tchnąć), z typowym 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *» — *y 
(z wcześniejszego *i —> u). — Od tego rzecz. 
odczas. dych w pot. i dial. zwrocie ani sły- 
chu, ani dychu 'brak jakiejkolwiek wieści, 
znaku życia, ani śladu”, daw. XVII-XVIII w. 
i dziś dial. dych 'oddech, tchnienie; dycha- 
wica — dychawiczny. 

dygać 'kłaniać się, robiąc dyg” od XVIII w. 
(ale już w XVI w. pochodny rzecz. dyg 
'ukłon ze zgięciem nogi w kolanie”), daw. 
XVII w. 'trząść się, dial. 'drżeć; bać się, lę- 
kać się; kłaniać się uniżenie; dźwigać cię- 
żar, koc. digac 'iść; jednokr. dygnąć. Por. 
słc. dial. dygat 'spółkować, r. dial. dygat 
*chwiać się, uginać się (pod ciężarem); uchy- 
lać się od czegoś; tchórzyć, bać się; skakać, 


136 


dynia 
br. dial. dyhac 'kłaniać się, robiąc dyg', 'iść 
powoli, kuśtykając, 'przestępować z nogi 
na nogę” 'bić, kołatać (o sercu)”. Czas. po- 
chodzenia dźwkn. od interi. wyrażającej 
trzęsienie się, dygotanie, kołysanie (por. stp. 
dyk! dyk!, p. dial. dygu! dygu!). — Od tego 
dygotać 'trząść się, drżeć”, czas. intensywny 
z przyr. -ot-. 
dym od XV w. 'lotne produkty spalania”, 'pa- 
ra, opary”, daw. od XVI w. 'przewód dym- 
ny; komin, przen. 'dom wiejski; zagroda 
wiejska, gospodarstwo wiejskie”, dial. też 
*kurz; kłęby kurzu, dymy mn 'mgły; mgła, 
kasz. dim, dómu 'dym'; zdr. dymek. Ogsł.: 
cz. dym 'dym; opary”, stcz. też 'dom; zagro- 
da, gospodarstwo”, r. dym 'dym, dial. też 
*para, opary, wyziewy”, hist. i dial. 'dom, 
gospodarstwo jako podstawowa jednostka 
opodatkowania; czynsz, podatek”, scs. dyme 
*dym". Psł. *dyme "lotne produkty spalania, 
parowania, dym, para, opar”, dokładne od- 
powiedniki: lit. dómai m 'dym', łot. dumi 
*ts., łac. famus 'ts., stind. dhiimd- 'ts., z pie. 
*dtii-mo- 'kłębienie się, dymienie, dym” (od 
pierwiastka *d'eu- "wirować, unosić się kłę- 
bami'). Znaczenie 'dom wiejski, zagroda, 
gospodarstwo” przenośne. — Od tego dym- 
ny; dymnik; dymić (nadymić, zadymić). 
dyndać i dyndać się od XVIII w. 'kołysać się, 
wisząc, bujać się, chwiać się; machać, koły- 
sać, dial. też dyńdać > deńdać 'biec powol- 
nym kłusem (o koniu)”, także 'o koniu, cho- 
dzącym w parze z drugim, który niewiele 
ciągnie, a przez to opuszczają się jego po- 
stronki”, "nie dbać o pracę, o gospodarstwo, 
lekceważyć sobie. Por. cz. daw. dyndati 
'trząść się (np. ze strachu), drżeć”, dial. dyn- 
dat 'trząść, kołysać drzewem; trząść się, ko- 
łysać się (o owocu wiszącym na drzewie), 
słe. dial. dyndat 'zwisać”, ukr. dial. dynda- 
ty "kiwać się, chwiać się; kołysać nogami, 
chwiać się na nogach”, bg. dial. dindjikam 
*huśtać dziecko na rękach, dindjókam se 
*kołysać się, huśtać się. Czas. pochodzenia 
dźwkn., od interi. dyn! (por. p. dyn! dyn! 
'o rytmicznym odgłosie”, bg. din! din! przy 
huśtaniu dziecka), z częściowym podwoje- 
niem pierwiastka (dyn-d-). 
dynia od XVIII w. 'roślina Cucurbita pepo”', 
daw. od XV w. 'melon, Cucumis melo”. 


dyrdać 


Ogsł.: cz. dyne ż 'dynia', r. dynja 'dynia, me- 
lon”, ch./s. dinja "melon", dial. 'arbuz, Cit- 
rullus vulgaris. Prawdopodobnie z prapo- 
staci *kadyńi, która, tak jak i jej wariant 
*kodula, jest zapewne przyswojeniem zapo- 
życzonego słow. *kaduńa przez wprowadze- 
nie rodzimych przyrostków *-yńi (jak np. 
w psł. *berskyńi, zob. brzoskwinia) i *-ula 
(por. p. dial. dula / gdula 'odmiana gru- 
szek”, cz. kdoule 'pigwa', r. dulja 'odmiana 
gruszek”, ch./s. dinja, sts./ch. gdunja 'pig- 
wa”). Wcześniejsza prapostać *ksduńa, na- 
zywająca nie znane pierwotnie Słowianom 
rośliny i ich owoce, to zapożyczenie z gr. 
kydónia (móla) 'kidońskie (jabłka)” (od 
nazwy miejscowości na Krecie), może za 
pośrednictwem łac. cydónea (mdla). Do za- 
pożyczenia doszło prawdopodobnie na Pół- 

"wyspie Bałkańskim, skąd wyraz przeszedł 
do innych Słowian. W polskim uproszcze- 
nie nagłosowej grupy spółgłoskowej (po- 
wstałej po zaniku słabej półsamogłoski): 
*kod- > *kd- > *gd- (por. dial. gdula) > d-. 

dyrdać i derdać od XVIII w. 'iść szybko 
drobnymi krokami”, dial. dyrdać 'biec szyb- 
ko”, durdać 'zrzędzić”, kasz. derdac 'gęgać', 
*pleść, paplać”, 'mleć tabakę, rozcierać liście 
tytoniu na proszek do zażywania”, 'podska- 
kiwać, iść, podrygując, iść małymi kroczka- 
mi”, śpieszyć się, 'drżeć, kołysać ; por. dial. 
dyrdosić się pchać się, śpieszyć się, biec”. 
Por. gł. dyrdać 'skubać; drzeć, rwać, zry- 
wać, cz. dial. drdati 'iść szybkimi, drobny- 
mi krokami”, 'skubać, targać; trząść, ukr. 
dial. dyrdaty 'dreptać, podskakiwać”, mac. 
dial. drda 'rżnąć, ciąć czymś tępym. Psł. 
*dydati 'targać, szarpać, drzeć, rwać, 'ter- 
kotać, trajkotać”, czas. pochodzenia dźwkn. 
(z czym związana różnorodność znaczeń; 
znaczenie 'iść szybko, biec” prawdopodob- 
nie wtórne z 'drzeć, rwać, por. drzeć 'iść 
szybko, pędzić, śpieszyć się, rwać 'szybko 
się posuwać naprzód, biec, pędzić”). Wyraz 
przejęty do języka ogólnego z gwar, stąd 
:yr- | -er- (i gwarowe -ur-) < *p. 

dyszeć dyszy od XV w. (daw. i dziś dial. 
dyszeć, dysze, w gwarach też z wtórnym 
bezokol. dyszyć, dyszy) 'oddychać intensyw- 
nie, głośno, z trudem”, przest. i dial. 'oddy- 
chać” (dziś w zwrocie ledwie dyszeć 'omdle- 


137 


dziać 


wać, być na pół umarłym”), kasz. deżec / 
disec, dise 'dyszeć, zipać”; z przedr. zdyszeć 
się, zadyszeć się. Ogsł.: gł. dyśić, -śi 'oddy- 
chać, dyszeć”, cz. dial. las. dyśet, -Si 'oddy- 
chać?, r. dyśdt, -$u 'oddychać, 'chuchać, dmu- 
chać', ch./s. diśati, -52m 'dyszeć”. Psł. *dyśati 
*oddychać ciężko, z trudem, intensywnie, 
dyszeć, sapać”, dokładny odpowiednik: lit. 
dasćti, dńisu / dusiu "oddychać; ciężko oddy- 
chać, dyszeć; wzdychać; pokaszliwać”, czas. 
stanu od pie. *d*iis- (/ *d'eu-s-, *d'eues-) 
*unosić się kłębami, kurzyć, wiać, dmu- 
chać; oddychać, dyszeć; wąchać; wietrzyć”, 
z rdzennym *-y- < *-a- (w rezultacie wzdłu- 
żenia zredukowanego wokalizmu pierwiast- 
ka). Por. dychać, dusić, dusza, dech. — Od 
czas. przedrostkowego zadyszka. 

dzban od XV w. 'rodzaj naczynia”, stp. XIV- 
-XV w. czban, od początku XVI w. zban, 
dial. dzban / żban / zban, kasz. zbón; zdr. 
dzbanek. Ogsł.: cz. dżbón (dial. żban), stcz. 
ćbdn 'dzban', r. żban 'dzban, dzbanek”, scs. 
ćvvane 'drewniany dzban”, ch./s. żbdn 'nie- 
wielkie drewniane naczynie, wydłużone, 
spłaszczone, do noszenia i przechowywania 
wody, wina, ciał sypkich”, dial. dżban 'kadź”. 
Psł. *©vbane 'rodzaj naczynia drewnianego 
z uchwytem i dzióbkiem”, od tej samej pod- 
stawy co ceber, z przyr. *-ane. W polskim 
rozwój *ćeb- > czb- > dżb- > żb- | zb- | dzb- 
(zob. ceber, gdzie dokładniej o rozwoju fo- 
netycznym). 

dziać dzieję od XV w. (w stp. i dziś dial. nie- 
ściągnięty bezokol. dziejać) "wyrabiać na 
drutach, szydełkiem lub maszynowo odzież 
z nitek przędzy”, dial. też 'nadziewać; 
z przedr. nadziać, odziać, rozdziać, wdziać; 
wielokr. dziewać dial. poza tym z przedr. 
nadziewać, odziewać ( przyodziewać), po- 
dziewać 'zarzucać, umieszczać nie wiado- 
mo gdzie”, rozdziewać, wdziewać. Psł. *deja- 
ti, *dejo (wielokr. *devati) kłaść, stawiać 
coś gdzieś; robić, czynić, wykonywać coś”, 
czas. wielokr. od psł. *deti, *dedo 'położyć, 
postawić, umieścić coś gdzieś; zrobić, uczy- 
nić, wykonać coś” (por. stp. XIV-XVI w. 
i dial. dziać 'położyć, umieścić, podziać”, 
w XV w. dzieci się, w XVI w. dzieć się 'po- 
dziać się, stcz. dieti "umieścić, położyć, 
schować”, strus. deti, deżu "pomieścić; po- 


dziać się 
dziać, zapodziać; czynić, robić, ch./s. djeti, 
djedem 'wsadzić gdzieś, włożyć, położyć, 
dial. 'nadziewać, faszerować, scs. tylko 
z przedr. vezdeti, -deźdy podnieść, wznieść”), 
arch. czas. mającego dokładne odpowiedniki 
w lit. deti, dedu (stlit. demi) kłaść, stawiać, 
umieszczać; sadzić, siać; robić, sporządzać”, 
łot. det 'znosić, składać jaja”, dót "nakładać, 
spajać; nadziewać, faszerować”, stind. ddd- 
hati 'stawia, kładzie”, z pie. czasownika ate- 
matycznego *d'e- 'kłaść, stawiać”, 1. osoba 
1. pj czasu teraźn. *dć-d'o-mi. Zob. odziać. 
— Od tego dziany —> dzianina. 

dziać się dzićje się od XIV w. 'odbywać się, 
stawać się, zdarzać się, zachodzić” (stp. 
i dial. dziejać, dzićję), kasz. zac są / zćjac są 
*dziać się; z przedr. podziać się 'zgubić się, 
zawieruszyć się, przepaść” — zapodziać się 
*ts. ; wielokr. zapodziewać się. Ogsł.: cz. dit 
se, dćje se 'dziać się), książk. 'podziewać się, 
podziać się, r. dćjatsja 'dziać się, robić się, 
scs. dćjati sę "odbywać się, dokonywać się”. 
Psł. *dćjati sę, *dćjg sę odbywać się, zdarzać 
się, zachodzić, stawać się, 'podziewać się, 
przepadać, znikać”, czas. zwrotny do psł. 
*dejati, *dćjo kłaść, stawiać coś gdzieś; ro- 
bić, czynić, wykonywać coś”, o pochodzeniu 
zob. dziać. — Od tego dzićje mn 'historia” 
— dzićjowy. 

dziad od XIV w. 'stary mężczyzna, starzec”, 
*żebrak, biedak”, 'ojciec ojca lub matki, każ- 
dy przodek”, dial. też np. 'strach na wróble”, 
dziady mn 'jeżyny”, kasz. żdd, 3ada (zdd / 
3dd) 'stary człowiek, starzec, dziad, żebrak”, 
*Żniwiarz, który skosił ostatnie kłosy; ostat- 
ni snop; dożynki”, 'placek pieczony na po- 
dłużnej blasze”, 'młotek do klepania kosy”, 
*zły duch*; zdr. dziadek 'ojciec matki lub oj- 
ca”. Ogsł.: cz. ded, r. ded, scs. dede "przodek, 
protoplasta”. Psł. *dedz 'stary członek rodzi- 
ny, ojciec ojca lub matki, pokrewne z lit. 
dedis 'stryj”, łot. deds 'stary człowiek”, dćds 
'straszydło”, gr. thethe babka”, wenet. deda 
'ciotka. Z pie. *d'edto- / *d'ed'a 'starszy 
członek rodziny (dziadek, babka, stryj, ciot- 
ka), będącego wyrazem z języka dzieci 
z charakterystycznym podwojeniem sylaby 
(por. baba, mama, tata). 

dział od XIV w. 'część całości, 'dzielenie, 
podział”, dial. 'kawałek pola, działka”. Ogsł.: 


138 


dziarski 


cz. dil 'część; tom”, r. dial. del 'podział; 
część; los, dola, cs. dele 'część.. Psł. "dele 
"dzielenie, podział; część całości”, odpowia- 
da stwniem. teil m 'część, porcja, doza” (dziś 
niem. Teil m 'ts.'), z prapostaci *d'ai-lo- od 
pie. pierwiastka *d*ai- dzielić. Zob. dzielić. 

działać (stp. też dziełać) od XV w. 'robić, 
tworzyć, być czynnym, występować w ja- 
kiejś sprawie; funkcjonować, "wywierać 
wpływ, wrażenie, wywoływać reakcję, od- 
działywać”, stp. też "postępować, 'czynić, 
wykonywać, wytwarzać, 'czynić jakimś, 
zamieniać w coś”. Ogsł.: cz. dólat 'czynić, 
robić; pracować; tworzyć, wytwarzać, wy- 
rabiać, r. dćlat 'robić, wyrabiać, wytwa- 
rzać; czynić, wykonywać; postępować, dzia- 
łać, scs. delati 'czynić, robić, pracować; 
wykonywać coś, tworzyć. Psł. *delati 'sta- 
wiać, kłaść coś trwałego, budować; robić, 
czynić, pracować; być czynnym, postępo- 
wać, czas. odrzecz. od psł. *delo kładzenie, 
stawianie czegoś (np. budynku); robienie, 
wykonywanie pracy, działanie” (zob. dzie- 
ło). — Od tego działacz. 

działo od XV w. 'rodzaj broni palnej”, stp. 
"machina do wyrzucania pocisków, kata- 
pulta”, dial. działo (działo), kasz. zało 'przę- 
dza lniana przygotowana do przędzenia; 
zdr. działko. Por. cz. delo 'działo, armata”, 
'Tego samego pochodzenia co dzieło (zob.), 
we wtórnym, specjalnym znaczeniu, ale 
w regularnej postaci fonetycznej (psł. *delo 
> p. działo), podczas gdy dzieło, zachowują- 
ce pierwotne znaczenie, ma nieregularną 
polską postać. 

dziarski 'pełen życia, energii, temperamentu, 
ochoczy, żwawy”, stp. od XV w. darski 'ts., 
dial. darski / dziarski 'ts/; por. z innym 
przyr. dial. dziarny 'dziarski”, kasz. 3arni 
*ts.. Ogsł.: cz. arch. drzky 'zuchwały, bez- 
czelny; śmiały, odważny; żwawy, rześki”, 
stcz. też 'wyuzdany, rozpasany”, r. dórzkij 
'grubiański, arogancki, bezczelny; zuchwa- 
ły, śmiały”, daw. i dial. derzkój 'odważny, 
dzielny; pewny siebie; energiczny, rzutki; 
zawzięty; szybki, gwałtowny”, bg. drvzvk 
"nieustraszony; zuchwały, hardy; bezczelny, 
arogancki. Psł. *dfzekę 'odważny, śmiały, 
mężny; zbyt śmiały, zuchwały, bezczelny”, 
z przyr. *-ko nawarstwionym na pierwotny 


dziatki 


przym. *dfzw |< "dirzii-] 'ts., który zapewne 
należał do tematów na -ti-, por. stpr. dyrsos 
gyntos "dzielni ludzie”, gr. thrasys 'śmiały, 
hardy, zuchwały, stind. dhysu- "zdatny, 
zręczny, nadający się do czegoś”; do tej pra- 
postaci należą może kasz.-słowiń. zćrzi / 
zirzi 'odważny, śmiały, mężny; żwawy, rześ- 
ki; energiczny, rzutki”, cz. drzy, stcz. też drzi 
*śmiały; zuchwały, natrętny”, r. daw. dćrzyj 
śmiały, odważny; zuchwały, bezczelny; 
porywczy, gwałtowny”, scs. drvze | drozw 
"odważny, śmiały; zuchwały; zdecydowa- 
ny, rezolutny”, jeśli nie są to kontynuanty 
przymiotnika *dfze [< *dirzo-] z tematycz- 
nym -o-. Kontynuuje pie. przym. *d'rs-ii- od 
pierwiastka *d'ers- 'odważać się, być śmia- 
łym, dzielnym”, jednak niezbyt jasne jest 
słow. -z- w miejsce pie. *-s-. — Od tego 
dziarskość. 

dziatki mn od XIV w. 'dzieci, dziatwa”, w stp. 
też "potomstwo względem rodziców”, rzad- 
ko 'potomstwo zwierząt, ptaków”, kasz. 
zdtki mn 'dzieci, dziatwa”. Por. dł. źetki mn 
"małe dzieci, niemowlęta, słc. arch. diet- 
ky mn 'dzieci', r. dćtki mn dzieci”. Psł. dial. 
*deteky I *detvky ż mn 'dzieci, dzieciątka”, 
zdr. od psł. *deti mn 'dzieci, dziatwa” (zob. 
dzieci). 

dziatwa od XVII w. 'dzieci”. Por. słc. detva 
"młodzież, r. detvd 'larwy pszczół, młode 
pszczoły, dial. 'dzieci, ukr. dial. ditvd 
(detvd) 'dzieci”, dćtvd 'larwy i poczwarki 
pszczół, br. dzjatva "larwy pszczół, młode 
pszczoły”, 'dzieci”. Psł. dial. *detva 'niedoj- 
rzałe potomstwo, dzieci”, rzecz. zbiorowy od 
psł. *dete 'dzieci” (zob. dzieci), z przyr. *-va. 

dziąsło od XIV w., stp. XV w. i dial. też dą- 
sna ż, daw. XVI w. dziąsna mn, dziś dial. 
dziąsna | dziązna mn dziąsła, dial. też 
np. dziąstwo / zdziąsło 'dziąsło”, kasz. zosło 
I dosło i dosńa ż 'ts.. Ogsł.: dł. źćsno, dial. 
źćsna ż, stcz. ddsno, cz. ddseń, r. desnd, 
ch./s. dósna. Psł. *dęsna 'dziąsło”, z wcześ- 
niejszego *dęt-sna, będącego derywatem od 
pie. *dent- / *dnt- / *dont- *ząb” (por. w tym 
znaczeniu lit. dantis, stwniem. zand, łac. 
dens, dentis, stind. ddn, bier. dóntam), 
z przyr. *-sna. Pierwotne znaczenie 'to, 
w czym osadzone są zęby” (w językach słow. 
występuje też oboczne znaczenie 'szczęka”, 


139 


dziedzic 


np. w tym znaczeniu gł. dźasno, ch. daw. 
desna). Wyjściowy rzecz. żeński na -a z cza- 
sem był rozumiany jako forma l. mn rzecz. 
rodzaju nijakiego, stąd wtórnie dotworzona 
forma l. pj na -o (dziąsna ż pj — dziąsła 
> dziąsła n mn — dziąsło n pj). Polska po- 
stać dziąsło ma ł < n w rezultacie odpodob- 
nienia na odległość ę - n>ę-Ł. 

dzieci mn od XIV w. 'małoletni; potomstwo 
względem rodziców”, kasz. zecć mn 'dzieci. 
Ogsł.: cz. deti mn, r. dóti mn, scs. deti mn. 
Psł. *dóti mn 'dzieci, dziatwa”, wtórna for- 
ma l. mn od psł. rzecz. zbiorowego *detv 
[< *doi-ti-] ż 'ts. (szczątkowo poświadczo- 
nego w płdsł.: cs. dete 'dzieci', stch. dijet, 
-ti ż 'ts.), utworzonego za pomocą przyr. 
*toe od psł. *dojiti 'ssać” (zob. doić), pier- 
wotne znaczenie 'to, co ssie (pierś). — Od 
tego dziecina — dziecinny —»> zdziecinnieć. 

dziecię dziecięcia od XIV w. 'dziecko; poto- 
mek” (w stp. XIV w. wyjątkowo wtórna po- 
stać oparta na przypadkach zależnych dzie- 
cięcie; w XVI w. dzicię | dziecię; w gwarach 
dziecię i wtórna forma dziecio), w stp. rzad- 
ko 'pisklę', kasz. zecą, zecąca 'dziecko”; zdr. 
dzieciątko. Ogsł.: cz. dite, -ete, r. ditją, -jdti, 
ch./s. dijete, djeteta. Psł. *detę, *detęte 'dziec- 
ko”, forma syngulatywna od psł. rzecz. zbio- 
rowego *detb 'dzieci, dziatwa” (zob. dzieci), 
z przyr. *-ęt-, tworzącym przede wszystkim 
nazwy młodych istot. — Od tego dziecięcy. 

dziecko od XV w. (ale w XIII w. nazwa oso- 
bowa Dziec(z)ko), kasz. zecko 'dziecko”. Por. 
dł. źiśko 'dzieciątko, dziecinka”, gł. dźećko 
'ts., cz. poet. i lud. dćcko 'dziecko”, dial. pe- 
joratywnie o dziecku, słc. ekspresywne dec- 
ko 'dziecko”. Od psł. *detv 'dziecko” (zob. 
dzieci), forma pejoratywna z przyr. *-vsko 
(jak np. babsko, zob. baba). 

dziedzic od XIV w. 'osoba mająca prawo 
dziedziczenia, spadkobierca; następca, po- 
tomek właściciel ziemski, kasz. 3ezćc 
*właściciel ziemski, dziedzic. Ogsł.: cz. de- 
dic 'spadkobierca, stcz. "właściciel odzie- 
dziczonego majątku; kmieć osiadły”, r. arch. 
i dial. dedić” potomek, spadkobierca, ch./s. 
arch. djedić 'ts.. Psł. *dedite 'potomek 
dziadka, spadkobierca po dziadku, poto- 
mek rodu dziedziczący majątek rodowy 
po przodkach”, od psł. *dedz 'dziadek, przo- 


dziedzina 


dek, protoplasta” (zob. dziad), z przyr. *-itb 
(> p. -ic) tworzącym nazwy potomków w li- 
nii męskiej (co do budowy por. księżyc). — 
Od tego dziedzictwo; dziedziczyć (odziedzi- 
czyć, wydziedziczyć), dziedziczny. 

dziedzina 'zakres, dział, sfera działania, ga- 
łąź wiedzy” (w tym nowszym znaczeniu od 
XIX w.), dawniej od XIV w. 'dziedziczna 
posiadłość, majątek, włości, w stp. XII- 
-XV w. 'obszar ziemi o określonej po- 
wierzchni, gospodarstwo chłopskie, miara 
ziemi”. Ogsł.: cz. dćdina "wieś, osada”, arch. 
"dziedziczny majątek rodowy, grunt otrzy- 
many w spadku, majątek ziemski”, strus. 
dedina 'majątek, spadek po dziadku, po 
przodkach; obyczaj, prawo przodków”, cs. 
dedina 'posiadłość dziedziczna. Psł. *de- 
dina 'spadek otrzymany po dziadku, po 
przodkach”, od psł. *dóde 'dziadek, przodek, 
protoplasta” (zob. dziad), z przyr. *-ina. 

dziedziniec dziedzińca od XIX w. 'podwo- 
rzec”, por. w XVI w. wyjątkowe (u Budnego) 
dzieciniec 'twierdza wewnętrzna w grodzie, 
przen. wnętrze, środek. Zapożyczenie ze 
wschsł., por. strus. detinecb twierdza we- 
wnętrzna, główny trzon obronny grodu” 
(w twierdzy wewnętrznej chroniły się dzie- 
ci i inne osoby nie biorące udziału w obro- 
nie grodu), r. hist. detfnec "wewnętrzna, 
umocniona część miasta, twierdza” < psł. *de- 
tinvcb 'coś związanego z dziećmi, przezna- 
czonego dla dzieci”, z wtórnym przekształ- 
ceniem postaci (dzieciniec > dziedziniec) 
pod wpływem odrębnego etymologicznie 
dziedzina (zob.). 

dziegieć dziegcia od XV w. 'gęsta ciemno- 
brunatna ciecz uzyskiwana przez destylację 
rozkładową drewna, kasz. zegc 'dziegieć”. 
Płnsł.: cz. dehet, -htu, r. degot 'ts.. Psł. 
*degvte 'smoła, dziegieć, dokładny odpo- 
wiednik: lit. degutas 'ts., będące derywa- 
tem od lit. degti palić. W słow. pierwotne 
tdegti uległo przekształceniu w rezultacie 
asymilacji spółgłosek *deg- >*geg- > *Żeg-, 
zob. żgać. — Od tego dziegciowy. 

dzielić dzielę od XIV w., kasz. zelćc 'dzielić; 
z przedr. oddzielić, podzielić, przedzielić, 
przydzielić, rozdzielić, udzielić, wydzielić, 
zdzielić "mocno uderzyć; wielokr. -dzielać: 
z przedr. np. oddzielać, przydzielać, roz- 


140 


dzielnica 


dzielać, udzielać. Ogsł.: cz. delit, r. delit, scs. 
deliti, dćljo dzielić, rozdzielać. Psł. *dćliti 
*rozkładać coś na części, rozdzielać, roz- 
drabniać; rozdzielać na części, dając róż- 
nym osobom, przydzielać, czas. odrzecz. 
od psł. "dele 'dzielenie, podział; część ca- 
łości, kawałek” (zob. dział), — Od tego 
działka; od czas. przedrostkowych nadział, 
oddział, podział 'podzielenie na części, roz- 
dzielenie” (w XVI w. 'rozdzielenie, rozdział; 
zróżnicowanie”), przedział, przydział, roz- 
dział, udział (> udziałowy — udziałowiec), 
wydział (dial. 'część wydzielona”, na wydział 
*na akord”); oddzielny 'osobny, odrębny”, 
podzielny 'dający się podzielić (stp. XV w. 
"graniczny, oddzielający coś od czegoś, 
w XVI w. 'dzielący się na dwie zróżnicowa- 
ne części”), rozdzielny 'oddzielny”, udzielny 
"niezależny, niezawisły, suwerenny”. 

dzielnica od XVI w. 'wyodrębniona, wy- 
dzielona część jakiegoś obszaru, np. kraju, 
miasta; region, prowincja, stp. od XIV w. 
*odziedziczona lub nabyta część majątku”, 
w XV w. 'ogrodzony kawał ziemi, może też 
samo ogrodzenie”, 'gałąź szlacheckiego ro- 
du, wyjątkowo "podział, w XVI w. 'róż- 
nica, rozdwojenie, niezgoda, w XVII w. 
*to, co jedno od drugiego oddziela, np. mie- 
dza, "wydzielona część czegoś”, np. dzielni- 
ce w księgach *kolumnvy, szpalty”, w XVIII w. 
dzielnica wojska abo artyleryi *dywizja, 
znaczna ich [tj. wojsk] część”, dial. dzielni- 
ca 'część lasu”. Por. gł. dźelnica 'część mia- 
sta, dzielnica”, strus. delbnica 'część, dział, 
udział, ukr. dilnycja 'jednostka admini- 
stracyjno-terytorialna, 'działka gruntu; od- 
cinek obszaru”, dial. *'wydzielona część do 
pracy w polu; rów graniczny; granica; ogro- 
dzenie zagrody, wsi”, ch./s. diónica (dionica) 
*parcela; odcinek; akcja bankowa”, dial. 
*część ziemi należąca do jednego właścicie- 
la, przypadająca komuś przy podziale ma- 
jątku”, przest. dzielnica miasta, rejon; gra- 
nica, miedza. Słow. *delvnica 'oddzielona, 
wydzielona, wyodrębniona część czegoś, ja- 
kiegoś obszaru, z przyr. *-ica od przym. 
*delvne 'dotyczący działu, podziału, zwią- 
zany z podziałem, dzieleniem, dający się 
dzielić, podzielny” (od psł. *dele 'dzielenie, 
podział; część całości”, zob. dział). 


dzielny 


dzielny od XVI w. 'umiejący sobie radzić, do- 
brze się sprawiający, 'dobry, energiczny, 
czynny”, 'waleczny, bitny, mężny”, 'wytrzy- 
mały, silny, ognisty (o koniu)”, przest. 'sku- 
tecznie działający, mogący dużo zdziałać; 
skuteczny, potężny”, daw. 'pracujący, działa- 
jący (o pszczołach), "mocny, tęgi, silny”, 
*rozsądny, roztropny”, dial. też 'duży, okaza- 
ły, dobrze rozwinięty”. Ogsł.: cz. delny *pra- 
cujący; pracowity; roboczy”, r. dćlnyj 'zdol- 
ny do pracy, sprawny; rzeczowy, rozsądny, 
roztropny, zdolny, dzielny; zdatny do ob- 
róbki', cs. delvne 'zdatny do działania, sku- 
teczny” Psł. *delbne "związany z robotą, 
pracą, roboczy, pracujący, działający, do- 
brze pracujący, gorliwy w pracy, zdatny, 
zdolny do pracy”, przym. od psł. *delo 'ro- 
bienie, wykonywanie pracy, działanie, pra- 
ca, robota, wynik, rezultat, owoc pracy” 
(zob. dzieło), z przyr. *-vne. 

dzieło (stp. od XIV w. działo) 'czyn, praca, 
działanie, uczynek”, 'rzecz wykonana, wy- 
nik, rezultat, owoc pracy czy działania” stp. 
działo też 'czynność, wykonanie czegoś, 
uczynek, praca, 'sposób wykonania, sztu- 
ka, 'określonej wielkości działka robocza 
w kopalni soli. Ogsł.: cz. dilo *wykonywa- 
nie pracy, praca, czynność, robota, zajęcie, 
zatrudnienie” r. delo 'robota, praca, zajęcie; 
fach; dziedzina; czyn, uczynek; rzecz, spra- 
wa, dzieje, scs. delo, -la (wtórnie też dop. 
delese) "praca, zatrudnienie; czyn, uczynek; 
wynik pracy, wytwór, rezultat działalności; 
rzecz, sprawa”. Psł. *delo 'kładzenie, stawia- 
nie czegoś (np. budynku); robienie, wy- 
konywanie pracy, działanie, praca, robota, 
wynik, rezultat, owoc pracy”, pierwotna na- 
zwa czynności od psł. *deti, *-dedo "położyć, 
postawić, umieścić coś gdzieś; zrobić, uczy- 
nić, wykonać coś (zob. dziać się), z przyr. 
*-o. W polskim kontynuant psł. *delo, ma- 
jący pierwotnie jedną, stp. postać działo, 
wtórnie rozszczepiony na dwa wyrazy z od- 
rębną semantyką (co rozpoczęte w XV w., 
normalne od XVI w.): działo (zob.) i dzieło, 
ten drugi w nieregularnej postaci z -e- uogól- 
nionym w całym paradygmacie z miejsc. 
1. pj dziele, l. mn dzielech. 

dzień dnia od XIV w. 'okres od wschodu do 
zachodu słońca, 'doba', w stp. też 'termin 


141 


dziergać 


sądowy, 'czas, chwila, kasz. zćń, dńa 
"dzień; zdr. dzionek. Ogsł.: cz. den, dne, 
r. den, dnja, scs. dbnb, dvne (rzadziej wtór- 
ny dop. dbni) 'dzień. Psł. *done dzień” 
(pierwotnie temat spółgłoskowy na -n-, 
w językach słow. sekundarnie przechodzą- 
cy do tematów samogłoskowych na -i- lub 
-jo-), najbliższe wyrazy pokrewne: lit. die- 
nd, łot. diena 'dzień', stind. dinam 'ts., por. 
też goc. sin-teins przym. 'codzienny', łac. 
nun-dinae mn 'targ dziewiątego dnia”. Z pie. 
*di-n- od pierwiastka *dei- / *di- świecić, 
błyszczeć”, pierwotne znaczenie 'czas, kiedy 
jest jasno” (od tego pierwiastka także ina- 
czej utworzone, prapokrewne nazwy dnia 
w innych językach ie., np. łac. dies). — Od 
tego dzienny (> dziennik — dziennikarz 
— dziennikarstwo). 

dziergać od XVIII w. 'obszywać gęstym ście- 
giem brzeg tkaniny; haftować, wyszywać, 
*usuwać z łodyg lnu główki nasienne”, dial. 
dzierzgać "usuwać z łodyg lnu główki na- 
sienne za pomocą specjalnego narzędzia”, 
*tkać, robić na drutach”, kasz. zerżgac 'zdzie- 
rać główki lnu; obrywać, wykruszać nasie- 
nie (np. brukwi, owsa)”, przen. 'uciekać, 
3ergac są 'trzeć się, czochrać się; przedzie- 
rać się przez coś, zerżgnoc (zer(g)noc, 
3ergnoc) 'trzeć, ocierać (o bucie)”, 'prać 
w rękach; prać na tarce; wyżymać, 'zrywać 
jagody; zdzierać liście z gałęzi, 'obrywać 
główki lnu, 'łuskać, 'bić kogoś. Ogsł.: dł. 
źergaś 'oczyszczać len przez międlenie', 'ob- 
rywać, rwać, zrywać liście, 'robić pętle, 
węzły”, cz. dial. drhat peri 'drzeć, skubać 
pierze”, odrhati 'obedrzeć, obszarpać r. der- 
gat 'szarpać, targać, wyrywać, wyszarpy- 
wać, przen. 'szarpać kogoś, dokuczać ko- 
muś” dial. też 'pleść sznurek w rękach, 
słwń. przest. drgati 'trzeć, pocierać; wycie- 
rać; szorować; czyścić (np. buty szczotką); 
zamiatać, drzati 'skrobać, trzeć, drapać, 
zdrapywać; zdzierać (np. korę, łyko z drze- 
wa), 'skubać trawę”, 'czesać, rozczesywać 
len, 'grzebać, wygrzebywać. Psł. *dfgati 
> 'dfzati) 'targać, szarpać, drzeć, zry- 
wać, obrywać; trzeć, rozcierać; robić pętle, 
węzły”, pokrewne z lit. dirgti, dirgstu 'tra- 
cić sprężystość, słabnąć, usychać, chudnąć, 
dirginti, -inu poruszać, potrząsać, trząść; 


dzierżawa 
wzburzać, drażnić, gniewać; psuć coś, dir- 
gyti, -gau 'dotykać, poruszać; napinać łuk”, 
por. też stang. tergan [< *targjan] 'szarpać, 
ciągnąć, śrwniem. zergen 'rwać, szarpać, 
ciągnąć”, od pie. *der-eg"-, będącego rozsze- 
rzeniem pierwiastka *der- 'zdzierać skórę, 
łupić, rwać, odrywać, rozłupywać, rozszcze- 
piać” (zob. drzeć). 

dzierżawa (stp. też dzirżawa | dzirżewa) od 
XV w. 'dzierżawienie; opłata dzierżawna, 
stp. także "majątek ziemski, posiadłość”, 
"posiadanie czegoś, władanie czymś, daw. 
*obszar państwa, kraju będący w czyimś 
władaniu”. Ogsł.: cz. drżava 'posiadłość, te- 
rytorium”, r. derżdva 'państwo”, scs. dryżava 
*moc, siła, władza”. Psł. *dfżava 'trzymanie, 
podtrzymywanie, utrzymywanie” > 'posia- 
danie, władanie, panowanie” (> 'to, czym 
się włada, majątek, posiadłość ), nazwa czyn- 
ności (wtórnie konkretyzowana) od psł. 
*dfżati 'trzymać, utrzymywać, posiadać, 
mieć” (zob. dzierżyć), z przyr. *-va. — Od 
tego dzierżawić — dzierżawca. 

dzierżyć dzierżę, daw. od XIV w. dzierżać / 
dzierżeć, dzierży (stp. też dzirżeć, dzirży) 
*trzymać, praw. "mieć we władaniu, posia- 
dać, stp. także 'sprawować, pełnić (funk- 
cję), odbywać, odprawiać (sesje sądowe)”, 
"zachowywać coś, przestrzegać czegoś”, 
*uważać, uznawać za kogoś, za coś, 'zacho- 
wywać coś w pewnym miejscu lub stanie”, 
*zawierać, mieścić w sobie”, 'wytrzymywać, 
znosić. Ogsł.: cz. drżet, drźim 'trzymać; 
trzymać się; przestrzegać czegoś, dotrzy- 
mywać czegoś; hodować; szanować kogoś, 
coś, mieć do czegoś zamiłowanie”, przest. 
"pełnić, wykonywać, r. derżdt 'trzymać; 
przechowywać; chronić; powstrzymywać, 
zatrzymywać; utrzymywać; zarządzać, wła- 
dać”, scs. dryżati (drvżati), drży 'trzymać; 
mieć; więzić; trwać, utrzymywać się; mieć 
w mocy, władać, rządzić”, Psł. *dfźati, *dfżo, 
*dfżite [< *dirg-€-, "dirg-i-] 'trzymać (ręką); 
zatrzymywać, powstrzymywać siłą; pod- 
trzymywać, utrzymywać; posiadać, mieć 
coś, władać czymś; utrzymywać, hodować, 
dawać utrzymanie”, pokrewne z awest. dra- 
Żaite 'trzyma, dzierży, ma przy sobie, pro- 
wadzi”. Od pie. *d'ereg*- *trzymać, dzierżyć, 
trzymać się mocno; mocny, trwały” (z roz- 


142 


dziewica 


szerzeniem *-g*- od pie. pierwiastka *d'er(2)- 
*trzymać', na którym oparte jest np. lit. de- 
reti, deru 'być przydatnym, użytecznym”, 
stind. dhardyati 'trzyma, nosi, zawiera ). 

dziesiąty liczeb. porządkowy od XIV w., 
kasz. zesgti. Ogsł.: cz. desóty, r. desjdtyj, scs. 
desęte (desętyi). Psł. *desęt» 'dziesiąty”, do- 
kładne odpowiedniki: lit. deśiritas, łot. de- 
simitais, gr. dćkatos 'dziesiąty”, z pie. liczeb. 
porządkowego *dekrm-to- 'ts.” (od pie. liczeb. 
głównego *dekm '10', zob. dziesięć). — Od 
tego dziesiątek, dziesiątka, dziesięcina. 

dziesięć liczeb. główny od XIV w., stp. dzie- 
sięć, dop. dziesiąci, kasz. zesąc I Zesińc. 
Ogsł.: cz. deset, r. dćsjat, scs. desętv. Psł. 
*desętv ż "dziesiątka; dziesięć”, dokładny od- 
powiednik tylko w bałt.: lit. defimtis ż 'dzie- 
sięć; forma z przyr. *-» (może rzecz. abstr.) 
od pierwotnego psł. liczeb. głównego *desę, 
*desęte '10” (por. lit. deSimt, łot. daw. de- 
simt), kontynuującego pie. postać *dekrnt 
(z przyr. *-t od pie. liczeb. głównego *dekrm 
*10', od którego łac. decem, gr. deka, stind. 
daśa *'10'). 

dziewiąty liczeb. porządkowy od XIV w., 
kasz. zevgti. Ogsł.: cz. devdty, r. devjótyj, 
scs. devęt». Psł. *devęte "dziewiąty, do- 
kładne odpowiedniki w tym samym zna- 
czeniu w bałt.: lit. devińtas, łot. devitais 'ts., 
z pierwotnym n-: stpr. newints, goc. niunda, 
toch. B ńunte, gr. ćnatos, z pie. *neun-to- 
'dziewiąty” (przym. od pie. liczeb. główne- 
go *neun 9, zob. dziewięć). — Od tego 
dziewiątka. 

dziewica od XIV w. 'virgo', stp. dziewczyna, 
panna, kobieta niezamężna”. Ogsł.: cz. de- 
vice ż 'dziewczyna, panna”, r. devica 'ts., 
scs. devica 'dziewczyna; dziewica. Psł. 
*devica 'dziewczyna, panna”, pierwotne zdr. 
od psł. *dóva 'dziewica, dziewczyna” (por. 
cz. przest. dćva 'dziewica, dziewczyna, dzie- 
woja”, r. poet. przest. dćva 'dziewica, pan- 
na”, dial. 'dziewczyna, scs. dćva 'dziewica”), 
będącego urzeczownikowioną formą rodza- 
ju żeńskiego psł. przym. *dćve 'dziewiczy, 
niewinny” (por. strus. devaja 'dziewicza, 
niewinna, czysta, r. dial. dćvyj 'dziewczęcy, 
panieński, stch. czak. div, kajk. devi 'dzie- 
wiczy, niewinny, czysty, o kobiecie i męż- 
czyźnie'). Podstawowy przym. *dćve od 


dziewięć 
psł. czas. *dojiti *karmić piersią; ssać” (zob. 
doić), z przyr. *-v6 < *-uo- (co do budo- 
wy por. Żywy); pierwotne znaczenie formy 
żeńskiej *deva 'ssąca (pierś), stąd "niemow- 
lę płci żeńskiej” > 'dziewczynka” > 'dziew- 
czyna, młoda kobieta. — Od tego dziewi- 
czy, dziewictwo. 

dziewięć dziewięciu liczeb. główny od XIV w., 
stp. XIV-XVIII w. dziewięć, dziewiąci (dzie- 
więci), kasz. zevąc / zevińc. Ogsł.: cz. devet, 
deviti, r. dćvjat, devjati, scs. devętb, devęti. 
Psł. *devęto "dziewięć, dziewiątka”, pokrew- 
ne z lit. devyni, stpr. newints, łac. novem, 
gr. ennća, stind. ndva. Kontynuuje pie. 
liczeb. główny *neun *9'; w słow. i bałt. po- 
staci z wtórnym nagłosowym *d- (zamiast 
oczekiwanego pierwotnego *n-) prawdo- 
podobnie pod wpływem kolejnego liczebni- 
ka (psł. *desętb, lit. defimtis, zob. dziesięć). 

dziewięćdziesiąt liczeb. główny od XV w., 
kasz. zevązesąt. Ogsł.: cz. devadesdt, stcz. de- 
vatdesdt, ukr. dial. dev jatdesjdt, scs. devętb 
desęte, ch./s. devedeset. Psł. *devętv desęte 
*90', zestawienie liczeb. *devęte (zob. dzie- 
więć) i *desęt», dop. l. mn od *desęte (zob. 
dziesięć), pierwotne znaczenie "dziewięć 
dziesiątek”. — Od tego dziewięćdziesiąty. 

dziewięćset liczeb. główny od XV w.,w XVIw. 
częściej dziewięć set. Ogsł.: cz. devet set, 
stcz. devatset, r. devjatsot, ch./s. devetstó, 
daw. devetsat. Psł. *devętv sat» '900”, zesta- 
wienie liczeb. *devętb (zob. dziewięć) i *satv, 
dop. 1. mn od *ssto 'sto” (zob. sto). — Od te- 
go dziewięćsetny. 

dziewiętnaście liczeb. główny od XV w., stp. 
też dziewięćnaćcie | dziewięćnacie. Ogsł.: 
cz. devatendct, r. devjatnadcat, scs. devęto 
na desęte, ch./s. devetnaest, daw. devetnade- 
ste. Psł. *devęte na desęte '19, zestawienie 
złożone z liczeb. *devętv i wyrażenia przyim- 
kowego *na desęte (zob. dziewięć, na i dzie- 
sięć), pierwotne znaczenie 'dziewięć na(d) 
dziesiątkę”, W językach słow. to zestawienie 
zrastało się w jedną całość (z jednym ak- 
centem), w związku z czym następowało 
skracanie członu -desęte (> p. -dcie, -ćcie, 
-cie, -ście). — Od tego dziewiętnasty — dzie- 
więtnasta, liczeb. zbiorowy dziewiętnaścioro. 

dziewka przest. 'niezamężna dziewczyna 
wiejska, służąca na wsi”, dziś głównie 'ko- 


143 


dzięcielina 
bieta lekkiego prowadzenia się; prostytut- 
ka, stp. od XIV w. i dziś dial. neutralne 
znaczeniowo 'panna, dziewczyna, kobieta 
niezamężna”, 'córka, 'służąca”, w tych zna- 
czeniach też kasz. zćvka; zdr. dzieweczka; 
zgr. (derywat wsteczny) dziewa 'młoda, do- 
rosła dziewczyna, dziewoja. Współcześnie 
w języku ogólnym w gwarowej postaci 
dziwka 'kobieta lekkiego prowadzenia się; 
prostytutka zgr. (derywat wsteczny) dzi- 
wa. Ogsł.: cz. divka 'dziewczyna, panna”, 
r. przest. dćvka wiejska dziewczyna, dial. 
*dziewczyna, młoda, niezamężna kobieta; 
córka, ch./s. dial. djóvka 'dziewczyna; pan- 
na młoda. Psł. *deveka dziewczynka, 
dziewczyna, zdr. od psł. *dćva 'dziewica, 
dziewczyna” (zob. dziewica), od którego 
także dziewoja przest. (dziś żart.) "młoda, 
dorodna dziewczyna, dziewucha 'rubasz- 
nie, czasem życzliwie, serdecznie o dziew- 
czynce, dziewczynie, przeważnie wiejskiej”, 
zdr. dziewuszka. — Od tego dziewczę; 
dziewczyna — dziewczynka. 
dzieża od XIV w. 'duże drewniane naczynie 
do rozczyniania ciasta na chleb”, kasz. dćźa 
I żiża 'dzieża”, przen. *żarłok'; zdr. dzieżka. 
Ogsł.: cz. diż(e) ż, r. dial. dćżd, słwń. dćża 
*ts.. Psł. *deża [< *deg-ja < "doig-ia] 'drew- 
niane naczynie (używane zwykle do roz- 
czyniania ciasta na chleb)”, od pie. *d'ei$*- 
*miesić glinę, ciasto, kształtować (por. 
stind. dćhmi 'mażę, nacieram, lepię', goc. 
ga-digan 'miesić, tworzyć z gliny”, łac. fingó, 
fingere kształtować, tworzyć coś, zwłaszcza 
z gliny, wosku”), *dtoi$"o- *coś uformowa- 
nego, ukształtowanego, nasyp, wał” (por. 
goc. daigs 'ciasto', dziś niem. Teig 'ts., gr. 
toikhos Ściana, mur, stind. deha- m, n 
*ciało”, dehi ż "nasyp, wał, tama”). Pierwot- 
nie zapewne nazwa czynności "mieszanie, 
wyrabianie (gliny, ciasta), kształtowanie”, 
skonkretyzowane w 'to, w czym się miesi, 
wyrabia (ciasto)”. 
dzięcielina od XIX w. reg. 'różne gatunki 
roślin pastewnych z rodziny motylkowatych: 
lucerny sierpowatej, esparcety siewnej, ko- 
niczyny białej”, u Mickiewicza 'gatunek bia- 
łej koniczyny o różowym odcieniu; wcześ- 
niej jako nazwa innych roślin: w XVI w. 
*macierzanka, w XVII-XVIII w. 'kanian- 


dzięcioł 
ka, 'rodzaj wyki. Ogsł.: dł. źeśelina 'ko- 
niczyna, dial. też inne rośliny: 'nostrzyk”, 
*wyka ptasia, cz. dial. detelina / detelina / 
datelina *koniczyna”, br. dzjdcelina 'ts., ch. 
djetelina 'ts.. Psł. *dętelina 'różne rośliny 
(motylkowate), zwłaszcza koniczyna i jej 
odmiany”, rzecz. zbiorowy z przyr. *-ina od 
psł. *dętelv (/ *dętvlv) m "koniczyna (por. 
w tym znaczeniu dł. źeśel ż / dźaćel m, stcz. 
detel, cz. jetel, dial. jatel, r. dial. djdtla, ch. 
dial. djetel), bez pewnej etymologii. Nie 
można wykluczyć związku z psł. *dętele / 
*dęt(e)le 'dzięcioł" (zob. dzięcioł), byłaby to 
chyba nazwa roślin o różnobarwnych, pstro- 
katych kwiatach w nawiązaniu do pstro- 
katego ubarwienia dzięciołów. 

dzięcioł od XV w. 'ptak Picus”, dial. też dzię- 
ciół / dziędził | dzięciór / dziędzior / dzię- 
ciuch, kasz. 3ązeł /zązół, -oła I zezół | zEzón: 
dązół. Ogsł.: cz. datel, r. djdtel, ch./s. djetao. 
Psł. *dętele / *dętelb (może też *dęt(v)le) 
*dzięcioł, Picus', bez pewnej etymologii. Ze 
względu na charakterystyczną właściwość 
ptaka, wykuwającego mocnym, dłutowatym 
dziobem otwory w drzewie, prawdopodob- 
nie nazwa wykonawcy czynności z przyr. 
*-telv / *-telo od psł. *del(b)ti 'drążyć, żło- 
bić, wydrążać, np. dziurę” (zob. dłubać), za- 
tem z rozwojem fonetycznym *delb-tel- > 
*del-tel- > *den-tel- (z odpodobnieniem na 
odległość spółgłosek *! - ł > *n - I) > *dętel-, 
pierwotne znaczenie byłoby zatem 'ten, któ- 
ry dłubie, wydrąża, żłobi”. 

dzięki od XIV w. 'podziękowanie, wyraz 
wdzięczności”, stp. i dial. dzięk i dzięka 'po- 
dziękowanie, wdzięczność”, kasz. ząka / zeka 
*podzięka, zapłata. Por. cz. dik, stcz. diek 
"podziękowanie, dzięki. Zapożyczenie ze 
stwniem. denke 'podziękowania” (dziś niem. 
Dank 'podziękowanie'), związanego ety- 
mologicznie z niem. denken "myśleć (pier- 
wotnie zapewne "myśl o doznanym dobro- 
dziejstwie > 'wdzięczność”). — Od tego 
dziękczynny. Por. dziękować. Zob. wdzięk. 

dziękować od XV w. 'wyrażać dzięki”, kasz. 
gąkovac | zekovac 'dziękować; z przedr. 
podziękować. Por. cz. dekovat 'dziękować; 
być wdzięcznym”, słc. dakovat 'ts. Czas. 
odrzecz. od dzięk I! dzięka, dzięki *po- 


144 


dziobać 


dziękowanie, wdzięczność” (zob. dzięki). — 
Od czas. przedrostkowego podzięka. 

dziki od XIV w. 'nieoswojony', kasz. 3ćki 
*dziki, niedomowy, nieuprawny; leśny, pol- 
ny; zdenerwowany”. Płnsł.: gł. dźiki, r. dikij 
*dziki. Psł. *dika 'dziki, dokładne odpo- 
wiedniki: lit. dykas "pusty, próżny; darem- 
ny; niepotrzebny, nadaremny; bezczynny”, 
łot. diks "pusty, opustoszały; bezczynny” 
(jeśli nie są to zapożyczenia z słow., czego 
nie można wykluczyć). Przym. z przyr. *-k», 
od tej samej podstawy, od której synoni- 
miczny psł. przym. *dive / *divvjv dziki” 
(por. p. daw. dziwy 'dziki”, kasz. zóvli 'dziki, 
polny; pierwotny; nielegalny”, r. daw. divij 
*dziki”, scs. divii 'ts.) z przyr. *-ve. ale po- 
chodzenie rdzenia *di- niejasne. — Od tego 
dzik; dzicz; dziczyzna; dzikus; dzikość; dzi- 
czeć (zdziczeć). 

dziobać dziobię (reg. i dial. też dzióbać, 
dzióbię) 'uderzać, kłuć dziobem, jeść, chwy- 
tając dziobem (o ptakach)”, 'uderzać czymś 
ostrym, kłuć, grzebać, daw. XVI w. dziu- 
bać 'uderzać czymś ostro zakończonym, 
kłuć, rąbać, w XVII w. *żłobić”, kasz. zobac 
*dziobać; jeść z niechęcią”, zóbac [< *żubać] 
*dziobać; z przedr. podziobać (stp. pozo- 
bać), wydziobać, zadziobać; wielokr. -dzio- 
bywać: z przedr. wydziobywać, zadzioby- 
wać; jednokr. dziobnąć. Kontaminacja daw. 
XV-XVII w. zobać 'jeść, gryźć, dzióbać, 
żreć” i daw. dziubać 'uderzać czymś ostro 
zakończonym, kłuć, rąbać; żłobić”. Pierwszy 
czasownik ma odpowiedniki w cz. zobat 
*dziobać”, r. dial. zobdt 'ts., ch./s. zóbati, 
zóbljem 'dziobać ziarna (o ptakach); chru- 
pać owies (o koniach); zrywać i zjadać owo- 
ce, np. winogrona (o człowieku)”, scs. pozo- 
bati 'zjeść”, kontynuuje psł. *zobati 'uderzać, 
chwytać dziobem, jeść ziarna, dziobać, 
czas. odrzecz. od psł. *zoba 'dziób” (zob. 
dziób). Czas. dziubać odpowiada cz. doubat, 
lud. dubat 'dziobać, dziabać, słc. dubat 
*dziobać, uderzać dziobem”, r. dial. djubat 
'dziobać (o ptakach); brać (o rybie chwy- 
tającej się na wędkę); jeść powoli, niewie- 
le, djabnut 'uderzyć, br. dzjńbat 'dziobać 
(o ptakach); uderzać czymś ostrym”; zapew- 
ne ekspresywny wyraz bez dalszej etymolo- 


dziób 
gii, bywa też wyprowadzany z pie. *d'eub'*- 
'głęboki; dłubać”. 

dziób dzioba (dzióba) "wydłużona, przednia 
część głowy ptaków obejmująca otwór gę- 
bowy”, 'przednia część okrętu, statku, łodzi; 
wydłużone, wystające zakończenie przed- 
miotu”, dzioby mn 'blizny na twarzy, naj- 
częściej po ospie, kasz. zób, zoba 'dziób 
u ptaków”; zdr. dziobek (reg. dzióbek). Ogsł.: 
dł. zob 'dziób”, słc. zob 'ts.; dziubanie”, strus. 
zob» 'wole, r. zob 'gardziel (u ptaków); 
wole”, br. dial. zob *wole'. Psł. *zobe 'dziób; 
wole (u ptaków)”, z najbliższym odpowied- 
nikiem w celt.: stirl. gop, irl. gob 'dziób, 
usta, z pie. *gob*o- od pierwiastka *geb*- 
"jeść, żreć” (od którego np. lit. źćbti, źebiu 
*jeść powoli”, żebeti 'jeść, dziobać”). W wy- 
razie polskim dź- zapewne pod wpływem 
dziobać i rodziny czas. dziubać (zob. dzio- 
bać), por. kasz. zeba [< *żuba] 'nos, szcze- 
gólnie koniec nosa; dziób; pypeć, r. dial. 
djńbka 'dziób; nos, koniec nosa; zaostrzony 
koniec czegoś, br. dzjńba 'dziób ptaka; 
cienki, ostry koniec czegoś”. 

dziś przysł. od XIV w. 'w dniu bieżącym”, też 
dzisiaj (dial. dzisiej) 'ts.', stp. także dzińsia / 
dzisia | dzisi, kasz. zis / zisa (zisó) 'dziś, 
obecnie, współcześnie”. Ogsł.: dł. źens / źins, 
gł. dźens, cz. dnes, strus. dbnvst, późniejsze 
dnesv, r. przest. i dial. dnes, scs. donbsb 
I dvnesb | dvnb sv, ch./s. ddnas 'dziś'. Psł. 
*donvsv I *donv sb *w dniu bieżącym, dziś”, 
użyte w funkcji przysłówka wyrażenie syn- 
taktyczne *dvnv se 'dzień ten, psł. *dbnb 
(zob. dzień) i zaimek *sv 'ten właśnie, ten 
najbliższy”, Polska postać dziś z pierwotne- 
go niezrośniętego w jeden wyraz wyrażenia 
*dvnb sb, które winno się rozwinąć w *dzieńś 
(por. gł. dźens, dł. źens), z czego *dzińś (por. 
stp. dzińsia) z przejściem e > i przed ń i da- 
lej (w rezultacie uproszczenia grupy spół- 
głoskowej ńś > ś) dziś. Formy dzisia i dzisiaj 
na wzór innych przysłówków, np. wczora / 
wczoraj (zob.). — Od tego dzisiejszy. 

dziupła od XVIII w. 'wypróchniałe wnętrze 
pnia lub konaru drzewa, dial. dziubla / 
dziupel m, ż I dziupnia I dupla I dubla, du- 
pel, stp. dziuń I dziub i du / dub 'dziupla'. 
Ogsł.: stcz. dupe ż "wgłębienie, jama, nora, 
r. dial. duplja 'dziupla; wypróchniały we- 


145 


dziura 


wnątrz pień drzewa, ch./s. duplja 'dziupla; 
jama, nora, grota, jaskinia; naturalne za- 
głębienie; dziura, otwór”. Psł. *dupa (może 
też *dufa) 'jama, dziura, dziupla, od pie. 
*d'eu-p- I *d'eu-b- 'głęboki, wydrążony” 
(zob. dno, dupa), z przyr. *-ja. Polska po- 
stać dziupla może z wcześniejszej tdzupla 
[< *dufa], zmiana dz- > dź- przez upodob- 
nienie do palatalnego *-5- w drugiej sylabie 
('dz - $ > dź - pl). Jeden z niewielu polskich 
przykładów z I epentetycznym (*$ > pl) 
w zgłosce końcowej wyrazu (por. grobla, 
kropla). 

dziura od XV w. (stp. od XIV w., dziś dial. też 
dura, w XVI w. dzura) 'otwór w jakimś 
przedmiocie, 'jama, nora, 'brak jakiegoś 
elementu, puste miejsce, luka”, pot. 'miej- 
scowość prowincjonalna; źle urządzony, 
zaniedbany lokal, dial. dziura / dura też 
*dziupla, 'dół na ziemniaki”, 'przerębel', 
*skaza w płótnie”, kasz. zura / dura 'dziura, 
*przerębel'; zdr. dziurka. Płnsł.: dł. daw. 
i dial. źura, cz. doura, dial. dzyra, słc. dial. 
dura I dzyra | diira I dz'ura, ukr. dial. djurą 
I dzjura 'otwór, zagłębienie. Psł. *dura I 
*dura 'otwór, szpara, szczelina; zagłębienie, 
wydrążenie, jama, w językach słow. po- 
świadczone są także postaci z innymi sa- 
mogłoskami rdzennymi: *dera (p. daw. od 
XV w. dziora / dzióra, kasz. zera), *dćra (np. 
cz. dfra, stcz. diera), *"dira (np. scs. dira), *do- 
ra (p. dial. dóra / dura), *dyra (p. dial. dyra), 
zwykle uznawane za rzeczowniki odczas. 
od psł. *derti, *dvrg "rwać na kawałki, roz- 
rywać, rozdzierać” (zob. drzeć), z pierwot- 
nym znaczeniem 'rozdarcie'. To objaśnienie 
nie tłumaczy jednak psł. *dura / "dura 
(a także psł. *dyra) z innymi samogłoskami 
rdzennymi, powstały one może przez skrzy- 
żowanie psł. *dera / *dera | *dira I *dora 
z bliskoznacznymi *dupa / *dupa I *dupa 
(zob. dupa, dziupla), możliwe jest też od- 
działywanie jakichś innych rodzin wyra- 
zowych. Mniej prawdopodobne wydaje się 
wyprowadzanie psł. *dura / *dura z wcześ- 
niejszych prapostaci *doura / *deura jakoby 
od pie. *d'eu- 'drążyć” (), z przyr. *-ra, z za- 
skakującym podobieństwem takich derywa- 
tów do bliskoznacznych wyrazów zawiera- 
jących -r- należące do rdzenia. Polska postać 


dziw. 


dziura z wcześniejszej dzura, dź- chyba pod 
wpływem dziora / dzióra. — Od tego dziu- 
rawy — dziurawić. 

dziw od XIV w. (stp. też dziwo) 'rzecz dziw- 
na, niezwykła, zdumiewająca”, przest. 'zdzi- 
wienie, podziw, dziwienie się” (dziś tylko 
(aż) dziw bierze), kasz. ziv, zóvu 'dziw, zdzi- 
wienie, podziw”. Ogsł.: cz. div 'coś dziw- 
nego, niezwykłego, cud; zdziwienie, zdu- 
mienie r. arch. div 'cud', dial. 'zdziwienie, 
zdumienie”, scs. diye 'coś niezwykłego, cud; 
podziw, zdumienie”. Psł. *dive 'oglądanie 
z podziwem, podziwianie; podziw, zachwyt, 
zdziwienie, zdumienie; to, co wzbudza po- 
dziw, zachwyt, zdumienie”, rzecz. odczas. 
od psł. *diviti, *divg 'patrzeć z podziwem, 
obserwować; wprawiać w podziw, w zdu- 
mienie, wywoływać podziw, zdumienie, za- 
chwyt” (zob. dziwić). — Od tego dziwak; 
dziwować się. 

dziwić od XV w. 'wprawiać w podziw, w zdu- 
mienie dziwić się 'doznawać zdziwienia, 
być zdziwionym, okazywać zdziwienie”, stp. 
dziwić (się) 'zdumiewać się; przyglądać się 
bacznie, patrzeć z uwagą; mieć coś za złe, 
obwiniać o coś, kasz. zćvic 'dziwić, zdu- 
miewać, wprawiać w podziw”, 3óvic są 'dzi- 
wić się; z przedr. nadziwić się, zadziwić, 
zdziwić; wielokr. -dziwiać: z przedr. podzi- 
wiać, wydziwiać, zadziwiać. Ogsł.: cz. divit 
se 'dziwić się, r. divit, divlja *zadziwiać, 
zdumiewać, divifsja *zdumiewać się, dzi- 
wować się, podziwiać, scs. diviti sę 'zdu- 
miewać się”. Psł. *diviti, *divg 'patrzeć z po- 
dziwem, obserwować; wprawiać w podziw, 
w zdumienie, powodować podziw, zdu- 
mienie, zachwyt, *diviti sę doznawać zdzi- 
wienia, zdumienia, prawdopodobnie pra- 
stary czas. odprzym. od pie. *diuo- (por. 
stind. divdh, gr. dios 'niebiański, boski”, 
łac. dius 'ts., a także p. daw. dziwy 'dzi- 
waczny, niezwykły”, dial. 'cudowny, czaro- 
dziejski, cz. divy muż "mistyczna istota, 
faun”, r. dial. dfvyj 'budzący podziw, zdu- 
miewający; przepiękny, cudowny”, sprowa- 
dzane do psł. *dive *zachwycający, zdumie- 
wający, niezwykły, związany z istotami i zja- 
wiskami niezwykłymi, nadprzyrodzonymi”). 
Ostateczną podstawą był pie. pierwiastek 
*dei(a)- I *di- 'jaśnieć, lśnić, świecić”. Pier- 


146 


dzwono 


wotne znaczenie słow. 'patrzeć z podziwem, 
obserwować” zapewne z wcześniejszego hi- 
potetycznego 'jaśnieć, błyszczeć” (jak psł. 
%ględati 'patrzeć, spoglądać, p. oglądać, 
spoglądać, z pie. *ć*lend- 'błyszczeć). — 
Od czas. przedrostkowego podziw 'uznanie, 
zachwyt”, w XVI w. 'zdumienie, zwykle po- 
łączone z dodatkowymi silnymi emocjami, 
jak strach lub szyderstwo”, "potwór, mon- 
strum”, na podziw / nad podziw "bardzo. 

dziwny od XIV w. (stp. też dziwni) 'niezwy- 
kły, osobliwy”, w stp. także 'cudowny”, 'god- 
ny widzenia, podziwu”, kasz. zivni : zćvni 
'dziwny”. Ogsł.: cz. divny "budzący podziw, 
zdziwienie, zadziwiający, osobliwy”, r. div- 
nyj 'zadziwiający, cudny, przepiękny”, dial. 
"osobliwy, niezwykły”, scs. divone 'godny 
podziwu, wspaniały. Psł. *divene 'godny 
widzenia, podziwu, budzący podziw, zdzi- 
wienie, przym. odczas. z przyr. *vne od 
psł. *diviti "patrzeć z podziwem, obser- 
wować; wprawiać w podziw, w zdumienie, 
budzić podziw, zdumienie, zachwyt” (zob. 
dziwić). 

dzwon od XVI w., stp. od XV w. i dziś dial. 
zwon, kasz. zvón; zdr. dzwonek, stp. od 
XIV w. zwonek. Ogsł.: cz. zvon 'dzwon, 
r. zvon 'dzwonienie, dźwięk, ukr. dzvin 
*dzwon', scs. zvone 'dźwięk, brzmienie”. Psł. 
*zvonę pierwotna nazwa czynności 'dźwię- 
czenie, rozbrzmiewanie”, wtórnie skonkre- 
tyzowana w 'to, co dźwięczy, rozbrzmie- 
wa, dzwoni”, rzecz. odczas. od psł. *zvenćti 
"głośno dźwięczeć, brzmieć, rozbrzmiewać” 
(por. stp. w Psałterzu floriańskim wznieć 
*brzmieć, dźwięczeć” z przestawką grupy 
spółgłoskowej *zwn- > wzn-, kasz. zńic, zńi 
*szumieć w uszach, w głowie”, cz. znit, stcz. 
zynieti / vznieti wydawać dźwięk, dźwięczeć, 
brzmieć, rozbrzmiewać, opiewać”, r. zvenćt 
*dzwonić; dźwięczeć, cs. zvwneti 'dźwię- 
czeć, brzmieć, stch. zvanjeti 'rozbrzmie- 
wać, rozlegać się; od pie. *$'uen- 'dźwię- 
czeć), z alternacją samogłoski rdzennej 
* => *9. — Od tego dzwonić; dzwonowy; 
dzwonnik (stp. dzwonik / zwonik); dzwonni- 
ca (stp. dzwonica / zwonica). 

dzwono od XV w. (stp. i dial. też zwono) 
'część składowa drewnianego obwodu koła 
u wozu”, 'kawałek ryby przeciętej poprzecz- 


dźwięczeć 
nie” (w tym znaczeniu częściej zdr. dzwon- 
ko), w stp. także 'kręg kręgosłupa, kasz. 
zyono / zvono 'część drewnianego obwodu 
koła, zyonko kawałek ryby pociętej po- 
przecznie”. Ogsł.: dł. zwono / zweno (zweno) 
*'dzwonko ryby”, 'część drewnianego obwo- 
du koła”, zwjeno 'ts., r. zvenó 'część składo- 
wa czegoś, ogniwo”, 'dzwonko ryby”, dial. 
*kręg", s. dial. zyóno 'kawałek ryby przecię- 
tej poprzecznie”, mac. dial. dzvono 'kawałek 
ryby”. Psł. *zvono (/ *zveno), pierwotnie za- 
pewne 'coś wygiętego, zaokrąglonego, pół- 
okrągłego: część składowa obwodu koła, 
kręg, odcięty poprzecznie kawałek ryby”, 
może więc od pie. *ś'eu- : *ś"u- "ukośny, 
krzywy, z przyr. *-eno / *-ono; ze względów 
semantycznych mniej prawdopodobne wy- 
chodzenie z rzekomego pierwotnego zna- 
czenia 'otwór, odstęp, przestrzeń między ja- 
kimiś elementami, przedmiot z otworem” 
i łączenia z pie. *ś*eu- 'rozwierać się, stać 
otworem”. Nie przekonują próby oddziela- 
nia wyrazu ze znaczeniem 'dzwonko ryby” 
i wyprowadzanie go z prapostaci fzoveno, 
jakoby od nie znanej Słowianom nazwy ry- 
by tzevv, poświadczonej w bałt., np. lit. 
Żuvis 'ryba. 

dźwięczeć od XVI w. 'brzmieć, rozbrzmie- 
wać, wydawać dźwięk”, stp. od XV w. źwię- 
czeć / źwiękczeć 'dźwięczeć, rozlegać się 
(o głosie); ćwierkać; z przedr. rozdźwię- 
czeć się, wydźwięczeć, zadźwięczeć; jednokr. 
dźwięknąć. Por. r. dial. zyvjaćdt : zyjdkat 'szu- 
mieć, dźwięczeć, ch./s. zvećati 'brzęczeć; 
dzwonić”. Psł. *zvęcati brzmieć, dźwięczeć”, 
czas. odrzecz. od psł. *zvęke 'dźwięk” (zob. 
dźwięk). — Od tego dźwięczny — dźwięcz- 
ność; od czas. przedrostkowych rozdźwięk, 
wydźwięk. 

dźwięk od XIV w. (stp. też źwięk) brzmienie 
czegoś, głos, szmer, hałas, zgrzyt, stuk”, stp. 
*dźwięk, głos, odgłos”. Por. ch./s. zvek (/ zveka) 
*brzęk, brzęczenie; szczęk, chrzęst; dźwięk”. 
Psł. *zvęk» 'dźwięk”, z pie. *$'uen-ko- lub 
*ćun-ko- od pie. pierwiastka *$'uen- 'dźwię- 
czeć” (zob. dzwon). W językach słow. lepiej są 
poświadczone pokrewne postaci ze znacze- 
niem 'dźwięk, sprowadzające się do psł. 
*zvgk» [< pie. *$*uon-ko-], por. cz. zvuk, 
r. zvuk, ch./s. zvdik 'ts.. — Od tego dźwiękowy. 


147 


dźdżownica 


dźwigać od XVI w. 'podnosić, unosić w gó- 
rę z wysiłkiem, 'nosić, przenosić z tru- 
dem z miejsca na miejsce”, 'być obarczonym 
czymś, stp. XV w. 'ściągać, pobierać (o opła- 
tach)” (ale podźwigać "podnosić, dźwignąć 
"podnieść ), kasz. dvigac / zvigac 'dźwigać”; 
jednokr. dźwignąć, udźwignąć, wydźwignąć. 
Ogsł.: cz. zdvihat "podnosić, wznosić”, dial. 
dvihat 'podnosić z wysiłkiem coś ciężkie- 
go; budzić”, r. dvigat, dvigaju / dviżu 'ruszać 
z miejsca, przesuwać; wprawiać w ruch, 
poruszać; kierować, scs. dvidzati, dviźg 
"poruszać, ruszać”. Psł. *dvigati (> *dvidzati) 
*podnosić, unosić w górę; ruszać, poruszać”, 
czas. wielokr. od psł. *dvigti, *dvigo 'pod- 
nosić, unosić w górę” (por. ch./s. dići, 
dignem, daw. i dial. dvići 'podnieść, dźwig- 
nąć, słwń. dial. vzdići, vzdiźem 'podnieść, 
unieść w górę, wznieść, na odpowiedni 
czas. z przedr. po- wskazuje także stp. XV w. 
rzecz. odsłowny podźwiżenie 'podniesienie”). 
Etymologia podstawowego *dvigti niepew- 
na. Może w związku ze stang. twiccian 
'pociągnąć, szarpnąć” (dziś ang. twitch 
*szarpnąć, pociągnąć; ściągnąć, wykrzywić; 
drgać ), stwniem. zwic 'uderzenie, pchnię- 
cie, niem. zwicken 'szczypać (< pgerm. 
zach. *twikkjón), łączonymi z germ. od- 
powiednikiem liczeb. dwa; w takim razie 
pierwotnym znaczeniem czas. *dvigti by- 
łoby chyba 'złapać, pociągnąć (w górę), np. 
za dwa końce. 

dżdżownica od XVI w. 'glista ziemna, Lum- 
bricus terrestris, daw. dźdżewnica, dial. 
gźownica i deszczownica. Por. w tym zna- 
czeniu gł. deśćownica, cz. daw. deśtovnice, 
słwń. daw. deźćvnica; poza tym w innych 
znaczeniach: p. daw. dżźdźewnica 'woda 
deszczowa, deszczówka”, cz. daw. deśtovnice 
*ts., r. daw. doźdevnica 'ts., bg. dial. dvźdóv- 
nica 'ts., 'traszka”, salamandra. Od przym. 
*dzżdżevene 'związany z deszczem, desz- 
czowy” (por. daw. XVI w. dźdżewny, stp. 
i dial. deszczowny 'deszczowy; dżdżysty”; 
z przyr. *-ev-vne od psł. *daźdżo 'deszcz', 
zob. deszcz), z przyr. -ica. Nazwa dżdżowni- 
cy w związku z jej masowym pojawianiem 
się na powierzchni w czasie deszczu i po 
deszczu. 


e! 


farba 


E 


e! od XV w. wykrz. na wyrażenie zniechęce- 
nia, zniecierpliwienia, zdziwienia, wątpli- 
wości, w stp. na wyrażenie uczucia bólu, 
ubolewania, lekceważenia. Ogsł.: cz. e! / ć!, 
r. e!, dial. e! / e!, ch./s. ć!, dial. e!. Psł. *e! 
wykrz. wyrażający różne stany uczuciowe. 
Pierwotny wykrzyknik (pie. *e! / *e!), znany 
też innym językom ie. w podobnych funk- 
cjach, np. lit. ć!i ć!, gr. ć, ć!, ć, Ć! 'ejl'. 

ech! wykrz. od XVI w. na wyrażenie znie- 
cierpliwienia, zniechęcenia, niezadowole- 
nia, niedowierzania, żalu, rozpaczy, lekce- 
ważenia, sprzeciwu, westchnienia, też eh! 
wykrz. wyrażający lekceważenie, zniechęce- 
nie, zniecierpliwienie, niezadowolenie. Ogsł.: 
cz. ech!, r. ech!, dial. ćch!, ch./s. ch!. Psł. 
*eche! wykrz. na wyrażenie różnych stanów 
uczuciowych. Pierwotny wykrzyknik, mają- 
cy odpowiedniki w podobnych funkcjach 


w innych językach ie., np. lit. ćk!, ang. eh!, 
łac. eh! 'ej!, hej!', franc. eh! 'ej!. 

ej! od XIV w. wykrz. na wyrażenie przestro- 
gi, pogróżki, niedowierzania, też okrzyk 
przywołujący kogoś, wzywający do czegoś, 
w stp. XIV-XV w. wykrz. wyrażający za- 
dowolenie 'tak! tak!', żal, narzekanie 'ach!, 
ej!, w XVI w. okrzyk nawoływania, przy- 
naglania, pobudzania, zachęty, wykrz. wy- 
rażający różne stany uczuciowe, 'przecież, 
wszak”; też ejże!, postać wzmocniona part. 
-że (zob.). Ogsł. cz. ej!, r. ej!, ej!, ch./s. ej! 
Psł. *ejv! (eif) wykrz. na wyrażenie przywo- 
ływania, przynaglania, zachęty, zadowole- 
nia, zachwytu, zdumienia, niezadowolenia, 
żalu. Pierwotny wykrzyknik, mający odpo- 
wiedniki w podobnych funkcjach w innych 
językach ie., np. lit. ći!/ ći! / €i!/ Gi! , łot. ei!, 
niem. ei!, łac. ei! 


F 


fajka od XVIII w. 'przyrząd do palenia tyto- 
niu”, daw. fajfka i faja (dziś wtórne zgr. od 
fajka), dial. fajfa i fajfka | fajka. Zapożycze- 
nie z niem. Pfeife 'rurka, piszczałka, fajka”, 
przejętego ze śrłac. pipa 'piszczałka, rura” 
(od łac. pipire / pipiare 'piszczeć”). 

fala od XVI w. 'spiętrzenie wody, wał wod- 
ny, daw. i dial. "burza, nawałnica, deszcz 
albo grad z wiatrem, 'smuga deszczu, ulewy”, 
dial. także 'chmura (pogodna, deszczowa), 
chmurki nad ziemią”, kasz. fala 'chmura 
deszczowa; krótkotrwały deszcz. Zapoży- 
czenie z niem. Welle 'fala; wał, śrwniem. 
welle, przy czym trudność sprawia f- z niem. 
w- (ale por. kasz. vała 'fala; chmura desz- 
czowa”, z oczekiwanym v-). — Od tego falo- 
wać (dial. falować 'chorować lekko”). 


fałd od XV w. i fałda od XVII w. 'zmarszcz- 
ka, zagięcie czegoś, zakładka w materiale”, 
stp. od XV w. fałd 'fałd, zmarszczka, za- 
kładka, dial. fałda (fałda) *wygórowanie 
materiału; zmarszczka. Zapożyczenie ze 
śrwniem. valde (dziś niem. Falte) 'fałda, 
zmarszczka, zakładka. — Od tego fałdo- 
wać, pofałdować, sfałdować. 

fałsz od XV w. 'niezgodność z prawdą; 
nieszczerość, obłuda, kłamstwo”, stp. też 
XV w. 'błędność (wyroku). Zapożyczenie 
ze śrwniem. valsch (dziś niem. falsch) 'fał- 
szywy; fałsz” (z łac. falsus 'ts. ). — Od tego 
fałszywy, fałszować, fałszerz. 

farba od XV w. 'barwa, kolor, od XVI w. 
*barwnik służący do malowania lub far- 
bowania', kasz. farba | farva 'farba, barwa, 


fartuch 


maść”, Zapożyczenie z niem. Farbe 'farba; 
barwa, kolor”, późniejsze od bliskoznaczne- 
go barwa (zob.). 

fartuch od XVI w, stp. w XV w. fertuch 
*jakaś część odzieży”, dial. fartuch też 
*wełniana zapaska (jako część stroju ko- 
biecego), 'wełniana samodziałowa pelery- 
na noszona przez kobiety na ramionach, 
*spódnica niewełniana, kasz. fartuy 'far- 
tuch'; zdr. fartuszek. Por. cz. przest. i dial. 
fertoch | fertuch 'fartuch'. Zapożyczenie ze 
śrwniem. vortouch (dziś niem. Fiirtuch) 
*fartuch” (dosłownie 'chusta przed czymś”), 
przy czym niejasne -a- w polskiej postaci 
zapewne pod wpływem jakiejś niemieckiej 
formy gwarowej z var- < vor-. 

fasola od XVII w. 'roślina uprawna Phaseo- 
lus, jej nasiona i strąki, potrawa z jej na- 
sion', wcześniej w XVI w. faseol, fazoły mn 
"groszek, Lathyrus sativus, w XVII w. 
u Knapskiego fazyjoli / fazoli, dial. fasola / 
fazdla I fazdl 'Phasoleus vulgaris". Zapoży- 
czenie ze śrwniem. fasól / phasól, niem. dial. 
Fasole 'fasola* (co ze śrłac. fassolius / fasel- 
lus < łac. phaseolus I phaselus 'ts., przejęte- 
go z gr. phdsćlos 'ts.). 

figa od XV w. (stp. też fig / fik) 'owoc drze- 
wa figowego”', 'drzewo figowe, figowiec”, stp. 
XV w. figa 'figa właściwa, drzewo lub jego 
owoc, Ficus carica; figomorwa, Ficus sy- 
comorus', wielka figa 'przytulia pospolita, 
Galium mollugo”, figi podawać 'szydzić, 
urągać gestami rąk z charakterystycznym 
złożeniem palców”, kasz. figa, zdr. fiżka 'fi- 
ga” tylko w zwrocie dostac figą (fiżką) 
z maką 'nic nie otrzymać. Zapożyczenie ze 
śrwniem. vige 'figa* (ostatecznie z łac. ficus 
*ts.). Zwrot pokazać figę zapewne z włos. 
far la fica 'wyśmiewać gestem urągającym”. 
— Od tego figowy — figowiec. 

figiel figla 'psota, żart, psikus, w XVI w. 'nie- 
godziwy czyn, sprawka, zbytek, 'podstęp, 
wybieg, fortel', *żart, złośliwy żart, psikus”, 
*sztuczka magiczna, dial. 'psota, psikus, 
żart”, figle mn 'figle, żarty”, kasz. figle mn 
*ts.. Por. cz. daw. figi 'zabawa, krotochwile', 
dial. figi / figl'/ figel "oszustwo, podstęp, wy- 
kręt”. Niewątpliwie zapożyczenie, prawdo- 
podobnie ze śrłac. vigiliae 'nocne czuwanie” 
(zob. wigilia), "hałaśliwe nocne obchodze- 


149 


firanka 


nie domów i kościołów, czuwanie przy 
zmarłych, połączone z pijatykami, czarami, 
gusłami, przejęte za pośrednictwem nie- 
mieckim (uzasadniającym f-), np. śrwniem. 
vigilje. Znaczenia 'niegodziwy czyn, sztucz- 
ka magiczna, fortel, żart” nawiązują do za- 
chowań uczestników takich średniowiecz- 
nych zwyczajów, potępianych wówczas przez 
Kościół. — Od tego figlarz 'zwodziciel, ma- 
tacz, oszust, krętacz; aktor, kuglarz, mim”, 
dial. 'figlarz, psotnik”, kasz. figlat 'ts.; fig- 
lować 'używać wybiegu, wykrętu, podstępu, 
oszukiwać; rozprawiać, wdawać się w roz- 
mowy”, może też 'brać udział w harcach 
przed potyczką, bitwą”, dial. *psocić”, 'żarto- 
wać, stroić żarty” (por. stp. XV w. wyfiglo- 
wać się 'ujść, umknąć”). 

fikać od XIX w. 'wywijać rękami, nogami, 
wierzgać, skakać”, dial. fikać / figać 'fikać, 
wierzgać ; jednokr. fiknąć. Por. cz. dial. fikat 
*smagać; targać, szarpać; tryskać, r. dial. 
fikat 'świstać”, ch./s. fikati 'Świstać, wyda- 
wać głos fi, fi”. Od fik! wykrz. na wyrażenie 
upadku, przewrócenia się lub bezpośrednio 
od dźwkan. fi, fi naśladującego różne odgło- 
sy, np. świstania. — Od tego fikuśny pot. 
*wymyślny, zabawny, śmieszny” (utworzone 
może na wzór niejasnego frymuśny 'wy- 
myślny, wyszukany, niezwykły”). 

filiżanka od XVIII w. Por. ch./s. fildźan (reg. 
też findżan), bg. fildźan 'filiżanka. Zapo- 
życzenie z tur. fincan, lud. filcan (wymowa 
findżan i fildżan) 'filiżanka” (co za pośred- 
nictwem arab. fingan z pers. pingdn 'płytka 
miska, taca”). 

fiołek 'roślina ozdobna Viola stp. XV w. fijo- 
łek "Viola odorata”, w XVI w. fijołek / fijałek, 
rzadziej fijołka | fijałka, w XVII-XVIII w. 
też fiałek Viola, zwłaszcza Viola odora- 
ta, dial. fijałek (fijdłek) | fijołek / fijałka 
i chwidłek (chfijałek) 'ts.. Por. cz. fiala i fial- 
ka, stcz. też fiola / fijola 'fiołek”. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. viol / viole / viel (dziś niem. 
Viole ż) 'fiołek” (co z łac. viola 'kolor fiole- 
towy; fiołek”). 

firanka 'ozdobna zasłona na okno, w XVI w. 
firank (firhang, firhank) "zasłona wisząca np. 
u okien lub łoża”, reg. firana 'firanka. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. viirhanc / vorhanc 
(dziś niem. Vorhang) 'firanka". 


flak 


flak od XIV w., zwykle flaki mn 'kiszki, jeli- 
ta, wnętrzności zwierzęce”, "potrawa z przy- 
żołądków wołowych lub cielęcych” (zdr. 
flaczki), flak "przedmiot obwisły, zmięty, 
flakowaty”, stp. XV w. flak 'kiszka, jelito”, 
flaki mn od XIV w. 'część żołądka bydlęce- 
go (tzw. księgi) i potrawa z niej przyrządzo- 
na”, dial. fiak (koc. flaka) 'jelito zwierzęce; 
brzuch zwierzęcia, flaki mn 'wnętrzności 
(ludzkie i zwierzęce); potrawa z flaków 
zwierzęcych, kasz. fłaka 'jelito', flaki mn 
"wnętrzności u człowieka i zwierząt”. Por. 
cz. fldk "wielki kawał (chleba, mięsa)”, flek 
"łata; plama; miejsce, stcz. flek "kawałek 
(materiału, roli)”, słwń. fldka 'szmata, łach- 
man. Zapożyczenie ze śrwniem. vlćc, vlecke 
"kawałek; kawałek materiału, szmata, ka- 
wałek pokrojonych wnętrzności; kawałek 
ziemi, plac, miejsce”, dziś niem. Flecke mn 
*flaki (potrawa)”. 

flaszka od XIV w. "naczynie szklane z wąską 
szyjką i małym otworem, butelka, flasza 
*duża flaszka, butla”, w stp. flaszka 'rodzaj 
naczynia na wino”, fłasza 'rodzaj naczy- 
nia, kasz. flaska 'flaszka'. Zapożyczenie ze 
śrwniem. vlasche (dziś niem. Flasche) 'bu- 
telka, flaszka” (od niem. flechten 'pleść”, 
pierwotnie zapewne 'oplecione czymś na- 
czynie ). 

frasować się od XVI w. "martwić się, 
w XVI w. frasować (wyjątkowo fresować) 
*dręczyć, nękać, niepokoić, martwić, fraso- 
wać się (wyjątkowo fresować się) 'smucić 
się, troskać się, martwić się; starać się o coś 
z troską”, 'uskarżać się, żalić się, narzekać, 
obwiniać, spierać się; oburzać się, gniewać 
się; z przedr. zafrasować się. Por. stcz. freso- 
vati se "martwić się, troszczyć się, słc. fre- 
sovat sa 'ts.. Zapożyczenie z niem. fressen 
"zjadać, żreć, przen. "martwić, trapić. — 
Od tego frasobliwy od XVI w. 'zmartwio- 
ny, zafrasowany, w XVI w. zdecydowa- 
nie przeważa pierwotna postać frasowliwy 
'strapiony, stroskany, zmartwiony, przygnę- 
biony'”, 'zasmucający, napełniający troską, 
przysparzający kłopotu, 'skłonny do smut- 
ku, do zmartwienia, 'rozgniewany'; frasu- 
nek od XVI w. (kiedy też rzadsze formy 
frasunk i fresunek I fresunk) 'zmartwienie, 
zgryzota, troska, kłopot, wyraz utworzony 


150 


frygać 
na wzór zapożyczeń typu kierunek, rachu- 
nek (gdzie -unek z niem. -ung tworzącego 
nazwy czynności). 
fraszka od XVI w. 'bagatela, drobnostka, 
błahostka, 'rodzaj krótkiego wiersza, 
fraszki przest. "drobne przedmioty do ozdo- 
by lub zabawy, błyskotki”, w XVI w. fraszki 
"wymysły, plotki, bajki”, 'chytre, fałszywe 
zabiegi, dial. koc. i kasz. fraszka także 
"piosenka. Zapożyczenie z włos. frasche mn 
"głupstwa, bzdury” (od frasca 'gałązka”). 
frunąć od XIX w. 'przemieścić się w powie- 
trzu za pomocą skrzydeł, lecieć”, dial. też 
frujnąć; z przedr. odfrunąć, pofrunąć, przy- 
frunąć, sfrunąć, wyfrunąć. Frunąć w wy- 
niku uproszczenia grupy spółgłoskowej 
(-gn- / -kn- > -n-) z poświadczonych w gwa- 
rach postaci frugnąć / fruknąć 'frunąć" (por. 
też dial. frygnąć 'frunąć, fiurgnąć I fiur- 
nąć "wzlecieć, frunąć, kasz. furgnoc / fćrg- 
noc 'frunąć, pierzchnąć, furknąć, drapnąć, 
uciec, furgnoc : furnoc 'frunąć; spiesznie 
uciec, pierzchnąć') od dial. frugać / frukać 
*fruwać, furgać 'fruwać, latać w powietrzu; 
lecieć, przylatywać, 'łopotać skrzydłami”, 
furkać 'fruwać', kasz. frugac I furgac 'fru- 
wać, latać” (por. także dial. frygać 'fruwać', 
fiurgać "latać, fruwać; spieszyć się, lecieć, 
kasz. furgac 'lecieć (o ptaku); śpiesznie 
uciekać, pierzchać” oraz dial. fiurać 'fruwać, 
latać, unosić się w powietrzu, kasz. furac 
'ts.). Czas. pochodzenia dźwkn. (z cha- 
rakterystyczną zmiennością postaci), opar- 
ty na imitacji odgłosu powstającego przy 
szybkim wzlatywaniu, łopotaniu skrzydła- 
mi, pierzchaniu ptaków frr!, fru!, z częstym 
w tego rodzaju wyrazach przyr. -g- / -k-; 
por. podobne np. słwń. frkati 'pierzchać; 
rzucać, mac. frka 'pierzchać, bg. chver- 
kam, dial. fórkam "latać, lecieć, pierzchać”. 
Od frunąć wtórnie utworzony czas. wielokr. 
fruwać "przemieszczać się w powietrzu za 
pomocą skrzydeł, latać; unosić się w powie- 
trzu” (na wzór par czasowników typu su- 
nąć : suwać, płynąć : pływać). Zob. też fry- 
gać, furczeć. 
frygać pot. 'szybko chodzić, krzątać się zwin- 
nie, biegać”, reg. jeść szybko, z apetytem, 
dial. frygać 'rzucać kamieniem” (też 'fru- 
wać”), frygnąć 'rzucić, 'frunąć, *wprawić 


fujarka 
w ruch wirowy”, fyrgać 'rzucać kamieniem”. 
Por. bg. chvbrgam, dial. fórgam | vvrgam 
*rzucać z łoskotem” (a także pokrewne, z in- 
nym przyrostkiem, cz. chrlit "wyrzucać, wy- 
pluwać, ch. dial. hsliti spieszyć się, bg. 
chv*rlja 'rzucić, rzucać”, mac. frli 'rzucić”). 
Czas. pochodzenia dźwkn., od interi. typu 
fr! oddających odgłos czegoś rzucanego. — 
Od tego fryga zabawka dziecinna kręcąca 
się w kółko, bąk”, przen. *ktoś zwinny, ruch- 
liwy”, dial. "'mątewka, drewienko rosochate 
do mieszania płynów”. 

fujarka od XVII w. (daw. też fojarka) 'rodzaj 
piszczałki”, dial. (też fujćra / fulara) 'instru- 
ment muzyczny zrobiony z kory wierzbo- 
wej”; fujara też przen. 'niedołęga”. Por. cz. 
fujara, słc. fujara, ukr. fujdra 'piszczałka”. 
Zapewne z rum. fluera / fluer 'piszczałka”, 
wyraz rozpowszechniony prawdopodobnie 
przez pasterzy wołoskich, w gwarach pol- 
skich (i sąsiednich) przekształcony na dro- 
dze etymologii ludowej przez skojarzenie 
z p. dial. płd. fujać 'dąć, wiać” i wyrazami 
pokrewnymi (por. np. cz. dial. moraw. fuji- 
gat 'huczeć, świszczeć”). W polskim języku 
ogólnym ostatecznie z gwar karpackich. 

fukać od XV w. 'parskać, prychać”, pot. 'od- 
zywać się do kogoś burkliwie, opryskliwie, 
złościć się na kogoś, strofować kogoś”, stp. 
*'burczeć, pokrzykiwać na kogoś, w XVI w. 
*łajać, karcić, gromić, obruszać się”, dial. 
*prychać, 'burczeć na kogoś, łajać, 'krzy- 
czeć (zwłaszcza na dziecko)”; również fu- 
czeć od XV w. 'pokrzykiwać na kogoś, wy- 
myślać komuś, występować z hałaśliwymi 
pretensjami, w XVI w. 'szumieć, huczeć”, 
dial. 'dyszeć', 'złościć się; sapać ze złości”; 
jednokr. fuknąć, z przedr. ofuknąć 'odezwać 
się, krzyknąć ostro, strofująco, gniewnie” 
(od tego wielokr. ofukiwać). Ogsł.: cz. fou- 
kat wiać, dmuchać, dąć, foukat si 'nady- 
mać się, puszyć się, fućet 'dąć, wiać; świs- 
tać, gwizdać; sapać, r. fukat dmuchać, ukr. 
fukaty 'dąć; ganić, łajać, fućdty 'sapać, 
słwń. fiikati 'dąć, dmuchać, fińćati Świstać 
(o wietrze)”. Czas. pochodzenia dźwkn. 
z przyr. -k- (fukać : fuczeć jak np. krzy- 
kać : krzyczeć, sykać : syczeć), od wykrz. fu! 
naśladującego sapanie, dyszenie, dmucha- 
nie, wianie. 


151 


fus 


fura od XV w. (stp. też fora, w XVI w. wyjąt- 
kowe wora) 'wóz” (w XVI w. 'środek trans- 
portu zarówno lądowego, jak i wodnego”), 
*jednorazowy ładunek na wozie” (przen. 
*wielka ilość”), stp. też 'wożenie, przewóz, 
przewiezienie czegoś”, 'opłata dla furmana, 
*komora celna, cło”, 'podróż”, dial. fura / fo- 
ra 'wóz, zwykle załadowany; ilość czegoś 
mieszcząca się na wozie, kasz. fóra 'wóz 
naładowany”. Por. cz. fiira 'wóz', stcz. fóra 
też 'jazda', słc. fura "wóz. Zapożyczenie ze 
śrwniem. vuore, niem. Fuhre 'jazda; wóz”. 

furczeć "warkotać, terkotać, łopotać, furko- 
tać”, furkać 'ts., 'zrywać się do lotu, przela- 
tywać z głośnym łopotaniem skrzydeł”, dial. 
furczeć I fruczeć 'furczeć, furczeć | farczeć 
*chrapać', furkać / farkać *parskać (o głosie 
konia)”, furgać 'fruwać, latać w powietrzu; 
lecieć, przylatywać, 'łopotać skrzydłami”, 
*besztać kogoś”, furkać 'fruwać', fiurać 'fru- 
wać, latać, unosić się w powietrzu”, fiurgać 
*ts., lecieć, spieszyć się”, kasz. furgac 'fru- 
wać, latać, 'gromić kogoś, furac 'fruwać, 
furgac "lecieć (o ptaku); uciekać, pierzchać, 
furgnoc I fórgnoc 'frunąć, pierzchnąć, furk- 
nąć, drapnąć, uciec. Od dźwkn. interi. fur!, 
fr! o wzlocie ptaka, trzepotaniu skrzydłami 
i innych podobnych odgłosach. — Od te- 
go czas. intensywny (z przyr. -ot-) furkotać 
*wydawać furkot, furczeć” (dial. 'terkotać, 
kasz. fiórkotac 'stukać, o kołowrotku; py- 
skować) + rzecz. furkot. 

furta od XV w. (stp. też forta, w XVI w. wy- 
jątkowo także chworta) "brama, dial. 'wro- 
ta od podwórza”; zdr. furtka, stp. od XV w. 
fortka (w XVI w. wyjątkowo chwortka) 
*bramka, drzwiczki; ujście, otwór, dial. 
furtka I fórtka 'drzwiczki w płocie lub sto- 
dole, w chlewiku, w piecu kuchennym 
i chlebowym”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
phorte brama (dziś niem. Pforte 'ts.), 
przejętego z kolei z łac. porta 'brama. 

fus zwykle fusy mn 'osad na dnie płynu, 
męty”, stp. 1389 r. fus czy fuz 'pozostałości 
z przetopionej woszczyny po wyciśnięciu 
wosku, od XVI w. fus / fuz 'osad, męty, 
fusy” (w tym znaczeniu też fuza), 'zanie- 
czyszczenia, odpady wydzielające się przy 
wytapianiu lub przetapianiu kruszców i me- 
tali, kasz. fusć mn 'osad po ugotowaniu 
(np. w kawie)”. Niewątpliwie zapożyczenie, 


futro 
ale jego źródła nie udało się dotychczas jed- 
noznacznie ustalić. 

futro od XV w. 'wyprawiona skóra zwierzę- 
ca z włosem, 'błam futrzany, odzienie 
wierzchnie podbite futrem”, dial. 'podszew- 
ka; watolina', futer 'podszewka; skóra wy- 
ścielająca wnętrze obuwia”, kasz. futer / fu- 
der 'podszewka”, słowiń. viuder 'ts.; zdr. 
futerko. Por. też futrówka "warstwa skóry, 
materiału wyścielająca wnętrze obuwia”. Za- 
pożyczenie z niem. Futter n 'podszewka” 
(: 'skrzydło okienne, futryna”, zob. futryna), 
śrwniem. vuoter 'podszewka; futerał” (i 'fu- 
tryna'); formy kasz.-słowiń. z dniem. fóder, 
śrdniem. vóder 'podszewka. Na gruncie 
polskim doszło do zmiany znaczenia 'pod- 


152 


gacie 


szewka” > 'ocieplająca podszewka, podszyte 
pod odzienie skórki zwierzęce, futrzane 
podbicie” > 'odzienie podbite skórkami, wy- 
prawioną skórą z włosem, kożuch” > *'wypra- 
wiona skóra zwierzęca z włosem”. — Od te- 
go futrzak, futrzany, futrzarz — futrzarski, 
futrzarstwo; od zdr. futerko — futerkowy. 
futryna od XIX w. 'rama okienna, odrzwia', 
por. dial. futra 'ts., futro 'ts., belka drew- 
niana leżąca na osi wozu; próg wozu, na 
którym spoczywa oś”, kasz. futrć mn 'fu- 
tryna, odrzwia”, futer 'belka leżąca na osi”. 
Zapożyczenie z tego samego źródła co fu- 
tro: niem. Futter n 'skrzydło okienne, fu- 
tryna (: podszewka, zob. futro), śrwniem. 
vuoter 'futryna', "podszewka; futerał”. 


G 


gacić gacę od XV w. 'okładać mchem, słomą, 
liśćmi itp. ściany budynku dla ocieplenia”, 
'robić groblę, tamę stp. i dial. 'kłaść faszy- 
nę na drodze przez mokradła; zarzucać coś 
gałęziami i chrustem”, dial. też 'grodzić na 
błotach, na wodzie; stawiać, naprawiać płot; 
przykrywać słomą stóg zboża lub siana. 
Ogsł.: cz. hatit "robić tamę, groblę; mościć 
drogę, wykładać ją gałęziami, chrustem, 
r. gatit 'ts.; okładać słomą ściany budynku, 
ch./s. gdtiti 'regulować tok wody za pomocą 
tamy, grobli. Psł. *gatiti robić drogę przez 
bagna, błota przez wyścielanie gałęziami, 
kłodami, pniami; budować tamę, groblę 
z gałęzi, ziemi, kamieni; okładać, osłaniać 
coś gałęziami, chrustem, słomą itp., czas. 
odrzecz. od psł. *gatv 'droga (przez bag- 
na, błota) wyłożona kłodami, pniami, gałę- 
ziami, chrustem, rodzaj pomostu; wiązki 
gałęzi, chrustu do moszczenia drogi” (por. 
p. gać "materiał do gacenia”, 'grobla z faszy- 
ny lub drewna; droga wymoszczona faszy- 
ną”, cz. hat Ścieżka, droga na grząskim tere- 
nie zrobiona z faszyny, żerdzi, pni; wiązki 
prętów, faszyna do umacniania podłoża, 


r. gat "pomost przez bagniste miejsce; droga 
wymoszczona faszyną”, ch./s. gat 'jaz, gro- 
bla, tama”). Podstawowy rzecz. *gate po- 
krewny z łot. gats 'chód, droga”, stind. gtuh 
*chód, droga, miejsce, pierwotna nazwa 
czynności (skonkretyzowana w nazwę miej- 
sca) z przyr. *-tv Od pie. *g'd- 'iść (od któ- 
rego np. lit. góti, góju 'iść szybko, pędzić”, 
łot. giju 'szedłem”'). 

gacie mn od XVI w. 'kalesony', daw. i dziś 
dial. 'spodnie', dial. też 'luźne letnie spodnie 
(z płótna lnianego); spodnie wełniane lub 
lniane, 'długa sierść na nogach niedźwie- 
dzia”, w stp. XV-XVI w. starsza postać gace 
mn 'spodnie; fartuszek kąpielowy zasłania- 
jący części wstydliwe; pas, opaska na bio- 
dra; zdr. gatki. Ogsł.: cz. daw. hace ż mn 
*spodnie', stcz. hace / hace 'pas, opaska na 
biodra; kalesony; spodnie r. gći mn 'uda', 
daw. i dial. 'spodnie; nogawki”, cs.-bg. ga- 
$tę ż mn 'spodnie', ch./s. gdće ż mn 'kaleso- 
ny; spodnie; majtki”, 'pióra na nogach pta- 
ków; długa sierść na nogach zwierząt”. Psł. 
*gate (płnsł.) / *gatę (płdsł.) mn (od formy 
l. pj *gata, por. r. góća 'udo') 'prymitywne 


gad 


okrycie nóg, goleni, ud, opaska na biod- 
ra; rodzaj spodni”. Psł. *gata [< *gat-ja] to 
prawdopodobnie pierwotna nazwa czyn- 
ności od psł. *gatiti 'okładać, osłaniać coś 
(gałęziami, chrustem, słomą itp.)” (zob. ga- 
cić) z przyr. *-ja. wtórnie skonkretyzowa- 
na w 'osłona, okrycie”, zastosowana jako 
nazwa okrycia dolnych części ciała (składa- 
jącego się wówczas z odrębnych, osobno na- 
kładanych elementów, stąd użycie rzeczow- 
nika w l. mnogiej). Pierwotna, regularna 
polska postać gace była wyłączna w XV w., 
przeważała jeszcze w XVI w., kiedy pojawia 
się wtórna forma gacie, z -ć- może pod wpły- 
wem gać, gacić. 

gad od XV w. (stp. i dial. gad) *zwierzę na- 
leżące do gromady gadów, Reptilia, pot. 
*zwierzę, stworzenie budzące obrzydzenie, 
grozę, najczęściej o wężu, stp. i dziś dial. 
zbiorowo 'drobne, budzące wstręt stworze- 
nia, robactwo, insekty, pasożyty, w gwa- 
rach także 'drób, 'zwierzęta domowe, 
przen. 'człowiek podły, fałszywy, nikczem- 
ny”. Ogsł.: cz. had 'wąż, żmija”, przen. 'pod- 
ły, nikczemny człowiek”, r. gad 'gad, płaz; 
szkodliwe zwierzęta i owady”, scs. gade 
*wąż, żmija; szkodliwe robactwo”. Psł. *gad 
*zwierzę budzące wstręt, obrzydzenie; wąż, 
żmija, rzecz. odczas. od psł. *Żadati (sę) 
[< *Żedati < *ged-] 'brzydzić się, odczu- 
wać wstręt (por. stp. żadać się 'brzydzić 
się, wzdragać się”), z alternacją samogłoski 
rdzennej * > *a (por. raz, sad). Pierwotne 
znaczenie 'to, co budzi wstręt, obrzydzenie”. 
Por. gadzina. 

gadać od XV w. 'opowiadać, mówić, rozma- 
wiać, stp. 'zgadywać, odgadywać” (dziś 
w gwarach), 'prorokować, wróżyć, domy- 
ślać się, 'dysputować, rozważać; spierać się, 
sprzeczać się, "mówić nieżyczliwie, wyga- 
dywać, 'oceniać, szacować; z przedr. naga- 
dać, obgadać, pogadać, przegadać, przyga- 
dać, rozgadać się, wygadać, zagadać, zgadać 
się; wielokr. -gadywać: z przedr. obgadywać, 
odgadywać, wygadywać, zgadywać; jednokr. 
-gadnąć: z przedr. odgadnąć, zagadnąć, zgad- 
nąć. Ogsł.: cz. hadat 'domyślać się, przy- 
puszczać, zgadywać, odgadywać”, 'proroko- 
wać, wieszczyć, przepowiadać, daw. 'sądzić, 
oceniać, szacować”, r. gadót 'domyślać się, 


153 


gaj 


zgadywać; przepowiadać przyszłość, wró- 
żyć, słwń. gadati 'zgadywać, odgadywać; 
gawędzić, mówić; pleść, bajdurzyć. Psł. 
*sadati 'domyślać się, odgadywać, wróżyć; 
rozważać, oceniać, szacować; spierać się, 
dysputować; rozmawiać, mówić, pierwot- 
nie czas. wielokr. od psł. *goditi *"wyczeki- 
wać na odpowiedni czas, dogodną okazję, 
celować, trafiać; być odpowiednim, dogod- 
nym, sprzyjać, dogadzać; postępować, dzia- 
łać odpowiednio, przygotowywać, porząd- 
kować; uzgadniać coś, umawiać się, ustalać 
warunki, doprowadzać do porozumienia, 
zgody; zapowiadać, przepowiadać, wróżyć” 
(zob. godzić), z przyr. *-a- i z właściwym 
takim czasownikom wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *o — *a. — Od tego gadka 
od XV w. 'rozmowa, pogawędka, mowa, 
*bajka; plotka, domysł', w stp. także 'spór 
słowny, dyskusja; od czas. przedrostko- 
wych pogaduszka, zagadka. 

gadzina od XVI w. 'zwierzę pełzające, jado- 
wite, płaz, gad; wszelkie stworzenie budzące 
wstręt”, przen. 'człowiek nikczemny, podły”, 
dial. 'żywy inwentarz, zwierzęta domowe, 
ptactwo domowe”. Ogsł.: słc. dial. hadzina 
*'drób; plugastwo, paskudztwo; śmieci, od- 
padki; robactwo, wszy”, r. gódina 'pełzają- 
cy gad lub płaz”, 'wzbudzające wstręt małe 
zwierzątka lub insekty”, dial. 'wąż, żmija; 
wstrętne stworzenie (np. mysz, szczur, jasz- 
czurka)”, ch./s. gadina 'obrzydliwe, ohydne 
stworzenie; wstrętny człowiek”. Psł. *gadi- 
na 'coś wstrętnego, budzącego obrzydze- 
nie; wąż, żmija; małe, pełzające lub szyb- 
ko się poruszające stworzenia, gady, płazy, 
robactwo, pasożyty, od psł. *gad» 'to, 
co budzi wstręt, obrzydzenie” (zob. gad), 
z przyr. *-ina. 

gaj od XIV w. "niewielki las”, stp. od XV w. też 
*ścięte krzaki, gałęzie, chrust” (dziś przest. 
*zielone liście, gałęzie, zieleń”), w XVI w. też 
*miejsce kultu pogańskiego”, 'prawo korzy- 
stania z określonych płodów lasów i rzek”, 
dial. gój / gój także 'część lasu ograniczona 
przesiekami; zagajnik”, 'pojedyncze drzewo 
rosnące, także owocowe; zielona gałąź”; zdr. 
gaik. Ogsł.: cz. haj 'gaj, lasek”, r. gaj "lasek, 
niewielki zagajnik”, ch./s. gdj "mały las, za- 
zwyczaj założony lub utrzymywany przez 


gałąź 


człowieka; ogrodzony kawałek lasu. Psł. 
*gajv "wyodrębniony, chroniony, ogrodzo- 
ny mały las będący miejscem pogańskiego 
kultu, święty lasek, gdzie nie można wstę- 
pować, rzecz. odczas. od psł. *gajiti *po- 
wodować, by coś żyło, rozwijało się, rosło” 
> 'pielęgnować, doglądać” (zob. zagaić). Pier- 
wotne znaczenie 'las pielęgnowany, chro- 
niony (z powodu przeznaczenia kultowe- 
go). — Od tego gajowy. Por. zagajnik. 

gałąź gałęzi ż od XV w. 'pęd wyrastający 
z pnia drzewa, przen. 'odnoga, odgałęzie- 
nie czegoś; dziedzina czegoś”, kasz. gałoz : ga- 
łąza; zdr. gałązka. Płnsł.: cz. haluz ż, przest. 
i dial. haluza, ukr. hdluz” / haliza | holiiza, 
br. dial. halza 'gałąź”. Psł. dial. *galoze (i za- 
pewne *galgza) ż 'gałąź, konar”, pierwotnie 
prawdopodobnie 'goły pręt, gałąź bez liści”, 
łączone ze wschsł. *gal» "pusty, goły, niepo- 
rośnięty” (por. r. dial. gdloe boloto 'bezleśne 
bagno”, ukr. daw. halyj 'niezarośnięty, czy- 
sty”, br. dial. hdlny 'odkryty, bezleśny”; od 
psł. *gols 'pusty, goły”, zob. goły, ze wzdłu- 
żeniem samogłoski *o — *a), ale wydzie- 
lany w takim przypadku przyr. *-gzv czy 
*-gza nie jest poza tym znany. Może więc 
prastare przekształcenie pie. rzecz. hete- 
roklitycznego (z alternacją tematycznego 
*-r/n-) *gólr-g : *gólnes 'gałąź” (por. orm. 
kolr 'ts.), wyraz słow. trzeba by wyprowa- 
dzać z wczesnej prapostaci *gól-on-$-i- bądź 
*gól-n-g-i (z pie. przyr. *-g- występującym 
w nazwach drzew, roślin; wyraz byłby czę- 
ściowo podobny pod względem archaicznej 
struktury do psł. *Żelode 'żołądek”, *żelgdb 
*żołądź”, zob. żołądek, żołądź). — Od tego 
rozgałęzić się, rozgałęziony. 

gałka od XVI w. 'przedmiot kulisty, kul- 
ka”, stp. XIV w. 'kopuła na szczycie namio- 
tu” (od XVI w. 'ozdobna głowica różnych 
przedmiotów, kuliste zwieńczenie budow- 
li”), od XV w. *kulka do gry”, daw. też 'owo- 
ce niektórych roślin”, 'narośl', dial. 'kluski'; 
wtórne zgr. gała 'kula, gałka”, dial. też 'na- 
rośl na ciele”, pot. gały mn 'oczy”, 'kluski', 
w gwarach także 'jądra”. Ogsł.: cz. hdlka 'ga- 
lasówka”, dial. łaskie gały mn pogardl. *no- 
gi, r. daw. i dial. gdlka 'gałka, kulka”, dial. 
też gdla "pałka do zabawy dziecięcej”, słwń. 
dial. gdlka 'galasówka. Psł. *gala 'przed- 


154 


ganić 
miot o kształcie kulistym, obłym; ulepiona, 
ugnieciona kulka, gałka”, zdr. *galvka, pra- 
pokrewne z łac. galla |< *g.l-na lub *g.l-nd] 
*narośl na liściach, owocach, pędach dębu, 
galasówka”, stind. gula- "przedmiot kulis- 
ty, kula, gałka, piłka, perła, od pie. *gel- 
*ugniatać, tworzyć grudki; coś okrągłego, 
kulistego”. 
ganek ganku od XV w. 'przybudówka przed 
wejściem do budynku”, stp. XV w. też 'płas- 
ki dach, taras, w XVI w. także 'altana ogro- 
dowa lub pergola, 'korytarz; ukryty chod- 
nik, tajemne lub podziemne przejście”, 'ro- 
dzaj sceny, estrady”, 'wnęka z miejscem do 
siedzenia”, "pomost okrętowy”, 'wał ziemny, 
grobla', "podwórze dla drobiu. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. ganc, dziś niem. Gang 'ga- 
nek, przedsionek, korytarz, przejście”. 
ganiać 'biegać, pędzić, uganiać się; ścigać, 
starać się złapać; popędzać, poganiać, stp. 
od XV w. tylko z przedr. poganiać 'pędzić, 
gnać przed sobą”, od XVI w. naganiać 'go- 
niąc, gromadzić”, dziś też odganiać, przega- 
niać, rozganiać, wyganiać, zaganiać. Ogsł.: 
stcz. hdneti 'biegać, pędzić, gonić”, cz. tylko 
z przedr. np. pohdnet 'poganiać, popędzać”, 
ukr. hanjóty 'gonić, pędzić; prześladować, 
scs. z przedr. izganjati 'wyganiać, proga- 
njati 'wypędzać, przeganiać. Psł. *gańati 
*biegać, gonić tam i z powrotem, przega- 
niać”, czas. wielokr. od psł. *goniti (zob. go- 
nić), z typowym dla takich czasowników 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o —» *a. 
— Od czas. przedrostkowego naganka od 
XIX w. 'napędzający zwierzynę w czasie po- 
lowania' (wtórne zapewne późniejsze, od 
XX w. nagonka 'ts., w nawiązaniu do nago- 
nić, zob. gonić). 
ganić ganię od XV w. 'krytykować, oceniać 
nieprzychylnie, potępiać”, stp. też 'hańbić, 
lżyć, zniesławiać, 'rzucać obelgi, złorze- 
czyć, 'skarżyć, pozywać do sądu”, 'apelować 
od wyroku sądowego; z przedr. przyga- 
nić, zganić, stp. naganić 'przyganić, posta- 
wić zarzut, oskarżyć, zakwestionować coś; 
wielokr. przyganiać. Zachsł.: cz. hanit (/ ha- 
net) 'ganić', słc. hanit 'przyganiać, krytyko- 
wać” (formy wschsł., np. ukr. hdnyty 'przy- 
ganiać, potępiać, łajać, daw. *zniesławiać, 
bezcześcić, prawdopodobnie zapożyczone 


garb 1 


z polskiego). Psł. dial. *ganiti "prześladować 
słowami, strofować, łajać; złorzeczyć, lżyć”, 
czas. kauzat. od psł. *goniti ścigać, pędzić, 
gonić” (zob. gonić), ze wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *o — *a. Pierwotne zna- 
czenie zapewne 'powodować (słowami), że 
ktoś jest przepędzany, przeganiany. — Od 
tego nagana 'upomnienie” (stp. 'przygana, 
zarzut) — naganny; przygana. Zob. też 
hańba. 

garb od XV w. 'silne skrzywienie kręgo- 
słupa tworzące wypukłość na plecach lub 
na klatce piersiowej”, *wszelka wypukłość, 
wzniesienie, wybrzuszenie', w gwarach tak- 
że 'zmarszczka, "muszla ślimaka”, stp. XV- 
-XVI w. też 'gruczoł na szyi, wole”, 'wy- 
pukłość na drzewie, sęk”; zdr. garbek. Ogsł.: 
cz. hrb 'garb', r. gorb 'ts.; plecy”, bg. garb 
"plecy". Psł. *grbe [< *giirbo-] "wygięcie, wy- 
brzuszenie, nierówność, wypukłość (na cie- 
le, w terenie)”, pokrewne ze stpr. grabis (za- 
pewne mylny zapis zamiast garbis) 'góra', 
w nazwach miejscowych też garbs 'ts., por. 
też śrirl. gerbach [< *g'rba-] 'zmarszczony”, 
isl. korpa 'zmarszczka”, prawdopodobnie od 
pie. *ger-b-, będącego rozszerzeniem pier- 
wiastka *ger- 'skręcać, zwijać; wyginać, zgi- 
nać'. Pierwotne znaczenie zapewne 'wygię- 
cie” > "wzniesienie, wypukłość. — Od tego 
garbić (się), zgarbić się; zgarbiony; garbaty; 
garbus. 

garbować od XVI w. 'wyprawiać (skórę); 
z przedr. wygarbować (też 'zbić'). Zapo- 
życzenie ze śrwniem. gerwen / garwen | ger- 
ben 'robić, przygotowywać, garbować”. Od 
XV w. garbarz 'rzemieślnik wyprawiający 
skórę”, ze śrwniem. gerwer 'ts.. — Od tego 
garbarnia. 

gardło od XIV w., dial. też garło; zdr. 
gardziołko (daw. gardłko I! garlko). Ogsł.: 
cz. hrdlo, r. górlo, ch./s. glo 'ts... Psł. *grdlo 
[< *gir-dlo-] 'gardziel, przełyk, szyja, naj- 
bliższe odpowiedniki w bałt.: lit. gurklys 
'podgardle, wole”, daw. gurkić 'gardło", łot. 
gurklis 'gardło, podgardle”, stpr. gurcle 'gar- 
dło'. Nazwa narzędzia z przyr. *-dlo od pie. 
*gier(2)- "pożerać, pochłaniać” (por. Żreć). 
Por. pokrewne źródło. — Od tego gardłowy; 
gardłować; od wyrażenia przyimkowego 
podgardle od XVI w. 'przód szyi” (por. daw. 


E 


55 


garnąć 


od XV w. podgardłek 'podbródek; wole; wy- 
odrębniające się części anatomiczne na szyi 
różnych zwierząt, np. korale u ptaków, zwi- 
sający fałd skóry pod szyją wołu”; w XVI w. 
podgardło 'podgardle; wole”). 

gardzić gardzę od XIV w. 'nie szanować, lek- 
ceważyć, odtrącać coś, 'okazywać pogardę”, 
stp. XV-XVI w. gardzić się 'brzydzić się, 
*nie chcieć, odrzucać, kasz. garzćc 'okazy- 
wać pogardę; z przedr. pogardzić, wzgar- 
dzić; wielokr. -gardzać: z przedr. pogardzać, 
wzgardzać. Ogsł.: cz. hrdit 'czynić pysznym, 
dumnym, r. daw. gorditi 'odnosić się z po- 
gardą, lekceważeniem” (dial. gordit 'być 
pysznym, zarozumiałym”), dziś gorditsja 
*chlubić się, szczycić się; być dumnym z cze- 
goś, cs. grditi, gryżdo 'czynić dumnym, 
pysznym, wyniosłym, graditi sę 'pysznić 
się, chełpić się, być wyniosłym, zarozumia- 
łym”. Psł. *gyditi, *grdo 'czynić zarozumia- 
łym, wyniosłym; pogardzać, lekceważyć, 
czas. odprzym. od psł. *grde 'ogromny, 
silny, "wspaniały, majestatyczny, śmiały”, 
*zdający sobie sprawę ze swej siły, godności, 
wyniosły, pyszny, butny”, 'budzący grozę, 
straszny” (o pochodzeniu zob. hardy). — Od 
czas. przedrostkowych pogarda, wzgarda. 

gardziel ż od XV w. 'gardło', dial. gźrdziel / 
gdrzdziel też 'grdyka', kasz. gdrzel (gdrzel) 
*gardziel. Wariant wcześniejszej postaci 
garciel: stp. XV w. garciel (też garzciel, gar- 
ściel, jeszcze w XVI w. wyjątkowe garścieł 
w tekście wydanym w Toruniu, 1581 r.) 
*'tylna część jamy ustnej, gardło, szyja; 
(u zwierząt) wole, podgardle; otwór, wylot”, 
kasz. gdrcćl ż 'gardło, gardziel; udźwięcz- 
nienie rć > rź (garciel > gardziel) może pod 
wpływem bliskoznacznego gardło. Pierwot- 
ne garciel od psł. *grtv ż 'gardło, gardziel” 
(zachowanego szczątkowo w dł. gjarś ż 'ts., 
zob. krtań), z przyr. -el < *-elv; podstawo- 
we psł. *grte |< *gir-ti-] to archaiczna na- 
zwa czynności (wtórnie skonkretyzowana) 
z przyr. *-fi- > *-tb, od pie. *g*er(2)- 'poże- 
rać, pochłaniać”, psł. czas. *żerti, "Żory 'Żreć, 
połykać, pochłaniać” (zob. żreć, gardło). Por. 
grdyka, krtań. 

garnąć od XV w. 'przysuwać do siebie, przy- 
tulać, obejmować, stp. też ogardnąć (z wcześ- 
niejszego *ogartnąć, z udźwięcznieniem gru- 


garnek 


py spółgłoskowej *tn > dn) 'ogarnąć; dziś 
z przedr. ogarnąć, przygarnąć, rozgarnąć, wy- 
garnąć, zagarnąć; wielokr. -garniać: z przedr. 
ogarniać, rozgarniać, zagarniać. Ogsł.: cz. 
hrnout 'zgarniać, zbierać; grabić”, r. dial. gor- 
nut zbierać, grabić (np. siano); przyciągać 
do siebie”, ch./s. gfnuti 'grabić, zgarniać”. 
Psł. *gr(t)ngti zacząć zgarnianie, rozgarnia- 
nie, przyciągać do siebie, przysuwać, prze- 
suwać, czas. inchoat. od psł. czas. wielokr. 
*gqtati 'zgarniać, rozgarniać (w polskim 
zachowanego szczątkowo, tylko z przedr.: 
ogartać 'ubierać się, wygartać 'wygrzeby- 
wać, wygarniać popiół z pieca, por. r. dial. 
gortdt 'zgarniać; grabić, zgrabiać, np. siano; 
składać, układać, np. odzież”, ch./s. głtati 
"zbierać, zgarniać”), od *gyt-, będącego roz- 
szerzeniem pie. pierwiastka *ger- 'zgarniać, 
zbierać”. 

garnek garnka od XV w. "naczynie do go- 
towania i przechowywania potraw”, dial. 
gdrnek też 'duży garnek; gliniane lub ka- 
mienne naczynie do przechowywania mle- 
ka”, kasz. gark 'garnek'; zdr. garnczek, gar- 
nuszek. Odpowiedniki w zachsł.: płb. 
gornak, gł. daw. i dial. hornk, cz. hrnek, słc. 
hrnok; w pozostałych językach słow. z in- 
nymi przyr., np. r. gorśók (< *gornćók, dop. 
*gornćka > *gornśka), ch./s. gfne, bg. gornć, 
mn grwnci. Pierwotne zdr. *grneke 'wypa- 
lone naczynie gliniane” z przyr. *-6ks od 
psł. "grne I *grno 'ognisko, palenisko, piec 
(garncarski, kowalski)”, por. strus. gorno / 
grenv I gorne "palenisko, ognisko, piec; na- 
czynie z rozżarzonymi węglami; kocioł, ko- 
ciołek, garnek”, r. gorn / gornó 'palenisko, 
ognisko; piec kowalski, hutniczy, do wy- 
palania wyrobów ceramicznych”, ukr. korn 
(hóren) ! hórno 'palenisko, ognisko; piec 
garncarski. Rzecz. podstawowy *grne ma 
odpowiedniki w łac. fornus / furnus 'piec, 
stind. ghynó- żar”. Z pie. *gf'r-no- *żar, pa- 
lenisko, piec, od pierwiastka *g*'er- 'gorący” 
(zob. gorzeć, gorący, grzać, żar). Por. garniec. 

garniec garnca od XVI w. 'dawna polska 
miara objętości; naczynie o pojemności 
jednego garnca, stp. od XV w. i dial. też 
"naczynie, garnek”. Ogsł.: cz. hrnec, ukr. hor- 
nćc, ch./s. gfnac 'garnek*. Psł. *grnebch 'wy- 
palone naczynie gliniane”, zdr. od psł. *grna 


156 


gawędzić 


"ognisko, palenisko, piec (garncarski, ko- 
walski)” (zob. garnek), z przyr. *-wcb. — Od 
tego garncarz "rzemieślnik wyrabiający na- 
czynia z gliny” — garncarski, garncarstwo. 
garść ż od XV w. 'dłoń złożona w sposób 
umożliwiający zaczerpnięcie, uchwycenie, 
objęcie czegoś”, 'tyle, ile się zmieści w tak 
złożonej dłoni”, dial. też garzć (także 'ilość 
zżętego zboża, wchodząca w skład snopka, 
leżąca luzem na polu”); zdr. garstka. Ogsł.: 
cz. hrst, r. gorst, scs. groste. Psł. *grstb 
[< *gyt-tv] ż "garść, od psł. *grtati 'zgarniać, 
rozgarniać” (zob. garnąć), z przyr. *-tv. Pier- 
wotnie rzecz. abstr. z przypuszczalnym 
znaczeniem 'zgarnianie”, skonkretyzowa- 
nym w 'to, czym się zgarnia, zbiera. — Od 
wyrażenia przyimkowego nadgarstek. 
gasić gaszę od XVI w. (w XV w. z przedr., 
np. ugasić, zgasić) "powodować, że coś prze- 
staje się palić, świecić; z przedr. dogasić, 
pogasić, ugasić, wygasić, zagasić, zgasić; wie- 
lokr. -gaszać: z przedr. dogaszać, wygaszać; 
jednokr. gasnąć, wygasnąć, zgasnąć. Ogsł.: 
cz. hasit, r. gasit, scs. gasiti. Psł. *gasiti *po- 
wodować, że coś znika, gaśnie, przestaje się 
palić, przestaje się świecić”, którego struk- 
tura wskazuje na pierwotny czas. kauzat. 
(z typową wymianą samogłoski rdzennej 
*e — *a), jednak bez motywacji na gruncie 
słow., bowiem oczekiwany czas. podstawo- 
wy fżesti [< *ges-] w słow. nie zachował się, 
poświadczony jest jednak w bałt.: lit. gósti 
*zanikać (o ogniu, o świetle), gasnąć, przen. 
*słabnąć, cichnąć, ustawać, zanikać”. Osta- 
teczną podstawą wyrazu był pie. pierwia- 
stek *(z)gtes- "gasić. — Od tego gaśnica. 
gawędzić od XVIII w. 'rozmawiać swobod- 
nie, poufale; gwarzyć, w gwarach przede 
wszystkim 'przeszkadzać, 'zajmować bez 
potrzeby czas”; z przedr. pogawędzić. Zapew- 
ne ekspresywny czas. odrzecz. od p. daw. 
XVI w. gawęda, w XVII w. gawędź 'pospól- 
stwo, hołota, gawiedź”, dial. młp. gawedź 
(e < ę) i gawędzina "ptactwo domowe, drób” 
(por. też daw. XVI w. gawiędź 'pospólstwo, 
gawiedź”, kasz. gdvąz / gdva3 / gdvez 'drób'), 
związanych etymologicznie z gawiedź (zob.), 
utworzonych od tej samej podstawy, ale 
z przyr. *-pdv / *-ędv. Pierwotne znaczenie 
przypuszczalnie 'zachowywać się jak hała- 


gawiedź 


stra, gawiedź”, stąd "przeszkadzać w jakimś 
zajęciu, w pracy” > 'zajmować niepotrzeb- 
nie czas, a z tego — zajmować czas ga- 
daniem, rozmową, gwarzyć. — Od tego 
gawęda 'swobodna towarzyska rozmowa, 
pogawędka, 'opowiadanie, opowieść, poga- 
danka, daw. od XVI w. 'bajda, fantazja”, 
w XVIII w. osobowe 'papla, gaduła, dial. 
*ten, co przeszkadza, zajmuje bez potrzeby 
czas”, 'to, co przeszkadza”; gawędziarz — ga- 
wędziarski, gawędziarstwo; od czas. przed- 
rostkowego pogawędka. 

gawiedź ż od XVI w. 'pospólstwo, hałastra, 
motłoch', daw. 'tłum', dial. 'wielka groma- 
da (młodych ludzi, kobiet), *wszelki dro- 
biazg w domu: dzieci, kury, drób”, 'inwen- 
tarz żywy, bydło”, robactwo w dużej ilości; 
wszy”, kasz. gdvćz / gdbez 'liczna rodzina; 
tłum (szczególnie kobiet)”. Ogsł.: cz. havćt ż 
*drobne zwierzęta, dzieci; drób, ptactwo; 
robactwo; hołota, motłoch, gawiedź”, r. dial. 
gdved ż 'coś ohydnego, budzącego wstręt; 
żaby, jaszczurki, owady budzące wstręt”, 
bg. dial. gived m i ż 'dzikie zwierzę; dzikie 
zwierzęta. Psł. *gavedv Ż 'coś budzącego 
wstręt, wywołującego obrzydzenie (np. ro- 
bactwo, owady, gady, płazy)” > 'duża ilość 
czegoś drobnego, zwłaszcza robactwa, owa- 
dów, drobnych zwierząt, od psł. *gaviti 
*czynić szpetnym, wstrętnym, wywoływać 
odrazę, obrzydzenie, wstręt” (por. p. dial. 
ciesz. ogawić się "mozolić się”, cz. ohavit 
*czynić brzydkim, szkaradnym, szpecić”, 
ohavit si 'brzydzić się, czuć wstręt do cze- 
goś, ch. dial. gaviti se "odczuwać wstręt, 
brzydzić się”, cs. ogaviti 'zaniepokoić, doku- 
czyć, naprzykrzyć się”), z przyr. *-ćde two- 
rzącym rzeczowniki z odcieniem zbioro- 
wym (co do budowy por. czeladź). Zachsł. 
pejoratywne znaczenie 'pospólstwo, mo- 
tłoch, hołota” powstało z 'duża ilość robac- 
twa, owadów, małych zwierząt”. Podstawowy 
psł. *gaviti to prawdopodobnie czas. kauzat. 
od pie. *gfóu- 'zanieczyszczać, zeszpecać; 
plugawić” (por. stind. guvdti 'oddaje kał”). 
Zob. pokrewne gówno. 

gaworzyć od XVII w. 'wydawać pierwsze 
dźwięki będące zalążkiem mowy artyku- 
łowanej (o niemowlętach)”, 'gwarzyć, gawę- 
dzić”, dial. 'krzyczeć, hałasować”. Dokładny 


157 


gąbka 


odpowiednik tylko w cz. dial. havofiti 'mó- 
wić, gwarzyć, hałasować. Zachsł. *gavori- 
ti, wariant psł. *govoriti robić hałas, gwar, 
wrzawę; wydawać dźwięki będące zacząt- 
kiem mowy artykułowanej” (zob. gwarzyć). 

gawron od XV w. (ale w XIV w. nazwa oso- 
bowa Gawron) 'ptak Corvus frugilegus', 
daw. od XV w. też 'kruk', dial. niekiedy 
*jastrząb”, "mewa. Ogsł.: cz. havran 'gaw- 
ron, ukr. dial. havyrón 'kruk', ch./s. gdv- 
ran kruk. Psł. *gavorne 'gawron, kruk”, 
w związku z psł. *vorns *kruk" (por. p. daw. 
wron, CZ. vran, r. vóron, ch./s. vrdn; zob. też 
skowronek), *vorna 'wrona' (zob. wrona), 
człon *ga-, może mający wartość ekspresyw- 
ną, niejasnego pochodzenia, podobnie jak 
jego wariant *ka- w *kavorne 'kruk" (por. 
ch. dial. kdyran, słwń. kdvran), *kavorna 
*wrona, gawron' (por. dł. karwona, słwń. 
kavrdna), zestawiany często z ko-, np. w lit. 
kóvarnis 'gawron, kawka”. 

gazda m od XVII w. reg. 'właściciel gospo- 
darstwa wiejskiego na Podhalu, gospodarz”, 
w XVI w. wyjątkowe 'pan, gospodarz”. Por. 
cz. dial. gazda 'gospodarz, słc. gazda 'chłop, 
wieśniak; gospodarz, ukr. gdzda / gazdd 
i hdzda / hazdd 'gospodarz', ch. gdzda 'go- 
spodarz, właściciel; bogacz”, słwń. gdzda 
"gospodarz. Zapożyczenie z węg. gazda 
"gospodarz" (prawdopodobnie za pośred- 
nictwem słowackim), uznawanego za prze- 
jęte ze słow., prawdopodobnie z ch. góspod 
"pan, gospóda 'państwo, pan i pani” (zob. 
gospoda). — Od tego gaździna; gazdować. 

gąbka (daw. gębka) od XV w. 'prymityw- 
ne zwierzę morskie Euspongia officinalis”, 
'przyrząd do mycia ze szkieletu gąbki mor- 
skiej lub z tworzywa dobrze wchłaniającego 
wodę, dial. gąbka / gębka jako nazwa grzy- 
bów, np. 'purchawka, zwykle *huba drzew- 
na” (i stąd 'hubka do niecenia ognia”), stp. 
np. gąbka modrzewiowa, niedźwiedzia 'hu- 
ba drzewna”, stp. i dial. gąbka także jako 
zdr. od gęba bez odcienia pejoratywnego. 
Płnsł.: cz. hubka 'hubka', też zdr. od houba 
*gąbka, grzybek”, r. gubka 'gąbka morska, 
gąbka, 'huba drzewna”, też zdr. od guba 
"warga. Psł. dial. *goboka, zdr. od psł. *goba 
"miękka, mięsista narośl na ciele człowieka, 
zwierzęcia lub na roślinie”, 'grzyb, także pa- 


gąsienica 
sożytniczy, żyjący na drzewie, huba” (: 'war- 
ga, policzek, pysk, twarz, usta”), o pocho- 
dzeniu zob. gęba. Por. huba. 

gąsienica od XV w. 'larwa motyla, liszka, 
w XVI w. i dziś dial. też wąsienica ! wąsion- 
ka, w gwarach także gąsiona / gąsionka 
(w XVI w. gąsianka) i wąsiel, kasz. vpsevńi- 
ca | vpsovńica, także vVlgsńica | vlgsevka I 
ylpsónka I vgson I vgsńik (również postaci 
przekształcone przez etymologię ludową: 
gosevńica, gąstlevńica, doslevńica). Ogsł.: słc. 
husenica, r. gusenica, ch./s. gusjenica. Psł. 
*osćnica 'larwa motyla, gąsienica, urze- 
czownikowiony za pomocą przyr. *-ica psł. 
przym. *psćne 'mający włosy, włochaty”, 
z przyr. *-ćns od psł. *(v)gse 'włosy, zarost 
(na twarzy)” (zob. wąs). Pierwotne znacze- 
nie 'włochata, kosmata, kudłata (larwa). 
Nagłosowe g- to spółgłoska protetyczna. 

gbur od XVI w. 'człowiek nieokrzesany, 
prostak”, daw. 'wieśniak, chłop, kmieć”, do 
dziś w części gwar (płn. Polska, Wielko- 
polska, płn. Śląsk) bez odcienia pejoratyw- 
nego 'chłop, zwłaszcza zamożny, właściciel 
gospodarstwa rolnego (najczęściej dużego), 
gospodarz”, kasz. gbur 'chłop, posiadający 
własną chatę i ziemię, włościanin, gospo- 
darz, rolnik. Zapożyczenie ze śrwniem. 
gebir | gebiire m 'sąsiad; chłop; prostak”, 
dniem. gebur 'chłop, kolonista; sąsiad”. 

gdakać gdacze od XV w. 'wydawać charak- 
terystyczny głos (o kurze)”, stp. też *wiele 
mówić, paplać; przechwalać się”, daw. 'gde- 
rać, zrzędzić, dial. też np. dgakać / grdakać 
*gdakać', kasz. gddkac / ddkac / daytac, sło- 
wiń. dgakac 'ts.; z przedr. zagdakać; jed- 
nokr. gdaknąć. Czas. dźwkn. oparty na roz- 
maicie słyszanym głosie gdaczącej kury, 
por. w znaczeniu 'gdakać” np. cz. kddkat, 
r. kuddkat | kudachtat, ukr. kudkuddkaty, 
ch./s. kakoddkati. 

gderać gderam / gderzę od XVIII w. (daw. 
gdyrać) 'zrzędzić, utyskiwać. Prawdopo- 
dobnie ekspresywny czas. z przyr. *yr- > -er- 
(por. gmerać) od rdzenia gd- w stp. gda- 
kać 'wiele mówić, paplać; przechwalać się, 
daw. 'gderać, zrzędzić” (zob. gdakać), co 
do znaczenia por. np. r. dial. kvókat *kwo- 
kać (o głosie kury)” >'jęczeć, stękać, gderać, 
zrzędzić, skarżyć się”. 


158 


gęgać 


gdy od XIV w. sp., w stp. zaimek pytajny 'kie- 
dy?” i nieokreślony 'kiedyś, kiedykolwiek”, 
dial. też dy 'gdy'. Por. gł. hdy 'kiedy; kiedyś; 
kiedykolwiek, cz. kdy 'ts., ch./s. kada I 
kada i kad, dial. też kadi 'kiedy”. Psł. *kady 
I *koda 'kiedy”, od zaimka *ks < pie. *k'o- 
(zob. kto, ki), z enklityczną part. *dy / *-da 
(por. pokrewne lit. kada 'kiedy', stind. kadń, 
awest. kadó). Por. nigdy, niegdyś i kiedy. 

gdzie od XIV w. przysł. 'w którym miejscu”, 
"dokąd", w stp. też 'kiedy”, 'gdzieś, gdziekol- 
wiek”, dial. też dzie 'gdzie”. Ogsł.: cz. kde, 
r. gde, scs. kede, ch./s. gdje 'gdzie”. Psł. *kede 
"gdzie, od pie. pierwiastka zaimkowego 
*ku- / *k'- (por. kto, ki), z enklityczną part. 
*-de < pie. *-dhe, por. stind. kuiha, awest. ku- 
da 'gdzie”, osk. puf 'ts., cymr. cwt 'gdzie, do- 
kąd” (wyrazy sprowadzane do pie. *kii-dhe). 
Por. nigdzie. 

gęba od XV w. (ale już w XII w. nazwa osobo- 
wa Gęba) 'twarz, usta, pysk”, stp. też 'gąbka 
morska, Euspongia officinalis, 'grzyb tru- 
fla”, daw. 'otwór (np. naczynia, sieci, arma- 
ty), "ujście rzeki”, dial. 'twarz ludzka”, 'usta”, 
*pysk zwierzęcia, zwłaszcza krowy”, 'dołek 
w pieczywie”. Ogsł.: cz. houba 'grzyb; huba; 
gąbka morska, gąbka do mycia”, huba 'pysk; 
usta; twarz, r. gubó warga; huba, dial. 
'grzyb; narośl na ciele; podbródek; krawędź, 
brzeg”, scs. goba 'gąbka”. Psł. *goba "miękka, 
mięsista narośl na ciele ludzkim, zwierzę- 
cym, na roślinie, 'grzyb, także pasożytni- 
czy, żyjący na drzewie, huba”, przen. 'warga, 
policzek, pysk, twarz, usta, dokładnie odpo- 
wiada łot. gurnba "narośl, guz; wzniesienie”, 
por. też lit. gurńbas m 'wypukłość, narośl. 
Z infiksem nosowym od pie. *g'eub'"- *wy- 
ginać, uwypuklać”. Pierwotne znaczenie 'coś 
wypukłego”, stąd "narośl na ciele” i dalej 
'grzyb” (zob. gąbka) oraz 'wypukłe części 
ciała: warga, policzek, usta”. Por. huba. 

gęgać od XVI w. (daw. gągać) 'wydawać 
głos (o gęsiach)”, przen. "mówić przez nos, 
bełkotać; gadać bezmyślnie lub nudno; 
jednokr. gęgnąć. Por. bliskie p. dial. gagać 
*gęgać, cz. dial. gdgat 'gęgać; kwakać (o gło- 
sie kaczki)”, r. dial. gagaf 'gęgać, krzyczeć, 
wrzeszczeć , słwń. gdgati 'gęgać, pot. "mó- 
wić, gadać”. Wszystkie od naśladowania gło- 
su gęsi gę, gę, ga, ga. — Od tego intensywny 
czas. gęgotać — rzecz. gęgot. 


gęsty 


gęsty od XV w. 'skupiony, zwarty, zbity”, *za- 
wiesisty”, rzadko 'częsty”, daw. też liczny”, 
dial. także 'jędrny, tęgi, kasz. gąsti 'gęsty; 
mętny (o wodzie)”. Ogsł.: cz. husty 'gęsty, 
zwarty; mocny, dźwięczny (o głosie); wiel- 
ki, silny”, r. gustój 'gęsty”, ch./s. giist 'gęsty; 
częsty. Psł. *goste 'złożony z wielu części 
leżących blisko siebie, zwarty, ścisły”, praw- 
dopodobnie ostatecznie od pie. pierwiastka 
*gem- *Ściskać rękami, chwytać” (od którego 
też psł. *Żęti, *'Żvmo 'gnieść, cisnąć, ugniatać, 
wygniatać, wyciskać”, zob. wyżąć, z rdzen- 
nym *o psł. *gomola / *gomola 'ugniecio- 
na bryła jakiejś masy”, zob. gomółka), bez- 
pośrednią podstawę derywacyjną stanowił 
może pierwotny psł. imiesłów bierny igote 
[< *gom-to-] 'zgnieciony, ściśnięty” (jakby 
należący do niepoświadczonego psł. czas. 
tgoti, *gomg), na który wskazują pochodne 
przym.: cz. dial. hutny 'gęsty, krzepki, ma- 
sywny”, słc. hutny gęsty i derywowany 
rzecz. (z przyr. *-v) r. dial. gut 'zarośla, 
miejsce trudne do przejścia” (zapewne 'gęst- 
wina”). W takim razie psł. *goste z pierwot- 
nym znaczeniem 'ściśnięty, zbity” z pra- 
postaci *gomt-to-, z przyr. *-to- > psł. *-te; 
zakończenie *-ste jak w psł. przymiotni- 
kach *ćęste 'gęsty; częsty”, *tjste tłusty” (zob. 
częsty, tłusty) — Od tego gęstość; gąszcz, 
gęstwa —> gęstwina; gęstnieć; zagęścić. 

gęś ż od XIV w. 'ptak Anser (dziki i hodowa- 
ny)”, kasz. gąs; zdr. gąska. Ogsł.: słc. hus ż, 
r. gus” m, słwń. gós ż. Psł. *gosv ż 'gęś, An- 
ser”, pokrewne nazwom tego ptaka w innych 
językach ie.: lit. Żąsis, stwniem. gans (dziś 
niem. Gans), gr. khen, łac. anser [< *hanser], 
stind. hamsd- m, hamsi ż 'ts.. Kontynuują 
one pie. *ghan-s- 'gęś', z czego winna się 
rozwinąć psł. postać fzgsb (= lit. Żąsis); kło- 
potliwe g-, które próbowano objaśnić na 
różne sposoby, najłatwiej wytłumaczyć od- 
działywaniem na nazwę ptaka naślado- 
wania jego charakterystycznego głosu (zob. 
gęgać). — Od tego przym. gęsi; gąsior od 
XV w. 'samiec gęsi” (wtórnie 'pękata butla 
z wąską szyją, 'rodzaj dybów”), z przyr. -or 
(por. kaczor, zob. kaczka). 

gęśle mn od XIV w. (stp. też gęśli) 'dawny 
prymitywny ludowy smyczkowy instrument 
muzyczny”, w stp. też wyjątkowo gęśl / gąśl. 


159 


giąć 
Ogsł.: cz. housle 'skrzypce”, ukr. husli 'daw- 
ny instrument strunowy, scs. gosli 'instru- 
ment strunowy. Psł. *gosli [< *god-sli] ż mn 
*strunowy instrument muzyczny, nazwa 
narzędzia z przyr. *-slv od psł. *gosti, *godg 
"wydawać przeciągły odgłos, brzęczeć, bu- 
czeć, szumieć, wtórnie 'grać na instrumen- 
cie strunowym” (por. stp. gąść, gędę 'grać 
na instrumencie strunowym, od XVII w. 
nowy bezokol. gędzić 'grać na harfie, na 
dudach; brzdąkać, przygrywać”, słc. hist 
"grać na instrumencie muzycznym”, 'huczeć; 
piszczeć; bzykać”, r. przest. gusti, gużu / gu- 
du 'grać na instrumencie strunowym (np. 
na gęślach)”, 'gwizdać”, dial. też 'śpiewać, 
"głośno brzmieć, o dzwonie”, 'ryczeć; wyć”, 
*brzęczeć, szumieć”, scs. gosti, gody 'grać 
na instrumencie strunowym ). Podstawowy 
czas. *gosti (pokrewny z lit. gaństi, gaudżiu 
"głośno brzmieć, dźwięczeć; brzęczeć, szu- 
mieć”, łot. gańst 'użalać się, biadać, lamen- 
tować”) od pie. dźwkn. pierwiastka *góu- / 
*goua- / *gii- "wołać, krzyczeć, utworzony za 
pomocą archaicznego przyr. *-de/do- (jak np. 
jadę, zob. jechać); samogłoska nosowa była 
pierwotnie właściwa tylko tematowi czasu 
teraźn. z infiksem nosowym (*gu-n-de-ti > 
psł. *gode-tv 3. osoba l. pj), wtórnie została 
uogólniona w całej odmianie czasownika 
(por. np. siąść, żądać). 
giąć gnę od XVII w. 'schylać, pochylać ku 
dołowi, kłonić ku ziemi, uginać”, nadawać 
czemuś trwałą krzywiznę, wyginać, kasz. 
gic I goc, gńe 'giąć, schylać, uginać', przen. 
*iść przed siebie; z przedr. nagiąć, odgiąć, 
przegiąć, przygiąć, wygiąć, zagiąć, zgiąć; 
wielokr. -ginać: z przedr. naginać, odginać, 
przeginać, przyginać, wyginać, zaginać, zgi- 
nać. Ogsł.: cz. hnout, hnu "poruszyć, ruszyć; 
wzruszyć, r. gnut, gnu 'giąć”, scs. z przedr. 
sogongti 'zgiąć, razgonoti 'otworzyć, roz- 
winąć. Psł. *gongti, "gong (< *gobngti, 
*gobng, z uproszczeniem grupy spółgłosko- 
wej *bn > *n) 'zginać”, najbliższym odpo- 
wiednikiem jest łot. gubt 'zakrzywiać się; 
wyginać się; pochylać się. Prawdopodobnie 
od pie. *g'eub'»- 'giąć, zakrzywiać” (od któ- 
rego np. stang. gćap *krzywy”). W polskim 
oczekiwana forma bezokol. fgnąć (poświad- 
czone w XVI w. gnąć 'poruszyć” zapoży- 


gibać 
czone ze stcz. hnuti 'ts. ); forma giąć wtór- 
nie dotworzona do form czasu teraźn. gnę, 
gnie na wzór czas. typu tnę, tnie : ciąć, klnę, 
klnie : kląć. żnę, żnie : żąć. — Od imiesłowu 
biernego gięty — giętki od XV w. 'dający się 
giąć, uginać, elastyczny, sprężysty” (st. wyż- 
szy giętszy) — giętkość. 

gibać od XV w. (dziś przest. i dial.) 'giąć, zgi- 
nać, dial. też 'chwiać, kołysać, gibać się 
*ruszać się, kasz. gibac 'zginać, gibac są 
*schylać się. Ogsł.: cz. hybat "poruszać, 
dial. 'iść, biec”, 'rzucać, r. dial. gibdt 'giąć, 
zginać”, gybdt "lekko poruszać, kołysać, scs. 
gybati 'ginąć”, pregybati 'zginać”. Psł. *gyba- 
ti 'zginać”, czas. wielokr. od psł. *go(b)noti 
"giąć, zginać” (zob. giąć), ze wzdłużeniem 
samogłoski rdzennej *» — *y (z wcześniej- 
szego *i — *u). — Od czas. przedrostkowe- 
go wygibać się  wygibasy mn 'nienatural- 
ne, dziwaczne ruchy ciała”, z przyr. -as (por. 
dial. wygib 'sposób wyjścia z trudnego po- 
łożenia, koc. vigibi mn 'przesadne ruchy 
ciała podczas tańca”, kasz. ylegibć mn 'ts.). 

gibki 'giętki, sprężysty, zwinny, zręczny” 
od XVI w. (ale pochodny rzecz. gibkość od 
XV w.), kasz. gibki 'giętki, ruchliwy”, przen. 
"wymowny, giętki. Ogsł.: cz. hybky 'ruch- 
liwy, chyży; zwinny”, r. gfbkij 'giętki, ch./s. 
gibak 'ts.. Psł. *gyboke 'łatwy do zgięcia, 
giętki, przym. odczas. od psł. *gybati 'zgi- 
nać (zob. gibać), z przyr. *-6x6. — Od tego 
gibkość. 

giez gza od XV w. 'owad Hypoderma”. Tylko 
polskie (stąd zapożyczone ukr. hedz / gedz / 
gedz” 'giez', słc. dial. gzec / gzel 'wiercipięta, 
człowiek ruchliwy”), ale w łuż. i wschsł. ist- 
nieje pokrewny wyraz z rdzennym -y-: dł. 
gizk 'ślepak, owad”, br. hiz "mucha, ślepak”, 
dial. "nerwowe zachowanie się bydła spo- 
wodowane ukąszeniami owadów; nerwowa 
bieganina. Psł. dial. *gvza (/ *gyzv) 'giez, 
ślepak, bąk”, pokrewne z lit. dial. guża 'ku- 
pa robactwa, gużuls 'rój mrówek, robac- 
twa, gużćti 'roić się, mrowić się, dalsza 
etymologia niepewna, może wyraz pocho- 
dzenia dźwkn. Por. gzić się. 

gil od XV w. 'ptak Pyrrhula pyrrhula', dial. 
gil / giel 'ts., gil *sopel lodu. Płnsł.: cz. hyl 
(hejl) 'giV, dial. chytil hyla "ma nos czerwo- 


ny od mrozu, ukr. dial. gy/'/ hył' 'giV, br. hil' 


160 


glista 


'gil'. Psł. (?) dial. *gylv 'gil', bez prawdopo- 
dobnej etymologii. 

ginąć ginę od XV w. 'tracić życie, szczególnie 
śmiercią gwałtowną; przestawać istnieć”, 
"stawać się mniej wyraźnym, niewidocz- 
nym, znikać, zanikać”, 'gubić się, zapodzie- 
wać się, przepadać”, stp. też 'ustawać, słab- 
nąć, kasz. gingc 'ginąć, zapodziewać się, 
przepadać, znikać; niknąć dla oka lub ucha; 
tracić życie, ponosić śmierć”; z przedr. wygi- 
nąć, zaginąć. Ogsł.: cz. hynout 'przepadać; 
umierać, r. gfbnut, dial. ginut 'niszczeć, 
umierać, znikać”, scs. gy(b)ngti 'ginąć”. Psł. 
*oy(b)ngti 'przepadać, znikać; słabnąć, opa- 
dać z sił, być bliskim śmierci, kończyć 
życie, w związku etymologicznym z psł. 
*gubiti, *gybati, *gobnoti (zob. gubić, gibać, 
giąć). Archaiczny czas. inchoat. z przyr. 
*-ng- w opozycji do psł. czas. kauzat. *gubi- 
ti powodować, że coś lub ktoś ginie, znika, 
przestaje istnieć” (zob. gubić, gdzie też o wy- 
mianie samogłosek rdzennych). Pierwotne 
znaczenie 'zacząć się zginać (ze starości, 
słabości), pochylać się* > 'znikać, przepa- 
dać” : 'słabnąć, opadać z sił, tracić życie”. 

glina od XV w., kasz. glóna; zdr. glinka. Ogsł.: 
cz. hlina, r. glina, ch./s. glina. Psł. *glina 
"glina, od pie. pierwiastka *glei- 'coś śluzo- 
watego, kleistego, lepkiego; smarować, ma- 
zać, kleić” (por. np. lit. glieti, glieju 'sma- 
rować, lepić), z przyr. *-nd. Pierwotne 
znaczenie 'kleista, lepka ziemia. — Od tego 
gliniany — glinianka; gliniasty. 

glista od XV w. 'robak pasożytujący w jeli- 
tach, Ascaris lumbricoides, 'dżdżownica, 
stp. XV w. glista gnojna 'robak kloaczny 
albo owsik', w gwarach też glizda 'dżdżow- 
nica; robak Ascaris', glizdwa 'dżdżownica', 
kasz. glistwa / glistew 'glista ludzka, Ascaris 
lumbricoides; dżdżownica. Ogsł.: cz. hlis- 
ta, r. glistd, ch./s. glista 'glista. Psł. *glista 
[< *glit-ta] robak (zwłaszcza pasożytujący 
w jelitach ludzkich i zwierzęcych); dżdżow- 
nica, derywat z przyr. *-ta urzeczowniko- 
wiający pierwotny, niezachowany w słow. 
przym. tglite [< *gli-to- czy *glei-to-] za- 
pewne śliski, lepki, odpowiadający lub po- 
krewne z lit. glitus / głytus śliski, gład- 
ki, lepki”, związanym etymologicznie z lit. 
glieti, glieju "mazać, smarować, lepić', osta- 


gliwieć 


tecznie od pie. pierwiastka *glei- 'coś ślu- 
zowatego, kleistego, lepkiego; smarować, 
mazać, kleić” (zob. glina, gliwieć, glon). Pier- 
wotne znaczenie 'śliski, lepki robak”. 

gliwieć gliwieje od XIX w. 'psuć się, rozkła- 
dać się (o serze); gnić (o owocach)”, dial. 
glewieć | glówieć; z przedr. zgliwieć, zgliwia- 
ły. Płnsł.: cz. dial. hlivet "wegetować, żyć 
nędznie', słc. hliviet 'próżnować, gnuśnieć; 
gnić, wegetować”, dial. *polegiwać w choro- 
bie”, r. dial. glivet "pokrywać się śluzem, 
ukr. dial. hłyvity 'psuć się (o serze, kaszy)”. 
Psł. dial. *gliveti 'psuć się, rozkładać się, 
zmieniać się w mazistą, kleistą masę, po- 
krywać się śluzem”, czas. odrzecz. od psł. 
*gliva / *glive 'coś oślizgłego, śluzowatego, 
kleistego, lepkiego” > 'grzyb” (por. p. dial. 
gliwa 'huba drzewna, cz. hliva 'gatunek 
grzyba”, strus. gliva Śluz, muł, ił, ch./s. glji- 
va 'grzyb”, też gł. hliwk "żywica drzew owo- 
cowych, słc. dial. hliv 'gatunek grzyba, 
słwń. glivec 'ts.). Podstawowe psł. rzecz. 
*gliva I *glive mają odpowiedniki w lit. glći- 
vos / gleivćs ż mn śluz", gleivas m 'ts., łot. 
glfve 'glon; śluz”, stwniem. kliwa : klia 'otrę- 
by” (dziś niem. Kleie 'ts.'), od pie. pierwiast- 
ka *glei- 'coś śluzowatego, kleistego, lepkie- 
go” (zob. glina, glista). Por. grzyb. 

glon od XVII w., zwykle glony mn 'rośli- 
ny wodne, algi, wcześniej od XVI w. glan 
"gęsta, śliska zawiesina w wodzie lub innym 
płynie, śluz, maź”, dial. gldn / glon 'alga; zie- 
le rosnące na wodzie”, glan 'gnój gęsi albo 
kurzy”, kasz. głlonk 'odchody gęsie'. Ogsł.: 
cz. hlen 'śluz, kleista wydzielina”, słc. hlien 
*ts.; muł”, str. glćne 'wilgoć; sok; śluz”, słwń. 
glćn "muł, dial. śluz; lepki osad w cieczy; 
zielone algi w studniach, na stojących wo- 
dach; rzęsa na stojącej wodzie”. Psł. *glćne 
[< *gloi-no-] 'lepka, ciągnąca się substan- 
cja, śluz”, od pie. pierwiastka *glei- 'coś ślu- 
zowatego, kleistego, lepkiego; smarować, ma- 
zać, kleić” (zob. glina, glista, gliwieć), archa- 
iczny rzecz. z przyr. *-ne < *-no- i wymianą 
rdzennego *ei — *oj > psł. *. Regularna pol- 
ska postać glan (z przegłosem *ć > a) po- 
świadczona w stp. gldn, dial. glan / glón, now- 
sza postać glon z rozwojem d > o przed n. 

gładki od XV w. 'mający równą powierzch- 
nię, st. wyższy gładszy. Ogsł.: cz. hladky, 


161 


głaz 


r. glddkij, scs. gladok+. Psł. *gladoke 'mają- 
cy równą powierzchnię, gładki, od pier- 
wotnej postaci niezachowanego psł. przym. 
tglade 'gładki, równy” (należącego do te- 
matów na -ii-, odpowiadającego lit. głodus 
'gładki, równy”, por. też stwniem. gat, dziś 
niem. glatt 'gładki, równy, śliski”, łac. glaber 
'gładki, łysy”), z nawarstwieniem przyr. *-ka 
(co do budowy por. np. krótki, słodki). Pod- 
stawowy przym. fglade z pie. *g'lad*-i- 
mającego zapewne znaczenie 'błyszczący, 
gładki”, prawdopodobnie pokrewnego z pie. 
*gtlend""- *świecić, patrzeć” (zob. oglądać). 
Zob. gładzić. 

gładzić gładzę od XV w. 'przesuwać po czymś 
delikatnie ręką, 'czynić coś gładkim, usuwać 
nierówności, książk. 'unicestwiać”; z przedr. 
ogładzić, pogładzić, wygładzić; zob. też zgła- 
dzić; wielokr. -gładzać: z przedr. wygładzać. 
Ogsł.: cz. hladit, r. gladit, scs. gladiti 'czynić 
gładkim”. Psł. *gladiti, *glado 'czynić gład- 
kim, równym”, czas. odprzym. od wczesnej 
psł. postaci fglad» 'gładki, równy” (zob. 
gładki). — Od czas. przedrostkowych ogła- 
da. Zob. też zagłada. 

głaskać głaszczę od XV w. 'przesuwać deli- 
katnie ręką po czymś, zwykle z pieszczotą”, 
w stp. też 'lizać, 'łagodnie się z kimś ob- 
chodzić, rozpieszczać, 'pochlebiać, ujmo- 
wać pochlebstwem, w XVI w. 'koić, łago- 
dzić, uspokajać, 'upiększać, zdobić”, kasz. 
głaskac 'głaskać, muskać; z przedr. pogłas- 
kać, ugłaskać, zagłaskać; wielokr. -głaskiwać: 
z przedr. zagłaskiwać; jednokr. głasnąć. Por. 
cz. dial. moraw. hłaskat, słc. dial. wsch. hlds- 
kac, ukr. daw. glaskaty / hlaskaty 'głaskać” 
(wszystkie w sąsiedztwie polskim, chyba 
stąd zapożyczone). Z pierwotnego *gładskać 
< *glad-sk-ati, czas. zdrobniały z przyr. *-sk- 
od p. gładzić, psł. *gladiti (zob. gładzić). 

głaz 'duży kamień, stp. XV w. 'kamyk 
zaokrąglony przez prąd rzeki, otoczak”, 
w XVI w. 'kamyki, żwir i inne twarde, bry- 
łowate materiały; krzemień, dial. kamyk; 
rodzaj skały, łupek; kamienie podpierające 
podwaliny drewnianej chałupy”. Por. stcz. 
hldzek 'szklany paciorek (vitrellum)', hlazec 
*jakiś kamyk”, strus. stekljanyi glazky może 
*szklane paciorki”, r. glaz 'oko” (pierwotnie 
"gałka oczna, od podobieństwa kształtu do 


głąb 


kulki szklanej czy okrągłego kamienia, por. 
r. dial. ary mn 'oczy, gałki oczne” : śar 'ku- 
la”, p. pot. gały 'oczy”, zob. gałka); w płdsł. 
szczątkowo poświadczone w nazwach te- 
renowych, np. bg. Glaz i Bratanov glaz 
*nazwa kamienistego wzgórza”. Psł. *glazo 
"niewielki, gładki, kulisty kamyk, otoczak; 
bursztynowa, szklana kulka, paciorek', wy- 
raz niejasnego pochodzenia. Często przyj- 
muje się wczesne zapożyczenie z pgerm. 
*gldza-, kontynuowanego przez stang. gler 
"bursztyn, żywica, stwniem. glas 'bursztyn” 
(por. też łac.-germ. glesum 'ts., łac. glaesum 
*ts.), od pie. *g'leso- 'błyszczący, lśniący” 
(od pie. pierwiastka *'el- / *g'el- *błyszczeć, 
Iśnić, połyskiwać; pierwotne znaczenie by- 
łoby 'lśniący, połyskujący, gładki, różno- 
barwny kamyk”, 'bursztynowa lub szklana 
kulka, paciorek”. 

głąb głąba (daw. dop. głęba) od XVI w. 
(ale już w XIII w. nazwa osobowa Głąb) 
*zgrubiała łodyga roślin kapustnych', stp. 
XVI w. też 'łodyga, pęd; obgryziony owoc, 
ogryzek, 'guz weneryczny”, rzadko 'słup, 
kolumna, przen. 'człowiek tępy, głupi, nie- 
zdolny. Zachsł.: dł. głub 'kaczan; burak 
czerwony”, gł. hłub (daw. też lub, łub) 'ka- 
czan kapusty; nóżka grzyba”, cz. hloub 'zie- 
lona łodyga, badyl; kaczan kapusty; nóżka 
grzyba, słc. hlńb *kaczan; zgrubiała część 
liścia; nóżka grzyba, przen. 'prostak, głu- 
piec. Psł. dial. *glpba 'krótka, zgrubiała, 
twarda część rośliny (łodyga, nasada liścia, 
głąb), za dokładny odpowiednik można 
uznać lit. łśmbas 'głąb; soczysty liść wraz 
z łodygą, łodyga; szczypiorek” (jeśli w wyra- 
zie tym zaszło uproszczenie *gl- > I-), por. też 
stnord. kleppr 'bryła, gruda, klumba 'ma- 
czuga, niem. Klumpen 'bryła, ang. clamb 
*kupa ziemi”. Podstawą było pie. *gle-m-b*- 
(wyraz słow. kontynuuje jednak prapostać 
*glo-m-b*-), forma z infiksem nosowym od 
pie. pierwiastka *geleb'*- / *gleb)- *zgnia- 
tać, ściskać”, Pierwotne znaczenie zatem 'coś 
zgniecionego, zbitego, twardego”. 

głębia od XV w. 'toń, głęboka woda, głębina; 
głębokość, od XVI w. też głąb (daw. głąb / 
głęb), głębi ż 'ts., w głąb 'do wewnątrz, 
w dół, w dal, głęboko”, dial. głąb (głąb) i głą- 
bia / głębia 'głębokość, głębia”, kasz. głąb 


162 


głęboki 


*ts.. Por. cz. hloub ż, stcz. hlube ż, r. glub' ż, 
bg. glob ż, słwń. daw. glób ż (v glob 'do 
wewnątrz, w dół, głęboko”. Psł. *globa ż / 
*globv ż 'głębokość, głębina, rzeczowniki 
abstr. od psł. przym. *globe 'głęboki” (zob. 
głęboki), z przyr. *-ja i *-v. Od tej samej 
podstawy z przyr. -ina: głębina od XV w. 
(por. cz. hlubina, r. glubinó, scs. globina). 
głębić 'kopać, drążyć, pogłębiać” (jeszcze 
u Lindego bez przykładu, z odesłaniem do 
czas. przedrostkowych), dial. głąbić wiercić 
otwór”, 'pogłębiać ; z przedr. pogłębić, wgłę- 
bic się, zagłębić, zgłębić, rzecz. odsłowne 
wgłębienie, zagłębienie; wielokr. -głębiać: 
z przedr. pogłębiać, zagłębiać, zgłębiać. Por. 
cz. hloubit 'kopać, zagłębiać się, dłubać”, 
r. dial. glubit 'pogłębiać, scs. z przedr. 
veglobiti 'wetknąć, wbić, uglobiti 'pogłę- 
bić. Psł. *globiti 'czynić głębokim, pogłę- 
biać”, czas. odprzym. od psł. "globe 'głęboki” 
(zob. głęboki). — Od czas. przedrostkowych 
zagłębie 'obszar, na którym występują i są 
eksploatowane złoża kopalin użytecznych”. 
głęboki od XV w. 'mający dużą odległość 
od powierzchni do dna, "mający dużą roz- 
ciągłość, odległość od brzegu ku wnętrzu, 
st. wyższy głębszy; przysł. głęboko, st. wyż- 
szy głębiej. Ogsł.: cz. hluboky, r. glubókij, scs. 
globok». Psł. *globok» 'głęboki”, od szcząt- 
kowo zachowanego psł. przym. *globe 'głę- 
boki” (por. w tym znaczeniu cz. rzadkie, 
poet. hluby / hlouby, r. dial. głubyj, ukr. 
dial. hlubyj; w polskim w derywatach, np. 
daw. XVI w. i dziś dial. głębość 'toń, głębo- 
ka woda”), z przyr. *-okę (występującym 
w kilku przymiotnikach ze znaczeniem 
*wielki jakimiś rozmiarami”, por. szeroki, 
wysoki, daleki); na przym. *globe oparty 
jest st. wyższy głębszy i głębiej (< psł. 
*globvje m, *globvsi ż, *globe n 'głębszy, 
głębsza, głębsze”). Podstawowy przym. 
*globe bez całkiem pewnej etymologii. Mo- 
że kontynuuje postać z infiksem nosowym, 
pie. *glo-m-b*-o- lub *glu-m-b'-o-: pierw- 
sza przypuszczalna prapostać od pie. bazy 
*oeleb'- *skrobać, skrobiąc, wydrążyć, wy- 
żłobić” (zob. żłób), druga byłaby od pie. 
*gleub'- "ryć, żłobić, rozszczepiać” (por. np. 
gr glyphó 'żłobię, wydrążam, wyrzynam, 
łac. gliubó, glubere 'obłupywać, obdzierać”). 


głodomór 


W obu wypadkach pierwotnym znaczeniem 
psł. tgloba byłoby 'wydrążony, wyżłobiony, 
wyryty”, z którego mogło powstać 'głęboki”. 
Trudności napotykają częste zestawienia ze 
stind. gambhird- 'głęboki” bądź z lit. gilis 
*ts., gelme 'głębia, głębina. — Od tego głę- 
bokość. 

głodomór od XIX w. 'ten, kto głoduje, przy- 
miera głodem”, dial. też głodomórz 'biedak, 
nędzarz. Por. cz. hladomor "klęska gło- 
du, głód, arch. 'ten, kto głoduje, kto jest 
głodzony”, słc. hladomor (też hladomora) 
*klęska głodu, pomór ludzi spowodowany 
głodem”, ch./s. przest. gladómor 'dręczenie 
głodem” (też gladómora 'klęska głodu, po- 
mór spowodowany głodem'). Słow. *goldo- 
more (i *goldomora) "męczenie, dręczenie 
głodem” i 'ten, kto głoduje, przymiera gło- 
dem”, złożenie z pierwszym członem psł. 
*golda (zob. głód), człon drugi *more (i *mo- 
ra) od psł. *merti 'mrzeć, umierać (zob. 
mrzeć), por. stp. mrzeć głód, mrzeć głodem, 
mrzeć od głodu, dziś mrzeć z głodu 'cierpieć 
głód, głodować”, stcz. hlad mfieti 'ts., dł. 
głodomreś 'ts.. 

głodzić od XVII w. 'nie dawać pożywienia 
lub je ograniczać, trzymać o głodzie, mo- 
rzyć głodem”, od XVI w. głodzić się 'cierpieć 
głód, głodować; z przedr. wygłodzić (wygło- 
dzony), zagłodzić. Ogsł.: dł. głożiś, r. dial. 
golodit, ch./s. dial. gldditi, por. też scs. 
gladive 'głodny, zgłodniały. Psł. *golditi, 
*goldg 'nie dawać, pozbawiać pożywienia, 
morzyć głodem, czas. odrzecz. od psł. 
*gold» (zob. głód). 

głos od XIV w. Ogsł.: cz. hlas, r. gólos, scs. 
glase. Psł. *gols 'dźwięk, głos, szmer, od- 
głos”, dokładny odpowiednik: lit. wyjątko- 
we galsas 'odgłos', por. też oset. yalas 'głos, 
dźwięk”, stnord. kali "wołanie. Z praposta- 
ci *gdl-so-, od pie. *gal- 'wołać, krzyczeć”, 
z przyr. *-so- > psł. *-s2. — Od tego głoso- 
wać. Por. głosić, głośny. 

głosić głoszę od XV w. 'podawać do wiado- 
mości, oznajmiać; rozgłaszać, przest. 'mó- 
wić, wygłaszać; komunikować; sławić, stp. 
*krzyczeć, śpiewać, ćwierkać (o ptakach)”; 
z przedr. ogłosić, rozgłosić, wygłosić; wie- 
lokr. -głaszać: tylko z przedr. ogłaszać, roz- 
głaszać, wygłaszać. Ogsł.: cz. hldsit 'oznaj- 


163 


głowa 


miać, ogłaszać, r. golosit, golośń "mówić 
głośno, krzyczeć, śpiewać, scs. glasiti, glaśg 
*wołać, przywoływać. Psł. *golsiti, *golśg 
*wydawać głos, mówić głośno, wołać”, czas. 
odrzecz. od psł. *gols» 'dźwięk, głos, szmer, 
odgłos” (zob. głos). — Od czas. przedrostko- 
wych odgłos, pogłos (por. daw. XVI w. po- 
głosie "pogłos, echo”), rozgłos; pogłoska; roz- 
głośny — rozgłośnia. 

głośny (daw. i dziś dial. też głośni) od XVI w. 
*wypowiadany głosem, słyszalny, dobrze 
słyszalny”, 'wydający (silny) głos”, 'donośny, 
hałaśliwy, huczny”, 'znany, sławny, zna- 
mienity, daw. 'wyraźny. Ogsł.: cz. hlds- 
ny 'zawiadamiający, ostrzegawczy”, hlasny 
'dźwięczny, donośny; znany, sławny”, r. go- 
losnój I gólosnyj "wyrażony głosem; do- 
nośny, gromki, dźwięczny, słwń. gldsen 
'dobrze słyszalny, donośny, dźwięczny”. Psł. 
*golsbne ' związany z głosem, dotyczący gło- 
su; słyszalny, donośny; taki, o którym się 
mówi, znany, sławny”, przym. od psł. *golsb 
*dźwięk, głos, szmer, odgłos”, z przyr. *-bne. 
— Od tego nagłośnić, pogłośnić. 

głowa od XIII w. 'część ciała zawierająca 
mózg”, także 'jednostka, osoba, człowiek; 
sztuka bydła”, 'zwierzchnik, przełożony, go- 
spodarz, daw. od XIII w. 'kara pieniężna 
za zabójstwo; zabójstwo”, 'rodzaj daniny”, 
w stp. też 'główna część czegoś, początek, 
źródło czegoś; to, co najważniejsze”, dial. 
także np. 'główka kapusty; zdr. główka. 
Ogsł.: cz. hlava, r. golovd, scs. glava. Psł. 
*golva 'głowa', dokładne odpowiedniki: lit. 
galva 'głowa', łot. galva 'ts., stpr. gallu, gal- 
wo 'ts., por. też orm. gluy [< *g'Olii- czy 
*gtóla-ko-] 'ts.. le. dialektyczny (przede 
wszystkim bałtosł.) innowacyjny wyraz ana- 
tomiczny, bez pewnej etymologii. Zwykle 
łączy się z psł. "gole 'goły, łysy” (zob. goły), 
przyjmując pierwotne znaczenie 'goła czasz- 
ka”; miałby to być urzeczownikowiony pie. 
przym. *goluo- 'goły, nagi, łysy”. Zestawia- 
no także z psł. *żwly, *Żolove 'obrzęk, guzo- 
wata narośl, guz, opuchnięty gruczoł” (por. 
p. dial. żółw 'wrzód za uchem; choroba wy- 
mienia; jakaś choroba wewnętrzna u ludzi”, 
żółwie mn 'guzy na nogach krowy”, cz. źlu- 
va 'opuchlizna u konia”, dial. uva 'wrzód 
na wymieniu krowy, strus. Żelvb 'guz, 


głownia 


obrzmienie, opuchlizna”, r. dial. żelva *za- 
palenie gruczołów szyjnych, słwń. źćlva 
*fistuła, przetoka”, Żelve mn 'skrofuły, skro- 
fuliczne wrzody”), stnord. kolir 'okrągły 
szczyt drzewa, góry; głowa, czaszka” bądź 
z psł. *Żely, Żelve żółw” (zob. żółw). Wyraz 
miałby pierwotnie oznaczać 'coś kuliste- 
go” (co do znaczenia por. też np. lit. dial. 
gaużć ż 'głowa” : gańżtis 'zwijać się w kłę- 
bek”, zob. guz) względnie 'skorupę, czaszkę”. 
— Od tego głowica, głowizna; głowić się; 
od wyrażeń przyimkowych nagłówek, za- 
główek (w XVI w. 'poduszka”); złożenie pół- 
główek (dosłownie 'mający pół głowy”). 
Zob. też głownia, główny, pogłowie. 

głownia od XV w. 'płonące lub tlące się pola- 
no; nie dopalony kawał drewna, dial. (też 
głównia) także 'choroba jęczmienia wy- 
wołana grzybem pasożytniczym”. Ogsł.: dł. 
głowńa 'płonące polano”, r. golovnjd 'nie 
dopalone polano”, 'choroba zbóż i innych 
roślin, śnieć”, ch./s. gldvnja 'płonące polano, 
drewno; nie dopalone polano, resztki nie 
dopalonego drewna; pochodnia; grube po- 
lano przygotowane do spalenia, 'wspólna 
nazwa dla grzybków Tilletia i Ustilago wy- 
wołujących choroby zbóż i innych roślin; 
śnieć; sporysz”. Psł. *golvbńa "kawałek palą- 
cego się polana, płonące polano, nie dopalo- 
na część polana” (wtórnie 'choroba zbóż, 
śnieć, sporysz” od wyglądu porażonych, jak- 
by spalonych ziaren), od psł. *golva (zob. 
głowa) z przyr. *-vńa lub od przym. *golvone 
'dotyczący głowy” > 'przedni” (zob. główny), 
z przyr. *-ja, pierwotnie zapewne 'przed- 
nia, czołowa, paląca się część polana” (por. 
ch./s. gldvnja 'przednia część polana przy- 
gotowanego do tradycyjnego palenia w wi- 
gilię Bożego Narodzenia”). 

głód głodu od XV w. (ale w XIV w. nazwa 
osobowa Głod) 'stan organizmu związa- 
ny z niedoborem lub brakiem pożywienia” 
(przen. też 'chęć, pragnienie posiadania 
czegoś”), 'brak żywności wywołany nieuro- 
dzajem, klęskami żywiołowymi, wojną itp.” 
Ogsł.: cz. hlad, r. gólod, scs. glade. Psł. *goldo 
"łaknienie, pragnienie > 'uczucie czczości 
spowodowane brakiem lub niedostatkiem 
pożywienia; brak lub niedostatek pożywie- 
nia, archaiczny rzecz. odczas. z wymianą 


164 


głuchnąć 


rdzennego *! > *ol od psł. *żfdeti 'silnie 
pragnąć, łaknąć, pożądać czegoś” (por. cs. 
źledeti | źledeti, źleżdg 'pożądać czegoś, 
pragnąć”, ch./s. Żudjeti, żódim 'silnie, bar- 
dzo pragnąć kogoś, czegoś, tęsknić za kimś, 
za czymś”; reliktem tego czas. jest zapewne 
p. dial. płd. rzecz. pożołdy 'łakocie, smako- 
łyki”). Psł. *golde ma odpowiedniki w stind. 
górdha- 'żądza, pragnienie”, awest. garada- 
*ts.. Podstawowy psł. czas. *żpdeti od pie. 
*g'eld'- "pragnąć, pożądać” (od którego też 
stind. gfdhayati 'jest chciwy, łapczywy, ła- 
komy”). — Od tego głodny — głodnieć, wy- 
głodnieć, zgłodnieć; głodować 'mieć za ma- 
ło pożywienia, cierpieć głód” — głodówka. 
Por. głodzić. 

głóg głogu od XV w. 'kolczasty krzew Cra- 
taegus', w stp. też 'jeżyna, ostrężyna”, krzew 
ciernisty w ogóle”, 'owoc dzikiej róży”, dial. 
także 'dzika róża, Rosa canina, 'tarnina, 
Prunus spinosa'. Ogsł.: cz. hloh 'Crataegus', 
stcz. też 'roślina ciernista, kolczasta, r. daw. 
glog 'dereń, Cornus foemina i sanguinea, 
dial. glod (dysymilacja g - g > g - d) 'Cra- 
taegus', ch./s. głóg 'Crataegus i jego owoce”. 
Psł. *gloge 'ciernisty, kolczasty krzew”, za- 
pewne od pie. *glóg"- / *glag"- *kolec, ostry, 
wystający koniec” (por. gr. glókkes mn 'ości 
kłosa”, glókhis pj 'sterczący koniec; ostrze 
strzały”, glóssa 'język”). W takim razie pier- 
wotne znaczenie 'krzew kolczasty, kłujący”. 

główny (daw. i dziś dial. także głowny) od 
XIV w. 'najważniejszy, nadrzędny, podsta- 
wowy, istotny, zasadniczy, zwierzchni, na- 
czelny, stp. od XV w. też 'pozostający 
w związku z głową jako częścią ciała, 'przy- 
padający na głowę, tj. na osobę, dotyczący 
głowy, tzn. zabójstwa” (por. głowna 'kara 
pieniężna za zabójstwo”, głowne 'odszkodo- 
wanie lub kara za zabójstwo; podatek”), od 
XVI w. 'wielki, 'ogólny, powszechny”. Ogsł.: 
cz. hlavnf. (stcz. też hlavny), r. golovnój, scs. 
glavvne. Psł. *golvene 'dotyczący głowy, 
związany z głową”, przen. 'najważniejszy, 
podstawowy, istotny; przedni, naczelny; 
wyróżniający się wśród innych”, przym. od 
psł. *golva (zob. głowa), z przyr. *-bne. 

głuchnąć od XVIII w. 'tracić słuch”; z przedr. 
ogłuchnąć. Por. cz. hluchnout, ukr. hlńchnu- 
ty, ch./s. glihnuti. Słow. *gluchnoti 'stawać 
się głuchym, tracić słuch; stawać się przy- 


głuchy 


głuszonym, słabo słyszalnym, od psł. 
przym. *gluche 'niesłyszący, głuchy” lub je- 
go kontynuantów w językach słow. (zob. 
głuchy). Nowszy wyraz, który zastąpił star- 
szy psł. czas. "glochngti z tym samym zna- 
czeniem, poświadczony w dawnej polsz- 
czyźnie (do XVII w.) z przedr. o- i z różnie 
przekształcaną nagłosową grupą spółgłos- 
kową *głch- < *glech-: stp. XV w. okchnąć 
*stać się niemym”, okchły 'ogłuchły”, później 
okłnąć > olknąć | oknąć I olchnąć 'ogłuch- 
nąć, por. cz. daw. hlehnouti 'głuchnąć, 
r. glóchnut 'tracić słuch; gasnąć; zarastać, 
dziczeć, bg. glschna 'głuchnąć, cichnąć 
w oddali, zamierać”. Psł. *glachngoti to czas. 
inchoat. związany z psł. *glu$iti "pozbawiać 
możliwości słyszenia, zagłuszać, tłumić” 
(zob. głuszyć), z właściwą archaicznym cza- 
sownikom z przyr. *-ng- redukcją samo- 
głoski rdzennej (zob. schnąć, ślepnąć), w tym 
wyrazie *u => * (z wcześniejszej zmiany 
*ou > *U). 

głuchy od XIV w. 'niesłyszący lub słabo sły- 
szący”, 'taki, który nie chce słuchać”, "mało 
dźwięczny, przytłumiony, niewyraźny”, 'nie 
do przebycia; oddalony, ustronny”, "nie 
mający otworów, zamurowany, ślepy (np. 
o ścianie)”, w XVI w. 'opętany, upośledzony 
umysłowo; tknięty szałem religijnym”, daw. 
i dial. 'nie rodzący, nie wydający owocu; 
pusty, bez ziarna, bez jądra”, dial. też 'nie- 
właściwy, nieprawdziwy, fałszywy”, 'tępy, 
nieostry. Ogsł.: cz. hluchy, r. gluchój, scs. 
gluch». Psł. *gluche [< *glouso-] 'niesłyszą- 
cy, niedosłyszący, głuchy”, prapokrewne 
z lit. glusas 'głupi, głupkowaty; głuchy”, nie- 
wykluczony też związek z różniącymi się 
nagłosową spółgłoską lit. dial. klusas 'głu- 
chawy”, łot. kluss 'cichy, spokojny”. Może 
od pie. *g(e)leu- (od pie. pierwiastka *gel- 
'gnieść, ściskać, ugniatać, ulepiać, por. 
np. lit. glaństi, glaudżiu "naciskać, tulić, 
ściskać”, glaudus 'gładko przylegający, cia- 
sny, ścisły, szczelny, przen. 'potulny, ci- 
chy”), z przyr. *-so- > psł. *-se (por. lichy, 
kusy). Pierwotnym znaczeniem psł. *gluche 
było prawdopodobnie 'ściśnięty, przytłu- 
miony, pozbawiony ujścia, zatkany” > 'mają- 
cy zatkane uszy”. — Od tego głusza 'pustko- 
wie, odludzie”, "głucha cisza, martwota” (co 


165 


głupi 


do budowy por. susza); głuszec od XVI w. 
*'ptak Tetrao urogallus, przest. 'człowiek 
głuchy”. 

głupi od XIV w. 'nieinteligentny, ograniczo- 
ny, tępy; nierozsądny; niedoświadczony, 
naiwny”, stp. i dial. 'chory umysłowo, sza- 
lony, obłąkany”, daw. też 'prostacki, nie- 
uczony”, pot. 'niepotrzebny; nieważny, bła- 
hy; pierwotna postać głupy poświadczona 
w gwarach (forma głupi ukształtowana pod 
wpływem przysłówka: daw. i dial. głupie 
[< *glupe] 'niemądrze, nierozsądnie, źle”). 
Ogsł.: cz. hloupy 'nierozumny, tępy; niepo- 
trzebny, mało ważny”, daw. i dial. 'szalony, 
niespełna rozumu) r. glźpyj 'durny, głupi”, 
pot. 'niedojrzały, naiwny; prosty, prymi- 
tywny, tandetny”, dial. 'ciemny, nierozgar- 
nięty, nieuczony”, 'słaby, bezsilny (o rękach, 
nogach)”, glupaja noć” 'ciemna, późna noc”, 
br. dial. hlupy 'głuchy; niedostępny, trudno 
dostępny”, hlupa noć 'północ, środek nocy”, 
słwń. glńp 'głupi, dial. 'głuchy”. Psł. *glupo 
*całkowicie zaciemniony; ciemny na umyśle, 
nierozumny, nie rozumiejący, niedoświad- 
czony, tępy, głupi; obłąkany, szalony”, bez 
odpowiedników ie., wyraz jest zatem in- 
nowacją psł. W materiale słow. są dobrze 
widoczne związki znaczeniowe z głuchy, 
prawdopodobnie oba wyrazy są pokrew- 
ne. Zapewne z prapostaci *glou-po- od pie. 
*g(e)leu- (należącego do pie. pierwiastka *gel- 
*gnieść, ściskać, ugniatać, ulepiać, zob. głu- 
chy), z rzadkim (i niepewnym) przyr. *:po- 
> *:pv (por. chłop). Pierwotne znaczenie 
przypuszczalnie 'ściśnięty, przytłumiony, za- 
głuszony, przysłonięty, pozbawiony światła, 
zaciemniony”, najpierw chyba o roślinach 
(zagłuszonych, pozbawionych światła przez 
inne rośliny), wtórnie o czymś całkowicie 
zaciemnionym, np. o nocy, stąd przeniesio- 
ne na właściwości umysłowe, psychiczne 
człowieka 'ciemny na umyśle, nierozum- 
ny, nie rozumiejący, niedoświadczony, tępy, 
głupi”, 'odurzony, obłąkany, szalony”. Przyj- 
mowany nieraz związek z pie. *gleu- 'być 
wesołym” nie tłumaczy wszystkich znaczeń 
wyrazu. — Od tego głupiec, głupek; głupieć, 
ogłupieć, zgłupieć, głupota; głupstwo; wy- 
głupić się (dial. wygłupić "wywieść w pole, 
oszukać ). 


głuszyć 


głuszyć od XVI w. 'uniemożliwiać słyszenie, 
tłumić, 'zagłuszać rozrost (o roślinach)”, 
łow. "zabijać lub dobijać przez ogłuszenie”; 
z przedr. ogłuszyć, zagłuszyć; wielokr. -głu- 
szać: z przedr. ogłuszać, zagłuszać. Ogsł.: cz. 
hluśit, r. gluśit, ch./s. gluśiti. Psł. *gluśiti 'po- 
zbawiać możliwości słyszenia; tłumić, za- 
głuszać dźwięki”, pierwotny czas. kauzat. od 
psł. *glechnoti 'stawać się głuchym, tracić 
słuch, przestawać słyszeć” (zob. głuchnąć), 
z wymianą rdzennego *» = *u (z wcześ- 
niejszej alternacji *4 —> *ou), na który na- 
warstwiał się czas. odprzym. od psł. *gluche, 
p. głuchy (zob. głuchy). 

gmach od XIV w. 'wielki, okazały budy- 
nek”, stp. 'dom, budowla, budynek; miesz- 
kanie, pokój, pomieszczenie”. Zapożyczenie 
ze śrwniem. gemach "miejsce odpoczynku 
i pielęgnacji, pokój, mieszkanie”, wcześniej 
*'spokój, wygoda, przyjemność; pielęgnacja” 
(dziś niem. Gemach 'pokój, apartament, 
komnata”). 

gmatwać od XVI w. 'plątać, wikłać”; z przedr. 
pogmatwać, zagmatwać. Por. daw. gmatać 
*gmatwać, dial. gmatusić 'tłoczyć, dusić”. 
Por. cz. hmatat, daw. hmatóvati 'macać', słc. 
hmatat i hmatkać 'dotykać rękami, ukr. 
mdtdty 'gnieść; giąć. Niezbyt jasne. Może 
od tego samego rdzenia *gam- co p. gme- 
rać, daw. i dial. giermzić, psł. *gom-v2-iti I 
*90m-%z-ati 'pełzać, wić się; roić się, mro- 
wić się (o robactwie, insektach)” (zob. gme- 
rać). Budowa czas. polskiego sugeruje, że 
jego podstawę mógłby stanowić rzecz. *gma- 
twa (por. w XVII w. u]. Przybylskiego gma- 
twa 'chaos', jeśli nie jest to indywidualny 
derywat wsteczny od gmatwać) < *goma-tva, 
przypuszczalnie nazwa czynności z przyr. 
*-tva (por. modlitwa) od niepoświadczone- 
go czas. jgmati może 'poruszać bezładnie, 
wikłać, gnieść” (przeciw temu jednak formy 
bez -w-: p. gmatać i odpowiadające mu po- 
staci słow.). Niewykluczony jakiś związek 
ze słwń. daw. i dial. gomót ścisk, tłok, 
zgiełk; zamęt, chaos, ukr. dial. hómit, hó- 
motu 'hałas, wrzask, zgiełk”, r. dial. gomotit 
"krzyczeć, wrzeszczeć, opartych na dźwkn. 
pierwiastku *gom-. — Od tego gmatwanina. 

gmerać od XV w. (daw. i dial. też gmyrać) 
'grzebać w czymś”, przen. zawzięcie w czymś 


166 


szukać, szperać, gmerać się 'guzdrać się, 
grzebać się, stp. wyjątkowe XV w. gmyrać 
"pełzać, roić się” (poświadczony tylko imie- 
słów gmyrząca), kasz. gmefćc są I gmerzec 
są 'guzdrać się”. Por. słc. hmyrit sa 'roić się, 
mrowić się”, dial. "wiercić się”, r. dial. gmyrit 
'grzebać się z czymś, guzdrać się; być oso- 
wiałym, nieruchawym”. Czas. ekspresywny 
z przyr. -yr-, pokrewny z inaczej zbudowa- 
nym stp. XVI w. giemzać 'mrowić (o odczu- 
ciu fizycznym)” (jakby mrówki giemzały 
u Falimierza), dial. np. 'lekko nacierać, gła- 
dzić”, 'gryźć bezzębnymi dziąsłami:; jeść po- 
woli; człapać, dreptać (< "gom-s2-ati), stp. 
XVI w. giemzić "mrowić', w XVII w. i dial. 
*łaskotać, w gwarach też 'czynić zabiegi 
koło czegoś; powoli chodzić”, giemzi 'siąpi 
(o deszczu)” (< *gom-2z2-iti). Podstawą był 
rdzeń *gom- (poświadczony w ch./s. rzecz. 
zbiorowym gamad ż 'robactwo*', por. też 
*gym- w r. dial. gimit. powodować hałas 
przy poruszaniu się*), pochodzenia dźwkn. 
(z inną samogłoską rdzenną *gom- w stp. 
XVI w. gomonić 'hałasować, zrzędzić, od 
XV w. gomon 'wrzawa, hałas, zgiełk, zamie- 
szanie, niepokój). Pierwotne znaczenie 'po- 
ruszać się z szumem, roić się, mrowić się 
(o dużej ilości owadów), pełzać”, stąd 'poru- 
szać niezdarnie kończynami (jak owady), 
poruszać się niezdarnie” i dalej 'grzebać 
w czymś. 

gmin od XV w. 'lud, pospólstwo”, stp. 'wielka 
ilość, tłum, gromada ludzi; grupa ludzi zor- 
ganizowanych w jakiś sposób”, 'ogół miesz- 
czan danej miejscowości”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. gemein(e) "wspólny” (dziś niem. 
gemein 'wspólny, pospolity”). — Od tego 
gminny "pospolity, prostacki, trywialny, wul- 
garny”, nagminny 'powszechny, pospolity”, 

gmina 'jednostka podziału administracyjne- 
go, 'stowarzyszenie, związek religijny, spo- 
łeczność religijna, w XVI w. "niższa warst- 
wa społeczna”, 'rada miejska”. Zapożyczenie 
ze śrwniem. gemeine 'wspólna posiadłość, 
będąca własnością jakiejś społeczności”, 
niem. daw. Gemeine 'gmina, dziś niem. 
Gemeinde 'ts.” (od przym. gemein(e) "wspól- 
ny, zob. gmin). — Od tego gminny 'odno- 
szący się do gminy”. 


gnać 


gnać gnam (stp. od XIV w., a dziś dial. czas 
teraźn. żonę, żeniesz) 'pędzić; gonić, ścigać; 
mknąć; z przedr. pognać, przegnać, przy- 
gnać, wygnać, zagnać; wielokr. gonić (zob.). 
Ogsł.: cz. hndt, Żenu, r. gnat, gonju, ukr. 
hnóty, żeni, scs. gonati, żeno. Psł. *gonati, 
*Żeng |< *genóm] 'pędzić przed sobą (by- 
dło), zmuszać do posuwania się do przodu; 
ścigać, gonić kogoś, coś”, pokrewne z lit. 
gifiti, genu 'pędzić”, łot. dzit, dzęnu 'ts.”, stpr. 
guntwei 'ts., łac. (of)fendó, (of)endere 'trą- 
cać, uderzać”, gr. theinó 'biję, siekę, stind. 
hdnti 'bije, zabija” (nowsze hdnati 'uderza, 
zabija”), het. kuenzi 'uderza', od pie. *g*ten- 
*bić” (fakty ie. wskazują na pierwotny czas. 
atematyczny). Samogłoska rdzenna * w psł. 
bezokoliczniku *gonati jak w psł. *zovati 
(zob. zwać). Pierwotne znaczenie 'popę- 
dzać, pędzić zwierzęta, uderzając je, bijąc, 
pędzić biczem”. Por. wygon, zagon. 

gnat od XV w. 'kość, dial. też 'goleń', 'kost- 
ka u nogi”, 'narośl, guzek”, '(gruba) ość ry- 
bia”, *'poprzeczna belka łącząca stramy dwu 
sanic. Zachsł. i płdsł.: cz. hndt 'długa kość 
w kończynach, zwykle obrana z mięsa, kość 
goleniowa, udowa”, ch./s. gnjdt (daw. gnat) 
'goleń, kość goleniowa; noga. Psł. dial. 
*gnat» 'długa kość w kończynach zwierzę- 
cych i ludzkich (zwłaszcza kość goleniowa)”, 
niejasnego pochodzenia. Może prapokrew- 
ne z wyrazami germ. sprowadzanymi do 
pie. *gnotu- (niem. Knoten 'węzeł; guz; sęk, 
kolanko, norw. knott 'sęk, sękata gałąź”, 
stnord. knotr 'kula, gruda”), w takim razie 
psł. *gnate kontynuowałoby wcześniejszą 
postać *gnóto- z przypuszczalnym pierwot- 
nym znaczeniem kość ze zgrubieniami, 
wyrostkami, jakby sękata. 

gnębić gnębię od XV w. (stp. gnąbić) 'uciskać, 
prześladować”, "wywoływać niepokój, przy- 
gnębienie; trapić, dręczyć, nękać”, słowiń. 
gnąbic 'uciskać, gnębić”; z przedr. pognębić, 
przygnębić, zgnębić. Por. r. dial. gnobit 'mę- 
czyć, obarczać licznymi zajęciami, obowiąz- 
kami”, gonóbić "męczyć, dręczyć; robić coś, 
zwłaszcza mozolnie, powoli; gorliwie się 
czymś zajmować; zbierać, gromadzić, ukr. 
hnobyty 'uciskać, ciemiężyć; eksploatować, 
przest. i dial. honóbyty 'ts.; dążyć, usiłować, 
starać się coś zrobić, robić porządnie, za- 


167 


gniazdo 


dowalać; pielęgnować, pieścić”, słwń. daw. 
gonobiti "niszczyć, unicestwiać. Psł. dial. 
*gnobiti | *gonobiti "męczyć, dręczyć, uni- 
cestwiać, niszczyć”, z odpowiednikiem w lit. 
gandbyti 'unicestwiać, zabijać, niszczyć; 
męczyć, dręczyć, od pie. gneb*- (może też 
*geneb'- | *genob*-), utworzonych od pie. 
pierwiastka *gen- 'ściskać, uciskać”. Polska 
postać gnębić, stp. gnąbić z pierwotnego 
*gnobiti, z unosowieniem *o > q pod wpły- 
wem poprzedzającego n (podobnie jak księ- 
ga < *kniga < psł. koniga, zob. księga). 

gniady od XV w. (ale w XIV w. nazwa osobo- 
wa Gniady) 'jasnobrązowy z odcieniem sza- 
rawym lub czerwonawym (0 maści konia)”. 
Ogsł.: cz. hnedy *koloru kasztanowego lub 
czekoladowego”, r. gnedój 'gniady, ciemno- 
ryży, ch./s. gnjed 'koloru czerwonożółta- 
wego lub żółtawobrunatnego”. Psł. *gnedo 
*koloru brązowego”, bez pewnej dalszej ety- 
mologii. Nie można wykluczyć związku 
z psł. *gnetiti 'niecić, rozpalać ogień” (zob. 
niecić), *gneda mógłby być przymiotnikiem 
odczas. z pierwotnym znaczeniem 'mający 
barwę czegoś opalonego, spalonego”, ale 
oczekiwalibyśmy postaci tgnete; w takim 
wypadku trzeba by dopuścić oddziaływanie 
przymiotników z zakończeniem -d», np. 
*bleda, *snedo (zob. blady, śniady). 

gniazdo od XIV w. 'lęgowisko ptaków”, przen. 
*siedlisko, ośrodek”, stp. też 'gałąź rodu szla- 
checkiego związana uznawanym jeszcze po- 
krewieństwem”, daw. 'dom rodzinny; rodzi- 
na, ród, ojczyzna; zdr. gniazdko. Ogsł.: cz. 
hnizdo, r. gnezdó, scs. gnezdo. Psł. *gnezdo 
*gniazdo', pokrewne ze stind. niddh m: ni- 
dóm n 'miejsce spoczynku, lęgowisko, gniaz- 
do”, orm. nist 'siedzenie, siedlisko, siedziba”, 
łac. nidus 'gniazdo”, śŚrirl. net 'gniazdo”', 
cymr. nyth 'ts.; mieszkanie, miejsce poby- 
tu, stwniem. nest 'gniazdo; legowisko ssa- 
ków” (dziś niem. Nest 'gniazdo”). Wyrazy te 
sprowadza się do pie. *nizdo- 'siedlisko, 
gniazdo”, będącego złożeniem z pierwszym 
członem pie. *ni- *na dół, w dół, ku dołowi” 
(por. niski) i z drugim członem *zdo- zwią- 
zanym etymologicznie z pie. *sed- 'siedzieć, 
siadać” (zob. siedzieć). Pierwotne znaczenie 
pie. *nizdo- to 'siadanie, osiadanie na sta- 
łe', stąd wtórnie "miejsce pobytu, spoczyn- 


gnić 
ku” > 'miejsce pobytu, schronienia zwie- 
rząt, gniazdo, legowisko”. Pie. *nizdo- uległo 
na gruncie psł. przeobrażeniom (oczekiwa- 
libyśmy regularnej psł. postaci fnvzdo), 
w formie słow. niejasne jest nagłosowe *g- 
oraz rdzenne *-e-. — Od tego gnieździć się, 
daw. 'wić gniazdo” (stp. gnieździć budować 
gniazdo”); gniazdować. 

gnić gniję od XV w. 'rozkładać się, psuć się, 
butwieć”, daw. i dziś dial. 'gnuśnieć, nic nie 
robić”. Ogsł.: cz. hnit, r. gnit, scs. gniti, gnijo. 
Psł. *gniti, *gnejo 'psuć się, rozkładać się, 
butwieć, próchnieć, kontynuuje zapewne 
pie. *g'nti- / g'ni- 'trzeć, rozcierać, por. 
gr. khniei |< *g'nei-] 'rozpada się na drob- 
ne cząstki” oraz prapokrewne (z rozszerze- 
niem *:d"-) stang. gnidan 'trzeć, rozcierać”, 
niem. dial. gneist 'łupież”, gnist 'zanieczysz- 
czenie skóry, strup', łot. gnide 'wytarta, 
chropowata lub brudna skóra. Pierwotne 
znaczenie 'trzeć, rozcierać” i, zapewne, 'ule- 
gać roztarciu, rozdrobnieniu, stąd 'rozpa- 
dać się na drobne cząstki” > 'rozkładać się, 
butwieć, próchnieć, gnić”. 

gnida od XV w. 'jajko wszy”. Ogsł.: cz. hnida, 
r. gnida, ch./s. gnjida. Psł. *gnida 'jajko 
wszy, przyczepione do włosów”, najbliższe 
odpowiedniki w bałt. i germ.: lit. glinda 
[< *gninda] 'gnida, łot. gnida 'ts., stisl. 
gnit ż 'ts., wszystkie z pie. *g'nida 'gni- 
da”, należącego zapewne do pie. pierwiast- 
ka *g'en- 'trzeć, rozcierać; coś roztartego, 
drobnego, małego, odrobina”. 

gnieść gniotę od XV w. 'przyciskać mocno, 
zgniatać, ugniatać, miażdżyć, 'miąć, ścis- 
kać”, 'uwierać, uciskać”; z przedr. pognieść, 
przygnieść, rozgnieść, ugnieść, wgnieść, wy- 
gnieść, zagnieść, zgnieść; wielokr. gniatać 
(tylko dial.), w języku liter. z przedr. przy- 
gniatać, rozgniatać, wygniatać, zagniatać, 
zgniatać. Ogsł.: cz. hnist, hnetu, r. gnesti, 
gnetń, scs. gnesti, gnetg. Psł. *gnesti, *gnetg 
*gnieść, uciskać”, wielokr. *gnetati, z dokład- 
nym odpowiednikiem w germ.: stwniem. 
knetan (dziś niem. kneten), stang. cnedan 
[< pgerm. *knud- < *gnet-] 'gnieść, ugnia- 
tać, wygniatać, miesić'. Z pierwotnego *gnet- 
od pie. pierwiastka *gen- 'Ściskać, szczypać, 
zgniatać. — Od czas. przedrostkowego na- 
gniotek. 


168 


gnój 


gniew od XIV w. 'złość, wzburzenie, wściek- 
łość, irytacja, stp. XV w. też 'bunt, rozru- 
chy”, gniewy mn "niesnaski, kłótnie”. Ogsł.: 
cz. hnev, r. gnev, scs. gnev». Psł. *gneve 'stan 
silnego podniecenia wywołany niezadowo- 
leniem; oburzenie, złość, wściekłość, bez 
pewnej etymologii. Może od niezachowane- 
go psł. czas. fgnćti "palić, zapalać, rozpalać” 
(jego reliktem mogłoby być słabo udoku- 
mentowane, niepewne r. dial. gnef 'rozpa- 
lać”), zapewne wariantu fonetycznego psł. 
*zneti 'tlić się, słabo się palić, żarzyć się” 
(zob. znój, znicz), pokrewnego z psł. *gnetiti 
*niecić, rozniecać, rozpalać ogień” (zob. nie- 
cić); w takim razie psł. *gne-va byłoby de- 
rywatem z przyr. *-ve, z pierwotnym zna- 
czeniem 'rozpalenie, podniecenie” (co do 
związku gniewu z paleniem, płonięciem 
por. polskie frazy rozpalić się gniewem, pa- 
łać gniewem, płomień gniewu). — Od tego 
gniewać (się), pogniewać się, rozgniewać, za- 
gniewany; gniewny. 

gnoić gnoję od 1500 r. "powodować gnicie, 
dopuszczać do gnicia, 'nawozić ziemię, 
zwłaszcza obornikiem', stp. nawozić”, 'wy- 
dalać kał”, dial. też 'wypróżniać się (o zwie- 
rzętach)”. Ogsł.: cz. hnojit "nawozić ziemię 
gnojem”, stcz. "powodować gnicie; powodo- 
wać ropienie', r. gnoit "powodować gnicie”, 
dial. "powodować ropienie; nawozić, bg. 
gnojd 'ropieć, jątrzyć się”, dial. powodować 
gnicie, "nawozić ziemię gnojem”. Psł. *gno- 
jiti powodować gnicie; powodować ropie- 
nie, wydzielać ropę”, czas. kauzat. od psł. 
*oniti "psuć się, rozkładać się, butwieć, 
próchnieć” (zob. gnić), z właściwą takim 
czasownikom wymianą rdzennego *i > *oj 
(z wcześniejszej alternacji *ej => *oi). Na ten 
wyraz nawarstwiło się nowsze słow. *gnojiti 
*nawozić glebę gnojem”, czas. odrzecz. od 
psł. *gnojb, p. gnój (zob.). 

gnój gnoju od XV w. 'obornik, nawóz”, stp. 
też 'odchody, kał”, 'nieczystości, odpadki, 
rzeczy zgniłe, cuchnące, odrażające, 'wy- 
dzielina, ropa”, dial. "nawóz zwierzęcy, roś- 
linny, sztuczny”. Ogsł.: cz. hniij 'gnój”, r. gnoj 
*ropa, dial. 'nawóz, odchody”, scs. gnoi 
*gnój, nawóz; ropa, materia; wrzód, ropie- 
jąca rana. Psł. *gnojb 'coś gnijącego lub 
zgniłego” > 'odchody zwierzęce zmieszane 


gnuśny 


z podściółką i przegniłe, nawóz do użyź- 
niania gleby”, rzecz. odczas. od psł. *gniti 
(zob. gnić), z wymianą rdzennego *i — *oj 
(z wcześniejszej alternacji *ei — *oi), jak np. 
w psł. *liti : *lojv (zob. łój), *napiti : *napojv 
(zob. napój). 

gnuśny od XV w. 'niechętny do działania, 
ospały, ociężały, powolny” (stp. "leniwy, 
opieszały”), 'właściwy człowiekowi apatycz- 
nemu, wywołany apatią, próżniaczy”. Ogsł.: 
cz. hnusny 'obrzydliwy, wstrętny, ohydny”, 
r. gniusnyj 'odrażający, nikczemny, podły”, 
dial. 'brzydki”, scs. gnusbne "wstrętny, od- 
rażający, obrzydliwy”. Psł. *gnusbne 'wzbu- 
dzający wstręt, obrzydzenie, odrazę”, przym. 
z przyr. *-wne od psł. czas. odrzeczowni- 
kowego *gnusiti "brudzić, zanieczyszczać, 
czynić wstrętnym, odrażającym” (por. stp. 
XV w. gnusić 'być leniwym, opieszałym, 
dial. gnusić się 'guzdrać się, cz. hnusit 
*obrzydzać, strus. gnusiti 'zanieczyszczać, 
kalać; odczuwać obrzydzenie”, słwń. gnisiti 
*zanieczyszczać, plamić, czynić wstrętnym, 
odrażającym; mieć wstręt, brzydzić się”) lub 
od stanowiącego jego podstawę psł. rzecz. 
*enusb 'coś roztartego, zmierzwionego, nie- 
czystego, wywołującego odrazę, wstręt, 
obrzydzenie (por. p. daw. od XV w. gnus 
'człowiek gnuśny, leniwy, powolny”, cz. hnus 
*odraza, wstręt; coś odrażającego”, r. gnus 
'drobne owady, drobne szkodniki pór, 
ch./s. gniis 'coś wstrętnego, odrażającego: 
nieczystości, kał zwierzęcy, gnój; ktoś 
wstrętny, niegodziwy”). Podstawowy dla ca- 
łej rodziny wyrazowej psł. *gnuse od pie. 
*gtn-oy- I *gn-eu- (należącego do pier- 
wiastka *g'en- 'trzeć, rozcierać”), z przyr. 
*-55 < *-so- (co do budowy por. np. głos, kęs, 
kłos). — Od tego gnuśność; gnuśnieć. 

godło od XIII w. *znak wyróżniający, emble- 
mat, symbol, stp. 'umowny krzyk, wołanie 
goniących przestępcę lub hasło wzywające 
do gonienia, 'rycerskie zawołanie rodowe”, 
"herb, znak rozpoznawczy, w XVI w. też 
*wróżba, prognoza, kasz. godło 'omen, znak: 
niesamowite zjawisko zapowiadające naj- 
częściej śmierć”, 'nowina, wieść”, słowiń. go- 
dło ćeńic 'ogłaszać, oznajmiać”. Odpowied- 
nik tylko w łuż.: dł. gódło 'przezwisko; 
zagadka” (z polskiego zapożyczone ukr. 


169 


gody 


daw. godlo, kchodlo 'ród, plemię, dziś kódlo 
obelżywie i familiarnie 'plemię, nasienie”, 
br. pot. kódla n 'dom; rodzina, ród”). Zachsł. 
*godlo 'to, co służy do umówienia, uzgod- 
nienia, ustalenia, zapowiedź czegoś: umó- 
wione, uzgodnione wołanie, umówiony, 
uzgodniony znak; wróżba, zagadka”, pier- 
wotnie nazwa narzędzia z przyr. *-dlo od 
psł. *goditi 'umawiać, uzgadniać; zgadywać, 
wróżyć” (zob. godzić). Por. hasło. 

godny (godzien) od XV w. 'wart czegoś, za- 
sługujący na coś, stosowny, odpowiedni, 
*zasługujący na szacunek; wzbudzający sza- 
cunek”, dial. 'duży, znaczny”, 'gotów, skłon- 
ny, kasz. godni 'godny, zacny, szlachetny, 
odpowiedni, właściwy, zasługujący na coś”. 
Ogsł.: cz. hodny 'dobry, łaskawy, uprzej- 
my; grzeczny, posłuszny; wart czegoś, god- 
ny”, stcz. 'odpowiedni, należyty, stosowny”, 
r. gódnyj 'zdatny, przydatny, nadający się, 
cs. godvne 'miły, drogi”. Psł. *godone 'od- 
powiedni, stosowny, nadający się, właści- 
wy, przym. odczas. od psł. *goditi *być 
odpowiednim, dogodnym, sprzyjać, doga- 
dzać” (zob. godzić), z przyr. *-vii. — Od 
tego godność. 

gody mn od XIV w. 'uroczystość, zwłaszcza 
weselna, połączona z wystawnym przyję- 
ciem”, przest., dziś dial. 'święta Bożego Na- 
rodzenia, Nowego Roku” (stp. 'cały okres 
od Bożego Narodzenia do Trzech Króli lub 
do lutego jako okres świąteczny i tradycyjny 
termin umów i płatności”), stp. też 'święto 
w ogóle”, 'uczta z jakiejś okazji”, dial. rów- 
nież 'świętowanie, radość, błogość; odpo- 
czynek”, 'wesele', 'uczta żałobna, stypa, 'ter- 
min godzenia i odprawiania służby”, kasz. 
gode mn 'czas między Bożym Narodzeniem 
a Nowym Rokiem; święta Bożego Naro- 
dzenia. Ogsł.: cz. hod 'duże święto, hody 
mn 'przyjęcie, uczta, biesiada”, vhod przysł. 
*w porę, r. god 'rok', scs. godo 'określony 
czas; rok; święto”. Psł. *gode 'coś dogodne- 
go dla kogoś, odpowiadającego komuś, przy- 
jemnego dla kogoś” : 'dogodny, odpowiedni 
na coś czas, odpowiednia pora (np. na za- 
wieranie małżeństw, świętowanie)” (> 'ter- 
min, określony czas, pora), prapokrewny 
ze śrdniem. gaden 'być odpowiednim, pa- 
sować; podobać się, przypadać do gustu, 


godzić 


śrwniem. gaten 'stykać się ściśle, pasować, 
goc. góps 'dobry, dzielny”, stwniem. guot, 
niem. gut, ang. good 'dobry', od pie. pier- 
wiastka *g'ed*- / *g'od'- 'łączyć, dopaso- 
wywać, być ściśle złączonym. — Od tego 
godowy. 

godzić godzę od XIV w. 'doprowadzać do po- 
rozumienia, do zgody”, 'łączyć coś z czymś”, 
*celować, mierzyć, trafiać; uderzać, nacie- 
rać, napadać, przest. 'najmować kogoś, 
umawiać się do pracy”, godzi się "należy, 
trzeba, przystoi, wypada”, kasz, gozćc 'jed- 
nać, godzić; umawiać się z kimś o pracę, 
najmować kogoś; mierzyć czymś w kogoś; 
z przedr. dogodzić, pogodzić, ugodzić, wygo- 
dzić, zgodzić; wielokr. -gadzać: z przedr. do- 
gadzać, zgadzać się. Ogsł.: cz. hodit "rzucić, 
cisnąć; potrząsnąć; machnąć”, r. godit, gożu 
*zwlekać; oczekiwać”, dial. 'dogadzać; ho- 
dować; celować, mierzyć, rzucać do celu, 
scs. goditi, goźdo 'godzić się, przychylić się”. 
Psł. *goditi, *godo 'wyczekiwać na odpo- 
wiedni czas, dogodną okazję, celować, tra- 
fiać; być odpowiednim, dogodnym, sprzy- 
jać, dogadzać”, czas. odrzecz. od psł. *god 
'coś dogodnego dla kogoś, odpowiadające- 
go komuś, przyjemnego dla kogoś; dogod- 
ny, odpowiedni czas; określony czas, pora” 
(zob. gody). — Od tego godziwy od XVI w. 
'odpowiedni, właściwy, rzetelny, uczciwy”, 
w XVI w. 'zdatny, zdolny, nadający się”, też 
niegodziwy, zob. też godny; od czas. przed- 
rostkowych pogoda, przygoda, ugoda (> ugo- 
dowy), wygoda, zgoda; dogodny, przygodny, 
wygodny (daw. 'punktualny, trafny”, dial. 
'pożyteczny”), zgodny. 

godzina od XIV w. 'miara czasu, 44 część 
doby”, 'pewien okres, pora, chwila, termin”, 
stp. (dziś w wyrażeniach, zwrotach frazeo- 
logicznych) *pora ważnych wydarzeń” (np. 
dobra godzina, czarna godzina, ostatnia 
godzina), właściwa pora” (nadeszła godzina 
*odpowiedni moment”). Ogsł.: cz. hodina 
'godzina, 'określony odcinek czasu, pora, 
chwila”, r. godźna 'czas, czasy”, daw. i dial. 
*rok', scs. godina 'określona, stosowna chwi- 
la, stosowny czas; miara czasu, godzina”, 
ch./s. gódina 'rok'. Psł. *godina 'odpowied- 
ni, określony czas, odpowiednia pora” > 'pe- 
wien okres”, od psł. *gode 'dogodny, odpo- 


170 


golić 


wiedni czas; odcinek czasu, określony czas, 
pora” (zob. gody), z przyr. *-ina. — Od tego 
godzinny; godzinki "nabożeństwo do Matki 
Boskiej, składające się z modlitw śpiewa- 
nych; takie modlitwy”. 

goić goję od XVI w. (stp. w XV w. z przedr. 
zagoić) 'powodować zabliźnienie się miejsc 
skaleczonych, ran, wrzodów, leczyć je, opa- 
trywać; leczyć obrażenia lub schorzenia 
(zwłaszcza zewnętrzne)”, "mieć właściwości 
lecznicze (o substancjach i zabiegach)”, przen. 
*wpływać na coś kojąco, łagodzić, koić, 
uśmierzać”, w XVI w. też 'łatać, reperować”, 
w XVII w. 'karmić, tuczyć”, kasz. gojic / go- 
jec "leczyć, szczególnie rany”; z przedr. wy- 
goić, zagoić. Ogsł.: cz. hojit "leczyć, r. dial. 
góit "leczyć rany; starać się, otaczać troską; 
dobrze karmić, odżywiać, ch./s. gójiti 'tu- 
czyć, karmić, odżywiać; hodować (zwierzę- 
ta), uprawiać (rośliny)”, dial. 'leczyć, uzdra- 
wiać. Psł. *gojiti "powodować, że ktoś, coś 
żyje, ożywiać, pokrzepiać, umożliwiać ży- 
cie, archaiczny czas. kauzat. od psł. *żiti 
(zob. żyć), z alternacją rdzennego *i = "oj 
(z wcześniejszej wymiany *ei > *oi). 

goleń ż (później m) od XVI w. 'podudzie, 
część nogi między kolanem a stopą, stp. 
XV w. 'kość goleniowa, podudzie”, w XVI w. 
też 'nagolenica, nagolennik (część zbroi)”, 
'dolna część pędu, 'kolanko na łodydze 
winorośli”, dial. także 'przednia część no- 
gi między kolanem i stopą; wierzch no- 
gi, 'łydka, 'noga zwierzęcia, ptaka, owada”, 
kasz. golćń ż 'goleń, podudzie”. Ogsł.: cz. ho- 
leń 'przednia część nogi, goleń; kość gole- 
niowa; cholewa”, r. góleń 'goleń', scs. golenb 
'goleń, noga”. Psł. *golenv ż 'kość nie pokry- 
ta mięśniami, goła”, pierwotnie rzecz. abstr. 
(wtórnie skonkretyzowany w 'to, co jest go- 
łe, nieokryte') od psł. przym. *gole (zob. 
goły), z przyr. *-env. 

golić od XV w. 'usuwać włosy, zarost twarzy 
brzytwą lub żyletką, pot. 'oszukiwać, po- 
zbawiać pieniędzy”, żart. 'pić, popijać (wód- 
kę itd.)”, stp. XV w. golić kijem 'bić, walić” 
(dial. 'walić, żgać”), dial. też 'strzyc wło- 
sy lub wełnę”, 'zdejmować korę z drzewa, 
przen. 'pędzić, kasz. golec 'golić; zdzierać 
korę z drzewa; z przedr. ogolić, wygolić, 
zgolić; wielokr. -galać: tylko z przedr. wyga- 


gołąb 


lać; jednokr. golnąć "wypić (wódkę)”. Ogsł.: 
cz. holit 'golić, r. golit "czynić gołym, obna- 
żać, słwń. goliti 'czynić łysym, pozbawiać 
włosów, sierści, pierza, kory; strzyc. Psł. 
*goliti, *golo "czynić gołym” > 'usuwać za- 
rost, włosy; pozbawiać kory”, czas. odprzym. 
od psł. *golo (zob. goły). 

gołąb gołębia od XV w. 'ptak Columbus”, stp. 
i dziś dial. gołąb, dial. też gołęb; zdr. gołą- 
bek, kasz. gołobk 'gołąb”. Ogsł.: cz. holub, 
r. gólub, scs. golobv. Psł. *golobe m 'gołąb, 
Columbus” (pierwotnie temat na -i-. który 
w językach słow. przeszedł do tematów 
na -jo-), w niejasnym stosunku do bliskiego 
(ale nie identycznego, z bezdźwięczną na- 
głosową spółgłoską) łac. colombus i colom- 
ba [< *kol-on-bho-] 'gołąb”. — Od tego gołę- 
bica; gołębi; gołębnik. 

goły od XV w. (ale nazwy osobowe Goły, Goł 
już w XII w.) "nagi, obnażony, nie odziany”, 
"pozbawiony naturalnego okrycia, niepo- 
rośnięty, pozbawiony włosów, sierści, piór, 
liści, niczym nie osłonięty, nie pokryty”, 
"występujący bez dodatków, uzupełnień, 
sam, pot. 'biedny, niezamożny”, dial. też 
'niewypełniony, pusty”; zgoła 'całkiem, zu- 
pełnie, absolutnie, w ogóle”, przest. 'krótko 
mówiąc, jednym słowem, po prostu”. Ogsł.: 
cz. holy 'łysy, nieporośnięty; pozbawiony 
okrycia, nagi; prosty, nieozdobny, pusty; 
czysty, istny, prawdziwy, sam jeden”, r. gólyj 
*nagi; niczym nie pokryty; pusty, pozbawio- 
ny ozdób, dodatków”, przen. 'biedny, ubo- 
gi, scs. gol» 'nagi. Psł. *gole "pozbawiony 
naturalnego pokrycia, nieporośnięty, łysy; 
nie okryty, nie osłonięty ubraniem, nagi”, 
odpowiednik w germ.: stwniem. kalo, dziś 
niem. kahl 'łysy, goły, nieowłosiony; ogo- 
łocony”, stang. calu, dziś ang. callow 'nie- 
opierzony, niedoświadczony; nizinny”, z pie. 
*galo-. — Od tego golec, golizna. Zob. też 
hołota, ogołocić. 

gomółka od XV w. 'serek ukształtowany 
w formie bryły kulistej, owalnej lub innej”, 
dial. *kulista bryłka czegoś miękkiego (np. 
mięsa, masła, błota)”, 'szklana gałka, wpra- 
wiana dawniej jako szyba w ołowiane ram- 
ki w oknach”, 'rodzaj sieci na ryby, podob- 
nej do połowy olbrzymiego bochna chleba”, 
dial. także gomułka 'bryła suszonego sera; 


171 


gonitwa 


ciasto z tartych ziemniaków”, też gomóła 
*bryła miękkiej masy o kształcie okrągłym 
lub owalnym”, dial. gomuła 'kula śnieżna, 
pejor. 'usta, gęba. Ogsł.: gł. homoła "pałka 
prosa”, cz. homole ż 'ścięty stożek; kopulasty 
wierzchołek górski”, strus. gomola / gomolja 
"bryła, gruda, słwń. gomólja 'bryła, gruda 
(np. sera, masła)”, dial. gomóla 'nieurodzaj- 
ny grunt powstały z rozpadu łupków”. Psł. 
*gomola (/ *gomola) 'ugnieciona bryła ja- 
kiejś masy”, z przyr. *-ola / *-ola od psł. 
czas. *Żęti [< *gem-], *Żomog 'cisnąć, gnieść, 
tłoczyć” (zob. wyżąć). 

gonić gonię od XIV w. 'biec, podążać za kimś, 
usiłując go dopędzić, złapać”, 'biec, iść, je- 
chać szybko”, 'popędzać, poganiać, kasz. 
gońic 'biec, żeby dopędzić; biegać”; z przedr. 
dogonić, nagonić, odgonić, pogonić, przego- 
nić, przygonić, rozgonić, wygonić, zagonić; 
wielokr. ganiać (zob.). Ogsł.: cz. honit, r. dial. 
gonit, gonjń, scs. goniti, gonjo 'prześlado- 
wać; dążyć do czegoś; pędzić”. Psł. *goni- 
ti, *gońg 'poganiać, popędzać zwierzę lub 
stado, pędzić przed sobą; biec za kimś, za 
czymś, by go złapać, ścigać, czas. wielokr. 
od psł. *ganati, *Żeng 'pędzić przed sobą; 
ścigać, gonić” (zob. gnać), oparty na temacie 
czasu teraźn. *Żżen- < *gen-, z właściwą ar- 
chaicznym czasownikom tego typu wymia- 
ną samogłoski rdzennej *e = "o (co do bu- 
dowy por. np. wodzić, wozić). — Od tego 
goniec. Zob. też gonitwa, pogoń. 

gonitwa od XIII w. (w XVI w. rzadko goń- 
twa) 'gonienie, bieganina, uganianie się, 
ściganie się, pościg”, daw. 'popisy rycerskie”, 
rzadko 'ludzie goniący, ścigający, pogoń, 
stp. XIII-XVI w. dziesięcina w gonitwę 'po- 
winność feudalna dziesięcina, w XIV w. 
*wspólne gonienie'”, kasz. gońitva 'polowa- 
nie”. Ogsł.: cz. honitva 'obwód, rejon; diece- 
zja” (dziś honitba 'polowanie; teren myśliw- 
ski, rejon łowiecki”), ukr. honytva 'pościg, 
pogoń; szybka jazda, słwń. gonitev, dial. 
gonitva 'pędzenie, wygon bydła”. Psł. *gonit- 
va 'gonienie, ściganie, pogoń; wypędzanie, 
wyganianie; polowanie, nazwa czynności 
z przyr. *-tva (por. np. klątwa, modlitwa) od 
psł. *goniti 'poganiać, popędzać zwierzę lub 
stado, pędzić przed sobą; biec za kimś, za 
czymś, by go złapać, ścigać” (zob. gonić). 


gorący 


gorący od XV w. 'mający wysoką temperatu- 
rę, silnie nagrzany, silnie grzejący, upalny”, 
przen. 'pełen uczucia, serdeczny; gwałtow- 
ny, zapalczywy; namiętny, żarliwy”, w stp. 
też 'doraźny, natychmiastowy” (gorące pra- 
wo), kasz. goroci 'gorący, ciepły, upalny; po- 
rywczy”. Por. cz. horouci 'gorejący; gorący”, 
r. gotjdcij gorący”, scs. gorę, dop. goręsta / 
gorośta 'płonący, palący się. Uprzymiotni- 
kowiony psł. imiesłów czynny czasu teraźn. 
*gorę, dop. *gorota (< *goręt-) 'palący się, 
płonący, gorejący, świecący” od psł. *goróti 
"palić się płomieniem, płonąć, świecić” (zob. 
gorzeć). — Od tego gorączka — gorączko- 
wać, rozgorączkowany. 

gorczyca od XV w. 'roślina ognicha, Sinapis', 
*nasiona gorczycy używane w lecznictwie 
i do wyrobu np. musztardy”, stp. gorczyca 
I gorzczyca 'Sinapis; goryczka, Gentiana, 
dial. 'ognicha lub roślina do niej podobna, 
*rodzaj potrawy”, kasz. gorćżca 'gorczyca”. 
Ogsł.: cz. horćice ż 'roślina z rodziny Si- 
napis, 'musztarda, dial. horćica też 'coś 
gorzkiego”, r. gorćfca 'Sinapis i jej nasio- 
na; starte nasiona używane jako przyprawa; 
musztarda”, dial. też nazwy innych roślin, 
np. "rdest ziemnowodny; rdest ostrogorzki”, 
bg. gorćfca 'musztarda', dial. 'roślina o pie- 
kącym, gorzkim smaku (np. skrzyp polny)”. 
Psł. *gorvćica 'coś wyróżniającego się pie- 
kącym, palącym, gorzkim smakiem, roślina 
o takim smaku, od psł. przym. *gorvke 
'o nieprzyjemnym, piekącym, gorzkim sma- 
ku” (zob. gorzki), z przyr. *-ica. 

gorliwy od XVI w. 'wykazujący dużo zapału, 
pilności, wytrwałości, wielką dbałość”, dial. 
(też górliwy) "porywczy, zapalczywy; ambit- 
ny; zły, zgryźliwy; wymagający”, w XVI w. 
także gorzliwy 'zapamiętały, gorący; zaciek- 
ły, zażarty, zajadły, gwałtowny; zazdros- 
ny, zawistny', 'rzetelny, sumienny; żarliwy”, 
kasz. gorlevi 'gorliwy, pilny”. Por. cz. horlivy 
*żarliwy, bardzo pilny; namiętny, pełen za- 
pału, stcz. także 'palny, gorący (o ogniu)”, 
r. dial. gorlivyj 'dumny, pyszny, butny”, ch./s. 
górljiv "palny, łatwo palny; gorący, rozpalo- 
ny”, przen. 'żarliwy; porywczy; pełen za- 
pału; pracowity, pilny, sumienny, rzetelny; 
wartościowy, cenny; ofiarny; szybki; skrzęt- 
ny, ruchliwy; uprzejmy, serdeczny, trosk- 


172 


gorzałka 


liwy. Słow. *gorlive 'palący się, płonący, 
płomienny, gorący; pełen zapału, żarliwy 
w wykonywaniu czegoś; gorący, porywczy, 
zaciekły, zapalczywy”, od psł. *goreti 'palić 
się płomieniem, płonąć, świecić” (zob. go- 
rzeć), z przyr. *-l-ive. — Od tego gorliwość. 

gorszy od XV w. jako st. wyższy do zły, 
w gwarach też w funkcji przysł. 'bardziej” 
(np. gorszy chory 'bardziej chory”). Por. 
cz. horśf, r. górśij, scs. gorośi. Psł. *gofvjbSi 
forma rodzaju żeńskiego (*gofvjn m, *gofe n) 
w funkcji st. wyższego do przym. *zels 'zły” 
(zob. zły), od rdzenia psł. przym. *gorvko 
*o nieprzyjemnym, palącym smaku” (zob. 
gorzki), pierwotne znaczenie 'bardziej pa- 
lący, gorzki” > 'nieprzyjemny, zły” > 'gor- 
szy”. Tu też przysł. gorzej od XVI w. jako st. 
wyższy od źle od XVI w., stp. XV w. gorze, 
kasz. gofe (por. np. cz. hułe / hut przysł., 
r. dial. góre / góree 'gorzej, trudniej, cię- 
żej, bardziej dotkliwie”), psł. *gore przysł. 
w funkcji st. wyższego od przysł. *zelć 
*źle. — Od tego gorszyć od XVI w. 'wy- 
wierać zły, demoralizujący wpływ; wywo- 
ływać oburzenie”, w stp. XV w. gorszyć się 
"być w gorszym położeniu, dial. gorszyć się 
"gniewać się; z przedr. pogorszyć, zgorszyć 
(> zgorszenie). 

gorycz ż od XVIII w. 'gorzki smak”, 'sub- 
stancja o gorzkim smaku, goryczka”, przen. 
*rozgoryczenie, rozczarowanie, smutek, żal, 
udręka, dial. też gorzycz 'gorzkość, coś 
gorzkiego”, stp. XV w. tylko bot. 'sporysz 
zbożowy, Claviceps purpurea, w XVI w. 
*woń utożsamiana z zapachem gorzkich ja- 
dalnych rzeczy”. Od daw. przym. gorki (zob. 
gorzki), utworzone na wzór słodycz. — Od 
tego goryczka; rozgoryczyć. 

gorzałka od XVI w. "wódka, wtórne zgr. go- 
rzała (z polskiego zapożyczone cz. koralka, 
dial. goralka, słc. dial. goralka / gorżalka 
*ts., wyraz polski był wzorem dla r. gorćlka 
*ts., por. też ukr. horilka 'ts.). Od imiesło- 
wu czasu przeszłego *gorzały (por. ogorzały, 
zagorzały, stp. pogorzały) czasownika gorzeć 
(zob.), z przyr. -ka. Pierwotnie "wódka pa- 
lona', co do znaczenia por. przepalanka 'ro- 
dzaj wódki” (: przepalać), cz. palenka 'wód- 
ka” (: pdlit 'palić'). Od tej samej podstawy 
gorzelnia od XIX w. 'zakład przemysłowy 


gorzeć 173 


produkujący alkohol etylowy metodą fer- 
mentacji, dawniej XVII-XVIII w. gorzal- 
nia; od tego gorzelnik — gorzelnictwo. 

gorzeć gorzeję (przest. goreć) od XV w. 'palić 
się, płonąć, daw. też 'gorączkować, mieć 
podwyższoną ciepłotę, być w stanie zapal- 
nym”, 'być wysuszonym, spieczonym, wy- 
palonym przez żar, upał”, dial. gorzeć / goreć 
I gorać 'palić się, paląc się, świecić”; z przedr. 
ogorzeć "mocno się opalić” (ogorzały 'bar- 
dzo opalony”, stp. XV w. 'rumiany, przypie- 
czony, o chlebie”), rozgorzeć 'rozpalić się, 
zapłonąć; przybrać na sile, wybuchnąć”, za- 
gorzały 'bardzo gorliwy, żarliwy, zawzięty”, 
daw. 'wyschły, zeschły, uschły, spalony 
słońcem” (stp. XV w. zagorzeć się "zapalić 
się, zapłonąć”). Ogsł.: cz. hofet, r. goret, 
scs. goreti. Psł. *goreti, *gofg "palić się pło- 
mieniem, płonąć, świecić”, dokładne odpo- 
wiedniki: lit. gareti "zamieniać się w parę, 
ulatniać się, parować”, daw. 'palić się, go- 
rzeć, garetis 'wybuchać gniewem”, łot. garć- 
tićs "wypalać się (o piecu)”, por. pokrewne 
gr. theró 'ogrzewam”, thćromai 'ogrzewam 
się (np. przy ogniu)”, śrirl. gorim / guirim 
'rozgrzewam, ogrzewam, palę*; od pie. pier- 
wiastka *gi'er- / *gtor- 'gorący, ciepły” (zob. 
też garnek, żar, żarzyć). Pierwotnie również 
w psł. czas. atematyczny, na co wskazuje 
struktura imiesłowu czynnego czasu teraźn. 
*gorę, *gorgta (zob. gorący). Por. też gorzał- 
ka, gorzki. — Od czas. przedrostkowych 
pogorzelec 'człowiek, który stracił mienie 
wskutek pożaru” (= stp. pogorzały 'który 
spłonął, pogorzeć 'spalić się; zapalić się”); 
pogorzelisko od XVI w. 'miejsce, gdzie był 
pożar”; zgorzel. 

gorzki od XV w. 'mający smak przeciwstaw- 
ny słodkiemu”, przen. przykry, nieprzyjem- 
ny, trudny do zniesienia; bolesny, pozba- 
wiony radości”, stp. też gorki / gorski | gorżki 
(ostatnia postać także dziś w gwarach, gdzie 
również gorztki), kasz. gorki 'gorzki; przy- 
kry, bolesny, trudny do zniesienia. Ogsł.: cz. 
hofky 'gorzki; przykry, bolesny, cierpiący; 
zły, rozgniewany, złośliwy”, r. górkij 'gorz- 
ki; gryzący (np. o dymie); bolesny; smut- 
ny, żałosny, rozgoryczony; nieszczęsny”, scs. 
gorvk» 'gorzki”, ch./s. górak 'gorzki, o nie- 
przyjemnym smaku, zapachu; nieprzyjem- 


gospoda 


ny, bolesny; trudny do zniesienia, dojmują- 
cy; zapalczywy; niezadowolony, zgryźliwy, 
dokuczliwy; zabójczy, trujący”. Psł. *gorvk 
*o nieprzyjemnym, palącym smaku, przym. 
odczas. od psł. *gorćti "palić się płomieniem, 
płonąć, świecić” (zob. gorzeć), z wyjątko- 
wym przyr. *-vke (por. też ciężki). Nie moż- 
na wykluczyć, że bezpośrednią podstawę 
psł. *gorvkv stanowił niezachowany odczas. 
przym. tgorv (por. *gorvjv, zob. gorszy), na- 
leżący do arch., utraconego przez słow. typu 
przymiotników na -i-; w takim razie *gorvko 
byłby postacią nowszą, z nawarstwieniem 
przyr. *ke (co dobrze jest poświadczone 
w przymiotnikach należących pierwotnie 
do tematów na -ti-, zob. np. słodki). Pier- 
wotne znaczenie 'taki, który pali, piecze”. — 
Od tego gorzkawy; gorzkość. Zob. też gorzk- 
nieć, gorycz. 

gorzknieć gorzknieję od XVI w. 'stawać się 
gorzkim”, 'stawać się zgorzkniałym, wpadać 
w apatię, zobojętnienie; z przedr. zgorzk- 
nieć, zgorzkniały. Daw. od XVII w. i dial. 
gorzknąć 'nabierać gorzkiego smaku, sta- 
wać się gorzkim, przen. 'brzydnąć, tracić 
urok; kwaśnieć, tetryczeć, zrażać się, znie- 
chęcać się, wpadać w apatię; stawać się przy- 
krym, nieprzyjemnym”. Por. cz. hofknout 
*stawać się gorzkim, gorzknieć”, przen. 'zra- 
żać się, zniechęcać się; stawać się przykrym, 
nieprzyjemnym r. górknut. 'nabierać gorz- 
kiego smaku, gorzknieć. Psł. dial. *gorbk- 
noti 'nabierać gorzkiego smaku, stawać się 
gorzkim, czas. odprzym. od psł. *gorvke 
*'o nieprzyjemnym, palącym smaku” (zob. 
gorzki). W polskim starsza postać gorzknąć 
wyparta przez nowszą gorzknieć, por. np. 
istnąć — istnieć. 

gospoda od XIV w. *karczma, dom zajezdny, 
jadłodajnia”, przest. "dom korzystający sta- 
le z usług jednej osoby”, daw. "mieszkanie, 
stancja, kwatera przeznaczona na krótki 
pobyt, stp. 'dom zajezdny, miejsce posto- 
ju w czasie podróży, kwatera wynajęta 
na krótki pobyt (zwykle wraz z utrzyma- 
niem)”, w XVI w. 'prywatny dom mieszkal- 
ny, gospodarstwo; miejsce stałego pobytu; 
gościna, schronienie, wyjątkowo osobowo 
"przełożony, zwierzchnik”. Ogsł.: gł. hospo- 
da 'gospoda, oberża, zajazd”, 'częstowanie, 


gospodarz 


ugoszczenie', cz. hospoda 'gospoda, karcz- 
ma, zajazd, 'karczmarz, byti hospodou 
'gościć gdzieś, stcz. hospoda m 'pan do- 
mu, gospodarz”, ż *'pani domu, gospodyni”, 
r. gospodd 'panowie, państwo”, dial. gospóda 
*domostwo, całe gospodarstwo i dom; po- 
koje, izby mieszkalne”, scs. gospoda 'gospoda, 
zajazd, ch./s. góspoda "panowie, państwo”. 
Psł. *gospoda 'panowie, pan i pani, pań- 
stwo, gospodarze, władcy, członkowie wyż- 
szej warstwy społecznej”, archaiczny rzecz. 
zbiorowy z przyr. *-a od psł. *gospodv 'go- 
spodarz, pan, władca” (por. stcz. hospod 
"pan, r. gospód 'Pan Bóg”, daw. 'władca, 
pan, scs. gospodv 'pan; gospodarz, właści- 
ciel; władca; Pan Bóg”, ch./s. góspód 'Bóg, 
daw. 'władca, pan”; w polskim nie zachowa- 
ne, wyjątkowe dial. podl. gospód, woł. gos- 
podzie 'pan' zapożyczone prawdopodobnie 
ze wschsł.). Znaczenia 'gościna, goszczenie” 
> 'dom pana, dom gościnny, zajazd, kwa- 
tera” są nowsze, rozwinęły się wtórnie ze 
znaczenia zbiorowego, jak w łac. hospitium 
'gościna, ugoszczenie” : 'dom gościnny, kwa- 
tera gościnna, zajazd, przytułek”. 

gospodarz od XIV w. Ogsł.: cz. hospoddf, 
ukr. hospódar, cs. gospodar, ch./s. gospó- 
ddr. Słow. *gospodafv *'pan domu, głowa ro- 
dziny, zarządca, władca, od psł. *gospodb 
'gospodarz, pan, władca, *gospodina 'ts. 
(zob. gospodyni) lub *gospoda 'panowie, pan 
i pani, państwo, gospodarze, władcy, człon- 
kowie wyższej warstwy społecznej” (zob. 
gospoda), utworzone na wzór produktyw- 
nego typu nazw wykonawców czynności 
z przyr. *-afv (por. np. garncarz, lekarz, sto- 
larz). — Od tego gospodarka — gospodar- 
czy; gospodarny — gospodarność; gospodar- 
stwo; gospodarować. 

gospodyni od XV w. Ogsł.: cz. hospodyne, 
stcz. hospodyni, ukr. hospodynja, scs. gos- 
podyni "pani, gospodyni”, ch./s. gospódinja 
*ts.. Psł. *gospodyńi ż 'kobieta stojąca na 
czele rodziny, domu, żona gospodarza, go- 
spodyni', forma żeńska z przyr. *yńi od psł. 
*ospodb 'gospodarz, pan, władca” (zob. gos- 
poda), *gospodine 'ts. (por. stp. od XIII w. 
gospodzin 'pan, zwykle o Bogu, stcz. hospo- 
din "pan; Pan Bóg”, r. gospodin *pan; władca; 
człowiek należący do wyższych klas spo- 


174 


gotować 


łecznych”, scs. gospodine 'pan', ch./s. gospó- 
din 'pan'). — Od tego gosposia 'pomoc do- 
mowa, zdr. utworzone zapewne na wzór 
zdrobniałych imion osobowych typu Basia, 
Joasia, Krysia. 

gościć goszczę od XVI w. (od XV w. z przedr. 
zagościć się) "przyjmować, podejmować ko- 
goś u siebie”, "być w gościnie, bawić gdzieś”; 
z przedr. ugościć, zagościć; wielokr. -gasz- 
czać: z przedr. ugaszczać. Ogsł.: cz. hostit 
"gościć, podejmować, częstować”, r. gostit 
"przebywać w gościnie”, dial. 'przyjmować 
kogoś u siebie, częstować”, scs. gostiti 'po- 
dejmować, ugaszczać. Psł. *gostiti, *gośćg 
[< *gostjy] podejmować kogoś, gościć u sie- 
bie; przebywać w gościnie”, czas. odrzecz. 
od psł. *gostb (zob. gość). — Od tego gości- 
na — gościnny — gościnność; gościniec 'sze- 
roka droga wiejska, trakt”, przest. 'podaru- 
nek przywieziony z podróży”, daw. 'zajazd, 
karczma”. 

gość od XIV w. 'osoba przybyła lub przyby- 
wająca w gościnę, w odwiedziny, z wizytą”, 
stp. 'przybysz, obcy, cudzoziemiec (szcze- 
gólnie obcy kupiec)”, 'człowiek mieszkający 
daleko od sądu”, 'człowiek nie mający w da- 
nym mieście praw miejskich”. Ogsł.: cz. host, 
r. gost, scs. gostb. Psł. *gostb, *gosti m (temat 
na -i-) 'przybysz, obcy” > 'osoba przybyła 
w odwiedziny, zaproszona w gościnę, gość”, 
dokładnie odpowiada goc. gasts 'obcy, cu- 
dzoziemiec” (dziś niem. Gast 'gość, obcy, 
przyjezdny”), łac. hostis "wróg, nieprzyja- 
ciel” (pierwotnie 'obcy'”), wszystkie z pie. 
*gtostis "przybysz, obcy”. — Od tego gościec 
od XVII w. 'reumatyzm”' (por. cz. hostec 
*ts., dial. "wysypka; łupież”, słc. hostec 'reu- 
matyzm”, dial. 'liszaj”, ukr. hostóc' 'reuma- 
tyzm'), eufemiczna nazwa choroby. 

gotować od XVI w. 'przyrządzać, warzyć 
pożywienie, wcześniej od XIV w. 'przy- 
gotowywać, przysposabiać, gotować się 
"przygotowywać się; z przedr. nagotować, 
'przegotować, przygotować, rozgotować, ugo- 
tować, wygotować, zagotować, zgotować. 
Ogsł.: cz. hotovat "przygotowywać, ukr. ho- 
tuvdty 'przygotowywać; gotować, warzyć, 
scs. gotovati "przygotowywać ”. Psł. *gotovati 
*czynić gotowym, całkowicie wykonanym, 
przygotowanym, przysposobionym, przygo- 


gotowy 


towywać, przysposabiać”, czas. odprzym. od 
psł. *gotove 'skończony, całkowicie wykona- 
ny; przyrządzony, przygotowany, przyspo- 
sobiony” (zob. gotowy). Znaczenie 'warzyć 
pożywienie” z wcześniejszego 'przygotowy- 
wać coś do jedzenia, pożywienie. 

gotowy, gotów od XIV w. 'całkowicie wyko- 
nany, sporządzony”, *przysposobiony, przy- 
gotowany”, 'zdecydowany na coś, skłonny, 
zdolny do czegoś”, kasz. gotovi 'przygotowa- 
ny; zdecydowany na coś, zdolny do czegoś; 
gotowany (o potrawach)”. Ogsł.: cz. hoto- 
vy 'sporządzony, przygotowany”, 'chętny, 
skłonny, 'prawdziwy, autentyczny, rzeczy- 
wisty”, r. gotóvyj i gotóv który zrobił, wy- 
konał coś całkowicie (o człowieku)”, 'skoń- 
czony, całkowicie wykonany; przygotowany, 
przysposobiony”, gotóv też "martwy; pijany 
do nieprzytomności”, scs. gotove 'przygo- 
towany, przysposobiony; skłonny, zdecy- 
dowany”. Psł, *gotove 'skończony, całkowi- 
cie wykonany; przyrządzony, przygotowany, 
przysposobiony; skłonny, zdecydowany”, bez 
pewnej dalszej etymologii. — Od tego go- 
tówka, gotowizna. Zob. też pogotowie. 

goździk, reg. gwoździk od XV w. 'roślina 
ozdobna Dianthus”, goździki "wysuszone 
pączki goździkowca, używane jako aroma- 
tyczna przyprawa korzenna, stp. od XV w. 
gwoździk | goździk 'goździk”, wielki goździk 
*zasuszony pączek kwiatowy drzewa azja- 
tyckiego Eugenia caryophyllata, używany 
jako przyprawa kuchenna, dial. goździk też 
*drucik przy sprzączce”. Pierwotne zdr. od 
gwóźdź (zob.), użyte przenośnie na ozna- 
czenie podobnych wyglądem zasuszonych 
pączków rośliny i wtórnie jako nazwa samej 
rośliny. 

góra od XV w. (ale już w XII w. Gora jako na- 
zwa własna) 'większe wzniesienie terenu, 
*stos, sterta, kupa, 'część czegoś położo- 
na wyżej niż inne”, reg. 'strych, poddasze”, 
kasz. góra 'góra; strych; stos, kupa, sterta, 
wielka ilość; przestrzeń wyższa, wysokość; 
prawo, słuszność, racja; zdr. górka. Ogsł.: 
cz. hora 'góra, r. gord 'góra; sterta, hał- 
da czegoś”, dial. brzeg, wysoki brzeg; ląd; 
strych, poddasze”, scs. gora 'góra, ch./s. gó- 
ra 'góra, wzgórze; las”, Psł. "gora 'wzniesie- 
nie ponad otaczający teren, pagórek, góra” 


175 


gra 


(> 'strome zbocze, wysoki brzeg rzeki”, 
*zbocze wzniesienia porośnięte lasem; las”), 
pokrewne z lit. giria 'las', łot. dzira 'ts., 
stind. girfh m 'wzgórze, wyżyna”, awest. 
ga'riś 'góra, pasmo górskie”, alb. gur 'skała', 
od pie. *g*er- 'góra, las. — Od tego górny, 
górski, górować, wygórować; pogórze. Zob. 
też góral, górnik, pagórek, wzgórze. 

góral od XVIII w. 'mieszkaniec gór”, dial. też 
gordl (gorol) 'ts... Por. cz. horal 'ts., słc. ho- 
ral 'ts.. Od góry mn (zob. góra), z przyr. -al 
(co do budowy por. np. brzydal). Do języka 
liter. przejęte z gwar płd. (może z gwary 
podhalańskiej), gdzie prawdopodobnie jest 
zapożyczeniem ze słowackiego bądź z cze- 
skiego. — Od tego góralka; góralski > gó- 
ralszczyzna. 

górnik od XVI w. "pracownik kopalni, daw. 
XVI w. gornik 'mieszkaniec gór, góral, 
*człowiek trudniący się wydobywaniem 
i obróbką minerałów”. Por. cz. hornik 'gór- 
nik”. Od p. daw. od XVI w. góra 'kopalnia', 
cz. daw. hory mn 'kopalnie', będące kalką 
śrwniem. berc 'góra; kopalnia” (dziś niem. 
Berg 'góra, Bergwerk 'kopalnia'). Nie moż- 
na wykluczyć, że p. górnik, cz. hornik to 
kalka niem. Bergmann 'górnik', Bergleute 
"górnicy. — Od tego górniczy, górnictwo. 

gówno od XV w. 'odchody, kał, nieczystości”, 
przen. 'o czymś, o kimś mało wartościo- 
wym, mało ważnym, lekceważonym; nic, 
dial. gówna mn też 'ropa, wydzielina wrzo- 
du; zdr. gówienko. Ogsł.: cz. hovno, r. dial. 
govnó, ch./s. góvno. Psł. *govveno kał 
(zwłaszcza ludzki)”, słow. innowacja od pie. 
*gióu- (/ * giu-) 'gnój, odchody, kał, por. 
pokrewne orm. ku 'gnój', stind. gathah / 
githam 'brud, kał”, guvdti 'załatwia potrze- 
bę naturalną, wypróżnia się. Wyraz słow. 
utworzony za pomocą przyr. *-wno (tak sa- 
mo jak bliskoznaczne psł. *lajvno, zob. łaj- 
no). — Od tego gówniarz, gówniany. 

gra od XVI w. *zabawa towarzyska, granie; 
rozgrywka”, 'przybory, przedmioty do gra- 
nia, "wykonywanie melodii na instrumencie 
muzycznym, 'odtwarzanie postaci utworu 
scenicznego”, daw. od XV w. igra 'przed- 
stawienie, widowisko, w XV w. też 'na- 
igrawanie się, wyśmiewanie się, w XVI w. 
*figiel, żart”, Śpiew połączony z grą na in- 


grab 


strumencie muzycznym; zdr. gierka. Ogsł.: 
cz. hra 'zabawa; gra; igranie, igraszka; sztu- 
ka (teatralna)”, r. igrd 'gra; zabawa; igrasz- 
ka”, scs. igra 'zabawa, taniec”. Psł. "igra '0b- 
rzędowa zabawa z tańcami, pląsy, igrzysko”, 
wyraz utworzony na gruncie psł. prawdo- 
podobnie od pie. pierwiastka *aig- 'ruszać 
(się) gwałtownie, żwawo, wymachiwać, wy- 
wijać, trząść” (od którego np. stind. ejati / 
fjati | iygati 'porusza się”), pierwotnie za- 
pewne nazwa czynności ('żywe poruszanie 
się, skakanie”) z przyr. *-ra. Zob. grać, igrać. 

grab od XV w. 'drzewo Carpinus betulus', 
kasz. grab, graba 'ts.. Ogsł.: cz. dial. hrab, 
r. grab, ch./s. grab, por. też stcz. hrabr (wtór- 
ne habr z dysymilacją r - r > a - 1), słwń. 
dial. graber, -bra (w języku liter. gdber, -bra), 
ch./s. dial. grabar. / gabar, -bra, bg. góbor, tu 
prawdopodobnie należy p. dial. płn.-wsch. 
gab 'wiąz', z Litwy gabina 'ts. (z pierwotne- 
go *grabr. > *gabr > gab, z dysymilacyjnym 
zanikiem r w pierwszej sylabie i następnie 
zanikiem końcowego -r). Psł. *grabe / *grabra 
'drzewo grab, Carpinus betulus'; starsza za- 
pewne postać *grabr», z przyr. *-re, wystę- 
pującym także w innych nazwach botanicz- 
nych, np. "dobre 'dąb', *bobra 'bób” (zob. 
dąbrowa, bób); w postaci *graba można wi- 
dzieć zarówno pierwotny wariant bez te- 
go przyrostka, jak i formę wtórną, powsta- 
łą w rezultacie zmiany fonetycznej *grabra 
> *grabs (z dysymilacją r - r > r - o). Dalsza 
etymologia wyłącznie słow. wyrazu niepew- 
na. — Od tego grabina, grabowy. 

grabarz od XIV w. 'człowiek trudniący się 
kopaniem grobów, grzebaniem zmarłych”, 
stp. też 'kopacz”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
grabaere (dziś niem. Grdber) *kopacz; gra- 
barz.. 

grabić od XV w. 'wyrównywać grabiami po- 
wierzchnię ziemi”, 'zgarniać grabiami (sia- 
no, zżęte zboże, śmieci itp.)', 'zabierać, od- 
bierać coś siłą, rabować, łupić; z przedr. 
wygrabić, zagrabić; wielokr. -grabiać: tylko 
z przedr. zagrabiać, zgrabiać. Ogsł.: cz. dial. 
hrabiti 'zgarniać coś; łupić”, r. grabić 'łu- 
pić, rabować, *zgarniać grabiami”, dial. też 
"brać, chwytać rękami”, scs. grabiti 'łupić, 
rabować”. Psł. *grabiti, *grabg 'zgarniać (do 
siebie, w swoją stronę)” > 'zgarniać do sie- 


176 


grać 


bie, dla siebie, rabować, czas. kauzat. od 
psł. *grebti 'grzebać, kopać, ryć”, z archaicz- 
ną wymianą rdzennej samogłoski *e — *a. 
Pierwotne znaczenie 'powodować, że coś 
jest zgarnięte, zagarnięte. — Od tego rzecz. 
odczas. graba posp. 'ręka', pierwotnie chyba 
*to, czym się chwyta, zgarnia, por. kasz. 
grabc ż [< *grabca] i grabolec "pazur, stopa 
u niektórych ptaków, np. kury, jastrzębia”, 
przen. 'wielka dłoń”. Zob. też grabież. 

grabie mn od XIV w. 'narzędzie do zgarnia- 
nia (np. siana, słomy, liści)”, w gwarach płn. 
starsza postać z -l-: grable 'ts., kasz. grab- 
le mn 'ts.; zdr. grabki. Ogsł. w tym samym 
znaczeniu: płb. groble ż mn, dł. grabe mn, 
gł. hrabje, cz. hrdbć, słc. hrable, r. gróbli 
(dial. też grablja ż), ukr. hrabli. Psł. dial. 
płn. *grable (/ płd. *grablę) mn 'grabie', od 
psł. *grabiti 'zgarniać, z przyr. *-la, por. bli- 
skie pod względem budowy lit. grebljs 'ts., 
łot. greblis 'ts.”. Zachsł. postaci bez -I- wtór- 
ne, z usunięciem tej spółgłoski, widocznie 
mylnie uznanej za I epentetyczne (por. pol- 
skie wyrazy z takim I, np. grobla, kropla). 
Por. grabieć. 

grabieć grabieje od XVIII w. 'drętwieć z zim- 
na, sztywnieć (o rękach)”, dial. płn. też grab- 
leć 'ts., kasz. grablec, grableje 'ts.; z przedr. 
zgrabieć 'zdrętwieć, zesztywnieć”, zgrabiały 
*zdrętwiały, zesztywniały. Czas. odrzecz. 
od p. grabie, dial. grable (zob. grabie), pier- 
wotne znaczenie 'stawać się podobnym do 
grabi, sztywnym jak grabie”. 

grabież ż od XVI w. 'rabunek', przest. 'zra- 
bowane rzeczy”, daw. też 'konfiskata, wyraz 
znany różnym gwarom ludowym (z pol- 
skiego: cz. hrabeż 'grabież”). Por. strus. gra- 
beże m 'grabież; zagrabione mienie”, r. gra- 
beż m 'grabież”, dial. 'grabienie siana”, ch./s. 
grdbeź m, ż 'grabież; to, co zagrabione. Od 
grabić (zob.), psł. *grabiti, nazwa czynności 
(grabienie” > 'zabieranie siłą, rabowanie') 
z przyr. *-eżb. Wobec dużej produktywności 
tego przyrostka, nie jest pewne, czy uzasad- 
niona jest rekonstrukcja wspólnej praposta- 
ci *grabeże. — Od tego grabieżca — gra- 
bieżczy. 

grać I gram od XV w. 'bawić się, zajmować 
się czymś dla rozrywki”, "wydobywać tony, 
melodię z instrumentu muzycznego”, stp. 


grać 


"bawić się, grać w jakąś grę; uprawiać grę 
hazardową”, w XVI w. też 'żartować, drwić, 
kpić z kogoś', 'poruszać czymś szybko, prze- 
bierać; falować', eufemistycznie 'spółkować, 
kasz. grac, graje i gravac, grdvd *bawić się 
w grę; grać na instrumencie; spółkować; 
rządzić, być gospodarzem; procesować się”; 
z przedr. nagrać, odegrać, ograć, pograć, 
przegrać, rozegrać, wygrać, zagrać, zgrać się; 
wielokr. grywać, też z przedr. np. nagry- 
wać, przegrywać, rozgrywać, wygrywać, za- 
grywać, zgrywać się. Ogsł.: cz. hrdt, r. igrdt, 
scs. igrati. Psł. *jegrati, "jegrajp 'uczestni- 
czyć w (obrzędowej) zabawie, skakać, plą- 
sać, żywo się poruszać”, czas. odrzecz. od 
psł. *jvgra 'obrzędowa zabawa z tańcami, 
pląsy, igrzysko” (zob. gra). Starsza postać 
igrać (zob.), zanik i- < psł. *je- jak w gra, 
kra, skra, skrzyć się (: igra, ikra, iskra, iskrzyć 
się). — Od tego gracz, grajek (dial. też graj- 
ca, obie formy oparte na pierwotnym te- 
macie czasu teraźn. graje-); od czas. przed- 
rostkowych, np. przygrywka, rozgrywka, za- 
grywka. 

grać II gra (dial. też graje) myśl. od XVIII w. 
*wydawać charakterystyczny głos (0 toku- 
jących samcach np. głuszców, cietrzewi)', 
dial. 'szczekać ostro i zaciekle podczas gonu 
(o psach myśliwskich)”, 'gęgać (o dzikich gę- 
siach)”, kasz. grac, graje 'szumieć (o wodzie, 
wzburzonym morzu, lesie, też o pszczołach 
przygotowujących się do rojenia)'. Odpo- 
wiedniki we wschsł. i płdsł.: strus. grajati 
*krakać (o wronach)”, r. dial. grajat : grat, 
graju *krakać (o wronach, gawronach); kwa- 
kać (o kaczkach)”, krzyczeć; kłócić się; ha- 
łaśliwie się bawić, ogłuszając krzykiem; gło- 
śno się śmiać; naśmiewać się, wyśmiewać 
się”, ch./s. grajati 'czynić wrzawę, krzyczeć, 
hałasować”, *krakać, ćwierkać, piać (o gło- 
sach różnych ptaków)”, dial. "mówić, gadać”. 
Psł. *grati, *grajp (wtórny bezokol. *grajati 
pod wpływem czasu teraźn.) "wydawać głos 
(np. krakać), czynić wrzawę, hałasować 
(zwłaszcza o dużych ptakach)”, czas. pocho- 
dzenia dźwkn., por. podobne lit. gróti, gróju 
*krakać; wyć, stwniem. krden 'krakać” (dziś 
niem. krdhen 'piać"). Zob. zgraja. 

grad od XV w. 'opad atmosferyczny w posta- 
ci bryłek lodu”, kasz. gród, gradu 'ts.. Ogsł.: 


177 


grat 


cz. hrad, r. grad, scs. grad». Psł. *grade 'grad', 
dokładny odpowiednik: lit. gruodas 'zmarz- 
nięte bryły ziemi; skorupa lodowa na śniegu”, 
por. też pokrewne łac. grandó 'grad', orm. 
karkut [< *ga-gródo-] 'ts., z pie. *gród- / *grad- 
*grad. — Od tego gradowy, gradobicie. 

granica od XIII w. 'linia zamykająca lub od- 
dzielająca określony obszar”, daw. XVI w. 
*zakres działania lub pojęcia, norma, regu- 
ła, prawo”, kasz. grańca (granca) I grlańica 
"granica, miedza; kres, koniec. Ogsł.: cz. 
hranice, r. granica, ch./s. granica. Psł. *gra- 
nica 'linia graniczna oddzielająca jeden 
teren od drugiego, od psł. *grane 'ostra 
krawędź”, z przyr. *-ica, pierwotne znacze- 
nie zapewne 'krawędź czegoś, kres czegoś” 
(mniej prawdopodobne "linia wyznaczona 
znakami naciętymi na drzewach” lub łącze- 
nie z psł. *grana 'gałąź, gałązka” i przyjmo- 
wanie wyjściowego znaczenia 'granica tere- 
nu oznaczona wbitymi gałązkami”). — Od 
tego graniczny; od wyrażeń przyimkowych 
pogranicze od XVI w. 'terytorium, obszar 
przy granicy” — pograniczny; przygranicz- 
ny, zagraniczny. 

grań ż od XV w. 'ostra krawędź, kant”, 'wąs- 
ki grzbiet górski stromo opadający na obie 
strony, krawędź utworzona przez stykające 
się zbocza”, stp. od XIII w. 'granica, obwód, 
obręb; znak graniczny, w XVI w. 'okres, 
czas” (np. psia grań 'kanikuła'), dial. 'ska- 
liste wzniesienie”. Płnsł.: cz. hran ż "róg, 
kant”, strus. granv ż *znak graniczny (wy- 
cięty na drzewie)”, r. grań ż 'granica, ru- 
bież, dial. 'kant, krawędź”. Psł. *granv Ż 
*ostra krawędź” (pierwotnie 'coś wystające- 
go, kanciastego, ostrego”), z przyr. *-ne od 
pie. *g*ró- (*g*re- / *g*ra-) "wystawać, być 
ostro zakończonym” (por. podobnie zbu- 
dowane stwniem. grana 'wąs, dziś niem. 
Granne 'wąs kłosa; szczecina”). — Od tego 
graniasty (dial. też graniaty) "kanciasty". 
Por. granica. 

grat 'sprzęt, zwłaszcza stary, bezużyteczny”, 
w XVI w. 'sprzęt (używany w gospodar- 
stwie domowym, przy ceremoniach kościel- 
nych, w wojsku)”, stare graty 'stare rzeczy, 
rupiecie, w XV w. grat 'niewieścia wyprawa 
ślubna (odzież, pościel, naczynia domowego 
gospodarstwa kobiecego)”. Por. stcz. grad / 


grdyka 


gród I gerad *niewieścia wyprawa ślubna”, 
słc. dial. graty / graty/ gróty | hroty mn 'na- 
czynia, narzędzia; odzież”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. geraete 'sprzęty domowe, wypo- 
sażenie, zaopatrzenie. 

grdyka od XVIII w. 'jabłko Adama”, daw. też 
grdyca i grdycze 'ts., w gwarach liczne wa- 
rianty: grdyka I! grdyk I grdyca I grzdyca I 
grzdyk I grzdyka / krtyk / krtyka | krztyca I 
krztyk I krztyka I rztyka 'ts.; krtań, gardło, 
wole. Wyłącznie polskie. Zapewne od tego 
samego rdzenia *gred- co krtań (zob.; por. 
też dial. grdunić "pić łapczywie, dużymi ły- 
kami”), ale wobec wielości postaci historycz- 
nych i gwarowych niejasna budowa wyrazu. 

grobła od XV w. wał ziemny usypany w ce- 
lu spiętrzenia wody w rzece, rozdzielenia 
wód stojących (np. stawów), zabezpieczenia 
przed wylaniem”, w XVI w. też 'szaniec, 
w gwarach także 'jakikolwiek nasyp”, 'za- 
spa śnieżna, 'kretowisko'”, 'nasyp do łado- 
wania bydła na wóz, *wał wymłóconego, 
nieoczyszczonego ziarna”, 'kopiec do prze- 
chowywania ziemniaków”; dial. też grobel ż, 
m 'grobla, w stp. XV w. również grobia 
'grobla”. Ogsł.: dł. grobla 'rów; kanał, stcz. 
hróbe ż 'kupa, stos, *wzgórek, *kurhan, 
grób”, słc. hrobla 'stos ziemi lub kamieni”, 
"kopiec na ziemniaki”, przest. 'grób', dial. 
*wykop przy drodze, strus. groblja 'rów, fo- 
sa”, "wał, nasyp”, 'zapora, tama”, 'grób”, słwń. 
gróblja 'stos kamieni”. Psł. *groba [< *grob-ja] 
'dół, rów, 'nasyp, kopiec”, od psł. czas. *greb- 
ti 'grzebać, rozgarniać wierzchnią warstwę 
ziemi” (zob. grzebać), pierwotna nazwa 
czynności 'grzebanie” z przyr. *ja i z wy- 
mianą samogłoski rdzennej *e => *o (por. 
grób). Jeden z niewielu polskich przykładów 
z I epentetycznym (*% > bl) w zgłosce koń- 
cowej wyrazu (por. dziupla, kropla). 

groch od XV w. 'uprawna roślina strączkowa 
Pisum sativum i jej nasiona”, w gwarach też 
*fasola, kasz. groy 'ts.; zdr. groszek. Ogsł.: 
cz. hrach, r. goróch, ch./s. grah. Psł. *gorche 
[< *gorso-] "roślina strączkowa groch, Pisum 
sativum, i jej owoce”, pokrewne z lit. garśas 
I garsvad 'podagrycznik pospolity, Aegopo- 
dium podagraria”, łot. gźrśas / garsa | gdrsa 
'ts., por. też (z rdzennym *e) śrwniem. gers 
(dziś niem. Giersch) 'ts.. Pierwotnie nazwa 
podagrycznika, chwastu rosnącego wśród 


178 


grom 


upraw ogrodowych (w przeszłości używa- 
nego na pokarm), w słow. przeniesiona na 
inną, uprawną roślinę. 

grodzić od XIV w. 'otaczać płotem, stawiać 
ogrodzenie”, 'stanowić ogrodzenie, przegro- 
dę, oddzielać, odgradzać”, kasz. grozćc 'gro- 
dzić, otaczać płotem”, *pleść, wyplatać (np. 
kosz), 'robić na drutach”, też postać bez 
przestawki garzćc 'grodzić, robić płot, ota- 
czać płotem”; z przedr. np. ogrodzić, zagro- 
dzić; wielokr. -gradzać: z przedr. np. ogra- 
dzać, przegradzać, zagradzać. Ogsł.: cz. hra- 
dit "umacniać, ogradzać; chronić, strzec”, 
r. gorodit 'ogradzać, scs. graditi "budować. 
Psł. *gorditi stawiać ogrodzenie, przegro- 
dę, zagrodę, przegradzać, zagradzać”, czas. 
odrzecz. od psł. *gorde 'przegroda; miejsce 
odgrodzone lub przegrodzone” (zob. gród). 
Występujące w materiale słow. znaczenia 
*pleść, wyplatać, splatać”, "robić na drutach”, 
tkackie 'przewlekać nici wątku przez nici 
osnowy” sugerują, że czas. odrzecz. mógł 
się zmieszać ze starym czasownikiem kau- 
zatywnym *gorditi (zapewne 'powodować, 
że coś jest otoczone, oplecione” > 'opleść, 
spleść”) od pie. *g'er-d*- 'otaczać, ogradzać” 
(z regularną alternacją samogłoski rdzen- 
nej *e > *o); nie można jednak wykluczyć 
wtórności znaczenia 'pleść, wyplatać, spla- 
tać” (i dalszych) w rezultacie specjalizacji 
*robić ogrodzenie, płot, przegrodę* > 'wy- 
platać (z prętów, gałęzi) ogrodzenie, płot 
itp.. — Od czas. przedrostkowych prze- 
groda od XIV w. 'przegrodzenie” (w stp. 
*płot, ogrodzenie, teren ogrodzony”). Zob. 
też ogród, nagrodzić, zagroda. 

grom od XV w. 'piorun, grzmot”, daw. też 
*huk, trzask, potężny odgłos”, przen. 'groź- 
ba, pogróżka; nagły cios”, dial. *belemnit', 
kasz. gróm I grom 'grom, huk piorunu, 
przen. 'cios. Ogsł.: cz. hrom, r. grom, scs. 
grom». Psł. *grom» 'grzmot, piorun, huk 
piorunu, archaiczny rzecz. odczas. (pier- 
wotnie nazwa czynności) od psł. *gremeti 
*huczeć, grzmieć” (zob. grzmieć), mający od- 
powiedniki w niektórych językach ie.: gr. 
khrómos 'trzask, wrzawa; rżenie”, stwniem. 
gram 'gniewny', pers. yaram 'złość, gniew”, 
sprowadzane do pie. *g*rom-o- (od pie. pier- 
wiastka *g*rem- 'huczeć, dudnić, grzmieć”). 


gromada 


gromada od XV w. 'większa liczba jednostek 
zebranych w jednym miejscu, grupa, ze- 
spół, 'wieś, osada; mieszkańcy wsi, osady; 
rada, zebranie mieszkańców wsi, będącej 
jednostką administracyjną, stp. i dial. *ku- 
pa, stos, pęk (przedmiotów konkretnych, 
np. drew, kamieni), 'tłum ludzi, 'grupa 
zwierząt, stado, trzoda”, 'wielka ilość”, kasz. 
gromada 'gromada, wielka ilość, grupa; 
kupa; stos drewna przeznaczonego na wę- 
giel drzewny”; zdr. gromadka. Tu też należy 
(z wtórnym chyba -u- w rezultacie rozwoju 
om > um) stp. grumada kamienia 'kupa, 
stos, sterta, grumadki mn 'stosy drewna, 
chrustu, zapalane dla uczczenia pamięci 
zmarłych” (por. dial. poukładali gałęzie na 
grumadki), dial. grumatka 'kopka zboża; 
kupa mierzwy na polu. Ogsł.: cz. hromada 
*kupa, stos (przedmiotów); grupa ludzi, 
tłum; stado zwierząt”, 'zgromadzenie ludzi, 
zebranie, arch. "wspólnota rodowa, lud. 
*wielka ilość, wiele, mnóstwo”, r. gromada 
'coś ogromnych rozmiarów, ogrom; mnós- 
two czegoś, kupa”, dial. 'zebranie ludności 
wiejskiej; tłum; szum, hałas”, ch./s. grómada 
(daw. i dial. też gramdda) *wielki masyw 
skalny; wielki kawał czegoś (np. kamienia, 
skały); wielka ilość, mnóstwo”, scs. gramada 
*kupa, stos. Psł. "gromada (i wtórna za- 
pewne *gramada z asymilacją samogłosek 
0-a>a-a) 'duża ilość przedmiotów, zwie- 
rząt lub osób zgromadzonych w jednym 
miejscu” (pierwotnie 'to, co zgarnięte, ze- 
brane w jednym miejscu”), od pie. *grem- 
należącego do pierwiastka *ger- 'zgarniać, 
zbierać, z wyjątkowym przyr. *-ada. Por. 
pokrewne lit. gramatas 'gromada, graman- 
tas wielka bryła, a także stind. grama- 
*wielka ilość; kupa; wieś, gmina; drużyna 
wojskowa”, łac. gremium 'garść, naręcze; ło- 
no”, śrłac. 'zespół, kolegium. — Od tego 
gromadny, gromadzki, gromadzić (zgroma- 
dzić, zgromadzenie). 

gromić od XVI w. 'ostro napominać, surowo 
krytykować, strofować, łajać, karcić”, 'zada- 
wać klęskę, zwyciężać, rozbijać”, kasz. gro- 
mic 'ostro napominać, łajać; z przedr. zgro- 
mić. Ogsł.: gł. hromić 'huczeć, grzmieć, cz. 
hromit razić, porażać”, r. gromit 'burzyć, 
niszczyć, rozbijać, zwyciężać”, dial. 'łajać, 


179 


gronostaj 


besztać, rugać, ch./s. grómiti 'grzmieć, hu- 
czeć jak grom. Psł. *gromiti, *gromg 'hu- 
czeć, grzmieć; zadawać klęskę, rozbijać, 
unicestwiać, zwyciężać”, czas. odrzecz. od 
psł. *grome (zob. grom). — Od tego gromki 
"głośny, donośny, hałaśliwy, huczny”. Zob. 
też pogrom. 

gromnica od XV w. 'świeca poświęcona, za- 
palana przy umierającym, w czasie burzy 
do odwracania piorunów, stp. i dziś dial. 
*święto Matki Boskiej Gromnicznej”; por. 
też dial. gromica, kasz. grlomica 'gromnica'. 
Od daw. (od XVI w.) przym. gromny 'odno- 
szący się do gromu, pioruna, z przyr. -ica. 

grono od XVI w. 'grupa ludzi związanych 
pokrewieństwem, przyjaźnią, wspólną pra- 
cą, zainteresowaniami”, 'kwiatostan składa- 
jący się z kwiatów osadzonych na bocznych 
szypułkach odchodzących od wydłużonej 
osi głównej”, od XV w. 'owocostan złożony 
z wielu owoców, jagód” (stp. XV w. 'winne 
grono, cała kiść”, dziś pot. i dial. *kiść drob- 
nych owoców, zwłaszcza winogron”), dial. 
mazow. też 'garść lnu, kasz. grono 'kwiat; 
bukiet kwiatów; gromada; kępka”; zdr. gron- 
ko. Por. r. daw. grona ż 'kiść winogron, dial. 
grónd "kwiatostan winorośli; kiść wino- 
gron, jarzębiny, owsa, orzechów, grunó 
*kiść winogron, ukr. hróno 'ts., ch./s. dial. 
gruno 'kiść winogron. Psł. *grona ż "pęczek 
owoców lub kwiatów na jednej łodyżce”, ar- 
chaiczny rzecz. zbiorowy z przyr. *-4. od 
którego wtórne singulativum *grono 'ts., 
od pie. *g"ra-n- (będącego rozszerzeniem 
pie. pierwiastka *g*re- / *g"ró- / *g"ra- 'ros- 
nąć, puszczać pędy”. — Od tego złożenie wi- 
nogrono = winne grono (zob. wino). 

gronostaj od XV w. (w XIV w. nazwa oso- 
bowa Gronostaj) 'drapieżnik Mustela ermi- 
nea, w gwarach zwykle gronostal / gronostdl 
*ts.. Płnsł. i słwń.: cz. hranostaj 'gronostaj 
i jego futerko”, r. gornostaj (dial. gornostdl / 
gornostóf I gornostań) 'ts., słwń. dial. gró- 
noselj / grdnezelj | grajneżelj 'łaska, łasi- 
ca, granozelj 'gronostaj”. Słow. *gornostalb / 
*cornostajv 'gronostaj i jego futerko”, dal- 
sza etymologia niepewna. Ponieważ dro- 
gocenne skóry gronostaja były od dawna 
przedmiotem handlu międzynarodowego, 
jest prawdopodobne, że nazwa zwierzęcia 


grosz 


i uzyskiwanych zeń skórek została przez 
Słowian przejęta od obcych kupców. Za- 
pewne więc zapożyczenie, wskazywano ja- 
ko możliwe źródło przypuszczalne stdniem. 
tharmestagi [< *harmenes-tagl-] ! tharma- 
stal [< *harmenes-tail-| 'ogon gronostaja', 
może też 'futerko gronostaja” (por. realnie 
zaświadczone śrwniem. hermezagel 'ogon 
gronostaja'), złożenia z germ. nazwą zwie- 
rzęcia (stwniem. harmo, dziś niem. Her- 
melin 'gronostaj”) jako pierwszym członem, 
członem drugim są germ. wyrazy oznacza- 
jące ogon (np. stwniem. zagal, stang. taegel, 
ang. tail, por. też goc. tagi 'włosy, sierść”). 

grosz od XIV w. 'setna część złotego”, stp. 
"moneta srebrna o różnej wartości w róż- 
nych czasach (np. %s lub 4 grzywny). 
Zapożyczenie ze stcz. groś 'rodzaj pienią- 
dza”, które ze śrłac. (denarius) grossus 'gru- 
by denar” (w przeciwstawieniu do cienkich 
monet z blachy). — Od tego grosik, grosiwo, 
groszowy. 

grot od XVI w. (ale już w XIII w. nazwa oso- 
bowa Grot) 'ostre zakończenie różnych ro- 
dzajów broni drzewcowej, strzały; strzała, 
*dłuto kamieniarskie, daw. XVI-XVII w. 
"metalowe zakończenie drzewca chorąg- 
wi; chorągiew, sztandar, proporzec, dial. 
'ostrze; strzała. Zachsł.: cz. hrot 'ostre za- 
kończenie, szpic (np. kopii, włóczni)”, słc. 
hrot 'ts. (z polskiego zapożyczone stukr. 
grotę 'ostrze strzały, dzida; metalowe za- 
kończenie drzewca chorągwi”, r. daw. grot 
> drot *kopia, włócznia; ostre zakończenie 
np. oszczepu, ostrze, szpic; metalowe za- 
kończenie drzewca chorągwi, chorągiew”). 
Psł. dial. *grote 'ostre zakończenie (strzały, 
oszczepu, włóczni); strzała, oszczep, włócz- 
nia”, najbliższe odpowiedniki: śrwniem. grat 
*ość; grzbiet góry”, niem. Grat 'ostrze; kra- 
wędź, narożnik”, z pie. *g*ra-to- od pier- 
wiastka *g"re- / *g"ró- / *g*ra- "być ostro za- 
kończonym, wystawać (por. grań). 

groza od XV w. 'cecha rzeczy lub zjawis- 
ka wywołująca strach, przerażenie”, 'silne 
uczucie lęku, trwogi, przerażenia wobec 
niebezpieczeństwa, stp. XV-XVII w. też 
"groźba, pogróżka; znak zapowiadający coś 
strasznego”, daw. także 'kara, sankcja kar- 
na, 'terror, strach”, "potęga, władza. Ogsł.: 


180 


grozić 


cz. hriiza 'przerażenie, zgroza, strach; groź- 
ba, pogróżka; okropność, koszmar”, r. groza 
*burza; grzmot z błyskawicą, deszczem lub 
gradem; coś, co wywołuje strach, przeraże- 
nie”, pot. 'pogróżki”, dial. 'pogróżka, groź- 
ba; surowa władza; surowy człowiek; bit- 
ka, scs. groza 'strach, trwoga, przerażenie, 
postrach, okropność. Psł. *groza 'to, co 
powoduje nieprzyjemne uczucia (np. lęku, 
strachu, trwogi, przerażenia); strach, lęk, 
przerażenie”, pokrewne z lit. graźóti 'grozić” 
(jeśli nie jest to zapożyczenie ze słow.), łot. 
gręzuót 'ts., stirl. garg(g) 'okrutny, dziki”, 
gr. gorgós 'dziki, srogi, straszny”, orm. kar- 
cem 'boję się, od pie. dźwkn. pierwiastka 
*gar$g- I *gorg- I *gro$- oznaczającego zapew- 
ne dźwięki wydawane ze strachu. Niewyklu- 
czony jednak też związek z zawierającymi 
pierwotne *-s- lit. grasa 'groźba, pogróżka; 
surowość, srogość , grasis 'groźny, zagraża- 
jący; odrażający, odpychający”, grćsti 'grozić, 
zagrażać; budzić wstręt”. — Od tego groźny; 
por. też grozić. Zob. zgroza. 

grozić grożę od XV w. 'straszyć zapowiedzią 
czegoś, zwłaszcza złego, zapowiadać coś, 
*stwarzać stan niebezpieczeństwa, być nie- 
bezpiecznym, zagrażać”, 'wyjawiać nieprzy- 
jazne zamiary, nastawać; zagrażać czymś”, 
kasz. grozćc, grozi 'grozić'; z przedr. pogro- 
zić "zapowiedzieć coś złego; wypowiedzieć 
groźbę, postraszyć”, zagrozić; wielokr. -gra- 
żać: tylko z przedr. odgrażać się, wygrażać, 
zagrażać. Ogsł.: cz. hrozit 'straszyć, wygra- 
żać, odgrażać się; zapowiadać się, zagrażać 
(o niebezpieczeństwie, nieprzyjemnej sytua- 
cji), r. grozit, grożu 'wygrażać (np. ręką), 
*zagrażać, grozić czymś (np. więzieniem); 
zwiastować, zapowiadać coś strasznego, nie- 
dobrego”, 'nadchodzić, zbliżać się (o niebez- 
pieczeństwie, nieszczęściu), ch./s. gróziti 
*zagrażać, stwarzać niebezpieczeństwo”. Psł. 
*groziti, *groży "powodować grozę, straszyć 
czymś złym, nieprzyjemnym, zapowiadać 
coś złego, nieprzyjemnego”, czas. odrzecz. 
od psł. "groza 'to, co powoduje nieprzyjem- 
ne uczucia (np. lęku, strachu, trwogi, prze- 
rażenia); strach, lęk, przerażenie” (zob. gro- 
za). — Od tego groźba (od XVI w.); od czas. 
przedrostkowego pogróżka (daw. też pogroz- 
ka) 'groźba, odgrażanie się, przestroga, 


grób 


w XVI w. także 'znak zapowiadający coś 
złego” (por. stp. pogroza, w XVI w. też po- 
groża 'groźba, pogróżka”). 

grób grobu od XV w. 'miejsce pochówku 
zmarłego”, dial. 'trumna', kasz. grób, grobu 
*grób, mogiła, "miejsce na polu nie obsia- 
ne przez niedopatrzenie'; zdr. grobek. Ogsł.: 
cz. hrob 'grób; kopiec wzniesiony na grobie; 
płyta nagrobna, r. grob 'trumna, przest. 
i dial. 'grób, grobowiec, scs. grob» 'grób, 
grobowiec, nagrobek”, w cs. też 'jama, dół”. 
Psł. *grobe 'wygrzebana jama, dół” > 'miej- 
sce pochówku, rzecz. odczas. (nazwa rezul- 
tatu czynności) od psł. *grebti 'grzebać, roz- 
garniać wierzchnią warstwę ziemi” (zob. 
grzebać), z właściwą starszym rzecz. tego 
typu wymianą samogłoski rdzennej *e > *o. 
— Od tego grobowy — grobowiec; nagrobny, 
nagrobek; pozagrobowy. 

gród grodu "pierwotnie osada obronna usy- 
tuowana w trudno dostępnych miejscach”, 
w X-XIII w. 'warowna siedziba księcia, 
ośrodek lokalnej władzy wojskowej, admi- 
nistracyjnej i gospodarczej”, od XIV w. 'sie- 
dziba starosty sprawującego sądownictwo”, 
kasz. (bez przestawki) gard 'gród; ogród” 
(prawdopodobnie sztucznie ożywiony ar- 
chaizm, wyraz zachowany wszakże w po- 
morskich nazwach miejscowych, np. Staro- 
gard, Białogard); zdr. gródek. Ogsł.: cz. hrad 
*zamek”, 'przegrodzone miejsce w rzece), 
r. górod 'miasto', scs. grad» 'miasto; twier- 
dza, gród warowny; wał, mur obronny; 
ogród. Psł. *gorda 'ogrodzenie, zagroda, 
przegroda” > "miejsce zagrodzone, odgro- 
dzone, umocnione”, odpowiada lit. gafdas 
'ogrodzenie; zagroda, przegroda”, łot. gatds 
'przegroda, zagroda dla świń, goc. gards 
*'dom', stdniem. gard 'ogrodzenie, zagroda”, 
kontynuuje pie. *g'ord'-o-s 'ogrodzenie, za- 
groda” (od pie. *g'er-d*- 'otaczać, ogradzać”). 
— Od tego grodowy, grodzki, grodzisko, po- 
degrodzie. 

grubianin od XVIII w. 'człowiek źle wycho- 
wany, ordynarny, gbur, daw. XVI-XVIII w. 
grubijan 'ts. (dziś dial. 'ordynus, imperty- 
nent”, też 'grubas'), w XVI-XVII w. także 
starsza postać grobian / grobijan 'człowiek 
nieokrzesany, gbur'. Por. cz. hrubidn / gru- 
bidn I krobidn, słc. grobian, ch./s. grubijan 


181 


gruchać 


*'grubianin'. Zapożyczenie z niem. Grobian 
*'grubianin, gbur' (od niem. grob 'gruby, 
prostacki, ordynarny”), z wtórną adideacją 
do gruby (widoczną też w innych językach 
słow.), stąd -u-. — Od tego grubiański 
— grubiaństwo. 

gruby od XV w. 'niecienki' też 'tęgi, otyły”, 
"niski, głuchy, przytłumiony (o dźwiękach, 
głosie)”, dial. także gręby "mający zmarszcz- 
ki”, 'cierpki” (por. stp. nazwy osobowe Grą- 
ba, Gręba), kasz. grebi też 'razowy, grubo- 
ziarnisty, 'ciężki, ważny” 'zsiadły, gęsty 
(o mleku)”. Ogsł.: cz. hruby 'składający się 
z większych kawałków, części; gruby, nie- 
cienki, otyły; szorstki, chropowaty”, dawne 
*duży, wielki”, r. grubyj 'surowy, nie obro- 
biony, szorstki, ostry; niekulturalny, wul- 
garny, ch./s. grub 'szorstki, grubiański; 
chropowaty”, też formy z rdzenną samogłos- 
ką nosową: scs. grob% 'prosty, nieokrzesany, 
niewykształcony”, słwń. grób 'szorstki; gru- 
by; duży, poważny”. Psł. *grube / *grobo 
(warianty ze starą obocznością rdzennych 
*9 I *u) surowy, nie obrobiony, szorstki; 
mający dużą objętość, znaczny przekrój 
poprzeczny, gruby, otyły, z najbliższymi 
pokrewnymi wyrazami w bałt.: lit. gram- 
blus 'gruby, nieokrzesany” (: grubti, grum- 
bu 'chropowacieć, drętwieć, kostnieć”), łot. 
grumba 'zmarszczka” (: grumbt 'marszczyć 
się”), zapewne z wcześniejszego *grumbo- 
< pie. *g'ru-m-b'-o-, derywatu z infiksem 
nosowym od pie. *g*reu-b*- (będącego roz- 
szerzeniem pie. *g*reu- / *g*rau- 'trzeć, roz- 
cierać ). Pierwotne znaczenie prawdopodob- 
nie 'szorstki, chropowaty, nierówny”, stąd 
*surowy, nieobrobiony, niezgrabny” (przen. 
o człowieku 'prosty, nieokrzesany, niewy- 
chowany”) > 'gruby, tłusty, tęgi, obszerny”. 
— Od tego grubieć, grubnąć, pogrubić. 

gruchać 'wydawać głos, o gołębiach (przen. 
o ludziach)” (w gwarach w tym znaczeniu 
też grukać / grugać i gruszyć), dial. 'stukać; 
jeść, chrupać, gruchać się "wierzgać, brykać 
(o koniach)”, kasz. gruxac (/ gruśćc) 'gru- 
chać (o gołębiach); przepowiadać; kaszleć”; 
jednokr. gruchnąć 'zabrzmieć głośno, gwał- 
townie, huknąć; strzelić, wystrzelić; gwał- 
townie uderzyć, rzucić, grzmotnąć; nagle, 
gwałtownie pójść, pobiec, rzucić się, runąć”. 


gruczoł 


Ogsł.: cz. dial. hrouchat 'bić, tłuc, strze- 
lać, r. dial. gruchat 'gnieść, wgniatać; bro- 
nować, ch./s. gruhati 'huczeć, grzmieć; 
brzmieć, rozlegać się; uderzać, tłuc z od- 
głosem; młócić”. Psł. *gruchati 'uderzać, bić, 
tłuc, dok. *gruchngti, czas. pochodzenia 
dźwkn., oparty na interi., por. np. ch./s. 
gru! (często gru-gru!) "naśladowanie silne- 
go, przytłumionego odgłosu (np. uderzenia, 
wystrzału), głosu żurawia, turkawki”, słwń. 
grugru! 'naśladowanie głosu gołębia, tur- 
kawki. — Od tego gruchotać 'miażdżyć, 
druzgotać, łamać, niszczyć”, "wydawać cha- 
rakterystyczny przerywany, głuchy odgłos, 
turkotać, łoskotać”, pogruchotać, zgruchotać 
(czas. intensywny z przyr. *-ot-); gruchot 
*silny łoskot, odgłos spadających, uderzają- 
cych o coś przedmiotów”, pot. 'rzecz znisz- 
czona, zużyta, stara. 

gruczoł od XV w. "narząd człowieka lub zwie- 
rzęcia wydzielający pewne substancje nie- 
zbędne do funkcjonowania organizmu, stp. 
'guz, nabrzmienie gruczołowe. Dokładny 
odpowiednik tylko br. dial. hrućóly mn 
*twarde kawałki, grudki w tłuczonych ziem- 
niakach'. W związku z p. dial. grucza 'guz', 
gruce mn 'gruczoły; guzy w gardle i każda 
choroba gardła, np. dyfteryt; garb', gruca 
*człowiek ciężki, odęty”, gruc m 'duży gru- 
czoł”, kasz. greća "narośl, słwń. gruća 'gru- 
da, bryła; stos, kupa, ch. dial. kajk. gri- 
ća 'bukiet, wiązanka (np. jagód)”, grućica 
*wiązka cebuli*; wyrazy te kontynuują psł. 
*gruća [< *gruk-ja] 'coś zwiniętego, zbite- 
go, gruda, bryła”, od pie. *greu-k-, będącego 
rozszerzeniem pie. pierwiastka *ger- 'skrę- 
cać, zwijać. Zatem p. gruczoł z prapostaci 
*grucelz, prawdopodobnie 'coś mającego 
kształt grudy, bryły”, z przyr. *-el» (por. np. 
kwiczoł). Mniej prawdopodobne wyprowa- 
dzanie z prapostaci igrćele (poza polskim 
niepoświadczonej), z rozwojem *r > ru (właś- 
ciwym przede wszystkim wyrazom dźwkan., 
ekspresywnym, por. np. mruczeć, mrugać). 

gruda od XIII w. 'bryła, kawałek (np. ziemi)”, 
*zmarznięta ziemia (np. na drodze)”, stp. 
XV w. żwir, teren żwirowaty, w XVI w. 
*bryła soli”, też weterynaryjne 'wypryskowe 
zapalenie skóry w okolicy pęcin tylnych nóg 
u koni i bydła, kasz. greda 'gruda'; zdr. 


182 


grudka. Ogsł.: cz. hrouda "kawałek zbitej 
ziemi, gliny; zbita masa (np. masła, sera, 
śniegu)”, r. gruda 'kupa, stos, sterta; grud- 
ka, bryła”, dial. *kawałek; wyschnięta bryła 
ziemi; zamarznięte błoto na drodze”, ch./s. 
gruda 'kawałek czegoś twardego, zbitego 
(np. ziemi, śniegu, sera); ziemia, grunt, 
teren'. Psł. *gruda 'bryła (zbitej masy, twar- 
dej lub zmarzniętej ziemi)”, pokrewne lit. 
graudus 'kruchy, łamliwy”, łot. grańds 'ziar- 
no”, stnord. grautr 'kasza', od pie. *g"reud'- 
*rozcierać, tłuc, kruszyć”. Pierwotne zna- 
czenie 'coś rozłupanego, rozkruszonego, 
roztłuczonego” > 'odłupany kawałek czegoś 
twardego (np. zmarzniętej czy wysuszonej 
ziemi)”. Por. grudzień. 

grudzień grudnia od XV w. 'dwunasty mie- 
siąc”, stp. też 'listopad". Płnsł.: słc. dial. hru- 
den 'październik”, strus. grudene "listopad", 
r. daw. grudeń 'grudzień lub listopad, ukr. 
hrudeń 'grudzień”, stukr. "listopad", br. dial. 
hrudzeń 'grudzień, por. też stcz. hruden 
"miesiąc między grudniem a styczniem, 
strus. grudvnv "listopad, słwń. gróden 'gru- 
dzień. Psł. *grudbńv [< *gruden-jv] 'okres, 
gdy ziemia jest zmarznięta, pokryta gruda- 
mi, od przym. *grudvna 'pełen grud, po- 
kryty grudami, wyboisty, nierówny” (np. 
ukr. dial. hrudnyj 'nierówny, wyboisty', br. 
hridnoe vrćmja 'czas, kiedy ziemia pokry- 
ta jest grudami'), z przyr. *-jb tworzącym 
rzecz. odprzymiotnikowe. Wyraz zbudowa- 
ny jak kilka innych nazw miesięcy, por. 
kwiecień, sierpień, styczeń, wrzesień. 

grunt od XV w. (daw. i dial. też gront / grąt) 
*ziemia, gleba, własność ziemska; powierzch- 
nia ziemi, teren”, 'dno zbiornika wodnego”, 
"podstawa, zasada, istota. Zapożyczenie ze 
śrwniem. grunt, dziś niem. Grund 'dno; zie- 
mia; dolina; fundament; podstawa, powód”. 
— Od tego gruntowy; gruntować, ugrunto- 
wać; gruntowny, gruntownie. 

grusza od XVIII w. 'drzewo owocowe Pirus', 
wcześniej, od XIV w. i dziś dial. gruszka 
*ts., od XV w. 'owoc gruszy”; dial. płn. też 
krusza 'grusza, daw. od XV w. kruszka 
*'grusza”, dial. kruszka 'owoc gruszy”, kasz. 
kreska | kruśka 'grusza i jej owoc, przen. 
*rosochate, sękate drzewo, szczególnie kar- 
łowata sosna przypominająca gruszę”. Ogsł., 


ale formy z g- tylko płnsł.: cz. hruże, 
r. gruśa; w zachsł. i płdsł. także formy z k-: 
dł. kśsuśka (daw. kruśka) 'owoc gruszy, 
gł. dial. kruska 'ts., bg. kriśa 'grusza i jej 
owoc. Psł. *grusa / *kruśa 'drzewo owo- 
cowe grusza, Pirus, i jego owoc, mające 
odpowiedniki tylko w bałt.: łot. krańsis, 
dial. grause 'grusza i jej owoc” lit. kriduść 
I krduść 'ts., stpr. crausy 'grusza', crausios 
mn 'gruszki. Prawdopodobnie bałtosł. za- 
pożyczenie z nieznanego źródła wschodnie- 
go, por. kurdyjskie korćśi 'gruszka” (które 
również może być pożyczką z tej samej lub 
pokrewnej podstawowej formy w nie usta- 
lonym języku). 

gruz od XV w. 'odłamki rozkruszonego mu- 
ru, cegieł, kamienia itp., "materiał skalny 
luźny, składający się z kawałków”, gruzy mn 
*rumowiska, ruiny, zgliszcza, kasz. gruz 
'gruz; bryła, gruda”. Wyłącznie polskie (stąd 
zapożyczone ukr. hruz 'odłamki kamieni, 
cegieł itp., br. dial. hruzy mn "kawałki 
cegły”), ale por. pokrewne zapewne bg. dial. 
griza 'gomółka sera. Prawdopodobnie kon- 
tynuuje psł. dial. *gruze 'coś rozkruszonego, 
rozdrobnionego, zmiażdżonego” > 'kawał- 
ki, odłamki”, odpowiadającego lit. griuźas 
'gruby żwir” (por. też z inną samogłoską 
rdzenną łot. gruzis 'pyłek, ziarenko”, gruźi 
mn 'gruz, żwir”), od pie. *g'rćy-$- 'rozcie- 
rać, druzgotać, miażdżyć” (tj. oparte na tym 
samym rdzeniu co gruda). 

gruzeł gruzła 'bryłka, grudka”, dial. też gru- 
ziel | gruzoł 'ts., kasz. grużel I greżel, -żla 
'grudka, bryła; narośl na korzeniach roślin 
okopowych; sakiewka; też dawne i dial. 
gruzła "bryła, gruda”, gruźla 'grudka ziemi”, 
kasz. grużla 'grudka, bryła; narośl, guz”. 
Por. dł. gruzla, dial. gruzła 'gruda, bryła 
(zwykle ziemi)”, gł. hruzl / kruzła I hruzla 
'gruda, bryła. Zachsł. *gruzsle / *gruzela 
'grudka, bryłka”, pochodne od psł. *gruz» 
(zob. gruz), z przyr. *-le (też *-ola). — Od 
tego gruźlica. 

gryźć gryzę od XV w. 'ciąć, miażdżyć, rozry- 
wać, chwytać zębami”, 'kaleczyć, ranić zę- 
bami, kąsać, "wywoływać uczucie łaskota- 
nia, pieczenia, swędzenia, drapać, przen. 
*trapić, niepokoić, dręczyć, martwić, kasz. 
grózc, grEze 'gryźć; żreć, żuć, 'dokuczać 


163 


grząski 


(o sumieniu)”; z przedr. odgryźć, ogryźć, po- 
gryźć, przegryźć, rozgryźć, ugryźć, wgryźć 
się, wygryźć, zagryźć, zgryźć. Ogsł.: cz. hryzt, 
r. gryzt, scs. grysti, gryzo. Psł. *gryzti, "gryzp 
*rozdrabniać zębami; ranić zębami, kąsać, 
pokrewne z lit. grduźti, grdużiu 'gryźć zę- 
bami”, łot. grańzt, grażu 'ts., gr. brfkhó 
*zgrzytam zębami”, z samogłoską rdzenną d 
(odpowiadającą słow. -y-) lit. graźtis 'kłu- 
jący ból brzucha, kolka”. Od pie. *g*reu-g*- 
I *giri-$"- 'zgrzytać zębami; gryźć, kąsać”. 
— Od tego gryzoń, zgryzota (daw. gryzota 
*zmartwienie”, dial. 'ból, kłucie w brzuchu”); 
od czas. przedrostkowego ogryzek 'ogryzio- 
ny, nie dojedzony kawałek”. 

grzać grzeję od XVI w. 'podwyższać tempe- 
raturę czegoś, czynić coś cieplejszym”, 'wy- 
dzielać ciepło”, posp. 'bić, walić, strzelać”, 
dial. też 'bić; pędzić”, kasz. grdc, greje 'grzać; 
smażyć; z przedr. nagrzać, ogrzać, pod- 
grzać, przygrzać, rozgrzać, wygrzać, zagrzać, 
zgrzać (się); wielokr. -grzewać: z przedr. np. 
nagrzewać, ogrzewać, rozgrzewać, wygrze- 
wać, zagrzewać, zgrzewać. Ogsł.: cz. hfdt, 
hreje (stcz. hrieti, hreju), r. gret, greju, scs. 
grejati, grejg i grejati sę / greti sę 'grzać (się)”. 
Psł. *greti / *grejati, *grejo wydawać, przeka- 
zywać ciepło; czynić ciepłym, gorącym”, od 
pie. *g**r-6- (poświadczonego też np. w łot. 
gremens "pieczenie w gardle, zgaga”), nale- 
żącego do pierwiastka *g*'er- 'gorący, ciep- 
ły” (por. garnek, żar, żarzyć). Polski bezokol. 
grzać (stp. i dial. grzóć) ze ściągnięcia wcześ- 
niejszej formy *grzejać < psł. *grejati. — Od 
tego grzaniec, grzanka; od czas. przedrost- 
kowych rozgrzewka, zgrzewka. 

grząski (dawniej grzęski) od XVII w. 'taki, 
w którym się zapada, grzęźnie, bagnisty, 
błotnistyy podmokły (o gruncie). Odpo- 
wiedniki tylko we wschsł.: strus. gręzek» 
'grząski, bagienny”, r. dial. grjdzkij / grjaz- 
kój 'grząski, lepki, błotnisty”, ukr. hrjażkyj 
'grząski, pokryty błotem; brudny, zabru- 
dzony', br. hrdzki 'pokryty błotem; grząski, 
bagienny”. Słow. (wschsł.?) *gręzeka 'taki, 
w którym się grzęźnie, grząski, pokryty 
błotem, przym. odczas. od psł. *gręznoti 
(zob. grzęznąć), z przyr. *-kv. Późno po- 
świadczony wyraz polski może niezależnie 
utworzony od czas. grzęznąć lub jest rezul- 


grzbiet 


tatem polonizacji zapożyczenia wschsł., por. 
w XVI w. zapożyczone z ukr. hraski (i hra- 
zisty) 'grząski, błotnisty” (u Stryjkowskie- 
go), hruski 'ts.” (u Paprockiego). 

grzbiet od końca XV w. (stp. grzebt / grzebiet) 
*część tułowia od karku do krzyża (u zwie- 
rząt), plecy (u ludzi)”, 'górna lub tylna część 
czegoś, krawędź”, 'górna część łańcucha 
górskiego, szczyt wzniesienia, góry”, diał. 
też grzbiot / grzybt I grzybiet | zgrzbiet I 
zgrzybt I zgrzeb 'grzbiet, plecy”; też z nagło- 
sowym ch- i k-: stp. od XIV w. chrzbiet / 
chrzebiet | chrzebt | chrzybiet | krzebiet | 
krzebt 'ts., daw. też chrzypt 'grzbiet, kość 
grzbietowa”, w XVII w. skrzept 'kość grzbie- 
towa świni ze słoniną”, dial. krzybiet / skrzy- 
biet | chrzybiec | krzybiec | krzypiec I chrzy- 
bon 'ts., kasz. yfebt / yfebet / kfebt 'grzbiet, 
plecy”. Ogsł.: stcz. chfbet / chribet, cz. hibet, 
dial. hfibet / kFibet, r. chrebet, scs. chrvboto 
| chribote, ch./s. hrbat 'grzbiet. Psł. 
*chrvbvta / *chribvte 'grzbiet, krawędź cze- 
goś', derywaty z przyr. *-vte (bliskim przyr. 
*.tv, zob. np. łokieć) od psł. rzeczowni- 
ków *chrvbs I *chribe (mających też wariant 
*chripa / *skripe) 'wypukłość, krawędź, 
grzbiet czegoś” (por. stcz. chrb, cz. chfib 
*'wzniesienie, wzgórze, grzbiet góry”, słc. 
dial. chribovi mn 'szczyty”, ukr. chreb kręg 
(w kręgosłupie), cs. chriba 'plecy”, słwń. 
hrib wzniesienie, wzgórze” oraz r. dial. 
chrip 'grzbiet, plecy; grzbiet konia; tylna 
część karku konia, ukr. dial. chrypy mn 
w wyrażeniu vidbyty chrypy 'o silnym ude- 
rzeniu w plecy” i p. dial. płn. skrzyp 'grzbiet 
dachu; kręgosłup”, kasz. skiep 'ts.). Pod- 
stawowe rzecz. *chrvbe / *chribe I *chripo 
I *skrip bez pewnej etymologii. Postaci 
w rodzaju p. daw. skrzept, dial. skrzybiet, 
skrzyp, kasz. sktep sugerują, że *ch- w tej ro- 
dzinie wyrazowej powstało z grupy spół- 
głoskowej *sk-. Nagłosowe g- w wyrazie pol- 
skim wtórne, w wyniku rozwoju chrzbiet 
> krzbiet > (z ujednoliceniem pod wzglę- 
dem dźwięczności całej nagłosowej gru- 
py spółgłoskowej) grzbiet (podobnie jak 
w cz. hfbet). Pierwotna polska regularna 
odmiana chrzbiet, dop. chrzebtu > grzbiet, 
dop. grzebtu; różnorodność postaci daw- 
nych i gwarowych wynika także z wyrów- 


164 


grzebień 


nań w obrębie paradygmatu (uogólnianie 
tematu mian. lub tematu przypadków za- 
leżnych), w formach gwarowych widać rów- 
nież zastępowanie pierwotnego przyrostka 
przez przyrostki żywe, np. -ec, -0n. 

grzebać grzebię od XVI w. 'rozgarniać, roz- 
rzucać coś, przerzucać, szukając, przetrzą- 
sać, gmerać w czymś”, 'składać do grobu, 
chować, grzebać się "robić coś powoli, guz- 
drać się, kasz. grebac 'grzebać, rozrzucać, 
szukać, przewracać”, gebac są 'guzdrać się; 
z przedr. odgrzebać, pogrzebać, rozgrzebać, 
wygrzebać, zagrzebać; wielokr. -grzebywać: 
z przedr. rozgrzebywać, wygrzebywać, za- 
grzebywać; jednokr. grzebnąć. Por. dł. gróbaś 
'grzebać, skrobać, drapać. Czas. wielokr., 
który wyparł stp. XVI-XVII w. grześć, 
grzebę | grzebię *kopać; grzebać, chować 
zmarłego”, dial. 'grzebać, rozgrzebywać 
(np. o kurach)”, dziś w języku liter. tylko 
'pogrześć, pogrzebię "pogrzebać, pochować 
zmarłego. Ogsł.: stcz. hfćsti, hrebu 'grze- 
bać, chować”, r. gresti (dial. grebsti), grebui 
*wiosłować; zgarniać na kupę”, dial. 'chwy- 
tać, łapać, scs. greti, grebg 'wiosłować, 
pogreti 'pogrzebać, pochować; zakopać”. 
Psł. *gre(b)ti, *grebg 'skrobać, drapać; grze- 
bać, rozgarniać wierzchnią warstwę zie- 
mi; rozgarniać wodę, wiosłować”, pokrewne 
z łot. grebt, grebju / grebu 'drążyć, drapać, 
lit. grebti, grebu grabić, zgarniać (z rdzen- 
nym *e), stszwedz. groeva |< *greban] 'ko- 
pać, grzebać, z pie. *g*reb*- *chwytać, łapać, 
zgarniać, zgrabiać”. Zob. pogrzeb. 

grzebień od XVI w. 'przyrząd toaletowy do 
czesania lub upinania włosów”, 'mięsisty 
wyrostek na głowie i dziobie niektórych 
ptaków; zębate wyrostki wzdłuż grzbietu 
i ogona niektórych gadów”, dial. też np. 
'przyrząd do przybijania wątku, 'grzbiet 
strzechy, kałenica, 'przystrzyżona grzywa 
konia”, kasz. gfebćń, -eńa 'grzebień do cze- 
sania, upinania włosów; zgrzebło”, *wyro- 
stek mięsisty na głowie niektórych ptaków”, 
*przycięta grzywa konia, krawędź brzegu 
morskiego, do którego dochodzi rozbijająca 
się fala”, "wielka fała', grebeńe mn 'dół, jama, 
wybój na drodze”. Ogsł.: cz. hfeben, r. grć- 
beń, ch./s. grebón. Psł. *grebenv, *grebene 
'grzebień, szczotka do wyczesywania lnu, 


grzech 


konopi, wełny, przędzy; grzebień do wło- 
sów”, od psł. *grebti, *grebg 'skrobać, dra- 
pać (zob. grzebać), z przyr. *-env (tylko 
wyjątkowo tworzącym nazwy narzędzi). 
Rekonstruowana nieraz psł. forma mian. 
*greby nie ma oparcia w materiale słow.; nie 
musi na nią wskazywać polskie zdr. grzebyk 
*mały grzebień, prawdopodobnie utworzo- 
ne na wzór takich wyrazów, jak jęczmyk, 
kamyk, krzemyk, płomyk, promyk, strumyk 
(zob. jęczmień, kamień, krzemień, płomień, 
promień, strumień). 

grzech od XIV w. 'złamanie przykazań i za- 
kazów religijnych', 'przewinienie, uchybie- 
nie, błąd”, kasz. grey 'grzech', też *zły duch, 
żart. 'człowiek będący przyczyną grzechu, 
pokusy”. Ogsł.: cz. hFich, r. grech, scs. greche. 
Psł. *gróchę 'błąd, pomyłka, uchybienie”, 
na znaczenie przedchrześcijańskie wskazuje 
częste 'błąd, pomyłka, niedopatrzenie”, wy- 
stępujące zwłaszcza w słownictwie rolni- 
czym i tkackim (np. p. dial. grzecha i ogrzech 
*wolny pas w zasiewie na polu lub nie za- 
orany przez nieuwagę oracza kawałek zie- 
mi”, r. dial. grechvd i ógrech 'ominięte, nie 
zaorane lub źle zaorane miejsce”, ukr. ógrech 
*ts.', br. dial. hrech *zagon ominięty podczas 
siewu czy orki”, ch./s. grijeśka 'błąd tkacki, 
pomyłka przy tkaniu'). Zapewne pokrew- 
ne z lit. graiżus 'kręty, krzywy”, łot. greizs 
*krzywy, pochyły, ukośny”. W takim razie 
psł. *grechy kontynuuje bałtosł. *groi-so- 
z przypuszczalnym pierwotnym znaczeniem 
*skrzywienie, odchylenie od czegoś”, z któ- 
rego realnie poświadczone 'błąd, pomyłka, 
uchybienie” (co do rozwoju znaczenia por. 
łac. peccdtum 'błąd, pomyłka, uchybienie; 
wykroczenie, grzech” : peccdre 'potknąć się, 
pomylić się; popełnić wykroczenie”, gr. ha- 
martia 'błąd, przewinienie, uchybienie; wi- 
na, grzech” : hamartdnó 'błądzę, chybiam 
celu, mylę się; nie trafiam w coś, grzeszę, 
zaniedbywam '). Wątpliwe jest częste uzna- 
wanie psł. *grćche za derywat od psł. *greti 
*wydawać, przekazywać ciepło; czynić ciep- 
łym, gorącym” (zob. grzać), przy czym po- 
chodny rzecz. miałby oznaczać 'coś pie- 
kącego, palącego” > 'to, co pali sumienie” 
i jako związany z chrześcijańskim pojmo- 
waniem grzechu i sumienia musiałby po- 


185 


grzęda 


wstać dopiero w czasach chrześcijańskich. 
— Od tego grzeszyć 'popełniać grzech, 
grzechy, łamać zakazy religijne, zgrzeszyć 
(zob. też rozgrzeszyć); grzeszny — grzesznik, 
grzesznica. 

grzechotać od XVII w. wydawać, wywoły- 
wać grzechot”, dial. też grzechotać / grzego- 
tać 'turkotać, grzechotać | grechotać 'recho- 
tać, skrzeczeć (o żabie)”; grzechot 'przery- 
wany odgłos uderzających o siebie twardych 
przedmiotów; przerywany huk wystrzałów”, 
dial. też 'stary, mocno zniszczony przed- 
miot, gruchot; stary, niedołężny człowiek”, 
kasz. głeyotac 'grzechotać, turkotać; wiele 
mówić, gadać, pleść. Por. cz. dial. hfehtat 
*klekotać, ukr. dial. hrćchit, -otu 'gruz, 
rumowisko; drobne kamienie, żwir, tłu- 
czeń, szuter; skalista góra; kamieniste pole”, 
bg. dial. grechot 'duża ilość zawiązanych 
owoców na drzewach”. Wariant fonetyczny 
p. rzadkiego grochotać 'stukać, łoskotać” 
(słowiń. groyotac 'turkotać, szczękać, robić 
łoskot, grzechotać, grzmieć; druzgotać, roz- 
walać; łajać, besztać ), grochot 'stuk, łoskot”, 
por. cz. daw. hrochotati 'hałasować, trzas- 
kać, hkrochot 'grzmot, huk, trzask; chrzą- 
kanie, charczenie, skrzypienie”, r. grochotót 
*powodować wielki hałas”, pot. i dial. śmiać 
się głośno”, gróchot 'huk, trzask”, pot. i dial. 
'głośny śmiech”, ch./s. grohótati 'śmiać się 
głośno; rozbrzmiewać (o śmiechu); stukać, 
grzechotać, turkotać; huczeć, grohót 'grom- 
ki śmiech; huk, łoskot, grzmot; kamienie 
osuwające się po stromym zboczu; drobne 
kamienie, żwir; kupa kamieni”. Czas. inten- 
sywny z przyr. -ot-, pochodzenia dźwkn. — 
Od tego grzechotka, grzechotnik. 

grzeczny od XVI w. (daw. też krzeczny) 
*dobrze wychowany, uprzejmy, układny; 
(o dzieciach) posłuszny, spokojny”, "będący 
wyrazem uprzejmości, dobrego wychowa- 
nia, daw. 'będący do rzeczy, odpowiedni, 
należyty, stosowny”, 'pełen zalet. Od stp. 
wyrażenia przyimkowego k rzeczy 'do rze- 
czy” (zob. ku, rzecz), z udźwięcznieniem 
krz- > grz-. — Od tego grzeczność, ugrzecz- 
niony; niegrzeczny. 

grzęda I od XVI w. 'drążek, na którym odpo- 
czywa ptactwo domowe”, stp. od XV w. 
i dial. 'drążek do wieszania odzieży, rodzaj 


grzęda 


wieszaka (w domach wiejskich)”, dial. tak- 
że 'półka na łyżki, 'dyszel pługa, 'deska, 
w której tkwi górny koniec drążka do obra- 
cania żaren', kasz. głąda 'drążek w kurni- 
ku dla kur”, 'dyszel pługa. Ogsł.: cz. hfada 
'grzęda dla kur”, stcz. i dial. 'belka podtrzy- 
mująca strop”, r. dial. grjadd 'belka, żerdź”, 
ch./s. greda *belka (zwłaszcza używana do 
celów budowlanych); kładka, mac. diał. 
grenda "belka pod powałą”. Psł. *gręda 'po- 
zioma belka, drąg, żerdź”, dokładne odpo- 
wiedniki w bałt.: lit. grinda 'pojedyncza des- 
ka podłogi” (też grindis i grińdas 'ts.), łot. 
grida 'deska, podłoga, por. też pokrewne 
stnord. grind 'krata, ogrodzenie”, stwniem. 
grintil 'belka, zasuwa; grządziel pługa”, łac. 
grunda [< "g'rond'a] wiązanie dachowe”, 
sug-grunda 'okap", od pie. *g*rend*- '*belka'. 

grzęda II od XV w. 'pas ziemi uprawnej 
w ogrodzie lub na połu odgraniczony row- 
kami, grządka, "wydłużona, wypukła, 
o niedużej wysokości forma rzeźby skoru- 
py ziemskiej”; zdr. grządka. Ogsł.: dł. gre- 
da 'grządka”, gł. hrjada 'zagon, grządka”, 
r. grjadd 'grządka; podłużne wzniesienie 
terenu, ch./s. greda 'grządka; teren wznie- 
siony, suche wzniesienie; wydłużony grzbiet 
górski. Psł. *gręda 'podłużne wzniesienie 
terenu; pas ziemi uprawnej ograniczony 
rowkami (bruzdami), grządka, może po- 
krewne z lit. pdgrindas 'podstawa, stirl. 
grindell 'dno jeziora, podziemie, ang. 
ground 'dno; tło; podstawa; ziemia, grunt; 
podłoga, stwniem. grunt 'grunt, ziemia, 
posiadłość”, dziś niem. Grund 'dno; ziemia; 
dolina; fundament; podstawa, powód” (zob. 
zapożyczone grunt). Pierwotnym znacze- 
niem było może 'kawałek ziemi uprawnej, 
zagon (z powodu uprawy, kopania czy ora- 
nia wyższy od otoczenia)”. 

grzęznąć od XVIII w. 'zagłębiać się w czymś 
grząskim, pogrążać się, zapadać się; więz- 
nąć, daw. też grząznąć 'ts., diał. także 
grząść, grzęznę 'ts.; z przedr. ugrzęznąć. 
Ogsł.: słc. dial. hriaznut zapadać się w śnie- 
gu, grzęznąć w błocie”, r. grjóznut 'zapadać 
się, więznąć w czymś łepkim, grząskim”, 
ch./s. greznuti 'zanurzać się, grzęznąć w wo- 
dzie, błocie, śniegu. Psł. *gręzngti 'zacząć 
pogrążać się, zapadać się w czymś, tonąć, 


186 


grzyb 


grzęznąć, czas. inchoat. z przyr. *-ng-, po- 
krewny z lit. grimsti, grimstu 'pogrążać się, 
grzęznąć, zanurzać się, tonąć”, łot. grimt, 
-stu 'ts.. Por. grząski, pogrążyć. — Od tego 
grzęzawisko. 

grzmieć grzmię od XIV w. 'głośno, hucznie 
rozbrzmiewać, rozlegać się”, "mówić głośno, 
dobitnie, z groźbą lub naganą', grzmi 'rozle- 
ga się grzmot”, kasz. gfmdc, gimi / głemac, 
grómi 'grzmieć; łajać, fukać, wymyślać; 
trzaskać (o ogniu)”; z przedr. zagrzmieć. 
Ogsł.: cz. hfmit 'grzmieć; powodować wiel- 
ki hałas”, r. gremćt 'grzmieć; huczeć; mówić 
bardzo głośno”, scs. grometi 'grzmieć.. Psł. 
*gremeti 'huczeć, grzmieć, archaiczny cza- 
sownik stanu ze zredukowaną samogłoską 
rdzenną *: >*, w związku etymologicznym 
z psł. *grome (zob. grom). Pokrewny z lit. 
dial. grumeti 'grzmieć”, stpr. grumins 'dale- 
ki grzmot”. Od pie. *g'rem- 'huczeć, dudnić, 
grzmieć”. Por. grzmocić, grzmot. 

grzmocić od XVIII w. "mocno bić, uderzać, 
walić”, kasz. gfmocćc 'ts.; grzmieć”; jednokr. 
grzmotnąć (też 'rzucić coś z siłą, z rozma- 
chem”, pot. 'spaść z hałasem, runąć, 'spo- 
wodować nagły odgłos, huknąć”. Tego sa- 
mego pochodzenia co przest. grzmotać. Zob. 
grzmot. 

grzmot od XV w. 'huk towarzyszący wyła- 
dowaniu elektrycznemu, 'silny huk, trzask”, 
przen. pot. i dial. 'o kobiecie tęgiej, dobrze 
zbudowanej”, kasz. gimot / głemot 'grzmot; 
belemnit, strzałka piorunowa. Ogsł.: cz. 
hfmot 'wielki hałas, huk, zgiełk”, br. dial. 
hrymót 'wielki hałas, huk”, hrymóty mn 'bu- 
rza, bg. dial. grómot 'grzmot. Psł. *gremote 
*huk, zwłaszcza towarzyszący wyładowaniom 
atmosferycznym, grzmot”, rzecz. odczas. od 
psł. *gromotati "powodować lub wydawać 
huk” (por. p. przest. grzmotać 'bić mocno, 
walić, uderzać”, daw. 'grzmieć”, kasz. gfmo- 
tac 'bić, uderzać; grzmieć”, słc. hrmotat 'ha- 
łasować, łoskotać, łomotać, ukr. hrymotdty 
*huczeć, hałasować”, słwń. grmotóti 'ha- 
łasować, grzmieć”), będącego czas. inten- 
sywnym od psł. *grometi (zob. grzmieć), 
z przyr. *-ot-. Por. grzmocić. 

grzyb od XV w. 'roślina plechowa Fungus 
(w gwarach często tylko 'grzyb jadalny, 
zwłaszcza prawdziwek ), przen. 'stary czło- 


grzywa 


wiek”, dial. też 'huba drzewna, 'kożuszek 
na ugotowanym mleku, kasz. grib, greba 
'grzyb”, przen. 'człowiek stary”, 'garb'; zdr. 
grzybek. Płnsł.: cz. hrib "prawdziwek, boro- 
wik; grzyb”, r. grib 'grzyb'; wyrazy płdsł. 
(np. słwń. grib 'prawdziwek') są może za- 
pożyczeniami (drogą książkową) z języków 
płnsł. Psł. dial. *gribe grzyb”, dalsza ety- 
mologia niejasna. Zwykle łączy się z psł. 
*gliva 'coś oślizgłego, śluzowatego, kleiste- 
go, lepkiego” > 'grzyb” (por. p. dial. gliwa 
*huba drzewna, zob. gliwieć), przyjmując 
archaiczną, nietypową dla słow., obocz- 
ność I / r (por. lit. grieti *zbierać śmietanę”, 
greimas śmietana; śluzowaty osad w wo- 
dzie” : glieti 'smarować, kleić”, glćima 'śluz', 
pie. *glei- *coś śluzowatego, kleistego, lep- 
kiego; smarować, mazać, kleić”). — Od te- 
go grzybny, grzybowy, grzybieć 'starzeć się”, 
zgrzybiały. 

grzywa od XV w. 'długie włosy pokrywające 
tylną część głowy i kark niektórych zwie- 
rząt”, dial. (też grzyba) także 'nie zżęta kęp- 
ka zboża, trawy”, 'nie zaorany kawałek po- 
la, 'podłużna wyniosłość, grzbiet”, kasz. 
gróva I greba 'fala morska; zdr. grzywka. 
Ogsł.: cz. hriva 'grzywa, r. griva 'ts.; po- 
dłużne wzniesienie o stokach pokrytych la- 
sem, niewysoki grzbiet górski; podłużna 
mielizna”, ch./s. griva 'grzywa”, dial. *kępa 
trawy ominięta podczas koszenia, 'szyja, 
kark”, Psł. *griva 'długie włosy pokrywające 
kark zwierzęcia, dokładne odpowiedniki: 
stind. grivd, awest. griva 'tylna część karku, 
kark”, kontynuuje pie. *g*riud 'szyja; okoli- 
ca gardła, gardzieli” (należące do pie. pier- 
wiastka *g'er- 'pochłaniać, połykać”), pier- 
wotnie więc zapewne 'to, czym się połyka, 
pochłania (pożywienie), gardziel. W słow. 
wtórne znaczenie 'włosy rosnące na karku” 
powstało w rezultacie zawężenia znacze- 
nia: "kark (porośnięty włosami)” > 'włosy 
na karku” (co do rozwoju semantycznego 
por. stind. mdnyd 'kark* i odpowiadające 
mu stwniem. mana 'grzywa”, niem. Mdhne 
*ts.). Starsze znaczenie anatomiczne 'kark, 
szyja” zachowało się w słow. szczątkowo (po- 
średnio wskazuje nań pochodny psł. przym. 
*grivvne odnoszący się do karku, szyi” 
i rzecz. *grivbna 'ozdoba na szyję, naszyj- 


187 


gubić 


nik”, zob. grzywna), z tego starszego znacze- 
nia pochodzi niewątpliwie odrębne wtórne 
znaczenie topograficzne 'podłużne wzniesie- 
nie, wzgórze”, od przypuszczalnego wczes- 
nego znaczenia 'kark porośnięty włosami” 
mogą pochodzić takie znaczenia topogra- 
ficzne jak słwń. dial. griva "miedza poroś- 
nięta trawą”, r. griva 'podłużne wzniesienie 
porośnięte lasem”. — Od tego grzywiasty. 

grzywna od XIV w. 'kara pieniężna, daw- 
niej 'określona ilość drogiego kruszcu (zwy- 
kle srebra) służąca jako jednostka płatni- 
cza, 'inne przedmioty spełniające tę samą 
funkcję (np. wiązka skórek zwierzęcych)”, 
*'jednostka monetarna (o różnej wartości 
w różnych okresach)”, dial. 'zastaw”. Ogsł.: 
cz. daw. hfivna 'jednostka monetarna; 
jednostka wagi równa % funta, r. grivna 
*podstawowa jednostka pieniężna w dawnej 
Rusi, 'naszyjnik, cs. grivbna "naszyjnik; 
naramiennik; moneta, słwń. grfvna 'na- 
szyjnik”, ch./s. grfvna dawniej 'naszyjnik”, 
*rodzaj srebrnego pieniądza; jednostka wa- 
gi, nowsze 'bransoleta, "metalowe kółko 
(np. służące do łączenia kosy z kosiskiem)”. 
Psł. *grivona 'ozdoba na szyję, naszyjnik”, 
urzeczownikowiona forma rodzaju żeńskie- 
go psł. przym. *grivene 'odnoszący się do 
karku, szyi” (por. strus. grivnyj "noszony na 
szyi”, a także cz. hrivnt sadlo 'sadło z koń- 
skiego karku, słwń. grivno pećenje 'pie- 
czeń z karkówki'), utworzonego za pomocą 
przyr. *-wne od psł. *griva w pierwotnym 
znaczeniu anatomicznym 'kark, szyja” (zob. 
grzywa). Nazwa ozdoby na szyję (z drogie- 
go metalu, głównie chyba ze srebra), która 
w warunkach handlu wymiennego stawa- 
ła się jednostką płatniczą (monetarną, wa- 
gową), por. podobny rozwój znaczeniowy 
stnord. baugr 'pierścień' > 'pieniądze". Pol- 
skie znaczenie 'kara pieniężna” z dawnego 
*określona ilość drogiego kruszcu (zwykle 
srebra) służąca jako jednostka płatnicza, 
gdyż to ona była często używana w daw- 
nych czasach przy określaniu wymiaru kar 
pieniężnych. 

gubić gubię od XV w. 'dopuszczać, żeby coś 
zginęło, tracić przez nieuwagę”, 'doprowa- 
dzać do zguby, upadku, klęski, narażać na 
zgubę, śmierć”, 'niszczyć, zabijać”, kasz. gu- 


gulgotać 


bic 'gubić, tracić; z przedr. pogubić, zagu- 
bić, zgubić. Ogsł.: cz. hubit "niszczyć, r. gu- 
bit, gublju 'niszczyć, marnować; zabijać”, 
dial. *tracić przez nieuwagę, gubić”, scs. gu- 
biti, gubljo 'tracić, niszczyć. Psł. *gubiti, 
*gubg powodować, że coś lub ktoś ginie, 
znika, przestaje istnieć” (> doprowadzać do 
zniszczenia, unicestwienia, zatraty, niszczyć, 
zabijać”), czas. kauzat. od psł. *gybnoti 'gi- 
nąć, przestawać istnieć, znikać” (zob. ginąć), 
z alternacją samogłoski rdzennej *y > *u 
(z wcześniejszej wymiany *ż — *ou), por. 
taki sam stosunek wokalizmu rdzennego np. 
w psł. *stydnoti 'stygnąć” : *studiti 'powo- 
dować, że coś stygnie, *vykngti 'nabierać 
nawyku”: *ućiti powodować, że ktoś przy- 
wyka, uczyć (zob. stygnąć, studzić, nawyk- 
nąć, uczyć). — Od czas. przedrostkowego 
zguba. 

gułgotać gulgocze (gulgoce) 'bulgotać, przen. 
*mówić niewyraźnie, niezrozumiale, bełko- 
tać, dial. gulgotać / gulać "wydawać głos 
(o indykach)”, kasz. gulgotac 'ts.; mówić 
szybko i niewyraźnie, bełkotać; szumieć, 
szemrać, szeleścić. Od interi. gul, gul! 
pochodzenia dźwkn., por. dial. gul, gul!, gu- 
lu, gulu! 'przywoływanie indyków”, kasz. 
gul, gul, gul! 'naśladowanie głosu indyka 
i wykrz. używany przy wabieniu tych pta- 
ków”. — Od tego gulgot. 

gumno od XIV w. 'stodoła', 'klepisko w sto- 
dole”, "podwórze gospodarskie wraz z bu- 
dynkami gospodarczymi”, daw. też "miejsce 
przeznaczone do młócenia, 'część podwó- 
rza przeznaczona do przechowywania zbo- 
ża w snopach”, przen. 'zboże, zbiory, bo- 
gactwo”, kraj dostarczający obficie zboża”, 
kasz. gumno 'stodoła, gumna i gumne mn 
"zabudowania gospodarskie, opłotki'. Ogsł.: 
cz. humno 'klepisko w stodole, r. gumnó 
*ogrodzone miejsce, gdzie się zwozi zboże; 
klepisko w stodole”, dial. też 'stodoła, szopa; 
chłopska zagroda, scs. gumono 'klepisko 
w stodole”, może też 'stodoła”. Psł. *gurnono 
*miejsce, na którym się młóci, archaiczne 
złożenie z pierwszym członem psł. tgu-, 
etymologicznie tożsamym z *gov- w psł. 
*govędo 'bydło rogate” (pierwotne *gou- 
z regularnym rozwojem w *gu- przed spół- 
głoską i w *gov- przed samogłoską); człon 


188 


drugi psł. f-mvno, rzecz. odczas. od psł. 
*mveng, *męti 'ugniatać, wygniatać” (zob. 
miąć). Pierwotne znaczenie 'miejsce, gdzie 
bydło (przepędzane po rozłożonym zbożu) 
wygniata ziarno”; taki prastary sposób młó- 
cenia zboża był dobrze znany Słowianom 
(do niedawna stosowany był zwłaszcza na 
Bałkanach). 

gusła mn od XV w. 'zabobony, przesądy, 
wróżby; obrzędy towarzyszące czarom, za- 
klęciom, w XVI w. też 1. pj gusło 'treść 
wróżby, przepowiednia, dial. gusła, koc. 
gusva, kasz. gusła / gusva 'gusła, zabobony, 
czary”. Wyłącznie polskie (stąd zapożyczo- 
ne ukr. daw. htusla / husld 'zabobony”), ale 
wyrazy pochodne wskazują, że w prze- 
szłości wyraz istniał w łużyckim: dł. guslo- 
waś "zaklinać, czarować”, guslar 'czarownik” 
(por. p. od XVI w. guślarz, daw. też gusłarz 
*czarownik, zaklinacz ). Może z wcześniej- 
szego *gud-slo lub *god-slo (1. mn *gudsla 
lub *godsla), w którym można widzieć 
nazwę czynności z przyr. *slo od psł. 
*gosti, *godo 'grać na instrumencie struno- 
wym” (zob. gęśle), względnie od wariantu 
tgusti, fgudg (ze starą obocznością *u / "p; 
por. pokrewne lit. gaństi, gaudżiu 'głoś- 
no brzmieć, dźwięczeć; brzęczeć, szumieć” 
z -au- = słow. -u-); na taką oboczność wska- 
zuje też bg. gusla / gósla "instrument stru- 
nowy, gęśle. Pierwotne znaczenie 'granie 
na instrumencie strunowym, na gęślach”, 
stąd prawdopodobnie 'wprawianie muzyką 
w stan ekstazy” > 'obrzędy magiczne (od- 
prawiane z towarzyszeniem muzyki)”. 

guz od XV w. 'obrzmienie, (kuliste) zgrubie- 
nie na ciele”, przest. 'duży ozdobny guzik” 
(dial. 'guzik'), kasz. guz 'guzik do zapina- 
nia; wypukłość na zewnętrznej stronie chle- 
ba”; zdr. guzek 'mały guz”. W stp. XVI w. też 
gąz 'guz, obrzmienie”, Por. r. dial. guz (też 
gizd ż i guzó n) 'guz, 'pośladki”, 'dolna 
część snopa, słwń. góza 'tyłek', ch./s. giz 
(też guza ż) 'tyłek, pośladki; szerszy koniec 
(np. jaja)”, bg. goz 'tyłek'. Psł. "guza / *gp2e 
*wypukłość, coś wypukłego', od pie. pier- 
wiastka *geug- "robić wypukłym, krzywym, 
por. z jednej strony lit. dial. gaużć ż 'głowa”, 
gańżtis 'zwijać się w kłębek” (z dyftongiem 
rdzennym -au- odpowiadającym słow. -u- 
w prapostaci *guz), z drugiej zaś z infik- 


guzdrać się 


sem nosowym stpr. gunsix 'guz', lit. dial. 
gunżys 'grdyka” (z -un- odpowiadającym 
psł. *-p- w odmiance *goze). — Od tego gu- 
zik "przedmiot służący do zapinania”, 'przy- 
cisk', pierwotne zdr. od guz, który oznaczał 
też 'guzik (ozdobny). 

guzdrać się pot. i dial. 'robić coś bardzo 
powoli, grzebać się, w gwarach też kuzdrać 
się 'ts., daw. u Lindego kustrać się "leniwie 
brać się do czegoś”, kasz. kuzdrac są, kuzdre 
są i kustićc są, kustfi są 'guzdrać się. Za- 
pewne w związku z bliskimi głosowo eks- 
presywnymi czasownikami: słc. kustrit / 
kuśtrit 'targać, trzepać, dial. kuzdirut sa 
*wiercić się, kręcić się, bg. kustrja 'podju- 
dzać, podsycać, dial. kistra (se) też 'wywo- 
ływać pragnienie, żądzę. Może należałoby 
się tu dopatrywać psł. *kustriti czy *kustra- 
ti, bez dalszej prawdopodobnej etymologii. 
W formie polskiej wtórne, zapewne związa- 
ne z ekspresywnym charakterem wyrazu, 
udźwięcznienie spółgłosek: rozwój kustrać 
> kuzdrać > guzdrać. — Od tego guzdrała, 
guzdralski. 

gwałt od XIV w. (stp. też gewałt) 'prze- 
moc, zniewolenie siłą”, 'zamieszanie, krzyk, 
awantura, na gwałt 'pod przymusem ko- 
nieczności, w wielkim pośpiechu”, stp. też 
'siła, moc”, 'bezczelność, zuchwalstwo”, dial. 
gwałtem 'natychmiast, usilnie”. Por. gł. gwałt 
*moc, siła, potęga; przemoc, gwałt”, cz. kvalt 
*pośpiech', arch. 'gwałt, przemoc. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. gewalt 'przemoc, moc, 
władza; mnóstwo” (dziś niem. Gewalt 'ts'.). 
— Od tego gwałcić (pogwałcić, zgwałcić); 
gwałtowny. 

gwar od XV w. 'mieszanina wielu głosów 
i odgłosów zlewających się w jedną całość, 
hałas, zgiełk, daw. "rozmowa, gwarzenie, 
gawęda”, stp. 'hałas, gwar, niepokój. Wy- 
łącznie polskie. Rzecz. odczas. od gwarzyć 
(zob.). Por. gwara. 

gwara 'terytorialna odmiana języka narodo- 
wego”, "mowa środowiska zawodowego lub 
miejskiego, żargon, dial. też "mowa, roz- 
mowa”, gwary mn 'hałasy, 'gawęda, gada- 
nie”, stp. XVI w. "mowa, sposób mówienia, 
wymowa, dawniej także osobowe gwara 
'gaduła. Wyłącznie polskie. Rzecz. odczas. 
od gwarzyć (zob.). Por. gwar. 


189 


gwiazda 


gwarzyć od XV w. 'prowadzić poufałą roz- 
mowę, gawędzić, "mówić, rozmawiać, opo- 
wiadać”, daw. od XV w. 'czynić zgiełk, ha- 
łasować, rzadko 'gaworzyć (o dziecku); 
mówić niezrozumiale”, kasz.-słowiń. gvańćc, 
gvari 'gawędzić, mówić, rozmawiać; mówić 
niezrozumiale” (z polskiego zapożyczone 
słc. dial. hvarec / (h)varic "mówić, ukr. dial. 
hvdryty 'ts.). Z postaci *govariti, będącej 
wariantem psł. *govoriti 'robić hałas, gwar, 
wrzawę; wydawać dźwięki będące za- 
czątkiem mowy artykułowanej” > "mówić 
(p. daw. XV-XVII w. goworzyć 'mówić, 
kasz. govofćc 'gadać, gwarzyć, gawędzić, 
rozmawiać, govafóc 'gawędzić, gwarzyć, 
gadać, przebywać w towarzystwie; dobrze 
chodzić, o wozie; szumieć; wydawać głos, 
o zasypiających gęsiach”, cz. hovoFit "mó- 
wić, rozmawiać, r. govorit "mówić, scs. go- 
voriti robić hałas, hałasować, cs. mówić”), 
czas. ekspresywnego z przyr. *-or-, prapo- 
krewnego z łot. gaurdt 'huczeć, szumieć” 
i dalej z lit. gaństi, gaudżiu 'głucho brzmieć, 
huczeć; brzęczeć, dźwięczeć, łot. gańist 
i gaudót 'biadolić, lamentować, opłakiwać”, 
gr. godó [< *goudó] 'narzekam, opłakuję, 
stind. gavate 'brzmi, rozbrzmiewa; osta- 
teczną podstawą był pie. pierwiastek dźwkn. 
*gou(2)- : *góu- krzyczeć, wrzeszczeć, wo- 
łać”. Por. gwar, gwara, gaworzyć. 

gwiazda od XIV w. 'ciało niebieskie, też 
przen. 'przedmiot, figura przypominająca 
kształtem lub blaskiem gwiazdę, 'biała 
plama, znamię na głowie zwierzęcia, kasz. 
gydzda także "piasta u koła”; zdr. gwiazdka. 
Ogsł.: cz. hvezda 'gwiazda; przedmiot przy- 
pominający gwiazdę; jasne znamię u zwie- 
rzęcia, r. zvezda 'gwiazda; przedmiot 
w kształcie gwiazdy; białe piętno na głowie 
zwierzęcia dial. 'bielmo na oku, 'siniak 
na twarzy”, 'plama na odzieży”, zvezdd ja- 
snaja 'błyskawica, scs. dzvyćzda 'gwiazda. 
Psł. *gvózda 'gwiazda, najbliższe wyrazy 
w bałt.: lit. żvaigźde (dial. żvaigzdć / Żvaiz- 
dó) 'gwiazda”, łot. źvdigzne 'ts.. Dalsza ety- 
mologia niepewna. Znaczenie wyrazu najle- 
piej wyjaśniałoby zestawienie z lit. gaizdras 
*światło na niebie”, gaidrus 'jasny”, gr. phai- 
drós 'jasny, świecący”, od pie. *g**ći- 'jasny, 
świecący”, ale w takim razie nieznane były- 


gwizdać 


by powody wystąpienia psł. -v-. — Od tego 
gwiaździsty, gwiezdny. 

gwizdać gwiżdżę (dial. też gwizdam) od 
XV w. 'wydawać gwizd, pot. 'lekceważyć 
kogoś, nie liczyć się z kimś”, kasz. gvizdac 
'gwizdać; nie dbać o kogoś lub o coś; 
z przedr. wygwizdać, zagwizdać; jednokr. 
gwizdnąć (pot. też 'ukraść, 'uderzyć”). 
Zachsł.: dł. gwizdaś 'gwizdać, świstać, cz. 
hvizdat 'ts.; we wschsł. i płdsł. *zvizdati: 
cs.-rus. zvizdati 'gwizdać, świstać, r. dial. 
zviznut 'silnie uderzyć, słwń. zvizdati / 
zyizgati 'gwizdać, świstać”, cs. dzvizdati 'ts.. 
Zachsł. *gvizdati Świstać, gwizdać, postać 
z wtórnym *g- zamiast wschsł. i płdsł. *zviz- 
dati 'ts. ; rozwój *zvizdati > *gvizdati zapew- 
ne w wyniku odpodobnienia na odległość 
(*zv - zd > *gv- zd). Psł. *zvizdati, odmian- 
ka psł. *svistati 'świstać, gwizdać” (zob. 
świstać), z pie. *suei-zd-, od pie. dźwkn. 
pierwiastka *suei- : *sui- 'syczeć, świstać, 
gwizdać”. — Od tego gwizd, gwizdek. 

gwoli od XVII w. przyimek z dop. lub cel. *ze 
względu na coś, z powodu czegoś, wzglę- 
dem czegoś”, dawniej od XV w. gwoli przysł. 
*według woli, zgodnie z wolą. Por. cz. kvdli 
przyimek 'na, z powodu, ze względu na, 
słc. kvóli przyimek 'dla, ze względu na, 
przysł. "według woli, przyjemnie”. Z wyra- 
żenia przyimkowego k woli 'do woli” (zob. 
ku i wola), z udźwięcznieniem kw > gw. 

gwóźdź gwoździa od XV w., stp. i dial. też 
góźdź, goździa (czasem w znaczeniu zbioro- 


190 


haftka 


wym 'gwoździe”), kasz. góz3 też 'szczebel 
w drabinie; zdr. gwoździk. Ogsł.: dł. gózdź, 
słc. dial. hvozd, r. gvozd, scs. gvozdy m 
"gwóźdź. Psł. *gvozde m 'kawałek ostro 
zakończonego drewna, drewniany gwóźdź”, 
w związku etymologicznym z psł. *gvozd» 
*las* : "drewniany gwóźdź” (por. stp. XV w. 
gozd 'las', cz. hvozd 'wielki, gęsty las, pusz- 
cza, br. hvozd 'drewniany gwóźdź”, na 
dawniejsze znaczenie 'las” wskazują nazwy 
topograficzne, ch./s. gvózd, dial. gózd 'wiel- 
ki, gęsty las, puszcza”), dalsza etymologia 
niepewna. Może pokrewne z goc. gazds 'ko- 
lec, stisl. gaddr 'kolec, szpic”, śrirl. gat 'ga- 
łązka wierzbowa” (sprowadzanymi do pie. 
*gtazd*-) i dalej ze śrirl. gass 'kiełek wscho- 
dzącej rośliny”, łac. hasta 'tyka, oszczep, 
kół” (sprowadzanymi do pie. *g'ast-); to 
objaśnienie dobrze tłumaczy znaczenia wy- 
razów słow. (pierwotne byłoby znaczenie 
"drewniany kołek, kolec”), napotyka wszak- 
że trudności fonetyczne (brak przekonują- 
cego objaśnienia psł. -v-). — Od tego gwoź- 
dzić, przygwoździć, zagwoździć. Zob. też 
goździk. 

gzić się gzi się (dial. też gździć się) od XVI w. 
"biegać z bólu od ukąszenia gzów (o zwie- 
rzętach, szczególnie o bydle); niespokojnym 
zachowaniem ujawniać popęd płciowy, za- 
spokajać popęd płciowy (o zwierzętach)”, 
kasz. gzóc są, gzeje są 'ts.; spieszyć się”. Por. 
płb. gdze 'gzi się, wścieka się, bodzie (o byd- 
le)”. Czas. odrzecz. od giez (zob.). 


haft od XVI w. 'wzór, ornament wyszyty na 
tkaninie; wyszywanie wzoru, ornamentu, 
haftowanie”, daw. od XV w. haft (w stp. mo- 
że hafta) 'szew na ranie, zszycie brzegów 
rany”. Por. cz. lud. heft 'fastryga. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. haft (dziś niem. Haft) 
*to, czym się spaja, więzy, węzeł, spojenie, 
wiązanie. Związane z tym p. haftować od 
XV w. (stp. i dziś dial. afitować) 'wyszywać, 


przetykać tkaninę nićmi, naszywać ozdobę” 
od śrwniem. heften 'spinać, umacniać, wią- 
zać; szyć, fastrygować”. 

haftka od XV w. (stp. i dial. też afika) 'rodzaj 
zapinki, daw. 'sprzączka, zapinka, 'pętli- 
ca, 'obrączka. Zapożyczenie ze śrwniem. 
haft (dziś niem. Haft) 'to, czym się coś spa- 
ja, zapina, sprzączka, haftka” (zob. haft), 
przyswojone za pomocą przyr. -ka. 


hak 


hak od XV w. 'metalowy pręt zagięty na koń- 
cu, stp. w XV w. 'narzędzie z zakrzy- 
wionym końcem używane do różnych czyn- 
ności (np. bosak, hak u drzwi, okna), 
*"motyka', "mur jakiegoś specjalnego kształ- 
tu, w XVI w. też 'szpon, ostrze, kolec, szpic”, 
*miara powierzchni ziemi”, 'mielizna, 'for- 
tel, wybieg, podstęp”, 'trudności, niebezpie- 
czeństwo, klęska, ostateczność, dial. 'hak 
do wieszania”, 'motyka”, 'narzędzie do ścią- 
gania gnoju z wozu; zdr. haczyk. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. hdke / haken (dziś niem. 
Haken) *hak; rodzaj pługa; miara ziemi”. 

halka od XIX w. 'część damskiej bielizny”, 
przejęte do języka ogólnego z gwar: dial. 
mazow., podl. chalka 'spodnia spódnica 
(z samodziału wełnianego), tkanina na taką 
spódnicę, będące zdr. z przyr. -ka od dial. 
płn. chała "wierzchnia odzież, suknia, li- 
che ubranie, płócienne ubranie, chały mn 
*ubranie, odzież wierzchnia; stare, liche 
ubranie używane do roboty; łachmany”, 
kasz. xałć mn pejor. 'odzież”. Por. r. dial. 
chale 'stara, znoszona odzież, starzyzna”, 
br. dial. chał ż 'starzyzna, szmaty, łachma- 
ny, ch./s. hdljina strój, szata, suknia; 
odzież, ubiór”, hdljak 'rodzaj żakietu”, daw. 
i dial. halja 'rodzaj wierzchniej odzieży”, 
słwń. hdlja 'rodzaj obszernego wierzchnie- 
go okrycia. Kontynuuje psł. *chala 'to, co 
ogarnia, osłania, okrycie, odzież”, rzecz. 
odczas. od psł. *choliti "otaczać, ogarniać, 
osłaniać” (por. r. chólit 'troskliwie pielęgno- 
wać, otaczać pieczą, utrzymywać w porząd- 
ku, w czystości”, ukr. reg. chołyty 'czyścić”, 
tu należy kasz. rozyolćc są 'poodpinać się, 
o odzieży”, rozyoloni 'nie zapięty pod szy- 
ją), ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej 
*o — *a. Pisownia z h- błędna, na jej przy- 
jęcie mogło oddziałać imię bohaterki popu- 
larnej opery Moniuszki Halka. 

hałas od XVI w. 'głośne dźwięki, stuk, trzask, 
huk, gwar, krzyki zakłócające spokój, wrza- 
wa, zgiełk, harmider', daw. też 'zamiesza- 
nie, niepokój”, 'kłótnia', 'kłopot, trudność”. 
Zapożyczenie z ukr. hdlas krzyk, wrzask” 
(dial. też hdljas 'lament, krzyk, głośny 
płacz”), por. br. halas 'ts., pokrewnego (cho- 
ciaż przyr. -as nie całkiem jasny) z ukr. 
hólaj *krzykacz, haldkaty (dial. haljdkaty) 


191 


handel 


"krzyczeć, wrzeszczeć; łajać, br. dial. ha- 
ldkać : haljdkać 'ts., r. dial. gdlit Śmiać się, 
naśmiewać się; dokazywać; obijać się; krzy- 
czeć w gniewie”, galiich 'śmiech, chichot, 
głośna, wesoła zabawa”, galłócit 'głośno mó- 
wić, krzyczeć, hałasować; głośno się śmiać; 
żyć hulaszczo”, p. daw. i dial. gałuch 'hałas, 
gwar”, gałuszyć hałasować, czynić wrzawę”, 
kasz. gałovac 'wołać, krzyczeć”, cz. daw. ha- 
liti se 'głośno się śmiać”, stcz. halati 'paplać”, 
słc. haldkat / halaćit 'krzyczeć, wrzeszczeć; 
głośno śpiewać; podstawą tych wyrazów 
psł. *galiti czy *galati 'głośno mówić, krzy- 
czeć, wrzeszczeć, pokrewne z goc. góljan 
*witać się, pozdrawiać, stwniem. galan 
*śpiewać, stisl. gala krzyczeć, od pie. *gal- 
I g'el- *krzyczeć, wołać” (zob. głos). — Od 
tego hałasować (por. ukr. halasuvódty 'ts'.); 
hałaśliwy (por. ukr. halaslyvyj 'ts.) — ha- 
łaśliwość. 

hamować od XVI w. *zmniejszać prędkość, 
zatrzymywać, zwalniać, 'utrudniać coś, 
przeszkadzać, powstrzymywać, powściągać”, 
daw. także 'nie pozwalać iść dalej, zatrzy- 
mywać, zagradzać drogę; więzić, aresztować; 
skąpić, 'zmuszać, namawiać, nakłaniać, 
w stp. XV w. 'nie dopuszczać, sprzeciwiać 
się (w procesie sądowym)”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. hamen (dziś niem. hemmen) 'ha- 
mować, pierwotnie 'zakładać pęta na nogi 
zwierząt, pętać. Zob. hamulec. 

hamulec od XVI w. 'urządzenie do zatrzy- 
mywania lub zmniejszania prędkości ru- 
chomych części mechanizmów, maszyn, 
pojazdów, w XVI w. też 'lina do zatrzy- 
mywania i ciągnięcia tratwy. Zapożycze- 
nie z niem. złożenia Hemmholz "hamulec" 
(dosłownie 'drzewo do hamowania, człon 
pierwszy od niem. hemmen 'hamować, 
człon drugi niem. Holz 'drzewo, drewno'). 

handel handlu od XVI w. (wyjątkowo andel 
u Reja) *kupno i sprzedaż, wymiana towa- 
rowa, daw. XVI w. także 'przedmiot hand- 
lu, towar; dobra materialne”, 'dokonywanie 
transakcji, działalność, zajęcie, zawód; przed- 
siębiorstwo, interes, sprawa”; handlować od 
XVI w. 'zajmować się handlem, daw. też 
"postępować ; handlarz od XVIII w. *zajmu- 
jący się handlem”, dial. też handlerz (hand- 
lirz). Por. cz. lud. handl 'handel', handlovat 


hańba 


"handlować, cz. handlf+ "handlarz. Zapo- 
życzone z niem. Handel 'handel', pierwot- 
nie 'rękodzieło”, 'czynienie, postępowanie, 
trudnienie się czymś, handeln 'działać, 
zajmować się czymś; handlować, targować 
się” (od Hand "ręka, etymologiczne znacze- 
nie 'chwytać rękami”), Hdndler 'handlarz" 
(w śrwniem. handler "wykonujący coś, zaj- 
mujący się czymś”). Znaczenia związane 
z kupnem i sprzedażą powstały na gruncie 
niemieckim w rezultacie specjalizacji ogól- 
niejszych znaczeń odnoszących się do róż- 
norodnych działań człowieka. 

hańba od XVI w. 'wielki wstyd, ujma, nie- 
sława”, w XVI w. 'ganienie, potępianie”, 'po- 
niżenie, upokorzenie, zniesławienie, obra- 
żenie, "wstyd, wstydzenie się z powodu 
niewłaściwego postępowania, obawa przed 
krytyką, 'rzecz hańbiąca, czyn haniebny; 
grzech, występek”, Fonetyczny bohemizm 
z czeskim h- (cz. hanba wstyd, ujma, nie- 
sława, utrata czci”), który wyparł postać 
rodzimą: stp. XIV-XV w. (wychodzące 
z użycia w XVI w.) gańba 'obraźliwe wy- 
śmiewanie się, szydzenie; obraza, 'stan 
zawstydzenia, wstydzenie się, wstyd”, 'zła 
sława, zła opinia”, 'zarzut”, 'to, co budzi od- 
razę, zły uczynek, rzecz odrażająca, 'rażą- 
cy brak ogłady, prostactwo”, dial. 'ganienie, 
obmawianie; nagana”. Stp. gańba, cz. hanba 
(dial. hańba) z płnsł. *ganvba 'ganienie, po- 
tępianie, przygana; znieważanie, pozbawia- 
nie czci; utrata czci, niesława, wstyd”, pier- 
wotna nazwa czynności z przyr. *-vba (por. 
np. prośba, służba) od psł. *ganiti 'prze- 
śladować słowami, strofować, łajać; złorze- 
czyć, lżyć” (zob. ganić). — Od tego hanieb- 
ny. Zob. też hańbić. 

hańbić od XV w. 'okrywać hańbą, bezcześ- 
cić, zniesławiać, w XVI w. 'ganić, 'poni- 
żać, upokarzać, urągać, zniesławiać; obra- 
żać, znieważać, szydzić”; z przedr. pohańbić, 
zhańbić. Bohemizm fonetyczny z czeskim h- 
(por. cz. hanbit se "wstydzić się”), który wy- 
parł postać rodzimą wyrazu: stp. XV w. 
(wyjątkowe jeszcze w XVI w.) gańbić 
*karcić, czynić wyrzuty, strofować, zawsty- 
dzać', 'zniesławiać, obmawiać, przedstawiać 
w złym świetle. Cz. hanbit, stp. gańbić to 
czas. odrzecz. od cz. hanba, stp. gańba (zob. 
hańba). 


192 


hardy 


harc od XVI w., zwykle harce mn 'swawolna 
zabawa, gonitwy, skoki, popisy zręczności, 
zwłaszcza w jeździe konnej”, daw. od XVI w. 
harc (rzadko herc) w pierwotnym znaczeniu 
*potykanie się, starcie pojedynczych, lekko 
uzbrojonych wojowników przed bitwą ogól- 
ną; utarczka zbrojna, początek bitwy”. Za- 
pożyczenie ze stcz. harc 'pojedyncze star- 
cie bojowe, potyczka, utarczka”, przejętego 
z kolei zapewne z węg. harc 'bój, bitwa”. 
Związane z tym harcować od XVI w. 'wy- 
prawiać harce, dokazywać, swawolić, ska- 
kać, hasać”, daw. "prowadzić utarczkę (prze- 
ważnie konno) w pojedynkę, odbywać harce 
przed bitwą, także bić się, walczyć”, 'skakać, 
uganiać się na koniu, popisywać się zręcz- 
nością w sztuce rycerskiej; szybko się poru- 
szać, robić zamieszanie; robić, co się chce, 
powodować kimś albo czymś, zapożyczone 
ze stcz. harcovati 'odbywać harce przed bit- 
wą, walczyć w pojedynkę” (dziś cz. harcovat 
*walczyć, atakować; włóczyć się, podróżo- 
wać ), będącego czas. odrzecz. od stcz. harc. 
— Od tego harcownik 'żołnierz biorący 
udział w harcach”. Por. harcerz. 

harcerz od XX w. 'członek polskiej organiza- 
cji skautowskiej (harcerstwa). Ożywienie 
w nowym znaczeniu dawnego (od XV w.) 
wyrazu harcerz 'żołnierz lekkozbrojny po- 
tykający się w pojedynkę z wrogiem przed 
bitwą, harcownik”, zapożyczonego ze stcz. 
harcier 'harcownik', cz. przest. harcił też 
"pionier, skaut” (zapewne od stcz. harcovati 
*odbywać harce przed bitwą”). — Od tego 
harcerka, harcerski, harcerstwo; harcerzyk. 

hardy od XVI w. 'dumnvy, pyszny, wyniosły, 
butny; zuchwały, nieposłuszny, krnąbrny”, 
w XVI w. też 'ogarnięty szlachetną dumą, 
wspaniały, wzniosły”, dial. (zwykle chardy, 
też ardy) także 'kłótliwy, złośliwy”, 'groźny, 
niebezpieczny, niepoczciwy”, 'ostry, szorst- 
ki, arogancki, opryskliwy”, 'wybredny”, 'nie- 
ustępliwy, zawzięty, kasz. hardi "hardy, 
dumny, wyniosły. Fonetyczny bohemizm 
z czeskim h- (cz. hrdy), który wyparł postać 
rodzimą: p. daw. od XVI w. (kiedy wyjąt- 
kowe, tylko u Reja) gardy 'dumny, pyszny, 
wyniosły, butny, zarozumiały; zuchwały, 
krnąbrny, nieposłuszny, napastliwy, aro- 
gancki”, 'wspaniały, wzniosły”, 'wybredny”, 


harmider 


dial. gar(d)ny *kapryśny, wybredny w jedze- 
niu” (zob. też gardzić). Ogsł.: cz. hrdy 'dum- 
ny; odważny; pyszny, butny, zarozumiały, 
wyniosły, *wspaniały, świetny, znamieni- 
ty, r. górdyj 'dumny; zachowujący swoją 
godność; wykazujący swoją władzę, siłę, 
znaczenie, ważność, 'wspaniały, okazały”, 
*zarozumiały, wyniosły”, scs. grad» 'hardy, 
dumny, pyszny, wyniosły”, "majestatyczny, 
wspaniały, znakomity”, 'przejmujący grozą, 
straszny”. Psł. *grdo 'ogromny, silny”, 'wspa- 
niały, majestatyczny, śmiały”, 'zdający so- 
bie sprawę ze swej siły, godności, wyniosły, 
pyszny, butny, 'budzący grozę, straszny”, 
bez pewnej etymologii. — Od tego hardość. 

harmider od XVII w. (daw. charmider i ar- 
mider) 'wrzawa, zgiełk, zamieszanie”. Może 
zapożyczenie z ukr. harmyder (dial. har- 
mider) 'ts., por. br. harmidar 'ts. (dial. też 
*zbiegowisko, tłum”), r. dial. garmidar 'ts.. 
Pochodzenie wyrazu wschsł. niejasne, do- 
puszcza się pożyczkę z pers. yarmidan 'kłó- 
cić się, sprzeczać się; gniewać się; ryczeć” za 
pośrednictwem któregoś z języków rodziny 
tureckiej (jednak bez wskazania konkretne- 
go języka i odpowiedniego wyrazu w nim). 
Inne, równie niepewne objaśnienie przyj- 
muje, że wyraz powstał na gruncie polskim, 
utworzony od nazwy XVII-wiecznej turec- 
kiej jaskini zbójeckiej na Bałkanach haram 
deres, w polskich źródłach z XVII w. Har- 
mideres (od tur. harami 'rozbójnik', dere 
*wąwóz, dół”), którą przenieśli i spopulary- 
zowali ówcześni polscy podróżnicy po Pół- 
wyspie Bałkańskim. 

hasać od XVI w. 'biegać, brykać, wyprawiać 
harce”, 'spędzać czas na beztroskich zaba- 
wach”, 'tańczyć z werwą, żywo, ochoczo”, 
dial. 'podskakiwać w tańcu. Wyraz znany 
też sąsiednim językom słow., do których 
prawdopodobnie został zapożyczony z pol- 
skiego: cz. daw. hasati 'harcować” (w słow- 
nikach Jungmanna i Kotta, zapewne prze- 
jęte drogą książkową, jak wiele innych 
wyrazów, ze słownika Lindego), słc. dial. 
hasat "tańczyć, podskakiwać, br. dial. ha- 
sac' i hajsąc 'biegać (z wywieszonym języ- 
kiem)”, ukr. pot. hasdty i hajsaty 'biegać 
w różnych kierunkach; bywać w różnych 
miejscach, 'biegać, skakać, chętnie tań- 


193 


hejnał 


czyć, r. dial. płd. gasdt 'skakać; harcować 
na koniu. Od dźwkn. okrzyku hasa! 

hasło 'myśl przewodnia, idea, dewiza”, 'znak, 
sygnał do działania, 'umówiony wyraz 
lub wyrażenie rozpoznawcze (przeważnie 
w wojsku)”, stp. około 1500 r. hasło 'wojs- 
kowe zawołanie rozpoznawcze, w XVI w. 
hasło (rzadko asło) 'znak, sygnał (słowny 
lub inny) rozpoznawczy, ostrzegawczy, po- 
rozumiewawczy, obronny; symbol; dowód, 
świadectwo; zapowiedź; odznaka, godło, 
emblemat”, 'myśl, idea przewodnia, wytycz- 
na postępowania, dewiza. Zapożyczenie 
z cz. heslo 'hasło, umówione słowo jako 
znak; dewiza, 'wieść; wezwanie”, 'tytuł, 
nagłówek”, "nazwa rodowa, stcz. też 'przy- 
słowie, porzekadło”, dial. *krzyk” (z czes- 
kiego zapożyczone też do innych języków 
słow., np. gł. hesło hasło", słwń. gćsło 'ts.). 
Wyraz czeski niejasnego pochodzenia, mo- 
że z pierwotnego *gad-slo, przypuszczalnie 
z przyr. *-slo (tworzącym nazwy narzędzi), 
jednak oczekiwany podstawowy czasownik 
nie jest poświadczony, niezbyt pewne jest 
przyjmowanie rdzenia żgod- jako wariantu 
*god- w psł. *goditi (zob. godzić). W polskim 
wyrazie dziwi -a-, które może pojawiło się 
w wyniku wtórnego zbliżenia do rodziny 
czas. gadać. 

hej! od XVI w. wykrz. zwracający uwagę, 
przywołujący, wyrażający radość, żal, stp. 
XV w. hejże wykrz. wyrażający zdumienie 
i oburzenie 'ejże”, dial. hej (chej) także za- 
wołanie na konia, aby ruszył z miejsca, aby 
skręcił w prawo, zawołanie na krowę, aby 
szła dalej, kasz. hej! wykrz. zwracający uwa- 
gę, wyrażający zachętę, używany przy od- 
pędzaniu gęsi i kaczek. Ogsł.: cz. hej!, ukr. 
hej!, ch./s. hej!. Pierwotny wykrzyknik, zna- 
ny też innym językom ie., np. niem. hei!, 
łac. hei! 

hejnał 'melodia grana przez trębacza z wieży 
kościelnej, ratuszowej (o określonej porze)”, 
*sygnał grany na trąbce, daw. od XVI w. 
hejnał (hejnał) 'jutrzenka, zorza, 'pieśń 
grana przez trębacza na trąbce, pierwot- 
nie o wschodzie słońca, z wieży kościelnej 
lub w obozie wojskowym; pieśń budząca, 
pobudka, sygnał alarmowy”. Zapożyczenie 
z węg. hajnal 'jutrzenka, zorza, świt”, które 


hen 


na gruncie polskim (w słownictwie wojsko- 
wym) otrzymało nowe znaczenie 'pieśń, 
melodia grana przez trębacza o świcie (jako 
pobudka)”, stąd dalsze znaczenia. — Od te- 
go hejnalista. 

hen przysł. 'gdzieś, daleko, wysoko, w dal, 
z dala, dial. hen (chen) 'tam, gdzieś tam, 
mazow. henoj 'tam, kasz. hćne! (ćne!) 
i hlónele wykrz. zwracający uwagę na coś 
odległego: *patrz! oto tam! Por. cz. dial. hen 
*tam, oto tam, ukr. hen 'oto tam, daleko 
(w przestrzeni i czasie)”, ch./s. Eno 'ot!, oto 
tam!” (przy wskazywaniu na przedmiot dal- 
szy). Psł. *eno! interi. 'oto!, ot!”, przysł. 'ot 
tam, daleko”, złożone z psł. part. wskazują- 
cej *e 'oto” (por. ch./s. ć / ć, ze spółgłoską 
protetyczną hć part. 'oto, oto patrz; wtedy”, 
bg. e 'oto”, mac. e 'oto, oto patrz”), wzmoc- 
nionej part. *no. Postać hen z wcześniej- 
szego *heno (zachowanego w dial. heno-j) 
< *eno, z protetycznym h-. 

herb od XV w. 'znak dziedziczny w rodach 
szlacheckich, 'godło państwa, prowincji, 
miasta, instytucji, odznaka”. Zapożyczenie 
ze stcz. herb / erb 'herb', będącego pożyczką 
ze śrwniem. erbe 'dziedzictwo” (dziś niem. 
Erbe 'dziedzictwo, spadek, spuścizna; spad- 
kobierca, dziedzic”), z rozwojem znaczenia 
(zapewne na gruncie czeskim) 'dziedzic- 
two” > 'dziedziczny znak w rodzie rycer- 
skim”. — Od tego herbarz. 

herbata od XVIII w. wiecznie zielony krzew 
z rodzaju Camellia (dawniej zaliczany do 
rodzaju Thea), pochodzący z Chin i Indii; 
jego suszone młode liście i sporządzany 
z nich napój, w gwarach często harbata 
(charbata), arbata (z polskiego przejęte 
ukr. reg. zach. herbdta / harbdta, br. her- 
bdta, lit. arbatd). Zapożyczone prawdo- 
podobnie z handlowej nazwy odpowiednio 
spreparowanych liści herbacianych, zapewne 
z hol. herba thee (stąd też wł. erba te; Ho- 
lendrzy pierwsi przywieźli herbatę do Euro- 
py około r. 1610); nazwa składa się z łac. 
herba 'zioło” i nazwy rośliny thee (por. np. 
niem. Tee, ang. tea 'herbata') względnie jej 
zlatynizowanej postaci thea, zapożyczonej 
z chińskiego płd. tć "herbata (roślina); z in- 
nej dialektycznej postaci chińskiej ch a-ye 


194 


hojny 
"herbaciane liście” zapożyczone ros. ćaj 'her- 
bata”, przejęte przez inne języki słow. (zob. 
czajnik). — Od tego herbaciany, herbaciar- 
nia, herbatnik. 
het przysł. 'daleko, dalej, w dal, z dala, długo, 
dawno”, dial. het (chet) 'daleko, 'dawno', 
kasz. het przysł. hen, gdzieś; dawno'. Por. 
słc. lud. het 'precz!”, r. eto part. 'oto, to”, ukr. 
het przysł. 'w dal, bardzo daleko”, wykrz. 
*precz!, ch./s. eto 'oto (przy wskazywaniu 
kogoś, czegoś znajdującego się blisko)”, dial. 
et! 'ot!. Psł. *eto! interi. 'oto!, ot, przysł. 
*oto tu, tutaj, blisko”, złożone z psł. part. 
wskazującej *e 'oto” (zob. hen), wzmoc- 
nionej part. **o pochodzenia zaimkowego 
(por. kto). Postać het z wcześniejszego *heto 
< *eto, z protetycznym h- (por. hen). 
hodować od XVI w. 'pielęgnować, uprawiać, 
wychowywać, w XVI w. (u Stryjkowskiego) 
*czcić, otaczać kultem religijnym” (hodować 
święta 'obchodzić święta”); z przedr. wy- 
hodować. Zapożyczenie ze stukr. hodovdty, 
dziś ukr. hoduvdty *karmić; utrzymywać, 
kontynuującego psł. *godovati 'świętować, 
ucztować; dogadzać, dopomagać do wzro- 
stu, karmić, wychowywać (czas. odrzecz. 
od psł. *gode 'coś dogodnego, odpowied- 
niego, przyjemnego; dogodny, odpowiedni 
czas, okres, pora, zob. gody, godzina). Ro- 
dzimym odpowiednikiem tego wyrazu by- 
ło stp. XV-XVII w. godować 'biesiadować, 
ucztować, w XVI w. też świętować, weselić 
się; uczestniczyć w uczcie weselnej”, dziś za- 
chowane tylko w kasz. godovac 'przeżywać 
święta Bożego Narodzenia. — Od tego ho- 
dowca — hodowczyni. Zob. też hodowla. 
hodowła od XIX w. 'opieka nad wzrostem 
i rozwojem zwierząt lub roślin”; por. dial. 
wsch. chodownia, chodówka "hodowla". Za- 
pożyczenie ze stukr. hodovlja, ukr. hodfvlja 
*hodowla, będącego nazwą czynności od 
stukr. hodovdty, ukr. hoduvdty "karmić; 
utrzymywać” (zob. hodować), z przyr. -ja 
(ze wschsł. rozwojem *vj > vl, por. budow- 
la). — Od tego hodowlany. 
hojny od XVI w. 'szczodrze udzielający, ob- 
ficie obdarowujący, "zamożny, majętny, 
zasobny”, 'obfitujący”, "płodny, żyzny, uro- 
dzajny”, 'obfity, bogaty, szczodrze udziela- 
ny”, dial. chojny 'hojny”. Postać głosowa (h-) 


hołd 


wskazuje na zapożyczenie z cz. hojny 'obfi- 
ty, bogaty; liczny, mnogi”, przest. 'szczodry”, 
kontynuującego psł. *gojvne 'bogaty, obfity, 
zasobny; urodzajny, żyzny” (dial. też 'ma- 
jący właściwości lecznicze”, 'dobrze odkar- 
miony, utuczony”), przym. z przyr. *-bne 
od psł. *gojiti powodować, że ktoś, coś ży- 
je, ożywiać, pokrzepiać, umożliwiać życie” 
(zob. goić). 

hołd od XV w. 'wyraz czci, uwielbienia, 
zachwytu, hist. 'akt uległości lennika 
zwierzchniemu panu, stp. XV-XVI w. hołd 
I ołd 'przysięga wierności poddańczej”. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. hulde '*przychyl- 
ność, życzliwość, łaska; pozwolenie, zezwo- 
lenie; oddanie, uległość, wierność; hołd; 
usłużność (dziś niem. Huld 'łaska; łaska- 
wość, życzliwość ). — Od tego hołdować od 
XV w. *być zwolennikiem, wyznawcą cze- 
goś, hist. 'składać hołd poddańczy, lenny”, 
*czynić hołdownikiem, poddanym”, w stp. 
XV w. hołdować 'uznawać się lennikiem, 
przyrzekać wierną służbę”, w XVI w. hołdo- 
wać / ołdować też 'być posłusznym wobec 
kogoś możniejszego”, 'zmuszać do złożenia 
hołdu; zmuszać do posłuszeństwa, uległo- 
ści, służenia”. 

hołota od XVIII w. 'męty społeczne, mot- 
łoch”, dawniej też 'pospólstwo”, dial. chołota 
(też hałota) 'zgraja”, "biedna część ludności 
wiejskiej”. Zapożyczenie z ukr. holóta 'ubo- 
ga ludność, biedota, pospólstwo, motłoch', 
kontynuującego psł. "golota "właściwość go- 
łego, gołość, coś gołego”, w płnsł. 'biedni lu- 
dzie, biedota”. Por. rodzime p. od XV w. go- 
łota rzadkie 'ludzie biedni, gmin, biedota', 
*człowiek biedny, z gminu, daw. 'uboga, 
bezrolna szlachta, 'zubożały szlachcic bez 
majątku ziemskiego”, stp. od XV w. gołota 
*człowiek wolny, ale bez ziemi, nieosiadły, 
najmujący się do służby; rybałt, wagant, 
komediant, hultaj” (współcześnie nazwisko 
Gołota), wyjątkowe dziś w gwarach (w oko- 
licy Opoczna) gołota 'biedna część ludności 
wiejskiej”. Zob. też ogołocić. 

hoży od XVII w. '*krzepki, dziarski, urodzi- 
wy, kwitnący zdrowiem”. Postać głosowa 
(h-, -ż-) wskazuje na zapożyczenie ze stukr. 
hożyj 'dobry, zdatny, nadający się, dziś ukr. 
hóżyj 'ładny; czysty, świeży, pot. 'jasny, 


195 


hufiec 


ciepły, słoneczny, 'stosowny, przydatny, 
kontynuującego wschsł. *godŁ [< *god-jv] 
*odpowiedni, stosowny; dobry, ładny”, przym. 
z przyr. *jv od psł. *goditi "wyczekiwać 
na odpowiedni czas, dogodną okazję, celo- 
wać, trafiać; być odpowiednim, dogodnym, 
sprzyjać, dogadzać” (zob. godzić). 

huba od XV w. 'grzyb pasożytniczy żyjący na 
drzewie, Polyporus, w gwarach huba (wy- 
mawiane yuba, chuba, juba) 'Polyporus; 
hubka w krzesiwie'; zdr. hubka 'wysuszony 
miąższ huby (lub inny materiał łatwo się 
tlący), używany do rozniecania ognia za po- 
mocą krzesiwa”. Zapożyczenie ze stcz. hiiba, 
cz. houba 'grzyb; gąbka. Wyraz etymolo- 
gicznie tożsamy z rodzimym gęba (zob.). 

huczeć od XVI w. (w XV w. z przedr. wz-hu- 
czeć) "wydawać głośny, niski dźwięk, roz- 
brzmiewać niskimi dźwiękami, daw. też 
*krzyczeć, hałasować, ryczeć”, dial. też 'dud- 
nić, buczeć”, 'gruchać (o gołębiach, o głosie 
sowy); bardzo głośno mówić, 'przejawiać 
popęd płciowy (o świni)”; hukać od XVI w. 
*wydawać niski, żałosny głos (o ptakach, 
np. o sowach i gołębiach, w gwarach też 
o kukułkach)”, dial. także 'głośno uderzać, 
walić; strzelać, 'trzaskać; głośno mówić, 
krzyczeć”, hukać się 'objawiać popęd płcio- 
wy (o świni); z przedr. zahuczeć; jednokr. 
huknąć. Por. cz. hućet "wydawać głuchy od- 
głos, huczeć, "mówić mrukliwie, burczeć, 
mruczeć, 'karcić, strofować, r. dial. gućdt 
*huczeć, brzmieć; dźwięczeć, dzwonić, 
słwń. dial. gućdti 'huczeć, hałasować”. Psł. 
*gućati i *gukati "wydawać głuche dźwięki 
przypominające gu”, czasowniki pochodze- 
nia dźwkn., od interi. gu!, mającej może też 
odmianki chu!, hu!, oddającej głuche, dud- 
niące dźwięki. — Od tego huk, huczny. 

hufiec 'jednostka niektórych organizacji (np. 
harcerstwa)”, od XVI w. hufiec / ufiec 'od- 
dział wojska, zastęp żołnierzy, szyk; gro- 
mada, grupa (ludzi), stado (zwierząt do- 
mowych)”. Pierwotne zdr. od (h)uf: stp. od 
XV w. uf 'zastęp, oddział wojska odpowied- 
nio uformowany, hufiec; gromada, grupa, 
w XVI w. też hufa 'hufiec, zastęp”. Pod- 
stawowy rzecz. huf (> uf z zanikiem h-, jak 
np. w stp. asło < hasło, ołd < hołd) zapo- 
życzony ze śrwniem. hiife '*kupa, stos; gro- 


hulać 


mada ludzi (zwłaszcza uzbrojonych)” (dziś 
niem. Haufe(n) m 'kupa, sterta, stos; tłum, 
gromada, mnóstwo”). 

hulać od XVII w. 'spędzać czas na hulan- 
kach, tracić czas i pieniądze na zabawy, 
pijatyki; bawić się beztrosko”, 'nie znać 
hamulców w postępowaniu, rozbijać się, 
hasać, w gwarach zwykle chulać (xulać, 
czasem yulać, też uulać | ulać; wyjątkowa 
postać gulać z okolic Olsztyna) 'tańczyć; 
bawić się wesoło, bez umiaru podczas zaba- 
wy tanecznej”; hulnąć (chulnąć) 'skoczyć”. 
Zapożyczenie ze wschsł., por. ukr. huljdty 
*spacerować; chodzić, jeździć, wałęsać się; 
mieć wolny czas; bawić się, hulać, biesiado- 
wać; bawić się gdzieś; tańczyć; grać w coś, 
br. huljśc bawić się, swawolić; przechadzać 
się; nie pracować, być wolnym” < psł. dial. 
*oulati 'igrać, tańczyć, śpiewać, bawić się, 
weselić się, szaleć”, prawdopodobnie oparte 
ostatecznie na pie. pierwiastku pochodze- 
nia dźwkn. *gou(a)- krzyczeć, wrzeszczeć, 
wołać (por. gaworzyć, gwarzyć). — Od tego 
również zapożyczone hulaka (por. ukr. hul- 
jaka), hulaszczy (por. ukr. huljdśćyj), hulan- 
ka (por. ukr. hljónka). 

hultaj od XVI w. 'nicpoń, łobuz, szelma, 
w XVI w. hultaj, rzadziej hułtaj, wyjątkowo 
ultaj i hołtaj 'człowiek nieosiadły, nie trud- 
niący się żadną pracą, włóczęga, bezdomny, 
obieżyświat, próżniak, u Klonowica 'łaj- 
dak, szubrawiec, łotr”. Zapożyczenie z ukr. 
hultjaj, dial. holtjaj : hiltjaj, daw. holtaj "leń, 
próżniak; włóczęga; hulaka* (por. br. dial. 
hultaj, r. dial. gultaj 'leń, próżniak'), bę- 
dącego derywatem od ukr. kółyj 'goły”, psł. 
*gole (zob. goły), z przyr. -taj, -tjaj (two- 
rzącymi we wschsł. rzeczowniki pejoratyw- 
ne); ukr. postaci hultaj ! hultjaj wtórne, 
z -u- pod wpływem ukr. czas. huljdty (zob. 
hulać). — Od tego hultajski, hultajstwo. 

hurkotać od XIX w. 'turkotać, stukać, dud- 
nić, dial. hurkotać | hurgotać | hurchotać 
*turkotać (np. o odgłosie kół wozu toczące- 
go się po kamienistej drodze); terkotać, hur- 
gotać 'burczeć, pomrukiwać”; hurkot 'hałas, 
łomot, turkot, rumor”. Por. dł. hurkotaś 
'gruchać (o gołębiach)”, cz. hrkotat 'turko- 
tać; szybko i mocno bić (o sercu), r. dial. 
gorgotat 'gęgać; głośno krzyczeć, wrzesz- 


196 


huśtać 


czeć, ukr. hurkotdty 'strzelać, trzaskać; 
łomotać, walić. Czas. intensywny z przyr. 
*-ot- (bez tego przyr. np. p. dial. hurczeć / 
churczeć 'turkotać') pochodzenia dźwkn., 
od interi. typu gr-, gur-, hur- naśladujących 
terkotanie, turkotanie, trzaskanie i podob- 
ne odgłosy. 

hurma od XVI w. 'tłum, gromada, chmara, 
hurmą i hurmem (narz. w funkcji przysłów- 
ka) 'gromadnie, tłumnie”, daw. też hurm 
zamieszanie, hałas; tłum; hufiec, dial. 
hurm i hurma (purma) I urma 'stado owiec, 
bydła; gromada; tłum”, *urmem 'szybko”, 
kasz. yurma / urma 'duża ilość czegoś, tłum, 
mnóstwo; stado”, zdr. luremka 'gromadka, 
garstka. Postać głosowa (h-, gwarowe y-, 
nieraz ginące) wskazuje na zapożyczenie 
z ukraińskiego, por. ukr. dial. hurmd, w ję- 
zyku liter. hurba / jórbó I jórmó 'tłum, 
gromada, a także r. gurbd, dial. gurmd 
'gromada, kupa, br. dial. hurmó 'ts.. Wy- 
razy wschsł. są uznawane za zapożyczenie 
z języków tureckich, np. tur. yirme, tatar. 
dial. jirma, jigirma / jigirbd, kirg. jirma 'sta- 
do”, kazach. dźijrma niewielkie stada, na 
jakie dzielono bydło przekazywane przez 
narzeczonego rodzicom narzeczonej w cza- 
sie wesela”. 

hurt od XVIII w. 'sprzedaż lub kupno więk- 
szych ilości towaru, hurtem (narz. w funk- 
cji przysłówka) 'w całości, zbiorowo, w du- 
żej ilości, wszystko razem”, daw. XVIII w. 
hurt I urt i hort 'płot ruchomy do ogradza- 
nia na polu owiec, bydła, 'stado, trzoda, 
owce”, dial. hurt 'stado”, urta 'zagroda w po- 
lu dla owiec. Zapożyczenie ze śrwniem. 
hurt "plecione ogrodzenie dla owiec” (dziś 
niem. Hiirde 'płot, opłotowanie”). Na grun- 
cie polskim z pierwotnego znaczenia 'ple- 
cione ogrodzenie dla owiec” powstało wtór- 
ne 'zawartość takiego ogrodzenia, tj. trzoda, 
całe stado” i dalej 'całość, ogół, wszystko ra- 
zem, większa liczba czegoś” (stąd zapoży- 
czone do wschsł., np. ukr. hurt 'grupa, ze- 
spół; tłum; stado”, przysł. 'licznie'). — Od 
tego hurtowy, hurtownia, hurtownik. 

huśtać od XVIII w. 'bujać, kołysać, kolebać, 
dial. huśtać / chuśtać też "poruszać kołyską”, 
chujtać 'skakać”, hujdać 'huśtać', husiać się 
*huśtać się, chużdać 'huśtać, kasz. hustac 


huta 


są | huzdac są I hużżćc są 'huśtać się”, uzdac 
'drżeć, jeździć na saneczkach”, 'kołysać, 
kolebać”, uzdac są 'huśtać się, ozdac 'koły- 
sać”. Por. bliskie ukr. hcaty / hickaty 'pod- 
rzucać dziecko na rękach”, br. huśkac / hu- 
tac / hutdsic 'kołysać. Od dźwkn. interi. 
huś! huś! przy kołysaniu, podrzucaniu, pod- 
skakiwaniu. — Od tego huśtawka (w gwa- 
rach też huźdawka). 

huta od XIV w. (w XVI w. wyjątkowo też 
uta) 'zakład przemysłowy przetwarzający 
surowiec metali i minerałów na produkty 
przemysłowe”. Por. cz. hut ż 'huta', słc. hu- 


197 


ikra 


ta 'ts.. Zapożyczenie ze śrwniem. hiitte 
*chata, buda”, "huta (dziś niem. Hiitte 'cha- 
ta, chałupa; schronisko; huta'). — Od tego 
hutnik —> hutniczy > hutnictwo. 

hycać 'skakać, podskakiwać (zwykle o zają- 
cach, żabach)”, dial. chycać / chicać / hysać 
*skakać; pędzić, biec, podskakując” (od tego 
dial. kysak 'konik polny”). Por. cz. hyćkat 
*huśtać, kołysać; pieścić, rozpieszczać”. Czas. 
pochodzenia dźwkn., por. dial. hyc wyraz 
oznaczający nagły skok, ucieczkę lub inny 
nagły ruch, yyc! wykrz. zastępujący czas. 
skoczyć. Por. bliskie kicać. 


i sp. od XIV w., kasz. ji / i/ ć 'V. Ogsł.: cz. i, 
r. i, scs. i. Psł. *i spójnik łączny 'i, z pie. *ei, 
będącego formą miejsc. pj zaimka wskazu- 
jącego *e- 'ten, on. 

igła od XV w. 'narzędzie do szycia”, 'przed- 
miot przypominający takie narzędzie”, 
*szpilka drzewa iglastego”, dial. śl., warm.- 
-mazur. jegła, dial. też 'żerdź do prowadze- 
nia i podtrzymywania sieci pod lodem, cho- 
chla, kasz. jigła / jegła 'igła'; zdr. igiełka. 
Ogsł.: cz. jehla, dial. też jahla i ihła, r. igla, 
cs. igla, ch./s. igła, ch. dial. czak. jagła. Psł. 
*jvgvla 'igła, wyraz wyłącznie słow., bez 
odpowiedników ie. Znaczenie 'narzędzie do 
szycia” prawdopodobnie nie jest pierwotne. 
W językach słow. szczątkowo poświadczone 
są inne znaczenia wyrazu bądź jego po- 
chodnych, np. *żerdź”, *zatyczka w jarzmie”. 
Może więc od psł. *jego ' jarzmo” (por. p. dial. 
jigo I jugo 'jarzmo; belka łącząca dzioby 
sań; biegun u kołyski”, kasz. jigo 'jarzmo*, 
jugo 'jarzmo dla jednego wołu”), derywat 
z przyr. *-wla oznaczający najpierw 'zatycz- 
kę w jarzmie”, wtórnie 'spiczasty, zaostrzo- 
ny kołek, używany do różnych celów, może 
też jako rodzaj igły ułatwiającej przewleka- 
nie (np. sznura), plecenie czegoś (np. sieci)” 
i dopiero z czasem '(metalowe) narzędzie 


do szycia z uszkiem”. — Od tego iglica; igli- 
wie (dial. też (j)igliwo, kasz. jiglevć) zbioro- 
wo 'o igłach (liściach) drzew iglastych”. 

igrać od XV w. 'robić sobie z czegoś zabawkę, 
igraszkę, traktować lekceważąco albo jak 
zabawkę”, poet. 'migać, migotać, mienić się”, 
stp. (zwykle w postaci jigrać) też 'pląsać; 
harcować; grać, w XVI w. także 'miotać, 
poruszać w sposób odbiegający od normal- 
nego stanu, obyczaju (szybko, chaotycznie), 
burzyć (o morzu), dial. (j)igrać 'psocić, żar- 
tować, bawić się, figlować; wielokr. -igra- 
wać: z przedr. naigrawać się "naśmiewać się, 
kpić”. Ogsł.: cz. hrdt 'grać; bawić się”, r. igrat 
'grać, igrać, scs. igrati skakać, tańczyć, ba- 
wić się”. Psł. *jegrati, *jvgrajo 'uczestniczyć 
w (obrzędowej) zabawie, skakać, pląsać, ży- 
wo się poruszać, czas. odrzecz. od psł. 
*jvgra 'obrzędowa zabawa, tańce, pląsy” 
(zob. gra). — Od tego igraszka 'bawienie 
się, igranie, zabawa, 'to, czym się ktoś bawi, 
zabawka, rzecz małej wagi, drobiazg, bła- 
hostka; igrzysko, zwykle igrzyska mn *za- 
wody, imprezy publiczne”. 

ikra od XV w. 'jajka rybie”, stp. ikry mn 'ts., 
ikro 'jajko rybie, dial. (jlikra 'ts., kasz. jikro 
I kro 'ikra ryby”. Ogsł.: cz. jikra 'ikra' r. ikrd 
*kawior', ukr. fkra 'jajka ryb', dial. 'wymię 


ile 
krowy”, ch./s. ikra 'ikra'; por. też w znacze- 
niu 'łydka” p. daw. XVIII w. i dial. ikra, dial. 
też ikro, kasz. kro, słc. ikra, r. ikrd, bg. dial. 
ikra. Psł. *jikra (bądź *jvkra) 'jajka rybie” 
i zapewne 'mięsień na łydce, łydka, pier- 
wotne znaczenie przypuszczalnie 'miękka 
gruda czegoś (zlepionych jaj rybich, mięśnia 
łydki, wymienia), nabrzmienie* (zob. też 
kra), jest więc możliwe, że wyraz konty- 
nuuje pie. rzecz. heteroklityczny *iekuy(t), 
dop. *iekunćs, z którego też śrirl. i(u)chair 
*ikra” oraz łac. iecur, dop. iecoris / iecinoris 
*wątroba”, gr. hópar 'ts., stind. yakrt, dop. 
yakndh 'ts., lit. jaknos 'ts.; za przynależno- 
ścią wyrazu słow. do archaicznego typu rze- 
czowników z wymianą tematycznego *-r/n- 
przemawia zwłaszcza oboczność gł. jikro / 
jikno 'ikra. Wyjściowy wyraz pie. oznaczał 
może pierwotnie "miękki organ ciała”. 

ile od XV w. 'jak wiele”, stp. ile / jele zaimek 
liczebny 'ile, jak wiele”, ile-ile / jele-jele sp. 
'czy-czy, czy to-czy to, bądź to-bądź też”, 
jeli 'jaki', dial. (j)ile / (jjila / jela 'ile'; por. 
stp. ilko / jelko, ilkoż / jelkoż 'ile, jak wiele”, 
jeliko 'ile, jak daleko”, dial. ilek / jelek 'ile', 
kasz. jilko tilko przysł. 'nieco, trochę”. Por. 
stcz. jeli 'aż gdy, gdy, dopiero”, jeliko 'ile, jak 
wiele, jak bardzo, o ile”, cz. jelikoż 'gdyż, 
ponieważ”, arch. 'jako', r. ćle 'ledwo', scs. je- 
le *ledwo"', jeli 'o ile”, jelb 'jak daleko, jak 
wiele, jak bardzo”, jelbma / jelnmi 'ile, w ja- 
kim stopniu. Psł. *jele 'jak wiele”, złożone 
z zaimka względnego *jb, "ja, *je (zob. iż) 
i part. "le (zob. ale, lecz); p. ile kontynuuje 
prawdopodobnie oboczną prapostać *jble, 
z zaimkiem rodzaju męskiego *jv jako czło- 
nem pierwszym. — Od tego ilość oraz złoże- 
nia ilekroć, iloczyn, iloraz (o członach dru- 
gich zob. -kroć, czynić, raz). 

ił od XV w. 'drobnoziarnista skała osadowa”, 
stp. i dial. często jił, w gwarach także jeł. 
Ogsł.: cz. jil 'ił, glina”, r. il (dial. też ild ż) 'ił, 
muł, szlam”, ch./s. daw. il m 'glina, dziś 
ila ż 'i, ch. dial. czak. jilo n 'glina, ił. Psł. 
*ivla, "jvlu (pierwotnie temat na -ii-) 'ił, gli- 
na, muł”, pokrewne z gr. ilfs 'szlam, błoto”, 
łot. ils przym. 'bardzo ciemny”, z pie. *ilu- 
*muł, szlam; ciemny, brudny. — Od tego 
ilasty, iłowy, iłowaty. 


198 


inaczej 


imać imam od XIV w. przest. 'chwytać, brać”, 
dziś imać się 'chwytać (się), brać (się)”, stp. 
jimać "łapać, chwytać”, dial. imać się 'brać 
się, chwytać się”, kasz. jómac, jimd 'chwytać, 
brać”, jśmac są I jimac są 'imać się kogoś lub 
czegoś; por. kasz. jimmnoc są 'pójść w za- 
pasy; z przedr. pojmać 'schwytać, złapać”. 
Ogsł.: cz. jimati, jimóm, r. przest. imdt, ćm- 
lju, scs. imati, jemljo (wyjątkowo też jemati, 
jemljo) 'brać, chwytać. Psł. *jwmati 'brać, 
chwytać, łapać”, czas. wielokr. od psł. *ęti, 
*vmg "wziąć, chwycić rękami, schwytać, 
złapać, ująć; zacząć, rozpocząć” (zob. jąć). 

imadło 'uchwyt do przytrzymywania przed- 
miotów podczas obróbki, też 'szczypce, 
kleszcze chirurgiczne”, kasz. jimadło 'ima- 
dło”. Por. gł. jimadło 'uchwyt', cz. madlo 
*poręcz; rękojeść, uchwyt; łęk”, słc. madld 
mn 'łęki, r. dial. fmdlo 'przynęta, 'uzda', 
*lasso', 'urządzenie do chwytania zwierząt”. 
Od imać (zob.), nazwa narzędzia z przyr. 
-dło. Różnorodność znaczeń w językach 
słow. wskazuje, że formalnie identyczny 
wyraz powstał niezależnie na różnych tere- 
nach słow. 

imię imienia od XIV w. 'osobiste miano czło- 
wieka”, też 'nazwa, nazwisko”, przen. 'sława, 
rozgłos, reputacja, opinia”, kasz. jimą, jlime- 
ńa (także jimono i mono) 'imię. Ogsł.: 
cz. jmćno, stcz. jmć, jmene, r. imja, imeni, 
scs. imę, imene. Psł. *jbmę, *fbmene |< "imen- 
< * inmen- < *nmen-] 'imię, nazwa”, konty- 
nuuje prapostać *ymen, nie znaną innym 
językom ie., prawdopodobnie wtórną w sto- 
sunku do pie. *en-men 'imię', do której na- 
leżą mające to samo znaczenie stpr. emmens 
/ emnes, alb. emen / emćr, stirl. ainmm. 
W innych językach ie. w znaczeniu 'imię' 
bliskie, pokrewne wyrazy z tym samym 
przyr. *men, ale z inną postacią pierwiast- 
ka, sprowadzane do pie. *(0)n0-men, np. 
stind. nóma, awest. nama, łac. nómen, gr. 
ónoma. — Od tego imienny, imiennik, imien- 
niczka, imieniny. 

inaczej od XV w. 'w inny sposób, odmien- 
nie”, 'w przeciwnym razie”, "innymi słowy, 
czyli”, stp. inaczej / inacej 'inaczej, w inny 
sposób”, dial. inacz / inacze / (jjinaczej I 
(jinaksz(e) I (j)nakszej 'inaczej, odmien- 


indyk 
nie. Por. stp. inako od XIV w. 'inaczej, 
w inny sposób; w innym wypadku, poza 
tym”, inak XV w. 'inaczej, w inny sposób; 
czyli, innymi słowy”, dial. (j)inak 'inaczej', 
kasz. jinak przysł. 'inaczej'. Ogsł.: cz. jindć 
I jinak "inaczej; poza tym; w przeciwnym 
razie”, r. fndće 'inaczej, nie tak; w przeciw- 
nym razie”, scs. inaće jeszcze, więcej, ina- 
czej”, inako 'inaczej”. Psł. *jonaće / "jvnako 
"inaczej, odmiennie”, przysł. od psł. przym. 
*ienak "inny, odmienny” (por. stp. XV w. 
inaki 'inny, inakszy XV w. 'inny', dial. 
jinakśi "inny, nie ten sam cz. jinaky 'inny, 
odmienny”, r. indkij 'inny, odmienny”). Pod- 
stawowy przym. *jenaks to derywat od psł. 
*ivne inny” (zob. inny), z przyr. *-aks (co 
do budowy por. np. jednaki, owaki). 

indyk od końca XVI w. 'ptak hodowlany 
Meleagris domestica', dial. też indych / hin- 
dyk / jendyk / jendych. Urzeczownikowiony 
przym. zapożyczony z łac. indicus 'indyj- 
ski; ptak został przywieziony w XVI w. 
z Ameryki, znanej wówczas pod nazwą In- 
die Zachodnie, por. p. daw. XVI-XVII w. 
indyjski kur 'ts., a także nazwy indyka 
w innych językach europejskich, np. franc. 
coq d'Inde, niem. daw. indianisch han (do- 
słownie 'indyjski kogut”). — Od tego indor 
(dial. też indór / jendor / jendór) 'samiec in- 
dyka', z przyr. -or (utworzone na wzór nazw 
samców gąsior, kaczor); rozindyczyć się. 

indziej przest. na innym, w innym miejscu, 
na inne miejsce” (dziś tylko w wyrażeniach 
gdzie indziej, kiedy indziej, nigdzie indziej, 
wszędzie indziej), daw. od 1400 r. indzie 
*w innym miejscu, dial. indzie (indzi) / in- 
dziej, kasz. jinze 'ts.. Ogsł.: gł. hindźe *w in- 
nym miejscu, r. dial. fnde / śndi na inne 
miejsce, w innym miejscu; gdzieś; kiedyś; 
innym razem” scs. inade w innym miej- 
scu. Psł. *wnode *w innym miejscu, gdzie 
indziej, przysł. utworzony od psł. przym. 
*ibne inny” (zob. inny), z part. -wde (co do 
budowy por. gdzie). 

inny od XV w. (stp. i dziś dial. też jenny) "nie 
ten sam, nie taki sam; drugi, dalszy, po- 
zostały; nie taki sam, różny, odmienny. 
Starsza postać w stp. od XIV w. iny / ini / je- 
ni "nie ten (taki) sam, nie ten wymieniony, 
pozostały”, rzadko 'jeden, jedyny”, dziś za- 


199 


iskrzyć 
chowana w gwarach: iny 'inny', inszy / jen- 
szy 'inny, kasz. jini i jinśi 'inny. Ogsł.: 
cz. jiny 'inny', r. inój 'inny, nie ten, scs. ine 
*inny. Psł. *(jline 'inny, nie ten, z pie. 
*eino- (lub *eino-) 'jeden', najbliższy odpo- 
wiednik w bałt.: lit. vienas [< *v-ćino-] 'je- 
den', łot. viens 'ts., por. też postaci ze zna- 
czeniem 'jeden' kontynuujące pie. *oino-, 
np. stpr. ains, goc. ains, stwniem. ein (dziś 
niem. eins), łac. iinus < stłac. oinos; zob. 
także jeden. Słow. znaczenie 'inny, nie ten” 
powstało z pierwotnego 'jeden', zapewne 
przez ogniwo pośrednie 'jeden z kilku, któ- 
ryś, jakiś. W polskim pierwotna postać iny 
została rozszerzona przez przymiotnikowy 
przyr. -ny (por. istny). 
iskać "wybierać robactwo z włosów, piór” od 
XVI w. (ale już w XIII w. derywat iskarz 
*szukający śladów zwierzyny, tropiciel śla- 
dów”), dial. wiskać / hiskać, kasz. vikac, 
viskd / viśće 'iskać', przen. 'plewić. Ogsł.: 
cz. viskat (dial. śskat) 'iskać', stcz. jiskati 
*'szukać, r. iskdt 'szukać”, przest. 'chcieć coś 
zrobić, dial. "wypraszać coś; interesować 
się czymś”, scs. iskati, iskg / istg 'szukać; dą- 
żyć, chcieć; prosić, bg. śskam (dial. fSta) 
*chcieć. Psł. *jeskati, *jośćg 'szukać, po- 
krewne z lit. ieśkóti 'szukać', łot. ieskdt 
*iskać, stwniem. eiskón 'żądać” (dziś niem. 
heischen *żądać, domagać się, prosić o coś”), 
stind. icchdti [< *is-sk-] 'szuka, życzy sobie”, 
wszystkie od pie. pierwiastka *ais- 'życzyć 
sobie, chcieć, szukać” (por. stind. gSati 'szu- 
ka”), z pie. przyr. czasownikowym *-sk- / 
*_sk-. Polskie znaczenie powstało w rezulta- 
cie specjalizacji pierwotnego 'szukać” > 'szu- 
kać pasożytów.. Por. zyskać. 
iskra od XV w. 'rozżarzona cząstka płoną- 
cego ciała, oderwana od całości”; zdr. iskier- 
ka. Ogsł.: cz. jiskra, r. iskra, scs. iskra. Psł. 
*jeskra 'iskra'” [< *"eiskra], związane ety- 
mologicznie z psł. *ćskra 'ts. (zob. jaskra, 
jaskrawy), od pie. *aisk- 'jasny, świecący” 
(zob. jasny), z przyr. *-ra (por. np. gra). Zob. 
też skra. 
iskrzyć od XV w. 'sypać iskrami', iskrzyć się 
*Iśnić migotliwym blaskiem, błyszczeć, kasz. 
jiskrec są 'iskrzyć się, błyszczeć; z przedr. 
roziskrzyć się, zaiskrzyć. Ogsł.: cz. jiskrit, 
r. iskritsja, ch./s. iskriti se. Psł. *jeskriti 'sy- 


istny 
pać iskrami, iskrzyć”, czas. odrzecz. od psł. 
*eskra (zob. iskra). Por. skrzyć. 

istny od XIV w. 'istotny, prawdziwy, rzeczy- 
wisty”, stp. istny / istni | isny "wspomniany, 
rzeczony, wiadomy; główny, podstawowy; 
zgodny z rzeczywistością lub z prawem; 
materialny, realny”, kasz. jistni (też jisni 
i justni) 'ten sam, wierutny”. Starsza postać 
bez przyr. -ny: stp. od XIV w. isty 'wspo- 
mniany, rzeczony, wiadomy; przekonany, 
nie mający wątpliwości; prawdziwy, niewąt- 
pliwy, niemylny, pewny; główny, podstawo- 
wy”, dial. isty "prawdziwy, rzeczywisty, nie- 
skażony; ten sam, kasz. jisti 'ten sam, 
wierutny. Ogsł.: cz. jisty "pewny, niewąt- 
pliwy, oczywisty; niezawodny; bezpieczny; 
ustalony, określony; pewien, jakiś, r. istyj 
*'szczery, rzeczywisty, prawdziwy”, scs. iste 
(istyi) 'ten sam, ten, ch./s. isti 'ts.. Psł. 
*jvsta ten sam”, za najbliższy odpowiednik 
bywa uznawane łot. ists "prawdziwy, szcze- 
ry, właściwy, rzeczywisty” (podejrzewane 
jednak o zapożyczenie ze wschsł.), dalsze 
pokrewieństwo niepewne. Może z pierwot- 
nego *id-to-, od pie. zaimka *id 'ten'. W pol- 
skim pierwotna postać isty została roz- 
szerzona przez przymiotnikowy przyr. -ny 
(por. inny), — Od starszej postaci isty 
przysł: iście od XV w. 'naprawdę, nie- 
wątpliwie, zupełnie” (z pochodzenia forma 
miejsc. pj *jvstć, por. np. cz. jistć przysł. 'na 
pewno, niewątpliwie, niezawodnie; zapew- 
ne, prawdopodobnie”); stp. od XIV w. iste 
*właśnie” (z formy określonej rodzaju ni- 
jakiego *josto-je), dziś z przyim. zaiste 
przest. istotnie, rzeczywiście” (stp. 'zapraw- 
dę”); dial. isto "naprawdę, rzeczywiście”. Od 
istny: istnieć, istnieję od XIX w. (wcześniej, 
od XVIII w. istnąć) "mieć miejsce w rzeczy- 
wistości, być, trwać, egzystować, żyć” — ist- 
nienie (por. stp. XV w. wyjątkowe istnienie 
*to, co w bycie istotne, główne”). 

istota od XV w. żywy organizm, osoba, stwo- 
rzenie, 'osobowość, charakter”, 'to, co jest 
w czymś zasadnicze, podstawowe, grunt, za- 
łożenie”, w istocie 'naprawdę, rzeczywiście”, 
stp. poświadczanie, stwierdzanie, umacnia- 
nie aktu prawnego, złożenie oświadczenia, 
czynność poświadczająca; dowód uprawnie- 
nia, w XVI w. też 'majątek”. Por. cz. jistota 


200 


izba 


"pewność, rzecz pewna; pewność siebie, 
opanowanie; zabezpieczenie, poręczenie, 
kaucja, gwarancja, br. istóta "prawdziwe, 
rzeczywiste położenie czegoś”, słwń. istóta 
'identyczność.. Psł. *jestota "pewność, praw- 
dziwość, rzeczywistość, rzecz. abstr. (wtór- 
nie konkretyzowany) z przyr. *-ota od psł. 
przym. *jbstv 'ten sam” (zob. istny). — Od 
tego istotny, istotnie. 

iść idę 'przenosić się z miejsca na miejsce, 
stąpać, kroczyć”, "udawać się, skierowywać 
się, w stp. od XIV w. starsza postać bez- 
okol. ić, idę, kasz. jic / hic / isc, (jjine "iść; 
z przedr. dojść, najść, nadejść (stp. od XV w. 
nadyć | nadić, daw. nadnić), obejść, odejść 
(stp. od XIV w. odejć / odjić I odyć | odyść), 
podejść, pójść, przejść, przyjść, rozejść się, 
ujść, wejść, wyjść, zajść, zejść. Ogsł.: cz. jft, 
jdu, r. idti, idu, scs. iti, ido. Psł. *joti, "jedg 
*iść, odpowiada lit. eiti, einu (daw. eimi) 
*iść, łot. ićt 'ts., stind. ćti 'idzie', gr. eimi 
"idę, łac. ire 'iść”, z pie. *ei- / *i- 'iść.. Fak- 
ty ie. wskazują na pierwotny czas. atema- 
tyczny; w słow. wyraz został przeniesiony 
do klasy czasowników tematycznych przez 
dodanie w czasie teraźn. przyr. *-de/do- 
(psł. *jv-de-tv 3. osoba 1. pj 'idzie”). Pier- 
wotny polski bezokol. ić (< psł. *jvti); postać 
iść z wtórnego *jvdti czy *idti (por. r. idti), 
opartego na temacie czasu teraźn. *jod-, 
z regularnym rozwojem grupy spółgłosko- 
wej *dt > *tt > *st (przekształcenia tej grupy 
spółgłoskowej wskazują, że wtórny bezokol. 
musiał powstać wcześnie, w okresie prapol- 
skim, przed zmianą zakończenia bezokol. 
*-ti > *ci >- ć). O formach czasu przeszłego 
zob. szedł. 

iwa od XV w. 'gatunek wierzby, Salix caprea, 
dial. też jewa 'czeremcha', wiwa 'iwa', kasz. 
jiva, słowiń. Yiva wierzba. Ogsł.: cz. jiva, 
r. iva, ch./s. iva. Psł. *jvva 'wierzba Salix 
caprea, dokładne odpowiedniki w bałt. 
i germ.: lit. ieva 'czeremcha', łot. ićva 'ts., 
stwniem. fva 'cis' (dziś niem. Eibe 'ts.), 
por. też pokrewne gr. ofe / óa 'jarząb”. Z pie. 
*ei-ud / *ei-uo- oznaczającego drzewa z czer- 
wonym, czerwonawym drewnem (od pie. 
przym. *ej- 'czerwonawy, barwny”). 

izba od XV w. 'pomieszczenie mieszkalne, 
pokój”, stp. też (jlizdba / (j)istba | histba 


12 


"chata, izba, dial. też żba / zdba 'izba; 
chata; strych”, kasz. jizba (ibza) / (j)izdeba I 
jisteba 'izba, pokój”; zdr. izdebka (dial. też 
izbetka). Ogsł.: cz. jizba 'izba wiejska”, strus. 
istoba 'dom, łaźnia, r. izba 'chata, dial. 
*dom mieszkalny składający się z jednego 
pomieszczenia z piecem; ogrzewana część 
budynku mieszkalnego; izba”, bg. źzba (daw., 
reg. isteba) 'piwnica; chata, ziemianka”, 
ch./s. dial. izba / izba "komora, izba; po- 
mieszczenie, zwykle podziemne, piwnica; 
stajnia. Psł. *jestoba "ogrzewane pomiesz- 
czenie mieszkalne; pomieszczenie podziem- 
ne, ziemianka”, pierwotnie zapewne 'prymi- 
tywna łaźnia parowa, sauna (w ziemiance)”, 
zapożyczenie z łac. lud. *extiifa | *extiifa 
"łaźnia parowa” (kontynuowanego np. przez 
wł. stufa "piec; cieplarnia, franc. ćtuve, 
stfranc. estuve 'łaźnia; suszarnia, suszarka”, 
prowans. ćstuba 'łaźnia parowa”), będącego 


ja zaimek osobowy od XIII w. (w stp. XV w. 
wyjątkowo archaiczna forma jaz), dial. ja 
'ja'. Ogsł.: cz. ja, stcz. też jdz, strus. jaza / ja, 
r. ja, scs. aze / jaz». Psł. *aze / *jaze I "ja 
*ja'; najstarsza psł. postać prawdopodobnie 
*jeze > *jazo >'az%; panująca w językach 
słow. forma ja z wcześniejszej *jaz, z niere- 
gularnym zanikiem wygłosowego -z (< *-z%) 
w często używanym wyrazie. Najbliższe od- 
powiedniki w tym samym znaczeniu: stind. 
ahdm, awest. azam, goc. ik, stwniem. ih 
(dziś niem. ich), łac. egó, gr. egó / egón. Fakty 
innych języków ie. wskazują na pie. zaimek 
1. osoby *eg”om, podczas gdy formy słow. 
wyprowadzać trzeba z bliskiej prapostaci 
*egWom, z niejasną długością nagłosowej 
samogłoski. Formy przypadków zależnych 
mnie (dop., cel., miejsc.), mię (bier.), mną 
(narz.) kontynuują psł. *mene (dop.), *"mvnć 
(cel., miejsc.), *mę (bier.), *mvnp_ (narz.), 


201 


jabłko 


derywatem od łac. lud. extiifire 'parować" 
(które od gr. typhó "wywoływać dym, dy- 
mić; wykadzić, wykurzyć dymem"), z tego 
samego źródła niezależnie zapożyczony bli- 
ski wyraz germ. (stwniem. stuba 'pomiesz- 
czenie ogrzewane, zwłaszcza łaźnia, dziś 
niem. Stube 'pokój, izba”). 

iż sp. od XIV w. *że; ponieważ”, stp. iż(e) / 
hiż(e) sp. że; ponieważ; aby; jak”, part. 
*a zaraz, a już”, ze stp. XIV-XV w. jiż(e) m, 
jaż(e) ż, jeż(e) n 'który” (od XV w. wypiera- 
ne przez który, zob.). Por. strus. iże, jaże, 
jeże, scs. iże, jaże, jeże który”. Psł. *jvże, ja- 
Że, "jeże *który”, od psł. zaimka względnego 
*iv, "ja, "je który” wzmocnionego part. *że 
(zob. -że). Psł. *jb, *ja, "je, odpowiadające 
zaimkom względnym w innych językach ie. 
(por. gr. hós, hó, hó, stind. yds, yń, ydd, 
awest. yó, yd, yat 'który, która, które”), z pie. 
*io- 'który”. Zob. że. 


oparte na pie. *me- będącym podstawą 
przypadków zależnych zaimka osobowego 
dla pierwszej osoby 1. pj. 

jabłko od XV w. (stp. też jebłko) 'owoc jabło- 
ni, dial. też 'jabłoń', także o innych kulis- 
tych owocach, np. 'owoc kasztanowca w zie- 
lonej łupinie; ziemniak, 'grdyka, jabłko 
Adama, 'mięśnie konia uwypuklone pod 
skórą”, kasz. jabko 'jabłko”, *źrenica” (= oćne 
jabko), 'rzepka w kolanie”, jabka mn 'kręgi, 
koła na sierści konia, świadczące o jego do- 
brym wyglądzie; zdr. jabłuszko. Ogsł.: cz. 
jabłko, r. jabloko, cs. (j)ablsko (/ (j)ableka ż), 
słwń. jdbolko. Psł. *ableko 'owoc jabłoni, 
jabłko”, od pie. dial. *ablu- 'jabłko” (rozsze- 
rzonego w słow. za pomocą przyr. *-ko-, na- 
warstwionego na wcześniejszy temat na *-ii-; 
pierwotne pie. *abl- 'jabłoń” należało do te- 
matów spółgłoskowych na *-I-), por. po- 
krewne lit. obuolys / óbuolas 'jabłko”, łot. 


jabłoń 


dbuolis / dbuolds 'ts.. — Od tego jabłkowy, 
jabłeczny. 

jabłoń ż od XV w. (stp. też jebłoń) 'drzewo 
owocowe Malus', dial. też jabłonia, kasz. 
jabłóń, -ońe 'jabłoń' (też 'pelargonia, Ge- 
ranium'); zdr. jabłonka. Ogsł.: cz. jabloń 
"jabłoń, r. jdblon” 'ts., cs. (jjablanv 'ts., 
ch./s. jablan m 'topola włoska, Populus py- 
ramidalis”, daw. i dial. 'jabłoń”. Psł. *ablonv 
(/ *ablanv) ż 'drzewo owocowe jabłoń, Ma- 
lus, od pie. *abl- 'jabłoń' (zob. jabłko), 
z przyr. *-onb / *-anb. 

jad od XIV w. 'substancja trująca wytwarza- 
na przez organizmy żywe”, dial. 'złość, 
wściekłość, gniew”, kasz. jdd 'jad, trucizna”, 
*złośliwość, 'drobny grad. Ogsł.: cz. jed 
"trucizna, jad”, r. jad (dial. też ed / ad) 'tru- 
cizna, jad”, scs. jada 'ts.. Psł. *ćd» 'wydzie- 
lina toksyczna w gruczołach niektórych 
zwierząt, substancja toksyczna wydzielana 
przez rośliny, trucizna, prawdopodobnie 
rzecz. odczas. od psł. *ćsti [< *ed-ti] 'jeść” 
(zob. jeść), z pierwotnym znaczeniem 'je- 
dzenie, jadło, pokarm” (por. cs. ćds 'jedze- 
nie, pokarm”). W takim razie rozwój zna- 
czenia 'jedzenie, pokarm” > 'trucizna, przy 
czym nowe znaczenie uznać trzeba za eufe- 
mistyczne (gdyż, jak pisze Briickner, „jad 
zadawano w jadle” i, trzeba dodać, w na- 
pojach); podobny rozwój znaczeniowy wy- 
stępuje też w innych językach, np. franc. 
poison 'trucizna” < łac. pótiónem, bier. od 
łac. pótió 'napój, picie; lekarstwo” i 'tru- 
cizna, — Od tego jadowy (od XV w.), ja- 
dowity (od XV w.). 

jadać od XV w. 'często lub czasami jeść, sto- 
łować się”, kasz. jadac, jada 'jadać'; z przedr. 
najadać się, objadać, podjadać (daw. 'pod- 
gryzać od spodu”), pojadać, przejadać, uja- 
dać, wyjadać, zajadać, zjadać. Ogsł.: cz. jfdat, 
r. eddt, słwń. jedati, scs. tylko z przedr. 
son-ćdati 'zjadać” (zob. śniadanie). Psł. *edati 
'jadać, wielokrotnie jeść”, czas. wielokr. od 
psł. *ćsti [< *ed-ti] jeść” (zob. jeść). — Od 
tego jadalny, jadalnia; od czas. przedrost- 
kowego podjadek: turkuć podjadek 'owad 
Gryllotalpa gryllotalpa, żywiący się ko- 
rzonkami kiełkujących roślin” (daw. XVI w. 
podjadek 'to, czym można sobie podjeść, 
jedzenie”). 


202 


jagnię 
jadło od XV w. (daw. też jedło) 'pokarm, 
żywność, pożywienie, jedzenie”. Ogsł.: cz. 
jidlo 'jedzenie, pożywienie, strawa; danie, 
posiłek”, r. dial. ćlo pokarm, ch./s. jelo 'po- 
karm, pożywienie, potrawa; posiłek; arty- 
kuły spożywcze”. Psł. *śdlo 'czynność jedze- 
nia” > 'to, co się je, pokarm, pożywienie, 
pierwotnie nazwa czynności od psł. *ćsti 
[< *ed-ti] (zob. jeść), z przyr. *-lo. — Od te- 
go złożenia jadłodajnia, jadłospis. 
jaga tylko baba-jaga "wiedźma od XIX w. 
Zapożyczenie z r. bdba-jaga 'zła wiedźma 
w postaci staruchy” (o pochodzeniu zob. 
rodzime jędza). Innego pochodzenia jest 
kasz. jaga 'kobieta pyskata” (od jagovac 
*szczekać; gromić, besztać, łajać”). 
jagła od XV w. 'kasza z prosa, stp. jagły mn 
'otłuczone ziarna prosa; kasza z prosa', też 
jagły morskie 'roślina Lithospermum offici- 
nale”, dial. jagły (jegły) *kasza jaglana”, kasz. 
jagła *proso, gryka, bukwita”. Ogsł.: cz. jih- 
la *ziarno prosa bez łuski”, jśhły mn 'kasza 
jaglana, jagły”, strus. jagls kasza, słwń. 
jdgla 'ziarno prosa', jagli mn 'kasza jaglana”. 
Psł. *"jagvla (może też "jagelo m i *jageolo n) 
*ziarno prosa obtłuczone, bez łuski”, wyraz 
wyłącznie słow., bez pewnej dalszej etymo- 
logii. — Od tego jaglany. 
jagnię jagnięcia od XV w. (stp. też jegnię) 
"młoda owca, kasz. jagńą, -ńeca | -ńąca 'jag- 
nię'; zdr. jagniątko. Ogsł.: cz. jehne, jehnete, 
ukr. jahnjd, janjdty, scs. agnę, agnęte. Psł. 
*agnę, *agnęte "młoda owca, jagnię”, z przyr. 
*.ęt- (tworzącym nazwy młodych istot) od 
niezachowanego psł. rzecz. fagn», na któ- 
ry pośrednio wskazują też inne utworzone 
odeń derywaty: pierwotne psł. zdr. *agnbcb 
'jagnię' (por. stcz. jehnec 'jagnię, r. dgnec 
"baranek ofiarny, hostia', scs. (j)agnvcb 'jag- 
nię, baranek”) i czas. odrzecz. *agniti (sę) 
*kocić się, o owcy” (por. dł. jagniś se, r. jag- 
nitsja, ch./s. jagnjiti / jagnjiti se). Pierwotne 
psł. tagne pokrewne z łac. agnus ' jagnię, 
gr. amnós < abnós [< "agunos] 'ts., irl. ian, 
cymr. oen [< *ognos < pie. *oguhnos] 'ts.; 
wyrazy te sprowadzają się do pie. *igy'no- 
l *6gu*no- jagnię, wyraz słow. różni się 
od nich długością samogłoski nagłosowej 
(kontynuuje prapostać *agu'no- lub *ógu'no-, 


jagoda 


z dotychczas nie wyjaśnionym wzdłużeniem 
samogłoski nagłosowej). — Od tego jagnięcy. 

jagoda od XV w. 'rodzaj owocu” (też w na- 
zwach roślin, np. jagoda lub czarna jagoda 
*borówka czernica, Vaccinium myrtillus', 
wilcza jagoda 'pokrzyk, Atropa belladon- 
na”), stp., dziś poet. 'policzek”, kasz. jagoda 
*borówka czernica; jakikolwiek owoc o so- 
czystej i mięsistej owocni (np. truskawka, 
poziomka, jałowiec)”, 'lico, policzek; zdr. 
jagódka. Ogsł.: cz. jahoda 'poziomka; ja- 
goda, stcz. też 'policzek”, r. jągoda 'jagoda', 
dial. "poziomka; borówka”, scs. agoda 'owoc 
(drzewa). Psł. *agoda 'jagoda, uważane 
zwykle za derywat od psł. rzecz. t(j)aga (na 
którego istnienie może wskazywać psł. zło- 
żenie *vin-jaga jagoda winnej latorośli, 
winna latorośl', por. ch./s. vinjaga 'dzikie 
wino; powojnik”), mającego odpowiedniki 
w lit. oga 'jagoda', łot. uóga 'ts.. Niejasna 
jest jednak funkcja rzadkiego przyr. *-oda 
(występującego także w lebioda, łoboda, 
swoboda). — Od tego jagodowy, jagodzian- 
ka, jagodowisko. 

jajo starsza postać jaje od XV w., stp. od 
XV w. jajce / jejce, od XV w. jajko, kasz. ja- 
je I jajo 'jajko”, jajko 'jajko'; zdr. jajeczko. 
Ogsł.: cz. vejce, dial. jajo i jajko, r. jajcó, ukr. 
jajcć, dial. jajko, scs. aice, ch./s. jaje, zdr. jaj- 
ce. Psł. *aje 'jajo”, zdr. *ajvce i (płnsł.) *ajvko, 
pokrewne z mającymi to samo znaczenie 
stwniem. ei (dziś niem. Ei), stnord. egg, 
goc. ada [< pgerm. *aiia- / "aia-], orm. ju, 
jvoj [< *ioio-], gr. 0ón |< *6uom], łac. óvum 
[< *6u0m]. Z pie. dial. *ojo- < *0uio- 'jajo”, 
będącego prawdopodobnie derywatem (ze 
wzdłużoną samogłoską nagłosową) od pie. 
*auis 'ptak” (por. łac. avis 'ts.). — Od te- 
go jajowy, jajowaty, jajeczny (> jajecznica), 
jajnik. 

jaki od XV w., stp. zaimek pytajny 'jaki, ja- 
kiż, jak wielki”, względny, nieokreślony 'ja- 
kiś', kasz. jaki; przysł. jako, stp. od XIV w. 
jako I jeko przysł. zaimkowy pytający 'jak, 
w jaki sposób”, przysł. zaimkowy względ- 
ny (taki) jak, (tyle) ile, (to samo) co; to 
jest, mianowicie; właśnie”, też przysł. wpro- 
wadzający zdania np. sposobowe, czasowe, 
przyczynowe, podmiotowe, także przysł. 
nieokreślony 'jakoś, w jakiś sposób”; jak od 


203 


jałowy 


XV w., w stp. jak rzadsze od jako, w tych sa- 
mych funkcjach. Por. cz. jaky 'jaki, r. dial. 
jakój 'ts., scs. jake 'ts. (w gł. i w płdsł. we 
wtórnym znaczeniu 'silny, mocny”: gł. jakny 
*mocny, silny, trwały; tęgi, krępy; jędrny”, 
ch./s. jak 'silny, mocny, potężny; gwałtow- 
ny”). Psł. "jaka 'jaki, który, z dokładnym 
odpowiednikiem w bałt. (lit. jóks / jóks 'ja- 
kiś, któryś; żaden, nikt”), od psł. zaimka 
względnego *je < pie. *io- (zob. iż), z przyr. 
*akę (co do budowy por. owaki, taki). 
— Od tego jakość — jakościowy; jakiś; jaki- 
kolwiek *dowolny, jaki bądź; którykolwiek” 
(stp. XV w. jakikolwie 'jakikolwiek, każdy”). 

jałmużna od XV w. (stp. też jamużna / jeł- 
mużna) 'wsparcie dane ubogiemu, datek”. 
Zapożyczenie ze stcz. almużna 'jałmużna, 
przejętego ze stwniem. almósan / alamuo- 
san 'ts. (dziś niem. Almosen 'ts.), będącego 
pożyczką ze śrłac. alimosina, łac. elśmosina 
(eleemosyna) 'ts., którego źródłem było gr. 
elećmosyne "litość; jałmużna”. 

jałowiec jałowca od XV w. 'iglasty krzew 
Juniperus”, kasz. jałóvc / jlałovec 'ts.. Płnsł.: 
cz. jalovec 'ts., r. dial. jalovec. Psł. dial. 
*jalovvct 'jałowiec, od psł. *jalova 'jało- 
wy, nieurodzajny, niepłodny” (zob. jało- 
wy), z przyr. *-vce. Roślinę nazwano tak 
z tego powodu, że często nie ma owoców 
(co do znaczenia por. łac. iuniperus 'jało- 
wiec” : ifinix 'jałówka”). — Od tego jałowco- 
wy (> jałowcówka). 

jałowy od XV w. "nie mająca potomstwa, bez- 
płodna (o samicy zwierząt)”, 'nieurodzajny, 
dający małe plony lub nie dający ich w ogó- 
le (przen. "pozbawiony treści, wyrazu, bez- 
wartościowy, bezużyteczny”), 'nie okraszo- 
ny, mało pożywny (o pokarmach)”, 'sterylny, 
aseptyczny”, techn. "bezużyteczny, stp. 'nie- 
płodny; nieużyteczny, nie rodzący użytecz- 
nych owoców», kasz. jałovi 'jałowy, nieuro- 
dzajny; bez tłuszczu; pusty”. Ogsł.: cz. jalovy 
*jałowy; czczy, pusty; płonny; nieużytecz- 
ny”, r. jdlovyj 'jałowy”, ch./s. jalov 'jało- 
wy, bezpłodny, płonny, marny”. Psł. *jalovs 
*jałowy, nieurodzajny, niepłodny”, zapewne 
pokrewne z gr. hdlios [< pie. *ialiio-] 'ja- 
łowy, niepłodny, bezowocny”, w takim ra- 
zie przym. psł. kontynuuje przypuszczal- 
ną formę pie. *ialeuo-. — Od tego jałówka 


jama 204 


i jałowica "młoda krowa nie mająca jeszcze 
potomstwa; jałowość; jałowieć, wyjałowić. 
Zob. też jałowiec. 

jama od XIII w. *znaczne wgłębienie gruntu, 
dół, loch, jaskinia”, kasz. jama 'jama, nora, 
dół wydrążony w ziemi, służący za piwni- 
cę, 'kuchnia, rubasznie 'usta, gęba”, jamć 
mn 'wyboje na drogach '; zdr. jamka. Ogsł.: 
cz. jama 'dół, jama; kopalnia, r. jima 'ja- 
ma, dół, loch”, scs. jama 'jama”. Psł. *jama 
"dół, jama, zapewne od pie. pierwiastka 
*iim- kopać” (do którego zalicza się gr. 
di-amdó 'wykopuję, źme 'motyka'), zatem 
pierwotne znaczenie 'to, co jest wykopane”. 
— Od tego jamisty, jamnik. 

jar od XVI w. 'wąwóz, parów. Prawdopo- 
dobnie zapożyczenie z ukr. jar 'jar, wąwóz, 
parów w lesie” (dial. podh. jarek 'potoczek, 
rów” zapożyczone ze słc. jarek 'ts.), por. też 
r. jar 'jar, cz. jarek 'rów wymyty przez 
wodę, bruzda”, słwń. jarek 'rów, jar, wąwóz; 
kanał, fosa. Zapewne zapożyczenie z tur. 
jar 'przepaść, urwista skała; stromy brzeg; 
wir, odmęt” do wschsł., skąd różnymi dro- 
gami przeszło do innych języków słow. 

jarmark od XV w. 'targ odbywający się re- 
gularnie (dawniej raz w roku) w określo- 
nym czasie”, stp. "podarunek przywieziony 
z jarmarku”, w gwarach często jarmak lub 
jarmarek, kasz. jirmark 'jarmark. Por. cz. 
jarmark 'doroczny targ”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. jarmarket, dziś niem. Jahrmarkt 
'doroczny targ” (złożenie z niem. Jahr 'rok” 
i Markt 'targ'). — Od tego jarmarczny. 

jary I od XIV w. 'siany na wiosnę (o zbożu), 
stp. też przeznaczony pod wiosenny zasiew 
zboża (o polu), w XVI w. też 'jasny, biały, 
czysty, klarowny, przedni” (por. stp. XV w. 
jarzany "biały, jasny, świeży (o wosku)”, ja- 
rzęcy I jerzęcy 'ts., od XVI w. jarzęcy I ja- 
rzący I jaręcy 'czysty, jasny, klarowny, 
przedni: jaręca mąka, miód jarzęcy, wosk 
jarzęcy), "bystry, rwący, wezbrany w czasie 
wiosny” (te ostatnie znaczenia mogą jednak 
należeć do jary II), kasz. jari 'jary, tegorocz- 
ny, wiosenny”. Ogsł.: stcz. jary wiosenny”, 
cz. dial. jary Żito 'jare zboże”, strus. jaryj 
"wiosenny, jary”, ch./s. jdri 'jary, wiosenny, 
letni, tegoroczny”. Psł. *jarz wiosenny”, od 
tej samej podstawy co psł. rzecz. *jar I 


jarząbek 


*jarv I *jaro I "jara "wiosna? (por. p. daw. od 
XV w. jarz 'wiosna; zasiew wiosenny”, daw. 
i dziś dial. też jar 'ts., cz. jaro "wiosna, jaf 
"zboże jare”, stcz. jer "wiosna, strus. jara 
*wiosna, jarb 'zboże jare”, ukr. jar ż "wiosna, 
zasiew wiosenny”, ch./s. jar ż 'zasiew wio- 
senny”, nd jar "na wiosnę”), pokrewny z goc. 
jer 'rok', stwniem. jar (dziś niem. Jahr) 'ts., 
stang. gear (dziś ang. year) 'ts., gr. hóra 'po- 
ra roku; rok; czas, odpowiednia pora”, awest. 
ydro 'rok', wszystkie od pie. *ićro- / "ióro- 
*rok, wiosna”. 

jary Ii od XV w. 'krzepki, czerstwy, dziarski” 
(dziś tylko w wyrażeniu stary, ale jary), 
stp. 'krzepki, jurny, rozwiązły”, kasz. jari 
'czerstwy, krzepki, dziarski, 'przeraźliwy, 
krzykliwy (o głosie)”; por. daw. w XVI w. 
jarki 'prędki, szybki, rączy”. Ogsł.: dł. jóry 
'porywczy; nieokrzesany; bezlitosny”, stdł. 
"bujny, jurny, lubieżny”, gł. jóry 'cierpki, 
cz. jary *żwawy, dziarski”, r. jaryj 'zawzięty, 
zażarty”, scs. jare 'srogi, surowy”, słwń. jdr 
"gwałtowny, gniewny”. Psł. *jare 'palący, 
piekący, mocny”, zestawiane z gr. dzórós 
'czysty, krzepki (o winie)”, później 'czynny, 
żwawy”, oba wyrazy zapewne z pie. *ióro- 
*rozdrażniony”. 

jarząb jarzębu / jarzęba od XVIII w. 'drzewo 
lub krzew Sorbus', dial. jarząb / jabrząb I ja- 
brządź i jarząbek | jabrząbek, kasz. jaflgbk / 
jarebdk 'Sorbus aucuparia; wcześniej, od 
XV w. jarzębina 'drzewo Sorbus aucuparia, 
dial. jarzębina / jabrzębina I abrzędzina, 
kasz. jałąbina | jafebina ! jlaibina, słowiń. 
rebina 'ts.. Ogsł.: cz. jefdb, dial. też jafab, 
r. rjabina, ukr. horobyna, dial. orobyna / or- 
jabyna, słwń. jerebina 'owoc jarzębw”. Psł. 
*ćrębv / *erębe | *orębe I *rębe 'jarzębina 
i jej owoce”, od pie. przym. *Śrób"- / *óróbt»- 
"ciemnoczerwony, brązowy” (por. stwniem. 
erpf 'ciemny, ciemnobrunatny”, stisl. iapr 
*brunatny', gr. orphnós 'ciemny'), w słow. 
z unosowieniem samogłoski rdzennej. Drze- 
wo nazwano od charakterystycznych czer- 
wonych owoców. 

jarząbek jarząbka od XVI w. 'ptak łowny 
Tetrastes bonasia”, kasz. jafgbk 'kogut ja- 
rzębiaty”; w stp. od XV w. i dziś dial. jarząb 
*'jarząbek. Por. cz. jerdb "żuraw, jerdbek 
*jarząbek”, br. dial. órab 'jarząbek”, ch. dial. 


jarzmo 


czak. jareb / óreb "kuropatwa. Psł. *ćrębv 
*jarząbek, od tej samej pie. podstawy co 
nazwa drzewa jarząb (zob.). — Od tego ja- 
rzębaty | jarzębiaty 'nakrapiany jednym ko- 
lorem (czarnym lub brązowym), pstrokaty 
(o ptakach)”, kasz. jarąbati / jatąbati 'pstro- 
katy, nakrapiany, siwy”. 

jarzmo od XIV w. (stp. też jerzmo / jirzmo) 
"drewniana uprząż dla bydła roboczego”, 
przen. 'ciężar, brzemię, pęta, niewola”, techn. 
*urządzenie lub część mechanizmu przy- 
trzymująca, wzmacniająca, spinająca coś, 
kasz. jefmo / jefmo / jefmo | jifmo 'jarzmo”, 
przen. 'odzież zbyt obszerna”. Ogsł.: słc. jar- 
mo, r. jarmó (dial. armó 'drewniana część 
sochy”), scs. jarbme, ch./s. jaram, -rma. 
Psł. *arbmo / "arbme 'drewniana uprząż na 
woły, jarzmo”, od pie. *ar(a)- 'łączyć, spa- 
jać” (por. prapokrewne gr. armós 'spojenie, 
przymocowanie; kołek”, śrma 'zaprzęg, wóz 
bojowy”, łac. arma 'broń, zbroja, sprzęt”), 
z przyr. *wmo / *-vme. Pierwotne znacze- 
nie 'to, co łączy, spaja zwierzę pociągowe 
z ciągnionym przez nie narzędziem do ora- 
nia lub pojazdem”. — Od tego jarzmowy. 

jarzyć się od XIX w. *żarząc się, świecić sła- 
bym blaskiem”, 'błyszczeć się, lśnić; wyglą- 
dać jaskrawo, barwnie, płonąć barwami”, 
kasz. jańćc 'żarzyć, palić; z przedr. rozja- 
rzyć. Ogsł.: gł. jórić so 'paczyć się (z gorąca), 
krzywić się; boleć; gniewać się” r. jaritsja 
*wpadać we wściekłość; szaleć, scs. jariti sę 
"gniewać się, ch./s. jdriti 'podsycać ogień; 
jątrzyć”. Psł. *jariti "płonąć, grzać”, czas. od- 
przym. od psł. *jare 'palący, piekący, moc- 
ny” (zob. jary II). 

jarzyna 'roślina warzywna, warzywo, 'po- 
trawa z warzyw, stp. od XIV w. jarzyna / 
jerzyna 'zboże jare, siane na wiosnę, 'ka- 
sza (głównie ze zbóż jarych)”; zdr. jarzynka. 
Od przym. jary wiosenny” (zob. jary 1), 
z przyr. -ina. Pierwotne znaczenie 'wiosenne 
rośliny. Od tej samej podstawy (z seman- 
tycznym nawiązaniem do jarzyna 'potrawa 
z warzyw”) późne sztuczne neologizmy: jar- 
ski od XX w. 'składający się z jarzyn, bez- 
mięsny”, jarosz od XIX w. 'wegetarianin'. 

jasiek jaśka od XVIII w. 'mała poduszka 
pod głowę”. Zapewne zapożyczenie z ukr. jd- 
syk 'poduszeczka”, które etymologia ludowa 


205 


jaskinia 
przekształciła przez skojarzenie z imieniem 
własnym Jasiek (od Jaś, zdr. od Jan). Wy- 
raz ukr. zapożyczony z tur. yastik 'podusz- 
ka” (skąd też np. ch./s. jastuk 'ts., bg. jastbk 
*ts.). Innego pochodzenia jasiek 'odmiana 
fasoli o dużych ziarnach, jej ziarna”, praw- 
dopodobnie od imienia Jasiek. 
jaskier jaskra od XV w. 'roślina Ranunculus, 
stp. też 'roślina jaskółcze ziele, może także 
"żółtawy (o maści końskiej)”, dial. również 
askier 'jaskier'”, jazgier 'ts.; roślina brodaw- 
nik, Leontodon'. Por. słc. daw. jasker 'roś- 
lina Batrachium” (zapewne z polskiego za- 
pożyczone np. ukr. dial. jaskir / jaskor 
*jaskier'). Urzeczownikowiony przym. jas- 
kry bardzo jasny, rażący blaskiem oczy”, 
psł. dial. *ćskre 'bardzo jasny, rażący oczy 
blaskiem, błyszczący, mocno świecący” (zob. 
jaskrawy). Rośliny nazwane tak z powodu 
jaskrawej barwy kwiatów. Por. jaskra. 
jaskinia od XIV w. 'pieczara, grota, w stp. 
XV-XVI w. starsza postać jaskini. Płnsł.: 
cz. jeskyne ż 'jaskinia”, ukr. jaskynja 'ts.. 
Psł. dial. *ćskyńi (może z wcześniejszego 
*ćzkyńi) ż "naturalne wydrążenie w skale, 
jaskinia, pieczara”, prawdopodobnie od nie- 
zachowanego psł. przym. tesk» (czy też pier- 
wotnie tez-ke) 'wydrążony”, z przyr. *yńi 
(co do budowy por. pustynia, świątynia); 
w takim razie pierwotne znaczenie 'miejsce 
wydrążone. Na hipotetyczny psł. przym. 
teske czy jezko mogą wskazywać przypusz- 
czalne derywaty: dł. dial. jaśk 'wlot pew- 
nego typu sieci”, słc. jask tunel, słwń. jasek 
*zbiornik wody; dół z wodą”, por. związane 
z tym p. daw. i dial. jaszcz 'naczynie drew- 
niane (głównie na masło)”, daw. jaszczek 
*ts.; małe pudełko”, dial. jaszczyk 'naczy- 
nie na masło; pokrywka osłaniająca otwór 
w wierzchu maselnicy, przez który przecho- 
dzi kij. Prawdopodobnie pokrewne z p. dial. 
jaźwa 'jama; nora borsuka”, cz. jizya (arch. 
jfzva) 'blizna”, r. jazva 'rana, ranka, daw. 
'szczelina, szczerba”, scs. jazva 'rana', ch./s. 
jdzva 'jama, dziura, nora; jaskinia; rana 
(nie gojąca się)” < psł. *zva "pęknięcie, rysa 
(w skórze, w ziemi); rana, ślad po ranie, bli- 
zna; dziura, jama, nora” i dalej z lit. diża 
*szczelina, szpara”, łot. afza 'ts. i dalej z lit. 
łżti, yżtu "pękać, eiżti, eiżin 'łuskać, ćiżeti 


jaskółka 


"pękać, rozrywać się; łuskać. Ostateczną 
podstawą było pie. *aig- pękać”. — Od tego 
jaskiniowy (+ jaskiniowiec). 

jaskółka od XV w. 'ptak Hirundo*”, w stp. 
też jastkołka | jastkułka 'ts. (także "roślina 
jaskółcze ziele, Chelidonium maius”), kasz. 
jaskułka (jaskulka) ! jasklulóca 'jaskółka'; 
zdr. jaskółeczka. Odpowiednik tylko w dł. 
jaskolica, dial. wjaskolica 'jaskółka”. Zapew- 
ne lokalne przekształcenie ogsł. nazwy tego 
ptaka z rdzeniem *last-, zwłaszcza słow. *la- 
stovica / *lastavica (por. np. słc. lastovica, 
r. listoćka, daw. i dial. listka, dial. też listo- 
vica, ch./s. lastavica, dial. lastovica), skoja- 
rzonej przez etymologię ludową z konty- 
nuantami psł. *jaskati krzyczeć piskliwie, 
cienkim głosem, piszczeć” (zob. jazgotać). 

jaskra 'choroba oczu, glaukoma dial. 'iskra', 
stp. XV w. 'chrząszcz majowy, Melolontha 
vulgaris, daw. XVI-XVII w. jaskierki mn 
'gatunek astra, Aster amellus; pochodne 
przym.: stp. XV w. jaskrzawy 'z bielmem na 
rogówce (o oku)”, XVI w. jaskrowaty 'iskrzą- 
cy się, wydający blaski (o oczach)”, XVIII w. 
jaskrawy koń koń mający białe oczy”. Por. 
br. dial. jiskorka 'iskierka'. Psł. dial. *ćskra 
"iskra, urzeczownikowiona forma rodzaju 
żeńskiego psł. przym. *ćskrv 'bardzo jasny, 
rażący oczy blaskiem, błyszczący, mocno 
świecący” (zob. jaskrawy). Por. jaskier. 

jaskrawy od XVI w. 'mający barwę inten- 
sywną, rażący oczy kolorem lub blaskiem, 
mocno świecący, barwny”, przen. 'bardzo 
wyraźny, dobitny, oczywisty, skrajny, rażą- 
cy. Por. gł. jaskrawy 'mający intensywną 
barwę, rażący oczy kolorem, mocno świe- 
cący, ukr. jaskravyj 'dający silne, oślepia- 
jące światło; mający intensywną barwę, 
br. jaskróvy "wyraźny; jasny, przekonujący”. 
Przym. z przyr. -awy od p. daw. (XVIII w.) 
jaskry "bardzo jasny, rażący blaskiem oczy”, 
stp. XV w. jaskier *żółtawy (0 maści koń- 
skiej)”, kasz. jaskri 'gwiaździsty, jasny; ja- 
skrawy, jasny, żywy (o kolorach)”; por. stp. 
XV w. jaskrzek 'jaskier. Psł. dial. *ćskre 
[< *aisk-ro-] "bardzo jasny, rażący oczy blas- 
kiem, błyszczący, mocno świecący”, archa- 
iczny przym. z przyr. *-ro < *-ro- (co do bu- 
dowy por. np. dobry, mądry, modry, mokry), 
od pie. *aisk- 'jasny, świecący” (zob. iskra). 


206 


jasny 


Por. różniący się przyr. przym. jasny, psł. 
*sne |< *esk-ne] (zob. jasny). 

jasło zwykle jasła mn 'dwustronne koryto 
z drabinami, w które kładzie się paszę”, też 
ryb. 'krata lub siatka, przez którą przepusz- 
cza się wodę w stawie podczas wybierania 
ryb”, stp. od XIV w. jasły / jesły czy może 
jaśli I jeśli mn *żłób na paszę dla bydła; zdr. 
jasełka mn 'widowisko mające za treść na- 
rodzenie Jezusa; szopka, stp. od XIV w. 
jasłka czy jasłki (w XVI w. jasłki, w XVII w. 
jasłka) mn *żłóbek betlejemski”. Ogsł.: cz. 
jesle ż mn '*żłobek; żłób; jasełka”, r. dial. 
jasla mn 'drabina ze żłobem dla zakłada- 
nia siana bydłu, koniom”, scs. jasli ż mn 
<żłób. Psł. *ćsli [< *ed-sli] ż mn / *ćsla 
[< *ed-sla] n mn 'urządzenie do karmienia 
bydła i koni: drabiny lub żłób z drągów 
w formie połączonych drabin do zakłada- 
nia siana, słomy”, od psł. *esti [< *ed-ti] 
*jeść” (zob. jeść), nazwa narzędzia z przyr. 
*-slv / *-slo; forma l. mn jest typowa dla wie- 
lu prastarych wyrazów oznaczających na- 
rzędzia, urządzenia złożone z dwu lub kil- 
ku części (por. np. krosna, zob. krosno). 

jasny od XV w. 'świecący, błyszczący, jaskra- 
wy; pełen światła, dobrze oświetlony, wid- 
ny, pogodny; zbliżony kolorem do białego, 
przejrzysty”, stp. lśniący, błyszczący, lśnią- 
co biały”, 'piękny”, "pogodny, 'doskonały, 
sprawny, 'dostojny, sławny, kasz. jasni 
'jasny; siwy, biały, jasnowłosy; pogodny, 
bezchmurny”. Ogsł.: cz. jasny 'jasny; trzeź- 
wy, bystry; przejrzysty, zrozumiały; czysty, 
dźwięczny; pogodny, radosny, r. jdsnyj 
*jasny, światły; oczywisty, widoczny; wy- 
raźny, zrozumiały, scs. jasny "pogodny; 
jasny, wyraźny”. Psł. *ćsne Świecący, błysz- 
czący; pełen światła, widny, bezchmurny, 
pogodny; nie ciemny, zbliżony barwą do 
białego, nie zmącony, przezroczysty”, zwy- 
kle zestawiane z lit. diśkus jasny”, wypro- 
wadzane więc z wcześniejszej prapostaci 
*sk-ne [< "aisk-no-], pokrewnej z psł. *sk-r» 
[< *aisk-ro-] *bardzo jasny, rażący oczy blas- 
kiem, błyszczący, mocno świecący” (zob. 
jaskrawy), od pie. *aisk- 'jasny, świecący” 
(por. iskra, jaskra, jaskrawy). — Od tego 
jaśnieć, przejaśnieć, zajaśnieć; objaśnić (daw. 
od XV w. 'rozsławić, uświetnić, 'oświecić, 
rozjaśnić ), rozjaśnić, wyjaśnić. 


jastrząb 


jastrząb jastrzębia "ptak Accipiter”, od XVI w. 
jastrząb, -gbia, pierwotnie odmiana twardo- 
tematowa: stp. od XV w. jastrząb, -ba (i je- 
strząb, z dial. płn. przejściem ja- > je-), dial. 
jastrząb I jastrzęb I jastrąb 'ts., kasz. jastFib 
I jastfpb, -ba 'jastrząb gołębiarz, Astur pa- 
lumbarius, por. kasz. jastroy jastrząb, 
Accipiter gentilis. Ogsł.: cz. jestfób, stcz. 
i dial. jastfdb, r. jdstreb, ch./s. jastreb. Psł. 
*astrębe 'jastrząb', prawdopodobnie od psł. 
przym. fastre 'szybki, bystry” (na który 
wskazuje słc. dial. jaster 'szybkie, bystre 
spojrzenie”, ukr. dial. jdster jastrząb” i dery- 
waty, np. cz. dial. jast$if bystro patrzeć, słc. 
jastrit patrzeć przenikliwie, bystro spoglą- 
dać”), z rzadkim przyr. *-ębw (por. jarząb 
i bliskie pod względem budowy nazwy pta- 
ków gołąb, jarząb, zob. jarząbek). Podsta- 
wowy przym. fastre [< "ds-ro-] (z wstaw- 
nym -t-, por. ostry, struga), zapewne z poza 
tym niepoświadczonego pie. *6K-ro-, pa- 
ralelnego do pie. *6K-u- 'szybki” (z którego 
np. gr. ókys, stind. dśi-, awest. dsu- 'szyb- 
ki”). Pierwotne znaczenie zatem 'ptak szyb- 
ki, bystry”, w związku z szybkością lotu tego 
drapieżnika w czasie ataku na upatrzoną 
ofiarę albo też z jego bystrym wzrokiem 
pozwalającym wypatrzyć łup z dużej wy- 
sokości. Paralelę semantyczną można wi- 
dzieć w łac. accipiter 'duży ptak drapieżny, 
jastrząb”, pierwotnym złożeniu pokrewnym 
z gr. óky-pteros 'szybko lecący”. — Od tego 
jastrzębi. 

jaszczurka od XVI w. 'gad Lacerta, stp. XV- 
-XVII w. jaszczorka | jeszczorka, kasz. 
Yeśćórka | viśćórka 'Lacerta agilis; z innym 
przyr.: stp. XV w. jeszczerzyca (i wieszcze- 
rzyca, z protetycznym w-), kasz. veśćlefżca / 
viścierćca 'Lacerta agilis”. Ogsł.: cz. jesterka 
i jeśterice, r. jaśćerka i jaśćerica, słwń. dial. 
jaśćerica. Psł. *aśćervka I "aśćerica (czy ra- 
czej *Eśćereka I "eSćerica) 'jaszczurka”, praw- 
dopodobnie nazwy samicy (z przyr. *-ska 
i *-ica) od psł. *aśćerz (bądź *eśćerv) 'zwie- 
rzę z gromady gadów Sauria, zwłaszcza 
jaszczurka, salamandra (por. stp. XV w. 
jaszczor 'jaszczurka, cz. jeśtćr 'smok', stcz. 
jeśććr też 'jaszczurka, ukr. jdśćir, jaśćera 
*jaszczur, salamandra, scs. astere 'jaszczur- 
ka”), bez pewnej dalszej etymologii. Nie 


207 


jawa 


można wykluczyć związku z podstawą *ćsk- 
psł. *ćsk-yńi 'jaskinia, pieczara” czy utwo- 
rzonym od niej rzecz. *eśćv [< *Esk-jv] (zob. 
jaskinia), w takim razie podstawowy rzecz. 
*eśćera [< *ćsk-ere lub *eść-erz] byłby de- 
rywatem z przyr. *-ere tworzącym nazwy 
samców (por. gąsior, kaczor, zob. gęś i kacz- 
ka), z przypuszczalnym pierwotnym znacze- 
niem 'zwierzę jaskiniowe”. 

jatka od XIV w. 'kram, sklep z mięsem”, daw. 
"miejsce uboju bydła, rzeźnia, przen. (zwy- 
kle jatki mn, początkowo jatki mięsne) 
*o krwawej bitwie, bójce, rzezi”, stp. *kra- 
mik, budka z żywnością (mięsem, rybami, 
chlebem), z wyrobami i usługami rzemieśl- 
niczymi (np. szewskimi, krawieckimi)”, 
w XVI w. 'budka, szałas, namiot przenośny”. 
Zachsł.: dł. daw. jatka 'rzeźnia, gł. jetka 
*'chata, hótki mn 'budki, kramy”, cz. jatka, 
zwykle jatky mn 'rzeźnia”, przen. 'rzeź, ma- 
sakra”, dial. jatka 'sklep mięsny”, stcz. jatka 
*chatka, nędzna chałupa; świątynia pogań- 
ska; jaskinia” (z polskiego zapewne zapoży- 
czone ukr. jatka budka, kramik na jarmar- 
ku, zwłaszcza z mięsem”, dial. "przybudówka 
koło chaty”, br. arch. jatka "budka, ruchomy 
kram z mięsem”, jdtki mn 'budki z arty- 
kułami spożywczymi”). Psł. dial. *jateka to 
zapewne 'mała przenośna budka, mały sza- 
łas, namiot”, zdr. z przyr. *-wka od psł. *ja- 
ta 'przenośna, ruchoma budka, szałas, na- 
miot” (zob. wiata). 

jawa od XV w. (stp. w XV w. jeden przykład 
na jawie) 'stan świadomego reagowania na 
bodźce zewnętrzne; rzeczywistość”, daw. też 
jaw (w XVI w. częstsze od jawa) 'jawa', dziś 
wyjść na jaw 'stać się wiadomym, znanym”, 
kasz. java 'jawa. Por. cz. jev m 'zjawisko', 
słc. jav 'ts.. Rzecz. wtórnie utworzony na 
podstawie pierwotnego przysł. na jawie 
od XV w. *nie we śnie, w rzeczywistości”, 
w XVI w. też 'na wolnej przestrzeni, nie 
pod dachem”, kasz. na jave 'na jawie”; por. 
cz. najeve *w stanie czuwania, nie we Śnie”, 
byti najeve być jasnym, widocznym, r. na- 
jdve 'jawnie, widocznie, jasno”, scs. (j)avć 
'jawnie, publicznie; jasno, otwarcie; rzeczy- 
wiście, faktycznie”. Psł. przysł. *avć *w sta- 
nie czuwania, nie we śnie”, pokrewny z lit. 
daw. ovyje "na jawie, nie we śnie”, stind. dvis 


jawić się 
*jawnie”, awest. dvis 'ts., ostatecznie od pie. 
*au- 'postrzegać zmysłami, pojmować”. 

jawić się od XVII w. (ale od XIV w. z przedr.) 
*stawać się widocznym, wynurzać się z tła, 
przest. jawić 'czynić jawnym, okazać, obja- 
wić; z przedr. objawić od XIV w., prze- 
jawić (stp. od XV w. przejawić *'umożliwić 
zobaczenie, pokazać”, w XIV w. przejawie- 
nie 'ukazanie się), wyjawić, zjawić się od 
XIV w.; wielokr. jawiać się daw. od XVI w. 
"stawiać się przed kimś, przedstawiać się”, 
dziś tylko z przedr. objawiać, przejawiać, 
wyjawiać, zjawiać się. Ogsł.: cz. jevit 'prze- 
jawiać, okazywać, jevit se "przejawiać się, 
uwidaczniać się, r. javit 'objawić, okazać, 
przedstawić”, scs. (j)aviti, (jjavljo "ujawnić, 
pokazać, okazać, objawić, podać do wiado- 
mości”. Psł. *aviti, *avg 'czynić jawnym, wi- 
docznym, znanym”, czas. odprzysłówkowy 
od psł. *ave 'w stanie czuwania, nie we śnie” 
(zob. jawa). — Od czas. przedrostkowych 
objaw, przejaw; zjawa; zjawisko. 

jawny od XIV w. 'nieukrywany, publicz- 
ny; wyraźny, oczywisty”, stp. jawny / jawni 
I jewni 'nieskrywany, nietajny, widoczny, 
oczywisty, wiadomy, znany; mający urzę- 
dowy charakter, publiczny; wszystkim do- 
stępny, dla wszystkich otwarty”, w XVI w. 
też "wydatny, okazały”, 'znajdujący się na 
otwartej przestrzeni, pod gołym niebem”, 
*posiadający wylot, otwarty”, kasz. javni / 
jdvni 'jawny, publiczny, głośny”. Ogsł.: dł. 
jawny 'otwarty, odkryty, publicznie wido- 
my, jasny, wyraźny”, r. jóvnyj (jdven) ' jawny, 
widoczny, oczywisty”, ch./s. jóvan 'jawny, 
publiczny”. Psł. *avvne 'nieskryty, publicz- 
nie wiadomy, widoczny”, przym. odprzy- 
słówkowy z przyr. *-wns od psł. *avć 'w sta- 
nie czuwania, nie we śnie” (zob. jawa). 

jawor od XII w. 'drzewo Acer”. Ogsł.: cz. ja- 
vor 'klon', r. jdvor, bg. jdvor (dial. dvor), 
w scs. tylko przym. avorove 'jaworowy”. Psł. 
*avore 'jawor, Acer, wczesne zapożyczenie 
z któregoś języka germ., może ze stwniem. 
płd. (bawarskiego, szwajcarskiego) *ahor 'ja- 
wor” (z którego niem. dial. w Karyntii gr 
*ts.'), będącego wariantem stwniem. ahorn 
(dziś niem. Ahorn) 'ts.. Wyraz germ. po- 
krewny z łac. acer 'jawor'”, gr. dkastos 'ts., 


208 


jazgarz 
prawdopodobnie od pie. *ak- 'ostry”, nazwa 
drzewa z powodu kształtu liści. 
jaz od XIII w. *zapora na rzece, tama”, 'rodzaj 
płotu zastawianego na rzece, jeziorze dla po- 
łowu ryb', kasz. jaz, jazu 'przegroda w po- 
przek rzeki dla wstrzymywania i łowienia 
ryb. Ogsł.: cz. jez 'jaz”, r. daw. i dial. ez 
(dial. też jaz) 'przegroda na rzece, rodzaj 
płotu z wikliny”, ch./s. jaz 'parów, jar, prze- 
paść”. Psł. *ćze 'naturalna lub sztuczna prze- 
groda na rzece, na jeziorze”, pokrewne z lit. 
eże 'miedza, granica; bruzda między grząd- 
kami; płytkie miejsce w zalewie”, łot. eża 
*miedza', stpr. asy [< "azć] 'miedza, orm. 
ezr "brzeg, granica, prawdopodobnie z pie. 
rzecz. pierwiastkowego *eg"- / *eg"- lub pie. 
rzecz. heteroklitycznego *eg"-q, *e$"-en- 'jaz, 
tama, nasyp” (wtórnie może 'brzeg, mie- 
dza”). Zob. pokrewne jezioro. 
jazda od XV w. 'jechanie, podróż”, 'wojsko 
walczące konno, konnica, w stp. też 'wy- 
prawa wojenna, przemarsz”, kasz. jazda 
'jazda” (słowiń. jazda 'kołek, o który opiera 
się wiosło; otwór z burcie łodzi na widełki 
wiosłowe”). Ogsł.: cz. jizda 'jazda, podróż, 
przejazd; konnica', r. ezdd 'jazda', bg. jazdd 
*jazda”, słwń. jćzda 'jazda (wierzchem)”. Psł. 
*jazda | *jezda 'jeżdżenie, jazda, podróż”, 
archaiczna nazwa czynności od psł. czas. 
*jati, "jady bądź *jeti, *jedg 'jechać” (zob. 
jechać), z przyr. *-zda (co do budowy por. 
bruzda, uzda); nie można wykluczyć, że 
wyraz jest oparty na temacie czasu teraźn. 
*jad- / *jed- i został utworzony za pomocą 
przyr. *-da (*jad-da | *jed-da > *jazda | "jezda, 
z regularną zmianą fonetyczną *dd > *zd, 
paralelną do częstej zmiany bezdźwięcznej 
grupy spółgłoskowej *tt > *st). 
jazgarz od XVIII w. 'ryba Acerina cernua, 
daw. XVII w. jazgierz, dial. jazgar / jazgier 
'ts.. Por. ukr. dial. jazhar / jdzgur I józhir 
i jaśkar | jazkar 'ts., br. dial. jadźgdr / jaż- 
hur 'ts.. Płnsł. *ćzgare (może też *ćzgore 
I *ezgure I *Ezgorv) jazgarz, od rdzenia 
*tzg-, por. bliskie wyrazy w bałt.: lit. eżegys 
I egźlys, dial. eżgjs i eżgć 'jazgarz', stpr. as- 
segis okoń” (formy bałt. zdają się wskazy- 
wać na pierwotne *ćzg-, podczas gdy wyra- 
zy słow. na *€ezg-), z przyr. z -r-. Od tego 
samego rdzenia inaczej utworzone p. daw. 


jazgotać 


i jeżdżyk, w XVII w. jeździk) 'jazgarz”, kasz. 
jdźź, jażźa 'ts., por. cz. jeżdik 'ts., słc. dial. 
jeżdik 'ts., z prapostaci *eżdżv < *Ezg-jb. 
Rdzeń *ćzg- może pokrewny (ale szczegóły 
stosunku obu postaci niejasne) z psł. *eźb 
"jeż < pie. *eghi- *żmija” (zob. jeż), nazwy 
ryby miały przypuszczalnie pierwotne zna- 
czenie 'podobny do jeża, mający jego ce- 
chy”, powodem nazwania były kolce na gło- 
wie ryby i jej kolczasta płetwa grzbietowa. 

jazgotać jazgoczę (jazgocę) od początku 
XX w. "mówić, rozmawiać krzykliwie, pisk- 
liwie, *wydawać głośne, hałaśliwe dźwię- 
ki, hałasować, kasz. jazgotac 'pleść, gadać; 
jazgot "wrzawa, harmider, głosy przeraźliwe, 
przykre”, kasz. 'gadanina, paplanina; gadu- 
ła, człowiek szwargocący”, słowiń. 'gwara, 
żargon”. Czas. intensywny z przyr. -ot- od 
*jazgać, na który wskazuje dial. (na Kuja- 
wach) rzecz. odsłowny jazganie 'jazgotanie”, 
kasz. jazgac 'szczekać, ujadać; dużo mówić, 
pleść” (por. też kasz. jazgolóc 'biadać, stę- 
kać, jęczeć, piszczeć”, z przyr. -ol-). Pod- 
stawowy czas. *jazgać to wariant fonetyczny 
czas. "jaskać, poświadczonego w kasz. jas- 
kac, jaśćą 'paplać, pleść; szczekać, ujadać 
(o psie)”, por. też jego wariant morfologicz- 
ny: p. dial. płd. jaszczeć 'jazgotać, mówić 
bez przerwy, szybko; (piskliwie) krzyczeć; 
krzykliwie śpiewać; krzyczeć, kłócić się”. 
Czas. *jaskać (kasz. jaskac) ma odpowied- 
niki w zachsł. i płdsł.: cz. jaskat 'krzyczeć, 
piszczeć”, dial. 'wykrzykiwać z radości”, słc. 
jaskat 'ts., słwń. jaskati 'głośno krzyczeć; 
gdakać” (por. także wariant z -s- : cz. jdsat 
*wykrzykiwać z radości, dial. 'gadać bez 
przerwy”, słc. jasat "radować się; wiwato- 
wać; szaleć”). Psł. *jaskati (/ *jasati) *krzy- 
czeć piskliwie, cienkim głosem, piszczeć, 
czas. z przyr. *-sk- (/ *-s-) od dźwkn. wykrz. 
ja!. — Od tego jazgotliwy. 

jaź od XVII w. 'ryba Leuciscus idus', stp. od 
XIV w. jazic 'jaź; jesiotr, Acipenser sturio”, 
w XVI w. także jaźwica 'jaź'. Ogsł.: dł. jaz, 
gł. jaz i jazyca, r. jaż, ch./s. jaz, słwń. jez. 
Psł. *jaze (czy może *ćz») 'jaź”, bez prawdo- 
podobnej etymologii. 

jaźń ż 'świadomość własnej osobowości”. 
Sztucznie utworzony w 1. połowie XIX w. 


209 


od XV w. i dziś dial. jażdż (stp. też jaszcz 


jądro 


przez B. Trentowskiego termin filozoficz- 
ny, od zaimka ja (zob.) z przyr. -źń (wy- 
abstrahowanym z wyrazów typu bojaźń, 
przyjaźń). Od tej samej podstawy z innymi 
przyr., np. cz. jdstvi, ch. jdstvo 'ts.. 


jąć, jął, jęła czas. używany współcześnie tyl- 


ko w bezokol. i w czasie przeszłym 'zacząć, 
począć”, jąć się 'zabrać się, wziąć się do cze- 
goś, zacząć coś robić, stp. od XIV w. jąć, 
imę (z pełną odmianą) 'wziąć, chwycić, 
trzymać; wziąć w pęta, więzy, areszt, poj- 
mać w niewolę, 'złowić (ryby), "wziąć, 
przyjąć, 'ująć, zamknąć brzegami”, 'pojąć, 
zrozumieć, 'zacząć (świadomie) jakąś czyn- 
ność, jąć się kogoś, czegoś 'chwycić jako 
swoją własność, zgłosić pretensje jako do 
swej własności; posłużyć się kimś, czymś ja- 
ko środkiem prawnym”, kasz. joc / jic, joł, 
jąła *zacząć, joc są I jic są wziąć się do cze- 
goś, chwycić się; pełną odmianę zachowa- 
ły czas. przedrostkowe: nająć (* podnająć, 
wynająć), odjąć (stp. też otjąć), pojąć, pod- 
jąć, przejąć, przyjąć, ująć, wyjąć, wziąć 
(zob.), zająć (stp. pożyczyć”, 'zagarnąć, za- 
brać”), czas teraźn. najmę, odejmę, pojmę 
itd.; wielokr. -jmować: tylko z przedr., np. 
najmować, odejmować, pojmować, przyjmo- 
wać. Ogsł.: cz. jmout, jmu, stcz. jieti, jmu, 
r. dial. jat, imu / mu, scs. jęti, imo. 'ująć, 
chwycić” Psł. *(j)ęti, *(j)vmg "wziąć, chwy- 
cić rękami, schwytać, złapać, ująć; zacząć, 
rozpocząć, najbliższe odpowiedniki: lit. irh- 
ti, imu (dial. też (jjemu) 'wziąć, chwycić; 
otrzymać; zacząć, imitis 'wziąć się, zabrać 
się do czegoś; wziąć sobie; zmagać się, wal- 
czyć, łot. jerit (jimt), jemu wziąć”, stpr. imt 
*ts., por. też łac. ernó, emere "kupować, na- 
bywać; pozyskiwać sobie, zjednywać, zdo- 
bywać”. Od pie. *em- 'wziąć, brać”. 


jądro od XV w. *ziarno w łupinie lub pest- 


ce owocu”, 'gruczoł płciowy męski”, przen. 
*wnętrze, środek czegoś”, stp. 'nasiono, ziar- 
no, pestka w owocu, 'najlepsza część pro- 
duktów rolnych, sam miąższ”, kasz. jodro 
*ziarno owocu znajdujące się w pestce”. 
Ogsł.: cz. jódro 'pestka, jądro”, r. jadró 'ku- 
la; jądro; rdzeń, istota”, słwń. jedro 'jądro'. 
Psł. *jędro 'jądro”, zapewne urzeczowniko- 
wiony psł. przym. *jędre 'jędrny, krzepki, 
silny, tęgi” (zob. jędrny), pierwotne znacze- 
nie 'to, co jest jędrne, twarde”. 


jąkać 

jąkać od XV w. 'mówić niepłynnie, nieskład- 
nie, niewyraźnie”, jąkać się "mieć wadę wy- 
mowy, zacinać się, mówić niepłynnie”, daw. 
jękać 'jęczeć, narzekać; jąkać”, dial. 'postę- 
kiwać, kasz. jokac są I jikac są 'jąkać się; 
z przedr. wyjąkać; jednokr. jęknąć "wydać 
jęki z powodu bólu, stp. XVI w. jąknąć 
*bąknąć, pisnąć”, dial. 'silnie walnąć, dziś 
zająknąć się. Zachsł. i płdsł.: dł. jekaś (se) 
'jąkać się; dyszeć, dostawać zadyszki”, cz. je- 
kat "wydawać jęki”, jikat 'piszczeć, jąkać 
się, ch./s. jókati jęczeć; rozlegać się, roz- 
brzmiewać, jćcati 'płakać, łkać; jąkać się”. 
Psł. *ękati (> *ęcati) "wydawać niewyraźne 
dźwięki, jęki; bełkotać, zacinać się przy mó- 
wieniu, w związku etymologicznym z psł. 
*ęćati "wydawać żałosne dźwięki, jęki, ję- 
czeć, stękać, zawodzić (zob. jęczeć). — Od 
tego jąkała. 

jątrzyć od XVI w. 'wywoływać ropienie”, od 
XV w. jątrzyć się 'nie chcieć się goić, ropieć 
(np. o ranie)”, kasz. jotńćc są 'jątrzyć się, ro- 
pieć, 'złościć się, gniewać się. Ogsł.: cz. 
jitfit 'jątrzyć, drażnić, ukr. jdtryty 'podraż- 
niać (np. ranę); wywoływać ból, swędzenie”, 
dial. jatryty ohon” 'rozniecać ogień, jatryty 
koho 'drażnić, rozdrażniać, scs. z przedr. 
ob-ętriti 'zapalić, rozpalić (o namiętnoś- 
ciach)”, obętriti sę "rozpalić się, rozżarzyć się”. 
Psł. *ętriti powodować stan zapalny, ropie- 
nie, drażnić, rozdrażniać”, czas. odrzecz. od 
psł. *ętro, mn *ętra 'organy wewnętrzne, 
wnętrzności, wątroba” (por. cz. jdtra mn 
'wątroba, r. jatró, mn jdtra "wnętrzności, 
ch./s. jetra mn / jótra ż 'wątroba'). Podsta- 
wowy rzecz. *ętro od pie. *En-tro- 'wnętrz- 
ności” (: *en-tero- "wewnętrzny”). Pierwotne 
znaczenie czas. prawdopodobnie 'drażnić 
wnętrze, wnętrzności (o procesie chorobo- 
wym, stanie zapalnym organów wewnętrz- 
nych)”. 

jechać jadę od XIV w. (stp. też jachać, jadę) 
*przemieszczać się za pomocą środków lo- 
komocji, stp. także 'napadać, najeżdżać”, 
kasz. jayac / jexac, jadą, jeze ! jayóm, jayd 
*jechać'; z przyr. np. dojechać, najechać, od- 
jechać, przyjechać, wyjechać, zajechać. Ogsł.: 
cz. jechati, jechdm, r. ćchat, ćdu, scs. jacha- 
ti, jadg, słwń. jdhati, jaham I jdśem. Psł. 
*jachati I *echati 'jechać”, intensywny czas. 


210 


jeden 


z przyr. *-cha- (por. np. machać, wąchać) od 
psł. *jati, "jady bądź *jeti, *jedg 'jechać, 
por. stp. XIV-XVI w. *jać czy *jeć, zaświad- 
czone są tylko formy czasu przeszłego jał, 
jała, jało, jeli 'udawać się gdzieś, wyprawiać 
się, jechać”, tak samo do niedawna w kasz. 
*jac czy *jec, realnie zaświadczone są formy 
jół, jała, jeli / jele 'jechać, dł. jeś, jedu 'ts., 
gł. jeć, jedu 'ts., cz. jeti, jedu, stcz. jóti, jedu 
*szybko iść, jechać”, scs. prejave 'przepra- 
wiwszy się” (imiesłów czynny czasu prze- 
szłego wskazujący na bezokol. *pre-jati, 
z przedr. pre-); w części języków słow. (jak 
w polskim) pozostałościami tego czas. są 
tylko formy czasu teraźn., np. r. ćdu 'jadę* 
(bezokol. ćchat). Podstawowy psł. czas. *8ti 
czy *jati (czas teraźn. *edg czy *jado z przyr. 
*-de/do-, jak w psł. *jedg, p. idę, zob. iść) 
pokrewny z lit. jóti, jóju 'jechać konno”, łot. 
jat jeździć, stind. ydti 'idzie, jedzie, od 
pie. *ia- 'iść, poruszać się” (utworzonego od 
pie. pierwiastka *ei- 'iść', zob. iść). Por. jaz- 
da, jeździć. 

jeden jedna, jedno od XIV w. (stp. też ja- 
den) liczeb. główny, kasz. jeden też 'pewien, 
jakiś. Ogsł.: cz. '1 jeden, r. odin, scs. je- 
din», ch./s. jedan. Psł. *edine 'jeden', wtór- 
nie przekształcone w części języków słow. 
w *edvne pod wpływem licznych przymiot- 
ników z przyr. *-nv. Pierwotna postać 
*edinv (kontynuowana przez stp. jedziny, 
zob. jedyny) to złożenie part. wzmacnia- 
jącej, uogólniającej pochodzenia zaimkowe- 
go *ed- (występującej też np. w psł. *edova, 
zob. ledwie) jako członu pierwszego, z czło- 
nem drugim *ins o pierwotnym znaczeniu 
*jeden', zob. inny. W polskim oczekiwaliby- 
śmy postaci fjedzien, zamiast którego jeden 
z -d- przez analogię do regularnych form 
jednego, jednemu itd., jedna, jedno. — Od 
tego jednoraki (utworzone na wzór czwora- 
ki, zob.); jedność (stp. od XV w. 'niepodziel- 
ność, wspólność istoty”, 'zgoda, jednomyśl- 
ność, 'społeczność, 'wzajemne stosunki, 
obcowanie, przebywanie ze sobą) — jed- 
nostka; liczne złożone przym., np. jednolity, 
jednostajny, stp. od XV w. jednostajny / je- 
nostajny 'jednakowy, jednolity”, 'tylko je- 
den, pojedynczy”, 'nie dający się rozwiązać, 
mocny. 


jedenaście 


jedenaście liczeb. główny od XIV w., stp. też 
jedennaście I jedennaćcie I jedennacie | jed- 
naćcie, kasz. jedndsce. Ogsł.: cz. jedendct, 
r. odinnadcat, ch./s. jeddnaest. Psł. *edine 
na desęte > *edbno na desęte '11', zestawienie 
złożone z liczeb. *edine > *edone i wyraże- 
nia przyimkowego *na desęte (zob. jeden, 
na i dziesięć), pierwotne znaczenie 'jeden 
na(d) dziesiątkę. W językach słow. to zesta- 
wienie zrastało się w jedną całość (z jednym 
akcentem), w związku z czym następowało 
skracanie członu -desęte (> p. -dcie, -ćcie, 
-cie, -ście), zob. czternaście. — Od tego 
liczeb. porządkowy jedenasty — jedenastka; 
liczeb. zbiorowy jedenaścioro. 

jednać od XV w. 'usposabiać do siebie przy- 
chylnie, pozyskiwać, zjednywać”, 'doprowa- 
dzać do zgody, godzić”, stp. też "najmować, 
przyjmować do służby”, w XIV-XVIII w. ja- 
ko termin prawny 'godzić, doprowadzać do 
zgody, rozsądzać; z przedr. pojednać, prze- 
jednać, wyjednać, zjednać. Zachsł.: gł. jed- 
nać 'jednać, pojednywać; pertraktować, ne- 
gocjować, obradować; traktować (o czymś); 
działać, cz. jednat 'działać, postępować; 


układać się; godzić, najmować, słc. jednat 


sa 'targować się. Czas. odliczebnikowy od 
*edvnv (zob. jeden), pierwotne znaczenie 
"powodować stawanie się jednym, jedna- 
kim, jednolitym, łączyć w jedno”. 

jednaki od XIV w. 'taki sam, jednakowy”, 
w stp. jednaki / janaki / jenaki 'ts., kasz. 
jednaki 'jednaki, jednakowy”. Też jednak od 
XVI w. 'mimo wszystko, przecież”, kasz. jed- 
nak sp. jednak, przecież, wszakże”, przysł. 
*'jednakowo, w podobny sposób, tak samo”, 
ze stp. od XIV w. jednako (jenako / janako) 
*jednakowo, tak samo, równo”, jednak, prze- 
cież”, dziś dial. jednako 'jednakowo". Ogsł.: 
cz. jednaky 'jednaki, równy, w stcz. też 
*pojedynczy”, r. odindkij 'jednakowy, rów- 
ny”, dial. 'jedyny, pojedynczy”, ch./s. jednak 
*równy, jednakowy”. Psł. *edinake, później- 
sze słow. *edvnake 'jedyny; pojedynczy, nie- 
złożony; taki sam, jednakowy; taki sam, 
niezmienny”, przysł. *edinako > *edvnako, 
od psł. *edin > *edone 'jeden' (zob. jeden), 
z przyr. *-ake (co do budowy por. owaki, 
siaki, taki), — Od tego jednakowy. 


211 


jegomość 


jednoczyć od XVI w. 'łączyć w całość; 
z przedr. zjednoczyć. Zachsł.: gł. je(d)noćić 
*jednoczyć, łączyć, cz. jednotit 'ts., słc. 
jednotit 'przerywać, przerzedzać. Czas. 
odrzecz. od stp. od XIV w. jednota 'wspól- 
ność, jedność; zgoda, jednomyślność; zgro- 
madzenie', por. gł. jednota 'jedność, zgoda, 
zgodność”, cz., słc. jednota 'jedność; to- 
warzystwo, stowarzyszenie, związek”, utwo- 
rzonego od liczeb. *edone (zob. jeden), 
z przyr. -ota. W polskim oczekiwalibyśmy 
postaci czas. fjednocić, tjednocę, forma jed- 
noczyć ma wtórne -cz-, może przez analo- 
gię do słabo udokumentowanego jednaczyć 
*czynić jednakim, równać” (od jednaki). 

jedwab jedwabiu od XIV w. 'rodzaj tkaniny”, 
dial. też np. jedbab / jedbaw / jedwaw I nie- 
dwab 'ts., kasz. jedydb (też ńedvdb), -vabu 
I -vabu 'ts.. Por. cz. hedvdbi / hedbdvf n, 
poet. hedvób / hedbdvy, strus. (cs.-rus.) 
godoble / godovabl» / godovaplv. Wędrowny 
wyraz, za źródło uważa się germ. *gud- 
wabja- 'droga delikatna tkanina, jedwab”. 
Do polskiego zapożyczony zapewne ze stcz. 
hedvdb. — Od tego jedwabny — jedwabnik. 

jedyny od XIV w. (stp. też jedziny) 'tylko je- 
den; nie mający sobie równego; ukochany, 
wybrany”, stp. także 'samotny, opuszczony”. 
Kontynuuje psł. liczeb. *edine 'jeden* (zob. 
jeden). Polską zamianę pierwotnej, regular- 
nej postaci jedziny przez jedyny objaśnia się 
analogią do liczeb. jeden i jego rodziny wy- 
razowej, zawierających -d-. 

jegomość od XVI w. (kiedy często jego mość, 
a zwykle jego miłość) 'człowiek zazwyczaj 
starszy, nieznajomy; jakiś człowiek”, daw. 
*tytuł grzecznościowy używany w stosunku 
do osób pochodzenia szlacheckiego, pana, 
gospodarza domu”, daw., dziś lud. 'tytuł 
używany w stosunku do księdza”, kasz. je- 
gomosc, -ca I -ce 'tytuł, którym zwracano 
się do dziedzica i księdza”. Zrost daw. od 
XVI w. tytułu grzecznościowego Jego Mość, 
będącego skróceniem często używanego 
stp. Jego Miłość, tytułu grzecznościowego 
używanego w stosunku do osób o wyższym 
statusie społecznym. Analogicznie powstał 
też rzecz. jejmość w odniesieniu do kobiety 
(dziś 'kobieta nieznajoma, zwykle starsza 
i tęga, kasz. jómosc 'tytuł, którym zwraca- 


jeleń 
no się do dziedziczki; przezwisko kobiety 
udającej panią”) z daw. od XVI w. Jej Mość, 
od tytułu grzecznościowego Jej Miłość. Zob. 
mość. 

jeleń od XIV w. 'zwierzę Cervus elaphus', 
dial. też Jeleń, kasz. jeleń, -eńa 'jeleń'; zdr. 
jelonek. Ogsł.: cz. jelen, r. olćn', przest. i dial. 
elćń, scs. jelenv, jelene. Psł. *elenv (dial. też 
*olenv) 'jeleń, Cervus elaphus, rzecz. na- 
leżący pierwotnie do utraconej deklinacji 
spółgłoskowej na -n- (por. scs. dop. jelene), 
mający dokładne odpowiedniki w stlit. ele- 
nis jeleń, gr. ćnelos [< *elenos] 'jelonek', 
por. też bliskie lit. ćlnias / ćlnis 'jeleń', cymr. 
elain [< *elani] 'łania', gr. ellós [< *elnós] 'je- 
lonek'. Od pie. *el-en- 'jeleń'. Por. łania. 

jelito od XV w. 'część przewodu pokarmo- 
wego, kiszka”, 'rodzaj wędliny w nadzianym 
jelicie, kiełbasa”, jelita mn wnętrzności, 
dial. też lelito (wyjątkowe już w XVI w.). 
Ogsł.: cz. jelito kiszka kaszana”, ukr. dial. 
jalyty mn 'wnętrzności”, ch. dial. czak. jelito 
(jelito / jelito) 'rodzaj kiełbasy” i ólito (olito) 
*jelito, kiszka. Psł. *elito (/ *olito) 'jelito, 
kiszka”, jeden ze słow. wyrazów anatomicz- 
nych bez pewnej dalszej etymologii. 

jełczeć jełczeje od XIX w. 'rozkładać się 
(o tłuszczach i olejach)”, kasz. jdłćec 'jeł- 
czeć.. Późne poświadczenie wyrazu sugeru- 


je zapożyczenie ze wschsł., por. r. dial. elćdt 


*ts., ćlknut 'gorzknieć, jełczeć, br. dial. 
elknuc' 'gorzknieć. Stąd zapożyczone także 
p. reg. wsch. jełki / iłki 'zepsuty, gorzkawy, 
zjełczały”, por. br. dial. ćlkij 'zgorzkniały, 
ostry w smaku, z nieprzyjemnym zapa- 
chem”, ukr. reg. ilkyj / jelkyj 'gorzki, zgorzk- 
niały”, r. elkij 'gorzki, zgorzkniały”, bez pew- 
nej etymologii. 

jemioła od XV w. 'roślina pasożytująca na 
drzewach, Viscum (album)” (w XV-XVI w. 
też wodna jemioła 'gatunek gąbki słodko- 
wodnej, Spongilla lacustris'), stp. w XV w. 
także jemioł (daw. XVIII w. jemiel) i jemia- 
ło, w XV-XVI w. jemioło 'jemioła', dial. też 
(i)amioła / imioła 'ts.. Ogsł.: cz. dial. jeme- 
la, ukr. dial. emeła / hemeła, bg. dial. ćemila; 
por. też r. omćla, ukr. omela, dial. też imeld, 
słwń. omćla, dial. także imćla. Psł. *ermela 
(/ *omela I *jvmela) 'roślina pasożytująca 
na drzewach, jemioła, Viscum (album), naj- 


212 


jesień 
bliższe odpowiedniki w bałt.: lit. dmalas, 
daw. i dial. emalas / ćmalas 'jemioła, łot. 
amuls / amuols / amals / amuls / ęmuols 'ts.. 
Dalsza etymologia niejasna. Zmienność na- 
głosu wyrazu (*emela / *jvmela, a zwłaszcza 
mająca duży zasięg postać *omela, nie da- 
jąca się w takim przypadku objaśnić) nie 
przemawia za dopatrywaniem się tu nazwy 
wykonawcy czynności (z przyr. *-ela) od psł. 
czas. *ęti, *fomo "wziąć, chwycić, schwytać, 
złapać, ująć” (zob. jąć) z pierwotnym zna- 
czeniem 'ta, co chwyta, łapie”, chociaż właś- 
ciwości rośliny, z której lep był używany 
do chwytania ptaków, uzasadniałyby takie 
objaśnienie. Nie można wykluczyć zapoży- 
czenia z nieznanego źródła, zwłaszcza że ta 
niezwykła roślina odgrywała znaczną rolę 
w kulturze Słowian (i innych ludów), gdyż 
przypisywano jej moc magiczną i w związ- 
ku z tym okazywano cześć. — Od tego je- 
miołuszka (dial. jemiełucha / jemiełuszka I 
imiołuszka) 'ptak Bombycilla garrulus'. 
jeniec jeńca od XVI w. *żołnierz wzięty do 
niewoli, w stp. XIV-XVI w. wcześniejsza 
postać jęciec, dop. jętca / jęćca, od XV w. też 
dop. jeńca 'ts.; więzień”. Forma mian. jeniec 
wtórnie utworzona na podstawie form przy- 
padków zależnych: dop. jeńca < jęćca. Por. 
cz. jatec, -tce jeniec, strus. jateco 'ten, kto 
chwyta kogoś w celu doprowadzenia do są- 
du', r. daw. jdtec, -tca 'ts.. Płnsł. *etbcb 'ten, 
kto został pojmany, schwytany” i 'ten, kto 
chwyta kogoś, utworzone za pomocą przyr. 
*-bcb Od imiesłowu biernego czasu przeszłe- 
go *ete 'ujęty, schwytany” od psł. czas. *ęti 
"wziąć, chwycić, schwytać, złapać, ująć” 
(zob. jąć). 
jesień ż od XIV w. 'pora roku między latem 
a zimą”, kasz. jesćń / jesiń, -eńe 'ts.. Ogsł.: 
cz. jeseń, r. ósen, dial. ćsen, ch./s. jesćn. 
Psł. *esenv (/ *osenv) ż 'jesień', najbliższe 
odpowiedniki: stpr. assanis 'jesień, goc. 
asans 'pora żniw, lato”, gr. -óra |< *osara] 
poświadczone jako drugi człon złożenia 
op-óra 'pora zbioru owoców, jesień, wszyst- 
kie z pie. rzecz. heteroklitycznego *os-7, dop. 
*es-(e)ns "żniwa, czas zbiorów, jesień. Wy- 
raz słow. oparty na pie. temacie przypad- 
ków zależnych *esen- (i wtórnym *osen-, 
z *o- przez analogię do pie. mian. *osf), 


jesion 


z przyporządkowaniem wyrazu do psł. te- 
matów na -i-. — Od tego jesienny, jesionka. 
jesion 'drzewo Fraxinus', przest. jasion, stp. 
od XIV w. jasień / jesień, dial. jesion / jesień 
I jasion | jasień 'jesion', kasz. jasón, -ona 
"jesion wyniosły, Fraxinus excełsior”. Ogsł.: 
cz. jasan, dial. jaseń / jasen, stcz. jasen / ja- 
san, r. jisen, ukr. jdsen” (dial. jasin') / jósen, 
ch./s. jdsen. Psł. *(j)asenv / *(j)asens m 
"jesion, prapokrewne z lit. tosis 'jesion', 
łot. uósis 'ts., stpr. woasis 'ts., łac. ornus 
[< *os-en-os] 'gatunek jesionu”, cymr. onnen 
[< *Osnd] 'jesion', od pie. *6s 'jesion', stare- 
go wyrazu pierwiastkowego, który w słow. 
został rozszerzony za pomocą przyr. *-en-. 
jesiotr od XIV w. 'ryba Acipenser sturio', stp. 
XV w. też wyjątkowe jasiotr, dial. jesioter, 
kasz. jasoter, -tra (też jastrón) 'ts.. Ogsł.: 
cz. jeseter, ukr. dial. jdsćtr, ch./s. diał. jćse- 
tar; we wschsł. też z nagłosowym o-: strus. 
osetrt, r. osótr, ukr. osetćr. Psł. *esetre / *osetro 
"jesiotr, Acipenser sturio”, prapokrewne ze 
stpr. esketres 'jesiotr”, lit. daw. eśketras 'wie- 
loryb', dziś (z wtórnym -r-) erśketas, dial. 
arśketas i erśketras 'jesiotr. Wyraz słow. 
z prapostaci *ak-etro- / *ok-etro- i (wtór- 
nej?) *ek-etro- od pie. pierwiastka *ak- / *ok- 
*ostry” (zob. ostry). Nazwa ryby związana 
z ostrymi, spiczastymi elementami na jej 
ciele: kolcami płetwy grzbietowej, ogono- 
wej, piersiowej, kostnymi tarczami, szcze- 
gólnie spiczastymi wzdłuż grzbietu. 
jestem jesteś, jest od połowy XV w., w stp. 
XIV-XVI w. pierwotne postaci jeśm 'je- 
stem”, jeś 'jesteś', jest, wyjątkowo jeść 'jest'. 
Por. cz. jsem, jsi, jest, strus. esmb, esi, estb, 
scs. jesme, jesi, jeste. Psł. *esmw, "esi, 'estb 
*jestem, jesteś, jest”, archaiczny czas. atema- 
tyczny w funkcji czasu teraźn. do psł. *byti 
"istnieć, żyć; być obecnym, przebywać, znaj- 
dować się; zdarzyć się, stać się, odbyć się” 
(zob. być), mający dokładne odpowiedniki 
w lit. daw. esmi, esi, esti, stind. dsmi, asi, 
asti, gr. eimi [< *esmi], essi (forma doryc- 
ka), esti. Z pie. *ćs-mi 'jestem, *es-si 'jesteś 
(psł. *esi kontynuuje inną prapostać *es-ei 
z końcówką 3. osoby 1. pj *ei znaną czę- 
ści języków ie. w czas. tematycznych), *es-ti 
*jest” od pie. pierwiastka *es- / *s- *być”. No- 
wsze polskie formy jestem, jesteś są oparte 


213 


jezioro 
na formie 3. osoby 1. pj jest, psł. *estb, z koń- 
cówkami -em, -eś na wzór form czasu prze- 
szłego typu byłem, byłeś, był (< psł. *byle 
esme 'byłem”, *byle esi 'byłeś, *byle estb 
*był”). Zob. są. 
jestestwo od XVI w. 'istota wewnętrzna, natu- 
ra człowieka”. Por. stcz. jestvo 'istota', strus., 
cs.-rus. od XI w. (j)estbstvo "natura, istota, 
r. estestvó 'istota, natura rzeczy; przyroda”, 
scs. (j)estostvo "natura, istota; byt, bytność”. 
Do polskiego zapożyczone prawdopodobnie 
ze strus., cs.-rus. (jjestestvo, ostatecznym 
źródłem wyrazu w językach słow. było scs. 
(j)estostvo, rzecz. abstr. od 3. osoby |. pj 
jestv jest” (zob. jestem) z przyr. -bstvo, 
utworzona na gruncie scs. kalka gr. usia 
"istota; byt, istnienie” (od gr. isa ż imiesłów 
czasu teraźn. do eimi 'jestem', z przyr. -ia). 
jeszcze przysł. od XIV w. 'nadał, dalej, ciąg- 
le', dial. jeszcze/ jeszczek 'ts., kasz. jeś (jćś, 
jiś) jeszcze”. Ogsł.: cz. jeśte, r. eśćć, scs. jeste. 
Psł. *eśće przysł. 'nadal, ciągle; dotąd, do- 
tychczas, bez pewnej etymologii. Może 
z pierwotnego *e-s-te, w którym można wi- 
dzieć złożenie part. deiktycznej *e- (por. np. 
bg. e 'oto, patrz oto”, ch./s. e/ć 'ts.; wtedy”) 
z part. *te (występującą np. w scs. aśte 'je- 
żeli, gdyby; choćby; czy”); -s- miałoby być 
elementem ruchomym, jak w psł. przedr. 
*-lo : *-slo, *-na : *-sna. 
jeść jem od XIV w. 'przyjmować pokarm, 
kasz. jesc, jem 'ts.; z przedr. dojeść, najeść 
się, objeść, pojeść, podjeść, przejeść, ujeść, 
wyjeść, zjeść; wielokr. jadać (zob.). Ogsł.: 
cz. jist, jfm, r. est, em, scs. jasti, jamb, jasi. 
Psł. *esti, *ćmv [< *Edti, *edmv] spożywać 
pokarmy, jeść”, archaiczny czas. atematycz- 
ny, dokładne odpowiedniki: lit. ćsti, edu 
(stlit. ćmi) *żreć, jeść; kąsać, gryźć”, łot. ćst, 
gmu (dziś gdu) 'jeść, żreć”, stpr. ist jeść”, 
wszystkie z pie. *ed- 'jeść”. 
jeśli sp. jeżeli, stp. XV w. jesli / jestli, 
w XVI w. najczęściej jestli, rzadziej jeśli, 
rzadko jezli / jeżli 'jeżeli; czy”, dial. jeśli (jeź- 
li) 'ts.. Zrost ze stp. XIV w. jest li 'czy jest?” 
(zob. jestem i li). 
jezioro od XIV w. (stp. też jeziero), dial. też 
jeziór (jęziór), jeździór, kasz. jezoro  jlezero 
*ts.; zdr. jeziorko. Ogsł.: cz. jezero, strus. 
(jjezero | ozero, r. Ózero, dial. ezero, scs. 


jeździć 
jezero. Psł. *ezero 'jezioro', z dokładnymi 
odpowiednikami w bałt.: lit. ćżeras, dial. 
ażeras 'jezioro”, łot. ezers (ezars) 'ts., stpr. 
assaran n 'ts., od pie. rzecz. pierwiastko- 
wego *ćg*- / *eg"- lub pie. rzecz. heterokli- 
tycznego *Eć"-r. *eg"-en- 'jaz, tama, nasyp”, 
wtórnie może 'brzeg, miedza” (zob. jaz). 

jeździć jeżdżę od XIV w. 'przebywać odleg- 
łość jakimś środkiem lokomocji, podróżo- 
wać, udawać się gdzieś; prowadzić pojazd”, 
stp. też 'najeżdżać, napadać”, kasz. jez3ćc, 
jezzi jeździć; z przedr. objeździć, pojeździć, 
przejeździć, ujeździć, wyjeździć, zajeździć, 
zjeździć; wielokr. jeżdźać dial. 'jeździć czę- 
sto, wielokrotnie, w języku liter. tylko 
z przedr., np. dojeżdżać, najeżdżać, od- 
jeżdżać, przejeżdżać, wyjeżdżać. Ogsł.: cz. 
jezdit, r. ćzdit, ćzżu, cs. jazditi, jaźdo, ch./s. 
jezditi. Psł. *€zditi, *eżdżo 'jeździć”, czas. 
odrzecz. od psł. *ćzda 'jeżdżenie, jazda, 
podróż” (zob. jazda). — Od tego jeździec; 
jezdny — jezdnia; od czas. przedrostko- 
wych (częściowo poświadczonych dawniej, 
np. w XVI w. najeździć 'wkraczać zbrojnie, 
napadać”) liczne rzecz. odczas.: dojazd, ob- 
jazd, odjazd, najazd, podjazd, pojazd, prze- 
jazd (stp. XV w. 'przybycie, stawienie się”), 
przyjazd, rozjazd, wjazd, wyjazd, zajazd 
*rodzaj hotelu, karczma, gospoda hist. 'za- 
jęcie siłą posiadłości jako egzekucja wyroku 
sądowego dokonana przez stronę wygrywa- 
jącą; zjazd; najeźdźca (daw. XVI w. na- 
jeżdźca); przyjezdny, wyjezdne; zajezdnia. 

jeż od XV w. (ale nazwa osobowa Jeź już 
w XII w.) 'zwierzę Erinaceus europaeus', 
w gwarach też 'snopek do poszywania da- 
chu”, kasz. jeż, jeża 'jeż', jeże mn 'roślina 
ostrożeń polny, Cirsium arvense; kluski 
ziemniaczane”; zdr. jeżyk. Ogsł.: cz. jeżek, 
r. ćż, eżć, ch./s. jeż 'jeż”. Psł. *eżb |< *ez-io-] m 
*'jeż, Erinaceus europaeus', dokładnie odpo- 
wiadający mającym to samo znaczenie lit. 
eżys I ćżis / Eżys, łot. ezis, por. też pokrewne 
stwniem. igil (dziś niem. Igel), gr. ekhinos, 
wszystkie utworzone od pie. *eghi- *żmi- 
ja” (por. gr. ćkhis 'żmija”, stind. dhi- 'ts.'). 
Pierwotne znaczenie zapewne 'związany ze 
żmiją, pożerający żmije”, nawiązuje do po- 
żytecznego dla ludzi pożerania przez jeże 


2a ł 33 


214 


jęczmień 


jeżeli od XVI w. sp. 'jeśli, daw. od XVI w. 
i dziś dial. także part. pytajna 'czy”, dial. 
jeżeli | eżeli (żeli) 'ts.”, kasz. jeźle (ażle, ćżle, 
źle) 'jeżeli. Zrost starej formy czasowni- 
kowej je 'jest* (por. jestem) z part. wzmac- 
niającą Że (zob. -że) i part. pytajną li 'czy” 
(zob. li). 

jeżyć od XVI w. 'wznosić, stroszyć, podnosić 
(o włosach), daw. też 'dokuczać, trapić, 
gnębić, martwić, jeżyć się 'być nastroszo- 
nym, wznosić się, sterczeć jak kolce jeża”, 
daw. XVI w. też 'sierdzić się, srożyć się, 
kasz. jeźćc są "powstawać, stroszyć się; 
burzyć się (o morzu)”; z przedr. najeżyć, zje- 
żyć. Ogsł.: cz. jeżit 'jeżyć, stroszyć”, r. eżit. 
*ściskać, marszczyć, kurczyć, eżifsja 'kulić 
się (np. z zimna)”, ch./s. jćżiti se 'jeżyć się; 
wzdragać się”. Psł. *eżiti 'stroszyć, podnosić 
(włosy, sierść) jak jeż kolce”, *eżiti sę 'pod- 
nosić się, stroszyć się”, czas. odrzecz. od psł. 
*eżv (zob. jeż). 

jeżyna od XV w. 'roślina Rubus fruticosus”, 
dial. jeżyna (jężyna) / jażyna 'ts., jeżyny 
mn 'owoce tej rośliny”, koc. jażina, kasz. ja- 
Żóna 'jeżyna”. Ogsł. (ale we wschsł. z nagło- 
sowym o-): cz. jeżiny mn 'sterczące włosy; 
gęste włoski na częściach roślin”, ch./s. je- 
Żina 'jeżyna”, r. ożina 'jeżyna”. Psł. *eżina 
(/ *oźina) 'roślina pokryta kolcami”, od psł. 
*eżv 'jeż” (zob. jeż), z przyr. *-ina. 

jęczeć od XV w. 'wydawać przeciągłe, żało- 
sne dźwięki”, kasz. jąćec / jićec 'jęczeć, stę- 
kać; cicho szumieć (o morzu)”; z przedr. 
wyjęczeć, zajęczeć; jednokr. jęknąć. Ogsł.: 
cz. jećet jęczeć; wrzeszczeć, wyć, buczeć”, 
ukr. jaćdty 'żałośnie krzyczeć (o łabędziach)”, 
pot. krzyczeć, hałasować (o ludziach)”, ch./s. 
jećati 'jęczeć, stękać; rozlegać się”. Psł. *ęća- 
ti "wydawać żałosne dźwięki, jęki, jęczeć, 
stękać, zawodzić”, od pie. dźwkn. pierwiast- 
ka *enk- 'wzdychać, stękać, jęczeć, por. 
pokrewne np. alb. ankón |< *enk-| 'jęczeć, 
stękać, biadać, narzekać, lit. ińksti skowy- 
czeć, piszczeć”, ufikśti 'skomleć”, łac. uncare 
*o głosie niedźwiedzia. — Od tego jęk. Por. 
jąkać. 

jęczmień od XV w. 'zboże Hordeum vulga- 
re, kasz. jąćmiń / jićmiń, -heńa jęczmień, 
też z archaiczną postacią mian. l. pj jąćmć 
I jićme [< *ęćvmy], dop. jąćmeńa I jićmeńa 


jędrny 
*ts.. Ogsł.: cz. jećmen, r. jaćmeń, -menjó, cs. 
Gi)ęć(5)my, -mene I (jjęćvmenv. Psł. *ęćbmy, 
*ećbmene, bier. *ęćbmenv jęczmień, Hor- 
deum vulgare, wyraz powstały na grun- 
cie słow., bez odpowiedników ie. Zapew- 
ne od pie. *ank- 'zginać, z przyr. *-i-men-. 
Pierwotne znaczenie przypuszczalnie 'zgi- 
nanie, zgięcie”, roślinę nazwano tak z po- 
wodu charakterystycznego zginania się, po- 
chylania, zwisania dojrzałych kłosów. Zdr. 
jęczmyk 'wrzodzik na powiece', daw. też 
*mały jęczmień, dial. również 'jęczmień' 
z psł. *ęćwmy-ke 'jęczmień” (por. cz. dial. 
jećmyk I jaćmyk 'wrzodzik na powiece”, 
ch./s. jećmik 'jęczmień, 'wrzodzik na po- 
wiece”, cs.-rus. jaćymyke jęczmień”) z przyr. 
*.kv (przenoszącym wyraz do licznej klasy 
rzecz. z tematycznym -o-), nawarstwionym 
na pierwotny mian. *ęćbmy (co do budowy 
por. np. grzebyk, kamyk, krzemyk, płomyk, 
promyk, strumyk, zob. grzebień, kamień, 
krzemień, płomień, promień, strumień); jak 
świadczą inne języki słow., wyraz pierwot- 
nie nie był zdrobnieniem. 

jędrny od XV w. *zwarty, twardy, sprężysty; 
zdrowo wyglądający”, dial. jędrzny 'jędr- 
ny”, kasz. jądrni / jądfni ' jędrny; wspaniały, 
doskonały, budzący podziw; miękki, deli- 
katny w dotknięciu, pulchny; wartościowy 
(o mięsie)”. Por. cz. jadrny 'jędrny, mocny, 
krzepki; czysty”, r. jadrenyj 'jędrny, moc- 
ny, krzepki”. Psł. *jędrone ' jędrny, krzepki, 
czerstwy, tęgi, z przyr. *-»ne nawarstwio- 
nym na pierwotny psł. przym. *jędre 'ts.' 
(por. r. dial. jadryj 'jędrny, twardy, soczysty; 
krzepki, mocny, rześki”, scs. (jędre 'szybki, 
prędki”, bg. ćder 'gruby, wielki, tęgi”, ch./s. 
jedar 'jędrny, pełny; tęgi; czerstwy”), ma- 
jący prawdopodobny odpowiednik w gr. 
hadrós [< *indro-] 'dojrzały, silny, krępy, 
ostatecznie może od pie. pierwiastka *oid- 
*puchnąć, nabrzmiewać”. Por. jądro. — Od 
tego jędrnieć. 

jędza od XV w. 'postać bajkowa uosabiająca 
zło, wiedźma”, przen. *złośnica, sekutnica”, 
stp. od XV w. 'kobieta zajmująca się cza- 
rami, wiedźma, czarownica, 'demon, po- 
twór, w XVI w. też 'złe bóstwo; wampir, 
upiór; mitologiczna bogini”, kasz. jąza / ją- 
za I jiza / jiza 'jędza, złośnica; wiedźma, 


215 


jodła 


czarownica. Ogsł.: cz. dial. jaza 'zła kobie- 
ta”, stcz. jeze ż "bajkowa istota w postaci złej 
kobiety; czarownica, wiedźma, r. jaga, zwy- 
kle baba-jagd *zła wiedźma w postaci sta- 
ruchy”, dial. jaga *zła, kłótliwa kobieta”, scs. 
jędza 'niemoc, słabość, choroba, boleść”. 
Psł. *ęga > *ędza (*dz jest rezultatem III pa- 
latalizacji *g) 'niemoc, choroba, z wtórną 
personifikacją 'zła istota mogąca spowodo- 
wać niemoc, chorobę, wiedźma, czarowni- 
ca, prawdopodobnie pierwotny rzecz. abstr. 
od bałtosł. pierwiastka *ing-, odmianki pie. 
*aig- 'rozdrażniony, zły, szorstki, opryskli- 
wy; chory”. 

język od XIV w. 'narząd w jamie ustnej”, "'mo- 
wa określonego narodu”, stp. też 'naród, ple- 
mię”, kasz. jązek 'język”, "mowa, język, dia- 
lekt”, 'Półwysep Helski”, 'część drewnianej 
igły do wiązania sieci”; zdr. języczek. Ogsł.: 
cz. jazyk 'język, mowa” , r. jazyk 'ts., scs. 
języka 'ts. (też 'lud'), języci mn 'poganie'. 
Psł. *ęzyke "narząd w jamie ustnej, język” 
(i, może, "mowa określonego ludu, plemie- 
nia”), wtórna postać utworzona od wczesne- 
go psł. tinzii- [< "n$'a-] (temat na *4- ro- 
dzaju męskiego), z nawarstwieniem przyr. 
*-ko-, który przeniósł wyraz z ginącego typu 
deklinacyjnego do licznych tematów na -o-. 
Pokrewny ze stpr. insuwis, lit. lieżivis, stłac. 
dingua, łac. lingua, goc. tuggo, stwniem. zun- 
ga (dziś niem. Zunge), stind. jihvń, awest. 
hizvd- ż | hizii- m, wszystkie ze znaczeniem 
*język (jako część ciała)” z pie. *dn$"i- 'ts.; 
w części języków ie. nieregularnemu prze- 
kształceniu uległ nagłos wyrazu (czasem 
przez skojarzenie z czasownikiem oznacza- 
jącym 'lizać”, jak lit. lieżiis, łac. lingua), 
w słow. (i częściowo w bałt.) doszło do za- 
niku początkowego *d-. Nazwę ważnego or- 
ganu mowy wtórnie przenoszono na samą 
mowę, zwłaszcza na mowę określonej spo- 
łeczności i dalej na nosicieli danej mowy, na 
lud, plemię, naród. — Od tego językowy; 
zgr. jęzor (dial. jęzor / jęzór pejor. o języku, 
*'język zwierzęcia, 'ząbek gorsetu'), z cha- 
rakterystycznym skróceniem podstawy wy- 
razu, z przyr. -or. Zob. też ozór. 

jodła od XVI w. 'drzewo Abies', stp. od XV w. 
jedla i jedl ż, dziś dial. jodła / jodla / jedła 
I jedla | jadła (jagła) | jedl ż świerk”, 'jodła'; 


jucha 


zdr. jodełka. Ogsł.: cz. jedle ż, stcz. jedla 
i jedl ż, dial. jedla, r. el ż *świerk”, dial. ćla 
*ts., ch./s. jela (jela) 'jodła; świerk”, dial. 
jelva I jdlva 'ts.. Psł. *edla (/ *edlv ż, *edla) 
*świerk, Picea; jodła, Abies”, odpowiedniki 
tylko w bałt.: lit. ćglć ż *świerk, jodła”, dial. 
dgle ż 'ts., łot. egle ż 'świerk pospolity, Picea 
excelsa, stpr. addle 'ts.. Prawdopodobnie 
urzeczownikowiony pie. przym. *ed*-lo- 
*kłujący” (od pierwiastka *ed*- 'ostry”), pier- 
wotnie wyraz oznaczał zapewne różne drze- 
wa iglaste, zwłaszcza podobne do siebie 
świerk i jodłę. — Od tego jodłowy, jedlina. 

jucha od XVI w. *krew zwierzęca, posoka”, 
stp. od XV w. i dial. 'wywar z mięsa, zupa 
przyrządzona z krwi zwierzęcej, "wywar 
z ziół, z owoców”, 'sok roślinny, 'sos', dial. 
także 'jelito zwierzęce nadziane kaszą zmie- 
szaną z krwią, też często jako przekleń- 
stwo, kasz. juya *krew zwierzęca, szczegól- 
nie końska i psia; błoto na drogach; ma- 
sło rzadkie, źle wyrobione”, słowiń. 'zupa. 
Ogsł.: cz. przest. jicha (dial. jucha) 'sos, sok; 
zupa, polewka”, jiska 'zasmażka, r. uchó 
*zupa rybna, ukr. dial. juchd 'polewka, zu- 
pa (mięsna, rybna itd.), jucha też 'krew, 
krew z ropą, ropa”, ch./s. juiha 'zupa, polew- 
ka, rosół, s. dial. jóva 'sok z kiszonej kapu- 
sty. Psł. *jucha [< *iousa] 'rodzaj potrawy 
(polewki, zupy), przyrządzanej z mięsa, 
z wywaru mięsa, z krwi zwierzęcej” (stąd 
wtórne "krew zwierzęca, krew z ropą”), po- 
krewne z lit. jńść ż "zupa rybna, stpr. juse 
*rosół, łac. ińis, iuris 'sos, polewka”, stind. 
yus / yasd- "wywar z mięsa, polewka, od 
pie. *ió(u)s- / *ius- "wywar z mięsa, polew- 
ka” (uważanego za derywat od pie. *ieu- 
*mieszać przy przyrządzaniu jadła”, por. lit. 
jańti, jaunu 'mieszać, przyrządzać jadło dla 
świń, stind. yfuti miesza). — Od tego roz- 
juszyć 'doprowadzić do wściekłości”, pier- 
wotnie zapewne 'wzburzyć krew”. 

judzić judzę od XIX w. 'podstępnie nama- 
wiać do konfliktu, siać niezgodę, jątrzyć”; 
z przedr. podjudzić, wielokr. podjudzać. 
Późne poświadczenie wyrazu (po raz pierw- 
szy wystąpił jako regionalizm w Słowniku 
wileńskim) i ograniczenie do gwar wsch. 
wskazuje na zapożyczenie ze wschsł., por. 


216 junak 


ukr. jśdyty 'kusić, podszczuwać, podżegać”, 
br. judzic "postępować obłudnie, chytrze; 
obmawiać, oczerniać, dial. jśdyty 'oszuki- 
wać (poza tym w płdsł.: bg. judja 'kusić, 
łudzić, oszukiwać, jdja se 'wykrzywiać się, 
robić grymasy”). Psł. dial. *juditi 'łudzić, 
kusić”, czas. odrzecz. od psł. dial. *juda "zły 
duch, nieczysta siła” (por. ukr. dial. jśda 
*zły duch, nieczysta siła”, bg. juda *zła rusał- 
ka, personifikacja wichury, huraganu”), po- 
krewnego z lit. jauda 'pokusa, przynęta”, 
jaudus 'drażliwy, popędliwy”, jdudytis 'sza- 
leć, swawolić”, łot. jaudit "poruszać, stind. 
yodhati walczy”, udzyodhati 'burzy się (o wo- 
dzie); unosi się, wybucha gniewem”, od pie. 
*iou(a)d'- 'poruszać się gwałtownie, wal- 
czyć. Wtórnie kojarzone z imieniem zdra- 
dzieckiego apostoła Judy — Judasza (por. 
np. ukr. jśda 'judasz, zdrajca, podżegacz ). 

juhas od XIX w. 'pasterz owiec w Tatrach. 
Zapożyczenie z węg. juhasz 'pasterz owiec” 
(od węg. juh 'owca'), prawdopodobnie za 
pośrednictwem słc. juhas 'pasterz owiec”, 
por. też w tym znaczeniu cz. dial. juhas, 
ukr. dial. łemk. juhds. 

juki mn od XVI w. 'skórzane torby do prze- 
wożenia towarów, zwykle na grzbietach 
zwierząt. Zapożyczenie ze wschsł., por. 
strus. juk» 'ładunek, ciężar”, ukr. juk / v juk 
'ładunek, ciężar, bela”, r. v juk, dial. juk 'ts., 
przejętym z tur. jiik 'ładunek, ciężar prze- 
wożony na grzbiecie zwierzęcia. — Od tego 
juczny; objuczyć. 

junak od XVI w. (daw. też jónak) 'młody 
mężczyzna popisujący się odwagą, śmiałek, 
zuch, dawniej także "młody mężczyzna, 
młodzieniec. Ogsł.: cz. jundk / jondk 'mło- 
dzieniec; chwat, śmiałek, bohater”, ukr. ju- 
ndk 'młodzieniec; zuch, chwat”, ch./s. junak 
"bohater, zuch, dzielny młodzieniec. Psł. 
*iunakę "młody mężczyzna, młodzieniec”, 
z przyr. *-ake od psł. przym. "june 'młody” 
(por. w tym znaczeniu cz. poet. juny, strus. 
unyi, scs. june; w polskim jego reliktem jest 
dial. juni 'młody” z okolic Opoczna, jeśli jest 
to autentyczny wyraz gwarowy, poza tym 
w derywatach, np. stp. junosza 'młodzie- 
niec; pan młody, nowożeniec albo narzeczo- 
ny”, juniec "młody byk, młody wół”, dial. ju- 
nię 'cielę', junica 'jałówka”, w stp. imionach 


jurny 217 


dwuczłonowych zachowanych w nazwach 
miejscowych, np. Jinowłodz, dawniejsze Ju- 
nowłodz, Jinowrocław), identycznego z lit. 
jdunas 'młody', łot. jańins 'ts.” i pokrewnego 
z łac. iuvenis 'ts., stind.'yuvan- 'ts., od pie. 
*ieu- młody”. 

jurny od XVI w. (daw. też jurzny) "namiętny, 
zmysłowy, rozpustny”, dial. jurny *żywot- 
ny. Por. gł. jurny 'pożądliwy, lubieżny”, 
stsłc. jurny 'zmysłowy, namiętny”; z innymi 
przyr. r. jórkij zwinny, żwawy”, dial. 'rześki, 
dziarski, żwawy”, też jurkój 'pochyły; śliski”, 
ukr. dial. jurlyvyj "żwawy, szybki”. Przym. 
z przyr. -ny od p. daw. jurzyć 'jątrzyć, pobu- 
dzać do gniewu, waśnić, podburzać”, dial. 
*podburzać, podjudzać, kusić, drażnić, po- 
budzać do gniewu”, daw. XVII-XVIII w. ju- 
rzyć się "unosić się, srożyć się, sierdzić się, 
burzyć się”, kasz. jufec 'podburzać, jufec są 
"gniewać się; jątrzyć się; mocno fermento- 
wać, por. ukr. jóryty 'biegać; szaleć; psocić, 
swawolić, ch./s. jiriti "pędzić, biec, gnać, 
mknąć; gonić, ścigać; przymuszać do ru- 
chu, siłą wypierać”, juriti se 'gonić się; bie- 
gać dookoła”, może też cz. dial. jufiti padać 
(o śniegu)”; psł. *juriti 'szaleć, pędzić, gnać”, 
wyprowadzane od pie. *iour-. 

jutro od XIV w. 'dzień następujący bezpo- 
średnio po dzisiejszym”, w stp. XIV-XVI w. 
też w pierwotnym znaczeniu 'rano, ranek”, 
od XV w. też w funkcji przysł. 'następnego 
dnia, nazajutrz” (daw. w tym znaczeniu tak- 
że z jutra, za jutra), kasz. jutro / jitro (itro, 
vitro) 'jutro” i przysł. 'jutro'. Ogsł.: cz. jitro 
*rano, ranek, poranek”, r. utro 'rano, pora- 
nek”, scs. utro / jutro 'ranek', przysł. 'rano, 
wcześnie”. Psł. *utro 'rano, ranek” prawdo- 
podobnie pokrewne z lit. auśra *zorza po- 
ranna, stind. usóh 'ts., usró- "poranny, 
łac. auróra 'zorza poranna, stwniem. óstar 
*wschodni, stang. €aste (dziś ang. east) 
*wschód. W takim razie z pie. *dus-ro- 
*świt, czas świtania, zorza poranna” (od pie. 
*aues- 'świtać, rozwidniać się”), które win- 
no się regularnie rozwinąć w psł. postać 
*ustro (z rozwojem grupy spółgłoskowej 
*sr > *str, por. ostry, siostra, struga), szcząt- 
kowo zachowaną w scs. zaustra 'rankiem', 
mac. dzastra [< *za ustra] 'rano; jutro”, por. 
też stp. justrzejszy 'jutrzejszy”, justrzenka 


już 
*jutrzenka, nazajustrz "nazajutrz. Rozwój 
*ustro > "utro prawdopodobnie w rezulta- 
cie upodobnienia spółgłosek na odległość 
i następnie wypadnięcia spółgłoski *z - s 
> *z-z>z- aw wyrażeniach przyimko- 
wych typu *za ustra, *ize ustra. — Od tego 
jutrzejszy (utworzone jak dzisiejszy, por. stp. 
przysł. jutrze 'jutro', z pierwotnego miejsc. 
od jutro); od wyrażenia przyimkowego na- 
zajutrz od XV w. 'następnego dnia”, stp. też 
*rano" (por. stp. nazajutra 'nazajutrz”). Zob. 
jutrzenka, jutrznia. 
jutrzenka od XV w. (daw. XVI w. też ju- 
strzenka) "gwiazda poranna (planeta We- 
nus)', dial. jutrzenka / jutrzanka 'świtanie, 
zorza”, 'pierwsza gwiazda”, 'gwiazda poran- 
na, kasz. jlutfónka 'jutrzenka, vitfenka / 
Vlitrónka 'Jutrzenka, Gwiazda Poranna”. Por. 
cz. jitłenka 'gwiazda poranna, słc. jutren- 
ka. Uniwerbizacja stp. XV w. jutrzna gwiaz- 
da i jutrzenna gwiazda 'gwiazda poranna, 
jutrzenka, por. r. utrennaja zvezda 'ts., 
słwń. jutranja zvezda 'ts. (od stp. przym. 
jutrzny czy jutrzni 'poranny', psł. *utrone i, 
może, *utrónv 'poranny”, zob. jutrznia). 
jutrznia "modlitwa odprawiana przed wscho- 
dem słońca”, stp. od XIV w. 'poranek, czas 
ranny”, 'część brewiarza odmawiana o świ- 
cie albo w nocy”, "miara powierzchni pola”, 
dial. 'jutrzenka, "nabożeństwo kościelne 
odprawiane w nocy lub przed świtem”, kasz. 
vitfńa Jutrzenka, Gwiazda Poranna, We- 
nus', 'nabożeństwo odprawiane przed świ- 
tem, zwłaszcza rezurekcja. Od psł. przym. 
*utrvnę poranny” (por. w tym znaczeniu 
stp. XV w. jutrzny czy jutrzni, gł. jut(r)ny, 
r. ttrennyj, scs. (jJutrńi), z przyr. *-ja (por. 
np. wieczerza). 
już od XIV w. przysł., w stp. też starsza po- 
stać juże. Ogsł.: cz. jiź, stcz. już(e), r. uże, 
scs. juże. Psł. *juże 'już, teraz”, z partykułą 
*-Że (zob. -że) nawarstwioną na pierwotny 
przysł. *ju 'już, teraz. Archaiczną postać 
*ju (bez part. *-że) zachowały niektóre gwa- 
ry polskie: ju 'już', kasz. ju (ju) 'już', por. 
także strus. (j)u 'teraz, tedy, zatem”, scs. (j)u 
-już”. Psł "u ma odpowiedniki w lit. jań 
'już”, łot. jdu 'ts., goc. ju, stwniem. ju (iu) 
*ts., kontynuuje pie. *iou, przysł. od pie. 
zaimka *io- 'ten' (zob. on). 


kabłąk 


K 


kabłąk od XVIII w. reg. 'zakrzywienie, wy- 
gięcie w łuk, w półkole, przedmiot tak wy- 
gięty, pałąk” (stąd w specjalnych termino- 
logiach), dial. wsch. 'wygięta część różnych 
narzędzi, np. jarzma, kosy, sieci rybackiej”; 
zdr. kabłączek. Późne poświadczenie i ogra- 
niczenie wyrazu do gwar wsch. (w innych 
dialektach zwykle obłąk, wyraz poświad- 
czony od XV w.) wskazuje na zapożyczenie 
z ukr. dial. kabliik 'kabłąk, łuk; wygięty 
przedmiot; łęk siodła, por. też r. dial. kablik 
*kołnierz koszuli; wygięcie gzymsu”. Wyraz 
wschsł. oparty zapewne na wtórnej pod- 
stawie *blgk zagięcie, zakrzywienie” (por. 
wyjątkowe p. dial. młp. błąk 'zagięcie'), wy- 
dzielonej w rezultacie fałszywego podzia- 
łu słowotwórczego psł. "ob-lpk» zagięcie, 
zakrzywienie; przedmiot zgięty, zakrzy- 
wiony w półkole” (zob. obłąk) > *o-bloke, 
z rzadkim, prawdopodobnie ekspresywnym 
przedr. ka- (zob. kadłub); nie można też wy- 
kluczyć powstania z wcześniejszej postaci 
*ka-obloke > (ze ściągnięciem samogłosek) 
*kablgk». 

kaczka od XV w. 'hodowany i dziki ptak 
Anas”, kasz. kaćka 'ts.. Zachsł. w tym zna- 
czeniu: cz. lud. kdća, kaćka, słc. kaćka I ka- 
cica (i kaća 'głupia gęś, o kobiecie”). Lokal- 
na, zachsł. innowacja *kaća, zdr. *kaćvka 
I *kacica *kaczka”, od dźwkn. naśladowania 
głosu ptaka, por. p. dial. kacz, kacz!, kać, 
kać! przywoływanie kaczek, gł. kać! odpę- 
dzanie kaczek, cz. kdć! naśladowanie głosu 
kaczki (por. też kwakać oparte na podob- 
nym kwa! i bliskie cz. kachna 'kaczka'). 
Wyraz wyparł prawie całkowicie na obsza- 
rze zachsł. starszą, psł. nazwę tego ptaka 
*oty, *ptove (por. strus. uty, utove, r. utka, 
ch./s. itva), w zachsł. tylko dł. huśica. — 
Od tego kaczątko; kaczor od XV w. 'samiec 
kaczki” (co do budowy por. gąsior, zob. gęś); 
kaczyniec od XV w. 'roślina Caltha o żół- 
tych kwiatach” (uznawane za kalkę śrłac. 
anetaria 'kaczyniec” : łac. anas 'kaczka”). 


kadłub od XV w. 'tułów”, 'element konstruk- 
cji stanowiący jej trzon”, 'wydrążony kloc 
drewna używany jako naczynie” (w tym zna- 
czeniu stp. XV w. kadłub / karłub, w XVI w. 
kadłuba), dial. też 'stare, wypróchniałe drze- 
wo; coś zniszczonego od środka; dziupla; 
cembrowina; brzuch zwierzęcia”; zdr. kadłu- 
bek; por. stp. XIII w. kadłubka 'źródło (za- 
pewne ocembrowane wydrążonym pniem)”. 
Por. cz. kadlub 'kloc drewna wydrążony 
wewnątrz; forma odlewnicza”, dial. 'klatka 
piersiowa; kadłub zabitej gęsi (bez skrzydeł 
i szyi), słc. kadlub 'koryto, żłób; wyrwa 
(zrobiona przez wodę); przerębel; forma od- 
lewnicza; brzuch”, ukr. kódovb 'kadłub, tu- 
łów”, dial. 'wielka beczka; rodzaj cembrowi- 
ny z wydrążonego pnia”, br. dial. kadovba 
*beczka z wydrążonego pnia”. Płnsł. *kad]b* 
I *kad]ba 'coś wydrążonego, wydłubanego”, 
rzecz. odczas. td]b» / tdjba od psł. *dfbati 
*dłubać” (zob. dłubać) z rzadkim przedr. 
*ka- (por. kabłąk). 

kadzić kadzę od XV w. 'palić kadzidło, aro- 
matyczne zioła, przen. 'pochlebiać, prze- 
sadnie chwalić”, kasz. kazćc 'kadzić; palić 
tytoń; dymić się; pierdzieć”; z przedr. oka- 
dzić; wielokr. okadzać. Ogsł.: cz. kadit, 
r. kadit, każu, scs. kaditi, każdy 'kadzić. 
Psł. *kaditi, *kadg (< *kód-] "powodować 
wydzielanie produktów spalania (dymu, 
czadu), palić, dymić, zapewne pierwotny 
czas. kauzat. (którego czasownikowa pod- 
stawa derywacyjna fked- nie zachowała się) 
w związku etymologicznym z psł. *ćads 
[< *ked-o-] 'lotne produkty spalania, pa- 
rowania: dym, opar, mgiełka, sadza” (zob. 
czad), z pierwotną wymianą samogłoski 
rdzennej *e > *0 > *a. — Od tego kadzidło 
(od XIV w.), kadzielnica. 

kadź ż od XIV w. 'duże naczynie w kształcie 
ściętego stożka”, stp. rodzaj beczki”. Ogsł.: 
cz. kad, r. daw. i dial. kad, cs. kadb, ch./s. 
daw. kdad ż (dziś kada) 'kadź, wanna”. Słow. 
*kadv ż 'rodzaj naczynia, kadź, ceber', za- 
pożyczenie z gr. kódion, będącego zdr. od 


kafel 


gr. kódos 'kadź, wiadro, naczynie” (wyraz 
przejęty zapewne najpierw przez Słowian 
płd., do polskiego może ze wschsł.). 

kafel od XVI w. 'płytka z wypalonej gliny 
pokryta glazurą”, starsza postać od XV w. 
kachel 'kafel', "piec, otwór pieca wyłożony 
kaflami”, dial. kachel / kachla i kafel | kafla, 
prócz tych znaczeń także 'miska', kasz. 
kaxel / kaxla 'miska gliniana; misa gliniana 
do rozcierania tytoniu na tabakę; kafel do 
stawiania pieców. Por. cz. kachel 'kafel, 
słwń. kdhla 'kafel; nocnik”. Zapożyczenie 
z niem. Kachel 'kafel', śrwniem. kachel(e) 
"gliniane naczynie”, stwniem. kahhala 'ts.” 
(co przejęte z łac. lud. *ca(cjalus 'naczynie 
kuchenne”, a to ostatecznie z gr. kókkabos 
*patelnia do smażenia”). 

kaftan od XVI w. 'rodzaj kurtki”, stp. XV w. 
kawtan 'rodzaj płaszcza, w XVI w. kaftan / 
koftan "określenie ogólne różnych rodzajów 
górnej części ubioru męskiego; górna część 
uzbrojenia, szyta z kilku warstw skóry lub 
płótna, daw. też 'szata turecka z lekkie- 
go materiału, dial. kaftan 'długie okrycie 
wierzchnie; kurtka sukienna'; zdr. kaftanik. 
Por. cz. kaftan 'długie wierzchnie odzienie 
orientalne, r. kaftin 'długie wierzchnie 
odzienie, ukr. kaftan / kaptdn 'ts.; kurt- 
ka, ch./s. kaftan 'rodzaj długiego męskiego 
i damskiego płaszcza orientalnego”. Węd- 
rowne zapożyczenie z tur. kaftan "rodzaj 
długiego wierzchniego okrycia” (wyraz osta- 
tecznie pochodzenia perskiego), przejęte też 
do innych języków europejskich. 

kaganiec kagańca od XVI w. 'plecionka 
zakładana zwierzętom na pysk” (daw. też 
*munsztuk, wędzidło”), 'naczynie z palącym 
się wewnątrz ogniem służące do oświetla- 
nia, lampa olejowa, stp. XV w. Świecznik, 
lichtarz, koszyczek metalowy na świecę czy 
lampę, lampa; kaganek od XVI w. (w XV w. 
jako nazwa własna) 'rodzaj prymitywnej 
lampy, naczynie z knotem palącym się (np. 
w oleju)”, dial, kaganek / gaganek także 'łu- 
czywo”; podstawę wyrazów stanowiła słabo 
poświadczona dawna (XVII w.) postać ka- 
gan 'rodzaj lampy, kaganek”, pierwotne zna- 
czenie zapewne 'koszyk metalowy, drucia- 
ny o dwojakim zastosowaniu: osłaniający 
świecę, lampę lub zakładany zwierzętom na 


219 


kalać 


pysk”. Por. stdł. kagan 'siatka na pysk, kaga- 
niec, cz. kahan 'kaganek; lampa; palnik”, 
kahanec | kahdnek 'kaganek', słc. kahan 
*kaganek; lampa, lampka; palnik”, kahanec 
*znicz), r. dial. kóganćc 'rodzaj prymitywnej 
latarki, kagónok 'kociołek wstawiony do 
pieca”, ukr. kahanec 'panewka', dial. kóha- 
nec 'siatka na pysk”. Niejasne. Nie można 
wykluczyć wędrownego zapożyczenia z gr. 
tagónon | tóganon, Śrgr. tóganon / tegdnion 
"patelnia, tygiel”, z upodobnieniem spółgło- 
sek t - g> k - g(ig- g), por. bliższe greckiej 
postaci r. tógan 'rodzaj podstawki pod na- 
czynie (kocioł) przy gotowaniu wprost na 
ogniu, cs. tagan 'patelnia, tygiel” (objaś- 
nienie to napotyka jednak trudności natury 
fonetycznej, gdyż w śrgr., z którego musia- 
ło być dokonane zapożyczenie, nie jest po- 
świadczona postać z -a- w pierwszej sylabie, 
czyżby więc w słow. zaszło również upo- 
dobnienie samogłoski w pierwszej sylabie 
do -a- w sylabie drugiej?). 

kajać się od XIV w. 'przyznawać się ze skru- 
chą do winy, żałować swoich czynów», stp. 
kajać (się) też 'spowiadać się, wyznawać 
grzechy, daw. też 'litować się, okazywać 
miłosierdzie”, 'bać się, wystrzegać się”, 'ustę- 
pować, folgować, łagodnieć'; z przedr. po- 
kajać się. Ogsł.: cz. kat 'żałować, kajając się”, 
kat se, kaji se 'kajać się”, r. kajatsja 'kajać 
się, wyrażać skruchę; przyznawać się”, arch. 
kajat 'potępiać, napominać, zmuszać do ka- 
jania się), scs. kajati sę 'kajać się, czynić po- 
kutę', okajati 'opłakiwać.. Psł. *kajati 'do- 
prowadzać do wyrażenia żalu, skruchy za 
uczynek, zmuszać do zadośćuczynienia za 
wyrządzone krzywdy”, z pie. *kuoi- od pie. 
pierwiastka *kuei- 'zapłacić jako zadość- 
uczynienie, odpokutować, por. pokrewne 
stind. cdyate "mści się, karze”, awest. ćikayat 
*ma pokutować, karać, mścić się”, gr. tinó 
*pokutuję”, tfnomai 'karzę, zmuszam do po- 
kuty, mszczę się” (por. psł. *cćna, zob. cena). 

kajdany mn od XVI w. 'okowy, pęta; zdr. 
kajdanki. Zapożyczenie z ukr. kajdany 'ts., 
wyraz pochodzenia orientalnego. 

kalać od XV w. 'brudzić, plamić, walać, 
przen. 'okrywać hańbą, zniesławiać, stp. 
"brudzić, tarzać w błocie”, dial. też 'zanie- 
czyszczać błotem, kałem”; z przedr. pokalać, 


kaleka 


skalać. Ogsł.: cz. kalet "wypróżniać się; ka- 
lać, brudzić, plamić; szkalować, ukr. kal- 
jdty 'wypróżniać się; brudzić”, scs. kaljati sę 
*brudzić się, plamić się. Psł. *kalati 'zabru- 
dzać, wielokrotnie zanieczyszczać błotem, 
szlamem”, czas. wielokr. z przyr. *ja- od 
psł. *kaliti "brudzić, zanieczyszczać błotem, 
szlamem” (por. stp. kalić 'brudzić błotem, 
plamić; kalać, zniesławiać, dziś dial. też 
"mącić, 'bielić”, cz. kalit "mącić, zanieczysz- 
czać; kazić, psuć, ukr. kalyty 'mazać wap- 
nem, gliną, bielić”, ch./s. kdliti 'brudzić, pla- 
mić”), będącego czas. odrzecz. od psł. *kale 
*błoto, muł, szlam” (zob. kał). 

kaleka m, ż od XVI w. 'człowiek ułomny, 
inwalida, daw. XVI-XVII w. i dziś dial. ka- 
lika, kasz. kaleka 'ts.. Por. słc. kalika 'kale- 
ka; inwalida, r. kaleka *kaleka, ukr. kali- 
ka 'kaleka', br. kaleka 'ts.. Zapożyczenie ze 
wschsł.: postać kalika z ukr. kalfka 'kaleka', 
forma zaś kaleka z br. kaleka 'ts.. Wyraz 
wschsł. przejęty z tur. kalik 'niedostateczny, 
brakujący, mający jakiś defekt, ułomny”. — 
Od tego kaleki 'ułomny'; kaleczyć (daw. też 
kaliczyć) ranić, uszkadzać ciało”, daw. 'ro- 
bić kaleką', kasz. kaleććc 'kaleczyć, z przedr. 
okaleczyć, skaleczyć (por. słc. kalićit 'ka- 
leczyć, kiereszować”, r. kalććit 'kaleczyć, 
uszkadzać, ranić”). 

kałina od XV w. 'drzewo lub krzew Vibur- 
num; zdr. kalinka. Ogsł.: cz. kalina, r. ka- 
lina, ch./s. kdlina. Psł. *kalina 'kalina, Vi- 
burnum, od psł. *kale 'błoto, muł, szlam” 
(zob. kał), z przyr. *ina. Wyraz oznacza- 
jący zapewne najpierw podmokły, wilgotny 
teren (por. ch./s. kdlina 'błoto, rozmiękła 
ziemia”, słwń. kalfna 'kałuża”), przeniesiony 
na roślinę występującą na takim terenie, 
prawdopodobnie na kalinę koralową Vibur- 
num opulus, rosnącą w wilgotnych lasach 
i zaroślach. 

kał od XVI w. 'odchody ludzkie i zwierzęce, 
nieczystości, wcześniej od XV w. i dziś dial. 
*błoto; muł; fusy”, "bagno, moczar”, dial. też 
"kałuża błotnista na drodze; bajoro na łące”, 
kasz. kdł, kału 'błoto (szczególnie na dro- 
gach); muł”. Ogsł.: cz. kal 'muł, szlam, bło- 
to; osad, r. kal *kał, łajno, odchody, nieczy- 
stości, scs. kal "muł, błoto, brud”. Psł. *kalv 
"błoto, muł, szlam, mętna ciecz”, bez pewnej 


220 


kamień 


etymologii. Możliwe jest zestawienie z gr. 
pelos (doryckim pdlos) 'glina; błoto, muł, 
bagno”, w takim razie wyraz kontynuował- 
by pie. *k*dlo- (jeśli gr. k- z pie. *k*-, gdyż 
może być również refleksem pie. *p-) bądź 
pokrewieństwo z gr. kelfs (doryckim kdlfs) 
"plama, brud”, łac. cdligó "mgła, ciemność, 
cdlidus 'z białą plamą na czole (o koniu)”, 
lit. kalybas I kałyvas 'z białą szyją (o psie)”, 
przy czym wyraz słow. trzeba by wyprowa- 
dzać z prapostaci *kalo- oznaczającej różne 
barwy i plamy. 

kałuża od XV w. 'płytkie zagłębienie z błot- 
nistą wodą, stp. też 'dół, rów błotnisty; 
ściek; mały stawek”, stp. od XV w. i dial. 
także kałuż ż 'kałuża, w gwarach również 
kaluża (kaluzd) 'ts.. Ogsł.: cz. kałuż ż 'ka- 
łuża”, r. dial. kalńża / kaljńża 'ts., ch./s. ka- 
uża 'kałuża, bajoro”. Psł. *kaluża / *kalu- 
ża 'błotniste miejsce, kałuża”, od psł. *kale 
*błoto, muł, szlam” (zob. kał), z przyr. -uża. 

kamień od XIV w. 'bryła skalna, jej odła- 
mek”, kasz. kamin / kamin / kamiń (kąmiń) 
I kamen, też kam, dop. kameńa (niekiedy 
kam, dop. kama) *kamień”. Ogsł.: cz. kimen, 
r. kamen, scs. kamy, kamene. Psł. *kamy, 
*kamene, bier. *kamenv 'kamień', pokrewne 
z lit. akmuó, akmeńs 'ts., łot. akmens 'ts., 
gr. dkmón 'kowadło', stind. dśmó, dśman- 
*kamień, skała”, awest. asman- 'ts.. Sprowa- 
dzane do pie. *śk-món, *ók-men- "kamień, 
skała, uznawanego za derywat z przyr. *=men- 
od pie. *żk- 'ostry” (zob. ostry). W słow. spo- 
dziewalibyśmy się postaci josmy, tosmene; 
nie jest jasne, dlaczego w słow. (jak i w bałt.) 
mamy k- zamiast oczekiwanego kontynuan- 
tu pie. *k (słow. s, lit. ś, łot. s), równie za- 
gadkowa jest słow. przestawka początku 
wyrazu i wzdłużenie samogłoski rdzennej 
(pie. *ik- > psł. *ka-). Zdr. kamyk od XV w., 
z psł. *kamyk» 'kamień' od psł. mian. *ka- 
my z nawarstwieniem strukturalnego przyr. 
*.kę (przenoszącego wyraz do innego ty- 
pu deklinacyjnego, por. tak samo utwo- 
rzone grzebyk, jęczmyk, promyk, strumyk, 
zob. grzebień, jęczmień, promień, strumień); 
jak świadczą inne języki słow., wyraz pier- 
wotnie nie był zdrobnieniem. — Od te- 
go kamienisty; kamienny — kamiennik; ka- 


kania 


mienica; kamieniec; kamienieć 'twardnieć, 
przekształcać się w kamień”, skamieniały. 

kania od XV w. 'ptak drapieżny Milvus', 
*'jadalny grzyb Lepiota procera', kasz. kańa 
"ptak Milvus. Ogsł.: cz. kónć ż 'myszo- 
łów”, r. dial. kdnjd *kania', ch./s. kanja *ka- 
nia. Psł. *kańa 'ptak kania, może wyraz 
pochodzenia dźwkn. od charakterystyczne- 
go, jednostajnego głosu ptaka. Nazwa grzy- 
ba zapewne wtórna, powody przeniesienia 
z ptaka niezbyt jasne. 

kapa od XVI w. 'ozdobne nakrycie łóżka, na- 
rzuta; rodzaj końskiej derki, 'osłona na 
oczy zakładana płochliwym koniom, 'dłu- 
ga, ozdobna szata liturgiczna w kształcie 
peleryny”, daw. też "męskie okrycie wierzch- 
nie, rodzaj płaszcza lub peleryny”, dial. tak- 
że 'skórzane wiązanie łączące części cepów”, 
*skórzane obicie wierzchołka chomąta”, 'ro- 
dzaj daszka nad piecem kuchennym, okap”, 
kasz. kapa 'nakrycie głowy, kaptur; słomia- 
ne nakrycie głowy używane przez kolędni- 
ków”, kapa 'słomiane nakrycie ula; por. stp. 
XV w. kapica 'wierzchnie odzienie mnichów, 
habit, kaptur”. Zapożyczenie z łac. późnego 
cappa 'rodzaj nakrycia głowy; płaszcz z kap- 
turem', śrłac. 'rodzaj szaty świeckiej i za- 
konnej”. 

kapać kapię od XV w. 'spadać, ściekać krop- 
lami; lać wolno kroplami”, kasz. kapac 'spa- 
dać kroplami, kapać; powoli się schodzić”; 
z przedr. nakapać, pokapać, skapać; jednokr. 
kapnąć. Ogsł.: cz. kapat *kapać; wkraplać, 
sączyć, r. kapat 'kapać', scs. kapati, kapljo 
*kapać”. Psł. *kapati, *kabg 'spadać, ściekać 
kroplami, kapać”, pokrewne z lit. kapnóti 
*kapać (o deszczu)”, zapewne pochodzenia 
dźwkn., od onomatopei kap, kap naśladują- 
cej dźwięk powstający przy spadaniu na coś 
kropel wody lub innej cieczy. — Od tego 
kapka 'kropla; niewielka ilość, odrobinka”. 

kapela od XVIII w. *zespół muzykantów, or- 
kiestra, por. daw. od XVI w. kapella 'ka- 
plica”. Por. cz. kapela *zespół muzykantów”, 
r. kapćlla 'chór; katolicka kaplica”, ch./s. kó- 
pela 'kaplica; kapela. Zapożyczenie ze śrłac. 
cappella "kaplica" , por. wł. capella 'zespół 
muzykantów. Rozwój znaczenia 'kaplica” 
> 'chór, zespół muzyczny występujący w ka- 
plicy” > 'chór, zespół muzyczny”. 


221 


kaptur 


kapelan 'kapłan pełniący obowiązki przy ja- 
kiejś instytucji, organizacji, daw. od XV w. 
*kapłan pełniący obowiązki przy małym 
kościele, kaplicy, przy boku jakiejś osoby 
(np. króla, biskupa), kapłan nadworny”. Za- 
pożyczenie ze śrłac. cappellanus 'duchowny 
pełniący obowiązki przy kaplicy” (od cap- 
pella *kaplica', zob. kaplica). Zob. kapłan. 
kapelusz od XVI w. "rodzaj nakrycia głowy” 
(daw. też czepiec kobiecy w kształcie zawo- 
ju”), "główka grzyba”. Zapożyczenie ze śrłac. 
cappellus "rodzaj nakrycia głowy” (zdr. od 
łac. cappa 'rodzaj nakrycia głowy; płaszcz 
z kapturem”, zob. kapa), od którego wł. cap- 
pelo *kapelusz", franc. chapeau 'ts.. 
kaplica od XV w. 'mały kościół, nieduże po- 
mieszczenie z ołtarzem”, kasz. kaplóca 'ka- 
plica”, daw. od XVI w. kapella *kaplica'; zdr. 
kapliczka. Por. cz. kaple ż 'kaplica. Zapo- 
życzenie ze śrłac. cappella 'kaplica'. 
kapłan od XIV w. 'osoba uprawniona do 
pełnienia czynności związanych z kultem 
religijnym", dial. (Orawa) kapłan / kapłan 
też 'wikariusz; por. stp. od XIV w. kapła 
*urząd kapelana wraz z przynależnym upo- 
sażeniem”. Por. cz. kaplan 'wikariusz”. Za- 
pożyczenie ze śrłac. cappellanus 'duchowny 
pełniący obowiązki przy kaplicy” (od śrłac. 
cappella *kaplica, zob. kapela, kaplica). — 
Od tego kapłański, kapłaństwo; kapłanka. 
kaprawy od XVIII w. 'łzawiący, ropiejący, 
zaczerwieniony (o oczach, powiekach); ma- 
jący chore, ropiejące oczy, zaczerwienione 
powieki”. Późne poświadczenie wyrazu izo- 
lowanego na gruncie polskim wskazuje na 
zapożyczenie z ukr. kaprdvyj (dial. ko- 
prdvyj) *kaprawy” lub ze słc. kapravy (now- 
sze z przestawką karpavy) 'ts., gdyż w tych 
językach jest zachowana podstawa słowo- 
twórcza przymiotników z przyr. *-av%, por. 
ukr. dial. kópra Śluz z oczu, słc. kapra 'ts., 
kontynuujące psł. dial. *kapra 'to, co kapie, 
śluz z oczu, pierwotną nazwę czynności 
(wtórnie skonkretyzowaną) od psł. *kapa- 
ti ŚŚciekać kroplami, kapać” (zob. kapać) 
z przyr. *-ra (co do budowy por. gra). 
kaptur od XIV w. 'nakrycie głowy w kształ- 
cie stożka, przypięte lub przyszyte do 
wierzchniego okrycia, 'stożkowata osłona 
pewnych przedmiotów», stp. i dial. też 'na- 


kapusta 


krycie głowy lub oczu, nakładane niektó- 
rym zwierzętom, ptakom”, dial. 'skórzane 
wiązanie łączące części cepów”, 'okap*; zdr. 
kapturek. Por. stcz. kaptour / kaptur 'kap- 
tur”, strus. kap(z)ture | kaptura 'ciepła czap- 
ka”, r. kaptura 'kaptur", ukr. kaptur 'kaptur; 
czepiec”, br. kaptur 'czapka z nausznikami'. 
Niewątpliwie zapożyczenie, ale źródło wy- 
razu nieustalone. Trudności semantyczne 
napotyka wyprowadzanie z łac. captura 'ła- 
panie, łowienie; wyraz wschsł. musiał być 
zapożyczony z polskiego. Równie niepew- 
ne przyjmowanie zapożyczenia ze strus. 
kap(e)ture, przy czym objaśnianie wyrazu 
wschsł. jako pożyczki z języków tureckich 
napotyka trudności morfologiczne: źródłem 
mogłoby być tylko kaptyrga I kapturga 'du- 
ży, głęboki worek” (przy czym całkiem nie- 
jasne byłoby usunięcie tur. przyr. -ga; poda- 
wane często jako źródło wyrazu wschsł. tur. 
kaptur to forma czasownikowa). — Od tego 
zakapturzyć się, zakapturzony. 

kapusta od XV w "roślina warzywna Brassi- 
ca oleracea”, w stp. XIV w. też 'młode listki”, 
kasz. klapusta 'kapusta. Por. cz. kapusta, 
r. kapusta, słwń. dial. kapista. Zapożycze- 
nie romańskie, ostatecznym źródłem jest 
zapewne postać powstała przez kontami- 
nację śrłac. compos(i)ta 'kapusta kiszona, 
konserwowana” ze śrłac. caputium 'główka 
kapusty”. — Od tego kapuściany; kapuśniak 
*zupa z kapusty”, 'drobny deszcz, mżawka, 
zdr. kapuśniaczek (w gwarach pierwotne 
znaczenie 'deszcz padający w okresie sadze- 
nia kapusty”). 

kara od XVI w. 'środek represyjny stosowany 
wobec osób, które popełniły przestępstwo, 
naruszyły normy prawne lub obyczajowe”, 
w stp. i dziś w gwarach też 'karność', kasz. 
kara kara. Ogsł.: cz. przest. kdra 'skar- 
cenie, nagana”, r. kara 'kara, cs. kara 'kłót- 
nia, spór”, ch./s. daw. kara 'łajanie, nagana; 
kłótnia, spór; pręgierz. Psł. *kara 'upoka- 
rzanie, poniżanie; łajanie, Iżenie, strofowa- 
nie, nagana”, rzecz. odczas. (pierwotna na- 
zwa czynności, wtórnie skonkretyzowana) 
od psł. *koriti (zob. korzyć się) z właściwym 
starym derywatom tego typu wzdłużeniem 
samogłoski rdzennej *o — *a. Por. karać. 


222 


karcić 


karać karzę od XIV w. 'wymierzać karę, stp. 
XIV-XVI w. 'ostro napominać, strofować, 
ganić, karcić”, 'lżyć”, 'powściągać, ukrócać”, 
kasz. karac 'karać; z przedr. pokarać, ska- 
rać, ukarać. Ogsł.: cz. karat 'karcić, strofo- 
wać; wytykać, arch. 'karać', r. kardt 'karać, 
cs. karati bić, karać, karati sę 'walczyć; 
kłócić się; gniewać się, ch./s. kdrati 'ganić, 
łajać, karcić; karać. Psł. *karati, *karajo 
*upokarzać, ostro napominać, strofować, ła- 
jać” (> 'wymierzać karę”), czas. odrzecz. od 
psł. *kara (zob. kara). 

karaś od XV w. 'ryba słodkowodna Carassius 
vulgaris”, zdr. karasek. Ogsł. w tym znacze- 
niu: cz. karas, r. karós, ch./s. karós / karaś. 
Psł. *karasv karaś (ze słow. zapożyczone 
niem. Karausche 'ts. oraz nłac. carassius 
w terminologii zoologicznej), pochodzenie 
wyrazu nieznane, podejrzewa się pożyczkę 
z jakiegoś dotychczas nie ustalonego języka. 

karb od XV w. 'nacięcie, znak od nacięcia, 
stp. "nacięcie na drzewie”, 'rejestr, spis w po- 
staci nacięć na kiju” (dziś na karb 'na rachu- 
nek”, daw. też "na kredyt”), daw. 'odpowie- 
dzialność, karność”, dial. karb 'zmarszczka, 
*zagłębienie w czymś (np. w ziemniaku)”, 
karby mn 'deszczułka, drewno karbowane 
używane jako znak”, kasz. kdrb, karbu 'od- 
powiedzialność, karb”, 'sposób” (na svój kdrb 
*w sposób sobie właściwy”). Zapożyczenie 
ze śrwniem. kćrbe / kćrp 'nacięcie, karb; la- 
seczka z nacięciami do liczenia” (dziś niem. 
Kerbe 'karb, nacięcie). — Od tego karbo- 
wać od XVI w. 'czynić nacięcia na drewnia- 
nej tabliczce lub kiju w celu sporządzenia 
rachunku”, 

karcić karcę 'ganić, napominać, strofować, 
karać”, stp. XV w. karcić się kłócić się, wa- 
dzić się”, dial. kartać "namawiać, nakłaniać”, 
kartać się kajać się; powściągać się”; z przedr. 
skarcić od XV w. Por. cz. dial. kartit 'ganić; 
psuć; tępić, np. myszy”, słc. dial. kartac 'ka- 
rać, karcić, ukr. kartyty 'karcić, strofować” 
(wszystkie może z polskiego). W związku 
semantycznym z karać, zapewne więc czas. 
ekspresywny *karstiti | *karstati, z przyr. 
*-t- (por. np. szeptać) od psł. *karati 'upo- 
karzać, ostro napominać, strofować, łajać” 
lub od jego polskiego kontynuantu karać 
(zob.). Z powodu różnic znaczeniowych ma- 


karczma 


ło prawdopodobne, by wyraz kontynuował 
psł. dial. *krtiti, z którego np. ukr. kortity 
*kusić, nęcić, zachciewać się, ch./s. daw. kżti- 
ti "męczyć; łamać, kruszyć, bg. kwrtja wy- 
dzierać, wyrywać, odłamywać” (zob. korcić). 

karczma od XIV w. (stp. też kaczma z uprosz- 
czeniem grupy rczm > czm, w XVI w. tak- 
że wyjątkowe karzczma) 'gospoda, oberża”, 
kasz. karćma 'ts.. Ogsł.: cz. króma 'ts., strus. 
korćvma (kroćvma) | korćma 'ts.; mocny na- 
pój, r. przest. korćmd 'karczma', ch./s. króma 
"gospoda, oberża, szynk; handel towarami 
łokciowymi; reszta, resztka”, w scs. tylko de- 
rywat krećbmijavati *kupczyć, szachrować. 
Psł. *krlvma 'gospoda, karczma”, dalsza ety- 
mologia niepewna. Może derywat z przyr. 
*-vma od psł. *kąciti "usuwać krzewy i drze- 
wa, karczować (zob. karczować), w takim 
razie pierwotne byłoby znaczenie 'budy- 
nek (zajazd, oberża) na karczowisku” (takie 
obiekty, obsługujące podróżnych, umiesz- 
czane były widocznie często poza terenem 
zabudowanym, przy ruchliwych drogach na 
wykarczowanym terenie). — Od tego kar- 
czemny; karczmarz (-> karczmarka). 

karczować od XVIII w. 'usuwać, wycinać 
drzewa i krzewy wraz z korzeniami”, kasz. 
karćovac 'ts.; z przedr. wykarczować. Por. 
r. korćevdt "karczować”. Czas. odrzecz. p. daw. 
od XIV w. karcz 'pniak i korzenie pozosta- 
jące w ziemi po ścięciu drzewa, przeznaczo- 
ne do wykopania; miejsce po wycięciu lasu 
przed usunięciem z ziemi pniaków z korze- 
niami”, stp. i dial. *krzak', kasz. kdrć 'wy- 
karczowany pień, por. stcz. krć 'pniak z ko- 
rzeniami”, ukr. korć 'ts., pień”, dial. krzew, 
krzak”, słwń. kźć / krća 'miejsce wykarczo- 
wane”. Podstawowy rzecz. *kqće [< *krk-jv] 
'pniak z korzeniami (po ściętym drzewie)” 
niepewnego pochodzenia, może od pie. 
*(s)ker-k-, będącego rozszerzeniem pie. pier- 
wiastka *(s)ker- 'ciąć. — Od tego karczo- 
wisko, karczunek, karczownik. 

kark od XVI w. 'tylna część szyi”, kasz. kark 
*kark"; zdr. karczek. Ogsł.: cz. krk 'kark, szy- 
ja, gardło”, stukr. kork» 'szyja”, ch. dial. krk 
*szyja; gardło, krtań. Psł. *krke 'kark, szy- 
ja, pokrewne ze stind. kfkdta- 'kręgi szyj- 
ne”, celt. (gal.) cricon 'gardło', z pie. *krko- 
*kark* (od pie. *(s)ker-k- 'kręcić, obracać ). 


223 


karzeł 


Pierwotne znaczenie 'to, co się obraca, krę- 
ci” (co do znaczenia por. ch./s. vrdt 'szyja, 
kark” < psł. *vorte od psł. *vfteti kręcić, 
obracać ). 

karma od XVIII w. 'pasza dla zwierząt”, kasz. 
kórma 'pasza'; daw. i dial. też karm 'poży- 
wienie, pokarm”, kasz. karm 'ts.; wcześniej, 
od XIV w. karmia 'pokarm, posiłek, jedze- 
nie, potrawa. Ogsł.: słc. dial. krma "pasza 
(dla bydła); pokarm (dla niemowlęcia)”, br. 
dial. karmd / kórma 'pokarm', scs. kroma 
*pokarm, pożywienie”. Psł. *krma / *krme / 
*krma "pokarm, pożywienie”, rzeczowniki 
odczas. (pierwotne nazwy czynności 'kar- 
mienie, żywienie”, wtórnie skonkretyzowa- 
ne) od psł. *krmiti 'dawać pożywienie, ży- 
wić, karmić” (zob. karmić), postać *krma 
z przyr. *-ja. 

karmić karmię od XIV w. żywić potomstwo 
własnym mlekiem”, 'dawać jeść, żywić, tu- 
czyć, kasz. karmic (też karńic) żywić, kar- 
mić, tuczyć ; z przedr. nakarmić, wykarmić. 
Ogsł.: cz. krmit *karmić; tuczyć, r. kormit 
*karmić, żywić; wychowywać, scs. kromiti 
"karmić, tuczyć”. Psł. *krmiti 'dawać poży- 
wienie, żywić, karmić, od pie. *(s)ker-m-, 
będącego derywatem od pie. pierwiastka 
*(s)ker- 'krajać, ciąć. Pierwotne znaczenie 
zapewne 'krajać pożywienie. — Od tego 
karmnik. Zob. pokarm. 

karp karpia od XV w. 'ryba Cyprinus carpio”, 
kasz. karp, karpa *karp'. Ogsł., ale postaci 
niejednolite: wyrazowi polskiemu odpowia- 
dają cz. kapr (z przestawką -rp > -pr), r. karp, 
ukr. dial. karp, br. karp, słwń. karp, zapew- 
ne zapożyczone z niem. Karpfen 'karp'. 

kartofel kartofla od XVIII w. *ziemniak, roś- 
lina uprawna Solanum tuberosum i jej 
jadalna bulwa”. Zapożyczenie z niem. Kar- 
tojfel 'ts.. 

kary od XVI w. 'czarny (o maści konia), 
daw. też 'ciemny (o maści bobra)”. Zapo- 
życzenie z ukr. kdryj 'czarny, ciemny” (wy- 
raz znany też pozostałym językom wschsł.), 
co przejęte z tur. kara 'czarny, ciemny”. 

karzeł karła od XV w. 'człowiek bardzo 
niskiego wzrostu, 'baśniowa istota, gnom, 
krasnoludek, skrzat, w XVI w. też 'czło- 
wiek, chłop, facet, kasz. kareł, karła 'ka- 
rzeł; zdr. karzełek. Może zapożyczenie ze 


kasza 


śrwniem. karl 'człowiek, mąż, ukochany” 
(dziś niem. Kerl 'chłop, facet, człowiek”). — 
Od tego karlica; karleć "maleć, karłowacieć; 
karłowaty —> karłowacieć. 

kasza od XVI w. (ale w XV w. nazwa osobo- 
wa Kaszka) 'oczyszczone, grubo zmielone 
ziarno zbożowe; potrawa z takich ziaren; 
zdr. kaszka. Ogsł.: cz. kase ż 'kasza, papka; 
piure”, r. kdsa 'kasza', ch./s. kasa 'krupy, ka- 
sza; papka”, scs. kaśica 'potrawa z krup”. Psł. 
*kaśa [< *kas-ja] kasza, etymologia nie- 
pewna. Ponieważ kaszę uzyskiwano przez 
usuwanie (zdzieranie, obtłukiwanie) łusek 
z ziaren, możliwe, że wyraz jest oparty 
na pie. pierwiastku *kes- 'drapać, skrobać, 
przegrzebywać, przeczesywać” (zob. czesać, 
kosa I, II): rzecz. *kaśa byłby nazwą czynno- 
ści (wtórnie skonkretyzowaną) z przyr. *-ja 
od czas. z rdzeniem w postaci *kos- (jak np. 
w lit. kasti kopać, ryć”), ze wzdłużeniem 
samogłoski rdzennej *o — *a; w takim razie 
pierwotnie 'drapanie, skrobanie', wtórnie 
*to, co uzyskano przez drapanie, skrobanie; 
ziarna oczyszczone z łusek”. Mniej prawdo- 
podobny związek z lit. kóśti, kóśiu 'cedzić; 
przewiewać” (i pokrewnymi); w tym przy- 
padku wyraz słow. miałby najpierw ozna- 
czać przecedzoną potrawę z grubo zmielo- 
nych ziaren zbożowych. 

kaszel od XV w. Ogsł. w tym samym znacze- 
niu: cz. każel, -Śle, r. kdżel, -ślja, ch./s. kdśalj, 
-ślja. Psł. *kaślb [< *kasljo-] kaszel, po- 
krewne z lit. kosulys 'kaszel', łot. kdśli mn 
*koklusz, od pie. *kuds- / *kuos- 'kaszleć” 
(por. lit. kósti / kósćti 'kaszleć”, stind. kdsate 
*kaszle, kasa- 'kaszel', stwniem. h(w)uosto 
*kaszel'), z przyr. *-Ib. — Od tego kaszlać od 
XV w., nowsze też kaszleć oraz kasłać (jak 
słać, zob. słać II), por. cz. kaślat, r. kdśljat, 
ch./s. kaśljati < psł. *kaślati "mieć kaszel, 
kaszlać”. 

kat od XV w. 'wykonawca kar cielesnych 
i kary śmierci, kasz. kat też 'zły duch. 
Zachsł.: gł. kat, cz. kat, słc. kat. Zachsł. 
*kate kat, może rzecz. odczas. (w funkcji 
nazwy wykonawcy czynności) od psł. *ka- 
tati 'toczyć, walcować, gnieść, poświadczo- 
nego jednak tylko we wschsł. (por. r. katdt 
*wozić; toczyć; maglować; walcować; wał- 
kować, gnieść”). Rozwój znaczeniowy był- 


224 


kawał 


by jak w łac. tortor kat, pachołek kata”: 
torquere 'kręcić, okręcać, toczyć, wykręcać, 
torturować. — Od tego katować; katownia 
*miejsce zadawania tortur, męczarni” (daw. 
też 'tortura, męczarnia, męka”, przen. 'czyn 
godny ciężkiej kary”, 'udręka moralna”). Por. 
katusze. 

katar od XVI w. 'zapalenie błony śluzowej”, 
w XVI-XVII w. też katarrus. Zapożyczenie 
z łac. catarrhus 'nieżyt, katar, będącego 
pożyczką z gr. katarrhus 'spływanie; katar” 
(od gr. katarrheó 'spływam”, rhćo 'cieknę”). 

katusze mn 'tortury, męczarnie; duchowe 
udręki”, w XVI w. katusza czy katusz "męka 
albo miejsce zadawania tortur”, w XVII w. 
katusza I katusz 'katownia, miejsce męczar- 
ni. Od kat (zob.), pierwotnie zapewne 
"miejsce zadawania tortur”, może utworzo- 
ne na wzór rzecz. ratusz 'siedziba władz 
miejskich” (zob.), gdyż w dawnych wiekach 
w ratuszu znajdowały się pomieszczenia, 
w których miejski kat torturował podejrza- 
nych w czasie śledztwa i wykonywał kary 
cielesne. 

kawaler od XVI w. 'nieżonaty mężczyzna; 
młody mężczyzna, 'osoba odznaczona orde- 
rem”, daw. 'rycerz', żołnierz konny”, w XVI w. 
"pracownik zajmujący się końmi”, 'członek 
zakonu kawalerów maltańskich, 'szlachcic 
francuski lub hiszpański. Por. cz. kavalir 
"rycerz; szlachcic; mężczyzna rycerski”, ch./s. 
kavdlir 'mężczyzna rycerski, dystyngowany 
pan. Zapożyczenie z wł. cavaliere 'jeździec, 
kawalerzysta; kawaler (orderu); rycerz” (od 
wł. cavallo 'koń'). Dzisiejsze polskie podsta- 
wowe znaczenie 'nieżonaty mężczyzna, od 
XVII w., rozwinęło się z 'rycerz, szlachcic, 
zwłaszcza młody”. 

kawał od XVIII w. 'część całości”, 'dowcip, 
żart”, kasz. kavał *kawał'; por. daw. XVI w. 
kawal I kawel "kawał pola, zagon, działka”, 
kasz. kavel 'kawał patyka, służący za los 
do wyciągania; wylosowany przydział pola; 
los, przeznaczenie”; zdr. kawałek od XVI w. 
(daw. także kabałek). Najwcześniej, od XV w., 
poświadczona postać daw. (do XVIII w.) 
i dziś dial. kawalec (stp. też kabalec) 'kawa- 
łek, część całości”, 'część wydzielona losem, 
kasz. kavalc 'duży kawał całości, bryła, gru- 
da. Najstarsza postać kawalec zapożyczo- 


kawka 


na ze śrdniem. kavele 'drewno do losowa- 
nia, los; wylosowany udział” (por. hol. kavel 
"działka, parcela; część”, niem. dial. Kabel 
*udział, los”), z przyr. -ec przyswajającym 
wyraz obcy, zastąpiona z czasem przez wtór- 
ne kawałek. Podstawowa dziś forma kawał 
to derywat wsteczny od kawałek, kawalec. 
Kawał w znaczeniu 'dowcip, żart” jest kalką 
niem. Stiśckchen 'ts.” : Stiick "kawałek". 
kawka od XV w. 'ptak Coloeus monedula, 
kasz. kdvka 'ts.. Ogsł.: cz. kavka, r. dial. 
kdvka, ch. dial. kavka. Psł. *kavvka 'kawka', 
zapewne pierwotne zdr. od słabo zachowa- 
nego psł. *kava 'kawka' (por. p. daw. od 
XVII w. i dziś dial. kawa *kawka, ukr. dial. 
kdva 'ts.'), mającego odpowiednik w lit. kó- 
va *kawka', por. też lit. kóvas 'gawron', dial. 
"kawka. Od pie. dźwkn. pierwiastka *kdy- 
"wyć, ryczeć, krzyczeć (por. stind. kduti 
*krzyczy”, zob. także kukać), zatem pierwot- 
ne znaczenie nazwy ptaka 'ta, co krzyczy”. 
kazać każę od XIV w. wydawać rozkaz, po- 
lecenie; sprawiać, że coś się dzieje, zmuszać 
do czegoś, przest. "wygłaszać kazanie”, stp. 
"polecić, rozkazać, nakazać, zarządzić, spra- 
wić, aby coś się stało”, 'nauczać zasad mo- 
ralnych, mówić kazanie”, "przekazać, powie- 
rzyć, 'ukazywać, pokazywać, kasz. kazac, 
kdże kazać; z przedr. nakazać, okazać, po- 
kazać, przekazać, rozkazać, skazać, ukazać, 
wskazać, wykazać, zakazać; wielokr. -kazy- 
wać, z przedr. np. nakazywać, okazywać, 
pokazywać, skazywać, wskazywać, wykazy- 
wać, zakazywać. Ogsł.: cz. kdzat 'kazać, na- 
kazywać, rozkazywać”, 'wygłaszać kazanie, 
stcz. kdzati też "pokazywać; karać; wycho- 
wywać, r. kazdt 'pokazywać; mieć wygląd, 
być podobnym”, kazdtsja "wydawać się; mieć 
wygląd”, scs. kazati, każy 'pokazać, wyjaś- 
nić; upomnieć. Psł. *kazati, *kaźg 'umoż- 
liwić widzenie, oglądanie, pokazać, 'mó- 
wić, powiadać, głosić; polecać, rozkazywać”, 
prawdopodobnie prapokrewne np. ze stind. 
kńśate 'zjawia się; błyszczy, świeci, awest. 
dkasat 'spostrzegł”, gr. tćkmór 'znak, cecha”. 
Wyrazy w innych językach ie. kontynuują 
pie. *k'ek- / *któk- *błyszczeć, pokazywać 
(się); widzieć, natomiast za podstawę psł. 
*kazati trzeba przyjąć wariant pie. pier- 
wiastka z dźwięczną drugą spółgłoską *k*óg- 


225 


każdy 


(/ *kteg-). — Od tego kazanie "homilia" (stp. 
od XIV w. 'mowa, przemówienie, szcze- 
gólnie w sprawach religijno-etycznych, ka- 
zanie”, 'rozkaz, polecenie, 'nauczanie re- 
ligijno-etyczne, działalność nauczycielska”, 
*sentencja sądowa, wyrok sądowy”); kazal- 
nica od XVI w. (daw. też kazadlnica / ka- 
zadnica); od czas. przedrostkowych nakaz, 
okaz (daw. XVI w. 'popis, przegląd”), pokaz, 
przekaz, rozkaz, wykaz, zakaz (daw. XVII w. 
zakazy 'umizgi, zaloty”, por. zakazać daw. 
'przykazać, zapowiedzieć, zlecić”, zakazać 
się *zalecić się, "popisać się, zaprezentować 
się”); przykazanie; okazały (daw. 'widocz- 
ny”); zakazany. Zob. każń. 

kazić każę od XIV w. 'psuć, niszczyć, stp. też 
"burzyć, pustoszyć; rozbijać, 'dręczyć”, 'na- 
ruszać, łamać, przekraczać, 'niweczyć, od- 
rzucać, 'unieważniać, anulować, kasz. ka- 
zćc 'psuć, niszczyć”, kazćc są 'psuć się, tłuc 
się; rozbijać się (o spienionej fali)”; z przedr. 
skazić, zakazić; wielokr. -każać: z przedr. za- 
każać. Ogsł.: cz. kazit 'psuć, niszczyć; depra- 
wować, ukr. kazyty 'psuć, szpecić; rozbijać, 
scs. kaziti, każg 'psuć, niszczyć. Psł. *kaziti, 
*każg "psuć, niszczyć”, czas. kauzat. od psł. 
*tezngti |< *kez-] 'niknąć, zanikać, słabnąć, 
więdnąć, schnąć; znikać, ginąć”, p. sczeznąć 
*zginąć, zniknąć, z wymianą i wzdłuże- 
niem samogłoski rdzennej *e > *ó > "a. 
Pierwotne znaczenie 'powodować, że coś 
niknie, słabnie, więdnie, schnie'. — Od czas. 
przedrostkowych skażenie, zakażenie; ska- 
za; zakaźny. 

kaźń ż od XIV w. (stp. też kaźnia) "męka, 
cierpienie fizyczne, w stp. także 'rozkaz, 
polecenie”, *karność, dyscyplina obyczajo- 
wa, surowość obyczajów, 'władza, moc, 
*kara, poskromienie', 'więzienie, ciemnica. 
Ogsł.: cz. kdzeń, -zne ż 'dyscyplina, karność”, 
r. kazn” ż 'stracenie, egzekucja; kara, scs. 
kazne ż 'postanowienie, zarządzenie; kara”. 
Psł. *kaznv ż 'karanie, kara; polecenie, po- 
stanowienie', pierwotna nazwa czynności od 
psł. *kazati "umożliwić widzenie, oglądanie, 
pokazać; mówić, powiadać, głosić; polecać, 
rozkazywać” (zob. kazać), z przyr. *nv. 

każdy od XIV w. 'wszelki, jakikolwiek bądź; 
poszczególny”, stp. od XIV w., dziś dial. 
kożdy, w stp. wyjątkowo także kieżdy, kasz. 


kądziel 


każdi I kożdi i kajżdi | kojżdi. Ogsł.: cz. każ- 
dy, r. kaźdyj, scs. kwżydo I kożvdo | kźżde. 
Psł. *kożvdo / *kożede, zapewne też *kożvdo 
I *kożvde i *każedo | *każvde 'każdy, wszel- 
ki”, pierwotnie zapewne 'ktokolwiek” (wyraz 
bezrodzajowy), złożenie z zaimka pytajne- 
go *ks 'kto” (zob. kto) i part. uogólniającej 
*-Żv-do | *-żv-de; nie całkiem jasne posta- 
ci z *ko- i *ka-, może kontynuują one inne 
formy przypadkowe pie. zaimka (*ko- z pie. 
mian. m *k'o-, *ka- z pie. mian. ż *k*a-). 
Pierwotnie odmieniał się pierwszy człon 
wyrazu, człon *-Żvdo pozostawał nieod- 
mienny (por. np. scs. dop. kogo-Żvdo, cel. 
komu-żvdo), wtórnie przeniesiono morfemy 
fleksyjne na koniec wyrazu, który w związ- 
ku z tym na wzór przymiotników przybrał 
postać *kożede-jv. 

kądziel ż od XV w. 'przędziwo (len, konopie, 
wełna) przygotowane do przędzenia, nawi- 
nięte na przęślicy”, 'drewniany drążek, na 
który nakłada się przędziwo, przęślica”, kasz. 
kozel 'len lub wełna przygotowane do przę- 
dzenia, 'wiosło z kilku otworami, w które 
wkłada się specjalny drążek z wędkami”, kg- 
zela 'przęślica”, klozelka *kulka Inu”. Ogsł.: 
cz. koudel ż *pakuły, kłaki”, r. kudel (dial. 
kudela) 'kądziel', ch./s. kudjelja *konopie; 
pakuły, wyczeski lnu, konopi”, dial. 'przęś- 
lica. Psł. *kpdelv ż I *kodela 'przędziwo; 
przyrząd do przędzenia, przęślica, bez pew- 
nej etymologii. Zapewne w związku ety- 
mologicznym z równie niezbyt jasnym psł. 
*kpgderw 'lok zwijających się włosów, kę- 
dzior” i jego wariantami (zob. kędzior, por. 
też kudły). Podstawę tych wyrazów stanowił 
prawdopodobnie słow. rdzeń *kgd-, w któ- 
rym może trzeba widzieć kontynuant pie. 
*kon-d- od pie. pierwiastka *ken(23)- 'skro- 
bać, trzeć, rozcierać” (zob. kęs). 

kąkol od XV w. (ale od XIII w. jako nazwa 
osobowa) 'chwast zbożowy Agrostemma 
githago”, dial. też kakól, kasz. kokol 'ts.. 
Ogsł.: cz. koukol, r. kikol, stwń. kókolj. Psł. 
*kpkolb 'kąkol, zapewne z pierwotnego 
*konkol-je < *kolkol-jv (z odpodobnieniem 
na odległość spółgłosek *I - I > *n - I), de- 
rywatu z przyr. *-je od psł. *kolkole 'narzę- 
dzie dźwiękowe (z wypalanej gliny) typu 
grzechotki czy kołatki”, wtórnie 'dzwonek, 


226 


kąsać 


dzwon” (por. płb. klatól 'dzwon, dzwonek”, 
wtórnie 'zegar', strus. kolokole dzwon, r. ko- 
lokól 'ts., cs. klakole 'ts., bg. daw. klakolna 
I klekolna 'ts.), prawdopodobnie pokrew- 
nego z lit. kańikalas [< *kalkalas] 'dzwonek, 
brzękadło” i 'roślina dzwonek okrągłolist- 
ny”, kankalijos mn 'roślina dzwonki polne”. 
Podstawowe psł. *kolkole od pie. *kel- 'wo- 
łać, krzyczeć, dźwięczeć, brzmieć” z podwo- 
jeniem sylaby. Kąkol nazwano tak z powodu 
dzwonkowatego kształtu kwiatów. 

kąpać od XV w. (daw. kępać) "zanurzać, 
moczyć w wodzie, kasz. kąpac 'kąpać; 
z przedr. skąpać, wykąpać. Ogsł.: cz. koupat 
(se), r. kupót(sja), ch./s. kupati (se), scs. po- 
kopati sę 'umyć się. Psł. *kopati zanurzać 
w wodzie, kąpać, myć, *kopati sę zanurzać 
się w wodzie, kąpać się, myć się”, bez pewnej 
dalszej etymologii: mało prawdopodobne 
łączenie z psł. *tępeti / *ćepeti "siedzieć 
w kucki, kucać” (por. p. daw. i dial. czępieć 
'ts.), przy czym jakoby pochodne (za po- 
średnictwem jakiegoś niepoświadczonego 
rzecz. w rodzaju tkopa) *kopati (sę) miałoby 
pierwotnie oznaczać 'zanurzać (się) w wo- 
dzie w pozycji kucznej, myć (się) kucając, 
całkiem nie przekonują próby wiązania 
z psł. *konofa I *konopbv konopie" (zob. ko- 
nopie). Zob. kąpiel. 

kąpiel ż od XV w. 'kąpanie (się)”, stp. też 'sa- 
dzawka, miejsce kąpieli”, kąpiele mn 'zabie- 
gi lecznicze; zakład kąpielowy, miejscowość 
kąpielowa”, kasz. kofele mn 'mydliny po ką- 
pieli”, 'trzęsawiska. Ogsł.: cz. koupel ż 'ką- 
panie (się); woda do kąpieli, r. kupel ż 
'chrzcielnica, scs. kopelv "kąpiel, miejsce 
kąpieli. Psł. *kopelv ż 'zanurzanie (się) 
w wodzie, kąpanie (się), pierwotna nazwa 
czynności od psł. *kopati (zob. kąpać), 
z przyr. *-ćly (co do budowy por. np. ką- 
dziel). — Od tego kąpielowy — kąpielówki; 
kąpielisko. 

kąsać od XV w. (stp. też kęsać) 'szarpać zęba- 
mi, kłuć żądłem, gryźć, kasz. kąsac, kosa 
'gryźć; z przedr. pokąsać. Por. stp. kąsić 
"gryźć, kasz. kąsćc, kosi 'ugryźć, dziś tylko 
z przedr. przekąsić, ukąsić, zakąsić. Ogsł.: 
cz. kousat 'gryźć, kąsać, r. kusdt 'ts., bg. 
kvsam 'drzeć, rozrywać na kawałki”, słwń. 
kosdti 'rozcinać na kawałki. Psł. *kosati / 


kąt 


*kositi 'rozrywać, rozszarpywać, rozgryzać 
na kawałki”, czas. odrzecz. od psł. *kgse 'ka- 
wałek odkąszony, ugryziony” (zob. kęs). — 
Od czas. przedrostkowych ukąszenie; prze- 
kąska, zakąska, też przekąs. 

kąt od XIV w. 'miejsce między dwiema sty- 
kającymi się powierzchniami (np. ściana- 
mi), róg, stp. (dziś pot.) też 'oddalona, 
ustronna, końcowa część terenu, "miejsce 
ustronne, zakątek, zakamarek”, kasz. kot 
*kąt, róg; mieszkanie, przytułek, schronie- 
nie, dach nad głową; miejsce; strona, okoli- 
ca; zdr. kącik. Ogsł.: cz. kout 'kąt; zakątek”, 
r. dial. kut 'kąt; zaułek”, ch./s. kńt kąt”, mac. 
dial. kont 'podstawa ogniska domowego”. 
Psł. *kgte "wewnętrzna strona zetknięcia się 
dwu ścian”, prawdopodobnie z pierwotne- 
go *kamp-to- (z uproszczeniem grupy spół- 
głoskowej *pt > *t), derywatu z przyr. *-to- 
od pie. *kamp- 'giąć, wyginać”, od którego 
także pokrewne (bez przyr. *-to-) lit. karh- 
pas 'kąt, węgieł; kabłąk nad chomątem gr. 
kampć 'zgięcie, skrzywienie”, łac. campus 
"pole. — Od tego kątowy, kątownica, ką- 
townik; od wyrażeń przyimkowych pokąt- 
ny od XVI w. 'potajemny, sekretny, skryty”, 
'prywatny, niepubliczny”, 'nielegalny, podej- 
rzany, 'niezgodny z powszechnie obowią- 
zującymi tendencjami, o ograniczonym za- 
sięgu, przysł. pokątnie (od XVI w. 'pota- 
jemnie, skrycie, niejawnie', 'bez pozwolenia, 
aprobaty, nieoficjalnie”; przekątna; zakątek. 

kciuk od XVI w. wielki palec u ręki”, w XV w. 
*palec serdeczny”, dial. płd. też krzciuk / 
kszciuk I ściuk | ciuk, rzadziej krciug i krtak 
*duży palec u ręki, 'duży palec u nogi, 
*część palca”, 'kawałek gałęzi, drewna; wiór”. 
Wyłącznie polskie. Pierwotna postać zapew- 
ne krzciuk (i może *krściuk > kciuk), chyba 
derywat od stp. i dial. krzcić / krścić 'chrzcić” 
(zob. chrzcić), z rzadkim przyr. -uk. W ta- 
kim razie etymologiczne znaczenie 'ten, 
który chrzci” (wielkim palcem, umoczonym 
w oleju świętym, kapłan w czasie chrztu 
namaszcza dziecko w kształcie krzyża). 

kędy od XIV w. przysł. 'którędy, w którą stro- 
nę, dokąd; gdzie, w którym miejscu; gdzie- 
kolwiek”, dial. też 'skąd”. Ogsł. (ale z niejed- 
norodnymi zakończeniami): cz. kudy 'kędy; 
jak”, r. kudd 'dokąd, gdzie”, dial. kudy 'ts., 


227 


kęs 


ukr. kudy 'ts., bg. kode 'ts., scs. kode I kodu 
*skąd. Psł. *koda / *kody I *kodu I *kode 
*skąd, którą drogą”, od zaimka pytajnego *ke 
*kto' (zob. kto), być może od formy bier. ż 
(psł. tkg), z różnymi partykułami (też po- 
chodzenia zaimkowego) zawierającymi -d- 
(por. gdzie, kiedy, wtedy). — Od tego dokąd, 
odkąd, poniekąd, skąd, znikąd (z utratą koń- 
cowej samogłoski). 

kędzior od XVI w. 'pasmo wijących się wło- 
sów, lok”, daw. od XV w. kędzierz 'kędzior, 
lok, kręcące się włosy”, koń kędzierz 'koń 
z kędzierzawą grzywą i ogonem”. Ogsł.: cz. 
kadei ż 'kędzior, kędziory”, r. kudri mn 
*kędziory, loki”, słwń. kóder / kódra 'kę- 
dzior, lok”. Psł. *kpoders (*kodefv) /*kodera / 
*kpdra 'lok zwijających się włosów, kędzior”, 
od słow. rdzenia *kpd- poświadczonego też 
w psł. *kodelv 'przędziwo; przęślica” (zob. 
kądziel), z przyr. *-era (i jego odmiankami). 
— Od tego kędzierzawy (stp. XV w. kędzie- 
rzawy I kędzierawy 'kręty, pofalowany, po- 
marszczony, o włosach i liściach)”. 

kępa od XV w. (w XIV w. jako nazwa własna 
lasku) 'skupisko drzew, krzewów, kwiatów”, 
*mała wyniosłość na podmokłym terenie 
lub wysepka porosła krzewami i drzewami, 
kasz. kąpa 'kępa drzew; wzgórze, pagórek; 
płat wyciętej murawy, cegła torfu; zdr. 
kępka. Płnsł.: dł. kupa 'kępa', gł. kupa 'wys- 
pa; wzgórze, wzniesienie, r. kupa 'kępa 
(drzew, krzewów)”; w płdsł. tylko derywat 
z przyr. *-ina: scs. kopina 'krzak, krzew; je- 
żyna, słwń. kopina 'jeżyna”. Psł. *kopa 'coś 
wygiętego, wypukłego, wznoszącego się po- 
nad otoczenie (np. wzniesienie terenu, gru- 
pa drzew, krzewów przypominająca wznie- 
sienie)”, dokładne odpowiedniki: lit. kumpa 
*zgrubienie, nabrzmienie; narośl, guz, garb”, 
łot. kumpa 'garb, wypukłość, por. też lit. 
kumpas 'krzywy, zgięty, kurnpti 'krzywić 
się. Od pie. *kamp- 'giąć, wyginać (zob. 
kąt). 

kęs od XV w. 'kawałek czegoś jadalnego”, 'ka- 
wałek, część, pewna ilość czegoś, trochę, 
nieco”; zdr. kąsek. Ogsł.: cz. kus, r. kus, słwń. 
kós, bg. kos. Psł. *kgse [< *kond-so-] 'kawa- 
łek odkąszony, ugryziony”, od niepoświad- 
czonego w słow. czasownika (miałby psł. 
postać tkosti [< *kpd-ti], tkodg) odpowia- 


ki 


dającego lit. kdsti, kśndu 'kąsać”, łot. kuóst, 
kuódu 'ts., por. też stind. khddati [< *knd-] 
*rozgryza, je, z przyr. *-so- (co do budo- 
wy por. np. bies). Ostateczną podstawą był 
pie. pierwiastek *ken(2)- 'skrobać, trzeć, 
rozcierać. 

ki kiego, stp. XV w. ki, ka, ko 'jaki, który”. 
Ogsł.: cz. ky 'który?, jaki?”, słc. ky, kó, kć 
*który, jaki”, r. przest. i dial. koj, kdja, kóe 
*jaki?, który?”, scs. kyje (ky), kaja, koje 'ja- 
ki*, który?. Psł. *kojv, *kaja, *koje 'któ- 
ry, jaki, złożenie z zaimka pytajnego *k» 
(od pie. pierwiastka zaimkowego *k"o-, zob. 
kto) i zaimka anaforycznego *iv, *ja, *je 
(zob. on). 

kibic od XIX w. 'obserwujący grę, daw. też 
'elegant, facet”. Zapożyczenie z niem. Kiebitz 
*kibic” (znaczenie przen.; znaczenie podsta- 
wowe 'ptak czajka”), por. też niem. dial. kie- 
bitz człowiek wścibski, wtrącający się do 
nie swoich spraw”. — Od tego kibicować. 

kibić ż 'część tułowia od ramion po biodra, 
talia (kobieca), figura, dawniej w XVII w. 
"pałąk, drewniana część łuku”; por. daw. 
XVII-XVIII w. kibitny 'smukły, giętki, gib- 
ki. Zapożyczenie z r. daw. kibit ż 'obłąk, 
pałąk, wygięta drewniana część łuku” (wy- 
raz pochodzenia orientalnego). Powstałe na 
gruncie polskim przen. znaczenie 'talia (ko- 
bieca), figura” nawiązuje do smukłości, gib- 
kości tej części ciała. 

kicać od XIX w. 'skakać z przypadaniem do 
ziemi (np. o zającu)”, dial. kicać się 'walać 
się”. Por. cz. dial. kickat / gickat skakać na 
jednej nodze”, słc. kyckat 'rozrzucać, rozsy- 
pywać; plamić, ukr. reg. kycjdty 'dotykać 
(w zabawie w ciuciubabkę)”, ch./s. dial. kić- 
kati 'gonić, pędzić. Od dźwkn. wykrz. kic! 
na wyrażenie skoku (np. zająca), por. też 
np. ukr. reg. kic! i kyc! na wyrażenie tocze- 
nia się. 

kichać kicham od XV w., kasz. kiyac, kiyd / 
kiśe '*kichać; lekceważyć sobie coś'; z przedr. 
nakichać, wykichać się; jednokr. kichnąć. 
Zachsł. i płdsł.: cz. kychat, słwń. kihati, 
bg. kfcham. Psł. dial. *kychati 'kichać, pier- 
wotnie czas. wielokr. od psł. jednokr. 
*kochngti 'kichnąć (w tym znaczeniu stp. 
XV w. kchnąć, słwń. kćhniti, ch./s. daw. 
kahnuti, cs. kachnovenije 'kichnięcie'; po- 


228 


kielnia 


stać wyparta w językach słow. przez nowszą 
*kychnoti, np. p. od XV w. kichnąć), z re- 
gularnym wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej *» — *y. Podstawowy czas. *kechnogti 
jest pochodzenia dźwkn., od odgłosu kich- 
nięcia, por. np. słwń. keh [< *kechel 'kich- 
nięcie”. 

kiecka 'spódnica, sukienka, stp. XV w. kiec- 
ka I kiecek 'rodzaj długiej wierzchniej płó- 
ciennej szaty, ochronny fartuch”, w XVI w. 
kiecka 'proste płócienne okrycie kobiece, 
rodzaj chusty”, dial. kiecka *kapota męska; 
bluza płócienna; spódnica (płócienna na co 
dzień, wełniana od święta); sukienka”; daw. 
też kiecza 'okrycie narzucane na zbroję”, kie- 
ca 'droga szata; gunia; kapa; koc”, w XVI w. 
*'grube wierzchnie okrycie męskie”, dial. kie- 
ca 'spódnica, keca 'sukienka dziecięca”. Por. 
cz. dial. kećek *krótka spódnica, ukr. reg. 
kćca 'koc, ch./s. dial. kćća 'gunia góralska”, 
keće 'biała czapka pilśniowa”, bg. kećć 'pilśń, 
pilśniowa derka”. Pierwotna polska postać 
kieca (dial. keca) zapewne zapożyczona 
z ukr. kćca, które (jak i inne wyrazy słow.) 
przejęte z tur. kece 'pilśń, gruba tkanina 
wełniana, z przeniesieniem nazwy tkaniny 
na sporządzane z niej okrycia. 

kiedy przysł. od XIV w. (stp. też kiegdy) 'w ja- 
kim czasie”, kasz. kede 'kiedy”, w stp. XIV- 
-XV w. pierwotna postać kiegdy. Ogsł.: stcz. 
kehdy, cz. dial. kedy / kedi, r. dial. kogdy (liter. 
kogdó), scs. kogda I kwgda. Psł. *keg(v)dy 
(/ *kwg(v)da I *kog(»)da) przysł. zaimkowy 
pytajny 'kiedy”, od pie. pierwiastka zaim- 
kowego *k'o- (zob. ki, kto), z part. *-g(e)dy 
I *:g(»)da, co do budowy por. gdy, wtedy. 

kielich od XIV w. 'ozdobne naczynie do 
picia, puchar”, najpierw głównie 'naczynie 
mszalne, bot. 'zewnętrzna część okwiatu 
osłaniająca pąk', dial. też kieluch, kasz. 
keliy; zdr. kieliszek. Por. dł. i gł. keluch (daw. 
kelich), cz. kalich, stcz. też kelich, stwń. kelih 
*kielich'. Zapożyczenie ze śrwniem. kelich / 
kelch 'kielich” (dziś niem. Kelch 'ts.). 

kielnia od XVI w. 'łopatka murarska, 
w XVI w. też 'naczynie do czerpania wody”, 
*skrzynia na drobny bagaż w powozie”, dial. 
kielnia także 'torba do karmienia przy wo- 
zie dwu koni'; por. stp. od XV w. kiella / kil- 
la 'czerpak służący do nabierania wody, za- 


kieł 
prawy murarskiej itp., kielnia, może też 
*rodzaj skrzyni stanowiący część bryczki 
lub powozu” (dziś to znaczenie w gwarach, 
zwłaszcza 'skrzynia w tylnej części wozu, 
tył wozu”), kasz. kela 'kielnia'. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. kelle (dziś niem. Kelle) 'ło- 
patka murarska”, w znaczeniu odnoszącym 
się do pojazdów konnych, z niem. złożeń 
Schoss-kelle i Wagen-kelle 'schowek na wo- 
zie (np. na pakunki)”. Na gruncie polskim 
wyraz otrzymał przyr. -nia, zwykle tworzą- 
cy nazwy miejsca. 

kieł kła od XV w. 'ostry ząb”, 'kiełek rośliny”, 
dial. *'duży ząb dzika, 'duży kiełek”, kasz. 
kło n *korzeń zęba, zwłaszcza wypróchnia- 
łego; kiełek”; zdr. kiełek 'część nowej rośliny 
wyrastająca z nasienia. Ogsł.: cz. kel, klu, 
r. dial. kły / ikly mn, ch./s. kdljac / kaljak 
*kieł, kdlac i klica *kiełek”. Psł. *kvlz kieł, 
*kiełek”, pokrewne lit. kulti 'młócić; pukać, 
bić”, łot. kult 'ts.” i dalej z psł. *kolti *kłuć, 
uderzać czymś ostrym” (zob. kłuć). Pierwot- 
ne znaczenie 'to, co kłuje, rozrywa. — Od 
zdr. kiełek: kiełkować "wypuszczać kiełki. 

kiełb kiełbia od XV w. (stp. kiełb, dziś dial. 
np. kełp') 'ryba Gobio gobio', kasz. kełb, 
kełba 'ts.; zdr. kiełbik. Bliskie nazwy tej ry- 
by tylko we wschsł.: r. dial. kolb” / kolba, 
ukr. dial. kóvbel'/ kóvbyk / kóvbeń. Psł. dial. 
*klbv [< *k]b-je] 'kiełb', niejasnego pocho- 
dzenia, zestawia się zwykle z równie niejas- 
nym alb. kulb 'gatunek ryby słodkowodnej; 
próbowano łączyć je z również niejasnym 
łac. clupea 'drobna ryba rzeczna, z germ. 
*kalba- 'cielę, byczek” (niem. Kalb 'cielę'). 
Nie można wykluczyć powstania nazwy ry- 
by na gruncie słow., od psł. dial. *k/be 'coś 
wypukłego, napchanego, kłębiastego” (por. 
cz. kloub 'staw, przegub; kłąb”, r. dial. kólby 
mn 'wysepki lasu wśród pól uprawnych, 
ukr. dial. kovb *żołądek świni”, br. dial. kotb 
'ts., żołądek bydła; węzeł z włosów, zawią- 
zanych z tyłu głowy”), w takim wypadku 
powodem nazwania ryby byłaby jej wyraź- 
nie duża głowa. 

kiełbasa od XV w. 'wyrób wędliniarski”, 
kasz. Kełbasa I kałbasa 'kiełbasa*; por. stp. 
XV w. kiełbodziej "narzędzie do nadziewa- 
nia kiełbas”. Ogsł. (ale postaci niejednolite): 


229 


kiermasz 


cz. klobdsa 'biała kiełbasa; sucha kiełbasa”, 
r. kolbasd (dial. kolobds m) 'kiełbasa, ch./s. 
kobdsa (dial. kubdsa / klobdsa) 'kiełbasa”, 
słwń. klobdsa 'kiełbasa; pręga”. Wskazują na 
prapostaci *k/basa i *kolbasa (może też in- 
ne, np. *klobasa), pochodzenie niepewne. 
Jeśli pierwotna jest prapostać *k]basa, to 
może od psł. dial. *klbe 'coś wypukłego, na- 
pchanego, kłębiastego” (por. cz. kloub 'staw, 
przegub; kłąb”, r. dial. kólby mn 'wysepki 
lasu wśród pól uprawnych”, ukr. dial. kovb 
*żołądek świni”, br. dial. koisb 'ts., żołądek 
bydła; węzeł z włosów, zawiązanych z tyłu 
głowy”), ale niezbyt jasna budowa (przyr. 
*-asa ?). Nie można wykluczyć zapożycze- 
nia. — Od tego kiełbasiany. 

kiep kpa od XVI w. 'człowiek głupi, dureń, 
gamoń', stp. od XV w. 'żeński organ płcio- 
wy, cunnus', słowiń. Kep 'nicpoń, huncwot|. 
Zachsł.: cz. przest. i dial. kep, kepa m 'bez- 
wstydnik”, daw. kep, kpa / kpu 'vulva, słc. 
dial. kiep 'przezwisko nieczystego” (z pol- 
skiego zapożyczone ukr. kep 'dureń', r. dial. 
kep 'ts.). Psł. dial. *kspe 'vulva, cunnus, 
etymologia niepewna: może pokrewne z gr. 
kype 'pieczara, jama”, stind. kńpa- 'ts., od 
pie. *keup- 'zagłębienie”. Pierwotnym zna- 
czeniem byłoby 'zagłębienie, wgłębienie, ja- 
ma, stąd 'vulva, cunnus”, wtórnie użyte 
jako pejoratywne określenie człowieka głu- 
piego, niezdarnego, nieczystego, bezwstyd- 
nego (podobnie jak w wypadku innych 
nazw części ciała, np. dupa). — Od tego 
kiepski 'lichy, marny, nędzny, zły”, reg. 'sła- 
by, schorowany, chory”. Zob. też kpić. 

kiermasz 'doroczny jarmark; okresowa sprze- 
daż towarów”, reg. 'odpust', stp. od 1500 r. 
*doroczne święto w dzień patrona kościoła, 
odpust uroczysty”, w XVI w. też 'targowis- 
ko, miejsce sprzedaży pod gołym niebem”, 
dial. kiermasz / kiermasz 'odpust, jarmark”. 
Por. gł. kermuś / kermuśa 'poświęcenie koś- 
cioła, cz. daw. karmaś 'odpust”, dial. 'po- 
częstunek po pogrzebie lub po wywodzie 
położnicy”, ch. dial. kermes 'odpust'. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. kirmćsse / kirchmósse 
*uroczysta msza z okazji poświęcenia koś- 
cioła” (skrócenie wcześniejszego *kirch-wih- 
-mósse, złożenia kirche 'kościół, wihen Świę- 
cić” i messe msza”). 


kierować 


kierować od XVI w. 'nadawać kierunek; pro- 
wadzić, wysyłać gdzieś; nakierowywać, ce- 
lować, 'prowadzić pojazd”, 'zarządzać kimś, 
czymś, stać na czele czegoś”, kasz. kerovac; 
z przedr. nakierować, pokierować, skiero- 
wać. Zapożyczenie z niem. kehren 'obracać, 
przewracać, odwracać; kierować, zwracać”. 
— Od tego kierownik — kierowniczka, kie- 
rownica; kierunek od XVIII w.  ukierun- 
kować. 

kieszeń od XVII w. ż 'woreczek przyszyty 
do ubrania, w XVI w. kieszenia / kiesienia 
(czy kiesień) / kieszynia I kiesinia 'ts.”, kasz. 
Keśćń, -eńe I keśeńa (też chyba skrócone 
Keś ż) kieszeń”; zdr. kieszonka. Najbardziej 
prawdopodobna etymologia W. Smoczyń- 
skiego: wyraz polski zapożyczony z br. ki- 
śćn, dial. kiśćrija 'kieszeń' (stąd też ukr. 
kyśćrija, r. dial. płd.-zach. kiśćrija / kisćn), 
będącego pożyczką z lit. kiśenć, dial. keśćnć 
"kieszeń w ubraniu; kieszeń u siodła; sąsiek 
w stodole, służący do składania zżętego 
zboża w małej ilości” (wyraz litewski ma 
być z pochodzenia nazwą czynności z przyr. 
-enć od lit. kiśti, kisdu 'sunąć coś), j-kisti 
"wsunąć coś do czegoś; wetknąć, wepchnąć”, 
wtórnie skonkretyzowaną w 'to, do czego 
się coś wsuwa”). — Od zdr. kieszonka: kie- 
szonkowy —» kieszonkowiec. 

kij od XIII w. 'drąg drewniany, patyk, laska”, 
kije mn 'uderzenia kijem, bicie”, stp. XV- 
-XVI w. 'kłoda, dyby”, kasz. kij 'kij, laska; 
młode, proste, gładkie drzewko”; zdr. kijek. 
Ogsł.: cz. kyj 'kij, maczuga”, r. dial. kij 'kij, 
pałka”, słwń. kij 'drewniany młot, maczuga”. 
Psł. *kyje [< *kau-jo-] "młot, maczuga, kij”, 
nazwa narzędzia od psł. czas. *kuti 'bić, 
uderzać” (zob. kuć), z przyr. *-jv i archaicz- 
ną wymianą samogłoski rdzennej *u > *y 
(z wcześniejszej alternacji *ou — *u), od- 
powiedniki: lit. kdjis 'ciężki młot kowalski, 
stpr. cugis "młot, por. też łot. kiija "maczu- 
ga, kij. Pierwotne znaczenie 'to, czym się 
bije, uderza. — Od tego stp. kijań / kijan 
'proste narzędzie drewniane, od niego ki- 
janka (w stp. zdr. od kijan). 

kikut od XVI w. 'część kończyny, palca pozo- 
stała po amputacji”, "pozostałość po czymś, 
co zostało wykorzystane lub zniszczone”. 
Por. słc. dial. kikut 'kikut ręki. Z innym 


230 


kilof 


przyr. stp. kikieć kciuk”, p. reg. wsch. 'kikut 
(np. ręki, nogi)”, kasz. kikc (/ kiks) 'kikut; 
pozostała część rogu po strąceniu” < pp. 
*kyketv. Obie postaci (pierwotne *kykute 
i *kykotv) od psł. *kyka 'coś zgiętego, skrę- 
conego, zwiniętego”, por. stp. 1270 r. Kika 
"przezwisko chłopa, który utracił rękę”, de- 
rywat w słowiń. kikatd jegła 'szpilka”, słc. 
dial. kyka 'kikut, okaleczony człowiek; las- 
ka, pałka; wypchany włosiem worek uży- 
wany jako podkładka pod czepiec”, r. daw. 
i dial. kika *kobiecy ubiór głowy”, scs. kyka 
*włosy”, słwń. kika *kosmyk włosów; pypeć”. 
Pokrewne z łot. kikitis karzeł”, kiiksa 'sta- 
ruszka pochylona wiekiem”, z innym wo- 
kalizmem rdzennym lit. kańkas 'duch do- 
mowy, skrzat”, kiukis 'hak, haczyk, kuka 
"maczuga, kukć 'gruba część pałki”, łot. 
kauka 'czupryna, czub”, kitoks 'drzewo, las- 
ka, kij. Od pie. *key-k- / *kou-k- I *ku-k- 
*krzywić, zginać, skręcać”. 

kilim od XVII w. barwny, wzorzysty dywan”, 
daw. i dziś dial. 'derka do okrywania koni 
lub ludzi”. Por. cz. kelim / kilim, ukr. kylym, 
ch./s. ćilim / kilim 'kilim. Zapożyczenie 
z tur. kilim "mały kobierzec, dywan”. 

kilka od XVI w. liczeb. nieokreślony 'nie- 
określona liczba większa od dwóch, a mniej- 
sza od dziesięciu, stp. od XV w. kiele 'ile', 
kile / kilo 'ile; kilka”, kilko / kielko 'kilka”, 
*ile, jak wiele”, kilki / kielki 'jak wielki”, kasz. 
kile 'kilka. Z psł. *koliko 'ile', złożonego 
z zaimka pytajnego *ko- 'kto” (zob. kto), 
part. *li (zob. li) i przyr. *-ko. W. polskim 
-il- (kilka), daw. -el- (kielko) zapewne pod 
wpływem ile, stp. jele (zob. ile); końcowe -a 
z często używanych form przypadkowych 
(dop. pj, mian.-bier. mn) wyrazu dawniej 
odmienianego. — Od tego kilkoro; kilka- 
dziesiąt (stp. XV w. kielkodziesiąt, kasz. ki- 
lezesot); kilkanaście (stp. XV w. kielkonaćcie 
I kilkonaćcie, kasz. kilendsce), wszystkie 
utworzone na wzór odpowiednich liczebni- 
ków (np. pięcioro, pięćdziesiąt, piętnaście). 

kilof od XV w. 'metalowe narzędzie do roz- 
bijania np. skał”, stp. kilof / kilow "pewien 
rodzaj młota, używanego także jako broń, 
rodzaj czekana, w XVI w. kilof kawałek 
żelaza osadzony na długim trzonku (używa- 


kiła 


ny jako broń, jako narzędzie)”. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. kilhouwe 'kilof. w kształcie 
klina do kruszenia miękkich skał” (złożenie 
z kil klin" i houwe 'kilof, oskard, motyka”'), 
dziś niem. Keilhaue 'kilof, czekan'. 

kiła od XVI w. 'choroba weneryczna, lues', 
wcześniej od XV w. 'przepuklina, ruptura”. 
Ogsł.: cz. kyla "przepuklina, ruptura, r. kild 
'guzowate obrzmienie; narośl na drzewach, 
korzeniach”, ch./s. kila "przepuklina; opuch- 
lizna; narośl na roślinach; gruda (śniegu)”. 
Psł. *kyla [< *kula] 'nabrzmienie, narośl”, 
odpowiada lit. kńla 'zgrubienie, obrzmie- 
nie, narośl, guz, kilas 'przepuklina, rup- 
tura”, por. też pokrewne stisl. haull 'prze- 
puklina, stwniem. hóla 'ts., gr. kele 'na- 
brzmienie, opuchlizna; przepuklina, z pie. 
*kala / *kadu(a)la 'obrzęk, obrzmienie, prze- 
puklina”. 

kipieć kipię od XV w. 'wrzeć, gotować się, 
kasz. kigec 'kipieć, wrzeć; z przedr. wyki- 
pieć. Ogsł.: cz. kypet 'kipieć; tryskać, r. ki- 
pet 'kipieć, wrzeć; burzyć się, kotłować się”, 
scs. kypeti 'kipieć, wrzeć; przelewać się, być 
w nadmiarze. Psł. *kypćti 'kipieć, wrzeć, 
kotłować się, odpowiada lit. kaipeti 'kipieć, 
wrzeć”, łot. kupet 'dymić, kurzyć się, stind. 
kńpyati 'wpada w gniew, kipi gniewem”, łac. 
cupió, cupere 'pragnąć, pożądać, od pie. 
*kup- I *kuap- I *keu(e)p- dymić, wrzeć, ki- 
pieć, gotować”. 

kisić kiszę od XVIII w. 'poddawać fermenta- 
cji, kwasić, zakwaszać”, od XVII w. ukisić się 
*'ukisnąć, dziś także zakisić. Por. słc. kysit 
*kwasić', dial. kysit sa 'kisnąć'. Późny czas. 
utworzony od kisnąć na wzór arch. czas. 
kauzat. na -ić (np. wodzić). Starym czas. ze 
znaczeniem kauzatywnym jest kwasić. 

kisiel 'rodzaj galaretki”, stp. od XV w. 'potra- 
wa z zakwaszonej mąki owsianej”. Płnsł.: gł. 
kisel *kwas', cz. kysel *kisiel', słc. kysel 'ro- 
dzaj kwaśnej polewki”, r. kisć/ "potrawa z za- 
kwaszonej mąki owsianej”. Psł. dial. *kyselb 
*coś zakwaszonego, zwłaszcza potrawa z za- 
kwaszonej mąki owsianej, od psł. *kyseti 
"kisnąć, fermentować” (por. p. od XV w. 
kisieć *kisnąć, fermentować, scs. veskiseti 
*skisnąć, skwaśnieć, pokrewne z kisnąć, 
zob.), z przyr. *-ćlb (co do budowy por. ką- 
dziel, kąpiel). 


231 


kita 


kisnąć od XVI w. 'ulegać fermentacji, kwaś- 
nieć, kisić się; z przedr. skisnąć. Ogsł.: cz. 
kysnout 'kisnąć, kwaśnieć”, r. kisnut 'ts., 
ch./s. kisnuti 'moknąć (na deszczu); kisnąć, 
kwaśnieć, fermentować. Psł. *kysnoti 'za- 
cząć ulegać fermentacji, zacząć kwaśnieć”, 
czas. inchoat. z przyr. *ng- od pie. *ktt-s-, 
od pie. *kuat- / *kudt- *kwasić, kisić. Zob. 
kwasić. 

kiszka od XVI w. (ale w XV w. nazwa włas- 
na) 'część przewodu pokarmowego, część 
jelita”, jelito z nadzieniem, rodzaj wędliny, 
kaszanka. Płnsł.: cz. dial. kyska 'kiszka 
wątrobiana” (jeśli nie z polskiego), r. kiśka 
*jelito, kiszka; szlauch. Psł. dial. *kyśvka 
*wnętrzności lub ich część, jelito”, przypusz- 
czalnie pierwotne zdr. z przyr. *-vka od psł. 
*kyśa [< *kys-ja] 'coś skwaśniałego, kwaś- 
nego, nawilżonego” (por. cz. dial. kyśa 'kwaś- 
ne mleko”, r. dial. kśśa "kwaśne ciasto, roz- 
czyn, bg. kiśa 'chlapa, słota, ch./s. kisa 
*deszcz'; tu należy p. dial. śl. kiszka 'kwaśne 
mleko”), będącego derywatem (nazwą czyn- 
ności wtórnie skonkretyzowaną) z przyr. 
*.ja (por. np. burza, grobla, kasza) od psł. 
*kyseti 'kisić, *kysngti "zacząć ulegać fer- 
mentacji, kwaśnieć” (zob. kisnąć). Hipote- 
tyczne wcześniejsze znaczenie 'to, co (łatwo) 
ulega fermentacji, kwaśnieje” > 'wnętrzno- 
Ści zwierzęce”. 

kiść ż od XV w. 'pęk, grono, wiecha, w XVI w. 
*kwiatostan w postaci kłosków wyrastają- 
cych z jednej wspólnej łodygi”; w stp. tak- 
że w specjalnym znaczeniu 'roczna zapłata, 
uiszczana miodem, za dzierżawienie pań- 
skiej barci”, w XVI w. 'opłata za pilnowanie 
barci. Ogsł.: cz. dial. kyst "pęk, wiązanka, 
bukiet”, r. kist 'kiść, pęk, grono; dłoń wraz 
z palcami, kiść ręki; frędzla; pędzel, bg. 
dial. kiska [< *kistka] bukiet, pęk, kiść; 
frędzla. Psł. *kyste [< *kyt-tv] 'pęk, kiść, 
wiązanka, zapewne od psł. *kyta 'grono, 
pęk, wiązka” (zob. kita), z przyr. *-tv. 

kita 'pióra, włosy, nici itp. zebrane w wiąz- 
kę, pęk, służące jako ozdoba nakrycia gło- 
wy lub uprzęży, pióropusz, czub, 'puszys- 
ty ogon zwierzęcia, 'kwiatostan tworzący 
wiechę, kiść, stp. od XII w. 'określonej wiel- 
kości wiązka lnu lub konopi”, w XV w. 'wie- 
cha, kiść, strąk”, w XVI w. też 'kłąb włókna, 


kiwać 
z którego przędzie się nici”, "pióropusz; zdr. 
kitka. Ogsł.: stcz. kyta 'grono, kiść, wiązka, 
bukiet”, cz. kytice ż 'bukiet', kytka 'ts., reg. 
*kwiat, kwiatek”, r. dial. kśta 'wijący się pęd 
roślinny; wiązka siana, ch./s. kita 'wiązan- 
ka, bukiet”. Psł. *kyta 'grono, pęk, wiązka”, 
prawdopodobnie od psł. *kyti *kiwać” (zob. 
kiwać), z przyr. -ta, zapewne zatem pier- 
wotne znaczenie 'to, co się kiwa, chwieje, 
kołysze” lub 'to, czym się macha”. 

kiwać kiwam od XV w. 'rytmicznie poruszać 
czymś raz w jedną, raz w drugą stronę, ko- 
łysać”, kasz. kivac, kive *kiwać”; z przedr.:po- 
kiwać, wykiwać; jednokr. kiwnąć (w XVI w. 
częściej kinąć), zob. skinąć. Ogsł.: cz. kyvat, 
r. kivdt, scs. pokyvati 'pokiwać, skinąć”. Psł. 
*kyvati, *kyvajo "machać, kiwać”, pierwotny 
czas. wielokr. od szczątkowo poświadczo- 
nego psł. *kwvati, *kovg I *kyti, *kyjg 'ki- 
wać (scs. *kovati, na które wskazuje forma 
3. osoby 1. mn imperfektum kvaachog 'kiwa- 
li głowami” w Kodeksie supraskim, śrbg. 
kovaacho 'ts., cs.-rus. kyti, kyjo 'kiwać'), 
prapokrewnego z łac. cevó, cevere / ceveó, 
cćvere "kręcić tyłkiem, machać ogonem 
(o psie)”, od pie. pierwiastka *kóu- 'ruszać, 
machać, chwiać”. Zob. skinąć. 

klacz ż od XVI w. 'kobyła', stp. XV-XVII w. 
i dziś dial. klacza, kasz. klać ż 'klacz'; zdr. 
klaczka. Zapożyczenie ze wschsł.: ukr. kljać, 
reg. kljdća 'kobyła, r. kljóća 'szkapa', dial. 
*kobyła”, wyprowadzanego z psł. dial. *klęća 
[< *klęk-ja] 'coś zgiętego, wykrzywionego; 
szkapa, kobyła” od psł. *klęk- 'zginać, za- 
krzywiać; uginać kolana, podkurczać no- 
gi” (zob. klęczeć). Oryginalną polską posta- 
cią byłoby tklęcza, szczątkowo zachowane 
w gwarze podegrodzkiej (na zachód od 
Nowego Sącza) jako zdr. *klęczę, *klęczęcia 
(gwarowy zapis klą'cą / klóncą, dop. klą- 
cąća) 'kobyłka”, może też w nazwisku Klen- 
czon. 

klamka od XVI w. 'rodzaj zamka u drzwi, 
kasz. klamka 'ts.. Zapożyczenie ze śrwniem. 
klam I klame I klamme klamra (dziś 
niem. Klemme 'zacisk, zaciskacz sprężyno- 
wy; kleszcze; imadło”), przyswojone za po- 
mocą przyr. -ka. 

klamra od XIV w. *żelazo do spinania cze- 
goś, 'rodzaj zapięcia, daw. od XVI w. i dziś 


232 


klatka 


dial. klambra "klamra. Zapożyczenie ze 
śrwniem. klam(m)er / klamere 'klamra' 
(dziś niem. Klammer ż 'klamra, sprzączka, 
uchwyt”). 

klapać klapię (daw. też klapam) od XVII w. 
*uderzać czymś płaskim o coś, powodując 
powstanie charakterystycznego dźwięku, 
*poruszać szczęką, szczękać zębami, dzio- 
bem”, daw. także 'klaskać, kasz. klapac 
'plotkować'; jednokr. klapnąć. Por. cz. dial. 
klapat 'pukać, stukać, klepać”, słc. dial. kla- 
pat 'siedzieć w kucki”, r. dial. kljdpat 'pleść 
głupstwa”. Od dźwkn. wykrz. klap! naśladu- 
jącego odgłos uderzenia, upadku. 

klaskać klaskam / klaszczę od XV w. 'po- 
wodować odgłos, uderzając dłonią w dłoń”, 
daw. też 'szczękać zębami”, kasz. klaskac, 
klaśće 'klaskać, bić brawo”; z przedr. oklas- 
kać, zaklaskać; wielokr. -klaskiwać: z przedr. 
oklaskiwać; jednokr. klasnąć, przyklasnąć. 
Ogsł.: dł. klaskaś 'klaskać, plaskać, chlastać, 
trzaskać z bicza; pluskać, r. dial. kleskdt / 
kleskat 'klaskać, plaskać, chlastać, trzaskać 
z bicza, ukr. dial. kljdskaty 'ts.; mlaskać”, 
słwń. klesniti 'klasnąć, plasnąć, mlasnąć”. 
Psł. *kleskati (zapewne też *kleskati i *klas- 
kati) 'uderzać z odgłosem, trzaskać, plas- 
kać, klaskać, od dźwkn. wykrz. naśladu- 
jącego odgłos mocnego uderzenia (także 
uderzenia w coś), chlastania, trzaskania, 
plaskania, por. np. p. klask!, gł. kles!, r. dial. 
klesk!, słwń. klesk!. — Od czas. przedrost- 
kowego oklaski mn. 

klasztor od XIV w., kasz. klastór, -oru 'klasz- 
tor. Zapożyczenie, jak wiele terminów 
chrześcijańskich, ze stcz.: stcz. hipotetyczne 
tklastor, na które wskazuje też słc. kldstor 
(w zabytkach stcz. występują postaci kldster 
i kldsteń), co przejęte ze stwniem. klóstar 
*klasztor”. Por. cz. kldster, gł. klóśtr, słwń. 
klóśter. Ostatecznym źródłem wyrazu jest 
śrłac. clostrum z łac. claustrum 'zamknięcie, 
zamek, rygiel; miejsce zamknięte, warow- 
nia, klasztor” (od łac. claudó, claudere 'za- 
mykać, zagradzać, otaczać”). 

klatka od XV w. 'pomieszczenie z prętów lub 
krat, służące do hodowli lub transportu 
zwierząt, ptaków”, 'małe, ciasne, duszne po- 
mieszczenie”, stp. klatka / kletka 'szopa, bu- 
da, komórka; klatka, kojec, w XVI w. też 


kląć 


*sidła, łapka, pułapka”, kasz. kldtka 'klatka'; 
tu należy też klitka "małe, ciasne, nędzne 
pomieszczenie”, przejęta do języka ogólnego 
w postaci gwarowej klitka < klótka. Ogsł.: 
słc. klietka klatka”, r. klótka klatka; kratka; 
komórka”, scs. kletvka 'cela. Psł. *kletvka 
"prymitywne, byle jak zrobione, małe po- 
mieszczenie”, pierwotne zdr. z przyr. *-vka 
od psł. *klete ż "prymitywne, byle jak zro- 
bione pomieszczenie, schronienie, szałas, 
buda, komora, izdebka” (por. p. daw. od 
XV w. kleć ż 'prowizoryczne, byle jak zro- 
bione pomieszczenie, szopa, buda; dobu- 
dówka, komora, stp. też 'skrzynia, paka”, 
w XVI w. 'klatka, r. klet *komora, spiżar- 
nia, spichlerz; klatka wyciągowa (w kopal- 
ni)”, scs. klete komora, izba, cela ), dokład- 
ne odpowiedniki tylko w bałt.: lit. kletis 
*spichlerz, łot. klets 'spichlerz, komora”. 
Zapewne wyraz bałtosł. *kleti-, pokrewny 
z goc. hleibra 'chata, namiot”, śrirl. cliath 
*plecionka z gałązek, płot, ogrodzenie”, gr. 
klista 'chata, namiot”, od pie. *klei- *opierać, 
skłaniać”. Por. klecić. 

kląć kinę od XIV w. 'złorzeczyć, przeklinać, 
źle życzyć”, stp. też 'wykląć, ekskomuniko- 
wać, kląć się 'przysięgać, zaklinać się”, daw. 
*złorzeczyć komuś, przeklinać, kasz. klgc 
I klic, klńe (kleńe) kląć; z przedr. okląć, 
przekląć, skląć, wykląć, zakląć; wielokr. 
-klinać: oklinać, przeklinać, wyklinać, zakli- 
nać. Ogsł.: cz. klit, kleji 'kląć, przeklinać, 
r. kljast, kljanń 'kląć, przeklinać, złorze- 
czyć”, kljdstsja 'przysięgać, zaklinać się”, scs. 
klęti, klong 'kląć, przeklinać. Psł. *klęti, 
*klvng kląć, przeklinać, złorzeczyć, wykli- 
nać, *klęti sę zaklinać się, składać przysię- 
gę, prapokrewne z łot. daw. klentet 'prze- 
klinać, stpr. klantemmai (1. osoba 1. mn 
czasu teraźn.) 'przeklinamy”, ostatecznie 
może od pie. *kel- "wołać, krzyczeć, hałaso- 
wać, rozbrzmiewać (do którego należą np. 
łac. clamó, clamóare 'krzyczeć, głośno wo- 
łać, gr. klónos 'zamieszanie, zgiełk bitew- 
ny”, stang. hlimman 'dźwięczeć, rozbrzmie- 
wać, szumieć). — Od tego przekleństwo, 
zaklęcie. Zob. też klątwa. 

kląskać klgskam od XVI w. 'plaskać, klaskać 
językiem”, stp. klęskać, klęszczę I klęskam I 
kląskam też 'klaskać w dłonie”, 'mlaskać, 


233 


klej 


dial. kląskać / klęskać także 'cmokać, 'tu- 
pać (o koniach), kasz. kląskac, kląska I 
kląśće 'mlaskać podczas jedzenia”, kląśćec, 
kląśći 'ts., kluskac, kluska I kluśce 'ts.” oraz 
archaiczna postać bez -k- kląsac, kląsa 'ts.. 
Odpowiednikiem może być np. ukr. dial. 
kljóskaty 'klaskać, plaskać, chłastać, trzas- 
kać; młaskać” (jeśli nie pochodzi z pra- 
postaci *klaskati). Może pierwotne *klęsati 
i *klęskati, warianty fonetyczne (i morfo- 
logiczne) psł. czasowników pochodzenia 
dźwkn. *klóskati / *kleskati | *klaskati 'ude- 
rzać z odgłosem, trzaskać, plaskać, klaskać” 
(zob. klaskać), z ekspresywnym unosowie- 
niem samogłoski rdzennej. 

klątwa od XIV w. (daw. też klątew) 'prze- 
klęcie, wyklęcie kogoś”, 'ekskomunika, stp. 
także 'sąd, wyrok”, 'groźba kary”, w XVI w. 
"przysięga, zaklinanie się, 'przekleństwo”. 
Ogsł.: cz. kletba klątwa, przekleństwo, 
r. kljdtva "przysięga, przest. klątwa, prze- 
kleństwo”, scs. klętva 'przysięga; przekleń- 
stwo. Psł. *klętva "klątwa, przekleństwo; 
przysięga, pierwotna nazwa czynności od 
psł. *klęti 'kląć, przeklinać, złorzeczyć, wy- 
klinać, *klęti sę 'zaklinać się, składać przy- 
sięgę” (zob. kląć), z przyr. *-tva (co do budo- 
wy por. brzytwa, gonitwa, modlitwa). 

klecić klecę od XVI w. 'budować coś z po- 
śpiechem, nieudolnie, z lichych materia- 
łów; tworzyć coś mozolnie, nieudolnie, 
w XVI w. 'pleść głupstwa, 'płodzić coś, 
kasz. klecćc, kleci skutkować, działać sku- 
tecznie; z przedr. sklecić. Por. r. dial. kle- 
tit układać na krzyż, w kratkę, kletit pć- 
stred 'tkać prostą, konopną tkaninę”, bg. 
dial. zaklćtjam 'zamykam”. Czas. odrzecz. 
od p. daw. kleć 'prowizoryczne, byle jak 
zrobione pomieszczenie”, psł. *klete 'prymi- 
tywny budynek, szałas” (zob. klatka), pier- 
wotne znaczenie 'budować szałas, prymi- 
tywny budynek”. 

klej od XV w. 'substancja służąca do klejenia, 
łączenia czegoś, daw. 'każda substancja 
kleista, lepka (np. żywica, smoła)”, stp. XV- 
-XVII w. i dziś dial. też klij, kasz. klij / klej 
*klej”; zdr. kleik *kleisty wywar z kaszy, zia- 
ren zbożowych” (daw. klejek / kliek). Ogsł.: 
cz. przest. i dial. kli / klej (dziś klih), r. klej, 
słwń. klej. Psł. *kolejv / *kolvjv 'substancja 


klejnot 


kleista, lepka, prapokrewne z gr. kólla 
[< *kolia] "klej, śrdniem. helen 'kleić, wy- 
prowadzanych z pie. *kol(2)i- *klej. — Od 
tego kleić (daw. kliić) od XV w., z przedr. 
nakleić (+ naklejka), okleić (+ okleina), 
przykleić, rozkleić, skleić (— sklejka), zakleić. 

klejnot od XIV w. 'rzecz drogocenna, drogi, 
szlachetny kamień, wyrób jubilerski”, stp. 
klejnot / klenot (w XVI w. też klinot / klij- 
not) "kosztowności, kosztowne naczynia, 
*szczyt szyszaka, znak rozpoznawczy na 
hełmie” > *herb, znak rodowy”, 'oznaki, in- 
sygnia władzy”, 'piętno. Por. cz. klenot 
'rzecz drogocenna, stcz. klćnot / klejnot 
*znak rozpoznawczy na hełmie”, Zapożycze- 
nie ze śrwniem. kleinót / kleindt / kleinoete / 
kleinoede | kleinet 'drobiazg wykonany arty- 
stycznie, klejnot, błyskotka; odznaka, znak 
rozpoznawczy na hełmie rycerskim; herb, 
dziś niem. Kleinod '*klejnot; kosztowności” 
(od śrwniem. klein(e) 'Śliczny, delikatny, 
wykwintny; drobny, miałki, cienki, pier- 
wotnie 'błyszczący, gładki”, dziś niem. klein 
*"mały”). 

klekotać od XV w. wydawać głos, stukając 
dziobem (o bocianie)”, stp. 'stukać, kołatać”, 
daw. 'wiele i niezbyt mądrze mówić, pysko- 
wać, kasz. klekotac 'klekotać (o bocianie); 
terkotać, grzechotać; trajkotać, paplać, kle- 
pać”, klekot *klekot bociana; warkot, terkot, 
grzechot; trajkotanie, paplanina, 'gaduła; 
stary zegar”; por. stp. od XV w. klektać, klek- 
cę 'uderzać, stukać, kołatać, w XVI w. 'klas- 
kać, 'pleść głupstwa, wiele mówić, kasz. 
klektac, klekce 'gadać, pleść, paplać. Ogsł.: 
cz. klekotat 'klekotać, kłapać, klektat 'kle- 
kotać, kłapać; wstrząsać, potrząsać, r. kle- 
kotat 'klekotać, krzyczeć (o orle), słwń. 
klekotóti | kleketdti 'klekotać, krakać, grze- 
chotać, stukać”. Psł. *klekotati / *klekstati 
"wydawać, powodować powtarzający się, 
głuchy głos”, czas. intensywne z przyr. *-ot- 
I *at- od poświadczonego tylko we wschsł. 
czas. *klekati (por. strus. klekati 'mocno bić, 
o sercu, br. dial. klókac *klekotać, o bocia- 
nie”), pochodzenia dźwkn. 

kleń od XVI w. 'ryba Leuciscus cephalus', 
kasz. kleń 'ts.. Ogsł.: gł. klen 'płoć”, słc. kleń 
"kleń, r. klen” 'ts., ch./s. klijen 'ts.. Psł. 
*klenb czy *klćnv kleń, bez prawdopodob- 


234 


kleszcz 


nej etymologii. Niepewny związek z psł. 
*k(z)line 'klin* (zob. klin), nazwa miałaby 
nawiązywać do klinowatego kształtu ryby 
(ale tak nazwane mogłyby być przecież i licz- 
ne inne gatunki ryb), niejasna przy tym 
struktura wyrazu (czyżby zamiana przyr. 
*ine przyr. *env czy *-ćne przez analogię 
do innych nazw ryb, por. np. lipień?). Wąt- 
pliwe także łączenie postaci *klenv z psł. na- 
zwą drzewa *klene (zob. klon), jakoby od 
czasu tarła tej ryby, przypadającego na okres 
kwitnienia klonów. 

klepać klepię 'ubijać, uderzać, stukając, wy- 
gładzać”, stp. od XIV w. 'kuć, bić metal (dla 
nadania formy)”, w XVI w. też 'obmawiać, 
szkalować, daw. i dial. też *kłapać, szczękać 
zębami”, 'naprzykrzać się komuś, kasz. kle- 
pac 'z lekka uderzać dłonią; pukać; młócić 
cepami; czyścić len z paździerzy za pomocą 
międlicy; ostrzyć, wyklepywać kosę; gadać, 
pleść; grać w karty”, 'klekotać (o bocianie)”; 
z przedr. poklepać, uklepać, wyklepać, zakle- 
pać; wielokr. -klepywać: z przedr. 'poklepy- 
wać, uklepywać, zaklepywać; jednokr. klep- 
nąć. Ogsł.: cz. klepat 'stukać, pukać, klepać; 
trzepać; trząść”, r. klepdt 'nitować; oczer- 
niać, scs. klepati, klepljo 'dawać znak, wska- 
zywać”. Psł. *klepati 'stukać, pukać, klepać”, 
czas. pochodzenia dźwkn. — Od tego kle- 
pisko 'miejsce młocki*; klepka od XV w. 
*deszczułka z twardego drewna do układa- 
nia posadzek, do wyrobów bednarskich, do 
poszycia szkieletu łodzi, jachtu itp., kasz. 
klepka też 'gont, dranica do pokrywania 
dachu. 

kleszcz od XV w. 'pajęczak Ixodes ricinus”, 
kasz. kleść 'ts., 'belka wzmacniająca mury”. 
Ogsł.: cz. klśst m 'kleszcz), r. kleść 'kleszcz”, 
słwń. kleść (klóść) 'chrząszcz jelonek”. Psł. 
*kleśćv [< *klest-jv] kleszcz”, nazwa wyko- 
nawcy czynności od psł. *klestiti 'ściskać, 
zgniatać, np. kleszczami” (por. stp. kleścić, 
kleszczę i kleśnić, nowsze kleszczyć 'kastro- 
wać, cz. klestit 'okrzesywać drzewa; kas- 
trować; karczować; torować, r. dial. kles- 
tit Ściskać, gnieść”, scs. z przedr. seklestiti 
*ścisnąć, związać ), z przyr. *-je (co do bu- 
dowy por. np. chrząszcz, leszcz). Podstawo- 
wy czas. *klćstiti od pie. *kleik- '(boleśnie) 
ściskać, uciskać, zgniatać, szczypać”. 


kleszcze 


kleszcze mn od XV w. 'szczypce, obcęgi”, 
"dwudzielne zakończenie odnóży niektó- 
rych pajęczaków i skorupiaków”, w XVI w. 
też 'klamra, dial. np. 'drewniane pałąki 
u chomąta; por. kasz. klóśćka 'duża drew- 
niana igła sieciarska”, 'rodzaj drewnianych 
kleszczy”. Ogsł.: cz. kleśtć ż mn 'kleszcze, 
obcęgi”, r. kleśći mn 'kleszcze; szczypce, ob- 
cęgi”, ch./s. klijeśta 'kleszcze”. Psł. *kleśća 
[< *klest-ja] "narzędzie do ściskania, zgnia- 
tania, skonkretyzowana pierwotna nazwa 
czynności 'Ściskanie, zgniatanie, z przyr. 
*-ja od psł. *klestiti Ściskać, zgniatać” (zob. 
kleszcz). 

klęczeć kięczę od XIV w. 'wspierać się na 
ugiętych kolanach”, kasz. kląććc / klećec 
*klęczeć; wielokr. klękać, z przedr. przyklę- 
kać, uklękać; jednokr. klęknąć, z przedr. 
przyklęknąć, uklęknąć. Ogsł.: cz. klećet, ukr. 
kljaćaty, scs. klęćati, klęćg 'klęczeć. Psł. 
*klęćati, *klęćg 'klęczeć, wielokr. *klękati, 
obie postaci oparte na podstawowym psł. 
tklękti, odpowiadającym lit. klenkti "iść 
prędko”, pokrewnym z lit. dial. klćnketi 'iść 
prędko (utykając)”, łot. klencet *kuleć, uty- 
kać, śrwniem. lenken 'krzywić, stnord. 
hłykkr 'krzywizna”, wszystkie od pie. *klenk- 
I *kleng- *zginać, zwijać, skręcać”. Pierwot- 
ne znaczenie 'krzywić się, być zgiętym” (je- 
go reliktem jest np. p. dial. zakląknąć się 
*wykrzywić się w dół, zapaść się”). — Od te- 
go klęcznik; klęczki mn (na klęczkach, na 
klęczki, z klęczek *w pozycji klęczącej, z po- 
zycji klęczącej ). 

klęska od XVI w. 'porażka, daw. XVI- 
-XVII w. też kleska i klęsta, klęstka oraz 
kliska | kliszka 'coś złego, wielkie nieszczę- 
ście, szkoda, strata”. Por. stcz. klóska 'wada, 
uchybienie” oraz cz. poklesek 'przewinienie, 
błąd”, arch. poklćska 'przewinienie, błąd; 
upadek”, słc. pokles "obniżenie, spadek”, po- 
klesok 'nietakt, gafa”. Zachsł. *klęsvka '*za- 
padnięcie się, upadek, nazwa czynności 
(wtórnie skonkretyzowana) od psł. *klęsati, 
*klęsnoti 'opadać, spadać, zapadać się” (zob. 
klęsnąć), z przyr. *-wka. 

klęsnąć klęśnie od XVI w. (z przedr. sklęsnąć 
od XV w.) 'zapadać się, uginać się, opadać; 
tęchnąć (o obrzęku)”, zwykle z przedr. sklęs- 
nąć od XV w., daw. od XVI w. klęsnąć / kles- 


235 


klucz 


nąć 'tracić opuchlinę, tęchnąć, chudnąć, 
też dok. 'zapaść się, dial. klęsać 'ściskać, 
gnieść, miąć”, sklęsać 'stłoczyć; gratami po- 
zastawiać; z przedr. także wklęsać 'stawać 
się wklęsłym, wgłębionym; zapadać się”, 
zaklęsać 'zapadać się, osuwać się głębiej”, 
wklęsnąć 'stać się wklęsłym; zapaść się” (od 
tego wklęsły 'wgłębiony, zapadły, zapadnię- 
ty), zaklęsnąć 'zapaść się, osunąć się głę- 
biej”. Zachsł. i płdsł.: cz. klesat "padać, opa- 
dać, spadać, upadać”, klesnout 'opaść, spaść, 
upaść, słc. klesat "opadać, spadać; obniżać 
się, zniżać się; osiadać, klesnut 'opaść, 
spaść, obniżyć się”, słwń. klósniti 'zachwiać 
się, bg. dial. klósam (sa) 'poruszać do przo- 
du i do tyłu tylną częścią ciała. Psł. *klę- 
sati "opadać, spadać, zapadać się”, jednokr. 
*klęsngti, prawdopodobnie z pierwotnego 
*klen-s-ati, czas. intensywnego z przyr. *-s- 
od pie. *kle-n- 'pochylać, zginać” (zob. 
kłonić). 

klin od XIV w. '*kawałek drewna lub metału 
używany jako proste narzędzie do rozszcze- 
piania twardych materiałów, też "różne 
przedmioty w kształcie trójkąta (np. kawał 
pola, materiału), daw. także 'brzeg szaty, 
podołek”, 'łono matki”, *przepuklina', kasz. 
klin. Ogsł.: cz. klin, r. klin, ch./s. klin 'klin. 
Psł. *kwlinv czy *kline 'narzędzie do roz- 
szczepiania, klin, związany etymologicz- 
nie z psł. czas. *kolti 'kłuć, uderzać czymś 
ostrym; rozszczepiać, rozłupywać” (zob. kłuć), 
zapewne z przyr. *-ins, ale szczegóły budo- 
wy niezbyt jasne. 

kloc od XV w. ścięty, obrobiony pień”, stp. 
XVI w. 'bryła, 'tułów bez głowy”, kasz. kloc 
*kłoda, kloc, 'duży kawał (np. chleba, ma- 
sła); zdr. klocek. Zapożyczenie ze śrwniem. 
kloz 'bryła, pniak, kloc” (dziś niem. Klotz 
*pień, kloc, kłoda”). 

klon od XV w. 'drzewo Acer” (w stp. może 
też 'jesion, Fraxinus'), kasz. klón. Ogsł.: cz. 
klen, r. klen, ch./s. klen. Psł. *klene 'klon, je- 
sion”, pokrewne z niem. Lehne, stang. hłyn, 
gr. glinos / gleinos 'gatunek klonu kreteń- 
skiego”. Por. też lit. klevas klon. 

klucz od XV w. 'narzędzie do zamykania 
i otwierania zamków, kłódek”, stp. też 'na- 
rzędzie w kształcie haka, w XVI w. także 
*podpora w kształcie rozwidlonej u góry 


kłuć się 
żerdzi, od XVI w. również 'zespół mająt- 
ków ziemskich”, kasz. kluć 'klucz'; zdr. klu- 
czyk. Ogsł.: cz. klść 'klucz, stcz. klńć też 
'narzędzie w kształcie haka, drąg zakrzy- 
wiony;, r. kljuć, -ćd 'klucz, scs. kljućo klucz”. 
Psł. *klućv 'coś zakrzywionego”, z przyr. *-jo 
od psł. *kluka |< *kleu-ka] 'zakrzywienie; 
zakrzywiony, rozwidlony drąg, hak” (por. 
p. daw. od XVI w., dial. kluka '*hak, drąg 
zakończony rozwidleniem”, kasz. kluka 'za- 
krzywiona laska, za pomocą której sołtys 
zwołuje zebranie; bosak drewniany do wy- 
ciągania wiadra ze studni”, kleka 'jarzmo na 
jednego wołu; laska sołecka; klamka; hak, 
haczyk; zagięta rura, kolanko; zakręt rze- 
ki lub drogi, cz. klika *klamka; korba; coś 
krzywego, zagiętego”, stcz. kluka 'hak, drąg 
zakończony hakiem lub rozwidleniem, 
r. kljukad 'zakrzywiony kij, drąg”, kljuki mn 
*kule, szczudła”, słwń. kljaka 'zakrzywiony 
przedmiot, hak, haczyk, zakrzywiony drąg; 
klamka, zasuwa; klamra”). Podstawowe psł. 
*kluka to archaiczny derywat z przyr. *-kd 
(co do budowy por. rzeka) od pie. *kley- 
(/ *klau-) 'hak, zakrzywiony, rozwidlony 
drąg” : 'zahaczać (się), zaczepiać (się); zary- 
glowywać, zamykać, por. prapokrewne lit. 
klińti, klitwu 'zawisnąć, zaczepić się; zawa- 
dzać, przeszkadzać, klitńtis / kliatis 'prze- 
szkoda”, łot. klańt, klauju 'nachylać, nagi- 
nać, łac. cldvis 'klucz; drąg, belka, zasuwa”, 
clavus 'gwóźdź”, gr. klefs (jońskie klefs, do- 
ryckie kldis) 'zasuwa, zapora, rygiel; klucz”, 
klefó (jońskie kleió) "zamykam, zasuwam, 
zagradzam. — Od tego kluczowy; klucznik; 
kluczyć 'iść, jechać, posuwać się do celu 
okrężną drogą, zmieniając kierunek, zba- 
czać z drogi, krążyć (por. w XVI w. klu- 
czować 'kluczyć, biec zygzakiem'; od klucz 
w pierwotnym znaczeniu 'coś zakrzywio- 
nego). Zob. wykluczyć. 

kłuć się kluje się 'lęgnąć się, wydobywać się 
z jaja (o pisklętach)”, kasz. klec są, kleje są 
*lęgnąć się, wydobywać się z jaja (o pisklę- 
tach)”, "wydobywać się z ziemi, wschodzić 
(o roślinach), przen. 'zanosić się, szyko- 
wać się; z przedr. wykluć się 'wylęgnąć się”, 
wielokr. wykluwać się 'wylęgać się. Starsza 
postać w stp. od XV w. klwać 'uderzać w coś 
dziobem, dziobać, dziobem wykuwać, por. 


236 


kłamać 


wyklunąć 'wylęgnąć się. Ogsł.: stcz. klvati, 
kluju 'dziobać”, r. klevdt, kljuju 'dziobać; 
chwytać przynętę (o rybie)”, ch./s. kljtvati, 
kljujem 'dziobać. Psł. *klevati, *klujg 'dzio- 
bać, uderzać dziobem”, prapokrewne z lit. 
klińti, klidvu 'zawisnąć, zaczepić się, łot. 
klautićs, klańnuós 'oprzeć się o coś”, od pie. 
*kleu- 'zahaczać (się), zaczepiać (się); za- 
ryglowywać, zamykać”. 

kluska i klusek, zwykle kluski mn 'potrawa 
z ciasta, w XVI w. klosek / klusek 'mączna 
potrawa: ugotowane bryłki ciasta, kasz. 
klóska 'kluska', klósk / klusk 'ts.; zgr. klu- 
cha. Zapożyczenie z niem. Kloss 'bryła, ski- 
ba; kluska”, przyswojone za pomocą przyr. 
-ka i -ek. 

kłak od XVI w. 'nieforemny, zmierzwiony, 
zlepiony pęk, strzęp jakiegoś materiału pu- 
szystego', kłaki mn 'krótkie włókna Inu lub 
konopi zostające na szczotce po wyczesaniu, 
pakuły”, pogardl. 'sierść, włosy, zwłaszcza 
zmierzwione, pozlepiane”, dial. też 'przę- 
dziwo, zwłaszcza gorsze, 'garstka słomy, 
siana”. Por. cz. klk 'kłaczek, strzępek”, anat. 
*kosmek', stcz. kluk, zwłaszcza kluky mn 
*kłaki, pakuły, zgrzebie; strzępki, płatki”, 
r. klok *kłak, pęczek, kosmyk, garstka (wło- 
sów, sierści, siana); strzęp”, cs. klsko 'wątek 
tkaniny”, ch./s. daw. i dial. kńk 'kłaki, pa- 
kuły, najprostsze przędziwo”. Wyrazy słow. 
wskazują na psł. *kleke 'pakuły, wyczeski 
lnu i konopi” > 'pęk, strzęp (np. wełny, wło- 
sów), prawdopodobnie od niezachowanego 
psł. czas. tkelti "uderzać, bić, równego lit. 
kulti, kuliu *młócić, bić”, łot. kult 'ts. (po- 
krewnego z psł. *kolti, zob. kłuć). Z psł. 
*klekę oczekiwalibyśmy polskiej postaci 
tkłek, wyraz polski kontynuuje zatem pra- 
postać *klake. 

kłamać kłamię od XV w. 'mówić nieprawdę”, 
przest. 'udawać coś”, daw. 'przeczyć, nie być 
w zgodzie z czymś, stp. kłamać, kłamam 
'oszukiwać, zwodzić, mówić nieprawdę, 'szy- 
dzić; żartować; z przedr. nakłamać, okła- 
mać, przekłamać, skłamać; wielokr. -kłamy- 
wać; z przedr. okłamywać. Zachsł. i słwń.: 
cz. klamat 'mylić, wprowadzać w błąd; 
okłamywać, oszukiwać, słc. klamat 'kła- 
mać, okłamywać; mylić; oszukiwać; zdra- 
dzać”, ch./s. dial. klamati (klamati) 'chwiać, 


kłaniać się 
kołysać, stwń. klamdti 'chodzić powoli, nie- 
zgrabnie, zataczać się. Psł. dial. *klamati 
*chwiać, kołysać, zapewne pierwotnie czas. 
wielokr. (z regularnym wzdłużeniem rdzen- 
nego *o > *ó > *a), od przypuszczalnego 
pie. *kle-m- I *klo-m- 'pochylać, zginać” (pa- 
ralelnego do *kle-n-, zob. kłonić, klęsnąć), 
rozszerzenia pie. pierwiastka *kel- 'schylać, 
zginać”. Znaczenie 'oszukiwać, zwodzić, mó- 
wić nieprawdę” rozwinęło się z pierwotnego 
*chwiać, kołysać” zapewne poprzez ogniwo 
pośrednie "wprowadzać w stan chwiejności, 
kiwać. — Od tego kłam od XIV w. 'fałsz, 
nieprawda” (stp. 'szyderstwo, drwiny, żart; 
pośmiewisko; błąd, pomyłka”); kłamstwo od 
XV w.; kłamca — kłamczuch; kłamliwy. 

kłaniać się od XV w. 'składać ukłon; z przedr. 
nakłaniać, skłaniać. Ogsł.: cz. klanet 'pochy- 
lać, skłaniać, uginać, klanet se 'pochylać 
się, uginać się; kłaniać się, oddawać cześć”, 
r. kldnjatsja 'kłaniać się, pozdrawiać, scs. 
klanjati 'skłaniać, chylić, uginać, klanjati sę 
*kłaniać się, padać na kolana, korzyć się”. 
Psł. *klańati |< *klan-ja-ti], *klańajo 'pochy- 
lać, skłaniać, uginać”, czas. wielokr. od psł. 
*kloniti (zob. kłonić), z przyr. *-ja- i z cha- 
rakterystycznym wzdłużeniem samogłoski 
rdzennej *o — *a. 

kłapać kłapię (daw. też kłapam) od XVI w. 
*szczękać; uderzać, stukać, powodując po- 
wstanie głuchego odgłosu”. Ogsł.: cz. klapat 
*klapać, stukać, dial. klapat 'trzepać len; 
spieszyć się”, klipat "mówić głupstwa, ukr. 
dial. klapaty 'kłapać, klepać, człapać; pa- 
plać”, ch./s. dial. klapati 'stukać, pukać, ko- 
łatać. Psł. *klapati "uderzać z odgłosem, 
stukać, pukać, szczękać”, czas. pochodzenia 
dźwkn. 

kłaść kładę od XIV w. 'umieszczać, stp. też 
*'dawać, 'składać, przedstawiać, okazywać”, 
*zakładać, zasadzać, opierać coś na czymś, 
widzieć coś w czymś, uważać, sądzić, liczyć, 
*czynić”, kasz. kłasc, kładą 'kłaść”; z przedr. 
nakłaść, pokłaść; wielokr. kładać stp. XV w. 
'nakładać, poza tym tylko z przedr. dokła- 
dać, nakładać, odkładać, okładać, podkładać, 
pokładać, przedkładać, przekładać, przykła- 
dać, rozkładać, składać, układać, wkładać, 
wykładać, zakładać. Ogsł.: cz. kldst, kladu 
"kłaść, r. klast, kladu 'kłaść, układać, skła- 


237 


kłoda 


dać; murować; nieść się (o drobiu)”, scs. 
klasti, klady 'kłaść, nakładać. Psł. *klasti 
[< *kladti], *kladg 'stawiać w pozycji leżą- 
cej, płasko kłaść, układać”, najbliższe odpo- 
wiedniki w germ.: goc. af-hlaban 'nakłaść, 
naładować”, stang. hladan 'nakładać, łado- 
wać, stwniem. (h)ladan (dziś niem. laden) 
*ts., z pie. *kló-d*- (/ *kla-t-) 'płasko kłaść, 
układać”, por. bez rozszerzenia -d-: lit. klóti, 
klóju 'kłaść, układać; słać, rozścielać. — Od 
tego kładka 'prowizoryczny, prymitywny 
mostek (np. pień, belka, deska przełożona 
przez strumień)”; od czas. przedrostkowych 
nakład (stp. od XV w. 'wydatki, koszty, za- 
płata za coś, środki potrzebne do wykona- 
nia czegoś, 'to, czego nakładziono, co poło- 
żono”), okład 'to, czym jest coś obłożone, 
warstwa coś pokrywająca; kompres, okła- 
danie kompresem” (daw. 'okładka, oprawa, 
"to, co na kogoś nałożono, czym kogoś 
obciążono, podatek”, (z) okładem 'z nad- 
datkiem, z nawiązką, więcej niż”), podkład 
(stp. "miękka podkładka, zwłaszcza pod 
siodło, w XVI w. też 'żelazna podstawka 
do układania drew w palenisku”, 'podstawa 
pod młyn wodny”, 'podkładanie, umiesz- 
czanie czegoś pod czymś”), pokład, prze- 
kład, przykład, rozkład, skład, układ, wkład, 
wykład, zakład; nakładka, okładka, pod- 
kładka, składka, wkładka, zakładka; przy- 
kładny, składny, układny. 

kłąb kłębu od XV w. 'coś poplątanego, mają- 
cego kulisty kształt, "wypukła kość u na- 
sady karku (u konia i bydła)”, 'zgrubiona, 
podziemna część łodygi rośliny”, w stp. też 
*zwój nici”, dial. kłąb / kłęb 'duży kłębek”, 
*kłąb u zwierząt”, kasz. kłob, kłąba 'coś 
skłębionego lub ułożonego w kształt kuli”, 
*kości obręczy biodrowej (u zwierząt)”; zdr. 
kłębek. Ogsł.: cz. kloub 'staw, przegub; wy- 
pukłość (zwłaszcza kości w stawie), kolan- 
ko w źdźble; wiązka, zwitek czesanego lnu; 
kłąb dymu, r. klub *zwój, kłąb”, stwń. klóbek 
l klobkó 'zwój, kłąb, kłębek”. Psł. *klobe 
(/ *klobo) 'coś kuliście zwiniętego, skręcone- 
go, kłąb”, bez pewnej etymologii. — Od tego 
kłębić, kłębiasty. 

kłoda od XIV w. 'pień, kloc, stp. 'pień 
z otworami do zamykania nóg więźnia, 
dyby”, *'pień wydrążony, rodzaj beczki; na- 


kłonica 


czynie stanowiące miarę pojemności”, dial. 
*kloc', 'duża beczka; beczka na kapustę” 'ul 
w drzewie”, kasz. kłoda 'duży kawał drew- 
na, kloc. Ogsł.: cz. kldda 'kłoda, kloc, 
przest. 'narzędzie tortur, dyby”, r. kolóda 
*kłoda, kloc, pień; koryto, żłób”, ch./s. klada 
*kłoda, kloc, belka”, klóde mn 'dyby'. Psł. 
*kolda 'duży kawał drewna, kłoda, kloc, 
z pie. *koldd, od pie. *kel-d- (będącego roz- 
szerzeniem pie. pierwiastka *kel(2)- 'ude- 
rzać, ciąć, rąbać, zob. kłuć), por. pokrewne 
goc. halts, stnord., stang. holt, stwniem. 
holz, dziś niem. Holz 'drewno'. Pierwotne 
znaczenie 'coś odszczepionego, odłupane- 
go, wyraz oznaczał więc najpierw 'odszcze- 
piony kawał drewna. Por. kłódka. 

kłonica od XV w. 'jeden z czterech drążków 
umieszczonych w osiach wozu, przytrzy- 
mujących drabinę”, dial. kłonica / kłomnica 
*ts., kasz. kłlońica (kłońic / klonc) kłonica. 
Zachsł. i słwń.: dł. kłonica 'kłonica; maczu- 
ga, cz. klanice ż 'kłonica, dial. 'pionowy 
palik w płozach sań, słwń. klanica 'polano, 
szczapa. Psł. dial. *kolnica 'odłupany, od- 
szczepiony kawał, kloc, szczapa, od psł. 
imiesłowu biernego czasu przeszłego *kolne 
'rozszczepiony, łupany” (por. cz. klany, ch./s. 
kldn 'ts.), z przyr. *-ica. Podstawowy imie- 
słów *kolne od psł. czas. *kolti *kłuć, ude- 
rzać czymś ostrym; rozszczepiać, rozłupy- 
wać” (zob. kłuć). 

kłonić kłonię od XV w. 'pochylać, nachylać, 
stp. 'nakłaniać, przekonywać, od XVI w. 
kłonić się 'pochylać się, schylać się, przen. 
*skłaniać się, mieć nadzieję; z przedr. na- 
kłonić, pokłonić, skłonić, ukłonić się. Ogsł.: 
cz. klonit 'skłaniać, pochylać, opuszczać, 
r. klonit, klonju 'nachylać, naginać; zmie- 
rzać, scs. kloniti 'chylić, skłaniać”. Psł. *klo- 
niti, *klońg 'chylić, pochylać, zginać, praw- 
dopodobnie pierwotnie czas. wielokr. od 
niezaświadczonego tklęti [< *klen-ti] od pie. 
*kle-n- 'pochylać, zginać, będącego dery- 
watem od pie. *kel- 'schylać, zginać” (pie. 
wariant *kel- 'ts. jest kontynuowany w psł. 
*sloniti 'opierać, zob. osłonić). — Od czas. 
przedrostkowych pokłon, skłon, ukłon. 

kłopot od XV w. 'trudna, skomplikowana lub 
przykra sytuacja, budząca niepokój, zmu- 
szająca do szczególnych zabiegów, starań”, 


238 


kłócić 
stp. też 'spór, zwada, kłótnia, dial. kłopot 
I chłopot także 'deska, w której tkwi górny 
koniec drążka do obracania żaren”, kasz. 
kłopot / yłopot 'kłopot, zmartwienie, zgry- 
zota. Ogsł.: cz. klopota 'utrapienie, bieda; 
harówka, r. chłópoty 'troski, zabiegi, faty- 
ga, scs. klopote 'szum, zgiełk”. Psł. *klopoto 
I *chlopote 'stukot, tupot, zgiełk, szum, 
łoskot” > 'niepokój” > 'troska, zmartwienie, 
utrapienie, od dźwkn. czas. *klopati (por. 
np. p. daw. XVII w. kłopać 'trapić', cz. klo- 
pati 'klepać, pukać, stukać, ch./s. klópati 
*tupotać, turkotać, daw. i dial. 'kołatać, 
stukać; bić, tłuc”), z przyr. *-oto (możliwe, 
że podstawą rzeczownika był intensywny 
czas. z przyr. *-ot-, por. np. p. kłopotać się). 
— Od tego kłopotać się, zakłopotany; kło- 
potliwy. 
kłos od XV w., dial. także kłoso, kasz. kłos 
(również z przenośnymi chyba znaczeniami 
*jajko o dwóch żółtkach”, 'kukiełka z resz- 
tek ciasta”); zdr. kłosek (dial. kłósek, też kłó- 
sko I kłóska). Ogsł.: cz. klas, r. kólos, scs. 
klase. Psł. *kolse 'kłos', pokrewne z alb. kali 
[< *kalsa-] 'ts.. Z pierwotnego *kol-so-, od 
pie. *kel- 'kłuć” (zob. kłuć), z przyr. *-so- (co 
do budowy por. głos). Etymologiczne zna- 
czenie 'to, co kłuje, kolec, wyraz oznaczał 
więc najpierw kłujący z powodu ości kłos 
niektórych roślin, zwłaszcza zbóż. — Od te- 
go kłosić się "wypuszczać kłosy”; od wyraże- 
nia przyimkowego pokłosie. 
kłócić kłócę od XVI w. 'gwałtownie mieszać, 
wstrząsać, "mącić, wprowadzać niepokój”, 
'doprowadzać do niezgody”, daw. XVI w. 
'kołatać, dial. też 'robić masło”, 'pleść, ga- 
dać; wymyślać, łajać; gniewać się na kogoś”, 
kłócić się 'spierać się; nie zgadzać się”, kasz. 
kłócec, kłóci 'doprowadzać do kłótni”, kłócóc 
są 'kłócić się; z przedr. pokłócić się, skłó- 
cić, wykłócić się, zakłócić; wielokr. -kłócać: 
z przedr. skłócać, wykłócać się, zakłócać. 
Ogsł.: cz. klótit 'trząść, kołysać; strząsać 
(owoce)', r. kolotit 'bić, grzmocić, tłuc, scs. 
klatiti, klasto 'wstrząsać, kołysać”, klatiti sę 
'chwiać się, wahać się. Psł. *koltiti, *koltg 
*wstrząsać, mieszać, wyprowadzać ze sta- 
nu spokoju, *koltiti sę 'spierać się, swarzyć 
się, w związku etymologicznym z psł. *kol- 
ti *kłuć, uderzać czymś ostrym” (zob. kłuć), 


kłódka 


ale bezpośrednią podstawą był zapewne 
rzecz. odczas. *kolte I *kolto, derywowany 
od psł. *kolti (co do budowy por. młócić). 
Zob. kłótnia. 

kłódka od XIV w. 'rodzaj przenośnegó zam- 
ka, spinającego skoble i haki (np. przy 
drzwiach), stp. kłódka / kłótka *zamek, 
kłódka, zasuwa, zapora, dial. kłódka / kłod- 
ka i kłótka | kłotka 'rodzaj zamka”, 'mała 
kłoda, pniak”, 'trzonek (noża, widelca)”, 'be- 
leczka w grabiach, w której tkwią zęby”, 
*belka na osi wozu; piasta, 'beczułka”, kasz. 
kłódka 'kłódka (zdr. kłódećka / kłótećka I 
kłotuska). Płnsł.: cz. kladka "mała kłoda; 
zasuwa, zawora; blok, krążek”, dial. 'trzo- 
nek (np. sierpa)”, 'kłódka”, r. kolódka 'mała 
kłoda; kopyto szewskie; trzonek (np. noża); 
dyby”. Psł. dial. *koldska to zdr. od psł. *kol- 
da 'duży kawał drewna, kłoda, kloc (zob. 
kłoda), z przyr. *-»ka. Pierwotne znaczenie 
*mała kłoda, klocek, w specjalnych uży- 
ciach 'mała kłoda służąca jako zapora, za- 
suwa do zamykania czegoś”, z czasem prze- 
niesione na nowocześniejsze urządzenie do 
zamykania. Por. kładka (zob. kłaść). 

kłótnia od XVI w. 'sprzeczka, zwada”, daw. 
i dial. 'zamieszanie, zamęt, niezgoda”, kasz. 
kłótńa 'sprzeczka, spór, kłótnia”. Por. r. dial. 
kolotnjd 'wieczna kłótnia, swary”, ukr. dial. 
kolotnja "kłótnia, sprzeczka, bójka, por. 
też ch./s. kldtnja 'wałęsanie się, włóczęga; 
urojenie, złuda”. Psł. dial. *koltońa 'zamie- 
szanie, zamęt, niezgoda, zwada, kłótnia, 
pierwotna nazwa czynności od psł. *koltiti 
'wstrząsać, mieszać, wyprowadzać ze stanu 
spokoju, *koltiti sę 'spierać się, swarzyć się” 
(zob. kłócić), z przyr. *vńa (co do budowy 
por. brednia). 

kłuć kłuję (arch. kolę) 'przebijać czymś spi- 
czastym, ostro zakończonym, ranić przez 
ukłucie”, 'ostro boleć, dolegać (o objawach 
choroby)”, stp. od XV w. kłóć, kolę 'żgać, 
przebijać, godzić czymś spiczasto zakończo- 
nym; przybijać, 'walczyć na kopie w tur- 
nieju, dial. kłóć, kole, kasz. kłoc, kole I koli 
*kłuć, ranić, zabijać przez ukłucie; zabijać”; 
z przedr. nakłuć, pokłuć, przekłuć, skłuć, 
wykłuć, zakłuć; wielokr. -kłuwać: tylko 
z przedr. nakłuwać, przekłuwać, wykłuwać, 
zakłuwać. Ogsł.: cz. przest. kldti, klśm (arch. 


239 


knebel 


kolu, dial. kolu) 'kłuć; razić, zabijać”, dial. 
*bóść; rozłupywać, r. kolót, kolju *kłuć; prze- 
bijać, zabijać, zarzynać; rozłupywać; tłuc, 
rozbijać na kawałki”, scs. klati, koljo 'zakłu- 
wać, zarzynać”. Psł. *kolti, *kolg 'kłuć, ude- 
rzać czymś ostrym” > 'rozszczepiać, rozłu- 
pywać, dokładnie odpowiada lit. kdlti, kalu 
*bić młotem, kuć; żłobić dłutem”, łot. kalt 
*kuć, uderzać”, por. też pokrewne łac. per- 
-celló, -cellere 'uderzyć, popchnąć, prze- 
wrócić, powalić; ugodzić, zadać cios”, ciadćs 
*uraza; szkoda, strata, zguba”, gr. klóo 'ła- 
mię”, od pie. *kel(2)- "uderzać, ciąć, rąbać”. 
kmieć od XIII w. 'zamożny gospodarz, chłop, 
wieśniak, daw. 'chłop mający własne go- 
spodarstwo na prawie czynszowym, stp. też 
*wysoki urzędnik państwowy. Ogsł.: cz. 
kmet 'starzec; ławnik”, arch. *kmieć, chłop”, 
stcz. 'zarządca grodu książęcego; członek 
sądu ziemskiego, sędzia; głowa rodu”, strus. 
k(z)mete "wojownik, rycerz, r. daw. kmet 
*'chłop, wieśniak; młodzieniec; żołnierz, wo- 
jownik”, ch./s. kmet 'chłop, rolnik; chłop 
dzierżawiący gospodarstwo; sołtys, radny, 
ławnik; sędzia polubowny, rozjemca”, sts. 
"możnowładca, wasal”. Słow. *kometv 'wiel- 
moża, wysoki urzędnik” > *zamożny chłop; 
wieśniak”, zapożyczenie z jakiejś romańskiej 
formy *comete(m) czy *cumete(m), kontynu- 
ującej bier. pj łac. comes, dop. comitis 'towa- 
rzysz panującego, wodza; członek orszaku 
władcy, później na oznaczenie różnych 
urzędników. — Od tego zdr. kmiotek (od 
którego z kolei wtórne zgr. kmiot); kmiecy. 
kminek od XVI w. 'roślina Cuminum cymi- 
num”, wcześniej od XV w. kmin 'ts.; kminek 
zwyczajny, Carum carvi”, dial. kminek, kasz. 
kmink 'ts.. Por. cz., słc. kmin 'ts. (z zachsł. 
wyraz przejęty do płdsł. i wschsł.). Zachsł. 
*komine 'kmin', zapożyczenie ze stwniem. 
kumin *kminek', co przejęte z łac. cuminum 
*ts. (które również mogło być źródłem wy- 
razu słow.), będącego z kolei pożyczką z gr. 
kyminon 'ts. pochodzenia orientalnego. 
knebel od XVI w. 'zwitek szmat wepchnięty 
komuś siłą do ust w celu uniemożliwienia 
mu wydobycia głosu, 'kołek drewniany”, 
w XVI w. knebel / knobel 'kołek, niewiel- 
ki przedmiot służący do podtrzymywa- 
nia, unieruchomienia czegoś”, dial. knebel 


knieja 
*kołek do wiązania snopów na polu”, kasz. 
knebel, -bla 'kawał patyka służący jako 
zatyczka. Zapożyczenie z niem. Knebel *za- 
tyczka; knebel'. — Od tego kneblować, za- 
kneblować. 

knieja od XIV w. 'dziki, gęsty las”, stp. XIV- 
-XV w. 'pewna określona część lasu (np. do 
polowania), w XVI w. 'wielki, gęsty las, 
schronienie zwierząt, kasz. kńeja (kńejd, 
kneja) 'krzaki, gęsty las”. Ogsł.: cz. Knije, 
stcz. Knieje nazwa miejscowa, r. arch. knejd 
*las otoczony polami; gęste zarośla; rejon 
polowań, ch./s. Kneja nazwy terenowe (np. 
lasu). Psł. dial. *konćja to zapewne 'gęsty, 
dziki, trudny do przebycia las, gdzie jest 
dużo (zwalonych) pni”, od psł. dial. *konv 
czy *konv '(obrąbany) pień drzewa, kloc”: 
p. daw. XVII w. kien, kna 'obcięty pień 
drzewa, konar”, dial. kień 'kłoda, kloc, pień 
drzewa, do kna / do knu 'do cna, zupeł- 
nie”, cz. daw. knivy 'zdrewniały”, dial. dokna 
*całkiem, do końca, ch. dial. czak. knjdst 
*kaleki, ułomny”, słwń. knjdst 'ts., knjacek 
*sękaty kloc, pień” (por. też pochodne zachsł. 
*komy, *kemene [< *kan-men-]: dł. kmeń 
'gałąź, pęd, pień”, gł. kmjen 'ts., cz. kmen 
*pień drzewa; plemię, ród, pokolenie”, słc. 
kmeń 'ts.'). Wyraz utworzony za pomocą 
przyr. *-eja (co do budowy por. np. pierze- 
ja). Podstawowy rzecz. *kone bądź *konv 
jest prawdopodobnie pokrewny z lit. kónas 
'ciało”. Nie jest jasne, czy tego samego po- 
chodzenia są formalnie identyczne wyrazy, 
głównie nazwy sieci: p. daw. XVI w. knieja 
*rodzaj sieci, r. dial. knejd 'sieć rybacka”, 
*matnia niewodu”, 'sznurek, na którym za- 
wiesza się niewód', 'worek z sieci do prze- 
wożenia żywych ryb, 'część wnętrzności 
zwierzęcych”. Por. konar. 

knot od XV w. 'gruba, skręcona nić paląca 
się w świecy, taśma bawełniana paląca się 
w lampie naftowej, olejnej”, stp. też knot 
ranny "pasmo lub kłąb nici służący jako 
opatrunek”. Por. cz. knot 'knot'. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. knote (/ knode) 'zgrubienie, 
węzeł” (dziś niem. Knoten 'węzeł, supeł; guz; 
sęk, kolanko”). 

knuć knuję, przest. knować, knowam 'ob- 
myślać, planować potajemnie coś złego”, 
stp. od XVI w. knować, knuję 'zamyślać coś 


240 


kobierzec 


na czyjąś niekorzyść, skrycie coś planować; 
obmyślać, układać”, daw. 'ciąć, rąbać, rozłu- 
pywać drzewo”, kasz. knovac, kneje 'rąbać, 
ciąć, przen. 'szybko jeść”. Wyłącznie polskie 
(stąd ukr. dial. knuvdty *knuć'), pierwot- 
nie knować, knuję (wtórny bezokol. knuć 
na podstawie czasu teraźn., tak samo jak 
np. kuć, snuć, zob.), zapewne czas. odrzecz. 
od p. daw. kien, kna 'obcięty pień drzewa, 
konar” (dial. kień 'kłoda, kloc, pień drze- 
wa'), psł. dial. *kene czy *konv 'obrąbany 
pień drzewa, kloc” (zob. knieja), zatem pier- 
wotnym byłoby znaczenie 'przygotowywać 
kłodę, obrąbywać, obcinać (z gałęzi, sęków) 
pień drzewa, rąbać, ciąć, rozłupywać drze- 
wo, z którego przez przypuszczalne ogni- 
wo 'przygotowywać coś” rozwinąć się mog- 
ło nowe znaczenie 'układać, obmyślać coś” 
> 'obmyślać potajemnie coś złego”. 

kobiałka od XVI w. 'rodzaj koszyka z wikli- 
ny lub łyka”, dial. "koszyk, pudełko, torba, 
worek”, kasz. kobdłka 'kosz z przykrywką 
z łyka lub wikliny”, p. od XV w., dziś przest. 
i dial. kobiel ż / kobiela *kobiałka', w XVI w. 
może też *workowata sieć rybacka, kasz. 
kobćl, -ele ż "podłużny kosz bez pałąka na 
sieczkę; kosz na ryby z pokrywą, noszony 
na plecach”. Por. gł. kobjel *kobiałka; fałda, 
zmarszczka”, cz. kabela 'torba, torebka”, ukr. 
dial. kobćla 'kobiałka, koszyk, sakwa; ro- 
dzaj sieci rybackiej. Uważane zwykle za 
zapożyczenie ze śrwniem. kobel 'licha chat- 
ka; kurnik; chlew dla świń; pudło powozu, 
jednak występujące w językach słow. zna- 
czenia 'wypukłość, okrągłość, nabrzmia- 
łość; przedmioty o kształcie kulistym, wy- 
pukłym” sugerują możliwość jako podstawy 
psł. *kobelv czy *kobelv 'coś zaokrąglone- 
go, zakrzywionego”, pokrewnego z p. sko- 
bel (zob.). 

kobierzec kobierca od XIV w. 'dywan' 
(w XV w. wyjątkowe kobierz 'ts.'), w XVI w. 
też "mata, kasz. kobćrc m / koberć n 'ło- 
pian, Arctium lappa”. Por. cz. koberec 'dy- 
wan, kobierzec”, stcz. kober 'cienki płaszcz”, 
koberec 'kobierzec, ch. daw. dial. kajk. kober 
*derka', r. kovćr *kobierzec. Prawdopodob- 
nie zapożyczenie z języków tureckich, por. 
kipcz. kówer (od XIII w.) i kóbez 'dywan', 
tatar. kóbes 'ts.. 


kobieta 


kobieta od XVI w. 'dorosła osoba płci żeń- 
skiej”, najpierw od XVI w. 'pogardliwie lub 
lekceważąco o osobie płci żeńskiej, też o pro- 
wadzącej rozwiązły tryb życia, w znaczeniu 
neutralnym powszechne od XVIII w., dial. 
kobita, też kobieta | kobieta często żona, 
kasz. klobćta "mężatka, żona, baba”. Wyłącz- 
nie polskie, pierwotnie ekspresywny wyraz, 
bez pewnej etymologii. Nie mają wystarcza- 
jącego uzasadnienia liczne próby etymolo- 
gii na gruncie słow., gdyż wyraz jest naj- 
prawdopodobniej polską innowacją, ale i jej 
rodzima (ani obca, zapożyczona) podstawa 
nie jest dotychczas ustalona. Niejasna także 
struktura wyrazu, domniemany przyr. -eta 
poza tym nie istnieje, może pierwotna po- 
stać kobita z przyr. -ita (jak np. najmita). 

kobyła od XIV w. 'samica konia, klacz”, dial. 
też na oznaczenie różnych przedmiotów 
(np. podstawki ułatwiającej obróbkę drew- 
na), kasz. kobeła / kobła kobyła, klacz”, 'ro- 
dzaj ławki dla przytrzymywania drzewa, 
aby je można wygodniej obrabiać”; zdr. ko- 
byłka. Ogsł.: cz. kobyla 'kobyła', r. kobyla, 
scs. kobyla 'ts.. Psł. *kobyla 'samica konia, 
klacz”, etymologia niepewna, prawdopodob- 
nie jednak w związku z również niejasną 
nazwą konia (psł. *końv, zob. koń) oraz 
z łac. caballus 'koń, zwłaszcza koń roboczy 
lub wałach; szkapa”, gr. kabdllćs *koń ro- 
boczy”. Na trudności fonetyczne i morfo- 
logiczne natrafia próba uznania psł. *kobyla 
za derywat z przyr. *-la od hipotetycznego 
psł. rzecz. fkoby (miałaby to być nazwa sa- 
micy z przyr. -y), wyprowadzanego z rów- 
nie niepewnej pie. prapostaci *kdbó(n) "koń, 
poświadczonej w łac. cabó 'koń', pośrednio 
też w derywatach: łac. caballus 'koń, zwłasz- 
cza koń roboczy lub wałach; szkapa, gr. 
kabdlles 'koń roboczy” (z prapostaci *kdbó(n) 
musiałoby powstać psł. tkoby, tkobene, jak 
psł. *kamy, *kamene, zob. kamień, a w ta- 
kim wypadku końcowe *y nie mogłoby być 
słow. przyr. tworzącym nazwy samic). — 
Od tego kobyli. 

koc od XVI w. 'gruba tkanina służąca jako 
przykrycie”, stp. od XV w. 'skórki zwierzęce 
z włosem (futro), dawane sędziemu za nie- 
słuszne, nie potwierdzone w sądzie wyż- 
szym zaskarżenie jego wyroku, w XVI w. 


241 


kochać 


może też 'danina w postaci skórek owczych”. 
Por. stcz. koc 'rodzaj płaszcza. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. kotze, stwniem. kozżzo / 
chozza 'gruby, włochaty materiał wełniany; 
koc, płaszcz, odzienie z takiego materiału” 
(dziś niem. Kotze koc”). 

kochać od XIV w. 'darzyć miłością, bardzo 
lubić, stp. od XIV w. kochać (się) | chochać 
(się) "znajdować w kimś, czymś przyjem- 
ność, mieć upodobanie, doznawać przyjem- 
ności, cieszyć się, 'sprawiać komuś przy- 
jemność, rozweselać; dogadzać, sprzyjać, 
pieścić; podobać się, być przyjemnym”, 
w XVI w. też "mnożyć, rozwijać, powodo- 
wać wzrost czegoś, kochać się 'dobrze się 
rozwijać w korzystnym dla siebie środowi- 
sku naturalnym; wzrastać, powiększać swo- 
ją długość; kasz. koyac 'kochać, miłować, 
lubić, koyac są 'obejmować się, ściskać się”; 
z przedr. pokochać, rozkochać, ukochać (też 
*objąć ramionami, uściskać”), zakochać się, 
por. w XVI w. wykochać "wyhodować, wy- 
pielęgnować, wykochać się 'wybujać, wy- 
rosnąć bujnie”, dial. skochać się 'złączyć się”, 
kasz. obkoyac 'wycałować ze wszystkich 
stron, vekoxac 'objąć ramionami, uściskać; 
wielokr. -kochiwać; z przedr. podkochiwać 
się, rozkochiwać, zakochiwać się. Płnsł.: cz. 
kochat 'kochać; radować, sprawiać radość”, 
kochat se 'lubować się w czymś, rozkoszo- 
wać się; pieścić się”, r. dial. kochdt 'pieścić, 
otaczać troskliwą opieką”, kochdtsja 'rosnąć, 
rozwijać się; pieścić się. Psł. dial. *kochati, 
prawdopodobnie ekspresywny wariant psł. 
*kosati dotykać, poruszać, *kosngti 'do- 
tknąć, poruszyć” (zob. podkasać), z przyr. 
-ch- tworzącym ekspresywne czas. (por. np. 
machać, zwichnąć, a także p. żachnąć się, 
ukr. prochdty "prosić", r. dial. prochdt 'ts.': 
psł. *prositi, zob. prosić). Pierwotne zna- 
czenie zapewne 'lekko, delikatnie dotykać, 
głaskać, stąd 'pieścić (> całować, obejmo- 
wać ramionami, ściskać), dogadzać komuś” 
i dalej 'pielęgnować, hodować, powodować 
rozwój, wzrost” i 'sprawiać komuś przyjem- 
ność, radować kogoś, okazywać przychyl- 
ne uczucia, miłować. — Od tego kochany 
(pierwotny imiesłów bierny czasu przeszłe- 
go) + kochanek, kochanka; ukochany. Zob. 
rozkosz. 


kocić się 


kocić się od XVI w. 'rodzić potomstwo (o nie- 
których zwierzętach), w XVI w. też 'pło- 
dzić potomstwo”, stp. XV w. skocić się 'oko- 
cić się (o owcy)”, kasz. kocćc są 'kocić się; 
z przedr. okocić się, wykocić się. Ogsł.: 
cz. kotit se 'kocić się”, r. kotśtsja 'kocić się”, 
dial. kotit 'rodzić młode”, ch./s. kótiti *ro- 
dzić młode”, kótiti se 'rodzić się, kocić się, 
lęgnąć się. Psł. *kotiti sę, *kotg sę "rodzić 
młode (o różnych zwierzętach), forma 
zwrotna psł. *kotiti "rzucać, miotać; prze- 
wracać; toczyć” (por. stp. XV w. rozkocić się 
"pęknąć (o naczyniu, brzuchu)”, daw. i dial. 
ukocił się wrzód *wyrzucił się, zrobił się”, 
dial. płd. kocić się *'powoli coś robić; iść 
ciężko”, cz. kotit "walić, obalać, wywracać”, 
stcz. kotiti 'ciskać, rzucać”, strus. kotitisja 
*'toczyć się, katulać się”, r. katit 'toczyć; 
pędzić, jechać”, słwń. prekotiti przewrócić, 
obalić”). Podstawowe *kotiti może pokrew- 
ne z irl. caithid [< *kateieti] rzuca, mio- 
ta”, z przypuszczalnego pie. *kat- 'wprawiać 
w ruch, rzucać, miotać. — Od tego kotny; 
od XV w. kotna 'brzemienna (o owcy)”, kasz. 
kotna. 

kocioł kotła od XVI w. 'duże naczynie meta- 
lowe do gotowania”, stp. od XIV w. i dziś 
dial. kocieł, kotła 'ts., od XVI w. też 'rodzaj 
bębna, nowsze także 'okrągława zapadli- 
na terenu, 'miejsce otoczone (np. w czasie 
polowania, działań wojennych), otoczenie”, 
kasz. koceł, -cła kocioł; zdr. kociołek od 
1499 r. (daw. i dial. kociełek). Ogsł.: cz. ko- 
tel, -tle / -tlu, r. kotel, -tló, scs. kotvle. Psł. 
*kotvle kocioł, zapożyczenie z germ., praw- 
dopodobnie z goc. *katils 'kocioł” (poświad- 
czona tylko forma dop. l. mn katile), por. 
stwniem. kezzil, dziś niem. Kessel 'ts. (wy- 
raz germański to pożyczka z łac. catillus, 
zdr. od catinus 'tygiel; misa, czara”). Polska 
postać kocioł (jeszcze przez Lindego uzna- 
wana za niepoprawną) ma nieregularne -'0-, 
jak np. kozioł, osioł. — Od tego kotlina od 
XVI w. '*zagłębienie terenu otoczone wznie- 
sieniami” (daw. też 'zagłębienie, w którym 
umieszcza się kocioł”, dial. także 'palenisko 
pieca; popielnik; wgłębienie, w którym się 
pali ogień w kuźni”), pierwotne znacze- 
nie 'zagłębienie w kształcie kotła”; kotłować 
"mieszać coś gwałtownie”, zwykle kotłować 


242 


kojarzyć 


się 'gwałtownie się poruszać, wirować, krę- 
cić się” (znaczenie w nawiązaniu do zwro- 
tów kipieć jak w kotle, wrzeć jak w kotle 'od- 
bywać się w sposób gwałtowny i bezładny, 
burzyć się, kotłować się”) — kotłowanina 
"kłębienie się, wirowanie; zamieszanie, za- 
męt” (dial. 'zamieć”). 

koczować od XVI w. 'prowadzić nieosiadły, 
wędrowny tryb życia; przenosić się z miej- 
sca na miejsce”, w XVI w. 'uprowadzać cu- 
dzych poddanych”. Zapożyczenie ze wschsł.: 
strus. koćevati 'stać obozem, obozować, 
r. koćevdt 'koczować”, ukr. koćuvdty 'wędro- 
wać, koczować, br. kaćavdc 'ts., będącego 
pożyczką turecką, por. tur. kóć- 'koczować, 
prowadzić wędrowny tryb życia. — Od tego 
koczownik 'człowiek koczujący” (w XVI w. 
*człowiek uprowadzający cudzych podda- 
nych” (+ koczowniczy), koczowisko 'obóz, 
często zmieniane miejsce postoju” (w XVI w. 
też 'legowisko zwierząt”). 

kogut od XV w. 'samiec kury”; zdr. kogutek 
(daw. też *kurek u strzelby”), kogucik. Płnsł.: 
dł. daw. kogot, cz. kohout, słc. kohtt, r. dial. 
kógut, ukr. dial. kóhtut, br. dial. kahut. 
Prawdopodobnie przekształcenie psł. *ko- 
koto 'kogut" (por. stp. i dziś dial. kokot, stcz. 
kokot, r. dial. kókot, ch./s. kókót), opartego 
na dźwkn. imitacji głosu kury, koguta ko, 
ko (zob. kokosz). 

koić koję od XV w. 'uspokajać, łagodzić, 
uśmierzać, kasz. kojic 'uspokajać kołysa- 
niem”; z przedr. ukoić, ukojenie. Ogsł.: gł. 
kojić "pocieszać, cz. kojit 'karmić (piersią), 
książk. 'koić, łagodzić, uśmierzać, ukr. 
koity 'robić coś niedobrego, wyrabiać, wy- 
czyniać, słwń. kojfti "wychowywać, hodo- 
wać, scs. tylko z przedr. pokojiti "uspokoić, 
pokrzepić. Psł. *kojiti 'uspokajać, uśmie- 
rzać, czas. kauzat. od psł. fciti [< *kej-] 
*'spoczywać (zob. spocząć), z regularną wy- 
mianą rdzennego *ei (> *i) > *oi. Pierwotne 
znaczenie 'powodować, że ktoś (coś) spo- 
czywa, jest w stanie spoczynku, uspokoje- 
nia”. Zob. pokój I, spokój. 

kojarzyć od XVII w. 'łączyć, zespalać”, daw. 
*zawierać ugodę, pokój”, 'sprzyjać komuś”, 
*knuć, klecić, kojarzyć się 'szczęścić się, 
darzyć się, kasz. kojarec 'łączyć małżeń- 
stwo, żenić; z przedr. rozkojarzyć, skoja- 


kojec 


rzyć. Wyłącznie polskie, bez pewnej etymo- 
logii. Łączone zwykle z koić (zob.), ale 
budowa niejasna (przyr. -ar- ?), ewentualna 
bezpośrednia podstawa kojar- czy kojarz- 
poza tym nieznana. 

kojec kojca 'rodzaj kosza lub klatki dla zwie- 
rząt hodowlanych; mała zagroda dla takich 
zwierząt”, 'rodzaj niewielkiego ogrodzenia 
dla małego dziecka”, dial. też 'przegroda 
w spichrzu na ziarno”, skrzynia na zboże”, 
stp. od XV w. kociec, dop. koćca / kojca 
"klatka, kojec. Forma mian. kojec wtórna, 
oparta na formach przypadków zależnych: 
dop. kojca < koćca (co do rozwoju ćc > je 
por. np. ojciec). Ogsł.: cz. lud. kotec, -tce 'ko- 
jec, arch. 'stragan', strus. kotbce klatka; 
gniazdo”, ch./s. kótac, kóca 'kojec; stajenka 
dla owiec, kóz”. Psł. *kotc klatka, budka, 
niewielkie ogrodzone pomieszczenie”, pier- 
wotne zdr. z przyr. *-bcb Od słabo zachowa- 
nego psł. *kote "budka, pomieszczenie dla 
zwierząt” (por. stcz. kot (kót) budka, kra- 
mik”, ch./s. dial. kót 'chlew, chlewik, stajen- 
ka dla owiec; klatka, kojec”). Podstawowy 
rzecz. *kote nie ma pewnej etymologii, nie 
można wykluczyć zapożyczenia z irańskie- 
go, por. awest. kata- [|< *kn-ta-] 'pomiesz- 
czenie, komora” (od irań. kan- *kopać', pier- 
wotnie zapewne 'wykopane, podziemne po- 
mieszczenie ). 

kokosz ż od XV w. 'kura', dial. też kokosza, 
kasz. kokoś 'kokosz, kura; gołębica”; zdr. ko- 
koszka. Ogsł.: dł., gł. kokoś ż "kura, cz. daw. 
kokoś m 'kogut', dial. kokośek 'kogucik', 
ukr. dial. kókoś m 'kogut; kurek u strzelby”, 
scs. kokośv ż 'kura, ch./s. kókóś ż 'kura'. 
Psł. *kokośv 'kura, kogut”, od dźwkn. ko, ko 
imitującego głos kury, koguta (od którego 
też p. daw. i dial. kokać "wydawać głos ko, 
ko”, gł. kokać *kwokać”, słwń. kókati 'ts/). 
— Od tego pot. kokosić się kręcić się, wier- 
cić się”, przest. kokoszyć się 'puszyć się, na- 
dymać się, pysznić się, daw. XVI w. 'srożyć 
się, grozić; starać się o dobro; przesadnie się 
stroić, upiększać, kasz. kokośćc są "złościć 
się (por. daw. kokoszyć 'czynić nadętym, 
wbijać w pychę”, dial. 'spółkować”). 

kolano od XIV w. 'część nogi, staw kolano- 
wy”, 'zakręt rzeki”, kasz. klolano / kloleno 
*kolano; kolanko, węzeł w źdźbłach roślin 


243 


kolebać 


trawiastych; zakręt rzeki lub drogi; zagięty 
kawał rury; żebro kadłuba łodzi; zdr. ko- 
lanko. Ogsł.: cz. koleno 'kolano; kolanko; 
pokolenie, generacja”, r. kolćno *kolano; ko- 
lanko; pokolenie, plemię, ród”, ch./s. kóljeno 
*kolano; kolanko; pokolenie, generacja, ród”. 
Psł. *kolóno 'kolano', pokrewne z lit. kelć- 
nas 'kolano; rzepka w kolanie” i dalej z lit. 
kelys *kolano', dial. kelias *kolanko', łot. ce- 
lis kolano”, por. też gr. kólon 'staw, prze- 
gub”, łac. collum 'szyja”, goc. hals, niem. Hals 
*ts., wszystkie od pie. pierwiastka *kuel- 
*obracać, kręcić (por. koło). Pierwotne zna- 
czenie 'ruchoma, zginająca się część ciała. 
Por. pokolenie. 

kolarz od XX w. 'uprawiający jazdę na rowe- 
rze”, Por. w tym znaczeniu cz. kolał, gł. ko- 
lesaf, stwń. kolćsar, bg. koloezdóć. Od koło 
pot. i dial. 'rower' (kalka niem. Rad 'koło* 
i 'rower”), częściowa kalka niem. złożenia 
Radfahrer 'kolarz. 

kolczyk 'ozdoba zawieszana w przekłutym 
płatku ucha, daw. od XVI w. 'kółeczko 
metalowe”, dial. kulczyk też 'przywieszka 
w uchu zwierząt hodowlanych”, kasz. kolćżk 
*kółko w nozdrzach byka. Od stp. kolce 
"kółko, ogniwo (też służące jako ozdoba, 
kolczyk)”, będącego zdr. od koło (zob. koło), 
z przyr. -ik. 

kolebać kolebię od XVI w. (daw. też cholebać) 
*kołysać, chwiać, stp. od XV w. kolebać się 
I cholebać się *kołysać się, chwiać się”, kasz. 
kolebac, kolibe | kolebe 'kołysać; robić masło 
w specjalnej kołysce”, kolebac są 'kołysać 
się, chwiać się. Ogsł.: cz. kolóbat 'kołysać, 
r. kolebat 'kołysać, poruszać, wstrząsać”, 
scs. kolebati, kolebljo "poruszać, potrząsać”. 
Psł. *kolebati "poruszać, potrząsać, kołysać, 
niezbyt jasny ekspresywny wyraz, przy- 
puszczalnie pochodzenia dźwkn., jak blis- 
kie klebotać | chlebotać 'poruszać tam 
i z powrotem, chwiać, obruszać, kołysać; 
potrząsać jajkiem, wywołując chlupotanie 
jego zawartości; mącić płyn” (zob. chłeptać), 
r. dial. chlebestat 'kołysać się, chwiać się, 
przy czym możliwe przekształcenie począt- 
ku wyrazu pod wpływem rodziny psł. *kolo 
*koło” (por. np. stp. kolić krążyć, chodzić 
w koło”, cz. kolócet se 'chwiać się, kołysać 
się). Mało prawdopodobne dopatrywanie 


kolec 


się tu przedr. *ko- wobec braku odpowied- 
niego słow. wyrazu bezprzedrostkowego. — 
Od tego kolebka (daw. i dial. kolibka) 'ko- 
łyska, przen. *miejsce, gdzie coś powstało, 
zaczęło się”, daw. też "wiszące łóżko, rodzaj 
hamaka”, 'pojazd na pasach (często dosto- 
sowany do leżenia w podróży)”, kasz. kolib- 
ka 'kołyska” (kolibka do masła 'rodzaj ko- 
łyski do robienia masła”). 

kolec kolca od XVIII w. 'wydłużony przed- 
miot o spiczastym, kłującym końcu, 'twar- 
dy, ostro zakończony wyrostek na rośli- 
nach, podobny wyrostek na ciele niektórych 
zwierząt”, dial. kolce mn 'sosnowe szpilki”, 
kasz. kolc 'to, co kłuje, kolec”, kolce mn 'roś- 
lina łopian pajęczynowaty, Arctium tomen- 
tosum. Nazwa narzędzia z przyr. -ec od 
kłóć, kolę 'żgać, przebijać, godzić czymś spi- 
czasto zakończonym” (zob. kłuć). — Od te- 
go kolczasty, przest. kolczaty, kolczatka. 

kolej ż od XVI w. 'następstwo według ustalo- 
nego porządku, kolejność, nowsze 'komu- 
nikacja za pomocą pociągów, droga żelaz- 
na”, przest. i dial. ślad pozostawiony przez 
koła, koleina”, por. stp. XV w. koleja 'ślad 
wyciśnięty kołami wozów, tor, droga”, 'usta- 
lony porządek, następstwo według pewnego 
porządku. Ogsł.: cz. kolej ż 'koleina; tor 
kolejowy”, stcz. koleje ż 'koleina, r. koleją 
*koleina', dial. *kolej, kolejka”, słwń. koleja 
*ślad wozu. Psł. *koleja 'ślad pozostawiony 
przez koła, koleina”, od psł. *kolo 'koło* (zob. 
koło), z przyr. *-eja. Polska postać kolej 
wtórna z wcześniejszego koleja. — Od tego 
kolejka, kolejny — kolejność; koleina; wyko- 
leić (się). 

kolęda 'pieśń religijna mówiąca o narodze- 
niu Chrystusa, 'obrzęd ludowy w okresie 
świąt Bożego Narodzenia: obchodzenie do- 
mów przez kolędników”, 'duszpasterska wi- 
zyta w okresie świąt Bożego Narodzenia, 
stp. od XIII w. 'podarunek noworoczny da- 
wany około świąt Bożego Narodzenia”, 'da- 
nina pobierana przez duchowieństwo od pa- 
rafian w okresie świąt Bożego Narodzenia”, 
dial. też 'dar, podarunek; wiano; zadatek”, 
kasz. koląda 'kolęda; zwyczaj odwiedzania 
parafian przez proboszcza w okresie świąt 
Bożego Narodzenia”. Por. cz. koleda 'pieśń 
religijna, kolęda; kolędowanie; dar dawany 


244 


kołatać 


kolędnikom; podarunek noworoczny”, stcz. 
kolada I koleda "podarunek gwiazdkowy”, 
r. koljada *kolęda', scs. kolęda 'święto No- 
wego Roku', ch. kóleda (dial. czak. kolódva) 
"pieśń śpiewana przez kolędników”, daw. 
*Boże Narodzenie”, 'kolędnicy”. Słow. *kolę- 
da *'Nowy Rok, Boże Narodzenie, obrzędy, 
pieśni, podarunki związane z tymi uro- 
czystościami, zapożyczenie z łac. calendae 
*'pierwszy dzień miesiąca” lub jego wczesne- 
go romańskiego kontynuantu (na gruncie 
romańskim powstało znaczenie 'święta Bo- 
żego Narodzenia”). — Od tego kolędować, 
kolędnik. 

kolka 'ostre, gwałtowne bóle w jamie brzusz- 
nej”, daw. od XVI w. kolika 'choroba (objaw 
chorobowy) charakteryzująca się ostrym 
bólem spowodowanym stanem zapalnym 
w przewodzie pokarmowym lub w płucach”, 
dial. też 'choroba konia, schorzenie przewo- 
du pokarmowego”, kasz. kolka 'ból w brzu- 
chu, kolka”, słowiń. kolika 'ts.. Por. r. kóliki 
mn 'kolka, kłucie, rżnięcie. Zapożyczenie 
ze śrłac. colica (passio) *każda bolesna cho- 
roba wnętrzności” (przejętego z gr. kólikć 
nósos 'choroba jelit” od gr. kólon 'jelito gru- 
be”). Przekształcenie postaci kolika > kolka 
pod wpływem kolka 'kłujący wyrostek ro- 
śliny, cierń, kolec; szpilka sosnowa, 'ryba 
ciernik, Gasterosteus aculeatus”, kasz. kolka 
też 'roślina poziewnik pstry, Galeopsis spe- 
ciosa', kolki mn 'rżysko”, będącego derywa- 
tem z przyr. -ka od daw. kłóć, kolę 'żgać, 
przebijać, godzić czymś spiczasto zakoń- 
czonym (zob. kłuć). 

kołacz od XV w. 'obrzędowe pieczywo wesel- 
ne lub świąteczne”, stp. 'rodzaj pieczonego, 
zwykle okrągłego i płaskiego ciasta; boche- 
nek”, kasz. kołać 'bułka. Ogsł.: cz. koldć 
*kołacz, okrągłe ciastko; placek”, r. kaldć 
(dial. też kolóć) 'kołacz”, ch./s. kólać 'ciasto, 
kołacz; podarunek”. Psł. *kolaćb 'obrzędowe 
pieczywo w kształcie koła, od psł. *kolo 
'koło', z przyr. *-aćb. 

kołatać od XV w. 'stukać, pukać, łomotać, 
przen. 'usilnie prosić, domagać się”, stp. też 
"nękać, gnębić, trapić”, daw. także 'bić, ata- 
kować”, 'gwałtownie wstrząsać, rzucać”, dial. 
również 'klekotać ; z przedr. wykołatać 'wy- 
prosić”. Płnsł.: cz. dial. kolatat (/ koldtit) 


kołdra 


*potrząsać, kołysać, stcz. koldtati (/ kolotati 
I koltati) 'wprawiać w ruch, potrząsać, mio- 
tać”, ukr. dial. koldtdty (/ kolotdty) 'kołatać, 
bić, uderzać”. Psł. dial. *kolatati 'wstrząsać, 
potrząsać, uderzać, łomotać”, prawdopodob- 
nie od psł. *koltiti 'wstrząsać, mieszać, wy- 
prowadzać ze stanu spokoju” (zob. kłócić), 
może czas. wielokr., ale pierwsze -a- niejas- 
ne, może przez analogię do innych czas. za- 
kończonych na -atati. — Od tego kołatka. 
kołdra 'część pościeli”, stp. od XIV w. 'tka- 
nina służąca jako przykrycie łóżka, ściany, 
podłogi: koc, kołdra, zasłona, opona, kobie- 
rzec, daw. 'rodzaj płaszcza”; zdr. kołderka. 
Por. cz. przest. koltra 'zasłona, draperia, 
kurtyna”, słwń. kólter / kóltra 'kołdra. Za- 
pożyczenie z wł. daw. coltra 'pokrycie, przy- 
krycie”, dziś coltre 'kołdra; całun”, ze wzglę- 
du na postać wyrazu mniej prawdopodobne 
zapożyczenie ze śrwniem. kolter 'przykrycie 
łóżka i osoby, kołdra” (ostatecznym źród- 
łem było łac. culcitra "poduszka, materac ). 
Na gruncie polskim zmiana Itr > łdr. 
kołnierz od XIV w. 'wykończenie ubrania 
przy szyi, w stp. od XIV w. kołnierz / kon- 
lerz I kunlerz kołnierz; naszyjnik, w XVI w. 
kołnierz | kołnierz, wyjątkowo kolmierz / 
kołmierz I kornierz 'ts.; obroża, dial. też 
kołmierz 'kołnierz', kasz. kolnćż / kolńćr / 
kolmeł "kołnierz" (z polskiego zapożyczone 
do wschsł., np. ukr. kómir, dial. kóvnir / 
kómnir I kóvmir 'kołnierz”). Por. gł. kornar 
'kołnierz', ch./s. kólijer 'ts.. Zapożyczenie 
ze śrwniem. kolner / koller / kollier 'koł- 
nierz; chomąto” (przejętego ze stfranc. col- 
lier 'część zbroi osłaniająca szyję; naszyjnik; 
chomąto', a to z kolei ze śrłac. collare / col- 
larium "kołnierz; rodzaj pelerynki; naszyj- 
nik', utworzonego od łac. collum 'szyja”). 
koło od XIV w. 'część płaszczyzny ograni- 
czona okręgiem”, 'krąg', okrągła część po- 
jazdu umożliwiająca mu ruch przez tocze- 
nie”, też w funkcji przyimka koło 'tuż, obok, 
w pobliżu, w przybliżeniu, około”, stp. 
w kole 'naokoło, wokół” (dial. *w pobliżu, 
obok, przy, u, około, mniej więcej”), wkoło 
*'dookoła, wokoło”, kasz. koło 'koło pojaz- 
du”, 'rower" (zob. kolarz), 'krąg świetlny na- 
około księżyca”, 'krąg"; zdr. kółko (kasz. kół- 
ko też 'kołowrotek do przędzenia'). Ogsł.: 


245 


kołowrót 


cz. kolo, r. kolesó 'koło*', scs. kolo, kolese *ko- 
ło, krąg, tarcza. Psł. *kolo, *kolese 'koło, 
krąg, pokrewne ze stpr. kelan 'koło', łot. 
-celes 'ts. w złożeniu du-celes "wóz dwu- 
kołowy, dwukółka”, stnord. hvel 'koło', gr. 
pólos 'oś; biegun”, łac. colus 'przęślica, ką- 
dziel”, wszystkie od pie. *kuel- 'obracać się, 
krążyć dookoła. — Od tego kołować 'zata- 
czać koła, krążyć, wirować”, 'obchodzić coś 
kołem, nadkładać drogi” (kasz. kołovac 'za- 
taczać koło, krążyć, robić zakręt, 'jechać 
rowerem ); kołowaty 'owalny" — kołowa- 
cieć 'dostawać kołowacizny (o zwierzętach)”, 
przen. 'tracić orientację (o ludziach)”, koło- 
wacizna 'choroba zwierząt (owiec, kóz), ob- 
jawiająca się niepokojem i kręceniem się 
w kółko”. Zob. kołodzićj, kołowrót, okolić, 
okolica, około. 

kołodziej od XV w. (ale od XIV w. nazwa 
osobowa Kołodzićj, dziś częste nazwisko) 
*rzemieślnik wyrabiający wozy, ich części”, 
kasz. kołozećj 'kołodziej”. Płnsł.: dł. kołoźćj 
*kołodziej”, cz. daw. kołodej 'ts., dziś 'grzyb 
Boletus luridus', dial. 'dureń; szachraj”, ukr. 
kolodij *kołodziej”. Psł. dial. *kolodejv 'ten, 
kto robi koła, wozy”, złożenie z psł. *kolo 
*koło” (zob. koło) i nazwy wykonawcy czyn- 
ności *dćjb 'ten, kto coś robi, wykonuje” (od 
psł. *dćjati robić, czynić, wykonywać coś, 
zob. dziać). 

kołowrót od XV w. 'prosta maszyna (koło, 
wał) służąca do wyciągania ciężarów”, stp. 
też 'część kuszy służąca do jej napinania, 
*wrzeciono”, 'rodzaj zapory na drodze, wro- 
ta zamykające wejście do wsi, 'rodzaj sie- 
ci, dial. także 'ruchoma, obracająca się na 
sworzniu belka z kłonicami w przedniej 
części wozu, kierownik”, 'wał z łańcuchem 
do wyciągania wiadra ze studni”, również 
kołowrot 'zawroty głowy”, kasz. kołovrót, 
-otu 'kołowrót do przędzenia, kręcenia po- 
wrozów, wyciągania wody ze studni; wrota 
obracające się na zaciosanych kołkach”; zdr. 
kołowrotek 'przyrząd do przędzenia”. Ogsł.: 
cz. kolovrat i kolovrdtek 'kołowrotek”, r. ko- 
lovorót Świder, wkrętak”, dial. wir, ch./s. 
kólovrat "wir; kołowrotek. Psł. *kolovorte 
*to, co się obraca w koło, co się kręci”, zło- 
żenie z pierwszym członem psł. *kolo 'ko- 
ło, krąg” (zob. koło), człon drugi *vorte to 


kołtun 


rzecz. odczas. od psł. *vfteti "obracać, krę- 
cić, wiercić” (zob. wiercić) z właściwą ar- 
chaicznym derywatom wymianą rdzennego 
Hf — "or. 

kołtun od XVI w. 'zbity kłąb włosów powsta- 
ły z powodu brudu i wszawicy”, przen. 'czło- 
wiek zacofany, ciemny, ograniczony, obsku- 
rant, dial. też 'człowiek o zmierzwionych 
włosach”, 'przezwisko mieszczanina, 'rośli- 
na widłak, Lycopodium”, kasz. kdłtón / kół- 
tun 'kołtun. Zapożyczenie z ukr. kovtun 
*kołtun" < psł. dial. *kltune 'ts.” od psł. dial. 
*kltati "poruszać, kołysać, chwiać (por. 
p. dial. kiełtać / kiełdać | giełdać 'chwiać, 
ruszać, kręcić, mieszać; mleć; rżnąć tępym 
narzędziem”, kiełtać się 'chwiać się, kołysać 
się”, r. dial. koltdt kołysać, poruszać, chwiać, 
potrząsać; chromać, mac. dial. sa klvta 
*chwiać się, poruszać się”), z przyr. *-une 
(tworzącym nazwy wykonawców czynności 
i nazwy czynności, por. biegun, piastun, 
opiekun). Pierwotne znaczenie zapewne 'to, 
co się porusza, kołysze, chwieje” > 'kołyszą- 
cy się zbity kłąb włosów na głowie”. 

kołysać kołyszę od XV w. 'huśtać, bujać, 
chwiać, kiwać, dial. też kołychać 'ts.; z przedr. 
pokołysać, ukołysać. Por. cz. dial. kolisat 'ko- 
łysać”, r. kolychót 'kołysać, wstrząsać, dial. 
też kolysdt 'ts., słwń. kolćhati 'ts.. Psł, dial. 
*kolychati / *kolysati 'kołysać, chwiać', czas. 
intensywny z przyr. *:ych- / *:ys- od psł. 
*koliti 'krążyć, kręcić się” (zob. okolić), co 
do budowy por. np. strus. kopysati 'bić ko- 
pytem o ziemię (o koniu)” : kopati 'ts. (zob. 
kopyść). — Od tego kołyska; kołysanka. 

komar od XV w. 'owad Culex', stp. i dial. też 
komor, w gwarach także komara. Ogsł. 
w tym znaczeniu: cz. komór, r. komdr, dial. 
komdr I komór, bg. komór, dial. kómar. Psł. 
*komare (/ *komarv) "komar, prapokrewne 
ze stpr. camus 'trzmiel, lit. kamdne 'trzmiel, 
dzika pszczoła”, dial. kamine 'dzika pszczo- 
ła, łot. kamane I kamine 'trzmiel, dzika 
pszczoła, wszystkie od pie. dźwkn. pier- 
wiastka *kem- / *kom- 'brzęczeć, bzyczeć”. 
Pierwotne znaczenie '(uporczywie) brzęczą- 
cy owad. 

komin 'przewód odprowadzający dym”, daw. 
od XIV w., dziś dial. *palenisko (z otworem 
odprowadzającym dym), kominek, obmu- 


246 


komora 


rowane palenisko z płytą kuchenną”, kasz. 
komin 'komin'; zdr. kominek "mały komin; 
otwarte palenisko przylegające do ściany 
lub umieszczone w ścianie, specjalnie obu- 
dowane”, dial. *'blaszany kapturek w lampie 
naftowej; lampka własnej roboty”. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. kamin 'palenisko, ko- 
minek; komin” (dziś niem. Kamin 'komi- 
nek; komin”), co przejęte z łac. caminus 
"piec, kominek; szczeliny wulkanu, z któ- 
rych wydobywa się ogień” (będącego po- 
życzką z gr. kaminos 'piec, np. piekarski, 
garncarski'”). — Od tego kominiarz — ko- 
miniarka "rodzaj czapki”. 

komnata 'pokój mieszkalny w zamku, pała- 
cu, dworze”, stp. od 1400 r. komnata / kow- 
nata 'jakiś osobny budynek albo izba, po- 
kój (ogrzewany kominkiem)”, daw. *komora; 
sypialnia; izba, pokój ogrzewany”, dial. 'ko- 
mora; mniejsza izba obok sieni”, Por. stcz. 
komńata 'pokój mieszkalny; sypialnia, cz. 
komnata 'pokój obszerny, pięknie urządzo- 
ny, strus. komnata budowla na dworze 
arcybiskupim, przeznaczona na zgromadze- 
nia i przyjęcia, słwń. kómnata 'komora, 
szczególnie do przechowywania cennych 
przedmiotów; sypialnia. Zapożyczenie ze 
śrłac. caminata / camnata 'pokój ogrzewa- 
ny kominkiem; dom” (od łac. caminus 'piec, 
kominek”, zob. komin). 

komora od XIV w. 'pomieszczenie, gdzie 
się przechowuje żywność, mniej używaną 
odzież itp., 'niewielka izba mieszkalna, 'ja- 
kakolwiek zamknięta przestrzeń, pomiesz- 
czenie”, przest. 'graniczny urząd celny” (dziś 
komora celna), stp. też 'skarbiec, 'skarb 
książęcy, państwowy”; zdr. komórka. Por. 
cz. komora *komora, izba, ukr. komóra 'ko- 
mora, magazyn”, ch./s. kómora 'pokój, izba, 
komora”, cs. komora 'sklepienie; skarbiec”. 
Zapożyczenie z łac. camara I camera 'skle- 
pienie, w śrłac. 'izba, pokój, mieszkanie” 
i znaczenia specjalne, np. jadalnia, 'sypial- 
nia, 'skarbiec' (wyraz przejęty z gr. kamó- 
ra 'sklepienie; izba ze sklepionym sufitem”). 
— Od tego komornik 'urzędnik państwowy 
dokonujący czynności egzekucyjnych”, stp. 
*zarządzający komorą, doglądający komo- 
ry; urzędnik do różnych poruczeń”, daw. od 


komża 


XVI w., dziś lud. 'mieszkający w cudzym 
domu, kątem”. Zob. zakamarek. 

komża od XV w. 'część obrzędowego stroju 
kapłańskiego”, kasz. komeżka 'komża; kolo- 
ratka, Zapożyczenie ze stcz. komże 'komża; 
szata świecka”, cz. komże 'komża, będącego 
pożyczką z łac. późnego camisa / camisia 
"koszula noszona przez żołnierzy i kapła- 
nów (jako bielizna lub odzienie wierzchnie)”. 

konać od XV w. 'umierać', w stp. od XIV w. 
też 'działać, czynić, czynić dalej”, 'rozpatry- 
wać, załatwiać, 'działać w sądzie jako stro- 
na procesowa, 'starać się, zabiegać o coś”, 
"udowodnić, załatwić, 'doprowadzać do 
końca czynność zaczętą, konać się kończyć 
się, być ograniczonym”, kasz. konac 'konać, 
umierać”; z przedr. skonać, przekonać, zob. 
też dokonać, pokonać, wykonać. Ogsł.: cz. 
konat 'dokonywać, wykonywać, robić”, dial. 
konat "umierać, konać r. dial. kondt *koń- 
czyć, doprowadzać do końca; konać, umie- 
rać, słwń. kondti 'skończyć.. Psł. *konati 
*kończyć, doprowadzać do końca, wyko- 
nywać, czas. odrzecz. od psł. *kone 'punkt 
lub linia krańcowa, koniec lub początek” 
(zob. koniec). Znaczenie "umierać powstało 
z 'kończyć życie”. 

konar od XVIII w. 'gruba gałąź wyrastająca 
z pnia drzewa”, dial. konar (kondr) | kondrz 
'ts.. Płnsł.: cz. dial. kondr / końdr 'gruba 
gałąź drzew liściastych, słc. kondr 'konar, 
gałąź, ukr. dial. kondr 'gruba gałąź od- 
chodząca od pnia. Psł. dial. *konare 'gru- 
ba gałąź, konar”, przypuszczalnie związane 
etymologicznie z psł. dial. *knv czy *konv 
'obrąbany pień drzewa, kloc' (zob. knieja), 
zapewne zawiera przyr. *-ar (por. komar), 
jednak bezpośrednia podstawa derywacyj- 
na z rdzennym -o- (*kon-) niejasna. 

konew konwi ż od XV w. 'duże naczynie 
z uchem”, dial. konew / konwa / konwia 'na- 
czynie do noszenia i przechowywania wo- 
dy; zdr. konewka 'naczynie do podlewania”. 
Por. płb. tóndi 'konewka, dzban”, cz. konev, 
dial. konva, słc. konva, dial. kanva, r. dial. 
konóv, ukr. kinva. Słow. *kony, *konvve, bier. 
*konowvv 'rodzaj naczynia, konew”, zapożycze- 
nie z germ., ale bezpośrednie źródło nie cał- 
kiem pewne, może było nim stwniem. chan- 
na, dziś niem. Kanne *konewka, dzbanek”. 


247 


konopie 


koniczyna od XVII w. 'roślina uprawna Tri- 
folium", kasz. końićena koniczyna rozesła- 
na, Trifolium repens'. Od daw. (od XVI w.), 
dziś dial. konicz i konik koniczyna, Trifo- 
lium', z przyr. -ina tworzącym także rzecz. 
zbiorowe (por. dzięcielina). Podstawowe ko- 
nicz i konik od koń (zob.), pierwotne zna- 
czenie 'końska roślina, roślina dla koni. 
koniec końca od XIV w. (stp. też końc) 'miej- 
sce, gdzie się jakaś rzecz kończy”, 'czas, gdy 
się coś kończy”, stp. także 'śmierć', wynik”, 
*cel', kasz. kóńc / kónc / kuńc 'koniec, skraj, 
brzeg, róg, kraniec, czubek”, 'kres, schyłek, 
zakończenie”, 'śmierć, koniec życia, 'szczyt 
dachu, wozu, kawałek. Ogsł.: cz. konec, 
r. konćc, scs. konvce "koniec. Psł. *konvcb 
*punkt lub linia krańcowa, koniec lub po- 
czątek”, pierwotne zdr. z przyr. *-»cb Od psł. 
*kone / *konv 'punkt lub linia krańcowa, 
koniec lub początek” (por. dł. kón 'pozór; ter- 
min”, strus. kons 'granica, początek, koniec”, 
r. kon 'zakreślone miejsce, cel, do którego 
należy trafić przy różnych grach; pula”, dial. 
'początek, granica, koniec; kolej, porządek”, 
ch./s. od kóna do kona 'od początku do koń- 
ca, tu należy p. daw. po-kon 'koniec', dial. 
*początek'). Psł. *kone / *konv to rzecz. 
odczas., pierwotne nazwy czynności 'zaczę- 
cie, rozpoczęcie” od psł. łćęti, tćvng [< *ken-] 
*zacząć, rozpocząć” (zob. począć), z wymianą 
rdzennego *en (> *ę przed spółgłoską) = "on 
(przed samogłoską), z przyr. *-» i *-b. 
konieczny 'nieuchronny, niezbędny, nieod- 
zowny”, stp. od XV w. konieczny / konieczni 
"będący na końcu, końcowy; ostateczny, 
całkowity, zupełny, doskonały, w XVI w. 
też 'decydujący, ostatecznie rozstrzygający, 
nie mogący ulec zmianie”, 'pierwotny, pod- 
stawowy”, kasz. kóńećni 'końcowy, granicz- 
ny, ostatni. Ogsł.: cz. konećny 'końcowy', 
r. konećnyj 'końcowy, ostatni; ostateczny”, 
ch./s. kónaćan 'końcowy; ostateczny”. Psł. 
*konvćvnv 'będący na końcu, końcowy, 
ostateczny”, przym. od psł. *konvce punkt 
lub linia krańcowa, koniec lub początek” 
(zob. koniec), z przyr. *-ne. Polskie znacze- 
nie 'nieuchronny, niezbędny, nieodzowny” 
rozwinęło się z wcześniejszego 'ostateczny”. 
konopie mn od XV w. 'roślina uprawna Can- 
nabis sativa, stp. konop / konopia i kono- 


koń 


pie mn 'ts., w XVI w. konop / konopia i ko- 
nopie mn 'ts., kasz. konople mn 'konopie'. 
Ogsł.: cz. konope ż konopi, r. konoplja '*ko- 
nopie', ch./s. kónoplja, zwykle mn kónoplje. 
Psł. *konofa I *konope konopie”, pokrewne 
z germ. *hanapa- (por. stwniem. hanaf, dziś 
niem. Hanf 'ts.”), gr. kinnabis 'ts.. (stąd łac. 
cannabis 'ts.), orm. kanap | kanep* 'ts., 
pers. kanab 'ts.. Wyraz jest zapewne pra- 
starym zapożyczeniem orientalnym z nie- 
ustalonego języka. — Od tego konopny. 

koń od XIV w. 'zwierzę hodowlane Equus 
caballus domesticus', kasz. kóń, końa 'ts.; 
zdr. konik. Ogsł.: cz. kiiń, konć, r. kon, scs. 
końv. Psł. *końv koń, bez pewnej etymo- 
logii. Przypuszczalnie w związku etymolo- 
gicznym z psł. *komonv *koń' (por. cz. poet. 
komoń 'rumak', arch. komonstvo 'Świta, or- 
szak, drużyna”, cs. komonv 'koń'), psł. *ko- 
byla *kobyła, klacz” (zob. kobyła) oraz z łac. 
caballus 'koń, zwłaszcza koń roboczy lub 
wałach; szkapa”, gr. kabdlles *koń roboczy”, 
ale wzajemny stosunek tych wszystkich wy- 
razów niejasny. Dyskusyjna jest rekonstruk- 
cja (na podstawie przytoczonych wyrazów) 
wyjściowej pie. prapostaci *kdbó(n), dop. 
*kabnćs, bier. *kabonm 'koń'. 

kończyć od XV w. 'doprowadzać coś do koń- 
ca, stanowić zakończenie”, 'zaprzestawać cze- 
goś, kłaść czemuś kres”, kasz. kóńććc 'koń- 
czyć, 'konać, umierać; z przedr. dokończyć, 
skończyć, ukończyć, wykończyć, zakończyć; 
wielokr. -kańczać, -kończać; z przedr. wy- 
kańczać, wykończać. Ogsł.: cz. konćit *koń- 
czyć, r. kónćit kończyć, skończyć, ch./s. 
daw. kónćiti kończyć. Psł. *konvćiti 'do- 
prowadzać do końca, osiągać koniec”, czas. 
odrzecz. od psł. *konvce 'punkt lub linia 
krańcowa, koniec lub początek” (zob. ko- 
niec). 

kończyna od XIX w. 'ręka lub noga (u czło- 
wieka), narząd ruchu (u kręgowców), daw. 
od XVI w. 'koniec, kraniec, kres, coś naj- 
dalszego, ostatniego, ostatek”. Por. cz. konći- 
na 'koniec, kraniec, (daleka) kraina, r. kon- 
ćina 'zgon, śmierć, przest. 'koniec, scs. 
konvćina 'koniec, kres, koniec życia. Od 
koniec (zob.), z przyr. -ina, pierwotne zna- 
czenie 'to, co się znajduje na końcu. 


248 


kopalnia 


kopa od XIV w. 60 sztuk”, 'stóg zboża lub 
siana”, stp. też jednostka pieniężna zawie- 
rająca 60 groszy”, dial. także 'snopki usta- 
wione na polu do schnięcia, *zaspa śnieżna”, 
kasz. kopa '60 sztuk”, kloica *kopa (np. sia- 
na, torfu)”; zdr. kopka "mały stóg”. Ogsł.: cz. 
kopa '60 sztuk; sterta siana, słomy; mnós- 
two, kupa”, r. dial. kópd '60 sztuk; sterta 
siana; tłum, zbiegowisko”, ch./s. kópa 'ster- 
ta, kopa (np. zboża)”. Psł. *kopa *kupa, stos” 
> 'pewna ilość sztuk”, rzecz. odczas. od psł. 
*kopati 'ryć, kopać” (zob. kopać), pierwotne 
znaczenie 'kupa skopanej, wykopanej zie- 
mi, kopiec”. 

kopać kopię od XIV w. wydobywać na 
wierzch ziemię, ryć; wydobywać ziemio- 
płody, kopaliny z ziemi”, 'uderzać nogą, 
*'uderzać w ramię po wystrzale (o broni pal- 
nej)”, stp. też 'karczować pod uprawę, ryć, 
kopać, kasz. kopac, kobe 'uderzać nogą; 
uderzać w ramię po wystrzale (o broni pal- 
nej), "wydobywać ziemię łopatą, grzebać, 
ryć, orać ; z przedr. nakopać, odkopać, oko- 
pać, pokopać, 'przekopać, rozkopać, skopać, 
wkopać, wykopać, zakopać; wielokr. -kopy- 
wać: z przedr. np. okopywać, 'przekopywać, 
zakopywać; jednokr. kopnąć. Ogsł.: cz. ko- 
pat, r. kopdt, scs. kopati, kopaję 'kopać”. Psł. 
*kopati, *kopajo 'uderzać nogą, kopytem', 
'grzebać, ryć, wydobywać ziemię”, dokładny 
odpowiednik w bałt.: lit. kapóti 'rąbać, sie- 
kać, łupać drzewo; bić, chłostać; dziobać”, 
łot. kapdt 'rąbać, siekać; bić; okopywać, ko- 
pać ziemię”, pierwotny czas. wielokr., któ- 
rego podstawa nie zachowała się w słow. 
(w psł. miałaby postać tkopti), istnieje jed- 
nak w bałt.: lit. kapti 'bić, ciąć, rąbać, sie- 
kać, ścinać drzewa”, por. gr. kóptó 'biję, ude- 
rzam; odcinam, odrąbuję; tłukę, stukam; 
dziobię”, od pie. *(s)kap- / *(s)kep- "obrabiać 
ostrym narzędziem, ciąć. — Od tego ko- 
pacz, kopalny, kopalina, kopniak, zob. też 
kopalnia; od czas. przedrostkowych okop, 
przekop, wykop; wykopki. 

kopalnia od XVII w. 'przedsiębiorstwo gór- 
nicze wydobywające kopaliny użyteczne, 
przen. 'skarbnica, bogate źródło czegoś 
(zwłaszcza wiedzy)”. Od kopać (zob.), z przyr. 
-alnia tworzącym nazwy miejsca wykony- 
wania czynności (por. np. bawialnia,'pocze- 


kopeć 


kalnia, 'przymierzalnia), zapewne kalka łac. 
fodina kopalnia (od fodere 'kopać'). 

kopeć kopcia od XV w. 'gęsty dym z sadzą; 
osad z sadzy”. Płnsł.: dł. kopś m 'spalona 
część knota, kopeć, cz. kopt, stcz. kopet 
*kopeć, sadza, r. kópot, -poti ż 'ts., dial. 
*kurz, proch; pył śnieżny; opary w czasie 
silnego mrozu, br. dial. kópot m / kópoc ż 
*kopeć, dym ze smolnego łuczywa.. Psł. dial. 
*kopvte 'sadza, dym (z palącego się smol- 
nego łuczywa)”, zapewne prapokrewne z lit. 
kvópas 'tchnienie, woń, zapach”, łac. vapor 
'para, opary; kopeć, dym”, gr. kapnós 'dym; 
piana, pył wodny”, od pie. *kuep- / *kuap- / 
*kiip- 'dymić, gotować się, wrzeć” (por. ki- 
pieć, kwapić się), z przyr. *-wtv (por. dzie- 
gieć). — Od tego kopcić, z przedr. okopcić; 
pot. kopciuch 'niechluj, brudas” (— Kop- 
ciuszek, imię bajkowej postaci, od którego 
rzecz. pospolity kopciuszek). 

koper kopru 'roślina uprawna Anethum gra- 
veolens', daw. od XIV w. kopr (stp. też koprz) 
*koper ogrodowy; koper włoski” (i inne roś- 
liny)”; zdr. koperek (kasz. koperk 'koper'). 
Ogsł. w tym samym znaczeniu: cz. kopr, słc. 
kópor, r. ukróp, dial. kopr / kopćr, ukr. krip, 
krópu, dial. kóper, br. krop, scs. kopre, ch./s. 
kópar. Pierwotna postać i dalsza etymolo- 
gia niepewne. Może psł. *krope > *kopre 
(z przestawką) 'koper”, podstawowe znacze- 
nie 'ukrop, war” (zob. ukrop), roślina miała- 
by zostać nazwana z powodu charakterys- 
tycznego ostrego smaku. 

kopiec kopca od XIV w. 'wzgórek, wzniesie- 
nie (najczęściej sztucznie usypane)”, 'dół do 
przechowywania ziemniaków”, dial. także 
*kupa kamieni jako granica własności; ka- 
mień graniczny”, 'kretowisko”, "mrowisko, 
*stos, kupa, kopa (np. siana)”, kasz. kopc 'ka- 
mień graniczny, 'dół do przechowywa- 
nia brukwi, ziemniaków itd.; zdr. kopczyk. 
Płnsł.: cz. kopec 'pagórek, górka”, ukr. kopćc” 
'kopiec graniczny”, dial. 'pagórek”, 'dół na 
ziemniaki. Psł. dial. *kopvce "mała kupa 
skopanej ziemi, kopczyk”, pierwotne zdr. 
z przyr. *vcb od psł. *kope 'kupa, sterta 
skopanej, wykopanej ziemi, kopiec i, za- 
pewne, 'to, co wykopane, dół w ziemi” (por. 
stcz. kop pagórek”, r. dial. kop 'zagłębienie 
wykopane w ziemi”, 'rodzaj stogu siana”, bg. 


249 


kopyto 


daw. kop 'kopanie"), będącego rzecz. odczas. 
od psł. *kopati "ryć, kopać” (zob. kopać), pa- 
ralelnym do psł. *kopa (zob. kopa). 

kopyść ż od XVI w. 'łyżka lub łopatka z dłu- 
gim trzonkiem”, stp. od XV w. kopystka 
*drewniana łopatka do mieszania, dial. też 
np. 'oblana cementem deseczka do ostrze- 
nia kosy”, 'wiosło”, kasz. kopesc 'drewniana 
łopatka do mieszania obrokuw”. Płnsł.: cz. ko- 
pist.ż 'łopatka do mieszania ciasta, r. dial. 
kopyst ż "podłużna łopatka do mieszania 
czegoś”; na większy zasięg może wskazywać 
odrębne znaczeniowo s. dial. kópist ż 'goleń; 
duża kość. Psł. *kopystb ż 'rodzaj łopatki 
do mieszania czegoś”, niewątpliwie w związ- 
ku z psł. *kopati 'grzebać, ryć” (zob. kopać), 
ale budowa niejasna, gdyż przyr. *-ystv nie 
jest poza tym poświadczony. Może bez- 
pośrednią podstawę derywacyjną stanowił 
utworzony od *kopati ekspresywny, inten- 
sywny czas. *kop-ys-ati "mocno kopać” (por. 
strus. kopysati 'uderzać kopytem o zie- 
mię, kopać ziemię kopytem, o koniu, ukr. 
dial. kopygytysja 'krzątać się, roić się” i blis- 
kie mu p. reg. kopsać 'kopać”), od którego 
utworzono by rzecz. za pomocą przyr. *-tb 
(*kopys-tv). Nie można też wykluczyć dery- 
watu od psł. *kopyto 'kopyto” (zob. kopyto), 
w takim wypadku *kopyste kontynuowa- 
łaby wcześniejszą postać *kopyt-tv z przyr. 
*-tv, z przypuszczalnym pierwotnym zna- 
czeniem 'przedmiot przypominający kształ- 
tem kopyto”. 

kopyto od XV w. 'zrogowaciałe zakończe- 
nie ostatnich członów palców u ssaków 
kopytnych”, 'przyrząd szewski w kształcie 
ludzkiej stopy”, kasz. klopeto *kopyto*; zdr. 
kopytko. Ogsł.: cz. kopyto, r. kopyto, ch./s. 
kópito. Psł. *kopyto 'kopyto”, prawdopodob- 
nie od psł. *kopati "kopać, uderzać nogą” 
(zob. kopać), z rzadkim przyr. *-yto (por. 
koryto). Pierwotnym znaczeniem zatem by- 
łoby 'to, co kopie, czym koń uderza, kopie” 
(co związane z obserwacją kopiących [się] 
koni) bądź 'to, czym (koń) uderza w ziemię, 
grzebie w ziemi”. Jest prawdopodobne, że 
wyraz pierwotnie oznaczał tylko kopyto 
końskie, za czym zdaje się przemawiać sy- 
tuacja w pewnych gwarach polskich, gdzie 
kopyto oznacza część nogi konia, natomiast 


kora 


rozdwojone kopyta innych zwierząt noszą 
odrębne nazwy (kopyto krowy to rać, raci- 
ca, kopytka świni to ratki). 

kora od XVI w. 'tkanka okrywająca pień 
i konary drzew”, kasz. kóra *kora. Ogsł.: 
cz. kiira | kora *kora; skórka, skorupa, r. ko- 
ró "kora; skorupa, powłoka, ch./s. kóra 
*kora, skórka, skorupa. Psł. *kora *kora, 
skóra, skorupa, powłoka, rzecz. odczas. od 
psł. *ćerti [< *ker-] 'ciąć, nacinać, oddzielać” 
> 'obłupywać korę z drzew” (zob. czart) 
z właściwą archaicznym derywatom wymia- 
ną samogłoski rdzennej *e — *o. Pierwotne 
znaczenie 'to, co się odcina, oddziela, obłu- 
puje (z drzew), w związku z szerokim za- 
stosowaniem kory drzewnej u dawnych Sło- 
wian. Por. skóra. — Od tego kornik (dial. 
"pasożyt żerujący pod korą lub w drewnie; 
por. np. cz. ktirovec 'kornik'); korować, oko- 
rować. 

korba od XVI w. (daw. też kurba) 'część me- 
chanizmu dźwigniowego”, dial. też np. 'rę- 
kojeść kosiska”. Por. cz. daw. kurba 'korba. 
Zapożyczenie z niem. daw. Kurbe 'korba', 
śrwniem., stwniem. kurbe 'korba przy stud- 
ni” (przejęte z łac. lud. *curba od łac. curvus 
*zakrzywiony, zgięty”). 

korcić korcę od XVIII w. 'nęcić, kusić”. Postać 
fonetyczna (-or-) wskazuje na zapożyczenie 
ze wschsł., por. r. dial. kortśt kusić, nęcić”, 
kortet czekać z utęsknieniem, wyczekiwać, 
pragnąć, chcieć; kusić, nęcić, ukr. kortity 
*kusić, nęcić, zachciewać się” (odpowiedni 
czas. też w płdsł.: ch./s. daw. krtiti "męczyć; 
łamać, kruszyć, dial. 'wahać się, ociągać 
się, bg. kbrtja "wydzierać, wyrywać, odła- 
mywać, dial. 'obalać, 'domagać się natar- 
czywie”). Wyrazy te kontynuują psł. dial. 
*krtiti, *krto odcinać, odłamywać, kruszyć” 
> 'dręczyć, męczyć, kusić”, od pie. *(s)ker-t- 
*ciąć, odcinać” (będącego rozszerzeniem pie. 
pierwiastka *(s)ker- 'ciąć', zob. czart, -kroć). 

korek korka "masa korkowa, surowiec uzy- 
skiwany z kory niektórych drzew (dąb kor- 
kowy, korkowiec amurski), 'zatyczka do 
butelki itp. z masy korkowej lub innej sub- 
stancji, w XVI w. korek / kork 'dąb kor- 
kowy, Quercus suber”, 'jakiś wytwór z kory 
tego drzewa. Zapożyczenie z niem. Kork 
*korek', śrdniem. korck 'drzewo korkowe” 


250 


koryto 


(co ostatecznie z hiszp. corcho *kora dębu 
korkowego; masa korkowa, korek, wyraz 
niejasnego pochodzenia). — Od tego kor- 
kować, odkorkować, zakorkować; złożenie 
korkociąg 'przyrząd do wyciagania korków 
z butelek” (kalka z niem. Korkzieher, Prop- 
fenzieher 'ts., od Kork i Propfen 'korek', zie- 
hen 'ciągnąć ). 

korona od XIV w. (stp. też koruna / krona) 
*symbol władzy monarchy”, 'przybranie gło- 
wy, diadem, wieniec”, 'górne rozgałęzienie 
drzewa, w stp. też 'królestwo”, dial. także 
*wieniec ślubny”, kasz. koruna / koróna I ko- 
rona 'korona; wieniec dożynkowy”, 'poroże 
jelenia”; zdr. koronka "mała korona, 'ozdob- 
na tkanina ażurowa” (od podobieństwa mis- 
ternych, kosztownych dawniej koronek do 
ozdobnej korony królewskiej), "modlitwa 
podobna do różańca; sznur paciorków prze- 
suwanych w palcach podczas odmawiania 
tej modlitwy”, kasz. korónka / korinka I klo- 
runka 'różaniec. Por. cz. koruna, r. króna, 
cs. kruna 'korona” Zapożyczenie z łac. coró- 
na wieniec; korona, diadem”, w łac. kościel- 
nej też 'różaniec” (co z gr. korónć 'pierścień, 
kółko; coś zgiętego, kabłąkowatego”). — Od 
tego koronować od XIV w., stp. też koru- 
nować (por. łac. coróndre 'wieńczyć”), uko- 
ronować; koronacja (z łac. corónatió 'wień- 
czenie”). 

koryto od XIII w. 'rodzaj podłużnego naczy- 
nia, łożysko rzeki, dial. też 'żłób”, kasz. 
koreto (korto) koryto do karmienia i poje- 
nia zwierząt domowych; koryto do piecze- 
nia chleba”, 'jar, parów, wądół, wąwóz, 'sta- 
ra łódka; zdr. korytko. Ogsł.: cz. koryto, 
r. koryto, ch./s. kórito 'koryto, balia; łożysko 
rzeki. Psł. *koryto 'rodzaj długiego naczy- 
nia, koryto”, bez pewnej etymologii, może od 
słabo poświadczonego czas. *koriti 'zdzie- 
rać korę z drzewa (por. r. dial. korit, ukr. 
dial. koryty, br. dial. karyc, 'ts.), będące- 
go czas. wielokr. lub kauzat. od psł. *ćerti, 
*ćvrg 'ciąć, nacinać, oddzielać, obłupywać 
korę” (zob. kora), nazwa rezultatu czynności 
z rzadkim przyr. *-:yto (zob. kopyto, gdzie 
przyr. tworzył nazwę narzędzia). Pierwotne 
znaczenie przypuszczalnie 'to, co zostało 
nacięte* czy też 'to, co powstało w wyniku 
obróbki, obcięcia, obdarcia kory”, co jednak 


korzec 


nie najlepiej tłumaczy nazwę naczynia wy- 
dłubanego w pniu drzewa. 

korzec korca od XV w. 'jednostka miary ciał 
sypkich”, stp. też 'rodzaj skrzynki czy ko- 
rytka na obwodzie koła młyńskiego”, kasz. 
korc *korzec. Ogsł.: cz. korec 'stara miara 
ziarna”, stcz. kofec "naczynie na ciała sypkie 
i płyny; miara objętości”, r. dial. korćc 'czer- 
pak (z kory brzozowej, drewniany, meta- 
lowy, np. do wody); kubek; szufelka (do 
ziarna, do mąki); miara objętości ziarna”, 
scs. korbcy "miara objętości, korzec. Psł. 
*korbcb rodzaj naczynia”, od psł. *kora '*ko- 
ra' (zob. kora), z przyr. *-vce, pierwotne 
znaczenie 'wyrób (naczynie) z kory”. 

korzeń od XV w. 'dolna część rośliny tkwią- 
ca w ziemi”, stp. też pokolenie, szczep, ple- 
mię, potomstwo, ród, początek rodu”, 'dolna 
część, podstawa, fundament", 'sam począ- 
tek, pierwociny”, kasz. kofćń, -eńa 'korzeń; 
narząd kopulacyjny u konia; pochodzenie”; 
zdr. korzonek. Ogsł.: cz. kofen, r. kóren, 
-rnja, scs. korenv. Psł. *korę, *korene, bier. 
*korenv 'korzeń', łączone z lit. kerćti 'pusz- 
czać korzenie, pędy, krzewić, rozrastać się”, 
kćras 'krzak, pień, karcz”, łot. cęrs 'krzak, 
krzew; korzenie drzewa. — Od tego rzecz. 
zbiorowy korzenie od XIV w.; korzenny; uko- 
rzenić, wykorzenić, zakorzenić się. 

korzyć się od XV w. 'okazywać pokorę), stp. 
XV-XVI w. korzyć 'poniżać, zmuszać do 
uległości, pokory; z przedr. ukorzyć się, 
upokorzyć (zob.). Ogsł.: cz. kofit se 'korzyć 
się, kłaniać się”, r. korif "wymawiać, wyty- 
kać, czynić wyrzuty”, scs. koriti 'łajać, lżyć”. 
Psł. *koriti, *kofg 'łajać, lżyć, czynić wy- 
rzuty”, prapokrewne z łot. karindt 'szarpać, 
podniecać, drażnić”, stwniem. harawen 'wy- 
szydzać, łac. carinó, carindre 'lżyć, łajać, 
irl. caire 'nagana”, gr. karne *kara', wszyst- 
kie od pie. *kar- 'lżyć, karcić. — Od tego 
korny 'posłuszny, uległy, pokorny”. Zob. też 
pokora, 'przekora. 

korzyść ż 'pożytek, zysk”, stp. od XIV w. 
*zdobycz, łup”, 'dobra materialne, majątek”, 
kasz. kofćsc (kofest) ż 'korzyść, zysk”. Ogsł.: 
cz. kofist ż 'łup, zdobycz; zysk, pożytek”, 
r. koryst ż osobista korzyść, interes oso- 
bisty, chęć zysku, chciwość”, scs. koristb Ż 
*łup, zdobycz”. Psł. *koriste czy może *ko- 


251 


kosić 


rysto ż zdobycz, łup”, niepewna pierwotna 
postać, budowa (domniemany przyr. *-istb 
czy **ystb poza tym nieznany, por. kopyść) 
i etymologia. Może pierwotne *koriste 
"łup wojenny”, które mogłoby kontynuo- 
wać hipotetyczne archaiczne pie. złożenie 
*kori-d'(a)ti- poddanie grabieży, plądrowa- 
niw, z pierwszym członem od pie. *koro- / 
*korio- wojna, wyprawa wojenna, człon 
drugi rzecz. abstr. z przyr. *-ti- od pie. *d'2- 
I *d'e- *kłaść, stawiać” (zob. dziać). Niejasny 
jest stosunek do tego wyrazu p. korzyść 
i korzystka "rękojeść sochy”, dial. korzystka 
*poprzeczka motowidła; rękojeść kosiska; 
rękojeść poprzeczna na trzonku rydla; po- 
przeczka w wozie. — Od tego korzystać 
(> skorzystać, wykorzystać), korzystny. 

kos od XV w. 'ptak Turdus merula. Ogsł.: 
cz. kos *kos', r. daw. i dial. kos 'szpak', dial. 
kosik 'kos, ch./s. kós 'kos. Psł. *kose 
[< *kop-so-] *kos, Turdus merula, pokrew- 
ne z gr. kópsikhos 'ts., na tej podstawie re- 
konstruuje się pie. *kopso- 'kos” (może od 
pie. pierwiastka dźwkn. *kop-). 

kosa I od XIV w. "narzędzie do ścinania 
zboża i trawy. Ogsł.: cz. kosa, r. kosd, 
ch./s. kósa. Psł. *kosa *kosa'”, rzecz. odczas. 
(w funkcji nazwy narzędzia) od psł. *ćesati 
[< *kes-] 'drapać, skrobać, czesać”, wtórnie 
zapewne 'ciąć ukośnymi ruchami, ucinać 
na ukos” (zob. czesać), z właściwą archaicz- 
nym derywatom tego typu wymianą samo- 
głoski rdzennej *e = *o. Pierwotne znacze- 
nie 'to, czym się ścina na ukos”. Por. kosić. 

kosa II od XVI w., zwykle kosy mn 'długie, 
splecione włosy, warkocze”, daw. też 'grzy- 
wa”, stp. XV w. kosa 'pióro', dial. 'warkocz”. 
Ogsł.: stcz. kosa 'włosy na głowie”, r. kosd 
*warkocz, ch./s. kósa 'włosy; sierść”. Psł. 
*kosa "włosy (rozczesane, uczesane)', rzecz. 
odczas. od psł. *ćesati [< *kes-] 'drapać, 
skrobać, czesać” (zob. czesać), z właściwą 
starszym rzecz. tego typu wymianą *e > "o. 
Por. kosmaty, kosmyk. 

kosić koszę od XV w. 'siec, ciąć kosą, kasz. 
rzadkie kosćc 'kosić'; z przedr. skosić, wyko- 
sić; wielokr. -kaszać: z przedr. wykaszać. 
Ogsł.: cz. kosit, r. kosit, kośu, ch./s. kósiti. 
Psł. *kositi, *kośg ciąć, siec kosą, czas. 
odrzecz. od psł. *kosa 'kosa* (zob. kosa 1). 


kosmaty 


— Od tego kosiarz, kośba 'koszenie'. Por. 
pokos. 

kosmaty od XIV w. 'włochaty, kudłaty, owło- 
siony”, kasz. kosmati 'obrośnięty włosami, 
włochaty; źle wykonany, nieudolny, wadli- 
wy; niedołężny, niezdarny, ociężały; pagór- 
kowaty, falisty. Ogsł.: cz. kosmaty, r. kos- 
mdtyj, ch./s. kósmat 'kosmaty, włochaty”. Psł. 
*kosmate (obficie) obrośnięty włosami, wło- 
chaty, kudłaty”, przym. z przyr. *-ate (por. 
np. kudłaty, włochaty) od psł. *kosme 'włos, 
pęczek włosów, włókien” (zob. kosmyk). 

kosmyk od XIX w. 'pasemko włosów”, daw- 
niej 'ogon zająca”. Zdr. od p. daw. od XVI w. 
kosm 'włos, pasmo, splot włosów; strzępek 
wełny, przędzy”, zdr. kosmek, kasz. kosmo 
i kosmćń, -eńa 'część grzbietu konia, kro- 
wy”; por. też termin biologiczny kosmek, 
mn kosmki 'wypustki na powierzchniach 
czynnych różnych narządów (np. jelit)”. 
Ogsł.: cz. daw. kosm 'włos', poet. kosma 
"lok, r. kósmy mn 'kudły, kosmyki, bg. 
kosem "włos, sierść”. Psł. *kosma (/ *kosma) 
*włos, pęczek włosów, włókien, derywat od 
psł. *kosa *warkocz, włosy” (zob. kosa II), 
z przyr. *-me / *-ma. 

kostur (daw. też kosztur) od XVI w. (w XV w. 
nazwa osobowa Kostur) 'kościana lub drew- 
niana laska, 'pręt, drąg żelazny lub drew- 
niany okuty żelazem do rozbijania twar- 
dej ziemi, pręt do zgarniania, rozgarniania 
ognia w palenisku”, daw. XVI w. kostur też 
*drąg, kij okuty żelazem lub zaostrzony, uży- 
wany jako broń lub rodzaj wiosła”, dial. też 
kośtur | kostor kij, laska; zwisająca belka 
u żurawia studziennego”, kasz. kostur 'drze- 
wo karłowate. Ogsł.: cz. dial. kostur 'sucha 
gałąź; sękaty kij, r. dial. kóstur 'pałka, 
kostur, kóstur ż ryba Pelecus cultratus', 
ch./s. kóstar 'szkielet'. Psł. *kosture (/ *ko- 
stura) 'coś kościanego, zrobionego z kości”, 
ekspresywny derywat z przyr. *-urv / *-ura 
od psł. *koste 'kość” (zob. kość). 

kosy od XVIII w. *krzywy, pochyły, ukośny”, 
dial. też 'zezowaty; na dawność wyrazu 
wskazuje poświadczone od XVI w. złożenie 
kosonogi 'koślawy, krzywy”, w XV w. nazwa 
własna Kosonog. Ogsł.: cz. kosy 'skośny, 
ukośny”, r. kosój 'ukośny, skośny; zezowaty”, 
ch./s. kós 'ukośny, pochyły”. Psł. *kosa 'ukoś- 


232 


koszary 


ny, skośny, krzywy”, przym. odczas. od psł. 
Xcesati [< *kes-] "drapać, skrobać, czesać”, 
wtórnie zapewne 'ciąć ukośnymi ruchami, 
ucinać na ukos” (zob. czesać), z właściwą ar- 
chaicznym derywatom tego typu wymianą 
samogłoski rdzennej *e — *o, por. paralelny 
psł. rzecz. *kosa od tej samej podstawy (zob. 
kosa I). Pierwotne znaczenie 'ucięty na 
ukos'. — Od tego skos, ukos; skośny, ukośny. 
kosz od XIV w. 'naczynie plecione”, kasz. koś 
*kosz'; zdr. koszyk. Ogsł.: cz. koś (stcz. kóś, 
daw. i dziś dial. kiżś, kośe), r. dial. koś, kośń, 
scs. kośb, ch./s. kóś (też 'stodoła pleciona 
z wikliny”). Psł. *kośv [< *kos-jv] 'plecione 
naczynie lub urządzenie, z pie. *kyas-io- 
*plecionka, pleciony kosz”. Por. prapokrew- 
ne łac. qudlum [< *kuaslom] koszyk”. 
koszary mn od XVIII w. 'zamknięty obszar 
wraz z zespołem budynków, w których kwa- 
terują żołnierze”. Swoista adaptacja zapoży- 
czonego z niem. od XVIII w. wyrazu kasar- 
nia *koszary” lub jego niem. źródła Kasarne 
*ts. przez skojarzenie (najpierw może żar- 
tobliwe) z podobnym głosowo i mającym 
wspólne elementy znaczeniowe ('zamknię- 
ty, ogrodzony teren będący miejscem po- 
bytu kogoś, czegoś”) reg. koszar / koszara 
'przenośna zagroda dla owiec lub bydła”, 
dial. (głównie na Podkarpaciu) koszar / ko- 
szara 'płot ruchomy do ogradzania owiec 
na hali; ogrodzone pastwisko”, kojec ple- 
ciony z wikliny; wielki kosz”, stp. XV w. ko- 
szar czy koszara 'ogrodzenie dla owiec lub 
innych zwierząt domowych. Wyraz, nale- 
żący do karpackiego słownictwa pasterskie- 
go (por. też np. cz. dial. kośdr 'ogrodzenie 
dla owiec”, słc. kosiar 'ts., dial. kośar 'sza- 
łas, ukr. kośdra, dial. też kóśar 'zagroda 
dla owiec, bydła”), został rozprzestrzeniony 
przez wędrownych pasterzy górskich (por. 
rum. cogar / cogara 'obora dla bydła”, dial. 
cdsare 'zagroda dla owiec, węg. kosdr 'ts.; 
kosz, koszyk”). Ostatecznie jest pochodze- 
nia płdsł. (por. np. bg. kośdra *zagroda dla 
bydła, zwłaszcza dla owiec”, dial. 'ul; szałas”, 
dial. kógar 'ul, ch./s. kóSara 'pleciona obora 
dla zwierząt domowych, dial. 'chlew dla 
świń, 'kosz', kóśar *kosz do łowienia ryb*), 
z płdsł. *kośara / *kośare *wielki kosz; ple- 
ciony przenośny płot do ogradzania miejsca 


koszt 


wypasu, pobytu zwierząt; teren zamknię- 
ty przenośnym plecionym płotem, zagroda” 
(od psł. *kosv 'plecione naczynie lub urzą- 
dzenie”, zob. kosz). — Od tego koszarować, 
skoszarować. 

koszt od XVI w. 'suma pieniędzy wydatko- 
wana na coś, nakład pieniężny na określony 
cel, wartość, cena, daw. 'wydatek, rozchód; 
fundusz na pokrycie jakichś wydatków”. Por. 
stcz. kośt "wydatek, nakład”, cz. przest. i lud. 
kost wikt, utrzymanie”, ch./s. kóśta 'ts.. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. kost(e) 'Środki pie- 
niężne na coś, wydatek, nakład; wartość, 
cena”, 'jadło, pożywienie, wikt, utrzymanie” 
(dziś niem. Kosten 'koszty, koszt”), będą- 
cego pożyczką ze śrłac. costus / costa 'wy- 
datek, koszt, nakład. — Od tego złożenie 
kosztorys od XIX w. 'obliczenie przewidy- 
wanych kosztów” (o członie drugim zob. 
rys). Por. kosztować I. 

kosztować I od XV w. 'stanowić koszt, wy- 
magać wydatków”, "wymagać czegoś, wyni- 
kać z poniesionego trudu, wysiłku, wyrze- 
czeń itp., być przyczyną negatywnych do- 
znań, kasz. kośtovac / kośtac kosztować; 
z przedr. wykosztować się. Por. cz. przest. 
i lud. kośtovat, ch./s. kóstati | kóstovati. 
Zapożyczenie ze śrwniem. kosten 'robić wy- 
datki; być wartym, kosztować (dziś niem. 
kosten 'kosztować”). — Od tego kosztowny 
od XV w. 'mający dużą wartość, drogocen- 
ny” (stp. "wiele kosztujący, cenny”, daw. też 
*skuteczny, pomocny”) — kosztowność od 
XV w. 'wysoka wartość”, kosztowności 'rze- 
czy drogocenne. 

kosztować II od XV w. 'próbować smakiem, 
badać smak potraw, napojów”, 'poznawać, 
doświadczać; z przedr. skosztować, zakosz- 
tować. Por. stcz. kośtovati 'próbować, do- 
świadczać, cz. przest. i lud. kostovat 'pró- 
bować smakiem”, ch./s. kóśtati 'ts.. Zapo- 
życzenie ze stwniem. kosten 'doświadczać, 
badać, próbować, kosztować (dziś niem. 
kosten 'kosztować, próbować”). 

koszula od XIV w. 'rodzaj górnej bielizny 
noszonej bezpośrednio na ciele”, kasz. kość- 
la I kośla I kośula *koszula; komża noszona 
przez służbę kościelną”; zdr. koszulka. Por. 
cz. kośile ż *koszula', r. dial. kośulja "męska 
lub kobieca wierzchnia odzież futrzana; cie- 


253 kość 


pła wierzchnia odzież powszednia, 'odzież 
płócienna; koszula”, ch./s. kóśulja 'koszula'. 
Słow. *kośula 'rodzaj wierzchniej odzieży” 
(wtórnie 'spodnia odzież, bielizna, koszu- 
la”), zapożyczenie z łac. lud. cdsula 'płaszcz 
z kapturem” (znaczenie przenośne, pierwot- 
nie 'chatka, szałas, namiot”, zdr. od łac. ca- 
sa chata, szałas”). Wyraz przejęty najpierw 
zapewne przez mających styczność z obsza- 
rem romańskim Słowian płd. (stąd przenik- 
nął do płnsł.), -5- sugeruje bowiem bez- 
pośrednie ludowe źródło północnowłoskie, 
chyba wenecko-furlandzkie. 

kościół kościoła od XIV w. Świątynia chrześ- 
cijańska, zwłaszcza katolicka”, wtórnie 'orga- 
nizacja religijna, zwłaszcza chrześcijańska, 
grupująca wyznawców jednej religii”, kasz. 
koscół, -oła kościół”; zdr. kościółek. Zapo- 
życzone w okresie przyjmowania chrześci- 
jaństwa ze stcz. kostel Świątynia chrześci- 
jańska; chrześcijańska organizacja wyzna- 
niowa; cmentarz, będącego pożyczką ze 
stwniem. kdstel 'zamek, twierdza, przejęte- 
go z kolei z łac. castellum 'miejsce obwaro- 
wane, zamek, twierdza. Rozwój znaczenia 
*zamek, twierdza” > 'świątynia chrześcijań- 
ska” w związku z lokalizacją pierwszych ko- 
ściołów na ziemiach słow. w kompleksach 
zamkowych i z ich wyglądem przypomina- 
jącym zamki z powodu wież i umocnionych 
murów. — Od tego kościelny. 

kość ż od XIV w. 'część szkieletu”, dial. też 
'goleń, 'pestka”, koc. kość m, kasz. kosc m 
"kość, gnat”; zdr. kostka. Ogsł.: cz. kost ż, 
r. kost, scs. kostb. Psł. *kostv ż kość, po- 
krewne z mającymi to samo znaczenie łac. 
os, ossis, alb. asht, stind. dsthi-, awest. asti-, 
het. haśtai, kontynuującymi pie. *osti- kość”. 
Wyraz pie. winien się rozwinąć w psł. fostb 
(psł. *osto 'ość” jest innego pochodzenia, 
zob. ość), niejasne jest więc nagłosowe *k- 
(podobnie jak w psł. *koza, zob. koza), przy 
czym dopuszcza się możliwość kontamina- 
cji z jakąś inną rodziną wyrazową, której 
pozostałości można się dopatrywać w łac. 
costa żebro, bok ciała. — Od tego koś- 
ciec 'szkielet” (por. r. dial. kostćc 'plecy', 
ch./s. kóśtac w wyrażeniu uhvatiti se u koś- 
tac chwycić się za bary”); kościsty; kostny 
— kostnica, kostnieć, skostnieć (skostniały); 


kot 


pot. kostucha wyobrażenie śmierci w po- 
staci kościotrupa z kosą; anat. okostna; zło- 
żenie kościotrup 'szkielet człowieka” (człon 
drugi zob. trup). 

kot od XV w. 'zwierzę domowe Felis dome- 
stica; zdr. kotek. Głównie płnsł.: cz. dial. 
kot, r. kot; w płdsł. słabo poświadczone, np. 
bg. dial. kot 'kot'. Słow. *kote 'kot', zapo- 
życzone zapewne na przełomie I i II tysiąc- 
lecia z łac. (późnego, od IV w.) cattus 'kot, 
kocur”, przejętego w tym znaczeniu też do 
innych języków ie. (por. stpr. catto, lit. katć, 
stwniem. kazza, dziś niem. Katze, irl. catt). 
— Od tego kotka, kocię, koci, kocur samiec 
kota” (por. np. cz. kocour 'ts. < *kot-jure). 

kotwica od XV w. Pierwotne zdr. z przyr. -ica 
od stp. XV w. kotew czy kotwa 'kotwica, 
dziś termin techniczny, budowlany kotew / 
kotwa 'element (np. stalowy) łączący części 
konstrukcji, urządzenia z konstrukcjami 
budowlanymi”, por. kasz. kotev, -tve 'kotwi- 
ca. Ogsł.: cz. kotva, ukr. kitva, bg. kótva. 
Słow. *koty, *kotove, bier. *kotove kotwica, 
pierwotnie może 'samica kota, kocica” (por. 
płb. tótdi [< *koty] 'kot'), rzecz. żeński od 
słow. *kote 'kot” (zob. kot), z przyr. *:y (por. 
kurwa). Znaczenie 'kotwica” wtórne, za- 
pewne przez skojarzenie łap kotwicy, wbija- 
jących się np. w dno, z zaopatrzonymi w pa- 
zury łapami kota, zwłaszcza wspinającego 
się. — Od tego kotwiczyć, zakotwiczyć. 

kowadło od XVI w. 'podstawa do ręcznego 
kucia przedmiotów metalowych”, stp. XV w. 
*to, co się da kuć: kruszec, metal, kasz. 
kovadło *kowadło'; zdr. kowadełko. Ogsł.: 
cz. kovadlo, r. dial. kovdlo *kowadło; młot, 
słwń. kovdlo 'kowadło". Psł. *kovadlo 'to, co 
służy do kucia metalu, kowadło, młot”, 
nazwa narzędzia z przyr. *-dio od psł. *ko- 
vati (zob. kuć). 

kowal od XV w. 'rzemieślnik zajmujący się 
kuciem, obróbką żelaza, wyrobem przed- 
miotów metalowych”, kasz. kovdl 'ts.. Płnsł.: 
dł. kowal, cz. dial. koval, r. dial. kóvdl (też 
*kowadło; wielki młot drewniany; urządze- 
nie do głuszenia ryb”), br. kavdl. Psł. dial. 
*kovalb 'ten, kto kuje, kowal, nazwa wyko- 
nawcy czynności od psł. *kovati (zob. kuć), 
utworzona od tematu bezokol. *kova- za 
pomocą przyr. *-Ib (co do budowy por. np. 


254 


kożuch 


p. śmierdziel 'ten, kto śmierdzi” < psł. dial. 
*smfdelŁ 'śmierdziel” od psł. *smfdć-ti). — 
Od tego kowalski, kowalstwo. 

koza od XV w. 'zwierzę hodowlane Capra 
hircus*; zdr. kózka. Ogsł.: cz. koza, r. kozd, 
scs. koza. Psł. *koza 'koza', prapokrewne 
z lit. ożys 'kozioł, ożka 'koza', stind. ajd-, 
ajika 'koza”, kontynuującymi pie. *żg- *koza”. 
W takim razie spodziewalibyśmy się słow. 
postaci joza (por. pozostające w związku 
etymologicznym z pie. *żg- 'koza': cs. azno 
I jaz(v)no 'skóra zdarta ze zwierzęcia” < psł. 
%azvno zapewne 'skóra kozia, lit. ożinis 
*koźli, z kozła, stind. ajfnam 'skóra'). Nie- 
jasna jest geneza słow. nagłosowego *k- (po- 
dobnie jak w kość, zob.). — Od tego kozi; 
kozica; złożenie kozodój 'ptak Caprimul- 
gus”, stp. też pasterz kóz” (z członem dru- 
gim od doić, zob.), kalka łac. caprimulgus 
*'ptak lelek kozodój; ten, kto doi kozy, pa- 
stuch” (łac. capra *koza', mulgćre 'doić; na- 
zwa związana z pradawnym wierzeniem, że 
latający nocą lelek wysysa kozom mleko). 

kozioł kozła (daw. od XIV w. i dziś dial. 
kozieł, kozła, forma powszechna jeszcze 
w XIX w.) 'samiec kozy”, przen. o rozma- 
itych urządzeniach, przyrządach, np. kozły 
mn 'drążki zbite w skos, używane jako sto- 
jaki, podpórki, stp. kozieł też 'krokiew, 
część konstrukcji dachu, 'roślina kozłek 
lekarski, Valeriana officinalis”, dial. kozieł 
I kozioł / koziół, kasz. kozeł, -zła; zdr. kozio- 
łek, daw. kozłek (dziś w nazwie rośliny koz- 
łek lekarski). Ogsł.: cz. kozel, -zla, r. kozćl, 
scs. kozvle. Psł. *kozvle kozioł”, nazwa sam- 
ca od psł. *koza (zob. koza), z przyr. *-vlv. 
— Od tego kożlę (> kożlątko); kożli. 

kożuch od XV w. 'futro, błam futrzany”, 'stę- 
żała warstwa na ugotowanym mleku”, kasz. 
kożey 'futro, kożuch”; zdr. kożuszek. Ogsł.: 
cz. kożich (dial. kożuch) 'futro', r. kożuch 
*kożuch”, ch./s. kóżuh '*kożuch, futro”. Psł. 
*kożuch» 'skóra zwierzęca z włosem; odzie- 
nie z takiej skóry”, derywat z przyr. *-ucho 
od psł. *koża [< *koz-ja] 'skóra' (por. stp. 
XV-XVI w. koża, w XVII w. kuża / kuza 
*skóra zwierzęca, dial. koża 'skóra z wło- 
siem; wierzchnia stężała warstwa, np. ko- 
żuch na mleku, cz. kńże 'skóra; skórka 
owoców», r. kóża 'ts., dial. "kora drzew”, scs. 


kół 


koża 'skóra'). Psł. *koża to derywat od psł. 
*koza (zob. koza) z przyr. *-ja, z pierwot- 
nym znaczeniem 'skóra kozia”. 

kół koła od XIV w. 'gruby kij, pal, drąg, 
żerdź”; zdr. kołek, por. kasz. kólc pałka, ma- 
czuga; słup, pal; kołek w płocie, sztacheta; 
duży kawał (mięsa, chleba)”. Ogsł.: cz. kil, 
kalu ! kołu kołek, paT, r. kol *kół, kołek, ty- 
ka; kij, pałka”, scs. kole kołek, pal. Psł. *kole 
'gruby kij, pal, rzecz. odczas. (nazwa rezul- 
tatu czynności) od psł. *kolti 'kłuć, uderzać 
czymś ostrym” (zob. kłuć), pierwotne zna- 
czenie *kawał drewna odłupany za pomocą 
ostrego narzędzia (topora, siekiery)”. 

kpić kpię od XVI w. 'drwić, szydzić, okazywać 
lekceważenie”; z przedr. okpić, wykpić, za- 
kpić. Czas. odrzecz. od kiep (zob.). — Od te- 
go kpina 'drwina, szyderstwo, lekceważenie, 
żart” (por. dial. koc. kepki, kasz. kepki mn 
*żarty, drwiny”, klepkovac 'drwić, naśmie- 
wać się”); kpiarz 'prześmiewca, żartowniś”. 

kra od XV w. 'kawałki lodu płynące z wodą”, 
stp. też "kawał, bryła”; nie jest jasne, czy na- 
leży tu odrębne znaczeniowo kasz. kra / 
vkra 'mała przerębel (do przesuwania nie- 
wodu, łowienia węgorzy, nabierania wody)”. 
Ogsł. (ale słabo, szczątkowo zachowane 
w płdsł.): cz. kra *kra, r. ikra (daw. kra) 
*kra, dial. krycy mn 'bryły zmarzniętego 
nawozu”, ukr. dial. kryca 'twarda, tłusta gli- 
na”, por. ch. dial. kreja 'pływające w wodzie 
drobne kawałki lodu, kra, kreja kostka” 
(kreja cukra 'kostka cukru). Psł. *jvkra 
"bryła, gruda czegoś, etymologicznie toż- 
same z psł. *vkra "miękka gruda czegoś 
(zlepionych jaj rybich, mięśnia łydki, wy- 
mienia), nabrzmienie” (o pochodzeniu zob. 
ikra), z zanikiem nagłosowego *je- jak 
w grać, gra (zob.). 

kraina od XV w. 'prowincja, region, stp. 
*dzielnica, okręg, terytorium objęte grani- 
cami, granica”, 'brzeg, skraj”. Ogsł.: cz. kra- 
jina 'kraj, kraina, region, teren; pejzaż, kraj- 
obraz; okolica; deska okorkowa, zrzynek”, 
r. dial. krajna 'koniec, kres”, krainka 'ko- 
niec, cs. kraina 'skraj, brzeg, wybrzeże”. 
Psł. *krajina 'skraj, brzeg, kraniec, grani- 
ca czegoś” > 'pas ziemi leżący na krańcu 
czegoś, na granicy lub w granicach czegoś, 
okolica, kraina, od psł. *krajv (zob. kraj), 


255 


krakać 


z przyr. *-ina (co do budowy por. np. doli- 
na, zob. dół). 

kraj od XIV w. 'państwo, ojczyzna; okoli- 
ce, strony, kraina, przest. kraniec, koniec, 
skraj, w stp. 'granica terytorium, tery- 
torium objęte granicami, okolica, okręg”, 
*brzeg, skraj, strona, zewnętrzna strona, 
kasz. kraj, kraju 'kraj, państwo, ojczyzna; 
najbliższa okolica; ląd stały; skraj pola”, kraj 
"ostrze u pługa krojące ziemię, lemiesz'; zdr. 
kraik. Ogsł.: cz. kraj 'skraj, krawędź, brzeg; 
początek; kraj, kraina, region, okolica; 
okręg; prowincja, wieś, r. kraj 'skraj, kra- 
wędź, brzeg; kraniec, koniec; kraina, pro- 
wincja, terytorium; dzielnica, okolica”, scs. 
kraje 'skraj, kraniec, brzeg, wybrzeże mor- 
skie”, Psł. *krajv 'brzeg, krawędź, skraj, gra- 
nica czegoś > 'pas ziemi leżący na krańcu 
czegoś, na granicy lub w granicach czegoś, 
okolica, kraina”, rzecz. odczas. od psł. *kro- 
jiti "powodować oddzielenie, rozdzielenie” 
> 'oddzielać, rozszczepiać, odcinać, odkra- 
wać, kroić” (zob. kroić) ze wzdłużeniem sa- 
mogłoski rdzennej *o —> *a jako dodatko- 
wym środkiem derywacji (por. np. twarz, 
war). Pierwotne znaczenie zapewne 'odkro- 
jenie, odcięcie” > "rezultat odkrojenia, od- 
cięcia, skraj, krawędź”. Zob. skraj. 

krajać od XV w. 'ciąć, rozcinać, kasz. krajac 
*kroić'. Ogsł.: cz. krajet, -jim 'krajać, kroić”, 
r. dial. krajdt *kroić, wykrawać, ch. dial. 
krajati "kroić, ciąć. Psł. *krajati 'oddzie- 
lać, odcinać, rozcinać”, czas. wielokr. od psł. 
*krajiti powodować oddzielenie, rozdziele- 
nie” > 'oddzielać, rozszczepiać, odcinać, od- 
krawać, kroić” (zob. kroić), z regularnym 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o — *a. 

krajobraz od XIX w. 'widok okolicy; obraz 
przedstawiający okolicę, pejzaż. Złożenie 
krajobraz (zob. kraj i obraz), półkalka niem. 
Landschaft krajobraz, pejzaż” lub franc. 
paysage 'ts. (gdzie pierwszy człon niem. 
Land, franc. pays 'kraj'). 

krakać kracze od XVI w. 'wydawać charakte- 
rystyczny skrzek (np. o wronach, krukach)”, 
por. kasz. kraka 'wrona'; z przedr. wykra- 
kać, zakrakać; jednokr. kraknąć. Ogsł.: cz. 
krdkat Śkrakać, r. dial. krdkat '*krakać 
(o wronie), kwakać (o kaczce), gęgać (o gę- 
si), skrzeczeć (o żabie), ch. daw. krdkati 


kram 


*krakać. Psł. *krakati, *kraćg 'skrzeczeć, 
krakać, od dźwkn. imitacji głosu pewnych 
ptaków, zwierząt, np. p. kra, kra! 

kram od XIII w. (stp. też krom) 'budka targo- 
wa, stragan', daw. sprzedawany towar”, pot. 
i dial. 'rupiecie', "zamęt, zamieszanie”, kasz. 
króm "niewielki sklep, kram'; zdr. kramik. 
Por. cz. krim "kram, stragan, sklep”, słwń. 
kram I krama 'towary kramarskie'. Zapo- 
życzenie ze Śrwniem. kram "prymitywny 
sklepik, budka, stragan', dziś niem. Kram 
*towary kramarskie; graty, rupiecie, śmieci”, 
dial. 'buda kramarska, kramik'. — Od tego 
kramarz —> kramarka. 

kraniec krańca od XV w. 'koniec, kres, gra- 
nica; krawędź, skraj”, dial. krańc np. 'drew- 
niane obramowanie obudowy studni”, kranc 
*pas stalowy łączący oś z nasadem wozu, 
kasz. krańc m 'obwód koła u wozu, stp. 
XV w. kraniec 'rodzaj czepca, przepaska na 
włosy”, por. stp. XV w. kranc 'ozdoba, wie- 
niec na szczycie domu, szafy, hełmu”. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. kranz wieniec”, 'obrze- 
żenie, obramowanie; brzeg (naczynia)” (dziś 
niem. Kranz 'wieniec; wianek”). 

krasa od XIV w. 'piękno, uroda stp. też 'bar- 
wa, kolor, świetność, wspaniałość, daw. 
*tłusta zaprawa potraw, omasta, tłuszcz”, 
kasz.-słowiń. krdsa *kolor, barwa, ubarwie- 
nie (np. twarzy), rumieniec; piękno, uroda. 
Ogsł.: cz. krdsa 'piękno, piękność, stcz. 
*światłość, blask; kolor czerwony, jasnoczer- 
wony”, r. krasd 'piękno; ozdoba, upiększe- 
nie”, scs. krasa 'piękno; ozdoba”. Psł. *kra- 
sa 'kolor ognia, czerwień; jasność, piękno, 
świetność, wspaniałość, ozdoba, zapewne 
pokrewne z łot. kafsa 'upał, gorąco”, kafsćt 
*rozpalać, rozgrzewać”, kafsts 'gorący', lit. 
kdrśtas 'ts., katśtis "upał, gorąco”, ostatecz- 
nie od pie. pierwiastka *ker- lub *k*er- 'pa- 
lić, palić się, płonąć”. Zob. krasić, krasny. 

krasić kraszę od XV w. 'zaprawiać jedzenie 
okrasą, tłuszczem”, stp., dziś poet. 'zdobić, 
upiększać, stp. i dziś dial. także 'barwić, 
farbować”, reg. 'barwić (zwłaszcza jaja wiel- 
kanocne), kasz. krasćc 'zaprawiać jedze- 
nie okrasą, tłuszczem”; z przedr. okrasić od 
XV w. 'ozdobić, upiększyć, 'omaścić”, przest. 
*barwić, malować, zwłaszcza na czerwono. 
Ogsł.: cz. krdsit 'zdobić, upiększać”, r. krdsit 


256 


kraść 


*barwić, malować; zdobić, upiększać, scs. 
krasiti, kraśg 'zdobić; chełpić się”. Psł. *kra- 
siti, *kraśg 'barwić (na czerwono), zdobić, 
upiększać, udoskonalać coś” (wtórnie 'udos- 
konalać jedzenie, doprawiać przez dodanie 
tłuszczu, okrasy, maścić ), czas. odrzecz. od 
psł. *krasa *kolor ognia, czerwień; jasność, 
piękno, świetność, wspaniałość, ozdoba” (zob. 
krasa). — Od czas. przedrostkowego okrasa 
*omasta' (stp. od XV w. 'ozdoba, piękność”). 

krasnoludek od XIX w. 'maleńka istota baś- 
niowa podobna do człowieka, dobry du- 
szek”, mn krasnoludki, zrost z poświadczo- 
nego w gwarach płn. krasne ludki *krasno- 
ludki”, por. daw. XVI w. krasni ludzie 'jakieś 
duszki” (pierwotnie zapewne 'dobrzy, piękni 
ludzie” lub 'czerwoni ludzie” — od koloru 
czapeczki), w wyniku uniwerbizacji powsta- 
ło dial. płn. kraśnię, mn kraśnięta, kasz. 
krasńą, -eca | -ąca 'drobny duch domowy 
podobny do człowieka”; zob. krasny i ludzie. 
— Od tego przez ekspresywne skrócenie 
krasnal 'krasnoludek". 

krasny od XIV w. (stp. też kraśni) 'czerwony, 
barwny; piękny, urodziwy, wspaniały”, stp. 
*czerwony”, 'ładny, śliczny, piękny, wspania- 
ły, 'dobry, wyborny, znakomity”, w XVI w. 
także 'rosły”, 'tłusty, gruby”, dial. 'ładny', 
kasz.-słowiń. krasni *kolorowy; rumiany na 
twarzy, ładny”; w stp. st. wyższy krasszy. 
Ogsł.: cz. krasny "piękny, ładny”, r. krdsnyj 
"czerwony, scs. krasbne lśniący, piękny, 
wspaniały”. Psł. *krasvne 'lśniący, błyszczą- 
cy, jasny; barwny, czerwony, piękny, wspa- 
niały”, młodsza postać przym. z przyr. *-vne 
nawarstwionym na szczątkowo zachowany 
pierwotny psł. przym. *krass 'barwny, kolo- 
rowy, pstry, czerwony” (por. p. dial. krasy 
"łaciaty, pstry, zwykle o bydle czarnym lub 
czerwonym z białymi plamami, też np. 
o kolorowej fasoli”, ukr. dial. krdsyj 'pstry, 
srokaty”; na tę postać wskazują także po- 
staci st. wyższego: stp. krasszy, stcz. kraśi / 
kraś$i, strus. kraśśi, r. krdże). Podstawowy 
przym. *krase od tej samej podstawy co pa- 
ralelny rzecz. *krasa (zob. krasa). — Od te- 
go pokraśnieć 'zaczerwienić się”. 

kraść kradnę (dial. kradę) od XIV w. 'pota- 
jemnie przywłaszczać sobie cudzą rzecz”, 
kasz. krasc, kradńe | kraze 'kraść; z przedr. 


krata 


okraść, przekraść się 'ukradkiem się przedo- 
stać” (stp. XV w. przekraść 'ominąć ukrad- 
kiem, potajemnie”), skraść, ukraść, wkraść 
się 'dostać się gdzieś, wykraść, zakraść się; 
wiełokr. kradać stp. od XVI w. i dziś dial., 
kasz. kradac, kradó, w języku liter. tylko 
z przedr., np. okradać, podkradać, skradać 
się, wkradać się, wykradać, zakradać się; 
jednokr. kradnąć. Ogsł.: cz. krdst, kradu 
*kraść”, krdst se 'skradać się, r. krast, kradu 
"kraść, krdstsja 'podkradać się, zakradać 
się, scs. krasti, kradg "kraść. Psł. *krasti 
[< *kradti], *kradg 'zabierać potajemnie, 
przywłaszczać sobie”, *krasti sę 'przemiesz- 
czać się, dostawać się gdzieś potajemnie, 
ukradkiem”, prapokrewne z łot. krat, krdju 
*zbierać, skupiać”, lit. krduti, krdunu 'ukła- 
dać, kłaść; pakować; ładować; gromadzić”, 
od pie. *kra(u)- I *krau- / *kru- "gromadzić, 
skupiać, ukrywać” (por. kryć). Podstawę psł. 
czasownika stanowiły formy czasu teraźn. 
z przyr. *-de/do- (zob. iść), np. 3. osoba 1. pj 
*kra-de-tv kradnie, temat *kra-d- uogól- 
niono wtórnie w całej odmianie. W polskim 
formy czasu teraźn. kradnę, kradniesz itd. 
przeniesione z czas. jednokr. kradnąć, krad- 
nę; pierwotne formy kradę, kradziesz, kra- 
dzie zachowane częściowo w gwarach. — Od 
tego kradzież ż od XV w. (dial. też kradzie- 
ża, kasz. krazćż / krazćźa), z przyr. -eż (zob. 
drapieżca). 

krata od XVI w. 'konstrukcja ze skrzyżo- 
wanych ze sobą prostych elementów (np. 
prętów)”, 'deseń (np. na tkaninie), wzór geo- 
metryczny w postaci kwadratów lub pro- 
stokątów”, kasz. krdta 'ts.; zdr. kratka. Za- 
pożyczenie ze śrłac. crata / grata 'krata, 
ogrodzenie, brama, przeszkoda; ruszt” (od 
łac. cratis plecionka, płot, ogrodzenie”). — 
Od tego kraciasty; zakratować. 

krawat od XVIII w., daw. 'trójkątna chust- 
ka wiązana pod szyją”, reg. krawatka, dial. 
też karvat, karbatka. Por. cz. kravata, daw. 
kravdt, ch./s. kravata, słwń. kravdta 'kra- 
wat”. Zapożyczenie z franc. cravate 'krawat; 
wstęga, wstążka; chustka trójkątna do ban- 
dażowania, w XVII w. 'chustka wiązana 
pod szyją na sposób chorwacki; chusta no- 
szona przez zaciężnych żołnierzy chorwac- 
kich”, też "Chorwat" i *zaciężny żołnierz lek- 


257 


krąg 


kiej kawalerii chorwackiej”, co ostatecznie 
z ch. Hivat 'Chorwat" (etnonim bez pewnej 
etymologii). 

krawędź ż od XV w. (daw. i dial. krawądź) 
"ostry brzeg, skraj. Wyłącznie polskie. Od 
psł. *kravati *krajać, p. -krawać (zob. okra- 
wać), dziwi jednak rzadki psł. przyr. *-gdb, 
występujący poza tym tylko w prastarych 
rzeczownikach (por. łabędź, żołądź). — Od 
tego przym. krawężny (-ż- przez analogię do 
przymiotników typu mosiężny, pieniężny) 
— krawężnik 'obrzeżenie krawędzi (zwłasz- 
cza chodnika)”. 

krawiec krawca od XV w. 'rzemieślnik szy- 
jący odzież”, kasz. kravc I krdvc 'ts.. Por. 
dł., gł. krawc, ukr. kravćc, br. kravćc. Płnsł. 
*kravbcb 'ten, kto kroi, tnie tkaniny i szyje 
z nich odzież”, nazwa wykonawcy czynności 
z przyr. *-bcb (por. np. szewc) od psł. *krava- 
ti Skrajać” (zob. okrawać). — Od tego kraw- 
cowa od XV w. (najpierw 'żona krawca”, od 
XIX w. 'kobieta zawodowo szyjąca odzież, 
szwaczka”). 

krąg kręgu od XV w. 'obwód, linia kolista, 
*przestrzeń zamknięta linią kolistą”, 'przed- 
miot kształtu kolistego”, stp. 'kółko, pier- 
ścień', 'splot, zwój”, kręgi mn 'kości tworzą- 
ce kręgosłup” (od tego nowsza postać 1. pj 
kręg 'część składowa kręgosłupa), kręgi 
daw. też 'słoje drzewa”, kasz. krog, krąga 
*obwód kształtu kolistego; koło świetlne na- 
około księżyca; dysk, krąg z drzewa używa- 
ny w pewnej grze; dawne ciasto obrzędo- 
we w postaci wieńca; zdr. krążek. Ogsł.: 
cz. kruh 'koło, kółko; krąg, grono, zespół, 
r. krug 'koło, okrąg, obwód; grono, zespół, 
scs. kroge 'koło, krąg”. Psł. *kroge 'coś skrę- 
conego, zwiniętego, zwój, koło, krąg, przed- 
miot o kształcie koła, kuli, pokrewny ze 
stwniem. hring (dziś niem. Ring) 'pierścień, 
obręcz; koło, kółko”, (h)ringan 'obracać, 
kręcić, wić; krążyć; walczyć” (dziś niem. 
ringen "wykręcać; mocować się”), ang. ring 
*pierścień; koło, kółko, obrączka, krąg, krą- 
żek”, umbr. cringatro 'przepaska, pas”, z pie. 
*(s)krong"- od pie. *(s)kreng"- *kręcić, zwi- 
jać (derywowanego od pie. pierwiastka 
*(s)ker- "wyginać, krzywić, kręcić”, por. krzy- 
wy). — Od tego złożenie kręgosłup (o czło- 
nie drugim zob. słup). Zob. też okrąg. 


krągły 


krągły od XVI w. kształt koła, kuli, wal- 
ca”, dial. wsch. kręgły miesiąc 'pełnia księży- 
ca, kasz. krągłi 'okrągły, zaokrąglony”. Od- 
powiedniki we wschsł. i płdsł.: r. kriuglyj 
'okrągły, kulisty; cały, całkowity, pełny”, bg. 
krygel 'krągły, kulisty”, słwń. krógel 'ts.. Psł. 
*krygle 'okrągły, kulisty”, od pie. *(s)kreng'"'- 
*kręcić, zwijać” (zob. krąg), z przyr. *-le. Zob. 
okrągły. z 

krążyć od XV w. (daw. krężyć) 'zataczać krę- 
gi, kołować”, 'chodzić dookoła, tu i tam, 
okrężną drogą, kręcić się, błąkać się”, 'prze- 
chodzić od jednego do drugiego”, 'obiegać 
układ zamknięty; z przedr. okrążyć 'za- 
toczyć krąg dokoła kogoś, czegoś, obejść, 
objechać (drogą okrężną); obwieść dokoła, 
otoczyć, okolić; oblec, osaczyć ze wszyst- 
kich stron”, stp. od XV w. 'obstąpić, oto- 
czyć, oblec; nadać kształt obły, zaokrąglić; 
wielokr. okrążać. Ogsł.: cz. kroużit 'krążyć, 
zataczać kręgi; toczyć, wytaczać, r. krużit 
*krążyć, wirować, obiegać w koło”, ch./s. 
krużiti krążyć, wirować, zataczać koło; wo- 
dzić (okiem); kursować. Psł. *krożiti 'robić, 
zataczać koła, kręgi”, czas. odrzecz. od psł. 
*krgge 'coś skręconego, zwiniętego, zwój, 
koło, krąg, przedmiot o kształcie koła, ku- 
li” (zob. krąg). — Od czas. przedrostkowego 
okrężny. 

kreda od XVI w. 'biały wapień używany do 
pisania, bielenia itp., stp. XV w. krejda 'ts., 
w XVI w. kreta, wyjątkowo kreda 'ts., 'glin- 
ka o różnym zabarwieniu i różnym zastoso- 
waniu”, daw. XVII-XVIII w. kryda 'kreda'; 
zdr. kredka 'laseczka z masy złożonej z kre- 
dy lub gipsu z domieszką barwnika i kle- 
ju służąca do pisania, malowania” (wtórnie 
*'ołówek z kolorowym grafitem, 'szminka 
do ust, ołówek do brwi”), w XVI w. 'kawa- 
łek kredy do pisania. Por. cz. kfida, dial. 
krejda, stcz. kfćda / kreda, słc. krieda, ch./s. 
kreda, ch. daw. kreta i krajda. Zapożyczenie 
ze śrwniem. kride, śrdniem. krite, niem. 
Kreide 'kreda', przejętego z kolei z łac. cre- 
ta 'kreda” (stąd bezpośrednio zapożyczone 
p. daw. kreta). 

kres od XV w. (daw. i dial. też krys) 'linia 
graniczna, kraniec, "moment ostateczny”, 
kresy 'część kraju leżąca blisko granicy”, stp. 
"linia nakreślona, wyryta, koło, krąg; okrąg”, 


258 


krew 


kasz. krez 'krąg, okrąg, koło; obwód, po- 
wiat”. Zapożyczenie ze śrniem., śrdniem. kres 
(śrwniem. kreiz) 'krąg, koło, linia kolista, 
obszar określony linią kolistą, okręg” (dziś 
niem. Kreis 'koło, obwód, obręb; powiat). 
kreska od XVI w. (daw., dziś dial. też kryska 
i kreska) krótka lub cienka linia”; zgr. kre- 
cha (jak np. flacha od flaszka). Prawdo- 
podobnie derywat od p. (daw. od XVI w). 
kresić / krysić 'robić kreski lub linie; zna- 
czyć kreską, robić znak” (zob. kreślić), na- 
zwa rezultatu czynności z przyr. -ka. 
kreślić kreślę od XVI w. (daw. kryślić) 'robić 
kreski, linie lub znaki, rysować; z przedr. 
nakreślić, określić, podkreślić, pokreślić, prze- 
kreślić, skreślić, wykreślić, zakreślić. Daw. od 
XVI w. też kresić / krysić 'robić kreski lub 
linie; znaczyć kreską, robić znak”. Por. dł. 
kresliś, gł. krjeslić "rysować, kreślić”, Zapoży- 
czenie ze śrdniem. krisselen czy niem. daw. 
kritzeln 'robić kreski, kreślić (dziś niem. 
kritzeln 'gryzmolić, bazgrać”); daw. kresić 
I krysić ze śrwniem. kritzen 'robić, wycinać 
kreski, linie, kreślić”. 
kret od XV w. 'zwierzę Talpa europaea', kasz. 
kret też 'człowiek podstępny, zwłaszcza gdy 
jest małego wzrostu, 'penis; zdr. krecik. 
Ogsł.: cz. krtek, stcz. krt, r. krot, ch./s. kit. 
Psł. *krvte kret, prawdopodobnie prapo- 
krewne z lit. kertiis, kertukas, kirstukas 'ry- 
jówka i z odległym, inaczej zbudowanym 
(ale ostatecznie opartym na tym samym 
pie. pierwiastku) lit. kurmis 'kret', Wyraz 
słow. z prapostaci *krii-to-, od pie. *(s)ker-t- 
*ciąć, dłubać” (należącego do pie. pierwiastka 
*(s)ker- 'ciąć, odcinać, oddzielać”, zob. czart), 
pierwotne znaczenie zatem 'zwierzę dłubią- 
ce, ryjące w ziemi. — Od tego kretowisko. 
krew krwi ż, stp. od XIV w. krew, krwie (dop. 
też krwiej / krewie / krzwie), w XIV-XV w. 
poświadczona jeszcze pierwotna postać 
mian. kry *krew”, kasz. krev, króve / krvi, też 
kryva / kreya 'krew', 'pochodzenie, pokre- 
wieństwo, ród, rasa”. Ogsł.: cz. krev, krve, 
r. krov', króvi, scs. krevb, krove / krwvi, stwń. 
kri./ kfy, krvi. Psł. *kry, *krove, bier. *krovb 
*krew', dokładne odpowiedniki: awest. xrii- ż 
*surowe, krwiste mięso”, gr. króa [< *kreua] 
*mięso', śrirl. crk, crdu I cró [< *kris, dop. 
*kruuos] *krew', por. też pokrewne lit. krańi- 


kręcić 
jas *krew”, stpr. krawian 'ts., stind. kravih 
*surowe mięso”. Z pie. *kri- / *kreu- "mięso 
surowe, krwiste, ociekające krwią”. W słow. 
(i niektórych innych językach ie.) rozwój 
znaczenia 'surowe, krwiste mięso > 'to, 
czym ocieka takie mięso, krew”. — Od te- 
go krwisty, krwawy — krwawić, krwawica; 
krewny od XIV w. 'mający w żyłach tę samą 
krew, związany węzłami krwi, pochodzą- 
cy z tego samego rodu” (stp. też 'związany 
z krwią, krwawy, skrwawiony”, kasz. krev- 
ni krewny”, 'dłużny, winien”); krewki od 
XIX w. 'porywczy, gwałtowny, pełen tempe- 
ramentu'; złożenie krwotok (o członie dru- 
gim zob. tok). 

kręcić kręcę od XV w. 'nadawać czemuś ruch 
obrotowy, obracać, toczyć, kasz. krącec 
*kręcić; kłamać, wykręcać się, krącćc są 
*kręcić się, obracać się w koło”; z przedr. do- 
kręcić, nakręcić, odkręcić, okręcić, pokręcić, 
przekręcić, przykręcić, skręcić, ukręcić, wy- 
kręcić, zakręcić; wielokr. -kręcać: z przedr. 
dokręcać, nakręcać, odkręcać, skręcać itd. 
Ogsł.: cz. kroutit "kręcić, skręcać; przekrę- 
cać, r. krutit, kruću 'obracać w koło, na 
wszystkie strony, kręcić, wprawiać w ruch 
wirowy; wirować; zwijać, skręcać, krępo- 
wać; wyginać, cs. krotiti sę, krosto sę kręcić 
się, obracać się. Psł. *krotiti, *kroto 'obra- 
cać w koło, wprawiać w ruch wirowy”, czas. 
kauzat. od psł. *krętati 'wprawiać w ruch 
okrężny, obracać, kręcić, skręcać (zob. krzą- 
tać się). Pierwotne znaczenie "powodować, 
że coś się obraca dokoła. — Od tego kręt, 
krętacz; od czas. przedrostkowych przekręt, 
skręt, wkręt, wykręt, zakręt; nakrętka; po- 
krętło; pokrętny (kasz. plokrątni 'dziwaczny, 
cudaczny, śmieszny”), wykrętny. 

krępować od XVI w. 'wiązać, ściągać moc- 
no, ograniczać swobodę ruchów”, *żenować, 
budzić zakłopotanie”, w XVI w. 'brać w dy- 
by, pęta”, krępować się "odczuwać zażenowa- 
nie, być onieśmielonym”, daw. XVI-XVII w. 
też krepować 'krępować, dial. krampować 
*wiązać, zakładać pęta, kasz. krąpovac 'wią- 
zać, pętać (też krąpac zamykać na sko- 
bel”), słowiń. krąpovac 'zamykać na skobel; 
z przedr. skrępować (skrępowany, skrępo- 
wanie). Zapożyczenie z niem. daw. i dial. 
krampen 'spinać, wiązać klamrami; zamy- 


259 


kręty 


kać na hak, na skobel, na klamrę” (od niem. 
Krampe *klamra, skobel'). 

krępy od XVI w. "niewysoki, lecz mocno zbu- 
dowany, o szerokich ramionach”, kasz. krąpi 
*krępy, przysadzisty”. Por. stcz. krupy 'gru- 
by”, cs. krope 'mały, drobny”, bg. dial. krep 
I krap I króp *krótki, niewysoki, niski, ch. 
dial. kajk. krópi 'niewielki, okrągły”, daw. 
krup 'niewysoki, niewielki, mały; otyły, kor- 
pulentny”. Psł. *krope [< *krompo-] 'krót- 
ki, niewysoki, a gruby, mocno zbudowany” 
(w językach słow. lepiej jest poświadczona 
młodsza forma *kropbne z nawarstwionym 
przyr. *-bns, por. np. r. krupnyj 'gruby, gru- 
boziarnisty; duży, rosły; wielki, znaczny, po- 
ważny”, ch./s. krupan 'gruby, zażywny; wiel- 
ki, duży, masywny, tęgi”), od pie. *(s)kremp- 
I *(s)kremb- *kurczyć (się), marszczyć (się)”, 
z wymianą rdzennego *e = *o, por. po- 
krewne lit. skramblys 'brzuchaty karzeł”, 
stpr. sen-skrempusnan bier. pj 'zmarszcz- 
ka”, śrwniem. schrimpfen 'zmarszczyć (się), 
skurczyć (się), niem. schrumpfen *marsz- 
czyć się, ang. shrimp "karzeł. Pierwotne 
znaczenie 'skurczony” > 'krótki, niewysoki, 
a gruby”. 

kręty od XVI w. 'w kształcie powyginanej, 
falistej, spiralnej linii, pełen zakrętów, krę- 
cony”, przen. 'pokrętny, nieszczery, podstęp- 
ny” (w stp. XV w. tylko kręta miętka = kę- 
dzierzawa miętka *Mentha silvestris var. 
crispata”), daw. od XVI w. też 'wykrętny, pe- 
łen wybiegów”, 'wijący się, wyginający się”, 
daw. i dziś dial. także "pokręcony, powygi- 
nany”, kasz. krąti 'kręty, zygzakowaty; nie- 
szczery, podstępny”. Ogsł.: cz. kruty 'okrut- 
ny; surowy, ostry”, dial. 'skręcony, kręty, 
krzywy; nieposłuszny, krnąbrny”, r. krutój 
*spadzisty, stromy, urwisty; gęsty, tęgi, twar- 
dy; surowy, okrutny; nagły, gwałtowny”, dial. 
*silnie skręcony, zwinięty; zręczny, zwinny, 
obrotny”, ch./s. krat 'sztywny, twardy; suro- 
wy; ogromny; dumny; okrutny”, dial. 'tęgi, 
gruby”, daw. 'silny, mocny; gęsty”. Psł. *krgte 
*kręcony, (silnie) skręcony, pokręcony, po- 
wyginany, zwinięty; kręcący się, obrotny, 
zwinny, przebiegły”, przym. odczas. od psł. 
*krętati 'wprawiać w ruch okrężny, obracać, 
kręcić, skręcać (zob. krzątać się), z wymia- 
ną rdzennego *ę — *p. 


krnąbrny 


krnąbrny od XV w. 'uparty, przekorny, nie- 
posłuszny”, stp. od XV w. krnąbrny I krznąb- 
ny I krąbrny I krnąbny 'nieposłuszny, opor- 
ny, buntujący się, zuchwały, bezczelny, har- 
dy”, dial. krąbrni *krnąbrny”. Jeśli pierwotna 
jest postać krąbrny (poświadczona w stp. 
i w gwarach), to wyraz trzeba uznać za za- 
pożyczenie ze śrwniem. krumber i krump / 
kromp I krumb 'krzywy', przen. 'niespra- 
wiedliwy, nieprawy, niesłuszny, nieuczciwy, 
nierzetelny, zły, przewrotny” (dziś niem. 
krumm krzywy”), przyswojone za pomo- 
cą częstego przymiotnikowego przyr. -ny. 
Z powodu dwu niezwykłych grup spółgłos- 
kowych wyraz ulegał różnym przekształ- 
ceniom; współczesna postać krnąbrny po- 
wstała zapewne z krąbrny przez upodobnie- 
nie początkowej grupy kr- do drugiej grupy 
-brn-, stąd wtórnie krn-. 

krochmal od XV w. 'delikatna mączka sto- 
sowana do celów spożywczych, do usztyw- 
niania tkanin”, stp. XV w. krochmal / kroft- 
mal 'delikatna mączka pszenna uzyskiwana 
przez moczenie tłuczonego ziarna. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. kraftmel / krachtmel 
(dziś niem. Kraftmehl) 'delikatna mączka 
pszenna, zawierająca najbardziej odżywcze 
składniki, skrobia” (złożenie ze śrwniem. 
kraft 'siła, moc” i mel "mąka, etymologicz- 
ne znaczenie 'mąka posilająca, dająca siły”). 
— Od tego krochmalić, ukrochmalić. 

krocie mn od XVIII w. 'wielka liczba, ilość 
czegoś (zwykle pieniędzy). Późna polska 
innowacja, oparta na stp. kroć (zob. -kroć). 

kroczyć od XVI w. 'iść wolno dużymi kroka- 
mi, stąpać, 'zmierzać do celu, starać się coś 
osiągnąć, kasz. kroććc kroczyć; z przedr. 
okroczyć, przekroczyć, rozkroczyć się, wkro- 
czyć; wielokr. -kraczać: z przedr. przekra- 
czać, rozkraczać się, wykraczać. Ogsł.: cz. 
przest. i dial. kroćit 'stąpać, iść, br. dial. 
krócic śledzić, tropić”, scs. okroćiti 'oto- 
czyć, okrążyć”, ch./s. króćiti 'stąpnąć, zrobić 
wielki krok”. Psł. *kroćiti 'robić kroki, stą- 
pać, czas. odrzecz. od psł. *kroke 'krok' 
(zob. krok). — Od czas. przedrostkowych 
rozkrok, wykrok. 

-kroć w wyrazach złożonych (z pierwszym 
członem liczebnikowym, zaimkowym, przy- 
miotnikowym) zastępuje słowo raz, razy, np. 


260 


kroić 
dwakroć, ilekroć, częstokroć, wielekroć, kil- 
kakroć; daw. XVI-XVII w. jako samodziel- 
ny wyraz (np. czwarty, piąty kroć 'czwarty, 
piąty raz”), kasz. kroc (np. dva kroc 'dwa 
razy”) i krót (np. sto krót 'sto razy”). Ogsł.: 
cz. -krdt, scs. krate, ch./s. daw. -krdt. Psł. 
*kortv ż | *korte m 'raz', z odpowiednikami 
lub pokrewnymi wyrazami w bałt.: lit. kaf- 
tas 'raz', karta 'rząd, szereg, kolejność, kdr- 
tis 'długi rząd, szereg”, łot. kdrta 'warstwa, 
kolejność, rząd; słój drzewa; raz, od pie. 
*(s)ker-t- 'ciąć, odcinać” (zob. czart), z przyr. 
*-b : *6 i z właściwą arch. rzecz. odczas. 
wymianą rdzennego *e — *o. Pierwotne 
znaczenie 'cięcie, raz”, podobnie jak w syno- 
nimicznym, odczasownikowym psł. *raze 
(zob. raz). — Od tego -krotny (np. dwukrot- 
ny). Zob. krocie. 
krogulec od XIV w. 'ptak drapieżny Accipiter 
nisus. Ogsł.: stcz. krahujec, cz. krahujec, 
rzadko krahuj, daw. i dial. krahul i krahulec, 
ukr. dial. krahulec, ch./s. kragij, daw. i dial. 
kragulj. Psł. *korguje 'krogulec, prawdo- 
podobnie zapożyczenie z języków tur., por. 
śrtur. qyrquj 'sokół przyuczony do łowów”, 
kuman. korguj 'gatunek jastrzębia”. 
kroić kroję od XV w. 'ciąć, rozcinać, 'ciąć 
materiał, nadając określony kształt, kasz. 
krojic, kroji 'kroić”; z przedr. nakroić, okroić, 
pokroić, przekroić, rozkroić, skroić, wykroić; 
wielokr. -krawać zob. okrawać. Ogsł.: cz. 
przest. krojiti 'ciąć, krajać”, r. kroit, krojń 
*krajać, ch./s. krojiti kroić, krajać, przykra- 
wać”. Psł. *krojiti 'powodować oddzielenie, 
rozdzielenie” > 'oddzielać, rozszczepiać, od- 
cinać, odkrawać, kroić, pierwotny czas. 
kauzat. od niezachowanego w słow. czasow- 
nika (który w psł. miałby zapewne postać 
tkriti [< *krei-tei]) od pie. *(s)krei- 'ciąć, 
oddzielać, rozdzielać” (ostatecznie należące 
do pie. pierwiastka *(s)ker- 'ciąć'), por. łot. 
kriet, kreju oddzielać, zbierać śmietankę”, 
krijat 'obdzierać skórę”, łac. cernó [< *crinó], 
cernere 'rozdzielać, oddzielać (np. przez 
przesiewanie); rozstrzygać, decydować; spo- 
strzegać, gr. krfnó 'oddzielam, odróżniam:. 
— Od tego krój od XV w. 'kształt, forma, fa- 
son', przest. 'wzór, model, typ, styl, kształt, 
sposób”, stp. i dial. też "nóż żelazny stano- 


krok 


wiący część pługa; od czas. przedrostko- 
wych pokrój, przekrój, wykrój. 

krok od XVI w. 'ruch wykonywany przy cho- 
dzeniu, stąpnięcie; charakterystyczny spo- 
sób stawiania nóg (np. w tańcu, marszu)”, 
przen. 'czyn, działanie, posunięcie, pot. 
"część ubrania okrywająca krocze, kasz. 
krok krok; krocze”. Ogsł., ale w postaciach 
nie dających się sprowadzić do jednej wspól- 
nej prapostaci. Pochodzenia p. krok nie da 
się ustalić jednoznacznie: może odpowiadać 
np. cz. krok, słc. krok, ch./s. krók *krok" 
(czyli kontynuować prapostać *kroke) bądź 
r. dial. kórók 'szynka; biodro, bg. krak 
*noga', ch./s. krak 'długa noga; wydłużona 
część przedmiotu; odgałęzienie” (pochodzą- 
cym z prapostaci *korkv); na jeszcze inną 
prapostać wskazuje np. ch./s. kórak 'krok". 
Psł. *kroke /*korka / *korake 'noga” (> 'stąp- 
nięcie' > 'krok*), przypuszczalnie pokrew- 
ne z lit. kórka 'część świńskiej nogi; staw 
skokowy u konia; część nogi owada”, może 
też z alb. krahe 'ręka, ramię, stind. kisku- 
*'przedramię, chyba ostatecznie od pie. 
*(sjker- "kręcić, obracać, zginać, wyginać, 
krzywić, kręcić” (por. krzywy), ale powody 
różnorodności postaci słow. niejasne. W ta- 
kim razie pierwotnym byłoby znaczenie 
*zginająca się, ruchoma część ciała. — Od 
tego krocze. Zob. kroczyć, krokiew, okrakiem. 

krokiew krokwi ż *pochyła belka podtrzymu- 
jąca pokrycie dachu, daw. od XV w. i dziś 
dial. krokwa, w gwarach też krokwia, kasz. 
krokev / krokyd 'ts.. Płnsł. i słwń.: cz. kro- 
key, -kve / krokva 'krokiew', r. dial. krókva 
*krokiew; wygięty pień drzewa, pień z bocz- 
nymi korzeniami”, słwń. krókva 'krokiew.. 
Psł. dial. *kroky, *krokwve, bier. *krokovv 
*krokiew”, od psł. *kroke 'noga” (zob. krok) 
lub *kroditi 'robić kroki, stąpać, z przyr. *y, 
-bv- < *-tui, nazwa belek w kształcie litery A 
przez skojarzenie z rozkraczonymi nogami. 

kromka od XV w. 'odcięty kawałek chle- 
ba”, stp. XV w. też kroma 'ts., kasz. króma 
i krómka I skrómka 'kromka; dial. także 
krom 'pajda chleba”. Płnsł.: płb. kriimka 'pięt- 
ka chleba, gł. kroma, zdr. kromka 'brzeg, 
kant, skraj, krawędź”, r. krómka 'skraj, ob- 
wód, obręb”, daw. i dial. 'odcięty kawałek 
(np. chleba)”, w tych znaczeniach też daw. 


261 


kropla 


i dial. kromd. Psł. *kroma / *krom 'coś od- 
ciętego, skraj, krawędź, brzeg; odkrajany, 
odcięty kawałek czegoś”, zdr. *kromvka, od 
pie. *(s)krem- / *(s)kram-, będącego rozsze- 
rzeniem pie. pierwiastka *(s)ker- 'krajać, 
ciąć” (zob. kora, skóra). 

kropić kropię od XV w. 'pryskać, polewać 
kroplami, 'padać kroplami (o deszczu)”, 
pot. 'uderzać, bić, kasz. kropic "kropić; 
z przedr. pokropić, skropić, wkropić, zakro- 
pić; wielokr. -krapiać; z przedr. nakrapiać, 
skrapiać; jednokr. kropnąć. Ogsł.: cz. kropit 
*kropić, skrapiać”, r. kropit, kroplju 'spryski- 
wać, skrapiać; mżyć, padać kroplami”, pot. 
*bić, siec”, scs. kropiti, kropljo 'pryskać, skra- 
piać.. Psł. *kropiti, *krofo 'pryskać, skrapiać, 
zraszać; padać kroplami, kapać, zapewne 
od podstawy pochodzenia dźwkn. (jak blis- 
koznaczne *kapati, zob. kapać), pierwotnie 
przypuszczalnie 'z szumem, głośno pole- 
wać, skrapiać, zraszać” i 'z szumem, szele- 
stem lać, padać (o deszczu)”, por. bliskie łac. 
crepó, crepdre 'chrzęścić, szumieć, szeleścić 
(też o padającym deszczu, gradzie), skrzy- 
pieć, trzeszczeć”. — Od tego kropidło, kro- 
pielnica 'naczynie na wodę święconą. 

kropka 'małe kółko, drobna plamka; znak 
graficzny w kształcie okrągłego punktu, 
stp. XV w. 'kropla, kasz. kropka 'kropka; 
mała okrągła plamka; źrenica”. Por. dł. dial. 
ksopka, daw. chropka 'kropelka, stcz. króp- 
ka 'ts., słc. krópka 'ts., br. krópka 'ts.; kro- 
peczka”. Pierwotne zdr. z przyr. *-ka < *-vka 
od słabo poświadczonego psł. *kropa 'kro- 
pla, por. dł. dial. kśopa / chropa *kropla, 
słc. kropa 'ts., może też scs. kropa 'kropla 
(jeden raz w Kodeksie supraskim, przez 
większość badaczy czytane kroplja, por. 
kropla) oraz słwń. kropa 'źródło” (p. kropa 
to wtórne zgr. od kropka). Podstawowe *kro- 
'pa to rzecz. odczas. od psł. *kropiti (zob. 
kropić). 

kropla od XV w., w stp. też kropia *mała 
cząstka płynu, kasz. kropla 'kropla, 'wód- 
ka; lekarstwo płynne odmierzane kropla- 
mi”; zdr. kropelka. Ogsł.: stcz. krópe ż 'krop- 
la; kropka, strus. kroplja 'kropla, r. dial. 
króplja 'ts., scs. kroplja 'ts.. Psł. *krofa 
[< *krop-ja] *kropla', rzecz. odczas. od psł. 
czas. *kropiti (zob. kropić), z przyr. *-ja. 


krosno 


W kropla jeden z niewielu polskich przy- 
kładów I epentetycznego (*$ >'pl') w zgłosce 
końcowej wyrazu (por. dziupla, grobla). — 
Od tego kroplisty; kroplowy —» kroplówka; 
skroplić. 

krosno "ręczny warsztat tkacki; maszyna włó- 
kiennicza do wyrobu tkanin”, w budownic- 
twie 'rodzaj ramy okiennej, stp. od XV w. 
i dial. krosna mn warsztat tkacki wraz 
z rozpiętym płótnem, daw. też 'ramy do 
rozciągania płótna, 'pomost, rusztowanie”, 
*drewniana skrzynka do przenoszenia cze- 
goś', dial. także 'zbite na krzyż drążki, np. 
kozły do rżnięcia drzewa, krzyżaki mocują- 
ce górne snopki strzechy”, kasz. krosna mn 
*warsztat tkacki”, 'dwie drabinki przedziela- 
jące w poprzek maślnicę w postaci kołyski”, 
"klatka dla kwoki, zbita ze szczebli. Ogsł.: 
cz. krosna ż *kosz (drewniana skrzynka) do 
noszenia ciężarów na plecach”, dial. 'war- 
sztat tkacki”, r. krósna mn 'ręczny warsztat 
tkacki; nici, osnowa rozpięte na takim 
warsztacie”, dial. krósnó też 'przędza roz- 
pięta na warsztacie tkackim; proste płótno, 
zwłaszcza świeżo utkane', ch. dial. krósno 
*nawój w warsztacie tkackim”, krósna mn 
*warsztat tkacki, daw. i dial. też krósna ż 
*warsztat tkacki; nawój w takim warsztacie. 
Psł. *krosno prawdopodobnie 'ruchoma, ob- 
racająca się część warsztatu tkackiego: na- 
wój, wał, na który nawija się osnowa, płót- 
no”, 1. mn *krosna 'dwa nawoje składające się 
na warsztat tkacki, warsztat tkacki”, zapew- 
ne z pierwotnego *krot-sno, od pie. *kret- / 
*kert- "kręcić, obracać, z przyr. *-sno. Pier- 
wotne znaczenie zatem 'to, co się obraca. 

krosta od XV w. 'chorobliwy wyprysk na 
skórze”, dial. też chrosta 'ts., krosty I chrosty 
mn 'ospa', kasz. krosta 'krosta; szczepienie 
przeciwko ospie; gwiazda”. Ogsł.: cz. chras- 
ta | chrdsta 'krosta, strup, parchy, świerzb”, 
r. korósta 'strupień, świerzb, krosty”, scs. 
krasta 'trąd, parchy, krosty”, Psł. *korsta 
*twarda wierzchnia warstwa (np. rany, wrzo- 
du), nierówność, chropowatość skóry, wy- 
prysk na skórze, krosta”, od niezachowanego 
w słow. czasownika tkorsti, odpowiadające- 
go lit. kafśti, karSiu czesać, gręplować weł- 
nę; czyścić konia zgrzebłem”, łot. kdrst, kir- 
śu I kdrsu 'ts., łac. carró, carrere 'gręplować, 


262 


królik 


czesać wełnę” (od pie. *kars- 'drapać, skro- 
bać”), rzecz. utworzony za pomocą przyr. 
*-ta (por. np. pięta, rota I). Pierwotnie za- 
pewne nazwa czynności 'drapanie, czochra- 
nie, skrobanie, wtórnie skonkretyzowane 
w nazwę rezultatu czynności 'to, co jest 
wynikiem drapania, czochrania, skrobania” 
> 'twarda, nierówna, chropowata powierzch- 
nia (na skórze)”. 

krowa od XIV w. 'rogate zwierzę domo- 
we”, stp. XII-XIV w. też 'danina składana 
w postaci krowy”, kasz. krova, daw. bez 
przestawki karva (por. karvi *krowi” w na- 
zwie rośliny karvd trdva 'szczotlicha siwa, 
Corynephorus canescens', kdrvińc 'nawóz 
krowi, krowieniec, klarvina 'trzoda skła- 
dająca się z krów, cieląt i wołów ); zdr. krów- 
ka. Ogsł.: cz. krdva, r. koróva, ch./s. krava. 
Psł. *korva *krowa”, najbliższy odpowiednik 
w bałt.: lit. kórvć 'ts., dalej prapokrewne 
z łac. cervus 'jeleń', cerva 'łania', gr. keraós 
[< *kerauós] 'rogaty', stwniem. hiruz, dziś 
niem. Hirsch 'jeleń, ostatecznie od pie. 
*ker(a)- czy *ker(a)- 'róg; głowa; wierzcho- 
łek, szczyt. Pierwotne znaczenie zatem 
"zwierzę rogate. Ponieważ pokrewne wy- 
razy słow. wskazują na kontynuację pie. 
*ker(a)- z palatalną spółgłoską (por. psł. 
*sfna, zob. sarna), nie można wykluczyć, że 
psł. *korva (i lit. kdrve) to zapożyczenia z ja- 
kiegoś języka ie. należącego do grupy ken- 
tum (w której pie. *k > k). — Od tego krowi 
od XV w. (< psł. *korvbjv). 

król od XIV w. 'władca koronowany”. Ogsł.: 
cz. król, r. koról, korola, ch./s. kralj, królja, 
dial. czak. kralj, kralja. Psł. późne *korlb 
*władca, panujący, król”, zapożyczone na 
przełomie VIII i IX w. Kar(a)l imię Karola 
Wielkiego (od r. 768 króla a od r. 800 ce- 
sarza Franków). Imię własne dobrze znane- 
go Słowianom wybitnego władcy stało się 
wyrazem pospolitym oznaczającym koro- 
nowanego władcę (zob. też cesarz). — Od 
tego królowa, królewicz (stp. od XIV w. kró- 
lewic I krolowic), królewna, królewski, kró- 
lestwo, królować. 

królik od XV w. 'gryzoń Oryctolagus cu- 
niculus, Lepus cuniculus”, daw. od XV w. 
i dziś dial. król, kasz. król 'ts.. Por. cz., 
słc. królik 'ts.. Kalka ze śrwniem. kiiniklin, 


krótki 


niem. daw. kiiniglin 'królik” (zapożyczone- 
go z łac. cuniculus 'ts.), mylnie skojarzo- 
nego na gruncie niem. ze śrwniem. kiinik, 
dziś niem. Kónig 'król" i zinterpretowanego 
przez etymologię ludową jako 'mały krór. 
— Od tego królica *samica królika”. 

krótki od XIV w. 'mający małą długość, nie- 
długi; trwający przez niedługi okres; zwię- 
zły, lakoniczny”, kasz. krótki 'krótki, nie- 
długi; bliski, niedaleki; gęsty (o potrawach); 
niewysoki; pokorny, potulny”; st. wyższy krót- 
szy. Ogsł.: cz. krdtky, r. korótkij, ch./s. krdtak 
*krótki. Psł. *korteks '0 małej długości, nie- 
długi”, młodsza postać przym. z przyr. *-ske 
nawarstwionym na wcześniejszą psł. postać 
przym. tkorte (wskazują nań formy st. wyż- 
szego p. krótszy, przysł. krócej, cz. kratśi, 
ukr. korótśyj, ch./s. kraći, a także derywaty, 
zob. skrócić), mającą dokładny odpowied- 
nik w lit. kartus 'gorzki” (znaczenie wtór- 
ne, chyba z wcześniejszego 'ostry, gryzą- 
cy”), por. też pokrewne łac. curtus [< *krtó-] 
*'skrócony, obcięty”, irl. cert "mały”, stind. 
katu- [< *kqtu-] 'ostry, gryzący”, wszystkie 
od pie. *(s)ker-t- należącego do pierwiastka 
*(s)ker- 'ciąć, obcinać” (zob. -kroć). Pierwot- 
ne znaczenie 'obcięty, odcięty, skrócony”. 
— Od tego wkrótce od XV w. 'w krótkim 
czasie, wnet, niebawem”, z wyrażenia przy- 
imkowego w krótce (miejsc. pj od krótki). 

krtań ż 'górna część tchawicy”, stp. od XIV w. 
krtań / grtań m, w XVI w. też krztań 'gard- 
ło wraz z podniebieniem, gardziel, grdyka”, 
dial. krtań / krztań 'krtań. Z wcześniej- 
szego grtań ż 'gardziel, grdyka, wyjątko- 
wo poświadczonego w XV w., z upodobnie- 
niem grupy spółgłoskowej pod względem 
dźwięczności grt- > krt-. Wyraz polski 
kontynuuje prapostać *grztanv Z *re < "ru 
(z wczesną psł. przestawką *-iir- > *-ru-, 
jeszcze przed rozwojem wczesnego psł. *ir 
> *D. Ogsł.: cz. hrtan m 'krtań; gardło, gar- 
dziel, chrtdn (pot. krtdn) 'gardło, gardziel, 
paszcza zwierzęcia, 'gardło, przełyk; krtań 
u człowieka”, r. gortdn” ż 'górna część krta- 
ni, przest. i dial. "gardło, gardziel; grdyka”, 
scs. grztane ż | grotano m 'gardło; krtań. 
Psł. *grtanv / *grotanv m (temat na -i-) 'gar- 
dziel, gardło”, z przyr. *-anv od psł. *grto Ż 
'gardło, gardziel” (zachowanego szczątkowo 


263 


kruczeć 


w dł. gjarś ż 'ts., por. utworzone od tego 
rzecz. stp. XV w. garciel ż 'tylna część jamy 
ustnej, gardło, szyja”, kasz. górcćl ż 'gardło”, 
zob. gardziel). Psł. *grtve to archaiczny de- 
rywat od psł. czas. *Żerti, *Żvrg '*żreć, poły- 
kać, pochłaniać”, pie. *gter- "połykać (zob. 
źreć), z przyr. *-tv; pierwotnie była to nazwa 
czynności (*żarcie”), wtórnie nazwa narzę- 
dzia 'to, czym się żre, paszcza, gardziel. 

kruchta od XV w. 'przedsionek kościoła, 
w stp. XV-XVI w. kruchta / krukta też 'pod- 
ziemie kościoła, krypta”, kaplica, dial. tak- 
że 'zakrystia, kasz. kreyta 'kruchta. Por. cz. 
kruchta 'chór w kościele”, dial. *zakrystia', 
w stcz. 'krypta; galeryjka. Zapożyczenie ze 
śrwniem. gruft / kruft 'dół, wydrążenie, pie- 
czara; krypta” (dziś niem. Gruft 'krypta; 
grobowiec”), przejętego z łac. lud. crupta 
*krypta; grota”, łac. crypta 'ts. (< gr. kryptć 
*podziemne sklepienie, krypta”). 

kruchy od XVI w. 'łatwo się łamiący, kru- 
szący; miękki, nietwardy”, kasz. kreyi 'kru- 
chy, łamliwy, spróchniały; dający się łatwo 
żuć; słaby, wątły; niepewny, krytyczny; nie- 
uzbrojony, liczebnie słaby”; por. stp. XV w. 
kruchki kruchy, łamliwy” (w nazwie rośli- 
ny kruchkie drzewo 'kruszyna pospolita”). 
Por. cz. kruchy 'kruchy”, rzadko 'twardy, 
sczerstwiały”, r. dial. kruchój 'łatwo się kru- 
szący, łamliwy (o drzewie)”. Płnsł. *kruche 
"łamiący się, łamliwy, łatwo się kruszący”, 
przym. odczas. od psł. *kruśiti "rozbijać, 
łamać na drobne kawałki” (zob. kruszyć). — 
Od tego kruszyna od XV w. 'krzew Rham- 
nus frangula, dial. też 'czeremcha, 'ja- 
rzębina” (por. cz. kruśina bot. 'kruszyna', 
r. kruśina 'ts.), nazwa krzewu od kruchego, 
łamliwego drewna; kruszeć 'stawać się kru- 
chym”, skruszeć, skruszony. 

kruczeć od XVI w. 'burczeć w brzuchu” 
(stp. XV w. kruczenie 'burczenie w brzu- 
chu”), "wydawać głos (o żurawiu), dial. też 
*krakać, 'gruchać (o gołębiach)”, 'chrząkać 
(o świni), 'skrzeczeć (o żabach)”; por. stp. 
i dial. krukać "wydawać głos (o niektórych 
zwierzętach)”, 'krakać', dial. 'gruchać, 'bur- 
czeć w brzuchu”. Ogsł.: cz. krućet 'burczeć 
w brzuchu; chrząkać (o świni); mruczeć, 
dial. 'rechotać (o żabach)”, ukr. dial. krućdty 
*krakać; chrząkać (o świni), bg. dial. krućd 


kruczek 


"wydawać głos kru, kru; burczeć w brzu- 
chu. Psł. *krucati, *krućitv wydawać chrap- 
liwy, burczący dźwięk”, czas. pochodzenia 
dźwkn., od interi. *kru! (por. np. słc. kru- 
-kru! 'naśladowanie głosu gołębia”). 

kruczek od XIX w. 'wykręt, wybieg prawny”, 
daw. XVII w. 'haczyk', *kurek” (w XVI w. 
'człowiek wykrętny, krętacz, matacz”), dial. 
(przeważnie wsch., mazow.) 'pręt zakrzy- 
wiony, rodzaj haka; pogrzebacz. Zapoży- 
czenie ze wschsł.: ukr. krjućók, dial. krućók 
"haczyk; wykręt, kruczek; intrygi, matac- 
twa, br. krućók *wykręt, kruczek', por. też 
r. krjućók, dial. krućók 'haczyk, haftka; wy- 
wijas, zakrętas; wybieg, wykręt; matacz, 
krętacz”. Wyrazy wschsł. to zdr. od wschsł. 
*krjukę | *kruk 'hak, przedmiot zakrzy- 
wiony” (por. strus. od XIV w. krjuk» 'hak; 
sprzączka, klamra; waga”, r. krjuk 'hak; dro- 
ga okólna; rodzaj kosy; dawny znak nu- 
towy”, dial. 'kij zakrzywiony, pogrzebacz; 
rodzaj haka do zrzucania nawozu, ukr. 
krjuk | kruk hak; żerdź z hakiem u żurawia 
do zawieszania wiadra”), zapożyczonego ze 
stnord. krókr 'hak, zakrzywienie, zgięcie; 
droga okrężna; podstęp, chytrość”. 

kruk od XV w. 'ptak Corvus corax”, w gwa- 
rach też 'gawron', kasz. krek *kruk', krećk 
'gawron, Corvus frugilegus', kreka "wrona. 
Płnsł.: słc. kruk *kruk', r. dial. kruk 'gaw- 
ron, ukr. kruk (dial. też krjuk) *kruk', dial. 
Żuraw. Psł. dial. *krukę 'kruk', rzecz. 
odczas. od psł. *krukati "wydawać chrapli- 
we dźwięki, krakać” (por. stp. krukać 'wy- 
dawać głos, o niektórych zwierzętach”, daw. 
i dial. krakać, w gwarach też 'gruchać, 
o gołębiach”, 'burczeć w brzuchu, cz. dial. 
krukat 'chrząkać, o prosięciu, ukr. dial. 
kr(jjukaty *krakać, też o głosie żurawia, ża- 
by, bg. dial. krukam 'wydawać głos kru, 
kru!; burczeć w brzuchu”); czas. pochodze- 
nia dźwkn. (por. np. słc. kru-kru! interi. 
oznaczająca naśladowanie głosu gołębia). 

krupa, zwykle krupy mn od XV w. 'oczysz- 
czone i łuszczone, drobno pokruszone su- 
rowe ziarno zbożowe; kasza, 'opad atmo- 
sferyczny w kształcie grudek lodu lub 
śniegu”, stp. krupy 'otłuczone ziarno, kasza 
lub polewka z takich ziarn”, 'grad', kasz. 
krepe | krupe mn kasza, przen. kaszka, 


264 


kruszyć 


drobny śnieg”; zdr. krupka. Ogsł.: cz. kroupa 
*kasza, krupy; grad, r. krupa 'kasza', ch./s. 
krupa 'drobny grad; kasza jęczmienna”. Psł. 
*krupa 'otłuczone, ołuszczone ziarno”, po- 
krewne z lit. kraupus 'przeraźliwy, straszny, 
pełen grozy, łac. scrupus 'ostry kamyk; 
niepewność, niepokój, alb. kripe / krypć 
[< *krupa] 'sól, od pie. *krou-p- I *kru-p- 
utworzonego od pie. pierwiastka *krou- 
I *kru- "uderzać, tłuc, rozbijać, łamać. — 
Od tego krupnik 'rodzaj zupy”. 

kruszec kruszcu od XV w. 'minerał metalicz- 
ny, ruda, stp. też 'bryła soli kamiennej”. 
Ogsł.: cz. kruśec, -śce 'kryształ bliźniaczy 
kasyterytu”, ukr. reg. kruśec, -ścja "minerał, 
ruda, cs. kruśbce "metal, ch./s. kruśac, -śca 
"gruda, kawałek (soli). Psł. *kruśvcb 'od- 
łamany kawałek, okruch, bryłka, grudka, 
pierwotne zdr. z przyr. *-bcb od psł. *kruche 
*odłamany kawał, bryła, gruda, por. stp. 
XV w. kruch 'gatunek gleby”, daw. od XVII w. 
i dial. *kawał, bryła, gruda (np. soli, żelaza, 
lodu)”, dial. 'okruch, okruszyna” (też stp. 
w XIV w. krusz 'grudka soli”), cz. arch. 
kruch "kawał, bryła, r. daw. i dial. kruch 
*bryła, kawał, odłamek, odprysk, szczapa, 
cs. kruche 'ułamek, kawałek (np. chleba)”, 
ch. kriih 'chleb. Podstawowe *kruchs to 
rzecz. odczas. (nazwa rezultatu czynności) 
od psł. *kruśiti 'rozbijać, łamać na drobne 
kawałki” (zob. kruszyć). 

kruszyć od XVI w. (od XIV w. z przedr.) 
*rozdrabniać, stp. tylko z przedr., np. roz- 
kruszyć, skruszyć, kasz. kreśćc / kruśćc *kru- 
szyć, łamać na drobne kawałki; młócić; za- 
cierać ręce z uciechy”; z przedr. nakruszyć, 
pokruszyć, rozkruszyć, skruszyć, wykruszyć; 
wielokr. -kruszać: z przedr. np. rozkruszać, 
wykruszać (się). Ogsł.: cz. kruśit 'gnębić, 
trapić, r. kruśft, krusu 'kruszyć, rozbijać, 
druzgotać, scs. z przedr. szkruśiti 'złamać, 
zdruzgotać, rozerwać”. Psł. *kru$iti 'rozbi- 
jać, łamać na drobne kawałki, czas. wielokr. 
od psł. *kreSiti [|< *kriich-i- < *kriis-i-] 'roz- 
bijać na kawałki, łamać, kruszyć, rozdrab- 
niać” (por. p. daw. od XVI w. krszyć 'ła- 
mać na drobne kawałki, kruszyć, drobić, 
dial. krzyć / ksyć kruszyć, np. chleb, wykru- 
szać, np. zboże”, r. krośit 'kruszyć, drobić, 
rozdrabniać; niszczyć, tępić, ch./s. krśiti 


krużganek 


"łamać, kruszyć, drobić'), z wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *» — *u (z wcześniej- 
szej alternacji *i4 > *ou). Podstawowy czas. 
*kreśiti pokrewny z lit. kruśti, krusu 'tłuc, 
rozbijać, gr. kruó 'tłukę, biję, od pie. 
*kreu-s- I *krou-s- "uderzać, tłuc, rozbijać, 
łamać. — Od tego kruszyna od XVI w. 
"odrobina, drobna odkruszona cząstka”. Zob. 
też okruch, skrucha. 

krużganek od XVI w. (daw. też krożganek / 
kroczganek I krusczganek |! krusganek) 'dłu- 
gi ganek biegnący wzdłuż ściany budyn- 
ku”, daw. także 'kruchta, przedsionek”. Za- 
pożyczenie ze śrniem. kriizeganc, śrwniem. 
kriuzeganc | kriuzganc (dziś niem. Kreuz- 
gang) 'procesja z krzyżem; ganek, korytarz 
otaczający dziedziniec, np. w klasztorach, 
kościołach” (złożenie ze śrwniem. kriuz(e) 
*krzyż” i ganc 'ganek, przedsionek, kory- 
tarz, przejście”, zob. ganek). 

kryć kryję od XIV w. 'zasłaniać od wido- 
ku, chować, umieszczać w schowku; taić”, 
*'nakładać coś na coś, pokrywać, powlekać 
czymś”, kasz. krec, kreje *kryć, chować, taić”; 
z przedr. nakryć, odkryć, okryć, pokryć, 
przykryć, skryć, wykryć, zakryć; wielokr. 
-krywać, np. nakrywać, odkrywać, okrywać, 
przykrywać. Ogsł.: cz. kryt, kryji *kryć, przy- 
krywać, zakrywać; pokrywać, r. kryt, kroju 
*kryć, okrywać, pokrywać, zakrywać, scs. 
kryti, kryjo 'przykrywać, pokrywać, osła- 
niać, skrywać, taić”. Psł. *kryti, *kryjo kłaść 
jedno na drugim, przykrywać, osłaniać, cho- 
wać, pokrewne z lit. krduti, króuju 'stawiać 
jedno na drugim, nakładać, układać, łot. 
kraut (kraiit), kratiju 'układać na kupę, na- 
kładać, ładować”, z rdzennym u (= słow. y) 
lit. krusnis 'kupa kamieni, krava 'kupa, 
stos, por. też gr. kryptó "ukrywam, zasła- 
niam, taję. Od pie. *krdu- / *kru- 'składać 
na kupę, przykrywać, skrywać. — Od tego 
kryjówka; od czas. przedrostkowych pokry- 
wa, pokrywka. Zob. też pokrowiec. 

krynica od XV w. źródło, zdrój”, stp. XV w. 
też krnica 'strumień', w XVI w. także kryn- 
nica I krzyn(n)ica, w stp. również 'zbiornik 
wody (np. deszczowej)”. Por. strus. krinica 
*Źródło”, r. dial. krinica I krynica źródło, 
zdrój, studnia; dół, w którym się zbiera wo- 


265 


krzak 


da; strumień”, ukr. krynycja źródło, zdrój, 
studnia; dół, do którego spływa woda ze 
Źródła, br. krynica 'źródło, zdrój”, słwń. 
krnica 'głębokie miejsce w wodzie, wir wod- 
ny; kotlina”. Pierwotna polska postać krzy- 
nica poświadczona w XVI w.; forma krynica 
ma -ry- może pod wpływem ukraińskim. 
Znaczenia 'wydrążenie, jama, w której zbie- 
ra się woda” > '*źródło, zdrój” wtórne, po- 
wstały przez przeniesienie (prawdopodob- 
nie ze względu na podobieństwo kształtu 
desygnatów) z psł. *krinica "wydrążone na- 
czynie, rodzaj niecek, misy” (por. dł. kśinica 
*miska do ucierania; naczynie na masło, 
faska”, gł. kfinca 'faska, zwłaszcza na ma- 
sło”, strus. krinica "półmisek, miska”, r. dial. 
krinica 'garnek, dzbanek”, scs. krinica 'dzba- 
nek”, słwń. krnica 'okrągłe naczynie wydłu- 
bane w drzewie, niecka, dzieża ). Psł. *kri- 
nica to pierwotne zdr. od psł. *krina 'rodzaj 
naczynia wydrążonego w drewnie” (por. dł. 
kśina 'misa, strus. krina "miara zboża, 
r. dial. krina, częściej krinka / krynka 'dzba- 
nek, garnek, dzieża, też 'dół napełniony 
wodą”, bg. krina 'drewniane naczynie, mia- 
ra zboża), prawdopodobnie pokrewnego 
z łac. scrinium 'okrągłe pudełko, puszka do 
przechowywania papierów, maści itp. (zob. 
skrzynia). 

krypta od XVI w. 'pomieszczenie w podzie- 
miach kościoła”, daw. 'loch podziemny, pie- 
czara. Por. cz. krypta, r. kripta, bg. kripta 
"krypta. Zapożyczenie z łac. crypta 'skle- 
pione pomieszczenie podziemne, kryty ko- 
rytarz; grota, pieczara” (przejętego z gr. 
kryptć 'podziemne sklepienie”). 

krzak od XVI w. 'krzew”, dial. krzók, kasz. 
krak *krzak'; zdr. krzaczek. Por. cz. dial. las. 
krak, słc. dial. kriak / krak, ukr. dial. krjak / 
krak. Z przyr. -ak od p. daw. od XIV w., dziś 
dial. kierz, krza / krzu *krzak, krzew”, stp. 
też *zarośla, kasz. keł krzak, krzew”, por. 
stp. XVI w. kierzek "nieduża roślina”, dial. 
*krzak'. Podstawowe p. kierz ma odpowied- 
niki w płnsł.: cz. kef, kie / kefe 'ts., strus. 
kore | kore "miejsce wykarczowane pod 
uprawę; niewielki las, zarośla na miejscu 
wykarczowanego lasu, r. dial. kor” korzeń, 
*wysepka porośnięta lasem; wysokie za- 


krzątać się 
rośla, krzaki”. Psł. dial. *kafv 'krzak, krzew” 
(zob. krzew), pokrewne z korzeń (zob.). — 
Od tego krzaczasty. 

krzątać się od XVII w. 'poruszać się żwa- 
wo, sprawnie przy jakiejś pracy”, 'zabiegać, 
starać się o załatwienie czegoś”, dial. 'spie- 
szyć się'; jednokr. z przedr. zakrzątnąć się; 
por. stp. XV w. wyjątkowe krzącić się być 
w ciągłym ruchu. Ogsł.: dł. kśćtaś 'kręcić, 
wykręcać; krzywić, łamać, gwałtownie ude- 
rzać, kśćtaś se kręcić się, wyginać się, krzy- 
wić się; dręczyć się, męczyć się, borykać się”, 
r. dial. krjdtat / kretat 'ruszać z miejsca, 
poruszać, krjatat 'przewracać, krjdtdtsja 
*ruszać się z miejsca; przygotowywać się, 
ch./s. kretati "poruszać, wprawiać w ruch; 
płoszyć (dzikie zwierzęta); wyruszać, kie- 
rować się”, kretati se "poruszać się, obracać 
się, krążyć. Psł. *krętati, *kręto "wprawiać 
w ruch okrężny, obracać, kręcić, skręcać, 
zwijać, czas. oparty na pierwotnym cza- 
sie teraźn. z infiksem nosowym *kri-n-tió 
(> psł. *krętg); samogłoska nosowa właści- 
wa więc była początkowo tylko psł. formom 
czasu teraźn., wtórnie została uogólniona 
w całym paradygmacie. Najbliższy odpo- 
wiednik z infiksem nosowym: stind. krndt- 
ti 'skręca nić, przędzie” (por. też pokrew- 
ne lit. krańtas 'stromy brzeg”, łot. krańts 
"brzeg, z wokalizmem odpowiadającym psł. 
*krotiti, zob. kręcić). Od pie. *kert- kręcić, 
skręcać” (por. np. stpr. corto 'płot, goc. 
haurds 'plecione wrota”, łac. crdtes 'plecion- 
ka, płot, ogrodzenie”). — Od tego krzątani- 
na. Zob. też skrzętny. 

krzemień od XV w. 'rodzaj skały osadowej”, 
kasz. kiem I ktemć, -meńa 'krzemień'. Ogsł.: 
cz. ktemen, r. kremćn, -mnjd, cs. kremy I 
kremenb, kremene, ch./s. kremćn, dial. krem, 
kremena, czak. kremi, kremena. Psł. *kremy, 
*kremene, bier. *kremenv 'krzemień, po- 
krewne z łot. kręms / krams krzemień, lit. 
dial. krams 'ts., od pie. pierwiastka *(s)ker- 
*krajać, ciąć”, lub raczej od jego rozszerze- 
nia *(s)krem- (zob. kromka), z przyr. *-=men- 
(co do budowy por. np. kamień, płomień, 
promień). Pierwotne znaczenie zapewne 'to, 
co tnie, służy do cięcia, krajania”, na ozna- 
czenie kawałków krzemienia używanych 
w odległej przeszłości jako tnące narzędzia. 


266 


krzepki 


Zdr. krzemyk z psł. *kremy-ko 'krzemień' 
(por. słc. kremik 'krzem, strus. kremyko 
*'krzemień', słwń. kremik 'ts. ) od psł. mian. 
*kremy z nawarstwieniem strukturalnego 
przyr. *-ks (przenoszącego wyraz do innego 
typu deklinacyjnego, por. tak samo utwo- 
rzone grzebyk, jęczmyk, kamyk, płomyk, 
promyk, strumyk, zob. grzebień, jęczmień, 
kamień, płomień, promień, strumień); jak 
świadczą inne języki słow., wyraz pierwot- 
nie nie był zdrobnieniem. — Od tego krze- 
mienny, krzemionka oraz sztucznie utwo- 
rzony (przez skrócenie) termin chemiczny 
krzem 'pierwiastek Si”. 

krzepić krzepię od XVI w. (od XIV w. z przedr. 
pokrzepić) 'czynić krzepkim, wzmacniać, 
"podnosić na duchu, napawać nadzieją”, daw. 
też 'wytężać siły”, kasz. kiepic wzmacniać; 
utwierdzać; usztywniać; z przedr. pokrze- 
pić od XIV w. 'dodać sił, mocy, otuchy”, 
w XVI w. 'orzeźwić, pokrzepić się od XIV w.; 
wielokr. pokrzepiać; też czas. inchoat. krzep- 
nąć 'przechodzić ze stanu ciekłego w sta- 
ły (o płynach)”, daw. 'sztywnieć, drętwieć”, 
z przedr. okrzepnąć, skrzepnąć, zakrzep- 
nąć. Ogsł.: słc. krepit sa *kulić się, r. krepit 
"wzmacniać, umacniać, pokrzepiać; mo- 
cować, przymocowywać; wiązać, scs. kre- 
piti "wzmacniać, pokrzepiać. Psł. *krepiti 
"czynić stężałym, stwardniałym, sztywnym, 
mocnym, silnym” czas. odprzym. od psł. 
*krepa "mocny, silny, pełen tężyzny, siły” 
(zob. krzepki). — Od tego rzecz. odczas. 
krzepa 'tężyzna fizyczna, siła; od czas. 
przedrostkowych skrzep, zakrzep. 

krzepki od XV w. 'mocny, silny, rześki”, 
w stp. 'twardy, sztywny”, daw. 'dziarski, żwa- 
wy, 'pewny, solidny, mocny, stały”. Ogsł.: 
cz. kiepky 'krzepki, rześki; raźny, żwawy; 
czerstwy, dziarski, r. krepkij "mocny, silny, 
trwały, twardy; krzepki, czerstwy, tęgi”, scs. 
krepok» 'silny, mocny, możny, potężny”. Psł. 
*krepeke "mocny, silny, pełen tężyzny, siły”, 
młodsza postać przym. z przyr. *-vke na- 
warstwionym na wczesne psł. *kreps 'ts. 
(por. cz. kłepy 'krzepki, rześki; raźny, żwa- 
wy; czerstwy, dziarski”, cs.-rus. krepyi 'silny, 
mocny; mężny, dzielny, dziarski, scs. krepo 
"silny, mocny, twardy”). Podstawowy przym. 
*krep pokrewny ze stisl. hraefa "cierpieć, 


krzesać 


znosić”, wal. craff 'silny”, wszystkie od pie. 
*krep- silny”. 

krzesać krzeszę (daw. i dziś dial. krzosać, 
krzeszę) od XVI w. "wydobywać iskry (przez 
uderzanie narzędziem stalowym o krze- 
mień), 'ciosać, obcinać, przycinać, daw. 
'uderzać, bić, ciąć”, dial. podh. "uderzać moc- 
no nogami w tańcu” (por. krzesany "rodzaj 
szybkiego tańca”), kasz. kłosac, kteże I kfosa 
*krzesać, wydobywać iskry”, 'rozszczepiać, 
łupać, 'ciosać, obcinać”; z przedr. okrzesać, 
wykrzesać. Ogsł.: cz. kfesat 'krzesać (ogień); 
ciosać”, ukr. kresdty *krzesać (ogień); ude- 
rzać, siec, bić; szybko, żywo się poruszać 
(np. w tańcu)”, dial. 'ciosać, podcinać, pod- 
krzesywać”, ch./s. kresati 'krzesać (ogień); 
ciosać, obciosywać, okrzesywać drzewo”. Psł. 
*kresati, *kreśgg "wydobywać ogień, iskry 
(za pomocą uderzania odpowiednim narzę- 
dziem, krzesiwem o krzemień)”, zapewne od 
pie. *ker-s-, będącego rozszerzeniem pier- 
wiastka *ker- czy *k'er- 'palić, palić się, pło- 
nąć (por. krasa). W takim razie znaczenie 
*'uderzać czymś w coś, ciąć, obcinać, ob- 
ciosywać, łupać” wtórne, powstało z 'ude- 
rzać krzesiwem o krzemień w celu wydoby- 
cia iskier. — Od tego krzesiwo 'narzędzie 
do krzesania ognia” (co do budowy por. 
ogniwo). 

krzesło od XVI w. 'mebel do siedzenia z opar- 
ciem, daw. XVI-XVII w. krzasło 'stołek 
z oparciem”, w gwarach krzesło / krzasło (wy- 
jątkowo krzosło) 'stołek z oparciem”, często 
też "przęsło plecionego płotu, płot”, 'górna 
część przodka wozu, w której osadzone są 
kłonice'; zdr. krzesełko. Płnsł.: cz. kreslo 'fo- 
tel; krzesło”, dial. 'sidła na ptaki”, r. kreslo 
*fotel', dial. też 'część sań; stołek z oparciem; 
urządzenie pomagające bartnikowi wspiąć 
się do barci”, ukr. krislo 'stołek z poręczami, 
fotel, krzesło”, dial. 'drążek z boku sań, za- 
pobiegający przewracaniu się”. Psł. *kreslo / 
*kreslo zapewne 'coś skręconego, splecione- 
go, plecionka” (znaczenie 'siedzenie, stołek, 
krzesło” raczej wtórne, przypuszczalnie ze 
specjalizacji ogólniejszego 'przedmiot ple- 
ciony”), prawdopodobnie z wcześniejszych 
prapostaci *kret-slo | *kret-slo z przyr. *-slo 
od pie. *kret- / *kert- / *kerat- kręcić, skrę- 


267 


krztusić się 


cać razem, splatać” (należących ostatecznie 
do pie. pierwiastka *(s)ker- *kręcić, giąć”). 
krzew od XVI w. *krzak”, kasz. kfev 'ts.. Por. 
cz. dial. krib / krib krzak”. Zapewne postać 
oznaczająca pojedynczy przedmiot, utwo- 
rzona wtórnie od rzecz. zbiorowego (po- 
dobnie jak liść, zob.): p. daw. od XV w. i dziś 
dial. krzewie (stp. też krzowie) 'krzaki, za- 
rośla, gęstwina”, por. cz. kfovi, dial. kievi 
/ kefovi n 'zarośla, słc. dial. krieva 'ts.. 
Zachsł. rzecz. zbiorowy *ksfevvje od psł. 
dial. *kofve krzak, krzew” (zob. krzak), 
z przyr. *-ov-vje (> *-ev-vje). Podstawę wy- 
razu polskiego mógł też stanowić inny 
rzecz. zbiorowy z przyr. -'ew-ina: p. daw. od 
XV w. krzewina 'krzaki, zarośla, gęstwina” 
(por. kasz. kłeńina 'krzew”), od którego 
p. od XVII w. krzewinka "niska, rozgałęziają- 
ca się przy ziemi roślina”. Mniej prawdopo- 
dobne urzeczownikowienie przym. *kofeve 
*odnoszący się do krzaka, krzewu” (por. 
p. daw. XVI w. krzowy 'ts., cz. daw. kefovy 
I kfovy 'ts., dial. kfovej 'porośnięty krza- 
kami'). — Od tego krzewić od XVII w. 'roz- 
powszechniać, propagować”, wcześniej, od 
XV w. krzewić się 'rozrastać się, rozgałęziać 
się (o roślinach)”, 'rozpowszechniać się, sze- 
rzyć się, w stp. "wypuszczać gałęzie, nowe 
pędy”, z przedr. rozkrzewić, wykrzewić. 
krzta od XVII w. 'odrobina, daw. krszta 
I krta, dial. krta 'ts.. Por. ukr. krychta 
*okruch, okruszyna, odrobina” oraz r. dial. 
króchot ż 'odrobina, okruszyna”, króchti mn 
*okruszyny, okruchy, słwń. krhet, -hta 
*odłamany kawałek, okruch”. Psł. *krechota 
I *krechetb "odrobina, okruszyna, od psł. 
*krecha 'odrobina, okruszyna” (por. np. 
r. krochd, ukr. krychd 'ts.; od tego p. daw. 
krszyna > krzyna 'odrobina, okruszyna, 
zdr. krzynka), z przyr. *-ota I *-oto w nie- 
zbyt jasnej funkcji. — Od tego krztyna 
/ krzyna "niewielka ilość, odrobina”. 
krztusić się od XVI w. (dawniej też krtusić 
się) silnie napadowo kaszleć, dławić się, 
dusić się, daw. także 'dławiąc się, wymio- 
tować, mieć torsje”, rzadkie krztusić, dial. 
krztusić I krtusić 'dławić, dusić”; z przedr. 
wykrztusić, zakrztusić się. Por. cz. rdousit 
[< *hrdousiti] 'dusić, dławić, daw. hrtousiti 
(se) *dusić (się), dławić (się)”, dial. hrtusit sa 


krzyczeć 


"handryczyć się, kłócić się, chrtusit 'dusić, 
dławić, chrtósit 'ciężko kaszleć”, słc. hrdusit 
*dusić, dławić, dial. krtusit / krtusit 'ts.. 
Od niepoświadczonego p. tkrtus czy fkrztus 
*krtań, gardziel, realnie istniejącego cz. hrtis 
'gardło, gardziel, krtań, utworzonego od tej 
samej podstawy co krtań (zob.), z tworzą- 
cym ekspresywne rzeczowniki przyr. -us. 
Pierwotne znaczenie zapewne 'ściskać, za- 
tykać gardło, krtań. 

krzyczeć od XV w. "mówić, wołać bardzo 
głośno, podniesionym głosem; strofować 
kogoś, wymyślać mu, kasz. kiećec, kieci / 
kriće "wrzeszczeć, krzyczeć; głośno płakać; 
z przedr. nakrzyczeć, okrzyczeć, pokrzyczeć, 
wykrzyczeć, zakrzyczeć; wielokr. krzykać; 
jednokr. krzyknąć, okrzyknąć, skrzyknąć, za- 
krzyknąć. Ogsł.: cz. kfićet *krzyczeć”, r. kri- 
ćót, krićń "wołać głośno, wrzeszczeć, hałaso- 
wać, scs. krićati, krićg 'krzyczeć, wrzeszczeć; 
głośno narzekać”. Psł. *krićati, *krićg 'wyda- 
wać donośny głos, krzyczeć, wrzeszczeć, 
pokrewne z lit. krykti / krykśti 'głośno krzy- 
czeć, wrzeszczeć, piszczeć, kwakać”, od pie. 
*krei-k-, będącego derywatem od pie. dźwkn. 
pierwiastka *ker- oznaczającego naturalne 
chrapliwe dźwięki. — Od tego krzyk, krzy- 
kacz; od czas. przedrostkowego okrzyk 'głoś- 
ne zawołanie, krzyknięcie”. 

krzywda od XIV w. 'szkoda materialna albo 
moralna, którą ktoś ponosi lub niesprawied- 
liwie wyrządza, czyn szkodliwy, bezprawny, 
niesprawiedliwość, wyzysk”, w stp. też 'nie- 
prawda, kłamstwo, fałsz, fałszywe oskarże- 
nie, obmowa, obelga, zniewaga”, kasz. kriv- 
da 'krzywda”. Ogsł.: cz. krivda 'bezprawie, 
niesprawiedliwość, stcz. też 'nieprawda, 
kłamstwo”, r. kriyda 'nieprawda, niespra- 
wiedliwość, kłamstwo”, cs. kriveda *wina. 
Psł. *krivvda "nieprawda, fałsz; niesprawied- 
liwość, bezprawie; wina”, od psł. *krive 'nie- 
prosty, zakrzywiony, wygięty” > 'nieprawy, 
niesprawiedliwy; fałszywy, zły, winien” (zob. 
krzywy), z rzadkim przyr. *-vda (co do bu- 
dowy por. prawda). — Od tego krzywdzić. 

krzywy od XIV w. 'nieprosty, skrzywiony, 
zgięty, skośny”, stp. też fałszywy, niepraw- 
dziwy, oszukańczy”, 'niesprawiedliwy, nie- 
słuszny, zły”, "winny, zasługujący na karę, 
kasz. kłćvi 'nieprosty, krzywy”, 'garbaty, 


268 


ksiądz 


koślawy”, 'podrobiony, imitowany, sztucz- 
ny; obłudny, nieszczery, fałszywy, błędny; 
niechętny, nieprzyjemny, pyskaty; nielegal- 
ny; niejadalny, trujący (o grzybach)”. Ogsł.: 
cz. kfivy krzywy; fałszywy”, dial. 'chromy', 
r. krivój krzywy; jednooki”, przest. 'fałszy- 
wy, niesłuszny, niesprawiedliwy”, dial. 'chro- 
my”, cs. kriva 'zakrzywiony, wygięty, ukoś- 
ny; zezowaty; nieprawy, zły; winien. Psł. 
*krive 'nieprosty, wygięty, zakrzywiony”, 
przen. 'nieprawy, niesprawiedliwy; fałszy- 
wy, zły, winien”, dokładny odpowiednik: lit. 
kreivas 'zakrzywiony, krzywy, ukośny, po- 
chyły; zezowaty; fałszywy, nieprawdziwy”, 
por. też pokrewne łac. curvus 'zgięty, za- 
krzywiony, zaokrąglony”, gr. kyrtós 'garba- 
ty, wypukły”. Przym. od pie. *(s)krei- 'wygi- 
nać, krzywić, kręcić” (należącego do pie. 
pierwiastka *(s)ker- 'ts.), z przyr. *-v6 < *-u0- 
(co do budowy por. lewy, prawy, żywy). — 
Od tego krzywić. Por. krzywda. 

krzyż od XIV w. 'przedmiot, figura z dwóch 
linii złożonych na krzyż; rodzaj dawnej szu- 
bienicy; symbol chrześcijaństwa, krucyfiks”, 
'część kręgosłupa, plecy, kasz. kriż; zdr. 
krzyżyk. Wczesne zapożyczenie (wraz z in- 
nymi wyrazami odnoszącymi się do chrześ- 
cijaństwa) ze stcz. kfiź 'krzyż”, por. cz. kfiż, 
scs. kriżv, ch. kriż. Ostatecznym źródłem 
wyrazu słow. było łac. crux, crucis 'krzyż, 
pal, szubienica', ale postać fonetyczna wska- 
zuje na skomplikowaną drogę zapożycze- 
nia. Wyraz musiał być przejęty w VII lub 
VIII w. z rom. *kro(d)że 'krzyż, por. np. 
weneckie kroże, istroromańskie kriuzę (co 
z łac. lud. croce(m) < łac. bier. pj crucem 
od łac. klasycznego crux), przez zachodnią 
część Słowian płd. (przodków językowych 
Chorwatów i Słoweńców) w postaci *kryżb, 
z której (po przejściu na tym terenie y > i) 
powstała nowsza forma *kriżv (por. ch. kriż, 
słwń. kriż), przeniesiona z kolei na obszar 
czesko-morawski jako *kfiżv (z palataliza- 
cją *r > r przed nowym i) > stcz. kriż. — Od 
tego krzyżak; krzyżowy; krzyżować, pokrzy- 
żować, skrzyżować, ukrzyżować. 

ksiądz księdza, woł. księże (w stp. skrócona 
postać ksze), |. mn księża od XIV w. 'du- 
chowny chrześcijański, w stp. też 'książę, 
wódz; pan, także jako tytuł dawany wład- 


książę 
com, duchownym, kasz. ksiz 'pastor', 'du- 
chowny katolicki”, ksz (ksamz / ksemz / 
ksunz), woł. ksąże, |. mn ksąża (ksąźd) 
"ksiądz. Ogsł.: cz. knez 'kapłan', stcz. też 
"władca, książę, pan”, r. knjaz' książę, scs. 
konędzv | konęzv książę, władca, panujący, 
przełożony”. Psł. *konędze [< *konęge] 'pa- 
nujący, władca, książę, zapożyczone z germ. 
*kuningaz król, por. stwniem. kuning, niem. 
Kónig 'krór. Polska postać ksiądz powstała 
w XIII w. z pierwotnej *kniądz w rezultacie 
polskiej zmiany *kń > kś. Forma 1. mn księ- 
ża to z pochodzenia pierwotny rzecz. zbio- 
rowy *konężvja [< *kongg-vja] z przyr. *-vja 
(co do budowy por. bracia, zob. brat). Zna- 
czenie 'duchowny, kapłan”, powstałe z pier- 
wotnego 'pan', jest innowacją zachsł., zwią- 
zaną ze średniowiecznym tytułowaniem 
osób duchownych, co jest kalką śrłac. domi- 
nus 'pan', używanego również w tytułowa- 
niu duchownych. Por. książę, księżyc. 

książę księcia od XIV w. (dop. księcia, cel. 
księciu itd. od XVI w., ze skrócenia daw- 
niejszych form l. pj książęcia, książęciu itd.; 
w 1. mn zachowane pierwotne formy ksią- 
żęta, książąt itd.) 'niekoronowany władca; 
członek rodziny panującej, członek arysto- 
kratycznego rodu, w XIV w. wyjątkowo 
*syn księcia, kasz. kspżą, kspżćca 'książę”. 
Płnsł.: cz. kniże, -ete m 'książę”, stcz. knieżć, 
-6te n też 'syn księcia”, strus. k(v)nężę 'syn 
księcia, r. knjaźdta mn "młodzi: synowie 
księcia, daw. l. pj knjażą "małoletni syn 
księcia”. Psł. dial. *konężę, *kvnężęte '"mło- 
dociany syn władcy, księcia”, od psł. *konęg* 
"panujący, władca, książę” (zob. ksiądz), 
z przyr. *-et- tworzącym nazwy młodych 
istot. Zmiana znaczenia 'syn księcia” > 'ksią- 
żę” związana jest ze starą zmianą znaczenia 
wyrazu podstawowego ksiądz na 'osoba du- 
chowna, kapłan. Nowe znaczenie wyrazu 
powodowało wczesną tendencję do zamia- 
ny pierwotnego rodzaju nijakiego na rodzaj 
męski. — Od tego księżna; księstwo < księż- 
stwo. Zob. też księżyc. 

księga od XIV w. 'książka”, stp. księga i księ- 
gi mn 'dzieło pisane, utwór, księga, książka 
(też w formie zwoju)”, dial. księgi mn 'część 
żołądka krowy”, kasz. ksąga 'księga, ksą- 
gi mn 'część żołądka krowy”; zdr. książka. 


269 


kształt 


Ogsł.: cz. kniha "książka, księga, kniżka, 
r. kniga 'księga, książka”, scs. końigy mn 'li- 
tery, pismo; list, posłanie; księga, książka; 
część księgi, tom. Psł. *koniga może 'księ- 
ga, zwój” (czy może 'pismo, litery” ?), zapew- 
ne zapożyczenie, ale jego źródło niepewne. 
Prawdopodobnie pożyczka orientalna, mo- 
że przejęcie wyrazu pokrewnego ze sttur. 
dkiiing 'księga, zapożyczonego także do 
węg. kónyv 'książka; wyraz turecki to przy- 
puszczalnie pożyczka ze starochińskiego 
k'iien I k'ujan 'zwój”. Wskazywano także na 
inne hipotetyczne źródła zapożyczenia, np. 
asyryjskie kunnukku 'pieczęć. Polska po- 
stać księga powstała z wcześniejszej *knięga 
(ze zmianą *kń > kś, zob. ksiądz); samogłos- 
ka -g- wtórna w wyniku unosowienia i po ń, 
z pp. *kniga < psł. *koniga. — Od tego księ- 
garz — księgarnia; księgowy — księgować. 

księżyc od XV w. 'naturalny satelita Ziemi”, 
w stp. też "miesiąc kalendarzowy”, wyjątko- 
wo w XIV w. (w Kazaniach świętokrzys- 
kich) w pierwotnym znaczeniu 'syn księcia”, 
kasz. ksążćc 'księżyc; miesiąc. Ogsł. w zna- 
czeniu 'syn księcia, małoletni książę”: stcz. 
kneżic, r. knjóżić, cs. knężiśtv. Psł. *konężitb 
*syn księcia, od psł. *konęge panujący, 
władca, książę” (zob. ksiądz), z przyr. *-itb 
tworzącym rzecz. odojcowskie (por. króle- 
wicz, zob. król). Znaczenie 'naturalny sate- 
lita Ziemi” jest polską innowacją, rozwinęło 
się z pierwotnego 'syn księcia” (prawdopo- 
dobnie poprzez ogniwo pośrednie 'wład- 
ca” lub podobne) w związku z wielką czcią 
okazywaną księżycowi przez Słowian, pier- 
wotnie odnoszone było prawdopodobnie 
do księżyca na nowiu (młodego); podob- 
ny rozwój znaczenia wykazuje płb. tenąqz 
*księżyc” : król; szlachcic; junkier” (< psł. 
*konędzv, zob. ksiądz). Polska postać księ- 
życ powstała z pierwotnej *kniężyc (o zmia- 
nie *kń > kś zob. ksiądz). 

kształt od XVI w. (stp. od XV w. kstałt) 'for- 
ma zewnętrzna przedmiotu, wygląd, postać; 
układ, budowa, porządek, kompozycja cze- 
goś, stp. "postać, figura, forma, wyobraże- 
nie”. Por. stcz. kśtalt / kftalt "postać, forma, 
kształt”, cz. przest. kitalt "postawa, postać, 
piękny wygląd”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
gestalt "forma, postać, kształt, wygląd; stan, 


kto 


właściwość, rodzaj” (od (ge)-stellen 'usta- 
wiać, porządkować, kształtować”), co do za- 
niku -e- por. gmach, gmina. — Od tego 
kształtny (w XVI w. jeszcze kstałtny) *"ma- 
jący ładny kształt, zgrabny, dobrze zbu- 
dowany”; kształcić 'uczyć, edukować (zna- 
czenie wtórne, z dawniejszego "nadawać 
określony kształt, formować, kształtować, 
*upiększać, ozdabiać, 'rozwijać, doskona- 
lić), z przedr. przekształcić, wykształcić 
— wykształcenie; kształtować (w XVI w. 
jeszcze kstałtować) 'nadawać kształt, for- 
mat, formować, z przedr. ukształtować. 

kto kogo od XIV w. (stp. i dial. też chto), kasz. 
Xto. Ogsł.: cz. kdo (stcz. też kto), koho, r. kto, 
kogó, scs. kato, kogo. Psł. *kwto 'kto', po- 
krewne z lit. kds 'kto, co”, łot. kas 'ts., goc. 
hwas 'kto', stind. kdh 'kto', łac. qui kto, 
który”, wszystkie od pie. pierwiastka zaim- 
kowego *k*o- 'kto'. W słow. postać mianow- 
nika rozszerzona za pomocą part. *to, przy- 
padki zależne (dop. *kogo, cel. *komu itd.) 
bez tego rozszerzenia. — Od tego ktoś od 
XV w.; ktokolwiek. 

który od XIV w. (stp. i dial. też chtóry / ftóry 
I tkóry). Zachsł. i stwń.: dł. daw. chtery 'któ- 
ry, cz. ktery 'który, jaki; któryś, jakiś, 
którykolwiek”, słc. ktory który”, słwń. ktćri 
I katćri 'który; któryś, niektóry”. Psł. dial. 
*kwtere | *kwtore, warianty mających więk- 
sze zasięgi postaci *kotere / *kotore / *kotre 
*który z dwóch, który” (por. np. słc. kotery / 
kotory I kotry, r. kotóryj, scs. kotora / koto- 
ryi / koteryi 'który, jaki”), z pie. *k'o-ter-0- 
I *kto-tor-o- I *k'o-tr-0- od pie. zaimka py- 
tajnego *k*o- 'kto” (zob. kto) z przyr. *-ter- 
I *-tor- | *-tr-. wyrażającym pierwotnie 
opozycję dwóch osób lub przedmiotów, por. 
stind. kataró- który z dwóch, awest. kata- 
ra- 'kto z dww', gr. póteros który z dwóch, 
któryś z dwóch, goc. hvabar *kto z dwóch”, 
lit. katras, dial. kataras 'kto, który z dwóch, 
który. — Od tego którędy 'którą drogą” 
(utworzone na wzór przysł. typu tędy, owędy). 

ku przyimek z cel. od XIV w., w stp. od 
XIV w. i dziś dial. też k 'w kierunku, do”. 
Ogsł.: cz. k / ke / ku, r. k / ko, scs. ke, bg. 
kom. Psł. *ka (/ *ken) |< *kom] przyimek 
*w kierunku, ku, do, odpowiada zapewne 
stind. kam part. wzmacniająca celownik, 


270 


kubeł 


awest. kam 'dla, ze względu na. Niejasne 
pochodzenie wariantu ku, raczej nie fone- 
tyczne, przypuszczalnie powstał w rezul- 
tacie skrzyżowania z przyimkiem u (jak 
gwarowe pu z kontaminacji ku i po), nie 
można też wykluczyć oddziaływania na po- 
stać przyimka końcówki cel. pj -u w czę- 
stych rzeczownikach rodzaju męskiego i ni- 
jakiego (np. daw. k brzegu, k miastu, k polu 
> ku brzegu, ku miastu, ku polu). Nie jest 
prawdopodobne, by pierwotną była postać 
*ku, gdyż rzekomo wtórne *ka jest jedyną 
postacią występującą w najwcześniejszych 
tekstach słow. 

kubek kubka od XIV w. 'naczynie do picia, 
stp. też 'puchar, kielich, dzbanek”, dial. 'kie- 
liszek”, 'pochewka na osełkę”, "pokrywa ma- 
selnicy”; zdr. kubeczek. Por. dł. kubk zdr. 
*kubeczek”, r. kubok, -bka 'kubek". Pierwot- 
ne zdr. od (niezachowanego w polskim) psł. 
dial. *kube 'naczynie płytkie, z niewielkim 
zagłębieniem, wydrążeniem (np. z drewna)” 
(por. dł. kub *kubek, puchar”, słc. dial. kub 
'pochewka na osełkę”, r. kub m 'kocioł do 
destylacji cieczy”, ukr. dial. kub 'naczynie 
wydrążone z drewna; na taki rzecz. wska- 
zują też polskie derywaty, np. dial. kubik 
*pochewka na osełkę”, stp. od XVI w. kuby- 
szek zdr. 'kubeczek”), pokrewne z gr. kybos 
"duże naczynie gliniane, kymbos 'kielich, 
kubek, puchar”, stind. kumbhdh 'garnek, 
dzbanek”, awest. yumba- 'garnek; wgłębie- 
nie” (wyraz słow. wskazuje na pie. postać 
*koub-, w innych językach ie. kontynu- 
owana jest prapostać *kub»- bądź z in- 
fiksem nosowym *kumb'-), wszystkie od 
pie. *keub'»- (będącego rozszerzeniem pier- 
wiastka *keu(a)- 'giąć, zginać, wyginać”). 
Pierwotne znaczenie może 'wygięcie, zagłę- 
bienie' > 'naczynie płytkie, z niewielkim 
zagłębieniem, wydrążeniem (np. z drewna), 
do czerpania wody”. 

kubeł kubła od XV w. 'wiadro*, dial. też ku- 
bel / kubiał i kubło 'ts., także "pochwa na 
osełkę. Por. strus. kublv "miara objętości, 
kubeł”, r. dial. kubel / kubel podłużny ko- 
szyk na odzież; kobiałka z kory brzozowej; 
kadź, ukr. dial. kńbel 'rodzaj ula z przy- 
kryciem”, kublo 'ts.; kadź, kiubló 'naczy- 
nie wydrążone z drewna, br. kibel 'rodzaj 


kucać 


beczki, cebra”. Psł. dial. (czy słow.) *kubvle 
(> *kubele I *kubvlv) "rodzaj naczynia, wia- 
dro”, zapożyczenie ze stwniem. *kubil 'wia- 
dro”, por. śrwniem. kibel 'okrągłe, szerokie 
naczynie drewniane, wiadro”. 

kucać od XIX w. 'przysiadać na zgiętych 
kolanach, skuliwszy się; jednokr. kucnąć, 
z przedr. przykucnąć. Przejęte w XIX w. 
do języka ogólnego z gwar mazurzących, 
wcześniej poświadczone (od XVII w.) w po- 
staci kuczeć, kuczę 'kucać, współcześnie za- 
chowanej w niemazurzących gwarach (też 
we wtórnej postaci kuczyć 'ts., 'przyczaić 
się”), również kasz. kuććc 'kucać”, skuććc są 
*skulić się; jednokr. daw. i dial. kucznąć, 
kasz. kućngc 'kucnąć. Por. słc. dial. kućec 
I kucic siedzieć w kucki, kucać”, słwń. kiica- 
ti 'ts.; opadać”. Psł. dial. *kucati [< *kuk-ć-ti] 
*kucać, od pie. *kou-k- (/ *keu-k-) 'krzy- 
wić, zginać, skręcać” (rozszerzenia pie. pier- 
wiastka *keyu(2)- 'zginać, wyginać”), por. 
należące tu lit. kukti 'pochylać się” łot. kukt 
'krzywić się; siadać w kucki”, stind. kucdti 
*krzywi się, kurczy się. — Od tego kucki 
(daw. i dial. kuczki) mn 'przysiad na zgię- 
tych kolanach, przykucnięcie” (por. także 
kasz. ukućk w zwrocie sezec na lukućku 'sie- 
dzieć w kucki '). 

kucharz od XV w. (ale już w XIV w. jako 
nazwa osobowa). Por. cz. kuchaf, ch. kiihar, 
s. kivar. Słow. *kuchafe 'kucharz, nazwa 
wykonawcy czynności z przyr. *-afv Od słow. 
*kuchati 'gotować” (poświadczonego w tym 
znaczeniu w płdsł.: ch. kiihati, s. kiwati, 
słwń. kuhati), zapożyczonego ze stwniem. 
kohhón 'gotować” (dziś niem. kochen 'ts.'), 
co z kolei zostało przejęte z łac. coquere 'ts.” 
(od tego samego pie. pierwiastka co p. piec, 
zob. piec Il). — Od tego kucharka; kucharski. 

kuchnia od XV w. (stp. i dial. kuchnid) 'po- 
mieszczenie do gotowania i przyrządzania 
potraw”, 'sposób przyrządzania potraw, po- 
trawy przyrządzane”, 'urządzenie do goto- 
wania, piec kuchenny”, kasz. kuyńa; zdr. ku- 
chenka. Por. cz. kuchyn(e) ż kuchnia, ch./s. 
kuhinja 'ts. (we wschsł. zapewne z polskie- 
go, np. r. kiichnja 'ts., ukr. kuchnja 'ts.). 
Zapożyczenie ze stwniem. późnego kuchina 
/ chuhkina kuchnia (por. śrwniem. kuchen 
I kiichen i kuche | kiiche, dziś niem. Kiiche 


271 


kuć 


*ts.), co z łac. coquina kuchnia; sztuka ku- 
charska”, lud. cocina (przekształcenie łac. 
klasycznego culina 'kuchnia*” pod wpływem 
czas. coquere 'gotować ). Zakończenie -nia 
pod wpływem nazw miejsca z przyr. -nia. 
— Od tego kuchenny. 

kuchta ż 'pomocnica domowa, wcześniej 
kuchta m: stp. XIV-XV w. 'kucharz', póź- 
niej pomocnik kucharza, gorszy kucharz 
kasz. kuxyta 'osoba rozwiązła, rozpustnik, 
rozpustnica” (od tego kuycec 'cudzołożyć ”). 
Por. cz. kuchta 'kucharka, stcz. 'kucharz', 
ch. daw. kuhta 'pomocnik kucharza”, słwń. 
kiihta 'ts.. Słow. *kuchsta, rzecz. odczas. 
(w funkcji nazwy wykonawcy czynności) od 
słow. *kuchstiti zapewne 'byle jak, źle goto- 
wać, pitrasić” (poświadczonego w cz. kuchtit 
*ts., por. stcz. derywat kuchtić 'kuchcik'), 
będącego czas. ekspr. od słow. *kuchati 'go- 
tować (zob. kucharz), z przyr. *-t- (por. 
szeptać). Nie można wykluczyć, że rzecz. 
powstał na gruncie czeskim i stąd został 
przejęty przez inne języki słow. — Od tego 
kuchcik od XV w. 'pomocnik kucharza. 

kuć kuję obrabiać plastycznie metal”, 'okuwać 
metalem”, 'podkuwać, 'rąbać, kruszyć (ska- 
łę), wyrąbywać, wykuwać coś w twardym 
materiale”, "uderzać w coś, stukać” (bezokol. 
kuć od XVI w., częsty od XVIII w.), w stp. 
od XIV w. starsza postać kować, kuję 'bić 
metal młotem; bić monetę; zakuwać w kaj- 
dany”, kasz. kuc, kuje 'podkuwać'; z przedr. 
okuć, podkuć, przekuć, przykuć, rozkuć, 
skuć, ukuć, wykuć, zakuć; wielokr. -kuwać: 
z przedr. okuwać, podkuwać, przekuwać, 
przykuwać itd. Ogsł.: cz. kovat, kovu I ko- 
vdm 'kuć, kout, kuji kuć; przygotowywać, 
knuć, r. kovdt, kujń kuć, scs. kovati, kovg 
*kuć, okuwać. Psł. *kovati, *kovg I *kujg 
"bić metal młotem, kuć, okuwać', pokrewne 
z lit. kduti, kauju, kóviau 'bić, ciąć; zabijać”, 
łot. kańt, kauju | kóvu 'ts., stwniem. hou- 
wan, dziś niem. hauen 'bić, ciąć, rąbać, sie- 
kać, kuć, toch. A ko-, B kau- *zabijać., Od 
pie. *kau- / *kau- 'bić, ciąć, siec”, na gruncie 
słow. specjalizacja znaczenia w 'bić, obra- 
biać metal młotem”. Polski bezokol. kuć 
wtórny, oparty na czasie teraźn. kuję. Por. 
kowadło, kowal, kuźnia, okowa, podkowa. 


kudły 


kudły mn od XVI w. (ale w XIV w. nazwa 
własna Kudła) 'zmierzwione, poplątane, po- 
targane włosy, długa, gęsta sierść, w XVI w. 
kudła 'kosmyk włosów; kudłaty człowiek 
lub pies”, kudły mn 'sierść ze skóry zwie- 
rzęcej, dial. kudły 'potargane włosy”, też 
kudło 'kłak, kędzior”, kasz. kudłć mn 'kła- 
ki, kudło n 'stara sieć”. Por. cz. dial. kudla 
*włos, sierść”, kudły mn 'rozczochrane wło- 
sy, kudle mn 'włosy, kudły”, r. dial. kud- 
ly mn 'splątane, rozczochrane włosy”. Płnsł. 
*kodzla "włos, kosmyk włosów, sierść (dłu- 
ga, zmierzwiona)”, od słow. rdzenia *kpd- 
(zob. kądziel, kędzior); -u- w wyrazie pol- 
skim niejasne, nie można wykluczyć starej 
oboczności *p / *u lub zapożyczenia z któ- 
regoś języka słow. z rozwojem *p > u. — Od 
tego kudłaty od XVI w., kudłacz. 

kufel kufla od XVI w. 'szklane naczynie 
z uchem do picia (zwłaszcza piwa)”, w XVI w. 
kufel I kofel "naczynie z jednym uchem do 
picia wina lub piwa”, stp. od XV w. kuflik 
I koflik 'naczyńko do picia, kubek, kielich, 
czarka”, dial. kufel też "pochwa na osełkę”, 
kasz. kufel 'duży garnek”. Por. cz. koflik 'fi- 
liżanka”, dial. kofla 'blaszany garnuszek”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. kiiefel 'kadź, 
beczułka”, dziś niem. dial. kifel 'beczułka, 
kuffel "kufel! (będącego zdr. od śrwniem. 
kuafe *kadź, beczka”, niem. Kufe 'ts., dial. 
'gliniane lub szklane naczynie do picia, ku- 
fel, filiżanka; ten podstawowy wyraz też 
został zapożyczony do polskiego: stp. od 
XV w. kufa 'wielka beczka, kadź”, daw. też 
*naczynie do picia”, dziś dial. śl. 'kufel'). 

kukać od XVI w. 'o głosie kukułki” (w gwa- 
rach też 'kumkać, o głosie żaby”), stp. XV- 
-XVI w. i dziś dial. "wołać, zawodzić, na- 
rzekać, kasz. kukac, kuće / kuka 'kukać; 
nawoływać się, wydając dźwięk kukuk; gru- 
chać (o zakochanych); upić się. Ogsł.: cz. 
kukat 'kukać, r. daw. i dial. kukat 'wy- 
dawać dźwięk; szemrać, utyskiwać, ch./s. 
kikati 'biadać, narzekać, opłakiwać; ku- 
kać”. Psł. *kukati "wydawać charakterystycz- 
ny głos (o kukułce)”, czas. pochodzenia 
dźwkn., od naśladowania głosu kukułki ku- 
ku!, kukuk! 

kukła od XIX w. 'lalka, manekin”, w XVII w. 
(u Paska) kukla 'lalka, posąg wyobrażają- 


272 


kula 


cy kobietę; zdr. kukiełka 'lalka teatralna, 
przest. 'zabawka dziecinna, prymitywna lal- 
ka z gałganków”. Por. cz. kukla *kaptur", 
*poczwarka, strus. kuk(ż)la 'lalka, kukieł- 
ka; aktor, komediant”, kukły mn 'prymityw- 
ny teatr kukiełkowy”, r. kukla 'lalka, ki- 
kolka 'laleczka; poczwarka. Wyraz polski 
prawdopodobnie przejęty ze wschsł., zapo- 
życzonego ze śrgr. kiikla, ngr. kukla 'lalka" 
(co ze śrłac. cuculla *kaptur"', por. p. daw. od 
XVI w. kukła 'kaptur"'). Innego pochodze- 
nia jest reg. kukiełka 'okrągła lub podłużna 
bułka, często ze słodkiego ciasta”, dial. ku- 
kiełka / kukiołka ! kukiołko "podłużna buł- 
ka (często pieczywo świąteczne, obrzędo- 
we)”, zdr. od daw. od XV w. i dziś dial. kukła 
(w XVI w. też kukla) 'rodzaj podłużnego 
pieczywa, kukiełka”, kasz. kukła 'mały bo- 
chenek chleba, upieczony najczęściej z resz- 
tek ciasta, kukiełka, z prapostaci *kukela 
(pokrewnej z lit. kuk(u)ljs "bochenek chle- 
ba”), ostatecznie od pie. *keuk- 'krzywić, 
zginać, skręcać”. 

kukułka od XVI w. (daw. i dziś dial. też ku- 
kółka) 'ptak Cuculus canorus”, kasz. kuku- 
lóca; dawniej i w gwarach w tym znaczeniu 
także inne, bliskie postaci: stp. XV w. i dziś 
dial. kukawka, dial. też np. kukałka, kasz. 
klukdvka | klukóvka I kuklavica I klukucka / 
klukułka. Por. w tym znaczeniu cz. kukaćka, 
r. kukuśka, ch./s. kukavica (też 'tchórz ); 
podobne nazwy ptaka również w innych ję- 
zykach, np. łac. cucullus, niem. Kuckuck, 
ang. cuckoo. 

kula I od XV w. 'bryła kulista, 'pocisk, nabój 
do strzelania”, stp. XV w. 'pocisk metalowy 
lub kamienny w kształcie kuli”; zdr. kulka. 
Por. dł., gł. kula, cz. koule / kule ż 'kula'. 
Zapożyczenie ze śrwniem. kile 'przedmiot 
kulisty, gałka, kula” (dziś niem. Kugel 'ts.'). 
— Od tego kulisty. 

kula Il od XVI w. 'kij z poprzeczką używany 
jako podpora dla chromych', stp. XV w. 'kij 
na końcu zakrzywiony albo zakończony od- 
nogą, 'laska lub kij przekazywane od cha- 
ty do chaty, zwołujące na zebranie” (dziś 
w tym znaczeniu w gwarach), daw. i dial. 
też "młot drewniany”, 'krzywy kij, zakrzy- 
wione drewno”, w gwarach także w różnych 


kuleć 


specjalnych znaczeniach, np. 'Żuraw u stud- 
ni; żerdka u żurawia, do której przyczepia 
się wiadro; kij z zaczepami do wyciągania 
wody ze studni”, *żelazny hak na końcu dy- 
szla, 'część jarzma”, 'kłonica u wozu. Por. 
dł. kula 'kij; narzędzie do klepania lnu; las- 
ka przekazywana od chaty do chaty, zwo- 
łująca na zebranie”, słc. dial. kula *żerdka 
z hakiem do wyciągania wiadra z wodą ze 
studni. Zapożyczenie ze śrwniem. kiule, 
śrdniem. kiile (dziś niem. Keule) 'pałka, las- 
ka, kij”, por. niem. dial. kulle / kula / keule 
*żuraw u studni; laska przekazywana od 
chaty do chaty, zwołująca na zebranie”. 

kuleć kuleję od XVIII w. 'utykać na nogę; 
z przedr. okuleć; por. daw. w XVI w. kulać 
(się) 'kuleć, chromać, utykać na nogę, dial. 
kulać kuleć. Por. ukr. dial. kuljdty, br. dial. 
kuljdc” 'ts.. Związane etymologicznie z ku- 
lić (zob.), por. też mac. dial. kul kulawy”, 
słwń. kalj *ze zniekształconymi rogami, bez 
rogów”, ostatecznie od pie. *keu- *krzywić, 
zginać, skręcać. Pierwotne znaczenie za- 
pewne 'być skrzywionym, zgiętym. — Od 
tego kulawy od XV w. 'chromy, utykający 
na nogę” (przen. 'lichy, marny”), dial. *kale- 
ki” (np. kulawy na rękę), kasz. kulavi 'chro- 
my, utykający na nogę” przen. 'lichy, mar- 
ny, kiepski, chwiejący się”. 

kulić kulę od XVI w. *kurczyć, zwijać, ku- 
lić się "kurczyć się, zwijać się (w kłębek)”; 
z przedr. skulić się, kasz. skulec są 'zwinąć 
się w kłębek”. Por. ukr. kulytysja kurczyć 
się, zginać się, dial. kulyty 'kurczyć, zginać, 
zwijać, s. dial. wsch. kuli se *zgina się w pa- 
sie, garbi się (przy pracy)”, ch. dial. czak. ku- 
jit se [< *kuljiti se] 'skradać się, prikuljen 
*zgarbiony”. Psł. *kuliti, *kulg 'zginać, zwi- 
jać”, *kuliti sę 'zginać się, zwijać się, kurczyć 
się, wariant fonetyczny lepiej poświadczo- 
nego synonimicznego psł. *chuliti (sę), por. 
p. dial. młp. chulić się 'chować się przez 
schylanie”, schulić się schować się, skurczyć 
się”, cz. choulit se kurczyć się, kulić się, tu- 
lić się, ch. daw. i dial. hdliti se 'zginać się”, 
czak. haliti se skradać się, słwń. huliti se 
*ts.. Zapewne z pierwotnych *skou-l- (> psł. 
*chuliti) I *koy-l- (> psł. *kuliti), utworzo- 
nych od pie. pierwiastka *(s)keu- 'krzywić, 
zginać, skręcać”. Zob. też chylić. 


273 


kumoter 


kulik od XV w. 'ptak brodzący Numenius', 
stp. kulik / kulig. kulik wielki”, kasz. kulik / 
kulin 'ts.. Ogsł.: cz. kulik 'siewka', r. kulik 
(dial. kuliga) *Numenius', ch. dial. kulik 
*QOedicnemus oedicnemus, Charadrius'. Psł. 
*kulike | *kulige kulik i (może) ptaki po- 
dobne', zapewne wyraz pochodzenia dźwkn. 
(od głosu ptaka, słyszanego jako kulik, ku- 
lik, kulik), por. bliskie stind. kulika 'jakiś 
ptak”, lit. kuolinga 'kulik". 

kulsza od XVI w. 'biodro, kość biodrowa, 
dial. wsch. też 'udo”. Zapożyczenie z lit. 
kulść 'górna część uda; biodro”. Współcześ- 
nie w użyciu tylko pochodny przym. kul- 
szowy w terminologii medycznej, np. rwa 
kulszowa 'ischias'. 

kum od 1500 r. 'ojciec chrzestny, kuma 
*matka chrzestna”. Por. słc. dial. kum 'ojciec 
chrzestny”, kuma 'matka chrzestna, r. kum 
*ojciec chrzestny”, kumd 'matka chrzestna, 
ch./s. kiim 'ojciec chrzestny; świadek przy 
ślubie; pobratymiec”, kima "matka chrzest- 
na”. Płdsł. *kuma *'matka chrzestna”, ekspre- 
sywne skrócone zdr. od łac. lud. bałkańskie- 
go cómmetra / cómmater "matka chrzestna” 
(dosłownie *współmatka”), do którego do- 
tworzono postać rodzaju męskiego *kume 
(zob. też kumoter). Od Słowian płd. oba 
wyrazy przejęli inni Słowianie, do polskie- 
go trafiły one zapewne za pośrednictwem 
wschsł. — Od tego zdr. kumoszka, kumosia; 
kumać się od XVI w. 'bratać się, zaprzyjaź- 
niać się” < 'spowinowacać się przez trzyma- 
nie dziecka do chrztu, stawać się kumem, 
kumą”, skumać się. 

kumoter od XX w. 'bliski znajomy, przyja- 
ciel, kum”, *ktoś należący do kliki”, dial. ku- 
moter / kumotr 'ojciec chrzestny”, kumotra 
*matka chrzestna”. Por. cz. dial. kumoter 'oj- 
ciec chrzestny”, słc. dial. kumoter 'ts.. Postać 
powstała w gwarach przez skrzyżowanie 
stp. kmotr i kum (zob.). Stp. od XV w. kmotr 
*ojciec chrzestny, kum”, kmotra I! komotra 
*matka chrzestna, kuma”, kasz. kmoter (por. 
cz. kmotr kum, kmotra kuma, r. dial. 
kmotr kum, scs. komotra 'kuma') ze słow. 
*kvmotra "matka chrzestna, zapożyczonego 
z łac. commadter "matka chrzestna (dosłow- 
nie 'współmatka ), do którego dotworzono 
postać rodzaju męskiego *komotre (w łac. 


kuna 
odróżnienie commdter "matka chrzestna” 
i compater 'ojciec chrzestny”). — Od tego 


kumoterski, kumoterstwo. 

kuna od XV w. 'zwierzę drapieżne Mustela 
martes i jego futerko”, w stp. też 'obręcz że- 
lazna zakładana na szyję przestępcy”, dial. 
*'górne umocowanie słupa, na którym obra- 
ca się wrótnia w stodole”, 'rodzaj zamknię- 
cia drzwi. Ogsł.: cz. kuna, r. kund, ch./s. 
kina *kuna', daw. 'pieniądz” (dziś ch. kina 
"podstawowa jednostka pieniężna w Chor- 
wacji”). Psł. *kuna 'kuna', prapokrewne ze 
stpr. caune [< *kaunid] kuna oraz z lit. 
kidunć / kiaune [< *keunid] 'ts., łot. cańna 
*ts.. Dalej niejasne. Innego pochodzenia 
jest kasz. kuna 'suka', przen. 'stara krowa, 
*rodzaj gry w karty”. 

kunszt od XV w. 'wysoki poziom umiejęt- 
ności, zdolności, mistrzostwo, doskonałość, 
artyzm w działaniu, wykonywaniu cze- 
goś, 'zawód, rzemiosło”, stp. od XV w. żart, 
figiel, dowcip”, daw. (też kuńszt / kunst / 
kuńst | konszt | końszt I kónszt) 'coś wy- 
konanego sprytnie, umiejętnie, artystycz- 
nie”, kasz. kuńst 'kunszt'. Zapożyczenie ze 
śrwniem. kunst "wiedza, znajomość, mąd- 
rość; zręczność, sztuka” (dziś niem. Kunst 
*sztuka, sztuczka; umiejętność, zręczność, 
kunszt'). — Od tego kunsztowny. 

kupa od XV w. 'stos, sterta” (> 'odchody, kał"), 
*'gromada, stado”, dial. też 'zaspa śnieżna, 
*dużo, mnóstwo, kasz. kupa 'kupa, stos, 
gromada'; zdr. kupka. Ogsł.: cz. kupa *kupa, 
stos; gromada; kopulasty szczyt”, r. dial. ku- 
pd *kupa, sterta, bg. dial. kupd 'kopa siana, 
mac. dial. kupa 'stos, kupa; por. scs. kupe 
*kupa, stos, sterta'. Psł. *kupa (dial. *kupv) 
*kupa, stos, sterta (przedmiotów), gromada 
(ludzi, zwierząt)”, pokrewne z lit. kóupas / 
kaiipas "kupa, stos; szczyt, czub”, stwniem. 
hauf "kupa (dziś niem. Haufe 'kupa, ster- 
ta, stos; tłum, gromada, mnóstwo”), stpers. 
kauja-, awest. kaofa- 'góra, grzbiet górski; 
garb”, od pie. *kou-p- *kupa, stos, góra” (bę- 
dącego rozszerzeniem od pie. pierwiastka 
*keu- 'zginać, sklepiać”). Pierwotne znacze- 
nie zapewne 'coś wygiętego, wybrzuszone- 
go, zasklepionego”. Zob. też skupić. 

kuper kupra od XVII w. (daw. też kupr) 'tyl- 
na część tułowia u ptaków, nasada ogona, 


274 


kupować 


przen. 'tyłek”, dial. też "węzeł warkocza”. 
Odpowiedniki tylko we wschsł.: r. kupćr 
I kupr 'koniec kości krzyżowej u człowieka 
i u zwierząt; nasada ogona u ptaków, ku- 
per”, ukr. kuper, kupra 'ts., dial. kupra 'ts.. 
Psł. dial. *kupre 'koniec kości krzyżowej, 
nasada ogona, kuper”, dokładne odpowied- 
niki w bałt.: lit. kaupras 'wypukłość; pa- 
górek, wzniesienie, szczyt góry, kaupra 
'garb', łot. kaupre 'pagórek', por. też prapo- 
krewne (z rdzennym *-ii-) lit. kupra 'garb*, 
łot. kuprs 'ts., stwniem. hovar [< *kupro-] 
*ts., zapewne w związku etymologicznym 
z psł. *kupe / *kupa 'kupa' (zob. kupa), 
z przyr. *-rs. 

kupić kupię od XIV w. 'nabyć coś za pewną 
cenę, za zapłatę, kasz. kupic 'kupić; prze- 
kupić”, przen. 'pozyskać; skraść; zarazić się, 
zawszyć się”; z przedr. dokupić, nakupić, od- 
kupić, okupić (stp. od XIV w. 'odzyskać za 
pieniądze, wykupić, 'zadośćuczynić”, 'od- 
kupić, zbawić”), podkupić, przekupić, sku- 
pić 'zakupić” (innego pochodzenia skupić 
*zgromadzić, zebrać”, zob.), wykupić, zaku- 
pić; wielokr. tylko z przedr., np. odkupywać, 
przekupywać, wykupywać. Ogsł.: cz. koupit, 
r. kupit, scs. kupiti, kupljo. Psł. *kupiti, *ku- 
fo nabyć, kupić, zapożyczenie z germ. 
*kaupón I *kaupjan 'trudnić się handlem, 
kupiectwem, handlować” (w tym znaczeniu 
np. goc. kaupón, stnord. kaupa, stwniem. 
kouffen, dziś niem. kaufen), którego osta- 
teczną podstawą było łac. caupó, caupónis 
*szynkarz, karczmarz, oberżysta. Por. ku- 
pować. — Od tego kupiec (> kupczyć, kup- 
czyk, kupiecki, kupiectwo), kupno, kupny; 
od czas. przedrostkowych np. okup 'wymu- 
szona zapłata za uzyskanie, odzyskanie ko- 
goś, czegoś” (stp. od XIV w. 'pieniądze za 
wykupienie czegoś, wykup”), skup, wykup, 
zakup; przekupień 'drobny kupiec, hand- 
larz” (por. stp. kupień 'nabywca, kupujący”), 
przekupka; przekupny 'dający się przekupić, 
sprzedajny”. 

kupować od XIV w. 'nabywać coś za pewną 
cenę, za zapłatę”. Ogsł.: cz. kupovat, ukr. ku- 
puvdty, scs. kupovati. Psł. *kupovati 'dokony- 
wać kupna, zakupu, nabywać, czas. odrzecz. 
od psł. *kupe 'kupowanie, kupno, nabywa- 
nie” (por. stp. od XV w. kup 'kupienie, kup- 


kur 


no, akt nabycia”, dziś dial. śl. kup *kupno', 
kasz. kup 'zakup”, cz. kup *kupno, zakup, 
kupowanie br. dial. kup *kupno, zakup”, cs. 
kup kupowanie, kupno; handel"), będące- 
go nazwą czynności od psł. *kupiti 'nabyć, 
kupić” (zob. kupić). Pierwotnie czas. po- 
krewny z kupić (derywacja *kupiti — *kupe 
— *kupovati), wtórnie w polskim (i w in- 
nych językach słow.) stał się czasownikiem 
niedokonanym od dokonanego kupić. 

kur od XV w. 'samiec kury, kogut”, stp. od 
XVI w. też 'samiec innych ptaków kurowa- 
tych” (np. kur indyjski 'indyk', kur pustelny 
'głuszec ), kasz. kur 'kogut; samiec gołębi; 
człowiek wszczynający kłótnie”. Ogsł. w zna- 
czeniu 'kogut": cz. kur, r. kur, scs. kur. Psł. 
*kura kogut”, od naśladowania głosu wyda- 
wanego przez ptaka, por. np. p. dial. kur! 
*odpędzanie lub wabienie drobiu”, ukr. dial. 
kur-kur-kur! 'przywoływanie indyków? (po- 
chodzenia dźwkn. są też inne słow. nazwy 
kury i jej samca, zob. kogut, kokosz). — Od 
tego zdr. kurek stp. i dial. *kogut, kogucik”, 
dziś w języku ogólnym we wtórnych, me- 
taforycznych znaczeniach 'kran', 'języczek 
spustowy w broni palnej”, 'przedmiot wyo- 
brażający koguta (np. rodzaj chorągiewki 
na dachu)”, w gwarach np. '*zatyczka u płu- 
ga, 'penis”, kasz. kurk także 'włosy uczesa- 
ne z przedziałkiem lub na jeża”. 

kura od XIV w. 'ptak domowy Gallus do- 
mestica”, samica ptaków kurowatych”, naj- 
pierw poświadczona forma kury mn 'koguty 
i ich samice”; zdr. kurka "młoda, mała kura” 
(wtórnie też 'grzyb pieprznik jadalny”). Ogsł. 
w znaczeniu 'kura': cz. dial. kura (stcz. kury 
I kóry mn 'koguty i kury”), słc. kura 'kura, 
r. kńrica 'kura' (kóry mn 'koguty i kury”), 
słwń. kura. Psł. *kura *kura”, od psł. *kure 
*kogut”, z przyr. *-a tworzącym formy żeń- 
skie od męskich. — Od tego kurnik. 

kurcz od XV w. 'skurcz. Ogsł.: cz. dial. 
krć m, ż *kurcz”, r. kórći mn 'kurcz, kurcze”, 
ch. dial. kajk. i czak. kić m 'kurcz.. Psł. 
*krćb m 'kurcz', rzecz. odczas. od psł. *krći- 
ti 'skręcać, zginać, ściągać, ściskać, marsz- 
czyć” (zob. kurczyć). — Od tego kurczowy, 
przysł. kurczowo. 

kurczę kurczęcia od XV w. 'pisklę kury”. Por. 
słc. kurća, -ata 'ts., ukr. kurćd, -dty 'ts.. 


275 


kurta 


Od zdr. kurka 'młoda kura (zob. kura), 
z przyr. -ę tworzącym nazwy młodych istot. 
Wyraz zastąpił starszy rzecz. stp. od XIV w. 
kurzę, kurzęcia kurczę” (dziś szczątkowo 
zachowany w gwarach peryferycznych, np. 
kasz. kutą, kufćca), kontynuujący psł. *kurę, 
*kuręte 'pisklę kury”. — Od tego kurczątko 
i kurczak (wypierający formę kurczę). 

kurczyć od XV w. 'skracać, ściągać, kulić, 
zmniejszać”, stp. też "uciskać, krępować, kur- 
czyć się ściągać się, skracać się, kulić się”, 
stp. także 'ograniczać się, oszczędzać, ską- 
pić, 'płaszczyć się, upokarzać się”; z przedr. 
podkurczyć, rozkurczyć, skurczyć; wielokr. 
-kurczać: z przedr. podkurczać, rozkurczać, 
skurczać. Ogsł.: cz. krćit "marszczyć, krzy- 
wić, r. kórćit 'kurczyć; skręcać z bólu, słwń. 
krciti 'skręcać, zginać, kurczyć, cs. szkryćiti 
ściągnąć, skurczyć”. Psł. *króiti [< *ktirk-i-] 
'skręcać, zginać, ściągać, ściskać, marszczyć”, 
od pie. *(s)ker-k- 'zginać, skręcać, wykrzy- 
wiać” (będącego postacią rozszerzoną pie. 
pierwiastka *(s)ker- "kręcić, obracać, zgi- 
nać; ściskać; marszczyć ”), od którego utwo- 
rzono także łac. circus 'linia kołowa, pier- 
ścień, gr. kirkos 'obręcz; krążący ptak”. 
W polskim rozwój *r > ur, zob. mruczeć, 
mrugać. — Od czas. przedrostkowych po- 
kurcz 'o niepozornym, brzydkim psie mie- 
szańcu, o niepozornym, brzydkim człowie- 
ku' (por. daw. XVI w. pokurczyć 'skłębić, 
o włosach”, pokurczyć się zmniejszyć swoją 
wielkość przez ściągnięcie, skurczenie się”, 
pokurczony przen. 'upokorzony, poniżony”, 
pokurczać 'marszczyć, ściągać”, pokurczały 
*skurczony, zgarbiony”), rozkurcz, skurcz. 

kuropatwa od XV w. 'ptak Perdix perdix', 
w stp. XV w. wyjątkowe kuropetwa, dial. też 
koropatwa I kropatwa | kropadwa, kasz. ku- 
ropatka | kuropaska. Ogsł.: cz. koroptev, 
-tve, stcz. kuroptva, r. kuropdtka, ch./s. daw. 
kuroptva. Psł. *kuropvty, *kuropstwve (I *ku- 
ropzta; zdr. *kuropvteka) 'kuropatwa, zło- 
żenie z pierwszym członem psł. *kura 'ko- 
gut” lub *kura kura" (zob. kur, kura), człon 
drugi psł. *pota 'ptak” (zob. ptak). Pierwot- 
ne znaczenie 'ptak podobny do nielotnych 
kur, mający ich właściwości”. 

kurta od XVI w. 'krótkie wierzchnie okry- 
cie; zdr. kurtka. Zapożyczenie, może z rum. 


kurta 


scurta 'kurtka; krótki kożuch”, nie można 
wykluczyć pośrednictwa (albo i źródła po- 
życzki) węg. kurta krótki” (ostatecznym 
źródłem tych wyrazów jest łac. curtus 'skró- 
cony, obcięty”). 

kurwa od XV w. (przym. kurwi od XIV w.), 
w stp. chyba też *kurew, dop. kurwie (w wy- 
rażeniu kurwie macierze syn), kasz. kurva. 
Ogsł.: cz. kurva, r. kurva, ch./s. kiirva. Psł. 
*kury, *kurove, bier. *kurove "kobieta lek- 
kich obyczajów”, przypuszczalnie pierwotna 
forma żeńska z przyr. **y od psł. *kura 'ko- 
gut” (zob. kur), pierwotne znaczenie byłoby 
zatem 'kura, kokoszka, wtórnie na ozna- 
czenie kobiety nie przestrzegającej przyję- 
tych zasad zachowania seksualnego (roz- 
wój znaczenia jak np. we franc. poule kura” 
> 'kokota”, cocotte kokoszka, kura” > 'ko- 
bieta lekkich obyczajów”, skąd p. od XIX w. 
kokota 'ts., utrzymanka”). W językach słow. 
wyrazy należące do tej rodziny nieraz mają 
odniesienia do sfery seksualności (np. bg. 
lud. kur 'penis', ch./s. kurac 'ts.). Wyraz 
powstał na gruncie psł.; nieuzasadnione są 
próby poszukiwania rzekomych odpowied- 
ników ie. (np. stwniem. huora, niem. Hure 
'nierządnica, dziewka, prostytutka” < pgerm. 
*hóra < pie. *kar-, któremu musiałaby od- 
powiadać psł. postać fkora lub tkory) lub 
przyjmowanie zapożyczenia. — Od tego kur- 
wi, kurewski, kurwić się, kurwiarz; z wyra- 
żenia przyimkowego skurwysyn. 

kurzyć od XIV w. 'podnosić tumany pyłu, 
kurzu, prószyć, daw. i dial. 'palić tak, aby 
szedł dym, wypalać, 'dymić, okadzać”, 'sy- 
pać, padać, prószyć (o śniegu)”, kasz. kufec 
*wzniecać kurzawę; śnieżyć, mżyć; palić 
tytoń; wędzić; kadzić; kłamać, zmyślać, 
przechwalać się”; z przedr. nakurzyć, odku- 
rzyć, okurzyć, rozkurzyć, wykurzyć, zaku- 
rzyć. Ogsł.: cz. kourit 'palić (papierosy); dy- 
mić; parować, kurzyć się”, r. kurit "palić, 
kurzyć; kadzić; pędzić (wódkę), scs. kuriti 
sę "unosić się (o dymie)”. Psł. *kuriti, *kurg 
"palić, powodując wydzielanie się dymu, 
dymić, kadzić, pokrewne z lit. kurti, kuriu 
*wzniecać ogień, palić”, łot. kuńt 'ts.” i dalej 
z goc. hauri "węgiel, stisl. hyrr ogień, 
stind. kudayati 'zapali, kundate 'płonie, 
toch. B kurk 'piec. Ostatecznie zapewne od 


276 


kusy 


pie. pierwiastka *ker(a)- 'palić się, płonąć, 
żarzyć się. — Od tego kurz od XVII w. 'pył, 
proch” (dial. *'dym'); kurny 'dymny, zady- 
miony”; kurzawa. 

kusić kuszę od XIV w. 'zachęcać, namawiać 
do czegoś”, 'wabić, prowokować, stp. 'pod- 
dawać próbie, wypróbowywać, wystawiać 
na próbę, 'wystawiać na pokusy, usilnie 
namawiać do złego”, 'kosztować smakiem, 
próbować, 'sprawdzać, badać, kusić się 
*ćwiczyć się, zaprawiać się”, kasz. kusćc, ku- 
si 'kusić'; z przedr. pokusić się, skusić. Ogsł.: 
cz. dial. kusit sa 'chełpić się; porywać się na 
kogoś, w języku liter. np. okusiti 'skosz- 
tować, spróbować, poddać próbie”, strus. 
kusiti, kusu "próbować smaku, kosztować, 
r. vkusit, vkuśń "zakosztować, spróbować, 
doświadczyć, scs. iskusiti, iskuśp "poddać 
próbie, doświadczyć, skusić, wystawić na 
pokuszenie”, ch./s. daw. kisiti "próbować, 
doświadczać”. Psł. *kusiti, *kusg "próbować 
(smakiem), poddawać próbie, doświadczać; 
wodzić na pokuszenie, skłaniać do złego”, 
zapożyczenie z goc. kausjan 'kosztować, 
próbować, doświadczać. — Od tego kusze- 
nie, pokuszenie; kusiciel (> kusicielka). Zob. 
pokusa, zakusy. 

kusy od XV w. 'krótko obcięty”, dial. też 'dia- 
beł', kasz. kusi kusy, krótki”, przen. 'ubogi, 
skromny, biedny; nieurodzajny”. Od XVII w. 
wypiera z języka liter. zwykłą wcześniej po- 
stać kęsy (poświadczoną od XV w.) 'krótki, 
krótko ubrany, krótko ucięty”, z obciętym 
ogonem, bez ogona (zwłaszcza o psie), 'ma- 
ły, niedostateczny, dziś kasz. kąsi 'kusy, 
krótki. Ogsł.: cz. kusy 'niepełny, niezupeł- 
ny, niedostateczny”, dial. 'bez ogona, ukr. 
dial. kusyj 'bez ogona, krótki”, cs. kgse 
*kusy, z obciętym ogonem”, bg. kas 'krótki, 
kusy; niski”, dial. też kus krótki, bez ogona 
lub z krótkim ogonem”, mac. dial. kus 'ni- 
ski; krótki (kusu kósmi "krótkie włosy”). 
Psł. *kgs» [< *kond-so-] 'odgryziony, odką- 
szony” (> 'skrócony, krótki”), przym. utwo- 
rzony od tej samej podstawy co rzecz. kęs 
(zob.), z przyr. *-so- (co do budowy por. 
głuchy, lichy i np. psł. *rusa [< *roud'-so-] 
*czerwonawy, rudawy” p. daw. rusy 'rudy, 
ryży”). Polski wariant kusy ma dokładny 
co do rdzennego -u- odpowiednik w bg. 


kuśnierz 


dial. i mac. dial. kus (rozwój *9 > u w czę- 
ści języków słow. uniemożliwia odróżnie- 
nie postaci z *g i *u); zgodność tych faktów 
pozwala przyjmować istnienie obok przym. 
*kgse starego wariantu *kuse, z oboczno- 
ścią *g / "u. 

kuśnierz od XV w. 'rzemieślnik zajmujący 
się szyciem i naprawą odzieży ze skór fu- 
terkowych, stp. też kurśnierz | kurśnirz 
*ts., Zapożyczenie ze śrwniem. kiirsencere | 
kiirs(e)ner | kurszner kuśnierz” (dziś niem. 
Kiirschner 'ts.'). 

kuźnia od XVI w. warsztat kowalski”, stp. 
XV w. kuźń czy kuźnia "mennica, jej stem- 
pel, moneta”, daw. też *kucie, sposób kucia, 
w gwarach kuźnia / kuźnia 'warsztat ko- 
walski”, kasz. kuzńd 'ts.. Ogsł.: słc. dial. 
kuzńa, r. dial. kuznja, bg. dial. kiznja 'kuź- 
nia”. Psł. *kuznvja warsztat kowalski”, wyraz 
utworzony na wzór nazw miejsca z przyr. 
*-vnja od psł. *kuznv 'obróbka metalu, ku- 
cie” > "przedmioty kute z metalu” (por. stp. 
XV w. kuźń, kuźni "moneta, strus. kuzno 
*to, co kute z metalu, np. naczynia, ozdoby”, 
cs. kuznv 'przedmioty kute z metalu”), bę- 
dącego nazwą czynności z przyr. *-zne Od 
psł. *kovati, *kovg I *kujg 'bić metal mło- 
tem, kuć, okuwać” (zob. kuć). 

kwakać od XVI w. 'o głosie kaczki”, dawniej 
i w gwarach też 'o głosie wrony, kawki”, 
kasz. kvakac, kvaći "wydawać głos (0 kacz- 
kach i żabach)”; z przedr. zakwakać, jednokr. 
kwaknąć. Por. także dial. śl. kwaczeć 'o gło- 
sie żab”, kasz. kvaćec 'o głosie kaczek”. Ogsł.: 
cz. kvókat 'rechotać, kumkać (o żabach), 
kwakać (o kaczkach), krakać, skrzeczeć 
(o wronach); paplać, gadać, r. kvdkat '*kwa- 
kać, kumkać”, ch./s. kvdkati 'o głosie żab, 
wron. Psł. *kvakati "wydawać dźwięk kwa- 
-kwa (o żabach, niektórych ptakach)”, czas. 
pochodzenia dźwkn. od interi. *kva imitu- 
jącej głos wydawany przez pewne zwierzęta. 

kwapić się od XV w. 'mieć ochotę na rozpo- 
częcie czegoś, brać się energicznie za coś, 
stp. kwapić (się) 'spiesznie albo wcześnie coś 
robić”, 'popędzać coś, poruszać”, kasz. :pre- 
kvafic "wyjść poza brzegi naczynia, wyki- 
pieć”. Płnsł.: cz. kvapit 'spieszyć (się), ukr. 
kvdpyty "pobudzać do pośpiechu, popędzać, 
kvadpytysja 'spieszyć się; patrzeć na coś po- 


277 


kwaśny 


żądliwie, ulegać pokusie”. Psł. dial. *kvapiti, 
*kvafg 'popędzać, pobudzać do pośpiechu”, 
*kvapiti sę 'spieszyć się”, czas. kauzat. od psł. 
*kypeti 'kipieć, wrzeć” (zob. kipieć), z wy- 
mianą rdzennego *y => *va (z wcześniejszej 
alternacji *4 — *ua), jak np. w kwasić (zob.). 
Pierwotne znaczenie "powodować, że ktoś 
się gotuje, kipi wewnętrznie, wrze, tj. do- 
znaje gwałtownych uczuć, gorączkuje się, 
spieszy się, rwie się do zrobienia czegoś. — 
Od daw. czas. przedrostkowego skwapiać 
się 'gorączkować się, naglić, spieszyć się”, 
przym. skwapliwy 'gorliwy w wykonywa- 
niu czegoś, chętny, skory, szybki”, przysł. 
skwapliwie (por. też daw. skwapny 'pochop- 
ny, spieszny, skłonny, skory”, skwapnie 'po- 
chopnie, pospiesznie, gorączkowo ). 

kwas od XV w. (ale już w r. 1136 nazwa oso- 
bowa Kwasek) 'substancja o kwaśnym sma- 
ku i charakterystycznym zapachu, kwaś- 
ny smak i zapach, 'zakwaszony zaczyn do 
ciasta chlebowego”, kasz. kvas "mąka zalana 
wodą, odstawiona do fermentacji, używana 
potem do wypieku chleba i dla nadania po- 
trawom kwaśnego smaku; rodzaj zupy”; zdr. 
kwasek. Ogsł.: cz. kvas 'kwas, zakwas, za- 
czyn; ferment, wrzenie”, przest. 'uczta, go- 
dy”, r. kvas 'kwas, scs. kvase 'zaczyn, za- 
kwas; sfermentowany napój. Psł. *kvase 
*zaczyn, zakwas; kwaśny smak, coś kwaśne- 
go, sfermentowanego, kwaskowaty napój”, 
archaiczny rzecz. od psł. *kysngti 'kisnąć, 
fermentować”, z wymianą rdzennego *y > 
*yva (z wcześniejszej alternacji *4 — *ud). 

kwasić kwaszę od XV w. 'powodować fer- 
mentację, czynić kwaśnym, kisić, kasz. 
kvasćc 'kwasić, kisić; z przedr. skwasić, 
zakwasić; wielokr. -kwaszać: z przedr. za- 
kwaszać. Ogsł.: cz. kvasit 'kwasić, zakwa- 
szać, kisić; kwaśnieć, fermentować, przest. 
*kipieć, wrzeć, r. kvdsit 'kisić, zakwaszać, 
ch./s. kvdsiti "moczyć, zwilżać”, daw. 'powo- 
dować fermentację, kisić.. Psł. *kvasiti, *kva- 
$9 powodować, że coś kiśnie, fermentuje', 
czas. kauzat. od psł. *kysnoti 'kisnąć, fer- 
mentować (zob. kisnąć), z wymianą rdzen- 
nego *y => *va (z wcześniejszej alternacji 
*u > *ud), zob. kwas. 

kwaśny od XV w. 'mający cierpki smak; nie- 
przyjemny, drażniący, typowy dla fermen- 


kwaśny 


tujących produktów (o zapachu), 'będący 
oznaką złego nastroju, niezadowolenia, roz- 
czarowania; w złym humorze, niezadowo- 
lony (o człowieku)”, kasz. kvasni *kwaśny, 
cierpki; kiszony; posępny, ponury”. Ogsł.: 
cz. kvasny 'fermentacyjny, związany z kwa- 
szeniem”, r. kvdsnyj 'kiszony, zakwaszony, 
kwaśny”, scs. kvasbna 'sfermentowany, kwaś- 
ny. Psł. *kvasvne "mający smak kwasu, 
kwaśny, cierpki”, przym. od psł. *kvase 'za- 
czyn, zakwas; kwaśny smak, coś kwaśnego, 
sfermentowanego, kwaskowaty napój” (zob. 
kwas), z przyr. *-vne. Na pierwotny przym. 
odrzecz. nawarstwiały się późniejsze, po- 
wstające na gruncie poszczególnych języ- 
ków słow. przym. odczas. od psł. *kvasiti 
*powodować kiśnięcie, fermentację* (zob. 
kwasić), utworzone za pomocą tego samego 
przyr., stąd znaczenia 'kiszony”, 'skwaszo- 
ny”, 'sfermentowany”. 

kwękać od XVII w. 'stękać, utyskiwać, dial. 
też kwiąkać | kwiękać 'stękać, jęczeć, po- 
jękiwać, cherlać; także kwęczeć *kwękać'. 
Por. cz. dial. kvećeti 'jęczeć”, r. dial. kvjdkat 
'prosić natrętnie, z płaczem”, stch. kveka- 
ti 'kwilić, płakać, słwń. kvekati 'kwilić, 
skomleć, krzyczeć (też o głosie zająca)”, 
kvećdti 'o głosie zająca”. Czas. pochodzenia 
dźwkn., podobne też w innych językach ie., 
np. lit. kveńkśti / kvafiksti 'sapać, dyszeć, 
rzęzić, łot. kvinkt 'skomleć (o psie), kwi- 
czeć (o prosiętach)”, niem. quengeln 'narze- 
kać, kwękać. 

kwiat od XV w. 'roślina kwitnąca, 'część 
rośliny zawierająca organy rozrodcze”; zdr. 
kwiatek. Ogsł.: cz. kvet, r. cyeljsscs. cveto. 
Psł. *kvete (> *cveto) 'kwiat', z pie. *kuoito- 
"biały, jasny, od pie. *kuei-t- świecić się; 
jasny, biały”, wariantu (z twardą spółgłoską 
nagłosową) pie. bazy *kuei-t- 'ts. (od któ- 
rej psł. *sveto |< *kuoito-] Światło; świat”, 
zob. świat); por. pokrewny psł. czas. *kvisti, 
*kvvtg 'kwitnąć, rozkwitać i jego rodzinę 
wyrazową (zob. kwitnąć). Wyraz słow. to za- 
pewne urzeczownikowiony przym. z przy- 
puszczalnym pierwotnym znaczeniem 'coś 
białego, jasnego”, oznaczał zatem najpierw 
kwiat o jasnej, białej barwie. — Od tego 
kwiecie (rzecz. zbiorowy); kwiecisty; kwiet- 
ny — kwietnik; kwiaciarz (+ kwiaciarka, 


278 


kwilić 
kwiaciarstwo) — kwiaciarnia; ukwiecić (daw. 
XVIII w. bez przedr. kwiecić 'zdobić, po- 
krywać kwiatami”). Zob. też kwiecień. 
kwiczeć od XV w. "wydawać wysoki, nieprzy- 
jemny, przeciągły głos (np. o świni)”, kasz. 
kvićec *kwiczeć; wielokr. kwikać; jednokr. 
kwiknąć. Ogsł.: cz. kvićet *kwiczeć, skowy- 
czeć”, przen. 'piszczeć, jęczeć”, r. dial. kvićdt 
I cvićdt 'kwiczeć, słwń. kvićati "kwilić, 
skomleć; szczebiotać, świergotać, cvićati 
*kwiczeć, piszczeć, kwilić, skomleć; świer- 
gotać. Psł. *kvićati "wydawać ostry, piskli- 
wy głos, czas. pochodzenia dźwkn., por. 
kwilić. — Od tego kwik. 
kwiczoł od XVI w. 'ptak Turdus pilaris”, 
w XVI w. też kwiczał, dial. kwiczdł / kwiczdl 
/ kwiczala. Płnsł.: cz. kvićala (stcz. i dial. też 
kvićela) *kwiczoł, słc. dial. kvścela / kvićala 
(też cvićel / cvićal / cvićala I ćvicala) 'ts., 
ukr. dial. kvyćóla / kvićal 'ts.. Niemożliwe 
jest ustalenie jednej prapostaci, podstawo- 
wa polska forma zapewne z *kvitel» (po- 
za tym *kvitelv, *kvićela i, chyba wtórne, 
*kvićale, *kvićalv, *kvićala), wszystkie z po- 
dobnymi przyrostkami (*-ele, *-elv, *-ela) 
od psł. *kvićati "wydawać ostry, piskliwy 
głos” (zob. kwiczeć). Podstawowe znacze- 
nie 'ten, który kwiczy, kwiczący”, co zgadza 
się z charakterystycznym głosem kwiczoła, 
opisywanym jako ciąg tonów kwiczących 
i skrzypiących. 
kwiecień kwietnia od XV w. 'czwarty mie- 
siąc roku. Por. cz. kveten, -tna 'maj', ukr. 
kviten, -tnja, dial. cviten kwiecień, stch. 
cvjetanj maj”, bg. dial. cvćten 'kwiecień'. 
Psł. *kvetońv 'okres kwitnienia roślin, od 
psł. *kvetv 'kwiat* (zob. kwiat), z przyr. 
*-bńb (co do budowy por. grudzień, sierpień, 
wrzesień). 
kwilić od XVI w. 'płakać, popłakiwać cicho”, 
stp. XV w. kwielić "piszczeć, cicho popła- 
kiwać, 'głośno jęczeć, wyć”, 'świergotać, 
papłać, kasz. kvilćc / kvilac 'kwilić, popła- 
kiwać; z przedr. zakwilić. Ogsł.: cz. kviłet 
/ kvilit 'lamentować, żałośnie narzekać, 
jęczeć, r. dial. kvilitsja I cvilitsja 'płakać, 
szlochać (o dzieciach)”, cs. cviliti / cvileti 
"płakać, opłakiwać, głośno narzekać”. Psł. 
*kviliti / *kvileti, *kvilo (> *cviliti / *cvileti, 


kwitnąć 
*cvilg) "wydawać żałosne dźwięki, piszczeć, 
żałośnie płakać, lamentować, czas. pocho- 
dzenia dźwkn., oparty na *kvi- w kwikać, 
kwiczeć (zob. kwiczeć), utworzony za pomo- 
cą przyr. *-l- (por. np. tak samo zbudowa- 
ne p. dial. krulić 'chrząkać, kwiczeć': stp. 
i dial. krukać "wydawać głos, o niektórych 
zwierzętach, np. krakać, gruchać”, dial. też 
*'burczeć, o brzuchu”; por. też wikłać). 

kwitnąć od XV w. 'okrywać się kwiatami, 
czeć”), "pokrywać się plamkami, pleśnią 
(o chlebie, serze, paznokciach)”, dial. także 
kwnąć, kwnę I kfnąć, kfnę (także z prze- 
stawką fknąć / tknąć | tchnąć) *kwitnąć; 
pleśnieć (np. o pieczywie)”, kasz. kvitngc 'ts.; 
pokrywać się białymi plamkami (o paznok- 
ciach)”; z przedr. przekwitnąć, rozkwitnąć, 
zakwitnąć. Ogsł.: stcz. kvitnuti / kvetnuti 
*kwitnąć, cz. dial. kvitnut 'ts., ukr. reg. 
kvynuty 'ts., bg. cbfna 'zakwitnąć. Psł. 
*kvstnoti, *kvotng (> *cvvtnoti, *cvbtng) 'za- 
cząć kwitnąć, zakwitać, rozkwitać, czas. 
inchoat. od psł. *kvvteti, *kvvtg 'kwitnąć, 
rozkwitać, por. p. dial. kwcieć / kwścieć 
(kścieć I kszcieć I krzcieć) 'kwitnąć”. Pierwot- 
nym polskim kontynuantem psł. *kvstng- 


279 


lala 


ti było *kwtnąć, zachowane w gwarowym 
kwnąć i jego wariantach fonetycznych. Po- 
stać kwitnąć wtórna, ma -i- pod wpływem 
stp. XV w. kwiść, 3. osoba l. mn kłwtą 'być 
okrytym kwiatami, okrywać się kwiatami”, 
dial. kwiść / kwić *kwitnąć', kasz. kvisc (tyl- 
ko w bezokol.) 'ts., por. cz. kvćst / kvist, 
kvetu 'kwitnąć, r. cvesti, cvetu 'kwitnąć; 
pleśnieć”, scs. cvisti, cybty kwitnąć”. Podsta- 
wowe dla całej rodziny psł. *kvisti [< *kvit- 
ti], *kvetg (> *cvisti, *cybtg) kwitnąć, od 
pie. *kuei-t- świecić się; jasny, biały”, które 
jest wariantem (z twardą spółgłoską nagło- 
sową) pie. bazy *kuei-t- 'ts. poświadczonej 
w psł. *svvteti, *svvtg Świecić”, *svetiti sę 
*świecić się, *svete Świat” (zob. świtać, świe- 
cić, świat). 

kwokać od XVI w. 'o głosie kury”. Ogsł.: cz. 
kvokat *kwokać', dial. też 'stękać, narzekać, 
r. dial. kvókaf 'gdakać, 'jęczeć, stękać, gde- 
rać, zrzędzić, skarżyć się”, słwń. kvókati / 
kvócati 'kwokać, 'stękać”. Psł. *kvokati, *kvo- 
ćete 'gdakać (o głosie kury chcącej znieść 
jajko lub wodzącej kurczęta)”, czas. pocho- 
dzenia dźwkn. od naśladowania głosu wy- 
dawanego przez kurę, por. np. p. kwo-kwo! 
kwok-kwok! — Od tego kwoka, kwoczka. 


L 


lać leję od XV w. 'powodować, że coś płynie, 
cieknie”, ciec obficie, strumieniem; padać 
obficie (o deszczu)”, 'odlewać przedmioty”, 
pot. i dial. 'bić mocno, walić”, daw. 'płynąć, 
spływać, lać się, rozlewać się; z przedr. do- 
lać, nalać, odlać, podlać, polać, przelać, przy- 
lać, rozlać, ulać, wlać, wylać, zalać, zlać; nie- 
dok. -lewać: tylko z przedr., np. nalewać, 
podlewać, rozlewać, wlewać. Ogsł.: cz. lit, liji 
I leji 'lać, nalewać; odlewać; mocno padać, 
lać, ukr. iljaty (dial. lijaty), Ijdju *lać, scs. 
lijati, lejo lać. Psł. *vjati, *lejp 'powodo- 
wać, że coś płynie, cieknie”, najbliższe od- 
powiedniki w bałt.: lit. lieti, lieju / leju (stlit. 


leju) 'lać, wylewać; odlewać', łot. liet, leju 
I łeju "lać, wylewać; bić”, por. też np. stind. 
vi-lindti 'rozlewa się”, wszystkie od pie. *lei- 
*lać, ciec. — Od wielokrotnych czas. przed- 
rostkowych odlew, wylew, przelew, rozlew, 
wlew, zalew, zlew; dolewka, nalewka "napój 
alkoholowy przyrządzony przez zalanie spi- 
rytusem owoców” (daw. od XV w. 'naczynie 
do nalewania płynów, dzbanek”), przelewki 
mn, wylewka, zlewki mn; rozlewisko; roz- 
lewny, wylewny. 

lala od XVIII w., zwykle lalka 'zabawka dzie- 
cinna, mająca miniaturową postać ludzką”, 
przen. 'osoba ładna, strojna, ale ograni- 


czona i próżna”, dial. lala też 'nieznajomy, 
obcy”, lalka *źrenica, kasz. ldla 'tuman, sa- 
fanduła, głupiec”. Por. płb. lola 'ojciec, tata”, 
cz. dial. lala i lalka 'zabawka dziecinna, 
lalka, 'człowiek obcy”, słc. lało 'głupiec, 
błazen”, r. dial. ljdlja 'dzieciątko”, "lalka, 
*człowiek gnuśny, ślamazarny, cichy”, ljdlka 
*lalka', bg. Idla 'błazen', dial. ldlo pieszczot- 
liwa nazwa starszego brata. Słow. *lala na 
oznaczenie niektórych członków rodziny, 
dziecka oraz zabawki dziecinnej, mającej 
postać ludzką. Wyraz języka dziecięcego 
z charakterystycznym podwojeniem sylaby 
(por. np. baba, mama, tata); podobne wyra- 
zy występują w różnych innych językach, 
por. np. kurd. lalu 'wuj”, mordwińskie lala / 
lela 'starszy brat”. 

las od XIII w.; zdr. lasek. Ogsł.: cz. les 'las; 
drzewostan, dial. *drewno, materiał bu- 
dowlany', stcz. też "listowie, liście, pędy, ga- 
łązki”, r. les 'las; drzewa zrąbane, drewno', 
scs. lósz 'las; drzewa”, s. lćs, ch. lijes 'drze- 
wo, drewno budowlane”, reg. 'las', słwń. lćs 
*drzewo, drewno; kawałek drewna, kij, las- 
ka. Psł. "les 'teren porośnięty drzewami 
(zwłaszcza liściastymi), bez pewnej ety- 
mologii. Zwykle łączy się (mimo trudności 
akcentowych) ze stang. lóes, Ieswe ż [< *leso- 
I "esud] "pastwisko, łąka, w takim razie 
*les < *leso- pierwotnie oznaczałby 'teren 
porośnięty roślinami (drzewami, trawą)”. 
Trudności fonetyczne napotyka inna wersja 
etymologiczna: wychodzenie z przypusz- 
czalnego pierwotnego znaczenia listowie, 
liście i pędy roślin” i łączenie psł. *lesa z lit. 
laiśkas / ldiśkas 'liść roślinny” (zob. list, 
liść); psł. *lćso miałoby kontynuować wcześ- 
niejszą postać *loiso-, która wszakże winna 
się regularnie rozwinąć w nie istniejące słow. 
*leche. — Od tego lesisty; leśny — leśnik 
leśniczy — leśniczówka; zalesić. 

laska od XIV w. 'pręt, kij, zwłaszcza do pod- 
pierania się”, stp. też "oznaka władzy, szcze- 
gólnie sędziowskiej. Ogsł.: dł., gł. leska 
*pręt leszczynowy”, ukr. dial. liska 'kij, las- 
ka”, słwń. lćska 'pręt.. Psł. *leska 'pręt, kij 
leszczynowy”, etymologicznie tożsame z psł. 
*lóska 'leszczyna” (zob. leszczyna), z roz- 
wojem znaczenia 'leszczyna, krzew Corylus 
avellana” > 'pręt, kij z leszczyny”. 


280 


latorośl 


latać od XIV w. 'unosić się w powietrzu, fru- 
wać, przen. 'szybko się poruszać, biegać”, 
dial. latać, kasz. latac, lata "latać, fruwać, 
krążyć; biegać; trząść się, poruszać się; 
z przedr. nalatać się, polatać, zalatać się; 
wielokr. -latywać: tylko z przedr. dolatywać, 
nalatywać, nadlatywać, odlatywać, polaty- 
wać, przelatywać, zalatywać, zlatywać się. 
Ogsł.: cz. lćtat, r. letdt, cs. letati "latać. Psł. 
*letati 'latać”, czas. wielokr. od psł. "leteti 
(zob. lecieć), z charakterystycznym wzdłu- 
żeniem samogłoski rdzennej *e — *e > *£. 
— Od tego latawiec 'zabawka puszczana na 
sznurku w powietrzu” (daw. 'istota, przed- 
miot unoszące się w powietrzu”); latawica 
*kobieta goniąca za rozrywkami. 

lato od XIV w. 'najcieplejsza pora roku, 'rok', 
*wiek ludzkiego życia, lata mn w funkcji 
1. mn do rok. Ogsł.: cz. lćto 'lato; rok”, r. lćto, 
scs. leto 'rok; czas”, wyjątkowo "lato". Psł. 
*leto 'ciepła pora roku, prawdopodobnie 
urzeczownikowiona forma rodzaju nijakiego 
niezachowanego przym. flete, etymologicz- 
nie tożsamego z lit. lótas 'łagodny, spokoj- 
ny, cichy; powolny, ustępliwy”, łot. lęts 'lek- 
ki, łatwy” (por. pokrewne, z innym przyr. 
lit. lenas / lćnas 'łagodny, cichy, spokojny; 
powolny, łac. lenis 'łagodny, umiarkowany, 
spokojny, zob. też leniwy), od pie. pier- 
wiastka *le- 'zelżeć, rozluźnić, pofolgować” 
(por. goc. letan "zostawić, puścić, zanie- 
chać”). W takim razie pierwotne znaczenie 
rzecz. *leto zapewne 'czas łagodny, okres, 
kiedy zelżało zimno”; początkowo wyraz 
mógł oznaczać całą cieplejszą część roku, 
po ustąpieniu chłodów (tj. wiosnę i lato), na 
co zdają się wskazywać takie poświadczenia, 
jak np. dł. lóto "wiosna i 'lato', p. dial. letnie 
(letne) zboże 'zboże jare, siane na wiosnę. 
— Od tego letni (stp. też letny) 'dotyczący 
lata, właściwy latu', 'trochę ciepły, ciepła- 
wy” — letnik i letnisko; leciwy; -lecie w zło- 
żeniach, np. dziesięciolecie, stulecie. 

latorośl ż od XV w. 'młody pęd rośliny”, 
przen. 'potomek, dziecko”, stp. latorośl / la- 
torośtl i latoroślka (też latorość / ratolość) 
*młody pęd jednoroczny”. Ogsł.: cz. letorostl 
i letorasl ż, letorost m, r. lótorost (/ lćtorost), 
scs. letoraslv ż "młody pęd”. Psł. *letoorstlv Ż 
'jednoroczny pęd, to, co przyrosło w ciągu 


ląc się 


lata”, złożenie z psł. *leto (zob. lato) i rzecz. 
*orstlv [< *orst-slv] od psł. *orsti 'rosnąć 
(zob. rosnąć), z przyr. *-slb. 

ląc się ięgnie się (daw. lęże się) od XVI w. (od 
XV w. z przedr.) i lęgnąć się (daw. lągnąć 
się) od XVI w. 'wykluwać się z jajka; rodzić 
się, przychodzić na świat”, daw. 'gnieździć 
się, przebywać, żyć (o zwierzętach)”, daw. 
od XVI w. też niezwrotne ląc, lęże i lągnąć 
*rodzić, wydawać na świat potomstwo przez 
wysiadywanie (o ptakach)”; z przedr. wyląc 
się, zaląc się; wielokr. lęgać daw. od XVI w. 
i dial., dziś z przedr. wylęgać się od XV w., 
zalęgać się od XV w. Zachsł. i płdsł.: gł. daw. 
lac, lahu 'wylęgać, lahnyć 'wylęgać, rodzić”, 
lahnyć so 'wylęgać się, rodzić się, wykluwać 
się z jaj, cz. lfhnout 'wylęgać”, lihnout se 
*wykluwać się, rodzić się”, ch./s. leći, lEżem 
*wylęgać, rodzić”, lćći se 'wylęgać się, rodzić 
się”. Psł. dial. *lęgti, *lego wysiadywać z jaj 
(o ptakach), wydawać na świat, rodzić”, *lęg- 
ti sę 'wykluwać się z jaj, rodzić się, przycho- 
dzić na świat”, tożsame z psł. *legti, *lego 
*rozpocząć leżenie, położyć się, legnąć (zob. 
lec), z wtórnym uogólnieniem rdzenia *lęg- 
(z infiksem nosowym, właściwym pierwot- 
nie formom czasu teraźn.) w całym para- 
dygmacie. Rozwój znaczenia 'lec, położyć 
się (w celu wysiedzenia jaj, urodzenia po- 
tomstwa)” > 'wysiadywać z jaj, wydawać na 
świat potomstwo”. — Od tego ląg / lęg; od 
czas. przedrostkowego wyląg / wylęg. 

ląd od XVI w. (daw. też land) 'stały grunt, su- 
chy, stały obszar kuli ziemskiej; kontynent”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. lant, landes 'ląd, 
ziemia, kraj, kraj rodzinny” (dziś niem. 
Land 'ląd, ziemia; pole, rola, grunt; kraj”). 
— Od tego lądowy; lądować, od XVI w. 
*przybić do brzegu”, z przedr. wylądować. 

lebioda od XV w. 'chwast Chenopodium, roś- 
lina lecznicza Chenopodium album, stp. 
XV w. lebioda 'łoboda ogrodowa, Atrip- 
lex hortense', biała lebioda 'Clinopodium 
vulgare, głucha lebioda *komosa mierzli- 
wa, Chenopodium vulvaria'; też łoboda od 
XV w. 'roślina ogrodowa Atriplex horten- 
sis (dawniej uprawiana jako jarzyna)”, dial. 
*Chenopodium'. Ogsł.: cz. lebeda, r. lebedd, 
słwń. lebćda, dial. leboda. Psł. *elboda, wtór- 
nie z ujednoliceniem samogłosek w dwóch 


281 


lecieć 


pierwszych sylabach *elbeda / *olboda przy- 
puszczalnie 'roślina z białymi liśćmi, za- 
pewne prapokrewne z łac. albus 'biały, siwy, 
blady, jasny”, gr. alphós 'biała wysypka na 
ciele”, od pie. *alb*o - 'biały” (zob. łabędź). 
lec legnę i legnąć, legnę 'położyć się, rozciąg- 
nąć się na czymś”, 'stracić życie, polec, zgi- 
nąć, w stp. od XV w. starsza odmiana lec, 
lęże 'położyć się, ułożyć się, upaść, zostać 
położonym”, 'położyć się obozem, oblec”; 
z przedr. oblec, polec, ulec, zlec; wielokr. le- 
gać 'kłaść się, wylegiwać się, 'leżeć, sypiać, 
z przedr. dolegać, nalegać, oblegać, podlegać, 
polegać (stp. 'leżeć”), przylegać, rozlegać się, 
ulegać, wylegać, zalegać; nowszy czas. wie- 
lokr. legiwać 'często leżeć”, z przedr. wylegi- 
wać się. Ogsł.: stcz. lćci, lahu 'położyć się, 
r. leć, ljżgu "lec, położyć się), scs. leśti, lęgo 
"położyć się, legnąć'. Psł. *legti, "lego 'roz- 
począć leżenie, położyć się (do snu), legnąć; 
paść, upaść, opaść” (wielokr. *legati, z regu- 
larnym wzdłużeniem samogłoski rdzennej 
* > € > *6), czas. inchoat. od psł. *leżati 
(zob. leżeć), oparty na pie. pierwiastku *leg"- 
"położyć się. W czasie teraźn. -ę- jako re- 
zultat infiksu nosowego (*le-n-g*-), tak jak 
w psł. *sędg 'siądę, usiądę* (zob. siąść). Pol- 
ska postać legnąć to pierwotny czas. jednokr. 
z przyr. -ną-; z niego formy czasu teraźn. 
legnę, legniesz itd., przeniesione także do 
podstawowego czas. lec. Zob. też ląc się. 
lecieć lecę od XV w. 'unosić się w powietrzu, 
fruwać, 'szybko biec”; z przedr. dolecieć, od- 
lecieć, polecieć, przelecieć, przylecieć, rozle- 
cieć się, ulecieć, wlecieć, wylecieć, wzlecieć, 
zalecieć, zlecieć; wielokr. latać (zob.). Ogsł.: 
cz. letet, r. letćt, leću, scs. leteti, leśto. Psł. 
*leteti, *leto (pierwotnie czas teraźn. *letg) 
[< *lekt-] "unosić się w powietrzu”, prapo- 
krewne z lit. lókti, lekiu 'lecieć; biec, pę- 
dzić, łot. lekt, lecu 'skakać; lecieć” i dalej, 
zapewne, ze śrwniem. lecken 'wierzgać, ska- 
kać” (niem. przest. lócken 'wierzgać ), gr. la- 
ktidzó 'wierzgam, kopię nogą”, od pie. *lek- 
*skakać, ruszać się, poruszać się. Punktem 
wyjścia do ukształtowania się wyrazu psł. 
były formy czasu teraźn. z przyr. *-te/to-, 
tj. *lek-te- [ *lek-to-, pierwotne psł. formy 
1. osoby 1. pj *lektg, 3. osoby 1. mn *lektotb 
(wskazują na nie p. dial. letę 'lecę, letą 


lecz 


*lecą), w których doszło do regularnego 
uproszczenia grupy spółgłoskowej *kt > *t 
(zachodzącego tylko przed tylnymi samo- 
głoskami); nowy temat *let- [< *lekt-] został 
uogólniony w całej odmianie czas. — Od 
tego lot (por. cz. let, r. let, ch./s. Iót) + lotny 
— lotnik (> lotniczy), lotnisko, też złożenie 
samolot; od czas. przedrostkowych nalot, 
odlot, polot od XVI w. 'inwencja twórcza, 
żywość, łatwość, lekkość w sposobie rozu- 
mowania, myślenia, wyrażania się” (daw. 
XVI w. 'bieg przyśpieszony ), przelot, przy- 
lot, wlot, wylot, wzlot, zlot; ulotka; przelotny, 
ulotny. 

lecz od XV w. sp. przeciwstawny 'ale', w stp. 
też *jak tylko, chyba tylko; choć, chociaż”. 
Por. dł. lóc / lec 'czy; chociaż, choć, cz. leć 
*ale, lecz; chyba że”, stcz. 'chyba że, jak tyl- 
ko, jeżeli tylko; tylko jeżeli, tylko gdy; albo”. 
Zachsł. *leće czy "leće 'tylko jeżeli, tylko 
gdy; chyba tylko, jak tylko”, znaczenie prze- 
ciwstawne 'ale” rozwinęło się z wcześniej- 
szego ograniczającego. Złożenie z psł. part. 
*le / *le (por. stp. od XIV w. part. wzmacnia- 
jąca, w XV-XVI w. le sp. przeciwstawny 'ale, 
jednak, tylko; ale tylko”, dziś kasz. le part. 
wzmacniająca tryb rozkazujący i przysł. 
*tylko, jedynie”, stcz. le 'ale, a, i, przecież”, 
strus. le / le 'ledwo*, bg. le part. wzmacnia- 
jąca, dial. przysł. i sp. 'tylko, tylko co; gdy, 
skoro”, sp. 'ale'; por. też ale, byle) i wzmac- 
niającej part. enklitycznej *će (zob. acz). 
Zanik pierwotnego końcowego -e, podobnie 
jak np. w acz, aż, cóż, iż. 

leczyć od XV w. 'uzdrawiać, uwalniać od 
choroby”; z przedr. uleczyć, wyleczyć, zale- 
czyć; wielokr. uleczać. Ogsł.: cz. lócit, r. lecit, 
leću, cs. leciti, Psł. "leciti, *"lećg "leczyć, kuro- 
wać, uzdrawiać”, zwykle uznawane za czas. 
odrzecz. od psł. *lćke 'to, czym się leczy, 
środek leczniczy, lekarstwo”, objaśnianego 
jako zapożyczenie niepoświadczonego wy- 
razu germ. (zob. lek). Zasadnie kwestiono- 
wane jest przyjmowanie starego zapożycze- 
nia z germ. *lekjan 'leczyć, uzdrawiać” bądź 
pierwotnego pokrewieństwa wyrazu słow. 
i germ. Formalnie psł. *lećiti dokładnie od- 
powiada lit. laikyti 'sprawiać, żeby coś zo- 
stało lub pozostało” (będącego czas. kauzat. 
od lit. likti, lieku 'zostać, pozostać”, które od 


282 lej 


pie. pierwiastka *leik"- / *lik'- "pozostawać, 
pozostawiać”), może zatem z pierwotnego 
*sprawiać, by coś zostało, pozostało” roz- 
winęło się specjalne znaczenie 'sprawiać, 
by ktoś pozostał przy życiu, by zachował 
zdrowie” > 'utrzymać przy życiu, w zdro- 
wiu” > 'leczyć; niepewne. — Od tego lecze- 
nie, leczniczy, lecznictwo; od czas. przed- 
rostkowego uleczalny. 

ledwie i ledwo przysł., part. od XVI w., w stp. 
XV w. ledwo / jedwo "ledwie, z trudnością; 
zaledwie, skoro tylko”, wyjątkowe stp. ledwa 
I ledwej. W stp. XV w. poświadczone także 
pierwotne postaci z nagłosowym j-: jedwo 
/ jedwa 'ledwie, zaledwie”, jedwe "ledwie, 
z trudnością. Ogsł.: cz. jedva (/ ledva) 'led- 
wo, z trudem, mało”, r. edvd *z trudem; 
w małym stopniu, ledwo*, scs. jedvva / (j)e- 
dva 'ledwie, z trudem”; z wtórnym nagłoso- 
wym |I- (zapewne pod wpływem part.) *le 
I *Jć w płnsł.: stcz. ledva / ledvy "ledwie, 
z trudem”, cz. ledva *zaledwie”, dial. ledvć 
*ledwie, z trudem”, r. dial. ledyd / ledvć 'tyl- 
ko, zaledwie. Psł. *ed(v)va przysł. (wtór- 
nie part.) 'tylko, ledwie, zaledwie”, złożenie 
z pierwszym członem *ed- part. wzmac- 
niająca, uogólniająca pochodzenia zaimko- 
wego (zob. jeden), członem drugim jest nie- 
poświadczona w słow. samodzielnie part. 
fva, równa lit. vós 'ledwie, zaledwie; sko- 
ro, jak tylko” i, może, stind. va 'albo; na- 
wet, zapewne”. Part. *ed- wzmacniała zna- 
czenie 'ledwie, zaledwie” wyrażone przez 
człon drugi. 

legowisko od XVI w. 'miejsce do leżenia, 
posłanie, leże, barłóg, kasz. legoviśće 'ts.. 
Por. cz. daw. lehoviste, dial. łaskie lehovisko, 
ukr. dial. lehóvysko / lehóvyśće, bg. legóviste. 
Nazwa miejsca z przyr. -owisko (/ -owisz- 
cze) od stp. od XV w. legać 'leżeć, legiwać” 
(zob. lec). 

lej od XV w. (stp. też lżj) przyrząd do zlewa- 
nia płynów”, nowsze przen. 'stożkowaty dół 
(np. po uderzeniu bomby)”; zdr. lejek (stp. 
też lijek). Ogsł.: cz. dial. lejik 'lejek", ch. dial. 
czak. lej, leja 'duży lejek”, por. r. lćjka 'lejek; 
polewaczka. Psł. *lejv 'przyrząd do lania, 
polewania, rzecz. odczas. (w funkcji nazwy 
narzędzia, pierwotnie może nazwa czynno- 


lejc 


ści 'lanie') od psł. *lbjati, *lójo "powodować, 
że coś płynie, cieknie” (zob. lać). 

lejc, zwykle lćejce mn od XV w. (stp. też lec) 
"pas rzemienny służący do kierowania ko- 
niem. Por. cz. dial. lacały / lócary mn 
*lejce', słc. liace mn 'ts.. Zapożyczenie ze 
śrwniem. leitseil (śrdniem. leidesćl, niem. 
Leitseil, daw. i dial. leetsel) 'powróz, lina do 
prowadzenia, kierowania; smycz; lejc; lina 
żaglowa” (złożenie z pierwszym członem od 
niem. leiten 'prowadzić, kierować”, członem 
drugim jest niem. rzecz. Seil 'powróz, li- 
na”); zanik końcowego -el chyba w gwarach 
niemieckich. 

lek od XV w. 'środek leczniczy”. Ogsł.: cz. lek, 
ukr. lik, ch./s. lijek (lek). Psł. *leke 'to, czym 
się leczy, środek leczniczy, lekarstwo”, rzecz. 
odczas. od psł. *lećiti 'leczyć, kurować, 
uzdrawiać (zob. leczyć). Zwykle przyjmu- 
je się odwrotny stosunek derywacji ("leko 
— "lećiti), przy czym *lek miałby być za- 
pożyczeniem z niepoświadczonego germ. 
rzecz. fleka-, odtwarzanego na podstawie 
goc. lekeis 'lekarz', lekinón 'leczyć, uzdra- 
wiać, stwniem. ldhki 'lekarz', lachinón 'le- 
czyć, uzdrawiać” (wyrazy germ. najczęściej 
są uznawane za pożyczki z celt., por. np. irl. 
liaig "lekarz'). Por. lekarz. 

lekarz od XV w. Ogsł.: cz. lekar, r. lekar” 
(dial. też *znachor”), słwń. lekdr, -rja (też 
'aptekarz”. Psł. *lekafv 'ten, kto dostarcza 
leków, leczy”, od psł. *łekv Środek leczniczy, 
lekarstwo”, z przyr. *-afe. — Od tego le- 
karka; lekarski, lekarstwo 'środek leczniczy, 
lek” (stp. też 'leczenie”). 

lekceważyć "mało kogoś cenić, nie przywią- 
zywać do czegoś wagi, z łączną pisownią 
od XIX w., zrost wcześniej (od XVI w.) po- 
świadczonych osobnych wyrazów lekce wa- 
żyć, nieraz przedzielanych innymi (np. lekce 
sobie ważę u Knapskiego). Od przysł. lekce 
*lekko, słabo, mało” (zob. lekki) i ważyć 
'określać ciężar, odmierzać za pomocą wa- 
gi; poważać, cenić, szanować” (zob.). Połą- 
czenie wyrazowe lekce ważyć jest zapewne 
kalką łac. parvi pendere 'mało szanować, 
lekceważyć” (łac. paryus 'mały, pendere 
'ważyć; cenić, szanować”). 

lekki od XV w. (stp. też leki) 'nieciężki”, stp. 
także 'zwinny, ruchliwy, nieociężały”, 'umiar- 


283 


lelek 


kowany, łatwy do zniesienia, do wykonania, 
nieprzykry”, 'spokojny, powolny, nieszybki”, 
'cichy', 'delikatny, subtelny”, 'nierozważny, 
lekkomyślny”; przysł. lekko i lekce 'lekko, 
słabo, mało; niepoważnie” (< *bgacć). Ogsł.: 
cz. lehky 'lekki; łatwy”, r. legkij 'lekki; łatwy; 
słaby”, scs. lvgzk» 'lekki”. Psł. *lvgekv 'mają- 
cy niewielki ciężar, lekki”, z przyr. *-ke od 
szczątkowo zachowanego psł. przym. *lbge 
*lekki” (por. p. dial. płd. Igi 'łagodny, niesil- 
ny”, Igo przysł. 'łagodnie, niemroźnie'), na- 
leżącego do tematów na -:i- (co do budowy 
por. np. cienki). Podstawowy przym. *lvg» 
pokrewny z lit. leńgvas 'lekki; łatwy”, niem. 
leicht "lekki, ang. light 'lekki', łac. levis 'lek- 
ki”, gr. elakhys 'mały”, stind. laghi- 'lekki, 
szybki”, od pie. *leg**- 'lekki, mały”. — Od 
tego lekkość. 

lelek lelika od XVI w. 'ptak kozodój, Capri- 
mulgus europaeus, stp. od XV w. 'jakiś 
ptak nocny; jakiś gatunek sowy”, dial. (z od- 
mianą lelek, leleka) też "nietoperz, 'mała 
sowa, kasz. lelek, leleka 'świergotek łąko- 
wy, 'głuptas; popychadło', 'zły duch, dia- 
beł, 'błędny ognik”. Płnsł.: cz. lelek, -lka 
*lelek kozodój”, stcz. 'ślepowron, Nyctico- 
rax), r. daw. i dial. lelćk, lćleka / lelek 'le- 
lek; nietoperz”, ukr. dial. lelek 'nietoperz” 
(por. wschsł. i płdsł. postaci z rdzennym -i-, 
np. r. daw. i dial. lilók / lilek / lflek 'lelek', 
słwń. lilek 'nietoperz'). Rekonstruuje się psł. 
*lelvkv (/ *lilvke) 'lelek kozodój”, pokrewny 
z lit. łelis / lelys 'ts., łot. lelis / lelis 'ts. 
[< pbałt. *lelia-]|. Prawdopodobnie od psł. 
*leleti (sę) / *lelćjati (sę) 'chwiać (się), koły- 
sać (się)” (por. stp. lelćjać 'kołysać, chwiać, 
lelćjać się 'kołysać się, chwiać się, zataczać 
się”, dial. lelać 'kołysać, bawić, pieścić”, kasz. 
lelac są 'umizgać się; wyraz pochodzenia 
dźwkn.), z przyr. *-vke, pierwotne znacze- 
nie byłoby 'ten, który się chwieje, kołysze” 
(lelek kozodój wyróżnia się chwiejnym, ko- 
łyszącym się lotem). Jest też możliwe na- 
zwanie ptaka od charakterystycznego gło- 
su: podstawą nazwy mógłby być psł. dial. 
czas. dźwkn. *lelekati 'krzyczeć le, le, la- 
mentować, zawodzić” (por. ch./s. lelekati 'za- 
wodzić, wołać lele! ); w takim razie trzeba 
by rekonstruować prapostać *lelek» (za któ- 
rą przemawiają formy przypadków zależ- 


lemiesz 


nych w gwarach, np. dop. 1. pj: p. leleka, 
r. lćleka | lelćka), będącą rzecz. odczas. ze 
znaczeniem 'ten, który krzyczy le, le, który 
zawodzi”. 

lemiesz od XV w. (stp. też lemięsz / limiesz I 
lemięż) 'ostrze pługa” (w stp. i w gwarach 
też w szerszym znaczeniu 'lemiesz pługa, 
radła wraz z odkładnicą”), dial. w różnych 
postaciach, np. lemiesz / lemiąsz / lemiąz / 
lęmies I jemiesz, kasz. lemeż I lemiż | lemoż 
*lemiesz. Ogsł.: słc. lemeś 'lemiesz', dial. 
*radło", r. lómćch, dial. lćmećś 'lemiesz', ch./s. 
lemeś, dial. lemeż 'ts.; radło”. Psł. *lemeśb 
(/ *lemeżv) 'ostrze radła ryjące, rozłamu- 
jące, kruszące ziemię”, odpowiedniki tylko 
w bałt.: lit. JEmeżis, dial. lameżis 'drewnia- 
na część radła, pługa, do której przymoco- 
wuje się lemiesz', łot. lemesis 'lemiesz'. Od 
pie. pierwiastka *lem- 'łamać, kruszyć, bić” 
(por. gł. lemić 'łamać, ch./s. lijemati "bić, 
walić”, pokrewne z lit. limti 'łamać, stnord. 
lemja 'bić”'), z przyr. *-eśb, *-eżv (może pier- 
wotne *lem-es-io-, temat na -es- z nawarst- 
wionym przyr. *-io-). Podstawowe znacze- 
nie 'narzędzie łamiące, kruszące ziemię”. 

len Inu od XIV w. 'roślina uprawna Linum 
usitatissimum”. Ogsł.: cz. len, lnu, r. lćn, Ina 
I Inu, ch./s. ldn, lana. Psł. *ona 'len', do- 
kładne odpowiedniki z rdzennym -i-: lit. 
linas, łot. lins, stpr. linno, gr. linon 'ts., por. 
też nazwy tej rośliny z rdzennym -i-: łac. 
linum, stwniem. lin (dziś niem. Lein). Z pie. 
*lino- 'len', prawdopodobnie pochodzenia 
przedindoeuropejskiego. — Od tego Iniany. 

lenić się od XV w. 'nie chcieć się czymś za- 
jąć, ociągać się, być opieszałym, gnuśnym.. 
Ogsł.: cz. lenit, r. lenitsja, scs. lćniti sę. Psł. 
*leniti sę być leniwym”, czas. odprzym. od 
psł. "lene "leniwy, gnuśny, opieszały, powol- 
ny” (zob. leniwy). 

leniwy od XIV w. 'niechętny do wysiłku, 
gnuśny, opieszały, 'powolny, nieszybki”. 
Ogsł.: cz. lenivy, r. lenivyj, scs. leniv». Przym. 
*lenive od psł. "lene 'leniwy, gnuśny, opie- 
szały, powolny” (por. stp. XV w. leny 'leni- 
wy, gnuśny, ociągający się”, cz. liny 'leniwy; 
mdły, słaby”, r. dial. lenój 'leniwy', scs. lćne 
*leniwy'). Podstawowy przym. *lens ma 
dokładne odpowiedniki w bałt.: lit. Iónas 
I lenas 'spokojny, cichy, łagodny, słaby, po- 


264 


lepiej 


wolny, łot. lóns / lens 'powolny, łagodny, 
spokojny; leniwy, opieszały”, por. też łac, le- 
nis łagodny, powolny: z pie. przym. */e-no- 
*słaby, powolny, łagodny” od pie. pierwiast- 
ka *le- 'rozluźniać, folgować, słabnąć”. — Od 
tego leniwiec; lenistwo; rozleniwić się. 

leń od XVI w. 'człowiek leniwy, próżniak”. 
Por. ukr. reg. lin / len 'ts.. Od stp. leny 'le- 
niwy, gnuśny, ociągający się”, psł. *lene (zob. 
leniwy), z przyr. *-jv urzeczownikowiają- 
cym przymiotnik. 

lep od XV w. 'kleista substancja, służąca 
do chwytania owadów, drobnego ptactwa”, 
przen. 'sidła, pułapka. Ogsł.: cz. lep 'lep, 
klej”, ukr. dial. lip 'klej”, cs. lepe 'klej, śro- 
dek do przylepiania, plaster”. Psł. *Iepe 'Śro- 
dek do lepienia, kleista substancja, rzecz. 
odczas. od psł. *vpeti 'lgnąć, przylegać, 
przywierać, przyklejać się, lepić się” (zob. 
Ignąć), z archaiczną wymianą samogłoski 
rdzennej *v [< *i] => *£ (z wcześniejszej wy- 
miany *i = "oi; por. kwiat, świat); dokładny 
odpowiednik stind. lepa- m 'smarowanie, 
smar, maść jest zapewne wyrazem utwo- 
rzonym paralelnie, niezależnie. 

lepić lepię od XV w. 'formować, kształtować 
coś z plastycznego materiału; kleić, skle- 
jać”, stp. też 'pokrywać gliną, wapnem itp.; 
z przedr. dolepić, nalepić, oblepić, odlepić, 
przylepić, rozlepić, ulepić, wlepić, wylepić, 
zalepić, zlepić; wielokr. -lepiać: z przedr. np. 
nalepiać, oblepiać,'przylepiać. Ogsł.: cz. lepit 
*lepić, kleić, naklejać, przyklejać; zlepiać, 
sklejać, r. lepit 'lepić, kleić”, scs. pri-lepiti 
"przykleić, przylepić”. Psł. *lepiti, *lefg 'po- 
wodować, że coś przywiera, przykleja się”, 
czas. kauzat. od psł. *lepeti 'przylegać, być 
przyklejonym” (zob. Ignąć), z archaiczną wy- 
mianą samogłoski rdzennej * [< */] > *£. 
— Od tego lepki 'kleisty, klejący” (stp. XV w. 
lipki 'lepiący się, klejący się, lipkie oczy 'ka- 
prawe, ropiejące oczy”); lepianka; od czas. 
przedrostkowych nalepa od XVI w. (daw. 
*przypiecek, zapiecek'”), polepa; nalepka; 
zlepek. 

lepiej od XIV w. (stp. XV w. i dziś dial. też 
lepie | lepi) st. wyższy od dobrze. Ogsł.: 
cz. lepe, stcz. lepe / lepeje lepiej”, br. lepej 
*ts., ch./s. dial. tjeplje 'ładniej'. Psł. *lefe 
[< *lep-je] / *lepćje st. wyższy od psł. przysł. 


lepszy 


*lepo 'ładnie, pięknie; odpowiednio, stosow- 
nie” (co od psł. przym. *lep» 'ładny, piękny, 
odpowiedni, stosowny”, zob. lepszy). 

lepszy od XIV w. st. wyższy od dobry, dial. 
też 'silniejszy; zdrowszy; bogatszy”. Ogsł.: 
cz. lepsi 'lepszy”, ukr. lpsyj 'ts., ch./s. ljepst 
"piękniejszy, ładniejszy”. Psł. *lepv, *lEpeśi, 
*lefe st. wyższy od psł. przym. *lepe 'od- 
powiedni, stosowny; ładny, piękny”, por. cz. 
poet. lepy 'piękny, śliczny”, stcz. też 'dobry', 
r. daw. i dial. lepyj 'ładny', scs. lep 'piękny, 
odpowiedni, właściwy, należyty, potrzebny” 
(por. lepiej). Podstawowy przym. *leps kon- 
tynuuje pie. "loip-o- od pie. *leip- 'smaro- 
wać tłuszczem, lepić” (zob. Ignąć). — Od te- 
go polepszyć od XV w. 'zmienić na lepsze, 
poprawić, naprawić”, ulepszyć. 

leszcz od XVI w. 'ryba Abramis brama”. Od- 
powiedniki tylko we wschsł. w tym samym 
znaczeniu: strus. leśćb, r. leść, leśćd, ukr. 
ljaść, ljaśćd (dial. też leść / liść), br. leść, lja- 
śćó. Psł. dial. *leśćv [< "lesk-jv] leszcz”, wią- 
zane z psł. dźwkn. czas. *leskati / *leśćati 
(por. r. dial. leskat ! leśćdt 'klaskać, łosko- 
tać, trzaskać, chlastać, plaskać; huczeć, ha- 
łasować, słwń. leskdti 'trzaskać, trzesz- 
czeć”). Ponieważ jednak występują nazwy 
tej ryby z nagłosową grupą spółgłoskową 
(stp. od XIV w. kleszcz, kasz. kleść, por. dł. 
kleść (też 'krąp"), stcz. dleść, cz. dleśec, dial. 
dleśt), nie jest wykluczone, że wszystkie na- 
zwy leszcza należy sprowadzać do praposta- 
ci *kleśćv (od dźwkn. czas. *kleskati, zob. 
klaskać), ze zmianą *kl- > dl lub uproszcze- 
niem *kl- > I-. 

leszczyna od XV w. 'krzew Corylus avellana', 
*krzewy leszczynowe, zarośla leszczynowe”, 
dial. też laszczyna. Ogsł.: dł., gł. leśćina, 
r. leśćina, słwń. leśćina. Słow. *"leśćina 'krze- 
wy, zarośla leszczynowe”, rzecz. zbiorowy 
z przyr. *-ina od psł. *leska 'leszczyna” (por. 
w tym znaczeniu p. dial. laska, kasz. też 
liska, cz. liska, ukr. dial. liska, ch./s. lijeska). 
Podstawowy rzecz. *lóska bez przekonującej 
etymologii. Niepewny jest przyjmowany 
nieraz związek z psł. *lćse 'teren porośnięty 
drzewami, las” (zob. las), jakoby z pierwot- 
nym znaczeniem *lóska *krzew (użytkowy) 
rosnący w lesie; dyskusyjne także zesta- 
wienie z bliskoznacznymi wyrazami bałt. 


285 


leźć 


(mającymi wszakże inną niż wyraz słow. sa- 
mogłoskę rdzenną i ponadto inną budowę): 
stpr. laxde ż 'leszczyna, lit. lazda / laza 
*pałka, laska”, dial. *leszczyna”, łot. la(g)zda 
I lę(g)zda "leszczyna. 

lew Iwa od XIV w. 'egzotyczny drapieżnik Fe- 
lis leo”. Ogsł.: cz. lev, Iva, r. lev, Iva, scs. Ibve, 
Ivva. Psł. *Ivva 'lew”, zapożyczenie z germ., 
por. stwniem. levo, niem. Lówe 'lew; do 
germ. zapożyczone z łac. leo, leonis 'lew', 
a to z gr. león 'ts. (wyraz ostatecznie za- 
pewne pochodzenia semickiego). — Od te- 
go Iwica; Iwi. 

lewy od XIV w. 'znajdujący się po tej stronie 
co serce”, przen. 'o spodniej, wewnętrznej 
stronie tkaniny, ubrania itp.. Ogsł.: cz. levy, 
r. lóvyj, scs. lev. Psł. "lev 'lewy”, dokładne 
odpowiedniki: łac. laevus 'lewy', też 'za- 
krzywiony, pochylony”, gr. laiós [< *"laiuos] 
*lewy), por. także prapokrewne lit. dial. 
is-laivóti 'wykręcać, robić zakręty”. Z pie. 
*laiuo- 'krzywy, zakrzywiony”. Znaczenie 
*lewy” rozwinęło się z pierwotnego 'krzy- 
wy, co potwierdzają takie paralele jak ch. 
dial. kriy krzywy” > 'lewy', bg. dial. kriva 
rvka 'lewa ręka. — Od tego lewica 'lewa 
ręka, nowsze od XIX w. 'radykalny kieru- 
nek polityczno-społeczny, odpowiednie par- 
tie polityczne czy odłam partii, organiza- 
cji” (-> lewicowy — lewicowiec); na odlew 
przysł. 'o uderzeniu, ruchu ręką: z rozma- 
chem, gwałtownie”; dawniej też *z lewej, od 
lewej strony”, daw. od XV w. odlew 'od le- 
wej strony” (np. uderzyć odlew; z wyraże- 
nia przyimkowego od lewa, por. analogicz- 
ne z lewa 'z lewej strony”, 2; prawa 'z prawej 
strony”). 

leźć lezę od XV w. 'iść, posuwać się wolno; 
wchodzić na górę, wspinać się, wdrapywać 
się, w stp. leźć z regularnymi postaciami 
czasu teraźn. leźć, lazę, leziesz 'czołgać się, 
pełzać; iść; z przedr. 'poleźć, przyleźć, wleźć, 
wyleźć, zaleźć, zleźć; wielokr. łazić (zob.). 
Ogsł.: cz. lćzt, lezu 'leźć, łazić; wyłazić, wła- 
zić”, r. lezt, lćzu 'włazić; przełazić; wyłazić, 
wypadać, cs. lesti, lćzg 'iść, stąpać, scs. tyl- 
ko z przedr. iz-lćsti wyjść”, ve-lósti wejść”. 
Psł. *lezti, *lezg 'pełzać, posuwać się powo- 
li, z trudem, wlec się, prapokrewne ze stpr. 
lise 'pełza, czołga się”, łot. lezet 'iść powo- 


._ 2 


leżeć 


li, skradając się”, leźuót 'iść bardzo wolno, 
skradać się” i dalej z lit. lćkśtas 'łagodnie 
pochyły; płytki, stisl. lżgr 'niski, ang. low 
"niski, niewysoki; nizinny; dolny”, wszyst- 
kie od pie. *le$"- "niski; pełzać po ziemi” (bę- 
dącego zapewne wariantem pie. pierwiastka 
*leg"- "leżeć", zob. leżeć). 

leżeć od XIV w. 'być w pozycji poziomej”, 
*znajdować się, być położonym, zajmować 
jakieś miejsce” 'rozpościerać się, stp. też 
*trwać, pozostawać”, 'przebywać, 'oblegać, 
*być umieszczonym, znajdować się, 'roz- 
ciągać się, być położonym”, 'trwać bez ru- 
chu, nie ruszać się, "podlegać, *zależeć od 
czegoś, 'polegać, zasadzać się na czymś”; 
z przedr. poleżeć, przeleżeć, uleżeć się, zleżeć 
się; zob. też należeć. Ogsł.: cz. leżet "leżeć; 
obozować, r. leżdt, leżu 'leżeć; znajdować 
się; być obowiązkiem, spoczywać na kimś, 
scs. leżati, leży 'leżeć. Psł. *leżati, "leżg 
[< *leg-6-ti, *legjg] "leżeć, czas. stanu od psł. 
*legti rozpocząć leżenie, położyć się (do 
snu), legnąć; paść, upaść, opaść” (zob. lec). 
— Od tego leże od XIX w. 'miejsce do leże- 
nia, spania; legowisko zwierząt”, wtórna po- 
stać rodzaju nijakiego (leże n < leże mn) od 
daw. od XVI w. leża 'miejsce do leżenia, spa- 
nia; kwatera, obozowisko wojska” (< *leż-ja); 
leżak; leżanka. 

lędźwie mn od XIV w. 'część pleców mię- 
dzy żebrami a miednicą”, pot. 'uda', stp. od 
XIV w. lędźwie n i lędźwie / lędźwia mn 'ts., 
daw. też 'nerki'. Ogsł.: cz. ledvi 'wnętrzno- 
ści, wnętrze”, r. przest. ljadveja 'udo', ljóż- 
ka 'udo', scs. lędviję ż mn 'lędźwie”. Psł. 
*lędvvje 'lędźwie, nerki, rzecz. zbiorowy 
z przyr. *-vje od psł. *lędvo 'lędźwie, nerka” 
(por. np. dł. daw. ladwo / ladwjo 'lędźwie', 
ch. daw. czak. ledva mn 'lędźwie, nerki” 
oraz p. daw. XVI w. lędźwa ż *'wewnętrzna 
górna część uda, stp. XV w. lędźwica I lę- 
dwica "nerka, w XVI w. lędźwica też '*we- 
wnętrzna górna część uda; kuper ptasi; czy- 
ste mięso bez kości i tłuszczu u zwierząt 
i ptaków”, Iędźwina 'nerka'), pokrewnego 
z łac. lumbus [< *lond'-uo-|, mn lumbi 
*lędźwie”, stwniem. lenti ż [< *lond"-uin-] 
*nerka, lenti(n) mn "nerki, lędźwie”, stisl. 
lend ż 'lędźwie”, wszystkie od pie. *lend"- 
*lędźwie; nerka. Zob. polędwica. 


286 


Ignąć 


lękać się od XV w. (stp. też bez zaimka zwrot- 
nego lękać) 'bać się, odczuwać strach”, 'nie- 
pokoić się o coś, stp. także straszyć, wy- 
woływać czyjś lęk, strach”, kasz. ląkac są / 
lżkac są 'lękać się”; jednokr. lęknąć stp. od 
XV w. 'przestraszyć się, przerazić się, też 
niedok. *bać się, przerażać się”, dziś tylko 
z przedr. przelęknąć się, ulęknąć się, zięknąć 
się, por. też nieulękły, wylękły. Ogsł.: cz. le- 
kat 'straszyć, przerażać”, ukr. ljakdty 'prze- 
rażać, straszyć, ljakdtysja 'bać się, przera- 
żać się”, scs. lęcati 'zastawiać sidła”, swlęcati 
*krzywić, zginać”. Psł. *lękati (> *lęcati) 'wy- 
ginać się, zginać się” > "wyginać się ze stra- 
chu, przerażenia, czas. wielokr. od psł. *lęk- 
ti, *lękg 'giąć, krzywić; wyginać, naciągać, 
napinać” (por. stp. od XV w. formy czasu 
przeszłego lękł się, lękła się, dziś z przedr. 
przeląkł się, zląkł się, wskazujące na czas. 
*ląc się 'przestraszyć się, przerazić się, gł. 
lac, laku 'zastawiać sidła”, scs. swlęśti, szięko 
*zgiąć, skrzywić”). Podstawowy psł. czas. 
*Jękti ma dokładne odpowiedniki w bałt.: 
lit. lefikti, lenkiu 'giąć, zginać, naginać, chy- 
lić”, leńktis 'schylać się, kłaniać się; omijać”, 
od pie. *lenk- *zginać, krzywić. — Od tego 
rzecz. odczas. lęk od XVI w. 'uczucie trwo- 
gi, obawa, strach”, kasz. ląk / lek 'ts.'; lękliwy. 
Ignąć ignę od XVI w. 'grzęznąć, więznąć 
w czymś, 'przylepiać się do czegoś, przy- 
wierać”, 'garnąć się do kogoś, czegoś, prag- 
nąć zbliżenia, daw. od XVI w. Inąć w tych 
samych znaczeniach; w stp. czas. przedrost- 
kowe przylnąć od XIV w. 'przywrzeć, przy- 
lepić się mocno” (dziś przylgnąć), uglnąć 
"ugrzęznąć, uwięznąć w czymś grząskim”; 
kasz. lngc / Ignoc 'garnąć się, czuć sympatię 
do kogoś”. Ogsł.: cz. Inout 'ściśle przylegać do 
czegoś; garnąć się do kogoś, czegoś”, r. Inut 
*tulić się; lgnąć, scs. z przedr. prilengti 
'przylgnąć, przylepić się, ch./s. priónuti 
'przylgnąć”. Psł. *bnoti [< *Ispngti] zacząć 
przylegać do czegoś, przylgnąć, przywrzeć, 
przykleić się, czas. inchoat. od psł. *lvpć- 
ti "przylegać, być przyklejonym” (por. stp. 
XV w. wyjątkowe Ipieć 'przylegać, trzymać 
się mocno”, cz. Ipet / Ipit 'lgnąć, lepić się, 
przylepiać się; trzymać się czegoś, obstawać 
przy czymś, stcz. Ipieti, Ihu 'lepić się, lgnąć, 
przywierać, cs. lepćti 'przylepiać się, przy- 


li 


legać, scs. z przedr. prilvpeti "przylgnąć, 
przywrzeć”). Podstawowe psł. *Ivpeti to ar- 
chaiczny czas. wyrażający stan z charakte- 
rystyczną zredukowaną samogłoską rdzen- 
ną *, pokrewny z lit. lipti, limpu 'lgnąć, 
stind. limpdti 'maże”, strona bierna lipydz 


te 'jest przylepiony, lepi się, lgnie, od pie. 


*leip- 'lepić (zob. pokrewne lepić). W pol- 
skim z wcześniejszej postaci Inąć powstała 
nowsza Ignąć, z wtórnym wstawnym -g- (jak 
np. w stp. zgłoba < złoba < psł. *zeloba). 

Ii part. od XIV w. 'czy”. Ogsł.: cz. li part. 'czy”, 
sp. 'jeśli, jeżeli”, r. li part. 'czy, czyż”, scs. li 
*czy. Psł. *li part. uwydatniająca, wzmac- 
niająca, uogólniająca, odpowiada lit. -li part. 
wzmacniająca (np. nit-li 'teraz” : nu 'ts.), 
łot. -lei, może od pie. rdzenia zaimkowego 
Xol- / *lo-. 

lichtarz od XV w. 'świecznik”. Zapożyczenie 
ze śrwniem. liuhtaere (dziś niem. Leuchter) 
*świecznik” (od śrwniem. liuhten, niem. 
leuchten świecić”), z zastąpieniem niem. 
przyr. -er(e) przez p. -arz. 

lichwa od XIV w. (stp. też lifa) 'pożyczanie 
pieniędzy na wysoki procent”, w stp. 'do- 
chód, procent od pożyczanych pieniędzy, 
często bardzo wysoki”. Ogsł.: cz. lichva, r. li- 
chvd, scs. lichva 'lichwa, zysk”. Psł. *lichva 
"pożyczka, pożyczanie pieniędzy na pro- 
cent”, zapożyczenie z germ., zapewne z goc. 
tleihwa (pgerm. *lihwo) "pożyczka, rekon- 
struowanego na podstawie czasowników: 
goc. leihwan 'pożyczać, stwniem. lihan 
(dziś niem. leihen) 'ts.. — Od tego lichwiarz 
— lichwiarski, lichwiarstwo. 

lichy od XIV w. 'nędzny, marny”, stp. prze- 
de wszystkim "niesprawiedliwy, niegodzi- 
wy, zły”; urzeczownikowiony przym. licho 
*zły duch. Ogsł.: cz. lichy 'nieparzysty; li- 
chy, błahy, marny; bezpodstawny, nieuza- 
sadniony”, r. lichój *zły”, scs. liche 'nadmier- 
ny, zbytni; zbyteczny, bezużyteczny, zły; 
pozbawiony czegoś”. Psł. *liche [< *leik-so-] 
*stanowiący resztę, pozostały, zbyteczny, 
bezużyteczny” > niewiele wart, marny, 
nędzny”, 'nieparzysty, od pie. *leiku- 'po- 
zostawać, pozostawiać (od którego np. scs. 
otelek» 'ostatek, reszta”, lit. at-laiks 'ostatek, 
reszta”), przym. z przyr. *-so- (co do budo- 
wy por. np. kusy). 


287 


liczba 


lico, starsze od XIV w. lice 'twarz, oblicze”, 
zewnętrzna powierzchnia”, stp. od XIV w. 
lice 'twarz, oblicze, policzek”, "postać, 
kształt, "oczywisty dowód winy'; zdr. licz- 
ko. Ogsł.: cz. lice 'twarz, oblicze”, stcz. 'poli- 
czek; szczęka; zewnętrzna, właściwa strona 
czegoś”, r. licó 'twarz, oblicze; osoba; ze- 
wnętrzna strona czegoś (np. tkaniny)”, dial. 
"policzek, scs. lice 'twarz; policzek; po- 
stać; osoba; powierzchnia”; starsza postać 
z pierwotnym *-k- szczątkowo zachowana 
w płdsł.: bg. dial. lśko, mac. dial. liko 'twarz, 
oblicze; ktoś odpowiedni, dobrana para, 
por. też strus. like 'twarz, oblicze, r. przest. 
lik 'ts.; wygląd zewnętrzny”. Psł. *liko > *li- 
ce n (*k > *c w rezultacie III palataliza- 
cji) / "like m 'twarz, oblicze; zewnętrzna, 
wierzchnia strona czegoś; zewnętrzny wyg- 
ląd, postać, forma”, zapewne rzecz. odczas. 
od psł. *lićiti kształtować, formować, zdo- 
bić; być widocznym, być podobnym” (zob. 
liczyć). Zob. policzek. 
licować 'być stosownym, harmonizować 
z czymś, pasować do czegoś” (zwykle nie 
licować), "wykładać powierzchnię budowli 
kamieniem, płytami itp., przest. 'wygła- 
dzać powierzchnię, 'spajać szczelnie, rów- 
nać, dial. 'zgadzać się, pasować, 'obra- 
biać i wygładzać powierzchnię (np. muru), 
"łączyć krokwie u szczytu, "wiązać snopki 
poszycia z łatą, w stp. od XV w. termin 
prawny 'wszczynać postępowanie sądowe 
przeciwko sprawcy złapanemu na gorącym 
uczynku; dokonywać oględzin dowodu wi- 
ny. Por. cz. licovat 'obrabiać styczne po- 
wierzchnie, elementy czegoś; -zazębiać się, 
zachodzić na siebie”, r. licevdt 'nicować tka- 
ninę; wykładać powierzchnię (np. płyta- 
mi), daw. 'nadawać ładny wygląd, ozda- 
biać. Słow. *licevati, czas. odrzecz. od psł. 
*lice "zewnętrzna, wierzchnia strona cze- 
goś; zewnętrzny wygląd, postać, forma” (zob. 
lico). 
liczba od XIV w. 'pojęcie i znak, za pomocą 
którego wyraża się ilość, stp. ilość, poczet, 
grono”, w stp. też "określona górna granica 
ilościowa”, rachunek, obrachunek”, 'sposób 
liczenia wartości, wartość, 'spis. Por. gł. 
lićcba 'cyfra, liczba, ilość”, strus. lićvba 'spo- 
sób liczenia wartości, r. dial. lićba liczenie, 


liczyć 
rachunek”. Płnsł. *lićvba 'liczenie, rkchowa- 
nie, pierwotnie nazwa czynności [wtórnie 
skonkretyżowana w 'to, co policzonłe, ilość” 
i 'to, za pomocą czego się liczy, liczba, cyf- 
ra”), od płnsł. *lićiti 'rachować, liczyć” (zob. 
liczyć), z przyr. *vba (co do buddwy por. 
np. drużba, służba). — Od tego liczbowy; 
liczebny 'ilościowy, liczny, znaczny pod 
względem liczby” (dawniej od XVI] w. 'od- 
noszący się do liczby, liczenia, liqzbowy”) 
— liczebnik, liczebność. 
liczyć od XIV w. 'rachować, stp. tdż 'uwa- 
żać, podawać za coś, 'uzasadniać 4arzuty”; 
z przedr. doliczyć, naliczyć, obliczyć, odli- 
czyć, podliczyć, policzyć, przeliczyć, 
wliczyć, wyliczyć, zaliczyć, zliczyć; 
-liczać: z przedr. np. doliczać, 


stawiać; szminkować, malować”, dia 
wać), r. daw. i dial. licif-'rachować, 
1. pj lićft 'przystoi, godzi się, wypa 
citi podawać do wiadomości, obwięszczać, 
bg. lica 'być widocznym, wpadać jw oczy; 
być podobnym dial. 'ogłaszać, obwiesz- 
czać. Psł. *lićiti "kształtow: mować, 
zdobić”, "być widocznym, być podobnym” 
w płnsł. 'rachować, liczyć”, pokrewne z lit. 
łykuoti 'dokonywać obrachunku, liczyć”, 
może też z łot. likt 'dobijać targu, godzić 
się, łac. liceo, licere 'być wystawionym na 
sprzedaż”. — Od tego liczny, licznik; liczy- 
dlo; od czas. przedrostkowych zaliczka, wy- 
liczanka. 

lin od XIV w. 'ryba Tinca vulgaris. Ogsł.: 
cz. lin 'ts., stcz. lin, r. lin, dial. lin, ch./s. 
linj, daw. lin. Psł. *line (i, zapewne, 
[< "in-jv)) "lin', z odpowiednikami w bałt.: 
stp. linis, lit. łynas, łot. linis 'ts.. Bałtosł. 
*li-no-, od pie. pierwiastka *(s)lei- 'śluzo- 
waty, lepki, śliski, od którego też stwniem. 
slio, niem. Schleie 'lin'. Rybę nazwano od 
charakterystycznej śliskiej, śluzowatej skóry. 

lina od XV w. zdr. linka. Zapożyczenie ze 
śrwniem. line 'lina, linka, sznur”, dziś niem. 
Leine 'ts.; smycz” (od germ. *lina- 'len', pier- 
wotnie więc 'lniany powróz, sznur”). 

linieć linićję od XV w. 'okresowo zmieniać 
sierść, upierzenie, skórę, stp. "wypadać 
(o włosach)”; z przedr. wylinieć. Ogsł.: stcz. 


288 


lis 


lineti "okresowo zmieniać sierść; wypadać 
(o włosach)”, ukr. dial. łynśty 'płowieć, blak- 
nąć; tracić włosy, obłazić, bg. linćja 'tra- 
cić siły, marnieć, więdnąć”, dial. 'zmieniać 
sierść, pióra. Psł. *lineti, *linejg "tracić siły, 
marnieć, 'tracić sierść, włosy, pióra, czas. 
odprzym. od niezachowanego psł. flin«v, 
równego lit. leinas 'cienki, słaby, giętki, 
śrwniem. lin / lin 'słaby, zły” (z pie. przym. 
*lei-no- "chudy, wysmukły, słaby”, od pie. 
pierwiastka *lei- 'zanikać, więdnąć”). 

lipa od XIV w. 'drzewo liściaste Tilia; zdr. 
lipka. Ogsł.: cz. lipa, r. lipa, ch./s. lipa. Psł. 
*lipa [< *leipa] 'lipa, dokładny odpowied- 
nik w bałt.: lit. liepa, łot. liepa 'ts.. Wyraz 
bałtosł., prawdopodobnie w związku ety- 
mologicznym z psł. *lvpeti, *vpnoti 'lgnąć, 
przylegać, przywierać, przyklejać się” (zob. 
lgnąć), zatem drzewo zostało nazwane od 
charakterystycznego śluzowatego, lepkiego 
łyka (łyko lipowe było przez dawnych Sło- 
wian używane do wyrobu różnych przed- 
miotów, np. koszyków, łapci). — Od tego li- 
powy; por. lipiec. 

lipiec lipca od XV w. 'siódmy miesiąc roku”, 
stp. też "miód lipowy”. Por. r. lipec "miód 
lipowy”, daw. 'siódmy miesiąc, ukr. łypec' 
"miód lipowy”, dial. 'siódmy miesiąc, br. 
lipec "miód lipowy”. Słow. *lipvcb 'coś zwią- 
zanego z lipą, z lipami, z przyr. *-vcb od 
psł. *lipa 'lipa" (zob. lipa). Nazwa miesiąca 
z pierwotnego 'okres lip, ich kwitnienia, 
por. od tej samej podstawy (inaczej zbudo- 
wane) stp. i dziś dial. lipień 'lipiec' (słc. 
daw. lipeń 'czerwiec', ch. lfpanj 'ts.'), a tak- 
że np. lit. lfepos menuo 'lipiec (dosłownie 
"miesiąc lip”). 

lipień od XIV w. 'ryba Thymallus vulgaris". 
Ogsł. (ale z niejednolitym przyr.): cz. lipan / 
lipań i lipen / lipeń, słc. lipeń, br. dial. lipen, 
ch./s. lipan, dial. lipanj. Psł. *lipene / *lipenb 
"lipień', bez pewnej etymologii. 

lis od XV w. 'zwierzę Ulpes vulpes”, kasz. les 
*ts.. Ogsł.: gł. lis "lis (samiec), ukr. łys 'lis, 
lisica”, scs. lis 'lis”. Psł. *lise lis, pokrew- 
ne ze stpr. lape, lit. lape, łot. lapsa, stind. 
lopaść-, gr. alópeks, łac. volpes | vulpes. Pod- 
stawą tych wyrazów, różniących się częścio- 
wo z powodu przekształceń związanych z ta- 
bu, było zapewne pie. *(u)leipso- lis. — Od 


list 


tego lisi; lisica 'samica lisa”; liszka od XV w. 
*lis, dziś 'lisica, daw. 'młody lis, lisek”, 
wtórnie liszka 'larwa motyla, gąsienica” od 
XV w. (nazwana tak z powodu włochatości 
niektórych gatunków, zob. gąsienica), dial. 
także 'grzyb pieprznik jadalny, Cantharel- 
lus cibarius” (od rudego koloru, właściwego 
lisom). 

list od XIV w. 'pismo skierowane do kogoś; 
to, na czym napisano takie pismo”, w stp. 
"liść, 'karta (papieru, książki)”, daw. także 
'cienka warstwa, arkusz, blaszka” (np. złoto 
w listach), dial. list "liść, kasz. lóst "liść, 
*list, "kartka papieru. Ogsł.: cz. list "liść", 
*karta, kartka, arkusz; świadectwo, akt, do- 
kument; gazeta, pismo”, arch. list”, r. list 
*liść; arkusz, kartka”, scs. liste "liść, ch./s. 
list liść, kartka (w książce); gazeta; pis- 
mo, list”. Psł. "lista [< *leisto-] 'liść”, bliskie 
wyrazy (różniące się jednak rdzennym dyf- 
tongiem i budową) w bałt.: lit. laiskas / ldis- 
kas 'liść; kartka papieru; dokument urzę- 
dowy; list, łot. laiska 'liść na łodydze lnu, 
źdźble zboża”, stpr. laisken bier. pj książkę” 
(kontynuują pbałt. *laiskd-). Z pie. *leis-to- 
I *lois-ko- 'liść. — Od tego rzecz. zbior. 
listowie od XVIII w. 'liście, ogół liści”, daw. 
XVI w. wyjątkowe liściewie 'liście" (por. 
r. listvd 'listowie, liście, scs. listvije 'ts.'); 
złożenie listonosz, kalka niem. Brieftriger 
*ts. (Brief "list, Triger 'ten, co nosi”). 

listopad od XV w. 'jedenasty miesiąc roku, 
stp. też 'październik”. Por. cz. listopad 'lis- 
topad”, 'opadanie liści, r. listopad 'opadanie 
liści, dial. 'jesień, 'wrzesień', ch. listopad 
"październik, 'czas opadania liści; kupa 
opadłych liści. Słow. "listopad 'opadanie 
liści jesienią; okres opadania liści”, złożenie 
z pierwszym członem psł. "liste "liść" (zob. 
list, liść), człon drugi *pade to rzecz. odczas. 
od psł. *pasti, *padg 'paść, spaść, upaść, 
wielokr. *padati (zob. paść 1). 

listwa od XV w. 'długa, wąska deseczka”, daw. 
"wąski pasek materiału (np. do obszywania 
brzegów stroju)”, dial. też listew ż "listwa; 
zdr. listewka. Zapożyczenie ze śrwniem. 
liste 'listwa (dziś niem. Leiste 'listwa, lis- 
tewka; taśma; obszywka, krajka; pachwina”). 
Na gruncie słow. wyraz został przyporząd- 
kowany do tematów na -ii- (por. np. bukiew, 


289 


litować się 

marchew); por. bez tej właściwości cz. lista 

*listwa', słc. lista 'ts.. 

liszaj od XV w. 'rodzaj choroby skóry”, stp. 
też 'roślina szalej jadowity, Cicuta virosa, 
liszaje mn 'porosty'. Ogsł.: cz. lisej 'liszaj”, 
r. lisaj *porost; liszaj”, ch./s. liśaj 'liszaj; ro- 
dzaj wrzodu. Psł. *lisajv [< *lich-Ejv] 'wy- 
prysk, wykwit na skórze, od psł. *liche 
(zob. lichy) lub *licho 'zły duch” (przym. 
w funkcji rzeczownika), z przyr. *-ćjv. Pier- 
wotne znaczenie zapewne 'coś złego” (por. 
np. r. dial. lichój 'choroba skóry; wrzód, 
czyrak') bądź 'coś spowodowanego przez 
złego ducha”. Znaczenie 'porost* wtórne, od 
podobieństwa takich roślin do liszajów na 
skórze. 

liść od XVI w. 'organ rośliny”; zdr. listek. 
Postać oznaczająca pojedynczy przedmiot, 
utworzona wtórnie od rzecz. zbiorowego 
(podobnie jak np. krzew, zob.): p. od XV w. 
liście 'ogół liści, listowie” (w stp. wyjątkowo 
w XIV w. 'dokumenty prawne”), por. cz. li- 
sti n zbior. liście, listowie”, ch./s. Iiśće 'li- 
ście, listowie”. Psł. *listoje "liście, listowie”, 
rzecz. zbiorowy z przyr. *-vje od psł. *liste 
*liść” (zob. list). 

litość ż od XVI w. 'współczucie; miłosier- 
dzie”, dial. litość. Z wcześniejszej, poświad- 
czonej od XV w. postaci lutość (z rozwo- 
jem lu > li), zachowanej jeszcze w gwarach. 
Ogsł.: cz. litost *żal; współczucie, litość”, 
r. ljutost "okrucieństwo, srogość”, scs. lju- 
toste "ostrość, surowość, srogość. Psł. *lu- 
tostb pierwotnie 'srogość, surowość, wściek- 
łość, rzecz. abstr. z przyr. *-osto Od psł. 
przym. *lute 'srogi, okrutny, dziki; ostry, 
piekący” (zob. luty). W zachsł. w wyrażeniu 
*luto mi este "odczuwam boleść, cierpienie, 
przykrość, żal mi kogoś, żałuję, współczuję” 
(por. stp. luto mi / lito mi *żal mi, współczu- 
ję, lituję') pojawiło się wtórne znaczenie 
przysł. 'współczujący, miłosierny, na tym 
terenie rzecz. abstr. ma nowsze znaczenie 
*żal, współczucie, litość”. 

litować się od XVI w. 'współczuć, mieć zmi- 

łowanie, być skłonnym do przebaczenia, 

w stp. od XV-XVI w. w pierwotnej postaci 

lutować (się) też *'żałować; z przedr. ulito- 

wać się, zlitować się. Por. stcz. lutovati / lito- 

vati żałować, współczuć, okazywać współ- 


lizać 
czucie”, cz. litovat 'żałować, litować się, 
współczuć”, r. ljutovdt 'srożyć się, dial. lji- 
tovat 'gniewać się”, cs. ljutovati 'być nieza- 
dowolonym, smutnym”. Czas. odprzym. od 
psł. *lute 'srogi, okrutny, dziki; ostry, pie- 
kący” (zob. luty), co do zachsł. znaczenia 
"żałować, współczuć, okazywać miłosierdzie” 
zob. litość. 

lizać liżę od XIV w.; z przedr. oblizać, podli- 
zać się, ulizać się, wylizać, zlizać; wielokr. 
oblizywać, podlizywać się, wylizywać, zlizy- 
wać; jednokr. liznąć. Ogsł.: cz. iizat, r. lizdt, 
liżu, scs. lizati, liżg. Psł. *Ivzati, *liżg lizać, 
pokrewne z lit. lićżti, lieżiu 'lizać, stind. 
ródhi "liże, łac. lingó, lingere 'lizać', wszyst- 
kie z pie. *leig"- 'lizać. — Od tego lizus, 
lizawka. 

los od XIV w. 'przedmiot, za pomocą które- 
go dokonuje się losowania”, 'dola, przezna- 
czenie, traf, przypadek”, stp. też 'losowa- 
nie. Por. gł. lós, cz. los. Zapożyczenie ze 
śrwniem. ló3 m, n 'los; dola, przeznaczenie; 
rzucanie losu, wróżenie za pomocą losu 
(dziś niem. Los n 'los [na loterię]; dola, 
przeznaczenie; parcela'). — Od tego losowy; 
losować. 

lód lodu od XV w. 'woda ścięta mrozem. 
Ogsł.: cz. led, ledu, r. led, lda, dial. led, le- 
du, scs. led», leda. Psł. *led», *ledu (temat 
na -ti-) 'lód', odpowiada lit. lóedas 'lód', le- 
dai mn 'grad”, w bałt. też temat na -ii-: lit. 
dial. lediis 'lód', łot. lędus 'ts.. Nowsze od 
XVIII w. lody mn 'rodzaj mrożonego dese- 
ru” jest kalką franc. glace 'lód' i 'lody* (por. 
niem. Eis w obu znaczeniach, z franc.). — 
Od tego lodowy + lodowiec, lodowisko, lo- 
dowaty — lodowacieć; oblodzić, zalodzić 
(bez przedr. kasz. lozćc powodować zamar- 
zanie, zamrażać”). 

Iśnić od XIX w. 'błyszczeć, dawać blask, świe- 
cić, wcześniej, od XVI w. forma zwrotna 
lśnić się 'ts., stp. XV w. ślnić 'błyszczeć, 
mieć blask, połysk, świecić”; z przedr. olśnić, 
zalśnić; daw. od XVI w. lsnąć się (też lśnąć 
i Iśknąć się) 'błyszczeć, lśnić się, jaśnieć”, 
stp. XV w. (z przestawką) ślnący się 'błysz- 
czący, świecący; daw. także z nagłoso- 
wym ł-: łsnąć się, łśnieć. Por. stcz. Isknuti 
(se) 'błyszczeć, lśnić się”, cz. lesknout se 'ts., 
słc. lesknut sa 'ts., ch. dial. lasnuti 'ts.. Psł. 


290 


lubić 


dial. *łeskngti sę 'zaczynać błyszczeć, lśnić 
się, jaśnieć, czas. inchoat. od psł. *leśća- 
ti [< *esketi], *leśćg [< *loskjg] 'jaśnieć 
blaskiem, błyszczeć” (por. stp. XV-XVI w. 
Iszczeć (się) I łszczeć (się) błyszczeć, lśnić, 
stcz. lśćieti se 'ts., ukr. dial. luśćdty(sja) 'ts., 
ch. daw. laśćati se, dial. czak. laśćet se 'ts., 
s. dial. laśćet (se) 'ts.). Podstawowe psł. 
*leśćati, archaiczny czas. stanu z pierwotne- 
go "luk-sk- czy "liik-sk- od pie. *leuk- / *"leu-k- 
*świecić, lśnić” (zob. łuczywo, łuna) z pie. 
przyr. *-ske- (por. iskać). Polskie postaci z I- 
wskazują na *Ibsknoti, *leskati, z wtórną 
przednią półsamogłoską *» w wyniku zmie- 
szania pierwotnych postaci *leskngti, *loska- 
ti, *lośćati z bliskoznacznym psł. *blvśćati 
'jaśnieć blaskiem, błyszczeć, lśnić” i jego ro- 
dziną wyrazową (zob. blask, błyszczeć). 

lub sp. od końca XV w. 'albo, czy też”. Skró- 
cenie z zanikiem -o (jak i w innych sp. 
i przysł., por. np. jak, owak, tak, tam) od 
XVI w. wypierające pierwotny stp. (po- 
świadczony od XV w.) sp. lubo 'czyli; albo, 
albo też; i, a, zarówno jak”, przest. 'choć, 
chociaż”. Ogsł.: stcz. lubo 'oby', libo ... libo 
*albo ... albo, bądź ... bądź też”, str. ljubo 'al- 
bo”, ljubo ... lbubo 'bądź ... bądź to”, scs. lju- 
bo 'albo, lub; choćby, gdyby nawet”, ljubo ... 
lubo 'albo ... albo też, bądź ... bądź to”. Psł. 
*lubo, przysł. od psł. przym. *łuba 'miły, 
przyjemny, kochany” (zob. luby), uży- 
ty w funkcji spójnika, która rozwinęła się 
z przeciwstawno-rozłącznych połączeń *lu- 
bo ... lubo 'miło ... lub miło” > 'albo ... albo, 
bądź ... bądź też”. 

lubić od XV w. *znajdować upodobanie, mieć 
skłonność do kogoś lub czegoś, czuć sympa- 
tię, stp. też lubić się 'być miłym, podobać 
się, "uchodzić za pożądane, wydawać się 
właściwym; z przedr. polubić, ulubiony. 
Ogsł.: cz. libit 'raczyć, chcieć”, stcz. lubiti, 
-bu 'lubić, miłować; całować, r. ljubit, ljub- 
lju *kochać, miłować, lubić, scs. ljubiti, ljub- 
lję 'miłować, lubić; pragnąć, chcieć”. Psł. 
*lubiti, *lubg "uważać coś za miłe, kogoś za 
miłego, czuć sympatię do czegoś lub kogoś, 
mieć upodobanie w czymś lub w kimś, 
czas. odprzym. od psł. *uba 'miły, przy- 
jemny, kochany” (zob. luby). 


lubieżny 


lubieżny od XVI w. 'zmysłowy, namiętny, 
rozpustny”, stp. od XV w. lubiezny / lubież- 
ni I libiezny zwykle 'miły, przyjemny, roz- 
koszny”. Ogsł.: cz. libezny 'wdzięczny, po- 
wabny, przemiły, przyjemny”, r. ljubćznyj 
*miły, uprzejmy; drogi”, scs. ljubbzne 'łaska- 
wy, miły, luby”. Psł. *ubvzne 'miły, przy- 
jemny, łaskawy”, zapewne przym. odrzecz. 
od słabo poświadczonego psł. *lubvzne Ż 
*miłość” (por. ch./s. daw. ljubezan ż 'miłość, 
słwń. ljubćzen ż 'ts.'), utworzonego od psł. 
*lubiti (zob. lubić) za pomocą przyr. *-vznb 
(co do budowy por. bliskie p. przyjazny, 
żyzny obok przyjaźń, stp. żyźń, zob. żyzny). 
W polskim zmiana lubiezny > lubieżny, z -ż- 
może przez analogię do przymiotników typu 
drapieżny. Znaczenie 'zmysłowy, namiętny, 
rozpustny” wtórne. — Od tego lubieżność. 

luby od XIV w. 'miły, przyjemny, kochany”, 
stp. też *rozmiłowany, znajdujący upodo- 
banie w kimś, w czymś”, 'pożądany, uprag- 
niony”, 'związany z rozkoszą cielesną, roz- 
koszny”. Ogsł.: cz. liby "miły, przyjemny”, 
r. ljubój *którykolwiek, jakikolwiek, dowol- 
ny”, scs. ljube 'miły, przyjemny”. Psł. *lube 
[< "leubo-] 'miły, przyjemny, kochany”, do- 
kładny odpowiednik w germ.: goc. liufs, 
stwniem. liob (dziś niem. lieb) "miły, kocha- 
ny”. Z pie. "leub'o- 'miły, kochany”, przym. 
od pie. pierwiastka *leyb"- 'lubić, kochać, 
pożądać. — Od tego lubować się. Zob. też 
lubić. 

lud od XIV w. 'pracujące warstwy społeczeń- 
stwa; ludność wiejska”, 'grupa etniczna”, stp. 
*ludzie w ogóle, ród ludzki”, 'rzesza, tłum”, 
'poddani, chłopi, słudzy”, 'plemię, naród, 
społeczeństwo, obywatele, poddani, miesz- 
kańcy (miasta, państwa itd.), 'wierni, wy- 
znawcy religii, daw. "mężczyźni; zdr. lu- 
dek. Por. cz. lid "lud, r. ljud 'ludzie, lud”, scs. 
ljude 'naród, lud”. Psł. dial. "uda [< "leudo-] 
*zbiorowisko ludzi (zwłaszcza związanych 
wspólnym pochodzeniem i językiem), do- 
kładny odpowiednik: stwniem. liut 'lud', 
z pie. *"leud'o- od pie. *leud'- 'rosnąć, wyra- 
stać” (por. goc. liudan 'rosnąć', stind. ródha- 
ti rośnie”). Pierwotne znaczenie zapewne 
*'to, co wyrosło” > 'pokolenie, ród. — Od 
tego ludny 'pełen ludzi”, daw. 'zaludniony” 


291 


luty 


(> ludność; wyludnić, zaludnić, daw. bez 
przedr. ludnić 'czynić ludnym, pełnym lu- 
dzi”); ludowy 'dotyczący ludu, właściwy lu- 
dowi. 

ludzie od XIV w. (daw. w XVI w. też ludzi) 
*zbiorowość lub jednostki charakteryzujące 
się cechami i obyczajami właściwymi lu- 
dziom”, stp. także 'poddani, chłopi, słudzy”, 
dial. 'domownicy, służba. Ogsł.: cz. lidć, 
pot. lidi mn, stcz. ludć / ludie 'ludzie”, r. lj- 
di mn, scs. ljudije / ljudii 'ludzie; naród, 
tłum; lud, podwładni; ludzie świeccy”, Psł. 
*ludvje 'ludzie, pokrewne z lit. lidudis ż 
*lud wiejski, pospólstwo; lud, naród”, łot. 
Jdudis m mn 'ludzie, lud, naród”, stwniem. 
liufi m mn 'ludzie” (dziś niem. Leute 'ts.), 
od pie. *leud*-i- 'ludzie, od pierwiastka 
*leud"- 'rosnąć, wyrastać” (zob. lud). — Od 
tego ludzki od XIV w. — ludzkość. 

lunąć od XVI w. 'spaść gwałtownie (o desz- 
czu); wypłynąć gwałtownym strumieniem, 
pot. 'chlusnąć, dial. też 'uderzyć, trzasnąć, 
w XVI w. pierwotna postać linąć (wyjątko- 
we lunąć) 'opaść gwałtownie gęstymi krop- 
lami lub wylać się wartkim strumieniem, 
'spowodować gwałtowny opad, chlusnąć wo- 
dą, linąć się "gwałtownie i obficie wylać się”, 
*popłynąć”, w stp. XV w. poświadczona tyl- 
ko z przedr. wylinąć 'wylać, dial. wyjątko- 
we linąć 'ciec. Ogsł.: cz. linout se 'lać się, 
płynąć, r. dial. linut 'nalać; chlusnąć; polać 
się obficie (o deszczu)”, ch./s. linuti "polać 
się nagle”. Psł. *lingti 'zacząć lać, chlustać, 
padać, czas. inchoat. z przyr. *-ng- od psł. 
*liti, *lvjg "lać" (por. stp. od XIV w. przelić 
"przelać, wylić 'wylać, cz. lit, liji 'lać, nale- 
wać; odlewać; mocno padać, lać”, r. lit, lju 
*lać; odlewać, scs. izliti, -lijo "wylać, proliti 
*przelać”), bliskie z lit. yti, lyja padać, lać 
(o deszczu); zalewać, oblewać, łot. lit, liju 
*lać się, rozlewać się; padać (o deszczu)”, od 
pie. *Iżi- "powodować płynięcie, cieknięcie, 
płynąć, ciec (zob. lać). W polskim zmia- 
na li > lu (por. np. stp. licemiernik > luce- 
miernik). 

luty od XIV w. 'drugi miesiąc roku”, w stp. 
XV w. też 'styczeń. Przym. w funkcji rze- 
czownika; w funkcji przymiotnikowej luty 
"srogi, okrutny, dziki” (np. u H. Sienkie- 
wicza) przejęte ze wschsł., rodzime chyba 


lżej 
w gwarach, np. 'zupełny, czysty”, luty czas 
*zimno, ostre powietrze. Ogsł.: cz. lity 
*wściekły, dziki; zawzięty”, r. ljutyj 'okrut- 
ny, srogi, scs. ljute 'dziki, okrutny, srogi; 
trudny do zniesienia; gwałtowny”, ch./s. Ijat 
'gniewny; ostry; zacięty, zaciekły; srogi, su- 
rowy; wściekły”. Psł. "luta 'srogi, okrutny, 
dziki; ostry, piekący”, prawdopodobnie z pra- 
postaci *leu-to- będącej pierwotnym imie- 
słowem biernym od pie. pierwiastka cza- 
sownikowego *ley(a)- "odcinać, oddzielać”. 
W takim razie pierwotnym było przypusz- 
czalnie znaczenie 'odcięty, z ostrą krawę- 
dzią, z którego rozwinęły się realnie ist- 
niejące znaczenia, przede wszystkim 'ostry, 
piekący”. 

Iżej od XV w. st. wyższy od lekko, w stp. też 
*łagodniej, ciszej”. Por. dł. Idżej, daw. lżej, 
cs. Ivżeje. Psł. "vżeje [< *lvg-eje] 'lżej', st. 
wyższy od psł. przysł. *lsgo 'lekko” (por. p. 
dial. płd. Igo 'łagodnie, niemroźnie', zob. 
lekki), z tworzącym formy st. wyższego 
przyr. *-ejv (por. np. lepiej, łatwiej). Od tej 


292 


łach 


podstawy też Iżejszy, od XV w. st. wyższy od 
lekki < *lvżejvii. 

Iżyć iżę od XVI w. 'znieważać słowami, ob- 
rzucać obelgami”, w stp. i dial. we wcześ- 
niejszym znaczeniu 'czynić lżejszym, ujmo- 
wać ciężaru, nieść ulgę, łagodzić”, słowiń. 
lźćc "czynić lżejszym, ułatwiać, stp. od 
XV w. z przedr. obelżyć 'zmniejszyć, zła- 
godzić, uśmierzyć”, wielokr. obelżać 'dawać 
ulgę, łagodzić, zmniejszać stopień nasile- 
nia, 'lekceważyć, pomijać, dziś w języku 
liter. tylko z przedr. ulżyć 'uczynić łatwiej- 
szym, znośniejszym” (por. ulga). Czas. od 
przym. Igi, zachowanego w gwarach: dial. 
Igi 'łagodny, niesilny”, Igo przysł. 'łagodnie, 
niemroźnie” < psł. *vgv 'lekki” (o pocho- 
dzeniu zob. lekki, por. też lżej). Pierwotne 
znaczenie 'czynić lekkim, lżejszym”, zna- 
czenie 'znieważać” rozwinęło się z niego 
prawdopodobnie jako początkowo kontek- 
stowe w dawnych frazach typu 'poważność 
lżyć "powagę umniejszać, osłabiać” > 'powa- 
gę znieważać”. Zob. obelga. 


Ł 


łabędź od XVI w. 'ptak Cygnus, daw. od 
XV w. i dziś dial. łabęć, dial. śl. łabęt / ła- 
bąd, kasz. łabąc / łabąz. Zachsł. i płdsł.: 
cz. labut ż, stcz. labut / labud, słc. labut ż, 
dial. labud'/ labuda, ch./s. labid, daw. i dial. 
labaut. Psł. dial. *olbgde / *olbgtv 'łabędź”, ze 
starymi wariantami na innych terenach 
słow.: płdsł. *olbędv ! *olbętv, wschsł. i płdsł. 
*elbedv (por. r. lebed, bg. lćbed, słwń. lebed). 
Odpowiedniki ie. ma tylko postać *elbedb 
(por. stwniem. albiz / elbiz, stnord. dlpt 
I olpt 'ts.), od pie. przym. *alb'o- 'biały” 
(por. łac. albus 'biały, siwy, jasny, świetli- 
sty, gr. alphós 'biała wysypka na ciele'), 
pierwotnie wyraz oznaczał więc łabędzia 
białego, nazwanego od barwy upierzenia. 
— Od tego łabędzi (daw. łabęci). 


łach od XVII w. 'licha, stara, zniszczona 
odzież; zniszczony kawałek tkaniny, łach- 
man, szmata, dial. łach / łacha też 'odzież, 
ubranie, szaty weselne, 'bielizna, kasz. 
łayć mn 'łachmany, szaty; ubranie w ogóle”; 
zdr. łaszek. Płnsł.: cz. dial. lach / łach 'stara, 
zniszczona odzież”, słc. dial. łach / lacha, 
mn lachy 'ts., ukr. dial. lach / lacha, mn 
lśchy 'łachmany, łachy, 'odzież, ubranie 
(także świąteczne); bielizna”. Psł. dial. *lacha 
'nędzna, podarta odzież, łachman, szmata”, 
zapewne z pierwotnej prapostaci */ak-so- 
(z przyr. *-so-, por. np. kęs), prapokrew- 
ne z lit. likatas 'łachman, szmata, łot. la- 
kats 'sukno', gr. lakis, lakidos 'poszarpana 
odzież, łachman, szmata, strzęp”, lakidzó 
*szarpię, drę, łac. lacer 'podarty, poszar- 


łacha 


pany; połamany” lacinia 'skrawek, szata, 
odzienie, lacerare 'drzeć, szarpać, nisz- 
czyć. Ostateczną podstawę stanowił pie. 
pierwiastek *lek- / "lak- 'rozdzierać.. Pier- 
wotne znaczenie 'coś rozdartego, podarte- 
go. — Od tego łachman od XVI w. 'stare, 
zniszczone ubranie; szmata” (w XVI w. tyl- 
ko łachmany mn), dial. też 'wszelka odzież, 
ubranie (nawet nowe)” (< płnsł. *lachmanv 
*nędzna, podarta odzież, łachman, szmata, 
z przyr. *-man2). 

łacha od XIV w. 'odnoga rzeki lub dawne jej 
koryto”, 'piaszczysta mielizna rzeki”, daw. 
też lacha, kasz. łaya 'kałuża. Zapożyczenie 
ze śrwniem. lache kałuża, teren bagnisty” 
(dziś niem. Lache 'kałuża, bajoro', daw. 
i dial. 'jezioro”, dniem. 'błotnista łąka; pas 
ziemi często zalewany przez wodę; woda 
stojąca w dawnym korycie rzecznym lub na 
terenie zalewanym przez rzekę”). 

łachudra 'człowiek nędzny, szubrawiec, drań, 
dial. też 'człowiek w podartym ubraniu, 
obdartus, w gwarach płn. także łachuder 
*oberwaniec, obdartus”, kasz. łłayuder 'ts.. 
Odpowiedniki tylko we wschsł.: r. dial. la- 
chńdra 'człowiek wyczerpany fizycznie i du- 
chowo; człowiek niechlujny, z rozczochra- 
nymi włosami; kobieta obdarta, brudna, 
biedna”, br. dial. lachiidra 'kobieta niechluj- 
na, z rozczochranymi włosami”, 'wymięta, 
podarta odzież”. Płnsł. *lachudwra 'człowiek 
w podartym ubraniu, obdartus, złożenie 
z pierwszym członem psł. *lacho 'nędzna, 
podarta odzież, łachman, szmata” (zob. 
łach), człon drugi *dbra od psł. *derti, *dbrg 
*rwać na kawałki, rozrywać, rozdzierać” 
(zob. drzeć). 

ład od XVI w. 'harmonijny układ, porzą- 
dek”. Odpowiedniki we wschsł. i szczątko- 
wo w płdsł.: r. lad *zgoda, ład; harmonia; 
sposób, maniera” (stąd zapożyczone cz. lad 
*ład'), ukr. lad 'ts., s. dial. lad zapewne 'ład, 
porządek, zgoda” (tylko we frazach nije na 
samo svojóm ladu 'nie ma czystego sumie- 
nia, nije na svojóm lddu 'jest pomylony, na- 
rwany”). Psł. dial. *lad» 'harmonijny układ 
czegoś, porządek”, bez pewnej etymologii. 
— Od tego uładzić 'uporządkować”. 

ładny od XVI w. 'przystojny, przyjemny, 
zgrabny, kształtny”, 'bezdeszczowy, pogod- 


293 


łagodny 


ny (o pogodzie)”, 'znaczny, spory, pokaźny”, 
dial. też 'okazały, pokaźny, dość duży; czy- 
sty”. Płnsł.: cz. ladny 'piękny, śliczny; po- 
wabny, pełen gracji; harmonijny”, r. ladnyj 
*dobrze zbudowany, harmonijny, zgrabny; 
dobrze zrobiony, doprowadzony do porząd- 
ku; porządny, dobry, dzielny; zgodny”, dial. 
"odpowiedni, zdatny, przydatny; wielki”, 
ladno 'dobrze, spokojnie”, Psł. dial. *Jadbne 
*ułożony w sposób harmonijny, uporządko- 
wany” > 'porządny, starannie, dobrze, este- 
tycznie zrobiony, dobrze zbudowany; spra- 
wiający estetyczne wrażenie”, przym. z przyr. 
*-vne Od psł. rzecz. *lade 'harmonijny układ 
czegoś, porządek” (zob. ład). 

ładować od XVI w. 'umieszczać coś w czymś, 
na czymś; z przedr. naładować, przełado- 
wać, wyładować, załadować. Por. cz. lńdovat 
*ładować, słc. lńdovat 'ts.. Zapożyczone ze 
śrwniem. laden, niem. laden 'nakładać, na- 
pełniać, ładować, nabijać (broń)”. — Od tego 
ładownica; od czas. przedrostkowych prze- 
ładunek, wyładunek, załadunek (utworzone 
na wzór ładunek, zob.). 

ładunek od XVI w. 'towar ładowany na śro- 
dek transportu”, 'materiał wybuchowy w po- 
cisku”, daw. 'napełnianie towarami”, 'towary 
przewożone środkami transportu, 'odmie- 
rzona porcja prochu do wsypania w lufę” 
Zapożyczone ze śrwniem. ladunge, dziś 
niem. Ladung 'ładowanie, ładunek, nabój” 
(nazwa czynności od śrwniem. laden, niem. 
laden 'nakładać, napełniać, ładować, nabi- 
jać (broń)”, zob. ładować). 

łagodny od XV w. 'nastawiony życzliwie, 
przyjaźnie, dobrotliwy; wyrażający dobroć, 
życzliwość; niesurowy; wyrażający małą in- 
tensywność cechy”, stp. też 'miły, przyjem- 
ny. Ogsł.: cz. lahodny 'przyjemny, miły; 
delikatny”, r. daw. lagodnyj 'pożądany, do- 
godny, przyjemny”, ch./s. ligodan 'przyjem- 
ny, miły; wygodny”. Psł. *lagodvne 'dogod- 
ny, odpowiedni, umiarkowany, przyjemny, 
miły, dobrotliwy”, przym. z przyr. *-ne od 
psł. rzecz. *"lagoda 'porządek, harmonia; do- 
godność, zgodność, łagodność” (por. p. daw. 
XVI w. łagoda 'ujmujący sposób bycia”, kasz. 
łagoda 'łagodność, dobroć, cz. lahoda 'przy- 
jemność; wdzięk”, r. dial. Iligóda 'ład, porzą- 
dek, spokój; łagodność, dobroć, ch./s. la- 


łagodzić 


goda 'przyjemność, zadowolenie”). Podsta- 
wowe psł. *"lagoda to zapewne pierwotnie 
rzecz. abstr. z przyr. *- oda (co do budowy 
por. swoboda) od słabo poświadczonych psł. 
rzecz. "laga 'to, co jest ułożone, podłożone” 
(por. r. dial. liga 'poprzeczna belka w bu- 
dynku”, br. dial. liga 'podkład, do które- 
go przybija się podłogę; dokładny odpo- 
wiednik w bałt.: lit. dial. óga / loga *kupa, 
stos; warstwa; kolejność, łot. laga "warstwa, 
porządek; dzielność, zdatność ”), prawdopo- 
dobnie rzecz. odczas. od psł. *lagati 'skła- 
dać, układać, podkładać” (por. cz. daw. ló- 
hdm 'kładę, r. dial. lógat *bić, ch./s. daw. 
lagati *kłaść, składać”), czas. wielokr. od psł. 
*lożiti "powodować, że coś leży, opadło, 
kłaść” (zob. łożyć), z regularnym wzdłuże- 
niem samogłoski rdzennej *o —> *a. — Od 
tego łagodność, łagodnieć. 

łagodzić od XV w. 'powodować, by coś sta- 
ło się mniej surowe, mniej intensywne; 
zażegnywać, powściągać coś”, kasz. łagozćc 
"łagodzić, uspokajać, koić'; z przedr. ułago- 
dzić, załagodzić, złagodzić. Ogsł.: cz. laho- 
dit 'sprawiać przyjemność; schlebiać”, ukr. 
ldhodyty "przygotowywać, naprawiać, po- 
prawiać”, dial. *załatwiać; łagodzić, uspoka- 
jać, koić”, ch./s. lagoditi 'pieścić, dogadzać, 
daw. 'przygotowywać, porządkować, ukła- 
dać; ułatwiać; pochlebiać”. Psł. *lagoditi, 
*lagodg "porządkować, układać; dostosowy- 
wać, przygotowywać; dogadzać; powścią- 
gać, uspokajać, czynić spokojnym, łagod- 
nym, miłym”, czas. odrzecz. od psł. *lagoda 
"porządek, harmonia; dogodność, zgodność, 
łagodność” (zob. łagodny). 

łajać od XIV w. 'udzielać ostrej reprymen- 
dy, krzyczeć na kogoś, strofować, besztać, 
w stp. też 'zaskarżyć, zakwestionować (wy- 
rok sądowy, przepisy), kasz. łajac 'szcze- 
kać, 'besztać, wymyślać, łajać; z przedr. 
połajać, wyłajać, złajać. Ogsł.: cz. ldt, laji 
I laju "wymyślać, łajać, besztać, r. lajat 
*'szczekać”, scs. lajati 'szczekać; lżyć, łajać”. 
Psł. *lajati, *lajg 'szczekać”, pokrewne z lit. 
lóti, lóju *szczekać; ganić, łajać; szkalować, 
łot. ldt, laju 'ts., łac. latró, latrare 'szcze- 
kać; wrzeszczeć, besztać, łajać”, stind. rżyati 
*'szczeka', wszystkie od pie. pierwiastka po- 
chodzenia dźwkn. *la- 'szczekać”. Znacze- 
nie 'strofować, ganić, besztać” wtórne. 


254 


łakomy 


łajdak od XVIII w. 'człowiek niegodziwy, 
łotr, hultaj”. Zapożyczenie z cz. lajdók 'wał- 
koń, próżniak, nierób', będącego derywa- 
tem od cz. pot. lajdati (se) 'wałęsać się, obi- 
jać się. 

łajno od XV w. 'odchody zwierzęce”, w stp. 
też 'odchody ludzkie”. Ogsł.: cz. lejno, ukr. 
lajnó, słwń. lajno. Psł. *lajveno 'odchody 
(zwierzęce), kał, bez pewnej etymologii. 
Może od pie. */8i- "powodować płynięcie, 
cieknięcie, płynąć, ciec” (zob. lać), z przyr. 
*-ono (co do budowy por. gówno), w takim 
razie z wymianą rdzennego *e — *6 > "a. 
Pierwotnie wyraz oznaczałby zatem rzadkie 
odchody zwierzęce. 

łaknąć od XV w. 'odczuwać głód”, przen. 'po- 
żądać, pragnąć”, dial. też "odczuwać prag- 
nienie”, 'być chciwym, sknerą”. Por. cs.-rus. 
laknuti 'odczuwać głód”, słwń. ldkniti, lak- 
nem 'zgłodnieć. Psł. *olkngti 'zacząć być 
głodnym, odczuć głód”, czas. inchoat. od 
psł. *olkati, *olćg 'być głodnym, odczuwać, 
cierpieć głód” (por. stp. XV w. łaczący 'łak- 
nący, głodny”, cz. ldkat 'wzbudzać chęć, 
pragnienie; wabić, nęcić”, stcz. ldkati *być 
żądnym, chciwym, pożądać, pragnąć; wa- 
bić, nęcić; dybać, czyhać, scs. lakati, laćg 
i bez przestawki al(»)kati, al(z)ćg 'być głod- 
nym, cierpieć głód, pościć”). Podstawowy 
czas. *olkati, *olćp pokrewny z lit. dlkti, 
dlkstu 'cierpieć głód, łaknąć, pożądać”, łot. 
alkt, alkstu 'mieć pragnienie, łaknąć, pożą- 
dać, stirl. ałc *złośliwy”, od pie. *elk- / *elak- 
'głodny, zgłodniały, zły”. 

łakocie (daw. łakoci) mn od XVI w. 'słody- 
cze, przysmaki, smakołyki”, w stp. też ła- 
koć ż 'smakołyk”, 'przynęta”; por. także daw. 
łakota 'przysmak, smakołyk”, stp. 'apetyt, 
łakomstwo, obżarstwo, kasz. łakota 'apetyt, 
chęć, chętka, pożądanie”. Por. cz. lakota 'ła- 
komstwo, żądza, skąpstwo”, dial. lakotć ż mn 
*oskoma, chęć zjedzenia”, słwń. ldkota 'głód”, 
arch. ldkot ż 'głód, żądza”. Psł. dial. *olkotv 
I *olkota 'coś łakomego', od psł. *olkati 'być 
głodnym, odczuwać, cierpieć głód” (zob. łak- 
nąć, łakomy), z przyr. *-ote / *-ota (zob. łę- 
kotka). 

łakomy od XV w., w stp. 'chciwy”, 'chciwy 
jedzenia”. Ogsł.: cz. lakomy 'skąpy; chciwy”, 
r. likomyj 'łakomy, chciwy; smaczny”, scs. 
lakome 'żarłoczny, chciwy jedzenia. Psł. 


łamać 


*olkom» 'łaknący, chciwy jedzenia”, imie- 
słów bierny czasu teraźn. od czas. *olkati, 
*olćg 'być głodnym, odczuwać, cierpieć głód” 
(zob. łaknąć). — Od tego łakomstwo; łako- 
mić się. 

łamać od XV w.; z przedr. odłamać, połamać, 
przełamać, rozłamać, włamać (się), wyła- 
mać, załamać, złamać; wielokr. -łamywać: 
z przedr. odłamywać, przełamywać, rozła- 
mywać, włamywać (się), wyłamywać, zała- 
mywać. Ogsł.: cz. limat, ukr. lamdty, scs. 
z przedr. prólamati 'przełamać, rozłamać.. 
Psł. *lamati 'łamać, łupać, kruszyć, czas. 
wielokr. od psł. *lomiti 'powodować, że coś 
się wygina, łamie, kruszy, łupać, kruszyć” 
(por. p. daw. XIV-XVII w., dziś dial. łomić 
*łamać, rozbijać na kawałki, stp. też 'wy- 
woływać atak kurczu, drgawek, dręczyć, 
trapić”, cz. lomit 'łamać, r. lomit. łamać, 
scs. lomiti, lomljo 'łamać”), z właściwym ta- 
kim czas. wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej *o — "a. Podstawowy czas. *lomiti to 
czas. kauzat. od pie. "lem- 'łamać'. — Od te- 
go łamy; łamaga; od czas. przedrostkowych 
odłam, rozłam; odłamek; włamywacz. 

łan od XIV w. 'pole, niwa, ziemia uprawna 
pod zasiew, zasiana zbożem; zboże rosnące 
na niej, w stp. 'miara powierzchni pola”. 
Zapożyczenie ze stcz. lin "miara powierzch- 
ni pola, włóka, łan” (dziś cz. lin też 'roz- 
legła, równa płaszczyzna), będącego po- 
życzką ze Śrwniem. lehen / lein miara 
powierzchni ziemi” (pierwotnie 'kawał zie- 
mi nadany przez pana wasalowi, lenno"). 

łania od XVI w. 'samica jelenia, w stp. od 
XV w. łani 'ts.. Ogsł.: cz. lań ż, stcz. lani, 
strus. lanvja, r. lan” ż, cs. lani (scs. może 
*alonii bez przestawki, rekonstruowane na 
podstawie mylnego zapisu mvnii w Kodek- 
sie supraskim). Psł. *olni ż *samica jelenia, 
łania, pokrewne z lit. dlnć / ćlne 'ts., stpr. 
alne, cymr. elain [< *elani] 'ts.. Kontynuuje 
pie. *alani (/ *elani) *samica jelenia, łania, 
formę żeńską z pie. przyr. *-i (> psł. *-i) od 
pie. *el-en- / *el-n- jeleń, psł. *elenv 'ts.” 
(zob. jeleń). 

łańcuch od XIV w. (stp. też lańcuch / leńcuch 
I lejcuch I lęcuch, w XVI w. zwykle łancuch 
I łańcuch, wyjątkowo lencuch / łącuch I an- 
cuch) "zespół połączonych ze sobą ogniw 


295 


łapczywy 


(zwłaszcza metalowych)”; zdr. łańcuszek. Za- 
pożyczone ze śrwniem. *lannzug. 'łańcuch' 
(złożenie z lanne 'łańcuch” i zuc, zuges 'ciąg, 
ciągnięcie, coś ciągnącego się, narzędzie do 
ciągnięcia ). 

łapa od XVI w. 'noga zwierzęcia nie mające- 
go kopyt, noga ptaka”, rubasz. 'ludzka dłoń; 
ręka”, też o różnych częściach sprzętów i na- 
rzędzi, np. w gwarach 'obity blachą koniec 
stępy do tłuczenia prosa, 'żerdka podtrzy- 
mująca drabinę, za którą zakłada się paszę 
dla bydła; zdr. łapka. Ogsł.: r. lapa 'łapa, 
bg. lópa 'łapa zwierzęcia; wielka dłoń”, por. 
też formy z wtórnym tl- / dl-: cz. tlapa, dial. 
dlapa 'łapa zwierzęcia, słc. tlapa I dlapa 
*ts.. Psł. "lapa 'kończyna zwierzęcia, łapa”, 
dokładne odpowiedniki: lit. lópa 'łapa', łot. 
lapa 'ts., goc. lofa 'dłoń'. Z pie. *lópa 'ręka, 
łapa”, od pie. pierwiastka *lep- / *Ióp- / *lap- 
*być płaskim; coś szerokiego, płaskiego (np. 
dłoń, stopa, łopatka)”; por. łopata, łopian, 
łopuch (wyrazy oparte na tym samym pier- 
wiastku, z inną, pierwotnie krótką samo- 
głoską rdzenną). — Od tego łapówka (por. 
daw. łapowe 'ts., pot. brać w łapę), łapow- 
nik, łapówkarz, łapówkarstwo. 

łapać od XIV w. 'chwytać, porywać: z przedr. 
nałapać, połapać, wyłapać, złapać; wielokr. 
-łapywać: z przedr. wyłapywać. Ogsł.: cz. la- 
pat, r. lópat, stwń. ldpati. Psł. *"lapati 'chwy- 
tać, porywać, łowić, czas. wielokr. od psł. 
*lapiti schwytać, złapać, złowić” (por. p. dial. 
łapić 'chwytać, porywać, ujmować, w stp. 
od XIV w. z przedr. połapić 'pochwycić, 
pojmać”, ułapić 'ująć, pojmać”, złapić 'ująć, 
chwycić; zob. też obłapić). Podstawowy czas. 
*lapiti od dźwkn. wykrzyknika *lape! (por. 
p. łap! na oznaczenie nagłego, gwałtownego 
chwycenia). — Od tego łapka 'przyrząd do 
łapania zwierząt, paść, pułapka” (por. stp. 
XV w. łapa 'potrzask, pułapka”). 

łapczywy od XVII w. 'chciwy, pożądliwy, ła- 
komy”, rzadko 'chwytający się, czepiający 
się czegoś, daw. 'skory, pochopny do cze- 
goś. Przym. z przyr. -wy od dial. łapczyć się 
*łakomić się na coś, kasz. łapóćc 'chwytać 
chciwie”, utworzonego chyba od wykrz. łap! 
na oznaczenie nagłego, gwałtownego chwy- 
cenia (zob. łapać), na wzór daw. i dial. cza- 
sowników typu burczyć, brzęczyć, kwoczyć. 


łasica 


łasica od XV w. 'zwierzę Mustela nivalis', od 
XVI w. też łaska 'ts.. Ogsł.: cz. lasice, dial. 
laska, ukr. ldsycja, dial. laska, ch./s. lasica. 
Psł. "lasica, dial. też "laska 'łasica, łaska”, 
zapewne derywaty z przyr. *-ica i *-ska od 
szczątkowo zachowanego psł. przym. *lase 
oznaczającego jakieś barwy (por. ukr. dial. 
ldsyj 'czarny lub rudy z białym brzuchem 
albo piersią (o maści bydła)”, bg. dial. las 
*mający lśniącą, czarną sierść, o koniu, mu- 
le, ch./s. lasast "wyróżniajacy się białym 
podbrzuszem i ciemnym grzbietem, o zwie- 
rzętach”, a także r. ldsa, dial. lasd 'lśniąca 
plama, smuga”), mającego dokładny odpo- 
wiednik w łot. luóss 'żółty z odcieniem sza- 
rym, płowy”. Zwierzę byłoby więc nazwane 
od ubarwienia sierści. 

łasić się łaszę się od XVI w. 'przymilać się, 
pochlebiać, nadskakiwać, 'przymilać się, 
ocierać się pieszczotliwie (o zwierzętach)”, 
stp. też 'być obłudnym, udawać”, daw. 'być 
chciwym, łaknąć czegoś”, kasz. łasćc są 'przy- 
milać się (o ludziach i zwierzętach)”, "mieć 
chęć na coś'; z przedr. połasić się 'połako- 
mić się. Odpowiedniki tylko we wschsł.: 
r. dial. ldsit 'przymilać się, przypochlebiać 
się, ukr. ldsytysja 'przymilać się, schlebiać; 
łakomić się, przejawiać ochotę, dial. ldsy- 
ty 'nęcić, kusić; łaskotać, podniecać, wzbu- 
dzać pożądanie”, br. dial. lasicca 'przymilać 
się, łasić się, schlebiać”. Płnsł. *lasiti, *lasg 
*nęcić, kusić”, *lasiti sę 'przymilać się, schle- 
biać; łakomić się, czas. odprzym. od psł. 
dial. */ase 'łakomy, chciwy, pożądliwy” (zob. 
łasy). 

łaska od XIV w., stp. 'życzliwość, względy, 
przychylność”, 'miłość', 'miłosierdzie, litość, 
dobroć. Ogsł.: cz. laska 'miłość, r. laska 
*pieszczota, cs. laska 'łaszenie się, schle- 
bianie. Psł. *laska 'pieszczenie, pieszczo- 
ta, przymilanie się, prawdopodobnie rzecz. 
odczas. (pierwotnie nazwa czynności) od 
psł. *"laskati 'okazywać pożądanie, miłość, 
głaskać, pieścić, przymilać się, nie moż- 
na też wykluczyć, że kontynuuje przedsłow. 
rzecz. *las-sk-a od pie. *lds- 'żądny, pożądli- 
wy, łakomy, chciwy, swawolny”, paralelny 
do psł. czas. *laskati (zob. łaskotać). — Od 
tego łaskawy (por. cz. laskavy 'łaskawy, 
uprzejmy; życzliwy”, r. liskovyj 'pieszczotli- 


296 


łata 


wy, łagodny”) — łaskawca (stp. łaskawiec), 
łaskawość, obłaskawić. 

łaskotać od XVII w. *muskać, dotykać lekko, 
łechtać”; por. stp. XV w. łasktać 'drażnić, łas- 
kotać, łechtać”. Czas. intensywny z przyr. -ot- 
(i -t- < *-st-) od stp. XV w. łaskać 'głaskać” 
(w XIV-XVI w. łaskanie 'błaganie, przepra- 
szanie, łagodzenie”, 'uczucie przyjemne, ra- 
dość”), któremu odpowiada cz. laskat 'pieś- 
cić, r. laskdt "pieścić, głaskać”, scs. laskati 
*zwodzić, mamić; przymilać się, schlebiać”, 
ch./s. laskati 'przymilać się, łasić się, schle- 
biać. Podstawowe psł. *laskati 'okazywać 
pożądanie, miłość, głaskać, pieścić, przymi- 
lać się”, przypuszczalnie z prapostaci *lds-sk- 
(z pie. czasownikowym przyr. *-sk-), po- 
krewne z lit. lokśnis [< *lask-nus|] wrażli- 
wy, czuły”, łac. lascivus 'figlarny, swawolny, 
rozpustny, lubieżny” i dalej z gr. lilaiomai 
[< *li-lasiomai] "pragnę, pożądam, tęsknię, 
stind, ldsati |< "la-lsati] 'gra, igra”, goc. lus- 
tus [< *Js-tu-], stwniem. lust, niem. Lust 
'ochota, chęć; przyjemność, rozkosz; pożąd- 
liwość”, od pie. *las- / *las- *żądny, pożądli- 
wy, łakomy, chciwy, swawolny”. Zob. łaska. 

łasy od XVI w. 'łakomy, chciwy, żądny”, kasz. 
łasi 'ts.. Odpowiedniki we wschsł.: r. dial. 
ldsyj 'łakomy, pożądliwy, chciwy; łaszący 
się, przymilający się”, ukr. lósyj 'łakomy, po- 
żądliwy; budzący pożądliwość, br. ldsy 'ts.'. 
Psł. dial. *łase [< *las-o-] 'łakomy, chciwy, 
pożądliwy”, przym. od pie. *łas- 'żądny, po- 
żądliwy, łakomy, chciwy, swawolny” (zob. 
łaskotać). 

łaszczyć się od XVIII w. 'przymilać się, za- 
biegać o łaski”, kasz. łaśććc są "mieć chęć na 
coś, łakomić się, 'łasić się, przymilać się; 
z przedr. połaszczyć się. Późne poświadcze- 
nie wyrazu wskazuje na zapożyczenie z ukr. 
laśćytysja 'łasić się, przymilać się), dial. 
ldśćyty 'pieścić”, por. strus. laśćiti 'przymi- 
lać się, nęcić, kusić”, r. dial. ldścit 'ts., br. 
ldśćyc "pieścić, głaskać”, ldśćycca 'przymilać 
się, łasić się. Wschsł. *laśćiti 'głaskać, pie- 
ścić, nęcić, *laśćiti sę 'łasić się, przymilać 
się; łakomić się”, czas. odrzecz. od psł. *las- 
ka 'pieszczenie, pieszczota, przymilanie się” 
(zob. łaska). 

łata I od XVI w. 'kawałek tkaniny, skóry 
wszyty w miejsce podarte”, 'plama w innym 


łata 


kolorze niż tło”, dial. też 'szmata, łachman', 
stp. XIV-XV w. łaty mn 'pancerz'; zdr. łat- 
ka. Ogsł.: cz. lata 'łata, łatka”, 'płat, płatek”, 
lata I ldta 'szmata”, litka "materiał; mate- 
ria, substancja; przedmiot, temat”, r. laty 
mn 'pancerz, zbroja”, dial. lata 'łata, łatka”, 
ch./s. latica "płatek kwiatu; klin pod ręka- 
wem koszuli”. Psł. "lata *'płat, płatek; wstaw- 
ka, łata (na odzieży, obuwiu)”, bez pewnej 
etymologii. 

łata I od XV w. 'pozioma belka w wiązaniu 
dachu”, daw. 'żerdź drewniana”. Por. cz. lat ż 
"łata, żerdź, listwa, słwń. ldta 'z grubsza 
obrobiona deska, listwa; łata. Zapożyczenie 
ze śrwniem. latte / late, dziś niem. Latte 
*belka, żerdka, łata”. 

łatać od XVI w. 'przyszywać, wstawiać łaty; 
reperować, dial. 'bić, łoić; z przedr. poła- 
tać, załatać. Płnsł.: cz. ldtat 'łatać, cerować”, 
r. latót 'łatać”. Psł. dial. *latati 'przyszywać, 
wstawiać łaty, czas. odrzecz. od psł. "lata 
*płat, płatek; wstawka, łata (na odzieży, obu- 
wiu)” (zob. łata I). 

łatwy od XV w. (stp. też łatwi) 'nie spra- 
wiający trudności, daw. też 'przychylny”, 
przysł. łatwo od XV w. (daw. od XVI w. ła- 
twie) "bez trudu, prosto”; por. stp. od XV w. 
łacwi 'łatwy”, dziś dial. łacwy 'ts., daw. od 
XV w. także łacny 'łatwy; skłonny, podatny; 
łagodny, miłosierny, dobry; wolny, swobod- 
ny”, łacno 'bez trudu”. Wyraz wyłącznie pol- 
ski (stąd zapewne zapożyczone ukr. dial. 
lótvyj "lekki, nietrudny”, br. dial. Jdtvy 'ts.'). 
Psł. dial. *łatve / *latvv i *latbne zapewne 
*dający się chwycić (bez trudu), pochwycić, 
ująć”, od psł. dial. *latiti 'chwycić, ująć” (por. 
cs. latiti, lasty "pojmać, schwytać, ch./s. 
latiti *chwycić”, latiti se "zabrać się do cze- 
goś, zająć się czymś”, słwń. ldtiti se 'ts., br. 
dial. ldtdcca 'łatwo coś uzyskiwać, korzy- 
stać z cudzego; żywić się, dorabiać się; przy- 
pochlebiać się”), wielokr. *latati (por. ch./s. 
laćati se 'chwytać się, brać się do czegoś”), 
z przyr. *-va, *-bne. Podstawowy czas. "lati- 
ti ostatecznie oparty zapewne na pie. pier- 
wiastku *la- *kryć się, ukrywać się. — Od 
tego łatwość; ułatwić, załatwić (bez przedr. 
dial. łatwić 'ułatwiać zdobycie czegoś”). 

ława od XVI w. 'sprzęt do siedzenia dla kil- 
ku osób”, stp. od XIV w. 'kładka przez wo- 


297 łazić 


dę, XV w. 'kram, stragan'; zdr. ławka (stp. 
od XV w. 'sprzęt do siedzenia; kładka”, 
w gwarach często 'kładka'). Ogsł.: cz. lavi- 
ce ż 'ławka, ława, lóvka 'kładka, mostek; 
ławka, ławeczka, stcz. i dial. lava 'ława, 
ławka”, r. livka 'ława, ławka; sklep”, słwń. 
ldva 'komin; kredens. Psł. *lava 'sprzęt 
do siedzenia, ława”, dokładne odpowiedniki 
w bałt. (jeśli nie są to zapożyczenia ze słow.): 
lit. łóva 'łoże, łóżko; grzęda, grządka; długa 
ławka; łożysko rzeki”, łot. ldva 'ławka w łaź- 
ni parowej; prycza, ława do spania; warst- 
wa słomy lub gałęzi pod stogiem”, zapewne 
od pie. *leu- / *lau- *kamień” (por. gr. ldas 
[< *euas] kamień”, alb. łere 'skała'). W ta- 
kim razie pierwotnym znaczeniem byłoby 
*kamień do siedzenia, kamienna ława. — 
Od tego ławica 'wydma, mielizna; warstwa, 
pokład; duże skupisko płynących ryb”, stp. 
od XIV w. 'ławka do siedzenia czy też kład- 
ka przez potok, 'ława sądowa, na której 
zasiadali przysięgli w sądach prawa niemiec- 
kiego; zespół przysięgłych, sąd”, dial. ławi- 
ce mn 'płozy sań”, kasz. łavica 'ławka; kład- 
ka; ławnik "przysięgły zasiadający w ławie 
sądowej”. 

łazić łażę od XV w. (ale w XIV w. z przedr. 
nałazić 'znajdować coś') "posuwać się wol- 
no, ciężko, niezgrabnie, wlec się, włóczyć 
się, pełzać”, 'chodzić, wspinając się, np. po 
drzewach”, w stp. przede wszystkim 'pełzać, 
czołgać się, chodzić na czworakach”, daw. 
od XVI w. też 'wpełzać, wsuwać się do we- 
wnątrz”, 'przechodzić przez ciasne przejście, 
pochylając się, wkradać się*; z przedr. obła- 
zić, odłazić, podłazić, przełazić, przyłazić, 
włazić, wyłazić, złazić. Ogsł.: słc. lazit 'peł- 
zać, czołgać się; leniwie chodzić, wlec się; 
wspinać się, wdrapywać się”, r. lózit 'łazić, 
włóczyć się, cs. laziti, laży 'pełzać', w scs. 
tylko z przedr., np. izlaziti "wychodzić, wy- 
kraczać”, vblaziti wchodzić, wstępować”. Psł. 
*laziti 'pełzać, czołgać się, wspinać się, po- 
suwać się wolno, z trudem, wlec się”, czas. 
wielokr. od psł. *lćzti 'pełzać, posuwać się 
powoli, z trudem, wlec się” (zob. leźć), z wy- 
mianą samogłoski rdzennej *ć > *a (por. 
razić, sadzić). — Od tego łazik; łazęga 'włó- 
częga”, stp. od XIII w. łazęka 'członek grupy 
rolników wędrownych, w XV w. 'wywia- 


łaźnia 
dowca, szpieg, kasz. płn. laząka 'łazęga, 
próżniak”; od czas. przedrostkowego właz. 

łaźnia od XV w. 'pomieszczenie do kąpania 
się, dial. suszarnia lnu, konopi'; zdr. ła- 
zienka od XVI w. Płnsł.: cz. lózeń, -zne ż 
"kąpiel; łaźnia, lóznć mn 'łaźnia, kąpieli- 
sko”, strus. lazvnja 'łaźnia parowa, r. dial. 
ldznja 'ts.. Psł. dial. *lazvńa / *laznv 'po- 
mieszczenie z urządzeniami do kąpieli pa- 
rowej, rodzaj prymitywnej sauny (miesz- 
czącej się zapewne w ziemiance)”, od psł. 
*laziti 'pełzać, czołgać się, wspinać się, po- 
suwać się wolno, z trudem, wlec się” (zob. 
łazić), z przyr. *vńa (/ *-nv). Pierwotne 
znaczenie zapewne 'pomieszczenie (w zie- 
miance), do którego się włazi, złazi”. 

łączyć łączę (stp. łęczyć, łączę) od XVI w. 
*tworzyć całość, jednoczyć, zespalać”, stp. 
od XV w. 'odłączać, rozłączać, separować'; 
z przedr. dołączyć, odłączyć, podłączyć, po- 
łączyć, przełączyć, przyłączyć, rozłączyć, włą- 
czyć, wyłączyć, załączyć, złączyć. Ogsł.: stcz. 
Mńćiti "oddzielać, rozdzielać”, cz. loucit 'ts., 
przest. 'spajać, jednoczyć”, loucit se 'żegnać 
się; rozstawać się), strus. luciti 'rozszcze- 
piać, oddzielać”, lućitisja 'oddalać się, od- 
dzielać się”, r. otlućit "odłączyć; wyłączyć, 
wykląć”, slućit 'sparzyć, połączyć zwierzęta 
w pary”, scs. lćiti 'dzielić, oddzielać”, ch./s. 
laćiti 'ts., ch. daw. 'spajać, łączyć, jedno- 
czyć. Psł. *lociti 'giąć, zginać, wyginać, 
czas. wielokr. od psł. *lękti 'giąć, wyginać, 
wykrzywiać” (zob. lękać), z wymianą samo- 
głoski rdzennej *ę = *p (por. dokładne od- 
powiedniki w bałt.: lit. lankyti 'nachylać, 
zginać; odwiedzać, nawiedzać”, łot. luocit 
*zginać, kierować, poruszać ). Z pierwotnego 
znaczenia 'giąć, zginać, wyginać” rozwinęły 
się nowsze przeciwstawne znaczenia 'oddzie- 
lać, rozdzielać, odłączać” i 'spajać, jedno- 
czyć, łączyć”, przy czym na rozwój seman- 
tyczny musiały oddziałać czasowniki przed- 
rostkowe: z jednej strony psł. *orz-lgćiti, 
*ota-lgćiti, p. rozłączyć, odłączyć 'oddzielić”, 
z drugiej psł. *s»-lgćiti, p. złączyć 'spoić. — 
Od tego łączny, łącze, łącznik; od czas. przed- 
rostkowych rozłąka; wyłączny; wyłącznik, 
załącznik. 

łąka od XIII w. 'obszar porośnięty trawą”, 
kasz. łpka 'ts., łąka 'zatoka w jeziorze”, 'krzy- 


298 


łechtać 


wizna półkolista, łuk, zakręt”, 'łuk jako ele- 
ment architektoniczny”; zdr. łączka. Ogsł.: 
cz. louka 'łąka”, r. lukd 'łęk; łuk, zakręt (np. 
drogi), zakole (rzeki), łąka w zakolu rzeki”, 
ch./s. lńka 'port, przystań, scs. lgka 'chy- 
trość, przebiegłość; złość”. Psł. "Ipka 'wy- 
gięcie, krzywizna, coś krzywego, wygiętego” 
> 'zakole rzeki, teren położony w zakolu rze- 
ki, nad rzeką (porośnięty trawą lub zalesio- 
ny)”, rzecz. odczas. od psł. *lękti 'giąć, wygi- 
nać, krzywić, wykrzywiać (zob. lękać, łęk), 
z wymianą samogłoski rdzennej *ę — *g. 

łątka od XVII w. 'owad z rzędu ważek, 
Agrion', stp. od XV w. 'lalka, marionetka” 
(por. w XVI w. łąta 'lalka'). Por. cz. loutka 
"lalka, kukiełka, marionetka', ukr. reg. lńtka 
"gatunek ważki”, ch./s. liutka 'lalka, kukieł- 
ka”. Psł. dial. *Ipteka 'kukiełka, lalka (zro- 
biona z lipowego łyka)”, od psł. *lpte 'tyko 
lipowe” (zob. łęt), z przyr. *-»ka. Znaczenie 
"gatunek ważki” wtórne, przeniesione z na- 
zwy lalki w nawiązaniu do barwności, lek- 
kości, smukłości owada. 

łeb łba od XIV w. 'głowa zwierzęcia”, pejor. 
'głowa ludzka; zdr. łebek, wtórnie łepek 
(oparte na temacie przypadków zależnych, 
np. dop. łebka, wymawiany łepka). Ogsł.: 
cz. leb ż, rzadko leb m 'czaszka”, przen. 'gło- 
wa, łeb”, r. lob, Iba 'czoło”, cs. lvbe 'czaszka” 
(w scs. tylko pochodny przym. lebbnv: 
lsbvno mesto 'Golgota'), ch. dial. czak. lab 
'czaszka, głowa”. Psł. *lebe 'czaszka”, zapew- 
ne z pierwotnego *lib*-o- od pie. *leub'- 
*łupić, usuwać powłokę, korę, łupinę”. Pier- 
wotne znaczenie 'coś, z czego usunięto po- 
włokę, wierzchnią warstwę”, wyraz oznaczał 
więc najpierw gołe kości czaszki, bez skóry 
i mięsa. — Od tego łebski "mający tęgą gło- 
wę (łeb), mądry, sprytny, zdolny”. 

łechtać od XVI w. 'łaskotać, muskać, draż- 
nić, stp. od XV w. łektać (częstsze w XVI w. 
od łechtać) 'ts., w XVI w. też łachtać 'draż- 
nić, łaskotać, głaskać”; z przedr. połechtać. 
Odpowiednik tylko w cz. lechtat (też lochtat) 
"łaskotać, łechtać”, Zachsł. *ochotati 'łasko- 
tać, wariant fonetyczny prapostaci *leskata- 
ti (por. stp. od XV w. łesktać 'łechtać”, stcz. 
lesktati 'łaskotać, łechtać” oraz ukr. dial. les- 
kotity 'łaskotać, leskotatysja 'łaskotać się”), 
czas. intensywny z przyr. *-»t- (por. deptać, 


łęg 


szeptać), pochodzący może z pierwotnego 
*laskotati (por. stp. XV w. łasktać 'drażnić, 
łaskotać, łechtać, zob. łaskotać). Przypusz- 
czalna zmiana *lasketati > *leskatati tłu- 
maczy się widoczną w starych słow. czasow- 
nikach ekspresywnych tendencją do ujed- 
nolicenia samogłoski rdzennej i samogłoski 
przyrostka, por. np. p. deptać < *depstati, 
stp. reptać < *repvtati. — Od tego łech- 
taczka. 

łęg od XIII w. (stp. łąg, łęgu) 'podmokła łąka, 
zwykle w dolinie rzeki”, 'las liściasty w doli- 
nie rzeki”, w stp. 'las, zagajnik, pole, łąka 
lub pastwisko, najczęściej położone nad rze- 
ką bądź na nizinie, podmokłe lub zalewa- 
ne wodą”, daw. wyjątkowe 'łukowata linia, 
krzywizna, dial. łęg / łąg, mn łęgi 'zalewana 
nizina nadrzeczna, porośnięta wikliną, za- 
roślami; łąka, pastwisko nadrzeczne, pod- 
mokłe zarośla, las na terenie podmokłym; 
miejsce zalane wodą, bagno; równina, nizi- 
na, kasz. łog / ług 'łąka wśród pól. Ogsł.: 
cz. luh 'łąka; podmokła łąka, łęg; nadrzecz- 
ny las”, r. lug 'łąka, błonie”, scs. lpg» 'gaj, la- 
sek”. Psł. "pge 'wygięcie, krzywizna; obni- 
żenie terenu (zapewne w zakolu rzeki), 
zalewane wodą, podmokłe, bagniste, poroś- 
nięte trawą, zaroślami, drzewami”, rzecz. 
etymologicznie tożsamy z psł. dial. przym. 
*loge giętki, gibki” (poświadczonym tylko 
w kasz. łągi 'giętki, gibki, zwinny”, pochod- 
na postać z przyr. -ny < *-vne: p. dial. wlkp., 
śl. łężny 'giętki, kasz. łążni 'gibki, giętki, 
zwinny, mocny”), od pie. *leng- 'giąć, wygi- 
nać, krzywić”, z właściwą archaicznym rze- 
czownikom tego typu wymianą rdzennego 
*en > "on > *g. 

łęk od XV w. 'wygięta w górę część siodła”, 
w XVI w. też 'obłąk u kuszy”, daw. 'półkole, 
kabłąk, łuk”, dial. 'łuk jako broń, 'obręcz 
z leszczyny”, łęki mn 'nosy płóz'; por. stp. 
od XIV w. łęczysko / łęczyszcze 'łuk', brama 
triumfalna w kształcie łuku”, łękawa i łęka- 
wica / łękawka 'coś, co ma kształt łuku, wy- 
gięcie, krzywizna, linia wężykowata”. Ogsł.: 
cz. luk 'łuk jako broń; półkolista krzywizna, 
obłąk”, r. luk 'łuk jako broń”, dial. 'obłąk, 
kabłąk”, scs. lpka 'łuk*. Psł. *lpke 'wygięcie, 
krzywizna; przedmiot wygięty w półkole, 
łuk”, rzecz. odczas. (pierwotnie nazwa czyn- 


299 


łgać 


ności wtórnie skonkretyzowana) od psł. 
*lękti 'giąć, wyginać, krzywić” (zob. lękać). 
Zob. łękotka, łuk. 

łękotka 'ruchoma chrząstkowata część stawu 
kolanowego, w kształcie pierścienia”, stp. od 
XV w. łąkotka 'coś, co ma kształt łuku, 
wygięcie, krzywizna, wężykowata lub wy- 
gięta w łuk linia. Zdr. z przyr. -ka od stp. 
(od XV w.) łąkoć 'coś, co ma kształt łuku, 
wygięcie, krzywizna, linia wężykowata, dziś 
dial. śl. 'dzwono koła wozu, por. cz. lou- 
kot ż 'dzwono (u koła)”, dial. 'drzewo wy- 
gięte łukowato”, strus. lukote "pętla; koło”, 
r. dial. lukot 'rosocha, rozwidlenie; podsta- 
wa sochy”, cs. lpkote 'hak; krzywizna koła, 
pętla. Wyrazy te kontynuują psł. *lokotb Ż 
*wygięcie, krzywizna, coś wygiętego”, rzecz. 
abstr. z przyr. *-ote (Co do budowy por. np. 
dobroć, zob. dobry, łakocie) od psł. przym. 
*|oka 'zakrzywiony, wygięty” (por. strus. 
lukyi krzywy, zgięty”, scs. lok 'podstępny, 
przebiegły, chytry, cs. 'zakrzywiony, wy- 
gięty, tego samego pochodzenia, co psł. 
rzecz. *lgka, zob. łęk). 

łęt od XVII w., zwykle łęty mn 'nać ziemnia- 
czana, dial. też łęta 'ts., kasz. łątć mn 'ba- 
dyle, zwłaszcza nać ziemniaczana”. Płnsł.: 
cz. dial. lut 'łyko”, r. dial. lut "pręt po zdar- 
ciu kory i łyka, luta "lipa, lut / lut ż 'tyko 
(lipowe)”, br. dial. Jut "młoda lipa, gałąź lipy, 
z której odziera się korę wraz z łykiem; 
odarta kora, łyko z lipy” (w płdsł. występuje 
derywat od tego wyrazu, np. ch./s. liitka 
*lalka, kukiełka”, zob. łątka). Psł. dial. *lpte 
*łyko z młodej lipy, pokrewne z lit. lenta 
*deska', stnord. lind ż "lipa, stwniem. linta 
/ linda 'ts. (dziś niem. Linde ż 'ts., dial. 
lind n 'łyko'), od pie. przym. *lento- 'giętki, 
gibki; uległy” (od którego też np. łac. lentus 
'giętki, elastyczny, sprężysty, mocny; ciągli- 
wy, lepki”). Polskie znaczenie 'nać, badyle” 
powstało przypuszczalnie z wtórnego 'prę- 
ty obdarte z kory i łyka” (poświadczonego 
w rosyjskim). 

łgać łżę (daw. i dial. łęg) od XV w. 'mó- 
wić nieprawdę, kłamać”; w gwarach także 
z wtórnym bezokol. łżyć / łżeć, kasz. łgac, 
łże I łga i łŻec, łże; z przedr. nałgać, wy- 
łgać się, załgać się, zełgać; wielokr. -łgiwać: 
z przedr. wyłgiwać się. Ogsł.: cz. Ihdt, lżu 


łkać 


*kłamać, łgać, r. gat, Igu kłamać, łgać, scs. 
legati, leży kłamać. Psł. *legati, "leży '"mó- 
wić nieprawdę, kłamać, zwodzić, pokrewne 
z goc. liugan, stwniem. liogan [< *leug"-] 
*kłamać, mówić nieprawdę”, może też z łot. 
ligt 'prosić”, od pie. *leug'- *kłamać, łgać. 
— Od tego łgarz — łęarstwo. 

łkać od XIV w. 'głośno szlochać, płakać, wy- 
dając krótkie, urywane dźwięki, zanosić się 
od płaczu”; z przedr. załkać; jednokr. daw. 
(u Troca) łknąć jako forma czasu przyszłego 
od łkać, dziś tylko z przedr. połknąć 'łyka- 
jąc, zjeść lub wypić coś, przełknąć 'prze- 
sunąć ślinę lub pokarm z jamy ustnej do 
żołądka”. Płnsł.: cz. Ikdt 'łkać”, br. dial. Ikac” 
"łykać, połykać. Psł. dial. */ekati 'wyda- 
wać krótkie, urywane dźwięki (przy płaczu, 
szlochaniu, połykaniu, utrudnionym oddy- 
chaniu)”, pokrewne z lit. lukinti 'chciwie 
pić”, śrwniem. siucken 'połykać, łykać; szlo- 
chać (dziś niem. schlucken 'łykać, połykać, 
przełykać; mieć czkawkę”), gr. lydzó "mam 
czkawkę; szlocham; trzęsę się, wszystkie od 
pie. *(s)leuk- (/ *(s)leugr) 'tykać, połykać”. 

łobuz od XIX w. 'urwis, nicpoń, psotnik; 
chuligan, drań, łajdak. Prawdopodobnie 
użyta na określenie negatywnie oceniane- 
go człowieka nazwa pewnych roślin (punkt 
wyjścia mogło stanowić znaczenie 'szkodli- 
we zielsko, chwast”), por. stp. XV w. łobuzie 
*gęstwina, krzaki, zarośla”, dial. łobuzie / ja- 
błuzio 'tatarak pospolity, w XVI w. łobozg 
*chwast”, daw. od XVI w. łabuzie n 'zaroś- 
la, krzaki”, psł. *lobuz» / *loboze I *lobaze 
(/ *labuzs / *laboz» / *labazv) chwast, ziel- 
sko”, których dalsza etymologia niejasna. — 
Od tego łobuziak; łobuzeria (z przyr. -eria, 
por. np. cyganeria) — łobuzerski; łobuzować. 

łodyga od XV w. 'naziemna część rośliny”, 
stp. od XV w. 'górna część pędu rośliny, 
główka nasienna”, daw. też 'głąb”, dial. także 
*źdźbło”; zdr. łodyżka, stp. łodyżka 'kostka 
w nodze zwierzęcej. Odpowiedniki tylko we 
wschsł.: strus. lodyga 'podstawa (np. kolum- 
ny), "kostka do gry”, r. dial. lodyga 'kostka 
u nogi nad stawem skokowym; kość znad 
kopyta zwierzęcia (używana do gry); kość 
goleniowa, zakończenie kości goleniowej”, 
lodyżka *kostka w nodze”, br. dial. lodyha 
"pusta wewnątrz łodyga, źdźbło; część nogi 


300 


łokieć 


od kolana do pięty” (z polskiego cz. lodyha 
'łodyga*'). Psł. dial. *oldyga "pusty wewnątrz 
pęd rośliny, pusta łodyga, źdźbło”, wtórnie 
*kość nogi (goleniowa, podudzia), kostka”, 
od pie. *śld'- *wydrążony pień drzewa, 
koryto” (por. łódź), z wyjątkowym przyr. 
*:y-ga (bezpośrednią podstawę *oldy- sta- 
nowił może derywowany od pie. *iłd*- sła- 
bo poświadczony psł. rzecz. *oldy, *oldvve 
[< *dłdt-u-] 'wydrążony pień drzewa, ko- 
ryto, na który wskazuje ukr. dial. *łódva 
*szeroka, gruba deska”, ch. dial. czak. ladva 
'czółno wydłubane z pnia drzewa”, w takim 
razie *oldy-ga z przyr. *:ga, por. struga). 

łoić łoję bić, walić” od XVIII w. znaczenie 
przen., w pierwotnym znaczeniu 'smarować 
łojem” od XVII w. (z przedr. od XVI w., np. 
ułojony 'łojem natarty” u Mączyńskiego), 
dial. 'walić, bić, smagać biczem”, kasz. łojic 
"nacierać łojem; gotować, smażyć na łoju, 
*bić'; z przedr. złoić (skórę) *zbić”. Ogsł.: słc. 
lojit. smarować łojem', ukr. dial. loity 'ts., 
ch./s. lójiti 'ts., przen. 'pochlebiać, schle- 
biać”. Psł. *lojiti 'smarować, nacierać łojem', 
czas. odrzecz. od psł. *loje 'topiony tłuszcz 
zwierzęcy” (zob. łój). 

łokieć od XV w. 'staw łączący ramię z przed- 
ramieniem, część ręki, gdzie znajduje się ten 
staw”, "dawna jednostka długości”. Ogsł.: cz. 
loket, -kte | -ktu 'łokieć (też jako miara)”, 
r. łókot, scs. lakvtv, lakote 'łokieć, staw łok- 
ciowy (też jako miara długości)”. Psł. *olkotb, 
*olkvte / *olketi m 'łokieć” (pierwotnie rzecz. 
należący do utraconych już w epoce psł. te- 
matów spółgłoskowych na -t-), prapokrew- 
ne z lit. ńolektis m / uołektis ż 'łokieć jako 
miara długości”, łot. uólekts 'ts.; przedramię”, 
stpr. woltis przedramię, woaltis 'łokieć ja- 
ko miara długości” i (z krótką samogłos- 
ką nagłosową i innym przyr.) lit. alkdnć ż 
*łokieć; przedramię; zakręt (np. rzeki), stpr. 
alkunis 'łokieć”, łot. glkuone / ęlkiine 'ło- 
kieć”, glkuons / glkuonis 'zakręt, wygięcie”, 
ostatecznie od pie. *el- 'zginać, wyginać, 
giąć'. Za pozostałości pierwotnej postaci bez 
przyr. *-etb folk [< *olkii-] 'łokieć” (por. 
łot. ełks 'łokieć, ramię”, gr. dłaks 'przed- 
ramię, łokieć”) uważa się kasz. łokoma / ło- 
komą I łokóm przysł. razem, obok siebie, 
równolegle”, przyim. 'obok* i s. dial. lżkom 


łom 


"prawie że, nieomal, interpretowane jako 
formy narz. l. pj *olkom» 'łokciem”. 

łom 'drąg stalowy do rozbijania, kruszenia, 
podważania czegoś” od XIX w., od XVI w. 
*pokruszone, odłupane kawałki czegoś, 
złom; odłam skalny, blok skalny”, stp. od 
XIV w. 'las powalony wiatrem, 'ułamany 
kawałek chleba, 'trzask, łoskot, łomot”, 
w XVI w. uchwycić się w łomy "mocować 
się, zmagać, dial. 'las wyłamany”, 'drzewo 
złamane przez burzę”, 'pokruszone, odłama- 
ne kawałki czegoś, złom”, kasz. łóm 'opadłe 
suche gałęzie, chrust; odpadki, złom” Por. 
cz. lom 'kamieniołom', *załamanie; złama- 
nie, złamana powierzchnia, r. lom 'łom, 
drąg żelazny”, 'odpadki, kawałki, okruchy”, 
ch./s. lóm 'łamanie, złamanie”, 'coś poła- 
manego, zgniecionego, stratowanego, złom, 
połamane gałęzie, 'odgłos łamania, ude- 
rzania, łomot, łoskot, trzask”. Słow. "om, 
rzecz. odczas. (w funkcji nazwy czynności, 
rezultatu czynności, narzędzia) od psł. *lo- 
miti 'powodować, że coś się wygina, łamie, 
kruszy, łupać, kruszyć” (zob. łamać). Zob. 
przełom, wyłom. 

łomotać od XVI w. (w XV w. z przedr. poło- 
motać) 'stukać, walić; dudnić, pot. 'bić, 
uderzać”, daw. od XVI w. 'łamać z łosko- 
tem, druzgotać (stp. połomotać 'połamać, 
zniszczyć ), dial. 'łamać; z przedr. zało- 
motać; jednokr. łomotnąć. Ogsł.: cz. daw. 
lomotati 'łamać z trzaskiem”, ukr. dial. lo- 
motdty 'łamać (o bólu w stawach), ch./s. 
lomótati wydawać łoskot, trzask”, dial. 'ła- 
mać, przełamywać; paplać. Psł. *lomotati 
*łamać z trzaskiem, z łoskotem”, czas. inten- 
sywny z przyr. -ot- od psł. *"lomiti 'powodo- 
wać, że coś się wygina, łamie, kruszy, łupać, 
kruszyć (zob. łamać), wielokr. *lomati 'ła- 
mać” (por. p. daw. od XVI w. i dial. łomać, 
r. lomdt, ch. daw. lomati). 

łono od XIV w. 'miejsce na kolanach osoby 
siedzącej”, "brzuch, jego dolna część; części 
rodne kobiety i mężczyzny”, daw. też 'zana- 
drze”, 'naręcze, 'podołek. Ogsł.: cz. liino 
*łono", r. lóno "pierś, brzuch, łono; wnętrze, 
powierzchnia (ziemi, wody), daw. 'podo- 
łek, kolana, scs. lono 'łono'. Psł. *lono 
[< *log-sno] 'łono matki”, bliskie budową ze 
scs. lożesno 'ts., słwń. dial. lożesna 'ts., 


301 


łopian 


r. lożesna 'ts. < psł. *lożesno [< *log-es-no] 
*ts., archaiczne derywaty z przyr. *-sno / 
*-es-no od pie. *leg*- 'leżeć” (zob. lec, leżeć), 
z wymianą samogłoski rdzennej *e = *o; 
w postaci *lono uproszczenie grupy spół- 
głoskowej *gsn > *n (jak w łuna, zob.). Pier- 
wotne znaczenie zapewne 'miejsce, gdzie le- 
ży płód, macica”. 

łopata od XV w. 'narzędzie do kopania lub 
przerzucania rzeczy sypkich”, także o innych 
podobnych przedmiotach, np. "narzędzie do 
wkładania pieczywa do pieca”, 'szufla”, 'płas- 
ka, szersza część wiosła, kasz. łopata też 
"płaska drewniana łyżka do mieszania obro- 
ku; zdr. łopatka (też w znaczeniu anat. 'jed- 
na z dwóch płaskich, trójkątnych kości pasa 
barkowego”, 'przednia ćwiartka tuszy zwie- 
rzęcej”). Ogsł.: cz. lopata 'łopata', r. lopdta 
*ts., Scs. lopata 'szufla do wiania zboża”. Psł. 
*lopata 'coś płaskiego, narzędzie składające 
się z płaskiego kawałka drewna i długiego 
trzonka, łopata, pokrewne z lit. lópeta / lo- 
peta 'łopata, rydel; lemiesz; kość łopatkowa, 
łot. lópsta 'łopata, rydel; kość łopatkowa, 
laputa 'łopata, stpr. lopto 'łopata, rydel'. 
Wyraz słow. to prawdopodobnie urzeczow- 
nikowiona forma rodzaju żeńskiego przym. 
tlopate 'charakteryzujący się, wyróżniający 
się dużą, płaską częścią, płaskim składni- 
kiem”, z przyr. *ate zapewne od psł. rzecz. 
*lope 'coś płaskiego, (duży) liść” (który od 
pie. pierwiastka *lep- / *Ióp- / *lap- 'być płas- 
kim; coś szerokiego, płaskiego”, zob. łapa, 
łopian, łopuch). 

łopian od XV w. 'roślina Arctium lappa, 
daw. i dziś dial. też łopion. Dokładnymi od- 
powiednikami są płdsł. nazwy dziewanny 
(Verbascum): ch./s. lópen, bg. dial. lopjdn / 
lópćn; por. z innymi, bliskimi przyr. cz. dial. 
lopón I lopoń I lopuń 'łopian. Psł. dial. 
*lopćn "roślina z dużymi liśćmi (łopuch, 
łopian, dziewanna)”, od szczątkowo zacho- 
wanego psł. *lopv 'coś płaskiego, (duży) liść” 
(poświadczonego w mac. dial. lop 'rośli- 
na wodna występująca w Jeziorze Ochrydz- 
kim”), równego lit. lapas 'liść”, por. też łot. 
lapa 'ts. (zob. łopuch), z rzadkim przyr. 
*-ćnv. Podstawowy rzecz. *lopo od pie. *lżp- 
I *lóp- I *lap- "być płaskim; coś szerokiego, 
płaskiego” (zob. łopata). 


łopotać 


łopotać od XV w. 'wydawać charakterystycz- 
ny odgłos powstający wskutek uderzenia ja- 
kiejś płaszczyzny o powietrze”, w stp. tylko 
*kąsać, urażać, dial. 'stukać, pukać.. Por. 
r. lopotdt 'szwargotać; gaworzyć; szemrać”, 
dial. 'bełkotać, bredzić; hałasować; łopotać 
skrzydłami”, ch./s. lopótati 'stukać, pobrzę- 
kiwać”, też cz. lopotit se 'trudzić się, ha- 
rować, męczyć się. Psł. "lopotati 'uderzać 
z odgłosem, wydawać trzaski, niewyraźne, 
nieartykułowane dźwięki”, czas. intensyw- 
ny z przyr. -ot- od psł. *lopati 'uderzać 
w coś płasko z odgłosem, klepać, walić” 
(por. p. dial. kresowe łopać 'uderzać, stu- 
kać', cz. dial. las. łopać 'pić, żłopać”, r. lópat 
"jeść chciwie, żreć; pić, chlać”, dial. *bić, 
grzmocić, walić; wrzeszczeć, krzyczeć”, łó- 
patsja "pękać, słwń. lópati 'uderzać płasko 
w coś, klepać, walić; pękać; jeść chciwie, 
chłeptać”). Podstawowy czas. "lopati praw- 
dopodobnie od pie. *lżp- / *Ióp- / *lap- 'być 
płaskim; coś szerokiego, płaskiego”. 

łopuch od XVII w. 'gatunek łopianu”, łopucha 
"pospolity chwast Raphanus raphanistrum', 
stp. XV w. łopucha 'jakaś roślina”. Ogsł.: cz. 
lopuch I łopucha 'łopian, łopuch”, r. lopich 
*łopian, łopuch', ch./s. lópuh 'nazwa kilku 
roślin wyróżniających się wielkimi liśćmi”. 
Psł. *opuche I *lopucha 'roślina z wielki- 
mi liśćmi”, od szczątkowo zachowanego psł. 
*lopę '(duży) liść” (zob. łopian), z przyr. 
*uche, *-ucha. 

łoskotać od XVI w. 'silnie stukać, łomotać, 
wydawać silny, głuchy odgłos”, daw. łosko- 
tać się hałasować ; od XVI w. łoskot 'hałas, 
huk”. Por. cz. loskotat 'trzaskać, szczękać, 
r. dial. loskotdt' 'paplać, pleść, trajkotać; ha- 
łasować, huczeć”, Płnsł. *loskotati 'stukać, 
łomotać, trzaskać, czas. intensywny z przyr. 
-Ot- od psł. *loskati 'uderzać z odgłosem, 
chlastać, trzaskać” (por. cz. dial. loskati 
*trzaskać, r. dial. łóskat 'bić, chlastać, trza- 
skać; uderzać czymś po wodzie; szczękać 
zębami; łupać, gryźć orzechy”, słwń. lóskati 
*pluskać; paplać, pleść, trajkotać). Podsta- 
wowy czas. *loskati, pokrewny z lit. laskńoti 
*wesoło śpiewać; paplać, pleść”, lazguoti 'pa- 
plać, pleść”, zapewne pochodzenia dźwkn. 

łosoś od XV w. 'ryba Salmo salar”. Płnsł.: cz. 
losos, r. lósos'” (w płdsł. zapożyczone z tych 


302 


łowić 
języków, np. ch./s. łósos). Psł. dial. *losose m 
(pierwotnie temat na -i-), pokrewne z lit. 
laśaśa I lasiśa / lógis 'łoso$, łot. łasis 'ts., 
stwniem. lahs (dziś niem. Lachs) 'ts., oset. 
lesteg 'ts., toch. B laks 'ryba. Podstawą 
była pie. nazwa łososia *laks (pierwotnie 
temat spółgłoskowy, wtórnie rozszerzone 
*lakKs-o-). Postać słow. trzeba wyprowadzać 
z *laks-o-k-i-, z nawarstwieniem pie. przyr. 
*-K-i- na wcześniejszą pie. formę *laks-o-; 
najbliższe pod względem budowy postaci 
w bałt.: lit. laśaśą [< *"laKso-k-d], la$isa 
[< *lakKs-i-K-ó]. Przyjmuje się, że podstawą 
pie. nazwy *lakKs-o- był pierwiastek *"lak- *po- 
krywać cętkami, nakrapiać” (por. lit. lisas 
*kropla', łot. lase / lise *kropla; plama wy- 
różniająca się barwą”), zatem nazwa byłaby 
związana z cętkami, plamkami występują- 
cymi na skórze ryby. 
łoś od XV w. 'zwierzę Alces alces”. Płnsł.: cz. 
los, strus. losb, losi m, r. loś (w płdsł. zapoży- 
czone z rosyjskiego, np. ch./s. ł0s). Psł. dial. 
*olsb, *ołsi m 'ło$" (pierwotnie temat na -i-), 
z dokładnym odpowiednikiem w germ.: 
stnord. elgr 'łoś, szwedz. dłg *ts.. Wyraz 
słow. i germ. z pie. dial. *ol-k-i- 'łoś', por. 
też pokrewne wyrazy ie. sprowadzające się 
do pie. *el-K-: stwniem. elho / elaho, stang. 
eolh 'łoś' (z germ. zapożyczone łac. alcć, 
mn ałlcćs 'ts., gr. dlke 'ts.). — Od tego łosi- 
ca, łosza 'samica łosia, łoszak "młody łoś”, 
przym. łosi. 
łotr od XV w. 'łajdak, niegodziwiec, stp. 
*rozbójnik, zbójca, złoczyńca, rabuś, opry- 
szek, łotr', dial. też łoter 'łotr', kasz. łoter 
I loter 'ts.; zdr. łotrzyk. Por. cz. lotr 'łotx, 
drań, łajdak, nicpoń', arch. 'rozbójnik”. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. lot(t)er człowiek 
niecny, nicpoń, ladaco; kuglarz, błazen, tref- 
niś', dziś niem. Lotter(bube) 'łajdak, łotr” (od 
śrwniem. przym. loter 'lekki, błahy, lekko- 
myślny, płochy, swawolny”). — Od tego ło- 
trowski, łotrostwo. 
łowić łowię od XV w. (od XIV w. z przedr.) 
'łowić, chwytać (ryby, rzadziej inne zwie- 
rzęta), 'natężać uwagę, aby coś usłyszeć, 
zobaczyć”, dial. też 'szukać”, kasz. łovic 'ła- 
pać, chwytać (zwłaszcza ryby); z przedr. 
nałowić 'łowiąc, schwytać, obłowić się od 
XVI w. 'dużo zyskać, skorzystać” (daw. ob- 


łoza 


łowić 'osiągnąć zysk, skorzystać”), wyłowić 
od XIV w. 'łowiąc, wydobyć, złowić od 
XV w. 'łowiąc, schwytać, pojmać ; wielokr. 
ławiać daw. od XVI w., dziś tylko z przedr. 
wyławiać. Ogsł.: cz. lovit 'łowić, polować, 
r. lovit, lovljń, lóvi8' "łapać, chwytać, łowić, 
scs. loviti, lovljo chwytać, łowić”. Psł. *lovi- 
ti, *lovg 'starać się schwytać, złapać”, mające 
dokładny odpowiednik w lit. ldvyti 'przy- 
uczać, ćwiczyć, kształcić, rozwijać (jeśli nie 
jest to zapożyczenie ze wschsł.), dalej po- 
krewne z goc. laun, stwniem. lón, niem. 
Lohn "wynagrodzenie, zarobek, zapłata, łac. 
lucrum "zysk, korzyść, gr. apo-lay6 [< *-lauó] 
*używać czegoś, mieć korzyść, korzystać 
z czegoś”, lefd / leie, doryckie laid [< "lduia] 
*łup, zdobycz (także myśliwska); grabież, 
rabunek”, od pie. *lau- 'zdobywać (łup), po- 
zyskiwać, chwytać”. — Od tego łowca, łow- 
czy, łowiecki, łowiectwo, łowisko; zob. też 
łów; od czas. przedrostkowego połów od 
XVI w. 'łowienie ryb”, 'to, co zostało zło- 
wione” (por. stp. od XV w. połowić 'łowiąc, 
pochwytać, połapać, w XVI w. 'ująć, zła- 
pać, schwytać wiele ptaków, zwierząt, ryb”). 

łoza od XIV w. 'wierzba szara, Salix cinerea”, 
stp. 'drzewo lub krzew wierzby”, od XVI w. 
*winna macica, winorośl”, daw. też 'gałązka, 
witka (zwłaszcza wierzbowa)”, zbiorowo 'za- 
rośla wierzbowe”, 'gałęzie, pędy, rózgi, prę- 
ty”. Ogsł.: stcz. loza *winorośl, r. lozd 'łoza, 
wić, witka, rózga”, vinogradnaja loza 'wino- 
rośl, ch./s. lóza *winorośl, 'giętki pręt, ga- 
łązka”, dial. 'las, zagajnik”. Psł. *loza 'giętki 
pręt, pęd, witka, gałązka”, bez pewnej ety- 
mologii. — Od tego łozina 'zarośla wierz- 
bowe.. 

łoże od XIV w. 'duże, wspaniałe łóżko” (daw- 
niej w ogóle 'łóżko, posłanie”), 'obsada, pod- 
stawa czegoś”, stp. też 'obsada koła młyń- 
skiego”, 'zagłębienie terenu, w którym zbie- 
ra się woda (np. rzeki lub stawu), łożysko”; 
pierwotne zdr. łóżko od XIV w. 'sprzęt do 
leżenia i spania”, stp. i dial. też 'proste łóż- 
ko, prycza; małe łóżko, w XVI-XVII w. 
także 'sprzęt do siedzenia. Ogsł.: cz. loże n 
'łoże, łóżko; łożysko; podstawa”, r. lóże 'ło- 
że, łóżko; łożysko; osada strzelby”, scs. loże 
*łoże, łóżko, posłanie; sypialnia; legowisko 
dzikich zwierząt. Psł. *loże n [< *log-je] 


303 


łój 
*miejsce, gdzie ktoś lub coś leży, łoże, łóżko, 
legowisko, łożysko”, od psł. *leżati [< *leg-e-] 
*leżeć”, z przyr. *-je i wymianą samogłoski 
rdzennej *e => *o. — Od tego łożnica, ło- 
żysko. 
łożyć od XVI w. 'ponosić koszty, opłacać coś”, 
w XVI w. 'stawiać na zakład”, przen. 'po- 
święcać, składać w ofierze w imię wyższej 
wartości”, stp. XV w. łożyć się 'udawać chęć, 
zamiar”, w XVI w. łożący się "mający stosu- 
nek płciowy”; z przedr. dołożyć, nałożyć, ob- 
łożyć, podłożyć, położyć od XV w., przełożyć, 
przyłożyć, rozłożyć, ułożyć, włożyć od XV w., 
wyłożyć, założyć, złożyć. Ogsł.: cz. lożit 
*kłaść, stawiać; nałożyć, naładować, nakła- 
dać, ładować, r. pot. lożśt kłaść, układać, 
lożitsja kłaść się), scs. tylko z przedr., np. 
nalożiti 'nałożyć”, polożiti 'położyć, posta- 
wić; uczynić, cs. lożiti kłaść, stawiać”. Psł. 
*lożiti "powodować, że coś leży, opadło, 
kłaść”, czas. kauzat. od psł. *legti "położyć 
się, opaść” (zob. lec) z charakterystyczną 
wymianą samogłoski rdzennej *e => *o. — 
Od czas. przedrostkowych podłoże, złoże; 
obłoźny, położna 'akuszerka” (+ położnik, 
położnictwo). 
łódź łodzi od XIV w. 'mały statek wodny”, 
w stp. łodzia / łodź, kasz. łoza; zdr. łódka 
(też 'czółenko tkackie'). Ogsł.: cz. lod ż, 
stcz. łodf ż I lodie n, r. ladja (dial. lódjć), 
zdr. lódka, scs. ladii i (bez przestawki) 
aledii ż 'łódź”, ch./s. lada 'okręt, statek”; 
por. też ch. dial. czak. Iadva 'czółno wydłu- 
bane z pnia drzewa” (sugerujące prapostać 
*oldy, *oldove, zob. łodyga). Psł. *oldvji ż 'ma- 
ły statek wodny, czółno (zapewne w kształ- 
cie koryta) wydłubane z pnia drzewa, dłu- 
banka”, pokrewne z lit. aldija / eldija 'czółno 
wydłubane, dłubanka, łódź”, od pie. *dld'- 
*wydrążony pień drzewa, koryto”. Śladu 
pierwotnego znaczenia 'koryto” można się 
dopatrywać w słwń. dial. lódja 'miejsce 
w kanale młyńskim umocnione deskami, 
bezpośrednio pod rynną.. 
łój łoju od XV w. bardzo gęsty, twardy 
tłuszcz, otrzymywany przez wytopienie 
tkanki tłuszczowej”, 'tłusta wydzielina gru- 
czołów łojowych”. Ogsł.: cz. liżj, loje m 'łój”, 
r. dial. loj 'topiony tłuszcz zwierzęcy”, ch./s. 
lój 'tłuszcz zwierzęcy; wydzielina gruczo- 


łów 
łów łojowych”. Psł. *loje 'topiony tłuszcz 
zwierzęcy”, rzecz. odczas. (pierwotnie na- 
zwa czynności 'lanie (się), wtórnie skon- 
kretyzowane w 'to, co się leje, roztopiony 
tłuszcz”) od psł. *liti, "jg "powodować pły- 
nięcie, lać” (< pie. *lei- 'lać, ciec; zob. lać, 
lunąć), z wymianą *ei (> *i) > *oi > oj (re- 
gularnie zachowane przed samogłoską). — 
Od tego łojowy. Zob. łoić. 

łów od XV w. 'polowanie, łowienie”, w stp. 
też 'to, co złowiono, upolowano; prawo po- 
łowu', od XVI w. łowy mn 'polowanie, ło- 
wienie”. Ogsł.: cz. loy "polowanie, łowy, po- 
łów”, r. lov 'łów, połów”, scs. love "polowanie, 
łowy, łowienie”. Psł. *ov» 'chwytanie, łapa- 
nie, łowienie zwierząt”, rzecz. odczas. (nazwa 
czynności) od psł. *loviti chwytać, łapać” 
(zob. łowić). 

łuczywo od XV w. (stp. też łyczywo) 'szcza- 
pa, drzazga używana do oświetlania, kasz. 
łlećóvo 'łuczywo”. Zachsł.: dł. łucywo, gł. łu- 
ćwo, dial. łućiwo, cz. dial. lućivo, słc. lućivo. 
Psł. dial. *łućivo "wiązka smolnych szczap, 
drzazg używana do oświetlania, łuczywo”, 
od psł. *luće / "luća 'Światło” (por. cz. louć 
*pochodnia', r. luć 'promień', scs. luća 'pro- 
mień; łuczywo, pochodnia”, ch./s. lać ż, m 
*łuczywo; światło, promień”; w polskim nie- 
poświadczone), z przyr. *-ivo tworzącym 
rzecz. zbiorowe (por. np. mięsiwo, żelaziwo). 
Podstawowe rzecz. *"luće [< *louk-i-] / *lu- 
ta [< *louk-ia] pokrewne np. z łac. lix, lii- 
cis [< *"louk-s] Światło, blask, stind. rocis 
[< *"ouk-i-] 'ts., stpr. luckis 'polano, szcza- 
pa, od pie. *leuk- 'świecić”. 

łudzić łudzę od XV w. 'oszukiwać, zwodzić, 
mamić”, łudzić się 'mieć nadzieję, oczekiwa- 
nia bez pokrycia; z przedr. wyłudzić, daw- 
niej też np. ułudzić 'wabiąc, zwieść, oszu- 
kać, omamić, złudzić 'wabiąc, wprowadzić 
w błąd, oszukać, zwieść”, stp. od XIV w. ob- 
łudzić 'podejść, oszukać, okłamać, zwieść”; 
wielokr. wyłudzać. Ogsł.: cz. loudit *wyłu- 
dzać; wabić, uwodzić; wywoływać, r. dial. 
ludit, lużu 'oszukiwać, zwodzić, cs. luditi, 
lużdo 'oszukiwać, zwodzić”. Psł. *luditi, *lu- 
do [< *loud-] "wabiąc, oszukiwać, zwodzić; 
kusić, wabić, nęcić”, pierwotny czas. kauzat. 
od pie. *leud- 'chylić się, kulić się, pochy- 
lać się, z regularną wymianą rdzennego 


304 


łup 


*eu —» *ou > psł. *u. Przypuszczalne wcześ- 
niejsze znaczenie "powodować, że ktoś się 
chyli, pochyla się przed kimś, przychyla się 
do kogoś, czegoś. — Od czas. przedrostko- 
wych złudzenie; obłuda 'nieszczere, dwulico- 
we zachowanie, działanie; fałsz, hipokryzja, 
udawanie” (stp. od XV w. też 'przywidze- 
nie, widziadło, mara, 'złudzenie, zawodne 
myśli, pragnienia; brednia, głupstwo, nie- 
dorzeczność”, daw. także 'powab, przynęta”, 
obłuda oczna 'bielmo'), ułuda, złuda; ob- 
łudny (> obłudnik), złudny. 

ług od XV w. wodny roztwór wodorotlen- 
ku sodu lub potasu; środek do prania”. Por. 
cz. louh 'ług, wodorotlenek”. Zapożyczenie 
ze śrdniem. lig, śrwniem. louge, stwniem. 
louga 'ług'. — Od tego ługować. 

łuk od XV w. 'broń wyrzucająca strzały”, 
'coś wygiętego, element architektoniczny 
w kształcie części elipsy, w XVI w. 'tęcza”, 
*wygięta łukowato część siodła”; zdr. łuczek. 
Etymologicznie tożsame z łęk (zob.), por. 
stp. od XIV w. łęczysko / łęczyszcze 'łuk', 
*brama triumfalna w kształcie łuku”. Postać, 
ze względu na -u-, prawdopodobnie zapoży- 
czona ze stcz. luk 'łuk" czy strus. luks 'ts.. 
Mało prawdopodobne, by rdzenne -u- było 
rezultatem starej słow. oboczności *p / *u. 

łuna od XIII w. 'odblask silnego światła, 
wielkiego ognia, pożaru”, stp. też 'księżyc”, 
dial. *zorza”, 'tęcza. Ogsł.: cz. poet. luna 
"księżyc, stcz. też "promień, światło, blask 
bijący od ognia”, r. und 'księżyc”, dial. 'zorza; 
odblask na niebie, łuna”, scs. luna 'księżyc” 
(w cs. 'blask księżyca”). Psł. *luna 'świat- 
ło, blask, odblask” > "księżyc, pokrewne 
ze stpr. lauxnos ż mn 'gwiazdy”, łac. liina 
(stłac. losna) *księżyc; blask księżyca; mie- 
siąc”, śrirl. lian [< *louksno-] 'światło; księ- 
życ. Zatem psł. "luna z wcześniejszej pra- 
postaci *loyk-s-nd, z uproszczeniem grupy 
spółgłoskowej *ksn > *n (podobna zmiana 
fonetyczna w psł. "lono < *logsno, zob. ło- 
no), od pie. *leuk- 'Świecić; jasny, świecący, 
lśniący”. Pierwotne znaczenie 'to, co świeci, 
światło, blask, odblask”. 

łup od XIV w. 'zdobycz wojenna, myśliwska, 
pochodząca z grabieży”, stp. też 'grabież, 
grabienie, rabunek”, 'łuszcząca się, pękająca 
skóra” (w XV w. wężowy łup 'skóra zrzuco- 


łupać 


na przez węża, dial. *kora', 'łupież”. Ogsł.: 
cz. lup 'grabienie, grabież, rabunek”, 'zdo- 
bycz, łup”, 'łupież”, ukr. lup 'zdobycz wojen- 
na, 'grabieżca, rabuś', daw. 'padłe zwierzę, 
z którego zdarto skórę”, ch. dial. czak. lip 
*skorupa, łupina”. Psł. "upo 'zdzieranie, ob- 
dzieranie (kory, skóry itp.); grabienie, rabo- 
wanie” > 'to, co zdarte, obdarte (kora, skóra, 
skorupa itp.); to, co zagrabione, zrabowane, 
zdobycz, rzecz. odczas. (nazwa czynności 
wtórnie konkretyzowana) od psł. *lupiti 
*usuwać, zdzierać zewnętrzną warstwę, łu- 
pinę, skórkę, skórę, korę” (zob. łupić). 

łupać łupię od XVI w. (ale z przedr. od XV w.) 
*rozszczepiać, rozłupywać, rozbijać na ka- 
wałki, 'łamać (o bólu), nowsze 'obdzierać 
ze skóry”, 'uderzać, walić z trzaskiem”, dial. 
*rąbać drzewo”, 'stukać, uderzać”; z przedr. 
obłupać 'zedrzeć skórę, korę, łupinę; odbić, 
odrąbać kawałek”, odłupać 'oddzielić, od- 
rąbać, rozłupać 'rozrąbać, rozpłatać, roz- 
szczepić; wielokr. -łupywać tylko z przedr., 
np. obłupywać, odłupywać, rozłupywać (stp. 
-łupować, np. obłupować, odłupować); jed- 
nokr. łupnąć. Ogsł.: cz. loupat 'obierać, łus- 
kać, obłupywać; łypać (oczami); łamać, 
łupać, ukr. lupdty 'odbić, odłupywać ka- 
wałki; rozbijając, łamać; oddzierać wierzch- 
nią warstwę, ch./s. lśpati, lapim 'uderzać 
z głuchym odgłosem, tłuc, łomotać; roz- 
bijać, łamać”. Psł. *lupati, *lupajo 'odłamy- 
wać, odbijać część od całości; uderzać, walić 
z głuchym odgłosem; obłupywać, obdzie- 
rać, wyłuskiwać”, czas. wielokr. od psł. *lu- 
piti (zob. łupić). 

łupić łupię od XIV w. 'zdzierać, usuwać skó- 
rę, korę, łupinę, skorupę, 'ograbiać, okra- 
dać, rabować”, w stp. też 'brać zastaw przy- 
musowy”, kasz. łufic 'rwać, drzeć, łepic bić, 
walić; z przedr. obłupić, wyłupić 'wyjąć, 
wydłubać” (wyłupić oczy), złupić; wielokr. 
-łupiać: z przedr. wyłupiać. Ogsł.: cz. loupit 
*rabować, grabić, dial. 'łuskać, 'bić, r. lu- 
pit, luplju *bić, łupić; obdzierać, obierać”, ch. 
lńpiti, lupim 'łuskać (np. groch, kukury- 
dzę)”. Psł. *lupiti, lufo "usuwać, zdzierać ze- 
wnętrzną warstwę, łupinę, skórkę, skórę, 
korę”, znaczenie i budowa wskazują na pier- 
wotny czas. wielokr., mający dokładne od- 
powiedniki w bałt.: lit. laupyti, laupau 


305 


łupina 


*łupać, rozbijać na kawałki, rozkruszać; ob- 
dzierać ze skóry, drzeć, zdzierać; grabić, ra- 
bować, łot. laupit 'usuwać łupinę, skórkę, 
skorupę”. Podstawowy czas. (prawdopodob- 
nie flspti z rdzeniem *lep- < *lup-) nieza- 
chowany w słow., istnieje jednak w bałt.: lit. 
lupti, lupu "usunąć, zedrzeć, wydrzeć (łupi- 
nę, korę, skórę); rwać, drzeć; wydzierać 
skądś, wydobywać; brać gwałtem, grabić”, 
łot. lupt, lupju "usuwać łupinę, skórkę, łu- 
skać, lupt, lupu 'łuszczyć się”, por. też stind. 
lumpóti 'łamie, uszkadza”, wszystkie od pie. 
*leup- 'obdzierać, zrywać (np. łuski, korę), 
uszkadzać”. 

łupież od XVI w. 'łuszczenie się powierz- 
chownych warstw naskórka; płatki łuszczą- 
cego się naskórka, stp. od XV w. 'zdar- 
ta skóra zwierzęca z włosem, futro, błam”, 
"grabież, rabunek”, 'zdobycz wojenna, łup”, 
w XVI w. też 'bielmo'. Ogsł.: cz. loupeż ż 
(stcz. lupeż m) 'grabież, rabunek; rzecz zra- 
bowana, łup”, strus. lupeżb 'grabienie, rabo- 
wanie”, r. dial. lupeźż m 'grabież, rabunek; 
kara cielesna, lanie, ukr. dial. lupiźź m, ż 
*kawałki drzewa, z których zdarto korę”, 
*obdzieranie zwierząt ze skóry”, ch./s. lu- 
peź m 'złodziej, rozbójnik, cs. lupeźe m 
*grabież, rabunek”. Psł. *łupeźv 'obdzieranie, 
łupienie, grabienie”, nazwa czynności (wtór- 
nie konkretyzowana) od psł. *lupiti 'usu- 
wać, zdzierać zewnętrzną warstwę, łupinę, 
skórkę, skórę, korę” (zob. łupić), z przyr. 
*.eżb (co do budowy por. grabież, kradzież). 
— Od tego daw. od XVI w. łupieżyć 'zajmo- 
wać się łupiestwem, rabować, grabić” — łu- 
pieżca od XVI w. 'grabieżca, rabuś', łupie- 
stwo [< *łupieżstwo] od XVI w. 'grabież, 
rabunek”. 

łupina od XV w. 'skórka, powłoka owoców, 
korzeni jadalnych”, w stp. i dial. też 'powło- 
ka, skóra, łuska (np. rybia), skorupa (np. jaj- 
ka)”, dial. *kora, cienka kora; zdr. łupinka. 
Ogsł.: cz. przest. lupina 'łupina, łuska (np. 
rybia)”, br. lupina 'skórka, łupina, skorupa, 
ch./s. lupina 'skórka okrywająca owoce, łu- 
pina (np. orzecha, kasztana); skorupa jajka”, 
daw. 'łuska', skorupa ślimaka” Psł. *"lupina 
*powłoka, zewnętrzna osłona czegoś, skór- 
ka, kora, łupina, skorupa, łuska, nazwa 
rezultatu czynności (pierwotnie 'to, co się 


łuska 


usuwa, zdziera z czegoś, usuwana zewnętrz- 
na warstwa, osłona”) od psł. *lupiti "usuwać, 
zdzierać zewnętrzną warstwę, łupinę, skór- 
kę, skórę, korę” (zob. łupić), z przyr. *-ina. 

łuska od XV w. 'cienka płytka kostna lub ro- 
gowa, albo szeregi zachodzących na siebie 
takich płytek, pokrywające ciało ryb, ga- 
dów”, 'sucha okrywa nasion i owoców, łupi- 
na, plewa”, 'cząstka zrogowaciałego naskór- 
ka”, stp. 'łupież”, 'zaćma, katarakta, bielmo”, 
daw. 'twarda wierzchnia warstwa czegoś”, 
nowe 'metalowa rurka okrywająca pocisk” 
(kalka z niem. Hiilse 'ts. < 'łuska, łupina, 
skórka”). Ogsł.: cz. luska 'strąk, strączek”, 
dial. 'łupina ziemniaka”, r. dial. luskd (liter. 
luzgó) 'łuska, łupina, ch./s. ljuska, ch. daw. 
luska 'łuska, łupina, plewa”. Psł. *uska 'ze- 
wnętrzna osłona nasion, owoców, jaj, ciała 
ryb, łuska, łupina, plewa, skorupa” (por. łot. 
lańska 'odłamek, trzaska, drzazga, skoru- 
pa”). Rzecz. odczas. od psł. *luskati 'oddzie- 
lać, odrywać, odcinać, usuwać zewnętrzną 
osłonkę, łuskę, łupinę, wydobywać, obierać 
z łuski, łupiny, wierzchniej osłony” (pier- 
wotnie nazwa czynności 'oddzielanie, od- 
rywanie, odcinanie, usuwanie zewnętrznej 
osłony”, wtórnie nazwa rezultatu czynności 
*to, co się oddziela, odrywa, odcina, usu- 
wa” > 'łuska, łupina, plewa, skorupa”). Zob. 
łuskać. 

łuskać łuskam (daw. i dziś dial. łuszczę) od 
XVI w. 'obierać, wydobywać z łuski, łupiny, 
wierzchniej osłony, skórki”, daw. 'wydoby- 
wać coś, 'skrzypieć, chrzęścić, chrobotać”; 
z przedr. wyłuskać. Ogsł.: cz. louskat 'łupać, 
rozłupywać, łuskać; prztykać, strzelać pal- 
cami; łypać”, r. liskat "wydobywać z łuski, 
z łupiny”, słwń. lńskati 'ts.; oczyszczać rybę 
z łusek”. Psł. *luskati "oddzielać, odrywać, 
odcinać, usuwać zewnętrzną osłonkę, łuskę, 
łupinę, wydobywać, obierać z łuski, łupiny, 
wierzchniej osłony”, od pie. *leu-sk-, będą- 
cego derywatem z czasownikowym przyr. 
*.sk- od pie. pierwiastka *leu(2)- "odcinać, 
oddzielać”. Zob. łuska, łuszczyć. 

łuszczyć od XVIII w. (w XV w. z przedr. 
złuszczyć) 'obierać, wydobywać z łuski, łu- 
piny, strąka, przen. 'obdzierać, rabować, 
łuszczyć się 'odpadać cienkimi warstwami, 
odłupywać się (np. o skórze)'; z przedr. wy- 


306 


łykać 


łuszczyć 'przedstawić, wyłożyć szczegóło- 
wo”, daw. od XVI w. 'wyłuskać, dial. 'wy- 
dzielić (np. część majątku)”, złuszczyć 'ob- 
łupić z czegoś zewnętrzną warstwę, łuskę, 
korę, spowodować łuszczenie się (np. skóry), 
w stp. XV w. 'chwycić gwałtownie, porwać. 
Ogsł.: cz. lu$tit 'łuskać”, przen. 'odgadywać, 
rozwiązywać; rozszyfrowywać, r. lu$ćfft 'łu- 
skać, wyłuskiwać”, ch./s. ljńśtiti, ch. daw. 
luśtiti 'ts.. Psł. *"luśćiti 'usuwać zewnętrzną 
warstwę, zewnętrzną osłonę, łuskę, łupinę”, 
czas. odrzecz. od psł. *luska *zewnętrzna 
osłona nasion, owoców, jaj, ciała ryb, łuska, 
łupina, plewa, skorupa” (zob. łuska). 

łut (dawniej łót) od XIV w. 'dawna mała 
jednostka ciężaru” (dziś tylko łut szczęścia 
*odrobina'). Por. cz. łot 'łut'. Zapożyczenie 
ze śrwniem. łót 'jednostka ciężaru (dziś 
niem Łot 'łut; pion, sonda”). 

łydka (dawniej od XV w. łytka) 'mięsista 
część nogi między kolanem a stopą”, dial. 
także 'miękkie miejsce pod kolanem”, 'po- 
śladek”, 'udo'. Ogsł.: stcz. lytka 'łydka; go- 
leń” (dziś cz. bytko 'łydka”), r. łytka 'ts., dial. 
też "udo, kość udowa; udziec, szynka; sto- 
pa; pięta; cała noga, słwń. dial. litka 'łyd- 
ka”. Może psł. *lydska czy *lyteka 'mięsista 
część nogi (łydka, podudzie, udo)”, bez pew- 
nej etymologii, niepewna także pierwotna 
prapostać, zwłaszcza wobec istnienia także 
innych, bliskich wyrazów, np. p. daw. XV- 
-XVII w., dziś rzadkie w niektórych gwa- 
rach płn. łyst, dial. też łysta i łystwa (por. 
słc. dial. lyst 'łydka lista 'goleń', strus. lyste 
I lysto 'goleń', ukr. dial. łysta / lyst 'tydka, 
ch./s. list 'ts., mac. dial. listo 'ts.), wska- 
zujących na psł. dial. *łyst» / *lysta I *lysto 
[< *lyd-t- czy *lyt-t-] 'łydka, goleń. 

łykać od XVII w. 'przesuwać pokarm, napój, 
ślinę z jamy ustnej do przewodu pokar- 
mowego, stp. od XV w. 'łkać, głośno pła- 
kać, szlochać; z przedr. połykać, przełykać; 
jednokr. -łknąć: z przedr. połknąć, prze- 
łknąć; nowsze łyknąć. Ogsł.: cz. lykat 'poły- 
kać, pochłaniać, ukr. dial. Jykdty 'ts., słwń. 
likati 'chłeptać, łykać. Psł. *lykati 'łykać, 
połykać; łkać, czas. wielokr. od psł. *lekati 
"wydawać krótkie, urywane dźwięki (przy 
płaczu, szlochaniu, połykaniu, utrudnio- 
nym oddychaniu)” (zob. łkać), z typowym 


łyko 


wzdłużeniem samogłoski rdzennej *» + *y 
(z wcześniejszego *4 — di). — Od tego łyk 
*łknięcie, ilość płynu, jaką się przełyka za 
jednym razem” (też łyk, łyk! interi. na ozna- 
czenie łykania, picia łykami, szybkiego je- 
dzenia) — zdr. łyczek; od czas. przedrostko- 
wego przełyk "przedni odcinek przewodu 
pokarmowego”. 

łyko od XV w. 'wewnętrzna część kory drze- 
wa, daw. 'to, co wiąże, wiązadło, wić, po- 
wróz z łyka” (łyka mn 'więzy, pęta, brać 
w łyka 'brać do niewoli, pozbawiać wolno- 
ści”); daw. od XVI w. także łyk 'łyko', dial. 
łyki mn 'łyko obdarte z wierzby”, koc. łik, 
kasz. łek *żylasta, łykowata warstwa w mię- 
sie, w roślinach”. Ogsł.: cz. lyko, r. byko, ch./s. 
liko (też lika ż). Psł. *lyko 'łyko (odarte 
z młodych drzew liściastych, zwłaszcza z li- 
py), za dokładne odpowiedniki z tym sa- 
mym znaczeniem uznaje się stpr. lunkan n, 
lit. lunkas, łot. luks. Kontynuuje bałtosł. 
*liinka- n 'łyko”, z infiksem nosowym od 
pie. "leu-k- będącego derywatem od pie. 
pierwiastka *"leu(a)- 'odcinać, oddzielać”. 
Etymologiczne znaczenie zatem 'to, co się 
oddziela, odcina, odrywa, obdziera (z drze- 
wa). U dawnych Słowian pasma łyka służy- 
ły do wyrobu różnych przedmiotów, zwłasz- 
cza koszy i prymitywnego obuwia (łapci). 
— Od tego łykowaty 'włóknisty, żyłowaty, 
podobny do łyka”. 

łypać od XVIII w. 'spoglądać, błyskając oczy- 
ma, zerkać, rzucać okiem”; jednokr. łypnąć. 
Zapożyczenie ze wschsł.: ukr. dial. lypaty 
*rzucać okiem, zerkać, mrugać” (też 'słabo 
się palić, o ogniu”), br. lypac 'mrugać, łypać 
oczyma” (starsze postaci z nagłosowym gl-: 
ukr. dial. hlypaty 'łypać oczyma, zerkać, 
r. arch. glipdt 'spoglądać, oglądać się”, cs.-rus. 
XVII w. glipati 'spoglądać, patrzeć ). 

łysy od XIV w. 'bez włosów, stp. też "mający 
białą plamę na czole (o zwierzęciu)”, 'po- 
zbawiony roślinności, nieporośnięty (o gó- 
rze)” (w tych znaczeniach także dial., np. 
kasz. łesi). Ogsł.: cz. lysy, r. lysyj, ch./s. lis. 
Psł. *lyse [<*luk-o-] "pozbawiony porostu, 
włosów, roślinności, goły”, prapokrewne ze 
stind. ruśant- 'jasny, biały, błyszczący, od 
pie. *leuk- 'Świecić; jasny, świecący”. Pier- 
wotne znaczenie zatem Świecący, błyszczą- 


307 


łyżwa 


cy (z powodu braku pokrycia, włosów)”. 
— Od tego łysina; łysieć, wyłysieć. 

łyżka od XV w. "narzędzie do nabierania po- 
karmu, w XVI w. też rzadko łożka, wyjąt- 
kowo łeżka, dial. łyżka i łeżka oraz dalsze 
postaci, kasz. łeżka 'łyżka; zdr. łyżeczka. 
Ogsł., ale niejednolite postaci, różniące się 
samogłoską rdzenną i przyrostkami. P. łyż- 
ka, dial. łyżyca odpowiadają (z tym samym 
znaczeniem) cz. dial. łyżka, słc. lyżica, reg. 
lyżka, r. dial. łyżka, ukr. daw. i dial. łyżka, 
br. lyżka; stp. i dial. łeżka ma odpowiedniki 
w cz. lżice ż 'łyżka, r. lóżka 'ts., cs. leżica 
*ts., s. daw. i dial. lażica, ch. źlica 'ts.. Psł. 
*lwżvka / *leżica i *lyżvka I "lyżica to pier- 
wotne zdr. z przyr. *-ica i *-vka od nieza- 
chowanego psł. tlega [< *liiga] 'łyżka” (na 
wyraz ten wskazuje też wyjątkowy kasz. de- 
rywat: słowiń. łget 'kielnia” < *leg-ste) i od 
przypuszczalnego wariantu flyga [< *lugó], 
pierwsza z tych rekonstruowanych prapo- 
staci ma odpowiednik w alb. luge 'łyżka” 
(por. też alb. lug / luk, lugu *wydrążenie, 
koryto, drewniana rynna, lugate 'wiosło, 
łopata”). Prawdopodobnie z pie. dial. *liiga 
(i *laga [*]), od pie. pierwiastka *ley- / *lu- / 
*lu- "odcinać, oddzielać” (od tego np. stind. 
lundti | lunóti 'tnie, odcina”), z pie. przyr. 
*.ga (por. np. struga). Pierwotne znaczenie 
przypuszczalnie 'odcięty, odłupany kawa- 
łek drewna”, z dalszą specjalizacją znacze- 
nia 'kawałek drewna używany jako narzę- 
dzie do nabierania pokarmów, drewniana 
łyżka” (co do znaczenia por. np. ang. spoon 
*łyżka” = stwniem. span 'drzazga, od pie. 
*spć- "podłużny, płaski kawałek drewna”). 

łyżwa od XIX w., zwykle łyżwy mn 'przyrząd 
do ślizgania się po lodzie”, 'płozy u sań”, reg. 
wsch. 'narty', daw. XVIII w. łyżwa 'płaskie 
podługowate czółno; ponton”, dial. 'statek 
do spławiania zboża; wyraz dobrze po- 
świadczony w gwarach Małopolski, Mazow- 
sza, Polski płn. (z płd. gwarami kasz. włącz- 
nie), co sugeruje jego rodzimy charakter. 
Odpowiedniki tylko we wschsł.: ukr. lyżva 
"narta, reg. i dial. 'tyżwa”, br. dial. Jyżby mn 
"narty, r. dial. lyżva 'rodzaj statku rzeczne- 
go”. Płnsł. *lyżi, *lyżbve, bier. *lyżvvb 'przy- 
rząd do szybkiego poruszania się po lodzie 
i śniegu, rodzaj płozy przymocowywanej 


łza 


do obuwia, związane etymologicznie ze 
wschsł. *Żyża w tym samym znaczeniu (por. 
strus. lyża 'narta, r. lyża, zwykle lyżi mn 
*narty; płozy”, br. łyży mn "narty; z rosyj- 
skiego zapożyczone p. daw. łyża, zwykle ły- 
że mn 'narty', cz. lyże ż 'narta'). Pokrewne 
z r. dial. łyzgdt 'ślizgać się po lodzie”, bg. 
dial. Ibzgam i lizgam "posuwać coś po ślis- 
kiej powierzchni” i dalej z łot. lużas 'długie 
narty myśliwskie”, lit. śliażćs mn 'łyżwy', 
z pie. *(s)leug- Ślizgać się.— Od tego łyż- 
wiarz, łyżwiarstwo. 

łza od XV w. (postać przeważająca od XVI w.) 
*ciecz wydzielająca się z oczu (pod wpły- 
wem jakichś podniet)”, stp. w XIV w. siza 
(dop. mn slez), w XIV-XVI w. słza, w XIV- 
-XVII w. także złza, XVI w. rzadko łzza, 
w gwarach wiele różnych postaci, np. łza / 
lza I wza I zła I słuza I ślóza | śloza, kasz. 
łza I łizla I łuzła 'łza'; zdr. łezka. Ogsł.: cz. 
slza 'łza”, *kropla (np. wody), wina, r. słezd 
*łza', 'kropelka soku, rosy, wilgoci, scs. slbza 
I sloza 'łza', ch./s. sza 'łza', dial. *kropla', 
size mn 'płacz”, 'sok sączący się z winorośli 
lub drzewa”, *krople wosku kapiące z zapa- 
lonej świecy”. Psł. *slbza 'łza', *kropla soku, 
wilgoci”, rzecz. odczas. (pierwotnie nazwa 
czynności) od psł. *sipzngti 'zacząć wydzie- 
lać z siebie wilgoć, wilgotną, lepką substan- 
cję, pokrywać się wilgotną, lepką, śluzowatą 


308 


macać 


substancją” (por. cz. siznout 'stać się śliskim, 
oślizłym”, a także p. daw. śliznąć "pokrywać 
się jakby śliną i przez to stawać się śliskim, 
oślizłym (np. o mięsie), z wtórnym -i- pod 
wpływem wyrazów pokrewnych), będące- 
go czasownikiem inchoat. (z typową dla ta- 
kich archaicznych wyrazów wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *i = *%bw, por. schnąć, 
a także głuchnąć, ślepnąć) od psł. *sliziti 
*wydzielać z siebie, sączyć wilgoć, wilgotną, 
lepką substancję” (por. p. daw. śliżeć 'stawać 
się śliskim, wilgotnieć, np. o słoninie”, słc. 
slizit 'przemakać, przepuszczać ciecz”, ukr. 
slyzyty 'sączyć się”, ch. dial. czak. slizit / 
slizet "powoli ciec, sączyć się”), z pie. *slei-$- 
*śluzowaty; ślizgać się” (zob. ślaz, śliski). 
Pierwotne znaczenie psł. *slpza to zapew- 
ne 'wydzielanie z siebie wilgotnej, lepkiej, 
śluzowatej substancji”, wtórnie skonkrety- 
zowane w 'wydzielina z oczu, łza”, 'wydzie- 
lina (np. z roślin), kropla wilgoci, soku. 
Wyraz polski uległ skomplikowanym zmia- 
nom fonetycznym: siza > słza (stwardnie- 
nie pierwotnego */ przed z) > złza (upodob- 
nienie s - z > z - z) > łzza (z przestawką 
zł- > łz-); zwycięska postać łza (przeważają- 
ca od XVI w.) powstała raczej z częstej słza 
przez zanik pierwszej spółgłoski szczelino- 
wej (s - z > a - z). — Od tego łzawy —> łza- 
wić, załzawiony. 


macać od XV w. 'rozpoznawać, wyczuwać 
coś za pomocą dotyku, próbować, badać 
coś, dotykając palcami”, kasz. macac 'ma- 
cać, dotykać; z przedr. namacać, obmacać, 
wymacać; wielokr. -macywać: z przedr. ob- 
macywać, wymacywać. Por. też dial. wlkp. 
makać 'macać, bić, 'sprawdzać palcem, czy 
kury mają jajka w steku, macać kury”, kasz. 
maklac 'macać, wyczuwać za pomocą doty- 
ku, dotykać. Płnsł.: stcz. mdceti 'obmacy- 
wać, słc. macat "macać, szukać po omacku; 


obmacywać, ukr. mdcaty 'macać”, ale może 
tu też należeć bg. mócam "brudzić, plamić, 
mazać”, dial. 'przyciskać, uciskać; uderzać”, 
por. także dł. makaś 'macać, szukać”, makaś 
se 'dotykać się; zgadzać się, odpowiadać so- 
bie”, gł. makać 'macać; chodzić niepewnie, 
po omacku”, cz. makat 'macać, dotykać; ha- 
rować, ciężko pracować, słc. makat "'macać, 
dotykać. Psł. *makati / *macati 'dotykać, 
wyczuwać, rozpoznawać za pomocą doty- 
ku, obmacywać, macać; stosunek obu po- 


machać 


staci nie całkiem jasny, różnie objaśniany, 
prawdopodobnie jednak pierwotną postacią 
jest *makati, a *macati jej ekspresywnym 
wariantem. Zapewne pokrewne z łot. mdkt, 
madcu "uciskać, przyciskać, przygniatać, mę- 
czyć”, wł. ammaccare 'Ściskać (od łac. *mac- 
care < *mdcare), od pie. *mak- 'gnieść, ścis- 
kać, uciskać. Pierwotne znaczenie zatem 
*gnieść, uciskać przez dotykanie rękami”. 
Z powodów semantycznych dyskusyjny jest 
związek z lit. mokćti 'umieć; znać, mókyti 
*uczyć”, łot. mdcet "wiedzieć, umieć”, stpr. 
mukint 'uczyć. — Od tego macka, zwy- 
kle mn macki 'narządy dotykowe i chwyt- 
ne u wielu zwierząt bezkręgowych, czułki”; 
od przedrostkowego daw. omacać *wyma- 
cać dokoła, zbadać za pomocą dotyku”: daw. 
od XVI w. omacek 'niemożność widzenia 
czegokolwiek, ciemność, dziś tylko w uży- 
ciu przysłówkowym omackiem, po omacku 
*nie widząc (z powodu ciemności lub braku 
zdolności widzenia), kierując się dotykiem, 
macając rękami w ciemności, na ślepo”, daw. 
też omacką 'po ciemku, po omacku, pota- 
jemnie, skrycie, ukradkiem”. 

machać od XV w. 'wykonywać szybkie, jed- 
nostajne, wahadłowe ruchy”, pot. 'robić, wy- 
konywać coś szybko”, dial. też 'prać bieliz- 
nę”, kasz. mdyac 'ciężko pracować, harować'; 
z przedr. pomachać, zamachać; wielokr. 
-machiwać: z przedr. wymachiwać; jednokr. 
machnąć, zamachnąć się. Ogsł.: cz. madchat, 
r. machdt, ch./s. mdhati, mdśćm 'machać". 
Psł. *machati "machać, czas. intensywny 
z przyr. *-ch- (co do budowy por. jechać) od 
psł. *mati, *majg, wtórnie *majati, *majg 
*machać, wywijać” (por. strus. ma(j)ati 'ma- 
chać; dawać znaki”, ukr. majaty 'kołysać się, 
powiewać; machać, wywijać; widnieć w od- 
dali, majaczyć, dial. 'migotać”, słwń. majdti 
*chwiać, kiwać, ruszać”, a także np. gł. ma- 
wać 'machać, powiewać, wywijać, ruszać, 
scs. pomanoti 'kiwnąć, skinąć, dać znak”, 
p. dial. zamanąwszy 'ni stąd, ni zowąd, na- 
gle” od niepoświadczonego p. tza-manąć). 
Podstawowy psł. czas. "mati ma odpowied- 
niki w bałt.: lit. móti, móju "machać, kiwać 
ręką, dawać znak”, łot. mót, maju 'ts., por. 
też pokrewne stind. mayd 'widziadło, mara, 
iluzja, wszystkie od pie. *md- "machać, ki- 


309 


maciora 


wać, dawać znaki”. — Od czas. przedrostko- 
wych rozmach (por. cz. rozmach 'dynamika, 
prężność; rozmach '), wymach, zamach. 

macica od XV w. 'narząd rodny, w którym 
rozwija się płód (u kobiet i samic ssaków)”, 
'główny korzeń, pień jako podstawa rozga- 
łęzień, stp. XV w. też "matka, 'winna lato- 
rośl, jej krzak, gałązka”, *źródło strumienia 
lub rzeki”, w XIV w. 'matnia, worek u sieci” 
(dziś kasz. macćca 'ts.). Ogsł.: cz. matice 
*muterka, nakrętka; macierz, strus. mati- 
ca 'matka, "początek, podstawa”, r. mdtica 
*belka podtrzymująca sufit”, 'matnia niewo- 
du, scs. matica ognvnaja 'piekło', cs. matica 
*Źródło; magnes”. Psł. *matica 'narząd rod- 
ny u kobiety, macica; to, co stanowi pod- 
stawę, początek czegoś (np. główny korzeń 
drzewa)”, od psł. *mati "matka (zob. mać), 
z przyr. *-ica. 

macierz ż od XIV w. 'matka' (też w gwarach), 
dziś tylko przen. 'ojczyzna” (także termin 
matematyczny, techniczny). Por. dł. maśef 
(też "macica”), gł. maćer, r. mdter, bg. dial. 
mater. Tego samego pochodzenia co mać 
(< psł. *mati, *matere 'matka'), wyraz oparty 
na psł. bier. *materv. — Od tego macierzy- 
sty; daw. od XIV w. macierzyn(y) 'związany 
z matką, należący do matki” — macierzyń- 
ski od XVI w., macierzyństwo od XVI w. 
*bycie matką”. 

macierzanka od XVI w. 'roślina Thymus. 
Uniwerbizacja daw. od XV w. macierza 
duszka 'macierzanka” (por. daw. przym. od 
XV w. macierzy 'związany z matką, nale- 
żący do matki”, por. macierz); analogiczne 
nazwy tej rośliny też w innych językach, 
np. stcz. materie duśka, cz. matefidouśka, 
r. daw. mdtkina duska, ch./s. majćina duśi- 
ca, por. też śrłac. od VII w. matris animula 
*ts. (które mogło być kalkowane u Sło- 
wian). Podstawą nazwy jest pradawne po- 
danie ludowe o wcieleniu się duszy przed- 
wcześnie zmarłej matki w tę roślinę. 

maciora od XVII w. 'samica świni, dzika 
(mająca potomstwo)”, daw. od XV w. ma- 
ciory mn 'matki', dial. też maciory, maciór- 
ki (macierki) mn 'łodygi nasienne konopi; 
ziemniaki zasadzone, sadzeniaki, stp. od 
XV w. maciorka pczelna 'matka, królowa 
pszczół”. Por. dł. maśera 'samica zwierząt”, 


macocha 


dial. '"matka”, br. dial. mócera "matka, md- 
cerka 'młoda, niedoświadczona matka, 'sa- 
mica zwierząt, ptaków z potomstwem”, md- 
cerka | mdejarka konopie z nasieniem; ziem- 
niak sadzeniak”. Tego samego pochodzenia 
co macierz (zob.), z przejściem wyrazu do 
rzecz. żeńskich na -a; punkt wyjścia zmiany 
deklinacji mogły stanowić formy przypad- 
kowe, jak mian.-bier. mn maciory, należące 
genetycznie do paradygmatu rzecz. macierz, 
interpretowane jako formy od mian. pj ma- 
ciora. 

macocha od 1399 r. (w stp. XV-XVI w. też 
macecha) 'żona ojca w stosunku do jego 
dzieci z wcześniejszego małżeństwa, dial. 
macocha I macecha | macycha, kasz. macexa. 
Ogsł.: cz. macecha (przest. i dial. macocha), 
r. mócecha, ch./s. maćeha. Psł. *matecha 
"macocha, od psł. *mati 'matka” (zob. mać), 
z przyr. *-echa tworzącym rzeczowniki na- 
cechowane ujemnie. — Od tego macoszy, po 
macoszemu. 

maczuga od XV w. 'kij gruby, pałka; prymi- 
tywna broń w postaci pałki ze zgrubieniem 
na końcu”, kasz. maćuga "maczuga, pałka”. 
Por. ukr. dial. maćuga 'ts., ch./s. maćuga 
*ts.. Zapożyczenie z rum. móciuca 'kij, pał- 
ka' (wyprowadzanego z rom. *matteiica 'pał- 
ka, maczuga”). 

mać ż od XIV w. 'matka, w stp. odmiana 
mać, macierze, w l. mn macory. Ogsł.: cz. 
mati "matka, r. mat "matka, scs. mati, ma- 
tere. Psł, *mati, *matere 'matka, termin 
pokrewieństwa pochodzenia pie., por. lit. 
mótć, dop. mótefs kobieta (pierwotne zna- 
czenie 'matka'” zachowane w derywatach, 
np. paimotć 'macocha'), łot. mdte, stwniem. 
muoter (dziś niem. Mutter), łac. mdter, madt- 
ris, gr. móter, stind. matą 'matka”, wszystkie 
z pie. "mater "matka. 

magiel mnagla od XIX w., dawniej od XVIII w. 
magiel, magli ż 'ts., reg. wlkp. męgla, kasz. 
mągla 'przyrząd do wygładzania wypranej 


bielizny”. Por. cz. mangi I mandl, słc. mangel' 


I mangla 'ts.. Zapożyczenie z niem. Man- 
gel ż "magiel. — Od tego maglować, reg. 
męglować, kasz. mąglovac 'wygładzać wy- 
praną bieliznę”, daw. od XVI w. maglować 
*ozdabiać, upiększać, por. kasz. mąglac 
*gnieść, dusić, miąć, miętosić; maglować”. 


310 


majak 


maić 'naję od XVII w. 'przybierać, stroić 
zielonymi gałązkami, liśćmi, kwiatami: 
z przedr. umaić 'przystroić zielenią, zielo- 
nymi gałęziami”. Czas. odrzecz. od p. daw. 
od XVI w. maj cięte zielone gałązki lub 
drzewka; zieleń, 'choinka obnoszona przez 
dziewczęta wiejskie w poniedziałek wielka- 
nocny; słomiana kukła przybrana ziołami 
i liśćmi, obnoszona przez chłopców wiej- 
skich w Zielone Świątki”, w XVI w. '*zielone 
rośliny; ścięte zielone gałęzie lub kwiaty, 
używane jako ozdoba; zielsko”, dziś maik 
*ludowy zwyczaj witania wiosny, polegający 
na obnoszeniu po wsi przystrojonej zielonej 
gałęzi albo drzewka i śpiewaniu tradycyj- 
nych pieśni, także sama gałąź lub drzewko”, 
por. cz. maj(e) 'rytualne drzewko przystro- 
jone kwiatami i wstążkami”, słc. maj 'drzew- 
ko ustawiane przed oknem ukochanej, ukr. 
maj *zieleń, którą zdobi się chaty na Zielone 
Świątki”, ch. dial. czak. mój (mój) 'przystro- 
jona zielona gałąź noszona przez kolędni- 
ków w czasie karnawału lub umieszczana 
pod oknem dziewczyny; rytualne zielone 
drzewko ustawiane przed domem w noc 
przed 1 maja, 'choinka bożonarodzeniowa, 
słwń. maj 'rytualne drzewko przystrojone 
kwiatami i wstążkami”. Od nazwy miesiąca 
maj (zob.), przeniesionej na zielone drzew- 
ka, gałęzie, zieleń, używane pierwotnie w lu- 
dowych obrzędach witania wiosny. 

maj od XV w. 'piąty miesiąc roku”. Por. cz. 
mój, r. maj, scs. majb 'maj. Zapożyczenie 
z łac. (mensis) Maius "miesiąc poświęcony 
bogini Mai” (od łac. Maia 'rzymska bogini 
przyrody”). — Od tego majowy —> majówka. 

majaczyć od XVII w. 'zarysowywać się, uka- 
zywać się niewyraźnie, mgliście”, 'widzieć 
majaki, mieć przywidzenia, halucynacje; 
bredzić, daw. 'krążyć, okrążać, kołować, 
"mamić, wykręcać się”, dial. bredzić w go- 
rączce”, 'tracić, marnować czas”. Zapożycze- 
nie z r. majóćit majaczyć, widnieć, migotać 
w dali, pot. 'objaśniać, pokazywać znaka- 
mi”, będącego czas. odrzeczownikowym od 
wschsł. *majako "widziadło, widmo”, 'znak 
widziany z daleka” (zob. majak). 

majak od XVII w. 'widziadło, przywidzenie, 
urojenie, halucynacja, daw. 'złudna obiet- 
nica, wybieg, wykręt”, 'znak (wojenny) spe- 


majątek 


cjalnie ustawiony”, majakiem krążąc 'nie- 
prostą drogą, dial. majaki mn błędne 
ogniki. Zapożyczenie z ukr. dial. majdk 
*zjawa” bądź z r. daw. majdk "umowny znak, 
sygnał”, "wieża obserwacyjna lub sygnało- 
wa; strażnica” (dziś 'latarnia morska”), dial. 
"podobizna przedmiotu, człowieka”. Wschsł. 
*majake z podstawowym znaczeniem 'znak 
widziany z daleka” > 'widziadło, widmo” to 
derywat od psł. *majati "machać (np. ręką), 
wywijać, wtórnie zapewne 'dawać znaki 
(przez machanie, wywijanie czymś)” (zob. 
machać, majtać). 

majątek od XVIII w. 'posiadłość ziemska”, 
"ogół dóbr należących do danej osoby czy 
instytucji, mienie, bogactwo”. Por. cz. maje- 
tek "majątek, mienie”, słc. majetok 'ts.. Od 
tematu imiesłowu czasu teraźn. *jemajęt- 
(na którym oparty jest p. imiesłów mają- 
cy) psł. czasownika *jemeti "mieć, posiadać” 
(zob. mieć), z przyr. -ek < *-wk6; zob. majęt- 
ny. Późno poświadczony wyraz polski może 
zapożyczony z czeskiego. 

majętny od XVI w. 'bogaty, dostatni, zamoż- 
ny”. Por. cz. majetny "majętny, zamożny, bo- 
gaty”, słc. majetny 'ts.. Od tematu imiesło- 
wu czasu teraźn. *jemajęt- (zob. majątek), 
z przyr. -ny < *-vne (por. tak samo utworzo- 
ny umiejętny). — Od tego majętność. 

majster od XVIII w. 'mistrz rzemiosła. Za- 
pożyczenie z niem. Meister 'ts. (co osta- 
tecznie z łac. magister). Wcześniejsze stp. 
XV w. maister 'uczony, biegły w czymś, 
daw. od XVI w. maister lub magister 'uni- 
wersytecki wykładowca tzw. nauk wyzwo- 
lonych”, przen. "mistrz, znawca, nauczyciel” 
i dzisiejsze magister 'tytuł absolwenta wyż- 
szych studiów” zapożyczone bezpośrednio 
z łac. magister "przełożony, kierownik, do- 
zorca, naczelnik, mistrz; nauczyciel; dorad- 
ca, przewodnik”. Zob. mistrz. 

majtać od XX w. "machać, wywijać, kiwać, 
też majdać 'ts.; dial. majtać "poruszać, ma- 
chać; przebierać nogami”, kasz. majtac 'ma- 
chać, wywijać, plomajtac 'poprzewracać, 
popsuć; jednokr. majtnąć. Por. ukr. dial. 
majdaty 'machać (ogonem), majtaldty / 
majtoldty 'dyndać, machać; kołysać się. 
Czas. intensywny z przyr. *-'bf- (< *-51-. co 
do budowy por. np. szeptać) od psł. *majati 


311 


malina 


(pierwotnie *mati), *majo "machać, wywi- 
jać” (zob. machać). 

majtek od XVII w. "marynarz". Zapożyczone, 
jak prawie całe słownictwo odnoszące się 
do żeglugi morskiej. Źródłem wyrazu było 
zapewne hol. maat, zdr. maatje 'towarzysz, 
kolega; marynarz”, por. dniem. mat 'towa- 
rzysz, kompan, maat 'ts., zwłaszcza po- 
mocnik szypra, sternika, bosmana', śrdniem. 
mdt m / mate n 'towarzysz, kompan, po- 
mocnik (zwłaszcza w języku żeglarzy)”. 

majtki od XIX w. 'dolna część bielizny dam- 
skiej; krótkie spodenki chłopięce, dawniej 
*spodnie męskie”, u Bandtkiego 'strój mary- 
narski”. Pierwotnie zapewne 'szerokie, krót- 
kie spodnie męskie, spięte pod kolanami, 
w dawnej polszczyźnie (od XVI w.) nazy- 
wane marynałami (podobna do nich była 
w przeszłości także dolna część bielizny 
damskiej, sięgająca kolan, zawiązywana pod 
kolanami), charakterystyczny element ubio- 
ru dawnych marynarzy. Zatem od majtek 
*marynarz" (zob.). 

mak od XV w. 'roślina Papaver, jej nasio- 
na; zdr. maczek. Ogsł.: cz. mdk, r. mak, 
ch./s. mdk. Psł. *nake "mak, w związku 
ze stwniem. maho, śrwniem. mdhen / man 
(dziś niem. Mohn) "mak", gr. mókón (doryc- 
kie mdkón) "mak lekarski, Papaver somnife- 
rum”. Roślina, uprawiana od starożytności 
(np. przez Sumerów), rozprzestrzeniała się 
z obszaru śródziemnomorskiego lub z Azji, 
ostatecznym źródłem jej nazwy jest zapew- 
ne jakiś nieustalony starożytny język z tych 
regionów. — Od tego makowy —> makówka, 
makowiec. 

malarz od XV w. (stp. też malar / maler | ma- 
lerz) 'ten, kto maluje lub rysuje”, 'rzemieśl- 
nik malujący mieszkania, w XVI w. wyjąt- 
kowo 'przepisywacz rękopisu, kopista. Por. 
cz. malfń, słc. maliar, ch./s. mdler. Zapoży- 
czenie z niem. Maler "malarz", śrwniem. md- 
lere 'artysta (od niem. malen 'malować'). 

malina od XV w. 'krzew Rubus idaeus i je- 
go owoc, dial. czarne maliny 'jeżyny”, kasz. 
maliny mn 'poziomki. Ogsł.: cz. malina, 
r. malina, ch./s. mólina "malina". Psł. *ma- 
lina 'malina, prawdopodobnie w związku 
etymologicznym z lit. mólynas 'niebieski, 
mćlyne 'borówka, czernica”, łot. męlns 'czar- 


malować 


ny”, mćjś 'ciemnoniebieski, fiołkowy”, stpr. 
melne 'niebieska plama”, stwniem. módl 'pla- 
ma, siniec, łac. mulleus "purpurowy, gr. 
melas 'czarny”, stind. malind- 'brudny, czar- 
ny”, wszystkie od pie. pierwiastka *mel(2)- 
oznaczającego różne barwy, zwłaszcza ich 
ciemne odcienie. Zatem nazwa rośliny od 
koloru jej dojrzałych owoców. — Od tego 
malinowy (także na oznaczenie koloru), ma- 
liniak "zarośla maliny”. 

malować od XV w. 'pokrywać coś farbą, la- 
kierem itp., nadawać kolor, barwić; tworzyć 
dzieło malarskie, pokrywać malowidłami, 
wzorami. Por. cz. malovat, słc. malovat, 
ukr. maljuvdty, ch./s. mdlati. Zapożyczenie 
z niem. malen "malować, śrwniem. mdlen 
*oznaczać; kreślić, farbować, malować. — 
Od tego malowidło; malunek. 

małpa od XV w. 'ssak z podrzędu małp (An- 
tropoidea)”, dial. też małupa; zdr. małpka. 
Zapożyczenie z niem. Maulaffe "małpa (zło- 
żenie z niem. Maul 'pysk, paszcza” i Affe 
"małpa, dosłownie 'małpa z rozwartym 
pyskiem”, por. niem. Maulaffen feilhalten 
"gapić się”). — Od tego małpi; małpować. 

mały od XIV w. 'mający niewielkie rozmia- 
ry; bardzo młody, niedorosły; niedługo 
trwający, krótki; niewiele znaczący, błahy”; 
st. wyższy mniejszy (zob.). Ogsł.: cz. mały, 
r. mdłyj, scs. male. Psł. *male "mający nie- 
wielkie rozmiary, mały”, prapokrewne z gr. 
mólon 'drobne bydło, owce”, łac. malus 'zły” 
(< 'mały, nieznaczny”), stirl. mil zwierzę” 
i dalej z wyrazami zawierającymi nagło- 
sowe s-: goc. smals 'mały, nieznaczny”, 
stwniem. small 'ts. (dziś niem. schmal 
"wąski; kusy, szczupły”), ang. small 'mały, 
niewielki, drobny”. Od pie. *(s)mól- / *(s)mel- 
*mały”. — Od tego maleńki (— maleństwo), 
malutki; malec; maleć, zmaleć. — St. wyższy 
należy genetycznie do innego przym., zob. 
mniejszy. 

małż od XV w. (daw. XVI w. mdłż) "mięczak 
z gromady Lamellibranchiata, w XV w. też 
przym. smałżowy 'przynależny do małży”. 
Zapewne tożsame z p. dial. smdz [< *smdłż] 
*ślimak”, smałż 'grzyb Boletus esculentus', 
kasz. smólś i smólśk (smdłżk) ślimak bez 
skorupy”, płb. mduz Ślimak", słc. mlże mn 
*małże, strus. smolżv 'ślimak', br. smoiiż 


312 


*ts.. Psł. dial. *(s)m]że Ślimak”, bez pewnej 
dalszej etymologii. Niejasne jednak polskie 
-ał- jako kontynuant psł. */, oczekiwali- 
byśmy postaci fmołż bądź fsmołź (z roz- 
wojem *] > oł, jak psł. *mlviti > stp. mot- 
wić, zob. mówić). — Od tego małżowina od 
XVI w. 'skorupa, muszla mięczaka” (daw. 
też "małż'), małżowina uszna 'część ucha 
zewnętrznego”. 

małżonek "mąż, małżonka *żona”, stp. XV w. 
małżonka | małżenka żona prawnie po- 
ślubiona. Zapożyczenie ze stcz. malżen 
"małżonek, mąż”, malżenka 'małżonka, żo- 
na” (dziś w tych znaczeniach cz. manżel 
i manżelka), por. słc. manżel "mąż, małżo- 
nek”, manżelka 'żona, małżonka”, cs. male- 
Żena m pdw 'mąż i żona, małżonkowie. 
Słow. *malvżena 'mąż i żona, małżonko- 
wie, złożenie typu scs. bratosestra 'brat 
i siostra, rodzeństwo”, częściowa kalka ze 
stwniem. mdlwip "małżonka, w której człon 
pierwszy to zapożyczenie ze stwniem. mdl 
I mahal (por. niem. Gemahl *"małżonek'), 
człon drugi *-Żena jest przekładem stwniem. 
wip 'żona”. Całe złożenie sekundarnie zin- 
terpretowano na gruncie słow. jako nazwę 
żony (z powodu drugiego członu *Żena 'żo- 
na, kobieta), w związku z tym wtórnie do- 
tworzono formę męską *malożene 'małżo- 
nek, mąż” (podobnie jak np. kum od kuma, 
wdowiec od wdowa). — Od tego małżeński 
(stp. XV-XVI w. też manżelski) 'dotyczący 
małżeństwa, odnoszący się do małżeństwa”; 
małżeństwo od XV w. 'związek małżeński; 
małżonkowie, w XVI w. rzadko też man- 
Żeństwo I mażeństwo ! manżelstwo (por. cz. 
manżelstyvf 'ts.). 

mama 'pieszczotliwie o matce”, stp. XV w. 
"macocha, 'mamka, piastunka. Ogsł.: cz. 
móma "mama, matka, r. mdma 'ts.; mam- 
ka, niańka, mómka 'mamka', ch./s. móma / 
mama 'mama, matka”. Psł. *nama "mama, 
wyraz z języka dziecięcego z charakterys- 
tycznym podwojeniem sylaby (por. baba, 
tata); podobne wyrazy też w innych języ- 
kach, por. np. lit. mama, dial. moma, łot. 
mama, łac. mamma, gr. móńmma I mómme 
(także bez podwojenia: gr. ma 'matka, 
stind. mó 'ts.). — Od tego mamusia, ma- 
muśka. 


mamić 


mamić od XV w. 'zwodzić fałszywymi pozo- 
rami, bałamucić; wabić, nęcić; z przedr. 
omamić. Zachsł. i płdsł.: cz. mómit 'łudzić, 
oszukiwać, zwodzić; wyłudzać; wabić, nę- 
cić, ch./s. mdmiti 'wabić, mamić, słwń. 
mamiti 'zwodzić, łudzić, mamić; wabić, nę- 
cić. Psł. dial. *mamiti 'wabić, nęcić, zwo- 
dzić”, zapewne czas. odrzecz. od psł. *nam» 
I *mama 'wabienie, mamienie” (por. cz. mam 
*mamienie, złuda, dial. *złudzenie, przywi- 
dzenie”, słc. mam 'złuda, ułuda, mamidło; 
miraż”, ch./s. mam / móma *mamienie, wa- 
bienie; przynęta”, dial. 'przynęta na ryby; 
por. też cs. przym. mame 'głupi'). Podsta- 
wowe *mama / *mama to archaiczne dery- 
waty od psł. czas. *mati > *majati, *majg 
"machać (zob. machać) względnie bezpo- 
średnio od pie. pierwiastka *ma- *"machać, 
kiwać, dawać znaki”, z przyr. *-me / *-ma, 
z pierwotnym znaczeniem 'kiwanie ręką, 
dawanie znaków w celu przywabienia, zwa- 
bienia”; por. pokrewne manić. Nie przeko- 
nują próby objaśnienia *mamiti jako wtór- 
nego przekształcenia psł. *maniti. — Od 
tego mamidło; od czas. przedrostkowego 
omam 'halucynacja, przywidzenie, złudze- 
nie; omamienie, oczarowanie, otumanienie'. 

mamka od XV w. 'karmicielka, piastunka, 
stp. XIV-XV w. też 'jakaś bliska krewna 
albo powinowata, ciotka, stryjenka, ma- 
cocha, nieślubna żona”, 'położna”, dial. też 
*mama, mamusia, 'smoczek', kasz. mamka 
"mama. Ogsł.: cz. mamka "matka, dial. 
*mamka, niańka', r. móamka 'mamka, niań- 
ka, reg. "matka, mama”, bg. dial. mamka 
*mama, mamusia. Psł. *namvka '"mama, 
mamusia”, zdr. od psł. *mama (zob. mama), 
w znaczeniu 'spełniająca rolę matki, kar- 
miąca dziecko”. 

mamiać mamle od XIX w. i mamieć (też 
mamłać) "mówić niewyraźnie, niezrozumia- 
le, jakby się coś miało w ustach, mamrotać; 
jeść powoli, nieudolnie, obracając pokarm 
językiem, śliniąc się”, dial. mamlać 'mlaskać 
językiem, ustami; mówić niezrozumiale, 
niewyraźnie, po dziecinnemu; gadać, pleść”, 
*o sposobie jedzenia, żucia starego czło- 
wieka”, mamileć 'jeść bezzębnymi ustami”, 
mamlać 'jeść nieudolnie, obracając języ- 
kiem pokarm, mamlać ! mamłać "mówić 


313 manić 


niewyraźnie, bąkać pod nosem, mówić bez 
związku, paplać”, mamlić 'jeść, nie mając 
zębów, a przez to długo i powoli gryźć je- 
dzenie”. Por. gł. mamlić 'bajdurzyć, bredzić”, 
cz. mamlat "żuć, dial. 'jeść, mamlać; ga- 
dać, r. dial. mómijat / mómlit "powoli żuć, 
jeść; mówić powoli, niewyraźnie, mamro- 
tać. Psł. *mamelati | *mameliti, czas. po- 
chodzenia dźwkn. (od imitacji odgłosu głoś- 
nego żucia, jedzenia, mlaskania), z częstym 
w takich czasownikach przyr. *-ol-, por. bez 
tego przyrostka p. dial. mamać, mamkać 
dziec. 'jeść”. 

mamrotać od XVI w. "mówić półgłosem, nie- 
wyraźnie, niezrozumiale; mruczeć pod no- 
sem, kasz.-słowiń. mamrotac 'ts.; z przedr. 
wymamrotać. Czas. intensywny z przyr. -ot- 
od p. daw. od XVI w., dziś dial. mamrać 
(może też mamrzeć) "wydawać mrukliwe 
dźwięki, cicho lub niewyraźnie mówić, 
mamrotać, mruczeć, dial. też mamrzyć 
*mamrotać. Podstawowy czas. mamrać 
z pierwotnej postaci *marmrać (z wypad- 
nięciem pierwszego -r-: r - r > a - r) < psł. 
*mrmerati "wydawać mrukliwe dźwięki, 
warczeć, burczeć” (por. cz. daw. mrmrati 
*warczeć, burczeć, słwń. mrmrdti 'warczeć, 
mamrotać'). Psł. *mrmerati pochodzenia 
dźwkn., z częstym w takich czasownikach 
podwojeniem sylaby (pierwotne *miir-mir-). 

manić od XIX w. 'zwodzić, wyprowadzać 
w pole, oszukiwać, okpiwać; łudzić” (dial. 
też *kłamać, okłamywać”), manić się 'łu- 
dzić się; robić ceregiele, krępować się”, 
kasz.-słowiń. mańic 'łudzić, mamić, zwo- 
dzić, wprowadzać w błąd, cyganić”. Ogsł.: 
dł. maniś 'oszukiwać, zwodzić, r. manit 
"przywoływać znakiem palców, kiwaniem 
ręką; mamić, łudzić, oszukiwać”, ukr. ma- 
nyty "mamić, łudzić, zwodzić, oszukiwać”, 
bg. dial. mdnja "mamić”. Psł. *maniti *wa- 
bić, mamić, czas. odrzecz. od psł. rzecz. 
*man% 'wabienie, mamienie” (por. p. dial. 
man 'omamienie, złudzenie, strus. mano 
*złudzenie”, r. dial. man 'kłamca, łgarz; zły 
duch, żyjący w domu, łaźni lub na dzwon- 
nicy”), od psł. czas. *mati > *majati, *majg 
*machać (zob. machać) względnie bezpo- 
średnio od pie. pierwiastka *md- "machać, 
kiwać, dawać znaki”, z przyr. *-ne < *-no-, 


manowce 


zob. paralelne mamić. Późno poświadczony 
wyraz polski można podejrzewać o zapo- 
życzenie z ukr. manyty, jednak jego obec- 
ność w gwarach płn. (także kaszubskich, 
a nawet w izolowanej już wtedy gwarze sło- 
wińskiej) sugeruje rodzimy charakter. 

manowce mn 'błędne drogi; bezdroża, wer- 
tepy, daw. XVI-XVII w. manowiec 'bez- 
droże”, manowie n 'ts.. Zapożyczenie z ukr. 
manivćc (dial. manovec), mn manivci 
*okrężna droga; błędna trasa, bezdroże”, 
por. też r. dial. manavćc 'pobocze drogi”, 
echa! manavcóm 'jechać poboczem drogi 
lub po bezdrożu”, mónóvem / manóvju 'na 
przełaj, po bezdrożu. Od ukr. manyty 'ma- 
mić, łudzić, zwodzić, oszukiwać, psł. *ma- 
niti 'wabić, mamić” (zob. manić) względnie 
od związanego z tym wschsł. *manovati, 
por. strus. manovati kiwać głową, dawać 
znak ręką lub głową, zachęcając do czegoś”, 
r. dial. mdnovat 'iść po bezdrożu”. Pierwot- 
ne znaczenie zapewne 'zwodząca, błędna 
trasa, prowadząca na bezdroża, nie prowa- 
dząca do celu”. 

mańka od XVI w. (daw. też manka) 'lewa rę- 
ka, zażyć z mańki 'oszukać, zwieść, daw. 
*'pokonać podstępnie, atakiem z niespodzie- 
wanej (lewej) strony”, dial. mańka | maj- 
ka też 'człowiek leworęczny”. Zapożyczenie 
z wł. manca 'lewa ręka; lewa strona” (por. 
wł. manco 'wadliwy; lewy”, mancina 'le- 
wa ręka, mancino 'mańkut', z łac. mancus 
*ułomny, kaleki, niezupełny”). — Od tego 
mańkut (dial. też majkut) od XVIII w. 'czło- 
wiek leworęczny”, daw. 'lewa ręka”, utworzo- 
ne na wzór rzadkich rzeczowników z przyr. 
-ut (por. np. kikut). 

mara od XV w. 'widziadło senne; marzenie, 
urojenie”, "upiór, zmora”, dial. 'cień zmarłe- 
go”. Płnsł.: słc. mara 'widziadło, urojenie; 
choroba, siepi mara 'ćma', r. mdrd 'widzia- 
dło, urojenie, miraż; mgła, opary”. Psł. dial. 
*mara 'widziadło, przywidzenie, urojenie”, 
prawdopodobnie od pie. *mer- 'błyszczeć, 
Iśnić, migać” lub od opartych na tym pier- 
wiastku słow. czasowników, np. ukr. mryty 
*marzyć, roić, śnić; zaciemniać”, ukr. mrity 
*być ledwo widocznym, majaczyć (w dali); 
świecić”, dial. 'pobłyskiwać, migotać” (zob. 
marzyć). 


314 


marnotrawić 


marchew marchwi ż od XIV w. 'roślina 
uprawna Daucus carota i jej jadalny ko- 
rzeń', dial. też marechwia | marekwia, kasz. 
maryev, -xve [ maryya I maryvd, w słowiń. 
archaiczna postać fleksyjna mian. marfi, 
dop. maryve i wtórna od niej forma mian. 
marxa. Ogsł.: dł. marchej, -chwje, cz. mrkva 
I mrkev, r. morkóy, dial. mórkva I morkówa, 
słwń. mrkev / mfkva. Psł. *mrchy, *mrchove, 
bier. *mqchovv I *mqrky, *mqrkove, bier. 
*mrkovb ż marchew”, zapożyczenie z germ. 
*murx0- "marchew”, por. stwniem. mor(ajha 
I morha, dziś niem. Móhre "marchew". Do- 
puszcza się też pokrewieństwo słow. i germ. 
nazw tej rośliny. 

markotny od XVI w. 'przygnębiony, strapio- 
ny, smutny”, dial. 'zmartwiony”, kasz. mar- 
kotni 'markotny, niezadowolony, smutny”. 
Por. słc. mrkotny *"markotny', r. dial. mór- 
kótnyj 'pochmurny, deszczowy, chłodny 
(o pogodzie)”. Przym. z przyr. -ny < *-vne 
od psł. czas. "mqrkotati "wydawać mrukli- 
we dźwięki, wyrażać w ten sposób np. nie- 
zadowolenie” (por. stp. XV-XVI w. i dziś 
dial. markotać "wydawać mrukliwe dźwię- 
ki, mamrotać, gniewnie szeptać, mruczeć, 
zrzędzić, dial. też markotać się "martwić 
się), r. dial. morkotdt "mruczeć, warczeć; 
martwić się”, ch./s. dial. mrkótati "wyrażać 
niezadowolenie”) bądź od pochodnego odeń 
rzecz. *mqkota (por. kasz. markota 'czło- 
wiek ciągle niezadowolony, ciągle stękają- 
cy, cz. dial. las. markota 'melancholia, por. 
też p. daw. od XVI w. markot 'odgłos szem- 
rania, mruczenia, szurania itp.; mamrota- 
nie, mruczenie, dąsy”, 'kłótnik lub zrzęda, 
gaduła”). Podstawowe *mykotati to czas. 
intensywny z przyr. *-ot- od psł. *mqkati 
"wydawać różne dźwięki (głównie o zwie- 
rzętach)” (por. kasz. merkac 'mruczeć, o ko- 
cie”, słc. dial. mtkat "ryczeć, r. dial. myrkat 
*mruczeć, o kocie; warczeć; ryczeć, o kro- 
wie; beczeć, o owcy; wydawać jakiś dźwięk, 
bąkać, mówić niewyraźnie; piszczeć, krzy- 
czeć; cicho śpiewać, bg. mbrkam "mru- 
czeć; warczeć”), będącego czas. pochodze- 
nia dźwkn., pokrewnym z mruczeć (zob.). 
— Od tego markotnieć. 

marnotrawić od XV w. 'marnować, trwonić”. 
Złożenie z pierwszym członem od przym. 


marny 


marny (zob.) i trawić w dawnym znaczeniu 
"niszczyć, pożerać, pochłaniać, zużywać; 
trwonić, tracić, marnotrawić, wydatkować” 
(zob. trawić). Pierwotne znaczenie 'zbytecz- 
nie niszczyć, tracić. — Od tego marnotraw- 
ca, marnotrawny, marnotrawstwo. 

marny od XIV w. 'mało wart, lichy, nędzny”, 
daw. 'nie mający, nie mogący mieć celu, 
znaczenia, próżny, bezskuteczny, bezcelo- 
wy, czczy”, dial. 'zły, kiepski, 'brzydki”, 
*ubogi, biedny”. Ogsł.: cz. marny 'nadarem- 
ny, bezskuteczny, bezcelowy; zbyteczny, nie- 
istotny”, słc. marny 'zbyteczny, daremny, nie- 
potrzebny; pusty, próżny; drobny, maleńki”, 
ukr. mdrnyj bezużyteczny, bezskuteczny; 
błahy; daremny, próżny”, słwń. móren 'próż- 
ny, błahy”. Psł. *marbne zapewne 'urojo- 
ny, bez znaczenia, nieistotny, błahy, czczy”, 
przym. odczas. od psł. *mariti powodować, 
że coś się ukazuje, pojawia, majaczy we śnie, 
że coś się roi” (zob. marzyć), z przyr. *-bnv. 
— Od tego marnieć od XVIII w. 'stawać się 
marnym; marnować się, niszczeć, ginąć; 
mizernieć ; marnować od XVII w. 'trwonić, 
niszczyć, tracić”, zob. też marnotrawić. 

marszczyć od XVI w. 'robić zmarszczki, fał- 
dy, pokrywać zmarszczkami, fałdować, stp. 
XV w. marszczyć się 'pokrywać się zmarszcz- 
kami, zsychać się; z przedr. pomarszczyć, 
zmarszczyć. Ogsł.: cz. z przedr. smr3tit 'skur- 
czyć (podstawowe mrśtit 'rzucić, cisnąć”), 
r. mórśćit 'marszczyć, fałdować, ch./s. mrstiti 
*marszczyć , mistiti se 'marszczyć się, chmu- 
rzyć się, dąsać się, zżymać się”. Psł. *mqściti 
[< "mysk-i-ti] 'robić zmarszczki, fałdy”, *"myści- 
ti sę 'pokrywać się zmarszczkami”, od pie. 
*mer- "błyszczeć, lśnić, migotać (zob. mer- 
dać), z przyr. czasownikowym *-sk- (por. 
iskać). Pierwotne znaczenie może 'pokry- 
wać lśniącymi, migocącymi (w słońcu) 
drobnymi falami, zmarszczkami, o wodzie”. 
— Od czas. przedrostkowego zmarszczka. 

martwić od XV w. (daw. XVI w. też miartwić) 
*wyrządzać przykrość, powodować smutek, 
zmartwienie, zgryzotę, kłopotać, nękać, nie- 
pokoić, smucić”, daw. 'sprawiać, że coś dręt- 
wieje”, "'umartwiać, stp. XV-XVI w. 'czy- 
nić martwym, uśmiercać; z przedr. zamar- 
twić się "nieustannie się martwić, dręczyć 
się, zmartwić, stp. XV w. umartwić / umirt- 


315 


marudzić 


wić zabić, uśmiercić, 'odmówić sobie cze- 
goś, zadać swemu ciału jakieś cierpienia, 
*spowodować zdrętwienie” — umartwienie 
od XV w. (stp. też 'odrętwienie'); wielokr. 
-martwiać: z przedr. umartwiać (się) (stp. 
od XV w. umartwiać / umiertwiać / umirt- 
wiać) "odmawiać sobie czegoś, zadawać swe- 
mu ciału jakieś cierpienia, zamartwiać się. 
Ogsł.: cz. mrtvit czynić martwym”, r. mert- 
vit "pozbawiać życia, gubić, słwń. mrtviti 
"czynić martwym; osłabiać”. Psł. *mftviti, 
*mftvg 'czynić martwym, powodować zdręt- 
wienie”, czas. odprzym. od psł. *mftve (zob. 
martwy). 

martwy od XV w. 'taki, który nie żyje”, stp. 
też miartwy i miertwy, kasz. mdrtvi, słowiń. 
madrtvi 'ts.. Ogsł.: cz. mrtvy, r. mertvyj, 
scs. mrotve. Psł. *"mftve "umarły, nieżywy” 
ma dokładny odpowiednik w łac. mortuus 
*zmarły; martwy”, oba wyrazy kontynuują 
prapostać *mqtuo-, będącą prawdopodob- 
nie przekształceniem pie. *mq-to- "umarły, 
martwy” (od pie. pierwiastka *mer- 'mrzeć, 
umierać, zob. mrzeć), z wtórnym przyr. 
*-uo- przez analogię do przeciwstawnego 
znaczeniowo pie. *g'i-uo- żyjący, żywy” (zob. 
żywy). Regularne kontynuanty pie. "mf-to- 
w stind. mqtd- "martwy', gr. brotós 'Śmier- 
telny”, goc. maurbr 'zabójstwo”. — Od tego 
martwieć (stp. XV w. miertwieć) 'drętwieć, 
tracić czucie, obumierać”, zmartwieć; zob. 
też martwić. 

marudzić od XVIII w. 'guzdrać się, grze- 
bać się, 'ględzić, nudzić, gderać, zrzędzić; 
grymasić, kaprysić, maruda 'człowiek śla- 
mazarny, guzdrała, marudny 'ślamazarny, 
opieszały; żmudny, uciążliwy”, dial. 'gryma- 
szący, płaczliwy”, maruder (daw. maroder) 
*żołnierz niekarny, samowolnie oddalający 
się od oddziału, zwykle w celach rabunko- 
wych. Por. cz. pot. marod 'chory', słc. maród 
*chory, pacjent, też nieodmienny przym. 
*chory', marodćr 'guzdrała; maruder, nie- 
karny żołnierz. Wyrazy polskie może od 
niem. marode 'zmęczony, wyczerpany”, niem. 
austriackiego marod 'chory”. Ostatecznym 
Źródłem jest franc. maraud 'łobuz, łajdak”, 
por. też franc. marauder 'splądrować ogród, 
pole (o żołnierzach); kraść owoce, jarzyny, 
drób (z ogrodów, pól, kurników)”, marau- 
deur 'złodziej polny, ogrodowy”. 


mary 


mary mn od XIV w. 'nosze dla zmarłych”. 
Zapożyczenie ze stcz. mary (gdzie też 
wcześniejsza postać póry) mn 'ts., co z ko- 
lei zostało zapożyczone ze śrwniem. bdre 
*lektyka; nosze” (dziś niem. Bahre 'nosze; 
mary”). Wtórne m- powstało na gruncie 
czeskim pod wpływem rodziny wyrazowej 
cz. mffit 'umierać.. 

marynarka od XIX w. 'górna część garni- 
turu męskiego”, dawniej *kurtka kroju ma- 
rynarskiego. Zapożyczenie z wł. marinara 
*kurtka marynarza” (od wł. marina 'flota 
morska ). 

marynarz od XVI w. Zapożyczenie z niem. 
Mariner 'marynarz', które ostatecznie z łac. 
marindrius od łac. marinus 'morski* (od 
łac. mare 'morze', zob. morze). — Od tego 
marynarka 'flota'. 

marzec marca od XV w. 'trzeci miesiąc roku”, 
kasz. marc 'ts.. Por. stcz. mafec | marc, 
słc. marec. Zapożyczenie ze śrwniem. marz 
(dziś niem. Marz) 'marzec, przejętego z łac. 
Mórtius mensis "miesiąc poświęcony bogu 
Marsowi” (od łac. Mars, Martis 'bóg Mars'), 
który w pierwotnym kalendarzu rzymskim 
był pierwszym miesiącem roku. 

marznąć od XVI w. Ścinać się, krzepnąć 
od mrozu, zamarzać, 'odczuwać, cierpieć 
zimno, ziębnąć”, 'ginąć, ulegać zniszczeniu 
wskutek działania mrozu, zimna, wymar- 
zać, stp. XV w. marznący 'bardzo zimny”, 
kasz. mafnoc 'zamieniać się w lód”, 'odczu- 
wać zimno”; z przedr. odmarznąć, przemar- 
znąć, przymarznąć, umarznąć, wymarznąć, 
zamarznąć, zmarznąć; wielokr. -marzać: 
z przedr. odmarzać, przemarzać, przymar- 
zać, zamarzać. Ogsł.: cz. mrznout, r. mćr- 
znut, scs. mreznoti. Psł. *mfznoti marznąć, 
krzepnąć”, czas. inchoat. od psł. *mfziti 'zię- 
bić, mrozić, które od pie. *mer(a)$- 'but- 
wieć, próchnieć, gnić, namakać”, z innowa- 
cją znaczeniową na gruncie słow. 

marzyć od XV w. 'rozmyślać o rzeczach 
przyjemnych, najczęściej nierealnych, fan- 
tazjować; stwarzać w wyobraźni obraz cze- 
goś, myśleć o urzeczywistnieniu czegoś 
upragnionego, bardzo czegoś pragnąć; śnić, 
roić we śnie”, kasz. mafec "marzyć; z przedr. 
wymarzyć, rozmarzyć się, zamarzyć. Znacze- 
niowo bliskie słc. marif sa "wydawać się; po- 


316 maść 


jawiać się; śnić się, ukr. mdryty 'marzyć, 
śnić, roić”. Prawdopodobnie w związku ety- 
mologicznym z ukr. mryty "marzyć, roić, 
śnić; zaciemniać, mrity 'być ledwo widocz- 
nym, majaczyć (w dali); świecić”, dial. 'po- 
błyskiwać, migotać”, r. dial. mret 'majaczyć, 
być widocznym z oddali, we mgle; migo- 
tać, przeświecać przez coś”, w których moż- 
na się dopatrywać reliktów psł. dial. czas. 
*meoreti / *mvriti migotać, majaczyć, być led- 
wo widocznym, pojawiać się, roić się, od 
pie. *mer- 'błyszczeć, lśnić, migać” (zob. ma- 
ra). Zatem p. marzyć z podstawowym zna- 
czeniem Śnić, roić we śnie” (wtórnie też 
*roić na jawie, fantazjować, myśleć o urze- 
czywistnieniu czegoś)” oraz jego formalne 
i semantyczne odpowiedniki kontynuują 
przypuszczalnie psł. dial. *mariti 'powo- 
dować, że coś się ukazuje, pojawia, roi się”, 
archaiczny czas. kauzat. od psł. *mereti / 
*mwriti, z rdzennym *a jak w pokrewnym 
psł. *mara 'widziadło, przywidzenie, uroje- 
nie”, p. mara; nie można także wykluczyć, 
że *"mariti to czas. odrzecz. od *mara. — Od 
tego marzenie, marzyciel, zob. też marny, 
mrzonka. 

masarz 'rzeźnik wyrabiający wędliny”. Za- 
świadczone dopiero w Słowniku warszaw- 
skim zapożyczenie z cz. daw. masat 'rzeź- 
nik, kat”, stcz. masał 'ts.' (z *"męsafe od psł. 
*męso, zob. mięso). — Od tego masarka, 
masarski, masarstwo, masarnia. 

masło od XV w. 'tłuszcz otrzymywany ze 
śmietany; zdr. masełko. Ogsł.: cz. mdslo 
*ts., dial. też "woskowina uszna; leczniczy 
wywar z bzu, r. mdslo 'masło; olej, oli- 
wa, scs. maslo 'oliwa, maść. Psł. *maslo 
[< *maz-slo] "masło; olej, oliwa” od psł. *ma- 
zati (zob. mazać), z przyr. *-slo. Pierwotne 
znaczenie 'to, czym się maże, smaruje, ma- 
zidło, smarowidło. — Od tego maślany, 
maślak 'grzyb Boletus luteus” (nazwa mo- 
tywowana śluzowatą powierzchnią kapelu- 
sza), maselnica (lud. maślnica ! maśnica), 
maślanka. 

maść I ż od XV w. 'półstała substancja słu- 
żąca jako lek stosowany zewnętrznie”, w stp. 
też 'krem, olejek kosmetyczny, pachnidło”. 
Ogsł.: cz. mast "maść, dial. mast' 'tłuszcz”, 
r. dial. mast smar, pomada', scs. mastb 


za 


maść 


*tłuszcz”. Psł. *maste [< *maz-tv] 'to, czym 
się coś maże, smaruje, namaszcza, powleka, 
smarowidło, smar, maść, od psł. *mazati 
*mazać, smarować, namaszczać (zob. ma- 
zać), z przyr. *-tv. — Od tego maścić, nama- 
ścić (— namaszczenie, ostatnie namaszcze- 
nie 'sakrament chorych), omaścić 'przypra- 
wić potrawy, dodać tłuszczu” (— omasta). 

maść II ż 'barwa sierści u zwierząt”, stp. 
XV w. 'farba, barwnik. Por. r. mast 'ko- 
lor sierści zwierząt (zwłaszcza koni); kolor 
w kartach”, ch./s. dial. mast *kolor, barwa; 
karnacja skóry; barwa sierści zwierząt”. Psł. 
*maste ż barwnik, farba, kolor, barwa 
sierści zwierząt” etymologicznie tożsame 
z maść I. Znaczenie 'kolor, barwa” rozwinę- 
ło się ze 'smarowidło, smar, maść”, widocz- 
nie dawni Słowianie używali do mazania, 
powlekania jakichś powierzchni barwiących 
smarowideł. — Od tego umaszczenie. 

matacz od XVI w. 'szalbierz, krętacz, 
w XVI w. też 'sztukmistrz, kuglarz.. Por. 
cz. żarg. matać 'złodziej”, słc. dial. mdtać 
*straszydło, ten, kto zakłóca spokój”, mac. 
matać 'intrygant". Nazwa wykonawcy czyn- 
ności z przyr. -acz od p. daw. matać 'nawi- 
jać (nici, przędzę itp.) na coś, obwijać wokół 
czegoś, zwijać w motek', 'posługiwać się 
matactwami, intrygować, oszukiwać, ma- 
taczyć”, dial. *bałamucić”, stp. XV w. matać 
się "miotać się, rzucać się, por. słc. mdtat 
*straszyć (o duchach); snuć się, kręcić się; 
męczyć, trapić, ch. dial. matati 'nęcić, wa- 
bić (np. ryby); żądać, wymagać”. Czasowni- 
ki te sprowadza się do psł. dial. *matati 
*zwodzić, mamić, bałamucić, opartego na 
pie. pierwiastku *md- "machać, kiwać ręką” 
(zob. machać, majak, mamić, manić). Zna- 
czenia p. matać 'nawijać, obwijać, zwijać” 
sugerują raczej nowszy czas. wielokr. od 
motać (zob.), z regularnym wzdłużeniem 
samogłoski rdzennej o — a; jest prawdo- 
podobne, że na starsze matać 'oszukiwać, 
intrygować, bałamucić < psł. *matati na- 
warstwił się nowszy czas. wielokr. od motać. 
— Od tego mataczyć, matactwo. 

matka od XIV w. 'rodzicielka”, stp. XV w. też 
pierłowa matka "macica perłowa”; zdr. ma- 
teczka. Ogsł.: cz. matka, r. mótka, ch./s. 
majka. Psł. *matoka 'matka, zdr. od psł. 


317 


mącić 


*mati (zob. mać) z przyr. *-6ka. — Od te- 
go matczyn; matkować; liczne ekspresywne 
zdrobnienia, np. matuś, matusia, matuch- 
na, matula. 

matnia od XVI w. 'workowata część sieci 
rybackich, 'sidła, pułapka na zwierzynę” 
(przen. 'sytuacja bez wyjścia; pułapka, za- 
sadzka ), kasz. matńd 'koniec sieci w kształ- 
cie worka zwężającego się ku tyłowi. Od- 
powiedniki tylko we wschsł.: strus. matnja, 
r. matnjd | motnjó, ukr. matnjó, br. dial. 
matnjd. Psł. dial. *natońa 'workowata część 
sieci, matnia”, zapewne od psł. *mati 'mat- 
ka” (zob. mać), z przyr. *-wńa (co do budowy 
por. np. głownia); związek z psł. "mati po- 
świadczają inne nazwy matni związane 
z wyrazami oznaczającymi matkę, np. stp. 
macica, kasz. macóca, r. mdtica (zob. ma- 
cica). 

mazać mażę od XV w. 'smarować, powlekać 
coś czymś, przen. 'kalać, plugawić, bez- 
cześcić”, mazać się pot. i dial. *płakać, ma- 
zgaić się”; z przedr. namazać, rozmazać, wy- 
mazać, zamazać, zmazać; wielokr. -mazy- 
wać: rozmazywać, wymazywać, zamazywać, 
zmazywać; jednokr. maznąć. Ogsł.: cz. ma- 
zat 'mazać, smarować”, r. mdzat 'mazać; 
brudzić”, scs. mazati, mażg 'smarować, maś- 
cić”. Psł. *mazati, *mażg 'mazać, smarować, 
namaszczać, od pie. *mag- 'gnieść, ugnia- 
tać, uciskać, smarować” (od którego też np. 
łot. iz-muózet 'przechytrzyć, gr. magónai 
*gnieść”). — Od tego mazak, mazidło; od 
czas. przedrostkowych zmaza; wymaz. 

maź ż od XV w. 'gęsta, lepka substancja; 
smar”, dial. też mazia 'smar”. Ogsł.: cz. maz 
*"maź, smar; klej”, r. maż "maź, smarowidło, 
pasta; maść, ch./s. mdz 'lepka substancja 
do smarowania, lepienia. Psł. *mazv ż 'to, 
co jest używane do mazania, smarowania, 
smar, smarowidło”, od psł. *mazati (zob. 
mazać), z przyr. *v. Pierwotnie prawdo- 
podobnie nazwa czynności 'mazanie', wtór- 
nie skonkretyzowana w 'to, czym się maże”. 

mącić mącę od XIV w. (stp. też męcić) 'czynić 
mętnym, nieprzeźroczystym; zanieczysz- 
czać, burzyć, bełtać, "wprowadzać niepo- 
rządek, zamieszanie, zamęt, niepokoić, za- 
kłócać, stp. 'gnębić, dręczyć, trapić, prześla- 
dować, dokuczać, 'wzburzać, trząść”, kasz. 


mądry 


mącćc, moci "mącić; z przedr. namącić, za- 
mącić (stp. zamącić / zamęcić 'zaniepokoić, 
zmartwić, zasmucić, strapić, przygnębić, 
udręczyć, prześladować, wytrącić ze stanu 
równowagi, spoczynku, zatrząść, poruszyć ), 
zmącić. Ogsł.: cz. moutit czynić mętnym 
(o wodzie)”, "niepokoić; zasmucać, r. mutit, 
muću 'czynić mętnym, przen. 'powodować 
niepokój, niezgodę, niezadowolenie”, scs. 
motiti, mośto 'plątać, mieszać; gnieść, ucis- 
kać. Psł. *motiti, *ngto "mieszać, bełtać, 
wprowadzać zamieszanie”, czas. wielokr. od 
psł. *męsti, *mętp mieszać, bełtać, mącić 
coś” (por. cz. mdst, matu 'gmatwać, ba- 
łamucić; zbijać z tropu; nie odróżniać, 
mieszać”, r. mjasti, mjatu doprowadzać do 
zamieszania, mącić; niepokoić, trwożyć, 
ch./s. mćsti, metem 'miąć; miesić, zagnia- 
tać, robić masło”), z właściwą takim cza- 
sownikom wymianą samogłoski rdzennej 
*ę => *g. Podstawowy czas. *męsti [< *męt-ti], 
odpowiadający lit. m$sti, menćiu "mieszać, 
pokrewny też ze stind. mdnthati "miesza, 
z pie. *ment- 'mieszać, bełtać, poruszać, 
obracając. — Od tego męt od XVI w. 'za- 
nieczyszczenie płynu, 'zamęt, chaos, za- 
mieszanie, niejasność, męty mn 'szumowi- 
ny” (stp. XV w. męty mn 'zanieczyszczenie 
płynu, osad w naczyniach z płynami”); męt- 
ny od XVI w. 'zawierający męty, zawiesi- 
nę; słabo widoczny, niewyraźny”; od czas. 
przedrostkowych odmęt od XVI w. 'głębo- 
ka, wzburzona woda, otchłań, toń, zamęt 
*zamieszanie” (stp. od XIV w. 'strapienie, 
udręczenie, ucisk”, zamętek 'ts.), zob. też 
smętek, smutek. 

mądry od XIII w. "mający dużą wiedzę, inte- 
ligencję, doświadczenie, rozumny, rozsąd- 
ny; znamionujący erudycję, rozum, rozsą- 
dek; sprytny, przebiegły, chytry”; st. wyższy 
mądrzejszy | mędrszy. Ogsł.: cz. moudry, 
r. mudryj, scs. modre. Psł. *modre 'ro- 
zumny, rozsądny, przebiegły, sprytny”, od- 
powiada lit. mańdras | mandrus "mądry; 
zręczny; śmiały, zuchwały”, łot. muódrs 'ts., 
stwniem. muntar 'gorliwy, żwawy, rześki”, 
niem. munter żwawy, rześki, żywy, weso- 
ły”, wszystkie z pie. *mond*-ro- *żywy, żwa- 
wy, rześki”, derywatu z przyr. *-ro- od pie. 
*mend*- rozmyślać, dosłownie 'położyć 


318 


mdły 


myśl” (por. goc. mundón 'spoglądać, gr. 
manthanó 'uczę się”, stind. mandhdtar- 'za- 
myślony, skupiony”). — Od tego mędrzec; 
mądrala; mądrość; przemądrzały, wymą- 
drzać się; zmądrzeć. 

mąka od XIV w. 'zmielone ziarna zbóż; 
zdr. mączka. Ogsł.: cz. mouka, r. mukó, scs. 
moka, ch. dial. czak. mika. Psł. *moka 
*rozgniecione, roztarte, stłuczone, zmielone 
ziarna, mąka, archaiczny rzecz. (pierwotnie 
nazwa czynności 'gniecenie, rozgniatanie, 
tłuczenie”, wtórnie skonkretyzowana w na- 
zwę rezultatu czynności 'to, co jest rozgnie- 
cione, stłuczone') od pie. *menk- 'gnieść, 
rozgniatać, tłuc” (zob. miękki), z wymianą 
rdzennego *en = *on > *g. Zob. męka, gdzie 
dokładniej o stosunku postaci mąka i mę- 
ka. — Od tego mączny. 

mąż męża od XIV w. 'małżonek”, 'mężczy- 
zna, kasz. moż, mąża "mężczyzna; małżo- 
nek. Ogsł.: cz. muż "mężczyzna; małżo- 
nek”, r. muż 'małżonek”, przest. "mężczyzna, 
scs. możb 'mężczyzna”. Psł. *możb 'mężczy- 
zna”, prapokrewne ze stind. mónu- i mdnus- 
"człowiek, mężczyzna”, goc. manna, stwniem. 
mann "mężczyzna, mąż”, niem. Mann, ang. 
man 'człowiek”. Wyrazy ie. kontynuują pra- 
postać pie. *manu- lub *monu- "mężczyzna, 
człowiek” (pochodną może od pie. pierwiast- 
ka *men- "myśleć, por. mądry, pamięć), na- 
tomiast psł. *mpżb z pierwotnej postaci 
*man-gio- czy *man-gi-, z przyr. *-g-io- lub 
*-g-I-. — Od tego męski od XV w. (daw. też 
mężski I mężki I męzski); męstwo od XV w. 
(daw. też mężstwo / męzstwo | mężtwo) 
*dzielność, odwaga, śmiałość”, stp. też 'wiek 
męski”; mężny od XV w. 'odważny, dzielny, 
męski, stp. XIV-XV w. też 'należący do 
męża, małżonka”; mężatka od XV w. 'kobie- 
ta zamężna (por. stp. XV w. mężata 'za- 
mężna”); zob. też mężczyzna. 

mdły od XIV w. 'pobudzający do wymiotów, 
nudności, mdlący, pozbawiony smaku, 'sła- 
bo świecący, mglisty, zamglony, blady, ni- 
kły”, "pozbawiony wyrazu, ekspresji, żywo- 
ści, barwności, mało wyrazisty”, stp. mdły 
(medł) ! mgły I młdy 'słaby, wątły, bezsilny, 
wycieńczony”, dial. mgły "mdły, bez smaku, 
metły (metłi) *ts., mało słony”, kasz. mdli / 
mgłi I medłi | metłi "mdły, niesłony; mdły, 


mech 


wywołujący nudności; słaby, wątły, omdla- 
ły, wyczerpany, bezsilny, zamglony”, też nie- 
odmienne met (< *metł < *medł) 'słaby, 
osłabiony”. Ogsł.: dł. mdły, dial. medły 'sła- 
by, bezsilny; martwy; wycieńczony”, daw. 
módły "słaby, bezsilny, zmęczony; martwy”, 
gł. modły 'obwisły, zwieszony, niewyprę- 
żony; wątły, słaby, bez energii, bezsilny; 
zmęczony, wycieńczony, osłabiony”, cz. mdły 
*słaby, wątły; zmęczony; matowy, słaby 
(o świetle); bez smaku, mdły”, słwń. medel, 
-dla 'słaby, bez wyrazu, mdły, wiotki; chu- 
dy, ukr. dial. przysł. mlo 'źle, niedobrze”. 
Psł. *medelo 'słaby, bezsilny, wątły”, przym. 
z przyr. *-i% od psł. "medeti 'być słabym, 
zmęczonym” (por. r. dial. modet "męczyć 
się, nużyć się; gnuśnie pracować, ślęczeć nad 
czymś; zwlekać, odwlekać; niknąć, chud- 
nąć; słabo się tlić, palić; gnić”, cs. izmadć- 
ti 'osłabnąć”, meżdati 'omdlewać, słabnąć”), 
prawdopodobnie pokrewnego z lit. maństi, 
maudżiu 'drzeć, ćmić, strzykać; tęsknić”, od 
pie. mau-d- 'słaby, osłabiony, przyćmiony, 
ciemny”, łączone też z psł. *muditi 'tracić 
czas, zwlekać, ociągać się” (zob. źmudny). 
— Od tego mdławy; mdłość brak wyra- 
zistości, ekspresji”, mdłości mn 'nudności'; 
mdleć od XV w. (stp. i dial. też mgleć) 
*omdlewać, tracić siły, słabnąć, omdleć, ze- 
mdleć, wielokr. omdlewać; mdlić 'wywoły- 
wać mdłości, nudności”, zemdlić. 

mech mchu od XV w. 'porost Muscus', w stp. 
wyjątkowo też 'pierze, puch'; zdr. meszek 
'delikatne, gęste, krótkie włoski na skórze, 
na liściach, owocach, na powierzchni tka- 
nin”. Ogsł.: cz. mech, r. moch, ch./s. mdh. 
Psł. "mech |< *miiso-] "mech, porost”, pra- 
pokrewne z lit. musos 'pleśń', misas (zwy- 
kle miisai mn) 'ts., stwniem. mos 'mech; 
bagno” (dziś niem. Moos 'mech'), ang. moss 
*mech; torfowisko”, łac. muscus 'mech'. 
Z pie. *mtis- (/ *meus-) 'mech', utworzone- 
go od pie. pierwiastka *meu- wilgotny, mo- 
kry” (zob. myć). Pierwotne znaczenie 'wil- 
gotny, mokry porost” (gdyż mech zwykle 
zachowuje wilgoć) bądź 'porost na wilgot- 
nym, mokrym miejscu. — Od tego omszeć, 
omszały. 

mendel od XV w. '15 sztuk, 'kopka zboża, 
stp. XV w. mandel czy mędel "miara ilości 


319 


męka 


zawierająca 15 sztuk”, dial. *kopa zboża”. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. mandel ż '15 sztuk”. 

merdać 'kręcić, machać ogonem (o psach)”, 
daw. od XVI w. mardać "machać ogonem”, 
dial. myrdać; z przedr. pomerdać, zamer- 
dać; jednokr. merdnąć. Ogsł.: cz. mrdat 'ru- 
szać, kręcić, machać, kiwać, trząść, strus. 
mordati 'wykrzywiać się, robić grymasy”, 
ch./s. midati 'merdać, kiwać, poruszać się”. 
Psł. *mrdati "migać, machać, kiwać”, od pie. 
*mer-d'-, będącego rozszerzeniem pierwiast- 
ka *mer- 'błyszczeć, lśnić, migać. Regularna 
polska postać mardać (z ar < psł. *r); mer- 
dać < myrdać z gwarowym kontynuantem 
psł. *r > *yr > "er. 

męczyć od XIV w. 'zadawać męki, torturo- 
wać; powodować zmęczenie, sprawiać przy- 
krość, dokuczać, nękać”, pot. 'robić coś 
z wysiłkiem, zbyt długo”, kasz. mąććć '"mę- 
czyć ; z przedr. namęczyć, przemęczyć, umę- 
czyć, wymęczyć, zamęczyć, zmęczyć; wielokr. 
przemęczać, zamęczać. Ogsł.: cz. mucit 'za- 
dawać męki; dręczyć (fizycznie lub moral- 
nie)”, r. mićit "męczyć, dręczyć, trapić, tor- 
turować, mordować, scs. mociti katować, 
dręczyć; karać. Psł. *moćiti zadawać mę- 
ki, męczyć, dręczyć”, czas. odrzecz. od psł. 
*mgka 'gniecenie, rozgniatanie, tłuczenie” 
(zob. męka). — Od tego męczarnia, męczen- 
nik — męczennica. 

męka od XIV w. 'dotkliwe cierpienie fizycz- 
ne lub moralne”, 'ból fizyczny zadawany ce- 
lowo, tortury”, stp. też 'naturalne cierpienie 
fizyczne. Ogsł.: cz. muka "męka, r. mu- 
ka "męka, męczarnia, udręka, katusza”, scs. 
moka 'męka, ch./s. miika 'męka, trud, 
mozół; kłopot; męczarnia; plaga, katusza, 
udręka”, dial. czak. muka 'męka, trud”. Psł. 
*moka 'gniecenie, rozgniatanie, tłuczenie”, 
nazwa czynności od pie. *menk- 'gnieść, 
rozgniatać, tłuc (zob. miękki), z wymia- 
ną rdzennego *en => *on > *g. Psł. "moka 
już w epoce psł. rozszczepione na dwa lek- 
semy różniące się akcentuacją i znaczeniem: 
jako nazwa czynności z akcentem na syla- 
bie pierwszej (por. r. mika, ch. dial. czak. 
mika) i jako nazwa rezultatu czynności 
*'rozgniecione, stłuczone, roztarte, zmielo- 
ne ziarna, mąka” z akcentem końcowym 
(por. r. mukd "mąka, ch. dial. czak. muka 


mężczyzna 


*ts. ). W polskim odbiciem psł. zróżnicowa- 
nia akcentowo-iloczasowego etymologicznie 
tożsamych wyrazów są postaci z różnymi 
rdzennymi samogłoskami nosowymi: męka 
z -ę- kontynuującym stp. krótką samogłos- 
kę nosową oraz mąka z -ą- kontynuującym 
stp. długą samogłoskę nosową (zob. mąka). 

mężczyzna od XV w. (stp. też mężczyna) 'do- 
rosły człowiek płci męskiej”. Por. dł. mużcy- 
na "mężczyzna, też zbiorowo 'mężczyźni”, 
r. mużćina "mężczyzna, bg. dial. mośćind 
"mężczyzna; samiec”. Słow. *możbśćina 'męż- 
czyzna”, od przym. dzierżawczego *moźvske 
*właściwy mężczyźnie, męski”, p. męski (zob. 
mąż), z przyr. *-ina urzeczownikowiającym 
przymiotnik. W polskim zamiana przyr. 
-ina przez ekspansywny -izna (por. np. ob- 
czyzna, ojczyzna). 

mgła od XV w. Ogsł.: cz. mlha, przest. i dial. 
mhla, r. mgla, cs. mogla. Psł. *megla 'mgła, 
dokładne odpowiedniki: lit. migla *mgła, 
łot. migla 'ts., gr. omikhlć 'ts.; ciemność, 
mrok”, stind. meghds 'obłok'. Kontynuuje 
pie. *mig'-la "mgła, chmura”, derywat od 
pie. *meig"- "migać, migotać, mrugać; ciem- 
no (przed oczami). — Od tego mglisty, 
mgławy — mgławica; mglić, zamglić. 

mgnienie od XV w. 'mrugnięcie; chwila, mo- 
ment, stp. XV w. okamgnienie 'czas po- 
trzebny na mrugnięcie okiem, chwilka”. Por. 
r. mgnovćnie 'mgnienie, moment”. Rzecz. 
odsłowny od stp. XV w. mgnąć '"mrugnąć, 
poruszyć okiem” (por. stcz. mehnuti 'poru- 
szyć”, mehnuti okem, oćima 'mrugnąć, cz. 
mehnout se "poruszyć się, strus. mvgnuti / 
megnuti 'mignąć, słwń. megniti "mrugnąć 
okiem”), kontynuującego psł. *mvgnoti 'za- 
cząć migać, mrugnąć, mignąć”, czas. inchoat. 
od psł. "migati "'mrugać, migać” (zob. mi- 
gać), z charakterystyczną dla archaicznych 
czas. z przyr. *-ng- redukcją samogłoski 
rdzennej *i — * (z wcześniejszego skróce- 
nia *i > 9). 

miał od XV w. 'drobno roztarta, pokruszona 
substancja; drobne cząsteczki jakiejś sub- 
stancji, dial. miał 'rzecz miałka, drobna 
(zwykle o drobnym torfie, węglu); miesza- 
nina wszelkiego rodzaju, rumowisko”. Ogsł.: 
dł. meł 'jądro ziarenka zawierające mąkę; 
drobna, delikatna mąka”, r. mel kreda, scs. 


320 


mianować 


mele "wapno, ch. dial. czak. mel / mel m 
*drobny piasek; sypka ziemia, mil m 'ła- 
cha piachu, mielizna w morzu. Psł. *mćle 
[< *melo-] 'drobne cząsteczki roztartej, 
zmielonej, pokruszonej substancji”, od pie. 
*mel(a)- 'rozkruszać, rozdrabniać, mleć” 
(zob. mleć, miałki). 

miałki od XV w. 'drobny, drobno pokru- 
szony, drobno zmielony”, stp. i dziś dial. 
też 'płytki, niegłęboki”, kasz. małki 'drob- 
ny, sypki”, 'niegłęboki, płytki, 'piaszczysty”. 
Ogsł.: cz. melky "płytki, r. mćlkij *drobny, 
miałki; płytki; nieznaczny, powierzchow- 
ny”, ukr. milkyj "płytki, niegłęboki”, 'drob- 
ny, drobno zmielony”, stch. miok 'płytki”. 
Psł. *melske 'pokruszony, drobno zmielo- 
ny; płytki”, wtórna postać z przyr. *-»ke na- 
warstwionym na psł. przym. *mele 'ts.” (por. 
p. daw. mieły 'miałki, płb. mole 'ts., cz. 
przest. mely 'ts.”). Podstawowy przym. *mele 
[< *melo-] od pie. *mel(a)- 'rozkruszać, roz- 
drabniać, mleć” (zob. mieć), pierwotne zna- 
czenie 'rozdrobniony, pokruszony”. 

miano od XVI w. "nazwa, tytuł, w XVI w. 
(też miono) 'imię własne, nazwa osobowa; 
imię, przydomek, nazwa plemienna”, 'nazwa 
pospolita jednostkowa lub nadana człon- 
kom jakiegoś zespołu, kasz. mono 'imię; 
nazwisko rodowe, przen. 'reputacja, opi- 
nia, honor”. Por. gł. mjeno 'nazwisko; imie- 
niny, króenske mjeno 'imię, stcz. meno / 
mćno 'imię) słc. meno 'imię; nazwisko; na- 
zwa, pot. 'imieniny. Zachsł. *meno 'na- 
zwa”, od psł. *meniti 'nazywać kogoś czymś” 
(zob. mienić). Wyraz ulegał oddziaływaniu 
kontynuantów bliskoznacznego psł. *jbmę 
"imię" (zob. imię), co tłumaczy rodzaj nijaki 
wyrazu oraz wtórne rdzenne *e, widoczne 
także w p. daw. miono, kasz. mono. Zob. 
mianować. 

mianować od XV w. 'powołać w jakimś cha- 
rakterze, na jakieś stanowisko, wyznaczyć, 
stp. też "wymienić nazwę, nazwać, 'wymie- 
niać z zachwytem, sławić”, 'zawołać po na- 
zwisku, imieniu, wywołać, przywołać, dial. 
"nazywać, kasz. vemonovac "wymienić po 
imieniu; z przedr. przemianować 'zmie- 
nić nazwę na inną. Por. gł. mjenować 'na- 
zywać, słc. menovat 'nazwać (nazywać) 
po imieniu, wymienić (wymieniać); miano- 


miara 


wać; nazywać. Czas. odrzecz. od zachsł. 
*meno, p. miano (zob.). — Od tego mia- 
nowicie od XV w. 'a więc; to jest, czyli”, 
stp. 'imiennie, po imieniu, w XVI w. też 
*w sposób oczywisty, wyraźnie mówiąc, jed- 
noznacznie; zwłaszcza, szczególnie, przede 
wszystkim, bardziej niż inne”, 'ściśle(j), do- 
kładnie(j) mówiąc, czyli, jako to, a więc, 
na przykład, co następuje” (por. daw. XVI- 
-XVIII w. mianowity 'wyraźny, pewny, wy- 
raźnie oznajmiony, określony, wymieniony 
w szczegółach; wyznaczony”); termin ma- 
tematyczny i gramatyczny mianownik (ten 
ostatni to kalka z łac. casus nominativus). 

miara od XIII w. (stp. też miera) "umowna 
wielkość do określania innych wielkości”, 
*'przyrząd do mierzenia”, stp. także "pomiar, 
czynność mierzenia, 'górna granica tego, 
co się komu należy, należna ilość”, 'określo- 
ny system mierniczy”, 'rozmiar, wskazana 
wielkość”, *danina w zbożu lub mące uisz- 
czana za zmielenie zboża w młynie; zdr. 
miarka. Ogsł.: cz. mira "miara; miarka”, 'na- 
strój, humor; sposób”, r. mera 'jednostka 
miary; przyrząd do mierzenia; wielkość, 
rozmiar, stopień czegoś, 'czynność, zbiór 
czynności, środków do realizacji czegoś”, 
scs. mera "miara. Psł. *mera "mierzenie; 
miara, przyrząd do mierzenia, jednostka 
miary”, pierwotna nazwa czynności (wtór- 
nie konkretyzowana) od pie. *me- "wyzna- 
czać coś, mierzyć, odmierzać” (por. łac. me- 
tior, metiri "mierzyć, odmierzać”, gr. metron 
*miara', stind. móti 'mierzy”), z przyr. *-ra 
(co do budowy por. np. gra). Nie można wy- 
kluczyć, że przyr. *-ra jest reliktem archa- 
icznego pie. rzeczownika heteroklitycznego 
z wymianą przyrostkowego *-r/n-, za czym 
przemawia istnienie psł. postaci *mene 'mia- 
ra, przyrząd do mierzenia, jednostka miary”, 
co przypomina oboczność stind. mdtra- ż 
*miara* : mónam n 'ts.. 

miarkować od XVI w. 'stosować do czegoś ja- 
kąś miarę, miarkę, ściśle odmierzać, przest. 
*utrzymywać w odpowiednich rozmiarach, 
granicach, ograniczać, powściągać, 'domy- 
ślać się czegoś, zauważać coś, w XVI w. też 
"obliczać, 'oceniać”, 'kierować ku czemuś, 
kształtować, urządzać, organizować”, 'Śpie- 
wać lub czytać rytmicznie, harmonijnie”, 


321 


miasto 


miarkować się 'zrównywać się, 'porówny- 
wać się z kimś, "hamować się, ulegać ogra- 
niczeniom, utrzymywać się w równowadze”, 
*gospodarzyć swoimi zasobami, rządzić się”, 
*orientować się; z przedr. zmiarkować, 
umiarkowany (w XVI w. umiarkować 'na- 
regulować, nastawić, nastroić, umiarkować 
się 'ustawić się, ustosunkować się”). Czas. 
odrzecz. od miarka (zob. miara), na który 
przypuszczalnie nawarstwiło się zapożycze- 
nie z niem. merken 'spostrzegać, zauważać, 
zmiarkować, odczuwać, 'rozumieć, pozna- 
wać, 'uważać, sich merken "pamiętać, co 
by tłumaczyło semantykę czasownika. 

miast zamiast, ze starszej postaci stp. od 
XV w. miasto / miesto zamiast, w miejsce”, 
dziś dial. miasto 'ts.. Por. cz. misto przysł. 
i przyim. 'zamiast”, ukr. pot. misto 'ts., 
ch./s. mjesto 'ts.. Bier. pj *mesto 'miejsce” 
(zob. miasto) w funkcji przysł. i przyimka. 
Zanik końcowego -o, jak np. w jako > jak, 
tamo > tam. Zob. zamiast. 

miasto od XIV w. (stp. też miesto) '"miejsco- 
wość typu miejskiego”, stp. (i dziś dial.) tak- 
że 'miejsce', wyjątkowo 'podstawa, funda- 
ment”; zdr. miasteczko, w stp. też miesteczko 
(utworzone od stp. zdr. miastko od XIV w. 
"małe miejsce; małe miasto, miasteczko, 
miejscowość”). Ogsł.: cz. misto "miejsce; 
miejscowość; posada, praca, etat”, r. mćsto 
*miejsce, przestrzeń, grunt, plac, teren; 
posada, stanowisko; funkcja; strona, oko- 
lica, scs. mesto "miejsce, plac”. Psł. *mesto 
[< *met-to] "miejsce, zapewne pokrewne 
z lit. maistas 'żywność, pożywienie” i da- 
lej z lit. misti, mintu "karmić się, żywić się, 
łot. mist, mitu "zamieszkiwać, przebywać, 
awest. mitayaiti, miSna'ti *żyje, przebywa” 
(i mae9anam n 'miejsce pobytu, mieszka- 
nie, dom”), od pie. bazy *meit- 'miejsce 
pobytu, mieszkanie. Pierwotne znaczenie 
zatem 'miejsce pobytu. Polski rozwój zna- 
czeniowy 'miejsce' > "miejscowość, mia- 
sto” może pod wpływem czeskim (cz. misto 
*miasto”), gdzie jest zapewne kalką śrwniem. 
stat 'miejsce” : 'miasto” (dziś niem. Statt / 
Stdtte 'miejsce” : Stadt 'miasto”). — Od tego 
mieścina; miejski (stp. od XIII w. mieski 
miescski | miescki | miejscki) "należący do 
miasta, związany z miastem, odnoszący się 


miauczeć 


do miasta; mieszczanin od r. 1400 (stp. 
też miaszczanin | mieszczenin | mieszczan) 
"mieszkaniec, obywatel miasta, mieszczka 
od XV w. 'mieszkanka miasta”. Zob. miejsce. 

miauczeć 'o kocie: wydawać dźwięk miaw'; 
z przedr. zamiauczeć; jednokr. miauknąć. 
Por. r. mjawkat. miauczeć”. Czas. pochodze- 
nia dźwkn. od wykrz. naśladującego głos 
kota (p. miau, r. mjdu); od podobnej imita- 
cji miauczenia np. p. daw. XVI w. (u Volck- 
mara) miąkać 'miauczeć”. 

miazga od XV w. 'bezkształtna, spoista ma- 
sa powstała na skutek rozbicia, zgniecenia, 
stłuczenia, starcia czegoś, stp. i dial. też 
'tkanka twórcza znajdująca się między korą 
a drewnem drzewa, 'sok uzyskany z nacię- 
tego pnia drzewa”, kasz. mdzga 'gęsty sok 
drzewny, miazga”. Ogsł.: stcz. miezha 'sok 
roślinny” (dziś cz. miza 'sok drzewny; lim- 
fa”), r. mezgd "miazga; pulpa, wytłoczyny”, 
ch./s. mezga 'sok drzewny”, dial. czak. mez- 
gd 'soki puszczane przez drzewa na wiosnę”. 
Psł. *mezga [< *moizga < *moi$'-ga] 'sok 
roślinny, gęsty sok drzewny” > 'rozgniecio- 
na, puszczająca soki masa roślinna”, derywat 
z przyr. *:ga (por. struga) od pie. *meig"- 
"puszczać wodę, oddawać mocz; ciec” (od 
którego np. lit. miśti, mężu 'oddawać mocz, 
łot. mizt 'ts., stang. migan 'ts., łac. meiere 
*ts., stind. mehati "oddaje mocz”), pierwot- 
ne znaczenie 'soki puszczane przez rośliny, 
drzewa, wyciekające z nich (np. po nacię- 
ciu pnia, zmiażdżeniu rośliny). — Od te- 
go miażdżyć od XIX w. 'gnieść, kruszyć, 
tłuc na miazgę, rozgniatać, rozkruszać (por. 
daw. XVI w. miażdżyć się "wytwarzać miaz- 
gę drzewną”). 

miąć mnę od XV w. 'przez dotykanie, ściska- 
nie pozbawiać gładkości, równości, gnieść”, 
stp. 'kruszyć, rozcierać na mąkę”, dial. 
*międlić len, konopie”, kasz. mic, mną 'miąć, 
gnieść; z przedr. pomiąć, wymiąć, zmiąć. 
Ogsł: słc. mdt, mne 'gnieść, miętosić, 
r. mjat, mnu 'miąć, gnieść; międlić (len), 
słwń. meti, mdnem 'trzeć, pocierać, przecie- 
rać; dreptać; ociągać się”. Psł. *męti, *mvng 
'gnieść, miąć, rozgniatać, rozcierać”, dokład- 
ne odpowiedniki w bałt.: lit. minti, minu 
"deptać, łot. mit, minu 'ts., por. też gr. 
mateó [< *mn-teu-6] 'depczę, stąpam. Od 


322 


miech 


pie. *men- 'stąpać, deptać”. Pierwotnie wy- 
raz oznaczał zapewne 'gnieść, rozgniatać 
przez stąpanie, deptanie po czymś”. 

miąższ m 'masa tkankowa, tkanka komór- 
kowa roślinna lub zwierzęca, dial. miąsz 
'ts., daw. od XVI w. mięsz ! miąsz I miąższ 
'grubość, szerokość w przekroju. Por. ukr. 
mjaz m 'mięsień, muskuł, reg. mjaz m 
i mjaz” ż 'muskuł; gęstość, grubość ciała; 
otyłość; trwałość, moc (drzewa); biel drze- 
wa, mjdznuty 'stawać się gęstym”, też gł. 
mjasko 'miąższ”. Zapewne psł. (dial.?) *męzb 
(czy *męze) "mięsień; miąższ, od tego sa- 
mego pierwiastka co mięso (zob.), z przyr. 
*., czy też *-»: udźwięcznienie s > z przy- 
puszczalnie pod wpływem pokrewnego psł. 
*męzdra [< *mems-rd] "miąższ, błonka” (por. 
p. dial. miązdra ! mięzdra i miązgra 'tkanka 
twórcza znajdująca się między korą a drew- 
nem drzewa, cz. mózdra 'błonka, skórka”, 
ch./s. mćzdra 'błonka; miąższ”). Polska po- 
stać miąższ wtórna, -ższ prawdopodobnie 
pod wpływem przym. miąższy (zob.). 

miąższy od XV w. 'gruby, masywny, gęsty, 
ciężki”, w stp. XV w. miąższy / miąszy 'gru- 
by, tłusty, mięsisty; gęsty”, 'pełen rozwagi, 
namysłu, niepowierzchowny”; por. też daw. 
miąższeć | mięższeć | miąszeć | mięszeć 'sta- 
wać się grubym, grubieć. Wyłącznie pol- 
skie. St. wyższy od niezachowanego psł. 
przym. fmęze, na który wskazuje także sła- 
bo poświadczona wtórna postać *męzekv 
(z nawarstwionym przyr. *-»ke, jak np. 
miękki, prędki, słodki) "mięsisty, tłusty, gru- 
by, por. ukr. mjaskyj "mięsisty, soczysty, 
miękki, mjazkyj 'gęsty, gruby, masywny, 
może też gł. mjasko 'miąższ” (jeśli jest to 
urzeczownikowiony przym.). Podstawowy 
przym. fmęze od pie. *nemso- 'mięso” (zob. 
mięso), dźwięczne *-z- (zamiast oczekiwa- 
nego *-s-) prawdopodobnie pod wpływem 
psł. pokrewnego *męzdra (zob. miąższ). 

miech od początku XIII w. *wór, worek, tor- 
ba, sakwa”, od XV w. 'urządzenie do tłocze- 
nia powietrza w piecach kowalskich i hut- 
niczych, przy instrumentach muzycznych”, 
stp. XV w. także 'futerał na instrumenty 
muzyczne”, w XIII w. 'rodzaj daniny uisz- 
czanej przez rybaków w rybach”, w gwarach 
powszechne 'wór, worek”, też "miara zboża, 


miecz 
kasz. miey także *workowate zakończenie 
sieci, matnia”, przewód pokarmowy u ssa- 
ków przeżuwających'; zdr. mieszek. Ogsł.: 
cz. mech "miech przy instrumentach mu- 
zycznych; miech kowalski”, przest. i dial. 
*worek', też 'rodzaj sieci rybackiej i myś- 
liwskiej”, r. mech 'futro zwierzęcia, "miech 
kowalski, miech przy instrumencie mu- 
zycznym, mechń mn 'wyprawiona skóra 
zwierzęcia futerkowego”, mechi mn 'worek 
skórzany”, scs. móche "worek skórzany”. Psł. 
*mćche [< "maiso-] 'skórzany worek, tor- 
ba”, odpowiada lit. dial. mafsas 'duży wo- 
rek” (/ mdiść i mdiśa 'wielki siatkowy worek 
na siano”), łot. mdiss *worek', stpr. moasis 
*miech kowalski, por. też stisl. meiss m 
"pleciony kosz do przenoszenia czegoś”, 
stwniem. meisa 'urządzenie do przeno- 
szenia ciężarów na plecach”; najstarsze zna- 
czenie zachowane w indoirańskim: stind. 
mesds 'baran, owca; runo owcze, skóra, 
awest. maćśa- m, maćśi ż 'owca. Z pie. 
*moisos czy *maisos 'owca; skóra owcza”. 
Pierwotne znaczenie '(wyprawiona) skóra 
owcza” > 'naczynie, pojemnik (worek, tor- 
ba, bukłak), sporządzone z takiej skóry”. 

miecz od XIV w. 'broń sieczna; broń, oręż”, 
od XV w. termin budowlany 'ukośna bel- 
ka podpierająca i wiążąca w trójkąt pozio- 
mą belkę w dachu ze wspierającym ją słu- 
pem', dial. 'narzędzie do oczyszczania lnu 
z paździerzy (kształtem przypominające 
miecz), ruchoma część międlicy”, 'poprzecz- 
na belka, podpora ukośna (np. we wro- 
tach, drzwiach); płaski szczebel drabiny wo- 
zu; listwa łącząca słupki brony”; także (ze 
względu na podobieństwo do kształtu mie- 
cza) 'roślina ozdobna Gladiolus* (dziś mie- 
czyk), stp. XV w. 'Lonicera caprifolium". 
Ogsł.: cz. meć "miecz, dial. 'poprzeczna 
żerdź w wozie drabiniastym”, r. meć "miecz, 
scs. mećb / mbćb "miecz; nóż”, ch./s. mać 
*miecz”. Psł. *mećb [< *mek-jo-] (też *mvćb 
[< *mik-jo-], przypuszczalnie postać młod- 
sza) "rodzaj długiego noża z dwoma ostrza- 
mi, broń sieczna, miecz, bliskie z pgerm. 
*mćkja-, poświadczonym np. w goc. mćki, 
stang. maki, stnord. maekir "miecz. Wyraz 
słow. nie został zapożyczony z germ. (gdyż 
różnią się one iloczasem samogłoski rdzen- 


323 


miejsce 


nej) ani germański ze słow., raczej oba 
zostały przejęte z jakiegoś wspólnego, nie- 
ustalonego źródła. Nazwy broni były (i są) 
często zapożyczane. Powtarzające się w ję- 
zykach słow. (zwłaszcza w gwarach) zna- 
czenie 'poprzeczna belka, żerdź, podpora” 
zapewne wtórne. 

mieć mam od XIV w. 'posiadać, być właści- 
cielem”, stp. imieć / himieć / jemieć / jmieć, 
imam też 'trzymać (w rękach, u siebie), 
przechowywać, 'odznaczać się czymś, być 
jakimś, "wykonywać jakąś czynność; pod- 
legać jakiejś czynności, doznawać, 'uważać 
za coś, za kogoś, "musieć, mieć obowiązek; 
mieć zamiar, chcieć; móc”; wielokr. miewać. 
Ogsł.: cz. mit, móm, stcz. jmieti, r. imćt, 
imeju, scs. imeti, imamv / imćjo 'mieć, po- 
siadać”. Psł. *fvmeti, *jvrmame "mieć, posia- 
dać”, od pie. *em- 'wziąć, brać” (zob. jąć). 

miedza od XIV w. 'granica między polami”, 
dial. też międza, kasz. meza / meza I meza 
"miedza, granica; ścieżka, dróżka”. Ogsł.: 
cz. mez, meze ż (stcz. meze ż, dial. meza) 
"*miedza; granica, r. meżd 'miedza; prze- 
dział, scs. meźda 'droga”. Psł. *meda 'mie- 
dza, granica, urzeczownikowiona forma ro- 
dzaju żeńskiego przym. tmedb [< *med-io-] 
zapewne 'położony w środku, środkowy”, 
w słow. zachowanego, jak się uważa, poza 
tym tylko w skostniałej formie miejsc. 
l. pdw *medu w funkcji przysłówka, wtór- 
nie przyimka 'pośrodku, między” (por. scs. 
meżdu 'między”, ch./s. medu 'między, po- 
między”); zob. też między. Prapokrewne 
z lit. medis 'drzewo”, dial. medżias m, me- 
dć ż 'las', łot. meżś 'ts., stpr. median 'drze- 
wo” oraz z łac. medius średni, goc. midjis 
*położony w środku, stind. módhyas 'Śred- 
ni”. Kontynuuje pie. przym. *med* io- 'środ- 
kowy, średni”. 

miedź ż od XV w. 'metal półszlachetny Cu, 
*przedmiot zrobiony z tego metalu”, przest. 
*monety miedziane, miedziaki”, stp. także 
*stopy miedzi z innymi metalami: brąz, 
spiż”, kasz. me3 'miedź”. Ogsł.: cz. med, 
r. med, scs. mćdw. Psł. *medv ż 'miedź', bez 
pewnej etymologii. — Od tego miedziany, 
miedziak, miednica (pierwotnie "naczynie, 
misa miedziana ). 

miejsce od XVI w. 'wolna przestrzeń, którą 
można zająć, zapełnić czymś; część okreś- 


mielizna 


lonej przestrzeni, teren lub pomieszczenie 
służące określonym celom; pozycja, ranga, 
rola, funkcja”, stp. od XV w. miestce / mieść- 
ce I mieśce (miesce), w XVI w. także miejst- 
ce / miejśce, kasz. mescć "miejsce; gospo- 
darstwo; posada; błony płodowe, łożysko 
(u zwierząt)”, Ogsł.: cz. mestce 'miasteczko”, 
"plamka, ukr. misce "miejsce, bg. mestcć 
"małe miejsce. Psł. *mestece 'mały frag- 
ment przestrzeni, mały obszar”, zdr. od psł. 
*mćsto "miejsce, obszar, teren” (zob. miasto) 
z przyr. *-vce. Pierwotna polska postać 
mieśćce z dalszym rozwojem grupy spół- 
głoskowej śćc > jśc > jsc. Zmiana znaczenio- 
wa podstawowej postaci miasto (zob.) spo- 
wodowała, że jej funkcję zaczęło pełnić 
zdrobnienie miejsce. — Od tego miejscowy 
(zamiejscowy) — miejscówka, miejscowość; 
umiejscowić. 

mielizna od XVIII w. 'płytkie miejsce w rze- 
ce, morzu, jeziorze”, kasz. milelózna / mlelóna 
*mielizna. Od stp. XV-XVI w. miel ż 'płyt- 
kie miejsce w wodzie, mielizna, daw. też 
miela 'ts., z przyr. -izna (i -ina). Podsta- 
wowy rzecz. miel / miela od tej samej pod- 
stawy co miał (zob.). 

mienić mienię od XV w. 'nadawać miano, na- 
zywać; uważać, mieć za kogoś, coś, stp. też 
*myśleć o czymś, mieć coś na myśli, chcieć 
czegoś, daw. "mówić, wypowiadać”, dial. 
"nazywać; z przedr. nadmienić od XVI w. 
*zrobić wzmiankę, napomknąć, wymienić; 
wielokr. nadmieniać, wymieniać. Ogsł.: cz. 
minit 'zamierzać; sądzić, uważać, mnie- 
mać; mieć na myśli”, strus. meniti "myśleć 
o czymś, mieć na myśli, rozumieć; uważać 
za kogoś, coś; nazywać, wymieniać; wspo- 
minać, scs. meniti, meńg "mniemać, myś- 
leć, sądzić, uważać”. Psł. *meniti mniemać, 
sądzić, myśleć; nazywać kogoś czymś”, po- 
krewne ze stwniem. meina "myśl, mniema- 
nie, zamierzenie”, meinen 'myśleć, mówić”, 
stang. mdn 'pogląd, opinia; wspomnienie”, 
moenan "myśleć, mówić; opłakiwać”, od pie. 
*mei-no- "mniemanie, pogląd, zamiar”. 

miienić się od XV w. 'zmieniać barwę, odcie- 
nie barwy; lśnić, skrzyć się”, daw. od XVI w. 
*zmieniać się, stawać się innym, 'różnić się, 
być innym”, 'następować po sobie”, stp. od 
XV w. mienić 'czynić innym, zmieniać, od- 


324 


mierzchnąć 


mieniać, "wymieniać na coś innego”, daw. 
też 'różnić się, być innym, 'pstrzyć (się) 
kolorami”, mienić się w sobie "wymieniać na 
coś innego”, dial. mienić 'zmieniać, kasz. 
meńic 'zmieniać, meńic są 'mienić się; 
z przedr. odmienić, przemienić, rozmienić, 
wymienić, zamienić, zmienić; wielokr. mie- 
niać, stp. od XV w. mieniać (się) 'wymie- 
niać się czymś nawzajem”, dial. mieniać 
się zamieniać się, wymieniać się; handlo- 
wać, kasz. meńac 'zamieniać, wymieniać, 
z przedr. np. odmieniać, rozmieniać, zamie- 
niać. Ogsł.: cz. menit 'zmieniać; zamieniać, 
wymieniać, menit se "zmieniać się; zamie- 
niać się”, r. dial. menit zamieniać, wymie- 
niać, menitsja przemienić się, zmienić się”, 
scs. meniti, meńg 'zmieniać, przeobrażać”. 
Psł. *móniti, *meńg 'dokonywać zmiany, 
wymiany, zamiany”, czas. odrzecz. od psł. 
*móna 'zmiana” (por. p. daw. od XIV w., 
dziś dial. miana 'zmiana', cz. mena 'walu- 
ta, r. mena zmiana, scs. móna zmiana”). 
Podstawowy psł. rzecz. "mena pokrewny 
z lit. mainas 'zamiana, wymiana, łot. mai- 
na I maina 'ts., goc. ga-mains 'wspólny”, 
łac. com-miinis (< stłac. commoinis) 'ts., 
minus, mineris 'zadanie do wykonania, 
obowiązek (obywatelski); objaw uprzejmo- 
ści, dobrodziejstwo, przysługa, prezent”. Od 
pie. *moi- 'zmieniać”, z przyr. *na. — Od 
czas. przedrostkowych rzeczowniki odczas. 
odmiana, przemiana, wymiana, zamiana 
(w stp. też zamiena) od XV w. 'danie albo 
otrzymanie czegoś za coś, zmiana, od nich 
przymiotniki odmienny, wymienny, zamien- 
ny, zmienny. 

mienie n od XIV w. 'majątek, dobytek”, stp. 
XV w. też 'posiadanie, 'bycie, istnienie”, 
w XVI w. także 'położenie, sytuacja”, stp. od 
XIV w. imienie "mienie, posiadłość (głów- 
nie ziemska)”, 'posiadanie”, kierowanie, za- 
rządzanie czymś”. Ogsł.: cz. jmenf 'mienie, 
majątek”, r. imćnie "majątek, mienie, posiad- 
łość, dobra, scs. imenije "mienie, majątek, 
posiadłość”, Psł. *jvmćnvje posiadanie”, wtór- 
nie w wyniku konkretyzacji 'to, co się po- 
siada, posiadłość, majątek”, rzecz. odsłowny 
od psł. *jvmeti 'mieć, posiadać” (zob. mieć). 

mierzchnąć od XVIII w., wcześniej, od XV w. 
i dziś dial. mierzknąć 'tracić blask, gasnąć, 


mierzić 


ciemnieć, szarzeć”, stp. XV w. omi(e)rzknąć, 
pomi(e)rzknąć, zamirzknąć 'stracić blask, 
ściemnieć, przyćmić się, daw. zamierzknąć 
*zapóźnić się, zamierzknienie 'ciemność, 
zaciemnienie, mrok” (dziś tylko uprzymiot- 
nikowiony pierwotny imiesłów zamierzch- 
ły), dziś zmierzchnąć. Ogsł.: cz. mrknout 
*mrugnąć, zamigotać, r. mórknut 'ciem- 
nieć, szarzeć, gasnąć, scs. mroknoti 'ciem- 
nieć”, ch./s, mfknuti 'zmierzchnąć się, ściem- 
nić się; ściemnieć (przed oczyma); zemdleć”. 
Psł. *mfkngti zacząć się ściemniać, ciem- 
nieć, pogrążać się w mroku”, czas. inchoat. 
od psł. *mfkati 'ciemnieć, ściemniać się 
(o zapadaniu zmierzchu, wieczoru)” (por. 
stp. XV w. mirzkać 'ciemnieć”, XVI-XVII w. 
mierzkać 'zmierzchać się, ściemniać się”, 
mierzkać się I mirzkać się 'ts., dial. mierz- 
kać I mierzchać (się) 'ts., zob. zmierzchać). 
Podstawowy czas. *mfkati, pokrewny z lit. 
mćrkti, merkiu 'mrugać oczyma, markyti 
'ts., marknótas mglisty”, stwniem. morgan 
"poranek, rano”, od pie. *mer(a)k- "migać, 
migotać przed oczami; ściemniać się” (bę- 
dącego rozszerzeniem pie. pierwiastka *mer- 
'błyszczeć, lśnić, migać ). 

mierzić mierżę od XVI w. "wzbudzać wstręt, 
odrazę, obrzydzenie, niechęć”, stp. od XV w. 
mierzieć / mirzieć "wywoływać wstręt, o- 
brzydzenie, niechęć, pogardę”, mi(e)rziony 
*wstrętny, niemiły, hańbiący”, dial. mierzieć: 
mierziało go 'nie podobało mu się”, kasz. mer- 
zec "wzbudzać odrazę, razić kogoś'; z przedr. 
zmierzić; jednokr. mierznąć od XVI w. 'sta- 
wać się niemiłym, wstrętnym, budzącym 
niechęć, odrazę, w XVI w. 'zacząć wzbu- 
dzać w kimś niechęć, odrazę, z przedr. ob- 
mierznąć, zmierznąć. Ogsł.: cz. mrzet 'gnie- 
wać, złościć, mierzić, martwić, r. merzit 
*czynić wstrętnym, ohydnym, wzbudzać od- 
razę do kogoś, czegoś, scs. mrbzeti 'być 
wstrętnym, odrażającym, wzbudzać odrazę, 
wstręt”, ch./s. mrziti, dial. mrzjeti 'nienawi- 
dzić. Psł. *mfziti 'ziębić, mrozić” > 'spra- 
wiać, że coś jest nienawistne, wstrętne, od- 
rażające, wzbudza złość, nienawiść, wstręt, 
obrzydzenie, *mfzeti "marznąć, ziębnąć” 
> 'odczuwać złość, nienawiść, wstręt, obrzy- 
dzenie”, w związku etymologicznym z psł. 
*mfzngti 'marznąć, krzepnąć (zob. marz- 


325 


mierzyć 


nąć), od pie. *mer(a)g- 'butwieć, próchnieć, 
gnić, namakać. 

mierzwa od XV w. (stp. i dial. mirzwa) 'star- 
gana, zmierzwiona słoma; odchody zwie- 
rzęce zmieszane ze ściółką. Ogsł.: cz. mrva 
'gnój, mierzwa, obornik”, przen. *ździebeł- 
ko, drobnostka”, ukr. dial. mćrvd 'stargana, 
zmierzwiona albo zgniła słoma, mierzwa; 
gnój; muł, ch./s. mtva 'okruszyna, odrobi- 
na”. Psł. *mfva 'coś drobnego, pokruszone- 
go; pokruszona, starta, zmięta, zmierzwio- 
na słoma”, od pie. *mer- 'trzeć, rozcierać, 
rozdrabniać, z przyr. *-va [< "u-d], por. 
pokrewne cymr. merw [< *mer-ui-] 'wiot- 
ki, słaby”, stirl. meirb 'nieżywy, martwy”, 
stwniem. maro, marawi / mur(u)wi kruchy, 
słaby, dojrzały”. — Od tego mierzwić 'wpro- 
wadzać w stan nieładu, czochrać, burzyć 
(zwykle o włosach)”, zmierzwić, zmierzwiony. 

mierzyć mierzę od XV w. 'określać ilość, wiel- 
kość czegoś, wymierzać, odmierzać; przy- 
mierzać, 'brać na cel, celować; z przedr. 
namierzyć, odmierzyć, pomierzyć, przemie- 
rzyć, przymierzyć, wymierzyć, zamierzyć (stp. 
od XIV w. 'wytyczyć granicę”, 'wyznaczyć, 
wybrać, np. cel, czas”), zamierzyć się (stp. 
*obmyślić jakiś czyn, 'podnieść broń do 
uderzenia, do ciosu”), zmierzyć; wielokr. 
-mierzać: z przedr. namierzać, odmierzać, 
przemierzać, przymierzać, wymierzać, za- 
mierzać, zmierzać. Ogsł.: cz. mirit "mierzyć, 
celować; zmierzać”, r. mćrit "mierzyć; przy- 
mierzać, scs. meriti "mierzyć, też 'sprze- 
czać się. Psł. *meriti, *merg mierzyć, 
odmierzać, przymierzać; celować, godzić 
czymś w kogoś”, czas. odrzecz. od psł. *mera 
"mierzenie; miara, przyrząd do mierzenia, 
jednostka miary” (zob. miara). — Od te- 
go mierny od XV w. "niewielki pod wzglę- 
dem miary, wielkości, ilości, siły, średni; 
nie wznoszący się ponad przeciętność” (stp. 
mierny I mierzny 'służący do mierzenia; 
dający się zmierzyć, ograniczony, nieduży; 
wymierzony; odnoszący się do miary ja- 
ko opłaty za mielenie zboża”) — mierność, 
miernota; od czas. przedrostkowych na- 
miar, pomiar, umiar od XV w. (stp. 'ilość 
czegoś taka, jaka się komuś należy, należ- 
na, właściwa ilość”, właściwy zakres, za- 
sięg”, w XVI w. 'proporcja'; od stp. umierzyć 


miesiąc 
*wyznaczyć określoną ilość czegoś, odmie- 
rzyć, umierzenie "umiarkowanie, powściąg- 
liwość, por. r. umćrit "pohamować, złago- 
dzić, uśmierzyć, powściągnąć, poskromić”), 
wymiar, zamiar od XV w. 'to, co chcemy 
uczynić, zamysł” (w stp. też "określony, 
ograniczony odcinek czegoś”, w XIII w. nie- 
pewne 'danina solna”, daw. na zamiar, nad 
zamiar 'nazbyt, nadto, nadmiernie '), por. 
zamierzenie; niepomierny, niezmierny od 
XV w. 'bez miary, ogromny” (daw. 'nie- 
zmierzony ”), wymierny. 

miesiąc od XIV w. 'dwunasta część roku” 
i *księżyc”; zdr. miesiączek. Ogsł.: cz. mesic 
*księżyc; miesiąc”, r. mósjac 'ts., scs. mesęcb 
*ts.”. Psł. *mesęcb [< "mesę-ke] księżyc; mie- 
siąc księżycowy”, z przyr. *-ko- nawarstwio- 
nym na pierwotną postać fmesę [< "mćs-in- 
< *mćs-n-], prapokrewne ie. wyrazy różnią 
się od słow. postacią rdzenia i budową: lit. 
mćnuo, mćnsis księżyc; miesiąc”, łot. mene- 
sis "miesiąc, meness księżyc, łac. mensis 
"miesiąc, gr. mefs | món, menós 'miesiąc; 
półksiężyc, sierp księżyca”; psł. *mesęcb za- 
pewne od pie. mć-s- księżyc (por. stind. 
móds, awest. ma "miesiąc, księżyc). W pol- 
skim w znaczeniu podstawowym wypiera- 
ny przez innowację księżyc (zob.). — Od te- 
go miesięczny, miesiączka — miesiączkować. 

miesić mieszę od XV w. 'mieszać, ugniatając 
(np. ciasto)”; z przedr. wymiesić, zamiesić. 
Ogsł.: cz. misit "mieszać, misit testo 'miesić 
ciasto, r. tmesit, meśu, mesis” 'miesić, za- 
gniatać, ugniatać, wyrabiać (np. ciasto, gli- 
nę)”, scs. mesiti, meśg "mieszać. Psł. *mesiti 
[< *moik-i-], *mesg "mieszać, mieszać ugnia- 
tając, miesić”, odpowiada lit. maisyti 'mie- 
szać”, łot. mdisit 'ts., stind. meksayati 'mie- 
sza, wszystkie od pie. *meik- 'mieszać.. 
Budowa psł. czasownika wskazuje, że z po- 
chodzenia jest to czas. kauzat. z pierwot- 
nym znaczeniem 'powodować, że coś jest 
zmieszane” od niezachowanego w słow. cza- 
sownika (może psł. fmisti [< *"meik-tei] "mie- 
szać, które odpowiadałoby lit. mieśti 'ts.). 

mieszać od XV w. 'łączyć razem różne sub- 
stancje, przedmioty, osoby”, 'niesłusznie u- 
tożsamiać różne pojęcia”, stp. też 'powodo- 
wać, wywoływać niezgodę”, mieszać rzeczą 
*zmieniać zeznania, mówić niejasno, plą- 


326 


mieszkać 


tać się w wypowiedziach”, dial. też mięszać 
"mieszać; z przedr. pomieszać, przemieszać, 
przymieszać, rozmieszać, wmieszać się, wy- 
mieszać, zamieszać (stp. XV w. 'zakłócić, za- 
mącić czymś”, por. zamieszanie od XV w. 
*zakłócenie spokoju, zamęt; zamieszki, roz- 
ruchy”, w stp. też 'kłótnia, spór”, 'zła, wietrz- 
na, zmienna pogoda”), zmieszać, zmieszać 
się. Ogsł: słc. mieśat "mieszać, r. meśdt 
*mieszać, poruszać; plątać, scs. z przedr. 
some3ati 'zmieszać”, ch./s. mijegati "mieszać. 
Psł. *meśati [< *mes-ja-ti] "mieszać, wyra- 
biać coś przez mieszanie”, czas. wielokr. od 
psł. *mćsiti "mieszać, miesić” (zob. miesić), 
z przyr. *-ja-. — Od tego mieszanina, mie- 
szanka; od czas. przedrostkowego zamiesz- 
ki mn 'rozruchy, niepokoje” (stp. XV w. 
*ucisk, udręka”, 'popłoch, zamęt”). 
mieszkać od XIV w. (stp. i dial. też mięszkać, 
z wtórnym -e- pod wpływem poprzedza- 
jącego nosowego m) 'przebywać gdzieś sta- 
le lub czasowo, żyć, zajmować lokal, stp. 
"trwać w czymś, robić coś bez przerwy”, 
*zwlekać, ociągać się, dziś przest. (zwykle 
z przeczeniem) nie mieszkać 'nie zwle- 
kać', też z przedr. omieszkać "nie stawić się 
gdzieś, opuścić coś” (stp. XV w. omieszkać / 
omiaszkać | omięszkać 'zaniedbać, 'odwle- 
kać, opóźniać”), z przeczeniem nie omiesz- 
kać 'nie zaniedbać sposobności zrobienia 
czegoś; zamieszkać; wielokr. -mieszkiwać, 
z przedr. zamieszkiwać. Płnsł.: cz. meśkat 
*ociągać się, guzdrać się, książk. 'przeby- 
wać gdzieś, zamieszkiwać, przest. i dial. 
"przeszkadzać w pracy”, słc. meśkat 'spóź- 
niać się, zwlekać, odkładać, arch. 'zatrzy- 
mywać się, być gdzieś”, dial. też "opuszczać, 
zaniedbywać”, r. meśkat 'zwlekać z czymś, 
marudzić; zatrzymywać się gdzieś. Psł. 
*meśvkati 'zatrzymywać się gdzieś, wstrzy- 
mywać, opóźniać (się), prawdopodobnie od 
psł. *meśati "mieszać, wyrabiać coś przez 
mieszanie” (zob. mieszać), czas. ekspresyw- 
ny, intensywny z przyr. *-vk- (tworzącym 
zwykle czasowniki zdrobniałe, por. np. dł. 
beżkaś, gł. beżkać, słc. beżkat 'chodzić, bie- 
gać, o dzieciach” od psł. *beżati 'szybko się 
poruszać, iść, jechać; uciekać, zob. bieżeć). 
Pierwotne znaczenie zapewne 'długo czy po 
trochu mieszać coś, wyrabiać coś, zajmować 


se eż 


mieścić 


się czymś wymagającym wytrwałości, dłuż- 
szego czasu” > 'robić coś długo, bez przer- 
wy, zatrzymywać się przy jakiejś czynności, 
przebywać długo, stale przy czymś, gdzieś” 
> 'robić coś powoli, zwlekać, ociągać się, 
guzdrać się” : 'przeszkadzać w czymś. — Od 
tego mieszkanie, mieszkaniec, mieszkanka. 

mieścić mieszczę od XVIII w. (ale z przed- 
rostkami od XV w.) 'zawierać w sobie, obej- 
mować”, daw. "wyznaczać miejsce, lokować”, 
kasz. mescćc 'lokować; z przedr. pomieś- 
cić od XV w., umieścić, zamieścić, zmieścić 
od XV w.; wielokr. -mieszczać: z przedr. 
przemieszczać, rozmieszczać, umieszczać, za- 
mieszczać. Ogsł.: cz. mfstit lokować”, r. mes- 
titsja "zajmować miejsce, daw. mestit 'u- 
mieszczać, rozmieszczać; osiedlać”, bg. mećst- 
ja 'przemieszczać, przenosić”. Psł. *mćstiti, 
*meśćg "umieszczać, lokować”, czas. odrzecz. 
od psł. *mesto 'miejsce” (zob. miasto). 

mieść miotę, miecie (daw. miece) od XIV w. 
*zgarniać, zmiatać z jakiejś powierzchni”, 
*silnie wiać (0 wietrze)”, stp. 'sprzątać, czy- 
ścić, daw. XVI-XVII w. i dziś dial. 'rzucać, 
ciskać”, daw. mieść się "gwałtownie się rzu- 
cać, poruszać, kasz. mesc, moto "czyścić 
miotłą; rzucać”; z przedr. odmieść, wymieść, 
zamieść; wielokr. -miatać: tylko z przedr. od- 
miatać, pomiatać, wymiatać, zamiatać, zmia- 
tać. Ogsł.: cz. mćst, metu 'sprzątać, czyścić 
miotłą”, 'rzucać, ciskać; szybko czymś poru- 
szać, r. mesti, metu czyścić miotłą, 'roz- 
wiewać, przenosić z miejsca na miejsce”, scs. 
mesti, mety 'rzucać, ch./s. mesti, metem 
*mieść, zamiatać, zmiatać, mesti se 'plątać 
się. Psł. *mesti, *metg "rzucać, ciskać; wiać, 
rozwiewać; zgarniać, zmiatać , wielokr. *me- 
tati (z regularnym wzdłużeniem samogłos- 
ki rdzennej *e — ć > *e), dokładne odpo- 
wiedniki: lit. mesti, metu rzucać”, łot. mest, 
metu 'ts., od pie. *met- "mieszać, obracać, 
kręcić”. Zob. miotać. 

międlica od XVI w. (daw. XVI w., dziś dial. 
miądlica) przyrząd do łamania słomy lnia- 
nej lub konopnej w celu oddzielenia włókna 
od paździerzy”. Ogsł.: cz. medlice (dial. też 
medlica), r. midlica, bg. mćlica. Psł. *mędlica 
"przyrząd do łamania słomy lnianej lub ko- 
nopnej', z przyr. *-ica od psł. *mędlo 'przy- 
rząd do obróbki (oddzielenia paździerzy od 


327 


miękki 
włókna) lnu, konopi” (por. r. przest. i dial. 
mjdlo, br. dial. mjdla n, w języku liter. 'tłu- 
czek do rozcierania produktów żywnościo- 
wych”). Podstawowy rzecz. *mędlo to nazwa 
narzędzia z przyr. *-dlo od psł. czas. *męti, 
*mvng 'gnieść, miąć, rozgniatać, rozcierać” 
(zob. miąć). 
międlić (dial. też miądlić) 'dokonywać wstęp- 
nej obróbki lnu, konopi” (w XVI w. rzecz. 
odsłowny miedlenie albo międlenie), pot. 
'gnieść, ugniatać, miąć”, "mówić, opowiadać 
długo, nudno, mętnie, jałowo”. Zachsł.: cz. 
medlit len 'międlić len”, dial. medlit si oći 
*trzeć oczy”, słc. mddlit 'gnieść, rozgniatać, 
miętosić; macać; kruszyć, drobić; por. też 
r. dial. móólit jeść, żreć”. Psł. dial. *mędliti 
"łamać słomę lnianą, konopną za pomo- 
cą międlicy”, czas. odrzecz. od psł. *mędlo 
"przyrząd do międlenia lnu, konopi, międli- 
ca” (zob. międlica). 
między od XVI w. przyim. z narz. lub bier. 
"pomiędzy, pośród”, stp. od XIV w. (częste 
jeszcze w XVI w.) i dziś dial. miedzy, kasz. 
mieze "między. Por. cz. mezi 'między, po- 
między; wśród”, strus. meżi 'między”, r. meż 
*ts.. Psł. *medi, skostniała forma miejsc. 
1. pj psł. rzeczownika *meda 'miedza, gra- 
nica, użyta w funkcji przyimka; por. psł. 
*medu 'między” (zob. miedza). Samogłoska 
nosowa wtórna, pod wpływem poprzedza- 
jącego m (jak w stp. i dial. mięszkać < miesz- 
kać, dial. mięszać < mieszać, zob. też księga). 
miękki od XV w. (stp. też mieki, daw. i dial. 
także miętki) 'nietwardy, niesztywny”. Ogsł.: 
cz. mekky, r. mjdgkij, scs. mękskv. Psł. 
*mękske 'nietwardy, poddający się ucisko- 
wi, z przyr. *-%k% nawarstwionym na star- 
szą, niezachowaną psł. postać przym. fmęk» 
[< menk-ii-] 'nietwardy, miękki”, pierwotnie 
zapewne 'zgnieciony, rozgnieciony, stłuczo- 
ny”, od pie. *menk- 'gnieść, rozgniatać, tłuc” 
(od którego też np. lit. minkti 'gnieść, 
minkśtas 'miękki'”). Na pierwotną postać 
tmęk» wskazują derywaty, np. p. miękisz 
*tkanka tworząca miękkie części roślin; 
miękka część czegoś jadalnego”, dial. 'mięk- 
ka część czegokolwiek” < psł. "męk-yśb 'coś 
miękkiego”, p. mięczak 'typ zwierząt bez- 
kręgowych, Mollusca, pot. 'człowiek słaby, 
miękki, bez charakteru. — Od tego mięk- 


mięso 328 


kość; miękczyć, rozmiękczyć, zmiękczyć; mięk- 
nąć, zmięknąć. 

mięso od XIV w. 'jadalne części zabitych 
zwierząt”, "miękkie części organizmu ludz- 
kiego”, stp. i dial. też dzikie mięso 'nadmier- 
nie rozrosła ziarnina w ranie lub wrzodzie'. 
Ogsł.: cz. maso (dial. też "miąższ owoców”), 
r. mjdso (też "miąższ owoców”), scs. męso. 
Psł. *nęso 'miękkie części organizmu zwie- 
rzęcego lub ludzkiego, mięso”, pokrewne 
z mającymi to samo znaczenie stpr. mensa, 
lit. dial. meisa, łot. miesa (też 'ciało'), goc. 
mimz (bier. pj), stind. mómsóm n 'mięso', 
z pie. *mćmso- "mięso. — Od tego mięsny, 
mięsisty; mięsień 'muskuł” —> umięśniony; 
mięsiwo (rzecz. zbiorowy z przyr. -iwo, jak 
np. łuczywo, żelaziwo). 

mięta od XV w. 'roślina Mentha. Ogsł.: cz. 
mata, r. mjdta / nijatva, ch./s. meta / metva. 
Psł. *męta (/ "mety, *mętove) "mięta, wczes- 
ne zapożyczenie z łac. mentha 'mięta'”, prze- 
jętego z gr. minthe 'ts. (do tego języka wy- 
raz zapożyczono z nieznanego źródła). 

migać 'ukazywać się na chwilę w ruchu, 
świecąc, błyskając, "przesuwać się szybko 
w polu widzenia, świecić nierównym lub 
przerywanym światłem, stp. od XIV w. 
*szybko poruszać oczami czy powiekami, 
dając tym jakieś znaki (np. przyzywanie, 
lekceważenie), mrugać, w XVI w. też 'po- 
ruszać wargami”, dial. dawać znaki, ma- 
chać; merdać”, 'błyskać się”, 'pobłyskiwać; 
jednokr. mignąć. Ogsł.: cz. mihat "migać; 
migotliwie świecić”, stcz. "'mrugać', r. międł 
*mrugać oczyma; mrugać, dawać znaki; mi- 
gotać, skrzyć się, scs. z przedr. pomizati 
"migać. Psł. *migati, *migajo "mrugać, mi- 
gać, pokrewne z lit. miegóti spać”, migti, 
mingu 'zasypiać”, łot. mićgt, miedzu 'zamy- 
kać oczy”, stpr. meicte 'spać', z pie. *meig"- 
*migać, migotać, mrugać. — Od tego mig, 
częściej migi mn 'znaki porozumiewawcze 
wykonywane przez głuchoniemych, daw. 
*migotliwy blask, drgający błysk, lśnienie”, 
migiem, w mig 'szybko, w okamgnieniu, 
kasz. mig '"mrugnięcie oka; znak dawany 
oczyma. Por. mgnienie, migotać. 

migotać migocze (daw. migoce) od XVII w. 
*świecić nierównym lub przerywanym świat- 
łem, mienić się; dać się widzieć raz po raz 


miłosierdzie 


przez krótką chwilę, *być w ruchu, poru- 
szać się szybko, rzucając błyski”, dial. 'błys- 
kać się; też od XVI w. migotać się (wyjąt- 
kowo miegotać się i mięgotać się) 'błysz- 
czeć, lśnić, połyskiwać”; z przedr. zamigotać. 
Płnsł.: cz. mihotat 'szybko czymś poruszać”, 
mihotat (se) 'świecić, błyszczeć, migotać”, 
ukr. myhotdty 'błyszczeć, lśnić, migać”, por. 
też słwń. migetdti "mrugać (oczyma); mi- 
gać, błyszczeć”, ch./s. migoljiti se kręcić się 
niespokojnie. Psł. *migotati "intensywnie 
mrugać (oczyma); szybko czymś poruszać, 
migać, błyskać, czas. intensywny z przyr. 
*-ot- od psł. *migati (zob. migać). — Od te- 
go migot, migotliwy. 

mijać od XV w. 'przechodzić, przejeżdżać, 
przesuwać się obok kogoś, czegoś, zostawia- 
jąc za sobą kogoś, coś, 'upływać, przecho- 
dzić, kończyć się; z przedr. omijać, pomi- 
jać, przemijać, wymijać. Zachsł.: dł. mijaś se 
*'przechodzić mimo”, cz. mijet 'mijać; prze- 
mijać, upływać.. Czas. wielokr. *mijati wtór- 
nie utworzony od psł. *minoti (zob. minąć) 
na wzór par czasowników typu *vingti: *vi- 
jati (zob. wić II). — Od tego mijanka. 

milczeć od XIV w. 'nie wydawać głosu, nic 
nie mówić, stp. też 'biernie, spokojnie się 
zachowywać, nie reagować, w milczeniu coś 
znosić, nie sprzeciwiać się”, '(w stosunkach 
prawnych) nie upominać się o swoje pra- 
wa, nie wnosić skargi”, kasz. mdłććc 'mil- 
czeć, 'cierpnąć, drętwieć (o kończynach); 
z przedr. zmilczeć; jednokr. milknąć, kasz. 
mółknoc I milknoc 'milknąć; cierpnąć, dręt- 
wieć” (por. też mdłk / zmółk 'chwilowy bez- 
wład w rękach lub nogach”), z przedr. umilk- 
nąć, zamilknąć. Ogsł.: cz. mlćet, miknout 
(dial. miknut też 'cierpnąć, drętwieć, por. 
także mlkly 'słaby, lichy, o ziarnie”), r. mol- 
ćdt, mólknut (dial. też 'cierpnąć, drętwieć ), 
scs. mlvćati, mlbćg, cs. mleknoti. Psł. *mica- 
ti, *mjćg 'nie wydawać głosu, milczeć, za- 
chowywać się spokojnie, *m]kngti 'prze- 
stawać się odzywać, milknąć. Dalsza ety- 
mologia niepewna. — Od tego milczenie, 
milczek. 

miłosierdzie n od XIV w. (stp. też miłosir- 
dzie) 'współczucie okazywane komuś, li- 
tość, stp. także 'miłość, przychylność, sym- 
patia”, kasz. miłoserzć "miłosierdzie. Ogsł.: 


miłosierny 


cz. milosrdi, r. milosćrdie, scs. milosrvdi- 
je. Słow. *milosfdvje 'miłosierdzie, litość”, 
od przym. *milosfdv 'miłosierny, litościwy” 
(zob. miłosierny), z przyr. *-vje. Do polskie- 
go zapewne przejęte ze staroczeskiego. 

miłosierny od XV w. (stp. też miłosierdny) 
"pełen miłosierdzia, okazujący miłosier- 
dzie, dial. też 'lichy, wynędzniały”, kasz. 
miłoserni "miłosierny. Por. cz. milosrdny, 
r. milosćrdnyj, scs. milosredene. Słow. *mi- 
losfdone, młodsza postać z przyr. *-vne 
nawarstwionym na starszą *milosfdv, po- 
świadczoną w strus. miloserdyi, r. przest. 
milosćrdyj, scs. milosrede. Podstawowe słow. 
*milosfde "miłosierny, litościwy”, złożenie 
z pierwszym członem od psł. przym. *milo 
*sprawiający przyjemne wrażenie, przyjem- 
ny, życzliwy; drogi, kochany; budzący współ- 
czucie, miłosierdzie” (zob. miły), człon dru- 
gi od psł. *sfde (od którego psł. *sfdece 
*serce, zob. serce), zapewne kalka z goc. 
armhairts, stwniem. armherz 'miłosierny, 
litościwy” lub łac. misericors 'miłosierny, li- 
tościwy, łaskawy. Do polskiego zapewne 
przejęte ze staroczeskiego. 

miłość ż od XIV w. 'umiłowanie, kochanie 
kogoś, czegoś; namiętne uczucie do osoby 
płci przeciwnej”, stp. też "miłosierdzie, zmi- 
łowanie, współczucie, litość”, 'łaska, łaska- 
wość, przychylność, życzliwość, względy”, 
dial. także *'zadowolenie”, kasz. miłosc "mi- 
łość. Ogsł.: cz. milost ż 'łaska; ułaskawie- 
nie”, r. milost 'łaska, miłosierdzie, wielko- 
duszność; dobrodziejstwo, dar”, scs. milostb 
"litość, łaska”. Psł. *milosto 'serdeczny, życz- 
liwy stosunek do kogoś, czegoś; łaska, łas- 
kawość; upodobanie w kimś, czymś; współ- 
czucie, miłosierdzie, litość, odprzymiotni- 
kowy rzecz. abstr. od psł. "mile (zob. miły), 
z przyr. *-ostb. — Od tego miłostka, miłości- 
wy, miłosny —» miłośnik, miłośnica. Zob. też 
mość, jegomość. 

miły od XIV w. 'sprawiający przyjemność, 
ujmujący, sympatyczny, przyjemny; kocha- 
ny, bliski, drogi; st. wyższy milszy. Ogsł.: 
cz. mily, r. milyj, scs. mile. Psł. *mil» 'spra- 
wiający przyjemne wrażenie, przyjemny, 
życzliwy; drogi, kochany; budzący współ- 
czucie, miłosierdzie”, najbliższe odpowied- 
niki w bałt.: lit, mielas 'miły, przyjemny, 


329 


miotać 


uprzejmy; cały, wszystek”, mylas 'miły, ko- 
chany, łot. milś 'łagodny, miły, kocha- 
ny”, stpr. mijls "miły, kochany”, por. też gr. 
meilos "miły dar, milikhos 'miły, delikat- 
ny, łagodny”, wszystkie od pie. pierwiastka 
*mei- I *mói- I *mi- "drogi, miły, przyjemny, 
łagodny”, z przyr. *-lo-. — Od tego umilić, 
przymilać się; miłować, umiłować, zmiłować 
się; zob. też miłość, miłosierdzie, miłosierny. 

mimo od XIV w. (w stp. też miemo) przyim. 
*wbrew czemuś, pomimo”, przest. 'blisko, 
obok, koło”, daw. przysł. niedaleko, blisko, 
obok”, kasz. ńimo przysł. 'obok”, 'choć, cho- 
ciaż, przyim. "mimo. Ogsł.: cz. mimo, 
r. mimo, scs. mimo. Psł, *mimo 'blisko, ko- 
ło czegoś, obok, niedaleko, nieopodal (przy 
przechodzeniu, przejeżdżaniu, mijaniu cze- 
goś), przysł. z przyr. *-mo (jak psł. *tamo 
*tam', zob. tam, por. też darmo), utworzo- 
ny od pie. pierwiastka *mei- 'iść, podróżo- 
wać” (od którego też psł. czas. *mingti, zob. 
minąć). 

minąć minę od XIV w. 'upłynąć, kończyć się, 
"przejść, przejechać obok; z przedr. omi- 
nąć, pominąć, przeminąć, wyminąć. Ogsł.: 
cz. minout 'upłynąć, przejść, przeminąć; 
stać się, zdarzyć się; przejść obok”, przest. 
i dial. 'umrzeć', r. minut 'przejść, przeje- 
chać obok kogoś, czegoś”, scs. mingti, mino 
"przejść mimo; przeminąć”. Psł. *mingti, *mi- 
no "przejść mimo” od pie. pierwiastka *mei- 
"iść, podróżować” (zob. mimo). Zob. mijać. 

miot od XVIII w. 'rzut, rzucanie, 'potom- 
stwo zwierząt pochodzące z jednej ciąży, 
z jednego lęgu, myśl. *polowanie na prze- 
strzeni otoczonej przez myśliwych i na- 
gonkę, taka przestrzeń”, słowiń. mot 'rzut”. 
Por. cz. rzadkie met 'rzucanie, ciskanie”, 
ukr. dial. met "mgnienie, moment”, "rzut; 
strzał, sposób łowienia ryb za pomocą ja- 
zu z kamieni”, słwń. met 'rzut; pasowanie 
się, mocowanie się”, 'rodzaj, gatunek”, Rzecz. 
odczas. od mieść, miotać (zob.). 

miotać od XV w. 'rzucać, ciskać, 'chwiać 
czymś, szarpać, kołysać, miotać się 'rzucać 
się, ciskać się, dial. 'zamierzać bić”, stp. też 
miotać się ku czemuś, w coś 'chciwie się gar- 
nąć do czegoś, gwałtownie starać się brać 
w czymś udział”, kasz. motac 'rzucać”. Ogsł.: 
cz. mefat 'rzucać, ciskać, 'sprzątać, czy- 


miotła 


ścić”, r. metdt, meću 'rzucać, ciskać; rozrzu- 
cać; składać, układać, rzucając (np. siano)”, 
*wydawać na świat potomstwo, rodzić mło- 
de (o niektórych zwierzętach)”, scs. metati, 
meśty I metajo rzucać. Psł. *metati, "met 
*rzucać, ciskać, archaiczny czas. wiełokr. od 
psł. *mesti, *metg "rzucać, ciskać; wiać, roz- 
wiewać; zgarniać, czyścić miotłą” (zob. mieść) 
bez wzdłużenia samogłoski rdzennej. 

miotła od XV w. 'pęk rózeg jako narzędzie 
do zamiatania” (dial. też mietła), stp. XIV- 
-XV w. 'wiązka gałązek do wymierzania 
chłosty”, diał. także miotła / mietła 'rośli- 
na mietlica zbożowa, Agrostis spica venti'; 
zdr. miotełka. Ogsł.: cz. metla 'pęk rózeg 
do bicia”, 'bezlistna gałązka”, przest. i dial. 
*miotła', stcz. 'gałąź, rózga”, r. metld 'mio- 
tła, 'roślina mietlica, cs. metla 'gałązka”, 
ch./s. metla 'miotła, też nazwa różnych 
roślin, np. 'bylica pospolita, Artemisia vul- 
garis. Psł. *metvła 'miotła” (por. wczesne 
zapożyczenie ze słow.: rum. mdturd, dial. 
metura 'miotła” < słow. *"metula), nazwa na- 
rzędzia od psł. *mesti, *metg 'rzucać, ciskać; 
wiać, rozwiewać; zgarniać, zmiatać” (zob. 
mieść) z przyr. *-wla. — Od tego miotlasty; 
mietlica. 

miód od XIV w. 'miód naturalny, produkt 
pszczeli”, "poddany fermentacji napój z mio- 
du z dodatkiem chmielu lub korzeni; miód 
pitny, sycony”. Ogsł.: cz. med 'miód; miód 
pitny, r. med 'miód; napój chmielowy 
z miodu”, scs. med», -du "miód. Psł. *med», 
*medu 'miód naturalny; miód pitny, sycony, 
napój przyrządzony z miodu” (temat na -ń-), 
dokładne odpowiedniki: lit. medus 'miód', 
stpr. meddo 'ts., łot. medus 'ts.; miód pit- 
ny”, stwniem. metu, mitu "miód pitny” (dziś 
niem. Met 'ts.”), stisl. mjędr "miód natural- 
ny; miód pitny”), stind. módhu n 'słodki na- 
pój, coś słodkiego; miód; mleko”, gr. móthy 
*wino”. Z pie. "mćd'u 'słodki napój, miód, 
zwłaszcza miód pitny” (z pochodzenia urze- 
czownikowiony przym. z przypuszczalnym 
znaczeniem 'słodki*). — Od tego miodowy. 

mir 'posłuch, uznanie, poważanie, szacu- 
nek ogółu”, stp. od XIV w. mir / mier 'po- 
kój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście”, 
"przymierze, przyjaźń, 'porządek publicz- 
ny, 'gwarancja albo stan bezpieczeństwa, 


330 


mistrz 


stan szczególnej ochrony prawnej”, 'stan 
spokojnego, niekwestionowanego posiada- 
nia, wykonywania swoich uprawnień”, daw. 
*ślub, przysięga, słowo, zapewnienie”, dial. 
płn. mir / mier "pokój, zgoda, spokój”, kasz. 
mir 'spokój”. Ogsł.: cz. mir 'pokój; spokój”, 
r. mir 'spokój, cisza; pokój”, 'Świat; kuła 
ziemska”, scs. mire 'pokój; świat”. Psł. "miro 
*'spokój, cisza; zgoda, pokój”, z dokładnym 
odpowiednikiem w bałt.: stlit. mieras 'po- 
kój”, łot. mićrs "pokój, spokój, cisza, od pie. 
pierwiastka *mei- 'drogi, miły, przyjemny” 
(zob. miły), z przyr. *-r6 < *-ro- (co do bu- 
dowy por. np. dar). Polskie znaczenie 'po- 
ważanie, szacunek” wtórne, rozwinęło się 
zapewne ze 'stan niekwestionowanego po- 
siadania, wykonywania swoich uprawnień. 
Zob. przymierze, uśmierzyć. 

misa od XV w. 'rodzaj naczynia; coś o kształ- 
cie takiego naczynia”, zdr. miska "naczynie 
podobne do spłaszczonej półkuli”. Ogsł.: cz. 
misa "misa, miska, półmisek”, r. misa 'mi- 
sa, miska”, miska 'miska”, scs. misa "miska'. 
Słow. *misa 'rodzaj naczynia, misa”, zapoży- 
czenie z łac. lud. mesa 'stół” < łac. mensa 
'ts., może za pośrednictwem germ., por. 
goc. mes 'stół”. Przypuszczalny rozwój zna- 
czenia 'stół, drewniany krąg stanowiący blat 
stołu > 'drewniana podkładka, deska do 
podawania jedzenia, rodzaj tacy” > 'rodzaj 
prymitywnego naczynia, misa” poświadcza- 
ją (zachowujące także ogniwa pośrednie 
rozwoju semantycznego) słow. kontynuanty 
psł. bliskoznacznego *bluda / *bludo / *blu- 
da (por. p. w XVI w. bluda 'miska', kasz. 
bluda 'gliniana miska”), zapożyczone zapew- 
ne z goc. biubs, biudis 'stół, por. też stisl. 
bjódr 'stół, deska, miska, półmisek. — Od 
tego półmisek. 

mistrz od XV w. 'człowiek przewyższają- 
cy innych umiejętnością czegoś, biegłością 
w czymś; człowiek uznawany za wzór, za 
przewodnika w jakiejś dziedzinie, nauczy- 
ciel, 'dyplomowany rzemieślnik, majster”, 
"przełożony zgromadzenia, zakonu rycer- 
skiego”, stp. mistrz / mistr człowiek wy- 
kształcony, uczony, nauczyciel, magister”, 
"rzemieślnik o najwyższych kwalifikacjach”. 
Por. cz. mistr majster, mistrz”. Zapożycze- 
nie z łac. magister 'przełożony, kierownik, 


Cr; 


dozorca, naczelnik, mistrz; nauczyciel; do- 
radca, przewodnik” (w średniowieczu wy- 
mawianego ma(jjisterr por. stp. maister 
"uczony, biegły w czymś”, zob. majster), 
prawdopodobnie za pośrednictwem stcz. 
mistr / mistr I mistf "mistrz, znawca, uczo- 
ny, nauczyciel”, z redukcją pierwszej sylaby 
w często używanym tytule (podobnie do 
mość < miłość). 

miś od XVI w. 'pieszczotliwie, żartobliwie 
o niedźwiedziu, niedźwiadku, *zabawka 
dziecięca wyobrażająca niedźwiadka, też 
misiek od XVI w., misio. Por. r. miśa / mis- 
ka I miśuk 'niedźwiedź”, ukr. reg. mys' / my- 
śuk 'ts.. Prawdopodobnie ze starego słow. 
*meśvka czy *meśvka, hipokorystycznego 
skrócenia (może związanego z tabu w śro- 
dowisku myśliwych unikających właściwej 
nazwy zwierzęcia) z psł. *medvede 'niedź- 
wiedź” (zob. niedźwiedź), -i- przypuszczal- 
nie wtórne pod wpływem imienia Michał 
(czy jego zdrobnień) bądź imion typu stp. 
Miszko, Miszka. 

mknąć od XV w. 'poruszać się bardzo szyb- 
ko”, stp. 'upływać, mijać (o czasie)”, daw. od 
XVI w. 'posuwać, sunąć; unosić, porywać 
ze sobą”, daw. od XV w. mknąć się 'czołgać 
się, pełzać, posuwać się”; z przedr. pomknąć 
(> napomknąć od XVI w. 'poddać komuś 
myśl”), przemknąć, umknąć, wymknąć się, 
zob. też zamknąć; wielokr. mykać stp. XV w. 
*ciągnąć raz po raz, pociągać, smykać”, daw. 
od XVI w. 'pomykać, posuwać, sunąć; ucie- 
kać; obrywać, skubać, dial. 'kłaść; przymy- 
kać (oczy); obrywać (liście), w XIX w. my- 
kać się "przesuwać, przemykać się”, z przedr. 
pomykać (+ napomykać od XVI w. *za- 
chęcać, naprowadzać ), przemykać, umykać, 
wymykać się (daw. XVII w. 'wysuwać się”); 
por. też myknąć 'uciec szybko, niepostrze- 
żenie, ukradkiem”. Ogsł.: cz. mknout se 'cis- 
nąć się, tłoczyć się, daw. mknouti 'poru- 
szać”, dial. mknut "przesunąć się, posunąć, 
br. dial. mknuc "posuwać, popychać do 
przodu; ruszyć, pociągnąć; biec; uderzyć, 
ch./s. mdknuti 'ruszyć, poruszyć, posunąć, 
usunąć. Psł. *mekngti zacząć się ruszać, 
poruszać, cisnąć”, czas. inchoat. w związku 
etymologicznym z psł. czas. wielokr. *my- 
kati 'czynić szybkie ruchy, szybko czymś 


331 


mieć 


poruszać; skubać, rwać”, z właściwą archa- 
icznym czas. z przyr. *-ng- zredukowaną 
samogłoską rdzenną *z, pokrewne z lit. 
mitkti, munku 'uchodzić, umykać; spieszyć 
się, mańkti 'nasuwać, naciągać; zdzierać, 
łupić”, łot. mukt, muku 'odłączać się, odpa- 
dać; uciekać; zapadać się (w bagno)”, stind. 
muk- "uwalniać, oswobadzać”, wszystkie od 
pie. *(sjmeuk- 'zrobić szybki ruch. Zob. 
smykać. 

mlaskać od XVI w. "wydawać odgłos podob- 
ny do cmokania', 'chlupotać, pluskać, dial. 
też mlaszczeć 'cmokać, mlaskać'; z przedr. 
zamlaskać; jednokr. mlasnąć. Zachsł. i płdsł.: 
cz. mlaskat 'cmokać; chlupotać, mlaśtet 
*cmokać, mlaskać, bg. mljiskam 'mlaskać 
przy jedzeniu; głośno całować”, lud. mljdsta 
*mlaskać, cmokać (przy jedzeniu, mówie- 
niu)”. Psł. *mlaskati / *mlaśćati "wydawać 
cmokający dźwięk, cmokać, mlaskać”, czas. 
pochodzenia dźwkn. — Od tego mlask, 
mlaskanie. 

miecz m od XV w. 'roślina Sonchus', "płyn 
nasienny u samców ryb, mleczko rybie”, 'sok 
roślinny”, w XVI w. mlecz na gębie "mleko 
pod nosem (o młodych ludziach)”, stp. też 
w nazwach roślin, np. mlecz, wilczy mlecz 
*wilczomlecz obrotny, Tithymalus heliosco- 
pius', mały, ostry, świni, wieprzy, żywy mlecz 
*mlecz kolczasty, Sonchus asper', dial. 'Eu- 
phorbia, *'mniszek pospolity, Taraxacum 
vulgaris, kasz. mićć "mleczko rybie; różne 
gatunki roślin zawierających sok białej bar- 
wy”. Ogsł.: cz. młlść (stcz. i dial. mićć) 'na- 
zwa różnych roślin”, ukr. dial. mołoć 'roś- 
lina Sonchus', dykomołoć "roślina Euphor- 
bia”, ch./s. mlijeć "nazwa różnych roślin, np. 
Euphorbia, Sonchus, Taraxacum officina- 
lis”, dial. mieć / mlić 'jakaś mała ryba”. Psł. 
*melće [< *melk-jv] m 'substancja przypo- 
minająca (białą barwą, konsystencją) mle- 
ko” (stąd 'roślina zawierająca sok podob- 
ny do mleka”), urzeczownikowiony przym. 
*melće [< *melk-jv] "mleczny, zawierający 
mleko, podobny do mleka” od psł. *melko 
(zob. mleko), z przyr. *-jv. 

mieć mielę od XIV w. 'przerabiać zboże 
na mąkę” przen. 'poruszać, obracać czymś; 
jeść wolno, żuć; obracać językiem, kasz. 
młoc, mele 'mleć', przen. 'wiele jeść; merdać 


mleko 


(ogonem, o psie); jechać drogą piaszczystą”; 
z przedr. przemleć, zemleć. Ogsł.: cz. mlit, 
melu, r. molót, melju, meleś', scs. mleti, meljo 
*mleć. Psł. *melti, *melg 'mleć, pokrewne 
z lit. mólti, malu 'mleć, stwniem. malan 
*ts. (dziś niem. mahlen 'ts.), łac. molere 
*mleć, gr. mylló 'kruszę, od pie. *mel(2)- 
*rozkruszać, rozdrabniać, mleć. — Od czas. 
przedrostkowego przemiał. 

mleko od XV w. 'płyn wydzielany z gru- 
czołów mlecznych samic ssaków”, 'biaława 
ciecz zawarta w komórkach roślin”. Ogsł.: 
cz. mleko, r. molokó, scs. mleko. Psł. *melko 
*mleko', zwykle uznawane (ze względu na -k- 
zamiast oczekiwanego -z- < pie. *g) za zapo- 
życzenie z germ. *meluk / *miluk "mleko" 
(por. np. niem. Milch, ang. milk), kontynu- 
ującego pie. pierwiastek *melg- 'doić” (od 
którego psł. *melzti 'doić, ssać”, z regular- 
nym -2-, por. pochodne p. młodziwo 'pierw- 
sze mleko”). Jest jednak możliwe, że wyraz 
słow. jest rodzimy, kontynuuje odmiankę 
pie. pierwiastka *melk- 'mleko'. — Od te- 
go mleczny; mleczarz — mleczarnia; por. 
mlecz. 

młody od XIV w. 'niestary'; st. wyższy młod- 
szy. Ogsł.: cz. mlady, r. molodój (mólod), 
scs. mlad». Psł. *molda 'młody', pokrew- 
ne ze stpr. maldai 'dzieci”, maldian (bier.) 
*Źrebię, stang. meltan 'topnieć, mięknąć” 
(dziś ang. melt 'topnieć, rozpuszczać się, 
rozpływać się”), łac. mollis "miękki, gr. mel- 
domai 'rozpuszczę, roztopię”, stind. mrdu- 
"miękki, delikatny”, od pie. *meld- "miękki, 
delikatny, słaby” (utworzonego od pie. pier- 
wiastka *mel(a)- 'rozkruszać, rozdrabniać, 
mleć', zob. mleć). W słow. rozwój znacze- 
nia 'słaby” > 'młody” (analogiczny do roz- 
woju antonimu 'mocny, silny” > 'stary”, zob. 
stary), Wyraz wyparł starszy psł. przym. 
*june młody” (zob. junak). — Od tego mło- 
dzik, młodzian, młodzieniec (> młodzień- 
czy); młodość; młodzież (> młodzieżowy 
—> młodzieżowiec); odmłodzić; młodnieć, od- 
młodnieć. 

młokos od XVI w. 'dorastający chłopiec, mło- 
dzik, wyrostek, smarkacz”. Por. r. molokosós 
"niedojrzały, a pewny siebie człowiek”, ukr. 
molokosós 'ts., cz. mlekosos 'osesek', słwń. 
mlekosćs 'niedoświadczony młody człowiek”. 


332 


młyn 


Sprowadzane do prapostaci *melkosvsż 'taki, 
który ssie mleko, osesek”, złożenia z pierw- 
szym członem psł. *melko 'mleko* (zob. mie- 
ko), człon drugi od psł. *swsati 'ssać” (zob. 
ssać). W polskim oczekiwalibyśmy postaci 
*mlekoses, forma młokos jest zapewne za- 
pożyczeniem ze wschsł. molokosos, częścio- 
wo spolonizowanym (-ło zamiast -oło-), ze 
ściągnięciem końca wyrazu -osos > -os (przy- 
puszczalny rozwój *mołokosos > *młokosos 
> młokos). 

młot od XV w. 'narzędzie do obróbki metali, 
kamieni”, dial. też 'drewniane narzędzie do 
rozbijania brył na polu; zdr. młotek. Ogsł.: 
cz. mlat 'rodzaj dawnej broni w kształcie 
młota; stalowa pałka używana w kamie- 
niołomach, w górnictwie”, r. mólot wielki, 
ciężki młot do kucia metali, kruszenia ka- 
mieni”, scs. mlate 'młot'. Psł. *molte 'narzę- 
dzie do rozbijania, kruszenia, kucia, młot”, 
archaiczny rzecz. od pie. *mel(2)- 'rozkru- 
szać, rozdrabniać, mleć”, psł. czas. *melti 
(zob. mieć) z przyr. *-te i z wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *e > *o. Za dokładny 
odpowiednik uznaje się śrirl. molt [< celt. 
*molto-] 'kastrowany baran, skop”, zestawia 
się go też z łac. marculus [< *mol-tlo-s] 'mło- 
tek”, malleus 'młot, pałka, topór. 

młócić od XV w. 'wyłuskiwać ziarna z kło- 
sów, strąków, posługując się odpowiednimi 
narzędziami”, przen. 'uderzać, tłuc, bić, wa- 
lić; powtarzać coś w kółko, niepotrzebnie; 
jeść prędko, żarłocznie”; z przedr. namłócić, 
omłócić, wymłócić. Ogsł.: cz. mldtit 'młócić; 
szybko rzucać, miotać; tłuc, bić”, r. molotit, 
moloćń 'młócić, pot. 'uderzać, bić, tłuc, 
ch./s. mldtiti 'młócić; bić, tłuc; strącać ki- 
jem owoce z drzewa”. Psł. *moltiti, "molto 
*uderzać, tłuc, walić” > 'przez uderzanie 
(kijem, cepami) wydobywać ziarno z kło- 
sów”, czas. odrzecz. od psł. *molt» 'narzę- 
dzie do rozbijania, kruszenia, kucia, młot” 
(zob. młot). — Od tego młocka 'młócenie 
— młockarnia; od czas. przedrostkowego 
omłoty mn 'młócenie. 

młyn od XIV w. *zakład przerabiający zboże 
na mąkę, kaszę itp., z urządzeniami napę- 
dzanymi mechanicznie”, kasz. młin / młun 
I mun I mujn młyn, wir w morzu; zdr. 
młynek "mały młyn; urządzenie do mie- 


mnich 


lenia, rozdrabniania (zwłaszcza produktów 
spożywczych)”, dial. też "maszyna do czysz- 
czenia wymłóconego ziarna”, młyniec 'na- 
gły, szybki ruch wirowy, obrót, wywinięcie 
czymś”. Ogsł.: cz. młyn, r. dial. mlin, ch./s. 
mlin (dial. ch. też malin). Słow. *meline 
"młyn wodny”, zapożyczenie ze stwniem. 
mulin "młyn, przejętego z kolei z późnego 
łac. molina | molinum "młyn" (od łac. mo- 
lere 'mleć'). Znajomość młynów wodnych 
i wiatrowych szerzyła się w Europie z tere- 
nów romańskich, wcześniej Słowianie (jak 
i inni północni Europejczycy) znali tylko 
ręczne urządzenie do przerobu ziarna na 
mąkę lub kaszę, zob. żarna. — Od tego 
młyński; młynarz — młynarka, młynarstwo. 

mnich od XV w. 'zakonnik, członek wspól- 
noty religijnej”. Por. cz. mnich, r. dial. mnich, 
cs. moniche (mvnicho, mniche), słwń. me- 
neh. Słow. *meniche "mnich, zakonnik”, za- 
pożyczenie ze stwniem. munih 'ts. (dziś 
niem. Mónch), przejętego ze śrłac. monicus 
< łac. monachus, a to z gr. monachós 'pus- 
telnik” (dosłownie 'jedyny, samotny” od gr. 
mónos 'sam, jedyny”). — Od tego mniszy, 
mniszka. 

mniejszy od XIV w. st. wyższy od mały; 
przysł. mniej od XIV w. Ogsł.: cz. menśi, 
przysł. menć, r. meńśij, przysł. mćnee, scs. 
monii, meńbSi, mońe, przysł. mońe, ch./s. 
mdniji, przysł. mdnje. Psł. *mońbvjb, *mońbvśi, 
*movńe "mniejszy, mniejsza, mniejsze”, przysł. 
*mvńe 'mniej”, z pie. *minio-, będącego for- 
mą stopnia wyższego od pie. przym. *minii- 
"mały, por. pokrewne goc. mins 'mniej', 
minniza 'mniejszy”, stwniem. minniro 'nik- 
lejszy, mniejszy, gorszy” (dziś niem. minder 
"mniejszy, gorszy”), łac. minor 'mniejszy”, 
minus 'mniej”, minimus 'najmniejszy, mi- 
nuere 'zmniejszać, gr. minythó *zmniej- 
szam”, stind. minóti "zmniejsza, wszystkie 
od pie. *mi-n- (co od pie. pierwiastka *mei- 
"zmniejszać ). — Od tego mniejszość; po- 
mniejszyć, zmniejszyć. 

mniemać od XV w. 'uważać, sądzić, przy- 
puszczać, być zdania”, stp. mniemać / mni- 
mać też 'cenić, szacować”. Od psł. imiesłowu 
biernego czasu teraźn. *nniemy < *mvnćmo 
(por. r. mnimyj "pozorny, złudny, rzekomy”) 
od stp. czasownika mnieć, mni "mniemać, 


333 


moc 


przypuszczać, sądzić, uważać, być zdania, 
psł. *nvneti "myśleć, sądzić, mniemać, przy- 
puszczać” (zob. pomnieć). 

mnogi od XIV w. 'będący w wielkiej liczbie, 
liczny, obfity”, stp. XV w. też 'wielki”, 'nie- 
jeden. Ogsł.: cz. mnohy 'liczny; wielki, 
znaczny; niektóry”, r. mnógij 'liczny”, przest. 
*wielki”, scs. manog» 'liczny; wielki, znacz- 
ny. Psł. *monog» 'liczny; znaczny, wielki”, 
prapokrewne z goc. manags niejeden, licz- 
ny”, stwniem. manag "niejeden, liczny; znacz- 
ny”, stisl. margr [< *mangr] mnóstwo, 'wiel- 
ki, silny; niejeden, liczny”, stirl. menicc 'ob- 
fity; częsty”, stind. maghd- 'dar, podarunek”, 
wszystkie od pie. *men(e)g"- | *mon(e)g"- 
I *mng'- obfity, liczny; obficie dawać”. — Od 
tego mnogość; zob. też mnożyć, mnóstwo. 

mnożyć możę od XV w. 'powiększać coś, 
przysparzać czegoś, 'rozmnażać, rozple- 
niać” (w stp. też 'płodzić”), "wykonywać 
działanie mnożenia”, stp. mnożyć się 'róść; 
z przedr. namnożyć, pomnożyć, przemnożyć, 
rozmnożyć; wielokr. -mnażać: z przedr. po- 
mnażać, rozmnażać. Ogsł.: cz. dial. mnożit 
*siać (zboże), sadzić (ziemniaki)”, mnożit se 
*roić się”, r. mnóżit "mnożyć, pomnażać”, scs. 
menożiti sę rozmnażać się. Psł. *nonożi- 
ti "czynić licznym, liczniejszym, pomnażać, 
rozmnażać, *menożiti sę mnożyć się, roz- 
mnażać się, czas. odprzym. od psł. *monoge 
*liczny; znaczny, wielki” (zob. mnogi). 

mnóstwo od XIV w. 'wielka ilość, stp. mnos- 
two I mnożstwo też 'ogrom, wielkość, obfi- 
tość”, 'tłum, lud, pospólstwo”. Por. cz. mnoż- 
stvi "ilość; mnóstwo”, r. mnóżestvo "mnós- 
two, wielość, wielka ilość”, scs. monożbstvo 
*wielka ilość, mnóstwo”. Słow. *manożbs- 
tvo 'wielka ilość, mnóstwo, rzecz. abstr. 
z przyr. *-vstvo od psł. *menoge liczny; 
znaczny, wielki” (zob. mnogi). 

moc ż od XIV w. siła, potęga. Ogsł.: cz. 
moc ż "moc, siła; władza”, r. moć” "moc, siła”, 
scs. mośto ż 'siła, potęga”, mośti mn 'relik- 
wie”. Psł. *mogte ż 'siła, potęga, moc”, rzecz. 
abstr. od psł. czas. *"mogti, *mogo 'być 
w możności, w stanie coś zrobić, móc” (zob. 
móc), z przyr. *-te, por. dokładny odpo- 
wiednik w germ.: goc. mahts [< *mag"-ti-] 
*moc', niem. Macht 'siła, moc, potęga”, ang. 
might 'ts.. — Od tego mocarz od XV w. 


mocny 


*człowiek o wielkiej sile fizycznej lub ducho- 
wej; władca” — mocarny, mocarstwo; moco- 
wać 'przytwierdzać, przymocowywać  (stp. 
XV w. 'mieć siły, być mocnym”), przymoco- 
wać, umocować, zamocować. Zob. mocny. 

mocny od XIV w. 'silny, potężny, krzepki, 
odporny, trwały”. Ogsł.: cz. mocny "mocny, 
silny, potężny; gruby”, r. dial. móćnyj 'silny, 
krzepki, tęgi; potężny” (w r. języku liter. 
cerkiewizm móśćnyj 'silny, potężny; bar- 
dzo wielki, znaczny”), scs. mośtene 'moż- 
ny, wpływowy, silny”. Psł. *mogtbne 'silny, 
krzepki, przym. odrzecz. od psł. *mogtb 
*siła, potęga, moc” (zob. moc), z przyr. *-wne. 
— Od tego umocnić, wzmocnić. 

mocz m od XV w. 'uryna'. Ogsł.: cz. moć m iż 
*ts., r. moćd 'ts., dial. moć' ż wilgoć, ch./s. 
dial. móća 'wilgoć; deszczowa pogoda; mo- 
kre, wilgotne miejsce; zmoczony kawałek 
chleba, móć m 'mocz', bg. dial. moć ż 'ts.. 
Psł. *moćb ż 'wilgoć; uryna, od pie. *mdk- 
*wilgotny, mokry” (zob. moczyć, mokry), 
z przyr. *-w. — Od tego mocznik. 

moczar m od XV w. (daw. też moczara), zwy- 
kle moczary mn 'teren podmokły, bagno, 
mokradło”, por. kasz. moćarstva mn 'mo- 
czary”. Ogsł.: słc. mociar (dial. moćar) 'miej- 
sce pokryte płytką, stojącą wodą i poroś- 
nięte roślinami wodnymi”, ukr. móćar, mo- 
ćarf mn 'trzęsawisko, grzęzawisko”, ch./s. 
móćar 'mokradło, bagno”, dial. 'wilgoć po 
deszczu”; por. też ch./s. móćvdar ż | móćvara 
*błoto, bagno”, słwń. moćvara 'ts., moćvirje 
*ts.. Słow. *moćare "miejsce mokre, mokrad- 
ło” zapewne od psł. *mociti powodować, że 
coś jest mokre, czynić mokrym, zwilżać”, 
z rzadkim przyr. *-are. 

moczyć od XV w. 'czynić mokrym, polewać 
płynem, zwilżać, 'trzymać coś w płynie 
w celu nasączenia wodą, zmiękczenia”, stp. 
i dial. trzymać konopie, len w wodzie ce- 
lem łatwiejszego oddzielenia włókna przy 
międleniw; z przedr. namoczyć, przemoczyć, 
rozmoczyć, wymoczyć, zamoczyć, zmoczyć; 
wielokr. maczać 'zanurzać w płynie, w mą- 
ce, cukrze itp., z przedr. namaczać, zama- 
czać. Ogsł.: cz. mocit 'czynić mokrym; za- 
nurzać w cieczy; oddawać mocz, r. moćit 
*czynić mokrym; trzymać w wodzie, mo- 
ćffsja "oddawać mocz”, scs. moćiti, moćg 


334 


modły 


*maczać, zwilżać. Psł. *mociti, *moćg 'po- 
wodować, że coś jest mokre, czynić mo- 
krym, zwilżać”, pierwotny czas. kauzat. od 
pie. *mdk- 'wilgotny, mokry” (zob. mokry). 

modlić się od XIV w. (stp. też moglić się) 'od- 
mawiać, czytać modlitwę”, w stp. XV w. tak- 
że bez zaimka zwrotnego modlić (moglić) 
*ts. ; z przedr. pomodlić się, wymodlić. Ogsł.: 
cz. modlit se "modlić się, r. molit, molju 
*błagać o coś, molitsja 'modlić się; robić 
znak krzyża, żegnać się, scs. moliti, moljo 
*modlić się”, moliti sę 'ts., błagać”. Psł. *mo- 
dliti, *modlg 'upraszać, prosić, błagać”, *mo- 
dliti sę "zwracać się z prośbą, błaganiem, 
prawdopodobnie z przestawką grupy spół- 
głoskowej z pierwotnego $molditi, odpowia- 
dającego lit. maldyti 'uspokajać, uśmierzać, 
koić, zaspokajać”, które jest czas. wielokr. od 
lit. melsti, meldżiu *prosić; zatem psł. *mod- 
liti < fmolditi to pierwotnie czas. wielokr. ze 
znaczeniem 'upraszać” od niezachowanego 
podstawowego tmelsti [< *meld-ti] "prosić, 
kontynuującego pie. *meld'- "kierować do 
bóstwa rytualne słowa, prośby”, od które- 
go także niem. melden 'oznajmiać, dono- 
sić, meldować”, orm. malth'em 'proszę”, het. 
maltai *prosi'. 

modlitwa od XIV w., dial. też modlitew ż, 
kasz. modletva ! modletev, -tve. Ogsł.: stcz. 
modlitva, cz. motlidba, r. molitva, scs. moli- 
tva. Psł. modlitva "prośba (do bóstwa); ofia- 
ra, dar ofiarny”, nazwa czynności od psł. 
*modliti (zob. modlić się), z przyr. *-tva. 
— Od tego modlitewny, modlitewnik. 

modły mn 'modlitwy”, dawniej pj modła 
*modlitwa; prośba, stp. od XIV w. 'akt proś- 
by i czci, przedkładanie próśb; oddawanie 
czci” (modła bałwańska, pogańska 'bałwo- 
chwalstwo:), 'ofiara, składanie ofiary”, 'po- 
sąg, wizerunek bóstwa pogańskiego”, 'miej- 
sce kultu pogańskiego (ołtarz, świątynia, 
gaj). Zachsł.: gł. modla 'bożek, bożyszcze”, 
cz. modla 'wizerunek bóstwa pogańskiego; 
bożyszcze, idol, stcz. też "miejsce modlitwy; 
świątynia”, słc. modla 'posąg bóstwa pogań- 
skiego”, przen. 'bożyszcze, idol. Psł. dial. 
*modla 'oddawanie czci, nazwa czynności 
(wtórnie skonkretyzowana, stąd 'przedmiot 
czci, kultu, "miejsce kultu”) od psł. *modliti 
(zob. modlić się). 


modry 


modry od XV w. 'intensywnie niebieski, 
ciemnoniebieski, ciemnobłękitny”, stp. 'nie- 
bieski lub fiołkowy”, kasz. modri "modry'. 
Zachsł. i płdsł.: cz. modry "niebieski, błękit- 
ny, modry, siny”, ch. módar "niebieski. Psł. 
*modre 'niebieski, ciemnoniebieski, przym. 
utworzony za pomocą przyr. *-re < *-ro- (co 
do budowy por. np. mądry, mokry), praw- 
dopodobnie prapokrewny z łac. madidus 
"mokry, wilgotny, madere 'być mokrym, 
wilgotnym, ociekać”, gr. maddó 'wilgotnieć, 
rozpływać się, gnić, od pie. *nadd- "mokry; 
ściekać. W takim razie pierwotne znaczenie 
wyrazu byłoby "mający barwę czegoś wilgot- 
nego, mokrego (czy może barwę wody?). 

modrzew modrzewia od XV w. (w stp. mo- 
drzew, dial. modrzej) 'drzewo iglaste zrzuca- 
jące igły na zimę, Larix” (w stp. także przym. 
modrzejowy 'z modrzewiowego drzewa”; już 
od XIII w. nazwy miejscowe: w r. 1228 za- 
pis Modreouic, który zapewne trzeba czy- 
tać Modrzewiowice lub Modrzejowice, po- 
tem Modrzewice, dziś Modrzejowice); w gwa- 
rach również możdrzew (zapisy móżdżyf, 
możdżef, mozdżef), możdźeń, możdżel, mo- 
drzeń i modrodrzew, modre drzewo. W tej 
postaci wyłącznie polskie (stąd zapewne 
książkowe pożyczki: cz. daw. modfev 'mo- 
drzew”, słc. daw. XVIII w. modrev). Postać 
modrzew prawdopodobnie powstała poprzez 
skrzyżowanie niezachowanego chyba bez- 
pośrednio (gdyż niepewna jest interpreta- 
cja szumiących afrykat w zapisach gwaro- 
wych, pochodzących z terenów mazurzą- 
cych) wyrazu fmożdżew, prapokrewnego 
ze wschsł. nazwą jałowca (r. możżevelnik, 
możżevel, daw. możżevi < psł. *możdżevb), 
z inną nazwą modrzewia utworzoną od psł. 
przym. *modre "niebieski, ciemnoniebies- 
ki” (zob. modry): p. dial. modrzeń, cz. mo- 
din, słc. modrin, ukr. modreń, modryna, br. 
madryna (dwie ostatnie uważane niekiedy 
za polonizmy). Taka interpretacja pozwa- 
la uniknąć mnożenia wątpliwych derywa- 
tów z nie znanym skądinąd „przyrostkiem” 
*-evv. Za takim ujęciem przemawia także 
geografia wyrazu; formy wskazujące na 
pierwotne możdżźeń występują na skrajnym 
południu (Beskidy Zachodnie), postać moż- 
drzew poświadczona jest z jednej strony we 


335 


moknąć 


wsch. Małopolsce (Staszowskie, Tarnobrzes- 
kie, Kolbuszowskie), z drugiej — na Mazu- 
rach, forma modrzew przeważa w Wielko- 
polsce, modrodrzew na Mazowszu. Wielość 
nazw modrzewia w słow. znajduje motywa- 
cję w jego przerywanym, wyspowym zasię- 
gu. Dalsza etymologia postaci *możdżevb 
niezupełnie jasna; może należy ją łączyć 
z rdzeniem *mozg- w znaczeniu 'węzeł, wią- 
zać” (por. lit. mmdzgas 'węzeł, supeł; guz, 
sęk, mazgioti "wiązać supły”), uzasadnie- 
niem semantycznym mógłby być wygląd ga- 
łązek modrzewia ze zgrubieniami, kiedy są 
pozbawione igieł, przypominających wów- 
czas sznurki z zawiązanymi rzędem supeł- 
kami, ale niejasna pozostaje budowa wy- 
razu (osobliwy „przyrostek” *-evb trudno 
utożsamiać ze zbiorowym *-ovbje / *-'evbje, 
z uwagi na epentetyczne -I- we wschsł.), 
a także pierwotne znaczenie ('modrzew” czy 
"jałowiec 2). 

mogiła 'grób; nasyp ziemny w miejscu, gdzie 
jest ktoś pochowany”, stp. od XIII w. 'natu- 
ralna lub sztucznie usypana kupa ziemi, ka- 
mieni, kopiec (graniczny albo nagrobny), 
kurhan, pagórek”, dial. 'dół, jama; kopiec 
na ziemniaki”, *zaspa śnieżna”, kasz. mogiła 
*'nasyp ziemi nad grobem; stos kamieni; 
por. stp. XIV-XV w. mogiłki mn 'pagórki, 
niewielkie wzniesienia terenu, kopce gra- 
niczne, może też nagrobne, diał. mogiłki 
*cmentarz, mogiełki 'doły na ziemniaki”, 
kasz. mogiłka 'gaj, mały las na otwartym 
polu. Ogsł.: cz. mohyla *kurhan, mogiła; 
kopiec, r. mogila 'grób, mogiła; nasyp na- 
grobny; wielki kurhan, w którym wg podań 
grzebano bohaterów”, dial. 'kurhan, wzgó- 
rze w ogóle”, bg. mogila *'wzgórze, kurhan, 
kopiec”. Psł. *mogyla "nasyp, kopiec, pagó- 
rek, bez pewnej etymologii. Zestawia się 
z rum. mógura 'wzgórze, pagórek” (stąd za- 
pożyczone polskie nazwy górskie Magura), 
alb. magułe 'ts., również niejasnego pocho- 
dzenia. 

moknąć od XVI w. (od XV w. z przedr. zmok- 
nąć) stawać się mokrym” 'być zanurzo- 
nym w płynie, kasz. moknoc są 'pocić się; 
z przedr. namoknąć, przemoknąć, zmok- 
nąć. Płnsł.: cz. moknout 'moknąć, r. mók- 
nut 'stawać się mokrym; leżeć w cieczy (np. 


mokry 


w celu zmiękczenia)”, "wydzielać ropę (o ra- 
nie). Psł. *mokngti 'stawać się mokrym, 
czas. inchoat. od psł. kauzatywnego *moćiti 
"powodować, że coś jest mokre, czynić mo- 
krym, zwilżać” (zob. moczyć). 

mokry od XIII w. 'przesiąknięty lub ocieka- 
jący wodą lub innym płynem, przemoczo- 
ny; zwilżony, wilgotny”. Ogsł.: cz. mokry, 
r. mókryj, cs. mokre. Psł. *nokre wilgotny, 
mokry”, od pie. *mdk- 'ts., przym. z przyr. 
*-ro- > *-re (co do budowy por. np. dobry, 
mądry, modry). — Od tego mokradło od 
XV w. 'teren podmokły, grząski, trzęsawis- 
ko” (daw. od XVI w. i dziś mokradla ż i mo- 
kradlina 'ts., w gwarach też mokradel m, 
mokradle n). 

mord od XVI w. 'okrutne pozbawienie życia”, 
stp. XV w. wilczy mord 'czerniec gronkowy, 
Actaea spicata”. Por. cz. mord 'mord". Zapo- 
życzenie z niem. Mord "morderstwo, mord”. 
Zob. morderca, mordować. 

morda od XVIII w. 'pysk, paszcza zwierzę- 
cia”, wulg. *twarz, usta człowieka, w XVI w. 
mordaty 'mający brzydką twarz o nie- 
proporcjonalnie dużych ustach”. Zapożycze- 
nie ze wschsł.: r. mórda (dial. też myrda) 
*ryj, pysk zwierząt”, pejor. 'twarz człowieka, 
morda”, dial. 'dolna część twarzy; usta”, ukr. 
mórda 'gęba, pysk, ryj, morda, dial. "ryj 
świni; pysk konia; nozdrza krowy, byka”, br. 
mórda 'gęba, pysk, morda”, dial. 'policzek”, 
'pysk zwierząt. Wyrazy wschsł. kontynuują 
prapostać *mqda, będącą rzecz. odczas. od 
psł. *mrdati "machać, kiwać, merdać” (zob. 
merdać). Pierwotnie zapewne 'pysk zwie- 
rząt przeżuwających (krowy, owcy), poru- 
szający się miarowo w czasie przeżuwania 
paszy”. 

morderca od XVI w. '*zabójca, utworzone za 
pomocą przyr. -ca (na wzór nazw wyko- 
nawców czynności typu mówca) od stp. od 
XIV w. morderz (też mordarz | moldarz) 
*zabójca, zapożyczonego ze śrwniem. mor- 
der (dziś niem. Mórder) 'ts.. Od tej samej 
podstawy morderstwo od XV w. 'zabójstwo”. 

mordować od XV w. 'zabijać (ludzi), *"mę- 
czyć, zadawać cierpienia, torturować; zmu- 
szać do nadmiernego wysiłku”, mordować 
się "męczyć się, trudzić się; z przedr. wy- 
mordować, zamordować. Por. cz. mordovat 


336 


morzyć 


*mordować, męczyć, niszczyć”. Zapożycze- 
nie z niem. morden 'mordować, zabijać” 
(por. mord, morderca). — Od tego mordęga 
od XIX w. 'udręka, męczarnia, męka”, dial. 
*cierpienie, bardzo wytężona praca, kłopoty 
życiowe” (utworzone jak np. włóczęga 'włó- 
czenie się”). 

morwa od XV w. 'drzewo owocowe Morus”. 
Zapożyczenie z łac. mórum "morwa" (które 
przejęte z gr. móron / móron 'czarna mor- 
wa; jeżyna”). 

morze od XIV w. 'część oceanu, wielki, zamk- 
nięty obszar wodny”, stp. też "mniejszy na- 
turalny zbiornik wodny, jezioro”. Ogsł.: cz. 
moje, r. móre, scs. more. Psł. *nofe 'morze', 
pokrewne z lit. mórios, móres mn *zalew”, 
dial. *'morze', łot. mare / mara 'zalew”, stpr. 
mary [< *marć] 'ts., goc. marei 'morze', łac. 
mare 'morze. Z pie. *mari 'morze, stoją- 
ca woda”, które na gruncie psł. zostało roz- 
szerzone za pomocą przyr. *-o- (*mdri-o- 
> *mório- > *mofe). — Od tego morski. 

morzyć morzę od XV w. (z przedr. od XIV w.) 
"zadawać komuś śmierć; męczyć, dręczyć ko- 
goś powoli, stp. "pozbawiać życia, uśmier- 
cać, zabijać” (por. u Lindego „robić, że kto 
mrze, czyli umiera, mordować kogo na 
śmierć”), 'umartwiać, męczyć, 'ogarniać, 
opanowywać (o śnie)”; współcześnie żywe 
w związkach frazeologicznych morzyć 'gło- 
dem nie dawać jeść, głodzić, sen morzy 
"ogarnia, dial. 'głodzić, 'męczyć, kasz. 
mofćc 'dusić; męczyć, dręczyć; z przedr. 
umorzyć od XIV w. 'zmniejszyć lub zlikwi- 
dować zobowiązania pieniężne”, zakończyć 
postępowanie sądowe lub administracyjne” 
(w stp. 'uśmiercić, zabić, zniszczyć”, 'uznać 
za nieważne, unieważnić, dial. *zagłodzić, 
doprowadzić do śmierci”, 'uczynić, obwołać 
martwym”), zamorzyć; wielokr. umarzać. 
Ogsł.: cz. mofit "niszczyć, męczyć, dręczyć, 
r. morit, morju 'niszczyć, tępić; zamęczać, 
morzyć; zaprawiać, wytrawiać, bejcować”, 
ch./s. móriti niszczyć, unicestwiać, zabijać; 
męczyć, trudzić”, scs. tylko z przedr., np. 
izmoriti 'zabić, umoriti 'ts.. Psł. *moriti, 
*mofg "powodować, że ktoś, coś umiera, za- 
dawać śmierć, uśmiercać, zabijać” (> 'drę- 
czyć, męczyć”), czas. kauzat. od psł. *merti, 
*mwvrg tracić życie, umierać (zob. mrzeć), 


mosiądz 


z właściwą takim wyrazom wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *e = *o (por. paralelnie 
utworzone lit. marinti 'zabijać, stind. ma- 
rdyati 'zabija'). Zob. umór, zmora. 

mosiądz m od XV w. 'stop miedzi z cynkiem 
i innymi metalami”, kasz. mosog, -sągu 
| mosg3, -sązu 'ts.. Zachsł.: dł. mósez m, 
gł. mosaz m, cz. mosaz ż, słc. mosadz ż 
(z polskiego zapożyczone ukr. dial. mosjdź, 
-ż może pod wpływem p. mosiężny). Psł. 
dial. *mosęge > "mosędzb (-dz- w rezultacie 
II palatalizacji -g-) 'stop miedzi z innymi 
metalami”, zapożyczenie ze stwniem. *mass- 
ing, por. śrwniem. wczesne messinc, później- 
sze missinc | móschinc, śrdniem. missink, 
stang. maes(t)ling, stisl. massing | messing. 
— Od tego mosiężny (przym. utworzony od 
wcześniejszej postaci *mosiąg, zachowanej 
w kasz. mosyg). 

most od XV w.; zdr. mostek (też w znacze- 
niu anat.). Ogsł.: cz. most, r. most, móstd, 
ch./s. móst. Psł. *moste [< *mot-tv] kład- 
ka łącząca brzegi rzeki, pomost na bagnie”, 
rzecz. od psł. czas. *mesti, "mety "rzucać, cis- 
kać” (zob. miotać), z przyr. *-te i z wymianą 
samogłoski rdzennej *e = *o (por. młot). 
Pierwotne znaczenie 'to, co rzucone (na wo- 
dę, na bagno), co przerzucone (z jednego 
brzegu na drugi)”. Zob. mościć. 

moszna od XV w. anat. 'worek mieszczący 
jądra”, stp. też 'mieszek, torba, worek”. Ogsł.: 
cz. mośna 'torba, worek”, r. mośnd 'sakiew- 
ka na pieniądze”, dial. mośna / mośnid 'wo- 
rek jądrowy (u zwierząt), 'wole ptaków 
scs. mośbna 'torba, ch./s. móśnia 'ts., móś- 
nje mn worek jądrowy męski”. Psł. *mośbna 
[< *mochina < *mdk-s-ind]| "worek, torba; 
worek jądrowy męski”, pokrewne z lit. mak- 
śna, mn mdkśtys / makśnos 'worek; sakiew- 
ka na pieniądze”, makśtis ż 'pochwa, fute- 
rał, mekeris 'sakiewka na pieniądze; wore- 
czek na tytoń. Wyraz kontynuuje zapewne 
bałtosł. *mdk-s-ina od pie. *mak- '(skórza- 
ny) worek, od którego lit. mdkas *worek; 
sakiewka na pieniądze”, łot. maks m 'poch- 
wa, futerał, niem. Magen 'żołądek', wal. 
megin "worek'. 

mościć moszczę od XVI w. 'wykładać, wy- 
ścielać czymś, mościć drogę, most 'budo- 
wać drogę, most, w XVI w. rzeki mościć 


337 


motyka 


*zaopatrywać w mosty; z przedr. wymościć. 
Ogsł.: cz. mostit 'stawiać most”, r. mostit, 
mośću 'brukować; układać deski, belki, mo- 
ścić”, ch./s. móstiti 'stawiać most”. Psł. *mo- 
stiti, *"mośćg 'układać most, pomost”, czas. 
odrzecz. od psł. "*moste (zob. most). Por. 
pomost. 

mość od XVI w. część składowa tytułów 
grzecznościowych, np. wasza królewska mość. 
Nieregularne skrócenie rzecz. miłość w czę- 
sto używanych grzecznościowych tytułach 
jego miłość, ich miłość itd., zob. jegomość. 

motać od XVI w. 'nawijać (nici, przędzę itp.) 
na coś, zwijać w motek'”, 'plątać, wikłać, 
gmatwać (nici, pasma czegoś)”, 'robić in- 
trygi; kręcić, wichrzyć”; z przedr. namotać, 
wymotać się, zamotać. Ogsł.: cz. motat 'mo- 
tać, nawijać, zwijać, skręcać; plątać, wikłać, 
gmatwać”, r. motdt, motaju 'nawijać nici”, 
ch./s. mótati *zwijać, motać, nawijać”. Psł. 
*motati 'motać, kręcić, potrząsać, kołysać” 
(dokładny odpowiednik: lit. matóti "machać, 
wymachiwać; zwijać, nawijać, np. nici”), czas. 
wielokr. od psł. *mesti, *metg 'rzucać, cis- 
kać; wiać, rozwiewać; zgarniać, zmiatać” 
(zob. mieść), z wymianą rdzennej samogłos- 
ki *e => *o. — Od tego motek 'zwinięta np. 
przędza, motowidło 'przyrząd do nawijania 
przędzy z wrzeciona”. 

motyka od XV w. 'narzędzie do kopania zie- 
mi'; zdr. motyczka. Ogsł.: cz. motyka, r. mo- 
tyga, dial. motyka, ch./s. mótika. Psł. (czy 
słow.) *motyka "narzędzie do kopania zie- 
mi, motyka”, z niepewną etymologią: przyj- 
muje się albo rodzimą genezę wyrazu, albo 
jego zapożyczenie, przy czym obie wersje 
napotykają trudności. Może od pie. pier- 
wiastka *mat- 'kopać, dłubać” (od którego 
stind. matyd- 'brona', łac. mateola 'rodzaj 
młota”, stwniem. medela 'pług"), z rzadkim 
przyr. *:yka (który nie jest bodaj poświad- 
czony w psł. nazwach narzędzi). Zastanawia 
jednak uderzająca bliskość ze stang. mattoc 
*motyka, ang. mattoc 'oskard', cymr. ma- 
tog 'motyka, uznawanymi za zapożyczenia 
z łac. lud. *mattińica 'motyka” (bez konty- 
nuantów w językach romańskich); nie jest 
jasne, jakimi drogami miałoby dotrzeć do 
Słowian ewentualne zapożyczenie z które- 


motyl 


goś z tych języków (z ludowej łaciny, celtyc- 
kiego czy zachodniogermańskiego). 

motyl od XV w. 'owad Lepidoptera', dial. też 
ćma; zdr. motylek. Ogsł. (ale z różnica- 
mi w samogłosce rdzennej i przyrostko- 
wej): cz. motyl, r. motyl, słwń. metulj, ch. 
metilj. Psł. *motylb / *metylb I *metulb 'mo- 
tyl, od psł. *mesti "wiać, rozwiewać, koły- 
sać, *"motati 'motać, kręcić, potrząsać, ko- 
łysać” (zob. mieść, motać), z przyr. *-ylb / 
*-ulb. Pierwotne znaczenie 'taki, który lata 
nierówno, trzepocąc. — Od tego motylica 
"pasożyt Distomum hepaticum i wywołana 
przez niego choroba”. 

mowa od XIV w. 'wypowiadanie czegoś, mó- 
wienie, zdolność mówienia, 'sposób mówie- 
nia, wymowa, 'dłuższa wypowiedź, prze- 
mówienie”, 'język, dialekt”, w stp. XIV-XV w. 
też pierwotna postać mołwa. Ogsł.: cz. mlu- 
va 'mowa, język”, r. molvd 'wieść, pogłos- 
ka, gadka; opinia; sława”, scs. mlwva 'hałas, 
szum, wzburzenie, tumult”, 'puste gadanie, 
paplanina', cs. "hałas, krzyk”. Psł. *mlva 'wy- 
dawanie różnych odgłosów, np. brzęczenie, 
mruczenie, burczenie, krzyk, hałas, szum” 
> 'wydawanie (jednostajnego) głosu, papla- 
nie, gadanie” > "mówienie, mowa”, rzecz. 
odczas. od psł. *mfviti (zob. mówić). Zob. 
niemowa. 

mozół mozołu 'trud, wysiłek, mordęga”, daw. 
XVIII-XIX w. też mozoła 'ts.”, wcześniej od 
XV w., dziś med. i dial. modzel m 'odcisk, 
nagniotek”. Ogsł.: cz. mozol 'odcisk', przen. 
*'praca, mozół, harówka, słc. mozol 'odcisk', 
przen. 'trud, wysiłek”, r. mózol ż 'odcisk, 
nagniotek”, ch. mózol ! mózolj | mózdlj 'czy- 
rak. Psł. *mozole | *mozolb m / mozolb 
'guz, odcisk, nagniotek, zapewne prapo- 
krewne ze stwniem. masar 'sęk, narośl na 
drzewie”, mdsa 'blizna”, lit. mdzgas 'węzeł, 
supeł; guz, sęk”, z przyr. *-ola / *-olb / *-olb. 
— Od tego mozolić się 'trudzić się, wysilać 
się, biedzić się, męczyć się”, przest. mozolić 
*trudzić, forsować, męczyć, mozolny. 

moździerz od XV w. 'naczynie (kuchenne, 
laboratoryjne) z tłuczkiem do ucierania, 
*rodzaj działa, stp. XV-XVI w. modżerz 
I mozderz I możgierz | możderz | możdzerz 
I możdżerz 'naczynie z tłuczkiem, służące 
do ucierania na miałki proszek przypraw 


338 


móc 


kuchennych i środków leczniczych, 'rodzaj 
działa o krótkiej lufie i dużym kalibrze”. 
Postaci głosowe wskazują na zapożyczenie 
ze stcz. możiet | możdiet | mozdier I moż- 
drief 'moździerz” (dziś cz. możdir | hmożdił 
*ts. ), będącego pożyczką ze śrwniem. mor- 
saere moździerz” (dziś niem. Mórser 'ts.), 
przejętego z kolei z łac. mortarium *moź- 
dzierz i każde inne naczynie metalowe”. 

możny od XVI w. 'bogaty, potężny”, dial. 'bo- 
gaty”. Ogsł.: cz. moźny 'możliwy”, pot. i dial. 
"bogaty, ukr. móżnyj 'potężny, silny; za- 
możny”, dial. 'możliwy”, bg. dial. móżen 'sil- 
ny, mocny; bogaty”, słwń. móżen 'możliwy”. 
Psł. *możena 'taki, który jest w stanie (coś 
zrobić, czegoś dokonać), przym. odczas. 
z przyr. *wne od psł. *mogti 'być w stanie, 
móc (zob. móc); por. zamożny. Od tego 
można od XVI w. przysł. 'jest rzeczą możli- 
wą, nie ma przeszkody, da się zrobić”, 'wol- 
no coś komuś” (por. cz. można przysł. 'moż- 
na, jest rzeczą możliwą; może, być może”, 
ukr. móżna 'można'), z elipsy dawnego 
zwrotu jest rzecz można (np. uczynić) 'jest 
rzeczą możliwą (uczynić). 

móc mogę, możesz od XIV w. 'być w stanie 
coś zrobić; zdołać; mieć prawo, być upraw- 
nionym do czegoś; z przedr. pomóc, prze- 
móc, wymóc, zaniemóc, zmóc; wielokr. ma- 
gać wyjątkowe w XVI w., z przedr. poma- 
gać, wymagać, zmagać się, zob. też domagać. 
Ogsł.: cz. moci, mohu, r. moć , mogi, móżeś”, 
scs. mośti, mogo, możeśi. Psł. *mogti, *mogo, 
*możeśv 'być w stanie, móc, wielokr. *ma- 
gati (z regularnym wzdłużeniem samogło- 
ski rdzennej *o — *a), pokrewne z goc., 
stwniem. magan, mag 'móc (dziś niem. 
mógen 'ts.), stind. maghd- 'moc, siła, bo- 
gactwo”, lit. mdgulas "liczny, wszystkie od 
pie. *mdg'- "móc, być zdolnym”. — Od tego 
może od XVI w. forma 3. osoby 1. pj cza- 
su teraźn. w funkcji partykuły, z elipsy wy- 
rażenia być może, Że; możliwy od XIX w. 
*taki, który da się urzeczywistnić; ewen- 
tualny, przypuszczalny”, pot. 'dość dobry, 
niezły, jaki taki” (por. ukr. możlówyj 'moż- 
liwy, prawdopodobny, może z polskiego) 
— możliwość; zob. też możny; od czas. przed- 
rostkowych wymóg, zapomoga; zob. też 
pomoc. 


rg) 


mój 


mój, moja, moje zaimek dzierżawczy od XIV w. 
Ogsł.: cz. muj, mó (moje), me (moje), r. moj, 
mojd, moć, scs. moi, moja, moje. Psł. *mojb 
*mój, dokładny odpowiednik w tym samym 
znaczeniu: stpr. mais [< *majas|, bliskie też 
goc. meins, niem. mein [< *mei-no-], łac. 
meus [< *meio-], wszystkie od pie. *moios 
(/ *moi / *mei) "mój, utworzonych od pie. 
*me- będącego podstawą przypadków za- 
leżnych zaimka osobowego dla 1. osoby l. pj 
(zob. ja). 

mól mola od XV w. 'owad Tineola biselliel- 
la. Ogsł.: cz. mol, r. mol ż, scs. mole m. 
Psł. *molb "mól', nazwa wykonawcy czyn- 
ności z przyr. *-je (co do budowy por. np. 
chrząszcz, stróż) od pie. *mel(a)- 'rozkru- 
szać, rozdrabniać, mleć” (zob. mieć), z wy- 
mianą samogłoski rdzennej *e — *o. Pier- 
wotne znaczenie 'ten, który rozdrabnia, 
miele” odnosiło się zapewne do toczących, 
niszczących coś gąsienic owadów, w pierw- 
szym rzędzie do gąsienic mola odzieżowe- 
go, żerujących na odzieży. 

mówić od XIV w., w stp. XIV-XV w. i dziś 
dial. śl. pierwotna postać mołwić; z przedr. 
namówić, obmówić, odmówić, omówić, prze- 
mówić, rozmówić się, umówić, wmówić, wy- 
mówić, zamówić, zmówić; wielokr. mawiać, 
z przedr. np. namawiać, obmawiać, przema- 
wiać, rozmawiać, wymawiać. Ogsł.: cz. mlu- 
vit "mówić, r. mólvit rzec, powiedzieć, po- 
wiadać”, scs. miwviti 'huczeć, szumieć, powo- 
dować wzburzenie, burzyć (się), buntować 
(się), "nadmiernie się troszczyć o coś, nie- 
pokoić się, mlevljenije "puste gadanie, pa- 
planina', cs. mlwviti 'huczeć, krzyczeć”, słwń. 
dial. mólviti mówić niewyraźnie, niezrozu- 
miale”, 'sarkać, gderać, 'głośno dźwięczeć, 
huczeć”, 'gruchać (o gołębiach)”, 'brzęczeć 
(np. o pszczołach)”, ch. dial. czak. daw. mu- 
vit se głośno się przeciw czemuś burzyć, 
protestować. Psł. *mlviti, *mWo wydawać 
różne odgłosy, np. brzęczeć, mruczeć, bur- 
czeć (o zwierzętach), krzyczeć, hałasować, 
szumieć (o ludziach)”, pierwotne znaczenie 
zachowane w płdsł., wtórnie "wydawać (jed- 
nostajny) głos, paplać, pleść (bez sensu, bez 
celu)” > "mówić, prawdopodobnie pocho- 
dzenia dźwkn. — Od tego mówca —> mów- 
czyni, zob. też mowa, niemowlę; od czas. 


339 


mroczyć 


przedrostkowych namowa (stp. XV w. 'per- 
swazja, zachęta, rada”), obmowa "mówienie 
o kimś źle, złośliwie” (daw. 'narada, omó- 
wienie, negocjacje, rokowania; przemowa; 
tłumaczenie się, usprawiedliwianie się”), od- 
mowa, przemowa, rozmowa, umowa (stp. 
też umołwa) od XIV w., w stp. 'ugoda, układ, 
porozumienie; rozmowa, dysputa; chęć po- 
rozumienia, ustępliwość”, wymowa, zmowa; 
wymówka. 

mózg od XV w. (daw. mózg, mozgu), nowsze 
też "umysł, rozum”, stp. (i dziś dial.) 'szpik 
kostny”, kamieniowy mozg 'ropa naftowa, 
olej skalny”; zdr. móżdżek. Ogsł.: cz. mozek, 
-zku "mózg”, stcz. mozg ! mozh I mozk I mo- 
zek "mózg; szpik kostny”, r. mozg "mózg, cs. 
mozge 'szpik kostny” (w scs. tylko przym. 
możdanv 'zawierający tłuszcz lub szpik”), 
ch./s. mózak 'mózg. Psł. *mozgo 'szpik 
kostny, mózg”, pokrewne ze stpr. muzgeno 
*szpik kostny”, lit. smagenys i smagenćs 
"mózg; szpik kostny, stwniem. mar(a)g 
[< *mazga-], dziś niem. Mark 'rdzeń, szpik, 
miąższ”, stind. smajjón- smajjń 'szpik kost- 
ny, awest. mazga- 'szpik kostny, mózg”, 
wszystkie z pie. *mozg'”o- 'szpik kostny, 
mózg”. 

mroczyć od XVI w. (w XV w. z przedrostka- 
mi) *zaciemniać, pogrążać w ciemnościach”, 
mroczyć się 'ciemnieć, zachmurzać się, 
ściemniać się, zmierzchać się, daw. XVI w. 
też 'zasępiać się, smutnieć”, stp. od XV w. 
tylko z przedr., np. pomroczyć się "pogrążyć 
się w ciemności”, dial. mroczyć się 'zmierz- 
chać, kasz. mroććc Ściemniać, zaciemniać, 
mroććc są 'Ściemniać się, zmierzchać się”, 
w słowiń. też bez przestawki marććc, marći 
*śściemniać, zaciemniać , marćec są Ściem- 
niać się; z przedr. zamroczyć. Ogsł.: dł. 
mrocyś 'chmurzyć, zaciemniać”, mrocyś se 
*ciemnieć, chmurzyć się, r. moróćit 'zwo- 
dzić, oszukiwać, zawracać głowę dial. 'sta- 
wać się pochmurnym, chmurzyć się; ściem- 
niać się, morocitsja 'zachmurzać się, za- 
sępiać się; tracić rozsądek”, ch./s. mróćiti 
*napełniać mrokiem, czynić ciemnym; psuć; 
oczerniać, szkalować”, mrdciti se "mroczyć 
się, zaciemniać się, zachmurzać się, ciem- 
nieć, zmierzchać się. Psł. *morciti 'czynić 
ciemnym, mrocznym, *morciti sę stawać 


mrok 


się ciemnym, mrocznym”, czas. odrzecz. od 
psł. *mork» 'zmrok, ciemność (zob. mrok). 
— Od tego mroczek, zwykle mroczki mn 'za- 
burzenia wzrokowe polegające na zamgle- 
niach w polu widzenia, w XVI w. mroczek 
*człowiek chorobliwie mrużący oczy” (por. 
cz. mrdćek, -ćku 'chmurka '); od czas. przed- 
rostkowego pomroka 'zmrok, zmierzch, cień, 
mrok” (por. stp. pomroczyć się pogrążyć się 
w ciemności”) — pomroczny. 

mrok od XV w. 'światło stopniowo gasną- 
ce, zmierzch, zmrok, pomroka, cień, ciem- 
ność”, stp. 'zmierzch, zapadanie ciemności”, 
w XVI w. też 'ciemność, głębokie ciem- 
ności, ciemna chmura, gęsta mgła, dial. 
*zmierzch; chmura, kasz. mrok | mroy 
*mrok, zmierzch, bez przestawki słowiń. 
mark 'ciemność, mrok”. Ogsł.: dł. mrok 
*'ciemna chmura; burza”, ukr. mórok "mrok, 
ciemność, scs. mrakw 'ts.. Psł. *morke 
"mrok, ciemność, rzecz. odczas. od psł. 
*mfkngti 'ciemnieć (zob. mierzchnąć), z ar- 
chaiczną wymianą rdzennego *f > *or (por. 
mróz). Zob. zmrok. — Od tego mroczny. 

mrowić się od XIX w. 'będąc w wielkiej licz- 
bie, poruszać się w różnych kierunkach, roić 
się, mrowienie 'drżenie mięśni”, kasz. mro- 
Vic są 'roić się, gdzie też forma bez prze- 
stawki maryic są 'mrowić się, roić się”, 'źle 
się palić, tlić się, słowiń. maryic (są) "mieć 
dreszcze, ciarki, drżeć, dygotać. Ogsł.: dł. 
mrojś se 'roić się (o mrówkach); mrowić się, 
gł. mrowić so "mrowić się, roić się, ch./s. 
rzadkie mrdviti "powodować ciarki, mro- 
wie, drażnić, niepokoić”. Słow. *morviti (sę) 
"poruszać się, kręcić się jak mrówki, roić 
się, czas. odrzecz. od psł. *morvb "mrówka 
(zob. mrówka). 

mrówka od XV w. 'owad Formica. Ogsł. 
(ale postaci niejednolite, różniące się przy- 
rostkami): płb. moryć, gł. mrovja, słc. mra- 
vec, strus. morovii, r. muravej, słwń. mrdv- 
lja! mrdv I mrdvec, bg. mrdva i mróvka. Psł. 
*morvb I *morvvjv mrówka, pokrewne z na- 
zwami tego owada w innych językach ie.: 
stisl. maurr, śrirl. moirb, łac. formica, gr. myr- 
meks I bórmaks I órmikas, awest. maoriś / 
maoiri-, stind. vamras, wszystkie z pie. *no- 
ryo- / *morui- "mrówka, ale nieraz w prze- 
kształconej postaci (ze zmianą spółgłosek), 


340 


mrugać 


przypuszczalnie z powodu tabu. — Od tego 
mrówczy; od podstawy mrow- (bez przyr. 
-ka) mrowie od XVI w. 'duże skupisko mró- 
wek”, dziś "mnóstwo, gromada (np. ludzi)”, 
*dreszcz, ciarki”, rzecz. zbior. z przyr. *-vje 
(por. słwń. mrdvje zbior. mrówki”); mro- 
wisko; zob. też mrowić się. 

mróz mrozu od XV w. 'temperatura po- 
wietrza poniżej 0*C”, daw. też 'zamarznięta 
rosa lub mgła, szron, szadź, lód”, kasz. mróz, 
mrozu "mróz, w kasz.-słowiń. też bez prze- 
stawki mdrz 'ts.. Ogsł.: płb. (bez przestaw- 
ki) morz, cz. mrdz, r. moróz, scs. mraz%. Psł. 
*morzv "mróz, rzecz. odczas. od psł. *mfziti 
*ziębić, mrozić” (zob. marznąć), z wymianą 
rdzennego *f => *or (por. mrok). — Od te- 
go mrozić, z przedr. odmrozić, przemrozić, 
przymrozżić, rozmrozić, wymrozić, zamrozić, 
zmrozić; wielokr. np. odmrażać, rozmrażać, 
zamrażać; od przymrozić — przymrozek 
(por. stp. XV w. przymrozie 'szron, mróz). 

mruczeć od XVI w. 'wydawać charakterys- 
tyczny głos (o niektórych zwierzętach)”, 'mó- 
wić cicho, niewyraźnie, niezrozumiale, nu- 
cić, śpiewać bez słów, mamrotać”, 'niezbyt 
głośno narzekać, szemrać, protestować, dial. 
też marczeć 'mruczeć (o kocie)”, marczyć 
*warczeć (o psie)”, w takich znaczeniach tak- 
że murczyć, myrczeć, murczeć, marczeć, TÓW- 
nież mrakać 'miauczeć, kasz. mrećec 'wy- 
dawać głos, mruczeć (o niektórych zwierzę- 
tach); mruczeć, niewyraźnie, cicho mówić, 
śpiewać; szemrać, robić wyrzuty, mruczy 
*warczy (o psie); mruczy (o kocie)”; z przedr. 
wymruczeć, zamruczeć; wielokr. -mrukiwać, 
z przedr. pomrukiwać; jednokr. mruknąć. 
Ogsł.: cz. mrćet, r. murćat, słwń. myćati 
*mruczeć. Psł. *mqćati "wydawać mrukli- 
we, warkotliwe dźwięki”, czas. pochodzenia 
dźwkn. W polskim obok regularnego roz- 
woju *r.> ar (dial. marczeć) też rzadszy roz- 
wój w yr (dial. myrczeć) oraz w ur (dial. 
murczeć, które uległo przestawce ur > ru, 
por. mrugać). — Od tego mruk, mruczek, 
mrukliwy. 

mrugać od XVI w. 'poruszać szybko powie- 
kami; migotać, w XVI w. też margać 'ma- 
chać ogonem”, daw. i dial. margać 'kiwać, 
machać, ruszać, kręcić (np. ogonem), mer- 
dać; poruszać”, dial. margać się 'ruszać się”, 
mrygać 'mrugać, kasz. mrugac 'mrugać; 


mrużyć 
migotać, murgac świecić nierównym lub 
przerywanym światłem, mórgac "mrugać; 
migotać; zataczać kręgi, błyszczeć (o wo- 
dzie); błyskać się; szybko poruszać, machać, 
merdać; biegać, jechać szybko”; z przedr. za- 
mrugać; jednokr. mrugnąć. Płnsł.: cz. dial. 
mrgat | mrgac 'poruszać, machać, kręcić, 
r. morgdt 'mrugać, dial. też myrgat 'pars- 
kać, myrgatsja 'chwiać się, kiwać się, włó- 
czyć się, mirgdt "mrugać, ukr. morhdty 
*mrugać.. Psł. *mrgati 'poruszać czymś szyb- 
ko; poruszać powiekami, oczami, mrugać, 
jednokr. *mqrgngti, pokrewne z lit. mirgeti 
*migotać, błyskać się”, łot. mirdzet 'ts., stisl. 
myrkr "pochmurny ', od pie. *mer-g'- (będą- 
cego rozszerzeniem pie. pierwiastka *mer- 
*błyszczeć, lśnić, migać”). W polskim obok 
regularnego rozwoju *r > ar też rzadszy roz- 
wój w ur (kasz. murgac > mergac), które 
uległo przestawce ur > ru (por. mruczeć). 

mrużyć od XVI w. 'przymykać oczy”, kasz. 
mrużec 'mrużyć, mreżćc są 'dąsać się; 
z przedr. przymrużyć, zmrużyć. Z przestawką 
(prawdopodobnie przez skojarzenie z mru- 
gać) z pierwotnego *mżurzyć < *mbvżuriti, 
por. cz. mźourat 'mrużyć (oczy), mrugać 
(oczyma); mrugać, migotać (o świetle)”, 
dial. mfużił / mżużit 'mrużyć” oraz z prze- 
stawką początkowych spółgłosek cz. daw. 
Żmowjiti | źmufiti 'mrużyć, słc. źmurit 'ts., 
r. źmurić 'ts., ukr. źmuryty 'ts., ch./s. źmi- 
riti "zamykać oczy, słwń. źmyriti 'mru- 
gać. Psł. *mvżuriti 'mrużyć, zamykać, przy- 
mykać (oczy), mrugać (oczyma), czas. in- 
tensywny z przyr. *-ur- od psł. *mbżati 
*mrużyć, drzemać, por. p. daw. od XVI w. 
mżeć 'zamykać, przymykać oczy; drzemać”, 
w XIX w. mżyć 'Śnić; marzyć we śnie” dial. 
mżyć 'mrugać, mzyć (z mazurzeniem) na 
co 'pragnąć, pożądać czegoś”, stcz. mżieti 
*mrugać oczyma”, r. dial. mżat 'drzemać, 
mżit "mrużyć oczy; znajdować się w pół- 
śnie, być nieprzytomnym, słwń. meżdti, 
dial. źmdti "mieć oczy zamknięte”. Podsta- 
wowe psł. *mvżati związane etymologicznie 
z migać (zob.), od pie. *meig"- "migać, migo- 
tać, mrugać. 

mrzeć mrę, marł od XIV w. 'tracić życie, prze- 
stawać żyć, umierać, konać, daw. XVI w. 
też bezpodmiotowo 'panuje mór, zaraza, 


341 


msza 


epidemia, także (zwłaszcza u J. Mączyń- 
skiego) przen. 'bardzo chcieć, pożądać cze- 
goś” (np. mrzeć na miłość 'bardzo kochać, 
dziś umierać z miłości); z przedr. umrzeć od 
XIV w. (pierwotny imiesłów umarły, stp. też 
umerły od XIV w. 'nieżywy, martwy”), wy- 
mrzeć, zamrzeć, zemrzeć; wielokr. -mierać, 
z przedr. obumierać, umierać, wymierać, za- 
mierać. Ogsł.: cz. m+it, mfu I mru, r. lud. 
meret, mru, scs. mreti, mor. Psł. *merti, 
*mvrg (imiesłów czasu przeszłego *mflv) 
*tracić życie, umierać”, pokrewne lit. mińti, 
mirśtu 'umierać', łot. mift, mifstu 'ts., łac. 
morior 'ts., stind. mdrate 'umiera', wszyst- 
kie z pie. *mer- "umierać". 

mrzonka od XIX w. 'marzenie, urojenie, złu- 
dzenie (stąd przejęte kasz. mrónki mn 'ts. 
u pisarzy A. Majkowskiego i J. Karnow- 
skiego, w gwarach nie notowane). Wyłącz- 
nie polskie, wygląda na derywat z przyr. -ka 
od imiesłowu biernego czasu przeszłego 
tmrzony (por. daw. XVI w. mrzenie 'we- 
wnętrzny ból brzucha”, innego jednak po- 
chodzenia, od mrzeć) < *mvrenó Od czas. 
*mweriti, por. ukr. mryty "marzyć, roić, śnić; 
zaciemniać. Późne poświadczenie i książ- 
kowy charakter wyrazu przemawiają za je- 
go sztucznym utworzeniem na podstawie 
ukr. mrijnyj 'ledwo widoczny, majaczący; 

. złudny, urojony, od ukr. mrity 'być led- 
wo widocznym, majaczyć (w dali); świecić, 
dial. 'pobłyskiwać, migotać (zob. marzyć, 
mara, marny). 

msza od XIV w. Jak wiele innych terminów 
chrześcijańskich, zapożyczone ze stcz. mść, 
cz. mśe, por. słc. (o)mśa, strus. mśa 'nabo- 
żeństwo katolickie”, scs. mbśa, ch. dial. ma- 
śa, słwń. móśa. Słow. *mvśa "msza zapoży- 
czone (może za pośrednictwem stwniem. 
missa | messa) z łac. kościelnego missa 'ts., 
a to od kończącego mszę wezwania kapła- 
na lte, missa est. Łac. missa to forma ro- 
dzaju żeńskiego imiesłowu biernego missus 
od łac. mittere "posłać, wysłać, odesłać, 
uwolnić, rozpuścić (zgromadzenie)”. Przym. 
mszalny 'odnoszący się do mszy” (zastąpił 
stp. przym. meszny 'ts'.) od łac. missalis 'ts... 
Na łac. missali oparte łac. kościelne missale 
*księga liturgiczna zawierająca teksty mszy”, 
zapożyczone do polskiego jako mszał 'ts.. 


mszyca 


mszyca od XV w. 'drobny owad z rodziny 
Aphidina, kasz. mśćce | Sćce mn 'mszy- 
ce”, Ogsł.: cz. mś$ice "mszyca, r. dial. mśi- 
ca 'komary, drobne owady”, scs. maśica 'ko- 
mar; szarańcza”. Psł. *maśica 'drobny owad: 
mszyca, komar, pierwotne zdrobnienie 
z przyr. *-ica od psł. fmeośa [< *misia] (por. 
pochodne z przyr. *-vka: p. meszka 'drobny 
owad z rzędu muchówek, mustyk”, r. mośka 
"meszka”'), najbliższe odpowiedniki: lit. mu- 
se | musia I musis "mucha, łot. muśa *ko- 
mar, gr. myia I mja [< *musia] "mucha, 
łac. musca 'ts., stwniem. muska *komar, 
meszka. Pokrewne z mającym inną samo- 
głoskę rdzenną wyrazem mucha (zob.). 

mścić (się) szczę (się) od XV w. 'brać za coś 
odwet, wywierać zemstę”; z przedr. pomścić, 
zemścić się. Ogsł.: cz. mstit (se), r. mstit, 
mśću, Scs. mbstiti, mosty. Psł. *mwostiti (sę), 
*mevśćg (sę) "brać odwet za coś, mścić się”, 
czas. odrzecz. od psł. *mbvsto żŻ (może też 
*mbvsta) 'odwet, rewanż za doznane zło, 
zemsta” (por. w tym znaczeniu p. daw. XVI- 
-XVII w. msta, kasz. msta, cz. msta, r. mest, 
Scs. mbstb, bg. most). Podstawowe rzeczow- 
niki *movstb / *mvsta [< *mbt-tv / *"mwvt-ta] 
z pierwotnych *mit-ti- / *mit-ta, z przyr. 
*-ti- / *-ta od pie. *mei-t- 'zmieniać, wy- 
mieniać” (od którego także psł. "mite przysł. 
*na zmianę, na przemian, "mite 'ukośny, 
poprzeczny”). Pierwotne znaczenie 'wza- 
jemna wymiana czegoś, rewanż, wtórnie 
zawężone do 'rewanż, odwet za coś złego, za 
wyrządzoną krzywdę. — Od tego mściwy 
— mściwość; mściciel; od czas. przedrostko- 
wych pomsta od XIV w. 'odwet za krzywdę, 
kara” (> pomstować 'przeklinać, wymyślać 
głośno, złorzeczyć ), zemsta. 

mucha od XV w. 'owad Musca domestica, 
w gwarach też o innych owadach, np. szklą- 
ca mucha 'świetlik, robaczek świętojański”; 
zdr. muszka. Ogsł.: cz. moucha, r. mucha, 
scs. mucha. Psł. *mucha [< *mousa] 'mu- 
cha, pokrewne (z rdzennym -ti-) z psł. 
*meśica (zob. mszyca), lit. musć | musia 
I musis ż "mucha, łot. muśa *komar', gr. 
myia I mfa [< *musia] "mucha, łac. musca 
*ts., też (z rdzennym -a-) łot. muśa 'ts., 
stpr. muso [< *miisa *] 'ts.. Od pie. *mi- / 
*mus- komar, mucha” (pochodzenia dźwkn., 


342 


murawa 


od odgłosu wydawanego przez latające owa- 
dy); wyraz słow. wyróżnia się rdzennym *u 
pochodzenia dyftongicznego (< *-ou-), pod- 
czas gdy w innych językach ie. rdzenne *ń 
lub *a. 

muchomor od XV w. 'grzyb trujący Amanita 
muscaria, dial. muchomór. Por. cz. mu- 
chomirka, daw. muchomorka i muchomor 
*ts.. Złożenie, człon pierwszy mucha (zob.), 
człon drugi -mor to rzecz. odczas. od mo- 
rzyć (zob.), etymologiczne znaczenie 'to, co 
morzy, zabija muchy”. 

muczeć 'wydawać niski, przeciągły głos 
(o bydle)”, też mukać 'ts.. Por. cz. dial. mu- 
kat 'muczeć, r. dial. mukat 'ts., ch./s. miu- 
kati, maćem 'ryczeć (o krowie)”. Psł. *muka- 
ti / *mucati 'o głosie bydła”, czas. pochodze- 
nia dźwkn., podstawę stanowiła interi. *mu 
naśladująca głos bydła. Podobne czasowni- 
ki też w innych językach ie., np. lit. miikti 
"ryczeć, śrwniem. miihen 'ts., łac. miigire 
*ryczeć, huczeć, trzeszczeć”. 

muł I od XV w. 'grząski osad, błoto, szlam”, 
kasz. muł 'muł, szlam. Ogsł: dł. muł 
*szlam”, cz. muł "miał, słc. mil muł, szlam, 
r. muł / mul 'ts., ch./s. mulj "muł, szlam, 
błoto”. Psł. *mule / *mul» 'błoto, muł, szlam”, 
derywaty utworzone (za pomocą przyr. *-l5 
I *-lv) od pie. *meu- / *meya- I *mai- 'wilgot- 
ny, mokry” i "myć, obmywać” (zob. myć). 
Pierwotne znaczenie zapewne "mokra, na- 
siąknięta wilgocią ziemia. — Od tego mu- 
lić, zamulić; mulisty. 

muł II od XIV w. 'zwierzę pochodzące ze 
skrzyżowania klaczy konia z ogierem osła, 
Equus mulus”. Por. cz. mul, r. muł, ch. dial. 
czak. mil, mala, też słc. mula 'mulica, 
słwń. mula 'muł. Zapożyczenie z łac. miilus 
"muł. — Od tego mulica. 

mur od XV w. Ściana z cegły, kamienia, pus- 
taków itp., daw. też 'wszelkie ogrodzenie; 
przegroda; zdr. murek. Zapożyczenie ze 
stwniem. mure / mur (dziś niem. Mauer) 
*mur', przejętego z łac. miirus "mur, wał. — 
Od tego murować —»> murarz — murarstwo. 

murawa od XVI w. 'gęsta trawa pokrywają- 
ca jakąś przestrzeń, trawnik”. Por. r. mura- 
va 'jasnozielona młoda trawa”, dial. 'trawa 
łąkowa”, słwń. murdva "miękka trawa ko- 
ło domów i dróg”. Urzeczownikowiona for- 


muirszeć 


ma rodzaju żeńskiego przym. *muravs (por. 
p. dial. murawy *zielony', cz. mouravy 'ciem- 
noszary”, r. dial. murdvyj 'zielony”, bg. murav 
*zielonkawy”), utworzonego od psł. rzecz. 
*mura I *mure 'coś ciemnego”, pokrewnego, 
np. z gr. mayros ciemny”. 

muirszeć murszeje od XIX w. 'próchnieć, 
kasz. murżec 'murszeć, próchnieć, pleśnieć ; 
z przedr. zmurszeć, zmurszały, w XVI w. 
murszasty 'spróchniały”, u Lindego morsza- 
ty I morszysty 'zbutwiały”, dial. murszywy 
*spróchniały; por. daw. morsz 'próchno', 
dial. murch świeże próchno', kasz. murś 
l mulś m 'pleśń. Zapożyczenie z niem. 
morsch 'zbutwiały, spróchniały”, morschen 
*'butwieć, próchnieć”. 

Murzyn od XIV w. 'człowiek należący do rasy 
czarnej”. Książkowe zapożyczenie (dla po- 
trzeb przekładu Biblii) ze stcz. mufin / mu- 
fenin 'ts., por. cz. przest. moufenin 'ts., słc. 
przest. murin 'ts., co przejęte z łac. Maurus 
*'Maur, północnoafrykański Murzyn”. 

musieć muszę od XIV w. 'podlegać jakiejś 
konieczności, nie móc postąpić inaczej; 
uważać coś za swą powinność, obowiązek, 
być zobowiązanym; koniecznie chcieć, stp. 
musieć | musić być zniewolonym do cze- 
goś, mieć obowiązek coś zrobić, dial. mu- 
sieć | musić "musieć; postać musić dziś 
w czas. przedrostkowych przymusić, wy- * 
musić, zmusić; wielokr. muszać dial., poza 
tym z przedr. przymuszać, wymuszać, zmu- 
szać. Por. gł. dial. musyć "musieć, cz. muset 
I musit 'ts.. Zapożyczenie ze stwniem. mu- 
ozan "móc, śmieć” (dziś niem. miissen 'mu- 
sieć”, por. ang. must 'ts.). Związany z tym 
rzecz. mus konieczność działania, przy- 
mus, potrzeba” zapożyczony z niem. Muf 
*(nieodzowna) konieczność, mus, przymus. 
— Od czas. przedrostkowego przymus. 

muskać od XV w. 'dotykać, głaskać, gładzić 
lekko, delikatnie”, dial. też 'powlekać, sma- 
rować (omuskać 'oczyścić, obielić'), mus- 
kać się 'często patrzeć się do lustra i popra- 
wiać na sobie toaletę”, kasz. rmuskac 'muskać, 
gładzić”; jednokr. musnąć; też ekspresywny 
wariant z udźwięcznieniem -sk- > -zg-: dial. 
muzgać 'chlebem albo ziemniakami wycie- 
rać resztki tłuszczu, sosu z talerza, miski, 
patelni”, muzgać się 'stroić się, upiększać się; 


343 


mydło 


czyścić się (o kocie)”, 'pobrudzić się, powa- 
lać się, kasz. umuzgac są 'pobrudzić się”. 
Por. słc. dial. muskac "wyrównywać glinia- 
ną podłogę”, ukr. dial. mickaty 'brudzić”, 
ch. dial. czak. miskot [< *muskati] | muzgdt 
*ssać, mamlać”, miizot [< "miizdti] "lizać. Po- 
chodzenie niejasne. Może czas. intensywny 
z przyr. *-sk- (por. głaskać) od niepoświad- 
czonego w słow. czasownika, który mógł 
być równy lit. mduti, mduju "przeciągać rę- 
ką, gładzić, ciągnąć”. 

my, dop. nas od XIV w. zaimek dla 1. oso- 
by 1. mn. Ogsł.: cz. my, nds, r. my, nas, scs. 
my, nas. Psł. zaimek osobowy dla 1. osoby 
l mn *my 'my', kontynuuje pie. *mes lub 
*mes 'my' (por. z *-ć- stpr. mes, lit. mćs, 
z *-6- łot. mes). Oczekiwalibyśmy słow. for- 
my tme lub tmeć, końcowe -y jest słow. in- 
nowacją, wprowadzone przez analogię do 
psł. zaimka osobowego dla 2. osoby l. mn 
*vy (zob. wy). Formy psł. przypadków zależ- 
nych (dop. *nasż, cel. *nam» itd.) oparte 
na rdzeniu *nó-: dop. "nas (jak i stpr. dop. 
nuoson) kontynuuje pie. dop. *nósom, z koń- 
cówką dopełniacza od rdzenia występujące- 
go w łac. mian. i bier. nós "my, nas”, z krót- 
ką samogłoską rdzenną też w stind. nah, 
alb. na 'nas'. 

myć myję od XIV w. 'usuwać brud za pomo- 
cą wody” daw. przen. 'zmykać, uciekać”, dial. 
też 'prać; z przedr. podmyć, obmyć, prze- 
myć, rozmyć, umyć, wymyć, zmyć; wielokr. 
-mywać: z przedr. np. obmywać, przemywać, 
rozmywać, umywać się, zmywać. Ogsł.: cz. 
myt, myji, r. myt, móju, scs. myti, myjg. Psł. 
*myti, *mejo "myć, prapokrewne z łot. maut, 
mauju 'pływać, zanurzać, lit. mdudyti, mdu- 
dau 'kąpać (się), myć, stpr. au-musnan ż 
bier. pj "mycie, obmywanie”, stwniem. muz- 
zan 'czyścić”, stind. miitram n "mocz, awest. 
minam 'brud'. Od pie. *meu- / *meua- / *mu- 
*wilgotny, mokry” i "myć, obmywać”. — Od 
tego mydło (zob.); od czas. przedrostko- 
wych pomywacz — pomywaczka; umywal- 
ka; zmywarka. 

mydło od XIV w. 'substancja używana do 
mycia, prania, stp. też w nazwach roślin, 
np. kacze mydło 'połonicznik, Hernaria 
glabra”, psie mydło "mydlnica lekarska, Sa- 
ponaria officinalis*; zdr. mydełko. Ogsł.: cz. 


mylić 


mydlo, r. mylo, cs. mylo. Psł. *mydlo 'sub- 
stancja, środek służące do mycia, nazwa 
narzędzia od psł. *myti (zob. myć), z przyr. 
*-dlo. — Od tego mydelniczka; mydlić (na- 
mydlić, rozmydlić, wymydlić), mydliny. 
mylić od XVI w. (ale w XV w. z przedrost- 
kami) *wprowadzać w błąd, zwodzić, łu- 
dzić”, daw. 'zmieniać porządek czegoś, plą- 
tać, gmatwać, psuć, przeszkadzać, 'zwlekać”, 
*chybiać, nie trafiać; zawodzić; z przedr. 
omylić się od XV w., pomylić, zmylić, stp. 
też np. namylić "pomylić. Płnsł.: cz. mylit 
*wprowadzać w błąd; przeszkadzać; wpra- 
wiać w zakłopotanie, stcz. "powodować 
niepewność, wątpliwość, ukr. reg. myłyty 
*wprowadzać w błąd; wprawiać w zakłopo- 
tanie”. Psł. dial. *myliti wprowadzać w błąd, 
zwodzić, etymologia niepewna. Budowa 
wyrazu i semantyka wskazuje na pierwot- 
ny czas. kauzat., jednak hipotetyczny czas. 
podstawowy nie jest poświadczony. Samo- 
głoska rdzenna *y może z regularnego w ta- 
kich czasownikach wzdłużenia *» (z wcześ- 
niejszego *i — "u > *y), w takim razie 
podstawowy czas. zawierałby rdzeń *mol- 
[< *miil- < pie. *ml-], najbliższymi pokrew- 
nymi wyrazami byłyby zatem różniące się 
budową lit. miuldyti 'pleść, bajać, fantazjo- 
wać, łot. muldet 'ts.. Ostateczną podstawą 
był zapewne pie. pierwiastek *mel- 'oszu- 
kiwać, kłamać” (od którego np. lit. mćlas 
*kłamstwo”, meluoti 'kłamać”), jednak za- 
sadność rekonstrukcji takiego pierwiastka 
bywa ostatnio kwestionowana. Pierwotne 
znaczenie przypuszczalnie 'powodować, że 
ktoś jest oszukany, okłamany” > 'wprowa- 
dzać w błąd, zwodzić. — Od tego myłka 
"pomyłka; od czas. przedrostkowych omył- 
ka 'błąd, pomyłka” (por. stp. XV w. omył 
*nieuwaga, roztargnienie; wątpliwość; głup- 
stwo, niedorzeczność”, daw. XVII w. omyła 
'omyłka, pomyłka”), pomyłka, zmyłka. 
mysz ż od XV w. "niewielki gryzoń z rodzi- 
ny myszowatych (Muridae)”, stp. też wodna 
mysz 'Crossopus fodiens', w gwarach często 
mysza 'mysz'; zdr. myszka. Ogsł.: cz. myś, 
r. myś” ż (dial. też myś m i myśd), scs. myśb. 
Psł. *myśv ż "mysz, odpowiada stwniem. 
miis "mysz; muskuł” (dziś niem. Maus 


344 


myśleć 


*mysz'), łac. miis 'ts., gr. mys "mysz; szczur; 
muskuł”, stind. mós- m i ż 'mysz; szczur. 
Kontynuuje pie. *miżs- "mysz; muskuł, mię- 
sień” (może od pie. *meu-s- 'szybko się po- 
ruszać; kraść”), rzecz. należący pierwotnie 
do tematów spółgłoskowych, który w psł. 
przeszedł do tematów na -i-. — Od tego my- 
si (też w złożeniu mysikrólik "maleńki ptak 
Regulus regulus', człon drugi zdr. od król, 
zob.); myszaty. 

myśl ż od XIV w. 'czynność umysłu, myś- 
lenie, rozum, umysł, świadomość, 'wynik 
rozmyślań, skutek myślenia”. Ogsł.: cz. mysl, 
r. mysl, scs. mysłe. Psł. *myslv ż [< *myd-slv 
< pie. *mid'-sli-] "myślenie, myśl, bez od- 
powiedników w językach ie., od pie. *meud*- 
"uważać na coś, myśleć o czymś” (od któ- 
rego lit. maństi, maudżiu 'pragnąć czegoś, 
tęsknić, goc. ga-maudjan 'przypominać”, gr. 
m$thos 'słowo, mowa; powiedzenie, przysło- 
wie; pogłoska, wieść; opowiadanie, legenda, 
mit, bajka”), z przyr. *-sli- > psł. *-slv. Zob. 
myśleć. 

myśleć myślę (daw. od XIV w. i dziś dial. myś- 
lić, myślę) 'rozumować, 'pamiętać o kimś, 
o czymś, dbać, troszczyć się, 'nosić się 
z zamiarem, zamierzać, chcieć coś zrobić”; 
z przedr. domyślić się, namyślić się, pomy- 
śleć, przemyśleć, rozmyślić się, umyślić, wy- 
myślić, zamyślić się, zmyślić; wielokr. myślać 
dial. 'myśleć', poza tym z przedr. np. domy- 
ślać się, rozmyślać, zmyślać. Ogsł.: cz. myslet 
I myslit, r. myslit, scs. mysliti, myśljo. Psł. 
*mysliti, myslę "myśleć, rozmyślać, czas. 
odrzecz. od psł. *myslv (zob. myśl). Polski 
bezokol. myśleć wtórny (pierwotny myślić 
zachowany współcześnie w czas. przedrost- 
kowych), przez analogię do czasowników 
typu widzieć (w obu przypadkach formy 
czasu teraźn. na -i-: myśli : widzi). — Od 
tego myślenie; myśliciel; zob. też myśliwy; 
od czas. przedrostkowych namysł, pomysł 
od XVI w. (daw. XVI w. 'myśl, umysł, ro- 
zum; pomyślenie, pojmowanie, rozumowa- 
nie, "mniemanie, pogląd, zdanie, opinia, 
wyobrażenie”, 'zamysł, plan; sposób”, 'sens, 
znaczenie, treść), umysł, wymysł (dial. 'no- 
wość, "przysmak, wymysły 'złorzeczenia”, 
daw. XVI w. wymysłek "wymysł, wynalazek, 


myśliwy 
pomysł, 'mędrek, człowiek pomysłowy”), 
zamysł, zmysł, zob. też przemysł; domyślny, 
pomyślny, umyślny, wymyślny. Zob. myśliwy. 

myśliwy od XVI w. 'ten, kto poluje na zwie- 
rzynę, łowca, w XVI w. też w funkcji przym. 
"zajmujący się łowiectwem, rozmiłowany 
w łowiectwie”, od tego daw., dziś dial. myśli- 
wiec "myśliwy, łowca” (nowe 'samolot myś- 
liwski; pilot takiego samolotu”), por. cz. mys- 
livec "myśliwy”, pot. 'leśniczy”, słc. myslivec 
*myśliwy” (z polskiego ukr. myslyvec” 'myś- 
liwy”, br. dial. myslivca 'ts.). Przym. uży- 
ty w funkcji rzeczownika, por. w pierwot- 
nej funkcji stp. od XV w. myśliwy 'myślący, 
rozmyślający o czymś, skupiony, uważny”, 
*zmyślony, udany”, por. cz. myslivy "myślą- 
cy, rozmyślający”, ukr. myslyvyj 'rozumny, 
pojętny”. Od p. myśleć, psł. *mysliti (zob. 
myśleć), przym. z przyr. -iwy < *-ive. Roz- 
wój znaczeniowy "myślący, rozmyślający, ro- 
zumny” > 'łowca” w związku z uznawaniem 
łowiectwa za zajęcie wymagające rozumu, 
przemyślności, sprytu. — Od tego myśliw- 
ski, myślistwo. 

myto od XIV w. '(w dawnej Polsce) opłata za 
przejście, przejazd lub przewóz (drogą, mo- 
stem, rzeką), cło, miejsce pobierania takiej 


345 


nabój 
opłaty, stp. też "zapłata, wynagrodzenie, 
cena, wartość, 'różnego rodzaju daniny 
i opłaty oraz miejsce ich pobierania”. Ogsł.: 
cz. myto 'opłata za używanie dróg”, r. myto 
I myt 'myto*, scs. myto wynagrodzenie, po- 
darunek. Psł. *myto 'opłata za przejście, 
przejazd, przewóz, cło”, zapożyczenie ze 
stwniem. miita 'cło'. Zob. przemycić. 
mżyć mży 'rosić, padać, siąpić (o drobnym 
deszczu), kasz. mźćc / mżdc, mżi 'mżyć, sią- 
pić. Płnsł.: cz. mżit 'drobno padać; zraszać”, 
r. dial. mżit 'siąpić (o deszczu); padać 
(o zimnej, mokrej mgle)”. Psł. dial. *mevżiti 
*drobno padać, kropić, rosić, mżyć, pier- 
wotnie zapewne *mbziti, *mvżg [< *mvzjg] 
(por. stcz. mzieti 'mizernieć, chorować, cz. 
dial. mzet 'butwieć, słwń. mezeti / mzeti, 
-zfm 'wyciekać, wypływać, sączyć się”, spro- 
wadzane do psł. *mvzćti), prapokrewne z lit. 
misti, mężu 'moknąć, meżti, meżu 'nawo- 
zić; wyrzucać nawóz”, łot. mózt, mezu 'wy- 
rzucać nawóz, śrwniem. migen 'oddawać 
mocz”, łac. meió 'moczę, mingó "moczę, 
oddaję mocz”, stind. móhati 'moknie'. Od 
pie. *meig"- "moczyć, moknąć. — Od tego 
mżawka 'drobny deszcz” (por. dial. mżawa 
*ts., kasz. mżava 'deszcz ). 


N 


na przyim. od XIV w. Ogsł.: cz. na, r. na, SCs. 
na. Psł. *na *na' (najpierw w funkcji lokal- 
nej *na coś, na wierzch czegoś”, 'na czymś, 
na wierzchu czegoś”), odpowiada lit. nuó 
*od, z, łot. nio 'od', stpr. no / na "na, z pie. 
*nó będącego wariantem pie. *anó i *an 
*w górę, wzwyż” (por. goc. ana 'na, wzwyż, 
stwniem. an 'na (dziś niem. an 'na'), gr. 
and 'na, po, przez, podczas, dnó przysł. 
*w górę, do góry, wzwyż; dawniej, ongiś”, 
przyim. 'ponad, powyżej”, awest. ana 'przez”. 
Wtórnie przedr. na-, ogsł., psł. *na-. 

nabiał od XV w. 'przetwory, produkty z mle- 
ka”, w XVI w. też nabielnie 'ts.. Por. cz. dial. 


nabjeł | nóbel "mleko i produkty z mle- 
ka”, ukr. dial. nabil 'ts.. Od nabielić, po- 
świadczonego jednak w innych znaczeniach: 
XVI w. nabielić "wybielić wiele”, u Lindego 
*po wierzchu pobielić, dosyć wybielić”. Por. 
podbiał. 

nabożny od XIV w. 'pobożny”, stp. też 'po- 
korny”. Por. cz. nóbożny 'pobożny”. Od wy- 
rażenia przyimkowego na boga (zob. bóg). 
— Od tego nabożeństwo 'ceremonia religij- 
na, obrzęd religijny, stp. też "pobożność, 
pobożne postępowanie”, 'pokora, skrucha”. 

nabój 'jednostka amunicji broni palnej”, od 
XVIII w. 'proch i kula, użyte do nabicia 


nabrzęknąć 


broni palnej, ładunek”; w innych znacze- 
niach stp. XV w. nabój 'najazd, napad”, dial. 
'śnieg ubity, ujeżdżona droga”, kasz. nlibo- 
je mn 'nieużytki rolne”. Ogsł.: cz. naboj 'na- 
bój, ładunek”, 'piasta', r. dial. nabój 'nabój, 
ładunek”, 'deska przybita do górnej krawę- 
dzi burty w celu jej podwyższenia; ubity 
plac do młocki, klepisko; zaspa śnieżna”, 
ch./s. nabój 'nabój, ładunek”, *ziemia z ple- 
wami, ze słomą, którą nabija się przestrzeń 
między deskami w ścianie, w podłodze; 
uklepana ziemia; rana z otarcia nogi, obrzęk 
ropny na stopie”. Słow. *nabojb, rzecz. od- 
czas. od psł. przedrostkowego *na-biti 'na- 
bić, p. nabić (o pochodzeniu zob. bić), 
z wymianą samogłoski rdzennej jak w po- 
krewnym bój (zob.). Znaczenie 'ładunek" 
związane z dawnym sposobem ładowania 
(nabijania) broni palnej. 

nabrzęknąć 'nabrzmieć, napuchnąć, od 
XVI w. nabrzękły 'nabrzmiały, napuchnię- 
ty; też obrzęknąć 'opuchnąć; wielokr. na- 
brzękać, obrzękać; bez przedrostka daw. 
brzęknąć 'obrzmiewać, pęcznieć”. Por. r. na- 
brjdknut 'napęcznieć, dial. brjdknut 'prze- 
siąkać wilgocią, moknąć; nabrzmiewać, 
ukr. brjóknuty 'pęcznieć', ch./s. nabreknuti 
*nabrzmieć, napęcznieć; spuchnąć”, dial. 
breknuti 'napęcznieć, nabrzmieć; powięk- 
szyć się. Psł. *brękngti 'obrzmiewać, na- 
brzmiewać, pęcznieć, czas. dok. od psł. 
*bręcati I *brękati 'wydawać dźwięk, dźwię- 
czeć, brzęczeć” (zob. brzęczeć), rozwój zna- 
czenia 'wydawać dźwięk, głos” > 'pęcznieć, 
nabrzmiewać” jak w brzmieć 'dźwięczeć, 
brzęczeć” > 'pęcznieć, puchnąć (zob. na- 
brzmieć). 

nabrzmieć od XVII w. 'napęcznieć, napuch- 
nąć, daw. 'wezbrać, dial. nabrnięty 'na- 
brzękły, obrzmiały”; obrzmieć 'napęcznieć, 
opuchnąć”; wielokr. nabrzmiewać, obrzmie- 
wać; bez przedr. daw. od XVII w. brzmieć, 
brzmi (w XVIII w. brzmieć, brzmieje) 'puch- 
nąć, pęcznieć”, dial. śl. brnińć, brńe 'puch- 
nąć, pęcznieć”. Płnsł.: cz. dial. nabrńet 'na- 
puchnąć, obrzęknąć, słc. dial. nabrińec 'ts., 
r. dial. brenćt "puchnąć, obrzmiewać; doj- 
rzewać, napełniać się, rumienić się, ukr. 
brynity I brenity 'pęcznieć, obrzmiewać; doj- 
rzewać, br. brynjdc "puchnąć, obrzmiewać”. 


346 


nać 


Psł. dial. *broneti, *brenejo 'pęcznieć, puch- 
nąć, obrzmiewać, etymologicznie tożsame 
z psł. *breneti wydawać dźwięk, dźwięczeć, 
brzęczeć” (zob. brzmieć), co do rozwoju zna- 
czenia zob. nabrzęknąć. 

nabytek 'to, co zostało nabyte, stp. XV- 
-XVI w. 'majątek, mienie”, kasz. nabetk 'na- 
bytek, zdobycz; dziecko pozamałżeńskie. 
Por. cz. nabytek "meble, umeblowanie”, stcz. 
"majątek, mienie; bydło”, br. nabytak 'włas- 
ność; nabytek”, dial. 'bydło”, 'kupiona rzecz”. 
Słow. *nabytvko 'to, co nabyte, osiągnięte”, 
utworzone jak pokrewne dobytek, zbytek 
(zob.) od imiesłowu "nabyte od przedrost- 
kowego czas. *na-byti osiągnąć coś, zdo- 
być, nabyć, p. nabyć 'otrzymać coś, kupić; 
osiągnąć, stp. 'dojść do czegoś, osiągnąć 
coś, uzyskać, posiąść, o pochodzeniu zob. 
być. 

naczelny od XVI w. 'znajdujący się na czele, 
główny, ważny”. Od wyrażenia przyimko- 
wego na czele (zob. czoło). — Od tego na- 
czelnik 'zwierzchnik, przełożony” (daw. od 
XVI w. 'ozdoba czoła). 

naczynie 'przedmiot użytkowy służący do 
przechowywania, przyrządzania lub umie- 
szczania różnorodnych zawartości”, stp. od 
XV w. naczynie zbior. 'narzędzia, przyrzą- 
dy, instrumenty, 'naczynie domowe, gar- 
nek”, od XIV w. 'z grubsza obrobiony mate- 
riał drzewny”, daw. 'instrument, narzędzie, 
sprzęt”, np. naczynie wodne 'okręt, statek”, 
dial. także 'mebel, sprzęt. Por. cz. nóćini n 
*sprzęty, narzędzia, przybory”, ukr. dial. na- 
inne / naćin'na | naćine 'naczynia kuchen- 
ne; komplet oprzyrządowania tkackiego”. 
Słow. *naćinvje 'narzędzia, przybory”, rzecz. 
zbiorowy z przyr. *-vje od psł. *naćine 'na- 
rzędzie, przybór, naczynie; sposób” (por. stp. 
XV w. naczyn 'narzędzie, instrument, cz. 
nóćin 'narzędzie, instrument”, dial. też 'na- 
czynia, naczynie”, r. dial. naćin 'początek, 
rozpoczęta praca”, ch./s. ndćin 'sposób, me- 
toda, tryb”), będącego rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *na-ćiniti 'zrobić, sprawić, 
spowodować, sporządzić” (zob. czynić). 

nać ż od XV w. "liście i łodygi roślin oko- 
powych”, dial. zwykle 'liście i łodygi ziem- 
niaków”, 'liście marchwi”; zdr. natka. Ogsł.: 
cz. nat ż 'nadziemna część rośliny (łodygi, 


nad 


liście, czasem też kwiaty)”, ukr. reg. nat ż 
*wąs rośliny”, słwń. ndt ż 'liście i łodygi roś- 
lin okopowych. Psł. *natv ż 'liście i łodygi 
roślin”, prawdopodobny odpowiednik: stpr. 
noatis [< *ndte] 'pokrzywa”, por. pokrewne 
(z innymi przyrostkami) lit. natre / nóterć 
*ts., łot. ndtre 'ts. i zapewne stwniem. naz- 
za [< *natón] 'ts., pochodne stwniem. nez- 
zila, śrwniem. nezzel (dziś niem. Nessel) 
*ts., stang. net(e)le / netel 'ts.. Odpowiedni- 
ki ie. sugerują przeniesienie w słow. nazwy 
pokrzywy na łodygi z liśćmi pewnych roś- 
lin uprawnych. Dalsza etymologia niepew- 
na, może od pie. *ned- / *net- 'skręcać ra- 
zem, wiązać, łączyć”. 

nad, nade przyim. od XIV w. Ogsł.: cz. nad, 
nade, r. nad, scs. nade. Psł. "nade 'nad', od 
psł. przyimka *na (zob. na), utworzone jak 
psł. *pode 'pod” od psł. *po (zob. po, pod), 
*perda 'przed” od psł. *per- (zob. przed), psł. 
*zada 'tył od psł. *za (zob. za, zad). Wtór- 
nie przedr. nad-, ogsł., psł. *nad-. 

nadal 'w dalszym ciągu, stp. XV w. 'dalej 
(o stosunkach przestrzennych). Por. cz. 
nadóle przysł. "nadal, na przyszłość, w dal- 
szym ciągu. Z wyrażenia przyimkowego na 
dal (zob. na, dal). 

nader od XVI w. przysł. 'bardzo”, w XVI w. 
też rzadko nadder i nadert 'nazbyt, zbyt- 
nio, więcej niż trzeba; bardzo”. Z wyraże- 
nia przyimkowego fnad dert, zapożyczone- 
go z cz. nad drt (cz. drt 'coś potłuczonego, 
rozbitego na kawałki; drobne cząstki, dro- 
biny; opiłki, trociny”, por. drtiny mn 'troci- 
ny, drewniane wiórki”, drtit *kruszyć, roz- 
kruszać, rozdrabniać, od psł. *derti, zob. 
drzeć). Pierwotne znaczenie wyrażenia przy- 
imkowego nad drt "nad odrobinę, stąd 'nie- 
co więcej” > 'szczególnie”, 'bardzo”. 

nadobny od XV w. 'pełen powabu, piękny, 
dorodny, przystojny”, stp. 'piękny, zgrabny, 
kształtny, stosowny, taki jak należy”, daw. 
"ładny, miły, piękny, przystojny, urodziwy, 
śliczny”, słowiń. nadobni 'urodziwy, przy- 
stojny”. Ogsł.: cz. nddobny 'ładny, przystoj- 
ny”, r. przest. nadobnyj *konieczny, potrzeb- 
ny”, dial. nadóbnyj 'dobry', s. dial. nadoban 
*celowy”. Słow. *nadobvns 'taki jak potrze- 
ba, jak należy, odpowiedni, stosowny, po- 
trzebny, kształtny” to przym. od rzecz. *na- 


347 


nagabnąć 


doba 'coś stosownego, odpowiedniego do 
czegoś, zwłaszcza stosowne narzędzie, na- 
czynie, sprzęt” (por. p. daw. od XVI w. na- 
doba 'naczynie”, 'piękno, uroda”, słowiń. nó- 
doba 'uroda', stp. nadobie 'sprzęt, naczynie”, 
w XVI w. 'narzędzie; naczynie”, cz. nadoba 
*naczynie, nddobi "naczynia; narzędzia, 
stcz. nadobie 'sprzęt, narzędzia; naczynia, 
br. nadóba 'sprzęty”), od psł. wyrażenia 
przyimkowego *na dobe 'odpowiednio, sto- 
sownie, tak jak trzeba, jak potrzeba, w po- 
rę? (por. p. daw. na dobie 'w porę, cz. daw. 
na dobe byti *być dojrzałym”, strus. nadobć 
*trzeba, potrzeba”, r. dial. nadobe 'ts.'), któ- 
re od psł. rzecz. "doba 'to, co jest odpowied- 
nie, stosowne, właściwe”, zob. doba). 

nadzieja od XIV w. 'oczekiwanie spełnienia 
czegoś pożądanego”, kasz. ndzćja I naddeja 
*ts.. Ogsł. w tym samym znaczeniu: cz. na- 
dćje ż, r. dial. nadćja, cs. nadeja, słwń. 
nddeja. Psł. *nadćja 'nadzieja, oczekiwa- 
nie”, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*na-dejati sę 'spodziewać się, mieć nadzieję, 
oczekiwać” (por. stp. nadziać się 'spodzie- 
wać się, mieć nadzieję, przypuszczać”, scs. 
nadćjati sę 'oczekiwać, spodziewać się”), 
z przedr. *na- od psł. *dćjati sę 'odbywać 
się, zdarzać się, zachodzić, stawać się; po- 
dziewać się, przepadać, znikać” (zob. dziać 
się), — Od wyrażenia przyimkowego bez 
nadziei: beznadzieja, beznadziejny. 

nadzór od XIX w. 'nadzorowanie, kontrolo- 
wanie, pilnowanie; opieka”, kasz. nadzór / 
nadzór 'ts.. Por. cz. nadzor 'nadzór”, r. nad- 
zór 'nadzorowanie”, słwń. nadzór 'nadzór”, 
wszędzie bez wcześniejszych poświadczeń. 
Kalka niem. Aufsicht 'dozór, nadzór”, w na- 
wiązaniu do dozór (zob.). — Od tego nadzo- 
rować — nadzorca. 

nagabnąć 'zwrócić się z żądaniem lub proś- 
bą, zaczepić; wielokr. nagabywać; stp. od 
XIV w. nagabać 'prześladować, dręczyć, na- 
pastować, dokuczać, 'pozywać, niepokoić 
pozwami sądowymi lub zaprzeczeniem 
praw”, daw. też "pobudzać, drażniąc, pod- 
niecać; bez przedrostka daw. od XIV w., 
dziś dial. gabać 'zaczepiać, niepokoić, do- 
kuczać, dręczyć, nękać”, stp. też 'chcieć coś 
zagarnąć, usilnie o coś zabiegać” (jako ter- 
min prawny 'oskarżać, zaskarżać ), 'naprzy- 


krzać się, nalegać”, dial. 'lekko uderzać, 'za- 
czepiać, napastować. Ogsł.: cz. dial. habat 
"brać, przywłaszczać sobie”, słc. habat 'zgar- 
niać, zagarniać, zabierać siłą, ukr. dial. 
hdbaty 'chwytać”, bg. dial. góbam 'oszuki- 
wać, okłamywać, wyprowadzać w pole”. Psł. 
*gabati 'chwytać, łapczywie brać, zabierać, 
zagarniać” > 'zaczepiać, napastować, drę- 
czyć, prapokrewne z lit. gobetis 'pożądać, 
gorąco pragnąć; łakomić się na coś”, dial. 
guóbti 'zgarniać, gromadzić”, gabćnti 'prze- 
wozić, przenosić, stirl. gaibid 'bierze, chwy- 
ta; otrzymuje”, łac. habeó 'trzymam, mam”, 
wszystkie od pie. *g'ab*- 'chwytać, brać”. 

nagi od XV w. 'nieubrany, obnażony, goły”, 
'nieowłosiony, nieopierzony, bezlistny, nie- 
zalesiony, pustynny”, daw. też 'bez upięk- 
szeń, bez osłonek, prosty, zwyczajny” (dziś 
naga prawda), 'nie mający zbroi”, 'nędzny, 
ubogi”. Ogsł.: cz. nahy, r. nagój, scs. nago 
"nagi, goły”. Psł. *nage 'nagi, goły, niczym 
nie pokryty, nie osłonięty”, dokładne odpo- 
wiedniki: lit. niogas 'nagi', łot. nuógs 'ts., 
por. też pokrewne goc. naqabs, niem. nackt 
*nagi, goły, obnażony, ogołocony”, ang. na- 
ked 'goły”, łac. niidus 'nagi, goły”, stind. na- 
gnd- 'ts., od pie. *nóg"o- 'nagi” (w słow. 
i bałt. kontynuowana jest prapostać *nóg'o- 
z długą samogłoską rdzenną *ó, w innych 
językach z krótkim *6). — Od tego nagość; 
nagus; obnażyć od XV w. 'rozebrać do naga, 
uczynić nagim; pozbawić coś osłony, odsło- 
nić, odkryć, wielokr. obnażać (bez przedr. 
w XVI w. nażyć 'czynić nagim, por. np. 
stcz. nażiti 'ts.). 

nagietek 'roślina ozdobna Calendula', też no- 
gietek, stp. od XV w. nogietek / nogtek 'na- 
gietek lekarski, Calendula officinalis” (też 
inne rośliny, np. nogtek ogrodowy 'szafran 
polski, krokus”), nogiet 'nagietek lekarski”, 
dial. nogietek ! nagiętek i nogietek | nokietek 
I nogiętek 'nagietek”. Pierwotna postać no- 
gietek to zdr. od p. daw. od XV w., dziś dial. 
nogieć I nokieć 'pazur” (w stp. też 'choroba 
oczu koni i bydła, sowi nogieć 'różne cier- 
niste krzewy: ostrężyna, głóg itp.'), por. cz. 
nehet, r. nógot, ch./s. nókat 'paznokieć”, z psł. 
*nogotb 'paznokieć, pazur”, odpowiadające- 
go lit. nagutis "paznokieć, pazur”, stpr. nagu- 
tis 'paznokieć”, związanego etymologicznie 


348 


nagrodzić 


z noga (zob.). Nazwa rośliny od jej owoców, 
składających się z wielu cząstek przypomi- 
nających kształtem pazury zwierzęce (por. 
dial. pazurek 'nagietek'). W związku z wyj- 
ściem z użycia wyrazu podstawowego no- 
gieć nazwa rośliny przekształcana była przez 
etymologię ludową, która skojarzyła wyraz 
z przym. nagi (zob.), stąd nagietek, bądź 
z imiesłowem biernym nagięty (zob. giąć), 
stąd dial. nagiętek. 

nagły od XIV w. *zaskakujący, niespodziewa- 
ny, raptowny”, "nie cierpiący zwłoki, pilny, 
natychmiastowy”, stp. "prędki, szybki, gwał- 
towny”; przysł. nagle *w sposób nieoczeki- 
wany, zaskakujący, naraz, wtem, raptownie”. 
Ogsł.: cz. ndhły "nagły, raptowny; pochop- 
ny, r. ndglyj *zuchwały, bezczelny”, ch./s. 
nagao 'nagły, natarczywy, raptowny, po- 
rywczy, gwałtowny”. Psł. "nagle 'gwałtow- 
ny, raptowny, niespodziewany”, bez pewnej 
etymologii, różnie objaśniano też struktu- 
rę wyrazu: wydzielano rdzeń *nag- i przyr. 
*-le (bądź *elv) albo rdzeń *gl- i przedr. 
*na-. Bardziej prawdopodobna jest pierwsza 
możliwość: przymiotnik z przyr. *-le (two- 
rzącym przymiotniki od podstaw czasow- 
nikowych, por. np. rychły), od niepoświad- 
czonego w słow. czasownika z rdzeniem 
*nag-, który mógłby odpowiadać lit. nogetis 
*chcieć, śmieć” (pokrewnemu może z psł. 
*snaga 'czystość; staranie; siła, moc”, por. 
p. dial. snaga 'czystość; staranie”, cz. snaha 
*dążenie, dążność, usiłowanie”, ch./s. sndga 
*siła, moc; potęga; dzielność”). Pierwotnym 
znaczeniem w takim razie byłoby 'silny, 
mocny, gwałtowny”. — Od tego naglić, po- 
naglić, przynaglić. 

nagrodzić od XVI w. 'dać nagrodę, obdarzyć 
czymś w nagrodę, odwdzięczyć się, wyna- 
grodzić, 'wyrównać, zrekompensować, na- 
prawić, daw. 'naprawić wyrządzoną szko- 
dę lub krzywdę, wziąć na siebie jakieś cier- 
pienie za wyrządzone zło”, 'dać zapłatę 
według zasługi, odpłacić, 'zastąpić kimś, 
czymś, daw. i dial. też nadgrodzić 'nagro- 
dzić”; z przedr. wynagrodzić, wynagrodzenie; 
wielokr. nagradzać, wynagradzać. Ogsł.: cz. 
nahradit "wynagrodzić, zrekompensować; 
zastąpić, str. XVI w. nagoroditi '"wyrów- 
nać, wynagrodzić (straty), ukr. nahorodyty 


najem 


"nagrodzić, wynagrodzić, ch./s. nagrdditi 
"nagrodzić, wynagrodzić. Psł. *nagorditi 
*dać zapłatę, odszkodowanie, rekompensa- 
tę, z przedr. *na- od psł. *gorditi 'stawiać 
ogrodzenie, przegrodę, zagrodę, odgradzać, 
przegradzać, zagradzać” (zob. grodzić). Zna- 
czenie 'dać zapłatę, odszkodowanie, rekom- 
pensatę przedrostkowego *nagorditi rozwi- 
nęło się prawdopodobnie z wcześniejszego 
*odgrodzić, wydzielić czy przydzielić coś 
(np. część posiadanej ziemi, działkę) jako 
zapłatę, odwdzięczenie się, odszkodowanie, 
rekompensatę za coś”, — Od tego rzecz. od- 
czas. nagroda od XVI w. 'wyróżnienie za 
zasługi, osiągnięte wyniki itp., 'odszkodo- 
wanie, rekompensata” (por. np. cz. ndhrada 
*odszkodowanie, rekompensata, wynagro- 
dzenie; zastępstwo”). 

najem najmu od XV w. 'wynajęcie, wydzier- 
żawienie”, daw. 'dzierżawa, 'wynagrodze- 
nie, zapłata”. Por. cz. najem, -jmu 'dzierża- 
wa, najem; komorne', r. naćm, najma (dial. 
naim) 'wynajęcie”, ch./s. najam, -jma 'wy- 
najęcie, najem; czynsz, dzierżawa”. Słow. 
*najvme "wynajęcie, najem”, rzecz. odczas. 
od psł. przedrostkowego *na-jęti, *na-jvmg 
*nająć”, p. nająć, najmę (zob. jąć), oparty na 
temacie czasu teraźn. *na-jem- (por. analo- 
gicznie utworzone sejm). Na wzór tego wy- 
razu powstały nowsze derywaty od czasow- 
ników z dalszymi przedrostkami: podnajem 
(<= podnająć), wynajem (<- wynająć). — 
Od tego najemny — najemnik; najemca. 

najmita m, wcześniej od XVI w. najmit 'czło- 
wiek wynajmujący się do pracy za zapłatę”. 
Od przedrostkowego czas. nająć, najmę 
(zob. najem), z przyr. -it / -ita. 

naleśnik od XVIII w. 'rodzaj ciasta”. Por. cz. 
nólesnik 'chleb pieczony na liściu, r. dial. 
nalistnik 'placek upieczony na liściach ka- 
pusty, ciemierzycy lub na blasze, ukr. na- 
lysnyk (dial. nalystnyk) naleśnik”, dial. 'ka- 
czan kukurydzy, pieczony na liściu kapus- 
ty, dial. też ndlisnyky 'naleśniki, br. nalisnik, 
dial. nalćsnik 'naleśnik'. Przypuszczalnie od 
wyrażenia przyimkowego *na lesć 'na kra- 
cie”, por. p. lasa 'plecionka z prętów, drew- 
niana krata, cz. lisa 'plecionka z prętów 
(np. do suszenia owoców) r. lesd 'ruszto- 
wanie”, dial. 'pleciony płot”, ch./s. ljesa 'ple- 


349 


należeć 


cionka z prętów, trzciny; krata (np. do su- 
szenia owoców, kukurydzy); pleciony płot” 
< psł. *lósa 'plecionka z gałązek, prętów, 
krata, plecione ogrodzenie. W takim razie 
pierwotnie byłoby to jakieś ciasto pieczone 
na drewnianej kracie, plecionce pełniącej 
rolę rusztu. Nie można jednak wykluczyć, 
że podstawę stanowiło wyrażenie przyim- 
kowe *na listć 'na liściu” (od psł. *liste 'liść”, 
zob. list) i że byłoby to ciasto pieczone na 
dużym liściu (np. kapusty). Jest także moż- 
liwe, że pierwotnie chodziło o dwa różne 
wyrazy (*nalesvnike i *nalistonike), nazy- 
wające dwa różne rodzaje wypieku. 
należeć od XVI w. 'być czyjąś własnością, 
*być częścią, elementem czegoś, zaliczać się 
do czegoś”, 'brać udział w czymś, być uczest- 
nikiem czegoś”, daw. (często należeć komuś, 
czemuś), też 'dotyczyć, odnosić się do ko- 
goś, czegoś, mieć z kimś lub czymś zwią- 
zek”, 'zasadzać się, polegać na czymś, być 
ważnym, koniecznym”, 'być przeznaczonym, 
służyć, należy i należało 'trzeba, powinno 
się, należeć się 'przysługiwać; z przedr. 
przynależeć. Por. cz. ndleżet 'być własno- 
ścią, należeć; przysługiwać, być z czymś 
związanym” r. należdt 'odleżeć, zrobić so- 
bie odleżyny; wyleżeć, przez leżenie uczy- 
nić wygodnym”, daw. 'być czyjąś własno- 
ścią; gorliwie się czymś zajmować, scs. na- 
leżati 'leżeć na czymś; naciskać, nalegać”. 
Psł. *należati 'leżeć na czymś; być częścią 
czegoś; być związanym z czymś, przysługi- 
wać komuś, czemuś”, z przedr. *na- od psł. 
*leżati 'leżeć” (zob. leżeć. Znaczenie 'być 
czyjąś własnością” powstało zapewne za 
pośrednictwem konstrukcji należeć czemuś 
*być położonym na czymś, leżeć na czymś” 
> 'zaliczać się do czegoś, stanowić część 
składową, element czegoś” i chyba wtórnej 
należeć komuś 'zaliczać się do kogoś, od- 
nosić się do kogoś”. — Od tego należny od 
XVI w. 'przysługujący, należący się komuś, 
czemuś”, daw. 'odpowiedni, właściwy”, 'pod- 
legający”, "wchodzący w skład, należący do 
czegoś, 'korzystny, potrzebny” (> należ- 
ność, daw. 'nieodłączna część składowa; ko- 
rzyść, dochód”), należyty od XVI w. 'taki 
jak należy, właściwy, stosowny, odpowied- 
ni, w XVI w. też 'dotyczący czegoś, od- 


nałóg 


noszący się, 'pożyteczny”, 'ważny, istotny” 
(por. cz. ndleżity 'należyty, słuszny, właś- 
ciwy, stosowny”), daw. XVI-XVII w. tak- 
że należysty 'istotny, doniosły, ważny”; od 
czas. przedrostkowego przynależny — przy- 
należność. 

nałóg od XV w. *zły, szkodliwy nawyk; za- 
korzenione przyzwyczajenie”, daw. "nawyk, 
przyzwyczajenie”, Por. dł. nałog 'przyzwy- 
czajenie, nawyk; zwyczaj, obyczaj; sposób; 
styl, ukr. reg. ndlih | ndloh 'przyzwycza- 
jenie, nawyk, mania, naloha 'ts., br. dial. 
nalóh 'złe przyzwyczajenie, nałóg”. Płnsł. 
*naloge / *naloga 'przyzwyczajenie, nawyk”, 
rzecz. odczas. od przedrostkowego *na-lożiti 
*nałożyć”, z przedr. *na- od psł. *lożiti 'kłaść 
na czymś, układać” i, może, 'układać do 
czegoś, przyzwyczajać, wdrażać” (zob. ło- 
żyć), por. p. nałożyć się "przyzwyczaić się, 
gł. nałożić so 'przysposobić się, przyzwy- 
czaić się”. 

namiastka od XIX w. 'produkt zastępczy, 
surogat”. Od p. daw. namiast 'zamiast” (zob. 
namiestnik). Neologizm utworzony nieza- 
leżnie od stp. (od XIV w.) namiastek / na- 
miestek 'ten, kto wcześniej zajmował ja- 
kieś miejsce, poprzednik, przodek”, 'następ- 
ca, spadkobierca, dziedzic”, 'zastępca” (por. 
cz. namćstek "zastępca ), mającego tę samą 
podstawę. 

namiestnik hist. '(w zaborach) zastępca pa- 
nującego w zarządzaniu państwem lub pro- 
wincją”, '(w dawnej kawalerii polskiej) niższy 
oficer, zastępca rotmistrza”, stp. od XIV w. 
namiestnik I namiastnik 'zastępca, ten, kto 
zastępuje właściwą osobę, urzędnik zastę- 
pujący wyższą władzę”, 'następca, spadko- 
bierca, dziedzic, w XVI w. też 'poprzednik'. 
Od p. daw. namiast *zamiast', por. cz. na- 
misto 'zamiast”, słc. namiesto 'ts., ukr. dial. 
ndmist 'ts., ch./s. namjesto 'ts. (wszystkie 
z wyrażeń przyimkowych *na mćsto 'na 
miejsce, *na mćste 'na miejscu” od psł. 
*mćsto "miejsce, zob. miasto i miast). 

namiętny od XVI w. 'odznaczający się gwał- 
townością uczuć. Przym. z przyr. -ny od 
p. daw. XVI-XVII w. namięta 'gwałtowne 
uczucie, namiętność, zamiast oczekiwane- 
go fnanieta (jak podnieta z innym przed- 
rostkiem). Podstawowe namięta to rzecz. 


350 


naparstek 


odczas. od daw. na-mięcić, gwarowej od- 
mianki przedrostkowego na-niecić 'roznie- 
cić, rozpalić” (z m- i wtórną samogłoską 
nosową pod wpływem poprzedzającej spół- 
głoski nosowej), por. stp. namiecić 'roznie- 
cić, rozpalić” = na-niecić, stp. -miecić 'nie- 
cić” (zob. niecić). — Od tego namiętność od 
XVI w.; roznamiętnić się (stp. 1500 r. 'wzru- 
szyć się, rozczulić się, zlitować się”). 

namiot od XV w. 'przenośne pomieszczenie 
z tkaniny lub skór rozpinanych na ruszto- 
waniu, daw. od XV w. też '*zasłona okala- 
jąca łoże, baldachim nad łóżkiem, tronem 
itp., "narzuta, 'namiotanie, to, co namiota- 
ne”, dial. 'stos chrustu, kamieni, drzewa na 
starych zgliszczach”, namioty 'zaspy Śnież- 
ne”, kasz. namot 'świeżo ścięte gałęzie, za- 
nurzone w jeziorze, by w nich ryby mogły 
składać ikrę. Ogsł.: cz. namet 'zaspa, daw. 
*narzucana kupa śmieci”, ukr. namćt (dial. 
namit) 'namiot', dial. też 'szałas, 'nasyp, 
sztucznie usypany pagórek, 'zaspa, słwń. 
namet 'nagromadzone, ponarzucane przed- 
mioty”. Psł. *aamete 'coś narzucanego, na- 
Sypanego, ponarzucane, rzucone na coś 
przedmioty, 'narzucane przykrycie cze- 
goś, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowe- 
go *na-metati 'ponarzucać (por. p. daw. na- 
miotać 'nawrzucać, ponarzucać ), od psł. 
*metati rzucać (zob. miotać). Znaczenie 
"przenośne pomieszczenie z tkaniny lub skór 
rozpinanych na rusztowaniu” rozwinęło się 
prawdopodobnie z wcześniejszego 'narzuca- 
ne przykrycie czegoś”, wyraz oznaczał więc 
najpierw zewnętrzne pokrycie szałasu czy 
przenośnego pomieszczenia, a następnie te- 
go rodzaju pomieszczenie. 

naparstek od XV w. 'osłona palca przy szy- 
ciu, w XVI w. i dziś dial. też naparztek 
(naparsztek I napasztek), kasz. naparstk 'ts.. 
Por. cz. naprstek 'naparstek', r. naperstok 
*ts., daw. "pierścień nakładany na duży pa- 
lec prawej ręki (przy strzelaniu z łuku), 
dial. też 'pierścień nakładany na wrzecio- 
no”, ch./s. naprstak (dial. naprstak) 'napar- 
stek”, dial. *palec w rękawiczce”, Słow. *na- 
pfstoke 'to, co się umieszcza na palcu, od 
wyrażenia przyimkowego *na pfste 'na pal- 
cu. Podstawowe psł. *pfste palec” (por. cz. 
prst, r. dial.:pćrst, scs. preste), mające odpo- 


napaść 


wiedniki w lit. pifStas "palec, łot. pirksts 'ts., 
stind. prsthd- 'sterczący grzbiet, wierzch”, 
z pie. *prsto- 'coś sterczącego, wystającego 
na zewnątrz, do góry” (złożenie pie. *pr- 'na 
wierzch, na zewnątrz” z członem drugim 
*sto- od pie. *std- 'stać, zob. stać I). Zob. 
pierścień. 

napaść ż od XVI w. 'napadnięcie, zwykle 
zbrojne”, daw. od XVI w. "nieszczęście, bie- 
da, przymus”, w XVI w. też 'choroba bydła”, 
daw. 'choroba, dolegliwość. Ogsł.: cz. nd- 
past "napaść, r. napdst ż 'nieszczęście, bie- 
da, utrapienie, scs. napastb "nieszczęście, 
bieda; intrygi. Psł. *napastb [< "napad-tv] ż 
"napaść, bieda, nieszczęście, zło”, od psł. 
czas. przedrostkowego *na-pasti, *na-padg 
"napaść, spaść (p. napaść, napadnę 'zaata- 
kować”, stp. od XV w. 'spotkać, przydarzyć 
się, przytrafić się, w XVI w. także 'dosięg- 
nąć, złapać, 'podpaść, ulec, zob. paść I), 
pierwotnie nazwa czynności (wtórnie skon- 
kretyzowana) z przyr. *-tb. — Od tego na- 
pastować 'wywrzeć, wywierać nacisk psy- 
chiczny, presję, zmusić, zmuszać; napast- 
nik; napastliwy. 

napatoczyć się od XIX w. 'nawinąć się”, dial. 
*natknąć się na kogoś, 'zjawić się niespo- 
dziewanie”; bez przedr. dial. koc. patoczyć 
się "przychodzić bez zaproszenia”, kasz. pa- 
toććc są 'przychodzić bez zaproszenia, nie 
w porę. Przejęty z gwar czas. odrzecz. 
od patoka (zob.). 'to, co spływa; to, co się 
toczy”. 

napawać 'powodować doznawanie jakichś 
uczuć”, przest. powodować przenikanie w coś 
płynów, wilgoci”, daw. od XV w. 'poić, da- 
wać pić”, w XVI w. też 'napełniać (o zbior- 
nikach wodnych)”, 'nasycać, zwilżać”. Czas. 
wielokr. od napoić 'dać pić” (o pochodzeniu 
zob. poić), utworzony na wzór dawać (na- 
dawać, podawać). Zob. spawać. 

napletek 'praeputium, w XVI w. w pier- 
wotnej postaci napłetek 'ts.. W związku 
z p. płeć, psł. *ploto ż 'skóra ludzka, barwa 
skóry, cera” (zob. płeć), od wyrażenia przy- 
imkowego na płci < *na ploti z urzeczowni- 
kowiającym przyr. -(e)k < *-sk». Pierwotne 
znaczenie 'to, co jest na organie płciowym”. 
Wtórna postać z -l- niejasna, może prze- 
kształcenie wyrazu przez etymologię ludo- 


351 


naręcze 


wą w rezultacie skojarzenia z jakimś innym 
wyrazem, np. z rodziną czas. pleść, imiesło- 
wem napleciony. 

napój od XV w. 'płyn przeznaczony do picia”, 
daw. 'picie, przyjmowanie pokarmów płyn- 
nych”, 'pojenie, napojenie” (np. napój bydła 
*pojenie bydła”), w XVI w. wyjątkowe 'źród- 
ło, wodopój, kasz. napój 'płytkie miejsce 
w jeziorze lub rzece, w którym poją bydło”. 
Ogsł.: cz. ndpoj 'napój', r. dial. napój 'po- 
jenie; płyn do picia (zwykle leczniczy lub 
trujący); pijatyka, hulanka', ch./s. nópoj 'pi- 
cie; napój”. Psł. *napojb 'pojenie, napojenie” 
(stąd 'płyn przeznaczony do picia, napój” 
i 'miejsce pojenia bydła, wodopój ), rzecz. 
odczas. (nazwa czynności wtórnie skonkre- 
tyzowana) od psł. przedrostkowego *na-piti 
*napić, *na-pojiti 'dać pić, zaspokoić prag- 
nienie” (zob. pić I, poić). 

napór od XVIII w. 'gwałtowny, silny nacisk, 
silne parcie. Por. cz. napor 'ts., r. napór 
*napór, naparcie, napieranie, natarczywość; 
usiłowanie; parcie, nacisk”, ch./s. napor 'na- 
pór, wysiłek, trud; natężenie, usiłowanie”. 
Słow. *napors 'parcie, silny nacisk”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *na-perti, 
*na-pvrg 'naprzeć, natrzeć, nacisnąć” (por. 
p. naprzeć, zob. przeć), z wymianą rdzennej 
samogłoski *e = *o. Na dawność wyra- 
zu w polskim może wskazywać stp. XV w. 
naporny 'uparty, natrętny; bezczelny, ob- 
raźliwy, obelżywy”, w XVI w. 'natarczywy, 
napierający się, napornie 'gwałtownie, zu- 
chwale”. 

naręcze n od XVII w. 'pewna ilość, liczba 
czegoś; tyłe, ile da się unieść na ręku, wiąz- 
ka”, dial. *o ręce zgiętej w momencie niesie- 
nia czegoś”, stp. XV w. 'część zbroi osłania- 
jąca rękę”; zdr. narączko. Ogsł.: cz. narući n 
"przestrzeń między wyprostowanymi, roz- 
piętymi rękami; ilość czegoś mieszcząca się 
w objęciach”, ukr. dial. naruććcja 'ts., ch./s. 
ndrućje 'ts.. Słow. *naroćbje 'to, co jest nie- 
sione na ręce, co się mieści na ręce”, od wy- 
rażenia przyimkowego *na ryce 'na ręce” 
(miejsc. psł. *roka, zob. na, ręka), z przyr. 
*-vje. Od tej samej podstawy przym. naręcz- 
ny, w XVI w. naręczny / naręczni będący 
w zasięgu ręki, łatwo dostępny”, 'idący w za- 
przęgu z prawej strony dyszla (o koniu)”. 


3 
narośl 


narośl od XVIII w., od narosły 'który narósł” 
(imiesłów od przedrostkowego naróść / na- 
rosnąć, zob. rosnąć), wyraz utworzony chy- 
ba na wzór latorośl (zob.). 

naród od XV w. 'nacja, 'lud, stp. 'plemię, 
lud, 'pokolenie”, 'ród, rodzina, krewni”, 'po- 
tomstwo, dzieci”, daw. 'ród', 'rodzaj”, 'rodzi- 
na, 'płeć, 'genealogia, dial. 'ludzie'; stp. 
XV w. też naroda 'ród, potomstwo”. Ogsł.: 
stcz. narod 'wszystko, co się narodziło, co 
obrodziło, stworzenia, płody, plony; gatu- 
nek zwierząt, ród ludzki, płeć; naród, naro- 
dowość, plemię; krewni, pokolenie, potom- 
stwo”, cz. ndrod 'naród, pot. 'lud; ludzie”, 
r. naród 'naród; lud; ludzie, scs. narod 
"naród; lud, ludzie, gromada”. Psł. "narod 
*to, co się narodziło, urodziło, obrodziło”, 
rzecz. odczas. (nazwa czynności wtórnie 
skonkretyzowana) od psł. przedrostkowego 
*na-roditi "urodzić, p. narodzić (o pocho- 
dzeniu zob. rodzić). Pierwotne znaczenie 
"narodzenie”, stąd 'to, co się narodziło, uro- 
dziło”, z czego dalsze znaczenia. 

narów od XVI w. 'wada, przywara, zły zwy- 
czaj”, w XVI w. *zły nawyk”. Ogsł.: cz. mrav 
(z odpodobnieniem n - r > m - r, pierwotna 
postać nrav w stcz.) 'zwyczaj, obyczaj; mo- 
ralność”, r. dial. nórov 'chęć, pragnienie; po- 
stępowanie”, scs. nrave 'natura, usposobie- 
nie, zwyczaj”, ch./s. ndrav 'natura; usposo- 
bienie, charakter; sposób bycia”. Psł. *norve 
*skłonność, usposobienie, charakter; zwy- 
czaj, pokrewne z lit. nóras 'chęć, ochota, 
pragnienie, życzenie”, norćti, nóriu 'chcieć, 
mieć ochotę, pragnąć i dalej z lit. nerteti 
*złościć się, nartinti *złościć”, stpr. nertien 
(bier. pj) 'gniew, er-nertimai 'gniewamy 
się, cymr. nerth 'siła”, stind. siindra- "pełen 
sił, młodzieńczy”, awest. hunara- 'cudowna 
siła”, wszystkie od pie. *ner- / *aner (*aner) 
*siła, energia”, *nerio- / *nóro- 'silny, męski”; 
wyraz słow., nie mający dokładnych odpo- 
wiedników ie., jest zapewne psł. innowacją 
od pie. *ner- / *nor- z przyr. *-uo-, może 
pierwotnym przymiotnikiem. W p. narów 
wtórne -a-, rozbijające grupę spółgłosko- 
wą nr- powstałą po przestawce. — Od tego 
narowić się, narowisty. 

narta, zwykle mn narty, od XVI w. 'specjal- 
nie przyrządzone deski służące do porusza- 


352 


narzeczony 


nia się po śniegu, w XV w. narty mn 'przy- 
szwy trzewików czy też może rzemienie, 
którymi przywiązywano obuwie do nóg”, 
nart 'las, wyróżniający się w jakiś sposób 
ukształtowaniem terenu, dial. nart 'górna 
część stopy między palcami a kostką, pod- 
bicie”. Por. cz. nart 'podbicie stopy, wierzch 
buta słwń. ndrt 'część nogi nad kostką, 
górna część stopy”, ch./s. dial. naratak 'szpic 
buta. Derywat od wyrażenia przyimkowe- 
go *na rotć 'na szpicu, na końcu, psł. *rvte 
'coś wysuniętego ku przodowi lub ku górze, 
ostre zakończenie, ostry szpic, czubek cze- 
goś” (por. kasz. retk 'cypel, przylądek”, płb. 
rat 'pysk, dziób; gęba”, cz. ret, rtu "warga, 
strus. rot» 'ostrze, dziób”, r. rot, rta 'usta; 
gęba, słwń. +t 'ostrze, szpic; ostro zakoń- 
czony szczyt; dziób łodzi; przylądek, cy- 
per). Psł. *rato [< *ri-to-] to zapewne urze- 
czownikowiony pierwotny przym. odczas. 
(lub pierwotny imiesłów) od pie. *reu- 'ko- 
pać, ryć, psł. *ryti, *rejg 'ryć, *rovati 
"rwać. 

narząd od XIX w. 'część organizmu, pełnią- 
ca określoną funkcję, dawniej od XV w. 
"narzędzie, przyrząd, urządzenie, w XVI w. 
przyrodzony narząd 'genitalia. Por. r. na- 
rjdd 'strój, ch./s. ndred 'sprzęt rolniczy”. 
Słow. *naręde 'to, co jest przygotowane, 
przystosowane do czegoś”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *na-ręditi 'uporząd- 
kować, przygotować, przystosować do cze- 
goś, p. narządzić 'przygotować coś” (o po- 
chodzeniu zob. rządzić). — Od tego narzę- 
dzie od XVI w. 'przyrząd, instrument”, dial. 
też 'instrument muzyczny, wcześniej od 
XVI w. w znaczeniu zbiorowym 'przybory, 
instrumenty; środki działania” (por. np. cz. 
ndradi n 'narzędzia, instrumenty”), rzecz. 
zbior. z przyr. -e < psł. *-vje, który wtór- 
nie utracił znaczenie zbiorowe, stąd forma 
1. mn narzędzia. 

narzecze od XX w. 'regionalna odmiana ję- 
zyka, też dialekt, gwara, wcześniej w XIX w. 
*'język, mowa. Zapożyczenie z r. narećie 
*dialekt" (stąd też cz. ndłeći n 'dialekt, gwa- 
ra'), od r. reć "mowa (zob. rzecz). 

narzeczony od XVIII w. "mężczyzna zarę- 
czony”, narzeczona 'kobieta zaręczona”, daw. 
od XV w. narzeczony "umówiony, ustało- 


narzekać 


ny, 'wybrany, mianowany”, 'przyrzeczony, 
obiecany”, 'wyżej wzmiankowany, wymie- 
niony”, 'zakwestionowany, podważony”. Od 
p. daw. od XIV w. narzec 'powiedzieć, 
wymienić, oznaczyć, 'przyrzec” (też 'uczy- 
nić zarzut, zakwestionować, zaskarżyć ), 
w XVI w. 'obiecać (o małżeństwie)”, psł. 
*na-rekti 'przyrzec (też 'nazwać, określić, 
ustalić, 'obwinić, uczynić zarzut”, por. na- 
rzekać), od psł. *rekti 'rzec, powiedzieć” 
(zob. rzec). — Od tego narzeczeństwo. 

narzekać od XV w. 'utyskiwać, żalić się, 
skarżyć się, biadać”, rzadko 'czynić zarzu- 
ty, daw. 'wyznawać, mówić, 'wzdragać się 
przed czymś (o zwierzętach)”, dial. także 
*obiecywać”, "wydawać głos (o kurze)”. Ogsł.: 
cz. naffkat 'biadać, lamentować; jęczeć; 
utyskiwać, stcz. nariekati też 'rościć pre- 
tensje, wysuwać roszczenia prawne; oskar- 
żać, obwiniać; zaskarżać, r. narekdt 'nazy- 
wać, nadawać imię; wyznaczać, wybierać”, 
*obwiniać, czynić zarzuty”, słwń. nareka- 
ti wyznaczać, mianować; dyktować, mrtve 
narćkati 'opłakiwać zmarłych”. Psł. *nareka- 
ti nazywać, określać, ustalać; przyrzekać; 
obwiniać, czynić zarzuty; opłakiwać zmar- 
łego, biadać, lamentować, czas. wielokr. 
od psł. przedrostkowego *na-rekti 'nazwać, 
określić, ustalić; przyrzec; obwinić, uczynić 
zarzut” (por. p. daw. od XIV w. narzec 'po- 
wiedzieć, wymienić, wyznaczyć, 'uczynić 
zarzut, zakwestionować, zaskarżyć, 'przy- 
rzec; o pochodzeniu zob. rzec), z właści- 
wym takim wyrazom wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *e — *e > *e. 

nasienie od XIV w. 'ziarno', 'sperma, stp. 
też 'zasiew, zasiewy, zboże rosnące, 'po- 
tomstwo, ród, pokolenie, plemię” (dziś dial., 
w języku literackim we frazeologii, np. dia- 
belskie nasienie), dial. 'zasiew”, zarodek roś- 
lin nasiennych, 'siemię lniane; nasiona Inu 
przeznaczone na siew”, kasz. naseńć 'nasie- 
nie roślin”, "potomstwo, ród, plemię. Od- 
powiedniki we wschsł.: r. dial. nasćnne 'na- 
siona przeznaczone na siew”, nasćnnja 'ts.; 
ziarenka, pestki słonecznika, ukr. nasin- 
nja n 'ziarno', ziarno, nasiona przeznaczo- 
ne na siew; nasiona, pestki słonecznika, 
arbuza, pot. potomstwo”. Słow. *nasćnvje 
*nasienie, ziarno wysiewane, przeznaczone 


353 


natarczywy 


na siew”, rzecz. odsłowny (nazwa czynności 
*nasianie, zasianie, wtórnie skonkretyzo- 
wana w 'to, co się zasiewa, wysiewa'”) od 
przedrostkowego czas. "na-sćti 'nasiać” (zob. 
siać I). — Od tego zdr. nasionko (daw. na- 
sienko, dial. nasienki mn "nasiona konopi”); 
nasienny. 
nasz zaimek dzierżawczy od XIV w. Ogsł.: cz. 
ndś, r. naś, scs. naśw. Psł. *naśb [< *"nas-jv] 
*nasz, utworzony od psł. *nas%, dop. zaim- 
ka dla 1. osoby 1. mn (zob. my), za pomocą 
przyr. *-io- (tak jak mój, twój, wasz). 
naszyjnik (stp. wyjątkowo naszejnik) od 
XVI w. 'ozdoba noszona na szyi, stp. od 
XIV w. i dial. 'część uprzęży końskiej”. Por. 
gł. naśijnik naszyjnik, kolia, ukr. naśyjnyk 
*obroża; część uprzęży końskiej”, bg. naśij- 
nik 'naszyjnik; obroża. Od wyrażenia przy- 
imkowego na szyję (zob. szyja). 
naśladować od XIV w. 'wzorować się na 
kimś, na czymś; odtwarzać, udawać, przed- 
stawiać kogoś, coś, stp. naśladować / naśle- 
dować 'iść za kimś; następować (w czasie)”, 
*towarzyszyć, 'brać za wzór, wzorować się”, 
*być posłusznym, wiernym, spełniać czyjąś 
wolę, zgadzać się, starać się coś osiągnąć, 
zrealizować, "postępować, zachowywać się, 
*wieść do czegoś”. Ogsł.: cz. nasledovat 'po- 
stępować, iść (za kimś); następować; na- 
śladować”, r. naslćdovat 'dziedziczyć, odzie- 
dziczyć; być następcą), ch./s. ndsljedovati 
*naśladować”. Słow. *nasledovati 'iść, stąpać 
za kimś, następować po kimś, po czymś, 
z przedr. *na- od słow. *sledovati 'iść po 
śladach” (zob. prześladować), czasownika 
odrzecz. od psł. *sieda ślad" (zob. ślad). — 
Od tego naśladowca. 
natarczywy od XVIII w. 'narzucający się, żą- 
dający czegoś natrętnie, nieustępliwy, agre- 
sywny”. Przym. z przyr. -iwy od przedrost- 
kowego czas. fna-tarkać czy fna-tarczeć, 
por. dial. młp. terkać 'dotykać kogoś”, młp. 
i śl. terknąć I tyrknąć 'dotknąć kogoś; po- 
pchnąć (np. kamień nogą)”, kasz. tarććc są 
*włóczyć się, a także ch./s. trćati, -ćim 'biec, 
biegać, chodzić szybko, latać, gnać, pędzić; 
szybko się poruszać (np. konno, pojazdem), 
szybko płynąć, mac. trća 'chodzić szybko 
w specjalny sposób”, z psł. *(s)trkati 'po- 
pychać, szturchać, trącać; wpychać, wtykać, 


natręt 


wsuwać, dok. *(s)tyćati (zob. utarczka). Od 
tej samej podstawy daw. od XVII w. na- 
tarczka "natarcie, atak”. 

natręt 'intruz, ktoś natarczywy”, stp. XV w. 
"opętany, w XVI w. 'wszędobylski, natar- 
czywy, intruz, 'głupi, szalony”, 'natarczy- 
wość, daw. "przychylne zrządzenie, działa- 
nie po myśli. Rzecz. odczas. od p. przed- 
rostkowego daw. natrącić się 'rzucić się, 
natrzeć” (zob. trącić). — Od tego natrętny 
od XVI w. 'naprzykrzający się, natarczywy”. 

natychmiast od XIV w. 'od razu, zaraz, bez 
zwłoki, wnet” (w XV w. też natymiast), kasz. 
nateymast | natćymast | natiymast | na- 
teęymdst "natychmiast, zaraz, od razu. Od 
wyrażenia na tych miastach *na tych miej- 
scach, ze skróceniem na wzór miast, za- 
miast (zob.). 

nauczyciel od XV w. Por. stcz. naucitel, r. dial. 
naućitel, ch./s. przest. nacitelj. Nazwa wy- 
konawcy czynności z przyr. -ciel < *-telb, od 
p. przedrostkowego nauczyć, psł. *na-uciti 
*nauczyć (zob. uczyć). Wyraz wyparł stp. 
uczyciel nauczyciel”, por. cz. ucitel, r. ućitel, 
ch./s. ucitelj < słow. *ućitelb "nauczyciel, od 
psł. *uciti 'uczyć, nauczać. — Od tego na- 
uczycielka. 

nauka od XIV w. 'ogół wiedzy ludzkiej, dys- 
cyplina badawcza, teoria, doktryna”, 'ucze- 
nie, kształcenie siebie lub kogoś”, "pouczenie, 
wskazówka”, stp. od XIV w. 'ogólny zasób 
wiadomości, umiejętności, wiedza, poglądy”, 
*pouczenie, powiadomienie, informacja, ra- 
da, zbiór pouczeń, 'uczenie się, studia”, dial. 
"nauka katechizmu, przygotowywanie dzie- 
ci do pierwszej komunii”, 'kazanie”. Por. cz. 
nauka, r. nauka, ch./s. nduka i nduk. Słow. 
*nauka I *nauko 'uczenie, rzecz. odcza- 
sownikowe (pierwotnie nazwy czynności) 
od psł. przedrostkowego *na-uciti 'nauczyć, 
p. nauczyć (zob. uczyć). 

nawał 'przytłaczające mnóstwo, natłok”, stp. 
XV w. 'gwałtowne, nagłe uderzenie, w XVI w. 
*silna fala; gwałtowne opady lub silny wiatr”, 
daw. 'fala, bałwan”, 'nawała, natłok”; też na- 
wała 'napad, natarcie, stp. XV w. nawała 
*nawałnica, burza, wzburzone fale, 'gwał- 
towne, nagłe uderzenie”, w XVI w. 'silna fa- 
la; gwałtowne opady lub silny wiatr”. Por. 
cz. ndval 'tłok, ścisk; gromada, kupa; ude- 


354 


nawóz 


rzenie, napór; przypływ”, r. navdl 'zwał”, 
navdlom 'luzem, na kupę, ch./s. ndvala 
I nóvala 'napad, atak; natłok, ścisk; napływ; 
przypływ, uderzenie, słwń. navdl "nawał, 
fala; atak, napad”. Słow. *navalv / *navala 
'natoczenie, napędzenie, narzucanie cze- 
goś, natarcie, uderzenie”, rzeczowniki od- 
czas. od przedrostkowego *na-valiti 'nato- 
czyć, napędzić, nagnać, narzucać, nawalić, 
natrzeć, uderzyć” (por. p. nawalić 'waląc 
jedno po drugim, zgromadzić wiele czegoś 
w jednym miejscu, z przedr. *na- od psł. 
*valiti 'toczyć, pędzić, obalać, zwalać, ude- 
rzać” (zob. walić). — Od tego nawałnica, 
dial. też nawalnica 'burza z ulewnym desz- 
czem” (<— stp. nawałny czy nawalny 'gwał- 
towny, nagły, burzliwy”, dial. nawalny 'rap- 
towny, rzęsisty, o deszczu”). 

nawet od XVI w. part. 'nadto, także, rów- 
nież, w dodatku, zresztą; choćby, chociaż- 
by, daw. przysł. 'na koniec, w końcu, na 
ostatek, wreszcie. Z dawnego wyrażenia 
przyimkowego na wet 'na deser, na koniec, 
zob. wet. 

nawias od XVIII w. 'znak pisarski”, wcześ- 
niej od XVII w. 'coś biegnącego łukiem, pa- 
rabola”, nawiasem 'łukowato, parabolicznie; 
przypadkowo, trafem; bokiem, ubocznie” 
(dziś nawiasem mówiąc "mówiąc mimocho- 
dem, przy okazji”). Por. cz. rzadkie ndvćs 
'coś zawieszonego”, r. navćs wiata, daszek 
na słupach”, dial. też 'dolna część dachu wy- 
stająca poza ścianę, okap”, bg. dial. navćs 
*wiata”, Słow. *navćse 'coś wiszącego, zawie- 
szonego na czymś, nad czymś”, od przed- 
rostkowego *na-vesiti "zawiesić na czymś” 
(por. p. nawiesić "powiesić nad czymś”), od 
psł. *vesiti 'wieszać” (zob. wieszać). Dzisiej- 
sze znaczenie od łukowatego kształtu znaku 
pisarskiego. 

nawóz od XVI w. 'substancja organiczna lub 
mineralna, zawierająca składniki pokarmo- 
we roślin, dostarczana glebie w celu użyź- 
nienia jej; gnój, obornik”. Ogsł.: cz. ndvoz 
*przywożenie, nawożenie; to, co powstało 
w wyniku nawiezienia czegoś”, r. navóz 'gnój, 
obornik”, dial. 'przywóz różnych towarów 
na targ”, słwń. navóz 'zwózka, przywóz, do- 
wóz”, 'pomost'. Psł. *navoze 'przywożenie, 
przywóz”, nazwa czynności (z wtórną kon- 


nawyknąć 


kretyzacją, stąd 'to, co się nawozi na pole, 
nawóz”) od psł. przedrostkowego *na-vezti, 
*na-vezg 'nawieźć, przywieźć, p. nawieźć, 
od psł. *vezti 'wieźć” (zob. wieźć), z właś- 
ciwą takim wyrazom wymianą samogłoski 
rdzennej *e > *o. 

nawyknąć od XV w. 'nabrać przyzwycza- 
jenia, przyzwyczaić się, wdrożyć się, stp. 
"nauczyć się; z innymi przedrostkami od- 
wyknąć od XV w. (stp. otwyknąć) 'wyzbyć 
się dotychczasowych nawyków, odzwyczaić 
się, przywyknąć 'przyzwyczaić się; bez 
przedrostka stp. od XV w. wyknąć 'uczyć 
się, 'przyuczać się, przywykać, przyzwy- 
czajać się, wdrażać się”, kasz. vekngc 'przy- 
zwyczajać się”; wielokr. nawykać, odwykać, 
przywykać. Ogsł., np. cz. navyknout 'przy- 
zwyczaić, navyknout si "przyzwyczaić się, 
przywyknąć, navykat "przyzwyczajać, na- 
vykat si 'przyzwyczajać się, r. privyknut 
"przyzwyczaić się, przywyknąć, privykat 
'przyzwyczajać się, przyuczać się, wdrażać 
się, scs. vykngti 'uczyć się, navyknogti 'na- 
uczyć się”, navycati 'uczyć się. Psł. *vykno- 
ti [< *uk-no-] 'zaczynać się przyzwyczajać, 
nabierać przyzwyczajenia, nawyku, wpra- 
wy, uczyć się czegoś” (od tego czas. wielokr. 
*-vykati), czas. inchoat. w ścisłym związku 
z psł. czas. kauzatywnym *ućiti 'powodo- 
wać, że ktoś nabiera przyzwyczajeń, nawy- 
ków, wprawy, umiejętności, wdrażać, przy- 
uczać do czegoś” (zob. uczyć), prapokrewny 
ze stpr. iaukint "wprawiać się, uczyć się”, lit. 
jaukinti 'oswajać; poskramiać (zwierzę), 
goc. bi-uchts 'zwykły”, stind. ucyati 'znaj- 
duje zadowolenie; ma zwyczaj”, ókas 'zado- 
wolenie, od pie. *euk- 'przyzwyczaić się, 
przywyknąć”. Por. obyczaj, zwyczaj, zwykły. 
— Od tych czas. nawyk, odwyk, 

nerka od 1500 r. Zapożyczenie z niem. Niere 
'nerka', przyswojone za pomocą przyr. -ka. 

nęcić 'pociągać, działać pociągająco, wabić, 
przywabiać, stp. XV w. 'napędzać, naga- 
niać”, daw. XVI w. (uJ. Wujka) nucić 'nęcić, 
kasz. nącec 'wabić, kusić, nęcić'; z przedr. 
przynęcić, daw. ponęcić; wielokr. -nęcać, stp. 
ponęcać 'przynęcać, pociągać, znęcać się. 
Zachsł. i szczątkowo płdsł.: dł. nuśiś 'zmu- 
szać, zniewałać, nakłaniać, gł. nućić 'ts.; 
naglić, przynaglać”, cz. nutit "zmuszać, znie- 


355 


nękać 


walać; wmuszać coś (w kogoś, w siebie); wy- 
muszać coś, z trudem coś osiągać, z trudem 
coś robić”, w płdsł. tylko ch. dial. czak. nutit 
'proponować, częstować , ponutit 'zapropo- 
nować, poczęstować. Psł. *nutiti (wtórne 
'notiti, z przejściem *u > *p pod wpływem 
poprzedzającego n-) "zmuszać, zniewalać, 
wywierać nacisk, prapokrewne ze stpr. 
nautins (bier. mn) 'potrzeba, goc. naubs 
"potrzeba, kłopot” (dziś niem. Not 'potrze- 
ba, konieczność; bieda, nędza; kłopot, trud- 
ność, opresja, ang. need 'potrzeba ). Z pie. 
*nau-t- od pierwiastka *nau- "męczyć, drę- 
czyć” (por. nudzić). — Od czas. przedrost- 
kowych ponętny (por. stp. ponęta 'przynęta, 
w XVI w. 'przynęta, to, co kusi, nęci; za- 
chęta, daw. od XVI w. ponęcić 'przynęcić ); 
przynęta, zanęta. 

nędza od XIV w. 'ubóstwo, bieda, niedosta- 
tek środków do życia, w stp. w szerszym 
znaczeniu 'brak środków do życia, wielka 
bieda, przykre, ciężkie położenie, ubóstwo, 
niedostatek, niedola, nieszczęście, w XVI w. 
*niedola, 'niedoskonałość, słabość, ułom- 
ność, 'niegodziwość, zło”, kasz. nąza 'nie- 
dostatek, nędza. Ogsł.: cz. nouze.ż 'nędza, 
bieda; brak; konieczność, potrzeba; trud- 
ność, r. przest. i dial. nuż 'nędza, bie- 
da, scs. nuźda | nożda 'przemoc, gwałt; 
potrzeba, konieczność; cierpienie, udręka”, 
słwń. nuja 'potrzeba, konieczność”. Psł. *nu- 
da [< *nud-ja] (wtórne *ngda, z przejściem 
*u > *p pod wpływem poprzedzającego n-) 
'przemoc, bieda, strapienie', pierwotna na- 
zwa czynności z przedr. *-ja od psł. *nuditi 
"zmuszać, zniewalać, wywierać nacisk, mę- 
czyć, trapić” (zob. nudzić). — Od tego nędz- 
ny — nędznik, wynędznieć; nędzarz. © 

nękać od XV w. 'ustawicznie dręczyć, trapić, 
niepokoić, dokuczać, stp. 'usilnie nama- 
wiać, nakłaniać, przynaglać, przymuszać, 
dial. nąkać 'napominać, napędzać do robo- 
ty, nukać 'namawiać, upraszać, zachęcać, 
napominać, przypominać, pędzić (do ro; 
boty); popędzać, nakłaniać do pośpiechu, 
*wołać wciąż na kogoś nu, nu!”, "mówić nie- 
zdecydowanie, z przerwami, 'robić coś bar- 
dzo wolno”, kasz. nekac / nąkac 'pędzić, 
gnać, gonić, 'szybko biec, jechać, pędzić”, 
"spieszyć się podczas roboty”, 'popędzać, 


ni 356 


przynaglać, domagać się, zmuszać”. Ogsł.: 
dł. nukaś 'zachęcać, popędzać; zmuszać, 
nalegać, nakłaniać; męczyć, dręczyć, słc. 
nukat "proponować coś komuś; zachęcać, 
nakłaniać, r. nukdt 'popędzać konia za 
pomocą okrzyku nu!; popędzać, poganiać, 
przynaglać, ch./s. niikati 'nakłaniać, nama- 
wiać; zachęcać”. Psł. *nukati 'popędzać, po- 
ganiać; zachęcać, nakłaniać, zmuszać”, czas. 
z przyr. *-k- od wykrzyknika pochodzenia 
dźwkn. *nu, wyrażającego naleganie, za- 
chętę, nacisk (por. p. daw. i dial. nu part. 
wzmacniająco-intensyfikująca, wyrażająca 
zachętę, naleganie, nacisk 'dalej!, śmiało!”, 
cz. nu 'no'; zob. nuże). P. nękać ma wtórną 
samogłoskę nosową zapewne w rezultacie 
przejścia *u > *p pod wpływem poprzedza- 
jącego n- (por. nęcić, nędza). 

ni od XIV w. part. przecząca, też sp. 'ani'. 
Ogsł.: cz. ni, r. ni, ch./s. ni. Psł. *ni part. 
przecząca, odpowiada lit. nei 'ani, ni”, łot. 
nei / ni "ni, stłac. nei / ni 'nie', z pie. *nei 
< *ne ei. 

niania, niańka od XIX w. 'opiekunka dziec- 
ka, piastunka”, daw. nana 'matka', dial. na- 
na 'matka, mama; niańka, nanka 'matka, 
kasz. nana i nanka I nańka "matka; opie- 
kunka dziecka, niańka; położna, dawniej 
wiejska baba pomagająca przy porodach”, 
też nena i nenka oraz nćna i nenka "matka. 
Por. cz. dial. nóna 'niańka', słc. ńańa 'ciot- 
ka; sposób zwracania się do starszej ko- 
biety”, dial. nena / nćna 'ciotka, r. ninja 
*niańka, dial. 'starsza siostra, ukr. njdnja 
*niania, nóćnja 'matka, ch./s. nóna 'mat- 
ka, starsza kobieta; babka”, dial. też nćna 
(nena, nćna) i nenka "matka; starsza siostra; 
stara kobieta. Wyrazy języka dziecięcego 
z charakterystycznym podwojeniem sylaby 
o podstawie dźwkn.; z charakterem wyrazu 
związane są nieregularne zmiany fonetycz- 
ne, np. zmiękczenie samogłosek w polskim. 
— Od tego niańczyć. 

niby, od XVI w. part. 'jakoby”. Por. ukr. niby, 
br. dial. niby 'jakby, jakoby”. Z ni by (zob. 
ni, by). 

nic niczego zaimek przeczący "żadna rzecz”, 
stp. od XIV w. niczs / nics / nic(z)so I nic. 
Ogsł.: cz. nic, stcz. nićso / nićs(e) I nićse | ni- 
ce, słc. nić, słwń. nić / niććsar I nfća "nic, 


nić 
por. r. nićtó. Psł. *nićb (/ nićbso I *nićbto) 
*nic, złożenie *ni (zob. ni) i *ćv (zob. co). 
P. nic z wcześniejszego niczso, o pochodze- 
niu stp. czso i jego rozwoju zob. co. — Od 
tego nicość. 
nice n od XVI w. przysł. na nice 'na lewą, 
odwrotną stronę materiału, daw. 'na od- 
wrót, na opak, wyjątkowo wtórnie nice 
jako rzecz., np. obraca się nicem 'lewą, gor- 
szą stroną” (XVII w., u Potockiego), chowa- 
my nice 'lewą, niewidoczną, gorszą stronę” 
(XVIII w., u Zabłockiego), całe nice ziem- 
skiej kuli (XIX w.). Ogsł.: stcz. nice i nic 
przysł. 'w dół, twarzą ku ziemi”, nici "na 
twarz”, cz. przest. nici pochylony twarzą ku 
ziemi; zwisający ku ziemi (o roślinie)”, daw. 
nice przysł. 'w dół, (twarzą) ku ziemi, na 
twarz, 'w pochylonej postawie; pokornie”, 
r. nic przysł. 'twarzą w dół”, dial. ndnic 'ts.; 
na lewą stronę, na nice”, ukr. nycyj "niski, 
karłowaty, nikczemny”, reg. 'pokorny', scs. 
nic przym. 'nachylony do przodu, ku przo- 
dowi”, iznica *z dołu, z ukosa. Psł. *nicb 
[< "nika, *k > *c w wyniku III palatalizacji) 
'przygięty, pochylony; nachylony twarzą ku 
ziemi; odwrócony licem, prawą stroną do 
spodu (o szatach, tkaninach)”, pokrewny ze 
stind. nicą 'na dół, w dół”, nicdt 'z dołu, 
łot. nica [< *nikia] "miejsce w dole rzeki”, 
z pie. *ni-k-, będącego derywatem od pie. 
*ni- / *nei- 'na dół, w dół” (zob. niski). — 
Od tego nicować od XV w. 'przerabiać, od- 
nawiać jakąś część ubrania, przewracając 
tkaninę na lewą stronę, na nice”, daw. 'prze- 
kręcać, wypaczać, wywracać; anulować, ni- 
weczyć , przenicować. 
nicpoń od XIX w. 'człowiek lekkomyślny, 
bezwartościowy”, urzeczownikowione wy- 
rażenie przyimkowe nic poń 'nic po nim” 
(zob. nic, po i on), por. dial. nicpoty 'nie ma- 
jący żadnej wartości”. 
niczyj od XV w. 'do nikogo nie należący”. 
Ogsł.: cz. nići, r. niććj, nić jó, nić'e, ch./s. 
nicijt. Psł. *nićbeje 'niczyj”, złożenie *ni (zob. 
ni) i *tvjo (zob. czyj). 
nić ż od XV w.; zdr. nitka. Ogsł.: cz. nit ż, 
r. nit ż, ch./s. nit. Psł. *nite ż 'nić', dokładny 
odpowiednik w bałt.: lit. nytis "wątek, od 
pie. pierwiastka *nei- 'prząść”, z przyr. *-to, 
pierwotnie zapewne nazwa czynności 'przę- 


dzenie”, wtórnie skonkretyzowana w nazwę 
rezultatu czynności 'to, co uprzędzione, nić”. 
— Od tego niciany. 

nie od XIV w. part. przecząca. Ogsł.: cz. ne, 
r. he, SCS. ne. Psł. *ne 'nie', odpowiada lit. ne, 
łac. ne-, gr. ne-, stind. nd, wszystkie z pie. 
negacji *ne 'nie”. 

niebawem przysł. od XVIII w. 'po upływie 
krótkiego czasu, wkrótce”, Por. br. dial. nja- 
bdvam 'ts.. Zaprzeczony przysł. tbawem 
(od bawić w dawnym znaczeniu 'zatrzymy- 
wać, zwlekać”), utworzony na wzór przy- 
słówków typu chyłkiem, ukradkiem, ze zna- 
czeniem 'nie zwlekając”. 

niebieski "mający barwę pogodnego nieba, 
błękitny, modry, lazurowy', 'dotyczący nie- 
ba”, stp. od XIV w. niebieski / niebiesski (czy 
niebieśski) "odnoszący się do nieba, firma- 
mentu, do przestworu nadziemnego”. Ogsł.: 
cz. nebesky 'dotyczący nieba; niebiański, 
cudowny”, stcz. też 'błękitny”, br. njabćski 
*dotyczący nieba; błękitny”, ch./s. nebeski 
'dotyczący nieba, niebieski, niebiański”. Psł. 
*nebesvsk 'dotyczący nieba, odnoszący się 
do nieba, przym. dzierżawczy od tematu 
*nebes- psł. rzecz. *nebo, *nebese (zob. nie- 
bo). Znaczenie 'mający barwę nieba, błękit- 
ny, niebieski” jest innowacją niektórych ję- 
zyków płnsł, — Od tego niebieszczeć, nie- 
bieszczyć się. 

niebo od XIV w. (stp. też niebie n) 'firma- 
ment”, 'wyobrażana siedziba Boga, raj”, nie- 
biosa mn od XIV w. Ogsł.: cz. nebe 'niebo', 
nebesa mn 'baldachim', r. nćbo 'niebo', ne- 
besań mn "niebiosa, niebo”, nebo 'podniebie- 
nie, scs. nebo, nebese 'niebo'. Psł. *nebo, 
*nebese 'firmament, niebo” (temat na -es-), 
dokładne odpowiedniki: stind. nóbhah n 
*opar, wilgoć, mgła, chmura; niebo, prze- 
stworza, awest. nabah- n mn "niebo, prze- 
stworza”, gr. nephos n 'chmura, chmury”, 
het. nepiś- n 'niebo', por. też z wtórnym d- 
(upodobnienie *n — b > d - b) lit. debesis 
'obłok, chmura, łot. debess niebo”. Z pie. 
*neb'os- "para, opary, mgła, chmura, od 
pie. pierwiastka *neb'- "mokry, wilgotny”. 
Znaczenie 'firmament, niebo, przestworza” 
rozwinęło się zapewne z wcześniejszego 
*'chmura, obłok (na niebie)”. Religijne zna- 
czenie 'siedziba Boga, raj” przejęte ze stcz. 


357 


nieborak 


nebo 'ts. wraz z innymi terminami chrześ- 
cijańskimi. — Od tego niebiański, niebia- 
nin, zob. też niebieski; od wyrażenia przy- 
imkowego podniebny, zob. też'podniebienie. 
nieboga od XVI w. 'osoba budząca współczu- 
cie, nieszczęśliwa, biedna, "ukochana ko- 
bieta; narzeczona (dziś w przysłowiu Nie 
ma złej drogi do swojej niebogi), dial. 'nie- 
szczęśnica; nieboszczka”, kasz. ńeboga 'bied- 
na kobieta”. Por. cz. neboha 'nieszczęśnica”, 
stcz. też neboh 'nieszczęśnik; nieboszczyk”, 
r. dial. nebóga m, ż / nebog m 'biedak, nie- 
szczęśnik”, *kaleka, ukr. nebóha 'siostrze- 
nica, bratanica; miła, kochana”, dial. 'bie- 
daczka”. Urzeczownikowiona forma rodzaju 
żeńskiego (w niektórych językach słow. też 
rodzaju męskiego) psł. przym. *nebog> "nie 
mający żadnego majątku, własności, szczęś- 
cia, biedny, nieszczęsny” (por. stp. XVI w. 
niebogi "nieszczęśliwy, godny litości”, cz. ne- 
bohy 'biedny, ubogi; nieszczęsny”, strus. ne- 
bog» | nebogyi 'biedny, nieszczęsny; nik- 
czemny, godny pogardy”, ukr. nebóhyj 'bied- 
ny”, scs. nebog 'nieszczęsny, ubogi”, ch./s. 
nebóg 'biedny, ubogi, nieszczęsny”), postać 
z przeczeniem *ne (zob. nie) związana ety- 
mologicznie z psł. *bogv 'udział, dola, bo- 
gactwo, szczęście” (zob. bogaty, bóg). 
nieborak od XV w. 'biedak (ze współczu- 
ciem o człowieku lub zwierzęciu)”, stp. 'czło- 
wiek (lub każda istota żywa) nieszczęśliwy, 
godny pożałowania, politowania, w XVI- 
-XVII w. nieboras 'człowiek godny pożało- 
wania, litości”, kasz. rebordk 'nieborak', ńe- 
boras I ńeborus 'ts.. Od niezachowanego 
tniebora poświadczonego wszakże w kasz. 
ńebora 'nieborak', będącego rzecz. odczas. 
(nazwą działacza) od zaprzeczonego psł. *ne 
boriti (sę), *ne borti (sę) 'nie zmagać się, nie 
mocować się, nie walczyć” (por. stp. imię 
Niebór), por. psł. *boriti (sę) i *borti (sę) 
"zmagać się, mocować się, walczyć” (zob. 
broń; w polskim relikty psł. czasowników 
zachowane tylko w członach borzy-, -bór 
licznych stp. nazw osobowych, np. Borzy- 
sław, Bolebor, Racibór, dziś w pochodnych 
od nich nazwach miejscowych, np. Raci- 
bórz). Na pierwotne znaczenie rzecz. fnie- 
bora wskazuje kasz. bora 'siłacz, atleta” (por. 
też kasz. boreś "bogacz wiejski, właściciel 


nieboszczyk 


gospodarstwa). Od psł. *boriti (sę), *borti 
(sę) 'zmagać się, mocować się, walczyć; po- 
stać z przeczeniem miała więc prawdopo- 
dobnie znaczenie 'ktoś bezsilny, słabeusz”, 
stąd w derywatach 'ktoś godny pożałowa- 
nia, litości”. Mało prawdopodobny przyjmo- 
wany często związek z bliskoznacznym nie- 
bożę (zob.), dopuszczający niezwykłą w pol- 
skim wymianę ż > r. — Od tego nieboraczek, 
nieboraczka. 

nieboszczyk od XV w. (stp. też niebożczyk) 
*człowiek zmarły”, kasz. ńebośććk 'ts.. Por. 
cz. nebożtik 'nieboszczyk, stcz. nebożćik 
*nieborak, biedak; nieboszczyk, ukr. ne- 
biźćyk I nebóżćyk 'nieboszczyk; nieborak”, 
br. njabóżćyk ! njabóśćyk I nebóśćyk *zmar- 
ły człowiek”. Właściwa, zgodna z zasadami 
polskiej ortografii byłaby postać niebożczyk 
występująca w stp. (upowszechnienie się 
fonetycznej pisowni nieboszczyk związane 
z utratą poczucia związku wyrazu z jego ro- 
dziną), z przyr. -ik (< *-ikv) od stp. XV w. 
niebożc 'nieboszczyk”, w XVI w. 'nieszczęs- 
na istota, nieborak”, por. stcz. nebożec 'nie- 
borak, biedak; nieboszczyk”, ch. daw. nebo- 
Żac 'biedak, nieborak”, słwń. nebóżec 'ts.. 
Słow. *nebożvce biedak, nieszczęśnik”, od 
psł. przym. *nebogo 'nie mający żadnego 
majątku, własności, szczęścia, biedny, nie- 
szczęsny” (zob. nieboga), z przyr. *-bcb. Pa- 
ralelnym derywatem żeńskim od tej samej 
podstawy jest nieboszczka (właściwie *nie- 
boźczka) 'kobieta zmarła”, z przyr. -ka, oraz 
stp. XVI w. nieboszczyca (właściwie *nieboż- 
czyca), dziś kasz. ńebośććca 'ts., z przyr. -ica, 
natomiast stp. XV w. niebożka 'ts. to bez- 
pośredni derywat z przyr. -ka od przym. 
niebogi lub od rzecz. nieboga 'nieszczęśnica” 
(zob. nieboga). 

niebożę niebożęcia "nieszczęśliwe stworze- 
nie, biedactwo, nieborak (ze współczuciem 
o biednej, słabej istocie)”, stp. XV w. nieboże 
*ts. ; zdr. niebożątko od XV w. Por. cz. nebo- 
Że, -Żete 'nieborak, biedak”, stcz. nebożdtko 
*"niebożątko, biedactwo; biedaczek, głuptas; 
ubogi, człowiek bez znaczenia, ukr. nebożd, 
-żdty 'niebożątko”, słwń. nebóże, -żeta 'ts... 
Słow. *nebożę, *nebożęte 'biedna, nieszczęś- 
liwa istota, biedak, biedaczek, nieborak”, od 
zaprzeczonego przym. *neboga 'nie mający 


358 niechęć 


żadnego majątku, własności, szczęścia, bied- 
ny, nieszczęsny” (zob. nieboga), z przyr. *-gt- 
(pierwotnie tworzącym nazwy młodych 
istot, wtórnie zdrobnienia, także z nace- 
chowaniem ujemnym, z odcieniem polito- 
wania, lekceważenia). 

niech od XV w., niechaj od XV w. part. będą- 
ca częścią trybu rozkazującego w 3. osobie 
l. pj i mn, rzadziej w 1. osobie 1. pj, part. 
życząca 'oby”, stp. od XV w. też niecha, 
niechać I niechci | niechaci | niechajć 'ts.. 
Por. stcz. nechaj, nechajt, cz. nech (necht, 
nechat), ukr. nechaj, pot. nech, słwń. naj 
*niech”. Pierwotnie forma 2. osoby I. pj cza- 
sownika: stp. od XV w. niechać 'nie ruszać, 
zostawić; nie zajmować się czymś, nie tros- 
kać się o coś”, przestać coś czynić, przestać 
wypełniać, zaniechać, zaniedbać”, zostawić, 
opuścić, ominąć, porzucić, 'pozwolić, do- 
puścić”, 'nie chcieć”, rozkaźnik niechaj, nie- 
chajcie w połączeniu z bezokol. innego cza- 
sownika wyrażał tryb rozkazujący tego 
czasownika w zaprzeczeniu, np. niechajcie 
złe czynić 'nie czyńcie złego; dziś tylko 
z przedr. poniechać 'zrezygnować z czegoś, 
zaniechać, zaniechać od XV w. 'przerwać 
działanie, odłożyć na potem”. Ogsł.: cz. ne- 
chat 'zostawić, zapomnieć, rzucić, zanie- 
chać; pozwolić; przekazać, oddać; polecić, 
ukr. nechdty 'zaniechać, bg. nechaja 'nie 
dbać, nie troszczyć się, słwń. nćhati 'prze- 
stać, skończyć”. Psł. *nechajati (wtórnie *ne- 
chati, ze ściągnięciem *-aja- > *-a-) "nie 
dbać, nie starać się, czas. zaprzeczony od 
psł. *chajati 'dbać, starać się” (por. bg. chaja 
'dbać, troszczyć się”, ch./s. hdjati 'dbać o ko- 
goś, o coś, zważać na kogoś, na coś”). 
Podstawowy czas. *chajati bez pewnej ety- 
mologii. Punktem wyjścia dla funkcji part. 
życzącej było znaczenie 'zostaw, pozwól, 
np. stp. XV w. niechaj mie, ać powiem 'po- 
zwól, abym powiedział” > 'pozwól, niech 
powiem”. Polska forma niech (i jej słow. od- 
powiedniki) wtórna, ze skrócenia niechaj 
w wyniku częstego użycia tej formy. 

niechęć ż 'brak chęci, ochoty; nieżyczliwość, 
uprzedzenie”, stp. XV w. 'niesmak, odraza, 
wstręt, uprzedzenie, nieprzychylność”, kasz. 
ńexąc "niechęć, nieżyczliwość, uprzedzenie”; 
daw. niechuć 'animozja, niechęć” (zob. chuć). 


niechlujny 


Por. cz. nechut "niechęć, odraza, wstręt, an- 
typatia; brak apetytu”, stcz. nechut "niechęć; 
niesmaczny pokarm lub napój; nieprzyjem- 
ność; niezadowolenie, gniew; nienawiść, za- 
targ; czyn haniebny”, słc. nechut "niechęć; 
niesmak; wstręt, obrzydzenie. Z przecze- 
niem nie- od chęć (zob.). — Od tego niechęt- 
ny; zniechęcić, wielokr. zniechęcać. 

niechłujny od XVIII w. odznaczający się bra- 
kiem dbałości o czystość i porządek, zanie- 
dbany, brudny, nieporządny”, przen. 'zawie- 
rający liczne błędy, niestaranny”; niechluj 
od XIX w. 'człowiek nie dbający o porządny 
wygląd, brudas, flejtuch', niechluja m, ż od 
XVIII w. 'ts.; z polskiego ukr. dial. nechluj- 
nyj 'niechlujny, brudny”, nichlujnyj 'nie- 
zdolny”, br. dial. njachljujny 'niechlujny" 
oraz ukr. nechljuj 'niechluj”, nechljuja 'nie- 
chlujna kobieta”, br. dial. niachljuj / nechljuj, 
njechljuja, r. dial. nechljuj. P. niechlujny 
z pierwotnego *niechludźny, zaprzeczonego 
przym. z przyr. -ny < *-vne od p. chludzić 
*dbać o czystość, czyścić, o pochodzeniu 
zob. schludny. Rzeczowniki niechluj, nie- 
chluja wtórnie utworzone od niechlujny, za- 
pewne przez uniwerbizację połączeń typu 
niechlujny człowiek, niechlujna kobieta. 

niechybny od XVI w. 'taki, który z pewnoś- 
cią nastąpi, nie dający się uniknąć, zupełnie 
pewny, nieuchronny, niezawodny”, w XVI w. 
*nieomylny, niezawodny”, daw. 'celny, nie- 
omylny”; przysł. niechybnie. Przym. z przyr. 
-ny od zaprzeczonego czas. nie chybić "nie 
trafić” (zob. chybić); por. daw. XVI w. nie- 
chyba "sprawa niewątpliwa”. 

niecić 'rozpalać, zapalać, rozniecać (ogień)” 
od XVI w. (w XV w. -miecić z przedrostka- 
mi, np. namiecić 'rozniecić, rozpalić, pod- 
miecić "podpalić, rozpalić, rozmiecić 'roz- 
niecić”), przen. 'wzniecać, wzbudzać, po- 
wodować, dial. też miecić (mńecić), kasz. 
mecec / ńecćc 'rozniecać ogień; z przedr. 
podniecić, rozniecić, wzniecić; wielokr. -nie- 
cać: z przedr. np. podniecać, rozniecać, 
wzniecać. Ogsł.: cz. nitit 'rozniecać ogień; 
wzbudzać zapał, pobudzać”, strus. gnetiti 
*rozpalać, r. dial. gnetit 'rozpalać ogień, 
ukr. hnityty 'przyrumieniać, podsmażać, 
przypiekać, scs. vezgnetiti 'rozpalić, roz- 
niecić ogień”, słwń. nćtiti 'rozpalać, zapalać; 


359 


nieco 
palić”. Psł. *gnetiti, *gnetg "rozpalać, roznie- 
cać ogień, prawdopodobnie pierwotnie czas. 
kauzat. (na co wskazuje budowa wyrazu, se- 
mantyka, a także akcentuacja), jednak ocze- 
kiwany czas. podstawowy (ignisti, fgnvtg?) 
w słow. nie jest poświadczony. Może po- 
krewne ze stang. gnidan 'trzeć, rozcierać, 
stwniem. gnitan / knitan 'ts., od pie. *g'en-, 
*gtn-ei-, *g'n-ei-d- *ts.; w takim razie 
wyraz słow., którego podstawą byłby pie. 
wariant *g'n-ei-t")-, miałby pierwotne zna- 
czenie 'trzeć (drewno o drewno) w celu 
uzyskania, rozniecenia ognia” (w związku 
z pradawną techniką rozniecania ognia 
przez tarcie). — Od czas. przedrostkowych 
podnieta (daw. też podniata) od XV w. 'to, 
co skłania do czegoś”, stp. też *zapalenie, 
rozpalenie, podsycanie ognia” (por. cz. pod- 
net m 'podnieta, pobudka, impuls”); zob. 
też namiętny. 
niecka, zwykle niecki mn, 'podłużne naczy- 
nie, półkoliście wydrążone w jednym ka- 
wałku drewna”, przen. 'podłużne obniżenie 
terenu”, stp. od XV w. niecki mn 'płaskie na- 
czynie drewniane; kosz na chleb”, w XVI w. 
też 'rodzaj sita, przetak”, "naczynie miedzia- 
ne na płyny”, 'rodzaj pułapki na ptaki”, kasz. 
ńecka też 'prostokątna deska obita wystają- 
cymi listwami, służąca do przenoszenia ha- 
czyków z przynętą. Ogsł.: cz. necky mn, 
r. dial. nóćva, cs. neśtvi mn, ch./s. naćve mn. 
Psł. *nvkti, *nvktbve 'rodzaj naczynia drew- 
nianego, wydrążonego w drewnie”, bez pew- 
nej etymologii. 
niecny 'niegodziwy, nikczemny, haniebny”, 
stp. XV w. nieczsny 'nieuczciwy, niegodzi- 
wy; niemądry, głupi, w XVI w. niecny 'nie- 
moralny, skłonny do złego”. Z przeczeniem 
nie- (zob. nie) od p. cny 'cnotliwy, zacny, 
szlachetny, prawy, dostojny, czcigodny”, 
w stp. też 'nieposzlakowany; niewinny” 
(zob. cny). — Od tego niecnota od XVI w. 
"niegodziwiec, łotr, nikczemnik”, daw. 'roz- 
pusta, rozwiązłość, niecnotliwość, wystę- 
pek, złość; występny człowiek”, kasz. ńecno- 
ta wstyd, 'niegodziwy postępek, wada, 
grzech”, 'łobuz”, utworzone jak cnota (zob.). 
nieco od XV w. 'trochę, stp. XV w. nieczso 
I niecso I nieco 'trochę, 'coś, cokolwiek”, kasz. 
ńeco 'ts.. Dokładne odpowiedniki w zachsł.: 


niedobitek 


dł. nóco 'coś', cz. neco 'coś; coś niecoś, tro- 
chę, stcz. nóćso / nóco 'coś', słc. niećo 'coś; 
trochę”, por. też dł. daw. i dial. neśto 'coś', 
gł. neśto 'ts., strus. nećbto 'coŚ, r. nećto 
*coś', scs. nećbto 'coś', ch./s. neśto 'coś', dial. 
czak. nóć / neć, dop. nećesa 'ts.. Od psł. *ćb 
(*ćvso / *ćvto) 'co” (zob. co), z *ne- / *ne- 
tworzącym nieokreślone zaimki i przysłów- 
ki zaimkowe. 

niedobitek od XVIII w., zwykle niedobit- 
ki mn 'osoby ocalałe z jakiegoś pogromu, 
z jakiejś porażki, resztki wojska rozgromio- 
nego w bitwie”, u Lindego też 'litery w dru- 
ku nie dobite, nie dodrukowane, niezupeł- 
nie wybite. Od imiesłowu biernego nie 
dobity "nie zabity całkiem”, daw. XVI w. 'nie 
dający się zabić” (od zaprzeczonego czas. 
dobić, o pochodzeniu zob. bić), utworzone 
jak dostatek, niedostatek, podatek. 

niedołęga od XVI w. 'człowiek nieudolny”, 
daw. 'niedołężność, niedomoga, niewydol- 
ność”, kasz. ńedołąga 'człowiek niespraw- 
ny, kaleka. Ogsł. (ale w płdsł. zachowane 
szczątkowo): cz. nedoluha 'choroba, sła- 
bość”, dial. 'głupiec, dureń, słc. nedoluha 
*niepogoda, ukr. nedoliha 'słabość, wad- 
liwość, ułomność, dial. 'człowiek słaby, 
wątły”, br. dial. nedaliha 'człowiek niezdol- 
ny, niezaradny, niedorajda; istota od uro- 
dzenia niedorozwinięta, nienormalna, ch. 
dial. kajk. nedologa 'niedołęga. Psł. dial. 
*ne-dolpga 'niedawanie sobie rady z czymś, 
niesprawność, niezaradność”, 'człowiek nie- 
sprawny, niezaradny, niezdolny do wyko- 
nywania czegoś”, derywat z przeczeniem 
*ne- (zob. nie) od psł. rzecz. *dologa 'dawa- 
nie sobie rady z czymś, sprawność, zarad- 
ność, 'człowiek sprawny, zaradny, zdolny 
do wykonywania czegoś” zachowanego tyl- 
ko w polskim materiale onomastycznym: 
stp. nazwa osobowa i nazwa herbu Dołęga, 
dziś nazwy miejscowe Dołęgi (kasz. dołąga 
*niedołęga, tuman” powstało wtórnie z ńe- 
dołąga, jak wskazuje znaczenie). Podstawo- 
wy rzecz.*dologa to derywat od psł. czas. 
*dolati 'dawać sobie radę z kimś, z czymś, 
pokonywać kogoś, przezwyciężać coś” (zob. 
podołać), z przyr. *-oga. 

niedołężny od XVI w. nie mający spraw- 
ności fizycznej, nieudolny, niezdarny, ocię- 


360 


niedźwiedź 


żały, daw. 'upośledzony fizycznie, słaby”, 
kasz. ńedołążni 'ułomny, słaby”; por. daw. 
niedołęźliwy 'niedołężny, nieudolny”. Ogsł. 
(ale w płdsł. zachowane szczątkowo): cz. 
dial. nedolużny 'chorowity, cherlawy; nie- 
dorozwinięty fizycznie lub umysłowo”, 
r. dial. nedolńżnyj 'chorowity, niezdrowy, 
słaby; nieporadny, nieudolny”, br. nedaliż- 
ny 'słaby, niezdrowy, cherlawy; niezręczny, 
niezgrabny, nieudolny, niezdatny do cze- 
goś, ch. dial. kajk. nedollożen 'nieudolny, 
niezdarny, niezgrabny, niesprawny”. Słow. 
*nedolożvne 'nie mogący czemuś podołać, 
sprostać, nieudolny, niesprawny”, nowsza 
postać przym. z przyr. *-wn nawarstwio- 
nym na wcześniejsze psł. *nedologe 'ts. 
(por. r. dial. nedoligij 'chory, niezdrowy, 
słaby; słabo pracujący; niezręczny, niezdar- 
ny, nedolugoj *cherlawy, wątły”, ukr. ne- 
doluhyj 'słaby fizycznie, wątły; nieudolny, 
nieobrotny”, br. dial. nedalishi 'słaby, nieza- 
radny; cherlawy, wątły”; na możliwość ist- 
nienia w przeszłości p. tniedołęgi wskazuje 
zapożyczone br. dial. nedolćngi 'niespraw- 
ny, nieudolny” z -en- oddającym polskie g). 
Podstawowe *nedolpge to zapewne archa- 
iczny przym. od psł. rzecz. *nedologa 'nie- 
dawanie sobie rady z czymś, niesprawność, 
niezaradność” (zob. niedołęga). 

niedziela od XIV w. 'siódmy dzień tygodnia, 
stp. i dial. też 'tydzień. Ogsł.: cz. nedele ż 
"niedziela; tydzień”, r. nedćlja 'tydzień, scs. 
nedelja 'niedziela. Słow. *nedela dzień, 
w który się nie pracuje, niedziela”, od psł. 
zaprzeczonego czas. *nedelati 'nie praco- 
wać (zob. działać), z przyr. *-ja, zapewne 
kalka łac. feria, dies feriata 'niedziela. Jak 
inne wyrazy związane z chrześcijaństwem, 
przejęte chyba za pośrednictwem staroczes- 
kim. — Od tego niedzielny. 

niedźwiedź od XV w. 'Ursus arctos”, stp. XV- 
-XVI w. miedźwiedź 'ts. (postać istniejąca 
do dziś w gwarach, np. kasz. medve3); zdr. 
niedźwiadek. Ogsł.: cz. medvćd (stcz. też 
nedvćd), r. medved (dial. też vedmćd)), ch./s. 
medyjed. Psł. *medvćdv 'niedźwiedź”, złoże- 
nie *medu-ćd» (> *medućde > *medvedb), 
pierwszy człon *medu dop. od psł. *mede 
(zob. miód), drugi człon rzecz. odczas. od 
psł. *ćsti (zob. jeść), etymologiczne znacze- 


niegdyś 
nie 'zjadacz miodu. Wyraz powstał praw- 
dopodobnie w rezultacie tabu, unikania 
właściwej nazwy groźnego zwierzęcia (mo- 
że w środowisku dawnych myśliwych), za- 
stąpił więc jakąś jego wcześniejszą, nie- 
zachowaną nazwę. P. niedźwiedź < miedź- 
wiedź z wtórnym ń- (por. też stcz. nedvćd) 
w wyniku odpodobnienia na odległość spół- 
głosek wargowych m -4>ń-V. 

niegdyś od XV w. 'kiedyś, ongiś, stp. od 
XV w. niegdy I niedy / niehdy kiedyś, ongiś, 
pewnego razu; niekiedy, czasem”, daw. i dial. 
niegdy 'czasami, niekiedy”; stp. też niegda 
"kiedyś, ongiś; kiedy, kiedykolwiek, pewne- 
go razu. Zachsł.: gł. nehdy "niegdyś, ongiś, 
kiedyś”, cz. nekdy 'czasem, niekiedy; kiedyś, 
pewnego razu”, słc. niekdy 'niekiedy, czasem, 
od czasu do czasu; kiedyś”. Psł. dial. *nekody 
I *nekady i *nekoda | *nekeda 'kiedyś, nie- 
kiedy, czasem; dawniej, ongiś”, od psł. *kody 
I *keda 'kiedy” (zob. gdy), z *ne- / *ne- two- 
rzącym nieokreślone zaimki i przysłówki 
zaimkowe. Polska postać niegdyś z part. -ś 
(zob.). 

niejaki od XV w. 'pewien, jakiś, 'nieznaczny, 
niewielki”, w XVI w. 'ten, a nie inny”, 'jeden 
z wielu możliwych, dowolny, którykolwiek”; 
niejako 'jak gdyby, poniekąd, w pewnym 
stopniu. Por. dł. daw. nejaki 'jaki$, cz. neja- 
ky 'jakiś', nejak 'jakoś', słc. nejaky 'jakiś; 
niejaki”, nójak(o) 'jakoś, w jakiś sposób”, br. 
dial. nejaki 'jakiś, Płnsł. *nejaka I "nejako 
*jakiś, któryś, od psł. "jake 'jaki, który” 
(zob. jaki), z *ne- / *ne- tworzącym nieokreś- 
lone zaimki i przysłówki zaimkowe. 

niekiedy od XIV w. 'co pewien czas, w nie- 
których wypadkach, czasem”, stp. niekiedy 
I niekiegdy 'kiedyś, w jakimś czasie”, 'kiedy- 
kolwiek”, kasz. ńekede 'ts.. Ogsł.: słc. nie- 
kedy 'niekiedy, czasem, od czasu do czasu; 
kiedyś”, r. nekogda 'niegdyś, ongiś”, dial. też 
nekogdy 'niekiedy”, scs. nekwgda | nekogda 
"kiedyś, kiedykolwiek, pewnego razu. Psł. 
*nćkvg(v)dy I nekvg(»)dy "niekiedy, czasem, 
w jakimś czasie, ongiś, od psł. *kwg(e)dy 
(/ *kwg(z)da I *kog(v)da) '*kiedy” (zob. kie- 
dy), z *ne- / *ne- tworzącym nieokreślone 
zaimki i przysłówki zaimkowe. 

niemal od XVI w. przysł. 'prawie, bez mała, 
około, blisko”, stp. XV-XVI w. niemalem 


361 


niemy 


*niemal, prawie'; też niemalże. Por. cz. dial. 
nómal 'prawie, około”, r. dial. nemdl' 'dużo”, 
part. 'jakby, wydaje się”, br. dial. nemdl 'bez 
mała, prawie”. Od wyrażenia nie mało (zob. 
mały). Por. omal. 

niemoc ż od XIV w. 'brak sił fizycznych, 
osłabienie, słabość; niedomaganie, choro- 
ba, 'brak siły wewnętrznej, energii, hartu, 
bezsilność, bierność, stp. 'słabość, osłabie- 
nie, brak sił, 'choroba, cierpienie fizyczne, 
boleść”, 'zepsucie moralne, grzech, przewi- 
nienie”. Ogsł.: cz. nemoc 'choroba', r. nćmoć 
*'choroba', ch./s. nemóć 'niemoc, bezsilność; 
bezwładność; bezradność”. Psł. *nemogts ż 
"bezsilność, rzecz. abstr. z przyr. *-te od psł. 
zaprzeczonego czas. *ne mogti 'nie móc” 
(zob. móc); por. moc. 

niemowa od XVIII w. 'człowiek pozbawio- 
ny zdolności mówienia; głuchoniemy”, kasz. 
ńemova 'człowiek niemy; człowiek mało- 
mówny, mruk*”; wcześniej w XVI w. niemo- 
wa 'niezdolność mówienia”, Por. cz. nemlu- 
va 'ten, który mało mówi”. Rzecz. odczas. 
od zaprzeczonego nie mówić (zob. mówić). 
Od tej samej podstawy daw. niemowy 'nie- 
my”, niemowny I niemówny "małomówny, 
daw. XVI w. też 'niemy; milczący”. 

niemowię od XVI w. 'małe dziecko jeszcze 
nie umiejące mówić, w XVI w. wyjątko- 
wo niemowię, stp. XV w. niemowiątko 'nie- 
mowlę, w XVI w. niemowiątko, rzadko nie- 
mowlątko 'dziecko, niemowlę. Por. stcz. 
nemluvć, cz. nemluvnć, ukr. nemovlja, br. 
nemadilja "niemowlę. Pierwotna postać nie- 
mowię od zaprzeczonego czas. nie mówić 
(zob. mówić), z przyr. -ę (< psł. *-ęf-), two- 
rzącym nazwy młodych istot. Postać nie- 
mowlę prawdopodobnie pod wpływem form 
wschsł. (por. ukr. nemovlja, br. nemaiilja). 
— Od tego niemowlęcy —> niemowlęctwo. 

niemy od XIV w. 'nie mający zdolności mó- 
wienia”, stp. też 'taki, którego nie godzi się 
wymieniać, nazywać” (niemy grzech 'zbo- 
czenie seksualne”), 'nieprawomocny, nie- 
ważny”, 'bezskuteczny, daremny”. Ogsł.: cz. 
nemy, r. nemój, ch./s. nijem. Psł. *nćma 'po- 
zbawiony zdolności mówienia” i, zapewne, 
"mówiący niezrozumiale, obcym, niezrozu- 
miałym językiem”. Prawdopodobnie z pier- 
wotnego fmem» 'bełkocący, niewyraźnie, 


nienawidzić 


niezrozumiale mówiący” (fmeme > "nem, 
z odpodobnieniem m - m > n - m), związa- 
nego etymologicznie z łot. móms 'niemy', 
męmulis 'jąkający się, niewyraźnie, niezro- 
zumiale mówiący”, het. memahhi "mówię, 
memiia(n)- "mowa, słowo; gadanina; rzecz, 
przedmiot”, może też z niem. mummeln 'beł- 
kotać, jąkać się, ang. mumble 'mamrotać, 
szwedz. mimra 'poruszać wargami”, wszyst- 
kie pochodzenia dźwkn. — Od tego niemo- 
ta 'niezdolność do posługiwania się mową”, 
daw. 'nieme stworzenie, niemowa'; nazwa 
etniczna Niemiec (por. cz. Nómec, r. ne- 
mec, ch./s. Nijemac oraz stcz. nćmec 'niemy 
człowiek”, ch./s. dial. nijemac 'ts.) < psł. 
*nćmvcb 'ten, kto nie ma zdolności mówie- 
nia, 'ten, kto mówi niezrozumiale, niezro- 
zumiałym językiem, zawężonego do tych 
cudzoziemców, z którymi dawni Słowianie 
najczęściej się stykali; niemieć, oniemieć od 
XV w. 'stać się niemym, zamilknąć”. 

nienawidzić od XIV w. 'odczuwać silną wro- 
gość, stp. też 'lekceważyć, odczuwać nie- 
chęć, pogardę. Ogsł.: cz. nendvidet, r. ne- 
navidet, ch./s. nendvidjeti. Psł. *nenavideti, 
*nenavidg "nie chcieć patrzeć na kogoś, nie 
chcieć kogoś widzieć, odczuwać wrogość 
do kogoś”, zaprzeczona forma psł. *navideti 
*widywać się, odwiedzać, żyć w zgodzie, lu- 
bić, miłować kogoś” (por. stp. XV w. nawi- 
dzieć 'kochać, miłować kogoś, mieć w kimś 
upodobanie”), z przedr. *na- od psł. *videti 
*widzieć” (zob. widzieć). 

nienawiść ż od XIV w. 'uczucie silnej nie- 
chęci, wrogości”, stp. też 'lekceważenie, po- 
garda, 'prześladowanie', *zazdrość. Ogsł.: 
cz. nendvist, r. nenavist, scs. nenavistb, 
ch./s. nendvist "nienawiść. Psł. *nenavistb 
[< *nenavid-te] ż 'niechęć do patrzenia na 
kogoś, niechęć do widzenia kogoś, nielubie- 
nie, uczucie wrogości”, od psł. czas. *nenavi- 
deti 'nie chcieć patrzeć na kogoś, nie chcieć 
kogoś widzieć, odczuwać wrogość do ko- 
goś (zob. nienawidzić), z przyr. *-tv (por. 
pokrewne zawiść). — Od tego nienawistny. 

nieraz od XVI w. 'często, wielokrotnie; cza- 
sem, niekiedy”, w XVI w. 'nie jeden raz, czę- 
sto, wielokroć. Z przeczeniem nie- od raz 
(zob.). 

nierząd od XV w. 'czyny naruszające normy 
moralno-obyczajowe; prostytucja, stp. 'prze- 


362 


niesforny 


stępstwo, naruszenie prawa”, w XVI w. 'brak 
ustalonego porządku, rozprzężenie, zamęt, 
zamieszanie, chaos, nieład, anarchia, 'nad- 
użycie, wykroczenie, bezprawie, gwałt; nie- 
prawość, występek, grzech”, 'rozpusta”, daw. 
*'anarchia. Por. cz. nefad 'świństwo, pas- 
kudztwo, brudy”, 'łajdak, świntuch; bestia”, 
ch./s. nered 'nieporządek, nieład; bezrząd; 
zamieszanie, zamęt”, nerćdi mn 'rozruchy”. 
Słow. *nerędv brak uporządkowania, po- 
rządku, nieporządek, nieład, z przecze- 
niem *ne- (zob. nie) od psł. *ręd» 'szereg, 
rząd” > 'miejsce w szeregu, kolejność, następ- 
stwo; uporządkowanie, porządek, ład” (zob. 
rząd I). — Od tego nierządny, w XVI w. 
*rozpustny, sprośny, rozwiązły, uprawiający 
prostytucję, 'nie przestrzegający ustalo- 
nego porządku, wprowadzający nieład, za- 
mieszanie, niedbały”, niezgodny z norma- 
mi moralnymi i obyczajowymi” — nierząd- 
nica od XVI w. 

niesamowity od XIX w. 'niepokojący, budzą- 
cy lęk; niezwykły, ogromny”; przysł. nie- 
samowicie. Zapożyczenie z ukr. nesamovy- 
tyj 'niesamodzielny; bardzo silny, ogrom- 
ny” (utworzonego z przeczeniem od samyj 
*sam', zob. sam). 

niesforny od XVI w. 'niezdyscyplinowany, 
nieposłuszny, buntowniczy”, w XVI w. nie- 
stworny, rzadziej niesworny, wyjątkowo nie- 
sforny 'niezgodny, niekarny”, 'przewrotny, 
nieprawy'; stp. XV w. niesworność 'sprzecz- 
ka, kłótnia, niezgoda, nieporozumienie, 
w XVI w. niestworność / niesworność I nie- 
sforność niezgoda, niekarność, kłótnia, 
w XVI w. niestwora / niestfora | nieswora 
I niesfora 'niezgoda, niekarność, kłótnia”. 
Por. cz. nesvorny "niezgodny, skłócony”, słc. 
nesvorny 'niezgodny; skłócony; niezgrany”, 
ukr. dial. nesvórnyj 'nieujarzmiony, nie- 
okiełznany; bez przeczenia p. daw. od 
XVI w. sworny / sforny | zworny 'zgodny, 
zgodliwy” (sworność / sforność 'jednomyśl- 
ność, zgoda, zgodność ), cz. svorny 'zgodny, 
jednomyślny”, słc. svorny 'ts.. Przym. od 
sfora (daw. swora) 'gromada psów myśliw- 
skich, 'para lub więcej psów gończych, 
uwiązanych do rzemienia lub sznura (lin- 
ki), 'rzemień lub sznur (linka), służący do 
prowadzenia psów gończych, smycz, nie- 
sforny pierwotnie o psie 'nie należący do 


niesnaska 


sfory, nie przywiązany do sznura, smyczy 
z innymi psami gończymi, nieujarzmio- 
ny, stąd 'nieposłuszny, niezdyscyplinowa- 
ny” i dalsze znaczenia. Daw. niestworny 
wskazuje na wtórne kojarzenie wyrazu ze 
stwór, stworzyć, tworzyć. 

niesnaska, zwykle niesnaski mn "sprzeczki, 
kłótnie, nieporozumienia, stp. XV w. nie- 
snazka zatarg, kłótnia, w XVI w. niesnas- 
ka, rzadko niesnaszka, wyjątkowo niesnaż- 
ka I niesnacka | nieznaszka 'spór, zatarg, 
zwada, sprzeczka, kłótnia, nieporozumie- 
nie, zamieszanie, rozruchy”, 'błąd, wada, 
grzech”, 'defekt, skaza, szkoda”. Zapożycze- 
nie ze stcz. nesndzka 'zatarg, kłótnia, 'trud- 
ność, kłopot; zmartwienie; wątpliwość, nie- 
pewność” (por. w tych znaczeniach stcz. ne- 
sndze i cz. nesndz 'trudność, kłopot”), od 
cz. przest. nesnaditi se 'być w konflikcie, 
w sporze” (związanego etymologicznie z ro- 
dziną p. snadź, zob.). 

niestety od XVI w., przysł., uwydatnia, że coś 
nie jest po myśli mówiącego, w XVI w. 
niestety, wyjątkowe niestyty / niestoty oraz 
niestocie, wyjątkowo niestojcie, wyraża żal, 
ubolewanie. Ze stp. od XV w. niestojcie 
I niestocie okrzyk wzywający pomocy prze- 
ciw przestępcy 'łapaj!, gwałtu!, 'biada!, 
niestety!, pierwotnie nie stójcie! (od stać, 
zob. stać II). 

nieszpory mn 'nabożeństwo wieczorne”, stp. 
od XV w. nieszpór / mieszpór I mięszpór 
*nabożeństwo wieczorne”, w gwarach często 
nieszpór. Zapożyczenie ze stcz. neśpor / me- 
śpor 'nieszpory”, cz. neśpory 'ts., co z łac. 
vesperae "nabożeństwo wieczorne” (od łac. 
vesper 'wieczór”). Na gruncie czeskim zmia- 
na *v- > m- (meśpor, może pod wpływem 
cz. mśe 'msza”) i dalsze odpodobnienie spół- 
głosek na odległość m- p > n - p. 

nieść niosę od XIV w.; z przedr. donieść, od- 
nieść, przenieść, przynieść, roznieść, unieść, 
wnieść, wynieść, wznieść, zanieść, znieść; 
wielokr. nosić (zob.). Ogsł.: cz. nćsti, r. nesti, 
scs. nesti, nesg. Psł. *nesti, *nesg "nieść, od- 
powiada lit. nć$ti, neśu 'nieść', łot. nest 'ts., 
stind. nóśati 'dosięga, od pie. pierwiastka 
*nek- 'dosięgnąć, schwytać; nieść. — Od 
czas. przedrostkowych doniesienie, uniesie- 
nie (stp. XV w. 'porwanie, uprowadzenie”); 


363 


niewiasta 


donos; doniosły, podniosły od XVIII w. (stp. 
XV w. podniosły I podniesły 'wyższy niż ota- 
czający teren, *wyprostowany, podniesio- 
ny, w XVI w. podniosły 'wysoki, wyższy niż 
otoczenie, podniesiony ku górze, wyprosto- 
wany”, 'pyszny, hardy”), wyniosły, wzniosły. 

nietoperz 'latający ssak Vespertilio”, stp. XV- 
-XVI w. nietopyrz, w XVI w. nietoperz I nie- 
doperz | niedopyrz, dial. nietoperz / nieto- 
pierz I niedoperz | niedopierz, też latoperz 
I latopierz. Ogsł.: cz. netopyr, r. netopyr, 
ch. netopir. Psł. *netopyrv 'nietoperz', pra- 
stare złożenie z pierwszym członem z pie. 
*nek't- 'noc” (zob. noc), człon drugi nie 
całkiem jasny, może związany ze scs. preti 
i pariti 'lecieć, r. perćt 'iść” (z pierwiast- 
kiem *per-). Pierwotne znaczenie zapewne 
*latający nocą”. Nieprzejrzystość wyrazu po- 
wodowała jego różnorakie wykolejenia w ję- 
zyku ludowym. 

nieuk od XV w. 'człowiek nieuczony, nie 
umiejący, nie znający się na rzeczy”, 'dziec- 
ko nie robiące postępów w szkole”, stp. też 
*nie nauczony pracować (o wole)”. Por. cz. 
neuk, r. nćuk, ch./s. neuk przym. 'nieuczo- 
ny, niewyuczony; niewyćwiczony; niedo- 
świadczony”. Słow. *neuke 'nie nauczony 
czegoś, nie przyuczony do czegoś”, rzecz. 
odczas. od zaprzeczonego *ne ućiti 'nie 
uczyć” (zob. uczyć). — Od tego nieuctwo. 

niewiasta od XIV w. (stp. też niewiesta) 'ko- 
bieta (zwłaszcza zamężna)”, stp. także 'żona 
syna, synowa; żona brata, w XVI w. rów- 
nież 'służąca, gospodyni; samica zwierzę- 
cia”, dial. 'synowa', kasz. ńlevasta | ńasta 
*kobieta; zamężna kobieta. Ogsł.: cz. ne- 
vćsta 'panna na wydaniu; narzeczona; pan- 
na młoda; synowa, r. nevćsta 'narzeczona; 
panna młoda; panna na wydaniu, ch./s. 
*nevjesta "panna młoda, oblubienica; mło- 
da żona; synowa; żona brata. Psł. *nevesta 
*dziewczyna wprowadzona do rodu jako żo- 
na któregoś z jego członków; panna młoda, 
narzeczona; młoda mężatka, synowa, brato- 
wa, bez pewnej etymologii. Prawdopodob- 
nie z pierwotnego *ne-uoid-ta "nieznana 
(rodzinie pana młodego)”, od wcześniejszej 
postaci zaprzeczonego czas. "nevedeti "nie 
wiedzieć, nie znać” (zob. wiedzieć). — Od 
tego niewieści; zniewieścieć. 


niewola 


niewola od XV w. 'brak wolności, stp. XV- 
-XVI w. 'konieczność, mus, przymus”, 
w XVI w. też 'nieszczęście”, od niewoli 'le- 
niwy, od niechcenia, opieszały”, kasz. ńevo- 
ló *niewola; śnieżyca, zadymka”. Ogsł.: cz. 
nevole ż "niechęć, niezadowolenie”, przest. 
"niezgoda, spór, kłótnia”, r. nevólja "niewola; 
konieczność, przymus”, scs. nevolja 'niewo- 
la”, ch./s. nevolja "nędza, bieda; nieszczęście; 
niedola, opresja; troska; kłopoty, tarapaty”. 
Psł. *nevola *brak woli, przymus, niedola, 
brak wolności, z przeczeniem *ne- (zob. 
nie) od psł. *vola *wola” (zob. wola). — Od 
tego niewolnik (kasz. 'jeniec, zakładnik”) 
(-> niewolnictwo); zniewolić (daw. niewolić 
'przymuszać, zmuszać ). 

niewód od XIII w. 'rodzaj dużej sieci ry- 
backiej”, dial. też niewódź 'ts., kasz. ńevód 
*ts.. Ogsł.: cz. nevod 'duża sieć rybacka”, 
r. nevod "największa sieć rybacka”, scs. ne- 
vod 'niewód'. Psł. *nevoda 'duża sieć rybac- 
ka, pochodzenie niepewne. Może z prze- 
czeniem *ne (zob. nie) od *vods 'to, co się 
wiedzie, prowadzi, przeciąga”, rzecz. odczas. 
od psł. *vesti, *vedg "wieść, prowadzić” (zob. 
wieść II), z właściwą archaicznym rzecz. 
wymianą rdzennego *e > *o. W takim ra- 
zie wyraz z przeczeniem musiałby pierwot- 
nie oznaczać dużą sieć zastawną, umiejsco- 
wioną w wodzie (np. przymocowaną przy 
przegrodzie, jazie w rzece), w przeciwsta- 
wieniu do innych sieci, ciągnionych przez 
ludzi bądź przez łodzie rybackie (jednakże 
u Słowian *nevode oznacza sieć ciągnioną). 
Zastanawiają bliskie nazwy niewodu w in- 
nych językach ie., np. lit. vadas, łot. vads, 
niem. Watte, ang. wadu, skłaniające do 
przypuszczenia, że pierwotnie wyraz mógł 
mieć postać fvoda (bez pewnej dalszej ety- 
mologii), przeczenie *ne- miałoby zostać 
dodane wtórnie z powodu tabu (dla zmyle- 
nia ryb względnie wodnych duchów, by nie 
przeszkadzały w połowie). Dodatkowym 
utrudnieniem jest istnienie niezbyt odleg- 
łych ugrofińskich nazw niewodu (por. fiń. 
nuotta, est. nót), sugerujące możliwość prze- 
jęcia nazwy sieci z nieznanego substratu 
przedindoeuropejskiego. 

nieżyt od XV w. 'zapalenie błony śluzowej 
jakiegoś narządu (np. nosa, jelit, żołądka), 


364 


nikczemny 


połączone ze wzmożonym wydzielaniem 
śluzu, katar, stp. "pęcherz, bąbel, krosta, 
wrzód. Ogsł.: płb. nizajt "ropień, wrzód”, 
cz. neżit (też neżid, z -d przez skrzyżowanie 
z żid 'żyd') 'ts., ukr. nćżyt / neżyd m 'katar', 
bg. neżit 'zapalenie dziąseł i jamy ustnej”. 
Psł. *neżite (/ *neżitv) przypuszczalnie 'ra- 
na nie gojąca się”, z przeczeniem *ne (zob. 
nie), od niepoświadczonego samodzielnie 
psł. rzecz. łżite (por. bliskie pod względem 
budowy psł. *żito 'to, co daje życie, co służy 
do życia, do utrzymania życia, pożywienie”, 
zob. żyto), z pie. *g'ei-to- (por. np. stkornw. 
buit 'potrawa'), będącego derywatem od 
pie. *gtei- żyć” (zob. Żyć, por. też goić). 
Mniej prawdopodobny bezpośredni dery- 
wat od psł. zaprzeczonego czas. *ne Żiti 'nie 
żyć” (zob. Żyć). 

nigdy od XIV w. (w stp. też nidy i nigda) 
*w żadnym czasie, ani razu, stp. też 'nie- 
gdyś”, dial. nigdzie / nigda (niga), kasz. ńigdć 
"nigdy. Ogsł.: cz. nikdy i nikdd I! nikda, 
strus. nikody | nikwgdy, br. dial. nfhdy, scs. 
nikoda, słwń. nfkda / nigdi. Psł, *nikudy 
I *nikwda 'nigdy', od psł. *kody / *keda 'kie- 
dy” (zob. gdy), z negacją *ni- (zob. ni). 

nigdzie od XV w. 'w żadnym miejscu, do żad- 
nego miejsca, donikąd”, kasz. ńigze. Ogsł.: cz. 
nikde 'nigdzie”, stcz. nikde / nikde "nigdzie; 
donikąd”, strus. nikade / nigde "nigdzie; do- 
nikąd”, r. nigde 'nigdzie”, scs. nikode(że) 'ni- 
gdzie”. Psł. *nikode *w żadnym miejscu, ni- 
gdzie, od psł. *kode 'gdzie” (zob. gdzie), 
z negacją *ni- (zob. ni). 

nijaki od XVI w. 'nie mający żadnych cech 
charakterystycznych, niczym się nie wyróż- 
niający; przysł. nijako, nijak. Z przecze- 
niem ni- (zob. ni) od jaki (zob.). 

nikczemny od XVI w. 'niegodziwy, podły, 
haniebny”, daw. i dziś dial. nikczemny / ni- 
czemny "mało ważny, nieważny; niegroźny, 
nieznaczny; niedołężny, nieudolny, niezdat- 
ny; podły, ciemny, fałszywy”, nikczemnie 
"bezcelowo, daremnie". Przym. z przyr. -ny 
od wyrażenia ni k czemu 'do niczego” (zob. 
ni, ku, co), z archaiczną kolejnością przecze- 
nia i przyimka (zob. niwecz); por. bliskie 
kasz. ńidoć / ńidoće I ńidoććgo 'do niczego”. 
— Od tego nikczemność; nikczemnieć; nik- 
czemnik. 


niknąć 


niknąć od XVI w. 'stawać się niewidocznym, 
ginąć z oczu, znikać, 'przestawać istnieć, 
ginąć, zanikać, 'mizernieć, chudnąć, słab- 
nąć, kasz. ńiknoc 'przemijać, zanikać, zni- 
kać; z przedr. od XV w. np. przeniknąć, 
uniknąć, wniknąć, wyniknąć, zaniknąć, 
zniknąć. Ogsł.: cz. niknout 'zanikać, r. nik- 
nut 'pochylać się, schylać się; podupadać, 
słabnąć, marnieć”, ch. dial. niknuti 'schylić 
się, pochylić się. Psł. *nikngti 'schylać się, 
pochylać się; znikać, ginąć”, czas. inchoat. 
od psł. *nikati 'chylić się, pochylać się” (zob. 
przeniknąć). — Od tego nikły (uprzymiot- 
nikowiony imiesłów). 

nikt nikogo od XIV w. Ogsł.: cz. nikdo, r. nik- 
tó, scs. niksto, ch. nitko, s. niko. Psł. *nikoto, 
dop. *nikogo 'żaden człowiek, nikt”, od psł. 
zaimka *koto 'kto” (zob. kto), z negacją *ni- 
(zob. ni). 

niniejszy od XV w. 'ten oto, ten właśnie”, stp. 
XV-XVI w. niniejszy / ninieszy 'obecny, te- 
raźniejszy”. Od stp. od XIV w. ninie czy ny- 
nie (w XVI w. ninie / nynie) 'teraz, obecnie, 
w czasie, który jest, który niedawno minął 
lub który wkrótce nadejdzie”, por. kasz. nińa 
I ńińa 'teraz”. Ogsł.: cz. nyni. (stcz. nynie) 
'teraz, obecnie”, strus. nyne / nynja 'ts., 
r. nóne 'ts., scs. nyne / nynja 'ts.'. Psł. *nynć 
'teraz”, dokładny odpowiednik: lit. nóinai 
*dziś; obecnie, teraz, por. łac. nunc 'teraz, 
więc, gr. ny(n) I n$n teraz, też stind. 
niinam 'ts., od pie. *nu- 'teraz', rozszerza- 
nego często przez kolejne *n-: *nu-n- (bez 
rozszerzenia np. stind. nu 'teraz', łot. nu 
*ts. ); przysłówek związany etymologicznie 
prawdopodobnie z pie. *neuo- 'nowy” (zob. 
nowy), z przypuszczalnym pierwotnym zna- 
czeniem 'na nowo, właśnie teraz”. 

niski od XIV w. 'niewysoki'; st. wyższy niż- 
szy. Ogsł.: cz. nizky, r. nizkij, ch./s. nizak. 
Psł. *nizvko 'niewysoki, niski, z przyr. *-vk% 
nawarstwionym na wcześniejszą psł. postać 
*niza 'ts. (na którą wskazują urzeczowni- 
kowione przymiotniki, np. p. dial. niz 'dół, 
dolina, cz. niz nizina), r. niz 'spód, spod- 
nia część; nisko położone miejsce, dolina, 
dół”, przest. 'dolny bieg rzeki”), *nize przysł. 
*nisko, w dole, w dół” (por. np. scs. niz» 
*w dole, w dół, nizu 'ts., słwń. niz 'w dół, 
wzdłuż”). Podstawowe *nize od pie. *ni- 


365 


niwa 


I *nei- 'na dół, w dół, od którego stind. 
ni 'w dół, awest. ni 'ts., por. też pokrew- 
ne stind. nitarńm *w dół, stwniem. nidar, 
niem. nieder 'niski, niższy”, przysł. "na dół, 
w dół; trudność sprawia końcowe *-z», 
które może przez analogię do psł. przyim- 
ków, np. *jbze 'z” (zob. 2), *ćerze "przez, 
*perze 'przez” (zob. przez). Por. poniżyć. 

niszczeć niszczeję od XVI w. 'ulegać niszcze- 
niu, psuć się”, daw. 'ginąć, niknąć”, kasz. ńi- 
śćec 'marnieć, niszczeć”, 'zdychać (o bydle)”. 
Por. strus. niśćati, r. niśćót 'ubożeć, bied- 
nieć”. Czas. odprzym. od psł. *niśće biedny, 
nędzny” (zob. niszczyć). Pierwotne znacze- 
nie 'stawać się biednym, nędznym, marnieć, 
psuć się”. 

niszczyć 'unicestwiać, pustoszyć, tępić, wy- 
pleniać, 'powodować zużywanie się, psucie 
się, stp. XV w. 'tępić, karać, kasz. ńiśććc 
*niszczyć, niweczyć, "powodować psucie, 
zużycie się, 'wycieńczać (o chorobach)”; 
z przedr. wyniszczyć, zniszczyć. Ogsł.: cz. 
daw. niśtiti 'niszczyć, r. nfśćit 'doprowa- 
dzać do nędzy”, dial. 'niszczyć”, ch./s. niśtiti 
*zabijać, tępić; obalać”. Psł. *niśćiti czynić 
biednym, nędznym, doprowadzać do nędzy, 
do upadku, do wyniszczenia”, czas. odprzym. 
od psł. *niśćv 'biedny, nędzny” (por. r. niśćij 
*nędzny; ubogi; żebrzący”, scs. nistb 'bied- 
ny, ubogi”; w polskim przym. niepoświad- 
czony, ale pośrednio wskazuje nań pochod- 
ny rzecz.: stp. XV w. niszczota 'bieda, nę- 
dza” i stp. nazwa osobowa Niszczota, kasz. 
ńiśćota "marnotrawstwo; mężczyzna marno- 
trawny, rozrzutny, nieoszczędny”). Podsta- 
wowy przym. *niśćb |< *ni-st-io- lub *nis-tio-] 
od pie. *ni- / *nei- "na dół, w dół” (zob. niski). 
Zob. niszczeć. — Od tego niszczyciel. 

niuchać od XVIII w. wciągać w nos (taba- 
kę)”; 'pociągać nosem, wąchać, węszyć, pot. 
*szperać, myszkować, tropić, węszyć, dial. 
też niąchać 'niuchać; z przedr. wyniuchać; 
jednokr. niuchnąć. Ogsł.: cz. ńuchat, r. nju- 
chat, stwń. njuhati. Psł. *ńuchati "wąchać, 
niuchać, pokrewne ze stang. neosian / nio- 
sian 'przeszukiwać” (z pierwotnego 'wę- 
szyć”), norw. nosa "wąchać, od pie. *neus- 
"wąchać. — Od tego niuch. 

niwa 'ziemia uprawna, pole, rola, łan” od 
XIV w. (ale już w r. 1204 niwne 'danina 


niwecz 366 


płacona od ziemi uprawnej na rzecz pana 
feudalnego"), daw. XIV-XVII w. zazwyczaj 
"pole świeżo po wykarczowaniu, nowina, 
świeżo zaorane pole”. Ogsł.: cz. niva 'ziemia 
uprawna, rola, poet. *kraj, ziemia, dial. 
*równe pole, równina; zagon; wygon; mie- 
dza, ścieżka polna, r. niva 'zasiane, orne 
pole, 'zboże rosnące na polu, dial. 'karczo- 
wisko; łąka do koszenia; mały lasek; kawa- 
łek pola lub łąki”, scs. niva / ńiva "pole, rola”. 
Psł. *niva "pole przygotowane pod uprawę 
przez karczowanie, nowina” > *ziemia orna, 
rola, pokrewne z gr. neiós [< *neiuos] 'pole, 
niwa, z pie. *neiud 'ts.. 

niwecz od XV w., w niwecz, wniwecz 'do 
szczętu, całkiem, zupełnie” (dziś we frazie 
obrócić coś wniwecz "pozbawić coś wszelkie- 
go znaczenia, unicestwić, zniszczyć”). Por. 
cz. vniveć 'wniwecz”. Z pierwotnego wyra- 
żenia *ni vo ćw w nic” (dosłownie '*ni w co”), 
złożonego z przeczenia *ni (zob. ni), przy- 
imka *v» (zob. w) i bier. zaimka *ćb 'co* 
(zob. co), z archaiczną kolejnością przecze- 
nia i przyimka (por. ni k czemu 'do nicze- 
go, zob. nikczemny). Zatarcie struktury 
spowodowało ponowne dodanie przyimka 
w postaci w niwecz. — Od tego niweczyć 
od XVIII w. 'obracać wniwecz, unicestwiać, 
niszczyć, udaremniać”, kasz. ńiveććc 'psuć, 
niszczyć”; z przedr. zniweczyć. 

nizać niżę od XIX w. 'nawlekać coś na nitkę, 
sznurek”; z przedr. nanizać. Ogsł.: dł. nizaś 
*nizać”, r. nizdt 'nawlekać; przebijać”, cs. ni- 
zati 'przewiercać, przebijać”, ch./s. nizati, 
niżem 'nizać, nawlekać. Psł. *nizati, *niżg 
*wbijać na coś, nawlekać na coś, czas. wie- 
lokr. od psł. *nvzti, *nvżg 'kłuć, przebijać, 
wbijać w coś” (por. np. r. vonzit "wbić, wra- 
zić, pronzit 'przebić, przeszyć, scs. vonis- 
ti, vonvzp 'wetknąć, wbić, vonvzngti 'ts., 
vonwziti 'wetknąć, unvznoti 'wetknąć”) z re- 
gularnym wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej *> + *i. Podstawowy czas. *nbzti od pie. 
*ne$'- 'przecinać, kłuć”. Zob. nóż. 

nizina od XV w. 'dolina, okolica niżej po- 
łożona”, dial. też niżyna. Ogsł.: stcz. nizina 
I niżina, cz. niżina, r. nizina, ch./s. nizina. 
Psł. *nizina 'teren położony nisko, niżej od 
czegoś, od psł. przym. *nize niski” (zob. 
niski), z przyr. *-ina. — Od tego nizinny. 


noga 


niż I part. porównawcza (po formach st. wyż- 
szego i innych wyrażeniach stanowiących 
treść porównania, stp. od XIV w. niże / niż 
też sp. "zanim, nim”, 'ale, lecz, ale raczej, ale 
chyba. Por. dł. daw. i dial. niż part. po- 
równawcza, r. niże sp. "nawet nie, nawet, 
scs. ni Że 'ani', Psł. *ni Że sp. rozłączny 'ani, 
ani nie, nawet nie”, sp. porównawczy 'jak', 
part. porównawcza, zestawienie spójnika 
rozłącznego *ni 'ani" (zob. ni) i part. wzmac- 
niającej *Że (zob. -że). 

niż Il od XIX w. "nizina, zwłaszcza bardzo 
rozległa, 'obszar niskiego ciśnienia atmo- 
sferycznego”, dial. też niża "nizina, głębia”. 
Por. dł. niż ż "nizina, głębia”, cz. niż ż / niża 
"nizina, słwń. nfża 'nizina. Od psł. *nizo 
*niski” (zob. niski), z przyr. *-jb. 

noc ż od XIV w. 'czas od zachodu do wscho- 
du słońca”. Ogsł.: cz. noc, r. noć, scs. nośtb. 
Psł. *noktb ż 'noc, w tym samym znaczeniu 
lit. naktis, łot. nakts, goc. nahts ż, łac. nox, 
noctis, stind. nak, mn ndktih. Kontynuują 
pie. rzecz. atematyczny *nók'ts, dop. nek'ts 
*noc', który w słow. (i bałt.) został przenie- 
siony do tematów na -i-. — Od tego nocny 
(> nocnik 'nocne naczynie”, dial. też 'noc- 
leg”); nocować, przenocować, zanocować. Por. 
nocleg. 

nocleg od XV w. 'wypoczynek nocny poza 
domem, miejsce tego wypoczynku”, kasz. 
nocleg. Płnsł.: cz. nocleh, słc. noclah, r. noć- 
leg, ukr. noćlih. Słow. *noktvlógo 'nocne 
leżenie, nocny spoczynek”, złożenie z psł. 
*noktb 'noc' (zob. noc) i rzecz. *lóga od czas. 
*legti 'lec, położyć, ale typ złożenia (rzecz. 
+ rzecz., bez spójki -o-) jest w słow. niezwy- 
kły, por. jednak scs. bratosestra 'brat i sio- 
stra, rodzeństwo”, cs. mależena 'mąż i żona, 
małżonkowie (zob. małżonek). Nie można 
wykluczyć, że mamy tu dawną kalkę jakie- 
goś obcego złożenia. 

noga od XIV w. Ogsł.: cz. noha, r. nogd, 
scs. noga. Psł. *noga 'kończyna zwierzęcia, 
dolna kończyna człowieka”, dokładny odpo- 
wiednik: lit. naga *kopyto, racica, por. stpr. 
nage 'noga, stopa”. Bałtosł. innowacja, pier- 
wotny rzecz. zbiorowy z przyr. *-d od pie. 
*nog'- "paznokieć, pazur” (zob. paznokieć) 
z początkowym znaczeniem 'paznokcie, pa- 
zury”, z czego przez przypuszczalne pośred- 


nora 


nie 'stopa z pazurami, kończyna z pazu- 
rami (u zwierząt)” rozwinęło się neutralne 
znaczenie 'noga zwierzęcia, kończyna dolna 
człowieka. Wyraz wyparł w epoce psł. ja- 
kąś starszą nazwę kończyny dolnej, praw- 
dopodobnie kontynuant pie. *ped- 'noga' 
(por. np. łac. pes, pedis, gr. pis, podós). — 
Od tego nożny; nogawka 'część spodni”, stp. 
XV w. nogawica 'część odzieży okrywająca 
nogę” (por. cz. nohavice ż, strus. nogavica, 
ch./s. nógavica; co do budowy por. rękaw 
i rękawica, zob. ręka). 

nora od XVI w. (daw. XVIII w. też nóra) 'ja- 
ma w ziemi służąca za kryjówkę zwierzę- 
ciu”, przen. nędzne mieszkanie”, daw. XVI- 
-XVII w. nory mn 'nurty, głębie”. Ogsł.: 
cz. nora 'nora, pieczara, rozpadlina skal- 
na; nędzne mieszkanie”, r. nord 'nora; pod- 
skórna rana, wrzód”, słwń. nora 'jama, dół, 
dziura, zapadlina”. Psł. *nora 'jama, dziura 
(w ziemi), zagłębienie, rzecz. odczas. od 
psł. *nerti, *nvrg zanurzyć się, pogrążyć się” 
(zob. nurzać), z właściwą takim wyrazom 
wymianą *e = *o; por. też pokrewne np. 
łot. dial. wsch. nora 'jama, dziura”, stnord. 
nór n 'przesmyk, cieśnina, wąska zatoka”. 

nos od XIV w.; zdr. nosek. Ogsł.: cz. nos, 
r. nos, Scs. nos. Psł. *nos 'nos”, pokrewne 
z mającymi to samo znaczenie lit. nósis, 
stwniem. nasa (dziś niem. Nase), łac. nisum 
I nasus, stind. nasa, wszystkie od pie. *nas- 
*nos'. Por. nozdrze. 

nosić noszę od XIV w., daw. 'stroić, ubierać, 
odziewać strojnie, 'obmawiać; z przedr. 
donosić, odnosić, ponosić, przenosić, przyno- 
sić, roznosić, unosić, wnosić, wynosić, zano- 
sić, znosić. Ogsł.: cz. nosit, r. nosit, scs. nosi- 
ti "nosić. Psł. *nositi, czas. wielokr. od psł. 
*nesti (zob. nieść), z właściwą starszym tego 
typu czasownikom wymianą *e > *o. — Od 
tego nosidła mn 'przyrząd do noszenia”, dial. 
nosidło; nośny (daw. 'trwały, noszący się 
dobrze”); od czas. przedrostkowych donos, 
wynos; donośny, odnośny, przenośny, znoś- 
ny; zob. też nosze. 

nosze mn od XV w. 'sprzęt do noszenia cię- 
żarów”, 'kładziony na ramiona drążek do 
noszenia wiader, konewek”. Ogsł.: cz. niise Ż 
*kosz do noszenia na plecach”, r. nóśa 'no- 
szony ciężar, słwń nóśa 'noszenie', 'ubiór, 


367 


nóż 


strój. Psł. *nośa [< *nos-ja] 'noszenie', na- 
zwa czynności (wtórnie skonkretyzowana 
w 'to, co się nosi” i 'to, co służy do nosze- 
nia”) od psł. czas. wielokr. *nositi (zob. no- 
sić), z przyr. *-ja (co do budowy por. np. nę- 
dza, przędza, żądza). 

nowy od XIV w. Ogsł.: cz. novy, r. nóvyj, scs. 
nove. Psł. *nove 'nowy', dokładne odpo- 
wiedniki w tym samym znaczeniu: stlit. 
navas (dziś lit. natijas), łac. novus, gr. neos 
[< *nćuos], stind. nava-, wszystkie z pie. 
przym. *neuo- 'nowy”. — Od tego nowina 
(daw. 'nowość; nowa rola, nowy grunt”); 
nowość; nów, nowiu (stp. now, nowa) 'nowy 
księżyc, pierwsza faza Księżyca; odnowić 
— odnowa, ponowić — ponowny, wznowić. 

nozdrze od XV w., zwykle nozdrza mn 'otwo- 
ry zewnętrzne nosa, stp. nozdrze / nozdrza 
*otwór nosowy”. Ogsł.: cz. nozdra, r. noz- 
drja, scs. nozdri mn, ch./s. nózdrva / nóz- 
dra, stwń. nozdtv ż / nozdryi ż. Psł. *nozdra 
l *nozdrb 'otwór nosowy, nozdrze”, mają- 
ce odpowiednik w lit. nasrai mn 'paszcza”, 
z pie. *nasri, będącego prawdopodobnie 
urzeczownikowioną formą rodzaju żeńskie- 
go pie. przym. *nas-ro- 'nosowy, należący 
do nosa (z przyr. *ro- od pie. *nas- 'nos', 
zob. nos). W słow. rozwój fonetyczny *nosr- 
> *nozr- > *nozdr- (udźwięcznienie grupy 
spółgłoskowej i wstawne -d- rozbijające tę 
grupę). 

nożyce mn od XV w. 'przyrząd do cięcia”, 
daw. XVI w. też 'zakończenia odnóży u nie- 
których skorupiaków, szczypce; szczypce 
do knotów świec”, daw. XVII w. nożyca 'no- 
życzki; zdr. nożyczki. Por. gł. nożicy mn 
*nożyce, strus. nożici (pierwotna forma 
mian.-bier. 1. pdw) 'ts., ch./s. nóżice mn 'ts.. 
Psł. *nożica, zwykle l. mn *nożice (płnsł.) 
l *nożicę (płdsł.) 'narzędzie do cięcia skła- 
dające się z dwu połączonych ruchomych 
ostrzy”, od psł. *nożv 'nóż”, z przyr. -ica. 
Pierwotnie chyba 'przyrząd do cięcia złożo- 
ny z połączonych noży”. 

nóż noża od XIV w.; zdr. nożyk. Ogsł.: cz. 
nuż, r. noż, scs. nożb 'nóż, miecz”. Psł. *nożb 
[< *noz-jv] 'nóż”, od psł. *nvzti 'kłuć, prze- 
bijać, wbijać w coś” (od pie. *neg"- 'prze- 
cinać, kłuć, zob. nizać), z przyr. *je two- 
rzącym m.in. nazwy narzędzi. Pierwotne 


nuda 


znaczenie 'to, co przebija, wbija się w coś, 
początkowo zatem wyraz oznaczał rodzaj 
ostrego narzędzia do wbijania w coś, do 
nabijania czegoś (znaczenie 'narzędzie do 
krojenia” jest więc wtórne). 

nuda od XVI w. 'niemiłe uczucie wywołane 
przez bezczynność, monotonię) 'rzecz nud- 
na, wywołująca znudzenie”, w XVI w. nuda 
*nudność, złe samopoczucie” (tylko na nu- 
dy 'do obrzydzenia” u Paprockiego), dial. 
(z okolic Augustowa) 'tęsknota, melancho- 
lia'. Zapożyczenie ze wschsł., por. ukr. reg. 
nudd 'uczucie znudzenia; mdłości, nud- 
ności, br. nudd 'znudzenie, dial. *wszy; 
ubóstwo, głód; żałość, żal; nudny człowiek”, 
r. przest. nudd 'przymus, ucisk, presja”, pot. 
"monotonne zajmowanie się czymś”, dial. 
"insekty, owady nękające bydło”, kiepskie, 
marne życie, 'choroba, zwłaszcza skórna 
(np. krosty, świerzb)”, "mdłości, nudności”. 
Wschsł. *nuda 'przymus, ucisk, presja”, 'nie- 
przyjemne, złe samopoczucie” (z tego 'czyn- 
niki wywołujące złe samopoczucie, np. cho- 
roba, bezczynność ), czas. odrzecz. od psł. 
*nuditi "zmuszać, zniewalać, wywierać na- 
cisk, męczyć, trapić” (zob. nudzić); nie- 
zależnym derywatem od tej samej podsta- 
wy jest słwń. nuda 'praca najemna”. — Od 
tego nudny 'wywołujący uczucie znudzenia, 
przest. ' wywołujący mdłości, nudności”, daw. 
*znudzony” (por. np. ukr. nudnyj 'wywołu- 
jący uczucie nudy, znudzenia, dial. "mdły, 
ckliwy, wywołujący mdłości”) — nudność, 
por. też daw. nudnieć 'markotnieć, sowieć. 

nudzić nudzę od XVIII w. 'wywoływać uczu- 
cie nudy, znudzenia; naprzykrzać się, ma- 
rudzić; mdlić, powodować mdłości”, dial. 
nudzić 'gnębić, trapić; tęsknić”, wcześniej 
stp. od XIV w. nędzić 'gnębić, nękać, drę- 
czyć, trapić, umartwiać; wycieńczać fizycz- 
nie”, dial. nędzić 'nudzić, mdlić; wychudzić, 
wycieńczyć, zmizerować; nędznie spędzać 
czas, harować, słowiń. nązćc "męczyć, ną- 
zćc są "męczyć się, dręczyć się. Odpowied- 
niki we wschsł. i płdsł.: r. przest. nudit 
'przymuszać, dial. też "męczyć, dręczyć, 
nużyć; trwożyć; mdlić, nudzić, ukr. nódyty 
*mdlić, nudzić, nudytysja "nudzić się, scs. 
nuditi, nużdo | noditi, nożdg "wywierać na- 


368 


nurt 


cisk, presję, uciskać, gnębić; zmuszać, przy- 
muszać do czegoś, bg. niidja *zmuszać, 
przymuszać, ch./s. niiditi 'oferować, pro- 
ponować; zapraszać; nalegać; zachęcać do 
jedzenia, częstować; ofiarowywać”. Psł. *nu- 
diti (wtórne *noditi, z przejściem *u > *p 
pod wpływem poprzedzającego n-) 'zmu- 
szać, zniewalać, wywierać nacisk, męczyć, 
trapić, pokrewne z psł. *nutiti (zob. nęcić). 
Od pie. *nau-d-, od pierwiastka *nau- "mę- 
czyć, dręczyć” (zob. nęcić). Polskie nudzić 
w znaczeniu 'wywoływać uczucie nudy, znu- 
dzenia” może zapożyczone z ukraińskiego 
(zob. nuda, nużyć). 

nurek od XVII w. 'człowiek opuszczający się 
na dno morza, jeziora itp., 'całkowite zanu- 
rzenie się w wodę, skok w wodę” (w tym 
znaczeniu też nur, w zwrocie dać nura), 
w XVI w. norkiem I nórkiem *w zanurze- 
niu, najpierw nazwa nurkującego ptaka: stp. 
XV w. norek 'perkoz, Pediceps cristatus', 
dziś nurek pot. "nazwa różnych ptaków wod- 
nych (np. kaczek, perkozów)”, stp. 1500 r. 
nor 'ts., dziś nur 'ptak wodny Gavia, dial. 
nor 'dzika kaczka; borsuk”, słowiń. nór 'dzi- 
ka kaczka”. Por. ukr. dial. nur 'ptak wodny 
Colymbus septentrionalis” oraz gł. nór 'miej- 
sce do zanurzania, zanurzenie”, cz. nor 'za- 
nurzenie”, bg. dial. nor 'ptak Phloerocorax', 
ch. daw. norom (narz. pj) 'tonąc, pogrążając 
się”. Słow. *nore / *nure 'zanurzanie się, nur- 
kowanie', *norz / *nurv i *norokv / "nuroko, 
*norbcb / "nurbcb 'istota, zwierzę pogrąża- 
jące się, nurzające się w głębi wody, ziemi”, 
rzeczowniki od psł. *noriti / *nuriti zanu- 
rzać, pogrążać, *noriti sę / "nuriti sę zanu- 
rzać się, pogrążać się” (zob. nurzać). — Od 
tego nurkować od XVIII w. 

nurt od XVI w. 'strumień wody w środku 
rzeki płynący z większą szybkością niż po- 
została masa wody, bieg rzeki, nurty mn 
*wody rzeki, fale, odmęty”, daw. nurt / nort 
"prąd w rzece'; daw. XVII w. też nurta 'głę- 
bia, głębina, otchłań” (z polskiego ukr. nurt 
I nurta 'głębina, odmęt, wir wodny, br. 
dial. nort 'nurt; głębina, odmęt'”). Może 
z prapostaci *norote / *nurote od psł. *nori- 
ti / *nuriti zanurzać, pogrążać (zob. nu- 
rzać), ale zarówno prapostaci, jak i budowa 
niepewne. — Od tego nurtować od XIX w. 


nurzać 


*przenikać coś na wskroś, do głębi; dawać 
się odczuć (o chorobach); dręczyć, gnębić”. 
nurzać od XVI w. 'zagłębiać coś w czymś, 
zwykle w płynie”, nurzać się 'pogrążać, za- 
głębiać się w czymś” dial. norzać się 'nurzać 
się; z przedr. wynurzać się, zanurzać się. 
Czas. wielokr. od p. rzadkiego nurzyć 'za- 
nurzać”, stp. tylko z przedr. unurzyć, wnu- 
rzyć, wynurzyć (daw. XVI w. wynorzyć 'wy- 
dobyć, wynurzyć”), wynurzyć się, zanurzyć 
się, w XVI w. zanorzyć się 'pogrążyć się 
w wodzie”. Por. gł. nurić i nórić 'zanurzać, 
pogrążać, cz. nofit 'ts.; zwilżać, moczyć, 
poet. 'wynurzać, wysuwać, r. dial. niśrić 
*zanurzać, nórit "wypatrywać, szukać, wę- 
szyć”, nórit rybu 'łowić ryby niewodem pod 
lodem”, ch. nóriti zanurzać się, pogrążać się; 
nurkować, dial. nuriti zanurzać. W pol- 
skim doszło (z przyczyn fonetycznych, roz- 
woju nor- > nór- > nur-) do zmieszania dwu 
pokrewnych czasowników: psł. *noriti 'za- 
nurzać, pogrążać, czas. kauzat. (z regular- 
ną wymianą *e — *o) od psł. tnerti, *nerg 
*zanurzyć się, pogrążyć się” (mającego od- 
powiednik w lit. nćrti 'zanurzać się, nurko- 
wać”), oraz bliskiego, mającego inną samo- 
głoskę rdzenną *nuriti 'zanurzać, pogrążać”. 
nuże, nuż od XV w. part. wzmacniająco-in- 
tensyfikująca w połączeniu z bezokol. (np. 
nuże wstawać!); w połączeniu z rozkaźni- 
kiem wyraża zachętę, naleganie, nacisk 'da- 


369 


oba 


lej!, śmiało!” (np. nuże, wstań!), od XVII w. 
nuż jako ekspresywna part. pytajna 'a mo- 
że?, być może?” (np. nuż mi się uda?), stp. 
nuże | nuż 'okrzyk zachęcający, ponaglają- 
cy, wyraz nawiązujący 'a więc, oto, kasz. 
neż / neże / neżej 'nuże, szybko, dalej”. Por. 
cz. nuże, słc. nuż, r. nu Że, dial. nuż part. py- 
tajna 'czyż nie”, przysł. 'być może; wtem”. 
Połączenie psł. partykuł *nu i *Że (zob. -Że). 
Part. *nu wyrażająca naleganie, zachętę, na- 
cisk i różne stany emocjonalne, poświad- 
czona w p. daw. od XVI w. (i dziś dial.) 
nu part. wzmacniająco-intensyfikująca, wy- 
rażająca zachętę, naleganie, nacisk 'dalej!, 
śmiało", dial. nu 'nuże” (por. cz. nu wykrz. 
*no, r. nu wykrz. 'nuże!, śmiało!, dalej!”, 
part. wzmacniająca dla podkreślenia treści 
wyrazu, part. pytajna 'czyżby?, czyż?”, mo- 
dalna 'być może”, ch./s. dial. nii 'nuże!, 
śmiało!, no!', 'oto!, patrz!”, też jako wzmoc- 
nienie rozkazu), pierwotnie zapewne interi. 
pochodzenia dźwkn., podobne np. lit. nu 
*no!, więc!, nuże!, śmiało”. 

nużyć nużę od XVIII w. 'powodować zmę- 
czenie, znużenie, męczyć, wyczerpywać”; 
z przedr. znużyć, znużony. Czas. odrzecz. 
od p. daw. od XVII w. nuża 'trud, zmę- 
czenie, znużenie”, zapożyczonego z ukr. ni- 
ża 'wszy; muchy”, dial. 'bieda, nędza, trud” 
(z psł. "nuda 'przemoc, bieda, strapienie', 
zob. nędza). 


0 


0 od XIV w. przyim., daw. też ob. Ogsł.: cz. o, 
ob, r. 0, ob, scs. o, obv / ob». Psł. *o, *obb po- 
wstały prawdopodobnie ze spłynięcia się 
dwu przyimków ie.: pie. *ob'i *koło, około” 
(z którego np. stind. abhi *ku, przez”, łac. 
przedr. ob-) oraz pie. *opi / *epi (z którego 
lit. ap- '0-, ob-”, apie 'o'”, stind. api 'jeszcze”). 
Postać *o powstała chyba wtórnie z *ob 
z zanikiem -b przed spółgłoskami. Wtórnie 
przedr. ob-, o-, ogsł., psł. *ob-, *0-. 


©! wykrz. od XIV w. Ogsł.: cz. ó!, r. o!, 
ch./s. o. Psł. *o!, pierwotny wykrz. wyraża- 
jący np. zdziwienie, podziw, por. np. niem. 
oh!, łac. o!, oh!, gr. ó!, 6! Od tego z rozsze- 
rzeniem och!, oj!. 

oba, obaj, oboje od XIV w. Ogsł.: cz. oba 'oba, 
obaj, obie, oba dva 'obydwa, obydwaj”, 
r. óba, scs. oba. Psł. *oba 'oba', odpowiada 
lit. abu [< pie. *ab*o-] 'obaj, oboje, obie”, da- 
lej pokrewne z goc. bai 'oba', niem. beide 


obalić 


*oba, ang. both 'ts., łac. ambó 'obaj', gr. 
dmphó 'obaj, oboje, obie, oba”, stind. ubhau 
*oba, wszystkie z pie. *amb'o- 'oba. 

obalić od XVI w. 'spowodować upadek, prze- 
wrócić, zrzucić, strącić”, od XIV w. obalić się 
*wywrócić się, upaść, runąć; wielokr. oba- 
lać. Por. cz. obalit *'opakować, zapakować; 
obtoczyć”, obalit se 'okryć się, stcz. obaliti 
I obvaliti 'obalić, r. obvalit, dial. obólit 'ts., 
ch./s. obdliti 'obalić, przewrócić, zwalić, 
zrzucić; zniżyć cenę”. Psł. czas. przedrostko- 
wy *ob-valiti 'otoczyć; zwalić, przewrócić, 
z przedr. *ob- od psł. *valiti 'toczyć, pędzić, 
obalać, zwalać, uderzać” (zob. walić). 

obarczyć od XVIII w. 'włożyć komuś ciężar 
na barki, obładować, objuczyć, 'nałożyć na 
kogoś jakiś obowiązek”, 'czynić odpowie- 
dzialnym za coś”; wielokr. obarczać. Czas. 
odrzecz. od barki ramiona” (zob. bark). 

obarzanek i obwarzanek od XIV w. 'rodzaj 
ciasta w kształcie zlepionego końcami wał- 
ka'. Od imiesłowu biernego obarzany / ob- 
warzany 'obgotowywany” od przedrostko- 
wego czas. obarzyć / obwarzyć 'obgotować, 
psł. *ob-variti 'obgotować (od psł. *variti 
'gotować”, zob. warzyć). Nazwa od sposobu 
przygotowywania wyrobu. 

obawiać się od XVI w. 'odczuwać strach, 
trwogę, lęk, niepokoić się, lękać się, daw. 
XVI w. też 'spodziewać się czegoś złego”. 
Przekształcenie (pod wpływem etymolo- 
gicznie odrębnych czas. wielokr. nabawiać 
się, zabawiać się, zob. bawić) starszej po- 
staci obawać się w XVI w. 'spodziewać się 
czegoś złego”, 'bać się, czuć strach; czuć 
przed kimś respekt. Pierwotne obawać się, 
mające odpowiednik w cz. obdvat se 'oba- 
wiać się”, z przedrostkowego *o-bojawać się 
(cz. *o-bojavati se), czas. wielokr. od stp. 
*0-bojać się (od stp. *bojać się 'bać się”, zob. 
bać się) z regularnym ściągnięciem -oja- 
> -a-. — Od tego rzecz. odczas. obawa od 
XVIII w. 'stan, uczucie niepewności, nie- 
pokoju, lęk” (por. cz. obava 'obawa, strach, 
może zapożyczone z polskiego). 

obcas od XIX w., daw. abcas. Zapożyczenie 
z niem. Absatz 'obcas, wykolejenie postaci 
wyrazów pochodzenia obcego częste w ję- 
zyku ludowym. 

obcęgi mn od XVII w. (daw. obcągi), w XVI w. 
hebcągi. Zapożyczenie z niem. Heb(e)zange 


370 


obczyzna 


"obcęgi kowalskie (do chwytania, podno- 
szenia żelaza)” (złożenie z niem. Hebe od 
heben "podnosić" i Zange 'obcęgi', zob. cę- 
gi). Przekształcenie początku wyrazu przez 
skojarzenie z przedr. ob-. 

obchód 'obejście, stp. od XV w. 'obrzęd, 
"postępowanie, zachowanie się, sposób ży- 
cia, 'zajęcie, zatrudnienie, praca”, 'dochód, 
zysk”, w XVI w. też "uroczyste obchodzenie, 
święcenie jakiegoś wydarzenia, dziś obcho- 
dy mn 'ts.. Por. cz. obchod "handel; sklep”. 
Od obchodzić świętować, czcić uroczyście, 
celebrować, 'okrążać, chodzić w koło” (zob. 
chodzić). 

obcować od XV w. 'przebywać, przestawać 
z kimś, współżyć, utrzymywać ścisły kon- 
takt, stosunki towarzyskie”, "mieć w czymś 
udział, uczestniczyć”, ' zachowywać się w pe- 
wien sposób, postępować, żyć”, 'spółkować”. 
Por. cz. obcovat 'obcować; spółkować”. Czas. 
odprzym. od p. obcy w pierwotnym znacze- 
niu 'wspólny” (zob. obcy). 

obcy od XV w. 'nie należący do jakiegoś 
kręgu osób, rzeczy, spraw; niewłaściwy ko- 
muś, nie objęty czyimś zainteresowaniem”, 
daw. też 'cudzy, nie swój”, 'nie będący właś- 
ciwością albo elementem czegoś, 'niewłaś- 
ciwy, nieprawdziwy”, 'nie będący uczest- 
nikiem, odsunięty od czegoś. Por. strus. 
obvćii 'wspólny”, scs. obbśtb 'ts., ch. Opdi 
*ogólny, powszechny, pospolity”. Psł. *obbtb 
*wspólny, nie swój”, z pie. *ob'itio-, derywatu 
od pie. *ob'i *koło, około” (zob. o), z przyr. 
*-tio-, pierwotne znaczenie 'taki, który jest 
wokół” > 'wspólny”. — Od tego obcość; wy- 
obcować się; zob. też obczyzna, obecny. 

obczyzna 'obce kraje, zagranica, stp. od 
XV w. 'człowiek nie należący do wspólnoty 
rodowej, występujący jako świadek w są- 
dzie, w XVI w. też 'teren nie będący włas- 
nością użytkownika”. Por. cz. hist. obćina 
*wspólnota gminna; gminne pole, gminne 
pastwisko”, scs. obvśtina *wspólnota, ch. 
ópćina 'gmina. Psł. *obvfina "wspólnota, 
wspólna własność, teren wspólnie użytko- 
wany, będący pod wspólnym zarządem, 
z przyr. *ina od psł. przym. *obvtb wspól. 
ny, nie swój. W polskim zastąpiono pier- 
wotny przyr. -ina przez ekspansywny -izna 
(por. np. ojczyzna). Na stary wyraz w pol- 


obecny 


skim nawarstwiły się nowsze derywaty od 
obcy 'cudzy', stąd obczyzna 'obce kraje”, stp. 
tobcy człowiek”. 

obecny od XVI w. 'osobiście przy czymś bę- 
dący, znajdujący się gdzieś w danej chwili”, 
*dzisiejszy, współczesny, teraźniejszy”, stp. 
od XV w. obiecny 'powszechny” (obiecnie 
*publicznie, jawnie”), w XVI w. obecny, wy- 
jątkowo obiecny 'będący gdzieś osobiście, 
znajdujący się we własnej osobie, przytom- 
ny, 'spełniony osobiście, we własnej oso- 
bie', 'teraźniejszy”, "wspólny, publiczny, po- 
wszechny”, 'pospolity”, 'wszechstronny”. Por. 
cz. obecny 'ogólny, powszechny, pospolity”, 
słc. obecny 'gminny; publiczny; prosty, zwy- 
czajny. Psł. *obvtone 'związany ze wspól- 
notą”, przym. z przyr. *-wna od psł. *obbtb 
wspólnota” (stp. XV w. obec czy obiec 'po- 
woływanie w określonych zwyczajowo wy- 
padkach grupy świadków o nieposzlakowa- 
nej opinii, z dawien dawna osiadłych w da- 
nej okolicy, w XVI w. obec, rzadko obiec 
*społeczność, grupa, w obec 'powszechnie, 
na ogół”, obec 'ogółem”, dziś przyim. wobec, 
zob.; por. cz. obec, obce ż 'gmina, groma- 
da; stowarzyszenie, korporacja, organiza- 
cja, słc. obec, obci 'gmina; miejscowość, 
wieś; mieszkańcy gminy; społeczność ), za- 
pewne urzeczownikowionego psł. przym. 
*obvtb wspólny” (zob. obcy). Polskie posta- 
ci obec, obecny (z twardym b) pod wpływem 
czeskim. 

obejrzeć od XV w. 'patrząc, poznać coś, za- 
poznać się z czymś, przypatrzyć się, stp. od 
XV w. obeźrzeć / obeźreć / oberzieć | obej- 
źrzeć | obejrzeć 'zobaczyć, dostrzec, ogląd- 
nąć, 'popatrzeć, spojrzeć, rzucić okiem 
na coś”, 'wypatrzyć, odkryć, 'rozważyć, 
zastanowić się, zatroszczyć się, zadbać”, 
w XVI w. obeźrzeć / obejźrzeć | obejrzeć I 
obeźreć. Ogsł.: cz. obezit 'obejrzeć”, r. obo- 
zret 'obejrzeć, przejrzeć, ch./s. obdzreti se 
*obejrzeć się, ogłądnąć się dookoła siebie; 
zwrócić uwagę na coś. Psł. *obzvrćti 'obej- 
rzeć, oglądnąć, z przedr. *ob- od psł. *zerćti, 
*zofg patrzeć, spoglądać, widzieć” (zob. 
spojrzeć). 

obelga od XVIII w. 'ubliżenie komuś sło- 
wem, obraza; obraźliwe słowa, zniewaga”. 
Rzecz. odczas. od daw. (od XVI w.) przed- 


371 


obiecać 


rostkowego obelżyć 'znieważyć, zhańbić”, 
obelżać *znieważać, obrażać” (od lżyć, zob.), 
por. rzecz. odsłowny obelżenie od XVI w. 
*znieważenie, obraza. W innym znaczeniu 
stp. XV w. obelżyć 'zmniejszyć, złagodzić, 
uśmierzyć, obelżać 'dawać ulgę, łagodzić, 
zmniejszać stopień nasilenia, 'lekceważyć, 
pomijać” (por. ulżyć, zob. lżyć, ulga). Od tego 
czasownika też obelżywy od XVI w. 'uwła- 
czający, znieważający, obraźliwy”. 

obfity od XV w. 'liczny, suty, hojny”, stp. od 
XV w. obfity / opłwity liczny, wielki, pełny, 
nadmierny”, 'opływający w coś, obfitujący, 
przepełniony czymś, 'płodny, urodzajny”, 
w XVI w. obfity, rzadziej okwity / okfity | ob- 
kwity / opłwity 'obfity, żyzny, obfitujący, 
hojny, liczny”; przysł. obficie, daw. obpłwicie 
I ochwicie ! okwicie ! okwito | opłficie I opł- 
wicie / opwicie 'hojnie, obficie, szczodrze”. 
Najstarsza forma opłwity czy może obpłwi- 
ty, z których pozostałe w rezultacie prze- 
kształceń niezwykłej grupy spółgłoskowej 
płw czy bpłw. Prawdopodobnie od psł. 
przedrostkowego *o(b)plevati 'opływać od 
psł. *plevati 'pływać (por. stp. XIV w. wy- 
jątkowe plwieć czy płwieć 'płynąć; w związ- 
ku z psł. *plyti 'płynąć”, stosunek *plsvati : 
*plyti jak psł. *revati : *ryti, zob. rwać, ryć), 
o pochodzeniu zob. płynąć. Pierwotne zna- 
czenie 'opływający w coś. — Od tego obfi- 
tość; obfitować. 

obiad od XV w. 'główny posiłek, spożywa- 
ny koło południa. Ogsł.: cz. obed 'obiad', 
r. obed, scs. obed» "wspólne jedzenie, uczta”. 
Psł. *obedv 'obiad', rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *ob-ćsti 'objeść ze wszyst- 
kich stron, wszystko”, *obćsti sę 'najeść się 
do syta” (zob. jeść). Pierwotne znaczenie 
byłoby 'obfity posiłek”, ale semantyka wy- 
razu bywa też objaśniana inaczej, zwłasz- 
cza prawdopodobne jest pierwotne 'wspól- 
ne jedzenie. — Od tego obiedni (poobiedni, 
przedobiedni), obiadowy; obiadować. 

obiecać od XIV w. 'dać obietnicę, przyrzec'; 
z przedr. przyobiecać; wielokr. obiecywać. 
Por. r. obeśćdt 'obiecać, przyrzec, obiecy- 
wać, przyrzekać; zapowiadać, rokować coś”, 
scs. obeśtati 'obiecać, przyrzec”, ch./s. obe- 
ćati 'obiecać, przyrzec”. Psł. *obvetati 'przy- 
rzekać, przyobiecywać”, czas. wielokr. od psł. 


obietnica 


przedrostkowego *ob-vćtiti, *ob-vetg 'przy- 
rzec, obiecać”, z przedr. *o(b)- od psł. *vćtiti 
"mówić, rozmawiać, wielokr. *vetati (por. 
scs. veśtati "mówić, oznajmiać'), o pocho- 
dzeniu zob. wiec. — Od imiesłowu obiecany 
— obiecanka. 

obietnica od XVI w. 'wyrażenie gotowości 
lub chęci zrobienia czegoś, 'to, co obie- 
cane, przedmiot podjętego zobowiązania, 
spełnienie obietnicy”, stp. od XIV w. 'dar 
ofiarny, ofiara”, 'ślubowanie', w XVI w. tak- 
że 'przepowiednia, zrządzenie, wola. Od 
psł. przym. *obvetenv 'związany z przyrze- 
czeniem, obietnicą, utworzonego od psł. 
*obveta / *obvetv "przyrzeczenie, obietnica, 
por. stcz. obet ż, cz. obót 'ofiara, ofiarowa- 
nie”, r. obet 'ślub, śluby, ślubowanie; przy- 
rzeczenie, zobowiązanie”, scs. obćt» 'obietni- 
ca, przyrzeczenie; ślubowanie”. Psł. *obvete 
> obóte to rzecz. odczas. od przedrostko- 
wego psł. *ob-vetiti 'przyrzec, obiecać” (zob. 
obiecać). 

objętość ż od XVIII w. Rzecz. abstrakcyjny 
z przyr. -ość od imiesłowu biernego objęty 
od czas. objąć 'otoczyć ramionami, rękami, 
uścisnąć”, 'opasać, otoczyć, okrążyć, okolić”, 
"zawrzeć, skupić, zmieścić, z przedr. ob- 
od jąć (zob.). 

oblec oblekę (nowsze oblokę) od XIV w. 
*ubrać, odziać; powlec, pokryć, obciągnąć, 
wielokr. oblekać. Ogsł.: cz. oblćc, obleku 
*ubrać, odziać, r. obolóć , oboloku 'pokryć, 
powlec, obciągnąć; ubrać, odziać”, scs. ob- 
leśti, obleko "owinąć, odziać, ubrać. Psł. 
*ob-velkti, *ob-velkg "powlec czymś, naciąg- 
nąć coś na coś” > 'pokryć czymś, okryć” 
> 'okryć odzieniem, ubrać”, czas. z przedr. 
*ob- od psł. *velkti "wlec, ciągnąć” (zob. 
wlec). 

obleśny "przejawiający skłonność do rozpus- 
ty, będący przejawem tej skłonności, lubież- 
ny, daw. XVI w. obleśny ! obleszny 'fary- 
zejski, nieszczery, obłudny, przypochlebny, 
przymilny”, obleszczywy 'obłudny, układny”, 
obleśność 'przymilność, przypochlebność”. 
Z pierwotnej postaci *obleśćny, por. cz. 
obelstny 'nieprzychylny”, r. dial. óblestnyj 
'przypochlebny, nieszczery, obłudny”, ukr. 
oblćsnyj 'przypochlebny, przymilny”; wszyst- 
kie z psł. *oblvstonż, przym. z przyr. *vne 


372 


obłapić 


od psł. przedrostkowego czas. *ob-lvstiti 
*podstępnie podejść, zwieść, oszukać” (por. 
cz. obelstit 'okpić, oszukać, r. obolstit 
*zwieść, skusić, uwieść, scs. oblbstiti 'prze- 
chytrzyć, oszukać”), z przedr. *ob- od psł. 
*lostiti podstępnie podchodzić, oszukiwać, 
zwodzić” (por. stp.:przelścić 'podstępnie po- 
dejść, okłamać, oszukać”, stcz. lstiti 'okła- 
mywać, oszukiwać, r. Isti£ 'pochlebiać, 
schlebiać, scs. Ibstiti "oszukiwać, zwodzić, 
kusić”). Podstawowe *lbstiti to czas. odrzecz. 
od psł. *Ivstv ż "przebiegłość, podstęp, oszu- 
stwo, obłuda” (por. stp. XIV-XVI w. leść, 
lści "podstęp, zdrada, oszustwo, obłuda, 
chytrość, cz. lest, lsti "podstęp, chytrość, 
oszustwo”, r. lest ż 'pochlebstwo, schlebia- 
nie”, daw. 'chytrość, podstęp, obłuda”, scs. 
lvste ż "podstęp, chytrość; pokusa; błądze- 
nie, błąd”), zapożyczonego z goc. lists 'prze- 
biegłość, chytrość”. 

oblicze od XIV w. 'twarz, lice”, 'sylwetka du- 
chowa, charakter, aspekt, strona, przest. 
'powierzchnia, przestrzeń”, stp. XIV-XV w. 
też "wygląd; forma, kształt, wzór”. Ogsł.: 
stcz. oblićie 'twarz, oblicze”, r. obliće 'wy- 
gląd zewnętrzny; twarz”, scs. oblićije 'kształt 
zewnętrzny, obraz. Psł. *oblićvje "wygląd 
zewnętrzny, kształt, postać; twarz, oblicze”, 
od wyrażenia przyimkowego *ob lice (zob. 
lico) z przyr. *vje. 

oblubieniec od XV w. 'narzeczony, pan mło- 
dy”, oblubienica (stp. też oblubieńca) 'na- 
rzeczona, panna młoda”, w stp. także 'ulu- 
bienica, wybranka”. Od imiesłowu biernego 
oblubiony od stp. oblubić *zaślubić, poślubić 
kogoś”, 'dać za żonę”, 'upodobać sobie, wy- 
brać” (por. stp. oblubienie 'zaręczyny, za- 
ślubiny”), urzeczownikowionego za pomocą 
przyr. -ec, -ica (jak np. ulubieniec, ulubieni- 
ca). Dalej zob. lubić. 

obłapić od XIV w. 'objąć, otoczyć ręką lub 
ramieniem, ścisnąć”, kasz. obłapic 'objąć, 
uścisnąć ; wielokr. obłapiać. Por. r. obladpit 
*objąć, ścisnąć”, br. abladpić 'ts.. Z przedr. 
ob- od łapić, dziś zachowanego w gwarach 
płd.: dial. łapić 'chwytać, porywać, ujmo- 
wać, w stp. od XIV w. tylko z przedr. poła- 
pic "pochwycić, pojmać, ułapić 'ująć, poj- 
mać (dziś przest.), złapić 'ująć, chwycić”. 
Ogsł.: cz. lapit 'złapać, schwycić, r. ldpit 


obława 


*chwytać, łapać, ch./s. lapiti 'złapać, schwy- 
tać. Psł. *lapiti, *lafg 'schwytać, złapać, 
złowić”, o pochodzeniu zob. łapać. 

obława od XVII w. 'polowanie z naganką na 
grubego zwierza; naganka, obławnicy”, dziś 
'akcja policyjna lub wojskowa polegająca na 
obstawieniu terenu i masowych aresztowa- 
niach”, daw. obławą *kupą, tłumnie”. Zapo- 
życzenie ze wschsł., por. strus. oblava 'od- 
dział wojska, wojsko”, r. obldva 'okrążenie, 
otoczenie jakiegoś miejsca w celu zatrzy- 
mania, schwytania kogoś; polowanie z na- 
ganką; ludzie biorący udział w takiej akcji 
lub w polowaniu, ukr. obldva 'polowanie 
z naganką”, reg. 'tłum, ludzie otaczający ko- 
goś, br. abldva 'obława. Wschsł. *oblava 
*łowienie, chwytanie (zwierzyny) przez oto- 
czenie miejsca polowania”, rzecz. odczas. od 
przedrostkowego *ob-loviti 'łowić dokoła”, 
por. p. daw. od XVI w. obławiać 'polować, 
obłowić 'złowić, obłowić się 'zdobyć dużo 
łupów podczas polowania, dziś 'wiele zys- 
kać, zdobyć” (od psł. *loviti 'starać się schwy- 
tać, złapać”, zob. łowić). 

obłąk od XV w. 'przedmiot zakrzywiony 
w półkole (np. uchwyt koszyka)”, 'element 
architektoniczny w kształcie półkola, części 
elipsy”, stp. XV w. też 'drewniany kabłąk 
nad chomątem w zaprzęgu jednokonnym'; 
zdr. obłączek. Ogsł.: gł. wobłuk 'łuk; kabłąk, 
obłąk; zaokrąglenie, okrągłość; sklepienie; 
rama, cz. oblouk 'łuk, r. dial. obliuk 'kra- 
wędź wozu, sań, ch./s. óbluk 'obłąk; łęk”, 
słwń. oblók 'sklepienie, łuk”. Psł. *oblok« 
*zagięcie, zakrzywienie; przedmiot zgięty, 
zakrzywiony w półkole”, rzecz. odczas. od 
szczątkowo zachowanego psł. przedrostko- 
wego *ob-lękti 'zgiąć, skrzywić (w półkole)” 
(por. gł. woblac, woblaku 'obstawić sidłami; 
usidlić*; o podstawowym psł. *lękti zob. lę- 
kać się), z właściwą starszym tego typu rze- 
czownikom wymianą samogłoski rdzennej 
*ę > *g. Por. kabłąk, pałąk. 

obłąkany od XIX w. 'dotknięty obłędem, cier- 
piący na obłęd; będący wyrazem obłędu”, 
imiesłów bierny od przedrostkowego czas. 
obłąkać (o pochodzeniu zob. błąkać się). 

obłęd 'choroba psychiczna, pomieszanie zmy- 
słów”, daw. od XVI w. obłąd, obłędu 'błąd, 
pomyłka”, *'zbłądzenie z drogi, błąkanie się, 


373 


obojczyk 


'kołująca, kręta, okólna droga”, stp. XV w. 
obłęd czy obłąd 'przywidzenie, zwidzenie, 
widziadło”. Por. gł. wobłud 'złudzenie, złu- 
da; choroba psychiczna”, cz. oblud 'oszuka- 
nie, omamienie”, ukr. dial. oblud 'imię złego 
ducha. Rzecz. odczas. od p. daw. obłądzić 
(się) / obłędzić (się) 'omylić się, pomylić się, 
zbłądzić, błąkać się, por. też gł. wobłudźić 
*zmylić, zwieść, cz. obloudit 'omamić, oszu- 
kać” (czas. z przedr. *o(b)- od psł. *bloditi 
"postępować niewłaściwie; być w błędzie, 
popełniać błąd; odstępować od właściwej 
drogi, mylić drogę”, zob. błądzić). 

obłok od XIV w. 'lekka chmura, stp. 'chmu- 
ra, mgła, zasłona z mgły, daw. XVI- 
-XVIII w. też 'chmara, mnóstwo, tłum, 
dial. 'lot dzikich gołębi, siewek, turkawek”, 
wyjątkowo w gwarach także owłok 'obłok'. 
Ogsł.: cz. oblak 'obłok; mnóstwo”, dial. 'cięż- 
ka, czarna chmura zakrywająca całe niebo 
lub jego część”, r. dial. óbolok (/ óboloko) 
*chmura', scs. oblake 'chmura, obłok”. Psł. 
*obolka [< *obvolke] 'to, co powleka, pokry- 
wa (niebo)” > 'chmura, obłok”, rzecz. odczas. 
od psł. przedrostkowego *ob-velkti 'oblec 
(zob. oblec), z właściwą starszym tego typu 
rzeczownikom wymianą samogłoski rdzen- 
nej *e > *o. 

obły od XV w. 'mający kształt podłużny 
i zaokrąglony”, daw. też obli 'okrągły, owal- 
ny. Ogsł.: cz. obly 'owalny, zaokrąglony, 
obły”, r. dial. óblyj *'owalny, cylindryczny, 
ch./s. óbao / óbal 'obły, okrągławy; owalny; 
walcowaty”. Psł. przym. *obvle 'zaokrąglo- 
ny, wyprowadzany z wcześniejszej posta- 
ci *ob-vvle zawierającej przedr. *ob-, zesta- 
wianej z mającymi ten sam przedrostek lit. 
ap-valus 'okrągły, łot. ap-vd]ś 'ts., por. 
także stnord. valr 'ts., *-vvle od pie. pier- 
wiastka *uel- 'toczyć, zwijać, kręcić” (zob. 
walić). Pierwotne znaczenie przypuszczal- 
nie 'obtoczony, zaokrąglony przez toczenie, 
owijanie”. 

obojczyk 'kość obręczy barkowej łącząca mo- 
stek z górną częścią łopatki, stp. XV w. 
'część zbroi osłaniająca szyję”, daw. 'kołnie- 
rzyk”, 'napierśnik', 'obroża; por. (z innym 
przyr.) stp. XV w. obojczek / obojeczek I obu- 
jeczek 'część zbroi osłaniająca szyję”. Pier- 
wotne zdr. od stp. od XV w. obojek / obujek 


obojętny 


*kołnierz, wycięcie w tunice do wkładania 
jej przez głowę”, 'obręcz żelazna umocowa- 
na u słupa, muru itp., zakładana na szyję 
przestępcy, kuna”, dial. obojek / obójek 'koł- 
nierz, kołnierzyk; obroża; por. cz. obojek 
*obroża, ch. dial. obojak 'kawałek płótna 
służący do owijania goleni (np. przy pracy 
na roli); wełniany kocyk; szeroki fartuch, 
zapaska”. Słow. *obvojvks 'to, co owija, opla- 
ta coś dokoła, od psł. przedrostkowego 
czas. *ob-viti "owinąć, opleść dokoła (od 
psł. *viti, *vvjg 'przez zwijanie nadawać cze- 
muś owalny, kolisty kształt; wić, splatać; 
obracać”, zob. wić II), z przyr. *-vks i z wy- 
mianą rdzennego *ei (> *i) > "oi (por. po- 
krewne zawój, zwój). Obojczyk nazwano 
tak z powodu kształtu tej kości. 

obojętny 'nie okazujący zainteresowania kimś 
lub czymś; nie budzący żywszych uczuć, 
czyjegoś zainteresowania; pozbawiony cech 
charakterystycznych, nijaki”, stp. XV w. 'ob- 
łudny, udany, podstępny”, daw. 'oburęki, 
używający do roboty obu rąk z równą łat- 
wością”, 'dwojaki', 'obosieczny”, 'dwuznacz- 
ny, 'nierozstrzygnięty, niestały”, 'dwulico- 
wy, chytry; obustronny”, 'usłużny, zgodny, 
układny”. Por. gł. wobojotny 'dwojaki', cz. 
obojetny "niezdecydowany, chwiejny, dwu- 
znaczny; dwulicowy, obłudny, fałszywy”, 
*dwupłciowy, hermafrodytyczny”, stsłc. obo- 
jatny 'dający się wziąć oboma rękami, mają- 
cy dwa uchwyty”. Zachsł. *obojętone 'dający 
się wziąć z dwu stron, obiema rękami”, zło- 
żenie z pierwszym członem od zaimka *oba 
(zob.), człon drugi imiesłów bierny *(j)ętv 
od czas. *ęti wziąć, chwycić rękami, schwy- 
tać, złapać, ująć; zacząć, rozpocząć (zob. 
jąć), z przymiotnikowym przyr. *-vne. — 
Od tego obojętność, zobojętnieć. 

obok przysł. od XVII w. 'przy boku, z boku, 
w pobliżu”, też przyim. z dop. *w pobliżu; 
Wraz z, na równi z (czym), oprócz (czego), 
od poświadczonego od XV w. wyrażenia 
przyimkowego o bok 'przy boku, w bezpo- 
średnim sąsiedztwie, zob. bok. — Od tego 
oboczny od XVII w. 'będący obok, w naj- 
bliższym sąsiedztwie”, dziś w terminologii 
językoznawczej 'będący wariantem. 

obopólny od XV w. 'obustronny, wzajem- 
ny”, w stp. XV w. obopólny / obapólny 'znaj- 


374 


obowiązywać 


dujący się z dwóch stron czegoś. Por. 
cz. obapolny 'obopólny, wzajemny”. Przym. 
z przyr. -ny < *-vna od stp. od XV w. obopół 
I obapół przysł. *'po obu stronach czegoś”, 
złożonego z zaimka oba (zob.) i pół 'poło- 
wa” (zob.); por. daw. od XVI w. opolny 'wza- 
jemny, obopólny”. 

obora od XIV w. 'budynek dla bydła roga- 
tego, stp. 'zagrodzony teren, gdzie prze- 
trzymywano zwierzęta domowe”, dial. 'po- 
dwórze, 'miejsce ogrodzone dla bydła”, 
*ogrodzone pastwisko, ogrodzony las”, 'gno- 
jowisko”, 'najgłębsze miejsce w stawie, gdzie 
się gromadzą ryby”. Ogsł.: stcz. obora 'ogro- 
dzenie, obwarowanie; zwierzyniec; całość, 
ogół”, cz. obora 'ogrodzona część lasu dla 
hodowli dzikiej zwierzyny, zwierzyniec”, 
daw. *miejsce ogrodzone dla zwierząt (dro- 
biu, bydła, koni)”, r. dial. obóra / obvóra 
"ogrodzenie dla bydła, słwń. obóra 'ogro- 
dzone pole, pastwisko”. Psł. *obvora > *obo- 
ra "miejsce zamknięte, ogrodzone (dookoła, 
ze wszystkich stron), zagrodzone”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *ob-verti 
*zamknąć, ogrodzić (dookoła, ze wszystkich 
stron), zagrodzić” (por. stp. XVI w. obe- 
wrzeć 'zamknąć kogoś lub coś w czymś”), 
z przedr. *ob- 'dookoła od psł. *verti, *vbrg 
*wetknąć, wsadzić, przycisnąć; zawrzeć, 
zamknąć (zob. odewrzeć, zawrzeć), z właś- 
ciwą starszym tego typu rzeczownikom 
wymianą rdzennego *e => *o. — Od tego 
obornik. 

obowiązek obowiązku od XVI w. 'koniecz- 
ność zrobienia czegoś, powinność, zobowią- 
zanie”, przest. "praca w charakterze pomocy 
domowej, służba, obowiązki mn 'czynno- 
Ści, funkcje związane z piastowaniem sta- 
nowiska, urzędu itp.. Od p. daw. obowiązać 
'objąć powinnością, nałożyć obowiązek, zo- 
bowiązać (zob. obowiązywać); por. daw. 
XVI w. obwiązek 'obowiązek, powinność 
(od daw. obwiązać 'obowiązać, zobowiązać ). 

obowiązywać od XVI w., dawniej obowię- 
zywać, w XVI-XVII w. obowięzować 'być 
czyimś obowiązkiem, być powszechnie 
uznaną zasadą, zwyczajem, prawem, mieć 
moc prawną. Czas. wielokr. od daw. od 
XV w. obowiązać 'objąć powinnością, na- 
łożyć obowiązek, zobowiązać” (dziś zacho- 


obóz 


wany imiesłów bierny obowiązany 'zobo- 
wiązany; poczuwający się do zobowiązań, 
wdzięczny” oraz czas. przedrostkowy zo- 
bowiązać), ostatecznie etymologicznie toż- 
same z obwiązać 'związać dookoła, opasać”, 
od wiązać (zob.), z podwójnym przedr. ob-o- 
(o-wiązać —> ob-owiązać), por. dawne po- 
staci z pojedynczym przedr. o(b)-: obwiązać 
*obowiązać, zobowiązać” (wielokr. obwięzo- 
wać 'zobowiązywać ), stp. KV w. obiązać się 
*zobowiązać się” (i 'obwiązać się”). Od psł. 
przedrostkowego *ob-vęzati 'związać do- 
okoła, obwiązać (od *vęzati 'wiązać”), por. 
np. scs. obęzati 'obwiązać, słwń. obvezdti 
*założyć opatrunek”, 'zobowiązać, przest. 
*obwiązać, ch./s. obavćzati 'zobowiązać. 
obóz od XV w. '*zespół namiotów i taborów 
usytuowanych pod gołym niebem, przezna- 
czonych na dłuższy postój”, stp. od XV w. 
"umocnione miejsce pod gołym niebem, 
w którym zbiera się i przebywa wojsko 
w toku wyprawy wojennej”, kasz. obóz 'sto- 
doła. Ogsł.: gł. wobwóz 'barykada z wo- 
zów”, strus. obozę kolumna wozów z ła- 
dunkiem, tabory; tabory wojskowe; umoc- 
niony obóz otoczony wozami; umocnione 
miejsce; zapasy wojskowe, sprzęt wojenny, 
trofea wojenne”, r. obóz (dial. też obvóz) 'ta- 
bory”, dial. 'kulig', obóz teter” 'stado cie- 
trzewi, cs. oboz» 'ciężary, bagaże. Psł. 
*oboz% < *obvozs 'to, co się wiezie, przewo- 
zi z miejsca na miejsce” > 'ciężary, bagaże; 
tabory; miejsce czasowego pobytu wojska”, 
rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*ob-vezti, *ob-vezg 'wioząc kogoś lub coś, 
objechać wiele miejsc” (p. obwieźć, obwiozę, 
zob. wieźć), z właściwą starszym tego typu 
rzeczownikom wymianą rdzennego *e = *o. 
obraz 'dzieło plastyczne wykonane na jakiejś 
płaszczyźnie za pomocą farb, kredek, ołów- 
ka itp.; widok kogoś lub czegoś, krajobraz, 
scena; całokształt jakichś spraw, opis cze- 
goś, stp. od XIV w. 'rzeźba, posąg, statua, 
ryty wizerunek; kształt, postać, figura, for- 
ma; zdr. obrazek. Ogsł.: cz. obraz 'malo- 
widło, wizerunek; odbicie, przedstawienie 
czegoś; ideał, r. óbraz 'postać, wizerunek; 
wyobrażenie, artystyczne przedstawienie ko- 
goś, czegoś; sposób”, 'ikona, obraz święty”, 
scs. obraz» kształt, wygląd, podobizna, po- 


375 


obręb 


dobieństwo; sposób; znak, znamię; posąg, 
statua; zjawa; charakter”. Psł. *obraze 'to, co 
wyrzezane, wycięte, przedmiot wycięty, wy- 
rzeźbiony” > 'ryty wizerunek, rzeźba, relief 
> 'podobizna (także malowana), kształt, 
postać”, rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *ob-raziti 'obciąć, wyciąć, wyrzeźbić”, 
z przedr. *ob- od psł. *raziti 'ciąć, siec, Za- 
dawać ciosy, uderzać” (zob. razić, por. też 
obrazić). 

obrazić 'ubliżyć, znieważyć; wykroczyć prze- 
ciw czemuś, stp. XV w. 'uderzyć, zranić, 
skaleczyć, "uderzyć w coś, trącić, stuknąć, 
stłuc coś”, "urazić, dotknąć, znieważyć, 'po- 
ruszyć, wzruszyć, wstrząsnąć , daw. 'okale- 
czyć, poranić, zranić”, obrazić się 'skaleczyć 
się, stłuc się, uderzyć się, zranić się'; wielokr. 
obrażać. Ogsł.: cz. obrazit "uderzyć; zranić, 
skaleczyć, ukr. obrdzyty 'obrazić”, scs. obra- 
ziti sę uderzyć się, zderzyć się. Psł. *obra- 
ziti, *obrażg 'zadać cios, uderzyć, zranić, 
okaleczyć, 'ostro oddziałać na zmysły, na 
umysł, poruszyć, dotknąć, urazić”, z przedr. 
*ob- od psł. *raziti 'ciąć, siec, zadawać ciosy, 
uderzać; mocno oddziaływać na zmysły lub 
na umysł” (zob. razić). — Od tego obraza od 
XV w. 'zniewaga; obrażenie się, poczucie się 
obrażonym; naruszenie czegoś, wykrocze- 
nie przeciw czemuś (np. przeciw prawu, 
przepisom”, stp. XV w. 'przymówka, przy- 
gana, zniewaga, obelga, daw. 'obrzydli- 
wość, odraza', 'rana, uszkodzenie”, 'krzyw- 
da, szkoda”; obraźliwy. 

obręb 'obszar ograniczony czymś, teren, za- 
sięg, 'brzeg tkaniny zagięty i przyszyty, 
stp. XV w. obrąb 'ogrodzenie obronne, for- 
tyfikacja”, w obrąb 'dookoła, w XVI w. ob- 
rąb, -gbu też "lamówka, obramowanie; zdr. 
obrąbek. Por. stp. XV w. obręba 'kraj, brzeg 
przedmiotu, obramowanie”, 'zagroda chłop- 
ska”. Ogsł.: cz. obrub i obruba 'obręb, obrę- 
bienie; obramowanie; cembrowina”, r. obrub, 
*obrąbanie; miejsce obrąbane” br. dial. ób- 
ruba 'cembrowina studni, ch./s. óbrub, 
dial. też obruba 'obrąbek; obramowanie”. 
Psł. *obrobe / *obrgba 'obrąbany, obcięty 
brzeg czegoś, skraj”, rzeczowniki odczas. od 
przedrostkowego *ob-robiti 'obrąbać, ob- 
ciąć dookoła” (por. stp. XV w. obrębić 'po- 
obcinać, w XIV w. 'naznaczyć za pomocą 


obręcz 


znaków wyciętych na drzewach”), od psł. 
*rbiti 'ciąć, siec” (zob. rąbać). 

obręcz ż od XV w. 'opaska z metalu, kółko”; 
zdr. obrączka. Ogsł.: cz. obruć, ukr. obrić, 
ch./s. Obruć. Psł. *obroćb [< *obrgk-v] ż "me- 
talowe kółko, bransoleta nakładana na rę- 
kę”, od wyrażenia przyimkowego *ob rgcć 
(dokładniej od jego wcześniejszej postaci *ib 
rankai) *wokół ręki” (zob. ręka), z przyr. *-b, 
por. identyczne pod względem budowy lit. 
aprankis 'bransoletka” (od ranka 'ręka'). 

obrok od XV w. 'pokarm treściwy, zwłasz- 
cza pasza dla koni”, przest. racja żywno- 
ści, pożywienie, utrzymanie, dzienny wikt”, 
daw. też 'czynsz, podatek w gotówce płaco- 
ny dziedzicowi przez poddanego”, stp. od 
XIV w. 'uposażenie w postaci daniny lub 
powinności ze strony poddanych”, w XV w. 
wyjątkowo także 'odzież”, dial. 'wikt da- 
wany ludziom i koniom; roczne wyżywie- 
nie dawane ludziom według umowy”. Ogsł.: 
cz. obrok 'pasza dla koni”, przest. 'roczny 
dochód, prebenda, beneficjum”, hist. 'dani- 
na w naturze”, r. obrók 'opłata pieniężna lub 
w naturze pobierana przez dziedzica od 
chłopa pańszczyźnianego; czynsz za odda- 
ną w dzierżawę ziemię, majątek”, scs. obrok» 
*płaca, żołd, danina, podatek, haracz”. Psł. 
*obrok» 'przyrzeczenie, umowa” > 'to, co 
umówione, przyrzeczone, np. umówiona 
opłata, płaca, danina, ustalona porcja żyw- 
ności”, rzecz. odczas. (nazwa czynności wtór- 
nie skonkretyzowana) od psł. przedrostko- 
wego *ob-rekti "omówić coś, umówić się, 
przyrzec coś, z przedr. *ob- od psł. *rekti 
*rzec, powiedzieć” (zob. rzec), z wymianą 
rdzennego *e = *o (por. rok). 

obrona od XV w. 'bronienie kogoś lub cze- 
goś, bronienie się; ten, kto broni, obrońca, 
obrońcy”, stp. też 'posiadanie, zawiadywa- 
nie. Ogsł.: cz. obrana 'obrona', r. oboró- 
na 'obrona, dial. środki obrony, broń, 
ch./s. óbrana 'obrona, ochrona; obrońca”. 
Psł. *o(b)borna 'bronienie, obrona, ochro- 
na, rzecz. odczas. (nazwa czynności) od 
psł. przedrostkowego *o(b)-borniti 'osłonić 
(orężnie), ochronić, obronić, p. obronić 
(od psł. *borniti 'osłaniać orężem, bronią, 
strzec, chronić, zob. bronić, brama). Od 
podstawowego czas. też obrońca. 


376 


obrus 


obroża 'opaska zakładana psu na szyję, też 
'pas sierści albo piór innej barwy otaczający 
szyję niektórych zwierząt, ptaków”, stp. od 
XV w. obróż 'obroża, wyjątkowo 'ozdobny 
łańcuch noszony na szyi”, w gwarach w róż- 
nych postaciach, np. obróż, obrożyja | obro- 
zyja, obrzoza, owroza, owrózka 'obroża'; 
zdr. obróżka. Wyłącznie polskie (stąd za- 
pożyczone ukr. dial. obriżka 'część knuta 
z rzemienia lub sznurka, br. reg. abróżak 
i abróżka 'obroża'), jednak archaiczna bu- 
dowa wskazuje na jego powstanie w okre- 
sie przedpolskim. Może więc z psł. dial. 
*ob(v)orża [< *obvorz-ja] 'to, co jest ob- 
wiązane wokół czegoś, np. wokół szyi” 
> 'naszyjnik, obroża, wyraz utworzony od 
psł. przedrostkowego czas. *ob-verzti 'ob- 
wiązać” (o podstawowym *verzti zob. po- 
wrósło, powróz), z przyr. *-ja i z typową dla 
archaicznych rzecz. odczasownikowych wy- 
mianą samogłoski rdzennej *e — *o. 

obrócić obrócę od XIV w.; wielokr. obracać. 
Ogsł.: cz. obrdtit, r. oborotit, scs. obratiti. 
Psł. *obvortiti obrócić, odwrócić, z przedr. 
*ob- od psł. *vortiti kręcić, obracać (zob. 
wrócić), z uproszczeniem grupy spółgłosko- 
wej *bv > *v (por. obłok, obora, obóz, obrót). 
— Od tego obrotny (por. cz. obratny 'zwin- 
ny, zręczny, zgrabny”). 

obrót od XVI w. (daw. obrot) 'obrócenie 
(się)”, daw. 'obrotność, przebiegłość, spryt, 
zręczność, obroty mn 'opały, tarapaty”. 
Ogsł.: cz. obrat obrót, zwrot; zmiana, 
r. oborót 'obrót; obieg; odwrotna strona; 
kierunek; zwrot”, ch./s. óbrat *zwrot, obrót”. 
Psł. *o(b)vorte 'obrót, zwrot”, rzecz. odczas. 
(pierwotnie nazwa czynności) od psł. przed- 
rostkowego *ob-vortiti 'obrócić” (od psł. *vor- 
titi kręcić, obracać, zob. wrócić), z uprosz- 
czeniem grupy spółgłoskowej *bv > *v (zob. 
obrócić). 

obrus nakrycie na stół jadalny, stp. od 
XV w. 'prześcieradło, obrus, ręcznik”, dial. 
też 'chustka”. Ogsł.: cz. dial. obrus 'ręcznik; 
kobieca chustka”, r. dial. obrus 'obrus', bg. 
reg. obrus 'ręcznik, chusta, serweta. Psł. 
*o(b)bruse kawałek materiału do wyciera- 
nia, ścierka (do rąk)”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *o(b)-brusiti 'otrzeć, ob- 
toczyć, oczyścić powierzchnię” (por. p. dial. 


obrzęd 


obrusić 'wypolerować, obtoczyć”, słc. obru- 
sit "wypolerować, oczyścić powierzchnię, 
r. dial. obrusit "oberwać, obskubać, słwń. 
obrusiti 'obtoczyć dookoła). Podstawowe 
psł. *brusiti 'trzeć, ścierać, szlifować (por. 
p. brusić 'ostrzyć osełką, kamieniem, szli- 
fować, stp. XIII w. w pierwszym zapisanym 
zdaniu polskim 'pobruszę 'pomielę na żar- 
nach”, dial. śl. i młp. brusić "mleć na żar- 
nach”, cz. brousit 'ocierać, wygładzać, szli- 
fować; ostrzyć, ukr. brusyty 'ostrzyć kamie- 
niem”, ch./s. brusiti 'drapać, strugać, Ścierać; 
ostrzyć, szlifować”), czas. wielokr. od psł. 
*brosngti *zetrzeć, zeskrobać, ściągnąć tar- 
ciem”, ostatecznie od pie. *b*reu-k- / *b"reu-k- 
*pocierać, muskać”. 

obrzęd *zespół czynności, praktyk towarzy- 
szących jakiejś uroczystości, ceremonia, ce- 
remoniał, obyczaj”, też obrząd 'ts.; dopro- 
wadzenie do porządku, oporządzenie”, stp. 
od XIV w. obrząd 'układ, umowa, obiet- 
nica, przyrzeczenie, przymierze; sposób”, 
oprawiać bożym obrzędem 'udzielać komu- 
nii”; dial. 'zrządzenie; nabożeństwo, cere- 
monia; też obrządek 'ceremonia; zespół 
codziennych prac gospodarskich”, 'odrębna 
liturgia wewnątrz jednego wyznania”. Ogsł.: 
cz. obrad 'rytuał, ceremonia r. obrjdd 'ob- 
rzęd, obrządek, rytuał, ch./s. óbred 'ob- 
rzęd, obrządek, ceremonia, rytuał; obyczaj”. 
Słow. *obręde 'obrząd, obrządek”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *ob-rędi- 
ti 'oporządzić, przygotować, przysposobić” 
(por. p. obrządzić 'oporządzić, stp. XV w. 
obrzędzić "wykonać, uczynić; rozporządzić, 
nakazać, polecić, zdecydować; spowodo- 
wać, sprawić; przygotować, przysposobić ”), 
o pochodzeniu zob. rządzić, rząd. Nowszy 
rzecz., zachowujący samogłoskę *ę właściwą 
podstawowemu czasownikowi (o starszym 
derywacie, z wymianą rdzennego *ę > "p, 
zob. orędzie). 

obszar 'ograniczona, zwykle duża część prze- 
strzeni, rozległy teren”, daw. XVII-XVIII w. 
*przestrzeń; wielkie pastwisko, rozległe po- 
le nieuprawne”, wcześniej stp. od XIII w. ob- 
szar I abszar | habszar | aberszar | oberszar 
I obyrszar 'część gospodarstwa rolnego po- 
za wymierzonym łanem, grunt przyległy, 
należący dodatkowo do gospodarstwa, nad- 


377 


obuć 


wyżka ziemi, powstała przy podziale na ła- 
ny”. Z polskiego ukr. óbśar 'obszar; zasięg”, 
br. abśdr 'obszar; duża działka. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. oberschar, niem. daw. obir- 
schar 'działka oddzielona, nadwyżka grun- 
tu pozostała po jego pomiarze”. Na gruncie 
pierwotnego znaczenia 'działka pola” roz- 
winęło się ogólne 'przestrzeń, rozległy te- 
ren. Do pierwotnego znaczenia nawiązuje 
derywat: obszarnik od XIX w. 'posiadacz 
wielkiego majątku ziemskiego”. 

obszerny od XVIII w. (ale w XVI w. przysł. 
obszyrnie) "zajmujący duży obszar, prze- 
stronny, szeroki; długi; szczegółowy”, przest. 
*zakrojony na szeroką skalę”, przysł. obszer- 
nie. Por. cz. obśfrny 'obszerny, wyczerpują- 
cy”. Od daw. od XVI w. przysł. obszerz 'wo- 
kół, wszerz, na szerokość”, które z wyrażenia 
przyimkowego ob szerz, zob. o, szerz. 

obuch 'tępa strona siekiery, topora, stp. 
XV w. 'rodzaj broni, siekierka na długim 
toporzysku; zdr. obuszek. Por. cz. obuch, 
słc. obuch, r. obuch, stwń. obiih 'obuch.. Psł. 
dial. *obuche 'to, co jest wokół ucha, tj. wo- 
kół otworu w toporze, siekierze, do któ- 
rego wstawiona jest rękojeść, złożenie *ob 
(zob. o) i psł. *ucho we wtórnym znaczeniu 
*otwór do nawlekania, wstawiania, osadza- 
nia czegoś”. 

obuć obuję "włożyć buty”, stp. XV w. 'włożyć 
trzewiki”, daw. od XVI w. i dziś dial. 'przy- 
wdziać, ubrać, wdziać”, dial. też obuć koło 
*nałożyć na szprychy nowe dzwono”, kasz. 
obuc 'wdziać obuwie, ubranie, suknię, bie- 
liznę'; wielokr. obuwać. Ogsł.: cz. obout, 
obuji 'włożyć buty”, r. obut, obuju 'ts., dial. 
też 'nałożyć, wdziać (odzież), scs. obuti 
*obuć, ch./s. óbuti, Obujem 'obuć”, też 'pod- 
kuć (konia), dial. 'nałożyć obręcz na koło”, 
*założyć kolczyki”. Psł. *obuti, *obujg 'nało- 
żyć obuwie, odzież”, czas. z przedr. *ob- od 
niezachowanego samodzielnie w językach 
słow. futi, odpowiadającego lit. ańiti 'obu- 
wać, łot. aut 'ts., dalsze pokrewne wyrazy 
z przedrostkami: lit. apatiti 'obuwać”, isańiti 
*zezuwać, łac. induo 'wdzieję, włożę”, exuó 
*wyzuję, wyciągnę, zdejmę”, wszystkie od pie. 
*eu- 'oblec, obuć”. Psł. *ob-uti ma paralelę 
w bałt.: lit. ap-ańti 'obuwać (i apaiitas 'obu- 
wie”). Zob. też wyzuć, wzuć, zezuć. — Od 


obwód 


wielokr. obuwać: obuwie od XVI w. (daw. 
też obówie) 'buty', stp. obów ż 'ts., daw. tak- 
że obuwiny mn 'ts. (por. cz. obuv ż 'obuwie', 
r. óbuw ż 'ts., słwń. obiiv ż 'ts.; obręcz koła 
wozu). 

obwód 'linia okalająca jakąś płaszczyznę 
lub bryłę”, 'terytorium wydzielone jako jed- 
nostka administracyjna, daw. i stp. 'koło, 
okrąg, obręcz, przestrzeń obwiedziona ja- 
kąś linią, granicą”, *kontur, szkic”, 'obwaro- 
wanie”, stp. XV w. 'peryferia, teren przygra- 
niczny, w stp. XVI w. też obód 'obręcz, 
okrąg”, dial. 'obręcz koła wozu sporządzona 
z jednego kawałka kolisto zgiętego drewna”. 
Ogsł.: cz. obvod *zamknięta linia, obwód; 
skraj terenu; okręg, rejon”, r. óbod 'obręcz 
koła; pierścień lub obręcz służące do połą- 
czenia czegoś, daw. 'linia otaczająca coś”, 
ch./s. obód 'obramowanie, otoczka, rąb róż- 
nych przedmiotów (np. rondo kapelusza)”. 
Psł. *obvod» (> *obode) 'to, co otacza coś, 
linia otaczająca, ograniczająca coś”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *ob-vesti, 
*ob-vedg 'oprowadzić dokoła, otoczyć, okrą- 
żyć czymś” (p. obwieść, obwiodę 'otoczyć 
czymś, opasać, okolić, obramować; opro- 
wadzić, stp. 'przeprowadzić okrężną dro- 
gą; otoczyć czymś, skrępować, poskromić”), 
z wymianą rdzennego *e — o. 

oby od XV w., stp. bodaj, niechaj, niech”. 
Zrost przyimka o i by (zob.). 

obyczaj od XIV w. *zwyczaj; nawyk, przyzwy- 
czajenie; sposób życia, prowadzenia się”, stp. 
też 'sposób', 'obrzęd, ceremonia, 'korzyść, 
pożytek”, 'właściwość, natura”, daw. 'sposób”. 
Ogsł.: cz. obyćej, r. obyćaj, scs. obyćai 'oby- 
czaj, zwyczaj”. Psł. *obyćajv |< *ob-vyk-ćjv| 
*to, do czego się przywykło, zwyczaj, oby- 
czaj , od psł. przedrostkowego czas. *ob-vyk- 
noti 'przywyknąć, nawyknąć” (stp. obyknąć 
"przyzwyczaić się, przywyknąć, mieć zwy- 
czaj, zob. nawyknąć), z przyr. *-ejv. Por. 
zwyczaj. — Od tego obyczajny (-> nieoby- 
czajny); obyczajowy. 

obywatel od XVI w. 'członek społeczeństwa 
danego państwa”, 'stały mieszkaniec jakie- 
goś terenu, miasta (dawniej: posiadający 
nieruchomość w danej miejscowości)”. Za- 
pożyczenie z cz. obyvatel "mieszkaniec, 
będącego derywatem od obyvat 'mieszkać, 


378 


ochota 


zamieszkiwać (por. p. daw. obywać 'przeby- 
wać, zamieszkiwać, przemieszkiwać”, o po- 
chodzeniu zob. bywać). Próbą polonizacji 
wyrazu była w XVI w. forma obywaciel 
*mieszkaniec. 

ocaleć ocaleję od XVIII w. 'uniknąć śmierci, 
zagłady, zniszczenia, uratować się, wyjść 
cało”. Por. cz. przest. celeti 'goić się”, r. ucelćt 
*ocaleć, wyjść cało, zachować się, scs. cćleti 
*stawać się zdrowym”. Psł. *celeti 'stawać się 
całym, zdrowym, goić się, czas. odprzym. 
od psł. *cele "nienaruszony, wszystek, pełny, 
zupełny; zdrowy; prawdziwy” (zob. cały). 

ocalić od XVIII w. 'wybawić, uratować, 
uchronić przed zagładą, zniszczeniem, za- 
chować w całości'; bez przedr. daw. XVIII w. 
calić 'zachowywać w całości, ochraniać, 
stp. XV w. wyjątkowe celić (czy cylić) 'na- 
prawiać, dial. celić 'cucić omdlałego”, ca- 
lić łączyć w całość, komasować” (por. cz. 
przest. celiti 'leczyć, goić”, scs. celiti 'uzdra- 
wiać; czynić całym, zdrowym”) od psł. *cćle 
"nienaruszony, wszystek, pełny, zupełny; 
zdrowy; prawdziwy” (zob. cały). 

ocet octu od XIV w. 'roztwór wodny kwa- 
su octowego”, stp. 'skwaśniałe wino”. Ogsł.: 
cz. ocet, octa, ukr. ócet, Óctu, scs. ocbto. Psł. 
*ocbtŁ 'ocet, zapożyczenie z jakiejś for- 
my romańskiej, kontynuującej łac. acetum 
'ocet”. 

ochłonąć od XVIII w. 'przyjść do siebie 
po silnym przeżyciu, wzruszeniu, odzyskać 
równowagę, uspokoić się, 'ostygnąć”. Por. 
cz. ochladnout 'ochłonąć. Z przedr. o- od 
p. daw. chłodnąć 'stygnąć”, zob. chłodzić. 

ochota 'chęć, pociąg do czegoś, pragnienie 
czegoś; radość, wesołość, humor, pogoda 
ducha”, przest. 'gościnność, uprzejmość” od 
XVI w. (ale w XV w. przym. ochotny 'życz- 
liwy, przyjazny, łaskawy, uprzejmy”), dial. 
też 'zabawa z tańcami; zabawa, uczta 
w przeddzień wesela. Płnsł.: płb. vżyótg 
[< *ochotg] bier. pj 'zdrowie” (też przym. 
vayótne [< 'ochotenejv] zdrów, rześki”), cz. 
ochota 'gotowość, chęć, uczynność, usłuż- 
ność; pożądliwość, chciwość, słc. ochota 
*uprzejmość, łaskawość, dobra wola; we 
wschsł. też z grupą spółgłoskową -chv-: 
strus. ochvota 'radość, zadowolenie”, r. dial. 
ochvóta "pragnienie, chęć, skłonność do cze- 


ochrona 


goś; polowanie”, ukr. dial. ochvóta 'pragnie- 
nie, chęć, zadowolenie”, br. achvóta 'chęć, 
pragnienie. Psł. dial. *o(b)chota 'pragnie- 
nie, chęć”, rzecz. odczas. od przedrostko- 
wego *o(b)-choteti (od psł. *choteti 'chcieć', 
zob. chcieć). Niewykluczone jednak, że na 
taki wyraz nawarstwił się psł. rzecz. *ochvo- 
ta, może od psł. przym. *ochve "żwawy, 
rześki, wesoły” (poświadczonego w płb. 
vdyve 'zdrów, rześki” i pośrednio w stcz. 
derywacie ochviti 'rozbudzać, wzbudzać, 
pobudzać”) bądź *o(b)chvota 'łapanie, po- 
lowanie, związany etymologicznie z psł. 
*chvatati 'chwytać” (zob. chwycić). — Od 
tego stp. ochotny 'rześki, żwawy, skwapli- 
wy” — ochotnik; rozochocić się; przym. 
ochoczy zapożyczony z ukr. ochóćyj 'ts. (od 
och(v)ota). 

ochrona od XVI w. 'zabezpieczenie przed 
zniszczeniem, uszkodzeniem itp.; to, co o- 
chrania, zabezpiecza, osłania, osłona; straż”. 
Ogsł.: cz. ochrana 'opieka, ochrona, osłona; 
straż, ukr. ochoróna 'opieka, strzeżenie, 
ochrona; straż”, słwń. ohrdna 'utrzymanie, 
zachowanie, uratowanie”. Słow. "*o(b)chorna 
*ochronienie, osłonięcie”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *o(b)-chorniti 'ochro- 
nić, osłonić, ostrzec”, p. od XVI w. ochronić 
*zabezpieczyć, osłonić, ostrzec przed nie- 
bezpieczeństwem, szkodą itp.” (o pochodze- 
niu zob. chronić). 

ocknąć się od XVI w. 'obudzić się, oprzy- 
tomnieć, daw. też ocknąć 'ts. (nowsze 
ocknąć 'obudzić, ocucić kogoś ze snu, wy- 
rwać z zadumy” wtórnie od zwrotnego 
ocknąć się). Por. cz. octnout se | ocitnout se 
"dostać się, wpaść, znaleźć się gdzieś, po- 
paść w coś”, r. oćniitsja 'ocknąć się, oprzy- 
tomnieć, dial. oćknitsja też 'obudzić się. 
Psł. *otbtnoti [< *ot-jvtngti] 'zacząć przy- 
wracać zdolność odbierania wrażeń zmys- 
łowych, odczuwania, spostrzegania, czynić 
przytomnym, czas. inchoat. z przyr. *-no- 
od psł. *ofutiti [< "ot-jutiti] przywrócić 
zdolność odbierania wrażeń zmysłowych, 
odczuwania, spostrzegania, przywrócić przy- 
tomność (zob. ocucić), z właściwą tego ty- 
pu archaicznym czas. redukcją samogłoski 
rdzennej *u — * (z wcześniejszej zmiany 
*oy > 'u) i dalej z regularnym przejściem 


379 


od 


* > *%% po palatalnej spółgłosce), por. np. 
psł. *glechnoti, *svchngti (zob. głuchnąć, 
schnąć). Pierwotna polska postać *octnąć 
> ocknąć, ze zmianą grupy spółgłoskowej 
*ctn > ckn. — Od tego czas. wielokr. ocykać 
się od XVII w. 'budzić się, przytomnieć” 
(por. cz. ocitat se 'dostawać się, wpadać, 
znajdować się gdzieś, popadać w coś”), utwo- 
rzony na wzór par typu dotknąć : dotykać, 
popchnąć : popychać. 

ecucić od XIV w. "wyrwać kogoś z omdlenia, 
zamroczenia, zamyślenia, snu itp., przywró- 
cić do przytomności, stp. 'obudzić, przy- 
wrócić przytomność, ocucić się "zbudzić się, 
ocknąć się, odzyskać przytomność, stp. też 
"uświadomić sobie”, kasz. ocucćc 'obudzić ze 
snu; wielokr. ocucać (się). Por. r. oćutitsja 
*znaleźć się”, cs. ośtutiti "czuć, odczuć, spo- 
strzec, ośtutiti sę 'oprzytomnieć, ch./s. 
oćutjeti, óćńitim 'odczuć, poczuć; spostrzec, 
dostrzec. Psł. *otutiti [< *ot-jutiti] 'przy- 
wrócić zdolność odbierania wrażeń zmys- 
łowych, odczuwania, spostrzegania, przy- 
wrócić przytomność, z przedr. *ot- od nie- 
zachowanego psł. fjutiti [< *jaut-] 'czuć, 
odczuwać, odbierać wrażenia zmysłowe, 
spostrzegać, pokrewnego z lit. at-jaństi 
*współczuć, jaństi, jaućii 'czuć, odczuwać, 
wyczuwać, jtsti, juntu 'czuć, odczuwać, 
jautrus 'czuły, delikatny, wrażliwy”. Zob. 
cucić. 

oczywisty od XVI w. 'nie budzący wątpli- 
wości, bezsporny, pewny”, stp. XV w. oczy- 
wisty rok 'termin sądowy, pozostający 
w związku ze znalezieniem u kogoś oczy- 
wistego dowodu winy”; przysł. oczywiście 
*bez wątpienia, na pewno”, stp. od XV w. 
oczywiście / oczwiście 'osobiście, we własnej 
osobie, *w oczy, w obecności zaintereso- 
wanego”. Por. cz. ociviste 'bez wątpienia”, 
a także np. r. oćevidno "widocznie, wyraź- 
nie, oczywiście”, oćevidnyj 'oczywisty, nie- 
wątpliwy”, ch./s. oććvidan 'oczywisty, wi- 
doczny; naoczny; poglądowy; jasny”. Zło- 
żenie z oczy (zob. oko) i *viste < *vid-to 
od psł. *vidćti "widzieć (zob. widzieć). Pier- 
wotne znaczenie 'taki, który był widziany 
przez kogoś na własne oczy”. 

ed, ode przyim. od XIV w., stp. też ot. Ogsł.: 
cz. od, stcz. ot / od, r. ot, scs. ot», ch./s. od. 


oddychać 


Psł. *ot, wtórnie *ore przyim. z dop. wyraża 
punkt początkowy, wyjściowy czynności, 
moment początkowy czynności 'począwszy 
od”, przyczynę 'z powodu, źródło, dawcę, 
sprawcę czynności 'od, przez, pokrewne 
z lit. at-, ati-, ata- 'od-, łot. at- 'od-* i za- 
pewne też z łac. at 'ale, tymczasem; jednak, 
a przecież”, stind. dti przez”, z pie. przyim- 
ka *ato / "ati 'na zewnątrz czegoś, poza; 
z powrotem; tu, w tę stronę. Pierwotna 
funkcja lokalna: punkt, od którego rozpo- 
czyna się lub wychodzi czynność, inne 
funkcje wtórne. Wtórnie przedr. od-, stp. 
też ot-, ogsł., psł. *ot-, *oto-. 

oddychać od XVI w. 'wciągać powietrze do 
płuc i wypuszczać je”, 'doznawać uczucia 
ulgi, pozbywać się strachu, obawy, uspo- 
kajać się daw. 'odpoczywać po czymś. 
Ogsł.: cz. oddychat / oddychat 'oddychać, 
r. otdychdt "odpoczywać, wypoczywać, dial. 
'uspokajać oddech; przychodzić do siebie, 
ożywać, scs. otedychati 'oddychać. Psł. 
*otedychati czerpać powietrze, łapać od- 
dech, uspokajać oddech (np. po wysiłku)”, 
czas. z przedr. *ote- od psł. *dychati (zob. 
dychać). 

odetchnąć od XV w. 'wciągnąć powietrze do 
płuc i wypuścić je, 'wytchnąć, odpocząć, 
uspokoić się'. Por. cz. oddechnout 'zaczerp- 
nąć powietrza; odpocząć, uspokoić się”, r. ot- 
dochnut 'odpocząć, wypocząć”, dial. 'wy- 
równać, uspokoić oddech; przyjść do siebie, 
ocknąć się”, ch./s. odahnuti 'zaczerpnąć po- 
wietrza, odetchnąć; odsapnąć, odpocząć”. 
Psł. *otodochnoti 'zaczerpnąć powietrza, 
złapać oddech, uspokoić oddech (po wysił- 
ku), odpocząć”, czas. dok. od psł. *otodychati 
(zob. oddychać), z regularną w takich cza- 
sownikach wymianą rdzennego *y > *». 
— Od tego oddech 'oddychanie; powietrze 
wydychane, wydech”, stp. XV w. 'przepływ, 
odpływ powietrza, powiew, tchnienie”, daw. 
XVII w. oddech, odetchu 'oddech, wytchnie- 
nie” (por. np. cz. oddech 'oddech; odpoczy- 
nek, wypoczynek, wytchnienie”). 

odewrzeć odewrę od XV w. (daw. też otew- 
rzeć, otewrę) 'otworzyć, rozewrzeć”, stp. 
także "wyjawić, wyznać”; wielokr. otwierać 
od XV w,, stp. i dial. też otwirać. Por. cz. 
otevFit, oteyru otworzyć; wyjawić, odkryć, 


380 


odpoczynek 


ch. oddvrijeti, ódavrem "wyciągnąć kołek 
z jarzma (np. chcąc wyprząc wołu); od- 
pędzić, słwń. odyrćti, odvrem 'otworzyć”. 
Psł. dial. *ot-verti, *ot-vorg "otworzyć, roze- 
wrzeć', wielokr. *otvvirati (oparty na tema- 
cie czasu teraźn. *otvbr- ze wzdłużeniem sa- 
mogłoski rdzennej *» — *i, z wcześniejszego 
wzdłużenia * — *i), z przedr. *ot(z)- od 
psł. *verti, *vvrg 'otwierać, zamykać” (zob. 
zawrzeć), por. pokrewne lit. atvćrti, dtveriu 
"otwierać, łot. atvćrt 'ts.. Zob. otworzyć. 

odłóg od XVI w. 'pole nieuprawiane przez 
dłuższy czas”, dial. odłóg / otłóg, też *pole 
w ogóle nie uprawiane, nieużytek”, daw. 
*oddalenie, odległość; odległy kawał ziemi; 
zaniechanie uprawy ziemi”, por. stp. XV w. 
otłoga 'pole przez jakiś czas nie uprawiane”, 
dial. odłoga 'ts., w XVI w. odłoga 'puszcze- 
nie w niepamięć, odłożenie”, kasz. leżec od- 
łogą "być nie uprawianą (o ziemi)”. Odpo- 
wiedniki we wschsł. i płdsł.: strus. otloge 
*stok, spadzistość; łąka, ukr. dial. vidlih, 
vidlohu 'odłóg, bg. dial. otlóg 'stok gó- 
ry, słwń. odlóg 'odroczenie, zwłoka”. Psł. 
*otology I *oteloga 'odłożenie czegoś na 
bok, na stronę, przełożenie na inny czas”, 
nazwy czynności (wtórnie konkretyzowane 
*to, co odłożone, pozostawione na jakiś 
czas” > 'pole nie uprawiane”) od psł. przed- 
rostkowego czas. *ote-legti 'odkładać na 
bok, na jakiś czas” czy *otv-lożiti 'odłożyć 
na bok, na jakiś czas” (por. p. odłożyć, stp. 
od XV w. też otłożyć 'odsunąć na bok, na 
stronę; zostawić na później, odroczyć, od- 
wlec), od psł. *legti, *lożiti (zob. lec, łożyć). 

odnoga 'podłużna część biegnąca w bok od 
całości (np. od pnia, drogi, rzeki itd.)”, stp. 
od XIV w. odnoga / otnoga 'gałązka, lato- 
rośl', 'odgałęzienie np. rzeki, łąki”, dial. od- 
noga | otnoga konar wyrastający bezpo- 
średnio z pnia”, "mały rożek odrastający od 
rogu jelenia, też odnóg / otnóg 'odnoga, 
rozgałęzienie'; zdr. odnóżka. Por. cz. odnoż 
*odnoga, pęd. Z wyrażenia przyimkowego 
od nogi (zob. noga). Od tego też odnóże 
od XX w. "narząd ruchu stawonogów», dial. 
odnoże 'konary". 

odpoczynek odpoczynku od XVI w. 'odpo- 
czywanie, wypoczynek”. Por. gł. wotpoćink, 
cz. odpoćinek, ukr. vidpoćynok, br. adpa- 


odpowiedź 


ćynak, ch. rzadkie otpóćinak, słwń. wyjąt- 
kowe odpoćinek. Słow. "otepoćineke 'prze- 
rwa w pracy dla nabrania sił, wypoczynek”, 
od przedrostkowego *otopoćingti 'odpo- 
cząć, wypocząć” (por. stp. od XIV w. odpo- 
czynąć | otpoczynąć 'wytchnąć, odetchnąć, 
znaleźć odpoczynek, wytchnienie, spokój”), 
o pochodzeniu zob. począć. 

odpowiedź ż od XV w. (stp. też otpowiedź) 
*ustna lub pisemna reakcja na pytanie; re- 
akcja na coś”, daw. 'pogróżka, wyzwanie, za- 
powiedź wojny”, "niezgoda, waśń, rozbrat”. 
Por. cz. odpoved ż "odpowiedź. Psł. *otpo- 
vedv ż 'odpowiedź”, od psł. przedrostkowe- 
go *ot-povedeti "odpowiedzieć (o pochodze- 
niu zob. powiedzieć, wiedzieć), z przyr. *-b. 
Zob. wypowiedź. 

odpust 'lokalna uroczystość kościelna z oka- 
zji święta patrona danego kościoła; kier- 
masz towarzyszący tej uroczystości, rel. 'da- 
rowanie przez Kościół kary za grzechy”, stp. 
XV w. odpust / otpust też "przebaczenie, da- 
rowanie winy i jej skutków”, 'zwłoka”. Por. 
ch./s. ótpust "odprawa; zwolnienie (z pracy), 
wydalenie, dymisja; rozgrzeszenie”. Słow. 
*otvpuste 'odpuszczenie czegoś, zwolnienie 
od czegoś, rzecz. odczas. (pierwotnie na- 
zwa czynności, wtórnie konkretyzowana) 
od psł. przedrostkowego *ote-pustiti 'od- 
puścić, uwolnić, p. odpuścić, z przedr. *ot6- 
od psł. *pustiti "uczynić pustym, uwolnić” 
(zob. puścić). 

odrobina 'drobna cząsteczka, bardzo mała 
ilość, stp. od XV w. 'okruszyna, okruch', 
daw. 'okruch, okruszyna; zdr. odrobinka. 
Od odrobić 'podrobić” (zob. drobić), utwo- 
rzone chyba na wzór drobina (zob.). 

odroczyć od XVIII w. 'wstrzymać bieg jakiejś 
sprawy, odkładając ją na późniejszy termin, 
odwlec”; wielokr. odraczać. Czas. odrzecz. 
od rok *wyznaczony przeciąg czasu na do- 
konanie pewnych czynności, ostatni dzień 
tego okresu, termin” (zob. rok). 

odsetek 'procent', postać 1. pij mylnie odtwo- 
rzona od odsetki mn, formy 1. mn od odset- 
ka 'procent od kapitału, co od daw. wyra- 
żenia przyimkowego od sta 'od stu” (zob. 
od, sto). 

odwilż ż od XVIII w. 'ocieplenie w zimie, po- 
łączone z topnieniem śniegu, w gwarach 


381 


odziomek 


liczne odmianki, np. odwilża, odwilg, od- 
wilga, odwildza, odwilcz (odwilc), zwilcz, 
rozwilż, daw. i dial. także wilża. Wyłącznie 
polskie. Rzecz. odczas. od przedrostkowego 
odwilgnąć 'stać się wilgotnym, namoknąć” 
(por. wilgnąć, zob. wilżyć). 

odyniec odyńca od XVI w. 'stary dzik (rza- 
dziej żubr) żyjący przeważnie samotnie, 
z dala od stada. Zapożyczenie z ukr. ody- 
nćc” stare zwierzę żyjące samotnie” (też 
*'człowiek samotny, bez rodziny; samotnik; 
jedyny syn”), utworzonego od ukr. odyn 'je- 
den; jedyny; samotny” (etymologicznie toż- 
samego z p. jeden, jedyny). 

odziać odzićję od XV w. 'okryć, ubrać, przy- 
odziać”; z przedr. przyodziać; wielokr. odzie- 
wać, przyodziewać. Ogsł.: cz. odit, odeji 
*ubrać; pokryć, przykryć”, r. odćt, odćnu 
*ubrać; pokryć, okryć, owinąć, obić czymś”, 
scs. odeti, odeźdy / odejy 'odziać, ubrać”. 
Psł. *odóti, *odedg / *odćjo "umieścić coś 
wokół czegoś, obłożyć czymś” > 'okryć 
czymś, okryć odzieżą, ubraniem, ubrać, 
z przedr. *o(b)- od psł. *dćti 'położyć, po- 
stawić, umieścić coś gdzieś; zrobić, uczynić, 
wykonać coś” (zob. dziać). — Od tego odzie- 
nie. Zob. odzież. 

odzież ż od XVII w. 'ubranie, garderoba, 
daw. w XVII w. też odzieża, dial. odziża 'ts.'. 
Postać fonetyczna (-ż-) wskazuje na zapoży- 
czenie z ukr. odeźa / ódiż ż 'odzież, ubra- 
nie', por. też r. odeża, dial. odćż, br. adzeża 
*ts., z psł. *odeda, ze wschsł. Ż < psł. *d. 
Rodzimą postacią było daw. XVI-XVII w. 
odziedza 'okrycie, powłoka, pokrywa; bło- 
na okrywająca coś na ciele, odpowiadają- 
ce np. słc. odedza 'ubranie, odzież”, r. odeża 
*ts.; wykładzina, ukr. odeża, scs. odeżda 
*ubranie, odzież”. Psł. *odeda [< *oded-ja] 
*to, co służy do okrycia; odzież, ubranie, 
strój”, pierwotnie nazwa czynności 'okrycie” 
(wtórnie skonkretyzowana) z przyr. *-ja od 
psł. "odeti, *odedg 'okryć np. odzieżą, ubrać” 
(zob. odziać), wyraz oparty na temacie cza- 
su teraźn. *oded-. — Od tego odzieżowy. 

odziomek odziomka (stp. XV w. i dziś dial. 
odziemek) 'dolna część pnia drzewa, dial. 
odziemek też 'dolna część koszuli kobiecej”; 
por. dial. odziem 'odziomek', 'dolna część 
snopa. Od wyrażenia przyimkowego od 
ziemi (zob. ziemia). 


odźwierny 


odźwierny od XVI w. 'człowiek pilnujący 
drzwi, bramy, portier, daw. XVI w. też 
odwierny. Przym. z przyr. -ny utworzony 
zapewne od wyrażenia przyimkowego od 
dźwierzy (stp. dźwierze | dźwirze 'drzwi), 
zob. drzwi), z pierwotnym znaczeniem 'któ- 
ry jest od drzwi, który zajmuje się drzwia- 
mi, pilnuje ich. Grupa spółgłoskowa ddźw 
(dźń) upraszczana dwojako: w dźw (3%) lub 
dw (dy). 

ofiara od XIV w. (stp. też ofiera) 'darowa- 
nie, złożenie czegoś na jakiś cel; to, co się 
daje, ofiarowuje, dar”, 'dar składany Bo- 
gu, bóstwu, mocom nadprzyrodzonym, du- 
chom”, 'poświęcenie, oddanie, wyrzeczenie 
się czegoś cennego dla kogoś lub na coś”, 
*osoba, która doznała szkody, bezradna wo- 
bec czegoś, wobec czyjejś przemocy” (od te- 
go pot. 'człowiek niezdarny, fajtłapa, niedo- 
łęga, oferma”). Zapożyczenie ze stcz. ofóra 
'ofiara, ofiarowanie”, a to ze śrwniem. opfer 
I ophar, stwniem. opfar I offar (dziś niem. 
Opfer) 'ofiara', będącego rzecz. odczas. od 
stwniem. opfarón, śrwniem. opfern 'ofiaro- 
wać, składać ofiarę. — Od tego ofiarować 
od XIV w. (stp. też ofierować) 'złożyć w da- 
rze, podarować, zaofiarować; ofiarny 'goto- 
wy do ofiar, skłonny do poświęceń; doty- 
czący ofiary składanej Bogu, bóstwu”. 

ogar od XIV w. (stp. też ogarz) 'pies gończy”. 
Por. cz. oka, słc. ohar. Do języków zachsł. 
zapożyczone zapewne z węg. agdr 'ts., a to 
przejęte prawdopodobnie z płdsł. (por. np. 
słwń. ogar | oger), które zapożyczono z kolei 
z tur. dgdr 'pies” (do języków tureckich wy- 
raz został chyba przejęty z języków kau- 
kaskich). Nie przekonują próby uznania wy- 
razu za rodzimy, jakoby ze słow. *o(b)gare 
'coś opalonego ze wszystkich stron, nadpa- 
lonego” (zob. ogarek), z rzekomym pierwot- 
nym znaczeniem 'pies podpalany”. 

ogarek od XVI w. 'mały, nie dopalony do 
końca kawałek świecy, papierosa, knota 
itp., dial. *kawałek czegoś nie dopalonego 
(zwłaszcza drewna), głownia, niedopałek; 
w ogóle mały kawałek czegokolwiek; kaga- 
nek (z olejem)”, w gwarach też ogar 'kawa- 
łek nie dopalonego łuczywa, drzewo nie do- 
palone, głownia. Por. cz. oharek 'głownia, 
ożóg; niedopałek, ogarek', r. ogórok 'oga- 


382 


oglądać 


rek”, dial. 'nie dopalony kawałek łuczywa, 
ogórki mn 'resztki spalonego lasu, ogór 
*resztki nie dopalonych świec, ogarki; opa- 
lenizna”. Słow. *o(b)gare i *o(b)garvke 'coś 
opalonego ze wszystkich stron, nadpalone- 
go, nie spalonego do końca, rzeczowniki 
odczas. od psł. przedrostkowego *o(b)garati 
"opalać, spalać dookoła, powierzchownie” 
(por. słc. ohdrat ! obhórat 'opalać', r. obga- 
rdt 'ts.'), z przedr. *ob- od psł. *garati 'palić 
się, spalać się” (por. cz. hdrat 'silnie płonąć, 
palić się, słc. hdrat 'ts. i np. scs. se-gara- 
ti 'spalać się, dopalać się”), czasownika 
wielokr. od psł. *goreti 'palić się płomie- 
niem, płonąć, świecić” (zob. gorzeć). 

ogień od XIV w., w stp. też '*zaognienie, 
stan zapalny”; zdr. ogienek. Ogsł.: cz. oheń, 
r. ogón, scs. ogne 'ogień. Psł. *'ogne 'ogień', 
pokrewne z mającymi to samo znaczenie 
lit. ugnis, łot. uguns, łac. ignis, stind. agnis. 
Z pie. *ógnis, dop. ćgnis 'ogień. — Od tego 
ogniowy, ognisty; rozognić, zaognić; zob. też 
ognisko, ogniwo. 

ogier od XVIII w. 'nie trzebiony samiec ko- 
nia”. Por. r. dial. ogćr, ukr. óhyr, dial. óher 
I óger, bg. ajgór, s. djgir. Zapożyczenie z ję- 
zyków tureckich, por. tur. aygir '*źrebiec”, 
uzb. ajgir 'ts.. Do polskiego przejęte za po- 
średnictwem ukraińskim. 

oglądać od XV w. (stp. oględać) 'patrząc 
z różnych stron, poznawać coś, przypatry- 
wać się czemuś; widzieć kogoś, coś, patrzeć 
na kogoś, na coś, stp. też 'dokonywać praw- 
nych oględzin, wizji”, wyjątkowo 'zażądać, 
upomnieć się, od XV w. także oglądać się 
*odwracać się, patrząc do tyłu; patrzeć na 
wszystkie strony; brać coś pod uwagę” dial. 
(też obglądać) także 'spodziewać się, za- 
wierzać komuś; jednokr. oglądnąć. Ogsł.: 
cz. ohledat 'patrzeć, przyglądać się, badać, 
robić wizję, ukr. ohljadaty 'ts., scs. oględa- 
ti sę rozglądać się. Psł. *o(b)ględati 'pa- 
trzeć, patrząc poznawać, z przedr. *ob- od 
psł. *ględati 'patrzeć, wypatrywać; doglą- 
dać, opiekować się” (por. stp. od XIV w. glę- 
dać 'patrzeć; wypatrywać czegoś, kogoś, 
szukać; mieć wzgląd na coś, dbać o coś, cz. 
hledat 'szukać, poszukiwać; spodziewać się, 
domyślać się”, r. dial. gljddat 'obejrzeć”, scs. 
ględati 'patrzeć'). Podstawowy psł. *ględati 


ognisko 


to czas. wielokr. od psł. czasownika stanu 
*ględeti "patrzeć (por. stp. XV w. ględzieć 
*patrzeć”, cz. hledet 'patrzeć, spoglądać; sta- 
rać się, dbać; uwzględniać, brać pod uwa- 
gę', r. gljadćt 'patrzeć”, ch. dial. kajk. gledżti 
"patrzeć, spoglądać”), pokrewny z łot. dial. 
glendi 'szukaj”, śrang. glenten "rzucić spoj- 
rzenie, spojrzeć, norw. dial. gletta 'ts., 
śrwniem. glinzen 'błyszczeć”, ostatecznie od 
pie. *g'el- / *gtel- *błyszczeć, jaśnieć.. Zob. 
też doglądać. — Od tego ogląd; oględziny 
mn od XVI w. 'oglądanie czegoś”, 'pierwsza 
wizyta u rodziców narzeczonej lub narze- 
czonego”. 

ognisko od XV w. 'palący się stos drewna, 
daw. (dziś dial.) 'palenisko', nowsze przen. 
"punkt centralny, ośrodek, miejsce będą- 
ce siedliskiem lub źródłem czegoś, kasz. 
logńisko "miejsce, na którym rozpala się 
ogień”. Zachsł.: cz. arch. i dial. ohnisko 'pa- 
lenisko, kominek; ognisko na polu lub miej- 
sce, gdzie było ognisko”, książk. "punkt cen- 
tralny, ośrodek”, słc. ohnisko 'palenisko; ro- 
dzaj prymitywnego pieca; punkt centralny, 
ośrodek”; poza tym z przyr. *-iśce, np. kasz. 
logńiśće "miejsce, na którym rozpala się 
ogień; ławica piasku w morzu, mielizna, cz. 
ohniste (stcz. ohniśće) 'palenisko', r. ogniśće 
*pogorzelisko; ognisko w polu, lesie; wy- 
palone miejsce po wyciętym lesie, ch./s. 
ognjiste "palenisko, zwłaszcza w domu, roz- 
palony ogień, przen. 'dom'. Psł. "ognisko 
I *ogniśće 'miejsce, na którym rozpala się 
ogień”, nazwa miejsca z przyr. *-isko / *-iśće 
od psł. *ognv (zob. ogień). Wyraz oznaczał 
pierwotnie zarówno prymitywne otwarte 
palenisko w izbie, jak i ogień rozpalony na 
otwartej przestrzeni. Znaczenie 'punkt cen- 
tralny, ośrodek, miejsce będące siedliskiem 
lub źródłem czegoś” (powtarzające się w kil- 
ku językach słow.) związane jest z central- 
nym położeniem paleniska w dawnym sło- 
wiańskim domu. 

ogniwo od XVI w. 'jedno z kółek tworzą- 
cych łańcuch”, 'komórka instytucji społecz- 
nej, partyjnej”, 'źródło stałego prądu elek- 
trycznego”, daw. od XV w. 'krzesiwo”, daw. 
też 'narzędzie stalowe do ostrzenia noży, 
w XVI w. również *belka poprzeczna łączą- 
ca dwie belki pionowe”, dial. 'spojenie żelaz- 


383 


ogon 


ne u sochy; drewniane spojenie bocznych 
desek wozu”; zdr. ogniwko. Ogsł.: cz. ohnivo 
*krzesiwo”, dial. 'ogniwo łańcucha, r. ogni- 
vo 'krzesiwo”, dial. ognivó też 'poprzeczna 
belka, deska spajająca, mocująca coś, np. 
na statkach rzecznych, w budowlach; kość 
grzbietowa ptaków, ukr. ohnyvo "stalowa 
płytka w zamku strzelby skałkowej, w któ- 
rą uderza krzemień, dial. 'kółko”, 'ogniwo 
łańcucha”, przest. i dial. óhnyvo 'krzesiwo*, 
bg. ognivo 'krzesiwo”. Niezbyt jasne. Jeśli 
podstawowe jest znaczenie 'narzędzie (me- 
talowe), którym uderzano w krzemień dla 
wydobycia z niego iskier, krzesiwo”, to za- 
pewne psł. *ognivo pochodzi od psł. czas. 
*ogniti powodować powstawanie, uzyski- 
wanie ognia” (por. np. p. rozognić 'rozpa- 
lić, rozżarzyć, rozgrzać silnie; rozgorączko- 
wać, podniecić, roznamiętnić, dial. ognić 
*zaogniać, jątrzyć”; czas. odrzecz. od psł. 
*ogne 'ogień', zob. ogień), z przyr. *-ivo (por. 
zwłaszcza bliskoznaczne krzesiwo, zob. krze- 
sać, a także np. pieczywo), z pierwotnym 
znaczeniem 'to, co służy do uzyskiwania, 
krzesania ognia, krzesiwo” (por. np. ch./s. 
ognjilo *krzesiwo', utworzone od tej samej 
podstawy za pomocą przyr. *-dlo). W takim 
razie znaczenia 'kółko', 'kółko stanowiące 
część składową łańcucha” wtórne, od po- 
dobieństwa kształtu do dawnego krzesiwa; 
ze znaczenia 'ogniwo łańcucha (spajające 
jego części składowe)” przeniesione na róż- 
nego rodzaju elementy spajające składni- 
ki czegoś, łączące coś. Mniej prawdopodob- 
ne przyjmowanie prapostaci *o(b)ga(b)nivo 
(od psł. przedrostkowego *o(b)-go(b)ngti 
*zgiąć, wygiąć”, zob. giąć) z domniemanym 
pierwotnym znaczeniem 'coś zgiętego, wy- 
giętego”. 

ogołocić od XVI w. 'zabrać wszystko, pozba- 
wić całkowicie czegoś, sprawić, że coś staje 
się gołe, puste”, dial. 'okraść; wielokr. ogo- 
łacać, ogałacać. Od 'gołota w pierwotnym, 
niepoświadczonym w polskim znaczeniu 
*właściwość gołego, gołość, coś gołego” (zob. 
hołota). 

ogon od XIV w. 'tylna część ciała złożona 
z drobniejszych kręgów (u zwierząt kręgo- 
wych)”, 'pęk włosia (np. u konia), pęk piór 
(u ptaków) wyrastających z tylnej części 


ogół 


ciała”, końcowa, zwykle zwężająca się część 
jakiegoś przedmiotu, stp. też 'penis'; zdr. 
ogonek. Por. dł. hogon, gł. wohon, cz. ohon 
'ogon' (z polskiego zapożyczone br. ahón, 
r. dial. zach. ógon). Zachsł. *ogona 'ogon', 
rzecz. odczas. od przedrostkowego *o(b)-go- 
niti sę 'opędzić się” (por. p. oganiać się 'opę- 
dzać się, np. od owadów”), od psł. *goniti 
"poganiać, popędzać zwierzę lub stado, pę- 
dzić przed sobą; biec za kimś, za czymś, by 
go złapać, ścigać” (zob. gonić). Pierwotne 
znaczenie zapewne 'oganianie się, opędza- 
nie się (od much, gzów)”, stąd 'to, czym się 
zwierzę ogania, opędza”. 

ogół 'zespół przedmiotów, zjawisk, osób, 
tworzących pewną całość, 'społeczeństwo, 
społeczność, powszechność”, przest. 'całość, 
całokształt, ogólny zarys czegoś”, ogółem 
*razem, w sumie, w całości”, na ogół 'bio- 
rąc pod uwagę całokształt, nie wnikając 
w szczegóły; przeważnie, zazwyczaj”, w ogó- 
le 'ogólnie biorąc, podsumowując, w su- 
mie”, w zdaniach zaprzeczonych 'zupełnie, 
wcale, ani trochę), stp. XV w. ogułem 'w ca- 
łości, w XVI w. ogułem / ogołem 'ujmując 
wszystko (wszystkich) razem, łącznie, w ca- 
łości, "podstępnie, zdradliwie”, dial. ogóle 
i na ogólach *konwenansowo, powierzchow- 
nie, na niby, na pozór”, kasz. ogłem 'ogó- 
łem”, ogło przysł. 'nagle', na ogło 'na ogół”. 
Odpowiedniki we wschsł.: r. dial. ogul 'to- 
war hurtowy; handel hurtowy”, pot. ogulom 
*hurtem', pot. 'hurmem', ukr. dial. vohul 
*wspólna praca przy żniwach”, ohulom 'hur- 
tem; w ogóle”, br. ahul "hurt; krąg”, ahulam 
*razem, wspólnie. Płnsł. *o(b)gule przy- 
puszczalnie 'to, co jest okrążone, otoczo- 
ne, całość”, może rzecz. odczas. od przed- 
rostkowego *o(b)-gulati 'otoczyć, okrążyć 
w tańcu (od psł. *gulati 'igrać, tańczyć, 
śpiewać, bawić się, weselić się, szaleć”, zob. 
hulać). W polskim rozwój oguł > ogół 
w rezultacie obniżenia artykulacji u > o >ó 
przed ł (por. podobnie ogurek > ogórek, 
okuń > okoń). — Od tego ogólny (w XVI w. 
ogulmy 'dotyczący wszystkich, zawierający 
wszystko”, ogulnie / ogolnie | ogulmie 'łącz- 
nie, obejmując wszystkich; ogólnikowo, nie- 
dokładnie”; postaci ogulmy, ogulmie nie cał- 
kiem jasne, -m- może przez analogię do 


384 


ogrom 


ogułem, ogółem) —> ogólnik — ogólnikowy, 
uogólnić. 

ogórek od XIV w. (w stp. zwykle ogurek 
i ogurki mn) 'roślina warzywna Cucumis 
sativus i jej owoc”, dial. ogórki mn też 'gatu- 
nek jabłek; śliwki zepsute bez pestek”. Por. 
w znaczeniu 'ogórek” cz. okurka, słc. uhor- 
ka, r. ogurćc, dial. ogurćk, ch. dial. kajk. 
igorak | viigorec, słwń. dial. ogiirek / ugiirek 
I ugórka. Wyrazy te sprowadzają się do słow. 
prapostaci *ogur- i *pogur- (z przyr. *-bcb, 
*-k», *-vka), pierwsza, poświadczona m.in. 
w polskim, zapożyczona ze Śrgr. ńuguros 
'ogórek, druga zaś ze śrgr. wariantu dn- 
guron 'ts., obie formy greckie z pierwot- 
nym znaczeniem 'niedojrzały, zielony” (jeś- 
li słuszne jest wyprowadzanie z gr. dóros 
"niedojrzały, przedwczesny”; nazwa byłaby 
związana ze spożywaniem ogórków jesz- 
cze niedojrzałych, zielonych). Ża pośrednic- 
twem słow. nazwa tego warzywa przejęta 
do języków germ. (np. niem. Gurke, hol. 
a(u)gurk, duń. agurk); zwrotnym zapoży- 
czeniem z niem. Gurke jest kasz. gurka 
*'ogórek”. W polskim ogurek > ogórek, w re- 
zultacie obniżenia artykulacji u > o > ó 
przed r (por. podobnie oguł > ogół, okuń 
> okoń), przy czym etymologia ludowa 
mogła skojarzyć wyraz z rodziną p. góra. 

ogrom od XVII w. 'duże rozmiary, wielkość 
czegoś, wielka ilość czegoś”. Por. stcz. ohrom 
"grzmot, huk; przestrach', ohroma 'napad, 
uderzenie; nieszczęście, zmartwienie”, słc. 
dial. ohroma 'kupa, ukr. dial. ohróma 
"niezwykła wielkość, wielka ilość”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego p. daw. XVI w. 
ogromić 'przestraszyć, napełnić trwogą” stp. 
XV w. ogromiony "przestraszony, napełnio- 
ny trwogą” (por. cz. ohromit 'zdumieć; oszo- 
łomić; wstrząsnąć; przerazić”, słc. ohromit 
'przerazić; oszołomić; zaskoczyć; zob. gro- 
mić). Pierwotne znaczenie 'przerażenie hu- 
kiem, grzmotami, napełnienie trwogą z po- 
wodu grzmotów, huku” > 'coś, co wstrząsa 
człowiekiem, zdumiewa go, przeraża. Od 
tej samej podstawy ogromny od XVI w. 
*wielki, dużych rozmiarów, dużej liczebno- 
ści, mocny, daw. XVI w. też '*wspaniały, 
okazały”, 'bardzo głośny, donośny”, 'budzący 
strach, trwogę, przerażający”, 'odrażający, 


ogród 


brzydki, 'haniebny, niegodny”, w XVII w. 
*grzmiący”, dial. *bogaty, wielki”, por. cz. 
ohromny 'ogromny; wspaniały, świetny”, 
r. ogrómnyj 'ogromny, olbrzymi, wielki”, 
ch./s. ógróman 'ogromny, olbrzymi, nie- 
zmierny, potężny”. 

ogród od XIII w. 'teren zajęty pod uprawę 
warzyw, kwiatów, drzew i krzewów owoco- 
wych, zwykle ogrodzony”, stp. 'ogrodzony 
kawał ziemi, leżący w pobliżu zabudowań 
gospodarskich, na którym siano zboże, sa- 
dzono jarzyny, zioła i drzewa owocowe, też 
gospodarstwo zagrodnika”, dial. także 'po- 
dwórze”, w kasz. ogród 'ogród'”, ogrodć mn 
"pola położone tuż za zabudowaniami gos- 
podarskimi”, również bez przestawki ogard 
I ogird 'ogród, sad; zdr. ogródek. Ogsł.: 
cz. daw. ohrad "miejsce ogrodzone; ogród”, 
r. ogoród 'ogródek', dial. 'ogrodzenie z żer- 
dzi”, słwń. ograd 'ogrodzone miejsce; ogród 
(zwłaszcza warzywny). Psł. *o(b)gorde 'te- 
ren ogrodzony, otoczony ogrodzeniem”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *o(b)-gor- 
diti 'otoczyć ogrodzeniem, umocnieniem, 
p. ogrodzić (zob. grodzić). — Od tego ogrod- 
nik —> ogrodniczy, ogrodnictwo. 

ohyda od XVI w. (daw. XVI w. też ohida / 
ochida) 'to, co jest wstrętne, budzące obrzy- 
dzenie, odrazę, obrzydliwość”, 'cecha cze- 
goś ohydnego, budzącego wstręt, obrzydze- 
nie, odrazę, w XVI w. 'niechęć, odraza; 
hańba, niesława, 'wzbudzanie odrazy do 
czegoś”, 'ktoś lub coś budzący niechęć, od- 
razę”; daw. XVI w. (u Ł. Górnickiego) ohyz- 
da 'hańba, wstyd”. Por. słc. lud. ohyda 
*obrzydzenie, wstręt”, ukr. ohyda 'obrzydze- 
nie, wstręt, odraza”, rzecz. odczas. od przed- 
rostkowego *o(b)-gyditi | *o(b)-gyzditi 'uczy- 
nić wstrętnym, zanieczyścić, upaprać, od 
psł. *gyditi / *gyzditi czynić wstrętnym, za- 
nieczyszczać, paprać” (por. p. dial. giździć 
*zanieczyszczać; oczerniać; zawstydzać , giź- 
dzić się kkompromitować się, zhańbić się, 
cz. hyzdit 'szpecić; ganić; obmawiać, oczer- 
niać”, słc. hyzdit 'szpecić; ganić, znieważać, 
dial. hydit 'szpecić”, ukr. hydyty 'paskudzić, 
brudzić; obrzydzać, zohydzać, daw. 'znie- 
ważać”'). Podstawowe psł. *gyditi / *gyzditi 
to czasowniki odrzecz. od psł. *gydz / *gyda 
i *gyzdv I *gyzda 'coś budzącego wstręt, 


385 


ojczym 
obrzydzenie” (od czego stp. i dziś dial. gid 
*brzydota, ohyda; człowiek budzący wstręt”, 
dial. też 'brud”, w gwarach także gizd 'czło- 
wiek nieporządny, brudny”, 'coś obrzydli- 
wego, szkodliwego, np. brud, błoto, chwast”, 
gizda 'brud, błoto”), ostatecznie od pie. 
*gtu-d'-, będącego derywatem od pie. *g'ó4- 
I *g'u- "gnój, kał, odchody, coś wstrętnego”. 
Polskie postaci z -h- pod wpływem czeskim 
bądź ruskim. — Od tego ohydny, ohydzić 
(por. daw. XVI-XVII w. hydzić 'obrzydzać, 
zohydzać ), zohydzić. 
ojciec ojca "mężczyzna mający dziecko (dzie- 
ci) w stosunku do tego dziecka, w l. mn 
*przodkowie, protoplaści”, przest. i dial. 'ro- 
dzice”, stp. od XIV w. ociec, oćca / otca / oca 
*ojciec; przodek, protoplasta, założyciel ro- 
du, w 1. mn 'rodzice, w gwarach zwykle 
ociec, ojca, kasz. ojc, ojca 'ojciec. Ogsł.: 
cz. otec, otce 'ojciec; przodek, protoplasta, 
r. ótec, otca 'ts., Scs. otbcb 'ojciec”. Psł. *otbcb 
*ojciec, pierwotne zdr. z przyr. *-bcb od 
wcześniejszego *ote (czy może *ote ?), bez- 
pośrednio zachowanego tylko w cz. dial. of 
tojciec”, a pośrednio w cs. przym. otbns 'do- 
tyczący ojca, ojcowski”, r. dial. ótnij 'na- 
leżący do ojca, właściwy ojcu lub przod- 
kom, bezotnyj 'nie mający ojca” i, zapewne, 
w r. dial. ótik 'samiec ptaka, zwierzęcia”, 
otek 'ojciec. Podstawą była pie. redupliko- 
wana pieszczotliwa nazwa ojca oraz mat- 
ki (z mowy dzieci) *at-ta, por. łac. atta m 
tojciec, tatuś, goc. atta 'ojciec', gr. dtta 'tat- 
ku!, ojczulku!, alb. at 'ojciec' (też stind. 
atta "matka, najstarsza siostra matki”). Po- 
dobne nazwy ojca istnieją też w językach 
nieindoeuropejskich (por. np. tur. ata, węg. 
atya, fiń. dial. dttd, kabardyńskie hade). 
Współczesna polska postać mian. ojciec (za- 
miast starszej ociec) jest wtórna, oparta na 
temacie przypadków zależnych ojc- (dop. 
ojca < oćca, cel. ojcu < oćcu itd.), w których 
grupa spółgłoskowa ćc rozwinęła się w jc 
(por. np. Grójec, Grójca < *Gródziec, *Gródź- 


ca). Por. tata. — Od tego ojcowski, ojco- 
wizna, ojcostwo, ojczysty, zob. też ojczym, 
ojczyzna. 


ojczym od XV w. (stp. też oćczym / otczym I 
oczszym | oczym) "mąż matki w stosunku 
do jej dzieci z poprzedniego małżeństwa”. 


ojczyzna 


Ogsł.: cz. otćfm, r. ótćim, cs. otvćime, słwń. 
oćim. Psł. *otvlime 'ojczym, od "otećiti 
*czynić ojcem” (czas. odrzecz. od psł. *otocb, 
zob. ojciec), z przyr. *-ime (co do budowy 
por. pobratym, zob. pobratymiec). Pierwot- 
ne znaczenie 'ten, który staje się ojcem, speł- 
nia obowiązki ojcowskie”. 

ojczyzna od XIV w. 'kraj, w którym się ktoś 
urodził, którego jest obywatelem, ziemia 
ojczysta, rodzinna”, stp. od XIV w. oćczyzna 
I oczszyzna I otczyzna I otszyzna | ojczyzna 
też "majątek dziedziczony po ojcu, dziedzic- 
two, ojcowizna, sukcesja” Ogsł.: cz. otćina 
*ziemia ojczysta, ojczyzna”, r. przest. otóizna 
'ojczyzna, scs. otećina 'ts.. Psł. *otećina 
"dziedzictwo po ojcu, ojcowizna, od psł. 
*otbcb 'ojciec, z przyr. *-ina. W polskim za- 
stąpiono pierwotny przyr. -ina przez eks- 
pansywny -izna (por. np. ojcowizna, męż- 
czyzna, obczyzna). 

okap od XVIII w. 'część dachu wystająca 
poza ścianę”, 'daszek nad paleniskiem, ko- 
minem w kuchni, piecem piekarskim”, dial. 
też 'snop do nakrywania kopy siana, 'ron- 
do kapelusza. Por. cz., słc. okap 'wystają- 
ca część dachu, ukr. ókap 'ts.; gzyms nad 
oknem; daszek nad wejściem; daszek nad 
paleniskiem, kominem”, słwń. okap 'wysta- 
jąca część dachu. Słow. *o(b)kape, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego *o(b)-kapati 
*okapać, p. okapać, pierwotne znaczenie za- 
pewne 'okapywanie”, z czego w wyniku kon- 
kretyzacji 'to, co służy do okapywania, ska- 
pywania (wody deszczowej), wystająca część 
dachu” i dalej przeniesione na podobne de- 
sygnaty, np. na daszek nad paleniskiem. 

oklep przysł. od XVI w., zwykle na oklep 'bez 
kulbaki, bez siodła”, dial. też 'na gołą nogę 
(o noszeniu butów)” (w tym znaczeniu także 
na oklepkę). Por. r. dial. óchljab i ochlćp'ju 
przysł. 'bez siodła”, ukr. óchljap przysł. 'ts., 
br. dial. óklip przysł. "wierzchem, bez siod- 
ła. Ze słow. wyrażenia przyimkowego *ob 
klepb, rzecz. *klepb od psł. *klepati, zob. kle- 
pać. Pierwotne znaczenie 'z klepaniem, ude- 
rzaniem, klepiąc (tyłkiem o grzbiet zwie- 
rzęcia w czasie jazdy wierzchem)”. 

okno od XIV w. 'otwór w ścianie, w którym 
jest osadzona oszklona rama; szyba okien- 
na; otwór, dziura w czymś; szyb górniczy”, 


386 


oko 


stp. też 'otwór studni, przez który wyciąga- 
no solankę na powierzchnię; *zasuwy, śluzy, 
które jakoby powstrzymują wody niebies- 
kie przed nagłym opadnięciem na ziemię 
(w Biblii), dial. 'otwór prowadzący do za- 
grody dla owiec; otwory spustowe w prze- 
kopach; otwór napełniony wodą w grząs- 
kim bagnie”, kasz. okno 'ujście pochwy; jed- 
na z przegródek w skrzyni; pętla sieci; 
przegroda w ścianie o konstrukcji drewnia- 
nej, wypełniona gliną lub ceglanym mu- 
rem; wejście do ula; zdr. okienko. Ogsł.: cz. 
okno 'okno', daw. 'ujście pochwy”, r. oknó 
*okno; otwór w jakimś przedmiocie; prze- 
świt, miejsce wolne od czegoś; resztki zbior- 
nika wodnego na bagnie, w kształcie odkry- 
tego zagłębienia, ch./s. ókno 'szyb górni- 
czy; szyba okienna; śluza, upust; przegroda 
w spichlerzu; przęsło mostu, daw. 'okno', 
dial. 'niezarośnięte miejsce na bagnie”. Psł. 
*okeno 'otwór w czymś, zwłaszcza otwór 
w ścianie pomieszczenia do wpuszczania 
światła i powietrza, zapewne też 'podobne 
otwory w innych przedmiotach; odsłonięte, 
niezarośnięte miejsce (np. na wodzie)”, od 
psł. *oko (zob. oko) z przyr. *-ono. Pierwotne 
znaczenie 'otwór w ścianie do patrzenia, 
wpuszczania światła, zapewne z 'coś po- 
dobnego kształtem lub funkcją do oka. — 
Od tego okienny — okiennica. 

oko 'narząd wzroku, mn oczy od XIV w., 
też oko, mn oka 'przedmiot przypominają 
cy kształtem oko: kamień w pierścionku, 
krążek tłuszczu na powierzchni płynu, pę- 
telka w dzianinie, pętla sieci, liny; odsłonię- 
te miejsce na zarośniętej powierzchni wo- 
dy, niewielka okrągła lśniąca powierzchnia 
wody”, dial. 'pętla z włosia lub drutu do 
chwytania zwierząt; zalążek nowego kieł- 
ka; zdr. oczko. Ogsł.: cz. oko, mn oćci, 
r. przest. i w utartych zwrotach óko, mn óci 
(daw. też oćesd), scs. oko, oćese, 1. pdw oći. 
Psł. *oko, *oćese (1. pdw oci, mn oćesa) 'na- 
rząd wzroku, oko, pokrewne z lit. akis 
'oko', łot. acs 'oko', stpr. ackis 'oczy', goc. 
augó 'oko', stwniem. ouga 'oko” (dziś niem. 
Auge 'ts.), łac. oculus 'oko”, gr. óps / óps 
*oko', ósse 'oczy”, stind. óksi, aksndh 'oko', 
awest. aśi 'oczy”. Od pie. rzecz. odpierwiast- 
kowego *ok*- 'oko' (utworzonego od pie. 


okolica 


pierwiastka *ok*- 'patrzeć ). — Od tego ocz- 
ny; od wyrażeń przyimkowych na oczy, za 
oczy: naoczny —> unaocznić, zaoczny. 

okolica od XIV w. 'obszar rozciągający się 
wokół jakiegoś miejsca, obszar stanowiący 
pewną całość lub część całości”, przest. 'osa- 
da drobnoszlachecka, zaścianek”, dial. też 
*ogrodzone podwórze”. Ogsł.: cz. przest. oko- 
lice 'okolica”, r. okólica 'ogrodzenie, żywo- 
płot otaczający wieś lub jej część”, przest. 
i pot. 'okolica, 'okrężna droga, ch./s. óko- 
lica 'okolica, otoczenie, kraj”, dial. 'teren 
wokół domu, podwórze. Psł. *o(b)kolica 
*'teren rozciągający się wokół czegoś, oto- 
czenie”, rzecz. z przyr. *-ica od psł. *o(b)kole 
*to, co otacza coś dookoła, okrąża, opasuje 
lub co jest otoczone, ogrodzone, ogrodze- 
nie” (stąd p. przest. okoł / okół od XIV w. 
*miejsce przyległe do czegoś, otoczenie; te- 
ren ograniczony, otoczony np. murem, pło- 
tem; ogrodzona część wygonu lub podwó- 
rza przeznaczona dla bydła lub koni, okól- 
nik; obwód koła, okrąg; okrążenie, objazd”, 
stp. wyjątkowe też "namiot; wykrętne po- 
stępowanie”, dial. 'stodoła'), od wyrażenia 
przyimkowego (wtórnie przysł. i przyim- 
ka) *ob kolo 'dookoła, ze wszystkich stron; 
w pobliżu; w przybliżeniu, mniej więcej” 
(zob. około). — Od tego okoliczny — oko- 
liczność. 

okolić od XV w. 'otoczyć dookoła, okrążyć, 
*utworzyć obwódkę, obrzeżenie, obramo- 
wanie”; wielokr. okalać. Por. stcz. okoliti 'za- 
kreślić wokół czegoś magiczny krąg, r. dial. 
okólit 'chodzić wokół czegoś; objeżdżać, ob- 
chodzić, ch./s. okóliti /! opkóliti *'okrążyć; 
ogrodzić, obwiązać dookoła”. Psł. *o(b)koliti 
*otoczyć dookoła, okrążyć”, z przedr. *o(b)- 
od psł. *koliti *krążyć, kręcić się. — Od 
tego okólny od XVI w. 'biegnący dookoła 
czegoś, okrążający coś, okrężny” (por. np. 
ch./s. ókólni 'pobliski, okoliczny, sąsiedzki”) 
— okólnik. 

około przysł. od XIV w. w przybliżeniu, stp. 
*dookoła, ze wszystkich stron; okrągło, po 
linii kolistej”, też przyim. około 'dookoła, wo- 
kół, ze wszystkich stron, w pobliżu czegoś, 
przy czymś, w znaczeniu czasowym 'w po- 
bliżu, w okresie”, przest. 'co do, w związku, 
w sprawie”. Ogsł.: cz. okolo przysł. 'wokół, 


387 


okrakiem 


dokoła, dookoła; naokoło, obok”, przyim. 
*dookoła, wokół; obok; w przybliżeniu, 
r. ókolo przysł. 'dookoła, wokół, przyim. 
*koło, w pobliżu, przy; w przybliżeniu, 
ch./s. ókolo przysł. 'około, kołem; w przy- 
bliżeniu, mniej więcej, przyim. 'wokoło, 
około”. Psł. *ob kolo wyrażenie przyimkowe 
*wokół koła”, w funkcji przysłówka i przyim- 
ka z dop. 'dookoła, ze wszystkich stron; 
w pobliżu; w przybliżeniu, mniej więcej” 
(przyim. *ob, zob. o, i psł. *kolo 'koło, krąg”, 
zob. koło). 

okoń (stp. też okuń) od XIV w. 'ryba Perca 
fluviatilis”, kasz. okoń / okun i okonk I okunk 
*ts.. Ogsł.: cz. okoun, r. ókuw, ch./s. ókdn. 
Psł. *okuńv 'okoń, zapewne od psł. *oko 
(zob. oko), z przyr. *-uńv [< *un-jv], pier- 
wotnie chyba 'ryba z osobliwymi, wyróż- 
niającymi się czymś oczyma. Nazwa mo- 
że związana z obserwacją, że oczy okonia 
(po szybkim wyciągnięciu z głębi, z powo- 
du gwałtownej zmiany ciśnienia) wygląda- 
ją, jakby zaszły krwią i są wytrzeszczone 
(kaszubska ludowa opowieść uznaje te ce- 
chy za rezultat wysiłku ryby przy wyciąga- 
niu z dna jeziora klucza zgubionego przez 
św. Piotra). W polskim rozwój fonetyczny 
okuń > okoń w rezultacie obniżenia artyku- 
lacji u > o przed ń. 

okowa, zwykle mn okowy od XV w. 'pęta 
żelazne, kajdany”, daw. 'okucie', stp. XV w. 
wyjątkowo też okowa 'wiadro (zapewne 
okute)”; także oków 'pęta żelazne, łańcuchy, 
kajdany”, przest. 'okucie”. Por. cz. okov 'na- 
czynie do czerpania wody ze studni) r. okó- 
va i mn okóvy 'kajdany, łańcuchy”, ukr. reg. 
okóva 'okucie”, słwń. okóva 'ts., ch./s. ókov 
*okucie'”, kajdany, pęta, okowy”, ókovi mn 
*więzy, kajdany”, daw. okova 'kajdany, pęta”. 
Słow. *o(b)kova / *o(b)kov 'okucie, okuwa- 
nie” > 'to, czym się okuwa, skuwa; coś oku- 
tego”, rzecz. odczas. (pierwotnie nazwy czyn- 
ności, wtórnie skonkretyzowane) od psł. 
czas. przedrostkowego *o(b)-kovati 'okuć 
(od psł. *kovati *kuć, okuwać, zob. kuć). 
Por. podkowa. 

okrakiem przysł. od XVIII w. 'obejmując coś 
rozstawionymi nogami; por. dial. okraka 
*konar drzewa; socha żurawia studziennego”, 
okraczka 'rozwidlony koniec motowidła'. 


okrawać 


Od czas. okraczyć 'objąć rozstawionymi no- 
gami”, wtórnego od wielokr. okraczać 'obej- 
mować nogami”, utworzonego od okroczyć 
*objąć, otoczyć nogami” (por. scs. okroćiti 
'otoczyć, okrążyć, zob. kroczyć), z wymianą 
rdzennego o — a (jak np. krajać od kroić). 
Zob. rozkraczyć. 

okrawać od XV w. 'obcinać, obrzynać”, też 
z innymi przedr.: odkrawać, przekrawać, 
przykrawać 'przycinać, przystosowywać, 
rozkrawać od XIV w. 'rozcinać, skrawać, 
wykrawać, zakrawać 'być do czegoś podob- 
nym, wyglądać na coś, daw. XVI-XVII w. 
*zatrącać, mówić w sposób przypominający 
jakiś język”, dial. zakrawać z kimś 'zadzie- 
rać. Por. gł. prikrawać 'przykrawać, cz. 
dial. okravać 'okrawać, pfekravać 'prze- 
krawać”, ukr. dial. pokravdty 'ciąć na kawał- 
ki. Słow. *kravati 'ciąć, krajać” (zob. kra- 
wiec), czas. wielokr. od psł. *krajati 'krajać', 
*krojiti kroić” (zob. krajać, kroić), utwo- 
rzonego jak dawać, stawać, napawać (zob.). 
— Od czas. przedrostkowych okrawek 'od- 
krojony kawałek, skrawek, ścinek, zrzynek”, 
skrawek 'kawałek". 

okrąg okręgu od XIV w. i okręg 'obwód, li- 
nia kształtu kolistego; przestrzeń zamknię- 
ta linią kolistą, przedmiot kształtu koliste- 
go, krąg”, dziś zwykle okręg 'pewien obszar 
ziemi: jednostka administracyjna, obwód, 
rejon, obszar odznaczający się pewnymi 
właściwościami, wykorzystywany do pew- 
nych celów”, stp. od XIV w. okrąg 'przed- 
miot w kształcie koła; koło (zarówno ob- 
wód, jak i powierzchnia), krąg, obręcz; 
okolica, sąsiedztwo; cykliczny bieg czasu, 
cykl, obieg, przebieg; splot, zwój”, dial. 'ron- 
do kapelusza, kasz. okrąg 'okolica; koło 
świetlne wokół księżyca. Ogsł.: cz. okruh, 
*krąg, koło; okręg, zakres”, r. ókrug 'okrąg, 
okręg”, ch./s. ókriig 'okręg, krąg, obwód”. 
Psł. *o(b)kroga 'linia kształtu kolistego, ob- 
wód; przestrzeń zamknięta linią kolistą”, od 
psł. *krogo (zob. krąg) z przedr. *ob-. 

okrągły od XV w. (w nazwach własnych od 
XIII w.) *krągły, zaokrąglony, kolisty”, też 
*cały, równy, pełny (o przeciągu czasu, su- 
mie), 'gładki, potoczysty, układny”, dial. 
też okręgły 'okrągły. Ogsł.: cz. okrouhły, 
r. okriuglyj, stwń. okrógel. Psł. *o(b)krogle 


368 


okropny 


"mający kształt koła, kuli, walca, zaokrąglo- 
ny, obły”, z przedr. *ob- od psł. *krpgle (zob. 
krągły). — Od tego zaokrąglić. 

okres od XVI w. (daw. też okrys) 'czas trwa- 
nia czegoś, pora, faza, stadium”, 'odcinek 
czasu wyodrębniony ze względu na jakieś 
ważne wydarzenie historyczne, kulturalne 
itp., 'część roku szkolnego”, daw. XVI w. 'po- 
wierzchnia obwiedziona jakimiś granicami: 
koło, wyodrębniony obszar, strefa. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego p. daw. okresić 
(stp. XV w. okrysić) "wytyczyć granicę” (od 
daw. kresić / krysić 'robić kreski lub linie; 
znaczyć kreską, robić znak”, zob. kreślić). 

okręt od końca XV w. 'statek', kasz. okrąt 
(z polskiego zapożyczone r. dial. ókrut 'sta- 
tek”, ukr. daw. okruit 'ts.; skrzynia”, słc. okrut 
*łódź, lit. dkrentas / dkrantas 'statek"). 
Odpowiada ch. dial. czak. ókrat 'naczynie 
w ogóle; beczka”, cs.-ch. okręte 'naczynie”. 
Psł. dial. *o(b)krote 'to, co jest kręcone, ple- 
cione*” > 'plecione naczynie” > 'naczynie 
w ogóle” > *pojazd wodny, statek” (co do 
ostatniego znaczenia por. statek), rzecz. od- 
czas. od psł. przedrostkowego *o(b)-krotiti 
*opleść, owinąć” (p. okręcić "owinąć, opasać, 
opleść; kręcić, obracać w koło, poruszać na 
wszystkie strony”), z przedr. *o(b)- od psł. 
*krotiti "obracać w koło, wprawiać w ruch 
wirowy” (zob. kręcić). Dzisiejsze zróżnico- 
wanie znaczeniowe (okręt jednostka pływa- 
jąca marynarki wojennej”, pot. 'duży statek 
morski” : statek "większa jednostka pływa- 
jąca”) wtórne. — Od tego okrętowy, okręto- 
wać, zaokrętować. 

okropny od XV w. 'budzący grozę, strach, 
przerażający, straszny, straszliwy; rozpacz- 
liwy, beznadziejny, 'ogromny, olbrzymi, 
bardzo intensywny”, 'pozbawiony cech do- 
datnich; zły; szpetny, brzydki”, dial. "bardzo 
wielki, olbrzymi”, *'bardzo skuteczny”, kasz. 
okropni 'straszny; olbrzymi, gigantyczny”. 
Wyłącznie polskie (stąd br. dial. akrópny 
*straszny; silny”). Przym. z przyr. -ny od 
przedrostkowego czas. okropić od XIV w. 
*'spryskać, pokropić” (zob. kropić), na moż- 
liwość uzasadnienia znaczeniowego wska- 
zuje stcz. pokropiti 'pokropić, skropić” 
i 'ochlapać, pochlapać, pobrudzić (błotem, 
kałem)”. Pierwotne znaczenie zatem prawdo- 


okruch 


podobnie 'ochlapany (np. błotem, nieczys- 
tościami), pobrudzony, bardzo brudny”, stąd 
dalsze 'odrażający, przerażający, budzący 
grozę (swym wyglądem)” > *budzący gro- 
zę (np. wielkością), ogromny, olbrzymi, bar- 
dzo intensywny” (częściowo podobny roz- 
wój znaczeniowy wykazuje straszny, zob. 
strach). — Od tego okropieństwo. 

okruch od XVI w. 'drobny odkruszony ka- 
wałek czegoś, odłamek, kruszyna, okruszy- 
na, przest. także okrucha 'ts.; zdr. okruszek, 
dial. okruszka. Por. cz. dial. okruski ż mn 
*łupiny jabłek, ziemniaków itp., słc. okruch 
*kromka chleba lub sera”, ukr. okriiśka 'odro- 
bina, okruszyna, słwń. okrisek 'odłama- 
ny kawałek (np. kamienia)”. Rzecz. odczas. 
od przedrostkowego okruszyć 'krusząc, ob- 
łupać”, okruszyć się 'poodpadać z wierzchu 
drobnymi cząstkami, krusząc się, opaść” 
(zob. kruszyć). Por. okruszyna. 

okruszyna od XVIII w. 'drobny odkruszony 
kawałek czegoś, odłamek, kruszyna, okruch', 
W XVII w. wyjątkowe okrzyszyna 'ts.; zdr. 
okruszynka. Por. słc. dial. okruśina, częściej 
okruśinka i okruśinky mn 'ts., ukr. okriśy- 
na 'ts. (prawdopodobnie są to zapożycze- 
nia z polskiego). Rzecz. odczas. od przedr. 
okruszyć 'krusząc, obłupać, okruszyć się 'po- 
odpadać z wierzchu drobnymi cząstkami, 
krusząc się, opaść” (zob. kruszyć), z przyr. 
-ina. Por. kruszyna (zob. kruchy), okruch. 

okrutny od XV w. 'nie znający litości, sro- 
gi, nieludzki, nieubłagany; wyrażający okru- 
cieństwo”, przest. (dziś dial.) 'wielki, ogrom- 
ny”, kasz. okrutni / okretni 'srogi, okrut- 
ny”. Por. stcz. ukrutny 'okrutny, bezlitosny; 
groźny, straszny; surowy, ostry; ciężki”, cz. 
ukrutny 'okrutny, bezlitosny, nieludzki; 
olbrzymi, ogromny, straszny, niezmierny, 
strus. XIV w. okrutvnć przysł. 'surowo, 
okrutnie”, w XVI w. okrutenyi *srogi, r. dial. 
okritnyj szybki, żwawy, zręczny; dobry, 
smaczny; staranny”, ch./s. ókrat i okriitan 
'okrutny, surowy”. W związku etymologicz- 
nym z p. kręty, psł. *krte kręcony, (silnie) 
skręcony, pokręcony, powyginany, zwinię- 
ty; kręcący się, obrotny, zwinny, przebieg- 
ły”, którego kontynuanty mają m.in. znacze- 
nia odpowiadające p. okrutny (por. np. cz. 
kruty 'okrutny; surowy, ostry”, r. krutój 'su- 


389 


olbrzym 


rowy, okrutny”, ch./s. krat 'ts.), zob. krę- 
ty. Od psł. przedrostkowego *o(b)-krgtiti 
*okręcić dokoła, p. okręcić (o pochodzeniu 
zob. kręcić). W polskim oczekiwalibyśmy 
postaci okrętny (por. daw. rzadkie okrętny 
*ruchliwy, żwawy”, w XVI w. 'wijący się, wy- 
gięty, spiralny”, słowiń. okrotni 'okrutny”), 
ze względu na -u- podejrzewane o zapoży- 
czenie ze stcz. ukrutny, od którego różni się 
jednak przedrostkiem. Ponieważ wyraz jest 
dobrze poświadczony także w gwarach, nie 
można całkiem wykluczyć starej oboczności 
rdzennej samogłoski *g / *u (por. np. oku- 
tać). — Od tego okrutnik, okrutnica, okru- 
cieństwo. 

okutać od XIX w. 'owinąć, otulić”, też zaku- 
tać "zawinąć; bez przedr. dial. kutać 'otu- 
lać”. Por. cz. dial. zakutat se 'zagrzebać się, 
otulić się”, słc. dial. okutat zawinąć, otu- 
liĆ, r. kutat 'owijać, okrywać, otulać, scs. 
svkotati 'uśmierzyć, uspokoić, uciszyć”, bg. 
dial. kutam (kita | kitem) 'chować, skry- 
wać; hodować, pielęgnować, wychowywać, 
troszczyć się” i kstam 'skrywać, ciułać, cho- 
wać; krzątać się, pracować koło domu, 
s. dial. kitati 'kryć, ukrywać”. Psł. *kutati 
I *kotati 'okrywać, osłaniać, otulać”, ze sta- 
rą obocznością rdzennej samogłoski *u / "p. 
Postać *kutati od pie. *(s)keu-t- "pokrywać, 
osłaniać, okrywać, odmianka *kotati (na 
którą wskazuje scs. -kotati, bg. dial. kbtam), 
pokrewna ze stpr. kiinti 'dogląda, ma stara- 
nie”, po-kiinst / pa-kiinst 'strzec, chronić, 
od tej samej podstawy z infiksem nosowym 
pierwotnie właściwym tylko formom czasu 
teraźn. Początkowo w psł. chyba bezokol. 
*kutati, czas teraźn. *kpto. 

olbrzym od XVI w. 'odznaczający się wiel- 
kim, nieprzeciętnym wzrostem”, wcześniej 
stp. XV-XVI w. obrzym 'mocarz, olbrzym, 
wielkolud'. Por. gł. hober 'olbrzym”, cz. obr 
*olbrzym”, słc. obor 'olbrzym, wielkolud, ko- 
los”, słwń. ober 'olbrzym”. Od dawnej słow. 
nazwy Awarów, por. cs. Ob(s)rine 'Awar, 
słwń. Ober 'ts.; u różnych ludów istnieją 
podania przedstawiające dawnych miesz- 
kańców jakichś terenów, wymarłe dawne 
ludy jako ludzi o niezwykle wielkim wzro- 
ście lub nieprzeciętnie wielkiej sile, por. 
np. stp. XV w. stolin 'olbrzym, w XVI w. 


olcha 


(w słowniku Mączyńskiego) stoliman / sto- 
łym I stolin I stwolin 'olbrzym, wielkolud”, 
kasz. stolem | stolim I stolćm 'dawny ol- 
brzym żyjący na Kaszubach”, strus. ispoline 
'olbrzym”, r. ispolin 'ts., scs. ispoline 'ts., 
z psł. *(je)spoline 'olbrzym, wielkolud', wy- 
prowadzane od nazwy starożytnego ludu 
Spali (gr. Spóli). Stp. obrzym z prapostaci 
*ob(s)rine (z przyr. *-ine > p. -in, jak np. 
Rusin, Polanin), przejście -n > -m może 
przez analogię do wyrazów typu ojczym, 
'pobratym (ale por. też dawne stołym, stoli- 
man). W późniejszej postaci olbrzym nie- 
jasne -I-, nie można wykluczyć oddziały- 
wania bliskoznacznych stoliman / stolin / 
stwolin, zawierających -I-. — Od tego ol- 
brzymi — wyolbrzymić. 

olcha 'drzewo Alnus' od XVIII w. (ale po- 
chodne nazwy np. Olchawa, Olchowo od 
XIV-XV w.). Ogsł.: słc. dial. olcha, r. olchd, 
ch./s. jóha. Psł. *olvcha I *elvcha [< *dlisa 
I *elisa] 'olcha, Alnus', najbliższy odpo- 
wiednik z tym samym znaczeniem w germ.: 
stwniem. elira, stisl. glr [ < *alisó-], pokrew- 
ne z lit. alksnis / elksnis, dial. aliksnis 'ol- 
cha”, łot. dlksnis / elksnis 'ts., łac. alnus 'ts.. 
Ostateczną podstawą był prawdopodobnie 
pie. pierwiastek *ol- / *al- / *el- 'biały, jasny”, 
wyraz zapewne oznaczał początkowo olchę 
szarą (Alnus incana), wtórnie został uogól- 
niony także na olchę czarną (Alnus glutino- 
sa). Zob. olsza. 

olej od XIV w. 'płynny tłuszcz wyciskany 
z oliwek i innych roślin', stp. też 'olejek ete- 
ryczny wytwarzany z różnych roślin”; zdr. 
olejek. Por. cz. olej, r. dial. olej, scs. olejb; 
por. też ch./s. dilje 'oliwa, olej”, słwń. ólje 
*ts.. Zapożyczenie z łac. oleum, młodsza 
forma olium 'oliwa” (wyraz łac. zapożyczo- 
ny z gr. ćlaion, daw. ćlaiuon 'oliwa, olej”, 
gdzie został przejęty z nieznanego języka). 
— Od tego oleisty, olejny. 

oliwa od XV w. 'olej wyciśnięty z owoców 
oliwki”, stp. też 'oliwka, drzewo oliwkowe”. 
Por. cz. oliva 'oliwa”. Zapożyczenie z niem. 
Olive 'oliwa" lub bezpośrednio z łac. oliva 
*oliwa; drzewo oliwne” (przejętego z gr. 
*elaiua, będącego starszą formą gr. elaia 
*oliwa”). — Od tego oliwka; oliwny; oliwić, 
naoliwić. 


390 


on 


olsza od XIV w. 'drzewo Alnus. Zachsł. 
i płdsł.: cz. olśe, słwń. ólśa. Psł. *olośa 
(/ *elvśa) 'olcha, Alnus, z przyr. *ja od 
psł. *olvcha I *elvcha 'olcha* (zob. olcha). 
— Od tego olszyna. 

ołów ołowiu (dawniej dop. ołowu) od XV w. 
*metal Pb”. Ogsł.: dł. wuloj, gł. wołoj, cz. olo- 
vo 'ołów”, r. ólovo 'cyna', ch./s. ólovo 'ołów". 
Psł. *olovo (może też *olovv m) 'ołów', nie- 
jasnego pochodzenia, bliskie postaci bałt. 
(lit. ólvas, łot. alvs, stpr. alvis 'ts.) po- 
dejrzewa się o zapożyczenie ze słow. Nie 
można wykluczyć związku etymologiczne- 
go z ie. przymiotnikami oznaczającymi ko- 
lory (stwniem. ćlo 'żółty”, łac. albus 'biały”, 
gr. alphós 'ts.), ołów nazwano by zatem od 
charakterystycznej ciemnoszarej barwy, ale 
budowa wyrazu byłaby niejasna. — Od tego 
ołowiany; zob. ołówek. 

ołówek od XVIII w. 'przyrząd do pisania, 
rysowania, kreślenia”, dawniej 'sztyfcik do 
pisania, rysik”. Por. ch./s. ólóvka 'ołówek”. 
Kalka niem. Bleistift 'ołówek”, dosłownie 
'ołowiany sztyfcik” (niem. Blei 'ołów”, Stift 
*sztyft, sztyfcik; trzpień ). 

ołtarz od XIV w. (stp. też ałtarz) "miejsce 
składania ofiar, stół ofiarny”, dial. także ół- 
tarz | oltarz | óltarz | ontarz I óntarz; zdr. 
ołtarzyk. Zapożyczone (jak i inne terminy 
chrześcijańskie) ze stcz. oltdf 'ołtarz', prze- 
jętego za pośrednictwem stwniem. altdri 'ts. 
z łac. późnego altare 'ts. < łac. altaria 'oł- 
tarz” (od łac. altus 'wysoki”, pierwotne zna- 
czenie "wysokie miejsce, podwyższenie). 

omal od XVIII w. 'prawie, niemal”, por. daw. 
XVII w. omale 'mało, niewiele”; z przecze- 
niem nieomal. Od wyrażenia przyimkowe- 
go o mało (zob. mały). 

omsknąć się od XVII w. 'ześlizgnąć się, ob- 
sunąć się z czegoś”, daw. omsknąć 'osmykać 
(u Syreniusza); też wymsknąć się wyślizg- 
nąć się*; bez przedr. w XVI w. (u Klonowi- 
ca) msknąć się *poruszać się szybko, zwin- 
nie jak wąż, mknąć, płynąć”. Z przestawką 
ze *smknąć < *smekngti od smykać (zob.). 

on, ona, ono Od XIV w. zaimek dla 3. oso- 
by 1. pj, daw. 'tamten'. Ogsł.: cz. on, r. on, 
scs. one. Psł. zaimek wskazujący *one 'ten 
dalszy, tamten”, dokładny odpowiednik: lit. 
ands 'tamten, por. też pokrewne awest. 


onegdaj 


ana- 'ten', het. anni- 'tamten', gr. ćnć 'po- 
jutrze” (< 'tamtego dnia”), od pie. zaim- 
kowego *eno- / *ono- / *no- oznaczające- 
go oddalone przedmioty i osoby. Zamiana 
znaczenia 'ten dalszy, tamten” > 'ten' zwią- 
zana z rozpadem pierwotnego słow. syste- 
mu zaimków wskazujących, odziedziczone- 
go z pie. Zaimek wskazujący *one, *ona, 
*ono, wtórnie użyty jako mian. zaimka oso- 
bowego dla 3. osoby, zastąpił w tej funkcji 
pierwotny psł. zaimek anaforyczny, a na- 
stępnie wcześniejszy zaimek osobowy dla 
3. osoby *jb, "ja, *je 'on, ona, ono” (pokrew- 
ny zlit. jis, ji 'on, ona, goc. is 'on', stwniem. 
er, ir, dziś niem. er 'on', łac. is, ea, id 'ten, ta, 
to”, stind. aydm 'on', z pie. zaimka wska- 
zującego *is 'ten, on, z którym na gruncie 
słow. spłynął się pie. zaimek względny *ios). 
W przypadkach zależnych utrzymały się 
formy od zaimka *jb, *ja, *je: p. jego, 
jemu, jej itd. (enklityczne go, mu) z psł. 
*jego, "jemu, *jejv itd.; z przyimkami np. do 
niego, doń, zań, od niej, z nią. za nim, z n- 
uogólnionym z połączeń niektórych form 
z przyimkami zakończonymi w przeszłości 
na -n (*son *z', *ven *w”), np. psł. narz. *svn 
jeme > p. z nim, miejsc. *ven jej» > p. w niej. 

onegdaj przysł. od XVI w. 'dawniej niż 
wczoraj, przedwczoraj”, stp. XV w. onegda 
*niedawno, w tych dniach, XVI w. onegda 
*kiedyś, przedwczoraj”, onegdajszy 'niedaw- 
ny, przedwczorajszy”, por. daw. od XVI w., 
dziś dial. onegdy *w on czas, dawniej niż 
wczoraj”, onegdyś 'niegdyś'. Ogsł.: cz. oneh- 
da / onehdy 'niedawno) r. dial. ónógda / 
ónógdy 'niedawno; wczoraj; przed tygod- 
niem, w tygodniu”, 'kiedyś, dawno; niekie- 
dy”, ch./s. daw. onagda 'wtedy”. Psł. *onvgeda 
I *onegody przysł. 'w tamtym czasie, daw- 
niej, od zaimka *one 'ten dalszy, tamten* 
(zob. on), z part. *-wgoda I *-wgady (por. 
gdy, kiedy, wtedy). Z prapostaci *onvgody 
też ongi od XVI w. 'dawniej, kiedyś, swoje- 
go czasu”, ongiś 'ts. (wzmocnione part. -ś), 
z uproszczeniem grupy spółgłoskowej (po 
zaniku półsamogłosek) ngd > ng. 

onuca od XV w. 'kawałek tkaniny do owi- 
jania stopy”. Ogsł.: cz. onuce 'ts., r. onuća 
*ts., br. anńća 'szmata', scs. onuśta 'obuwie, 
sandały”, słwń. onuća (dial. też vniića) 'onu- 


391 


opałka 


ca. Psł. *onuta [< *on-u-tja] 'rodzaj okry- 
cia nogi, kawałek płótna do owijania stopy, 
onuca, z przedr. *-ta (por. proca) od przed- 
rostkowego czas. fven-uti, tvon-ujg 'wdziać, 
założyć okrycie nóg” (o nie zachowanym 
podstawowym czas. futi 'oblekać, nakładać 
obuwie, odzież” zob. obuć, zzuć), z regular- 
ną wymianą w archaicznych rzeczownikach 
czasownikowego przedr. *vz(n)- przez rze- 
czownikowy przedr. *on- > *p- (*von- > *p-, 
zob. wą-). 

opak od XIV w. przysł. 'w odwrotnym kie- 
runku, porządku, niż trzeba, przeciwnie, 
niż powinno być”, dziś tylko w wyrażeniu 
na opak 'ts.. Por. stcz. opak 'odwrotnie, na 
opak; z powrotem, do tyłu, wstecz; na ple- 
cach, cz. opak 'odwrotność, przeciwień- 
stwo, naopak 'odwrotnie, przeciwnie, na 
odwrót”, r. dial. ópak(o) 'wstecz; tyłem; 
w dół; na odwrót, na opak”, scs. opaky 'od- 
wrotnie, na opak; do tyłu, wstecz; inaczej”, 
ch./s. ópak (0pdki) 'zły, przewrotny, okrut- 
ny; złośliwy”, 'odwrotny” (ópdkd strana 'le- 
wa strona”). Psł. przym. *opake 'odwrotny', 
przysł. *opako *na odwrót, na opak; do tyłu, 
wstecz, zapewne pokrewne ze stisl. ofugr. 
*zwrócony w inną stronę; odwrócony; wro- 
gi, stwniem. abuh 'ts., stind. źpakak 'z bo- 
ku; znajdujący się z tyłu”, dpańc- 'odwróco- 
ny do tyłu, łac. opacus 'cienisty, ciemny, 
ponury” (zapewne z wcześniejszego 'prze- 
ciwległy”), lit. apaćid 'spód, dół”, łot. apakśa 
*ts., orm. haka- 'przeciw”, wszystkie od pie. 
*apo- 'od, precz ; zastanawiają jednak liczne 
słow. wyrazy bez o- (zob. paczyć, wspak), 
możliwe jest więc, że pierwotną była postać 
*pak-, a o- byłoby w takim razie przedrost- 
kiem lub przyimkiem *o(b)-. — Od tego 
opaczny "robiony, rozumiany na opak, od- 
wrotnie, niż trzeba, błędny, niestosowny, 
dziwaczny”, daw. (od XVI w.) 'odwrotny, 
zwrócony w odwrotnym kierunku, 'nie ta- 
ki, jak być powinien: przewrotny, fałszywy, 
niedorzeczny; źle działający”, dial. też 'prze- 
ciwny, nieprzychylny”, śmieszny, oryginal- 
ny; odwrotny, lewy”, opacznie 'odwrotnie, 
niewłaściwie, błędnie, na opak”. 

opałka reg. od XVI w. 'półokrągły kosz (bez 
pałąka) pleciony z wikliny”, daw. od XVI w. 
też urządzenie, szufla do wiania zboża”, 


opały 


dial. *koszyk na ziemniaki; kosz na węgiel”, 
*kołyska zawieszona na żerdziach w polu; 
por. dial. opała 'kosz z wikliny”. Por. cz. 
opdlka 'rzeszoto do przesiewania ziarna, 
słc. opdlka 'pleciony koszyk bez pałąka, 
ukr. dial. opdlka | opdvka 'sakwa na pa- 
szę dla koni; koszyk na ziemniaki; niecki; 
naczynie do przesiewania ziarna. Płnsł. 
*o(b)paleka 'urządzenie, naczynie (kosz, 
koryto, niecki, rzeszoto, szufla) do oczysz- 
czania ziarna z plew”, z przyr. *-»ka od psł. 
przedrostkowego czas. *o(b)-palati 'czyścić 
ziarno z plew (przez potrząsanie, podrzuca- 
nie ziarna na odpowiednim naczyniu)” (por. 
p. daw. od XVI w. opałać 'wiać zboże; 
wstrząsać, chwiać; bić, okładać, stcz. opd- 
lati czyścić ziarno z plew, przetrząsać”). 
Podstawowe *palati to czas. wielokr. (ze 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o — a) 
od psł. *polti, *polg "wprawiać w ruch, po- 
trząsać czymś, podrzucać coś, wymachiwać 
czymś” > 'wysiewać plewy z ziarna przez 
podrzucanie (np. na nieckach), wiać zboże” 
i 'wypluskiwać, wychlapywać wodę” (por. 
p. dial. płóć, pole (płuje) 'oczyszczać ziarno 
z plew, poruszając, potrząsając nieckami, 
podrzucając je na nieckach', gł. dial. płóć, 
płoje 'poruszać, potrząsać nieckami” r. dial. 
polót 'oczyszczać z plew”, słwń. pldti, pól- 
jem 'powodować falowanie, burzyć (np. wo- 
dę); wylewać, wychlapywać wodę z czegoś; 
oczyszczać z plew, wiać ziarno”), ostatecz- 
nie od pie. *pel- 'lać, wylewać, wysypywać, 
trząść, potrząsać”. 

opały mn od XVIII w. 'tarapaty'. Zapewne 
zapożyczenie ze wschsł., por. strus. opaloka 
"gniew, r. hist. opdla 'carski gniew, nie- 
łaska, ukr. opóld 'niełaska, dial. 'gniew', 
br. apdla 'niełaska'. Wyrazy wschsł. od psł. 
przedrostkowego *o(b)-paliti 'opalić” (zob. 
palić), z przenośnym znaczeniem 'to, co jest 
dokuczliwe”. Niezależnie utworzone od tej 
samej podstawy p. opał 'to, co służy do opa- 
lania, palenia”, stp. XV w. opałka 'podpałka”. 

opat od XIV w. 'przełożony klasztoru. Za- 
pożyczone (jak i inne terminy chrześcijań- 
skie) ze stcz. opat 'ts,, co przejęte ze stbaw. 
*appat, będącego wariantem stwniem. ab- 
bat (dziś niem. Abt) 'ts., a to z łac. abbas, 
abbatis 'ts., przejętego z kolei z gr. abbd 


392 


opieka 


/ óbbas 'ojciec, będącego zapożyczeniem 
semickim (z aram. abba 'ojciec, z pocho- 
dzenia wyrazu języka dziecinnego typu ba- 
ba, tata, zob. też papież). 

opatrzność ż od XV w. 'nieustanna opieka 
bóstwa nad światem, los, zrządzenie losu, 
stp. opatrzność | opatrność 'roztropność, 
przezorność; dbałość, opieka, daw. 'ostroż- 
ność, roztropność, przezorność, 'dogląda- 
nie, dozór, opieka. Por. stcz. opatrnost / 
opatfnost 'doglądanie; wzgląd; troska, opie- 
ka; roztropność, przezorność”. Rzecz. abstr. 
z przyr. -ość od p. daw. opatrzny (stp. też 
opatrny) 'oględny, ostrożny, roztropny, prze- 
zorny, przewidujący, zapobiegliwy”, 'opatrzo- 
ny, zabezpieczony, zaopatrzony”, będącego 
przym. od opatrzyć 'zadbać, zatroszczyć się 
o kogoś, 'zapobiec”, daw. 'rozpatrzyć, 'obej- 
rzeć, spostrzec”, 'sprawić, obmyślić, załatwić” 
(o pochodzeniu zob. patrzeć), z przyr. -ny. 

opatulić od XIX w. 'starannie okryć przed 
zimnem”. Przejęty z gwar czas. odrzecz. od 
dial. patuła 'rodzaj chusty”, będącego dery- 
watem od przedrostkowego czas. po-tulić 
'otulić” z zamianą czasownikowego przedr. 
po- przez rzeczownikowy pa- (por. np. pa- 
sieka, patoka). 

opieka od XIV w. 'troszczenie się, dbanie 
o kogoś, doglądanie, pilnowanie kogoś, cze- 
goś, strzeżenie, dozór”, stp. 'kuratela nad 
nieletnimi', daw. XVI-XVII w. opiek 'opie- 
ka. Wyłącznie polskie; stąd zapożyczone 
cz. opeka 'ochrona, kuratela” i wschsł.: ukr. 
opika 'opieka, kuratela”, br. apeka "nadzór, 
opieka; opieka prawna, kuratela; ochrona, 
obrona, r. opeka 'opieka prawna, kurate- 
la; ludzie lub instytucje sprawujące opiekę; 
troszczenie się o kogoś, pilnowanie kogoś 
(już strus. XIV w. opekalenike 'opiekun, 
opekanije 'opieka, troska, nadzór”), z kolei 
z rosyjskiego przejęte bg. liter. opeka 'opie- 
ka prawna, kuratela, ch. daw. (u jednego 
leksykografa) opeka 'opieka”. Rzecz. odczas. 
od stp. opiekać się 'opiekować się” (czas. 
wielokr. od przedrostkowego opiec, zob. 
piec II), o występującym w rodzinie czas. 
piec się znaczeniu 'starać się, troszczyć się”, 
zob. piecza. Staropolska kalka łac. procu- 
ratio 'opieka. — Od tego opiekować się od 
XVI w. 'otaczać opieką, zaopiekować się. 
Zob. opiekun. 


opiekun 


opiekun od XV w. 'ten, kto się kimś, czymś 
opiekuje, kto się o kogoś troszczy, dba, 
w stp. też 'ten, kto sprawuje przewidzianą 
prawem opiekę nad dziećmi lub kobietami 
i ich majątkiem”, w XVI w. wyjątkowo opie- 
kon. Od p. daw. opiekać się 'opiekować się” 
(zob. opieka), nazwa wykonawcy czynności 
z przyr. -un (por. biegun, piastun). — Od te- 
go opiekunka, opiekuńczy — opiekuńczość. 

opieszały od XVI w. 'powolny, ospały, le- 
niwy, nie lubiący się spieszyć, ociągający 
się, ociężały”. Por. cz. opeśaby "powolny, ma- 
rudny”, 'pieszy, pieszo idący”, ukr. opiśilyj 
(i opiśnyj) 'leniwy, powolny”. Uprzymiot- 
nikowiony psł. imiesłów czasu przeszłe- 
go *o(b)pesale od przedrostkowego czas. 
*o(b)-peśati stać się pieszym, stracić konia” 
> 'stać się powolnym, czynić coś wolno” 
(por. p. XVI w. opieszać 'opóźniać, czynić 
coś wolno', strus. opeźati 'stać się pieszym”, 
ukr. opiśfty 'stracić zwierzę pociągowe i po- 
sługiwać się własnymi rękami lub nogami; 
stawać się powolnym, niedbałym', słwń. 
općśati 'stracić siły, osłabnąć; zbankruto- 
wać, ch. daw. opjeśati 'stracić siły, osłab- 
nąć, cs. opeśati 'ts., opeSiti 'zmęczyć, utru- 
dzić”); por. też p. daw. XVII w. (wyjątkowe 
u Potockiego) opieszyć "uczynić pieszym, 
pozbawić konia, cz. daw. opeiti 'ts., strus. 
opeśiti 'uczynić pieszym; pozbawić ptaka 
skrzydeł”, r. opeśit 'stracić konia; zmieszać 
się, skonsternować, oniemieć ze zdziwie- 
nia”, daw. też 'ustać od biegu, chodu. Czas. 
odprzym. od psł. *peśv 'pieszy” (zob. pie- 
szy), z przedr. *o(b)-. 

opiewać od XV w. 'opisywać, rozsławiać, wy- 
chwalać, '(o piśmie, dokumencie) zawie- 
rać pewną treść, brzmieć, orzekać, wymie- 
niać, w XVI w. '*śpiewać coś albo o czymś, 
"podawać do wiadomości, brzmieć, głosić 
(o tekście)”, daw. od XVI w. 'wtórować, przy- 
śpiewywać”. Z przedr. o(b)- od psł. *pevati 
"śpiewać, czasownika wielokr. od psł. *peti 
*śpiewać” (zob. 'piać, śpiewać). 

opilstwo od XV w. 'nałogowe nadużywanie 
napojów alkoholowych”, stp. 'upijanie się, 
pijaństwo, w XVI w. też 'upicie się, za- 
mroczenie alkoholem”. Od stp. od XV w. 
opiły 'taki, który dużo wypił napojów al- 
koholowych, pijany”, *'(o napojach) wywo- 


393 


opoka 


łujący zamroczenie alkoholowe”, w XVI w. 
*zamroczony alkoholem, pijany, 'naduży- 
wający alkoholu, pijak, alkoholik”, 'pijacki, 
charakterystyczny dla pijaka”, 'który się na- 
pił do syta; nasiąknięty” (uprzymiotniko- 
wiony pierwotny imiesłów od przedrostko- 
wego opić (się), zob. pić 1), z przyr. -stwo 
tworzącym rzeczowniki abstr. 

opłatek od XIV w. 'cienki płatek ciasta 
z pszennej mąki, najczęściej używany jako 
hostia'. Zapożyczenie ze stcz. oplatek (/ oplat- 
ka) 'opłatek, hostia” (stąd przejęte też scs. 
oplat(vks) 'ts., a z niego z kolei r. daw. opla- 
tok 'ts.'), por. cz. oplatek i oplatka 'opłatek; 
wafel, andrut”. Wyraz czeski zapożyczony ze 
stbawar. "oplata 'hostia, będącego pożycz- 
ką z łac. późnego oblata 'hostia (etymolo- 
giczne znaczenie 'przyniesiona, ofiarowa- 
na, z łac. formy żeńskiej imiesłowu bierne- 
go oblata od przedrostkowego czas. offerre 
"nieść naprzeciw; ofiarować, przynieść ). 

opodal przysł. 'w pewnej odległości”, przyim. 
*w pobliżu, obok czegoś”, w stp. od XV w. 
przysł. 'daleko". Por. cz. opodól 'opodal, nie- 
daleko”. Z przyimkiem o (jak np. omal) lub 
przedr. o- od stp. XV w. podal 'daleko, z da- 
la”, stcz. podól 'opodal; daleko, w znacznej 
odległości”, które od wyrażenia przyimko- 
wego po dali (zob. dal). 

opoka od XIV w. 'skała, kamień, podłoże 
skaliste”, "miękka skała wapienna”, kasz. opo- 
ka 'bagno, torfowisko (zwłaszcza w morzu); 
skała, kamień”. Ogsł. (ale w postaciach fone- 
tycznych różniących się samogłoską rdzen- 
ną): cz. opuka 'kamień, margiel; kruszący 
się kamień, którego główny składnik stano- 
wi glina; wapienny kamień powstały z osa- 
dzenia wapiennych cząstek w wodzie”, stcz. 
opoka | opuka 'skała, r. opóka 'osadowa 
skała wapienna zawierająca krzemionkę, 
margiel, dial. 'glina do zalepiania szpar 
w izbie, do odlewów”, "miękka i krucha ma- 
teria', 'szron na drzewach”, słwń. opoka 'łup- 
kowaty margiel', ch. dial. czak. opiika 'ceg- 
ła, dachówka”. Psł. *o(b)poka (I *o(b)puka, 
*o(b)poka) 'rodzaj gruntu, skały zawierają- 
cej wapień i krzemionkę, glinę zmieszaną 
z wapniem, skała wapienna, rzeczowniki 
odczas. od psł. przedrostkowych *o(b)-po- 
kati I *o(b)-pukati | *o(b)-pokati 'popękać 


opona 


(dokoła, ze wszystkich stron, na całej po- 
wierzchni), rozpadać się na kawałki” (o po- 
chodzeniu zob. pękać). Pierwotne znaczenie 
*to, co (łatwo) pęka, rozpada się na kawałki”. 
opona od XX w. 'rodzaj obręczy gumowej 
nakładanej na koło pojazdu”, wcześniej od 
XIV w. (dziś książk.) 'zasłona okrywają- 
ca, opinająca coś, tkanina ozdobna, okrycie, 
pokrycie, pokrowiec, powłoka, w stp. też 
*kobierzec, dywan, kilim”. Ogsł.: cz. opona 
*kurtyna, zasłona, dial. 'przepona, ukr. 
opóna "zasłona, kotara, scs. opona 'zasło- 
na”. Psł. *o(b)pona 'to, co opięte, rozpięte na 
czymś, co powleka, opina coś, osłona, po- 
włoka”, rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *o(b)-pęti, *o(b)-pvng 'opiąć, z przedr. 
%ob- od psł. *pęti, *pbng 'opinać, napinać, 
spinać” (zob. piąć się), z wymianą rdzenne- 
go *e > *o. Współczesne znaczenie 'rodzaj 
obręczy gumowej nakładanej na koło po- 
jazdu” jest innowacją semantyczną. 
opowieść od XIX w. Przekształcenie powieść 
(zob.) pod wpływem opowiedzieć, opowia- 
dać (zob. powiedzieć). 
opój od XVIII w. 'pijak', daw. XVII w. 'opil- 
stwo, pijaństwo”, dial. 'choroba koni”. Rzecz. 
odczas. od opić się 'upić się, od XVI w. 
opoić 'dać komuś wiele trunków do wy- 
picia, upić, stp. opojony 'napojony, od 
XVI w. 'który się upił; pijak, 'odurzony, 
zamroczony, pijany, por. daw. od XV w. 
"pijak. O pochodzeniu zob. pić I, :poić. 
opór od XVIII w. 'przeciwstawianie się, opie- 
ranie się cudzej woli, przemocy”, 'opiera- 
nie się”, 'przeszkoda, trudności natury psy- 
chicznej, daw. 'podpora, podpórka, dial. 
*zanokcica, daw. też opora 'podpora, pod- 
pórka, stp. XV w. 'pożytek, korzyść. Por. 
cz. opor 'oparcie, podpora; opieranie się, 
przeszkoda, opora 'podpora, oparcie; po- 
moc”, r. opór 'opieranie się; oparcie; podpo- 
ra, vo ves' opór bardzo szybko, gwałtownie, 
pędem, opóra 'oparcie, podpora; opieranie 
się”, ch./s. daw. opor 'opieranie się, przeciw- 
stawianie się” (dziś przym. ópor 'oporny; 
twardy; przykry; ostry, gorzki, cierpki”), 
opora 'opieranie się, opór”. Słow. *o(b)pore 
i *o(b)pora 'opieranie (się), przeciwstawia- 
nie (się), opór”, rzecz. odczasownikowe (na- 
zwy czynności, wtórnie skonkretyzowane) 


394 


orczyk 


od psł. przedrostkowego czas. *o(b)-perti, 
*o(b)-pvro 'oprzeć, *o(b)-perti sę 'oprzeć 
się, p. oprzeć, oprzeć się (o pochodzeniu 
zob.'przeć I), z wymianą rdzennego *e > *o. 
— Od tego oporny, opornik. 

opryszek od XVIII w. 'rabuś, zbój”, wtórne 
zgr. oprych 'chuligan, awanturnik; bandy- 
ta. Zapożyczenie z ukr. opryśok hist. 'po- 
wstaniec', dial. 'rozbójnik, złoczyńca; awan- 
turnik', bez pewnej etymologii. 

opuszka *wypukła część palca, 'kuliste wy- 
dęcie niektórych naczyń krwionośnych, 
zgrubienie miejscowe niektórych narządów 
ciała. Wyłącznie polskie, utworzone za po- 
mocą przyr. -ka od stp. XV w. opuchać 'na- 
brzmiewać, puchnąć” (zob. puchnąć), por. 
też daw. XVI w. opuszeć 'stawać się wzdę- 
tym, opuchniętym, opuszyć się "urosnąć 
jak ciasto w dzieży” (o pochodzeniu zob. 
puchnąć). 

orać orzę od XIV w. 'spulchniać ziemię przez 
oddzielanie i odwracanie skib%; z przedr. 
poorać, 'przeorać, rozorać, wyorać, zaorać, 
zorać; wielokr. -orywać: tylko z przedr. 
przeorywać, rozorywać, worywać, zaorywać. 
Ogsł.: cz. orat, oru, r. reg. ordt, oru / orju, 
scs. orati, orjg. Psł. *orati, *ofg (pierwotnie 
zapewne forti, *ofg) 'orać', odpowiada ma- 
jącym to samo znaczenie lit. drti, ariń, łot. 
aft, aru, łac. aró, ardre, ir. airim, gr. aróó. 
Kontynuuje pie. wyraz z zakresu uprawy 
ziemi *ar(2)- 'orać” (pierwotnie prawdopo- 
dobnie czas. atematyczny), należący do pier- 
wiastka *ara- 'rozdzielać” (pierwotne zna- 
czenie 'rozdzielać ziemię (za pomocą od- 
powiedniego narzędzia”). — Od tego orka, 
orny, oracz. Zob. rola I, radło. 

oraz sp. łączący 'a także, i, wcześniej od 
XVI w. przysł. jednocześnie, zarazem. Od 
wyrażenia przyimkowego o raz (jak np. 
o włos) na oznaczenie bliskości w czasie, 
bezpośredniego następstwa, równoczesno- 
ści czegoś, zob. o, raz, por. też zaraz. Nowa 
funkcja spójnikowa 'a także, i! powstała ze 
znanego wcześniej połączenia i oraz 'i za- 
razem”, przez opuszczenie sp. i. 

orczyk od XV w. 'poziomo zawieszony drą- 
żek przy wozie lub pługu, na który zakłada 
się postronki uprzęży”, obecnie też na ozna- 
czenie podobnego drążka np. na wyciągu 


orędować 


narciarskim. Por. gł. worćik 'orczyk” (z pol- 
skiego ukr. órćyk, br. vórćyk 'ts.). Za- 
pożyczenie ze śrwniem. ortschit 'orczyk', 
dziś niem. Ortscheit 'orczyk” (złożenie ze 
śrwniem. ort 'ostry koniec” i schit 'polano'), 
z adaptacją wyrazu obcego pochodzenia do 
rzeczowników z przyr. -ik. 

orędować od XIV w. 'prosić za kimś, wsta- 
wiać się, w stp. też "przekazywać wiado- 
mość, zlecenie, w XVI w. dok. i niedok. 
także 'przedstawiać (przedstawić) sprawy 
w czyimś imieniu, zawiadamiać, oznajmiać 
(oznajmić)”. Por. stcz. orudovati | orodovati 
"prosić, wstawiać się za kimś”, cz. orodovat 
*ts., r. orudovat 'posługiwać się, manipulo- 
wać, operować; rozporządzać, rządzić; gra- 
sować, działać, scs. orodovati 'urządzać.. 
Słow. *o(b)rodovati 'doglądać czegoś, kiero- 
wać czymś, wydając polecenia, dbać o coś, 
o kogoś, wstawiać się za kimś, 'przygoto- 
wywać, urządzać coś, posługiwać się czymś 
(np. narzędziami), działać”, czas. odrzecz. od 
psł. *o(b)rgde I *o(b)roda 'doglądanie cze- 
goś, kierowanie czymś, 'to, co jest uporząd- 
kowane, przygotowane do czegoś, to, co słu- 
ży do przygotowania czegoś” (zob. orędzie). 
— Od tego orędownik — orędowniczka. 

orędzie od XIV w. (daw. też orądzie) n 'uro- 
czyste oświadczenie, oznajmienie, odezwa, 
apel', stp. "wiadomość przesłana przez po- 
sła, uroczyste oświadczenie”, 'posłowanie, 
misja poselska”, dial. "wiadomość, doniesie- 
nie, oznajmienie, ogłoszenie; prośba”, kasz. 
orąze 'jakikolwiek przedmiot znajdujący się 
w danej chwili pod ręką; por. dial. orędź 
*wiadomość, doniesienie; prośba, wstawie- 
nie się”, kasz. orąz / org3 'pretekst', orąza 
*okazja, sposobność; tu należy p. daw. na 
dorędziu *w pogotowiu, pod ręką, dziś na 
podorędziu 'ts., kasz. dorązć w wyraże- 
niu na dorązim / na dorązu 'ts.. Ogsł.: stcz. 
orudie | orodie 'narzędzia; naczynie, naczy- 
nia różnego rodzaju; wyposażenie, sprzęty, 
komplet przyborów do czegoś; uzbrojenie, 
broń; klejnoty”, cz. daw. orudi n 'narzę- 
dzia, instrumenty, broń, r. orudie 'narzę- 
dzie 'działo”, dial. też orude 'potrzeba, 
konieczność, sprawa, 'broń, scs. orydije 
*rzecz, sprawa, czyn, ch./s. órude 'narzę- 
dzie, przyrząd, sprzęty, utensylia; działo”. 


395 


oręż 


Psł. *o(b)rodvje 'potrzebne narzędzia, przy- 
rządy, instrumenty, naczynia, 'to, co słu- 
ży do doglądania czegoś, kierowania, za- 
rządzania czymś”, rzecz. zbiorowy od psł. 
*o(b)rode I *o(b)roda 'doglądanie czegoś, 
kierowanie czymś”, 'to, co jest uporządko- 
wane, przygotowane do czegoś, to, co słu- 
ży do przygotowania czegoś, narzędzie, in- 
strument, naczynie” (por. stcz. orod < *orud 
*naczynie na rzeczy płynne i sypkie, str. 
oruda 'obramowanie, wykończenie”, r. dial. 
obruda 'uzda', orudy mn 'broń', orud'ż 'ts.”, 
ukr. przest. oruda 'kierowanie', dial. *pra- 
ca, troska”, słwń. oród m, ż "narzędzie, in- 
strument”), w których można widzieć rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *ob-ręditi 
*uporządkować, oporządzić, przygotować, 
przysposobić; zadbać o coś, pokierować 
czymś” (zob. obrzęd; o podstawowym psł. 
*ręditi "ustawiać w szeregu, szeregować, po- 
rządkować, wprowadzać ład; doglądać cze- 
goś, dbać o coś; kierować czymś, rozporzą- 
dzać, rządzić, władać” zob. rządzić), z właś- 
ciwą archaicznym rzeczownikom wymianą 
samogłoski rdzennej *ę > *p. Specyficzne 
polskie znaczenia 'posłowanie, misja po- 
selska”, "wiadomość, doniesienie, oznajmie- 
nie, oświadczenie” rozwinęły się zapewne 
z wcześniejszego 'to, co służy do dogląda- 
nia czegoś, kierowania, zarządzania czymś, 
ale szczegóły rozwoju semantycznego nie są 
jasne, pewne światło na to rzucają znacze- 
nia czas. orędować (zob.). 

oręż m od XVI w. 'narzędzie walki, broń, 
uzbrojenie”, wcześniej stp. od XV w. oręże 
*broń, uzbrojenie, sprzęt wojenny”, 'naczy- 
nia. Ogsł.: cz. daw. orużi 'broń, uzbroje- 
nie, narzędzia”, r. orużie broń, oręż”, dial. 
też 'praca, zajęcie, ruż'e karabin, strzel- 
ba”, dial. oruż'e / oruże 'karabin, strzelba; 
broń”, scs. oroŻije 'broń, oręż; miecz, ch./s. 
óriiżje 'broń, oręż; zbroja, rynsztunek”. Psł. 
*o(b)rożvje "wyposażenie, sprzęty, narzę- 
dzia, zwłaszcza narzędzia walki, uzbrojenie, 
broń, pierwotny rzecz. zbiorowy z przyr. 
*.vje od hipotetycznego, słabo udokumen- 
towanego rzecz. *o(b)roga 'ubiór, strój” (tyl- 
ko r. dial. obruga 'tradycyjny świąteczny 
ubiór, strój ludowy; całe ludowe nakrycie 
głowy”, obrigi mn 'przybranie głowy z piór 


orszak 


kaczora”), bliskiego (także pod względem 
struktury) lit. apranga 'ubiór, strój” (od 
przedrostkowego lit. ap-refigti "ubierać ) 
i dalej pokrewnego z lit. ranga 'obstalunek', 
jranga urządzenie, wyposażenie”, refigti 
"przygotowywać; ubierać, śrwniem. ranc 
*szybki ruch wirowy”, niem. sich ranken 
"piąć się, wić się. Podstawą tych wyrazów 
było zapewne pie. *ureng- 'obracać, kręcić” 
od pierwiastka *uer- 'kręcić, zginać, wygi- 
nać'. Polska postać oręż m 'narzędzie walki” 
wtórnie utworzona od pierwotnego zbior. 
oręże n 'narzędzia walki” (jak np. krzew, liść 
od zbior. krzewie, liście, zob. krzew, liść). — 
Od tego orężny. 

orszak od 1500 r. 'drużyna, świta, asysta, 
w XVI w. orszak, wyjątkowo orsag / orsak 
też 'dwór, dworzanie, słudzy; drużyna, od- 
dział wojska, poczet, zespół”, 'zespół ludzi 
gdzieś zgromadzonych, świadkowie i uczest- 
nicy zdarzenia, gromada, tłum”, dial. 'gro- 
no ludzi idących za młodą parą. Nie- 
wątpliwie zapożyczenie, może z węg. orszdg 
*kraj, państwo”, daw. uraszdg 'siedziba, re- 
zydencja pana, magnata, pierwotnie przy- 
puszczalnie przejęte w znaczeniu 'dwór', 
z rozwojem semantycznym analogicznym 
do p. dwór 'rezydencja panującego lub 
magnata” > 'otoczenie panującego lub mag- 
nata, dworzanie, słudzy”, stąd dalej 'dwo- 
rzanie, słudzy, drużyna towarzysząca panu- 
jącemu lub magnatowi, świta, asysta” i pejo- 
ratywnie 'gromada, tłum. 

orzech od XV w. 'owoc suchy o zdrewniałej 
łupinie', 'roślina (drzewo lub krzew) mają- 
ca takie owoce” (orzech laskowy 'leszczyna, 
Corylus avelana', orzech włoski 'Tuglans re- 
gia”), dial. "narośl na korzeniach skrzypu; 
zdr. orzeszek. Ogsł.: cz. ofech, r. orech, cs. 
orćche, ch./s. órah, dial. czak. oreh / orih. 
Psł. *oreche 'orzech (owoc i drzewo)”, po- 
krewne chyba z lit. przest. rieśas (dziś zdr. 
rieśutas | rieśutys) 'orzech laskowy'”, łot. 
rieksts "orzech, orzech laskowy”, stpr. -reisis 
w złożeniu bucca-reisis "owoc buka, bu- 
kiew. Wyrazy bałt. wskazują na pierwot- 
ne *róisa- m, podczas gdy psł. *orćch» suge- 
ruje rdzenne *-dj- (tj. wcześniejszą postać 
*rdisa- m); nagłosowe o- w wyrazie słow. 
może wtórne. Dalsze nawiązania ie. nie- 


396 


osaczyć 


pewne, por. alb. arre 'orzech', gr. drya 'orze- 
chy” (tłumaczyłyby one jednak psł. nagło- 
sowe *o-). Wyraz może został zapożyczony 
już w epoce pie. z języków kaukaskich. — 
Od tego orzechowy. 

orzeł orła od XV w. 'ptak Aquila, dial. też 
orzoł (z -o- jak w kocioł, osioł), oreł; zdr. or- 
lik "mniejszy orzeł” i orzełek 'symbol orła”. 
Ogsł.: cz. oreł, r. orel, scs. orbl. Psł. *orvle 
"orzeł, najbliższe pod względem budowy 
odpowiedniki w bałt.: lit. erćlis 'orzeł”, dial. 
arelis 'ts., w dalszym pokrewieństwie z lit. 
ćras | aras 'ts., goc. ara, stwniem. aro 'ts. 
(dziś niem. Aar 'ts.), stbret. erer 'ts., gr. 
órnis 'ptak, orm. oror "mewa, kania, het. 
hara- 'orzeł', wszystkie od pie. *er- / *or- 
*wielki ptak, orzeł”; w słow. wyraz z przyr. 
*.ęlv, tworzącym nazwy samców (por. ko- 
zioł). — Od tego orli, orlica. 

osa od 1500 r. 'owad Vespa rufa. Ogsł.: cz. 
vosa (dial. osa), r. osć, ch./s. ósa. Psł. *(v)osa 
'osa, odpowiada lit. vapsa / vapsva, stpr. 
wobse, stwniem. wefsa / wafsa / waspa (dziś 
niem. Wespe), łac. vespa, wszystkie z pie. 
*yob'só 'osa'. 

osaczyć od XVI w. 'otoczyć, okrążyć, unie- 
możliwiając wydostanie się, wpędzić kogoś 
w zasadzkę, w matnię”, 'zatrzymać zwie- 
rzynę do chwili dojścia do niej myśliwe- 
go (o psie)”; wielokr. osaczać. Czas. wielokr. 
(ze wzdłużeniem rdzennego o — a) od 
stp. od XV w. osoczyć 'oskarżyć, obwinić 
(przeważnie niesłusznie), oszkalować, XVI- 
-XVII w. 'osaczyć (zwierzynę)”, stp. XV w. 
osoczenie 'fałszywe oskarżenie, donos” (por. 
też stp. osoczca 'oskarżyciel, oszczerca”, 0so- 
ka 'oskarżenie, oszczerstwo”), od psł. *soći- 
ti ścigać, tropić; obwiniać, oskarżać” (por. 
p. daw. soczyć 'oskarżać, obwiniać, spotwa- 
rzać, szkalować, 'osaczać, polować, ści- 
gać, 'okrwawiać, obmazywać, r. soćft, soch 
*ścigać, tropić, ukr. soćyty 'czyhać, dybać, 
ch./s. sóćiti 'chwytać złodzieja; swatać”). 
Podstawowe *sociti pokrewne z lit. sakyti, 
sakai "mówić, łot. sacit, saku 'ts., stwniem. 
sagen 'mówić (dziś niem. sagen "mówić, 
powiadać'), łac. in-seque (2. osoba l. pj 
rozkaźnika) 'powiedz, od pie. *sek*- 'tro- 
pić, śledzić; spostrzegać, zauważać, patrzeć; 
mówić. 


osada 


osada 'niewielka miejscowość będąca skupi- 
skiem ludności osiadłej, nierolniczej”, sport. 
*załoga łodzi wioślarskiej”, stp. od XV w. 
'główne osiedle pewnej okolicy”, 'ludzie na- 
leżący do jakiejś wspólnoty; parafianie”, od 
1208 r. w specjalnym znaczeniu 'przedsta- 
wiciele ludności chłopskiej, zamieszkałej na 
terenie osiedla, wsi, biorący udział w pra- 
cach przy rozgraniczaniu posiadłości ziem- 
skich”, w XVI w. 'osiedle, miejsce zamiesz- 
kane przez osadzoną ludność, terytorium 
zamieszkane, siedlisko”, "mieszkańcy osied- 
la; ludność żyjąca na jakimś terytorium, 
"miejsce dogodne do osiedlenia się”, 'zasied- 
lenie pustego miejsca”, 'to, w czym coś jest 
osadzone, umocowane, oprawa; podstawa, 
fundament”, 'posiedzenie”, dial. też 'gospo- 
darstwo wraz z ziemią”, 'ramy w grzebieniu 
tkackim. Ogsł.: cz. osada 'osada, osiedle; 
kolonia, obóz; parafia”, r. osóda 'oblężenie”, 
osńdka 'osiadanie', bg. obsada 'oblężenie'. 
Słow. *o(b)sada 'obsadzenie, osadzenie, 
umieszczenie gdzieś, rzecz. odczas. (pier- 
wotnie nazwa czynności, wtórnie konkrety- 
zowana) od psł. przedrostkowego *o(b)-sa- 
diti 'obsadzić, osadzić, umieścić”, z przedr. 
*ob- od psł. *saditi 'sadowić, umieszczać, 
osadzać; zasadzać, sadzić rośliny” (o po- 
chodzeniu zob. sadzić). — Od tego osadnik 
— osadniczy — osadnictwo. 

osełka od XVI w. 'podłużny kamień do o- 
strzenia, osełka masła 'podługowata, owal- 
na sztuka ugniecionego masła, kasz. oska 
[< *osłka] *zakalec w pieczywie”, osełka 'ts.; 
osełka”. Pierwotne zdr. z przyr. -ka od stp. 
i p. daw. (do XVIII w.) osła 'podłużny ka- 
mień do ostrzenia, osełka”, dziś szczątkowo 
zachowanego w gwarach: oswa (= osya) 
'osełka, kasz. osła 'zakalec w pieczywie; 
osełka” (por. też dial. przym. osłowy: piasek 
osłowy "piasek utarty z osełki”). Ogsł.: słc. 
osla 'osełka; zakalec w chlebie”, r. osld (dial. 
też ósla) 'osełka”, dial. *'zakalec”, słwń. ósla 
*osełka. Psł. *osla "kamień do ostrzenia, 
osełka, z przyr. *-la od pie. *dk- 'ostry 
(zob. ostry, oset); inna wersja etymologiczna 
wiąże psł. *osla z pie. *ak- "kamień. 

osesek oseska od 1500 r. 'dziecko lub mały 
ssak w pierwszym okresie życia, stp. 'mło- 
de zwierzę ssące”. Por. str. XVI w. ososok» 


397 


osiedlić 


"prosię, r. dial. osósok / obsósok "młode zwie- 
rzę ssące (prosię, cielę, źrebię) lub to, któ- 
re dopiero co przestało się żywić mlekiem 
matki”. Pierwotne zdr. z przyr. -ek < *-vk» 
od stp. XV w. oses "młode zwierzę ssące”, 
mającego odpowiedniki w cz. daw. oses 'ma- 
lutkie prosię”, słc. dial. oses 'ts., str. XVII w. 
ososz "malutkie ssące prosię, r. dial. osós 
*ts.. Płnsł. *o(b)svse 'dziecko lub młode 
ssaka ssące, wysysające mleko matki”, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego *o(b)-sosati od 
psł. czas. *ssati 'ssać” (zob. ssać). W polskim 
przy regularnym rozwoju półsamogłosek 
oczekiwalibyśmy postaci mian. *ossek (po- 
świadczonej w XVI w. u Volckmara jako 
osek 'osesek”, z uproszczeniem *ss > s), dop. 
oseska; istniejąca postać mian. osesek wtór- 
nie utworzona na podstawie przypadków 
zależnych. 

oset od XV w. 'roślina Carduus', w stp. też 
inne rośliny, np. 'dziewięćsił, 'głóg”, krzak 
ciernisty”, 'galasówka na owocach róży pol- 
nej. Ogsł.: cz. oset, r. osót, bg. osot. Psł. 
*oszte 'oset, dokładny odpowiednik w lit. 
dśsutas włosie, od pie. *dk- 'ostry” (zob. 
ostry, osełka), z przyr. *-ote. Pierwotne zna- 
czenie 'coś ostrego, ostra (tj. kłująca) roślina”. 

osiedle "niewielkie skupisko budynków miej- 
skich lub wiejskich”, stp. od XV w. 'siedziba, 
zagroda, gospodarstwo wraz z zabudowa- 
niami, dial. 'większe gospodarstwo”. Por. 
stcz. osedlć 'stała siedziba, siedlisko; trwały 
majątek”, r. dial. osele 'okolica; teren wokół 
osady”, 'wszystko, co jest potrzebne do pro- 
wadzenia gospodarstwa”. Słow. *o(b)sedlvje 
zapewne 'to, co jest wokół wsi: teren wokół 
wsi, siedlisko, gospodarstwo poza terenem 
wsi”, od wyrażenia przyimkowego *ob sedle 
*wokół wsi” (od psł. *sedlo 'wieś, osada”, zob. 
sioło), Wyraz czeski ma -ć- wtórne, pod 
wpływem rodziny psł. czas. *sćsti 'siąść, 
*sedeti siedzieć” (zob. siąść, siedzieć), por. 
osiedlić. 

osiedlić 'umożliwić zamieszkanie gdzieś, osa- 
dzić”, stp. XV w. *zbudować budynki miesz- 
kalne i gospodarcze”; osiedlić się "osiąść na 
stałe, zamieszkać gdzieś”; także z innymi 
przedr.: przesiedlić od XV w. 'przenieść na 
inne miejsce, wysiedlić zmusić do opusz- 
czenia miejsca zamieszkania, usunąć ze 


stałej siedziby”, zasiedlić 'osadzić na stały 
pobyt, zaludnić; bez przedr. daw. XVI w. 
siedlić się | sidlić się 'gnieździć się. Ogsł.: cz. 
sidlit "mieszkać, przebywać; mieć siedzibę, 
rezydować, osidlit 'zasiedlić, pfesidlit se 
'przesiedlić się”, słc. osidlit *zasiedlić”, r. se- 
litsja 'osiedlać się, osiadać na ziemi”, dial. 
oselft "osiedlić, scs. seliti 'zasiedlać”, ch./s. 
seliti 'przesiedlać, przeprowadzać”, naseliti 
"osiedlić, zaludnić”. Psł. *sedliti 'osadzać na 
stały pobyt we wsi, w osadzie, osiedlać, 
czas. odrzecz. od psł. *sedlo "wieś, osada” 
(zob. sioło), w zachsł. widoczne jest wtór- 
ne oddziaływanie rodziny psł. czas. *sesti 
*siąść, *sedeti 'siedzieć” (zob. siąść, siedzieć) 
także na wyraz podstawowy, por. p. daw. 
XVI-XVII w. siadło 'gniazdo, siedlisko”. Zob. 
siedlisko. 

osiem ośmiu liczeb. główny, daw. od XIV w. 
i dziś dial. ośm, ośmi, w gwarach często 
osiem (wymawiane osim lub osiym). Ogsł.: 
cz. osm, osmi, r. vósem, vos'mi, scs. osmb. Psł. 
*osmb, dop. *osmi '8', liczeb. główny utwo- 
rzony w epoce psł. za pomocą przyr. *-b 
od liczeb. porządkowego *osm» (zob. ósmy) 
przez analogię do innych liczeb. głównych, 
np. *pęte (zob. pięć), *Seste (zob. sześć), 
*sedmv (zob. siedem), *"devętv (zob. dzie- 
więć), obok liczeb. porządkowych *pęt» 
(zob. piąty), *este (zob. szósty), *sedme 
(zob. siódmy), *devętv (zob. dziewiąty). Bez- 
pośredni kontynuant pie. liczeb. główne- 
go *októ(u) 'osiem' (por. np. goc. ahtau, 
stwniem. ahto, niem. acht, ang. eight, łac. 
octó, gr. októ, stind. ast4 / astdu) nie za- 
chował się u Słowian. 

osiemdziesiąt liczeb. główny od XIV w. 
w stp. zwykle ośmdziesiąt. Ogsł.: cz. osmde- 
sdt, r. vósem desjat, scs. osme desętv, ch./s. 
osamdeset. Psł. *osmv desęto, nowsze *osmb 
dvsętę '80', pierwotnie 'osiem dziesiątek”, 
od liczeb. *osmv (zob. osiem) i "desęte będą- 
cego dop. l. mn od psł. *desęte (zob. dzie- 
sięć). — Od tego osiemdziesiąty — osiem- 
dziesiątka, osiemdziesięcioro. 

osiemnaście liczeb. główny od XIV w,, stp. 
ośmnaście | ośmnaćcie I ośmnatcie | ośmna- 
cie i ośmynaćcie. Ogsł.: cz. osmnact, r. vo- 
semnadcat, cs. osmv na desęte, ch./s. osam- 
naest. Psł. *osmb na desęte, nowsze *osmb 


398 


osioł 


na dbsęte '18', zestawienie złożone z liczeb. 
*osmv i wyrażenia przyimkowego *na de- 
sęte (zob. osiem, na i dziesięć), pierwotne 
znaczenie 'osiem na(d) dziesiątkę. W języ- 
kach słow. to zestawienie zrastało się w jed- 
ną całość (z jednym akcentem), w związ- 
ku z czym następowało skracanie członu 
-desęte (> p. -dcie, -ćcie, -cie, -ście), zob. 
czternaście. — Od tego liczeb. porządkowy 
osiemnasty — osiemnastka; liczeb. zbioro- 
wy osiemnaścioro. 

osiemset liczeb. główny od XV w,, stp. i dial. 
ośmset. Ogsł.: cz. osm set, r. vosemsót, ch./s. 
ósam stó. Psł. *osmb svto '800”, zestawienie 
liczeb. *osmv (zob. osiem) i *swte, dop. mn 
od *szto 'sto” (zob. sto). — Od tego osiem- 
setny. 

osierdzie od XV w. 'błona surowicza obej- 
mująca serce kręgowców”, stp. też 'wnętrz- 
ności, a także organy wewnętrzne w gór- 
nej części tułowia (serce, płuca, wątroba)”, 
"złość, gniew, nienawiść, odraza. Por. cz. 
osrdi n 'wnętrzności, podroby; przepona”, 
stcz. osrdie "wewnętrzne organy, wnętrz- 
ności”, r. osćrdie, dial. osćrde 'ts.”, ukr. osćrd- 
ja n 'środek, centrum; ośrodek, rdzeń, mię- 
kisz”. Psł. *o(b)sfdvje 'to, co jest w środku 
(organizmu), wokół serca, z przedr. *ob- 
(zob. o) i przyr. *-vje od wczesnego psł. *sfdb 
będącego podstawą pochodnego psł. *sfdvce 
*serce” (zob. serce). 

osika od XV w. 'drzewo Populus tremula; 
drewno osikowe”, też osina 'drewno osiko- 
we, dial. osika / osica / osina 'osika, także 
osa 'ts.. Ogsł. (w poszczególnych językach 
głównie postaci z różnymi przyrostkami): 
gł. wosyca, cz. osika, r. osina, ukr. osyka, 
osyna, słwń. osika | jesika; bez przyr. gł. 
wosa. Psł. *osa [< *opsa] 'osika', pokrewne 
lit. ćępuść | apuśe ż, łot. apse, stpr. abse, 
stwniem. aspa (dziś niem. Espe 'osika'), 
z pie. *apsd 'osika. 

osioł osła 'zwierzę Equus asinus, stp. od 
XIV w. i dziś dial. osieł, osła; zdr. osiołek. 
Ogsł.: cz. osel, osla, r. osel, osła, scs. osble. 
Psł. *osvla 'osioł, zapożyczenie z goc. asi- 
lus 'osioł' (przejętego z kolei z łac. asinus 
*osioł'). Nowsza polska postać osioł ma -o- 
jak np. kocioł (zob.). — Od tego oślę, oślica, 
ośli. 


oskard 


oskard od XV w. 'rodzaj kilofa z jednym 
ostrzem spiczastym i ostrym, drugim 
spłaszczonym, żelazne narzędzie do krusze- 
nia murów, kamieni itp., daw. też oszkard 
'ts., dial. oskard (oskar) / oskóarb też 'obo- 
sieczny młotek do kucia kamienia młyń- 
skiego lub kamienia w żarnach. Ogsł.: 
cz. ośkrd | ośkrt "młot do nacinania, ostrze- 
nia kamienia młyńskiego; rodzaj dłuta do 
obróbki kamienia, r. oskórd 'siekiera, to- 
pór”, dial. 'narzędzie do nacinania kamie- 
nia żarnowego”, scs. oskrede "narzędzie do 
ciosania kamienia, dłuto. Psł. *o(b)skrdo 
(/ *o(b)skrda I o(b)skrdb ż) "narzędzie służą- 
ce do łupania, nacinania (np. kamienia żar- 
nowego)”, zestawiane ze stpr. scurdis 'moty- 
ka” (podejrzewanym jednak o zapożyczenie 
ze staropolskiego), związane etymologicz- 
nie z lit. j-skifsti, j-skirstu 'popękać (o skó- 
rze)”, skefsti, skerdżiu 'rżnąć, zarzynać, za- 
kłuwać (świnię)”, łot. śkerst, śkerżu 'łupać, 
krajać” [< pbałt. *skerdió 'krajać, łupać”]. 
Zapewne więc rzecz. odczas. (w funkcji na- 
zwy narzędzia) od nie zaświadczonego psł. 
przedrostkowego to(b)-skrsti, to(b)-skrdo 
*okrawać, obłupywać” od pie. *(s)ker-d- 
będącego rozszerzeniem pie. pierwiastka 
*(s)ker- 'ciąć”. 

oskoma od XVIII w. 'apetyt na coś, stp. 
od XV w. oskomina, zwykle oskominy mn 
*drętwienie zębów”, 'apetyt, gwałtowna chęć 
zjedzenia czegoś”, w XVI w. 'uczucie dręt- 
wienia zębów, w tych znaczeniach też 
skoma, skomina, kasz. oskoma I skoma 'ape- 
tyt na coś”, oskomina 'cierpnięcie, drętwie- 
nie zębów”; por. stp. i dial. oskomieć 'Ścierp- 
nąć od czegoś kwaśnego (o zębach)”. Ogsł. 
w tych znaczeniach: cz. oskomina, r. oskó- 
ma, oskómina, bg. skómina, dial. oskómina, 
słwń. skomina 'oskoma, chęć, chętka; ciar- 
ki, dreszcze; pożądanie, pragnienie, żą- 
dza”. Psł. *skoma i *o(b)skoma 'cierpnięcie, 
drętwienie zębów, od psł. *SŚćĆometi 'Ścis- 
kać” (por. r. śćemit 'Ściskać”, słwń. śćemćeti 
I śćmiti 'swędzieć, drapać; szczypać”), od 
pie. *(s)kem- 'ściskać”. 

oskrzele n od XIX w. 'odgałęzienie tchawi- 
cy wnikające do płuc, dawniej w XVI w. 
oskrzele mn 'płetwy', 'kleszcze raka, skor- 
piona, 'skorupa ostrygi (*), 'skrzele', dial. 


399 


osnowa 


*skrzele ryby”. Z przedr. o- od skrzele 'na- 
rząd oddechowy ryb i niektórych płazów” 
(zob.). 

osłonić od XVII w. 'okryć, zakryć czymś, za- 
bezpieczyć, uczynić niewidocznym”, 'obro- 
nić, zwłaszcza w walce”, w XVI w. osłonić 
się zasłonić się; też z innymi przedr.: od- 
słonić 'uczynić widocznym, odkryć, obna- 
żyć, pokazać; usunąć to, co zasłania” (stp. 
1500 r. otsłonić 'odkryć, usunąć osłonę”), 
przesłonić; zasłonić; wielokr. słaniać się 'iść 
chwiejnym krokiem, zataczać się, chwiać 
się, z przedr. osłaniać, przesłaniać, zasła- 
niać. Ogsł. (ale w większości języków tylko 
z przedrostkami): cz. clonit zasłaniać”, stcz. 
zasloniti | zacloniti zakryć, zasłonić, zacie- 
nić; schować, ochronić r. prislonit 'oprzeć 
o coś, wesprzeć czymś”, pot. 'przystawić do 
czegoś, ch./s. osłóniti se "wesprzeć się, 
oprzeć się; polegać na kimś”. Psł. *sloniti, 
*slońg "pochylać coś, opierać coś na czymś, 
pokrywać czymś, osłaniać”, wielokr. *slańa- 
ti (z regularnym wzdłużeniem rdzennego 
*0 — *a), pokrewne z lit. ślieti 'opierać, 
podpierać, łac. clinare 'pochylać, zginać, 
krzywić, gr. klinó 'zginam, opieram na 
czymś”, stind. Śrdyati 'opiera, kładzie na 
czymś”, od pie. *klei-n-, będącego derywa- 
tem od pie. pierwiastka *Kel- 'pochylać, opie- 
rać” (którego wariant *kel- stanowił osta- 
teczną podstawę psł. *kloniti, zob. kłonić). 
— Od czas. przedrostkowych odsłona, osło- 
na, przesłona, zasłona. 

osnowa od XVI w. "nici biegnące wzdłuż tka- 
niny, przeplatane wątkiem”, "nici nawinię- 
te na krosna”, dziś "podstawa, fundament; 
ciąg, pasmo; treść, temat (np. utworu lite- 
rackiego)”, stp. XV w. 'jakaś część urządze- 
nia młyna”, dial. też 'zwinięta przędza do 
tkania, 'dolna część plecionki boków ko- 
sza”, 'deseczki pokrywające przestrzeń mię- 
dzy podwójną płatwą a powałą”, daw. także 
osnow m nici nawinięte na krosna”, dial. 
osnowie n 'ts.. Ogsł.: cz. osnova, r. osnóva, 
słwń. osnóva. Psł. *o(b)snova 'nici nawinię- 
te na krosna (w tkaninie biegnące wzdłuż, 
przeplatane wątkiem)”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *o(b)-snovati 'nawi- 
nąć nici na krosna, przygotować osnowę do 
założenia na krosna” (por. p. daw. osnować 


osoba 


'snując nić, otoczyć nią coś; nawinąć osno- 
wę na krosna, przen. 'oprzeć dzieło na ja- 
kiejś podstawie”, w nowszych czasach zastą- 
pione przez osnuć, zob. snuć). Znaczenie 
"podstawa, podwalina, fundament, założe- 
nie, treść, temat” jest przenośne, gdyż osno- 
wa stanowi „podstawę” tkaniny. 

osoba od XV w. 'jednostka ludzka”, stp. też 
*zespół czyichś istotnych cech”, 'zewnętrzny 
kształt, forma, 'gatunek, rodzaj”. Ogsł.: cz. 
osoba 'osoba', r. osóba 'ts., przest. 'osobis- 
tość, słwń. osóba / osćba 'osoba', por. scs. 
przysł. osobŁ 'osobno, pojedynczo”. Słow. 
*osoba od wyrażenia przyimkowego *o(b) 
sobć 'o sobie” (zob. się), por. stp. osobie 'po- 
jedynczo, z osobna; szczególnie, zwłaszcza”, 
stcz. osobe 'osobno; szczególnie, zwłaszcza”. 
Pierwotne znaczenie 'ten, kto jest sam ze 
sobą, sam na sam, pojedyncza osoba, jed- 
nostka'. — Od tego osobisty (—> osobistość); 
osobliwy; uosobić, wielokr. uosabiać, uoso- 
bienie. 

osobny od XV w. 'wydzielony, odrębny”, stp. 
też 'samotny, ustronny”, 'odmienny, wyjąt- 
kowy, niezwykły”, 'tylko do określonego ce- 
lu przeznaczony”, 'osobisty, własny”, 'właś- 
ciwy jednostce”, daw. także 'lubiący samot- 
ność; przysł. osobno, stp. też osobnie. Por. 
cz. osobni 'osobisty, indywidualny; perso- 
nalny; osobowy”, słc. osobny 'osobisty; oso- 
bowy; subiektywny”, ukr. osóbnyj 'osobny, 
osobisty, ch. ósoban 'osobisty; osobowy”. 
Słow. *osobbene 'będący sam ze sobą, sam 
na sam, pojedynczy, oddzielny, odrębny”, 
przysł. *osobvne 'pojedynczo, oddzielnie, od- 
rębnie, od wyrażenia przyimkowego *o(b) 
sobe 'o sobie” (zob. osoba). Na starszy 
przym. nawarstwiały się nowsze derywaty 
od osoba. — Od tego osobnik (daw. XVI w. 
'człowiek nie należący do żadnego stron- 
nictwa, 'ten, kto przyjmuje komunię św. 
pod dwiema postaciami”, osobnikiem 'po- 
jedynczo, oddzielnie”); osobność daw. 'wy- 
jątkowość, niezwykłość, coś, co zwraca 
uwagę, 'odosobnienie'”, "własność osobista, 
prywatna, 'gatunek, rodzaj, typ”, dziś na 
osobności (daw. też w osobności); odosobnić. 

ospa od XVI w. 'otręby ze zboża, nowsze 
*wirusowa choroba zakaźna; por. stp. od 
XV w. ośpice mn 'wysypka na skórze, kro- 


400 


ostęp 


sty, pryszcze, wrzodziki”, dial. ośpica ślad 
po ospie”. Ogsł.: cz. daw. ospa 'otręby; ospa, 
r. óspa 'ospa (choroba), ch./s. ospa 'odra; 
ospa; wysypka; bąbel, pęcherz”, scs. ospy mn 
"wysypka. Psł. *o(b)sspa 'to, co obsypu- 
je, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowe- 
go *o(b)-suti, *o(b)-sepg 'obsypać” (o pod- 
stawowym psł. *suti 'sypać” zob. sypać), 
oparty na temacie czasu teraźn. *o(b)ssp-. 
Znaczenie 'otręby” z 'to, czym się obsypu- 
je karmę dla zwierząt domowych, osypka 
z otrąb”, nazwa choroby od wysypki na cie- 
le chorego. 

ostatek od XIV w. 'pozostałość, reszta, stp. 
też 'pozostałe po kimś rzeczy, dobra”, 'koń- 
cowa część, zakończenie, koniec; tylna 
część, "końcowa, najbardziej w czasie od- 
legła część”, w XVI w. także 'ostatnie rzeczy, 
czyny”, ostatki mn 'zapusty, ostatnie dni 
karnawału, na ostatku 'na końcu. Ogsł.: cz. 
ostatek 'ostatek, reszta”, ostatky mn 'zwłoki, 
szczątki, reg. 'ostatki, zapusty”, r. ostatok 
*reszta, resztka, szczątek”, ch./s. ostdtak 'ts.; 
pozostałość”. Słow. *o(b)statekv 'reszta, po- 
zostałość, od imiesłowu biernego *o(b)stato 
od przedrostkowego czas. *ob-stati *pozo- 
stać” (zob. stać I, zostać). — Od tego osta- 
teczny — ostateczność. 

ostatni od 1401 r. (stp. XV w. też ostatny, 
rzadsze w XVI w., dziś dial.) *końcowy, ta- 
ki, po którym nie ma następnego, stp. też 
"pozostały, będący resztą; inny. Por. cz. 
ostatni 'pozostały; inny”, słc. ostatny 'po- 
zostały, inny; ostatni r. pot. ostdtnij 'ostat- 
ni, pozostały”, dial. ostótnyj 'ostatni, koń- 
cowy, skrajny; miniony; ostateczny”. Płnsł. 
*o(b)statens 'taki, który pozostał, pozosta- 
ły, będący resztą”, przym. z przyr. -ny < *bne 
od imiesłowu biernego *o(b)stat od przed- 
rostkowego czas. psł. *ob-stati "pozostać, 
p. ostać, ostanę (od psł. *stati, *stang 'zacząć 
stać, stanąć, zatrzymać się”, zob. stać I, zo- 
stać). 

ostęp od XVI w. 'trudno dostępne miejsce 
w puszczy, w którym mają legowiska dzikie 
zwierzęta, matecznik, od XVI w. 'zasadz- 
ka, pułapka”. Rzecz. odczas. od stp. przed- 
rostkowego ostąpić 'obstąpić, otoczyć” (od 
przest. stąpić "wejść, wstąpić gdzieś, przy- 
być, zrobić gdzieś pierwszy krok; postawić 


ostoja 


nogę, stopę, idąc, zrobić krok”, zob. stąpać). 
Pierwotne znaczenie 'coś obstąpionego, oto- 
czonego”. 

ostoja od XIX w. 'oparcie, podpora, funda- 
ment”, "miejsce stałego przebywania zwie- 
rzyny, zapewniające ochronę przed nie- 
sprzyjającymi czynnikami, drapieżnikami 
itp., dial. 'stanowisko myśliwskie”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego ostać (się), 
ostoję (się) 'pozostać” (o pochodzeniu zob. 
stać II). 

ostrew ostrwi od 1402 r. 'rodzaj drabiny 
w postaci słupa z poprzecznymi żerdkami, 
służącymi jako szczeble”, stp. ostrew / ostrwa 
*pień drzewa z długimi, wystającymi sęka- 
mi” (w opisie herbu), w XVI w. ostrew 'żerdź 
rosochata, gałąź, żerdź z obciętymi krótko 
bocznymi gałęziami, używana jako brona', 
*drzewce chorągwi”, 'kolec, cierń”, 'ostre za- 
kończenie, ostrze”, dial. 'palik z poprzecz- 
nymi kołkami lub żerdka z gałązkami, z dłu- 
gimi sękami do suszenia siana, koniczyny”, 
zdr. ostrewka. Ogsł.: cz. ostrey, r. dial. óstrov', 
br. dial. astróva, ch./s. óstrva. Psł. *ostry, 
*ostrwve, bier. *ostrove 'ostrew, od psł. 
przym. "ostre (zob. ostry), z przyr. *:y, *-wve. 

ostrężyna od XV w. 'roślina Rubus plicatus”, 
stp. XV w. ostrożyna i mn ostrożyny 'jeżyna, 
Rubus fruticosa, w XVI w. ostrożyna / ostrę- 
żyna I ostrzeżyna I ostrzężyna 'jeżyna; jeży- 
na popielica, Rubus caesius', też 'cierń, ko- 
lec ciernistego krzewu”, 'żerdź rosochata, 
gałąź”, dial. ostrężyna I ostrążyna 'jeżyna, 
pęd rośliny Rubus okryty kolcami”, daw. 
i dziś dial. ostręga 'jeżyna, dial. także 'os- 
trewka do suszenia koniczyny, siana”. Por. 
cz. ostrużina 'ostrężyna, jeżyna, ch./s. ós- 
truga 'ostroga, bodziec, 'jeżyna. Psł. *os- 
troga 'coś ostrego, kolec, pęd rośliny z kol- 
cami” > *kolczasta, sękata żerdź, kolczasty 
krzew, jeżyna, od psł. przym. "ostro (zob. 
ostry), z przyr. *-pga (utworzone jak np. psł. 
*peostrpga 'pstrąg* od przym. *pbstrw pstry, 
różnobarwny”, zob. pstrąg, pstry). 

ostroga od XV w., dial. ostroga / ostróg 'kost- 
ny wyrostek z tyłu nogi koguta; por. stp. 
XV w. ostróg 'ostrokół”, w XIII w. 'teren oto- 
czony ostrokołem, warownia”. Ogsł. w zna- 
czeniu 'ostroga: stcz. ostroha, dziś cz. os- 
truha, r. ostroga, ch./s. óstroga; por. też br. 


401 


ostrów 


dial. astrahi mn 'urządzenie do suszenia 
snopów zboża. Psł. *ostroga 'coś ostrego; 
ostroga, od psł. przym. *ostra (zob. ostry), 
z przyr. *-oga. — Od tego ostróżka (stp. od 
XV w. ostróżki mn) 'roślina Delphinium 
consolida. 

ostrożny od XV w. 'działający z rozwagą, 
uważny, przezorny; będący wyrazem czy- 
jejś rozwagi, zrobiony z rozwagą, uważnie”, 
stp. przebiegły, sprytny”. Por. stcz. ostraż- 
ny 'ostrożny; zapewniający ochronę, obro- 
nę, słc. przest. ostraźny 'ostrożny; czujny, 
baczny, r. ostoróżnyj 'ostrożny, rozważ- 
ny. Płnsł. *o(b)storżene "czujny, baczny, 
rozważny”, przym. z przyr. *-one od psł. 
*o(b)storga 'ostrzeganie, strzeżenie, ochro- 
na” (por. stp. XVI w. i dziś dial. ostroga 'prze- 
stroga, zastrzeżenie”, stcz. ostraha 'ostrze- 
ganie, ochrona, straż, strzeżenie; czujność, 
ostrożność, ukr. ostoróha 'przestroga, ostrze- 
żenie) i/lub psł. *o(b)storże I "o(b)storża 
*strzeżenie, ochrona” (por. p. daw. XVII w. 
ostroża 'ostrożność, piecza, stcz. ostraż Ż 
*straż, ochrona”, r. dial. ostoróża 'rozwaga, 
przezorność, oszczędność, oglądanie się na 
coś, ch. daw. ostraża 'straż”). Podstawowe 
rzeczowniki od psł. przedrostkowego czas. 
*o(b)-stergti ostrzec, przestrzec, obronić”, 
p. ostrzec 'przestrzec, uprzedzić, stp. też 
'ustrzec od czegoś, obronić”, 'zastosować się 
do czegoś, dotrzymać czegoś” (zob. strzec). 

ostrów ostrowu od XIII w. 'wyspa, daw. od 
XVI w. i dial. też *kawałek pola między łą- 
kami a rowami”, *kępa porośnięta roślinno- 
ścią, dial. także 'coś w terenie otoczone 
czymś innym, 'przestrzeń lasu z sześćdzie- 
sięcioma barciami”, liczne nazwy miejsco- 
we, terenowe i wodne: Ostrów, też Ostro- 
wo i Ostrowie, Ostrowiec, kasz. ostróv, -oVa 
*wyspa (na rzece lub jeziorze); półwysep; 
wzniesienie na łące lub polu; uprawny ka- 
wałek pola wśród łąk; łąka nad rzeką; krza- 
ki i zarośla na łące; zdr. (dial.) ostrówek. 
Ogsł.: cz. ostrov, -va 'wyspa; miejsce lub 
okolica różniące się od otoczenia, r. óstrov, 
-va "wyspa; miejsce różniące się od otocze- 
nia, dial. "wzniesienie na bagnie; niewiel- 
ki, oddzielny las, kawałek lasu (np. wśród 
bagien), kępa drzew; miejsce porośnięte 
dzikim lasem, wysoką trawą”, scs. ostrovb 


ostry 


*wyspa; strumień, por. też s. óstryo "wyspa. 
Psł. *o(b)strove 'wyspa (na rzece, na jezio- 
rze), z przedr. o(b)- od pierwiastka *sreu- 
'płynąć, ze wstawnym -t- (-sr- > -str-, jak np. 
w ostry, struga), por. cs. ostrujati 'oblewać”, 
strus. ostrujenije 'potok, struga, r. ostru- 
jdt 'opływać, otaczać (o wodzie)”, ostruft 
*'opłynąć”. Pierwotne znaczenie 'miejsce o- 
pływane, otoczone wodą”. 

ostry od XIV w. Ogsł.: cz. ostry, r. óstryj, scs. 
ostre. Psł. "ostre 'ostry, odpowiada stlit. 
aśtras (dziś aśtrus) 'ostry”, łac. acer 'ostry, 
tnący, spiczasty”, gr. dkros 'wysoki, stromy”, 
stind. dśri- 'róg, skraj, ostrze”, z pie. *ak-ro- 
(/ *ak-ri-), od pie. *ik- 'ostry. W wyrazie 
słow. -t- wstawne (z regularnym rozwojem 
grupy spółgłoskowej -sr- > -str-, por. pstry, 
struga), — Od tego ostrość; ostrzyć, na- 
ostrzyć, zaostrzyć; ostrze od XVI w. 'ostra, 
tnąca krawędź” (z przyr. *-vje); zob. też 
ostrew, ostrężyna, ostroga. 

oszczep od XV w. 'broń składająca się z dłu- 
giego drzewca i osadzonego na nim grotu, 
włócznia, dzida', kasz. ośćep 'łupanie drze- 
wa za pomocą siekiery”; por. dial. oszczepis- 
ko 'dzierżak cepów; grabisko, drążek u gra- 
bi. Płnsł.: dł. wóśćep 'drzazga, cz. ostep, 
przest. ostfp 'oszczep, włócznia”, stcz. ośćiep 
*dzida, włócznia”, słc. ośtep 'dzida', ukr. dial. 
óśćep 'zrąb', r. dial. ośćepe 'drobne drwa, 
drzazgi”; por. też dziwne formy bez palata- 
lizacji, ze -sk- przed przednią samogłoską: 
r. przest. oskep 'oszczep, dzida, włócznia, br. 
askepak, -pka 'odłamek, odprysk; szczapa, 
drzazga”. Psł. *ośćepe 'obłupywanie, odszczy- 
pywanie, ociosywanie (drewna), wtórnie 
*to, co odłupane, drzazga, szczapa” > 'ostro 
zakończony kawałek drewna używany jako 
broń, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowe- 
go *o(b)-śćepati 'obłupać, ociosać (por. gł. 
wośćepać, r. ośćepdt), z przedr. *o(b)- od psł. 
*Sćepati 'łupać, rozszczepiać” (zob. szczepić). 

oszust od XVI w. (ale w XV w. nazwa oso- 
bowa Oszust i derywat oszustwo) 'czło- 
wiek oszukujący, świadomie wprowadzają- 
cy kogoś w błąd. Rzecz. odczas. (w funk- 
cji nazwy wykonawcy czynności) od daw. 
XVII w. oszustać 'okłamać, zwieść, wpro- 
wadzić w błąd”, por. r. dial. ośustat 'oszu- 
kać, nabrać kogoś”, br. dial. aśistac” 'oszu- 


402 


oścież 


kać, przechytrzyć”, z przedr. o- od p. daw. 
w XVII w. szustać 'zamieniać, zmieniać”, 
*trzepotać (też szust 'trzepot, szelest, szum), 
por. cz. daw. Soustat 'ciągnąć tu i tam, dra- 
pać, trzeć” (dziś 'spółkować”), słc. Sustat 
*lać, chlustać, 'szeleścić; świszczeć, Sust- 
nut 'chlusnąć, sypnąć, 'runąć, zwalić się, 
*chlasnąć, 'zaszeleścić, zaświszczeć”, śustac 
*działać szybko i głośno; szeleścić, pot. 
$usnuc 'obsunąć się, spaść; z rozmachem 
sypnąć, dial. 'zamienić się czymś szyb- 
ko, bez oglądania, słwń. śustati / śustćti 
*szumieć, szeleścić”, śustniti "runąć z łosko- 
tem”. Czasowniki ekspresywne pochodze- 
nia dźwkn. Znaczenie czasownika przed- 
rostkowego 'zwieść, wprowadzić w błąd, na- 
brać kogoś” zapewne z 'omamić, przywabić, 
zwabić jakimś hałasem” (por. oszukać, zob. 
szukać). — Od tego oszustka; oszustwo, stp. 
1407 r. podstęp, wprowadzenie w błąd”. 

oś ż od XIV w.; zdr. ośka, daw. i dial. oska. 
Ogsł.: cz. os, r. os', ch./s. ós. Psł. *osb Ż 'OŚ', 
dokładne odpowiedniki: lit. aśis '0ś; sążeń 
(np. drzewa opałowego)”, łot. ass 'ts., stpr. 
assis 'oś, stwniem. ahsa ż 'oś' (dziś niem. 
Achse 'ts. ), łac. axis m 'o$', stind. dksah m 
'oś', wszystkie z pie. *aks- / *ags- 'oŚ'. 

oścień ościenia od XVI w. 'narzędzie rybac- 
kie w postaci ostrych widełek osadzonych 
na drewnianym trzonku, stp. XV w. ościen 
(też osn, mian. oparty na formach przypad- 
ków zależnych, np. dop. osna < ostna) 'coś 
ostro zakończonego (np. bodziec do poga- 
niania zwierząt, kolec, cierń)”. Ogsł.: cz. osten 
*cierń, kolec”, stcz. też 'pręt do poganiania 
bydła”, słc. osteń *kolec", r. arch. ostćn 'oś- 
cień, kolec, scs. ostene 'kolec”, Psł. *ostono 
*kolec, cierń, kij z ostrym końcem: bodziec 
do poganiania bydła, oścień do łowienia 
ryb, od psł. *oste (zob. ość), z przyr. *-bne, 
por. dokładny odpowiednik: lit. akstinas 
"bodziec do poganiania wołów, ostry koniec 
tego narzędzia, kolec, cierń”. Pierwotna pol- 
ska postać ościen, forma oścień wtórna, mo- 
że przez analogię do rzeczowników typu 
korzeń, płomień, rdzeń. 

oścież: przysł. na oścież, dawniej bez przyim- 
ka oścież 'na całą szerokość (o otwarciu 
drzwi, okien)'; też roścież 'ts., na roścież od 
XVIII w. 'na oścież”, przekształcone z oścież 


ość 


(zastąpienie o- przez przedr. roz- przez ana- 
logię do wyrazów typu rozwierać 'szeroko 
otwierać”, por. identyczną zmianę otwierać 
> dial. roztwierać 'otwierać'); także daw. 
na ścież XVIII w. 'na oścież”, na ścieżą od 
XVI w. 'ts., na ścieżaj XVIII w. 'ts.. Por. 
cz. daw. osteż ż "otwarcie, niezamknięcie”, 
r. nastćż' 'na oścież”, ukr. ndvstiż, dial. nó- 
steż, nasteżi | nasteży, nasteżin, navstyżćj, 
navstyżćn 'ts., słwń. na (ves) steżaj 'na całą 
szerokość, na oścież”. Podstawą tych wyra- 
żeń przyimkowych (*o ścież, na ścież, na 
ścieżaj itd.), pełniących funkcję przysłów- 
ków, był pośrednio w nich poświadczony 
psł. rzecz. *steżb 'drąg, wokół którego ukła- 
da się stóg, na którym obracają się drzwi, 
wrota, dawny zawias” (por. też słwń. stćżje 
*drąg, wokół którego układa się stóg”), od 
którego utworzone psł. *steżajb 'ts. (por. 
p. ścieżaje mn 'zawiasy', stp. XV w. ścieża- 
ja / ścieżeja 'czop, na którym obracają się 
drzwi”, "wspornik ziemi, którą sobie wyo- 
brażano jako płaski krąg, 'podstawa sfer 
niebieskich czy też przestrzeń napowietrz- 
na”, dial. ścieżaj / ściężaj 'oś wrótni zakoń- 
czona czopem wpuszczonym w podwalinę 
stodoły”, cz. steżaj *zawias”, słwń. steżaj 'ts.') 
od pie. *steg- 'drąg, kół, podpora”. Znacze- 
nie 'na całą szerokość” powstało we frazach 
typu "otwierać na ścież, o ścież, na ście- 
żaj z pierwotnym znaczeniem 'otwierać aż 
do drągów, na których obracają się wrota 
itp., otwierać na całe zawiasy. — Wtórnie, 
sztucznie od przysł. (na) oścież urobiono 
rzeczowniki (terminy budowlane) ościeże 
*wewnętrzna powierzchnia otworu okien- 
nego lub drzwiowego”, ościeżnica 'futryna', 
ościeżyna 'okładzina otworu okiennego lub 
drzwiowego”. 

ość ż od XV w. 'cienka kostka rybia', 'włosko- 
waty wyrostek będący wydłużeniem, zakoń- 
czeniem organów roślinnych”, stp. XV w. 
'coś ostro zakończonego: igła, kolec, cierń, 
stp. i dial. 'ostro zakończony kij albo widły, 
służące do łowienia ryb”, dial. 'oścień, osę- 
ka”, 'łuska z ziarna zboża. Ogsł.: cz. daw. ost 
I ost, r. ost, słwń. óst. Psł. *ostb Ż *coś ostro 
zakończonego, kolec, ość (na kłosie zbóż)”, 
odpowiada lit. akśtis / akstis rożen, z pie. 
*aksti- coś ostrego”, derywatu od pie. pier- 


403 


otręby 


wiastka *ik- 'ostry” (zob. ostry). Znaczenie 
'cienka kostka rybia” wtórne, przeniesione 
z cienkich roślinnych ości (np. na kłosach). 
Zob. oścień. 

ośrodek od XIX w. 'środkowy, centralny 
punkt czegoś, centrum”, wcześniej, od XVI w. 
ośrzodek 'środek chleba”, dial. ośrodek I! oś- 
rzodek, też np. ostrzódek | orsiodek I orsió- 
dek 'ośrodek; miękisz chleba. Por. cz. daw. 
ostredek 'nie zorany środek pola, ukr. ose- 
redok 'centrum; rdzeń, jądro; nadzienie, 
farsz, ch./s. ósredak 'to, co leży pośrod- 
ku; grządka; miejsce otoczone wodą”. Słow. 
*o(b)serdvke 'to, co znajduje się w środku, 
od wyrażenia przyimkowego *ob serda i *ob 
serdi 'w środku” (por. p. daw. o śród / o śrzód 
i ośród | ośrzód *w środku, dł. hośreż / ho- 
śreżi, daw. i dial. wóśreż / wóśreźi przysł. 
*ts., przyim. *wśród”, strus. oseredb / osere- 
di 'w środku'), psł. *serde 'środek czegoś” 
(zob. środek). Zob. pośród, wśród. 

oświata od XVII w. 'stan, proces upowszech- 
niania wykształcenia i kultury w społeczeń- 
stwie”, wcześniej, od XV w. 'światło, jasność 
(umożliwiająca widzenie). Por. cz. osvćta 
"oświata, stcz. 'światło, blask, światłość, 
jasność; sława, chwała” (z polskiego br. asve- 
ta 'oświata”). Rzecz. odczas. z pierwot- 
nym znaczeniem 'oświecenie, oświetlenie” 
od przedrostkowego *o(b)svetiti "oświecić, 
p. oświecić (o pochodzeniu zob. świecić). 

otchłań ż od XIV w. 'przepaść, bezdenna głę- 
bia, stp. otchłań / odchłań | otkłań (w XVI w. 
odchłań | otchłań, wyjątkowo odtchłań) 'wiel- 
ka głębia, przepaść pochłaniająca, 'miejsce 
pobytu dusz zmarłych, czyściec, piekło”. Za- 
pewne od przedrostkowego wielokr. *ot-chła- 
niać (zob. chłonąć), z pierwotnym znacze- 
niem 'to, co pochłania”. 

otręby mn od XV w. 'łuski z ziarna pozosta- 
łe po mieleniu', kasz. otrąbć mn 'ts.. Ogsł.: 
cz. otruba, zwykle otruby mn 'otręby', 
r. ótrubi mn 'otręby”, słwń. otróbi mn 'otrę- 
by. Psł. *otroba / *otrobe 'łuski z ziaren 
oddzielone, obtłuczone”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *ot-robiti 'odrąbać” 
(od psł. *rpbiti 'ciąć, siec”, zob. rąbać), pier- 
wotne znaczenie 'to, co jest odrąbane, usu- 
nięte przez rąbanie, uderzanie” (pierwotnie 
otręby powstawały przy obtłukiwaniu ziar- 
na w stępie). 


otworzyć 


otworzyć od XIV w. Ogsł.: słc. otvorit, r. otvo- 
rit, otvorju, scs. otvoriti, ch./s. otvóriti 'otwo- 
rzyć, odemknąć; rozchylić, odchylić. Psł. 
*otvoriti spowodować, że coś jest rozwarte, 
otwarte, czas. kauzat. od psł. przedrost- 
kowego *ot-verti, *ot-vvfp "otworzyć, roze- 
wrzeć (zob. odewrzeć), z wymianą samo- 
głoski rdzennej *e > *o. 

otwór od XVI w. Ogsł.: cz. otvor 'otwór', ukr. 
ótvir, ótvoru 'ts., ch./s. ótvor 'otwór, wylot, 
ujście”. Psł. *otvore 'otwarcie, odemknięcie”, 
rzecz. odczas. (nazwa czynności, wtórnie 
skonkretyzowana, stąd 'to, co jest otwarte, 
rozwarte, otwór, dziura, szpara”) od psł. 
przedrostkowego czas. *ot-verti 'otworzyć, 
rozewrzeć (zob. odewrzeć), z typową wy- 
mianą samogłoski rdzennej *e > *o. 

owad od XVI w. 'insekt, daw. i dziś dial. 
zbiorowo 'owady”, dial. też 'bydło”, w gwa- 
rach także owada 'owad. Ogsł.: cz. ovód 
*'bąk, ślepak”, r. óvod, dial. ovdd 'giez', ch./s. 
óbad / dvad 'bąk, giez; żądło”. Psł. *ovado 
*insekt, owad”, bez pewnej etymologii, może 
pokrewne z lit. uodas 'komar', łot. uóds 'ts.. 

owaki od XV w. 'innego rodzaju, inny; 
przysł. owak, daw. owako 'w inny sposób, 
inaczej. Por. cz. ovak 'inaczej', ukr. ovdk 
*ts., daw. ovakij 'inny', ch./s. oydko *w ten 
sposób”. Psł. *ovak» 'taki jak tamten, inny, 
przysł. *ovako 'tak jak tamten, inaczej”, od 
psł. zaimka *ove 'tamten'" (zob. ów), z przyr. 
*-ake, *-ako (co do budowy por. np. jaki, ta- 
ki i jako, tako, zob. jak, tak). 

owca od XIV w. 'zwierzę hodowlane Ovis', 
zdr. owieczka. Ogsł.: cz. ovce ż, r. ovcó, scs. 
ovvca. Psł. *ovbca [< *ovv-ka] 'owca'. Pier- 
wotne zdr. z przyr. *-vca (< *-i-ka, gene- 
tycznie przyr. *-ka nawarstwiony na samo- 
głoskę tematyczną *-i-). Dokładny odpo- 
wiednik: stind. avikń 'owca', poza tym bez 
przyrostka: lit. avis, łot. avs, łac. ovis, gr. óis, 
stind. dvis 'ts.. Pie. nazwa hodowlanego 
zwierzęcia *oui-s 'owca'. Oczekiwana wcześ- 
niejsza słow. postać fovb niezachowana, po- 
średnio na jej istnienie może wskazywać 
utworzona od niej pochodna nazwa samca 
*ovbnż "baran" (por. stp. wyjątkowe w Psał- 
terzu floriańskim owien 'baran czy jagnię”, 
cz. oven 'baran', r. ovćn 'ts., CS. OvbnA 'tS., 


404 


owszem 


por. lit. dvinas 'ts., stpr. awins 'ts.). — Od 
tego owczy, owczarz (—> owczarek, owczar- 
nia, owczarstwo). 

owędy przysł. od XV w. 'inną drogą, tamtę- 
dy”, w XVI w. też 'w bliżej nieokreślonym 
kierunku; w bliżej nieokreślonym miejscu”; 
od XVI w. też owedy (wyjątkowo owędy) 
*w bliżej nieokreślonym czasie”. Por. strus. 
ovudu, scs. ovpdu, cs. ovgdu, ch./s. óvuda 
I ovuda i ówudije / ovudije 'tędy”, słwń. dial. 
ovód 'tędy, tą drogą”. Psł. *ovgdy / *ovgda 
I *ovgde 'tą drogą, tędy; inną drogą, tamtę- 
dy”, od psł. zaimka *ov» 'tamten' (zob. ów), 
z przyr. *-gdy / *-oda / *-gde / *-gdu (por. 
kędy, tędy). 

owies owsa od XIV w. 'zboże Avena i jego 
ziarno”; zdr. owsik. Ogsł.: cz. oves, r. ovćs, 
ch./s. óvas. Psł. *ovbse 'owies, pokrewne 
z lit. aviża 'ziarno owsa, dviżos mn 'owies', 
łot. duza, mn duzas 'ts., łac. avena [< "aves- 
na < *ouig-sna] 'ts., wszystkie od pie. 
*oui$- "owies. Oczekiwalibyśmy psł. postaci 
fovbzv, Z regularnym *z < pie. *g; jest wąt- 
pliwe, by reliktami takiej prapostaci były 
lokalne formy płdsł.: s. dial. óvaz 'owies', 
mac. dial. uvez 'ts. (w których mamy raczej 
wtórne udźwięcznienie -s > -z). By wyjaś- 
nić bezdźwięczne *s, wyprowadza się nie- 
raz psł. *ovvse z hipotetycznej prapostaci 
*oyi$-so- z przyr. *-so- (por. np. bies, głos, 
kęs, kłos), z przypuszczalnym upodobnie- 
niem i uproszczeniem grupy spółgłoskowej 
(*gs > *ks > ss > s). — Od tego owsik; owsia- 
ny — owsianka. 

owoc od XIV w. 'płód drzew i krzewów owo- 
cowych. Ogsł.: cz. ovoce n 'owoc, owoce”, 
ukr. óvoć 'owoc', scs. ovośtb 'owoc', ovośtije 
'owoce, płody”, ch./s. vóće n 'owoce, owoc. 
Psł. *ovoktb 'owoc, płód”, prawdopodobnie 
z wcześniejszego *ouog-ti- od pie. pierwiast- 
ka *aueg- / *uóg- I *aug- "mnożyć, powięk- 
szać, wzrastać” (od którego lit. dugti 'ros- 
nąć, łot. augt 'ts., niem. wachsen 'ts., łac. 
augere 'rosnąć, powiększać się”), z przyr. 
*-te. Pierwotne znaczenie 'rośnięcie, przy- 
rost” > 'to, co rośnie, przyrasta, wzrasta. — 
Od tego owocny, owocowy; owocować, za- 
owocować. 

owszem od XV w. (w stp. też oszwem, z prze- 
stawką spółgłosek) 'oczywiście, naturalnie”, 


ozimy 


książk. "przeciwnie, wręcz przeciwnie, stp. 
'całkiem, całkowicie, zupełnie; w ogóle, 
wcale, zgoła”, 'na pewno, oczywiście, natu- 
ralnie, bez wątpienia, 'szczególnie, zwłasz- 
cza”, "więcej, bardziej”. Por. stcz. ovsem 'cał- 
kowicie, zupełnie, ze wszystkim; bardzo, 
zwłaszcza, szczególnie; zawsze i wszędzie; 
rzeczywiście, na pewno”, cz. ovśem sp. 'ale, 
lecz, jednakże”, przysł. "owszem, ma się ro- 
zumieć, bez wątpienia, oczywiście. Z wy- 
rażenia przyimkowego o wszem 'o wszyst- 
kim, cz. o vśem, z przyimkiem o (zob.) 
i formą miejsc. pj wszem od szczątkowo 
w polskim zachowanego psł. zaimka *vvcha 
wszystek, cały” (zob. wszego, wszystek). 
Z pierwotnego znaczenia 'o wszystkim” roz- 
winęło się 'całkiem, całkowicie, zupełnie” 
i dalsze znaczenia. 

ozimy od XV w. (stp. i dziś dial. też ozimi) 
*siany jesienią (o zbożu)”, dial. także 'ze 
zboża ozimego”. Por. cz. ozimy 'ts., r. ozimyj 
*ts.. Od wyrażenia przyimkowego *ob zimo 
*w zimie, zimą” czy może *ob zime 'około 
zimy, w okresie zimy, na zimę” (zob. zima). 
W wyrazie tym kryje się zapewne szersze 
pierwotnie znaczenie psł. *zima, obejmu- 
jącego przypuszczalnie także późną jesień. 
— Od tego ozimina 'zboże siane jesienią”. 


405 Ó 


ow 


ozór od XV w. 'język, zwłaszcza język zwie- 
rzęcia, jęzor”, 'potrawa z języka bydlęcego”; 
zdr. ozorek. W związku z język, jęzor (zob. 
język), ale niejasne o-, czyżby pejoratywne 
przekształcenie z niby-ruskim o- na wzór 
par typu p. jeden, jeleń : wschsł. odin, olen* * 

ożóg od XV w. (stp. i dziś dial. też ożeg) 'kij 
do poprawiania ognia w piecu piekarskim, 
do wygarniania żużlu i popiołu z pieca ko- 
walskiego”, 'tląca się głownia, opalone drze- 
wo”, daw. XVII w. 'ogarek', dial. *kij z ha- 
czykiem służący do otwierania i zamykania 
drzwiczek w suficie kurnej chaty”. Ogsł.: cz. 
ożeh 'ożóg”, stcz. 'opalony kij, drąg; rygiel”, 
ukr. óżoh 'ożóg”, ch./s. óżeg 'ożóg, pogrze- 
bacz; łopatka do węgla; rodzaj naczynia 
do pieczenia, 'opalenizna, oparzelizna”. Psł. 
*o(b)żeg 'opalenie" > 'coś opalonego”, rzecz. 
odczas. (pierwotnie nazwa czynności, wtór- 
nie skonkretyzowana) od psł. przedrostko- 
wego *o(b)-żegti 'opalić" (por. stp. od XV w. 
ożec I obżec 'opalić, przypalić, przypiec”, oż- 
żenie 'oparzenie, oparzelizna', ożżony 'opa- 
lony; zob. żgać). Regularna polska postać 
ożeg; -o- (-6-) w ożóg, dop. ożoga może przez 
analogię do rzeczowników na -óg (np. próg) 
lub w wyniku zmiany że > żo (por. ukr. 
ożoh). 


e 


O 


ósmy liczeb. porządkowy od XIV w. Ogsł.: 
cz. osmy, r. vosmój, scs. osme i osmyi. 
Psł. *osme 'ósmy”, dokładne odpowiedniki: 
lit. aśmas, stpr. asmus, stind. astamdh, 
awest. aStomó. Z pie. liczeb. porządkowego 
*okt-mo- 'ósmy', utworzonego od pie. liczeb. 
głównego *októ(u) 'osiem” (zob. osiem). 

Ów, owa, owo od XV w. zaimek 'tamten, tam- 
ta, tamto” (w gwarach w tym znaczeniu też 
ówny), w stp. może także 'ten', ten i ów 
*niektóry; ten lub inny”; wtórnie również 
w funkcji part. lub sp. (stp. owo / owa 'oto, 


oto właśnie”, dial. owo 'oto; niby”), a tak- 
że w funkcji przysł. (dial. ow / owtu 'tu, 
w tym miejscu”). Ogsł.: dł. howen, hova, ho- 
wo / hewon, hewa, hewo 'tamten; poprzed- 
ni”, r. dial. ov / óvyj 'inny, jakiś, scs. ov%, 
ova, ovo 'ten', 0v» — ov% jeden — drugi. 
Psł. *ov% zaimek wskazujący na osobę lub 
przedmiot dalszy 'tamten" (w językach płdsł. 
też 'ten, który znajduje się w pobliżu, blis- 
ko”), dokładne odpowiedniki: stind. ava- 
*tamten', awest. ava- 'ts.; z pie. *auo- 'tam- 
ten”. Pojawienie się w polskim (i w innych 


ówczesny 


językach słow.) obok wcześniejszego zna- 
czenia 'tamten' także znaczenia 'ten' jest 
związane z rozchwianiem i przeobrażeniem 
w słow. pierwotnego systemu zaimkowego, 
odziedziczonego z epoki pie. Por. owędy, 
ówdzie. 

ówczesny od XVIII w. 'istniejący w czasach, 
o których była mowa”, daw. też owoczesny 
*ts.; przysł. ówcześnie, daw. owocześnie. Od 
wyrażenia ów czas 'tamten czas” (por. wów- 
czas, 'w owym czasie, wtedy”). 


406 


pachnieć 


ówdzie, owdzie przysł. od XV w. 'w innym 
miejscu, nie tutaj, gdzie indziej. Odpo- 
wiedniki we wschsł. i płdsł. w znaczeniu 
*tu': strus. ovdć, scs. ovade | ovvdć, ch./s. 
óvdje. Psł. *oyede *w innym miejscu, gdzie 
indziej” : 'w tym miejscu, tu, przysł. od psł. 
zaimka wskazującego *ov» 'tamten' (zob. 
ów), utworzony jak gdzie (zob.). Różnica 
znaczeń przysłówka wynika ze zróżnicowa- 
nia znaczeniowego kontynuantów psł. za- 
imka (' tamten” : 'ten'). 


P 


pa- przedr. rzeczownikowy, w derywatach 
odczas. odpowiadający przedr. po-, w dery- 
watach odrzecz. wprowadzający znaczenie 
"podobny do”. Ogsł.: cz. pa-, r. pa-, Scs. pa-. 
Psł. *pa- przedr. imienny, ze wzdłużenia sa- 
mogłoski *o — *6 > *a w pierwotnym przysł. 
*po (późniejszym przyim. *po i przedr. *po-) 
< pie. *pos (zob. po), kiedy stawał się on 
pierwszym członem złożenia. 

pacha od XV w. 'wgłębienie między we- 
wnętrzną stroną ramienia a bokiem klatki 
piersiowej”, daw. od XVI w. też 'pazucha, 
zanadrze”, 'pachwina, w XVI w. także 'od- 
noga rzeki lub jeziora”, 'wgłębienie czy żłob- 
kowanie', stp. XIV w. pachy mn 'pochwa', 
dial. pacha / pcha 'ramię (też w znacze- 
niach specjalnych, np. zakończenie rączek 
pługa, uchwyt, 'część sąsieka'), kasz. pdya 
*pacha. Por. gł. podpach 'pacha', cz. pachy 
mn 'w staroczeskim stroju rodzaj przywie- 
szek z materiału na ramionach lub na łok- 
ciach, r. pach, dial. pachd 'pachwina', ukr. 
pach 'pachwina, dial. pichd 'pacha, póchvó 
'ts., br. pócha, dial. pachvad 'ts., bg. pacha, 
dial. pach 'bok ciała, pachwina”. Bez pewnej 
jednolitej prapostaci; przypuszczalnie psł. 
*pache I *pacha, wschsł. też *pachy, *pachove 
*bok ciała, bok klatki piersiowej pod ramie- 
niem, pacha. Pochodzenie niepewne, może 


z pie. *pók-s-, co od pie. *pók-s- / *pógr 'ra- 
mię, biodro, lędźwie, bok”, w takim razie 
w najbliższym pokrewieństwie z łot. paksis 
"kąt w domu”, stind. póksa- m 'ramię, skrzy- 
dło”, póksas- n 'bok', w dalszym pokrewień- 
stwie z łac. pectus 'pier$', toch. A pdśśdm, 
B pdścane 'piersi, biust”. Pierwotne znacze- 
nie prawdopodobnie 'bok ciała”. 

pachnieć od XIX w. 'wydzielać woń, zapach”, 
wypiera starszą postać od XVI w. pachnąć; 
z przedr. zapachnieć. Ogsł.: cz. pachnout 
*śmierdzieć, cuchnąć; pachnieć, r. pachnut 
"pachnieć, pachnut 'wionąć, powiać, ukr. 
póchnity 'powiać, zadąć”, w płdsł. poświad- 
czone szczątkowo: ch. dial. czak. pahniit 
*'cuchnąć, śmierdzieć. Psł. dial. *pachngti 
"zacząć wiać, powiać, wionąć”, wtórnie 'po- 
wiać wonią, zapachem, śmierdzieć, cuch- 
nąć, pachnieć”, czas. inchoat. z przyr. *-ng- 
od psł. *pachati, *paśg 'wiać, dąć, por. 
p. daw. od XVI w. pachać 'owiewać zapa- 
chem, okadzać”, dial. 'buchać (o rozchodze- 
niu się ciepła)”, "wąchać, 'palić papierosy”, 
gł. pachać 'parować; dymić; palić (tytoń), 
strus. pachati "wiać, r. pachdt 'dąć, mieść, 
ch./s. pdhati, piśćm I pahati, pasem 'zdmu- 
chiwać; odkurzać, słwń. pdhati "machać, 
wachlować; lekko wiać, dmuchać; rozdmu- 
chiwać, rozniecać. Podstawowy czas. *pa- 


pachołek 


chati od pie. *pes- 'dąć, wiać”. Młodsza pol- 
ska postać pachnieć, jak np. gęstnieć, rzed- 
nieć. Por. zapach. 

pachołek od r. 1400 'sługa, parobek, czelad- 
nik”, stp. też 'chłopiec, młodzieniec, dial. 
*chłopak, syn, parobek, młody chłop, ka- 
waler, czeladnik”, kasz. paydłk "chłopiec 
uczący się rzemiosła”; por. stp. pachoł 'woź- 
ny, sługa. Płnsł.: cz. pacholek *parobek 
(zwykle do koni); sługa, służący”, arch. 'słu- 
ga, woźny”, dial. "młody mężczyzna, mło- 
dzieniec', r. picholok 'chłopiec, podrostek”, 
dial. *rozpieszczony, leniwy chłopiec; por. 
gł. pachoł 'chłopak, pachołek; chłop, fa- 
cet”, ukr. daw. pachól 'chłop pańszczyźnia- 
ny, najmita”. Psł. dial. *pacholeke i *pachole 
*chłopiec, sługa, zapewne rzecz. odczasow- 
nikowy od czas. przedrostkowego *po-cho- 
liti "otoczyć opieką, troską” (od psł. *choli- 
ti otaczać, ogarniać, osłaniać, utrzymywać 
w czystości, pielęgnować, pieścić”, por. r. chó- 
lit "pieścić, otaczać troskliwą opieką; zob. 
chłonąć, chłop, cholewa), z właściwą archa- 
icznym derywatom zamianą czasowniko- 
wego przedr. *po- przez imienny przedr. 
*pa-. Pierwotne znaczenie zapewne 'chło- 
piec wzięty pod opiekę, wychowanek peł- 
niący funkcje służebne”. — Od tego pacholę, 
pacholęcy. 

pachwina od XVIII w. 'zagłębienie między 
dolną boczną częścią brzucha a wewnętrz- 
ną powierzchnią górnej części uda”, kasz. 
playwina też "żelazo wygięte po obu koń- 
cach dla podtrzymywania drabin z boku na 
żniwnym wozie. Zapożyczenie z ukr. pa- 
chvynd 'pachwina, por. br. pachvina 'pa- 
chwina”, dial. pachviny mn 'część ciała od 
nóg do żeber”. Podstawa wyrazu tylko we 
wschsł.: ukr. dial. pachvd 'pacha, br. dial. 
pachva 'ts. (zob. pacha). 

pacierz od XIV w. "modlitwa, zbiór modlitw”, 
w XVI w. 'koralik; różaniec, naszyjnik, 
sznur korali, 'poszczególny kręg w kręgo- 
słupie, pacierze mn 'kręgosłup', później 
pacierz 'kręgosłup, krzyż (część ciała)”; zdr. 
paciorek od XVI w. 'koralik (z dziurką do 
nawlekania)”, daw. paciorki mn 'różaniec. 
Zapożyczenie ze stcz. pdter "modlitwa Oj- 
cze nasz, modlitwa w ogóle, różaniec (dziś 
cz. pdter 'kręgosłup, stos pacierzowy ), któ- 
re z łac. Pater noster, pierwszych słów mod- 


407 


padalec 


litwy Ojcze nasz. Dalsze znaczenia rozwi- 
nęły się z różaniec”, najpierw "modlitwa na 
różańcu, potem 'przedmiot do takiej mod- 
litwy złożony z nanizanych paciorków”, stąd 
wtórnie podobny 'sznur korali, naszyjnik”, 
*kręgosłup (złożony z kręgów)” i ich po- 
szczególne składniki (koralik, 'kręg"). 

pacnąć 'upaść, dial. 'uderzyć'; też dial. pacać 
*bić, uderzać (zwłaszcza rękami)”. Por. cz. 
dial. pócat 'bić, tłuc, ukr. pócaty 'bić, dać 
klapsa”. Od dźwkn. pac! wykrz. imitującego 
odgłos uderzenia, upadku. — Od tego pac- 
ka 'przyrząd do zabijania much”, dial. 'pał- 
ka, np. do ubijania kapusty” (por. cz. packa 
"łapa, łapka”, ch./s. packa "packa na muchy; 
uderzenie rózgą, ukr. dial. paca 'uderzenie 
dłonią, klaps”). 

paczyć od XVIII w. 'wykrzywiać, wyginać; 
z przedr. spaczyć, wypaczyć, wielokr. wy- 
paczać. Ogsł.: cz. póćit "wyłamywać, wy- 
ważać (drzwi); wyciągać, wydobywać, ukr. 
daw. paćytysja 'wykrzywiać się”, słwń. pdćiti 
*krzywić; wypaczać.. Postaci wtórne w sto- 
sunku do *opaćiti (por. daw. XVI w. opaczyć 
*odwracać, paczyć, przeinaczać, przekręcać, 
wypaczać, stcz. opdćiti 'obrócić, odwrócić, 
przewrócić; zwrócić, odpłacić; powtarzać, 
znowu mówić; spełnić”), powstałe w rezul- 
tacie fałszywego podziału morfologicznego, 
wydzielenia przedr. o- (por. cucić z ocucić). 
Podstawowe *opaćiti 'odwrócić" od psł. 
przym. *opake 'odwrotny', przysł. *opako 
*na odwrót, na opak; do tyłu, wstecz” (zob. 
opak, wspak). 

paćkać 'brudzić czymś mazistym”, dial. pać- 
kać i paciać 'nurzać w czymś rzadkim (np. 
w błocie); chciwie jeść, nabierać pełno na 
łyżkę”, paćkać 'mazać, brudzić; lepić z gliny”, 
kasz. paćkac 'gryzmolić, bazgrać, nieudol- 
nie haftować, malować; z przedr. napaćkać, 
popaćkać, zapaćkać. Por. cz. packat 'parta- 
czyć, fuszerować, knocić, r. packat 'bru- 
dzić, plamić, brukać; bazgrać, ch./s. pdc- 
kati 'paćkać; babrać; bazgrać; robić kleksy”, 
słwń. packdti 'plamić, mazać, pdćkati se 
*pluskać się. Od dźwkn. interi. pac! (por. 
pacnąć); podobne np. niem. patschen 'plu- 
skać; wdepnąć (w wodę); klaskać”. 

padalec od XV w. 'beznoga jaszczurka An- 
guis fragilis', stp. też 'żmija rogata, Cerestes 


padlina 


cornutus; daw. XVI w. padalica 'padalec. 
Por. ukr. dial. padalec 'padalec. Od imie- 
słowu padały 'taki, który pada, upada” (od 
padać, zob. paść 1), nazwa od sposobu po- 
ruszania się zwierzęcia. 

padlina od XVIII w. 'ciało, mięso zdechłe- 
go zwierzęcia”; przest. padło 'ts.. Od padły 
*zdechły” (stp. XV w. 'upadły”, daw. 'prze- 
wrócony, wywrócony”), pierwotnego imie- 
słowu od paść 'upaść, przewrócić się, zwalić 
się; zginąć, zdechnąć” (zob. paść 1). 

padół od XIV w. "nizina, dolina, wąwóz, 
przen. świat doczesny”, dial. (też pddół) 
*dół, dolina; wąwóz; podołek”, kasz. padół 
*nizina, dolina; por. stp. od XIV w. i dial. 
padołek 'dolinka; podołek”, stp. także pado- 
le 'dolina, nizina, daw. u Trotza padolina 
*nizina'. Płnsł: cz. padol / pódol 'mała do- 
lina”, dial. 'naturalne zagłębienie w ziemi; 
jama wyżłobiona przez wodę; dół na ziem- 
niaki; nierówność na heblowanym drew- 
nie, ukr. dial. pódil, -dolu 'dolina, wądół; 
nizinne miejsce”, daw. 'szeroki rów; jama na 
padlinę”. Psł. dial. *padole 'miejsce przypo- 
minające dół, dolinę, położone nisko”, od 
psł. *dole 'otwór, jama, zagłębienie w ziemi; 
teren, miejsce położone nisko, nizina, do- 
lina; dolna część czegoś, spód” (zob. dół) 
z przedr. *pa- wprowadzającym znaczenie 
*podobny” (zob. pa-). 

pagórek od XIV w. "nieduże wzniesienie, 
wzgórze”; por. stp. XV w. pagór 'wzniesienie, 
góra, dial. "małe wzgórze; nieduże wznie- 
sienie', 'nieużytek porosły trawą, w XVI w. 
pagóra "wzgórze, słowiń. pagórka 'pagórek, 
wzgórze”. Płnsł.: cz. pahorek "małe wznie- 
sienie, wzgórek; wzniesienie nad powierzch- 
nię ziemi”, r. dial. pagorok (/ pagurok) 'nie- 
wielkie wzniesienie, pagórek”, ukr. pihorok 
(dial. też pdhirok) 'niewysoka górka, wzgó- 
rze; por. cz. poet. pahor 'górka, pagórek”, 
słc. poet. pahor "niewielkie wzniesienie, 
wzgórze”. Psł. dial. *pagore i *pagorvk 'nie- 
wielkie wzniesienie, pagórek”, od psł. *gora 


'góra” (zob. góra) z przedr. *pa- wprowadza- 


jącym znaczenie 'podobny” (zob. pa-). 
pająk od XV w. 'Aranea, kasz. pajik / pajk 
[< *pajęk»] 'ts.. Ogsł.: cz. pavouk, r. patk, 
cs. pagke (> pauke), por. scs. pa(j)oćina 
"pajęczyna. Psł. *pagk» (/ *paęke) 'pająk) 


408 


palec 


archaiczne złożenie z przedr. *pa- i poza 
tym niezachowanym starym rzecz. odczas. 
fok», prapokrewnym z lit. anka 'pętla, wę- 
zeł, stind. ańkó- m 'zgięcie, wygięcie”, od 
pie. pierwiastka *ank- (/ *ang-) *zginać, wy- 
ginać. Pierwotne znaczenie przypuszczal- 
nie 'to, co jest podobne do wygiętego, pałą- 
kowatego przedmiotu”. — Od tego pajączek, 
pajęczyna, pajęczak. 

paka od XVIII w. 'rodzaj skrzyni; duża pacz- 
ka”, daw. 'pakiet”, daw. XVIII-XIX w. też pak 
*paczka, pakunek”; zdr. paczka od XVIII w. 
*pakunek, zawiniątko, przesyłka pocztowa, 
"plik, stos, pot. 'grupa ludzi zaprzyjaźnio- 
nych, kompania”, Zapożyczenie z niem. Pack 
*paka, paczka, pakunek; plik”. 

pakować 'układać coś w paczkę, wkładać do 
walizki, skrzyni itp., w XVI w. pakowanie 
"umieszczanie czegoś w odpowiednim po- 
jemniku”; z przedr. opakować, przepakować, 
rozpakować, spakować, wpakować, wypa- 
kować, zapakować. Por. cz. pakovat 'pako- 
wać, r. pakovdt 'ts.. Zapożyczenie z niem. 
packen 'chwytać, łapać; pakować”. — Od te- 
go pakunek, por. niem. Packung 'opakowa- 
nie, paczka”. 

pakuły mn od XVII w. 'krótkie włókna lnu 
lub konopi, oddzielone od długich przez 
czesanie i trzepanie”. Por. w tym znaczeniu 
r. paklja, ukr. pdklja, dial. pókulje, br. pókul- 
le, dial. pókullja. Zapożyczenie z lit. pakułos 
mn 'pakuły, por. łot. pakulas 'ts. (zwią- 
zane z lit. kulti 'młócić, bić, wybijać”, kdlti 
*kuć, stukać, uderzać młotkiem”, pokrewne 
z kłuć, zob.). 

pal od XV w. 'słup”; zdr. palik. Zapożyczenie 
ze śrwniem. pfdl *kół, pal” (dziś niem. Pfahl 
"pal, słup, kołek”), przejętego z kolei z łac. 
pólus "par. 

palec od XIV w. Ogsł.: cz. palec 'kciuk', r. pó- 
lec 'palec”, ch./s. palac kciuk”. Psł. *palvcb 
*kciuk”, prawdopodobnie od niezachowane- 
go psł. przym. fpale 'gruby” < pie. *pólo- 
"gruby, mocny” (por. łac. pollex 'kciuk' 
od pie. wariantu *polo-, łac. polleó, pollere 
"być silnym, mocnym, mieć znaczenie”), 
z przyr. *-vcb, który urzeczownikowił pier- 

(wotny przymiotnik; por. pałka. Pierwotne 
znaczenie 'gruby palec, kciuk”, w polskim 
uogólnione na wszystkie palce (wyraz wy- 


palić 
parł kontynuant psł. *pfsto 'palec, zacho- 
wany tylko w derywatach, zob. naparstek, 
pierścień). — Od tego palczasty; zgr. paluch 
(daw. XVI w. 'to, co się wkłada na palce lub 
ręce: naparstek, kajdany”, stp. XV w. palu- 
chy mn 'roślina zimowit jesienny, Colchi- 
cum autumnale”) z przyr. -uch (— zdr. pa- 
luszek). 

palić od XV w.; z przedr. nadpalić, napalić, 
odpalić, opalić, podpalić, popalić, przepalić, 
przypalić, rozpalić, spalić, wypalić, zapalić; 
wielokr. -palać tylko z przedr., np. opalać, 
rozpalać, spalać, wypalać. Ogsł.: cz. pólit, 
r. palit, paijń, scs. paliti, paljo. Psł. *paliti, 
*palo "powodować, że coś płonie, zapalać”, 
czas. kauzat. od psł. *poleti 'palić się, pło- 
nąć” (por. stcz. poleti, strus. polćti, scs. po- 
letij w polskim niezachowane; zob. pałać, 
płonąć, płomień), z regularnym wzdłuże- 
niem samogłoski rdzennej *o — *a. Podsta- 
wowe psł. *poleti od pie. pierwiastka *pel- 
I *pol- "palić się, płonąć”, poświadczonego 
np. w lit. pelenai mn "popiół" (zob. popiół), 
stisl. flór 'ciepły”. — Od tego palacz, palnik; 
od czas. przedrostkowych opał (daw. XVII w. 
'gorącość, upał”, dial. *palenie w piecu”), za- 
pał, niewypał; podpałka, rozpałka, zapałka; 
zob. też opały. 

pałac od XV w. 'okazały gmach, reprezen- 
tacyjna budowla”, daw. też 'komnata, sala. 
Por. cz. paldc "pałac. Zapożyczenie z wł. pa- 
lazzo 'pałac, które z łac. palatium 'dwór 
cesarski, pałac” (od nazwy jednego z rzym- 
skich wzgórz Palatium, na którym znajdo- 
wała się siedziba cesarzy rzymskich). 

pałać od XV w. 'świecić się jasno”, daw. 'palić 
się płomieniem”, *być w stanie zapalnym, 
mieć podwyższoną temperaturę ciała, 'być 
opanowanym przez silne uczucie (np. miło- 
ści)”; z przedr. zapałać. Por. ukr. paldty 'pa- 
lić się, płonąć”, br. paldc "palić się jasnym 
płomieniem; jasno świecić”. Psł. *palati 'pa- 
lić się, płonąć”, czas. wielokr. od psł. *poleti 
"palić się, płonąć” (zob. palić, płonąć), z re- 
gularnym wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej *o — "a. 

pałąk od XVI w. 'kabłąk u różnych przed- 
miotów”, stp. XV w. pałuki mn 'przykrycie 
wozu lub sań, rozpięte na kabłąkach; jakiś 
kabłąk lub kółko” (tu należy zapewne na- 


409 pamięć 


zwa krainy Pałuki, nazwa miejscowa Pałuki 
na Mazowszu). Wyłącznie polskie. Od łęk 
wygięta w górę część siodła”, daw. 'półkole, 
kabłąk, łuk”, łuk 'coś wygiętego; broń wy- 
rzucająca strzały” (zob. łęk, łuk), z przedr. 
pa- wprowadzającym znaczenie 'podobny', 
pierwotne znaczenie 'podobny do łęku, łu- 
ku, mający kształt łęku, łuku”. Zob. obłąk. 
Odrębne znaczeniowo p. dial. pałąk, często 
pałąki mn "niziny zarosłe trawą” (też częste 
nazwy łąk, pastwisk Pałęk / Pałąk, Pałęka, 
Pałęki | Pałąki), mające odpowiedniki w cz. 
palouk 'gorsza łąka, zwykle niewielka i po- 
łożona na zboczu, mało wilgotna, łączka, 
polanka, dial. 'trawnik, murawa”, ukr. dial. 
paliuka "nizina porosła trawą”, ch./s. palućak 
I pdlućac "mała łąka nad wodą o niepra- 
widłowym kształcie, każda łąka nad wodą”, 
z przedr. pa- od psł. *lpka / "lok« 'wygięcie, 
zakole rzeki; teren położony w zakolu rzeki, 
łęg, łąka” (zob. łąka). 

pałka od XV w. 'gruby kij, zwykle tępo za- 
kończony”, daw. od XV w,, dziś dial. palica 
*ts.; forma pała jest wtórnym zgr. (typu fla- 
cha, laga). Ogsł.: cz. palice ż *'młot (drew- 
niany), pałka; łodyga, kolba”, r. pilka 'pał- 
ka, kij, laska”, daw. pdlica 'kij', ch./s. palica 
*kij, laska, pałka”. Psł. *pala 'gruby kij, pał- 
ka, zdr. *palska / *palica, prawdopodobnie 
urzeczownikowiony psł. przym. fpale 'gru- 
by', z pie. *pólo- 'gruby” (zob. palec). 

pamięć ż od XIV w. 'zdolność umysłu do 
przyswajania, utrwalania i przypominania 
doznanych wrażeń, przeżyć, wiadomości, 
'pamiętanie, wspominanie”, daw. 'przytom- 
ność, świadomość”. Ogsł.: cz. pamćt, r. pim- 
jat, scs. pamętv. Psł. *pamęte Ż *wspom- 
nienie, przypomnienie czegoś, pamięć, ar- 
chaiczne złożenie z członem pierwszym 
*pa- wnoszącym znaczenie 'później, póź- 
niejszy” (zob. pa-), człon drugi *mętb "myśl 
jest identyczny z lit. mintis "myśl, łac. mens, 
mentis myśl, rozum”, stind. mati- "myśl, 
mniemanie” (por. też lit. at-mintis 'pamięć, 
is-mintis 'ts., goc. ga-munds 'ts.), z pie. 
%mćen-ti-s, dop. *mn-tei-s "myśl od pie. pier- 
wiastka *men- "myśleć (zob. pomnieć). Pier- 
wotne znaczenie 'późniejsza myśl, przy- 
pomnienie, wspomnienie. — Od tego pa- 
miętać od XIV w. z przedr. opamiętać się, 


pan 


zapamiętać, wielokr. rozpamiętywać (por. 
stp. rozpamiętać (się) rozważyć w myśli, 
wspomnieć coś), zapamiętywać; pamiątka 
od XV w. 'podarek, upominek związany 
z pamięcią o czymś, o kimś, daw. 'pamię- 
tanie i to, co się pamięta, wspomnienie, 
*to, co upamiętnia, nie pozwala zapomnieć” 
(por. cz. pamdtka 'pamięć, pamiątka; za- 
bytek”, r. pimjatka 'notatka, spis spraw do 
załatwienia; poradnik, regulamin”, przest. 
*pamiątka'). 

pan od XIII w. 'ten, kto ma władzę nad kimś, 
nad czymś, 'tytuł grzecznościowy”, stp. 
*kasztelan', 'dostojnik', 'szlachcic posiada- 
jący dobra ziemskie i chłopów, dziedzic”, 
*tytuł grzecznościowy, dawany wysoko po- 
stawionym osobom przynależnym do sta- 
nu rycerskiego (szlacheckiego), wyjątko- 
wo osobom pochodzenia nieszlacheckiego”, 
"mężczyzna stojący na czele gospodarstwa, 
właściciel domu", "mąż, małżonek”. Zachsł.: 
dł. lud. pan *pan, władca”, daw. 'dworzanin', 
gł. lud. pan 'pan, władca”, stcz. wyjątkowe 
w XIII w. hpdn, poza tym pdn 'szlachcic, 
członek najwyższej warstwy szlacheckiej; 
władca, dostojnik, zarządzający czymś; go- 
spodarz, mistrz; właściciel; głowa rodziny, 
małżonek”, cz. pin 'pan; mężczyzna, pot. 
*mąż', też pan jako forma grzecznościowa 
*pan', słc. pdn 'pan'. Etymologia i pierwotna 
postać niepewne. Ze względu na stcz. hpón 
rekonstruuje się zwykle psł. dial. *gspane 
"władca, pan”, zapewne pokrewne ze stind. 
gup- 'strzec, pilnować, chronić”, -gup 'strze- 
gący”, gopdh 'stróż, pasterz”, gopdydti 'strze- 
że, pilnuje”, podstawą byłoby pie. dial. *geup- 
*chować, strzec, z przyr. *-ane. W takim 
razie pierwotnym byłoby znaczenie 'ten, któ- 
ry strzeże, stoi na straży czegoś”. — Od tego 
panicz od XVI w. (stp. od XIV w. panic 'syn 
osoby nazywanej panem, młody szlachcic, 
też szlachcic w ogóle, co do budowy por. 
księżyc); pański — pańszczyzna. Zob. też 
pani, panna, panoszyć się, panować, pań- 
stwo, wspaniały. 

pancerz od XIV w. (stp. też pancyrz) 'część 
dawnej zbroi rycerskiej, 'osłona zabezpie- 
czająca, zwłaszcza z blachy lub płyt sta- 
lowych, 'twarda okrywa ciała niektórych 
zwierząt”. Por. cz. pancćł. / pancif, słc. pan- 


410 


pani 
cier, r. póncyr, ch./s. pdncir "pancerz. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. panzier / panzer 'pan- 
cerz, zbroja” (dziś niem. Panzer 'ts.; opance- 
rzenie), co ze śrłac. pancerium i panceria 
*zbroja, opartego na łac. pantex 'brzuch; 
jelito” (pierwotne znaczenie 'to, co chroni 
brzuch”). — Od tego pancerny; opancerzyć. 
panew panwi od XIV w. (daw. też panwa) 
'płytkie metalowe naczynie o dużej po- 
wierzchni używane dawniej do gotowania, 
smażenia, dziś mające zastosowanie w wa- 
rzelniach soli, 'część łożyska ślizgowego”, 
stp. "metalowe naczynie kuchenne, rodzaj 
rondla, patelni, w XVI w. także 'łożysko, 
w którym się obraca trzon steru”, kasz. pa- 
nev 'patelnia; zdr. panewka 'część łożys- 
ka ślizgowego”, anat. 'zagłębienie w kości, 
w którym mieści się główka drugiej kości”, 
hist. 'w dawnej skałkowej broni palnej: za- 
głębienie na proch w górnej części lufy” 
(dziś tylko frazeologizm spaliło na panewce 
"nie udało się, spełzło na niczym, zawiod- 
ło”), daw. od 1500 r. "metalowe naczynie ku- 
chenne, rodzaj rondelka, patelni”, kasz. pa- 
nevka 'mała patelnia. Por. cz. póney, słc. 
panva, ch./s. pdnica, cs.-rus. pany "rodzaj 
naczynia”. Psł. *pany, *pantvve, bier. *panvvb 
*rodzaj metalowego naczynia, rondel, patel- 
nia, zapożyczenie ze stwniem. phanna 'pa- 
telnia” (co z łac. lud. panna < *patna < łac. 
patina 'patelnia, półmisek”, przejętego z ko- 
lei z gr. patdnć 'rodzaj półmiska”). 
pani od XIV w. 'kobieta; forma grzecznościo- 
wa; kobieta mająca władzę nad kimś, nad 
czymś, władczyni; gospodyni”, stp. kobieta, 
najczęściej zamężna, należąca do wyższych 
warstw społecznych i posiadająca majątek”, 
*żona, zwłaszcza żona kasztelana lub inne- 
go dostojnika”, kobieta posiadająca majątek, 
władzę, władczyni, właścicielka, gospody- 
ni, kobieta. Zachsł.: stcz. pani, wyjątko- 
wo w XIV w. hpani 'pani, dojrzała kobieta; 
szlachcianka; żona władcy, dostojnika; za- 
rządzająca czymś, władczyni, gospodyni”, 
cz. pani 'pani; pani feudalna, właścicielka, 
pracodawczyni; małżonka, słc. pani 'pani'. 
Psł. *gzpanvji 'żona władcy, pana; kobieta 
należąca do warstwy panującej, archaiczna 
forma żeńska od psł. *gspane "władca, pan” 
(zob. pan), z przyr. *-vji < pie. *-1 (por. 


panna 


np. stind. devi, dop. devydh 'bogini" : devd- 
*bóg”, zob. też łania). 

panna od XIV w. 'kobieta niezamężna”, stp. 
*niezamężna dziewczyna z pańskiego lub 
szlacheckiego rodu, młoda kobieta przed 
zamążpójściem, dziewica, rzadko 'kobieta 
zamężna, pani”. Zachsł.: stcz. panna i hpan- 
na 'niezamężna kobieta; zakonnica; panna 
służebna”, cz. panna 'dziewica; panna) słc. 
panna 'dziewica”. Psł. *gapanvna 'córka pa- 
na, urzeczownikowiona forma żeńska pier- 
wotnego przym. *gepanvne należący do 
władcy, pana” od psł. *gopana 'władca, pan”, 
z przyr. *-vne (por. tak samo zbudowane 
królewna, księżna). — Od tego panienka od 
XVI w,, panieński, panieństwo. 

panoszyć się "wynosić się nad innych, chcieć 
panować, przewodzić”, od XVI w. 'wzboga- 
cać się; daw. od XVI w. panoszyć 'wzbo- 
gacać; dawać większą władzę, dodawać war- 
tości, znaczenia”. Czas. odrzecz. od stp. (od 
XIV w.) panosza 'niższy szlachcic, zależ- 
ny od możniejszej szlachty, sługa, pacho- 
łek”, rzadziej 'rycerz', wyjątkowo 'szlachcic”, 
w XVI w. 'człowiek wysokiego stanu, 'niż- 
szy szlachcic, zależny od możniejszego”. 
Pierwotne znaczenie 'zachowywać się, po- 
stępować jak panosza”. Podstawowy rzecz. 
panosza od pan (zob.), z przyr. -osza. 

panować od XIV w. 'sprawować władzę, wła- 
dać, rządzić”, od XVI w. 'dominować, pod- 
porządkowywać sobie, mieć uprzywilejowa- 
ną pozycję”, być właścicielem, rozporządzać, 
użytkować, 'występować, trwać, szerzyć się, 
znajdować się; z przedr. opanować, zapa- 
nować. Por. cz. panovat "panować, władać, 
królować; dominować, przeważać, słc. pa- 
novat "panować. Czas. odrzecz. od pan 
(zob.), pierwotne znaczenie 'pełnić obo- 
wiązki pana, władcy”. 

pantofel od XVI w., dawniej często pantofla 
*but, zwłaszcza lekki”, Por. cz. pantófel, słc. 
pantofla, r. pantufel ż, ukr. pantóflja I pan- 
tófel, br. pantópel 'ts.. Zapożyczenie z niem. 
Pantoffel 'pantofel', a to z franc. pantoufle, 
wł. pantofola 'ts., za domniemane osta- 
teczne źródło uważa się niepoświadczone 
(i budzące zastrzeżenia natury fonetycznej) 
śrgr. fpantófellos, przypuszczalnie złożenie 
z gr. pan, dop. pantós wszystek” i fellós 'ko- 


411 


papież 


rek, dosłownie 'cały z korka, zatem pier- 
wotnie 'but z korka” czy 'but z podeszwą 
korkową.. 

państwo od XV w. 'terytorium podległe czy- 
jejś władzy, stanowiące pewną całość poli- 
tyczną”, stp. "władza, panowanie, uprawnienia 
związane z posiadaniem dóbr”, 'terytorium, 
ziemia, podległe władzy króla, księcia, kasz- 
telana, pana feudalnego”, 'dobra, majątek, 
może też posiadacze majątku, od XVI w. 
też 'ludzie należący do najwyższych warstw 
społecznych, magnaci, szlachta, ziemiań- 
stwo”, dziś 'pan i pani, małżeństwo”. Por. cz. 
panstvo hist. "panowie, arystokracja, mag- 
naci, szlachta”, daw. 'chlebodawcy, państwo”, 
panstvi "panowanie, władza, rządy; dobra, 
włości, posiadłość”, słc. panstvo "panowanie, 
rządy”, "panowie, "majątek, dobra. Rzecz. 
abstr. i rzecz. zbiorowy z przyr. -stwo od 
pan. — Od tego państwowy. 

papier od XVI w. (daw. też papir / papićr) 
"materiał piśmienniczy”. Por. stcz. papier 
I papier, cz. papfr, ch./s. pdpir. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. paper / papyr (dziś niem. 
Papier) 'papier, które za pośrednictwem 
stfranc. papier zostało przejęte z katal. pa- 
per "papier, będącego romańskim konty- 
nuantem (użytym na oznaczenie nowego 
w ówczesnej Europie materiału piśmienni- 
czego) łac. papyrus I papyrum 'papirus', za- 
pożyczonego z kolei z gr. pópyros 'roślina 
Cyperus papyrus (rosnąca w dolinie Nilu) 
i wyrabiany z niej ówczesny materiał piś- 
mienniczy, papirus; wyraz grecki ze staro- 
egipskiego pa-per-aa "należący do faraona 
(w starożytnym Egipcie manufaktury pro- 
dukujące papirus były własnością panują- 
cego). — Od tego papiernik (daw. papirnik) 
od XVI w. 'wytwórca papieru (por. daw. 
papierny I papirny 'papierowy; przeznaczo- 
ny do wyrobu papieru') — papierniczy; pa- 
piernia. 

papieros od XIX w. Por r. papirósa 'ts.. Na- 
zwa wyrobu tytoniowego w papierowej gil- 
zie czy w bibułce utworzona od papier (zob.), 
-os prawdopodobnie przez analogię l. mn 
papierosy do hiszp. cigarros mn 'cygara”. 

papież od XIV w. 'biskup rzymski, głowa Koś- 
cioła katolickiego”. Por. cz. papeź, scs. pa- 
peźb, słwń. papeź. Zapożyczenie ze stwniem. 


paplać 


babes 'papież” (dziś niem. Papst 'ts.'), prze- 
jętego ze stfranc. papes 'ts., co z łac. pa- 
pa 'ojciec, później 'biskup” i 'papież”, a to 
z kolei z gr. pdppas 'ojciec, tatuś” (z pocho- 
dzenia wyraz języka dziecięcego z charak- 
terystycznym podwojeniem sylaby, jak np. 
p. mama, tata). — Od tego papieski (daw. 
papieźski), papiestwo. 

paplać od XVII w., daw. XVI w. plapać / pła- 
pać, XVII-XVIII w. plaplać "mówić dużo 
i bez potrzeby, pleść”, dial. paplać 'ts., pa- 
plać się 'babrać się, taplać się”; z przedr. wy- 
paplać. Czas. pochodzenia dźwkn. — Od 
tego papla, paplanina. 

paprać paprzę od XV w. 'brudzić, walać; 
robić coś niechlujnie, w XVI w. paprać się 
'grzebać w ziemi (o ptakach)”, dial. 'brudzić, 
paskudzić, smarować nieczysto, bazgrać; 
grzebać (np. w misce); robić leniwie, źle”, 
kasz. paprac 'pracować powoli; z przedr. 
popaprać, spaprać, upaprać, zapaprać. Po- 
chodzenia dźwkn., odmianka fonetyczna 
babrać (zob.). — Od tego papranina. 

paproch od XX w. 'drobna cząsteczka, okruch' 
wyraz przejęty z gwar: dial. paprochy mn 
*okruchy, okruszyny; okruchy z siana. Rzecz. 
odczas. od poprószyć "posypać czymś drob- 
nym, z wymianą czasownikowego przedr. 
po- na rzeczownikowy pa- (zob.). 

paproć ż od XV w. 'roślina zarodnikowa Fi- 
lix; zdr. paprotka. Ogsł.: cz. dial. paprot, 
r. paporot, ch./s. paprat (w językach słow. 
też wtórnie przekształcone postaci, np. cz. 
dial. prapradi n 'paprocie', ch. dial. praprat 
I praprut, słwń. praprot, dial. praprat 'pa- 
proć”). Psł. *paporte ż 'paproć, pokrewne 
z lit. papartis 'ts., łot. papards 'ts.. Praw- 
dopodobnie złożenie z przedr. *pa- (zob. 
pa-) i niepoświadczonego samodzielnie psł. 
tportv, kontynuującego pie. *porti- 'skrzy- 
dło” (por. lit. partys 'roślina Botrychium, 
śrirl. raith "paproć, pokrewne ze stind. par- 
nd- liść”, awest. parana- 'pióro, skrzydło”, 
stwniem. farn 'paproć"). Pierwotne znacze- 
nie 'coś podobnego (kształtem) do ptasiego 
skrzydła”. 

papuć od XVII w., zwykle papucie mn 'pan- 
tofle domowe, zwykle miękkie”. Por. cz. pa- 
puće 'papucie, kapcie”, ch./s. papuća 'pan- 
tofel domowy”. Zapożyczenie z tur. papuę 


412 


parać się 


*trzewik, prawdopodobnie za pośrednic- 
twem węg. papucs 'pantofel”. Wyraz turecki 
został zapożyczony z pers. papuś 'trzewik'. 

papuga od XV w. 'egzotyczny ptak Psittacus'; 
zdr. papużka. Por. cz. papouśek, stcz. pa- 
pich 'papuga. Zapożyczenie ze śrwniem. 
papegdn I papigdn 'ts., co z stfranc. pape- 
gai, hiszp. papagayo 'ts.. Do języków euro- 
pejskich nazwę ptaka zapożyczono z arab. 
babbaga' 'papuga'. 

para I od XV w. 'ciało w stanie lotnym, stp. 
i dial. *'opar, wyziew”, 'dech, oddech, tchnie- 
nie”, dial. też 'dusza zwierzęca”, kasz. para 
"para; oddech; w gwarach także par 'pa- 
ra wodna; upał, duchota, duszno, upalnie”. 
Ogsł.: cz. para "para; opar, opary”, ukr. pdra 
*para, opary”, słwń. pdra / par 'para'; por. 
r. par 'para, opary”. Psł. *para / *parv 'para, 
opary, wyziewy”, rzeczowniki odczas. (na- 
zwy rezultatu czynności) od psł. *pariti 'po- 
wodować, że coś ulega działaniu wilgoci 
i ciepła, ogrzewać, okładać czymś gorącym, 
oblewać wrzątkiem” (zob. parzyć). — Od te- 
go parny (+ parnik), parowy (> parowiec); 
parować, wyparować, zaparować. 

para II od XV w. 'dwie sztuki, dwie osoby, 
dwoje zwierząt”, parę, paru liczeb. nieokreś- 
lony na oznaczenie liczby od dwóch do dzie- 
sięciu włącznie, kasz. para 'para, parą 'pa- 
rę; zdr. parka. Por. cz. pór 'para, 'parę, 
kilka, r. póra "para, słwń. pdr 'ts., Zapo- 
życzenie ze śrwniem. par 'gatunek, rodzaj”, 
pdr | par 'równy innemu; parzysty, dziś 
niem. Paar 'para', paar 'kilka, parę), co prze- 
jęte z łac. par 'towarzysz, towarzyszka, mąż, 
żona; para, przym. par 'równy, równo po- 
łożony; parzysty. — Od tego parzysty, nie- 
parzysty; parzyć się 'łączyć się w pary 
(o zwierzętach)” (por. cz. półit se 'parzyć 
się, ch./s. póriti łączyć w pary”, pdriti se 
*parzyć się”). 

parać się od XVI w. 'zajmować się, trudnić 
się czymś”, daw. też "przebywać gdzieś”, dial. 
parać 'pruć', 'robić źle, partaczyć”, słwiń. 
parac, pdrają 'pruć, rozpruwać”, kasz. roz- 
parac 'ts.. Ogsł.: cz. parat 'pruć; patroszyć, 
pórat se 'pruć się, 'dłubać (w zębach), 
ekspr. 'cackać się (z kimś, czymś), dłubać 
w czymś, guzdrać się, żmudnie pracować, 
ch./s. pdrati 'pruć, rozpruwać, rozcinać; 


parch 


patroszyć”, słwń. parati 'pruć”. Psł. *parati 
*pruć, rozpruwać, drzeć”, czas. wielokr. od 
psł. *porti 'pruć (zob. pruć), z regularnym 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o — *a. 
Polskie znaczenie *zajmować się czymś” 
wtórne, z 'pruć, długo zajmować się pru- 
ciem, guzdrać się”. 

parch od XV w. 'choroba skóry, strupy, kro- 
sty jako jej objawy”, 'choroba roślin, two- 
rzenie się na nich plam i narośli”, daw. też 
- *szagrzybienie muru”, dial. też wierzb”, 'roś- 
lina pasożytnicza, zwłaszcza na lnie”, kasz. 
pary 'parch”. Por. dł. parch 'parch, świerzb', 
gł. prach 'ts., stłwń. prh 'pleśń, próchno, py- 
lista ziemia, popiół”. Psł. *prcho 'to, co się 
rozsypuje, spierzchnięcie (np. skóry), wy- 
sypka, krosty, strupy, rzecz. odczas. od 
psł. *prchati 'rozsypywać się, rozpraszać się, 
pierzchać” (zob. pierzchać, purchawka). — 
Od tego parchaty, parszywy; parszywieć, 
sparszywieć. 

parcieć parcieje od XVII w. 'tracić soczys- 
tość, jędrność (o owocach, warzywach)”; 
z przedr. sparcieć, sparciały. Por. r. pórtit 

*psuć, uszkadzać; marnować”. Od *prts 'ze- 


> 


d d [D 04 D D 

psł. *poreti 'ulegać działaniu wilgoci i cie- 
pła, psuć się, gnić” (zob. przeć II) 

pardwa od XV w. 'ptak pardwa mszarna, La- 
gopus lagopus, daw. też 'gatunek dropia, 
strepet, Otis tetrax”. Wyłącznie polskie, nie- 
zbyt jasne. Może z prapostaci *pfdy, *pfdove, 
zbudowanej jak psł. *kuropoty, *kuropotvve 
*kuropatwa' (zob. kuropatwa), *gty, *gtove 
*kaczka” (zob. kaczka). Podstawę mógłby 
stanowić psł. czas. *pfdeti 'oddawać głośno 
gazy” (zob. pierdzieć), -ar- < *f, w rezulta- 
cie regularnego rozwoju przed niepalatal- 
nym d, jak w (związanych z czas. pierdzieć) 
stp. nazwach osobowych Pard XIII w., Par- 
dołek XV w., dial. młp. pardać "ledwie ist- 
nieć, ledwie, z trudem żyć, wegetować”, par- 
dać się 'poniewierać się, wałęsać się, włóczyć 
się, dopardać 'dopiąć czegoś, osiągnąć coś 
z trudem”, napardać się, upardać się 'umę- 
czyć się, zmordować się. Ptaka nazwano 
przypuszczalnie od wzlatywania z trudem, 
z głośnym trzepotaniem skrzydeł, skojarzo- 
nym widocznie z odgłosami innej czynno- 
ści fizjologicznej. 


4. 


3 part 
parobegijod XIV w. 'sługa, służący; młodzie- 
niec”, |iip. też "robotnik pracujący w żupie 
solnejjgjk rzecz księcia”, dial. 'syn gospodar- 
ski; kffaler; robotnik”. Płnsł.: cz. parobek 
*niewifhik, sługa”, dial. wyrostek, młodzie- 
niec, jfhwaler, r. daw. parobok 'chłopiec; 
sługa jgłużący”; por. cz. książk. parob 'nie- 
wolnijją sługa”, słc. parob 'sługa”, dial. 'sta- 
ry kajgąler. Psł. dial. *paorbv i *paorbeke 
'czło Ęk komuś podporządkowany, pod- 
władriji sługa, od psł. *orbe "niewolnik" 


(zob. bić), z przedr. *pa- wprowadzają- 


cym AMaczenie 'podobny”, pierwotne zna- 
czenidjąktoś podobny (obowiązkami, statu- 
sem sjijkłecznym) do niewolnika, pracujący 
jak nifiolnik”. 

parów $$l XVII w. 'wąska dolina wyżłobiona 
przez Hfodę, wąwóz, jar; por. stp. XIII w. 
parowj 'dolina”, dziś dial. 'wąwóz, kałuża, 
rów łobiony przez wodę; miejsce grzą- 
skie, Wigno', kasz. plarova 'parów, wąwóz, 
jar. ZSfchsł.: dł. dial. parowk (parok) 'pa- 
rów”, Bł. parow 'skarpa, cz. poet. parov 
*rów, rób. Sprowadza się do prapostaci 
*paroy] I *parova 'to, co wyryte (np. przez 


ów, jar”, rzeczowników odczas. (na- 
zwy rezultatu czynności) od psł. przed- 
rostkowego *po-ryti, *po-rejg 'poryć, zryć” 
(zob. ryć), z właściwą archaicznym derywa- 
tom zamianą czasownikowego przedr. *po- 
przez imienny przedr. *pa- i z archaiczną 
wymianą rdzennego *y — *ov (zob. rów). 

parskać od XVI w. 'kichać, prychać, daw. 
też 'pryskać, opryskiwać”, 'dyszeć, ziać”, 'sy- 
czeć”, dial. także parzkać 'bryzgać, parskać”, 
kasz. parskac 'parskać (o koniu); jednokr. 
pars(k)nąć. Ogsł.: cz. prskat 'parskać, pry- 
chać; trzaskać (o płomieniu); pryskać, bryz- 
gać', r. dial. pórskał "'wybuchać nagle śmie- 
chem; pierzchać, ch./s. prskati 'pryskać, 
bryzgać, tryskać. Psł. *prskati 'kichać, 
prychać, parskać, pokrewne z lit. purkśti 
*tryskać, pryskać; parskać, prychać, łot. 
purkstet 'parskać, prychać, kichać”, od pie. 
*per-s- 'tryskać, bryzgać, kropić; kichać, 
parskać, prychać (rozszerzenie pie. pier- 
wiastka *per- 'ts.'). 

part od XVI w. 'grube płótno konopne lub 
lniane; taśma pleciona ze szpagatu, dial. 
*'grube zgrzebne płótno, kasz. part też 


partacz 


*tkanina zawierająca mały procent wełny”. 
Ogsł.: słc. dial. prtok 'obrus', r. dial. port 
'gruba tkanina, ukr. dial. port "nić z kono- 
pi lub lnu w tkaninie wełnianej; rodzaj płó- 
ciennej chusty”, scs. prate 'kawał tkaniny”, 
ch. dial. p?t '(Iniana) odzież”. Psł. *prte 'gru- 
be płótno lniane lub konopne” to zapew- 
ne pierwotny imiesłów bierny *priv od psł. 
*porti, *pofo 'pruć, drzeć, rozcinać” (zob. 
pruć), w takim razie po urzeczownikowie- 
niu wyraz mógł oznaczać 'odpruty, oddarty 
kawałek tkaniny”. Por. partacz, portki. 
partacz od XV w. 'człowiek pracujący źle, 
niedbale, nieumiejętnie, kiepski rzemieśl- 
nik”, daw. 'rzemieślnik nie należący do ce- 
chu, pracujący pokątnie”, 'ten, kto trudni 
się naprawą starych rzeczy”. Nazwa wyko- 
nawcy czynności z przyr. -acz od słabo po- 
świadczonego czas. partać w XVI w. 'hafto- 
wać (?)” (por. też kasz. parcec 'partaczyć ), 
od którego także czas. intensywny z przyr. 
-ol- (por. np. biadolić, zob. biadać): daw. od 
XVI w. partolić "wykonywać zawód, nie bę- 
dąc członkiem cechu”, dziś ekspr. spartolić 
*zrobić coś byle jak, spartaczyć.. Por. (ina- 
czej zbudowane) cz. prtdk, ekspr. prtók 
*szewc reperujący stare buty”, słc. dial. prta 
i prtiak "mężczyzna wykonujący także prace 
kobiece”. Od tej samej podstawy partanina 
*niewielka, niepopłatna robota, dłubanina'. 
Podstawowe dla całej rodziny partać to czas. 
odrzecz. od part (zob.), pierwotnie zatem 
*szyć coś z grubej prymitywnej tkaniny”. 
parzyć od XV w. *zalewać wrzątkiem” (stp. 
*oblewać wrzątkiem”), od XVI w. 'powodo- 
wać odczuwanie wielkiego gorąca; powodo- 
wać bolesne przypieczenie skóry; poddawać 
działaniu gorącej pary, kąpieli, okładu”, 'wy- 
woływać podrażnienie skóry; mieć właści- 
wości wywoływania takiego podrażnienia, 
"przegrzewać, trzymać w cieple; z przedr. 
naparzyć, odparzyć, oparzyć, sparzyć, wy- 
parzyć, zaparzyć. Ogsł.: cz. pafit 'parzyć, 
wyparzać, r. pdrit "gotować na parze, pa- 
rzyć; wyparzać; dopiekać, przypiekać, pra- 
żyć, palić; parować, ch./s. pdriti 'parzyć, 
ogrzewać; wyparzać; robić gorące okłady”. 
Psł. *pariti, *parg powodować, że coś ulega 
działaniu wilgoci i ciepła, ogrzewać, okła- 
dać czymś gorącym, oblewać wrzątkiem”, 


414 


pasieka 


czas. kauzat. od psł. *peróti, *perćjg 'ulegać 
działaniu wilgoci i ciepła, psuć się” (zob. 
przeć 11), utworzony jak warzyć 'gotować”. 
— Od czas. przedrostkowych napar, opar. 
pas od XIV w.; zdr. pasek. Ogsł.: cz. pós, r. pó- 
jas, scs. pojasa, ch./s. pojas. Psł. *pojase 'pas, 
przepaska”, rzecz. odczas. od psł. przedrost- 
kowego *po-jasati 'przepasać, przewiązać” 
(por. stp. XIV-XVI w. pasać, paszę 'prze- 
wiązywać wokół bioder”, zob. rozpasać, cs., 
strus. pojasati 'otaczać, obwiązywać pasem, 
opasywać ); podstawowy psł. czas. *jasati 
'przepasywać, przewiązywać” (por. cz. dial. 
jasat 'drzeć odzież”, może z wcześniejszego 
*drzeć pasami, strus. jasalo 'pas, opaska”) 
pokrewny z lit. jkosti, jaosmi 'opasać, prze- 
pasać, obwiązać”, łot. juozt, juożu 'ts. (por. 
też gr. zónnymi 'opasuję', a także lit. jkosta 
*pas, gr. zónć 'ts., stind. :yah- 'sznur do 
przewiązywania się”), z pie. *iós- 'opasywać”. 
Polska postać pas winna powstać ze ściąg- 
nięcia z *pojas, zatem w stp. i dziś w gwa- 
rach oczekiwalibyśmy formy ipds, tym- 
czasem wyraz ma zawsze niepochylone -a- 
(-4- występuje regularnie w zdr. pasek). 
Może więc zapożyczenie ściągniętej postaci 
ze stcz. pós 'pas”. Znaczenie 'część ciała, ta- 
lia” wtórne, z "miejsce, gdzie się zawiązuje 
pas”. Zob. pasować I, pasować się, zapasy. 
pasieka od XV w. 'miejsce, gdzie stoją ule 
z pszczołami, stp. od XIV w. 'las, zagaj- 
nik; łąka leśna, w XVI w. 'polana w lesie, 
gdzie wypasa się bydło”, 'zasieki ze ściętych 
drzew” 'piwnica, 'kręta droga, dial. też 
"poręba, polana; łąka; kawał pola zarośnię- 
tego krzakami; pastwisko”. Ogsł.: cz. paseka 
"poręba, polana; drewno z wykarczowanego 
lasu, dial. 'osada, pole na karczowisku, 
r. pdseka 'pasieka, barć, daw. 'ogrodzenie, 
zasiek”, dial. "pole, młody zagajnik na miej- 
scu wyciętego lasu; kawałek lasu przezna- 
czony do wyrębu; karczowisko”, br. pdseka 
'poręba, zagajnik, gdzie stoją ule”, ch. dial. 
czak. pdsika 'poręba, karczowisko (na któ- 
rym się uprawia zboże)”. Psł. *pasóka 'to, co 
wycięte, miejsce, gdzie wycięto las, poręba”, 
rzecz. odczas. (nazwa rezultatu czynności) 
od psł. przedrostkowego *po-sekti ściąć, 
wyciąć” (por. np. scs. posókti 'ts.; zob. siec), 
z właściwą archaicznym derywatom za- 


pasierb 
mianą czasownikowego przedr. *po- przez 
imienny przedr. *pa-. Znaczenie 'miejsce, 
gdzie stoją ule” wtórne, związane z częstym 
wykorzystywaniem polan i miejsc, gdzie las 
został wycięty (tj. poręb), do ustawiania uli 
z pszczołami (zwłaszcza w okresie kwitnie- 
nia drzew). 

pasierb syn męża lub żony z poprzedniego 
małżeństwa”, stp. od XIV w. pasirzb / pasirb 
| pasierzb, kasz. pasćrb /| paserb. Płnsł.: 
strus. pasrebe, r. dial. pdserb, ukr. pdserb, 
br. dial. pdserb (por. też słc. dial. paserbice 
*pasierby”, zapewne z polskiego). Psł. dial. 
*pasfbv 'pasierb', pierwotne złożenie *pa- 
w znaczeniu 'podobny” (zob. pa-) i rzecz. 
odczasownikowego fsfbs 'ten, co ssie, dziec- 
ko” od psł. *sfbati 'chłeptać, ssać” (zob. sior- 
bać), pierwotne znaczenie złożenia prawdo- 
podobnie 'dziecko nie wykarmione własną 
piersią, niewłasne dziecko”. — Od tego pa- 
sierbica. 

paskuda od XVII w. (ale w XV w. nazwa oso- 
bowa Paskuda) 'zło, szkoda”, daw. 'nieczy- 
stości, brudy”, dial. "potwór; człowiek zły, 
niedobry; człowiek wyrządzający szkodę; 
złodziej; diabeł”, 'rzecz brzydka, paskudz- 
two”, 'szkoda, 'niepogoda, słota, szaruga”, 
paskudy mn śmieci, robić na paskudę 
"popełniać sprośność, wyrządzać paskudę 
*dokuczać', też paskud 'wydzielina z wrzo- 
du, ropa, kasz. paskuda 'partacz; człowiek 
brzydki, odrażający; człowiek zły, przykry, 
nieznośny; tłusta świnia; uosobienie snu. 
Płnsł.: cz. dial. paskuda 'szkoda; psota, 'swa- 
wolnik, wiercipięta, 'smakołyk, przysmak”, 
słc. paskuda 'ktoś odrażający, kreatura”, 
r. dial. paskuda 'coś wstrętnego, odrażają- 
cego”, 'psucie', ukr. paskuda 'wszetecznik, 
świntuch, obrzydliwiec, br. pot. paskuda 
*'brzydki, ohydny, niesumienny człowiek”, 
dial. 'coś wstrętnego, odrażającego”. Psł. dial. 
*paskoda I *paskuda od przedrostkowego 
czas. *poskoditi | *poskuditi z przypuszczal- 
nym znaczeniem 'uczynić ubogim, biednym, 
lichym, bardzo marnym, zepsuć, uszkodzić” 
(por. stp. wyjątkowe XV w. poskundzić się 
*zniesławić, zhańbić” w Biblii królowej Zofii, 
wskazujące chyba na *poskądzić), z wymia- 
ną czasownikowego przyr. *po- na rzeczow- 
nikowy *pa- (zob. pa-). Podstawowy czas. 


415 


pasmo 


*po-skoditi związany etymologicznie z psł. 
*skode 'skąpy; biedny, ubogi, lichy” (por. 
scs. skod» 'biedny, ubogi, niedostateczny”, 
r. skńdnyj 'skąpy; biedny, ubogi”, bg. oskwden 
"będący w niewystarczającej ilości, skąpy, 
niedostateczny”, ch./s. óskudan 'niewystar- 
czający, niepełny, słaby, lichy; biedny, ubo- 
gi, a także scs. oskodeti 'stawać się lichym, 
marnym, wyczerpywać się, zanikać, umie- 
rać, r. skudet 'ubożeć, wyczerpywać się”), 
należącym do rodziny psł. *Śćęditi 'szczę- 
dzić, oszczędzać” (zob. szczędzić). Pierwot- 
ne znaczenie derywatu zapewne 'uczynienie 
czegoś lub kogoś ubogim, biednym, lichym, 
bardzo marnym, zepsucie, uszkodzenie, 
szkoda” > 'coś biednego, ubogiego, bardzo 
marnego, a przez to niemiłego, odrażające- 
go; ktoś biedny, ubogi, bardzo marny, nie- 
miły, odrażający” (por. r. dial. przym. pa- 
skudyj "biedny, ubogi, paskudnyj 'biedny, 
ubogi, nędzny; lichy, marny, stary; niedo- 
bry”), z czego mogły się rozwinąć dalsze 
pejoratywne znaczenia. Polskie paskuda ro- 
dzime (za czym przemawia doskonałe po- 
świadczenie całej rodziny wyrazowej w gwa- 
rach), -u- prawdopodobnie ze starej obocz- 
ności *p / *u. — Od tego paskudzić od XV w. 
*zanieczyszczać, brudzić, 'robić coś źle, 
partaczyć, stp. XV w. 'cudzołożyć”, kasz. 
paskuzćc 'partaczyć”, z przedr. napaskudzić, 
spaskudzić, zapaskudzić (por. np. cz. dial. 
paskudit I paśkudit "psuć; dokazywać, pso- 
cić; delektować się, ukr. paskudyty 'pasku- 
dzić, brudzić, psuć”, br. paskudzic” brudzić, 
psuć, szkodzić”); paskudny od XVIII w. 'od- 
rażający, okropny, brzydki; lichy; zły, przy- 
kry, nieznośny, niebezpieczny” (por. np. 
r. paskńdnyj 'paskudny, szkaradny, łajdac- 
ki*) > paskudnik od XVII w. 'człowiek pas- 
kudny, brzydki, brudny, niecny” (dial. 'na- 
rośl na oku konia, 'choroba zwierzęcia, 
wzdęcie, kasz. 'czarownik”); paskudztwo 
od XVIII w. 'coś budzącego wstręt, odrazę; 
obrzydliwość; nieczystości, brudy”. 

pasmo od XV w. 'określona ilość uprzędzio- 
nych, równolegle ułożonych nitek, miesz- 
cząca się na motowidle”, 'rzeczy, przedmioty 
w układzie ciągłym, wydłużonym, przypo- 
minającym wstęgę, pas daw. też 'opaska 
opatrunkowa, bandaż, taśma, dial. 'oddzie- 


pasować 


lona część nici w motku przędzy; określo- 
na ilość (np. 40, 60) nitek oddzielnie prze- 
wiązanych”; zdr. pasemko. Ogsł.: cz. pasmo 
*motek przędziwa”, r. pasmo 'część motka 
przędzy”, ch./s. pasmo "pasmo, motek; wą- 
tek”. Psł. *pasmo 'pęk, określona ilość nici, 
przędzy (np. w osnowie tkackiej), pasmo”, 
najbliższy odpowiednik łot. puosms / puos- 
ma 'odległość między dwoma końcowymi 
punktami; ilość lnu wysnuwana z kądzieli, 
zawarta między dwoma palcami, pęk”, por. 
też pokrewne stwniem. fasa / faso "włókno, 
niem. Faser 'ts., zapewne od pie. *pes- / *pós- 
'dmuchać, powiewać, z przyr. *-mo. 

pasować I od XVI w. 'dokonywać pasowa- 
nia, powoływać do stanu rycerskiego”, daw- 
niej też wtórnie 'powoł(yw)ać kogoś na coś; 
udzielać święceń kapłańskich; także stp. 
XV-XVI w. pasać, paszę 'pasować na ryce- 
rza. Por. stcz. pasovati, cz. pasovat 'paso- 
wać”. Od pas (zob.) w znaczeniu 'obdarować 
pasem rycerskim”. 

pasować II od XIX w. 'być odpowiednim, 
właściwym, nadawać się, 'dobrze przyle- 
gać, przystawać, dostosowywać, dopasowy- 
wać, kasz. pasovac 'dobrze przylegać, przy- 
stawać, pasować; odpowiadać, stosować się”, 
pasuje | pasćje 'uchodzi, wypada”; z przedr. 
dopasować. Por. cz. pasovat 'dobrze leżeć, 
pasować”. Zapożyczenie z niem. passen 'do- 
brze leżeć, pasować; być stosownym, odpo- 
wiednim, odpowiadać, nadawać się” (co za 
pośrednictwem śrhol. passen z franc. passer 
"iść, przechodzić”). 

pasować się od XVI w. "mocować się, zmagać 
się, walczyć z przeciwnikiem”. Por. cz. przest. 
pasovat se 'ts.. Od wyrażeń brać się za pasy, 
chodzić za pasy mocować się, walczyć, trzy- 
mając się za pasy” (od pas, zob.), w związku 
z czym zapasy (zob.). 

pasożyt 'człowiek żyjący cudzym kosztem, 
darmozjad, 'organizm zwierzęcy lub roś- 
linny bytujący na innym organizmie”, od 
XV w. w etymologicznie uzasadnionej pi- 
sowni pasorzyt 'darmozjad, pasożyt, stp. 
XV-XVI w. też pasirzyt 'ts.. Złożenie, człon 
pierwszy od paść 'paść, wypasać” (zob. 
paść II), człon drugi od p. daw. (zachowa- 
nego w gwarach) rzyć 'tyłek” (por. cz. Fit, 
cs. rite, ch. rit), z psł. *rite 'ts., pokrewnego 


416 


pastwisko 


z lit. rietas 'udo”. Pierwotne znaczenie zło- 
żenia 'ten, który pasie swój tyłek”. — Od te- 
go pasożytniczy, pasożytować. 

pasterz od XV w. (od XIV w. pastyrz) 'pasą- 
cy bydło”. Ogsł.: cz. pastył, r. pastyr, scs. 
pastyrv 'pasterz”. Psł. *pastyro 'pasący byd- 
ło, pasterz, od psł. *pasti 'paść bydło, do- 
glądać bydła na pastwisku” (zob. paść II), 
z wyjątkowym przyr. *-tyfb (< *teyfv, jak 
np. *-t-uche, zob. pastuch). — Od tego pa- 
sterski, pasterstwo. 

pastuch od XIV w. 'pasterz'. Ogsł.: cz. pas- 
tuch, r. pastuch 'pasterz', scs. pastuchv 'pas- 
terz”. Psł. *pastuche 'pasterz', od psł. *pasti, 
*pasg 'pilnować, doglądać bydła na pastwi- 
sku, paść, wypasać” (zob. paść II), z przyr. 
*-tuchv (co do budowy por. np. r. petuch 
"kogut" < psł. dial. *pótuche 'ts. od psł. 
*póti 'śpiewać, piać, r. pet 'ts.). 

pastwa od XV w. 'pokarm, żer; zdobycz, łup”, 
stp. pastwisko; pasza; pasienie; prawo wy- 
pasu, w XVI w. 'pastwisko', 'pasienie, wypa- 
sanie, żerowanie”, 'pokarm zwierzęcy”, dial. 
"pasienie, pasza”, kasz. pastva / pastev 'pa- 
sza; pastwisko”, na Helu 'kasztan, Castanea 
sativa. Ogsł.: cz. pastva 'pasienie, wypas; 
uczta; pasza”, słc. pastva 'wypas; pastwisko; 
pasza zielona”, przen. 'rozkosz, przyjemność”, 
ukr. pdstva "wierni jednej parafii, parafia- 
nie”, dial. 'pasienie, wypas, ch./s. pdstva 
*trzódka duchowna, wierni”. Psł. *pastva 'pa- 
sienie, wypas”, od psł. *pasti, *pasg "paść, wy- 
pasać” (zob. paść II), nazwa czynności (wtór- 
nie skonkretyzowana w 'pasza, pokarm”, 
*pastwisko” i 'pasąca się trzoda”) z przyr. 
*-tva (por. bitwa, modlitwa). — Od tego pa- 
stewny. Zob. pastwić się, pastwisko. 

pastwić się od XVI w. 'znęcać się, dręczyć, 
daw. od XVI w. też 'karmić się, żywić się”, 
od XV w. pastwić 'paść, karmić. Czas. 
odrzecz. od pastwa (zob.), znaczenie 'znę- 
cać się, dręczyć” zapewne z wcześniejszego 
"'pożerać w sposób okrutny”, co wynikało 
z obserwacji zachowań niektórych zwierząt 
w czasie pożerania upolowanej ofiary. 

pastwisko od XV w. "miejsce wypasu bydła”, 
daw. i dial. też paswisko I paświsko 'ts., 
kasz. pastvisko / pastviśće 'ts.. Por. cz. pas- 
tvisko 'ts., słc. pastvisko 'ts.; też cz. pastvi- 
śte 'pastwisko”, r. póstbiśće pastwisko. Od 


pasza 


pastwa 'pasienie, wypas, nazwa miejsca 
z przyr. *-isko | *-iśće, pierwotne znaczenie 
"miejsce pasienia, wypasu. 

pasza od XV w. 'pożywienie zwierząt gos- 
podarskich', daw. XVI w. 'pastwisko', dial. 
"miejsce żerowania zajęcy”. Ogsł.: słc. pasa 
wypas, ukr. pdsa 'trawa na pastwisku, pa- 
stwisko”, ch./s. paśa "pasza, pastwisko”. Psł. 
*pasa [< *pas-ja] 'pasienie, wypas”, nazwa 
czynności (wtórnie konkretyzowana) od psł. 
*pasti (zob. paść II), z przyr. *-ja. 

paszcza od XVII w. 'otwór gębowy zwierząt 
(zwłaszcza drapieżnych)”, rubasz. 'jama ust- 
na, usta”. Por. cz. dial. paśća 'pysk, paszcza”, 
ukr. pdśća 'paszcza, dial. paśćd 'szczęka”, 
br. pdśća 'paszcza. Zapewne ekspresyw- 
ne skrócenie kontynuantów płnsł. *paśćeka 
*paszcza, pysk” (zob. paszczęka). 

paszczęka od XVI w. 'paszcza, pysk”, wcześ- 
niej, od XIV w. paszczeka 'otwór gębowy 
u zwierząt, pysk, paszcza”, obelż. 'jama ust- 
na, usta, twarz”, dial. paszczeka 'pysk, mor- 
da u zwierząt”, pogardl. 'usta'. Por. cz. paś- 
teka 'paszcza, r. dial. pdśćeka 'szczęka, 
policzek”, ukr. paśćeka 'paszcza”, dial. pa- 
śććky mn 'szczęki, br. dial. póśćaka 'dol- 
na szczęka”. Płnsł. *paśćeka 'paszcza, pysk”, 
z przedr. *pa- (zob. pa-) od psł. *śćeka 'dol- 
na część twarzy” (zob. szczęka), pierwot- 
ne znaczenie może 'to, co jest podobne do 
szczęki, co ma kształt szczęki”. 

paść I padnę od XIV w. 'przewrócić się, 
zwalić się, 'zginąć gwałtowną śmiercią, 
"spuścić się szybko z góry na dół, zlecieć”; 
z przedr. napaść 'zaatakować  (stp. od XV w. 
*spotkać, przydarzyć się, przytrafić się, 
w XVI w. także 'dosięgnąć, złapać, 'pod- 
paść, ulec”), odpaść, opaść, przypaść, rozpaść 
się, spaść, upaść, wpaść, wypaść, zapaść; 
wielokr. padać, z przedr. napadać, odpadać, 
opadać, przepadać, przypadać, rozpadać się, 
spadać, upadać, wpadać, wypadać, zapadać. 
Ogsł.: stcz. pdsti, padu (dziś cz. padnout), 
r. past, padu, scs. pasti, pady. Psł. *pasti, 
*padg 'paść, spaść, upaść, przewrócić się”, 
wielokr. *padati, pokrewne ze stind. padyate 
"pada, awest. pa'ya- | pa'Bya- 'przesuwać 
się w dół, stang. ge-fetan, stwniem. gi-fezzan 
"paść, od pie. *ped- *paść”. Niejasna jest słow. 
długa samogłoska rdzenna -a- < *-6- w for- 


417 


patoka 


mie *pasti. W związku z tym nie można wy- 
kluczyć, że wcześniejszy był czas. wielokr. 
*padati (od pie. *ped-, z wymianą samo- 
głoski rdzennej i z właściwym czasowni- 
kom wielokr. jej wzdłużeniem *e > *6 > *a; 
ogniwem pośrednim byłby chyba niezacho- 
wany czas. z rdzennym *-o-, tj. fpod-). Do 
*padati w takim razie dotworzono by czas. 
*pasti, *padg z zachowaniem długiej samo- 
głoski rdzennej uzasadnionej tylko w czas. 
wielokrotnym. — Od czas. przedrostko- 
wych napad, odpad, opad, rozpad; odpadek, 
przepadek, przypadek, spadek, upadek, wy- 
padek; wpadka, zapadka. 

paść II pasę od XIV w. 'pilnować bydła, owiec 
na pastwisku; dawać jedzenie, karmić; 
wielokr. napaść, opaść, wypaść; wielokr. pa- 
sać, z przedr. wypasać. Ogsł.: cz. pdst, pasu, 
r. past, pasu, scs. pasti, pasy. Psł. *pasti, 
*pasg pilnować, doglądać bydła na pastwi- 
sku, paść, wypasać', pokrewne z łac. pdscó, 
pdascere 'paść', toch. A pas-, B pdst- 'strzec”, 
het. pahha3- / pahś- 'strzec, pilnować”, z pie. 
*pa-s- "karmić, paść (rozszerzenie pie. pier- 
wiastka *pd- 'karmić, żywić, paść”, od któ- 
rego np. gr. patóomai 'jem i piję”, goc.:fódjan 
*karmić, ang. food 'pożywienie'). Zob. pa- 
sożyt, pasterz, pastuch, pastwa, pastwisko, 
pasza. 

patelnia od XVIII w. 'płaskie naczynie ku- 
chenne', daw. od XVI w. w starszej postaci 
patella I patela 'płaskie naczynie, zwłaszcza 
kuchenne”, "przenośne naczynie z kraty lub 
płyty metalowej, na której żarzy się ogień, 
służące do ogrzewania. Zapożyczenie ze 
śrłac. patella 'patelnia', co z łac. lud. patella 
*ts., pochodzącego z łac. patina 'patelnia, 
półmisek” (por. zapożyczoną inną drogą 
panew). Pierwotne zapożyczenie patel(l)a 
otrzymało przyr. -nia jak kielnia (wobec stp. 
kiella, zob. kielnia). Zdr. patelka utworzone 
od stp. patela (por. też kasz. patelka 'kot- 
larz'), dziś zwykle patelenka (od patelnia). 

patoka od XVI w. "miód oddzielony od wos- 
ku, czysty miód płynny”, dial. też 'płyn- 
ny tłuszcz”, 'gęsta potrawa, "miejsce zalane 
wodą, wilgotne, bagniste; wielka głębia 
w rzece, stp. patoki mn 'liche, cienkie pi- 
wo. Ogsł.: cz. patoky mn 'liche, cienkie, 
zwietrzałe piwo; zlewki”, r. pdtoka 'brzecz- 


patrochy 


ka, patoka”, ch./s. patoka 'słaba wódka spły- 
wająca na końcu z kotła”. Psł. *patoka 'to, co 
spływa, co płynie, co jest płynne” od psł. 
czas. przedrostkowego *po-tekti 'pociec, po- 
płynąć (zob. ciec) z właściwym archaicz- 
nym rzecz. odczas. wzdłużeniem samogłos- 
ki w przedrostku *po- — *pa- (zob. pa-). 
Zob. napatoczyć się. 

patrochy mn od XVI w. łow. "niejadalne 
wnętrzności zwierząt łownych. Zapewne 
zapożyczone ze wschsł. (jak sporo innych 
wyrazów łowieckich), por. br. pótrachi mn 
*wnętrzności” oraz r. pótroch, mn potrochad 
"podroby, ukr. pótroch I pótruch, mn po- 
truchy wnętrzności, trzewia, podroby”, 
br. patrachi mn (dial. pótrachi | pótrochi 
i pótroch) 'wnętrzności”, utworzone od psł. 
*trocha 'drobina, odrobina” (zob. trochę). 
Pokrewnym rodzimym wyrazem jest dial. 
patroch 'pyłek, drobne okruchy, 'drobny 
mak wysypujący się z makówek”, 'dziki 
mak, którego dojrzałe makówki otwierają 
się same i przez dziurki wysypują nasienie”. 
— Od tego patroszyć 'wyjmować ze zwie- 
rzęcia wnętrzności”, wypatroszyć. 

patrzeć patrzę, pierwotnie patrzyć, patrzę od 
XV w. 'kierować oczy na kogoś, coś, spoglą- 
dać, widzieć, zobaczyć”, "oczekiwać, czekać 
na coś, 'szukać”, 'zważać na coś, brać pod 
uwagę; przestrzegać czegoś, 'dążyć do cze- 
goś, chcieć czegoś”, 'strzec się czegoś”, 'do- 
tyczyć czegoś”, 'zajmować się czymś”, dial. 
także "należeć; należeć się'; z przedr. opa- 
trzyć od XV w. 'naprawić, doprowadzić do 
porządku; wyposażyć w coś potrzebnego, 
niezbędnego; oczyścić ranę i założyć opa- 
trunek”, stp. zobaczyć, obejrzeć”, 'zbadać, 
wypróbować, przekonać się, 'zdecydować, 
rozstrzygnąć, 'zadbać, zatroszczyć się o ko- 
goś, 'zapobiec”, daw. też 'rozpatrzyć, 'spra- 
wić, obmyślić, załatwić, opatrzyć się 'za- 
bezpieczyć się” (-> zaopatrzyć "wyposażyć ), 
popatrzyć, upatrzyć, wpatrzyć się, zapatrzyć 
się; wielokr. -patrywać: z przedr.: opatrywać 
(> zaopatrywać), popatrywać, upatrywać, 
wpatrywać się, wypatrywać, zapatrywać się. 
Por. cz. patrit 'należeć, odnosić się (do ko- 
goś)”, książk. "patrzeć, spoglądać, pdtrat 'po- 
szukiwać, tropić, śledzić, badać, słc. patrit 
*należeć; dotyczyć, pdtrat Śledzić, tropić, 


418 


paw 


ukr. dial. pdtryty 'patrzeć, spoglądać, spo- 
strzegać, br. dial. pdtryc 'szukać, wypatry- 
wać, ch. dial. patriti 'należeć do kogoś; 
przynosić korzyść”. Psł. dial. *patriti (może 
też *patrati) "kierować wzrok na coś, spo- 
glądać, patrzeć, wypatrywać czegoś; dbać 
o coś, troszczyć się; przynosić korzyść, na- 
leżeć do kogoś”, bez pewnej etymologii. Naj- 
bardziej prawdopodobne wydaje się dopa- 
trywanie się tu archaicznego czas. odrzecz. 
od pie. *pdtro- "pożywienie, pasza, karma, 
karmienie” (poświadczonego w stwniem. 
fuotar, śrwniem. vuoter, niem. Futter 'pa- 
sza, karma, obrok”, orm. haurdn 'stado'), od 
pie. pierwiastka *pa- 'karmić, żywić, paść” 
(zob. paść II), z pie. przyr. *-tro-. W takim 
razie psł. *patriti | *patrati miałyby pier- 
wotne znaczenie 'dawać pożywienie, kar- 
mę, paszę, karmić, hodować”, stąd 'zaopa- 
trywać, dbać o coś, doglądać czegoś, kogoś” 
> 'kierować wzrok na coś, na kogoś, pa- 
trzeć, wypatrywać. — Od czas. przedrost- 
kowego opatrunek. Zob. opatrzność. 

patyk od XVI w. (daw. też patyka) 'suchy 
pręt, kijek, cienkie drewienko”, w gwarach 
też w specjalnych znaczeniach, np. 'cienka 
listewka w bronie”, 'deska, w której tkwi 
górny koniec drążka do obracania żaren, 
patyki mn i patyk 'przegroda, zagroda, 
ogrodzenie, np. dla cieląt i źrebiąt, owiec 
itd.; kojec; chlewik”; zdr. patyczek. Por. cz. 
dial. las. patyk 'kij, słc. patyk 'ts., ukr. pa- 
tyk / patyka 'kij, patyk”, br. dial. patyk 'ka- 
wałek kija”, patyka 'kij, pręt. Płnsł. *patyko 
I *patyka 'kij, patyk; to, co się wtyka, od 
przedrostkowego czas. *po-tykati "wtykać, 
zatykać, p. daw. potykać 'dotykać, wtykać, 
zatykać (zob. tknąć), z właściwym archa- 
icznym rzecz. odczas. wzdłużeniem samo- 
głoski w przedrostku *po- —> *pa- (zob. pa-). 
Pierwotne znaczenie 'to, co się wtyka w coś”, 
widoczne w p. dial. patyk 'przegroda, za- 
groda, ogrodzenie”. 

paw pawia od XV w. (w XIV w. nazwa oso- 
bowa Paw), stp. paw, pawa 'ptak Pavo cri- 
status. Por. cz. pdv 'ts.. Zapożyczenie ze 
stwniem. phówe 'paw', które za pośrednic- 
twem jakiegoś wyrazu romańskiego z łac. 
pdvo 'ts. (co przejęte z nieustalonego języ- 
ka orientalnego). 


pazerny 


pazerny od XX w., w XIX-XX w. też pażer- 
ny I pażyrny *żarłoczny, chciwy”, przejęte 
z gwar (pazerny w postaci z mazurzeniem), 
gdzie pażerny I pazerny | pazyrny 'chci- 
wy, łakomy, żarłoczny, drapieżny”. Od rzecz. 
pażera I pażyra z przypuszczalnym znacze- 
niem 'ten, który chciwie, żarłocznie pożera; 
kto się z kimś żre, użera, poświadczonego 
jednak w znaczeniach wtórnych: stp. XV w. 
pażyra (czy pazyra) 'ogórecznik lekarski, 
Borrago officinalis, dial. pazera 'człowiek 
lubiący kląć, pazyra 'kłótliwa baba, od 
przedrostkowego czas. poźerać 'zjadać łap- 
czywie” pożźreć się "pokłócić się gwałtow- 
nie, zażarcie, z wymianą czasownikowego 
przedr. po- na rzeczownikowy pa- (zob.). 

paznokieć od XVI w., wcześniej, od XIV w., 
paznogieć, dial. paznogieć ! paznocheć I paz- 
nokieć i paznochć / paznokć, kasz. paznokc 
I pagznokc I pazgnoc. Ogsł.: cz. pazneht 'ra- 
cica”, pejor. 'łapa; kopyto”, strus. paznogotb 
*końcowy człon palca; dolna część nogi 
zwierzęcej nad kopytem”, r. dial. paznógt. 
I paznókt 'człon palca, na którym rośnie 
paznokieć, scs. paznegvtr "kopyto. Psł. 
*paznogete | *paznegotb 'część kończyny 
z paznokciami, pazurami”, od psł. *nogoto 
I *negote 'paznokieć, pazur” (por. p. daw. 
i dial. nogieć / nokieć, cz. nehet, -htu, r. nó- 
got, ch./s. nókat), odpowiadające lit. nagi- 
tis "paznokieć, pazur”, stpr. nagutis 'pazno- 
kieć', związane etymologicznie z noga (zob.), 
z przedr. paz- (por. paździerze). Pierwotne 
znaczenie przypuszczalnie 'to, co jest pod 
paznokciem, pod pazurem”, tj. 'to, na czym 
znajduje się paznokieć, pazur. W polskim 
wyraz zmienił znaczenie na 'płytka rogo- 
wa pokrywająca powierzchnię grzbietową 
ostatnich członów palcowatych u człowie- 
ka, wypierając starszy wyraz z tym znacze- 
niem nogieć / nokieć. 

pazucha od XVI w. 'pacha, 'miejsce pod 
ubraniem na piersi, zanadrze”, dial. też 'kąt 
w budowli, tworzony przez stykające się 
ściany”, kasz. plazćya 'pazucha”. Ogsł.: słc. 
pazucha 'pacha, r. pizucha 'pazucha, za- 
nadrze”, scs. pazucha *zanadrze, pierś, na- 
ręcze; pacha, ch./s. pizuh m / pdzuho n, 
dial. pazuha / pazduha 'pazucha, pacha”, 
słwń. pazduha 'pazucha, pacha”, pózha 'ts.. 


419 


paździerze 


Niewątpliwie wyraz pochodzenia psł., jed- 
nak niepewna jest pierwotna postać i ety- 
mologia. Najbardziej prawdopodobny zwią- 
zek z p. dial. paza 'wyżłobienie w belce 
służące jako zaczep do spojenia z drugą bel- 
ką, strus. paz» 'ts., r. paz 'rowek, wyżło- 
bienie, fuga, słwń. dial. paz 'łącze, miejsce 
styku, fuga. W takim razie psł. *pazucha, 
ekspresywny derywat od psł. *paz» / *paza 
*miejsce styku, połączenia dwóch części 
(pod kątem), wyżłobienie służące do połą- 
czenia dwóch części” z przyr. -ucha, ozna- 
czałby najpierw 'miejsce, gdzie się coś styka 
pod kątem, wgłębienie”, wtórnie 'zakątek na 
piersiach pod ubraniem w okolicy pachy, 
zanadrze”, a potem 'wgłębienie między we- 
wnętrzną stroną ramienia a bokiem klatki 
piersiowej, pacha. Psł. *paz» (od którego 
derywatem zachsł. *paźa [< *paz-ja] 'pa- 
cha”, por. stp. paźa, cz. paże, słc. dial. paźa), 
zapewne od pie. *pag- / *pak- 'przymoco- 
wać, przywiązać, przystosować. 

pazur od XVI w. 'paznokieć zwierzęcia”, dial. 
też pazdur, pazura, pazor I pazdor 'ts., 
"paznokieć człowieka”, kasz. pazura 'pazur, 
szpon; ręka, dłoń'; zdr. pazurek. Płnsł.: cz. 
pazour 'pazur, szpon”, r. dial. paziśr 'pazur”, 
ukr. pdzur 'pazur, szpon*; por. dł. pazora 
"pazur', gł. pazor 'ts., ukr. dial. pózor 'palec 
u nogi, pazur”, pdzor 'pazur, szpon”. Psł. 
dial. *pazur / *pazor 'pazur, szpon”, nie- 
zbyt jasne, może ekspresywne skrócenie psł. 
*paznogote 'część kończyny z paznokciami, 
pazurami” (zob. paznokieć), z przyr. *-uro 
I *-orv. 

październik od XV w. 'dziesiąty miesiąc ro- 
ku, kasz. pazzćjńik 'ts.. Od paździerze 
(zob.), nazwa jesiennego okresu międle- 
nia lnu i konopi, pozyskiwania paździerzy, 
por. w XVI w. październy, przym. w funkcji 
rzecz. 'październik” (pierwotnie 'odnoszący 
się do paździerzy”). 

paździerze od XV w. (stp. i dial. paździrze) 
*wewnętrzne części łodygi lnu, konopi, 
odpadające przy międleniu, kasz. pazzeńć 
*skórka pokrywająca włókno lnu. Ogsł.: cz. 
pazderi n 'pażdzierze”, ukr. dial. pazdfr'ja n. 
*ts., słwń. pazdćrje 'ts.. Psł. *pazdervje 'nie- 
włókniste części łodyg lnu, konopi, odpa- 
dające przy międleniu, pażdzierze”, rzecz. 


pąk 


zbiorowy z przyr. *-vje od psł. *pazdere 
*niewłóknista część łodygi lnu, konopi, od- 
padająca przy międleniu” (por. p. daw. od 
XVI w. i dial. paździor 'sucha cząsteczka 
rośliny, źdźbło”, stp. XV-XVI w. paździo- 
ro 'ts., kasz. plazzorć mn 'skórka pokrywa- 
jąca włókno lnu, słc. pazder 'paździerz”, 
r. dial. pózder 'ts., słwń. pazdćr 'ts.'), zachsł. 
też *pazderb ż 'ts. (por. p. daw. i dial. paź- 
dzierz ż, nowsze ze zmianą rodzaju paź- 
dzierz m 'skórka pokrywająca włókno lnu, 
konopi, w tym znaczeniu dł. pazdźef ż i m, 
gł. pazdźer ż, słc. pazder ż). Podstawowe 
rzecz. *pazderw | *pazderb to derywaty od 
psł. *derti 'rwać na kawałki, rozrywać, roz- 
dzierać; zdzierać (skórę ze zwierzęcia, ko- 
rę z drzewa), łupić; drapać, skrobać” (zob. 
drzeć), z przedr. *paz- (zob. paznokieć). Pier- 
wotne znaczenie 'to, co odpada przy darciu 
(międleniu) Inu”. Zob. październik. 

pąk od XV w. (stp. pęk) 'zawiązek łodygi, li- 
ścia lub kwiatu”; zdr. pączek "mały pąk”. Por. 
cz. puk 'pąk, pączek; kant”, słc. puk 'pąk, 
pączek”. Zachsł. *pokż 'pąk', rzecz. odczas. 
od psł. *pokati 'puszczać liście, rozwijać 
się” (zob. pękać). Niezależnym derywatem 
od psł. *pokati / *pukati 'stukać, uderzać, 
trzaskać; łamać się, rozłupywać się, pękać 
z trzaskiem, z hukiem” jest p. pęk 'dźwięk 
powstający przy pękaniu czegoś, por. dł. 
puk 'huk, trzask, uderzenie; rysa, szczeli- 
na, pęknięcie”, cz. puk 'pęknięcie, szczelina”, 
słwń. pók 'trzask, łoskot; uderzenie batem”, 
*szczelina, rysa”. 

pątnik od XV w. 'pielgrzym”, stp. też 'po- 
dróżny, wędrowiec”. Ogsł.: cz. poutnik 'po- 
dróżny; pielgrzym”, r. putnik 'podróżny, wę- 
drowiec”, scs. potbnike "podróżny, przecho- 
dzień. Psł. *poteniko "podróżny, wędrowiec, 
od psł. *ppto m 'droga, por. stp. XV w.pąćż 
"wędrówka, podróż w dalekie strony”, dial. 
'droga; podróż, pielgrzymka, cz. pout 'dro- 
ga; podróż”, r. put m 'droga; podróż, podró- 
żowanie”, scs. pptb droga. Podstawowe psł. 
*poto pokrewne ze stpr. pintis 'droga', łac. 
póns, pontis "most, gr. pdtos [< *pnt-o-] 
*ścieżka”, póntos "morze (pierwotnie 'prze- 
prawa, droga morska”), stind. pdnthd- 'dro- 
ga, z pie. *pont- / *pnt- 'droga, przejście” 
(od pie. *pent- 'iść, przejść”). 


420 


pełnić 


pchać od XV w. 'posuwać przed sobą, napie- 
rając na coś, przesuwać; wkładać, wpychać”; 
z przedr. dopchać się, napchać, wepchać, za- 
pchać; wielokr. pychać stp. XV w. 'przebijać, 
przenikać; popychać, potrącać, z przedr. na- 
pychać, odpychać, popychać, rozpychać, spy- 
chać, wpychać, wypychać, zapychać; jednokr. 
pchnąć, odepchnąć, opchnąć, popchnąć, we- 
pchnąć, zepchnąć. Ogsł: cz. pichat 'kłuć, 
nakłuwać, r. pichdt 'pchać, szturchać, po- 
pychać”, ukr. pchdty 'pchać, popychać; wpy- 
chać, słwń. phdti / pehdti 'pchać, popychać, 
odpychać; szturchać”. Psł. *pechati [< *pis-d-] 
'pchać, popychać, posuwać, wielokr. *picha- 
ti (z regularnym wzdłużeniem samogłoski 
rdzennej *v —> *i), prapokrewne z lit. paisyti 
*młócić (zboże), łac. pinsó, pinsere 'tłuc, 
rozcierać, mleć”, gr. ptfssó 'tłukę w stępie, 
w możździerzu; wieję, przesiewam ziarno”, 
stind. pindsti 'tłucze, miele”, od pie. *peis- 
I *pis- 'tłuc, miażdżyć, kruszyć” (por. piasta). 
W polskim oczekiwalibyśmy czas. wielokr. 
tpichać, jednak od najdawniejszych czasów 
poświadczona jest forma (-)pychać, z nie- 
jasnym -y-, może analogicznym do czasow- 
ników typu dychać, pychać. 

pchła od XV w. 'owad Pulex irritans, w gwa- 
rach też pcha / pka / pła I płecha, w gwarach 
peryferycznych postaci z pierwotnym b-: 
błecha / błycha; zdr. pchełka od XVI w. 
daw. XVI-XVII w. płeszka 'pchła, w stp. 
XV w. błeszka 'gatunek babki” (i błesznik 
*rdest plamisty, Polygonum persicaria', por. 
dziś bot. babka płesznik 'Plantago psyl- 
lium'). Ogsł.: cz. blecha, stcz. blcha, r. blo- 
chd, słwń. bólha, bg. belchd. Psł. *blecha 
[< *blusa] 'pchła”, dokładne odpowiedniki 
w bałt.: lit. blusa, łot. blusa 'ts., w innych 
językach ie. bliskie (ale nie identyczne) na- 
zwy owada, np. gr. psylla, psylles [< *blusjd], 
stind. pliśi-, łac. pilex [< *pusl-]. Polska po- 
stać pchła powstała w rezultacie przekształ- 
cenia pierwotnej *błcha (por. w XVI w. dop. 
l. mn błech / płech): przestawienie i upodo- 
bnienie pod względem dźwięczności grupy 
spółgłoskowej *błch > pchł. 

pełnić od XIV w. wykonywać, sprawować, 
wypełniać, spełniać, odbywać”, daw. 'napeł- 
niać, 'pić, przepijać do kogoś'; z przedr. do- 
pełnić, napełnić, popełnić; przepełnić, speł- 


pełny 


421 


pestka 


nić, wypełnić, zapełnić; wielokr. -pełniać: perła od XIV w., w stp. też pierła |! piorła, 


z przedr. dopełniać, popełniać, przepełniać, 
spełniać, wypełniać, zapełniać. Ogsł.: cz. plnit 
"napełniać; spełniać, wypełniać coś”, r. pól- 
nit 'pogrubiać, ch./s. puniti "pełnić, wy- 
pełniać, zapełniać, 'spełniać, realizować”. 
Psł. *p[niti 'czynić pełnym, napełniać, wy- 
pełniać” (z czego dalsze znaczenia), czas. 
odprzym. od psł. *plnv (zob. pełny). 

pełny, pełen od XIV w. 'zawierający wiele 
czegoś, obficie zaopatrzony”, 'owładnięty, 
przeniknięty czymś, przepełniony”. Ogsł.: 
cz. plny 'pełny, zapełniony; zupełny, cał- 
kowity; okrągły, pulchny, tłusty”, r. pólnyj 
'pełny; otyły, tłusty; całkowity, kompletny”, 
scs. plvne 'pełny'. Psł. *pfne "napełniony, 
wypełniony czymś całkowicie; cały, całko- 
wity, zupełny, kompletny”, dokładnie odpo- 
wiada lit. pilnas, łot. pilns, stind. purnds, 
awest. parana-, goc. fulls, wszystkie z pie. 
*pl-no- 'nalany, napełniony”, od pie. pier- 
wiastka *pel(3)- 'lać, polewać, nalewać, sy- 
pać, nasypywać, napełniać” (od którego np. 
lit. pilti *lać, wylewać”). — Od tego pełnia, 
niespełna (stp. niezupełnie, niekompletnie”). 
Zob. pełnić. 

pełzać od XVIII w. (w XVI w. z przedr. speł- 
zać) 'czołgać się, przesuwać się”, 'piąć się, 
wić się (o roślinach)”, "ukazywać się i nik- 
nąć, palić się niepewnie, migotać, pełgać 
(o płomieniu, świetle)”; pełznąć 'pełzać, 
czołgać się), 'tracić intensywność, blaknąć, 
płowieć (o kolorach)” dial. też *wypadać 
(o włosach)”. Ogsł.: stcz. plzati 'pełzać, leźć”, 
słc. plznut 'linieć; wypadać (o włosach, sier- 


ści), dial. plz(ijet 'linieć; łysieć”, r. pólzat 


"pełzać, scs. plvzati 'ts.. Psł. *pfzati 'poru- 
szać się po jakiejś powierzchni na brzuchu, 
czołgać się, czas. wielokr. od psł. *pelzti, 
plz czy może *plzti, *pelzg 'pełzać, czołgać 
się”, por. p. dial. pleźć się, plozę się 'pełzać, 
czołgać się”, r. polzti, polzu 'pełzać, czołgać 
się; piąć się, wić się, ch. dial. pusti, -zem 
*czołgać się, pełzać; wypadać (o włosach)”, 
cs. plesti, -zyg 'pełzać, czołgać się. Podsta- 
wowy psł. czas. *pfzti czy *pelzti bez pew- 
nych odpowiedników ie., zapewne więc psł. 
innowacja, może od pie. *pel-$*-, będącego 
rozszerzeniem pie. pierwiastka *pel- 'poru- 
szać się tam i z powrotem”. Zob. płoza. 


w XVI w. perła, rzadko parła i pierła; zdr. 
perełka. Por. cz. perla, r. perl, ch./s. pćrla. 
Zapożyczenie z niem. Perle, stwniem. peru- 
la I perala "perła, co z łac. lud. *perla (czy 
*perula), które z łac. perna 'szynka, wtór- 
nie (przez podobieństwo kształtu) 'rodzaj 
muszli. — Od tego perlić się, perlisty. 

perz od XV w. (stp. pyrz) 'pospolity chwast 
polny Agropyron repens” (dawniej też inne 
uciążliwe w rolnictwie rośliny, np. oset). 
Ogsł.: cz. pyr / pyr 'perz, r. pyrej 'perz, 
ch./s. pir "pszenica; orkisz, szpelc”. Psł. *pyre 
*odmiana pszenicy, pszenica szpelc, Triti- 
cum spelta” (od tego zachsł. *pyrv [< *pyr-jo], 
wschsł. *pyrvje 'perz'), pokrewne z lit. pźras 
"ziarno pszenicy”, pźrai mn 'pszenica ozi- 
ma”, łot. pipi 'pszenica ozima stpr. pure ż 
*stokłosa żytnia, Bromus secalinus', stang. 
fyrs 'perz', gr. pyrós 'pszenica, ziarno psze- 
nicy”, wszystkie od pie. *piiro- 'ziarno, zbo- 
że”, Dawna nazwa gatunku zboża, po zarzu- 
ceniu jego uprawy przeniesiona na pospoli- 
ty chwast. 

perzyna (stp. i dial. też pyrzyna) od XV w. 
*to, co się pali lub zostało zniszczone poża- 
rem, zgliszcze”, stp. 'proch, pył, gorący, roz- 
żarzony węgiel, tlący się popiół”, dial. py- 
rzyny 'popiół z węgla”, perzyny "popiół ze 
słomy”, kasz. plórena / perna 'odrobina, nie- 
wielka ilość; por. daw. od XV w. perz (stp. 
pyrz) 'rozżarzony węgiel, popiół gorący, 
żarzący się, popielisko, zgliszcze, perzenie 
/ perzynie 'ts.”, a także daw. perzyć się 'zapa- 
lać się, w XVI w. 'pysznić się; złościć się” 
(zob. zaperzyć się). Por. dł. pyrina 'popiół, 
iskra, cz. dial. pyr 'żar pod popiołem”, 
r. dial. pyrej 'podpałka. Psł. *pyrv i *pyri- 
na 'gorący, żarzący się popiół, pokrewne 
z gr. pfr, pyrós 'ogień', stwniem. fiur 'ogień” 
(dziś niem. Feuer 'ts.'), irl. ur 'ts., łac. parus 
'czysty”, od pie. *peuór- / *piir- 'ogień'. 

pestka od XVI w., wcześniej stp. od XIV w. 
i dial. pecka 'twarda warstwa owocni z za- 
wartym w niej nasieniem” (-st- wtórne, praw- 
dopodobnie pod wpływem synonimicznego 
kostka, zob. kość), w XVI w. też 'kulka, 
grudka”, dial. też 'kamień służący do pod- 
parcia i zamocowania jakiegoś elementu, 
jako fundament pod węgłem domu; kamień 


pewny 


lub kloc podkładany pod przycieś budynku; 
kamień na miedzy jako znak graniczny, 
*bochenek chleba”. Ogsł.: cz. pecka "pestka, 
*kamień w polu”, r. póćka 'pączek, zarodek”, 
*nerka, dial. 'okrągły kamień, ch. dial. 
czak. packa, kajk. pecka 'pestka różnych 
owoców; jagoda winogrona; jagoda wino- 
grona bez łupiny; łupina jagody winogrona”. 
Psł. *pateka "niewielki okrągły przedmiot 
(np. grudka, kamyk, pestka, pączek)”, zdr. 
z przyr. *-vka od psł. *pota |< *piit-ja] 'coś 
zaokrąglonego, okrągłego (np. gruda, ka- 
mień)” (na wyraz podstawowy wskazują 
fakty polskie: daw. XVII w. pce mn 'legary 
w piwnicy pod beczkami, podstawki”, dial. 
peca 'bryła gliny, wapna, śniegu, błota, zie- 
mi”, 'plaster miodu”, 'bochen chleba”). Pod- 
stawowy rzecz. *pvta prapokrewny z lit. 
paitas 'jajo, jądro”, łot. pduts 'ts. i dalej 
z lit. piusti, puntu 'nabrzmiewać, puchnąć, 
od pie. *pu-t- będącego rozszerzeniem pier- 
wiastka *pii- / *peu- / *pou- 'nadęty, na- 
brzmiały, napęczniały”. 

pewny od XV w., pewien 'taki, który nie- 
wątpliwie nastąpi, 'godny zaufania, 'nie- 
wątpliwy, udowodniony”, 'niezawodny, sku- 
teczny”, 'całkowicie przekonany, nie mający 
wątpliwości, ufny”, 'bezpieczny”, pewien 'ja- 
kiś, bliżej nieokreślony; jeden z wielu, nieja- 
ki, niektóry”, stp. pewny 'określony, wyzna- 
czony, 'wzbudzający zaufanie, dobry, wy- 
próbowany”, 'ustalony, stały, trwały, mocny, 
niewzruszony”, 'wolny od niebezpieczeństw”, 
*doskonały”; przysł. pewnie *w sposób zde- 
cydowany, śmiały, bez wahania, sprawnie; 
prawdopodobnie, chyba, pewno 'prawdo- 
podobnie”, na pewno 'bez wątpienia, z pew- 
nością. Odpowiedniki tylko w cz. i słc.: cz. 
pevny 'stały, trwały, wytrzymały; mocny, 
silny; zdecydowany, twardy”, słc. pevny 'sil- 
ny, mocny; stały, trwały; pewny, zdecydo- 
wany”. Zachsł. przym. *povbne 'taki, co do 
którego można żywić przekonanie, że speł- 
ni oczekiwania, nadzieje, któremu można 
ufać, godny zaufania, niezawodny”, od psł. 
czas. *povati być o czymś przekonanym, 
spodziewać się, mieć nadzieję” (por. stp. 
XIV-XV w. pwać 'ufać, mieć nadzieję, pwa 
*nadzieja'), o pochodzeniu zob. ufać. — Od 
tego zapewne przysł. (por. stp. XV w. za- 


422 


pęcznieć 
pewnie *na pewno, niewątpliwie); upewnić 
od XV w., zapewnić. 
pęcherz (stp. od XIV w. pęchyrz, w XVI w. 
też pęchirz I pęchierz) 'narząd ludzki lub 
zwierzęcy, w którym gromadzi się mocz”, 
*nabrzmiałość na skórze, bąbel”, daw. i dial. 
*wysuszony pęcherz moczowy zwierząt, 
służący jako rodzaj worka”, kasz. pąyćf 
I pąxdt 'pęcherz moczowy; pęcherz pław- 
ny u ryb”, bąbel na ciele; zdr. pęcherzyk. 
Płnsł.: dł. puchor 'pęcherz, bąbel, pęcherz 
moczowy”, gł. pucher, -rja 'ts., cz. puchyt 
"pęcherz, bąbel”, dial. 'pęcherz moczowy 
świni, worek zrobiony z tego pęcherza, słc. 
puchor *żołądek ptaków”, ukr. puchyr, -rja 
*bąbel', dial. pęcherz moczowy”. Psł. dial. 
*pochyfv (/ *pochofv) 'utwór błoniasty wy- 
pełniony cieczą, pęcherz, bąbel, od psł. 
czas. *puchati 'chuchać, dmuchać; ciężko 
oddychać, sapać; pęcznieć, nadymać się” 
(zob. puchnąć) i/lub jego wariantu (z wtór- 
ną samogłoską nosową, z nierzadką starą 
słow. obocznością *u / *p) *pochati 'ts.” (por. 
p. daw. od XVI w. pąchać 'węszyć, dial. 
też 'oddychać”, pąchać się 'gzić się, brykać, 
o bydle”), z przyr. *:yfe / *-ofv. Na pierwot- 
ne rdzenne *p wskazuje wyraz polski, w in- 
nych językach -u- może pochodzić zarówno 
z psł. *g, jaki "u. 
pęcznieć pęcznieję od XVI w. 'nabrzmiewać'; 
z przedr. napęcznieć, spęcznieć. Por. dł. 
pucnjeś 'pęcznieć”, dial. pucnić 'pęcznieć, 
nabrzmiewać (zwłaszcza o pączkach drzew)”, 
ukr. dial. pućnity 'pęcznieć, nabrzmiewać. 
Prawdopodobnie z pierwotnego *pęcznąć 
< *poćngti, wtórna postać pęcznieć, jak gęst- 
nieć, rzednieć za wcześniejsze gęstnąć, rzed- 
nąć. Psł. *poćngti (może też *pulngoti) 'za- 
cząć się nadymać, wzdymać” > 'nabrzmie- 
wać” to czas. inchoat. z przyr. *-ng- od psł. 
*pociti / *pućiti 'nadymać, wzdymać, czynić 
pękatym, wypukłym”, por. p. dial. pęczyć 
*"uwypuklać się, "wydobywać się na wierzch”, 
pęczeć 'pęcznieć”, puczyć 'wypinać, 'męczyć, 
gnieść, stp. XV w. wypuczyć się (może też 
wypęczyć się) 'stać się wypukłym, wystają- 
cym nad powierzchnię, stcz. puciti / puće- 
ti (só6) 'pączkować, rozwijać się, cz. pućet 
*pączkować, dial. puciti se 'pysznić się, 
r. pucit 'wzdymać, rozpierać; wytrzeszczać 


pęd 


oczy”, bg. pbća 'wypinać, wysuwać do przo- 
du”, ch. dial. pćiti 'nadymać się, pękać od 
nadęcia; rozszczepiać, łamać, rozbijać; wy- 
puszczać pąki, słwń. póćiti strzelić; ude- 
rzyć; pęknąć, trzasnąć; dostać przepukliny”. 
Podstawowe psł. *pgditi / *puciti to zapewne 
czas. kauzat. od psł. *pokati / *pukati 'pę- 
kać” (zob. pękać), z pierwotnym znacze- 
niem 'powodować (przez nadęcie, wzdęcie, 
nabrzmienie), że coś pęka. Zob. wypukły. 

pęd pędu od XV w. (daw. też pąd) 'bardzo 
szybkie posuwanie się naprzód, pędzenie, 
szybki bieg”, "wewnętrzna potrzeba, skłon- 
ność, zamiłowanie do czegoś, popęd, 'część 
rośliny, łodyga”, daw. 'prąd rzeki, nurt, bieg”. 
Por. cz. pud 'popęd, instynkt, przest. 'pod- 
nieta, bodziec, impuls, słc. pud "instynkt; 
skłonność, popęd, ukr. dial. pud 'strach'. 
Rzecz. odczas. od pędzić (zob.). 

pędrak od XVII w. 'larwa chrząszcza” (w gwa- 
rach np. pendrdk / pyndrók I pąndrók | pan- 
drok 'ts.'), stp. od XV w. panrów / pandrów 
I pamrow, w XVI-XVII w. też skrócone 
pandr 'robak żyjący w mięsie, w drzewie, 
pędrak”, kasz. ponarva I plonara I ponór 
*larwa, pędrak”, 'rodzaj robaka, 'poczwar- 
ka”, Ogsł.: cz. ponrava | pondrav, słc. pan- 
drav(a) | pandrdk, strus. ponorovv I pono- 
rov%, r. ponorov, ch./s. pundrav I pamrdv 
I pdndry, bg. pondrdk 'larwa chrząszcza, 
pędrak. Różnorodność postaci w językach 
słow. utrudnia odtworzenie wspólnej pra- 
postaci. Prawdopodobnie psł. *ponorvv 'lar- 
wa, pędrak, robak” od psł. czas. przedrost- 
kowego *po-noriti 'zanurzyć, pogrążyć” czy 
zwrotnego *po-noriti sę 'zanurzyć się, po- 
grążyć się” (por. np. cz. ponorit (se) 'za- 
nurzyć (się); o pochodzeniu zob. nurzać), 
z przyr. *-vv (przyr. z -v- zawiera też po- 
krewne lit. narya komórka w plastrze 
pszczelim”). Pierwotne znaczenie 'to, co się 
pogrąża, zanurza w czymś”, wyraz oznaczał 
bowiem larwy owadów żyjące w ziemi, 
otworach, mięsie itp. Pojawiające się w nie- 
których językach początkowe pa- (stp. pa- 
n(d)row, słc. pandrav(a), ch./s. pimrav) mo- 
że pod wpływem rzeczowników z przedr. 
pa- (zob. np. padół, pamięć, pasierb). 
W części języków słow. grupa spółgłosko- 
wa -nr- (powstała po tzw. przestawce płyn- 


423 


pęk 


nych *-norv- > -nrov- / -nrav-) została roz- 
bita przez wstawne -d- (-nr- > -ndr-, por. 
np. cs. ponreti | pondreti 'zanurzyć” < psł. 
*po-nerti). Z nieprzejrzystością struktury 
wyrazu związane było tworzenie nowszych 
derywatów z ucięciem części wyrazów: stp. 
pandrow — *pandr-ak (por. p. dial. pan- 
drok, słc. pandrdk, bg. pondrók); w polskim 
doszło do unosowienia samogłoski przed n: 
*pandrak > *pąndrak (por. dial. pąndrdk) 
> *pądrak (z zanikiem -n-) > pędrak. 

pędzel od XVII w., daw. w XVI w. penzel, 
w XVIII w. pendzel; zdr. pędzelek. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. pensel (dziś niem. Pin- 
sel) 'pędzel', przejętego (za pośrednictwem 
stfranc. pincel) z łac. lud. *penicellus < łac. 
penicillus 'ts., związanego z łac. peniculus 
*ogonek” (zdr. od łac. pónis 'ogon; członek 
męski ). 

pędzić od XV w. 'pobudzać do biegu, go- 
nić, gnać; wypędzać, wyganiać, przepę- 
dzać, dziś też 'bardzo szybko posuwać się 
naprzód, 'nakłaniać do pośpiechu, ponag- 
lać, popędzać”, *wprawiać w ruch, napę- 
dzać'; z przedr. napędzić, opędzić się, popę- 
dzić, rozpędzić, spędzić, wypędzić, zapędzić; 
wielokr. -pędzać, np. napędzać, popędzać, 
wypędzać. Ogsł.: cz. pudit "pobudzać, skła- 
niać do czegoś, przest. 'gnać, poganiać, 
r. pudit, pużu 'straszyć, płoszyć, wypędzać”, 
ch./s. dial. puditi 'gnać, gonić, wypędzać; 
płoszyć, straszyć”. Psł. *poditi, *podg 'zmu- 
szać do posuwania się naprzód, do biegu, 
gnać, poganiać, pokrewne z lit. spdndyti 
*zakładać oka, wnyki, łac. pendere 'wie- 
szać, od pie. *(s)pen-d- 'ciągnąć, napinać” 
(rozszerzenie pie. pierwiastka *(s)pen- 'ciąg- 
nąć'). Słow. znaczenie 'zmuszać, pobudzać 
do biegu, gnać, poganiać” rozwinęło się 
z pierwotnego 'ciągnąć”. — Od czas. przed- 
rostkowych napęd, popęd (daw. XVI w. po- 
pąd 'ruch, pęd; szybki nurt rzeki”), rozpęd, 
spęd, zapęd. Zob. pęd. 

pęk od XVII w. 'większa liczba jednorodnych 
przedmiotów, wiązka, bukiet, naręcze, kę- 
pa, 'bezładny stos, kłąb, plik”, dial. *kępka 
niezżętego zboża”, 'okrągły klocek”, *miej- 
sce największej szerokości naczynia, becz- 
ki, "węzeł, 'garb', kasz. pąk 'wiązka łodyg, 
słomy, włosów, włókien”, 'gromada ludzi”, 


pękać 


*stos, plik”, ryb. 'sygnalizacyjna beczułka na 
toni; beczułka utrzymująca sieć na wodzie”; 
zdr. pęczek "mała wiązka, tu zapewne też 
pączek 'ciastko o kształcie kulistym” (por. 
dial. pąk 'placuszek upieczony w popiele”, 
*kluski z ziemniaków, pyzy”). Por. gł. daw. 
puk 'pokos trawy”, strus. puk» 'pęk, wiąz- 
ka, r. puk 'ts., ukr. puk 'ts., dial. 'koniec 
palca, opuszka; łodyga (np. cebuli)”, dial. 
pika 'pęk, wiązka”, pućók i pućka 'ts.; bu- 
kiet, cs.-s. pokę 'wiązka. Psł. *poke 'coś 
pękatego, zwłaszcza pękata wiązka czegoś, 
kępa, rzecz. odczas. od psł. *poćiti 'nady- 
mać, wzdymać, czynić pękatym, wypuk- 
łym” (zob. pęcznieć). — Od tego pękaty od 
XVI w. *zaokrąglony, szerszy pośrodku, gru- 
by; otyły, brzuchaty”. 

pękać od XV w. 'rozłamywać się, stp. pę- 
kać się od XV w. 'pękać; puszczać pączki”, 
w XVI w. 'rozłamywać się; wypuszczać mło- 
de pędy, kiełkować”; z przedr. popękać, spę- 
kać; jednokr. pęknąć, z przedr. rozpęknąć 
się. Ogsł.: cz. pukat pękać”, r. dial. pukat 
*trzaskać, pękać z trzaskiem, klepać; obi- 
jać cepami ości z jęczmienia, już wymłóco- 
ną słomę, młócić groch, soczewicę; pękać 
(o pączkach)”, ch./s. picati 'trzaskać; strze- 
lać, piknuti 'trzasnąć”. Psł. *pokati / *puka- 
ti "pękać z trzaskiem, trzaskać, trzeszczeć”, 
czas. pochodzenia dźwkn. Zob. pukać. 

pępek od XV w. 'blizna, guzek po pępowinie', 
stp. pępek lub pąpek (w XVI w. pępek) też 
'galasówka owoców dzikiej róży”, w XVI w. 
"pępowina, 'żołądek ptaka, zwłaszcza dro- 
biu, 'otwór, przez który ryba składa ikrę, 
dial. pępek, rzadziej pęp także 'żołądek pta- 
si, "pęczek 'gatunek grzybów”, 'ostatnia 
kępka niezżętego zboża”, 'skaza na płótnie”, 
kasz. pąpk 'pępek; żołądek drobiu; daw. 
i dial. także podstawowy rzecz. pęp / pąp: 
stp. stryjów pęp 'roślina mniszek pospolity, 
Taraxacum vulgare”, w XVI w. pęp 'pępek', 
pąp 'pączek, pąk”, w XVII w. pąpie 'pąki”, 
dial. pęp, kasz. pąp 'guz skórny, kaszak”, 
*wole (u ptaków), 'przybierający księżyc 
obrócony półkolem do ziemi”, słowiń. 'pę- 
pek”. Ogsł.: dł. pup 'pępek; każda wypuk- 
łość, szczególnie na skórze; garb; brzuch; 
żołądek kury, gęsi; pączek”, cz. pupek 'pę- 
pek”', r. pup 'ts., pupók 'ts., ch./s. pup 'pąk, 


4.4 


pęto 


pączek”, pupak 'ts.; pępek”. Psł. *popo 'na- 
brzmienie, napęcznienie, wypukłość, wy- 
brzuszenie, zdr. *popokev, w związku ety- 
mologicznym z lit. parńpti, pampstu 'nady- 
mać się, puchnąć, pęcznieć, nabrzmiewać, 
pamplys 'brzuchacz, grubas”, pumpa 'gałka; 
grążel żółty”, łot. pimpt 'nadymać, wydy- 
mać, pempis wielki brzuch, łac. pampi- 
nus "liście winnej latorośli, od pie. dźwkn. 
*pamp- 'nadmuchiwać, nadymać'. 

Pętać od XIV w. 'zakładać pęta na przednie 
nogi koni, bydła itp., "pozbawiać swobody 
ruchów, wiązać, krępować, pętać się 'włó- 
czyć się, wałęsać się; kręcić się”, daw. XVI w. 
"zajmować się, interesować się czymś, odda- 
wać się czemuś”; z przedr. opętać 'opano- 
wać, ogarnąć swym wpływem, uzależnić, 
uwikłać, spętać. Ogsł.: cz. poutat 'związy- 
wać, nakładać pęta, kajdany; wiązać, krępo- 
wać; przywiązywać, wiązać, łączyć, r. putat 
'plątać, gmatwać, wikłać; wplątywać; mącić 
w głowie; nakładać pęta, ch./s. dial. putati 
*zakładać pęta, kajdanki”. Psł. *potati "za- 
kładać pęta, spętywać, czas. odrzecz. od 
psł. *pgto (zob. pęto). 

pętła '*kawałek nitki, taśmy, sznura, powrozu 
itp. ułożony w pierścień”, 'zakręt, zwłaszcza 
bardzo kręty; skręt”, dial. pętle mn 'kokar- 
da'; zdr. pętelka, daw. od XVI w. pętlica 
(w XVI w. zwykle petlica, wyjątkowo pętli- 
ca) 'pętelka z tkaniny lub metalu stanowią- 
ca część zapięcia lub przybrania szaty”, 'wię- 
zy”, dial. 'pętla z włosia końskiego, młp. 
*pęcina', kasz. petleca 'pętla. Ogsł.: cz. pet- 
lice ż 'pętelka z tkaniny; skobel', r. pćtlja 
"pętla, ch./s. petlja 'spinka, zapinka, klam- 
ra, dial. 'szypułka owocu; łodyga kwia- 
tu”. Psł. *petela "kawałek sznura, taśmy itp. 
związany w kształt pierścienia, może zapo- 
życzone z germ. *fetil-, por. stwniem. fezzil 
*'powróz, pęta”, stnord. fetill 'ts., stang. fetil 
"pas' (w związku etymologicznym z niem. 
fassen 'chwytać, łapać”). Polska postać pętla 
wtórna, samogłoska nosowa zapewne w re- 
zultacie kontaminacji z bliskoznacznym pę- 
to (zob.). 

Pęto od XIV w., dziś zwykle pęta mn 'więzy 
na nogi lub ręce, okowy, kajdany; więzy za- 
kładane na nogi zwierzętom”. Ogsł.: cz. pouto 
"pęto, pęta, kajdany, okowy”, r. puty mn 'pę- 


piać 


ta, więzy”, ch./s. piito 'ts.. Psł. *poto 'narzę- 
dzie do wiązania, związywania, pęta, więzy”, 
archaiczny rzecz. od psł. *pęti, *peng 'piąć, 
napinać, naciągać” (zob. piąć się) z przyr. 
*-to i z wymianą rdzennego *en — *on > "p, 
por. bliskie lit. pantis 'pęto, wiązadło”, stpr. 
panto 'ts.., — Od tego pęcina od XVII w. 
piać pieję od XIV w. 'wydawać charaktery- 
styczny głos (o kogucie); mówić cienkim, 
ostrym głosem”, żart. chwalić, sławić, opie- 
wać, stp. od XIV w. piać, poję 'śpiewać, wy- 
śpiewywać, opiewać, zwłaszcza czyjąś chwa- 
łę, cześć, w XVI w. pidć, pićję 'Śpiewać; 
opiewać, "wydawać głos, o kogucie', dial. 
pidć "śpiewać, o kogucie, kasz. pdć, Peje 
*piać; mówić cienkim głosem”; z przedr. za- 
piać. Ze ściągnięciem z pierwotnego *piejać, 
pieję < *pćjati, *pejg, wtórnej formy utwo- 
rzonej chyba na wzór czasowników typu 
psł. *sćjati, *vćjati > p. siać, wiać (zob.) od 
psł. *póti, *pojg Śpiewać”, W stp. XIV-XV w. 
formy poje 'śpiewa, pojmy "śpiewajmy, 
pojcie 'śpiewajcie, pojąc 'Śpiewając” należą 
genetycznie do psł. *peti, *pojg, natomiast 
bezokol. piać kontynuuje psł. *pejati; formy 
piał, piała mogą kontynuować zarówno psł. 
*pele, *pela (od *peti), jak i psł. *pejalo, 
*pejala (od *pćjati). Podstawowe psł. *peti, 
*pojo bez prawdopodobnej etymologii, nie 
przekonują próby łączenia z psł. *piti 'pić” 
(zob. pić I). Por. śpiewać. — Od tego rzecz. 
odsłowny pienie 'pieśń, śpiew”, stp. od XIV w. 
pienie | pianie Śpiew, śpiewanie, pieśń, 
utwór śpiewany, przeznaczony do śpiewa- 
nia, 'pianie, śpiew koguta, w XVI w. pie- 
nie też wydawanie melodyjnych dźwięków: 
śpiew człowieka, ptaków, dźwięki instru- 
mentów muzycznych”, 'śpiew koguta” (w tym 
znaczeniu wyjątkowo też pianie); postać pie- 
nie od psł. *peti, pianie zaś od p. piać. 
piana od XV w. 'pęcherzykowata masa two- 
rząca się na powierzchni niektórych pły- 
nów”; zdr. pianka. Ogsł.: cz. pena, r. pćna, 
scs. pna. Psł. *pena |< *poind] 'piana, po- 
krewne z lit. spainć / spdinć ż piana, stpr. 
spoayno 'piana na warzonym piwie, por. 
też stwniem. feim 'piana, stang. fam 'ts. 
(dziś ang. foam 'ts.), łac. spiima 'ts., stind. 
phćna- 'ts., od pie. *(s)poi-n- (/ *(s)poi-m- 
"piana. — Od tego pienić się od XV w. 'wy- 
dzielać pianę lub ślinę, od XVI w. pienić 


425 


piastun 


"pokrywać pianą lub śliną”, z przedr. spienić 
się, zapienić się; pienisty. 

piasek od XIV w., daw. też 'pył powstają- 
cy przy polerowaniu”, "popiół, dial. piasek, 
kasz. fdsk; wtórne zgr. piach, dial. piach, 
kasz. pdy. Ogsł.: cz. pisek, r. pesók, scs. 
pesek» "piasek". Psł. *peswka "piasek, zesta- 
wiane ze stind. pamsu- / pamsukó- 'piasek, 
pył, awest. pąsnu- 'ts., od pie. pes- / *pens- 
"pył, piasek. — Od tego piaskowy + pias- 
kowiec, piaskownica; piaszczysty. 

piasta od XV w. 'środkowa część koła u wo- 
zu, w której znajduje się oś i zbiegają się 
szprychy, kasz. pasta 'ts.. Ogsł.: dł., gł. 
pźsta 'tłuczek, stępor; piasta koła”, stcz. piest 
*tłuczek”, cz. pist, przest. pista "piasta koła”, 
pist przest. i dial. też 'tłuczek”, r. pest 'ubi- 
jak, tłuczek, stępor”, słwń. pósto / pćsta 'pia- 
sta koła, ch. dial. kajk. peśća "piasta. Psł. 
*pćsta / *pćste / "pesto [< *pois-ta I *poisto-| 
*tłuczek, stępa; piasta koła”, pokrewne z lit. 
piesta, dial. pićstas 'tłuczek, stępa”, łot. pies- 
ta I piests 'drewniany moździerz, stępa”, od 
pie. *peis- 'tłuc, miażdżyć, kruszyć” (zob. 
pchać), z wymianą rdzennego *ei — *oi > £. 
Znaczenie 'piasta' wtórne, przez skojarze- 
nie części koła, w której znajduje się oś 
(w dawnych wozach chybocząca się w cza- 
sie jazdy), ze stępą z poruszającym się w niej 
tłuczkiem w czasie obróbki np. ziarna. 

piastować od XV w. "nosić na ręku, pielęg- 
nować, niańczyć, "nosić, nieść, trzymać coś 
pieczołowicie”, kasz. pastovac 'nosić dziec- 
ko na ręku; używać, posługiwać się (o wy- 
razach, słowach)”. Ogsł.: cz. pestovat 'pie- 
lęgnować, hodować; zajmować się czymś, 
uprawiać coś, r. pestovat "pielęgnować, 
piastować, niańczyć”, słwń. pćstovati 'nosić 
na rękach, głaskać”. Psł. *pestovati 'pielęg- 
nować, niańczyć, czas. odrzecz. od *pósta 
I *peste / *pesto 'piasta koła, który wtór- 
nie stał się czasownikiem niedokonanym 
od psł. *pćstiti (zob. pieścić), por. taką samą 
reinterpretację psł. *kupovati (zob. kupo- 
wać). Pierwotnym znaczeniem psł. *pesto- 
vati było zapewne 'trzymać coś tak jak pias- 
ta koło” (w dawnych, prymitywnych wozach 
oś chybotała się w piaście w czasie jazdy). 

piastun od XV w. 'opiekun dzieci”, stp. 'opie- 
kun, wychowawca, karmiciel, wspomoży- 


piąć się 
ciel, dial. też 'palik podpierający młode 
drzewko”, myśl. "młody niedźwiedź będący 
przy matce; piastunka od XV w. 'niańka. 
Ogsł.: cz. pestoun 'opiekun', przest. 'wycho- 
wawca”, r. przest. pestun 'opiekun; troskliwy 
wychowawca, scs. póstune "wychowawca, 
słwń. pestun 'opiekun dzieci”. Psł. *póstune 
*opiekun, piastun', od psł. *póstiti 'opieko- 
wać się, pielęgnować” (zob. pieścić), nazwa 
wykonawcy czynności z przyr. *-une (por. 
np. biegun, opiekun, piorun). 

piąć się pnę się od XV w. 'posuwać się w gó- 
rę, wspinać się, wznosić się, 'rosnąc, cze- 
piać się podpory (o roślinach)” daw. piąć 
"posuwać się wolno, z trudem”, kasz. 5oc 
I pic, pńe "uciekać, boc są I pic są "wspinać 
się; z przedr. dopiąć, napiąć, odpiąć, przy- 
piąć, rozpiąć, wspiąć się, wypiąć się, zapiąć; 
wielokr. -pinać: z przedr. dopinać, napinać, 
odpinać, przypinać, rozpinać, wspinać się, 
wypinać się, zapinać. Ogsł.: dł. peś, pnu 'wy- 
ciągać, naprężać; zapinać”, gł. pjeć, pnu 'ts., 
cz. poet. pnout, pnu 'naciągać; wspinać się, 
wznosić się; owijać się wokół czegoś”, ukr. 
pnuty i pjasty, pnu "wypinać, uwydatniać; 
wybałuszać oczy”, słwń. peti, pnem 'nacią- 
gać. Psł. *peti. *pbno 'napinać, naciągać, 
rozciągać; wznosić, podnosić, z dokład- 
nymi odpowiednikami w bałt.: lit. pinti, 
pinu *pleść, splatać”, łot. pit, pinu 'ts., por. 
też pokrewne goc. spinnan 'prząść”, niem. 
spinnen 'ts., spannen 'naciągać, napinać, 
gr. pónomai 'przygotować, przyrządzić; tru- 
dzić się, pracować; potrzebować, od pie. 
*(s)pen- 'ciągnąć, naciągać, napinać”. 

piątek od XV w. 'piąty dzień tygodnia”. Por. 
gł. pjatk, cz. patek, słc. piatok, scs. pętek», 
bg. petek, ch./s. petak, słwń. petek. Zachsł. 
i płdsł. *pętek 'piątek” (we wschsł. inaczej 
zbudowany wyraz: r. pjótnica, ukr. p'jdtny- 
cja, br. pjótnica), od psł. *pęt» 'piąty” (zob. 
piąty), zapewne uniwerbizacja wyrażenia 
*pęta done 'piąty dzień”. 

piąty od XIV w. liczeb. porządkowy. Ogsł.: 
cz. pdty, r. pjdtyj, scs. pęt». Psł. *pęte piąty”, 
pokrewny np. z lit. peńktas 'piąty, gr. pem- 
ptos 'ts., łac. quintus 'ts., goc. fimfta 'ts., 
stind. pańcathó- 'ts., z pie. *penk'-to- 'pią- 
ty”, utworzonego za pomocą przyr. *-to- od 
pie. liczeb. głównego *penk*e 'pięć” (por. np. 
stind. pdńca, gr. pćnte, łac. quinque, goc. 


426 


piec 

fimf, niem. fiinf, ang. five), którego bezpo- 

średni kontynuant u Słowian się nie zacho- 

wał. Zob. pięć. 

pić I piję od XIV w.; z przedr. napić się, popić, 
przepić, rozpić się, spić się, wypić, zapić się; 
wielokr. pijać, popijać, przepijać, rozpijać, 
spijać, wypijać. Ogsł: cz. pit, piji, r. pit, pju, 
scs. piti, pij. Psł. *piti, *pojg "pić, wielokr. 
*pvjati, pokrewny z gr. pfno (dial. póno) 'pi- 
ję”, alb. pi 'ts., stind. pitds 'opity', pitfs 'pi- 
cie, napój” (z podwojeniem sylaby łac. bibó 
[< *pibó], bibere "pić, stind. pibati 'pije'), 
w dalszym pokrewieństwie z lit. puota 
*pijatyka, libacja”, łac. pótus 'picie, napój”, 
gr. pósis 'ts., wszystkie od pie. *pói- / *pi- 
"pić. — Od tego pijalny, pijalnia, pitny; 
pijak — pijaczka, pijaczek, pijacki; pijatyka; 
pijus; od pijany (pierwotny imiesłów bier- 
ny) — pijaństwo, pijanica; od czas. przed- 
rostkowych napój, opój, napitek. Zob. pić 1I, 
pijawka. 

pić II pije 'gnieść, uwierać, cisnąć (o butach, 
o ubraniu)”; z przedr. wpić 'zagłębić, wcis- 
nąć, wbić w jakieś ciało coś ostrego”, wpić 
się 'o czymś ostrym, sztywnym uciskają- 
cym: wcisnąć się w coś, 'mocno przywrzeć 
do czegoś”, wielokr. wpijać się. Por. bg. pot. 
pie me 'boli mnie ostro wewnątrz”, słwń. pije 
me 'męczy, irytuje mnie”, częściej z przed- 
rostkami: słc. pripit.sa 'utkwić (spojrzenie)”, 
r. vpifsja wbić się, przeniknąć głęboko 
(o czymś ostrym, cienkim)”, ukr. vpytysja 
I upytysja 'ts., "mocno przylgnąć, wczepić 
się w coś, br. upicca 'wbić się, głęboko prze- 
niknąć w coś, bg. vpfja se 'wbić się w coś, 
wczepić się, ch./s. pripiti 'przywrzeć do 
czegoś, mocno przylgnąć”, upiti se "wbić się, 
wejść w coś, 'przylgnąć, 'wessać się”. Psł. 
*piti, *pvjg "mocno przywierać, przylegać 
do czegoś” > 'gnieść, uwierać, cisnąć” (za je- 
go samodzielnością przemawiają pochodne 
czas., zob. spoić, spawać), etymologicznie 
tożsame z psł. *piti 'pić” (zob. pić I), z które- 
go wyodrębniło się w rezultacie rozwoju 
znaczeniowego 'pić” > 'przywierać, zapew- 
ne poprzez pośrednie kontekstowe znacze- 
nia 'wciągać w siebie, wchłaniać ciecz, wil- 
goć, "pić, przywierając ustami”. 

piec I m od XIV w. 'urządzenie ogrzewnicze”, 

dial. 'piec chlebowy”, 'kuchnia do gotowa- 

nia, 'piec do ogrzewania, kasz. fec 'piec 


piec 


chlebowy” (fck 'piec pokojowy”); zdr. pie- 
cyk. Ogsł.: cz. pec ż, r. peć'ż, scs. peśtw. Psł. 
*pektv 'pieczenie” > 'urządzenie do piecze- 
nia mięsa, chleba” (wtórnie, i chyba póź- 
no, 'urządzenie do ogrzewania pomieszcze- 
nia”), pierwotnie nazwa czynności (wtórnie 
skonkretyzowana) z przyr. *-tb od psł. czas. 
*pekti, *pekg piec” (zob. piec Il). — Od tego 
piecuch; zapiecek. 

piec II piekę od XV w. 'poddawać produkt 
spożywczy działaniu wysokiej temperatury, 
'parzyć, palić; z przedr. przypiec, spiec, upiec, 
wypiec, zapiec; wielokr. piekać (XVI w.), 
z przedr. dopiekać 'dokuczać, opiekać, za- 
piekać, przypiekać, wypiekać, spiekać. Ogsł.: 
cz. póci / pócti (pot. pect / pict), peku I peću 
'piec; przypiekać”, r. peć, peku 'piec, prażyć; 
grzać, palić (o słońcu), scs. peśti, pekg 
"piec. Psł. *pekti, *peko 'piec, pokrewne 
z lit. kepti (z przestawką spółgłosek) 'piec, 
smażyć, stind. pdcati 'gotuje, piecze, sma- 
ży”, awest. paća'ti 'gotuje, piecze”, alb. pjek 
'piekę”, od pie. *pek*- 'przyrządzać jedzenie, 
gotować, piec”. 

piechota od XV w. żołnierze walczący pie- 
szo, piesze wojsko”, daw. "robotnicy rolni 
pracujący ręcznie, bez sprzężaju”, dial. 'ga- 
tunek fasoli (która nie pnie się na tyczki)”, 
"pończochy i skarpetki”; piechotą i na pie- 
chotę 'pieszo”. Por. cz. pechota "piesze woj- 
sko”, arch. i dial. 'chodzący pieszo”, r. pechó- 
ta 'piesze wojsko”. Słow. *pechota 'chodzenie 
pieszo”, od przym. *peche 'idący, chodzący 
piechotą, pieszy” (por. cz. daw. pechy 'idą- 
cy, chodzący piechotą, pieszy, r. dial. póchij 
'ts.), pierwotnie rzecz. abstr. z przyr. -ota, 
ze znaczeniem 'bycie pieszym”. Podstawowe 
*pećchb to przym. odczas. od słow. *pefitii 
'stawać się pieszym” (zapewne wtórnej po- 
staci bezprzedrostkowej od dobrze poświad- 
czonego *o(b)pefiti 'stracić konia, stać się 
pieszym”, zob. opieszały), -ch- przez analo- 
gię do par wyrazów typu psł. *polch» : *pol- 
$iti (zob. płochy, płoszyć). — Od tego pie- 
chur od XVIII w. 'ten, kto chodzi pieszo; 
pieszy żołnierz, ekspresywny, pejoratywny 
derywat z przyr. -ur od skróconej podstawy 
piech-ota. 

piecza od XIV w. 'dbałość, troskliwość, sta- 
ranie”, daw. też "wzgląd, branie pod uwagę, 


427 


pieczęć 


liczenie się z kimś, z czymś”, 'pilne przy- 
glądanie się, obserwowanie, kontrolowanie". 
Por. cz. póće ż 'opieka, troskliwość, tros- 
ka, staranie”, r. dial. póća 'troski, kłopoty; 
zmartwienie”. Psł. *peća [< *pek-ja] 'troska, 
zmartwienie, od psł. *pekti 'piec, *pekti 
sę troszczyć się” (we wtórnym znaczeniu 
poświadczonym np. w stcz. póci só, peku 
se 'dbać, starać się, troszczyć się o coś”), 
z przyr. *-ja. Zob. opieka, pieczołowity. 

pieczara od XVI w. (daw. też pieczora / pie- 
czura) 'jaskinia, grota”, dial. "nora. Postać 
fonetyczna wyrazu (cz zamiast oczekiwa- 
nego c) wskazuje na zapożyczenie ze wschsł., 
por. strus. pećera 'pieczara, jaskinia, grota, 
r. dial. pećóra 'ts., ukr. peććra 'ts., dial. 'ja- 
ma, rów, nora; miejsce dla ognia”, a także 
scs. pestera 'jaskinia, pieczara”, przen. 'kry- 
jówka”, bg. peSterd 'pieczara, jaskinia”. Słow. 
*pektera 'jama, jaskinia, grota, z przyr. *-era 
od psł. *pektv 'piec' (zob. piec I), por. też 
scs. pete jaskinia, pieczara”, ch./s. pećina 
*ts.; skała, głaz”, słwń. dial. póć 'jama, gro- 
ta, zwłaszcza w skale; ogniwem pośrednim 
w rozwoju semantycznym 'piec” > 'jama, 
jaskinia” było znaczenie 'jama, w której się 
urządza piec, rozpala ogień” (por. ukr. dial. 
peććra 'miejsce dla ognia”). 

pieczarka od XVIII w. 'grzyb jadalny Aga- 
ricus campestris” (w gwarach też np. pie- 
kara, piekarka), dial. pieczarki mn 'owoce 
suszone”. Por. cz. pećdrka (też 'suszone lub 
na pół upieczone owoce ), r. pećerica / pe- 
ćura, ukr. pećerycja, ch./s. pećurka 'pie- 
czarka. Słow. *pećara [< *pekera] I *pećura 
*coś pieczonego; pieczarka, od psł. *pekti 
"piec, p. piec (zob. piec II), z przyr. *-ćra 
I *-ura. Pieczarki spożywano widocznie po 
upieczeniu. 

pieczeń ż od XV w. 'mięso pieczone”, daw. od 
XV w. i dial. też pieczenia 'ts., kasz. pećeń 
*pieczeń'. Por. cz. pećene ż pieczeń, słc. pe- 
ćeń "wątroba, wątróbka”, r. pećen” ż 'wątro- 
ba. Słow. *pećenv ż 'to, co upieczone, pie- 
czone mięso”, od psł. pekti 'piec' (zob. piec II), 
z przyr. -en-b. 

pieczęć ż od XIV w.; zdr. pieczątka. Ogsł.: cz. 
pecet ż 'pieczęć”, przen. 'piętno, znak cha- 
rakterystyczny”, r. pećdt ż 'pieczęć; piętno, 
znamię, stygmat”, scs. pećatb 'pieczęć”, ch./s. 


pieczołowity 


pecat 'ts.. Niewątpliwie psł., ale prapostać 
niepewna, przypuszczalnie *pećato ż 'pie- 
częć, nie ma też pewnej etymologii. Zwią- 
zek z psł. czas. *pekti 'piec' (zob. piec II) 
byłby do przyjęcia ze względów znaczenio- 
wych (pierwotnie do wypalania znaków czy 
pieczętowania używano bowiem rozgrza- 
nych stempli metalowych), jednakże jest 
nieprawdopodobny z powodu braku rzeko- 
mego przyr. *-atb czy *-ćty względnie *-gtv. 
Raczej wczesne zapożyczenie, chyba z jakie- 
goś języka orientalnego, por. np. gruz. be- 
ćedi 'pieczęć. W takim razie p. pieczęć ma 
wtórną samogłoskę nosową. — Od tego pie- 
czętować, przypieczętować, rozpieczętować, 
zapieczętować. 

pieczołowity od XVI w. 'dbający o kogoś, 
o coś, troskliwy, staranny”, daw. od XVI w. 
*troszczący się, zabiegający o coś; zatroska- 
ny, niespokojny”. Od p. daw. (od XV w.) pie- 
czołować (się), stp. też pieczałować się 'sta- 
rać się, troszczyć się, trudzić się, zabiegać 
o coś; martwić się, niepokoić się, zapoży- 
czonego ze stcz. tpećelovati (na które wska- 
zuje stcz. rzecz. odsłowny pećelovdnie 'pie- 
cza, troska, staranie”) bądź ze strus. pećalo- 
vatisja 'boleć, żałować, trapić się; troszczyć 
się, niepokoić się; zabiegać o coś, prosić”; 
są to czas. odrzecz. od psł. dial. *pećalb 
[< *pekelv] 'smutek, troska” (por. strus. pe- 
ćalv 'troska, opieka; ból, cierpienie, męka; 
zmartwienie, smutek”, r. pećdl smutek”, scs. 
pećalb "męka, cierpienie; smutek; troska; 
niepokój, obawa”), derywatu z przyr. *-ćlb 
od psł. *pekti sę 'troszczyć się” (należącego 
do *pekti 'piec', zob. piec II). 

pieczywo od XVI w. 'chleb, wyroby piekarni- 
cze”, daw. też 'jednorazowo upieczona ilość 
chleba”, 'pieczenie”. Por. cz. pećivo 'pieczy- 
wo, ch./s. pecivo 'pieczywo; pieczeń; pie- 
czony baran. Słow. *pećivo 'to, co upie- 
czone, od psł. *pekti 'piec” (zob. piec II), 
z przyr. *-ivo (por. łuczywo). 

pieg od XX w., wcześniej, od XV w., pie- 
ga, zwykle piegi mn 'drobne, żółtobrunatne 
plamki na skórze”, kasz. pega, zwykle mn 
Pegi 'ts.. Por. cz. piha 'pieg, ch./s. pjega 
*pieg, plama, znamię; kropka, słwń. póga 
*pieg; plama. Psł. *pega barwna plama, 
plamka”, zapewne urzeczownikowiona for- 


428 


pielesze 


ma rodzaju żeńskiego psł. przym. *pege 
[< *poigo-] 'różnobarwny, pstry” (por. r. pć- 
gij 'pstrokaty, srokaty”, cs. pege 'ts. ), od pie. 
*peig- "malować, barwić, kreślić” (por. łac. 
pingó, pingere 'kreślić, malować, powlekać, 
stind. piykte 'maluje'). Dzisiejsze p. pieg to 
mylnie odtworzona forma l. pj od piegi mn, 
będącego formą 1. mn rzeczownika piega. — 
Od tego piegowaty. 

piekarz od XV w. (ale nazwa miejscowa Pie- 
kary od XIII w.) 'trudniący się wypiekiem 
pieczywa”. Ogsł.: cz. pekaf, r. pekar, ch./s. 
pekar. Psł. *pekafv 'ten, który piecze (chleb)”, 
nazwa wykonawcy czynności z przyr. *-afb 
od psł. *pekti 'piec” (zob. piec II). — Od te- 
go piekarczyk; piekarnia od XV w. — pie- 
karnik. 

piekło od XV w. 'siedziba złych duchów i dusz 
potępionych bądź czekających na zbawie- 
nie”, stp. XIV-XVI w. też pkieł 'piekło”, 'dia- 
beł. Ogsł.: stcz., cz. peklo 'piekło', r. peklo 
'piekło; skwar, żar”, ch./s. pakao m 'piekło”, 
scs. pocbla 'smoła', słwń. pekel 'piekło”. Psł. 
*pekwle smoła”, pokrewne z łac. pix 'smo- 
ła”, gr. pissa 'ts.”, stwniem. peh 'smoła* (dziś 
niem. Pech 'ts.'), od pie. *pik- 'smoła'. Zna- 
czenie religijne wyrazu powstało na grun- 
cie staroczeskim jako kalka śrwniem. pech 
*smoła” i 'piekło” (na podstawie wyobrażeń 
o piekielnych mękach grzeszników w gorą- 
cej smole), tu też wyraz zmienił rodzaj na 
nijaki (przypuszczalnie przez analogię do 
przeciwstawnego stcz. nebo n 'niebo"”). Jako 
termin chrześcijański przejęte do polskiego 
ze stcz. peklo "piekło, podobnie jak wiele 
innych wyrazów z tego zakresu. Pozosta- 
łością rodzimego wyrazu jest zapewne stp. 
pkieł, regularny kontynuant psł. *ppkplp. — 
Od tego piekielny; pieklić się "robić awantu- 
ry” (kasz. eklec są 'trudzić się, męczyć się”). 

pielesze mn "własny dom, własne mieszka- 
nie”, daw. XVI-XVII w. pielesz (też peles) 'le- 
gowisko zwierzęcia, siedlisko; liche łóżko”, 
dial. pielesz (pieles) 'posłanie', 'legowisko 
(np. psa), 'miejsce, gdzie się lęgną owce”, 
"barłóg w chlewie”, 'zaciszne ustronie', 'miej- 
sce, gdzie składa się owoce, by się uleżały”, 
pielech, zwykle pielechy mn 'pościel', 'odzież 
w nieładzie, brudy”, kasz. plelóyć mn 'reszta 
zboża zgrabiona po związaniu snopów; po- 


pielęgnować 


wój'. Zachsł.: stłuż. peleś 'jaskinia, cz. pe- 
leś ż 'gniazdo, barłóg, jaskinia, melina, no- 
ra, pelech *barłóg, legowisko”, stcz. peleś(e) 
*barłóg; jaskinia, słc. peleś 'spelunka', pe- 
lech 'barłóg, spelunka'. Prapostać i etymo- 
logia niepewne. Nie można wykluczyć po- 
krewieństwa z pielucha: pierwotnie mogły- 
by to być rzecz. *pelechv, *pelecha, *peleśv, 
ekspresywne derywaty od psł. *pelena 'pie- 
lucha', utworzone jak zachsł. *pelucha (zob. 
pielucha), ale z przyr. *-echa I *-echa, *-eśb, 
w użyciu zwykle były zapewne formy 1. mn 
*pele$i / *pelechy 'pieluchy, to, co jest na po- 
słaniu (pierwotnie dziecięcym)”, stąd real- 
nie poświadczone znaczenia 'pościel', 'po- 
słanie, legowisko, barłóg”, 'odzież w nie- 
ładzie, brudna, 'coś zwiniętego (zgarnięte 
zboże, powój)”; za taką interpretacją prze- 
mawiają stcz. pelich i peluść 'barłóg; jas- 
kinia, utworzone od tej samej podstawy 
za pomocą pokrewnych przyr. -uch, -uść 
(< psł. "ucha, *-usa). 

pielęgnować od XVIII w., daw. pielęgować 
'doglądać kogoś lub czegoś, troszczyć się 
o kogoś lub coś, pielegować 'opiekować się? 
(w XVI w. pielegowanie 'opiekowanie się 
kimś”), dial. też pielegować i pielęgować, pie- 
lęgnąć, pielęzić. Zapożyczenie z niem. pfle- 
gen "pielęgnować, doglądać, opiekować się 
kimś, czymś, dbać o kogoś”, ale zmiany po- 
stąci na gruncie polskim niejasne (oczekiwa- 
libyśmy tplegać bądź 7plegować), przypusz- 
czalnie oddziałała inna rodzina wyrazowa, 
prawdopodobnie pielucha, bowiem czas. od- 
nosił się dawniej chyba głównie do dogląda- 
nia i przewijania niemowląt. Na kształto- 
wanie się postaci wskazują fakty gwarowe: 
od pielegować czas. jednokr. tpielegnąć, 
wtórnie pielęgnąć (z -ę- przez upodobnienie 
do grupy spółgłoskowej gn), od tego pie- 
lęgnować z zachowaniem -n- z czas. jedno- 
krotnego. — Od tego pielęgniarz — pie- 
lęgniarka; pielęgnacja (na wzór zapożyczeń 
na -acja). 

pielgrzym od XV w. 'pątnik', dawniej 'po- 
dróżnik, wędrowiec, przybywający z obcych 
stron, obcy”. Zapożyczenie z niem. Pilgrim 
(śrwniem. pilgerin / bilgerin) pielgrzym, pąt- 
nik”, które ze śrłac. pelegrinus (por. np. wł. 
pellegrino 'pielgrzym, pątnik”), a to z łac. 


429 


pieprz 


peregrinus "zagraniczny, obcy; cudzozie- 
miec. — Od tego pielgrzymować od XV w., 
pielgrzymka od XVI w. 

pielucha od XV w., zwykle pieluchy mn 'po- 
wijaki niemowlęce”, kasz. feluya 'pielucha'; 
zdr. pieluszka. Płnsł.: dł. pjelucha, gł. pjel- 
cha, cz. dial. peluśka, słc. pelucha, peluśka, 
ukr. dial. peljicha, br. dial. pjaljńśki / pel- 
juśki mn. Psł. dial. *pelucha 'pielucha, pie- 
luszka”, prawdopodobnie ekspresywny de- 
rywat z przyr. *-"ucha od psł. *pel-ena 'pie- 
lucha* (por. r. pelend, scs. pelena, ch./s. 
pelena), pokrewnego np. z łac. pellis 'skóra, 
futro”, gr. pćlas 'ts., od pie. *pel- 'okrywać, 
osłaniać”. 

pieniądz od XIV w. środek płatniczy, mo- 
neta lub banknot obiegowy:; zdr. pieniążek. 
Ogsł.: cz. peniz, r. pónjaz”, scs. penędzb. Psł. 
*pónędzv [< *penęge] Środek płatniczy, pie- 
niądz', zapożyczenie ze stwniem. pfenni(n)g 
I pfending pieniądz”, stdniem. penning 'ts., 
niem. Pfennig 'setna część marki” (a to przy- 
puszczalnie z łac. pondus *waga, ciężar”). 

pień pnia od XV w. 'główny pęd drzewa, 
*ul z pnia drzewa; barć, ul, stp. też 'ród', 
kasz. óćń także 'tułów; korzeń zęba; zdr. 
pieniek. Ogsł.: cz. peń, pne, r. pen, cs. pbnb, 
ch./s. panj 'pień. Psł. *pońv [< *pvn-jv] 
*pień, prapokrewne ze śrdniem. vine 'stos 
drzewa, gr. pinaks 'deska, tarcica; płyta, 
tablica; taca, talerz”, stind. pinaka- 'pałka, 
kij, od pie. *pin- "kawałek drzewa. — Od 
tego pniak; od wyrażenia przyimkowego 
opieńka 'grzyb Armillaria mellea (rosnący 
na pniu, wokół pnia)”, dial. też opieniek 'ts.. 

pieprz od XV w. 'roślina Piper nigrum i jej 
nasiona, stanowiące przyprawę do potraw, 
w stp. częściej pierz, dop. pieprzu 'ts. (też 
długi pierz 'Piper chaba”, polski pierz 'ko- 
lendra, Coriandrum sativum'), kasz. pepi 
"pieprz. Ogsł.: stcz. pepr / per, cz. pepi, 
r. pćrec, cs. pvprw, ch./s. papar. Psł. *pbpbrb 
"pieprz, zapożyczone z łac. piper 'ts. (co 
z kolei z gr. peperi 'ts., uznawanego za 
pożyczkę ze stind. pippali 'ts., prawdopo- 
dobnie nieindoeuropejskiego pochodzenia). 
Regularny polski kontynuant mian. pierz 
< *ppierz < psł. *pvppre, postać pieprz 
przez uogólnienie w całej odmianie tematu 
przypadków zależnych (dop. pieprzu, psł. 


pierdolić 


*pyppra), — Od tego pieprzyk 'brązowa 
plamka na skórze”; pieprzny, stp. od 1500 r. 
pierzny, daw. XVI-XVIII w. i dziś dial. pier- 
ny 'przyprawiony pieprzem”; pieprzyć; zob. 
też piernik. 

pierdolić od XVI w. 'pleść głupstwa, gadać 
bez potrzeby”, wulg. 'lekceważąco, pogardli- 
wie kogoś traktować, 'mieć stosunek płcio- 
wy; z przedr. np. odpierdolić (się), przy- 
pierdolić, wypierdolić, zapierdolić. Czas. in- 
tensywny z przyr. -ol- (por. biadolić) od 
pierdzieć (zob.). Pierwotne znaczenie 'moc- 
no, intensywnie pierdzieć', z czego powsta- 
ły różne znaczenia pejoratywne, np. "mówić 
głupio, niedorzecznie, bez sensu. — Od te- 
go pierdoła 'człowiek stary, niedołężny, ga- 
dający głupstwa, niedołęga”. 

pierdzieć od XV w. (stp. też pirdzieć) 'odda- 
wać głośno gazy”; jednokr. pierdnąć, daw. 
i dial. piardnąć. Ogsł.: cz. prdet, r. perdćt, 
ch./s. prdjeti. Psł. *pfdeti, *pfdo 'ts., po- 
krewne np. z lit. pćrsti, pćrdżiu, łot. pirst, 
pęfdu, stwniem. ferzan, wszystkie z pie. 
*perd- 'ts'. Zob. pardwa. 

piernik od XV w. (stp. też pierznik) 'ciasto 
z miodem i korzeniami”, stp. 'ciasto przy- 
prawione miodem i pieprzem”, kasz. fćrńik 
I perńik 'piernik'. Por. cz. pernik 'piernik'. 
Od stp. (od 1500 r.) pierzny, daw. XVI- 
-XVIII w. i dial. pierny 'przyprawiony piep- 
rzem” (zob. pieprz). 

pieróg od XIV w. (stp. i dial. pirog) 'rodzaj 
ciasta z nadzieniem”. Por. cz. piroh 'pieróg', 
słc. piroh 'pieróg pieczony”, strus. pirogo 
"pszenny chleb”, r. piróg 'pieróg', ukr. pyrih 
'ts.. Psł. *pirogo z przypuszczalnym pier- 
wotnym znaczeniem 'rodzaj wyrobu z cia- 
sta, spożywanego na ucztach', z przyr. *-og% 
(por. twaróg) od psł. *pira 'picie, pijatyka, 
libacja, uczta (kiedy się pije)” (por. ros. pir 
*uczta, bankiet, scs. pire 'uczta, libacja, 
śniadanie”, ch./s. pfr 'uczta, dial. 'biesiada 
weselna”), będącego derywatem od psł. *piti 
*pić” (zob. pić I), z przyr. *-re (co do budo- 
wy por. dar). 

pierś ż od XIV w., często piersi (stp. piersi 
I pirsi | pirzsi) mn "przednia górna część tu- 
łowia między szyją a brzuchem”, pierś 'u ko- 
biet: jeden z dwu gruczołów otoczonych 
tkanką tłuszczową, wydzielających mleko 


430 


pierwiastka 


po urodzeniu dziecka, piersi mn biust”, 
kasz. fórs i pćrsć mn 'pierś, piersi, też 
"drewniana część wozu, w której tkwi oś'. 
Ogsł.: stcz. prs m "pierś, zanadrze”, prsi pdw 
i mn ż, m 'piersi, cz. prs m 'pierś', prsa mn 
*pierś, piersi, r. przest. pćrsi mn 'piersi', scs. 
prosi mn 'ts., ch./s. prsi mn 'ts.. Psł. *pfsb Ż 
"pierś, pdw *prsi 'piersi, pokrewne z lit. 
dial. pirśys 'klatka piersiowa konia, stind. 
pdrśu- 'żebro”, awest. parasu- 'ts., z pie. 
*perk- 'żebro”. Pierwotne znaczenie zatem 
*okolica żeber, klatka piersiowa. — Od tego 
popiersie od XIX w. (por. cz. poprsi n 'piersi, 
biust; górna część ciała ludzkiego, pierś; po- 
piersie”, ch./s. pópfsje "popiersie, biust; na- 
pierśnik'). 

pierścień od XV w. (stp. też pierzcień / pierz- 
ścień / pirścień, w XVI w. także pierzcień) 
*obrączka, pierścionek; krąg, obręcz”, dial. 
np. piestrzeń | pieszczeń, kasz. persceń / pćs- 
treń pierścień; obręcz; zdr. pierścionek. 
Ogsł.: cz. prsten, r. pćrsten, scs. prostenb 
'ts.. Psł. *pfstenv "noszona na palcu ozdoba 
w kształcie obrączki, utworzone od psł. 
*pfste 'palec” (zob. naparstek) z przyr. *-env. 

pierwiastka od XVI w. (daw. też pirwiastka 
i pierwastka) "pierwszy raz rodząca (o ko- 
biecie i samicach zwierząt), pierworódka”, 
*pierwsza uczestniczka czegoś, kasz. pćr- 
vastka "młoda krowa po pierwszym ocie- 
leniu, młoda maciora mająca po raz pierw- 
szy prosięta'. Por. r. dial. peryćstina 'krowa, 
która się po raz pierwszy ocieliła, ukr. 
pćrvistka 'ts., ch. piveskinja |< *prvestki- 
nja] 'pierwszy raz rodząca (o kobiecie i sa- 
micach zwierząt). Od niepoświadczonego 
samodzielnie przym. fpfvećste (może też 
tpfvesto, zob. pierwiosnek) 'taki, który znaj- 
duje się na samym początku, pierwszy” (po- 
średnio może nań wskazywać cs. proveśbnb 
*pierwszy”, jeśli pochodzi z wcześniejszego 
*prevestvnv), zapewne derywatu oznacza- 
jącego nasilenie cechy (czy prastarej formy 
stopnia najwyższego) od psł. *pfve 'pierw- 
szy” (zob.), z niezbyt jasnym przyr. *-ćsto 
(*-estv), będącym prawdopodobnie relik- 
tem pie. *-sto- tworzącego formy st. najwyż- 
szego, por. np. stang. st. najwyższy forwest 
I forwost "pierwszy. Od tej samej podsta- 
wy pierwiastek od XVI w. 'istotna część 


pierwiosnek 


składowa jakiejś całości, czynnik, element, 
składnik”, w XVI w. pierwiastek / pirwiastek 
'pierwszy sprawca lub uczestnik czegoś, 
*zawiązek, zalążek, zadatek”, pierwiastki mn 
'pierwszy zbiór plonów przeznaczony na 
ofiarę dla Boga (w Starym Testamencie)”. 

pierwiosnek 'roślina Primula officinalis”, 
daw. od XVI w. pierwosnka I pirwosnka 
*pierwiosnka lekarska, Primula officinalis”, 
od XVII w. pierwiosnka 'ts.. Por. słc. dial. 
prviesienka 'ts., ukr. dial. pervćsnicja 'ts.. 
Prawdopodobnie od niezachowanego psł. 
przym. fpfvesne, pochodzącego zapewne 
z wcześniejszego tpfvest-nw, utworzonego 
od psł. tpfveste 'taki, który znajduje się na 
samym początku, pierwszy” (zob. pierwiast- 
ka), z przyr. *-ne (por. np. jasny, przaś- 
ny); realnie poświadczony jest wariant psł. 
*pfvesnv (< "pfvest-ne), w cs. provesne 'pier- 
worodny” i, może, p. XVI w. pierwiastnki 
'pierwotny, dawny, początkowy” (por. też 
cs. prevesnece 'syn pierworodny”, słwń. 
prvesnica 'pierworódka, o kobiecie; krowa 
z pierwszym cielęciem'). Pierwotne znacze- 
nie 'roślina kwitnąca najpierw, na samym 
początku (wiosny). Nawiązanie do wiosna 
(jakoby 7pierwo-wiosnka) raczej wtórne. 

pierwocina od XVI w., zwykle pierwociny 
(daw. też pirwociny) mn 'początki, zaczątki, 
zalążki, 'pierwsze utwory”, daw. od XVI w. 
*pierwszy zbiór plonów przeznaczony na 
ofiarę dla Boga (w Starym Testamencie)”. 
Od p. daw. XVI-XVII w. pierwoć 'początek 
jakiegoś okresu, na pierwoci 'na początku; 
dawniej”, rzecz. abstr. od stp. przym. pierwy 
(pirwy) 'pierwszy” (zob. pierwszy), z przyr. 
-oć (jak np. dobroć, zob. dobry). 

pierwotny od XVI w. 'dawny, odległy w cza- 
sie, przedhistoryczny”, 'prymitywny”, 'po- 
czątkowy, pierwszy”, w XVI w. 'należący do 
pierwszego zbioru plonów przeznaczonego 
na ofiarę dla Boga”. Por. cz. prvotni 'pier- 
wotny”, słwń. pryóten 'ts.. Przym. odrzecz. 
od p. daw. pierwoć 'początek jakiegoś okre- 
su” (zob. pierwocina) lub od niepoświadczo- 
nego tpierwota (por. np. stcz. prvota 'począ- 
tek; pierwsze dary ofiarne dla Boga), od 
którego zapewne daw. od XVI w. pierwotki 
| pirwotki mn 'pierwsze dary ofiarne dla 
Boga”, na pierwotku 'na początku; dawniej, 


431 


pierzchać 


dial. pirwotek 'początek”, dial. napi(e)rwot- 
ku *na początku, z pierwotku 'z początku”. 

pierwszy od XV w. (stp. też pirwszy / pirszy I 
pirzwszy), liczeb. porządkowy odpowiada- 
jący liczbie jeden, 'stojący na samym czele 
ciągu obiektów żywych lub martwych, zja- 
wisk, zdarzeń, terminów”, 'główny, zasadni- 
czy, najważniejszy”, "najlepszy, przodujący, 
pierwszorzędny”, kasz. pórśi 'pierwszy”. St. 
wyższy od stp. od XIV w. pierwy / pierzwy 
I pirwy I pirwi / pirzwy "pierwszy w kolejno- 
ści, "wczesny, stanowiący początkowe sta- 
dium czegoś”, 'poprzedni, pierwotny”, 'naj- 
ważniejszy, najlepszy”, dial. rzadko pierwy; 
przysł. pierwej od XIV w. (stp. też pirwej 
l pirzwej) *wpierw, wcześniej, przedtem”, 
daw. też 'najpierw, naprzód, przede wszyst- 
kim; po pierwsze, po raz pierwszy”, kasz. 
pórve "dawniej, ongiś, kiedyś. Por. cz. prvy 
*pierwszy”, r. pórvyj 'ts., scs. prev», ch./s. 
prvi. Psł. *pfve 'stojący na czele, na prze- 
dzie, przedni, pierwszy”, najbliższe odpo- 
wiedniki: stind. pźrva- 'przedni, pierwszy”, 
alb. pare 'pierwszy”, z pie. *pf-uo- 'przed- 
ni, pierwszy”, z przyr. *-uo- (w innych ję- 
zykach ie. pokrewne wyrazy z innymi przy- 
rostkami, np. lit. pirmas "pierwszy; najlep- 
szy”, łac. primus 'najprzedniejszy; pierwszy; 
najznakomitszy, najznaczniejszy”, gr. prótos 
"pierwszy; przedni, czołowy”). Ostateczną 
podstawą był pie. pierwiastek *per- / *pr- 
*przeprowadzać, przeprawiać”. 

pierzchać od XV w. (stp. pirzchać) 'uciekać 
w popłochu, rozpraszać się; pękać, stp. 'gnie- 
wać się, burzyć się'; jednokr. pierzchnąć, 
z przedr.: rozpierzchnąć się, spierzchnąć. 
Ogsł.: gł. porchać 'parskać, fukać, prychać”, 
porchnyć 'unieść się gniewem, zaperzyć się”, 
cz. prchat 'zmykać, uciekać; ulatniać się), 
r. poporchdt 'fruwać, przelatywać z miejsca 
na miejsce”, vsporchnut 'ulecieć, pofrunąć, 
ch./s. prhati 'trzepotać skrzydłami, fruwać”, 
prhnuti 'zatrzepotać skrzydłami; frunąć; 
pierzchnąć, rozpierzchnąć się; zlecieć, odle- 
cieć”. Psł. *pfchati I *prchati 'parskać, pry- 
chać, furkotać, przen. 'unosić się, burzyć 
się, denerwować” i 'rozsypywać się, rozpra- 
szać się, pierzchać, czas. wielokr. od psł. 
czas. inchoat. *pfchnoti I *prchnoti 'zacząć 
parskać, prychać, furkotać; zacząć sypać 


pierze 


się, rozpraszać się, pierzchać”, będącego de- 
rywatem do psł. *pf3ati (i, może, *prsati) 
"prószyć, padać, sypać się; furkotać, po- 
świadczonego w p. daw. od XVI w. pierszeć, 
wtórnie pierszyć 'prószyć, sypać się (o śnie- 
gu, pyle, iskrach)”, cz. priet "padać (o desz- 
czu); sypać się”, ch./s. prSiti 'prószyć (o śnie- 
gu), mżyć (o deszczu); fruwać; unosić się”. 
Podstawowe psł. *pfiati [< *pfche- < *pirs-e-] 
od pie. *pers- 'prószyć, pryskać, por. np. 
toch. A, B pdrs- kropić, het. papparś- 'ts.' 
(zob. proch, prószyć). — Od tego pierzchli- 
wy 'lękliwy, płochliwy”, dial. 'niespokojny; 
skłonny do czegoś” (por. stp. pierzchanie 
i pierzchliwość 'popędliwość, gniew, poryw- 
czość, gł. porchliwy 'zapalczywy, porywczy, 
popędliwy”). 

pierze od XIV w. 'pióra i puch pokrywające 
ptaka, upierzenie”, 'odpowiednio przygoto- 
wane pióra ptasie, którymi się napycha po- 
duszki i pierzyny”. Ogsł.: cz. pefi, r. pćrja, 
ch./s. pćrje. Psł. *pervje "pióra, upierzenie”, 
rzecz. zbiorowy od psł. *pero (zob. pióro), 
z przyr. *-vje. — Od tego pierzasty; pierzyć 
się, opierzyć się. 

pierzeja od XV w. (stp. też pierzaja) 'fronto- 
wa ściana zabudowy ulicy lub placu”, stp. 
*zabudowana strona ulicy lub placu, część, 
strona (zwłaszcza ulicy, rynku), w XVI w. 
też *drzwi dwuskrzydłowe albo skrzydło 
drzwi”, dial. 'ulica, podh. 'kołek na pasie 
skórzanym, na którym się wiesza odzież 
w mieszkaniach górali tatrzańskich”. Bliski 
rzecz. tylko w cz. perej ż 'próg skalny; kas- 
kada” (stąd słc. perej) i r. dial. perejd 'spec- 
jalna rurka, rodzaj nakładki nadziewanej 
na koniec rurki idącej od miechu kowal- 
skiego. Zapewne od psł. *periti 'przebi- 
jać, nabijać, wbijać, wstawiać, nastawiać 
coś” (zob. przepierzyć), z przyr. *-ćja (co do 
budowy por. wierzeje), pierwotne znacze- 
nie byłoby przypuszczalnie 'coś wbitego, 
ustawionego, nastawionego, nałożonego”, za 
czym przemawia zwłaszcza gwarowe 'kołek 
na pasie skórzanym” (niewątpliwie 'wsta- 
wiony, wbity w pas”). 

pierzyna od XIV w. 'wsypa wypełniona pie- 
rzem, do przykrywania się”, stp. 'rodzaj koł- 
dry lub materaca wypełnionego pierzem”. 
Por. cz. pefina 'pierzyna, r. perina 'ts., 


432 


pieścić 


ch./s. perina 'pierzyna, piernat”. Słow. *peri- 
na 'to, co jest zrobione z piór, z pierza, od 
psł. *pervje 'pierze” (zob. pierze). 

pies od XIV w. 'zwierzę hodowane Canis ca- 
nis; zdr. piesek (stp. XV w. psek, pieska). 
Ogsł.: cz. pes, psa, r. pes, SCS. pbs%, ch./s. pds. 
Psł. *pvse 'pies', innowacja słow. (zastąpi- 
ła pie. *Kuon- "pies, zachowane w tym zna- 
czeniu np. w lit. $u0, niem. Hund, łac. canis, 
gr. kyón), bez odpowiedników ie. i bez pew- 
nej etymologii. Z licznych prób objaśnienia 
pochodzenia wyrazu najbardziej prawdo- 
podobne wychodzenie z dźwkn. interi. ps! 
używanej do wabienia psów. — Od tego 
psi |< *pos-vje]; pieski 'psi” (< *pieśski, por. 
np. ch./s. paski przysł. "po psiemu” < psł. 
*pvs-oskv); psina. Zob. psota, psuć. 

pieszczota od XVI w. 'pieszczenie kogoś, 
w XVI w. pieszczota, wyjątkowo pieściota 
'pobłażliwość, łagodność, wyrozumiałość, 
dobroć; okazywanie czułości, miłości”, 'de- 
likatność, subtelność, "próżność, skłonność 
do zbytku i wygód; przepych, dobrobyt, 
zbytek, zbytkowne przedmioty. Zapewne 
od niezachowanego ipieszcza |< *pest-ja] 
*'okazywanie czułości, miłości, pieszczenie”, 
nazwy czynności z przyr. *ja od psł. *pes- 
titi Skołysać na rękach, nosić na rękach; 
opiekować się, pielęgnować”, zob. pieścić). 
— Od tego pieszczotliwy 'czuły, serdeczny”, 
w XVI w. *zniewieściały” (pieszczotliwość 
*słabość, niemoc ). 

pieszy od XIII w. 'idący piechotą, 'przezna- 
czony dla ludzi idących na piechotę; odby- 
wany pieszo”, stp. też "związany z chodze- 
niem na piechotę; przysł. pieszo. Ogsł.: cz. 
pest, r. peźij, scs. pev pieszy”. Psł. *pesv 'idą- 
cy, chodzący pieszo”, pokrewne z lit. peśćias 
"pieszy, prawdopodobnie z pie. *pedsio- 
< *pedsi-o-, będącego derywatem od pie. 
*ped-si- miejsc. mn 'na nogach” od pie. *ped- 
"noga" (por. np. łac. pes, pedis, gr. pous, po- 
dós, goc. fótus, niem. Fuf, ang. foot 'noga'). 

pieścić pieszczę od XV w. 'okazywać czułość 
przez głaskanie, tulenie, całowanie', stp. też 
*przez nadmierną opiekę rozleniwiać', kasz. 
Peśććc 'pieścić”; z przedr. rozpieścić, wielokr. 
rozpieszczać. Ogsł.: cz. pestit hodować, upra- 
wiać; pielęgnować, ukr. pestyty 'głaskać, tu- 
lić, kołysać”, słwń. póstiti "nosić na rękach, 


pieśń 


głaskać”. Psł. *pestiti, *peśćg [< *pestjg] 'ko- 
łysać na rękach, nosić na rękach; opieko- 
wać się, pielęgnować, czas. odrzecz. od 
*pósta | *peste I *pesto 'piasta koła, pier- 
wotne znaczenie 'trzymać coś tak, jak pia- 
sta koło”; w dawnych, prymitywnych wo- 
zach oś musiała być osadzona w piaście 
dość luźno, chybotała się w czasie jazdy, 
stąd wtórne użycie czasownika w znacze- 
niu 'kołysać (dziecko) na rękach” i dalej 
*nosić na rękach, niańczyć, tulić, pielęgno- 
wać (małe dziecko)” > 'okazywać czułość 
(dziecku) przez noszenie go na rękach, tule- 
nie, głaskanie, całowanie”. — Od tego piesz- 
czoch od XVI w. (nazwa osobowa Pieszczoch 
w 1400 r.), daw. 'ulubieniec” — pieszczoszek 
od XVI w. 'pieszczoch” (w XVI w. też piesz- 
czeszek i pieścioszek 'ulubieniec, 'ktoś wy- 
delikacony, przywykły do wygód; elegant, 
strojniś”). 

pieśń ż od XIV w., dial. też pieśnia 'utwór do 
śpiewania, piosenka, kasz. pesń i pesńa 
I pesńa I posna 'pieśń. Ogsł.: cz. piseń, 
-sne ż, r. pesnja 'pieśń, śpiew”, książk. pesn' 
*pieśń', scs. pesnv 'pieśń'. Psł. *pesnv Śpie- 
wanie” > 'to, co się śpiewa, piosenka, pieśń”, 
pierwotnie nazwa czynności (wtórnie skon- 
kretyzowana) od psł. *peti 'śpiewać” (zob. 
piać, opiewać, śpiewać), z przyr. *-snv. Zdr. 
piosenka (daw. od XVI w. piosnka) ma nie- 
regularne -o-, por. kasz. plesónka | plesenka 
*piosenka', stp. XIV-XV w. piasnka / piąsn- 
ka < *pesnvka. — Od tego pieśniarz; od zdr. 
piosenka: piosenkarz — piosenkarka. 

pietruszka od XV w. (stp. też piotruszka) 
*warzywo Petroselinum sativum”, kasz. fo- 
treśka I petreśka 'ts.; por. stp. XV w. pio- 
truziele | pietruziele (czy może piotrużele 
I pietrużele) 'pietruszka. Por. cz. petrżel ż 
*pietruszka. Zapożyczenie z łac. petroseli- 
num "pietruszka, co z gr. petrosćlinon (zło- 
żenie z gr. pćtros 'skała, kamień” i sćlinon 
*'seler"). 

piewca od XIX w. 'ten, kto sławi kogoś, coś 
w swej twórczości, zapewne zapożyczenie 
z r. pevćc, -vcd Śpiewak”, przest. "poeta, ze 
zmianą przyr. -ec na częsty w polskim -ca 
(por. cz. póvec 'Śpiewak”, arch. 'piewca, scs. 
póvece 'pieśniarz; śpiewak, od psł. *peti 
*śpiewać”, zob. piać, opiewać, śpiewać). 


433 


piękny 


pięć od XIV w. liczeb. główny. Ogsł.: cz. pet, 
r. pjat, scs. pęte. Psł. *pętv "pięć, liczeb. 
główny utworzony od psł. liczeb. porząd- 
kowego *pęt» 'piąty” (< pie. *penk*to- 'ts., 
zob. piąty), za pomocą przyr. *-» (por. dzie- 
więć, dziesięć). Pie. liczeb. główny *penk'e 
*pięć” (por. np. lit. penki, goc. fimf, niem. 
fiinf, ang. five, łac. quinque, gr. pónte, stind. 
pdfńica) nie zachował się w słow., por. pięść. 

pięćdziesiąt od XIV w. liczeb. główny, stp. też 
piętdziesiąt I piędziesiąt. Ogsł.: cz. padesdt, 
słc. pitdesiat, r. pjatdesjdt, scs. pętb desęt, 
ch./s. pedeset. Psł. *pęte desęto '50', zesta- 
wienie liczeb. *pętb (zob. pięć) i *desęt», 
dop. mn od *desętb (zob. dziesięć), pierwot- 
ne znaczenie 'pięć dziesiątek. — Od tego 
pięćdziesiąty. 

pięćset od XIV w. liczeb. główny. Ogsł.: cz. 
pet set, r. pjatsót, scs. pęto szte. Psł. *pętb 
soto 500”, zestawienie liczeb. *pętb (zob. 
pięć) i *sote, dop. mn od *sato (zob. sto), 
pierwotne znaczenie 'pięć setek”. — Od tego 
pięćsetny — pięćsetka. 

piędź od XV w. (daw. piądź, piędzi) ż 'dawna 
miara długości równa odległości od końca 
kciuka do końca środkowego palca rozpo- 
startej dłoni”. Ogsł.: cz. pid, r. pjad, scs. pędb. 
Psł. *pęde ż 'miara długości równa odległo- 
ści od końca kciuka do końca środkowego 
palca rozpostartej dłoni”, archaiczny rzecz. 
z przyr. *-v (< *-i-), prapokrewny z łac. 
pendó, pendere "wieszać, powiesić”, pendeó, 
pendere 'wisieć, zwisać” i dalej z (zawierają- 
cymi ruchome s-) lit. spęsti, spendżiu 'sta- 
wiać sidła”, stwniem. spanna 'piędź” (niem. 
Spanne 'ts.), niem. spannen 'napinać, od 
pie. *(s)pen-d- 'ciągnąć, napinać. Wyraz 
zawiera ten sam pierwiastek co piąć (zob. 
piąć się). 

piękny od XIV w. 'bardzo ładny”, daw. od 
XV w. piekny, w gwarach często piekny, pik- 
ny (co jednak po części z uproszczenia lu- 
dowej wymowy pinkny). Zachsł.: dł. i gł. 
pókny 'grzeczny, przyzwoity; ładny; deli- 
katny, subtelny”, cz. pekny 'ładny, piękny”, 
słc. pekny 'ładny'. Prawdopodobnie także 
p. ipiękry 'piękny”, poświadczone w dery- 
watach: daw. od XVI w. piękrzyć / piększyć 
*czynić pięknym, ozdabiać” (zob. upięk- 
szyć), piękroszka 'rzecz upiększająca, ozdo- 


pięść 
ba”, 'ten, kto się zajmuje upiększaniem”. Wy- 
razy o ograniczonym zasięgu, tylko zachsł., 
może jednak psł. dial. *pekne / *pekre, bez 
pewnej etymologii. Najbardziej prawdopo- 
dobne wydaje się łączenie ze stwniem. feh 
'pstry', fehen 'upiększać, zdobić”, gr. poiki- 
los 'pstry, barwny, kolorowy; wzorzysty; ma- 
lowany”, od pie. *poik- *'pstry, barwny” (por. 
scs. przym. póge 'pstry” z pokrewnego pie. 
*poig-, zob. piegi w słow. też kontynuanty 
pie. wariantu *peik-, zob. pisać, pstry). Przym. 
*pek-ne I *pek-re z pierwotnym znaczeniem 
*pstry, barwny, kolorowy, zdobny” byłyby za- 
tem utworzone za pomocą przyr. *-ne (por. 
np. jasny, przaśny) i *-re (por. np. mądry, 
mokry). W takim razie samogłoska nosowa 
w polskim wtórna. — Od tego piękno; pięk- 
ność; pięknieć. 

pięść ż od XV w. 'dłoń ze zgiętymi, skurczo- 
nymi palcami; zdr. piąstka. Ogsł.: cz. pest, 
r. pjast, cs. pęstv. Psł. *pęstv ż 'dłoń z za- 
ciśniętymi palcami, pięść”, dokładny odpo- 
wiednik w pgerm. *funhsti-: stwniem. fast 
*pięść” (dziś niem. Faust 'ts.), stang. fyst 
*ts., por. też lit. kiumste 'ts., łot. kumste 'ts. 
(z wtórną zmianą nagłosowej spółgłoski, za- 
miast *pumste), zapewne z pie. *pnk'sti-, 
złożenia z pierwszym członem od pie. liczeb. 
*penk'e 'pięć” (zob. pięć), człon drugi *sti- 
derywat od pie. *sta- stać” (zob. stać I). 
Pierwotnym znaczeniem było przypuszcza|- 
nie 'stan pięciu (palców razem)”. — Od tego 
pięściarz od XVIII w. 

pięta od XV w. (ale już w XIV w. nazwy oso- 
bowe Pięta, Piętka) 'tylna część stopy; część 
buta, pończochy, skarpety okrywająca pię- 
tę, dial. też "najszersza, tylna część kosy; 
tylna część pługa sunąca po ziemi”, kasz. 
Pąta też 'kromka chleba, pierwszy kawałek 
odcięty z bochenka; pierwsza deska ścięta 
z drzewa; zdr. piętka. Ogsł.: cz. pata, r. pja- 
td, scs. pęta. Psł. *pęta 'tylna część stopy; 
tylna wygięta część czegoś, pokrewne ze 
stpr. pentis 'pięta, lit. pentis pięta; gruby 
koniec; obuch siekiery, piętka kosy”, łot. pie- 
te | pietis 'obuch siekiery, część grabi; część 
skarpety na pięcie, zapewne też z afgań- 
skim punda [< *panta] 'pięta, prawdopo- 
dobnie od pie. *(s)pen- 'ciągnąć, naciągać, 
napinać, psł. *pęti, *pbng 'napinać, nacią- 


434 


piętro 
gać, rozciągać (zob. piąć się), z przyr. *-ta. 
Pierwotne znaczenie przypuszczalnie 'to, 
co jest napięte, naciągnięte” > 'napięta, na- 
ciągnięta część ciała” (co do rozwoju zna- 
czenia por. np. niem. Spann 'podbicie, gór- 
na część stopy” : spannen 'napinać, rozpi- 
nać”). — Od wyrażenia przyimkowego na 
pięcie: napiętek od XVI w. 'tylna część buta 
osłaniająca piętę, dial. 'obcas buta” (por. 
słwń. napćtek 'obcas'). 
piętnaście od XIV w. liczeb. główny, w stp. 
też pięćnadzieście | piętnadzieście | pięć- 
naćcie / pięćnaście i dalsze odmianki. Ogsł.: 
cz. patnóct, r. pjatnaddcat, scs. pętb na desę- 
te, ch./s. petnaest. Psł. *pętb na desęte '15', 
zestawienie złożone z liczeb. *pętb i wyraże- 
nia przyimkowego *na desęte (zob. pięć, na 
i dziesięć), pierwotne znaczenie 'pięć na(d) 
dziesiątkę”. W językach słow. to zestawienie 
zrastało się w jedną całość (z jednym ak- 
centem), w związku z czym następowało 
skracanie członu -desęte (> p. -dcie, -ćcie, 
-cie, -Ście), zob. czternaście. — Od tego 
liczeb. porządkowy piętnasty — piętnastka; 
liczeb. zbiorowy piętnaścioro. 
piętno od XV w. (daw. piątno) znak, znamię; 
cecha charakterystyczna; plama, plamka 
(np. na skórze), blizna, znamię”, stp. znak 
wypalony na skórze konia, krowy”. Por. strus. 
pętono 'stempel, pieczęć, znak”, r. pjatnó 
"plama, ukr. reg. pjatnó 'plama, znamię, 
znak”, bg. petnó 'znamię, plama”, mac. petno 
'pieg. Słow. *pętvno 'znak, znamię, pier- 
wotnie może 'ślad, odbicie stóp zwierzęcia 
na ziemi, na śniegu, w takim razie od psł. 
*pęta "pięta, może substantywizowana for- 
ma rodzaju nijakiego przym. *pęteno 'od- 
noszący się do pięty. — Od tego piętnować 
(daw. od XVI w. piątnować), napiętnować. 
piętro od XV w. *kondygnacja”, daw. XVIII w. 
piątro 'stopień', dial. piętro / piątro 'strych, 
poddasze; strych w stodole (do składania 
np. koniczyny, siana); rusztowanie z drągów 
nad klepiskiem”, stp. XV w. przętr 'strop 
i przestrzeń nad nim, strych, izba na pię- 
trze, w XVI w. przętr / przętro 'górna kon- 
dygnacja budynku; galeria, taras, w tych 
znaczeniach także daw. i dial. przętr / przę- 
ter I przętro I przętrz I przętrze, kasz. prąter 
I płątro 'strych, sufit, pułap”, słowiń. prąter 


piguła 


I prątf również 'baldachim"', 'podniebienie”. 
Ogsł.: cz. patro 'piętro; rusztowanie nad 
klepiskiem”, 'podniebienie', r. dial. pjdtra 
I pjdter, zwykle pjdtry mn 'okap; fronton; 
balkon; pomost z żerdzi pod dachem dla 
składania np. słomy”, s. dial. petar 'ruszto- 
wanie z desek pod sufitem, strych”, słwń. 
petro 'strych na siano”, peter 'ts.; strych su- 
szarni na zboże; poddasze; rusztowanie, po- 
most w stajni lub nad klepiskiem'”; wariant 
przętr(o) ma odpowiedniki w zachsł.: płb. 
prót(p)rii 'strych wykorzystywany do prze- 
chowywania zboża, siana, dł. pśetś 'rusz- 
towanie pod dachem do przechowywania 
zboża, siana i innych płodów rolnych; strych 
na zboże, siano”, gł. pfatr więźba dachu 
w stodole”. Psł. *pętro / *pętre "rusztowanie 
z drągów (np. do składania siana, słomy); 
pomost, pomieszczenie na takim rusztowa- 
niu, poddasze, strych, od psł. czas. *pęti, 
*pvng 'piąć, rozpinać”, z przyr. *-tre / *-tro. 
Pierwotne znaczenie 'to, co jest rozpięte 
nad czymś (np. nad klepiskiem)”. Zachsł. 
warianty *prętre / *prętro wtórne, Z -r- za- 
pewne pod wpływem psł. czas. *prętati 
*sprzątać, układać” (zob. sprzątać), z któ- 
rym etymologia ludowa skojarzyła nazwę 
konstrukcji z drągów wykorzystywanej do 
składowania, uprzątania pewnych produk- 
tów rolnych. — Od tego piętrzyć od XVI w. 
*układać w coraz większy stos, gromadzić, 
wznosząc coraz wyżej, warstwami jedno 
nad drugim, spiętrzyć. 

piguła od XVI w., kiedy zwykle piłuła, rzad- 
ko piłłuła i piguła "lekarstwo uformowa- 
ne w małą kulkę; zdr. pigułka od XVI w. 
(kiedy przeważnie piłułka, rzadziej pigułka, 
wyjątkowo piłłułka, pikułka). Zapożyczenie 
z łac. pilula "pigułka (zdr. od łac. pila 'pił- 
ka, kulka, zob. piłka). Postać piguła po- 
wstała przez odpodobnienie na odległość 
spółgłosek łł / ł - ł > g (k) - ł; podobne od- 
podobnienia w tym wyrazie występują też 
w innych językach słow., np. ch. pilula 'pi- 
gułka”, daw. także pinula, dial. pirula. 

pijawka od XV w. 'pierścienica Hirudo me- 
dicinalis', kasz. Plijóvka 'pijawka” (też 'grdy- 
ka”, 'tęcza”); w stp. XV w. też pijawica 'pijaw- 
ka”, także 'pijak, pijanica. Ogsł.: cz. pijavka 
I pijavice, r. pijavka I p'jdvka, słwń. pijdv- 


435 


pilić 
ka, ch./s. pijavica 'pijawka. Psł. *pojavoka 
I *pejavica 'pijawka”, od psł. *pejati 'pijać” 
(czas. wielokr. od psł. *piti, zob. pić I). 
pikać od XVI w. 'wydawać głos niski, sła- 
by, krótki, popiskiwać”, 'stukać (o sercu)”, 
w XVI w. też 'drżeć, stp. XV w. 'oddawać 
mocz”, dial. 'dyszeć, "przenikać, jakby szpil- 
ką kłuć (o bólu)”, kasz. pikac 'poganiać wo- 
ły, kłując je zaostrzonym kijem”; jednokr. 
piknąć 'ukłuć, kasz. piknoc 'lekko ukłuć; 
z przedr. spiknąć się 'zetknąć się z kimś, 
sprzymierzyć się, stp. 1500 r. spiknąć się 
*sprzysiąc się, zmówić”.. Por. dł. pikaś 'po- 
piskiwać, gł. pikać 'dziobać”, r. pikat 'wyda- 
wać pisk (o ptakach)”, bg. pikdja "oddawać 
mocz, sikać, dial. pikam też 'popiskiwać 
(o małych kurczętach)”, słwń. pikati 'kłuć, 
dźgać. Wszystkie od dźwkn. pi, imitującego 
różne dźwięki i odgłosy, np. pisk ptasi (zob. 
piszczeć), oddawanie moczu (por. p. dzie- 
cięce pi-pi!) itd. 
pilch od XV w. (ale nazwa osobowa Pilch od 
XIV w.) 'gryzoń Myoxus glis', dial. też 'kret', 
'gatunek dużej myszy”. Ogsł.: cz. plch 'po- 
pielica, pilch', stcz. "mysz, dial. 'świstak”, 
ukr. povch 'popielica; mysz polna”, ch./s. piih 
"popielica, Myoxus glis”. Psł. *plche 'pilch, 
popielica, zapewne prapokrewne z lit. pelć 
"mysz, łot. pele 'ts.. Podstawą byłby pie. 
pierwiastek *pel- 'szary, popielaty, blady; 
pstry” (zob. płowy, pleśń), zwierzę nazwano 
by więc od barwy cenionego futra, trud- 
ności napotyka jednak objaśnienie budo- 
wy słowotwórczej i postaci głosowej wyrazu 
słow.: trzeba by przyjąć wczesną psł. formę 
wyjściową *pil-so- (z przyr. *-so- *), ale przy 
tym niejasny jest rozwój *s > *ch (który nie 
powinien zachodzić po I). 
pilić od XVI w. 'naglić, przynaglać, popędzać, 
w XVI w. 'doglądać; zabiegać, starać się; 
mieć baczenie, zwracać uwagę”, w XVII w. 
*pilnować, dial. pilić 'popędzać, naglić, 
przyśpieszać; nalegać na szybkie wykona- 
nie” i pilać 'pilnować, strzec; zwracać na coś 
uwagę”; z przedr. przypilić 'przynaglić”. Por. 
stcz. piliti, pilu i pileti, pileju "być gorliwym, 
starać się, gorliwie się zajmować, dążyć do 
czegoś, cz. przest. piliti 'spieszyć się, daw. 
"ubiegać się o coś gorliwie, troszczyć się, 
gorliwie coś wykonywać, pźliti se "pilnie 


pilny 


pracować, ukr. dial. pyłyty *przynaglać, po- 
pędzać; uważać, bystrze obserwować, słwń. 
piliti se 'uczyć się, starać się”. Psł. dial. *pili- 
ti 'naglić, przynaglać, popędzać, zachęcać 
do czegoś, dbać o coś” to przypuszczalnie 
czas. wielokr. od *pelti, *pvlp "pędzić, po- 
pędzać, przynaglać” (szczątkowo poświad- 
czonego w słwń. dial. plćti "pędzić kogoś, 
pospieszać”), oparty na prawdopodobnym 
temacie czasu teraźn. *pel- (z *-v-, jak np. 
w psł. *dvrg 'drę, *mbrg 'mrę, umieram”, 
*tvrg 'trę, zob. drzeć, mrzeć, trzeć) z regu- 
larnym wzdłużeniem rdzennego *% + *i 
(wyrazem pokrewnym, opartym na temacie 
bezokol. *pel-, byłoby zatem p. daw. XVI w. 
pielać "podążać, mające odpowiedniki w słc. 
reg. pelat "uciekać, gnać, pędzić”, ch. reg. 
peljati "prowadzić, wieść; wieźć; dźwigać”, 
słwń. peljati 'wieźć; wieść, prowadzić ). Pod- 
stawowy czas. *pelti pokrewny np. z łac. 
pelló, pellere "wprawiać w ruch; wypędzić, 
wygnać, gr. peló ruszam się, poruszam się; 
idę, peldó i peladzó 'przybliżam się, zbli- 
żam się”, od pie. *pel(a)- "wprawiać w ruch; 
poruszać się. Od tego nazwa czynności 
*pila [< *pil-ja] poświadczona w stcz. pile 
*żarliwość, zapał, dążenie; staranie, dba- 
łość” (pfle jest 'trzeba, jest konieczne”, pile 
jest mi 'staram się, dbam, leży mi na sercu”), 
cz. pile ż 'pilność, gorliwość, pracowitość”, 
odpowiedni rzecz. tpila istniał w przeszło- 
ści zapewne również w polskim, skoro od 
niego utworzono czas. odrzecz. pilować 
(poświadczony w XV-XVIII w. i w gwa- 
rach): stp. XV w. pilować 'pracować pilnie”, 
w XVI w. 'zajmować się czymś, poświęcać 
się czemuś, 'starać się, zabiegać, 'strzec, 
bronić, chronić, 'doglądać, 'postępować 
zgodnie z czymś, kasz. filovac 'pilnować, 
śledzić, czatować”. Niepewna jest przynależ- 
ność do tej rodziny wyrazowej przym. pili, 
niepili: dial. pili swój, krewny”, w gwarach 
częściej zaprzeczone niepili 'nie spokrew- 
niony, nie należący do rodziny, do sukcesji; 
obcy, nieznajomy, cudzy”, stp. XV w. niepili 
*obcy, nie należący do korporacji, rodziny”, 
w XVI w. 'obcy, nieznajomy”. Zob. pilny. 
pilny od XV w. 'wymagający natychmias- 
towego wykonania, 'zajmujący się czymś 
gorliwie, pracowity, staranny”, przest. 'bacz- 


436 


piła 


ny, czujny”, daw. też 'żarliwy, usilny, uważ- 
ny, konieczny, nagły, ważny”, 'starannie, 
czujnie, z dbałością wykonany, dokładny”, 
kasz. pilni 'pilny”. Por. gł. pilny "pilny, pra- 
cowity, cz. pilny 'pilny, gorliwy, pracowity; 
naglący, nie cierpiący zwłoki”, r. dial. pflnyj 
'gorliwy”, ukr. pylnyj "pilny; uważny”. Psł. 
*pilone "wykonujący coś szybko, gorliwie, 
starannie, przym. z przyr. *-vne od czas. 
*piliti 'naglić, przynaglać, popędzać, za- 
chęcać do czegoś, dbać o coś” (zob. pilić). — 
Od tego pilnować od XVI w. 'strzec, doglą- 
dać, zajmować się, dbać”, daw. też 'trzymać 
się czegoś, postępować zgodnie z czymś, 
przestrzegać czegoś”, 'obserwować, zwracać 
uwagę; brać pod uwagę; czekać na stosow- 
ny moment; czyhać, z przedr. przypilno- 
wać, upilnować. 

pilśń ż od XIV w. (daw. też pilśnia) 'rodzaj 
gęstego, zbitego materiału z wełny lub sier- 
ści (daw. XVI w. także piślń, dial. pliśń 
*ts.); daw. i dial. też pilść 'ts.. Ogsł.: cz. 
plst / plst ż, r. przest. i dial. polst ż, ch./s. 
pust m, ż. Psł. *p]ste ż 'pilśń', powstały na 
gruncie psł. derywat z przyr. *-tv od nie- 
zachowanej podstawy fpils-, prapokrewnej 
z łac. pilleus / pilleum [< *pilseios] "kapelusz 
pilśniowy”, gr. pilos [< *pilsos] 'pilśń', za- 
pewne też stwniem. filz 'pilśń. Ponieważ 
pilśń otrzymywano przez tłoczenie, maglo- 
wanie wełny lub sierści namoczonej w gorą- 
cej wodzie, prawdopodobny jest związek 
etymologiczny z łac. pelló, pellere "uderzać, 
bić, stwniem. falzen 'uderzać. Polska po- 
stać pilśń < pilść, przekształcona zapewne 
pod wpływem pleśń. — Od tego pilśniowy. 

piła od XV w. 'narzędzie do przecinania ma- 
teriałów”; zdr. piłka. Ogsł.: cz. pila 'piła; tar- 
tak”, r. pila 'piła”, ch./s. pila 'ts.. Psł. *pila 
"jakieś narzędzie do obróbki drewna i, za- 
pewne, metalu (piły w dzisiejszym rozu- 
mieniu nie były jeszcze wówczas znane), 
wczesne zapożyczenie z germ. *filó 'pilnik*: 
stwniem. fila, stsas. fila, stang. fil (dziś 
niem. Feile, ang. file 'ts.”). — Od tego pilnik 
od XV w. "narzędzie do obrabiania metali; 
piłować 'rznąć, przecinać piłą, piłką; ście- 
rać, wygładzać pilnikiem”, opiłować — opi- 
łek, zwykle opiłki mn 'drobne wióry po- 
wstające przy obróbce metalu pilnikiem”. 


piłka 


piłka od XIV w. '*kula służąca do gry”, daw. 
piła od 1500 r. (w XVI w. też pieła) 'piłka do 
gry, w XVI w. także 'mała kulka, kulista 
bryłka”. Zapożyczenie z łac. pila 'piłka, kul- 
ka. Zob. piguła. 

piołun od XV w. 'roślina Artemisia absin- 
thium”, stp. od XV w. też piołon i piołyn, 
w XVI w. zwykle piołyn, rzadziej piołun, 
wyjątkowo piełun, dial. piołyn / piełyn I pie- 
łun, kasz. Połun / pełun / bołn 'ts.. Ogsł.: cz. 
pełynek, -ńku, dial. peluń I pelyń, r. poły, 
scs. pelyna / pelynv, ch./s. pelin. Psł. *pelunb 
(/ *pelynv I *polynv) 'piołun', prawdopo- 
dobnie od pie. *pel- / *pol- "palić się, być go- 
rącym” (zob. należące ostatecznie do tego 
pierwiastka palić, płonąć, płomień), z przyr. 
*-unv / *vnv. Pierwotne znaczenie 'palą- 
ca, piekąca roślina”, piołun nazwano tak ze 
względu na jego gorzki, piekący smak. 

piorun od XV w. (w XIV w. nazwa osobowa 
Piorun) 'grom, dial. też pieron / pierón (czę- 
ste w przekleństwach), kasz. borćn / porun 
'piorun. Por. cz. perun 'grom, r. przest. pe- 
run 'grom, błyskawica”. Psł. *perune 'grom, 
piorun, błyskawica” (też *Perune 'słowiań- 
skie bóstwo gromu, gromowładne”), pier- 
wotna nazwa wykonawcy czynności od psł. 
czas. *perati, *perg 'bić, uderzać, razić” (zob. 
prać), z przyr. *un* (por. np. biegun, opie- 
kun, piastun). 

pióro od XIV w. 'składnik upierzenia, od 
XV w. "narzędzie do pisania atramentem, 
dawniej zrobione z pióra ptasiego lub trzci- 
ny”; zdr. piórko. Ogsł.: cz. pero / pćro, r. peró, 
scs. pero, ch./s. pero. Psł. *pero 'pióro', po- 
krewne z lit. spafnas 'skrzydło”, łot. spdrns 
"ts., stind. parna 'pióro, liść”, awest. parana- 
"pióro, łac. penna 'ts., gr. pterón 'ts., od 
pie. *p(t)er- / *p(t)en- "pióro" (derywaty od 
pie. pierwiastka *pet- 'lecieć”). Zob. pierze. 

pisać od XIV w. 'kreślić na papierze itd. lite- 
ry, cyfry; tworzyć, układać coś na piśmie'; 
z przedr. dopisać, napisać, odpisać, opisać, 
podpisać, popisać 'utrwalić na piśmie, zapi- 
sać, spisać”, sam siebie popisać 'zaprezento- 
wać siebie”, popisać się od XVI w. 'pokazać 
się, dać się poznać, zaprezentować siebie, 
pochwalić się, przepisać, przypisać, rozpisać, 
spisać, wpisać, wypisać, zapisać; wielokr. 
pisywać, z przedr. np. opisywać, przepisy- 


437 


pismo 


wać, spisywać, wpisywać. Ogsł.: cz. psdt, 
pisu I pisi pisać”, r. pisdt, scs. pbsati, piśg. 
Psł. *posati, *pidg oznaczało zapewne 'ryso- 
wać, ryć, wyskrobywać, kreślić (czy wyci- 
nać) znaki, malować; ówcześni Słowianie 
nie znali jeszcze pisma, znaczenie 'pisać” 
nowsze, poprasłowiańskie. Pierwotne zna- 
czenie zachowane w pochodnym p. pisanka 
*jajko malowane, ozdobione ornamentem”, 
por. gł. pisany 'kolorowy, barwny; pstry, 
pstrokaty” (: 'pisany”), pisanic 'kolorować; 
pstrzyć. Pokrewne z lit. pićśti "rysować, 
malować, stpr. peisai 'piszą, stind. piykte 
"maluje", łac. pingo, pingere 'kreślić, malo- 
wać, powlekać”, z pie. *peik- 'oznaczać przez 
rysowanie lub malowanie; kolorowy, barw- 
ny” (por. też pieg, piękny, pstry). — Od te- 
go pisak, pisarz, zob. też pismo; od czas. 
przedrostkowych napis, opis, podpis, popis 
(w XVI w. 'spisywanie, sporządzanie spisu; 
spisywanie, rejestrowanie żołnierzy połą- 
czone z prezentacją”), przepis, przypis, spis, 
wpis, wypis, zapis; spisek; zapiska. 

pisklę pisklęcia od XVIII w. 'młody, niedaw- 
no wylęgły ptak”. Por. cz. piskle 'nieopie- 
rzony młody ptak”, słc. piskla 'pisklę', ukr. 
pysklja "młody ptak”, br. dial. pisklja *kur- 
czę. Płnsł. *pisklę, *pisklęte "młody ptak”, 
od psł. *piskati 'piskać, piszczeć” (zob. pisz- 
czeć), z przyr. *-lę tworzącym nazwy mło- 
dych istot (por. niemowlę; wariant przyr. *-ę, 
z -l- wydzielonym zapewne z jakichś pod- 
staw słowotwórczych). 

piskorz od XV w. (ale nazwa osobowa Pis- 
korz od XII w.) 'ryba Misgurnus fossilis'. 
Por. cz. piskof 'ts., ch. piskor I piskor 'mu- 
rena, słwń. piśkur, dial. piskór / piskór 'mi- 
nóg”; wtórnie przekształcone formy: r. pes- 
kór” 'piskorz', bg. piskól 'ts.. Psł. *piskofv 
'piskorz (i chyba inne ryby z rodziny pisko- 
rzowatych), nazwa wykonawcy czynności 
od psł. *piskati 'piskać, piszczeć (zob. pisz- 
czeć), z przyr. *ofe (co do budowy por. 
tchórz). Nazwa ryby związana z jej zdolno- 
ścią do wydawania pisków. 

pismo od XV w. 'zespół znaków graficznych, 
alfabet; pisanie; tekst napisany”, dial. też 
*list'; kasz. także pismą 'pismo, wezwanie 
na piśmie, akt, dokument”, fismono, zwykle 
mn fismona 'ts.. Ogsł.: dł. pismo 'czynność 


piszczeć 


pisania; pismo”, cz. pfsmo 'pismo', r. pismó 
*list; pisanie; pismo”, cs. pismo 'pisanie, 
pismo'; por. też cz. pismeno, daw. pismć, 
pismene 'litera”, dawniej 'drewniana tablicz- 
ka do pisania, r. pismend mn 'litery', scs. 
pismę, pismene "litera; pismo”. Słow. *pistmo 
'pisanie, pismo”, nazwa czynności (wtórnie 
konkretyzowana) od psł. *pesati, *piśg 'ry- 
sować, ryć, malować, w nowszym znacze- 
niu 'pisać (zob. pisać), z przyr. *-wmo (co 
do budowy por. np. widmo). — Od tego pi- 
semny, piśmienny — piśmiennictwo. 

piszczeć od XVI w. "wydawać ostry, cienki, 
przenikliwy głos, dźwięk”; z przedr. zapisz- 
czeć; wielokr. piskać; jednokr. pisnąć. Ogsł.: 
cz. piśtet "piszczeć, piskat 'gwizdać, świs- 
tać; grać na instrumencie; piszczeć, bzykać”, 
r. piśćdt 'piszczeć, skwierczeć; kwilić”, scs. 
piskati 'grać na flecie”, ch./s. pistati 'pisz- 
czeć, świstać, gwizdać; skrzypieć; grać na 
piszczałce”, piskati "piszczeć; gwizdać”. Psł. 
*piskati, piśćg / *piśćati, *piśćg "wydawać 
ostry, wysoki, przenikliwy głos, dźwięk”, 
oparte ostatecznie na dźwkn. pi, imitacji 
różnych odgłosów, zwłaszcza ptasiego pis- 
ku, por. podobne lit. pysketi 'trzaskać (z bi- 
cza), trzeszczeć (o lodzie)”, łot. pikstet 'pisz- 
czeć (o myszach)”. — Od tego pisk. 

piszczel ż od XVIII w. 'jedna z dwu kości 
podudzia, dial. 'przednia część nogi mię- 
dzy kolanem a stopą, wcześniej od XV w. 
'dęty instrument muzyczny w kształcie ru- 
ry, piszczałka, 'rodzaj armaty, dial. pisz- 
czała 'fujarka. Ogsł.: cz. pistel ż 'przetoka, 
fistuła', dial. "instrument muzyczny”, piźcel 


I piśćała 'kość goleniowa, r. daw. piśćdl 


*rodzaj broni palnej”, dial. 'piszczałka, fu- 
jarka, bg. piśtjdl 'kość piszczelowa”, słwń. 
piśćól 'piszczałka, fujarka, 'kość piszcze- 
lowa. Psł. *piśćalv [< *piskelv] ż 'dęty in- 
strument wydający wysokie, piskliwe tony 
(sporządzany z odpowiednio spreparowa- 
nej kości zwierzęcej)”, wtórnie 'długa, pusta 
wewnątrz kość goleniowa (zwierzęca, ludz- 
ka)”, nazwa narzędzia z przyr. *-ćlv od psł. 
*piśćati wydawać ostry, wysoki, przenikli- 
wy głos, dźwięk” (zob. piszczeć). — Od tego 
piszczałka. 

piwnica od XV w. 'podziemne pomieszcze- 
nie służące do przechowywania zapasów na 


438 


placek 


zimę”, dawniej "winiarnia lub szynk miesz- 
czące się w sklepionej podziemnej izbie” 
(dziś 'lokal kawiarniano-rozrywkowy w ta- 
kim pomieszczeniu”). Por. pivnice 'piwiar- 
nia, przest. "magazyn piwa, dial. *piwni- 
ca, ukr. pyvnycja 'podziemna spiżarnia 
do trzymania napojów; piwiarnia, szynk, 
słwń. pivnica 'szynk, winiarnia; podziemna 
winiarnia. Od przym. *pivbne 'odnoszący 
się do napitków, napoi”, p. piwny od XV w. 
związany z piwem, dotyczący piwa” (zob. 
piwo), pierwotne znaczenie 'pomieszczenie 
(zwykle podziemne), w którym przechowy- 
wano i sprzedawano napoje (piwo, wino)”, 
por. p. daw. dom piwny, karczma piwna 'pi- 
wiarnia. 

piwo od XIV w. 'napój otrzymywany przez 
fermentację ze słodu jęczmiennego, chmie- 
lu, drożdży i wody”. Ogsł.: cz. pivo 'piwo*, 
r. pivo 'ts., scs. pivo 'napój'. Psł. *pivo 'napi- 
tek, napój” (pierwotne znaczenie dobrze za- 
chowane w językach płdsł., np. ch./s. pfvo 
"napój, picie”), od psł. *piti 'pić” (zob. pić), 
z przyr. *-(i)vo. W językach płnsł. pierwotne 
znaczenie 'napitek, napój” uległo zawężeniu 
w 'rodzaj napoju wyrabianego z ekstraktu 
słodowego z dodatkiem chmielu” (wypiera- 
jąc prastarą psł. nazwę piwa *olv). — Od te- 
go piwny; piwiarnia; piwosz. 

plac od XV w. (stp. też plec) "miejsce wydzie- 
lone, zwłaszcza pod zabudowę, miejsce, na 
którym stoi budynek, wraz z terenem wokół 
niego”, daw. "miejsce pojedynku, walki”; zdr. 
placyk. Por. cz. plac 'miejsce”. Zapożyczenie 
z niem. Platz 'miejsce; działka, które za 
pośrednictwem romańskim (por. np. franc. 
place 'plac) przejęte z gr. plateia 'szero- 
ka droga, ulica, plac” (od gr. platys 'szeroki, 
płaski”, por. płoć). 

placek od XV w. 'rodzaj płaskiego ciasta”, stp. 
*rodzaj płaskiego pieczywa z niesfermento- 
wanego ciasta, daw. XVI w. też 'okrągły ka- 
wałek jakiejś masy”, w gwarach o płaskich 
wypiekach, smażonych potrawach z różnych 
surowców. Por. cz. placka 'placek”. Zapewne 
zapożyczenie z niem. reg. (od XIV w.) Platz, 
dziś głównie zdr. Pldtzchen "wypieki różne- 
go rodzaju” (np. Kartoffelplatz "placek ziem- 
niaczany”), łączone z niem. platzen 'pękać, 
trzaskać. 


plama 


plama od XVII w. (w XVI w. wyjątkowe, 
w niejasnym znaczeniu) 'znak, miejsce na 
powierzchni czegoś, wyodrębniające się in- 
ną barwą, przen. 'hańbiące piętno, skaza”, 
dial. też 'flegma', kasz. plama 'plama; zna- 
mię na skórze”; zdr. plamka. Przekształcenie 
pierwotnej postaci plana 'plama', poświad- 
czonej w XVI-XVII w. (w XVI w. 'skaza; 
trąd”, 'oko w sieci”, 'błona; por. kasz. pla- 
na 'cień rzucony przez chmurę na morze”), 
kontynuującej psł. *plóna 'cienka płytka, 
warstewka, łuska oddzielająca się od meta- 
lu, kamienia”, wtórnie 'szczerbina, uszkodze- 
nie powstające (np. na metalowym przed- 
miocie) przez oddzielenie się, odpadnięcie 
warstewki, płytki, kawałeczka metalu; pęk- 
nięcie, szczelina (w metalu, kamieniu)”, por. 
cz. dial. plena 'pęknięcie w żelazie”, słc. 
plena 'szczerba, warstwa rdzy na żelazie”, 
r. plend 'szczelina; pęknięcie w metalu, ka- 
mieniu, ukr. plena 'pęknięcie w metalu, 
dial. plind 'odłamek, odprysk; pęknięcie, ry- 
sa w kutym metalu”, słwń. dial. plćna 'pęk- 
nięcie, szczerba, złuszczenie (np. na żela- 
zie); cienka płytka, łupek; warstwa gontów, 
słomy lub dachówek na dachu”, pien 'szczer- 
ba, odprysk na ostrzu (np. noża, siekiery)”, 
scs. plón 'pęknięcie. Psł. *plóna w poda- 
nym znaczeniu jest tożsama z psł. *plena 
*to, co okrywa, otacza; skórka, błonka; pie- 
lucha” (por. cz. plena / plćna / plina 'chusta, 
pielucha; błona, skórka, r. plend i plenka 
"błona; kożuch na zagotowanym mleku”, bg. 
dial. plćna / pljdna "pielucha, ch. dial. czak. 
plena "pielucha, słwń. plćna 'łuska'), mają- 
cym odpowiednik w lit. plćne 'cienka skór- 
ka, błonka (np. na jajku, mleku, oku), ro- 
gówka”, od pie. *ple- / *pela- *'okrywać, osła- 
niać; skóra, błona; okrycie, chusta”. Polskie 
plama z niejasnym -m-, podobnie jak stp. 
brona > broma (zob. brama). — Od tego 
plamić, poplamić, splamić; plamisty. 

plaskać od XVI w. "uderzać o coś płaską po- 
wierzchnią, dłonią”, "wydawać odgłos plaś- 
nięcia, padać z takim odgłosem”, daw. 'po- 
liczkować”, dial. 'pluskać”; jednokr. plasnąć; 
por. stp. XV w. pleskanie 'klaskanie”. Ogsł.: 
cz. pleskat (lud. plaskat / pldskat) "wydawać 
dźwięk przypominający plaśnięcie, mlaś- 
nięcie; dawać klapsy; formować coś płas- 


439 


plątać 


kimi uderzeniami; klaskać, słc. plieskat, 
reg. pliaskat 'plaskać; bić, uderzać, chlastać, 
pluskać”, r. pleskdt 'pluskać, przest. 'klas- 
kać', dial. "uderzyć, scs. pleskati, pleśty 'kla- 
skać', ch./s. pljeskati 'ts.. Psł. *pleskati, mo- 
że też *plóskati i *plaskati "uderzać płaską 
powierzchnią, z odgłosem”, od dźwkn. imi- 
tacji odgłosu uderzenia (np. p. plask!, cz. 
plesk!, bg. pljas!, ples!), por. np. bliskie lit. 
pleśketi 'trzaskać, trzeszczeć; pluskać; tur- 
kotać”, 

plądrować od XVI w., ale dawniej pisane 
plondrować I plundrować 'rabować, łupić; 
z przedr. splądrować. Por. stcz. plundrovati 
*ts.. Zapożyczenie z niem. pliindern, śrdniem. 
plundern 'grabić, łupić, plądrować”. 

pląsać od XIV w. (stp. plęsać) 'tańczyć, ha- 
sać', stp. też 'klaskać, 'podskakiwać”. Ogsł.: 
cz. plesat 'radować się, weselić się, wydawać 
okrzyki radości; balować, przest. 'tańczyć, 
r. pljasat, pljasu 'tańczyć (zwykle tańce lu- 
dowe), scs. plęsati, plęsp 'tańczyć, ch./s. 
plćsati 'ts.. Psł. *plęsati 'weselić się, wyda- 
wać okrzyki radości, skakać, tańczyć” (stąd 
zapożyczone goc. plinsjan 'tańczyć'), za- 
pewne pierwotny czas. wielokr. od nieza- 
chowanego u Słowian czas. tplęsti, równego 
lit. plęśti, plęsiu 'tańczyć; wydawać okrzyki 
radości”, stlit. pląśti 'ts.; dalsza etymologia 
wyrazu bałtosł. nie jest jasna. — Od tego 
pląs (daw. od XVI w. plęs) 'skoczne tany, ta- 
niec”; pląsawica. 

plątać piączę / plątam od XVII w. 'gmatwać, 
motać, wikłać”, pot. 'brać jedno za drugie, 
niesłusznie coś z czymś utożsamiać, plątać 
się (nogi się plączą, daw. od XVI w. nogi się 
plątają 'nie może iść prosto”, por. w XV w. 
Plątonogi 'ten, któremu plączą się nogi”), 
stp. XV w. 'mieszać się do czegoś, wdawać 
się w coś, w XVI w. 'włóczyć się, błąkać 
się, "wiązać się, oplątywać się”, 'być spląta- 
nym; z przedr. poplątać, rozplątać, wplątać 
się, zaplątać. Prawdopodobnie nowszy czas. 
wielokr. od niezachowanego p. fplęść, tplę- 
tę, psł. tplęsti, tplętp, na które wskazuje bar- 
dziej archaiczny czas. wielokr. *plotati (z re- 
gularną wymianą rdzennego *ę — *p) po- 
świadczony we wschsł.: r. plutat błądzić, 
ukr. plśtaty 'ts., br. dial. platac" 'ts.; błąkać 
się; kłamać”. Pokrewne z p. pleść, podstawę 


plecy 


stanowiły może przypuszczalne psł. formy 
czasu teraźn. iplętę z infiksem nosowym 
(jak np. psł. *sędp 'siądę, zob. siąść) do 
bezokol. *plesti 'pleść, splatać, oplatać, wy- 
platać” (zob. pleść). — Od tego plątanina. 
plecy mn od XVI w. (stp. XV w. plece) 'tyl- 
na strona tułowia od ramion do pasa, 
w XVI w. plec ż / plec m, plece n, pleca ż 
*część ręki (u zwierzęcia przedniej nogi) 
przylegająca bezpośrednio do tułowia, ra- 
mię, łopatka, bark”, 'zwichnięcie stawu bar- 
kowego u konia”, plecy (wyjątkowo pleca) mn 
"pas barkowy, ramiona, niekiedy cała tylna 
część tułowia od pasa do karku (też grzbiet 
u zwierząt)”, dial. też pleco 'ramię' śl. pleca 
mn 'plecy”, kasz. plecć mn 'plecy”. Ogsł.: cz. 
plec ż, plece mn '*barki, plecy (nad łopatka- 
mi), r. plećó 'bark, ramię, pleći mn pot. 
*wywatowane ramiona w odzieży wierzch- 
niej; ramię jakiegoś przedmiotu (np. dźwig- 
ni)”, scs. pleśte 'ramię” 1. pdw płeśti 'grzbiet, 
plecy, tył”. Psł. *plete [< *plet-io-] n 'ramię, 
bark, przyległa górna część pleców”, po- 
krewne z łot. plęcs / plece ramię, bark”, śrirl. 
leithe [< *pletia-] 'łopatka, het. paltana- 
*łopatka zwierzęcia ofiarnego”, od pie. *plet- 
*szeroki, płaski”, przyr. *-je. Pierwotne zna- 
czenie 'szeroka, płaska część ciała. Polskie 
plecy kontynuuje psł. formę 1. pdw *pleti 'dwa 
ramiona, dwa barki” (podobnie jak oczy, 
uszy, zob. oko, ucho), znaczenie 'grzbiet, tył 
ciała” jest wtórne. — Od wyrażeń przyim- 
kowych zaplecze; poplecznik od XVIII w. 
pleć pielę od XV w. *'wyrywać, usuwać chwa- 
sty”; plewić od XVI w. (z przedr. od XV w.) 
*ts., wyplewić od XV w.; pielić od XIX w. 
'ts., opielić, wypielić. Ogsł.: stcz. pleti, plevu, 
cz. plit, pleji *pleć', r. polót, polju 'pleć, opie- 
lać”, scs. pleti, plóvg 'plewić, wykorzeniać, 
słwń. pleti, plóvem / plejem 'plewić; wy- 
ciągać coś od kogoś, rabować'. Psł. *pelti, 
*pelvp "wyrywać, usuwać chwasty, plewić, 
pokrewne z lit. plesti 'drzeć, rozdzierać, roz- 
rywać; zdzierać; rabować, grabić”, stwniem. 
spaltan (dziś niem. spalten) 'łupać', stind. 
phdlati 'pęka, sphaldti 'rozrywa, sphafati 
*rwie, od pie. *(s)pel- 'łupać, odłupywać, 
odszczepiać, odrywać”. Polska postać plewić 
(por. też np. ch. plijćviti 'plewić') wtórna, 
oparta na temacie czasu teraźn. plewi- (psł. 


440 


pieść 


*pelvg, 3. osoba *pelvi-tv), najnowsza postać 
pielić jak reg. mielić, ścielić od mieć, słać. 

plemię plemienia od XIV w. 'grupa rodów wy- 
wodząca się od wspólnego przodka”, przest. 
"potomstwo, pokolenie, ród” (już stp.), "ród 
lub grupa rodów szlacheckich związana 
wspólnym pochodzeniem albo zawołaniem 
i godłem herbowym”, w XVI w. też 'ród, ro- 
dzina”, 'naród, lud, społeczność ludzka, 'lu- 
dzie”, 'pokolenie'. Ogsł.: cz. plómć, -ene 'ple- 
mię, ród, pokolenie”, r. plómja, -eni "plemię, 
ród”, scs. plemę, -ene 'ród". Psł. *plemę, *ple- 
mene 'rodzina, ród, plemię”, prawdopodob- 
nie z pierwotnego *pled-men- (od rdzenia 
*pled- z przyr. *-=men-), pokrewnego z psł. 
*plode 'płód” (zob. płód), zawierającego ten 
sam rdzeń w postaci *plod-. — Od tego ple- 
mienny; plemnik (por. daw. XVI w. plemię 
"męskie komórki rozrodcze, sperma”, plemię 
męskie 'ts.). 

pienić się od XVII w. 'rozmnażać się, mno- 
żyć się”, "bujnie rosnąć (o roślinach)”, daw. 
plenić od XVII w. i dial. 'rodzić”; z przedr. 
rozplenić się "rozmnożyć się”. Czas. odrzecz. 
od plon, psł. *pelne "zysk, korzyść; urodzaj” 
(zob. plon). 

pleść plotę od XV w. 'splatać, wyplatać, za- 
platać”, "mówić bez sensu, bez zastanowie- 
nia, gadać, paplać”; z przedr. opleść, roz- 
pleść, spleść, upleść, wpleść, zapleść; wielokr. 
-platać tylko z przedr.: oplatać, rozplatać, 
splatać, wplatać, wyplatać, zaplatać. Ogsł.: 
cz. plćst, pletu "pleść, wić, wyplatać, dziać, 
robić na drutach; mieszać, plątać; wprowa- 
dzać w błąd, zbijać z tropu, mylić; mówić 
bez sensu r. plesti, pletu 'pleść, splatać, wić; 
gadać głupstwa, scs. plesti, plety 'pleść, 
splatać”. Psł. *plesti [< *plet-ti], *pletg 'pleść, 
splatać, oplatać, wyplatać”, wielokr. *pletati, 
pokrewne ze stwniem. flehtan (dziś niem. 
flechten) 'pleść, splatać, wyplatać, łac. 
plectó, plectere 'pleść, splatać”, z pie. *plekt-, 
będącego rozszerzeniem pie. *plek- 'pleść, 
splatać” (od którego łac. plicó, plicare 'zwi- 
jać, gr. plekó "plotę, splatam, wiję, kręcę”). 
Zob. plątać. — Od tego plotka od XVI w. 
*nie sprawdzona lub kłamliwa pogłoska” 
(daw. 'głupstwa, brednie, mówienie byle 
czego”, 'plotkarz, plotkarka, *coś uplecio- 
nego, plecionka”) — plotkarz — plotkarka, 
plotkować; pleciuga *papla, gaduła, plotkarz, 


pleśń 


plotkarka; plecionka (<— pleciony), zob. też 
płot; od czas. przedrostkowych oplot, splot. 

pleśń ż od XV w. *zielonkawy nalot, dial. 
pleśń I pleśnia, kasz. plesńa 'ts.. Ogsł.: cz. pli- 
seń, -sne Ż, r. plćsen, cs. plesnw. Psł. *plesnv ż 
"pleśń, i, zapewne, *plese [< *ple-so-] 'szary, 
zielonkawoszary osad, nalot, pleśń” (na tę 
drugą postać wskazują: kasz. ples m 'pleśń', 
stch. plijes 'ts., ch. dial. plis m 'warstwa 
brudu, zwłaszcza na ludzkiej skórze, brud; 
pleśń, słwń. dial. plćs 'pleśń'), pokrewne 
z lit. peldsis 'pleśń”, peleti *pleśnieć” (a także 
z bardziej odległym r. dial. pelesyj 'szary, 
plamisty”, słwń. dial. pelćsast 'plamisty”), od 
pie. *pe(a)l- 'szary, popielaty, blady; pstry” 
(zob. pilch, płowy). Postać *plesne utworzo- 
na za pomocą przyr. *-snb, jej zaś wariant 
*plóse za pomocą przyr. *-se < *-so- (por. 
np. bies, kłos), nie można jednak wykluczyć, 
że *plósnv powstała przez nawarstwienie 
przyr. *-(s)nb na starszy rzecz. *plesv. 

plewa, zwykle plewy mn, od XV w. 'odpadki 
pozostałe po wymłóceniu zboża i odwianiu 
ziarna (drobne części kłosa, osłony ziarna); 
łuski obite przy łuszczeniu nasion, 'u roślin 
trawiastych małe listki obejmujące z dwu 
stron kłos lub jego części”, dial. też plowy 
I płówy. Ogsł.: cz. pleva (daw. plćva) 'plewa, 
ukr. polóva 'plewa', scs. plćva 'ts.. Psł. *pel- 
va 'łuska okrywająca ziarno w kłosie zbo- 
ża, dokładny odpowiednik stpr. pelwo 'ple- 
wa”, pokrewne z lit. pelus mn 'plewy', pelai 
mn 'ts., łot. pęlus mn 'ts., pęlavas mn ('ts., 
stind. paldvas 'plewa', łac. palea |< *paleva] 
*ts., z pie. *pelóus, *peluós 'plewa”. 

pliszka od XV w. 'ptak Motacilla, zwłaszcza 
pliszka biała, Motacilla alba”, dial. np. pli- 
ska, plizga, plistka, pliszczka, pliskwa, pli- 
stwa, pluska, kasz. pleska / pleska | pliska. 
Ogsł.: dł. spliska, dial. spliśka, splistka, spli- 
$ka, gł. pliska I spliśka, cz. dial. pliska, pli- 
skva, pleska, r. pliska, dial. pliska, plistka, 
ch./s. pliska. Psł. *pliska 'pliszka, pocho- 
dzenie dźwkn. od głosu ptaka (słyszanego 
np. jako biuiss), por. też np. dł. pliśćaś 'ję- 
czeć, kwilić, słwń. pliskati 'szemrać', opar- 
te na dźwkn. rdzeniu *plisk-. 

plon od XIV w. 'zbiór, żniwo”, stp. 'łup, zdo- 
bycz wojenna” (uznawane za bohemizm), 
w XVI w. też 'niewola, 'dobytek (najczę- 


441 


pluć 


ściej w bydle)”, dial. "przyrost ziarna, obfi- 
tość zbiorów, zwłaszcza zboża, 'ziarno, któ- 
re samo wykrusza się z kłosów”, 'ostatni 
pokos przy żniwie, "mały snopek zboża 
ozdobiony kwiatami, ofiarowany właścicie- 
lowi pola, 'dożynki, kasz. plón 'plon, żni- 
wo, 'trzy pokosy siana zgrabione razem”, 
*wieniec żniwny”, 'dożynki'. Ogsł.: cz. plen 
*łup, rabunek”, r. przest. polón 'niewola; jeń- 
cy, niewolnicy”, ch./s. plijen 'łup, zdobycz”, 
słwń. plćn 'ts.. Psł. *pelne 'zdobycz (wojen- 
na), łup; zysk, korzyść; urodzaj”, pokrewne 
z lit. pelnas 'dochód, zysk”, łot. pelna 'zysk, 
korzyść, stind. panas 'obiecana nagroda, 
z pie. *pel-no- 'zysk, zarobek” (od pierwiast- 
ka *pel- 'sprzedać, zarobić, zyskać”). 

plucha od XIX w. 'brzydka, dżdżysta pogoda” 
(też w gwarach); także pluchota od XVIII w. 
*niepogoda', dial. płuchota / pluchta 'dżdży- 
sta pogoda, słota, kasz. pluyota 'słota, szcze- 
gólnie śnieg z deszczem”. Por. ukr. dial. plju- 
chóta 'Śnieg z deszczem i wiatrem”. Od czas. 
tpluchać, odpowiadającego r. dial. plińchat 
*lać, przelewać, pljichatsja 'iść po błocie; 
pluskać się w wodzie; pryskać, br. plińchac' 
*pluskać, pryskać, pljuchnuc "polać, lunąć, 
będących ekspresywnymi wariantami kon- 
tynuantów psł. *pluskati (zob. pluskać). Na 
związek z czas. pluskać wskazują też p. dial. 
plusk 'słota, plucha, dżdżysta pogoda, plus- 
kawica 'ts., pluskota 'ts.; pluskanie”. 

pluć pluję od XVI w. 'wyrzucać z ust ślinę 
lub flegmę, daw. od XV w. (dziś przest.) 
plwać, plwam, od XVI w. też plwać, pluję; 
z przedr. napluć, opluć, wypluć i naplwać, 
oplwać, wyplwać; wielokr. -pluwać: z przedr. 
opluwać, spluwać, wypluwać; jednokr. plu- 
nąć, splunąć. Ogsł.: cz. plivat, przest. plvat, 
ekspr. i reg. plit, pliji, dial. plut, pluju, stcz. 
pivdti, r. plevót, pljuju, scs. plevati, pljujo. 
Psł. *plvvati, *plujo [< *piliu-a-tei < *piu-a-, 
*pieu-ió] (z I epentetycznym w sylabie rdzen- 
nej), pokrewny z lit. spiduti, spiduju 'pluć, 
łot. splaut 'ts., goc. speiwan (dziś niem. 
speien) 'ts., łac. spuó, spuere 'ts., gr. ptfó 
*pluję', stind. sthfvati 'pluje, wszystkie od 
pie. *(s)pieu- 'pluć” (pochodzenia dźwkn.). 
Pierwotna odmiana w polskim plwać, pluję, 
wtórnie uogólniono w całym paradygma- 
cie albo temat bezokolicznika (stąd plwać, 


plugawy 


plwam), albo temat czasu teraźn. (stąd pluć, 
pluję). — Od tego plwocina od XV w. ślina 
wypluta. Zob. plugawy. 

plugawy od XV w. 'obrzydliwy, budzący od- 
razę, brudny”, daw. XVI w. też "marny, lichy, 
byle jaki; prostacki, pospolity”, kasz. plegavi 
*nieczysty, obrzydliwy, wzbudzający wstręt; 
gorzki; zły, brzydki (o pogodzie)”. Por. słc. 
pluhavy 'ohydny, wstrętny, paskudny (także 
o pogodzie)”, r. pljiugóvyj 'obrzydliwy, plu- 
gawy:; niepozorny, lichy, brzydki”. Przym. 
odrzecz. z przyr. -awy < *-avs od p. daw. plu- 
ga I plug, brud, splugawienie, nieczystość, 
dial. plug 'ropa, materia”, pluga 'deszcz rzę- 
sisty” (w gwarach też derywaty, np. plugacz 
*człowiek niechlujny; bezwstydnik, bluźnier- 
ca; diabeł”), kasz. pluga 'Śnieg z deszczem, 
plega 'stara odzież (np. sukienka, ubranie, 
rękawica)”, por. słc. pluha (też pluhdk i plu- 
havec) 'potwór, paskuda, bydlę”, ukr. pljuha 
*brzydka kobieta, a także pochodne cza- 
sowniki: stcz. plihati 'brukać, brudzić”, słc. 
pluhat sa 'włóczyć się. Podstawę całej ro- 
dziny wyrazowej (z różnorodnymi, głównie 
pejoratywnymi znaczeniami) stanowił za- 
pewne psł. dial. (płnsł.) rzecz. *pluga 'to, 
czym się pluje, ślina, plwocina” > 'coś przy- 
pominającego plwociny, coś obrzydliwego 
jak plwociny, nieczystego, wstrętnego”, od 
tematu czasu teraźn. psł. czas. *plvvati, *plu- 
jo pluć” (zob. pluć), z przyr. *:ga (co do bu- 
dowy por. struga). — Od tego plugawić od 
XVI w., splugawić; plugastwo (daw. też plu- 
gawstwo I plugactwo) od 1500 r. 

pluskać od XV w. 'przelewać się, rozlewać się 
z charakterystycznym odgłosem (o cieczy); 
uderzać o powierzchnię cieczy z odgłosem, 
powodować plusk'; z przedr. opluskać, wy- 
pluskać; jednokr. plusnąć, dial. też plusknąć, 
kasz. plusknąc | plusnąc 'skoczyć do wody”; 
wielokr. -pluskiwać: z przedr. wypluskiwać. 
Ogsł.: cz. pliskat, ukr. pljskaty, stwń. pljis- 
kati 'pluskać”. Psł. *pluskati 'lać, przelewać, 
poruszać ciecz z charakterystycznym odgło- 
sem, pokrewne z lit. pliauskuoti "poruszać 
się w cieczy, wywołując charakterystyczny 
odgłos”, pliżuśkuoti 'mlaskać, pochodzenie 
dźwkn., por. p. plusk wykrz. imitujący od- 
głos spowodowany uderzeniem w ciecz, roz- 
lewanie się cieczy. 


442 


płacić 


płuskwa od XV w. 'owad Cimex lectularius”. 
Wyłącznie polskie (stąd br. dial. pljńskva 
*ts.). Najbliższe odpowiedniki: ukr. dial. 
pljńśća 'pluskwa', br. dial. pljńska 'ts.. Po- 
krewne z kasz. pleśćva i pluśćka I pleśćka 
"płaski, niedojrzały strąk”, pleśććc "robić 
coś płaskim, spłaszczać, r. pljusk 'spłasz- 
czone miejsce jakiegoś przedmiotu, pljuśćit 
*spłaszczać, rozpłaszczać, pljuskd "kielich 
kwiatu, cs.-s. pljuska 'łuska”, które wskazują 
na psł. przym. *pluske [< *pleu-sko-] 'płas- 
ki”, zachowany w ukr. dial. pljuskyj "płaski, 
równy”, pokrewny z lit. pliańiske / plauska 
*duży, odłupany kawał drewna, łot. plańik- 
sta | plausta 'dłoń” (por. płytki). Pluskwa za- 
tem z pp. *plusky, *pluskove, bier. *pluskovb, 
od *pluske 'płaski', z przyr. *-y, *-wv-, pier- 
wotne znaczenie 'płaski, spłaszczony owad, 
jak p. daw. i dial. płoszczyca 'pluskwa, cz. 
dial. płośtice, słc. plośtica, ukr. dial. plośćyca 
*ts., od psł. *plosks "płaski" (zob. płaski). 

płachta od XIV w. 'duża chusta płócienna, 
kawał płótna używany do różnych celów”, 
stp. też 'rodzaj sieci rybackiej”, kasz. płayta 
"płachta, prześcieradło. Ogsł.: płb. ployta 
'płachta (lniana), prześcieradło, obrus, ser- 
weta, cz. plachta 'płachta, plandeka; żagiel”, 
dial. 'prześcieradło, obrus”, r. plńchta 'ro- 
dzaj grubej tkaniny; kawał takiej tkaniny 
używany jako chodnik, zapaska”, przest. 
*zgrzebna odzież, włosiennica”, dial. 'chust- 
ka na głowę; spódnica, ch. plahta 'przeście- 
radło; obrus. Psł. *placheta 'duży, szero- 
ki kawał grubej tkaniny”, zapewne od psł. 
*placha 'coś płaskiego i szerokiego” (zob. 
spłacheć), z przyr. *-vta (por. szczypta, zob. 
szczypać). 

płacić od XIV w., stp. też "mieć pewną war- 
tość, kosztować, być wartym”; z przedr. do- 
płacić, odpłacić, opłacić, przepłacić, spłacić, 
wpłacić, wypłacić, zapłacić; wielokr. -pła- 
cać: tylko z przedr. dopłacać, odpłacać, spła- 
cać, wypłacać. Ogsł.: cz. platit "płacić, wy- 
nagradzać pieniędzmi, 'ponosić konsek- 
wencje czegoś”, 'być w cenie, mieć wartość; 
być cenionym, poważanym”, r. platit, placu 
*płacić; odwdzięczać się”, ch./s. plótiti 'pła- 
cić. Psł. *platiti, *platp 'dawać zapłatę za 
coś, z wcześniejszego 'dawać kawałki płót- 
na (spełniające funkcję środka płatnicze- 


płacz 


go)”, czas. odrzecz. od psł. plate 'kawał tka- 
niny, płótna” (zob. płat). Rozwój znaczenio- 
wy związany z używaniem przez dawnych 
Słowian kawałków płótna (zapewne specjal- 
nie tkanego) jako środka płatniczego. — Od 
tego płaca od XV w., stp. 'opłata sądowa, 
*kara pieniężna, odszkodowanie”, 'danina, 
kontrybucja” < *plata [< *plat-ja] (por. np. 
ch./s. pldća 'płaca, zapłata, pensja; opłata; 
nagroda ); płatny od XV w., stp. 'należny 
z racji płatu (tj. czynszu lub odsetek); taki, 
od którego płaci się płat (tj. czynsz); ten, 
który płaci płat (tj. czynsz)”, "mający war- 
tość; od czas. przedrostkowych dopłata, 
nadpłata, opłata, przedpłata, spłata, wpła- 
ta, wypłata, zapłata. 

płacz od XIV w. Ogsł.: cz. pldć, r. plać, 
scs. plaćb. Psł. *plaćv [< *plak-je] 'płakanie, 
płacz”, nazwa czynności od psł. *plakati (zob. 
płakać), z przyr. *-jv. 

płakać od XIV w.; z przedr. opłakać, popła- 
kać się, rozpłakać się, wypłakać się, zapła- 
kać; wielokr. -płakiwać: tylko z przedr. opła- 
kiwać, popłakiwać, wypłakiwać się. Ogsł.: 
cz. plakat 'płakać, r. plakat 'płakać, szlo- 
chać; opłakiwać, pldkatsja 'skarżyć się na 
coś”, scs. plakati (sę) "płakać, wylewać łzy; 
opłakiwać. Psł. *plakati, *plaćg "płakać, 
*plakati sę 'opłakiwać”, prapokrewne z lit. 
plakti 'chłostać, smagać, bić”, gr. plóssó 'biję, 
uderzam, rażę”, od pie. *plak- 'tłuc". Starsza 
była zapewne postać zwrotna *plakati sę 
z pierwotnym znaczeniem 'bić się w piersi 
na znak żałoby (i przy tym biadać, płakać)”, 
por. prapokrewne łac. plangó, plangere 'ude- 
rzać” i 'opłakiwać, głośno narzekać, pła- 
kać. Wyraz należał przypuszczalnie do 
słow. słownictwa związanego z obrzędem 
pogrzebowym. Por. płacz. — Od tego pła- 
czek, płaczka, płaksa od XV w. 'skłonny do 
płaczu, mazgaj, beksa” (por. r. pldksa 'płak- 
sa, beksa”). 

płaski od XV w. 'spłaszczony, równy, stp. 
płaski czy plaski 'niepękaty, niewypukły”, 
dial. płaski, często plaski (poświadczone już 
w XVI w.) 'płaski; płytki; por. stp. XIV w. 
płoski "równy, gładki, bez wyniosłości”. Słow. 
odpowiedniki ma tylko postać płoski, por. 
cz. plosky, r. plóskij, scs. ploske. Wyraz pol- 
ski wskazuje na prapostać *plask», poza tym 


443 


płatać 


psł. *ploske 'płaski', obie postaci, różniące się 
pierwotnie długością samogłoski rdzennej 
(a / *4), zapewne z pierwotnych *pldt-sko- / 
*plat-sko- od pie. *plat- / *plat- "płaski, równy; 
wyrównywać. Gwarowe plaski, plaskaty mo- 
że przez kontaminację płaski z utraconym 
przym. ipluski < psł. *pluske 'płaski” (por. 
ukr. dial. pljuskyj 'płaski, równy”), poświad- 
czonym tylko w derywacie pluskwa (zob.). 
— Od tego płaszczyzna; płaszczyć od XVI w. 
*czynić płaskim”, płaszczyć się zachowywać 
się uniżenie, daw. od XVI w. 'stawać się 
płaskim; przypadać do ziemi (o zwierzę- 
tach)”, spłaszczyć, spłaszczony. Zob. płaszcz. 
płaszcz od XIV w. 'rodzaj wierzchniego okry- 
cia; zdr. płaszczyk. Ogsł.: cz. plast ż "płaszcz, 
r. plaść 'płaszcz, opończa, peleryna, scs. 
plaśte "wierzchnie okrycie. Psł. *plaśćb 
[< *plask-jv] m 'wierzchnie okrycie ochron- 
ne, rodzaj peleryny” (pierwotnie chyba ta- 
kie okrycie w postaci maty plecionej ze sło- 
my lub trzciny, wiązane z przodu, zwisające 
płasko, zakrywające wypukłości ciała), od 
psł. przym. *plasks (zob. płaski) z przyr. *-jv. 
płat od XV w. 'kawałek materiału, zwłasz- 
cza płótna; płaski kawałek, cienka warstwa 
czegoś”, dial. *kawał tkaniny, zwłaszcza płó- 
ciennej”, "płachta, szmata”, kasz. płat 'łata”; 
w stp. od XIV w. też w specjalnych zna- 
czeniach: 'procent od pożyczonej sumy, 
*'czynsz, renta płacona od roli, zagrody itp. 
*spłata części spadkowej”, 'podatek'”, 'wyna- 
grodzenie, zapłata, 'dochód'; zdr. płatek. 
Ogsł.: cz. pldt 'płyta; płat, połeć”, r. przest. 
plat 'chusta, scs. plate 'tkanina, płótno; 
knot. Psł. *plate *kawał tkaniny, płótna, 
prawdopodobnie w związku etymologicz- 
nym z psł. *polteno 'tkanina lniana, płót- 
no”, pie. *pol-to- (zob. płótno), w takim razie 
kontynuuje pie. *plo-to- (od pie. pierwiastka 
*pel(a)- 'okrywać, osłaniać; skóra, błona; 
okrycie, chusta”). Zob. płatać, płacić. 
płatać od XVI w. (z przedr. rozpłatać od 
XV w.) 'ciąć na płaty, na kawałki, rozrąby- 
wać wzdłuż; zadawać cios nożem, szablą, 
mieczem itp., 'robić komuś to, czego się nie 
spodziewa, wyrządzać, wyprawiać, wyczy- 
niać” (płatać figle), dial. 'bić, kaleczyć; kale- 
czyć kłami (o dziku)”, kasz. płatac 'łatać'; 
z przedr. rozpłatać, spłatać, wypłatać. Ogsł.: 


pławić 


gł. płatać 'łatać; cerować, ukr. platdty 'ciąć 
na kawałki, na płaty”, dial. 'łatać, napra- 
wiać; odłupywać, odłamywać, słwń. pldta- 
ti 'rozłupywać, rozszczepiać. Psł. *platati 
'rozcinać na kawałki, płaty”, czas. odrzecz. 
od psł. "plate '*kawał tkaniny, płótna” (zob. 
płat). 

pławić od XV w. 'zanurzać, moczyć w wo- 
dzie, wpędzać, wrzucać do wody”, stp. też 
"przeprowadzać przez wodę”, daw. 'wozić, 
przewozić, transportować wodą” (używane 
jeszcze w XIX w., zachowane w gwarach, 
dziś spławić, spławiać), 'przeprawiać, prze- 
wozić na drugi brzeg rzeki, jeziora, daw. 
XV w. też 'topić, przetapiać metal, pławić 
się "zanurzać się, kąpać się, stp. "płynąć, 
przeprawiać się wodą; z przedr. spławić, 
wielokr. spławiać. Ogsł.: cz. plavit 'spławiać 
(drewno); pławić (konie); płukać, przepłu- 
kiwać, r. pldvif, -vlju 'topić, roztapiać, 
*spławiać”, dial. kąpać zwierzęta”, 'rozpusz- 
czać coś w wodzie”, słwń. plaviti *spławiać; 
podróżować wodą, żeglować”, 'topić, rozta- 
piać.. Psł. *plaviti, *plavg 'topić, przetapiać 
(np. wosk, metal); zanurzać w wodzie, trans- 
portować wodą, spławiać, czas. kauzat. 
z pierwotnym znaczeniem 'powodować, że 
coś płynie, pływa” od psł. *pluti, *plovg 'po- 
ruszać się po wodzie, płynąć (por. stcz. 
pluti, plovu 'płynąć, cz. plout, pluji 'ts., scs. 
pluti, plovg 'ts.), oparty na temacie czasu 
teraźn. *plov- z regularnym wzdłużeniem 
samogłoski rdzennej *o — *a. Czas. *pluti, 
*plovg, podstawowy dla całej rodziny wyra- 
zowej (zob. płynąć, pływać), ma najbliższe 
odpowiedniki w lit. plduti, plóunu / plduju 
*myć, płukać, łot. plańst, plaużu 'namaczać, 
czynić mokrym, stwniem. floum 'spływ, 
ściek”, ang. flow 'ciec', łac. pluit, pluere 'pa- 
dać (o deszczu)”, gr. pleó 'pływam, płynę, 
stind. pldvate 'pływa”, toch. A, B plu- 'latać, 
unosić się w powietrzu, wszystkie od pie. 
*pleu- "padać (o deszczu); ciec, toczyć się, 
płynąć; pływać; latać, fruwać” (co od pie. 
pierwiastka *pel- 'ciec, lać, poruszać”). 

płaz od XVI w. 'zwierzę z gromady Amphi- 
bia”, pot. 'zwierzę pełzające”, w XVI w. płaz 
I płaza 'zwierzę z gromady płazów lub ga- 
dów”. Rzecz. odczas. od stp. od XV w. płazić 
(się) "czołgać się, pełzać”, w XVI w. też pła- 


444 


płochy 


zać (się) 'ts., lub od stp. płozić 'pełzać, czoł- 
gać się (o płazach, gadach)”, w XVI w. też 
płozać 'ts.; czasowniki związane z pełzać 
(zob.). W innych językach słow. w odpo- 
wiednim znaczeniu wyrazy sprowadzające 
się do psł. *polze 'zwierzę pełzające” (por. 
cz. plaz 'gad”, r. póloz 'żmija niejadowi- 
ta”, bg. plaz 'gatunek węża”), etymologicznie 
tożsame z psł. *polze / *polza 'płoza” (zob. 
płoza). 

płeć płci od XV w. 'zespół właściwości cha- 
rakteryzujących osobniki męskie i żeńskie; 
osobniki o tych właściwościach”, przest. 'ce- 
ra, karnacja, stp. 'ciało ludzkie”, 'stworze- 
nie, istota żyjąca, 'skóra. Ogsł.: stcz. pit 
I plet ż 'ciało, skóra”, cz. plet ż 'cera, karna- 
cja”, przest. 'płeć”, r. plot 'ciało”, scs. plotb Ż 
*ciało ludzkie, ch./s. pit ż 'ciało; kolor 
skóry, cera. Psł. *plote [< *plń-ti-] ż 'skóra 
ludzka, barwa skóry, cera, pokrewne z lit. 
pluta 'skórka (chleba, słoniny); skorupa, po- 
włoka”, łot. pluta 'ciało; skóra, barwa skóry, 
cera, zapewne od pie. pierwiastka *pel(2)- 
'okrywać, osłaniać; skóra, błona; okrycie, 
chusta” (zob. plama, płat, płótno). 

płetwa od XVII w. "narząd ruchu u ryb”, od 
XIX w. pletwa 'błona między palcami nóg 
niektórych ptaków wodnych i ssaków; płe- 
twa”, od XVII w. płytwa 'płetwa”, w XVI w. 
plutwa 'ts. (może bohemizm), dial. płetwa 
I pletwa 'ts., kasz. pletva i płatva 'ts.. Pier- 
wotnie zapewne płytwa (ewentualnie też 
*płutwa), por. stcz. plutva / płytva "płetwa; 
skrzela”, cz. ploutev ż 'płetwa', dial. płytva 
I plejtva 'ts., słc. plutva 'płetwa, z prapo- 
staci *plytva i *plutva, od psł. *plyti i *plu- 
ti "płynąć (zob. pławić, płynąć, pływać), 
z przyr. *-tva (tworzącym nazwy czynności, 
por. modlitwa), pierwotnie zapewne 'pły- 
wanie”, wtórnie 'to, co służy do pływania”. 
Niejasne jednak polskie postaci sugerujące 
jakoby rdzenne *-»- (płetwa, dodatkową 
trudność stanowi -l- w pletwa, notowanej 
także w gwarach, np. w okolicy Malborka, 
Radomia, Opoczna), może jednak wtórne, 
z gwarową zmianą fonetyczną y > e w są- 
siedztwie ł; niepewne. 

płochy od XV w. 'niestały w uczuciach; lek- 
komyślny, nierozważny”, stp. 'swawolny, nie- 
poskromiony”, 'lekkomyślny, nieopanowa- 


płoć 
ny”, daw. od XVI w. też 'bojaźliwy, lękliwy, 
płochliwy, niespokojny; dziki, nieokiełzna- 
ny, szalony; zły, negatywny, marny”, Ogsł.: 
cz. plachy 'płochliwy, strachliwy, bojaźliwy”, 
książk. *'przemijający, niestały”, stcz. też 'dzi- 
ki, zdziczały”, ukr. dial. polóchyj 'lękliwy, 
bojaźliwy”, stwń. pldh 'płochy, płochliwy, 
bojaźliwy, nieśmiały”, Psł. *polche 'zaniepo- 
kojony, spłoszony, przestraszony”, z przyr. 
*-cho (por. strach) od pie. *polo- 'strach, za- 
niepokojenie', derywatu od pie. pierwiast- 
ka *pel- *niepokoić” (od którego np. stnord. 
fla 'przestraszyć”, felms-fullr 'przestraszo- 
ny”, goc. us-filma 'ts.). Zob. płoszyć. 

płoć ż od XVIII w. 'ryba Leuciscus rutilus', 
wcześniej od XIV w. płocica (w stp. też 
*kiełb'), od XVI w. płotka, w stp. XV w. tak- 
że płota 'płoć”. Płnsł.: cz. plotice, r. plotvd, 
plotvica I plotica, ukr. plit | plitka | plótva. 
Psł. dial. *plotb / *ploty, *plotove 'płoć, mo- 
że od niezachowanego psł. przym. iplot» 
*płaski” (temat na -ii-?), równego lit. platis 
*szeroki”, gr. platys 'szeroki, płaski”, z przyr. 
*j-> *-bi "-U- > *y, *-wv-; niepewne. 

płodzić od XIV w. 'poczynać nowe życie”, stp. 
też "przynosić plon, wydawać owoce, nasio- 
na, 'rozmnażać”, 'robić, czynić; z przedr. 
napłodzić, spłodzić. Ogsł.: cz. plodit 'owo- 
cować; płodzić, rodzić, r. plodit "wydawać 
potomstwo; hodować, rozmnażać (zwierzę- 
ta, rośliny); dawać owoce, plony, urodzaj”, 
ch./s. płóditi 'rodzić, plenić, plóditi se 'roz- 
mnażać się. Psł. *ploditi "wydawać płody, 
rodzić, *ploditi sę 'rozmnażać się, czas. 
odrzecz. od psł. *ploda (zob. płód). — Od 
tego płodny — płodność. 

płomień od XIV w. 'ogień, język ognia, daw. 
od XVI w. i dial. płomię, płomienia 'ts., 
kasz. płomeń i płom, płomeńa 'ts.. Ogsł.: cz. 
plamen, r. przest. pólymja "płomień, ukr. 
dial. pólomin” ż i pólom'ja n, scs. plamy, pla- 
mene, ch./s. plimen, dial. plime, plimena. 
Psł. *polmy, *polmene, bier. *polmenv 'pło- 
mień, od psł. czas. *poleti 'palić się, pło- 
nąć (zob. palić, płonąć), z przyr. *-men- 
(> psł. *=my, *mene). Zdr. płomyk, z psł. 
*polmy-ka 'płomień” (por. stcz. plamyk 'pło- 
mień”, ch. dial. czak. plómik 'ts.) od psł. 
mian. *polmy z nawarstwieniem struktural- 
nego przyr. *-ke (przenoszącego wyraz do 


445 


płonny 


innego typu deklinacyjnego, por. tak samo 
utworzone grzebyk, jęczmyk, kamyk, krze- 
myk, promyk, strumyk, zob. grzebień, jęcz- 
mień, kamień, krzemień, promień, strumień); 
jak świadczą inne języki słow., wyraz pier- 
wotnie nie był zdrobnieniem. — Od tego 
płomienny; od wyrażenia przyimkowego 
podpłomyk od XV w. 'placek pieczony na 
żarze lub w popiele” (por. daw. XVI w. pod- 
płomny I podpłomienny chleb 'chleb pieczo- 
ny na żarze”). 

płonąć od XVI w. (od XV w. z przedr. opło- 
nąć, zapłonąć) 'palić się płomieniem, 'sil- 
nie świecić, błyszczeć, jaśnieć; z przedr. 
spłonąć, zapłonąć. Zachsł. i płdsł.: cz. pla- 
nout 'płonąć, palić się, pałać”, ch./s. planuti 
*zapłonąć, buchnąć płomieniem; zaiskrzyć 
się; unieść się gniewem, oburzyć się, scs. 
z przedr. vesplangti sę "zapalić się, zapłonąć 
(gniewem)”. Psł. *polngti 'zacząć się palić, 
zapalić się, zapłonąć”, czas. inchoat. z przyr. 
*-n9- od psł. *poleti 'palić się, płonąć” (zob. 
palić, płomień). — Od czas. przedrostkowe- 
go zapłon. 

płonić od XVIII w. "wywoływać rumieniec, 
rumienić, czerwienić”, płonić się 'rumienić 
się, zapłonić się 'okryć się rumieńcem, za- 
rumienić się. Sztucznie utworzone od pło- 
nąć, podstawę stanowiła zapewne mylna in- 
terpretacja rzecz. odsłownego zapłonienie 
*okrycie się rumieńcem” (będącego derywa- 
tem od zapłonąć 'stać się rozpalonym, gorą- 
cym, okryć się rumieńcem") jako rzekomo 
pochodnego od czas. zapłonić się (jak np. 
zaczerwienienie od zaczerwienić się, prze- 
silenie od przesilić). 

płonny od XV w. 'daremny, próżny, zbytecz- 
ny, nieużyteczny”, przest. i dial. 'jałowy, 
nieurodzajny”, wtórna postać z nawarstwie- 
niem się przyr. -ny (por. np. inny, istny) na 
daw. od XV w. płony 'nieurodzajny, jałowy, 
nieuprawny, dziki (o ziemi)”, 'nieszczepio- 
ny, dziki (o drzewach)”, dial. 'lichy, marny, 
nędzny, biedny”, 'słaby”, 'niesmaczny, niesło- 
ny (o pożywieniu)”, 'czysty, pusty (o polu), 
*zgrzebny (o płótnie)”; daw. płono przysł. 
*daremnie, próżno”. Zachsł. i słwń.: gł. pło- 
ny 'równy, gładki; płaski, płytki; nieuro- 
dzajny, jałowy, niepłodny; dziki, nieszcze- 
piony”, cz. plany 'dziki (o roślinach); nie- 


płoszyć 


płodny, nieurodzajny; jałowy; bezużyteczny, 
próżny, czczy; bezpodstawny, nieuzasadnio- 
ny”, słwń. pldn 'goły, nieporośnięty, otwarty 
(o terenie); równy, płaski. Psł. dial. *polne 
'równy, otwarty, nieporośnięty (drzewami), 
pusty, goły (o terenie, polu)” > 'nieurodzaj- 
ny, niepłodny, jałowy”, z pie. *pol-no- (w in- 
nych językach ie. pokrewne wyrazy kon- 
tynuujące pie. prapostać *pla-no-: lit. pló- 
nas 'cienki', łac. plinus "równy, płaski”), od 
pie. pierwiastka *pel- / *pla- 'równy i płas- 
ki” (por. pole). Pierwotne znaczenie zapew- 
ne 'pusty, otwarty. — Od tego niepłonny, 
w XVI w. nieplony 'istotny, ważny, niebła- 
hy”, 'nienadaremny, skuteczny”. 

płoszyć od XVI w. (z przedr. np. popłoszyć, 
spłoszyć od XV w., kiedy też płoszać 'pło- 
szyć, straszyć, odganiać”) 'strasząc, wywo- 
ływać ucieczkę, budzić popłoch”; z przedr. 
spłoszyć, przepłoszyć, wypłoszyć; wielokr. 
-płaszać: z przedr. przepłaszać, wypłaszać. 
Ogsł.: cz. plaśit 'płoszyć, straszyć, budzić 
lęk”, r. polośit 'płoszyć”, ch./s. pldśiti 'stra- 
szyć; trwożyć; płoszyć, wypłaszać”. Psł. *pol- 
$iti straszyć, płoszyć, czas. odprzym. od 
psł. *polche 'zaniepokojony, spłoszony, prze- 
straszony” (zob. płochy). — Od czas. przed- 
rostkowego stp. XV w. popłoszyć 'przestra- 
szyć, przerazić: popłoch od XV w. 'nagły 
strach, tumult, zamieszanie wywołane trwo- 
gą. panika” stp. 'zamieszanie, niebezpieczeń- 
stwo”, w XVI w. 'niebezpieczeństwo, strach, 
trwoga”. 

płot od XIV w. 'ogrodzenie, parkan”, XVI w. 
'grodza pleciona z chrustu, dial. też 'sieć na 
grubego zwierza”; zdr. płotek. Ogsł.: cz. plot 
"płot, r. plot, -ta 'tratwa; pomost z pni lub 
desek na wodzie”, dial. też "płot, scs. plote 
'płot”. Psł. *plote 'coś plecionego (np. ogro- 
dzenie plecione z prętów, z chrustu)”, rzecz. 
odczas. od psł. *plesti, *pletg (zob. pleść) 
z właściwą takim archaicznym derywatom 
wymianą *e = *o. — Od wyrażenia przy- 
imkowego opłotek, mn opłotki. 

płowy od XIV w. *żółtawy z odcieniem sza- 
rym, dial. *żółty (o sierści), 'brudnoruda- 
wy (o wole)”, 'spłowiały na słońcu. Ogsł.: 
cz. plavy 'płowy, jasny, blond; bułany (o ko- 
niu), r. polówyj I polovój 'bladożółty”, ukr. 
polowyj *żółty, koloru dojrzałego zboża; jas- 


446 


płótno 


norudy (o maści)”, scs. plav 'żółtawy, zło- 
cisty (o barwie dojrzałego zboża)”, ch./s. 
plav 'niebieski, modry”. Psł. *polv» 'jasny, 
blady, szarawy, dokładne odpowiedniki: 
lit. palvas 'blady, bladożółty”, stwniem. falo 
*'rumiany', z pie. *poluo- 'blady, popielaty”, 
por. pokrewne łac. pallidus 'blady', gr. po- 
liós [< * poliuós] 'szary, siwy (o włosach)”, 
wszystkie od pie. pierwiastka *pel- 'szary, 
popielaty, siwy” (zob. pilch, pleśń). — Od te- 
go płowieć 'tracić pierwotną intensywność 
barwy, blaknąć; stawać się płowym, nabie- 
rać barwy żółtawej, żółknąć (o roślinach)”, 
spłowieć, wypłowieć. 

płoza od XVI w. 'część sań, która sunie po 
śniegu, daw. od XVI w., dziś dial. płoza 
I płóz 'część pługa opierająca się tylnym koń- 
cem o dno bruzdy”. Ogsł.: stcz. plaz 'stro- 
ma, śliska droga; przesmyk”, cz. plaz 'płoza”, 
dial. płazy mn 'żelaza pod radlicami pługa”, 
r. póloz 'płoza sań; belka do podnoszenia 
ciężarów”, dial. *kil statku, ch. pldz m 'pło- 
za; deska pługa; lawina śnieżna”, słwń. pliz 
I plóza 'część pługa; miejsce, po którym 
pług ześlizguje się i nie chce orać”. Psł. 
*polza I *polzę 'długa, płaska powierzch- 
nia ułatwiająca ślizganie, przesuwanie ja- 
kiegoś przedmiotu”, rzecz. odczas. od psł. 
*pelzti, *pfzg czy *plzti, "pelzg 'pełzać, czoł- 
gać się” (zob. pełzać), z wymianą rdzennego 
*el > "ol. 

płód od XIV w. 'zarodek, dziecko w łonie 
matki”, stp. też "potomek, potomstwo”, 'ród, 
plemię, pokolenie, potomność”, 'owoc, plo- 
ny ziemi” (dziś płody mn 'wszelkie dobra 
natury”), 'rodzaj, gatunek”. Ogsł.: cz. plod 
*'owoc; płód, r. plod 'owoc; płód”, dial. też 
"potomek; młode zwierząt”, scs. plodz 'owoc'. 
Psł. *plod» 'owoc; nowy organizm powsta- 
jący w organizmie matki” (temat na -i-), 
z pie. *plodii-, z którego zapewne też stirl. 
loth *źrebię”, wal. llwdn "młode zwierzę”, od 
pie. pierwiastka *pel- 'lać, napełniać, por. 
plemię. Pierwotne znaczenie przypuszczal- 
nie 'to, co napełnia łono matki”. 

płótno od XIV w. 'tkanina lniana lub ba- 
wełniana; zdr. płócienko. Ogsł.: cz. pldtno, 
r. polotnó, ch./s. pldtno. Psł. *poltvno 'tka- 
nina lniana, płótno”, od pie. *polto-, po- 
świadczonego w stind. pata- |< *palta-] 


płuco 


tkanina, materiał; odzież, szata; chusta, 
płachta, obrus”, z przyr. *-5no. Podstawowe 
pie. *pol-to- od pie. pierwiastka *pel(2)- 
'okrywać, osłaniać; skóra, błona; okrycie, 
chusta” (zob. plama), pierwotne znaczenie 
zapewne 'tkanina służąca do okrycia. — 
Od tego płócienny. 

płuco, zwykle mn płuca, pierwotnie od XV w. 
płuce "narząd oddechowy”. Ogsł.: cz. plice 
mn, strus. pljuća, scs. pluśta | pljusta mn 
*'płuca', ch./s. plića ż, plńće n 'płuco, płuca”. 
Psł. *plute / *plute n 'płuco”', *pluta I *pluta 
mn 'płuca, pokrewne z lit. plańciai mn 
"płuca, łot. plduśi mn 'ts., stpr. plauti mn 
'płuca”, z pie. *pleu-tio- / *plou-tio- od pie. 
*pleu- pływać (por. utworzone od tego 
samego pierwiastka gr. pleńmón (postać 
jońska; w attyckim pnetmón) 'płuca, łac. 
pulmó 'ts. < pie. *pley-mon-). Nazwa płuc 
nawiązuje do ich lekkości umożliwiającej 
pływanie na wodzie (por. r. legkoe 'płuca” 
z legkij 'lekki'). 

pług od XIII w. narzędzie do orania”. Ogsł.: 
cz. pluh, r. plug, cs. plug». Psł. *pluge 'pług”, 
zapożyczone (wraz z desygnatem, udoskona- 
lonym narzędziem do orki) z germ.: pgerm. 
*plógaz 'pług', z którego stwniem., śrwniem. 
pfluoc, śrdniem. ploch, niem. Pflug, stisl. 
plógr, ang. plough. Wyraz germ. o nie usta- 
lonym ostatecznie pochodzeniu, jednak do- 
szukiwanie się zapożyczenia ze słow. jest 
bezpodstawne. 

płukać, daw. od XV w. płokać, potem płókać, 
płóczę 'myć, czyścić przez zanurzanie w wo- 
dzie”, kasz. płokac 'płukać; prać”; z przedr. 
opłukać, popłukać, przepłukać, spłukać, wy- 
płukać; wielokr. -płukiwać: z przedr. np. 
przepłukiwać, spłukiwać. Ogsł.: cz. plakat, 
ukr. polókaty, scs. plakati, plaćg 'prać, płu- 
kać, ch./s. pldkati 'płukać, przepłukiwać. 
Psł. *polkati 'obmywać, oczyszczać coś przez 
zanurzenie w cieczy lub przepuszczanie cie- 
czy przez coś, płukać, ekspresywny czas. 
z przyr. *-k- (por. błąkać się, brukać) od psł. 
*polti, *polp "wprawiać w ruch, potrząsać 
czymś, podrzucać coś, wymachiwać czymś” 
> 'wypluskiwać, wychlapywać wodę (i *wy- 
siewać plewy z ziarna przez podrzucanie, 
np. na nieckach, wiać zboże”; zob. opałka). 
— Od czas. przedrostkowego popłuczyny. 


447 


płytki 


płyn od XVIII w. 'ciecz”. Wyłącznie polskie 
(stąd zapożyczone cz. plyn 'gaz, z którego 
z kolei ch./s. i słwń. plin 'ts.), sztucznie 
utworzone jako rzecz. odczas. od płynąć 
(zob.). — Od tego płynny. 

płynąć od XIV w. 'ciec, lać się”, "posuwać się 
po powierzchni wody”, stp. też 'rozpływać 
się, topić się”, 'spuścić się obficie jak deszcz, 
sprawić, by coś spłynęło obficie; z przedr. 
dopłynąć, odpłynąć, opłynąć, popłynąć, prze- 
płynąć, przypłynąć, rozpłynąć się, spłynąć, 
wpłynąć, wypłynąć. Ogsł.: cz. plynout 'pły- 
nąć; wypływać, wynikać”, br. dial. plynuc 
*ciec; przypłynąć, przepłynąć; nieść się, roz- 
nosić się, rozchodzić się, ch./s. plinuti 'za- 
lać; wpłynąć”. Psł. *plyngti 'zacząć ciec, za- 
cząć pływać”, czas. inchoat. od psł. *plyti, 
*plyvg 'płynąć (zob. pływać), z przyr. *-ng-. 

płyta od XVIII w.; zdr. płytka. Zapożyczenie 
z ukr. plyta 'płaski kawałek kamienia, me- 
talu, płyta”, por. strus. plita 'kamień, cegła, 
r. plita "płyta, tablica”, cs. plita 'płyta, bg. 
dial. plita 'cegła; płyta”. Pochodzenie wyra- 
zu wschsł. i płdsł. (jeśli wyrazy płdsł. nie 
z rosyjskiego) niepewne, prawdopodobnie 
zapożyczenie z gr. plinthos 'cegła, płytka”, 
ale dopuszcza się też pokrewieństwo tych 
wyrazów. 

płytki od XVI w. 'niegłęboki”, w XVI w. 'ma- 
jący małą głębokość (o naczyniach)”, 'płaski 
i cienki (np. o ostrzu)”, kasz. płitki 'cien- 
ki i płaski; płytki. Ogsł.: cz. plytky 'płyt- 
ki, próżny, powierzchowny”, dial. plytky 
*niegłęboki”, ukr. dial. płytkyj 'niegłęboki, 
ch./s. plitak 'niegłęboki”, przen. nie mający 
znaczenia, wartości, powierzchowny”. Psł. 
*plyteke 'płytki, niegłęboki”, od szczątkowo 
zachowanego przym. *plyte (por. kasz.-sło- 
wiń. pliti [< *płyty] 'cienki i całkiem płaski”, 
ch. dial. czak. plit 'płytki'), z przyr. *-vkv. 
Podstawowy przym. *plyte z prapostaci 
*plu-tii-, przypuszczalnie od pie. *plau-t-, 
derywatu od pie. pierwiastka *pela- 'sze- 
roki, płaski, por. łot. plańksta 'dłoń', łac. 
plautus 'szeroki, płaski” oraz lit. platitas 
*półka (w łaźni), plautai mn 'nary, legowi- 
sko”, łot. plauts 'półka”, łac. pluteus "deska; 
stół, pulpit, półka; balustrada, ogrodzenie; 
ściana ochronna, przedpiersie. W takim 
razie pierwotne znaczenie 'szeroki, płaski” 
> 'płaski i cienki” > 'niegłęboki, płytki. Że 


pływać 


względu na znaczenie 'płaski i cienki” nie 
przekonuje łączenie z rodziną p. płynąć. — 
Od pierwotnej postaci *plyte: płycizna 'płyt- 
kie miejsce (np. w rzece)”. 

pływać od XV w. 'utrzymywać się na po- 
wierzchni wody; wykonywać określone ru- 
chy w celu posuwania się po powierzchni 
wody lub w wodzie; poruszać się po wodzie 
łodzią, statkiem itp., pływać w czymś 'opły- 
wać, obfitować”, stp. pływać też 'brać począ- 
tek, powstawać”, pot. pływać "wypowiadać 
się o czymś ogólnikowo, powierzchownie”, 
kasz. płóvac, płivad 'pływać; z przedr. dopły- 
wać, napływać, odpływać, opływać, podpły- 
wać, popływać, przepływać, wpływać, wypły- 
wać. Ogsł.: cz. phyvat, ukr. plyvdty, cs. plyva- 
ti. Psł. *plyvati, *plyvajo 'poruszać się po 
wodzie, pływać”, czas. wielokr. od psł. *ply- 
ti, *plyvg I *plyjo 'płynąć (por. stp. XV w. 
płyć 'płynąć, lać się; spuścić niby deszcz”, 
cz. dial. płyt 'płynąć”, r. płyt, plyvu 'ts.; żeg- 
lować', ch./s. daw. i dial. pliti, plijem 'pły- 
nąć; żeglować, płynąć statkiem”). Podsta- 
wowy czas. *plyti związany etymologicznie 
z psł. *pluti "poruszać się po wodzie, pły- 
nąć” (o pochodzeniu zob. pławić). W pol- 
skim pierwotny czas. wielokr. pływać zastą- 
pił utracony czasownik podstawowy (jego 
reliktem jest stp. XV w. płyło 'płynęło” 
w Psałterzu puławskim). Zob. płynąć. — Od 
tego pływak; od czas. przedrostkowych do- 
pływ, napływ, odpływ, przypływ, wpływ. 

po przyim. z bier., miejsc. i cel., w licznych 
funkcjach. Ogsł.: cz. po, r. po, scs. po. Psł. 
*po najpierw przysł., potem przyim. w róż- 
nych znaczeniach, odpowiada np. lit. pó, 
łot. pa, z pie. *pos 'przy, za, po”. Możliwe, że 
psł. *po kontynuuje także pie. *(a)po 'od, 
precz”. Wtórnie przedr. po-, ogsł., psł. *po-. 
Zob. pa-. 

pobłażać od XV w. 'być wyrozumiałym,, stp. 
'sprzyjać, być życzliwym”. Czas. wielokr. od 
stp. XV w. pobłożyć 'sprzyjać, być życzli- 
wym” (od błogi, zob.). 

pobożny od XV w., stp. 'żyjący zgodnie z prze- 
pisami religijnymi, 'pokorny”, *zbawienny, 
korzystny, pożyteczny”. Por. cz. pobożny 'po- 
bożny, religijny. Od wyrażenia przyimko- 
wego po Bogu "według Boga” (zob. bóg). — 
Od tego pobożność. 


44.8 


pochodnia 


pobór od XIII w. 'powoływanie, powołanie 
do wojska”, 'czerpanie z jakiegoś źródła, za- 
opatrywanie się w coś, "zbieranie, ściąga- 
nie, egzekwowanie należności, opłat”, stp. 
"podatek, danina', pobory mn 'wynagrodze- 
nie za pracę, pensja, daw. 'podatek nad- 
zwyczajny płacony przez chłopów i szlachtę 
zagrodową od łanu”. Por. strus. pobore 'po- 
datek”, r. pobór "wysokie podatki”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego pobrać, psł. 
*po-bvrati, *poberg "pobrać (zob. brać II), 
z wymianą rdzennego *e — *o. W związku 
z tym poborca od XV w. 'urzędnik ściągają- 
cy podatki, czynsze, daniny itp., zapewne 
przekształcenie stp. XV w. pobierca 'ts., 
utworzonego od czas. wielokr. pobierać. 

pobratymiec od XIX w. 'człowiek pochodzą- 
cy z tego samego szczepu; przyjaciel, wierny 
druh”, dawniej od XVI w. pobratym 'czło- 
nek tego samego plemienia, narodu; wierny, 
oddany przyjaciel” (postać z -ty- pod wpły- 
wem ukr. pobratym, w XVII w. poświadczo- 
na oczekiwana polska czy spolonizowana 
postać pobracim). Por. cz. pobratim 'członek 
tego samego plemienia, narodu, r. pobratim 
'człowiek uznany za brata, pot. 'najbliższy 
przyjaciel”, dial. 'kuzyn cs. pobratime 'czło- 
wiek uznany za brata, od przedrostkowego 
czas. *po-bratiti 'zbratać” (zob. brat), z przyr. 
-ime jak ojczym (zob.). 

pobudka od XV w. 'budzenie', stp. 'stróż 
nocny, 'bodziec, zachęta, podnieta, "me- 
chanizm dzwoniący w zegarze”. Od przed- 
rostkowego czas. pobudzić (o pochodzeniu 
zob. budzić), z przyr. -ka. Od tego samego 
podstawowego czas. pobudliwy od XIX w. 

pochodnia od XV w. 'smolne łuczywo, pa- 
kuły czy szmaty nasycone smołą i osadzone 
na szczapie, używane do oświetlania. Por. 
dł. pochornja (rn < dn), daw. dial. pochodnja 
"pochodnia; płomyk”, cz. pochodeń, -dne ż 
"pochodnia, stcz. pochodne (/ pochodnicć) 
'ts., słc. pochodeń ż 'ts.. Zachsł. *pochodvńa, 
od przym. *pochodvnv (od rzecz. *pochod 
'przemieszczanie się, obchód, pochód, wy- 
prawa” lub bezpośrednio od czas. *pochoditi 
'odwiedzić, obejść”, zob. pochód), urzeczow- 
nikowionego za pomocą przyr. *-ja, pier- 
wotne znaczenie 'coś związanego z pocho- 
dem, obchodem” (smolne pochodnie były 


pochopny 


używane do oświetlania, np. w czasie noc- 
nego obchodzenia, wizytowania kogoś, cze- 
goś). Jest prawdopodobne, że wyraz jest 
rezultatem uniwerbizacji jakiejś starszej, 
niezachowanej nazwy dwuwyrazowej, może 
fpochodvna lućv 'łuczywo używane w cza- 
sie obchodzenia, wizytowania, przemiesz- 
czania się” (zachsł. i płdsł. *łućb 'drewno na 
łuczywo, łuczywo”, zob. łuczywo). 

pochopny od XV w. 'prędki, skory, chętny 
do czegoś, zbyt skłonny”, stp. 'skłonny do 
czegoś”, w XVI w. też '*zdolny, pojętny”, 'by- 
stry, wartki. Por. stcz. pochopny 'pojętny; 
zdolny, sposobny; zajęty czymś”. Od stp. od 
XV w. pochopić 'porwać, w XVI w. 'chwy- 
cić, 'zrozumieć, por. cz. pochopit 'zrozu- 
mieć, pojąć, o podstawowym chopić zob. 
chapać. 

pochód od XV w. 'uroczysty marsz, stp. 
'przejście”, krok, chód, sposób chodzenia, 
*pochodzenie, rodowód”, 'początek, źródło”. 
Por. cz. pochod 'pochód, marsz”, r. pochód 
*wyprawa wojenna, kampania, ch./s. póhod 
*pochód; wyprawa wojenna; odwiedziny”, 
póhode mn 'wizyta, odwiedziny”. Słow. *po- 
chod» 'posuwanie się naprzód, kroczenie, 
marsz”, rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *po-choditi 'spędzić czas na chodze- 
niu, przejść się; wywodzić się z czegoś, brać 
swój początek z czegoś, pochodzić, p. po- 
chodzić 'przejść się, pospacerować; wywo- 
dzić się z czegoś, skądś, mieć przyczynę 
w czymś” przest. 'być podobnym” (od psł. 
*choditi, zob. chodzić). Od tej samej pod- 
stawy pochodny od XVI w. 'pochodzący od 
czegoś”, w XVI w. *żwawy, raźny, czy też po- 
suwisty”. 

pochwa od XIV w., daw. też pochew ż 'fute- 
rał na broń sieczną lub krótką broń palną”, 
anat. 'vagina, 'rodzaj osłony otaczającej 
niektóre części roślin”, stp. pochwa i poch- 
wy mn 'rzemień podogonowy w uprzęży 
końskiej”, dial. "naczynie z wodą na osełkę 
do kosy”, kasz. poyva 'futerał; opróżniony 
strąk”; zdr. pochewka. Ogsł. (ale w płdsł. 
słabo poświadczone): cz. pochva "futerał na 
broń sieczną”, anat. 'vagina, przest. poch- 
vy mn 'rzemień podogonowy w uprzęży 
końskiej”, r. dial. pochvć / pachvd 'ts., ch./s. 
daw. i dial. pohve ż mn 'ts., słwń. pohvi- 


449 


początek 


ne mn 'ts.. Psł. *pochova 'pokrowiec, fu- 
terał, w który się coś chowa, osłona”, bez 
pewnej etymologii. Dyskusyjne zarówno 
wiązanie z szyć (zob. poszwa), jak i z psł. 
*chovati, p. chować (zob.). 

pochyły od XV w. 'zgięty ku dołowi, odchy- 
lony od pionu. Por. ukr. pochyłyj, ukr. pa- 
chiły, cs. pochyle. Przym. odczas. od czas. 
przedrostkowego pochylić 'zgiąć, schylić” 
(zob. chylić). — Od tego pochylnia. 

pociecha od XV w. 'pocieszenie; to, co po- 
ciesza; ten, który pociesza, w XVI w. też 
*radość, szczęście, satysfakcja, przyjemność, 
nagroda, sukces, dobro”, "wynagrodzenie, 
zapłata”, kasz. poceya "pociecha. Por. cz. po- 
tćcha "pociecha, pocieszenie”, r. potćcha 'po- 
ciecha, uciecha, rozrywka, zabawa. Słow. 
*potćcha 'pocieszenie”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *po-tefiti "pocieszyć, ucie- 
szyć, p. pocieszyć (zob. cieszyć). Zob. ucie- 
cha. — Od tego pocieszny. 

pocisk od XVI w. 'nabój', daw. 'rzut, ciśnię- 
cie”, 'to, czym się rzuca, ciska: broń drzew- 
cowa, kamienie. Rzecz. odczas. od czas. 
przedrostkowego po-ciskać 'rzucać, miotać” 
(zob. ciskać). 

począć pocznę od XIV w. 'zacząć, rozpocząć”, 
dziś przede wszystkim 'dać początek życiu, 
zajść w ciążę”; z przedr. napocząć, odpocząć 
*spocząć, wypocząć” (por. stp. od XIV w. 
odpoczynąć | otpoczynąć 'wytchnąć, ode- 
tchnąć, znaleźć odpoczynek, wytchnienie, 
spokój”), rozpocząć, spocząć, wypocząć, za- 
począć; wielokr. poczynać, napoczynać, roz- 
poczynać, zaczynać i wtórne odpoczywać, 
spoczywać, wypoczywać. Ogsł.: cz. poćft, -Ćnu 
"zacząć, rozpocząć; zrobić, uczynić; dać po- 
czątek życiu”, r. przest. i dial. poćdt, -ćnu 
"zacząć, rozpocząć, cs. poćęti, -ćwng 'ts.. 
Psł. *po-ćęti, *po-ćvnQ 'zacząć, rozpocząć, 
z przedr. *po- od psł. łtęti, fóbng 'zacząć, 
rozpocząć” (w językach słow. poświadczo- 
nego tylko w czas. przedrostkowych, zob. 
też wszcząć, zacząć; por. także koniec, skon), 
opartego na pie. pierwiastku *ken- *wyra- 
stać, wypuszczać pędy, pojawiać się, zaczy- 
nać (się)”. Por. początek. 

początek od XIV w. 'rozpoczęcie (się) czegoś, 
to, od czego się coś zaczyna, 'powód, przy- 
czyna, dziś też 'geneza”. Ogsł.: cz. poćdtek, 


poczciwy 
r. poćdtok, ch./s. poććtak. Psł. *potętvkb 
"początek, od imiesłowu biernego *poćęte 
(p. poczęty) psł. czas. przedrostkowego *po- 
cęti 'zacząć, rozpocząć” (zob. począć), co do 
budowy por. np. dobytek, podatek. 

poczciwy od XV w. (stp. też poćciwy / potci- 
wy) *życzliwy, przyjazny, dobroduszny, za- 
cny”, stp. 'godny czci, poważny, szanowany”, 
w XVI w. 'pełen zalet moralnych, cnotliwy, 
uczciwy, przyzwoity, pobożny”, 'przynoszą- 
cy cześć, honor, godny szacunku, chlubny, 
zaszczytny, honorowy”, 'godny szacunku, 
*życzliwy”, "odpowiednio dobry, godny, go- 
dziwy, stosowny, przyzwoity; dobry”, kasz. 
potcevi poczciwy, przyjazny, zacny”. Por. cz. 
poctivy 'uczciwy, prawy; sumienny, rzetel- 
ny, solidny”. Przym. od słow. rzecz. *poćbstb 
'uczczenie, cześć, honor” (zob. poczesny). 
Pierwotna polska postać *poczściwy, gru- 
pa spółgłoskowa *czść ulegała upodobnie- 
niu i uproszczeniu w ćć, tć, czć. — Od tego 
poczciwiec, poczciwina. 

poczesny od XIV w. (stp. też poczestny / po- 
czeszny) "zaszczytny, okazały, ważny”, stp. 
'czcigodny, poważany”, 'skromny, budzący 
szacunek swą skromnością, 'nieskazitelny, 
czysty, dziewiczy”, 'stosowny, należny”, 'pra- 
wowity, legalny. Por. cz. poćestny 'uczci- 
wy, prawy; niewinny, cnotliwy, przyzwoi- 
ty, ch./s. póćdsni 'honorowy, zaszczytny; 
tytularny”. Słow. *poćvstone 'czcigodny, za- 
szczytny, honorowy”, przym. od słow. rzecz. 
*poćbste "uczczenie, cześć, honor” (por. cz. 
poćest 'cześć, r. półest 'honor, zaszczyt, 
cześć, ch./s. póćdst ż cześć, hołd, zaszczyt), 
będącego rzecz. odczas. od psł. przedrost- 
kowego czas. *poćestiti oddać, okazać cześć, 
uczcić”, które od psł. *ćbstiti "oddawać cześć” 
(zob. czcić). 

poczet pocztu od XVI w. *zespół osób (daw- 
niej też rzeczy)” (poczet sztandarowy 'uro- 
czysta asysta sztandaru”), daw. 'obrachu- 
nek, rachunek, rachuba” (dziś np. dać na 
poczet 'dać jako zaliczkę”), w XVI w. też 
"ilość, 'sprawozdanie, rozliczenie czegoś”, 
*spis, wykaz, wyliczenie”, 'następstwo, suk- 
cesja, 'dar, podarunek”, 'żołd”. Por. cz. poćet 
*ilość, liczba; rachunek”, cs. poćbto 'wyli- 
czanie”, r. poćet 'cześć, honor, uszanowanie, 
zaszczyt, poważanie”, ukr. póćet 'Świta”. Psł. 


450 


podarek 


*poćvte 'liczenie; uznawanie, okazywanie 
poważania, szacunku”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego czas, *po-ćisti, *po-ćvty 
"policzyć; uznać, okazać poważanie, uczcić” 
(por. p. daw. XVI w. poczyść 'uznać, potrak- 
tować; zaliczyć, potraktować jako część ca- 
łej liczby”, r. przest. poććst, poćtu 'uznać, 
zaliczyć”, scs. poćisti, poćbto 'policzyć, prze- 
czytać; uczcić”), od psł. *ćisti, *ćwtg 'liczyć, 
rachować; mniemać, sądzić, zważać, uwa- 
żać na kogoś” (zob. czytać). 

poczęstunek od XIX w. Od przedrostkowego 
czas. poczęstować (zob. częstować), utwo- 
rzone jak rachunek, rysunek. 

poczwara od XV w. 'istota, postać odrażają- 
ca, zjawa, potwór, pokraka, straszydło”, kasz. 
poćvara 'potwór, pokraka; człowiek zły mo- 
ralnie. Por. ukr. poćvdra "widmo; potwór”, 
póćvar ż 'czyn niecny, występek, wybryk”, 
br. paćvdra 'pokraka, potwór, monstrum”. 
Rzecz. odczas. od przedrostkowego czas. 
*poćvariti, p. dial. poczwarzyć się 'pokłó- 
cić się, pogniewać się”, kasz. poćvafec *po- 
psuć”, które od psł. *ćvariti / *ćveriti "gadać, 
pleść, mówić niezrozumiale, bajać”, 'zama- 
wiać, wróżyć, czarować, por. p. daw. od 
XVII w. czwarzyć 'udawać, symulować; kłó- 
cić się, czwarzyć się 'udawać, że się nie chce, 
droczyć się”, stp. XV w. ćwierzyć się 'zaba- 
wiać się, cieszyć się, oćwierzyć się "udawać, 
maskować się, w XVI w. wyjątkowe czwie- 
rzący 'udający znawcę, wymądrzający się”, 
dial. czwarzyć 'źle szyć”, czwarzyć się 'pra- 
cować powoli, grzebać się”, br. dial. ćvlćryc” 
'czynić coś dziwnego, niezwykłego”, s. dial. 
ćvariti czynić czary”, słwń. ćvćriti 'bajać, 
paplać”. Podstawowy czas. może pochodze- 
nia dźwkn. Płnsł. *poćvara 'czyn niecny, 
wybryk”, 'istota odrażająca, monstrum” za- 
pewne w nawiązaniu do pojawiającego się 
w czasownikach znaczenia 'czynić coś dziw- 
nego, czarować”. — Od tego poczwarka. 

pod przyim. z narz. Ogsł.: cz. pod, pode, 
r. pod, scs. pode. Psł. *pode 'pod', od psł. 
przyimka *po (zob. po), z *-de, jak w psł. 
*nade, *perde, *zadz (zob. nad, przed, zad). 
Wtórnie przedr. pod-, ogsł., psł. *pod(%)-. 

podarek od XVI w. 'dar, prezent”. Por. r. po- 
dórok 'podarunek, upominek, ch./s. po- 
ddrak, -rka "podarunek. Od przedrostko- 


podatek 


wego czas. podarować (zob. darować). Od 
tej samej podstawy podarunek od XVII w. 
*dar, prezent, utworzony jak poczęstunek, 
pakunek. 

podatek od XV w. świadczenie dla państwa, 
stp. świadczenie pobierane przez pana lub 
sołtysa od chłopów”, kasz. podatk 'podatek”. 
Por. ch./s. poddtak, -tka 'dane, fakt stwier- 
dzony. Od przedrostkowego czas. podać 
(zob. dać), co do budowy por. dodatek, wy- 
datek, zadatek. 

podbechtać 'podburzyć, podjudzić; wielokr. 
podbechtywać; bez przedr. rzadsze bechtać 
*judzić, jątrzyć, podburzać, daw. XVII w. 
bektać 'ts., nabektać namówić” (z polskie- 
go ukr. reg. pidbćchtaty 'podburzyć, pod- 
judzić, wielokr. pidbćchtuvaty). Por. bg. 
bvchtja 'bić, uderzać, grzmocić”, bychtja se 
*harować, męczyć się”, ch./s. bahtati / baktati 
*trzaskać, stukać; iść ciężko, tupać; parskać, 
sapać”, bdhtati se / bdktati se "mozolić się, 
trudzić się, męczyć się”, słwń. behtati se 'ba- 
wić się, igrać; trudzić się, męczyć się”. Psł. 
*bachvtati czas. intensywny z przyr. *-vt- 
(por. np. szeptać) od psł. *bachati 'powodo- 
wać hałas, padać z hałasem, uderzać” (por. 
p. dial. młp. bechać 'lać jak z cebra, o desz- 
czu, bechnąć walnąć, rzucić, cz. dial. 
bechat 'trzaskać, strzelać”, br. dial. bóchac” 
*pluskać, lać wodę; chciwie jeść; bić w bę- 
ben”, ch. daw. bahati 'wydawać szmer, hałas, 
tupać', dial. czak. bahat 'trwonić, marno- 
trawić, bóhdt też 'przechwalać się, pysznić 
się). Podstawowy czas. *bechati związany 
etymologicznie z psł. *buchati "mocno bić, 
walić, łomotać; gwałtownie się rozprze- 
strzeniać, nabrzmiewać” (zob. buchać). 

podbiał od XV w. 'roślina Tussilago farfara', 
w XVI w. też 'rdest wężownik, Polygonum 
bistorta”, dial. podbidł, kasz. podbel I pod- 
bałtk "podbiał. Ogsł.: cz. podbel, r. podbel, 
ch. pódbjel (póbio). Psł. *pod(z)bele 'pod- 
biał”, złożenie z psł. przyim. *pod (zob. pod) 
i przym. *bćle 'biały” (zob. biały), nazwa 
związana z jasną barwą spodu liści rośliny. 

podeszwa od XV w. 'spód stopy; spód obu- 
wia, daw. od XVI w. 'podwalina, funda- 
ment”, dial. też podeszew ż, kasz. podeśev 
*spód stopy, podeszwa. Por. cz. podeśev, 
-$ve, daw. podżev ż 'ts., słc. podośva, r. po- 


451 


podług 


dó3va, strus. podośzva. Płnsł. *podośvvv Ż 
*'to, co jest podszyte”, z przedr. *pod- (zob. 
pod) od psł. "iti 'szyć” (zob. szyć), por. psł. 
*$vve szew” (zob. szew). 

podkasać od XV w. 'podciągnąć, podwinąć 
dół ubrania, podpasać, stp. XV w. 'opasać, 
otoczyć, ścisnąć pasem, sznurem”; zakasać 
(rękawy) od XV w. 'podwinąć'; bez przedr. 
stp. od XV w. kasać 'otaczać, opasywać, 
ściskać”, daw. od XVI w. 'szykować się, przy- 
gotowywać się; porywać się”, słowiń. kasac 
*podgiąć do góry”. Ogsł.: gł. kasać 'podka- 
sywać; sznurować, cz. kasat 'podkasywać, 
podwijać”, r. kasdtsja 'dotykać się, ruszać, 
poruszać, trącać; tyczyć się, obchodzić; sty- 
kać się, graniczyć, dial. kasdt 'poruszać, 
scs. kasati sę 'dotykać się”. Psł. *kasati 'doty- 
kać, czas. wielokr. od psł. *kosati 'dotykać, 
poruszać” (por. r. dial. kósdt 'bić, tłuc; rąbać, 
ciosać; kraść coś z ogrodu, kósdfsja 'bić się, 
ch./s. dial. kósati se kłócić się”), *kosnoti 
*dotknąć, poruszyć (por. r. kosnutsja 'do- 
tknąć się, kosnut 'dotknąć, scs. kosngti sę 
*dotknąć się”), z regularnym wzdłużeniem 
samogłoski rdzennej *o — *a. Podstawo- 
we psł. *kosati, *kosnoti (niepoświadczone 
w polskim i w pozostałych językach zachsł.) 
zapewne pokrewne z psł. *ćesati 'drapać, 
skrobać, grzebać, przegrzebywać” (od pie. 
*kes- 'drapać, skrobać”, zob. czesać), znacze- 
nie 'dotykać, poruszać” mogło się rozwinąć 
z wcześniejszego 'drapać, skrobać”. 

podkowa od XV w.; zdr. podkówka. Ogsł.: 
cz. podkova, r. podkóva, bg. podkóva (por. 
też cs. podwkov», słwń. pódkev). Psł. *podv- 
kova I *podekovv i *podekovv 'podkowa, 
rzecz. odczas. od psł. czas. przedrostkowego 
*pode-kovati 'podkuć”, stp. podkować 'przy- 
bić podkowę, podkuć żelazem” (zob. kuć). 

podłoga od XV w. 'posadzka, stp. też 'pod- 
stawa, podpora, fundament, kasz. podło- 
ga 'podłoga; dno pieca chlebowego”. Por. 
cz. podlaha I podloha 'podłoga, r. podló- 
ga 'podstawa, ch./s. pódloga 'podwalina, 
podstawa; podkładka; grunt, założenie, ba- 
za”, słwń. podldga 'podłoże; podstawa; tło”. 
Rzecz. odczas. od p. podłożyć, psł. *podlożiti 
"podłożyć, zob. łożyć. 

podług od XIV w. przyim. 'według”. Por. dł. 
podług "wzdłuż, strus. podelg» | podolge 


podłużny 


przyim. 'przy, obok; wzdłuż; po, do', scs. 
podleg» przysł. i przyim. 'wzdłuż”. Z wy- 
rażenia przyimkowego *po dfge 'na dłu- 
gość, wzdłuż” (złożonego z psł. przyimka 
*po, zob. po i przym. *djge 'długi”, zob. dłu- 
gi). Zob. według. 

podłużny od XIX w., w XVI w. podłużni 
"położony wzdłuż”; daw. od XVI w. podłuż 
przysł. i przyim. 'wzdłuż”, por. ukr. podóvż 
przysł i przyim. 'wzdłuż”, słwń. podolż 
przysł. 'wzdłuż”, psł. wyrażenie przyimko- 
we *po dfżv *w kierunku długości, w kie- 
runku, w którym się coś rozciąga”, złożone 
z psł. przyim. *po (zob. po) i rzecz. *dlżv ż 
'długość (por. stp. dłuż 'rozciągłość w prze- 
strzeni, długość; rozciągłość w czasie; od 
psł. przym. *djge 'długi, zob. długi). Zob. 
wzdłuż. 

podły od XVI w. 'nikczemny, niegodziwy”, 
w XVI w. 'bezwartościowy, mało warty, nis- 
ko ceniony, mało ważny”, 'mały, niepozor- 
ny krótki, zwięzły, 'zły w ocenie mo- 
ralnej, w stp. XIV-XV w. tylko podlejszy 
I podleszy 'nie tak dobry jak porównywana 
podstawa, ustępujący w jakości, mniej wart”. 
Najpierw podleszy / podlejszy, od p. daw. od 
XV w. i dial. podle przysł. *w pobliżu, blis- 
ko, obok”, przyim. z dop. w pobliżu, w bez- 
pośrednim sąsiedztwie, obok, koło, przy”, 
*zgodnie z czymś, według”, 'oprócz, nieza- 
leżnie od czegoś, 'około, w przybliżeniu” 
(por. cz. podle przysł. *w pobliżu, blisko, 
obok”, r. pódle przysł. 'bardzo blisko, obok”, 
słwń. dial. póle przysł. 'obok, koło”), z psł. 
wyrażenia przyimkowego *po dele 'na dłu- 
gość, wzdłuż” (przyim. *po, zob. po i cel. 
rzecz. *dvla 'długość”, zob. dla). Wyraz utwo- 
rzony jak dzisiejszy, wczorajszy (zob. dziś, 
wczoraj), ważną paralelę stanowi cz. vedlejsi 
*sąsiedni, przyległy, będący obok; podrzęd- 
ny, drugorzędny” od vedle przysł. 'obok, tuż 
obok; bokiem, z boku. Pierwotne znacze- 
nie 'ten, który jest w pobliżu, obok, przyleg- 
ły” > 'poboczny, podrzędny, drugorzędny” 
> "mniej wart, mniej ważny (od głównego, 
zasadniczego), mało znaczący, mało ważny, 
marny”, Postać podły wtórnie utworzona od 
stp. podle(j)szy, interpretowanego mylnie 
jako stopień wyższy. Z polskiego przejęte 
bezpośrednio (lub za pośrednictwem rosyj- 


452 


podobać się 


skim) do innych języków słow., np. cz. pod- 
ly "podły, nikczemny, niecny”, r. od XVII w. 
pódłyj 'podły, nikczemny, niegodziwy”, daw. 
"niskiej jakości, lichy”, ukr. pidlyj "podły, 
nikczemny. — Od tego podłość; upodlić, 
upodlenie. 

podmiot od XIX w. 'część zdania. Por. cz. 
podmet. Kalka łac. subiectus 'ts.. Dawniej 
od XVI w. podmiot w innych znaczeniach: 
w XVI w. 'obcy i zwykle zniekształcający 
element w tekście; błąd literowy”, '*kłam- 
stwo, fałsz”, "pokusa, sugestia, 'podrzutek”, 
*zastępca, 'fałszywa osłona”, por. stp. XV w. 
podmiota *kupa, stos”, od przedrostkowego 
czas. podmieść (zob. mieść). 

podniebienie od XV w. 'górna część jamy ust- 
nej, stp. też 'pułap, strop, sklepienie”, 'pię- 
tro”, daw. od XVI w. także 'baldachim', 'skle- 
pienie niebieskie”, dial. również 'sklepienie 
pieca chlebowego”; por. stp. od XV w. pod- 
niebie "pułap, sklepienie”, "namiot, w XVI w. 
"przestrzeń pod niebem: sklepienie niebies- 
kie, miejsce wysoko nad ziemią”, 'baldachim', 
dial. 'podniebienie, 'sufit', kasz. podńebć 
'obłoki; horyzont”, 'sufit'. Por. ukr. pidne- 
bćnnja n 'podniebienie; sklepienie pieca”, br. 
padnjabćnne 'ts., dial. też 'strop” oraz stcz. 
podnebie "przestrzeń pod niebem, atmosfe- 
ra, cz. podnebi 'klimat', dial. *'podniebie- 
nie. Od wyrażenia przyimkowego pod nie- 
bem (zob. niebo), pierwotna więc postać 
podniebie, podniebienie zaś zapewne przez 
analogię do bliskoznacznego sklepienie (od 
sklepić). 

podnóże 'miejsce przylegające do podstawy 
wzniesienia, ściany itp., daw. od XVI w. 
podnoże 'podnóżek”, dial. pedał w warszta- 
cie tkackim”; stp. XV w. podnoż 'dolna część 
nogi”. Por. np. słwń. podnóżje 'podnóże; fun- 
dament, postument, cokół. Od wyrażenia 
przyimkowego pod nogą czy pod nogami 
(zob. noga). Od tej samej podstawy pod- 
nóżek od XV w. 'stołeczek pod nogi”, dial. 
podnożek | podnóżek też 'pedał w warsz- 
tacie tkackim” (por. np. słwń. podnóżek 'pod- 
nóżek”). 

podobać się od XIV w. 'wywierać, wywrzeć 
przyjemne, dodatnie wrażenie, wydawać się, 
wydać się miłym, sympatycznym”, stp. 'być 
przyjemnym, miłym, przypadać do gustu, 


podobizna 


"być podobnym”, dial. mazur. 'być podob- 
nym; daw. od XVI w. też niezwrotne po- 
dobać *znajdować w czymś upodobanie, lu- 
bić”; z przedr. przypodobać się, spodobać się, 
upodobać. Ogsł: cz. podobat se 'być podob- 
nym; wydawać się, być prawdopodobnym; 
przypadać do gustu, przest. 'darzyć się, po- 
wodzić się, r. podobdt "odpowiadać, godzić 
się, wypadać”, scs. podobati 'godzić się, wy- 
padać; trzeba, należy”. Słow. *podobati 'być 
podobnym, stosownym, odpowiednim”, czas. 
odrzecz. od słow. *podoba 'podobieństwo, 
stosowność, odpowiedniość” (por. stp. od 
XV w. podoba 'postać, podobieństwo”, 'figu- 
ra, podobizna, w XVI w. też 'upodobanie', 
*prawdopodobieństwo, możliwość, 'sposób”, 
dial. na podobę 'podobnie do”, w podobie 
*ts., kasz. podoba w zwrocie na podobą 'na 
podobieństwo”, cz. podoba 'podobieństwo; 
postać, postawa; kształt, figura; podobizna”, 
ukr. podóba 'obraz, powierzchowność; po- 
dobieństwo”, scs. podoba 'stosowność, od- 
powiedniość, słwń. podóba 'wizerunek, ob- 
raz, obrazek; postać, osoba, figura; wygląd, 
obraz; kształt, forma”). Podstawowe *podo- 
ba to rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego czas. *po-dobiti 'kształtować, nada- 
wać kształt, formować, *podobiti sę 'być 
podobnym, upodobniać się” (co od psł. *do- 
ba 'to, co jest odpowiednie, stosowne, właś- 
ciwe”, zob. doba). Zob. podobizna, podobny, 
zdobić. 

podobizna od XV w. 'wizerunek', stp. 'figu- 
ra, posąg. Od stp. podoba 'postać, podo- 
bieństwo', 'figura, podobizna” (zob. podo- 
bać się), z przyr. -izna. 

podobny od XIV w. 'taki sam lub prawie taki 
sam, identyczny lub zbliżony pod jakimś 
względem, stp. też 'stosowny, właściwy, 
odpowiedni, należyty”, 'kształtny, harmo- 
nijny, mogący się podobać, ładny”, 'możli- 
wy, prawdopodobny”, daw. także "podatny, 
skłonny”, "mogący się podobać, ładny, pięk- 
ny, stosowny”; podobno "może, chyba, wi- 
docznie”, stp. 'słusznie, należycie, dobrze”, 
"możliwie, prawdopodobnie, łatwo, daw. 
też 'tak samo, tak właśnie, również”, 'właś- 
ciwie, odpowiednio, stosownie, należycie, 
dobrze, w sposób uzasadniony”, 'prawdo- 
podobnie, wiarygodnie, przekonywająco, 


453 


podpora 


"możliwie, wykonalnie'. Ogsł.: cz. podobny 
*podobny”, przest. "prawdopodobny ”, dial. 
"ładny, urodziwy”, r. podóbnyj 'podobny', 
scs. podobvne 'ts.; stosowny, odpowiedni. 
Słow. *podobvne 'podobny”, przym. odczas. 
od przedrostkowego czas. *po-dobiti sę 'być 
podobnym, upodobnić się” (zob. podobać 
się, zdobić). — Od tego podobieństwo od 
XIV w.; upodobnić. 

podołać od XVI w. 'dać sobie radę, potrafić 
coś zrobić; też z innymi przedr.: wydo- 
lać, zdołać od XV w.; bez przedrostka daw. 
XVI w. dolać 'dawać sobie radę, radzić so- 
bie”, 'mieć siły, być zdolnym do zrobienia 
czegoś”, dial. 'walczyć; por. też pokrewne 
dial. dolić się / dólić się 'darzyć się, udawać 
się, dobrze się chować (o zwierzętach do- 
mowych)”. Por. stcz. dolati 'odpierać, bro- 
nić, dolati se 'walczyć z czymś”, ukr. doldty 
"pokonywać, zwyciężać; pokonywać trud- 
ności; opanowywać, ogarniać.. Psł. *"dolati, 
*dolajp 'dawać sobie radę z kimś, z czymś, 
pokonywać, przezwyciężać coś, zwyciężać 
kogoś”, czas. odrzecz. od psł. *dola / *dola 
*część; wydzielona część, dział, udział; po- 
wodzenie lub niepowodzenie, dobry lub zły 
los, przeznaczenie” (zob. dola), pierwotne 
znaczenie 'miewać, uzyskiwać powodzenie, 
szczęście” > 'dawać sobie radę* > 'przezwy- 
ciężać, zwyciężać”. 

podołek od XIV w. 'wklęsłość, wgłębienie 
tworzące się z przodu sukni, fartucha, np. 
gdy się siedzi”, stp. 'kraj, brzeg (płaszcza, 
sukni), najczęściej dolny”, w XVI w. 'dolny 
skraj szaty; wgłębienie powstałe po uniesie- 
niu brzegu szaty”, 'dolna część brzucha; ge- 
nitalia', dial. 'dolna część koszuli kobiecej”; 
por. stp. XIV-XV w. podoł "nizina, dolina, 
dół. Por. cz. podolek 'dolna część koszuli 
lub sukni”, r. podól 'brzeg odzieży; podsta- 
wa góry; niskie miejsce nad rzeką”, daw. 
podólok 'dolny brzeg sukni, płaszcza”. Płnsł. 
*podole i *podolvke 'dolna część, dolny 
brzeg odzieży”, od wyrażenia przyimkowe- 
go *po dolu 'dołem, na dole” (psł. *po, zob. 
po, i *dole, zob. dół). 

podówczas od XVIII w. Z wyrażenia pod ów 
czas, por. ówczesny. 

podpora od XV w. 'to, na czym się coś opie- 
ra, co drugą rzecz podtrzymuje; osoba bę- 


podręczny 


dąca oparciem”, stp. też 'pokrzepienie, po- 
moc, wsparcie, w XVI w. także 'poręcz, 
balustrada”, 'zapora, barykada'; zdr. podpór- 
ka. Por. cz. podpora 'oparcie, wsparcie, osto- 
ja; wsparcie, zapomoga, zasiłek”, r. podpó- 
ra 'podpora; oparcie, ostoja, ch./s. pótpora 
"podpora, podstawa; poparcie, wsparcie”. 
Słow. *podepora 'to, na czym się coś opiera, 
wspiera”, czas. odrzecz. od przedrostkowego 
czas. *pode-perti 'podeprzeć, p. podeprzeć 
(zob. przeć 1), z archaiczną wymianą rdzen- 
nego *e — "0. 

podręczny od XVII w., od wyrażenia przy- 
imkowego pod ręką, por. XVI w. podręcze 
*miejsce pod ręką. — Od tego podręcznik. 

podróż od XVIII w. 'przebywanie dłuższej 
drogi, podróżowanie”, w XVI w. 'powinność 
dostarczania podwód i przewożenia produk- 
tów dworskich, a także podróżowania w po- 
selstwie'. Z poświadczonego w XVI w. po- 
droże n 'częste przebywanie w drodze” (por. 
ukr. dial. podoriżża n / podoróże / podoriże 
*podróż, podróżowanie”, w języku liter. pó- 
doroż, rzadziej pódoriż ż 'podróż”), od wy- 
rażenia przyimkowego po drodze (zob. dro- 
ga). por. też inaczej utworzone od takiego 
samego wyrażenia dł. pódrożstwo 'podróż, 
wyjazd za granicę, wędrówka, pielgrzymka; 
obczyzna”. Pierwotne znaczenie 'przemiesz- 
czanie się po drodze”. 

podróżny od XV w. (daw. też podróżni) 'ma- 
jący związek z podróżą, stp. też 'będący 
w podróży, wyruszający w podróż (o lu- 
dziach)”, od XVI w. także 'przybysz, przy- 
chodzień”. Por. gł. podróżny 'podróżny; ulicz- 
ny”, ukr. podoróżnij 'przydrożny; podróżny; 
podróżnik. Od wyrażenia przyimkowego 
po drodze (zob. podróż, droga), pierwotne 
znaczenie 'taki, który przemieszcza się po 
drodze. — Od tego podróżnik od XV w. 
*podróżny, wędrowiec, przybysz”, też nazwy 
roślin: 'cykoria podróżnik, Cichorium inty- 
bus” od XV w., 'babka, Plantago” od XV w. 
(w XVI w. również inne rośliny, np. 'rdest 
ptasi, Polygonum aviculare ). 

podszewka od XVI w. 'cienka tkanina pod- 
szyta pod sztukę odzieży, w XVI w. też 
'podszywanie, podbijanie tkaniną lub fu- 
trem, Od przedrostkowego czas. podszyć 
(zob. szyć), utworzone na wzór podszewka 
(zob. poszwa). 


454 


poduszka 


poduszczyć (daw. poduścić, poduszczę) 'na- 
mówić do czegoś, zwłaszcza do złego, pod- 
burzyć, podjudzić, stp. od XV w. poduś- 
cić "podstępnie doradzić, namówić, podpo- 
wiedzieć, podniecić, w XVI w. poduszczyć 
(wyjątkowo poduścić) też "wzniecić, wywo- 
łać coś, 'dać znak do działania; wielokr. 
poduszczać. Por. r. naustft "namówić, pod- 
uszczyć, podjudzić, nauśćdt 'poduszczać, 
pobudzać, podjudzać”, scs. ustiti, usty 'na- 
mawiać, zachęcać, napominać, naustiti 'na- 
mówić, nakłonić, podjudzić”, poustiti 'na- 
pomnieć, namówić, nakłonić do czegoś, 
zachęcić, poustati 'napominać, podtrzymy- 
wać na duchu”, poustenvje 'gorliwość, za- 
pał, chęć, poustone chętny, ochoczy”, ch./s. 
izustiti wypowiedzieć, wyrzec; przemówić, 
przest. naństiti 'namówić do czegoś”, dial. 
*podburzyć, podjudzić, zaństiti *'przemó- 
wić; otworzyć usta, by przemówić. Słow. 
*ustiti, *uśćp otwierać usta, by mówić; mó- 
wić, przemawiać, pouczać, namawiać, czas. 
odrzecz. od psł. "usta 'usta* (zob. usta). 
Znaczenie 'namawiać do czegoś, nakłaniać, 
podburzać, podjudzać” powstało prawdo- 
podobnie w czas. przedrostkowych, jak np. 
w p. podmówić 'namówić, nakłonić do cze- 
goś, zwłaszcza do złego postępku, r. pod- 
govorit 'podmówić, podburzyć, podjudzić” 
(od govorit "mówić'). Wyraz dobrze tłuma- 
czy się na gruncie słow., nie ma więc pod- 
staw do doszukiwania się tu rzekomych po- 
zostałości pie. pierwiastka *us- 'palić”. 

poduszka od XV w. "miękka podkładka pod 
głowę”, daw. XVI w. też "miękka podkładka 
pod uprząż”, 'rodzaj peruczki; zgr. podu- 
cha. Por. stcz. poducha, cz. poduśka 'po- 
duszka, r. poduśka 'poduszka”, ukr. poduś- 
ka 'ts., poducha 'ts.. Płnsł. *poducha, zdr. 
*podusvka "miękka podkładka, poduszka”, 
rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego czas. 
*po-duchati 'powiać, nadąć, podmuchać, po- 
chuchać” (od psł. *duchati "wiać, dąć; dmu- 
chać, chuchać, będącego ekspresywnym 
czas. z przyr. *-ch- od psł. *duti, *dujg "wiać, 
dąć, *duti sę 'nadymać się, wzdymać się. 
Pierwotne znaczenie zapewne 'to, co jest 
nadęte, wzdęte (przez miękki wkład, np. 
pierze, puch)”. Wyraz jest zatem pokrewny 
z p. przest. duchna od XVI w. 'duża podusz- 


podwórze 


ka, daw. XVII w. 'czepek puchowy; jasiek” 
(por. cz. duchna 'wielka, ciężka pierzyna”, 
ch./s. duhnja (dunja) 'pierzyna”), z psł. dial. 
*duchena "przykrycie sporządzone z puchu, 
pierza, pierzyna” od psł. *duchati. 

podwórze od XIV w. 'ogrodzony plac przy 
domu”, stp. 'przestrzeń, w której znajdował 
się dom mieszkalny pana i budynki gos- 
podarskie, przestrzeń między budynkami”, 
*dziedziniec zamku królewskiego”, w XVI w. 
też 'dwór, folwark”, dial. *plac między bu- 
dynkami gospodarskimi i chałupą; zdr. 
podwórko. Por. r. przest. podvór'e 'zajazd, 
dom zajezdny”, ukr. podyvir ja n 'podwórze; 
obejście, zagroda. Od wyrażenia przyim- 
kowego po dworze (zob. po, dwór), pier- 
wotne znaczenie 'to, co jest wokół dworu, 
przy dworze”. Postać podworzec / podwórzec 
od XIX w. 'podwórze', znana też gwarom, 
utworzona na podstawie wyrażeń przyim- 
kowych na podworcu | na podwórcu 'na 
dworze, poza budynkiem”. 

podżegać od XVI w. 'namawiać, skłaniać do 
złego, podburzać, podjudzać”, wcześniej stp. 
XIV-XV w. 'rozpalać, rozniecać, w XVI w. 
*'podpalać"; por. stp. KV w. podżeganie 'stan 
zapalny skóry”. Czas. wielokr. od daw. (od 
XV w.) podżec, podżegę 'podpalić", z przedr. 
pod- od stp. żec, żgę 'palić, por. z innym 
przedr. stp. od XV w. ożec / obżec 'opalić, 
przypalić, przypiec, ożżenie 'oparzenie, opa- 
rzelizna, ożżony 'opalony” (zob. też ożóg, 
pożoga). Podstawowe stp. Żec ma odpowied- 
niki z tym samym znaczeniem w stcz. żćci, 
Żehu, r. żeć (dial. żeći), żgu, scs. Żeśti, Żego, 
ch./s. żeći, żEżem. Wszystkie kontynuują 
psł. *żegti, *żvgo / *Żego "palić, z wczesnej 
psł. postaci *geg-, która powstała w rezulta- 
cie upodobnienia spółgłosek na odległość 
z pierwotnego *deg- (zachowanego w psł. 
*degote 'smoła, dziegieć”, zob. dziegieć), po- 
krewnego z lit. degti, degi "palić, stind. 
ddhati 'pali', awest. daża'ti 'pali, płonie, od 
pie. pierwiastka *dtegt*- "palić, płonąć”. Zob. 
żgać. — Od tego podżegacz 'namawiający 
do złego”, daw. od XVI w. 'podpalacz”. 

poganin od XV w. (stp. też paganin). Por. 
stcz. pohan (rzadko pahan), cz. pohan, scs. 
poganine | pogan», ch./s. póganin 'poganin.. 
Zapożyczenie ze stcz. pohan, a to (zapewne 


455 


pogoń 


za pośrednictwem płdsł.) z łac. lud. *paga- 
nus 'poganin', co z łac. paganus 'mieszka- 
niec wsi, wieśniak”, pierwotnie przym. 'wiej- 
ski” od łac. pagus 'okręg, gmina; wieś, lud- 
ność wiejska” (chrześcijaństwo pierwotnie 
w czasach rzymskich szerzyło się głównie 
w miastach, ludność wiejska dłużej po- 
zostawała przy starej wierze). — Od tego 
poganka od XV w., pogański od XIV w., po- 
gaństwo od XIV w. 

pogląd od XVIII w. 'sąd, opinia, zapatry- 
wanie się na coś, punkt widzenia. Por. cz. 
pohled 'spojrzenie; pogląd; widok”, ukr. póh- 
ljad 'pogląd, spojrzenie”, ch./s. pógled 'wej- 
rzenie, wgląd; spojrzenie; wzrok; pogląd, 
zapatrywanie (się); widok; wzgląd”. Rzecz. 
odczas. od daw. poglądać (stp. poględać), 
zob. spoglądać. 

pogłowie od XVI w. 'zespół jednostek (o zwie- 
rzętach), ogół zwierząt na jakimś terenie”, 
daw. też 'zespół jednostek ludzkich”, stp. od 
XV w. 'jednostka ludzka, osoba”, 'płeć, ro- 
dzaj, 'jednostka zwierzęca”, od XIII w. 'da- 
nina na rzecz panującego płacona od głowy, 
tj. od osoby”. Por. cz. pohlavi 'płeć”. Od wy- 
rażenia przyimkowego po głowie (zob. gło- 
wa), pierwotne znaczenie 'to, co przypada 
na (jedną) głowę”. 

pogoda od XVI w. 'warunki atmosferyczne; 
dobre warunki atmosferyczne”, stp. XV w. 
*sposobność, dogodna chwila, od XVI w. 
*sprzyjające okoliczności, pomyślna sytua- 
cja, odpowiednia pora, okazja”, kasz. pogoda 
"pogoda; słoneczna, piękna pogoda” i 'od- 
powiednia pora”. Ogsł.: stcz. pohoda 'wygo- 
da, komfort”, cz. pohoda 'pogoda', r. pogóda 
*pogoda', ukr. pohóda "pogoda; dobra pogo- 
da; burza, deszcz, śnieg”, 'zgoda”, ch./s. daw. 
pogoda 'zgoda. Słow. *pogoda 'zgoda; od- 
powiednia pora, ładny czas, ładna pogoda”, 
od czas. przedrostkowego *po-goditi 'do- 
prowadzić do zgody, porozumienia, pojed- 
nać, p. pogodzić 'ts. (od psł. *goditi 'być 
odpowiednim, dogodnym, sprzyjać, doga- 
dzać”, zob. godzić). — Od tego pogodny. 

pogoń ż od XV w. 'pościg', stp. też 'obowią- 
zek ścigania nieprzyjaciela”, daw. od XVI w. 
też pogonia 'Ściganie, pościg”. Por. r. pogónja 
*pogoń, pościg, ukr. pohónja, dial. pogón” 
I pohin” 'ts., br. pahónia, dial. pakón' I pakón 


pogotowie 


'ts., słwń. pogón 'pogoń'. Od czas. przed- 
rostkowego *po-goniti, p. pogonić (od psł. 
*goniti 'poganiać, popędzać, pędzić przed 
sobą; biec za kimś, za czymś, by go złapać, 
ścigać”, zob. gonić). 

pogotowie od XIX w. 'stan gotowości do dzia- 
łania”, "instytucja udzielająca doraźnej po- 
mocy”, być w pogotowiu 'być w gotowości, 
daw. od XVI w. przysł. pogotowie 'w go- 
towości', 'tym bardziej, 'również”, pogoto- 
wiu 'w gotowości, 'tym bardziej”, 'również, 
także, tym samym, 'z kolei, pogotowu 
*w gotowości, 'na dodatek”. Od wyrażenia 
przyimkowego stp. XV w. po gotowu / po 
gotowiu 'tym samym, przez to, jak z tego 
wynika, co za tym idzie, od przym. goto- 
wy (zob.). 

pogrążyć od XV w. (stp. pogrężyć, w XVI w. 
także wyjątkowe pogrązić) 'zagłębić, zanu- 
rzyć w czymś, "przyczynić się do czyjejś zgu- 
by”, stp. 'pochłonąć, zalać, zatopić”, pogrążyć 
się "zapaść się, głęboko ugrzęznąć w czymś, 
w XVI w. 'zagłębić się w wodzie, zatonąć”, 
*zapaść się pod ziemię; wielokr. pogrążać 
(się); bez przedr. przest. grążyć (daw. od 
XVI w. grązić) 'zanurzać, zatapiać, topić”, 
dial. grązić / gręzić 'ciągnąć w dół, powodu- 
jąc zanurzenie. Por. cz. hroużit / hrouzit 
*zanurzać, zatapiać”, r. gruzit, grużu 'opusz- 
czać na dno, zatapiać; zanurzać, scs. po- 
groziti 'zanurzyć, zatopić”, pogroziti sę 'uto- 
nąć. Psł. *groziti, *groży powodować, że 
coś grzęźnie”, czas. kauzat. od psł. *gręzngti 
*zacząć pogrążać się, zapadać się w czymś, 
tonąć, grzęznąć” (zob. grzęznąć), z wymia- 
ną samogłoski rdzennej *ę > *p. 

pogrom od XVI w. 'przegrana bitwa, klęska; 
spustoszenie, zadanie szkód”. Por. r. pogróm 
'pogrom, klęska. Rzecz. odczas. od czas. 
przedrostkowego pogromić od XVI w. 'po- 
konać, zadać klęskę” (zob. gromić). Od tej sa- 
mej podstawy pogromca od XVIII w. 'zwy- 
cięzca, od XIX w. 'treser zwierząt w cyrku. 

pogrzeb od XV w. 'chowanie zmarłego”, stp. 
też "miejsce chowania zmarłego, grób, gro- 
bowiec, cmentarz”, kasz. pogreb "pogrzeb". 
Ogsł.: cz. pohfeb 'pogrzeb', przest. 'grób”, 
r. pógreb "piwnica, ch./s. pógreb "pogrzeb. 
Słow. *pogreb» 'grzebanie, składanie zmar- 
łych do grobu, 'to, co wygrzebane, wy- 


456 


pojemny 


kopane, wykopany dół (zwłaszcza piwnica, 
grób)”, rzecz. odczas. od czas. przedrostko- 
wego *po-gre(b)ti, *pogrebg 'grzebiąc, zako- 
pać, wykopać”, p. pogrześć, pogrzebię (daw. 
pogrzebę) "pogrzebać, pochować zmarłego” 
(od psł. *gre(b)ti, *grebg 'skrobać, drapać; 
grzebać, rozgarniać wierzchnią warstwę zie- 
mi”, zob. grzebać). 

pogrzebacz od XVI w. 'przyrząd do rozgar- 
niania węgla, popiołu. Nazwa narzędzia 
z przyr. -acz od przedrostkowego czas. po- 
grzebać (zob. grzebać). 

poić poję od XVI w. (w XV w. z przedrost- 
kami napoić, upoić) 'dawać pić”, kasz. pojic 
'ts.; z przedr. napoić, spoić, upoić, wpoić; 
wielokr. wpajać (stp. XV w. 'przyswajać so- 
bie coś”). Ogsł.: cz. pojit, r. poit, scs. poi- 
ti, pojg. Psł. *pojiti "powodować, że ktoś 
lub coś pije, dawać pić, czas. kauzat. od 
psł. *piti (zob. pić I) z wymianą rdzennego 
*ei — "oi > "i — "oj (por. np. gnić : gnoić). — 
Od czas. przedrostkowych upojny, upojenie 
(por. r. upoćnie 'upojenie, zachwyt”). 

pojedynczy od XVIII w. 'występujący sam 
jeden, oddzielnie, osobno; jednostkowy, po- 
szczególny”, 'niezłożony, składający się z jed- 
nego tylko elementu, przym. od daw. (od 
XVI w.) pojedynek 'osobna jednostka, zwy- 
kle narz. (w funkcji przysł.) pojedynkiem 
w XVI w. 'pojedynczo, indywidualnie: każ- 
dy z osobna, jeden po drugim; każdego 
(każdemu) z osobna, jednego po drugim; 
sam jeden, bez towarzystwa; sam na sam, 
jeden na jednego, z jednym” (stp. XV w. po- 
jedzinkiem 'pojedynczo, oddzielnie”), dziś 
w pojedynkę "pojedynczo, po jednemu, sa- 
motnie, co od wyrażenia przyimkowego 
po jednemu (stp. po jedzinemu), zob. jeden, 
jedyny. Od tego wyrażenia przyimkowego 
też pojedynek od XVI w. 'walka dwóch 
(uzbrojonych) przeciwników” —> pojedyn- 
kować się (daw. od XVII w. pojedynkować) 
"bić się w pojedynku, toczyć pojedynek”, 
w XVI w. 'trzymać się z dala od innych, żyć 
samotnie”. 

pojemny od XVI w. "mogący dużo pomieś- 
cić, w XVI w. bańka, śklenica pojemna 'do 
której ścieka płyn po destylacji. Od pojąć 
"pomieścić (zob. jąć). — Od tego pojemnik, 
pojemność. 


pokarm 


pokarm od XV w. 'środki żywnościowe, je- 
dzenie, pożywienie”. Rzecz. odczas. od stp. 
pokarmić 'dać jeść” (zob. karmić). 

pokolenie od XIV w. 'generacja', "potomstwo 
tych samych rodziców, 'ród, szczep, ple- 
mię”, 'dynastia, linia”, daw. 'rodzaj”, dial. też 
*pokrewieństwo”. Ogsł.: cz. pokoleni 'gene- 
racja; potomstwo tych samych rodziców; 
ród, plemię; płeć”, r. pokolćnie "potomstwo; 
generacja”, ch./s. pokoljćnje "potomstwo; po- 
chodzenie”. Psł. *pokolćnvje "ogół potom- 
stwa rodu, plemienia”, od wyrażenia przy- 
imkowego *po kolćnu od psł. *kolćno, które 
oprócz znaczenia anatomicznego 'kolano" 
miało też znaczenie 'pokolenie, ród, plemię” 
(por. cz. koleno 'pokolenie, generacja”, r. ko- 
lćno "pokolenie, plemię, ród”, ch./s. kóljeno 
*ts.; zob. kolano), co do tych znaczeń por. 
też łac. genii (genus) 'kolano” i genus 'ród, 
rodzaj, grupa, pochodzenie; potomek, po- 
tomstwo; szczep, plemię, lud, naród”. 

pokonać od XV w. 'zwyciężyć, pobić; prze- 
zwyciężyć, zwalczyć, opanować”, stp. 'do- 
wieść czegoś, zwyciężyć kogoś sądownie'; 
wielokr. pokonywać. Płnsł.: cz. pokonat 'wy- 
konać', przest. "przekonać, przemóc”, dial. 
*'skonać, umrzeć”, r. dial. pokonać 'wykoń- 
czyć, dokończyć; ukarać; spustoszyć; zabić, 
pozbawić życia”. Psł. dial. *pokonati *zakoń- 
czyć, skończyć, z przedr. *po- od psł. *ko- 
nati (zob. konać). Por. dokonać, przekonać, 
wykonać. 

pokora od XIV w. 'brak zarozumiałości, 
pychy, potulność, uległość, uniżoność, stp. 
"publiczne upokorzenie się winowajcy 
i prośba o przebaczenie”, daw. 'akt publicz- 
ny, w którym winowajca lub hołdownik zda- 
wał się na łaskę i niełaskę mściciela krzyw- 
dy lub przyjmującego hołd”, dial. *żałoba”. 
Ogsł.: cz. pokora *pokora, przest. 'obrzęd, 
przy którym winowajca prosił o łaskę”, ukr. 
pokóra 'skrucha, uległość, potulność; po- 
słuszeństwo”, ch./s. pokora *kara', daw. 'mę- 
ka; nieszczęście, zło; podległość, poddań- 
stwo”, dial. 'pokuta”. Psł. *pokora 'uległość, 
upokorzenie, rzecz. odczas. od psł. czas. 
przedrostkowego *po-koriti (zob. upoko- 
rzyć). — Od tego pokorny od XV w. 'mający 
poczucie własnej niższości, uległy, uniżony, 
skromny; wyrażający pokorę”. 


457 


pokój 
pokos od XIV w. 'skoszona trawa, zboże le- 
żące na polu, stp. "wał zboża, trawy, leżą- 
cy na polu po jednym przejściu pracujące- 
go kosiarza, daw. też 'sianokos, koszenie 
trawy”. Por. cz. pokos 'pokos, ukr. pokis, 
-kósu 'pokos; miejsce, gdzie się kosi”. Rzecz. 
odczas. od czas. przedrostkowego daw. od 
XV w. pokosić 'skosić, ściąć kosą” (zob. kosić). 
pokost od XV w. 'preparat żywiczno-olejowy 
stosowany do impregnacji drewna, produk- 
cji farb itp., w XVI w. też 'lubryka, glinka 
czerwona” (z polskiego zapożyczone np. cz. 
pokost, ukr. dial. pókóst / pokist, za pośred- 
nictwem czeskim ch. pókost). Rzecz. odczas. 
od p. czas. przedrostkowego pokościć 'po- 
wlec, pociągnąć pokostem” (stp. XIV w. 
pokoszczenie "powleczenie pokostem”), bez 
przedr. daw. od XVI w. kościć 'powlekać po- 
kostem” (por. r. dial. kostif "brudzić, walać, 
śmiecić; psuć; oddawać kał”, br. dial. kascic 
"oddawać kał”, stąd p. dial. z Litwy kościć 
*paskudzić, oddawać kał”, ukr. lud. kostyty 
*wykładać, ozdabiać kością, kostkami, ko- 
lorowymi muszelkami'). Podstawowe kościć 
to czas. odrzecz. od kość (zob.). 
pokot łow. 'zwierzyna ubita na polowaniu, 
ułożona szeregiem podług hierarchii łowiec- 
kiej”, wtórnie utworzone od przysł. pokotem 
od XVII w. 'jeden obok drugiego, jeden za 
drugim, rzędem, szeregiem”. Zapożyczenie 
z ukr. pókotom 'pokotem”, dial. 'wszyscy ra- 
zem”, narz. pj rzeczownika w funkcji przysł., 
por. ukr pokit, -kótu "pochylona powierzch- 
nia czegoś; schyłek”, rzecz. odczas. od ukr. 
pokotyty 'potoczyć, kotyty(sja) 'toczyć (się); 
kocić się, z psł. *kotiti 'rzucać, miotać; 
przewracać; toczyć” (zob. kocić się). 
pokój I od XIV w. 'stosunek między pań- 
stwami, które nie prowadzą ze sobą wojny, 
sytuacja, w której państwo, naród itp. nie 
jest w stanie wojny”, 'układ o zakończeniu 
działań wojennych”, 'spokój, stan wypływa- 
jący z braku trosk i kłopotów, równowaga 
ducha i umysłu”. Ogsł.: cz. pokoj 'spokój”, 
r. pokój 'spokój, spoczynek, cisza”, scs. pokoi 
*ts.. Psł. *pokojv 'stan spoczynku, odpo- 
czynku, spokój, pokój”, rzecz. odczas. (na- 
zwa czynności, wtórnie nazwa rezultatu 
czynności) od psł. czas. przedrostkowego 
*po-ćiti 'odpocząć, spocząć” (zob. odpocząć, 


pokój 4 


spocząć, wypocząć), z wymianą samogłoski 
rdzennej * > *oi. Por. spokój. — Od tego 
pokojowy; niepokój od XV w. '*zakłócenie 
spokoju, nadmiar trosk, bojaźń, niepew- 
ność — niepokoić od XVI w. 'nie dawać 
spokoju, zakłócać spokój, wzbudzać niepo- 
kój” (daw. też 'dręczyć, trapić, trwożyć, nę- 
kać”), zaniepokoić. 

pokój II od XV w. 'część mieszkania, izba 
mieszkalna, w XVI w. 'prywatna część 
wnętrza domu (mogąca się składać z kilku 
pomieszczeń), pomieszczenie mieszkalne”, 
*kancelaria królewska, "pomieszczenia dla 
różnych celów”, 'ustęp, ubikacja; zdr. po- 
koik. Por. cz. pokoj 'pokój', r. przest. pokój 
*pokój, komnata, apartament”, br. pakój 
*ts.. Etymologicznie tożsame z pokój 'spo- 
kój” (zob. pokój I), znaczenie "pomieszczenie 
mieszkalne, izba” rozwinęło się z 'miejsce 
zażywania spokoju, odpoczynku, spoczyn- 
ku. — Od tego pokojowy — pokojowiec, 
pokojówka; od wyrażenia przyimkowego 
przedpokój. 

pokraka od XVI w. 'o osobie rażąco nie- 
zgrabnej, niekształtnej (rzadziej w odnie- 
sieniu do zwierząt, przedmiotów)” (stąd ukr. 
dial. pokrdka 'pokraka'); pokraczny 'szpet- 
ny, niekształtny, niezgrabny”. Rzecz. i przym. 
odczas. od tpokraczać, czas. wielokr. od czas. 
przedrostkowego pokroczyć krocząc, postą- 
pić, pójść” (zob. okrakiem, rozkraczyć), por. 
pokrakować 'kroczyć, postępować”. Pierwot- 
ne znaczenie zapewne 'coś odchodzącego, 
odstającego od głównej części (na kształt 
kroku, rozkraczonych nóg), rozwidlonego” 
(na co wskazuje dial. pokraka *konar wyra- 
stający bezpośrednio z pnia, por. dial. roz- 
kraka 'odnoga drzewa, konar” od rozkraczyć 
*szeroko rozstawić, rozłożyć nogi), wtórnie 
*coś niezgrabnego, ktoś niezgrabny”. 

pokrowiec od XVI w. 'nakrycie ochronne na 
jakimś przedmiocie. Por. ch./s. pokróvac 
*pokrowiec; koc, derka; pokrywka, wieko”. 
Pierwotne zdr. z przyr. -ec < *-bcb Od stp. 
od XIV w. pokrow 'pokrycie, okrycie; po- 
krywka, przykrywka naczynia, w XVI w. 
'przykrycie na siedzenie lub siodło”, dial. 
pokrów I pokrowa 'denko do nakrywania 
beczki, por. cz. pokrov 'tkanina do przy- 
krywania, przykrycie, narzuta, r. pokróv 


8 pokusa 


"zasłona, osłona, przykrycie, pokrycie; obro- 
na, ochrona; naskórek”, scs. pokrova 'dach, 
strzecha, przen. 'schronienie, przytułek; 
ochrona, obrona”, ch./s. pókrov 'całun; po- 
włoka śnieżna, daw. też 'dach', 'płaszcz”, 
'obrona, ochrona”. Psł. *pokrove 'to, czym 
się coś pokrywa, okrywa, rzecz. odczas. 
od psł. czas. przedrostkowego *pokryti 'po- 
łożyć na wierzchu czegoś, pokryć, okryć” 
(o pochodzeniu zob. kryć). 

pokrzywa od XV w. 'roślina Urtica dioica”, 
wcześniej od XIII w. koprzywa 'ts., w XV- 
-XVI w. koprzywa I pokrzywa, dial. pokrzy- 
wa i koprzywa, kasz. pokfeva (też 'jakikol- 
wiek chwast”), słowiń. kopfćva 'pokrzywa; 
por. stp. 1472 r. koperwy wieliki mn 'po- 
krzywa zwyczajna. W polskim zmiana ko- 
przywa (od XIII w.) > pokrzywa (od XV w.), 
z przestawką spółgłosek k - p > p - k-, przy 
czym nie bez znaczenia było skojarzenie 
początku wyrazu z przedr. po-; chronologię 
zmiany potwierdzają też nazwy osobowe: 
Koprzywa od XIII w., Pokrzywa od XV w. 
Por. cz. kopfiva, cs. kopriva, ch./s. kópriva; 
z przestawką spółgłosek (inną niż w pol- 
skim) strus. kropiva I krapiva, r. krapiva, 
ukr. kropyvd. Psł. *kopriva 'pokrzywa” czy 
może *kropiva, bez pewnej etymologii; dys- 
kusyjne jest zarówno wiązanie z cs. koprina 
*'jedwab”, ch./s. kóprena 'woal, zasłona, we- 
lon, tren”, daw. 'bardzo cienka, przezroczy- 
sta tkanina” (w przeszłości włókna pokrzyw 
wykorzystywano do wyrobu jakichś tka- 
nin), jak i łączenie z koper czy z ukrop. — 
Od tego pokrzywka "rodzaj wysypki” (kalka 
łac. urticaria 'ts.; por. daw. XVI w. zdr. od 
pokrzywa "Urtica'), 'ptak płochacz pokrzyw- 
nica, Prunella modularis' (por. ukr. dial. 
pokryvka 'ptak Sylvia”). 

pokusa od XIV w. 'to, co kusi, podnieta, chęć 
do czegoś; próba, na jaką się kogoś wy- 
stawia”,stp. "namowa, poduszczenie do cze- 
goś złego, zdrożnego, poddanie próbie mo- 
ralnej, w XVI w. też 'zło”, 'zjawa, zwid, 
straszydło; czary, kasz. pokusa 'zły duch, 
zwłaszcza zwodzący ludzi do błot lub przy- 
bierający postać dziewczyny kuszącej, uwo- 
dzącej młodzieńca. Rzecz. odczas. od stp. 
pokusić 'doświadczyć kogoś, poddać pró- 
bie; przesłuchać, wypytać”, 'skosztować, do- 


pokuta 


świadczyć czegoś na sobie, pokusić się 
*zmierzyć z kimś siły, stoczyć walkę”, 'odwa- 
żyć się na coś'; o pochodzeniu zob. kusić. 

pokuta od XIV w. 'kara za jakieś wykrocze- 
nie, kara mająca stanowić zadośćuczynienie 
za grzech”, stp. 'dobrowolnie na siebie przy- 
jęte umartwienie albo kara wyznaczona ja- 
ko zadośćuczynienie za grzech”, kara, śro- 
dek represyjny, też opłata sądowa”, w XVI w. 
także 'sakrament spowiedzi. Zapożyczenie 
ze stcz. pokuta 'kara, wymierzenie kary; 
kara pieniężna, grzywna; procent, zysk”, cz. 
pokuta 'kara pieniężna, grzywna, przest. 
*kara', rzecz. odczas. od stcz. pokutiti 'uka- 
rać, wymierzyć karę, objaśnianego jako 
czas. przedrostkowy od psł. *kotati / *kuta- 
ti 'okrywać, osłaniać, otulać” > 'uśmierzać, 
uspokajać, otaczać opieką” (zob. okutać); 
pierwotne znaczenie rzecz. pokuta według 
tego objaśnienia to 'uspokojenie, zaspokoje- 
nie, zadośćuczynienie. Nie można jednak 
wykluczyć, że wyraz należy do rodziny psł. 
*kutiti | "*kutati czynić coś, krzątać się, 
grzebać w czymś” (o którym zob. skutek). 
— Od tego pokutny od XVI w.; pokutować 
od XV w. 'czynić pokutę” (por. cz. pokuto- 
vat "nakładać karę, karać”), odpokutować. 

polana od XV w. 'miejsce w lesie niezadrze- 
wione, pole, łąka otoczone lasem”, dial. też 
"pastwisko w górach”; zdr. polanka. Ogsł.: 
cz. dial. polana 'polana, hala, słc. polana 
*łąka górska; łąka w lesie, r. poljóna 'po- 
lana', dial. działka, kawałek ziemi ornej”, 
ch./s. poljina "polana; równina, równia; 
błonie, dial. 'plac, rynek. Psł. *polana 
"miejsce w lesie niezadrzewione, porośnięte 
trawą, pole, łąka, otoczone lasem” od psł. 
*pole 'równa, pusta płaszczyzna” (zob. pole), 
z przyr. *-ana. 

polano od XVIII w. *kawał drewna, bierwio- 
no. Ogsł.: cz. poleno 'polano, szczapa, 
strus. polćno 'krótki kawałek drewna, r. po- 
leno 'polano, szczapa, bierwiono”, ukr. po- 
lino 'ts., ch./s. póljeno 'polano, szczapa; 
kłoda. Psł. *polóno *kawał drewna, prawdo- 
podobnie urzeczownikowiona forma rodza- 
ju nijakiego imiesłowu biernego *polene od 
psł. czas. *poleti 'palić się, płonąć” (zob. pa- 
lić, płonąć), pierwotne znaczenie 'to co się 
pali, co jest palone”. Późne poświadczenie 


459 


polecić 


wyrazu polskiego sugeruje zapożyczenie ze 
wschsł. 

pole od XIV w. 'obszar ziemi przeznaczonej 
pod uprawę, uprawianej, ziemia uprawna, 
*obszar, teren, plac pokryty czymś, prze- 
znaczony na coś” (przen. 'dziedzina, zakres, 
teren działania, sposobność, okazja”), reg. 
*teren otaczający dom” (wyjść na pole "na 
zewnątrz, na dwór, na podwórze ), stp. też 
'łąka, rozległa równina, błonie, otwarta 
przestrzeń”, 'przestrzeń na zewnątrz budyn- 
ku, w XVI w. też 'polowanie', 'powierzch- 
nia, tło znaku herbowego; jeden z kwadra- 
tów na szachownicy”, "miara powierzchni 
gruntu; zdr. pólko. Ogsł.: cz. pole 'pole', 
r. póle 'pole, rola, łan; tło; margines; rondo 
kapelusza”, scs. polje 'pole, rola; równina”. 
Psł. *polłe 'równa, pusta płaszczyzna, pole, 
ziemia uprawna, z pie. *pol-io- od pie. pier- 
wiastka *pel- 'równy, szeroki. — Od tego 
polny (stp. też polni), polowy. Zob. też po- 
lować. — Od pole (zapewne we wcześniej- 
szym znaczeniu 'otwarta przestrzeń, rów- 
nina) także Polanie (od X w., najpierw 
zapisywane w zlatynizowanych postaciach, 
np. Poloni, Polani, Poliani), nazwa średnio- 
wiecznego związku plemiennego na terenie 
Wielkopolski, z etymologicznym znacze- 
niem "mieszkańcy pól; od nazwy plemien- 
nej przym. polski, najpierw 'odnoszący się 
do Polan”, od którego (w rezultacie uniwer- 
bizacji wyrażenia ziemia polska, por. łac. 
terra Poloniae) urzeczownikowiona forma 
Polska (daw. miejsc. pj w Polszcze), w węż- 
szym znaczeniu 'ziemia Polan, następnie 
jako nazwa całego państwa (w początkach 
XI w. łac. Polonia regio i Polonia na ozna- 
czenie całego władztwa Bolesława Chrobre- 
go); od XIV w. dawne terytorium Polan 
przybrało nazwę Wielkopolska (łac. Polonia 
maior), później zaś przyłączona do państwa 
dzielnica — Małopolska (łac. Polonia minor). 
Z kolei od nazwy państwa Polska utwo- 
rzono nazwy mieszkańców Polacy, Polak, 
Polka. 

polecić polecę od XIV w. 'nałożyć obowiązek, 
kazać, zlecić; dać pod opiekę, powierzyć; 
zarekomendować, zalecić”, stp. też 'dać, po- 
darować, przydzielić; też z innymi przedr.: 
zalecić od XV w. 'polecić”, stp. polecić czy- 


polewka 


jejś życzliwości, poprosić o życzliwość, za- 
lecić się "przypodobać się, przymilić się; 
zlecić od XVI w. 'powierzyć coś komuś; 
wielokr. polecać, zalecać 'zachwalać, re- 
komendować, stp. XV w. 'polecać czyjejś 
życzliwości, prosić o życzliwość, zalecać się 
*starać się o względy, umizgać się, daw. 
XVII w. zalecać się 'chełpić się, popisywać 
się, zlecać. Por. np. strus. polótiti "powie- 
rzyć, poruczyć”, br. dial. zalócic. "zapewnić, 
zawiadomić uprzednio. Psł. *leteti, *"letg 
"powierzać opiece, przekazywać, dawać, 
czas. odrzecz. od psł. *lóte ż 'swoboda, wol- 
ność, *estb letb "wolno, można” (por. strus. 
lete (estv) "można, wolno, jest dozwolone”, 
r. dial. lef 'ts., scs. let jeste i lEtvjg jeste 
*ts., mac. dial. dt ż wolny czas”). Pod- 
stawowe *letb to zapewne rzecz. abstr. 
z przyr. *-» od niezachowanego psł. przym. 
ilete 'łagodny, spokojny, powolny, przy- 
chylny”, na który wskazuje chyba stcz. letny 
'dozwolony, przychylny” (z nawarstwionym 
przyr. -ny < *-nv) oraz rzecz. lato (zob.), 
por. też lit. letas 'łagodny, spokojny, cichy; 
powolny, ustępliwy”, łot. lęts 'lekki, łatwy”. 
Zob. zaleta, zaloty. 

polewka od XV w. (daw. też poliwka) 'zupa 
jarzynowa lub owocowa, wywar z jarzyn, 
owoców, mięsa, odpowiednio przyprawio- 
ny”, stp. też "polewanie, oblewanie, w XVI w. 
wyjątkowe 'ten, kto się żywi na czyjś koszt, 
pasożyt”. Por. cz. polóvka I polivka 'zupa, 
słc. polievka 'ts.. Od stp. polewać 'pokry- 
wać coś płynem, oblewać, moczyć (o po- 
chodzeniu zob. lać). 

polędwica od XVI w. (daw. też polędźwica) 
"mięso z części lędźwiowej tuszy mięsnej 
zwierzęcia, pieczeń, wędlina z tego mięsa, 
w XVI w. także 'przednia część szyi pod 
gardłem u zwierzęcia; zdr. polędwiczka 
od XVI w. Od wyrażenia przyimkowego 
po lędźwiach (zob. lędźwie). Rozwój fone- 
tyczny polędźwica > polędwica w rezulta- 
cie odpodobnienia grupy spółgłoskowej dźw 
(3v) > dw. 

policzek od XV w. 'część twarzy”, od XIV w. 
"uderzenie w twarz, w XVI w. też 'dolna 
część przyłbicy osłaniająca policzki”, 'bocz- 
ne belki w konstrukcji drewnianej. Od 
wyrażenia przyimkowego po licu 'po twa- 


460 


połać 


rzy” (zob. lico). — Od tego policzkować od 
XIV w. 'bić po twarzy”, spoliczkować. 

polować od XVI w. 'tropić i zabijać zwierzy- 
nę łowną, pot. 'starać się uzyskać, zdobyć 
coś; z przedr. upolować, zapolować. Por. 
r. polevdt, ukr. poljuvóty, br. paljavac 'polo- 
wać. Od pole (zob.), pierwotne znaczenie 
*tropić, łowić zwierzynę łowną na polach”. 
— Od tego rzecz. odsłowny polowanie od 
XVI w. 

poła od XV w. 'dolna część, róg jednej poło- 
wy ubioru rozpinającego się z przodu, stp. 
XIV w. 'jedno z dwu skrzydeł niewodu ry- 
backiego” (w XVI w. 'jedna z dwóch części 
sieci na ptaki”), w XVI w. 'przykrycie', 'ża- 
giel', jedna z dwóch przednich części zapi- 
nanego ubioru, 'połowa”, daw. od XVI w. 
(dziś dial.) 'płat tkaniny” (poła płótna), od 
XVII w. 'dolna część sukni, podołek”, dial. 
też 'połowa, 'część ciała w pasie; biodra”, 
'torba do karmienia koni”, kasz. półka 'jed- 
na z dwóch części koszuli męskiej; jedna 
z licznych części, z których składała się daw- 
na długa suknia kobieca”. Ogsł.: cz. dial. po- 
la połowa; poła”, strus. pola *kawałek tka- 
niny, zasłona”, r. pold 'poła”, dial. 'połowa, 
połówka, scs. pola rizvna "połowa szaty, po- 
ła”, ch./s. póla 'połowa, pół”, dial. 'poła; płat 
tkaniny”. Psł. *pola 'jedna z dwóch części 
czegoś, połowa, połówka”, od psł. *pole 'po- 
łowa” (zob. pół). 

połać ż od XVI w. 'część jakiegoś obszaru, 
jakiejś przestrzeni, szmat, płat”, w XVI w. 
*teren z zabudowaniami, przylegający z jed- 
nej strony do drogi wiodącej przez wieś, 
pierzeja, dial. połać = połeć duży kawał, 
płat (mięsa, słoniny), połatka 'siedzenie 
między dwoma drzewami do strzelania do 
niedźwiedzi i dzików do zboża przycho- 
dzących, połatki mn 'łóżko. Najbliższe 
znaczeniem ukr. dial. pałóf 'jeden rząd chat 
wzdłuż ulicy”, por. także strus. polati mn 
*'chór, górna część cerkwi; skarbiec (w cerk- 
wi), str. XVII w. polatb "pomost pod sufi- 
tem od pieca do ściany”, polati mn 'ts., 'gór- 
ne pomocnicze pomieszczenie, zwłaszcza 
w budynkach gospodarczych; przybudów- 
ka, balkon”, r. poldti mn 'pomost do spania”, 
myśl. 'ambona, pomost”, dial. połdt ż 'pół- 
ka (np. w łaźni)”, br. palóci mn, dial. palóty 


połeć 


"półka w łaźni. Wyrazy wschsł. wskazują 
na związek z psł. *pol» 'deska' < 'odszcze- 
pany kawał drewna” (zob. półka), ale budo- 
wa niejasna. 

połeć połcia od XV w. (w XIV w. nazwa oso- 
bowa Połeć) 'duży płat słoniny lub mięsa, 
w XVI w. 'wielki kawał mięsa, stanowiący 
połowę ubitego i rozkrojonego wzdłuż zwie- 
rzęcia” (dziś dial. połeć *'połowa tuszy świń- 
skiej, 'duży kawał, płat mięsa, słoniny”); 
w XVI w. też połta / połt m 'połeć, zdr. 
połtek I połetek, dial. połetek 'połowa tuszy”. 
Płnsł.: cz. polt m 'płat słoniny”, dial. 'poło- 
wa słoniny z całego wieprza r. pólot' / polt ż 
"połowa tuszy świńskiej lub baraniej”. Psł. 
dial. *polvte "płat mięsa, słoniny z poło- 
wy zwierzęcia rozciętego wzdłuż” (w płdsł. 
prapostać *polte, por. słwń. pldt ż 'stro- 
na”), od psł. *pole 'pół, połowa” (zob. pół), 
z przyr. *-ote (por. np. łokieć, paznokieć). 

połóg od XV w. 'okres poporodowy, daw. 
*poród, stp. 'rodzenie dziecka, okres, przez 
jaki kobieta po urodzeniu dziecka przebywa 
w odosobnieniu, w XVI w. też 'łoże, le- 
gowisko, miejsce do spania, być połogiem 
"położyć się, upaść, tj. zostać zabitym”. 
Ogsł.: stcz. poloh 'okres po porodzie, cz. 
poloha 'położenie, pozycja, r. pólog 'zasło- 
na, kotara, portiera”, ukr. póloh 'ts., polóhy 
mn 'połóg, poród”, ch./s. pólog 'jajo podło- 
żone samiczce”, 'powalone zboże”, 'depozyt, 
zastaw”. Psł. *polog / *pologa 'położenie 
(się), upadnięcie, zlegnięcie', rzeczowniki 
odczas. (pierwotnie nazwy czynności, z róż- 
ną konkretyzacją w językach słow.) od psł. 
czas. przedrostkowego *po-legti "paść, upaść, 
położyć (się), zlec, p. polec 'zginąć, paść” 
(o pochodzeniu zob. lec). — Od tego położ- 
na 'akuszerka', położny 'akuszer'”, położnica 
od XVI w. 'kobieta, która niedawno urodzi- 
ła, leżąca w połogu, także będąca w trakcie 
porodu” (w XVI w. też 'łożnica, sypialnia 
małżeńska, 'nałożnica '). 

południe od XIV w. 'środek dnia, 'strona 
świata, w której słońce wznosi się najwyżej”, 
w XVI w. południe, rzadko połdnie I puł- 
dnie, dial. połednie. Ogsł.: cz. poledne, r. pól- 
den, scs. poludvne, ch./s. pódne < poldne 
*środek dnia. Zrośnięcie się psł. połączeń 
wyrazowych *polu done / *pole dne 'po- 


461 


pomoc 


łowa dnia, południe” (istniało zapewne tak- 
że złożenie *poldvne, na które wskazuje ch. 
daw. pladne 'południe'), złożonych z psł. 
*pole "pół" względnie z dop. *polu (zob. pół) 
i dop. *dvne psł. rzecz. *dvnv 'dzień' (zob. 
dzień). Jako wtórna nazwa strony świata, 
w której słońce świeci w środku dnia, wy- 
parło psł. *jugo 'południe; wiatr południo- 
wy, szczątkowo zachowane w derywacie: 
daw. od XV w. i dial. jużyna 'podwieczorek”. 

połysk od XVIII w. 'odblask, lśnienie”, Rzecz. 
odczas. od p. od XVI w., dziś przest. po- 
łyskać (się) 'lśnić, błyszczeć, świecić”, dziś 
tylko wielokr. połyskiwać 'rozsiewać blask, 
lśnić, błyszczeć, świecić”, co od p. daw. od 
XV w., dziś dial. łyskać 'błyskać, łyskać się 
*błyszczeć, śnić; błyskać się” (por. słc. dial. 
liskac śe 'błyskać się, ukr. dial. łyskdty 
*lśnić, błyszczeć, połyskiwać; błyskać się, 
ch. dial. czak. liskati 'błyskać, lśnić, liskati 
se "błyszczeć, lśnić się”). Psł. *lyskati 'błysz- 
czeć, lśnić”, czas. wielokr. od psł. *leskngti 
'połyskiwać, błyszczeć, Iśnić, o którym zob. 
Iśnić. 

pomnieć pomnę od XIV w. 'mieć, zachowy- 
wać w pamięci, nie zapominać, pamiętać”, 
*zważać na coś, mieć coś na względzie”, 
stp. pomnieć, pomnię też wyjątkowo 'zapo- 
mnieć”, daw. także 'wspominać, przypomi- 
nać sobie; z przedr. napomnieć, przypo- 
mnieć, upomnieć, wspomnieć, wypomnieć, 
zapomnieć; wielokr. -pominać: z przedr. 
dopominać się, napominać, przypominać, 
upominać, wspominać, wypominać, zapomi- 
nać. Bez przedrostka stp. mnieć, mni 'mnie- 
mać, przypuszczać, sądzić, uważać, być zda- 
nia”, por. cz. mnit, r. mnit, scs. meneti, mońQ. 
Psł. *movneti, "mvońg myśleć, sądzić, uwa- 
żać, mniemać, pokrewne z lit. mineti, menu 
*wspominać, wymieniać”, łot. minćt, minu 
"wymieniać, łac. memini, meminisse 'przy- 
pominać sobie, pamiętać, wspominać”, het. 
memma- "mówić, wszystkie od pie. *men- 
*myśleć” (zob. pamięć). 

pomnik od XVIII w., kalka łac. monumen- 
tum 'pomnik”, stworzona przez J. 1. Przy- 
bylskiego. Z polskiego zapożyczone cz. po- 
mnik (stąd dł., gł. pomnik, słc. pomnik), br. 
pomnik. 

pomoc ż od XIV w. 'wspieranie kogoś; osoba, 
osoby pomagające, wspierające”, stp. 'udzie- 


pomost 


lanie wsparcia, wspomożenie, poratowa- 
nie, wsparcie, ratunek”, 'pożyczka zwrotna 
udzielana przez pana kmieciowi na zago- 
spodarowanie się, 'pomocnik”, od XIII w. 
*'jakaś powinność na rzecz pana, ciążąca na 
chłopach', w XVI w. też "powinność uczest- 
niczenia poddanych w pilnych robotach po- 
lowych na rzecz dworu, 'podatek na rzecz 
króla lub państwa. Ogsł.: cz. pomoc, ukr. 
pómić, -moći, scs. pomośtv 'pomoc”. Psł. *po- 
mogto 'pomoc', rzecz. odczas. od psł. czas. 
przedrostkowego *po-mogti pomóc p. po- 
móc od XIV w. 'udzielić pomocy, wesprzeć” 
(zob. móc). — Od tego pomocny — pomoc- 
nik, pomocnica. 

pomost od XVI w. 'rodzaj podwyższenia, plat- 
formy, podłogi z desek ułożonej nad czymś”, 
*rodzaj mostu, kładki, w XVI w. prawdo- 
podobnie 'deska boczna w wozie gospodar- 
skim” (dziś dial. pomosty mn 'deski boczne 
wozu ), dial. też 'deska spodnia wozu, 'po- 
most z desek przed ulem”. Por. słc. dial. po- 
most 'belka pod deskami w podłodze, le- 
gar”, r. pomóst "pomost, mostek, platforma”, 
przest. 'szafot, rusztowanie”, ch./s. pómost 
*'bruk; podłoga z grubych desek w zabudo- 
waniach gospodarczych; górny przedsionek 
w cerkwi. Słow. *pomoste 'rodzaj podło- 
gi, nawierzchni, kładki, zrobionych z desek, 
tarcicy, belek”, rzecz. odczas. od czas. przed- 
rostkowego *po-mostiti "pokryć, wyłożyć 
czymś”, p. daw. pomościć wyłożyć tarcicą”, 
od psł. *mostiti, *mośćg "układać most, po- 
most” (o pochodzeniu zob. mościć). 

pomór od XIX w. "masowe umieranie, pada- 
nie; choroba śmiertelna, epidemia, zaraza, 
mór”, wcześniej, od XVI w., pomorek 'mo- 
rowe powietrze, epidemia, dial. pomorek 
*pomór” z gwar wsch. (z Tykocina i okolic 
Przasnysza). Późne poświadczenie i geogra- 
fia wyrazu gwarowego wskazują na zapo- 
życzenie ze wschsł., por. ukr. pomir Śmier- 
telna choroba, zaraza, mór”, br. przest. i dial. 
pamórak 'mór, zaraza”, dial. też pamór 'ts. 
(poza tym wyraz znany też innym językom 
słow., np. słc. dial. pomora 'zguba, zagłada”, 
ch./s. pómor 'pomór, mór, dżuma; śmiertel- 
ność; rzeź, od psł. czas. przedrostkowego 
*po-merti 'zemrzeć”, zob. mrzeć). 

pomyje mn od XV w. 'brudna woda po umy- 
ciu naczyń, przeważnie z resztkami jedze- 


462 


poniewierać 


nia, w XVI w. też 'popłuczyny, zlewki”, 
"płyn wydzielany przez sepię'. Ogsł.: cz. po- 
myje mn 'pomyje', r. pomói mn 'pomyje', 
dial. 'rzadkie, jałowe jedzenie, ukr. po- 
myi mn 'pomyje', bg. pomija 'pomyje; je- 
dzenie dla bydła rozmoczone w wodzie”, 
ch. dial. pómije mn, daw. czak. też pomija 
"pomyje”. Psł. *pomeja (zwykle 1. mn) 'brud- 
na woda po umyciu naczyń kuchennych 
(używana zapewne do karmienia zwierząt 
domowych)”, od psł. czas. przedrostkowego 
*po-myti, 'pomejg usunąć brud za pomocą 
wody, zmyć, p. pomyć 'ts., od psł. *myti, 
*meojg "myć (zob. myć), z przyr. *-ja. 

poniedziałek od XV w. 'pierwszy po niedzie- 
li dzień tygodnia”. Por. cz. dial. pondćlek, 
słc. pondelok, ukr. ponedilok, br. partijadzć- 
lak, słwń. pon(e)dćljek. Słow. *ponedelvk« 
'dzień następujący po niedzieli”, uniwerbi- 
zacja wyrażenia *(dvnv) po nedćli 'dzień po 
niedzieli” (zob. niedziela); u innych Słowian 
też nazwy tego dnia utworzone od tej samej 
podstawy, za pomocą innych przyrostków, 
np. cz. pondćli, r. ponedćlnik. 

ponieważ od XVI w. (daw. wyjątkowe też 
poniewadź I poniewadz) sp. 'bo, gdyż”, daw. 
też 'skoro tak, wobec tego, że”, 'choć, mimo 
że”. Por. stcz. ponevad(ż) I pońavadź I pońo- 
vadź 'ponieważ, gdyż; bowiem, bo; póki, 
dopóki; kiedy, gdy”, cz. ponevadź 'ponie- 
waż, gdyż, bo”. Podstawę stanowiło słow. 
*pońe, wtórnie *ponć, powstałe z wyrażenia 
przyimkowego *po fe, złożonego z przyim. 
*po (zob. po) i zaimka *je (zob. iż, on), por. 
stcz. ponć przysł. 'chyba, być może, zapew- 
ne; czy”, strus. pone 'ponieważ, gdyż”, scs. 
pońe 'dlatego, ponieważ; o ile, pone 'cho- 
ciaż, choćby”, bg. pone 'przynajmniej, choć”. 
Pierwotna postać wzmacniana była party- 
kułami, np. fva (zob. ledwie), por. strus. po- 
neva 'od tego czasu”, *Że (zob. -że), por. stcz. 
pońadź I pońaź | poniż = ponevad(ż), strus. 
poneże 'ponieważ, gdyż”, scs. pońeże 'dla- 
tego, ponieważ; o ile”, bg. poneże 'bo, ponie- 
waż; skoro tak; wobec tego, że. W p. po- 
nieważ, cz. ponevadź występują obie te par- 
tykuły. 

poniewierać 'traktować z pogardą, źle się 
obchodzić, maltretować, poniewierać się 
"doznawać złego losu, znosić przykrości, nie- 


poniżyć 
wygody; tułać się, być w poniewierce”, 'być 
nieporządnie, byle gdzie rzuconym, leżeć 
bez ochrony (o rzeczach)”, w XVI w. ponie- 
wierać się 'tułać się, błąkać się. Wyłącznie 
polskie (stąd cz. dial. las. ponevirac 'gardzić 
kimś, nie zważać na kogoś, źle się z kimś 
obchodzić; pogardzać, pomiatać czymś, 
słc. ponevirat sa 'tułać się, wałęsać się, le- 
niuchować; być byle gdzie rzuconym, ponie- 
wierać się, ukr. ponevirjdty *źle traktować, 
maltretować, znęcać się; powstrzymywać, 
zagłuszać). Z przedr. po- od niezaświad- 
czonego zaprzeczonego czas. fnie-wierać. 
Podstawowy niezachowany czas. fwierać 
(odpowiadający np. r. dial. virdt 'rzucać 
coś bez ładu, jak popadło”, por. s. dial. po- 
viram se 'włóczę się, tułam się”) kontynu- 
uje psł. *virati, czas. wielokr. od psł. *ver- 
ti, *vvrg zamykać, zawierać; kryć, chować”. 
Pierwotne znaczenie 'nie ukrywać, nie kryć, 
nie chować czegoś, pozostawiać bez opieki, 
bez ładu, byle gdzie. — Od tego poniewier- 
ka 'życie pełne przykrości, niewygód, nędz- 
ne, tułacze; złe traktowanie; poniewieranie 
(się). 

poniżyć poniżę od XV w. (daw. XVI w. wy- 
jątkowo ponizić) 'obrazić godność, upoko- 
rzyć, stp. też 'umniejszyć czyjąś ważność, 
wartość, odebrać znaczenie, daw. także 
*zgnębić, ucisnąć, 'skasować, unieważnić, 
poniżyć się 'stracić znaczenie”; też z innymi 
przedr. obniżyć 'uczynić niższym, zniżyć 
*'uczynić niższym, obniżyć, daw. też uniżyć 
*obniżyć, zniżyć, pochylić; upokorzyć; bez 
przedr. daw. od XVI w. niżyć 'lekceważyć, 
pomniejszać znaczenie czegoś; poniżać, upo- 
karzać, niżyć się 'być pokornym, uległym, 
kasz. ńizćc 'poniżać; wielokr. poniżać, ob- 
niżać, uniżać, zniżać. Por. cz. niżit 'obniżać, 
zniżać, schylać; poniżać, upokarzać”, strus. 
niziti, niżu 'poskramiać, uśmierzać, nizi- 
tisja 'zmniejszać się”, scs. niziti sę, niżo sę 
*zmniejszać się, stawać się małym”. Psł. *ni- 
ziti, *niżg / "niżiti 'czynić niskim, obniżać, 
zniżać”, czas. odprzym. od psł. *nize niski” 
(zob. niski), postać *niżiti oparta na temacie 
st. wyższego *niż- (p. niższy). — Od czas. 
przedrostkowych poniżony, uniżony; poni- 
żenie; obniżka, zniżka. 


463 


popręg 


ponury od XVI w. 'przygnębiony, posępny, 
smutny”, w XVI w. też 'patrzący w ziemię 
(o sposobie bycia i wyglądzie człowieka)”, 
*'przytłumiony, przygaszony, tlący się” (stąd 
cz. ponury "ponury, ciemny; posępny”). Por. 
r. pontryj 'ponury, posępny, przygnębiony”, 
ukr. pontryj 'ts.. Od przedrostkowego czas. 
po-nurzyć 'pochylić, schylić” (też "włożyć do 
wody, umieścić w wodzie”; zob. nurzać), por. 
nurzyć oczy w ziemię być ponurym, spusz- 
czać głowę, w XVI w. ponurkiem przysł. 
*pochmurnie, posępnie, patrząc w ziemię”. 
Pierwotne znaczenie 'mający pochyloną, 
spuszczoną głowę, patrzący w ziemię”. 

pończocha od XVI w. 'rodzaj okrycia nogi”, 
w XVI w. pończocha / puńczocha | pączocha 
/ pańczocha 'część ubrania okrywająca no- 
gę; rodzaj długiej skarpety sięgającej kolan 
(lub powyżej), uszytej z sukna lub zamszu; 
część zbroi: nagolennik; zdr. pończoszka. 
Por. cz. punćocha 'pończocha. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. buntschuoch 'but z rzemie- 
niami do obwiązywania nogi” (dziś niem. 
Bundschuh 'półbucik z paskiem; dawny but 
chłopski”), będącego złożeniem śrwniem. 
bunt wiązanie” (niem. binden 'wiązać') 
i schuoch 'but'. Do polskiego przejęte za po- 
średnictwem czeskim, gdzie powstało zna- 
czenie 'rodzaj długiej skarpety, pończocha 
(przywiązywana dawniej do nogi tasiem- 
kami). 

popiół od XIV w., w XVI w. też 'potaż, sub- 
stancja otrzymywana z popiołu drzewnego”, 
*osad wytrącający się przy topieniu metalu 
(np. ołowiu, srebra)”. Ogsł.: cz. popel, r. pó- 
pel I pepel, scs. popele I pepele, ch./s. pepeo, 
pepela, dial. czak. też pópel (pópel). Psł. 
*popele I *pepele "popiół, od pie. *pel- / *pol- 
"palić się, płonąć” (zob. palić, płonąć) z po- 
dwojeniem sylaby, pokrewne ze stpr. pelan- 
ne ż 'popiół, lit. pelenai mn 'ts., plónys mn 
"płatki popiołu. — Od tego popielaty od 
XVI w. (daw. popielasty) "podobny kolorem 
do popiołu; popielec od XV w. (w XVI w. 
też popiół); popielica 'gryzoń Glis glis, od 
XIV w. popielice mn 'skórki tego zwierzęcia”. 

popręg od XV w. (stp. poprąg, -ęgu) 'pas przy- 
trzymujący siodło lub kulbakę, w XVI w. 
prawdopodobnie też 'rodzaj taśmy tapicer- 


skiej”, dial. popręg ! poprąg i popręga 'po- 


poprzek 


pręg. Ogsł.: cz. popruh *pas, popręg”, słc. 
popruh "wąski pas do noszenia ciężkich 
przedmiotów, do umocowania, zawieszenia 
czegoś”, ukr. popriuha 'popręg', ch./s. póprug 
*ts.. Psł. *poprgge I *poproga 'wąski pas 
jakiegoś materiału podtrzymujący coś, rze- 
mień podtrzymujący siodło”, rzeczowniki 
odczas. od przedrostkowego czas. *po-pręgti 
*napiąć, naciągnąć (por. ch./s. dial. poprćći, 
pópregnóm 'napiąć, naciągnąć, słwń. poprć- 
ći, popreżem 'zaprząc, od psł. *pręgti 'na- 
pinać, naprężać, zob. sprząc), z wymianą 
rdzennego *ę > "p. 

poprzek od XV w. 'prostopadle do czegoś”, 
dziś w poprzek 'ts., stp. poprzeki *w po- 
przek”, XVI-XVII w. 'prostopadle”, daw. od 
XVI w. poprzeko 'prostopadle, wszerz”. Por. 
r. poperek *w poprzek, poprzecznie”, ukr. 
poperćk przysł. i przyim. 'w poprzek”. Z wy- 
rażenia przyimkowego po przeko, por. stp. 
XV w. przeko 'ts., w XVI w. 'przeciwnie, 
na odwrót”, przek 'ukos, kierunek ukośny, 
krzyżujące się linie”, stp. wyjątkowe prze- 
ki 'w poprzek”, kasz. pfeki przyim. z dop. 
*w poprzek”, prek przysł. 'w poprzek”, przy- 
im. z cel. 'przeciw”, gł. preki *w poprzek, na 
ukos”, słc. dial. na priek 'ts., v prieky 'ts., 
strus. pereke 'szerokość, u pereku *w po- 
przek, wszerz, scs. vapreky 'przeciw, na- 
przeciw”, bg. prjdko przysł. "prosto, wprost, 
bezpośrednio”, przyim. 'przez, poprzez; za; 
ponad”, ch./s. prijeko przysł. 'naprzeciwko; 
na gwałt, przyim. *w poprzek; przez, po- 
przez; na wierzch czegoś, na; ponad; pod- 
czas”. Podstawę stanowił psł. przym. *perko 
'poprzeczny, leżący w poprzek, naprzeciwko 
czegoś, przysł. *perko "poprzecznie, w po- 
przek, naprzeciwko”, utworzony od psł. *per 
*'przez, przed” (zob. prze-), z przyr. *-Ko. — 
Od tego poprzeczny od XV w. 'idący w po- 
przek, prostopadły, przecinający się z pod- 
stawowym kierunkiem”, daw. też 'przeciw- 
ny do wymaganego, przekorny”, *krewny 
z bocznej linii drzewa genealogicznego; po- 
przeczka. 

pora od XVI w. 'czas, okres, w XVII- 
-XVIII w. 'pełnia sił”, kasz. pora 'położenie, 
sytuacja, warunki, w jakich się ktoś znajdu- 
je. Ogsł.: cz. dial. pora 'pora, r. pord 'pora, 
okres”, br. pard 'ts.; odpowiedni czas, bg. 


464 


portki 


lud. póra *wiek” (moja pora ćovek 'człowiek 
w moim wieku”), cs. pora 'siła, moc, gwał- 
towność.. Psł. *pora 'parcie, napieranie; wy- 
siłek, siła, pełnia sił; czas, okres wysiłku, 
wytężonej pracy”, rzecz. odczas. (pierwotnie 
nazwa czynności) od psł. *perti "przeć (zob. 
przeć), z wymianą rdzennego *e — *o. 

porać się od XV w. wykonywać coś z tru- 
dem, mozołem, z trudnością dawać sobie 
radę z czymś, trudzić się”, dial. porać 'być 
zatrudnionym”, porać się 'krzątać się, ru- 
szać się, rzucać się, spieszyć się; z przedr. 
uporać się. Por. dł. poraś 'pracować, być 
w ruchu, krzątać się), poraś se 'ruszać się, 
poruszać się, krzątać się, zabierać się do 
czegoś, iść, nadciągać, przychodzić *, r. dial. 
pórat "robić, póratsja 'zajmować się gospo- 
darstwem, pracami kuchennymi, ukr. pó- 
raty 'zaprowadzać ład, porządek podczas 
zajęć domowych, gospodarskich; doglądać, 
póratysja "wykonywać prace domowe, zaj- 
mować się gospodarstwem. Psł. dial. *pora- 
ti "wysilać się, wykonywać coś z wysiłkiem”, 
czas. odrzecz. od psł. *pora (zob. pora). 

poranek od XVI w. 'wczesna pora dnia, ra- 
nek”. Od wyrażenia przyimkowego po ranu 
'rankiem” (zob. rano). Od tego też poranny 
od XVI w. 

porażka od XV w. 'klęska, przegrana, stp. 
od XV w. porazka czy porażka 'ts., daw. od 
XVI w. porażka też 'zadanie klęski”, 'bitwa, 
potyczka, walka”, zabicie, zagłada”. Por. cz. 
porażka 'ubój, rzeź; porażka, przegrana”. 
Od stp. porazić 'uderzyć, zadać cios, zabić”, 
*pokonać, zwyciężyć, 'dotknąć (chorobą, 
nieszczęściem)” (zob. razić). 

poręcz ż od XIX w., wcześniej od XV w. po- 
ręcze 'oparcie przy schodach, bariera, ba- 
lustrada; oparcie krzesła. Od wyrażenia 
przyimkowego po ręce 'przy ręce, pod ręką” 
(zob. ręka). Od tej samej podstawy poręczny 
"dostosowany do ręki, wygodny w użyciu; 
będący pod ręką, stosowny, odpowiedni”, 
w XVI w. 'dogodny, sprzyjający”, może też 
"pospolity, zwykły”. 

portki mn od XVI w. 'spodnie, szczególnie 
z grubego, prostego materiału, dial. 'spod- 
nie z białego, domowego płótna konopne- 
go”, kasz. portki spodnie”. Zapożyczenie ze 
wschsł., por. strus. portky / portki spodnie”, 


porucznik 


r. portki 'ts., ukr. portky 'spodnie”, br. port- 
ki 'spodnie” oraz strus. per(e)tskó / portok 
*kawałek tkaniny”, ukr. dial. portók 'obrus, 
serweta; kawałek płótna. Wschsł. *prtoke 
*kawał grubego, prostego płótna lnianego 
lub konopnego, chusta, *prtaky mn 'spod- 
nie z takiej tkaniny”, od psł. *prte 'grube 
płótno lniane lub konopne” (zob. part), por. 
stp. XV w. port 'grube płótno, odzież z tego 
płótna” (z terenów ruskich, zapożyczone ze 
stukr. port 'ts.). 

porucznik 'oficer w stopniu niższym od 
kapitana”, hist. 'oficer, któremu poruczano 
określone zadanie”, od XVI w. 'niższy ofi- 
cer, adiutant'; daw. także w innych znacze- 
niach, np. w XVI w. 'namiestnik, zarządca, 
włodarz, zastępca, pomocnik”, 'poręczyciel'. 
Zapożyczenie ze stcz. porućnik '(prawny) 
zastępca, pełnomocnik, dziś cz. 'opiekun, 
kurator” (od stcz. porućiti 'powierzyć, prze- 
kazać, dać pod opiekę”, zob. poruczyć). 

poruczyć od XVI w. 'powierzyć, oddać z za- 
ufaniem”', daw. 'oddać pod osąd”, 'rozkazać, 
nakazać”, poruczać od XV w. 'polecać, po- 
wierzać, w XVI w. też 'zwracać uwagę, za- 
lecać, oddawać pod osąd”, "wydawać polece- 
nia, nakazywać, rozkazywać”. Zapożyczenie 
ze stcz. poruciti "powierzyć, przekazać, dać 
pod opiekę” (dziś cz. porućit 'rozkazać, na- 
kazać, polecić; zamówić”), odpowiadającego 
p. poręczyć zagwarantować, zaręczyć” (zob. 
ręczyć). Zob. porucznik. 

porządek od XVI w. 'regularny układ, ład; 
następowanie po sobie według ustalonej ko- 
lejności”, w XVI w. też 'sposób postępowa- 
nia, zasada, reguła, norma”. Por. cz. pofadek 
*'porządek; kolejność”, r. porjadok 'porzą- 
dek, ład; kolejność, szyk; sposób, metoda; 
ustrój; charakter”, ch./s. póredak 'porządek, 
ład; układ; szyk”. Słow. *porędvke 'kolej- 
ność, szyk, ład, porządek, od przedrost- 
kowego czas. *po-ręditi "ustawić w szeregu, 
uporządkować, wprowadzić ład” (od psł. 
*ręditi "ustawiać w szeregu, szeregować, po- 
rządkować, wprowadzać ład”, zob. rządzić). 
Od tej samej podstawy porządny od XV w. 
*właściwy, taki jak należy”, daw. 'uporząd- 
kowany” (por. np. cz. pofadny 'schludny, 
dbający o porządek; porządny, przyzwoity”, 
pot. 'solidny, należyty”). — Od tego porząd- 
kować, uporządkować. 


465 


posag 


porzeczka 'porzeczka czerwona, Ribes ru- 
brum, porzeczka czarna, Ribes nigrum”, stp. 
od 1500 r. porzeczki mn 'ts.. Od stp. porze- 
cze od XIV w. 'teren położony nad rzeką, 
gdyż dzikie porzeczki często rosną nad rze- 
kami, w dawnych korytach rzecznych. 

posada od XIX w. 'stałe miejsce pracy, urząd, 
stanowisko”, kalka niem. Stellung 'ts.; daw- 
niej w odmiennych znaczeniach, np. od 
XVI w. 'podstawa, fundament" (często pod- 
stawy mn), stp. XIII-XIV w. posada 'obo- 
wiązek trzymania straży przez chłopów 
w grodach, w XVI w. posada |! possada 
'terytorium zamieszkane przez osiadłą lud- 
ność, osada; siedlisko, mieszkanie”. Różno- 
rodne znaczenia mają też słow. odpowied- 
niki, np. cz. posada 'kojec, klatka”, r. hist. 
posad 'podgrodzie; przedmieście”, ukr. po- 
sadda 'posada, ch./s. pósada 'załoga, gar- 
nizon”. Wszystkie od psł. czas. przedrostko- 
wego *posaditi, p. posadzić (zob. sadzić). 

posadzka od XVII w. 'podłoga; por. daw. 
XVI w. posadka 'ts.. Od wielokr. czas. posa- 
dzać w znaczeniu 'osadzać, układać” (o po- 
chodzeniu zob. sadzić). Dawniej w innych 
znaczeniach: posadzka od XVI w. 'zasadze- 
nie się w celu obrony”, por. też stp. posadka 
"miejsce obronne, twierdza, zamek”, 'zało- 
ga wojskowa”, "wyprawa wojenna, w XVI w. 
"umocnienie, zabezpieczenie”. 

posag od XIV w. "majątek wnoszony przez 
żonę mężowi w związku z zawarciem mał- 
żeństwa”, kasz. posag / sposdg (s- pod wpły- 
wem synonimicznego sposób, zob. sposób) 
"posag. Ogsł.: cz. przest. posah 'posag', strus. 
posag» 'zamążpójście, małżeństwo; zawar- 
cie związku małżeńskiego, ślub”, r. dial. po- 
sdg I posdga 'ts., 'posag”, ukr. pósdh 'ts., cs. 
posag» 'małżeństwo”. Psł. *posage I *posaga 
*zawarcie związku małżeńskiego, zamążpój- 
ście”, rzecz odczas. od psł. czas. przedrostko- 
wego *po-sagati, *po-sagnoti, por. strus. po- 
sagati "wychodzić za mąż; nawiązywać sto- 
sunki miłosne, seksualne”, posagnuti "wyjść 
za mąż”, scs. posagati "wychodzić za mąż, 
posagnoti "wyjść za mąż”, śrbg. posagati 
*wychodzić za mąż; nawiązywać stosunki 
seksualne”; bez przedr. śrbg. sagati 'wycho- 
dzić za mąż”. Podstawowy psł. czas. *sagati 
[< sóg-] pokrewny z lit. segti, segu 'przy- 


Posąg 


mocowywać, przypinać, zapinać”, wielokr. 
sagyti 'ts., łot. segt, sedzu 'przykrywać, irl. 
suanem |< *sogn-] 'sznur, lina, stind. sajati 
"zawiesza, od pie. *seg- 'przymocowywać; 
dotykać” (por. pokrewne psł. *sęgti 'sięgać 
po coś, zob. sięgać). Znaczenie 'majątek 
wnoszony przez żonę mężowi w związku 
z zawarciem małżeństwa” wtórne, rozwi- 
nęło się z wcześniejszego *wychodzenie za 
mąż, zamążpójście. — Od tego posażny; 
stp. XV w. posażyć 'dawać posag córce”, dziś 
tylko z przedr. uposażyć 'zaopatrzyć w środ- 
ki finansowe, materialne" (+ uposażenie), 
wyposażyć zaopatrzyć”, przest. 'dać posag” 
(-> wyposażenie). 

posąg od XVI w. 'statua, figura; zdr. posążek. 
Wyłącznie polskie. Z prapostaci *posgge, 
zapewne rzecz. odczas. od czas. przedrost- 
kowego *po-sęgti 'sięgnąć ręką po coś, do- 
tknąć, wziąć coś do ręki” (por. stp. XV w. 
posiąc I posięgnąć 'przywłaszczyć sobie, ob- 
jąć w posiadanie, ch./s. poseći, pósegnem 
i posćgnuti 'sięgnąć ręką po coś; ująć się 
za kimś, zaopiekować się, scs. wielokr. po- 
sędzati 'dotknąć, pomacać; od psł. *sęgti 
"wyciągnąć rękę w celu wzięcia, chwycenia, 
dotknięcia czegoś, zob. sięgać), z właści- 
wą tego typu archaicznym rzecz. wymianą 
samogłoski rdzennej *ę = *p. Pierwotne 
znaczenie może 'dotknięcie, chwycenie cze- 
goś ręką”, stąd 'to, czego się dotyka ręką, co 
się bierze do ręki (zapewne przy składaniu 
uroczystej przysięgi)”. Mimo archaicznej bu- 
dowy wyraz powstał może w okresie chrześ- 
cijaństwa, nie musiał oznaczać jakichś świę- 
tych dla poganina przedmiotów (o dotyka- 
niu, chwytaniu ziemi zob. przysiąc), lecz 
mógł od razu oznaczać przedmioty święte 
dla chrześcijanina (krucyfiks czy podobiz- 
ny świętych), na których kładła rękę osoba 
składająca uroczyste ślubowanie, przysięgę. 
Por. pokrewne wyrazy (również o zasięgach 
ograniczonych do części obszaru słow.) ana- 
logicznie utworzone od czasowników z in- 
nymi przedrostkami, np. r. dosiżg 'czas wol- 
ny, wywczasy”, nedostżg 'brak wolnego cza- 
su, ukr. dosuhyj "podstarzały, krzepki”, br. 
dasuży 'zręczny, zwinny, staranny” < *do- 
sogo pierwotnie zapewne 'to, co dosięgnię- 
te, osiągnięte” (od *do-sęgti dosięgnąć”), słc. 


466 


posiadłość 


dial. osuha 'szron, szadź; wilgotna mgła”, 
ukr. osuha 'tłuste lub rdzawe plamy na 
wodzie lub innej cieczy”, 'nalot (wysypka) 
na spierzchniętych wargach”, dial. (v)osiiha 
*osad w oleju; rodzaj pleśni”, *para na szy- 
bie”, br. dial. osuha 'pot', 'szron, szadź”, ch. 
dial. czak. osięga 'płócienna wstążka (w stro- 
ju ludowym); gatunek pająka” < *o(b)spga 
*to, co obejmuje, ogarnia coś, stąd 'to, co 
osiada na czymś, osad (np. szron, para, pot), 
nalot” i 'to, co obejmuje, wiąże, łączy coś, 
taśma, wstęga” (od *ob-sęgti 'sięgnąć dooko- 
ła, ogarnąć). 

poseł od XVI w. 'członek izby poselskiej”, dziś 
*'członek sejmu, parlamentarzysta, wcześ- 
niej od XIV w. 'posłaniec, wysłannik” (dziś 
*ambasador"), dial. posły mn 'pszczoły, któ- 
re w czasie wyrojenia lecą szukać nowego 
siedliska dla młodego roju, kasz. poseł *po- 
słaniec; poseł”. Ogsł.: cz. posel 'posłaniec, 
goniec, r. posól 'poseł, ambasador, ch./s. 
pósao 'praca, robota; zajęcie; sprawa, in- 
teres; funkcja, zadanie, czynność, słwń. 
pósel "praca, robota; sprawa” i 'służący, słu- 
ga, chłopiec na posyłki, posługaczka”. Psł. 
*posvle pierwotnie zapewne 'posłanie, po- 
syłanie, wysyłanie kogoś w jakimś celu, 
rzecz. odczas. od psł. czas. przedrostkowego 
*po-slati "posłać, wysłać” (od psł. *swlati 
*słać, posyłać, wysyłać”, zob. słać I), nazwa 
czynności, z której u części Słowian wtór- 
nie powstała nazwa wykonawcy czynności 
*ten, kogo posłano, posłaniec, wysłannik” 
(rozwój znaczeniowy jak np. w p. służba 
*służenie” > 'ci, którzy służą”), w innych 
językach słow. ukształtowało się znacze- 
nie zajęcie, robota, praca. Por. posłaniec. 
— Od tego poselski (w stp. XV w. poselska 
słowa 'słowa lekkomyślne, żartobliwe”); po- 
selstwo od XIV w.; żeńska forma posłan- 
ka 'członkini sejmu” w związku z posłaniec 
(zob.; w stp. posełkini 'służąca” od poseł); 
posłować. 

posiadacz od XV w. 'właściciel'. Nazwa wy- 
konawcy czynności od posiadać od XV w. 
*mieć coś do użytkowania albo na własność” 
(zob. siadać). 

posiadłość od XVI w. "posesja, majątek ziem- 
ski, nieruchomość, w XVI w. wyjątkowo 
"majątek. Od posiadły od XV w. 'zasiedlo- 


posiłek 


ny”, diabłem posiadły 'opętany, w XVI w. 
"będący w posiadaniu”, imiesłów od stp. po- 
sieść "wziąć w używanie albo na własność; 
opanować kogoś, zawładnąć kimś”, posieść 
(się) osiedlić się” (zob. siąść). 

posiłek od XVI w. 'to, co daje siłę, wzmacnia, 
pokarm; jedzenie, przyjmowanie pokarmu, 
posiłki mn 'grupa ludzi, wojska itp. przy- 
słana na pomoc”, daw. posiłek też 'wzmoc- 
nienie, dodanie sił (np. przez pokarm i na- 
pój), "pomoc, wsparcie, 'wojska wspoma- 
gające, oddziały stojące w odwodzie. Od 
czas. przedrostkowego posilić (się) 'wzmoc- 
nić (się) (od silić (się), zob. siła). Por. wysiłek, 
zasiłek. — Od tego posiłkować od XVI w. 
"wspomagać. 

poskromić od XVIII w. 'opanować, powstrzy- 
mać, powściągnąć kogoś w jakichś dąże- 
niach, przest. 'uczynić uległym, posłusz- 
nym, wytresować (zwierzę)”, dial. poskro- 
mić i uskromić 'uspokoić kogoś, 'sprzątnąć, 
uporządkować coś, 'uporać się z robotą, 
skończyć pracę, poskromić się i uskromić 
się 'uspokoić się; uporać się z robotą, 
stp. XV w. uskromić 'uśmierzyć, złagodzić, 
ukoić; przejednać, przebłagać, zyskać czyjąś 
łaskę; wielokr. poskramiać. Z przedr. po- 
od daw. XVI w. skromić 'powściągać, po- 
skramiać, ukracać, uśmierzać”, dial. skromić 
*poskramiać”, kasz. skromic / skrómic 'skąpić, 
oszczędzać”. Por. br. dial. skromic 'uspoka- 
jać, uśmierzać, ukr. dial. uskromyty 'po- 
skromić, uczynić uległym”. Z pierwotnego 
*svkromiti 'czynić powściągliwym, umiarko- 
wanym, spokojnym, uległym”, czas. utworzo- 
ny od podstawy psł. *sekrom-bne 'o ograni- 
czonych rozmiarach, niewielki, niepokaźny”, 
przen. 'ograniczony czymś (np. zwyczaja- 
mi), powściągliwy, umiarkowany, skromny” 
(zob. skromny). 

posłaniec od XV w. 'człowiek wysłany do 
wykonania jakiegoś zlecenia”, stp. 'wysłan- 
nik, poseł”, daw. też 'delegat, reprezentant, 
przedstawiciel”. Por. gł. pósłanc 'poseł, am- 
basador”, cz. poslanec "poseł, deputowany”, 
r. posldnec 'posłaniec, goniec, kurier”, słwń. 
posldnec "poseł; posłaniec, wysłannik. Od 
imiesłowu biernego *poselane, p. posłany 
od czas. *po-solati "posłać, wysłać”, p. posłać 
(zob. poseł, o pochodzeniu słać I). 


467 


pospólstwo 


posoka od XV w. 'krew rannej lub zabitej 
grubej zwierzyny”, stp. krew, w XVI w. 
*krew (głównie zwierzęca) poza układem 
krwionośnym, daw. XVI w. posok 'ts., dial. 
posoka też zupa z krwi. Por. stcz. poso- 
ka 'sok drzewny, sos, substancja odżywcza”, 
ukr. posóka *krew z ropą, krew”, br. dial. pa- 
sóka '*krew świni, krew zabitego zwierzęcia; 
krew cieknąca z rany, krew z ropą; zgęst- 
niała krew”. Płnsł. *posoka 'to, co wypływa, 
wycieka: sok z drzewa, krew np. z rany, 
rzecz. odczas. od czas. przedrostkowego 
*po-sociti puścić soki, zacząć wypływać, wy- 
ciekać” (od psł. *soćiti "puszczać sok, kapać, 
czas. odrzecz. od psł. *soks 'sok”, zob. sok). 

pospolity od XIV w. 'często się zdarzający, 
wszędzie spotykany; zwykły, zwyczajny; try- 
wialny, prostacki, stp. też 'wspólny', 'do- 
tyczący wszystkich”, 'miejski, należący do 
tzw. pospólstwa, "powszechnie przyjęty, 
uznany, obowiązujący”, 'istotny', 'wyjątko- 
wy, niezwykły”, daw. też 'publiczny, urzę- 
dowy, państwowy, komunalny, gminny”. Por. 
cz. książk. pospolity *wspólny”. Przym. od 
przysł. pospołu 'wspólnie, razem, równo- 
cześnie” (zob.). — Od tego pospolitować się 
od XV w. 

pospołu przysł. od XIV w. 'wspólnie, razem, 
równocześnie, stp. też 'jednakowo', daw. 
też "w tym samym miejscu, blisko siebie”, 
*na równi, jednakowo”, 'także, również”, 
kasz. plospołu I plospole | pospół 'razem, 
wspólnie, wespół”. Por. cz. pospolu 'razem, 
wspólnie. Z wyrażenia przyimkowego po 
społu, od stp. od XIV w. społu 'razem z in- 
nymi, wspólnie, o pochodzeniu zob. spo- 
łem, wespół. 

pospólstwo od XIV w. (stp. też postpolstwo 
I postwolstwo) 'ubogie mieszczaństwo, lud 
wiejski; motłoch”, stp. "wspólnota majątkowa, 
*społeczeństwo, ogół ludności”, 'towarzys- 
two, towarzysze podróży”, Średnia warstwa 
mieszczaństwa, 'obcowanie z kimś, prze- 
bywanie w czyimś towarzystwie, w post- 
wolstwie 'razem, solidarnie”, w XVI w. 'zbio- 
rowość ludzka; ludzie (bez względu na przy- 
należność społeczną)”, 'duża grupa ludzi; 
ludność, mieszkańcy, obywatele, "ludzie 
oceniani jako gorsi; niższe warstwy Spo- 
łeczne”, 'stado ptaków”, 'przynależność do 


post 


wspólnoty; współżycie i współdziałanie”, 'ze- 
branie, zgromadzenie”, 'nierząd, prostytu- 
cja. Od przysł. pospołu 'wspólnie, razem, 
równocześnie”, pierwotne znaczenie zapew- 
ne abstrakcyjne 'bycie razem, przebywanie, 
obcowanie z kimś, w czyimś towarzystwie”. 

post od XIV w. Por. cz. pist, postu, r. post, 
scs. post». Słow. *poste 'post', zapożyczenie 
ze stwniem. fasta 'post* (od stwniem. fasten 
"pościć, pierwotnie "powstrzymywać się, 
być wstrzemięźliwym”). — Od tego pościć 
od XV w.; postny. 

postać ż od XIV w. 'forma, kształt, wygląd”, 
stp. 'ród, plemię”, 'rodzaj, płeć, 'wygląd 
zewnętrzny człowieka, postawa, wzrost”, 
w XVI w. "natura, istota, substancja; forma 
istnienia; forma, 'osoba', 'wygląd, powierz- 
chowność, sylwetka, kształt”, 'część jakiejś 
całości, 'pozór, podobieństwo, udawanie; 
por. kasz. postacja 'figura ludzka, postać, 
sylwetka; zjawa-sobowtór”. Por. cz. postat ż 
*całość właściwości cielesnych, postawa; 
podstawa, podkład; niezmienna zasada, 
ukr. póstat ż 'figura, br. póstac ż "figura; 
postawa, postać, dial. *'twarz, lico; w in- 
nym znaczeniu p. dial. postać 'rząd żniwia- 
rzy, kosiarzy na polu, przestrzeń pola, którą 
oni zajmują”, cz. dial. postat 'część pola, któ- 
rą żeńcy zbierają za jednym razem”, strus. 
postate 'strona, część”, r. dial. póstat ż 'pas 
pola obsianego zbożem, który kosiarze ko- 
szą za jednym nawrotem, ch./s. póstat 
'część pracy, którą np. żniwiarze wykonują 
za jednym razem” Psł. *postatv 'postawie- 
nie, ustawienie czegoś; postawa, kształt, 
wygląd czegoś, od psł. czas. przedrostko- 
wego *postati "postawić, ustawić, zatrzymać 

„się, zjawić się”, p. postać (od psł. *stati, *sta- 
ng, zob. stać 1), z przyr. *-tv. 

postawa od XV w. 'układ ciała i jego wygląd”, 
"nastawienie, stanowisko, poglądy”, stp. 'po- 
stać, wygląd zewnętrzny, kształt”, "wzrost”, 
*zespół istotnych cech”, w XVI w. też 'wyo- 
brażenie, 'położenie, układ, 'ustosunko- 
wanie do kogoś lub czegoś, 'natura, źród- 
ło, istota”, kasz. postava 'układ ciała i jego 
wygląd; konstrukcja kosza składająca się 
z pałąka i żeber”. Ogsł.: cz. postava 'postać, 
figura”, ukr. postóva "wygląd zewnętrzny, po- 


468 


poszwa 


stać; układ ciała, poza, ch./s. póstava 'po- 
duszka; zbiornik ściekającego płynu”. Słow. 
*postava 'postawienie, ustawienie” > 'spo- 
sób, w jaki coś jest postawione, ustawione, 
kształt, wygląd tego, co jest postawione, 
ustawione”, rzecz. odczas. od czas. przed- 
rostkowego *po-staviti "postawić, ustawić”, 
p. postawić (z przedr. *po- od psł. *staviti 
"powodować, że coś stoi”, zob. stawić). 

postradać od XV w. 'ponieść stratę; stracić, 
utracić; dawniej też bez przedr. od XV w. 
stradać 'być, zostać pozbawionym czegoś, 
stracić coś, stp. także 'stać się ubogim. 
Ogsł.: dł. tdadaś (daw. stradaś) 'biedować, 
cierpieć biedę”, gł. tradać 'cierpieć z powodu 
braku czegoś, odczuwać brak, niedostatek; 
pragnąć czegoś, tęsknić za czymś”, cz. strd- 
dat 'cierpieć biedę, niedostatek, żyć w nę- 
dzy; cierpieć z powodu czegoś”, postradat 
'odczuwać brak, cierpieć z powodu braku; 
nie mieć czegoś”, r. straddt cierpieć fizycz- 
nie lub psychicznie; chorować, być chorym”, 
postradódt 'ucierpieć, przecierpieć; ponieść 
straty”, scs. stradati 'cierpieć; nie mieć cze- 
goś, odczuwać brak”. Psł. *stradati 'cierpieć” 
(może też 'cierpieć biedę, niedostatek, bie- 
dować”), czas. ostatecznie należący do pie. 
pierwiastka *(s)tre- / *(s)ter-, *(s)tera- 'sztyw- 
ny, zdrętwiały”. 

poszlaka od XVIII w. 'okoliczność przema- 
wiająca na niekorzyść oskarżonego”. Rzecz. 
odczas. od p. daw. od XVI w. poszlakować 
I poślakować 'wyśledzić, wypatrzyć , poszla- 
kowanie 'zostawianie śladów” (dziś niepo- 
szlakowany "nienaganny" od XVII w.), co 
od szlak 'ślad, trop” (zob.). 

poszwa od XV w. 'powłoka na pierzynę, kołd- 
rę itp., 'wsypa”, daw. 'futerał na broń siecz- 
ną, pochwa”, kasz. późev / póśva / póśva 'po- 
szwa; zdr. poszewka. Por. cz. daw. pośva 
*futerał na broń sieczną, pochwa”, 'odcinek 
kanału rodnego żeńskich narządów płcio- 
wych, pochwa”, słc. pośva 'pochwa” (w obu 
znaczeniach), też 'rodzaj osłony otaczającej 
niektóre części roślin”, ukr. pośćvka / pośyv- 
ka 'poszwa, poszewka”, ch./s. póśva 'futryna 
(u drzwi, okien)”. Prawdopodobnie mamy tu 
dwa różne wyrazy: *pośbva, rzecz. odczas. 
od poszyć 'pokryć coś za pomocą szycia”, 
psł. *po-$iti (zob. szyć), oraz przekształcenie 


pościel 


*pochova (zob. pochwa) — *pośvva pod 
wpływem wyrazu poprzedniego bądź przez 
skojarzenie z rodziną czas. szyć. 

pościel ż od 1500 r. 'to, co służy do spania; 
bielizna pościelowa, 'posłanie, łóżko”, stp. 
od XIV w. pościela, dial. pościel 'łóżko”, 
"warstwa zboża rozłożonego do młocki”, 
kasz. poscćl / poscela "pościel. Ogsł.: cz. po- 
stel ż "łóżko, posłanie”, dial. też 'podściółka 
dla bydła”, r. postćl' ż, dial. postelja "pościel, 
scs. postelja 'łóżko”, ch./s. póstelja 'posłanie, 
łóżko wyposażone do spania”, słwń. póstelj 
I póstelja 'łóżko”. Psł. *postela / *postelv ż 
*to, co rozłożone, rozścielone, przygotowa- 
ne do spania, posłanie”, od przedrostkowe- 
go czas. *po-stblati 'pościelić, rozścielić, za- 
ścielić” (zob. słać II), z przyr. *-ja i *-v. 

poślad od XVI w. 'ziarno gorszego gatunku 
pozostałe po wianiu zboża, kasz. posldd 
*ts.; drobne rybki”. Por. cz. posled 'koniec, 
ostatek”, r. poslćd 'łożysko”, ukr. poslid 'po- 
ślad; odchody, kał ptasi, 'łożysko”. Słow. 
*poslede 'to, co jest na końcu, na ostatku, 
z tyłu, ostatek, pozostałość”, od wyrażenia 
przyimkowego *po słede 'na końcu, z tyłu” 
(przyim. *po, zob. po i miejsc. pj psł. *slede 
*ślad', zob. ślad). 

pośladek od XIV w. (stp. też pośledek) 'tylna 
część ciała, tyłek”, daw. 'tył, część najbar- 
dziej oddalona od przodu”, stp. także 'poto- 
mek, następca, 'okres najbardziej oddalo- 
ny w czasie, koniec”, 'ostatnia część, reszta”, 
dial. 'tylna część wozu, półwozie tylne”, 
kasz. poslddk '*ziarno gorszego gatunku, po- 
ślad”, "klaps w pośladek”. Ogsł.: cz. posledek 
*koniec, ostatek”, ukr. poslidok *koniec, osta- 
tek”, scs. na posledeke 'w końcu, wreszcie”, 
ch./s. posljedak *koniec, 'potomstwo”, dial. 
*potomek”. Słow. *posledk» ostatnia część 
czegoś, pozostałość, ostatek, koniec, od wy- 
rażenia przyimkowego *po slede 'na końcu, 
z tyłu” (zob. poślad), z przyr. *-wk». 

pośledni od XIV w. 'lichy, drugorzędny, gor- 
szego gatunku, stp. 'będący na końcu, 
ostatni, późniejszy”, pozostały, będący resz- 
tą całości”, 'tylny”, "mało wartościowy, lichy, 
gorszy”, kasz. posledni 'ostatni. Ogsł.: cz. 
posledni 'ostatni', r. poslednij 'ostatni', scs. 
posledone 'ostatni, ch./s. pósljednii 'ostatni, 
ostateczny”. Słow. *posledvne I *posledvńv 


469 


pośredni 


"będący z tyłu, na końcu, ostatni, od wy- 
rażenia przyimkowego *po slede 'na końcu, 
z tyłu” (zob. poślad), z przyr. *-vnsv. 
poślubić od XV w. 'pojąć za żonę” stp. 'za- 
wrzeć z kimś związek małżeński”, zawrzeć 
umowę, '(uroczyście) przyrzec, obiecać”, 
*zgodzić się; też zaślubić od XV w. 'wziąć 
z kimś ślub, poślubić kogoś, stp. 'dać za 
żonę”, 'przyrzec, zobowiązać się; zawrzeć 
przymierze, układ, umowę” (> zaślubiny 
*'ceremonia ślubna, ślub”); bez przedr. stp. 
od XIV w. ślubić 'obiecać, przyrzec, zobo- 
wiązać się, przysiąc”, 'zaślubić”. Por. cz. slibit 
*obiecać, przyrzec”, słc. slubit 'ts.. Zachsł. 
*solubiti "złożyć uroczyście przyrzeczenie, 
obietnicę”, z przedr. *sz- (zob. z) od psł. *lu- 
biti 'uważać coś za miłe, kogoś za miłego, 
czuć sympatię do czegoś lub kogoś, mieć 
upodobanie w czymś lub w kimś” (zob. lu- 
bić). Zob. ślub. 
pośmiewisko od XVI w. 'wyśmiewanie się, 
wyszydzanie, kpiny, szyderstwo”, 'przedmiot 
szyderstwa. Od stp. pośmiewać (się) 'szy- 
dzić, drwić, urągać”, kasz. posmevac są 'ts. 
(por. kasz. posmevki mn 'drwiny, kpiny”, 
posmevca 'szyderca, kpiarz ), z przyr. -isko. 
pośpiech od XV w. 'szybkie działanie, spie- 
szenie się, stp. też "pomyślność, powodze- 
nie, daw. 'szybkość, prędkość. Ogsł.: cz. 
pospech, r. pospech, scs. pospech», ch./s. 
póspjeh 'pośpiech. Psł. *pospeche 'Śpie- 
szenie się, pośpiech”, rzecz. odczas. od psł. 
czas. przedrostkowego *po-speśiti 'pospie- 
szyć”, p. pośpieszyć (zob. śpieszyć). 
pośredni od XV w. (stp. i dial. pośrzedni / po- 
śrzedny i pośrzodni | pośrzodny) 'nie odno- 
szący się do czegoś bezpośrednio, uboczny; 
mający cechy wspólne dla dwóch rzeczy, 
przejściowy”, daw. i dziś dial. "położony po- 
środku, środkowy”, 'średni co do wielkości”. 
Por. gł. posró(d)ni środkowy; mierny, śred- 
ni, przeciętny”, ukr. poserćdnij 'środkowy; 
uboczny; pośredniczący, przejściowy”, scs. 
posredvne 'środkowy". Słow. *poserdbńv 'bę- 
dący w środku, pośrodku”, przym. od przysł. 
*poserdv *w środku, pośrodku” (zob. pośród). 
— Od tego pośrednik od XV w. (stp. poś- 
rzednik) 'ten, kto pośredniczy”, kasz. post- 
redńik 'pośrednik” —> pośredniczyć, pośred- 
nictwo. 


22 


pośród 


pośród od XIV w. (stp. też pośrzód, dial. po- 
strzód) przyim. z dop. 'wśród', stp. przysł. 
*w środku, na środku, przyim. 'wśród, mię- 
dzy, pomiędzy; w ciągu, w połowie odcinka 
czasowego. Od wyrażenia przyimkowego 
*po serdi "po środku, na środku, w środku” 
(psł. przyim. *po, zob. po i rzecz. *serdb Śro- 
dek”, zob. średni). 

pot od XV w. Ogsł.: cz. pot, r. pot, scs. poto. 
Psł. *pote 'pot', z pie. *pok'-to-, będącego 
derywatem od pie. pierwiastka *pek*- "piec" 
(zob. piec II), z przyr. *-te < *-to-. Pierwot- 
ne znaczenie 'coś piekącego” (co do genezy 
znaczenia por. bliskoznaczne znój). — Od 
tego pocić się od XV w. 'wydalać pot, po- 
krywać się potem”, przepocić, spocić, wypo- 
cić (> wypociny mn), zapocić. 

potem od XIV w. (stp. i dial. też potym) 'póź- 
niej, następnie, dalej, następnie”, przest. 
'co więcej, nadto, wreszcie” (zwykle a po- 
tem). Ogsł.: cz. potom, r. potóm, scs. potome. 
Psł. przysł. *potomv 'w chwili następującej 
po czymś, następnie, po jakimś czasie, póź- 
niej, z wyrażenia przyimkowego *po tomb 
'po tym” (przyim. *po, zob. po i miejsc. za- 
imka wskazującego *te 'ten', zob. ten). 

potęga od XVI w. 'siła w działaniu, skutecz- 
ność, moc, 'przewaga w czymś, wielkie 
znaczenie, władza, 'ktoś potężny, coś po- 
tężnego”. Por. ukr. potukha, br. patuha, r. po- 
tugi mn 'kurcze' (rodovye potugi 'parcia 
porodowe '), 'zmaganie się, wysiłek”. Płnsł. 
*potoga 'pociąganie, naciąganie, działanie”, 
rzecz. odczas. od czas. przedrostkowego 
*po-tęgti pociągnąć (z przedr. *po- od psł. 
*tęgti ciągnąć, zob. ciągać), z właściwą ar- 
chaicznym rzeczownikom wymianą rdzen- 
nego *ę > *p. — Od tego potężny od XVI w. 
"bardzo mocny, wielki, ogromny; bardzo 
głośny, donośny; bardzo intensywny, silnie 
działający”, będący potęgą, wpływowy”, daw. 
też 'skuteczny”, 'biegły w czymś, 'groźny, 
mogący zaszkodzić, 'oporny” (por. np. ukr. 
potużnyj "potężny, mocny, silny”); potęgo- 
wać 'nasilać, wzmagać”. 

potoczny od XVI w. 'często, stale się zdarza- 
jący; często, powszechnie używany, zwykły, 
codzienny”, daw. też 'bieżący, 'obecny, te- 
raźniejszy”, "mniej ważny, drugorzędny stp. 
XIV-XV w. potoczna (poteczna) wina 'ka- 


470 


potop 


ra sądowa, płacona zapewne za niezgodne 
z prawem wykonanie przysięgi. Od czas. 
potoczyć 'sprawić, by się coś toczyło, prze- 
suwało”, potoczyć się zacząć się rozwijać, od- 
bywać, trwać; popłynąć, daw. 'zdarzyć się, 
stać się, przybrać jakiś obrót” (zob. toczyć). 

potok od XIV w. Ogsł.: cz. potok, r. potók, scs. 
potok». Psł. *potokę "mała rzeczka, potok, 
strumień”, rzecz. odczas. od psł. czas. przed- 
rostkowego *po-tekti 'pociec, popłynąć” (zob. 
ciec), z wymianą *e = *o. Starszym derywa- 
tem od tego samego przedrostkowego czas. 
jest patoka (zob.). 

potomek od XVI w. (daw. też potumek / poto- 
nek / potunek) 'syn, córka, następca w linii 
prostej”, daw. także 'spadkobierca, dziedzic”, 
"następca. Por. cz. potomek, r. potómok, bg. 
potómek. Słow. *potomvks 'ten, który jest 
po kimś, następuje w czasie po kimś, od 
wyrażenia przyimkowego *po tomb 'po tym, 
potem, później” (zob. potem). Od tej samej 
podstawy potomny od XVI w. 'przyszły, 
późniejszy, następny”, daw. też 'dziedziczny, 
przysługujący prawem dziedziczenia”, 'daw- 
ny, przeszły”, potomni mn 'przyszłe pokole- 
nia; potomkowie” (por. cz. potomni 'póź- 
niejszy, przyszły”, ukr. potómnyj 'przyszły”, 
scs. potomvne następny”) —  potomność 
'przyszłe pokolenia; potomkowie, następcy; 
czasy przyszłe”; potomstwo od XVI w. (też 
potumstwo | potunstwo / potemstwo) 'po- 
tomkowie”, w XVI w. także 'następstwo, na- 
stępowanie; dziedzictwo, sukcesja” (por. cz. 
potomstvo, r. potómstvo, ch./s. potómstvo), 
rzecz. abstr. (wtórnie ze znaczeniem zbio- 
rowości) z przyr. *-vstvo. Na archaiczność 
wyrazów wskazuje zawarta w nich forma 
miejsc. *tomw (od zaimka *te 'ten', zob. ten), 
zachowana jeszcze tylko w przym. przytom- 
ny (zob.). 

potop od XIV w. 'powódź, masa wody, zala- 
nie masą wody”, daw. też 'woda powodzi, 
toń, topiel', w stp. także 'zatopienie, zato- 
nięcie (okrętu), kasz. potop 'powódź, ulew- 
ny deszcz. Ogsł.: cz. potopa 'potop, po- 
wódź”, r. potóp 'ts., dial. potópa 'grząskie 
błoto”, ukr. potóp, dial. potópa 'potop, po- 
wódź, ch./s. pótop 'ts.; utonięcie, zato- 
nięcie”. Słow. *potop* / *potopa "zatopienie, 
zalanie; wielki rozlew wód, powódź obej- 


potrawa 


mująca duże obszary”, rzeczowniki odczas. 
od czas. przedrostkowego *po-topiti 'utopić, 
zatopić; zalać, pozalewać, pozatapiać”, p. po- 
topić 'utopić, zatopić; zalać” (od psł. *topiti 
*zatapiać, pogrążać w wodzie, topić, zob. 
topić I). 

potrawa od XV w. 'pożywienie odpowiednio 
przyrządzone; danie”, w stp. szersze znacze- 
nie 'pożywienie, pokarm”, też 'pastwisko”, 
dial. 'jedzenie dla bydła: sucha trawa po- 
mieszana ze słomą”, kasz. potrava "potrawa. 
Por. cz. potrava 'potrawa, pokarm, poży- 
wienie, strawa”, br. dial. patrdva 'jedzenie” 
(też w innych znaczeniach, np. r. potrdva 
*stratowanie zasiewów przez bydło”, dial. 
"przynęta na drobne zwierzęta i ryby”, ukr. 
potrdva 'stratowanie zasiewów przez byd- 
ło”). Rzecz. odczas. od stp. potrawić 'zużyć, 
zniszczyć, daw. od XVI w. 'stracić; roz- 
trwonić, 'zjeść wiele” (o pochodzeniu zob. 
trawić), pierwotne znaczenie 'to, co się zu- 
żyje (przy jedzeniu)”; w innych językach wy- 
razy w związku ze znaczeniem odpowied- 
niego czasownika 'zużyć, zniszczyć. — Od 
tego potrawka 'rodzaj potrawy”, daw. od 
XVI w. zdr. od potrawa. Zob. strawa. 

potrzeba od XIV w. 'to, co jest nieodzowne, 
konieczność, mus; rzeczy niezbędne, warun- 
ki utrzymania, przest. trudna sytuacja”, stp. 
też 'posługa, 'to, co do czegoś przynale- 
ży, jest niezbędnym dodatkiem, uzupełnie- 
niem”, 'użytek, używanie, zastosowanie”, od 
XVI w. także 'walka, wojna, wyprawa wojen- 
na, bitwa, potyczka”; od XVI w. też w funk- 
cji czas. (daw. od XVI w., dziś pot. i dial. 
skrócona forma potrza) 'coś jest potrzebne, 
trzeba, należy, wypada”, w stp. XV-XVI w. 
potrzeb 'należy, wypada, trzeba” (w XVI w. 
też rzecz. potrzeb m, ż 'to, co jest potrzebne, 
nieodzowne, konieczne; tyle, ile trzeba, do- 
syć”), z pierwotnego potrzeba jest, z zani- 
kiem czas. Ogsł.: cz. potfeba, r. przest. po- 
treba, scs. potreba 'potrzeba, konieczność”, 
na potrebg byti *być na korzyść, ch./s. pó- 
treba potrzeba, zapotrzebowanie; koniecz- 
ność. Psł. *poterba 'to, co jest potrzeb- 
ne, nieodzowne, bezwzględna konieczność, 
mus”, rzecz. odczas. od psł. *poterbovati 'od- 
czuwać brak, niedostatek czegoś, pragnąć, 
chcieć czegoś usilnie” (zob. potrzebować). 


471 


potwora 


— Od tego potrzebny od XV w. 'niezbędny, 
konieczny, nieodzowny”. 

potrzebować od XIV w. 'odczuwać potrze- 
bę czegoś, musieć korzystać z czegoś”, daw. 
*żądać pomocy, przysługi, wymagać, doma- 
gać się. Ogsł.: cz. poterbovat "potrzebować, 
r. potrćbovat zażądać, potrćbovatsja 'być 
potrzebnym, ch./s. pótrebovati 'zapotrze- 
bować, potrzebować, scs. potróbovanije 'po- 
trzeba. Psł. *poterbovati 'odczuwać brak, 
niedostatek czegoś, pragnąć, chcieć czegoś 
usilnie, z przedr. *po- od psł. *terbovati 
*wymagać czegoś, potrzebować (por. np. 
scs. trebovati "odczuwać potrzebę, koniecz- 
ność; domagać się, r. trebovat 'domagać 
się”, ch./s. trebati "potrzebować; należeć się, 
przydać się na coś), o pochodzeniu i pra- 
postaci zob. trzeba. Zob. potrzeba. 

potwarz od XIV w. 'bezpodstawne zarzuty, 
oszczerstwo, oczernianie, obmowa, kalum- 
nia” (stąd stbr. XV w. potvare / potvarv 'fał- 
szywe oskarżenie”); por. stp. potwarzyć od 
XIV w. 'bezpodstawnie oskarżyć, obwinić, 
potwarzać od XIV w. 'rzucać oszczerstwa, 
stawiać bezpodstawne zarzuty, oczerniać, 
szkalować, obmawiać” — potwarca; bez 
przedr. słowiń. tvańćc drażnić, denerwować, 
szkalować”. Od czas. *potvoriti w znaczeniu 
*przetworzyć, przekształcić, zmienić” (zob. 
potwora), por. zwłaszcza ch./s. potvóriti 'po- 
sądzać kogoś; obwiniać, spotwarzać, oczer- 
niać”, Wyraz ukształtowany na wzór twarz 
(zob.). Powstanie znaczenia niezbyt jasne. 

potwora od XVI w. 'istota, rzecz lub zja- 
wisko osobliwe, niespotykane, dziwoląg”, 
w XVI w. też 'twór, wytwór, produkt, 'bu- 
dowa, kształt, wygląd zewnętrzny”, 'brzyd- 
ki człowiek, brzydkie zwierzę; ktoś zły, bu- 
dzący odrazę moralną; ktoś prymitywny, 
nieokrzesany, prostak; nowsza postać po- 
twór od XIX w. "monstrum, maszkara, stra- 
szydło”, 'człowiek zwyrodniały, pozbawio- 
ny ludzkich uczuć, okrutnik, w XVIII w. 
*zwyrodniały, nienormalny noworodek”. Por. 
stcz. potvora *potwór, stwór, monstrum; pół- 
zwierzę, satyr, faun; żywa istota, zwierzę, 
stworzenie; bałwan, posążek bożka”, cz. po- 
tvora 'potwór, bestia, straszydło; szubra- 
wiec, łajdak, drań, ukr. potvóra 'potwór, 
ch./s. pótvora 'potwarz, oszczerstwo', br. 


potyczka 


dial. patvóra *swawola; swawolnik”, r. po- 
tvóry mn 'czary”. Płnsł. *potvora 'twór, wy- 
twór; stwór, stworzenie, żywa istota, 'coś 
przetworzonego, przekształconego, dziwacz- 
nego, monstrum”, rzecz. odczas. od psł. czas. 
przedrostkowego *potvoriti w dwu znacze- 
niach: 'utworzyć, stworzyć” i 'przetworzyć, 
przekształcić, zmienić”, por. XVI w. potwo- 
rzać kształtować, tworzyć, stcz. potvofiti sć 
*błaznować, stroić miny, grymasy; oszpecać 
się, cz. potvorit 'zniekształcać; oszpecać, 
zohydzać, r. potvorit zaczarować, zmienić”, 
scs. potvoriti 'przekształcić, przetworzyć” 
(o pochodzeniu zob. tworzyć). Od tej sa- 
mej podstawy potworny od XVI w. 'budzą- 
cy przerażenie, grozę, straszny, okropny”, 
*bardzo brzydki, odrażający”, 'bardzo wiel- 
ki, ogromny”, daw. też 'dziwaczny, różny od 
wszystkiego, co znane”, zły, niegodziwy, nie- 
sprawiedliwy” — potworność. 

potyczka od XVI w. "niewielka bitwa, utarcz- 
ka, daw. 'natarcie, bitwa. Por. cz. potyćka 
*potyczka, utarczka. Od potykać się *bić się, 
walczyć” (por. spotykać, zob. tykać II). 

potylica od XVI w. 'tył głowy”. Por. ukr. 
potyłycja 'potylica, kark”, br. patylica 'ts., 
a także ch./s. pótiljak *potylica. Od wyra- 
żenia przyimkowego *po tyle 'z tyłu, na ty- 
le” (zob. tył), pierwotne znaczenie 'to, co 
jest z tyłu, na tylnej części głowy”. 

powab 'pociągające właściwości, cechy, urok, 
czar, wdzięk”, daw. od XVI w. powab / po- 
waba *zachęta”, stp. XV w. powaba 'począ- 
tek zabawy, może też wezwanie do współ- 
udziału; daw. od XIV w. i dial. powaba 
w specjalnym znaczeniu 'obowiązek świad- 
czenia robocizny przez chłopów na rzecz 
pana w okresie cięższych i pilniejszych ro- 
bót. Por. cz. piivab 'powab, wdzięk, czar, 
urok. Rzecz. odczas. od stp. powabić od 
XIV w. 'zachęcić do zbliżenia się; wezwać, 
przywołać, w XVI w. 'zachęcić, nakłonić, 
namówić, sprowokować”, od wabić (zob.). 
— Od tego powabny od XV w. 'pociągający, 
pełen powabu, wdzięku”, daw. też 'zachęca- 
jący, miły; uwodzący”. 

powiat od XIV w. 'jednostka terytorialnego 
podziału państwa, stp. powiat (| powiet 
*okręg sądowy, obejmujący jurysdykcją są- 
du ziemskiego i grodzkiego zamieszkałą 


472 


powiedzieć 
w nim szlachtę, będący również obszarem 
działania samorządu szlacheckiego i jego 
instytucji”, daw. 'prowincja, kraina, region, 
okolica, także 'mieszkańcy powiatu. Por. 
r. povćt 'powiat”, ukr. povit 'ts., bg. dial. po- 
vet 'okręg.. Psł. *povćte 'teren stanowiący 
jakąś jednostkę samorządową czy admini- 
stracyjną”, rzecz. odczas. od psł. czas. przed- 
rostkowego *po-vćtiti "powiedzieć, powia- 
domić” (od psł. *vćtiti mówić, rozmawiać, 
por. scs. veStati "rozmawiać ); w językach 
słow. także z innymi przedr., np. *otovetv 
*odpowiedź” (por. r. otvćt 'odpowiedź') od 
*ote-vetiti odpowiedzieć”; o podstawowym 
czas. *vetiti zob. wiec. Pierwotne znaczenie 
może 'powiedzenie, powiadomienie”, z cze- 
go przypuszczalnie 'ludzie, których się po- 
wiadamia o czymś, zwołuje w jakimś celu 
(np. dla rozstrzygnięcia ważnych spraw pu- 
blicznych, na wiec), zgromadzenie ludności 
czy jej uprawnionych przedstawicieli” > 'te- 
ren, na którym się ludzi powiadamia czy 
może zwołuje (np. na zgromadzenie), któ- 
rego mieszkańcy bądź ich przedstawiciele 
uczestniczą w rozstrzyganiu ważnych spraw 
publicznych. 
powidła mn od XV w. 'przetwór smażony 
z owoców, głównie śliwek” (stąd zapewne 
r. povidlo, ukr. povydlo). Por. cz. povidla mn 
'ts.. Zapewne od przedrostkowego czas. po- 
wić (zob. wić II), z przyr. -dło wskazującym 
na pierwotną nazwę narzędzia (por. kasz. 
piovidło "motowidło'). Najpierw przypusz- 
czalnie 'to, czym się miesza nieustannie 
ruchem kolistym podgrzewaną masę owo- 
cową”, w l. mn nazwa przeniesiona na uzy- 
skiwany w ten sposób owocowy produkt 
spożywczy. 
powiedzieć powiem od XIV w. wyrazić coś 
słowami, mówiąc, oznajmić”; z przedr. odpo- 
wiedzieć, opowiedzieć, podpowiedzieć, prze- 
powiedzieć, wypowiedzieć, zapowiedzieć; 
wielokr. powiadać od XIV w., z przedr. od- 
powiadać, opowiadać, podpowiadać, prze- 
powiadać, rozpowiadać, spowiadać się, wy- 
powiadać, zapowiadać. Ogsł.: cz. povódet 
*powiedzieć, povidat "mówić, opowiadać, 
r. povedat "opowiedzieć, wyjawić, zwierzyć 
się), scs. povedeti, povćmv (i archaiczna for- 
ma 1. osoby l. pj povćde) 'powiedzieć, oznaj- 


powieka 


mić; ogłosić, rozgłosić; pokazać, poświad- 
czyć, povedati 'opowiadać, oznajmiać; ogła- 
szać, rozgłaszać; pokazywać, poświadczać”. 
Psł. *povedeti, *povemv 'powiedzieć, oznaj- 
mić”, wielokr. *povedati, z przedr. *po- (zob. 
po-) od psł. *vedćti, *vćmv 'wiedzieć” (zob. 
wiedzieć). Najpierw powstała zapewne po- 
stać *povedati z przypuszczalnym pierwot- 
nym znaczeniem 'powiadamiać o tym, co 
się wie, oznajmiać to, co jest wiadome, zna- 
ne, do niej dotworzono *povedeti przez 
analogię do *vedeti. — Od czas. przedrost- 
kowych odpowiedni; odpowiedzialny. Zob. 
też odpowiedź, wypowiedź, zapowiedź; opo- 
wieść, powieść. 
powieka od XIV w. 'ruchoma fałda skórna, 
mogąca zakryć gałkę oczną. Por. ukr. po- 
vika, dial. paviko 'ts., br. pavćka 'powie- 
ka”. Płnsł. *poveka 'powieka', od psł. *veka 
l *veko "przykrycie, wieko” i 'powieka” 
(w tym drugim znaczeniu wschsł. i płdsł.: 
strus. veko, r. veko, ukr. viko, scs. veko, słwń. 
vćka), funkcja przedr. *po- niejasna. 
powierzchnia od XVIII w. 'zewnętrzna, 
wierzchnia strona, 'obszar, przestrzeń o roz- 
miarach ograniczonych”. Urzeczownikowio- 
na forma rodzaju żeńskiego daw. (od XVI w.) 
przym. powierzchni | powirzchni (od XVII w. 
też powierzchny) "będący na zewnątrz, od- 
bywający się na powierzchni, przebywający 
na powierzchni, od wyrażenia przyimko- 
wego po wierzchu (zob. wierzch). 
powierzchowny od XVI w. 'będący na ze- 
wnątrz, na powierzchni czegoś, 'nie wni- 
kający w istotę rzeczy, pobieżny, od wy- 
rażenia przyimkowego po wierzchu (zob. 
wierzch), -ow- z powodu pierwotnej przy- 
należności psł. *vfche do tematów na -ii-. 
powieść ż od XIX w. 'dłuższy utwór epicki 
pisany prozą”, zastosowanie w nowym zna- 
czeniu dawniejszego wyrazu: stp. od XIV w. 
powieść "powiedzenie, mowa; wieść, roz- 
głos, zła lub dobra sława; opowieść, opo- 
wiadanie; przypowieść, krótka opowieść 
z ukrytym moralnym sensem, w XVI w. 
*to, co ktoś powiedział albo napisał, wypo- 
wiedź”, 'opowieść, relacja o jakimś zdarze- 
niu, omówienie jakiejś sprawy”, 'informa- 
cja, wiadomość, przekaz słowny”, 'sentencja, 
przysłowie, przypowieść, 'przepowiednia, 


473 


powinien 
proroctwo”, 'wieść, pogłoska, fama; opinia; 
zdr. powiastka (daw. też powiestka) od 
XVI w. 'krótkie opowiadanie, nowelka”, 
daw. 'wypowiedź”, 'pogłoska, plotka”, kasz. 
povdstka 'krótkie opowiadanie, bajka”. Por. 
cz. povćst "podanie, opowieść, legenda; po- 
głoska; opinia, reputacja, r. póvest 'opo- 
wieść, opowiadanie”, scs. povćstb 'opowieść; 
wyrok, pouczenie”, ch. póvijest 'dzieje, hi- 
storia”. Psł. *povćstv [< *poved-te] "opowieść, 
opowiadanie, od psł. przedrostkowego 
czas. *po-vedeti 'powiedzieć” czy *po-vćdati 
*powiadać, opowiadać” (zob. powiedzieć), 
z przyr. *-tb. 
powietrze od XIV w. 'mieszanina gazów two- 
rząca atmosferę, daw. 'zaraza, epidemia”, 
stp. też 'stan pogody, klimat; wiatr; niebo, 
sklepienie niebieskie, morowe, złe powie- 
trze 'zaraza, mór, daw. także 'przestrzeń 
między niebem a ziemią, przestworza”. Por. 
cz. povetff n 'powietrze', słc. povetrie 'po- 
wietrze; klimat”, r. povćtrie 'epidemia, po- 
mór”, morovóe povćtrie 'morowe powietrze”, 
ukr. povitrja n 'powietrze”. Płnsł. *povetrvje 
*warunki atmosferyczne, stan pogody, po- 
wietrze, od wyrażenia przyimkowego *po 
vetru 'na wietrze, według wiatru” (przyim. 
*po, zob. po i cel. psł. *vetre wiatr, zob. 
wiatr), z przyr. *-vje. 
powijak od XIX w. 'rodzaj pieluchy”. Por. 
słc. povijak (/ povijan i povojnik) 'powijak”. 
Od czas. powijać 'owijać, okręcać pieluszka- 
mi, por. w XVI w. powijanie 'długi pas płó- 
cienny służący do krępowania rączek i nó- 
żek niemowlęcia, z przyr. -ak. 
powinien od XV w. 'zobowiązany, zmuszo- 
ny do czegoś, należny”, daw. powinien / po- 
winny też 'obowiązujący, należny, słuszny”, 
*nieuchronny, pewny”, 'poddany, podległy”, 
*potrzebny”, 'posłuszny, usłużny”, 'wdzięcz- 
ny”, pozostający w bliskich związkach oso- 
bistych, zwłaszcza pokrewieństwa lub powi- 
nowactwa”. Por. cz. povinny 'obowiązkowy”, 
je povinen 'jest zobowiązany”, r. povinnyj 
winien, winny. Od wyrażenia przyimko- 
wego po winie "według zobowiązania, po- 
winności” (zob. wina). — Od tego powin- 
ność od XV w. 'obowiązek, to, co należy 
zrobić, wypełnić, konieczność, daw. też 
*świadczenia związane z poddańczą pozycją 


powinowaty 


społeczną; roboty pańszczyźniane”, 'to, co 
się komuś należy”, 'rzeczy potrzebne”, 'blis- 
kie związki między ludźmi, zwłaszcza po- 
krewieństwo i powinowactwo”. 

powinowaty od XVI w. *krewny', daw. 'bę- 
dący krewnym, powinowatym lub przy- 
jacielem; współrodak lub współwyznawca” 
(także w funkcji rzecz.), "zobowiązany do 
czegoś”, 'obowiązujący, należny, słuszny”, 
*nieuchronny, pewny”, 'poddany, podległy”, 
"prawowity, "wdzięczny komuś za coś”. 
Prawdopodobnie od czas. fpowinować (por. 
daw. XVI w. rzecz. odsłowny powinowanie 
*obwinienie, oskarżenie”), odpowiadającego 
cz. povinovat 'mieć obowiązek”, r. povinó- 
vatsja "podporządkowywać się, okazywać 
posłuszeństwo, podporządkować się, oka- 
zać posłuszeństwo”, w związku z powinien 
(zob.). — Od tego powinowactwo (daw. też 
powinowatstwo I powinowastwo, też powin- 
nowacstwo) od XVI w. 'bliskie związki mię- 
dzy ludźmi, zwłaszcza pokrewieństwo i po- 
winowactwo”, daw. XVI w. też 'obowiązek, 
powinność; konieczność, nieuchronność. 

powłoka od XVIII w. 'to, co powleka, pokry- 
wa coś”, daw. XVII w. 'włóczenie się, dłu- 
ga podróż”, dial. 'włóczenie się, "włóczęga, 
*wleczona przynęta”, kasz. plovłoka I povłók 
*pokrycie na pierzynę”; zdr. powłoczka. Por. 
cz. povlak 'powłoka, pokrywa; poszwa, po- 
szewka; pokrowiec, futerał, r. povolóka: gla- 
zd s povolókoj 'oczy zamglone, oczy o po- 
włóczystym spojrzeniu”, ch./s. póvlaka 'śmie- 
tanka, kożuch na mleku. Rzecz. odczas. od 
powlec "pociągnąć, 'oblec, obciagnąć czymś” 
(o pochodzeniu zob. wlec), z wymianą rdzen- 
nego e => o na wzór archaicznych rzecz. 
odczasownikowych. 

powoli przysł. od XVII w. "pomału, wolno, 
stopniowo”, dial. 'dobrowolnie; odpowied- 
nio, pomyślnie, dobrze; według chęci”. 
Z wyrażenia przyimkowego po woli '*we- 
dług woli, zgodnie z wolą” (zob. wola). Zob. 
powolny. 

powolny od XV w. (stp. też powolni) 'ru- 
szający się wolno, niespieszny, stopniowy”, 
przest. 'stosujący się do czyjejś woli, uleg- 
ły, posłuszny”, stp. XV w. w tym drugim 
znaczeniu, a także 'dostosowany do życze- 
nia, pożądany”, daw. od XVI w. i dial. rów- 


474 


powód 


nież 'łagodny, łaskawy, przychylny, życzli- 
wy, sprzyjający”, 'skłonny, chętny”, 'podat- 
ny, 'nienagły. Por. cz. povolny 'uległy, 
ustępliwy”, ch./s. póvóljan 'pomyślny, do- 
datni; odpowiedni; dogodny, korzystny; po- 
datny. Od wyrażenia przyimkowego po 
woli 'według woli, zgodnie z wolą (swoją, 
czyjąś)” (zob. powoli, wola). Zob. dowolny. 

powód I od XVI w. 'przyczyna, racja, po- 
budka”, daw. od XVI w. 'to, co sprawia, że 
ktoś podejmuje jakieś działanie, to, co wie- 
dzie ku jakiemuś działaniu: zachęta, po- 
budka, podnieta; przyczyna”, 'doradzanie, 
doradztwo”, 'to, co nadaje kierunek ludzkie- 
mu działaniu; obyczaj”, 'wzór, przykład do 
naśladowania, 'początek, źródło, to, skąd 
coś pochodzi, 'przebieg, rozwój, tok wy- 
darzeń, bieg spraw, powodzenie lub niepo- 
wodzenie', 'temat, treść wypowiedzi”, 'ini- 
cjator, pomysłodawca, sprawca czegoś, ten, 
kto zachęca, namawia, nakłania do czegoś”, 
*ten, kto kieruje czymś lub czyimś postę- 
powaniem; wódz, przywódca, przełożony”, 
*rzemień lub sznur do prowadzenia konia; 
w innym znaczeniu stp. od XIII w. 'powin- 
ność dostarczenia środków transportu pa- 
nującemu i jego urzędnikom”. Por. stcz. pó- 
vod "prowadzenie, kierowanie; postępowa- 
nie sądowe; podnieta, bodziec, pouczenie; 
sprawca, twórca; przywódca; lejce, cugi”, cz. 
piwod 'pochodzenie; przyczyna, r. póvod 
"powód, przyczyna, pobudka. Słow. *po- 
vode 'poprowadzenie, pokierowanie” > 'to 
lub ten, co wiedzie, prowadzi ku czemuś; 
to, co kimś kieruje, powoduje, przyczyna; 
to, co służy do prowadzenia, kierowania, 
rzecz. odczas. (nazwa czynności wtórnie 
konkretyzowana) od psł. czas. przedrostko- 
wego *po-vesti, *po-vedg "powieść, popro- 
wadzić (od psł. *vesti, *vedg "wieść, prowa- 
dzić”, zob. wieść II), z regularną wymianą 
rdzennego *e = *o. — Od tego powodować, 
od XVII w. spowodować. 

powód II od XIV w. 'strona wnosząca po- 
wództwo do sądu, daw. 'strona skarżąca, 
oskarżyciel w procesie sądowym”, stp. też 
*'opiekun prawny, pełnomocnik, *prawo 
do wniesienia powództwa. Rzecz. odczas. 
od stp. powodzić 'prowadzić, wieść” (czas. 
wielokr. od stp. powieść "poprowadzić, zob. 


powódź 


wieść II), nazwa czynności "prowadzenie 
oskarżenia, wnoszenie powództwa” i nazwa 
wykonawcy czynności 'ten, który prowadzi 
oskarżenie, oskarża. — Od tego powódz- 
two od XV w. wnoszenie sprawy do sądu 
przeciw innej osobie” (stp. XV-XVI w. po- 
wodztwo I powodstwo I powodzstwo "prawo 
do wskazywania granic w procesie granicz- 
nym, stp. XII-XIV w. 'jakiś rodzaj kary są- 
dowej”). 

powódź ż od XIV w. 'wielki, gwałtowny wy- 
lew wody na znacznym obszarze, daw. 
XVI w. też 'silny nurt wody”, 'zatopienie*; 
por. stp. XIV-XV w. (tylko w psałterzach) 
powodzie 'powódź”. Por. dł. powoź 'wylew 
wody; rośliny rosnące na brzegu, których 
liście pływają po wodzie”, gł. powodź 'wy- 
lew wody, powódź, cz. dial. povod 'po- 
wódź, r. dial. póvod'i povóde 'ts.. Od wyra- 
żenia przyimkowego po wodzie (zob. woda), 
pierwotne znaczenie 'to, co wylewa się po- 
nad (zwykły) poziom wody, co płynie po 
wodzie, wezbranie, wylew wody”; por. z in- 
nym przyr. stcz. povodeń i povodne 'wy- 
lew wody”, ch./s. póvodanj 'wylew, powódź”, 
póvodan 'wezbrany (o rzece); o pełnym sta- 
nie wody”. 

powój od XV w. 'roślina Convolvulus arven- 
sis, w stp. też inne wijące się rośliny, np. 
*kanianka, Cuscuta epilinum, w XVI w. 
"powojnik, Clematis, w XVI w. także ogól- 
nie 'pnącze”. Por. ch./s. póvój 'powijak, po- 
wijaki, pieluchy; bandaż, opatrunek, opas- 
ka, a także np. r. povójnik 'zawój, chustka 
na głowę. Rzecz. odczas. od czas. przed- 
rostkowego powić 'owinąć, okręcić, psł. 
*po-viti (o pochodzeniu zob. wić II), z wy- 
mianą rdzennego *i (< *ei) > *oi (por. roz- 
wój, zwój). Pierwotne znaczenie 'to, co się 
owija, okręca (wokół czegoś). — Od tego 
powojnik 'roślina Clematis'. 

powrósło od XVI w,, stp. od XV w. powrzó- 
sło, w XVI w. powrosło | powrzosło 'rodzaj 
powrozu, sznura skręconego ze słomy, kory 
wiklinowej itp., dial. powrósło | porwósło 
I porwiósło | prowósło I prowiąsło, kasz. 
provósło 'ts.. Ogsł.: cz. povFislo 'powrósło”, 
ukr. dial. perevćsló 'powrósło”, ch. povrijeslo 
*powróz; powrósło”, słwń. povrćslo 'powró- 
sło; wiązadło”. Psł. *poverslo [< *poverz-slo] 


475 


powszedni 


*to, co służy do związywania, rodzaj po- 
wroza, zwłaszcza skręconego ze słomy, po- 
wrósło”, nazwa narzędzia z przyr. *-slo od 
psł. czas. przedrostkowego *po-verzti 'po- 
wiązać, związać” (por. scs. povresti, povrbzy 
*ts.). Podstawowy psł. czas. *verzti, *vfzp 
*wiązać” (por. bg. vrbzam 'wiązać na węzeł, 
mac. vrze związać, zawiązać, ch./s. vrsti se, 
vrzem se 'plątać się, kręcić się koło czegoś, 
krzątać się; snuć się”, z przenośnym znacze- 
niem ukr. verzty 'pleść głupstwa, br. vjarz- 
ci 'bredzić”), pokrewny z lit. vefżti, verżiu 
*ściskać, skręcać, uwierać, stwniem. wurę- 
jan, niem. wiirgen 'dusić, dławić, stisl. vir- 
gill 'powróz”, od pie. *uer-gh- 'skręcać, wią- 
zać, zwężać, ściskać”, Por. powróz. 

powróz od XIV w. 'gruby sznur”, kasz. povróz 
I porvóz też 'powrósło', w słowiń. (i w są- 
siednich, wymarłych już gwarach kasz.) bez 
przestawki povdrz 'sznurek, powróz”. Ogsł.: 
stcz. povraz (dziś cz. provaz) 'sznur, lina, 
powróz, r. dial. póvoroz 'sznurek w worecz- 
ku na tytoń, ch./s. póvraz 'powrósło; po- 
wróz; uchwyt. Psł. *povorze 'to, co służy do 
wiązania, sznur, powróz”, rzecz. odczas. od 
psł. czas. przedrostkowego *po-verzti 'po- 
wiązać, związać” (zob. powrósło). 

powszechny od XVI w. (daw. też powszechni) 
'dotyczący wszystkich, zwrócony do ogółu, 
odnoszący się do wszystkiego, zawierający 
wszystko, ogólny”, 'ogólnie stosowany, zna- 
ny, codzienny, w XVI w. wyjątkowo też 
'przenoszący w dowolne miejsce. Por. cz. 
povśechny 'ogólny, ogólnikowy”. Od wyra- 
żenia po wszech 'po wszystkich (ludziach, 
krajach itd.) (zob. po, wszego); por. cz. vse- 
chen wszystek; wszelki; cały. — Od tego 
rozpowszechnić, upowszechnić. 

powszedni od XIV w. (daw. też powszedny) 
'codzienny, zwykły, zwyczajny”, stp. także 
*ciągły, nieustanny”, 'ogólny, powszechny”, 
kasz. poyseden 'na co dzień używany; stp. 
powszednie | poszwednie od XV w. 'zwykle, 
zazwyczaj; ciagle, nieustannie; w niewiel- 
kim stopniu, lekko”, Od wyrażenia po wsze 
dni '(używany, czyniony) po wszystkie dni”, 
tj. "każdego dnia, zawsze, stale”, stcz. po vść 
dni 'stale” (zob. po, wszego, dzień); por. też 
stcz. vsedne *każdego dnia; powszechnie, 
zwykle”, vsedny / vsednf 'codzienny, zwy- 


poziom 


kły”. — Od tego powszednieć, spowszednieć, 
spowszedniały. 

poziom od XVIII w., daw. też poziem 'poło- 
żenie, wysokość płaszczyzny prostopadłej 
w stosunku do pionu w danym miejscu, 
wtórnie 'stopień wykształcenia, kultury, fa- 
za rozwoju, poziomy od XVIII w. 'równo- 
legły do podstawy, do ziemi”. Od wyrażenia 
przyimkowego po ziemi (zob. ziemia). 

poziomka od XVI w. 'roślina Fragaria vesca”, 
wcześniej od XV w. poziemki | pozimki mn 
*ts., w XVI w. pozimki, rzadziej poziemki 
mn, wyjątkowo pozimek | pozimka I po- 
ziomka 'ts.. Por. r. pazemka, br. pazemka 
'ts.. Od wyrażenia przyimkowego po ziemi 
(zob. ziemia, poziom), nazwa od płożących 
się pędów rośliny; postaci w rodzaju stp. 
pozimki wskazują na wtórne skojarzenia 
z zima. 

pozór od XV w. 'wygląd, powierzchowne wra- 
żenie, zwłaszcza łudzące”, stp. "widowisko, 
widok”, daw. od XVI w. też 'wygląd, kształt”, 
*spojrzenie”. Ogsł.: cz. pozor 'uwaga', r. po- 
zór hańba, wstyd”, scs. pozore "widowisko; 
hańba; zgromadzenie”, ch. pózor 'baczność, 
uwaga. Psł. *pozora 'spojrzenie, popatrze- 
nie” > 'to, co się widzi, widowisko, widok, 
wygląd czegoś”, rzecz. odczas. (nazwa czyn- 
ności wtórnie konkretyzowana) od czas. psł. 
przedrostkowego *po-zwreti 'spojrzeć, popa- 
trzeć” (zob. spojrzeć), z wymianą rdzennego 
*pr = *or (jak w pokrewnych dozór, wzrok, 
zob.). — Od tego pozorny 'udany, złudny”, 
daw. od XVI w. 'wspaniały, okazały, pięk- 
ny, znakomity, godzien podziwu (zwykle 
o wygłądzie)”, dziś kasz. pozorni "piękny, 
ładny, przystojny” (z pierwotnego 'zwraca- 
jący uwagę swym wyglądem, wyróżniający 
się wyglądem”, por. z przeczeniem niepozor- 
ny "nie zwracający uwagi swoim wyglądem, 
skromny, niepokaźny ”). 

pożar od XV w. 'palenie się czegoś, pożoga, 
dial. *żar. Ogsł.: cz. pożdr, r. pożdr, ch./s. 
pożar. Psł. *poźare 'palenie się, pożar, po- 
żoga”, rzecz. odczas. od psł. czas. przedrost- 
kowego *po-żariti 'zapalić” (por. r. pożarit 
*upiec, usmażyć, ch. dial. kajk. pożariti se 
*zapłonąć ze wstydu”), od psł. *żariti 'po- 
wodować, że coś się pali, płonie, rozżarza” 
(zob. żarzyć). 


476 


pożytek 


pożoga od XIV w. (stp. też pożega, wyjątkowe 
w XVI w.) 'pożar, niszczenie ogniem, pod- 
palenie”. Rzecz. odczas. od psł. czas. przed- 
rostkowego *po-żegti 'spalić” (por. p. daw. 
XVI w. pożec, pożże 'spalić, zniszczyć og- 
niem; przypalić, pożegać 'palić, niszczyć 
ogniem”), co od psł. *Żegti, *żvgo palić 
(zob. żgać). Zmiana pożega > pożoga jak 
w pokrewnym ożeg > ożóg (zob. ożóg). 

pożyczyć od XIV w. 'dać lub wziąć coś pod 
warunkiem zwrotu), stp. też 'udzielać cze- 
goś, zezwalać”; z przedr. wypożyczyć, za- 
pożyczyć się; wielokr. pożyczać, z przedr. 
wypożyczać, zapożyczać się. Zachsł.: stcz. 
pożićiti > późciti > pójćiti pożyczyć, udzie- 
lić pożyczki; wypożyczyć, udzielić czegoś, 
powierzyć, dać coś; pozwolić, zezwolić; do- 
puścić do czegoś, uznać coś, cz. pujcit 'po- 
życzyć, słc. pożićat "pożyczyć (z polskiego 
zapożyczone strus. XIV w. pozyćiti, r. dial. 
zach. pozycit, br. pazyćyc w tym samym 
znaczeniu). Pierwotna postać *pożitociti, 
czas. odrzecz. od słow. *pożiteke "używanie 
czegoś, użytek, użyteczność, zysk, korzyść”, 
p. pożytek (zob.). Podstawowe znaczenie 
'dać komuś coś do używania, przekazać do 
korzystania”. Od pożyczyć utworzono wtór- 
ną postać życzyć (zob.). — Od tego pożyczka 
od XVI w. (daw. od XVI w. też pożyczek) 
'danie lub wzięcie czegoś pod warunkiem 
zwrotu; to, co zostało pożyczone”, w XV w. 
na pożyczki 'na kredyt”, kasz. pożićk / pożić- 
ka 'pożyczka”. 

pożytek od XIV w. 'korzyść, zysk, dochód, 
stp. też 'potrzeba', stp. pożytki mn 'owoce, 
plony, korzyści (z pól, lasów, barci itd.)', 
w XVI w. 'płody rolne, urodzaj, plon”, 'ma- 
jętność lub jej część, ziemia lub urządzenia 
przynoszące korzyść, 'użytek, używanie”, 
"łup, zdobycz wojenna, pożytki 'rzeczy po- 
trzebne”, daw. 'dochód, zysk, plon, urodzaj, 
zbiór dial. 'nektar w kwiatach zbierany 
przez pszczoły”. Por. cz. pożitek 'przyjem- 
ność, rozkosz”, "zysk, korzyść, przest. 'uro- 
dzaj, plon”, 'artykuły spożywcze, zwłaszcza 
smaczne”, pożitky mn 'pensja, płaca, pobo- 
ry”, r. pot. pożftki mn "majątek, mienie, ma- 
natki, dial. pożźitok 'korzyść, zysk”, słwń. 
pożitek 'użytek, używanie”. Słow. *pożitek 
"używanie czegoś, użytek, użyteczność, zysk, 
korzyść, od imiesłowu biernego *pożite od 


póki 477 póty 


czas. przedrostkowego *po-żiti "przeżyć pe- 
wien czas; zażyć czegoś, użyć, skorzystać 
z czegoś, p. pożyć 'jakiś czas pobyć przy 
życiu, daw. od XV w. *zużyć, wykorzystać, 
wyciągnąć korzyści, skorzystać; doświad- 
czyć, doznać”, od XVI w. też 'użyć, zastoso- 
wać, 'zjeść, spożyć”, dł. pożyś 'zażyć czegoś, 
użyć, skorzystać z czegoś, posłużyć się 
czymś (zob. żyć). Zob. pożyczyć. — Od tego 
pożyteczny od XVI w. 'przydatny, korzyst- 
ny, przynoszący pożytek, pomocny”, daw. 
też 'urodzajny, obfitujący w bogactwa natu- 
ralne', stp. XV w. pożyteczno 'pożytecznie'; 
pożytkować, spożytkować. 

póki od XV w. 'jak długo, dokąd; jak dale- 
ko”, dial. też poka 'póki. Por. ukr. póky 
*do tego czasu”, br. póki 'ts., r. pokd 'póki'. 
Z wyrażenia przyimkowego *po ky 'po któ- 
re” (zapewne ze skrócenia przypuszczalne- 
go wcześniejszego *po ky ćasy 'po które cza- 
sy, dokąd”), złożonego z przyim. *po (zob. 
po) i bier. mn psł. zaimka *k» 'który, jaki” 
(por. stp. XV w. ki, ka, ko 'jaki, który”, zob. 
ki). — Od tego dopóki. 

pół przysł. od XIV w. 'jedna z dwu równych 
części, połowa”, w stp. rzecz. odmienny pół 
I poł 'połowa”. Ogsł.: cz. pul, r. pol, scs. pole 
*połowa”. Psł. *pole jedna z dwu części, po- 
łowa” (temat na -ń-, stąd w pochodnych wy- 
razach *-ov-), pokrewne z łac. spolium 'łup, 
zdobycz; zdjęta skóra zwierzęca”, stind. phd- 
lati "pęka (na dwie części)”, od pie. *(s)pel- 
*łupać, rozszczepiać, odłupywać, odrywać. 
Pierwotne znaczenie 'odszczepany, odłupa- 
ny od czegoś kawałek, oddzielona część”. — 
Od tego połowa od XV w. 'jedna z dwu 
(równych lub zbliżonych wielkością) części 
jakiejś całości” (zdr. połówka od XVI w.) 
—> połowica od XIV w. 'połowa', daw. też 
*wnętrze, środek”, dial. 'połowa; środek”, 
dziś tylko pot. żart. 'żona” (por. cz. polovi- 
ce 'połowa, połówka”, słwń. polovica 'ts., 
r. polovfna 'ts.) — połowiczny od XVI w. 
*odnoszący się do połowy, realizujący coś 
w połowie, częściowy” (daw. 'podzielony na 
połowy, przepołowiony”), przepołowić 'po- 
dzielić na pół” (w XVI-XVII w. połowić 
*rozbijać na dwie części”). 

półka od XVI w. 'deska umocowana pozio- 
mo, przeznaczona do umieszczania na niej 


różnych przedmiotów”, daw. od XVI w. i dziś 
dial. też polica 'ts., w XVI w. 'szafka z pół- 
kami, skrzynia do przechowywania czegoś”, 
*skiba, zagon”. Ogsł.: cz. police, r. pólka, dial. 
polica, cs. polica, ch./s. pólica "półka. Psł. 
*poleka I *polica "półka, derywaty z przyr. 
*-vka / *-ica od psł. *pole 'deska” (por. strus. 
pole 'podłoga”, r. pol m 'ts., ukr. pil, pólu 
*pomost do spania, prycza w wiejskiej cha- 
cie, reg. "podłoga, br. pol 'prycza, lego- 
wisko”). Podstawowy rzecz. *pol z pier- 
wotnym znaczeniem 'odszczepany kawał 
drewna” pokrewny np. ze stind. phdlakam 
*deska', stisl. fipl 'ts., gr. sphćlas 'wydrążo- 
ny kloc drzewa”, od pie. *(s)pel- 'łupać, roz- 
szczepiać, odłupywać, odrywać” (zob. pół). 

północ od XV w. 'środek nocy”, 'strona świa- 
ta przeciwległa do południa, w gwarach 
często północek 'środek nocy”. Por. cz. pul- 
noc środek nocy”, przest., książk. i dial. 
też "północ (strona świata)”, r. pólnoć 'Śro- 
dek nocy”, przest. "północ (strona świata)”, 
ch. pónoć, dial. polnoć 'środek nocy”. Zroś- 
nięcie się psł. połączeń wyrazowych *pole 
nokti | *polu nokti "połowa nocy, północ”, 
złożonych z psł. *pole 'pół” względnie z dop. 
*polu (zob. pół) i dop. *nokti psł. rzecz. 
*noktb 'noc' (zob. noc). Znaczenie 'strona 
świata przeciwległa do południa” wtórne, 
w polskim wyparło całkowicie psł. *sćver» 
w tym znaczeniu, zachowane szczątko- 
wo w stp. nazwie miejscowej Siewior. (od 
XII w., dziś Siewierz), por. też dial. siewio- 
reczka 'drobny deszcz, mżawka”. — Od tego 
północny. 

półtora od XIV w., stp. też pułtora / powtora, 
w XVI w. połtora | pułtora, wyjątkowo 
połtera I potora | putora 'jeden i pół”, stp. 
i dial. także półtory 'ts.. Por. strus. poltora, 
r. poltora, ukr. pivtord, br. paiitard i paiitary 
(stbr. XIII w. polutory grivny). Płnsł. *pole 
votora 'jeden i pół drugiego, półtora”, *pole 
(zob. pół) i dop. pj od *vstore 'drugi" (zob. 
wtóry), por. tak samo utworzone dawne li- 
czebniki typu półtrzecia 'dwa i pół trzecie- 
go”, półpięta I półpiąta 'cztery i pół piątego”. 

póty od 1400 r. 'do tego czasu, dopóty”, stp. 
*do tego miejsca, dotąd; dopóty, tak dłu- 
go”. Por. ukr. poty 'do tego czasu, dopóty”. 
Zapewne ze skrócenia przypuszczalnych 


poźny 
wcześniejszych *po ty czasy 'do tych cza- 
sów”, *po ty miasta 'do tych miejsc” (zob. 
po, ten, czas, miasto), wzór mogło stanowić 
starsze chyba póki (zob.). — Od tego dopóty. 

późny od XVI w., stp. od XV w. pozdny 'koń- 
cowy w jakimś odcinku czasowym”, 'po- 
chodzący z końcowego odcinka jakiegoś 
czasu, młodszy”, 'opieszały, spóźniający się”, 
w XVI w. pozny, rzadko pozdny, wyjątkowo 
poźny, kasz. pózdni / pozdni 'późny'; przysł. 
późno, stp. od XV w. pozno (czy poźno) 'po 
zwykłym czasie”, pozdnie 'pod koniec jakie- 
goś odcinka czasowego”. Ogsł.: cz. pozdni 
'późny, spóźniony”, r. pózdnij "późny, spóź- 
niony, scs. pozdene "powolny, niezdecy- 
dowany”. Psł. *pozdvne 'późny”, przym. od 
psł. przysł. *pozde 'późno” (por. stp. poździe 
*późno; zbyt późno”, dziś dial. płd. poździe 
i kasz. pozze 'późno', cz. pozde 'ts., scs. poz- 
de 'ts.'). Przysł. *pozde to forma miejsc. 1. pj 
niezachowanego psł. przym. tpozde 'póź- 
ny, z wcześniejszego *pos-do-, archaiczne- 
go złożenia z pierwszym członem pie. *pos- 
"przy, po” (zob. po), członem drugim był 
niezachowany samodzielnie rzecz. t-dz od 
pie. *dre- *kłaść, stawiać” (zob. dziać). Pier- 
wotne znaczenie 'postawiony przy czymś, 
po czymś, dodany później”. 

pra- przedr. rzeczownikowy tworzący nazwy 
odległych przodków i potomków, wprowa- 
dza też znaczenie 'dawny, odległy w czasie” 
(np. pradawny, pradzieje). Ogsł.: cz. pra-, 
r. pra-, scs. pra-. Psł. *pra- z pie. *pró- 'do 
przodu, naprzód, na przedzie, z przodu”, 
będącego odmianką pie. *pro- 'ts., konty- 
nuowanego jako psł. *pro przyim. i *pro- 
przedr., w polskim, łużyckim, słowackim 
wypierany przez kontynuanty psł. *per, *per- 
'przez” (zob. prze-); *pro- tylko w p. prorok, 
prowadzić, będących zapożyczeniami. 

prababka od XVI w. "matka babki”, daw. od 
XIV w. prababa 'ts.. Ogsł: cz. prabdba, 
r. prabdbuśka, cs. prababa. Psł. *prababa 
*matka babki lub dziadka”, od psł. *baba 
*babka” (zob.) z przedr. pra- (zob.). 

praca od XIV w. (daw. i dziś w części gwar 
też praca) 'działalność zmierzająca do wy- 
tworzenia dóbr materialnych lub kultural- 
nych, zajęcie, robota”, stp. "wysiłek, zwłasz- 
cza fizyczny, trud; działanie, czynienie”, 


478 


prać 


*troska, staranie, opieka, 'utrapienie. Za- 
pożyczone ze stcz. pracć 'wysiłek', cz. prd- 
ce ż "praca, robota”, mającego odpowiedniki 
w dł. proca 'trud, wysiłek, utrapienie”, gł. 
próca 'trud, mozół, wysiłek”. Na oryginalną 
polską postać proca wskazuje kilka razy po- 
świadczone stp. procować "wykonywać pra- 
cę; troszczyć się, imiesłów procujący 'wy- 
pełniony pracą”. Psł. dial. *porta [< *port-ja] 
'trud, wysiłek fizyczny; zajęcie fizyczne, ro- 
bota, praca” to prawdopodobnie nazwa czyn- 
ności z przyr. *-ja od psł. *portiti 'przepro- 
wadzać, odprowadzać kogoś, towarzyszyć 
komuś, zostać posłanym z jakimś zadaniem” 
(poświadczonego tylko w płdsł.: słwń. daw. 
prótiti "odprowadzać, towarzyszyć, dial. 
*robić, wykonywać, pratiti se "wybierać się 
w drogę”, ch./s. pratiti 'towarzyszyć, odpro- 
wadzać; iść za śladem, śledzić; eskortować, 
konwojować; wtórować, akompaniować, bg. 
prótja 'posłać”), opartego ostatecznie na pie. 
pierwiastku *per(a)- "przeprowadzać, prze- 
prawiać” (por. pokrewne goc. farjan 'podró- 
żować, łac. portó [< *poritó], portóre 'nieść, 
przynieść, wynieść”). Pierwotne znaczenie 
zapewne 'pokonywanie drogi, przeprowa- 
dzanie, odprowadzanie kogoś”, stąd wtórne 
'działanie, czynienie czegoś, trud, wysiłek 
fizyczny” > 'zajęcie fizyczne, robota, pra- 
ca, rozwój semantyczny przypomina płdsł. 
*poselv 'zajęcie, robota, praca” od psł. *po- 
slati 'posłać, wysłać” (zob. poseł). 

pracować od XV w. (daw. też pracować, stp. 
XV w. sporadycznie procować, zob. praca) 
"wykonywać jakąś pracę, stp. też 'trudzić 
się”, troszczyć się, zabiegać o coś'; z przedr. 
napracować się, odpracować, opracować, po- 
pracować, przepracować, wypracować, za- 
pracować. Por. gł. prócować so 'starać się, 
trudzić się, cz. pracovat "wykonywać pra- 
cę; funkcjonować”, Czas. odrzecz. od praca 
(zob.), — Od tego pracowity; pracownia; 
pracownik (por. daw. XVI w. pracowny 'ro- 
botny, gorliwy, oddany pracy; pracujący, 
wykonujący pracę”). 

prać piorę od XV w. 'przy użyciu wody do- 
prowadzić bieliznę, odzież do stanu czysto- 
ści, pot. 'bić mocno, sprawiać lanie”, dial. 
też 'rzucać; uderzać, trzepotać (skrzydła- 
mi)”, kasz. prac, Pere także 'młócić; głośno 


pradziad 


uderzać o brzeg (o morzu); starać się, ubie- 
gać się usilnie”; z przedr. naprać, oprać, 
przeprać, sprać, uprać, wyprać; wielokr. pie- 
rać, opierać, przepierać. Ogsł.: cz. prdt, peru 
"prać, 'bić, tłuc, ukr. praty "prać; padać 
mocno (o deszczu)”, dial. 'bić”, ch./s. prati, 
perem 'prać, myć, umywać, zmywać”. Psł. 
*porati, *perg "bić, tłuc, uderzać, razić”, po- 
krewne z lit. pefti 'chlastać, chłostać, sma- 
gać”, łac. premó, premere 'cisnąć, wyciskać, 
wytłaczać, przycisnąć, stind. pft- 'bój, od 
pie. *per- 'bić. Znaczenie 'oczyszczać przy 
użyciu wody” wtórne, związane z daw- 
nym sposobem prania przez uderzanie ki- 
janką. — Od tego pracz — praczka; pralka; 
pralnia. 

pradziad od XV w. 'ojciec dziadka, pra- 
dziadek. Ogsł.: cz. pradćd, r. próded, scs. 
pradede. Psł. *pradeda 'ojciec dziadka lub 
babki”, od psł. *'ded» 'dziadek” (zob. dziad) 
z przedr. pra- (zob.). 

pragnąć od XV w. 'chcieć, pożądać czegoś”, 
*chcieć pić; z przedr. zapragnąć, spragnio- 
ny, upragniony. Zachsł.: gł. prahnyć 'wy- 
schnąć”, prahnyć za ćim 'tęsknić za czymś”, 
cz. prahnout 'wysychać; tęsknić za czymś, 
pragnąć czegoś, słc. prahnut 'tęsknić za 
kimś, za czymś” (z polskiego zapewne ukr. 
próhnity 'pragnąć”, br. prihnuc' 'mieć prag- 
nienie; pożądać; pragnąć”). Psł. dial. *prag- 
ngti 'schnąć, usychać, wysychać, związa- 
ne etymologicznie z psł. *prażiti 'wysuszać 
przez podgrzewanie, przypalanie, palić, piec, 
smażyć (zob. prażyć), pokrewne z lit. spra- 
geti 'pękać z trzaskiem od gorąca lub zim- 
na, trzeszczeć, sprdginti 'sprawiać, że coś 
trzeszczy, szeleści, sprógti "pękać; wybu- 
chać', łot. spragt i spregt "pękać, trzaskać”, 
norw. spraka 'trzeszczeć”, od pie. *(s)perag- 
I *(s)preg- 'trzeszczeć, trzaskać, pękać” (po- 
chodzenia dźwkn.). Z pierwotnego znacze- 
nia 'trzeszczeć, trzaskać, pękać, np. od go- 
rąca, z braku wilgoci” (zachowanego w słow. 
szczątkowo w pochodnym czasowniku, por. 
ch./s. prażiti "pękać, trzaskać, wybuchać”) 
powstało na gruncie słow. 'wysychać, usy- 
chać, schnąć”, a z niego 'usychać z braku 
czegoś, tęsknić za czymś”. 

praojciec od XVII w. 'najdawniejszy przo- 
dek”. Por. cz. praotec, r. przest. praotec, Cs. 


479 


praszczur 


praotbcb. Od ojciec, psł. *otbcb (zob. ojciec), 
z przedr. pra- (zob.). 

prasa od XV w. (stp. też presa) "maszyna, 
przyrząd do wywierania nacisku na jakiś 
materiał, do gniecenia, tłoczenia”, stp. 'urzą- 
dzenie do wyciskania wina, oleju itp., 'wał- 
kownica, magiel”, od XVI w. "maszyna dru- 
karska”, dial. *żelazko do prasowania; zdr. 
praska. Zapożyczenie ze śrwniem. prósse 
*prasa do wytłaczania winogron”, stwniem. 
p(fressa 'ts. (co ze śrłac. pressa 'prasa do 
wytłaczania winogron” od łac. pressó, pres- 
sare 'uciskać, przygniatać”). Nowsze pra- 
sa 'ogół dzienników i czasopism, gazety” 
(przen. też 'dziennikarze') w wyniku za- 
wężenia wcześniejszego znaczenia "druki, 
wszystko, co jest tłoczone przez prasy (ma- 
szyny) drukarskie”, zapewne pod wpływem 
franc. presse 'drukowanie, prasa; dzienniki, 
gazety”. — Od tego prasować: od XV w. 'wy- 
ciskać, wytłaczać, tłoczyć, daw. od XVI w. 
'drukować książki”, nowsze 'wygładzać tka- 
ninę za pomocą gorącego żelazka” — praso- 
wacz — prasowaczka; prasowalnia. 

praskać od XVI w. 'uderzać w coś mocno, 
głośno, z trzaskiem”, 'upadać z hukiem”, 
'rzucać z siłą, z trzaskiem”, 'wydawać trzask, 
trzaskać, dial. 'rzucać, bić”; jednokr. pras- 
nąć, daw. i dial. prasknąć. Por. cz. praskat 
*rozpadać się z trzaskiem, pękać, wydając 
przy tym dźwięk”, praskat 'trzeszczeć; po- 
wodować powstawanie dźwięku jak przy 
pękaniu; bić, tłuc”, dial. 'trzaskać (np. z bi- 
cza), ukr. praskaty 'pękać, trzaskać, ch./s. 
praskati 'trzaskać, trzeszczeć. Psł. *pras- 
kati 'trzeszczeć; powodować trzeszczenie, 
uderzać, trzaskać, czas. pochodzenia dźwkn. 
— Od tego prask od XVI w. 'cios, uderzenie, 
raz” (daw. 'czas, pora, w szczególności pora 
nasilenia jakichś czynności, dial. "wzięcie, 
powodzenie”). 

praszczur od XVI w. 'daleki przodek, pro- 
toplasta, antenat', w XVI w. 'potomek, pra- 
prawnuk; krewny, daw. XVI w. plaskur 
*prapradziad, w XVII w. 'praprawnuk', 
dial. plazgur 'daleki przodek, prapradziad”, 
plaskurzę I prask(ujlę I prazgulę ! przasturzę, 
-ęcia (przekształcenia pierwotnego *praszczu- 
rzę lub *praskurzę) 'dziecko prawnuków. 
Por. strus. praśćure 'prapradziad; prapra- 


prawda 


wnuk”, r. prdśćur 'daleki przodek, antenat', 
ukr. prdśćur 'daleki przodek”, dial. 'ojciec 
pradziadka, scs. praSture 'praprawnuk”. 
Psł. *praśćura |< *praskjure < *pró-skeuro-] 
i, może, *praskure [< *pró-skouro-] *prapra- 
dziad, daleki przodek; praprawnuk', po- 
krewne z lit. prakńrćjas 'protoplasta”, złoże- 
nie z członem pierwszym tożsamym z psł. 
przedr. *pra- (zob. pra-), mniej jasny człon 
drugi *-skure / *-śćure, zestawiany z gr. 
he-kyrós 'teść, stind. śvdśura- 'teściowa, 
zapewne od pie. *(s)keur- / *(s)kur- 'teść”. 
prawda od XIV w. 'prawdziwość, szczerość, 
rzetelność, stp. też 'rzeczywistość, stan 
faktyczny”, wiedza, głównie religijna, ob- 
jawiona, 'postępowanie zgodne z zasada- 
mi moralnymi lub prawnymi, sprawiedli- 
wość”. Ogsł.: cz. pravda 'prawda', 'rzeczywis- 
tość, prawdziwość, "prawo, sprawiedliwość, 
r. pravda 'prawda; racja, słuszność; praw- 
dziwość, szczerość, sprawiedliwość; szla- 
chetność, scs. pravbda 'prawdziwość, praw- 
da; sprawiedliwość; prawo”. Psł. *praveda 
'słuszność, sprawiedliwość; prawdziwość, 
szczerość, rzeczywistość, od psł. przym. 
*prave 'prosty; sprawny, właściwy, odpo- 
wiedni, stosowny” (zob. prawy) z przyr. 
*-vda (co do budowy por. krzywda). — Od 
tego prawdziwy od XIV w. 'zgodny z rze- 
czywistością, realny, rzeczywisty, natural- 
ny” —> prawdziwek, prawdziwość; od wyra- 
żeń przyimkowych wprawdzie, zaprawdę. 
prawić prawię od XIV w. "mówić, wypowia- 
dać coś, przemawiać, stp. też domagać się, 
zwłaszcza prawnie, występować z roszcze- 
niami, skarżyć, daw. 'opowiadać, mówić”, 
*wykonywać, czynić”, 'naprawiać, kasz. pra- 
vic "mówić; z przedr. naprawić, odprawić, 
oprawić, poprawić, przeprawić, przyprawić, 
rozprawić (się), sprawić, uprawić, wprawić, 
wyprawić, zaprawić; wielokr. np. naprawiać, 
poprawiać, sprawiać, uprawiać, wyprawiać. 
Ogsł.: cz. pravit "mówić, powiadać”, r. pravit 
'poprawiać, naprawiać; korygować; prosto- 
wać, wyrównywać, scs. praviti, pravljo 'pro- 
stować, wyprostowywać; kierować, skiero- 
wywać, naprowadzać”. Psł. *praviti czynić 
prostym, prostować, naprostowywać; czy- 
nić sprawnym, właściwym, odpowiednim, 
stosownym”, czas. odprzym. od psł. *prave 


480 


prawy 


"prosty; sprawny, właściwy, odpowiedni, 
stosowny” (zob. prawy); wtórne znaczenia 
(widoczne zwłaszcza w czas. przedrostko- 
wych) 'poprawiać, ulepszać, doskonalić, 
"kierować, skierowywać na właściwe miej- 
sce, naprowadzać”, 'czynić, robić, "mówić 
słusznie, mówić prawdę” > "mówić. — Od 
czas. przedrostkowych naprawa, odprawa, 
oprawa, poprawa, przeprawa, przyprawa, 
rozprawa, sprawa, uprawa, wprawa, wypra- 
wa, zaprawa; poprawka, wyprawka; opraw- 
ny, poprawny, sprawny, wprawny; oprawca 
*ten, kto torturuje, bije, morduje kogoś” 
(stp. od XIV w. 'urzędnik, do którego obo- 
wiązków należało ściganie przestępstw za- 
grażających spokojowi publicznemu, justy- 
cjariusz; kat lub pomocnik kata; sprawujący 
władzę i opiekę, władca, opiekun”, w XVI w. 
wyjątkowo 'ten, kto naprawia”, daw. 'rabuś, 
zbir”), sprawca. Zob. sprawiedliwy. 

prawidło od XV w. 'przyrząd służący do for- 
mowania, prostowania czegoś” (zwłaszcza 
'forma do obuwia”), 'przyrząd drewniany do 
rozpinania skórek zwierzęcych”, od XVII w. 
"przepis, zasada, norma”. Ogsł.: cz. pravidlo 
*zasada, reguła, przepis, r. prdvilo 'rama', 
przest. 'wiosło, drąg do sterowania, scs. 
pravilo 'reguła'. Psł. *pravidlo 'przyrząd do 
prostowania, formowania czegoś, kierowa- 
nia czymś”, nazwa narzędzia z przyr. *-dlo 
od psł. *praviti 'czynić prostym, prostować, 
naprostowywać” (zob. prawić), wtórnie uży- 
ty w znaczeniu 'reguła, zasada. — Od tego 
prawidłowy ( prawidłowość). 

prawnuk od XV w. (daw. też prawnęk) 'syn 
wnuka lub wnuczki”, prawnuczek od XVI w.; 
stp. od XV w. prawnuka 'córka wnuka lub 
wnuczki”, prawnuczka (daw. prawnęczka) od 
XV w. 'ts.. Ogsł.: cz. pravnuk, r. pravnuk, 
ch./s. praunuk. Psł. *pravenuko 'prawnuk', 
od psł. *venukv 'wnuk” (zob. wnuk), z przedr. 
*pra- (zob. pra-). 

prawy od XIV w. 'znajdujący się po stronie 
przeciwnej niż serce człowieka, 'zewnętrz- 
ny, wierzchni, licowy (o stronie tkaniny, 
skóry itd.), 'szlachetny, uczciwy”, przest. 
"zgodny z prawem, legalny, prawowity”, 
stp. też "prawdziwy, rzeczywisty”, 'należyty, 
właściwy”, "związany z prawem”, "niewinny, 
oczyszczony z zarzutów”, daw. także 'praw- 


prażyć 
dziwy, rzeczywisty, realnie istniejący, nie- 
fałszywy, niezmyślony”, 'przekazujący lub 
zawierający prawdę”, 'bardzo podobny”, 'wy- 
sokiego rodu, 'sprawiedliwy”, 'prosty, nie- 
skrzywiony”; przysł. prawie od XVI w. 'nie- 
omal, w przybliżeniu, bez mała”, stp. od 
XIV w. 'prawdziwie', 'słusznie, właściwie”, 
"zgodnie z prawem”, 'właśnie, istotnie, na- 
prawdę”, daw. też *zupełnie, całkowicie, cał- 
kiem”, "rzeczywiście, naprawdę, istotnie”, 
"prawidłowo, właściwie, należycie, sprawie- 
dliwie”, 'dokładnie, ściśle, akurat”. Ogsł.: cz. 
pravy 'prawy; prawicowy; prawdziwy, au- 
tentyczny; właściwy, odpowiedni, stosow- 
ny”, r. prdvyj 'prawy; sprawiedliwy, słuszny”, 
scs. prav» 'prawy, równy; prawidłowy, spra- 
wiedliwy; prawdziwy”. Psł. *prave 'prosty; 
sprawny, właściwy, odpowiedni, stosowny”, 
z pie. *pró-uo-, pokrewny ze stind. purva- 
"pierwszy, toch. B parwe 'ts., stang. for- 
west, ang. first 'ts., od pie. *pró- 'do przodu, 
naprzód, na przedzie, z przodu” (zob. pra-). 
Pierwotne znaczenie 'idący na przedzie, do 
przodu, podążający naprzód, znajdujący się 
z przodu, na czele”, stąd 'prosty” (najpierw 
chyba 'podążający naprzód, prosto do celu”) 
i dalej sprawny, poprawny, właściwy, od- 
powiedni, stosowny” > 'uczciwy, sprawied- 
liwy”; płnsł. znaczenie 'znajdujący się po 
stronie przeciwnej niż serce człowieka” roz- 
winęło się ze 'sprawny, właściwy, odpo- 
wiedni, prawdopodobnie z wyrażeń typu 
*prava rka 'ręka sprawna, odpowiednia do 
wykonywania wszelkich czynności” > 'ręka 
znajdująca się po stronie przeciwnej niż ser- 
ce człowieka. — Od tego prawo od XIV w. 
(urzeczownikowiona forma rodzaju nijakie- 
go przym. prawy) — prawny — prawnik 
— prawniczy; prawica od XIV w. 'prawa 
ręka; prawa strona. Zob. prawda, prawić, 
prawidło. 

prażyć od XV w. 'palić, piec; przypiekać, 
przypalać, też "intensywnie strzelać, razić 
gęstymi pociskami”, dial. 'smażyć, piec; go- 
tować, warzyć; licho gotować, kasz. prażćc 
*'smażyć, piec; z przedr. uprażyć, wyprażyć. 
Ogsł.: cz. prażit 'wysuszać przez przypie- 
kanie, wypalać; palić, piec (o słońcu); szyb- 
ko strzelać do kogoś; wypalać las', ukr. prd- 
żyty 'smażyć, ch./s. prażiti smażyć, piec”, 


481 


prążek 


"pękać, trzaskać, wybuchać”. Psł. *prażiti 
*wysuszać przez podgrzewanie, przypala- 
nie, przypiekanie, palić, piec, smażyć, czas. 
kauzat. od psł. *pragnoti 'schnąć, usychać, 
wysychać (zob. pragnąć), pierwotne zna- 
czenie 'powodować, że coś schnie, pęka, 
trzaska”. 

prącie od XVIII w. 'penis'”. Z daw. od XV w. 
prącie I pręcie w znaczeniu zbiorowym 
'cienkie pręty, witki, rózgi, młode gałązki”, 
"pręciki kwiatu, w XVI w. 'gałązka, witka, 
łodyga”, dial. prącie / pręcie 'wiklina”, Ogsł.: 
cz. prouti "wiklina, łozina), r. prute 'gałąz- 
ki, pędy, witki, scs. protije gałązki, pędy”, 
ch./s. pruće 'pręty, witki, rózgi.. Psł. *protbje, 
rzecz. zbiorowy od psł. *proto (zob. pręt), 
z przyr. *-vje. Zastanawia jednak wyjąt- 
kowe w XVI w. prądzie męskie "penis, mo- 
że w związku z poświadczonym w XVI w. 
rzecz. odsłownym prędanie 'wzbieranie” 
(w przykładzie o wrzodzie), wskazujące na 
czas. jprędać 'wzbierać” (związany etymo- 
logicznie z prąd, zob.). Możliwe jest za- 
tem, że prącie to przekształcenie istniejącej 
wcześniej postaci prądzie przez skojarzenie 
z rodziną rzecz. pręt. 

prąd od XV w. 'bieg, pęd, nurt wody, stp. 'po- 
tok, strumień, daw. i dial. 'stercząca z dna 
przeszkoda utrudniająca żeglugę: zwalony 
pień drzewa, skała podwodna, dial. też pręd 
"płytka woda, prędy mn 'wiry?” (woda szyb- 
ko bieżąca w kamienistych potokach gór- 
skich tworzy prędy). Ogsł.: cz. proud *prąd 
(wody)', 'prąd (elektryczny)”, 'strumień, ko- 
lumna' dial. prad 'bród na rzece”, r. prud 
*staw”, ch./s. prud "piaszczysta ławica w rze- 
ce, mielizna; żwir, piasek”. Psł. *proda 'szyb- 
ki bieg, nurt wody”, rzecz. odczas. od psł. 
*pręsti, *prędo "wykonywać szybkie, gwał- 
towne ruchy, poruszać, machać ciałem lub 
częścią ciała” (por. r. prjast, prjadet 'strzyc 
uszami, ukr. prjasty, prjadu "wykonywać 
ruchy, poruszać, machać”, mac. dial. prónda 
se 'denerwuję się, słwń. opresti, opredem 
*upaść, wywrócić się; opaść z sił, zesłabnąć; 
zginąć, paść; o pochodzeniu zob. prząść), 
z wymianą samogłoski rdzennej *ę = "p. 
Zob. prędki. 

prążek, pierwotne zdr. od p. daw. pręg 'prę- 
ga; bruzda; smuga”, dial. prąg 'belka ukośna 


precz 


u żurawia studziennego”, kasz. prąg "pasmo, 
smuga, pręga” (por. cz. pruh, przest. i dial. 
prouh 'pas, smuga, pręga, ukr. pruh 'pasek, 
krajka; krawędź, linia podziału, granica, 
reg. 'smuga, pręga, siniec”), psł. *progo 
*znak na czymś w postaci długiego, wąskie- 
go pasa, pręga”, rzecz. odczas. od psł. *pręg- 
ti, *pręgo 'napinać, naprężać (zob. prężyć, 
sprząc), z wymianą samogłoski rdzennej 
*ę > *o. Por. pręga. 

precz od XIV w., stp. też przecz, przysł. (stąd) 
na inne miejsce, gdzie indziej”, dial. precz 
*wciąż, ciągle, wszędzie”. Ogsł. (ale postaci 
niejednolite): dł. psec, gł. preć, stcz. płeć 
I prić I preć, cz. pryć, słc. preć, strus. proćb 
*precz, r. proć” 'prócz, ukr. prić 'prócz; 
oprócz, słwń. próć / preć, scs. proćb, proće. 
Wyrazy wschsł. i płdsł. kontynuują psł. 
*proćv przysł. 'poza, dalej” (zob. prócz), uży- 
wane też w funkcji wykrz. 'precz!, od psł. 
przym. *proke 'oddalony, stojący obok” (zob. 
prócz); stp. przecz, dł. piec, stcz. prćć, słwń. 
preć pochodzą z prapostaci *perće od psł. 
*perkv (zob. poprzek, przeczyć); natomiast 
p. precz, gł. preć, stcz. preć, słc. preć wskazu- 
ją na niezbyt jasną prapostać *praćv, przy- 
puszczalnie będącą przekształceniem psł. 
*proćv z wtórnym *-e-, wprowadzonym mo- 
że przez analogię do bliskiego funkcją psł. 
*yene 'precz” (zob. won). 

prędki od XV w. (daw. też prętki i przętki) 
'szybki, zwinny, chyży”, 'nagły, niespodzie- 
wany”, 'spadzisty, kasz. prądki *wczesny, 
wcześnie wstający; szybki, żwawy”. Ogsł.: 
cz. prudky 'prędki, szybki; silny, ostry; 
gwałtowny, nagły; porywczy”, ukr. prudkyj 
*szybki, gwałtowny, porywczy”, słwń. pró- 
dek 'gorliwy, żarliwy, odważny, śmiały”. Psł. 
*prodeke 'gwałtowny, nagły, szybki”, przym. 
z przyr. *-%k nawarstwionym na starszą 
postać *prodv "wykonujący szybkie, gwał- 
towne ruchy całym ciałem lub częścią ciała, 
trzęsący się, dygocący, drżący (np. z po- 
wodu zdenerwowania, niepokoju, strachu); 
gwałtowny, nagły, szybki, szczątkowo za- 
chowaną w płdsł.: mac. dial. prend 'ner- 
wowy”, bg. dial. prad / prud 'łatwo się de- 
nerwujący, porywczy; niecierpliwy; szybki; 
szybko płynący”, s. dial. prud, prida, pru- 
do '*zaniepokojony, niespokojny, drażliwy; 


482 


prężyć 


gniewny, porywczy; płochliwy; nieposkro- 
miony, dziki; unikający towarzystwa, pru- 
dą 'drażliwa, nerwowa, denerwująca się 
(o owcy, która nie pozwala się chwytać za 
wymię przy dojeniu)”. Podstawowy przym. 
*prode to derywat odczas. od psł. *pręsti, 
*prędo "wykonywać szybkie, gwałtowne ru- 
chy, poruszać, machać ciałem lub częścią cia- 
ła”, z wymianą samogłoski rdzennej *ę > *p 
(etymologicznie tożsamy z psł. rzecz. *prod», 
zob. prąd). 

pręga od XV w. (stp. prąga) 'znak na czymś, 
mający kształt długiego, wąskiego pasa; 
bruzda, smuga, 'mięso wołowe w ćwierci 
przedniej od łopatki do kolana, dial. też 
*tęcza, kasz. prąga 'pas, smuga. Ogsł.: cz. 
prouha I pruha 'siniec, pręga; pasmo, smu- 
ga, r. priuga 'sprężyna, słwń. próga 'po- 
dłużna plama, pręga, cętka; pas, smuga; si- 
niec, szrama”. Psł. *proga 'znak na czymś 
w postaci długiego, wąskiego pasa, pręga”, 
rzecz. odczas. od psł. *pręgti, *pręgo 'na- 
pinać, naprężać (zob. prężyć), z wymianą 
samogłoski rdzennej *ę = *p. Por. prążek, 
sprężyna. 

pręt od XIV w. (daw. rzadkie też przęt) 'dłu- 
gi i cienki kawałek drewna, metalu, stp. 'kij, 
laska”, "miara długości, powierzchni i ob- 
jętości”, daw. 'łodyga, pęd rośliny, gałązka, 
witka, rózga, w gwarach często w różnych 
specjalnych znaczeniach, np. 'pręt łączący 
nogi pługa”, 'połączenie zewnętrznych słup- 
ków brony”, 'grzbiet kosy”; zdr. pręcik. Ogsł.: 
cz. prut "pręt, witka, rózga; pręt metalowy, 
sztaba”, r. prut 'pręt”, cs. prot» 'pręt, gałązka”, 
ch./s. prit 'pręt, witka, rózga. Psł. *prote 
'cienka młoda gałązka, witka, rózga, bez 
prawdopodobnej etymologii. 

prężyć od XVII w. (ale prężyć się od XVI w.) 
"napinać, naciągać; naprężać, wyprężać, prę- 
żyć się 'napinać, natężać mięśnie; wyprężać 
się, w XVI w. 'wypaczać się, skręcać się”, 
kasz. prążec są 'wyprężać się, pysznić się, 
nadymać się; z przedr. naprężyć, odprężyć 
(się), rozprężyć, sprężyć się, wyprężyć; wie- 
lokr. -prężać: z przedr. naprężać (się), odprę- 
żać się, wyprężać (się). Ogsł.: cz. prużit 'na- 
prężać, rozciągać, r. prużitsja 'napinać się, 
naprężać się, wytężać się, dial. prużit 'na- 
ciągać, naprężać; ściskać, rozpierać; naginać, 


proboszcz 


pochylać”, ch./s. priżiti 'podać, dostarczyć; 
wyciągnąć, rozciągnąć”. Psł. *prożiti 'powo- 
dować, że coś jest napięte, naprężone, czy- 
nić napiętym, naprężonym, naciągać, napi- 
nać, naprężać”, czas. kauzat. od psł. *pręgti, 
*pręgo 'napinać, naprężać” (zob. sprząc), 
z regularną wymianą samogłoski rdzennej 
*ę > *9g. — Od tego prężny, sprężysty. Zob. 
sprężyna. 

proboszcz od XV w. 'duchowny zarządzający 
parafią. Zapewne zapożyczone ze stcz. pro- 
bośt / probost "proboszcz, cz. probośt 'prze- 
łożony kapituły”, co z kolei ze stwniem. pro- 
bost 'proboszcz” (dziś niem. Propst 'ts.'), a to 
ze śrłac. propositus | praepositus 'przełożo- 
ny; proboszcz” < łac. praepositus 'przeło- 
żony” (urzeczownikowiony imiesłów bierny 
od łac. praepónere 'kłaść, stawiać na przo- 
dzie, na czele”). 

proca od XV w. 'broń ręczna do ciskania 
kamieniami. Por. scs. praśta 'ts., mac. dial. 
prdśta 'proca (zabawka dziecięca)”, ch./s. 
praća "proca, słwń. praca 'ts.. Psł. dial. 
*porta 'ręczna broń miotająca, rażąca wy- 
rzucanymi kamieniami, proca, nazwa na- 
rzędzia z przyr. *-ta (co do budowy por. np. 
onuca) od psł. czas. *pvrati, *perg 'bić, ude- 
rzać, razić” (zob. prać), z wymianą samo- 
głoski rdzennej *e > *o. Inaczej zbudowane 
(z przyr. *-ka) od tej samej podstawy stp. 
XV w. prok "machina oblężnicza tłukąca lub 
miotająca; proca, cz. prak 'proca, strus. 
porokeę "machina oblężnicza burząca lub 
miotająca” < psł. dial. (płnsł.) *por-ke 'broń 
miotająca, proca”. 

proch od XIV w. 'drobne cząstki, pył, kurz, 
okruszyny”, "materiał wybuchowy”, kasz. proy 
też 'odłamki torfu, cegły, drobne kawałki 
bursztynu, 'drobne rybki; zdr. proszek. 
Ogsł.: cz. prach *kurz, proch; pył; proch 
strzelniczy; puch”, r. póroch 'proch, scs. 
prach» pył, proch”. Psł. *porch» [< *porso-] 
*drobne cząstki, odłamki, odpryski czegoś, 
pył, kurz”, od pie. *pers- 'prószyć, pryskać”. 
Zob. prószyć. 

prom od XIV w. 'statek do przewozu przez 
rzeki, kanały itp.. Ogsł.: cz. prim 'prom, 
r. poróm I paróm 'promy, dial. też *'pnie drew- 
na powiązane do spławiania, spław drewna, 
ch./s. prim 'rodzaj statku, prom, pramac 


483 


promień 


"przód okrętu. Psł. *porm» 'duża tratwa, 
statek rzeczny o płaskim dnie do przepra- 
wy”, odpowiedniki w germ.: stwniem. farm 
*prom, czółno”, śrwniem. varm 'ts., stisl. 
farmr 'ciężar, ładunek”, z pie. *por-mo-, bę- 
dącego derywatem od pie. pierwiastka *per- 
*przeprowadzać, przeprawiać” (zob. prze- 
pierzyć). 

promień od XV w. 'wiązka, smuga światła, 
stp. też 'pręt, rózga, daw. od XVI w. także 
'coś podłużnego, wąskiego, np. rysa, smuga, 
pręga, pasmo włosów, kosmyk, nurt, stru- 
mień wody, rowek wycięty w drewnie, ka- 
mieniu, dial. również 'łodyga, włókno (lnia- 
ne), 'specjalnie skręcony len po wyczesa- 
niu, *kosmyk włosów”, 'strumień (wody); 
daw. i dziś dial. też promię, promienia 'pro- 
mień, pasmo, smuga”; w gwarach płn. (Ko- 
ciewie, Bory Tucholskie, Krajna) bez prze- 
stawki parmień 'kilka źdźbeł słomy wzię- 
tych razem”, koc. 'promień', kasz. parmeń 
'promień, 'garść rozproszonego lub źle za- 
grabionego zboża”, "pasmo, kosmyk włosów, 
jedno z trzech pasem włosów, z których 
składa się warkocz”, 'nici przeznaczone na 
osnowę”. Zachsł. i płdsł.: gł. promjeń i prom- 
jo, promjenja 'pas, pasmo, smuga; motek; 
warkocz; odnoga rzeki; prąd morski; pro- 
mień, cz. pramen 'źródło, zdrój; pasmo; 
kosmyk; promień”, cs. pramenw "nić, ch./s. 
pramen 'kosmyk, pęczek włosów; smuga, 
promień”, ch. daw. prami, pramena "pęczek, 
wiązka. Psł. dial. *pormy / *pormę, *por- 
mene, bier. *pormenb 'pasmo, taśma, splot, 
wiązka (włókna, włosów), od psł. *porti 
*pruć, drzeć” (zob. pruć), z przyr. *-men- 
(co do budowy por. np. płomień). Pierwot- 
ne znaczenie 'coś oddartego, pasmo, taśma, 
splot”, znaczenie 'smuga światła, promień” 
jest wtórne (co do rozwoju znaczenia por. 
np. ch./s. trak 'taśma, wstęga” : 'smuga 
światła, promień”). Zdr. promyk od XV w., 
utworzone jak grzebyk, jęczmyk, kamyk, 
krzemyk, płomyk, strumyk (zob. grzebień, 
jęczmień, kamień, krzemień, płomień, stru- 
mień). — Od tego promienny, promienisty; 
promienieć; promienić przest. "wysyłać pro- 
mienie, oświetlać, dziś z przedr. opromie- 
nić, rozpromienić się, wielokr. opromieniać; 
promieniować. 


proporzec 


proporzec od XV w. 'chorągiew, sztandar”, 
stp. "mniejsza chorągiew wojskowa, żagiel, 
daw. 'oddział wojskowy, zastęp, rota; zdr. 
proporczyk. Ogsł.: cz. prapor 'chorągiew, 
sztandar; batalion; chorągiewka pióra, cs. 
prapory 'chorągiew; dzwonek”, ch./s. pra- 
porac 'brzękadło, dzwonek; janczary”, ale we 
wschsł. tylko strus. poropore 'chorągiew” 
(poza tym r. prapor, ukr. prapor 'ts. zapoży- 
czone z cs.). Psł. *porpore 'chorągiew, pro- 
porzec', podwojony rdzeń *por- od pie. pier- 
wiastka *per- lecieć” (zob. pióro). Pierwot- 
ne znaczenie zapewne 'to, co powiewa, lata 
w powietrzu. W polskim zachowane tylko 
pierwotne zdr. *porporvcv. 

prorok od XIV w. 'człowiek przepowiadający 
rzeczy przyszłe”. Ogsł.: cz. prorok "prorok; 
wróżbita, r. prorók 'prorok, wieszcz, scs. 
proroka 'prorok”. Psł. *proroks 'ten, kto prze- 
powiada, zapowiada (przyszłe wydarzenia)”, 
rzecz. odczas. (w funkcji nazwy wykonaw- 
cy czynności) od psł. czas. przedrostkowe- 
go *pro-rekti zapowiedzieć, przepowiedzieć 
(od psł. *rekti rzec, powiedzieć”, zob. rzec); 
w polskim nie ma innych wyrazów z przedr. 
*pro- (ale zob. jeszcze prowadzić), co zdaje 
się wskazywać, że prorok jako termin chrze- 
ścijański jest zapożyczeniem ze stcz. prorok. 
— Od tego prorokini; proroczy; proroctwo; 
prorokować. 

prosić proszę od XIV w. 'zwracać się do ko- 
goś pokornie lub nalegając, by coś uzyskać; 
zapraszać”, daw. i dial. też "pytać; z przedr. 
przeprosić, uprosić, wprosić się, wyprosić, za- 
prosić; wielokr. praszać daw. i dial. (też kasz. 
praśac), dziś tylko z przedr. przepraszać, 
upraszać, wypraszać, zapraszać. Ogsł.: cz. 
prosit "prosić, dial. żebrać, r. prosit, prosu 
'prosić, upraszać, zapraszać, pot. 'żądać, 
chcieć”, przest. 'ugaszczać, częstować”, scs. 
prositi, prośg "prosić, wypraszać; żądać, wy- 
magać. Psł. *prositi, *prośg prosić; pytać, 
zapytywać; żądać, wymagać”, dokładny od- 
powiednik: lit. prasyti 'prosić; żądać, doma- 
gać się czegoś”, łot. prasit 'ts.; pytać”, od pie. 
*prek- (/ *perk-, *prk-) "pytać, prosić, por. 
pokrewne stind. praś- '(sądowe) wypyty- 
wanie, przesłuchanie, awest. frasa 'pyta- 
nie”, toch. prak- 'pytać”, łac. precor, precari 


484 


prosty 


*prosić, modlić się, przyzywać”, goc. fraihan 
"pytać. 

prosić się od XVI w. 'rodzić potomstwo (o sa- 
micy świni), kasz. prosćc są, słowiń. bez 
przestawki parsćc są 'ts.; z przedr. oprosić 
się. Ogsł.: cz. prasit se, r. porositsja, słwń. 
prósiti se. Psł. *porsiti sę "prosić się, czas. 
odrzecz. od psł. *porsę 'prosię” lub od nieza- 
chowanego psł. fporse "wieprz, prosię” (zob. 
prosię). — Od tego przym. prośna (kasz. 
prosnd, w gwarach płn. i w słowiń. bez prze- 
stawki parsnó). 

prosię prosięcia od XV w. 'młode świni” (do- 
brze zachowane w gwarach, w języku liter. 
wypierane przez mazow. prosiak), kasz. 
prosą, prosąca / prosćca, w gwarach płn. 
i w słowiń. bez przestawki parsą, parsćca 
*ts.. Ogsł.: płb. bez przestawki porsą, cz. 
prase, -te, br. parasjd, ch./s. prdse, prdseta; 
por. r. porosćnok 'prosię', mn porosjdta. Psł. 
*porsę, *porsęte 'prosię, nazwa młodej isto- 
ty z przyr. *-ęt- od niezachowanego psł. 
tporsv 'wieprz, prosię, na które wskazują 
stare derywaty: psł. *porsbcb "wieprzek” (por. 
ch./s. prasac "wieprz, wieprzek”, mac. prasec 
"prosię; łydka”), psł. *porsica 'maciora” (por. 
ch./s. prasica 'ts.”); zob. też prosić się. Pod- 
stawowy rzecz. fporse miał dokładne od- 
powiedniki w lit. pafśas 'prosię', stwniem. 
far(ajh 'ts., łac. porcus "wieprz, gr. pórkos 
'ts., wszystkie z pie. *porko- "wieprz, wie- 
przek”. — Od tego prosiak. 

proso od XV w. 'roślina uprawna Panicum 
miliaceum”. Ogsł.: cz. proso, r. próso, ch./s. 
próso. Psł. *proso 'proso', bez prawdopodob- 
nej etymologii. 

prosty od XIV w. 'nieskrzywiony, niezgięty, 
wyprostowany, równy”, 'zwykły, zwyczajny, 
niewyszukany; skromny, nie wyróżniają- 
cy się, 'niezawiły, przystępny, zrozumiały”, 
"niezłożony”, stp. też "prawy, sprawiedliwy, 
szlachetny; słuszny, właściwy”, "mało waż- 
ny, błahy”. Ogsł.: cz. prosty 'prosty, zwyczaj- 
ny, niezłożony; wolny od czegoś”, r. prostój 
*niezłożony; zwyczajny, zwykły; szczery, 
otwarty; niemądry, ciemny, tępy”, scs. prost» 
*niezłożony; swobodny, wolny; prosty, wy- 
prostowany, stojący, ch./s. próst "prosty, 
zwyczajny, skromny; niewychowany; pro- 
stacki, grubiański, ordynarny; prostodusz- 


prośba 


ny, naiwny”. Psł. *proste 'prosty, niezgięty, 
wyprostowany, stojący prosto”, przypusz- 
czalnie z pie. *prosto-, złożenia z pie. *pro- 
*do przodu, naprzód, na przedzie, z przodu” 
(zob. pra-) i *sto-, w którym można widzieć 
derywat od pie. pierwiastka *sta- 'stać” (zob. 
stać I), odpowiednikiem formalnym całe- 
go złożenia byłoby stind. prastha- 'równina 
górska, plac”, odpowiedniki członu drugie- 
go występują np. w lit. at-stus 'oddalony', 
stind. su-sthu- "będący w dobrym stanie”. 
W takim razie pierwotne znaczenie 'stoją- 
cy z przodu, przed czymś, kimś”, stąd 'stoją- 
cy prosto, wyprostowany, niezgięty, prosty” 
i dalsze znaczenia przenośne, np. 'swobod- 
nie stojący, wolny, 'zwykły, zwyczajny”, 
*niezłożony”; rozwój znaczeniowy częścio- 
wo jak w pokrewnym prawy (zob.). — Od 
tego prostak — prostactwo; prostota; uproś- 
cić (daw. i dial. prościć "prostować '). 

prośba od XIV w. 'proszenie”, dial. też "mowa 
zapraszająca, chodzić po prośbie *żebrać, 
kasz. prosba *prośba'. Ogsł.: cz. prosba (lud. 
też *żebranie”), r. prósba, ch./s. prózba. Psł. 
*prosba 'proszenie, prośba, nazwa czyn- 
ności od psł. *prositi 'prosić; pytać, zapyty- 
wać; żądać, wymagać” (zob. prosić), z przyr. 
*-eba (por. służba). 

prowadzić od XV w. 'wieść kogoś; kierować 
kimś, czymś; sprawować nadzór, zarządzać, 
stp. też "wprowadzać kogoś, wprowadzać się 
dokądś”, prowadzić się 'sprawować się, po- 
stępować, zachowywać się”, stp. 'wyprowa- 
dzać się; z przedr. doprowadzić, naprowa- 
dzić, odprowadzić, oprowadzić, poprowadzić, 
przeprowadzić, przyprowadzić, rozprowadzić, 
sprowadzić, uprowadzić, wprowadzić, wypro- 
wadzić, zaprowadzić; wielokr. prowadzać, 
z przedr. np. oprowadzać, przeprowadzać, 
sprowadzać, wprowadzać. Zapożyczenie z cz. 
provddeti 'oprowadzać; przeprowadzać, pro- 
wadzić”, z przedr. pro- (w polskim nie wy- 
stępującym, zob. prorok) od psł. *voditi (zob. 
wodzić), ze wzdłużeniem samogłoski o + d 
przeniesionym zapewne z czas. wielokr. kon- 
tynuującego prapostać *provadati, p. pro- 
wadzać (rdzeń w postaci vdd- też w innych 
czeskich pokrewnych czasownikach, np. na- 
vaddet 'naprowadzać; podjudzać, podvddet 


485 


prócz 


*oszukiwać; zdradzać”, uvadet "wprowadzać, 
doprowadzać, wprawiać; przytaczać, wymie- 
niać, przywodzić”). Ukr. provadyty 'prowa- 
dzić” może z polskiego. 

próba od XVI w. Por. cz. priiba, r. próba, 
ch./s. próba. Zapożyczenie z niem. Probe 
"próba; doświadczenie, eksperyment; prób- 
ka, wzorzec”, co z łac. późnego proba 'pró- 
ba, próbowanie” (związanego z łac. probó, 
probdre 'próbować, badać, oglądać, oceniać; 
czynić coś uznania godnym”, co z kolei po- 
wiązane z łac. probus 'dobry, słuszny, sto- 
sowny”). — Od tego próbka; próbny; pró- 
bować od XVI w., popróbować, spróbować, 
wypróbować; probówka. 

próchno od XV w. 'produkt rozpadu drew- 
na”; dial. próchny 'spróchniały”. Płnsł.: cz. 
prachno 'próchno', słc. prachno 'próchno; 
hubka”, ukr. porochnó 'próchno". Psł. dial. 
*porchono 'próchno', od psł. *porche 'drob- 
ne cząstki, odłamki, odpryski czegoś, pył, 
kurz” (zob. proch), z przyr. *-6no. — Od te- 
go próchnica; próchnieć, spróchnieć, spróch- 
niały. 

prócz od XIV w. 'oprócz, stp. od XIV w. 
procz 'oprócz, z wyjątkiem, 'bez', 'poza, 
*na zewnątrz, 'tylko, kasz. próć 'oprócz, 
z wyjątkiem; poza tym”, proć? 'dlaczego?". 
Ogsł.: cz. proć 'dlaczego, po co, w jakim ce- 
lu, r. proć 'precz', słwń. próć przysł. 'aż, do, 
hen”, 'dalej; stąd”, też 'precz!”. Psł. *proćb 
przysł. określający kierunek ruchu na ze- 
wnątrz, wyrażający oddalenie 'poza, 'da- 
lej”, od psł. rzecz. *proks 'to, co się znajduje 
poza czymś, pozostałość, reszta” (por. strus. 
prok» "reszta, pozostałość, r. prok korzyść; 
wygoda”, dial. 'reszta, ukr. prik 'reszta'), 
przym. *proke 'znajdujący się poza czymś, 
pozostały, oddalony” (por. strus. prokyi 'sta- 
nowiący resztę, inny”, scs. proke 'pozosta- 
ły, inny”, od tego stp. prokny "wszystek, cz. 
daw. prokny "wszystek, każdy”), który jest 
derywatem od pie. *pro 'do przodu, na- 
przód, na przedzie, z przodu. — Od tego 
(z przedr. o-, może z pierwotnego wyra- 
żenia przyimkowego *o(b) proćv) oprócz 
od XVI w. przyim. 'prócz, w XVI w. 'z wy- 
jątkiem, tylko (nie), "bez, nie mając, 'bez 
uwzględnienia, wbrew”, 'poza”, 'niż”, daw. 
XVI w. też sp. w funkcji wyłączającej *z wy- 


próg 
jątkiem”, part. 'jedynie (nie), tylko (nie)” 
(por. np. strus. oproćw / oproće 'oprócz, po- 
za, r. dial. opróć / oproći./ oprić | oprići 'ts., 
ukr. óprić, dial. opriće / opróć 'prócz'). Zob. 
precz. 

próg od XV w., w gwarach też o różnych 
przedmiotach, np. 'poprzeczna belka na osi 
wozu, 'poprzeczka grabi, w której tkwią 
zęby, 'połączenie nosów płóz, nasad wozu, 
sań, 'kłoda, na której stoją krosna, 'pod- 
kład, kasz. próg 'próg, krawędź, skraj 
pierwszej głębiny od brzegu morza”, w sło- 
wiń. i w nie istniejących już obecnie sąsied- 
nich gwarach kasz. bez przestawki pdrg 
"próg. Ogsł.: cz. prdh, r. poróg, scs. prage. 
Psł. *porge 'próg, pokrewne z lit. pćrgas 
*czółno rybackie (z jednego pnia)”, stisl. 
forkr 'kij, pałka”, stsas. ferkal *rygiel, zasuw- 
ka, łac. pergula 'galeria, ganek”, wszystkie 
od pie. *perg- '(ociosany, obrobiony) pień”. 

prószyć od XVI w. (ale z przedr. rozproszyć 
od XIV w.) sypać, padać (o czymś drob- 
nym, sypkim, np. o śniegu)”; z przedr. na- 
prószyć, poprószyć, rozproszyć, zaprószyć. 
Ogsł.: cz. praśit *wzniecać kurz, kurzyć, 
otrzepywać z kurzu, odkurzać; zapyłać, 
r. porośit 'padać, prószyć (o śniegu); zasy- 
pywać, pokrywać ziemię (o śniegu); zaśmie- 
cać czymś sypkim”, bg. prdśa 'wzniecać kurz, 
kurzyć; pokrywać kurzem”, dial. 'okopywać 
warzywa, winorośl, słwń. praśfti 'pokry- 
wać cienką warstwą czegoś sypkiego”, dial. 
vino se praśi 'perli się. Psł. *porśiti 'powo- 
dować odpadanie, opadanie, unoszenie się 
drobnych cząstek czegoś, pyłu, kurzu; sypać 
coś miałkiego, posypywać, pokrywać czymś 
sypkim, pyłem, kurzem”, czas. odrzecz. od 
psł. *porche 'drobne cząstki, odłamki, od- 
pryski czegoś, pył, kurz” (zob. proch). 

próżny od XV w. (stp. prozny / proźni) 
"wewnątrz pusty, 'pusty, opróżniony, nie 
użytkowany, 'mający o sobie wygórowa- 
ne pojęcie, pyszny”, stp. też "marny, bez- 
wartościowy, 'bezczynny, nic nie ma- 
jący, 'wolny, nieskrępowany; wolny od 
zobowiązań, zarzutów, winy”, 'nieważny”, 
*nierządny”. Ogsł.: cz. prózdny "pusty, próż- 
ny” r. poróżnij (dial. poróznij) 'pusty, nie- 
zapełniony, scs. prazdbne "pusty, nieza- 
jęty, niezapełniony; próżnujący, nic nie ro- 


486 


prychać 


biący, przen. 'zbyteczny; bezwładny”. Psł. 
*porzdvne "pusty wewnątrz, nienapełniony, 
niezapełniony”, prawdopodobnie wtórna po- 
stać z przyr. *-vne nawarstwionym na wcześ- 
niejszy przym. fporzde, na który wskazuje 
cs. neprazda ż 'brzemienna, ciężarna” (też 
neprazdvna 'ts.), zatem fporzda ż ozna- 
czało przypuszczalnie 'niebrzemienna, bez 
płodu, nienapełniona płodem”, co pozwala 
łączyć z psł. *porze '(młode) zwierzę do- 
mowe”' (por. gł. prózdnik 'młode zwierzę, 
cielę, strus. porozę kozioł, baran, ch./s. 
pródz 'niekastrowany baran”). W takim razie 
tporzdy byłoby derywatem od psł. *porze 
z przyr. *-de i znaczyłoby 'mający młode”, 
odpowiednia forma żeńska tporzda 'mająca 
młode, karmiąca potomstwo, więc (jeszcze) 
nie brzemienna, bez płodu” > 'wewnątrz 
pusta”. — Od tego próźniak; próżność; próż- 
nia; opróżnić, wypróżnić (bez przedr. stp. od 
XV w. prożnić 'czynić pustym, próżnym ); 
próżnować. 

pruć pruję, daw. od XV w. próć, porzę 'roz- 
dzielać coś zszytego”, daw. 'rozrywać, rozci- 
nać, 'orać ziemię” 'płynąć, zostawiając na 
wodzie bruzdę, 'psuć, niszczyć”, dial. próć 
'drzeć”, kasz. proc / porc, pofe 'pruć; rozry- 
wać na połowę (o drągu)'; z przedr. odpruć, 
rozpruć, spruć, wypruć; wielokr. -pruwać 
tylko z przedr.: odpruwać, rozpruwać, wy- 
pruwać. Ogsł.: gł. próć, r. porót, słwń. dial. 
próti, pórjem. Psł. *porti, *porg 'pruć, drzeć”, 
prapokrewne z gr. spardssó 'odrywam, od- 
dzielam, rozdzieram”, stnord. spiprr 'oddar- 
ty kawałek, szmata, od pie. *(s)per- 'rwać, 
szarpać. Zob. parać się, rozporek. 

prychać od XIX w. 'wydmuchiwać powietrze 
nozdrzami lub wargami, wydając charak- 
terystyczny dźwięk, parskać, pot. "mówić 
coś opryskliwie, niegrzecznie, fukać”, dial. 
*parskać, kichać; jednokr. prychnąć. Por. 
ukr. prychaty 'parskać, prychać”, dial. *ki- 
chać; pryskać”, bg. dial. pricham 'sapać, dy- 
szeć”, cs. prychanije 'rżenie, chrząkanie”. Za- 
pewne czas. wielokr. od psł. *prechati 'par- 
skać (por. słwń. prhati 'sapać, parskać, bg. 
pyrcham I prócham 'parskać, prychać ”), z re- 
gularnym wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej * — *y; podstawowe *prachati związa- 
ne etymologicznie z pryskać (zob.). 


pryskać 


pryskać od XVI w. 'rozrzucać, wyrzucać kro- 
ple lub drobne cząstki czegoś, rozpryskiwać 
coś, zraszać coś kroplami, obryzgiwać, 'wy- 
latywać w postaci drobnych cząsteczek, ka- 
wałków, kropel, 'łamać się, kruszyć się, 
pękać w kawałki, rozlatywać się, 'pierz- 
chać”, daw. też 'parskać, kichać (o koniu)”, 
dial. 'rzucać się, skakać”, kasz. priskac 'pry- 
skać, opryskiwać; lekko padać, kropić; ucie- 
kać, pierzchać; z przedr. opryskać, rozpry- 
skać, spryskać; jednokr. prysnąć; wielokr. 
-pryskiwać: z przedr.: opryskiwać, rozpryski- 
wać; stp. XV w. pryskanie 'źródło, tryskają- 
ca z ziemi woda”. Płnsł.: cz. pryskat / pryskat 
*tryskać, strzykać, pryskat se 'trzaskać, 
pękać, odpryskiwać”, r. pryskat 'pryskać, 
tryskać, pot. "padać drobnymi kroplami 
(o deszczu), 'opryskiwać cieczą, 'pierz- 
chać, 'wybuchać, parskać śmiechem”. Psł. 
*pryskati 'tryskać, pryskać, bryzgać, strzy- 
kać (cieczą); pękać, rozlatywać się, pokrew- 
ne np. zlit. prausti, prausiu "myć twarz”, łot. 
prausldt 'parskać, śmiać się ukradkiem”, 
sprańsldt 'parskać, pryskać”, stind. prusnóti 
'pryska, wyrzuca (płyn), prusyati 'tryska, 
pryska, stwniem. prusten *'parskać, sapać”, 
od pie. *preu-s- 'pryskać, tryskać, parskać, 
sapać, z częstym w słow. czasownikach 
(zwłaszcza dźwkn.) przyr. -sk-. Por. parskać, 
prychać. — Od czas. przedrostkowych od- 
prysk, rozprysk, wyprysk; opryskliwy. 

pryszcz od XV w. 'wyprysk na skórze; kro- 
sta, daw. też 'kiła”, w kasz. priść 'pryszcz, 
krosta”, przen. 'chłopiec podrastający”, 'pla- 
cek drożdżowy z kruszonką; zdr. prysz- 
czyk. Ogsł.: słc. pryśt / priśt "wyprysk, kro- 
sta, r. pryść 'pryszcz”, ch./s. prist pryszcz, 
bąbel. Psł. *pryśće [< *prysk-jv] pryszcz, 
wyprysk, bąbel, od psł. *pryskati 'tryskać, 
pryskać, bryzgać, strzykać (cieczą); pękać, 
rozlatywać się” (zob. pryskać), z przyr. *-jb 
(co do budowy por. np. chrząszcz), pierwot- 
ne znaczenie 'to, co wypryskuje”. — Od te- 
go pryszczaty, pryszczyca. 

przaśny od XV w. (w stp. przasny, daw. też 
przesny) 'nie poddany fermentacji, nieza- 
kwaszony (o pieczywie)”, daw. od XV w. też 
*świeży, o nie zmienionym smaku, 'wykar- 
czowany i uprawiany (o polu)”, 'nie dotknię- 
ty zarazą moralną, w XVI w. i dial. tak- 


487 


prze- 


że 'surowy, niesycony (o miodzie)”, 'słodki; 
niesłony, słabo zasolony (o wodzie)”, smo- 
ła przasna 'smoła otrzymywana w procesie 
destylacji rozkładowej drewna”, daw. i dial. 
*nie mający wyraźnego smaku” (np. dial. 
jadło przaśne 'ani słodkie, ani kwaśne, ani 
gorzkie”), kasz. pfasni 'pozbawiony warto- 
ści odżywczych, jałowy, mdły; zbutwiały”, 
prasnd voda 'woda po deszczu z grzmotami, 
pomyślna dla połowu ryb”. Ogsł.: cz. pfes- 
ny ścisły, dokładny, precyzyjny, punktual- 
ny”, przest. 'autentyczny, prawdziwy”, przest. 
i dial. 'niekwaszony (o chlebie)”, r. prćsnyj 
*niesłony, mdły”, prósnyj chleb 'chleb bez za- 
kwaski, prósnaja voda 'słodka woda, cs. 
presone 'niesfermentowany', ch./s. prijćsan 
*surowy, nie gotowany; bez zakwaski (o chle- 
bie). Psł. *presne [< *presk-ne] (z uprosz- 
czeniem grupy spółgłoskowej *skn > *sn, por. 
jasny) 'świeży, niezakwaszony”, pokrewne 
z lit. preskas Świeży, niezakwaszony”, dal- 
sza etymologia niejasna (z przyczyn fone- 
tycznych wątpliwy jest związek ze stwniem. 
frisc świeży”, niem. frisch 'ts., ang. fresh 
*ts. < pgerm. *friska- < pie. *prisko-). 
prząść przędę od XV w. 'przerabiać, snuć 
włókno na nici, przędzę”; z przedr. uprząść. 
Ogsł.: cz. prist, płedu, r. prjast, prjadń, scs. 
pręsti, prędg. Psł. *pręsti [< *pręd-ti], *prędg 
*'przerabiać włókno na nici, na przędzę”, po- 
krewne z lit. spręsti, sprendżiu 'napinać, na- 
ciągać, łot. sprićst, sprićżu 'ts., por. stang. 
sprindel 'sidła na ptaki”, od pie. *(s)prend- 
*ciągnąć, napinać. Znaczenie tkackie po- 
wstało w epoce psł. z 'napinać, naciągać 
włókno (przy wytwarzaniu nici)”. Pierwotne 
znaczenie 'napinać, naciągać poświadczo- 
ne jest w pochodnym rzecz. przęsło (zob.). 
prze- przedr. Ogsł.: cz. płe-, r. pere-, scs. 
pre-, psł. *per-. Pierwotnie przyim.: stp. od 
XIV w. prze 'przez; w czasie, w ciągu; w ce- 
lu, dla; z powodu; ze względu na; za pośred- 
nictwem; przy pomocy, za pomocą, kasz. 
pre I prć 'dla, z powodu; za, gł. pre 'dla, 
z powodu, ze względu na, przeciwko”, słc. 
pre 'dla, z powodu, ze względu na, po”, scs. 
pre 'przed”, ch. prije przysł. 'przedtem, daw- 
niej, wcześniej, przyim. "przed. Psł. *per 
przyim. 'przez, odpowiada lit. peż 'przez; 
po, w; w ciągu, podczas; ponad”, łac. per 


przebaczyć 


*'przez, po, na, wzdłuż; podczas, w czasie”, 
gr. per 'przez, ponad”. Z pie. *per 'przez; na- 
około”, od pie. *per- "przeprowadzać; prze- 
chodzić”. 

przebaczyć od XV w. wybaczyć, darować wi- 
nę, odpuścić”, stp. 'przemyśleć dokładnie”, 
daw. też 'zapomnieć, pominąć, zlekceważyć, 
zaniedbać, zauważyć, dostrzec, 'przewi- 
dzieć, przeczuć; też wybaczyć od XVIII w. 
*przebaczyć” daw. od XVI w. 'wypatrzyć, 
poznać”; wielokr. przebaczać, wybaczać. Od 
baczyć 'przypominać sobie” (zob.), znacze- 
nie 'darować winę, odpuścić” z 'zapomnieć”. 

przechera od XVI w. (daw. przechyra) 'czło- 
wiek chytry, przebiegły, sprytny, przewrot- 
ny, krętacz, obłudnik”, w XVI w. 'człowiek 
przebiegły, podstępny, oszust, oszustka”, dial. 
przechćra I przechyra 'człowiek lubiący się 
sprzeczać, drażnić”, 'stary skąpiec, nieuży- 
ty, 'pyszałek, 'przekora. Rzecz. odczas. 
od poświadczonego w gwarach przecherać 
*sprzeczać się” (por. dial. przechernik 'czło- 
wiek kłótliwy, lubiący oponować ”), z przedr. 
prze- zapewne od dial. cherać / chyrać 'nie- 
domagać, przewlekle chorować, cherlać”, che- 
rać się kaszleć”, kasz. yćrac 'cherlać, kwę- 
kać” (por. br. dial. chirac 'niedomagać, cher- 
lać”, słwń. hfrati 'marnieć, więdnąć ”), z psł. 
*chyrati 'marnieć, niedomagać, chorować” 
(zob. cherlać). Oczekiwane pierwotne zna- 
czenie 'człowiek niedomagający, chorowity, 
ciągle chorujący”, stosunek do niego realnie 
poświadczonych znaczeń niejasny. Może 
ogniwem pośrednim w rozwoju znaczenio- 
wym było hipotetyczne znaczenie 'ten, kto 
zwodzi, wprowadza w błąd, czy też szan- 
tażuje otoczenie swą chorowitością, (rzeko- 
mą) chorobą; niepewne. 

przecież, przecie "oznacza przeciwstawie- 
nie, kontrast, wynikanie, rację czegoś, stp. 
XV w. przedsie 'w dalszym ciągu, mimo to”, 
w XVI w. przedsię, rzadziej przedsie i prze- 
cię, rzadko przecie, przećsię, przedcię, wy- 
jątkowo przećsie / przećcie, przećcię part. 
*'jednak, mimo to”, 'przecież, jak wiadomo”, 
*na pewno, naprawdę, rzeczywiście, jestem 
przekonany, mówię wam”, przysł. 'w dal- 
szym ciągu, bez przerwy, nadal, wciąż”, 'po- 
tem, następnie”, przedsięż od XVI w. 'na- 
prawdę, rzeczywiście, jestem przekonany”. 


488 


przeciwny 


Por. stcz. piedse | piedcć 'naprzód, dalej, 
wciąż; jednak, przecież”, cz. piec(e) 'jed- 
nak(że); przecież”, słc. predsa "przecież; jed- 
nak”. Wyjściowa postać przedsie > przedsię 
(= stcz. pfedsć), z wyrażenia przyimkowego 
złożonego z przyim. przed i zaimka sie / się 
(zob. przed, się), pierwotne znaczenie 'przed 
siebie” > 'do przodu, dalej” > 'w dalszym 
ciągu, nadal, wciąż, mimo to, jednak”. Po- 
stać przecież wzmocniona part. -że (zob.). 

przeciętny od XIX w. 'nie odbiegający od nor- 
my, zwykły, średni”, "będący ilorazem sumy 
składników przez ich liczbę. Kalka niem. 
durchschnittlich "przeciętny; zwykły, zwy- 
czajny, pospolity” (od Durchschnitt 'prze- 
krój, przecięcie”); por. daw. od XVI w. prze- 
cięty cięciem podzielony; złożony z krót- 
kich urywków. 

przeciw od XIV w., stp. też przeciwo przyim. 
z cel. 'na czyjąś niekorzyść, wbrew komuś, 
czemuś”, 'w czyimś kierunku”, 'naprzeciw, 
na wprost czegoś, *w stosunku do kogoś, 
czegoś”, daw. też 'na czyjąś korzyść”, 'w po- 
równaniu z kimś”, 'przeciwnie, odwrotnie”. 
Dokładne odpowiedniki: dł. pśećiwo 'prze- 
ciwko; naprzeciw”, gł. prećiwo 'przeciwko, 
wbrew”, z prapostaci *pretivo; w innych ję- 
zykach słow. kontynuowana jest prapostać 
*protivo, np. cz. przest. i lud. protiv *wbrew, 
przeciwko; względem, w stosunku do”, r. pró- 
tiv 'przeciw, przeciwko, naprzeciwko; wbrew”, 
scs. protive przysł. "naprzeciwko, naprze- 
ciw”, protivg przysł. i przyim. 'naprzeciwko, 
wbrew, przeciw; zgodnie z, stosownie do”, 
protivo przyim. 'przeciw; zgodnie z, według”, 
ch./s. prótiv 'przeciwko, wbrew”. Skostniałe 
formy wczesnego psł. przym. *protive, dial. 
*pretiv "znajdujący się po drugiej stronie, 
leżący naprzeciw, przeciwległy; przeciw- 
stawny, odmienny; nieprzyjemny, nieprzy- 
jazny” (zob. przeciwny), w funkcji przysłów- 
ków i, wtórnie, przyimków. — Od tego 
przeciwko od XV w., naprzeciw od XIV w. 
(stp. też naprzeciwo), naprzeciwko od XV w. 
Zob. sprzeciwić się. 

przeciwny od XV w. 'leżący naprzeciw, prze- 
ciwległy; odwrotny”, 'niezgodny z czymś, 
sprzeczny; odmienny, różny”, 'sprzeciwiający 
się, nieprzyjazny”, stp. też "przykry, nieprzy- 
jemny, wstrętny”, 'uwłaczający, obelżywy”, 


przecznica 


*usilny, natarczywy”, dial. także 'kapryśny, 
naprzykrzający się, łatwo się obrażający”. 
Dokładne odpowiedniki: dł. pśeśiwny 'nie- 
przychylny, wrogi; nieprzyjemny, przykry; 
oporny, gł. pfećiwny 'ts.; por. w takich 
znaczeniach cz. protivny, r. protivnyj, scs. 
protivone. Psł. *protivbne, dial. *pertivone 
*znajdujący się po drugiej stronie, leżący na- 
przeciw, przeciwległy; przeciwstawny, od- 
mienny; nieprzyjemny, nieprzyjazny”, now- 
sza postać z przyr. *-wne nawarstwionym 
na starszy psł. przym. *protive (z wtórnym 
zachsł. wariantem *pertive) 'ts., zachowany 
w postaci skostniałych form w funkcji przy- 
słówków (i wtórnie przyimków), zob. prze- 
ciw. Podstawowy przym. *protiv» / *pertivb 
utworzony za pomocą przyr. *-v% < *-u0- 
(por. prawy) od psł. przysł. *proti, dial. *pre- 
ti przeciw, naprzeciw, naprzeciwko” (por. 
p. dial. podh. proci 'naprzeciwko', cz. proti 
"naprzeciw, naprzeciwko”, r. dial. próti, dial. 
prot 'naprzeciw”, br. preci / próci 'naprze- 
ciw”, słwń. próti 'naprzeciw; przeciw, prze- 
ciwko”), pokrewnego z łot. preti 'naprzeciw”, 
pret 'naprzeciwko, przed”, gr. proti 'blisko, 
obok, koło, przy”, stind. prati przyim. 'prze- 
ciw, przedr. prdti- "przeciw, z powrotem, 
wszystkie od pie. *pre / *pro należących do 
pierwiastka *per(a)- "przeprowadzać, prze- 
prawiać, przechodzić. — Od tego przeci- 
wieństwo; przeciwnik. 

przecznica od XV w. 'poprzeczna ulica”, stp. 
*ogrodzona droga poprzeczna, 'część roli 
o zagonach biegnących poprzecznie”. Od stp. 
przym. przeczny / przeczni (od XIV w.) 'po- 
przeczny, w poprzek biegnący, 'sprzeciwia- 
jący się, oporny, swawolny”, kasz. póćni 'po- 
przeczny” (piećnd droga 'przecznica”), por. 
cz. prićny 'poprzeczny, leżący w poprzek, 
na krzyż”, słwń. prećen 'poprzeczny”, przym. 
od psł. *perke "poprzeczny, leżący w po- 
przek, naprzeciwko czegoś”, przysł. *perko 
*poprzecznie, w poprzek, naprzeciwko” (zob. 
poprzek). 

przeczyć od XVI w. 'odmawiać słuszności, 
nie zgadzać się, negować, zaprzeczać”, daw. 
też 'oszukiwać, 'sprzeczać się, nie zgadzać 
się; z przedr. zaprzeczyć; wielokr. sprzeczać 
się, zaprzeczać. Ogsł.: cz. prićit se 'sprzeci- 
wiać się, pozostawać w sprzeczności”, r. pe- 


489 przeć 


recit. mówić, robić na przekór, sprzeciwiać 
się, ch. prijećiti "przeszkadzać, prijeciti se 
*krzywo patrzeć na kogoś; sprzeciwiać się”. 
Psł. *perćiti 'sprzeciwiać się, nie zgadzać się, 
przeszkadzać”, czas. odprzym. od psł. *perka 
"poprzeczny, leżący w poprzek, naprzeciw- 
ko czegoś” (zob. poprzek). Pierwotne zna- 
czenie zapewne 'stawać w poprzek”, z czego 
przen. 'robić na przekór, 'przeszkadzać, 
*sprzeciwiać się. — Od tego przeczenie; od 
czas. przedrostkowego sprzeczka. 

przeć I prę od XIV w. 'wywierać nacisk na 
coś; posuwać się, wznosić się z jakąś siłą, 
napierać, pchać, cisnąć, stp. przeć (się) 
*skarżyć, toczyć spór sądowy; domagać się 
czegoś, 'zapierać się, zaprzeczać”, daw. też 
*wyrzekać się czegoś, wzbraniać się przed 
czymś, opierać się czemuś”, dial. przeć 'ucis- 
kać, gnieść, uwierać; zapierać się”; z przedr. 
oprzeć, poprzeć, przyprzeć, uprzeć się, wy- 
przeć się, zaprzeć się; wielokr. -pierać: tylko 
z przedr. np. opierać (się), popierać, wypie- 
rać (się). Ogsł. (ale w językach słow. często 
tylko czas. przedrostkowe): cz. przest. pfit 
se, pru se 'spierać się, sprzeczać się”, r. perćt, 
pru 'pchać się, napierać”, scs. z przedr. opreti 
sę 'oprzeć się, wesprzeć się”, ch./s. z przedr. 
np. Uprijeti, uprem 'utkwić wzrok; przy- 
przeć; wytężyć, zdprijeti, zaprem 'zamk- 
nąć; ustać, pozostać w tyle”. Psł. *perti, *pbrg 
*wywierać nacisk, cisnąć, gnieść, uciskać, 
ściskać; działać, postępować wbrew czemuś, 
komuś, sprzeciwiać się”, pokrewne z lit. spir- 
ti, spiriu kopać nogą; naciskać, cisnąć, ucis- 
kać; zmuszać, przymuszać”, łot. speft, spóru 
*wierzgać, kopać nogą, od pie. *(s)per- 'pod- 
pierać, wspierać, opierać. — Od tego nie- 
przeparty od XVI w. (daw. 'którego nie da 
się przekonać”). 

przeć II przeje od XVI w. 'psuć się, gnić, 
butwieć pod wpływem wilgoci i ciepła, od- 
parzać się, zaparzać się”, dial. "palić, parzyć”, 
*zaparzać się” (np. kasza przeje 'praży się”), 
kasz. piec, pfeje 'linieć, łuszczyć się, but- 
wieć, psuć się; z przedr. wyprzeć wyginąć, 
zmarnieć wskutek braku dostępu powietrza 
lub wskutek nadmiernej ilości wody”, kasz. 
vepfec 'wypróchnieć”. Ogsł.: dł. hopreś, ho- 
preju "wyschnąć; zwiędnąć”, słc. dial. priet 
I pret, prie 'butwieć, gnić; odparzać się, 


przed 


r. pret, preju "butwieć, gnić; dogotowywać 
się (na małym ogniu)”, pot. 'odparzać się”, 
w płdsł. zachowany szczątkowo: s. dial. 
wsch. isprel 'wysuszony, sparciały (o owo- 
cach, warzywach)” i derywat prćnja 'pleśń”. 
Psł. *poreti, *porejo "ulegać działaniu wilgo- 
ci i ciepła, odparzać się, psuć się, butwieć, 
gnić”, od pie. *per(2)- / *pre- 'tryskać, pry- 
skać, parskać, prychać”. Zob. para I, parcieć, 
parzyć. 

przed, przede przyim. z narz., bier. Ogsł.: cz. 
płed, r. pered, scs. pred», ch./s. pred. Psł. 
*perd "przed, przy”, utworzone od psł. 
przyim. *per 'przez, przy”, stp. prze (zob. 
prze-), z *de jak w psł. "nade, p. nad (od 
psł. *na), *pod», p. pod (od psł. *po), *zad» 
(od psł. *za). Wtórnie przedr. przed-, ogsł., 
psł. *perd(2)-. 

przedmiot od XVIII w. Por. cz. pfedmet 
*'przedmiot”, r. predmet "przedmiot; artykuł”, 
ch./s. prćdmet 'przedmiot, sprawa; rzecz; 
temat, gałąź nauki. Kalka łac. obiectum 
'przedmiot, obiekt” (od łac. obicere 'rzucać, 
kłaść, stawiać ), w nawiązaniu do mieść, mio- 
tać (zob. mieść). 

przedni od XIV w. 'znajdujący się na przo- 
dzie, z przodu, umieszczony od przodu, 
*znakomity, doskonałej jakości, dobry”, stp. 
"pierwszy, znajdujący się na przodzie”, 'daw- 
niejszy, wyżej wymieniony, w czasie po- 
przedzający coś”, kasz. pfedni I płćńi 'znaj- 
dujący się na przodzie, z przodu. Ogsł.: 
cz. pfedni 'przedni”, przest. 'poprzedzający, 
pierwszy”, słc. predny 'przedni”, r. perednij 
*ts., dial. też "poprzedni, pierwszy”, scs. 
predvńv 'przedni; pierwszy”, ch./s. prednji 
"przedni. Psł. *perdvnv | *perdvńv 'znajdu- 
jący się na przedzie, na czele, na początku; 
będący przed czymś, wcześniej, poprzedza- 
jący, od psł. *perde 'przód” (zob. przed, 
przód), z przyr. *-vne i *-bńb < *-bn-jv. 

przedrzeźniać od XVII w. (daw. też prze- 
drzyźniać) 'naśladować złośliwie czyjeś ges- 
ty, mimikę, ruchy, sposób mówienia itp., 
ośmieszać, wyśmiewać się”, kasz. predrez- 
ńac są 'drwić, wyśmiewać się, szydzić, pła- 
tać figle”; dial. rozdrzaźnić 'rozdrażnić ; daw. 
od XV w. i dial. podrzeźniać 'przedrzeź- 
niać”, stp. 'ubliżać, wyśmiewać”; bez przedr. 
dial. drzaźnić 'drażnić, podjudzać, podbu- 


490 


przedsięwziąć 


rzać, drzaźnić się 'droczyć się, przekoma- 
rzać się. Por. dł. dfażniś 'drażnić, dener- 
wować, dial. pódreźńać / pódreźńać 'prze- 
drzeźniać, kpić z kogoś, naśladować kogoś, 
drażniąc go, dokuczać, słc. dial. podrieżnat 
*wyśmiewać się, naśladować kogoś, bg. dial. 
dreznjam i podrćznjam 'jestem podobny, na- 
śladuję kogoś”. Psł. dial. *drezniti 'powodo- 
wać rozdrażnienie, złość, drażnić, wielokr. 
*drezńati, zapewne odmianka fonetyczna 
psł. *drazniti 'działać na zmysły, wywołując 
ich reakcję, pobudzać do gniewu, zaczepiać, 
napastować, przedrzeźniać” (zob. drażnić), 
oboczność rdzennego *a / *e (z wcześniej- 
szego *a / ć) występuje też w innych starych 
wyrazach, np. psł. *drazga / *drezga (zob. 
drzazga), *trava | *treva (zob. trawa). 

przedsiębrać przedsiębiorę od XVI w. 'przy- 
stępować do wykonania czegoś, decydować 
się na wykonanie czegoś, dawniej pisane 
zwykle oddzielnie przedsie / przedsię brać 
*zamierzać, zamyślać, postanawiać, dążyć 
do czegoś, 'brać za przedmiot przemyś- 
leń, 'uwzględniać, kształtować swoje dzia- 
łania lub myśli według czegoś”, 'twierdzić, 
być zdania”, 'chcieć”, 'czynić, przystępować 
do działania, postępować jakoś. Złożenie 
z przysł. przedsie / przesię 'przed siebie” 
(zob. przecież) i czas. brać II (zob.). Pierwot- 
ne znaczenie 'brać coś przed siebie” > 'brać 
za przedmiot przemyśleń, działań. Zob. 
przedsięwziąć. — Od tego przedsiębiorca 
— przedsiębiorczy; przedsiębiorstwo. 

przedsięwziąć od XVI w. "przystąpić do wy- 
konania czegoś, zdecydować się na wykona- 
nie czegoś”, dawniej zwykle pisane oddziel- 
nie przedsie | przedsię wziąć i wziąć przed- 
sie I przedsię 'powziąć zamiar, postanowić, 
*wziąć za przedmiot rozmyślań, omówić, 
rozważyć, 'wziąć pod uwagę, uwzględnić, 
powziąć zdanie, przekonanie, 'zechcieć, 
uczynić przedmiotem starań, dążeń, 'uczy- 
nić coś, przystąpić do działania, postąpić ja- 
koś. Złożenie z przysł. przedsie | przesię 
*'przed siebie” (zob. przecież) i wziąć (zob. 
jąć). Pierwotne znaczenie 'wziąć coś przed 
siebie” > wziąć za przedmiot przemyśleń, 
działań. Zob. przedsiębrać. — Od tego przed- 
sięwzięcie od XVI w. 


przegub 


przegub od XVI w. (daw. też przeguba) 'staw”, 
daw. 'zgięcie, skręt, linia falista”, dial. prze- 
gub 'miejsce zgięcia nogi końskiej pod pęci- 
ną”, przeguba 'podbicie, górna część stopy”; 
por. stp. XV w. przegubie 'staw, przegub”, 
dial. 'ts.; podbicie”. Z przedr. prze- (zob.) od 
psł. *guba / *gube 'zgięcie, wygięcie, za- 
krzywienie” (co od psł. *gybati 'zginąć”, zob. 
gibać). 

przekora od XIV w. 'robienie na złość, umyśl- 
ne sprzeciwianie się, udawany sprzeciw”, stp. 
*zniewaga, przedmiot zniewagi, pośmiewi- 
ska, 'szkoda, strata, dial. 'człowiek prze- 
korny'; też przekór od XVIII w.: na przekór 
*wbrew woli, na złość”. Por. r. perekóry mn 
*wyrzuty, wypominania; niesnaski, zwada, 
ch./s. prijekor 'nagana, wyrzut, wymówka”. 
Rzecz. odczas. od daw. przekorzyć się 'dzia- 
łać na przekór, sprzeciwiać się” (por. np. 
ch./s. prekóriti 'zarzucić komuś coś, udzie- 
lić nagany”), zob. korzyć się. 

przełaj na przełaj 'po przekątnej, na ukos, 
przecinając, omijając drogę, stp. XIII-XIV w. 
przełaja "powinność łowiecka, polegająca na 
strzeżeniu zwierzyny w lasach panującego”, 
w XIII w. może 'krótsza droga, boczna ścież- 
ka”, daw. przełaj | przełaja 'ubocze, ukrycie, 
kryjówka, zasadzka; boczna ścieżka skra- 
cająca drogę, boczne przejście, zwykle od 
XVI w. z przełaja i z przełaje 'z ukrycia, 
z ukosa. Zapewne pp. *perlaja | *perlajb, 
rzecz. odczas. od niepoświadczonego czas. 
przedrostkowego fper-lajati, które od psł. 
*lajati 'czyhać, czatować, robić zasadzkę”, 
poświadczonego w scs. lajati, lajo 'czyhać, 
czatować, cs.-rus. lajati 'robić zasadzkę, cza- 
tować, ch. dial. czak. lójat, lójón [< *lajdti, 
*lajam] 'zbierać się i odchodzić (posępnie, 
ze zwieszoną głową)”, lójdt koga 'sprawiać, 
że ktoś odchodzi, wypędzać kogoś” (bez 
pewnej dalszej etymologii). Pierwotne zna- 
czenie p. przełaj | przełaja zapewne 'miejsce 
przegrodzone czy przygotowane w inny 
sposób do czatowania, czyhania, stosowne 
do zasadzenia się na kogoś, kryjówka, za- 
sadzka', może też 'boczna droga, ścieżka, na 
której można się zasadzić na kogoś, na coś”. 

przełom od XVII w. *zwrot, moment zwrotny 
w czymś”, daw. 'przełamanie”, 'coś przeła- 
manego'. Por. cz. pfelom 'przełamanie, zała- 


491 


przemysł 


manie, zgięcie; przełom”, r. perelóm 'przeła- 
manie, przełamywanie; złamanie; przełom, 
zwrot, ch./s. prijelom 'przełom, przeła- 
manie; moment zwrotny; kryzys. Rzecz. 
odczas. od stp. przełomić "rozdzielić na czę- 
ści, przełamać, rozerwać”, w XVI w. też 'po- 
konać, zwyciężyć”, 'doprowadzić do zmiany 
czyjejś trwałej postawy, zdania, przekona- 
nia”, "postąpić wbrew czemuś, 'unieważnić” 
(od p. daw. i dial. łomić 'łamać, rozbijać na 
kawałki”, zob. łamać). 

przełożony od XV w. 'zwierzchnik, zarządza- 
jący”, daw. też "wywyższony, uznany za lep- 
szego”, przedstawiony, dany pod rozwagę, 
*wybrany”. Pierwotnie imiesłów bierny od 
przełożyć w dawnym znaczeniu 'uczynić 
zwierzchnikiem, powierzyć władzę, urząd, 
obowiązek, sprawę do wykonania” (zob. 
łożyć). 

przemoc od XVIII w. Od czas. przedrostko- 
wego przemóc, przemogę "pokonać, zwycię- 
żyć kogoś w walce, pobić, zmóc siłą”, wziąć 
górę, zyskać przewagę, przewyższyć” (o po- 
chodzeniu zob. móc). Zob. moc. 

przemycić od XIV w. 'przewieźć, przenieść 
przez granicę bez cła”, stp. 'przekupić, zjed- 
nać sobie pieniędzmi lub darami”, przemy- 
cić się 'ominąć cło”; wielokr. przemycać. Od 
myto (zob.). — Od tego przemyt od XV w. 
*przemycanie, kontrabanda” (stp. przemyt 
I przemyta I przemyto 'ominięcie cła, uchy- 
lenie się od zapłacenia cła, łapówka”); prze- 
mytnik. 

przemysł od XIX w. 'dział produkcji mate- 
rialnej na wielką skalę. Por. cz. priumysl 
*ts.', słc. priemysel 'ts.', r. promyślennost 'ts.'. 
Użycie w nowym znaczeniu daw. od XVI w. 
przemysł "pomysłowość, spryt, przemyśl- 
ność, wg Lindego 'przemyśliwanie czynne 
nad zarobkiem, handlem, gospodarstwem, 
kalka internacjonalizmu industria (zapoży- 
czonego z łac. industria 'pilność, skrzęt- 
ność, zapobiegliwość, staranie; praca, dzia- 
łalność; znajomość rzeczy, biegłość w czymś; 
zamiar, celowe działanie”), które w różnych 
językach europejskich na drodze ewolucji 
semantycznej otrzymało stopniowo nowe 
znaczenie 'przemysł”, w tym znaczeniu też 
p. daw. XVIII-XIX w. industria / industryja. 
P. przemysł w pierwotnym znaczeniu od 


przeniknąć 


stp. XV w. przemyślić (dziś przemyśleć) *za- 
stanowić się, rozważyć”, przemyślać 'zasta- 
nawiać się, rozważać” (o pochodzeniu zob. 
myśleć); od tego przemyślny od XVI w. 
*umiejący sobie radzić, przedsiębiorczy, po- 
mysłowy”. 

przeniknąć od XV w. 'wcisnąć się, przedostać 
się do środka, przejść; z innymi przedr. 
wniknąć od XVII w. 'dostać się w głąb, do 
wnętrza; zbadać, zgłębić coś, wyniknąć od 
XV w. 'stać się następstwem czegoś, po- 
wstać jako rezultat czegoś'; wielokr. przeni- 
kać, wnikać, wynikać. Psł. *nikngti 'wydo- 
stawać się na powierzchnię, wynurzać się; 
wyrastać, wschodzić, kiełkować; pojawiać 
się” (por. cz. niknout "powstawać, zaczynać 
istnieć”, strus. niknuti wyrastać, wschodzić”, 
cs. niknoti rosnąć, wyrastać, kiełkować; pod- 
nosić się”, ch./s. niknuti "wyrosnąć, wykieł- 
kować”, daw. "powstać, zacząć istnieć; poja- 
wić się, ukazać się”), wielokr. *nikati 'wy- 
dostawać się na powierzchnię, wschodzić, 
kiełkować (por. strus. nikati, niću 'wyra- 
stać, wschodzić, kiełkować”, scs. nicati, nić 
"kiełkować, ch./s. nicati, nićem 'ts., daw. 
"wytryskać, wypływać”); pierwotne psł. 
*nikti, *nikg zachowane w ch./s. nići (z wtór- 
nymi formami czasu teraźn. niknóm) 'wy- 
rosnąć, wykiełkować. Podstawowe psł. *nik- 
ti ma najbliższe odpowiedniki w bałt.: lit. 
-nikti, -ninku występujące tylko w czas. 
przedrostkowych, np. jnikti i darbą 'rzucić 
się do pracy”, ap-su-nikti 'rzucić się, na- 
paść, użźnikti 'żarliwie, z zapałem oddawać 
się czemuś”, łot. apnikt, apniku 'być znu- 
dzonym, zmęczonym, nikns 'gwałtowny, 
zły, wściekły”, por. też pokrewne stpr. nei- 
kaut 'przeobrazić, zmienić”, lit. dial. neikom 
*bardzo', łot. natks 'szybki, gwałtowny”, od 
pie. *neik- / *nik- / *nik- napadać, gwałtow- 
nie, porywczo zaczynać”. Zob. wynik. 

przepaść ż od XV w. 'głęboka rozpadlina, 
urwisko”, stp. 'głęboka rozpadlina, głębina 
morska”, 'piekło”, dial. też przepaścia 'prze- 
paść. Por. słc. priepast 'przepaść” oraz cz. 
propast 'ts., r. própast 'przepaść, otchłań, 
pot. 'wielka ilość, mnóstwo”, ukr. dial. pró- 
past "upadek, zagłada; przepaść, scs. pro- 
paste "przepaść, otchłań; jama, dół”, ch./s. 
própast przepaść, otchłań; upadek, zagła- 


492 


przepiórka 


da, ruina, zguba”. Psł. *propastb, dial. *per- 
pasty [< *propad-tv I *perpad-tv] ż 'prze- 
padnięcie, upadek, zagłada”, 'to, w czym się 
przepada, znika, w co się zapada, przepaść”, 
nazwa czynności (wtórnie konkretyzowa- 
na) od psł. czas. przedrostkowego *pro-pas- 
ti | *per-pasti przepaść” (z przedr. *pro-, 
w zachsł. też *per- od psł. *pasti, *pado 
"paść, upaść, zob. paść I), z przyr. *-te. — 
Od tego przepastny 'bardzo głęboki, bezden- 
ny, niezgłębiony” (w stp. XV w. 'przezorny, 
roztropny ); przepaścisty 'ts. (por. stp. XV w. 
przepaściwy 'przezorny, roztropny”). 
przepierzyć od XVIII w. 'przedzielić pomiesz- 
czenie prowizoryczną cienką ścianką”, prze- 
pierzenie od XVIII w. 'prowizoryczna cienka 
ścianka dzieląca, przegradzająca pomiesz- 
czenie”, dial. 'przegroda tymczasowa. Prze- 
jęte z gwar, które widocznie zachowały re- 
likt czas. tpierzyć przypuszczalnie ze zna- 
czeniem "wstawiać coś', odpowiadającego cz. 
dial. preperit 'przegrodzić, wstawić przepie- 
rzenie, pefenf 'szczyt domu, r. dial. pćrit 
"wstawiać szprychy do drewnianego koła; 
wbijać tyczki do grochu; robić kijem jamki 
w grządce na sadzenie rozsady”, cs. naperiti 
"przebić, wbić, nabić, ch./s. periti, perim 
"kierować ku czemuś, komuś, celować, mie- 
rzyć, periti uśi 'stawiać uszy”, periti se 
*wznosić się, sterczeć, naperiti 'skierować, 
wymierzyć, wycelować, uperiti skierować, 
wymierzyć”, słwń. póriti "wstawiać zęby do 
bron, wbijać szprychy do koła”, napćriti 'prze- 
bić, napiąć, naciągnąć, napuścić, vpćriti 
"przebić, przeniknąć”. Psł. *periti przebijać, 
nabijać, wbijać, wstawiać, nastawiać coś”, 
pokrewne z gr. pefró 'przebijam, dziurawię, 
nadziewam; przeszywam kogoś czymś”, pe- 
róne 'szpilka spinki, spinka, igła, szpila; nit, 
ćwiek; zatyczka, póros 'przejście”, goc. fa- 
ran 'podróżować, niem. fahren 'jechać”, od 
pie. pierwiastka *per(a)- "przeprowadzać, 
przeprawiać, przedzierać się”. Zob. pierzeja. 
przepiórka od XV w., stp. XV-XVI w. też 
przepierzyca 'ptak Coturnix coturnix'. Ogsł. 
w tym samym znaczeniu (ale postaci różno- 
rodne): gł. piepjerka, cz. ktepelka, słc. pre- 
pelica, r. pćrepel, ukr. pćrepel / perepelycja, 
dial. też np. perepćlka | perepćrycja I perpe- 
lycja, br. perapelka, bg. prepelica | preperica, 


przepona 


ch./s. prepelica 'przepiórka. Psł. *perpelo 
i pochodne od tej formy *perpelica I *per- 
pelska 'przepiórka”, od dźwkn. *per-pel- (naj- 
pierw może podwojonego *pel-pel-) oddają- 
cego głos ptaka. 

przepona od XX w. anat. 'przegroda mięś- 
niowa oddzielająca jamę klatki piersiowej 
od jamy brzusznej, diafragma, techn. 'ro- 
dzaj przegrody izolującej, oddzielającej coś 
od czegoś”, wcześniej od XVI w. 'przeszko- 
da. Ogsł.: cz. prepona 'przepona; przeciw- 
prostokątna, r. perepóna "przeszkoda; prze- 
groda, perepónka 'błona, błonka”, cs. prć- 
pona 'zasłona. Słow. *perpona 'przegroda, 
rzecz. odczas. od psł. czas. przedrostkowego 
*per-pęti, *per-pvng 'złączyć coś, spiąć, zwią- 
zać; naciągnąć, rozciągnąć” (por. p. przepiąć 
*przekłuwając, złączyć, spiąć; inaczej spiąć, 
spiąć, opasując czymś”; od psł. *pęti, zob. 
piąć się), z wymianą rdzennego *ę > *on 
(przed samogłoską, jak w pokrewnym opo- 
na, zob.). 

przepuklina od XVII w. 'ruptura, od daw. 
przepukły 'taki, który coś przerwał i wy- 
szedł na wierzch”, imiesłowu od daw. i dial. 
przepuknąć 'przepęknąć (od puknąć 'pęk- 
nąć, zob. pukać). 

przepych od XVI w. 'widoczne bogactwo, 
wystawność, zbytek, okazałość”. Zapożycze- 
nie z cz. pfepych 'przepych, zbytek, luksus”, 
będącego rzecz. odczas. od stcz. prepychati 
se 'z pychy wywyższać się, wynosić nad in- 
nych” (od stcz. pycha 'pycha, buta, arogan- 
cja; przepych, wystawność, zob. pycha). 

przerębel od XV w. (stp. przerębl czy prze- 
rąbl ż), też przerębla 'otwór wyrąbany w lo- 
dzie”, dial. przerąbel | przerębel m, przerębla 
*ts.. Od stp. przerębić "wyciąć, wyrąbać, za- 
pewne pp. *prerpbja > *pferobla i, może, 
*pferpbje > *pfergbl, pierwotne nazwy czyn- 
ności 'przerąbanie”, wtórnie skonkretyzowa- 
ne w 'to, co przerąbane, wyrąbane, wycięte 
(w lodzie)”, z przyr. *-ja i *-jv; I epentetycz- 
ne jak w grobla, kropla (zob.). Por. inaczej 
zbudowane p. dial. przeręba 'przerębel', słc. 
prieruba 'ts., r. prórub' 'ts.. 

przesmyk od XVIII w. (ale w XVI w. nazwa 
miejscowa Przesmyk) "wąskie, ciasne przej- 
ście między czymś”, 'wąski pas lądu mię- 
dzy dwoma obszarami wód, dial. *wąskie 


493 


przestrzeń 


przejście wśród skał”, 'nitka źle przerzuco- 
na w płótnie”. Por. cz. płesmyk 'przestawie- 
nie, przesunięcie; przepławka”, słc. priesmyk 
*przesmyk (górski)”. Rzecz. odczas. od prze- 
smyknąć się 'przejść, przesunąć się, prze- 
dostać się gdzieś, przez coś zwinnie, szybko, 
ukradkiem, przemknąć się, prześliznąć się” 
(zob. smykać). 

przestępca od XV w. 'człowiek dokonujący 
przestępstwa, przekraczający przepisy, pra- 
wo”. Nazwa wykonawcy czynności od prze- 
stąpić (stp. od XV w. przestępić) 'przejść, 
przekroczyć, przeniknąć, stp. "postąpić 
wbrew czemuś, dokonać przestępstwa, prze- 
kroczyć przepisy, prawo itp., złamać ślub, 
przysięgę itp.” (od psł. *stppiti "postawić no- 
gę, zrobić krok, stąpnąć, p. przest. stąpić 
*wejść, wstąpić gdzieś, przybyć, zrobić gdzieś 
pierwszy krok; postawić nogę, stopę, idąc, 
zrobić krok”, zob. stąpić). Od tej samej pod- 
stawy przestępstwo od XVI w. (por. stp. 
XV w. przestęp "przestępstwo, przekrocze- 
nie prawa, przepisów itp., występek”, prze- 
stąpienie 'ts.'); przestępny od XVI w. 'omija- 
jący coś, niestały, nieciągły”, rok przestępny 
*rok mający 366 dni, powtarzający się co 
4 lata* (daw. od XV w. przestępny 'związany 
z przestępstwem, przestępczy). 

przestronny od XV w., stp. też przestrony 'ob- 
szerny, rozległy, szeroki, szeroko otwarty”, 
stp. XV w. przysł. przestronno / przestrono 
*swobodnie, bez ograniczeń. Por. cz. pro- 
stranny 'przestronny”, dial. prostrany 'wol- 
ny, luźny, przestronny”, strus. prostoronyi 
*przestronny, obszerny”, scs. prostrant 'roz- 
legły, przestronny; odległy”, ch./s. próstran 
*'przestronny, rozległy, obszerny; luźny”. Psł. 
*perstorna / *prostorne rozpostarty, rozciąg- 
nięty, rozległy”, archaiczny przym. odczas. 
od psł. czas. przedrostkowego *per-sterti 
I *pro-sterti 'rozpostrzeć, rozciągnąć, roz- 
łożyć” (por. gł. prestrćć, prestru rozciągnąć, 
rozłożyć; zarzucić sieć, r. prosterćt, prostru 
wyciągnąć, np. rękę; zwrócić wzrok, uwagę; 
rozpostrzeć, scs. prost(v)reti, prostbrg 'roz- 
postrzeć; rozciągnąć, wyciągnąć”), z przyr. 
*-ne (por. np. słony) i z wymianą rdzennego 
*e — *%o (zob. pokrewne strona). 

przestrzeń ż od XVIII w., dial. 'belka głów- 
na pod belkowaniem pułapu. Por. gł. pie- 


przestwór 


strjeń I piestreń | prestrjeń ż przestrzeń, 
obszar, przestwór; rozciągłość; płaszczyz- 
na, powierzchnia; dziedzina” (z polskiego?). 
Wygląda na archaiczny derywat od psł. 
*persterti 'rozpostrzeć, rozciągnąć, rozłożyć” 
(zob. przestronny, przestwór), z przyr. *-nb, 
co jednak wątpliwe ze względu na późne po- 
świadczenie wyrazu. Może polonizacja ukr. 
próstorin” "przestrzeń, przestworze, wielki, 
nieograniczony obszar” (chyba od próstir 
*ts., zob. przestwór). — Od tego przestrzen- 
ny, rozprzestrzenić. 

przestwór od XVI w. 'szeroka, rozległa prze- 
strzeń; nieograniczona powierzchnia lub 
rozciągająca się nad nią atmosfera. Naj- 
bliższe odpowiedniki w zachsł.: stdł. pśe- 
stwor 'przestrzeń, słc. priestor 'ts.; por. też 
cz. prostor / prostora 'przestwór; przestrzeń, 
zakres; teren, rejon', r. prostór 'przestwór, 
przestworze; obszar”, bg. prostór 'przestwór, 
przestrzeń; swoboda, wolność”, ch./s. prós- 
tor "przestrzeń; przestworze; pole; obszar; 
powierzchnia”. Psł. *perstorv / *prostore 'to, 
co się rozpościera, rozległa przestrzeń, 
rzecz. odczas. od psł. czas. przedrostko- 
wych *per-sterti | *pro-sterti 'rozpostrzeć, 
rozciągnąć, rozłożyć” (z przedr. *per- / *pro- 
od psł. *sterti, *stbrp 'rozpościerać, rozcią- 
gać, rozkładać, zob. rozpostrzeć). P. prze- 
stwór (i stdł. pśestwor) przekształcone przez 
etymologię ludową, przez skojarzenie z czas. 
stworzyć lub rzecz. stwór). — Od tego prze- 
stworze. 

przeszły od XV w. 'miniony, dawny”. Por. cz. 
prośly *bywały; wygasły, przeterminowany”, 
przest. przeszły, zeszły, miniony, ubiegły”, 
r. próślyj "przeszły, zeszły, ubiegły”, ch./s. 
prośli 'ts.. Psł. *perśvdlv / *prośvdle, imiesło- 
wy od psł. czas. przedrostkowych *per-cho- 
diti I *pro-choditi "przechodzić (o pocho- 
dzeniu zob. szedł). — Od tego przeszłość. 

prześcieradło od XV w., stp. też prześciradło 
"płat tkaniny używanej jako część bielizny 
pościelowej; rodzaj dużego ręcznika. Por. 
dł. pśesććradło 'narzuta, kapa na łóżko, dy- 
wan”, gł. pfesććradło 'dywan, kobierzec”, słc. 
prestieradlo 'nakrycie, narzuta, kapa; obrus, 
serweta; prześcieradło. Nazwa narzędzia 
z przyr. -dło < *-dlo od przedrostkowego 
wielokr. czas. *perstirati 'rozpościerać, roz- 


494 


przezorny 


ciągać, rozkładać” (por. dł. pśeććraś, gł. pres- 
ćerać 'rozciągać, rozpościerać; rozszerzać”, 
słc. prestierat rozkładać, rozpościerać; na- 
krywać stół”) od psł. *per-sterti, *per-stbr 
*rozpostrzeć, rozciągnąć, rozłożyć (zob. prze- 
stronny, przestwór, rozpostrzeć). Pierwotne 
znaczenie 'to, co się rozpościera, rozkłada”. 

prześladować od XV w. 'gnębić, dręczyć, 
napastować, ścigać we wrogich zamiarach”. 
Z przedr. prze- od słow. *sledovati 'iść po 
śladach” (por. r. sićedovat "postępować, iść za 
kimś; następować; naśladować kogoś, wstę- 
pować w jego ślady; jechać, podróżować; 
wynikać, scs. sledovanije: po sledovaniju 'po 
kolei”), czasownika odrzecz. od psł. *slódo 
*ślad” (zob. ślad). Por. naśladować. — Od te- 
go prześladowanie od XV w., prześladowca 
od XV w. 

przetak od XV w. 'rodzaj sita z większymi 
otworami do przesiewania ziarna” (stąd prze- 
jęte cz. dial. las. pretak 'gęste rzeszoto”, ukr. 
dial. pretak 'rzeszoto”). Por. bg. dial. prótak 
I prótok I prótek 'skórzane rzeszoto z duży- 
mi otworami; duże sito do przesiewania mą- 
ki”, ch./s. prótak 'rzadkie sito”. Rzecz. odczas. 
od p. przedrostkowego wielokr. czas. prze- 
taczać przesuwać coś, tocząc wokół osi, 
obracać coś, czymś” (zob. toczyć), wyrazy 
płdsł. od odpowiednich czas. z przedr. pro-. 
Pierwotnie 'rodzaj sita, którym przesiewa się 
ziarno, wykonując szerokie ruchy koliste”. 

przez, przeze od XIV w. przyim. z bier., stp. 
i dial. też *bez', kasz. piez 'przez, w ciągu 
czegoś, z powodu czegoś. Ogsł.: cz. płes, 
strus. pereze, r. dial. pćrez, scs. prezv. Psł. 
*perz(v) 'przez”, od psł. przyim. *per 'przez, 
przy” (zob. prze-), -2% jak w psł. *bezv 'bez', 
*ćerzę przez”, *jveze z, "nize 'w dół” (zob. 
bez, z, niski). 

przezorny od XVII w. 'rozważny w postępo- 
waniu, przewidujący następstwa, myślący 
o przyszłości, ostrożny, przenikliwy”, *wy- 
nikający z przewidywania, z ostrożności”, 
daw. od XV w. 'przejrzysty, przezroczysty, 
klarowny. Od daw. przezór 'przewidywa- 
nie, zdolność przewidywania, przezorność, 
przenikliwość”, 'patrzenie przez palce, po- 
błażliwość, 'przegląd, przezieranie”, rzecz. 
odczas. od przejrzeć od XIV w. (stp. też 
przeźrzeć) "przeniknąć wzrokiem, spojrzeć 


przezroczysty 


przez coś; zacząć widzieć; zobaczyć coś we 
właściwym świetle”, stp. też 'zobaczyć do- 
kładnie, 'przewidzieć, z góry postanowić 
(od psł. *zvreti 'patrzeć”, zob. spojrzeć); rzecz. 
utworzony jak np. pokrewne pozór (zob.). 

przezroczysty od XV w. (daw. też przeźrzo- 
czysty) 'przepuszczający światło, przejrzysty, 
klarowny; przeświecający na wylot, ażuro- 
wy” stp. 'przejrzysty, jasny, 'przenikliwy, 
bystry”, daw. też 'w którym można się przej- 
rzeć, błyszczący, polerowany. Od niepo- 
świadczonego fprzezrok < *perzorke (zapew- 
ne 'patrzenie poprzez coś”), rzecz. odczas. 
od p. przejrzeć od XIV w. (stp. też przeźrzeć) 
*przeniknąć wzrokiem, spojrzeć przez coś; 
zacząć widzieć; zobaczyć coś we właściwym 
świetle” (zob. przezorny), utworzonego jak 
pokrewne wzrok (zob.). Od tego podstawo- 
wego rzecz. też daw. przezroczy / przeźroczy 
'przezroczysty”, przezrocze I przeźrocze 'przej- 
rzysta przestrzeń; malowidło albo pismo na 
tle przezroczystym, transparent; miejsce 
przezroczyste, ażur, dziura na wyłot', prze- 
zrocz I przeźrocz ż "przejrzysta przestrzeń. 

przędza od XV w. "nitka skręcona z włókien, 
otrzymywana w wyniku przędzenia; przę- 
dziwo”, przest. 'przędzenie”. Ogsł.: cz. prize 
'przędza”, r. prjdźa 'przędza”, dial. 'przędze- 
nie, ch./s. preda 'przędza, przędziwo; sieć”. 
Psł. *pręda [< *pręd-ja] 'przędzenie” > 'to, 
co się przędzie, co zostało sprzędzione, 
nici, nazwa czynności (wtórnie nazwa re- 
zultatu czynności) od psł. *pręsti, *prędo 
"przerabiać włókno na nici” (zob. prząść), 
z przyr. -ja. 

przęsło od XV w. 'element konstrukcyjny 
zawarty między dwiema podporami” (np. 
przęsło mostu), 'część płotu między dwoma 
słupami” (znaczenie najczęstsze w gwarach), 
dial. także 'drąg w chlewie; pozioma żerdź 
w płocie”, 'część pułapu między dwiema 
belkami; część ściany budynku wylepiona 
gliną”, kasz. prąsło 'przegroda w stajni lub 
chlewie, najczęściej w postaci płotu”. Ogsł.: 
cz. płaslo 'część płotu między dwoma słu- 
pami”, r. dial. prjdsło 'ts.; konstrukcja z żer- 
dzi do suszenia snopów; ogrodzenie z żer- 
dzi”, ch./s. dial. preslo 'przęsło płotu”, 'doli- 
na między dwoma wzgórzami, siodło”. Psł. 
*pręslo [< *pręd-slo] "konstrukcja, która coś 


495 


przód 


rozpina, naciąga, zwłaszcza część płotu roz- 
pięta między dwoma słupami”, nazwa na- 
rzędzia z przyr. -slo od psł. *pręsti, *prędg 
*naciągać, napinać” (zob. prząść). 

przęślica od XV w. 'część kołowrotka służą- 
ca do umocowania kądzieli; przy przędze- 
niu na wrzecionach: drążek służący do 
umocowania kądzieli. Ogsł.: cz. preslice ż 
*kij, na który zakłada się kądzieł; cały ko- 
łowrotek”, r. prjaslica "kołowrotek, ch./s. 
preslica 'urządzenie do przędzenia. Psł. 
*pręslica "urządzenie, przyrząd do przędze- 
nia”, od słabiej poświadczonego psł. *pręslo 
[< *pręd-slo] "przyrząd do przędzenia” (por. 
r. dial. prjaslo / presló "metalowe lub glinia- 
ne kółko nakładane na wrzeciono, słwń. 
dial. preslo 'urządzenie do przędzenia”, mac. 
dial. preslo 'przędza”, z przyr. *-ica (co do 
budowy por. międlica). Podstawowe *pręslo 
to nazwa narzędzia z przyr. *-slo od psł. 
*pręsti, *prędo 'prząść” (zob. prząść), por. 
też przęsło. 

przodek od XV w. 'poprzednik w rodzie, 
w rodzinie, w plemieniu, 'przednia część 
wozu, 'czoło chodnika, ściany, komory 
(w kopalni), stp. też 'przód, przednia, 
najbardziej wysunięta część, frontowa stro- 
na, brzeg, skraj”, 'to, co jest istotne, głów- 
ne; przyczyna, powód, 'początek, pierwsze 
chwiłe czegoś”, 'pierwszeństwo w czasie. 
Ogsł.: stcz. predek "początek, dawne czasy; 
poprzednik”, cz. predek 'przodek; przednia 
część, słc. predok 'ts., r. peredók 'przód, 
przodek, ch./s. predak 'przodek, antenat”. 
Psł. *perdoko 'to, co jest na początku, na 
czele, przed czymś, 'ten, kto był przed 
kimś, poprzednik, przodek”, od psł. przyim. 
*perdv 'przed” (zob. przed), z przyr. *-k». 

przód od XVI w. 'przednia część (stp. od 
XIV w. przód przysł. 'przedtem, pierwej”). 
Por. cz. pred, częściej piedek "przednia 
część, przodek”, r. pćred | pered 'przód; 
przód buta, przyszwa”. Psł. *perd» 'przednia 
część czegoś”, etymołogicznie tożsame z psł. 
przyim. *perde 'przed” (zob. przed). W pol- 
skim regularny rozwój *perde > przód, pod- 
czas gdy przyimek przed ma nieregułar- 
ne -e-. — Od tego przodować od XV w. 
(stp. iść przed czymś, poprzedzać”); po- 
przedzić, uprzedzić, wyprzedzić; poprzedni 


przy 


— poprzednik, uprzedni; od wyrażeń przy- 
imkowych naprzód od XIV w. 'przed siebie, 
do przodu, na przedzie, przed innymi, 
*wcześniej, przed czasem” (stp. 'najpierw, na 
samym początku, 'wcześniej, uprzednio, 
przedtem, z góry, "przodem, na przedzie, 
na czele”), wprzód. 

przy przyim. z miejsc. w pobliżu, w bez- 
pośrednim sąsiedztwie”. Ogsł.: cz. pfi, r. pri, 
scs. pri. Psł. *pri "przy, odpowiada stpr. 
prei "przy, do', lit. prić "przy, do, ku, stłac. 
pri przed” (w łac. klasycznej tylko w zło- 
żeniach, np. privus własny, szczególny; 
wolny od”), wszystkie z pie. cel. kierunku 
*prei, od pie. *per(a)- "przeprowadzać, prze- 
prawiać, przechodzić” (zob. prze-). Z tego 
przedr. przy-, ogsł., psł. *pri-. 

przybliżyć 'przysunąć bliżej, zbliżyć; przy- 
spieszyć, skrócić termin”, stp. od XIV w. 
przybliżyć się "podejść bliżej, zbliżyć się”, 
"nadejść, nastać (o czasie)”; także zbliżyć od 
XVIII w. 'przybliżyć”; wielokr. przybliżać 
(się), zbliżać (się); bez przedr. przest. bliżyć 
*czynić bliskim, bliższym, przybliżać, zbli- 
żać, stp. KV w. 'zbliżać się, kasz. blózćc 
/ bleżec 'przybliżać, zbliżać”. Por. cz. bliżit se 
'nadchodzić, zbliżać się, ukr. błyzyty, reg. 
blyżyty 'przybliżać”, scs. pribliżiti sę 'przy- 
bliżyć się, zbliżyć się, ch./s. bliziti (se) 'nad- 
chodzić, zbliżać się”. Psł. *bliziti, *bliżg 'czy- 
nić bliskim, przybliżać, zbliżać, może też 
*bliżiti 'ts., czas. odprzym. od psł. *blize 
"bliski" (zob. bliski), postać *bliżiti oparta na 
temacie st. wyższego *bliż- (p. bliższy). Zob. 
ubliżyć. 

przybór od XIX w. 'wezbranie wody w jezio- 
rze, w morzu”, dial. przybór 'miejsce, gdzie 
podczas połowu wyciąga się sieć z rybami”. 
Rzecz. odczas. od przybrać 'podnieść się po- 
wyżej normalnego poziomu, wezbrać (o wo- 
dzie); powiększyć się, wzmóc się, wzrosnąć” 
(o pochodzeniu zob. brać II), zbudowane 
jak pokrewne dobór, nabór, wybór, zabór. 
Natomiast przybór, zwykle przybory mn od 
XIX w. 'przedmioty tworzące pewien kom- 
plet użytkowy, narzędzia”, przest. komplet, 
zestaw przedmiotów”, daw. 'przygotowanie” 
zapożyczone z ukr. prybor "przyrząd, przy- 
bory”, r. pribor przyrząd, aparat; komplet, 
garnitur; serwis, nakrycie” (zapożyczone 


496 


przycupnąć 


również np. cz. pribor 'nakrycie stołowe, 
sztućce, bg. pribor 'przyrząd, przybory”), 
co od czas. kontynuujących psł. przedrost- 
kowe *pri-bvrati zebrać, wziąć, zabrać; do- 
brać, nabrać”. 

przybytek I od XV w. 'to, co przybyło, wzrost 
czegoś, przybycie”. Ogsł.: cz. prfbytek 'przy- 
chód, r. przest. pribytók 'dochód, zysk, ko- 
rzyść, scs. pribytvke 'zysk, korzyść”. Psł. *pri- 
byteka 'przybycie; przyrost, wzrost, zwięk- 
szenie czegoś”, pierwotnie nazwa czynności 
(wtórnie skonkretyzowana) od psł. czas. 
przedrostkowego *pri-byti "przyjść, przyje- 
chać, przybyć, zjawić się gdzieś; zwiększyć 
się, powiększyć się, p. przybyć 'zjawić się 
gdzieś, przyjść, przyjechać, nadejść; po- 
większyć sobą liczbę, ilość czegoś” (o po- 
chodzeniu zob. być), z przyr. *-t-oks (por. 
dobytek, zabytek). 

przybytek Il dziś książk. 'budowla, pomiesz- 
czenie będące czyjąś siedzibą, służące ko- 
muś za schronienie, świątynia, siedlisko cze- 
goś', stp. od XV w. 'pomieszczenie służące 
za mieszkanie, miejsce schronienia, 'pokój, 
sypialnia, 'pobyt, zamieszkanie, w tych 
znaczeniach też stp. przebytek. Zapożycze- 
nie ze stcz. priebytek > pifbytek (z rozwojem 
ie > 1) "miejsce zamieszkania, mieszkanie”, 
cz. pribytek, mieszkanie; dom mieszkalny” 
(od stcz. priebyti, odpowiadającego p. prze- 
być 'być gdzieś jakiś czas, pobyć”, o pocho- 
dzeniu zob. być). 

przychód od XV w. 'przyrost mienia, dochód, 
zysk, stp. też "wejście, otwór wejściowy”, 
"bieg (rzeki). Por. słc. prichod 'przyjście; 
przyjazd, r. prichód 'przyjście, nadejście, 
przybycie; dojście; przychód; parafia, hist. 
*urząd skarbowy”, ch./s. prihod 'dochód, 
przychód, zysk”. Słow. *prichode 'przyjście, 
przybycie”, wtórnie 'to, co przychodzi, przy- 
bywa, przyrasta, rzecz. odczas. od psł. czas. 
przedrostkowego *pri-choditi 'przychodzić, 
p. przychodzić (zob. chodzić). 

przycupnąć od XIX w. 'przykucnąć”, przejęte 
do języka ogólnego z gwar mazurzących; bez 
przedr. pot. cupnąć (też dial. płd. cupnąć, 
wlkp. ciupnąć) 'przysiąść, kucnąć, przypaść 
do ziemi, przyczaić się, dial. płd. cupieć 
*siedzieć w kucki, skurczywszy się, na zie- 
mi'; z pierwotnym cz- p. daw. XVII w. czup- 


przyczyna 


nąć, kasz. ćepnoc 'przysiąść w kucki, przy- 

cupnąć”. Por. cz. dial. las. (upnuć przysiąść, 
kucnąć, usiąść, słc. ćupnut si 'ts., Cupiet 
*kucać, siedzieć w kucki”, ćupit' sa 'siedzieć 
skurczonym, schylonym, w kucki'. Zachsł. 
*tupeti 'siedzieć na zgiętych kolanach, sku- 
liwszy się, siedzieć w kucki”, jednokr. *ćup- 
noti, pokrewne z mającymi większe zasięgi 
psł. *tepeti / *tępeti / *ćapeti 'ts., wszystkie 
zapewne pochodzenia dźwkn. 

przyczyna od XV w. 'powód, racja, daw. 
"przyczynienie, dodatek”, "wstawienie się za 
kimś, prośba, orędownictwo, stp. też 'współ- 
udział, pomoc *zastrzeżenie, warunek”, 'stan, 
położenie, "właściwość, 'sprawca, 'narzę- 
dzie”, dial. 'coś dodanego, przyczynionego, 
nadsztukowanego, rzadko 'przygoda, 'cza- 
ry. Ogsł.: cz. prflina "powód, racja, przest. 
*cel; sprawa, okoliczność, stcz. też 'dodatek; 
zastrzeżenie, warunek; okoliczność; przy- 
padek; sprawa, interes”, r. prićina 'powód, 
dial. 'wina, 'znaki, po których rozpozna- 
je się coś mającego nastąpić”, słwń. prićfna 
"powód, racja”. Słow. *prićina 'dodanie, do- 
łożenie; coś dodanego; powód, racja”, rzecz. 
odczas. od psł. czas. przedrostkowego *pri- 
-€initi dołożyć, dodać, powiększyć, pomno- 
żyć; zrobić coś, uczynić”, p. przyczynić 'do- 
łożyć, dodać; przyłożyć się do czegoś, pomóc 
w czymś; sprawić coś, być przyczyną cze- 
goś” (o pochodzeniu zob. czynić). 

przydomek od XVIII w. 'charakterystyczne 
miano, przezwisko”, daw. 'dodatkowa nazwa 
własna (obok nazwiska rodowego), zwłasz- 
cza rodziny, rodu”, dial. "nazwisko rodowe; 
przezwisko” (stąd cz. prfdomek 'dodatkowe 
miano do rodzinnego nazwiska szlachec- 
kiego”, słc. pridomok 'tytuł szlachecki”, ukr. 
dial. prydómok 'przezwisko”). Od wyrażenia 
przyimkowego przy domu (zob. dom), pier- 
wotne znaczenie 'to, co jest przy domu, przy 
rodzinie zamieszkującej dom, przy domow- 
nikach, to, co im przysługuje, do nich na- 
leży” > 'charakterystyczna nazwa czy prze- 
zwisko rodziny, domowników (odróżniające 
ich od innych rodzin z tym samym herbem 
czy nazwiskiem)”. Kasz. pritómk 'przydomek 
szlachecki” prawdopodobnie przejęte z pol- 
skiego, z przekształceniem postaci przez 
analogię do kasz. potómk "potomek. 


437 


przyjaciel 
przygana od XIV w. 'upomnienie, nagana, 
strofowanie”, przest. "zarzut, powód do za- 
rzutu, stp. też 'bluźnienie, urąganie', 'ska- 
za, wada”. Por. cz. prihana 'hańba', rzadko 
*nagana, obraza”, słc. książk. prihana 'naga- 
na, zganienie”, ukr. dial. pryhdna "nagana, 
krytyka, br. dial. prihdna 'zarzut” (wszyst- 
kie wyrazy może przejęte z polskiego). 
Rzecz. odczas. od przyganić 'osądzić coś 
krytycznie, potępić; postawić, uczynić za- 
rzut” (o pochodzeniu zob. ganić). 
przygoda od XIV w. wydarzenie niecodzien- 
ne, odbiegające od zwykłego trybu życia, 
przest. 'traf, przypadek”, 'wypadek, okolicz- 
ność niepomyślna', daw. 'nieszczęście, cios, 
plaga, klęska”, stp. też 'dogodny, odpowied- 
ni czas, okazja, "powodzenie, 'potrzeba', 
*"niebezpieczeństwo”, "występek. Ogsł.: cz. 
prihoda 'przypadek, wypadek, traf, zajście”, 
br. pryhóda "zdarzenie, wydarzenie, zajście”, 
dial. "nieoczekiwane, nieprzyjemne zajście”, 
"wygoda, 'pomoc', ch./s. prigoda / prigoda 
*'sposobność, okazja; przypadek, zdarzenie”, 
daw. 'czas, kiedy się coś dzieje; niebezpie- 
czeństwo; powód, przyczyna”. Słow. *prigo- 
da 'wydarzenie, zdarzenie”, rzecz. odczas. od 
psł. czas. przedrostkowego *pri-goditi 'przy- 
stosować, dostosować, *pri-goditi sę 'zda- 
rzyć się, przytrafić się”, stp. przygodzić się 
*zdarzyć się, przytrafić się, stać się przypad- 
kiem, 'stać się stosownym, przydatnym, na- 
dać się” (o pochodzeniu zob. godzić). Od tej 
samej podstawy przygodny od XV w. 'przy- 
padkowy, nieprzewidziany, przelotny”, stp. 
*'przypadkowy, przez los zrządzony”, 'warun- 
kowy”, 'wędrowiec”, przygodna rzecz 'przy- 
goda, wydarzenie, okoliczność; wypadek”. 
przyjaciel od XIV w. 'człowiek pozostający 
w bliskich, serdecznych stosunkach; czło- 
wiek sprzyjający komuś, protektor, w stp. 
też 'krewny, powinowaty”, 'sędzia polubow- 
ny”. Ogsł.: cz. płitel, r. prijdtel, scs. prijatelb. 
Psł. *prijatelb 'ten, kto komuś sprzyja, jest 
komuś przychylny, życzliwy, jest z kimś za- 
przyjaźniony”, nazwa wykonawcy czynno- 
ści z przyr. *-telb od psł. czas. *prijati 'sprzy- 
jać, być przychylnym, życzliwym, okazywać 
przyjaźń” (zob. sprzyjać). — Od tego przy- 
jaciółka, przyjacielski, przyjacielstwo; nie- 
przyjaciel. 


2_ 2 2 


przyjaźń 


przyjaźń ż od XIV w. 'bliskie, serdeczne, 
przyjacielskie stosunki”, w stp. też 'opieka, 
pomoc prawna”. Ogsł.: cz. płizeń, -zne 'życz- 
liwość, przychylność, sympatia, r. prijózn” 
"życzliwość, przyjaźń; życzliwy stosunek, 
sprzyjanie, scs. prijazne przyjaźń; przy- 
jaciel'. Psł. *prijaznv ż 'sprzyjanie komuś, 
życzliwość, przyjaźń, nazwa czynności od 
psł. czas. *prijati 'sprzyjać, być przychyl- 
nym, życzliwym, okazywać przyjaźń” (zob. 
sprzyjać), z przyr. *-zne. — Od tego przy- 
jazny (por. np. ch./s. prijizan 'uprzejmy, 
grzeczny”; przym. utworzony jak np. żyzny 
od stp. żyźń, zob. żyzny); przyjaźnić się. 

przyjemny od XV w. 'miły, sympatyczny”, 
stp. "miły, wdzięczny, wywołujący zadowo- 
lenie”, 'pojednawczy”, 'pojemny”. Por. cz. pri- 
'jemny, słc. prijemny "przyjemny, miły”. Od 
przyjąć, przyjmę "wziąć (zob. 'jąć), pierwot- 
ne znaczenie 'dający się przyjąć, będący do 
przyjęcia, do zaakceptowania. — Od tego 
przyjemność od XV w. 

przykry od XIV w. "nieprzyjemny, uciążli- 
wy” 'sprawiający kłopot”, 'nieznośny', stp. 
*stromy, spadzisty, trudny do przebycia, 
'niemiły, dokuczliwy”, 'szorstki, surowy, 
gniewny', w gwarach często 'stromy', kasz. 
prikri "przykry, uciążliwy, nieznośny”, 'spa- 
dzisty, stromy”. Płnsł.: cz. prikry 'stromy, 
spadzisty; surowy, srogi, brutalny”, słc. pri- 
kry 'stromy; przykry, nieprzyjemny”, ukr. 
prykryj 'nieprzyjemny”, dial. 'stromy; silny”. 
Psł. dial. *prikra 'stromy, spadzisty; trudny, 
uciążliwy, dokuczliwy, nieprzyjemny”, bez 
pewnej etymologii. Może archaiczne złoże- 
nie *pri-kre < *prei-kro-, z pierwszym czło- 
nem tożsamym z psł. przyimkiem *bpri (zob. 
przy), człon drugi od pie. *(s)ker- 'ciąć” (zob. 
kroić), w takim razie pierwotnym byłoby 
znaczenie 'przycięty, z którego 'stromy, 
spadzisty, trudny do przebycia” > 'uciążli- 
wy, dokuczliwy, nieprzyjemny” i dalsze zna- 
czenia. — Od tego przykrość; przykrzyć się, 
sprzykrzyć się, uprzykrzyć (się). 

przyłbica od XIV w., stp. też przełbica 'ro- 
dzaj hełmu chroniącego głowę i twarz, 
nowsze, wtórne 'ruchoma zasłona w heł- 
mie”. Zapożyczenie ze stcz. prielbicć > pril- 
bice (z rozwojem ie > f) 'przyłbica” (dziś cz. 
prilbice i wtórne prilba 'ts/), ze stcz. prie- 


498 


przypadek 


*przez” i leb m, ż 'czaszka, głowa” (zob. łeb), 
pierwotne znaczenie 'przedmiot umieszcza- 
ny na głowie, zakładany przez głowę, chro- 
niący całą głowę (wraz z twarzą)”. 

przymierze od XV w. (stp. też przymirze) 'so- 
jusz, alians, stp. 'rozejm, pokój, 'układ, 
umowa, ugoda”, 'zabezpieczenie komuś po- 
bytu lub przejścia listem żelaznym lub kon- 
wojem, dial. 'przystęp. Por. cz. primefi 
(daw. primiri) 'rozejm; ugoda, kontrakt”, 
daw. 'stan bezruchu, ukr. prymyr ja n 'ro- 
zejm; pojednanie, zgoda, ch./s. primirje 
"rozejm, zawieszenie broni”. Słow. *primiruje 
"ugoda, układ, umowa, rozejm”, rzecz. abstr. 
z przyr. *-vje od słow. czas. przedrostkowe- 
go *pri-miriti 'uspokoić, pojednać, pogo- 
dzić, p. daw. przymierzyć (się) 'łączyć się 
w przymierze, zawrzeć przymierze, przy- 
mierzyć 'złączyć, skojarzyć”, dziś z przedr. 
sprzymierzyć (się) od XVI w. 'złączyć (się), 
związać (się) przymierzem”, sprzymierzo- 
ny — sprzymierzeniec; por. strus. primiriti 
"zjednać; poskromić, ujarzmić”, r. primirit 
"pogodzić, pojednać, scs. primiriti 'ts., ch./s. 
primńriti "uspokoić, załagodzić”, primfriti se 
"pogodzić się, pojednać się; uspokoić się; 
ułożyć się do spoczynku”. Podstawowy czas. 
*primiriti z przedr. *pri- od psł. *miriti 
*'uspokajać” (zob. uśmierzyć), będącego czas. 
odrzecz. od psł. *mire 'spokój, cisza; zgoda, 
pokój” (zob. mir). 

przymiot od XVI w. 'cecha charakteru” (wcześ- 
niej w innym znaczeniu: stp. od XV w. 
*wrzód, ropień, ropne zapalenie węzłów 
chłonnych”, też 'roślina Senecio vulgaris, 
dial. *krosty'). Zapewne przyswojenie wy- 
razu wschsł.: strus. primet» / primeto 'to, 
co narzucane”, r. primeta 'znak (szczegól- 
ny), oznaka, cecha; zapowiedź czegoś, wróż- 
ba, omen”, ukr. prymita (zwykle prykmćta) 
*'przymiot, cecha; znak, oznaka, związa- 
nego etymologicznie z mieść, miotać (zob. 
mieść). 

przymiotnik od XVIII w. 'część mowy”. Uni- 
werbizacja XVIII-wiecznego terminu gra- 
matycznego imię przymiotne 'przymiotnik”, 
będącego kalką łac. nomen adiectivum 'przy- 
miotnik” (od adicere 'dodać, dołączyć, do- 
rzucić ). 

przypadek od XV w. 'zdarzenie niespodzie- 
wane, zbieg okoliczności, traf”, stp. XV w. 


przyroda 


*to, co się komuś może należeć oprócz czę- 
ści spadkowej”, dial. "padaczka, epilepsja”; 
por. stp. XV w. przypad 'to, co się komuś 
może należeć oprócz części spadkowej”, 
"przypadek, czyn niezamierzony”. Por. cz. 
pifpad "wypadek, przypadek”, r. pripddok 
'atak choroby; napad, np. kaszlu, gniewu. 
Od przypaść 'zdarzyć się, trafić się, wypaść, 
stp. też 'dostać się w udziale” (o pochodze- 
niu zob. paść I). Termin gramatyczny przy- 
padek od XVIII w. (zamiast używanego od 
XVI w. spadek i innych terminów), kalka 
łac. terminu gramatycznego casus (poza 
tym 'padnięcie, upadek; spadnięcie”). Por. 
wypadek (zob. paść I). 

przyroda od XIX w. 'natura'. Późne poświad- 
czenie wskazuje na zapożyczenie z r. pri- 
róda 'przyroda, natura; charakter, usposo- 
bienie; pochodzenie”, skąd też w innych ję- 
zykach słow., np. cz. priroda 'przyroda; 
natura, ch./s. priroda 'natura; usposobie- 
nie, charakter”. R. priróda, jak i stcz. pFiro- 
da / płirod 'natura, płeć, od czas. przed- 
rostkowego *pri-roditi sę 'wrodzić się” (od 
psł. *roditi "wydawać potomstwo, rodzić, 
zob. rodzić). Rodzimym wyrazem od tej 
podstawy jest p. przyrodni od XV w. (stp. 
i dial. przyrodny) "mający wspólnego z kimś 
jednego z rodziców”, stp. przyrodny też 'na- 
leżący do tej samej rodziny”, 'naturalny” 
(por. cz. pfirodny 'dotyczący przyrody; na- 
turalny' r. priródnyj 'naturalny; wrodzony, 
przyrodzony; z urodzenia, z pochodzenia, 
rodowity”, ch./s. prirodan 'naturalny, wro- 
dzony”). 

przysiąc przysięgnę (daw. przysięgę) od XIV w. 
*stwierdzić, zaręczyć pod przysięgą, uroczy- 
ście ślubować, przyrzec; z przedr. poprzy- 
siąc, sprzysiąc się, zaprzysiąc; wielokr. przy- 
sięgać; jednokr. przysięgnąć od XV w. Ogsł.: 
cz. pfisóhnout 'przysiąc, daw. pfisici, prisa- 
hu / prisiehu też chwycić, wziąć, dosięg- 
nąć, ukr. prysjahty, prysjahnu 'przysiąc, 
scs. prisęśti, prisęgo dotknąć, chwycić, po- 
chwycić, słwń. prisćći, prisćżem 'dosięgnąć, 
*złożyć przysięgę”. Psł. *prisęgti, *prisęgo do- 
sięgnąć, dotknąć”, czas. z przedr. *pri- od 
psł. *sęgti sięgnąć, dotknąć (zob. sięgać). 
Znaczenie 'złożyć przysięgę, ślubowanie” 
wtórne, powstało prawdopodobnie we fra- 


499 


przystojny 


zie *prisęgti zem 'dotykać, dosięgać ziemi, 
chwytać ziemię” > 'złożyć ślubowanie, przy- 
sięgę (na ziemię)”, w związku z rytuałem 
uroczystego ślubowania u dawnych Sło- 
wian, w czasie którego składający je dotykał 
ziemi albo ją spożywał, całował lub trzymał 
w ręku. Pierwotna polska odmiana przy- 
siąc, przysięgę; formy czasu teraźn. przysię- 
gnę, przysięgniesz itd. przeniesione z czas. 
przysięgnąć. — Od tego rzecz. odczas. przy- 
sięga od XIV w. 'uroczyste ślubowanie, 
przyrzeczenie” (por. cz. prisaha, r. prisjóga, 
scs. prisęga 'ts.)'. 

przysłowie od XV w., stp. też "przypowieść, 
*opinia, pogląd, sąd ogółu”, 'nazwa, przy- 
domek”. Zapewne zapożyczenie ze stcz. pfi- 
slovie "przysłowie; przypowieść; potwarz, 
obelga, zniewaga; przysłówek” (dziś cz. pri- 
slovi przysłowie”), od wyrażenia przyimko- 
wego odpowiadającego p. przy słowie (zob. 
słowo), prawdopodobnie kalka łac. prover- 
bium 'przysłowie” (co z łac. pro- 'przed, na 
przedzie, na czele” i derywatu od verbum 
*słowo ”), ale w stcz. musiały wobec tego po- 
wstać dalsze znaczenia. Por. np. r. poslóvica 
'przysłowie”, ch./s. pósłovica 'ts.. 

przysłówek od XVIII w. 'część mowy”. Por. 
cz. prislovce 'ts'. Dosłownie 'to, co stoi przy 
słowie (tj. przy czasowniku)” (zob. słowo), 
kalka łac. adverbium 'przysłówek” (co z łac. 
ad- 'do, ku, przy” i derywatu od verbum 
*słowo"). 

przystań od XIII w. 'miejsce, gdzie przybijają 
łodzie, mały port”. Por. r. pristan' 'przystań, 
port”, ch. pristan 'przystań'. Słow. *pristanb 
*zatrzymanie się* > 'miejsce zatrzymania 
się, przybicia do brzegu, nazwa czynności 
(wtórnie skonkretyzowana w nazwę miej- 
sca) od psł. czas. przedrostkowego *pri-sta- 
ti, *pri-stang 'przystanąć, zatrzymać się, 
przyłączyć się; przybić do brzegu, p. przy- 
stać, przystanąć (zob. stać I), z przyr. *-nb 
(co do budowy por. np. broń, kaźń). 

przystojny od XVI w. 'odznaczający się przy- 
jemną powierzchownością, daw. i dial. 'po- 
rządny, schludnie ubrany”, 'stosowny, od- 
powiedni”. Por. r. pristójnyj 'przyzwoity, go- 
dziwy, stateczny, porządny”, ukr. prystójnyj 
*ts., ch./s. pristójan "przyzwoity, grzeczny; 
stateczny; godziwy; dostateczny, wystarcza- 


przyszły 


jący. Od czas. przedrostkowego przystać, 
przystoję 'stać przy kimś, odpowiadać, pa- 
sować komuś, być stosownym, odpowied- 
nim, należytym”, przystoi 'należy, wypada 
(zob. stać II). Pierwotne znaczenie 'odpo- 
wiadający komuś, odpowiedni, stosowny, 
należyty”. 

przyszły od XV w. 'mający przyjść, nadejść, 
zdarzyć się, stp. od XV w. też 'ten, co przy- 
szedł”, wynikający”. Por. bg. dial. priśzi zet 
*zięć, który zamieszkał w domu teściów”. 
Psł. imiesłów *priśvdle od psł. czas. przed- 
rostkowego *prichoditi 'przychodzić, nad- 
chodzić”, zob. szedł. — Od tego przyszłość. 

przyszwa od XV w. 'część buta okrywająca 
stopę od góry”, stp. też 'wierzchnia strona 
stopy. Od przyszyć, utworzone jak pode- 
szwa (zob.). 

przytomny od XIX w. 'będący w pełni świa- 
domości”, wcześniej, od XVI w. 'znajdujący 
się osobiście przy czymś, obecny”, później 
też 'teraźniejszy, "pomocny. Por. cz. pri- 
tomny 'teraźniejszy; obecny”, słc. pritomny 
*ts.. Od wyrażenia przyimkowego *pri tom» 
'przy tym” (przyim. *pri, zob. przy i miejsc. 
zaimka wskazującego *te 'ten', zob. ten), 
por. słc. pritom przysł. 'równocześnie”, pier- 
wotne znaczenie 'ten, który jest przy tym, 
obecny. — Od tego oprzytomnieć, uprzy- 
tomnić. 

przytułek od XVIII w. 'schronienie; zakład 
opieki społecznej, schronisko”. Od przytu- 
lić "przygarnąć (zob. tulić), por. stp. XV w. 
przytulenie 'miejsce schronienia”. 

przywara od XV w. 'zła skłonność, wada, 
pierwotne znaczenie 'resztki potrawy przy- 
wartej do ścianki naczynia, dial. jedzenie 
przypalone, które się trzyma dna garnka, 
podh. 'to, co przywrze do kawałka stali 
po podgrzaniu w ognisku kowalskim”, kasz. 
pirivara 'niesmaczna potrawa, pfźvara 'za- 
gotowane piwo z dodatkiem cukru i żółtka, 
zupa piwna”. Por. stcz. pfivar 'przypaleni- 
zna (w garnku)”, bg. dial. privdra 'ts.. Rzecz. 
odczas. od czas. przedrostkowego przywrzeć 
"przylgnąć, przykleić się* (zob. zawrzeć)”. 
Przenośne znaczenie 'zła skłonność, wada” 
z 'to, co do kogoś przywarło; widoczne 
w wyrazach nawiązanie do warzyć 'goto- 
wać” (zob.) raczej wtórne. 


500 


psota 


przywilej od XIV w. 'szczególne uprawnienie, 
prawo korzystania ze szczególnych wzglę- 
dów w jakimś zakresie”, stp. dokument na- 
dający lub potwierdzający jakieś upraw- 
nienia”, 'specjalne uprawnienia, szczególne 
prawo, nadanie, w gwarach we wtórnych 
znaczeniach: przywilej "usposobienie, przy- 
zwyczajenie, wada, 'narowy, nałogi”, 'właś- 
ciwość, przywileja "nawyk, właściwość, koc. 
prziwilija, kasz. płevilija "kaprys, dziwac- 
two”. Zapożyczenie z łac. privilegium 'pra- 
wo wyjątkowe, pierwszeństwo, przywilej”. 

przyzba (dial. też przyźba) od XIX w. 'wał, 
ława usypana z ziemi na zewnątrz domu” 
(znane gwarom mazowieckim, kujawskim, 
kieleckim), rzadko 'przybudówka.. Por. słc. 
dial. prizba 'dziedziniec; przedsionek”, r. dial. 
prizba 'ubity nasyp, wał wokół zewnętrz- 
nych ścian chaty”, 'część izby; pokoik, iz- 
debka”, ukr. pryzba 'usypany wał wokół ze- 
wnętrznych ścian chaty, br. pryzba 'ts.. 
Późno poświadczony wyraz polski może zo- 
stał zapożyczony ze wschsł., gdzie jest de- 
rywatem od wyrażenia przyimkowego *pri 
jestobe (zob. izba). 

przyzwoity od XVI w. 'dobrze się prowadzący, 
nie budzący zastrzeżeń, porządny, moralny, 
czyniący zadość normom zwyczajowym”, 
*taki jak należy, odpowiedni, właściwy, do- 
stateczny, dostatni, daw. też przywoity 
"przyzwoity, przynależny, odpowiedni, sto- 
sowny”. Niejasne, gdyż oczekiwane podsta- 
wowe rzecz. fprzyzwój, iprzywój nie są po- 
świadczone. Jeśli istniały, byłyby w związku 
ze stp. przywinąć (iprzyzwinąć) 'przyłączyć 
się do kogoś, czegoś, sprzymierzyć się”, daw. 
zwinąć 'przytulić, przygarnąć, przyhołubić” 
(por. np. słc. privinut "przytulić, przygar- 
nąć'), zob. wić II. Pierwotne znaczenie by- 
łoby przypuszczalnie 'taki, który się do ko- 
goś przytulił, przyłączył, sprzymierzył się 
z kimś”. Równie niepewne dopatrywanie się 
tu pierwotnej postaci tprzyswoity, od czas. 
przyswoić 'uczynić swoim” (zob. swój). — Od 
tego przyzwoitka. 

psota 'figiel', przest. 'strata, szkoda, psucie”, 
daw. od XV w. 'nierząd, dial. 'brzydka po- 
goda, słota”, kasz. psota 'figiel; strata, szko- 
da. Por. stdł. psota 'łajdak, nicpoń, nik- 
czemnik”, cz. psota 'słota, plucha, szaruga”, 


pstrąg 


arch. "bieda, nędza”, 'podłość, nieprzyzwoi- 
tość”, 'motłoch, hołota”, ukr. dial. psota 'bie- 
da, nędza”, 'ubliżanie, wyzwiska”, 'zła pogo- 
da, słota”, 'pieszczoch; człowiek wybredny, 
grymaszący”. Płnsł. *pbsota 'coś bezwar- 
tościowego, złego, szkodliwego, szkoda”, od 
psł. przym. *pvsvje 'psi” (zob. pies), z przyr. 
*-ota. Pierwotne znaczenie zapewne 'to, co 
jest psie, właściwe psu, przypisywane psom” 
(por. z innym przyr. cz. pot. psina 'heca, ka- 
wał, zabawa”, ch./s. psina 'psota'); zabarwie- 
nie negatywne związane ze stosunkiem do 
tego zwierzęcia, widocznym też np. w związ- 
kach wyrazowych typu psi grzyb 'niejadal- 
ny grzyb”, psi czas, psia pogoda 'zła, desz- 
czowa pogoda, psie życie 'nędzne, podłe 
życie. — Od tego psotny od XV w. 'lubiący 
płatać psoty” (stp. 'zły, występny, godny po- 
tępienia; rozpustny”, 'dokuczliwy, trudny do 
zniesienia”, 'nędzny, lichy, marny”) + psot- 
nik od XV w. 'figlarz” (stp. 'obłudnik, nie- 
godziwiec”), psotnica; psocić 'płatać figle”. 
Zob. psuć. 
pstrąg od 1400 r. 'ryba Salmo fario'. Ogsł.: 
dł. pstrug, gł. pstruha, cz., słc. pstruh, ukr. 
pstruh, słwń. pestróga 'ts., ch./s. pastru- 
ga 'Acipenser stellatus; por. r. pestrucha 
"pstrąg. Psł. *pvstrogv / *pestroga 'pstrąg', 
od psł. przym. *pvstre 'wielobarwny, pstry” 
(zob. pstry), z przyr. *-ggo / *-oga. Ryba na- 
zwana tak z powodu pstrego ubarwienia. 
pstrokaty od XVI w. 'pstry, 'pstrej maści 
(o zwierzęciu). Przekształcenie srokaty 
*pstry, łaciaty, cętkowany” (przym. od sro- 
ka, zob.), przez skrzyżowanie z pstry (zob.). 
pstry od XIII w. 'różnokolorowy, różnobarw- 
ny”, w stp. też 'rozmaity, różnorodny”, dial. 
*łaciaty”. Ogsł.: cz. pestry (stcz. pester / pstry) 
"pstry, pstrokaty, wielobarwny”, r. pestryj 
*pstry, pstrokaty”, słwń. pćster 'różnokolo- 
rowy, pstry; rozmaity, urozmaicony”. Psł. 
*postre [< *pis-ro-]| wielobarwny, pstry, 
z pie. *pik-ro- "malowany, rzeźbiony” (por. 
gr. pikrós 'ostry, gorzki, przykry”), od pie. 
pierwiastka *peik- kolorowy, barwny” (zob. 
pisać). W wyrazie słow. -t- wstawne, rozbija 
pierwotną grupę spółgłoskową *sr > *str 
(por. np. ostry, struga). — Od tego pstrzyć, 
upstrzyć; zob. też pstrąg, pstrokaty. 
pstrykać od XVIII w. 'strzelać palcami, daw. 
XVIII w. pstrzykać, dziś też prztykać; jednokr. 


501 


pszenica 


pstryknąć. Czas. pochodzenia dźwkn., od 
imitacji odgłosu trzaskania palcami czy ude- 
rzania palcami w coś. — Od tego pstryk, 
prztyk. 

psuć psuję od XV w. "niszczyć, szkodę wy- 
rządzać, daw. psować, psuję, od XV w. po- 
psować, popsuję "popsuć; z przedr. popsuć, 
zepsuć. Por. stcz. pstti i psovati 'gnębić, drę- 
czyć, cz. daw. psouti 'łajać, besztać, dial. 
psut 'ts.; niszczyć”, r. dial. psovdt "psuć, 
ch./s. psóvati 'kląć, przeklinać; łajać, wy- 
myślać, lżyć; bluźnić Czas. odrzecz. od 
p. pies, psł. *pvso (zob. pies), pierwotne zna- 
czenie 'robić coś jak pies, na sposób psa. 
Zob. psota. 

pszczoła od XV w. (ale już w XIV w. nazwa 
osobowa Bczołka) 'owad Apis mellifica, 
daw. od XV w. i dial. pczoła, w gwarach też 
pszoła I wczoła I piszczoła, kasz. pśćoła / pu- 
śćoła; zdr. pszczółka (w XVI w. pczołka). 
Ogsł.: cz. vćela, r. póeló, scs. baćela, w póź- 
niejszym tekście bvćela, ch./s. pćela. Psł. 
*bvćela 'pszczoła, przypuszczalnie od psł. 
dźwkn. rdzenia *bek-, *być- związanego 
z psł. *bulati "wydawać niski, przeciągły 
głos, np. brzęczeć (o owadach)” (zob. bu- 
czeć), z przyr. *-ela; pierwotnym byłoby zna- 
czenie 'ta, co brzęczy” (co do znaczenia por. 
np. r. dial. bućen” 'osa'). Nie można jednak 
wykluczyć pierwotnej prapostaci *bvćela, 
która pozostawałaby w jakimś związku 
z nazwami pszczoły w części języków ie.: 
lit. bite, stwniem. bini (dziś niem. Biene), 
stirl. bech. — Od tego pszczeli, pszczelarz 
(3 pszczelarstwo). 

pszenica od XIV w. (stp. XV w. i dial. też 
pszeńca) 'zboże Triticum vulgare i jego ziar- 
no”. Ogsł.: cz. pśenice ż, r. pśenica, scs. 
pośenica (też 'zboże”). Psł. *pbSenica 'psze- 
nica” od psł. *po$ene 'roztłuczony, roz- 
gnieciony”, będącego imiesłowem biernym 
czasu przeszłego czas. *pechati, *pbsg 'tłuc, 
obijać z łusek, rozgniatać ziarno” (zob. 
pchać), bądź od urzeczownikowionej formy 
tego imiesłowu *poseno 'obtłuczone z łusek 
ziarno” (por. p. przest. pszeno 'wymłócone 
proso”, cz. dial. pSeno "ziarno prosa; jagły”, 
r. psenó 'kasza jaglana, słwń. pśćno 'ts/). 
Zboże nazwano więc od sposobu przetwa- 
rzania jego ziarna na surowiec do przyrzą- 
dzania pokarmów (podobnie jak łac. triti- 


ptak 


cum 'zboże wymłócone, tj. pszenica, bo 
żyta nie uprawiano” od teró, terere, trivi, 
tritum 'trzeć, przecierać, młócić ). — Od te- 
go pszenny (por. scs. pbienbne 'pszenny', 
chyba utworzone bezpośrednio od *pbieno), 
pszeniczny. 

ptak od XIV w., kasz. ptdy / vtdy. Ogsł. (ale 
z różnymi przyrostkami): cz. ptdk, r. ptica, 
ukr. ptach / ptacha, br. ptach, scs. potica, 
ch./s. ptica. Psł. *potaka I *pstachs i *potica 
"ptak, derywaty od niepoświadczonych psł. 
rzecz. tpvte / tpota [< *pii-to- I *pi-td] 
*'ptak”, pokrewnych z lit. putć 'ptak”, putytis 
*ptaszek”, łot. putns 'ptak* i dalej z łac. pul- 
lus [< *putslos| "pisklę, młode zwierzę”, osk. 
puklo- [< *putlo-] 'dziecko', stind. putrdh 
*syn, dziecko, pótah "młode zwierzę”, por. 
też lit. pańikstis 'ptak”, wszystkie wyrazy od 
pie. pierwiastka *póu- / *pau- I *piu- "mały, 
szczupły”, często określającego młode zwie- 
rzęta, ptaki. W polskim obok ptak musiała 
w przeszłości istnieć postać ptach (poświad- 
czona w kasz. ptdy > vtdy), od której utwo- 
rzono wyrazy pochodne: zdr. ptaszek od 
XIV w.; przym. ptasi, stp. XV w. ptaszy, 
rzecz. zbiorowy ptactwo (stp. XV w. pta- 
stwo) 'ptaki', ptasznik, ptaszarnia. 

puch od XVI w. 'delikatne, miękkie piórka, 
"miękkie, delikatne włoski; pierwsze owło- 
sienie u ludzi, kasz. puy 'kurz. Ogsł.: cz. 
przest. 'puch', r. puch 'puch', br. puch 'ts., 
dial. "miękka sierść; miękkie odpadki, np. 
z owsa; plewy”, słwń. puh 'puch, puszek”. 
Psł. *pucho zapewne 'coś lotnego, lekkie- 
go: kurz, pył, lekkie piórka, puch”, zapew- 
ne rzecz. odczas. od psł. *puchati 'chuchać, 
dmuchać; ciężko oddychać, sapać; pęcznieć, 
nadymać się” (zob. puchnąć). Od tej samej 
podstawy z innym znaczeniem stp. XV w. 
puch 'para, opar, wyziew”, dial. 'stęchlizna, 
smród; zaduch” (por. cz. puch "zaduch, 
smród, słwń. 'wybuchająca para, dym”). — 
Od tego puchaty, puszysty. 

puchacz od XV w. (daw. puhacz) 'gatunek so- 
wy, Bubo bubo”. Por. ukr. puhać, br. puhdć, 
r. pugóć. Pochodzenia dźwkn., od charak- 
terystycznego głosu ptaka słyszanego jak 
głębokie puhu, por. p. dial. puchać 'wyda- 
wać głos (o puchaczu), a także np. ukr. 
puhu imitujące głos puchacza oraz podob- 


502 


pudło 


ne nazwy ptaka: niem. Uhu 'puchacz” (imi- 
tacja głosu puhu, uhu), łac. bubo 'ts., gr. 
bdas 'ts.. 

puchar (daw. od XVIII w. pisane puhar) 'ro- 
dzaj kielicha”. Zapewne zapożyczenie (bez- 
pośrednie lub pośrednie) z węg. pohdr 'ts., 
z którego też ukr. dial. puhdr / pohdr 'pu- 
char, słc. pohdr 'ts.; kieliszek; szklanka; 
słój”, por. też ch./s. pehdr / pehdr, stwń. pćhar 
*puchar. Źródłem tych wyrazów jest jakiś 
romański kontynuant łac. lud. *bicarium 
*puchar" bądź zapożyczone stąd stwniem. 
behhari, śrwniem. becher (dziś niem. Becher) 
*'puchar, kielich; kubek” (ostatecznym źród- 
łem było gr. bikos 'gliniany dzban z rączką”). 

puchnąć od XVI w. (ale opuchnąć, opuchły 
od XV w.) 'stawać się obrzękniętym, na- 
brzmiewać'; z przedr. opuchnąć, spuchnąć. 
Ogsł.: cz. puchnout "puchnąć, r. puchnut 
*puchnąć, nabrzmiewać, ch./s. piuhnuti 
*dmuchnąć, zadąć; powiać.. Psł. *puchngti 
"zacząć dmuchać, dąć; stawać się napęcznia- 
łym, nabrzmiałym”, czas. inchoat. od psł. 
*puchati 'chuchać, dmuchać; ciężko oddy- 
chać, sapać; pęcznieć, nadymać się” (por. 
p. daw. od XVI w. puchać 'chuchać, zionąć”, 
dial. 'dmuchać; wiać, o wietrze; wąchać”, 
stp. XV w. opuchać 'nabrzmiewać, puch- 
nąć, dł. puchaś 'chuchać silnie, dmuchać, 
nadmuchiwać; nadymać, 'rozdymać się, 
pęcznieć, przen. 'chełpić się, chwalić się; 
gniewać się, złościć się, r. dial. puchdt 'na- 
dymać się, pęcznieć, ch./s. puhati, piisćm 
I piiham 'dmuchać, dąć; trąbić; wiać; sa- 
pać”). Podstawowy czas. *puchati pokrewny 
z lit. pusti, puciu 'dąć, wiać, pusti, puntu 
*nadymać', od pie. *peu-s- (będącego roz- 
szerzeniem pie. pierwiastka *peu- / *pu- 'dąć, 
nadymać (się), puchnąć”). — Od imiesłowu 
opuchły: opuchlizna, daw. opuchlina. 

pudło I od XV w. 'duże pudełko, rodzaj skrzyn- 
ki, 'część pojazdu, stp. 'skrzynka z lekkie- 
go materiału służąca do przechowywania 
drobniejszych przedmiotów”, 'naczynie na 
miód, jednostka objętości”, dial. 'rodzaj po- 
dłużnej skrzyni, pudla 'skrzynia we mły- 
nie”, kasz. pudło "pudło", słowiń. 'drewniane 
naczynie do zawieszania; zdr. pudełko. Por. 
cz. dial. pudlo "miarka ziarna, małe naczy- 
nie z kory na jagody, z drewna na bryndzę”, 


pudło 


słc. dial. pudlo 'skrzynka dawnych wędrow- 
nych handlarzy” (z polskiego ukr. dial. 
pydlo 'pudło', daw. i dial. pudelko 'szkatuł- 
ka”). Zapożyczenie ze śrdniem. pudel 'pusz- 
ka, torba, por. niem. dial. (na Pomorzu) 
Pudel 'czworokątne naczynie drewniane. 
pudło II od XVIII w. 'niecelny strzał”, pudło- 
wać od XVIII w. 'chybiać w strzelaniu, spu- 
dłować. Zapożyczenia z niem. myśl. Pudel 
*chybienie' (które ma pochodzić z niem. 
reg. Prudel 'ts., a to w związku z niem. reg. 
prudeln 'tarzać się”), pudeln 'pudłować”. 
pukać od XVIII w. 'lekko stukać, kołatać; 
strzelać, trzaskać”, przest. "hałasować; awan- 
turować się”, daw. też "pękać, stp. XV w. pu- 
kać się 'pękać, rozwijać się (o pączkach)” 
(też rozpukać się "pękać, rozrywać się”, roz- 
puknąć się "pęknąć, rozerwać się”), dial. 'stu- 
kać” (pukać nogami 'tupać”), "pękać, pukać 
(się) "zacząć się rozwijać (o pączkach drzew)”; 
z przedr. zapukać. Odpowiedniki zob. pę- 
kać, na -u- jednoznacznie wskazuje tylko 
bg. pukam 'powodować pęknięcie, tłuc, roz- 
bijać; pękać, trzeszczeć, trzaskać, huczeć; 
strzelać, pukać, pot. 'umierać, zdychać; 
żreć”, lud. *przypiekać kukurydzę na silnym 
ogniu aż do popękania ziaren. Odmianka 
fonetyczna psł. *pokati 'pękać z trzaskiem” 
> 'trzaskać, stukać, ze starą obocznością 
rdzennego *g / *u. Zob. rozpuk. 
pulchny od XVIII w. "mający budowę gąb- 
czastąs miękki, delikatny, z przestawką 
spółgłosek (Ich < chl) z wcześniejszej (XV- 
-XVII w.) postaci puchlny od XV w. świeżo 
przekopany, wzruszony, miękki (o ziemi)”. 
Przym. z przyr. -ny od puchły (por. dial. 
puchły 'pulchny, o pieczywie”, puchli 'sypki, 
o ziemi”, z przestawką pulchy 'pulchny', cz. 
pouchly 'jałowy, płony, próżny”, dial. puchły 
'pulchny”, r. puchlyj 'pulchny; tłusty, cs. 
puchle 'pusty, wydrążony”), imiesłowu od 
puchnąć (zob.). — Od tego spulchnić. 
pułap od XVI w. 'drewniany strop, sufit”, stp. 
XV w. połap 'strop, powała, w XVI w. połap 
I pułap 'sufit, strop”, dial. połap I półap I pu- 
łap 'sufit z desek leżących na poprzecznych 
belkach”, Pierwotna postać połap to zapew- 
ne półkalka niem. Vorlaube 'podcień” (z tłu- 
maczeniem niem. vor- 'przez” jako po-), por. 
niem. Laube 'podcień; altanka”, śrwniem. 


503 


purchawka 


loube 'podcień, przykryta sala, przedsionek; 
galeria; lepiej wyrazowi niem. odpowiada 
dial. kuj. przyłap 'okap chaty wysunięty na 
przód, wsparty na słupie”, koc. 'przybudów- 
ka do przechowywania narzędzi rolniczych, 
często bez drzwi, kasz. pfliłapa 'przybudów- 
ka do pomieszczenia wozów i narzędzi rol- 
niczych. 

pułapka od XVI w. (daw. połapka) 'urządze- 
nie do chwytania drobnych zwierząt”, dial. 
połapka I pułapka 'łapka na myszy, szczu- 
ry, daw. XVII-XVIII w. połapa 'sidło na 
ptaki. Od czas. przedrostkowego połapać 
I połapic 'schwytać, pojmać” (zob. łapać), 
por. stp. XV w. łapa 'potrzask, pułapka”, 
łapka 'ts., utworzone od łapać. 

pułk od XVI w., najpierw (od drugiej połowy 
XVI w.) poł(e)k i puł(ejk, potem półk 'du- 
ży, samodzielny oddział wojska”. Jak wska- 
zuje oł (> ół > uł), zapożyczenie ze strus. 
polka 'wojsko, siły wojskowe; duży oddział 
wojskowy; wyprawa wojenna; bitwa, bój”, 
por. r. polk 'jednostka wojskowa, pułk”, daw. 
*tłum, horda, gromada, 'wyprawa wojen- 
na, 'bój, bitwa”, dial. 'obóz”, cz. pluk 'pułk', 
*tłum, ciżba, mnóstwo”, przest. 'zastęp woj- 
ska w ogóle, scs. plskeę 'gromada ludzi, 
tłum; lud”, ch./s. piik 'lud; pospólstwo”. Psł. 
*plke 'gromada ludzi”, zapożyczone z germ. 
*fulka- n 'lud, ludzie, zbrojni ludzie, por. 
stwniem. folk (niem. Volk), stang. folc 'tłum, 
gromada ludzi”. Rodzimy polski kontynuant 
tego wyrazu miał postać 7pełk, poświadczo- 
ną w średniowiecznych imionach Świętopełk 
od XIII w., Przedpełk od XIII w., Pełko od 
XV w. oraz w utworzonych od imion na- 
zwach miejscowych Pełki, Pełczyn, Przed- 
pełce. — Od tego pułkowy, pułkownik. 

purchawka od XVI w. 'grzyb Lycoperdon', 
przen. 'pogardliwie o człowieku zarozumia- 
łym, pyszałku”, daw. w XVI w. 'ropień gru- 
czołów na szyi, skrofuły”, w XVIII w. 'na- 
brzmiałość na stawach”, stp. XV w. parchaw- 
ka 'grzyb Lycoperdon bovista” (por. daw. 
i dial. parchawica 'ts., u Lindego też 'ropu- 
cha), dial. purchawka I pruchawka I por- 
chówka I pyrchówka 'ts. (też 'poduszka”), 
kasz. purchawka I purchówka I purchawi- 
ca 'purchawka”. Por. cz. prchavka "roślina 
Ephemerum serratum', r. dial. pórchovka 


pustelnik 


'purchawka”, słwń. prhavka 'dojrzała, mięk- 
ka gruszka”, a także dł. parchajca 'purchaw- 
ka, gł. perchawica 'ts., r. dial. porochovica 
*ts., s. prhavica 'ts.. Pierwotne zdr. od psł. 
*prchava (por. p. dial. purchawa 'purchaw- 
ka, kasz. purchawa 'ts., dł. dial. perchawa 
*ts., gł. porchawa 'ts.), skonkretyzowanej 
nazwy czynności od psł. *prchati (/ pfchati) 
*parskać, prychać, furkotać” i 'rozsypywać 
się, rozpraszać się, pierzchać” (por. p. kreso- 
we parchać 'parskać”, gł. porchać 'parskać, 
fukać, prychać, r. porchdt 'fruwać; zob. 
pierzchać), z przyr. *-ava. Pierwotne zna- 
czenie 'pryskanie, tryskanie, sypanie się, 
wtórnie 'to, co tryska, pryska, sypie się”. 
Dawne polskie znaczenia 'ropień, skrofuły”, 
*nabrzmiałość” nawiązują do charakterys- 
tycznego wyglądu purchawki. 

pustelnik od 1500 r. człowiek żyjący w od- 
osobnieniu z pobudek religijnych, eremita”, 
wcześniej stp. XV w. pustenik 'ts.. Zapoży- 
czenie ze stcz. pustedłnik I pustennik / puste- 
nik I pistevnik 'ts. (dziś cz. poustevnik 
*ts.), którego źródłem było chyba scs. pus- 
tynenike 'ts. (od scs. pustyńi 'pustkowie, 
pustynia; pustelnia”, zob. pustynia). Do tego 
dotworzone pustelnia od XIX w. 'erem' (por. 
cz. poustevna 'ts.'). 

pustoszyć od XVI w. (ale z przedrostkami od 
XV w.) 'zamieniać w pustkowie, dewasto- 
wać, niszczyć; z przedr. spustoszyć; też pu- 
stoszeć od XVI w. 'stawać się pustym”, opu- 
stoszeć 'stać się pustym”. Wyraz polski za- 
pewne przejęty ze wschsł., skoro XV-wieczne 
poświadczenia czas. przedrostkowych po- 
chodzą przeważnie z dokumentów odno- 
szących się do Rusi Czerwonej: opustoszyć 
wyciąć, zniszczyć (las), spustoszyć 'uczy- 
nić pustym, zniszczyć” (spustoszenie 'znisz- 
czenie, ruina”), wspustoszyć 'opuścić, porzu- 
cić (dom), wypustoszyć 'zamienić na pust- 
kę, zniszczyć”. Por. strus. pustośiti XIII w. 
"niszczyć, rujnować, cz. pustośit 'pustoszyć, 
dewastować, niszczyć, ch./s. pustóśiti 'pu- 
stoszyć, niszczyć, rujnować. Czas. odrzecz. 
od słow. *pustośb, por. strus. pustośv 'nie- 
zasiedlona ziemia”, r. pustoś” ż 'pustkowie, 
ugór', ukr. reg. pustóś 'pustkowie', scs. pus- 
tośv ż 'pustkowie, pustka, ch./s. pistoś ż 
*pustkowie, pustynia; z ukr. zapożyczone 


504 


pusty 


p. przest. pustosz ż "miejsce puste, niezalud- 
nione, pustkowie”, z br. też dial. (z Litwy 
i okolic Augustowa) pustosz "miejsce nie za- 
jęte pod uprawę; domostwo nie zamieszka- 
ne i gospodarstwo opuszczone”. Podstawowe 
*pustośv od psł. *puste 'opuszczony, opróż- 
niony, niczym nie zapełniony, nie napełnio- 
ny” (zob. pusty), z przyr. *-ośb. 

pustułka od XVI w. 'gatunek sokoła, Falco 
tinnunculus', stp. od XV w. pustołka / po- 
stołka 'ts.. Por. stcz. postolka, cz. postolka, 
słwń. postólka, r. pustelgd, dial. pustergń, 
ukr. pustelhć, dial. pustolhd | postilha, br. 
pustalhd 'pustułka. Wobec zróżnicowania 
słow. form niepewna pierwotna postać i ety- 
mologia. Charakterystyczną cechą tego pta- 
ka jest częste zawisanie w powietrzu (w cza- 
sie wypatrywania ofiary) w jednym miej- 
scu, z trzepotaniem skrzydłami, może więc 
należy łączyć z psł. *postati 'stanąć, zatrzy- 
mać się' (zob. stać I), w takim przypad- 
ku pierwotną postacią byłaby jpostola, de- 
rywat z przyr. *-ola (jak w psł. *gomola, 
zob. gomółka), zdr. *postolvka; wyraz ulegał 
przekształceniom głównie przez skojarze- 
nie z przym. pusty (we wschsł. niejasne są 
postaci przyrostków). 

pusty od XIV w. 'niczym nie napełniony, ni- 
czego nie zawierający, przen. 'nie mający 
wartości, bezcelowy, jałowy, czczy”, 'wesoły, 
lekkomyślny, beztroski”, stp. 'nie zamiesz- 
kany, bezludny, pustynny”, 'zniszczony, spu- 
stoszony”, 'opustoszały”, 'nie mający dzieci, 
spadkobierców”, 'pozbawiony pomocy, opusz- 
czony, zapomniany” 'swawolny, lekkomyśl- 
ny, nieposkromiony, dziki”, pusta wieczerza, 
pusty wieczór 'nocne czuwanie przy zmar- 
łym” (por. kasz. pustd noc 'ts.), kasz. pusti 
też 'jałowy, nieurodzajny”. Ogsł.: cz. pusty 
*pusty, opustoszały, opuszczony; rozwiązły, 
wyuzdany; bezczelny, ordynarny', r. pustój 
*pusty, próżny; daremny, czczy, płonny”, scs. 
puste 'pusty, nie zamieszkany, bezludny; 
opuszczony, samotny”. Psł, *pust 'opuszczo- 
ny, opróżniony, niczym nie zapełniony, nie 
napełniony”, dokładny odpowiednik w stpr. 
pausto- 'dziki” (w złożeniu pausto-catto 
'dziki kot”), dalej pokrewne ze stpr. paustre 
*pustkowie, pustynia”, od pie. *paus- 'wypuś- 
cić, opróżnić (por. np. gr. pauó |< *patsó] 


pustynia 


*zatrzymuję, powstrzymuję”), z przyr. *-to-. 
— Od tego pustka + pustkowie. Zob. pusto- 
szyć, pustynia, puszcza, puścić. 

pustynia od XIV w. 'obszar pozbawiony wi- 
docznych przejawów życia, pozbawiony opa- 
dów”, 'pustkowie, ziemia nie zamieszkana, 
nie uprawiana” (w tym znaczeniu już w stp.), 
dial. "miejsce gołe, puste”, koc. 'duża izba 
przeznaczona na uroczystości rodzinne”, 
kasz. pustińa 'pole nieurodzajne, nie obsia- 
ne”, 'duża izba przeznaczona dla dzieci”. 
Por. r. pustynja 'pustynia, pustynia | pus- 
tyn” ż 'pustelnia, erem”, scs. pustyńi 'pust- 
kowie, pustynia; pustelnia, ch./s. pustinja 
*'pustynia; pustka, bezludzie; puszcza”; też 
cz. pustina 'pustkowie”. Psł. *pustyńi 'pusty, 
nie zamieszkany teren, pustka, pustkowie”, 
od psł. przym. *puste 'opuszczony, opróż- 
niony, niczym nie zapełniony, nie napełnio- 
ny” (zob. pusty), z przyr. **yńi (co do budo- 
wy por. jaskinia). 

puszcza od XIV w. 'las pierwotny; większy 
kompleks leśny”, daw. 'las, bór”, stp. też 'pus- 
tynia, w XVI w. 'miejsce samotne; pustel- 
nia”, Por. stcz. puśće / puść "pustynia; pust- 
kowie; samotnia, dziś cz. pouśt pustynia; 
pustkowie”, r. puśća 'puszcza, słwń. piśća 
*opuszczone, nieuprawne pole; opuszczony 
ur. Psł. *puśća [< *pust-ja] 'to, co jest puste, 
pusty, nie zamieszkany teren, pustkowie”, 
od psł. przym. *pust» 'opuszczony, opróż- 
niony, niczym nie zapełniony, nie napełnio- 
ny” (zob. pusty), z przyr. *-ja (co do budowy 
por. susza). 

puszczyk od XV w. 'gatunek sowy, Strix 
aluco”, dial. puszcz i puszczyk także 'pu- 
chacz” (z polskiego zapożyczone cz. puśtik, 
ukr. puśćyk). Pochodzenia dźwkn. od gło- 
su ptaka, odzywającego się donośnym, szyb- 
ko powtarzanym hu, hu, huuu, słyszanym 
chyba jako pu lub podobnie, na co wskazu- 
je p. dial. puczyć "wydawać głos (o puszczy- 
ku i sowie). Mało prawdopodobny przyj- 
mowany nieraz związek z puszcza (zob.), 
jakoby "ptak żyjący w puszczy”, gdyż takie 
nazwanie mogłoby przysługiwać wielu róż- 
nym gatunkom ptaków. 

puszka od XV w. 'rodzaj pudełka, zwykle 
z przykrywką; rodzaj szczelnego, jednostko- 
wego opakowania, 'skarbonka”, stp. 'skrzyn- 


505 


puścić 
ka, pudełko”. Por. stcz. puśka 'naczynie, pusz- 
ka”, br. puska 'puszka”, słwń. puśa 'szkatułka”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. bhiise 'szkatuł- 
ka; czarodziejska szkatułka; żelazne okucia; 
działo”, stwniem. (baw.) puhsa 'szkatułka”, 
co z łac. buxis, buxidis "pudełeczko, szka- 
tułka, pojemniczek, zwłaszcza na maści itp.” 
(pierwotnie 'pudełeczko z drewna bukszpa- 
nowego”, od łac. buxus 'bukszpan”'). 
puszyć od XVI w. 'czynić puszystym, stro- 
szyć, nadymać, puszyć się 'stroszyć pióra 
(o ptakach)”, przen. 'być dumnym z czegoś, 
wynosić się nad innych, pysznić się”, daw. 
i dial. 'rozdymać, dial. też 'pachnieć”, kasz. 
puśćc 'sapać'; z przedr. napuszyć się. Por. cz. 
puśit se 'pysznić się”, r. puśft 'nastroszać, 
ukr. puśyty 'spulchniać ziemię” pot. 'czynić 
miękkim, puchatym”, dial. 'nadymać, roz- 
dymać”, ch./s. piśiti 'palić tytoń; dymić”. 
Psł. *puSiti powodować, że się coś nadyma, 
rozdyma, staje puszystym”, czas. kauzat. od 
psł. *puchati 'chuchać, dmuchać; ciężko od- 
dychać, sapać; pęcznieć, nadymać się, *puch- 
noti "zacząć dmuchać, dąć; stawać się na- 
pęczniałym, nabrzmiałym” (zob. puchnąć). 
puścić puszczę od XIV w. 'przestać trzymać 
ręką, 'sprawić, by coś leciało, poruszało się; 
uruchomić”, 'pozwolić odejść, wydostać się, 
zwolnić; pozwolić wejść, dostać się gdzieś”, 
'wydać, wypuścić z siebie, wydalić”; z przedr. 
dopuścić, napuścić, odpuścić, opuścić, popu- 
ścić, podpuścić, przepuścić, przypuścić, roz- 
puścić, spuścić, upuścić, wpuścić, wypuścić, 
zapuścić; wielokr. puszczać, z przedr. np. 
dopuszczać, opuszczać, wpuszczać, wypusz- 
czać. Ogsł.: cz. pustit "puścić, wypuścić, za- 
puścić, r. pustff puścić, scs. pustiti "puścić, 
wypuścić, uwolnić; opuścić; wydać z sie- 
bie, wypuścić; posłać, wysłać”. Psł. *pustiti 
*wypuścić, uwolnić, zwolnić, przestać coś 
lub kogoś trzymać, czas. odprzym. od psł. 
*puste 'opuszczony, opróżniony, niczym nie 
zapełniony, nie napełniony” (zob. pusty), 
pierwotne znaczenie zapewne 'uczynić pu- 
stym, opuścić, opróżnić”. — Od czas. przed- 
rostkowych opust (por. stp. XIV w. opus- 
ta 'przepust, przejazd przez zastawę”, dial. 
"opuszczenie, zaniedbanie, np. gospodar- 
stwa”), przepust, spust, upust (stp. od XIV w., 
dziś dial. upust i upusta 'urządzenie regulu- 


pycha 


jące wypływ wody ze stawu lub potoku”), 
wpust; przepustka, wypustka. Zob. też od- 
pust, rozpusta, spuścizna. 

pycha od XIV w. 'próżność, wyniosłość, za- 
rozumiałość, stp. też pych 'ts.. Por. dł, 
gł. pycha "przepych, okazałość, wystawność; 
klejnoty, biżuteria; stroje, stcz. pycha 'py- 
cha, buta, arogancja; przepych, wystaw- 
ność, cz. pycha 'pycha; duma”, słc. pycha 
*ts., a także dł. pych 'przepych; klejnoty”, 
stcz. pych 'pycha, buta; przepych”. Zachsł. 
*pycha I *pyche 'buta, pycha, rzeczowniki 
odczas. od psł. *pychati 'dyszeć, sapać, 
dmuchać (por. dł. pychaś 'dyszeć, sapać”, 
stcz. pychati "być dumnym, zachowywać się 
butnie', r. pychdt, pyśu "płonąć, gorzeć, pa- 
łać; buchać żarem; sapać, stękać; tryskać, 
dyszeć', słwń. pihati, piśem "wiać, dąć; dmu- 
chać, wydmuchiwać; warczeć, mruczeć ). 
Znaczenie 'buta, pycha” wtórne, powstało 
z wcześniejszego 'nadmuchanie, nadęcie się” 
(co do rozwoju znaczenia por. buta, kasz. 
buxa 'buta, pycha, zarozumiałość”, zob. bu- 
chać). Podstawowy czas. *pychati pokrewny 
z psł. *puchngti (zob. puchnąć), prawdopo- 
dobnie czas. wielokr. od psł. czas. inchoat. 
*pochnoti, z typowym wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *» — *y (z wcześniejszego 
Xi — u), por. np. dychać. — Od tego pyszny 
od XIV w. 'dumny, wyniosły, zarozumiały” 
(por. cz. pyśny 'pyszny, hardy, zarozumiały; 
dumny; wspaniały, okazały”) > pysznić się 
od XV w. 'być pysznym, wynosić się, wy- 
wyższać się”. 

pył od XVI w. 'drobniutkie sproszkowane 
ziarenka ziemi, piasku itp. unoszące się 
w powietrzu, kurz”, dial. też *popiół ze sło- 
my” 'pyłek kwiatowy”; zdr. pyłek. Odpo- 
wiedniki tylko we wschsł. (cz. pyl, słc. pyl' 
zapożyczone z rosyjskiego lub polskiego): 
r. pyl *zapał, ferwor, żarliwość, uniesienie, 
przest. i dial. 'silny żar, płomień”, ukr. pył 
*kurz', "pyłek kwiatowy”, br. pył *kurz', dial. 
*drobne włókienka unoszące się w powie- 
trzu przy obróbce lnu; puszek powstający 
przy tkaniu, 'gniew, rozdrażnienie”; por. 
też r. pyl' ż "pył, kurz, proch”, 'pyłek kwiato- 
wy dial. *'zamieć, kurzawa śnieżna”, 'piana 
na wodzie powstająca w czasie burzy”. Psł. 
dial. *pyle 'drobinki czegoś unoszące się 
w powietrzu, niesione przez wiatr, z pier- 


506 


pytać 


wotnego *pa-lo- od pie. *pu- 'dąć, dmu- 
chać”. — Od tego pylić 'wzniecać, rozsiewać 
pył; pokrywać pyłem, kurzem”, 'wysypywać 
pyłek z pylników (o roślinach)”, opylić, roz- 
pylić, zapylić. 

pysk od XV w. 'przednia część głowy zwie- 
rząt z otworem gębowym; sam otwór gę- 
bowy”, wulg. 'o twarzy ludzkiej”, stp. 'mor- 
da zwierzęcia, ryj świni” (też w nazwach 
roślin, np. świni pysk, psi pysk 'rozchod- 
nik”), dial. *'pysk świni”, 'pysk krowy”, 'pysk 
innych zwierząt domowych', pyski mn 'po- 
liczki”, 'nosy płóz sań”, kasz. pesk 'pysk zwie- 
rząt; ludzka twarz, policzki, usta”; zdr. pysz- 
czek. Płnsł. i słwń.: dł. pysk 'ryj, morda, 
dial. 'dziób ptasi”, gł. pysk 'dziób; pysk, mor- 
da”, stcz. pysk "warga; pysk, ryj; ryjek”, cz. 
pysk "warga; pysk zwierząt”, przen. 'gęba”, 
słc. pysk wargi zwierząt, pysk; wargi sromo- 
we”, pot. "pysk, gęba), r. dial. pysk "morda, 
ukr. pysok "morda zwierzęcia, twarz czło- 
wieka”, br. dial. pysk 'twarz'”, pyska ż 'poli- 
czek, uderzenie”, słwń. daw. piski m mn 'war- 
gi sromowe (alae matricis)”. Psł. dial. *pyske 
"przednia część głowy zwierząt z otworem 
gębowym, ryj, dziób, wargi”, przypuszczal- 
nie rzecz. odczas. od psł. *pyskati czy *pyś- 
ćati, na które może wskazywać r. dial. pyśćit 
*napychać, nadymać, wydymać, pyśćifsja 
*pęcznieć, nadymać się, pokrewnego z psł. 
*pychati 'dyszeć, sapać, dmuchać” (zob. py- 
cha), z pierwotnego *pu-sk- od pie. *pu- 
*dąć, nadymać (się), puchnąć (zob. puch- 
nąć). Pierwotne znaczenie byłoby zatem 'coś 
nadętego, wydętego” (stąd *'zwierzęce wargi, 
otwór gębowy z wargami, ryj” > 'przednia 
część głowy zwierząt”), najbliższym pokrew- 
nym wyrazem jest więc lit. puskas 'pęcherz, 
wągier” (pierwotnie chyba 'coś wydętego”). 
— Od tego pyskować (stp. XV w. wspyskować 
*wykrzykiwać, wywrzaskiwać ); pyskaty. 

pytać od XIV w. 'zwracać się do kogoś w for- 
mie wymagającej odpowiedzi, przest. 'szu- 
kać, nie pytać "nie zważać na coś, nie dbać, 
dial. prosić; żebrać; żądać”; z przedr. odpy- 
tać, napytać (sobie), przepytać, spytać, wy- 
pytać, zapytać; wielokr. -pytywać: z przedr. 
np. przepytywać, rozpytywać, zapytywać. 
Ogsł.: gł. pytać 'szukać, poszukiwać; śle- 
dzić”, stcz. ptdti "pytać; szukać”, pytati 'po- 


pyza 


szukiwać, cz. ptdt se 'pytać, dopytywać się”, 
dial. pytati / pytati "prosić; prosić o rękę, 
słc. pytat "prosić o coś; chcieć, pytat sa 'py- 
tać (się); domagać się” r. pytał 'torturować, 
dial. "próbować, usiłować, starać się, ukr. 
pytdty zadawać pytania”, scs. pytati 'pytać”. 
Psł. *pstati, *pytajo (czy może *pytati, *py- 
tajo) 'zwracać się do kogoś w celu otrzyma- 
nia odpowiedzi, prosić o coś”, przypuszczal- 
nie pokrewne z łac. putó, putdre 'cenić, sza- 
cować; zastanawiać się, rozważać; sądzić, 
mniemać, myśleć”, toch. A put-k- 'osądzać, 
rozróżniać, odróżniać”, z pie. *put- od pie. 
pierwiastka *peu- 'badać, pojmować, być 
rozumnym. — Od czas. przedrostkowego 
popyt od XIX w. 

pyza od XIX w., zwykle pyzy mn 'kluski go- 
towane z tartych surowych ziemniaków 
i mąki, pot. 'o tłustym, okrągłym dziecku” 
(pyzy mn 'tłuste, okrągłe policzki”), łow. 
*nos żubra i łosia”, dial. pyza / pyzia 'kluski 
w kształcie kulek z tartych ziemniaków, 
z kaszy gryczanej itd., w gwarach też pyza 
*człowiek mający dużą i tłustą twarz, tłuste 
policzki” (por. stp. nazwę osobową Pyza 
w XV w., Pyzic w XIV w., dziś nazwiska, np. 
Pyzik), 'tłuste dziecko”, 'pysk'; pyzaty 'peł- 
ny, tłusty, okrągły”. Zapewne w związku 
z dł. dial. pyzeliś se "pokrywać się pęche- 
rzykami; tryskać, pryskać, r. pot. pyżitsja 
*nadymać się, pysznić się, zadzierać nosa, 


507 


rachować 


ukr. dial. pyzytysja 'ts., napyzytysja 'nadąć 
się, udawać ważnego; wypiąć się”, tu nale- 
ży także stp. XV w. pyzać 'nie dbać, lekce- 
ważyć” (przypuszczalnie z domniemane- 
go wcześniejszego 'nadymać się, zadzierać 
nosa, okazywać lekceważenie, wzgardę”), 
wspyzać 'zlekceważyć, wzgardzić”, dziś pot. 
zapyzieć 'stać się zaniedbanym, zapomnia- 
nym, zaskorupiałym w poglądach, zapy- 
ziały 'niechlujny, zaniedbany, zapuszczony”. 
Podstawę tych wyrazów stanowił psł. rdzeń 
*pyz- z prawdopodobnym pierwotnym zna- 
czeniem 'nadymać (się), pęcznieć, puchnąć” 
względnie 'coś nadętego, napęczniałego, pę- 
katego', z pie. *pii-$- / *pii-g- (por. gr. pygć 
*tyłek”, stind. pugah 'kupa; tłum”). W dal- 
szym pokrewieństwie są (mające inną sa- 
mogłoskę rdzenną) p. daw. puź 'buzia”, dial. 
puza 'dziecko o dużej, rumianej twarzy”, 
puziaty 'zbyt tłusty na twarzy i zarośnięty”, 
puzo 'brzuch, kasz. puza 'twarz pucoło- 
wata; człowiek otyły, ociężały”, "pęczek piór 
po bokach głowy kury”, gł. puzor 'pęcherz', 
r. puzyr” 'ts., puzo 'brzuch', puzótyj 'pękaty, 
opasły, brzuchaty”, dial. piźga 'szerszy ko- 
niec jajka”, pógovina 'wypukłość, z psł. *puz- 
I *pug- < pie. *pou-$- / *pou-g- (por. np. łot. 
pduga 'poduszka, miękki podkład chomą- 
ta, patigurs "wzgórze, pagórek”), wszystkie 
od pie. pierwiastka *peu- / *pou- / *pu- 'na- 
dymać się, puchnąć (zob. puchnąć). 


rabować od XVIII w.; z przedr. zrabować. 
Por. cz. rabovat 'rabować, plądrować; pro- 
wadzić gospodarkę rabunkową. Zapoży- 
czenie z niem. rauben 'rabować, porywać; 
łupić, grabić. — Od tego rabunek — rabun- 
kowy; rabuś. 

rachować od XV w. 'liczyć, obliczać, stp. ra- 
chować się 'uzgadniać wysokość zapłaty”, 
kasz. rayovac | rexovac 'liczyć; liczyć na ko- 
goś; z przedr. porachować, wyrachować, zra- 


chować. Zapożyczenie ze śrwniem. rechen 
"liczyć, rachować, obliczać” (z oboczną po- 
stacią rechenen, dziś niem. rechnen 'ts.). 
Polskie ra- w miejsce niem. re- w wyniku 
tendencji do usuwania dialektycznego płn. 
re- pochodzącego z ra- (jak redło < radło), 
por. ratować. — Od tego rachunek od 1500 r., 
stp. 'liczenie, obliczanie” (por. śrwniem. 
rech(e)nunge "liczenie, rachowanie, oblicza- 
nie”); rachuba od XV w. 'liczenie, obliczanie, 


raczej 


sposób liczenia”. (niezwykła postać przyr. 
-u-ba wskazuje, że podstawę stanowił ra- 
chunek względnie jego niem. wzorzec); od 
czas. przedrostkowych wyrachowanie; pora- 
chunki, rozrachunek. 

raczej od XVI w. 'właściwie, ściśle mówiąc; 
lepiej, słuszniej, chętniej”, z wcześniejszej, od 
XV w., poświadczonej postaci radszej 'Ściśle 
mówiąc, właściwie”, st. wyższego od przysł. 
rado 'chętnie, z ochotą, z przyjemnością” 
(zob. rad), por. stp. XV w. radniej "raczej, le- 
piej; chętniej”. 

raczyć od XIV w. 'częstować, ugaszczać, po- 
dejmować gościnnie”, przest. (dziś ironicz- 
ne) 'chcieć coś zrobić, uczynić coś z łaski”, 
stp. chcieć, życzyć sobie”, daw. XVI w. też 
*woleć, 'sprzyjać”, 'cenić, poważać, dial. ra- 
czyć się częstować się, ucztować, kasz. ra- 
ććc 'zapraszać na wesele lub na czuwanie 
przy zmarłym i na pogrzeb; częstować, za- 
praszać do jedzenia; z przedr. uraczyć 'po- 
częstować czymś ulubionym, przyjąć kogoś 
obfitym, smacznym jedzeniem”. Ogsł.: cz. 
rdćit 'raczyć, życzyć sobie, chcieć, r. dial. 
róćit "chcieć, usiłować, scs. raćiti "mieć 
chęć, chcieć”. Psł. *raćiti "mieć chęć, chcieć, 
życzyć sobie”, od rdzenia *rók- związanego 
z *rek- (poświadczonym w psł. *rćće, zob. 
rzecz i np. lit. rókti, rekiń "krzyczeć ), osta- 
teczną podstawą był pie. pierwiastek *rek- 
"krzyczeć, mówić. Pierwotne znaczenie 
przypuszczalnie 'krzyczeć, wołać o coś, 
mówić o czymś” > życzyć sobie czegoś, 
chcieć czegoś”. Niepewny związek z bliski- 
mi znaczeniowo wyrazami germ.: stwniem. 
(gi)ruochan 'troszczyć się, dbać”, niem. ge- 
ruhen 'raczyć, łaskawie zechcieć”, ang. reck 
*dbać, troszczyć się, opartymi na pie. *reg-. 

rad od XIV w. 'zadowolony, ucieszony, u- 
szczęśliwiony, kontent; chętny, skłonny, go- 
tów”, stp. chętnie, z ochotą, z własnej woli 
coś czyniący”, być rad *być zadowolonym, 
cieszyć się, w funkcji przysł. 'łatwo, zwy- 
kle, często”; przysł. rado od XV w. 'chętnie, 
z ochotą, z przyjemnością” (zob. też raczej). 
Ogsł.: cz. ród *zadowolony, kontent”, mit ród 
*kochać, lubić, jako przysł. ród 'chętnie, 
z chęcią, r. rad *zadowolony, kontent; chęt- 
ny, gotów, scs. rada 'zadowolony, kontent”. 
Psł. *rade 'zadowolony, radosny”, zapewne 


508 


radość 


prapokrewne ze stang. rót 'radosny, weso- 
ły, a-retan 'rozweeelić”, stisl. rótask 'stawać 
się wesołym”, od pie. *red- 'rozweselić; ra- 
dosny”. Zob. radość, radować (się). 

rada od XIV w. (stp. też reda) 'zgromadzenie 
obradujące, instytucja doradcza lub decydu- 
jąca w pewnych sprawach”, 'to, co się dora- 
dza, porada”, stp. także "myśl, zamysł, po- 
stanowienie”, 'radzenie nad czymś, obrady, 
narada, przedmiot narady”. Por. dł., gł. rada 
*rada (miejska); radca, rajca; porada; narada, 
obrady”, cz. rada 'rada; porada, słc. rada 
*komitet, rada, kolegium; porada. Zachsł. 
*rada w znaczeniu *zespół ludzi, zgroma- 
dzenie doradcze” to zapewne zapożyczenie 
ze stwniem. rat, stsas. rad "rada, zgroma- 
dzenie” (dziś niem. Rat 'radca; rada, zgro- 
madzenie; porada). W pozostałych znacze- 
niach może rzecz. odczas. od radzić (zob.). 
Zob. rajca. 

radło od XIV w. (stp. i dial. płn. też redło, 
z gwarowym rozwojem ra- > re-) 'prymi- 
tywne drewniane narzędzie do orania, now- 
sze 'rodzaj pługa do obsypywania roślin, 
płużek”, dial. też "narzędzie do spulchnia- 
nia ziemi i wyrywania perzu; żelazny pazur 
w takim narzędziu”, 'lemiesz u płużka”, 'ko- 
nar drzewa, 'stary, bezużyteczny przed- 
miot”; stp. od XIII w. w specjalnym znacze- 
niu 'jednostka miary powierzchni ziemi”. 
Ogsł.: cz. radlo 'dawne narzędzie do orania 
z radlicą, które tylko rozcina glebę; pług 
z dwoma skrzydłami, rozgarniający ziemię 
na dwie strony”, r. rólo 'radło', dial. 'le- 
miesz, 'rodzaj brony”, scs. ralo 'pług”. Psł. 
*ordlo 'pierwotny prymitywny przyrząd do 
orania (sporządzany z odpowiednio dobra- 
nego rozwidlonego drzewa)”, nazwa narzę- 
dzia z przyr. *-dlo od pierwotnego psł. *orti 
*orać (zob. orać), mająca bliskie odpowied- 
niki w bałt.: lit. drklas 'socha, pług”, łot. 
atklis 'pług”, por. też np. łac. aratrum 'pług", 
gr. dratron 'ts. (wyrazy te zawierają pie. 
przyr. *-tro-). 

radość od XIV w. Ogsł.: cz. radost, r. radost, 
scs. radostb. Psł. *radostv 'zadowolenie, roz- 
radowanie, wesoły nastrój, rzecz. abstr. 
z przyr. *-oste Od psł. przym. *rad (zob. 
rad). — Od tego radosny (stp. XV w. radost- 
ny, por. stp. XV w. radościen 'radosny”). 


radować (się) 


radować (się) od XIV w.; z przedr. uradować 
się, uradowany. Ogsł.: cz. radovat se, r. rado- 
vat(sja), scs. radovati sę. Psł. *radovati 'spra- 
wiać radość, cieszyć, *radovati sę 'cieszyć 
się, odczuwać radość, czas. odprzym. od 
psł. "rade (zob. rad), utworzony jak np. mi- 
łować (zob. miły). 

radzić od XIV w. 'obradować, debatować, na- 
radzać się”, 'udzielać rad, porad, doradzać, 
zalecać”, 'szukać sposobu, rady”, radzić sobie 
"znajdować na coś sposób, dawać sobie ra- 
dę'; z przedr. doradzić, naradzić się, pora- 
dzić, zaradzić; wielokr. -radzać: z przedr. 
doradzać, naradzać się. Por. gł. radźić 'ra- 
dzić, doradzać”, radżić so "udawać się, osią- 
gać powodzenie”, cz. radit 'radzić”, słc. radit 
"radzić, doradzać; polecać, zalecać”. Czas. 
odrzecz. od rada (zob.), nie można jednak 
wykluczyć spłynięcia się z kontynuantami 
psł. *raditi 'starać się, troszczyć się” (por. np. 
scs. raditi, rażdo 'troszczyć się, niepokoić 
się”, ch./s. rdditi, radim "pracować, robić; zaj- 
mować się; postępować; starać się, działać; 
fermentować, o winie”). — Od tego radny 
'członek rady” (stp. KV w. 'roztropny, mądry, 
rozważny”); od czas. przedrostkowych na- 
rada, obrada, obrady mn (por. p. daw. XVI w. 
obradzić co 'obmyślić, obradzić kogo 'pora- 
dzić”) + obradować, porada od XVI w. 'ra- 
da, udzielenie wskazówek” (w XVI w. też 
*narada, naradzanie się, "umiejętność da- 
wania rad, mądrość, 'zamiar, plan; zasta- 
nowienie się”); poradny, nieporadny, zarad- 
ny; poradnik (daw. XVI w. 'doradca'). Zob. 
rajca. 

raić raję od XVI w. (z przedr. naraić od XV w.) 
"polecać, proponować, rekomendować; swa- 
tać, kasz. rajic 'swatać; z przedr. naraić, 
stp. od XV w. 'polecić, nastręczyć. Czas. 
wtórnie utworzony od rzecz. rajca (zob.), 
z wydzieleniem rzekomego rdzenia raj-. 

raj od XIV w. 'rajski ogród, 'niebo, miejsce 
przebywania po śmierci dusz sprawiedli- 
wych”. Ogsł.: cz. raj, r. raj, scs. rai. Psł. *rajb 
'szczęśliwa, błogosławiona kraina”, prawdo- 
podobnie zapożyczenie z irańskiego: awest. 
rdy- n "bogactwo, szczęście”, por. też stind. 
rayih / rńh m i ż dobro, posiadanie, bogac- 
two”, ragih 'dar, posiadanie” (podstawowy 
czas.: stind. rdti 'daje, pożycza”). Prawdopo- 


509 


rak 


dobnie jedno z zapożyczeń staroirańskich 
z zakresu wierzeń religijnych (por. też np. 
bóg, święty) do psł. Wyraz znany był nie- 
wątpliwie pogańskim Słowianom w przy- 
puszczalnym pierwotnym znaczeniu 'miej- 
sce (kraina), gdzie panuje bogactwo, szczęś- 
cie; powszechne w językach słow. znaczenie 
*miejsce przebywania po śmierci dusz bło- 
gosławionych, niebo” powstało na gruncie 
chrześcijańskim. Przyjmowana nieraz ro- 
dzimość psł. *rajv i jego pokrewieństwo 
z wyrazami irańskimi i indyjskimi mniej 
prawdopodobne. — Od tego rajski. 

rajca od XV w. 'członek rady miejskiej”, rad- 
ca od XV w. 'urzędnik odpowiedzialny za 
pewien dział”, radca prawny 'doradca praw- 
ny”, stp. od XV w. radca / radźca | radźsa 
I rajdźca | rajdca | rajca 'doradca', 'czło- 
nek rady (miejskiej)”. Nazwa wykonawcy 
czynności z przyr. -ca od radzić (zob.). 
Pierwotna postać radźca, w której grupa 
spółgłoskowa dźc > ćc ulegała różnym od- 
podobnieniom, w tym w jćc > jc (rajca; por. 
ojciec), jćc > jtc > tc (ortograficznie dc: rad- 
ca). Zob. raić. 

rak od XV w. 'skorupiak Astacus', nowszy od 
XVIII w. termin medyczny 'nowotwór złoś- 
liwy”, 'schorzenie rośliny, narośl, rozrośnię- 
ta tkanka rośliny”, także w różnych znacze- 
niach technicznych, np. raki mn *żelazne 
klamry ułatwiające wchodzenie na słupy, 
drzewa, wspinaczkę, daw. XVIII w. 'urzą- 
dzenie na statku, do którego przymocowuje 
się żagiel”, dial. rak (płn. rek) też np. *kawał 
drewna przymocowanego do osi wozu, słu- 
żącego do zakładania orczyka”, kasz. rek 'rak; 
nowotwór złośliwy; schorzenie drzewa”; zdr. 
raczek. Ogsł.: cz. rak, r. rak, ch./s. rak. Nie- 
pewna pierwotna postać, zwykle rekonstru- 
uje się psł. *rak», ale nie można wykluczyć 
prapostaci *orke z intonacją akutową (pod 
którą ogsł. rozwój *żr- > *ra-, jak np. w psł. 
*ormo, zob. ramię), prawdopodobne psł. 
znaczenie 'skorupiak słodkowodny Astacus, 
rak”. Bez pewnej etymologii; z różnych prób 
wiązania z rozmaitymi wyrazami ie. (np. 
gr. karkinos 'rak') najbardziej realistyczne 
wydaje się łączenie z lit. erkć / drkć kleszcz; 
drewniany kozioł, łot. ćrce kleszcz bydlę- 
cy; drewniany kozioł”, łac. ricinus 'kleszcz” 


rama 


i dalej z łac. arcus 'łuk; zakrzywienie, skle- 
pienie, arcudtus 'kabłąkowato zakrzywio- 
ny, łukowaty”, od pie. *ark*- 'coś wygiętego, 
wygięcie'. W takim razie psł. *orke z etymo- 
logicznym znaczeniem 'coś wygiętego” w na- 
wiązaniu do kształtu charakterystycznych, 
wielkich szczypców raka. Znaczenie '(złoś- 
liwy) nowotwór” nowsze, powstało w po- 
szczególnych językach słow. pod wpływem 
łac. cancer 'rak; nowotwór”, niem. Krebs 'ts., 
dla których wzór stanowiło gr. karkinos 'rak', 
wtórnie 'złośliwy nowotwór”, na podstawie 
wyobrażeń, że nowotwór pożera zaatako- 
wany organ jak rak swą ofiarę. 

rama od XIV w., stp. też ram; zdr. ramka. 
Por. dł. ram, gł. rama, cz. ram. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. ram(e) 'podpora, podpór- 
ka, stojak, stelaż, ramy; rama do haftowa- 
nia, do tkania” (dziś niem. Rahmen 'rama, 
obramowanie). — Od tego obramować, ob- 
ramowanie. 

ramię ramienia od XIV w. 'staw łączący ło- 
patkę z barkiem, bark; część ręki od barku 
do stawu łokciowego, ręka”, dial. też ramień; 
zdr. ramiączko. Ogsł.: cz. rameno, książk. 
rame, r. daw. rómo, scs. ramo, ch./s. rame, 
rdmena 'ramię. Psł. *ormo, wtórnie *ormę, 
*ormene 'ramię, pokrewne ze stpr. irmo 
*ramię, goc. arms 'ręka', niem. Arm 'ramię, 
ręka, łac. armus 'ramię; łopatka, awest. 
arama "ręka, ramię”, wszystkie z pie. *aramo- 
*ręka, ramię. 

rana od XIV w. 'uszkodzenie ciała; pęknię- 
cie, uszkodzenie tkanki rośliny”, stp. 'cios, 
uderzenie; ślad na ciele po uderzeniu, uszko- 
dzenie ciała na skutek uderzenia, wyjątko- 
wo 'blizna'; zdr. ranka. Ogsł.: cz. rdna 'rana; 
głębokie uszkodzenie tkanki rośliny”, 'ude- 
rzenie; hałas spowodowany przez uderzenie”, 
przen. 'klęska, nieszczęście”, r. rdna 'rana, 
scs. rana 'rana; cios, raz', przen. 'strapienie, 
cierpienie”. Psł. *rana [< *uró-nd] (z regular- 
nym uproszczeniem nagłosowego *ur- > *r-) 
'głębokie zranienie, uszkodzenie ciała, ra- 
na”, z bliskim odpowiednikiem w stind. vra- 
nd- m, n 'rana, rozdarcie, pęknięcie”, por. 
też alb. varre ż rana, vras 'zabijam”. Pod- 
stawą był pie. pierwiastek *uer- "rozerwać, 
zadrasnąć”, pierwotnie więc 'rozdarcie, pęk- 
nięcie (na ciele). — Od tego ranić, zranić; 
ranny (stp. też rany) 'zraniony”. 


510 


raróg 


ranny od XVI w. 'poranny', wcześniej, od 
XV w., stp. rany 'ts., "wczesny, wcześniej- 
szy”, kasz. reni "poranny, wczesny, wcześnie 
dojrzewający, wcześnie wstający”. Ogsł.: cz. 
rany wczesny, ranni 'ranny, poranny, 
r. rannyj "wczesny; ranny, poranny”, ch./s. 
rani 'wczesny”. Psł. "rane "wczesny, poran- 
ny, przypuszczalnie z pie. *uród-no- (nie 
znanego jednak innym językom ie.), od pie. 
*uerd'- | *ured"- 'rosnąć, wznosić się” (zob. 
ród), od którego też gr. órthros 'Świt, brzask”. 
W takim razie pierwotne byłoby znaczenie 
*taki, który jest w czasie wznoszenia się 
(wschodu) słońca, o świcie, wczesnym ran- 
kiem”. Polskie ranny może być kontynuan- 
tem psł. *rane z nawarstwionym przyr. -ny 
< *-vne (por. np. istny), ale możliwe też, że 
jest to derywat od rzecz. rano (zob.). 

rano 'ranek, poranek”, od XIV w. przysł. "na 
początku dnia, rankiem, z rana”, wcześnie, 
stp. też 'następnego dnia, nazajutrz. Jako 
rzecz. zachsł.: gł. ranjo / ranje 'rano, ranek, 
poranek”, cz. rdno 'ts., też słwń. dial. w po- 
rannym pozdrowieniu dobro rano 'dzień 
dobry”; poza tym przysł. *rano: cz. rdno 'ra- 
no, rankiem”, r. rano przysł. 'wcześnie”, scs. 
rano przysł. "wcześnie, rankiem”, ch./s. rano 
przysł. 'wcześnie, rano”. Urzeczownikowio- 
na forma rodzaju nijakiego psł. przym. 
*ranv wczesny” lub przysł. *rano 'wcześnie, 
rankiem” (zob. ranny). — Od tego ranek 
'poranek'. Zob. poranek. 

raróg od XV w. 'ptak Falco cherrug”, dial. pa- 
trzy jak raróg "patrzy jak głupiec, koc. raróg 
I reróg "człowiek natrętny, gość zbyt często 
się naprzykrzający”, kasz. raróg 'raróg, też 
*człowiek kapryśny, rozpieszczony”. Płnsł.: 
cz. raroh, ukr. rdrih, -roha (tu może też na- 
zwa morskiego raka: ch. rórog 'homar", dial. 
czak. raróg / rdarog 'ts., jeśli rzeczywiście 
jest to nazwa drapieżnego ptaka przenie- 
siona na drapieżnego raka). Psł. *raroge 
*raróg, od psł. *rarati "wydawać głośne, 
ostre dźwięki” (por. p. dial. rarać Śpiewać, 
o skowronku”) bądź od rzecz. *rare 'szum” 
(por. cs. rara 'dźwięk, hałas”), z przyr. *-og» 
(co do budowy por. pieróg, twaróg). Ptak 
nazwany od wydawanych dźwięków. Czas. 
*rarati, rzecz. *rare, od pie. pierwiastka 
dźwkn. *ra- 'dźwięczeć, szumieć, huczeć” 
(od niego też np. r. daw. rdjat 'huczeć'). 


ratować 


ratować od XVI w. (stp. od XV w. retować) 
*przyjść z pomocą”, dial. płn. (np. koc.) reto- 
wać, kasz. retovac / ratovac i retać "ratować; 
z przedr. poratować, uratować, wyratować. 
Por. dł. retowaś, gł. retować, stcz. retovati 'ra- 
tować; pomagać; uwalniać, wybawiać; chro- 
nić”. Zapożyczenie ze śrwniem. retten 'rato- 
wać, uwalniać; gasić (pożar, ogień)”, niem. 
retten "ratować, ocałać. Zmiana p. retować 
> ratować hiperpoprawna, związana z ten- 
dencją do usuwania diałektycznego płn. re- 
pochodzącego z ra- (jak redło < radło). — 
Od tego ratownik od XVI w. — ratownictwo; 
ratunek od XVI w. (stp. XV w. ratunk) 'po- 
moc w niebezpieczeństwie”, kasz. retenk / ra- 
tenk 'ts.” (por. śrwniem. rettigunge / rettunge 
"ratunek, pomoc”, niem. Rettung 'ratunek'). 

ratusz od XV w. 'budynek będący siedzibą 
władz miejskich”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
rathus (dziś niem. Rathaus) ratusz, złoże- 
nie śrwniem. rat 'rada” (zob. rada) i hus 
*'dom', dosłownie 'dom rady (miejskiej). 

raz od XV w. (stp. też raza) 'uderzenie, cios, 
sztych”, jeden” (w liczeniu), '-kroć', 'wypa- 
dek, zdarzenie, daw. 'czyn, uczynek”; też 
w funkcji przysł. *w pewnej chwili, kiedyś; 
nareszcie, wreszcie, w końcu; definitywnie, 
ostatecznie”, na razie 'tymczasem”, od razu 
"bardzo szybko, zaraz, natychmiast”. Ogsł.: 
cz. róz 'uderzenie, cios, cięcie”, "moment, 
chwilka, 'charakter, typ, zespół cech cha- 
rakterystycznych, 'gatunek, rodzaj, 'na- 
cisk”, lud. *kupa, stos”, daw. 'odbicie, obraz 
wybity na monecie”, 'bicie (monety), r. raz 
'jeden” (w liczeniu '-kroć'), razy mn 'ilość, 
liczba”, pot. "wypadki, zdarzenia”, ch./s. rz 
*deseczka do wyrównywania powierzchni 
mierzonej substancji; poziom”. Psł. *raze 
'cięcie, uderzenie, cios, sztych', pierwotnie 
nazwa czynności od psł. czas. *rezati 'ciąć, 
rżnąć, przecinać, nacinać” (zob. rzezać), 
z wymianą samogłoski rdzennej * > "a 
(z wcześniejszej wymiany *e — *6); por. 
paralelne formacje: lit. róożas 'kreska, rysa, 
pręga; nacięcie”, łot. ruóza 'smuga, pręga; 
łąka; rząd, szereg; nizina; wąwóz. — Od 
wyrażeń przyimkowych przysł. naraz, wraz, 
zaraz. 

razem od XVI w. przysł. wraz, jednocześnie; 
łącznie, wspólnie, daw. 'zarazem, jedno- 


511 


rąb 


cześnie, 'nagle'. Por. dł. z razom "łącznie, 
wspólnie”, słc. diał. razem 'nagle', a także 
cz. róz | raz przysł. 'nagle, gwałtownie; 
jednego razu, jeden raz”, słc. raz przysł. 
*w określonym czasie, pewnego razu; wresz- 
cie, w końcu; rzeczywiście, w ogóle”, r. raz 
przysł. 'jednokrotnie; kiedyś, pewnego ra- 
zu, w pewnym momencie; nagle, raptow- 
nie”, ukr. raz jednokrotnie; pewnego razu, 
jeden raz”, br. raz "pewnego razu”. Narzęd- 
nik rzecz. raz (zob.) w funkcji przysł. 

razić rażę od XV w. 'obrażać poczucie este- 
tyki, poczucie sprawiedliwości, uczciwości, 
sprawiać niemiłe wrażenie”, 'zbyt silnie dzia- 
łać na wzrok, oślepiać; wywoływać poraże- 
nie, paraliż”, stp. (dziś poet.) 'bić, uderzać, 
daw. też 'robić na kimś wrażenie, zwracać 
uwagę, daw. i dial. 'cuchnąć, śmierdzieć; 
z przedr. narazić, obrazić, porazić, przerazić 
*bardzo przestraszyć, przeszyć strachem” 
(daw. od XV w. 'wedrzeć się gdzieś, wnik- 
nąć, przeniknąć, przebić na wylot”), wyra- 
zić (zob.), zarazić, zrazić; wielokr. -rażać: 
z przedr.: narażać, obrażać, porażać, prze- 
rażać, wyrażać, zarażać. Ogsł.: cz. razit "bić, 
wybijać (pieniądze); torować sobie (drogę)”, 
r. razit "uderzać, zadawać ciosy”, ch./s. razi- 
ti siec, ciąć, zbijać, zwałać, obalać, scs. 
z przedr. np. poraziti 'uderzyć, trafić”. Psł. 
*raziti, *raźg 'ciąć, siec, zadawać ciosy, ude- 
rzać; ostro oddziaływać na zmysły lub na 
umysł”, archaiczny czas. wielokr. od psł. *re- 
zati ciąć (zob. rzezać), z wymianą rdzen- 
nego *e > *a (jak np. w leźć — wielokr. 
łazić), — Od tego raźny od XVI w. 'żywy, 
ochoczy, żwawy, ruchliwy, rzutki” (por. cz. 
rdzny 'energiczny, zdecydowany; spręży- 
sty”); od czas. przedrostkowych porażenie, 
przerażenie od XV w. 'uczucie silnego lę- 
ku, trwoga”, wyrażenie; odraza od XVIII w. 
*uczucie niechęci, wstrętu, obrzydzenia; an- 
typatia”, daw. odraz 'odbicie” (por. np. ch./s. 
ódraz 'odbicie, odzwierciedlenie, odbijanie 
się promieni”). 

rąb rębu 'krawędź, brzeg, kant”, stp. od XIV w. 
"odzież, szata, chusta, bielizna, płótno”, daw. 
na ręby 'na odwrót, na nice, na wywrót', 
kasz. rob 'szew*, 'miejsce połączenia dwu 
elementów, spojenie; zmarszczka”, rąbć mn 
'odwrotna, lewa strona odzieży; nierówno- 


rąbać 


ści na polu, na rąbe "na odwrót; zdr. rąbek 
"brzeg, skraj (np. chusty, odzieży, płótna), 
krawędź, kant”, przest. *kawałek, płat cien- 
kiego płótna; cienkie płótno”, daw. od XV w. 
*cienka biała chusta noszona przez kobie- 
ty zamężne pod czepkiem”, 'płócienny ubiór 
kobiecy, cienkie płótno, w gwarach np. 
*ręcznik”, 'duża chustka perkalowa noszona 
przez kobiety; chustka na głowę”, 'całun', 
*skraj, róg (np. fartucha). Ogsł.: stcz. rub 
"szata; chusta”, ruby mn 'szaty), cz. rub 'le- 
wa, odwrotna strona, r. dial. rub 'grube 
okrycie, szmaty; szew”, ch./s. rub 'krawędź, 
kant; obwódka, szlak, brzeg, skraj, rąbek; 
grań”. Psł. *roba 'brzeg, skraj, krawędź; od- 
cięty kawałek płótna”, rzecz. odczas. od psł. 
*robiti ciąć, siec” czy wielokr. *robati 'roz- 
cinać, ciąć, siec” (zob. rąbać). Pierwotne zna- 
czenie 'to, co odcięte. — Od tego obrębić 
*wykończyć brzeg tkaniny” — obrębek / ob- 
rąbek. 

rąbać od XV w. (stp. rębać) 'Ścinać, wycinać 
(drzewa)”, 'łupać, rozdrabniać na kawałki 
(np. drewno, lód) ostrym narzędziem”, 'za- 
dawać rany bronią sieczną; z przedr. odrą- 
bać, porąbać, przerąbać, wyrąbać, zarąbać, 
zrąbać. Ogsł.: cz. rubat (przest. roubat) 
'ciąć, siekać; ucinać”, r. rubdt 'ciąć, siekać”, 
ch./s. dial. ribati 'ciąć, siec. Psł. *robati 
*rozcinać, ciąć, siec, czas. wielokr. od psł. 
*robiti ciąć, siec” (por. p. daw. od XIV w. rę- 
bić "wycinać, ścinać las, drzewa, rąbać drze- 
wo na kawałki; niszczyć uderzeniami sie- 
kiery, cz. roubit 'zakładać cembrowinę; 
szczepić (drzewka)”, r. rubit 'rąbać; siekać; 
ścinać, wycinać; ciąć; stawiać, budować 
z drewna, z bierwion', ch./s. rubfti 'rąbać, 
wycinać), pokrewnego z lit. rómbeti 'po- 
kryć się bliznami, rysami; zatrzymać się 
w rozwoju”, rurńbas 'wcięcie, nacięcie, rysa; 
blizna, łot. ruobit "wycinać, rzeźbić”, od pie. 
bazy *remb- 'rąbać, ciąć. — Od tego rąb 
*wycinanie drzew w lesie, cięcie; od czas. 
przedrostkowych poręba od XIII w. 'miej- 
sce, gdzie wyrąbano las” (stp. porębić ściąć; 
zniszczyć rąbaniem ); wyrąb, zrąb; odrębny 
od XIX w. 'odmienny od innych, niepodob- 
ny do innych”. 

rączy od XIV w. 'szybki, prędki, bystry, żwa- 
wy, chyży, zwinny (zwykle o zwierzętach)”. 


512 


rdza 


Płnsł.: cz. rućf / roućf 'szybki, prędki, żwa- 
wy, słc. rući 'sprawny, zdolny”, ukr. ri- 
cyj 'zręczny, zwinny, żwawy, br. dial. rtóćy 
*zdolny do pracy; silny, sprytny”. Psł. dial. 
*roćv [< *rok-je] 'sprawny, zręczny, zwinny” 
> 'szybki, prędki, żwawy”, zapewne przym. 
z przyr. *-je od psł. *roka (zob. ręka), co do 
znaczenia por. p. zręczny 'zgrabny, zwinny, 
sprytny”. Mniej jest prawdopodobny przyj- 
mowany często związek z wyrazami ie., np. 
ze stang. ranc 'dumny, śmiały, dzielny” lub 
ze stind. rńjdti 'pośpiesza”, rjrih 'szybki”. 

rdest od XV w. 'roślina Polygonum”, daw. też 
'chwast”, w gwarach w różnych postaciach, 
np. rdes, drdest, drdes, derdes, dresc, grdes, 
grdest, drest, dreść, kasz. dlórdes I dlćrdest 
I rdes "rdest". Ogsł.: dł. drest, gł. drest / dróst, 
cz. rdest | rdesno, r. rdest, ukr. dćres | drjasen 
I deresćw, br. drasćn, ch./s. dresen I dresan, 
słwń. dresen. Wyraz niewątpliwie pocho- 
dzenia psł., jednak ze względu na różnorod- 
ność postaci w językach słow. utrudniona 
jest rekonstrukcja prapostaci. Najbardziej 
prawdopodobne psł. *rodroste 'rdest" od 
psł. przym. *redr 'czerwonawy, rudy, bru- 
natny” (por. strus. redra / redro I redryj | ro- 
dryj 'brunatny, rudy, czerwonawy, zwykle 
o umaszczeniu bydła, r. dial. redryj 'rudy, 
ryży, o bydle”, ch. dial. czak. +dar 'czer- 
wony”), budowa jednak nie całkiem jasna 
(przyr. *-6ste?). Zmiany postaci w językach 
słow. wynikały z przekształceń grupy spół- 
głoskowej rdr- powstałej po zaniku pół- 
samogłosek. W takim razie roślinę nazwa- 
no ze względu na charakterystyczne rdzawe 
zabarwienie liści (por. np. słc. rudavec 
*rdest” od rudy czerwony”, słwń. rdrić 'ts. 
od psł. *rodrev). 

rdza od XV w. 'utleniona warstwa na meta- 
lu, 'grzyby Puccinia graminis pasożytujące 
na roślinach i tworzące na nich brunatno- 
ceglaste plamy”, dial. też np. r-za, drdza, 
dr-za, dzyrdza. Ogsł.: dł. rza 'rdza, r. rźa 
(dziś liter. rźdvćina) 'rdza; rdza na rośli- 
nach; brunatna warstwa na bagnie, scs. 
rożda 'rdza'. Psł. *ryda brunatna skorodo- 
wana warstwa na wyrobach z żelaza; bru- 
natnoceglaste plamy na roślinach tworzone 
przez pasożytujące na nich grzyby”, pierwot- 
nie rzecz. abstr. 'czerwień, barwa czerwona, 


rdzeń 


czerwonobrunatna” (z późniejszą konkre- 
tyzacją w 'coś czerwonego, czerwonobru- 
natnego” > 'rdza') z przyr. *-ja od niezacho- 
wanego w słow. przym. trad» 'czerwony” 
czy 'czerwonobrunatny” (równego lit. rudas 
'czerwonobrunatny”, łot. ruds 'czerwonawy, 
czerwonobrunatny”); na gruncie psł. od te- 
go utraconego przym. utworzono też czas. 
*radeti 'stawać się czerwonym, czerwienieć, 
rumienić się (np. cz. rdit se 'rumienić się, 
czerwienić się”, r. rdet' 'ts.; czerwienieć”, dial. 
"dojrzewać, słwń. rdćti 'czerwienieć, czer- 
wienić się; w polskim niepoświadczony). 
Psł. *rode należy do pie. pierwiastka *reud'- 
'czerwony”; por. pokrewne ruda, rudy, rydz. 
— Od tego rdzawy, rdzewieć. 

rdzeń od XVIII w. 'tkanka miękiszowa wy- 
pełniająca łodygę, korzeń, środek pnia”, stp. 
od XV w. dr-zeń / zdr-zeń 'ts., 'istotna część, 
udział”, strzeń / strżeń | zdrżeń zawartość, 
środek (pestki), rdzeń, daw. XV-XVII w. 
zdrzeń | drzeń, XVIII-XIX w. drdzeń, dial. 
np. drdzeń |! dr-zeń I drżeń / r-zeń I dzeń 
*rdzeń, 'najtwardsza część ropnia, rdzeń 
wrzodu. Ogsł.: dł. rdżeń / dzeń 'rdzeń; 
miąższ owocu; szpik kostny”, stcz. strżen 
I stfen rdzeń (drzewa), przen. 'wnętrze, 
istota, meritum”, cz. dreń 'rdzeń drzewa, 
miękisz, tkanka miękiszowa owoców, miaz- 
ga zębowa, szpik kostny”, przen. 'jądro, sed- 
no, istota, dial. strżeń, -żńa 'rdzeń; ocz- 
ko w ziemniaku; rdzeń wrzodu, r. stćrżen), 
-Żnja "rdzeń; stosina pióra; szypułka”, przen. 
*jądro, sedno”, słwń. strźćn m 'głąb, jądro”, 
przen. 'sedno, istota; por. z innym znacze- 
niem r. streżen” "najgłębsze miejsce w kory- 
cie rzecznym, o najszybszym nurcie, głów- 
ny nurt rzeki”, ukr. dial. stryżen” 'najgłębsze 
miejsce w rzece, jeziorze, toń; niewielka 
rzeczka, struga”, słwń. dial. strźćn 'nurt rze- 
ki. Psł. *streżę, *strvżene 'tkanka mięki- 
szowa drzewa, rdzeń; najgłębsze miejsce 
rzeki, nurt rzeki”, od psł. *strożv |< *strigi-] 
*ts.” (por. r. dial. streż” / streżd "nurt rzeki”, 
s. dial. strż ż 'rdzeń drzewa”), prapokrewne 
ze stpr. strigeno ż "mózg i dalej ze szwedz. 
streke [< *strikan] "nurt rzeki”, zapewne od 
pie. *streig- będącego derywatem od pie. 
pierwiastka *ster- "pasmo, smuga, pręga. 
Oczekiwana polska postać *strzżeń, real- 


513 


rejestr 


nie istniejące postaci powstały w rezulta- 
cie różnych uproszczeń niezwykłej grupy 
spółgłoskowej *strż i jej odmianki *zdiż 
(udźwięcznionej pod wpływem ż). 

rechotać od XIX w. 'wydawać głos (o ża- 
bach); śmiać się głośno, rubasznie”; też daw. 
od XVI w. rzechotać 'ts., rzegotać 'recho- 
tać, 'grzechotać, wydawać dźwięk”, stp. od 
XV w. 'dużo mówić, paplać, dial. *'turkotać 
(o odgłosie kół wozu); rechotać, skrzeczeć 
(o żabach)”, w gwarach w wielu postaciach: 
rechotać | regotać | rekotać | rzechotać I rze- 
kotać | rzegotać 'skrzeczeć (o żabach, o sro- 
kach)”, rzechotać się 'głośno i pusto śmiać 
się, kasz. fexotac 'skrzeczeć (o żabach)”, 
*śmiać się głośno”; por. też stp. rzektać 
*rżeć (o koniu), skrzeczeć (o sroce)', rzekta- 
nie 'głośny śmiech, chichot”, dial. rzechtać 
*skrzeczeć (o żabach)”, rzechce (się) 'przeja- 
wia popęd płciowy (o świni)”, rechtać / rek- 
tać "wydawać głos, skrzeczeć (o żabach), 
chrząkać (o świni)”, rechać 'chrząkać (o świ- 
ni). Por. gł. rjechtać 'skrzeczeć, rechotać 
(o żabie), chrząkać (o świni)”, stcz. rechniti 
I rechtniti 'szemrać, sarkać, wymyślać, cz. 
fehotat i feh(o)nit se 'rechotać, chichotać, 
fehtat 'rżeć (o koniu); grzechotać”, słc. reho- 
tat sa i rehuńat sa 'zaśmiewać się w głos, re- 
chotać”, rehtat 'rżeć”, r. regotdt 'zaśmiewać 
się, rechotać, wrzeszczeć”, ukr. rehotdty(sja) 
*ts., ch. regetati 'skrzeczeć, rzechotać; terko- 
tać. Wszystkie postaci pochodzenia dźwkn. 

rej od XVI w. 'szereg, rząd, łańcuch, sznur”, 
dziś tylko rej wodzić "przewodzić komuś, 
panować nad otoczeniem; zajmować pierw- 
sze miejsce; dyrygować, rządzić, od czego 
wodzirej od 1500 r. 'ten, co prowadzi ta- 
niec”, por. też daw. XVI w. rej 'przodownik, 
przywódca. Por. cz. rej 'pląsy, taniec”. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. rei(e) / reige "rodzaj 
tańca, zwłaszcza wiosenny, letni korowód ta- 
neczny prowadzony przez pola” (dziś niem. 
Reigen, wcześniej Reihen "korowód, taniec, 
pląsy”), co zapewne ze stfranc. raie o nie- 
pewnym znaczeniu ('rodzaj gry” czy może 
*taniec”), przypuszczalnie pochodzenia cel- 
tyckiego. 

rejestr od XV w. (stp. też rejistr / rajistr) 'spis 
spraw, osób, przedmiotów”, stp. też "wyciąg, 
skrót (z obszerniejszego dzieła)”, Por. cz. rej- 


reszta 


strik 'rejestr, indeks”. Zapożyczenie ze śrłac. 
registrum 'spis, wykaz”. — Od tego rejestro- 
wać, rejestracja. 

reszta od XVII w., daw. od XVI w. też reszt 
'pozostałość, ostatek”; zdr. resztka. Zapoży- 
czenie z niem. Rest 'reszta, pozostałość; 
ostatek, resztka, co przejęte z wł. resto 'ts.” 
(od wł. restare pozostawać < łac. restare 
*ts.). — Od wyrażeń przyimkowych na- 
reszcie, wreszcie, zresztą. 

ręczyć od XIV w. 'gwarantować, dawać gwa- 
rancję, porękę, pot. 'być pewnym czegoś, 
spodziewać się, wierzyć”; z przedr. doręczyć, 
poręczyć (stp. dać na co porękę, gwarancję, 
zaręczyć; powierzyć, oddać pod opiekę, pod 
nadzór”), wyręczyć (daw. 'wybawić, wyzwo- 
lić), zaręczyć (stp. 'przysiąc, zobowiązać 
się”), zaręczyć się; wielokr. -ręczać: z przedr. 
doręczać, poręczać, wyręczać, zaręczać (się). 
Ogsł.: cz. rućit 'ręczyć, poręczać, ukr. ru- 
ćyty 'ts., ch./s. rićiti "podawać rękę; porę- 
czać, dawać gwarancję przez podanie ręki”. 
Psł. *roćiti "podawać rękę na znak gwa- 
rancji, zapewnienia kogoś o czymś”, czas. 
odrzecz. od psł. *rpka (zob. ręka). — Od 
czas. przedrostkowych poręczenie; poręczy- 
ciel 'ten, kto udziela gwarancji” (w XV w. 
bohemizm poręczyciel 'ten, kto sporządził 
testament"); poręka od XV w. 'poręczenie, 
gwarancja, rękojmia” (stp. też 'poręczyciel'), 
wyręka 'wyręczenie” (dial. "pomoc, wyrę- 
czenie”, kasz. verąka 'osoba gotowa zawsze 
kogoś wyręczyć, zastąpić); zaręczyny mn. 
Zob. stręczyć. 

ręka od XIV w. 'kończyna górna, przede 
wszystkim jej część końcowa z dłonią i pal- 
cami', w stp. częste też we wtórnych, przen. 
znaczeniach 'człowiek, jego działanie”, 'po- 
siadanie, władza, opieka, nadzór; władza, 
moc nad czymś”, 'poręczenie, poręka, za- 
bezpieczenie zobowiązania, wykonania wy- 
roku itp., "miara miodu”, mocna ręka 'od- 
dział wojska”; zdr. rączka (też 'uchwyt, rę- 
kojeść”). Ogsł.: cz. ruka, r. rukó, scs. roka. 
Psł. *roka 'ręka” dokładnie odpowiada lit. 
ranka 'ręka, łot. ruoka 'ts., stpr. rancko 
*ts.; bałtosł. innowacja (prawdopodobnie 
wyparła jakąś starszą nazwę górnej koń- 
czyny). Na gruncie słow. wyraz niemotywo- 


514 


rękojmia 


wany, jednak podstawowy czas. występuje 
w bałt.: lit. rińkti, renku 'zbierać, od pie. 
*urenk- 'zbierać” (co od pie. pierwiastka 
*uer- "kręcić, wić”). Etymologiczne znacze- 
nie 'ta, co zbiera, zgarnia” (co do rozwoju 
znaczenia por. p. wulg. graba 'ręka' od gra- 
bić). — Od tego ręczny —> ręcznik. Zob. rą- 
czy, ręczyć, rękaw, rękojeść, rękojmia, pod- 
ręczny, zręczny. 

rękaw od XV w. 'część ubrania okrywająca 
rękę. Ogsł.: cz. rukdv 'rękaw', r. rukdv 'rę- 
kaw; odnoga rzeki”, ch./s. rukdy 'rękaw; od- 
noga (np. rzeki), delta”. Psł. *rokave 'rękaw”, 
urzeczownikowiony psł. przym. *rokav» 
*odnoszący się do ręki” (z przyr. *-avv od 
psł. *roka, zob. ręka). — Od tego rękawica 
od XV w. (por. cz. rukavice, r. rukavica, 
ch./s. rukdvica), zdr. rękawiczka; od wyra- 
żenia przyimkowego zarękawek. 

rękojeść ż od XV w. (stp. też rękowieść) 
*uchwyt, trzonek, rączka, dial. rękojeść, rę- 
kojeście 'ts., rękowieść 'poręcz', kasz. rąko- 
Vesc "poręcz. Ogsł.: cz. rukojet ż 'rękojeść, 
trzonek, uchwyt”, rukovet ż 'ts.; podręcz- 
nik, poradnik”, r. rukojdt ż i rukojdtka 'rę- 
kojeść, rączka, trzonek”, scs. rokojęte / roko- 
vęte 'snop", ch./s. ruikovet "pęk, garść, wiąz- 
ka, naręcze”. Psł. *rokojętv / *rokovęte ż 'to, 
co się uchwyci ręką”, złożenie z psł. *roka 
(zob. ręka) i rzecz. od psł. *(jjęti "wziąć, 
chwycić rękami, schwytać, złapać, ująć” (zob. 
jąć). W polskim oczekiwalibyśmy postaci 
*rękojęć I *rękowięć, końcowe -ść przypusz- 
czalnie pod wpływem jakichś innych rzecz. 
typu kiść. Mało prawdopodobne, by wyrazy 
polskie sprowadzały się do nie znanej poza 
tym prapostaci *rękojęt-tb > *rękojęstv. 

rękojmia 'poręczenie', stp. od XIV w. rękoj- 
mia I rękomia 'ten, kto za kogoś ręczy, po- 
ręczyciel” (por. stp. od XIV w. rękojemstwo 
I rękojemwstwo I rękojestwo I rękomstwo I rę- 
kowstwo 'poręczenie, zabezpieczenie zobo- 
wiązania). Por. cz. rukojmi. 'zakładnik, po- 
ręczyciel, zakładniczka, poręczycielka”. Zło- 
żenie z ręka i derywatu od czasu teraźn. 
czas. jąć: stp. imę, psł. *jemo (zob. jąć), 
z przyr. -ja. Pierwotne znaczenie 'poręczy- 
ciel” w staropolskim i czeskim. — Od tego 
rękojemca 'poręczyciel'. 


robak 


robak od XIV w. 'drobne zwierzę bezkrę- 
gowe, o wydłużonym kształcie ciała (np. 
larwa owadzia), pot. 'owad, insekt, paso- 
żyt, stp. robak | chrobak 'małe zwierzę, 
zwłaszcza owad i jego gąsienice, zwierzę 
pełzające (np. wąż)”, dial. też chrobak (hro- 
bak) "robak, także *każde małe zwierzątko 
ssące (np. kuna, jeż, szczur), wilk”, robaki 
"owady, robaki, szczury, myszy, węże, jasz- 
czurki', kasz. yrobdk 'kornik*; zdr. robaczek 
(stp. i dial. też chrobaczek). Por. cz. chrobdk 
żuk, słc. chrobók chrząszcz. Zachsł. 
*chrobak» 'chrząszcz, żuk, robak”, od psł. 
czas. pochodzenia dźwkn. *chrobati 'trzesz- 
czeć, chrzęścić, chrupać” (zob. chrobotać), 
z przyr. -ak < *-akv. Pierwotne znaczenie 
*ten, co chrzęści, chrupie. — Od tego ro- 
bactwo 'robaki" (stp. XV w. robaczstwo 'pła- 
zy i gady”); robaczywy — robaczywieć. 

robić od XIV w. 'pracować, zwłaszcza fizycz- 
nie”, "wykonywać, wytwarzać, produkować, 
*postępować, zachowywać się, sprawiać się”, 
*czynić, działać, daw. 'parać się, trudnić 
się, uprawiać; z przedr. dorobić (się), na- 
robić, obrobić, podrobić, porobić, przerobić, 
wyrobić, zarobić, zrobić; wielokr. rabiać, 
z przedr. dorabiać, obrabiać, porabiać, prze- 
rabiać, wyrabiać, zarabiać. Ogsł.: cz. robit 
"pracować (usilnie), zajmować się czymś; 
wyrabiać coś, r. róbit "pracować, trudzić 
się, wykonywać ciężką pracę”, ch. róbiti 'słu- 
żyć, być przydatnym; pracować; odrabiać 
pańszczyznę, daw. 'pomagać w pracy; po- 
stępować; troszczyć się. Psł. *"orbiti 'speł- 
niać obowiązki niewolnika, służyć, ciężko, 
niewolniczo pracować, czas. odrzecz. od 
psł. *orbe "niewolnik" (por. np. cz. rob, poet. 
rab 'niewolnik', r. rab 'ts.; sługa; człowiek 
komuś podporządkowany”, scs. rabv / rob 
*niewolnik'; w polskim poświadczone tyl- 
ko w derywatach: stp. roba 'niewolnica, 
w XV w. robię 'dziecko”, mn robięta 'dzieci', 
zob. też parobek), od pie. *orb'o- 'osieroco- 
ny, sierota” (czy też "mały, dziecko”). — Od 
czas. przedrostkowych przerób, wyrób; do- 
robek, urobek (stp. 'zysk, dochód”), zaro- 
bek; obróbka, podróbka, przeróbka; rozróba. 
Zob. robota. 

robota od XIV w. 'praca, działanie; rezultat 
pracy, dzieło, wyrób; zatrudnienie, posada”, 


515 


rodzeństwo 


stp. też "praca pańszczyźniana, 'niewola, 
dawniej i w gwarach w różnych wtórnych 
znaczeniach (np. "materiał drzewny”), 'pro- 
dukt pracy pszczół w ulu, plaster z wos- 
ku wyrobiony przez pszczoły”. Ogsł.: cz. ro- 
bota *praca pańszczyźniana; ciężka praca”, 
przest. 'praca, trud; niewolnictwo, poddań- 
stwo”, ukr. robóta "praca, trud; rezultat pra- 
cy, scs. rabota | robota "niewola, niewol- 
nictwo”. Psł. *orbota 'bycie niewolnikiem, 
niewola” > 'spełnianie obowiązków niewol- 
nika, ciężka, niewolnicza praca, praca bez 
zapłaty”, rzecz. abstrakcyjny od psł. *orbiti 
(zob. robić), z przyr. *-ota. — Od tego ro- 
boczy; robotny (—> robotnik, robotnica); ro- 
bocizna. 

rodak 'ziomek, współziomek, człowiek tej sa- 
mej narodowości, daw. 'krajan, człowiek 
pochodzący z tej samej okolicy”, człowiek 
pochodzący z tego samego rodu. Por. cz. 
roddk 'rodak, ziomek”, daw. 'krewniak', ukr. 
reg. roddk 'krewniak”, ch./s. ródak *krewny, 
kuzyn”, daw. 'ziomek”, słwń. rojdk 'ziomek, 
krajan; członek rodu; krewny; tubylec”. Słow. 
*rodakv I *rodak» członek rodu, człowiek 
należący do tego samego rodu, z przyr. 
*-ak (i *-jake) od psł. *rode (zob. ród). — 
Od tego rodaczka. 

rodzaj od XIV w. 'gatunek, odmiana”, 'płeć, 
stp. też 'osoby pochodzące od wspólnego 
przodka, rodzina, ród, plemię, naród”, 'ge- 
neracja, pokolenie”, "pochodzenie, rodowód, 
*narodziny, urodzenie”, 'płodność', 'natu- 
ra, przyrodzenie”, daw. 'urodzaj”, dial. 'ród”. 
Ogsł.: słc. przest. rodzaj 'gatunek, odmia- 
na”, strus. rożaj "wydanie na świat potom- 
stwa, urodzenie”, 'płód', "natura, charakter, 
właściwość, ukr. reg. rożaj 'urodzaj', 'po- 
myślny rozwój, wzrost; życie”, ch./s. ródaj 
*poród, urodzenie, narodzenie; wschód słoń- 
ca. Słow. *rodaje 'rodzenie, wydawanie na 
świat potomstwa, dawanie plonów; ród, po- 
tomstwo”, od psł. *roditi "wydawać na świat 
potomstwo, dawać płody, owocować” (zob. 
rodzić), z przyr. *-jajv. Zob. też urodzaj. 

rodzeństwo od XVIII w. 'dzieci tych samych 
rodziców w stosunku do siebie”. Od przym. 
rodzony 'spokrewniony w prostej linii” (imie- 
słowu biernego od rodzić, zob.), z przyr. 
-stwo. Pierwotnie rzecz. abstr. 'pokrewień- 


rodzice 


stwo w prostej linii, wtórnie 'osoby spo- 
krewnione w prostej linii”. 

rodzice mn od XV w. (daw. rodzicy) 'ojciec 
i matka”, stp. rodzic 'krewny', daw. też 'au- 
tochton, rodak, krajan, ziomek”, stp. także 
rodzica '*krewna; rodzicielka, matka; dzi- 
siejsze rodzic 'jedno z rodziców, ojciec lub 
matka” wtórnie utworzone od rodzice. Por. 
stcz. rodic / rodić "potomek; krewny; rodak, 
ziomek; rodzic, cz. rodić 'rodzic, ojciec”, 
rodiće mn 'rodzice”, strus. rodićb krewny, 
krewniak”, r. ródić *ts.; członek rodu; współ- 
plemieniec', ukr. ródyć 'krewny”, reg. 'rodzo- 
ny brat”. Psł. *roditb 'członek rodu, połączo- 
ny węzłami krwi, krewny”, od psł. *rodz 'ród”, 
z przyr. *-itb (por. księżyc). Zob. rodzina. 

rodzić od XIV w. wydawać na świat po- 
tomstwo”, stp. też "wydawać owoce, plony”, 
*pomnażać, powiększać, 'płodzić, zostać 
ojcem”; z przedr. narodzić, obrodzić, odro- 
dzić się, porodzić, rozrodzić (się), wyrodzić 
się, zrodzić; wielokr. -radzać: tylko z przedr., 
np. odradzać się, wyradzać się. Ogsł.: cz. ro- 
dit, r. rodit, scs. roditi, rożdo. Psł. *roditi, 
rodg "wydawać na świat potomstwo, dawać 
płody, owocować, czas. odrzecz. od psł. 
*rode 'ród, plemię” (zob. ród). — Od tego 
rodziciel — rodzicielka, rodzicielski; rodny 
przest. 'płodny, rodzący, urodzajny”, dziś 
'rozrodczy” (narząd rodny); od czas. przed- 
rostkowych poród od XVI w., rozród; wyro- 
dek, zarodek; wyrodny; zob. też naród; przy- 
rodzenie 'genitalia (stp. od XIV w. 'zespół 
cech wrodzonych, usposobienie, skłonności, 
*jeden z czterech pierwiastków, z których 
miał się składać wszechświat i człowiek”, 
*przyroda, świat”, 'istota, stwór, stworzenie”, 
*rodzaj, gatunek”, 'płeć, 'pokrewieństwo, 
powinowactwo”, 'ród, rodzina”); przyrodzo- 
ny od XIV w. 'naturalny, wrodzony”, stp. też 
*związany z kimś pochodzeniem od wspól- 
nego przodka, 'związany z określonym 
urodzeniem, funkcją”; przyrodni od XIX w., 
daw. XV-XVIII w. przyrodny 'zrodzony 
z jednej matki, ale innego ojca, lub innej 
matki i jednego ojca, stp. też 'rodzony', 
"należący do tej samej rodziny” (od przyro- 
dzić się 'urodzić się później”). Zob. naród. 

rodzimy od XIX w. 'właściwy danemu naro- 
dowi, krajowi, domowi, pochodzący z da- 


516 


roić 
nego narodu, kraju, domu, daw. 'prawdzi- 
wy, z krwi i kości”, dial. "wrodzony, istnieją- 
cy od urodzenia. Por. r. rodfmyj 'rodzinny, 
ojczysty, rodzimy”, pot. (przy zwracaniu się 
do kogoś) 'drogi, kochany, kochanie”, ukr. 
rodymyj 'wrodzony, naturalny; ojczysty”, reg. 
"miejscowy, tutejszy”, cs.-s. rodimv 'krew- 
ny. Psł. *rodime "rodzimy, rodzony, uro- 
dzony, rodzinny, imiesłów bierny czasu 
teraźn. od psł. *roditi rodzić” (zob. rodzić). 
rodzina od XIV w. 'małżonkowie i ich dzie- 
ci; krewni, powinowaci”, stp. 'ród, naród, 
plemię, 'rodzice, ojciec i matka, 'pocho- 
dzenie”, 'przyrodzone cechy i właściwości”, 
dial. podh., śl. *krewny, krewniak”, śl. 'ojco- 
wizna. Ogsł.: stcz. rodina 'rodzina; pokre- 
wieństwo”, cz. rodina 'rodzina, r. ródina 
'ojczyzna”, ch./s. rodina 'urodzaj'. Psł. *rodi- 
na 'to, co związane z rodem, pokrewień- 
stwo, spokrewnione osoby, członkowie tego 
samego rodu; spokrewniona osoba, członek 
rodu; ziemia rodowa”, od psł. *rods 'ród, 
plemię” (zob. ród), z przyr. *-ina. Por. ro- 
dzic. — Od tego rodzinny. 
rodzynek i rodzynka 'suszony owoc winnej 
latorośli”, stp. od XIV w. rozenka / rozyn- 
ka 'ts.. Por. cz. rozinka 'ts.. Zapożyczenie 
z niem. Rosine 'ts.. 
roić od XVIII w. "myśleć o czymś niereal- 
nym, fantazjować, marzyć”, od XVII w. roić 
się 'majaczyć się, śnić się*; częściej od XV w. 
roić się 'wylatywać gromadnie (o pszczo- 
łach)”, 'gromadnie, tłumnie poruszać się, 
daw. 'fermentować, wrzeć (o cieczach)”, dial. 
roić fermentować, 'wzbierać, burzyć się (np. 
o morzu)”, roić się 'niespokojnie siedzieć, 
wiercić się, kasz. rojic też 'iść szybko, ucie- 
kać, rojic są 'roić się (o pszczołach); być 
niespokojnym, wiercić się; dziać się; wystę- 
pować gromadnie, tłumnie'; z przedr. uroić 
*zmyślić, stworzyć fikcję myślową, wyroić 
się, zaroić się. Ogsł.: cz. rojit se "gromadnie 
wylatywać z ula, roić się (o pszczołach); 
gromadnie, tłumnie poruszać się, tłoczyć 
się”, r. roftsja "roić się; latać rojem; pojawiać 
się stale, masowo, gromadnie”, rońt zbierać 
się, skupiać się w rój”, słwń. rojfti 'roić się; 
złościć się. Psł. *rojiti (sę) szybko, gwał- 
townie, intensywnie poruszać się; latać ro- 
jem, wylatywać rojem (zwłaszcza o pszczo- 


rok 


łach)”, czas. odrzecz. od psł. *rojv 'porusza- 
nie się, ożywiony, gwałtowny ruch; chmara 
latających owadów, zwłaszcza rojących się 
pszczół” (zob. rój). Polskie znaczenie 'fan- 
tazjować, marzyć” zapewne z przenośnego 
*kłębić się (o myślach), por. ukr. roitysja 
*kłębić się (o myślach)”, słwń. rojiti se 'sza- 
leć, kłębić się (o myślach)”. 

rok od XIV w. 'jednostka rachuby czasu rów- 
na okresowi obiegu Ziemi wokół Słońca”, 
daw. od XIV w. też 'wyznaczony przeciąg 
czasu na dokonanie pewnych czynności, 
ostatni dzień tego okresu, termin”, rok i mn 
roki 'termin rozprawy sądowej, posiedzenia 
sądu, rozprawa sądowa”, 'pozew”, stp. także 
*zabezpieczenie komuś pobytu lub przejścia 
listem żelaznym lub konwojem”; zdr. roczek. 
Ogsł.: cz. rok 'rok', r. rok 'los, przeznacze- 
nie, dola, zrządzenie losu, fatum”, scs. rok» 
*ustalony czas, termin, ch./s. rók 'termin'. 
Psł. *roka 'to, co jest powiedziane, umówio- 
ne, uzgodnione, ustalone; umówiony, usta- 
lony okres, termin', rzecz. odczas. od psł. 
*rekti "powiedzieć, rzec” (zob. rzec), z właś- 
ciwą takim archaicznym derywatom wy- 
mianą rdzennego *e = *o. Pierwotne zna- 
czenie "umawianie się, uzgadnianie czegoś” 
(wskazuje na nie zwłaszcza odrzecz. czas. 
rokować 'prowadzić rozmowy dyplomatycz- 
ne, pertraktować”), od tego 'to, co jest po- 
wiedziane, umówione, 'umówiony okres”, 
znaczenie 'jednostka czasu równa okreso- 
wi obiegu Ziemi wokół Słońca” rozwinęło 
się z "umówiony okres (np. zatrudnienia, 
wynajęcia do służby), gdyż takie umowy 
zawierano zwykle na okres roczny. — Od 
tego roczny (— roczniak, rocznik, rocznica 
— rocznicowy); rokować 'prowadzić rozmo- 
wy dyplomatyczne, pertraktować; spodzie- 
wać się czegoś po czymś, przepowiadać, 
prorokować, wróżyć coś komuś; stanowić 
zapowiedź czegoś, zapowiadać”. 

rokita od XV w. wierzba rokita, Salix re- 
pens', dial. "wierzba śląska, Salix silesiaca”, 
kasz. rlokita na oznaczenie różnych gatun- 
ków wierzby. Ogsł.: cz. rokyta (dial. też ra- 
kyta) 'iwa, Salix caprea', rzadko 'sitowie lub 
trzcina; krzak”, dial. 'wiklina, Salix pur- 
purea, r. rakfta (dial. też rokita) "różne, 
zwłaszcza drobne, gatunki wierzby, iwy', 


517 


roła 


dial. 'topola, 'różne inne rośliny (np. pię- 
ciornik, Potentilla fruticosa)”, ch./s. rakita 
*wiklina; iwa; trzmielina, Evonymus euro- 
paea. Psł. *orkyta |< *ork-u-ta] 'krzaczaste 
gatunki wierzby”, niejasnego pochodzenia, 
może prapokrewne z gr. drkeythos 'jało- 
wiec; cedr”, drkys 'sieć”, łot. efcis jałowiec”, 
erskis 'krzak ciernisty”, ćrkula "wrzeciono. 
Ostateczną podstawą było chyba pie. *ark'u- 
'wygięcie” (od którego też np. łac. arcus 'łuk', 
por. rak), wyraz oznaczałby zatem rośliny 
z wygiętymi, zwisającymi gałęziami. 

rola I "pole uprawne” od XIV w., dial. rola 
*zaorane pole”. Ogsł.: cz. przest. książk. ro- 
le ż (stcz. roli) 'rola, pole”, r. dial. roljd 'ro- 
la”, słwń. dial. ról 'ts.. Psł. *orlvji / *orlvja 
'orka, uprawa roli; pole orne, zaorane”, pier- 
wotnie nazwa czynności (wtórnie rezultat 
czynności) od psł. *orati 'orać (zob. orać), 
z przyr. *-loji / *-lvja (co do budowy por. 
grabie). Nie można wykluczyć, że pierwot- 
nie były to derywaty z przyr. *-bji i *-vja od 
niezachowanego imiesłowu czasu przeszłe- 
go forlv od przypuszczalnej wcześniejszej 
psł. postaci czas. forti 'orać. W takim razie 
pierwotne znaczenie prawdopodobnie 'to, 
co było wcześniej orane”. — Od tego rolny 
od XV w. 'dotyczący roli, związany z upra- 
wą roli” —> rolnik od XV w. 'ten, kto upra- 
wia ziemię” — rolniczy, rolnictwo. 

rola II od XVIII w. 'postać z utworu scenicz- 
nego, sztuki teatralnej, filmu, grana przez 
aktora”, 'tekst wypowiadany przez aktora 
odtwarzającego postać jednego z bohate- 
rów, 'udział, zaangażowanie w coś, waga, 
stopień tego zaangażowania; postawa, stano- 
wisko, określona pozycja”, u Lindego 'część 
sztuki, którą każdy aktor udawa z osobna” 
i lista, rejestr. Por. cz. role ż 'rola; rólka”. 
Zapożyczenie z franc. róle m 'rola (teatral- 
na, filmowa itd.); znaczenie, wpływ”, 'spis, 
lista, wykaz, rejestr”, por. też niem. Rolle 
"krążek, blok, wałek; szpulka, rolka; rulon; 
zwój, zwitek; rola (teatralna); znaczenie”, co 
ze stfranc. rol(lje 'zwój papieru czy per- 
gaminu, rulon” (a to z łac. rotula / rotulus, 
zdr. od rota 'koło, krąg; walec)”. Na gruncie 
francuskim powstało specjalne, węższe zna- 
czenie teatralne 'spisany tekst roli dla jed- 
nego aktora, z którego rozwinęło się 'rola 


ronić 


aktorska”, Wcześniejsze znaczenie 'zwój” za- 
chowane w p. zdr. rolka *zwój czegoś, przed- 
miot, na który się coś zwija, nawija” i w czas. 
rolować 'nawijać na rolkę, zwijać w rolkę”, 
z przedr. zrolować. 

ronić od XVI w. (z przedr. uronić od XV w.) 
*tracić, upuszczać, gubić coś, wydzielać coś, 
*rodzić przedwcześnie; z przedr. 'poronić 
*urodzić przedwcześnie, uronić od XV w. 
"pozwolić wypaść, wyciec, upuścić, zgubić 
coś małego, drobnego; opuścić, pominąć, 
przeoczyć”. Ogsł.: cz. ronit 'ronić', r. ronjót 
*ronić, upuszczać, tracić, gubić”, ukr. ronyty 
'ts., ch./s. róniti "nurkować; zanurzać się”, 
*podrywać, rwać (brzeg), 'lać" (roniti suze 
*ronić łzy”), róniti se 'obrywać się, osypy- 
wać się, kruszyć się”, Psł. *roniti 'sprawiać, 
aby coś spadało, strącać, zrzucać, upusz- 
czać; sprawiać, aby coś ciekło, kapało”, 
prawdopodobnie czas. kauzat., ale jego pod- 
stawa (zapewne z rdzeniem *ren-) nie jest 
w słow. poświadczona. Najbliższym wyra- 
zem jest goc. *rannjan w przedrostkowym 
ur-rannjan 'powodować, że coś wychodzi” 
(związane etymologicznie z goc. rinnan 
*ciec”, niem. rinnen 'ts.' ), pokrewnymi przy- 
puszczalnie również z gr. rhanis 'kropla, 
rhainó 'kropię. Te wyrazy od podstawo- 
wego pie. *ren- / *ron- "powodować, że coś 
ciecze, zapewne z wcześniejszego *er-en-, 
będącego rozszerzeniem pie. pierwiastka 
*er- | %or- 'poruszać” (ostatecznie od tego 
pierwiastka także rój, rzeka, zob.). 

ropa od XV w. 'gęsta ciecz gromadząca się 
w tkankach na skutek procesów zapalnych, 
ropa naftowa 'ciekły surowiec kopalny, z któ- 
rego przez destylację otrzymuje się m.in. 
benzynę stp. ropa 'gęsta, żółtawa wydzieli- 
na gromadząca się w ranach; ropa naftowa”, 
kasz. ropa 'para wodna”. Por. r. dial. rópa 
I rapd 'stężony roztwór soli, solanka; nasy- 
cona solami woda słonych jezior”, ropd / ró- 
pa 'ropa, ukr. ropa 'stężony roztwór soli; 
nasycona solami woda słonych jezior”, dial. 
*ropna wydzielina, ropa, 'pot', *ropa nafto- 
wa, br. rópa 'ropna wydzielina, ropa, rópa 
I rapd 'nasycona solami woda słonych je- 
zior, solanka, dial. rópd 'stężony roztwór 
soli; sok z solonego mięsa, ryby; wydzielina 
z ust i nosa nieboszczyka”, słwń. ropa 'torf". 


518 


rosnąć 


Psł. *ropa 'gęsta ciecz (zagęszczona jakimiś 
dodatkami, zawiesiną, np. rozpuszczonymi 
solami)” o niejasnej etymologii. — Od tego 
ropny, ropień, ropieć, zaropiały. 

ropucha od XVI w. 'gatunek żaby”, dial. młp. 
też chropucha | gropucha "żaba, w gwarach 
także rapucha 'ts., kasz. ropuya 'ropucha. 
Por. cz. dial. rapucha 'ropucha" (liter. ropu- 
cha zapożyczone z polskiego), słc. ropucha, 
dial. rapucha | repucha 'ts., r. dial. ropucha 
'ts., ukr. ropucha, dial. ropdvka | rapavka 
*ts.. Pierwotna p. postać zapewne chropu- 
cha; por. z nagłosowym *k- np. ukr. koró- 
pavka "ropucha, słwń. krdpavica 'ts.. Psł. 
*chorpucha I *korpucha "ropucha, od psł. 
*chorpa (/ *skorpa I *korpa) 'nierówna, chro- 
powata, szorstka powierzchnia (zob. chro- 
pawy). 

rosa od XV w. 'kropelki wody osiadłe na 
czymś stp. też "deszcz, chmury deszczowe”, 
boża, miodowa rosa 'spadź”, rosa szkodna 
"rdza zbożowa”. Ogsł.: cz. rosa, r. rosń, SCs. 
rosa. Psł. *rosa 'rosa', dokładne odpowied- 
niki: lit. rasa "rosa, łot. rasa 'ts. drobny 
deszcz”, por. też pokrewne łac. rós, róris m 
*rosa', stind. rasa- [< *rćs-o-] 'płyn', z pie. 
*ros- "ciec (od pie. pierwiastka *eres- 'ciec', 
od którego np. stind. drśati 'ciecze”). Pier- 
wotne znaczenie prawdopodobnie 'cieknące, 
ściekające, spadające krople wody”. — Od 
tego rosić "moczyć, zwilżać, pokrywać kro- 
plami cieczy”, 'drobno padać, mżyć (o desz- 
czu)”, stp. 'spuszczać deszcz”, 'skrapiać, po- 
lewać, "poddawać słomę lnianą, konopną 
działaniu wody”, dial. 'trzymać na rosie dla 
skruszenia łodyg (o lnie)” — roszenie (dial. 
*rozścielanie lnu w celu wystawienia go na 
działanie rosy”) — roszarnia. 

rosnąć rosnę, rzadko róść, rosnę "rozwijać się, 
wzrastać; występować, znajdować się gdzieś, 
wegetować”, 'zwiększać się, powiększać się, 
mnożyć się; nabierać mocy, wzmagać się, 
'podnosić się na skutek fermentacji (o cie- 
ście)”, stp. od XV w. rość, rostę, roście 'ros- 
nąć, kasz. rosc, rosce 'rosnąć; wyrastać 
(o cieście); podnosić się (o przypływie 
morza); przybierać (o księżycu)”; z przedr. 
dorosnąć, narosnąć, odrosnąć, porosnąć, 
przyrosnąć, rozrosnąć, wyrosnąć, zarosnąć; 
wielokr. -rastać: z przyr. np. dorastać, odra- 


rosocha 


stać, porastać, wyrastać. Ogsł.: cz. rust, rostu 
*rosnąć, wzrastać, wyrastać, ukr. rosty, ro- 
stu "rosnąć, wzrastać, scs. rasti, rastg 'ros- 
nąć; wzrastać, rozwijać się, wzmacniać się”. 
Psł. *orsti, *orstg 'rosnąć, wzrastać, wyra- 
stać, prawdopodobnie od pie. *er(3)-d"- 
"wysoki; rosnąć” (por. stirl. ard *wysoki, 
wielki”, łac. arduus 'stromy, spadzisty, ster- 
czący, wysoki”, a także łac. arbor 'drzewo'), 
będącego rozszerzeniem pie. pierwiastka *er- 
*wprawiać w ruch, powodować rośnięcie”. 
Zatem psł. *orsti z wcześniejszego *ird-tei, 
z regularną zmianą fonetyczną *dt > *tt 
> *st; ta sama zmiana w psł. formach cza- 
su teraźn. utworzonych za pomocą przyr. 
*-te/to-, np. 3. os. l. pj *orsteto < *drd-te-ti. 
— Od czas. przedrostkowych odrost, porost, 
przyrost, rozrost, wyrost, zarost; odrostek, 
wyrostek. 

rosocha od XV w. (daw. też rozsocha) 'roz- 
gałęziony pień drzewa”, dial. 'gruba gałąź, 
konar”, 'rozwidlona gałąź”, kasz. rlosoxa 'roz- 
widlona gałąź; bujnie rozgałęzione drzewo; 
poroże jelenia, "miednica. Ogsł.: cz. roz- 
socha 'rozwidlona gałąź”, r. rossócha 'roz- 
widlone drzewo”, ch./s. rasohe mn 'drze- 
wo rosochate; widły; rączki u pługa”. Słow. 
*orz(v)socha 'rozwidlona gałąź”, od psł. *so- 
cha 'rozwidlona gałąź” (zob. socha). Ponie- 
waż psł. *socha zyskiwało wtórne znacze- 
nia (zwłaszcza 'narzędzie do orki”), dla 
podtrzymania pierwotnego znaczenia wy- 
raz otrzymał przedr. *orz- (zob. roz-), przy- 
puszczalnie na wzór jakichś innych wyra- 
zów. — Od tego rosochaty. 

rosół od XV w. 'wywar z kości i mięsa z do- 
datkiem jarzyn, spożywany jako zupa”, stp. 
*osolona woda służąca do konserwowania 
mięsa, ryb; solanka”, dial. "wywar z mięsa 
i kości”, 'rodzaj zupy ugotowanej na mięsie”, 
'słony płyn, w którym trzyma się np. sadło”, 
daw. XVI-XVII w. przen. w rosole w kło- 
potach, tarapatach, w zgryzocie”. Ogsł.: gł. 
rosoł 'słona woda, zalewa do peklowania, 
cz. rosol 'galareta, galaretka”, r. rassól 'sos 
od marynat, rosół”, ch./s. rósol / rasó, rasola 
*kwas z kapusty”, bg. razsól 'osolona woda 
(np. do zalewania kapusty); kiszona kapu- 
sta. Psł. *orzsolz 'solanka, woda nasycona 
solą lub innymi substancjami”, rzecz. odczas. 


519 


rota 


od psł. przedrostkowego *orz-soliti 'zapra- 
wić solą” (od psł. *soliti 'solić”, zob. solić). 

rościć roszczę 'żywić, zgłaszać prawo, pre- 
tensje do czegoś”, stp. XV w. rościć się 'mno- 
żyć się, rozmnażać się, rozrościć się 'roz- 
rosnąć się, rozkrzewić się, w XVI w. rościć 
*pobudzać do wzrostu, sprawiać, że coś 
rośnie”, w XVII w. "wywoływać, wzbudzać, 
wzmagać”, rościć w głowie 'roić, zamyślać, 
narościć 'ukartować, uknuć, zastawić pułap- 
kę”, wyrościc "wyhodować, wychować”, wy- 
roszczony 'wyrosły”, zarościć 'dać zarosnąć, 
spowodować zarośnięcie, w XVI-XVII w. 
zrościć 'zespolić przez zrośnięcie, spowodo- 
wać zrost, w XVII w. rościć się 'nadymać 
się, puszyć się”. Czas. odrzecz. od psł. *orst» 
[< *ord-to-] 'rośnięcie, wzrost” (por. np. cz. 
riist "wzrost, rośnięcie, rozwój”), od pie. 
%er(2)-d©- *wysoki; rosnąć, z przyr. *-t6, po- 
krewny z psł. *orsti 'rosnąć, wzrastać, wyra- 
stać” (zob. rosnąć). Współczesne znaczenie 
*żywić, zgłaszać pretensje” przypuszczalnie 
w związku z daw. wywoływać, wzbudzać, 
wzmagać”. — Od tego roszczenie. 

roślina od XVIII w. Por. cz. rostlina 'ts., ch./s. 
raslina | rastlina 'ts.. Od imiesłowu rosły 
< *rostły < psł. *orstle (od psł. *ors(t)ngti 
*rosnąć, zob. rosnąć) z przyr. *-ina. — Od 
tego roślinny — roślinność. 

rota I od XV w. 'tekst, formuła przyrzecze- 
nia, przysięgi (zwłaszcza przed sądem), przy- 
sięga. Ogsł.: stcz. rota 'przysięga, formuła 
przysięgi”, r. dial. rotd 'przysięga; zaklęcie; 
ślubowanie, obietnica, ch. róta 'przysię- 
ga; zaklęcie, zaklinanie; formuła przysięgi”, 
słwń. róta 'przysięga. Psł. *rota 'przysię- 
ga, zaklęcie”, z pie. *ur-o-ta 'to, co powie- 
dziane, wypowiedziane”, pokrewne ze stind. 
vratóm n "nakaz, ustawa, ślub”, awest. "rva- 
ta- | urvata- n 'postanowienie, nakaz, gr. 
rhetós [< *uretós] 'wypowiedziany, ustalony, 
umówiony”, od pie. pierwiastka *uer- "mó- 
wić, uroczyście wypowiadać. 

rota II od XV w. 'oddział wojska”. Por. stcz. 
rota 'drużyna, zastęp, kompania”, cz. 'jed- 
nostka wojskowa”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
rot(e) / rotte drużyna (wojskowa), towarzy- 
stwo”, a to za pośrednictwem stfranc. rote 
*ts. ze śrłac. rupta 'grupa, oddział (łupież- 
czy)” (będącego urzeczownikowioną formą 


roz- 


rodzaju żeńskiego imiesłowu biernego od 
łac. rumpere 'rozłamać, rozerwać, rozbić”). 
Z tym związane rotmistrz od XV w. 'do- 
wódca roty” (por. niem. Rittmeister 'ts.'). 

roz- przedr. Ogsł.: cz. roz-, ukr. roz-, Scs. 
raz-; w funkcji przyim. tylko słwń. raz 'z” 
(np. raz drevo pasti 'spaść z drzewa”). Psł. 
przyim. *orz() 'oddzielnie, z”, przedr. *orz-, 
od pie. *er- 'oddzielać”, -z przypuszczalnie 
pod wpływem psł. przyim. *beze, *perze, 
*vv2% (zob. bez, przez, wz-). 

rozbitek 'ten, kto się uratował z rozbitego 
statku”, rozbitki mn 'resztki rozgromionego 
wojska, niedobitki”, daw. 'szczątki rozbite- 
go okrętu, statku. Por. cz. rozbitek 'część 
czegoś rozbitego, ułamek, fragment, ukr. 
rozbytok 'ts., słwń. dial. razbitki mn 'czę- 
ści, ułamki, fragmenty”. Od imiesłowu bier- 
nego rozbity (< *orzbitv) przedrostkowego 
czas. rozbić 'uderzeniami rozłupać, roz- 
drobnić, stłuc; roztrzaskać; pokonać, roz- 
proszyć nieprzyjaciela” (< psł. *orz-biti; zob. 
bić), z przyr. -(e)k. 

rozbój od XV w. 'napaść zbrojna połączona 
z grabieżą”, stp. też 'rzecz pochodząca z gra- 
bieży”. Por. ukr. rozbij, -bóju 'rozbój”, scs. 
razboje "morderstwo, mord rabunkowy”. 
Słow. *orzboje 'rozbicie, zniszczenie kogoś, 
czegoś, napaść zbrojna połączona z gra- 
bieżą, rabunek, mord rabunkowy”, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego *orz-biti 'roz- 
bić” (por. p. rozbić, scs. razbiti 'rozbić, roz- 
trzaskać, zniszczyć ), z wymianą samogłos- 
ki rdzennej jak w pokrewnym bój (zob.). — 
Od tego rozbójnik 'ten, kto uprawia rozbój, 
bandyta, zbój, opryszek” (por. cz. rozbojnik, 
ukr. rozbijnyk, scs. razboinike | rozboinik»), 
słow. "orzbojenike 'ten, kto trudni się roz- 
bojem, napada w celach rabunkowych, ban- 
dyta, grabieżca, rabuś” (bezpośrednią pod- 
stawę stanowił przym. *orzbojens 'dotyczą- 
cy walki, grabieży, rozbójnika”, por. p. daw. 
od XV w. rozbojny 'zbójecki, rozbójniczy”, 
dial. rozbójny 'związany z rozbojem', ukr. 
rozbijnyj 'ts., słwń. razbójen 'zbójnicki, roz- 
bójniczy”). 

rozbrat 'rozłam, niezgoda, sprzeczność, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego roz-bratać 'zer- 
wać stosunki braterskie', co od bratać się 'na- 
wiązywać stosunki braterskie” (zob. brat). 


520 


rozkosz 


rozchód 'wydatki pieniężne; rozprowadzenie, 
zbyt towarów, produktów”. Por. cz. rozchod 
*rozejście się; pożegnanie, rozstanie”, Rzecz. 
odczas. od rozchodzić się m.in. 'być wyda- 
nym, roztrwonionym (o pieniądzach), zna- 
leźć nabywców, zostać rozprzedanym (o to- 
warach)”, zob. chodzić. 

rozejm od XVIII w. 'zawieszenie broni, 
w XVII w. rozejm 'ts.. Rzecz. odczas. od stp. 
XIV-XV w. rozjąć 'odłożyć, odroczyć, usta- 
lić na później, XV w. rozejmać (rozemać 
I rozymać) 'odkładać, odraczać”, 'rozważać, 
roztrząsać, przemyśliwać” (o pochodzeniu 
zob. jąć), utworzony jak najem, por. też 
sejm. Pierwotne znaczenie 'odłożenie, odro- 
czenie (walk)”. — Od tego rozjemca. 

rozgrzeszyć 'odpuścić grzechy, przebaczyć”, 
rozgrzeszenie od XVI w. 'odpuszczenie grze- 
chów”, stp. XV w. rozrzeszyć / rozdrzeszyć 
I rozgrzeszyć 'uwolnić od odpowiedzialno- 
ści, udzielić rozgrzeszenia, przebaczyć, roz- 
drzeszyć 'oddzielić, odłączyć”. Por. stcz. roz- 
hreśiti 'rozgrzeszyć, dać rozgrzeszenie”, cz. 
rozhfeśit 'ts.. Pierwotna postać rozrzeszyć 
(por. r. razreśit ot grechov 'rozgrzeszyć, stcz. 
rozłeśiti se rozpuścić się, stajać”), z przedr. 
roz- < psł. *orz- od psł. *re$iti "wiązać (zob. 
zrzeszyć), kalka łac. absolvere 'odpuścić 
grzechy, udzielić rozgrzeszenia” (łac. kla- 
syczne 'odwiązać, zwolnić, uwolnić, uznać 
za niewinnego”), z wtórnym nawiązaniem 
do grzech, grzeszyć. 

rozkosz ż od XIV w. 'najwyższy stopień uczu- 
cia przyjemności, upojenia, radości; to, co 
wywołuje takie uczucie, rzecz przyjemna”, 
stp. też 'radość, wesołość”, daw. 'lubieżność”. 
Ogsł.: cz. rozkoś ż 'rozkosz; namiętność”, 
r. róskoś ż 'przepych, zbytek, luksus; bo- 
gactwo, wspaniałość, cs. raskośv 'przy- 
jemność, rozkosz”, ch./s. raskoś "przepych, 
zbytek, luksus; bogactwo”. Psł. *orzkośb Ż 
*wzrastanie, rozrastanie, rośnięcie, krzewie- 
nie” > 'nadmierne wzrastanie, rozrastanie 
się” > 'nadmiar, zbytek” i 'sprawianie rado- 
ści, przyjemności” > 'radość, przyjemność, 
stan uniesienia, upojenia, nazwa czynno- 
ści z przyr. *v od psł. przedrostkowego 
*orz-kochati i *orz-kośiti hodować, powo- 
dować wzrost, rozkrzewiać; radować, spra- 
wiać radość, przyjemność, por. p. rozko- 


rozkraczyć 


chać "wywołać w kimś gorące uczucie miło- 
ści ku sobie”, rozkochać się bardzo mocno, 
namiętnie kogoś pokochać, daw. XVI w. 
"mocno się ucieszyć, XVI-XVII w. 'roz- 
krzewiać się, rozrastać się, stawać się buj- 
nym, stcz. rozkochati 'rozweselić, rozrado- 
wać, ukr. rozkochdty "wzbudzić miłość; 
tuczyć (o bydle)”; dł. rozkośyś 'pieścić, roz- 
pieszczać, ch./s. rdskośiti (se) 'cieszyć się, 
delektować”, słwń. raskośiti se 'rozkrzewiać 
się”, o pochodzeniu zob. kochać. — Od tego 
rozkoszny od XV w. 'sprawiający rozkosz, 
bardzo przyjemny dla zmysłów, miły, uro- 
czy”, przest. 'pełen rozkoszy”, dial. też 'ślicz- 
ny, ładny”; rozkoszować się 'doznawać roz- 
koszy, wielkiej przyjemności; delektować się 
czymś” (stp. XV w. rozkoszować 'używać 
rozkoszy, przyjemności ). 

rozkraczyć od XV w. 'szeroko rozstawić, roz- 
łożyć (nogi)”. Postać wtórna od czas. wielokr. 
rozkraczać utworzonego od rozkroczyć 'roz- 
stawić nogi”, od którego rzecz. odczas. roz- 
krok 'rozstawienie nóg” (por. cz. rozkrok 
*krocze; krok w spodniach”), z wymianą 
rdzennego o — a; por. dial. rozkraka 'od- 
noga drzewa, konar”. Zob. kroczyć, krok, 
okrakiem. 

rozliczny od XV w. 'wieloraki, różnorodny, 
rozmaity, liczny. Ogsł.: cz. rozlićny *roz- 
maity, różnorodny”, rzadko 'różny, inny, 
odmienny”, ukr. rozbyćnyj 'inny, odmienny; 
różnorodny, rozmaity”, scs. razlićwno I roz- 
lićonv 'różny, odmienny, różnorodny”. Psł. 
*orzlićvne 'odróżniający się od czegoś, róż- 
niący się, odmienny, inny”, przym. odczas. 
z przyr. *vne od psł. przedrostkowego 
*orz-liciti "ukształtować inaczej, odmienić 
(kształt), odróżnić, z przedr. *orz- (zob. 
roz-) od psł. *lićiti "kształtować, formować, 
zdobić” (zob. śliczny). 

rozmaity od XIV w. 'różnorodny, niejedna- 
kowy, różny”, dial. też rozmajty 'ts., też 
(z wstawną part. -to-) roztomaity 'rozmaity, 
różny”. Por. cz. rozmanity 'rozmaity, różno- 
rodny”, słc. rozmanity, daw. rozmajity 'ts.'. 
Prawdopodobnie od niezachowanego zachsł. 
rzecz. forzmajw, którego podstawę mógł 
stanowić czas. forz-majati od psł. *majati, 
*majg "machać, wywijać, dawać znaki” (zob. 
machać); zbliżenie do kontynuantów psł. 


521 


rozporek 


*maniti 'wabić, mamić” (zob. manić) chyba 
wtórne. — Od tego urozmaicić. 

rozpaczać od XIV w. 'być pogrążonym w roz- 
paczy, desperować, stp. 'tracić nadzieję, wąt- 
pić, rozpaczyć 'zwątpić, utracić nadzieję”. 
Por. stcz. rozpdćiti 'doprowadzić do zakło- 
potania, zmieszania, wzbudzić wątpliwo- 
ści, słc. przest. rozpaćit sa 'być zakłopota- 
nym, wahać się. Z przedr. roz- od p. paczyć 
*wykrzywiać, wyginać, cz. pdćit (zob. pa- 
czyć). Pierwotne znaczenie zapewne 'wy- 
krzywiać w różne strony” > 'doprowadzić 
do zakłopotania, zmieszania, wzbudzić wąt- 
pliwości, stan desperacji. — Od tego roz- 
pacz od XIV w. 'uczucie beznadziejności, 
bezsilności, desperacja”, stp. 'utrata nadziei, 
całkowite zwątpienie” (por. stcz. rozpać 'za- 
kłopotanie, zmieszanie, niezdecydowanie, 
wahanie”, słc. przest. rozpać 'zażenowanie, 
zakłopotanie, konsternacja ); rozpaczliwy. 

rozpasać od XVI w. 'rozpiąć, odpiąć pas”, 
dziś 'spowodować nadmierny rozrost cze- 
goś, rozpętać, rozpuścić, rozbestwić (tylko 
imiesłów bierny rozpasany). Z przedr. roz- 
od stp. XIV-XVI w. pasać, paszę 'przewią- 
zywać wokół bioder. Z pierwotnego zna- 
czenia 'rozpiąć pas” wtórne 'rozpuścić, roz- 
pętać. Od stp. pasać też z innymi przedr. 
opasać 'obwiązać, otoczyć pasem”, przepa- 
sać 'przewiązać pasem”, przypasać 'przypiąć 
do pasa. Podstawę stanowiło psł. *pojasati 
'przepasać, przewiązać, z przedr. *po- od 
psł. *"jasati 'przepasywać, przewiązywać”, 
które od pie. *iós- 'opasywać (zob. pas). — 
Od tych czasowników opaska (dial. *zapas- 
ka”), przepaska, podpaska, zapaska. 

rozporek 'rozcięcie w części ubrania, roz- 
pór 'rozprucie, rozszczepienie, rozdzielenie; 
rozcięcie w ubraniu, stp. 1500 r. chyba 
"przedział we włosach”, kasz. rozpór 'roz- 
prucie, rozcięcie”, rozpora i rozpórk 'rozpo- 
rek”. Ogsł.: gł. rozpor 'rozłączenie, rozdzie- 
lenie, oddzielenie”, cz. dial. rozporek (liter. 
rozparek) *rozporek', r. raspórok 'rozpruta 
część czegoś, ukr. reg. rózpir, -poru "otwór, 
rozcięcie, ch./s. rdspor "rozcięcie, rozpru- 
cie; rozcięcie w koszuli”, daw. 'rozdarcie, 
rozłam” dial. rdsporak 'rozporek'. Słow. 
*orzpor» i *orzporeka 'rozprucie, rozcięcie”, 
nazwy czynności (wtórnie skonkretyzowa- 


rozpostrzeć 


ne w 'szczelina, otwór, np. w odzieży”) od 
psł. przedrostkowego czas. *orz-porti, *orz- 
-pofg "rozdzielić, rozerwać (w miejscu ze- 
szytym, na szwie)” (por. p. rozpruć, -pruję, 
daw. rozpróć, -porę, © pochodzeniu zob. 
pruć). 

rozpostrzeć od XV w. 'rozciągnąć, rozesłać, 
rozpiąć, rozłożyć”, stp. rozpostrzeć I rozpro- 
strzeć też "wyciągnąć (ręce)”, "powalić, poło- 
żyć trupem”, 'złamać, przekroczyć; wielokr. 
rozpościerać. Por. cz. rozpostrit 'rozpostrzeć, 
rozesłać”, wielokr. rozpostirat. Z przedr. roz- 
od stp. XV w. po-strzeć 'rozłożyć, rozesłać”, 
w XVI w. 'rozwinąć, rozciągnąć, rozpo- 
strzeć”, które od psł. *sterti, *storg 'roz- 
pościerać, rozciągać, rozkładać” (por. słc. 
striet, striem 'rozkładać, rozpościerać, cs. 
streti, stro 'ts., słwń. daw. streti, strem 'ts.; 
lepiej są poświadczone formy przedrostko- 
we, np. cz. prostfit 'rozpostrzeć; nakryć 
stół, r. prosteret, -stru "wyciągnąć; rozpo- 
strzeć; doprowadzić, rozciągnąć, scs. ;pro- 
streti, -storg 'rozpostrzeć ), wielokr. *stirati 
I *sterati, pokrewnego ze stind. starati 'ście- 
le”, awest. stara'ti 'ts., a także z łac. sternó, 
sternere 'rozścielić, rozciągnąć, powalić na 
ziemię, gr. stórnymi 'rozpościeram, rozcią- 
gam, ścielę; rozrzucam, rozkładam”, od pie. 
*ster- 'rozpostrzeć”. Por. strona, przestronny, 
przestwór, prześcieradło. 

rozpuk od XVIII w. 'rozpęknięcie się”. Por. 
cz. rozpuk 'rozkwitanie, rozkwit”, bot. 'sza- 
lej, cykuta”. Rzecz. odczas. od daw. od XV w. 
rozpukać się pękać, rozrywać się”, rozpuk- 
nąć się "pęknąć, rozerwać się” (zob. pukać, 
pękać). 

rozpusta od XVI w. 'niemoralność w zakre- 
sie spraw seksualnych, wyuzdanie, rozwiąz- 
łość, nierząd”, stp. od XV w. rozpust 'rozluź- 
nienie obyczajów, zepsucie moralne”, 'opłata 
uiszczana na Rusi na rzecz władzy przepro- 
wadzającej rozwód”, dial. też rozpust 'roz- 
pusta”, kasz. rozpusta 'ts., rozpust 'pijatyka, 
zabawa. Por. cz. rozpusta m, ż 'psotnik, 
zbytnik, psotnica, zbytnica. Rzecz. odczas. 
od rozpuścić (się), por. stp. od XV w. roz- 


puścić 'roztopić, rozmiękczyć, 'rozrzucić, 


'luźno opuścić, zluźnić, 'pozwolić odejść”, 
*rozluźnić, uwolnić od więzów moralnych, 
'rozdwoić, rozdzielić, 'rozwinąć, rozciąg- 


522 


rozstaj 


nąć” (co z przedr. roz- od 'puścić, zob.). — 
Od tego rozpustny 'oddający się rozpuście, 
rozwiązły, wyuzdany; nacechowany rozpu- 
stą, niemoralny”, stp. XV w. 'prowadzący dc 
grzechu”, 'grzeszny, dopuszczający się grze- 
chu, 'leniwy, niedbały, lekkomyślny”, 'nie- 
zdyscyplinowany, nieznośny” — rozpustnik, 
rozpustnica. 

rozsądek od XVI w. (daw. też rozsędek) 'prak- 
tyczny rozum, rozwaga, roztropność, daw. 
*decyzja, ocena, opinia, osąd, rozstrzygnię- 
cie, wyrok”, daw. też rozsąd od XV w. 'wy- 
rok sądowy”. Por. cz. rozsudek *wyrok, orze- 
czenie”, ch./s. risuda 'rozsądzenie, ocena, 
osąd”. Od rozsądzić 'rozstrzygnąć sądownie, 
wydać wyrok”, rozsądzać "wydawać wyrok; 
rozpatrywać coś, omawiać”, rozsądzenie 'zba- 
danie, rozpatrzenie”. Od tej samej podstawy 
rozsądny. 

rozsierdzić od XVIII w. 'rozgniewać, rozzłoś- 
cić, zirytować, rozsierdzić się "wpaść w złość, 
rozgniewać się, rozzłościć się, zirytować się”; 
wielokr. rozsierdzać (się); por. stp. XV w. ro- 
sierdzie 'gniew, zapalczywość, wzburzenie”; 
bez przedr. przest. sierdzić 'pobudzać do 
gniewu, złościć, gniewać”, sierdzić się od 
XVI w. 'wybuchać gniewem, gniewać się, 
złościć się”, dial. sierdzić się 'złościć się”. Por. 
słc. srdit 'złościć, gniewać, srdit.sa gniewać 
się, złościć się, wściekać się” r. serdit 'gnie- 
wać, złościć, irytować, serditsja 'gniewać 
się, złościć się, irytować się), cs. srediti sę 
*ts., ch./s. srditi "złościć, gniewać, iryto- 
wać, stditi se 'złościć się, gniewać się”. Psł. 
*sfditi 'złościć, irytować”, *sfditi sę złościć 
się, gniewać się”, czas. odrzecz. od psł. *sfdt 
*złość, gniew” (por. słc. srd m 'gniew, złość, 
wściekłość”, ch./s. sźd m, ż 'ts., słwń. sfd m 
wściekłość, szał, szaleństwo ), co z wczes- 
nej psł. postaci *sfde 'serce' (zob. serce), 
wtórne znaczenie związane z poglądem, że 
serce jest siedliskiem emocji. 

rozstaj od XVI w., zwykle rozstaje mn 'miej- 
sce, gdzie się rozchodzą lub przecinają, krzy- 
żują drogi, rozdroże, skrzyżowanie”. Rzecz. 
odczas. od stp. przedrostkowego rozstajać 
się odchodzić w różne strony, rozłączać 
się”, rozstać się "pójść w różne strony, rozłą- 
czyć się” (zob. stać II). — Od tego rozstajny 
*'rozchodzący się w różne strony, rozgałęzia- 
jący się, krzyżujący (o drogach)”. 


rozterka 


rozterka 'doznawanie sprzecznych uczuć, 
niepokój wewnętrzny, wahanie, daw. od 
XV w. rozterk / roztyrk (w XV w. też rozcirk) 
*niezgoda, niesnaska, spór, zwada, zamiesz- 
ki; por. w XVI w. (u P. Skargi) rozterknik 
*intrygant, wichrzyciel. Od czas. rozterkać 
I roztyrkać, por. stp. roztyrknienie 'niezgo- 
da, spór, zwada”, który od psł. *(s)trkati 'po- 
pychać, szturchać, trącać; wpychać, wtykać, 
wsuwać” (zob. natarczywy, usterka). 
roztoka 'dolina górska wyżłobiona przez po- 
tok; potok górski”, stp. XV w. roztoka / roz- 
tok "potok wraz z doliną, miejsce rozdzie- 
lenia się potoków” dial. podh. 'miejsce 
w górach, gdzie się wody schodzą; mały 
strumyk górski o brzegach porośniętych la- 
sem'; por. daw. od XVII w. roztok 'rozlanie, 
roztop”, dial. roztoki mn 'pora tajania Śnie- 
gu; przest. roztocz 'szeroko roztaczający się 
obszar, zwłaszcza wodny, otwarta prze- 
strzeń”, daw. 'rozpuszczenie, rozlanie', roz- 
tocze poet. 'otwarta przestrzeń. Ogsł.: cz. 
roztoka (dial. też raztoka | raztoka) 'zwęża- 
jąca się dolina górska, którą spływa woda”, 
"miejsce, gdzie się rozdziela tok wody”, ukr. 
roztóka "miejsce, gdzie się rozdziela rzeka; 
rozwidlenie dróg”, ch./s. dial. rdstoka 'roz- 
gałęzienie rzeki, delta, odnoga rzeki. Psł. 
*orztoka I *orztok» 'rozpłynięcie się, roz- 
dzielenie się płynącej wody; miejsce, gdzie 
płynące wody (rzeka, strumień) rozdzielają 
się w różne strony”, rzeczowniki odczas. (na- 
zwy czynności wtórnie konkretyzowane) od 
psł. przedrostkowego *orz-tekti 'popłynąć 
w różne strony, rozpłynąć się” (zob. ciec). 
roztworzyć od XV w. 'otworzyć, rozewrzeć, 
rozchylić, stp. 'luźno puścić, zluźnić, zmięk- 
czyć, stp. roztwarzać 'rozrzedzać, rozpusz- 
czać, rozmiękczać”, dial. roztworzyć 'otwo- 
rzyć, 'rozrzedzić. Z przedr. roz- (zob.) 
od -tworzyć, wyabstrahowanego z otworzyć 
(zob.) w wyniku mylnego podziału słowo- 
twórczego (0-tworzyć zamiast rzeczywistego 
ot-worzyć). — Od tego roztwór 'ciało stałe 
rozpuszczone w cieczy lub ciecz rozprowa- 
dzona inną cieczą”, por. stp. XV w. roztwo- 
rzenie 'rozrzedzenie, rozpuszczenie czegoś 
gęstego; zmniejszenie natężenia czegoś”. 
rozum od XIV w. 'władza poznawcza umysłu 
ludzkiego, umysł, inteligencja; umiejętność 


523 


rożen 


radzenia sobie w życiu, mądrość, roztrop- 
ność, rozsądek”, daw. 'fortel, pomysł, pod- 
stęp”. Ogsł.: cz. rozum 'rozum; zdanie, sąd, 
pogląd, pomysł”, ukr. rózum 'rozum, umysł, 
intelekt”, scs. razume 'rozum, intelekt; mąd- 
rość, rozumność, 'pojmowanie, rozumie- 
nie”, "myśl, myślenie”, ch./s. raziim 'rozum, 
rozsądek; umysł; zmysł”. Psł. *orzume 'ro- 
zumienie, pojmowanie” > 'rozum, umysł, 
rzecz. odczas. (pierwotnie nazwa czynności, 
wtórnie konkretyzowana) od psł. *orzumeti 
"pojąć, poznać, zrozumieć” (zob. rozumieć). 
— Od tego rozumny; rozumować. 

rozumieć od XIV w. 'pojmować coś, daw. 
XVI w. 'uważać za coś”. Ogsł.: cz. rozumet 
*rozumieć; znać się na czymś, ukr. rozu- 
mity "rozumieć, pojmować”, scs. razumóti, 
razumejo 'rozumieć, zrozumieć, pojmować, 
pojąć; być mądrym, zmądrzeć”, 'poznać, 
poznawać; dowiedzieć się, dowiadywać się; 
zwracać uwagę”. Psł. *orzumeti 'pojąć, po- 
znać, zrozumieć, z przedr. *orz- (p. roz-) od 
psł. *umeti 'umieć” (zob. umieć). 

rozwój od XIX w. Por. cz. rozvoj 'ts., ch. 
rdzvój 'rozwój, rozrost; rozwinięcie; ewolu- 
cja; tok, przebieg”. Rzecz. odczas. od roz- 
winąć się, rozwijać się (o pochodzeniu zob. 
wić II), z wymianą rdzennego *i > *oi jak 
w pokrewnych powój, zwój (zob.). 

rożen od XV w. 'pręt metalowy lub drew- 
niany do pieczenia mięsa nad ogniem”, od 
XVI w. w innych znaczeniach: 'rapier, szpa- 
da”, 'palec wskazujący”, rożny mn 'ostrokół, 
palisada. Ogsł.: stcz. rożen 'rożen; spicza- 
sta tyczka”, cz. daw. rożen 'rożen', r. przest. 
i reg. rożćn 'zaostrzony kół, pal; pułapka 
na dzikie zwierzęta drapieżne”, mac. rażen 
*rożen; por. też cz. rożeń 'rożen, dawne 
*kół, pal', ch./s. rdźanj 'rożen. Psł. *orżbne 
(wtórne *orżbńb < *orżbn-jv) 'zaostrzony pal, 
kół; żerdź, pręt do pieczenia mięsa na wol- 
nym ogniu, bez prawdopodobnej etymo- 
logii, przypuszczalny rdzeń *org- nie został 
dotychczas odnaleziony w innych wyrazach. 
Z przyczyn fonetycznych nie do przyjęcia są 
próby łączenia z psł. *rog», p. róg (zob.), 
gdyż sprzeciwiają się temu postaci płdsł. 
z nagłosowym ra-, podobnie na zestawianie 
z psł. *raziti, *razv, p. razić, raz (zob.) nie 
pozwalają formy płnsł. z ro-. Szerząca się 


ród 524 


polska postać rożno wtórna, błędnie utwo- 
rzona na podstawie przypadków zależnych 
(dop. rożna itd.). 

ród od XIV w. 'osoby pochodzące od wspól- 
nego przodka”, stp. też "pochodzenie, uro- 
dzenie, 'gatunek, odmiana”, 'płeć. Ogsł.: 
cz. rod 'ród, rodzina, dynastia; pochodze- 
nie”, r. rod 'ród; pokolenie; gatunek, rodzi- 
na, rodzaj”, scs. rod» 'ród'. Psł. *rod 'poko- 
lenie, plemię”, prapokrewne z lit. dial. rasmć 
[< *radsme] 'obfitość, urodzaj”, łot. rasme 
"powodzenie, gr. orthós 'wyprostowany, 
podniesiony, stojący prosto; prosty”, stind. 
vdrdhati, imiesłów czasu przeszłego od 
vrddha- "rośnie, nasila się, rozprzestrzenia 
się, od pie. *ured'- | *uerd*- 'rosnąć, roz- 
rastać się, wznosić się. Pierwotne znaczenie 
zapewne 'to, co rośnie, wyrasta, co wyro- 
sło”. Zob. rodzić, naród. 

róg od XIV w. 'wyrostek kostny na głowie 
niektórych zwierząt”, "narożnik, miejsce ze- 
tknięcia się krawędzi jakiegoś przedmiotu; 
zdr. rożek. Ogsł.: cz. roh, r. rog, scs. rog+. Psł. 
*rogv 'róg', dokładne odpowiedniki z tym 
samym znaczeniem w bałt.: lit. ragas, łot. 
rags, stpr. ragis, z prawdopodobną motywa- 
cją na gruncie bałt., por. lit. rogsóti 'ster- 
czeć, wystawać, regeti 'widzieć. Zapew- 
ne więc bałtosł. *reg- 'sterczeć, wystawać”, 
od czego pochodne *rog-o- 'to, co sterczy” 
> 'róg'; dalsza etymologia niejasna. — Od 
tego rogacz, rogaty (—> rogacizna — nieroga- 
cizna), rogowaty (> rogowacieć, zrogowacia- 
ły), rogowy; poroże; od wyrażenia przyim- 
kowego na rogu: narożny — narożnik. 

rój od XV w. 'pszczoły jednego gniazda lub 
ich część opuszczająca ul i zakładająca no- 
we gniazdo”, 'chmara, kłębowisko lecących 
owadów”, nowsze "mnóstwo, kasz. rój też 
'gromada ptaków, tłum ludzi, w funkcji 
przysł. 'wiele, dużo”. Ogsł.: cz. roj 'rój, 
'tłum, ciżba”, r. rój 'rój, 'chmara owadów”, 
'tłum, ciżba”, cs. roi 'rój”, ch./s. rój, rója 'rój”, 
*chmara latających much”, daw. 'tłum, ciż- 
ba. Psł. *roje "poruszanie się, ożywiony, 
gwałtowny ruch; chmara latających owa- 
dów, zwłaszcza rojących się pszczół, od- 
powiada stind. róya- m 'prąd, przepływ, 
bieg, pośpiech, gwałtowność, oba wyrazy 
z pie. *roio- od pie. pierwiastka *rej- 'ciec” 


równy 


(zob. rzeka). Pierwotne znaczenie zapewne 
'płynięcie, cieknięcie, tok” (por. zdrój). Zob. 
roić. 

rów od XV w. 'przekop, podłużny dół wy- 
kopany w ziemi”, stp. może też "nasyp, wał” 
(znaczenie 'grób, mogiła” z czeskiego). Ogsł.: 
cz. rov "mogiła, grób”, r. rov, dop. rva (dial. 
też rov, dop. róva) 'rów, przekop, fosa, scs. 
rova 'dół. Psł. *rove 'podłużny dół wyko- 
pany w ziemi, wykop, przekop, rów”, nazwa 
rezultatu czynności od psł. czas. *ryti, *rujg 
*ryć, kopać, żłobić” (zob. ryć), z wymianą 
rdzennego *ż (> *y) > *ou > (przed sa- 
mogłoską) *ov; dokładny odpowiednik: lit. 
rdvas 'rów; wąwóz, parów; mały potok”. 

rówieśnik od XVIII w. 'człowiek równy dru- 
giemu wiekiem”, daw. 'człowiek równy in- 
nemu stanowiskiem, znaczeniem”. Por. cz. 
rovesnik 'rówieśnik”, słc. rovesnik 'ts.; przy- 
jaciel, kolega”, r. rovćsnik 'rówieśnik', daw. 
też ravćsnik 'ts.; człowiek równy innemu 
stanowiskiem, znaczeniem, ukr. rovćsnyk 
'rówieśnik”, br. ravćsnik 'ts.; paralelnie rów- 
nież rówieśnica od XVII w. 'kobieta równa 
komuś wiekiem”, wyraz mający odpowied- 
niki w tych samych językach. Od p. przest. 
rówieśny 'będący z kimś w jednym wieku, 
mający tyle samo lat”, kasz. rovesni 'ts., 
z psł. *orvesbne, przym. z przyr. *-bne 
od niepoświadczonego samodzielnie rzecz. 
torvo, torvese (temat na -es-), pokrewne- 
go z zawierającymi pie. przyr. *-es- awest. 
rawah- n 'otwarta przestrzeń, Śrirl. róe 
[< *rouesia] "równe pole” (zob. też równy). 

równy od 1400 r. 'gładki, płaski; prosty, 
bez zakrzywień, niepowyginany”, 'równają- 
cy się czemuś, jednakowy, taki sam; dorów- 
nujący komuś, 'zrównoważony, spokojny, 
niezmienny”, jednakowy, miarowy”, stp. też 
'przeciętnie wielki, w miarę wielki”, 'zrów- 
noważony, opanowany, cierpliwy”, 'rzetel- 
ny, uczciwy”. Ogsł.: cz. rovny "prosty, równy, 
gładki; jednakowy”, r. róvnyj 'równy, gład- 
ki; prosty; jednakowy, równy; jednostaj- 
ny, równomierny; zrównoważony, spokoj- 
ny”, Scs. raybne 'równy, równinny; podobny, 
jednakowy”. Psł. *orvone "równy, gładki, 
płaski, przym. z przyr. *-wne od nieza- 
chowanej wcześniejszej postaci psł. torve 
czy torve względnie od przedsł. *oruo- czy 


rózga 


*orui-, pokrewnego lub tożsamego ze stpr. 
arwis prawdziwy, pewny”, por. też pokrew- 
ne niem. Raum 'przestrzeń, obszar, prze- 
stworze; miejsce; pomieszczenie, pokój”, ang. 
room "miejsce, wolna przestrzeń; pomiesz- 
czenie”, irl. róe "równe pole”, łac. rs, riris 
"wieś, posiadłość wiejska”, awest. ravah- n 
*otwarta przestrzeń, het. aruna- "morze, 
wszystkie od pie. *(a)reu- 'otworzyć, roz- 
postrzeć. Pierwotne znaczenie psł. *orvbne 
zapewne 'otwarty, rozpostarty, niczym nie 
zasłonięty. — Od tego równać, porównać, 
przyrównać, wyrównać, zrównać; równina 
— równinny. 

rózga od XV w. 'cienka gałązka bez liści, wit- 
ka”, przest. rózgi mn "bicie rózgą, chłosta, 
stp. rozga 'gałązka, młody pęd”, winna rozga 
*winorośl; zdr. różdżka. Ogsł.: stcz. rozha 
"gałąź, gałązka, latorośl', r. rózga 'rózga, 
scs. rozga | razga 'latorośl, pęd, gałązka”. 
Psł. *rozga 'pęd, latorośl, młoda gałązka, 
prawdopodobnie pokrewne z lit. reksti, rez- 
gu 'pleść, splatać, wiązać, stlit. rekstis 'kosz', 
łot. reżgćt 'pleść, splatać”, reżgis "plecionka, 
łac. restis 'powróz, lina, sznur”, stind. rdjju- 
*ts., od pie. *rezg- 'pleść, splatać, wić”. Za- 
tem pierwotne znaczenie 'pęd rośliny, ga- 
łązka odpowiednia do splatania, do przewią- 
zywania czy przywiązywania czegoś. Dawni 
Słowianie często używali splecionych gięt- 
kich gałązek jako różnego rodzaju wiązadeł 
(por. też wić I). 

róża od XV w. *krzew Rosa; zdr. różyczka. 
Por. stcz. róże, cz. riiże. Zapożyczenie ze 
stwniem. rósa 'ts., co z łac. rosa 'ts.. Zdr. 
różyczka od daw. różyca (por. cz. riżice 'ró- 
życzka”). — Od tego różany. Zob. różaniec. 

różaniec od XVI w. 'rodzaj modlitwy i na- 
bożeństwa w religii katolickiej”, 'sznur pa- 
ciorków służący do odliczania odmawia- 
nych modlitw (nie tylko u katolików, też 
np. u buddystów)”. Por. cz. rużenec 'ts.. Od 
przym. różany (zob. róża), kalka śrłac. rosa- 
rium 'ts. (od łac. rosarius 'różany”), niem. 
Rosenkranz 'różaniec” (dosłownie 'wieniec 
różany”); seria modlitw do Najświętszej Pan- 
ny Marii została przyrównana do różanego 
wieńca. 

różny 'odmienny co do postaci, ilości, roz- 
maity, różnorodny, różnych rodzajów; róż- 


525 


rubież 


niący się od czegoś lub kogoś, inny, od- 
mienny, nie taki sam”, daw. 'ciężki, przykry, 
uciążliwy”, stp. od XV w. rozdny / rozny też 
*rozdzielony, oddzielony”, 'nie ten sam, in- 
ny (o czasie)”. Ogsł.: cz. ruzny 'różny, róż- 
norodny, rozmaity; inny”, r. przest. róznyj 
(dziś liter. róznyj) 'różny, odmienny, roz- 
maity”, stwń. rdzen 'różnorodny, rozliczny”, 
scs. razno przysł. 'różnorodnie, niejedna- 
kowo; oddzielnie. Psł. *orzbne 'rozdzielo- 
ny, oddzielny, osobny” > 'odmienny, inny; 
rozmaity, różnorodny” od psł. *orz(e) 'od- 
dzielnie, osobno” (zob. roz-), z przyr. *-bne. 
Prawdopodobnie najpierw powstał przysł. 
*orzbno "rozdzielnie, oddzielnie, osobno” 
(por. cz. rdizno 'osobno, oddzielnie; tu i tam”, 
r. przest. i dial. rozno 'osobno, oddzielnie; 
rozmaicie, różnorodnie, scs. razbno 'od- 
dzielnie; różnorodnie, niejednakowo”), od 
którego wtórnie utworzono przym. *orzbn». 
— Od tego różnić się (poróżnić się, rozróż- 
nić, wyróżnić), różnica — różnicować; róż- 
ność; różnorodny. 

rtęć ż od XV w. Identyczne z cz. rtut ż, słc. 
ortut ż, strus. od XII w. retutb Ż, r. rtut. 
Płnsł. *ratotv ż "rtęć" niejasnego pochodze- 
nia, przypuszczalnie zapożyczenie oriental- 
ne. Często jako źródło zapożyczenia przyj- 
muje się arab. 'utdrid 'rtęć” (w średnio- 
wiecznej literaturze alchemicznej, poza tym 
nazwa planety Merkury) za pośrednictwem 
tur. utarid 'ts., co napotyka trudności fone- 
tyczne. Niepewne też łączenie z lit. risti, ritu 
'toczyć, riesti wyginać, giąć, pochylać, krę- 
cić, zwijać, podstawą miałoby być pie. *rt- 
od pie. pierwiastka *ret- "uciekać, toczyć się” 
(nazwa związana byłaby zatem z wyglądem 
rozlanej rtęci, przybierającej kształt toczą- 
cych się kulek). 

rubaszny od XVIII w. 'swobodny, swawolny 
w sposobie bycia; odzwierciedlający taki 
sposób bycia. Od daw. od XVII w. rubaszyć 
się 'spoufalać się, pierwotnie "wymieniać 
koszule” (na dowód bliskich, poufałych sto- 
sunków), co od r. od XVI w. rubdśka 'ko- 
szula” (później, od XVIII w., rubacha 'ts.), 
co ostatecznie od psł. *roba 'odcięty kawa- 
łek płótna” (zob. rąb). 

rubież ż od XVI w. 'granica; obszar przygra- 
niczny, kresy, pogranicze”, daw. też 'rąba- 


ruch 


nina; mord, rzeź”. Zapożyczenie ze wschsł.: 
strus. rubeżb 'nacięcie, znak wycięty na drze- 
wie; miedza, granica; teren przygraniczny; 
przeszkoda”, ukr. rubiź, rubeżu 'rubież, gra- 
nica; kraniec”, r. rubćż m 'granica, kraniec, 
kres, skraj” < psł. *robeżw 'cięcie, nacięcie; 
skraj, brzeg, koniec, granica, pierwotnie 
nazwa czynności z przyr. -eżb od psł. czas. 
*robiti 'rąbać” (zob. rąbać). Rodzima postać 
rąbież 'kraj, koniec; granica” szczątkowo za- 
chowana w gwarach. 

ruch od XVII w. Płnsł.: cz. ruch, słc. ruch, 
r. ruch. Psł. dial. *ruche [< *rouso-] 'po- 
ruszanie, ruch”, rzecz. odczas. (nazwa czyn- 
ności) od pierwotnego psł. trusti 'ryć, ko- 
pać, kopiąc, przewracać, poruszać (np. zie- 
mię)” bądź od psł. *ru$iti 'wprawiać w ruch, 
popychać, poruszać, naruszać, poruszając, 
obalać, zwalać” (o obu zob. ruszyć). 

ruchomy od XVI w., nieruchomy. Pierwotny 
imiesłów bierny czasu teraźn. od niezacho- 
wanego psł. frusti 'ryć, kopać, kopiąc, prze- 
wracać, poruszać (np. ziemię)” (zob. ruszyć), 
utworzony jak rzekomy od rzec, psł. *rekti. 
— Od tego uruchomić. 

ruczaj od XV w. 'potok, strumień”. Por. stcz. 
fućej 'rwący potok, potok”, cz. książk. rućej 
"bystry potok, strumień, dial. 'bystre miej- 
sce w rzece”, strus. rućaje 'niewielki potok, 
rzeczka”, r. ruććj, dial. rućaj 'strumień, po- 
tok”, bg. rućej 'ts.. Psł. *rućaje [< *ruk-ćjv] 
'głośno płynący, huczący, szumiący potok”, 
z przyr. *-ejo (por. obyczaj) od psł. *rukati 
I *rućati 'ryczeć, buczeć, huczeć” (por. p. dial. 
koc. rukać 'oddawać głośno wiatry”, kasz. 
rukac 'ts.; ryczeć, słc. rukat 'ryczeć, bu- 
czeć, rućat 'ts., huczeć (o buchającej wo- 
dzie, walącej się ziemi)”, bg. rukna 'trysnąć, 
buchnąć; rzucić się gwałtownie, ruszyć, 
rućd 'szemrać, szumieć, np. o płynącej wo- 
dzie; buczeć, huczeć”, słwń. rukati 'ryczeć, 
buczeć”). Stcz. fuććj nawiązuje do pokrew- 
nego stcz. futi, revu 'ryczeć, wyć (zob. ru- 
ja). Podstawowy czas. *rukati / *rućati po- 
krewny z psł. *rykati / *rycati ryczeć” (zob. 
ryczeć), ostatecznie od pie. *reu- / *reu- / *ri- 
'ryczeć, wyć; brzęczeć, mruczeć”. Wyraz pol- 
ski zwykle uważano za pożyczkę ruską, za 
czym przemawia jego brak w gwarach, nie 
wiedziano jednak o jego XV-wiecznym po- 
świadczeniu. 


526 


ruja 


ruda od XIV w. 'surowiec mineralny, z któ- 
rego uzyskuje się metale”, stp. 'surowiec mi- 
neralny, z którego wytapia się żelazo, ruda 
darniowa i bagienna, wyjątkowo ruda inne- 
go metalu, też 'prymitywny zakład hut- 
niczo-metalurgiczny, w którym wytapiano 
i obrabiano żelazo, zwykle połączony z od- 
krywkową kopalnią rudy, może też taka 
kopalnia”, daw. 'rdza (na roślinach), zaraza 
(drzew), dial. 'ropa; ropa z krwią, 'bag- 
nisko, błoto”, kasz. reda "mokry torf, roz- 
mokła ziemia, błoto, muł”, *krew, szczegól- 
nie pomieszana z ropą”, 'rdzawy osad na 
wodzie; czerwona woda na łąkach, w trzę- 
sawisku, woda żółta od torfu”. Ogsł.: cz. ru- 
da *kruszec, minerał”, daw. 'czerwona zie- 
mia lub glina”, lud. nalot (zwykle czerwonej 
barwy) na roślinach”, r. rudd 'kruszec', dial. 
*krew; krew wyciekająca z rany”, scs. ruda 
*kruszec; kopalnia”. Psł. "ruda 'coś czerwo- 
nego; błoto rdzawe, czerwono zabarwione 
(przez zawartość żelaza), czerwona, rdzawa 
ziemia” (wtórnie 'bagienna lub darniowa 
ruda żelaza”, z takiej rudy w dawnych cza- 
sach pozyskiwano żelazo), urzeczowniko- 
wiona forma rodzaju żeńskiego psł. przym. 
*ruds 'czerwony, czerwonawy” (zob. rudy). 

rudy od XV w. 'rdzawy, ryży, czerwonobrą- 
zowy” Ogsł.: cz. rudy 'czerwony, ciemno- 
czerwony, krwawy; rudy”, r. dial. rudój 'ru- 
dy, ryży, jasnoczerwony, ciemnoczerwony”, 
ch./s. ród 'rudy, czerwonawy”. Psł. *rude 
*czerwony, czerwonawy”, dokładnie odpo- 
wiada lit. radidas 'czerwonawy, kasztanowa- 
ty”, por. też pokrewne niem. rot 'czerwony', 
ang. red 'ts., łac. ruber 'czerwony, zaczer- 
wieniony, stind. rudhiró- 'czerwony”, od 
pie. *reud'- 'czerwony”. Por. ruda, rumiany, 
rydz, ryży, rdza. — Od tego rudzieć, wyru- 
dzieć, zrudzieć; rudzielec. 

rugać od XX w. 'wymyślać, wyzywać, besz- 
tać, łajać”, kasz. rugac 'ts.; z przedr. zrugać. 
Zapożyczone z r. rugdt(sja) "wymyślać, ła- 
jać, lżyć, urągać, pomstować', por. strus. (od 
XI w.) rugatisja "naśmiewać się, urągać, ła- 
jać”. Zob. rodzime urągać. 

ruja od XIX w. 'okres parzenia się zwierząt”, 
daw. i dial. też 'gromada wilków pędzących 
za samicą w okresie rui. Płnsł.: gł. ruja 'ryk 
jelenia; okres parzenia się zwierząt”, słc. ruja 


rumak 


*ruja, cieczka”, ukr. dial. ruja 'ruja”. Psł. dial. 
*ruja 'ryczenie, ryk, czas ryczenia (w okre- 
sie rui)”, pierwotna nazwa czynności od psł. 
czas. *ruti, *revg I *rovg [< *reu- I *reu-] 'ry- 
czeć” (por. stp. XV-XVI w. rzuć / rzwać 
I rzwieć, rzuje I rzwie 'ryczeć”, stcz. futi, fe- 
vu, dziś cz. fvót, fvu 'ryczeć, wyć, r. revćt 
"ryczeć; wyć, huczeć, pot. 'płakać, ch./s. 
revati, revem 'beczeć, ryczeć ), z przyr. *-ja 
i archaiczną wymianą rdzennego *eu — *ou 
(czas. *reu-tei > *ruti — rzecz. *rou-id > *ru- 
ja). Nowszym derywatem jest cz. ffje, stcz. 
ruje "parzenie się płowej zwierzyny, okres 
parzenia się” (od stcz. futi). Podstawowy 
psł. czas. *ruti od pie. dźwkn. *reu- / *reu- 
I *ru- "ryczeć, wyć; brzęczeć, mruczeć”. Póź- 
ne poświadczenie p. ruja sugeruje zapoży- 
czenie, może z ukr. ruja. 

rumak od XVI w. 'rasowy, piękny koń; daw- 
niej: koń bojowy, pochodzący z europejskiej 
części Turcji, daw. też hromak i ohromak. 
Por. strus. argamake | orgamake "wschodni 
rasowy koń wierzchowy”, r. daw. argamdk 
*ts.. Zapożyczenie z języków tureckich, por. 
tatar. aryamak 'szlachetny koń arabski”, 
ujgur. aryumak, tur. argimak 'koń', a także 
np. mong. argamag. 

rumianek "roślina Matricaria chamomilla', 
stp. XV w. rumienek / rumionek i rumien 
I rumion I romien 'ts.', też 'rumian, Anthe- 
mis”, w XVI w. u Mączyńskiego rumienek. 
Podobne nazwy rumianku bądź innych roś- 
lin też u innych Słowian, np. cz. rmen, rme- 
nek, hefmdnek, słc. rumanćek, harmanćek, 
r. romdśka, ukr. romdn, romćn, romdska, 
bg. roman, romon, słwń. rmdn. Wszystkie 
ostatecznie z łac. przym. romdnus 'rzym- 
ski”, stanowiącego człon określający łac. na- 
zwę roślin, np. chamaemellum romanum 
*rumianek rzymski”. Do polskiego przejęte 
z cz. rmen, rmenek, z przekształceniem po- 
staci pod wpływem przym. rumiany. 

rumiany od XV w. (stp. też rumieny / ru- 
miony) 'czerwony, zaczerwieniony, zaróżo- 
wiony (o twarzy)”, 'przyczerwieniony pod 
wpływem ognia (o potrawach, pieczywie)” 
(z polskiego: cz. rumeny 'zarumieniony, za- 
czerwieniony ”). Ogsł.: stcz. rumny 'rumia- 
ny, r. rumjdnij mający rumieńce; czer- 
wony; różowy; różowobrązowy”, SCs. ru- 


527 


runo 


mena 'czerwony”. Psł. *rumene [< *rudmóne 
< *roud'-mćn-] 'jasnoczerwony, zaczerwie- 
niony”, od pie. *roud"- 'czerwony” (zob. ru- 
dy), z przyr. *mćene (< *men-), por. for- 
malnie bliskie słow. przymiotnikowi bałt. 
rzeczowniki: lit. raumuó, -meńs 'muskuł, 
mięsień, chude mięso muskułu”, łot. rańi- 
mins wędzone mięso”. — Od tego rumienić 
(się), zarumienić (się); rumieniec. 

rumowisko od XIX w. 'gruzy, ruiny czegoś, 
kupa gruzów, gruzowisko”, 'luźne odłamy 
skalne”, książk. też rumowie 'gruzy, ruiny, 
gruzowisko. Por. cz. rum(ovjiste 'wysy- 
pisko gruzu; gruzy, ruiny, rumowisko”. Od 
p. daw. rum 'szczątki potłuczonego muru, 
gruz, rumowisko; okruchy skalne, stp. 
XIV-XV w. rum / rom 'materiał budowlany 
(np. kamienie, piasek, gruz kamienny)”, por. 
stp. XV w. rumowanie 'usuwanie rumowis- 
ka, gruzu, daw. rumować 'uprzątać, usu- 
wać; robić miejsce; zrzucać; ograbiać, ra- 
bować, plądrować”; por. cz. rum 'gruz, ru- 
mowisko”. Zapożyczenie ze śrwniem. rum 
I roum 'to, co się usuwa, sprząta, gruz, śmie- 
ci, gnój” (por. niem. rdumen 'opróżniać, 
zwalniać; sprzątać, uprzątać”). 

runąć od XVII w. 'upaść, zwalić się, rozpaść 
się w gruzy, 'gwałtownie ruszyć z miej- 
sca, rzucić się”, daw. 'trzasnąć, huknąć, za- 
grzmieć, gruchnąć, ryknąć. Por. stcz. ru- 
nuti 'upaść, zwalić się), r. ruchnut "runąć, 
upaść, zwalić się. Z psł. *ruchngti 'upaść, 
zwalić się”, od psł. *ru$iti 'wprawiać w ruch, 
popychać, poruszać, naruszać, poruszając, 
obalać, zwalać” (zob. ruszyć). 

runo od XV w. 'wełniste włosy na skórze 
owcy; ostrzyżona wełna owcza; skóra owcy 
wraz z wełną”, wtórnie 'zespół małych krze- 
wów, ziół, traw pokrywających glebę leśną? 
(zwykle runo leśne); wtórnie też ruń 'nis- 
ko, zwarcie rosnąca, zieleniejąca roślinność, 
wschodzące zboże”. Ogsł.: cz. rouno, r. runó, 
scs. runo 'wełna, skóra z wełną”. Psł. *runo 
[< *rou-no] 'wełna na ciele owcy, skóra owcy 
wraz z wełną, rzecz. odczas. z przyr. *-no, 
od tego samego rdzenia co rwać (< psł. 
*rzvati) z rdzennym wokalizmem -u- < *-oy- 
(jak w lit. rduti "rwać, wyrywać, skubać”, 
łot. rańt "wyrywać, drzeć). Psł. *runo to 
pierwotnie 'to, co wyrwane, wyskubane” 


rura 


> 'wełna wyskubana z owcy”, gdyż w daw- 
nych czasach pozyskiwano wełnę owczą 
przez jej wyrywanie, wyskubywanie (co do 
rozwoju znaczenia por. łac. vellus "wełna 
owcza” od vello 'rwę, wyrywam, skubię”). 

rura od XV w., stp. rynna, rura wodo- 
ciągowa, w gwarach często z odpodobnie- 
niem spółgłosek, np. ruła; zdr. rurka. Por. 
cz. roura 'rura. Zapożyczenie ze śrwniem. 
róre | roere 'rura (też np. wodociągowa)” 
(dziś niem. Róhre 'rura, rurka”), co w związ- 
ku z niem. Rohr 'trzcina” (i 'rura'). 

ruszt 'pręty żelazne bądź krata w palenisku 
pieca, 'konstrukcja nośna złożona z krzy- 
żujących się belek”, stp. XV w. rost czy roszt 
*krata żelazna albo drewniana, 'zgrzebło, 
skrobaczka mająca kształt kratki, "miara 
wydobytej rudy”; także rusztowanie, stp. 
od XV w. rostowanie / rustowanie 'drewnia- 
na prowizoryczna konstrukcja stosowana 
w budownictwie”, dial. rustowanie 'ts., por. 
również rusztować "budować rusztowanie”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. róst(e) "ruszt, 
stos; rusztowanie”, dziś niem. Rost 'ruszt', 
riisten "wznosić rusztowanie”. 

ruszyć od XV w. 'zacząć iść, jechać, odbywać 
drogę; przestać być nieruchomym; udać się, 
podążyć dokądś; zmieniać miejsce, położe- 
nie czegoś”, "wprawić coś w ruch, posunąć, 
popchnąć, poruszyć, dotknąć; z przedr. na- 
ruszyć, obruszyć (stp. XV w. obruszyć się 
*zachwiać się, poruszyć się”), poruszyć, wy- 
ruszyć, wzruszyć 'poruszając, zmieszać, prze- 
wrócić, spulchnić; wywołać poruszenie, roz- 
czulić, roztkliwić, daw. "uruchomić, poru- 
szyć”; wielokr. ruszać, z przedr. naruszać, 
poruszać, rozruszać, wyruszać, wzruszać. 
Ogsł.: cz. ruśit "naruszać coś, znosić, kaso- 
wać; unicestwiać, niszczyć”, "niepokoić, prze- 
szkadzać w czymś, r. ruśit 'łamać, niszczyć, 
rujnować, przen. 'naruszać”, scs. ru$iti 'bu- 
rzyć, niszczyć, łamać”. Psł. *ru$iti [< *ruchi- 
< *roys-i-] 'wprawiać w ruch, popychać, po- 
ruszać, naruszać, poruszając, obalać, zwa- 
lać, budowa wskazuje na pierwotny czas. 
wielokr., prawdopodobnie od niezachowa- 
nego psł. frusti 'ryć, kopać, kopiąc, prze- 
wracać, poruszać (np. ziemię)”, które było- 
by tożsame z lit. raństi, rausiu 'ryć, kopać, 
grzebać”, łot. raust, rausu 'grzebać, ryć”, od 


528 


ryba 


pie. *reu-s- 'ryć, kopać, rwać (będącego roz- 
szerzeniem pie. pierwiastka *reu- 'ts., zob. 
rwać, ryć). — Od czas. przedrostkowych od- 
ruch 'żywiołowa reakcja na coś, rozruch, 
rozruchy (por. stp. XV w. rozruch 'zamie- 
szanie, zgiełk”). Zob. ruch, ruchomy, runąć. 

rwać rwę od XIV w. 'przerywać, rozrywać, 
rozdzierać, rozszarpywać; wyciągać skądś 
gwałtownie, wyrywać; mocno ciągnąć ku 
sobie, targać, szarpać; porywać, pot. i dial. 
*szybko posuwać się naprzód, pędzić, gnać”, 
rwie 'sprawia mocny ból, rwać się też 
*mocno czegoś pragnąć, dążyć do czegoś'; 
z przedr. narwać (narwany 'porywczy, zwa- 
riowany, w XVI w. 'trochę rozerwany ), 
oderwać, poderwać, porwać, przerwać, ro- 
zerwać, urwać, wyrwać, zerwać; wielokr. 
-rywać: z przedr. np. porywać, przerywać, 
rozrywać, zrywać. Ogsł.: cz. rvdt, rvu, stcz. 
rvdti, ruju "rwać, drzeć, rozrywać, rozdzie- 
rać; zrywać, zdzierać, wyrywać”, r. rvaf, rvu 
*rwać, drzeć, szarpać, zrywać, wyrywać, 
scs. z przedr., np. otorevati, -rovp 'odpy- 
chać, wypychać, urevati sę 'oderwać się, 
wyrwać się”. Psł. *revati, *rovg I *rujg 'roz- 
rywać, rozszarpywać, przerywać; drzeć, tar- 
gać, pokrewne z lit. rduti, rduju / rdunu 
*wyrywać z korzeniami; skubać; odrywać, 
zrywać; wykopywać, łot. raut, rauju (dial. 
ratinu) "wyrywać, wyciągać, szarpać, łac. 
ruó, ruere 'spadać, upadać, walić się; rzucać 
się), toch. A, B ru- "rwać, od pie. *reu- 'ryć, 
kopać, rwać” (zob. ryć). — Od czas. przed- 
rostkowych przerwa (stp. XV w. 'rów"), wyr- 
wa; poryw, zryw; urywek "fragment, wy- 
rywki mn, podrywka, rozrywka; porywacz; 
porywczy. 

ryba od XIV w.; zdr. rybka. Ogsł.: cz. ryba, 
r. ryba, scs. ryba. Psł. *ryba 'ryba, wyraz 
wyłącznie słow., bez pewnej etymologii. 
Prawdopodobnie innowacyjna nazwa ryby, 
która z powodu tabu zastąpiła jakąś star- 
szą nazwę (np. odpowiadającą lit. Żuvis 'ry- 
ba”). Dotychczasowe próby objaśnienia ge- 
nezy wyrazu nie przekonują, np. próby łą- 
czenia z psł. *ryti 'ryć, kopać, żłobić” (zob. 
ryć), "robati 'rąbać, ciąć” (zob. rąbać), zesta- 
wianie z wyrazami germ. typu stwniem. 
rup(p)a 'gąsienica. — Od tego rybi, rybny, 
rybak, rybactwo; rybitwa "ptak Sterna hi- 


rycerz 


runda” (stp. rybitw od XIV w. 'ts., 'rybak”, 
rybitwi XV w. 'rybak”, rybitwa 'łowienie 
ryb”, kasz. rebitva 'rybołówstwo”, por. stcz. 
rybitev, -tva 'rybak', strus. rybitva 'rybak'); 
narybiać (od XVI w.) "napełniać rybami” 
—> narybek. 

rycerz od XIV w. 'wojownik stanu szlachec- 
kiego, szlachcic, w stp. też *żołnierz, wo- 
jownik”, 'goniec, woźny sądowy”. Por. stcz. 
rytiet / rycieł | titief, cz. rytit rycerz. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. rit(tjer "rycerz, 
pierwotnie 'jeździec” (od reiten 'jeździć kon- 
no”), prawdopodobnie za pośrednictwem 
czeskim. — Od tego rycerski, rycerstwo. 

rychły od XIV w. 'taki, który ma wkrótce na- 
stąpić, niedaleki”, stp. wykonywany w krót- 
kim czasie, ruchliwy, szybki, *wykonujący 
bez zwłoki, chętny, ochotny”, 'porywczy, 
popędliwy”, wykonywany bez zwłoki, bez 
ociągania się”, 'wczesny”, daw. XVI-XVIII w. 
*chyży, bystry, żwawy, prędki”, dial. też 
*wczesny”, stp., dziś przest. 'od dawna ist- 
niejący, pochodzący z dawnego okresu, 
dawny”. Bliskie odpowiedniki znaczeniowe 
tylko w zachsł.: dł. rychły 'szybki, prędki”, 
przen. 'dzielny”, gł. rychły *szybki, prędki”, 
cz. rychły 'ts.; zręczny, zwinny”, słc. rychły 
*'szybki, prędki”; w innych znaczeniach we 
wschsł.: r. rychłyj 'pulchny, miękki; kruchy”, 
pot. 'zwiotczały, zwiędły”, dial. 'chory', ukr. 
rychłyj *pulchny, miękki; kruchy”, br. rychły 
*ts.. Płnsł. *rychle 'taki, który się rusza, 
ruchliwy; taki, który poruszając się, wyra- 
sta (np. o cieście), pulchny”, zapewne pier- 
wotny imiesłów czas. trychnoti, w etymo- 
logicznym związku z psł. *ruSiti 'wprawiać 
w ruch, popychać, poruszać, naruszać, po- 
ruszając, obalać, zwalać” (zob. ruszyć; co 
do budowy i wokalizmu por. np. psł. *ply- 
ngti, *słyngti obok *pluti, *sluti, zob. płynąć, 
słynąć). 

rycina 'rysunek, reprodukcja fotografii (do- 
dana zwykle do tekstu jako ilustracja)”, stp. 
XV w. 'ryte wyobrażenie bożka pogańskie- 
go, posąg”, w XVI w. 'ryty obraz, 'bałwan 
pogański, dial. ryciny mn 'wyżłobienia wy- 
kute w kamieniu młyńskim”. Odpowiada gł. 
ryćina 'miedzioryt, 'rozkopane pole, cz. 
rytina "miedzioryt, 'ryta ozdoba”, 'rozko- 
pane pole; miejsce zryte przez dziki, stcz. 


529 


rydel 


*rzeźba, posąg”, słc. rytina 'obraz wyryty 
w metalu, kamieniu, drzewie; grawiura”. 
Pierwotnie nazwa rezultatu czynności 'to, 
co wyryte, ryte', z przyr. -ina, od imiesłowu 
biernego ryty (psł. *ryte) od czas. ryć, psł. 
*ryti (zob. ryć). 

ryczeć od XIV w. 'wydawać donośny głos, 
ryk (o zwierzętach)”, 'drzeć się, wrzeszczeć, 
*huczeć, szumieć, rozbrzmiewać”, stp. 'wy- 
dawać donośny głos (o zwierzętach); głośno 
jęczeć, krzyczeć (o ludziach)”, kasz. rećec 
*ryczeć; głośno płakać, przeraźliwie krzy- 
czeć, śpiewać, wrzeszczeć; grzmieć, szu- 
mieć, huczeć (np. o morzu); też daw. od 
XVI w. i dial. rykać 'ryczeć, dial. także 
rykać 'rżeć; głośno puszczać wiatry”, kasz. 
rekac 'głośno płakać, ryczeć, przeraźliwie 
krzyczeć, śpiewać, wrzeszczeć; objawiać chęć 
zaspokojenia popędu płciowego (o sarnach 
i jeleniach)”; jednokr. ryknąć. Ogsł.: cz. 
ryćet, r. rykdt, ch./s. rikati, słwń. rśćati. 
Psł. *rytati [< *riik-€-] i *rykati 'ryczeć”, od 
dźwkn. pie. pierwiastka *ri- / *reu- / *reu- 
*ryczeć, wyć; brzęczeć, mruczeć, z przyr. *-k-. 
— Od tego ryk od XV w. 

ryć ryję od XV w. *żłobić, drążyć otwory (np. 
w ziemi, drzewie, kamieniu)”, stp. 'kopać, 
rydlem, motyką poruszać ziemię, 'rzeźbić, 
pokrywać powierzchnię czegoś rzeźbami, 
ornamentami, ozdabiać, lud. 'robić doły 
w ziemi, kopać, przekopywać, rozkopywać, 
grzebać, rozgrzebywać”; z przedr. poryć, wryć 
się, zryć. Ogsł.: cz. ryt, ryji kopać, ryć; ryto- 
wać, grawerować; żłobić”, r. ryt, róju 'ryć, 
kopać, grzebać, żłobić”, scs. ryti, rejo 'ko- 
pać, żłobić”. Psł. *ryti, *rejo 'ryć, kopać, żło- 
bić, prapokrewne lit. rduti, rduju / raunu 
"wyrywać z korzeniami; skubać; odrywać, 
zrywać; wykopywać, łot. rańt, rańju (dial. 
raunu) wyrywać, wyciągać, szarpać”, stisl. 
ryja wyrywać, skubać owczą wełnę”, łac. 
ruó, ruere 'spadać, upadać, walić się; rzucać 
się. Od pie. *reu- / *ru- 'ryć, kopać, rwać” 
(zob. rwać). Zob. rydel, ryj, rylec. 

rydel od XV w. (stp. rydl) 'narzędzie do ko- 
pania ziemi”; zdr. rydelek. Ogsł.: cz. rydlo 
*rylec, r. rylo 'ryj (świni), wulg. "morda, 
pysk”, ukr. rylo 'ryj, scs. rylo 'łopata, mo- 
tyka”, bg. rilo "ryj, ch./s. rilo 'ryj (świni), 
trąba (słonia)”. Psł. *rydlo 'to, czym się ry- 


rydz 


je, kopie, nazwa narzędzia z przyr. *-dlo 
od psł. *ryti "kopać, ryć” (zob. ryć). Prze- 
kształcenie polskiej postaci (*rydło > rydl, 
później rydel) może przez analogię do blis- 
koznacznego ryl 'rydel, szpadel” (zob. rylec). 

rydz od XV w. 'grzyb jadalny Lactarius de- 
liciosus'. Por. płnsł. nazwy tego grzyba: dł, 
gł. ryzyk, cz. ryzec, słc. rydzik, r. ryżik, ukr. 
ryżók I ryżyk, br. ryżyk. Urzeczownikowiony 
przym.: stp. KV-XVII w. rydzy 'czerwono- 
żółty, rudy” (por. też daw. w XVII w. rydzo- 
waty 'rudy, ryżawy”). Przym. jest wyrazem 
ogsł.: dł. ryzy 'rdzawy, ryży”, gł. ryzy 'żół- 
tozłoty, brunatnoczerwony, rudy”, r. ryżij 
*'czerwonożółty, żółtoczerwony”, ch./s. rid 
*rudy, ryży, rdzawy; czerwony”, kontynuują- 
cym psł. *rydb 'mający barwę pośrednią 
między czerwienią i żółcią, czerwonożół- 
ty, jasnorudy”, utworzonym na gruncie psł. 
za pomocą przyr. *-jo- od pie. pierwiastka 
*riid'- 'czerwony, czerwonawy” (zob. też ry- 
ży i pokrewne rdza, rudy). Grzyb 'rydz, 
Lactarius deliciosus” nazwano tak od rdza- 
wobrązowej barwy jego kapelusza. 

ryj od XVIII w.; zdr. ryjek. Rzecz. odczas. od 
ryć, ryję (zob.). 

rylec od XVIII w. 'przyrząd metalowy do ry- 
sowania, rycia. Por. cz. rylec 'ts., r. daw. 
rylec 'rydelek, łopatka”, słwń. rilec ryj; trą- 
ba (słonia); dziób, dzióbek; dziób okrętu. 
Może późne zapożyczenie wyrazu technicz- 
nego z cz. rylec; formalnie zdr. z przyr. -ec 
od zachowanego w gwarach rzecz. ryl 'ry- 
del, szpadel', 'ryj świni”, kasz. ril 'długa, 
wąska łopata służąca do kopania torfu; 
sztywny daszek u czapki”, por. stcz. ryl / ryl 
*łopata, rydel', cz. dial. ry 'ts., 'nos'”, słc. ry 
*ts., ch./s. daw. rilj 'zaostrzony kołek służą- 
cy do rycia, kopania, wbijania”, dial. *żelaz- 
na łopata”. Psł. dial. *rylb 'narzędzie do ry- 
cia, kopania”, nazwa narzędzia z przyr. *-lb 
od psł. *ryti 'kopać, ryć” (zob. ryć). 

rynek od 1400 r. 'plac targowy (w centrum 
miasta)”, z polskiego zapożyczone do wschsł., 
np. r. rynok "rynek, targ”. Por. cz. rynk I ryńk 
*rynek, plac”. Zapożyczenie ze śrwniem. rinc 
I ring 'plac; plac walki” (też "pierścień, koło, 
krąg”), niem. Ring 'rynek; ulica okrężna, 
okólna. Do polskiego przejęte zapewne za 
pośrednictwem czeskim. 


530 ryży 


rys 'cecha charakterystyczna, właściwość, 
*krótki opis, szkic, rysy mn 'układ linii 
twarzy”, stp. XV w. rys 'rysa, pęknięcie, 
szczelina; także rysa od XVI w. 'ślad wy- 
żłobiony czymś ostrym, draśnięcie; pęknię- 
cie, szpara, szczelina. Por. cz. rys 'rys, za- 
rys; cecha; rysunek”, słwń. rfs 'kreska, linia; 
rysa; krąg”, rfsa 'kreska. Zapożyczenie ze 
śrwniem. riz 'rozdarcie, pęknięcie, rysa, 
szpara, rana; zarys, obwód”, riz3e 'rozdar- 
cie, rysa; koło, krąg”, niem. Riff 'rozdarcie, 
pęknięcie, dziura; rysa, szczelina, szpara; 
zarys, szkic, plan” (od niem. reissen 'rwać, 
szarpać, targać'). — Od tego rysopis (człon 
drugi od pisać). 

rysować od XVI w. 'kreślić, wykreślać; robić 
rysy, skazy, zadrapania; z przedr. naryso- 
wać, porysować, przerysować, zarysować. 
Por. cz. rysovat 'kreślić, rysować; szkico- 
wać, słc. rysovat 'ts. (z polskiego r. risovdt, 
ukr. rysuvdty "rysować ), też ch. risati, słwń. 
risati 'ts.. Zapożyczenie ze śrwniem. rizen 
"kreślić, rysować, pisać, wycinać, rzeźbić, — 
Od tego rysownik, rysunek; od czas. przed- 
rostkowego zarys. 

ryś od XV w. 'drapieżnik Lynx lynx". Ogsł.: 
cz. rys, r. rys, ch./s. ris. Psł. *rysb "ryś, nie- 
wątpliwie pokrewne nazwom tego drapież- 
nika w innych językach ie., np. lit. lńśis, 
dial. lynśis, łot. lisa ż / lusis m, stwniem. 
luhs (dziś niem. Luchs), gr. łynks. Formy ie. 
sugerują, że słow. nazwa zwierzęcia miała 
pierwotnie prawdopodobnie postać fłysb 
[< *lus-i-], z nagłosowym *I- (pokrewną psł. 
przym. *łyse, zob. łysy, od pie. *leyk- 'jas- 
ny, biały”). Przekształcenie nazwy nastąpiło 
przypuszczalnie ze względu na tabu (uni- 
kanie właściwej nazwy przez myśliwych?), 
przy czym pierwotne fłysb zostało zmienio- 
ne w *rysb, zapewne przez skojarzenie wy- 
razu z psł. przym. *ryse [< *rud'-so-] 'czer- 
wonawy, rudawy, ryży” (por. stp. XVI w. 
i dziś dial. rysawy 'rudawy', cz. daw. rysy 
*'czerwonawy”, dziś rysavy 'rudy, rudowło- 
sy, rdzawy”, stcz. ryślavy czerwony, rudy”), 
tj. z wyrazem opartym na tym samym rdze- 
niu ie. co p. rydz (zob.), ale z innym przy- 
rostkiem. 

ryży od XIX w. 'żółtopomarańczowy, cegla- 
sty (zwykle o włosach). Przym. wprowa- 


rzadki 


dzony do języka literackiego przez A. Mic- 
kiewicza, przejęty z br. ryży 'czerwonożółty, 
żółtoczerwony; br. ryży pochodzi z psł. 
przym. *rydb 'mający barwę pośrednią mię- 
dzy czerwienią i żółcią, czerwonożółty, ja- 
snorudy”, którego rodzimym kontynuantem 
był daw. XV-XVII w. rydzy 'czerwonożółty, 
rudy”, do dziś zachowany w nazwie grzyba 
rydz (zob.). 

rzadki od XV w. 'mający małą gęstość, nie- 
gęsty, płynny, nieścisły, niezbity, rozproszo- 
ny, rzadko rosnący”, 'nieliczny”, stp. też rzad- 
ki w mowie 'rzadko, niewiele mówiący”, dial. 
także 'miękki (o drewnie); słaby, bez sił”; st. 
wyższy rzadszy. Ogsł.: cz. Fidky, r. redkij, 
scs. redoks. Psł. *redek» 'niegęsty, o płynnej 
konsystencji, złożony z oddalonych od sie- 
bie elementów; pojawiający się w dużych 
odstępach czasu, nieczęsty, młodsza, po- 
wstała w epoce psł. postać przym. ze struk- 
turalnym przyr. *-k%, utworzona od wczes- 
nego psł. przym. fred», na który wskazują 
postaci bez przyr. *-ke, zwłaszcza formy 
stopnia wyższego (np. p. rzadszy, cz. Fidzi, 
r. róże, ch./s. rjedi) oraz archaiczne wyrazy 
pochodne, np. p. daw. rzedzić 'czynić rzad- 
kim, rozrzedzać” (dziś tylko z przedr. prze- 
rzedzić, rozrzedzić i rzednąć 'stawać się 
rzadkim”), cz. fedina / ridina 'coś rzadkie- 
go; słabe, złe piwo; rzadka część lasu', r. reg. 
redina 'rzadka tkanina; rzadka część lasu, 
ch./s. dial. redina 'rodzaj rzadkiego sita”. 
Psł. fred ma dokładny odpowiednik w łot. 
ręds 'nieszczelny, miękki, pokrewne jest 
wyrazom bałt. z innymi przyrostkami, np. 
lit. retas 'nieszczelny, rzadki”, łot. ręts 'ts., 
ręns 'nieszczelny, miękki”, wszystkie od pie. 
pierwiastka *er(a)- / *(e)re- 'luźny, nieszczel- 
ny, odstający”. 

rząd I rzędu od XIV w. 'szereg ludzi lub 
przedmiotów umieszczonych jeden za dru- 
gim albo jeden obok drugiego”, 'kolejność, 
kolej, daw. 'rodzaj, kategoria, klasa, 'po- 
czet, grupa, "ozdobna uprząż wierzchowca, 
"ład, porządek”, Ogsł.: cz. fad / ród 'szereg; 
kolejność, kolej”, 'rachunek”, zbiór prawideł, 
zasad, regulamin”, 'zamknięta grupa spo- 
łeczna poddana określonym regułom; za- 
kon”, 'order', 'kategoria, klasa, rodzaj”, daw. 
*prawo, sprawiedliwość; obyczaj, zwyczaj”, 


531 


rządzić 
r. rjad 'szereg, rząd; pokos; grupa, katego- 
ria, rodzaj; pewna ilość, kilka, wiele”, przest. 
*kolejność, kolej”, "umowa, ugoda, dial. per- 
wyj rjad "pierwszy raz', scs. ręd» 'szereg; po- 
rządek; kategoria, klasa; gromada, tłum. Psł. 
*rędv szereg, rząd” > "miejsce w szeregu, 
kolejność, następstwo” i "uporządkowanie, 
porządek, ład”, pokrewne z lit. rinda 'rząd, 
linia, łot. rinda 'ts.' (które mają motywację 
czasownikową na gruncie bałt.: łot. rist, rie- 
du 'doprowadzać do porządku”), prawdo- 
podobnie z pie. *rnd-o- 'uporządkowanie, 
porządek”, od pie. *rend- "porządkować. 
rząd II rządu 'naczelny organ administra- 
cji państwa, od XVI w. 'sprawowanie wła- 
dzy, panowanie, władza”, daw. 'kierowniczy 
organ jakiejś instytucji”, dial. 'urząd”; rzą- 
dy mn 'rządzenie”, stp. XV w. rzędy mn 
*kierowanie, władanie”. Rzecz. odczas. (pier- 
wotnie nazwa czynności, wtórnie skonkre- 
tyzowana) od rządzić 'sprawować władzę, 
panować, władać” (zob.). 
rządzić od XV w. (stp. rzędzić) 'sprawować 
władzę, panować, władać”, daw. i dziś dial. 
*najmować, przyjmować do pracy, daw. 
w XVII w. rządzić zegar 'nakręcać zegar”, 
dial. też 'być w porządku”, 'mówić'; z przedr. 
porządzić (> oporządzić, rozporządzić, spo- 
rządzić, wyporządzić), przyrządzić, rozrzą- 
dzić, urządzić, wyrządzić, zarządzić, zrzą- 
dzić; wielokr. -rządzać: z przedr. np. przy- 
rządzać, urządzać, zarządzać. Ogsł.: cz. radit 
*porządkować, ustawiać, układać w jakimś 
porządku; ustalać miejsce, kolejność, ridit 
(daw. ćditi) "kierować; doglądać; porząd- 
kować, doprowadzać do ładu, pot. 'zama- 
wiać, starać się o coś), r. rjadit "ubierać, 
odziewać, przest. "wprowadzać porządek; 
przygotowywać, urządzać; rozważać”, pot. 
*najmować do pracy”, ch./s. rediti 'porząd- 
kować, doprowadzać do ładu; przygotowy- 
wać; obrabiać, czyścić (np. zboże)”, 'rządzić, 
władać; rozkazywać, polecać. Psł. *ręditi, 
*rędg "ustawiać w szeregu, szeregować, po- 
rządkować, wprowadzać ład; doglądać cze- 
goś, dbać o coś; kierować czymś, rozpo- 
rządzać, rządzić, władać”, czas. odrzecz. od 
psł. *ręda (zob. rząd 1). — Od czas. przed- 
rostkowych przyrząd, rozrząd. Zob. narząd, 
urząd. 


rzec 


rzec rzeknę (daw. i dial. rzekę) od XIV w. 'po- 
wiedzieć, przemówić”, stp. "mówić, powia- 
dać, "nazwać, 'przyrzec, obiecać, 'począć, 
zrobić, od XV w. rzeczony 'wspomniany, 
wymieniony”; z przedr. odrzec, orzec, przy- 
rzec, urzec, wyrzec się, zarzec się, zrzec się; 
wielokr. rzekać daw. XVI w. '*zwać, nazy- 
wać” (por. dial. śl. rzykać "mówić pacierze), 
z przedr. narzekać, orzekać, przyrzekać, urze- 
kać, wyrzekać się, zrzekać się. Ogsł.: stcz. 
reci, tku, cz. Fici, feknu (książk. tku) 'powie- 
dzieć, 'dać nazwę, nazwać, r. reći, reku 
*mówić, powiedzieć, scs. reśti, reko "mówić, 
powiedzieć. Psł. *rekti, *rekp "mówić, po- 
wiedzieć, nazwać”, prapokrewne z lit. rekti, 
rekiu 'krzyczeć” (wyraz bałt. z rdzennym 
-6- < %6, w słow. krótkie -ć-), goc. rahnjan 
"liczyć, stind. racdyati 'porządkuje, wyko- 
nuje, tworzy, przygotowuje”, toch. A rake, 
B raki 'słowo, wyraz”, wszystkie od pie. 
*rek- "krzyczeć, mówić”, zapewne pocho- 
dzenia dźwkn. — Od czas. przedrostkowe- 
go porzekadło. Zob. prorok, rok, rzecz, rze- 
komy, urok, wyrok. 

rzecz ż od XIV w. 'przedmiot materialny”, 'te- 
mat, treść, wątek; przedmiot myśli, sprawa, 
treść wypowiedzi; czynność, czyn, postę- 
pek, fakt, daw. też 'to, co się mówi, mowa, 
mówienie, język, to, co zostało powiedzia- 
ne, ustne polecenie, rozkaz, przyrzeczenie”, 
'abstrakcyjne pojęcie nazwane określającą 
przydawką, jakieś przeżycie, doznanie, do- 
bro niematerialne”, sprawa, problem, przed- 
miot prośby, skargi, sporu sądowego”, 'dzia- 
łanie, 'fakt, zdarzenie, wydarzenie, wypa- 
dek, przypadek”, 'czyn, uczynek, występek”, 
"powód, przyczyna. Ogsł.: cz. feć ż "mowa; 
język; rozmowa; przemowa, przemówienie”, 
feći mn 'pogłoski, słuchy”, r. reć ż "mowa; 
język; przemowa, przemówienie; wymowa”, 
scs. rećb Ż 'słowo, wyraz; mowa; oskarżenie”. 
Psł. *rećb [< *rek-i-| "mówienie, mowa; sło- 
wo, wyraz” > 'treść, przedmiot mówienia 
> 'przedmiot nazwany, rzecz”, rzecz. abstr. 
z przyr. *v od psł. *rekti (zob. rzec), ze wzdłu- 
żeniem samogłoski rdzennej *e — *e > *€. 
— Od tego rzeczowy, rzeczownik. 

rzeczpospolita, daw. też rzecz pospolita od 
XVI w. 'rzecz wspólna, dobro ogółu, 'spo- 
łeczność, naród, 'stan polityczny, 'pań- 


532 


rzemiosło 


stwo”, dziś w nazwie Rzeczpospolita Polska. 
Kalka łac. res publica i respublica 'rzecz 
publiczna” > 'sprawa publiczna, ustrój re- 
publikański”, zapożyczonego jako respubli- 
ka, później w postaci republika z franc. rć- 
publique 'republika”. 

rzeka od XIV w.; zdr. rzeczka. Ogsł.: cz. feka, 
r. rekd, scs. reka. Psł. *reka "rzeka, z pier- 
wotnego *roi-kd, rzecz. z pie. przyr. *-kó- 
od pie. pierwiastka *(e)rei- "płynąć, ciec”, 
z etymologicznym znaczeniem 'to, co pły- 
nie, ciecze; w innych językach ie. prapo- 
krewne wyrazy utworzone są za pomocą in- 
nych przyrostków, np. łac. rivus [< *rei-u0-s] 
'strumień', stind. rdya- m 'prąd, nurt', śrirl. 
rian [< *rei-no-] 'rzeka; droga, łot. riete 
"mleko w piersi matki”. — Od tego rzeczny, 
dorzecze. 

rzekomy 'pozorny, fałszywy”, rzekomo 'zgod- 
nie z tym, co ktoś mówi, ale nie z rzeczywi- 
stością, jakoby, niby”, stp. od XV w. rzekomo 
I rzkomo 'pozornie, niby, jakoby”, dial. rzko- 
mo 'rzekomo”. Por. scs. rekoms (rekomyi) 
"nazwany, wymieniony; tak zwany”. Psł. *re- 
kom», imiesłów bierny czasu teraźn. od psł. 
czas. *rekti "mówić, powiedzieć, nazwać”, 
p. rzec (zob.); postać rzkomo oparta na wtór- 
nym temacie czasu teraźn. *rbk-, por. stcz., 
cz. książk. 1. osoba tku < *rvkg. 

rzemień 'pas, pasek z grubej skóry”, stp. oko- 
ło 1500 r. rzemień 'pas skórzany, skóra wy- 
prawiona, daw. 'gruba wyprawiona skóra”, 
XVI-XVII w. 'sakiewka, trzos”, w kasz. ar- 
chaiczna postać mian. feme |< *femy], dop. 
femeńa 'rzemień. Ogsł.: cz. femen, r. re- 
mćn', remnja, scs. remenv, remene. Psł. *re- 
my, remene, bier. *remenv '"wyprawiona skó- 
ra, pas z wyprawionej skóry”, z pie. "re-men- 
będącego derywatem z przyr. *-men- od pie. 
*(a)re- | *ar(a)- 'łączyć, spajać” (zob. jarzmo). 
Pierwotne znaczenie zatem 'to, co służy do 
łączenia, spajania”. Zdr. rzemyk utworzone 
jak np. grzebyk, jęczmyk, kamyk, płomyk 
(zob. grzebień, jęczmień, kamień, płomień). 
— Od tego rzemienny. 

rzemiosło od XV w., daw. też rzemiesło 
i (z wtórnym unosowieniem samogłoski 
po m, por. między) rzemięsło (te trzy posta- 
ci już stp.) "drobna wytwórczość, rękodziel- 
nictwo”, także 'zawód, fach, zajęcie, profe- 


rzep 


sja, stp. rodzaj zatrudnienia, zawód; cech 
rzemieślniczy, dial. również "przyrządy, 
narzędzia; oprzyrządowanie”, kasz. femosło 
I femąsło (i femąstvo) 'rzemiosło'. Płnsł.: 
stdł. XVI w. remesło 'rękodzielnictwo', gł. 
rjemjesło 'ts.; cz. femeslo 'ts.; zawód, fach, 
zajęcie, profesja, lud. 'narzędzia rzemieśl- 
nicze”, słc. remeslo 'rękodzielnictwo', pot. 
*fach, profesja, strus. remeslo I remjaslo 
*sztuka, kunszt”, r. remesló 'rękodzielnic- 
two; fach, zawód”, ukr. remesló 'ts., reg. 'na- 
rzędzia rzemieślnicze. Psł. dial. *remeslo 
"praca ręczna, ręczna obróbka materiałów 
za pomocą narzędzi”, derywat z przyr. *-lo 
czy może *-slo (o niejasnej funkcji) od nie- 
zachowanego poza tym w słow. tematu *re- 
mes-, poświadczonego w bałt.: stlit. reme- 
sas 'rzemieślnik”, remćstas 'rękodzielnictwo, 
rzemiosło”, łot. remesis rzemieślnik, cieśla”, 
raństit 'rąbać tępym toporem; piłować tępą 
piłą”, stpr. romestue 'topór', dalej związane 
zapewne z lit. rerhti, remiu "przycinać, ram- 
tyti rąbać, stang. rćmian 'naprawiać, od- 
nawiać; ostateczną podstawą byłoby pie. 
*rem(2)- "podpierać, podtrzymywać”. — Od 
tego rzemieślnik, rzemieślniczy 

rzep od XV w. 'kulisty koszyczek, kwiatostan 
łopianu lub ostu z haczykami czepnymi” 
(przyczepić się jak rzep do 'psiego ogona), 
daw. od XV w. 'łopian większy, Arctium 
lappa, 'rzepień pospolity, Xantium struma- 
rium”, dial. rzef i rzepie 'rzep”, dial. także 
rzepiej 'łopian', rzepik 'roślina Agrimonia'. 
Por. stcz. cz. repik 'roślina Agrimonia stcz. 
*łopian; rzepień, Xantium', strus. repii 'ko- 
lec, cierń”, r. repej, rep'ja 'łopian; kwiatostan 
łopianu”, scs. repii mn 'osty', bg. repej 'ło- 
pian”, dial. 'tarnina; trawiasta roślina z na- 
sionami w kłujących torebkach przyczepia- 
jących się do odzieży, do wełny owiec”. Psł. 
*repe /*repvje 'chwytająca, czepliwa rośli- 
na, od psł. *repiti chwytać, wczepiać się, 
przywierać (zob. wrzepić). — Od rzepień 
'roślina Xantium o pędach, liściach i okry- 
wach kwiatowych pokrytych kolcami. 

rzepa od r. 1400 'roślina okopowa Brassica 
rapa, w stp. też inne rośliny: rzymska rzepa 
*przestęp biały, Bryonia alba, rzepa świe- 
rzepia 'dziewięćsił bezłodygowy, Carlina 
acaulis', dial. (na Podhalu, Orawie) 'ziem- 


533 


rześki 


niak. Ogsł.: cz. fepa (dial. ffpa) 'burak', 
r. repa 'rzepa, ch./s. repa 'burak', 'mar- 
chew”, 'rzepa, dial. *ziemniak”. Psł. *repa 
*roślina okopowa o grubym jadalnym ko- 
rzeniu, rzepa, Brassica rapa vel rapifera, 
bliska nazwa roślin też w części języków ie., 
np. lit. rópe 'rzepa; ziemniak”, stwniem. ru- 
oba | raba 'burak; rzepa” (dziś niem. Riibe 
*ts.), łac. rapum I rapa 'rzepa. Wszystkie 
te wyrazy zostały zapożyczone w okresie 
przedhistorycznym z niewiadomego źródła. 
— Od tego rzepak 'roślina uprawna Bras- 
sica napus.. 

rzesza od XIV w. 'duża ilość ludzi, gromada, 
tłum, ciżba”, stp. rzesza / rzysza 'tłum, gro- 
mada, wielka ilość istot żywych”, 'państwo” 
(dziś hist. Rzesza Niemiecka). Por. stcz. Fiść, 
cz. fise ż "monarchia, imperium, państwo, 
cesarstwo”. Zapożyczenie ze stwniem. rihhi 
"państwo, monarchia, cesarstwo” (dziś niem. 
Reich 'państwo"), co z germ. *rikja- przeję- 
tego z celtyckiego, por. śrirl. rige 'króle- 
stwo”, pokrewne z łac. róx 'król". 

rzeszoto od XV w. 'rzadkie sito”, stp. też "mia- 
ra zboża” Ogsł.: cz. feśeto, r. reśetó, ch./s. 
reśćto; por. r. reśćtka 'krata, sieć”, ch./s. re- 
śetka 'krata'. Psł. *reśeto [< *recheto] 'rzad- 
kie sito (prawdopodobnie rodzaj kraty, siat- 
ki splecionej z łyka)”, zapewne prapokrewne 
z lit. regztys, dial. rekstis 'kosz lub siatka do 
noszenia siana, regzti 'pleść” i dalej z łac. 
restis 'powróz, lina, sznur”, stind. rajju- 'ts., 
od pie. *rezg- 'pleść, splatać, wić” (por. róz- 
ga). Pierwotne znaczenie 'coś splecionego”. 
Wczesna psł. postać (przed I palatalizacją 
spółgłosek tylnojęzykowych) *recheto po- 
wstała prawdopodobnie z wcześniejszej *rek- 
seto, gdzie *-ks- z przestawki i ubezdźwięcz- 
nienia pie. *zg (rozwój*zg > *gz > *ks > *ch). 

rześki od XVII w. (daw. rzeski) 'pełen werwy, 
ochoty do życia, do pracy, czujący się świe- 
żo, zdrowo; pełen świeżości, orzeźwiający”. 
Por. r. rćzkij 'ostry, przenikliwy, gwałtow- 
ny, ukr. rizkyj 'ts., ch./s. rezak *kwasko- 
waty, cierpki (o winie)”, słwń. rćzek 'ostry, 
przenikliwy; nieprzychylny”. Psł. *rezvke 
*ostry, energiczny, orzeźwiający, od psł. *re- 
zati 'ciąć” (zob. rzezać), z przyr. *-%k» (por. 
od tej podstawy z innym przyr. p. XVI w. 
rzeźny 'chrapliwy, ostry (o głosie), cz. rizny 


rzetelny 


*zdecydowany, energiczny; ostry, cięty; moc- 
ny, silny, np. o piwie, pikantny”). Istnienie 
bliskiej postaci *rezve (zob. rzeźwy) sugeru- 
je, że *"rezeko może pochodzić od wcześniej- 
szej, niepoświadczonej postaci przym. freze, 
równej lit. raiźus 'ostry (o głosie, świetle)”, 
z nawarstwieniem przyr. *-k> (por. np. płyt- 
ki, prędki, słodki). 

rzetelny od XVI w. 'uczciwy, sumienny, so- 
lidny, godny zaufania, 'należyty, właściwy, 
dokładny; prawdziwy, autentyczny”, diał. 
*zdrowy, krzepki, pełen życia, dobry, na- 
łeżyty”, 'zuchowaty, przystojny, podobający 
się”, kasz. fetelni 'rzetelny, sumienny, godny 
zaufania; daw. od XVI w. źrzetelny 'wid- 
ny, widoczny, przejrzysty, okazały”, przysł. 
XVI-XVII w. źrzetelnie 'naocznie, widocz- 
nie, oczywiście. Zapożyczenie ze stcz. fe- 
tedlny, cz. złetelny "wyraźny, jasny, zrozu- 
miały” (od cz. złetel "wzgląd, branie pod 
uwagę, uwaga; aspekt, okoliczność, osta- 
tecznie od cz. zfit 'patrzeć, spoglądać; wi- 
dzieć”, psł. *zvreti patrzeć, spoglądać”, zob. 
spojrzeć). 

rzewny od XVI w. (ałe przysł. rzewnie / rzew- 
no od XV w.) 'pełen żalu, smutku, melan- 
cholii, tkliwy, smętny”, kasz. ?evni 'wzrusza- 
jący, czuły, tkliwy”, 'głośny, szczery (o śmie- 
chu)”; przysł. rzewnie, stp. od XV w. rzewnie 
I rzewno 'żałośnie, gorzko”. Por. ch./s. revan 
I revan 'gorliwy, pracowity, pilny”, poza tym 
pochodne przym. z przyr. *-iyv: cz. fevnivy 
*zazdrosny, zawistny”, r. revnivyj 'zazdros- 
ny”, przest. 'gorliwy”, scs. revbnive gorliwy; 
zawistny, swarliwy”.. Psł. *revbno / *Fbvbne 
"pełen emocji, wzruszony, zawistny, gorli- 
wy”, od psł. czas. *ruti, *revg / *rovg 'ryczeć, 
p. daw. rzuć / rzwać | rzwieć, rzuje | rzwie 
*ts.” (zob. ruja). Pierwotne znaczenie 'ryczą- 
cy, stąd zapewne 'okazujący emocje, pełen 
emocji” > *zawistny”, 'gorliwy'. — Od tego 
stp. XV w. rzewnić się "rozpaczać, narzekać, 
dziś rozrzewnić się (od XV w.) 'wzruszyć 
się, rozczulić się”. 

rzezać rzeżę od XIV w. 'rżnąć, ciąć, krajać”, 
'rzeźbić, ryć; wyrzynać, szłifować”, stp. rza- 
zać | rzezać 'krajać, ciąć, rozcinać; odcinać, 
ucinać; kastrować; ryć, wyrzynać, rzeźbić”, 
daw. też 'nacinać, karbować, 'kastrować, 
"zabijać, mordować, dial. też 'żąć, "bić; 


534 rzeżwy 


z przedr. obrzezać (stp. też obrzazać) 'rytu- 
alnie obciąć napletek”, w stp. także 'obciąć, 
przyciąć. Ogsł.: cz. fezat, feźu, r. rezat, 
różu, scs. rezati, reży. Psł. *rezati, *reżg 'ciąć, 
rżnąć, przecinać, nadcinać, prapokrewne 
z lit. reżti, reżiu 'ciąć, drasnąć, łot. riezt 
*ciąć, gr. rhógnymi 'łamię, rozbijam, roz- 
trzaskuję; szarpię, rozdzieram, alb. rrah 
*tłukę, rozbijam, od pie. *uróg- 'rozbijać, 
ciąć, tłuc. Zob. rżnąć. 

rzeź ż od XV w. 'ubój zwierząt, "masowe 
zabijanie, mordowanie. Odpowiedniki we 
wschsł. i w słwń.: r. rez” ż 'ostry, przenikli- 
wy ból, daw. 'cięcie, rżnięcie”, ukr. riz ż 
*ostry ból, 'nacięcie', reg. 'rzeźba, płasko- 
rzeźba”, br. rez” ż 'ostry bół', dial. 'sieczka”, 
słwń. rćz 'cięcie; nacięcie; wycinek; pokos 
(trawy); sieczka; ostrze”, rćz ż 'przecinka”. 
Psł. *rezv ż 'cięcie, rżnięcie”, nazwa czynno- 
ści z przyr. *» od psł. *rezati 'ciąć, rżnąć” 
(zob. rzezać). — Od tego rzeźny, rzeźnia, 
rzeźnik. 

rzeźba od XVIII w. 'rzeźbienie, rzeźbiarstwo; 
wyrzeźbiony obiekt, rzeźbiarskie dzieło ar- 
tystyczne”, daw. 'rzeź, mord, zabijanie”. Ogsł.: 
stcz. rezba 'cięcie, przycinanie (drzew), cz. 
fezba 'cięcie; rzeźbienie”, fezba / feżba 'gwał- 
towny bój, bitka”, r. rezbd 'rzeźbienie; rzeź- 
ba, płaskorzeźba”, ch./s. rezba 'rzeźba”. Słow. 
*rezvba 'cięcie, rżnięcie, nazwa czynności 
od psł. *rezati 'ciąć, rżnąć” (zob. rzezać), 
z przyr. *-»ba (por. prośba). Znaczenie re- 
zultatu czynności 'to, co wycięte, wyrzeź- 
bione, wyrzeźbiony obiekt, rzeźba” powsta- 
ło w rezultacie konkretyzacji pierwotnego 
znaczenia 'cięcie, rżnięcie, rzeźbienie. — 
Od tego rzeźbić, rzeźbiarz — rzeźbiarstwo. 

rzeźwy od XVI w. 'dziarski, żwawy, żywy, 
raźny, ruchliwy, zdrowy; orzeźwiający, od- 
świeżający”. Por. r. rćzvyj 'ruchliwy, żwawy, 
swawolny, figłarny; szybki, chyży, rączy”, 
ukr. diał. rfzvyj 'dziarski, żwawy, ruchliwy, 
swawolny”. Psł. diał. *rezva 'ostry, energicz- 
ny, orzeźwiający”, niewątpliwie w związku 
etymołogicznym z psł. *rezati 'ciąć (zob. 
rzezać). Podstawę wyrazu stanowił może 
wcześniejszy, niezachowany przym. freze 
*ostry” (zapewne temat na -śi-), równy lit. 
raiżus 'ostry, o głosie, świetle” (zob. rześki); 
co do *vv por. ch. dial. czak. plitay, kajk. 


rzeżucha 


daw. plitev 'płytki, niegłęboki”, słwń. plitev 
*ts., z prapostaci *plytva (od psł. *plyte, zob. 
płytki), w której *-v- pozostaje w związku 
z przynależnością przym. do tematów na -ii- 
(przypuszczalnie pierwotnie forma dla ro- 
dzaju żeńskiego *platud > *plytva, analo- 
gicznie *rezve z uogólnienia na pozostałe 
rodzaje formy żeńskiej *rezva < *roigud). — 
Od tego orzeźwić "uczynić rzeźwym, rześ- 
kim, odświeżyć, wielokr. orzeźwiać. 

rzeżucha od XIV w. 'roślina pieprzyca siew- 
na, Lepidium sativum”', stp. XIV-XV w. rze- 
żucha I rzeżycha | rzerucha I rzerzucha I że- 
rucha | żerzucha 'ts.; pieprzyca gruzowa, 
Lepidium ruderale; rukiew wodna, Nastur- 
tium officinale', gęsia rzerzucha 'tasznik po- 
spolity, Capsella bursa pastoris”, włoska rze- 
rzucha 'pieprzyca szerokolistna, Lepidium 
latifolium”. Zachsł.: cz. feficha 'pieprzyca; 
nasturcja, stcz. żefucha 'ts., słc. żerucha 
*ts.; stulisz, Sisymbrium; pszonak, Erysi- 
mum. Prawdopodobnie najstarsza polska 
postać żerzucha z prapostaci *Żerucha od 
psł. *Żerti *żreć” (zob. źreć), z przyr. *-jucha. 
Pierwotne znaczenie 'żrąca (tj. ostra w sma- 
ku) roślina. Nie można także wykluczyć 
prapostaci *reżucha [< *rez-jucha] (od psł. 
*rezati 'rżnąć, ciąć”, zob. rzezać), na co zda- 
ją się wskazywać p. dial. rzeżucha / rzażu- 
cha I rzeżęga |! rzeżuga 'ostra trawa. 

rzępolić 'grać nieumiejętnie, zwłaszcza na 
instrumencie strunowym”, dial. 'grać słabo 
na skrzypcach; grać ostro i piskliwie na 
skrzypcach lub basetli, kasz. łąpolec też 
"nieudolnie ciąć, krajać. Czas. intensywny 
z przyr. -ol- od p. dial. rzępać 'nieudolnie 
krajać (tępym nożem); rzępolić”, rzępieć na 
kim 'dokuczać komuś mową kasz. fąfic / re- 
pic 'oddychać z trudem, chrypieć, charczeć, 
rzęzić, (silnie) kaszleć”, por. dł. rjapiś / rja- 
paś 'trzaskać z bicza; chłostać, gł. rjapać 
*trzaskać, trzeszczeć, pękać z trzaskiem; 
skrzypieć”, rjapać so 'chichotać głośno”, cz. 
dial. fapet 'łoskotać, stukotać, hałasować, 
podstawą był więc czas. *rępiti (czy też 
*rępati bądź *rępeti) "wydawać dudniące, 
trzeszczące, skrzypiące dźwięki”, pochodze- 
nia dźwkn. 

rzęsa 'włosek wyrastający z powieki”, 'rodzaj 
rośliny pływającej, Lemma, stp. XV w. rzę- 


535 


rzodkiew 


sa czy rząsa 'rzęsa drobna, Lemma minor, 
dial. rzęsa też *kłos owsa”, kasz. fąsa 'włosek 
na powiece; roślina Lemma; rosa. Ogsł.: cz. 
fasa (dial. fdsa / risa) 'włoski na powiece 
ochraniające oko; fałd”, 'kwiat, np. wierzby, 
leszczyny, topoli”, dial. 'kłos owsa, r. rjaska 
*rzęsa, Lemma, ch./s. rćsa 'frędzla; języczek 
(u górnego podniebienia); kwiatostan wierz- 
by i brzozy, kotka; rzęsa. Psł. *ręsa przy- 
puszczalnie 'coś strzępiastego, jak włoski na 
powiece”, bez prawdopodobnej etymologii. 

rzęsisty od XVI w. "występujący w dużym na- 
tężeniu, obfity (np. o deszczu, oklaskach)”, 
dial. też 'suty, pękaty, gruby; marszczony, 
fałdzisty”, 'gęsty (o kłosach)”, 'gruby (o war- 
koczu)”, daw. także 'efektowny; zadzierzy- 
sty, dziarski”, dial. również rzęsity 'rzęsisty”. 
Por. cz. fasity 'obfitujący w rzęsę wodną, 
bg. resisti "mający frędzle”. Przym. z przyr. 
-isty (/ -ity) od rzęsa (zob.). Też utworzone 
od tej samej podstawy z innym przyrost- 
kiem p. dawne rzęsny / rzęśny 'rzęsisty” 
(por. np. słc. riasny 'gęsty (o rzęsach, tra- 
wie)”, r. dial. rijasnyj 'gęsty, gęsto rosnący, 
obfity). Znaczenie 'gęsto rosnący, gęsty, 
obfity wynika z właściwości desygnatów 
rzecz. rzęsa, psł. *ręsa. 

rzęzić rzężę od XV w. 'oddychać ciężko, z wy- 
siłkiem, chrapliwie i świszcząco, wydawać 
chrapliwy głos, stp. "wydawać przykre 
dźwięki”, dial. rzężeć / rzęzieć. Por. ch./s. 
różati 'ryczeć, warczeć, szczerząc zęby; gro- 
zić, burczeć, złościć się; jęczeć; powodować 
hałas, ryczeć (np. o wichrze, wodzie)”, 'rżeć 
(o koniu), dawne 'być rozwartym, ziać”, 
słwń. reżati "pękać, być otwartym, pęknię- 
tym, ziać”, 'burczeć, mruczeć, jazgotać; rżeć, 
szczerzyć zęby, brzydko się śmiać”. Psł. dial. 
*rężati 'być szeroko otwartym, rozwartym, 
mieć szeroko otwarte usta (i wydawać przy 
tym dźwięki), zapewne czas. wielokr. od 
psł. *ręgngti 'rozewrzeć się, ziać, o którym 
zob. urągać. 

rzodkiew od XV w. 'roślina Raphanus sa- 
tivus'; zdr. rzodkiewka. Por. dł. radkej, rad- 
kwje, gł. rjedkej, cz. fedkev, słc. redkev, 
strus. redvkovs / retka, r. redka, ukr. dial. 
redkov I rodkva, bg. dial. redskva, słwń. 
retkev 'rzodkiew”. Psł. *redvky, *redbktve, 
bier. *redvkovb i *redvky, *redvkvve, bier. 


rzucić 
*redvkove rzodkiew”, zapożyczenię z germ. 


nazwy rośliny, por. stsas. redik, 
rudich | rotich | redich I ratich, 


wtórnie też 'rzodkiew ). 
rzucić od XIV w. 'cisnąć; uderzyć ki 


cić, wyrzucić, zarzucić, zrzucić; 
rzucać, z przedr. np. odrzucać, 


(łzy)”, scs. porotiti sę 'rozbić się, pqtłuc się”, 

cs. rjutiti rzucić, bg. lud. rutja | burzyć, 

obalać, mac. ruti (se) "burzyć (się), łamać 

(się)”, słwń. dial. rutśti / retiti / rotiti 'uszko- 
i rużiżjagmikikininikaiiik *reut-i- 
I *rout-i- / *rou-n-t-i- ?] "miotać, ciskać, rzu- 
cać; burzyć, rozwalać, zapewne od pie. 
*reu-t-, będącego rozszerzeniem pie. pier- 
wiastka *reu- 'kopać” (zob. ryć, rwać). — 
Od tego rzut; rzutki; od czas. przedrostko- 
wych narzut, odrzut (> odrzutowy — od- 
rzutowiec), przerzut, rozrzut, wrzut, wyrzut, 
zarzut (stp. 1500 r. zarzuta 'oskarżenie, za- 
rzut”), zrzut; narzuta; wyrzutek. 

rzygać od XV w. 'wymiotować, mieć torsje”, 
też 'tryskać, buchać, chlustać (czymś), stp. 
'czkać, bekać albo wymiotować”, daw. 'czkać, 
odbijać z żołądka gazy, kwasy żołądkowe”, 
dial. 'bryzgać”, krew rzyga 'tryska, bucha, 
obficie cieknie; z przedr. narzygać, wyrzy- 
gać, zarzygać; jednokr. rzygnąć. Ogsł.: cz. 
rihat 'odbijać się”, r. rygat 'odbijać się”, izry- 
gat "wymiotować; wyrzucać, zionąć”, SCS. 
otwrigati wyrzucać z siebie, wypluwać, cs. 
rygati wymiotować, ch./s. rigati 'ts., przen. 
"rzucać obelgi. Psł. *"rygati 'głośno wypusz- 
czać przez gardło gazy z żołądka, pokrew- 
ne z lit. rńgti 'odbijać się, bekać, raugeti 
'czkać, mieć czkawkę” łac. erugó, erugere 


536 


rżysko 


"zwymiotować, gr. ereygomai 'wymiotuję, 
wyrzucam, od pie. *reug- wymiotować, od- 
bijać się, wytryskiwać”. Polskie rzygać, cz. 
rihat, scs. ote-rigati wskazują na wtórną 
prapostać *rigati, z niejasnym przejściem 
Mry- > *ri-. 

rżeć od XV w. 'wydawać głos (o koniu)”, wtór- 
nie 'głośno się śmiać, daw. (np. w XVI w.) 
rzać, rżę, stp. rżeć / rżać / rdżać, kasz. rzac 
*rżeć; z przedr. zarżeć. Ogsł.: stcz. rzati 
I hrzati, cz. rżat, słc. erdżat, r. rżat ch./s. 
rzati. Psł. *rbzati, *rożg wydawać głos (o ko- 
niu)”, z pierwotnego *ru-g- od pie. pierwiast- 
ka *róu- / *ru- 'ryczeć, wyć; brzęczeć, mru- 
czeć” (zob. ruja, ryczeć), por. pokrewne łac. 
rugire 'ryczeć (o lwie)”, gr. homeryckie ery- 
gónta 'ryczący”, rydzó 'warczę, szczekam”, 
śrirl. rucht 'ryk, ryczenie, wycie”, Pierwotna 
polska postać rzać, bezokol. rżeć, daw. rżać 
ma -ż- pod wpływem form czasu teraźn. rżę 
<psł. *"reżg < *rez-jg. 

rżnąć i rznąć od XVII w. 'ciąć, przecinać, 
przerzynać, krajać; wycinać, wyrzynać, ryć, 
grawerować; zabijać, mordować (nożem itp.); 
wpijać się głęboko, wrzynać się; boleć moc- 
no, w gwarach najczęściej rznąć, ale też 
rżnąć I rnąć i żnąć (w gwarach mazurzących 
znąć) 'uderzyć, trzasnąć, 'rzucić, cisnąć, 
"upaść, pędzić, biec”, 'grać na instrumen- 
cie, 'żąć”, kasz. rżnoc / rngc 'ciąć, krajać, 
piłować, 'zabijać zwierzęta, 'silnie ude- 
rzyć, rzucić, 'grać na instrumencie, 'bo- 
leć”, "mocno padać”; z przedr. narżnąć, prze- 
rżnąć, urżnąć, wyrżnąć, zarżnąć, zerźnąć; 
wielokr. -rzynać: tylko z przedr. przerzy- 
nać, urzynać, wyrzynać, zarzynać, zrzynać. 
Psł. dial. *rezngti zacząć ciąć, krajać, prze- 
cinać, czas. inchoat. od psł. *rezati 'ciąć, 
rżnąć, przecinać, nadcinać” (zob. rzezać), 
z przyr. *-ng- i z redukcją samogłoski rdzen- 
nej *e > *% (jak np. w psł. *slvpnoti 'ślep- 
nąć” <— *slepiti, zob. ślepy). Pierwotna pol- 
ska postać *rzznąć > *rzżnąć > rźnąć I rznąć 
(z przekształceniami grupy spółgłoskowej 
*rz > "rż > rż l r I ż). Wielokr. -rzynać od 
postaci rznąć, por. cz. riznout ciąć, zaciąć, 
ściąć, pot. ekspr. 'palnąć, trzasnąć, rąbnąć, 
uderzyć. 

rżysko od XV w. 'pole po skoszonym zbożu, 
Ściernisko; pole, z którego zebrano żyto, 


sad 


żytnisko”, stp. też 'części źdźbeł pozostałe 
po zżętym zbożu, kasz. rżeśće 'żytnisko; 
ściernisko”, Por. cz. dial. Fisko *pole po ży- 
cie”, br. dial. rżysko / rżyska | irżyska *żytni- 
sko; ściernisko”; w językach słow. głównie 


rx 


z przyr. *-iśće, np. gł. rżiśćo, r. rżiśće, słwń. 


537 


sadzić 


rżiśće 'żytnisko”. Nazwa miejsca z przyr. 
-isko od p. daw. i dial. reż, rży *żyto”, psł. 
*rwżv ż 'żyto” (stara nazwa zboża, dokładnie 
odpowiadająca lit. rugys 'żyto”', łot. rudzis 
*ziarno żyta, stpr. rug(glis żyto, stnord. 
rugr 'ts., z pie. *urug'io- 'żyto”). 


S$ 


sad od XV w. 'ogród owocowy”. Ogsł.: cz. sad 
*ogród owocowy; park”, r. sad 'ogród owo- 
cowy, kwiatowy; park”, dial. 'sadzenie roś- 
lin, nasion; sadzonki”, scs. sad» 'sadzenie, 
uprawa roślin; ogród; roślina, owoc. Psł. 
*sad», *sadu (temat na -ii-) 'sadzenie, osa- 
dzanie w określonym miejscu, rzecz. odczas. 
od psł. *saditi (zob. sadzić), nazwa czynno- 
ści wtórnie konkretyzowana w 'to, co się 
sadzi (np. sadzonka, roślina, drzewo)” i 'to, 
co zostało zasadzone” (z tego ostatniego roz- 
powszechnione u Słowian znaczenie 'ogród 
owocowy”). Por. sadowić. — Od tego sado- 
wy, sadownik (— sadownictwo). 

sadło od XV w. 'tkanka tłuszczowa wokół 
narządów wewnętrznych. Ogsł.: cz. sddlo, 
r. salo, słwń. sdlo. Psł. *sadlo 'tłuszcz osa- 
dzający się wokół narządów wewnętrznych 
zwierząt; smalec wytopiony z tego tłusz- 
czw, rzecz. odczas. z przyr. *-dlo od psł. *sa- 
diti (zob. sadzić), etymologiczne znaczenie 
*to, co osiada, co się gdzieś osadza”. 

sadowić od XV w. 'osadzać w wyznaczonym 
miejscu”; z przedr. usadowić. Czas. odrzecz. 
od psł. *sade w pierwotnym znaczeniu 'sa- 
dzanie, osadzanie w określonym miejscu”; 
-ow- |< *-ou-] jest śladem pierwotnej przy- 
należności podstawowego rzecz. do tema- 
tów na -ti- (por. np. stanowić). 

sadza od XV w., zwykle sadze mn 'osadza- 
jący się produkt spalania, kopeć”. Ogsł.: cz. 
saze ż, r. saża, bg. saźda. Psł. *sada 'kopeć, 
osad dymu, sadza”, pierwotnie nazwa czyn- 
ności z przyr. *-ja od psł. *saditi (zob. sa- 
dzić), z konkretyzacją znaczenia 'to, co się 


osadza > 'sadza; wyraz ma dokładne od- 
powiedniki w niektórych językach ie., np. 
lit. sóodżios ż mn (/ sóodźiai m mn) 'sadze', 
irl. suide [< *sódia] ż 'ts., co przemawia za 
jego archaicznością. 

sadzawka od XV w. 'mały staw. Por. ukr. 
dial. sśdźavka 'staw do hodowli ryb”, na 
Polesiu sdżdvka 'ts.; studnia do zbierania 
wody; zagłębienie”. Z przyr. -awka od sa- 
dzać (zob. sadzić), co do motywacji wyrazu 
por. przykład z XVI w. „sadzawka... kędy 
ryby sadzają”. 

sadzić od XIV w. 'zasadzać rośliny”, 'sado- 
wić, usadzać; prosić o zajęcie miejsca”, przest. 
*osadzać, wstawiać; umieszczać gdzieś, na- 
dziewać na coś, lud. sadzić kurę, kwokę 
*wkładać jaja pod kwokę'; z przedr. dosa- 
dzić, nasadzić, obsadzić, odsadzić 'oddalić 
kogoś lub coś od kogoś lub czegoś, pozba- 
wić dostępu, praw do czegoś” (stp. XV w. 
*odstawić od piersi, przestać karmić pier- 
sią”), osadzić, posadzić, przesadzić, rozsa- 
dzić, wsadzić, wysadzić, zasadzić; wielokr. 
sadzać od XV w. 'sadowić, usadzać”, daw. 
też 'osadzać, więzić, przest. "umieszczać coś 
na czymś, wsuwać w coś, wsadzać”, 'zasa- 
dzać (rośliny)', z przedr. osadzać, przesadzać, 
wysadzać, zasadzać. Ogsł.: cz. sadit 'sadzić 
rośliny”, przest. "położyć na miejscu, posta- 
wić, umieścić” (stcz. "umieszczać ”), r. sadit 
*sadzić rośliny; umieszczać, usadzać, scs. 
saditi 'sadzić rośliny”. Psł. *saditi, *sadQ 'sa- 
dowić, umieszczać, osadzać; zasadzać, sa- 
dzić rośliny”, wielokr. *sadati, czas. kauzat. 
z pierwotnym znaczeniem 'powodować, że 


ktoś czy coś siedzi” od psł. *sćsti (zob. siąść), 
z archaiczną wymianą samogłoski rdzennej 
*e > *a (z wcześniejszej alternacji *£ > *4). 
— Od czas. przedrostkowych osad, wsad; 
nasad (daw. 'zasadzenie się, zasadzka”), ob- 
sada, posada, przesada (daw. *wyższość, 
przewaga, przemożność ), rozsada; nasad- 
ka, obsadka, przysadka; przesadny. Zob. 
zasada. 

sam od XIV w. (daw. i dial. też samy) 'istnie- 
jący osobno, oddzielony, pozostawiony bez 
innych, bez opieki, bez towarzystwa, samot- 
ny, odosobniony”, 'działający, występujący 
samodzielnie, ulegający samoistnie jakie- 
muś procesowi, zmianie, przekształceniu”. 
Ogsł.: cz. sdm, r. sim i sźmyj, scs. same. Psł. 
*samż 'nie mający towarzystwa, taki, które- 
mu nie towarzyszą inne przedmioty, samot- 
ny, osamotniony”, dokładne odpowiedniki: 
awest. hima- 'równy, ten sam', toch. B somo 
*jedna, jedyna”, z pie. *sómo-, por. z krótką 
samogłoską rdzenną *6: stind. samd- "równy, 
jednaki', goc. samo 'ten sam”, stang. same 
'odpowiedni', gr. homós 'równy, jednaki, po- 
dobny”, z pie. *somo- / *semo-, wszystkie od 
pie. pierwiastka *sem- 'jeden'. — Wyraz jest 
często pierwszym członem złożeń, np. sa- 
modział od XV w. 'sukno domowej roboty”, 
samodzielny, samoistny, samorząd, samo- 
rządny. Zob. samiec, samotny. 

samiec od XV w. 'zwierzę płci męskiej”, w stp. 
szersze znaczenie 'istota płci męskiej (też 
o ludziach i roślinach)”. Por. cz. samec 'sa- 
miec, ch./s. sńmac "kawaler, nieżonaty; 
samotnik”, słwń. simec 'samiec', 'młodzie- 
niec, kawaler. Od sam (zob.), pierwotne 
znaczenie 'ten, który jest sam, samotny, 
użycie wyrazu na oznaczenie zwierząt płci 
męskiej związane z obserwacją, że samce 
różnych gatunków żyją oddzielnie, podczas 
gdy opieką nad potomstwem zajmują się sa- 
mice. Wtórnie od samiec utworzony żeński 
odpowiednik samica od XV w. 'zwierzę płci 
żeńskiej, w stp. 'istota płci żeńskiej (też 
o ludziach i roślinach), stp. od XIV w. 
także 'główne koryto rzeki. — Od samiec: 
samczy, zdr. samczyk; od samica: zdr. sa- 
miczka. 

samotny od XVIII w. *żyjący w samotności, 
w odosobnieniu; znajdujący się na odludziu, 


538 


sapać 


ustronny”. Por. cz. samotny 'sam jeden; osa- 
motniony, opuszczony”, ukr. samitnyj | sa- 
motnyj 'osamotniony”, słwń. samóten 'sam 
jeden, osamotniony. Przym. z przyr. -ny 
od p. przest. samota 'samotność; bezludzie, 
pustkowie” (por. też np. cz. samota 'osamot- 
nienie; odległe samotne miejsce; dom na od- 
ludziu, ukr. samota 'samotność, słwń. sa- 
móta 'samotność, pustkowie”), może już psł. 
*samota 'odosobnienie, samotność”, rzecz. 
abstrakcyjny od psł. *sam» (zob. sam). — 
Od tego samotnik, samotnica, samotność, 
osamotnić. 

sanie mn od XV w. 'pojazd na płozach do 
jeżdżenia po śniegu, w XIV w. wyjątko- 
wo sani mn 'ts.; zdr. sanki. Ogsł.: cz. sanć 
I sanć ż mn, stcz. sani mn, r. sani mn, cs. sa- 
ni mn, słwń. sanf mn. Psł. *sani ż 'pojazd 
na płozach do jazdy po śniegu i po ziemi; 
płozy tego pojazdu”, forma l. pdw od psł. 
*sanv ż, szczątkowo zachowanego w części 
języków słow. (por. dł. sana 'płozy sań, gł. 
sanja 'ts., słc. sana 'sanie', bg. dial. sana 
I sana 'sanie'). Podstawowe *sanv prawdo- 
podobnie 'to, co się ślizga, co sunie, płoza” 
(por. cz. sań 'smok', cs. sanv 'gad', pierwot- 
nie zapewne 'pełzające zwierzę”), bez pew- 
nej etymologii. Zestawia się z lit. Sónas 'bok', 
$ónkaulis żebro” (drugi człon lit. kdulas 
*kość”), łot. sins 'bok'. Być może wyjściowe 
było znaczenie 'żebro, kość” i wyraz ozna- 
czał pierwotnie płozę sań zrobioną z kości. 
— Od tego sanna. 

sapać od XV w. 'ciężko, głośno oddychać, 
daw. też 'chrapać”, 'dąsać się, gniewnie par- 
skać”, daw. i dial. także sapieć, sapi 'ciężko, 
głośno oddychać”, daw. również sapić, sapi 
*sarkać, szemrać; z przedr. wysapać, za- 
sapać się; jednokr. sapnąć, z przedr. odsap- 
nąć. Ogsł.: gł. sapać 'ciężko dyszeć; parskać; 
tryskać; płonąć”, ukr. sapaty 'dyszeć', dial. 
też 'chrapać; buchać”, słwń. sapati 'dyszeć; 
parskać; syczeć (o wężach)”. Psł. *sapati 
'ciężko oddychać, dyszeć”, czas. wielokr. od 
psł. *sopti, *sopg / *sopeti 'głośno oddychać, 
ciężko dyszeć, sapać” (por. strus. sopsti, so- 
pu 'grać na piszczałce”, sopóti, soplju 'ts., 
słwń. sópsti, sópem 'sapać; wdychać”), ze 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o — *a. 
Podstawowe psł. *sopti jest pokrewne z lit. 


sarkać 


svepuoti "wdychać, dyszeć”, łot. svepćt 'ts., 
sepinet 'ciężko dyszeć i kaszlać”, z pie. *suep- 
*dyszeć, sapać”. 

sarkać "wyrażać niezadowolenie, narzekać, 
szemrać, utyskiwać”, 'odzywać się nieuprzej- 
mie, fukać, burczeć, mruczeć”, w stp. 1500 r. 
wyjątkowo w pierwotnym znaczeniu 'po- 
woli i głośno pić”, jednokr. sarknąć. Zachsł. 
i płdsł.: cz. srkat 'siorbać, 'strzykać śliną, 
ch./s. srkati 'siorbać, chłeptać”, bg. dial. sbrka 
*ts., mac. srka 'jeść łyżką coś płynnego, 
rzadkiego”. Psł. *srkati 'głośno wciągać usta- 
mi płynny pokarm, siorbać, czas. zdrobnia- 
ły z przyr. -k- od psł. *srbati (zob. siorbać), 
utworzone jak błąkać się, stękać (zob.). 

sarna od XV w. 'zwierzę Capreolus capre- 
olus”, dial. też siarna; zdr. sarenka. Ogsł.: 
cz. srna, r. sćrna, ch./s. sfna. Psł. *sfna 'sar- 
na”, z dokładnym odpowiednikiem w stłot. 
sirna 'sarna" (por. też bliskie łot. stifna, lit. 
stirna 'ts., nie całkiem jasne ze względu 
na nieoczekiwane -t-), dalej prapokrewne 
z (mającymi inne przyrostki) stpr. sirvis 'ts., 
łac. cervus 'jeleń' i dalej np. z łac. cornu 'róg, 
rogi. Od pie. *ker- 'głowa, róg” (zob. też 
krowa), pierwotne znaczenie 'rogate zwie- 
rzę. — Od tego sarni (stp. XV w. siarni). 

są 3. osoba 1. mn od być. Ogsł.: cz. jsou, scs. 
sote. Psł. *sotb 3. osoba 1. mn od *byti (zob. 
być), por. np. łac. sunt, stind. santi, z pie. 
*s-o-nti / *s-nti są, od pie. *es- / *s- "być 
(zob. jest). 

są- przedr. rzeczownikowy. Ogsł.: cz. sou-, 
r. su-, SCs. sg-. Psł. *sp- przedr. imienny, 
wprowadza znaczenie 'razem, z” (odpowia- 
dający czasownikowemu przedr. *son- / *s0-), 
kontynuuje pie. *som 'razem, z', por. 2. Pier- 
wotne *som jako pierwszy człon złożeń roz- 
winęło się (po zrośnięciu się z członem 
drugim) w *sp-, natomiast jako wyraz sa- 
modzielny rozwinęło się w psł. *szn (> *s, 
zob. z). 

sączyć od XVI w. (w XV w. z przedr. wysą- 
czyć) 'pić powoli, po trochu, 'po trochu wle- 
wać płyn, wydzielać ciecz w niewielkich 
ilościach”, 'cedzić, filtrować; z przedr. nasą- 
czyć, osączyć, przesączyć, wysączyć; wielokr. 
-sączać: z przedr. nasączać, przesączać, wy- 
sączać. Por. strus. sucitisja 'suszyć się”, SCS. 
z przedr. ispćiti "wysuszyć, usunąć wilgoć”, 


539 


sąsiad 


presoćiti 'dać wyschnąć, wysuszyć, cs. soći- 
ti suszyć”. Psł. *sp(iti powodować wycieka- 
nie, przeciekanie cieczy, wysychanie”, czas. 
kauzat. od psł. fsekti, jsękg (czy też fsękti, 
*sęko) "wyciekać” (zob. siąkać), z wymianą 
samogłoski rdzennej *ę — *p. 

sąd od XIV w. 'organ wymiaru sprawiedli- 
wości, "rozprawa sądowa, proces”, 'zdanie, 
opinia, pogląd”. Ogsł.: cz. soud 'sąd; proces; 
zdanie, opinia, pogląd, r. sud, sudd 'sąd', 
scs. spd» 'rozprawa sądowa, proces; wyrok; 
sprawiedliwość, 'sąd, trybunał”, 'sądzenie”. 
Psł. *sodę 'zdanie, opinia, pogląd; roz- 
prawa sądowa; ci, którzy osądzają, sąd”, 
z pie. *som-d'o- 'zestawienie, złożenie ra- 
zem, złączenie”, złożonego z pie. *som- 'ra- 
zem, z” (zob. są-, z) i derywatu od pie. *dte- 
*kłaść, stawiać” (zob. dziać), por. bliskie 
stind. sarhdhi- 'złączenie; obcowanie; po- 
kój; umowa”, lit. samda 'wynajem” (samdyti 
"wynajmować, werbować”). Z pierwotnego 
znaczenia 'zestawienie, złożenie, złączenie” 
rozwinęło się zapewne 'składanie myśli, 
wyciąganie wniosków, ustalanie zdania, 
opinii, poglądu na temat kogoś lub czegoś” 
i dalej wyspecjalizowane 'osądzanie kogoś, 
rozprawa sądowa”, z czego 'ci, którzy 0są- 
dzają kogoś, rozstrzygają np. spory, sędzio- 
wie, sąd. — Od tego sądny, sądowy, sądow- 
nictwo. Zob. sądzić, sędzia. 

sądzić od XIV w. (stp. sędzić) 'sprawować 
sąd, 'oceniać, osądzać, 'być zdania, uwa- 
żać, mniemać”, przest. przyznawać, prze- 
znaczać coś dla kogoś; z przedr. odsądzić, 
osądzić, posądzić, przesądzić, przysądzić, 
rozsądzić, zasądzić. Ogsł.: cz. soudit 'spra- 
wować sąd, sądzić; osądzać, oceniać; mnie- 
mać, uważać; przeznaczać coś dla kogoś, 
r. sudft 'sądzić; mniemać”, scs. soditi 'są- 
dzić, osądzać; dochodzić do wniosku”. Psł. 
*soditi, *sodg "wyrażać zdanie, oceniać, 0są- 
dzać; sprawować sąd”, czas. odrzecz. od psł. 
*sode 'zdanie, opinia, pogląd; rozprawa są- 
dowa; sąd” (zob. sąd). — Od czas. przed- 
rostkowych osąd, przesąd — przesądny. 

sąsiad od XIV w. 'mieszkający, znajdujący się 
obok”. Ogsł.: cz. soused, ukr. sustd, scs. so- 
sede. Psł. *spsed» 'ten, kto siedzi razem 
z kimś, obok kogoś, sąsiad, archaiczny 
rzecz. odczas. (w funkcji nazwy wykonawcy 


sążeń 
czynności) od psł. przedrostkowego *sv-sćsti 
(sę) 'usiąść razem, obok siebie” (por. cs. 
swsćsti sę "razem usiąść; zob. siąść), z przedr. 
*sp- (wprowadzającym znaczenie 'razem, z”) 
właściwym archaicznym derywatom od czas. 
z przedr. *s2- (wymiana przedr. *s2- — *sg-). 
Por. podobnie zbudowane, pokrewne lit. są- 
sćdos ż mn 'siedzenie obok siebie”, przysł. 
sąsćdais sćdeti 'siedzieć obok siebie”, stind. 
sam-sad- 'zgromadzenie, zebranie. — Od 
tego sąsiadka, sąsiedni, sąsiedzki (-> są- 
siedztwo), sąsiadować. 

sążeń od XV w. 'dawna jednostka długości”, 
stp. XV w. też sążenie 'ts.. Por. r. sdżen, 
dial. sjiżów, cs. sężbney, ch./s. dial. sćżanj, 
słwń. sćżenj. Wyrazy słow. wskazują na pra- 
postać *sężbńv 'miara długości, zasięg roz- 
postartych rąk, liczony od końca palców 
jednej dłoni do końca palców drugiej”, od 
psł. *sęgti, sęgo sięgać” (zob. sięgać), z przyr. 
*-env (por. grzebień, rdzeń). W polskim 
kontynuowana jest prapostać *spźvńv (je- 
den ze staropolskich zapisów syąszen może 
wskazywać na postać siążeń), z rdzennym 
*9 jak w pokrewnych rzecz. odczas.: stp. od 
XV w. i dial. sąg 'stos drzewa mający dłu- 
gość i wysokość jednego sążnia, posąg 
(zob.). — Od tego sążnisty 'odznaczający się 
potężnymi rozmiarami, bardzo długi”. 

schab od XVII w. 'mięso z kością z odcin- 
ka piersiowo-lędźwiowego półtuszy wieprzo- 
wej”, dial. "mięso wieprzowe z żebrami”, schó- 
by mn 'wszelkie chude mięso, mięso przy 
kościach”, kasz. syabć mn 'szkielet drobiu” 
oraz dial. chaba / chab, mn chaby / skaby 
*żebro, żebra, kości sterczące spod skóry”, 
*wgłębienie na powierzchni ciała: w okolicy 
obojczyka (u człowieka), w okolicy kości 
krzyżowej (u zwierzęcia)”, 'chude mięso, 
*odpadki bydlęce”, "pogardliwie o zwierzę- 
tach domowych: chudy, stary koń, chuda, 
stara klacz, owca, świnia”, kasz. yaba 'chuda 
krowa, por. też p. reg. chabanina 'liche mię- 
so” (cz. dial. moraw. chabanina 'suche, liche 
mięso”), dial. chabor / chabora 'kość, gnat; 
świńska łopatka; chude zwierzę domowe”, 
chabory 'żebra zwierząt; żebra ludzkie; mię- 
so marnej jakości”, chrabury 'kości, na któ- 
rych jest mało mięsa, ogryzione kości”, cha- 
ber 'kość, chabry 'ochłapy”, kasz. xaber 'kość 


540 


schludny 


grzbietowa drobiu obrana z mięsa”. Pier- 
wotnie *kość, żebro, kości, żebra” > "mięso 
z żebrami”, pochodzenie niejasne. 

schadzka od XVI w. 'umówione potajemne 
spotkanie. Od schadzać się 'spotykać się, 
stp. 'gromadzić się w jednym miejscu; spo- 
tykać się; stykać się; spółkować” (o pocho- 
dzeniu zob. chadzać). 

schlebiać 'chwalić przesadnie albo bezpod- 
stawnie dla przypodobania się”, też pochle- 
biać (dok. pochlebić od XVI w.) 'ts., pod- 
chlebiać 'ts. przypochlebiać (się), stp. XIV- 
-XV w. pochlebować 'chwalić przesadnie 
albo bezpodstawnie dla przypodobania się”. 
Por. cz. pochlebovat 'pochlebiać, schlebiać”, 
pochlebit 'pochlebić', słc. pochlebovat 'ts., 
r. pochlebit 'schlebić', ukr. pochlibuvaty 'po- 
chlebiać'. Podstawę stanowił czas. odrzecz. 
od chleb (zob.), por. stcz. chlebiti 'żyć na 
czyimś chlebie, na czyjś koszt”. — Od tego 
pochlebca od XV w. 'ten, kto pochlebia ko- 
muś', pochlebny, pochlebstwo od XV w. 'po- 
chwała przesadna lub bezpodstawna obliczo- 
na na przypodobanie się komuś; oszczerstwo, 
potwarz'; też stp. XV w. pochlebnik 'po- 
chlebca, XIV-XV w. 'potwarca, oszczerca”. 

schludny od XIX w. 'dbający o czystość, po- 
rządek, czysty, porządny”. Od czas. przed- 
rostkowego schludzić się 'oporządzić się, 
por. dial. chludzić 'czyścić, robić porządek”, 
chludzić się czyścić się, oporządzać się, 
ubierać się schludnie”, kasz. xluzćc są / ylezec 
są 'oporządzać się, przebierać się, ubierać 
się w czystą odzież, bieliznę, bg. dial. óch- 
ljudja 'oczyszczę, oporządzę”, s. dial. ljuditi 
(z właściwym licznym gwarom zanikiem h-) 
*porządkować, czyścić, oporządzać”, a tak- 
że r. dial. nechljńda 'niechluj, brudas”, br. 
dial. nichljadny 'nieporządny, brudny, nie- 
chlujny” oraz (z nagłosowym k-) p. dial. 
śl. kludzić 'oporządzać, porządkować; spo- 
rządzać, sprawiać”, stcz. kluditi 'doprowa- 
dzać do porządku, spokoju, czyścić, sprzą- 
tać, zbierać”, cz. klidit 'sprzątać, zbierać 
(np. plony)”, strus. kljuditi "mówić; żarto- 
wać, drwić, r. dial. kljńditsja 'dokuczać”. 
Psł. *chluditi / *kluditi 'czyścić, oczyszczać, 
porządkować, oporządzać, pokrewne z goc. 
hlutrs 'czysty”, stwniem. hliittar, dziś niem. 
lauter 'czysty, szczery”, gr. klydzó 'obleję, 


schnąć 


opłuczę, zmyję, spłuczę, oczyszczę”. Wyrazy 
ie. wyprowadza się z pie. *kleu-d- 'spłu- 
kiwać, zmywać, będącego derywatem od 
pie. pierwiastka *Kleu- 'spłukiwać, zmywać, 
oczyszczać” (por. bez -d- lit. ślhoti 'mieść, 
zamiatać, z $- < pie. *k-; łac. cluo, cluere 
*czyścić”). Psł. *chluditi | *kluditi sugerują 
raczej pie. *(s)kleu- lub nieregularny rozwój 
*(s)kleu-. Zob. niechlujny. 

schnąć od XV w. 'tracić wilgoć, usychać; 
tracić siły, słabnąć; z przedr. obeschnąć, 
oschnąć (oschły), przeschnąć, wyschnąć, za- 
schnąć, zeschnąć; wielokr. -sychać tylko 
z przedr. obsychać, przesychać, wysychać, 
zasychać, zesychać się. Ogsł.: cz. schnout, 
r. sóchnut, scs. sechnoti, ch./s. sihnuti. Psł. 
*szchngti 'stawać się suchym, suszyć się, 
wysychać, usychać, w związku z psł. *suśi- 
ti powodować, że coś jest suche”, *suche 
*suchy” (zob. suszyć, suchy), czas. inchoat. 
z przyr. *-ng- i z właściwą takim archaicz- 
nym czasownikom redukcją samogłoski 
rdzennej *-u- — *-6- (por. głuchnąć). 

schody mn, stp. XV w. schód 'stopień', 'prze- 
paść, dial. schoda 'stopień'; zdr. schodek, 
mn schodki. Por. cz. schod 'schodek, sto- 
pień. Rzecz. odczas. od schodzić (zob. cho- 
dzić), pierwotne znaczenie 'to, po czym się 
schodzi (w dół)”. 

sedno 'istota czegoś, daw. od XV w. i dial. 
sadno 'rana z obtarcia, odparzenia skóry 
u konia, XVI w. 'okaleczenie, otarcie, prze- 
tarcie (skóry), kasz.-słowiń. sidno 'rana 
z obtarcia, otarte miejsce. Ogsł.: stcz. sad- 
no, dziś cz. sadmo, r. sadnó, ch./s. sadno, 
słwń. sddno / sedno 'rana od siodła lub 
popręgu (na skórze konia). Psł. *sadbno 
*rana z obtarcia, odparzenia skóry u konia 
pod siodłem”, bez pewnej etymologii, zwią- 
zek z psł. *sedeti 'siedzieć, *saditi 'posa- 
dzić” (zob. siedzieć, sadzić) dyskusyjny. Pol- 
skie znaczenie 'istota czegoś” rozwinęło się 
z 'otarte, bolesne miejsce”, zapewne w połą- 
czeniach frazeologicznych typu daw. XVI w. 
w sadno dotknąć 'urazić. 

sejm 'najwyższy organ ustawodawczy”, stp. 
od XV w. sjem i sejm, sjemu 'zjazd, zgroma- 
dzenie stanów, obradujące nad sprawami do- 
tyczącymi całego kraju, prowincji lub zie- 
mi; rada, zgromadzenie”; zdr. sejmik. Ogsł.: 


541 


ser 


stcz. snem, senma 'sejm; związek”, cz. snem 
*sejm', r. dial. sojm / somn 'zgromadzenie, 
zebranie wiejskie”, scs. sonbme 'zgromadze- 
nie, ch./s. sdjam 'jarmark, targ; odpust”. 
Psł. *ssnbm» 'zebranie, zgromadzenie”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *svn-gfi sę, 
*son-vmog sę zebrać się, zgromadzić się” (por. 
stcz. snieti se, senmu se | sejmu se, słc. snat 
sa, scs. sznęti, sobnomo 'zebrać”, sonęti sę 'ze- 
brać się), z przedr. *ssn- 'razem', zob. z, od 
psł. *(ęti, *(j)vmog wziąć, chwycić rękami, 
schwytać, złapać, ująć; zacząć, rozpocząć”, 
zob. jąć). Oczekiwana polska postać *sniem, 
dop. *seńmu > (z rozwojem grupy spółgłos- 
kowej ńm > jm) sejmu; forma mian. sejm 
oparta na wtórnym temacie przypadków za- 
leżnych sejm-. 

sen od XIV w. 'spanie; marzenie senne. 
Ogsł.: cz. sen, snu, r. son, sna, scs. senż. Psł. 
*sone [< *sspne < *supno-] 'spanie, sen, 
najbliższy odpowiednik: gr. hypnos 'sen, 
por. też pokrewne łac. somnus 'sem, lit. 
sapnas 'sen', łot. sapns I sapnis 'ts., stind. 
svapna- 'spanie, sen”. Z pie. rzecz. heterokli- 
tycznego *suepór, dop. *supnćs 'spanie', bę- 
dącego derywatem od pie. *suep- 'spać" 
(zob. spać). Wyraz słow. oparty jest na te- 
macie pie. przypadków zależnych *sipn-. 

seplenić i szeplenić "wymawiać wadliwie 
spółgłoski szczelinowe zębowe i dziąsłowe; 
naśladować mowę dziecka”, por. daw. XVI w. 
szeplać 'seplenić”, dial. sepielić "mówić nie- 
wyraźnie, sepelić 'seplenić, mazurzyć, se- 
polić 'seplenić; mówić niewyraźnie, kasz. 
śefelćc 'seplenić, cz. Seplat (/ Siplat) 'ts., 
dial. las. sepelit 'szeptać, r. daw. śepeldti 
*ts., ch./s. dial. śapljati 'szeptać', bg. dial. 
$epćlim 'seplenić. Psł. *vpvlati 'szeptać, 
mówić wadliwie, jak dziecko, seplenić”, od 
dźwkn. rdzenia *$vp-, na którym oparte jest 
p. szeptać (zob.). 

ser od XV w. (stp. i dial. syr). Ogsł.: cz. syr, 
r. Syr, Scs. syre, ch./s. sir. Psł. *syre 'ser', 
urzeczownikowiony psł. przym. *syra 'su- 
rowy, nie obrobiony, niedojrzały, świeży, 
mokry” (por. kasz. sćrli 'wilgotny, mokry, 
podmokły; surowy, nie dogotowany; nie- 
dojrzały, gł. syry 'surowy, nie gotowany; 
wilgotny; obolały, ranny”, cz. syry 'zimny 
i wilgotny; surowy, r. syrój "wilgotny, mo- 


serce 


_ "wilgotny, mokry”. 
serce od XIV w. (stp. też sirce / si 
sierce. Ogsł.: cz. srdce, r. serdce, sc 
ch./s. srce. Psł. *sfdbce [< *sirdi-k. 
z przyr. *-ko- (późniejsze *-ce w 
III palatalizacji) nawarstwionym 
niejszą postać *sfdb [< *sirdi- < *k, 

„ce (zachowaną w postaciach z 
znaczeniem, por. słc. srd m 'gni 
wściekłość, ch./s. srd m, ż 'ts., sł 
'wściekłość, szał, szaleństwo ), o 

. jącą lit. Sirdis ż 'serce', łot. sirds 
krewną z mającymi to samo znac 
seyr, goc. hairto, stwniem. herza ( 
Herz), stang. heorte (dziś ang. h 

cor, cordis, gr. kardia (u Homera 


ce), dial. 
sredbce, 


kńrdi, wszystkie od pie. *kdrd, dop. krdes 
"środek, wnętrze, serce” (por. też rozsierdzić, 
średni, środa, środek). Właściwa polska po- 
stać szerce poświadczona w stp. i zachowana 
do dziś w niektórych gwarach; forma serce, 
ustalająca się koło połowy XVI w., z twar- 
dym s- pod wpływem czeskim. — Od tego 
serdeczny (stp. od XV w. i dziś dial. też sier- 
deczny) — serdeczność. 

serwatka od XV w. (stp. syrwatka) 'płyn od- 
ciśnięty przy wyrobie sera, dial. też syrwat- 
ka I cyrwatka, kresowe surowatka. Ogsł.: cz. 
syrovatka serwatka, dial. też 'maślanka, 
*żętyca”, r. syrovotka (reg. syrovatka) 'ser- 
watka, bg. dial. sirovatka 'ts.. Psł. *syro- 
vatyka 'serwatka, rzecz. od przym. *sy- 
rovate 'przypominający wyglądem, konsy- 
stencją ser” (por. p. serowaty 'ts., zob. ser), 
z przyr. -ka. 

sędzia m od XIII w. (stp. i dial. sędzia) 'oso- 
ba powołana do wymierzania sprawiedli- 
wości. Ogsł.: cz. arch. sudi, r. sudja, scs. 
sodii, ch./s. sudija. Psł. *spdvji m 'sędzia, 
nazwa wykonawcy czynności z przyr. *-bji 


sęp 


od psł. *spditi 'sądzić” (zob. sądzić). Pier- 
wotna polska odmiana mian. sędzia (sę- 
dzia), dop. sędzi (i sędziej), cel. sędzi, biern. 
sędzią, od początku XV w. szerzy się od- 
miana przymiotnikowa: dop. sędziego, cel. 
sędziemu, biern. sędziego. Dziś pozostało- 
ścią odmiany rzeczownikowej jest miejsc. pj 
sędzi. Nowe, od XX w., sędzia ż, dop. sędzi 
'sędzina. — Od tego sędzina; sędziować. 

sędziwy od XVI w. 'w podeszłym wieku, sta- 
ry, daw. XVIII w. 'stateczny, poważny”, 
przest. od XVI w. 'posiwiały, siwy”. Pierwot- 
na postać: daw. XVI w. i dziś dial. szedziwy 
"stary, od XVII w. 'biały; szary; siwy”, por. 
dł. seźiwy 'siwy ze starości, posiwiały; sta- 
ry, gł. sedźiwy 'siwy, posiwiały”, cz. sedivy 
"popielaty, szary; siwy, posiwiały”, słc. śedi- 
vy 'ts.. Przym. z przyr. -iwy < *-ivo od sza- 
dy (zob. szadź), z regularnym -e- < *e przed 
spółgłoską palatalną. Wtórne p. sędziwy za- 
pewne w rezultacie mazurzenia i skojarze- 
nia z sędzia. 


' sęk od XV w. 'dolna część uschniętej lub 


uciętej gałęzi pozostała przy pniu; podstawa 
gałęzi wrośnięta w drewno pnia, ślad po ta- 
kiej podstawie (np. w desce), w stp. też 
*hak'; zdr. sęczek. Ogsł.: cz. suk 'sęk', r. suk 
*konar, gałąź, sęk”, scs. spoko 'drzazga, trzas- 
ka”. Psł. *spk» 'sęk”, pokrewne z lit. at-Sanke 
I at-sanka 'haczyk”, stnord. har [< germ. 
*hanha-] 'uchwyt wiosła”, stind. sańku- m 
"spiczasty kołek, klin”, od pie. *kank- (/ *kak-) 
"gałąź, kołek”. — Od tego sękaty, sękacz. 

sęp od XV w. 'ptak Vultur', dial. też 'jastrząb”. 
Ogsł.: cz. sup (przen. 'człowiek bezwzględ- 
ny, okrutny”), ukr. dial. sup, ch./s. sup. Psł. 
*sop* 'ptak drapieżny sęp, Vultur”, bez pew- 
nej etymologii, może pochodzenia przed- 
indoeuropejskiego. — Od tego w znaczeniu 
przenośnym w nawiązaniu do zachowania 
ptaka: posępny od XVI w. 'bardzo smutny, 
ponury, poważny”, daw. też 'zachmurzony 
(o niebie)”, kasz. posepni 'posępny, ponury, 
pochmurny”, posep 'posępność, ponurość” 
(por. cz. posupny 'posępny, ponury”, ukr. 
posupyty 'opuścić głowę”, posupytysja 'na- 
chmurzyć się”, br. dial. pasupic (voćy) 'spuś- 
cić oczy”, pasupicca 'nachmurzyć się) r. dial. 
posupit 'nachmurzyć, posupa 'ktoś posęp- 
ny, nachmurzony”); zasępić się. 


sfora 


sfora, dawniej od XVI w. swora 'gromada 
psów myśliwskich”, *para lub więcej psów 
gończych, uwiązanych do rzemienia lub 
sznura (linki)”, rzemień lub sznur (linka), 
służący do prowadzenia psów gończych, 
smycz, dial. swora | swóra | sfora (też 
szwora | cwora | czwora) 'połączenie bijaka 
z dzierżakiem u cepów”, 'drąg łączący przed- 
nią i tylną część wozu, rozwora”, kasz. svora 
*jedna z części składowych czegoś splecio- 
nego (warkocza, biczyska, powrozu)”. Ogsł.: 
cz. svora 'klamra', dial. 'połączenie bijaka 
z dzierżakiem cepów», r. syóra 'sznur, linka, 
taśma; sznur, linka do prowadzenia psów 
gończych; sfora”, ukr. dial. svóra *'rozwora, 
śvóra 'smycz do prowadzenia psów goń- 
czych; sznur, lina, cs.-s. swvora klamra, 
sprzączka”, ch./s. svóra (dial. śvóra) 'rozwo- 
ra. Psł. *sevora 'to, co łączy, spaja, służy 
do połączenia, umocowania czegoś”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *so-verti, 
*s%-verg 'zewrzeć, połączyć (zob. zawrzeć), 
z właściwą starszym tego typu rzeczowni- 
kom wymianą samogłoski rdzennej *e > %. 
Podstawowe dziś znaczenie 'gromada psów 
myśliwskich” powstało z 'grupa psów goń- 
czych, uwiązanych do rzemienia lub sznura 
(linki), a to z kolei ze znaczenia 'smycz, 
sznur czy linka, do której przywiązano gru- 
pę psów myśliwskich” < 'to, co łączy, spaja 
(grupę psów)”. Zob. niesforny. 

si, sia, sio zaim. 'ów, ten, tamten, stp. od 
XIV w. si, siego 'ten', dial. si, sio 'ts., w języ- 
ku liter. dziś tylko we frazeologii (a to, a sio; 
ni to, ni sio) oraz w formule życzeń do siego 
roku 'do przyszłego roku (abyśmy doczeka- 
li)”. Ogsł.: stcz. si, ukr. sej, sja / sjdja, se / ste, 
SCS. Sb, Si, se. Psł. *se m, *si ż, *se n 'ten, ta, 
to”, zaimek pochodzenia pie., odpowiadają- 
cy np. lit. sis, $i 'ten, ta”, stang. hć, ang. he 
*on', łac. cis 'po tej stronie, het. kó-, ki- 
*'ten', z pie. *Kis m, *Ki ż, Ke n 'ten, ta, to”. 
Zob. siaki. 

siać I sićję od XIV w. 'rzucać, sypać ziarno 
w zaoraną, skopaną ziemię, umieszczać na- 
siona w odpowiednio przygotowanej glebie”, 
dial. też sićjać, sieje; z przedr. dosiać, nasiać, 
obsiać, posiać, wysiać, zasiać; wielokr. sie- 
wać, dziś zwykle z przedr. nasiewać, obsie- 
wać, posiewać, wysiewać, zasiewać. Ogsł.: 


543 


siara 


cz. sit, seji, r. sejat, sćju, scs. seti / sćjati, sćjo, 
ch. sijati, sijem. Psł. *seti, *sejo (też wtór- 
ny bezokolicznik *sejati, oparty na temacie 
czasu teraźn.) 'rzucać, sypać ziarna w od- 
powiednio przygotowaną ziemię, siać”, do- 
kładne odpowiedniki w bałt.: lit. seti, seju 
*siać, łot. set, seju 'ts., por. też goc. saian, 
stwniem. sżen 'ts. (dziś niem. sden 'ts.), 
łac. seró [< *sisó] 'ts., od pie. *sć- 'siać. — 
Od wielokr. siewać: siew, siewny, siewnik, 
siewca; od czas. przedrostkowych odsiew, 
wysiew, zasiewy mn. 

siać II sieję od XV w. 'przepuszczać, przesy- 
pywać przez sito (mąkę, ziarno itp.), czę- 
ściej z przedr. przesiać, wielokr. przesiewać. 
Postać bezokol. z kontrakcji wcześniejszej 
postaci *sićjać, jak wskazuje forma gwarowa 
śdć (> śoć) z -d- < -ćja-. Ogsł.: cz. dawne sfti 
*przesiewać”, r. pot. sćjat 'przesiewać (np. 
mąkę)”, scs. seti / sejati, sćjo 'przesiewać”, 
ch. sijati, sijćm 'przesiewać”. Psł. *seti / *seja- 
ti, *sćjo "przepuszczać przez sito (w celu 
oczyszczenia), przesiewać”, formalnie iden- 
tyczne z siać I (zob.), jednak na pierwot- 
ną odrębność wskazuje semantyka, a także 
osobne odpowiedniki bałt.: lit. sijóti, sijó- 
ju 'przesiewać”, przen. 'rozsypywać, rozpra- 
szać, 'drobno padać (o deszczu, śniegu)”, 
łot. sijat 'przesiewać”, 'drobno padać (o desz- 
czu). Wyraz oparty na pie. rdzeniu *sći- 
*przesiewać', od którego utworzono też rzecz. 
sito (zob.). 

siaki od XVIII w. zaim. nieokreślony 'nie ta- 
ki, inny, owaki” (dziś tylko we frazeologii, 
np. siaki i owaki), przysł. siako i siak 'nie 
tak, inaczej” daw. XVII w. sak 'ts.. Por. r. pot. 
sjak: tak i sjak 'tak i siak, tak i owak”, Od psł. 
zaimka *sb m, *si ż, *se n 'ten, ta, to” (zob. 
si), utworzone jak jaki, owaki, taki (zob). 

siano od XIV w. (stp. też sieno); zdr. sianko. 
Ogsł.: cz. seno, r. sćno, scs. sćno. Psł. *sćno 
*skoszona i wysuszona trawa używana jako 
pasza dla bydła, siano”, pokrewne z lit. Sie- 
nas 'siano', łot. siens 'ts., gr. koinń mn 'pa- 
sza, karma”, zapewne z pie. *koi-no- 'trawa'. 
— Od tego sienny (— siennik), sianokosy. 

siara od XV w. (stp. też szara) "mleko wydzie- 
lające się z gruczołów mlecznych w pierw- 
szych dniach po porodzie”, stp. XIV-XV w. 
siara I szara także 'siarka', od XV w. siarka 


siąkać 


(stp. też szarka, u Mączyńskiego sarka) 
"pierwiastek chemiczny S. Ogsł.: gł. syra 
*siarka, cz. sśra 'ts., sirka, strus. sćra 'siar- 
ka, smoła”, r. sćra 'siarka”, dial. smoła”, ukr. 
sira 'siarka” (zwykle sirka 'ts.”), br. sera 'ts., 
cs. sera 'ts., bg. sjdra 'ts., s. dial. sjćra 'mle- 
ko wydzielające się w pierwszych dniach po 
porodzie”. Psł. *sćra 'siarka” i "mleko wydzie- 
lające się z gruczołów mlecznych w pierw- 
szych dniach po porodzie'; nie jest pewne, 
które z tych znaczeń jest pierwotne, brak 
też pewnej etymologii. — Od tego siar- 
czysty. 

siąkać od XIX w. (z przedrostkami od XV w.) 
*pociągać nosem; czyścić, wycierać nos, 
smarkać”; z przedr. wsiąkać od XV w., wy- 
siąkać; jednokr. siąknąć (od XVI w. sięk- 
nąć), z przedr. wsiąknąć, wysiąknąć. Ogsł.: 
cz. sakat 'siąkać, sóknout 'siąknąć”, r. dial. 
sjaknut 'kapać, ukr. sjdkaty(sja) 'siąkać', 
ch./s. usekati (se), useććm (se) 'siąkać, wy- 
cierać nos”, usćknuti 'wysiąkać, wytrzeć nos”. 
Psł. *sękati czyścić nos, usuwać wydzielinę 
z nosa, czas. wielokr. od psł. *sękngti 'usu- 
nąć wydzielinę z nosa, będącego zapewne 
czas. inchoat. od niepoświadczonego psł. 
tsękti, tsęko (czy może fsekti, tsęko, z infik- 
sem nosowym właściwym pierwotnie for- 
mom czasu teraźn.) 'wyciekać”, odpowiada- 
jącego lit. sekti, senkiui "opadać; maleć, wy- 
czerpywać się; marnieć, niszczyć się”, łot. 
sikt, sieku "wyschnąć”, od pie. *sek- *wycie- 
kać, wysychać, opadać (o wodzie)”. — Od 
czas. przedrostkowego wysięk. Zob. sączyć. 

siąpić 'mżyć, kropić (o deszczu)”; dial. sią- 
pić, ciesz. siępieć | siąpieć (gwarowe postaci 
siympieć i siómpieć) oraz sipieć 'ts.. Nie- 
jasne; najbliższe znaczeniowo ch./s. sipiti 
*mżyć, siąpić (o deszczu), prószyć (o śnie- 
gu), które może być w związku etymolo- 
gicznym z p. dial. płd. sipieć 'oddychać 
z trudem, ze świstem, dyszeć; mówić, mając 
chrypkę, cz. sipet / sipat 'chrypieć, syczeć, 
r. sipet 'chrypieć, mieć chrypkę”, słwń. sipa- 
ti 'dyszeć, sapać, por. też z rdzennym -u- 
cz. supet | supat 'sapać, dyszeć, parskać”. 
Wyrazy te kontynuują psł. *sipati / *sipeti 
*chrypieć, oddychać z trudem, ze świstem, 
dyszeć', zapewne pochodzenia dźwkn. Zna- 
czenie 'mżyć, kropić, prószyć” mogłoby się 


544 


sidło 


rozwinąć z 'parskać” (poświadczonego w cz. 
supet | supat), ale zagadkowe jest pojawienie 
się samogłoski nosowej w wyrazie polskim. 

siąść siądę 'zająć miejsce, usiąść, stp. od 
XIV w. sieść, siędę 'ts.; zająć miejsce, prze- 
bywać, pozostać; zamieszkać, osiedlić się; 
zostać zasiedlonym, założonym, powstać'; 
z przedr. dosiąść, posiąść (stp. od XV w. 
posieść, posiędzie 'objąć w używanie albo 
na własność; opanować kogoś, zawładnąć 
kimś”, posieść (się) 'osiedlić się”, posieść się 
'usiąść'), przesiąść, przysiąść, rozsiąść się, 
wsiąść, wysiąść, zasiąść, zsiąść; wielokr. sia- 
dać od XV w. (stp. też "mieszkać, prze- 
bywać”), z przedr. dosiadać, posiadać od 
XV w. 'mieć coś do użytkowania albo na 
własność, przesiadać się, przysiadać, rozsia- 
dać się, wysiadać, zasiadać, zsiadać. Wtórna 
postać bezokol. siąść (z samogłoską nosową 
pod wpływem czasu teraźn.) od XVIII w. 
Ogsł.: stcz. siesti, sadu, r. sest, sjódu, scs. 
sesti, sędo, ch./s. sjesti, sjednem I sjedem. 
Psł. *sćsti [< *sed-ti], *sędo "przybrać pozy- 
cję siedzącą, siąść, osiąść”, wielokr. *sedati, 
pokrewne z lit. sćsti, sćdu / sćstu 'siadać, 
wsiąść, wsiadać, osiadać”, łot. sćst 'usiąść”, 
goc. sitan 'siedzieć”, stwniem. sizzen 'ts. 
(dziś niem. sitzen), ang. sit 'ts., łac. sedóre 
*ts., gr. hćdzomai 'siedzę, siadam”, stind. sf- 
dati 'siedzi”, wszystkie z pie. *sed- 'siedzieć”. 
W słow. i bałt. rdzeń *sćd- z długą samo- 
głoską. W psł. formach czasu teraźn. infiks 
nosowy: psł. *sęde-tv 'siądzie” z wcześniej- 
szego *si-n-de-ti (por. stpr. imiesłów cza- 
su teraźn. sindats, syndens 'siedząc'). Zob. 
siedzieć. 

sidło od XIV w. 'urządzenie do chwytania 
zwierzyny, najczęściej w postaci pętli z wło- 
sia, drutu, dial. też 'siatka na ptaki”, 'pasek 
przy chomącie do podtrzymywania dyszla 
przez konia”, kasz. sidlo 'pętelka z wełny, ba- 
wełny, sznurka itp., będąca ogniwem w ro- 
bocie dziewiarskiej lub siatkarskiej, oczko”, 
*sidło”. Ogsł.: cz. daw. i dial. sfdlo (dziś osi- 
dlo) 'sidło; pętla ze sznura, r. silók 'sidło”, 
dial. siló 'ts.; włosie z końskiego ogona słu- 
żące do przygotowania sideł, sznura do 
wędki, scs. silo / osilo 'sidło”. Psł. *sidlo 'pęt- 
la (zwłaszcza do chwytania ptaków, zwie- 
rzyny), nazwa narzędzia z przyr. *-dlo od 


siec 


nie zachowanego czas. fsiti [< *sei-|, odpo- 
wiadającego np. lit. sieti, sieju "wiązać, po- 
wiązać, stind. syati "wiąże, od pie. pier- 

-wiastka *sei- "wiązać; podstawę wyrazu 
stanowił więc pie. pierwiastek, na którym 
oparte są wyrazy sieć, sito (zob.). — Od tego 
usidlić od XV w. 'schwycić w sidła” (por. 
stp. od XV w. sidlić 'łapać w sieć”). 

siec siekę od XV w. 'kosić trawę, zboże”, 
stp. też 'Ścinać, obcinać”, 'rąbać na części, 
ciąć, niszczyć, 'atakować bronią sieczną'; 
z przedr. nasiec, wysiec; wielokr. siekać. 
Ogsł.: cz. sici / sict, seku / seću "kosić, r. seć”, 
seku 'siekać; bić, siec, smagać rózgami”, scs. 

. seśti, seky 'ciąć, siec, ch./s. sjeći, sijećem 
. 'siec, siekać; rąbać; krajać; wyrzynać; ciąć, 
ścinać; przecinać. Psł. *sekti, *sekg 'ciąć 
ostrym narzędziem”, dokładny odpowiednik 
z kontynuantem rdzennego *e: lit. j-sekti 
'wciąć, i5-sekti "wyciąć, wydłubać ; pokrew- 
ne wyrazy w innych językach ie. zawierają 
krótkie rdzenne *e, np. łac. secare 'ciąć, roz- 
cinać, obcinać, wszystkie od pie. *sek- 'ob- 
rabiać ostrym narzędziem. — Od tego 
sieczka. 

sieć ż od XIV w. (stp. też siecia); zdr. siatka. 
Ogsł.: cz. sit, r. set, scs. setv. Psł. *setb Ż 'sieć”, 
pokrewne z łot. saitis 'coś służącego do wią- 
zania, pęto, sznur”, lit. saitas 'sznur, po- 
wróz, lina; więź”, łac. saeta 'sierść, włos”, 
stwniem. seid n 'sznur, sidła” (dziś niem. 
Saite 'struna'); motywacja czasownikowa 
wyrazu poświadczona w bałt.: lit. sieti, sieju 
"wiązać, powiązać, łot. siet, sienu 'ts., od 
pie. *sei- "wiązać (por. też sidło, sitowie). 

siedem liczeb. główny, stp. od XIV w. siedm, 
daw. siedm. Ogsł.: cz. sedm, r. sem, scs. 
sedmw. Psł. *sedmv *7', liczeb. główny utwo- 
rzony od psł. liczeb. porządkowego *sedm+ 
(zob. siódmy), z przyr. *-» tworzącym rzecz. 
abstrakcyjne (por. pięć, sześć). Pie. liczeb. 
główny *septm 'siedem" (por. np. goc. sibun, 
niem. sieben, ang. seven, łac. septem, gr. hep- 
ta, stind. saptó) u Słowian nie zachowany. 

siedemdziesiąt liczeb. główny, stp. od XIII w. 
siedmdziesiąt | siedmidziesiąt | siedmiedzie- 
siąt | siedmiodziesiąt. Ogsł.: cz. sedmdesat, 
r. sem'desjat, scs. sedmv desęt Psł. *sedmv 
desęte '70, zestawienie liczeb. *sedmv (zob. 
dziewięć) i *desęte, dop. mn od *desętv (zob. 


545 


siedzieć 


s ięć), pierwotne znaczenie 'siedem dzie- 
siajjk'. — Od tego siedemdziesiąty. 

aście liczeb. główny, daw. od XV w. 
siejihnaście. Ogsł.: cz. sedmnact, r. sem- 
Hat, ch./s. sedamnaest. Psł. *sedmb na 
He 17, zestawienie złożone z liczeb. 
*sdjffno i wyrażenia przyimkowego *na de- 


sęfgjkzob. siedem, na i dziesięć), pierwotne 
zniąkenie 'siedem na(d) dziesiątkę”. W języ- 
kaggą słow. to zestawienie zrastało się w jed- 


hłość (z jednym akcentem), w związku 
m następowało skracanie członu -desę- 
| p. -dcie, -ćcie, -cie, -Ście), zob. czterna- 
|- Od tego liczeb. porządkowy siedem- 
—» siedemnastka; liczeb. zbiorowy 
Hmnaścioro. 
hset liczeb. główny, daw. od XV w. 
set. Ogsł.: cz. sedm set, r. semsót, ch./s. 
sto. Psł. *sedmv svte '700', zestawie- 
czeb. *sedmb (zob. siedem) i *svt. dop. 
bd *swto 'sto” (zob. sto). — Od tego sie- 
etny. 
lko 'miejsce, teren czyjegoś zamiesz- 
h, mieszkanie, dom, siedziba, stp. od 
w. siedlisko / siadlisko / sielisko 'gos- 
rstwo kmiece z zabudowaniami, rola 
należąca do gospodarstwa, dom; plac pod 
budowę, parcela', dial. "miejsce ogrodzone 
przy chacie; całe obejście na wsi, zagroda; 
grunt, na którym stoją zabudowania gospo- 
darskie”, skupisko”, 'siedzenie, mieszkanie”. 
Por. cz. dial. sedlisko / sidlisko "miejsce po- 
bytu, słc. sedlisko 'ts.; także kasz. sedliśće 
*siedlisko', cz. przest. sedliSte (stdliśte) 'sie- 
dziba, miejsce pobytu”, r. seliśće 'osada', scs. 
seliste 'siedziba, siedlisko”, ch./s. seliste 'osa- 
da wiejska; miejsce, gdzie kiedyś była wieś”. 
Psł. *sedliśće / *sedlisko "miejsce osadzenia, 
osiedlenia na stały pobyt, nazwa miejsca 
z przyr. *-iśće / *-isko od psł. *sedliti 'osa- 
dzać na stały pobyt we wsi, w osadzie, osied- 
lać, będącego czas. odrzecz. od psł. *sedlo 
"wieś, osada” (zob. osiedlić), w stp. siadlisko, 
cz. sidlisko, sidliste widoczne jest wtórne od- 
działywanie rodziny psł. czas. *sesti 'siąść”, 
*sedeti 'siedzieć” (zob. siąść, siedzieć). 
siedzieć od XIV w.; z przedr. posiedzieć, prze- 
siedzieć, wysiedzieć. Ogsł.: cz. sedet, stcz. se- 
deti, strus. sedeti / sideti, r. sidet, scs. sedeti, 
ch./s. sjedjeti. Psł. *sćdeti, *sćdg "siedzieć, 


siekiera 


odpowiada lit. sedeti 'siedzieć”, łot. sćdćt 
*ts., z krótką samogłoską rdzenną łac. se- 
deó, sedere 'ts., dalej pokrewne z niem. sit- 
zen 'ts., ang. sit 'ts., gr. hedzomai 'siedzę”, 
stind. sźdati 'siedzi', wszystkie od pie. *sed- 
*siedzieć. — Od tego siedziba "miejsce po- 
bytu, rezydencja” (por. sadyba 'ts., zapoży- 
czone z ukr. sadyba 'siedziba, siedlisko”). 
Zob. siąść, sad, sadzić. 

siekiera od XIV w. (stp. też siekira); zdr. sie- 
kierka. Ogsł.: cz. sekyra | sekera, r. sekira, 
scs. sekyra. Psł. *sekyra 'narzędzie do rąba- 
nia, siekiera” (wschsł. także *sokyra, por. 
strus. sokyra I sokira, ukr. sokyra, br. sa- 
kćra), może prapokrewne z łac. seciris 'to- 
pór, siekiera, z pie. *sekiira- 'topór, siekiera” 
od pie. *sek- *'obrabiać ostrym narzędziem” 
(inne słow. wyrazy należące do tego rdze- 
nia mają jednak długą samogłoskę rdzenną 
* > *e, zob. siec), przy czym wyraz byłby 
na gruncie słow. izolowany pod względem 
budowy (brak przyr. **yra). Może więc ra- 
czej zapożyczenie z łac. secńris lub z jakie- 
goś innego źródła. 

siemię siemienia od XIV w. 'nasienie” (dziś 
zwykle siemię lniane 'nasiona lnu”), stp. też 
*sperma, 'potomstwo, ród, pokolenie, ple- 
mię”. Ogsł.: cz. stme / sćme, semene / semeno 
'nasienie', r. sćmja, sćmeni, mn semend 'na- 
sienie; sperma”, dial. 'nasiona lnu, scs. sćmę, 
-mene 'nasienie; sperma, przen. 'potom- 
stwo, ród, pokolenie, plemię. Psł. *sćmę, 
*sćmene 'nasienie', odpowiada stpr. semen 
*nasienie', łac. semen, seminis 'ts., stwniem. 
samo 'ts., por. też lit. sćmenys 'siemię lnia- 
ne, sćmuó, semeńs 'ts.. Z pie. *se-men-, 
pierwotnej nazwy czynności 'sianie” (wtór- 
nie skonkretyzowanej w 'to, co się sieje, wy- 
siewa, nasiona”) od pie. *se- 'siać”, psł. *sćja- 
ti 'ts.” (zob. siać I), z przyr. *-=men-. 

sień ż od XV w. 'pomieszczenie pierwsze od 
wejścia, prowadzące do wnętrza domu, stp. 
"przedsionek, krużganek; pokój, komnata, 
sala; pałac, dom”, dial. też sienie mn 'przej- 
ście wewnątrz domu prowadzące do miesz- 
kania; zdr. sionka (z wtórnym -o-, zamiast 
oczekiwanego *sianka). Ogsł.: cz. siń ż 'sala', 
arch. 'sień', anat. 'przedsionek”, r. sćni mn 
*sień, przedsionek”, ch./s. sjenica 'altanka". 
Psł. *sćnv 'część budynku, zapewne pomiesz- 


546 


sierota 


czenie przy wejściu, przy ścianie”, prawdo- 
podobnie pokrewne z lit. siena Ściana; mur; 
granica” łot. siena 'Ściana' (które od pie. 
pierwiastka *sei- wiązać”, zob. sidło, sieć), 
zatem z utworzonej od tego pierwiastka 
prapostaci *soi-ni- z przyr. *-ni- > psł. *-nb 
i wymianą rdzennego *ei > *oi (co do bu- 
dowy por. np. broń, dań), zapewne nazwa 
rezultatu czynności 'coś wiązanego, plecio- 
nego” > 'pleciona ściana”, przeniesione na 
'część budynku, pomieszczenie przy takiej 
ścianie. — Od wyrażenia przyimkowego 
przedsionek (por. cz. 'pfedsiń ż "przedpokój, 
przedsionek ). 

siepać siepię (daw. siepam) od XIV w. 'szar- 
pać, targać, dial. 'pulsować (o ropiejącym 
wrzodzie), siepać się 'strzępić się, rozcią- 
gać się (o tkaninie)”; wielokr. siepnąć. Ogsł.: 
dł. sepaś, spam 'stukać, pukać, uderzać 
(o pulsie, sercu)”, w XVI w. 'dziobać ziarno 
(o ptakach)”, cz. daw. sepati 'trząść, r. dial. 
sipat 'szarpać, targać; ciągnąć, wlec, ukr. 
sipaty 'szarpać, ciągnąć, pociągać”, bg. sep- 
na 'ocknąć, otrząsnąć, obudzić ze snu, 
z zamyślenia; poruszyć głęboko; oprzytom- 
nieć, otrzeźwieć”, dial. sep(v)am 'hamować, 
przeszkadzać; powstrzymywać”. Psł. *sepati 
*trząść, potrząsać czymś, szarpać, targać, 
ciągnąć coś”, pokrewne z lit. 3aipytis 'szy- 
dzić, wyśmiewać się, ŚSiepti, Siepid *wy- 
szczerzać zęby”, łot. at-siept (zuobs) 'szcze- 
rzyć zęby”, por. też awest. saćf- "machać, 
wszystkie od pie. *Keip- "wyginać coś, ma- 
chać czymś. Rozwój znaczenia w słow. po- 
szedł w kierunku 'trząść, potrząsać czymś, 
szarpać, targać, ciągnąć coś” (natomiast 
w bałt. wyginać” > 'wykrzywiać twarz, 
szczerząc przy tym zęby”). — Od tego sie- 
pacz 'oprawca, bandyta, morderca będący 
na czyichś usługach”. 

sierota od XIV w. (stp. też sirota) 'dziecko, 
którego rodzice zmarli”, w stp. także 'osoba 
osamotniona po śmierci kogoś bliskiego”. 
Ogsł.: cz. sirota, r. sirotd, scs. sirota. Psł. *si- 
rota 'sierota', pierwotnie rzecz. abstr. 'osie- 
rocenie, osamotnienie” z przyr. *-ota od psł. 
przym. *sira 'osierocony, sam” (por. stcz. si- 
ry 'osierocony, opuszczony, cz. siry 'opusz- 
czony, samotny”, r. przest. siryj 'osierocia- 
ły, osierocony”, scs. sir 'ts.). Podstawowy 


sierp 
przym. *sire [< *kei-ro-], pokrewny z lit. 
$eirys "wdowiec, Seirć "wdowa, awest. sać- 
*osierocony”, od pie. *kei-, z przyr. *-ro- (por. 
np. mądry, mokry, szary). — Od tego sieroc- 
two; sierociniec; osierocić. 

sierp od XIV w. (stp. też sirp / sirzp) 'narzę- 
dzie do żęcia zboża, trawy”, dial. np. sierzp. 
Ogsł.: cz. srp, r. serp, scs. srwp*. Psł. *sfpe 
*sierp, prapokrewne z łot. sirpis / sirps 
*sierp', gr. hórpć 'ts. i dalej z łac. sarpó 
I sarpió 'czyszczę; obcinam winną latorośl, 
może także ze stwniem. sarf 'ostry, szorstki, 
okrutny” (dziś niem. scharf 'ostry'), od pie. 
*serp- "obcinać; sierp”. 

sierpień 'ósmy miesiąc roku”, stp. XV w. sir- 
pień I sirzpień 'ts., dial. sierzpień. Por. cz. 
srpen 'sierpień', strus. sbrponb 'ts., r. dial. 
sćrpen 'ts., ukr. sćrpen' 'ts., ch. srpanj 'li- 
piec. Psł. *sfpenv 'okres żęcia zboża, od 
*sfpv 'sierp', wyraz zbudowany jak inne na- 
zwy miesięcy, zob. grudzień, kwiecień, sty- 
czeń, wrzesień. 

sierść ż od XV w. (stp. i dial. też sierć) 'owło- 
sienie zwierząt”, reg. szerść. Ogsł.: cz. srst ż, 
strus. sbrsto / seresto, r. Serst ż "wełna, sierść, 
słwń. dial. sfst ż. Psł. *sfsto Ż "owłosienie 
ciała zwierząt, sierść”, najbliższy odpowied- 
nik w stwniem. hursti (bier. mn) 'czupry- 
na, czub”, oba wyrazy z pie. *kpsti-, od pie. 
*ker(s)- "szczecina, sztywne włosy; sterczeć, 
być szorstkim, chropowatym” (zob. stroszyć), 
do którego należy też np. lit. serys 'szczeci- 
na, $iurk$tus 'szorstki; surowy, ostry”. 

się zaimek zwrotny, stp. od XIV w. sie / się. 
Ogsł.: cz. se, r. sja, scs. sę. Psł. *sę bier. od 
pie. rdzenia zaimkowego *se- / *sue- 'od- 
dzielnie, sam dla siebie; się, dokładny od- 
powiednik: stpr. sien 'ts., por. też np. goc. 
sik, niem. sich, łac. sć, gr. he 'się. Formy 
dop. siebie, cel. sobie itd., psł. dop. *sebe, 
cel. *sobć itd. utworzone jak ciebie, tobie, 
zob. ty. 

sięgać od XV w. 'wyciągać rękę, aby dostać 
do czegoś; dosięgać, dotykać; chwytać; obej- 
mować, ogarniać, stp. sięgać (się) też 'zgła- 
szać pretensje; z przedr. dosięgać, osiągać, 
zasięgać; jednokr. sięgnąć, z przedr. dosięg- 
nąć, osiągnąć (daw. osięgnąć) 'wejść w po- 
siadanie czegoś dzięki własnemu działaniu”, 
*dojść, dotrzeć do jakiegoś celu, 'objąć, 


547 


ogarnąć, zasięgnąć. Ogsł.: cz. sahat 'doty- 
kać; sięgać”, ukr. sjahdty, słwń. sćgati wy- 
ciągać rękę po coś, chwytać, scs. tylko 
z przedr., np. osęzati 'dotykać; obmacywać; 
chwytać”. Psł. *sęgati, *sężg / *sęgajo 'wycią- 
gać rękę w celu wzięcia, chwycenia, do- 
tknięcia czegoś”, czas. wielokr. od psł. *sęg- 
ti, sęgo sięgać po coś” (por. stp. XV w. siąc, 
sięgło, sięgliby 'dosięgnąć, dotknąć; zgłosić 
pretensje, strus. sęśti, sęgu "wyciągnąć rę- 
kę po coś; dotknąć, poruszyć; pochwycić, 
chwycić; zabrać”, słwń. sćći, sćżem 'sięgnąć, 
zwykle z przedr., np. p. przest. dosiąc, dosię- 
'gę 'dosięgnąć”, cz. dosici, dosóhnu 'osiągnąć 
coś”, scs. prisęśti, prisęgo dotknąć, pochwy- 
cić, pokrewnego z lit. stgti, segu 'przymo- 
cowywać, przypinać, zapinać, łot. segt, se- 
dzu 'przykrywać, stind. sójati "zawiesza, 
z pie. *seg- / *seng- 'przymocowywać; doty- 
kać”. Zob. posąg, przysiąc. 

sikać od XVII w. (od XVI w. z przedr. nasikać, 
wysikać) 'oddawać mocz; tryskać; z przedr. 
nasikać, wysikać się; jednokr. siknąć; por. 
stp. XV w. sikadło 'woda wytryskująca spod 
ziemi, źródło”. Ogsł.: słc. sikat 'strzykać, 
tryskać; oddawać mocz, r. dial. sikać 'trys- 
kać, sikać; oddawać mocz słwń. sikati 'trys- 
kać strumieniem. Psł. *sikati 'sikać, tryskać 
cienkim strumieniem”, czas. wielokr. od psł. 
*svkati > *sbcati (zob. szczać), z właściwym 
takim czasownikom wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej (*» — *i). — Od tego sikaw- 
ka (stp. XV w. sikawka 'przyrząd do robie- 
nia lewatywy”). 

sikora od XV w. 'ptak Parus maior”; zdr. si- 
korka. Zachsł.: dł, gł. sykora, cz. sykora, słc. 
sykorka, dial. sykora (ukr. dial. sykorka za- 
pewne zapożyczone z polskiego lub słowac- 
kiego). Psł. *sykora 'ptak Parus maior, od 
psł. *sykati (zob. syczeć), nazwa nawiązująca 
do głosu ptaka przypominającego syczenie. 
W polskim wtórne -i-. 

siła od XIV w., stp. też "przemoc, gwałt”, 
*zdolność oddziaływania, wywoływania skut- 
ków, wysoka sprawność”, "mnóstwo, wielka 
liczba czegoś”, dial. też 'dużo, wiele”. Ogsł.: 
cz. sila "moc, energia; potęga; intensyw- 
ność, lud. "mnóstwo, masa, kupa czegoś”, 
r. sila "moc, potęga; energia; intensywność, 
lud. "mnóstwo, wielka ilość, scs. sila "moc, 


siny 
potęga, siły mn 'gromady, kupy”. Psł. *sila 
[< *seila] 'energia, moc, potęga”, bliskie od- 
powiedniki tylko w bałt.: lit. siela / siela 
"dusza, duch, umysł, stpr. selin (bier. pj) 
*pilność”, seilins (bier. mn) 'zmysł”, od pie. 
*se(i)- 'napinać (się). Pierwotne znaczenie 
*napinanie (się), napięcie. — Od tego silny; 
silić (się), nasilić (się), posilić się, przesilić 
się, wysilić się, zasilić; siłować, usiłować od 
XIV w. 'starać się, zabiegać o coś, dążyć do 
czegoś” (stp. też 'wysilać się, trudzić, ciężko 
pracować, 'szydzić, drwić”); osiłek 'człowiek 
dobrze zbudowany, silny” (por. br. asilak 
"istota mitologiczna; człowiek niezwykle sil- 
ny”, r. dial. osźlok 'siłacz”). Zob. też posiłek, 
wysiłek. 

siny od XV w. (daw. i dial. też sini) 'niebies- 
kofioletowy, czasem z odcieniem szarym”, 
reg. 'ciemnoniebieski', stp. od XV w. siny 
I sini 'niebieskofioletowy, może też ciemno- 
niebieski, niebieski wpadający w czarny, 
dial. siny / sini niebieski; ciemnoniebieski; 
zsiniały (o ciele, skórze). Ogsł.: cz. siny 
*bladoniebieski, niebieskawy, modry, r. si- 
nij '(jasno)granatowy, niebieski, siny”, ch./s. 
sinji 'siny, niebieski, modry”. Psł. *sińv 'nie- 
bieski (różne odcienie tej barwy: od jasno- 
niebieskiego do ciemnoniebieskiego, grana- 
towego)”, przym. z przyr. *-ńb- (< *-n-jo-) 
od pie. pierwiastka *Ki- 'ciemnoszary” (por. 
oparte na tym samym pierwiastku siwy); 
w innych językach ie. prapokrewne wyrazy 
utworzone za pomocą innych przyrostków, 
np. lit. śemas siwy, popielatoszary, jasno- 
szary, niebieskoszary”, stind. śyama- 'czar- 
ny, czarnoszary, czarnoniebieski, czarno- 
zielony. Postać siny (i jej odpowiedniki 
u innych zach. Słowian) wtórna, ze stward- 
nieniem -ń- > -n- powstałym może pod 
wpływem przym. siwy. — Od tego siniak 
— siniaczyć; siniec; sinieć, zsinieć. 

siodło od XIV w. 'siedzenie do jazdy wierz- 
chem na zwierzęciu, 'rodzaj zagłębienia mię- 
dzy dwoma wzniesieniami, przełęcz górska”, 
też wtórnie na oznaczenie różnych przed- 
miotów przypominających kształtem siod- 
ło, np. stp. 'stołek”, przest. i dial. *przykry- 
cie grzbietu strzechy”, dial. 'siedzenie na 
wozie, 'nasad sań, 'próg; zdr. siodełko. 
Ogsł.: cz. sedlo, r. sedló, ch./s. sedlo. Psł. 


548 


siorbać 


*sedvlo 'siodło', nazwa narzędzia z przyr. 
*-glo od pie. *sed- 'siedzieć” (zob. siąść, sie- 
dzieć), pierwotne znaczenie 'to, na czym się 
siedzi. Por. pokrewne, utworzone prawdo- 
podobnie niezależnie od tej samej podstawy 
łac. sella 'stołek, krzesło; lektyka”, goc. sitls 
*siedzenie'; o zapożyczenie z psł. *sedelo po- 
dejrzewa się germ. nazwę siodła: stwniem. 
satul (dziś niem. Sattel), stang. sadol (dziś 
ang. saddle). — Od tego siodlarz; siodłać, 
osiodłać. 

sioło od XV w. 'wieś, wioska, osada wiejska”, 
postać może przejęta ze wschsł., na rodzi- 
me *siodło wskazują wcześnie poświadczo- 
ne nazwy miejscowe typu Siedlno, Siedlec, 
Siedlce, daw. XVI-XVII w. siadło 'gniazdo, 
siedlisko” (z wtórnym -a- pod wpływem 
siadać), daw. siodłak 'chłop”, stp. od XIV w. 
przysiodłek "przysiółek. Ogsł.: stcz. sedlo 
*osada, siedziba” (cz. sedldk wieśniak, 
chłop”), r. seló 'wieś', scs. selo 'pole, rola; 
miejsce zamieszkania, miejscowość”, ch./s. 
selo 'wieś, przysiółek. Psł. *sedlo *wieś', 
najbliższe odpowiedniki w germ.: goc. sitls 
*siedzenie”, stwniem. sezzal 'ts. (dziś niem. 
Sessel 'fotel; krzesło”), wszystkie z pie. 
*sed-lo- "miejsce do siedzenia, siedzenie” 
(por. też łac. sella 'stołek, krzesło; lektyka”, 
orm. etł 'miejsce, przestrzeń”, z pie. *sed-ld), 
od pie. *sed- 'siedzieć” (zob. siąść, siedzieć). 
W psł. z pierwotnego znaczenia 'miejsce do 
siedzenia” rozwinęło się "miejsce do osiedle- 
nia się, zamieszkania, siedlisko”. Pierwotnie 
istniała zapewne różnica znaczeniowa mię- 
dzy psł. *sedlo i psł. *vbse 'wieś” (zob. wieś): 
drugi z tych wyrazów oznaczał 'zwartą osa- 
dę wiejską”, *sedlo natomiast przypuszczal- 
nie 'miejsce osiedlenia się poza zwartą wiej- 
ską zabudową, tj. osobno położoną zagrodę 
(czy grupę zagród), siedlisko, przysiółek”, — 
Od tego sielski; przysiółek, stp. od XIV w. 
przysiodłek | przysiadłek 'grupa domów, 
mała niesamodzielna osada”. Zob. osiedlić. 

siorbać 'pić płyn lub jeść płynną potrawę, 
głośno wciągając ją ustami, chlipać, daw. 
od XVI w. sarbać 'ts.; cedzić (przez zęby)”, 
sorbać 'siorbać, serbać 'ts., dial. serbać 
'głośno wciągać płyn ustami, siorbać przy 
piciu, syrbać 'siorbać, sorbać 'ts., sierbać 
*siorbać, głośno wciągać płyn ustami”, sior- 


siostra 


bać 'ts., 'głośno jeść; jeść przez zęby”, kasz. 
sarbac | sarbac | sorbac I serbac I surbac 
*siorbać, chlipać, chłeptać, "wciągać głoś- 
no powietrze ustami”, przen. 'niepokoić się, 
drżeć o czyjś los, mimo woli głośno przy 
tym oddychając ustami”, 'seplenić, 'mżyć, 
siąpić; z przedr. wysiorbać; jednokr. siorb- 
nąć. Ogsł.: r. dial. serbdt 'siorbać, ukr. ser- 
bdty 'ts., słwń. srbati 'chłeptać, siorbać”, 
scs. srbanije 'polewka, zupa. Psł. *spbati 
I *sfbati "pić, jeść, połykać coś rzadkiego, 
wciągając głośno płyn ustami, chłeptać, 
siorbać”, pokrewne np. z lit. strbti, surbiu 
*ssać”, łac. sorbeó, sorbere 'połykać, chłep- 
tać, wciągać w siebie; wchłaniać, gr. rhopheó 
*'chłepczę', od pie. *srb*- / *serb*- i *sreb'- 
*chłeptać, chlipać, pić. W polskim obok 
*sfbati (> dial. sierbać, zapewne też liter. 
i dial. siorbać, które powstało prawdopo- 
dobnie w rezultacie kontaminacji sierbać 
i sorbać) kontynuowany jest też wariant 
*srbati (> daw. sarbać, dial. serbać / syrbać, 
tu chyba należy także sorbać). 

siostra od XIV w. 'córka tych samych rodzi- 
ców, 'zakonnica”, stp. też '*krewna dalszego 
stopnia; kobieta należąca do tego samego ro- 
du czy pokolenia”. Ogsł.: cz. sestra, r. sestrd, 
scs. sestra. Psł. *sestra 'siostra”, określenie 
pokrewieństwa pochodzenia pie., odpowia- 
da lit. sesuó, stind. svdsar-, goc. swistar (dziś 
niem. Schwester), łac. soror. Kontynuuje pie. 
*s(ujesor- siostra, rzecz. należący do te- 
matów na -r-. W psł. wyraz przeszedł do te- 
matów na -d; w tej też epoce pojawiło się 
wtórne -t-, rozbijające grupę spółgłoskową 
sr > str (por. np. ostry, struga). — Od te- 
go siostrzyczka, siostrzany, siostrzeniec, sio- 
strzenica. 

siódmy liczeb. porządkowy, stp. od r. 1400 
siodmy / siedmy. Ogsł.: cz. sedmy, r. sedmój 
(dial. sedmyj), scs. sedmyi. Psł. *sedma 'siód- 
my”, kontynuuje pie. *sept"mó- siódmy” (por. 
np. stpr. septmas, sepmas, łac. septimus, 
stind. saptamd- 'siódmy'), liczeb. porząd- 
kowy utworzony od pie. liczeb. głównego 
*septri siedem” (zob. siedem). W psł. asy- 
milacja i uproszczenie grupy spółgłoskowej: 
*sept"mó- > *septmó- > *se(b)dme > *sedme. 

sito od XIV w.; zdr. sitko. Ogsł.: cz. sito, r. si- 
to, ch./s. sito. Psł. *sito narzędzie do prze- 


549 


skakać 


siewania materiałów sypkich (np. zboża, 
mąki), sito”, dokładnie odpowiada lit. sietas 
*sito”, łot. siets m 'ts.; grzebień tkacki”, z pra- 
postaci *sćito- od pie. *sei- 'przesiewać” (zob. 
siać II), z przyr. *-to-. 

sitowie od XV w. 'roślina Scirpus”, stp. 'ocze- 
ret jeziorny i inne rośliny błotne z rodzaju 
Scirpus i Juncus”. Por. r. dial. sitovć 'sito- 
wie”, słwń. sftovje 'ts., dawne XVI w. 'Jun- 
cus cs. sitovije 'Frutex palustris. Rzecz. 
zbiorowy z przyr. -owie od p. daw. od XV w. 
sit 'roślina Juncus', stp. i dial. 'sitowie, Ścir- 
pus', dial. też sić 'ts.* (por. stcz. sit 'Juncus', 
br. sit 'ts., słwń. sit 'Scirpus'), kontynuują- 
cego psł. *sitv "rośliny rosnące w miejscach 
wilgotnych, podmokłych, Juncus, Scirpus”. 
Podstawowy rzecz. *site ma bliskie odpo- 
wiedniki w lit. sietas / saitas "powróz, łot. 
saite 'wiązadło, pęto, sznur; motywacja cza- 
sownikowa wyrazu poświadczona w bałt.: 
lit. sieti, siejń "wiązać, łot. siet, sienu 'ts., 
pie. *sei- "wiązać (por. też sidło, sieć). Na- 
zwę roślin rosnących na terenach podmok- 
łych utworzono od czas. ze znaczeniem 
*wiązać”, gdyż ich charakterystycznych dłu- 
gich, wąskich liści używano, jak świadczą 
dane etnograficzne, do wyplatania różnych 
przedmiotów (np. koszy, kapeluszy). 

siwy od XIV w. 'białoszary, srebrzystobiały 
(o włosach), jasnopopielaty; mający siwe 
włosy, siwą sierść, siwe upierzenie”, stp. 'bia- 
łoszary (o maści koni i bydła)”, 'niebiesko- 
fioletowy, może też ciemnoniebieski”, dial. 
także 'niebieski, jasnoniebieski, ciemnonie- 
bieski'. Ogsł.: cz. sivy 'siwy', r. sivyj 'siwy”, 
ch./s. sv szary, popielaty; siwy”. Psł. *sive 
*białoszary, popielaty, dokładnie odpowia- 
da lit. syvas 'biały, mający barwę pleśni 
(zwykle o maści koni); jasnoszary”, stpr. sy- 
wan 'szary”, z pie. *Ki-uo- (por. z innym 
wokalizmem stind. sydyd- 'brunatnoszary, 
ciemny, awest. sydva- 'czarny”), od pie. 
pierwiastka *ki- 'ciemnoszary” (por. siny) 
z przyr. *-uo- > psł. *-ve. — Od tego siwek, 
siwak, siwizna, siwieć (> osiwieć, posiwieć). 

skakać od XV w.; z przedr. podskoczyć, prze- 
skoczyć, wyskoczyć, zaskoczyć. Ogsł.: cz. 
skdkat 'skakać”, r. skakdt 'skakać (skakdt 
na lośadi 'jechać konno, galopować”), scs. 
skakati "wykonywać skoki, podskakiwać; 


skała 


weselić się, radować się”. Psł. *skakati 'wy- 
konywać skoki, poruszać się, skacząc, pod- 
skakiwać, podrygiwać, czas. wielokr. od 
psł. *skoćiti (zob. skoczyć) z właściwym ta- 
kim czasownikom wzdłużeniem samogłos- 
ki rdzennej *o — "a. 

skała od XIV w. 'wysoka góra kamienna 
o stromych zboczach, wielki głaz, wielka 
bryła kamienna, dial. też 'kamień, kamyk”, 
przest. i dial. 'szczelina, szpara, rozpadlina, 
pęknięcie”, stp. od XV w. 'szczelina, szpara 
w ziemi lub skale”, kasz. skała 'szpara, rysa, 
szczelina; zdr. skałka (daw. i dial. też 'drzaz- 
ga, trzaska”, dial. 'krzemyk do strzelby skał- 
kowej lub do krzesania ognia, 'szczelina, 
szpara w desce lub ścianie”). Ogsł.: dł. skała 
*rozpadlina, przepaść; jaskinia, pieczara, 
*kamieniołom; warstwa, pokład w kopalni”, 
daw. i dial. *kamienna góra, bryła skalna, 
skała”, cz. skdla 'skała', dial. kamieniołom”, 
r. skalą 'skała, dial. *kamień', słwń. skdla 
*skała', dial. 'drzazga, trzaska; łuczywo”. Psł. 
*skala 'bryła skalna, wielki kamień, głaz, ka- 
wał kamienia (też kawał odłupanego drew- 
na, szczapa, drzazga)”, 'pęknięcie, szczelina, 
szpara, pierwotnie zapewne 'coś rozszcze- 
pionego, rozłupanego” (stąd z jednej strony 
*odłupany kawał kamienia, drewna, z dru- 
giej 'rozszczepienie, pęknięcie, szczelina”), 
pokrewne lit. skala 'szczapa; drzazga smol- 
na, łuczywo; gont; rodzaj listwy w kros- 
nach, łot. skala (też skals m) 'łuczywo.. 
Rzecz. odczas. (z regularnym wzdłużeniem 
rdzennego *o — *a) od psł. *skoliti 'rozłupy- 
wać, rozszczepiać (por. r. dial. oskolit 'ob- 
łupać, ociosać dookoła”), będącego czas. wie- 
lokrotnym od niepoświadczonego w słow. 
czasownika odpowiadającego lit. skćlti, ske- 
liu 'rozłupywać, rozszczepiać, łot. skelt, 
śkeju 'ts.” (od pie. pierwiastka *(s)kel- 'ciąć”; 
pośrednim śladem takiego czas. w językach 
słow. jest pochodny rzecz. *śćelb, zob. szcze- 
lina). 

skarb od XIV w. 'rzeczy cenne, stanowiące 
czyjś majątek”, stp. też 'skarbiec. W tych 
znaczeniach wyłącznie polskie, ale por. cz. 
skrblit 'skąpić, ciułać, skrblivy skąpy”, 
skrblik 'skąpiec, sknera”, r. skorb' ż 'żałość, 
boleść, smutek, utrapienie, zgryzota; zmar- 


550 


skarżyć 
twienie', scs. skrebe ż 'troska, bg. skrzb ż 
*smutek', ch./s. sk?b (dial. sk?b) ż 'troska, 
staranie, opieka”, słwń. skfb ż 'troska, zmar- 
twienie, kłopot”. Psł. *skrbe 'troska, zmar- 
twienie”, od psł. *skrbiti / *skrbeti 'starać się, 
troszczyć się”, por. stp. skarbić 'zbierać, gro- 
madzić rzeczy cenne, dobra materialne i du- 
chowe”, dziś zaskarbić sobie 'zdobyć, zapew- 
nić sobie, cz. daw. skrbiti 'skąpić, ciułać” 
(dziś skrblit 'ts.), r. skorbćt 'boleć nad 
kimś, czymś, smucić się”, ukr. skorbity 'ubo- 
lewać, żałować, martwić się, smucić się”, 
scs. skrebiti, skrebljo 'starać się”, skrobeti, 
skrebljo 'ts., ch./s. skńbiti 'starać się, trosz- 
czyć się”, skfbiti se 'opiekować się, dokładać 
starań”, słwń. skrbeti "martwić się, niepoko- 
ić się, trapić się; dbać, troszczyć się, opieko- 
wać się, pokrewne ze stwniem. scarf (dziś 
niem. scharf) 'ostry', stirl. cerb 'ostry, prze- 
nikliwy”, od pie. *(s)kerb*- 'ciąć, obrabiać 
ostrym narzędziem”. Znaczenie 'rzeczy cen- 
ne, majątek” rozwinęło się z 'to, co jest 
przedmiotem czy rezultatem starań, troski 
(o dobra materialne)”. — Od tego skarbiec, 
skarbnica, skarbnik. 
skarbonka, stp. XV w. skarbona 'ts.. Prze- 
kształcenie (przez wtórne skojarzenie ze 
skarb) stp. karbana 'puszka na ofiary w świą- 
tyni, skarbonka” (por. cz. XVI w. korbona 
'naczynie na losy na jarmarcznej loterii, 
dziś karban 'karciarstwo, gry hazardowe”), 
zapożyczonego ze śrłac. carbona / carbanum 
'skrzynka na świątynne pieniądze, skarbiec” 
(por. śrłac. corban 'dar” z hebr. korban 'dar 
ofiarny”). 
skarżyć od XV w. 'oskarżać; donosić, stp. 
'narzekać, użalać się, uskarżać się, 'obwi- 
niać, stawiać zarzuty; wszczynać sprawę są- 
dową przez wystąpienie z oskarżeniem, rosz- 
czeniem”, skarżyć się 'użalać się; z przedr. 
naskarżyć, oskarżyć, poskarżyć się, zaskar- 
żyć; wielokr. -skarżać: z przedr. oskarżać, 
uskarżać się, zaskarżać. Por. dł. skjarżyś (dial. 
skarżyś) 'narzekać, występować ze skargą, 
gł. skorżić "narzekać, utyskiwać, żalić się, 
lamentować; wnosić skargę, procesować się”. 
Zachsł. *skgżiti zapewne w związku z psł. 
*skrzgati, *skreży 'skrzeczeć, zgrzytać (zob. 
zgrzytać), z rozwojem znaczeniowym 'skrze- 


skaza 


czeć” > 'lamentować, użalać się, uskarżać 
się. — Od tego skarga od XV w. *żalenie 
się, użalanie się, uskarżanie się; obwinianie, 
oskarżanie kogoś o coś”; od czas. przedrost- 
kowego oskarżyciel — oskarżycielski. 

skaza od XIV w. 'usterka, wada”, stp. 'uszko- 
dzenie, zniszczenie; szkoda, strata; rozpad- 
lina, pęknięcie skały”, dial. 'znak”, 'nieprzy- 
jemność; bieda, "wada, błąd, 'skaza na 
płótnie”. Rzecz. odczas. od przedrostkowe- 
go skazić zepsuć, uszkodzić, naruszyć; za- 
nieczyścić” (zob. kazić). — Od tego nieska- 
zitelny od XVI w. 'nie mający skazy, plamy, 
nieskażony, niezanieczyszczony; nieposzla- 
kowany, szlachetny, prawy, uczciwy”, daw. 
XVI w. 'nie podlegający skazie, nieznisz- 
czalny, nieśmiertelny, wieczny”. 

skąpy od XV w. 'nadmiernie oszczędny”. 
Ogsł.: cz. skoupy 'skąpy”, r. skupój 'ts., cs. 
skope 'ts. (w scs. tylko derywat skypostb 
'chciwość, skąpstwo”), bg. sksp 'drogi; ską- 
py, ch./s. skiip 'drogi; cenny, kosztowny”. 
Psł. *skopo 'skąpy”, bez pewnej etymologii. 
Może z pierwotnego *skom-po- od psł. *sko- 
meti / *skomiti śŚciskać” (por. r. dial. skomit 
śściskać, dławić, dusić”, słwń. dial. skometi 
*być otępiałym, tęsknić”), od pie. *(s)kem- 
'ściskać”, z rzadkim przyr. *;po- > *-pv (por. 
chłop). Pierwotne znaczenie byłoby 'taki, 
który ściska (tj. mocno trzyma, nie chcąc 
wypuścić z rąk, nie chcąc dać innym) to, co 
posiada” (co do znaczenia por. np. p. dusi- 
grosz 'skąpiec, sknera, od dusić 'cisnąć, 
gnieść”, dusić pieniądze, złoto itp. chować, 
nie wydawać, skąpić”). — Od tego skąpić 
(daw. też skępić); skąpiec; skąpstwo; skąpi- 
radło. 

skiba od XIV w. 'odkrojony pługiem wąski 
pas ziemi”; zdr. skibka "mała kromka chle- 
ba”. Por. gł. skiba *kawałek, pajda, kromka”, 
r. dial. skiba *kromka', też cz. skyva 'skiba; 
kromka. Zapożyczenie ze stwniem. sciba 
*'kromka, plasterek” (dziś niem. Scheibe 'ts.; 
krążek; szyba”). 

skinąć od XV w. 'dać znak ręką”, stp. XV w. 
skinąć 'dać znak zgody ruchem powiek” 
i postać z zachowaną grupą spółgłoskową 
skiwnąć 'dać znak gestem” (por. stp. XV w. 
skiwać 'dawać znak gestem), od kiwać 
(zob.). 


551 


sknera 


sklep 'lokal przeznaczony do sprzedaży to- 
warów”, daw. od XV w. 'sklepienie', 'kaza- 
mata, loch, piwnica, dial. "piwnica muro- 
wana (poza domem, pod podłogą izby); 
zdr. sklepik. Por. cz. sklep 'piwnica; wi- 
niarnia (w piwnicy)”, r. sklep 'sklepienie”, 
słwń. sklep 'staw, przegub; łączenie, po- 
łączenie, łącze, złącze; wniosek; postano- 
wienie, stwierdzenie; zakończenie, koniec. 
Psł. *swklep 'sklepienie" > 'pomieszczenie 
ze sklepieniem, piwnica, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *se-kle(p)noti 'połą- 
czyć, sczepić, przykryć sklepieniem” (zob. 
sklepić). Nowsze polskie znaczenie 'punkt 
sprzedaży” z 'pomieszczenie ze sklepieniem, 
piwnica”, gdzie sprzedawano dawniej towa- 
ry. — Od zdr. sklepik: sklepikarz — skle- 
'pikarka. 

sklepić 'zrobić sklepienie, zasklepić”, stp. od 
XV w. sklepić "wyposażyć w sklepienie'; 
z przedr. zasklepić (się); wielokr. sklepiać, 
z przedr. zasklepiać (się). Por. cz. sklenout 
*'przykryć sklepieniem, nadać kształt skle- 
pienia”, słwń. sklepati 'łączyć, sczepiać, spi- 
nać; zawierać; kończyć, zamykać; wyciągać 
wnioski”, skleniti *złączyć, połączyć, sczepić, 
spiąć; zakończyć, zamknąć; zawrzeć; posta- 
nowić.. Psł. *svklepiti / *swklepati "połączyć, 
sczepić, przykryć sklepieniem”, z przedr. *sa- 
(zob. z) od psł. *klepiti / *klepati (por. cz. 
klenout 'sklepiać, r. klepót 'nitować; łączyć 
na zakładkę”, scs. zaklenoti 'zamknąć”). Pod- 
stawowy czas. *klepati I *klepiti, *kle(p)noti 
zapewne tożsamy z psł. *klepati 'stukać, 
pukać, klepać (zob. klepać), z rozwojem 
znaczenia 'klepać” > 'łączyć, zasklepiać, for- 
mować sklepienie (przez klepanie, wykle- 
pywanie)”. — Od tego sklepienie od XV w. 
Zob. sklep. 

sknera m od XVIII w. 'skąpiec”, kasz. sknera 
*sknera, skąpiec, dusigrosz. Rzecz. odczas. 
od p. sknerać 'narzekać, biadolić; popła- 
kiwać, sknerzyć 'jęczeć, sknerzyć 'naprzy- 
krzać się, kwiczeć (o świni)”, por. cz. knou- 
rat 'kwilić, popiskiwać, skomleć, kwękać, 
przen. 'kwękać, utyskiwać, narzekać, dial. 
knurat 'miauczeć” (i knurala 'człowiek stale 
narzekający, by coś uzyskać”), sknurat 'po- 
piskiwać, skomleć, kwękać”, $knórat 'ts., br. 
dial. sknieryc 'stękać, kwękać, sknierycca 


skobel 


*kaprysić, sknaric' "wypraszać coś, męczyć 
prośbami. Polskie dial. sknerać, sknerzyć 
i ich słow. odpowiedniki to czasowniki po- 
chodzenia dźwkn., por. podobne lit. kniur- 
ti, kniurstu 'być płaczliwym, markotnym 
(o małych dzieciach)”, niem. knurren 'war- 
czeć, burczeć, kruczeć; mruczeć z nieza- 
dowoleniem', gr. kinóromai 'kwilę żałośnie, 
lamentuję”. 

skobel żelazne uszko wbite dwoma końcami 
w futrynę drzwi, w wieko skrzyni itp., słu- 
żące do zamykania”, stp. XV w. skobl 'sko- 
bel, skoblica 'gwóźdź drewniany”, dial. też 
*zasuwa do zamykania drzwi, 'sworzeń 
u żurawia studziennego”, skoble mn 'uchwy- 
ty na chomącie, do których przymocowane 
są pasy”, kasz. skobel i skobla 'skobel', skobćl 
ż 'zawias'. Por. dł. skobla 'skobel, gł. skobla 
*skobel; klamra; zawias drzwiowy”, cz. sko- 
ble ż *żelazna klamerka w chomącie', stcz. 
*hak”, ch./s. skobla 'klamra. Psł. dial. 
*skoblb (też *skobla i *skobla) 'zgięty pręt 
żelazny tworzący klamrę, hak”, od psł. *sko- 
ba 'zgięty pręt żelazny tworzący klamrę, 
hak” (por. p. rzadkie skoba 'skobel', kasz. 
skoba 'ts., cz. skoba 'hak; klamra, r. skobd 
*klamra, pałąk; podkówka”, dial. 'skobel', 
ch./s. skóba *klamra żelazna, kotew”), pier- 
wotnie zapewne 'coś zagiętego, skrzywio- 
nego, kabłąk”, pokrewne z lit. kabć "haczyk, 
haftka; klamra”, kablys "hak; kopacz, hak do 
zrzucania obornika, łot. kablis 'haftka', gr. 
skambós 'krzywy, zgięty, wygięty”, od pie. 
*(s)kd(m)b- *krzywić, wyginać”. 

skoczyć od XV w.; z przedr. doskoczyć, ob- 
skoczyć, podskoczyć, przeskoczyć, wyskoczyć, 
zaskoczyć, zeskoczyć. Ogsł.: cz. skoćit, r. sko- 
ćit, skoću, scs. skoćiti. Psł. *skoćiti wykonać 
skok”, czas. odrzecz. od psł. *skoko 'skok” 
(zob. skok). — Od tego skoczek, skoczny, 
skocznia; od czas. przedrostkowych pod- 
skok, 'przeskok, uskok, wyskok, zeskok; od- 
skocznia. Zob. skakać. 

skok od XVI w. Por. cz. skok, ch./s. skók, 
słwń. skók. Psł. *skoke 'skok'”, zapewne po- 
krewne z lit. kuokine 'wieczorna zabawa 
z tańcami (derywat od fkuokas 'skok, ta- 
niec”), skuoć 'hop'', przypuszczalnie od pie. 
*(sjkók- 'szybko przesuwać się (w górę)”, 
związanego etymologicznie z pie. *kak- 


552 


skorek 


I *Kak-, od których np. gr. kakio 'wypływam, 
lit. sókti 'skakać”. Zob. skakać, skoczyć. 

skomleć i skomlić od XVIII w. 'piszczeć, sko- 
wyczeć (o zwierzętach, zwłaszcza o psach), 
'prosić o coś natrętnie; jęczeć, skarżyć się”; 
z przedr. zaskomleć; także skamleć i skam- 
łać 'skomleć'. Ogsł.: cz. skomlit 'skowyczeć 
(o lisie)”, dial. 'jęczeć, narzekać”, r. dial. 
skomlit 'cicho płakać; jęczeć; skowyczeć, 
piskliwie szczekać”, ch./s. dial. skomliti 'po- 
mrukiwać, protestować; mówić metaforycz- 
nie”. Psł. *skomliti piszczeć, skowyczeć”, po- 
chodzenia dźwkn. 

skon przest. Śmierć, zgon, skonanie”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego skonać 'skoń- 
czyć życie, umrzeć” (zob. konać). Niezależ- 
nym derywatem od skonać 'dokonać było 
stp. XV w. skon 'rzecz przez kogoś dokona- 
na, uczynek”, por. stcz. skon 'pełnia (księży- 
ca)”. Zob. zgon. 

skop od XV w. 'wykastrowany baran”. Ogsł.: 
stcz. skop / skop, cz. skop, dial. skop, ukr. 
dial. skop, ch./s. skópac "wykastrowany ba- 
ran, słwń. skópec 'kastrat, scs. skopbcb 
'eunuch'. Psł. *skope "wykastrowany baran, 
od psł. *skopiti "kastrować, pokrewne z łac. 
capó 'kapłon', gr. skóptó 'kopię, od pie. 
*(sjkep- I *(s)kap- 'ciąć ostrym narzędziem. 

skorek od XVII w. 'owad z rzędu Dermapte- 
ra”, skorek pospolity 'Forficula auricularia, 
w gwarach też ćkorek / ćyorek *"Dermapte- 
ra, kasz. skórc 'skorek pospolity, szczy- 
pawka”, stp. XV w. skwor 'skorek, Forficula 
auricularia. Por. cz. śkvor (stcz. śkvor, dial. 
śkor, ckor, śkmor) 'skorek, szczypawka, słc. 
śkvor 'owad z rodziny Forficulidae'. Zachsł. 
*skvore, zapewne od dźwkn. czasownika 
*skverti, na który wskazuje zwłaszcza br. 
skvjarcisja "wrzeszczeć, trzeszczeć, skwier- 
czeć; ustawicznie płakać, piszczeć”, ukr. dial. 
skvćrest ż 'skamlanie, skowyt, kwilenie, ję- 
czenie, płacz”, skvćrest wykrz. na oznaczenie 
krzyku ptaka, por. też ukr. dial. skvereśćadty 
'o głosie ptaków (np. sójki)”, a także p. dial. 
skwićrzyć "piszczeć, skwierać 'kwilić, popła- 
kiwać, kasz. sktefec "wydawać głos, cykać, 
ćwierkać (o świerszczu), słowiń. skvirzec 
"płakać, piszczeć”, ukr. dial. skvyryty(sja) 
*płakać, chlipać; skomleć”, skyyrk "płacz, 
chlipanie', br. skvjarcisja "wrzeszczeć, trzesz- 


skorupa 


czeć, skwierczeć; ustawicznie płakać, pisz- 
czeć”. Pierwotne znaczenie prawdopodobnie 
*to, co wydaje piszczący dźwięk, piszczy”, co 
do znaczenia cz. dial. piskavka 'skorek*. 
skorupa od XV w. 'twarda pokrywa, po- 
włoka, 'kawałek rozbitego naczynia, stp. 
skorupa | skorłupa 'skorupa, dial. 'pokry- 
wa, powłoka”, 'pancerz żółwia”, 'garnek gli- 
niany”, 'stłuczone naczynie”, skorupa jaja”, 
"łuska, kasz. skorepa 'skorupa; zdr. sko- 
rupka; też w odmiennych postaciach, np. 
stp. XV w. skorłupa 'skorupa, dial. skarupa 
I szkarupa, także skarłupa 'skorupa jaja”, 
kasz. sklarupa | skarepa 'skorupa. Ogsł. 
(ale postaci niejednolite): stcz. skofupina 
I $kofipina I $kofepina, cz. skofapka, skofe- 
'pina, r. skorlupd 'skorupa, łupina”, cs. skra- 
lupa 'skorupa”, ch./s. skórupa 'ts., skórup 
'śmietana'. Psł. *skorupa (i, może, *skofupa) 
*(twarda) pokrywa, powłoka, skorupa, od 
psł. *skora 'skóra, kora, powłoka” (zob. skó- 
ra), ale budowa niejasna, wątpliwe jest bo- 
wiem istnienie przyr. *-(j)upa; wtórna po- 
stać *skorlupa przez skojarzenie z psł. *lupiti 
"usuwać, zdzierać zewnętrzną warstwę, łu- 
pinę, skórkę, skórę, korę” (zob. łupić, łupać). 
skory od XV w. 'szybki, rychły”, sp. skoro 'jak 
tylko, z chwilą gdy; jeżeli, ponieważ, gdyż”, 
dial. *kiedy, gdy; ponieważ”. Ogsł.: cz. dial. 
skory "wczesny; szybki”, r. skóryj 'szybki, 
prędki; rychły, mający wkrótce nastąpić; wy- 
konany szybko, bez zwłoki”, scs. skore 'szyb- 
ki, prędki”, ch./s. skóri niedawny”. Psł. *skore 
'prędki, szybki, żwawy; rychły”, prapokrew- 
ne ze stwniem. scerón 'być krnąbrnym, roz- 
puszczonym, śrwniem. schern śpieszyć, 
śrdniem. scheren 'pędzić, śpieszyć; urągać”, 
od pie. *(s)ker(2)- 'skakać, śpieszyć”. 
skowronek od XV w. 'ptak Alauda arvensis”, 
w stp. może też 'słowik szary, Luscinia 
luscinia”. Dokładne odpowiedniki: słc. śko- 
vrdnok *skowronek”, r. dial. skovorónok 'ts., 
por. też cs. skovranbcb 'ts.; w części języ- 
ków słow. wtórne zapewne, przekształcone 
w różny sposób postaci, np. cz. skrivan 
i sktivdnek 'skowronek”, r. źdvoronok 'ts., 
słwń. śkrjdnec 'ts.. Niewątpliwie nazwa pta- 
ka pochodzenia psł., ale ze względu na róż- 
norodność form w językach słow. niepewna 
prapostać. Większość języków słow. sugeru- 


553 


skraj 


je psł. *skovorne(ke). Nie można wykluczyć 
pierwotnego złożenia *skvoro-vorn*v, które- 
go członem pierwszym byłoby psł. *skvore 
I *skorbcb 'szpak', drugim zaś psł. *vorno 
*wrona (zob. wrona, gawron). Psł. *skvore 
i *skvorbcb I *skvoreks (por. stp. i dial. sko- 
rzec, daw. skorzek, dial. też skor(e)c / skork 
I skworc, kasz. skórc | skórć | skórk, gł. śkórc, 
cz. skorec, r. skvorćc, ch./s. śkvór / śkvórac) 
od dźwkn. czas. *skverti (por. br. skvjarcisja 
wrzeszczeć, trzeszczeć, skwierczeć; usta- 
wicznie płakać, piszczeć”, ukr. dial. skvćrest 
*skamlanie, skowyt, kwilenie, jęczenie, 
płacz”, skvćrest interi. na oznaczenie krzy- 
ku ptaka, skvereśćadty 'o głosie ptaków, np. 
sójki”). 

skowyczeć od 1500 r. 'skomleć (o psie)”, dial. 
też 'zrzędzić, cicho jęczeć (jak pies)”, kasz. 
skovićec 'skomleć”, stp. XV w. skowyknąć 'za- 
skomleć (o psie)”; z przedr. zaskowyczeć; też 
skowytać 'skowyczeć”, skowyt 'skomlenie", 
dial. skowyścić 'skowyczeć”. Por. cz. skovićet 
*skowyczeć”, słwń. skovikati 'hukać (o so- 
wie, puchaczu)”. Zapewne od pie. dźwkn. 
pierwiastka *(s)kau- / *(skeu- I *(s)ki- 'wyć, 
beczeć, ryczeć”. Zob. skuczeć. 

skóra od XIV w. 'powłoka ciała”, stp. i dziś 
dial. też 'kora drzewa; zdr. skórka. Ogsł.: 
cz. daw. skora 'kora, r. daw. skora (dziś 
liter. kura) 'skóra', słwń. skórja 'kora; skó- 
ra, skórka; skorupa; powłoka. Psł. *skora 
*'skóra, kora, powłoka”, pokrewne z lit. skard 
*chusta, chustka”, łot. skara 'szmata”, niem. 
Schar 'gromada, tłum; stado; oddział, hu- 
fiec, wszystkie od pie. *(s)ker- 'ciąć. Pier- 
wotne znaczenie 'to, co się odcina, oddziela, 
obłupuje”, por. pokrewne kora. — Od tego 
skórzany; od wyrażeń przyimkowych na- 
skórek; podskórny. Zob. skorupa. 

skra od XVI w., zdr. skierka, stp. XV w. skier- 
ka 'najmniejsza cząstka czegoś”, też 'odmia- 
na astrów”. Wariant fonetyczny rzecz. iskra 
(zob.), z zanikiem nagłosowego i- (< *jv-), 
podobnie jak np. w gra, grać I, kra (zob.). 

skraj od XIX w. koniec, kraniec, brzeg, 
krawędź. Rzecz. odczas. od przedrostko- 
wego skroić bądź skrajać 'przyciąć, uciąć” 
(o pochodzeniu zob. kroić), utworzony 
na wzór kraj (zob.). — Od tego skrajny 
*ostateczny, krańcowy, krańcowo różny”, od 


skrobać 


XV w. 'znajdujący się na skraju, na krańcu” 
— skrajność. 

skrobać skrobię od XV w. 'zdrapywać, zdzie- 
rać wierzchnią warstwę, oczyszczać, wy- 
gładzać, pot. 'ryć, drapać”, dial. 'obierać 
ziemniaki”; z przedr. oskrobać, przeskrobać, 
wyskrobać, zeskrobać; wielokr. -skrobywać: 
tylko z przedr. zeskrobywać; jednokr. skrob- 
nąć. Ogsł.: cz. dial. śkrobat 'strugać; obie- 
rać ziemniaki; oczerniać”, br. skrobac” 'dra- 
pać; szastać, szurać, słwń. skróbati 'drapać; 
chrupać, jeść głośno”. Psł. *skrobati 'drapać, 
zdrapywać, zeskrobywać”, czas. wielokr. od 
psł. *skrebti, *skrebo "drapać, zdrapywać, 
obdzierać, zeskrobywać” (por. słc. śkriet, 
$krie 'obdzierać, obcierać; być niemiłym, 
budzić wstręt”, r. skresti, skrebu "drapać, 
zdrapywać, zeskrobywać ), czas. pochodze- 
nia dźwkn., por. np. lit. skrabeti 'szeleścić”, 
łot. skrabćt 'drapać". 

skrobia 'biały proszek otrzymywany z ziem- 
niaków, ryżu, kukurydzy, pszenicy”, dial. 
"miazga zeskrobana, daw. skrób, skrobiu 
*krochmal', stp. XV w. skrob *krochmal, 
śświerzb'. Zachsł. i płdsł.: cz. skrob m 'kroch- 
mal; coś zeskrobanego”, słwń. skrob / skrob 
*krochmal; papka z mąki kukurydzianej”, 
bg. skrob ż *krochmal; rzadka kasza z mą- 
ki”. Psł. dial. *skrobv / *skrobs 'to, co jest ze- 
skrobane, uzyskane przez zeskrobanie”, od 
psł. *skrebti 'skrobać” (zob. skrobać), pier- 
wotnie chyba nazwa czynności 'skrobanie', 
wtórnie skonkretyzowana w nazwę rezulta- 
tu czynności. 

skromny 'niewyzywający, powściągliwy”, 'nie 
dbający o rozgłos, uznanie, niezarozumiały”, 
*'niewyszukany, niewystawny, prosty”, 'nie 
mający dużych dochodów, niezamożny, nie 
przynoszący dużych zysków”, "niewielki, 
niepokaźny, ograniczony”, stp. od XIV w. 
skromny 'niezarozumiały, pokorny; świad- 
czący o braku pychy, o pokorze”, kasz. skróm- 
ni 'oszczędny, skąpy; biedny, chudy”. Zachsł.: 
cz. skromny 'skromny, niezarozumiały”, 'pro- 
sty, niewyszukany”, 'nieznaczny, niepokaź- 
ny”, słc. skromny 'skromny, powściągliwy; 
niepozorny; bezpretensjonalny” (z zachsł. 
zapożyczone np. r. skrómnyj skromny, nie- 
zarozumiały, powściągliwy; umiarkowany, 
niepokaźny”, ch./s. skróman 'skromny, bez- 


554 


skrzeczeć 


pretensjonalny, dyskretny; umiarkowany”). 
Psł. dial. *sokromvne, przym. z przedr. *se- 
i przyr. *-wne od psł. *kroms», *kroma 'coś 
odciętego, skraj, krawędź, brzeg; odkrajany 
kawałek czegoś” (por. kromka). Pierwotne 
znaczenie 'mający krawędzie, z krawędzia- 
mi, brzegami, ograniczony krawędziami, 
brzegami, stąd w znaczeniu konkretnym 
'© ograniczonych rozmiarach, niewielki, 
niepokaźny” i przen. ograniczony czymś 
(np. zwyczajami), powściągliwy, umiarko- 
wany, skromny”. Zob. poskromić. — Od tego 
skromność, nieskromny, nieskromność. 

skroń ż 'okolica głowy człowieka i ssaków 
wyznaczona zasięgiem kości skroniowej”, 
stp. XV w. skronia, dial. skroń / skronia 
*skroń', kasz. (bez przestawki) skarńa / skar- 
ńd 'skroń; lico, policzek”. Ogsł.: cz. skróń ż 
*'skroń, strus. skorone ż 'ts., słwń. skranj 
I skranja ż 'broda; szczęka; brzeg, krawędź”. 
Psł. *skornv ż 'boczna część czaszki, głowy 
ludzkiej, skroń”, bez pewnej etymologii. 

skrócić od XV w. 'uczynić krótszym, mniej- 
szym”; bez przedr. krócić od XVI w. 'czynić 
krótszym, skracać; wielokr. skracać. Por. 
cz. krdtit 'skracać”, r. przest. korotit, koroću 
'ts., scs. szkratiti, szkrasto 'skrócić. Psł. 
*kortiti, *kortg "czynić krótkim, krótszym”, 
czas. odprzym. od wczesnego psł. fkorte 
"niedługi, krótki” (zob. krótki). — Od tego 
skrót. 

skrucha od XVI w. *żal za wyrządzone zło, 
popełnione winy. Rzecz. odczas. od stp. 
skruszyć "wywołać skruchę, wzbudzić żal, 
skruszenie m.in. 'skrucha, żal za grzechy” 
(o pochodzeniu zob. kruszyć). 

skrzat duszek domowy, krasnoludek”, stp. 
XV w. krzat 'karzełek, skrzatek 'skrzat, 
krasnoludek”, dial. skrzat i skrzatek 'isto- 
ta mitologiczna niewielkiego wzrostu (czę- 
sto przyjmująca postać kurczęcia)”, skrzat 
(skrzot) "dziecko płaczliwe”, 'człowiek lek- 
komyślny”, kasz. skłdt "małe dziecko doka- 
zujące”. Por. stcz. skfietek | śkrietek 'diabe- 
łek, czart, skrzacik”, cz. skiet 'skrzat”, skritek 
*skrzat, gnom, słc. śkriatok 'skrzat, choch- 
lik'. Zapożyczenie ze stwniem. scrato 'skrzat” 
(dziś niem. Schrat(t) 'ts.'). 

skrzeczeć od XVI w. 'wydawać charakte- 
rystyczny głos podobny do skrzypienia, 


skrzele 


trzeszczenia”, pot. "mówić piskliwym, przy- 
kro brzmiącym głosem; brzmieć skrzekli- 
wie, piszczeć, dial. też 'płakać (o małym 
dziecku), popłakiwać, grymasić, kasz. skie- 
ćec 'skrzeczeć”; z przedr. zaskrzeczeć; tak- 
że stp. 1500 r. skrzekać 'chrząkać, kwiczeć 
(o świni)”, dial. 'skrzypieć. Por. cz. skre- 
ćet 'skrzeczeć, krakać, wrzeszczeć”, skiekat 
*skrzeczeć; rechotać; piszczeć”, słc. śkrećat 
i Skriekat 'skrzeczeć; krzyczeć, wrzeszczeć; 
skrzypieć, trzeszczeć, czas. pochodzenia 
dźwkn. — Od tego skrzek od XVI w. (daw. 
też skrek) 'skrzeczący głos niektórych zwie- 
rząt, 'jajka płazów” (żabi skrzek), daw. 
*ikra”, dial. skrzek 'skrzeczenie”, *żabie jaja”, 
*szczeżuja”, skrzak '*żabia ikra”. 

skrzele od XV w., skrzel ż, skrzela ż, zwykle 
mn skrzele ż lub skrzela n 'narządy od- 
dechowe zwierząt wodnych (np. ryb)”, 'płet- 
wy lub pokrywy skrzelowe, stp. XV w. 
skrzele | krzele 'narząd oddechowy ryb 
i niektórych płazów”, dial. skrzele / skrzale 
*ts., płetwy ryb”, kasz. skłele mn 'skrzela', 
"płetwy ryb”, "pokrywa skrzelowa ryb”, skńel 
I ktel m 'krzyże, okolica lędźwiowa grzbie- 
tu, kość pacierzowa”, kśćl też 'płetwa ryby”. 
Por. słc. krela 'skrzela', ch./s. krelja, zwy- 
kle mn krelje 'skrzela. Psł. *(s)krela, pdw 
*(s)kreli "płetwa, wtórnie 'pokrywa skrze- 
lowa* > 'skrzela, z pierwotnego *(s)kroi-l- 
od niezachowanego w słow. czasownika 
t(s)kriti [< *(s)krei-tei] "latać, lecieć, odpo- 
wiadającego lit. skrieti, skreju 'krążyć, latać, 
lecieć, trzepotać, od pie. *(s)krei- 'krążyć, 
obracać (się)” (por. skrzydło). 

skrzętny staranny, zapobiegliwy”, stp. XV w. 
skrzętny 'zaczepny, swarliwy”, dial. też 'nud- 
ny, marudny, zrzędny, wiecznie płaczący, na- 
rzekający”. Od przedrostkowego czas. skrzą- 
tać (się), o pochodzeniu zob. krzątać się. 

skrzyć od XVIII w., z przedr. zaskrzyć się. 
Odmianka fonetyczna iskrzyć (zob.), z zani- 
kiem i- jak w gra, kra, skra (zob.). 

skrzydło od XV w. 'narząd lotu ptaków, nie- 
toperzy, owadów”, stp. i dziś dial. także 
krzydło 'ts.; zdr. skrzydełko (stp. skrzydłko 
I krzydłko). Ogsł.: cz. kfidlo, r. kryló, scs. 
krilo, ch./s. krilo. Psł. *skridlo I *kridlo 
*'skrzydło”, nazwa narzędzia z przyr. *-dlo 
od niezachowanego w słow. czasownika 


555 


skubać 


t(s)kriti "latać, lecieć, odpowiadającego lit. 
skrieti, skreju 'krążyć, latać, lecieć, trzepo- 
tać, od pie. *(s)krei- krążyć, obracać (się)” 
(por. skrzele). — Od tego skrzydlaty; oskrzy- 
dlić, uskrzydlić. 

skrzynia od XV w,, stp. skrzynia / krzynia 
*ts.; zdr. skrzynka od XIV w. Ogsł.: stcz. 
skfine I skrińe, cz. skfiń, r. dial. skrinja, scs. 
skrinija, ch./s. śkrinja. Psł. *skrini 'skrzy- 
nia”, zapożyczenie ze stwniem. scrini 'skrzy- 
nia” (dziś niem. Schrein 'skrzynia, lada, 
szafa”), co z kolei z łac. scrinium 'puszka, 
pudełko”. 

skrzyp od XIV w. 'roślina Equisetum, kasz. 
skrep 'ts.. Płnsł.: cz. dial. śkrip, ukr. skryp. 
Psł. *skripe 'skrzypienie, trzeszczenie, zgrzy- 
tanie, rzecz. odczas. (pierwotnie nazwa 
czynności) od psł. *skripeti / *skripati 'wy- 
dawać charakterystyczny odgłos wywołany 
np. tarciem, skrzypieć, trzeszczeć, zgrzytać” 
(zob. skrzypieć). W językach płnsł. w re- 
zultacie konkretyzacji nazwy czynności po- 
wstało wtórne znaczenie 'roślina skrzy- 
piąca, chrzęszcząca (np. przy zrywaniu), 
skrzyp, Equisetum”, co do rozwoju znacze- 
nia por. p. dial. chrzęść i chrząstka 'skrzyp” 
(od chrzęścić). 

skrzypieć od XV w. 'wydawać charaktery- 
styczny głos, skrzypienie”, z przedr. zaskrzy- 
pieć; też skrzypać; jednokr. skrzypnąć; dial. 
także zgrzypieć 'skrzypieć”. Ogsł.: cz. skFipet 
*skrzypieć, skripat 'ts., r. skripet 'skrzy- 
pieć; zgrzytać, ch./s. śkripati 'skrzypieć; 
chrzęścić; zgrzytać zębami. Psł. *skripeti 
I $kripati "wydawać charakterystyczny od- 
głos wywołany np. tarciem, skrzypieć, trzesz- 
czeć, zgrzytać”, pochodzenia dźwkn. — Od 
tego skrzypce mn 'rodzaj strunowego in- 
strumentu muzycznego”, stp. XV w. skrzy- 
pica i skrzypice mn 'strunowy instrument 
muzyczny, może lutnia czy skrzypce; zdr. 
skrzypeczki, skrzypki (por. np. r. skripka 
*skrzypce”). 

skubać skubię od XVI w. (z przedr. od XV w.); 
z przedr. oskubać, wyskubać, stp. tylko 
z przedr. oskubać od XV w., wyskubać od 
XV w.; wielokr. -skubywać: z przedr. osku- 
bywać, wyskubywać; jednokr. skubnąć. Ogsł.: 
cz. $kubat, ukr. skubdty, bg. sktibja. Psł. 
*skubati "szarpać lekko, targać; wyrywać 


skuczeć 


(np. sierść, włosy, upierzenie), skubać”, czas. 
wielokr. od psł. *skubti, *skubg 'pociągając 
lekko, wyrywać (np. sierść, pióra, trawę), 
targać” (por. p. XVI-XVIII w. skuść, skubę 
"wyrywać, wyskubywać, skubać, w XVI w. 
skuść się 'guzdrać się, marudzić, dial. skuść 
I! skubść, skubię 'skubać, słc. dial. skubst 
*ts., ukr. skubty, dial. skubsty, skubu 'od- 
rywać, wyrywać, wyskubywać; szarpać, 
targać, ch./s. skupsti, skibćm "wyrywać, 
wyskubywać'), pokrewnego z lit. skibti, 
skumbu "zaczynać się spieszyć”, skubinti 
"przyspieszać, goc. af-skiuban 'odepchnąć, 
porzucić”, stwniem. scioban 'posuwać, po- 
pychać', od pie. *skeub'- "wykonywać szyb- 
kie ruchy, rzucać, suwać”. 

skuczeć od XIX w. 'wydawać żałosny głos, 
skomleć”. Ogsł.: cz. skućet 'skomleć, sko- 
wyczeć, wyć”, słc. skućat 'skomleć, jęczeć, 
narzekać, r. skućdt 'nudzić się, tęsknić, 
słwń. skućati 'skomleć, wyć”. Psł. *skucati 
[< *skuk-6ti] 'skomleć, wyć, jęczeć”, pokrew- 
ne z lit. kańkti 'wyć, od pie. dźwkn. pier- 
wiastka *(s)kdy- / *(s)ktu- I *(s)ku- "wyć, be- 
czeć, ryczeć” (zob. skowyczeć), z przyr. *-k-. 

skupić od XVI w. 'zgromadzić, zebrać razem, 
w jednym miejscu, umieścić coś jedno przy 
drugim”, 'ześrodkować coś, skoncentrować, 
zespolić”, skupić się 'skoncentrować na czymś 
myśli, uwagę”; wielokr. skupiać (się). Ogsł.: 
cz. skupit (se) 'zgrupować (się), skupić (się), 
zgromadzić (się), br. skupic” 'zebrać, zgro- 
madzić”, scs. szkupiti, sekuplo 'zestawić, ze- 
brać, zgromadzić, ch./s. skupiti 'zebrać, sku- 
pić; nazbierać, nagromadzić, zaoszczędzić; 
ścisnąć, ściągnąć. Psł. *sv-kupiti, *se-kufg 
"zebrać razem, zgromadzić”, z przedr. *se- 
(zob. z) od psł. *kupiti 'składać na kupę, 
zbierać, gromadzić, łączyć”, por. p. daw. od 
XVI w. kupić 'gromadzić, zbierać, łączyć 
w gromady, kupy”, cz. kupit 'kłaść na kupę, 
gromadzić, skupiać, r. dial. kupit 'groma- 
dzić”, ch./s. kiipiti 'zbierać, gromadzić, sku- 
piać; wchłaniać; ściągać, marszczyć. Pod- 
stawowe *kupiti to czas. odrzecz. od psł. 
*kupa | *kupv 'kupa, stos, sterta (przedmio- 
tów), gromada (ludzi, zwierząt)” (zob. kupa). 

skutek od XIV w. 'to, co jest następstwem ja- 
kiegoś działania, wynik, rezultat”, stp. 'czyn, 
uczynek, postępek, dzieło, praca, 'zakoń- 


556 


skwierczeć 


czenie działania, skutek. Por. cz. skutek 
'czyn', arch. 'rzeczywistość. Od psł. przed- 
rostkowego czas. *sz-kutiti "uczynić coś, do- 
konać czegoś, działać” (por. np. stp. XV w. 
skucic 'doprowadzać do skutku, działać, 
czynić”, stcz. skutiti 'uczynić, zrobić, popeł- 
nić, dokonać”), co od psł. *kutiti 'czynić coś, 
krzątać się, grzebać w czymś”. Podstawowe 
psł. *kutiti / *kutati bez pewnej etymologii. 
— Od tego skutkować, poskutkować; sku- 
teczny. 

skwarzyć od XVII w. (z przedr. od XV w.) 
'smażyć, topić tłuszcz na ogniu, wysmażyć, 
smażyć na tłuszczu, przysmażać”, 'dokuczać 
skwarem, przypiekać mocno”, dial. 'topić 
słoninę, tłuszcz”. Por. cz. śkvafit 'topić, roz- 
tapiać, przetapiać; smażyć, r. śkvórit 'pra- 
żyć, smażyć; topić, roztapiać, ch./s. ćvdriti 
*topić (słoninę, tłuszcz); smażyć w ten spo- 
sób, że słychać skwierczenie”. Psł. *skvariti 
"powodować roztapianie, przetapianie, moc- 
no przygrzewać, przypiekać, smażyć, czas. 
kauzat. od psł. *skverti, *skvbro 'topić, rozta- 
piać, rozpuszczać przez podgrzewanie, sma- 
żenie” (zob. doskwierać), z wymianą i wzdłu- 
żeniem samogłoski rdzennej *e > *ó > "a. 
— Od tego skwar 'spiekota, upał, żar, gorą- 
co” (stp. XV w. skwara 'upał, gorąco, spieko- 
ta”); skwarek I skwarka '"wysmażony kawa- 
łeczek słoniny, boczku, mięsa”. 

skwierczeć 'wydawać charakterystyczny, trzesz- 
czący odgłos (o smażących się skwarkach, 
tłuszczu, mięsie itp.), pot. 'utyskiwać, u- 
skarżać się, stp. XV w. skwirczeć 'dźwię- 
czeć, rozlegać się (o głosie); kwilić, krzyczeć 
żałośnie (o ptakach)”, daw. XVII w. 'Świer- 
gotać; biadolić, narzekać”, dial. skwierczeć 
(skwierceć, skwirceć) "piszczeć, płakać; sy- 
czeć (o ptakach), piszczeć, świegotać; wy- 
dawać głos (o zającu, gdy jest schwytany 
przez psa); napierać się o coś natrętnie”, 
kasz. skverćec 'skwierczeć, skrzypieć, 'kwi- 
lić, płakać, 'cykać, ćwierkać (o świerszczu)”, 
skvarććc "warczeć, mruczeć”. Por. ukr. śkvar- 
ćdty 'skwierczeć (na ogniu)”, ch./s. skvrćati 
*skwierczeć; skrzeczeć; trzeszczeć”, a także 
cz. dial. kvrćet 'rechotać (o żabach)”, ch./s. 
kvrćati "wydawać głos kvr, np. mruczeć, 
chrząkać, rechotać; kruczeć, burczeć; skrzy- 
pieć; wrzeszczeć; kwilić (o dziecku)”. Czas. 
pochodzenia dźwkn. 


słaby 


słaby od XV w. 'bez sił, niemocny”', stp. 'nie- 
skory do wysiłku, opieszały”, Ogsł.: cz. sla- 
by, r. sldbyj, scs. slaba, ch./s. siab. Psł. *slabe 
'słaby, słabowity, osłabiony”, odpowiada łot. 
slabs 'słabowity, mdły, oszołomiony, zaspa- 
ny”, dalej pokrewne z łot. sióbans 'ts., slabet 
'osłabnąć, lit. slóbti 'osłabnąć, omdleć”, 
stwniem. slaf, niem. schlaff "obwisły, wiot- 
ki; osłabiony, słaby”, od pie. *(s)lób- / *(s)l0b- 
I *(s)lab- "luźno zwisać, być obwisłym, wiot- 
kim”. — Od tego słabowity; słabość; słabizna; 
osłabić; osłabnąć, zasłabnąć. 

słać I śię od XIV w. 'wysyłać, wyprawiać?; 
z przedr. nasłać, odesłać, posłać, przesłać, 
przysłać, wysłać, zesłać; wielokr. syłać stp. 
XV w. 'wyprawiać, wysyłać, z przedr. np. 
posyłać, przysyłać, wysyłać. Ogsł.: cz. daw. 
sldti, ślu, r. slat, ślju, scs. selati, szljo, 
ch./s. slati, śaljem. Psł. *szlati, *selp 'wypra- 
wiać, wysyłać kogoś dokądś, przesyłać, 
przekazywać coś dokądś', wielokr. *sylati, 
nie całkiem jasne, prawdopodobnie prapo- 
krewne z goc. saljan 'składać w ofierze”, 
stwniem. sellen "przekazywać; sprzedawać”, 
stang. sellan 'ts. (dziś ang. sell 'sprzeda- 
wać”), gr. helein 'wziąć”, od pie. *sel- / *sol- 
I *s|- "wziąć, schwytać”; psł. *solati rozwinę- 
ło się przypuszczalnie z pierwotnego czas. 
kauzat. ze znaczeniem 'powodować, że ktoś 
coś bierze > 'posyłać, by ktoś coś otrzy- 
mał”, — Od czas. przedrostkowych posyłka 
od XVI w. (daw. XVI w. 'zadanie specjalne 
wykonywane przez żołnierza wysłanego po- 
za obóz”, por. w XVI w. posyłek 'posłany po- 
darunek'), przesyłka, wysyłka; przesłanka 
(por. stp. XV w. przesłać 'wybrać z góry, 
przeznaczyć, przesłanie "wybranie z góry, 
przeznaczenie, los wyznaczony”). Zob. też 
poseł, posłaniec. 

słać II ścielę 'rozkładać pościel, robić posła- 
nie, stp. XV w. słać / stłać 'rozpościerać, 
płasko rozkładać; z przedr. posłać, usłać, 
zasłać; też wtórne ścielić 'słać” (oparte na 
temacie czasu teraźn. ściel-), z przedr. po- 
ścielić, zaścielić. Ogsł.: cz. stlót, stelu, r. stlat, 
stelju, słwń. stldti, stćljem, scs. z przedr. 
postelati, postelję "posłać. Psł. *stvlati, *ste- 
lp *kłaść, nakładać warstwę czegoś, pokry- 
wając jakąś powierzchnię, rozpościerać coś, 
rozkładać”, prapokrewne łot. slat, sldju 'ła- 


557 


sławić 


dować, nakładać, gr. stelló "przygotować, 
posłać, łac. ldtus 'szeroki, od pie. pier- 
wiastka *(s)tel(3)- 'rozpostrzeć, wyrównać”. 
Zob. pościel. 

sława od XIV w. 'wielki rozgłos, cześć, uzna- 
nie zdobyte zasługami, talentem, czynami, 
chwała, 'dobre imię; opinia, reputacja”, daw- 
ne 'fama, wieść, słuch, pogłoska”. Ogsł.: cz. 
sldva 'wielkie uznanie i cześć za szczególne 
czyny, zasługi, chwała; uroczystość, uro- 
czysty obchód czegoś; blask, okazałość, wy- 
stawność, przepych”, r. siava 'sława, chwała; 
opinia, reputacja, scs. slava 'cześć, sława, 
chwała; wdzięczność; wspaniałość, okaza- 
łość, doskonałość; mniemanie, pogląd”. Psł. 
*slava 'fama, wieść, pogłoska; dobre imię, 
reputacja, rozgłos, wielka cześć, chwała, sła- 
wa, rzecz. odczas. od psł. *slaviti (zob. sła- 
wić), por. pokrewne lit. ślove / słóve ż 'chwa- 
ła, sława; dobre imię, honor”, też z pierwot- 
ną krótką samogłoską rdzenną lit. dial. 
ślave ż 'sława, cześć”, łot. slave / slava 'sła- 
wa; pochwała; pogłoska; opinia, reputacja”. 

sławić od XIV w. 'głosić czyjąś sławę, chwałę, 
opiewać, chwalić, wychwalać; czynić sław- 
nym”, daw. 'głosić, opowiadać, rozgłaszać”, 
też 'rozgłaszać coś z ujmą dla sławy, rzucać 
potwarz, oczerniać”; z przedr. osławić 'ob- 
mówić, oszkalować, zniesławić, osławiony 
*mający głośną, ale nie najlepszą reputację, 
mający złą sławę” (por. cz. oslavit 'uczcić; 
wysławić”), zob. też zniesławić; wielokr. 
z przedr. wysławiać. Ogsł.: cz. slavit 'głosić 
sławę, cześć, chwałę, wielbić; urządzać uro- 
czystości ku czci kogoś lub czegoś; odnosić 
sukces, święcić tryumf, r. slavit 'odda- 
wać cześć, wychwalać, wysławiać (także za 
pomocą pochwalnej pieśni), pot. 'rozpo- 
wszechniać o kimś jakieś wiadomości (zwy- 
kle złe)”, scs. slaviti 'sławić, chwalić. Psł. 
*slaviti opowiadać, rozgłaszać wieści, wia- 
domości (o kimś, o czymś); czynić szero- 
ko znanym, sławnym, głosić czyjąś chwałę, 
wychwalać kogoś”, czas. kauzat. od psł. *slu- 
ti, *slovp "zwać się, nazywać się” (por. stp. 
XV-XVI w. słuć, słowę 'nazywać się, zwać 
się”, cz. słout, slovu / sluji "mieć imię, zwać 
się, nazywać się, "być uważanym, poczyty- 
wanym za kogoś, za coś; być znanym, sław- 
nym, słynąć”, scs. sluti, slovg *zwać się, nazy- 


słodki 


wać się”, imiesłów slovy 'sławny', rzecz. od- 
słowny slutije 'opinia, renoma, sława”, słwń. 
sluti, slóvem I slujem 'słynąć; brzmieć, roz- 
brzmiewać, slije se "mówi się, powiada się”), 
pokrewnego z łot. skut 'stać się znanym, 
sluvet "mieć opinię, reputację”, słudinat 'gło- 
sić, ogłaszać”, łac. clueó, clućre 'nazywać się; 
być sławnym” gr. klćó 'głoszę, obwiesz- 
czam, chwalę, wielbię, od pie. *kleu- 'sły- 
szeć”. Psł. *slaviti znaczyło więc pierwotnie 
"powodować, że ktoś jest nazwany, znany”. 
słodki od XIV w.; st. wyższy słodszy. Ogsł.: 
cz. sladky, ukr. solódkyj, scs. sladzk». Psł. 
*soldyke "mający przyjemny smak, smacz- 
ny; słodki; przyjemny, miły”, z przyr. *-sk% 
nawarstwionym na pierwotny przym. fsolde 
*ts. (temat na -ii-), który ma dokładny od- 
powiednik w bałt.: lit. saldus 'słodki', łot. 
salds 'ts... Z pie. *sal-dii- zapewne 'przypra- 
wiony solą, posolony” > "mający przyjemny 
smak, smaczny” > 'słodki', ostateczną pod- 
stawą był pie. rzecz. pierwiastkowy *sal- 
*sól” (zob. sól). Zob. słodycz, słodzić, słód. 
słodycz ż 'smak czegoś słodkiego”, 'coś słod- 
kiego, słodki płyn (np. nektar kwiatowy)”, 
przen. 'miłe, przyjemne uczucie, przyjemny 
nastrój, błogość, rozkosz, 'dobroć, łagod- 
ność, delikatność, czułość”, stp. XV w. sło- 
dycz 'roślina lukrecja, Glycyrrhiza glabra”; 
też słodyczka 'coś słodkiego”, dial. 'rośli- 
ny Aquilegia vulgaris; Viscum album”, stp. 
XV w. słodyczka 'Sium sisarum'. Por. słc. 
sladić m 'Polypodium vulgare', ukr. dial. 
solodyć m 'Glycyrrhiza; Polypodium vul- 
gare”, słwń. siadić m 'słodki korzeń, dial. 
*Polypodium vulgare. Psł. *soldyćv 'słod- 
kość; coś słodkiego, smacznego, miłego, 
przyjemnego”, pierwotnie rzecz. abstr. od 
psł. wczesnego tsold» 'słodki; mający przy- 
jemny smak, smaczny; przyjemny, miły” 
(zob. słodki), z przyr. *:yće (por. gorycz). 
słodzić 'czynić słodkim”, stp. XV w. słodzić 
się "wydawać się słodkim, miłym, przyjem- 
nym, pożądanym; z przedr. dosłodzić, na- 
słodzić, osłodzić, posłodzić, przesłodzić; wie- 
lokr. -sładzać: z przedr. dosładzać, osładzać. 
Ogsł.: cz. sladit, r. solodit, ch./s. slńditi. Psł. 
*solditi, *soldg czynić przyjemnym, smacz- 
nym, słodkim, dodawać słodkiego smaku, 
czas. odprzym. od wczesnego psł. tsolde 


558 


słońce 


*słodki; mający przyjemny smak, smaczny; 
przyjemny, miły” (późniejsze psł. *soldo-k+, 
zob. słodki). — Od czas. przedrostkowego 
osłoda. 

słoma od XV w., zdr. słomka. Ogsł.: cz. sld- 
ma, r. solóma, ch./s. slama. Psł. *solma *wy- 
młócone źdźbła roślin zbożowych, słoma”, 
najbliższe odpowiedniki w bałt.: stpr. sal- 
me 'słoma', łot. salms 'pojedyncze źdźbło”, 
salmi mn 'słoma”. Z pie. *kolama 'źdźbło”; 
por. też pokrewne stwniem. halm (dziś 
niem. Halm) 'źdźbło”, łac. culmus 'ts.; sło- 
ma; strzecha. — Od tego słomiany. 

słony od XV w. Ogsł.: cz. slany, r. sólono 'sło- 
no”, scs. słanż. Psł. *solne 'zawierający sól, 
mający smak soli”, archaiczny przym. z przyr. 
*-no od pie. *sal- 'sól, psł. *solv (zob. sól). 

słoń od XV w. 'egzotyczne zwierzę Elephans 
maximus, stp. słoń / słuń i wsłoń / wsłuń 
*ts.. Ogsł.: cz. slon, r. slon, slond, cs. slone 
(w scs. tylko derywat slonovbne 'z kości 
słoniowej”). Słow. *slonv czy *sione, nazwa 
egzotycznego zwierzęcia, prawdopodobnie 
zapożyczona z jakiegoś języka orientalnego, 
por. tur. arslan 'lew', tatar., azerb. aslan 'ts., 
kurd. aslan 'ts., przeniesiona na inne zwie- 
rzę, ówczesnym Słowianom znane z pew- 
nością tylko ze słyszenia, z wtórnym sko- 
jarzeniem z rodziną psł. *sloniti 'pochylać 
coś, opierać coś na czymś, pokrywać czymś, 
osłaniać” (zob. osłonić). 

słońce od XIV w. (stp. i dial. też słuńce). 
Ogsł.: cz. slunce, r. sólnce, scs. sbnvce, ch./s. 
since. Psł. *slnvce 'słońce, z przyr. *-ko- 
(późniejsze *-ce w rezultacie III palataliza- 
cji) nawarstwionym na hipotetyczną wcześ- 
niejszą psł. postać *sjne [< *siilni-] (por. 
serce). W epoce psł. pierwotna postać *s/ne 
przechodziła do tematów na -o- (*sjnv n 
— *slno n, por. p. dial. słóno, kasz. słono 
*słońce”, od tego zdr. p. słonko, kasz. słónko 
I słunko, cz. slunko, słc. slnko) albo nawar- 
stwiały się na nią przyr. *-ko- (*slne-ko- 
> *sjnece > p. słońce), *-je (*slnv-je > *slnvje, 
por. p. daw. słonie, dial. słóno / słonie, słune 
'słońce”, 'słonko”). Pierwotne *s/n- bez przy- 
rostków widoczne jest w derywatach, np. 
kasz. słóńic 'wietrzyć na słońcu, słóńic są 
*wygrzewać się na słońcu, cz. slunit se 
*ts., opalać się, słwń. dial. solnćti świecić 


słota 


(o słońcu)”, a także w złożeniach, np. cz. 
slunovrat przesilenie”, r. przest. i reg. solno- 
vorót 'ts., solnopek "nasłonecznione miej- 
sce; skwar”, ch. siinovrdt 'narcyz”, słwń. dial. 
solnovrat 'jaskier; narcyz. Wczesne psł. 
*sln- < *siil-n- było derywatem z przyr. *n- 
od pie. bazy *sti-l-, nazwy słońca w innych 
językach ie. oparte są na pokrewnych ba- 
zach *sdue-l- / *sduo-l- / *suuć-l- | *sue-l- 
I *su-l- zawierających przyr. *-I- (por. stpr. 
saule, lit. sóulć, łot. saule, łac. sol, gr. hćlios, 
stind. siirya-) bądź na odpowiednich bazach 
z przyr. *-n- (por. goc. sunnó n, stwniem. 
sunna ż i sunno / sunne m, niem. Sonne, 
stang. sunne, ang. sun). 

słota od XVIII w. 'niepogoda, długotrwały 
deszcz, szaruga. Ogsł.: cz. slota 'słota, sza- 
ruga, arch. 'kłopot, bieda, nędza; hołota, 
motłoch”, r. dial. słotd 'deszcz ze śniegiem, 
cs. slota 'niepogoda, słwń. dial. slota 'desz- 
czowa pogoda, deszcz ze śniegiem. Psł. 
*slota "mokra, deszczowa pogoda”, zapewne 
prapokrewne z lit. Slapa 'niepogoda, desz- 
czowa pogoda, ślapias 'mokry, wilgotny”, 
gr. klepas 'wilgoć', w takim razie z wcześ- 
niejszego *slopta z pie. *klop-ta od pie. 
*klep- "wilgotny, mokry”. 

słowik od XV w. 'ptak Luscinia”. Zachsł.: płb. 
sldvaitć mn 'słowiki”, cz. slavik. Kontynuuje 
prapostać *solvikb, będącą derywatem od 
psł. *solvvje 'słowik” (por. r. solovej, -v ja, bg. 
slóvej, cs. slavii, też płb. sóliiv [< *selovbjv], 
nazwy ptaka od barwy upierzenia, opar- 
tej na szczątkowo zachowanym psł. przym. 
*solve 'żółtawoszary” (por. r. solovój 'ts'.). 
W poszczególnych językach słow. na pier- 
wotną postać rzecz. *solvjv nawarstwiały 
się różne sufiksy, w zachsł. *-ike, na innych 
terenach np. *-bcb (słwń. słdvec), *-itb (ch. 
dial. czak. słayść, słwń. daw. i dial. słavić). 

słowo od XIV w. 'wyraz', 'wypowiadanie się 
ustne lub pisemne, mowa, język”, 'obietnica, 
przysięga, zobowiązanie, poręczenie”, przest. 
*'czasownik stp. też 'przysłowie', 'litera'; 
zdr. słówko (w stp. 'litera'). Ogsł.: cz. slovo 
*słowo, wyraz), r. slóvo, mn slovd / slovesa 
*ts.”, scs. slovo, slovese 'słowo, mowa; wypo- 
wiedź, wieść, kazanie; przykazanie, naucza- 
nie”, ch./s. slóvo 'litera, czcionka, pismo”, 
'uroczysta przemowa”. Psł. *slovo, *slovese 


559 


słuchać 


*to, co się słyszy” > "wypowiedź, mowa, sło- 
wo”, odpowiada gr. klćos [|< klćuos] n 'po- 
głoska, wieść; sława, rozgłos”, stind. śróvas- 
*dźwięk; chwała, sława”, awest. sravah- 'sło- 
wo”, z pie. *Klćuos, dop. *klćueses / *Klćuesos 
*'to, co się słyszy; pogłoska, wieść, sława”, 
derywatu z przyr. *-es- od pie. pierwiastka 
*klću- 'słyszeć”. — Od tego słowny, słownik; 
wysłowić się, niewysłowiony. 

słód od XV w. 'skiełkowane ziarno zbóż 
(zwłaszcza jęczmienia), surowiec do pro- 
dukcji piwa. Ogsł.: cz. sład, r. sólod, ch./s. 
slad. Psł. *soldz 'coś słodkiego; surowiec 
do produkcji piwa, słód”, prawdopodobnie 
urzeczownikowiony przym. tsold 'słodki” 
(zob. słodki). 

słój od XVIII w. 'cylindryczne naczynie szkla- 
ne”, "warstwa komórek drewna wytworzona 
w ciągu jednego okresu wegetacji, widoczna 
na poprzecznym przekroju pnia jako pier- 
ścień; zdr. słoik, daw. od XV w. słojek 
*słoik”. Ogsł.: cz. słoj "warstwa, pokład”, sluj 
'grota, pieczara, jaskinia, arch. 'rozpadli- 
na”, r. sloj 'słój, warstwa, pokład”, ch./s. słój 
*warstwa, pokład; ławica”, słwń. słój *kału- 
ża”. Psł. *seloje 'coś zlanego razem”, rzecz. 
odczas. (pierwotna nazwa czynności) od 
psł. czas. przedrostkowego *se-liti, *so-lvjg 
*zlać razem”, p. zlać (dalej zob. lać), z wy- 
mianą *i (< *ei) » *oi (jak w pokrewnym 
łój, zob.). 

słuch od XV w. 'zdolność słyszenia, zmysł 
słyszenia, stp. też 'słyszenie, posłyszenie”, 
*to, co się słyszy, głos, dźwięk”, 'wieść, fa- 
ma, 'ucho (zwierzęcia), słuchy mn 'fama, 
wieść, pogłoska”, 'uszy zająca, królika, dzi- 
ka” (daw. też 'uszy ludzkie”), przest. 'uleg- 
łość, posłuszeństwo”. Ogsł.: cz. sluch 'słuch; 
wysłuchanie, zrozumienie, posłuch”, r. sluch 
*słuch; pogłoska, fama, wieść”, scs. słuch» 
*zmysł słuchu, zdolność słyszenia”, 'pogłos- 
ka, wieść, wiadomość”. Psł. "slucha 'słysze- 
nie, zdolność słyszenia; to, co się słyszy; na- 
rząd słuchu, ucho”, pokrewne z awest. sraośa 
*słuch', od pie. *kleu-s- 'słyszeć”. 

słuchać od XIV w.; z przedr. nasłuchać się, 
podsłuchać, przesłuchać, wysłuchać, zasłu- 
chać się; wielokr. nasłuchiwać, podsłuchi- 
wać, przesłuchiwać, wysłuchiwać. W związ- 
ku etymologicznym ze słuch (zob.). — Od 


sługa 


czas. przedrostkowych nasłuch, podsłuch, 
posłuch; posłuszny (por. słuszny) — posłu- 
szeństwo. 

sługa m od XIV w. 'ten, kto spełnia posłu- 
gi, służący”, daw. 'niewolnik". Ogsł.: cz. slu- 
ha m, r. slugi m, scs. sluga m. Psł. *sluga 
*ten, kto spełnia posługi, sługa, dokładny 
odpowiednik: lit. slauga "pielęgnowanie, 
doglądanie (chorych), por. pokrewne lit. 
slaugyti 'pielęgnować, doglądać (chorych), 
stirl. sltiag 'wojsko, tłum”, wal. llu *wojsko”. 
Z pie. dial. (bałtosł. i celt.) *slouga 'drużyna 
(wojowników)” > 'pomoc, posługa” > 'ten, 
kto pomaga, spełnia posługi. — Od tego 
posługiwać (się), usługiwać, wysługiwać się. 

słup od XIV w. 'pionowy element konstruk- 
cyjny budowli; pal, belka, kolumna itp., wol- 
no stojące, 'coś uformowanego w kształt 
słupa”, daw. 'pas, szlak”, stp. XV w. też 'po- 
sąg, statua, rzeźba, kasz. słup 'słup'; zdr. 
słupek. Ogsł.: cz. sloup, r. stolp, scs. stlepe, 
ch./s. stiip. Psł. *stpe 'słup, pal, kolumna 
wolno stojąca”, odpowiada lit. stulpas 'słup, 
kolumna”, łot. stulps 'ts.; łydka”, wszystkie 
z pie. *stjpo- od pie. *stel-p-, będącego roz- 
szerzeniem pie. pierwiastka *stel- postawić, 
przygotować. Pierwotne znaczenie 'to, co 
się stawia (pionowo), co jest postawione”. — 
Od tego osłupieć 'znieruchomieć ze zdu- 
mienia, przerażenia” (pierwotnie 'stanąć jak 
słup, nieruchomo”). 

słuszny od XV w. *zawierający rację, traf- 
ny; usprawiedliwiony, uzasadniony”, przest. 
*okazały, pokaźny, postawny”, stp. 'stosow- 
ny, właściwy, odpowiedni, prawidłowy; na- 
leżny, taki, który się komuś należy; dozwo- 
lony, zgodny z prawem, ważny; korzystny, 
pożyteczny” dial. 'duży; wysoki; dorosły; 
poważny, znaczny; porządny. Płnsł.: dł. 
słuśny sprawiedliwy, właściwy, godziwy, 
należyty, gł. słuśny 'należny, należyty, 
przyzwoity”, cz. sluśny 'przyzwoity, uprzej- 
my, grzeczny; porządny, godziwy, niezły”, 
ukr. slńśnyj 'słuszny; odpowiedni, właści- 
wy”. Psł. dial. *slusone 'odpowiedni, sto- 
sowny, właściwy, porządny”, przym. z przyr. 
*wvne od psł. *sluśati 'słuchać, przysłuchi- 
wać się”, dial. płn. 'być przynależnym, nale- 
żeć, przysługiwać komuś, czemuś, być sto- 
sownym, należytym, pasować” (por. stp. od 


560 


słychać 


XIV w. słuszać 'słuchać; należeć się, godzić 
się, przysługiwać; należeć, przynależeć, cz. 
sluśet 'być odpowiednim, pasować”, przest. 
"należeć, przynależeć”, r. slśat 'słuchać, na- 
słuchiwać, osłuchiwać; rozpoznawać, scs. 
sluśati 'słuchać, nasłuchiwać, przysłuchi- 
wać się”). Podstawowy czas. *sluśati od psł. 
*sluche (zob. słuch). — Od tego słuszność. 

służba od XIV w. Oggsł.: cz. slużba 'służba”, 
r. służba 'służba, urząd; nabożeństwo”, scs. 
slużvba 'służenie; liturgia, ch./s. slużba 
'służba, praca, posada; nabożeństwo”, 'służ- 
ba domowa, czeladź”. Psł. *slużvba 'spełnia- 
nie posług, usługiwanie, służenie”, nazwa 
czynności z przyr. *vba od psł. *slużiti 
*'pełnić obowiązki sługi, usługiwać, obsłu- 
giwać, służyć komuś, pracować dla kogoś” 
(zob. służyć). — Od tego służbowy; służebny 
— służebnik, służebnica; służbista. 

służyć od XIV w. 'usługiwać, pracować; peł- 
nić służbę; z przedr. dosłużyć się, obsłużyć, 
odsłużyć, posłużyć, przysłużyć się, usłużyć, 
wysłużyć, zasłużyć. Ogsł.: cz. sloużit 'słu- 
żyć, usługiwać; odbywać służbę, pracować”, 
r. służft 'służyć; odprawiać nabożeństwo”, 
scs. służiti 'spełniać posługi przy kimś, wy- 
konywać jakąś pracę dla kogoś, być ko- 
muś podporządkowanym. Psł. *slużiti 'peł- 
nić obowiązki sługi, usługiwać, obsługiwać, 
służyć komuś, pracować dla kogoś, czas. 
odrzecz. od psł. *sluga 'ten, kto spełnia po- 
sługi” (zob. sługa). — Od czas. przedrostko- 
wych obsługa, posługa od XV w. (stp. 'przy- 
sługa, usługa, usłużenie, pomoc, w XVI w. 
*to, co się robi dla kogoś”, 'użytek”, 'obsługa 
sprzętu” — posługacz), przysługa, usługa, wy- 
sługa, zasługa; usłużny. 

słychać 'można słyszeć, coś daje się słyszeć, 
coś się rozlega; coś jest wiadome, znane 
z opowiadań, mówi się o czymś”, przest., 
dziś dial. wsch. 'coś daje się wyczuć węchem; 
czuć, przest. 'dowiadywać się o czymś z opo- 
wiadania innych, mieć wiadomości”, stp. od 
XIV w. i dziś dial. 'słyszeć”. Płnsł.: cz. slychat 
"odbierać coś za pomocą słuchu, przysłuchi- 
wać się czemuś; dowiadywać się o czymś ze 
słyszenia; przesłuchiwać, r. słychat 'coś się 
daje słyszeć; mieć jakieś wiadomości, znać 
ze słyszenia, 'czuć, odczuwać. Słow. *sly- 
chati, *slysg, formacja wtórna od psł. *slyśa- 


słynąć 


ti 'odbierać wrażenia słuchowe, nie być głu- 
chym, dowiadywać się o czymś ze słyszenia” 
(zob. słyszeć). — Od tego słych w pot. wyra- 
żeniu ani widu, ani słychu (zob. wid). 

słynąć od XV w. 'być sławnym, ogólnie zna- 
nym (z czegoś), mieć rozgłos, przest. 'dać 
się słyszeć, rozlegać się, rozbrzmiewać, stp. 
XV w. też 'być zwanym, nazywać się 
z przedr. zasłynąć; por. stp. XV w. słunąć 
*'słynąć. Por. cz. slynout 'słynąć, br. dial. 
slynuc "mieć opinię, reputację. Psł. dial. 
*slyngti "być uznawanym za kogoś, ucho- 
dzić za kogoś, słynąć z czegoś, czas. inchoat. 
od psł. *sluti, slovg 'zwać się, nazywać się” 
(zob. sławić), co do budowy por. płynąć. — 
Od tego słynny. 

słyszeć od XIV w. 'odbierać wrażenia słucho- 
we; z przedr. dosłyszeć, posłyszeć, przesły- 
szeć się, zasłyszeć. Ogsł.: cz. slyśet 'słyszeć”, 
r. słyśat 'słyszeć”, scs. słyśati 'słyszeć”, slyśati 
sę "być znanym, słynąć”. Psł. *slyśati 'odbie- 
rać wrażenia słuchowe, nie być głuchym, 
dowiadywać się o czymś ze słyszenia, od 
pie. *Kleu-s- 'słyszeć, od którego też np. 
stwniem. hlosćn 'słuchać, stind. śrósati 
*słucha”, lit. klausyti słuchać”. Zob. słuch, 
słuchać, słychać. 

smagać od XV w. 'uderzać biczem, rzemie- 
niem; bić, chłostać, biczować”, dial. też 'moc- 
no padać (o deszczu)”, 'iść prędko”, 'rzucać; 
z przedr. wysmagać; jednokr. smagnąć. Por. 
słc. śmahniut zrobić szybki ruch ręką, kiw- 
nąć, r. dial. smmagdt 'bić, chłostać”, ukr. sma- 
hdty I śmahdty 'ts., smdhnuty 'uderzyć bi- 
czem. Płnsł. *smagati 'uderzać, chłostać, 
bić”, *smagnoti "uderzyć, smagnąć, zapew- 
ne prapokrewne z lit. smógti, smogiń 'ude- 
rzyć, zadać cios, chłostać”, smógis 'cios, ude- 
rzenie”. 

smagły I od XVIII w. 'ciemny, śniady, oliw- 
kowy'. Por. dł. smagły 'zakalcowaty, cz. 
smahly 'suchy, wysuszony”, r. dial. smdgłyj 
'ciemnobrązowy”, cs.-rus. smagle *ciemny, 
brązowy”. Pierwotny imiesłów od psł. *srnag- 
noti 'schnąć, wysychać, zasychać; przypie- 
kać się, opalać się (od słońca), przybiera- 
jąc ciemną barwę”, por. dł. smagnuś 'opalać 
się (na słońcu); schnąć, wysychać; płowieć, 
blaknąć”, gł. smahnyć 'opalać się (w słoń- 
cu); blaknąć, płowieć”, słc. dial. smahnut 


561 


smalić 


*schnąć, ukr. ssmdgnuty 'piec się na słońcu, 
nagrzewać się, opalać się; schnąć, zsychać 
się”, ch./s. smadgnuti 'opalić się, pociemnieć 
(od słońca, wiatru)”. Podstawowe *smagnoti 
to czas. inchoat. w związku etymologicz- 
nym z psł. *smażiti "powodować, że coś 
wysycha, przybiera ciemną barwę, opalać, 
przypiekać, prażyć, palić” (zob. smażyć). 
smagły Il od XV w. 'wysoki i szczupły, smu- 
kły, wyjątkowo 'smagający', dial. smagły 
I śmagły 'wysmukły, gibki”, smagły bicz 'cię- 
ty, smagło przysł. 'prędko”. Pierwotny imie- 
słów od smagnąć 'uderzyć” (zob. smagać). 
smak od XV w. (daw. i dziś dial. też smaka). 
Zapożyczenie ze śrwniem. smac / smach 
I smacke 'smak, zmysł smaku; smak czegoś, 
posmak” (dziś niem. Geschmack 'smak, po- 
smak”). — Od tego smakować, posmako- 
wać, zasmakować; od czas. przedrostko- 
wych posmak (daw. XVI w. 'spróbowanie, 
skosztowanie”, 'przyjemność jedzenia, ape- 
tyt”), przysmak. 
smalec 'tłuszcz wytopiony ze słoniny”, stp. 
od XV w. smalc, dziś pot. i dial. często 
szmalec. Zapożyczenie ze śrwniem. smalz 
*topiony tłuszcz, smalec; tłuszcz; masło”, dziś 
niem. Schmalz 'smalec; topione masło”. 
smalić od XVII w. 'przypiekać coś ogniem, 
opalać z wierzchu; grzać, opalać, piec”, kasz. 
smalec są 'tlić się” (i smalena 'zgliszcza”); 
z przedr. osmalić. Płnsł.: dł. smaliś 'opalać, 
palić, 'czernić”, przen. 'złościć kogoś, doku- 
czać komuś”, smaliś se 'opalać się; zasychać, 
usychać, gł. smalić 'palić, opalać, przypa- 
lać, r. dial. smalit palić, opalać, ukr. sma- 
byty 'opalać; palić, piec (o słońcu)”, pot. 'pa- 
lić (np. papierosa), kurzyć, kopcić, 'szybko, 
zdecydowanie coś robić (np. strzelać), szyb- 
ko biec”, br. smalic 'opalać ogniem (np. za- 
bitą świnię); przypiekać, piec, palić (np. 
o słońcu)”, pot. "palić, kurzyć”, dial. też 'bić”, 
*robić wymówki”. Psł. dial. *smaliti 'przy- 
piekać coś ogniem, opalać”, pierwotny czas. 
wielokr. z regularnym wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *o — *a (z wcześniejszego 
*4 — *a) od psł. *smoliti "powodować, że 
coś jest opalone, przypieczone”, szczątkowo 
zachowanego w słwń. dial. smolfti 'palić, 
przypalać, osmoliti se 'opalić się, przypa- 
lić się. Budowa i znaczenie podstawowego 


smar 


*smmoliti sugeruje pierwotny czas. kauzat. od 
niezachowanego psł. fsmelti z przypuszczal- 
nym znaczeniem 'palić, przypalać, z wy- 
mianą rdzennego *e = *o. Hipotetyczny 
podstawowy czas. tsmelti pokrewny ze śrirl. 
smal I smól | smiial ż 'ogień, żar, popiół, 
hol. smólen, hol. smeulen 'tlić się, żarzyć się” 
i dalej z lit. smilkti, smilkstu 'parować, dy- 
mić, od pie. *smel- 'palić”. Zob. smoła. 

smar od XV w. 'substancja do smarowania, 
stp. 'topiony tłuszcz zwierzęcy, łój, smalec”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. smer m 'tłuszcz, 
tłuszcz świński” (dziś niem. reg. Schmer 'su- 
rowy tłuszcz świński, łój”). — Od tego sma- 
rować (—> smarowidło), nasmarować, osma- 
rować, posmarować, usmarować, wysmaro- 
wać, zasmarować. 

smarkać od XVI w. 'mieć katar i czyścić nos 
z wydzieliny”; z przedr. nasmarkać, wysmar- 
kać, zasmarkać; jednokr. smarknąć Ogsł.: 
cz. smrkat 'smarkać, r. smorkdt(sja) 'smar- 
kać, wycierać nos”, ch./s. śmfkati / śmicati 
*pociągać nosem, smarkać; zażywać tabaki; 
pompować”. Psł. *smrkati "pociągać nosem, 
smarkać”, pokrewne z lit. smurgas 'śluz z no- 
sa, smark, łot. smurgat 'brudzić, mazać, 
pers. morg 'smark*, od pie. *smerk- / *smerg- 
*smarkać'. — Od tego smark, smarkacz (stp. 
XV w. 'niechlujny młokos, nicpoń ). 

smażyć od XV w. 'poddawać produkt żyw- 
nościowy działaniu wysokiej temperatury, 
zwłaszcza przez utrzymywanie go w rozto- 
pionym tłuszczu, 'oddziaływać na kogoś, 
na coś gorącem; prażyć, palić, daw. przen. 
smażyć się 'głowę sobie suszyć, męczyć się; 
lękać się; z przedr. nasmażyć, odsmażyć, 
przysmażyć, zasmażyć. Płnsł.: dł. smażyś 
*suszyć, przypiekać; zostawiać pole ugo- 
rem, gł. smażić 'prażyć (np. na ruszcie)”, cz. 
smażit 'smażyć”, słc. smażit 'prażyć, piec na 
rozgrzanym tłuszczu, r. dial. smóżić 'piec', 
ukr. smdżyty 'prażyć, smażyć. Psł. dial. 
*smażiti powodować, że coś wysycha, przy- 
biera ciemną barwę, opalać, przypiekać, 
prażyć, palić, prawdopodobnie pierwotny 
czas. kauzat. od psł. *smagngti 'schnąć, wy- 
sychać, zasychać; przypiekać się, opalać się 
(na słońcu), przybierając ciemną barwę” 
(zob. szmagły I), bez prawdopodobnej dalszej 
etymologii. 


562 


smok 


smętek poet. 'melancholia, zaduma, smutek”, 
stp. od XIV w. 'strapienie, przygnębienie, 
dolegliwości, słowiń. smątk 'smutek, ża- 
łość”. Por. cz. smutek, -tku 'smutek; żałoba”, 
ukr. smiutok, -tku 'smutek', por. też inaczej 
zbudowane r. smiita *zaburzenia; rozruchy”, 
ch./s. smiita 'zamieć, zawieja, zadymka” oraz 
cs. szmote 'zamieszanie”. Słow. *somgtoka 
*zmieszanie, zamieszanie” > 'smutek, zadu- 
ma”, pierwotna nazwa czynności (wtórnie 
rezultat czynności) od psł. czas. przedrost- 
kowego *se-motiti 'zmącić, zamącić, zmie- 
szać” (por. stp. od XIV w. smęcić / smącić 
*martwić, trapić, smucić, zmartwić, strapić, 
zasmucić; wzburzyć, zatrząść , kasz. smącóc 
*zasmucać”, smącćc są 'smucić się, pogrążać 
się w smętnym nastroju, r. smutit 'zmącić, 
zamącić; zawstydzić, skonfundować, scs. 
somotiti, -mośto "wprawić w ruch, potrząs- 
nąć, zmącić; doprowadzić do zmieszania, 
wystraszyć; pobudzić, skłonić do czegoś”, 
ch./s. smutiti 'zmieszać, zmącić; zdetono- 
wać, skonfundować; zdezorientować, wpro- 
wadzić w błąd”), o pochodzeniu zob. mącić. 
Zob. smutek. 

smętny od XIV w. 'smutny, zasmucony, ża- 
łosny”, stp. 'przygnębiony, strapiony”, 'pobu- 
dzający do smutku, żalu, opłakany, żałosny”, 
kasz.-słowiń. smątni *smutny, zasmucony; 
ponury, pochmurny”. Por. scs. sormotone 
*zmącony, mętny; wzburzony”. Przym. od- 
czas. od psł. *sv-mgtiti 'zmącić, zamącić, 
zmieszać” (zob. smętek). Zob. smutny. 

smoczek od XVI w. Od smokać w znaczeniu 
*ssać, cmokać”: daw. smokać / smukać 'cmo- 
kać”, dial. smokać 'cmokać na konie”, a tak- 
że daw. XVIII w. smoktać 'cmokać; chlipać, 
ssać; całować”, dial. smoktać 'ssać”, smoktać 
się 'dawać coś z niechęcią”, kasz. smlokotac 
"głośno jeść, mlaskać”, por. r. dial. smoktat 
*ssać, wysysać, cmokając, wciągać w siebie”, 
ukr. smoktdty 'ssać, wsysać, wysysać; powo- 
li jeść, mamlać”, br. smaktdc 'ts.; cmokać”, 
mac. smuka / śmuka 'ssać, wszystkie po- 
chodzenia dźwkn., jak bliskie cmokać (zob.). 

smok od XIV w. 'mityczny groźny wąż 
skrzydlaty”, kasz. smok '*zły duch w postaci 
smoka”. Ogsł.: cz. zmok *smok', słc. zmok 
I zmak 'ts., r. smok 'ts.; wąż morski, cs. 


smoła 


smok» 'wąż; smok, bg. smok 'duży wąż 
Coluber, słwń. smók 'smok'. Psł. *smoko 
*jakaś istota mityczna pod postacią latają- 
cego gada lub pod postacią ludzką, bez 
pewnej etymologii. 

smoła od XV w. 'substancja otrzymywana 
przez odpowiednie wypalanie drewna, dial. 
*żywica”, 'smar do wozu”; zdr. smółka. Ogsł.: 
cz. smiila / smola, r. smola, ch./s. smóla. Psł. 
*smola żywica; smoła, substancja otrzymy- 
wana przez odpowiednie wypalanie drew- 
na (sosnowego lub brzozowego)”, pokrewne 
z lit. smela 'smoła; żywica; smar do wozu, 
łot. smęls, zwykle smęli mn 'smolne drew- 
no, łuczywo; żywica” i dalej z lit. smelti 
*smarować się, stawać się brudnym; stawać 
się ciemnym, mętnym”, od niepoświadczo- 
nego psł. fsmelti "palić, przypalać” (zob. smna- 
lić). — Od tego smolić 'czynić brudnym, 
brudzić, walać, przest. 'powlekać, smaro- 
wać smołą”, smolny, smolisty. 

smrodzić od XIX w. (z przedr. od XVI w.) 'na- 
pełniać smrodem, wydawać smród”, wulg. 
"puszczać wiatry”, kasz. smrozćc 'Śmierdzieć, 
cuchnąć; smrodzić; puszczać wiatry”, też bez 
przestawki smarzćc "napełniać przykrym za- 
pachem, zwłaszcza smażąc coś'; z przedr. 
nasmrodzić, zasmrodzić, wielokr. zasmra- 
dzać. Por. cz. smradit, ch./s. smraditi, słwń. 
smróditi. Psł., *smorditi, *smordg 'powodo- 
wać, że coś śmierdzi, cuchnie, czynić śmier- 
dzącym, zasmradzać”, czas. kauzat. od psł. 
*smfdeti "wydawać przykrą woń, cuchnąć” 
(zob. śmierdzieć) z wymianą rdzennego 
*f > vor. 

smród od XV w. 'przykra woń, stp. też 'coś, 
co wywołuje odrazę, coś wstrętnego”, kasz. 
smród, smrodu 'smród', smrodć mn 'pole 
nieurodzajne, też bez przestawki kasz. 
smard 'dusząca woń wydzielająca się z cze- 
goś tlącego się, smażonego, swąd”, słowiń. 
smdrd, smardu 'smród, fetor. Ogsł.: cz. 
smrad, r. dial. smórod, ch./s. smród. Psł. 
*smordv 'odrażająca woń, przykry zapach, 
fetor, dokładnie odpowiada lit. smórdas 
*fetor, odór” (też smardus śmierdzący ), łot. 
smafds 'zapach, woń, rzecz. odczas. od 
psł. *smorditi powodować, że coś śmierdzi, 
cuchnie, czynić śmierdzącym, zasmradzać” 
(zob. smrodzić). — Od tego smrodliwy. 


563 


smukać 


smucić od XV w. 'być przyczyną smutku, na- 
pełniać smutkiem, stp. "martwić, trapić; 
z przedr. zasmucić. Odmianka fonetyczna 
daw. od XIV w. smęcić / smącić "martwić, 
trapić, smucić, zmartwić, strapić, zasmucić; 
wzburzyć, zatrząść” (por. też kasz. smącćc 
*zasmucać”, smącćc są smucić się, pogrążać 
się w smętnym nastroju), -u- prawdopo- 
dobnie pod wpływem stcz. smutiti smucić; 
o pochodzeniu zob. smętek. Zob. smutek, 
smutny. 

smuga od XV w. 'wąski pas, pasmo czegoś 
(zwykle snującego się, unoszącego w powie- 
trzu)”, stp. smuga 'dolina, wydłużone obni- 
żenie terenu”, dial. "pasmo, pręga, 'chmura, 
chmury”, 'wąski pas pola, łąki, 'kotlinka 
między polami lub wzniesieniami, 'pod- 
mokła, nieurodzajna ziemia, 'trzęsawisko, 
bagno”, 'strumyk, rowek, rzeczka, smugi mn 
*zarośla w lesie”; też stp. XIV-XV w. smug 
*dolina, obniżenie terenu, znajdujące się 
w takim obniżeniu obiekty (np. łąka, staw, 
potok itp.)”, dial. smug 'pas twardej ziemi, 
porośniętej trawą, przy jeziorze, stawie, rze- 
ce, "podmokły, bagnisty grunt, trzęsawis- 
ko”, kasz. smug m 'łączka wśród pól, zwłasz- 
cza podłużna, z małym stawem lub prze- 
cięta małym rowem”, 'niewielka łączka, 
kawałek pola. Ogsł.: cz. śmouha 'smuga, 
pas brudu, dial. smuha 'suche pastwisko”, 
ukr. smuha 'smuga, pręga, pasmo; strefa, 
pas, dial. 'tęcza, też dial. smuh "pasmo, 
pręga, słwń. smiga 'smuga, pasmo”. Psł. 
*smuga I *smug» ciemne pasmo na jasnym 
tle, brudna pręga, linia, ciemny pas, po- 
krewne z lit. ssmdugti, smdugiu 'dusić, dła- 
wić, susmaga ciśnienie”, łot. smaugs 'wy- 
smukły”, stisl. smuga | smoga 'kryjówka, 
śrwniem. sich smougen 'Ścieśnić się, od pie. 
*(s)meug"-. 

smukać od XVII w. przest. 'gładzić ręką, 
muskać, 'wciągać nosem, zażywać”, dial. 
*ukradkiem skubać i wynosić zboże ze sto- 
doły, ze spichlerza, 'pocierając między pal- 
cami, obrywać, wykruszać nasiona, ziarna, 
kasz. smukac 'gładzić, głaskać, muskać, pieś- 
cić; lizać”, 'pocierając między palcami, ob- 
rywać, wykruszać nasiona, ziarna”; jednokr. 
przest. smuknąć 'pogładzić, musnąć”, kasz. 
smukngc "rzucić, powalić, smukngc są 'ude- 


smukły 


rzyć się, posmuknoc 'pogłaskać. Por. br. 
dial. smikac 'skubać, wyrywać; mocno 
ciec; rwać (o bólu)”, ch./s. smycati se Śliz- 
gać się; włóczyć się, wałęsać się, smiuknuti 
*czmychnąć; wśliznąć się; wyciągnąć (nóż), 
słwń. smukati 'skubać, obrywać, zrywać; 
przemykać, smukati se 'łasić się; przemy- 
kać się, smukniti 'przemknąć; wskoczyć, 
wpaść. Psł. dial. *smukati *wykonywać 
szybkie, posuwiste ruchy, gładzić, pocierać, 
usuwać coś przez potarcie”, najbliższe od- 
powiedniki w bałt.: lit. smadkti, smaukiu 
*zsuwać, ściągać, zdejmować; zwijać, pod- 
wijać; zmykać, łot. śmdukt 'zdejmować, 
ściągać (skórę); uciekać, zmykać, ulatniać 
się” (por. z innym wokalizmem lit. smiukti, 
smunki. 'spadać, opadać; wypadać; zapadać 
się, grzęznąć; umykać, łot. smukt 'poślizg- 
nąć się, śmukt 'uciekać, umykać, wymykać 
się”), od pie. *(s)meuk- śliski; ślizgać się, 
gładzić. Zob. smykać. 

smukły od XVII w. *wysoki i szczupły, cien- 
ki, wysmukły”, daw. XVII w. 'wymuskany, 
gładki”, dial. 'chudy”. Por. dł. dial. smukły 
śśliski, gładki, gł. dial. smukły 'ts.. Pier- 
wotny imiesłów od p. przest. ssmuknąć 'po- 
gładzić, musnąć” (zob. smukać). Zob. wy- 
smukły. 

smutek od XV w. Odmianka fonetyczna rzecz. 
smętek (zob.), -u- prawdopodobnie pod wpły- 
wem stcz. smutek 'smutek'. Zob. smucić, 
smutny. 

smutny od XV w,, stp. 'przygnębiony, stra- 
piony”. Odmianka fonetyczna przym. smęt- 
ny (zob.), -u- prawdopodobnie pod wpły- 
wem stcz. smutny 'smutny”. Zob. smucić, 
smutek. 

smycz ż od XVII w. 'rzemień lub linka do 
prowadzenia psa, dial. smycza / smycz 
i smyczka "miara długości płótna równa 
czterem odległościom od jednego do dru- 
giego ramienia snowadeł', 'ostra trawa”. Od 
p. smykać, psł. dial. *smykati "wlec, ciągnąć, 
pociągać, ściągać” (zob. smykać). Pierwotne 
znaczenie 'to, co się ciągnie, wlecze” i 'to, za 
pomocą czego coś się ciągnie, wlecze”. Zob. 
smyczek. 

smyczek od XVII w. 'narzędzie do wydoby- 
wania dźwięku z niektórych instrumentów 
strunowych”, też smyk 'ts., dial. także 'po- 


564 


snadnie 


łączenie słupków brony; rodzaj brony; krót- 
kie drewniane sanki, smyka 'płoza sań, 
smyki mn 'rodzaj sań. Por. dł. smyk, gł. 
smyk, cz. smyćek, r. smyćók, ukr. smyćók 
'smyczek”. Słow. *smyk i *smyćvke, późna, 
poprasłowiańska innowacja z pierwotnym 
znaczeniem 'to, co się ciągnie, wlecze, czym 
się pociąga (po strunach)”, rzecz. odczas. 
od kontynuantów psł. dial. *smykati 'wlec, 
ciągnąć, pociągać, ściągać” (zob. smykać). 
Niezależnym derywatem od tej samej pod- 
stawy jest stp. XV w. smyczek 'czółno, łódź 
wydrążona z jednego pnia”. 

smykać od XVI w. 'oskubywać, szczypać, 
rwać (np. kłosy, źdźbła, liście, przesuwając 
po nich dłonią)”, 'czmychać, umykać, ucie- 
kać”, dial. 'ciągnąć, włóczyć”, 'kraść, smy- 
kać się 'wyślizgiwać się; raczkować (o dziec- 
ku); ciągnąć sanki; pociągać smyczkiem po 
strunach; jednokr. smyknąć też "zręcznie 
ściągnąć, wziąć, chwycić coś (ukradkiem), 
szybko ukraść, z przedr. przesmyknąć się 
'przejść, przesunąć się, przedostać się gdzieś, 
przez coś zwinnie, szybko, ukradkiem, prze- 
mknąć się, prześliznąć się, wysmyknąć się. 
Ogsł.: cz. smykat *wlec, ciągnąć”, r. dial. smy- 
kat 'targać, szarpać, pociągać; prać”, ch./s. 
smicati 'zdejmować, ściągać, zrywać; strą- 
cać, usuwać; ścinać, zgładzać, tępić. Psł. 
dial. *smykati wlec, ciągnąć, pociągać, ścią- 
gać, pokrewne z lit. smukti 'spadać, opa- 
dać; wypadać; zapadać się, grzęznąć; umy- 
kać”, smaiikti 'zdejmować, zsuwać; zawijać, 
podwijać, od pie. *(s)meuk- "wykonywać 
szybkie ruchy” (zob. mknąć). Zob. omsknąć 
się, przesmyk, smycz, smyczek. 

snadnie od XV w. przysł. przest. 'łatwo, bez 
trudu, bez wysiłku, stp. snadnie 'bardzo 
pilnie, gorliwie”, snadno 'łatwo, bez trudu, 
dial. snadnie / sładnie i snadno | sładno 
'łatwo, prosto; zręcznie, wygodnie”, kasz. 
snadno | snadńe 'łatwo, dobrze, suadńe 
*wnet, słowiń. snadńe 'płycej” (st. wyższy 
od snddko 'płytko”); por. przym.: stp. XV w. 
snadny 'łatwy, prosty”, dial. snadny / sładny 
*dobry; łatwy, nietrudny”. Zachsł.: dł. snad- 
ny 'łatwy, nietrudny, nieznaczny”, gł. snad- 
ny 'słaby; łatwy, nietrudny; nieznaczny, bła- 
hy, mało ważny”, snadnje przysł. 'łatwo, bez 


snadź 


trudu, cz. snadny 'łatwy, snadno 'łatwo, 
z łatwością”, słc. snadny 'łatwy”, snadno 'ła- 
two”. Od przysł. *snadbo (zob. snadź) z przyr. 
*-bne, *-vno w funkcji strukturalnej (prze- 
noszącej derywaty do produktywnych klas 
wyrazów); prawdopodobnie najpierw po- 
wstał przysł. *snadvno / snadenć, a wtórnie 
na jego podstawie przym. *snadvnv. 

snadź od XIV w. 'widocznie, zapewne, praw- 
dopodobnie”, stp. snadź, też snad, wyjąt- 
kowo sna 'przypadkiem, może, zapewne, 
kasz. snad / snad 'teraz, zaraz, natych- 
miast”; por. snadnie. Zachsł.: dł. snaź "może, 
być może; rzekomo, podobno”, gł. snadź 
*może, być może”, cz. snad (dial. snad') 'mo- 
że, chyba, zapewne”, słc. sndd 'chyba, może, 
być może, prawdopodobnie, możliwe”. Skost- 
niała forma mian. l. pj. psł. rzeczownika 
*snadb ż, na terenie zachsł. używana w funk- 
cji przysł., wyrazu modalnego; w pierwot- 
nej funkcji rzeczownikowej wyraz zachowa- 
ny szczątkowo: strus. snadv ż 'powierzch- 
nia, górna część, por. też cs.-s. przym. snadb 
"powierzchowny. Psł. *snad» '(upleciona, 
uprzędziona, utkana) wierzchnia warstwa, 
powierzchnia czegoś (*)” to prawdopodob- 
nie archaiczny derywat z przyr. *-de, bez 
motywacji na gruncie słow. (odpowiedni 
czasownik istnieje w bałt.: łot. snat, snaju 
*luźno skręcać, prząść”, por. też łot. pochod- 
ny rzecz. sndte, snane, snat(e)ne ż 'lniane 
przykrycie”), zapewne od pie. pierwiastka 
*(s)ne- 'skręcać nici, prząść, tkać”. Znacze- 
nie "może, chyba, prawdopodobnie, zapew- 
ne” rozwinąć się musiało z wcześniejszego 
*powierzchowny, powierzchownie. Wyraz 
podejrzewany o zapożyczenie z czeskiego, 
za czym nie przemawia obecność całej ro- 
dziny wyrazowej w gwarach polskich (za- 
pożyczona zapewne została stp. forma snad, 
zgodna z cz. snad). 

snąć od XVIII w. (z przedr. od XV w.) 'tra- 
cić życie, ginąć (o rybach), dial. *'mrzeć'; 
z przedr. przysnąć, usnąć od XV w., zasnąć 
od XV w. Por. cz. usnout, r. usnut, ch./s. 
usnuti usnąć, zasnąć”. Psł. *szpnoti 'zacząć 
spać, usypiać, zasypiać”, czas. inchoat. od 
psł. *szpati 'spać” (zob. spać), z przyr. *no-. 
— Od tego śnięty *'nieżywy w wyniku udu- 
szenia (o rybie)”. 


565 


sobota 


snop od XIV w. 'duża wiązka zżętego zboża”; 
zdr. snopek. Ogsł.: cz. snop, r. snop, Scs. 
snop. Psł. *snopv 'duża wiązka (zwłaszcza 
zżętego zboża, słomy), snop, pęk, wiązan- 
ka”, zapewne pokrewne ze stwniem. snuaba 
*wstążka, tasiemka”, łac. napurae 'powrósło 
ze słomy”, od pie. *snep- / *snóp- I *snap- 
wiązać” (rozszerzenie pie. pierwiastka 
*(s)ne- 'skręcać razem '). Pierwotne znacze- 
nie 'to, co jest związane”. 

snuć snuję "wyciągać, wysnuwać z czegoś nić, 
rozwijać z kłębka”, 'skręcać nitkę z przędzi- 
wa za pomocą wrzeciona lub kołowrotka, 
prząść”, 'tworzyć pajęczynę, oprzęd (o pa- 
jąkach i larwach niektórych owadów)”, daw. 
od XV w. snować 'prząść, dial. saować 'na- 
wijać nici osnowy, robić osnowę”, kasz. sno- 
vac, sneją I snują | snovą 'ts.; z przedr. osnuć, 
wysnuć, zasnuć; wielokr. -snuwać, z przedr. 
osnuwać, wysnuwać, zasnuwać. Ogsł.: cz. sno- 
vat, snovam 'nawijać nici, robić osnowę”, 
dial. snovat sa przechadzać się, snuć się”, 
r. snovdt, snuju 'przygotowywać osnowę do 
tkania; przewijać potrzebną dla osnowy 
ilość nici na wielki wał”, przen. 'kręcić się, 
uwijać się, cs. snuti, snovg / snujg 'snuć', 
ch./s. snóvati, snujem 'nawijać przędzę do 
tkania, przen. 'dawać podstawę do czegoś; 
kombinować coś, knuć”, dial. snovati se 'wa- 
łęsać się bez zajęcia. Psł. *snovati, *snovg 
*nawijać nici na specjalne urządzenie, przy- 
gotowując osnowę do tkania”, najbliższy od- 
powiednik w germ.: goc. sniwan 'pospie- 
szać', dalej prapokrewne z łot. snaujis 'pęt- 
la”, stisl. smiia *wić, zwijać, pleść, zaplatać”, 
gr. neyron 'Ścięgno, żyła; sznur skręcony ze 
ścięgien, cięciwa, struna; nerw”, łac. nervus 
*ścięgno, muskuł, od pie. *sneu- "kręcić, 
skręcać (nici)”. Zob. osnowa. 

sobek od XVI w. 'egoista”. Por. stcz. sobek 'so- 
bek, egoista, cz. sobec 'ts., słc. sebec 'ts.. Od 
cel. sobie (< psł. *sobe) zaimka zwrotnego 
się (zob.), z pierwotnym znaczeniem 'ten, 
kto sprzyja tylko sobie, myśli tylko o sobie”, 
por. stp. XV w. sobić 'brać sobie na włas- 
ność, przywłaszczać, zagarniać bezprawnie”. 

sobota od XV w. Zachsł. i płdsł.: płb. siibota, 
dł., gł., cz., słc. sobota, słwń. sobóta, ch./s. 
daw. i dial. sobota, scs. sobota (/ sobota). 
Nazwa szóstego dnia tygodnia *sobota zapo- 


soból 


życzona ze śrłac. sabbatum 'sobota'. W czę- 
ści języków słow. występują formy sprowa- 
dzające się do prapostaci *spbota: scs. spbo- 
ta (I sobote m), bg. ssbota, mac. sabota, 
dial. sbmbuta, ch./s. subota (z cs. zapoży- 
czono r. subbóta, ukr., br. subota); postać 
z *-9- została przejęta ze śrgr. ta simbata 
mn 'sobota” (może za pośrednictwem goc- 
kim). Ostatecznym źródłem tych wyrazów 
jest hebr. Sabbath 'dzień wolny od pracy”. — 
Od tego sobótki 'zwyczaje i obrzędy ludowe 
w noc letniego przesilenia”. 

soból od XV w. 'zwierzę Martes zibellina”. 
Prawdopodobnie zapożyczenie ze strus. (od 
XI w.) soboly *skórka sobola; soból” (dziś 
r. sóbol, ukr. sóbol, br. sóbał 'soból'), skąd 
(bezpośrednio lub pośrednio) wyraz prze- 
jęty także do innych języków słow. (por. 
cz. sobol, słc. sobol, gł. soboł, słwń. sobolj 
*ts.), a za przypuszczalnym pośrednictwem 
zachsł. również do śrłac. sabellum / sabelli- 
nus 'ts. (stąd wł. zibellino, franc. zibelline 
*ts.” ), śrwniem. (od XI w.) zobeł 'soból, skór- 
ka sobola, futro sobole” (dziś niem. Zobel 
*soból', szwedz. sobel 'ts.). Pochodzenie wy- 
razu strus. niejasne. 

socha od XIV w. 'dawne drewniane narzę- 
dzie do orania, stp. 'gałąź rozwidlona, słup 
drewniany rozwidlony, rosochaty; słup wy- 
obrażający bóstwo pogańskie, posąg takie- 
go bóstwa”, 'miara powierzchni pola, tyle 
ile przez jeden dzień można zaorać jedną 
sochą”, dial. np. 'rozwidlony słup żurawia 
studziennego”, 'słup w konstrukcji budyn- 
ku; podpora dachu w stodole”, 'umocowa- 
nie kalenicy ze zbitych na krzyż drążków. 
Ogsł.: cz. socha 'posąg, statua, rzeźba”, arch. 
*'socha', r. sochd 'socha', ch./s. sóha 'drzewo 
rosochate; wieszak”. Psł. *socha 'rozwidlone 
drzewo, rozwidlona gałąź” (wtórnie 'narzę- 
dzie do orki, 'rozwidlony słup” w związ- 
ku z różnymi zastosowaniami rozwidlone- 
go drzewa, rozwidlonej gałęzi), łączone z lit. 
śaka 'gałąź, odgałęzienie”, goc. hóha 'pług', 
stind. śśkha 'gałąź”, sprowadzanymi do pie. 
*kakWa 'gałąź (z rozwidleniem)”, co nie- 
pewne z przyczyn fonetycznych (dyskusyj- 
ne istnienie pie. aspirowanego *k* i jego roz- 
wój w psł. *ch), może raczej z pie. *kak-só 
od pie. *kdk- 'gałąź” (zob. sęk), z przyr. *-só 


566 


solić 


(jak np. psł. *strócha, zob. strzecha). Zob. 
rosocha. 

soczewica od XV w. 'roślina uprawna Ervum 
lens i jej jadalne nasiona, stp. soczewica 
I szoczewica | szoczowica 'soczewica jadal- 
na, w XVI w. szoczewica, dial. soczowica 
/ szecowica 'ts.. Por. stcz. soćevicć / soćovice, 
cz. ćoćovice, dial. seśovica / śośovica | ćećo- 
vica / ćaćovica, strus. soćevica, r. ćećevica, 
dial. soćevica 'ts.. Płnsł. *soćevica 'soczewi- 
ca i jej nasiona”, od psł. zbior. *soćivo 'ts.' 
(por. np. ch./s. sóćivo 'ts.”), zapewne od psł. 
*sociti gotować” (pierwotnie chyba 'nama- 
czać, zmiękczać, od pie. *suek*- 'być mo- 
krym, wilgotnym, cieknącym”, zob. sok), co 
do znaczenia por. warzywo od warzyć 'go- 
tować” (zob.). — Od tego soczewka, nazwa 
ze względu na kształt przypominający ziar- 
no soczewicy (por. np. sóćivo 'soczewica” 
i soczewka”). 

sok od XV w. 'płyn otrzymywany z roślin'; 
zdr. soczek. Ogsł.: cz. sok, r. sok, scs. sokw. 
Psł. *soke 'sok roślinny”, pokrewne z lit. 
sakas 'kropla, kawałek smoły, sakai mn 
*'smoła', łot. sakas, saki 'ts., gr. hopós 'sok 
roślinny, sok drzewa figowego', alb. gjak 
*krew', toch. A saku-, B sakwe 'ropa' (por. 
także z lit. svekas, łot. svaka, svęki 'smoła'), 
z pie. *s(u)okto- 'sok roślinny, drzewny”, co 
od pie. *suek'- przypuszczalnie 'być mo- 
krym, wilgotnym, cieknącym”. 

sokół od XV w. 'ptak Falco peregrinus', stp. 
XIII w. w specjalnym znaczeniu 'powin- 
ność łowiecka związana z utrzymywaniem 
sokołów myśliwskich, z pilnowaniem gniazd 
sokolich”. Ogsł.: cz. sokol, r. sókol, bg. sokol. 
Psł. *sokole 'ptak drapieżny Falco”, niepew- 
nego pochodzenia. Ponieważ od zamierzch- 
łych czasów sokoły były wykorzystywane 
w polowaniach, jest możliwe, że psł. *sokole 
to derywat od psł. *soćiti 'ścigać, tropić”, pie. 
*sek'- 'tropić, śledzić; spostrzegać, zauwa- 
żać, patrzeć” (zob. osaczyć), z przyr. *-ole. 
Pierwotne zatem 'ten, który ściga (i chwyta) 
zdobycz”. 

solić od XV w.; z przedr. dosolić, nasolić, oso- 
lić, posolić, przesolić, zasolić. Ogsł.: cz. solit, 
r. solit, scs. soliti. Psł. *soliti 'posypywać, 
przyprawiać, nasycać solą, czynić słonym', 
czas. odrzecz. od psł. *solb (zob. sól). — Od 
tego solanka, solnica — solniczka. 


sołtys 


sołtys 'osoba kierująca pracą wiejskich władz 
samorządowych najniższego szczebla”, daw. 
od XIV w. sołtys / sołtes / szałtys | szołtys(z) 
"pierwotnie dziedziczny właściciel majątku 
otrzymywanego od pana feudalnego w za- 
mian za lokację wsi na prawie niemieckim, 
przewodniczący wiejskiej ławy sądowej i za- 
rządzający wsią z ramienia pana”, później, 
po XVI w. 'czasowy zwierzchnik admini- 
stracji wiejskiej, mianowany przez pana 
wsi”, dial. sołtys / sałtys I szałtys, kasz. Sdłtis 
I śdłtes 'sołtys. Zapożyczenie ze śrwniem. 
schultheize 'ten, kto nakazywał, wyznaczał 
powinności lub świadczenia, sołtys” (dziś 
niem. Schultheif 'sołtys'), złożenia z pierw- 
szym członem śrwniem. schult / schulde 'po- 
winność, obowiązek”, niem. Schuld 'dług', 
człon drugi od śrwniem. heizen 'nakazy- 
wać, polecać. Do polskiego wyraz dotarł 
zapewne w XIII w. wraz z kolonizacją nie- 
miecką. Postać sołtys ma s- w rezultacie ma- 
zurzenia, z wcześniejszego szołtys. — Od 
uciętej podstawy sołt-: sołecki < *sołet-ski, 
sołectwo < *sołetstwo. 

sopel od XV w. (stp. też sopl) "wydłużony, 
zwisający stożek zamarzniętej cieczy skapu- 
jącej skądś lub powstały z minerału roz- 
puszczonego w skapującej wodzie”, dial. 'sto- 
żek zamarzniętej wody u strzechy” (w gwa- 
rach też sumpel / supel / sópel / capel). Ogsł.: 
cz. dial. sopel 'smark z nosa, słc. sopel 
*smark; smarkacz', pot. "wyrostek nad dzio- 
bem indyka”, br. dial. sopel”, -plja 'smark 
z nosa; naciek lodowy”, ch./s. dial. sopalj 
*wyrostek nad dziobem indyka; por. też 
r, ukr., br. soplja, mn sopli 'smarki', ch./s. 
daw. i dial. sopol(j) 'śluz z nosa; nos indyka”, 
bg. sopol (dial. sopol) 'smark'. Psł. *sopolb 
(/ *sopolv) m 'śluz z nosa, smark”, rzecz. 
odczas. z przyr. *-olv (/ *-wlv) od psł. *sopti 
'głośno oddychać, ciężko dyszeć, sapać” (np. 
słwń. sópsti, sópem 'głośno oddychać; par- 
skać, sapać”, ukr. sopty 'sapać”), pokrewne- 
go p. sapać (zob.). 

sosna od XIII w. 'drzewo Pinus silvestris', 
stp. od XV w. idziś dial. też sośnia 'ts.; zdr. 
sosenka (stp. XV w. sosnka i sosienka, dial. 
sosienka). Ogsł.: cz. sosna, r. sosnd, w płdsł. 
zachowane szczątkowo, np. śrbg. XIV w. 
sosna, mac. nazwa miejscowa Sosna, słwń. 


567 


sójka 
sosna | sósen m 'sosna”. Psł. *sosna 'drze- 
wo sosna, Pinus silvestris”, przypuszczalnie 
urzeczownikowiona forma rodzaju żeńskie- 
go pie. przym. *kasno- 'szary”, od którego 
także stpr. sasins 'zając” (por. p. szarak 'ts.'), 
stwniem. hasan 'szary, łac. canus 'siwy, 
biały”, osk. casnar 'starzec”. W takim razie 
drzewo zostało nazwane od barwy kory. — 
Od tego sosnowy. 
sowa od XV w. 'ptak Strix”, 'gatunek grzyba”; 
zdr. sówka. Ogsł.: cz. sova, r. sovó, ch./s. 
sóva I sóva. Psł. *sova 'ptak Strix”, od pie. 
pierwiastka dźwkn. *kóu- / *kdu- (/ *keu- 
I *kdu-) 'wyć, ryczeć, krzyczeć” (por. np. gł. 
sutać 'krzyczeć jak puszczyk”, lit. Satikti 
*krzyczeć” oraz ang. howl 'wyć, owl 'sowa', 
stind. kduti krzyczy, wrzeszczy”, koka 'so- 
wa, orm. sag [< *kaud] 'gęś'; zob. też kaw- 
ka). Wyraz słow. kontynuuje zatem pra- 
postać *kayud, ptak został nazwany od cha- 
rakterystycznego głosu. — Od tego sowi; 
w nawiązaniu do apatycznego zachowania 
sów w dzień (ptaków aktywnych w nocy) 
sowieć 'stawać się osowiałym, smutnym”, 
osowieć od XVII w., osowiały od XVI w. 
'apatyczny, nieruchliwy, nieswój”. 
sowity od XV w. 'obfity, suty, bogaty”, stp. 
*podwójny', 'szeroki, fałdzisty, Od suwać 
(zob.), oparty na dawnym temacie czasu 
teraźn. sow- (psł. 1. osoba czasu teraźn. 
*sovg). Pierwotne znaczenie przypuszczal- 
nie 'posunięty, szeroki, rozłożysty”. 
sójka od XV w. 'ptak Garrulus glandarius'. 
Ogsł.: cz. sojka, r. sójka, ch./s. sójka, daw. 
i dial. sójka. Psł. *sojvka 'ptak sójka, Gar- 
rulus glandarius”, pierwotne zdrobnienie od 
psł. *soja 'sójka”, którego kontynuant istniał 
w p. XVI-XVIII w.: soja 'sójka, por. też 
w tym samym znaczeniu np. cz. dial. soja, 
stcz. soje, r. przest. sója, słwń. śója. Psł. *so- 
ja *sójka” to prawdopodobnie rzecz. odczas. 
od psł. *svjati świecić jasno, lśnić, błysz- 
czeć, jaśnieć, promienieć” (por. p. dial. siać, 
sieje świecić, zwykle w połączeniu woda 
się sieje Świeci, błyszczy się, lśni, kasz. 
sejac, seje I seja 'pałać, buchać ciepłem), 
pokrewnego np. z goc. skeinan 'Świecić, 
lśnić, gr. skia cień, stind. chayń 'blask; 
cień, należącego do pie. pierwiastka *skai- 
l *skai- I *ski- "migotać, mienić się; od- 


sól 568 


blask, cień. Ptak został zapewne nazwany 
od charakterystycznego lśniącego, koloro- 
wego upierzenia. 

sól ż od XV w. Ogsł.: cz. sul, r. sol, scs. solb. 
Psł. *sole ż *sól”, odpowiada mającym to sa- 
mo znaczenie łot. sdls, łac. sal, gr. hdls. Pie. 
*sal- sól, rzecz. atematyczny, w słow. przy- 
porządkowany do tematów na -i-. Por. słod- 
ki, słony. — Od tego solny. Zob. słony, solić. 

spać śpię od XIV w.; z przedr. odespać, prze- 
spać, wyspać się, zaspać; wielokr. sypiać, 
z przedr. usypiać, wysypiać się, zasypiać. 
Ogsł.: cz. spdt, r. spat, cs. szpati, szpljo. Psł. 
*sypati, *sofo spać, pokrewne ze stang. 
swefan 'spać”, łac. sópió, sopire "uśpić, stind. 
svapiti 'śpi, het. suppariia- 'spać” (o dal- 
szych nawiązaniach ie. zob. sen), wszystkie 
od pie. *suep- / *sup- 'spać. — Od tego 
śpioch (zdr. śpioszek, mn śpioszki), śpiączka 
(od imiesłowu śpiący); od czas. przedrost- 
kowego (daw. ospać się "wyspać się dobrze ') 
uprzymiotnikowiony imiesłów ospały od 
XVI w. 'skłonny do zbyt długiego spania, 
leniwy, niedbały”, daw. *który śpi” (por. cz. 
ospaly 'ospały, senny, śpiący; senny, usypia- 
jący: leniwy, powolny”). Zob. snąć, uśpić. 

spadek od XV w. 'mienie przypadające ko- 
muś prawem dziedziczenia po zmarłym”. Od 
spaść w znaczeniu 'dostać się komuś”, 'do- 
stać się komuś w drodze spadku, przejść na 
czyjąś własność po zmarłym” (zob. paść I), 
z przyr. -(e)k. — Złożenie spadkobierca 
*sukcesor" — spadkobierczyni. 

spadź ż od XIX w. 'słodka ciecz występująca 
na liściach i gałązkach niektórych drzew”. 
Zapewne zapożyczenie z ukr. reg. spad ż 
*ts., co od ukr. spasty 'spaść, upaść, spa- 
dóty 'spadać, opadać” (p. spaść, spadać, zob. 
paść I). Pierwotne znaczenie 'to, co spadło 
(jako słodka rosa)”, co do znaczenia por. np. 
niem. Honigtau 'spadź” (dosłownie 'miodo- 
wa rosa). — Od tego spadziowy. 

spawać od XIX w. 'łączyć przedmioty przez 
stopienie ich w miejscu zetknięcia się lub 
za pomocą specjalnego stopionego spoiwa; 
z przedr. przyspawać, zaspawać, zespawać. 
Czas. wielokr. od spoić (zob.), co do budowy 
por. napawać. — Od tego spaw, spawacz, 
spawalny, spawalnia, spawalniczy, spawarka. 


spocząć 


spierać się od XVI w. 'sprzeczać się, dial. 
"kłócić się (niezbyt ostro), 'opierać się, 
*wspierać się. Czas. wielokr. od przedrost- 
kowego zeprzeć się, por. daw. przeć, przę 
*zaprzeczać, twierdzić, że coś jest niepraw- 
dą, odrzucać, negować”, z psł. *perti, *porg 
"wywierać nacisk, cisnąć, gnieść, uciskać, 
ściskać; działać, postępować wbrew czemuś, 
komuś, sprzeciwiać się” (zob. przeć I). 

spiż m 'stop miedzi, cyny i cynku, stp. XV w. 
spiża (czy śpiża) 'ts.. Zapożyczenie ze 
śrwniem. spise 'spiż” (por. niem. Glocken- 
speise 'spiż dzwonowy”). 

spiżarnia od XV w. (daw. też szpiżarnia / śpi- 
żarnia) "pomieszczenie domowe, w którym 
się przechowuje produkty spożywcze”, dial. 
także 'skrzynia na ziarno lub makę; zdr. 
spiżarka. Por. cz. spiżirna / śpiżirna 'spi- 
żarnia. Od stp. (od XV w.) spiża (czy śpiża) 
*"pokarm, prowiant” (por. stcz. śpiże 'pro- 
wiant, żywność, cz. spiź(e) / śpiż(e) daw. 
*ts., dziś 'spiżarnia), zapożyczonego ze 
śrwniem. spise 'jadło, pożywienie, wikt, pro- 
wiant; gospodarstwo domowe” (dziś niem. 
Speise "pożywienie, jadło, jedzenie; potra- 
wa, danie”), co ze śrłac. spesa < spensa < łac. 
expensa (pecunia) "wydatek, koszt” (od łac. 
expendere 'wypłacić, zapłacić, wydać”). 

spłacheć od XV w. 'część jakiegoś obsza- 
ru, jakiejś płaszczyzny, powierzchni, kawał, 
płat, szmat”, stp. "niewielki kawałek roli, 
pola”, też płacheć 'spłacheć; zdr. płachetek. 
Pp. *plachvtv "kawał czegoś płaskiego, ja- 
kiejś płaszczyzny, od psł. *placha 'coś 
płaskiego a szerokiego” (por. r. placha 'łu- 
pana kłoda, łupany kloc, daw. "pomost, 
szafot”, ukr. plicha 'kłoda, pień, kloc; wiel- 
ki, płaski kawał czegoś”, dial. 'kawałek zo- 
ranego pola; przełupane polano; płachta, 
niewód bez matni, cs. placha '*polano"), 
z przyr. *-»te (por. np. połeć). Podstawowy 
rzecz. *placha w związku etymologicznym 
z psł. *plocha 'płaszczyzna”, *plasks I *ploskt 
'płaski” (zob. płaski). 

spocząć spocznę 'usiąść, położyć się, zwy- 
kle dla odpoczynku, nabrania sił”, 'zostać 
gdzieś położonym, umieszczonym, wspar- 
tym na czymś, znaleźć się gdzieś, stp. 
XV w. spoczynąć 'oddać ducha, umrzeć; 
wielokr. spoczywać, z przedr. s- (zob. 2) 


spoglądać 


od psł. *po-ćiti (zob. pokój I). — Od tego 
spoczynek 'odpoczynek, wytchnienie”, 'sen'. 
Zob. odpoczynek. 

spoglądać od XVIII w. 'kierować, zwra- 
cać wzrok, oczy; rzucać okiem, patrzeć”, 
*(o oczach, wzroku) zatrzymywać się na 
kimś, na czymś, kierować się na kogoś, na 
coś. Z przedr. s- (zob. z) od daw. poglądać 
(stp. poględać) od XV w. 'patrzeć, XVI w. 
poglądać I poględać 'postrzegać wzrokiem, 
oglądać, spoglądać, przyglądać się, patrzeć”, 
"myśleć o kimś, o czymś, zastanawiać się, 
rozpatrywać, co od psł. *ględati 'patrzeć, 
wpatrywać się; doglądać, opiekować się” 
(zob. oglądać). 

spoić spoję od XV w. 'złączyć ściśle różne 
przedmioty lub ich elementy, skleić, zluto- 
wać, zespawać, stp. też 'zjednoczyć, zespo- 
lić*; wielokr. spajać. Por. stdł. spójiś 'złą- 
czyć, połączyć, słc. spojit 'połączyć, złączyć; 
zjednoczyć, ukr. spojity 'złączyć, zespolić”, 
ch./s. spójiti 'ts.; zespawać, zlutować, cs. 
sspojiti 'złączyć. Z przedr. *se- od *pojiti 
'powodować, że coś mocno przywiera, przy- 
lega, że coś czegoś ściśle dotyka” > 'łączyć, 
zespalać, będącego czas. kauzat. od *piti 
"mocno przywierać, przylegać, ściśle czegoś 
dotykać (zob. pić II). — Od tego spoina, 
spoiwo, spoisty, spojówka, spójnia, spójny. 
Zob. spawać. 

spojrzeć spojrzę, stp. od XV w. spoźrzeć 'skie- 
rować, zwrócić wzrok, oczy; rzucić okiem, 
popatrzeć, '(o oczach, wzroku) zatrzymać 
się na kimś, na czymś, skierować się na ko- 
goś, na coś”, 'ująć, potraktować coś w pe- 
wien sposób, rozpatrzyć, rozważyć z jakie- 
goś punktu widzenia; wielokr. spozierać. 
Psł. *po-zvreti 'spojrzeć, popatrzeć” (stp. od 
XV w. pojźrzeć / poźrzeć | poźreć 'spojrzeć, 
zobaczyć, w XVI w. najczęściej poźrzeć 
i pojźrzeć, rzadziej pojrzeć, rzadko pojzreć, 
wyjątkowo poźdrzeć, poźreć, pozdreć 'popa- 
trzeć, spojrzeć, zerknąć”, 'skupić uwagę na 
kimś, na czymś, zainteresować się; zastano- 
wić się, przemyśleć”, por. np. strus. pozorefi 
*popatrzeć, ukr. pozrfty 'ts., scs. pozereti 
*spojrzeć, skierować wzrok”, słwń. pozreti 
*popatrzeć'), z przedr. *po- od psł. *zbreti, 
*zvrg 'patrzeć” (por. kasz. zdrec, zdfi 'pa- 
trzeć”, cz. zFit, zrim 'patrzeć, spoglądać; wi- 


569 


spory 


dzieć”, r. zret, zrju "widzieć; spoglądać”, ukr. 
zrity, zrju patrzeć; widzieć, scs. zwrćti, 
zvrjo 'ts.). Podstawowy czas. *zwreti po- 
krewny np. z lit. Źerćti 'Świecić się, błysz- 
czeć', stwniem. grdo, niem. grau 'szary”, stirl. 
grian 'słońce”, od pie. t$'er(a)- 'świecić się, 
błyszczeć” (zob. zorza). — Od tego spojrze- 
nie. Zob. wzrok. 

spokój od 1500 r. 'brak niepokoju; cisza, brak 
wstrząsów, hałasów”, stp. brak trosk, kło- 
potów”. Por. gł. spokoj 'uspokojenie; pocie- 
szenie, pociecha”, ukr. spókij 'spokój”. Zwią- 
zane z pokój, psł. *pokoje (zob. pokój 1), 
z przedr. s- (zob. z). — Od tego spokojny; 
uspokoić (stp. 'obdarzyć pokojem, zapewnić 
pokój”; por. daw. spokoić 'uspokajać ), uspo- 
koić się, zaspokoić. 

społeczny od XVI w. wykonywany, realizo- 
wany przez ogół, zbiorowy, ogólny”, daw. 
"ogólny, wspólny”. Por. cz. spolećny "wspól- 
ny, słc. spoloćny *wspólny, kolektywny”. 
Od spółka, daw. spółek (zob. spółka). — Od 
tego społecznik, społeczność, społeczeństwo, 
uspołecznić. 

społem od XV w. 'razem z innymi, wspólnie”. 
Por. stcz. spolem 'razem', ukr. przest. spólom 
*razem', słwń. dial. spolom 'ogólnie', ch. dial. 
kajk. spólum 'całkiem, do końca. Z wy- 
rażenia przyimkowego *se polome 'z (ra- 
zem z) połową” (przyim. *se, zob. z i narz. 
psł. *pole "pół, połowa”, zob. pół). Zob. spół- 
ka, pospołu. 

spory od XVII w. "niezbyt mały, dość duży”, 
przest. 'szybki, prędki, chętny; wydajny, 
dzielny”, dial. też "wystarczający na długo; 
syty, pożywny ; por. stp. XV w. sporość 'po- 
większenie (co do ilości, wielkości), uczy- 
nienie liczniejszym, silniejszym, przyrost”, 
sporzyć się "powiększać się. Ogsł.: cz. spory 
*zdolny do dużego wysiłku; obfity, duży”, 
książk. 'słaby, marny; nieliczny”, dial. 'obfi- 
ty, wydajny; pożywny, syty; silny, mocny; 
oszczędny, r. spóryj 'sprawny”, dial. *wy- 
dajny; pożywny”, słwń. spór wydajny, obfi- 
ty; syty, pożywny. Psł. *spore wydajny, 
korzystny; obfity, pokrewne z łac. -sper 
w pro-sper 'szczęśliwy, pomyślny”, stind. 
sphird- 'obfity, bogaty”, stnord. sparr 'o- 
szczędny, uważny” i dalej z psł. *speti 'uda- 
wać się”; rozwijać się, podążać; śpieszyć się” 


sposobić 


(zob. śpieszyć), od pie. *spe- "udawać się, do- 
brze rosnąć, z przyr. *-ro- (por. mądry). — 
Od tego przysporzyć od XV w. 'powiększyć 
ilościowo, pomnożyć, daw. bez przedr. spo- 
rzyć 'zdarzyć, błogosławić (o Bogu), przy- 
sparzać”, sporzyć się mnożyć się”. 

sposobić od XV w. przest. "urządzać, przygo- 
towywać; uczyć, kształcić, przysposabiać do 
czegoś”, stp. 'przygotowywać”, 'przywłasz- 
czyć sobie”, daw. też 'adoptować, 'zaopa- 
trywać, dial. sposobić "przygotowywać; 
z przedr.:przysposobić, usposobić, usposobie- 
nie 'temperament, natura” (stp. XV w. 'dzia- 
łanie”, zdolność, 'przyrzeczenie'). Od słow. 
*posobiti "czynić coś, urządzać według sie- 
bie, na swoją miarę, dla swoich potrzeb”, 
por. cz. piusobit 'sprawiać, powodować; od- 
działywać, wpływać, wywierać wpływ, skut- 
kować; działać, pracować, r. posobit 'po- 
móc, dopomóc”, czas. od wyrażenia przy- 
imkowego *po sobe 'według siebie” (zob. po 
i się). Zob. sposób. 

sposób od XV w. 'określona metoda, forma 
wykonania, ujęcia czegoś, maniera, styl; 
środek, możliwość, stp. sposob i sposoba 
*kształt, figura, kasz. sposób też "wróżba, 
zapowiedź, szczególnie pomyślna; posag; 
okazja, sposobność, w funkcji przysł. 'wie- 
le. Płnsł.: cz. zpisob 'sposób, metoda; spo- 
sób postępowania, zwyczaj, obyczaj, manie- 
ry; postać, kształt”, słc. spósob 'sposób, styl; 
maniery”, r. spósob 'sposób, środek, meto- 
da”, ukr. spósib, -sobu 'ts.. Słow. *ssposobe 
'uczynienie, urządzenie, przygotowanie cze- 
goś według siebie, na swoją miarę, według 
swoich potrzeb”, rzecz. odczas. od przedrost- 
kowego *se-posobiti 'uczynić coś, urządzić 
według siebie, na swoją miarę, dla swoich 
potrzeb” (zob. sposobić). — Od tego sposob- 
ny 'odpowiedni, stosowny”, dial. 'właściwy”, 
*zdolny (o człowieku, który wszystko potra- 
fi sam zrobić)”, kasz. sposobni 'piękny, ład- 
ny, śliczny” — sposobność. 

spód spodu 'dolna część, dno, dolna strona, 
na spodzie, pod spodem, stp. XV w. we spod 
"pod spodem, na dół, niżej”. Por. gł. spód 
*'spód, r. ispód 'spód; lewa strona (tkaniny), 
dial. 'dół, ukr. spid, spódu 'spód, dolna 
część; dno; głębina; lewa strona (tkaniny)”. 
Słow. *jvzpoda 'spód, dół”, urzeczowniko- 


570 


spór 
wiony złożony przyim. *jez pod» (psł. "jez 
"z, zob. z, i *pod» 'pod', zob. pod), z które- 
go p. przyim. spod(e). — Od tego spodek; 
spodni — spodnie, spódnica. 
spółdzielnia od XX w. 'zrzeszenie osób ma- 
jące na celu prowadzenie przedsiębiorstwa 
handlowego, produkcyjnego, zakładu usłu- 
gowego”, 'lokal użytkowy, sklep będący 
własnością zrzeszenia spółdzielczego”. Kal- 
ka wcześniej używanego internacjonalizmu 
kooperatywa 'ts. (ostateczną podstawą było 
łac. co-operari "współpracować ), oparta na 
przest. spółdziałać, wypartym przez współ- 
działać (złożenie spół, zob. wespół, i dzia- 
łać, zob.), z przyr. -nia, tworzącym nazwy 
miejsca. Od tej samej podstawy spółdzielca 
'członek spółdzielni” — spółdzielczy. 
spółka od XVIII w. (daw. też współka), przest. 
*wspólne działanie, wspólnota interesów, za- 
mierzeń', do spółki, przest. na spółkę 'wspól- 
nie, razem, łącznie z kimś”, dial. też 'zboże 
mieszane (np. żyto z pszenicą)”, spółki mn 
*wspólne pastwiska, łąki, lasy itp.; daw. od 
XVI w. społek 'towarzystwo, społeczność, 
wspólnota”. Por. gł. społk 'związek, sojusz, 
sprzymierzenie; wspólność, wspólnota; kor- 
poracja, cz. spolek 'stowarzyszenie, towa- 
rzystwo, związek, liga; sojusz, przymierze”, 
przest. 'kontakty, związki”, słc. spolok '*kół- 
ko, stowarzyszenie, zrzeszenie; sojusz, przy- 
mierze”. Od daw. (od XIV w.) przysł. społu 
'razem z innymi, wspólnie” (zob. też pospo- 
łu 'wspólnie, razem”), gł. społu 'na pół; ra- 
zem, wspólnie”, cz. spolu 'wspólnie, razem; 
ze sobą, wzajemnie”, od wyrażenia przy- 
imkowego *ss polu 'z (razem z) połową” 
(przyim. *se, zob. z, i dop. psł. *pole 'pół, 
połowa”, zob. pół); por. daw. spolić 'łą- 
czyć, zespalać”, dial. spólić 'zespolić, spólny 
*wspólny”. — Od tego spółkować 'mieć sto- 
sunek płciowy”, daw. i dial. "współdziałać, 
łączyć się z kimś. 
spór sporu od XV w. 'sprzeczka, konflikt”, 
w stp. też spora 'ts.. Ogsł.: cz. spor 'spór, 
sprzeczka; rozprawa sądowa, proces; sprzecz- 
ność, słc. spor 'spór, sprzeczka, zatarg”, 
r. spor 'spór, kłótnia, sprzeczka, polemika, 
dyskusja, dysputa”, ch./s. spór 'spór, zatarg; 
proces sądowy”. Psł. *sspor» 'starcie, sprzecz- 
ka, zatarg”, rzecz. odczas. od psł. przedrost- 


sprawiedliwy 


kowego *sż-perti sę "wejść w spór” (co od 
psł. *perti, *pvrg "wywierać nacisk, cisnąć, 
gnieść, uciskać, ściskać; działać, postępo- 
wać wbrew czemuś, komuś, sprzeciwiać się”, 
zob. przeć I), z wymianą rdzennego *e — *o. 
— Od tego sporny. Zob. spierać się. 

sprawiedliwy 'postępujący zgodnie z naka- 
zami etycznymi; uzasadniony, słuszny”, stp. 
od XV w. "uczciwy, prawy, 'zgodny z prze- 
pisami prawnymi), 'bezstronny”, 'oczyszczo- 
ny z zarzutów, usprawiedliwiony, niewinny, 
"należyty, właściwy, rzetelny, nieoszukany” 
(z polskiego we wschsł., np. r. spravedlivyj 
*sprawiedliwy, prawy, słuszny”, stąd z kolei 
w płdsł.). Zapożyczenie ze stcz. spravedlivy 
*sprawiedliwy; prawidłowy, właściwy, sto- 
sowny; prawdomówny, prawdziwy; porząd- 
ny, rzetelny, sumienny; bogobojny” (dziś cz. 
spravedlivy 'sprawiedliwy”); w stcz. prawdo- 
podobnie przekształcenie wcześniejszej po- 
staci spravedlny 'ts. pod wpływem przym. 
z zakończeniem -dl-ivy typu bedlivy 'bacz- 
ny, uważny, troskliwy”, mlććdlivy *'milczą- 
cy, cichy”, ostatecznie od stcz. sprava, toż- 
samego z p. sprawa (zob. prawić). — Od te- 
go sprawiedliwość; usprawiedliwić (stp. od 
XV w. 'oczyścić z winy, grzechu”), uspra- 
wiedliwić się "wytłumaczyć się, uzasadnić 
swoje postępowanie. 

sprężyna od XVII w. (w XVI w. u Mączyń- 
skiego sprzężyna) 'przedmiot z materiału 
sprężystego, mający tendencję do rozpręża- 
nia się), przen. 'czynnik sprawczy, bodziec”, 
daw. 'pułapka, sidła zamykające się auto- 
matycznie, daw. od XVI w. też prężyna 
'sprężyna; rodzaj sideł”, dial. *belka ukośna 
w żurawiu studziennym; żuraw studzien- 
ny kasz. prążćna 'sprężyna. Ogsł. postać 
bez s-: cz. prużina 'sprężyna, dial. 'sprę- 
żysty pręt, giętka gałązka; pręga, smuga, 
r.prużina 'sprężyna, słwń. prożina 'ts.. Psł. 
*prożina 'sprężysty, elastyczny przedmiot”, 
od psł. *prożiti (zob. prężyć), z przyr. *-ina. 
Polskie sprężyna w nawiązaniu do przed- 
rostkowego czas. sprężyć 'napiąć, naprężyć”. 

sprośny 'bezwstydny, nieprzyzwoity, rozpust- 
ny”, stp. od XV w. sprosny / sprostny 'tani, 
bez wartości albo małej wartości, lichy, mar- 
ny; niecny, niegodziwy, nikczemny”, 'nie- 


571 


sprząc 


moralny, nieprzyzwoity; obraźliwy”, 'wzbu- 
dzający wstręt, odrazę, wzgardę, 'skromny, 
niewyszukany; prosty, ubogi”, surowy, gru- 
by (o płótnie)”, dial. sprośny 'prosty, nie- 
uczony”, kasz. sprosni / sprostni 'nieumie- 
jętny, niezaradny, niezręczny, nieudolny, 
niezdarny; zwykły, prosty, niewyszukany”, 
*nieprzyzwoity”. Por. stcz. sprosty i sprostny 
I sprostni "prosty, niewykształcony; głupi, 
niedorzeczny; niezłożony; prymitywny, nik- 
czemny; lichy”, cz. sprosty 'ordynarny, gru- 
biański, wulgarny; brutalny, pot. 'prosty, 
zwyczajny”, słc. sprosty 'głupi. Przym. od 
wyrażenia przyimkowego z prosta, w pro- 
sty sposób” (zob. prosty). 

spryt od XVIII w. 'zdolność szybkiego, prak- 
tycznego radzenia sobie, umiejętność postę- 
powania tak, by uzyskać korzyść”. Zapoży- 
czenie z franc. esprit 'duch, dusza; umysł, 
rozum; zmysł, zdolność, talent; dowcip, 
spryt; intencja, poczucie; myśl, sens”. — Od 
tego sprytny, spryciarz. 

sprząc sprzęgnę i sprzęgnąć złączyć coś 
z czymś w pewną całość, zespolić”, *złączyć 
w jednym zaprzęgu parę, czwórkę lub wię- 
cej koni, wołów”, stp. XV w. sprząc się 'po- 
łączyć w jednym zaprzęgu parę koni lub 
wołów należących do dwu różnych właści- 
cieli”; też z innymi przedr.: rozprząc i roz- 
przęgnąć 'odłączyć od zaprzęgu; wprowa- 
dzić zamieszanie, bezład, zdezorganizować, 
rozprząc się i rozprzęgnąć się 'ulec dezorga- 
nizacji, rozluźnić się, rozstroić się, wyprząc 
i wyprzęgnąć 'odłączyć od zaprzęgu, za- 
prząc i zaprzęgnąć 'dołączyć do zaprzęgu; 
wielokr. rozprzęgać, sprzęgać, wyprzęgać, za- 
przęgać. Ogsł., z różnymi przedrostkami, np. 
cz. spfóhnout 'sprzęgnąć, r. sprjać, sprjagu 
*sprzęgnąć”, scs. pripręśti, pripręgo 'przyłą- 
czyć, złączyć”, supręgnoti sę 'ożenić się”, ch./s. 
spreći I spregnuti, sprógnem 'sprzęgnąć; za- 
przęgnąć”. Psł. *pręgti, *pręgo (wtórny bez- 
okol. *pręgngti) 'łączyć coś z czymś w pew- 
ną całość, zespalać, związywać”, pokrewne 
z lit. spreńtgti, sprengu 'naciągnąć, zaciąg- 
nąć, ucisnąć”, łot. spreftęt, sprefidzu 'zaciąg- 
nąć, zawiązać, sprafigdt zawiązać”, stwniem. 
springa 'potrzask, pułapka”, gr. spargdó 'je- 
stem pełny, nabrzmiały”, od pie. *(s)preng"-, 
które od pie. *(s)per-g"- 'ciągnąć, wlec, szar- 


sprzączka 


pać (będącego rozszerzeniem pie. pier- 
wiastka *sper- kręcić, zwijać”). — Od tego 
sprzężony, sprzężenie, sprzęgło; zaprzęg. Zob. 
sprzączka. 

sprzączka od XVIII w. 'rodzaj zapięcia”, dial. 
sprządzka I sprzędzka; daw. od 1500 r. prząc- 
ka I przęcka 'sprzączka, klamerka”, u Linde- 
go przączka | przęczka | przęcka. Por. cz. 
piezka 'ts., r. prjdżka 'ts.. Od sprząc, sprzęg- 
nę 'złączyć coś z czymś w pewną całość, 
zespolić”, psł. *pręgti (zob. sprząc). Pierwot- 
na polska postać *przążka (czy *przężka), 
widocznie z przekształceniami grupy spół- 
głoskowej *żk > *szk > czk / ck. 

sprzątać od XVII w. 'doprowadzać coś do 
porządku, robić porządki, 'zbierać z pola 
(zboże, siano), pot. "zabierać, porywać; 
zjadać z wielkim apetytem, pałaszować; 
z przedr. posprzątać, wysprzątać; z innymi 
przedr. uprzątać, wyprzątać, zaprzątać 'po- 
chłaniać czyjąś uwagę, być przedmiotem 
zainteresowania; zajmować kogoś czymś”; 
jednokr. sprzątnąć (też "zabić, uśmiercić, 
zgładzić”), stp. XV w. *zebrać z pola”, uprząt- 
nąć, wyprzątnąć, zaprzątnąć. Por. słc. spra- 
tat 'sprzątnąć, posprzątać; wepchnąć, wcis- 
nąć, br. dial. sprdtac 'sprzątnąć, posprzą- 
tać; ułożyć; ubrać; stracić, utracić, scs. 
sprętati 'stłumić coś, powstrzymać; tłumić, 
powstrzymywać, 'owinąć zwłoki (przygo- 
towując do pogrzebu)”, ch./s. dial. spretati 
*wystrzelić'. Czas. z przedr. s- < *se- od psł. 
*prętati 'wsuwać, wkładać coś do czegoś, 
uprzątać” (por. r. prjdtat, prjaću chować, 
ukrywać, br. dial. pratac 'sprzątać; porząd- 
kować; czyścić; doglądać; chować prjdtac” 
*wsuwać; nakładać, wdziewać, scs. prętati 
*tłumić coś, przeszkadzać w czymś, ch./s. 
pretati 'posypywać popiołem; okładać chleb 
żarem, by się upiekł”). Podstawowy czas. 
*prętati bez pewnej etymologii. — Od te- 
go rzecz. odczas. sprzęt od XVI w. 'przed- 
miot użytkowy (mebel, narzędzie, naczy- 
nie itp.), 'zbieranie płodów rolnych”, dial. 
sprzęt, zwykle sprzęty mn 'narzędzia gospo- 
darskie, rolnicze”. 

sprzeciwić się od XV w. 'przeciwstawić się, 
zbuntować się, stawić opór”, stp. też "mieć 
wrogie zamiary wobec kogoś. Z przedr. s- 
(zob. z) od daw. przeciwić się 'sprzeciwiać 


2r2 


srać 


się, co od przeciw (zob.). — Od tego sprze- 
ciw 'stawianie oporu, niezgadzanie się, pro- 
test”. 

sprzedać od XIV w. 'odstąpić coś za pie- 
niądze”, 'zdradzić, wydać, oddać za korzy- 
ści materialne, zaprzedać, z przedr. od- 
sprzedać, rozsprzedać, wysprzedać; wielokr. 
sprzedawać. Z przedr. s- (zob. z) od daw. 
(od XIV w.) przedać 'sprzedać, co z psł. 
*per-dati, *per-dame "przekazać, sprzedać”, 
z przedr. *per- (zob. prze-) od psł. *dati, 
*dame 'dać" (zob. dać). — Od tego sprzedaż 
(w wyprzedaż zachowana dawniejsza pod- 
stawa bez s-). 

sprzyjać od XVI w. 'być usposobionym przy- 
jaźnie, przychylnie, być życzliwym, przy- 
chylnym” 'tworzyć dobre warunki do cze- 
goś, dopisywać, służyć”. Z przedr. s- (zob. z) 
do -przyjać, por. stp. XV w. przyjajać, przy- 
jaję 'sprzyjać, być życzliwym; życzyć ko- 
muś czegoś; zgadzać się na coś, pozwalać” 
(z wtórnym bezokol. opartym na temacie 
czasu teraźn. przyjaje-), daw. przać 'sprzy- 
jać”, dial. przdć, przaję i przajać 'kochać, 
lubić kogoś, sprzyjać, być przychylnym”. Cz. 
płót, r. prijdt, scs. prijati. Psł. *prijati, *pri- 
jajo 'sprzyjać komuś, być komuś przy- 
chylnym, życzliwym, okazywać sympatię”, 
najbliższe (także pod względem budowy) 
odpowiedniki: goc. frijón kochać, stind. 
priydydte 'traktuje serdecznie, przyjaźni się, 
por. też pokrewne np. stind. priyd- 'kocha- 
ny, ulubiony”, priti- ż 'radość, zadowolenie”, 
goc. frijonds 'przyjaciel', niem. Freund 'ts., 
wszystkie od pie. pierwiastka *pri- (/ *prai-, 
*prei-) 'lubić, szanować, być spokojnym 
i pogodnym”. 

spuścizna spadek, dziedzictwo”, daw. puś- 
cizna od XV w. 'spadek', jeszcze wcześniej 
stp. od XIII w. puścina 'dobra przypadające 
komuś w spadku, spadek” (w XV w. też 'wy- 
ludniona, porzucona osada”, 'pustynia'), od 
puścić, spuścić (zob. puścić). 

srać od XVI w. (od XV w. z przedr. usrać) 
*wydalać kał”, daw. srać, siorę, sierzesz (ta- 
kie stare formy czasu teraźn. zachowały 
się jeszcze w niektórych gwarach), nowsze 
formy czasu teraźn. sram, srasz itd. (już 
w XVI w., np. w słowniku Mączyńskiego) 
z uogólnienia w całej odmianie tematu 


srebro 


bezokol.; z przedr. nasrać, wysrać (się), ze- 
srać się; wielokr. srywać. Ogsł.: cz. srdt, seru, 
r. srat, seru / serju | sru, ch./s. srati, serem. 
Psł. *sorati, *serg "wydalać kał”, związane 
etymologicznie z r. sor Śmieci”, pokrewne 
z łot. sdarni 'brud, nieczystość, stisl. skarn 
*gnój, brud”, łac. -cerda |< *-scerda] w zło- 
żeniach, np. sti-cerda 'kał świni, gr. skór, 
dop. skatós / skdtus 'gnój, gnojówka, kał”, 
het. śakkar 'gnój, kał”, od pie. *sker- / *sker- 
*wydalać kał; kał, gnój. — Od tego sracz 
od XV w. 'wychodek, ustęp”, sraczka. 

srebro "pierwiastek chemiczny Ag”, "wyroby 
ze srebra, stp. od XIV w. śrebro I śrzebro I 
strzebro I jrzebro, dial. np. srebło / śrebło, 
ścebro I śrybno I ślybrno, kasz. srebro I srebło 
I strebro; zdr. sreberko. Ogsł.: cz. stribro, 
stcz. stfiebro, r. serebró, scs. serebro. Psł. 
*sbrebro 'srebro', nazwa metalu występująca 
także w bałt. i germ.: stpr. sirablis, lit. si- 
dabras, łot. sidrabs, goc. silubr, stwniem. si- 
labar (dziś niem. Silber). Prastare zapoży- 
czenie z jakiegoś nieindoeuropejskiego języ- 
ka Bliskiego Wschodu, ostatecznego źródła 
doszukiwano się np. w asyryjskim Sarpu- 
*srebro'. — Od tego srebrny; srebrzysty; sreb- 
rzyć, posrebrzyć. 

srogi od XV w. 'surowy, okrutny, budzący 
postrach”, dial. srogi 'olbrzymi, wielki”, kasz. 
strogi 'groźny”, 'silny, wielki, tęgi, okaza- 
ły, walny”, 'dobry, wyborny, wartościowy”. 
Ogsł. (ale w postaciach niezupełnie odpo- 
wiadających p. srogi): cz. strohy 'surowy, 
ostry, szorstki; prosty, zwięzły”, słc. strohy 
*ts., r. strógij 'srogi, surowy, ostry, ścisły”, 
bg. strog 'ts., ch./s. stróg 'srogi, surowy, 
ostry”, słwń. strog 'ts., zapewne psł. *strogo 
*surowy, ostry, groźny, od pie. *(s)terg- 
I *(s)treg-. W. takim razie w polskim uprosz- 
czenie grupy spółgłoskowej *str > *sr, mo- 
że hiperyzm jako reakcja na częsty proces 
odwrotny, rozbijania grupy spółgłoskowej 
st > str, postać kasz. strogi byłaby zatem ar- 
chaizmem fonetycznym. Niepokoją jednak 
postaci zdające się wskazywać na prapostać 
*sorg»: oprócz p. srogi także cs.-rus. sragb 
*straszny”, r. dial. soróga 'człowiek mrukli- 
wy, nieprzystępny”, dł. daw. XVI w. i dial. 
srożyś se 'rzucać się, srożyć się. Nie można 
wykluczyć, że mamy tu etymologicznie od- 


573 


SSaĆ 


rębny przym. pokrewny z lit. sirgti, sergu 
*chorować, irl. serg choroba, goc. satirga 
*troska, zmartwienie, niem. Sorge 'tros- 
ka, zmartwienie, utrapienie, kłopot. Dziwi 
wszakże bliskość obu prapostaci (*sorg 
i *stroge) i ich znaczeniowa identyczność. 
— Od tego srogość; srożyć się. 

sroka od XIV w. 'ptak Pica pica”, daw. i dial. 
też syroka, seroka; w kasz. także forma bez 
przestawki sarka. Ogsł.: cz. straka, r. soróka, 
ch./s. sraka / svrdka (śvraka). Psł. *sorka 
*ptak sroka, Pica pica, dokładnie odpo- 
wiada lit. śśrka 'sroka, stpr. sarke 'ts.. 
Ostateczną podstawą jest pie. *Ker- 'czar- 
ny, czarniawy”, zatem ptak został nazwany 
od dominującej barwy upierzenia (postać 
*syorka, sugerowana przez część języków 
słow., jest wtórna, powstała przez kontami- 
nację *sorka z psł. *svfkati / *svfćati 'Świer- 
gotać, ćwierkać”, por. świergotać). — Od te- 
go srokaty 'pstry, łaciaty, cętkowany” (zob. 
pstrokaty). 

srom 'część zewnętrzna narządów płciowych 
u kobiet i samic ssaków”, przest. i dziś książk. 
*wstyd, hańba, niesława, stp. od XV w. 
*wstyd', 'gorszące postępowanie”. Ogsł.: dł. 
srom "wstyd, r. dial. sórom 'wstyd, hańba, 
niesława”, scs. sram» / strame wstyd, hań- 
ba”. Psł. *sormy wstyd, niesława, hańba, 
prapokrewne z awest. fśarama- wstyd, 
uczucie wstydu”, pers. śarm 'ts., oset. fsarm 
*wstyd, wstydliwość, stnord. harmr 'smu- 
tek, zmartwienie, troska, śrdniem. har(a)m 
*zmartwienie; wstyd, hańba, niem. Harm 
*zmartwienie; ciężka obraza”, od pie. *Kor-mo- 
*cierpienie, ból; hańba” (derywat od pie. pier- 
wiastka *Ker-). — Od tego sromota (-— sro- 
motny), sromać 'zawstydzać, sromać się 
*wstydzić się”. 

ssać ssię od XV w. 'pić, wyciągając z czegoś 
płyn ustami, pić mleko z piersi matki; trzy- 
mać w ustach (np. cukierek) i rozpuszczać 
stopniowo śliną; wchłaniać, wsysać”, kasz. 
ssac, ssą 'ssać”; z przedr. wyssać, zassać. Ogsł.: 
cz. sóti, sdji (stcz. ssóti, ssu) 'ssać, wysysać, 
wchłaniać, chłonąć, r. sosdt, sosu. 'ssać”, scs. 
szsati, sosy ssać, wsysać, wchłaniać; dawać 
mleko”. Psł. *sasati [< *svp-s-ati] 'ssać, wy- 
sysać , czas. intensywny z przyr. *-s-, które- 
go ostateczną podstawę stanowiła pie. baza 


stać 574 


*seu-p- I *seu-b- od rdzenia *seu- 'sok; wy- 
ciskać sok; chłeptać, ssać, wysysać (np. sok)”. 
— Od tego ssak. Por. osesek. 

stać I stanę od XIV w. 'powstać, zatrzymać 
się”, stać się "wydarzyć się; z przedr. dostać 
(> przedostać, wydostać), nastać, przestać 
(> poprzestać, zaprzestać), przystać, ustać, 
wstać, zastać; zob. też zostać; wielokr. sta- 
wać (zob.); jednokr. stanąć (zob.). Ogsł.: 
cz. stót se, stanu se 'zostać kimś; stać się, 
wydarzyć się, stcz. stóti, stanu 'stanąć; po- 
trwać, r. stat, stdnu 'stać się; zacząć; zatrzy- 
mać się; stanąć; kosztować, scs. stati, stano 
*stanąć”, ch./s. stati, stanem 'stanąć; nadep- 
nąć; zatrzymać się; zmieścić się; dbać o coś; 
począć, zacząć. Psł. *stati, *stang 'stanąć, 
zatrzymać się, podnieść się”, czas. inchoat. 
od pie. *sta- 'stać. W słow. czasowniku za- 
chowane pierwotne stosunki: przyr. *-ne/o- 
występuje w czasie teraźn. i w formach na 
nim opartych (np. rozkaźn. *stani, p. stań). 
Zob. stanąć. — Od tego nieustanny 'trwają- 
cy ciągle, bez przerw”. 

stać II stoję od XIV w., dial. też stajać 'stać; 
dbać, troszczyć się; z przedr. dostać, ostać 
się, postać, przestać, przystać, rozstać się, 
ustać, wystać, zastać. Ogsł.: cz. stót, stojim, 
r. stojdt, scs. stojati, ch./s. stójati I stajati, 
stajim 'stać, być na nogach; trwać w bezru- 
chu, nie ruszać się”. Psł. *stojati, *stojg 'stać, 
nie ruszać się, wielokr. *stajati, podstawę 
czas. stanowiły pie. formy czasu teraźn. 
*sta-ie/o- (od pierwiastka *sta- 'stać'”), por. 
np. lit. stóju 'stoję* (bezokol. stóti), stwniem. 
stet [< *stajib] *stoi” (bezokol. stćn), łac. sto 
[< *staió] 'stoję” (bezokol. stare), awest. 
stdya- 'postawić. — Od tego stoisko (dial. 
*koniec pola nie doorywany przy nawraca- 
niu koni'), stojak, stójka; od czas. przedr. 
postój, przestój, zastój. 

stadło od XV w. 'para małżeńska, małżeń- 
stwo, związek małżeński, 'para zwierząt”, 
stp. od XIV w. też 'grupa ludzi związanych 
wspólnymi cechami, pozycją społeczną, 
uprawnieniami, obowiązkami”, 'wiek życia 
ludzkiego”, 'określona funkcja w społeczeń- 
stwie” (np. wysokie stadło "wysoki urząd, 
stanowisko”), 'zewnętrzne i wewnętrzne wa- 
runki życia, sposób życia”, dial. także 'sta- 
do”. Por. dł. stadło 'stado”, gł. stadło 'ts.; 


stan 


gromada, cz. stadlo 'stałe miejsce wypala- 
nia węgla drzewnego, słc. dial. stadlo 'miej- 
sce na pastwisku, gdzie bydło stoi w po- 
łudnie. Zachsł. *stadlo pierwotnie chyba 
nazwa czynności 'stanie, stawanie (razem)”, 
od psł. *stati stanąć, zatrzymać się, pod- 
nieść się” (zob. stać I), z przyr. *-dlo, two- 
rzącym przede wszystkim nazwy narzędzi, 
wtórnie m. in. nazwy czynności (zwłaszcza 
w płdsł.). 

stado od XIV w. 'grupa zwierząt jednego ga- 
tunku'; zdr. stadko. Ogsł.: cz. stado, r. stado, 
scs. stado. Psł. *stado 'gromada zwierząt, 
stado”, od psł. *stati 'stanąć, zatrzymać się, 
podnieść się” (zob. stać I), z rzadkim przyr. 
*-do. Pierwotne znaczenie 'stojąca gromada 
zwierząt”. — Od tego stadny — stadnina. 

stajnia od XV w. (stp. też stania / stajeń) 'po- 
mieszczenie dla koni (lub dla innych zwie- 
rząt gospodarskich)”; zdr. stajenka. Płnsł.: 
cz. dial. stajńa 'stajnia', słc. stajńa (dial. też 
stajeń) 'ts., r. dial. stajnja 'stajnia dla koni”, 
ukr. stajnja 'ts., dial. też 'obora, chlew”, br. 
stajnia 'stajnia'. Psł. dial. *stajvńa "miejsce, 
gdzie się umieszcza zwierzęta gospodarskie, 
pomieszczenie dla nich, od psł. wielokr. 
*stajati stawać” (zob. stać II), z przyr. *-bńa. 
— Od tego stajenny. 

stan od XV w., stp. od XII w. 'powinność 
utrzymywania panującego i jego dworu, 
urzędników, drużyny w czasie podróży 
po kraju, ciążąca na ludności wiejskiej”, 
w XV w. także 'pomieszczenie służące za 
mieszkanie, tymczasowe miejsce schronie- 
nia, najczęściej będące namiotem; szałas 
myśliwski; spichlerz”, 'okręg, obwód”, dial. 
*dolna część koszuli kobiecej, podołek”, 
'część okrycia od ramion do pasa, być 
w stanie być w ciąży”, kasz. stón, stónu 
I stanu 'położenie, w jakim ktoś lub coś się 
znajduje; część tułowia od ramion do pa- 
sa; część odzieży od ramion do bioder”. 
Ogsł.: cz. stan 'namiot', r. stan 'stan, figura, 
talia, 'obóz, 'warsztat, scs. stane 'obóz 
(wojskowy)”, ch./s. stón "mieszkanie, kwa- 
tera, krosna. Psł. *stane 'stanie, położe- 
nie; miejsce postoju, przebywania; to, co 
stoi, nieruchoma część czegoś”, pokrewne ze 
stind. sthdna- n 'stanie; pobyt; stanowisko”, 
stpers. stdna- n 'miejsce', od psł. *stati, *sta- 


stanąć 


no 'stanąć, zatrzymać się, podnieść się, pie. 
*std- 'stać” (zob. stać 1), z przyr. *-ne. — Od 
tego stanik 'biustonosz; górna część sukni 
od ramion do pasa”, dial. 'ubiór kobiecy 
z domowego płótna sięgający do pasa (daw- 
ny rodzaj biustonosza)”, 'rodzaj damskiej 
kamizelki z czarnego aksamitu, sznurowa- 
nej z przodu i połączonej ze spódnicą”. 

stanąć stanę od XVI w.; z przedr. przysta- 
nąć. Por. cz. stanout 'stanąć. Wtórna po- 
stać czas. stać, stanę (zob. stać I), bezokol. 
utworzony od tematu czasu teraźn. stane- 
(z przyr. *-ne/no-), por. p. stanę. 

stanowić 'tworzyć coś, składać się na coś; 
być czynnikiem decydującym, stp. od 
XV w. 'mocno osadzać, 'powstrzymywać, 
powściągać, 'krzepić, umacniać, mnożyć 
siły”, budować”, 'umieszczać w stajni”, sta- 
nowić się 'przebywać, obrać sobie stano- 
wisko”; z przedr. postanowić, ustanowić (stp. 
*'uchwalić, 'wyznaczyć, zatrzymać w ru- 
chu, w działaniu”, 'umieścić, postawić”, 'wy- 
konać, zrealizować, 'nadać moc prawną, 
uprawomocnić, 'ugodzić, umówić do pra- 
cy, 'utrwalić pewien stan”), zastanowić się. 
Por. r. stanovitsja 'stawać; stawać się, zo- 
stawać; robić się; kształtować się. Czas. 
odrzecz. od psł. *stane 'stanie, położenie; 
miejsce postoju, przebywania; to, co stoi, 
nieruchoma część czegoś” (zob. stan); -ow- 
[< *-ou-] jest śladem pierwotnej przyna- 
leżności podstawowego rzecz. do tematów 
na -ii- (por. np. sadowić). — Od tego stano- 
wisko (dial. "miejsce wspólnego odpoczyn- 
ku bydła w południe); stanowczy. 

starać się od XVI w. 'zabiegać o coś', 'usiło- 
wać zrobić coś jak najlepiej, być gorliwym 
w pracy, w działaniu”; z przedr. postarać się, 
wystarać się. Ogsł.: cz. starat se 'troszczyć 
się, dbać, starać się; martwić się”, r. stardt- 
sja 'starać się, usiłować”, ch. starati se 'do- 
kładać starań; opiekować się czymś, dbać 
o coś; usiłować. Psł. *starati sę męczyć się 
z czymś, dążyć do czegoś, starać się o coś”, 
pokrewne z lit. starinti 'ciężko pracować, 
łot. starigs 'gorliwy, usilny, niem. starr 
*'sztywny, zdrętwiały, nieruchomy; nieugię- 
ty, uparty, łac. strenuus 'dziarski, silny, 
rześki, obrotny”, gr. stereós 'twardy, solid- 
ny; mocny, silny, tęgi, krzepki, od pie. 


575 


stary 


*(s)ter(2)- I *(s)tre-. — Od tego staranie, sta- 
ranny — staranność. 

starczyć od XV w. 'wystąpić w dostatecznej 
ilości, liczbie, nie zabraknąć, być dostatecz- 
nym powodem”, starsza postać statczyć od 
XIV w.: stp. statczyć / staczczyć | staczyć 
też 'nadążać, podołać, dać radę, być w sta- 
nie, sprostać; trwać; z przedr. dostarczyć, 
nastarczyć, wystarczyć; wielokr. starczać, 
z przedr. dostarczać, nastarczać, wystar- 
czać. Por. cz. staćit, stcz. statciti, słc. stacit. 
Zachsł. *statoćiti "wystąpić w dostatecznej 
ilości, liczbie, wystarczyć, czas. odrzecz. 
od psł. *statvke "majątek, mienie, dobytek” 
(zob. statek). W polskim zmiana grupy spół- 
głoskowej tcz > rcz. 

starosta 'naczelnik powiatu, 'osoba odpo- 
wiedzialna za pewną grupę ludzi, przewo- 
dząca im, kierująca nimi, kierownik”, stp. 
od XIV w. 'początkowo namiestnik królew- 
ski sprawujący na określonym terytorium 
pełnię władzy w zastępstwie panującego, 
z czasem urzędnik sprawujący na okreś- 
lonym obszarze władzę administracyjną, 
sądowo-policyjną oraz zarząd dóbr kró- 
lewskich', stp. też 'zwierzchnik, przełożo- 
ny, zarządca, naczelnik”, 'starzec; przodek”, 
hist. "naczelnik rodu u dawnych Słowian, 
daw. też 'przodek', dial. 'dawny urzędnik 
polski”, 'stary”, "gospodarz weselny”, 'rodzaj 
tańca. Ogsł.: cz. starosta 'prezes, przewod- 
niczący, przest. 'najstarszy członek rodu, 
strus. starosta 'starzec; przewodniczący, na- 
czelnik, przywódca, r. starosta 'przewodni- 
czący, naczelnik, przywódca”, słwń. starosta 
"najstarszy z grona, prezes, przewodniczą- 
cy, wójt”. Psł. *starosta 'człowiek najstarszy 
wiekiem lub rangą, naczelnik, przywódca, 
od psł. przym. *stare (zob. stary). Pierwot- 
nie rzecz. abstrakcyjny *starostv 'bycie sta- 
rym, starszym, który z powodu użycia 
w funkcji osobowej został przyporządko- 
wany do rzeczowników na -a typu psł. *słu- 
ga,*vojevoda, p. sługa, wojewoda (zob.). — 
Od tego starostwo, starościna. 

stary od XIV w. 'mający wiele lat, niemło- 
dy, 'zużyty, 'nieświeży, nie nadający się 
do spożycia. Ogsł.: cz. stary, r. stóryj, Scs. 
starv. Psł. *stara stary”, archaiczny przym. 
z przyr. *-re od rdzenia zawartego w psł. 


stateczny 


*stati (zob. stać I), dokładne odpowiedniki: 
lit. stóras 'gruby, stisl. stórr wielki, silny, 
ważny, męski”, z pie. *sta-ro- (por. też z in- 
ną samogłoską rdzenną stind. sthiró- 'sil- 
ny, mocny, krzepki”). Pierwotne znaczenie 
prawdopodobnie 'stały, silny, mocny” > 'bę- 
dący w pełni sił, krzepki” > 'niemłody, sta- 
ry” (por. rozwój znaczeniowy psł. *molde 
"młody, zob. młody); psł. *stare jako in- 
nowacja semantyczna wypierał dawniejszy, 
odziedziczony z pie. przym. *vetech» 'stary', 
zachowany szczątkowo (zob. wiotki). — Od 
tego starość, starzec, starucha (+ starusz- 
ka), starowina, starka, starocie, starzyzna, 
starzeć się; w licznych złożeniach, np. staro- 
dawny, starożytny. 

stateczny od XV w. 'zrównoważony, poważ- 
ny, rozważny”, 'mający zdolność samodziel- 
nego odzyskiwania równowagi, stp. też 
*stały w uczuciach, niezmienny”, 'właściwy, 
dobry”. Od stp. statek 'uporządkowane dzia- 
łanie, porządek” (zob. statek). — Od tego 
stateczność, statecznik. 

statek 'jednostka pływająca, okręt” od XVII w., 
przest. statki mn 'naczynia, narzędzia, przy- 
bory” (dziś o naczyniach kuchennych), stp. 
od XIV w. 'mienie ruchome, zwłaszcza wy- 
posażenie mieszkania, inwentarz żywy”, 'na- 
rzędzie, "uczynek, skutek uczynku”, 'upo- 
rządkowane działanie, porządek, 'sposób 
życia, obyczaj”, dial. 'dobytek, bydło domo- 
we, inwentarz żywy”, 'naczynie”, 'wytrwa- 
łość”. Płnsł.: stcz. statek 'towar, mienie; moc, 
siła; pomoc, wsparcie; korzyść, zysk; pod- 
stawa”, cz. statek "mienie, majątek; większe 
gospodarstwo wiejskie, statky mn 'war- 
tości, ukr. statok "mienie, majątek”, dial. 
*bydło”. Psł. dial. *stateko 'ustawienie, upo- 
rządkowanie, porządek”, "majątek, mienie, 
nieruchomość, dobytek”, od imiesłowu bier- 
nego *stata do psł. *stati 'stanąć, zatrzymać 
się, podnieść się” (zob. stać I), pierwotne 
znaczenie 'to, co stoi. Polskie znaczenie 
'jednostka pływająca, okręt” rozwinęło się 
z 'naczynie”, co do rozwoju semantycznego 
por. okręt. Zob. stateczny, ustatkować się. 

staw I od XV w. śródlądowy zbiornik wod- 
ny (naturalny lub utworzony sztucznie), sa- 
dzawka”; stp. zdr. stawek. Od stawić (zob.), 
pierwotnie 'coś zastawionego, odgrodzonego”. 


576 


stawić 


staw II anat. 'ruchome połączenie kości, 
przegub”. Por. gł. staw 'kończyna, cz. stav 
'przegub”, słc. stav 'ts., bg. stava 'ts., ch. 
dial. czak. stav / stava 'staw, przegub”. Psł. 
*stavo / *stava 'staw, przegub”, rzecz. odczas. 
od psł. *staviti (zob. stawić). 

stawać staję "wstawać, dźwigać się na nogi, 
przybierać położenie pionowe; zatrzymywać 
się, stp. od XV w. stawać, stawam 'bywać, 
przebywać, znajdować się, 'być obecnym 
w celu wzięcia udziału w rozprawie są- 
dowej, 'słabnąć, tracić siły, moc, wartość”, 
*starczać, być do dyspozycji; z przedr. do- 
stawać, nastawać, odstawać, wstawać, zasta- 
wać. Ogsł.: cz. stdvat se 'stawać się, zosta- 
wać; wydarzać się”, ukr. stavdty(sja) 'stawać 
(się), robić się, wynikać; wystarczać, cs. sta- 
vati stawać, ustawiać się. Psł. *stavati 'za- 
trzymywać się, podnosić się”, czas. wielokr. 
(utworzony jak np. bywać, dawać) od psł. 
*stati, *stang 'stanąć, zatrzymać się, pod- 
nieść się (zob. stać I). Formy czasu teraźn. 
staję genetycznie należą do czas. stajać, psł. 
*stajati 'stawać”, będącego czas. wielokr. od 
psł. *stojati 'stać” (zob. stać II). 

stawić stawię od XIV w. 'umieścić, położyć”, 
stp. też 'przedstawić przed sądem (świad- 
ka, przedmiot sporu itp.), doprowadzić na 
rozprawę”, 'zbudować, postawić, budować, 
stawiać, stawić się 'przyby(wajć osobiście, 
zgłosić się, ukazać się”, 'chełpić się, pysznić 
się, przechwalać się, "przeszkodzić, być za- 
wadą, 'udawać; z przedr. dostawić, na- 
stawić, obstawić, odstawić, postawić, przed- 
stawić, przestawić, przystawić, rozstawić, 
ustawić, wystawić, zastawić, zestawić, zob. 
też zostawić; wielokr. stawiać od XIV w., 
z przedr. dostawiać, nastawiać, przestawiać, 
wystawiać, zastawiać. Ogsł.: cz. stavit 'za- 
trzymać, wstrzymać, zatamować, zatrzy- 
mywać, wstrzymywać, tamować; stawiać, 
budować, stavćt 'stawiać, ustawiać, wysta- 
wiać; budować, wznosić; zatrzymywać się), 
r. stdvit stawiać, ustawiać, scs. staviti 'za- 
trzymać, powstrzymać, zabronić, liky stavi- 
ti organizować tańce ze śpiewem, ch./s. 
staviti "postawić, położyć; włożyć; zadać 
(pytanie)”. Psł. *staviti powodować, że coś 
stoi”, wielokr. *stavati, czas. kauzat. od psł. 
*stajati 'stać” (zob. stać II), por. bliskie lit. 


stąpać 


stóvinti "postawić (: stoveti 'stać). — Od 
tego stawka; od czas. przedrostkowych roz- 
staw, zestaw; dostawa, obstawa, postawa, 
podstawa, wystawa, zastawa; przestawka, 
przystawka (stp. XV w. 'mała miska”), za- 
stawka. Zob. też staw II, ustawa. 

stąpać od XV w. (daw. stępać) 'iść, chodzić, 
stawiać kroki, dawne 'przebierać nogami 
w miejscu, tupać; jednokr. stąpnąć. Ogsł.: 
cz. stoupat 'kroczyć; wchodzić, wstępować; 
piąć się w górę”, r. stupdt 'chodzić, kroczyć”, 
scs. stopati 'iść, kroczyć”. Psł. *stopati 'sta- 
wiać nogi, stopy przy chodzeniu, stawiać 
kroki, iść, chodzić, czas. wielokr. od psł. 
*stopiti "postawić nogę, zrobić krok, stąp- 
nąć” (zob. stąpić). 

stąpić od XV w. (stp. stępić) 'wejść, wstą- 
pić gdzieś, przybyć, zrobić gdzieś pierwszy 
krok; postawić nogę, stopę, idąc, zrobić 
krok”, stp. też "wznieść się; wziąć udział; 
stanąć do walki”; z przedr. dostąpić, nastą- 
pić (daw. następić) od XVI w. 'pojawić się 
w następstwie ustalonego porządku, odbyć 
się, wydarzyć się po czymś innym, 'po- 
wstać, zacząć się”, 'stanąć na czymś, nadep- 
nąć na coś” (stp. też "będąc w ciągłym ru- 
chu, znaleźć się w jakimś miejscu”, 'pojawić 
się”, ' zaatakować”, "przyciągnąć z wojskiem”, 
"przyjąć jakiś system religijny lub politycz- 
ny”), odstąpić (stp. odstępić / otstępić 'odejść, 
oddalić się, usunąć się”, 'zrezygnować z pre- 
tensji do czegoś, zrzec się, ustąpić coś ko- 
muś, daw. 'opuścić, porzucić”), 'postąpić 
(stp. postępić, postąpię od XIV w. 'przemieś- 
cić się, przesunąć się, udać się w jakimś 
kierunku, 'odstąpić coś komuś”, "wykonać, 
wypełnić”), przestąpić od XV w. (stp. prze- 
stępić), rozstąpić, ustąpić, wstąpić, zastąpić, 
zstąpić; wielokr. -stępować: z przedr. nastę- 
pować, postępować, przestępować, przystę- 
pować, występować, zastępować, zstępować. 
Ogsł.: cz. przest. stoupit "wstąpić, słc. stu- 
pit 'zrobić krok, stąpnąć; wkroczyć, wejść, 
wstąpić”, r. stupit "postawić nogę, stąpnąć; 
wejść, scs. stopiti, stypljo 'iść, kroczyć. 
Psł. *stopiti postawić nogę, zrobić krok, 
stąpnąć, zapewne czas. kauzat. od nieza- 
chowanego psł. czas. fstepti, tstępy 'stąp- 
nąć, stanąć” (zob. stopa, stopień), oparty na 
temacie czasu teraźn. *stęp-. Podstawowy 


577 


stękać 


czas. fstepti, t stępo pokrewny z lit. stapytis 
*stać, stipti, stirmpu 'zesztywnieć, zmarz- 
nąć”, od pie. *ste(m)p-. — Od czas. przed- 
rostkowych odstęp (stp. XV w. 'zrzeczenie 
się, ustąpienie”, daw. 'odejście, odstąpienie, 
odwrót, odstępek 'odstępstwo”), podstęp 
(daw. podstępek "podstęp, oszustwo”), po- 
stęp od XVI w., przystęp od XV w. 'dostęp', 
rozstęp, wstęp, występ, zastęp; postępek od 
XVI w.; następny od XVI w. 'następujący po 
kimś, kolejny”, podstępny, przestępny, przy- 
stępny, występny; odstępca, przestępca, za- 
stępca. 

sterczeć, daw. starczeć "wystawać ponad po- 
wierzchnię, odstawać od płaszczyzny; stać 
na sztorc, 'tkwić w miejscu, stać długo 
i bezczynnie”; daw. XVI-XVIII w. stark 'za- 
wada, coś sterczącego na drodze, przeszka- 
dzającego”; por. postać bez s-: kasz.-słowiń. 
tarćec 'tkwić, siedzieć”, taćec (z uproszcze- 
niem rć > ć) 'ts.; sterczeć. Odpowiada ukr. 
dial. storćdty "wystawać ponad coś, słwń. 
strćati 'ts., ch. dial. stńćati 'ts., por. nale- 
żące do innej koniugacji kasz. storćic 'ster- 
czeć, cz. strćit "popchnąć, szturchnąć; we- 
tknąć, wsadzić, bg. stbrća 'stać prosto; wy- 
stawać ponad coś”, a także postaci bez s-: cz. 
trćet "wystawać ponad coś, sterczeć; znajdo- 
wać się gdzieś, w czymś, tkwić, r. torćdt 
*ts., ch./s. daw. trćati "wystawać ponad coś, 
z czegoś, sterczeć. Psł. *(s)tycati, *(s)trcitb 
*pionowo tkwić w czymś, wystawać z czegoś, 
nad jakąś powierzchnię, sterczeć, pierwot- 
ny czas. stanu oparty na ie. bazie *(s)ter-k- 
od pie. pierwiastka *(s)ter- "być sztywnym, 
zesztywniałym”. W polskim kontynuowana 
jest prapostać z nagłosowym s- (dialektycz- 
nie w kasz. prapostać bez tej spółgłoski). 
Por. usterka. 

sterta od XV w. 'kupa, stos”, stp. sterta / styr- 
ta 'stóg siana, zboża”. Por. ukr. styrta / skyr- 
ta, br. skirta, r. skirdó / skird 'sterta, stóg”. 
Zapożyczenie z lit. stirta 'stóg siana” (por. 
też łot. stirta rodzaj suszarni zboża na 
polu”), zapewne za pośrednictwem wschsł. 
(por. ukr. styrta). Mało prawdopodobne do- 
patrywanie się tu wyrazu rodzimego. 

stękać od XV w. wydawać jękliwy głos, cięż- 
kie, głośne westchnienia; uskarżać się 
(zwłaszcza na ból), narzekać, wyrzekać, 


sto 


*(o łosiu i jeleniu) wydawać charakterys- 
tyczny głos w okresie godowym; z przedr. 
wystękać, zastękać; jednokr. stęknąć. Zachsł. 
i słwń.: cz. dial. stukat 'narzekać, stękać”, 
słc. stukat 'ts., słwń. stókati 'jęczeć, stę- 
kać, narzekać, żalić się. Psł. dial. *stokati 
[< *ston-k-a-ti (z regularnym rozwojem *on 
przed spółgłoską > *g)] 'stękać, narzekać, 
czas. zdrobniały z przyr. *-k- (por. bląkać 
się) od psł. *stonati 'jęczeć, stękać” (por. gł. 
stonać 'wzdychać, stękać, jęczeć, cz. sto- 
nat 'chorować, niedomagać, r. stondt 'stę- 
kać, jęczeć”), należącego ostatecznie do pie. 
*(s)ten- 'grzmieć, huczeć; jęczeć, stękać”. 

sto od XIII w. liczeb. główny. Ogsł.: cz. sto, 
r. sto, scs. szto. Psł. *sato '100”, pokrewne lit. 
$imtas, stind. śatóm, awest. satam, łac. cen- 
tum, gr. hekatón, goc. hund, kontynuujące 
pie. *kmtom '100'. Rdzenne *-5- w formie 
psł. niezbyt jasne, oczekiwalibyśmy bowiem 
prapostaci fsęto z *-g- odpowiadającym lit. 
-im- w Simtas (ale regularne *ę w psł. *ty-sęta, 
zob. tysiąc). Być może w słow. rozwój pie. 
*kmtom > *kiimtom > *sonto > (z uprosz- 
czeniem grupy spółgłoskowej) *soto, cho- 
ciaż dziwić może rozwój *: > *tim po pier- 
wotnej spółgłosce palatalnej. Mało prawdo- 
podobne przypuszczenia o zapożyczeniu psł. 
postaci *ssto z innych języków ie. — Od te- 
go setka, setny (dial. też 'dzielny; bardzo du- 
ży, okazały”). 

stocznia od XX w. 'zakład przemysłowy zaj- 
mujący się budową i remontem statków”. 
Od stoczyć 'tocząc, zsunąć coś z góry, ze- 
pchnąć w dół” (zob. toczyć), pierwotnie chy- 
ba 'miejsce, gdzie się spuszcza, zsuwa statki 
do wody” czy 'pochylnia, po której zsuwa 
się statki do wody”. 

stodoła od XIV w. 'budynek gospodarski do 
przechowywania zboża, słomy, siana”. Por. 
cz. stodola 'ts.. Zapożyczenie ze stwniem. 
stadel 'chlew, stajnia, śrwniem. stadel 'sto- 
doła” (dziś niem. Stadel 'stodoła, szopa”). 

stok od XV w. 'pochyłość terenu, zbocze”, stp. 
*spadzistość ; zdr. stoczek. Rzecz. odczas. od 
przedrostkowego stoczyć (się) 'tocząc, zsu- 
nąć (się) z góry” (zob. toczyć). Pierwotne 
znaczenie zapewne 'to, co się stacza w dół, 
co opada. Innego pochodzenia daw. od 
XV w. stok 'strumień, potok; źródło”, dial. 


578 


stosować 


też 'zbiornik wody; koryto do pojenia bydła” 
(por. r. istok źródło; początek”, ch./s. istok 
*wschód”), z psł. *jeztokw 'spłynięcie (się), 
ścieknięcie”, rzecz. odczas. od psł. przed- 
rostkowego *jvz-tekti 'Ściec' (por. p. ściec 
*'spłynąć, r. istćć” 'upłynąć; spłynąć, ch./s. 
isteći 'ts.; od psł. *tekti "płynąć, ciec”, zob. 
ciec). 

stopa od XIV w. (ale od XIII w. zdr. stopka) 
'część nogi”, stp. też 'dolna część czegoś”, 
"miara długości, 'ślad'; zdr. stopka. Ogsł.: 
cz. stopa 'Ślad, trop; miara długości, sto- 
pa, r. stopd stopa, noga, scs. stopa 'ślad, 
trop; krok. Psł. *stopa 'ślad stopy, stopa, 
rzecz. odczas. od niezachowanego psł. fstep- 
ti 'stąpnąć, stanąć” (zob. stąpić), z wymianą 
rdzennego *e — *o. 

stopień od XV w. 'schód”, stp. też "miara 
długości, 'stan natężenia, intensywności”. 
Por. r. stepen* 'stopień', scs. stepene 'stopień, 
schód:. Psł. *stepenv 'schód, stopień, od nie- 
zachowanego psł. czas. fstepti 'stąpnąć, sta- 
nąć” (zob. stąpać), z przyr. *-env. Polski sto- 
pień ma -o- prawdopodobnie pod wpływem 
stopa (zob.), w innych językach słow. wyraz 
był przekształcany przez skojarzenie z kon- 
tynuantami psł. *stopiti (zob. stąpić), por. 
np. cz. stupeń 'stopień, schodek; stadium, 
szczebel (np. rozwoju), ch./s. stupanj 'sto- 
pień, szczebel”. 

stos od XV w. 'kupa, sterta, 'sterta drewna 
przeznaczona do spalenia”, dial. stós 'kupa, 
sterta'; też daw. od XVI w. 'cios, pchnięcie, 
raz, uderzenie”. Zapożyczenie ze śrwniem. 
stóz "kupa, sterta (np. drewna)” (też 'cios, 
uderzenie, pchnięcie”), dziś niem. Stof 'stos, 
sterta, plik” (i 'pchnięcie, uderzenie, cios”). 

stosować od XVI w. "wprowadzać coś w ży- 
cie, w czyn, realizować; używać czegoś w ja- 
kimś celu”, 'kierować, odnosić coś do kogoś, 
czegoś, daw. 'przytykać, przykładać, przy- 
suwać, przystawiać, 'zestawiać, składać, 
układać, 'zestawiać, przyrównywać, przy- 
mierzać, 'przystosowywać, zastosowywać, 
używać czegoś; z przedr. przystosować, 
wystosować, zastosować. Zapożyczenie ze 
śrwniem. stózen 'uderzając, trącając, dosu- 
wać, przystawiać, poruszać, rozprzestrze- 
niać; ścieśniać, skupiać; ubijać, tłuc, dziś 
niem. stofen 'uderzać, trącać, posuwać, 


stóg 
wtykać, wpychać”. Liczne znaczenia powsta- 
ły na gruncie polskim, punkt wyjścia stano- 
wiło dawne 'przytykać, przykładać, przy- 
suwać, przystawiać. — Od tego stosunek 
—> ustosunkować się (daw. stosunkować się). 

stóg od XIV w. 'sterta siana, zboża, słomy 
ułożona wokół drąga, daw. *kupa, wielki 
stos czegokolwiek”, dial. 'bróg'. Ogsł.: cz. 
stoh (przest. stiih) 'stóg”, r. stog 'stóg”, słwń. 
stóg 'drąg, wokół którego układa się stóg”, 
'stóg, sterta”, 'szopa do suszenia zboża; sto- 
doła”. Psł. *stoga 'sterta siana, zboża, słomy 
ułożona wokół drąga, stóg, prapokrewne 
ze stnord. stakkr 'stóg siana”, staki 'drąg, 
żerdź', śrdniem. stak 'przegroda na rzece 
z pali i chrustu, lit. stógas 'dach, strzecha, 
łot. stżgs 'ts.. — Od tego stożek. 

stół od XIV w. 'mebel do spożywania przy 
nim posiłków, pisania, stawiania różnych 
przedmiotów, stp. też 'tron królewski, 
*skarb książęcy lub biskupi, 'trybunał są- 
dowy, instancja sądowa, przen. 'jedzenie, 
pożywienie, wikt, utrzymanie; sposób od- 
żywiania się”, daw. 'posiłek'. Ogsł.: cz. stdl, 
r. stol, scs. stole "krzesło; tron. Psł. *stolv 
*stół; urządzenie do siedzenia”, archaiczny 
rzecz. odczas. charakteryzujący się samo- 
głoską rdzenną -o- (wymianą *e => *o) od 
psł. *stvlati, *stelp (zob. słać II), pokrewny 
z lit. stalas 'stół”, pastóliai mn "pomost, rusz- 
towanie”, goc. stóls m 'krzesło”. Psł. *stole 
oznaczało pierwotnie 'coś usłanego (na zie- 
mi), posłanie służące do jedzenia i siedze- 
nia na nim, później przeniesiono starą na- 
zwę na nowocześniejsze sprzęty domowe: 
na stół składający się z blatu i podstawy 
bądź na sprzęt do siedzenia, co widoczne 
w derywatach: stołek od XV w. 'sprzęt do 
siedzenia, stp. też krzesło władcy, tron; 
stolec od XIV w. 'tron, krzesło monarchy, 
biskupa”, stp. 'stołek', 'krzesło władcy, tron* 
(przen. 'władza, panowanie, wysoka god- 
ność, dostojeństwo”), 'krzesło sędziego lub 
członka sądu; sąd, instancja sądowa”, 'wznie- 
sienie, kopiec”, dial. np. 'stołek z oparciem”, 
'część wozu, 'belki podpierające krokwie”, 
'podstawa ula” (por. np. ukr. stilec 'krzesło, 
stołek”, ch./s. stólac, stó(l)ca 'stołek, krze- 
sło”). — Od tego stolnica; stolarz od XV w.; 
stolica "główne miasto” (stp. od XV w. 'sto- 


579 straż 


łek', *krzesło władcy, tron”); stołować (się) 
— stołownik. 

strach od XIV w. 'lęk, obawa, przerażenie, 
trwoga, stp. też 'zdolność wywoływania 
przerażenia, trwogi, "zamieszanie, hałas 
wywołane strachem”, 'straszydło”. Ogsł.: cz. 
strach, r. strach, scs. stracha. Psł. *strache 
*strach, przerażenie, lęk', przypuszczalnie 
z wcześniejszego *stróg-so- (z regularnym 
rozwojem *gs > *ks > *ch), w związku z psł. 
*stroge surowy, ostry, groźny” (zob. srogi), 
od pie. *(s)terg- / *(s)treg-. — Od tego strasz- 
ny. Zob. straszyć. 

stragan od XVII w. 'kram', dial. 'drewniana 
konstrukcja, na której suszy się saradelę 
lub koniczynę. Zapożyczenie ze śrwniem. 
schrage "pręt ukośny, krzyżulec, krzyżujące 
się drągi”, dziś niem. Schragen 'kobylica, ko- 
zioł. 

straszyć od XV w. "wzbudzać strach, przera- 
żać, grozić czymś”, stp. też straszyć się 'bać 
się, lękać się, odczuwać strach; z przedr. 
nastraszyć, odstraszyć, postraszyć, prze- 
straszyć, wystraszyć, zastraszyć; wielokr. 
-straszać: z przedr. nastraszać, odstraszać, 
wystraszać, zastraszać. Ogsł.: cz. stragit, 
r. straśit, scs. straśiti. Psł. *straśiti, strag 
*wzbudzać strach, przerażać, czas. odrzecz. 
od psł. *strache (zob. strach). — Od tego 
straszak, straszydło; od czas. przedrostko- 
wych postrach (w XVI w. 'strach, lęk, oba- 
wa, 'to, co wywołuje strach: groźba, po- 
gróżka, zagrożenie, gniew, pogłoska, wieść, 
straszny przedmiot, 'kara, zapowiedź ka- 
ry”), przestrach. 

strawa od XIV w. 'środki spożywcze, żyw- 
ność, stp. też 'wydatki pieniężne, zapłata 
za coś, koszty, dial. także 'pokarm dla 
zwierząt domowych. Por. cz. strava 'wyży- 
wienie, wikt; pożywienie, jedzenie”, ukr. 
strdva 'ts.. Psł. *sotrava ' jedzenie, pożywie- 
nie”, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*sa-traviti spowodować zużycie, zniszczyć, 
strawić, p. daw. strawić 'stracić, strwonić, 
wydać” (zob. trawić). Zob. potrawa. 

straż ż 'strzeżenie, pilnowanie, dozór”, 'czło- 
wiek lub grupa ludzi strzegąca czegoś lub 
kogoś, posterunek, warta, stp. XV w. stra- 
ża 'czuwanie, czatowanie'. Zapożyczenie ze 
stcz. straże / straż ż 'straż, warta; strzeżenie, 


strąk 


opieka; strzeżone miejsce”, cz. straż ż 'straż, 
warta”, kontynuującego psł. *storża 'strzeże- 
nie, pilnowanie, czuwanie”, nazwę czynno- 
ści od psł. *stergti 'strzec, pilnować” (zob. 
strzec), z przyr. *-ja. Rodzimym kontynuan- 
tem psł. *storża jest stp. od XII w. stroża 
'pilnowanie, strzeżenie kogoś lub czegoś, 
czuwanie, pełnienie nadzoru, dozór, warta, 
straż, piecza, opieka, obrona; człowiek albo 
ludzie pełniący straż; zasadzka; miejsce po- 
bytu; powinność pełnienia straży w gro- 
dzie, daw. stróża 'stróż, strażnik, strażni- 
cy”, dial. *pilnowanie wsi przez chłopów. 
Zob. stróż. — Od tego strażak, strażnik, 
strażnica. 

strąk od XV w. 'suchy, pękający owoc wielo- 
nasienny”; zdr. strączek. Ogsł.: cz. dial. struk 
*strąk; ząbek czosnku”, r. struk, zwykle stru- 
ćók 'strączek”, ch./s. strik 'łodyga, gałązka; 
kibić, talia; wzrost, postawa, słwń. strók 
*strąk; ząbek czosnku”. Psł. "stroke zapewne 
*twarda, stwardniała część rośliny, praw- 
dopodobnie z wcześniejszego *stru-n-ko-, 
z unosowieniem od pie. *streuk- 'być twar- 
dym”, z którego pochodzi lit. striukas 'krót- 
ki, odłamany, łot. striukuls 'sopel" (pie. wa- 
riant *streu-n-g- jest kontynuowany przez 
stlit. strungas 'krótki, odłamany, z przy- 
ciętym ogonem, śrwniem. struch, niem. 
Strauch 'krzak, krzew”), wszystkie ostatecz- 
nie od pie. pierwiastka *(s)ter- 'twardy, 
sztywny”. 

stręczyć od XVII w. 'ułatwiać nierząd, na- 
kłaniać do nierządu', przest. i dial. 'pod- 
suwać, doradzać, polecać, rekomendować 
coś; z przedr. nastręczyć. Wyłącznie pol- 
skie, łączone ze strąk, co nie tłumaczy 
znaczenia. Prawdopodobnie wyraz przejęty 
z gwar, gdzie stręczyć może być fonetyczną 
odmianką (z wstawnym £ rozbijającym gru- 
pę spółgłoskową sr > str) czas. *sręczyć, któ- 
ry w języku liter. miałby postać *zręczyć 
(por. dial. strękowiny I srękowiny I zrękowi- 
ny "zaręczyny ), z przedr. s- (jak np. w dial. 
srucić zrzucić”, srąb 'zrąb”), od ręczyć (zob.). 
— Od tego stręczyciel — stręczycielka. 

stroić stroję "ubierać kogoś wytwornie, ele- 
gancko, ozdabiać, przystrajać, "stanowić 
ozdobę, przybranie, zdobić, "nadawać in- 


580 


stromy 


strumentowi muzycznemu właściwy ton 
przez odpowiednie naciąganie strun, stp. 
od XIV w. 'czynić, sporządzać coś, dial. 
*robić, przyrządzać, przygotowywać, orga- 
nizować coś; ozdabiać; z przedr. nastroić 
"przygotować, przyrządzić, 'nadać określo- 
ny, właściwy ton”, rozstroić, ustroić, wystroić. 
Ogsł.: cz. strojit "ubierać; urządzać, wypra- 
wiać; przygotowywać się, r. strośt 'układać; 
ustawiać coś w szeregu, formować; budo- 
wać; robić, przest. 'stroić instrument mu- 
zyczny, scs. stroiti "przygotowywać; rzą- 
dzić, zarządzać”, ch./s. strójiti formować; 
garbować, wyprawiać skórę; kastrować”. Psł. 
*strojiti "porządkować, urządzać, przyrzą- 
dzać, przygotowywać, czas. odrzecz. od psł. 
*strojv "ułożenie, uporządkowanie, porzą- 
dek; coś ułożonego, uporządkowanego, przy- 
gotowanego do użycia” (zob. strój). — Od 
tego strojny; od czas. przedrostkowych na- 
strój (stp. KV w. "naczynie, narzędzie, wy- 
posażenie'”, w XVI w. 'to, co jest urządzone, 
przygotowane”), rozstrój, ustrój, wystrój. 

stromy 'spadzisty, urwisty, mocno pochy- 
ły, w słownikach od XIX w. (najwcześniej 
u Mrongowiusza z przykładem z J.U. Niem- 
cewicza), u pisarzy kresowych (A. Mickie- 
wicz, J. Słowacki, B. Zaleski, I. Domeyko), 
brak poświadczeń w gwarach (rzadkie przy- 
kłady gwarowe zostały przejęte z języka 
liter.). Zapożyczenie (za pośrednictwem pi- 
sarzy kresowych) ze wschsł.: br. strómy 'spa- 
dzisty, urwisty, stromy”, ukr. daw. i dial. 
strómyj 'ts., strus. XV w. stromyi 'ts. < psł. 
dial. *strome "wznoszący się pionowo w gó- 
rę, sterczący, stojący prawie pionowo”, 
przym. odczas. od psł. *strometi 'sterczeć, 
wystawać” (por. np. cz. strmet 'sterczeć, wy- 
stawać, ukr. dial. strimity 'sterczeć”, słwń. 
strmeti 'tkwić, sterczeć, wystawać”), z wy- 
mianą samogłoski rdzennej ** => *o. De- 
rywatem od tego samego czasownika jest 
też psł. rzecz. "strome 'coś wznoszącego 
się, sterczącego pionowo” (> 'pień drzewa” 
> 'drzewo rosnące), w gwarach polskich 
(Śląsk, Orawa, Spisz) strom 'drzewo; drze- 
wo owocowe” prawdopodobnie z cz., słc. 
strom 'drzewo”, por. też ukr. dial. strom 
*drzewo owocowe, ch. daw. strom 'pień, 
drzewo”. 


strona 


strona od XIV w. 'każda z powierzchni ogra- 
niczających jakąś bryłę, bok, brzeg, ściana, 
krawędź czegoś, przestrzeń, miejsce na kra- 
wędzi czegoś”, kierunek, 'terytorium, kraj, 
okolica”, *'określona cecha (lub zespół cech) 
dająca się w czymś wyróżnić, jeden z aspek- 
tów czegoś”, kasz. strona 'bok, ściana, prze- 
strzeń na krawędzi czegoś (np. drogi); oko- 
lica; kierunek; stronica w książce; przednia 
strona, przód, front”, szczątkowo zachowa- 
na też postać bez przestawki stdrna 'stro- 
na”. Ogsł.: cz. strana 'strona, bok; stronica”, 
r. storond 'strona, bok; okolica, strony; kraj”, 
scs. strana 'strona; kraj, (obca) okolica, te- 
ren; obce kraje. Psł. *storna "przestrzeń; 
jedna z dwóch powierzchni czegoś, strona”, 
archaiczny rzecz. odczas. z przyr. *na i sa- 
mogłoską rdzenną -o- (z wymianą *e — *o) 
od psł. *sterti, *stbrg 'rozpościerać, roz- 
ciągać, rozkładać (zob. rozpostrzeć). — Od 
tego stronica, stronić, stronnik, stronnictwo; 
od wyrażenia przyimkowego postronny od 
XVI w. 'nie należący do danego grona, śro- 
dowiska, w XVI w. 'obcy, nie swój, nie 
nasz”, 'odległy, oddalony”, 'boczny, z boku”, 
*zewnętrzny, 'poszczególny, lokalny”, 'sa- 
motny, odosobniony”, 'inny, nie ten”. 

strop od XV w. 'pułap, powała, dial. też 
*część dachu”. Ogsł.: cz. strop 'strop, sufit; 
pułap”, r. dial. strop 'strych, poddasze; sufit, 
pułap”, scs. strope 'strop, dach”, ch. stróp 
*sufit, pułap, strop”. Psł. *strops 'dach, pod- 
dasze, pułap, strop”, pokrewne ze stnord., 
stang. hróf 'strzecha” (dziś ang. roof 'dach; 
wierzch; strop”), śrdniem. róf 'pokrywa, 
wieko; daszek, sprowadzanymi do pie. 
*Kra-po- (por. też z innym przyr. goc. hrot 
[< *Kra-do-] 'strzecha'), w takim razie psł. 
*stropb z wcześniejszego *srope (z wstaw- 
nym -t-, por. np. struga), które zapewne 
z pie. *Kra-po-. 

stroszyć od XVIII w. "podnosić do góry, czy- 
nić sterczącym (o włosach, piórach, sier- 
ści); z przedr. nastroszyć. Por. cs. vesrafiti 
*wyprostować, podnieść, wznieść”, wielokr. 
vesraśati, Psł. *sorSiti powodować, że włosy 
się podnoszą, jeżą, sterczą, czas. kauzat. 
od psł. *sfchnoti 'zjeżyć się” (por. p. dial. 
posierzchnąć 'dostać gęsiej skórki”, r. dial. 
sćrchnut 'cierpnąć, np. o ręce”, ukr. Sórchnu- 


581 


stróż 


ty stawać się szorstką, o skórze ludzkiej”, 
cs. vesrzchle 'szorstki”) lub od psł. *sfSati 
*jeżyć włosy”, *sf$iti 'jeżyć się” (por. p. daw. 
XVI-XVII w. nasierszały i nasierszony 'na- 
jeżony, nastroszony”, dial. naszerszały 'roz- 
czochrany, kudłaty”, stcz. srśćti 'lękać się, 
przerażać się; pierzchać, bojaźliwie uciekać, 
cz. sriet 'pryskać, tryskać; zionąć; płonąć”, 
ch./s. strśiti 'sterczeć, jeżyć się, o włosach”, 
słwń. srśiti / srśćti 'sterczeć, stroszyć, jeżyć”), 
z wymianą rdzennego *? — *or. Psł. sfchno- 
ti, *sfsati, *sf$iti i pokrewny rzecz. *sfcho 
*najeżona sierść, szczecina” (por. p. dial. 
sierzch | sierzk | sierzcha 'sierść”, ch./s. sth, 
mn sfsi dreszcz, ciarki, słwń. srh 'ts.) 
oparte są ostatecznie na pie. pierwiastku 
*Ker(s)- "szczecina, sztywne włosy; sterczeć, 
być szorstkim, chropowatym” (zob. sierść). 
W p. stroszyć we wcześniejszej grupie *sr (po- 
wstałej po przestawce *sor$- > *sro$-) wstaw- 
ne -t-: regularny rozwój grupy spółgłosko- 
wej *sr > str (por. też takie -t- w pokrewnym 
bg. nastrchvam 'najeżyć się, drżeć”). 

strój 'ubranie, ubiór”, stp. XV w. 'przyrząd, 
narzędzie, instrument, bobrowy strój 'wy- 
dzielina pewnych gruczołów bobra, o sil- 
nej woni i właściwościach leczniczych”; 
zdr. stroik. Ogsł.: cz. stroj "maszyna, r. stroj 
*ustrój; szyk, szereg, formacja, scs. stroi 
*porządek, ład; zarządzanie; przeznaczenie”, 
ch. strój 'szyk, szereg, linia; garbowanie 
skóry”. Psł. *strojv 'ułożenie, uporządkowa- 
nie, porządek; coś ułożonego, uporządko- 
wanego, przygotowanego do użycia, zwykle 
zestawiane z lit. strdja 'chlew, stajnia za- 
słane słomą”, przypuszczalnie od pie. pier- 
wiastka *(s)ter- 'rozpostrzeć” (zob. rozpo- 
strzeć, strzecha), od którego także łac. struó, 
struere układać warstwami, kłaść obok 
siebie, dopasowywać, porządkować, przy- 
sposabiać, goc. straujan 'sypać, rozsypać”, 
niem. Streu 'słoma na podściółkę”. Pierwot- 
ne znaczenie zapewne 'rozpostarcie czegoś, 
ułożenie”. 

stróż od XV w. 'strażnik, wartownik”, w stp. 
też 'obrońca, protektor, opiekun”, w gwa- 
rach także nazwy przedmiotów, np. 'pal, 
słup przed śluzą”. Por. r. stóroż m 'stróż, do- 
zorca, strażnik”, scs. straży m 'strażnik”, bg. 
straż m 'ts.. Psł. *storż» 'ten, kto strzeże, 


struga 


pilnuje czegoś lub kogoś, dozorca, strażnik”, 
nazwa wykonawcy czynności z przyr. *-jb 
od psł. *stergti "mieć pod strażą, pod opie- 
ką, dozorować, pilnować, doglądać” (zob. 
strzec), z wymianą rdzennej samogłoski 
*e > *o. Zob. straż. — Od tego stróżka; stró- 
Żować; stróżówka. 

struga od XIII w. "mała rzeczka, strumień 
(w stp. też strug m 'ts.'), "pewna ilość cieczy 
płynącej, lejącej się wąskim pasmem'; zdr. 
strużka. Ogsł.: cz. strouha | struha 'sztuczne 
koryto wodne, rów, kanał”, ukr. dial. struhd 
*strumień', ch./s. struga 'koryto rzeki, łoży- 
sko potoku, dial. 'prąd wody, nurt”. Psł. 
*struga strumień, dokładny odpowiednik 
łot. strańiga 'niskie miejsce, gdzie można 
ugrzęznąć (por. z innymi samogłoskami 
rdzennymi łot. struga 'błoto, bagno”, striuga 
*'strumień wody”), z przyr. *-ga od pie. *sreu- 
"płynąć, ciec” (-t- wtórne, wstawne, rozbija- 
jące grupę spółgłoskową *sr > str, por. stru- 
mień). Etymologiczne znaczenie 'to, co pły- 
nie, ciecze”. 

strugać od XV w. Ścinać z czegoś podłużne 
wióry, wygładzać powierzchnię; z przedr. 
ostrugać, wystrugać, zastrugać. Ogsł.: cz. 
strouhat 'trzeć; strugać, temperować, r. stru- 
gat i strogdt 'heblować, ch./s. strugati 'wy- 
gładzać, ociosywać, heblować; drapać, skro- 
bać”, dial. też strgati, strźem (np. czak. strgdt) 
*ts., scs. strzgati, struży 'drapać, skrobać”. 
Psł. *strwgati, *strużo (bezokol. *strugati 
wtórny, oparty na formach czasu teraźn. 
z -u-) 'skrobać (ostrym narzędziem), ze- 
skrobywać cienkimi warstwami”, pokrewny 
z łot. strugdt *budzić', stnord. strjiika 'Ście- 
rać, gładzić, polerować”, od pie. *streug- Ście- 
rać, gładzić, obrabiać ostrym narzędziem”. 

strumień od XIII w. 'potok, struga; pew- 
na ilość cieczy płynącej, lejącej się wąskim 
pasmem”. Płnsł. i słwń.: cz. dial. strumen 
I strumeń 'potok, struga, r. strumen” 'ts., 
słwń. strómen 'prąd wody, nurt; ramię rze- 
ki”. Psł. *strumy, *strumene, bier. *strumenv 
*potok, ruczaj, struga”, dokładny odpowied- 
nik: lit. dial. straumuó, -mefńis 'potok, ru- 
czaj, od pie. pierwiastka *sreu- 'płynąć, 
ciec, z przyr. *=men- (co do budowy por. 
np. płomień), -t- wstawne (regularny roz- 
wój grupy spółgłoskowej *sr > str, por. stru- 


582 


strup 


ga). Etymologiczne znaczenie 'to, co cie- 
cze, płynie”. Zdr. strumyk z psł. *strumy-k» 
'strumień, od psł. mian. *strumy z nawar- 
stwieniem strukturalnego przyr. *-kv (prze- 
noszącego wyraz do innego typu deklina- 
cyjnego, por. np. kamyk, płomyk, promyk, 
zob. kamień, płomień, promień). Zob. stru- 
ga, ostrów. 

struna od XV w. 'sprężysta nić stanowią- 
ca źródło dźwięku w muzycznych instru- 
mentach strunowych”, także 'elastyczna nić 
(zrobiona np. z jelit zwierzęcych), używana 
w chirurgii, do wyrobu rakiet tenisowych 
itp., dawniej też 'cięciwa łuku”, stp. także 
*strunowy instrument muzyczny”, 'nawój, 
wał w warsztacie tkackim, na który nawi- 
ja się osnowę. Ogsł.: dł. tsuna 'cięciwa; 
ścięgno”, cz. struna 'struna, r. strund 'ts., 
ch./s. striina 'ts., 'sierść kozia”, 'długi, ostry 
włos (zwykle zwierzęcy)”, bg. struna 'stru- 
na”, 'długi włos z końskiego ogona lub grzy- 
wy”. Psł. *struna; wyraz oznacza w językach 
słow. przede wszystkim 'strunę w instru- 
mencie muzycznym”, ale słabiej poświad- 
czone odmienne znaczenia sugerują, że 
oznaczał pierwotnie 'rodzaj elastycznej nici 
czy sznurka, sporządzanych zapewne z dłu- 
gich włosów zwierzęcych (z wiązki czy splo- 
tu takich włosów), służących do ściągania, 
spinania czegoś (np. używanych jako cięci- 
wa łuku)”; ogsł. znaczenie 'struna'” jest za- 
tem wtórne, powstało w rezultacie przenie- 
sienia nazwy innego desygnatu (np. cięciwy 
łuku, może też cięciwy tzw. łuku muzycz- 
nego) na podobny realnie i funkcjonalnie 
zasadniczy element instrumentu struno- 
wego, napiętą, elastyczną nić (czy wiązkę 
długich włosów zwierzęcych, jak w smycz- 
ku) stanowiącą źródło dźwięku. Wyraz pra- 
pokrewny ze stwniem. stroum / stróm 'sznu- 
rek”, śrwniem. strieme 'pas, smuga, pręga” 
(por. też lit. struniti budować, stawiać”, łac. 
struere 'nakładać warstwami, kłaść obok 
siebie; budować, wznosić”), od pie. rdzenia 
*streu- smuga, pręga, pasmo, promień, 
z przyr. *-na. — Od tego strunowy. 

strup od XV w. 'sucha skorupka na ranach 
i owrzodzeniach', dial. 'każda choroba skó- 
ry, strupy 'ospa; łupież”. Ogsł.: cz. strup, 
r. strup, scs. strupy 'rana, zranienie”. Psł. 


strych 


*strupe 'strup, prawdopodobnie prapo- 
krewne z łot. strups 'krótki, tępy”, stwniem. 
struben 'najeżyć się, nastroszyć” (dziś niem. 
struppig 'zwichrzony, rozczochrany, kudła- 
ty”), śrdniem. struf 'nierówny, chropowa- 
ty, szorstki, gr. stryphnós 'cierpki, ostry; 
sztywny”, z pie. *streup- / *streub"- (od pie. 
pierwiastka *ster- 'sztywny, twardy”). W ta- 
kim razie etymologiczne znaczenie zapew- 
ne 'coś twardego, stwardniałego, chropo- 
watego”. 

strych od XV w. 'pomieszczenie między stro- 
pem a dachem, poddasze”; zdr. stryszek. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. esterich / esterich 
I estrich "posadzka kamienna; bruk uliczny”, 
niem. Estrich 'klepisko; posadzka kamien- 
na; wyłożenie podłogi, ściany itp. twardą, 
gładką masą” (co ze śrłac. astracus / astricus 
*wylewka posadzkowa, bruk”, a to z kolei 
z gr. óstrakon 'skorupa, skorupka; gliniane 
naczynie, skorupa takiego naczynia”). Pier- 
wotnie zapewne 'strop pod dachem, pokry- 
ty polewą (np. glinianą) czy wyłożony jakąś 
masą. Późniejszym zapożyczeniem z niem. 
Estrich jest termin budowlany jastrych 'wy- 
łożenie podłogi, ściany itp. masą z różnych 
materiałów (np. gliny, gipsu, wapna, cemen- 
tu itp.), twardą, trwałą i gładką, bez spoin”, 
daw. od XVI w. astrych / jastrych 'mieszani- 
na tłuczonych kamieni, cegły i wapna do 
wykładania i wylepiania podłóg (podobna 
do dzisiejszego lastryka); twarda posadzka, 
zwłaszcza wyłożona cegłą lub mieszaniną 
z tłuczonych kamieni, cegły i wapna; strop 
drewniany”. 

stryczek 'sznur z pętlą do wieszania skazań- 
ców”, stp. od XIV w. stryk 'sznur, powróz”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. stric 'powróz, 
więzy, kajdany, sidła”, niem. Strick 'powróz, 
stryczek”. 

stryj od XIV w. 'brat ojca; zdr. stryjek; dial. 
stryc, stryk. Ogsł.: cz. stryj, strus. stryi / stroi 
I stroi, r. stroj, cs. stryi; por. cz. stryc, ch./s. 
strfc, cs. stryicy. Psł. *strzjn (bądź *stryjb), 
zdr. *strojoce 'brat ojca, stryj”, zapewne po- 
krewne z łac. patruus 'brat ojca, stryj” i da- 
lej z gr. pdtrós 'ts., stind. pitrvyd- 'ts., awest. 
tairyo 'ts., stwniem. fetiro I fatirro, niem. 
Vetter 'bratanek'. Podstawę psł. *strojb sta- 
nowiło zapewne pie. *patrujo- 'ojcowski', 


583 


strzecha 


przym. od pie. *pater- 'ojciec” (por. np. łac. 
pater 'ojciec”), z wczesnego psł. urzeczow- 
nikowionego *ptriio- (z przypuszczalnym 
znaczeniem 'ojcowski krewny, brat ojca”) 
powstała postać *streje z rozwojem grupy 
spółgłoskowej *ptr- > *str-. Nie mniej praw- 
dopodobny jest związek etymologiczny z lit. 
striijus "dziadek, starzec”, striejus 'brat ojca, 
stryj, mąż ciotki, stirl. sruith |< *stru-ti-s] 
*stary, szacowny”. — Od tego stryjenka, stry- 
jowski, stryjostwo, stryjeczny. 

strzała od XIV w. 'pocisk wystrzeliwany 
z łuku, z kuszy itp.'; zdr. strzałka. Ogsł.: cz. 
stfela, r. strelń, scs. stróla. Psł. *strela 'strza- 
ła, odpowiada lit. strela 'strzała”, łot. strgla 
'ts.; smuga, pręga; strumień wody”, stwniem. 
strala 'promień, promyk” (dziś niem. Strahl 
*ts.), z pie. dial. (słow.-bałt.-germ.) *stre-ld 
"smuga, pręga, promień, strzała, od pie. 
pierwiastka *ster- 'ts... 

strzec strzegę od XIV w. 'mieć pod dozorem, 
pilnować, chronić”, stp. też "zachowywać coś, 
stosować się do czegoś, przestrzegać czegoś”, 
"podglądać, obserwować w złych zamiarach, 
czyhać na kogoś; z przedr. ostrzec, prze- 
strzec, spostrzec, zastrzec; wielokr. strzegać 
daw. XVI w. 'pilnować; czyhać, dybać”, dziś 
z przedr., np. spostrzegać, przestrzegać, wy- 
strzegać się, zastrzegać (się). Ogsł.: cz. daw. 
strtci, strehu "pilnować, strzec”, r. sterćć, ste- 
regu 'strzec, doglądać; pilnować, urządzać 
zasadzkę”, scs. streśti, strego 'strzec, pilno- 
wać; być na straży; ochraniać”. Psł. *stergti, 
*stergo "mieć pod strażą, pod opieką, dozo- 
rować, pilnować, doglądać, przypuszczal- 
nie pokrewne z gr. stćrgó "kocham, miłuję, 
lubię”, od pie. *sterg- 'dbać o coś, doglądać, 
opiekować się, pielęgnować”. 

strzecha od XV w. 'słomiane lub trzcinowe 
pokrycie dachu, dach słomiany”, stp. też 
*buda, szałas”. Ogsł.: cz. stfecha, r. strechd, 
scs. strecha 'dach'. Psł. *strecha [< *stroisd 
< *stroigsa] słomiany dach, zapewne pra- 
pokrewne z lit. strićgti / striegti "pokrywać 
dach słomą”, striegć 'słomiane pokrycie da- 
chu, strzecha”, straigas 'żerdź w płocie”, od 
pie. *strei-g- "pokrywać czymś” (co od pie. 
pierwiastka *ster- 'rozpościerać, zob. roz- 
postrzeć), W takim razie *strćcha z pie. 
*stroig-sa > *stroiksa, z rozwojem *ks > "ch. 


strzelić 


strzelić od XV w. *wypuścić pocisk, wypu- 
ścić strzałę z łuku, kuszy, 'wydać, spo- 
wodować odgłos przypominający strzelanie 
z broni palnej, uderzyć z trzaskiem, trzas- 
nąć, 'wznieść się, unieść się, trysnąć, wy- 
buchnąć”, dial. 'palnąć, uderzyć, 'rzucić'; 
z przedr. 'postrzelić, przestrzelić, wystrze- 
lić, zastrzelić, zestrzelić; wielokr. strzelać, 
z przedr. ostrzelać, 'postrzelać, wystrzelać. 
Ogsł.: cz. stfelit, r. dial. strćlit, ch./s. strijeli- 
ti. Psł. *streliti "wypuścić strzałę z łuku, 
z kuszy”, wielokr. *strelati, czas. odrzecz. od 
psł. *strela (zob. strzała). Pierwotne znacze- 
nie odnoszące się do wypuszczania strzał 
wtórnie przeniesione na wystrzeliwanie po- 
cisków z broni palnej. — Od tego strzał; 
strzelec, strzelnica; strzelba 'broń myśliw- 
ska, fuzja, pierwotnie nazwa czynności 
z przyr. -ba (zachowane w gwarach znacze- 
nie 'strzelanie, strzelanina), wtórnie prze- 
niesiona na narzędzie do strzelania; od czas. 
przedrostkowych odstrzał, ostrzał, postrzał, 
wystrzał, zastrzał (daw. od XVI w. 'postrzał, 
rana postrzałowa, strzała). 

strzemię strzemienia 'specjalne oparcie dla 
stopy jeźdźca, stp. od XIV w. strzemień 
*strzemię”, dial. strzemiono; zdr. strzemiącz- 
ko. Ogsł.: stcz. (s)tfemen / (s)tfmen, cz. tfmen, 
r. strćmja, strćmeni, bg. strćeme, ch./s. stre- 
men, słwń. streme, strómena i strómen. Psł. 
*stremę, *stremene i *stremenv 'strzemię, 
przypuszczalnie z pie. *streb'-men- 'coś zwi- 
niętego, splecionego”, od pie. *streb'- 'zwi- 
jać, skręcać”, por. gr. streómma 'coś skręco- 
nego, nitka, wątek; wywichnięcie, wykręce- 
nie, strephó 'obracam dokoła, wprawiam 
w ruch wirowy; skręcam, zaplatam, przędę”. 
Nazwa sugeruje, że Słowianie używali naj- 
pierw strzemion skręconych, splecionych 
np. z rzemienia. 

strzępić od XVI w. 'robić strzępy, czynić strzę- 
piastym, skubać, wystrzępiać ; z przedr. po- 
strzępić, wystrzępić. Por. cz. trepit 'strzępić, 


strepiti "wystrzępiać”, słc. strapit i strapkat 


*strzępić, targać. Tu należy strzęp (daw. też 
strzępa) "kawałek czegoś (np. tkaniny, pa- 
pieru, skóry), zwykle oddarty, urwany, wi- 
szący, postrzępiony, rzecz podarta, poszar- 
pana'; zdr. strzępek od XIV w. 'mały strzęp”, 
daw. 'kosmatość na tkaninie, nitka sterczą- 


584 


strzykać 


ca z tkaniny”, stp. 'frędzla, dial. *frędzla 
u chustki na głowę; kawałek materiału, 
strzęp”, por. cz. stfapec / tfapec 'frędzla; kit- 
ka”, słc. strapec 'frędzla, 'kiść (np. wino- 
gron)”, r. trjapka 'Ścierka, szmata, łach. Pod- 
stawą było zapewne psł. dial. *(s)trępiti 'tar- 
gać, robiąc strzępy, czynić strzępiastym', od 
rdzenia *(s)tręp- < *(s)tremp-, przypuszczal- 
nie unosowionego wariantu pie. bazy *trep-, 
od której ostatecznie p. trzepać (zob.). 

strzyc strzygę od XV w. 'ciąć, obcinać, pod- 
cinać, ścinać (krótko); podcinać, ścinać 
włosy; ciąć zębami, gryźć, skubać (o zwie- 
rzętach)”; z przedr. ostrzyc, przystrzyc, wy- 
strzyc; wielokr. -strzygać: z przedr. postrzy- 
gać, przystrzygać, rozstrzygać 'rozważywszy 
coś, postanawiać, decydować o czymś” (por. 
cz. rozstfihat 'rozciąć”), wystrzygać; jednokr. 
strzygnąć przest. 'nastawić (uszy), poruszyć 
nimi; uderzyć, smagnąć batem, rózgą”. Ogsł.: 
stcz. stfici, stfihu (dziś cz. strfhat), r. strić, 
strigu, scs. striśti, strigo. Psł. *strigti, strigo 
'strzyc, pokrewne ze stwniem. strihhan 
"gładzić, ukłuć”, łac. stringó, stringere 'dras- 
nąć, lekko dotknąć; zranić”, strigilis 'skro- 
baczka”, od pie. *streig- "uderzać; obrabiać 
za pomocą ostrego narzędzia”. 

strzyga od XVII w. 'upiór, widmo w postaci 
kobiecej”, "według wierzeń ludowych dusza 
dziecka urodzonego z zębami i wcześnie 
zmarłego, przybierająca różne postaci i stra- 
sząca ludzi”. Por. słc. striga 'strzyga, czarow- 
nica, jędza, wiedźma”, ch. dial. czak. śtri- 
ga 'wiedźma, zła kobieta. Zapożyczenie ze 
śrłac. striga 'strzyga, wiedźma” (co od łac. 
strix, strigis ż sowa”, zob. strzyżyk) bądź 
z odpowiedniej formy romańskiej (np. wł. 
weneckie striga). 

strzykać 'wyciekać, wypływać przerywanym, 
silnym strumieniem, tryskać; powodować 
silny wytrysk czegoś”, 'boleć przeszywająco, 
kłująco, z przerwami, raz po raz, 'wyda- 
wać głos właściwy niektórym ptakom, owa- 
dom, ćwierkać”, stp. XV w. strzykać / stry- 
kać 'tryskać, lać się, może też 'roić się”, dial. 
*sprawiać ból, 'pluć przez zęby”, kasz. stfi- 
kac 'tryskać; jednokr. strzyknąć, z przedr. 
postrzyknąć, wstrzyknąć. Płnsł.: gł. tfikać 
'rzucać, ciskać, cz. stfikat 'tryskać, prys- 
kać', przen. 'rzucać, ciskać, słc. dial. strikac 


strzyżyk 
"boleć z przerwami”, br. strikac 'kąsać, żąd- 
lić; ciąć pokrzywy”. Psł. dial. *strikati 'trys- 
kać, wytryskać, wypływać strumieniem, 
pokrewne z psł. *strekati 'ts.; kłuć, żgać” 
(por. stp. XV w. strzekać 'raz po raz spra- 
wiać ból, dokuczać, nękać, o chorobie”, słc. 
striekat "wytryskać; wtryskiwać, wstrzy- 
kiwać, r. strekdt *kłuć, żgać; szybko biec, 
uciekać; z siłą uderzać w coś”, scs. strekati 
*kłuć, żgać”), dalsza etymologia niepewna. 
— Od tego strzykawka (stp. XV w. 'rurka 
z tłokiem wewnątrz”); od czas. przedrostko- 
wego zastrzyk. 

strzyżyk od XVI w. (daw. też strzeżyk) 'ptak 
Troglodytes', stp. od XV w. strzeż 'ts., daw. 
(u Trotza) strzeż / strzyż | strzyżyk | strze- 
żyk 'mysikrólik'. Por. słc. strieżik / striżik 
*strzyżyk”, r. striż jaskółka brzegówka, cs. 
striży 'mysikrólik, słwń. striżec 'rudzik”. 
Psł. *striżv / *streżv 'jakiś mały ptak (strzy- 
żyk, mysikrólik)”, pokrewne z łac. strix, stri- 
gis ż 'sowa, gr. strinks 'ts., od pie. dźwkn. 
*(s)treig- "piszczeć, skrzeczeć, ćwierkać”, por. 
gr. tridzó 'wydaję przenikliwy głos, piszczę, 
skrzeczę, ćwierkam”. 

studnia od XIV w. 'otwór w ziemi do wydo- 
bywania wody”, stp. też 'naturalne źródło”; 
zdr. studzienka. Zachsł. i częściowo wschsł.: 
dł. studńa 'studnia, gł. studnja 'ts.; zdrój, 
źródło”, cz. studne / studńa 'studnia”, dial. 
studńa 'źródło, z którego można czerpać 
wodę słc. studna 'studnia, ukr. dial. stu- 
dnja 'ts., br. studnia 'ts.. Psł. dial. *studońa 
*studnia, nazwa miejsca z przyr. *vńa od 
psł. *stude 'zimno, chłód” (por. np. cs. stud 
*zimno”, bg. stud 'ts.; mróz, częściej w zna- 
czeniu przenośnym 'wstyd, np. cz. stud, 
r. dial. stud, scs. stude), o pochodzeniu zob. 
wstyd. Pierwotnie więc *zimne, chłodne 
miejsce” > *zimne źródło, miejsce, skąd wy- 
dobywa się (zimna) woda”. 

studzić od XV w. 'chłodzić, ochładzać, ozię- 
biać”, kasz. stezóc 'studzić, chłodzić”; z przedr. 
ostudzić, wystudzić. Ogsł.: cz. studit, r. stu- 
dit, bg. studjd. Psł. *studiti powodować, by 
coś stygło, chłodzić, ochładzać, oziębiać”, 
czas. kauzat. od psł. *stydnoti 'tracąc ciepło, 
stawać się zimnym, stygnąć” (zob. stygnąć), 
z wymianą samogłoski rdzennej *4 —> *ou 


585 


stygnąć 


> *y >» u (por. psł. *vykngti — *uciti, zob. 
nawyknąć i uczyć). 

stukać 'uderzając, wywoływać charakterys- 
tyczny odgłos, pukać, kołatać”, stp. XV w. 
*dawać znak ręką, dial. prać kijanką”; 
z przedr. postukać, wystukać, zastukać; 
jednokr. od XV w. stuknąć 'uderzyć czymś 
o coś, wpaść na coś”, stp. też 'dać znak ręką”. 
Por. cz. dial. stukat 'ubijać śmietanę w ma- 
selnicy”, r. stukat "uderzać, wydawać stuk, 
hałas przy uderzaniu, tłuczeniu”. Płnsł. *stu- 
kati 'uderzać ze stukiem, stukać, pukać”, 
czas. pochodzenia dźwkn., por. podobne 
łot. stukadt "iść małymi kroczkami (o dzie- 
ciach zaczynających chodzić)”, stuknit 'ude- 
rzać ze stukiem”, stucindt 'klekotać, kołatać”. 
— Od tego stuk; czas. intensywny stukotać 
— stukot. 

styczeń od XV w. 'pierwszy miesiąc roku”, 
stp. XV w. styczeń / tyczeń 'ts., wyjątkowo 
*luty. Wyłącznie polska nazwa miesiąca, 
bliska stp. wyjątkowemu w XV w. sieczeń 
*luty', słc. dial. velky sećeń 'styczeń, maly 
sećeń "luty", strus. sećwno / sećenv "luty; sty- 
czeń, ukr. sićen” 'styczeń”, br. sećen' 'styczeń', 
ch. sijóćanj 'styczeń”, słwń. dial. sećen 'luty". 
Wyrazy sprowadzane do prapostaci *sećbrb, 
oznaczającej zapewne zimowy okres, od- 
powiedni do wyrębu drzew w lesie i ich 
łatwiejszego transportu saniami (może też 
okres odpowiedni do przycinania drzew 
owocowych, mających w tym czasie naj- 
mniej soków), od psł. *seća 'cięcie, wyrąb 
drzew” (nazwa czynności od psł. *sekti 'ciąć 
ostrym narzędziem, zob. siec), z przyr. 
*-ene (występującym także w innych na- 
zwach miesięcy, por. grudzień, kwiecień, 
sierpień, wrzesień). W polskim przekształ- 
cono pierwotne sieczeń w styczeń / tyczeń 
przez skojarzenie z tyka 'drąg, tyczka” w na- 
wiązaniu do pozyskiwanego w tym okresie 
rodzaju drewna użytkowego. 

stygnąć od XVIII w. 'tracić ciepło, stawać się 
coraz chłodniejszym”, wcześniej od XVI w. 
(z przedr. od XV w.) starsza postać stydnąć 
(dziś zachowana w gwarach), stp. XV w. 
ostydnąć 'wystygnąć, zziębnąć”, ostydły 'wy- 
studzony, letni; z przedr. ostygnąć, wysty- 
gnąć, zastygnąć. Ogsł.: cz. stydnout, r. sty- 
nut, dial. stygnut, ukr. styhnuty, ch./s. sti- 


stypa 


nuti. Psł. *stydngti 'tracąc ciepło, stawać 
się zimnym”, czas. inchoat. od psł. *stydeti 
*chłodzić” (zob. wstyd), z przyr. *-no-. 

stypa od XV w. 'poczęstunek po pogrze- 
bie, uczta pogrzebowa”. Zapożyczenie z łac. 
stips, stipis ż datek, składka; jałmużna, 
pierwotnie zapewne 'jałmużna dawana ubo- 
gim po pogrzebie (by modlili się za duszę 
zmarłego)”. 

suchy od XIV w. Ogsł.: cz. suchy, r. suchój, 
scs. sucha. Psł. *sucho 'suchy”, dokładne od- 
powiedniki: lit. saiisas 'suchy, chudy; pusty”, 
łot. sduss 'suchy, trzeźwy”, gr. hatios 'suchy'”, 
wszystkie z pie. przym. *saus-o- 'suchy”, od 
pie. *saus- 'schnąć; suchy”. — Od tego su- 
chość, suchoty. Zob. susza, suszyć, schnąć. 

suka od XVII w. 'samica psa i innych psowa- 
tych”, 'obelżywie o kobiecie”, w gwarach też 
nazwa różnych urządzeń, np. 'rodzaj ha- 
mulca przy wozie, 'część żaren, 'część 
warsztatu tkackiego”, 'tylna część dwuskła- 
dowych sań. Płnsł.: płb. sauko / saiko *ko- 
bieta lekkich obyczajów”, cz. dial. suka 'sa- 
mica psa; zła kobieta”, słc. suka 'ts., r., ukr., 
br. suka 'samica psa; obelżywie o kobiecie”. 
Prawdopodobnie psł. dial. *suka 'samica 
psa, niejasnego pochodzenia. Z przyczyn 
fonetycznych trudny jest do przyjęcia zwią- 
zek z istniejącymi w innych językach ie. 
nazwami psa, np. lit. Suó, śuńs, stind. śva 
I śuvd, śunas, gr. kyón, łac. canis, goc. hunds, 
kontynuującymi pie. *Kuón 'pies; wątpli- 
wa jest rekonstrukcja psł. prapostaci *spka, 
przeciwko której przemawiają fakty polskie 
i połabskie. 

suknia 'wierzchni strój kobiecy, stp. od 
XIV w. 'wierzchni strój kobiecy lub męski”, 
dawniej i dziś dial. (często suknie mn) 'strój 
wierzchni męski lub kobiecy; ubiór, ubra- 
nie”; zdr. sukienka. Ogsł.: cz. suknć 'spód- 
nica, dawniej 'sukmana, fałdzista szata”, 
ukr. stukrija odzież, ubranie, dawniej 
*odzież damska; sukienka, spódnica, dial. 
też 'siermięga, "męski surdut', *kożuch po- 
kryty suknem”, ch./s. siiknja 'ubiór, szata 
(zwłaszcza kobieca); spódnica”. Psł. *sukońa 
*wierzchnia odzież (męska lub kobieca) zro- 
biona z sukna”, utworzone za pomocą przyr. 
*.ja od psł. *sukeno (zob. sukno). 


586 


sumienie 


sukno od XIV w. 'rodzaj tkaniny”. Ogsł.: cz. 
sukno, r. suknó, scs. sukono. Psł. *sukono 
'sukno', rzecz. odczas. z przyr. *-sno od psł. 
wyrazu tkackiego *sukati 'skręcać, nawijać 
nici” (por. stp. od XV w. sukać 'skręcać ra- 
zem kilka nitek”, dial. sukać 'przewijać ni- 
ci wątku na cewki za pomocą kołowrotka; 
kręcić, zwijać, 'skręcać nici w dłoniach”, 
*nawijać nici na cewki”, 'pruć”, 'zakasywać, 
cz. soukat 'zwijać, skręcać, np. powróz; 
szpulować, nawijać nici na szpulkę, cewkę”, 
ukr. sukdty, -kaju 'skręcać nici, powróz, linę; 
zwijać”, ch./s. sukati, sićem / siikam "kręcić, 
zwijać nici”), będącego czas. wielokr. od psł. 
*skati, *skg 'skręcać (nici, przędzę, po- 
wróz); nawijać przędzę, nici (na cewkę)” 
(por. cz. skóti, skóm 'skręcać razem kilka 
nitek”, słc. przest. skat, skd 'splatać przez 
skręcanie, zwijanie, skręcać, zwijać, np. po- 
wrózż; nawijać nici, przędzę”, strus. s(v)kati, 
s(e)ku 'skręcać nić” r. dial. skat, sku 'skrę- 
cać nić, nawijać; rozwałkowywać ciasto”), 
pokrewnego z lit. suikti, suku 'kręcić, obra- 
cać, łot. sukt 'ts.. Ostateczną podstawą jest 
pie. *seu-k- należące do pie. pierwiastka *seu- 
I *su- 'giąć, zginać, obracać, skręcać, napę- 
dzać, popędzać” (na gruncie słow. powsta- 
ło specjalne znaczenie tkackie czasownika). 
— Od tego sukienny —> sukiennik — sukien- 
niczy. 

sum od XV w. 'ryba Silurus glanis', pierwot- 
na postać som w stp. od XV w. i w gwa- 
rach. Ogsł.: stcz. som (dziś cz. sumec, rza- 
dziej sumik), r. som, słwń. sóm. Psł. *some 
*'sum, z dokładnymi odpowiednikami tyl- 
ko w bałt.: lit. śamas 'sum, łot. sams 'ts.. 
Może z pie. *kamo- od pie. *kam- 'kij, drąg" 
(por. gr. kśmaks 'tyka, żerdź, kołek, pal”), 
w takim razie rybę, osiągającą często du- 
że rozmiary, nazwano od wielkości ('ryba 
wielka jak drąg”?). 

sumienie od XV w. 'zdolność oceny własnego 
postępowania, świadomość odpowiedzial- 
ności moralnej za swoje czyny”, stp. XIV w. 
sąmnienie, od XV w. sumnienie (postać uży- 
wana jeszcze w XIX w.) i sumienie 'sumie- 
nie”, też "myślenie, myśl, "niepokój moralny, 
skrupuł. Por. scs. sgmonenije ! sumwnćnije 
*powątpiewanie, wątpienie, niezdecydowa- 
nie”, s> spmvnenijeme *w sposób widoczny, 


sunąć 


wyraźnie, jasno”. Pierwotna postać sąmnie- 
nie, rzecz. odsłowny (nazwa czynności) od 
słow. *spmvneti "mieć wątpliwości, wątpić” 
(por. stp. XV w. sąmnieć się "mieć wątpliwo- 
ści, sprzeciwiać się; bać się, lękać się, oba- 
wiać się czegoś, może też wstydzić się, ża- 
łować czegoś, strus. sumeonetisja "wątpić, 
niepokoić się, ukr. sumnytysja "wątpić, scs. 
spmenćti sę wahać się, wątpić, ch./s. simn- 
jati "wątpić, powątpiewać, mieć wątpliwości 
co do czegoś; podejrzewać, posądzać ) bę- 
dącego czas. odrzecz. od słow. *spmvńa 
"powątpiewanie, podejrzewanie” (por. cs.-S. 
sumenja 'wątpliwość”, ch./s. sumnja 'wątpli- 
wość, powątpiewanie; posądzenie, podejrze- 
nie”). Podstawowy rzecz. *somvńa to de- 
rywat od przedrostkowego czas. *s»-mvneti 
"rozważać coś, mieć wątpliwości” (por. cs. 
somwvneti "rozstrzygać, semoneti sę wątpić, 
powątpiewać ); z przedr. *s2- od psł. *monć- 
ti "myśleć, sądzić, uważać, mniemać” (zob. 
pomnieć), nazwa czynności z przyr. *-ja 
i wymianą czasownikowego przedr. *s2- 
*z, razem” na jego rzeczownikową postać 
*sg- (*so- => *sp-). Rozwój stp. sąmnienie 
> sumnienie w rezultacie utraty nosowości 
ą przed m. — Od tego sumienny. 

sunąć od XV w. 'iść, jechać, płynąć w jakimś 
kierunku gładko, posuwiście, posuwać się, 
toczyć się”, przest. "wlec coś po czymś, posu- 
wać, przesuwać”, daw. i dial. 'szybko ruszyć 
z miejsca, skoczyć, puścić się”, daw. 'pcha- 
jąc, wkładać, wtykać, wsuwać, stp. XV w. 
sunąć 'sypnąć, rozrzucić, kasz. sćngc 'prze- 
suwać, 'iść, jechać, płynąć, mknąć”, 'sko- 
czyć; z przedr. nasunąć, osunąć się, posu- 
nąć, przesunąć, przysunąć, usunąć, wsunąć, 
wysunąć, zasunąć, zesunąć. Ogsł.: cz. sunout 
"pomału posuwać, r. sunut "wsunąć; wtrą- 
cić, ch./s. sunuti "pchnąć, trącić; wpę- 
dzić, zepchnąć, wtrącić; rzucić się na coś”. 
Psł. *sungti zacząć przesuwać, posuwać, 
pchnąć, posunąć, wepchnąć, wetknąć; prze- 
suwać, posuwać; przesuwać się, posuwać 
się”, czas. inchoat. od psł. *suti, *sovg 'popy- 
chać, wpychać, posuwać, przesuwać, wsu- 
wać” (zob. suwać). 

supeł supła "węzeł. Przejęte z gwar w posta- 
ci z mazurzeniem supeł, w gwarach też szu- 
peł oraz szypuł I sypuł, szypełek I sypełek 


587 


suseł 


*węzeł, węzełek, zawiniątko”, kasz. Sipeł 'su- 
peł, węzeł”. Dalej niejasne, postaci z rdzen- 
nym -y- sugerują związek z szypułka (zob.), 
ale niejasny jest ewentualny związek zna- 
czeń 'węzeł, zawiniątko” i 'łodyżka, na któ- 
rej jest osadzony kwiat lub owoc, 'stosina 
pióra ptasiego, 'zarodek pióra, chyba że 
ogniwem pośrednim było 'zalążek, zawią- 
zek (kwiatu, owocu) mający kształt zwinię- 
tej kulki, zawiniątka”. — Od tego rozsupłać 
'rozwiązać, rozplątać, wysupłać "wyjąć coś 
z czegoś związanego w supeł, wydostać 
z głębi czegoś”. 

surowy od XV w. 'nie poddany obróbce, 
znajdujący się w pierwotnym stanie”, 'srogi, 
śmiały”, daw. syrowy 'Świeży, nieuschnięty”, 
*nie poddany uprawie”, w gwarach obok pa- 
nującego surowy też syrowy / srowy 'surowy, 
nie ugotowany; wilgotny, nie wysuszony”, 
kasz. sórovi / srovi 'wilgotny, mokry, pod- 
mokły; surowy, nie dogotowany; niedojrza- 
ły”. Por. r. suróvyj 'surowy, ostry, srogi, bg. 
suróv surowy, nie gotowany; ostry, srogi, 
okrutny” oraz cz. syrovy 'surowy; wilgotny, 
zimny i wilgotny”, strus. syrovyi 'surowy; 
wilgotny”, ch./s. sirov surowy, nie gotowany, 
nie upieczony; nie obrobiony; niedojrzały; 
niewyschnięty, mokry”. Psł. *surove / *sy- 
rove surowy, nie obrobiony, świeży, mo- 
kry” od psł. *sur / *syre 'surowy, nie obro- 
biony, niedojrzały, świeży, mokry”, por. kasz. 
serii / sri "wilgotny, mokry, podmokły; suro- 
wy, nie dogotowany; niedojrzały”, dł. syry 
'wilgotny; surowy”, gł. syry 'surowy, nie go- 
towany; wilgotny; obołały, ranny, przen. 
"pijany, cz. syry zimny i wilgotny; suro- 
wy r. syrój "wilgotny, mokry; słotny (o po- 
godzie); surowy, niewypieczony”, scs. Syr 
"mokry; surowy”. Psł. *syre / *sure 'surowy, 
nie obrobiony, niedojrzały, świeży, mokry”, 
mające odpowiedniki w lit. surus 'słony'”, 
łot. strs 'gorzki, cierpki, stwniem. sur 
*kwaśny, cierpki, z pie. *sii-ro-, *sou-ro- 
*cierpki, słony, gorzki. — Od tego surowiec, 
surowica, surówka. 

suseł 'gryzoń Citellus”, dial. 'świstak, Mar- 
mota marmota', stp. XV w. susołek 'futerko 
z susła”; kasz. sus 'suseł'. Por. strus. suszl6 
I susole, poza tym pierwotne zdr.: gł. suslik, 
r. suslik, ukr. dial. suslyk, br. suslik, słwń. 


suslik. Psł. *suszle 'suseł, od psł. *susati 
*syczeć, świstać, szemrać, szeleścić” (por. 
p. dial. susać "wydawać lekki szmer, sze- 
leścić”, cz. suslit 'szeleścić”, słwń. dial. sksa- 
ti 'podejrzewać, pierwotnie może 'syczeć”), 
z przyr. *-»le (utworzone jak np. p. bargieł 
"ptak kowalik” < psł. *brgole 'ts.). Zwierzę 
nazwano od wydawanych dźwięków (pier- 
wotnie 'ten, który świszcze, syczy”). Istnieją 
też odmianki z inną samogłoską rdzenną: 
p. dial. śl. sysoł 'chomik”, cz. sysel 'suseł', 
słc. sysel 'ts., bg. s5sel 'szczur”, sprowadza- 
jące się do prapostaci *sysvl» i *sosols, od 
psł. *sysati 'świstać, syczeć” (por. słowiń. 
sesac, sisają | sisą 'syczeć, cs. sysati 'sy- 
kać, świstać”, słwń. słskati 'syczeć”), *sasati 
(por. bg. ssskam 'syczę”). Podstawowe cza- 
sowniki pokrewne np. ze stwniem. siisón, 
niem. sausen 'huczeć, szumieć, świstać”, 
oparte na pie. pierwiastku pochodzenia 
dźwkn. *su- oddającym syczenie (zob. sy- 
czeć), z przyr. *-s-. 

susza 'długotrwały okres bez deszczu, po- 
sucha; suchość, wysuszona gleba”, daw. też 
*ląd stały, suche miejsce”, stp. XV w. 'suchy 
teren, ląd”, 'suche, obumarłe drzewa lub ga- 
łęzie zbierane w lesie na opał”, kasz. suśd 
*posucha'. Odpowiedniki we wschsł. i płdsł.: 
r. suśa 'ląd', ukr., br. susa 'ląd; susza, posu- 
cha”, scs. susa 'suchość; ląd stały”, ch./s. siisa 
'suchość; suche miejsce, ląd stały; susza, po- 
sucha. Psł. *su$a 'suchość”, rzecz. abstrak- 
cyjny (wtórnie skonkretyzowany) z przyr. 
*-ja od psł. przym. *such* (zob. suchy). 

suszyć od XV w. 'czynić suchym, pozbawiać 
wilgoci; z przedr. osuszyć, przesuszyć, wy- 
suszyć, zasuszyć; wielokr. -suszać tylko 
z przedr., np. osuszać, wysuszać, zasuszać. 
Ogsł.: cz. suit, r. suśft, scs. suśiti. Psł. *suśiti, 
*sużg powodować, że coś schnie, wysycha, 
usycha”, czas. kauzat. od psł. *szchnoti (zob. 
schnąć), z samogłoską rdzenną -u- < *-ou- 
jak w pokrewnym lit. sańsinti 'osuszać, wy- 
suszać” (czas. kauzat. od lit. susti 'schnąć, 
marnieć”). Na starszy czas. kauzat. mógł się 
nawarstwić czas. odprzym. od psł. *sucho 
(zob. suchy). — Od tego suszarka, suszar- 
nia; od czas. przedrostkowych: posucha od 
XVII w. (od stp. posuszyć "wysuszyć, spo- 
wodować zanik wody”). 


588 


swary 


sutek od XVI w., też sutka 'gruczoł mleczny 
zakończony brodawką, sama brodawka”, 
sutki mn 'piersi”. Niejasne, bez odpowiedni- 
ków słow. Nie można wykluczyć związku 
z pie. *seu- / *su- 'sok; wyciskać sok; chłep- 
tać, ssać, wysysać (np. sok)”, ale w materiale 
słow. nie widać odpowiedniej podstawy wy- 
razu polskiego. 

suty 'obfity, duży; sowity, hojny, szczodry”, 
"luźny, fałdzisty, szeroki, obszerny”, daw. 
XV-XVIII w. i dial. 'obsypany, posypany, 
usypany, wysadzany czymś, dial. 'obfity, 
szeroki; mocno namarszczony”; przysł. suto 
*w dużej ilości, obficie; bogato”. Cz. suty 
*zsypany, wymłócony (o ziarnie)”, 'pełny, 
sowity”, ukr. daw. sito 'pełno”, br. dial. sto 
*dużo, pełno”, Pierwotny imiesłów bierny 
*sutv 'sypany, obsypany, posypany” od psł. 
*suti, *sopg sypać”, p. daw. suć 'sypać, sy- 
piąc, wznosić, usypywać; obsypywać, wysa- 
dzać, przetykać” (zob. sypać). 

suwać od XV w. 'przemieszczać coś, ciągnąc, 
popychając” stp. "poruszać, przemieszczać”; 
z przedr. nasuwać, osuwać, posuwać, prze- 
suwać, przysuwać, rozsuwać, usuwać, wsu- 
wać, wysuwać, zasuwać, zsuwać. Ogsł.: gł. 
suwać 'suwać, posuwać, suwać so "posuwać 
się, zsuwać się; ślizgać się, ześlizgiwać się”, 
r. sovdt, suji 'wsuwać, wsadzać, wpychać, 
wtykać; pędzić; popychać, wypychać; sztur- 
chać, sovdtsja "wtrącać się, wciskać się, 
pchać się, ch. dial. czak. suvati 'pchać, po- 
pychać, wpychać się”, słwń. skvati, suvam 
I sujem i sovóti, sujem "odsuwać, przesuwać, 
wysuwać; uderzać, walić. Psł. *suti, *sovg 
(wtórny bezokol. *suvati, przez analogię do 
czas. wielokr. typu *davati 'dawać") 'popy- 
chać, wpychać, posuwać, przesuwać, wsu- 
wać, najbliższe odpowiedniki w bałt.: lit. 
śduti, śżunu 'strzelać (do celu); wsadzać, 
wsuwać (np. chleb do pieca)”, łot. śańt, 
Sańinu, dial. sańit, saiinu 'strzelać; suwać, 
por. też goc. skewjan 'chodzić”, stisl. skoeva 
"śpieszyć, od pie. *(sjkeu- "miotać, ciskać; 
popychać, posuwać”. Zob. sunąć. — Od czas. 
przedrostkowych osuwisko; zasuwa; wsuw- 
ka, zasuwka; posuwisty. Zob. sowity. 

swary mn kłótnie, sprzeczki, spory, od 
XIV w. swar 'sprzeczka, kłótnia, spór, nie- 
zgoda; karcenie, upominanie, strofowanie; 


swarzyć się 


wewnętrzna rozterka, niepokój duszy”, dial. 
swara, zwykle swary mn 'kłótnia, sprzecz- 
ka. Ogsł.: gł. swar 'słowo obelżywe; na- 
gana”, swary mn 'słowa obelżywe; nagana; 
kłótnia”, cz. sydr m 'swary, kłótnia, spór, za- 
targ”, r. sydra 'ts., ukr. svar / svdra 'ts., scs. 
svara 'swary, spór”. Psł. *svar / *svara 'upo- 
minanie, karcenie, strofowanie; sprzeczka, 
kłótnia, niezgoda”, zapewne pokrewne z goc. 
swaran 'przysięgać”, ang. swear 'przysięgać; 
kląć, przeklinać”, stisl. svgr 'odpowiedź, 
stind. svdrati 'brzmi”, od pie. *suer- '(uro- 
czyście) wypowiadać, brzmieć. W słow. 
przypuszczalne pierwotne znaczenie '(głoś- 
ne) wypowiadanie czegoś” rozwinęło się 
w 'upominanie, karcenie, strofowanie” i da- 
lej w 'sprzeczka, kłótnia, niezgoda. Zob. 
swarzyć się. 

swarzyć się od XIV w. 'spierać się, kłócić 
się, sprzeczać się”, stp. też swarzyć 'karcić, 
upominać, strofować”. Ogsł.: gł. swarić 'kłó- 
cić się; wymyślać, cz. svdrit se 'kłócić się, 
sprzeczać się, spierać się, r. svdritsja 'ts., 
słwń. svariti ostrzegać”. Psł. *svariti *kar- 
cić, upominać, strofować, *svariti sę 'spie- 
rać się, kłócić się, czas. odrzecz. od psł. 
*svarb / *svara 'upominanie, karcenie, stro- 
fowanie; sprzeczka, kłótnia, niezgoda” (zob. 
swary). — Od tego swarliwy. 

swat od XV w. 'ten, kto swata, pośredniczy 
w zawarciu małżeństwa, stp. też 'starosta 
weselny”, swaty mn 'swatanie', dial. 'zręko- 
winy”. Ogsł.: gł. swat 'drużba”, r. svat 'swat”, 
ch./s. sydt 'drużba prowadzący narzeczoną 
do ślubu; gość weselny”. Psł. *svate 'czło- 
wiek bliski, powinowaty, krewny” (stąd wtór- 
nie 'krewny lub przyjaciel pośredniczący 
w zawarciu małżeństwa, dziewosłąb, swat”), 
pokrewne z lit. svecias 'gość”, svetimas 'cu- 
dzy”, gr. ćtes [< *sue-t-] krewniak, powi- 
nowaty”, z pie. *suó-to- od pie. pierwiastka 
zaimkowego *sue- / *suo- 'swój” (zob. swój). 
— Od tego swatka; swatać, wyswatać. 

swąd od XV w. 'dusząca woń, zapach spale- 
nizny”, dial. też 'odór, fetor, zaduch; dym”, 
stp. smąd 'dym, swąd ze spalenizny”, w gwa- 
rach także smąd / smęd *zapach spalenizny; 
dym (z komina, z pieca), czad, śmierdzące 
powietrze”, kasz. smod / svgd *zapach spa- 
lenizny, swąd, smród”. Ogsł., ale w innych 


589 


swoboda 


językach słow. tylko postaci ze sm-, np. gł. 
smud 'spalenizna, cz. smoud 'swąd, spale- 
nizna; dym”, ukr. dial. smud '*zapach spale- 
nizny”, mac. smad 'ts.. Psł. *svgde (z wtór- 
nym wariantem *smgd+) 'spalanie, woń 
spalenizny, swąd, dym”, rzecz. odczas. od 
psł. *svoditi 'palić, kopcić, wędzić” (zob. 
swędzić). 

swędzić i swędzieć od XVI w. (z przedr. od 
XV w.) 'być odczuwanym jako nieprzyjem- 
ne łaskotanie, wywołujące chęć drapania, 
świerzbić”, przest. wydzielać swąd, kopcić, 
cuchnąć, daw. 'męczyć, nękać czymś, 
daw. swędzić 'napełniać swędem', swędzić 
się 'wędzić się, "martwić się, trapić się; 
z przedr. zaswędzić; dial. smędzić 'swędzić”, 
*pobolewać, smądzić / smędzić 'wędzić”, źle 
gotować, przypalać, kopcić; opalać, 'kop- 
cić, tlić się; dymić, palić (papierosy), smę- 
dzić się 'palić się bardzo kiepsko”, 'dymić; 
palić się z trudem”, kasz. svązćc 'swędzić”. 
Ogsł.: cz. smudit 'palić, kopcić, ch./s. smu- 
diti 'smolić; opalać, słwń. smoditi "palić, 
przypalać”. Psł. *svgditi (wtórnie *smoditi) 
"palić, kopcić, wędzić”, czas. kauzat. od psł. 
*svędeti 'być wysuszonym, być w żarze”, pie. 
*(suend'- "maleć, ubywać, zanikać, więd- 
nąć” (zob. świąd, więdnąć). Polskie znacze- 
nie 'Świerzbić” z 'palić, piec”. Zob. swąd. 

swoboda od XVI w. 'możliwość postępowa- 
nia, zachowywania się według własnej woli, 
brak skrępowania, niezależność, wolność, 
"naturalna łatwość zachowania się, swobo- 
dy mn 'uprawnienia, przywileje, prawa do 
czegoś, stp. XV w. świeboda 'pan hojny, 
szczodry”, 'zwolnienie od ciężarów na rzecz 
pana feudalnego”, dziś dial. świeboda / śle- 
bioda 'swoboda, wolność. Ogsł.: cz. svo- 
boda 'wolność, niezawisłość; wolny stan; 
uwolnienie od czegoś”, r. syobóda 'wolność, 
niezależność, niepodległość”, scs. svoboda 
*wolność”. Psł. *syobodk ż / *svoboda i *sve- 
boda 'niezależność, niezawisłość, wolność”, 
z rzadkim przyr. *-od» / *-oda od psł. przym. 
*svobv I *sveba |< *suo-b'o- / *sue-b'o-] 'na- 
leżący do swego plemienia, mieszkający na 
własnej ziemi, będący u siebie” od pie. *suo- 
I *sue- "swój, własny” (zob. swój). — Od te- 
go swobodny (stp. XV w. świebodny); oswo- 
bodzić "wyzwolić, uwolnić (por. daw. swo- 
bodzic 'uwalniać, wyzwalać”). 


swój 

swój, swoja, swoje od XIV w. Ogsł.: cz. svtij, 
r. svoj, scs. svoi. Psł. *svoja 'swój”, pokrewne 
stpr. swais 'swój”, od pie. zaimka dzierżaw- 
czego *suo- 'swój', w słow. (i bałt.) rozsze- 
rzonego przez przyr. *-jo- (co do budowy 
por. mój, twój). — Od tego swojski; swoisty; 
oswoić, przyswoić. 

sycić od XVII w. (od XV w. z przedr.) 'czynić 
sytym, karmić do syta, nasycać, *wzmac- 
niać, krzepić, 'przenikać, napełniać coś 
(o świetle, zapachu itp.), 'zaprawiać coś 
czymś”, sycić miód "przerabiać miód pszczeli 
na pitny”; z przedr. nasycić od XV w., prze- 
sycić, zasycić; wielokr. nasycać, przesycać, 
zasycać. Ogsł.: cz. sytit 'czynić sytym, nasy- 
cać, karmić”, r. sytit 'słodzić lub zaprawiać 
miodem; sycić miód, sytit "nasycać, zaspo- 
kajać, ch./s. sititi czynić sytym, nasycać, 
karmić. Psł. *sytiti czynić sytym, nasycać, 
czas. odprzym. od psł. *syte (zob. syty). — 
Od czas. przedrostkowego przesyt. 

syczeć od XVIII w. 'wydawać syk', słowiń. 
sóćec, sićą 'ts.; z przedr. zasyczeć; wielokr. 
sykać; jednokr. syknąć. Ogsł.: cz. syćet, sy- 
kat, r. sykat, ukr. syćdty, ch./s. sikati, stwń. 
sićati. Psł. *syćati i *sykati "wydawać syk', 
oparte na pie. pierwiastku pochodzenia 
dźwkn. *sii- oddającym syczenie. 

syn od XIV w., zdr. synek. Ogsł.: cz. syn, 
r. syn, scs. syna. Psł. *synv, *synu 'syn'” (te- 
mat na -i-), nazwa pokrewieństwa pocho- 
dzenia pie., dokładnie odpowiadająca np. 
lit. sunus, goc. sunus, stind. siinu-, kontynu- 
uje pie. *só-ni- "męski potomek, syn”, pier- 
wotnie 'urodzony” (od pie. pierwiastka *seu- 
'rodzić'). — Od tego synowski, synowa, sy- 
nalek. 

sypać sypię od XIV w. 'przesypywać, rzu- 
cać, napełniać, pokrywać czymś sypkim”, 
z przedr. nasypać, przesypać, przysypać, wy- 
sypać; jednokr. sypnąć. Ogsł.: cz. sypat, r. sy- 
pót, słwń. sipati. Psł. *sypati rzucać czymś 
sypkim, napełniać czymś sypkim', czas. 
wielokr. od psł. *suti, *sspg 'sypać (por. 
p. daw. suć, suję 'sypać, sypiąc, wznosić, 
usypywać”, w gwarach resztki starego czasu 
teraźniejszego, np. 3. os. l. pj spie, dial. też 
*lać, wlewać”, 'padać, lać, o deszczu, stcz. 
suti, spu 'sypać, cz. przest. souti, suji 'sy- 
pać, zsypywać, zgarniać, strus. suti, sspu 


590 


szachy 


"sypać, cs. suti, spy 'ts., słwń. suti, spem 
I siijem 'sypać; opadać, osypywać się”). Czas. 
podstawowy *suti [< *sóup-tei] jest prapo- 
krewny z lit. supti, supu 'kołysać; owijać, 
otaczać, stpr. suppis 'grobla, nasyp”, łac. 
supó, supare 'rzucać, ostateczną podstawą 
był pie. pierwiastek *suep- z przypuszcza|- 
nym pierwotnym znaczeniem 'poruszać w tę 
i z powrotem, trząść”, czasownik słow. ozna- 
czał więc najpierw 'trząść, sypiąc, roztrzą- 
sać” (widoczne są też resztki znaczenia 'po- 
ruszać się szybko, biec, jechać”). — Od tego 
sypki "łatwo się rozpadający na drobne cząst- 
ki, rozsypujący się, sypiący się; od czas. 
przedrostkowych nasyp, wsyp, wysyp, zsyp; 
wsypa; posypka, rozsypka, wysypka, zasyp- 
ka. Zob. wyspa. 

syty od XIV w. 'taki, który zaspokoił swój 
głód”, 'zawierający dużo łatwo przyswajal- 
nych składników lub bardzo obfity (o poży- 
wieniu)”, kasz. seti 'tłusty; tuczny”, 'żyzny”. 
Ogsł.: cz. syty, r. sytój, scs. syta 'syty”. Psł. 
*syte 'taki, który się najadł, zaspokoił głód”, 
pierwotny pie. przym. odczas. *sii-to- 'na- 
pełniony, pełny”, od pie. *seu- 'napełniać 
się” (por. het. sunnai 'napełnia'). — Od tego 
sytość. Zob. dosyć, sycić. 

szabla od XV w. 'broń ręczna o jednosiecznej 
głowni osadzonej w rękojeści”; zdr. szabel- 
ka. Por. cz. śavle ż, słc. Sabla, strus. w. sab- 
lja, r. sablja, bg. sabja, ch./s. sablja 'ts.. 
Wyraz pochodzenia orientalnego (ostatecz- 
nie może z tunguskiego *sele-me), do pol- 
skiego przejęty prawdopodobnie z węg. 
szabłya (wymawianego z s-) 'szabla” (skąd 
chyba też strus. sablja), nie można jednak 
wykluczyć pożyczki ze strus., gdzie wyraz 
poświadczony jest już w X w. Na gruncie 
polskim zmiana nagłosowego s- > sz- zwią- 
zana prawdopodobnie z hiperpoprawnym 
unikaniem rzekomo zmazurzonego s-. — Od 
tego szablista. 

szachy mn od XV w. 'rodzaj gry” (pierwotnie 
chyba 'komplet figur do tej gry”), stp. też 
szach 'figura król w grze w szachy”. Por. 
cz. sachy mn, ukr. sach, ch./s. śah 'sza- 
chy”. Gra pochodzi z Persji, nazwa od głów- 
nej figury 'król', pers. sah *król, monarcha, 
władca. Do polskiego przejęte bezpośred- 
nio z niem. Schach (i Schachspiel) 'szachy” 


szacować 


lub za pośrednictwem czeskim. — Od tego 
szachista; szachownica od XV w. 

szacować od XV w. 'określać wartość, poda- 
wać cenę czegoś; oceniać rozmiary, jakość 
czegoś”, stp. też 'szanować, poważać, czcić 
kogoś; z przedr. oszacować. Por. stcz. śa- 
covati 'cenić, oceniać; wyzyskiwać, łupić”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. schatzen 'zbie- 
rać, gromadzić skarby, pieniądze”, schetzen 
*'szacować, oceniać; opodatkować, niem. 
schdtzen 'szacować, oceniać; cenić, poważać, 
szanować; uważać, sądzić”. Zob. szacunek. 

szacunek od XVI w. 'cześć, poważanie, posza- 
nowanie”, 'określenie wartości, ocena, wyce- 
na”, stp. XV w. szacunk 'oszacowanie, okreś- 
lenie wartości, ustałenie ceny; wartość usta- 
lona na podstawie oszacowania, wyznaczona 
cena. Por. stcz. śacuńk 'wykup; łupienie, 
wyzyskiwanie. Zapożyczenie ze śrwniem. 
schatzunge I schetzunge 'szacowanie, ocena, 
niem. Schatzung 'szacowanie, ocena; powa- 
żanie”. Zob. szacować. 

szadź ż od XVIII w. 'szron, okiść”, też prze- 
jęta do języka liter. z gwar forma z mazu- 
rzeniem sadź (u Lindego także z wtórną sa- 
mogłoską nosową sądź), dial. również sać, 
saci, rzadko szedź / szeć / szat 'ts., w języku 
liter. szadź też 'siwy nalot na liściach roślin”. 
Por. cz. śed' ż 'szarość, szary kolor, szarzy- 
zna”, słc. $ed ż 'szarość, szarzyzna; siwizna”, 
ukr. dial. sid'ż 'siwizna”. Od stp. XV w. szady 
*siwy, pokryty siwizną, dial. 'siwy, siwawy, 
koloru szronu; popielaty, szary; bury, brązo- 
wawy, czerwonobrązowy, czerwonoczarny, 
czerwonawy; płowy, szpakowaty”, szady mróz 
*szron” (w kasz. i niektórych sąsiednich gwa- 
rach szady we wtórnym znaczeniu 'rozczo- 
chrany, kędzierzawy; kudłaty; najeżony”), 
cz. $edy 'szary; siwy, posiwiały; popielaty”, 
r. sedój "biały, siwy”, scs. sćdz 'szary, siwy”. 
Psł. *cheda [< *choi-do-] > zachsł. *śade 
(wschsł. i płdsł. *seda) "mający kolor popio- 
łu, popielaty, szary, białawy, siwy”. Wczesna 
psł. postać *cheda (przed II pałatalizacją 
spółgłosek tylnojęzykowych) oparta zapew- 
ne na tym samym rdzeniu co psł. wczesne 
*chere [< *choi-ro-] > "gara / *sere (zob. sza- 
ry), utworzona za pomocą przyr. *-d> (wy- 
stępującego w starych nazwach barw, por. 
blady, gniady). Zob. sędziwy. 


591 


szalbierz od XVIII w. 'oszust, szachraj, krę- 


tacz”, szalbierka 'oszustka” od XVI w. Zapo- 
życzenie z cz. daw. Salbft 'szalbierz, oszust”, 
por. słc. śalbiar 'ts., utworzonego za po- 
mocą obcego przyr. -ff (-ief) od cz. śalba 
*szalbierstwo, oszustwo”, słc. $alba 'omamie- 
nie, omam; szalbierstwo, oszustwo” (por. też 
p. XVI w. oszalbić 'oszukać, wprowadzić 
w błąd”), nazwy czynności z przyr. -ba od 
cz. śćlit 'łudzić, mamić, zawodzić; oszuki- 
wać” (zob. szał). — Od tego szalbierstwo. 


szaleć szaleję od XV w. (stp. też szeleć) *za- 


chowywać się jak szaleniec, nie panować 
nad sobą, 'spędzać czas na zabawach, hu- 
lankach, pijatykach, bawić się, hulać”, stp. 
od XV w. szaleć / szeleć 'tracić rozum, nie- 
rozsądnie postępować”, kasz. śalec / śelec 
*szaleć; bawić się, hulać; z przedr. oszaleć 
od XVI w., poszaleć, wyszaleć się. Płnsł.: słc. 
Saliet *być chorym umysłowo; zachowywać 
się jak umysłowo chory, robić głupstwa, 
r. salćt 'stawać się szalonym, zwariowanym, 
tracić rozsądek”. Psł. *$aleti 'stawać się sza- 
lonym”, czas. odrzecz. od psł. *ale 'zwodze- 
nie, tumanienie; szaleństwo, furia, szał” 
(zob. szał). — Od tego szalony od XIV w. 
(stp. też szaleny), przysł. szalenie — szale- 
niec, szaleństwo od XIV w. 

szał od XVIII w. 'furia; szaleństwo”, 'hulasz- 
cza zabawa, hulanka, orgia”, kasz. dł 'szał, 
furia; wścieklizna; wicher”. Por. r. dial. śał 
*szaleństwo, ukr. sal 'stan nadmiernego 
wzburzenia, szał; nadzwyczajna siła, z jaką 
coś się przejawia; niepowstrzymany gniew; 
nadzwyczajna odwaga, zapał”, br. śal 'szał; 
szaleństwa, swawole” (w płdsł. w znaczeniu 
*żart”: ch./s. śdla *żart, dowcip, figiel, słwń. 
śćla 'ts.). Psł. dial. "sale 'zwodzenie, tu- 
manienie; szałeństwo, furia, szał”, rzecz. 
odczas. od psł. *aliti 'zwodzić, tumanić, 
szaleć”, por. daw. od XVI w. szalić 'tumanić, 
mamić, durzyć, oszukiwać, okpiwać, zwo- 
dzić, ogłupiać, zaślepiać”, daw. XVI-XVIII w. 
oszalić "omamić, otumanić, oszukać”, osza- 
lony 'oszukany, otumaniony przez kogoś; 
zafałszowany, podrobiony”, kasz. śalćc / śd- 
lóc 'zwodzić nadziejami, obietnicami, ma- 
mić, oszukiwać; wabić, nęcić, kusić, cz. Śdlit 
"łudzić, mamić, zawodzić; oszukiwać, ośćlit 
*oszukać”, r. Salit "wariować, ch./s. $aliti se 


szałas 


"żartować, dowcipkować, figlować”. Podsta- 
wowy czas. *Saliti zapewne z wcześniejszego 
*ksel-i-tei przypuszczalnie z przestawką na- 
głosowej grupy spółgłoskowej od pie. pier- 
wiastka *skel- "oddzielać, łupać, ciąć” (por. 
skała, szczelina). 

szałas 'tymczasowe schronienie z gałęzi, 
chrustu; prymitywny domek (np. pasterzy 
w górach)”, stp. XV w. sałasz 'prymityw- 
ny domek, buda, namiot”, dial. 'ogrodzenie 
na polanie dla pasących się zwierząt”. Por. 
słc. salaś, r. śdlaś, ukr. dial. saldś / śaldz, 
ch./s. salaś / salaś, bg. lud. salóś 'szałas”. 
Zapożyczenie z węg. szdllds 'mieszkanie; 
postój, popas, biwak”, bliski wyraz istnieje 
jednak także w językach tureckich, np. tur. 
salas 'szałas, namiot”, tatar. śalaś 'ts.. 

szamotać od XVII w. (z przedr. o0- od XVI w.) 
*'gwałtownie szarpać, targać kogoś, kołysać, 
trząść czymś”, szamotać się 'szarpać się, tar- 
mosić się, borykać się, mocować się; trzepo- 
tać się, szastać się, miotać się, poruszać się 
gwałtownie tam i sam”, w XVI w. oszamo- 
tać przewrócić, potrząsając, kasz. śamo- 
tac 'gwałtownie szarpać, targać , $amotac są 
*szarpać się, mocować się z kimś; plątać się, 
gmatwać się; stp. XV w. szamocić 'psuć, 
niszczyć”, stp. XV w. wyjątkowe niepewne 
oszemdać czy może oszemtać (potajemnie 
podchwaciłby, pogrążyłby, oszemdałby, za- 
pisane osemdalby; w Słowniku staropolskim 
sugestia odczytania oszemiotać "podstępem 
okraść, oszukać”). Por. słc. Semotit 'mamro- 
tać, burczeć (pod nosem), gderać, zrzędzić”, 
lud. śemotit (sa) 'plątać się, kręcić się”, ukr. 
dial. samotdty 'szarpać”, śamotdtysja 'szar- 
pać się; miotać się, zwijać się”, br. śamacćc' 
*szumieć; powodować lekki szum, ruszając 
coś, r. dial. semetdt 'być bezczynnym, próż- 
nować, bg. śamatja 'hałasować, samatd 
*hałas, łoskot, tu należy też stcz. ośemet 
i osemetnost 'fałsz, obłuda, kłamstwo, pod- 
stęp”, cz. ośemetny "nieprzyjemny, niebez- 
pieczny, niepewny, drażliwy”, przest. 'pod- 
stępny, fałszywy”. Słow. *samotati / *sameti- 
ti (chyba też *semotiti / *semetati), czas. 
ekspresywne z przyr. *-ot- / *-et-, por. tak- 
że odpowiednie czas. z przyr. *-l-: p. daw. 
XVII-XVIII w. oszemłać 'oczochrać, otrzeć, 
XVI-XVIII w. oszemłany 'potargany, roz- 


592 


szargać 


czochrany, zniszczony” i zapewne słwń. 
daw. śamljdti 'gadać od rzeczy; niezgrabnie 
chodzić; szperać, grzebać. Ich podstawę 
stanowił czas. *Samati (może też *Semati) 
z przypuszczalnym znaczeniem 'powodo- 
wać szum, szelest, hałas, np. trzeć czymś, 
kręcić czymś, szarpać coś z szumem, hała- 
sem, robić coś, chodzić hałaśliwie, mówić, 
mamrocząc, sepleniąc, na który wskazują: 
gł. samać 'trzeć, pocierać, nacierać, maso- 
wać (od tego śamały 'podły, nikczemny; 
nędzny, marny”, samałc 'staruszek pomar- 
szczony; kaleka; nikczemnik, łotr, łajdak”), 
stcz. śimati (se) "niepewnie wymacywać, iść 
po omacku”, r. śimaćt 'seplenić; szeleścić; 
wlec się, śśmkaf "'mamrotać; seplenić, ukr. 
dial. śsśmaty 'szeleścić”, śimnuty 'zaszeleś- 
cić, śśmkaty "mówić niewyraźnie, seple- 
niąc, śimkaty 'chodzić lub robić coś szyb- 
ko, pospiesznie”, śimkyj 'szybki, sprytny”, 
br. dial. śśmac' 'skrobać, chrobotać, śim- 
nuc” 'pisnąć, powiedzieć”. Zapewne pocho- 
dzenia dźwkn. od rdzenia *3am- / *sem-, od 
którego też np. słc. $ernonit "mamrotać, bur- 
czeć (pod nosem), gderać, zrzędzić”. 

szanować od XIV w. (stp. też szonować) 'czcić, 
poważać, stp. także 'ochraniać; z przedr. 
poszanować, uszanować. Por. cz. przest. $a- 
novat 'oszczędzać kogoś, coś, mieć wzgląd”, 
słc. pot. sanovat 'dbać o coś, chronić; żało- 
wać, litować się. Zapożyczenie ze śrwniem. 
schónen 'traktować kogoś, coś, postępować 
z kimś, szanować kogoś, mieć wzgląd na 
kogoś, na coś, niem. schonen "ochraniać, 
chronić; szanować, oszczędzać”. — Od tego 
szanowny. 

szarańcza od XVI w. 'owad Locusta migra- 
toria. Zapożyczenie z r. saranćd 'ts. (po- 
świadczonego jednak dopiero od XVII w.), 
br. saranćd 'ts., por. ukr. sarand 'ts., co 
zostało przejęte z dawnych dialektów tu- 
reckich: w XI w. (u Mahmuda Kaszgirskie- 
go) poświadczona postać sa(y)ryyća 'ts., 
stkuman. XIII/XIV w. (w zabytku Codex 
cumanicus) sarynćqa 'ts. (etymologiczne 
znaczenie 'żółtawy owad”, od sttur. saryy 
*żółty, rudy”). Polskie sz- hiperpoprawne, 
por. szabla. 

szargać od XVII w. 'brudzić coś, niszczyć, 
poniewierać, obchodzić się z czymś niedba- 


szarpać 


le”, dial. szargać się 'chodzić po błocie, chla- 
pać się”, szorgać się 'szurgać się, smykać się, 
przesunąć się szybko (np. o kunie, wiewiór- 
ce)”, kasz. Sargac "niszczyć (zwłaszcza ubra- 
nie na sobie)”; z przedr. uszargać, zaszargać. 
Por. r. śdrkat 'szurać, szurgać (nogami); sza- 
stać, $drknut 'szurnąć; szastnąć; prasnąć”, 
dial. sdrgat, obśdrgać 'złapać rękami, wy- 
gładzić nierówności”, ukr. śdrkaty 'szurać, 
szastać, śdrknuty 'szastnąć, szurgnąć, za- 
szastać”, br. śirkac 'szurać; stukać obcasa- 
mi, szastać, śórhac / śórhac "powodować 
szuranie, szurać (nogami); skrobać, trzeć; 
macać, szukając czegoś”, dial. sarhac "mó- 
wić; lżyć, rugać, Sdrhacca 'ocierać się (o ko- 
goś, coś)”, $drnuc” 'szurnąć (nogą); machnąć; 
uderzyć; mocno szturchnąć”. Ekspresywny 
czas., związany z szurać, szurgać (zob.), za- 
pewne pochodzenia dźwkn. Związek z r. śd- 
rit 'szperać, szukać; macać”, słwń. śdriti 'ro- 
bić coś nieistotnego, grzebać, szperać” nie- 
pewny. 

szarpać od XVI w. 'pociągać gwałtownymi 
ruchami, targać, tarmosić”, 'urywać po ka- 
wałku, rozrywać na części, rwać, rozdzie- 
rać, "wykonywać gwałtowny ruch, dial. 
*biec szybko”, kasz. sarpac 'targać, szarpać; 
urywać po kawałku, odrywać od czegoś, 
skubać, rwać, okradać”; z przedr. obszarpać, 
poszarpać, rozszarpać, wyszarpać; jednokr. 
szarpnąć, z przedr. wyszarpnąć; wielokr. 
-szarpywać: z przedr. rozszarpywać, wyszar- 
pywać. Por. słc. sarpat 'szarpać, targać, 
ośarpat 'odrapać; obedrzeć; zniszczyć, po- 
łamać, r. śdrpat 'szarpać, targać, drapać, 
trzeć; grabić, rozwalać, ukr. śdrpaty(sja) 
*'szarpać (się)”, śirpnuty 'szarpnąć, br. śdr- 
pać 'trzeć o coś z odgłosem, szurać, trzeć, 
drapać po czymś; szukać, śrpacca 'drzeć 
się, niszczyć się (o odzieży, obuwiu)”. Za- 
pewne od tej samej dźwkn. podstawy co 
szargać, szurać, szurgać (zob.), dyskusyjne 
jest wszakże istnienie przyr. -p-. Z przy- 
czyn fonetycznych jest wątpliwe zapożycze- 
nie ze śrwniem. scharben / scherben 'ciąć na 
drobne kawałki; skrobać”, gdyż oczekiwali- 
byśmy słow. postaci z -b-. — Od tego szar- 
panina od XVI w.; od czas. przedr. obszar- 
pany — obszarpaniec. 


593 


szastać 


szary od XV w. 'mający kolor popiołu, ciemno- 
siwy, ciemnopopielaty”, dial. też 'siwy', 'nie 
rozjaśniony światłem słonecznym, mroczny, 
niepogodny” (np. szara godzina 'pora dnia, 
kiedy zapada zmrok, szarówka”), przen. 'ma- 
ło urozmaicony, jednostajny, nieciekawy, 
nudny, bezbarwny”, 'niczym się nie wybija- 
jący, przeciętny, mało znaczący”, kasz. Sari 
*szary, popielaty; mroczny, niepogodny; co- 
dzienny, zwykły, powszedni”. Ogsł., ale po- 
stać z ś- tylko zachsł.: dł. sery 'popielaty”, gł. 
$ery 'ts., cz. śery 'słabo oświetlony, ciemny; 
mający barwę ciemną, zbliżoną do popie- 
latej”, 'niejasny, niewyrazisty, niewyraźny”, 
przen. 'dawny i nieznany, tajemniczy”, słc. 
śery 'słabo oświetlony, ciemny; ciemno za- 
barwiony, 'dawny, nieznany, tajemniczy”; 
we wschsł. i płdsł. z regularnym nagło- 
sowym s-: r. sćryj 'koloru pośredniego mię- 
dzy czarnym i białym; pochmurny”, przen. 
"mierny, nijaki, bezbarwny”, słwń. sćr 'popie- 
laty; siwy”. Wczesne psł. *chćre [< *choi-ro-] 
> zachsł. *sar (wschsł. i płdsł. *sóre) 'mają- 
cy kolor popiołu, popielaty, szary”, prawdo- 
podobnie prapokrewne stnord. hdrr 'szary, 
siwowłosy”, stwniem. hćr [< pgerm. *haira-] 
'godny, wyniosły”, irl. ciar 'ciemny'. Wczes- 
na psł. postać *chćrz (przed II palatalizacją 
spółgłosek tylnojęzykowych) oparta zapew- 
ne na tym samym rdzeniu co psł. *cheda 
[< *choi-do-] > *ade I *sedo (zob. szadź), 
utworzona za pomocą przyr. *-rs (< *-ro-), 
nierzadkiego w prastarych przymiotnikach 
(por. np. bystry, mądry, modry, pstry). — Od 
tego szarak, szarość, szarówka, szaruga; sza- 
rzeć, zszarzeć. 

szastać od XVI w. "wykonywać zamaszyste 
ruchy, pot. 'trwonić, wydawać nierozsąd- 
nie (pieniądze), daw. 'prać, płukać, dial. 
*rzucać na wszystkie strony”, 'uderzać, bić”, 
"płukać bieliznę po wypraniu', szastać się 
*uwijać się niepotrzebnie”, kasz. sastac 'być 
niecierpliwym, poruszać się tu i tam; trząść, 
potrząsać; jednokr. szastnąć, rzadziej sza- 
snąć. Por. cz. dial. 3astat 'smagać, ciąć”, 
słc. dial. śistat 'smagać, chłostać; szeleścić”, 
r. śstaf 'czyścić ziarno z plew i zanieczysz- 
czeń, 'łazić, włóczyć się, kręcić się, ukr. 
śństaty 'chodzić tu i tam, kręcić się, br. 
śdstac 'szeleścić”, pot. 'ciąć, krajać”. Płnsł. 


szata 


*Xastati wykonywać szybkie ruchy połączo- 
ne z odgłosem”, czas. od dźwkn. wykrzykni- 
ka naśladującego odgłos towarzyszący szyb- 
kiemu ruchowi (np. p. szast, r. sast). 

szata od XV w. 'odzienie, odzież”, dial. też 
"płótno do wyciskania sera. Por. gł. śat 
*ubiór, odzież; część ubrania; szata, suknia; 
pojedyncza sztuka bielizny”, aty mn 'bieliz- 
na”, cz. $at 'szata, ubranie”, śatek 'chustka na 
głowę; chusteczka do nosa”, słc. sata 'odzie- 
nie, przyodziewek; chustka”, poet. śat 'sza- 
ty, ukr. śdta 'ubranie, okrycie. Psł. dial. 
*sata / *8ate "odzienie, przyodziewek, szata”, 
zapożyczone wcześnie (przed I palataliza- 
cją spółgłosek tylnojęzykowych) z germ. 
*hetaz, kontynuowanego przez śrwniem. 
hdz 'ubiór, odzienie, kurtka”, hcez(e) 'ts., 
niem. dial. Hif 'szata, suknia. — Od tego 
szatnia — szatniarz — szatniarka. 

szatan od XV w. 'diabeł, zły duch". Por. stcz. 
$atan / śatandź, cz. satan | satandś, r. sata- 
nd, słwń. satan 'szatan', scs. sotona. Zapo- 
życzenie z łac. satanas 'szatan, diabeł, co 
z gr. satands 'ts.” (a to z kolei z hebr. satdn 
'przeciwnik, wróg”). Do języków słow. przej- 
mowane bądź z łaciny, bądź bezpośrednio 
z greki, do polskiego za pośrednictwem stcz. 
$atan, z nagłosowym ś-, prawdopodobnie 
pod wpływem wymowy niemieckiej. 

szczać szczę od XV w. 'oddawać mocz, 
z przedr. naszczać, oszczać, wyszczać się, ze- 
szczać; wielokr. sikać (zob.). Ogsł.: gł. śćeć, 
Śći, cz. scdti, sciji, r. scat, scu, słwń. scdti, 
śćim. Psł. *sokati > *sbcati, *soćg "wydzielać 
z siebie ciecz” > "oddawać mocz”, pokrewne 
ze stwniem. sihan (dziś niem. seihen) 'ce- 
dzić ciecz po kropelce”, norw. sige 'sączyć 
się, wyciekać powoli”, stind. sfcatć "wylewa, 
sińcdti 'ts., gr. jońskie ikmds, ikmódos 'wil- 
goć, od pie. *seik*'- "wylewać; cedzić; ciec, 
płynąć; kapać”. Zob. szczaw. 

szczapa od XVIII w. *kawałek drewna odłu- 
pany z kloca', stp. XV w. szczepa 'ts., dial. 
szczapa 'długi i cienki kawał odrąbanego 
drewna; gruba część rozłupanego drewna. 
Por. gł. śććpa 'polano” (chuda śćepa 'chudy 
człowiek”), słwń. śćópa 'cherlak, chuchro”, 
poza tym dł. śćap 'kij pastuszy”, słc. dial. 
śćap I $tap 'pręt, kij, rózga, r. dial. śćap 'na- 
cięcie, karb”, słwń. śćóp 'pałka, kij, laska”, 


594 


szczątek 


dial. 'szczep winnej latorośli, ch./s. stóp 
"pałka, kij, laska. Psł. *śćapa I *śćape 'od- 
łupany kawałek drewna”, od pie. *skep- 'łu- 
pać, rozłupywać, rozszczepiać, pokrewne 
np. z lit. skepsne 'odcięty kawałek; kawałek 
materiału”, łot. skepele 'odcięty kawałek”, gr. 
skóptron 'kij, laska, skeparnon 'topór, sie- 
kiera'. Zob. szczepić. 

szczaw od XV w. 'roślina Rumex”. Ogsł.: dł. 
dial. śćaw, cz. dial. śćdy / śćiy, słc. Śtiay, dial. 
śtav | śćay, br. dial. śćań, ch./s. dial. stav 
/ śćav / śćav, słwń. śćdv. Psł. *sbćave 'szczaw” 
od psł. *svkati "wydzielać z siebie ciecz” 
(zob. szczać), urzeczownikowiony przym. 
*socave [< *sbk-iave] z przyr. *-iave, z pier- 
wotnym znaczeniem 'wydzielający z siebie 
sok, taki, z którego można otrzymać sok, 
przyrządzić zupę”, po urzeczownikowieniu 
*roślina soczysta, dająca sok” > 'szczaw”. Pol- 
skie szczaw, szczawiu zapewne ze *sbćav-jb, 
z przyr. *-iv, który urzeczownikowił przym. 
*soćave. W gwarach także liczne inne po- 
staci, np. szczawa (z formy żeńskiej pier- 
wotnego przymiotnika) oraz różne derywa- 
ty od podstawowego czas., np. szczak, szczal, 
szczagiel. 

szczątek od XVI w. 'drobna resztka czegoś 
zniszczonego, rozbitego, ułamek, okruch, 
ostatek”, stp. XV w. 'potomek; potomstwo”, 
w XVI w. też oszcządek 'resztka, szczątek”, 
daw. szcząt, szczęt "pozostałość czegoś, reszt- 
ka, szczątek', w XVI-XVII w. szcząd 'krzta, 
odrobina, resztka, szczypta”, dziś wyrażenie 
przyimkowe do szczętu 'całkowicie, zupeł- 
nie, daw. do szczędu 'ts.; por. kasz. ćpd 
I ćgt 'część, ilość”. Por. cs. izćędije 'potom- 
stwo”. Etymologicznie związane z psł. *ćędo 
*potomek, dziecko” (por. p. XVI w. cędo 
*dziecko”, strus. ćado 'dziecko, syn lub córka, 
scs. ćędo 'dziecko”), które od psł. 1cęti, fóbng 
*zacząć, rozpocząć (zob. począć, wszcząć, za- 
cząć). Wyrazy polskie z pierwotnego *iz-ćgd- 
(jez-ćęd», *jbz-ćęd-vk%), przypuszczalnie od 
wyrażenia przyimkowego *jez ćęda 'od dziec- 
ka”. Postaci szcząt / szczęt, szczątek mają -t- 
uogólnione z przypadków zależnych typu 
dop. szcządku, wymawianego szczątku, od 
czego wtórna forma mian. szczątek. — Od 
tego doszczętny, doszczętnie. 


szczebel 


szczebel od XVI w. (stp. XV w. szczebl) 'sto- 
pień w drabinie”, dial. też stebel / zbel / dzbel 
I zdzbel | żdżbel 'szczebel w drabinie; list- 
wa łącząca końce drabiny wozowej”, kasz. 
Śćebel 'szczebel (w drabinie, w wozie drabi- 
niastym); drążek między słupami w murze 
pruskim”; zdr. szczebelek. Por. słc. Stebel, 
dial. stebel 'szczebel w drabinie”, r. śćebló 
*trzaska sosnowa, ukr. śćabel 'szczebel', 
przest. 'stopień, br. dial. sclćbył, mn ściebly 
'drążki, do których przymocowuje się dra- 
biny na wozie; szczeble w takiej drabinie”. 
Psł. dial. *Śćeblv 'kawałek drewna, szczebel”, 
od pie. *(skób"- 'ciąć ostrym narzędziem, 
łupać, od którego też ukr. śćebdty 'odszczy- 
pywać, obrywać oraz pokrewne kasz. sko- 
bic 'zdzierać korę z drzewa” (por. lit. skób- 
ti, skobiu / skabiu 'dłubać, drążyć, żłobić; 
rwać, skubać, skabyti 'rwać, zrywać, obry- 
wać; szczypać, skubać”, goc. skaban 'strzyc, 
niem. schaben 'skrobać, trzeć”, łac. scabó, 
scabere 'drapać, skrobać”). Pierwotne zna- 
czenie 'odszczepiony, oderwany kawałek 
drewna (używany jako szczebel w prymi- 
tywnej drabinie)”. Polskie dial. stebel / zbel 
I dzbel I zdzbel /! żdżbel, słc. dial. stebel 
'szczebel w drabinie” sugerują pochodzenie 
z prapostaci *stoblb (por. strus. stoblb / steblb 
"pień drzewa”, r. stebel *źdźbło”, słwń. stebel 
*ts.; pień”), tego samego pochodzenia co psł. 
*stoblo 'łodyga, pień”, p. źdźbło (zob.), może 
więc w językach zachsł. doszło do spłynię- 
cia dwu etymologicznie odrębnych, a zna- 
czeniowo bliskich wyrazów *Sceble i *stoblv. 

szczebiotać od XV w. 'wydawać urywane, 
piskliwe dźwięki, świergotać (o ptakach); 
mówić podobnie jak ptak, paplać”, daw. XV- 
-XVIII w. też szczebietać, z przedr. zaszcze- 
biotać. Płnsł. i słwń.: gł. śćebotać, cz. Ste- 
betat I Stebotat, słc. Stebotat, r. śćebetdt, 
ukr. śćebetdty, br. śćabjatac, słwń. śćebetd- 
ti. Psł. dial. *$ćebetati ćwierkać, świergotać 
(o ptakach, przen. o dzieciach, dziewczę- 
tach)”, czas. pochodzenia dźwkn.; por. z in- 
nym przyr. kasz. Śćebelćc 'gadać, pleść, baj- 
durzyć; skomleć. — Od tego szczebiot od 
XV w. 'świergot”. 

szczeć ż od XV w. 'twarda, stercząca sierść, 
sztywne włosy (świni i dzika)”, też 'roślina 
Dipsacus”, stp. XV w. polna szczeć 'roślina 


595 


szczekać 


szczeć pospolita, Dipsacus silvestris, kasz. 
śćec, słowiń. też ćec 'szczotka do czesania 
lnu. Ogsł.: płb. sdcit 'szczecina; szczotka, 
zgrzebło”, gł. śććc 'szczotka”, ćeć 'chwast, 
kutas; grono, winogrono; pęczek, wiązka, 
kiść, cz. Stef 'szczecina”, r. dial. Śćef 'ts., 
ukr. reg. Śćet 'ts.; szczotka do czesania 
lnu”, słwń. śććt 'szczecina; oset”. Psł. *ceto 
I *ćete Ż 'szczeć, szczecina; szczotka, może 
prapokrewne z lit. dial. sketćlis 'grzbiet 
(zwierząt), sierść na grzbiecie, na karku” 
i dalej z lit. (sjketera 'grzbiet, (s)kćsti, 
(sjkećiu "rozkładać, rozłożyć, rozszerzyć, 
rozciągnąć, pierwotne znaczenie może 'wło- 
sy, sierść porastające grzbiet. — Od tego 
szczecina od XV w. 'twarde, sztywne włosy, 
sierść” (por. cz. śtótina 'szczecina, r. śćetina 
"ts., słwń. Śćetina 'ts.; włosie” oraz bg. ććti- 
na 'szczecina”, mac. ćetina 'ts., ch./s. ćetina 
*'szczecina; igliwie'”). Zob. szczotka. 
szczegół 'jeden z drobnych składników jakiejś 
sytuacji, sprawy”, 'okoliczność, wydarzenie, 
sprawa małej wagi; fakt jednostkowy, oso- 
bliwość (u Lindego z żywego języka, bez 
poświadczeń historycznych), por. stp. KV w. 
szczegielny 'sam jeden, samotny”, od XVI w. 
szczególny 'osobliwy, niezwykły, wyjątkowy, 
specjalny”, przest. 'szczegółowy; jednostko- 
wy, poszczególny”, daw. XVI-XVIII w. 'sam 
jeden, jedyny”, poszczególny od XVIII w. 
*każdy z osobna, pojedynczo rozpatrywany, 
szczegółowy, oddzielny”. W związku ze strus. 
ćeglyi / ćeklyi *'prawdziwy, rzeczywisty”, ukr. 
śćeglyj 'pojedynczy; osobliwy”, br. dial. ćók- 
lyj "prawdziwy, taki sam, identyczny”, cs. 
cegla "pojedynczy, sam”, ch./s. cigli jedyny”, 
ciglo 'tylko, kontynuującymi psł. przym. 
*scegle / *cegle 'sam jeden, jedyny, jednost- 
kowy”, zapewne archaiczny przym. od pie. 
*kai- *sam jeden”, z wyjątkowym przyr. *-gl». 
Polskie szczegół może wtórnie utworzone 
od wcześniej poświadczonego szczególność 
*szczegół”, które od przym. szczególny. 
szczekać od XV w. 'wydawać głos właściwy 
psu, przen. 'obmawiać, oczerniać, szkalo- 
wać, kłamać, zmyślać”, dial. też "wydawać 
głos (o orle)”, *kłamać, łgać; z przedr. na- 
szczekać, oszczekać, wyszczekać, zaszczekać; 
jednokr. szczeknąć. Ogsł.: cz. śtekat 'szcze- 
kać, 'ostro, przenikliwie krzyczeć, łajać, 


szczelina 


pyskować, br. dial. śćekdc” 'łajać, besztać, 
wymyślać”, słwń. śćekdti 'szczekać; skowy- 
czeć, skomleć; biadać, narzekać, jęczeć, stę- 
kać. Psł. *śćekati "wydawać głos (o psie), 
szczekać”, czas. pochodzenia dźwkn. — Od 
tego czas. intensywny szczekotać, szczekot. 
Zob. szczękać. 

szczelina od XVI w. 'wąski, długi otwór, szpa- 
ra, rysa, rozpadlina, daw. też 'długi, cienki 
kawałek odszczepiony od czegoś”. Por. ukr. 
ści! ż 'szczelina, śćilyna 'ts., br. śćylina 'ts., 
dial. śćć 'ts., r. Śćel 'szczelina, szpara, roz- 
padlina”. Psł. dial. *%celv szczelina, szpara”, 
rzecz. z przyr. *-b od niezachowanego psł. 
czas. fskelti, odpowiadającego lit. skćlti, ske- 
liu 'rozrąbać, rozszczepić”, łot. Skelt, skelu 
*ts.” (od pie. pierwiastka *(s)kel- 'ciąć, rozci- 
nać'; w słow. szczątkowo poświadczony jest 
wielokr. czas. *skoliti 'rozszczepiać, rozłu- 
pywać i pochodny rzecz. *skala, zob. ska- 
ła). Ukr. śćcil, śćilyna sugeruje rdzenne *e, 
które jest niewątpliwie wtórne (hipotetycz- 
na prapostać *skeli- musiałaby się rozwinąć 
w psł. tśćalv, por. słwń. dial. śćdlja 'odła- 
mek, drzazga”). — Od tego zapewne szczel- 
ny od XVIII w. ściśle przylegający, bez 
szczelin, szpar, nie przepuszczający cieczy, 
powietrza” (por. ukr. śćilnyj Ściśle przylega- 
jący”, śćilno 'szczelnie, bez szpar, odstępów”, 
*uparcie, wytrwale, nieustannie”), z niejas- 
nym znaczeniem, gdyż oczekiwalibyśmy ta- 
kiego znaczenia, jakie ma zaprzeczony czas. 
nieszczelny 'nie przylegający ściśle, mający 
szczeliny, szpary, przepuszczający ciecz, po- 
wietrze” (nie można wykluczyć zapożycze- 
nia z ukr.) = uszczelnić; prawdopodobnie 
istniał też czas. *szczelić 'uszczelniać” (por. 
kasz. obśćelec uszczelnić), *uszczelić, na 
który wskazuje derywat uszczelka. 

szczenię szczenięcia od XIV w. 'młode psa 
(też np. wilka, lisa)”, przen. 'osoba niedo- 
rosła. Ogsł.: gł. śćenjo 'szczenię; młode 
zwierzę”, cz. Stene, -Ete, ukr. śćenja, -njdty, 
ch./s. śtene, -neta. Psł. *śćenę, śćenęte "mło- 
de psa (też wilka, lisa)”, nazwa młodej istoty 
z przyr. *-gt- od niezachowanego psł. fśćeno 
*młode zwierzę, na które wskazują stare 
derywaty: psł. *śŚćenvcv 'szczenię” (por. stp. 
XV w. szczeniec 'szczenię”), *Śćeniti sę 'ro- 
dzić szczenięta” (por. p. szczenić się, oszcze- 


596 


szczerba 


nić się, gł. śćenić so), od pie. *skeno-, utwo- 
rzonego od pie. pierwiastka *(s)ken- 'wyra- 
stać, pojawiać się, zaczynać (się), wszczynać 
(się)”, od którego też śrirl. cinim [< *kenió] 
*powstaję, wynikam”, łac. re-cćns 'właśnie 
przychodzący, nowo narodzony, świeży, mło- 
dy, nowy”, gr. kainós 'nowy, świeży”. — Od 
tego szczeniak, szczenić się, szczenny. 

szczepić od XIV w. 'uszlachetniać drzewa 
i krzewy przez przeniesienie gałązki (zra- 
za) z rośliny szlachetnej na uszłachetnianą, 
nowsze 'wprowadzać do ustroju łudzkiego 
lub zwierzęcego określone antygeny powo- 
dujące powstanie przeciwciał”; daw. szcze- 
pać 'łupać na szczapy, rozszczepiać, rozłu- 
pywać; z przedr. odszczepić, przeszczepić, 
rozszczepić, wszczepić, zaszczepić. Por. cz. 
$tepit 'rozszczepiać, rozdzielać, r. śćepdt 
'łupać (na szczapy)”, ukr. śćepyty 'szczepić”, 
śćepdty 'szczepać”, br. śćapdc. Psł. *cepiti 
I *sćepati 'łupać, rozszczepiać” > 'rozszcze- 
piać drzewko, by je uszlachetnić przez wło- 
żenie zaszczepki w rozszczepienie”, od pie. 
*(sjkep- 'łupać, rozłupywać, rozszczepiać” 
(zob. szczapa, od tego samego pierwiastka 
z długą samogłoską). — Od tego szczep od 
XIV w. 'drzewko uszlachetnione szczepie- 
niem”, 'zraz, latorośl do szczepienia drze- 
wa”, daw. 'szczepienie”, przen. 'grupa rodów 
pokrewnych, plemię” (co do znaczenia por. 
np. u Kromera Czechowie i Polacy z jednego 
szczepu wyniknęli, tj. 'z jednego pnia, jednej 
latorośli), daw. 'pień, dom, ród, rodzina, 
dynastia”, dial. też 'drzewo łupane” (por. cz. 
śtep 'szczep, szczepione drzewko; zraz do 
szczepienia roślin, słc. step "szczepione 
drzewko; zraz, pęd, odrost”, r. Śćepd 'szcza- 
pa; szczapy, wióry; dranice, ukr. śćepa 
*szczep, drzewko zaszczepione ); szczepie- 
nie, szczepionka; od czas. przedrostkowych 
przeszczep; zaszczepka. 

szczerba od XVI w. (daw. też szczerb) 'miej- 
sce pozostałe po odpadnięciu, wyłamaniu, 
odtłuczeniu cząstki czegoś, wyłom, wyrwa, 
luka, przest. Ślad po cięciu szablą, mieczem, 
blizna, szrama”, dial. 'szpara; por. stp. od 
XIII w. szczyrbiec 'wyszczerbiony miecz 
krółów polskich”, szczyrbak XV w. 'roślina 
mlecz kolczasty, Sonchus asper”, szczyrbina 
I szczyrzbina od XIII w. wcięcie, zagłębie- 


szczery 


nie (w ostrzu miecza); uszczerbek, strata; 
dachówka”. Ogsł.: dł., gł. śćerba 'szczerba, 
luka, wyrwa, cz. śterba 'szczelina, szpara”, 
r. dial. śćerbd 'puste miejsce po zębie”, słwń. 
śćfba I śkrba 'szczelina, szpara; szpara mię- 
dzy zębami”, śćba też 'czerep, skorupa”. Psł. 
*scfba "miejsce wyszczerbione”, dokładnie 
odpowiada łot. $kirba 'szpara, rysa, szcze- 
lina, dalej prapokrewne z łot. Skerbala 
'drzazga, trzaska”, skafba 'ts., skafbs 'ostry”, 
lit. skifbti stawać się kwaśnym”, stwniem. 
scirbi n. 'czerep, skorupa” (dziś niem. Scher- 
be ż 'ts.; stłuczka”), od pie. *(s)kerb'*- 'ciąć, 
obrabiać ostrym narzędziem. — Od tego 
szczerbaty; szczerbina; szczerbić, uszczerbić 
(> uszczerbek), wyszczerbić. 

szczery od XV w. (stp. szczyry) 'nieskryty, 
otwarty, prawdomówny, niefałszywy”, 'wol- 
ny od domieszek, czysty, sam, jednolity, 
prawdziwy”, dial. też 'hojny'. Płnsł.: dł. śćiry 
*czysty, szczery, niezafałszowany; uczciwy, 
rzetelny, prawdomówny; prosty, prostacki, 
naiwny” r. dial. śćfryj 'szczery; prawdziwy, 
rzeczywisty; czysty, bez domieszek”, ukr. 
ścyryj 'szczery, otwarty; prawdziwy; czysty, 
bez domieszek; gorliwy, pilny”, br. śćyry 
'szczery, otwarty; prawdomówny; serdecz- 
ny; naturalny, czysty, bez domieszek*; por. 
też cz. ćiry 'czysty, przezroczysty, przej- 
rzysty; autentyczny; zupełny, całkowity”, 
słc. ćiry 'przezroczysty, przejrzysty; czysty, 
autentyczny; sam, jeden”. Psł. dial. *Śćire 
[< *skeiro-] / *ćire |< *keiro-] 'czysty, przej- 
rzysty, naturalny, pokrewny z goc. skeirs 
*wyraźny, zrozumiały”, stnord. skfrr 'czysty, 
przezroczysty”, niem. schier 'czysty, szczery; 
nierozcieńczony; sam”, ang. sheer *zwykły, 
zwyczajny, czysty, jawny; przejrzysty”, stirl. 
cir 'czysty”, wszystkie od pie. *(s)keir- (co 
od pie. *(s)kdi- 'ciąć, krajać, oddzielać, od- 
łączać”). 

szczerzyć od XVIII w., zwykle szczerzyć zęby, 
kły 'odchyliwszy wargi, pokazywać, odsła- 
niać zęby”, szczerzyć się 'sterczeć, być wi- 
docznym, ostro się rysować, dial. pękać 
(o łupinach orzechów); z przedr. wyszcze- 
rzyć, też oszczerzyć się, daw. od XVI w. oszcze- 
rzać 'pokazywać zęby (zwykle w uśmiechu), 
oszczyrzać się | oszczerzać się "pokazywać 
zęby, wyszczerzać (zwykle w uśmiechu); 


597 


szczęka 


drwić, wyśmiewać się, oszczerzać zęby (na 
kogoś) 'śmiać się; drwić z kogoś”. Płnsł.: gł. 
śćerić 'szczerzyć, wyszczerzać (zęby), cz. 
$tffit 'szczerzyć, Śtirit se żyć w niezgodzie; 
szczerzyć zęby, uśmiechać się, r. śććrit 
*szczerzyć”. Psł. dial. *śćeriti, *Śćefp [< *sker-] 
*robić grymas twarzy, pokazując, odsłania- 
jąc zęby (w uśmiechu, w złości)”, pokrewne 
z psł. *cćriti 'rozdzierać, powodować roz- 
darcie, szczelinę; pokazywać, wyszczerzać 
zęby” (por. słc. cerit zuby 'szczerzyć zęby”, 
cerit sa 'otwierać się, tworzyć szczelinę”, 
*śmiać się, szczerząc zęby”, ch./s. ceriti, daw. 
cjeriti 'pokazywać, szczerzyć zęby”, ceriti se 
"pękać, tworzyć szczelinę, np. o ziemi, płót- 
nie, śmiać się, szczerząc zęby”), kontynu- 
ującym pie. *(s)kair-. Psł. *śćeriti od pie. 
*(s)ker- 'ciąć” (por. kora, skóra, trzewia), pier- 
wotne znaczenie 'rozcinać, tworzyć szparę, 
szczelinę”, wtórnie zawężone do 'odsłaniać 
zęby, robić grymas twarzy, ukazując zęby”. 
— Od czas. przedrostkowego oszczerca od 
XVI w. 'człowiek obmawiający kogoś, rzu- 
cający oszczerstwa, kalumnie”, pierwotnie 
XVI-XVII w. oszczerca / oszczyrca 'szyder- 
ca'; oszczerstwo od XVIII w. 'złośliwa obmo- 
wa, kalumnia, potwarz” (utworzone jak mor- 
derstwo : morderca, szyderstwo : szyderca). 
szczędzić od XVI w. 'oszczędnie używać, 
skąpić, żałować, oszczędzać”, kasz. śćązćc 
*szczędzić, żałować; z przedr. oszczędzić 
(> zaoszczędzić); wielokr. oszczędzać, stp. 
od XV w. oszczędzać 'zwlekać, ociągać się, 
XV w. oszczędać 'zwlekać, ociągać się”, od 
XVI w. *żyć oszczędnie”. Ogsł.: gł. śćedzić, 
r. śćadit, scs. stędeti, ch./s. Stćdjeti. Psł. *śćę- 
deti |< *skend-ć-] 'szczędzić, oszczędzać, od 
pie. *(s)ked- 'rozszczepiać, rozrywać” (zob. 
szczodry), podstawą czas. psł. była postać 
rdzenia z infiksem nosowym *(s)ke-n-d-, 
pierwotnie więc może formy czasu teraźn. 
z takim infiksem (jak np. psł. *sędg, zob. 
siąść). Pierwotne znaczenie zapewne 'odry- 
wać, oddzielać coś (od czegoś, od jakiejś ca- 
łości), by nie dać komuś innemu, by zacho- 
wać dla siebie, zaoszczędzić” (w innym 
kierunku poszedł rozwój pokrewnego psł. 
przym. *ćedr», zob. szczodry). — Od czas. 
przedrostkowego oszczędny — oszczędność. 
szczęka od XVI w. 'kość czaszki, w której 
osadzone są zęby”, 'część twarzy, w której 


szczękać 


osadzone są szczęki, daw. XVII-XVIII w. 
szczoki mn 'szczęki”, dial. szczeka / szczoka 
l szczęka 'szczęka” (szczoka 'usta, szczo- 
ki mn 'policzki” w Augustowskiem niewąt- 
pliwie zapożyczone z ruskiego), dziś też now- 
sze szczęki techn. 'rodzaj uchwytu, zwykle 
dwuczęściowego, w różnych imadłach i przy- 
rządach podobnych, przytrzymującego ja- 
kiś przedmiot”, kasz. śćąka 'szczęka. Wyraz 
z odpowiednikami we wschsł.: r. śćekd 'po- 
liczek”, ukr. śćokd 'ts., br. śćakd 'ts.. Psł. 
dial. *śćeka 'dolna część twarzy”. Dalsza ety- 
mologia niepewna, może prapokrewne ze 
stnord. skogg 'broda; szpic”, skagi m 'przy- 
lądek, cypel”. Samogłoska nosowa w p. szczę- 
ka wtórna. 

szczękać od XVII w. 'wydawać, powodować 
szczęk, brzękać, pobrzękiwać”, szczękać zę- 
bami 'uderzać górnymi zębami o dolne”, 
dial. *kłapać zębami (o odyńcu); z przedr. 
zaszczękać; jednokr. szczęknąć; też rzadkie 
szczękotać, daw. szczekotać 'szczękać”, kasz. 
ścąkotac 'szczękać zębami”, stp. XV w. szczek- 
tanie zgrzytanie”, Por. dł. śćakaś 'skrzeczeć 
jak sroka”, śćakotaś 'ts., gł. śćekotać 'kle- 
kotać; skrzeczeć jak sroka”, strus. śćekotati 
"śpiewać, r. śćekotdt 'szczebiotać, paplać”, 
br. sćekatdc” 'ts.. Czas. pochodzenia dźwkn. 
(por. szczekać), w polskim wtórna samogłos- 
ka nosowa. — Od tego szczęk 'brzęk, szczę- 
kanie, szczęknięcie”. 

szczęście od XIV w. (stp. też szczeście) 'po- 
myślny los, pomyślność, powodzenie”, 'uczu- 
cie wielkiego zadowolenia, upojenia, radości, 
szczęśliwość”, 'splot pomyślnych okoliczno- 
ści, korzystne zrządzenie losu, wydarzenie, 
pomyślny traf”, stp. od XIV w. szczęście 
I szczeście "pomyślność, pomyślny los', 'stan, 
uczucie wielkiego zadowolenia, radości”, 
*zrządzenie losu, los, przeznaczenie”, 'prog- 
nostyk, zapowiedź szczęścia, kasz. śćescć 
*szczęście, powodzenie. Por. stcz. sćestie 
I śćestie, cz. śtesti n szczęście”, r. sćństje 'ts... 
Psł. dial. *szćęstvje "powodzenie, pomyśl- 
ność, szczęście”, archaiczne złożenie z pierw- 
szym członem *s»- < pie. *si- 'dobry" (por. 
śmierć, zdrowy, zboże), członem drugim jest 
psł. rzecz. *ćęste "wycinek, element składo- 
wy całości” (zob. część), z przyr. *-vje. Pier- 
wotne znaczenie 'dobra część, dobry, po- 


598 


szczotka 


myślny udział, dział (np. przy podziale zdo- 
byczy, majątku)”, dawni Słowianie widzieli 
więc powodzenie, pomyślność w uzyskaniu 
zadowalających korzyści materialnych. — 
Od tego szczęsny (> nieszczęsny, nieszczęś- 
nik), szczęścić się (poszczęścić się), szczęśliwy 
(> szczęśliwość, daw. szczęśliwić 'czynić 
szczęśliwym, dawać szczęście”, dziś z przedr. 
uszczęśliwić). 

szczodrobliwy od XVI w. 'chętnie coś rozda- 
jący, hojny, szczodry”, stp. XV w. szczodro- 
bliwie "hojnie, obficie. Od stp. szczodroba 
"hojność (też niepewne wyjątkowe szczo- 
drob "hojny, szczodrobliwy”, czy też 'dawca 
hojny”), będącego rzecz. abstr. od szczodry 
(zob.), z przyr. -oba (por. choroba). 

szczodry od XIV w. 'hojny', stp. też 'obfity, 
bogaty; przysł. szczodrze. Ogsł.: cz. stedry 
*szczodry, hojny; obfity, bogaty”, r. śććdryj 
'szczodry, hojny”, scs. śtedr 'miłosierny, li- 
tościwy; szczodry, wielkoduszny”, bg. stedor 
'szczodry, hojny”. Psł. *śćedre 'wielkodusz- 
ny, hojny”, zapewne pokrewne z łot. skędęrns 
"kawałek drewna, drzazga”, ang. scatter 'roz- 
rzucić, rozsypać, rozproszyć, gr. skedannymi 
'rozsypuję, rozpraszam, od pie. *(sjked- 
*rozszczepiać, rozrywać” (co od pie. pier- 
wiastka *sek- 'obrabiać ostrym narzędziem”, 
zob. siec). Psł. *śćedre [< *sked-ro-] byłoby 
zatem przym. odczas. z przyr. *-ro < *-ro- 
(por. np. mądry, mokry, stary). Pierwotne 
znaczenie przypuszczalnie 'taki, który roz- 
rywa, dzieli, rozdziela (swój majątek)” > 'ta- 
ki, który daje, nie skąpi, wielkoduszny, hoj- 
ny” (w odwrotnym kierunku poszedł rozwój 
znaczeniowy pokrewnego psł. czas. *śćędeti, 
zob. szczędzić). — Od tego szczodrość. Zob. 
szczodrobliwy. 

szczotka od XV w. 'narzędzie do czyszcze- 
nia, mycia, czesania, wygładzania stp. 'na- 
rzędzie do czyszczenia włókien lnu, też 
w nazwach roślin, np. szczotka polna 'szczeć 
pospolita, szczotki mn 'centuria pospolita; 
jakaś ciernista roślina, dial. także 'pędzel 
do bielenia ścian”, "narzędzie do czesania 
lnu”, kasz. śćotka 'szczotka; pas ziemi mię- 
dzy koleinami na drodze polnej”, śćotki mn 
*roślina nawłoć późna”. Ogsł.: cz. stetka 'pę- 
dzel', r. śććtka 'szczotka, słwń. śććtka 'ts.; 
por. bg. ććtka, mac. ćetka, ch./s. ćetka 


szczuć 


*szczotka”. Psł. *śćeteka | *teteka 'szczotka”, 
od psł. *Śćetv / *ćetb włosy, sierść, szcze- 
cina” (zob. szczeć), z przyr. *-ska, pierwot- 
ne znaczenie 'coś zrobionego ze sztywnych 
włosów, ze szczeciny”. 

szczuć szczuję od XVI w. 'podjudzać psa 
do gonienia i atakowania, od XV w. (dziś 
przest.) szczwać 'ts., kasz. śćvac, śćve 'pod- 
judzać psa, przen. 'podburzać, podżegać 
przeciw komuś z przedr. poszczuć (stp. od 
XIV w. poszczwać), stp. od XIV w. uszczwać 
*poszczuć. Ogsł.: cz. Śtvdt, $tvu 'gonić, pę- 
dzić, prześladować; popędzać, poganiać; 
podżegać, podjudzać, podburzać; dokuczać, 
dogryzać, r. dial. śćuvdt 'szczuć”, słwń. daw. 
śćuti, śćujem, dziś śćivati, Sćuvam | śćujem 
*szczuć; podburzać, podjudzać”. Psł. *ćbva- 
ti, *śćujo "pobudzać, zachęcać do rzucenia 
się na kogoś, na coś, szczuć”, od pie. *skeu- 
*rzucać, strzelać, szczuć, prapokrewne 
zapewne z wyrazami opartymi na pie. 
*skeu-d-, np. stind. códati 'popędza, poga- 
nia, napiera, stang. sceotan 'ciskać, ude- 
rzać, strzelać, stwniem. sciozan 'strzelać, 
rzucać, szybko miotać”, dziś niem. schiefen 
*strzelać. — Od tego szczwany 'doświad- 
czony, biegły w czymś, wytrawny, przebieg- 
ły, chytry” (uprzymiotnikowiony imiesłów 
bierny od szczwać), z uproszczeniem grupy 
spółgłoskowej czwany, dziś pot. postać z ma- 
zurzeniem cwany 'sprytny, przebiegły, chy- 
try, pierwotne znaczenie 'szczuty” > 'taki, 
który nabrał doświadczenia, stał się prze- 
biegły, sprytny (o szczutych zwierzętach)”. 

szczudło od XVI w. 'kij z poprzeczką używa- 
ny jako podpora, kasz. śkudło 'szczudło”, 
por. stp. XV w. szczudłowaty 'mający drew- 
nianą nogę”. Por. cz. śtidla / stihla 'szczudło” 
(innego pochodzenia słc. reg. stula 'szczu- 
dło', ch./s. stula 'kula; proteza; szczudło”). 
Zapewne zapożyczenie ze śrwniem. studel 
I stuodel 'podpora, słupek, filar". 

szczupak od XVII w. 'ryba Esox lucius'. 
Por. br. śćupdk 'ts.' oraz dł. śćipeł 'ts.. Od 
p. daw. XVII-XVIII w. szczupać 'szczypać”, 
psł. *śćcupati 'dotykać, szczypać” (zob. szczu- 
pły). Drapieżną rybę nazwano tak z powo- 
du jej zachowania, szczypania ofiar. Wyraz 
wyparł z języka liter. i z części gwar starą 
nazwę tej ryby: stp. od XV w. i dziś dial. 


599 


szczycić się 
szczuka, kasz. śćeka | śćuka (por. cz. śtika, 
r. śćuka, ch./s. stuka), kontynuującą psł. 
*ścuka 'szczupak”, zapewne rzecz. odczas. 
(w funkcji nazwy wykonawcy czynności) 
od psł. *śćukati 'szczypać. 
szczupły od XVI w. "mający mało ciała, mało 
tłuszczu, niegruby, nieotyły, smukły, cien- 
ki, 'będący w niewielkiej ilości, liczbie, 
mający małą objętość; nieliczny, nieobfity, 
niewielki, ciasny, wąski. Płnsł.: cz. Stipły 
*smukły, delikatny, dial. śćupły 'ts.; roz- 
szczepiony, rozłupany”, słe. stuply 'drobny, 
szczupły”, r. śćupłyj 'wątły, mizerny”, dial. 
"miękki, pulchny; zwiotczały; zbutwiały”, 
ukr. śćuplyj wątły, mizerny. Psł. dial. 
*ścuple "niewielki, drobny, cienki”, zapewne 
uprzymiotnikowiony imiesłów na -l- psł. 
czas. *śću(p)noti 'uszczypać” (por. p. dial. 
szczupnąć 'targnąć), por. też psł. *śćupati 
*dotykać, szczypać” (p. daw. XVII-XVIII w. 
szczupać 'szczypać”, r. śćupat 'dotykać, ru- 
szać, macać”, ukr. śćupaty 'ts., dial. 'szczy- 
pać, obrywać jagody, liście; paść się”). Pier- 
wotne znaczenie prawdopodobnie 'uszczyp- 
nięty, odszczypnięty, uszczknięty, oderwany, 
oddzielony szczypaniem od czegoś, stąd 
*mający niewielkie rozmiary, drobny, cien- 
ki” i dalej 'wątły, mizerny, smukły”. Podsta- 
wowe czas. *śću(p)noti i *śćupati bez pewnej 
etymologii, może z hipotetycznej przedsłow. 
prapostaci *skeu-p-, w dalekim pokrewień- 
stwie ze szczypać (zob.). — Od tego szczu- 
pleć, wyszczupleć, zeszczupleć; uszczuplić. 
szczur 'gryzoń Rattus* od XVII w. (ale w XV- 
-XVI w. szczurek może 'koszatka, Dryo- 
mys ritedula, w XV w. też nazwa osobo- 
wa Szczurek), dial. szczur / szur, kasz. Sur 
*szczur. Ogsł.: dł. ścurk 'szczur, gł. surk 
*chomik" i śćura 'szczur', cz. dial. śtir 'sa- 
lamandra, $ćĆur 'szczur”, słc. Stir 'szczur”, 
ukr. śćur 'szczur”, ch. dial. (niepewne) śtur 
*salamandra". Psł. *śćure 'szczur (i zapewne 
inne zwierzęta)”, bez pewnej etymologii. 
szczycić się od XVII w. *być dumnym z ko- 
goś, czegoś, chlubić się, pysznić się kimś, 
czymś; słynąć z czegoś”, daw. szczycić 'przy- 
nosić zaszczyt, sławę, uświetniać”, stp. XV w. 
*bronić, ochraniać, osłaniać; z przedr. za- 
szczycić 'sprawić komuś zaszczyt”, stp. od 
XIV w. 'obronić, ochronić, zasłonić; sprawić, 


szczygieł 


spowodować; wielokr. zaszczycać. Ogsł.: 
cz. Śtitit chronić, osłaniać”, "mieć niechęć 
do czegoś, bronić się przed czymś”, r. dial. 
ścitit "bronić, osłaniać, ch./s. Śtititi 'bro- 
nić, osłaniać (zwłaszcza tarczą)”. Psł. *Śćititi 
*chronić, ochraniać, osłaniać, bronić, czas. 
odrzecz. od psł. *ćite 'tarcza; ochrona, 
osłona” (zob. szczyt). W polskim rozwój zna- 
czenia związany zapewne z ewolucją zna- 
czeniową podstawowego rzecz. szczyt, który 
zaczął oznaczać 'najwyższy punkt czegoś”. 
— Od tego szczytny 'przynoszący zaszczyt, 
chlubny, zaszczytny”, 'wzniosły, podniosły, 
górnolotny”, przest. 'wysoki, strzelisty”, stp. 
XV w. 'należący do tego samego rodu; od 
czas. przedrostkowego zaszczyt 'to, co sta- 
nowi powód do dumy, wyróżnienie, honor”, 
zaszczyty mn wysokie, uprzywilejowane 
stanowiska, odznaczenia, dostojeństwa, ho- 
nory”. 

szczygieł od XV w. 'ptak Carduelis cardue- 
lis”, dial. szczygieł | szczygioł 'ts., stp. też 
szczyglec | szczygłek I szczygołek 'ts.. Ogsł.: 
dł. śćiglec 'szczygieł”, r. śćegól, -gla 'ts., ukr. 
śćyhol, -hlja 'ts., br. śćygól, -gld 'ts., bg. 
Śtiglec 'ts., słwń. śććgljec 'ts. (z zachsł. za- 
pożyczone niem. Stieglitz 'szczygieł'). Psł. 
*Xcegola i, zapewne, *śćigzlb 'szczygieł', na- 
zwa pochodzenia dźwkn., utworzona od 
głosu wabiącego szczygła. Rdzeń, na któ- 
rym oparta jest nazwa ptaka, występuje też 
w czas.: cz. Stehotat 'szczebiotać, świergotać 
(o ptakach)”, słwń. śćegljdti 'ts... 

szczypać od XVI w. 'boleśnie ściskać; sku- 
bać, zrywać coś, kasz. ścipac 'boleśnie 
ściskać; skubać (o zwierzętach)”; z przedr. 
uszczypać, wyszczypać; jednokr. szczypnąć, 
uszczypnąć. Ogsł.: cz. stfpat, r. śćipdt, ch./s. 
śtipati. Psł. *śćipati szczypać, skubać, po- 
krewne z lit. skiepti 'dziurawić, skiepryti 
*szczepić, zaszczepiać”, stisl. skipa 'dzielić”, 
łac. scipió, scipionis 'laska, kij, od pie. 
*skej-p- (/ *skei-b-) 'ciąć, oddzielać”, będące- 
go rozszerzeniem pie. *(s)kdi- 'ciąć, krajać, 
oddzielać, odłączać” (należącego ostatecznie 
do pie. pierwiastka *sek- 'obrabiać ostrym 
narzędziem”, zob. siec). — Od tego szczyp- 
ce mn 'przyrząd mający dwa zaciskające 
się uchwyty, kleszcze; rozdwojone odnóża 
przednie niektórych skorupiaków”, kasz. 


600 


szedł 


śćepce mn też 'nożyce do obcinania żywo- 
płotu, śćipe 'ts., szczypce”, stp. XV w. wy- 
jątkowe szczyptki 'szczypce” (por. np. r. śćip- 
cy mn 'szczypce, kleszcze; obcęgi”); szczypta 
od XVI w. (daw. też szczypi) 'ilość substan- 
cji sypkiej, jaką można ująć końcami pal- 
ców; odrobina”; szczypawka; od czas. przed- 
rostkowego uszczypliwy. Zob. szczypior. 
szczypior i szczypiór od XVIII w. 'zielone 
liście cebuli, daw. 'łodyga, źdźbło (trawy); 
chorągiewka pióra ptasiego'; zdr. szczypio- 
rek też 'roślina Allium schoenoprasum (uży- 
wana do potraw). Zapewne od szczypać 
(zob.), znaczenia 'łodyga, źdźbło” i 'cho- 
rągiewka pióra” sugerują pierwotne znacze- 
nie 'to, co się szczypie, skubie, odrywa (np. 
zielone pędy zrywane z rosnącej cebuli)”; 
mniej jest prawdopodobne, by szczypior na- 
zwano z powodu szczypiącego smaku. 
szczyt od XVII w. 'punkt najwyższy, wierzch, 
wierzchołek, czubek czegoś, najwyżej wznie- 
siona część góry”, 'najwyższy stopień cze- 
goś, górna granica, punkt kulminacyjny”, 
stp. od XIV w. 'tarcza, puklerz; tarcza her- 
bowa, herb”, 'górna część budowli, wierz- 
chołek; mur”, daw. 'górna część ściany bu- 
dynku”, dial. "wierzchołek góry”, 'kalenica, 
grzbiet dwuspadowego dachu, 'część ścia- 
ny szczytowej, sięgającej od fundamentu do 
wierzchołka”. Ogsł.: cz. skit "tarcza, 'ochro- 
na, osłona, 'szczyt domu, wysoka góra, 
wierzchołek góry”, r. ŚCit 'tarcza”, 'osłona, za- 
słona”, scs. śtite tarcza. Psł. *Ścita [< *skeito-] 
*tarcza, puklerz” > 'ochrona, osłona, z do- 
kładnymi odpowiednikami w bałt. i celt.: 
lit. skietas "belka poprzeczna brony; grze- 
bień tkacki, płocha”, łot. śkiets 'belka; grze- 
bień tkacki, płocha, stirl. sciath [< skeito-] 
*tarcza”, stbret. scoit 'ts.; por. też pokrewne 
stpr. staytan 'ts., łac. scutum [< *scoitom] 
*ts.. Z pie. *skei-to- 'coś odciętego” > 'des- 
ka”, od pie. *(s)kói- 'ciąć, krajać, oddzielać, 
odłączać. W polskim rozwój znaczenia 
*'ochrona, osłona” > 'osłona (zwykle z desek) 
górnej, szczytowej części budynku” > 'górna 
część, wierzchołek budowli” > "wierzchołek, 
wierzch, czubek czegoś. Zob. szczycić się. 
szedł, szła, szło, formy czasu przeszłego czas. 
iść. Ogsł.: cz. Sel < śedl, śla, ślo, r. śel, śla, ślo, 
scS. bla, Śbla, śvlo. Psł. Wedle, *śvdla, *śvdlo, 


szeleścić 
imiesłów czasu przeszłego od psł. *choditi 
*chodzić” (zob. chodzić), z pierwotnej po- 
staci *chid-|-, z redukcją samogłoski rdzen- 
nej *o + *f > *v. Formy szła, szło z uprosz- 
czeniem grupy spółgłoskowej (po zaniku 
półsamogłoski) szdł > szł. Pierwotnie formy 
należące do paradygmatu chodzić, wtórnie 
przeniesione do paradygmatu czas. iść. 

szeleścić od XVII w. 'wydawać szelest”; 
z przedr. zaszeleścić; jednokr. szelesnąć; sze- 
lest "cichy odgłos wydawany np. przez po- 
ruszane wiatrem liście”, przest. 'szumne wy- 
stąpienie, pompa, szum”. Por. cz. śelestit 
*szeleścić”, Selest "szelest, szmer”, słc. Selestit 
*szeleścić, szumieć, szemrać”, Selest 'szelest, 
szmer”, r. Selestćt i Śelestit 'szeleścić, śćlest 
*szelest”, ukr. Selestity 'szeleścić”, Sćlest 'sze- 
lest”. Płnsł. *Selestiti 'szeleścić, szumieć”, *e- 
lestv 'szelest, szmer, szum”, pochodzenia 
dźwkn. 

szelka od XVII w., zwykle szelki mn 'dwa 
paski przekładane przez barki, podtrzymu- 
jące spodnie, spódnicę itd., 'pas służący do 
przytrzymywania czegoś na sobie, do nie- 
sienia, ciągnięcia itp., daw. "pas w uprzęży 
końskiej”, dial. szelki (też szołki) mn 'szelki 
do spodni”, 'skórzane połączenie części ce- 
pów (bijaka z dzierżakiem)”, kasz. selki 'szel- 
ki, zazwyczaj parciane, które rybacy przy- 
wiązują do długich lin i zakładają przez 
ramię przy wyciąganiu z morza niewodu.. 
Pierwotne zdr. od szla 'rodzaj uprzęży, par- 
ciane lub rzemienne pasy z postronkami, 
zakładane koniowi na kark i pierś; pas, rze- 
mień służący do ciągnięcia, wiezienia cze- 
goś, szelka” (w tym znaczeniu też szleja), 
dial. szła / śla 'uprząż na konia wykonana 
z parcianych pasów, parciane lub rzemien- 
ne pasy z postronkami, zakładane konio- 
wi na kark i pierś”, kasz. sla 'uprząż, część 
uprzęży końskiej”. Por. dł. sala 'szleja”, dł, 
gł. slć mn 'szelki; uprząż”, cz. śle mn 'szelki”. 
Zachsł. *Śvla / *svla "pas, rzemień stano- 
wiący część uprzęży, służący do ciągnięcia, 
przymocowywania czegoś, zapożyczenie ze 
stwniem. silo "pas, rzemień, szleja”, śrwniem. 
sile 'ts.. 

szelma od XVIII w. 'hultaj, nicpoń, łotr”, stp. 
XV w. 'drapieżne zwierzę. Por. cz. Selma 
*zwierzę drapieżne, bestia”, 'spryciarz, cwa- 


601 


szereg 


niak, filut', stcz. też "morowa zaraza, moro- 
we powietrze) r. śćlma 'szelma, hultaj”, Za- 
pożyczenie ze śrwniem. schelm(e) / schalm(e) 
*mór, pomór (zwłaszcza bydła); padlina (też 
jako obelga)”, niem. Schelm 'filut, szelma”, 
daw. 'łotr, łotrzyk”. — Od tego szelmowski. 

szemrać od XV w. 'wydawać szmer, szumieć; 
mówić cicho i niewyraźnie, mruczeć, szep- 
tać; wyrażać nieśmiało, nie całkiem otwar- 
cie niezadowolenie, sarkać, narzekać”, stp. 
XV w. 'głośno wyrażać niezadowolenie, sar- 
kać, buntować się; wzdychać żałośnie, na- 
rzekać; z przedr. zaszemrać. Por. dł. Semriś 
*kręcić się, uwijać się, hałasować (zwłasz- 
cza o dzieciach)”, cz. dial. $emrat 'mruczeć, 
szemrać, słc. śomrat 'gderać, mruczeć, zrzę- 
dzić, szemrać”. Zachsł. *śvm>rati / *$emeriti 
"wydawać szmer, szelest, szum” (rekonstruk- 
cję potwierdza rzecz. odczas. z równie regu- 
larnym rozwojem półsamogłosek: p. szmer 
'cichy odgłos, szelest, szum nieznaczny, 
szemranie, cichy gwar”, stp. XV w. 'rozru- 
chy, burzenie się, też 'tymianek, Thymus 
vulgaris" < **vm$yrb), prawdopodobnie czas. 
intensywny z przyr. *-wr- od podstawy *bm-, 
może od niezaświadczonego t3vm-n9-ti, 
czas. inchoat. od psł. *sumeti 'szumieć” (zob. 
szumieć) z właściwą takim czas. redukcją 
samogłoski rdzennej *u — *e (> *» po pala- 
talnym *5). 

szeptać od XV w. 'mówić głosem przyciszo- 
nym; szemrać, niezbyt głośno wyrażać nie- 
zadowolenie; z przedr. poszeptać, wyszep- 
tać; jednokr. szepnąć. Ogsł.: cz. śSeptat, 
r. septdt, scs. śvpotati. Psł. *Śvpotati "mówić 
po cichu, głosem przyciszonym, szeptać”, 
czas. intensywny z przyr. *-wt- od psł. 
*$ypati 'ts. (np. cz. śepat, ch./s. dial. śapati; 
w polskim czas. podstawowy nie zachował 
się, ale por. seplenić), będącego czas. pocho- 
dzenia dźwkn., por. np. bg. dial. śzp! 'wy- 
krzyknik naśladujący szeptanie, br. dial. 
$epu-śepu! 'ts.. — Od tego szept. 

szereg od XVII w. 'rząd, ciąg utworzony 
z osób, rzeczy”, "pewna liczba czegoś, wiele”. 
Zapożyczenie z węg. sereg 'wojsko, armia; 
tłum, masa; mnóstwo”. — Od tego szerego- 
wy (-> szeregowiec); szeregować 'klasyfiko- 
wać, porządkować, daw. 'ustawiać w szere- 
gu, w szeregi”, 'przeszeregować, uszeregować, 
zaszeregować. 


szeroki 


szeroki od XV w. (najpierw w postaci szyro- 
ki) "mający określony wymiar poprzeczny; 
mający duży wymiar poprzeczny”, 'zajmu- 
jący dużą przestrzeń, ciągnący się daleko, 
rozległy, rozłożysty”, "obszerny, nieobcisły 
(o ubraniu)”, "mający dużą skalę, dźwięcz- 
ny (o głosie)”; st. wyższy szerszy. Ogsł.: cz. 
$iroky, r. Śirókij, scs. $irokw. Psł. *Sirok 
*'otwarty, przestronny, rozległy; mający du- 
ży wymiar poprzeczny”, z przyr. *-oke (por. 
głęboki, wysoki) od psł. przym. *śira 'ts.' 
(np. cz. Siry, dawne śiry 'szeroki; zajmujący 
wielką przestrzeń; daleko się rozpościerają- 
cy, otwarty, rozległy”, r. dial. śirój 'szeroki; 
otwarty, słwń. śfr 'szeroki'), pokrewnego 
z goc. skeirs 'jasny”, niem. schier 'czysty, 
szczery”, stisl. skirr 'czysty; jasny”, sprowa- 
dzanymi do pie. *skai-r- 'jasny, czysty” (od 
pie. *skei- 'Świecić; światło”). Zatem w psł. 
rozwój nagłosowej grupy *sk- > *ch- (może 
przez pośrednie stadium z przestawką *ks: 
*sk- > *ks- > *ch-) i później I palatalizacja 
*ch- > *5- (wczesne psł. *chiro- czy *cheiro- 
> psł. *$ire); pierwotna grupa *sk- (bez 
przejścia w *ch-) zachowana w pokrewnym 
psł. *śćire (zob. szczery). Z pierwotnego zna- 
czenia 'jasny, czysty” na gruncie słow. roz- 
winęło się wtórne 'niczym nie przesłonięty, 
otwarty, rozległy (o terenie)” > 'szeroki'. 

szerszeń od XVI w. (stp. od XV w. sirszeń, 
daw. sierszeń) 'owad Vespa crabro”, kasz. 
śćrśćń, słowiń. serśel 'ts.. Ogsł.: cz. srień, 
r. śćrsen, cs. srośenv, ch./s. stiśljen, dial. 
słsen I stśljen. Psł. *sf$env 'szerszeń, po- 
krewne z nazwami tego owada w bałt.: lit. 
$irsuó, Sireńs, łot. sirsenis, stpr. sirsilis i da- 
lej ze stwniem. horniiz / horaz (dziś niem. 
Hornisse) 'ts., łac. crabro, crabrónis 'ts., od 
pie. *(s)ker- 'ciąć, kłuć, żgać”, postaci słow. 
i bałt. oparte na *(s)krs-. Pierwotne zna- 
czenie 'tnący, żądlący owad. W polskim 
nagłosowe sz- w wyniku upodobnienia na 
odległość ś - sz > sz - sz (sierszeń > szerszeń). 

szerz ż od XV w. (stp. i dziś dial. szyrz) 'szero- 
kość”, "rozległość, przestronność, przestwór, 
obszar”, wszerz przysł. 'w poprzek” dial. na 
szyrz "na oścież”, kasz. Sef ż 'szerokość”; daw. 
od XVI w., dziś dial. szerza 'szerokość, 'coś 
szerokiego; teren szeroki. Ogsł.: cz. Śił Ż 
*szerokość; obszerność; rozległość, wielka 


602 


sześćdziesiąt 


przestrzeń, r. śir ż 'szerokość; rozległość, 
przestworze”, ch./s. $ir ż i m 'szerokość”. Psł. 
*$irb ż 'szerokość; szeroka przestrzeń, prze- 
stwór”, rzecz. abstrakcyjny z przyr. *b od 
psł. przym. *ire 'otwarty, przestronny, roz- 
legły; szeroki” (zob. szeroki). Zob. obszerny. 

szerzyć od XV w. (stp. szyrzyć) 'rozprzestrze- 
niać, roztaczać; czynić znanym, głośnym, 
rozgłaszać, upowszechniać, propagować, 
daw. od XV w. (dziś przest.) "poszerzać, po- 
większać; z przedr. poszerzyć, rozszerzyć; 
wielokr. -szerzać, z przedr. poszerzać, roz- 
szerzać. Ogsł.: cz. Sifit 'szerzyć, rozszerzać, 
rozprzestrzeniać, r. śfrifsja 'szerzyć się, 
ch./s. śfriti szerzyć, rozszerzać; rozwierać; 
rozciągać, rozpościerać”. Psł. *Siriti 'szerzyć, 
poszerzać, rozszerzać, rozprzestrzeniać, czas. 
odprzym. od psł. *ira 'otwarty, przestron- 
ny, rozległy; szeroki” (zob. szeroki). 

szesnaście liczeb. główny, stp. XIV-XV w. 
sześćnaście / szećnaście (i dalsze odmianki), 
w XVI w. też sześcinaście / szesnaście. Ogsł.: 
cz. śestndct, przest. Sestnacte, stcz. śestnddc, 
r. śestnadcat, scs. Śestb na desęte. Psł. "Sesto 
na desęte 'szesnaście”, zestawienie złożone 
z liczeb. *este i wyrażenia przyimkowego 
*na desęte (zob. sześć, na i dziesięć), pier- 
wotne znaczenie 'sześć na(d) dziesiątkę”. 
W językach słow. to zestawienie zrastało 
się w jedną całość (z jednym akcentem), 
w związku z czym następowało skracanie 
członu -desęte (> p. -dcie, -ćcie, -cie, -ście), 
zob. czternaście. — Od tego liczeb. porząd- 
kowy szesnasty — szesnastka; liczeb. zbio- 
rowy szesnaścioro. 

sześć od XIV w. liczeb. główny, w stp. od- 
mienne sześć (rzadziej szeć), dop. sześci. 
Ogsł.: cz. Sest, r. Sest, scs. Seste. Psł. "Sesto Ż 
*sześć, liczeb. główny utworzony za pomo- 
cą przyr. *v (zob. pięć) od psł. liczeb. po- 
rządkowego *śesto (zob. szósty). Pierwotny 
pie. liczeb. główny *sueks / *seks ! *kseks 
(np. łac. sex, gr. heks, goc. saihs, lit. set) nie 
zachował się u Słowian. 

sześćdziesiąt od XIV w. liczeb. główny, stp. 
też sześdziesiąt / szećdziesiąt. Ogsł.: cz. śe- 
desdt, r. Sestdesjdt, scs. Sestv desęte, ch./s. 
$ezdeset. Psł. *śestve desęt» *60', zestawienie 
liczeb. *este (zob. sześć) i *desęt, dop. mn 
od *desęte (zob. dziesięć), pierwotne zna- 


sześćset 


czenie 'sześć dziesiątek. — Od tego sześć- 
dziesiąty. 

sześćset od XV w. liczeb. główny. Ogsł.: cz. 
$est set, r. Śestsót, ch./s. śćst stó. Psł. "Żestb 
seta '600”, zestawienie liczeb. *estv (zob. 
sześć) i *sete. dop. mn od *seto 'sto” (zob. 
sto). — Od tego sześćsetny. 

szew szwu od XV w. 'miejsce zszycia kawał- 
ków tkaniny itp. wraz z nićmi, którymi te 
kawałki zszyto, ścieg. Ogsł.: cz. śev, Śvu 
'szew”, I. Ś0v 'szew, Ścieg”, ch./s. dy, $vd 'ts.. 
Psł. *3vva 'szew, ścieg, związane etymolo- 
gicznie z psł. *Śiti [< *siń-tei] szyć” (zob. 
szyć), postać wskazuje na wczesny derywat 
*sii-o- z regularnym rozwojem w *siiiuo- 
(rozłożenie *u > *uy przed samogłoską) 
> *$%ve > *Śvve (*% > b po palatalnej spół- 
głosce). 

szewc szewca 'rzemieślnik wyrabiający lub 
naprawiający obuwie, taka odmiana od 
XVIII w., z wtórną postacią mian. szewc 
przez analogię do przypadków zależnych: 
dop. szewca, cel. szewcowi itd.; dawniej od 
XV w. i do dziś w gwarach pierwotna regu- 
larna odmiana szwiec, szewca; kasz. Sevc 
I śevec 'szewc'; zdr. szewczyk. Ogsł.: cz. Svec, 
Śevce szewc”, r. daw. i lud. Svec, śveca (dial. 
też Sevec, Sevca) krawiec, dial. szewc”, cs. 
Śbvbcb 'szewc”, ch./s. dial. śdvac 'krawiec'. 
Psł. *Sbvbcb 'ten, kto szyje (odzież, obu- 
wie)”, z pierwotnego *siu-iko- z regularnym 
rozwojem w *sitiuiko- (rozłożenie *u > "uu 
przed samogłoską, por. lit. siuvikas / siuvi- 
kis 'szewc”, stpr. schuwikis 'ts.) > *8evvke 
> *Śvvecb (*% > v po palatalnej spółgłosce, 
*k > *c w rezultacie III palatalizacji), nazwa 
wykonawcy czynności z przyr. *-Iko- > *-bcb 
od wcześniejszej postaci psł. czas. *śiti, *Sbjo 
(zob. szyć). Zob. szwaczka. 

szkapa od XV w. 'lichy, chudy koń, daw. 
XVI-XVII w. szkapa m. Por. cz. skapa 'ts., 
słc. śkapa 'ts., r. dial. śkdpa 'ts., śkdba 'ko- 
była, ukr. skapa 'szkapa”, br. śkópa 'ts., 
a także strus. śkabat» 'koń'. Bez pewnej ety- 
mologii, oboczność p / b w wyrazach wschsł. 
sugeruje zapożyczenie z nieznanego źródła. 
Niezbyt pewne jest przyjmowanie pierwot- 
nej postaci *skapa łączonej z psł. "skopiti 
*kastrować” (zob. skop), z przypuszczalnym 
znaczeniem 'koń wykastrowany, wałach”. 


603 


szkło 


szkaradny od XVI w. 'budzący wstręt, odra- 
zę, bardzo brzydki, szpetny, bardzo zły, nik- 
czemny; okropny, dokuczliwy, straszny”, stp. 
XV w. skaradny 'brzydki, wstrętny, budzący 
odrazę; prostacki, nieokrzesany”, skarady 
(od XVI w. szkarady) / skaredy I skarze- 
dy '*brzydki, wstrętny, budzący odrazę; nie- 
zwykle ciężki, bardzo przykry; uwłaczający 
czci, obraźliwy”; też przest. szkarada 'to, co 
jest charakterystyczne dla rzeczy szkarad- 
nej, brzydota; osoba, rzecz szkaradna, postę- 
pek budzący wstręt”. Por. dł. skareda 'brud, 
nieczystość, plugastwo; intryganctwo', ska- 
fedny, daw. skaredy 'brudny, nieczysty, plu- 
gawy, gł. Skerjeda 'plugastwo, paskudztwo”, 
$kerjedny "plugawy, paskudny; kłótliwy”, cz. 
$karedy "brzydki, szpetny, szkaradny”, śkare- 
da 'szpetny, szkaradny człowiek; szkaradz- 
two”, słc. $karedy 'brzydki, paskudny, szka- 
radny”, strus. skaredyi (skarjadyi) "brudny, 
nieczysty; wstrętny, odrażający; haniebny, 
sromotny; rozpustny; przykry, uciążliwy”, 
r. skórednyj 'skąpy”, cs.-s. skaręde "wstrętny, 
szkaradny”. Sprowadzane do psł. praposta- 
ci *skarede I *skaradz I *skaręde 'brzydki, 
paskudny, budzący wstręt, odrazę, łączo- 
nych ze stisl. skarn 'gnój, brud”, łac. -cerda 
[< *scerda] w złożeniach, np. si-cerda 'kał 
świni”, gr. skór, dop. skatós / skdtus 'gnój, 
gnojówka, kał”, stind. apa-skara- 'ekskremen- 
ty”, het. sakkar 'gnój, kał”, z pie. *sker-(d)- 
*kał, gnój” (por. srać, oparte na pie. odmian- 
ce pierwiastka *sker-), jednak budowa wy- 
razu niejasna (przyr. *-ede / *-ade / *-ęd» ?). 
W stp. także szaradny | szaredny | szarzed- 
ny I szerzedny 'brzydki, wstrętny, budzący 
odrazę, 'uwłaczający czci, obraźliwy”, ma- 
jące odpowiedniki w stcz. śeredny / seradny 
I seradny I śćredny, cz. śeredny 'szkaradny, 
ohydny, brzydki, potworny, szpetny”, por. 
też dł. śoradki mn 'śmieci”, przypuszczalnie 
oparte na wariancie rdzenia *kser- (z prze- 
stawką spółgłosek z pie. *sker-) > *cher- 
> *$er-. — Od tego szkaradzić od XVI w. 
*czynić odrażającym, stp. uskaradzić *za- 
nieczyścić, uczynić odrażającym”; szkara- 
dzieństwo. 

szkło od XVIII w., wcześniej, od XV w. śćkło 
I skło I skło, dial. śćkło / śkło I stkło I szczkło 
I szkło. Ogsł.: cz. sklo, stcz. stklo, r. stekló, 


szkoda 


bg. stakló. Psł. *stvklo 'szkło; przedmioty ze 
szkła, zapożyczenie germ. z goc. stikls m 
*puchar, kielich. Na gruncie słow. powstało 
wtórne znaczenie "materiał, z którego były 
sporządzane szklane kielichy, puchary” (Sło- 
wianie zapewne wcześniej szkła nie znali). 
Rodzaj nijaki wyrazu prawdopodobnie pod 
wpływem innych nazw materiałów typu 
srebro, złoto, żelazo. Najstarsza polska po- 
stać śćkło, inne formy w wyniku rozwoju 
fonetycznego grupy spółgłoskowej śćk > śk 
I sk > szk. — Od tego szklany — szklanka, 
szklanica; szklić, oszklić, przeszklić, zaszklić. 

szkoda od XIV w. 'strata, uszczerbek”, 'znisz- 
czenie (w polu, lesie itd.), "miejsce, gdzie 
uczyniono szkodę”, stp. też 'wynagrodze- 
nie uczynionej szkody, kara umowna, od- 
szkodowanie”, 'niebezpieczeństwo”; w funk- 
cji przysł. *żal, przykro, należy żałować”. 
Por. cz. skoda, r. skóda, ch. śkóda 'szkoda”. 
Zapożyczenie ze stwniem. scado 'szkoda” 
(dziś niem. Schaden 'szkoda, uszkodzenie; 
strata, uszczerbek”, schade 'szkoda ). — Od 
tego szkodzić od XV w., w stp. 'powodo- 
wać stratę, uszczerbek, wyrządzać szkodę, 
krzywdzić; niszczyć; przeszkadzać, utrud- 
niać, uniemożliwiać działanie, z przedr. 
przeszkodzić od XV w. (stp. 'zabronić wy- 
płaty”) + przeszkoda, uszkodzić od XV w. 
*zepsuć, zniszczyć”, stp. też 'pobić, zranić, 
"wyrządzić szkodę, 'obwinić, zaszkodzić; 
szkodnik, szkodliwy; szkodować reg. '*żało- 
wać kogoś lub czegoś, oszczędzać, skąpić”, 
daw. 'ponosić szkodę, tracić”, stp. XV w. 'wy- 
rządzać szkodę, dziś odszkodowanie, po- 
szkodowany. 

szkoła od XIV w. 'instytucja, której zada- 
niem jest kształcenie”. Por. cz. śkola, r. śkó- 
la, ch./s. śkola. Zapożyczenie z łac. schola 
I scola 'szkoła; lekcja, wykład, nauka; gro- 
no uczniów, szkoła filozoficzna (też "nisza 
w łaźni, w której oczekiwano na kąpiel lub 
wypoczywano po kąpieli; ława do siedze- 
nia w miejscu publicznym; sala, klub”), co 
z gr. skholć "wolny czas, bezczynność, spo- 
kój, odpoczynek”, 'to, na co się poświęca 
czas: rozrywka, rozmowa, uczona dyskusja, 
dysputa, wykład; słuchacze, szkoła. — Od 
tego szkolny — szkolnictwo; szkolić, prze- 
szkolić, wyszkolić. 


604 


szmat 


szlachta od XIV w. 'wyższa warstwa spo- 
łeczna, stp. od XIV w. ślachta | ślechta. 
Por. cz. ślechta, r. śljńchta 'ts.. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. siahte 'ród, plemię, szczep”, 
(ge)sleht(e) /:geslaht(e) 'ród, szczep, rodzina, 
szlachetne pochodzenie”. — Od tego szłach- 
cic (stp. od XIV w. ślachcic / ślechcic) 'czło- 
nek warstwy szlacheckiej” (z przyr. -ic, por. 
księżyc, rodzic); szlachcianka; szlachecki; 
szlachetny —> szlachetność. 

szlag od XV w. 'apopleksja”. Por. cz. pot. ślak 
*szlag, apopleksja; diabeł, czart. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. slac, slages, niem. Schlag 
'cios, uderzenie; udar (mózgu), porażenie, 
apopleksja; bicie” (od schlagen 'bić, ude- 
rzać). Zob. szlak. 

szlak od XV w. (stp. też ślak) 'droga natural- 
na, trakt wytyczony przez chodzenie, jeżdże- 
nie; droga, którą ktoś przebył”, 'ślad, trop”, 
*'ozdoba w formie barwnego paska na czymś” 
(od tego zdr. szlaczek), dial. szlak / ślak. Por. 
cz. ślak 'Ślad, koleina r. dial. śljach 'droga; 
ślad, ślad sani na śniegu”, ukr. śljach 'droga". 
Zapożyczenie ze śrwniem. slag / slac 'kolei- 
na, ślad, droga”, niem. Schlag 'cios, uderze- 
nie” (zob. szlag). Pierwotnie 'droga ubita, 
utarta”., Zob. poszlaka. 

szlochać od XVIII w. 'głośno płakać, łkać”; 
z przedr. zaszlochać. Zapożyczenie ze 
śrwniem. slucken "połykać, przełykać; łkać, 
szlochać, sluchen 'połykać, przełykać”, dziś 
niem. schluchzen 'łkać, szlochać”. 

szmat od XVI w. 'znaczna część jakiejś po- 
wierzchni, kawał; wielka ilość, dużo, sporo', 
daw. 'szmata, 'kawałek czegoś”, też szmata 
od XVII w. 'kawał tkaniny, zwykle znisz- 
czonej, podartej, daw. *kawał, szmat”; zdr. 
szmatka. Por. ukr. śmat "kawał, 'dużo, 
wielka ilość”, dial. śmdta 'szmata', br. śmat 
*oderwany kawałek czegoś, 'dużo, wiele”, 
r. dial. śmat *kawałek, oderwana, urwana 
część, płat”, śmdtka 'szmatka (np. do mycia 
naczyń)”. Bez pewnej etymologii, może od 
czasownika poświadczonego w br. śmatdc' 
*mocno szarpać, trząść, przypuszczalnie 
pokrewnego z cz. śmatat 'macać, dotykać, 
chmatat 'sięgać, wyciągać rękę po coś, 
chmat 'chwyt; wyciągnięcie ręki”, dalej nie- 
jasne. — Od tego szmatławy; zeszmacić się 
(por. ukr. śmdtaty / śmatuvdty 'rozrywać, 
rozcinać na kawałki”). 


sznur 


sznur od XIV w. (stp. i dziś dial. też sznu- 
ra, daw. snor) 'cienki powróz”; zdr. sznurek, 
dial. także sznurka 'tasiemka do sznuro- 
wania, sznurowadło; wstążka, obszywka do 
sukni. Por. stcz. śnóra, cz. śńira 'sznur, 
r. śnur 'sznur, postronek”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. snuor ż 'sznur, taśma, lina, po- 
wróz” (dziś niem. Schnur ż 'sznur, sznu- 
rek). — Od tego sznurować (zasznurować) 
— sznurowadło, sznurówka. 

szopa od XV w. '(prowizoryczny) budynek 
gospodarczy”, stp. też szopa (pospolita) 'go- 
spoda, zajazd”; zdr. szopka, także 'obraz, 
model stajenki betlejemskiej; przenośny 
teatrzyk wyobrażający stajenkę betlejem- 
ską, jasełka”, 'satyryczne widowisko teatral- 
ne, przeważnie kukiełkowe”. Zapożyczenie 
ze śrwniem. schopf(e) budowla bez ścian, 
dach wsparty na słupach, szopa” (dziś niem. 
Schuppen 'szopa'). 

szorować od XVI w. 'myć, oczyszczać przez 
tarcie”, 'ruszając się, trzeć, ocierać się o zie- 
mię, o dno”, pot. 'pędzić, posuwać się szyb- 
ko, uciekać”; z przedr. wyszorować; też dial. 
szurować 'szorować; hałasować”, szarować 
I szerować 'szorować, czyścić”. Por. dł. suro- 
waś, gł. Surować 'trzeć, ocierać, szorować”, 
ukr. $uruvdty, dial. Saruvdty "myć, szorować”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. schiuren / schti- 
ren 'szorować, zamiatać, czyścić”, śrniem., 
śrdniem. schuren 'ts., niem. scheuren 'ocie- 
rać, trzeć; szorować”. 

szorstki od XVIII w. (daw. też szerstki) 'ma- 
jący niegładką powierzchnię, chropowaty, 
kostropaty”, 'przykry w obejściu, niełagod- 
ny, niedelikatny, surowy, opryskliwy”, 'nie- 
czysty, niedźwięczny, chrapliwy, brzmiący 
ostro (o dźwiękach, odgłosach)”. Zapoży- 
czenie z ukr. serstkyj 'szorstki, chropowaty”, 
br. 3órstki 'ts., przym. od ukr. śerst 'sierść” 
(zob. sierść). — Od tego szorstkość. 

szósty od XIII w. liczeb. porządkowy. Ogsł.: 
cz. Sesty, r. Sestój, scs. Sest». Psł. "Sesto SZÓ- 
sty”, liczeb. porządkowy z przyr. *-tv (< *-to-), 
odpowiadający budową pokrewnym liczeb. 
porządkowym 'szósty” w innych językach 
ie., np. lit. śćStas, łac. sextus, gr. hćktos, goc. 
saihsta, stind. sastds (od pie. liczeb. głów- 
nego *sueks / *seks / *kseKs 'sześć”). Wyraz 
słow. z pie. postaci *kseks-to- > wczesne psł. 


605 


szperać 


*chesto- > psł. "este. Zob. sześć. — Od tego 
szóstka. 

szpak od XV w. 'ptak Sturnus vulgaris, 
stp. też 'gatunek papugi. Por. cz. śpacek 
*szpak”, Może zapożyczenie ze śrwniem. spaz 
I spatze 'wróbel'. — Od tego (w nawiązaniu 
do ubarwienia ptaka) szpakowaty 'mający 
z lekka siwe, siwiejące włosy; siwawy, siwie- 
jący (o włosach); ciemnosiwy, dereszowaty 
(o maści końskiej)”. 

szpara od XV w. (daw. i dial. też spara) 
*podłużna szczelina, rozpadlina, podłużny, 
wąski otwór”, przedział między częściami 
kopyta lub między pałcami”, stp. XV w. 'do- 
legliwe pęknięcie skóry, szpara na skórze”, 
daw. (od XVI w.) spara / spar 'rozszcze- 
pienie; przedział między częściami kopyta 
lub między palcami”, dial. spara (też śpa- 
ra) 'szczelina między belkami domu”, 'prze- 
strzeń między palcami, przylegające do sie- 
bie ścianki palców”, 'szczelina”, wlkp. spara 
I szpara 'gałąź rozwidlona, kasz. spara I śpa- 
ra 'szpara, szczelina, 'przestrzeń między 
palcami, zwłaszcza u nóg”, słowiń. spara 
*szpara między dwoma palcami (np. u gę- 
si); zdr. szparka. Płnsł.: cz. spara 'szpara, 
szczelina”, słc. śpdra 'ts., ukr. śpdra (dial. 
też spdra) 'szczelina, szpara, rowek, żłobek”, 
śpóry mn "ostry ból w palcach od mrozu, 
br. dial. spar *żłobek, rowek, wycięcie, wy- 
żłobienie w drewnie”. Prawdopodobnie psł. 
dial. *vpara / *ćvpare 'to, co wydłubane, 
dłubaniem wyżłobione lub rozszczepione, 
podłużne wyżłobienie, rozszczepienie”, rzecz. 
odczas. od psł. *ćvpariti / *ćvparati 'dłubać 
czymś ostrym, grzebać” (zob. szperać). W ta- 
kim razie zmiana grupy spółgłoskowej (po 
zaniku półsamogłoski) *ćp- > *sp-, niejasne 
jest jednak powtarzające się w różnych ję- 
zykach sp-, nie można wykłuczyć zmiesza- 
nia pierwotnych *ćvpara / *vpare z *spa- 
ra I *svparw, rzecz. odczasownikowymi od 
czas. przedrostkowego *se-parati 'rozpruć, 
rozedrzeć”, co od psł. *parati 'pruć, rozpru- 
wać, drzeć” (zob. parać się). 


szperać od XVII w. 'szukać czegoś pilnie 


(zwykle w jakichś zakątkach, zakamarkach, 
w książkach), daw. 'dochodzić, dociekać 
czegoś, zgłębiać, badać coś”. Por. dł. śparaś 
'dłubać, grzebać”, gł. sparać 'ts., słc. spdrat 


szpetny 


*'dłubać w czymś ostrym przedmiotem; 
grzebać, sparchat 'ts., s. dial. naćpdrit se 
*nabić się na wystający złamany kawałek 
gałęzi, ukłuć się”. Psł. *ćvparati I *ćwpariti 
*dłubać czymś ostrym, grzebać”, przy czym 
p. szperać zapewne z wcześniejszej postaci 
*czpyrać z psł. odmianki słowotwórczej 
*ćvpyrati, na którą wskazuje także stcz. ćpy- 
rati "poruszać czymś, dotykać czegoś, peł- 
zać”; wszystkie od psł. *ćepati 'chwytać, ła- 
pać; dotykać, poruszać; zahaczać, przypinać, 
zawieszać, zaczepiać; zginać, wyginać”, dok. 
*tepiti (zob. czepić), ekspresywne czasow- 
niki z przyr. *-ar-, *-:yr- i redukcją samo- 
głoski (*e — *v) w pierwszej sylabie. — Od 
tego szperacz — szperactwo; szperanina. Zob. 
szpara. 

szpetny od XVI w. 'bardzo brzydki; zły, 
haniebny”, stp. od XV w. szpatny 'bardzo 
brzydki”. Por. dł. śpatny (dial. śpetny), gł. 
śspatny 'zły, lichy, niedobry; mniejszej war- 
tości, pośledni; błahy, nieznaczny, bezwar- 
tościowy”, cz. śpatny "zły, niedobry, lichy; 
podły, nikczemny”. Bez pewnej etymolo- 
gii. Mało prawdopodobne, że pochodzi od 
p. daw. szpat / szpata I szpot "wada końska: 
wygięcie nogi” (z niem. Spat 'ts.'). — Od te- 
go szpecić od XVIII w. (daw. od XVI w. szpa- 
cić) "czynić szpetnym, brzydkim”, z przedr. 
oszpecić (daw. oszpacić) od XVI w. 'uczynić 
brzydkim, daw. też 'zniekształcić, uszko- 
dzić, okaleczyć, 'okryć hańbą, zniesławić, 
zbezcześcić; zgwałcić”, zeszpecić, stp. XV w. 
zeszpacić "uczynić brzydkim, oszpecić” (por. 
ukr. dial. śpetyty 'lżyć, znieważać, rugać”); 
szpetota. 

szpic od XIX w. 'ostre zakończenie czegoś, 
czubek, wierzchołek” (przest. w tym znacze- 
niu też szpica), szpica 'pododdział wojska 
wyznaczony do ubezpieczania kolumny, 
daw. od XV w. szpica / śpica (stp. też stpica) 
'czoło, front wojska, szyk bojowy”, 'szczyt 
budynku”. Por. cz. Śpice ż "ostrze; szpic, czu- 
bek, wierzchołek; szprycha”, r. przest. śpic 
*czubek, wierzchołek. Zapożyczenie ze 
śrwniem. spitze 'ostre zakończenie czegoś; 
szpic butów”, niem. Spitze 'szpic, przym. 
spitz "ostro zakończony, spiczasty, ostry. — 
Od tego spiczasty. 


606 


szpon 


szpiegować od XV w. 'podsłuchiwać pota- 


jemnie, śledzić kogoś; trudnić się szpiego- 
stwem”, stp. "badać, śledzić, przepytywać”. 
Por. cz. spehovat 'szpiegować”. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. spehen 'patrzeć, przypatry- 
wać się, obserwować (szukając czegoś lub 
szpiegując kogoś, oceniając, wybierając coś)”, 
dziś niem. spihen 'wypatrywać, śledzić, 
szpiegować. — Od tego szpieg od XVI w. 
(daw. też śpieg) 'agent obcego wywiadu, 
*tajniak, daw. szpiegi mn 'szpiegowanie, 
przeszpiegi; por. daw. szpiegierz 'szpiego- 
wanie, przeszpiegi”, stp. szpiegierz / szpieg- 
lerz 'szpieg, wywiadowca” (śrwniem. spehcer 
I spóher 'szpieg, szpicel, wywiadowca”); od 
czas. przedrostkowego przeszpiegi mn 'szpie- 
gowanie”. 


szpik 'miękka tkanka wypełniająca wolne 


przestrzenie w kościach”, stp. XV w. szpik 
I spik *koci mózg (uważany za środek na- 
senny)”, 'galasówka na owocach róży pol- 
nej”, dial. szpiki / $piki mn wydzieliny z no- 
sa. Por. cz. śpek 'słonina. Zapożyczenie 
z niem. Speck 'słonina, sadło”. — Od tego 
szpikować, naszpikować. 


szpila 'igła z główką”, stp. XV w. 'przedmiot 


drwin; zdr. szpilka. Por. r. śpi! m 'czubek, 
wierzchołek”, spilka 'spinka do włosów”, ukr. 
śspylka 'szpilka”, br. śpilka 'ts.. Zapożycze- 
nie z niem. Spill(e) 'szpilka, igła z główką, 
daw. 'dzida'. — Od tego przyszpilić. 


szpital od XV w. (daw. i dziś dial. śpital) 'za- 


kład opieki leczniczej, dawniej 'przytułek 
dla ludzi bezdomnych, biednych, starych, 
schorowanych”, stp. XV w. szpital / śpital 
"przytułek dla ubogich chorych”. Por. cz. 
śpitól 'szpital', słwń. śpitdl 'ts.. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. spitdl 'szpital, dom opieki”, 
niem. Spital 'szpital, co ze śrłac. hospitale 
*'schronisko dla podróżnych, chorych, ubo- 
gich itp. (zwłaszcza w klasztorach)”, łac. (cu- 
biculum) hospitale "pokój gościnny” (od łac. 
hospes, hospitis 'gość ). 


szpon od XVII w. 'ostry, zakrzywiony pazur 


ptaków drapieżnych”, daw. szpona 'ts., zwy- 
kle szpony mn 'pazury. Zapewne z pier- 
wotnego *spona 'to, co spina” (por. np. ch./s. 
spóna 'spinka, sprzączka, klamerka; pętla”), 
rzecz. odczas. od przedrostkowego spiąć 
(zob. :piąć się). 


szpula 


szpula od XVIII w. 'cewka (do nawijania, np. 
nici)”; zdr. szpulka. Por. cz. $pulka 'szpulka. 
Zapożyczenie z niem. Spule 'cewka, szpula”. 
szron 'osad lodowy powstały z zamarzniętej 
mgły”, od XV w. śron, starsza postać śrzon 
od XV w. (jeszcze w XIX w., dziś dial.), dial. 
też 'zamarznięta skorupa śniegu, 'zmarz- 
nięte kuleczki białego śniegu”, 'przymrozek”, 
kasz. śrón 'rdza lub przedmiot pokryty 
rdzą”; por. dial. szreń / szroń I sreń 'szron'. 
Ogsł.: cz. dial. stffn / stfiń "pierwszy cienki 
lód na wodzie”, r. dial. seren / serón 'zlodowa- 
ciała skorupa na śniegu”, słwń. sren / srćnj 
*szron; zlodowaciała skorupa na śniegu. 
Psł. *serne 'szron, szadź, urzeczowniko- 
wiona forma rodzaju męskiego psł. przym. 
*serna "biały, siwawy” (por. scs. srćnż 'bia- 
ły”); gwarowe szreń / szroń / sreń (jak i np. 
cz. dial. stfiń, słwń. srćnj) z prapostaci 
*serńv < *sern-jb, Z przyr. *-je urzeczowni- 
kowiającym przymiotniki. Nazwa lodowe- 
go osadu od barwy zamarzniętej mgły, rosy. 
Podstawowy przym. *serne, pokrewny z lit. 
Sefkśnas 'szarawy, siwawy, koloru szronu” 
i 'szron, szadź”, z pie. *ker-sno- od pie. pier- 
wiastka *Ker- oznaczającego ciemne, brud- 
ne, szare odcienie barw. Oczekiwana p. po- 
stać *srzon, dzisiejsza forma w rezultacie 
zmiany fonetycznej *sf > śF > "SF > Śr. 
sztorc od XVII w. (daw. też storc) 'krawędź, 
kant czegoś, stanąć, postawić na sztotc, 
sztorcem 'stanąć, postawić coś prostopadle, 
ostrym końcem, kantem do góry. Zapo- 
życzenie z ukr. storć przysł. 'sztorcem, dęba, 
w górę”, przysł. od ukr. dial. storćdty 'wy- 
stawać ponad coś, psł. *(s)trcati 'pionowo 
tkwić w czymś, wystawać z czegoś, nad ja- 
kąś powierzchnię, sterczeć” (zob. sterczeć). 
sztuka od XIV w. (daw. i dziś dial. też stuka) 
*jedna, pojedyncza rzecz, jedno zwierzę, jed- 
nostka, egzemplarz”, 'określona ilość tkani- 
ny, zwój, bela”, "twórczość artystyczna obej- 
mująca dzieła z zakresu malarstwa, muzyki, 
literatury, architektury, rzeźby”, 'utwór dra- 
matyczny przeznaczony do wystawienia na 
scenie”, 'umiejętność; biegłość w wykony- 
waniu czegoś, talent, kunszt, mistrzostwo”, 
*czynność, czyn, działanie będące wyrazem 
zręczności, umiejętności, sprytu, siły itp., 
*zręczny postępek, fortel, wybieg, podstęp, 


607 


szturchać 


intryga, figiel, sztuczka, "przedmiot wy- 
konany przez rzemieślnika wyzwalającego 
się na czeladnika lub majstra, świadczący 
o opanowaniu wymaganych umiejętności”, 
daw. '*kawał, kawałek, część (dziś sztuka 
mięsa "kawałek gotowanego mięsa wołowego 
jako potrawa”, od tego pot. sztukamięs, daw. 
sztukamięsa), 'sztuczne sposoby, coś sztucz- 
nego, nienaturalnego, fałszywego, sztucz- 
ność, udawanie, pozór”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. stuck(e) / stiick(e) część, kawałek 
czegoś, jednostka; rzecz, przedmiot, spra- 
wa, interes, sposób; kawał tkaniny”, niem. 
Stiick 'kawałek czegoś, jednostka, sztuka; 
kawał, historia; sztuka teatralna, utwór mu- 
zyczny”. Na gruncie polskim powstały nowe 
znaczenia wyrazu, zwłaszcza 'twórczość ar- 
tystyczna”, zapewne w nawiązaniu do zna- 
nego już w stp. "przedmiot wykonany przez 
rzemieślnika wyzwalającego się na czelad- 
nika lub majstra, świadczący o opanowaniu 
wymaganych umiejętności, majstersztyk”. — 
Od tego sztukować od XV w. 'łączyć mniej- 
sze części w całość, dołączać mniejszą część 
do większej”, dosztukować, przysztukować; 
sztuczny "zrobiony, wykonany przez czło- 
wieka, nie będący wytworem natury”, 'nie- 
naturalny, nieszczery, udany, wymuszony, 
pozorny, fałszywy”, daw. "wykonany z artyz- 
mem, artystyczny, kunsztowny, misterny, 
wyszukany, wymyślny”, 'sprytny, zmyślny, 
przebiegły, podstępny”, stp. XV w. 'pocho- 
dzący ze zwoju, tzw. sztuki (o tkaninie)”. 
szturchać od XVIII w. 'lekko uderzać, popy- 
chając, trącać łokciem, kułakiem albo koń- 
cem czegoś (np. kija, laski)”, daw. i dial. sztur- 
kać | szturgać 'ts.; z przedr. poszturchać, 
wielokr. poszturchiwać; jednokr. szturchnąć, 
stp. XV w. sturknąć 'zepchnąć, zrzucić”. 
Ekspresywne czas. z przyr. -ch- / -k- / -g- 
od daw., dziś dial. szturać 'lekko uderzać, 
trącać, szturchać, dial. szturać / śturać też 
*kłuć, dźgać, uderzać czymś ostrym; bić; 
pchać, popychać; dłubać, wykonywać lekką 
pracę ręczną”, kasz. śturac 'lekko popychać, 
szturchać; prowokować do kłótni, zacze- 
piać” (por. cz. Stourat (se) 'grzebać, szperać, 
dłubać; czepiać się”, też Stouchat 'szturchać, 
słc. strat 'grzebać, gmerać; kłuć, dłubać, 
szturchać, śturit 'szturchnąć; wetknąć, wsa- 


sztywny 


dzić”, ukr. dial. Sturljdty 'szturchać”, stur- 
nuty 'szturchnąć), przypuszczalnie zapo- 
życzonych ze śrwniem. stiirn 'przegarniać, 
grzebać, dłubać; kłuć, poganiać. Nie moż- 
na wykluczyć związku (czy wtórnego zmie- 
szania zapożyczenia) z bliskimi znaczenio- 
wo kontynuantami psł. *strkati 'popychać, 
trącać, uderzać” (zob. usterka), por. dł. star- 
kaś 'popychać, szturchać, uderzać, daw. 
*wypędzać, przepędzać, gł. storkać "pchać, 
popychać, szturchać, potrącać, posuwać, cz. 
strkat 'ts.; wtykać, wkładać, wsuwać, wpy- 
chać, słc. strkat 'ts., słwń. strkati 'strzep- 
nąć, strącić; obudzić stukaniem”, jednak 
rozwój -ur- < *r występuje tylko w polskim 
(zob. np. mrugać). — Od tego szturchaniec. 

sztywny od XIX w. 'twardy, niewiotki; nie 
zginający się, wyprężony, zdrętwiały, zmart- 
wiały”, dial. też sztybny I śtybny. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. stif, śrdniem. stif, dziś 
niem. steif 'sztywny, zesztywniały, zdręt- 
wiały”. — Od tego usztywnić; sztywnieć, ze- 
sztywnieć. 

szuba od XIV w. 'długie wierzchnie okrycie 
podbite futrem”. Por. cz. przest. suba 'ko- 
żuch”, r. suba 'futro, szuba, ch. Szba 'dłu- 
ga suknia kobieca podbita futrem”. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. schiibe / schoube 'dłu- 
gie wierzchnie okrycie”, niem. Schaube 'ts. 
(przejętego ze stfranc. XII w. juba 'ts., za- 
pożyczonego w okresie wypraw krzyżowych 
z arab. gubba 'wierzchnie okrycie z długimi 
rękawami”). 

szubienica od XV w. (stp. XV-XVI w. też 
szybienica) 'rodzaj rusztowania z poprzecz- 
ną belką, na której wiesza się skazańców”. 
Por. w tym znaczeniu dł. $ybjeńca, gł. śi- 
bjenca, cz. Sibenice ż, słc. Sibenica, r. przest. 
Sibenica, ukr. śybenycja, br. $ybenica. Płnsł. 
*Sibenica, zapewne od imiesłowu biernego 
*Sibenv psł. czas. *Sibiti z wariantem *śibati 
*smagać czymś elastycznym, chłostać; bić, 
uderzać” (zob. szybki), pierwotnie prawdo- 
podobnie nazwa miejsca z przyr. *-ica. 
W takim razie pierwotne znaczenie 'miej- 
sce wymierzania chłosty, z którego, po- 
przez przypuszczalne pośrednie ogniwo 
"miejsce wymierzania kar cielesnych (przez 
chłostanie, zakuwanie w dyby, wieszanie)”, 
powstało nowe znaczenie 'urządzenie do 


608 


szukać 


wymierzania kary śmierci przez powie- 
szenie. Zmiana fonetyczna szy- > szu- 
w polskim niejasna. — Od tego szubienicz- 
ny — szubienicznik. 


szufla od XVI w. 'rodzaj łopaty”, daw. i dial. 


też szufel ż 'ts.; zdr. szufelka. Zapożyczenie 
ze śrwniem. schufel(e) I schuvel(e), niem. 
Schaufel 'szufla, łopata; szufelka, łopatka”. 


szuflada od XVII w.; zdr. szufladka. Zapo- 


życzenie z niem. Schublade 'szuflada'. 


szuja m od XVI w. (daw. też szuj) 'człowiek 


nikczemny, podły, łotr, łajdak, szubrawiec”, 
dial. 'grubianin, człowiek nieprzyzwoity”, 
dawniej także zbiorowo 'łajdaki, motłoch, 
hałastra, hultajstwo”. Por. ukr. dial. suja ż 
*draństwo', Suja m 'drań, szubrawiec, br. 
dial. śuja ż' 'draństwo; banda; bzdury, baj- 
dy”. Urzeczownikowiony psł. przym. *sujb, 
*suja, *suje 'lewy” (por. scs. Sui 'lewy', ch./s. 
daw. i dial. czak. Suj 'ts., słwń. dial. Suj 'ts., 
ukr. dial. Suj-bić przysł. 'na lewo”), z pie. 
*seuio- 'lewy'. Urzeczownikowiona forma 
rodzaju żeńskiego *suja oznaczała prawdo- 
podobnie 'lewą stronę” (ta strona jest uzna- 
wana przez lud za gorszą), stąd dalej *coś 
gorszego, złego” > 'draństwo, dranie, hul- 
taje, łajdacy, a następnie osobowo w l. pj 
'człowiek nikczemny, łajdak, łotr”. 


szukać od XIV w. 'starać się coś znaleźć; 


dążyć do czegoś, zabiegać o coś', stp. też 
*mścić się, wymierzać sprawiedliwość, 'ści- 
gać, dochodzić sądownie, pozywać do sądu, 
kasz. sekac, Sukd 'szukać'; z przedr. odszu- 
kać, oszukać od XV w. świadomie wpro- 
wadzić w błąd, zwieść, podejść, poszukać, 
przeszukać, wyszukać; wielokr. -szukiwać: 
z przedr. oszukiwać, poszukiwać, przeszuki- 
wać, wyszukiwać. Zwykle uznawane za za- 
pożyczenie ze śrwniem. suochen 'szukać, 
poszukiwać; badać; próbować; trudzić się, 
starać się; ścigać, prześladować, dniem. só- 
ken, niem. suchen 'szukać, poszukiwać; tro- 
pić; usiłować, starać się”, co nie tłumaczy na- 
głosowego sz-. Raczej wyraz rodzimy, por. 
cz. pot. sukat 'łazić, szwendać się, kręcić się; 
krzątać się, wykonywać drobne prace”, daw. 
*szukać, dziś 'spółkować, r. Sukdt 'szukać”, 
ukr. sukdty 'ts. (wyrazy wschsł. może za- 
pożyczone z polskiego), a także gł. suknyć 


szumieć 
*szepnąć, podszepnąć”, śukotać 'szeptać, pod- 
szeptywać, słc. suchtat sa 'plątać się, włó- 
czyć się; guzdrać się, grzebać się”, r. sukat 
*'szeptać, ukr. $ukaty 'szeptać, szemrać”, ch. 
dial. czak. śukat "zachęcać, poduszczać do 
czegoś (chyba nie należy tu słwń. ośikati 
*obciąć, przyciąć, np. pręt”, śukati 'obcinać, 
przycinać”, sukati se 'kurczyć się, zmniej- 
szać się, zbiegać się”). Słow. *łukati, czas. 
pochodzenia dźwkn., od onomatopeiczne- 
go rdzenia *u- (zob. szumieć), z częstym 
w takich czasownikach przyr. -k-. Pierwot- 
ne znaczenie przypuszczalnie 'powodować 
szelest, szmer, szum”, stąd 'cicho mówić, 
szeptać, szemrać” obok 'kręcić się, włóczyć 
się, łazić, chodzić, powodując szelest, hałas” 
(z tego zapewne 'chodzić z szelestem, hałaś- 
liwie w poszukiwaniu czegoś, poszukiwać ). 
Z czas. przedrostkowych zwraca uwagę oszu- 
kać "wprowadzić w błąd, zwieść, podejść, 
z niezbyt jasną genezą znaczenia, które 
przypuszczalnie powstało przez jakieś hi- 
potetyczne ogniwo pośrednie, np. 'szeles- 
tem czy szmerem, szemraniem wprowadzać 
w błąd, zwodzić; możliwość oddziaływania 
daw. oszustać 'okłamać, zwieść, wprowa- 
dzić w błąd” trudna do przyjęcia, gdyż ten 
czasownik poświadczony później, dopiero 
w XVII w. (zob. oszust). 

szumieć szumię (daw. 3. os. l. pj szumieje, 
3. os. 1. mn szumieją) od XV w. 'wywoływać 
lub wydawać szum”, przen. 'bawić się, hu- 
lać, szaleć, żyć hucznie”, z przedr. wyszumieć 
się, zaszumieć. Ogsł.: cz. sumet, r. Sumćt, 
ch./s. Simjeti. Psł. *sumeti, *sumg / *sumejo 
*wywoływać lub wydawać szum, szmer, sze- 
lest', pochodzenia dźwkn., oparte na ono- 
matopeicznym rdzeniu *u-, z przyr. -m-. 
— Od tego szum od XV w. 'niski, odgłos, 
silny, jednostajny szmer”, 'zamieszanie, za- 
męt, zamieszki”; szumny. 

szurać od XIX w. 'trzeć o coś ze szmerem, 
z szelestem”; jednokr. szurnąć. Por. gł. urać 
*trzeć, ocierać, szorować; człapać”, cz. Sou- 
rat se *z trudem się wlec”, dial. las. Surat se 
*zataczać się”, słc. Surat sa "poruszać się po- 
woli, z trudem, wlec się”. Płnsł. *Śurati 'trzeć 
o coś ze szmerem, z szelestem, od dźwkn. 
rdzenia *u- (zob. szumieć), z przyr. *-r-. 
Zob. szurgać. 


609 


szybki 


szurgać od XVII w. 'trzeć o coś ze szme- 


rem, z szelestem', kasz. surgac 'szeleścić, szu- 
mieć, hałasować; jednokr. szurgnąć; por. 
szurgotać 'szurać, szurgać”, kasz. Surgotac 
*szeleścić, szumieć, hałasować”, szurgot (rzad. 
szurkot) 'szuranie, szelest”, kasz. Surgot 'ha- 
łas, szelest”. Por. r. surkat 'szurać, drapać, 
ukr. dial. sturkaty 'szurać nogami”, śurcha- 
ty 'szurać; szybko poruszać się w różnych 
kierunkach, śmigać”, br. dial. śurkac” 'szu- 
rać, surnuc' 'rzucić się. Ekspresywny czas. 
z przyr. -g- (we wschsł. -k- / -ch-) od *$u- 
rati 'trzeć o coś ze szmerem, z szelestem” 
(zob. szurać). 


szwaczka od XV w. 'kobieta zajmująca się 


szyciem”, forma żeńska od poświadczonego 
w gwarach szwacz 'krawiec, nazwy wyko- 
nawcy czynności z przyr. -acz od szyć (zob.). 
Bezpośrednią podstawę derywacyjną stano- 
wił rdzeń *śbv- < *sii- (o czym zob. szewc). 


szwagier od XVI w. (daw. też szwager) "mąż 


siostry, brat żony lub męża. Zapożyczenie 
z niem. Schwager 'ts.. 


szwendać się od XIX w. 'wałęsać się, włóczyć 


się”, dial. też szwędać się i szwędrać się. Za- 
pewne w związku z cz. dial. mor. śvondat 
se | Żvondat se "włóczyć się bez celu”, śvon- 
drat 'wlec”, ale pochodzenie niejasne. Może 
ekspresywne przekształcenie zapożyczenia 
z niem. wandern "wędrować, włóczyć się” 
(zob. wędrować). 


szyba od XVI w. 'szklana tafla. Zapożycze- 


nie ze śrwniem. schibe 'kula, gałka, krążek, 
koło, walec, w specjalnych znaczeniach 
np. 'koło garncarskie; szklana tafla, szyba”, 
niem. Scheibe 'szyba; tarcza, krążek; plaste- 
rek, kromka”. Z tej samej podstawy też szyb 
*otwór prowadzący z powierzchni ziemi 
w głąb kopalni”, daw. od XV w. szyba 'ts.. 


szybki od XVIII w. 'prędki; natychmias- 


towy, niezwłoczny, rychły”. Ogsł.: cz. dial. 
śibky 'prędki, zwinny”, słc. śibky 'obrotny, 
zręczny, prędki), r. śibkij 'prędki, chyży, 
żwawy”, przest. 'silny, mocny”, słwń. Sibek 
'giętki, gibki; wysmukły, cienki; delikat- 
ny, słaby. Psł. *Sibvke 'giętki, elastyczny; 
obrotny, zwinny, prędki, przym. odczas. 
z przyr. *-k» od psł. *Sibati 'smagać czymś 
elastycznym, chłostać; bić, uderzać; po- 
pychać, przesuwać” (np. p. dial. szybać 'bić, 


szybować 


razić, uderzać, szybać kim "miotać, tłuc, 
szybać się 'tłuc się”, słc. $ibat 'smagać, chło- 
stać; strzelać, ciskać; śmigać, puszczać pę- 
dy; mknąć”, r. $ibdt / Sibit 'cisnąć, uderzyć, 
ch./s. Sibati 'smagać, chłostać, siec”). Pod- 
stawowy czas. *ibati, zestawiany ze stind. 
ksipóti "rzuca, ciska”, ksiprd- 'szybki', przy- 
puszczalnie z pie. *ksei-b- "miotać, wpra- 
wiać w szybki ruch”. 

szybować od XVII w. 'unosić się w powie- 
trzu, lecieć”, daw. 'pchać kijami (np. łódź), 
wiosłować”, dial. "przesuwać, wywozić”. Por. 
cz. Sibovat / $ibovat 'posuwać, przesuwać, 
manewrować, słc. $ibovat 'przesuwać, po- 
pychać, przetaczać. Zapożyczenie z niem. 
schieben 'suwać, posuwać, popychać”. — Od 
tego szybowiec. 

szyć szyję od XV w. 'łączyć materiał (zwykle 
tkaninę) nicią nawleczoną w igłę”, 'biec, le- 
cieć, przeszywając powietrze, przebijać się 
przez powietrze” (szyć strzałami 'strzelać 
z łuku”), daw. 'przenikać, przebijać, prze- 
szywać, przest. i dial. *'wyszywać, hafto- 
wać, 'pokrywać, poszywać (np. chałupę 
słomą)”, daw. przen. 'knuć', dial. 'zmyślać, 
łgać, opowiadać, dial. szyć się kryć się czy 
snuć się; z przedr. doszyć, naszyć, obszyć, 
poszyć (stp. 'przyszyć coś z wierzchu, po- 
kryć czymś; umocować słomiane pokrycie 
dachu'), przeszyć, wyszyć, zaszyć, zeszyć; 
wielokr. szywać (rzadkie i dial.), poza tym 
z przedr., np. przyszywać, wyszywać, zaszy- 
wać, zeszywać. Ogsł.: cz. Śit, Siji, r. $it, Ś ju, 
scs. Siti, Sijo. Psł. *Siti [< *siutei], *Svjg szyć, 
pokrewne z lit. sińti, siavu 'szyć, łot. śut, 
śuju 'ts., stind. sivyati 'szyje, zszywa; zwią- 
zuje; łączy”, goc. siujan 'przyszywać”, łac. 
suó, suere 'szyć”, z pie. *sju- 'szyć. — Od 
czas. przedrostkowego poszycie od XV w. 
*pokrycie dachu” (stp. 'słomiane pokrycie 
dachu, strzecha ). Zob. szew, szewc, szwacz- 
ka, szydło. 

szydło od XV w. Ogsł.: cz. śidlo, r. śilo (dial. 
też 'igła, ostrze, żądło”), stwń. śflo (też 'igła 
drzewa szpilkowego”). Psł. *$idlo 'ostre na- 
rzędzie do przekłuwania materiału (np. skó- 
ry) przy szyciu, szydło”, nazwa narzędzia 
z przyr. *-dlo od psł. *Siti (zob. szyć), pier- 
wotne znaczenie 'to, czym się szyje”. 

szydzić od XVI w. (daw. też szudzić) *wy- 
śmiewać się, drwić, kpić, naigrawać się”, dial. 


610 


szyk 


"oszukiwać; z przedr. wyszydzić. Por. dł. Su- 
źiś, dial. syźiś oszukiwać, mylić, zwodzić”, 
gł. wobsudźić 'oszukać, zmylić; zawieść, 
sprawić zawód”, cz. Śidit (dial. las. Sudżić) 
*'oszukiwać, okłamywać, krzywdzić; fałszo- 
wać, daw. *kpić, dokuczać, męczyć, słc. Su- 
dit "oszukiwać. Zachsł. *uditi 'oszukiwać, 
zwodzić, okpiwać kogoś, kpić z kogoś”, za- 
pewne z pierwotnego *chjud-, a to z pie. 
*skeud- (przypuszczalnie poprzez pośred- 
nią postać *kseud- z przestawką spółgłosek 
i rozwojem *ks- > psł. *ch-), od pie. *(s)keuad- 
I *(s)kiid- *krzyczeć; krzyczeć na kogoś, ła- 
jać kogoś, besztać, szydzić z kogoś, kpić, na- 
śmiewać się, od którego też stisl. skiita / 
skati 'drwiny, kpiny, szyderstwo, uszczypli- 
wość, ang. shout 'krzyczeć, wrzeszczeć, ry- 
czeć” oraz (bez ruchomego s-) gr. kydódzó 
*lżę, obrażam”, stang. hiisc [< *kńd-sko-], 
stwniem. hosc [< *kiid-sko-] 'lżenie, szka- 
lowanie, drwiny, szyderstwo, urąganie 
W takim razie pokrewne z psł. *kuditi (bez 
ruchomego *s-) 'ganić, łajać, łajaniem prze- 
pędzać” (por. p. dial. podl. przekudzić i przy- 
kudzić 'zepsuć, zbrzydzić, uprzykrzyć, znu- 
dzić, przekuda 'przekora, r. dial. kńdii 
*przymuszać, nakłaniać, scs. kuditi 'ganić, 
potępiać, łajać, bg. dial. kiśdja 'ganić; pę- 
dzić, przepędzać, gonić”, ch./s. kaditi 'ganić, 
krytykować; przymawiać, potępiać). — Od 
tego daw. od XVI w. szyderz 'szyderca” (por. 
cz. Sejdif "kanciarz, szachraj, oszust”), a od 
tego z kolei szyderca 'ten, kto szydzi, kpiarz” 
(> szyderczy) i szyderstwo od XVI w. 'drwi- 
na, kpina, urągowisko” (utworzone jak mor: 
derca, morderstwo od stp. morderz, zob. 
morderca). 

szyja od XV w. 'część ciała między głową 
a tułowiem, daw. i dial. 'gardło, przen. 
*wydłużona, zwężona część jakiegoś przed- 
miotu, wąski korytarz, chodnik, wąskie 
przejście, wąskie koryto rzeczne”; zdr. szyj- 
ka. Ogsł.: cz. Śije ż, r. Żeja, scs. Sija 'szyja, 
kark. Psł. *śvja 'szyja; kark, bez pewnej 
etymologii. 

szyk I od XV w. 'określony porządek, spo- 
sób ustawienia”, szyki mn *wojsko ustawio- 
ne w określonym porządku, szeregi”, stp. 
szyk 'oddział wojska ustawiony do walki”, 
dial. szyk *zręczność”, szyki mn 'urządzenia, 


szyk 


narzędzia”. Por. cz. śik 'szyk', stcz. 'szereg, 
szyk, sposób, porządek. Zapożyczenie ze 
śrwniem. schic 'sposób, metoda, szyk”. Zob. 
szykować. 

szyk Il od XIX w. 'elegancja, wykwint, wy- 
tworność”. Zapożyczenie z franc. chic 'szyk, 
elegancja”. 

szykować od XV w. 'przygotowywać, przy- 
rządzać, stp. 'ustawiać wojsko do walki; za- 
rządzać; kierować się, szykowanie 'oddział 
wojska ustawiony do walki. Zapożyczenie 
ze śrwniem. schicken 'czynić, urządzać, 
wyprawiać, kształtować, ustawiać, układać 
w porządku, porządkować, szykować”. Zob. 
szyk I. 

szyna od XIV w. 'stalowa belka odpowiednio 
ukształtowana (zwłaszcza stanowiąca część 
toru kolejowego, tramwajowego); pręt me- 
talowy, sztabka metalowa, kawałek blachy, 
po których się coś przesuwa, stp. szyna 
/ szena 'metalowa obręcz na koło wozu; ro- 
dzaj płyty metalowej”, dial. 'sztaba żelazna”, 
*'sztaba do podkucia sanic, 'obręcz koła”, 
'część pługa sunąca po ziemi”. Zapożyczenie 
ze śrwniem. schin(e) 'sztaba, rura, niem. 
Schiene 'szyna”. 

szynk od 1500 r. (stp. też szynek) 'karczma, 
gospoda”, stp. także 'szynkarz, karczmarz”. 
Por. r. Sinók, Sinkd, daw. Sink, ukr. śink / śi- 
nók, br. $ynk. Zapożyczenie ze śrwniem. 
schenke I schenk, niem. Schenke 'szynk, go- 
spoda, karczma. — Od tego szynkarz od 
XV w. 'karczmarz', szynkarka 'żona szyn- 
karza”, stp. też 'szafarka, rozdawczyni”, daw. 
szynkować 'trudnić się wyszynkiem, sprze- 
dawać piwo i miód”, 'dawać, rozdawać, 
udzielać” (por. śrwniem. schenken 'nalewać, 
rozlewać ). 

szynka od XVIII w. 'tylna część półtuszy 
wieprzowej, wędlina z tego mięsa”, stp. XV w. 
'część zbroi okrywająca kończyny, nagoleni- 
ca lub naramiennik”. Zapożyczenie z niem. 
Śchinken 'szynka”. 

szypułka od XVI w. 'łodyżka, na której jest 
osadzony kwiat lub owoc; pęd kwiatonośny”, 
dial. 'część pióra ptasiego, stosina”, dial. szy- 
puła '*zarodek pierza”, szypuły mn 'szpilki, 
igły sosnowe”, por. p. dial. szypa "wyrostek 
na ciele ptaka, z którego formuje się pióro”, 
daw. od XV w. szypka 'łodyga, łodyżka, szy- 


611 


szyszka 


pułka; część pióra ptasiego, szypułka, dut- 
ka, stp. XV-XVII w. szyp 'strzała” (dziś 
w terminologii zool. 'ryba Acipenser nudi- 
ventris'), gł. śip 'strzała; trzpień, sworzeń, 
kołek (żelazny); cierń, kolec”, śipa 'niedoj- 
rzałe, rosnące pióro; dolna część stosiny 
pióra, dutka, Sipy mn 'piórka okrywające 
skrzydła i ogon ptaka”, cz. Sip 'strzała”, dial. 
*owoc dzikiej róży”, r. $ip kolec, cierń; ostry, 
twardy wyrostek na ciele niektórych zwie- 
rząt; niewielki występ na podkowach, pode- 
szwach”, ch./s. śfp 'ostrze, koniuszek; pal 
budowlany; dzika róża”, daw. 'grot strzały, 
strzała; kopia, włócznia; rożen”, ch. dial. śi- 
'pa 'ostrze strzały”, 'zatyczka przy krosnach. 
Psł. *Sipa / *Sipe 'coś ostrego, sterczącego 
(np. kolec, cierń)”, bez pewnej dalszej etymo- 
logii: łączono z rodziną stind. ksipdti 'rzu- 
ca, ciska” bądź zestawiano ze stang. hćopa 
*dzika róża, głóg”, stwniem. hiufo 'tarnina” 
oraz ze stind. śepa- 'ogon; członek męski”. 

szyszka od XV w. 'zdrewniały owocostan 
drzew iglastych, stp. też szyszka borowa 
*sosna', szyszka dębowa "kulista narośl na 
liściach dębu, galas, dębianka”, szyszki mn 
*'jodła, daw. szyszka 'brodawka; guz na 
ciele, kasz. $iska | śeśka 'szyszka. Ogsł.: 
cz. Siska 'szyszka; podłużny bochenek, oseł- 
ka (masła); kulka ciasta, kluska”, słc. siśka 
*szyszka; pączek”, r. śliska 'szyszka; guz, 
ch./s. $iska 'szyszka”. Psł. *Sisvka 'szyszka”, 
pierwotne zdr. od *Sisa, przypuszczalnie 
z wczesnego psł. *chichja czy może *chisjd, 
bez pewnej dalszej etymologii. Nie można 
wykluczyć związku z (niejasnym etymolo- 
gicznie) ch./s. Sfsati, Siśam 'strzyc, bg. dial. 
śiskam 'kłuć'. Przyjmowane pierwotne zna- 
czenie 'coś odciętego” nie tłumaczy znaczeń 
typu 'kulista narośl na liściach”, 'kulka (np. 
ciasta)”, 'guz”. Pociągające ze względów se- 
mantycznych (sugerujące bowiem pierwot- 
ne znaczenie 'pojemnik na nasiona”) wypro- 
wadzanie z pie. *(s)keu- "pojemnik, zbiornik” 
(do którego zalicza się gr. kystis "pęcherz; 
pęcherz moczowy; woreczek z pęcherza, 
stisl. hauss 'głowa, zwłaszcza zwierzęca; 
czaszka”, szwedz. dial. hós 'czaszka” i z za- 
strzeżeniami stind. kósah 'zbiornik; skar- 
biec”) napotyka trudności fonetyczne i sło- 
wotwórcze. 


612 


ścierwo 


Ś 


ściana od XIV w. 'pionowa płaszczyzna ogra- 
niczająca lub przedzielająca wnętrze budyn- 
ku, 'bok czegoś”, "miejsce w kopalni, gdzie 
się wybiera ze złoża kopalinę, stp. też 'za- 
grodzenie zbudowane z kamieni, gliny, 
drewna, mur, płot”, 'granica; zdr. ścianka. 
Ogsł.: cz. stóna 'Ściana', r. stend Ściana, 
mur scs. stćna "mur obronny, wał; ścia- 
na, przegroda, ogrodzenie; skała, urwisko”, 
ch./s. stijena 'skała; kamień, głaz; urwisko”. 
Psł. *stóna Ściana, pokrewne z goc. stains 
*kamień, skała, stwniem. stein 'ts. (dziś 
niem. Stein 'ts.), od pie. bazy *stei- / *sti- 
*stawać się twardym, twardnieć (od której 
np. lit. stingti 'twardnieć, marznąć”, łot. 
stingrs 'twardy, stwardniały”, gr. stła 'komi- 
nek”, stind. stydyate 'tężeje, staje się twar- 
dym”). Pierwotne znaczenie psł. *stena za- 
pewne 'coś stwardniałego”, z czego 'pleciona 
(z prętów) ściana pokryta, oblepiona gliną 
czy błotem (twardniejącym po wyschnię- 
ciu” (dawni Słowianie nie znali ścian ka- 
miennych). — Od tego ścienny; od wyraże- 
nia przyimkowego o ścianę 'przez ścianę”: 
ościenny od XVIII w. 'położony po drugiej 
stronie granicy, odnoszący się do sąsiednie- 
go państwa, terytorium". 

ścieg od XVIII w. (u Lindego też ścig) 'nitka 
przewleczona przy szyciu między jednym 
a drugim ukłuciem tkaniny igłą; rodzaj 
szwu, haftu, też 'sposób robienia na dru- 
tach”, daw. 'cios szablą, raz, sztych”. Płnsł.: 
cz., słc. steh 'Ścieg”, r. steżók 'drobny ścieg”, 
ukr. dial. steh Ścieg”; por. stp. XV w. ściegać 
*wyszywać, obszywać, cz. płistehnout 'przy- 
szyć na wierzchu dużymi ściegami, przy- 
stebnować, r. stegdt 'pikować, stebnować”. 
Psł. dial. *steg 'część nitki przewleczonej 
między dwoma sąsiednimi ukłuciami przy 
szyciu”, prapokrewne z niem. Stich 'ukłucie; 
ścieg”, stecken 'wtykać, wsuwać, wsadzać”, 
sticken 'haftować, wyszywać, łac. instigó, 
instigóre 'podżegać, poduszczać, gr. stigma 
*cętka, plama; znak wytatuowany na skó- 


rze, piętno”, stidzó 'tatuuję; piętnuję, nazna- 
czam”, od pie. *(s)teig- / *(s)tig- 'kłuć, prze- 
bijać; ostry, spiczasty”. 

ściek od XVIII w. 'rów, kanał odprowadzają- 
cy zanieczyszczone wody”, ścieki mn 'zanie- 
czyszczone ciecze. Rzecz. odczas. od czas. 
przedrostkowego ściekać, o pochodzeniu 
zob. ciec. 

ścierka od XV w. (stp. ścirka) "kawałek mate- 
riału, szmata do wycierania, ścierania, my- 
cia”, stp. też 'ozdobne zakończenie rękawów 
w kształcie chustki. Od czas. wielokr. ście- 
rać (zob. trzeć). W innych językach słow. 
tak samo utworzone wyrazy w innych zna- 
czeniach, np. słc. stierka 'szpachla', r. stfrka 
'pranie'. 

ścierń ż od XV w. (stp. i dziś też ściernie) 
'przyziemne części roślin uprawnych (głów- 
nie zbóż), pozostałe na polu po zżęciu; ścier- 
nisko”. Ogsł.: dł. sćerńe mn 'ścierń', cz. lud. 
strn 'ts., r. dial. stern* ż / sternjd 'zżęte po- 
le, ściernisko; ścierń, ch./s. stfn ż 'zboże; 
ścierń, ściernisko”. Psł. *stfne ż przyziemne, 
sterczące części źdźbeł zbóż pozostałe po 
zżęciu, odmianka (z nagłosowym *s-) psł. 
*tfnv 'ostry kolec rośliny, cierń” (zob. cierń), 
z pie. *(s)ter-n- 'kłująca część rośliny” (de- 
rywatu od pie. pierwiastka *(s)ter- 'być 
twardym, sztywnym, twardnieć'). — Od te- 
go ściernisko. 

ścierwo od XV w. (stp. ścirwo) 'padłe lub za- 
bite zwierzę, już się rozkładające; mięso 
zwierzęcia padłego lub zabitego”, dial. ścier- 
wo i ścierwa *każde mięso nie jadane przez 
ludzi”, stp. od XV w. także ścierw, ścirw, 
ścirzw "martwe ciało, trup”, daw. ścierw m 
"zabite lub padłe zwierzę, padlina; mięso 
zwierzęcia zabitego lub padłego”, kasz. scif, 
scera | ści, śćera I scif ż | scef ż Ścierwo, pad- 
lina”, 'topielec długo przebywający w mo- 
rzu, pogardl. 'pies, 'zamoknięte zboże, sia- 
no; torf, 'ziemia zbytnio nasiąknięta wilgo- 
cią”, 'człowiek leniwy, długo wylegujący się 
w łóżku, darmozjad”, pogardl. "mięso', 'na- 


ścieśnić 
rośl rogowa pod kopytem końskim, struży- 
ny powstałe przy jej usunięciu, 'niechęć do 
pracy, opieszałość, lenistwo”. Por. strus. 
strbye 'trup', bg. strav ż "padlina, mięso zo- 
stawione na przynętę, ch./s. stfv m, ż 'roz- 
kładające się zwłoki ludzkie lub zwierzęce”, 
a także strus. stervo 'trup', r. stćrva, dial. 
stćrvo 'padlina. Psł. *stfve, *stfvi Ż (m2) 
*rozkładający się trup zwierzęcia, padlina” 
(formy słow. na -a, -o chyba wtórne) od pie. 
*(s)ter- 'nieczysta ciecz, gnój; rozkładać się”, 
z przyr. *-vb < *"-u-i-, pierwotne znaczenie 
*to, co się rozkłada, gnije”. 

ścieśnić od XV w. 'uczynić ciasnym, ciaśniej- 
szym, zmniejszyć; ścisnąć, stp. 'powściąg- 
nąć, ograniczyć; skupić, zebrać razem”; 
wielokr. ścieśniać. Z przedr. s- (zob. z) od 
p. daw. od XVI w. cieśnić 'czynić ciasnym, 
zacieśniać; wypierać”, cieśnić się 'stawać się 
ciasnym, ciaśniejszym”, kasz. cesńic 'zacieś- 
niać”, Czas. podstawowy jest ogsł.: cz. tćsnit 
*ścieśniać; ciasno przylegać”, przest. 'zwie- 
rać, ściągać”, r. tesnit 'napierać, popychać, 
wypierać, przest. "uciskać, prześladować”, 
słwń. tesniti 'zacieśniać; ograniczać, krępo- 
wać. Psł. *tesniti "czynić ciasnym, ścieśniać, 
zacieśniać, czas. odprzym. od psł. *tćsne 
(zob. ciasny). 

ścieżka od XV w. 'wąska droga, dróżka, 
kasz. steżka 'ścieżka, stp. XV w. stedzka 
*ts., dial. też steczka / stecka I stedzka 'Ścież- 
ka; przedział we włosach”. Pierwotne zdr. 
z przyr. -ka (< *-vka), występujące też w in- 
nych językach płnsł.: dł. sćażka, gł. śćeżka, 
cz. stezka, dial. steżka, słc. stezka, strus. steż- 
ka, r. pot. steżka, ukr. steżka, br. sceżka, od 
psł. *stodza < *stvga 'droga, Ścieżka”, por. 
stp. XIV-XV w. stdza / scdza I sdza 'Ścież- 
ka”, płb. staśa, stcz. stze, strus. stvzja I stbza, 
r. przest. stezjd, dial. stegd, scs. stodza / stbza, 
ch./s. staza, słwń. steza. Psł. *stvga > (w re- 
zultacie III palatalizacji) *stodza od pie. 
*steig"- *kroczyć, stąpać, wspinać się” (zob. 
ścigać). Polskie ścieżka z psł. *steżvka, będą- 
cego zdr. od psł. postaci bez rezultatu III pa- 
latalizacji *stega, natomiast od późniejszej 
psł. postaci *stedza zdr. *stedzvka, konty- 
nuowane przez p. dial. ściedzka (ściecka) 
*ścieżka; grzywka nad czołem”. Stp. stedzka, 
dial. stedzka (stecka) i steczka mają st- za- 


613 


ścigać 


pewne w wyniku odpodobnienia na odleg- 
łość ść - dz > st - dz. W stp. i w gwarach 
jeszcze jedna postać: stp. od XIV w. ściegna 
*droga, ścieżka, zwłaszcza droga do wypę- 
dzania bydła na pastwisko; pastwisko”, dial. 
stegna 'ścieżka, drożyna (zwłaszcza wydep- 
tana przez pieszych); droga polna na włas- 
nym polu”, ściegna 'droga między polami do 
przepędzania bydła; ziemia nieurodzajna; 
ścierń, pastwisko” (por. strus. stegna, r. stóg- 
na, scs. stegna, ch. dial. czak. stagna), z psł. 
*stvgna Ścieżka, drożyna, z przyr. *-na 
i z regularnie zachowanym -g- (które przed 
spółgłoską nie ulegało III palatalizacji). — 
Od tego ścieżyna — ścieżynka. 

ścięgno od XVIII w. 'włóknista, niekurczli- 
wa część mięśnia łącząca go z kością. Od 
ściągać "mocno związywać, ściskać czymś” 
(zob. ciągać), zapewne utworzone na wzór 
wyrazu oznaczającego inną część ciała: daw. 
od XVII w. ściegno 'część mięsista biodra” 
(por. cz., słc. stehno 'udo', r. przest. i dial. 
stegnó 'ts., słwń. stćęgno 'górna część uda; 
udo; kość udowa”), kontynuującego psł. 
*stegno 'udo”, bez pewnej etymologii. 

ścigać od XV w. 'gonić, tropić; poszukiwać 
kogoś przy pomocy organów prawa”, stp. też 
"iść, podążać za kimś, 'wychodzić naprze- 
ciw', 'ze zrozumieniem czytać, badać”, 'dłu- 
go trwać; jednokr. ścignąć daw. 'dogonić, 
dopędzić, dosięgnąć, stp. KV w. 'nadążać 
za czyimś krokiem, dotrzymywać kroku”, 
dial. 'zdążyć, zabrać się, wziąć się”, z przedr. 
doścignąć, prześcignąć. Ogsł.: cz. stihat 'Ści- 
gać, gonić; prześladować; śledzić”, stihnout 
*złapać, chwycić; zdążyć; spotkać, dotknąć 
(o nieszczęściach)”, r. dostić, dostignu 'dojść, 
dojechać, dotrzeć do jakiegoś miejsca; osiąg- 
nąć cel, granicę czegoś; dogonić, złapać, do- 
sięgnąć, dostignut 'ts., ch./s. stići, stignem 
i stignuti dopędzić, dogonić, doścignąć; na- 
dejść, przybyć; zdążyć; spotkać”. Psł. *stigti, 
*stigo dosięgnąć, dopędzić, dogonić” (wtór- 
nie *stignoti 'ts. ), pokrewne z lit. steigti 'za- 
kładać, łot. steigt śpieszyć, goc. steigen 
*stąpać', niem. steigen "wspinać się, rosnąć, 
wzrastać, wznosić się”, gr. stefkhó 'idę, kro- 
czę, udaję się, stind. stighnóti 'stąpa, kro- 
czy”, wszystkie od pie. *steig"- kroczyć, stą- 
pać, wspinać się. — Od czas. przedrostko- 
wych pościg, wyścig. 


ściółka od XIX w. 'odpowiedni materiał 
(głównie słoma) rozkładany na legowiskach 
zwierząt gospodarskich, podściółka”, ściół- 
ka leśna "warstwa materiału organicznego 
zalegająca glebę leśną, dial. ściółka / ściełka 
*warstwa sosnowych igieł, które spadły na 
ziemię, grabionych na ściółkę, ścioła 'Ściół- 
ka”. Od słać, ścielę 'rozkładać pościel, robić 
posłanie, rozścielać coś”. 

ścisły od XV w. 'gęsty, zbity, zwarty”, 'sprecy- 
zowany, dokładny”, 'narzucający surowe re- 
guły, skrupulatnie przestrzegany, surowy”, 
*właściwy, istotny, ograniczony”, stp. 'wąs- 
ki, ciasny”; przysł. ściśle. Pierwotny imiesłów 
czasu przeszłego od ścisnąć (o pochodzeniu 
zob. ciskać). — Od tego ścisłość; uściślić. 

ślad od XIII w. 'odcisk (np. nóg, kół) po 
przejściu, przejeździe, trop, "pozostałość 
po czymś”, 'znikoma ilość”, w stp. też w spe- 
cjalnych znaczeniach *miara powierzchni 
pola (około 14 ha)” (por. dial. 'pole; łan 
roli”), powinność ludności wiejskiej ściga- 
nia przestępcy do granicy sąsiedniej wsi”. 
Ogsł.: cz. sled 'ciąg, kolejność, następstwo”, 
arch. 'ślad”, r. sled 'ślad, trop”, scs. siedo 
*ślad', ve siede, se sleda 'z tyłu”. Psł. *sleda 
[< *sloido-] *ślad po przejechaniu pojazdu 
(sani, wozu), odcisk stóp, nóg, pokrewne 
z łot. slićde 'ślad; koleina”, lit. słysti 'ślizgać 
się, wyślizgiwać się”, siidus 'śliski', stang. sli- 
dan 'ślizgać się, śrwniem. sliten 'ts., niem. 
Schlitten 'sanie', stind. sredhati 'ześlizguje 
się, błądzi”, wszystkie od pie. *(s)leid*- 'ślis- 
ki; ślizgać się. Pierwotne znaczenie zapew- 
ne 'wyślizgane miejsce, ślad po przejecha- 
niu sani”. 

Ślamazara m, ż od XIX w. *ktoś powolny, fleg- 
matyczny, pozbawiony energii”, ślamazarny 
(daw. szlamazarny) 'działający powoli, po- 
zbawiony energii (o człowieku); powolny, 
będący wynikiem braku energii (o działal- 
ności ludzkiej, jej przejawach)”, dial. ślama- 
ga 'niedołęga, niezdara, ślamazara, kasz. 
sllamaza m, ż 'człowiek powolny, pozbawio- 
ny energii”. Ekspresywny wyraz z przyr. -ara, 
podstawę stanowiły rzecz. *ślamaza i śla- 
maga, łączone z szlam (daw. i dial. ślam) 
'grząski osad tworzący się na dnie i na brze- 
gach wód, muł” (zapożyczonym z niem. 
Schlamm "szlam, muł, ił, błoto”). Jednakże 


614 


ślaz 
bliskie budową br. dial. slimazórnyj 'po- 
brudzony, pomazany śliną, slimazirnyj 'ts.; 
brudny, pobrudzony” sugerują związek z psł. 
(niepewnym) *slime czy *slima 'śluz, ślina”, 
do którego należą także p. dial. śl. ślimaty 
*pobrudzony śliną” (ślimatou gamba 'ośli- 
niona gęba”), ślimty mn ślina” (zob. ślimak). 
Może zatem pierwotnie *ślimaza i *ślimaga 
z przypuszczalnym znaczeniem 'ten, kto się 
ślini, maże śliną, mazgaj” (por. też ślimaczyć 
się "wydzielać lepką ciecz, ropieć, 'okazy- 
wać ślamazarność, popłakiwać; posuwać się 
bardzo powoli, wlec się*), wtórnie skojarzo- 
ne z zapożyczeniem ślam. 
ślaz od XV w. 'roślina malwa, Malva”. Ogsł.: 
cz. slćz, strus. slćze, ukr. slez / slyz, bg. slez, 
ch./s. sljez. Psł. *sleze 'prawoślaz, malwa, 
Malva neglecta, rzecz. odczas. od psł. *sli- 
ziti "wydzielać z siebie, sączyć wilgoć, wil- 
gotną, lepką substancję” (< pie. *slei-g- 'ślu- 
zowaty; ślizgać się”), por. np. p. daw. śliznąć 
"pokrywać się jakby śliną i przez to sta- 
wać się śliskim (np. o mięsie)”, śliżeć 'sta- 
wać się śliskim, wilgotnieć (np. o słoninie)”, 
słc. sliził 'przemakać, przepuszczać ciecz”, 
ukr. slyzyty 'sączyć się, ch./s. dial. sliziti 
I slizeti "powoli ciec, sączyć się”. Psł. *sleze, 
derywat z wymianą rdzennej samogłoski 
*i — *e (z wcześniejszej wymiany dyftongów 
*ei — *oi) pierwotnie oznaczał zapewne 'wy- 
dzielanie wilgoci, wilgotnej, lepkiej, śluzo- 
watej, galaretowatej substancji; wtórnie 'to, 
co wydziela taką substancję, z czego lub za 
pomocą czego uzyskuje się taką substancję”, 
stąd w rezultacie specjalizacji realnie istnie- 
jące znaczenie 'roślina, z której otrzymuje 
się śluzowate substancje, śluzy (stosowane 
w medycynie ludowej)” > 'prawoślaz, malwa”. 
W wyniku innej specjalizacji powstało też 
znaczenie 'to, co powoduje ścinanie się, kiś- 
nięcie mleka, podpuszczka” > 'część żołąd- 
ka (cielęcego, owczego), trawieniec używa- 
ny jako podpuszczka”, poświadczone p. daw. 
ślaz 'czwarta komora żołądka u zwierząt 
przeżuwających, trawieniec, ślaz cielęcy, 
ślazek 'czwarty żołądek, tj. czwarta komo- 
ra żołądka cielęcia, stosownie do potrzeby 
przygotowany w celu sprawienia zsiadania 
się słodkiego mleka; mleko w tym żołądku 
się znajdujące i w tymże celu używane”, 


śledzić 


dial. śl. ślóz (Ślous) 'trawieniec”, z Litwy śla- 
zek 'brzuszek cielęcy” (por. cz. slez 'trawie- 
niec” słc. slez 'ts., ukr. sliz 'ts., stbg. X w. 
slózo 'ts., ch. dial. czak. sićs, dop. sieza 'tra- 
wieniec owcy używany jako podpuszczka ); 
tu prawdopodobnie należy (z dalszym roz- 
wojem znaczenia) kasz. sldz, slazć / sydz 'ma- 
łe drewniane naczynie (miseczka) z przy- 
krywką do przechowywania masła, sera, 
powideł itp... 

śledzić od XVI w. 'szukać kogoś po śladach, 
iść niepostrzeżenie za kimś, obserwując go, 
tropić, 'przyglądać się, przysłuchiwać się 
z uwagą przebiegowi czegoś, uważnie ob- 
serwować; z przedr. prześledzić, wyśledzić. 
Ogsł.: cz. slidit 'szpiegować, tropić, r. sledit 
"obserwować; pilnować, doglądać; tropić 
(zwierzynę), scs. slediti "poszukiwać. Psł. 
*slediti, *sledg 'iść za kimś po jego śladach, 
iść tropem, tropić, czas. odrzecz. od psł. 
*slede (zob. ślad). 

śledziona od XVI w. stp. od XV w. słodzona 
(ale w XV w. też przym. śleziony 'związa- 
ny ze śledzioną”), dial. słodzona i słodzon- 
ka, kasz. silezóna / slezona, częściej słlozóna, 
słłozćzna, słlozona 'ts.. Ogsł.: cz. slezina, 
dial. siezena, słc. slezina, r. selezćnka, ch./s. 
slezena, dial. slezina / śljezina 'ts.. Psł. *sel- 
zena 'śledziona, pokrewne z bliskimi (ale 
nie identycznymi) nazwami tego organu 
w innych językach ie.: łac. lićn, gr. splen, 
stind. plihdn-, awest. sparaza. Wyraz psł. 
z pie. *spel$"-en-a, inne ie. nazwy śledzio- 
ny od pie. *spel$"-en bądź *spelg*. W pol- 
skim oczekiwalibyśmy postaci Yśleziona, 
-dź- wtórne, może pod wpływem postaci 
słodzona i *słodzina (z którego kasz. słlo- 
36na), powstałych przez nawiązanie do ro- 
dziny słodzić, słodki. 

śledź od XIII w. 'ryba morska Clupea ha- 
rengus, kasz. slć3, sleza 'ts.; zdr. śledzik. 
Por. płb. slid m, cz., słc. sled m, strus. selbdb, 
r. seld' i seledka, ukr. dial. (o)seledec, br. sel- 
jadec' (od zach. Słowian zapożyczone słwń. 
sled, ch./s. sled). Płnsł. *seldv Śledź”, zapo- 
życzenie z płn. języków germ.: stnord. sild, 
stszwedz. sildi (dziś szwedz. sill) 'śledź”. 

ślepy od XV w. 'pozbawiony wzroku, nie mo- 
gący widzieć”, 'nie mający wylotu, otworu, 
zamknięty na końcu”. Ogsł.: cz. slepy, r. sle- 


615 


ślęczeć 


pój, scs. siepe. Psł. *slepe 'ślepy, niewidomy”, 
bez pewnej etymologii. Związek z bliskim 
formalnie lit. slepti 'chować, ukrywać; taić, 
trzymać w tajemnicy”, słypćti 'czaić się, kryć 
się” jest mało prawdopodobny ze względu 
na różnicę znaczeń, inne zestawienie z bli- 
skim znaczeniowo lit. żlibas 'niedowidzący, 
mający słaby wzrok”, Żlibti, źlirmba "tracić 
wzrok, ślepnąć” napotyka trudności głoso- 
we (lit. ż- nie odpowiada słow. s-). Nie moż- 
na wykluczyć pochodzenia z wcześniejszej 
postaci *sloip-o-, derywatu od pie. *(s)leip- 
"smarować tłuszczem, lepić” (por. bez ru- 
chomego s- psł. *lepiti "powodować, że coś 
przywiera, przykleja się, *Ivpćti przylegać, 
być przyklejonym”, zob. lepić, Ignąć), z przy- 
puszczalnym pierwotnym znaczeniem 'ma- 
jący zlepione, sklejone, ropiejące oczy”, co 
do znaczenia por. stp. XV w. lipki 'lepiący 
się, klejący się”, lipkie oczy "kaprawe, ropie- 
jące oczy”. — Od tego ślepie n od XVIII w. 
*oczy zwierzęcia, posp. 'oczy ludzkie”; śle- 
piec; ślepota; oślepić, zaślepić; ślepnąć 'tracić 
wzrok” (por. cz. slepnout 'ślepnąć", r. sićpnut 
*ts.), w stp. XV w. oślnąć, w XVI w. olsnąć 
*'oślepnąć” (por. np. stcz. oslnuti 'oślepnąć, 
dziś cz. oslnit 'olśnić, oślepić, oczarować ), 
z psł. *slvpnoti 'stawać się ślepym” (z reduk- 
cją samogłoski rdzennej *ć — b, por. np. 
schnąć). 

ślęczeć od XVI w. 'oddawać się przez dłuższy 
czas jakiemuś mozolnemu zajęciu, wyma- 
gającemu siedzenia, przebywania w jednym 
miejscu” (stąd zapożyczone słc. dial. slenćec 
*ts.). Dokładnie odpowiada słwń. slććati 
*siedzieć bez ruchu, przesiadywać, leniu- 
chować, por. też dł. siec, sieku / slecom 'zdy- 
chać, padać (o zwierzętach), slekaś 'ts., 
sleknuś 'zdechnąć', gł. slakać 'zdychać; być 
żądnym czegoś, dążyć do czegoś”, swóca sla- 
ka 'świeca gaśnie”, slaknyć 'zdechnąć”, cz. 
dial. oslaknut 'rozleniwić się, opuścić się”, 
uslaknut 'przestawać, ustawać (o deszczu)”, 
słwń. siekniti przysiąść”. Psł. *slękti, *siękg 
*słabnąć, gnuśnieć, ustawać, nużyć się, sta- 
wać się powolnym, gnuśnym, leniwym” 
(wtórne *sięknoti 'ts. ), pokrewne z lit. slińk- 
ti, slenku 'pełznąć, posuwać się, toczyć się, 
poruszać się powoli; upływać; wypadać”, 
apslińkti, apslinkstu "rozleniwić się, slinka 


śliczny 
"leń, slińkas "powolny, leniwy” łot. slińks 
*ts., stwniem. slingan 'pleść, motać”, sik slin- 
gan 'pełzać”, wszystkie od pie. *slenk- 'wić, 
kręcić; wić się, pełzać”. 

śliczny od XV w. 'bardzo ładny, urodziwy”. 
Por. cz. slićny 'Śliczny, piękny”, ch./s. sli- 
ćan 'podobny”. Psł. dial. *szlićvne zapew- 
ne 'ukształtowany, uformowany, kształtny, 
zdobny” > 'ładny, piękny”, przym. z przyr. 
*-vne od psł. czas. przedrostkowego *se-lićiti 
"ukształtować, uformować, ozdobić” (por. 
r. slićił "porównać, zestawić, skonfronto- 
wać, ch. slićiti 'być podobnym”), który od 
psł. *lićiti kształtować, formować, zdobić” 
(zob. liczyć). 

ślimak od XV w. 'mięczak Helix”, Ogsł.: cz. 
slimók "ślimak bez skorupy”, słc. slimdk 'Śli- 
mak” ukr. slymók 'ślimak', bg. dial. slimók 
*ts.. Psł, *slimaks 'Ślimak, Helix”, pokrewne 
gr. lefmaks ślimak bez skorupy” i dalej ze 
stnord. slfm śluz", śrdniem. slim śluz; muł, 
szlam”, niem. Schleim m 'śluz, flegma; kle- 
ik”, od pie. pierwiastka *(s)leim- 'śluzowa- 
ty. Zwierzę nazwano prawdopodobnie od 
wydzielanego przez nie śluzu, podstawę sta- 
nowiło może psł. (niepewne) *slime czy *sli- 
ma śluz, ślina, por. ch. dial. slim 'śluz', 
słwń. daw. (1607 r.) slima 'śluz, ślina”, a tak- 
że p. dial. śl. ślimati 'pobrudzony śliną” (śli- 
matou gamba 'ośliniona gęba”), ślimty mn 
śślina, cz. dial. slimaty 'śliski', br. dial. sli- 
mazdrnyj 'pobrudzony, pomazany śliną” sli- 
mazurnyj 'ts.; brudny, pobrudzony”. — Od 
tego ślimaczy; ślimaczyć się "wydzielać lepką 
ciecz, ropieć; okazywać ślamazarność, po- 
płakiwać; posuwać się bardzo powoli, wlec 
się”. 

ślina od XV w. 'wydzielina gruczołów ślino- 
wych, stp. i dziś dial. też sliny mn 'ts.. 
Ogsł.: cz. slina, r. daw. slind (dziś sljund), 
scs. slina. Psł. *slina 'ślina', pokrewne z łot. 
slienas mn 'ślina, łac. lino, linere "mazać, 
pomazać, gr. alfinó 'namażę” (z innym 
przyr. *m- np. stwniem. slim 'śluz', niem. 
Schleim "śluz; flegma; kleik”), wszystkie od 
pie. *(sJlej- 'śluzowaty, kleisty. — Od tego 
ślinić (się), obślinić, zaślinić; śliniak. 

śliski od XV w. 'mający gładką powierzch- 
nię, mogącą powodować pośliźnięcie się, 
poślizg”, dial. też ślizgi 'ts.. Ogsł.: cz. slizky 


616 


śliz 


śliski, oślizły”, słc. slizky 'śluzowaty, pokry- 
ty śluzem; obrzydliwy, wstrętny”, slizko 'ślis- 
ko”, 'obrzydliwie, odpychająco”, ukr. słyz'kyj 
śśliski, cs. slizok» 'ts., ch. daw. slizak 'ts., 
słwń. slizek 'ts.. Psł. *slizeke 'pokryty ślu- 
zem, śluzowaty, oślizły, śliski, od *slize m 
I *slizb ż (por. p. daw. śliz 'śluz, słowiń. 
sliz ż 'ts., cz. sliz m 'szlam, śluz”, słc. sliz ż 
*śluz', r. sliz” ż Śluz; śliski nalot”, ukr. slyz, 
pot. slyz” 'ts.; ohyda, zgnilizna, ch. dial. 
czak. sliz 'coś śliskiego”), prapokrewnego ze 
stwniem. slih "muł, śrwniem. slich / slich 
*ts., stnord. slikr 'gładki, od pie. *slei-$- 
*śluzowaty; ślizgać się, gładzić” (co od pie. 
pierwiastka *(s)lei- *śluzowaty, kleisty, od 
którego także pie. sleug-, zob. śluz, por. też 
ślina). 

śliwa od XV w. 'drzewo owocowe Prunus', 
rzadko 'owoc tego drzewa” (w tym zna- 
czeniu zwykle śliwka, w gwarach jednak 
często śliwa), przen. 'siniak, guz od ude- 
rzenia” (dial. 'odcisk, nagniotek, pęcherz”). 
Ogsł.: cz. sliva, r. sliva, słwń. sliva. Psł. *sli- 
va 'drzewo Prunus domestica i jego owoc”, 
prapokrewne ze stwniem. slówa / sleha 
[< *sloi-k'o-], niem. Schlehe 'tarnina" i dalej 
z łac. lividus 'siny, ciemny”, stirl. li 'kolor, 
blask. Wyraz słow. to zapewne urzeczow- 
nikowiona forma rodzaju żeńskiego psł. 
przym. *slive 'niebieski, siny” (por. słwń. 
dial. sliv 'niebieskawy, barwy śliwki”, jeśli 
nie jest to przym. wtórnie utworzony od 
sliva Śliwa, śliwka”), z pie. *sli-uo- 'niebies- 
kawy”. Nazwa drzewa pochodzi więc praw- 
dopodobnie od niebieskawej, sinej barwy 
owocu. 

śliz ryba Nemachilus barbatulus”, stp. XV w. 
śliż 'jakaś mała rybka, może śliz”, daw. 'śliz”, 
daw. i dziś dial. śliź 'jakaś ryba. Por. gł. 
sliż / śliż 'Śliz', cz. dial. sliź / sliż / śliż 'ry- 
ba kózka, Cobitis taenia”, słc. slśż, dial. Śliż 
I slż 'śliz', r. sliz 'ryba Blennius”, ukr. słyż 
*kózka, Cobitis barbatula”, dial. 'śliz”. Płnsł. 
*slize / *sliżv Śliz, prawdopodobnie iden- 
tyczne z psł. *slize Śluz, szlam”, postać 
*sliżo < *sliz-jb to derywat od tej podstawy 
z przyr. *-jv. Nazwa ryby od śluzu, którym 
jest pokryta, i wynikającej stąd jej śliskości. 
Podstawowy rzecz. *slizy m / *slizv ż (por. 
p. daw. śliz śluz, słowiń. sliz ż 'ts., cz. 


ślizgać się 
sliz m 'szlam, śluz”, słc. sliz ż śluz, r. sliz” ż 
*śluz; śliski nalot”, ukr. słyz, pot. slyz” 'ts., 
ch. dial. czak. sliz 'coś śliskiego”) prapo- 
krewny ze stwniem. slih "muł, śrwniem. 
slich I slich 'ts., stnord. slikr 'gładki”, od pie. 
*slei-g- 'śluzowaty; ślizgać się, gładzić”. 

ślizgać się od XVIII w. 'posuwać się po gład- 
kiej powierzchni; z przedr. wyślizgać; jed- 
nokr. z przedr. poślizgnąć się, stp. XV w. po- 
śliznąć (się) stracić równowagę na śliskiej 
powierzchni, zachwiać się, upaść, wyślizg- 
nąć się, ześlizgnąć się; daw. od XVI w. ślizać 
się 'ślizgać się”. Por. r. dial. slizgat(sja) 'Śliz- 
gać (się)”, br. slizhdcca 'ts., mac. slizga (se) 
*ts., słwń. slizgati 'ślizgać się”. Psł. *slizgati, 
ekspresywny czas. z przyr. *-g- lub *-zg- 
od *slizati, który od pie. *slei-g- 'śluzowaty; 
ślizgać się, gładzić” (zob. śliski), — Od tego 
slizg; ślizgawica, ślizgawka; od czas. przed- 
rostkowych poślizg, ześlizg. 

ślub od XIV w. (daw. też szlub) 'zawarcie 
związku małżeńskiego, przest. 'przysię- 
ga, przyrzeczenie, ślubowanie”, stp. przede 
wszystkim 'obietnica, przyrzeczenie, zapew- 
nienie, zobowiązanie, przysięga, 'układ, 
przymierze, brać ślub 'zawierać związek 
małżeński”, Por. cz. slib 'obietnica, przyrze- 
czenie; ślubowanie, przysięga”, słc. słub 'przy- 
rzeczenie, ślubowanie, obietnica, Zachsł. 
*sluby 'uroczyste przyrzeczenie, ślubowa- 
nie, przysięga, obietnica”, rzecz. odczas. od 
zachsł. *szlubiti 'złożyć uroczyście przyrze- 
czenie, obietnicę” (zob. poślubić). — Od te- 
go ślubny, ślubować, ślubowanie. 

ślusarz 'rzemieślnik wyrabiający zamki, klu- 
cze itp. drobne przedmioty metalowe”, stp. 
od XV w. ślosar / ślosarz 'ts.. Por. ukr. slji- 
sar, br. slćsar, r. slćsar, bg. ślóser. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. slo33er, niem. Schlosser 
*ślusarz” (od śrwniem. sloz / slóz, niem. 
Schloss "zamek (u drzwi)”. 

śluz od XVI w. 'wydzielina gruczołów śluzo- 
wych”, daw. od XVI w. śloz 'śluz, dial. śluz 
*pot owczy”. Ogsł.: cz. sliz 'śluz', strus. sluze 
*wydzielina gruczołów śluzowych”, r. dial. 
sluz 'oblodzenie, cienka warstwa lodu; wo- 
da na lodzie; śnieg zmarznięty z wierzchu”, 
scs. sluze 'wilgoć; sok”, bg., mac. sluz 'wy- 
dzielina gruczołów śluzowych”, ch./s., słwń. 
sluz ż 'ts.. Psł. *sluze / *sluze "wydzielina 


617 śmieć 


gruczołów ślinowych, śluz”, łączone z lit. 
śliaużti, śliaużiń 'pełzać, czołgać się, śliuoż- 
ti, śliuożiń 'ts., łot. śluzdt / ślużdt 'ślizgać 
się, od pie. *sleug- Ślizgać się, wyślizgiwać 
się. Polskie śl- (zamiast oczekiwanego *sł-) 
wtórne, zapewne pod wpływem p. daw. sliz 
*śluz” (zob. śliz). 

śmiać się śmieję się od XIV w. 'objawiać we- 
sołość za pomocą śmiechu, 'wyśmiewać 
się, drwić, lekceważyć; z przedr. obśmiać, 
uśmiać się, wyśmiać, zaśmiać się; wielokr. 
-śmiewać: z przedr. naśmiewać się, obśmie- 
wać, prześmiewać się, wyśmiewać, zaśmie- 
wać się. Ogsł.: cz. smdt se, smeje se, r. sme- 
jdtsja, smejńs, scs. smijati sę, smejy sę. Psł. 
*smwjati sę, *smejo sę śmiać się, wyśmiewać 
się, naśmiewać się”, najbliższe odpowiedni- 
ki: łot. smiet, smeju / smeju 'śmiać się, stind. 
smdyate 'śmieje się, od pie. *smei- śmiać 
się. Polski bezokol. śmiać się (dial. śmiać 
się) z wcześniejszego *śmiejać się (przez 
analogię do czasu teraźn. śmieje się < psł. 
*smejetv sę), ze ściągnięciem eja > d > a. 
Zob. śmiech. — Od czas. przedrostkowego 
prześmiewca. 

śmiały od XV w. 'odważny, nieustraszony, 
mężny”, będący objawem czyjejś śmiałości, 
odwagi, pewności siebie”, "wykonany z roz- 
machem, energiczny”, stp. też 'nierozważny, 
nieprzemyślany, zuchwały”. Ogsł.: cz. smely 
*śmiały, odważny”, r. smelyj 'ts., ch. smio 
*śmiały, odważny”. Psł. *smel» Śmiały, od- 
ważny”, pierwotny imiesłów czasu przeszłe- 
go od psł. *szmeti 'mieć śmiałość, odwagę” 
(zob. śmieć 11). — Od tego śmiałek; śmia- 
łość; ośmielić się; nieśmiały — onieśmielić 
*uczynić nieśmiałym, zażenowanym, pozba- 
wić pewności siebie”, 

śmiech od XV w. 'śmianie się; wyśmiewa- 
nie się, stp. żart, zabawa, figiel, 'naśmie- 
wanie się, drwiny”, daw. śmieszność”, 'rzecz 
śmiechu warta, bagatelka”. Ogsł.: cz. smich, 
r. smech, scs. smech». Psł. *smeche 'Śmianie 
się, śmiech; wyśmiewanie się, nazwa czyn- 
ności z przyr. *-chy od psł. *smejati sę, 
*smejg sę (zob. śmiać się). — Od tego śmie- 
szyć, rozśmieszyć; śmieszny. Zob. uśmie- 
chać się. 

śmieć I m od XVI w. 'rzecz wyrzucona, znisz- 
czona, bezużyteczna, resztka czegoś, pozo- 


śmieć 
stałość, odpadek”, od XIV w. śmieci, później 
też śmiecie mn 'odpadki, resztki, pozostało- 
ści, nieczystości, stp. także 'pył mączny”. 
Ogsł.: cz. smet ż 'śmieć, śmieci, smeti n 
*śmieci”, słc. smet śmieć”, smeti mn 'śmieci', 
r. dial. smetje 'plewy”, ukr. smittja n Śmieci, 
słwń. smet ż śmieć, smetjć 'śmieci.. Psł. 
*semetv 'to, co zmiecione razem, na kupę, 
zbiorowe *svmetvje 'ts. od psł. czas. przed- 
rostkowego *sv-mesti, *s»-metp 'zmieść ra- 
zem, na kupę (zob. mieść). — Od tego 
śmietnik, śmietnisko; śmiecić, naśmiecić, za- 
śmiecić. 

śmieć II śmiem od XIV w. 'mieć śmiałość, od- 
wagę) dial. też "móc. Ogsł.: cz. smet, smim 
*śśmieć; móc”, r. smet, smeju śmieć, ośmie- 
lać się, mieć śmiałość, odwagę”, scs. someti, 
somejg 'ts., ch./s. smjeti, smijem 'ts.. Psł. 
*semeti, *semejo "mieć śmiałość, odwagę, 
przypuszczalnie złożenie *se- < pie. *sii- 
*dobry, dobrze, bardzo” (zob. śmierć, zdro- 
wy) z niezachowanym samodzielnie psł. 
czas. fmeti, tmejo wyprowadzanym z pie. 
*mće- I *mó- 'starać się, mieć silną wolę” (od 
którego np. gr. maiomai 'wyszukuję, upa- 
truję, dążę do czegoś, pragnę czegoś”). Pier- 
wotne znaczenie byłoby zatem 'bardzo się 
starać, usilnie dążyć do czegoś” > 'mieć od- 
wagę, śmiałość w staraniu o coś, w dążeniu 
do czegoś”. Zob. śmiały. 

śmierć ż od XIV w. (stp. też śmierzć / śmirzć 
I śmirć) 'skończenie, utrata życia, zgon”, 
stp. także śmierć uosobiona”, "mór, zaraza”. 
Ogsł.: cz. smrt, r. smert, scs. somrotv. Psł. 
*samftv ż Śmierć”, zapewne archaiczne zło- 
żenie, z pierwszym członem *se- z pie. *sii- 
*dobry' (zob. zdrowy), człon drugi pie. 
*mqti- Śmierć (por. w tym znaczeniu lit. 
mirtis, łot. mirte I mifte | mirte, łac. mors, 
mortis, awest. maratay-), od pie. pierwiast- 
ka *mer- "umrzeć (zob. mrzeć). Pierwotne 
znaczenie zatem 'dobra śmierć” > 'śmierć 
naturalna” (w przeciwstawieniu do śmier- 
ci nagłej, gwałtownej). Mniej jest prawdo- 
podobne, by *szmftv była derywatem od psł. 
czas. przedrostkowego *s»-merti "umrzeć, 
p. zemrzeć, gdyż wzorem dla postaci z przyr. 
*ie musiałby być psł. rzecz. tmfte (< pie. 
*mqti-), który nie jest w słow. poświad- 
czony samodzielnie. — Od tego śmiertelny 


618 


śmigać 


(> śmiertelnik, śmiertelność), nieśmiertel- 
ny; uśmiercić; od wyrażeń przyimkowych 
pośmiertny, przedśmiertny. 

śmierdzieć od XV w. (stp. też śmirdzieć) 'wy- 
dzielać przykrą, odrażającą woń, cuchnąć, 
daw. też 'nie podobać się, przykrzyć się ko- 
muś'; z przedr. zaśmierdzieć (się); jednokr. 
śmierdnąć, z przedr. prześmierdnąć, za- 
śmierdnąć. Ogsł.: cz. smrdet, r. smerdćt, scs. 
smrvdeti, smreżdo. Psł. *smfdeti, *smfdo 
*wydzielać przykrą woń, cuchnąć, czas. sta- 
nu z dokładnym odpowiednikiem w bałt.: 
lit. smirdeti, smirdżiu śmierdzieć, cuchnąć”, 
łot. smirdet 'ts., od pie. *smer-d- 'śmier- 
dzieć, cuchnąć'. — Od tego śmierdziel. Zob. 
smrodzić, smród. 

śmietana od XVIII w. 'tłuszcz zbierający się 
na powierzchni mleka”, daw. od XV w. śmio- 
tana | śmiatana, dial. też śmiętana, kasz. 
smotana; zdr. śmietanka. Ogsł. w tym zna- 
czeniu: płb. samatono, gł. snijetana, cz. sme- 
tana, słc. smotana 'ts., r. smetdna 'ts., ukr. 
smetdna, br. snijatana, bg. smetdna, ch. dial. 
smetana. Psł. *sometana 'śmietana, urze- 
czownikowiona forma rodzaju żeńskiego 
imiesłowu biernego *sometane od psł. czas. 
przedrostkowego *sz-metati 'zrzucać, zbie- 
rać (por. ch./s. smetati 'zdejmować, zrzu- 
cać” od psł. *metati 'rzucać, ciskać, zob. 
miotać), pierwotne znaczenie 'to, co się 
zdejmuje, zbiera (z mleka)”. Polskie dial. 
śmiętana ma wtórną samogłoskę nosową 
pod wpływem poprzedzającego m (jak np. 
w między). 

śmigać od XVI w. "wykonywać szybki ruch 
czymś trzymanym w ręce; ciąć, uderzać 
z rozmachem, smagać, machać”, 'poruszać 
się, posuwać się szybko, przelatywać, pę- 
dzić”, "wznosić się, wzbijać się, daw. "mio- 
tać, rzucać; jednokr. śmignąć. Por. cz. dial. 
śmihat 'smagać, chłostać”, słc. lud. śmihat 
*'smagać; śmigać; machać, śmihnut 'smag- 
nąć; śmignąć; machnąć, r. śmygat 'prze- 
mykać.. Zapewne odmianka fonetyczna psł. 
*syigati "machać, wywijać czymś, smagać” 
(z przejściem *sv- > *sm-, jak w psł. *svpde 
> *smod», *svpditi > *smoditi, zob. swąd, 
swędzić), por. p. dial. świgać 'rzucać, ciskać, 
śmigać”, swignąć "rzucić, cisnąć”, słc. svihat 
*smagać; śmigać; machać”, r. daw. i dial. svi- 


śniadanie 


gdt włóczyć się, wałęsać się; uciekać, czmy- 
chać', słwń. śvigati śmigać, czmychać”. Psł. 
*svigati zapewne pokrewne z lit. sviegti 
*rzucić, uderzyć, svaigti 'odurzać się, upijać 
się”, stwniem. swihhón 'błądzić, łazić, oszu- 
kiwać, od pie. *suei-g-, będącego derywa- 
tem od pie. pierwiastka *syuei- 'krzywić, 
kręcić, wywijać, machać”. — Od tego śmigło 
*zespół łopat obracanych silnikiem, wytwa- 
rzających ciąg potrzebny do lotu samolotu, 
helikoptera, jazdy sań silnikowych itp., dial. 
*skrzydło wiatraka; śmigły smukły, wyso- 
ki, 'chyży, prędki, szybki, zwinny” (pier- 
wotny imiesłów od śmignąć). 

śniadanie od XIV w. 'posiłek poranny”, dial. 
też śniedanie. Rzecz. odsłowny od śniadać 
od XV w. 'spożywać poranny posiłek, jeść 
śniadanie”, dial. też 'jeść” (por. cz. snidat 
*jeść śniadanie”, r. przest. sneddt 'jeść, po- 
żywiać się”, scs. sznedati 'zjadać, pożerać, 
słwń. snćdati 'zjadać”), kontynuantu psł. 
*svnedati, *senedajo 'zjadać, spożywać, po- 
żywiać się, będącego czas. wielokr. od psł. 
*son-ćsti, *son-ćmv 'zjeść, spożyć” (por. stp. 
XV w. Śnieść, śnie 'zjeść, spożyć”, cz. snist, 
snim 'ts., strus. s(»)nesti, sneme 'ts.; pożreć, 
zniszczyć, scs. sznesti, seneme 'zjeść; po- 
łknąć”), z przedr. *son- 'z” (zob. z), od psł. 
*sti, *ómv jeść” (zob. jeść). 

śniady od XVI w. 'mający ciemną cerę; 
jasnobrązowy (zwykle o cerze)”, daw. od 
XV w. śmiady 'jasnobrązowy, żółtobrązo- 
wy, dial. śmiady / śniady 'ciemny, źle upie- 
czony (o chlebie). Por. stcz. smedy 'Śnia- 
dy, smagły, ciemny”, cz. snedy, przest. smedy 
*ciemnobrązowy, śniady”, cs. smede 'ciem- 
ny, słwń. dial. smed 'bladożółty, ch./s. 
smed 'brązowy, brunatny, ciemnokaszta- 
nowy; smagły, ciemny, śniady”; we wschsł. 
derywaty w nazwach własnych, por. r. na- 
zwy wodne Smedva, Smedovka. Psł. *smede 
"mający odcień brązu, brązowy, ciemny”, 
bez pewnej etymologii. Dyskusyjny jest 
związek przymiotnika z psł. nazwą metalu 
*mede (zob. miedź). Przyjmowaniu prapo- 
staci *snćda (łączonej z psł. *gnetiti 'rozpa- 
lać, rozniecać ogień, zob. niecić) sprzeci- 
wiają się dane historyczne, w językach słow. 
bowiem wcześniej są poświadczone postaci 
ze *sm-. — Od tego śniedź ż od XVIII w. 


619 


śpieszyć 
*patyna, daw. 'Śniady kolor, rdza” (por. cz. 
sned I smed'ż 'Śniada barwa”) — zaśniedzieć 
"pokryć się śniedzią”, zaśniedziały 'pokryty 
śniedzią”, w XVII w. 'przestarzały, zastarza- 
ły, w XVI w. u Mączyńskiego zaśniedzony 
*zabrudzony, zanieczyszczony”, por. też stp. 
XV w. pośmiedzieć Ściemnieć, stać się ciem- 
nym. 
śnić śnię od XVI w. 'mieć widzenie senne, wi- 
dzieć coś we śnie, "marzyć o czymś, stp. 
1500 r. śnić się 'ukazywać się we Śnie”. Ogsł.: 
cz. snft śnić, marzyć, r. snitsja 'Śnić się”, 
scs. sznije "widzenie senne, sen”. Psł. *saniti 
*mieć widzenie senne, śnić”, czas. odrzecz. 
od psł. *szne 'spanie, sen” (zob. sen). 
śnieg od XIV w. Ogsł.: cz. snih, r. sneg, scs. 
snegw. Psł. *snego Śnieg”, odpowiada lit. snić- 
gas 'śnieg”, snaigas, snaigć 'Śnieżynka”, łot. 
sniegs Śnieg”, stpr. snaygis 'ts., goc. snaiws 
*śnieg”, z pie. *(s)noig''o- 'Śnieg'. — Od tego 
śniegowy; śnieżny; śnieżyć, odśnieżyć, ośnie- 
śpieszyć i spieszyć od XV w. 'prędko iść, po- 
dążać, szybko coś robić”, śpieszyć się "wy- 
konywać jakąś czynność szybko, z pośpie- 
chem; z przedr. pospieszyć, przyspieszyć. 
Ogsł.: cz. przest. speśit / spiśit "śpieszyć; 
śpieszyć się; przyspieszać”, r. speśit spieszyć 
(się), kwapić się, pędzić, gnać”, scs. speśiti 
*starać się, dążyć do czegoś, przejawiać gor- 
liwość; śpieszyć, szybko się poruszać”. Psł. 
*speSiti dążyć do czegoś”, czas. odrzecz. od 
psł. *speche 'pośpiech” (por. p. przest. śpiech 
*pośpiech”, stp. czynności, działanie”, dial. 
śpiechem przysł. 'zaraz', cz. spech 'pośpiech', 
r. spech "pośpiech, śpieszenie się, skwapli- 
wość, scs. spócha 'staranie, gorliwość; dąże- 
nie do czegoś”, słwń. spćh "pośpiech; rozwój, 
postęp”, spćh imeti 'dobrze się rozwijać, po- 
myślnie postępować naprzód”; zob. też po- 
śpiech), które z kolei jest rzecz. z przyr. *-che 
(por. śmiech) od psł. czas. *speti, *spejg 'uda- 
wać się” > 'rozwijać się, podążać” > 'śpieszyć 
się” (por. p. daw. śpiać, śpićję "podążać, po- 
śpieszać; mieć czas, być wolnym, cz. spet, 
speji 'pośpieszać, zdążać; zmierzać; mijać, 
o czasie”, r. spet, speju "dojrzewać, scs. speti, 
spćję czynić postępy, rozwijać się). Pod- 
stawowy czas. *speti jest identyczny z lit. 
speti, speju 'zdążyć; odgadywać, zgadywać, 


śpiewać 
łot. spet, speju "móc, być w stanie”, stind. 
sphdyati 'tyje, dobrze rośnie”, od pie. *spe- 
"udawać się, dobrze rosnąć. — Od tego 
spieszny I spieszny od XIV w. 'pośpieszny, 
prędki, szybki”, stp. też 'pomyślny*; od czas. 
przedrostkowego pospieszny. 

śpiewać od XIV w. (stp. też śpiwać) 'wykony- 
wać głosem melodię, utwór muzyczny”, wy- 
dawać melodyjne dźwięki (o ptakach)”, stp. 
także 'piać (o kogucie)”, 'grać na instrumen- 
cie muzycznym; z przedr. pośpiewać, roz- 
śpiewać się, wyśpiewać, zaśpiewać; wielokr. 
-śpiewywać: z przedr. podśpiewywać, wy- 
śpiewywać. Por. cz. zpfvat 'śpiewać, słc. 


spievat 'ts.; opiewać, sławić”, r. dial. spevdt 


*śpiewać”. Z przedr. s-, psł. *s2- (zob. z) od 
psł. *pevati 'śpiewać”, czas. wielokr. od psł. 
*peti śpiewać” (zob. piać), co do budowy 
por. dawać; por. też daw. od XV w. śpiać 
*odśpiewać, zaśpiewać. — Od tego śpiew; 
śpiewak (> śpiewaczka); śpiewka; śpiewny, 
śpiewnik; od czas. przedrostkowych 'przy- 
śpiewka, zaśpiew. 

średni od XV w. (stp. też śrzedni / strzedni) 
*znajdujący się pośrodku między małym 
i dużym; mierny, zwykły; przeciętny”, stp. 
'położony pośrodku; pośredni, przeciętny”, 
kasz. stfćdni "przeciętny, zwykły; środko- 
wy; pośredni”. Ogsł.: cz. stfedni 'środkowy; 
pośredni; centralny, główny”, ukr. serćdnij 
*średni, środkowy; pośredni; przeciętny”, 
scs. sredenii 'środkowy”. Psł. *serdvńbv Środ- 
kowy”, przym. z przyr. *-wńv < *-on-je od 
psł. *serde 'Środek, punkt środkowy” (por. 
dł. daw. i dial. sreź ż, strus. serede, bg. dial. 
sred ż, słwń. sred ż 'środek'), dokładnie od- 
powiadającego lit. dial. śerdis ż 'rdzeń drze- 
wa”, łot. sefde 'ts., od pie. *kdrd, *krdes 'Śro- 
dek, wnętrze, serce” (zob. środa, serce). 
— Od tego średnica; średnik. 

środa od XV w. 'trzeci, środkowy dzień tygo- 
dnia”, stp. też śrzoda | jśroda, daw. śrzoda; 
por. stp. od XIII w. środa / śrzoda 'prawo 
niemieckie przyjęte w wielu miejscowoś- 
ciach polskich za wzorem Środy Śląskiej”. 
Ogsł.: cz. stfeda 'środa', r. przest. i dial. sere- 
da 'środa', *środek”, scs. sreda 'środa', 'Śro- 
dek” (srede i:po srede *w środku”). Psł. *ser- 
da 'środek czegoś, punkt środkowy”, wtórnie 
*środkowy dzień tygodnia” (prawdopodob- 


620 


świadek 
nie kalka stwniem. mittawćcha 'środa', dziś 
niem. Mittwoch 'ts., por. też łac. lud. media 
hebdomas, stwł. mezzedima środa). Po- 
krewne z psł. *serd» ż środek czegoś, punkt 
środkowy” (zob. średni), a także z ie. nazwa- 
mi serca, np. goc. hafrto, gr. kór [|< *kerd-] 
(zob. też serce), od pie. *kdrd, Krdćs 'Środek, 
wnętrze, serce”. 
środek od XIV w. (stp. też śrzodek) 'punkt 
centralny, "wewnętrzna część, wnętrze”, 
*sposób, rada, narzędzie” (stąd dalsze zna- 
czenia, np. 'specyfik farmaceutyczny, lek, 
zabieg”), daw. też 'pośrednictwo”. Ogsł.: cz. 
przest. stfedek "punkt środkowy”, ukr. dial. 
seredok "punkt centralny”, słwń. sredek 'ts., 
*środkowa część beczki”, dial. "'miedza mię- 
dzy dwoma polami”. Psł. *serdvk» 'central- 
ny, wewnętrzny punkt czegoś, wnętrze”, od 
psł. *serdv / *serda 'środek, punkt środko- 
wy” (zob. średni, środa). 
świadek świadka od XIV w. (stp. też świe- 
dek) 'osoba powołana przez sąd w celu zło- 
żenia zeznań, 'osoba będąca przy czymś, 
mogąca stwierdzić to, co widziała”. Por. gł. 
swedk, cz. syedek, -dka, słc. svedok, -dka, 
ukr. syidok, -dka. Starsza postać wyrazu po- 
świadczona w płdsł.: cs. svedok», bg. daw. 
svedók, ch./s. syjedok, syjedóka, słwń. sve- 
dók, svedóka. Psł. *sevedoke 'ten, kto coś 
wie, kto dowiedział się czegoś”, nazwa wy- 
konawcy czynności z przyr. *-oke (co do bu- 
dowy por. żarłok, a także np. r. edók, edokd 
'jedzący, smakosz”, igrók, igrokd 'gracz') od 
psł. przedrostkowego czas. *sv-vedeti 'do- 
wiedzieć się, wiedzieć, znać coś dobrze” (od 
psł. *vedeti "wiedzieć, zob. wiedzieć). W pol- 
skim (jak i w innych językach płnsł.) wyraz 
został wtórnie przyporządkowany do nazw 
wykonawców czynności z przyr. -(e)k < psł. 
*-vkv. — Od tego świadczyć od XIV w. (stp. 
też np. świaczczyć / świedczyć) być objawem, 
dowodem, świadectwem czegoś”, 'występo- 
wać w charakterze świadka, składać zezna- 
nia, 'czynić komuś coś dobrego, wykony- 
wać coś na czyjąś rzecz”, stp. także 'wypo- 
wiadać się, składać oświadczenie, wydawać 
urzędowe orzeczenia, zaświadczenia, 'po- 
twierdzać coś, dowodzić, udowadniać, 'na- 
kazywać, pouczać, napominać', "upominać, 
ostrzegać, z przedr. oświadczyć, 'poświad- 


świadomy 


czyć, zaświadczyć; świadectwo od XIV w. 
dokument świadczący o czyichś uprawnie- 
niach, zaświadczenie pisemne, orzeczenie na 
piśmie”, 'relacja, potwierdzenie faktu przez 
kogoś, kto był jego świadkiem”, daw. 'zezna- 
nie, świadczenie przed sądem”, stp. też 'pu- 
bliczne ogłoszenie, oświadczenie, urzędowe 
orzeczenie, zaświadczenie”, "materialna pa- 
miątka jakiegoś zdarzenia, materialny do- 
wód, "pouczenie, nakaz, prawo”. 

świadomy od XV w., też świadom 'dobrze 
wiedzący o czymś, wtajemniczony”, stp. też 
*znany komuś, wiadomy, jawny, nie skrywa- 
ny, nietajny”, 'zaprzyjaźniony, blisko z kimś 
żyjący”. Por. r. svyedomyj "wiedzący coś; zna- 
ny, wiadomy”. Pierwotny imiesłów bierny 
czasu teraźn. *sovedom4 od psł. *se-vćdeti 
*dowiedzieć się, wiedzieć, znać coś dobrze” 
(por. np. scs. sovćdeti, sovćmb wiedzieć, ro- 
zumieć”), od psł. *vćdćti wiedzieć” (zob. 
wiedzieć). — Od tego uświadomić, uświado- 
mienie. Zob. wiadomy. 

świat od XIV w. 'glob ziemski, ziemia jako 
miejsce bytowania człowieka, warunki te- 
go bytowania, 'okolica poza obrębem czy- 
jegoś miejsca zamieszkania”, stp. też 'lu- 
dzie, ludzkość”, *świt, świtanie”. Ogsł.: cz. 
svet świat”, r. svet 'Światło”, Świat, wszech- 
świat, scs. sveta 'światło, jasność; ranek, 
światło dzienne, zorza; źródło światła, lam- 
pa, świat. Psł. *svetv Światło” > 'świat', 
rzecz. odczas. od niezachowanego w słow. 
tsvisti |< *svit-ti], równego lit. śviesti, śvieciu 
*świecić, oświetlać, z pie. *kuei-t- świecić 
się; jasny, biały” (zob. świecić), z wymia- 
ną rdzennego *ei — "oi > *€. Z pierwotne- 
go znaczenia 'światło” rozwinęło się wtórne 
*świat, przypuszczalnie z wyrażeń typu 
ujrzeć światło dzienne 'urodzić się, przyjść 
na świat”, wyjść na światło 'stać się jawnym, 
znanym ludziom (światu), ale podobny roz- 
wój znaczeniowy znany jest też innym języ- 
kom ie., np. rum. lume 'świat' < łac. limen 
*światło”, stind. lokó- Świat” od pie. *leuk- 
'świecić, śnić”. — Od tego światowy — świa- 
towiec; świecki od XIV w. 'laicki; niedu- 
chowny, cywilny”, stp. świecski I świetski 
I świecki 'dotyczący świata, istniejący na 
świecie”, związany z doczesnym, ziemskim 
życiem, mający małą wartość duchową, 'nie 


621 


świątynia 
należący do stanu duchownego, nie związa- 
ny ze stanem duchownym” (por. np. słc. 
svetsky 'ziemski, doczesny; świecki, laicki”). 
światło od XV w. Ogsł.: cz. svćtlo, ukr. svitlo, 
ch./s. svljetlo. Psł. *svćtvlo 'Światło, urze- 
czownikowiona forma rodzaju nijakiego psł. 
przym. *svćtvle 'emanujący światło, świecą- 
cy, jasny” (zob. światły). — Od tego naświet- 
lić, oświetlić, prześwietlić, wyświetlić. 
światły od XIV w. 'odznaczający się roz- 
ległością horyzontów myślowych, rozumny, 
oświecony”, stp. 'jaśniejący światłem, pro- 
mieniujący, świecący, błyszczący”, 'białawy 
(o maści końskiej)”, 'jasny, odznaczający się 
lśniącą białością, 'widny, pełen blasku”, 
*'otoczony czcią, czcigodny, dostojny; oka- 
zały, wspaniały”, 'niezmącony, przezroczy- 
sty”, dial. 'biały, jasny (np. o chlebie)”. Ogsł.: 
cz. svetly 'jasny; znakomity, szlachetny; ra- 
dosny, szczęśliwy”, przest. "widoczny, oczy- 
wisty, zrozumiały”, r. svćtlyj 'emanujący 
światło; dobrze oświetlony; błyszczący; ja- 
sny; świetlany, radosny”, scs. svćtvle 'błysz- 
czący; jasny, widny; czysty, klarowny”. Psł. 
*svetvle 'emanujący światło, świecący, jas- 
ny, przym. odczas. od psł. *svetiti (zob. 
świecić), z przyr. *-»l%. — Od tego światłość; 
świetlica (przest. i dial. 'główna, paradna 
izba w wiejskiej chacie”). 
świąd od XIX w. 'swędzenie skóry”. Rzecz. 
odczas. od dial. świędzieć 'swędzić”, por. scs. 
prisyęnoti 'zwiędnąć, cs. prisvędeti 'osłab- 
nąć, zwiędnąć”, ch./s. dial. posvćdjeti 'nad- 
palić, przen. *zapragnąć”, prisvedjeti 'przy- 
palić, nadpalić”, czak. prisvedit (se) 'lekko 
się przypalić; opalić się od ognia, żaru”. Psł. 
*svędeti 'być wysuszonym, być w żarze, 
przypalać się”, pokrewne z psł. *svgditi 'pa- 
lić, kopcić, wędzić” (zob. swędzić), *vędngti 
*tracić świeżość, wiotczeć, marnieć” (zob. 
więdnąć), od pie. *(s)uend'- "maleć, ubywać, 
zanikać, więdnąć. Znaczenie 'swędzić” za- 
pewne z 'być wysuszonym, przypalonym, 
przypieczonym. 
świątynia od XV w. 'budowla przeznaczo- 
na na miejsce kultu religijnego”. Ogsł.: cz. 
svatynć świątynia, r. svjatynja 'świętość; 
przedmiot lub miejsce kultu religijnego”, scs. 
svętyni świętość. Psł. *svętyńi ż świętość” 
> 'przedmiot święty lub miejsce święte”, 


72 . 


świder 


rzecz. abstr. (wtórnie konkretyzowany) od 
psł. przym. *svętv (zob. święty), z przyr. *yńi 
(co do budowy por. np. pustynia). — Od te- 
go świątynny. 

świder od XV w. 'narzędzie do wiercenia 
otworów; wiertło”, dial. też świeder i świedrz; 
zdr. świderek. Por. cz. svider / svidr | svedr, 
ch. dial. czak. svidar / svedar i svidro, słwń. 
svćder Świder. Lokalne przekształcenia 
psł. *svfdole / *svyfdblo Świder, wiertło” (por. 
r. dial. svćrdel 'świder', cs. syrsdblo 'ts., 
ch./s. syłdao m, zwykle syśdlo 'ts.), punkt 
wyjścia stanowiły zapewne wtórne postaci 
z upodobnieniem spółgłosek na odległość 
*syfdvre I *syfdbro i później, już po rozwoju 
rdzennego *f (w polskim w ir > er), uprosz- 
czenie *r - r > g- r. W takim razie w pol- 
skim rozwój *svfdvle > *svfdvreo > *świrder 
I *świerder > świder | świerder (ale rdzen- 
ne -i-, -e- w innych językach niejasne). Psł. 
*svfdele | *syrdvlo prapokrewne ze stwniem. 
swert (dziś niem. Schwert) 'miecz', od pie. 
*suer-d- będącego derywatem od pierwiast- 
ka *suer- 'ciąć, kłuć, wiercić. — Od tego 
świdrować, świdrowaty. 

świeca od XIV w. (stp. też świca) 'pałeczka 
z wosku, parafiny itp. z knotem w środku, 
służąca do oświetlania”, w stp. w szerszym 
znaczeniu: zarówno 'sztuczne źródło świa- 
tła: świeca, pochodnia, lampa, jak i 'natu- 
ralne źródło światła”, a także 'Światło, świat- 
łość, blask'; zdr. świeczka. Ogsł.: cz. svice, 
r. svećd, scs. sveśta. Psł. *sveta [< *svetja] 'to, 
co świeci, źródło światła, z przyr. *-ja od 
psł. *svetiti 'być źródłem światła, świecić” 
(zob. świecić). — Od tego świecznik. 

świecić od XV w. 'być źródłem światła, 


EZETEZJ 


ci *być źródłem światła, świecić”; z przedr. 
oświecić, poświecić, zaświecić; wielokr. -świe- 
cać: z przedr. oświecać, poświecać, przyświe- 
cać, wyświecać. Ogsł.: cz. svitit "świecić, 
r. svetft, svecu 'Świecić, jaśnieć, lśnić; oświe- 
cać, oświetlać, scs. svetiti, svesty "dawać 


światło, świecić. Psł. *svetiti, *sveto "być . 


źródłem światła, świecić”, dokładny odpo- 
wiednik: lit. śvaityti, $vaitań 'oświetlać, świe- 
cić. Pierwotny czas. wielokr. albo kauzat. 
od niezachowanego w słow. tsvisti [< *svitti 


622 świerk 


< *syeit-tei], równego lit. śvićsti, Śviećiu 
*świecić, oświetlać, z wymianą rdzennego 
*i — "oi > "i —> 6. Od pie. *Kuei-t- świecić 
się; jasny, biały” (por. kwiat). — Od tego 
świecidło, zdr. świecidełko; świetny "bardzo 
dobry, doskonały, wyśmienity”, przest. 'sław- 
ny, znakomity”, stp. XV w. światny w pier- 
wotnym znaczeniu 'błyszczący, jaśniejący” 
— uświetnić; od czas. przedrostkowych po- 
świata od XV w. 'blask, poblask”, stp. 'świat- 
ło”, w XVI w. 'światło poza swoim źródłem, 
najczęściej rozproszone w ciemnej prze- 
strzeni” (por. stp. XV w. poświecić 'oświet- 
lić”, poświecenie 'światło'). Zob. oświata. 

świergotać od XVII w. (daw. też świerzgotać) 
*wydawać krótkie, wysokie dźwięki (o pta- 
kach); mówić wesoło, pieszczotliwie, szcze- 
biotać, świergot 'szczebiot, Świergotanie, 
ćwierkanie, dial. świ(e)rgotać 'ćwierkać, 
*świergotać, świergot 'Świerszcz (w zagad- 
ce)”, kasz. syvejgotac 'paplać, pleść, szczebio- 
tać”. Czas. intensywny z przyr. -ot- od p. dial. 
świrgać 'świergotać, kasz. syergac 'dźwię- 
czeć, rozbrzmiewać, svirgac 'gwizdać, świs- 
tać, syirgnoc 'gwizdnąć, świsnąć, też sver- 
gac / syeryac 'bić kogoś”. Czas. ten to wariant 
fonetyczny (z częstym w wyrazach dźwkn. 
udźwięcznieniem spółgłoski) p. rzadkiego 
świerkać 'świergotać, ćwierkać', w stp. XV w. 
świrkanie 'cykanie, ćwierkanie (o Świer- 
szczu), dial. świerkać 'ćwierkać”, świrkać 
"śpiewać (o ptakach), ćwierkać”, kasz. svir- 
kac, svirka (też syerkac) 'Świergotać, ćwier- 
kać”, 'cmokać'. Odpowiada gł. śvjerkać 'brzę- 
czeć, ćwierkać”, cz. dial. śyrkat 'ćwierkać', 
słc. syrkat 'cykać, ćwierkać (o świerszczu)”; 
por. też p. daw. świerczeć 'skwierczeć”, dial. 
świerczeć (świrczeć) 'Świerszczyć (o świer- 
szczu); ćwierkać (o wróblu)”. Ogsł.: cz. syrćet 
"wydawać ostry, skrzekliwy głos”, r. sver- 
ćdt, syerću Ćwierkać (o świerszczu), słwń. 
svrćati 'brzęczeć; gwizdać; świszczeć. Psł. 
*syfkati, *svfkajo I *svfćati, *svfćg 'Ćwier- 
kać, świergotać”, czas. dźwkn. (por. podob- 
ne ćwierkać), pokrewne z lit. śvirkśti, śvirk- 
śtu 'brzęczeć, piszczeć, świszczeć”, $vatkśti, 
śŚvarkściu 'chrząkać”, łot. svifkstet 'trzesz- 
czeć; świszczeć”. 

świerk od XVIII w. 'drzewo Picea excelsa”, 
stp. XV w. świrk / świrzk 'ts.; też reg. smrek 


świerszcz 


*świerk”, stp. XV w. 'świerk; modrzew” (za- 
pewne z czeskiego), dial. płd. (od Śląska 
Cieszyńskiego po Podkarpacie) smrek / sme- 
rek 'świerk” (do poszczególnych gwar zapo- 
życzone z czeskiego, słowackiego, ukraiń- 
skiego). Por. cz. smrk, dial. smrek 'Świerk', 
słc. smrek 'Świerk', przest. "'modrzew”, ukr. 
smerćk | smereka 'jodła', ch./s. smreka 'ja- 
łowiec”, ch. świerk”, słwń. smreka 'świerk', 
por. też cs. smróća cedr. Psł. *smrko 
I *smerke I *smerka 'drzewo iglaste”, przy- 
puszczalnie prapokrewne z orm. meyr 'cedr, 
sosna, świerk, może z pie. bazy *smer-k- 
*drzewo iglaste” (od pie. pierwiastka *smer- 
*las iglasty”. Polskie świerk < psł. *smfks ze 
zmianą grupy spółgłoskowej *śm- > św-. 

świerszcz od XVIII w. 'owad Gryllus, daw. 
od XV w. świercz / śwircz 'ts., świrszczek 
*ts., dial. świercz i Świerczek, świerszcz 
i świerszczek, też świerk (świrk), kasz. $Yćrć; 
zdr. świerszczyk. Por. słc. svrćek, r. sverćók, 
dial. syerć / sverść, ukr. sverśćók | sverśćyk 
i sverśók, br. dial. sverść (poza tym blis- 
kie wyrazy, np. cz. cvrćek, ch./s. cvrćak). 
Psł. dial. *svfćbe 'Świerszcz”, od psł. *svfćati 
I *svfkati 'ćwierkać, świergotać” (zob. świer- 
gotać), z tworzącym nazwy wykonawców 
czynności przyr. *-jv. Wygłosowe -szcz za- 
pewne przez analogię do wyrazów typu 
chrząszcz, kleszcz (zob.). 

świerzbieć i świerzbić od XVII w. 'swędzieć”, 
stp. XV w. świrbieć 'ts., kasz. stetbec / sYef- 
bic / śćrbic 'ts.. Ogsł.: cz. syrbet 'świerzbieć, 
świerzbić, swędzieć”, r. sverbćt, ch./s. svrbje- 
ti, Psł. *svfbeti 'Świerzbieć, swędzieć”, dalsza 
etymologia niepewna. Może od pie. *suerb*- 
*kręcić, wiercić, kręcąc, trzeć, ścierać, po- 
cierać”, od którego np. łot. svarpsts Świder”, 
svarpstit "wiercić, stwniem. suerban 'trzeć, 
pocierać, pierwotnym znaczeniem byłoby 
w takim razie 'pocierać, trzeć. — Od tego 
świerzb (stp. XV w. świrzb / świrb) 'pasożyt- 
nicza choroba skóry”, daw. 'krosta; star- 
szym derywatem od tego czas. było psł. 
*syorb świerzb' (z wymianą rdzennego 
*4 > %0r), poświadczone w kasz. svdrb, svar- 
bu 'świerzb” (por. też w tym samym znacze- 
niu cz. svrab, r. svórob, scs. svrab»). 

świeży od XV w. 'nie nadpsuty, zachowany 
w dobrym stanie; wyglądający młodo i zdro- 


623 


świnia 


wo, hoży, czerstwy”, 'nowy, nie znany wcześ- 
niej, dopiero co powstały lub wykonany; 
pochodzący z ostatniej chwili”, 'oryginalny, 
niebanalny, nowy”. Ogsł.: cz. sveżi, r. sveżij, 
bg. sveż. Psł. *sveżv |< *suoig-io- < pie. 
*suoig"-io-] 'taki, który od niedawna istnie- 
je; czysty, nie zanieczyszczony, nie zepsuty, 
niezużyty; będący w stanie naturalnym, su- 
rowym, nie poddany obróbce (np. suszeniu, 
gotowaniu)”, zestawiane z łot. svaigs 'świe- 
ży”, lit. dial. sviegas 'ts. (jeśli nie są one za- 
pożyczeniami ze słow.) i dalej ze stisl. sveigr 
"giętki; giętka gałąź”, sveigja 'zginać, krę- 
cić”, przypuszczalnie od pie. *suei-g*-, będą- 
cego rozszerzeniem pie. pierwiastka *suei- 
*zginać, kręcić. Pierwotnym znaczeniem 
było zatem 'mogący się giąć, giętki, jeszcze 
nie wyschnięty, nie zasuszony, świeży”. — 
Od tego świeżość; odświeżyć. 

święty od XIV w. kanonizowany, 'cnotliwy, 
sprawiedliwy, bardzo dobry”, będący przed- 
miotem czci religijnej, należący do przed- 
miotów kultu”, 'taki, przeciw któremu nie 
można występować, nietykalny, nienaru- 
szalny”. Ogsł.: cz. svaty, r. syjatój, scs. svętb. 
Psł. *svęte "będący przedmiotem czci reli- 
gijnej, kultu, odpowiada lit. śveńtas 'świę- 
ty”, stpr. swenta- 'ts. (w nazwach własnych, 
np. Swente-garben, z członem drugim gar- 
bis góra”), awest. spanta- Święty, z pie. 
*kuen-to-, derywatu od pie. *kuen- 'święto- 
wać, uroczyście obchodzić (od czego też 
łot. svinet świętować, awest. spanah- 'świę- 
tość”). — Od tego święto (urzeczownikowio- 
ny przym.) — świętować; świątek; świętość; 
święcić, poświęcić, wyświęcić. Zob. świątynia. 

świnia od XIV w. 'zwierzę hodowlane Sus 
domestica”, przen. 'człowiek nieetyczny, po- 
dły”, kasz. syińa 'świnia; człowiek nieetycz- 
ny; zdr. świnka. Ogsł.: cz. svinć, r. svinjd, 
scs. svinii. Psł. *svinvji ż Świnia, Sus do- 
mestica, od psł. przym. *svine "właściwy 
świni, świński” (por. p. daw. świni, r. svinój 
*świński”, ukr. svynyj, scs. svina 'ts., w funk- 
cji rzecz. kasz. sin m 'brudas; człowiek nie- 
uczciwy; rozpustnik”, r. dial. syin m 'Świn- 
tuch jako wyzwisko”), z archaicznym przyr. 
*-eji < *-i, tworzącym głównie nazwy istot 
żeńskich (por. łania, 'pani). Pierwotnie za- 
tem prawdopodobnie 'samica gatunku Sus 


świstać 


domestica. Psł. przym. *svine kontynuuje 
pie. przym. *suuino- 'należący do świni, 
świński” (por. łac. suinus 'ts., łot. svins 'po- 
brudzony, zanieczyszczony” oraz urzeczow- 
nikowione goc. swein, stwniem. swin, dziś 
niem. Schwein n Świnia, wieprz”), od pie. 
rzecz. *sti-s Świnia domowa (por. w tym 
znaczeniu stwniem. s, dziś niem. Sau, łac. 
sus, gr. hys / sys, awest. hii-). 

świstać świszczę / świstam od XVII w. 'wy- 
dawać świst, gwizd”; jednokr. świsnąć; też 
świszczeć od XVII w. 'wydawać świst”. Ogsł.: 
cz. svistat 'świstać; huczeć, szumieć; brzę- 
czeć”, sviśtet 'Świstać (o wietrze), r. svistdt 
I svistćć "wydawać świst, gwizd; tryskać 
(o cieczy)”, słwń. śvistati 'bryzgać; smagać 
batem, bić, razić”. Psł. *svistati "wydawać 
świst, gwizd”, wielokr. *sviśćati [< *svistjati], 
z pie. *suei-st-, od pie. dźwkn. pierwiast- 
ka *suei- / *sui- 'syczeć, świstać, gwizdać, 
zob. gwizdać. — Od tego świst; świstak; świs- 
tawka. 

świt od XV w. 'pora stopniowego rozjaśnia- 
nia się nieba aż do momentu pojawienia 
się słońca, brzask por. kasz. svitk Świt, 
brzask”, *światełko, płomyk; światło, pro- 
myk; błędny ognik'. Por. cz. svit 'blask, 
światło (księżyca, słońca)”, słc. svit *blask, 


624 


tabor 


światło; świt, brzask”. Rzecz. odczas. od psł. 
*syvtćti świecić” lub od *svitati 'świtać, 
dnieć (zob. świtać). 

świta od XIX w. 'asysta, orszak”. Por. cz. svi- 
ta, r. svita, ch./s. svita 'ts.. Zapożyczenie 
z franc. suite 'orszak” (też 'ciąg dalszy, roz- 
wój; następstwo w czasie; skutek; powiąza- 
nie, związek; ciąg, szereg”). 

świtać od XV w. 'stawać się widocznym, uka- 
zywać się, wstawać (o słońcu, księżycu, 
dniu)”, świta 'rozwidnia się, dnieje”, kasz. svi- 
tac 'świtać, dnieć”, arch. 'gasnąć ; z przedr. 
zaświtać; wielokr. prześwitywać świecić, 
błyszczeć przez zasłonę, przeszkodę, prze- 
świecać, przebłyskiwać. Ogsł.: cz. svitat 
'świtać”, br. svitdc” 'Świtać, dnieć”, scs. svita- 
ti, svitajeta 'rozwidniać się”, svitati sę 'Świe- 
cić się, jaśnieć”, ch./s. svitati 'świtać, dnieć”. 
Psł. *svitati, 3. osoba czasu teraźn. *svitajetb 
'rozwidniać się, świtać, dnieć”, czas. wielokr. 
od psł. *svbteti, *svbtg świecić” (por. scs. 
svbteti, sybśto 'ts., ch./s. sydnuti 'zaświtać, 
rozwidnić się” < psł. *svbtnoti zacząć świe- 
cić”), związane etymologicznie z psł. *svetiti 
"być źródłem światła, świecić” (zob. świe- 
cić). — Od czas. przedrostkowego prześwit 
*otwór przepuszczający światło; odstęp mię- 
dzy dwoma przedmiotami”. 


T 


tablica od XV w. 'płyta, blat, tafla; tabela, 
stp. 'deska”, 'obraz, malowidło, płaskorzeź- 
ba, "wygładzona płytka służąca do pisa- 
nia”, 'tabliczka z cyframi używana przy nau- 
ce arytmetyki, 'oszlifowany drogi kamień 
z mocno ściętą górną powierzchnią; zdr. 
tabliczka. Por. r. tablica 'tablica, tabliczka, 
tabela”, ch./s. tabla 'tablica; tafla, blat; szyld; 
kawał pola. Zapożyczenie z łac. tabula 
"deska, tablica”. Etymologicznie z tym zwią- 
zana tabela, przejęta z niem. Tabelle 'tabela” 
(a to ostatecznie z łac. tabella 'deseczka, tab- 
liczka”), oraz tabletka, zapożyczona z niem. 


Tablette 'tabletka, a to z franc. tablette 
*tabletka; tabliczka, płytka” (zdr. od franc. 
tableau 'tablica; obraz, malowidło”, którego 
ostatecznym źródłem było łac. tabula). 
tabor od XV w. (daw. też tabór) 'zespół środ- 
ków transportowych wiozących za woj- 
skiem zaopatrzenie”, 'ogół środków trans- 
portowych”, 'liczna grupa ludzi wędrujących 
wspólnie lub zgromadzonych na postoju; 
obóz, obozowisko”, daw. XV-XVII w. 'obóz 
wojskowy osłonięty wozami. W pierwot- 
nym znaczeniu 'warowny obóz wojenny 
otoczony kilkoma rzędami wozów, ułatwia- 


tabun 


jących obronę okrężną w otwartym polu” 
zapożyczone ze stcz. tabor 'ts. (taki sposób 
obrony zastosowany został w XV w. przez 
husytów), dziś cz. tdbor 'obóz; mityng, 
wiec” (z czeskiego też w innych językach, 
np. r. tóbor 'tabor, obóz”, ch./s. tabor 'obóz”, 
także do języków niesłow., np. węg. tdbor 
obozowisko, obóz”). Wyraz czeski wypro- 
wadza się z nazwy własnej Tabór, miejsco- 
wości założonej przez husytów, której na- 
zwę przeniesiono z biblijnej góry Thabor 
koło Nazaretu. Według innej wersji etymo- 
logicznej źródłem wyrazu ma być tur. tabur 
*pułk, batalion, oddział wojska uformowa- 
ny w kształcie kwadratu, przygotowany do 
obrony” (jednak i ten wyraz bywa podejrze- 
wany o pośrednie przejęcie z czeskiego). 

tabun od XX w. 'stado koni stepowych; duże 
stado koni, rzadziej bydła”, przest. *koń ste- 
powy”. Zapożyczenie z ukr. tabin 'tabun', 
r. tabun 'ts., przejętych z tatar. tabun 'sta- 
do, tabun”. 

taca od XVIII w. 'rodzaj płaskiego naczynia, 
daw. od XVI w. 'czasza, czara, miska”. Por. 
cz. tdc 'taca. Zapożyczenie z niem. Tatze 
'taca', przejętego z wł. tazza filiżanka”, a to 
z arab. fasa filiżanka, misa”. 

taczka, zwykle taczki mn od XV w. 'rodzaj 
ręcznego wózka na jednym kółku. Por. 
cz. daw. tacka 'ts., r. tacka 'taczka, ch./s. 
tacke / taćke ż mn 'taczki'. Słow. *taćvka 
*'taczka”, od psł. wielokr. *taćati "przesuwać 
coś, nadając mu ruch obrotowy”, p. taczać 
"posuwać naprzód coś okrągłego, kulać, 
turlać”, stp. XV w. 'toczyć, posuwać” (o po- 
chodzeniu zob. toczyć), nazwa narzędzia 
z przyr. *-vka. 

taić taję od XV w. 'ukrywać, nie ujawniać; 
z przedr. utaić, zataić, wielokr. zatajać. 
Ogsł.: cz. tajit, r. tait, scs. tajiti. Psł. *tajiti 
*trzymać coś w tajemnicy, nie wyjawiać, 
ukrywać, zatajać, pokrewne z psł. *tatb 
*złodziej” (por. dł. taś, strus. tat, r. daw. 
i dial. tat, scs. tato, ch./s. tat 'ts.; pochodne 
od tego kasz. tacec 'ukrywać coś, tacec są 
*czaić się, skradać się, podchodzić, czyhać 
na kogoś; kryć się, ukrywać się; przebywać 
chętnie w czyimś towarzystwie, przyjaźnić 
się” oraz stp. otadźbić 'ukraść, por. np. scs. 
tatyba kradzież, grabież”) i dalej prapo- 


625 


tak 


krewne ze stind. taya- 'ukradkowy”', tżyuh 
*złodziej”, het. taizzi 'kraść”, od pie. *(S)ta(i)- 
*'ukrywać, skrywać, brać po kryjomu, kraść”. 
— Od tego żajny od XIV w. 'niejawny, ta- 
jemny, sekretny; utajniony, skryty”, daw. 'ta- 
jemniczy, nieodgadniony” — utajnić. Zob. 
tajemny. 

tajać taję od XV w. (daw. tajeć) 'topić się, 
topnieć, zmieniać się w płyn; rozmarzać 
pod wpływem ciepła, rozgrzewać się”, dial. 
tajić, taje 'gotować (kaszę) pod przykrywką 
na małym ogniu” (kasza tajona 'kasza goto- 
wana na małym ogniu)”; z przedr. roztajać 
*roztopić się, roztajały 'stopiony”. Ogsł.: cz. 
tdt, taj! 'tajać, topnieć”, r. tajat, taju 'top- 
nieć, roztapiać się, ch./s. tajati 'topnieć, to- 
pić się; kapać, przeciekać, przesiąkać”. Psł. 
*tajati, *tajg 'topić się, topnieć”, najbliższy 
odpowiednik: oset. thayun 'ts., por. też po- 
krewne stwniem. douwen / dewen I dóan 
(dziś niem. tauen) 'tajać, ang. thaw 'ts., 
gr. tókó / tdkó 'stopię, roztopię, rozpuszczę”, 
łac. tabeó, tabere 'topnieć, znikać; ciec”, 
wszystkie od pie. *ta- 'topić, topnieć, roz- 
puszczać się, znikać”. 

tajemny od XIV w. 'utrzymywany w tajem- 
nicy, potajemny, tajny”, stp. 'ukryty, nie- 
jawny”, 'niedostępny dla rozumu ludzkie- 
go, nadprzyrodzony, mistyczny”, 'taki, który 
powinien być zachowany w tajemnicy, za- 
strzeżony dla wybranych”, 'wtajemniczony”. 
Por. gł. daw. tajomny 'zatajony, ukryty”, cz. 
tajemny 'tajemniczy, zagadkowy; skrywany, 
tajny słc. tajomny 'tajemniczy, zagadko- 
wy”. Przym. z przyr. -ny (< *-bne). nawar- 
stwionym na pierwotny imiesłów *tajeme 
(od którego stp. XV w. tajemy 'niedostęp- 
ny, ukryty”, tajemie 'nie wprost, zawile”, 
pochodny rzecz. tajemstwo 'sprawa tajna, 
ukryta; prawda nadprzyrodzona, mistycz- 
na”). Imiesłów bierny czasu teraźn. *tajem» 
od psł. *tajiti 'trzymać coś w tajemnicy, nie 
wyjawiać, ukrywać, zatajać” (zob. taić). — 
Od tego tajemnica — tajemniczy; wtajem- 
niczyć; potajemny od XV w., potajemnie 
*ukradkiem, niejawnie, w tajemnicy przed 
innymi. 

tak od XV w. wyraz stanowiący potwierdze- 
nie, przysł. od taki, stp. od XIV w. tako, dziś 
tylko w wyrażeniach jako tako, siako tako 


taki 


*nie najgorzej, znośnie; średnio, w przybli- 
żeniu, dial. czasem tako, zwykle tak. Ogsł.: 
cz. tak 'tak; więc”, r. tak 'tak, w ten sposób, 
istotnie; a więc, a zatem”, scs. tako 'tak, 
w ten sposób”, ch./s. tako 'ts.. Psł. *tako 
*tak, w ten sposób”, przysł. od zaimka *take 
*taki” (zob. taki). — Od tego także 'również, 
też” (z part. -że, zob.); potakiwać od XVI w. 
(daw. 'zgadzać się, przyznawać rację”), przy- 
takiwać, przytaknąć. 

taki od XIV w. Ogsł.: cz. taky 'taki', r. takój 
*taki, ten”, scs. tak» 'taki, Psł. *tak» 'taki', 
dokładny odpowiednik: lit. tóks, tokid 'taki, 
taka”. Od pie. zaimka wskazującego *to- 'ten* 
(zob. ten), co do budowy por. jaki, owaki. — 
Od tego takowy 'ten właśnie, o którym mo- 
wa, on właśnie; taki właśnie, dial. 'taki, 
*ów” (taki, takowy 'ten'), też w funkcji part. 
*przecież, jednak, wszakże” (por. cz. takovy 
*taki właśnie, tego rodzaju, r. takóv 'ta- 
ki sam; taki właśnie”, przest. takovój 'taki 
właśnie; ten, o którym była mowa, scs. 
takov» 'taki'), zbudowane jak jakowy(ś) od 
jaki. Zob. tak. 

talerz od XV w. "naczynie stołowe do poda- 
wania potraw”, stp. 'płaska misa drewniana 
lub metalowa; zdr. talerzyk. Por. stcz. talćf, 
cz. talif, r. tarelka 'talerz. Zapożyczenie ze 
stwniem. talier, śrwniem. teller / teler / te- 
lier (dziś niem. Teller) 'talerz', które z wł. 
tagliere 'deska do krojenia mięsa” (co od łac. 
późnego talidre *kroić, rozkrawać”). 

tam przysł. od XIV w., stp. XIV-XV w. tamo 
(w XVI w. u Mączyńskiego już tylko tam), 
dial. tam, rzadko tamo, kasz. tam, rzadziej 
tamo. Ogsł.: cz. tam 'tam, przest. tamo, 
strus. tamo / tame 'tam, r. tam 'w tam- 
tym miejscu; w tamtym kierunku) scs. ta- 
mo w tamtym miejscu; na tamto miejsce”, 
ch./s. timo 'tam, w tamtym kierunku. Psł. 
*tamo w tamtym miejscu; w tamtym kie- 
runku, przysł. z przyr. *-mo od pie. rdzenia 
zaimkowego *to- 'ten* (zob. ten, tu), por. 
pokrewne łot. tam: nuo tam 'stamtąd', gr. 
tómos "wtedy, potem”. 

tama od XIII w. *budowla zatrzymująca bieg 
wody”, stp. 'umocnienie bądź podwyższenie 
brzegów rzeki, wał, też "obowiązek wspól- 
nej pracy przy budowie lub naprawie tamy”. 
Zapożyczenie ze śrwniem. tam 'grobla, wał, 


626 


tarcza 


tama” (dziś niem. Damm 'grobla, wał, tama; 
nasyp”). — Od tego tamować, zatamować. 

tamten od XVIII w. '*znajdujący się tam, bar- 
dziej odległy w przestrzeni lub czasie niż 
ten”. Por. cz. tamten 'ts.. Zrost przysł. tam 
(zob.) i zaim. ten (zob.). — Od tego tamtej- 
szy, zapewne z wcześniejszego *tamteńszy. 

tamtędy od XVI w. 'tamtą drogą, przez tam- 
to miejsce”. Zrost przysł. tam (zob.) i tędy 
(zob.). 

tani od XVI w. 'niedrogi, stp. XV w. tanie 
przysł. 'za niską cenę, niedrogo”, dial. śl. 
tuńi, wsch. (Lubartów) tuni 'tani', kasz. tóni 
/ tóńi 'ts.. Por. dł., gł. tuni 'tani, słc. dial. 
tuni / tuny 'ts., strus. tunii bezpłatny; lep- 
szy”, tune 'darmo; bez przyczyny”, r. przest. 
tune 'darmo, bezpłatnie; nadaremnie; bez 
przyczyny”, ukr. reg. tunyj 'tani, scs. tuńe 
przysł. 'darmo, bezpłatnie, bg. w zwrocie 
tuna / tunja beda 'niesłuszne obwinienie”, 
słwń. dial. tónj 'tani'. Psł. *tuńe 'daremny; 
darmowy, bezpłatny”, najpierw prawdopo- 
dobnie przysł. *turńe 'na darmo, za darmo, 
bezpłatnie, bez pewnej etymologii. Nie- 
pewny związek z łot. tauna 'leń', taundt 
*wahać się, ociągać się; wałęsać się, nie brać 
się do pracy” (psł. *tuńe znaczyłoby naj- 
pierw zapewne 'bezczynnie, bez pożytku, 
na darmo*); nie przekonują próby łączenia 
z psł, *tonvke 'cienki” (zob. cienki). Na grun- 
cie polskim rozwój fonetyczny pierwotnego 
tuni > *tąni (z wtórnym stp. nosowym a 
pod wpływem -n-) > tani (z odnosowie- 
niem *gn > an). — Od tego tanieć, potanieć, 
stanieć. 

taniec od XV w. Por. cz. tanec 'ts., r. tónec 
*taniec, pląsy”, ch. dial. tanac 'taniec. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. tanz 'taniec', niem. 
Tanz 'ts., co przejęte ze stfranc. dance / dan- 
se (a to ze stwniem. dansón 'ciągnąć). — 
Od tego taneczny; tańcować (por. śrwniem. 
tanzen 'tańczyć) —> potańcówka; tańczyć; 
tancerz (por. śrwniem. tanzer / tenzer 'tan- 
cerz'); tany mn. 

tarcica od XV w. (stp. też tercica) 'deska 
nie obrobiona. Od tarty 'przetarty, utarty”, 
co z psł. *tfte, imiesłowu biernego od psł. 
*terti, p. trzeć (zob.). 

tarcza od XIV w. (daw. też tarcz) 'część 
uzbrojenia ochronnego”, 'półokrągła płasz- 


targ 


czyzna z rysunkiem godła, 'płaszczyzna 
z koncentrycznymi kręgami służąca jako 
cel do strzelania, 'okrągła płaszczyzna, 
płaska powierzchnia czegoś”. Por. stcz. tarć 
I terć m i tarćć / terćć ż 'mała tarcza, 
cz. terć 'tarcza strzelnicza”, r. tarć / torć "ma- 
ła tarcza”, słwń. tdrća 'tarcza. Zapożycze- 
nie ze śrwniem. tartsche / tarsche | tarze 
*mała, owalna tarcza”, co przejęte ze stfranc. 
targe 'ts. (będącego z kolei zapożyczeniem 
z germ. *targó 'tarcza', kontynuowanego np. 
przez ang. targe 'okrągła tarcza, puklerz', 
target 'tarcza strzelnicza”). — Od tego tar- 
czyca 'gruczoł dokrewny kręgowców, od 
XVII w. 'roślina Scutellaria, w XVI w. tar- 
czyczka 'mała tarcza”. 

targ od XIV w. 'sprzedaż i kupno towa- 
rów; plac targowy; skupisko sprzedających 
i kupujących”, 'spór o cenę”, 'handel, obrót; 
utarg”, przest. 'sfera wymiany towarów, ry- 
nek”, targi mn 'wystawa handlowa”. Ogsł.: 
cz. trh 'targ, rynek, targowisko; handel”, 
r. torg handel, torgi mn 'licytacja, prze- 
targ”, scs. trug 'rynek, targowisko”, ch./s. 
trg "rynek, plac; rynek zbytu, targ”. Psł. *trgo 
'plac targowy, rynek, targowisko; sprzedaż 
i kupno towarów na tym placu, jarmark”, 
bez pewnej etymologii. Zestawiane z lit. 
tufgus 'targ; plac targowy, rynek”, łot. tirgus 
*targ” (które są raczej zapożyczeniami ze 
strus. torgo 'targ') oraz z alb. trege 'targ”, 
a także z nazwami miejscowymi w północ- 
nych Włoszech pochodzenia paleobałkań- 
skiego: wenet. Tergćste (z czego wł. Trieste 
*Triest'), w zlatynizowanej postaci wenet. 
Opitergium (dziś wł. Oderzo). Zob. tar- 
gować. 

targać od XV w. (stp. też tergać) 'ciągnąć 
gwałtownym ruchem, szarpać, wichrzyć, 
czochrać; wprawiać w gwałtowny ruch, 
pot. 'nieść, dźwigać”, przest. 'drzeć, rwać, 
rozrywać, dial. "rwać, urywać, wyrywać; 
dzielić na części; z przedr. potargać, roz- 
targać, stargać, wytargać; jednokr. targnąć 
(się). Ogsł.: cz. trhat 'rwać, szarpać; zrywać; 
rozrywać, dzielić na siłę”, ukr. tórhaty 'szar- 
pać, ch./s. tfgati 'szarpać, rwać; zrywać, 
zbierać”, dial. też 'rwać, drzeć (o bólu)”. Psł. 
*trgati 'szarpać, rwać, pokrewne z łac. 
tergeó, tergóre "wycierać, osuszać, czyścić; 


627 


tarło 


łaskotać”, gr. trógó "gryzę, chrupię, zjadam, 
jem”, orm. t'urc 'szczęka”, toch. A, B trask- 
"żuć, od pie. *ter-g- będącego rozszerze- 
niem pie. pierwiastka *ter- 'trzeć” (zob. 
trzeć). — Od czas. przedrostkowych roz- 
targnienie od XV w. 'trudność w skupieniu 
uwagi na jednym przedmiocie, jednej czyn- 
ności, nieuwaga, stp. podział, rozdział”, 
*'spór, brak zgody prowadzący do zwady, za- 
mieszek”, 'rozproszenie (myśli), niepokój” 
(por. stp. roztargnąć 'siłą rozerwać na czę- 
ści, rozedrzeć; bezprawnie rozdzielić, 'skłó- 
cić”, 'dręczyć, gnębić”); zatarg 'spór, sprzecz- 
ka, konflikt” (daw. XVIII w. zatarga 'zatarg, 
niesnaska, nieporozumienie”). 

targować od XIV w. 'zawierać transakcje 
handlowe, handlować, 'układać się o kup- 
no czegoś na dogodniejszych warunkach”, 
przest. "mieć utarg, osiągać zysk”, targować 
się 'spierać się o cenę'; z przedr. utargować, 
wytargować. Ogsł.: cz. trhovat, r. torgovdt, 
ch./s. trgóvati "handlować. Psł. *trgovati 
"handlować, czas. odrzecz. od psł. *trge 'plac 
targowy, rynek, targowisko; sprzedaż i kup- 
no towarów na tym placu, jarmark” (zob. 
targ). — Od tego targowisko, targowica; od 
czas. przedrostkowych przetarg, utarg. 

tarka od XV w. 'przyrząd kuchenny do ucie- 
rania na miałko”, 'narzędzie do prania bie- 
lizny”, stp. tarka / terka / tarłka też "moź- 
dzierz', 'skrobaczka, zgrzebło', 'pilnik'. Od- 
powiedniki we wschsł.: r. terka "przyrząd 
kuchenny”, 'młockarnia do koniczyny”, dial. 
"przyrząd do łuszczenia szyszek cedrowych', 
ukr. terka 'narzędzie kuchenne”, br. cerka 
'ts., dial. 'narzędzie do prania bielizny”. 
Słow. *tfka 'narzędzie o chropowatej po- 
wierzchni służące do tarcia”, od imiesłowu 
biernego czasu przeszłego *tfrv, p. tarty od 
psł. *terti, *torg 'trzeć” (zob. trzeć). 

tarło od XVI w. 'okres godowy u ryb, składa- 
nie ikry”, daw. 'miejsce, gdzie się ryby trą, 
stp. od XV w., przest. i dial. 'tarka, przyrząd 
do tarcia, rozcierania. Ogsł.: cz. dial. trdlo 
"przyrząd do tarcia, rozcierania, tłuczek; 
kijanka do prania”, "miejsce tarcia się ryb”, 
ukr. terló 'okres i miejsce tarcia się ryb”, 
br. cerla n "naczynie do tarcia maku, ziem- 
niaków”, ch./s. dial. trlo "miejsce tarcia się 
ryb; zimowa obora dla bydła”. Psł. *tfdlo 'to, 


tarmosić 


co służy do tarcia” > "miejsce tarcia się ryb” 
(> 'okres tarcia się ryb, tarcie się ryb”), na- 
zwa narzędzia z przyr. *-dlo od psł. *terti, 
*tvrg trzeć, p. trzeć się 'odbywać tarło, 
o rybach” (zob. trzeć). W polskim uprosz- 
czenie grupy spółgłoskowej *rdł > rł. 

tarmosić tarmoszę od XVII w. (daw. też tar- 
mosać) 'szarpać, targać”, dial. tarmosić / ter- 
mosic 'szarpać, trząść, potrząsać kimś (trzy- 
mając oburącz za ramiona), szamotać się”, 
"miąć, gnieść”. Por r. tormośgit 'tarmosić, tar- 
gać, szarpać”, dial. też tormosft "niepokoić, 
żądać”, ukr. termósyty 'tarmosić, tormośyty 
'tarmosić, targać, szarpać ; bliskim wyrazem 
jest inaczej zbudowane cz. trmdcet 'fatygo- 
wać, męczyć, trudzić, słc. trmócat "wlec 
się, utrmdcat "wyczerpać, zmęczyć. Eks- 
presywny, intensywny czas. z przyr. -0s-, 
przypuszczalny podstawowy czas. zachowa- 
ny w cz. daw. trmati (se) 'fatygować, mę- 
czyć, trudzić”, słc. trmat 'tarmosić, szarpać”, 
r. tórmat 'drzeć, szarpać, por. kasz. po- 
chodny intensywny czas. (z przyr. -ol-) tar- 
molćc są 'nadchodzić (o nieproszonym goś- 
ciu)”, pretarmolćc są 'przywlec się. W takim 
razie od pierwotnego (psł.?) czas. *trmati 
prawdopodobnie w znaczeniu 'szarpać, tar- 
gać, rwać” lub podobnym, zapewne pra- 
pokrewnego z bliskoznacznym psł. *tygati 
"szarpać, rwać” (zob. targać); w słow. rdze- 
niu *trm- można się dopatrywać postaci 
rozszerzonej przez przyr. *-m- pie. pier- 
wiastka *ter- 'trzeć” (zob. trzeć). 

tarnina od XVIII w. *krzew ciernisty Prunus 
spinosa, 'zarośla tych krzewów”, daw. cierni- 
na 'krzak ciernisty; miejsce zarośnięte cier- 
nistymi krzakami, zarośla cierniste. Ogsł.: 
dł. śernina 'krzak ciernisty, gł. ćernina 
*krzaki cierniste, ciernie, cz. trnina 'ts., 
r. ternina 'owoce tarniny”, słwń. trnina 'tar- 
nina; płot kolczasty”, dial. 'owoce tarniny'”. 
Psł. *tfnina krzaki cierniste, zarośla kol- 
czaste', od *tfne 'cierń' (pokrewny psł. *tfne 
*ts., zob. cierń), z przyr. *-ina; por. stp. od 
XIV w. tarn 'krzew ciernisty, zarośla cier- 
niste; cierń, kolec”, tarnie krzaki cierniste, 
zarośla cierniste”, tarnka i tarnki / tarki mn 
*tarnina i jej owoc. 

tartak.od XVIII w. 'zakład przemysłowy zaj- 
mujący się przecieraniem drewna na tarci- 


628 


taszczyć 


cę” (stąd zapożyczone ukr. tartak 'ts., r. dial. 
płd. tartdk 'ts.'). Od tarty w XVI w. 'prze- 
tarty, utarty”, psł. imiesłów bierny *tfte od 
*terti, *tbrg "trzeć" (zob. trzeć). 

tarzać od XVI w. 'przewracać, przewalać 
po czymś pylącym, brudzącym”, tarzać się 
*'przewracać się w czymś lub po czymś, nu- 
rzać się w czymś”, daw. XVII w. i dial. tarać 
się 'tarzać się, taczać się, walać się; por. 
XVI w. potarzanie 'wpuszczanie rozpa- 
lonych kamieni w wodę celem wywołania 
pary” (?). Por. słc. tdrat sa 'włóczyć się, ła- 
zić, tułać się), cz. dial. tardńat sa 'włóczyć 
się, tułać się. Zapewne czas. wielokr., z re- 
gularnym wzdłużeniem samogłoski rdzen- 
nej o — a, od *toriti (por. np. cz. dial. tofit 
*iść po czyichś śladach”), derywatu od psł. 
*terti "trzeć (zob. trzeć). 

tasak od XVI w. 'narzędzie kuchenne: rodzaj 
siekierki do siekania i rąbania, 'narzędzie 
rolnicze w kształcie noża, maczety”, daw. 
XVI-XVII w. tesak / tasak 'miecz krótki 
i szeroki, dial. tasak 'nóż z szerokim 
ostrzem”. Zapożyczenie z cz. tesdk "rodzaj 
miecza” (por. słc. tesak 'nóż myśliwski”, 
tesaky mn 'kły”), co od cz. tesat 'ociosywać; 
wyrąbywać, wycinać, wykuwać, 'siekać, za- 
dawać rany, przest. 'Ścinać, rąbać” (zob. 
ciosać). Wtórna polska postać tasak ma nie- 
jasne -a-, ryzykowne byłoby przyjmowanie 
wpływu cz. tasit 'dobyć, wydobyć (np. 
miecz), stcz. pretasiti przeciąć, protasiti 
'przebić, wyciąć”. 

taszczyć od XIX w. 'nieść, ciągnąć coś cięż- 
kiego, niewygodnego, dźwigać z trudem, 
dial. 'ciągnąć coś z trudem, 'niepokoić ko- 
goś sądownie, dopominając się o swoje”; też 
taskać 'taszczyć”, dial. taskać 'wlec, ciągnąć, 
nieść coś z trudem, taskać się 'wlec się, gra- 
molić się*; dial. także tachać 'ciągnąć, wlec, 
nieść z trudem” (stp. XV w. tachnąć 'iść, 
jechać, ciągnąć” uznawane za zapożyczenie 
ze stcz. tóhnuti 'ciągnąć, zob. ciągać). Póź- 
ne poświadczenie wyrazu wskazuje na za- 
pożyczenie z r. taskat 'dźwigać, taszczyć, 
ciągnąć; targać, ciągnąć (za włosy); kraść, 
taskdtsja 'wałęsać się, włóczyć się”, taśćit 
*dźwigać, taśćitsja wlec się”, por. też ukr. 
taskdty 'ciągnąć; nieść, dźwigać, taśćyty 
*dźwigać. Wyrazy wschsł. bez prawdopo- 
dobnej etymologii. 


taśma 


taśma od XVI w. 'rodzaj wstęgi, pasa”, daw. 
*pas tkany, zwykle z taniego włókna; zdr. 
tasiemka. Zapożyczenie z języków turec- 
kich (por. np. tatar. tasma 'wstęga, taśma, 
ujgur. tasma 'rzemień, pas skóry, wstęga”, 
tur. tasma 'rzemień, taśma”), zapewne za po- 
średnictwem wschsł., por. strus. (od XV w.) 
tjasma "wstęga, r. daw. tasma (dziś tesmd) 
*'taśma, ukr. tósma, br. tasma 'ts.. — Od 
tego tasiemiec (stąd zapożyczone cz. tasem- 
nice ż 'ts.'). 

tata od XV w. 'ojciec, też pieszczotl. tato, 
tatuś — tatusiek. Ogsł.: cz. tata (dial. tdta), 
r. dial. tdta, ch./s. tata / tdta. Psł. *tata 'oj- 
ciec (pieszczotl.), tata”, wyraz należący do 
słownictwa dziecięcego z charakterystycz- 
nym podwojeniem sylaby, por. podobne 
wyrazy w innych językach ie., np. łac. tdta 
'ojciec; żywiciel', gr. tetta woł. 'ojczułku”, 
stind. tatds 'ojciec, tatas 'ojciec; syn; uko- 
chany”, lit. tetis i tótytis 'ojciec, tata”. 

tatarak od XVIII w. 'roślina wodna Acorus', 
dial. tatar 'Acorus calamus', 'korbacz, bicz”, 
tatar(a) I tatera 'tatarak", daw. tatarskie ziele 
*tatarak'. Zapożyczenie z ukr. tatórak i ta- 
tdrske zillja 'tatarak', utworzonego od na- 
zwy etnicznej tatdry "Tatarzy" (dawniej też 
nazwa różnych plemion tureckich, mongol- 
skich), por. tatar. tatar, tur. tatar *Tatar', 
sttur. fatar 'nazwa mieszkańca krainy w pół- 
nocnych Chinach. 

tchnąć od XV w. (stp. wyjątkowo dchnąć) *zio- 
nąć czymś, wydzielać coś (np. chłód, woń)”, 
daw. 'wdmuchnąć coś siłą wydechu” (dziś 
np. tchnąć życie), 'oddychać, odetchnąć; wdy- 
chać'; z przedr. natchnąć od XV w. "poddać 
myśl, pomysł, pobudzić do czegoś, wznie- 
cić, wzbudzić uczucie” (stp. nadchnąć / na- 
tchnąć 'tchnąć, chuchnąć, napełnić powie- 
trzem”, 'przesycić jakąś myślą, uczuciem, chę- 
cią działania”, 'splamić, skazić”), odetchnąć 
od XV w. 'wciągnąć powietrze do płuc i wy- 
puścić je; doznać uczucia ulgi, wytchnąć, 
odpocząć, uspokoić się, westchnąć 'głębo- 
ko i głośno odetchnąć, wytchnąć 'odpo- 
cząć, wypocząć, daw. XVII w. 'obmierznąć, 
sprzykrzyć się. Ogsł.: cz. dechnout (poet. 
też tchnout, stcz. dchnuti) "wydawać (wy- 
dać) dech, tchnienie; oddychać (odetchnąć); 
ziać, zionąć (np. wonią), r. dochnut (daw. 


629 


tedy 


dchnut) 'tchnąć, scs. z przedr., np. izdechno- 
ti oddać ducha, umrzeć”, vszdochnoti 'wes- 
tchnąć”. Psł. *dachnoti "wydawać tchnienie, 
dmuchać, wiać, chuchać; zionąć czymś, wy- 
dzielać (np. woń)”, czas. inchoat. od pie. 
*d'eu-s- | "d'ue-s- 'prószyć, rozpraszać się, 
unosić się kłębami; wiać, dąć; parować, wy- 
ziewać” (zob. dech, duch), w opozycji do 
psł. wiełokr. *dychati 'dąć, wiać, dmuchać 
(o wietrze); oddychać (intensywnie, szybko, 
z trudem)” (zob. dychać), por. (z rdzenną 
samogłoską odpowiadającą psł. *») lit. disti, 
duńisa 'dusić się, z trudem oddychać; stawać 
się stęchłym, zepsutym, tęchnąć, łot. dust, 
dusu 'dyszeć, oddychać”, dusćt, dusu 'wypo- 
czywać, przychodzić do siebie. — Od tego 
tchnienie; tchawica. 


tchórz od XV w. 'zwierzę Mustela puto- 


rius, nowsze przen. 'człowiek bojaźliwy”, 
stp. XV w. też tórz, dial. tkórz / twórz / tórz 
I ćchórz | ćkórz, kasz. tvór / tkór. Ogsł.: cz. 
tchor (stcz. dchor), dial. schor / zhor, r. chor”, 
dial. tchor”, ch./s. tvór, dial. tor / hor / vor 
I for I por. Psł. *ddochofv 'tchórz, Mustela pu- 
torius', nazwa wykonawcy czynności z przyr. 
*-ofe od psł. *dechnoti "wydawać zapach, 
woń (zob. tchnąć). Pierwotne znaczenie 'wy- 
dający (nieprzyjemną) woń. Zwierzę na- 
zwano tak ze względu na charakteryzujący 
je nieprzyjemny zapach (por. p. śmierdziel 
*tchórz” od śmierdzieć); zachowanie zwie- 
rzęcia było podstawą do powstania przen. 
znaczenia 'człowiek bojaźliwy”. Nagłosowe 
*dech- po zaniku słabej półsamogłoski ule- 
gało upodobnieniu pod względem dźwięcz- 
ności (*deoch- > "dch- > tch-) i dalszym róż- 
nym przekształceniom, co widoczne jest 
także w polskich formach gwarowych. — Od 
tego tchórzyć "postępować jak tchórz, bo- 
jaźliwie, bać się, stchórzyć; tchórzliwy 'lęk- 
liwy, bojaźliwy”; tchórzostwo 'lękliwość, bo- 
jaźliwość”. 


tedy od XIV w. (dziś książk.) sp. 'więc, prze- 


to”, 'to, w takim razie, zatem”, daw. i dial. 
*wtedy, wtenczas”, stp. tedy i tegdy (w XV w. 
też teda / tegda) "wtedy, wówczas, w tam- 
tym czasie, 'zatem, w takim wypadku”, 
*i, więc, przeto”. Ogsł.: cz. tedy "więc, zatem, 
w takim razie”, tehdy "wtedy, wówczas”, stcz. 
tehdy I tehda 'wtedy; więc, zatem” r. togdó 


teka 


"wtedy, scs. tegda / toda 'ts., ch./s. tada 
*ts.. Psł. *tegody / *tvgoda "wtedy, wten- 
czas”, od zaimka wskazującego *te 'ten'" (zob. 
ten), z przyr. *-gedy I *-goda (por. kiedy). 
Zob. wtedy. 

teka od XVIII w. 'teczka, 'zbiór rysunków, 
reprodukcji tworzących pewną całość”; zdr. 
teczka 'rodzaj torby, portfela”, 'rodzaj okład- 
ki do przechowywania akt, dokumentów, 
rękopisów, rysunków, nut”. Zapożyczenie 
z łac. theca 'futerał, puzdro, pochwa, wo- 
rek* (a to z gr. thóke "miejsce schowania, 
skrytka”'). 

ten tego, ż ta, tej, n to zaimek wskazujący od 
XIV w. Zachsł.: płb. tp, tiig |< *tone, *togo], 
dł. ten, togo, gł. tón (dial. ten), toho, cz. ten, 
toho, słc. ten, toho. Kontynuują w rodza- 
ju męskim prapostać *tonv, złożoną z psł. 
zaimka wskazującego *te (por. np. scs. te, 
togo 'ten', ch. dial. td, toga 'ten', płb. td 
*kto') i *ne (zob. on); w innych językach 
słow. w rodzaju męskim złożenia z in- 
nym drugim członem, np. r. tot 'tamten" 
(< *t6-t0), ukr. toj, br. toj, ch./s. taj (< *to-jb). 
Psł. zaimek *te, *ta, *to 'ten, ta, to” konty- 
nuuje pie. zaimek *to-, w rodzaju żeńskim 
*ta, od którego też lit. tds, ta 'ten, ta, goc. 
bata, niem. der, ang. that, gr. tó 'to', stind. 
tad 'to'. — Od tego oto od XV w. 'to jest, to 
właśnie”, wzmocnione otóż, ot part. nadają- 
ca wypowiedzi odcień bagatelizowania, lek- 
ceważenia (por. cz. dial. ot 'oto', ukr. ótó 
*oto', r. vot 'oto'). 

teraz od XV w. przysł. 'w tej chwili”, stp. też 
"dopiero co, ostatnio”, dial. także tera (tera) 
i terazy, terazki 'teraz'. Z wyrażenia ten raz, 
w XVI w. tenraz 'teraz” (zob. ten i raz). — 
Od tego daw. XVI-XVII w. i dial. teraźni 
'dzisiejszy, obecny, teraźniejszy”, od którego 
teraźniejszy — teraźniejszość. 

teść teścia 'ojciec żony lub męża”, stp. od 
XIV w. cieść / teść, dop. ćścia / ćcia przede 
wszystkim 'ojciec żony, rzadziej 'ojciec 
męża; ojciec męża i żony”, dial. cieść 'teść” 
(też cieść 'teściowa ); daw. teścia teściowa. 
Ogsł.: cz. daw. test (dziś tchdn) 'teść, r. test 
*ojciec żony”, scs. tbsto '0jciec żony”, ch./s. 
tdst 'ojciec męża”. Psł. *tvste, *testi (temat 
na -i-) 'ojciec męża” (i *tvsta "matka męża, 
teściowa”), pokrewne ze stpr. tisties teść, 


630 


tęchnąć 


dalsza etymologia niejasna. Przypuszczal- 
nie z pierwotnego *tit-tl- z pie. przyr. *-ti- 
> psł. *-te (por. zięć), od *tf-t-, podwojonego 
pie. pierwiastka *ti- / *te- / *ta-, pocho- 
dzącego z języka dziecięcego, występują- 
cego w nazwach pokrewieństwa, por. np. 
stpr. thetis 'dziadek”, lit. tćtis 'tata', gr. tetta 
*ojciec, tata”, zob. też ciotka, tata. Regular- 
na polska postać cieść, dop. ćścia > tścia 
(z odpodobnieniem grupy spółgłoskowej 
ćść > tść), od tego wtórna forma mian. teść. 
— Od tego teściowa. 

też od XIV w. (stp. teże / też) 'także, również”. 
Ogsł.: gł. też 'też”, cz. tćż 'także, również”, 
słc. tieź 'ts., r. tóże 'też, także, również, 
oraz, zarazem, scs. toże 'i, też; ale, jed- 
nak; przecież, mimo wszystko”, słwń. tóre(j) 
*więc. Zachsł. *toże, wschsł. i płdsł. *toże 
*'także, również, oraz”, psł. zaimek wskazu- 
jący *te 'ten', *to 'to” (zob. ten) wzmocnio- 
ny part. *Że (zob. -że). 

tęchnąć od XVII w. (z przedr. od XV w.) 'sta- 
wać się stęchłym, zepsutym, spleśniałym, 
"stawać się mniej nabrzmiałym (o wrzo- 
dach, opuchliźnie itp.); z przedr. stęchnąć 
*zepsuć się w wilgoci, nabrać zapachu wil- 
goci, pleśni”, "zmniejszyć się, opaść (o obrzę- 
ku)”, stp. XV w. 'utworzyć zagłębienie, pod- 
dając się naciskowi'”, zatęchnąć 'stęchnąć, 
zbutwieć”, stp. XV w. potęchnąć 'zmniejszyć 
się, stracić przyrodzoną moc, świeżość; 
zniknąć, XVI-XVII w. 'obniżyć swój po- 
ziom, opaść (o płynach i gazach)”; por. tak- 
że stp. potęchać XV w. 'słabnąć, omdlewać”, 
XVI w. 'obniżać poziom, opadać”. Ogsł.: cz. 
tuchnout 'stawać się stęchłym, r. tuchnut 
*'tęchnąć, stęchnąć”, ch./s. tiuhnuti 'trącić, 
zalatywać nieprzyjemną wonią, słwń. toh- 
nćti 'butwieć, murszeć; stawać się stęchłym, 
nabierać zapachu stęchlizny”. Psł. zapewne 
*tuchnoti, wtórnie *tpchngti (z rdzennym *g 
chyba pod wpływem przyr. *-ng-) 'opa- 
dać, zmniejszać się; tracić naturalną moc, 
świeżość, psuć się, butwieć”, czas. inchoat. 
z przyr. *-ng- w związku etymologicznym 
z psł. kauzat. *"tuśiti powodować, że coś 
cichnie, uspokaja się, opada, tłumić, gasić, 
dusić” (zob. tuszyć), pokrewny ze stpr. tu- 
snan 'cichy', lit. tausytis 'ucichnąć (o wie- 
trze)”, stind. tosńyati 'uspokaja, koi” (czas. 


tęcza 


kauzat. od tńsyati 'jest spokojny”), het. da- 
huśsiia 'czekać, spokojnie się patrzeć, od 
pie. *tous- 'cichy, spokojny”. Pierwotne zna- 
czenie zapewne 'cichnąć, uciszać się, uspo- 
kajać się. — Od czas. przedrostkowego 
stęchły — stęchlizna (stp. stęchlina, daw. też 
tęchlina "woń zgnilizny”); zatęchły. 

tęcza od XV w. (daw. i dial. też tęcz ż) 'barw- 
ny łuk na niebie”, daw. 'tęczówka”, kasz. tą- 
ća I tąć ż 'przelotny, ulewny deszcz”, 'chmu- 
ra deszczowa, rzadko 'tęcza. Ogsł.: płb. 
tóco 'chmura, dł. tyca 'tęcza, gł. tuća 
*chmura burzowa” (tućel, dial. tućałka 'tę- 
cza”), strus. tuća 'deszcz; burza; chmura, 
r. tuća chmura, ukr. tdća burza”, scs. toća 
"deszcz, ulewa; śnieg, ch./s. tiida 'grad, 
gradobicie, słwń. tóća 'grad. Psł. *tgća 
[< *tpk-ja] 'chmura (deszczowa, burzowa, 
gradowa)”, prapokrewne z lit. tankus 'gęsty, 
ścisły, zbity”, stind. tandkti 'Ściska, zbija ra- 
zem”, atanakti 'powoduje, że coś gęstnieje, 
ścina się”, awest. £axma- "mocny, silny, tęgi”, 
od pie. *ten-k- ściągać (się), zbierać (się), 
zbijać (się)” (utworzonego od pie. pierwiast- 
ka *ten- 'ciągnąć, wlec”, zob. cienki, toń). 
Pierwotne znaczenie przypuszczalnie 'zbita 
masa”, z tego 'chmura (deszczowa, burzowa, 
gradowa)” i dalej przenośnie w poszczegól- 
nych językach słow. 'burza, deszcz, gradobi- 
cie, w polskim i łużyckim 'tęcza (po desz- 
czu)”. — Od tego tęczowy — tęczówka. 

tędy od XIV w. przysł. 'tą drogą, po tej dro- 
dze, wzdłuż tej linii, przez to miejsce”. Ogsł.: 
cz. tudy 'tędy, tą drogą, r. tudd 'tam, scs. 
tyde 'tędy, tą drogą; stąd”. Psł. *tody (/ *tpoda 
I *tode I *tode) 'tą drogą, tędy, od psł. 
zaimka wskazującego *te 'ten' (zob. ten), 
być może od formy bier. ż (psł. *tg), z róż- 
nymi partykułami (też pochodzenia zaim- 
kowego) zawierającymi -d- (zob. kędy). — 
Od tego dotąd, odtąd od XV w. (stp. też 
ottąd) 'od tego miejsca; od tego czasu, po- 
tąd od XV w. 'do tego miejsca”, w XVI w. też 
'do tego czasu”, stąd 'z tego miejsca; z tego 
powodu, dlatego; od tej rzeczy, od tego” 
(z utratą końcowej samogłoski, por. kędy). 

tęgi od XVI w. 'otyły; duży i mocny, do- 
rodny”, 'spory, masywny, gruby”, 'wybitny 
w swej dziedzinie, wartościowy”, 'wykona- 
ny z siłą, z rozmachem”, dial. też 'wielki', 


631 


tępy 


*mocny', 'dzielny”, 'zamożny, bogaty”, kasz. 
tągi 'tęgi, silny, mocny”; st. wyższy tęższy. 
Ogsł.: cz. tuhy 'sztywny, skostniały, zmarz- 
nięty, twardy; zacięty, ostry”, r. tugój 'cia- 
sny”, słwń. tóg 'sztywny, zesztywniały”. Psł. 
*toge 'twardy, sztywny, naprężony”, przym. 
od psł. *tęgti, *tęgo ciągnąć, pie. *teng"- 
*ciągnąć, rozciągać, napinać” (zob. ciągać), 
z wymianą rdzennego *ę > *p. Pierwotne 
znaczenie 'napięty, naciągnięty, naprężony”. 
— Od tego tęgość; tężyzna; tężeć 'przecho- 
dzić ze stanu ciekłego w stan stały, ści- 
nać się; stawać się nieruchomym, sztywnym, 
drętwieć; wzmagać się* (> tężec, tężnia), 
stężeć; natężyć 'uczynić intensywniejszym, 
wzmocnić, spotęgować, uintensywnić, stę- 
żyć 'zagęścić, zgęścić (zwłaszcza roztwór)”, 
wytężyć "wysilić, skupić, wzmóc”. 

tępić od XV w. 'niszczyć, zwalczać, walczyć 
z czymś, prześladować, tłumić”, 'czynić tę- 
pym, nieostrym, przytępiać”, stp. 'czynić za- 
rzuty, robić wymówki, łajać, ubliżać, 'ganić, 
potępiać, 'przeciwstawiać się, zwalczać”, dial. 
*tracić, marnotrawić, "męczyć, kasz. tąpic 
'czynić tępym; niszczyć, zwalczać, wyple- 
niać, wykorzeniać”; z przedr. otępić 'uczy- 
nić tępym, niewrażliwym, biernym, ogłu- 
pić, zobojętnieć”, potępić 'uznać coś za złe, 
zganić, napiętnować, "pozbawić zbawienia, 
skazać na piekło”, 'uczynić tępym, stępić, 
stp. od XIV w. 'uznać winnym, skazać są- 
downie, ukarać; zlekceważyć, wzgardzić, za- 
niedbać kogoś; usunąć”, przytępić, stępić, wy- 
tępić; wielokr. -tępiać: z przedr. potępiać, 
stępiać. Ogsł.: cz. tupit 'czynić tępym, nie- 
ostrym; pozbawiać bystrości; lżyć, szkalo- 
wać, r. tupit czynić tępym, nieostrym, 
ch./s. tupiti 'ts.. Psł. *tppiti czynić nie- 
ostrym, tępym”, czas. odprzym. od psł. *topv 
*nieostry, tępy” (zob. tępy). Dalsze znacze- 
nie 'niszczyć, zwalczać, prześladować” roz- 
winęło się zapewne z pośredniego 'niszczyć 
coś (np. narzędzia) przez pozbawienie ostro- 
ści, stępienie”. 

tępy od XV w. 'nieostry, stępiony”, 'ociężały 
w myśleniu i działaniu, apatyczny, bierny; 
ograniczony umysłowo”. Ogsł.: cz. tupy 'tę- 
py, stępiony; apatyczny, obojętny, stłumio- 
ny; przytępiony, osłabiony; ograniczony, nie- 
inteligentny, głupi, r. tupój 'tępy, nieostry; 


tęsknić 


ścięty, zaokrąglony; bierny, bezmyślny”, słwń. 
tóp 'tępy”. Psł. *tope 'nieostry, tępy”, praw- 
dopodobnie z pie. *tompo-, prapokrewne ze 
stwniem. stumpf, niem. stumpf 'tępy; przy- 
tępiony, niewrażliwy, otępiały; matowy” (z pie. 
*strnbo-), od pie. *ste(m)p- (/ *ste(m)b-) *po- 
stawić, umocnić, podeprzeć” (por. też np. 
gr. stćómbó 'gniotę, tłukę”). Pierwotne zna- 
czenie przypuszczalnie 'zgnieciony, zmniej- 
szony, skrócony”. Zestawia się też np. ze 
stnord. bambr 'tłusty, nadęty”, wyprowa- 
dzając prapostać *tompo- od pie. *temp- 'na- 
pinać, naciągać” (zob. cięciwa). Zob. tępić. 

tęsknić od XVI w. 'bardzo chcieć zobaczyć 
kogoś, coś, odczuwać tęsknotę, "mocno 
pragnąć coś pozyskać, osiągnąć, daw. też 
"nudzić się czymś”, stp. od XV w. tesknić so- 
bie *smucić się, trapić się, rozpaczać”, tesknąć 
*odczuwać głęboki smutek, przygnębienie”; 
z przedr. stęsknić się, zatęsknić, utęsknić 
(dziś utęskniony, utęsknienie); por. z innym 
rozwojem początkowej grupy spółgłosko- 
wej (*teskn- > *tskn- > ckn-) stp. cknić 'przy- 
krzyć sobie, upadać na duchu, cknąć 'od- 
czuwać nudności” (w XVI w. cknąć / cnąć 
"być w złym stanie psychicznym, bunto- 
wać się wewnętrznie, narzekać, przykrzyć 
sobie, mieć czegoś dość; nudzić się, 'być 
w złym stanie fizycznym, odczuwać cierpie- 
nia, zwłaszcza mdłości ), dial. młp. iśl. cnąć 
się / cnić się 'tęsknić, przykrzyć się”. Por. cz. 
tesknit 'tęsknić, słc. tesknif 'ts., cnief' sa 'ts., 
br. tosknic 'tęsknić, smucić się, martwić się, 
frasować się), cs. sztosnoti [< *sa-tasknoti] 
*zmartwić się”. Psł. dial. *toskniti (*'teskngti) 
'odczuwać głęboki smutek, przygnębienie 
(zwłaszcza z powodu braku kogoś, czegoś), 
smucić się, frasować się, zapewne czas. 
odprzym. od *teskne 'smutny, żałosny, przy- 
gnębiony” (zob. tęskny). Pierwotna polska 
postać tesknić (-e- < *») z wariantem cnić, 
w późniejszej postaci tęsknić wtórna samo- 
głoska nosowa, prawdopodobnie pod wpły- 
wem n w następnej sylabie. Zob. ckliwy, 
utyskiwać. 

tęskny od XVII w. 'smutny, żałosny, wyraża- 
jący smutek, żal”, daw. 'odczuwający żal za 
kimś, za czymś, pragnący ujrzeć kogoś, coś, 
*nudny, gnuśny”, stp. XV w. tesny 'zaniepo- 
kojony, strwożony”, teskno / tesno 'smutno, 


632 


tętnić 
przykro”; por. z innym rozwojem początko- 
wej grupy spółgłoskowej (*teskn- > *tskn- 
> ckn-) dial. ckno 'tęskno; mdło, ckliwie”. 
Por. cz. teskny 'tęskny, smętny”, słc. teskny 
'ts.. Psł. dial. *toskne 'smutny, żałosny, przy- 
gnębiony”, archaiczny przym. z przyr. *-no 
(por. słony) od psł. rzecz. *teska 'smutek, 
przygnębienie, złe samopoczucie, mdłości, 
nudności” (por. strus. teska 'burza morska, 
sztorm; ciężkie, trudne położenie”, r. tos- 
ka 'tęsknota, smutek, nuda). Podstawowy 
rzecz. *tosko od pie. *tiis-sk-, a to od pie. ba- 
zy *teus- 'opróżniać” (zob. czczy). Pierwotna 
polska postać teskny (-e- < *%) z wariantem 
ckny, w późniejszej postaci tęskny wtórna 
samogłoska nosowa, prawdopodobnie pod 
wpływem n w następnej sylabie. — Od tego 
tęsknota (por. cz., słc. tesknota 'ts.). Zob. 
ckliwy, tęsknić. 
tętent od XVI w. 'odgłos uderzających o zie- 
mię kopyt biegnącego zwierzęcia, odgłos 
ludzkich kroków, rzadko też 'tętnienie, 
dźwięczenie, dudnienie”, w XV-XVI w. jesz- 
cze formy bez -t: tęten / tenten, -tna 'hałas, 
zgiełk, wrzawa”. Por. strus. tutone / tutone 
I tutene | tutone 'szum, huk, dudnienie, 
r. daw. tuten 'szum, hałas, zgiełk, wrzawa, 
też o tupocie kopyt końskich”, dial. tuten'” 
'ts., scs. totona odgłos, dźwięk, brzmienie”, 
bg. tsten 'dudnienie, huczenie, huk”, por. 
też ch./s. tftanj, -tnja *huk, łoskot; grzmot”, 
dial. 'dudnienie kopyt końskich; turkot kół; 
szum, hałas spowodowany przez większą 
ilość ludzi”. Psł. *totone 'dudnienie, hucze- 
nie, huk”, rzecz. odczas. od psł. *tgtonati 
'dudnieć, huczeć” (zob. tętnić). 
tętnić od XV w. 'o kopytach, nogach uderza- 
jących o ziemię w biegu, 'płynąć rytmicz- 
nie (o krwi), pulsować (o sercu, tętnicach)”, 
"wydawać rytmiczny odgłos, brzmieć, dźwię- 
czeć; rozbrzmiewać, daw. "uderzać w coś, 
wywołując odgłos, dudnienie', stp. 'hałaso- 
wać, czynić wrzawę” (tętnanie 'hałas, zgiełk, 
wrzawa, tupot”), daw. też tętnieć 'tętnić, 
*wydawać rytmiczny odgłos, brzmieć, dźwię- 
czeć; rozbrzmiewać, XVI-XVII w. też tęt- 
nąć 'tupać'. Por. strus. tut(z)nuti 'grzmieć, 
dudnić, huczeć”, tut()neti 'ts., tut(5)nati 
'grzmieć, huczeć, buczeć, r. dial. tutnut 
*stukać, dudnić, huczeć”, bg. tbtna 'dudnić, 


tkać 


huczeć, dial. 'tupotać, ch./s. tutnjiti 'hu- 
czeć, buczeć, grzmieć, rozlegać się. Psł. 
*totonati "wydawać silny, przedłużający się 
odgłos, dudnić, huczeć”, czas. pochodzenia 
dźwkn. z charakterystycznym podwojeniem 
rdzenia *tp-ton-, prapokrewny łac. tonó, to- 
ndre 'grzmieć”, stind. tónyati 'szumi, dźwię- 
czy, grzmi”, stwniem. donar 'grzmot” (dziś 
niem. Donner 'grzmot, grom; huk”). — Od 
tego tętno od XVI w. 'pulsowanie krwi wy- 
czuwalne w tętnicach; puls”, daw. 'tętnica” 
(por. strus. tutno 'szum, łoskot, hałas”, ukr. 
dial. tutnó 'dudnienie, łoskot') — tętnica. 
Zob. tętent. 

tkać I od XVI w. 'wkładać, wsuwać, wpy- 
chać, wtykać, dial. 'pchać, wypychać; pod- 
suwać coś komuś; dużo jeść; z przedr. ode- 
tkać, potkać (się) daw. od 1400 r. 'w czasie 
drogi natknąć się na kogoś, spotkać kogoś, 
spotkać się z kimś; przytrafić się, zdarzyć 
się (+ napotkać, spotkać), przetkać, przy- 
tkać, zatkać; wielokr. tykać (zob. tykać 1). 
Por. dł tkaś 'wtykać, wsadzać, zatykać, 
scs. tekati 'dotykać, popychać, stukać. Psł. 
*tokati dotykać, trącać, popychać, stukać, 
wpychać, wsadzać, związane etymologicz- 
nie z psł. *tekngti 'dotknąć, trącić, poru- 
szyć, stuknąć; wbić, wepchnąć” (zob. tknąć), 
pierwotnie może ftekti, ftokg. Zob. tkać II. 

tkać II od XV w. 'robić z nici tkaninę na 
krosnach, dial. też tkać, tkę, tczesz 'ts.; 
z przedr. utkać. Ogsł. w tym znaczeniu: cz. 
tkdt, r. tkat, scs. tekati, ch./s. tkdti. Psł. 
*tokati 'tkać, pierwotnie zapewne ftekti, 
*tokg (por. p. dial. tkę 'tkam'), etymologicz- 
nie tożsame z tkać I (zob.), w specjalnym 
znaczeniu 'robić tkaninę, które rozwinęło 
się z "wpychać, przetykać (na krosnach) ni- 
ci wątku między prostopadle biegnącymi 
nićmi osnowy” (zob. wątek). — Od tego 
tkacz (-> tkaczka, tkactwo); tkanina; tkanka 
(stp. XV w. 'pas ozdobnej tkaniny używany 
do obramowania szat). 

tkliwy od XVIII w. 'skłonny do okazywania 
czułości, serdeczności, współczucia; będący 
objawem czułości, serdeczności, daw. 'bu- 
dzący czułość, wzruszenie, rozczulający”, 
*mocno odczuwany, dotkliwy”. Por. cz. tkli- 
vy 'tkliwy, wzruszający, rozczulający”, słc. 
książk. tklivy 'ts.. Przym. z przyr. -iwy 


633 


tkwić 


(< psł. *-ivv) od pierwotnego imiesłowu 
*tvkle od psł. *tekngti 'dotknąć, trącić, 
poruszyć, stuknąć; wbić, wepchnąć” (zob. 
tknąć). Pierwotne znaczenie 'taki, który do- 
tyka. — Od tego tkliwość; daw. tkliwić 'czy- 
nić tkliwym, rozrzewniać, wzruszać; śpie- 
wać tkliwym głosem, kwilić”, dziś roztkliwić. 

tknąć od XIV w. 'zbliżyć się do czegoś aż do 
zetknięcia, poruszyć, trącić, 'uderzyć rę- 
ką, bronią, rózgą, 'opanować, ogarnąć (np. 
o uczuciach)”, 'spaść na kogoś, dotknąć ko- 
goś (np. o chorobie)”, daw. 'poruszyć uczu- 
ciowo, urazić, dotknąć, stp. też 'wbijać 
w ziemię, 'pozwać do sądu, dotykając po- 
zwanego, dokonać symbolicznego aresztu 
przez dotknięcie”, stp. tknąć się "powołać się 
na kogoś”, 'dotyczyć czegoś; z przedr. do- 
tknąć, natknąć się, potknąć się, przytknąć, 
utknąć, wetknąć, wytknąć, zatknąć, zetknąć. 
Ogsł.: cz. tknout 'dotknąć, r. tknut: 'tknąć, 
dotknąć, scs. toeknoti 'dotknąć, popchnąć, 
stuknąć, ch./s. taknuti i taći, taknem 'do- 
tknąć”. Psł. *tokngti 'dotknąć, trącić, poru- 
szyć, stuknąć; wbić, wepchnąć, pokrewne 
z łot. tukstet 'stukać, tłuc, taucet "tłuc 
w stępie”, gr. tykos "młot kamieniarski, ki- 
lof; topór wojenny”, do pie. *(s)teu-k-, bę- 
dącego derywatem od pierwiastka *(s)teu- 
*uderzać, bić, tłuc. Pierwotne znaczenie 
zapewne 'lekko uderzyć, stuknąć, szturch- 
nąć.. Zob. tkać I, II, tykać I. 

tkwić tkwię od XVI w. (z przedr. od XV w.) 
*być umocowanym w czymś, włożonym, 
wetkniętym w coś, siedzieć w czymś moc- 
no, 'trwać nieruchomo, pozostawać gdzieś 
długo, 'być w czymś zawartym, pozosta- 
wać trwale”, stp. 1401 r. zatkwić zapewne 
'ogrodzić wbitymi w ziemię tykami, daw. 
od XVI w. tkwieć 'sterczeć, tkwić”, dial. też 
tkwić, tkwiał i ktwić, ktwiał 'tkwić, kasz. 
tkvic / tktdc 'tkwić, pozostawać nadal; pole- 
gać na czymś; z przedr. utkwić. Wyłącznie 
polskie (cz. tkvet / tkvit 'tkwić” jest zapoży- 
czeniem z polskiego, stąd chyba słc. książk. 
tkviet 'tkwić, spoczywać”). Niewątpliwie 
w związku etymologicznym z tkać 'wkła- 
dać, wsuwać, wpychać, wtykać, tknąć, psł. 
*tvkati 'dotykać, trącać, popychać, stukać, 
wpychać, wsadzać, *tekngti 'dotknąć, trą- 
cić, poruszyć, stuknąć; wbić, wepchnąć” 


tieć 


(zob. tkać I, tknąć), pierwotne znaczenie 
przypuszczalnie 'być wbitym, wepchnię- 
tym, wetkniętym w coś”, ale budowa nie- 
jasna. Od tej samej podstawy inaczej zbu- 
dowane stp. tczeć 'tkwić, stcz. tćieti, tću 
'tkwić, pozostawać, utrzymywać się”. 

tleć od XVI w. (z przedr. od XV w.) 'palić się 
bez płomienia lub słabym, przytłumionym 
płomieniem, żarzyć się, stp. XV w. zetleć 
*osłabnąć, zacząć niszczeć; powalać, ubru- 
dzić”, dial. tleć, tleje "palić się powoli bez 
płomienia, 'próchnieć, 'tajać (o śniegu)”, 
kasz. tklec, tkleje / tkli "palić się słabo, tleć”; 
też tlić się "palić się słabo, bez płomienia”, 
dial. *zapalać się; dopalać się”, kasz. tlćc są 
*słabo się palić. Ogsł.: cz. tlit 'gnić, but- 
wieć, próchnieć”, r. tlet 'rozkładać się, gnić, 
próchnieć, butwieć; tlić się, żarzyć się”, scs. 
twleti, tolejo 'rozpadać się”, toliti, teljo 'nara- 
żać na rozpad, niszczyć”, słwń. tleti 'tleć, tlić 
się”. Psł. *teleti 'rozkładać się, rozpadać się, 
próchnieć, butwieć; tlić się, żarzyć się”, nie- 
jasnego pochodzenia. Budowa dopuszcza 
czas. odrzecz. od psł. *telo 'ziemia, grunt, 
dno, podłoga, pochodny czas. mógłby mieć 
pierwotne znaczenie 'zamieniać się w zie- 
mię, rozpadać się w proch” > 'próchnieć, 
butwieć”; znaczenie 'tlić się, żarzyć się” było 
wtórne w nawiązaniu do świecenia próchna 
niektórych drzew. Mniej prawdopodobne 
tradycyjne objaśnienie, wiążące z lit. tyleti 
*milczeć, tilti 'ucichać, cichnąć, łot. tilt 
*mięknąć, które od pie. *tel- 'być spokoj- 
nym, z czego miałoby powstać znaczenie 
*spokojnie się palić, żarzyć się”. Zob. wątły. 

tlen od XIX w. 'pierwiastek chemiczny O”, 
neologizm Jędrzeja Śniadeckiego (1856 r.), 
oparty na tleć (zob.). 

tłomsić od XIX w. 'gnieść, miąć, miętosić”, 
dial. też *kotłować się (o atmosferze przed 
burzą)”; z przedr. przytłamsić 'przygnieść, 
przydusić”, stłamsić 'zgnieść, zdusić, stłu- 
mić. Czas. intensywny z przyr. -s- (por. 
dąsać się) od niepoświadczonego w polskim 
czas. odpowiadającego cz. tlamat 'jeść, żuć” 
(por. też cz. tlampat 'paplać, pleść”, tlemit se 
*śmiać się, tlachat 'paplać, gadać, pleść”), 
zapewne pochodzenia dźwkn. 

tło od XV w. 'dalszy plan przestrzeni; jedno- 
lite zabarwienie czegoś, na które nakłada- 


634 


tłok 


ny jest wzór, deseń, 'podłoże czegoś”, daw. 
"podłoga, posadzka, pomost”, stp. XV w. 
"podłoga, dial. 'dno pieca chlebowego, pod- 
łoga w piecu, dno paleniska, kominka, 
kasz. tło "podłoga w piecu”. Ogsł.: cz. przest. 
i dial. tlo strop”, r. daw. tlo 'dno, spód, pod- 
stawa, scs. tvlo: na tvlóche 'na ziemi, na 
twardym gruncie”, ch./s. tló (wtórnie też tle 
i tli ż mn) 'grunt, podstawa, tło”. Psł. *tvlo 
*ziemia, grunt, dno, podłoga, prapokrewne 
z lit. tilć 'deseczka w podłodze łodzi; po- 
lano, szczapa”, stpr. talus "podłoga, niem. 
Diele 'podłoga; dyl, bal, stirl. talam 'grunt, 
ziemia, łac. tellas 'ziemia; grunt, podło- 
ga; posiadłość; kraj, okolica, obszar”, stind. 
tdla- n 'płaszczyzna, powierzchnia, równi- 
na; dłoń, podeszwa”, wszystkie od pie. *tel- 
"płaski teren; deska”. 

tłoczyć od XV w. 'wyciskać, wygniatać”, 'dru- 
kować', 'nadawać czemuś określony kształt 
(za pomocą pras, tłoczarek)”, przest. 'upy- 
chać ciasno, pchać, stłaczać”, daw. 'gnieść, 
dusić, uciskać mocno, przygniatać”, stp. 'dep- 
tać, 'popychać, naciskać na kogoś, 'trapić, 
dręczyć”, kasz. tłoććc 'gnieść, dusić; z przedr. 
przytłoczyć, stłoczyć, wytłoczyć, zatłoczyć. 
Ogsł.: cz. tlaćit 'cisnąć, naciskać, przycis- 
kać; pchać, popychać; wyciskać, wygniatać, 
ukr. toloćyty 'deptać, tratować, ch./s. tlaćiti 
*tłoczyć, przyciskać; uciskać, gnębić”. Psł. 
*tolćiti 'tłoczyć, ściskać, naciskać, przycis- 
kać, gnieść, czas. wielokr. od psł. *telkti 'bić, 
tłuc, gnieść” (zob. tłuc) bądź czas. odrzecz. 
od psł. *tolke 'tłoczenie, ścisk, gniecenie” 
(zob. tłok). — Od tego tłoczny. 

tłok od XVI w. 'ścisk, natłok, ciżba”, 'element 
silnika tłoczący parę, powietrze, wodę itp., 
daw. 'stempel do wytłaczania skóry; pieczęć 
do odciskania znaków wypukłych, daw. 
i dial. *'ugór, odłóg; pastwisko”, kasz. tłok 
śścisk, ciżba”. Ogsł.: cz. tlak 'ciśnienie; na- 
cisk, presja”, r. dial. tólók 'tłok, tłuczek do 
ubijania ziemi”, 'ugór, na którym się wypa- 
sa bydło; klepisko', słwń. tlak *dobrze ubi- 
ta ziemia; ciśnienie”. Psł. *tolke 'tłoczenie, 
ścisk, gniecenie; coś stłoczonego, zgniecio- 
nego, ugniecionego', rzecz. odczas. od psł. 
*telkti "bić, tłuc, gnieść” (zob. tłuc), z cha- 
rakterystyczną wymianą samogłoski rdzen- 
nej *e = *o. Nowe znaczenie techniczne 


tłuc 


*część składowa silnika lub pompy” wtórnie 
utworzone od tłoczyć. 

tłuc tłukę od XV w. 'rozbijać na kawałki, 
miażdżyć, rozgniatać, "uderzać wiele razy 
o coś, walić o coś; kołatać, stukać”, pot. 'bić 
kogoś; zabijać, uśmiercać, tłuc się 'ulegać 
rozbiciu, rozlatywać się na kawałki”, 'bić się 
wzajemnie”, 'uderzać się, obijać się o coś, 
stukać, 'włóczyć się, obijać się; z przedr. 
potłuc, stłuc, wytłuc, zatłuc. Ogsł.: cz. tlouc, 
tluku "uderzać wiele razy o coś, walić; bić, 
tłuc; uderzeniem niszczyć coś, rozbijać; ra- 
nić, r. tolóć”, tolku 'tłuc, rozdrabniać, to- 
lóćsja 'kręcić się; wałęsać się, włóczyć się, 
obijać się”, scs. tleśti, tlvkg 'pukać, bić, ude- 
rzać. Psł. *telkti, *tfkg bić, tłuc, gnieść, 
może pokrewne z lit. telkti, telkiu *zwo- 
ływać do wspólnej pracy; zbierać razem, 
telktis 'zbierać się do wspólnej pracy”, tilk- 
ti, tilksu 'być oswojonym, aptilkęs 'utarty, 
rozparty”, łot. nuo-talcit 'wychłostać, zbić”, 
stkornw. talch [< *tlko-] 'otręby”, od pie. 
(bałtosł. i celt.) *telek- / *telk- "uderzać, tłuc, 
bić. Polski bezokol. tłuc (tak samo np. cz. 
tlouc) wtórny (zamiast oczekiwanego *tlec), 
oparty na temacie czasu teraźn. tłuk- < *tfk-. 
— Od tego tłuczek; od czas. przedrostkowe- 
go stłuczka. 

tłum od XV w. 'wielka liczba ludzi zgroma- 
dzonych w jakimś miejscu; masy ludzkie, 
pospólstwo, gmin”, w XV w. też 'stos drew- 
na czy też kępa drzew”, dial. śl. tłuma 'tłum" 
(z polskiego zapożyczone cz. książk. tlum, 
ukr. tlum, br. tlum). Łączone z psł. *t]pa 
*niezorganizowana grupa ludzi, gromada, 
tłum” (por. r. tolpa 'tłum, ciżba, rzesza, 
skąd zapewne cz. tlupa 'tłum, tłumek; sku- 
pisko drzew, roślin”, scs. tlspa 'gromada', 
bg. telpa 'tłum'), pokrewnym z lit. talpa 
*wystarczające miejsce”, łot. talpa 'miejsce', 
stind. tdlpas m i talpa ż 'miejsce spoczyn- 
ku” i dalej z lit. tilpti, telpu 'mieścić się, 
zmieścić się, pomieścić się, łot. tilpt, tęlpu 
*ts., od pie. *telp- "mieścić się, mieć miej- 
sce'. Wyraz polski miałby pochodzić z *t/me 
< *tfp-me, tj. od psł. *tjpa rozszerzonego 
o przyr. *-me w niejasnej funkcji. Nie moż- 
na jednak wykluczyć, że tłum to rzecz. 
odczas. od tłumić we wtórnym znaczeniu 
*przyciskać, ściskać” (zob. tłumić). — Od te- 
go tłumny. 


635 


tłumić 


tłumacz od XV w. (stp. też tołmacz / tułmacz) 
*ten, kto dokonuje przekładu z jednego ję- 
zyka na drugi”, przest. 'interpretator, ko- 
mentator”, dial. tłomacz, kasz. tłomdć 'tłu- 
macz”. Ogsł.: cz. tlumać, r. hist. tolmóć, -ćd , 
ch./s. tiumdć. Słow. *tlmaćv 'ten, kto doko- 
nuje przekładu z jednego języka na inny, 
kto wyjaśnia, objaśnia, interpretuje coś, 
stare zapożyczenie z języków tureckich, por. 
kuman. tylmac, kirg. tilmdś, ujgur. tilmdźi, 
tur. dilmac 'tłumacz” (podstawę tych wyra- 
zów stanowiło sttur. tył język, mowa”). 

tłumaczyć od XV w. (przest. tłomaczyć) 'wy- 
jaśniać, interpretować, komentować, 'prze- 
kładać z jednego języka na drugi”, 'uspra- 
wiedliwiać, uzasadniać”, daw. wyrażać, wy- 
powiadać swe myśli, mówić, porozumiewać 
się”, dial. tłumaczyć / tłomaczyć, np. tłuma- 
czyć na książce 'czytać, kasz. tłomaććc 'in- 
terpretować; przekładać z jednego języka 
na drugi; usprawiedliwiać; z przedr. 'prze- 
tłumaczyć, wytłumaczyć. Ogsł.: cz. tlumoćcit 
(przest. tlumaćit) 'przekładać; interpreto- 
wać, r. tolmócit 'przekładać”, dial. *'pojmo- 
wać; objaśniać”, ch./s. tumdciti (dial. tolmd- 
ćiti | tómaćiti) 'objaśniać; przekładać; po- 
wiadać, głosić”, "rozumieć, pojmować, dial. 
tumaćciti misu "odprawiać mszę”. Słow. *tlma- 
Citi, *tlmaćg "przekładać z jednego języka 
na inny, objaśniać, wyjaśniać, interpreto- 
wać, czas. odrzecz. od psł. *tlmaćv (zob. 
tłumacz). 

tłumić od XV w. 'stosować środki zmierzające 
do likwidacji czegoś, nie dawać się czemuś 
rozwinąć, przygniatając to (zwykle ogień)”, 
*opanowywać jakiś odruch, nie okazywać 
po sobie czegoś, 'przyciszać, głuszyć”, stp. 
XV w. ściskać, zgniatać; męczyć, dręczyć”, 
tłumić się 'pchać się”, kasz. tłómic 'wiele jeść, 
być żarłocznym: z przedr. stłumić, stp. XV w. 
potłumić "podbić, podporządkować sobie”, 
zatłumić 'nie pozwolić wyrosnąć, zagłu- 
szyć”. Por. słc. tlmit 'tłumić; amortyzować 
(z polskiego zapożyczone cz. tlumit 'tłumić, 
przytłumiać, ściszać, przyciemniać”). Przy- 
puszczalnie czas. odrzecz. od tłum (zob.), 
z pierwotnym znaczeniem 'powodować ciż- 
bę, ścisk, ściskać, zgniatać”. Nie można jed- 
nak wykluczyć pochodzenia od pie. pier- 
wiastka *tel- / *tol- / *t|- "być cichym, spo- 


tłumok 


kojnym” (por. np. r. tolit 'zaspokajać, ukr. 
dial. tołyty 'tłumić, uciszać, ch./s. tóliti 
"uspokajać, uciszać, koić”, psł. *toliti 'uspo- 
kajać, koić, zob. tulić); wyraz mógłby kon- 
tynuować pierwotne *t/-m- (z przyr. *-m-, 
por. tarmosić), zatem pierwotnie oznaczał- 
by 'uspokajać, przyciszać, głuszyć, wygłu- 
szać, zagłuszać, wtórnie 'uspokajać, za- 
głuszać przez przygniatanie, przyciskanie” 
> 'przyciskać, ściskać, zgniatać”. — Od tego 
tłumik. 

tłumok od XV w. (przest. tłomok) 'tobół, za- 
winiątko”, dial. tłomok / tłómok I tłumok 'ts.; 
płachta z jedzeniem przewieszona przez ra- 
mię tłomok i tłóm 'wole ptaka”. Por. cz. 
książk. tlumok 'plecak'. Prawdopodobnie 
od tłumić w znaczeniu 'ściskać, zgniatać, 
z przyr. -ok (jak psł. *svedoks, zob. świadek, 
por. też np. p. żarłok 'ktoś jedzący dużo 
i łapczywie”, r. edók, edokd 'jedzący, sma- 
kosz”, igrók, igrokd 'gracz'). Paralele słowo- 
twórcze sugerowałyby nazwę wykonawcy 
czynności, jednak znaczenia 'tobół, zawi- 
niątko, 'wole ptaka” wskazują raczej na 
pierwotne znaczenie 'to, co jest ściśnięte 
czy też napchane czymś. 

tłusty od XIV w. 'zawierający tłuszcz, dużo 
tłuszczu”, daw. 'otyły, tęgi, spasiony, tuczny”. 
Ogsł.: cz. tlusty 'gruby; tłusty; tęgi, otyły”, 
r. tólstyj 'gruby; tęgi, korpulentny”, słwń. tolst 
*tłusty”, Psł. *tfsto [< *tulz-to-] 'napęczniały, 
mający dużą objętość, gruby, pierwotny 
imiesłów bierny na -t- od nie zachowanego 
w słow. czasownika ft]zti, odpowiadającego 
lit. tulżti, tulżtu 'pęcznieć, nabrzmiewać (np. 
od wilgoci); mięknąć, butwieć, łot. tulzt 
*nabrzmiewać”. Podstawą pierwotnego cza- 
sownika było zapewne pie. *tu-l- / *tu-l-, od 
pie. pierwiastka *teu(a)- / *teu- I *tl- 'na- 
brzmiewać, obrzmiewać, puchnąć (zob. żyć, 
tył). — Od tego tłuścioch; tłuścić, utłuścić, 
zatłuścić; tłuszcz [< *tjst-jv]. Zob. tłuszcza. 

tłuszcza od XV w. 'tłum ludzi ciemnych, mo- 
tłoch, hołota; niechętnie o tłumie”, pierwot- 
nie bez zabarwienia ujemnego 'gromada 
(ludzi)” (ale już w XV w. wyjątkowe 'zbie- 
gowisko ludzkie, zbuntowany tłum”). Por. 
r. tólśća 'grubość; gąszcz; masa; pokład”, 
ukr. tóvśća '(gruba) warstwa”, wielkie zbio- 
rowisko ludzi lub zwierząt”, przen. 'szeroki 


636 


toczyć 


ogół, szerokie masy ludowe, cs. tlesta 'gru- 
bość, cs.-s. XIII w. tlpśća 'gęsta mgła”, ch./s. 
tuśta *wielka ilość, masa czegoś (np. ludzi, 
zwierząt, przedmiotów)”, daw. 'grubość, oty- 
łość”, dial. kajk. tośća 'cień od koron drzew”. 
Psł. *tjśća [< *tlst-ja] 'napęcznienie, gru- 
bość” > 'to, co napęczniałe, grube, co ma 
dużą masę, dużą objętość, rzecz. abstrak- 
cyjny od psł. przym. *tlste 'napęczniały, 
mający dużą objętość, gruby” (zob. tłusty), 
z przyr. *-ja. 

tobół od XIX w. 'duży, nieelegancki pakunek, 
bagaż, paka, tłumok” (forma wtórnie utwo- 
rzona od toboły mn, nieznana jeszcze Lin- 
demu), dial. toboły mn 'torby”, zdr. tobołek 
*pakunek, paczka, tłumok”, dial. "pakunek 
podróżny; zawiniątko”; daw. od XV w. to- 
boła 'torba pasterska, podróżna”, kasz. tobo- 
le mn 'paki'; zdr. daw. XV-XVII w. tobołka 
'torba, sakwa”, daw. i dial. 'torba pastusza”. 
Por. dł. toboła 'tornister, worek, torba; torba 
pastusza; chlebak”, gł. toboła 'torba, torni- 
ster, walizka; skrzynia, pudło” (por. też zapo- 
życzone z zachsł.: niem. Tabel, dawne Tobel 
*koszyk”), cz. tobola / tobole ż 'torba pod- 
ręczna, sakwa”, dial. 'torba'”, strus. tobolbcb 
'torba, worek”, ukr. dial. tobilka / tobivka 
I tabivka 'torba skórzana noszona przez 
plecy; tornister”, bg. dial. tobulja "mała tor- 
ba', tobólec 'torba skórzana do noszenia na 
ramieniu, ch./s. tóbolac, -ólca 'sakiewka na 
pieniądze”, dial. 'woreczek na tytoń, 'po- 
chewka na osełkę. Zapewne psł. *tobola 
"torba, worek, sakwa', bez prawdopodobnej 
etymologii. 

toczyć od XV w. 'obracając, posuwać, prze- 
suwać coś na kołach, na rolkach itp., 'pro- 
wadzić, wieść (np. wojnę, spór)”, 'obrabiać 
skrawaniem na tokarce; nadawać kształt 
wyrobom ceramicznym na kole garncar- 
skim”, niszczyć (np. drewno), drążąc otwo- 
ry, kanały”, ściągać, spuszczać skądś płyn, 
lać, stp. też "posuwać, rzucać, nadając ruch 
obrotowy”, 'skręcać razem, splatać (nici), 
*rzeźbić, ryć; z przedr. otoczyć, potoczyć się, 
przetoczyć, roztoczyć, stoczyć, utoczyć, wyto- 
czyć, zatoczyć; wielokr. taczać od XV w. 'po- 
suwać naprzód coś okrągłego, kulać, turlać”, 
*zataczać się”, z przedr. otaczać, przetaczać, 
roztaczać, staczać, wytaczać, zataczać (się). 


tok 


Ogsł.: cz. toćit kręcić, obracać; nalewać (pi- 
wo), r. toćit 'toczyć; obrabiać na tokarce; 
ostrzyć”, scs. toćiti "wylewać (po kropli), to- 
czyć; biec, biegać, śpieszyć się”, ch./s. tóćiti 
*nalewać; toczyć, wygryzać, niszczyć; obra- 
biać na tokarce; ostrzyć, szlifować”. Psł. *to- 
ćiti "powodować, że coś płynie, ciecze”, 
"przesuwać coś, nadając mu ruch obrotowy”, 
*obrabiać przedmiot, obracając go”, wielokr. 
*taćati, czas. kauzat. od psł. *tekti 'płynąć, 
ciec” (zob. ciec), z regularną wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *e => *o (w wielokr. *ta- 
ćati wzdłużenie *o — a). — Od tego tokarz 
od XIV w., stp. 'ten, kto wytacza okrągłe 
przedmioty z drewna' — tokarnia; od czas. 
przedrostkowych otok "obramowanie, ob- 
wódka”; przetoka; otoczka. Zob. taczka, tok, 
zatoka. 

tok od XIV w. 'przebieg, dzianie się, odby- 
wanie się czegoś”, 'bieg, kierunek czegoś”, 
daw. 'cieczenie, płynięcie; ruch”, 'prąd elek- 
tryczny”, 'łoże rzemienne kopii”, 'klepisko 
(w stodole)” (też dziś dial.), stp. od XIV w. 
"naczynie na płyny, beczka”, dial. także 'ko- 
ryto, żłób”, 'kłoda z wydrążeniem na sypkie 
rzeczy”. Ogsł.: cz. tok 'płynięcie; tok, prze- 
bieg, bieg; strumień, r. tok 'prąd, elektrycz- 
ność, scs. tok 'gumno', tok kreve '*krwo- 
tok”, ch./s. tók / tók 'bieg, przebieg, obrót; 
nurt, prąd”. Psł. *toke 'cieczenie, płynięcie; 
bieg czegoś, przebieg”, 'to, co umożliwia cie- 
czenie (np. koryto)”, rzecz. odczas. od psł. 
*tekti płynąć, ciec” (zob. ciec), z właściwą 
starszym tego typu derywatom wymianą 
samogłoski rdzennej *e = *o. Późniejszym 
rzecz. od tej samej podstawy jest ciek (zob.). 
Zob. zatoka. 

tokować od XVIII w. *w okresie godowym 
wydawać charakterystyczny głos wabiący 
samicę i wykonywać rodzaj tańca (0 sam- 
cach niektórych ptaków, np. głuszców, cie- 
trzewi)”, dial. tokowanie 'parzenie się głusz- 
ca, cietrzewia, kasz. tokovac "przejawiać 
chęć zaspokojenia popędu płciowego (o su- 
ce)”. Por. gł. tokować 'tokować, cz. daw. to- 
kovati, dziś tokat 'ts., o cietrzewiach”, r. to- 
kovdt 'tokować”. Czas. pochodzenia dźwkn. 
— Od tego tokowisko. 

tonąć od XV w. 'pogrążać się w wodzie, iść 
na dno, tracić życie przez pogrążenie się 


637 


topić 


w wodzie”, 'głęboko się pogrążać, zagłębiać 
się w czymś z przedr. utonąć od XIV w., 
zatonąć. Ogsł.: cz. tonout, r. tonut (przest. 
i pot. tópnut), ch./s. tónuti. Psł. *to(p)ngti 
*zacząć się topić, pogrążać się w wodzie”, 
czas. inchoat. z przyr. *-ng- od psł. *topiti 
*zatapiać, pogrążać w wodzie, topić” (zob. 
topić 1). 

toń ż od XIV w. 'głębia”, 'rejon połowów», stp. 
tonia / toń "miejsce ciągnienia sieci na rzece 
lub jeziorze; głębina wodna”, dziś dial. też 
tonia 'obszar wód głębokich lub oddalo- 
nych od brzegu, głębia, 'obszar połowów, 
daw. i dial. tonie mn 'przeręble, w których 
łowi się ryby”, dial. *'małe jeziorka na łą- 
kach”, kasz. toń 'obszar połowów; prze- 
strzeń wodna na brzegu morza do zastawia- 
nia żaków; głębia; jednorazowe zapuszcze- 
nie sieci do głębi i wyciągnięcie jej stamtąd”, 
także topńd 'grząski teren, trzęsawisko, 
bagno”, 'odwilż”. Ogsł.: cz. tuń ż / tiine (dial. 
toune) 'stojąca głęboka woda; głębina w je- 
ziorze, morzu”, r. tónja (dial. też ton' ż) 'ło- 
wisko; zaciąg”, słwń. tónja 'głębokie miejsce 
w wodzie; kałuża; błoto, bagno”. Psł. *tońa 
[< *topńa] 'głębokie miejsce w wodzie, głę- 
bia”, nazwa miejsca z przyr. *-ńa od psł. *to- 
piti powodować, że ktoś lub coś tonie, za- 
tapiać, pogrążać w wodzie” (zob. topić 1). 
Powtarzające się w językach słow. znaczenie 
*zapuszczanie i wyciąganie sieci; miejsce 
ciągnienia sieci na rzece lub jeziorze, obszar 
połowów, łowisko” dopuszcza związek z pie. 
pierwiastkiem *ten- 'ciągnąć, rozciągać”. 
Możliwe jest więc, że w słow. doszło do spły- 
nięcia dwu genetycznie różnych wyrazów. 

topić I topię od XV w. (z przedr. od XIV w.) 
*zagłębiać, zanurzać w wodzie; z przedr. 
podtopić, potopić, utopić, wtopić się, zatopić; 
wielokr. -tapiać: z przedr. podtapiać, wta- 
piać się, zatapiać. Ogsł.: cz. topit, r. topit, 
ch./s. tópiti, scs. potopiti 'utopić.. Psł. *topi- 
ti powodować, że ktoś lub coś tonie, za- 
tapiać, pogrążać w wodzie”, czas. kauzat. 
związany z psł. *to(p)ngti 'zacząć się topić, 
pogrążać się w wodzie” (zob. tonąć), bez 
pewnej etymologii; nie można wykluczyć, 
że wyraz jest etymologicznie tożsamy z psł. 
*topiti 'ogrzewać coś, palić w czymś; przez 
ogrzewanie zamieniać ciało stałe w płynne, 


topić 


roztapiać” (zob. topić 1I), z przypuszczal- 
nym rozwojem znaczenia 'roztapiać” > 'za- 
nurzać w czymś roztopionym” > 'zanurzać 
w wodzie, zatapiać”. Zob. potop. 

topić II topię od XV w. 'przez ogrzewanie za- 
mieniać ciało stałe w płynne”, topić się 'sta- 
wać się płynnym, tajać”, dial. śl. topić 'palić 
(w piecu)”; z przedr. przetopić, roztopić, sto- 
pić, wytopić; wielokr. -tapiać: z przedr. prze- 
tapiać, roztapiać, wytapiać. Ogsł.: cz. topit 
"palić (w piecu); zapalać ogień, 'wydzie- 
lać ciepło, grzać, 'roztapiać, r. topit "palić 
(w czymś); opalać, ogrzewać; roztapiać; 
prażyć”, ch./s. tópiti 'roztapiać, daw. dial. 
*ogrzewać.. Psł. *topiti, *tofg 'ogrzewać coś, 
palić w czymś; przez ogrzewanie zamieniać 
ciało stałe w płynne, roztapiać”, czas. kauzat. 
od niezachowanego psł. czas. ftepti, ttepg 
'grzać, być ciepłym” bądź bezpośrednio od 
pie. pierwiastka *tep- 'być ciepłym” (zob. 
ciepły). — Od czas. przedrostkowych rozto- 
py mn, stop, wytop. Zob. topnieć. 

topiel ż od XV w. 'głębokie miejsce w rzece, 
w jeziorze, grząskie bagno”, stp. 'rozlewisko 
wodne, jezioro, bagno; niebezpieczna głębia 
wodna, kasz. tofel / topela, zwykle todele mn 
'grząskie bagno, trzęsawisko”. Od topić 'za- 
nurzać w wodzie” (zob. topić I), z przyr. -el 
(co do budowy por. kąpiel). — Od tego to- 
pielec 'ten, kto się utopił”, dial. 'istota żyją- 
ca w wodzie i wciągająca do niej grzesznych 
ludzi”. 

topnieć topnieję od XV w. 'przechodzić ze 
stanu stałego w ciekły”, pot. 'zmniejszać się, 
ubywać”; z przedr. stopnieć. Czas. odprzym. 
od daw. topny 'łatwy do przetopienia, mo- 
gący być stopionym; roztopiony, stopiony”, 
który od topić II (zob.). Może jednak z pier- 
wotnego jednokr. ftopnąć, jak np. twardnieć 
zamiast dawniejszego twardnąć. 

topola od XV w. 'drzewo Populus nigra, 
w gwarach często topól ż. Ogsł. (ale posta- 
ci niejednolite): dł. topoł m, gł. topol, cz. to- 
pol m, dial. topol, słc. topol m, r. tópol, ukr. 
topólja, br. tapólja, ch./s. topóla, daw. i dial. 
topol m, słwń. topóla, dial. topol ż. Psł. *to- 
polb I *topole i *topola I *topola 'topola', bez 
pewnej etymologii. Zmienność postaci mor- 
fologicznych sugeruje zapożyczenie, zapew- 
ne z łac. lud. *papulus (co z łac. pópulus 'to- 


638 


torba 


pola”), skąd też stwniem. papil, niem. Pappel 
'topola'; nagłosowe t- w słow. z odpodobnie- 
nia spółgłosek na odległość (*p -'p > t -'p). 
Mniej prawdopodobne pokrewieństwo słow. 
i łac. nazwy drzewa. 

topór od XV w. 'rodzaj siekiery”, daw. 'broń 
obuchowa, dial. 'duża siekiera ciesielska”, 
kasz. topór 'topór'; zdr. toporek. Ogsł.: cz. 
topor "rękojeść, trzonek, toporzysko”, r. to- 
pór 'topór, siekiera, 'dawna broń i ostre 
narzędzie katowskie', bg. hist. topór 'topór 
jako broń”, dial. 'siekiera; specjalny rodzaj 
siekiery”, słwń. topór 'rękojeść siekiery, ki- 
lofa; siekiera. Psł. *topore 'siekiera, przy- 
puszczalnie zapożyczenie z iran. *tapara- 
*siekiera, topór” (por. śrpers. tabrak, npers. 
teber, kurd. tefer 'siekiera'); mniej prawdo- 
podobny rodzimy derywat od psł. *tepti, 
*tepg 'uderzać (także ostrym narzędziem), 
tłuc (zob. ciapać), z przyr. *-or» (który jed- 
nak nie jest poświadczony w archaicznych 
nazwach narzędzi). — Od tego toporny 'wy- 
konany z pospolitego materiału, mający cięż- 
ką budowę; z grubsza ciosany, niezgrabny, 
nieforemny”, dial. 'zrobiony jakby toporem, 
grubo, niezręcznie” (por. cz. toporny 'sztyw- 
ny, niezręczny, niezgrabny', r. topórnyj 'gru- 
by, niezgrabny, jakby zrobiony toporem”); 
toporzysko 'uchwyt topora, siekiery”. 

tor od XVII w. 'droga, trasa, po której po- 
rusza się jakiekolwiek ciało”, 'droga ułożo- 
na z szyn, po której poruszają się pociągi, 
tramwaje, sport. 'trasa przeznaczona i przy- 
stosowana do rozgrywania zawodów spor- 
towych”, daw. 'odbycie jakiejś drogi, podróż”, 
"droga wydeptana, utarta, pełna śladów”, 
dial. tór 'ślad”, kasz. tor 'droga', tur (< *tór) 
*wyżłobienie, koleiny pozostawione przez 
koła pojazdów, płozy sań itp.. Ogsł.: cz. tor 
*wyjeżdżona część drogi”, dial. 'ślad zwie- 
rzęcy”, r. dial. tor 'utarta, wyjeżdżona dro- 
ga; ubite i utarte miejsce”, ch./s. tór 'zagro- 
da, obora”, dial. *ślad. Psł. *tore "utarte, 
przetarte miejsce, utarta trasa, droga, rzecz. 
odczas. od psł. *terti 'trzeć” (zob. trzeć), 
z typową dla takich rzecz. wymianą samo- 
głoski rdzennej *e => *o. — Od tego toro- 
wisko; torować, utorować. Zob. zator. 

torba od XVIII w. 'rodzaj worka; podłużny 
woreczek używany jako opakowanie”, dial. 
torba | toryba | terba 'sakwa do karmienia 


towar 


koni, *żołądek krowy”, kasz. torba 'torba*; 
zdr. torebka. Por. cz. torba, r. tórba, ch./s. 
tórba. Zapewne zapożyczenie orientalne, 
por. tur. torba 'torba, sakwa. 

towar od XV w. 'rzeczy ruchome przezna- 
czone do kupna, sprzedaży, wymiany”, stp. 
też "majątek ruchomy wraz ze służbą”. Por. 
cz. tovar 'wyrób, produkt; towar”, r. tovdr 
'towar"”, ukr. tovdr "majątek; bydło (rogate)”, 
ch./s. tóvar 'towar; brzemię”. Słow. *tovare 
"majątek ruchomy, dobra handlowe”, zapo- 
życzenie orientalne, zapewne z języków tu- 
reckich, por. sttur. w XI w. (u Mahmuda 
Kaszgirskiego) tavar "majątek; danina; dar”, 
stujgur. tawar "majątek; towar”, nogaj. tuvar 
"bydło, tur. davar 'bydło (drobne)”, także 
mong. tawar 'towary, własność”. 

towarzysz od XV w. 'kolega, kompan”, daw. 
*szlachcic zaciągający się do chorągwi hu- 
sarskiej lub pancernej z własnym pocztem”, 
'czeladnik', dial. 'przyjaciel', 'narzeczony”, 
*czeladnik', kasz. tovareś 'ten, kto przeby- 
wa, spędza czas z kimś. Ogsł.: cz. tova- 
tyś 'czeladnik, przest. 'kolega, kompan, 
strus. od XIV w. tovariśće 'współtowarzysz; 
uczestnik”, r. tovdriść (daw. też tovariś) 'to- 
warzysz, kolega, przest. pomocnik”, 'ró- 
wieśnik”, 'zausznik”, słwń. tovdriś 'kolega, 
kompan'. Słow. *tovarisv (czy też *tovariśćv) 
"kolega, kompan, druh', zapożyczenie orien- 
talne, por. stujgur. tawar "majątek; towar” 
i eś / is 'towarzysz”. — Od tego towarzyszyć, 
stowarzyszyć się; towarzyski; towarzystwo. 

toż od XV w. wzmocnione to, przest. 'a także, 
tak samo”, daw. 'więc, tedy. Od zaim. to 
(zob. ten), z part. -ż (zob. -że). 

tożsamy od XIX w. 'ten sam lub taki sam, 
identyczny” (nieznane jeszcze Lindemu), 
daw. XVIII w. tosamy 'identyczny”. Od toż 
(zob.), dawniej to (zob. ten) i sam (zob.). 
— Od tego tożsamość 'identyczność” (daw. 
tosamość 'ts. ). 

tracić od XV w. 'przestawać coś mieć, pozby- 
wać się czegoś, 'ponosić stratę material- 
ną, "marnować, trwonić, "wydawać się gor- 
szym, mniej wartym”, 'wykonywać wyrok 
śmierci, pozbawiać życia”, daw. "marnować 
się, 'wykosztowywać się, trwonić pienią- 
dze, kasz. tracćc 'przestawać coś mieć, tra- 
cić; marnować, trwonić; pozbawiać życia”; 


639 


trapić 


z przedr. stracić, utracić, wytracić, zatracić 
się. Ogsł.: cz. tratit "tracić, ponosić szkodę”, 
stcz. tratiti też "niszczyć, marnować, r. trdtit 
*wydawać; wydatkować, tracić, zużytkowy- 
wać, ch./s. tratiti "marnować, tracić. Psł. 
*tratiti zużywać coś, niszczyć, marnować, 
pozbywać się czegoś, pierwotne znaczenie 
zapewne 'trzeć, rozcierać, rozdrabniać coś” 
> 'zużywać coś, prapokrewne z lit. triotas 
*brus, osełka”, łot. truóts 'ts., goc. brobjan 
*ćwiczyć, od pie. *trót- / *ter-t-, utworzone- 
go od pierwiastka *ter- 'trzeć” (zob. trzeć). 
— Od czas. przedrostkowych strata, utrata, 

trafić od XV w. 'ugodzić w cel, dosięgnąć 
celu, daw. od XVI w. i dial. też trefić, tak- 
że 'zdarzyć się, trefić (stp. trafić) 'ukła- 
dać w loki, karbować, fryzować (włosy)”; 
z przedr. natrafić, potrafić (daw. też potrefić) 
od XVI w. 'poradzić sobie z czymś, dokonać 
czegoś”, daw. 'spotkać kogoś, natknąć się na 
kogoś, na coś, znaleźć”, 'osiągnąć, uzyskać, 
"ugodzić, uderzyć”, 'utrafić w cel, 'zdarzyć 
się, przytrafić się, utrafić. Por. stcz. trefiti 
se 'zdarzyć się, powieść się; trafić się; tra- 
fić gdzieś”, cz. trafit 'trafić', ch. dial. trefiti 
*trafić, utrafić; spotkać. Zapożyczenie ze 
śrwniem. treffen, śrniem. wsch. traffen 'do- 
sięgnąć, trafić, spotkać”, niem. treffen 'tra- 
fić, utrafić; uderzyć, porazić”. Do polskiego 
przejęte najpierw w postaci trafić, postać 
trefić może pod wpływem czeskim i / lub 
niemieckim, mógł też oddziałać rodzimy 
dialektyczny rozwój ra- > re-. — Od tego 
traf, trafny. 

tragarz od XV w. 'ten, kto trudni się no- 
szeniem ciężarów”, dial. tragarz | stragarz 
"główna belka pod belkowaniem pułapu; 
podkład drewniany pod szynami”. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. trager / treger 'nosiciel, 
tragarz”, niem. Trdger 'nosiciel, przedstawi- 
ciel, wyznawca; tragarz, bagażowy; dźwigar, 
legar, belka”. 

trapić od XV w. 'wyrządzać przykrość, mar- 
twić; dotkliwie dawać się odczuwać, dawać 
się we znaki”, daw. 'nękać, niepokoić, gnę- 
bić, prześladować, stp. "męczyć, dręczyć”, 
kasz. trapic 'kusić, wabić do czegoś, ciąg- 
nąć, 'pobudzać apetyt, dodawać apetytu, 
*trapić, niepokoić, gnębić”; z przedr. strapić 
"przyprawić kogoś o zmartwienie, troskę, 


tratować 


smutek, zmartwić, strapiony 'zmartwiony, 
smutny, stroskany”, strapienie zmartwienie, 
kłopot, troska, zgryzota, przest. utrapić 
*zmartwić, strapić” (dziś utrapiony 'zmart- 
wiony, strapiony”), daw. 'udręczyć, zadać 
cierpienie; zgnębić, utrapienie "kłopot, 
zmartwienie, zgryzota, troska; umartwie- 
nie”. Ogsł.: cz. trdpit "męczyć, dręczyć, gnę- 
bić”, r. toropit "ponaglać, popędzać, toropit- 
sja 'spieszyć się”, ch./s. trapiti 'trapić, mę- 
czyć, zamęczać. Psł. *torpiti "zadawać ból, 
cierpienie, męczyć, dręczyć”, czas. kauzat. 
od psł. *tfpeti 'odczuwać, przeżywać, znosić 
ból” (zob. cierpieć), z wymianą rdzennego 
*4 — "or. Pierwotne znaczenie 'powodować, 
że ktoś cierpi”. Polskie trapić ma -a- pod 
wpływem stcz. trapiti; pierwotna postać 
polska zachowana słabiej: stp. XV w. też tro- 
pić 'nękać, męczyć, dręczyć, utropić 'znę- 
kać, zmęczyć, znużyć”, daw. tropić się 'tracić 
pewność siebie, mieszać się”, z przedr. stro- 
pić się. 

tratować od XV w. (daw. też tretować) 'dep- 
tać coś w biegu, stp. też tratować się "ranić 
koronę kopyta źle postawioną drugą no- 
gą (o koniu)”; z przedr. stratować; por. stp. 
XV w. trat zranienie korony kopyta u koni 
od uderzenia kopytem drugiej nogi”. Zapoży- 
czenie ze śrwniem. treten / tretten 'deptać; 
wchodzić, wstępować, niem. treten 'deptać. 

tratwa od XVIII w. (daw. i dial. też tratew) 
*pnie drzew złączone do spławiania; rodzaj 
pomostu z belek, desek itp. do pływania, 
z przestawką spółgłosek ft (wt) > tw z wcześ- 
niejszego (od XV w.) trafta | trawta (też tryf- 
ta) 'pnie drzew złączone do spławiania”. Za- 
pożyczenie ze śrwniem. trift 'spław drewna, 
niem. Trift 'spław drewna” (od śrwniem. trif- 
ten "pędzić, gnać, wprawiać w ruch, pchać, 
spychać”). Najbliższa wyrazowi niem. była 
stp. postać tryfła; niejasne rdzenne -a- po- 
wstało przypuszczalnie na gruncie polskim, 
chyba że podstawę zapożyczenia stanowiło 
niem. dial. (w dawnych Prusach Wschod- 
nich) Traft tratwa”, które jednak, jako izo- 
lowane na gruncie niem., raczej zostało 
przejęte z polskiego. W polskim wyraz zo- 
stał przyporządkowany do rzecz. na -twa 
(typu płetwa), z czym związana była prze- 
stawka spółgłosek, a także dawna oboczna 
postać tratew. 


640 trawić 


trawa od XIV w. 'rodzina roślin Gramineae" 
dial. "wszelkie drobne rośliny dziko rosną- 
ce”, kasz. trdva 'trawa; zdr. trawka. Ogsł.: 
cz. trdva, r. travó, scs. trava / treva 'trawa; 
młoda zieleń, trawiasty porost; rośliny”, bg. 
trevd 'trawa, ch./s. trdva 'trawa; murawa; 
ziele”. Psł. *trava (dial. *tróva) 'trawa', rzecz. 
odczas. od psł. *truti, trovg "zużywać, jeść; 
truć (zob. truć), oparty na temacie czasu 
teraźn. *trov- ze wzdłużeniem samogłoski 
rdzennej *o —> *a (*ć w postaci *trćva nie- 
jasne). Pierwotne znaczenie zapewne 'to, co 
się zużywa, co się spasa, karma” > 'zielona 
pasza, rośliny zużywane na paszę, trawa 
(rosnąca, ścięta). — Od tego trawnik; tra- 
wiasty. 

trawić od XV w. 'przetwarzać spożyty po- 
karm i przyswajać go sobie”, dawniej tak- 
że 'niszczyć, pożerać, pochłaniać, zużywać, 
*trwonić, tracić, marnotrawić, wydatko- 
wać”, trawić czas 'spędzać czas”, stp. XV w. 
trawić "niszczyć, spalać (o ogniu i innych 
siłach)”, 'używać dóbr materialnych, też zu- 
żywać je lekkomyślnie, nadużywać ich, trwo- 
nić je”; z przedr. przetrawić, strawić 'prze- 
tworzyć spożyty pokarm i przyswoić go 
sobie; zniszczyć, zniweczyć, zrujnować; spę- 
dzić, przepędzić, zużyć (pewien czas)”, wy- 
trawić 'oddziałać kwasami na powierzch- 
nię metalu, kryształu, szkła itd.; zniszczyć, 
przepalić, wypalić, daw. 'wyniszczyć, wy- 
tracić, wygubić”, 'strawić, przetrawić, 'wy- 
klarować napoje alkoholowe, stp. XV w. 
*zużyć na swoje potrzeby, wydać; spaść, wy- 
paść (bydłem)”. Ogsł.: cz. trdvit 'trawić; spę- 
dzać czas, trawić; truć, r. travif trawić, wy- 
trawiać, wyżerać; truć, zatruwać, szczuć, 
dręczyć; spasać”, scs. traviti spożywać, zja- 
dać”. Psł. *traviti, *travg powodować zuży- 
wanie, niszczyć”, czas. kauzat. od psł. *truti, 
*trovg zużywać, jeść; truć” (zob. truć), 
oparty na temacie czasu teraźn. *trov-, ze 
wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o —> *a. 
— Od czas. przedrostkowych strawny 'łat- 
wy do strawienia, daw. 'łatwo, dobrze tra- 
wiący', 'odnoszący się do jedzenia, żywno- 
ściowy, spożywczy”, niestrawny; wytrawny 
*doświadczony, biegły w czymś, będący wy- 
razem czyjegoś doświadczenia, biegłości”, 
*zawierający mało cukru, niesłodki (o na- 


trąba 


pojach alkoholowych)”, dawniej 'klarowny, 
wystały, przezroczysty (o napojach). Zob. 
trawa, potrawa, strawa. 

trąba od XV w. 'rodzaj dętego blaszanego 
instrumentu muzycznego, 'bardzo silny 
wir powietrzny”, 'silnie wydłużony narząd 
chwytny u niektórych zwierząt (np. słonia)”, 
dial. też 'rura; komin”, 'specjalnie zwinięty 
len lub pakuły przygotowane do przędze- 
nia”, kasz. troba 'trąba (instrument muzycz- 
ny); bardzo silny wir powietrzny; piasta ko- 
ła”; zdr. trąbka. Ogsł.: cz. trouba 'trąba; rura; 
piecyk”, r. truba 'trąbka; komin; rura, scs. 
troba 'trąba (instrument muzyczny)”, ch./s. 
truba 'trąba, klakson, tuba; bela (np. płót- 
na)”. Psł. *troba 'trąba, nazwa instrumentu 
muzycznego zapożyczona bądź z germ. (por. 
stwniem. trumba 'trąba'), bądź z rom. (por. 
Śrłac. trumba 'ts., wł. trumba 'ts.), znacze- 
nia 'rura, 'zwój”, 'wir powietrzny” wtórne. 
— Od tego trąbić, zatrąbić — trębacz. 

trącić od XV w. 'lekko uderzyć, dotknąć, 
przest. "wydzielać słabą, niemiłą woń, cuch- 
nąć” (trącić czymś 'odznaczać się czymś 
w pewnym stopniu), dial. 'sparaliżować, 
*dać się czuć węchem”, trącić się 'lekko ude- 
rzyć siebie nawzajem; stuknąć swoim kie- 
liszkiem, szklanką z alkoholem o kieliszek, 
szklankę współbiesiadnika; z przedr. od- 
trącić, potrącić, przetrącić, strącić, utrącić, 
wtrącić, wytrącić; wielokr. trącać, z przedr. 
np. odtrącać, potrącać, strącać. Ogsł.: cz. 
troutit "pchnąć, trącić, r. trutit "naciskać, 
popychać, ch./s. triićati 'rzucać, truciti 
*rzucić. Psł. *trotiti lekko uderzyć, stuk- 
nąć, nacisnąć, popchnąć”, prapokrewne z lit. 
trefikti, trenkiu 'stuknąć, uderzyć; wstrząs- 
nąć; trzasnąć, cisnąć; śmierdzieć, wielokr. 
trankyti 'trzaskać; trząść, trankus 'nierów- 
ny, wyboisty”, łot. triekt, tricu 'potłuc, roz- 
gnieść; odpędzić, goc. breihan ściskać”, 
stsas. thringan "naciskać, ściskać”, stwniem. 
drangón 'napierać', od pie. *trenk- 'uderzać, 
trącać, stłaczać, ścieśniać, naciskać”. Punk- 
tem wyjścia do ukształtowania się wyra- 
zu psł. były formy czasu teraźn. z przyr. *-te 
/ to-, tj. *tronk-te- | *tronk-to-, pierwotne 
psł. formy 1. osoby 1. pj *troktg, 3. osoby 
l. mn *troktptv, w których doszło do regu- 
larnego uproszczenia grupy spółgłoskowej 


641 treść 


*kt > *t (zachodzącego tylko przed tylny- 
mi samogłoskami, por. lecieć); nowy temat 
*trgt- [< *trokt-] został uogólniony w całej 
odmianie czasownika. — Od czas. przed- 
rostkowego wtręt 'to, co wtrącone, daw. 
(u P. Skargi) 'natręt, uzurpator. Zob. na- 
tręt, wstręt. 

trąd od XV w. 'przewlekła choroba zakaźna, 
powodująca zniekształcenie skóry i śluzów- 
ki oraz kończyn, lepra'; por. stp. XV w. trę- 
dowacina 'krosta, wysypka, wyprysk na skó- 
rze”. Por. cz. trud 'liszaj na twarzy, wyprysk 
na skórze”, scs. trody 'choroba, vodbnyi 
trode 'puchlina wodna, s. dial. trut "wrzód 
na palcu”, słwń. tród (dial. też trót) 'wypad- 
nięcie macicy po porodzie u krowy”, dial. 
*kolka; w odrębnym znaczeniu cz. troud 
*hubka', r. trut 'huba, hubka”, ukr. trut hu- 
ba, ch./s. tród / trat 'huba, żagiew”, słwń. 
dial. tród / trót 'huba. Psł. *trode 'jakaś 
choroba (zwłaszcza skórna); grzyb rosnący 
na drzewie, huba, pokrewne z lit. trandis 
*kornik; mól; zgnilizna, spróchniałe drew- 
no, trandeti 'być pełnym moli”, trendeti 
"być toczonym przez robaki; zwietrzeć” i da- 
lej z wal. trwyddo 'wiercić, stind. trnóti 
*wierci, łupie', od pie. *tre(n)d-, co od pie. 
pierwiastka *ter- 'trzeć” (zob. trzeć). Pier- 
wotne znaczenie zapewne 'coś spróchniałe- 
go, zbutwiałego, stoczonego przez robaki. 
— Od tego trędowaty. 

treść ż od XVIII w. 'podstawowy, zasadniczy, 
najważniejszy element, składnik czegoś”, 'to, 
co jest zawarte w wypowiedzi, przedmiot, 
temat, wątek, fabuła, od XVII w. 'substancja 
wypełniająca coś, zawartość”, stp. od XV w. 
treść / trześć 'trzcina pospolita, Phragmites 
communis; pałka szerokolistna, Typha lati- 
folia”, "przedmiot zrobiony z łodygi trzciny 
(np. piszczałka, fujarka)”, "wyciąg z czegoś, 
ekstrakt”, dial. 'trzcina, część trzciny lub sło- 
my między jednym a drugim kolankiem', 
*część ogona krowy”, 'jeden ze szczebelków, 
z których zrobiona jest płocha w krosnach, 
*najprzedniejsze włókno lniane”, 'substan- 
cja wypełniająca coś, 'sok'. Ogsł.: cz. trst 
I trest ż 'trzcina” (z polskiego zapewne 'sok, 
wyciąg z różnych substancji, ekstrakt, esen- 
cja, przen. 'istota, sens, sedno”), stcz. trest 
I trest 'szuwar, trzcina”, r. trost 'cienka las- 


trochę 


ka, przest. 'łodyga trzciny”, scs. trestb Ż 
'trzcina; pręt trzcinowy; pióro do pisania”. 
Psł. *trostoe 'trzcina, sitowie”, prapokrewne 
z lit. truśis / triuśis ż 'trzcina', truSiai m mn 
"zarośla trzcinowe, szuwary, łot. trusis 
*sitowie”, gr. thryon [< *trusom] 'sitowie', 
wszystkie od pie. *(s)ter- 'twardy, sztywny”. 
Wyraz słow. utworzony za pomocą przyr. 
*-fb. Pierwotne znaczenie 'coś twardego, 
sztywnego, sztywna roślina. Polskie zna- 
czenie 'zawartość, treść, istota jest przen., 
z wcześniejszego 'substancja wypełniająca 
coś, ekstrakt, esencja”, najpierw widocznie 
*wodnista zawartość trzciny, to, co da się 
wycisnąć z trzciny”. Zob. trzcina. — Od te- 
go treściwy. 

trochę od XV w. 'w małej ilości, liczbie, nie- 
dużo, niewiele, *w pewnym stopniu, nie 
bardzo”, 'niedługo, krótko, chwilkę”, stp. 
*krótko, przez chwilkę, bier. pj (w funkcji 
przysł.) od daw. (od XIV w., dziś przest.) 
trocha "niewielka ilość, odrobina”, dawniej 
też w funkcji przysł. trocha 'trochę, po tro- 
chę 'w niewielkiej ilości, w małych dawkach, 
stopniowo, po trosze; do pewnego stopnia, 
w pewnej mierze, częściowo, trochę; zdr. 
troszka, też troszkę 'trochę”. Ogsł.: cz. trocha 
*'odrobina', troska 'odrobina, odrobinka, tro- 
chu 'trochę, trośku 'trochę, troszkę, odro- 
binę”, r. dial. trócha 'odrobina', ch./s. tróha 
*drobina, kruszyna. Psł. *trocha 'drobina, 
odrobina”, bez pewnej etymologii, może po- 
krewne lub etymologicznie tożsame z psł. 
*troska 'to, co jest rezultatem trzaskania, 
pryskania, odprysk” (zob. troska), z rozwo- 
jem *sk > *ch. 

trociny od XVI w. 'drobne odpadki powstają- 
ce przy piłowaniu drewna, dial. też treciny 
I tręciny 'ts.. Od zachowanego w gwarach 
rzecz. trot 'trociny powstające przy rżnięciu 
drewna, troty mn 'trociny ze słomy i siana, 
nieczystości, prochy w zbożu lub ziarnie 
poślednim; gałązki drobne, tu może też 
kasz. trót odchody ludzkie i zwierzęce”. 
Podstawowe trot zapewne z pp. *torte, de- 
rywatu z przyr. *-te i wymianą samogłoski 
rdzennej *e + *o od psł. *terti 'trzeć” (zob. 
trzeć). Pierwotne znaczenie 'to, co jest star- 
te, co powstało w rezultacie tarcia”. 


642 


trop 


troje od XV w. 'trzy osoby”. Ogsł.: cz. troje, 
r. tróe, scs. troi, słwń. trój, ch./s. tróje. Psł. 
*trojv liczeb. mnożny, wielokr. 'potrójny, 
trojaki, trzy”, pokrewne z lit. treji 'trzy”, łot. 
treji *trojaki', stind. trayć- 'ts., z pie. *treio- 
*trojaki” (od pie. liczeb. *treies 'trzy”, zob. 
trzy). Psł. *troje ma -o- przez analogię do 
psł. *dvojb 'dwu rodzajów, dwojaki; podwój- 
ny” (p. dwoje, dwójka, zob. dwa). — Od tego 
trójca, trójka; trojaki, trojako; potrójny. 

trok od XVI w., często troki mn 'rzemień, 
pas, powróz do wiązania, przytraczania 
czegoś, stp. XV w. 'lok, pukiel, kędzior”, 
dial. 'sznurek rzemienny służący do szycia 
pasów, rzemieni”, 'rzemień u cepa, 'poła 
sukmany”, kasz. trok 'przenośny żłób wor- 
kowy do karmienia koni; dolna część, brzeg 
odzienia, chustki, poła”. Ogsł.: cz. dial. trak 
I trak 'popręg, tradky mn 'szelki', r. toro- 
kó mn 'rzemienie przy siodle do przymo- 
cowywania ładunku”, ch./s. trak "taśma, 
wstęga, wstążka; lamówka, wypustka; pas 
kobiecy, 'promień. Psł. *torke "sznurek, 
postronek, pasek, spleciona wąska taśma, 
prapokrewne ze stpr. tarkue |< *trakne?] 
'rzemień przy uprzęży końskiej”, łot. tórka 
*sznur do przymocowywania boi przy sie- 
ciach” i dalej z łac. torqueó, torquere 'krę- 
cić, gr. dtraktos "wrzeciono, stind. tarki- 
*ts., prawdopodobnie od pie. *terk- 'kręcić, 
wić. Pierwotne znaczenie zapewne 'coś 
splecionego” > 'sznur, taśma splecione z wie- 
lu nici, sznurków”. — Od tego troczyć od 
XVIII w. 'wiązać, krępować trokami, rze- 
mieniami; przywiązywać za pomocą tro- 
ków”, przytroczyć. 

tron od XV w. 'krzesło władcy”. Por. cz. trun 
'tron, stcz. trón 'ts.. Zapożyczenie ze 
stwniem. t(h)rón 'tron', stfranc. tron(e) 'ts. 
(co z łac. thronus 'ts.) bądź bezpośrednio 
z łac. thronus, przejętego z gr. thrónos 'sto- 
łek, krzesło; tron. 

trop od XVI w. 'odbicie stopy zwierzęcia na 
ziemi lub śniegu, ślad” (zbić z tropu "wpra- 
wić w zakłopotanie, zmieszać, stropić, 
przest. "wprowadzić w błąd pogoń, zmylić 
ślady”), daw. też 'stopa, 'sposób', 'droga', 
dial. także 'chód konia” (w Małopolsce), 
w tych tropach natychmiast, kasz. tróp 
*ślad'. Odpowiedniki formalne i semantycz- 


tropić 


ne we wschsł.: ukr. dial. trop 'koński kłus 
z podskakiwaniem”', trip ślad (?), br. trop: 
zbicca z trópu 'zbić (się) z tropu, z prawidło- 
wej drogi”, dial. trop 'ślad' (por. też r. trop 
*wydeptana ścieżka”, dial. ślad stopy zwie- 
rzęcia); w płdsł. w odrębnym znaczeniu 
'osad, pozostałość po czymś, wytłoczyny”: 
słwń. tróp 'wytłoczyny z winogron”, ch./s. 
dial. tróp 'pozostałość po stopieniu wosku; 
osad z wina; wytłoczyny z winogron. Psł. 
dial. *tropv (też *tropa) 'ślad', rzecz. odczas. 
od psł. *trepati 'uderzać, bić, szarpać, po- 
trząsać” (zob. trzepać), z wymianą samo- 
głoski rdzennej *e = *o; por. prapokrewne 
łot. trapa *wielka ilość, mnóstwo, tłum”, alb. 
trap 'ścieżka”, gr. atrapós 'wąska droga, ścież- 
ka”. Pierwotne znaczenie 'to, co jest rezulta- 
tem uderzania w coś, bicia, potrząsania”. 
tropić od XVIII w. 'ścigać zwierzynę, idąc 
jej tropem”, *śledzić, poszukiwać kogoś, ści- 
gać; z przedr. stropić "pozbawić pewności 
siebie, zbić z tropu, zaskoczyć, speszyć, 
skonfundować, daw. 'wytropić; zmylić trop, 
zdezorientować”, wytropić 'odnaleźć po tro- 
pie. Odpowiedniki we wschsł.: r. tropft 'iść 
po śladach zwierzęcia, dial. *'wydeptywać 
ścieżki”, ukr. tropyty Śledzić, iść po śladach”, 
dial. 'wydeptywać drogę”. Psł. dial. *tropiti 
"iść po śladach, śledzić”, czas. odrzecz. od 
psł. *trope 'ślad'. — Od czas. przedrostko- 
wego roztropny od XV w. 'rozważny, roz- 
sądny, przezorny”, stp. też będący wyrazem 
rozsądku, rozwagi, przezorności', 'słuszny” 
— roztropność od XV w. 'rozwaga, rozsą- 
dek, przezorność, stp. też 'skuteczne dzia- 
łanie, czynność efektywna”; roztropek. 
troska od XV w. 'kłopot, zmartwienie, stra- 
pienie, smutek”, 'opieka, ochrona, stp. tros- 
ki mn 'drobne cząstki metalu powstające 
przy obróbce”. Por. cz. troska 'bardzo mały 
odłamek czegoś, trosky mn "ruiny, stcz. 
tróska 'żużel, szlaka”, strus. troska 'drąg, 
żerdź”, ch./s. tróska *żużel, szlaka; odpadki 
metalu przy obróbce”. Psł. *troska z przy- 
puszczalnym pierwotnym znaczeniem 'to, 
co jest rezultatem trzaskania, pryskania, 
odprysk, prawdopodobnie rzecz. odczas. 
od przypuszczalnego psł. *troskati 'pękać, 
trzaskać” (por. np. r. tróskot 'trzask, pę- 
kanie”, lit. traśketi *pękać), zapewne pra- 


643 


trucizna 


pokrewnego z trzaskać (zob.). Polskie zna- 
czenie 'zmartwienie, strapienie” wtórne, jego 
powstanie nie całkiem jasne, przypuszczal- 
nie przez niepoświadczone pośrednie ogni- 
wo 'to, co sprawia jakiś kłopot, co jest kło- 
potliwe. — Od tego troskliwy (stp. XV w. 
'gorliwy, dbały”) — troskliwość; troszczyć się 
od XVI w. 'przejawiać troskę, dbałość; kło- 
potać się, martwić się, przest. troskać się 
*być przejętym troską, martwić się czymś, 
myśleć z troską, stp. od XV w. troskać 'po- 
ruszać wewnętrznie, niepokoić, troskać się 
*trwożyć się, niepokoić się, 'starać się, dbać, 
zabiegać o coś”, z przedr. zatroskać się, za- 
troskany. 

truchleć od XVI w. 'bać się bardzo, drżeć ze 
strachu, drętwieć z przerażenia” (stp. XV w. 
truchleć 'smucić się, być smutnym” prze- 
jęte z czeskiego), dial. też 'gnić, butwieć, 
*schnąć, kasz. tróylec "wątpić, tracić nadzie- 
ję, daw. 'gnić'; z przedr. struchleć 'bardzo 
się przestraszyć, znieruchomieć, zdrętwieć 
z przerażenia”, przest. 'stracić siły, osłabnąć, 
zwiotczeć”. Por. daw. truchło 'zwłoki; próch- 
no, słowiń. stróńli *kruchy, miękki, zbu- 
twiały, spróchniały, zwietrzały”; stp. XV w. 
truchły 'smutny, przygnębiony, strapiony; 
osłabiony, bez sił, r. truchlyj (dial. truchó- 
vyj, truśnój) 'zbutwiały, zmurszały, spróch- 
niały, przegniły”, ch./s. tri(h)li 'spróchnia- 
ły; zgniły”, tru(h)nuti 'próchnieć, butwieć; 
murszeć, gnić, strus. truche 'stary, zbutwia- 
ły, spróchniały; smutny, mroczny” oraz cz. 
daw. trouch 'coś spróchniałego, próchno”, 
troucha 'próchno', trouchneti 'próchnieć, 
butwieć, r. truchd 'próchno; resztki, od- 
padki, okruchy (np. siana), śmieci, truchnut 
*gnić, butwieć. Psł. *truche |< *trou-s-o-] 
*kruchy, zmurszały, zbutwiały” (pierwotnie 
zapewne 'roztarty, rozkruszony, pokruszo- 
ny”), pokrewne z lit. daw. trauśus 'kruchy, 
łamliwy”, łot. trauśs 'ts., trdusis 'ts.; de- 
likatny”, trusls 'kruchy; zgniły, zbutwiały” 
(z motywacją werbalną na gruncie bałt., 
por. np. lit. trańśti 'rozbijać, rozkruszać, 
triduśćti 'ts., łot. trust, trusu / trustu 'gnić, 
próchnieć”); ostateczną podstawą było pie. 
*treu- / *tre- trzeć, rozcierać”. 

trucizna od XVI w. 'substancja powodują- 
ca uszkodzenie organizmu lub jego śmierć, 


truć 


jad”, stp. XV w. trucina 'trucizna, jad; po- 
dawanie trucizny, trucie; szkodliwe czary, 
szkodliwe czynności magiczne” i w niektó- 
rych gwarach trucina, kasz. trecezna 'tru- 
cizna. Por. cz. dial. trutina / trutizna, ukr. 
lud. trutyzna (rzadko trutyna), br. dial. tru- 
cizna 'ts.. Od truty, psł. *trute, imiesłowu 
biernego czasu przeszłego od p. truć, psł. 
*truti "zużywać, jeść; truć” (zob. truć), por. 
też p. dial. trut 'trucizna” (urzeczowniko- 
wiony imiesłów). Od tej samej podstawy 
trutka; od odtruty (od przedrostkowego od- 
truć) odtrutka. 

truć truję od XV w. wprowadzać truciznę do 
organizmu, zabijać za pomocą trucizny, 
kasz. tróc 'ts.; z przedr. odtruć, otruć, po- 
truć, struć, wytruć, zatruć; wielokr. -truwać: 
tylko z przedr. odtruwać, zatruwać. Ogsł.: 
dł. tśuś, tsuju "potrzebować; nie otrzymy- 
wać, tracić, cz. dial. trut, truju 'truć', strus. 
truti, trovu 'tracić, cs. truti, trovg 'zuży- 
wać, spożywać, trawić, scs. natruti, -trovg 
*'nakarmić, pożywić”, por. słc. trovit' 'trawić; 
wydawać, ch./s. tróvati, trujem 'truć, zatru- 
wać. Psł. *truti, *trovg "zużywać, jeść; truć, 
pokrewne z lit. trinyti 'próchnieć, butwieć, 
wal. taraw 'tłuc, gr. trfó 'wycieńczam, 
wyczerpuję, gnębię, tróó 'ranię, kaleczę, 
uszkadzam”, od pie. *treu- 'trzeć, rozcierać. 
Zob. trawa, trawić, trucizna. 

trud od XIV w. 'ciężka praca, wielki wysiłek, 
utrudzenie”, stp. też "męka, 'spracowanie, 
utrata sił, kasz. trud "wysiłek. Ogsł.: cz. 
trud wysiłek”, 'troska, zgryzota, r. trud 
"praca, dzieło”, wysiłek”, 'staranie, troska”, 
*rezultat działalności, przest. 'trudności, 
ciężary”, scs. trud 'wytężenie, wysiłek”, 'fa- 
tyga, 'dorobienie się czegoś”, "posiadanie, 
posiadłość. Psł. *trud» wysiłek, ciężka 
praca, prapokrewne z lit. tritńśsas m 'praca, 
nadmiar zajęć”, triństi, triusiu 'zajmować się 
pracą koło domu, gospodarować, łot. trauds 
'łamliwy, kruchy”, śrwniem. dróg m 'ciężar, 
ładunek, brzemię; uciążliwość, dolegliwość, 
przykrość, zmartwienie”, łac. trudó, trude- 
re 'uderzać, pchać, pędzić gwałtownie, od 
pie. *treud-, należącego ostatecznie do pier- 
wiastka *fter- 'trzeć, rozcierać” (zob. trzeć). 
Zob. trudny, trudzić. 


644 


trunek 


trudny od XIV w. 'wymagający wiele wysił- 
ku, ciężki, niełatwy, mozolny, żmudny”, 'nie- 
przystępny, oporny, przykry, szorstki, uciąż- 
liwy”, stp. 'dokuczliwy, zadający ból, uciąż- 
liwy; smutny, pełen bólu; chory, cierpiący”. 
Ogsł.: cz. trudny 'niełatwy; smutny”, r. trud- 
nyj "niełatwy; kłopotliwy, uciążliwy, ciężki, 
męczący”, scs. trudpne 'mozolny, uciążli- 
wy”, 'zmęczony, znużony”. Psł. *trudvne 'wy- 
magający wiele wysiłku, żmudny, niełatwy”, 
przym. z przyr. *-one od psł. *trude (zob. 
trud). — Od tego trudność; trudnić się 'zaj- 
mować się czymś, zatrudniać się, dial. 
"troszczyć się, martwić się, dawniej nie- 
zwrotne ćtrudnić 'trudzić, męczyć, nużyć, fa- 
tygować; czynić coś trudnym, przeszkadzać 
w czymś, utrudniać coś”, dial. "trudzić ko- 
goś', z przedr. utrudnić, zatrudnić, wielokr. 
utrudniać, zatrudniać. 

trudzić od XV w. "narażać na trud, fatygę, za- 
bierać komuś czas swoimi sprawami, mę- 
czyć, nużyć, fatygować”, kasz. truzćc 'nara- 
żać na trud, fatygować; trudzić się "robić 
coś z dużym wysiłkiem, wysilać się, ciężko 
pracować, męczyć się”, przest. "zajmować się, 
trudnić się, dial. "pracować, 'dłużyć się”; 
z przedr. utrudzić. Ogsł.: cz. trudit (przest. 
troudit) 'smucić, trapić; męczyć, wysilać”, 
r. trudif, trużu 'przemęczać pracą; zajmo- 
wać, niepokoić, scs. truditi sę fatygować 
się; pracować. Psł. *truditi, *trudg 'zmuszać 
do wielkiego wysiłku, do ciężkiej pracy, na- 
rażać na trud”, czas. odrzecz. od psł. *trud» 
(zob. trud). 

trumna od XVI w. 'skrzynia, do której 
kładzie się ciało zmarłego”, stp. XV w. trona 
'skrzynia”, daw. i dial. truna / trunna | tron- 
na 'trumna, koc. tróma, kasz. trćma I tru- 
ma i trEna I truna 'ts.. Zapożyczenie ze 
śrwniem. truhe, zdr. triihel i triihelin 'skrzy- 
nia, paka; trumna najbliższe wyrazom pol- 
skim jest niem. dial. śl. trine 'ts.. Niejasne 
są powody rozszerzenia w polskim pierwot- 
nego zapożyczenia trona / truna za pomocą 
przyr. -na. Postać trumna zapewne z wcześ- 
niejszej trunna z odpodobnieniem grupy 
spółgłoskowej nn > mn. 

trunek trunku od XVI w. (daw. też trunk 
i trank) 'napój alkoholowy”. Zapożyczenie 
ze śrwniem. trunc, trunkes 'łyk, haust, 


trup 


tranc, trankes "napój, trunek”, niem. Trunk 
"łyk, haust; napój, trunek, Trank "napój, 
trunek”. 

trup od XV w. 'zwłoki”, czasem też 'padlina, 
ścierwo”; por. kasz. trupa "kawał drewna 
spróchniałego, kłoda w bagnie”. Ogsł.: cz. 
trup 'tułów', 'główna część czegoś”, r. trup 
*zwłoki; padlina, scs. trupa 'zwłoki; pad- 
lina, ścierwo”, ch./s. trap 'tułów człowieka 
i zwierzęcia, 'pień drzewa, 'główna, pod- 
stawowa część czegoś, kadłub”. Psł. *trupe 
*ciało zmarłego człowieka lub zwierzęcia, 
zwłoki, padlina” i *pień, kadłub, tułów”, pra- 
pokrewne z lit. traupus 'łamliwy, kruchy”, 
trupus 'kruchy, trupeti 'pokruszyć, roz- 
drobnić”, łot. trupet 'gnić, kruszyć się, stpr. 
trupis 'kłoda, kloc, pień, gr. trype 'dziura, 
otwór”, trypdó 'wiercę, dziurawię, od pie. 
*treup- 'kłoda, pień, ostatecznie należącego 
do pie. *ter- 'trzeć” (zob. trzeć). Pierwotne 
znaczenie zapewne 'to, co ulega rozkłado- 
wi, choć nie można wykluczyć rozwoju zna- 
czeniowego 'kłoda, pień > "nieruchome, 
sztywne martwe ciało ludzkie i zwierzęce”. 

trusia i truś od XVII w. 'zwierzę królik”, 
przen. 'człowiek bojaźliwy”, kasz. trus 'kró- 
lik”. Por. ukr. trus, dial. strus' królik, br. 
trus i trusok 'ts., r. trus 'tchórz”, dial. trus 
i trusik królik. Od p. truś, truś wołanie na 
króliki, indyki”, dial. też 'wołanie na kro- 
wy, zapewne pochodzenia dźwkn. Rosyj- 
skie trus 'tchórz” wyprowadza się z prapo- 
staci *trgso (zapewne 'trzęsienie, 'ten, kto 
się trzęsie”), uznawanej za rzecz. odczas. od 
psł. *tręsti 'trząść” (zob. trząść). 

truskawka od XVIII w. 'bylina z rodzaju po- 
ziomek Fragaria ananassa (Fragaria hy- 
brida)” dial. wlkp. trzuśkawki I trzyśkawki 
*truskawki”, stp. XV w. truskawki mn 'po- 
ziomka pospolita, Fragaria vesca, truska- 
wiec i truskawice mn 'rdest ptasi, Polygo- 
num aviculare, truskowie 'bylica polna, 
Artemisia campestris”. Por. gł. truskalca 'po- 
ziomka, truskawka”, cz. truskavec 'gatunek 
jagody; rdest”, słc. truskavec 'roślina Hip- 
puris vulgaris”, lud. 'poziomka”, lud. trus- 
kavka 'gatunek jagód leśnych, poziomka”, 
ukr. dial. truskdvka 'poziomka, truskawka”, 
br. truskalka 'truskawka”. Płnsł. *truskavvka 
I *truskavica (por. też ch./s. truska 'trus- 


645 


truteń 


kawka”, truskavec "rdest", słwń. troska 'trus- 
kawka”, troskva "poziomka; rdest”, troskali- 
ca 'poziomka twardawa, Fragaria collina', 
bg. troskot 'rdest') oznaczały prawdopodob- 
nie rośliny kruche, przy których łamaniu 
czy zrywaniu powstawał szmer, trzask, por. 
p. daw. trusk 'szmer, trzask”, dial. truskać 
*trzaskać; czyścić, strus. truske 'trzask', 
r. dial. trusk 'trzask, chrzęst, ukr. dial. 
truskaty 'trzeszczeć, skrzypieć, chrzęścić” 
(wyrazy pochodzenia dźwkn.). W polskim 
(i w części innych języków słow.) nazwę 
przeniesiono z poziomek (leśnych czy też 
ogrodowych) na sztucznie wyhodowaną 
w pierwszej połowie XVIII w. truskaw- 
kę, uzyskaną przez skrzyżowanie amery- 
kańskiego gatunku poziomki wirginijskiej 
i chilijskiej. 


truteń od XVIII w. (daw. też trucień) 'sa- 


miec pszczół”, dial. truteń / trucień / trudeń 
i tręteń 'truteń, trętwie 'trutnie'.. Por. wtym 
znaczeniu r. truten, ukr. truteń, br. trucen, 
bg. tvrtej (może z wcześniejszego *trbteń), 
też ch. dial. trutanj 'trzmiel. Psł. dial. 
*trotońv 'samiec pszczół, truteń, z przyr. 
*-bb < *-on-je od psł. *trote samiec pszczół, 
truteń', poświadczonego w p. daw. od XV w. 
trąd 'truteń' (stp. też 'rodzaj gza”), dial. trąd 
I trąt / tręd / tręt i trut 'ts., kasz. trod 'ts., 
dł. tśut, gł. truta, cz. daw. troud / trout (dial. 
trut / trout i trut szkodliwe insekty”), słc. 
trud, strus. trute, ukr. trut, bg. trut, ch./s. 
trut / trut i trutov, słwń. trot. Psł. *trote, po- 
krewne z lit. tranas 'truteń', łot. trans 'ts., 
a także ze stwniem. trćno, śrwniem. tre- 
ne, niem. Drohne 'ts., gr. thrónaks 'ts., od 
pie. pierwiastka pochodzenia dźwkn. *tren- 
I *d*ren- *'mruczeć, brzęczeć, buczeć”. Pier- 
wotne znaczenie 'ten, który brzęczy, buczy”. 
W psł. pierwotna postać *tronv (zachowana 
w kasz. trón 'truteń; darmozjad, leń, próż- 
niak'), równa lit. tranas, łot. trans, zosta- 
ła rozszerzona za pomocą przyr. *-re, stąd 
wczesna psł. prapostać *tron-to-, która się 
regularnie rozwinęła w psł. *rrgre, postaci 
z -u- (p. trut, truteń, bg. trut, w innych języ- 
kach formy dwuznaczne, z -u- z pierwot- 
nego *p lub *u) prawdopodobnie w wyni- 
ku starej oboczności *p / *u. Postaci z -d- 
(p. trąd, cz. troud, słc. trud) zapewne przez 


trwać 


wtórne skojarzenie z odrębnym etymolo- 
gicznie p. trąd, psł. *trode 'jakaś choroba 
(zwłaszcza skórna); grzyb rosnący na drze- 
wie, huba” (zob. trąd). 

trwać od XV w. 'być, istnieć przez dłuż- 
szy czas, w dalszym ciągu, pozostawać bez 
zmian; być, istnieć wytrwale, niezłomnie, 
obstawać przy czymś”; z przedr. potrwać, 
przetrwać, wytrwać — wytrwały. Por. stcz. 
trvati "trwać; wytrzymywać; żyć, egzysto- 
wać, cz. trvat 'trwać; obstawać przy czymś”, 
słc. trvat' 'ts., ukr. tryvdty 'trwać, być”, dial. 
*żyć, istnieć, przest. 'czekać, br. tryvdc 
*wytrzymywać, cierpliwie coś znosić; trwać; 
utrzymywać się, ch. dial. trvat *'trwać”. Psł. 
dial. *trovati 'trwać; znosić, cierpieć” (obok 
*trajati 'ts., kontynuowanego przez dł. traś, 
trajom "trwać, gł. trać, traju 'trwać; prze- 
trzymywać, wytrzymywać, stcz. tróti, tra- 
ju 'trwać, pozostawać, wytrzymywać; żyć, 
egzystować, ch./s. trdjati 'trwać, żyć; wy- 
starczać, słwń. trdjati 'trwać”), oba czas. 
prapokrewne z łac. intró, intrare "wejść, 
wstąpić”, gr. tranćs 'jasny, przejrzysty”, stind. 
tórati 'pokonuje, traydte 'chroni, broni”, 
het. tarhzi 'przezwycięża, postać *travati 
[< tridóy-a- < *tru-ó-] ma najbliższy odpo- 
wiednik w stind. tńrvati 'przezwycięża, 
pokonuje, wszystkie od pie. *ter- / *tra- 
ł *teru- "przechodzić, przenikać, pokony- 
wać. Z przypuszczalnego pierwotnego zna- 
czenia 'przechodzić, przenikać przez coś, 
pokonywać coś” w psł. powstało wtórne 'po- 
konywać, wytrzymywać, znosić coś, cier- 
pieć” i wyspecjalizowane 'przechodzić, po- 
konywać, wytrzymywać przez pewien czas, 
trwać w czasie”. Zob. trwały, trwoga. 

trwały od XV w. 'pewnvy, stały”, daw. 'wy- 
trwały, wytrzymały”, kasz. trvałi "mocny, 
stały”. Por. cz. trvały 'trwający nieustannie, 
stały; trwający dłuższy czas; przejawiający 
stałość, wytrwałość, słc. trvały 'stały, pew- 
ny. Pierwotny imiesłów czasu przeszłego 
na *-l od psł. *trevati 'trwać; znosić, cier- 
pieć” (zob. trwać) w funkcji przymiotnika. 
— Od tego utrwalić. 

trwoga od XV w. 'stan, uczucie niepokoju, 
lęk, obawa, strach”, stp. 'spór, zatarg; roz- 
ruchy, zamieszki”, 'niebezpieczeństwo”, kasz. 
trvoga "nieszczęście, plaga. Odpowiedniki 


646 


tryskać 


we wschsł.: r. trevóga 'trwoga, niepokój, 
obawa; gwałt, popłoch; alarm”, ukr. tryvó- 
ha 'ts., br. tryvóha 'ts.. Psł. dial. *trovoga 
(r. tróvoga wskazuje jednak na *trbvoga) 
"hałaśliwe zamieszanie, niepokój; przera- 
żenie, obawa”, bez pewnej etymologii. Może 
z przyr. *-oga od psł. *trovati 'trwać; znosić, 
cierpieć” (zob. trwać). W takim razie pier- 
wotnym znaczeniem byłoby 'znoszenie cze- 
goś, cierpienie z jakiegoś powodu, stan nie- 
pokoju. — Od tego trwożyć, zatrwożyć; 
trwożny. 

trwonić od XVIII w. 'zużywać bez korzyści, 
bez potrzeby, nie wykorzystywać należy- 
cie, marnować, niszczyć, wcześniej stp. 
XV w. roztrwanić 'zmarnować, zmarnotra- 
wić. Wyłącznie polskie. Nie można wyklu- 
czyć pochodzenia z postaci *trawonić (z re- 
dukcją pierwszej, nie akcentowanej samo- 
głoski), z której (z przestawką spółgłosek 
w - n>n-w) p. dial. płn. (Mazowsze, Cheł- 
mińskie, Kujawy, Kociewie, Malborskie) tra- 
nowić 'trwonić', kasz. trlanovic "marnować, 
marnotrawić, niszczyć; trawić, spędzać czas, 
krajn. stranowić 'strawić, przyswoić pokarm 
w układzie pokarmowym”; semantyka wy- 
razu wskazuje na ścisły związek z trawić 
"przetwarzać spożyty pokarm i przyswajać 
go sobie”, dawniej także 'niszczyć, pożerać, 
pochłaniać, zużywać, 'trwonić, tracić, mar- 
notrawić, wydatkować”, stp. XV w. trawić 
"niszczyć, spalać (o ogniu i innych siłach)”, 
"używać dóbr materialnych, też zużywać je 
lekkomyślnie, nadużywać ich, trwonić je”. 
Czas. *trawonić to ekspresywny derywat od 
p. trawić, kasz. travic < psł. *traviti 'powo- 
dować zużywanie, niszczyć” (zob. trawić). 
Mniej jest prawdopodobne, by trwonić było 
czas. intensywnym (z przyr. *-on-) od nie 
znanego w polskim kontynuantu psł. *tryti 
*trzeć” (np. cs. tryti, tryjo 'trzeć, rastrova 
"strata, szkoda”, por. z rdzennym *-ń- gr. 
trńó 'wycieńczam, wyczerpuję, przygniatam, 
gnębię, trókhó 'zużywam, trwonię, niszczę, 
marnuję, rujnuję”): trwonić miałoby pocho- 
dzić z pp. *trwv-on-iti < *triuu-dn- < *tru-dn-. 

tryskać od XVIII w. "płynąć obficie, gwałtow- 
nie, wąskim strumieniem, wyrzucać płyn 
z siebie”; z przedr. wytryskać; jednokr. trys- 
nąć, z przedr. wytrysnąć, stp. XV w. wstrys- 


trzaska 


nąć się "wcisnąć się, wedrzeć się, wytrysnąć 
się "nagle, gwałtownie pojawić się, wydobyć 
się na powierzchnię”. Por. gł. tryskać 'wy- 
tryskiwać, kipieć”, cz. tryskat 'tryskać, wy- 
tryskiwać”, słc. tryskat 'ts. oraz dł. tryśćaś 
*wypróżniać się głośno”, tryśćaś se 'mieć 
biegunkę”, br. dial. tryśćic "kruszyć, roz- 
drabniać; łamać, słwń. dial. triśćati 'wy- 
trzeszczać oczy”. Zachsł. *tryskati 'tryskać, 
wytryskiwać, prawdopodobnie odmianka 
psł. "dristati | *drizdati / "driskati "mieć bie- 
gunkę, rozwolnienie” (por. np. p. dial. drzy- 
stać | drystać 'oddawać rzadki kał, mieć 
rozwolnienie; puszczać wiatry”, kasz. dfi- 
stac też 'tynkować, gł. dristac 'bryzgać, 
pryskać”), od pie. *d*rei-d- *'wypróżniać się, 
oddawać kał”, por. z bezdźwięcznym nagło- 
sem lit. triesti, triedżiu "mieć gwałtowną 
biegunkę”, trysti, trystu 'ts.. — Od tego 
trysk 'rozpryskujące się cząstki wody, błota 
itp. bryzg; od czas. przedrostkowych na- 
trysk, wytrysk. 

trzaska od XV w. 'drzazga', dial. też 'wiór”. 
Ogsł.: słc. trieska 'drzazga; wiór”, strus. trs- 
ka I treska 'szczapa, drzazga”, r. dial. trćska 
*szczapa; drzazga”, ch./s. trijeska 'drzazga”. 
Psł. *treska 'drobny kawałek drewna odłu- 
pany od czegoś, drzazga, rzecz. odczas. od 
psł. *tróskati "wydawać suchy, ostry odgłos, 
trzask (np. przy łamaniu czegoś twarde- 
go); uderzać mocno, powodując powstanie 
trzasku” (zob. trzaskać). Zob. drzazga. 

trzaskać od XV w. 'uderzać gwałtownie, z si- 
łą w coś lub czymś, powodując powsta- 
nie silnego odgłosu, "pękać, rozrywać się, 
łamać się, wydając trzask; rozbijać, nisz- 
czyć”, stp. "wydawać głośny, krótki dźwięk, 
trzask”, dial. 'prać kijanką”, 'rzucać, 'pu- 
kać, 'tłuc się, 'krzesać ogień, *tryskać, 
pryskać; z przedr. otrzaskać (otrzaskany), 
potrzaskać, roztrzaskać, strzaskać, wytrzas- 
kać; jednokr. trzasnąć, z przedr. zatrzasnąć. 
Ogsł.: cz. traskat (też triskat I! treskat) 'wy- 
dawać ostry, suchy dźwięk; tłuc, uderzać, 
wydając trzask”, r. tróskat 'silnie bić, ude- 
rzać; dużo i łakomie jeść lub pić, tróskatsja 
*pękać, słwń. treskati 'łoskotać, huczeć; 
grzmieć; rzucać gwałtownie, ciskać”. Psł. 
*tróskati, *tróskajg "wydawać suchy, ostry 
odgłos, trzask (np. przy łamaniu czegoś 


647 


trząść 
twardego); uderzać mocno, powodując po- 
wstanie trzasku, czas. dźwkn., podstawę 
stanowiły onomatopeiczne wykrzykniki ty- 
pu p. dial. trzas! 'o nagłym uderzeniu”, bg. 
trjas 'o silnym grzmocie”, wskazujące na 
prapostać *trćse!. — Od tego rzecz. odczas. 
trzask; od czas. przedrostkowych potrzask 
"pułapka, zatrzask 'rodzaj guzika; zamek 
sprężynowy”; zatrzaska 'rodzaj guzika”. Zob. 
trzeszczeć. 


trząść trzęsę od XV w. 'poruszać czymś moc- 


no, prędko, gwałtownie”, 'jechać nierówno, 
podrzucać, powodując drganie, podskaki- 
wanie wiezionych ludzi lub przedmiotów 
(o środkach lokomocji, zwierzętach wierz- 
chowych), 'rozrzucać coś równomiernie, 
pokrywać czymś powierzchnię”, pot. 'rzą- 
dzić czymś despotycznie, arbitralnie, decy- 
dować o wszystkim”, daw. 'przeglądać, prze- 
trząsać, szukając czegoś”, 'pleść, gadać, pa- 
plać”, dial. też 'wytrząsać ziarno ze słomy 
przy młóceniw; trząść się 'drżeć, dygotać”; 
kasz. trisc / tiesc I trgsc "poruszać; pod- 
rzucać (o pojazdach); rozrzucać coś rów- 
nomiernie; rządzić despotycznie'; wielokr. 
trząsać stp. od XV w. 'potrząsać, daw. 
XVII w. trzęsać 'ts., dial. trząsać 'ts.; rzą- 
dzić apodyktycznie, decydować o wszyst- 
kim”, z przedr. np. natrząsać się, otrząsać, 
potrząsać, strząsać, wytrząsać; jednokr. 
trząsnąć dial. 'potrząsnąć, zatrząść; przysy- 
pać, dosypać (pieniędzy)”, kasz. trisngc 'po- 
trząsnąć, w języku liter. z przedr. potrząs- 
nąć, przetrząsnąć, strząsnąć, wstrząsnąć. 
Ogsł.: cz. tfdst, tfesu, r. trjasti, trjasu, SCS. 
tręsti, tręsg. Psł. *tręsti, *tręsg "poruszać 
czymś mocno, prędko i gwałtownie, trząść”, 
prapokrewne z lit. j-tristi, j-trjsu / -trinstu 
"przejawiać popęd płciowy (o psach)”, trósti, 
tresiu 'biegać naokoło; gonić się (o suce)”, 
gr. treó [< *tresó] drżę”, stind. trasati 'drży”, 
opartych na pie. *tres- 'trząść się (ze stra- 
chu), drżeć”. Rdzenną samogłoskę nosową 
w psł. *tręsti objaśnia się zwykle prawdo- 
podobną kontaminacją pie. *tres- z pokrew- 
ną pie. bazą *trem- 'dreptać, tupać; drżeć” 
(od której np. ukr. tremtity drżeć, dygotać, 
lit. trimti 'zadrżeć, łac. tremo, tremere 
*'drżeć, bać się”, gr. trćmo 'drżę'); powstała- 
by zatem wtórna baza *trems- (z której wy- 


trzcina 


prowadza się też goc. bramstei konik pol- 
ny”). Nie można jednak wykluczyć, że samo- 
głoska nosowa została uogólniona w całym 
paradygmacie z form czasu teraźn. z infik- 
sem nosowym *tręsg < *tre-n-só czy też 
*trnsó (por. np. psł. *sędg 'siądę', zob. siąść). 
Pie. *tres- i *trem- od pierwiastka *ter- 'trze- 
potać się, trząść się, drżeć. — Od czas. 
przedrostkowego wstrząs. 

trzcina od XV w. 'roślina Phragmites” (trzci- 
na cukrowa 'Saccharum officinarum”), stp. 
też trcina / trzścina 'trzcina” , dial. trzcina 
I trcina | trześcina | chrzcina | strzina, kasz. 
tłcena / stfecena i stfena | stfina 'trzci- 
na”. Ogsł.: cz. tftina, stcz. trstina 'trzcina, 
r. trostina 'łodyga trzciny”, br. tryscina 'ło- 
dyżka, słwń. dial. trstina 'trzcina. Psł. 
*trostina 'trzcina, Phragmites”, z przyr. *-ina 
od psł. *trestb 'trzcina” (zob. treść). 

trzeba od XIV w. 'należy, wypada”, 'coś jest 
potrzebne, niezbędne” (w gwarach zwykle 
skrócona forma trza), kasz. tfeba 'trzeba, 
należy”. Por. cz. tfeba (dial. często tra) .'na- 
leży, powinno się”, 'przypuśćmy, że; może; 
nie jest wykluczone, że”, w funkcji spójni- 
ka 'choćby, chociażby, gdyby nawet”, ukr. 
trćba "należy, powinno się”, scs. treba: trebć 
(jestv) potrzeba”, trebe imeti 'trzeba, po- 
trzeba, ch./s. treba 'należy się, trzeba, po- 
winno być. Zachsł. i płdsł.: dł. trebaś 
"potrzebować, gł. trjebać 'ts.; używać cze- 
goś; wymagać, ch./s. trebati potrzebować; 
należeć się; przydać się na coś”. Psł. *terbati 
(ale możliwa też prapostać *trebati) 'wy- 
magać czegoś, potrzebować, 3. osoba czasu 
teraźn. *terbajetv 'należy, powinno się; jest 
konieczne, niezbędne”, wielokr. *terbovati, 
przypuszczalnie od (poza tym niepoświad- 
czonego) pie. *terb*-, w którym można się 
dopatrywać wariantu pie. *terp- / *trep- sy- 
cić się, zażywać czegoś”, od którego stpr. en- 
terpo "potrzebuje, goc. baurban 'potrzebo- 
wać, niem. diirfen "móc, być uprawnionym; 
potrzebować, gr. tćrpó 'nasycam się, mam 
czegoś do syta; cieszę się, weselę się, stind. 
tarpati 'syci się”. Próby łączenia z psł. *terbi- 
ti czyścić, oczyszczać z czegoś zbędnego, 
usuwać coś niepotrzebnego, niepożądane- 
go, trzebić” (zob. trzebić) nie przekonują 
z powodu trudności znaczeniowych. Zob. 
potrzeba. 


648 


trzeć 


trzebić od XV w. 'usuwać, wycinać poszcze- 
gólne drzewa w lesie”, "kastrować, daw. 
ogólnie 'czyścić, przeczyszczać” (np. pszeni- 
cę trzebić czyścić, przewiewać pszenicę”), 
dial. 'wykruszać mak z makówek; przesie- 
wać na przetaku; niszczyć; bić; z przedr. 
przetrzebić, wytrzebić; wielokr. -trzebiać, tyl- 
ko z przedr. przetrzebiać, wytrzebiać. Ogsł.: 
cz. trfbit 'oczyszczać; karczować, r. terebit, 
tereblju 'skubać; targać, szarpać; wyrywać 
z korzeniami, daw. 'oczyszczać, uprzątać”, 
ch./s. trijebiti 'trzebić, czyścić; wypleniać; 
obierać, przebierać”. Psł. *terbiti, *terbg 'czyś- 
cić, oczyszczać z czegoś zbędnego, usuwać 
coś niepotrzebnego, niepożądanego”, od pie. 
*ter-b-, od którego też stirl. trebaid 'orze, 
zasiedla” (por. także gr. tribó 'trzeć, młó- 
cić; tłuc, gnieść, miesić; tłoczyć, wyciskać, 
tribos droga utarta, wydeptana ścieżka; 
ścieranie, zużycie”, oparte na pie. *trei-b-), 
wszystkie należą ostatecznie do pie. pier- 
wiastka *ter(2)- trzeć” (zob. trzeć). — Od 
tego trzebież 'cięcie pielęgnacyjne lasu”. 

trzeci od XIV w. liczeb. porządkowy. Ogsł.: 
cz. tfeti, r. tretij, scs. tretii. Psł. *tretvjb 'trze- 
ci, por. lit. trecias 'ts., łac. tertius 'ts... Z pie. 
*tretiio- 'trzeci, utworzonego za pomocą 
przyr. *-t(iio- od podstawy pie. liczeb. głów- 
nego *treies 'trzy” (zob. trzy). 

trzeć trę od XV w. "naciskając, przesuwać 
coś po czymś, szorować, pocierać, 'rozdrab- 
niać, rozcierać (na proszek)”, "wyrównywać, 
wygładzać powierzchnię, 'piłować, rżnąć, 
stp. też "kruszyć, łamać”, 'uciskać, gnębić, 
'unicestwiać, kłaść kres czemuś; z przedr. 
natrzeć, otrzeć, potrzeć, przetrzeć, rozetrzeć, 
utrzeć, wetrzeć, wytrzeć, zatrzeć, zetrzeć; 
wielokr. -cierać, z przedr. nacierać, ocierać, 
pocierać, przecierać, rozcierać, ścierać, ucie- 
rać, wcierać, wycierać, zacierać. Ogsł.: cz. 
tFft, tiu | tru, r. terćt, tru, scs. treti, tbrg, 
ch./s. tłti, tarem / trem. Psł. *terti, *torg 
*trzeć”, wielokr. *tirati, pokrewne z lit. tir- 
-ti, tiriu badać, prowadzić badania, trin- 
ti, trinu trzeć, ocierać, pocierać, zacierać; 
ucierać, rozcierać; ścierać, łot. trit 'trzeć, 
łac. teró, terere (1. osoba czasu przeszłego 
trivi) trzeć, gr. tefro JE *terió] 'uciskam, 
nękam, trapię, dręczę”, od pie. *ter(2)- trzeć”. 
— Od czas. przedrostkowego starcie 'po- 


trzepać 


tyczka, bitwa; sprzeczka”, 'część walki bok- 
serskiej, runda, stp. XV w. 'zniszczenie” 
(rzecz. odsłowny od przedrostkowego ze- 
trzeć się, psł. *so-terti "zetrzeć ). Zob. tarci- 
ca, tarka, tarło, tartak, tor, trociny. 

trzepać od XV w. 'uderzać, potrząsać czymś 
z rozmachem; uderzać w coś, potrząsać 
czymś w celu usunięcia kurzu, oczyszcze- 
nia”, 'zadawać ciosy, razy, bić”, "mówić szyb- 
ko, bez zastanowienia”, stp. XV w. trzepać 
konie 'czyścić konie”, dial. 'trząść”, 'oczysz- 
czać włókna lnu z paździerzy”, wydobywać 
miód z plastrów za pomocą wirówki”, kasz. 
trepac "brudzić, smolić; bić; posługiwać się 
trzepaczką”, przen. 'gadać, pleść, bajdurzyć”; 
z przedr. otrzepać, 'przetrzepać, strzepać, wy- 
trzepać; jednokr. trzepnąć (dial. też trzap- 
nąć), z przedr. otrzepnąć, strzepnąć. Ogsł.: 
cz. trepat 'trzepać, trzepotać, trząść”, r. tre- 
pdt 'międlić (len, konopie); trzepać (np. weł- 
nę); szarpać, targać, pot. 'niszczyć, zdzie- 
rać, bg. trepvam 'drgać, drżeć”, ch. daw. tre- 
pati bić”. Psł. *trepati 'uderzać, bić, szarpać, 
potrząsać”, pokrewne z lit. trepseti 'tupać', 
stpr. trapt 'stąpać, łac. trepidus 'niespokoj- 
ny, zmieszany, spieszący się; (o rzeczach) 
falujący, drżący, bijący”, trepidó, trepidare 
"biegać tu i tam, być zaniepokojonym, mio- 
tać się, gr. trepó 'obracam, stind. trpró- 
*spieszny, niestały”, od pie. *trep- 'dreptać, 
trzepotać się” (pochodzenia dźwkn.). — Od 
tego trzepak; trzepaczka. Zob. strzępić, trze- 
potać. 

trzepotać od XVIII w. 'poruszać się szyb- 
ko, wykonywać szybkie ruchy”, dawniej od 
XV w. trzepiotać (się) "machać skrzydłami”, 
'drżeć, trząść się”, gadać, mówić”, kasz. tfe- 
potac 'gadać, pleść, bajdurzyć. Ogsł.: cz. 
trepetat I tfepotat 'trzepotać, machać, wy- 
machiwać, r. trepetdt 'trzepotać, drżeć, dy- 
gotać, trząść się, scs. trepetati 'drżeć, trząść 
się, ch./s. trepetati 'drżeć, dygotać, trząść 
się. Psł. *trepotati I *trepetati 'intensyw- 
nie trzepać, poruszać, wymachiwać, trząść”, 
czas. intensywny od psł. *trepati 'ude- 
rzać, bić, szarpać, potrząsać” (zob. trzepać), 
z przyr. -ot- / -et-. 

trzeszczeć od XV w. 'pękać z trzaskiem, 
skrzypieć, chrzęścić, pot. "mówić szybko, 
w sposób przykry dla kogoś”, kasz. tfeśćec 


649 


trzeźwy 
'trzeszczeć, skrzypieć; mówić szybko, nie- 
zrozumiale, pleść; z przedr. zatrzeszczeć. 
Ogsł.: cz. trestet "wydawać suchy odgłos, 
trzaskać, r. treśćdt "wydawać trzask, łamać 
się, rozpadać się z trzaskiem; tłuc się”, pot. 
*mówić szybko, bez przerwy”, słwń. treśća- 
ti "pękać z hukiem”. Psł. *treśćati "wydawać 
suchy, ostry odgłos (np. przy łamaniu, pę- 
kaniu czegoś twardego)”, czas. pochodzenia 
dźwkn. (zob. pokrewne trzaskać), por. lit. 
treśketi 'trzeszczeć (o łamiącym się drze- 
wie)”. Zob. wytrzeszczać. 
trzewia mn wnętrzności, stp. od XV w. trze- 
wa | czrzewa (może też strzewa) mn *wnętrz- 
ności”, daw. trzewo 'kiszka, jelito”, dial. trze- 
wo / strzewo 'ts., trzewa | strzewa mn, też 
strzewie "wnętrzności”, kasz. ttevo kiszka”, 
tfeva mn 'trzewia. Ogsł.: cz. stfevo (stcz. 
stfevo / tfevo) kiszka, jelito, streva mn 
wnętrzności, r. przest. i dial. ććrćvo (ćeróvo) 
*brzuch, łono”, ććrevd / ćerćva mn 'kiszki, 
jelita, wnętrzności”, scs. ćróvo 'łono, brzuch”, 
ćreva mn 'wnętrzności”. Psł. *ćervo 'narząd 
wewnętrzny w jamie brzusznej, kiszka, jeli- 
to; skóra, zwłaszcza z brzucha zwierząt”, 
*ćerva mn wnętrzności, od pie. *(s)ker- 
*ciąć” (zob. czart, kora, skóra), może urze- 
czownikowiona forma rodzaju nijakiego 
przym. fćerve z przypuszczalnym znacze- 
niem 'odcięty. — Od tego otrzewna anat. 
"błona okrywająca narządy jamy brzusznej”. 
trzewik od XV w. 'rodzaj buta” (stp. XV w. 
i dial. też trzewic), dial. także strzewik 'ts.. 
Ogsł.: dł. dial. crćwik bucik”, cz. dial. stfe- 
vik 'lekki but, półbut”, r. ćerevik 'bucik ko- 
biecy”, dial. skórzane obuwie robocze”, bg. 
dial. ćrevik 'trzewik, bucik”. Psł. *ćerviko 
*skórzany bucik, trzewik”, pierwotne zdr. od 
psł. *ćerve I *ćervvjv m 'obuwie skórzane, 
but, trzewik ze skóry” (np. dł. cźćj, dial. crej 
/ crćw 'but, trzewik”, stcz. tfevi m 'but', 
cz. dial. striy 'bucik, trzewik”, strus. ćere- 
vii m / ćerevije n 'rodzaj obuwia z jednego 
kawałka skóry; miękki bucik, pantofel; skó- 
ra; futro z brzucha zwierzęcia”, scs. ćróvii m 
*sandał, but”), od psł. *ćervo 'skóra, zwłasz- 
cza z brzucha zwierzęcia” (zob. trzewia). 
trzeźwy od XV w. (stp. też trzeźwi, daw. od 
XVI w. idial. krzeźwy) 'niepijany, przytom- 
ny”, kasz. tfezvi / tezbi 'niepijany; rozsądny, 


trzęsawisko 


rzeczowy; przytomny”. Ogsł.: stcz. stfiezvy 
*trzeźwy” (dziś cz. strizlivy 'trzeźwy; realny, 
rzeczowy; skromny, prosty”), r. dial. terezvyj 
(w języku liter. trćzvyj zapożyczone z cs.) 
*niepijący, wstrzemięźliwy; niepijany, trzeź- 
wy, przytomny; rozważny”, scs. tróżyż 'trzeź- 
wy, wstrzemięźliwy”, ch./s. trezven 'trzeźwy, 
przytomny; rozsądny, roztropny”, trijćzan 
*trzeźwy; rozważny”, słwń. trezen 'trzeźwy”. 
Psł. *terzve 'niepijany, trzeźwy”, z wcześ- 
niejszej postaci *terzuo- [< *tersuo-, Z na- 
warstwieniem przyr. *-o- na hipotetyczny 
wcześniejszy przym. *tersii- należący do te- 
matów na -ii-], od pie. *ters- 'suchy, wysu- 
szony” (por. np. łac. torreó, torrere 'suszyć, 
prażyć, gr. tórsó 'wysuszam”, stind. tfsyati 
*ma pragnienie, pragnie, trsu- 'spragnio- 
ny”). Znaczenie 'niepijany, trzeźwy” rozwi- 
nęło się z 'odczuwający pragnienie” < 'su- 
chy, wysuszony”, co do rozwoju znaczenia 
por. np. ang. dry 'suchy” i 'trzeźwy”. — Od 
tego trzeźwość; trzeźwić, otrzeźwić; trzeź- 
wieć, otrzeźwieć, wytrzeźwieć. 
trzęsawisko od XVIII w. 'grzęzawisko, bag- 
no, moczary”, kasz. tfąsavisko | tfąsaviśce 
*trzęsawisko”. Por. cz. trasavisko / tresaviste 
*bagno”, a także p. daw. i dial. trzęsawa 'bag- 
no”, dial. też "bagno trzęsące się pod nogami, 
'galareta z kości i mięsa” (por. gł. tfasawka 
*roślina mietlica, Agrostis', cz. tresavd 'ro- 
dzaj starego tańca ludowego”, s. Tresava na- 
zwa potoku i pewnej okolicy), też p. trzę- 
sawica od XV w. 'mokradło, trzęsawisko, 
błotnisty, podmokły, zapadający się, grząski 
teren, Od przym. *tręsave 'trzęsący (się) 
(por. np. gł. tfasawy 'trzęsący ), utworzone- 
go od psł. *tręsti, p. trząść się (zob. trząść). 
trzmiel od XVII w. *'owad Bombus terres- 
tris, wcześniej od XV w. czmiel / szczmiel 
I pczmiel I pszczmiel 'ts., dial. ćmiel / cmiel 
I sćmiel I pszmiel, kasz. ćmel / prćmel I prmel 
*ts.. Ogsł.: cz. ćmel, stcz. śćmel / śtmel, 
r. śmel, dial. śććmel' / ćmel, słwń. ćmelj, dial. 
śmelj I śćemelj. Psł. **wmelv / *vmelb 'trzmiel, 
nazwa wykonawcy czynności z przyr. *-elb 
*.elb, prapokrewna ze stpr. camus 'trzmiel', 
lit. kamdne 'trzmiel, dzika pszczoła, dial. 
kamine 'dzika pszczoła”, łot. kamane I ka- 
mine 'trzmiel, dzika pszczoła, wszystkie 
od pie. dźwkn. pierwiastka *kem- / *kom- 


650 


trzoda 


"brzęczeć, bzyczeć” (zob. komar). Pierwot- 
ne znaczenie 'owad brzęczący, bzyczący”. 
Polskie trzmiel ma wtórne trz- zamiast 
pierwotnego cz-, może pod wpływem dial. 
trzmić 'huczeć, szumieć, przekształcanie 
nagłosu wyrazu (głównie chyba przez ety- 
mologię ludową) widać też w innych posta- 
ciach, np. kasz. prmel. 

trznadel od XVIII w. 'ptak Emberiza citri- 
nella, stp. XV w. strnadl / strznadi, daw. 
XVI-XVII w. i dial. trznadl, XVII w. ster- 
nal, XVIII w. trynald / trzynold I strzez- 
knadel, stp. XIV w. strndal, XV w. strnadl 
I strznadl, dial. trznad! / trznadel | trzyna- 
del / trznagiel (trznagel), też strznadel I ster- 
nadel / sternal | strzenagiel, psternadel 
I psternal, Śl. sternad 'ts.. Ogsł.: dł. tśnarl 
/ śnarl 'trznadef', cz. strnad, dial. też strnadl 
I strnadel 'ts., słc. strnadka 'ts., r. strendt- 
ka (dial. strinddka) "rodzaj sikorki”, ukr. dial. 
strenddka 'trznadel', ch./s. sttnatka i strna- 
dica, ch. dial. s(t)fnad 'ts., słwń. strndd 
*ts.. Psł. zapewne *stronade 'trznadel', bez 
pewnej etymologii, może prapokrewne z bałt. 
nazwami tego ptaka: lit. stdrta, dial. stćrta, 
łot. stdrste / stdrsta, ale niejasna budowa 
wyrazu (przyr. *-ade?). Niejasne też końco- 
we -(e)l w językach zachsł. 

trzoda od XV w. (stp. też czrzoda / czroda 
I strzeda) 'stado zwierząt domowych, byd- 
ła, dial. trzoda / trzóda też 'nierogacizna, 
świnie; drób”, kasz. tfóda / stróda 'stado 
zwierząt domowych; gromada, tłum (ludzi)”. 
Ogsł.: cz. trida (stcz. ćfieda / trieda) 'klasa 
(społeczna, szkolna), warstwa, grupa; sto- 
pień; wielka ulica”, dial. też ćida *kolej, ko- 
lejność; stado koni na pastwisku”, r. ćeredd 
*szereg (np. ludzi)”, 'kolej, przest. 'kolej- 
ność, dial. 'stado bydła”, scs. ćreda 'porzą- 
dek, szereg; trzoda, ch. dial. czak. ćreda 
"zmiana, kolejność”. Psł. *ćerda 'stado zwie- 
rząt domowych”, pokrewne ze stpr. kerdan 
(bier. pj) 'czas” (zapewne z pierwotnego 
"kolejność, następstwo dni, miesięcy”), lit. 
keidźius | sketdźius zwierzchnik pasterzy, 
baca” (od $(s)kerda 'trzoda', na które wska- 
zuje też zapożyczone stąd karelskie kerda 
'porządek, kolejność”), goc. hairda 'trzoda, 
stado”, stwniem. herta *'zmiana, kolejność”, 
niem. Herde 'stado, trzoda; gromada, tłum”, 


trzon 


z pie. *kerd'a "kolejność, zmienność, na- 
stępstwo; szereg rzeczy czy istot kolejno na- 
stępujących, porządek” > 'stado, trzoda”. 
Zob. czereda. 

trzon od XVI w. "podstawowa część składo- 
wa czegoś”, 'rękojeść, uchwyt”, 'nadziemna 
część grzyba, na której osadzony jest kape- 
lusz”, dial. trzón 'rękojeść noża, toporka; 
dzierżak cepów; mielak w żarnach', kasz. 
trón / stfón 'rękojeść, uchwyt”; zdr. trzonek 
(dial. też strzonek) 'rękojeść, rączka”, daw. 
*pieniek zęba”. Ogsł.: cz. daw. stfen 'rękojeść 
noża, widelca, treń ż 'trzonek grzyba”, strus. 
ćerene 'rękojeść, uchwyt, ukr. ćerćn 'ts., 
trzonek (np. noża); lemiesz; głąb (np. kapu- 
sty); pień, słwń. ćren 'trzonek (np. noża)”. 
Psł. *ćerne [< *ker-no-] "rękojeść, uchwyt, 
rączka, zapewne prapokrewne z kćras 
*krzak, pień, karcz', łot. cęrs 'krzak, krzew; 
korzenie drzewa” i dalej z psł. *korę, *korene 
*korzeń (zob. korzeń). 

trzonowy od XV w.: ząb trzonowy 'ząb osa- 
dzony w tyle szczęki, służący do miażdże- 
nia pokarmu, stp. też czrzonowy ząb, kasz. 
trónovi / sttónovi zob 'ts.. Por. cz. trenovy 
zub 'ts., słc. ćrenovy zub 'ts.. Psł. dial. 
*ternov», przym. od psł. *lernv [< *kernu-], 
dop. *ćernu (temat na -ti-) 'szczęka;. ząb 
trzonowy” (por. p. daw. XVIII w. trzony mn 
*zęby trzonowe”, dł. cono, mn cjona 'szczę- 
ka, słc. daw. ćren 'szczęka, dial. ćereń 
*dolna szczęka”, ćren / ćeren 'ząb trzonowy”, 
r. dial. ćerenjdk 'ts.'), które odpowiada cymr. 
cern 'szczęka”, bret. kern 'lej w młynie”, po- 
krewne też z łot. cęruoklis / cęruokslis 'ząb 
trzonowy” i zapewne ze stind. cdrvati miaż- 
dży, przeżuwa”. Pierwotne znaczenie praw- 
dopodobnie 'to, co służy do mielenia, roz- 
cierania” > 'szczęka”, wtórnie 'ząb trzonowy.. 

trzos od XV w. (stp. też czrzos) "pas na pie- 
niądze; woreczek na pieniądze”, dial. 'skó- 
rzany pas podróżny na pieniądze”, kasz. tros 
"napiwek". Płnsł.: słc. dial. ćeres 'szeroki pas 
męski, r. ććres / ććrez "wąska i długa sa- 
kiewka obwiązywana wokół pasa lub nogi”, 
ukr. ććres 'skórzany pas na pieniądze”, dial. 
*szeroki skórzany pas męski. Psł. *ćerse 
[< *kert-so-] "wąska i długa sakiewka ob- 
wiązywana wokół pasa; pas”, prapokrewne 
z wyrazami celt. (sprowadzanymi do pra- 


651 


trzymać 


postaci *krd-su-): stirl. criss "pas, szkoc. 
crioss "pas, przepaska”, cymr. crys 'koszula, 
suknia; szata fałdzista, przypuszczalnie od 
pie. (słow. i celt.) *kerd- 'przepasywać; pas”. 

trzpiot od XVIII w. 'człowiek lekkomyślny, 
płochy, roztrzepany, lekkoduch', trzpiotka 
"kobieta, dziewczyna trzpiot'. Rzecz. odczas. 
od daw. trzpiotać 'trzepotać, trzpiotać się 
*zachowywać się trzpiotowato, szastać się, 
być wietrznikiem” (daw. od XVI w. też 
trzpiatać 'trzepotać'), por. cz. tfpytit se 
"błyszczeć, połyskiwać, lśnić, migotać, trpyt 
"blask, błysk, połysk, lśnienie, warianty 
fonetycznego czas. trzepiotać, psł. *trepeta- 
ti (zob. trzepotać), z redukcją samogłoski 
e — *v w pierwszej sylabie (wtórny rdzeń 
*trvp-). 

trzustka od XIX w. 'gruczoł trawienny i do- 
krewny kręgowców”. Sztucznie utworzony 
termin anatomiczny, może zamiast ftrzósł- 
ka, od stp. XV-XVI w. trzosła mn 'lędźwie, 
uda, okolice narządów płciowych”, por. cz. 
trislo 'pachwina, słabizna”, strus. ćeresla mn 
*lędźwie”, r. ććrćsla mn 'krzyże, pas, scs. 
ćresla mn 'lędźwie, z psł. *ćerslo, zwykle 
*tersla mn 'okolice pasa, krzyże, lędźwie”, 
pierwotnie zapewne 'pas (odciętej kory), 
opona, przepona”, od psł. *ćerti 'ciąć, naci- 
nać, oddzielać” (zob. czart, kora), z przyr. 
*-slo. 

trzy liczeb. główny od XIV w., stp. trze m 
osobowe, 'trzej”. Ogsł.: cz. tfi, r. tri, scs. tri- 
je m, tri ż, n. Psł. *treje m, *tri ż, n 'trzy”, 
pokrewne z lit. trys, łot. tris, goc. breis, ang. 
three, niem. drei, łac. tres, gr. treis, stind. 
trdyah 'trzy”, wszystkie od pie. *treies, for- 
my rodzaju nijakiego *tri 'trzy. Zob. troje, 
trzeci, trzydzieści, trzynaście, trzysta. 

trzydzieści od XIV w. liczeb. główny. Ogsł.: 
cz. tficet, 1. tridcat, scs. tri(je) desęte, 
ch./s. trśdeset. Psł. *tri desęte *30”, pierwot- 
nie 'trzy dziesiątki”, psł. *tri *3” (zob. trzy) 
i psł. *desęte, |. mn od *desgtv dziesięć, 
dziesiątka” (zob. dziesięć). 

trzymać od XIV w. 'ująwszy coś (np. ręką), 
nie wypuszczać, chwyciwszy, obejmować, 
przytrzymywać; nie pozwalać odejść, od- 
dalić się, "mieć, zachowywać, utrzymywać 
w jakimś położeniu, 'chować, przechowy- 


wać, przetrzymywać”, 'utrzymywać w ja- 


trzynaście 


kimś stanie”, 'stanowić zamocowanie, pod- 
porę, podtrzymywać, wspierać”, sprawować, 
pełnić (jakąś funkcję), wykonywać (pracę), 
*zajmować się hodowlą zwierząt”, przest. 
"żywić, utrzymywać; zatrudniać, "myśleć, 
mniemać, rozumieć, sądzić, mieć za kogoś, 
za coś”, "mieścić w sobie, obejmować, zawie- 
rać; mierzyć, liczyć, wynosić”, stp. trzymać, 
trzymaję I trzymam też 'posiadać, dzierżyć, 
*trzymać w charakterze jeńca, więźnia, wię- 
zić, 'sprawować, pełnić (jakąś funkcję)”, 
*zachowywać coś, przestrzegać czegoś, do- 
trzymywać; z przedr. otrzymać od XIV w., 
potrzymać, wstrzymać (+ powstrzymać), 
wytrzymać, zatrzymać (z polskiego: cz. tFi- 
mat, ukr. trymaty 'trzymać”). Psł. dial. *tri- 
mati 'utrzymywać coś, ustawiać w jakiejś po- 
zycji, zatrzymywać, powstrzymywać, czas. 
wielokr. lub kauzat. od psł. *(s)trometi 'ster- 
czeć, wystawać, drętwieć”, na który wskazu- 
je p. daw. XVII w. trzmią 'tkwią, sterczą, 
dial. młp. trzmić i natrzmić 'nakłaść lub 
nastawiać wiele rzeczy jedne na drugich 
bez ładu, tak iż się ledwie utrzymać mogą, 
trzmić się 'leźć, wspinać się na coś wysokie- 
go”, utrzmić się 'wyleźć, wspiąć się wysoko, 
cz. strmet 'sterczeć, wystawać”, daw. tfmćti 
*ts., słe. strmiet 'ts., ukr. dial. strimity 'ster- 
czeć, ch. dial. czak. ostrmeti '*zdrętwieć, 
skostnieć, zastrmiti (czy zastrmeti) 'zatrzy- 
mać się, utknąć, kajk. opstrmet 'pozostać; 
zdrętwieć ze strachu, zastrmeti 'zatrzymać 
się, słwń. strmeti 'tkwić, sterczeć, wystawać; 
patrzeć nieruchomo; dziwić się, zdumiewać 
się”, trmeti "patrzeć nieruchomo, osłupiałym 
wzrokiem, wlepiać w kogoś oczy, patrzeć 
spode łba; dąsać się”, tma 'upór, stałość, 
nieustępliwość; humor, kaprys. Podstawowe 
*(s)tremeti to czas. odprzym. od psł. "strome 
*sterczący, wystający, stromy” (zob. stromy). 
Pierwotne znaczenie pochodnego *trimati 
zapewne 'powodować, że coś sterczy, wysta- 
je, jest nieruchome”. 

trzynaście od XIV w. liczeb. główny. Ogsł.: 
cz. tfindct, r. trinadcat, cs. tri na desęte, 
ch./s. trinaest. Psł. *tri na desęte (późniejsze 
*tri na dbsęte) '13, zestawienie złożone 
z liczeb. *tri i wyrażenia przyimkowego *na 
desęte (zob. trzy, na i dziesięć), pierwotne 
znaczenie 'trzy na(d) dziesiątkę. W języ- 


652 


tuk 


kach słow. to zestawienie zrastało się w jed- 
ną całość (z jednym akcentem), w związ- 
ku z czym następowało skracanie członu 
-desęte (> p. -dcie, -ćcie, -cie, -Ście), zob. 
czternaście. — Od tego liczeb. porządko- 
wy trzynasty — trzynastka; liczeb. zbioro- 
wy trzynaścioro. 

trzysta od XIII w. liczeb. główny. Ogsł.: cz. 
tri sta, r. trista, scs. tri seta, ch./s. trista. Psł. 
*tri swta '300”, zestawienie liczeb.*tri (zob. 
trzy) i *sota (mian. 1. mn liczeb. *safo '100', 
zob. sto), pierwotnie 'trzy setki”. — Od tego 
trzechsetny. 

tu od XIV w. przysł. 'w tym miejscu. Ogsł.: 
cz. tu, r. dial. tu, scs. tu. Psł. *tu przysł. 
*w tym miejscu, tu, pierwotna forma miejsc. 
1. pj psł. zaimka *te 'ten" (zob. ten). Zob. tu- 
taj, tuż. 

tuczyć od XV w. 'czynić tłustym, powodować 
tycie'; z przedr. utuczyć. Ogsł.: cz. tućit 'sta- 
wać się tłustym”, ukr. taćyty 'czynić tłus- 
tym”, ch./s. tućiti 'ts.. Psł. *tućiti 'czynić 
tłustym, wypasionym, powodować tycie”, 
czas. odrzecz. od psł. *tuke 'tłuszcz zwie- 
rzęcy” (zob. tuk). — Od tego tuczny 'spe- 
cjalnie tuczony; obfitujący w mięso i tłuszcz 
(o zwierzętach), stp. też 'składający się 
z rzeczy tłustych, 'urodzajny”, daw. 'syty, 
pożywny, posilny” — tucznik. 

tudzież od XIV w. 'również, także”, stp. też 
*'tu blisko, w pobliżu, niedaleko”, 'tam, 
w tamtym miejscu, 'zaraz, natychmiast”. 
Por. stcz. tudież 'na tym samym miejscu, 
tamże; tą samą drogą; w tym samym cza- 
sie, równocześnie, zaraz; jednakowo, tak sa- 
mo; tu, cz. tudiż 'a więc, zatem”. Zachsł. 
*tude-że (wtórnie *tude-że) 'w tym samym 
miejscu, wtórnie 'w tym samym czasie”, od 
przysł. *tu 'w tym miejscu, tu” (zob. tu), 
zbudowane jak psł. *kode 'gdzie, *ovede 
*w innym miejscu, gdzie indziej” (zob. gdzie, 
ówdzie), z part. *Że (zob. -że). 

tuk od XV w. 'tłuszcz wytopiony; szpik 
kostny”, stp. 'tłuszcz zwierzęcy i roślinny”, 
tuk (z) żyta najlepsza część ziarna, dial. 
płn.-zach. tuk 'tłuszcz; szpik kostny”, kasz. 
tuk 'szpik kostny”. Ogsł.: gł. tuk 'tłuszcz, 
sadło”, cz. tuk 'tłuszcz; szpik kostny”, r. tuk 
"nawóz mineralny”, przest. 'tłuszcz, scs. 
tuke 'tłuszcz', ch./s. tik 'tłuszcz zwierzęcy, 


tuleja 


roślinny”, Psł. *tuka 'tłuszcz zwierzęcy”, po- 
krewny z lit. tiukas *kawałek sadła”, taukai 
mn 'tłuszcz, stpr. taukis 'sadło, omasta” 
i dalej z lit. tukti, tufika 'tyć, łac. tuccetum 
*rodzaj kiełbasy, od pie. *teu-k-, będące- 
go rozszerzeniem pie. pierwiastka *teu(2)- 
I *teu- | *tau- | *tu- 'nabrzmiewać, pęcznieć” 
(zob. tyć, tył). Zob. tuczyć. 

tuleja od XVI w. 'rurka lejkowata; część ma- 
szyny w kształcie rury”, hist. 'tylna część 
kopii rycerskiej rozszerzająca się w kształ- 
cie lejka, służąca do ochrony ręki”, 'rurka 
z lontem w bombie lub granacie”, daw. 'koł- 
czan”, dial. tuleja / tulej 'tulejka (np. na- 
kładana na oś wozu, by koło nie spadało); 
lejkowata rurka służąca do zamocowania 
trzonka wideł, łopaty itp. ; zdr. tulejka. Por. 
cz. tulej / tulaj ż 'rurka, tulejka do osadza- 
nia rękojeści, trzonka (np. łopaty, siekiery)”, 
tulejka 'ts., strus. tulija 'część kopii rycer- 
skiej w kształcie lejka”, r. tuljd 'górna część 
kapelusza, czapki, główka”, ukr. tulija 'ts., 
ch./s. dial. tulija 'różne przedmioty w kształ- 
cie pustego wewnątrz walca (np. tulejka na- 
kładana na oś wozu, by koło nie spadało), 
rurka na ościeniu (do łowienia ryb)”, tulaja 
*łodyga kukurydzy; rodzaj dyni, tulajica 'tu- 
lejka; rurka na kobzie”. Psł. *tuleja (/ *tulvja) 
*rurka, przedmiot w kształcie rurki, puste- 
go wewnątrz walca, od psł. *tule / *tulo 'ru- 
ra, rurka; pochwa (na strzały), kołczan”, por. 
p. daw. od XIV w. tuł 'pochwa na strzały, 
kołczan”, cz. toul *kołczan”, strus. od XI w. 
tule 'ts., scs. tulo 'ts., r. przest. tul 'ts., 
ch./s. tńl 'ts., tulac 'ts.; rurka; zwinięta 
główka kapusty”, stwń. tul *kołczan; szypuł- 
ka pióra. Podstawowy rzecz. *tule / *tulo 
prapokrewny ze stind. tina- / tuni 'koł- 
czan, tiinava- 'piszczel”, gr. sólen 'rura, cew- 
ka”, od pie. *tuo(u)- I *tuau- / *tu- rura. 
Zob. tulić. 

tulić od XV w. 'obejmować, przygarniać, trzy- 
mać w uścisku”, 'zbliżać, przyciskać (np. 
głowę, twarz) do czegoś”, 'zwijać, kulić, pod- 
ginać; chować”, daw. 'zasłaniając, chronić, 
osłaniać, otulać, tulić się 'przytulać się”, 'znaj- 
dować schronienie, przytułek”, daw. 'okry- 
wać się, owijać się, osłaniać się”, 'przyciska- 
jąc, koić, 'uspokajać się, hamować płacz”, 
kasz. tulóc "przytulać do siebie”; z przedr. 


653 


tułać się 


otulić, przytulić, stulić, utulić; wielokr. 
-tulać: z przedr. otulać, przytulać, stulać, 
utulać. Ogsł.: cz. tulit (rzadko toulit) 'obej- 
mować, przygarniać, tulić, daw. 'chronić, 
chować, słc. tulif sa 'przyciskać się, garnąć 
się; kulić się”, r. dial. tulff "kryć, ukrywać, 
zasłaniać, słwń. tuliti se 'tulić się, daw. 
i dial. tuliti wić, nawijać”, ch./s. tuliti 'gasić, 
przygaszać”, tuliti se 'kulić się, iść skulo- 
nym, potuliti 'skryć, ukryć; stłumić, zga- 
sić, potuliti se schować się, skurczyć się, 
zgarbić się; zawstydzić się. Psł. *tuliti *zwi- 
jać, zbliżać, przyciskać coś do czegoś”, *tuli- 
ti sę "zwijać się, zginać się, stulać się, kulić 
się, przypuszczalnie czas. odrzecz. od psł. 
*tule | *tulo *rura, rurka, pochwa (na strza- 
ły), kołczan” (zob. tuleja), w takim razie pier- 
wotnym znaczeniem byłoby chyba 'nawijać 
na rurkę”. Wyraz spłynął się z bliskim fone- 
tycznie i znaczeniowo p. daw. XV-XVII w. 
tolić "obejmować rękami, przygarniać ku 
sobie”, por. strus. toliti 'zawstydzać, r. tolit 
*zaspokajać”, ukr. dial. tołyty 'tłumić, uci- 
szać”, ch./s. tóliti 'uspokajać, uciszać, koić”, 
z psł. *toliti 'uspokajać, koić, od pie. *tel- 
I *tol- / *t]- "być cichym, spokojnym”. — Od 
czas. przedrostkowych potulny od XV w. 
*'posłuszny, pokorny” (por. daw. potuł 'po- 
kora, pokorność”), przytulny od XV w. 'mi- 
ły, wygodny, zaciszny”, stp. 'łagodny”. Zob. 
przytułek, tułać się. 

tulipan od XVIII w. (dawniej od XVII w. tu- 
lipant) 'roślina Tulipa', dial. też tulpan. Por. 
cz., słc. tulipdn, r. tjulpdn 'ts.. Zapożyczenie 
z niem. daw. Tulipan (dziś skrócona postać 
Tulpe) 'ts.. Ostatecznym źródłem wyrazu 
jest tur. tiilbend 'turban', roślinę nazwano 
tak ze względu na podobieństwo jej kwiatu 
do orientalnego nakrycia głowy. 

tułać się od XV w. 'chodzić bez celu, błąkać 
się, być bezdomnym”. Zachsł. i płdsł.: cz. 
toulat se "włóczyć się, wałęsać się, tułać się, 
słc. tulat sa 'tułać się; włóczyć się, wałęsać 
się, łazić”, ch. dial. tilati 'włóczyć się, tula- 
ti se iść po cichu, niesłyszalnie, skradać się, 
wlec się”. Psł. dial. *tulati sę "wlec się, skra- 
dać się, włóczyć się”, czas. wielokr. od psł. 
*tuliti sę zwijać się, zginać się, stulać się, 
kulić się' (zob. tulić), por. utworzone od 
tej samej podstawy za pomocą przyr. *-ja- 


tułów 
czasowniki wielokr.: ukr. tuljdtysja *włó- 
czyć się, wałęsać się, tułać się, br. dial. tul- 
jńcca 'ukrywać się; włóczyć się bez celu, 
wałęsać się, Pierwotne znaczenie zapewne 
*zginać się, schylać się, kulić się” > 'chodzić, 
iść zgiętym, skulonym, pochylonym, skra- 
dać się, iść ukradkiem. — Od tego tułacz, 
tułaczka. 

tułów tułowia od XV w. 'korpus, ciało ludz- 
kie bez głowy i kończyn”. Por. strus. tulovo 
"tułów, r. tuloviśće 'tułów, kadłub, korpus”. 
Od psł. *tulo / *tule 'tułów, kadłub, na 
które wskazuje r. daw. tulo 'tułów, kadłub”, 
ch. daw. XVII w. tulo 'ciało ludzkie lub 
zwierzęce, tułów”, dial. czak. tulo 'ts., tal 
*tułów, daw. i dial. tulina 'ciało zwierzęce, 
też pogardliwie o ciele ludzkim”. Podsta- 
wowe *tulo / *tule z pierwotnego *tou-lo-, 
od pie. pierwiastka *teu(a)- / *teu- / *tu- 
*nabrzmiewać, obrzmiewać, puchnąć (zob. 
tłusty, tyć, tył), pierwotne znaczenie 'coś 
nabrzmiałego”. Polskie tułów, strus. tulovo 
to chyba urzeczownikowione formy przym. 


ttulove. z 


tuman od XVII w. 'kłęby czegoś sypkiego, 
lotnego, unoszące się w powietrzu, poet. 
'gęsta mgła, obłok mgły, opary”, pot. 'czło- 
wiek tępy”. Zapożyczenie z r. tumdn 'mgła', 
por. ukr. tumdn, br. tumdn 'ts., które zosta- 
ły przejęte z języków tureckich, por. uzb., 
kirg., jakuc. tuman, kazach. tuyman 'mgła, 
dym. — Od tego tumanić "wprowadzać 
w błąd, oszukiwać; bałamucić, ogłupiać, 
rzadko 'pędzić tumany kurzu, pyłu itp., 
otumanić. 

tupać od XVII w. 'uderzać nogami o ziemię; 
głośno stąpać”, rzadko też 'chodzić, krzątać 
się koło czegoś, zabiegać o coś', daw. 'pulso- 
wać, tętnić, uderzać, kasz. tepac / tupac 'tu- 
pać; spadać na ziemię; gasnąć; jednokr. 
tupnąć; daw. od XVI w. tępać i tąpać 'tupać; 
głośno stąpać; pulsować, tętnić, tępać kogo 
*podeptać, podbić”, dziś w specjalnym zna- 
czeniu tąpać 'pękać z charakterystycznym 
odgłosem (o skałach)”, jednokr. tąpnąć, tąp- 
nięcie; por. dial. tępotać 'tupać, tupotać. 
Ogsł.: dł. tupaś 'tupać, gł. tupać 'ts., ukr. 
tupaty 'tupać; dreptać, człapać, bg. tupam 
"uderzać, trzepać; klepać, poklepywać; tu- 
pać”. Psł. *tupati 'szybko uderzać (zwłaszcza 


654 


turkotać 


nogami o ziemię), powodując powstanie cha- 
rakterystycznego dźwięku”, czas. pochodze- 
nia dźwkn. Samogłoska nosowa w p. tąpać 
I tępać wtórna. Zob. ciupać. — Od tego czas. 
intensywny tupotać — tupot. 

tur od XIII w. "wymarły ssak Bos primige- 
nius, przest. i dial. 'turoń', kasz. tur 'czło- 
wiek silny, mocny”. Ogsł.: cz. tur 'byk; tur”, 
r. tur 'tur; kozioł kaukaski”, scs. ture 'tur'. 
Psł. *tur 'tur, Bos primigenius; byk”, wyraz 
pochodzenia pie., z licznymi odpowiedni- 
kami ie., np. lit. tańras 'tur, stpr. tauris 
*żubr”, łac. taurus 'byk”. Pierwotnie zapew- 
ne 'samiec dużych zwierząt płowych”. — Od 
tego turoń lud. 'jedna z postaci występują- 
cych w obrzędach ludowych w okresie Bo- 
żego Narodzenia, wyobrażająca fantastycz- 
ne zwierzę; turzy; turzyca 'samica tura, 
*roślina Carex”. 

turkawka od XVIII w. (daw. od XVII w. 
i dial. trukawka) 'ptak Streptopelia turtur'. 
Od daw. trukać / turkać 'wydawać głos 
(o turkawce)” (dial. 'grać na rogu”), czas. 
dźwkn. od naśladowania głosu ptaka turr, 
turr, turr. 

turkotać od XVIII w. 'warczeć, terkotać, 
terkotać "powodować łoskot, warkot, stuk, 
grzechotać, klekotać”, pot. 'szybko i dużo, 
krzykliwie mówić, daw. od XVII w. tar- 
kotać 'furkotać, furczeć, terkotać”, dial. tar- 
kotać I tyrkotać / terkotać / turkotać / turgo- 
tać 'o odgłosie kół toczących się po kamie- 
nistej drodze”, tarkotać 'toczyć się (o gęstej 
cieczy), turkotać 'gderać, kasz. terkotac 
*turkotać”. Por. słc. trkotat "prędko i dużo 
mówić; wydawać krótkie dźwięki, terkotać”, 
ukr. torkotdty 'postukiwać, stukać, słwń. 
trketdti 'stąpać głośno”. Czas. intensywny 
z przyr. -ot- od p. daw. XVII w. tarkać 'fur- 
kotać, furczeć; bąkać, przebąkiwać, dial. 
turgać 'maglować, por. cz. trkat 'bóść, 
uderzać rogami; szturchać, r. dial. tórkat 
*szturchać, słwń. tfkati stukać, pukać, 
wszystkie z psł. *tykati 'stukać, terkotać, 
zapewne pokrewnego z lit. turktereti 'stu- 
kać, pukać”, może od pie. *(s)ter-k- 'stward- 
nieć, w takim razie przypuszczalne pier- 
wotne znaczenie 'uderzać o coś twardego”. 
— Od tego turkot 'odgłos toczących się kół 
pojazdu, maszyny w ruchu itp., daw. tarkot 


tusza 


XVII w. 'furkot, XVIII w. 'terkot, turkot”, 
dial. terkot 'ts., turkot / turgot 'turkotanie 
wozu. 

tusza od XVIII w. 'figura, postać człowieka 
ujmowana ze względu na rozmiar, zwykle 
pełna, dość otyła, 'ubite zwierzę po wstęp- 
nej obróbce, zdr. tuszka. Zapożyczenie 
z r. tdsa 'ciało zabitego zwierzęcia, które 
zostało prawdopodobnie przejęte z języków 
tureckich, por. np. tatar. tuś 'pier$', ujgur. 
toś 'ts., tur. dós 'bok; przednia część tuszy”. 

tuszyć od XVI w. 'spodziewać się, mieć na- 
dzieję”. Por. cz. tuSit 'przeczuwać, domyślać 
się”, stcz. "mieć nadzieję, r. tuśft 'gasić; tłu- 
mić; gotować na małym ogniu, dusić”, ch./s. 
tuśiti 'zaparzać gotującą wodą; gotować na 
małym ogniu, dusić”, dial. 'tłumić, dławić, 
dusić, unicestwiać. Psł. *tuSiti [< "touch-i- 
< *foys-i-]| "powodować, że coś cichnie, 
uspokaja się, opada, tłumić, gasić, dusić”, 
czas. kauzat. w związku etymologicznym 
z psł. *tuchngti 'opadać, zmniejszać się; tra- 
cić naturalną moc, świeżość, psuć się, but- 
wieć” (zob. tęchnąć), por. pokrewne stpr. 
tusnan 'cichy”, lit. tausytis 'ucichnąć (o wie- 
trze)”, stind. tosdyati 'uspokaja, koi” (czas. 
kauzat. od tisyati 'jest spokojny”), het. 
dahugiia 'czekać, spokojnie patrzeć”, od pie. 
*tous- 'cichy, spokojny”. Polskie znaczenie 
*spodziewać się, mieć nadzieję” zapewne 
z wcześniejszego 'uspokajać się (że nie sta- 
nie się nic złego)” lub podobnego. — Od 
czas. przedrostkowego (daw. otuszyć 'po- 
cieszyć, ożywić nadzieją, pokrzepić na du- 
chu) otucha od XVI w. 'podniesienie na 
duchu, nadzieja, optymizm, dobra myśl”. 

tutaj od XVII w. przysł. 'tw, dial. też tutej. 
Od stp. XIV-XV w., dziś dial. tuta 'tu, por. 
r. dial. ttita, ukr. dial. tuta, br. dial. tuta 'tu” 
oraz stp. XV w. tuto 'tu, cz. tuto, słc. tuto, 
strus. tuto, r. tuto, a także p. dial. tut 'tutaj, 
tu; tędy, tym śladem”, cz. przest. i dial. tut 
*tutaj”, "właśnie wtedy, wówczas”, sp. 'to, za- 
tem”, strus. tute 'tutaj; tam; przy tym”, r. tut 
"tutaj; wtedy, wówczas”. Psł. *tuta I *tuto 
I *tute 'tu, tutaj, od psł. *tu 'ts. (zob. tu) 
rozszerzonego za pomocą part. *ta, *to, "te. 
Polskie tutaj od tuta, jak dzisiaj, wczoraj od 
dzisia, wczora. — Od tego tutejszy (daw. tu- 
teczny). 


655 


twardy 


tutka od XIX w. 'torebka papierowa, 'rur- 
ka z bibułki do papierosów”, daw. 'gatunek 
muszli, dial. też tuta 'papierowa toreb- 
ka”. Zapożyczenie z niem. Tiite 'torebka pa- 
pierowa”. 

tuzin od XV w. '12 sztuk”, tuziny mn 'wielka 
liczba czegoś”, tuzinami i na tuziny *w wiel- 
kiej liczbie, bardzo dużo; licznie”. Por. stcz. 
tuzen | tuzem / tucen | tusen 'ts.. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. totzen 'tuzin” (dziś 
niem. Dutzend 'ts.), co przejęte ze stfranc. 
dozeine 'dwunastka, dziś franc. douzaine 
(od douze 'dwanaście'). — Od tego tuzinko- 
wy 'taki, jakich jest wielu, pospolity, prze- 
ciętny, mierny”. 

tuż od XV w. przysł. 'w bezpośredniej blisko- 
ści przestrzennej, czasowej”. Od tu (zob.), 
wzmocnionego part. -że (zob.). 

twardy od XIV w. 'nieelastyczny, sztywny”, 
stp. 'niemiękki”, 'nieugięty, niepodatny na 
wpływy”, "mocny, silny, solidny”, 'przykry, 
niewygodny, trudny do zniesienia”, 'wyma- 
gający, bezwzględny, nieustępliwy”, "uznany, 
zatwierdzony”, kasz. cvardi / cvardi | tvardi 
*twardy”. Ogsł.: cz. tyrdy 'twardy; ciężki; bez- 
względny, surowy”, r. tvćrdyj 'twardy, moc- 
ny; stały; stanowczy, nieugięty, nieustępliwy”, 
scs. tvrda 'twardy; stanowczy, zdecydowa- 
ny; mocny, pewny”. Psł. *tvfde 'twardy”, po- 
krewne z przymiotnikiem bałt. (utworzo- 
nym za pomocą innego przyr.): lit. tvirtas 
*mocny, silny, zdrowy; twardy; trwały”, łot. 
tvirts "mocny, twardy”, a dalej z lit. tvćrti, 
tveriu "brać, łapać; obejmować; trzymać; 
tworzyć, budować; grodzić; formować (np. 
ser), tureti "mieć, łot. tveft, tveru 'brać, trzy- 
mać, turćt "mieć, od pie. *tuer(a)- (/ *tuor- 
I *tur-) "chwytać, ogarniać” (zob. tworzyć). 
Co do budowy (przyr. *-d» < *-do-) por. 
szady (zob. szadź). Pierwotne znaczenie za- 
pewne "mocno chwytający, taki, który moc- 
no trzyma. — Od tego twardziel; twardzić 
*robić twardym, hartować”, kasz. cvarzćc 
*hartować ostre narzędzia, utwardzić (stp. 
XV w. 'uzyskać prawo do czegoś, potwier- 
dzenie praw”, kasz. ucyarzćc 'wyostrzyć ), 
zatwardzić (—> zatwardzenie); zatwardzieć 
(> zatwardziały); twardnieć (z wcześniejsze- 
go twardnąć) 'stawać się twardym”, stward- 
nieć. Zob. twierdza, twierdzić. 


twaróg 


twaróg od XV w. 'produkt mleczny, z któ- 
rego wyrabia się ser”; zdr. twarożek. Ogsł.: 
cz. tvaroh, r. tvoróg | tvórog, ch./s. tvarog. 
Psł. *tvaroge 'twaróg”, od psł. *tvoriti 'powo- 
dować powstanie czegoś; robić, czynić; for- 
mować, kształtować (zob. tworzyć), z rzad- 
kim przyr. *-oge (por. pieróg). Pierwotne 
znaczenie 'coś uformowanego, ukształtowa- 
nego” (por. co do znaczenia łac. lud. forma- 
ticus 'ser”, franc. fromage 'ser', ostatecznie 
od łac. formare kształtować). 

twarz ż od XV w. 'przednia strona głowy 
ludzkiej, oblicze”, dawniej 'stworzenie”, w stp. 
też 'to, co zostało stworzone, powołane do 
istnienia, stworzenie, człowiek, zwierzę”, 
'forma, kształt, postać”, 'osoba”, kasz. tvar 
"twarz. Ogsł.: cz. tvdr ż 'oblicze, twarz”, 
*człowiek, istota, nemd tvór 'nierozumne 
stworzenie, zwierzę”, daw. 'forma', r. tvar” ż 
*żywe stworzenie; kreatura”, dial. 'twarz, gę- 
ba”, scs. tvarb 'tworzenie, stworzenie; to, co 
jest stworzone, stworzenie”. Psł. *tvarb ż 'to, 
co zostało utworzone, stworzone, uformo- 
wane; żywa istota, rzecz. odczas. z przyr. *-b 
i wzdłużeniem samogłoski rdzennej *o + *a 
od psł. *tvoriti powodować powstanie cze- 
goś; robić, czynić; formować, kształtować” 
(zob. tworzyć). Znaczenie 'oblicze” wtórne, 
z 'to, co ukształtowane, uformowane, for- 
ma, kształt, postać”. 

twierdza od XIV w. 'fortyfikacja obronna, 
forteca”, stp. ćwierdza / ćwirdza I twirdza 
I twierdza (też ćwierdz I twierdz) "miejsce 
umocnione, obronne, obóz umocniony, 
dwór obronny, gród warowny”, 'wały obron- 
ne, obwarowanie, umocnienie”, kasz. cyerza 
I twerza 'twierdza. Por. ch. daw. tvrda 'umoc- 
nione, warowne miejsce, twierdza, baszta”. 
Psł. *tvfda [< *tvfd-ja] 'to, co utwardzo- 
ne, umocnione, umocnienie” od psł. *tvfdi- 
ti czynić twardym, utwardzać, umacniać” 
(zob. twierdzić), z przyr. *-ja. Regularna 
polska postać ćwierdza, tw- pod wpływem 
przym. twardy. 

twierdzić od XV w. 'podawać coś za rzecz 
pewną, dowodzić czegoś; utrzymywać, za- 
pewniać, stp. (też ćwirdzić / ćwierdzić / twir- 
dzić) także "umacniać, obwarowywać, czy- 
nić mocnym, silnym”, 'potwierdzać”, 'posta- 
nawiać, nakazywać”, kasz. cyerzćc / tverzćc 


656 


twój 
*twierdzić”, 'utwardzać; umacniać”; z przedr. 
potwierdzić 'poświadczyć, udowodnić praw- 
dziwość czegoś” (stp. od XV w. też 'umoc- 
nić, wzmocnić; uznać za ważne”), stwier- 
dzić, utwierdzić, zatwierdzić. Ogsł.: cz. tvrdit 
*utwardzać; umacniać, utwierdzać; potwier- 
dzać; twierdzić”, r. tverdit twierdzić, powta- 
rzać, ch./s. tvrditi "umacniać, wzmacniać; 
upewniać, utwierdzać, potwierdzać, zatwier- 
dzać.. Psł. *tvfditi, *tvfdo czynić twardym, 
utwardzać, umacniać, czas. odprzym. od 
psł. *tvfde (zob. twardy). Znaczenie 'poda- 
wać za rzecz pewną, dowodzić, utrzymy- 
wać, zapewniać” wtórne, co do rozwoju se- 
mantycznego por. łac. confirmdre 'dowieść, 
udowodnić; zapewnić, na pewno twierdzić, 
zaręczać” : 'umocnić, utwierdzić” (od łac. fir- 
mus 'silny, mocny, trwały”). Regularna pol- 
ska postać ćwierdzić, tw- pod wpływem 
przym. twardy. 
tworzyć od XV w. 'powodować powstawanie 
czegoś”, 'mieć postać czegoś, składać się na 
coś, stanowić coś”; z przedr. przetworzyć, 
stworzyć, utworzyć, wytworzyć. Ogsł.: cz. tvo- 
fit tworzyć”, r. tvorit 'tworzyć, robić, 'mie- 
sić (np. ciasto); gasić wapno”, dial. 'przygo- 
towywać (np. jedzenie)”, scs. tvoriti "robić, 
czynić, powodować”. Psł. *tvoriti 'powodo- 
wać powstanie czegoś; robić, czynić; formo- 
wać, kształtować, pierwotny czas. wielokr. 
od nie zachowanego w słow. czasownika 
ttverti, por. lit. tverti, tveriu "brać, łapać; 
obejmować; trzymać; tworzyć, budować; 
grodzić; formować (np. ser)”, łot. tvćrt, tveru 
*brać, trzymać, od pie. *tuer- 'chwytać, 
ogarniać”. W słow. prawdopodobnie rozwój 
znaczenia 'chwytać, ogarniać > 'otaczać coś 
ogrodzeniem, grodzić” > 'nadawać czemuś 
kształt, kształtować, formować” > 'budo- 
wać, robić coś, tworzyć. — Od tego twórca 
(> twórczy, twórczyni), stwórca; od czas. 
przedrostkowych stwór, utwór (dial. 'wy- 
twór, wyrób”), wytwór. Zob. też potwarz, po- 
twora, twaróg, twarz. 
twój, twoja, twoje (też formy ściągnięte twa, 
twe) od XIV w. Ogsł.: cz. tvuj, tvoje / tvd, 
tvoje / tvć, r. tvoj, tvojd, tvoć, scs. tvoi, tvoja, 
tvoje. Psł. *tvojv, *tvoja, *tvoje "należący do 
ciebie, dotyczący ciebie, twój”, zaimek dzier- 
żawczy z przyr. *-jo- (w rodzaju męskim 


twór 


i nijakim), *-j (w rodzaju żeńskim) do psł. 
zaimka drugiej osoby *ty (zob. ty), z do- 
kładnym odpowiednikiem w stpr. twais, 
twaia [< bałtosł. *tua-ia-]; w innych języ- 
kach ie. odpowiedni zaimek jest utworzony 
za pomocą innych przyr., np. lit. tdvas, łac. 
tuus [< "touos], stind. tvdh [< *tuos]. 

twór od XV w. 'to, co zostało utworzone, 
stworzone; istota żywa, stworzenie”, "wytwór 
materialny lub duchowy”, daw. 'tworzenie, 
formowanie, kształtowanie czegoś. Ogsł.: 
cz. tvor 'stworzenie, stwór”, "wytwór, ukr. 
tvir "utwór, dzieło”, scs. tvore 'dzieło, czyn”. 
Psł. *tvor» 'tworzenie, formowanie, wytwa- 
rzanie” > 'to, co zostało stworzone, utwo- 
rzone, wytworzone rzecz. odczas. (pierwot- 
na nazwa czynności wtórnie skonkretyzo- 
wana) od psł. *tvoriti (zob. tworzyć). 

ty od XIII w. zaimek osobowy dla drugiej 
osoby. Ogsł.: cz. ty, r. ty, scs. ty. Psł. *ty 
[< *ta] ty”, dokładne odpowiedniki w tym 
samym znaczeniu: stpr. tou, łac. tu, goc. bu, 
awest. ti, z pie. zaimka dla drugiej osoby 
*ti (w części języków ie. kontynuowana jest 
prapostać *tu, np. lit. tu, łot. tu, stwniem. 
i dziś niem. du, ang. thou, stind. tuvdm). 
Formy przypadków zależnych ciebie, tobie, 
tobą z psł. dop. "tebe, cel. *tobe, narz. *tobg, 
miejsc. *tobć. Psł. dop. *tebe ciebie” kontynu- 
uje pie. dop. *teue, przy czym -b- (zamiast 
oczekiwanej psł. prapostaci *teve) przez 
analogię do psł. cel. *tobe 'tobie', kontynu- 
ującego pie. cel. *teb'oi (por. stpr. tebbei, łac. 
tibi tobie), na wtórnym temacie *tob- 
oparty też miejsc. *tobć, narz. *tobg. 

tyczka od XV w. 'długi, cienki, sztywny pręt 
drewniany”, stp. 'palik, żerdź służąca za 
podpórkę”, zdr. od daw. (od XV w.) tycz (stp. 
też tycza) 'palik, żerdź, tyka służąca za pod- 
pórkę'; też tyka od XV w. 'palik, żerdź słu- 
żąca za podpórkę. Płnsł.: cz. tyć 'tyczka, 
żerdź, drąg', tyćka 'tyczka, drążek, żerdka, 
r. tyćina 'tyka, żerdź”, tyćinka "pręcik”. Psł. 
dial. *tyće 'drąg, żerdź, tyczka”, od psł. *tyka- 
ti 'dotykać, trącać, poruszać, stukać; wbijać, 
wtykać, wpychać” (zob. tykać I), z przyr. *-v. 
Pierwotne znaczenie 'to, co dotyka czegoś, 
co służy za podpórkę”. Polskie tyka jest chy- 
ba niezależnie utworzonym rzecz. odczas. 
od tej samej podstawy, nie można też wy- 


657 


tykać 


kluczyć, że jest to wtórny derywat (zgr.) od 
tyczka. — Od tego tyczkarz. Zob. tyczyć. 

tyczyć od XVIII w. 'wyznaczać linię, drogę, 
zaznaczać drogę tyczkami, wytyczać, 'pod- 
pierać tyczkami (zwykle rośliny pnące)”, 
tyczyć się odnosić się do kogoś, czegoś, 
dial. tyczyć 'wbijać tyczki; z przedr. doty- 
czyć, wytyczyć. Por. cz. tyćit "wznosić, tycit 
se "wznosić się”, słwń. tićdti 'tkwić. Zapew- 
ne czas. odrzecz. od psł. *tyćv 'drąg, żerdź, 
tyczka, p. tycz (zob. tyczka), z pierwot- 
nym znaczeniem 'wbijać, ustawiać tyczkę 
(tyczki)”. 

tyć tyję od XV w. 'przybierać na wadze, sta- 
wać się grubym, tłustym”; z przedr. przytyć, 
roztyć się, utyć. Ogsł.: cz. tyt, tyji 'tyć; eks- 
ploatować, wykorzystywać kogoś, ciągnąć 
korzyści z czegoś, r. daw. tyt 'tyć, tuczyć 
się, ch./s. daw. i dial. titi, tijem 'tyć, tuczyć 
się”. Psł. *tyti, tyjo [< *tu-] 'stawać się tłu- 
stym, tuczyć się”, od pie. pierwiastka *teu(2)- 
l *teu- / *th- 'nabrzmiewać, obrzmiewać, 
puchnąć”, od którego też z taką samą samo- 
głoską rdzenną stind. tuya- 'silny. — Od 
czas. przedrostkowego otyły od XVI w. 'tęgi, 
gruby, opasły” (por. cz. otyły 'otyły”; pierwot- 
ny imiesłów od czas. otyć 'utyć”) — otyłość. 

tydzień tygodnia od XV w. 'część miesiąca, 
siedem dni”, stp. tydzień, dop. tegodnia, 
daw. tydzień, dop. tydnia, dial. też tydzień, 
dop. tydnia / tyźnia, kasz. tizeń, dop. tizeńa 
I tidnla | tigodńa. Por. cz. tyden, tydne, stcz. 
tyźden, słc. tyżden, słwń. teden, ch. tjedan. 
Słow. *tojo dont, dop. *tegoje dvne tydzień”, 
połączenie wyrazowe (pierwotnie z odmia- 
ną obu członów) złożone z zaimka *te 'ten' 
(zob. ten) w formie określonej *t»-j> i psł. 
*dvnv 'dzień” (zob. dzień), powstałe po 
wprowadzeniu siedmiodniowego tygodnia 
po przyjęciu chrześcijaństwa (u prawosław- 
nych w tym znaczeniu wyraz odpowiadają- 
cy p. niedziela, np. scs. nedćlja, r. nedćlja, 
bg. nedćlja, s. nedelja). Pierwotne znaczenie 
*ten sam dzień (po upływie tygodnia)”, — 
Od tego tygodniowy (stp. XV w. tydniowy 
I tydniewy). 

tykać I od XIV w. 'dotykać, stp. tykać (się) 
*przykładać (np. dłoń, laskę) do kogoś lub 
czegoś, poruszać, dotykać, 'dosięgać do 
czegoś, przytykać, graniczyć z czymś, 'do- 


tykać 


tyczyć, odnosić się, należeć”, "odwoływać 
się do kogoś, czegoś, 'wbijać w ziemię”; 
z przedr. dotykać, natykać, odtykać, potykać 
(się) (>> napotykać, spotykać), stykać, wty- 
kać, wytykać, zatykać. Ogsł.: cz. tykat se 
*tyczyć się, dotyczyć, odnosić się, r. tykat 
*wtykać, wsuwać; wytykać, ch./s. ticati, 
ticóm 'dotykać, tykać, ruszać. Psł. *tykati 
"dotykać, trącać, poruszać, stukać; wbijać, 
wtykać, wpychać, czas. wielokr. od psł. 
*tokngti 'dotknąć, trącić, poruszyć, stuk- 
nąć; wbić, wepchnąć” (zob. tknąć), z cha- 
rakterystycznym wzdłużeniem samogłoski 
rdzennej *» —> *y (wcześniejsze wzdłużenie 
*i — *u). — Od czas. przedrostkowych do- 
tyk, przytyk, styk; potyczka, wtyczka, zatycz- 
ka. Zob. tyczka. 

tykać Il od XIX w. wydawać charakterys- 
tyczny, miarowy, powtarzający się odgłos 
(np. o zegarze)”, kasz. tikac 'tykać (o zega- 
rze)”. Od daw. tyk, tak 'naśladowanie ude- 
rzeń wahadła lub pulsu, dziś tik-tak 'na- 
śladowanie tykającego zegara”, kasz. tik-tak 
*naśladowanie tykającego zegara, szczegól- 
nie poruszającego się wahadła, pochodze- 
nia dźwkn. 

tykać III od XVIII w. "mówić komuś ty, mó- 
wić po imieniu. Por. cz. tykat 'ts.. Od zaim. 
ty, utworzone na wzór czas. pochodzenia 
dźwkn. typu krakać, kwakać. 

tyle od XV w. zaim. liczebny wskazujący, 
zastępujący liczebniki główne, liczeb. nie- 
określony 'tak wiele, tak dużo”, stp. tyle / tele 
*tak wiele, tak dużo”, jako sp. 'tylko; to-to', 
tylo I telo 'w tej samej ilości, wielkości, jak 
coś innego, 'tylko, wyłącznie, jedynie”; por. 
dial. toli 'oto”, 'a to”, 'tylko”, 'przecież, a jak- 
że, właśnie”, a także tyli 'tak wielki”. Por. 
cz. dial. toli 'tyle, tak wiele”, strus. toli 'po- 
tem, 'i, 'a” , scs. toli 'o ile; tak dalece; 
w takim stopniu; wtedy, ot» toli 'stąd', 
słwń. tóli 'tak bardzo”. Psł. *toli 'tak wiele, 
tak dużo”, złożone z psł. zaimka wskazu- 
jącego *to (zob. ten) i part. *li (zob. li), por. 
podobnie utworzone łac. talis 'taki, takiego 
rodzaju; tak wielki, tak znaczny”. W polskim 
wyraz przekształcony pod wpływem blis- 
kiego ile, stp. jele (zob. ile), stąd końco- 
we -e oraz (przez analogię do początkowego 
je-, (j)i-) rdzenne -e- i -y- (zamiast ogsł. -0-). 


658 


tył 


tylko od XIV w. part. ograniczająca, wyod- 
rębniająca 'jedynie, wyłącznie, sp. łączący 
zdania o kontrastowej treści, uwydatniający 
jakieś ograniczenia, stp. tylko / teliko / telko 
*jedynie, wyłącznie”, 'tylko, wyłącznie”, 'ale 
(jedynie)', 'tyle, tak wiele”, dial. tylko / telko 
*tylko; jak tylko, gdy”, kasz. tćlko / telku 'ty- 
le, tak dużo; trochę, niewiele”. Por. cz. przest. 
toliko 'tyle, tak wiele, tak bardzo”, 'jedynie, 
tylko, słc. tolko 'tyle, tak wiele, r. tólko 
*tylko, jedynie, zaledwie, jak tylko”, też sp. 
*tylko, lecz, ale”, scs. toliko 'tyle, tak wiele”, 
ch./s. tóliko / tóliko 'tyle". Psł. *toliko (wtór- 
nie *tolvko) 'tyle, tak wiele”, przysł. od psł. 
*tolike "taki, tak wielki, tak liczny” (por. 
p. daw. od XV w. tylki / telki 'tyle wynoszą- 
cy, tak wielki”, dial. tylki 'taki, tak wielki”, 
kasz. telki 'tylko tak duży, tej wielkości”, dł., 
gł. telki *tak wielki”, cz. dial. telky / telky 
*ts., słc. tolky 'tak liczny, tak wielki, dial. 
telki 'ts., r. dial. tolkój 'taki', bg. dial. tólki 
*'tak duży, tak wielki”). Psł. *tolike od psł. 
*toli 'tak wiele”, z przyr. *-ks, por. podobnie 
utworzone gr. tólikós "będący w tym wieku, 
tak stary. W polskim wtórne rdzenne -y-, 
dawniej też -e-, zob. tyle. 

tył od XIV w. 'część, strona przeciwległa 
do przodu, frontu; część ciała po stronie 
pleców (u człowieka), część ciała położona 
najdalej od głowy (u zwierząt)”, 'przestrzeń 
znajdująca się poza kimś, czymś”, 'tyłek, po- 
śladki” (podać tył 'uciec'), tyły mn 'obszar 
położony poza frontem, stp. tył 'strona ciała 
ludzkiego przeciwległa do przodu, grzbiet, 
plecy”, 'najdalsza od obserwatora część 
obiektu, przestrzeni”; zdr. tyłek 'pośladki”. 
Ogsł.: dł. tył / tyło *kark', gł. tył *kark; tylec 
(noża); rufa, tył okrętu”, cz. tyl 'tył głowy, 
potylica; kark; tyły”, słc. tylo *tył głowy, po- 
tylica; kark; tyły; odwrotna strona, r. tyl 
*tył; tyły”, bg. til kark, potylica; tyły, obszar 
pozafrontowy”, lud. 'tępa strona siekiery, 
noża, obuch”. Psł. *tyla / *tylo 'tylna część 
ciała, tył, pokrewne ze stpr. tulan 'dużo”, 
lit. tólas 'niejeden, liczni, tulć "mnóstwo”, 
niem. dial. doll 'tłusty”, gr. tfle *nabrzmia- 
łość; modzel; poduszka, stind. tńlam n 
*pęczek, kiść; ogon”, wszystkie od pie. *td-l- 
I *teu-l- będącego rozszerzeniem pie. pier- 
wiastka *teu(a)- / "teu- / "tii- nabrzmiewać, 


tymczasem 


obrzmiewać, puchnąć” (zob. żyć, tułów). 
Pierwotne znaczenie 'obrzmienie, zgrubie- 
nie”, z czego w słow. 'obrzmiała, tylna część 
ciała. — Od tego tylec 'tylna część (np. no- 
ża)”; tylny. Zob. potylica. 

tymczasem od XV w. (stp. temczasem) 'w tym 
właśnie czasie, kiedy dzieje się coś innego”, 
*teraz, obecnie, na razie, do chwili, aż coś 
nastąpi, jednak, natomiast, wszakże, po- 
mimo to”. Z wyrażenia tym, daw. tem, narz. 
od ten (zob.) i czasem (zob. czas). — Od te- 
go tymczasowy, tymczasowo. 

tynk od XVII w. 'warstwa zaprawy kładzio- 
na na ściany, stropy itd. daw. i dziś dial. też 
trynk 'ts.; tynkować 'pokrywać (ściany, mu- 
ry) tynkiem, zaprawą wapienną”, daw. i dial. 
też trynkować, stp. XV w. tynkować / tun- 
chować 'ts.. Zapożyczenie z niem. Tiinche 
*zaprawa wapienna; powłoka, tiinchen 'po- 
wlekać wapnem, bielić, śrwniem. tiinchen 
*ts., co ostatecznie z łac. tunica 'skóra, osło- 
na, łyko; suknia spodnia, koszula. Daw. 
i dial. trynk, trynkować z -r- zapewne w wy- 
niku skojarzenia przez etymologię ludową 
z niem. trinken 'pić. — Od tego tynkarz, 
stp. XV w. tuncharz I tuncherz 'tynkarz.. 


659 


ubliżyć 


tysiąc od XIV w. liczeb. główny. Ogsł.: cz. ti- 
sic, stcz. tisic, r. tysjaća, scs. tysęśti, ch. tisu- 
ća. Psł. *tysęta / *tysgta 'tysiąc, pokrewne 
(ale nie całkiem identyczne) wyrazy w tym 
samym znaczeniu w bałt. i germ.: lit. tók- 
stantis, stpr. tuisimonts mn, goc. biisundi, 
niem. Tausend, ang. thousand. Prawdo- 
podobnie prastare złożenie z pierwszym 
członem pie. *tus- od pie. *tću- / *tu- 'na- 
brzmiewać, obrzmiewać, puchnąć (zob. tyć, 
tył), człon drugi od pie. *krtom 'sto* (zob. 
sto), w słow. z przyr. *-ja. Przypuszczalne 
pierwotne znaczenie 'tłusta, mocna, wielka 
setka. Polskie tysiąc kontynuuje prapostać 
*tysęta z oczekiwanym *ę [< *im < pie. *m] 
(zob. sto), mniej jasna tylna samogłoska *p 
w psł. wariancie *tysgta. — Od tego tysięcz- 
ny, stp. XV w. tysiącny czy tysięcny. 

tytoń od XVIII w., daw. tytuń / tutuń / tiutuń 
I tiutiun "roślina Nicotiana; produkt z od- 
powiednio spreparowanych liści tytoniu 
szlachetnego używany do wyrobu papiero- 
sów, cygar itp... Por. r. tjutjun 'lichy gatunek 
tytoniu, ukr. tjutjun 'tytoń, br. cjucjun 'ts.. 
Zapożyczenie z języków tureckich, por. np. 
tur., tatar., kipcz. tiitiin 'tytoń do palenia”. 


U 


u od XIV w. przyim. z dop. Ogsł.: cz. u, r. u, 
scs. u. Psł. *u przyim. 'od', wtórnie na ozna- 
czenie bliskości 'przy, wśród, w, pokrew- 
ny ze stpr. au- (au-misnan 'umycie', lit. au- 
(au-lińkui "nadal, dalej, później”), łot. au- 
(au-manis 'niedorzeczny, bezsensowny ), 
goc. au-, łac. au- (au-ferre 'unieść, usunąć”), 
gr. ay- 'od', stind. przyim. ava 'od', wszyst- 
kie od pie. *au- / *aue 'od, w dół, precz”. Też 
przedr. u-, ogsł., psł. *u-, w którym zacho- 
wało się dawne znaczenie oddzielania od 
czegoś 'od', por. np. uciec, ubogi. 

ubliżyć od XVII w. 'obrazić, znieważyć, zwy- 
myślać, naurągać komuś”, daw. 'odmówić 


czegoś, cofnąć, umknąć; ująć, potrącić, za- 
trzymać”, dial. "wyrządzić komuś krzywdę, 
skrzywdzić, 'ponieść szkodę, uszkodzić; 
wielokr. ubliżać. Por. cz. ubliżit 'skrzyw- 
dzić, zrobić krzywdę; obrazić, urazić”, bliżit 
se 'zbliżać się, przybliżać się, nadchodzić”, 
słc. ubliżit 'zranić, zadać ból; skrzywdzić, 
zaszkodzić”, br. dial. ubliżyc "pozbawić ko- 
goś czegoś”. Pochodzenie niepewne. Seman- 
tyka sugeruje związek z psł. przym. *bliz 
w pierwotnym, etymologicznym znaczeniu 
*zbity, ściśnięty, stłoczony, przyległy” (real- 
nie poświadczone jest znaczenie 'znajdujący 
się tuż obok, blisko”, zob. bliski), od pie. 


ubogi 


pierwiastka *b"lig- / *b'leig- "bić, uderzać, 
rzucać, ciskać (zob. blizna). Zob. przybli- 
żyć. — Od tego ubliżenie od XVI w. 

ubogi od XIV w. 'cierpiący niedostatek, nędzę, 
niebogaty, biedny”, stp. i dziś dial. też 'nie- 
szczęśliwy, nieszczęsny, utrapiony. Ogsł.: 
cz. ubohy, r. ubógij, scs. ubog». Psł. "uboga 
"biedny, ubogi”, z przedr. *u- 'od” (zob. u) od 
psł. *boge 'udział, dola, bogactwo, szczęś- 
cie” (zob. bogaty). Pierwotne znaczenie za- 
pewne 'taki, który został odsunięty od swe- 
go udziału, który nie ma udziału w czymś, 
który nic nie otrzymał”. — Od tego ubóstwo 
(stp. też ubożstwo) od XIV w. 'brak dóbr ma- 
terialnych, niedostatek, bieda, nędza” (daw. 
od XIV w. też 'ludzie biedni, biedota, nę- 
dzarze”, w XVII w. także 'biedak, nędzarz”, 
dial. chodzić po ubóstwie 'żebrać ); ubożeć 
"stawać się ubogim” (stp. XIV w. ubożeć się 
"stawać się biednym”), zubożeć, zubożały. 
Zob. nieboga. 

ubój od XX w. 'zabijanie zwierząt rzeźnych dla 
celów konsumpcyjnych”. Por. r. ubój 'ubój', 
scs. uboje 'zabójstwo, mord, ch./s. ubój 
*skaleczenie, stłuczenie, kontuzja”. Rzecz. 
odczas. od czas. przedrostkowego ubić 'za- 
bić” (o pochodzeniu zob. bić), co do budo- 
wy por. bój, nabój, rozbój, zabój. 

ubrać ubiorę od XV w. 'odziać, przystroić”, 
w stp. częściej 'uzbroić, włożyć zbroję, 
ubrany 'odziany”, w XVI w. 'ozdobny, stroj- 
ny”, ubrano 'strojnie'; wielokr. ubierać, stp. 
XV w. ubirać się 'stroić się”, "wkładać zbro- 
ję”; por. r. ubrat 'sprzątnąć; ozdobić, przy- 
brać; usunąć, oddalić”. Z innym przyr. roze- 
brać 'rozdziać”, stp. XV w. rozebrać | rozbrać 
*rozrywając na części, przywłaszczyć sobie, 
podzielić między siebie, "wyznaczać, usta- 
lać; wielokr. rozbierać; por. cz. rozebrat, 
-beru 'rozebrać, rozmontować; wykupić; roz- 
patrzyć, przeanalizować”. Z przedr. u- 'od” 
(zob. u) od brać, biorę, psł. *bvrati, *berg 
*brać” (zob. brać II). Znaczenie 'odziać, 
przystroić” rozwinęło się z wcześniejszego 
*oporządzić, które z pierwotnego 'zebrać, 
sprzątnąć (np. ze stołu)”. — Od tego rzecz. 
odsłowny ubranie od XVI w. 'odzież, strój, 
garnitur”, daw. XVI w. 'wszystko to, co słu- 
ży do okrycia ciała: odzież, obuwie itd., 
*spodnie lub inne okrycie bioder i nóg; 


660 


uchwała 


rzecz. odczas. ubiór od XVI w. (daw. też 
ubier) 'odzież, ubranie, strój, w XVI w. też 
*'ozdoba', dial. '(kobiece) ubranie odświętne”. 

ubyć ubędzie od XV w. 'odejść, oddalić się, 
przestać być w jakiejś zbiorowości; umrzeć”, 
nieosobowo ubędzie 'będzie kogoś lub cze- 
goś mniej, coraz mniej, stp. 'zabraknie”, 
dial. ubyć 'utrzymać się na miejscu, wytrzy- 
mać ; wielokr. ubywać od XIV w,, stp. uby- 
wa czegoś 'coś zmniejsza swą ilość, objętość 
itp. czegoś staje się coraz mniej”. Por. cz. 
ubyt, ubudu 'ubyć, r. ubyt, ubudu 'ubyć, 
zmniejszyć się; opaść (o wodzie)”, cs. uby- 
ti, ubodg 'brakować. Psł. *ubyti, *ubodg 
"zmniejszyć się; odejść z jakiejś zbiorowo- 
ści; wytrzymać, z przedr. *u- (zob. u) od 
psł. *byti, *bodo 'istnieć, żyć; być obecnym, 
przebywać, znajdować się; zdarzyć się, stać 
się, odbyć się” (o pochodzeniu zob. być, bę- 
dę). Zob. ubytek. 

ubytek od XVII w. 'zmniejszenie ilości lub 
liczby czegoś, ubycie, ubywanie”, 'to, co uby- 
ło; luka, kasz. ubetk 'strata, rozchód; zmniej- 
szenie się ilości, ubytek”, 'spokój, opanowa- 
nie”. Por. cz. ubytek 'ubytek', r. ubytok 'uby- 
tek, strata, szkoda; uszczerbek”, słwń. ubitek 
'ubycie, zmniejszanie się, strata, szkoda”. 
Słow. *ubyteke 'ubywanie, zmniejszanie ilo- 
ści; to, co ubyło, strata”, od przedrostkowe- 
go czas. *ubyti "zmniejszyć się; odejść z ja- 
kiejś zbiorowości” (zob. ubyć); co do budo- 
wy por. dobytek, nabytek, przybytek. 

ucho od XIV w., mn uszy 'narząd słuchu, 
ucho, mn ucha 'uchwyt kształtem przypo- 
minający ludzkie ucho”. Ogsł.: cz. ucho, mn 
uśi 'ucho', ucho, mn ucha 'uchwyt, r. ucho, 
mn uśi 'ucho', 'nausznik”, dial. "pętla przy 
sieci; kółko”, scs. ucho, uśese, pdw. uśi 'ucho”. 
Psł. *ucho, *u$ese, pdw *uśi, mn *uśesa 'na- 
rząd słuchu, ucho”, pokrewne z lit. ausis, 
łot. duss, stpr. dusins bier. mn 'uszy', goc. 
auso, łac. auris, gr. otis, wszystkie z pie. 
*ńusos, dop. *duseses | *ausesos 'ucho. — 
Od tego uszny; od wyrażeń przyimkowych 
nauszniki, zausznik. 

uchwała od XV w. (stp. też ufała) 'akt wo- 
li organu państwowego, samorządu itd., 
stp. "postanowienie, orzeczenie, zarządze- 
nie, decyzja”, kasz. uyvała 'pochwała”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego uchwalić od 


uciążliwy 


XV w. 'postanowić, orzec, zarządzić, podjąć 
decyzję”, stp. też "pochwalić, wyrazić uzna- 
nie” (o pochodzeniu zob. chwalić). Pierwot- 
ne znaczenie 'to, co zostało pochwalone, za- 
aprobowane. 

uciążliwy od XVII w. "wymagający fizyczne- 
go wysiłku, wytrzymałości, trudny do znie- 
sienia; męczący, dokuczliwy”, daw. 'skarżą- 
cy się na coś, żalący się, utyskujący. Od 
p. daw. uciążyć 'włożyć ciężar, obładować, 
obciążyć; nałożyć na kogoś nadmierne obo- 
wiązki, ciężary, obarczyć czymś, pognębić, 
uciemiężyć”, stp. od XIV w. uciężyć 'obar- 
czyć ciężarem, obciążyć; uczynić cięższym”, 
uciężyć się nad kimś 'stać się komuś cięża- 
rem, utrapieniem, z przedr. u- od ciążyć 
(zob.). 

uciec ucieknę (stp. uciekę) od XIV w. 'szybko 
się skądś oddalić, zbiec, ujść, przest. też 
'udać się do kogoś, gdzieś dla uzyskania ra- 
tunku, pomocy, schronienia, zwrócić się 
o pomoc, schronić się, daw. uciec się 'od- 
wołać się, zwrócić się; wielokr. uciekać. 
Ogsł.: cz. utćci / utóct 'uciec, zbiec; wypły- 
nąć, ulotnić się; minąć, upłynąć, r. utćć 
*wyciec, wypłynąć, ch./s. uteći, uteććm / 
uteknem 'uciec”. Psł. *utekti, *utekg 'wyciec, 
wypłynąć” > 'zbiec, uciec, z przedr. *u- 'od' 
(zob. u) od psł. *tekti 'płynąć, ciec” (zob. 
ciec). Zob. wycieczka. 

uciecha od XIV w. 'radość, zadowolenie”, 
przest. 'to, co sprawia przyjemność, radość”, 
daw. 'pociecha, pocieszenie”, stp. także 'po- 
moc, wsparcie, podpora. Ogsł.: cz. utecha 
"pociecha, pocieszenie; otucha, r. utecha 
'uciecha, zabawa, rozrywka”, scs. utecha 'po- 
ciecha, pocieszenie”, ch./s. itjeha 'pociecha, 
pocieszenie”. Psł. *utecha 'ukojenie, pocie- 
szenie, ucieszenie, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *u-tefiti 'uspokoić, uśmie- 
rzyć, ukoić; dodać otuchy, pocieszyć; spra- 
wić radość, uradować ”, p. ucieszyć 'sprawić 
radość, przyjemność, dać radość, daw. 'po- 
cieszyć” (o pochodzeniu zob. cieszyć). — Od 
tego ucieszny 'zabawny”, daw. 'pocieszający, 
radosny; przyjemny, miły”. 

ucieczka od XV w. 'szybkie oddalenie się 
od niebezpieczeństwa, uciekanie, ucieknię- 
cie, 'to, do czego się ktoś ucieka w potrze- 
bie, ratunek, obrona, daw. "miejsce schro- 


661 


uczestnik 


nienia, kryjówka”, stp. też 'chronienie się”. 
Por. r. utććka 'odpływ; strata; wyciek. Od 
uciekać, czas. wielokr. od uciec (zob. ciec), 
z przyr. -ka. Od tej samej podstawy ucie- 
kinier (poświadczony dopiero w Słowni- 
ku warszawskim), z rzadkim przyr. -inier 
I żynier (jak np. kosynier *żołnierz uzbro- 
jony w kosę”), wyodrębniony z zapożyczeń 
typu karabinier, inżynier. 

ucisk od XV w. 'uciskanie, przyciskanie, gnie- 
cenie, gnębienie, ciemiężenie”, stp. 'stoso- 
wanie przymusu, narzucanie przykrych obo- 
wiązków, ciężarów itp., uciemiężenie, utra- 
pienie, cierpienie, udręka, daw. 'niewygoda, 
utrudzenie”. Rzecz. odczas. od przedrostko- 
wego uciskać od XV w. 'cisnąć, naciskać, 
przyciskać; uwierać; gnębić, ciemiężyć”, stp. 
"zmuszać, przymuszać, 'powściągać, po- 
skramiać”, 'dręczyć, nękać, gnębić” (o po- 
chodzeniu zob. ciskać). 

uczciwy od XV w. 'rzetelny, sumienny w po- 
stępowaniu, niezdolny do oszustwa, prawy”, 
pot. 'solidnie wykonany, porządny, przy- 
zwoity, taki jak należy”, stp. 'zgodny z za- 
sadami prawa i moralności, 'czcigodny, 
wielebny”, 'okazały, zaszczytny”, daw. uczci- 
wy I ućciwy 'honorowy, zaszczytny”, 'godzi- 
wy, kasz. utcevi 'uczciwy, rzetelny, prawy”. 
Por. cz. uctivy "pełen szacunku, poważania, 
słc. uctivy 'przyzwoity, uczciwy; wyrażają- 
cy szacunek, pełen uszanowania, r. ućtivyj 
"grzeczny, uprzejmy, przyzwoity, kurtuazyj- 
ny, ch./s. ućtiy 'grzeczny, uprzejmy, kur- 
tuazyjny”. Słow. *ućbstive 'pełen szacunku, 
poważania, czcigodny”, przym. z przyr. *-ive 
od psł. przedrostkowego czas. *u-ćbstiti 
'otoczyć czcią, okazać cześć” (por. p. uczcić 
'oddać cześć, stp. od XV w. uczcić / ućcić 
I utcić 'otoczyć czcią, okazać cześć, uwiel- 
bić, 'przeznaczyć ku czyjejś czci, "przyjąć 
jako zacnego gościa, ugościć, poczęstować, 
z przedr. *u- (zob. u) od psł. *ćbstiti, *Cvstg 
*oddawać cześć” (o pochodzeniu zob. czcić). 

uczestnik od XV w. 'ten, kto uczestniczy 
w czymś”, przest. 'członek czegoś; udziało- 
wiec, wspólnik”, stp. uczęstnik | uczęsnik 
*biorący w czymś udział, uczestniczący”, 
*mający prawo do części czegoś, 'świadek 
czy wspólnik”, daw. też ucześnik / uczęśnik 
I uczęstnik 'uczestnik, udziałowiec; por. stp. 


uczęszczać 


uczęstny | uczesny 'biorący udział, uczest- 
niczący w czymś”, 'wyróżniony, nadzwyczaj- 
ny”. Por. cz., słc. ućastnik 'uczestnik', ch./s. 
ućesnik 'uczestnik; udziałowiec. Od słow. 
*ulęstv, *ućęstvje 'udział” (por. cz. ućast ż 
'udział, uczestnictwo; zainteresowanie, zro- 
zumienie”, strus. ućastije 'udział; dar; część 
ziemi, działka; własność, dziedzina; zawód, 
stan”, r. ućastie "udział; współczucie”, cs. ucę- 
stije "udział; wspólnota”), pierwotne znacze- 
nie "mający w czymś swój udział, biorący 
w czymś udział”. Podstawowe *ucęstv, *ucę- 
stoje od psł. *ćęste "wycinek, element skła- 
dowy całości” (zob. część); -e- (zamiast -ę-) 
w polskich postaciach wtórne, zapewne 
w rezultacie odnosowienia samogłoski (jak 
np. w pokrewnym daw. i dial. szczeście 
< szczęście). — Od tego uczestniczyć. 

uczęszczać od XV w. 'często gdzieś bywać, 
chodzić gdzieś stale, brać w czymś udział”, 
daw. 'bywać gdzieś, odwiedzać często kogoś 
lub jakieś miejsce”, stp. 'często lub gromad- 
nie coś robić, gdzieś bywać”. Z prapostaci 
*ucęśćati [< "ucęst-ja-ti] od psł. *ćęste 'czę- 
sty” (zob. częsty). 

uczta od XV w. 'wystawne przyjęcie, bankiet, 
biesiada, stp. 'posiłek, może też 'obrzęd 
pogrzebowy, może biesiada pogrzebowa, 
dial. śl. *'uszanowanie, cześć”. Por. cz. ucta 
*szacunek, poważanie, uszanowanie, cześć”, 
słc. ucta 'ts., ukr. ućta 'przyjęcie; poczęstu- 
nek”, rzadko 'szacunek”, br. dial. ućta 'przy- 
jęcie; poczęstunek”. Słow. *ućvta 'okazanie 
szacunku, uczczenie kogoś (zwłaszcza przez 
wydanie przyjęcia na jego cześć), rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *u-ćisti, 
*u-ćvtg 'okazać cześć” (por. cs. ućisti 'ts.), 
od psł. *ćisti, *ćvtg 'liczyć, rachować; roz- 
poznawać znaki, odgadywać, wróżyć, spo- 
strzegać, pojmować, rozumieć; mniemać, 
sądzić, zważać, uważać na kogoś” (zob. czy- 
tać). Por. poczet. — Od tego ucztować. 

uczyć od XIV w. 'przekazywać komuś wiado- 
mości, umiejętności, wykładać, 'przyzwy- 
czajać do czegoś, uczyć się 'przyswajać so- 
bie pewien zasób wiedzy, wiadomości, przy- 
zwyczajać się do czegoś”; z przedr. nauczyć, 
pouczyć, wyuczyć; wielokr. -uczać: z przedr. 
nauczać, pouczać, wyuczać. Ogsł.: cz. ucit 
'uczyć, nauczać, r. ućff, uću 'uczyć, nauczać, 


662 


udar 


pouczać ; dial. wychowywać; bić, chłostać”, 
scs. uciti, ućg "uczyć, pouczać, napominać.. 
Psł. *ućiti powodować, że ktoś nabiera przy- 
zwyczajeń, nawyków, wprawy, umiejętności, 
wdrażać, przyuczać do czegoś”, czas. kauzat. 
od psł. *vyknoti 'zaczynać się przyzwyczajać, 
nabierać przyzwyczajenia, nawyku, wpra- 
wy, wdrażać się do czegoś, uczyć się cze- 
goś' (zob. nawyknąć), z wymianą *y > *u 
(z wcześniejszej wymiany *4 — *ou), por. ta- 
ki sam stosunek psł. *studiti 'chłodzić, ochła- 
dzać, oziębiać” i *stydnoti 'stygnąć” (zob. 
studzić, stygnąć). — Od tego uczony (dial. 
'przyuczony, wyuczony”); uczeń —> uczen- 
nica (stp. też uczennik | uczenik 'uczeń, 
*'uczony ), uczelnia; zob. też nauka, nauczy- 
ciel, nieuk. 

uczynek od XIV w. 'czyn, postępek, działa- 
nie”, stp. też "przestępstwo, występek”, 'za- 
kończenie działania, wynik, skutek”, 'rzecz 
wykonana, przedmiot” (uczynki mn 'czy- 
ny, zdarzenia, fakty, wypadki historyczne”), 
daw. 'dzieło, wytwór”, dial. "praca, robota, 
*czary. Por. cz. ućinek 'działanie; skutek, 
rezultat, efekt”, strus. ućinek» 'działanie, 
czyn, ch./s. ućinak 'skutek, wynik, efekt; 
wydajność; działanie”. Słow. *ućineke 'dzia- 
łanie; to, co zostało uczynione, zrobione”, 
nazwa czynności i rezultatu czynności od 
przedrostkowego czas. *u-ćiniti "dokonać, 
wykonać, uczynić”, p. uczynić wykonać, zro- 
bić, zdziałać, dokonać (o pochodzeniu zob. 
czynić), co do budowy por. np. przyczynek, 
spoczynek (zob. czynić i spocząć). 

udar od XIX w. 'uderzenie narzędziem”, 
przest. 'uderzenie, porażenie” (dziś np. udar 
serca "zawał serca”). Późne poświadczenie 
wyrazu wskazuje na zapożyczenie z r. uddr 
*uderzenie, cios; odgłos uderzenia”, 'poraże- 
nie, udar mózgu, atak apoplektyczny”, por. 
też ukr. udar 'udar, cios, uderzenie, poraże- 
nie, ch./s. udar 'cios, uderzenie; zamach; 
porażenie. Rzecz. odczas. od psł. przed- 
rostkowego *udariti 'uderzyć (por. r. uddrit 
*uderzyć, zadać cios; porazić, scs. udariti 
*uderzyć, stuknąć; porazić, ch./s. udariti 
*uderzyć, trącić; porazić; chlusnąć, lunąć; 
nałożyć, np. podatek; wbić; założyć; ruszyć; 
zacząć, jąć”), z przedr. *u- od niepoświad- 
czonego w słow. bezprzedrostkowego czas. 


uderzyć 


tdariti, od pie. *dór-, odmianki z wymianą 
samogłoski rdzennej pie. pierwiastka *dór- 
*zdzierać skórę, łupić, rwać, odrywać, roz- 
łupywać, rozszczepiać”, od którego psł. *der- 
ti, *dbrgo rwać na kawałki, rozrywać, roz- 
dzierać; zdzierać (skórę ze zwierzęcia, korę 
z drzewa), łupić; drapać, skrobać” (zob. 
drzeć, a także uderzyć). 

uderzyć od XIV w. '*zadać cios, ugodzić, stp. 
też 'napaść, rzucić się na kogoś, najechać, 
natrzeć, zaatakować”, 'opanować nagle, ogar- 
nąć, owładnąć, 'rzucić, cisnąć”, 'uderzyć, 
spadając, spaść z hukiem”, uderzyć się 'stuk- 
nąć się o coś, zderzyć się, potknąć się, 'rzu- 
cić się na coś; wielokr. uderzać; z innym 
przedr. zderzyć, wielokr. zderzać. Por. cz. 
udefit "uderzyć, ch./s. udriti 'uderzyć, wal- 
nąć” (może też słc. udriet "uderzyć; nastać, 
nadejść, ch./s. udrijeti, udrem 'uderzyć”), 
bez przedr. dł. deriś "uderzyć. Psł. *udsriti 
"uderzyć, *swderiti 'zderzyć, z przedr. *u-, 
*se- od psł. *doriti "uderzać, pokrewnego 
z lit. durti, duriu *kłuć, uderzać, łot. duńt, 
duru / diiru 'ts., należącymi ostatecznie do 
pie. pierwiastka *dźr- 'zdzierać skórę, łupić, 
rwać, odrywać, rozłupywać, rozszczepiać” 
(zob. drzeć). Zob. udry. 

udo od XVIII w. 'część kończyny dolnej 
między biodrem a kolanem, w gwarach 
też 'tylna część uda, pośladek, 'łydka', 
stp. XV-XVII w. ud m 'udo*', dial. ud (jud) 
i uda ż 'udo', udy mn 'biodra', kasz. ud m 
*'udo*; zdr. udko. Ogsł.: cz. ud, stcz. też do 
*część ciała, członek”, strus. (j)ud» m i udo, 
udese n 'część, kawałek; część ciała, czło- 
nek; członek społeczności, r. przest. ud 
*część ciała, zwłaszcza kończyna, 'narzę- 
dzie, sprzęt, naczynie”, scs. udo 'część ciała”, 
ch./s. ńd *kończyna; członek”, udovi mn 'rę- 
ce i nogi”, też udo *kawał mięsa zawieszony 
nad ogniem do wędzenia, udziec”, ch. dial. 
czak. 'członek”, cs.-s. udo, udese 'członek”. 
Psł. *udz 'część ciała, członek”, bez pew- 
nej dalszej etymologii. Może rzecz. odczas. 
od słabo zachowanego psł. *udeti 'pęcz- 
nieć, nabrzmiewać, por. r. arch. dit 'pęcz- 
nieć, o ziarnie, od pie. pierwiastka *eyud"- 
*nabrzmiewać, nadymać się” (zob. wymię). 
W takim razie pierwotne znaczenie byłoby 
*nabrzmiewająca część ciała, mięsista, jakby 


663 


ufać 


napęczniała część ciała. Inne objaśnienia 
mniej prawdopodobne, np. wyprowadzanie 
z prapostaci *au-d'o-, złożenia z pierwszym 
członem pie. *au- 'od, w dół, precz” (zob. u), 
członem drugim miałby być derywat od pie. 
*d'e- 'położyć” (zob. dziać); pierwotnym by- 
łoby zatem znaczenie 'to, co położone jest 
z boku, część ciała poza tułowiem”. Polska 
postać rodzaju nijakiego udo (i jej słow. od- 
powiedniki) zapewne wtórna, przez analo- 
gię do nazw innych części ciała, np. biodro, 
kolano, żebro. — Od tego udziec 'udo duże- 
go zwierzęcia (przeznaczone do spożycia)”, 
daw. XVII w. 'udo, biodro”. 

udręka 'ból, cierpienie” (poświadczone do- 
piero w Słowniku warszawskim). Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego udręczyć 'spra- 
wić komuś cierpienie fizyczne lub moralne, 
dokuczyć” (o pochodzeniu zob. dręczyć). 

udry mn od XVI w.: iść, pójść na udry 'ro- 
bić coś wbrew komuś, zdecydować się na 
otwartą walkę z kimś”, daw. 'walczyć, dial. 
udry 'złość, gniew; zawziętość”, na udry 'bez 
oglądania się na cokolwiek”, kasz. udreć mn 
"niezgoda, kłótnia, waśń, zatarg”. Rzecz. 
odczas. od psł. *ud»riti 'uderzyć (zob. ude- 
rzyć), z regularnym zanikiem *» w pozycji 
słabej (natomiast w czas. uderzyć, zderzyć 
niejasny jest rozwój *b > e). 

ufać od XV w. 'mieć nadzieję, być przeko- 
nanym, że na kimś można polegać; spo- 
dziewać się spełnienia czegoś”; z przedr. stp. 
XV w. doufać 'ufać, wierzyć; oczekiwać, spo- 
dziewać się”, od XVI w. dufać (ze ściągnięcia 
doufać > dufać) 'ufać, mieć nadzieję, od 
którego zadufany 'pewny siebie, zarozumia- 
ły, dumny, pyszny”; dziś z przedr. zaufać 
'odnieść się z ufnością, zawierzyć. Ogsł.: 
stcz. ufati, ufaju "mieć zaufanie, polegać na 
kimś, dowierzać, wierzyć; spodziewać się, 
mieć nadzieję”, z przedr. doufati 'dowierzać 
komuś, wierzyć w coś”, cz. doufat 'spodzie- 
wać się, mieć nadzieję”, r. upovdt 'pokładać 
w kimś nadzieję, niezachwianie wierzyć ko- 
muś, w coś, być przekonanym o czymś, scs. 
upevati "zaufać, pokładać nadzieję, spodzie- 
wać się”, słwń. upati "mieć nadzieję, pati 
si śmieć”, ch. ufati se (stch. upvati / upati 
I uhvati | uvati) spodziewać się, mieć na- 
dzieję; ufać; ośmielać się. Psł. przedrost- 


ugór 


kowy czas. *u-pavati od psł. *pavati 'być 
o czymś przekonanym, spodziewać się, mieć 
nadzieję” (por. stp. XIV-XV w. pwać 'ufać, 
mieć nadzieję, pwa 'nadzieja”, strus. povati 
I povati 'być przekonanym, mieć nadzie- 
ję, spodziewać się; dowierzać komuś, scs. 
povati 'mieć nadzieję, zaufanie”). Podstawo- 
wy czas. *pevati [< *piiu-a- < *pu-a-] to 
pierwotny czas. wielokr. od niezachowane- 
go psł. fpeti, tpojo [< *pi-] "pojmować coś, 
rozumieć, być przekonanym” (jego relikta- 
mi są pochodne zaprzeczone rzecz. *ne-patb 
I *ne-pota 'niepojmowanie czegoś, brak prze- 
konania, wiary, ufności, niepewność, wąt- 
pienie w coś, por. p. daw. i dial. niepeć 
*nie żarty, nie przelewki, niebezpieczeń- 
stwo; przewidywanie złych następstw”, stcz. 
z nepti "nieoczekiwanie, niespodziewanie”, 
cs. nepbśty Ż "pretekst, stch. kajk. nepća, 
czak. nepća 'wątpliwość co do czyjejś winy, 
podejrzenie, obwinienie bez posiadania do- 
statecznych dowodów winy; mniemanie, 
sąd'), od pie. *pu- / *peu- "wybadać, po- 
jąć, zrozumieć” (por. też pytać). W polskim 
(i niektórych innych językach słow.) rozwój 
grupy spółgłoskowej pw > f (por. obfity). 
Zob. pewny. — Od tego ufny — ufność; od 
czas. przedrostkowych poufały, poufny; za- 
dufek 'pyszałek', zadufanie, zaufany, zaufa- 
nie. Zob. też zuch, zuchwały. 

ugór od XIV w. 'rola pozostawiona bez upra- 
wy, odłóg”, dial. ugór i ugory mn 'pole nie 
orane, zostawione na jakiś czas bez upra- 
wy, 'odłóg służący za pastwisko”. Ogsł.: gł. 
wuhor 'miejsce na polu wypalone przez słoń- 
ce, cz. uhor 'ugór, odłóg; nieużytek”, słc. 
uhor 'ts., ukr. dial. thor 'ugór, odłóg”, stwń. 
dial. gor 'nieurodzajny kawałek gruntu, na 
którym zboże łatwo wysycha; wypalenizna 
na roli”; por. też ch./s. iigar 'ugór, odłóg”, bg. 
gar 'ts.. Słow. *ugore "miejsce wyschnięte, 
wypalone przez słońce; teren celowo wy- 
palony, z wypaloną roślinnością (dla użyź- 
nienia, przygotowania do późniejszej upra- 
wy), rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*ugoreti 'upalić się, wypalić się, spalić się, 
wyschnąć (pod działaniem ognia, słońca, 
wiatru)” (por. np. p. daw. XVI-XVII w. ugo- 
rzeć 'upalić się, np. na słońcu”, gł. wuhorjeć 
*spalić się, wysuszyć się, o polu, strus. ugo- 


664 


ujrzeć 


reti 'spalić się, wyniszczeć od żaru, spieko- 
ty”), który od psł. *goreti 'palić się płomie- 
niem, płonąć, świecić” (zob. gorzeć). Jeden 
z wyrazów określających dawne metody 
uprawy ziemi. 

uiścić od XIV w. 'zapłacić, uregulować na- 
leżność”, daw. 'spełnić coś, dotrzymać cze- 
goś, ziścić, urzeczywistnić, stp. 'zaręczyć, 
zagwarantować, 'utwierdzić w przekona- 
niu, upewnić, 'zapłacić, zaspokoić roszcze- 
nia, "udowodnić, dowieść”; też ziścić 'urze- 
czywistnić, zrealizować; wielokr. uiszczać, 
ziszczać; bez przedrostka stp. od XV w. iścić, 
iszczę uiszczać, spłacać; wykonywać (np. 
polecenia); zabezpieczać”, iścić się 'potwier- 
dzać się”, dial. iścić się ziszczać się, spraw- 
dzać się, spełniać się”, Por. scs. uistiti, uisty 
"przekonać, potwierdzić”. Czas. odprzym. od 
stp. isty "wspomniany, rzeczony, wiadomy; 
przekonany, nie mający wątpliwości; praw- 
dziwy, niewątpliwy, niemylny, pewny; głów- 
ny, podstawowy”, psł. "jeste 'ten sam” (zob. 
istny). 

ujma 'to, co uchybia czyjejś godności”, daw. od 
XVI w. tylko 'brak, defekt, ubytek, uszczer- 
bek, szkoda, 'niedostatek, brak; wada, 
przywara”, dial. 'wstyd”, w przekleństwach 
*czort, licho” (np. cy cie tu ujma przynie- 
sła?), "najgorszy gatunek zboża, oddzielany 
przy młynkowaniu i używany na paszę”, 
*gruba łata do umocowania krokwi” (por. 
daw. ujmy mn 'grube powrozy flisackie, 
którymi umocniony jest maszt”). Por. cz. uj- 
ma 'uszczerbek, szkoda, strata, ujma”, stcz. 
*brak, niedostatek”, daw. ujmy mn 'sucho- 
ty, stcz. znużenie, opieszałość, strus. uima 
"brak, niedostatek”, r. pot. ujma "mnóstwo, 
nawał”, dial. 'ogromna przestrzeń; ogromna 
puszcza”, słwń. ujma 'klęska żywiołowa (np. 
grad)”. Słow. *ujvoma 'umniejszenie, ubytek, 
uszczerbek; ujęcie, uchwycenie, to, co uj- 
muje, umocowuje coś, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *u-(j)ęti, *"u-(j)vmg 
*wziąć, chwycić, złapać”, 'odjąć, umniejszyć, 
uszczuplić, zabrać”, p. ująć "wziąć, chwycić, 
złapać, unieść”, 'umniejszyć, uszczuplić, od- 
jąć” (o pochodzeniu zob. jąć). — Od tego 
ujemny. 

ujrzeć od XIV w. 'zobaczyć, zaobserwować”, 
stp. też uźrzeć / uźreć / urzieć także 'stwier- 


ujście 
dzić, przekonać się, zauważyć”, daw. uźrzeć 
l uźreć. Ogsł.: cz. uzfit, uzfim 'zobaczyć, 
ujrzeć”, r. uzret, uzrju 'ujrzeć; dopatrzyć się, 
scs. uzbreti, uzvfg 'ujrzeć, spostrzec, zoba- 
czyć. Psł. *uzbreti, *uzofg 'zobaczyć, do- 
strzec, ujrzeć”, z przedr. *u- od psł. *zoreti, 
*zvfg patrzeć, spoglądać, widzieć” (zob. 
dojrzeć I, spojrzeć). 

ujście od XIII w. (stp. (h)uście czy (h)uszcie) 
*ostatni odcinek rzeki”, 'otwór, wylot (np. 
kanału, wąwozu), w XV w. też wypływ 
wody, źródło”. Por. cz. usti "wylot; ujście 
(rzeki), r. ste 'ujście (rzeki)”, ch./s. uśće 
(iiśće) 'ujście (rzeki); wylot”, Psł. *ustvje 
*otwór, wylot, część rzeki przypominająca 
usta, z przyr. *-oje od psł. *usta (zob. 
usta). Pierwotna polska postać uście > ujście 
z rozwojem ść > jść (por. np. dojść, ujść, zob. 
iść). W polskim doszło do zmieszania 
z rzecz. odsłownym ujście od ujść, por. np. 
daw. XVII w. uście 'ujście, ucieczka”. 

ukleja od XV w. 'ryba Alburnus alburnus', 
daw. XVIII w. i dziś dial. uklej m 'ts., kasz. 
uklej m, uklejka 'ts.. Ogsł.: dł. huklej m 
I hukleja, gł. wuklija, cz. uklej | ouklej, stcz. 
kleje ż, r. ukleja, ch./s. uklija. Psł. *uklćja 
I ukleje m 'ukleja, pokrewne z bałt. na- 
zwami tej ryby: lit. aukśle, łot. aukśleja, bez 
dalszej pewnej etymologii. 

ukrop od XV w. 'wrząca woda, wrzątek”, dial. 
węgierski ukrop "wino węgierskie”. Por. stcz. 
ukrop 'gorąca woda, wrzątek”, cz. ukrop 
l oukrop 'rzadka zupa z czosnkiem, słc. 
iukrop 'zupa z serem owczym, r. ukróp 'wrzą- 
tek, scs. ukrope 'gorąca polewka, ch./s. 
ukrop 'ukrop, war, wrzątek”. Słow. *ukropa 
*wrząca woda, wrzątek”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *u-kropiti 'popryskać, 
skropić” (od psł. *kropiti 'pryskać, skrapiać, 
zraszać; padać kroplami, kapać, zob. kro- 
pić), pierwotne znaczenie 'pryskająca kro- 
plami wrząca woda. 

ukrócić od XV w. 'pohamować; uśmierzyć, 
stp. 'powściągnąć, uśmierzyć, złagodzić”, 
daw. XVI-XVII w. 'obłaskawić, okiełznać, 
ujarzmić, dial. "pohamować; bez przed- 
rostka stp. od XV w. krócić 'poskramiać, 
powściągać, hamować”. Por. dł. krośiś / chro- 
siś 'kastrować, cz. krotit 'poskramiać, oswa- 
jać, powściągać”, stcz. krotiti też 'uśmierzać, 


665 


ulga 


koić, łagodzić”, r. ukrotit "poskromić, daw. 
i dial. krotit, kroćń 'poskramiać, uspokajać, 
uśmierzać; ogłuszać uderzeniem pałki (np. 
rybę), scs. krotiti, krosty 'poskramiać, uspo- 
kajać, ch./s. ukrótiti "poskromić, ujarzmić; 
ukrócić. Psł. *krotiti, *kroto "kastrować 
> 'poskramiać, ujarzmiać, uspokajać”, czas. 
odprzym. od psł. *kroteke 'poskromiony, 
oswojony” (por. stp. od XV w. krotki 'po- 
skromiony, pokorny, ugłaskany, oswojony, 
łagodny”, cz. krotky 'poskromiony, uległy, 
oswojony; potulny, pokorny, cichy, spokoj- 
ny r. krótkij 'potulny, łagodny, cichy, spo- 
kojny, scs. krotekę 'łagodny, oswojony”, 
ch./s. krótak 'łagodny, uległy, potulny, 
oswojony”) bądź od niepoświadczonej pier- 
wotnej postaci tego przym. fkrote. Pod- 
stawowy przym. fkorte, później (z nawar- 
stwieniem przyr. *-ks, jak np. krótki, słodki) 
*krotekv, pierwotnie zapewne 'wykastrowa- 
ny (o samcach zwierząt)”, prawdopodobnie 
derywat od pie. *kret- / *kert- kręcić, skrę- 
cać” (etymologiczne znaczenie zatem *wy- 
kastrowany przez ukręcenie jąder”). Zob. 
wykrot. 

ul od XIV w. 'pomieszczenie dla roju pszczół”, 
stp. 'wydrążony pień drzewa stanowiący 
pomieszczenie dla roju pszczół, 'rzędem 
stojące ule”, 'danina pszczelna w miodzie 
lub wosku”, kasz. ul / ula 'ul z desek”. Ogsł.: 
cz. ul 'ul; rój pszczół, r. ulej 'uV, słwń. ulj 
*ur. Psł. *ulb [< *ul-je] (/ *ulbjv) m 'dziupla, 
wydrążenie w drzewie, barć, ul', najbliższe 
odpowiedniki w bałt.: lit. aułys 'ul, łot. 
adilis 'ts., od pie. *aulo- 'rura, podłużne wy- 
drążenie” (od którego też np. stpr. aulis 'go- 
leń; kość goleniowa”, aulinis 'cholewa”, łac. 
alvus 'brzuch, żołądek, łono; kadłub statku; 
ur, aweus 'wydrążenie, brzuch; niecka, mi- 
sa; łożysko rzeki; ul, gr. aulós 'rurka; puste 
źdźbło; flet, fujarka'). Zob. ulica, zaułek. 

ulewa od XVIII w. 'silny, gwałtowny deszcz”, 
daw. też ułew 'wylanie się wód, wylew, obfi- 
te płynięcie wód”, dial. ulewa / ulew 'ulewa', 
kasz. uleva / ulev ż 'silny, gwałtowny deszcz”. 
Rzecz. odczas. od przedrostkowego wielokr. 
ulewać (o pochodzeniu zob. lać). — Od te- 
go ulewny. 

ulga od XVIII w. 'uczucie odprężenia po na- 
pięciu nerwowym, zmęczeniu, złagodzenie 


ulica 
bólu, cierpienia”, 'zmniejszenie opłat”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego ulżyć 'uczynić 
łatwiejszym, znośniejszym” (o pochodzeniu 
zob. Iżyć). 

ulica od XIV w. 'trakt miejski, pas składający 
się z jezdni i chodników”, daw. 'droga, przej- 
ście, aleja, ścieżka (wśród szpalerów drzew, 
nakryta od góry roślinnością), w XVI w. 
*brama, wrota, dial. 'droga wiejska między 
szeregami zabudowań; droga prowadząca na 
pastwisko”, '(wydłużone) podwórze”, 'drzwi, 
drzwiczki, furtka”, kasz. lulżca *'wrota sto- 
doły”, 'wierzchołek góry, szczyt”; zdr. ulicz- 
ka (daw. też 'chodnik w kopalni”, stp. XV- 
-XVI w. 'drzwi zewnętrzne, brama, wrota; 
furtka, bramka, w XVI w. 'por, ujście gru- 
czołu potowego”, kasz. lulżćka 'furtka, bram- 
ka; mniejsze drzwi we wrotach stodoły; lu- 
ka w szopie; wejście do kurnika lub gołęb- 
nika”). Ogsł.: cz. ulice ż 'ulica”, stcz. ulice też 
*wieś, osada”, r. ulica 'ulica; podwórze”, dial. 
*jakaś część izby”, słwń. ulica 'ulica; wąska 
droga polna obrzeżona płotem lub kamie- 
niami”. Psł. *ulica wąskie, ciasne przejście, 
wąska droga (np. między zabudowaniami, 
ogrodzeniami)”, derywat z przyr. *-ica od 
pierwotnego fula czy tule, pokrewnego ze 
stpr. aulis 'goleń, kość goleniowa, aulinis 
*cholewa', lit. atlas 'cholewa', łot. aule 'ts., 
gr. aulón "wąwóz; rów, rynsztok”, orm. ul 
*droga, wszystkie od pie. *aulo- 'rura, po- 
dłużne wydrążenie”. Zob. ul, zaułek. 

ulotnić się od XIX w. 'rozwiać się w po- 
wietrzu, wyparować, pot. i dial. 'znik- 
nąć; wielokr. ulatniać się. Czas. odprzym. 
z przedr. u- od lotny 'łatwo się wzbijający, 
unoszący, rozchodzący się w powietrzu; 
szybki, ruchliwy” (o pochodzeniu zob. le- 
cieć). — Od tego ulotny. 

ułamek od XIX w. 'iloraz dwóch liczb, zapi- 
sywanych jedna nad drugą”, 'część, kawałek 
odłamany od całości; niewielki odcinek, 
urywek, fragment”, dial. *to, co się odłamie”. 
Od czas. przedrostkowego ułamać 'odła- 
mać, złamać” (zob. łamać). W znaczeniu 
matematycznym wyraz zastąpił wcześniej- 
szy ułomek (zob.). 

ułan od XVIII w. (daw. hułan) żołnierz lek- 
kiej kawalerii, u Lindego żołnierz z ta- 
tarska ubrany”. Por. r. uldn 'ułan'. Zapoży- 


666 umieć 


czenie z języków tureckich, por. tur. oglan 
"chłopiec, pacholę, zuch”, tatar. (u polskich 
Tatarów) ułan 'członek tatarskiej szlachec- 
kiej kawalerii. 

ułomek od XV w. 'odłamany kawałek czegoś”, 
przen. przest. 'fragment, daw. od XVI w. 
*defekt, ułomność”, 'odłamek”, 'okruch, od- 
padek'”, *'uszczerbek, ujma, 'ułamek', dial. 
*odłamana część chleba”, 'narzędzie do tar- 
cia lnu, cierlica, kasz. ułómk "wada, błąd, 
słaba strona, 'przepuklina”; też osobowo nie 
ułomek, nie być ułomkiem 'o kimś wysokim, 
dobrze zbudowanym, silnym”, w stp. XV w. 
ułomek "człowiek wolny, ale bez ziemi, nie- 
osiadły, pozostający w służbie zamożniej- 
szej szlachty”. Por. cz. ulomek 'odłamany ka- 
wałek; fragment”, strus. ulomwk» 'odłamany 
kawałek (chleba, kamienia)”, r. ulómok 'ts., 
bg. dial. ulómok 'odcięty kawałek (chleba, 
mięsa)”. Słow. *ulomeks 'odłamany kawałek”, 
od przedrostkowego psł. czas. *u-lomiti 'od- 
dzielić łamaniem”, p. przest. ułomić 'uła- 
mać”, por. daw. łomić 'łamać, rozbijać na ka- 
wałki” (zob. łamać). Zob. ułamek. 

ułomny od XVI w. 'mający wady budowy, bę- 
dący kaleką, 'popełniający błędy, mający 
słabostki; pełen błędów, niedoskonały”, daw. 
od XVI w. 'taki, który można ułamać, kru- 
chy”, 'fragmentaryczny”, dial. "mający wa- 
dy budowy”, ułemny 'człowiek ułomny”. Od 
przest. czas. ułomić 'ułamać” (zob. ułomek). 

umieć umiem (dial. też umię) od XIV w. 
"mieć praktyczną znajomość czegoś, być 
biegłym w czymś”, 'być w stanie coś zrobić, 
potrafić”, stp. od XV w. też 'mniemać, my- 
śleć, sądzić, wiedzieć, znać”. Ogsł.: cz. umet 
*umieć', r. umef 'umieć, potrafić, scs. ume- 
ti, umejo ' rozumieć, pojmować, ch./s. tmje- 
ti, umijem 'umieć, potrafić, móc”. Psł. *umeti, 
*umćjp "umieć, potrafić, czas. odrzecz. od 
psł. *ume 'rozum” (por. stp. XV w. um 'ro- 
zum, sprawność umysłu, zdolność myśle- 
nia, 'zamiar, postanowienie, cz. um 'ro- 
zum; umiejętność, r. um 'rozum, umysł, 
intelekt, scs. um» 'rozum, umysł; myśl). 
Podstawowy psł. rzecz. *ume kontynuował 
pie. *au-mó-, por. pokrewne lit. aumuó 
[< *au-men-] 'rozum, intelekt”, dial. wsch. 
aumenis pamięć, od pie. *au- 'odbierać 
zmysłami, czuć; rozumieć” (por. jawa). — Od 


umizgać się 


tego umiejętny od XV w. (daw. też umiętny) 
*świadczący o czyjejś wiedzy, znajomości 
rzeczy, biegłości, wprawie w czymś, stp. 
"posiadający wiedzę, wykształcony, nauczo- 
ny” (co do budowy por. majętny —> umiejęt- 
ność. Zob. rozum, rozumieć, zdumieć. 

umizgać się od XVI w. (daw. też umiezgać się) 
"zalecać się, przymilać się do kogoś, nad- 
skakiwać komuś, kasz. umizgac są 'wdzię- 
czyć się, zalecać się; bez przedrostka daw. 
mizgać i miezgać 'stroić, mizgać się 'przy- 
milać się, zalecać się, mizdrzyć się), dial. 
mizgać 'mrugać, mńizgać śa 'umizgać się, 
przymilać się, kasz. mizgac są 'stroić się, 
mńizgac są 'zachowywać się w sposób przy- 
milny, wdzięczyć się, prómńizgac są 'ts.; 
w XVI w. mizg 'umizg, przymilanie się. Nie- 
zbyt jasne. Mi(e)zgać i pokrewne mizdrzyć 
się 'przymilać się” (z wymianą -zgr i -zd-) 
może w związku etymologicznym z p. mi- 
gać 'ukazywać się na chwilę w ruchu, świe- 
cąc, błyszcząc, świecić nierównym lub prze- 
rywanym światłem, blaskiem, mienić się, 
błyskać; poruszać szybko (zwykle czymś 
błyszczącym); dawać znak, dawać znaki na 
migi, machać” (< psł. *migati, zob. migać). 
Dopuszczano też kontaminację psł. *migati 
z pokrewnym etymologicznie *mizati (np. 
cz. mizet 'znikać, niknąć, ginąć”, dial. mizat 
se, mizat se 'przymilać się”). 

umór dziś tylko w zwrocie na umór 'bez pa- 
mięci, bez umiaru, do zupełnego wyczerpa- 
nia”, daw. do umoru 'ts., wyjątkowe XVIII w. 
(u Naruszewicza) umor Śmierć, zguba, za- 
głada”, dial. umór 'śmierć, 'zaraza, pomór”. 
Por. cz. przest. i dial. umor "umieranie, 
śmierć; zmęczenie, wyczerpanie; umorze- 
nie długu, r. umór śmierć, uśmiercenie; 
skrajne wyczerpanie, umóra 'ubaw, heca” 
(eto umora 'można pęknąć ze śmiechu, 
umora s nim byla 'miałem z nim sto po- 
ciech'), dial. "mordęga', ch./s. tmor 'zmę- 
czenie, strudzenie, znużenie”, biti na umoru 
"być umierającym, konać. Rzecz. odczas. 
od przedrostkowego umorzyć *zmniejszyć 
lub zlikwidować zobowiązania pieniężne; 
przerwać na stałe i całkowicie toczące się 
postępowanie karne, cywilne, administra- 
cyjne”, daw. 'doprowadzić do śmierci (zwłasz- 
cza głodowej)”, 'zniszczyć, unicestwić”, stp. 


667 


uniknąć 

"uśmiercić, zabić, zniszczyć, 'uznać za nie- 
ważne, unieważnić, dial. 'zagłodzić, do- 
prowadzić do śmierci, 'uczynić, obwołać 
martwym” (por. np. r. umorit 'zmęczyć, za- 
męczyć”, scs. umoriti, umofg "zabić, ch./s. 
umóriti 'zmęczyć, znużyć, 'zamordować, 
*zamorzyć głodem), z psł. czas. przedrost- 
kowego *umoriti 'uśmiercić, zamęczyć, udrę- 
czyć” (od psł. *moriti 'powodować, że ktoś, 
coś umiera, zadawać śmierć, uśmiercać, za- 
bijać; 'dręczyć, męczyć”, zob. morzyć). 

umysł od XIV w. 'zespół myślowych, po- 
znawczych funkcji mózgu, zdolność myśle- 
nia, pojmowania, rozumowania, rozum, in- 
telekt”, daw. od XV w. i dziś dial. *zamiar, 
zamysł, postanowienie”, stp. także 'znacze- 
nie, sens”, 'troska, 'zaufanie, ufność, na- 
dzieja, dial. też "myśl, pomyślenie', 'roz- 
waga”. Por. cz. mysl 'zamiar, zamierzenie, 
intencja, r. umysel "zamiar, intencja, cel, 
ch./s. tmisao, umisli ż "pomysł; zamiar, za- 
mysł; premedytacja; urojenie”. Rzecz. odczas. 
od przedrostkowego umyślić "postanowić, 
przedsięwziąć, zamierzyć” (o pochodzeniu 
zob. myśleć). — Od tego umysłowy > umy- 
słowość. Zob. umyślny. 

umyślny od XV w. 'zamierzony, świadomy”, 
stp. "przeznaczony na ofiarę” (przysł. umyśl- 
nie 'zgodnie z zamiarem, nieprzypadkowo, 
celowo, świadomie”), daw. 'duchowy, umys- 
łowy”. Por. cz. umyslny 'umyślny, świado- 
my, zamierzony”. Od przedrostkowego czas. 
umyslić 'postanowić, przedsięwziąć, zamie- 
rzyć (o pochodzeniu zob. myśleć). Zob. 
umysł. 

unicestwić od XIX w. 'zniszczyć całkowicie, 
zniweczyć, udaremnić'; wielokr. unicestwiać; 
rzadko bez przedr. nicestwić w nic za- 
mieniać, wniwecz obracać, niweczyć”. Czas. 
odrzecz. od przest. nicestwo 'brak wszelkie- 
go bytu, nieistnienie, niebyt, nicość”, będą- 
cego rzecz. abstr. od zaimka nic (zob.). 

uniknąć od XVII w. 'ustrzec się (przed 
czymś)”, daw. XVIII w. 'umknąć, uciec, ujść”; 
wielokr. unikać, w gwarach też uciekać; 
mieć się ku końcowi. Por. cz. uniknout 
*uciec; zniknąć (w oddali); ujść, wydostać 
się; pozostać nie zauważonym”, ukr. unyk- 
nuty 'ustrzec się, uniknąć, uchylić się (od 
czegoś), daw. 'uciec, bg. dial. uniknuvam 


uosobić 


"'upadać na duchu, załamywać się; pochy- 
lać głowę; cichnąć. Z przedr. u- od psł. 
*niknoti (zob. niknąć). 

uosobić od XIX w. 'reprezentować, personifi- 
kować'; wielokr. uosabiać. Czas. odrzecz. 
z przedr. u- od osoba (zob.). Pierwotne zna- 
czenie 'uczynić osobą”. 

upał od XVIII w. 'wysoka temperatura po- 
wietrza, skwar, spiekota', daw. 'doskwiera- 
nie gorąca, pieczenie, palenie”. Por. cz. upal 
*'udar słoneczny”, ch./s. upala 'zapalenie (np. 
płuc). Rzecz. odczas. od przedrostkowego 
upalić 'nadpalić z brzegu, z końca; nadać 
czemuś odpowiedni kolor, zapach, smak 
przez prażenie”, daw. 'ogrzewać (pomiesz- 
czenie), paląc w piecu, 'dręczyć, nękać” 
(zob. palić), por. daw. rzecz. odsłowny upa- 
lenie 'spiekota, skwar, upał. — Od tego 
upalny "bardzo gorący”. 

upiększyć od XVI w. 'uczynić piękniejszym, 
przyozdobić, przystroić', daw. upiękrzyć 'ts., 
stp. XV w. upiękrać 'przyozdobić, wystroić, 
upiększyć; por. stp. 1500 r. przypiękrzyć 
I przypiękrać 'ozdobić, upiększyć”; bez przedr. 
daw. od XVI w. piękrzyć / piększyć 'czynić 
pięknym, ozdabiać”. Od niezaświadczonego 
przym. fpiękry 'piękny” (zob. piękny). 

upiór od XVIII w. 'trup powstający z trum- 
ny, duszący ludzi i wypijający z nich krew”, 
kasz. upór 'ts., też p. dial. wąpierz 'ts.. 
Por. cz. upir 'upiór, wampir, strus. upirb 
'ts.” r. upyr” 'ts., bg. vspir 'ts.. Psł. zapewne 
*opirv czy *gpire "upiór, wampir”, bez pew- 
nej prapostaci i etymologii. Może od psł. 
*ya-pirati, *ve-pvrati wbijać, wciskać, z re- 
gularną wymianą przedr. *v6- na imienny *o- 
(zob. wą-); pierwotne znaczenie 'ten, co się 
wbija (w ciało, by wypić krew)” (p. upiór ze 
względu na u- byłoby chyba zapożyczeniem 
ze wschsł., ale nie można też wykluczyć sta- 
rego wariantu *upirv); poza tym istnieje kil- 
kanaście innych wersji etymologicznych, 
w tym próby wykazania orientalnego po- 
chodzenia wyrazu. — Od tego upiorny 'bu- 
dzący grozę, przerażenie; przypominający 
upiora. Zob. wampir. 

upokorzyć od XV w. 'poniżyć, obrazić czyjąś 
godność; wielokr. upokarzać. Z przedr. u- 
od stp. (od XV w.) pokorzyć 'upokorzyć, 
ugiąć, podporządkować; upokorzyć się pu- 


668 


upór 
blicznie i prosić o przebaczenie, w XVI w. 
pokorzyć 'poniżać, upokarzać”, pokorzyć się 
*okaz(yw)ać pokorę, uległość, uniżoność, 
co z kolei od stp. XV-XVI w. korzyć 'poni- 
żać, zmuszać do uległości, pokory” (zob. ko- 
rzyć się). 
upominek od XV w. 'podarunek na pamiąt- 
kę, stp. też 'nakłanianie, zachęta, daw. 
*herb', 'napomnienie, przestroga” (por. stp. 
XV w. upomionek 'przestroga, ostrzeżenie ). 
Od upominać (od XIV w.) 'zwracać uwagę, 
przestrzegać, przywoływać do porządku; 
przypominać komuś o jego obowiązkach; 
napominać, karcić, stp. "wzywać, nama- 
wiać do jakiegoś działania albo przestrze- 
gać przed działaniem”, 'domagać się czegoś, 
przypominać o swoich pretensjach, wystę- 
pować ze skargą do sądu”, 'wypominać coś 
komuś, czynić wyrzuty”, czas. wielokr. od 
upomnieć od XV w. 'zwrócić uwagę, prze- 
strzec, przywołać do porządku; przypo- 
mnieć o obowiązkach; napomnieć, skarcić”, 
stp. "wezwać do wykonania lub zaniecha- 
nia jakiegoś działania, namówić, nakłonić” 
(o pochodzeniu zob. pomnieć). Upominek 
"podarunek na pamiątkę”, pierwotnie 'to, co 
przypomina o kimś, o czymś” od upominać 
w znaczeniu 'przypominać komuś o kimś, 
o czymś. 
upośledzać od XVI w. 'traktować w sposób 
krzywdzący, poniżać, osłabiać, daw. 'zosta- 
wiać w tyle, postponować, pomijać, 'robić 
coś po kimś, nie uprzedzić kogoś”; dok. upo- 
śledzić. Od przym. pośledni 'lichy, drugo- 
rzędny, gorszego gatunku, stp. "będący na 
końcu, ostatni, późniejszy”, 'pozostały, bę- 
dący resztą całości, 'tylny”, "mało warto- 
ściowy, lichy, gorszy” lub bezpośrednio od 
wyrażenia przyimkowego *po sede 'na koń- 
cu, z tyłu” (zob. pośledni, poślad). 
upór od XVI w. 'nieustępliwość nawet wbrew 
racjom, stp. od XV w. upora 'nieustępli- 
we nieposłuszeństwo, upór, daw. upora 
'krnąbrność, upór”. Por. cz. daw. por 'opór, 
sprzeciw”, słc. dial. upor 'ts., r. upór 'opora, 
podpora, podpórka, oparcie”, bg. upór 'pod- 
pórka, ch./s. upor 'rodzaj wiatru, iipora 
"kłonica; poprzeczna belka” oraz cz. uporny 
"uporczywy, nieustępliwy, krnąbrny”, r. upór- 
nyj 'uporczywy, uparty, zacięty”, ch./s. iipó- 


uprzedzić 


ran 'uparty, oporny, uporczywy, zawzię- 
ty, usilny; wytrwały; ciężki, mozolny”. Psł. 
*uporz I *upora 'oparcie, podparcie, podpora; 
nieustępliwość, zawziętość, opór, sprzeciw”, 
rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego *uper- 
ti 'przystawić, uzyskując podparcie, oprzeć, 
podeprzeć; zatrzymać, opierając o coś”, *uper- 
ti sę 'stawić opór, przeciwstawić się, sprzeci- 
wić się, p. uprzeć się 'być nieustępliwym, 
zawziąć się, uwziąć się; zaprzeć się mocno 
nogami” (o pochodzeniu zob. przeć). 

uprzedzić od XV w. 'wcześniej poinformo- 
wać”, 'ubiec', stp. 'pójść przed kimś, poprze- 
dzić kogoś w czasie lub przestrzeni, wy- 
przedzić, ubiec, "wyjść naprzeciw”, 'prze- 
wodzić, kierować”, daw. też 'pójść przodem, 
dać przykład, wyprzedzić”, 'przewyższyć'; 
wielokr. uprzedzać od XV w., stp. też uprze- 
dzać święto 'obchodzić wigilię święta”, uprze- 
dzać czcią "wyprzedzać w pozdrawianiu. 
Czas. z przedr. u- od rzecz. przód, przyim. 
przed (zob.). — Od tego uprzedni. 

uprzejmy 'grzeczny, usłużny”, w tym znacze- 
niu od XVIII w., dawniej od XVI w. najpierw 
uprzymy, potem uprzejmy "bezpośredni, 
prosty”, 'otwarty, szczery”, dial. uprzymny 
'grzeczny”; przysł, uprzejmie, daw. XVI w. 
*bardzo, mocno”. Zapożyczenie ze stcz. uprie- 
my (i upfiemny) 'prosty; szczery, otwarty” 
(por. cz. upłimny 'szczery, otwarty”, słc. 
uprimny 'szczery, prosty, otwarty, prawdzi- 
wy”), utworzonego od cz. primy 'prosty, 
niekrzywy; bezpośredni, szczery, otwarty; 
najbliższy” (por. słc. priamy 'prosty; bez- 
pośredni; całkowity, r. prjamój prosty; 
bezpośredni; szczery, otwarty, cs. preme 
*prosty”, słwń. prem 'prosty, prostolinijny”), 
z psł. *preme 'prosty, bezpośredni. Pod- 
stawowe *preme prawdopodobnie z prapo- 
staci *pre-mo-, pokrewnej z pie. *pro-mo-, 
kontynuowanym przez gr. prómos 'przedni, 
pierwszy”, goc. fram 'naprzód”, od pie. pier- 
wiastka *per- 'przeprowadzać; przechodzić” 
(zob. prze-). 

uraz od XIV w. 'uszkodzenie, obrażenie cia- 
ła wskutek uderzenia, bicia”, stp. też 'zabój- 
stwo”, "uszczerbek, strata, szkoda, 'przeszko- 
da, zawada”, od XVI w. także 'oberwanie się, 
przerwanie się (od ciężaru)”, w XVII w. 'obra- 
za, dial. 'defekt, kalectwo ciała, zwłaszcza 


669 


urągać 


ruptura; zapalenie oczu, kasz. uraz 'prze- 
męczenie”. Por. cz. uraz 'obrażenie, uszko- 
dzenie ciała, zranienie; przeszkoda, trud- 
ność”, ukr. uraz 'rana, miejsce bolące; ude- 
rzenie; obelga, obraza”, słwń. urdz 'zranienie, 
rana; szkoda, strata. Słow. *uraze 'uszko- 
dzenie ciała przez uderzenie, skaleczenie, 
zranienie; obrażenie kogoś, obraza, obel- 
ga, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*u-raziti uderzyć; skaleczyć, zranić przez 
uderzenie, p. urazić od XIV w. 'uderzyć, 
zranić, okaleczyć, zbić, 'skrzywdzić, wy- 
rządzić szkodę”, 'sprawić przykrość, obra- 
zić” (o pochodzeniu zob. razić). Zob. uraza. 

uraza od XVII w. żal, pretensje”, daw. 'naru- 
szenie czegoś (np. przepisów, prawa), uchy- 
bienie czemuś”, 'obraza, obelga, zniewaga”, 
*uszkodzenie ciała, zranienie, skaleczenie, 
uraz, dial. 'urżnięcie, rana, 'obraza. Por. 
ukr. urdza 'rana, 'obraza, obelga, 'uderze- 
nie”, br. dial. urdza 'obraza, obelga, słwń. 
urdza 'skaleczenie, zranienie”, 'obraza, obel- 
ga. Słow. *uraza 'uszkodzenie ciała przez 
uderzenie, skaleczenie, zranienie; obrażenie 
kogoś, obraza, obelga', rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *u-raziti 'uderzyć; skale- 
czyć, zranić przez uderzenie”, wtórnie 'zro- 
bić komuś przykrość, niemile dotknąć, obra- 
zić, znieważyć”, p. urazić 'uderzyć w bolące 
miejsce, uszkodzić, skaleczyć, zranić; spra- 
wić komuś przykrość, niemile dotknąć, ob- 
razić, znieważyć”. Zob. uraz. 

urągać od XV w. (stp. uręgać) 'złorzeczyć, 
wymyślać, łajać; przynosić ujmę, uchybiać”, 
stp. uręgać (się) 'znieważać kogoś, ubliżać 
czyjejś czci, naigrawać się”, daw. urągać się 
*naigrawać się, szydzić, drwić” (por. stp. 
XV w. urągacz 'bluźnierca'), dial. urągać 
'obrażać, kasz. urogac 'urągać (por. też 
kasz. urog 'pośmiewisko”, urożni 'szyder- 
czy, kpiarski, urgżćnć mn 'kpiny, żart”, 
uręgdć 'kpiarz, szyderca); z przedr. na- 
urągać. Czas. z przedr. u-; bez przedrost- 
ka zachowane tylko w kasz. rogac 'szydzić 
z kogoś, kpić, drwić, szkalować kogoś; urą- 
gać komuś” (tam także derywaty, np. rogdć, 
rogi, rogała 'kpiarz, szyderca, rogadło 
i rogło *wyzwisko”, rlożćnć mn "kpiny, na- 
igrawanie'). Ogsł.: cz. rouhat se 'bluźnić, 
r. rugdt(sja) "wymyślać, łajać, Iżyć, urągać”, 


uroczysko 


ch./s. rigati se 'urągać, drwić, kpić, szydzić, 
śmiać się z kogoś, wyśmiewać, naigrawać 
się. Psł. *rogati 'wyśmiewać, szydzić, urą- 
gać, od psł. *ręgati 'pękać, tworzyć szpary, 
szczeliny, pręgi” > 'szczerzyć zęby, drwić, 
szydzić, urągać” (por. stp. XV w. zrzągać 
*urągać komuś”, zrzągać się 'spierać się, kłó- 
cić się”, dial. płd. rzega 'pręga', słwń. regati 
"pękać, tworzyć szpary, szczeliny”, róga 'pęk- 
nięcie, rysa, szpara; nacięcie, karb; smuga, 
pręga”), pokrewne ze stpr. ranctwei 'kraść, 
łac. ringor, ringi 'szczerzyć zęby; złościć się, 
dąsać się. Por. zapożyczone rugać. — Od 
tego urągowisko "wyśmiewanie, szydzenie, 
drwienie; urąganie, pośmiewisko”, przest. 
*słowa, zwroty obraźliwe, drwiny, kpiny” 
(por. kasz. rogovisko 'urągowisko'). Zob. 
zapożyczone rugać. 

uroczysko od XX w. '(u dawnych Słowian) 
miejsce przed świątynią lub w głębi pusz- 
czy, związane z kultem jakiegoś bóstwa, 
z odbywaniem narad, sądów; miejsce od- 
ludne, tajemnicze, pustkowie”, 'wyodręb- 
niona część terenu (zwykle lasu)”, w stp. od 
XIV w. 'miedza graniczna, granica, 'teren 
poza granicą posiadłości, ale do niej przy- 
należny, z własnymi granicami naturalny- 
mi; daw. od XVI w. też uroczyszcze 'uro- 
czysko. Por. r. uróćiśće 'uroczysko, br. 
uróćyśća 'ts.. Nazwa miejsca z przyr. -isko 
| -iszcze od urok w dawnym znaczeniu 
*to, co zostało umówione, umowa”. Pierwot- 
ne znaczenie zapewne 'umówione, ustalo- 
ne, określone, nazwane miejsce (używane 
w jakimś, np. kultowym, celu)”. 

uroczysty od XV w. 'odbywany, obchodzo- 
ny w sposób niecodzienny; poważny, pod- 
niosły”, stp. uroczysty 'doroczny, raz w ro- 
ku przypadający”, uroczyste wynagrodzenie 
roczne, umówiona roczna zapłata za służ- 
bę, w XVI w. uroczysty 'coroczny”, 'umó- 
wiony” (pieniądze uroczyste); por. daw. od 
XV w. uroczyty świąteczny, uroczysty, od- 
świętny”, urocznie "uroczyście. Od urok 
w dawnym znaczeniu 'to, co zostało umó- 
wione, umowa, z przyr. -isty. Pierwotne 
znaczenie "umówiony, ustalony (w czasie)” 
(por. z innym przyr. scs. uroćbna 'określo- 
ny, ustalony, oznaczony”), stąd 'odbywany 
w sposób niecodzienny, podniosły, odświęt- 


670 


urok 


ny”; wtórne nawiązanie do rok (zob.), stąd 
'doroczny”. — Od tego uroczystość. 

uroda od XV w. 'zespół cech składających 
się na piękny wygląd, piękną postać, po- 
wierzchowność, 'powab, czar, wdzięk, pięk- 
no”, daw. 'figura, postawa, wzrost, budowa 
ciała, stp. "wrodzone cechy”, "przyrodzone 
piękno, piękny wygląd”, 'rodzaj, płeć”, 'płody 
ziemi, plony, owoce, zbiory”, w XVI w. uro- 
da 'postawa, postura”, dial. 'urodzaj”, kasz. 
uroda "powierzchowność, uroda”, 'przyjście 
na Świat, urodzenie”; daw. XVI w. także 
uród 'plony; urodzenie”. Por. cz. środa 'zbio- 
ry, plony; urodzaj”, ch./s. urod 'urodzaj, zbio- 
ry” por. r. uród 'potwór, poczwara, pokra- 
ka”. Słow. *uroda | *urode 'płody rolne, plo- 
ny; dobre, obfite plony”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *uroditi 'urodzić, p. uro- 
dzić (zob. rodzić). — Od tego urodziwy. 

urodzaj od XVI w. 'plon, zbiór (zwłaszcza 
obfity)”. Por. r. urożaj 'urodzaj, plon”, ukr. 
urożaj 'ts., br. uradżaj 'ts.. Płnsł. *urodaje 
'to, co się urodziło, plon”, od psł. czas. przed- 
rostkowego *uroditi 'urodzić” (zob. rodzić), 
z przyr. *-jajb (por. rodzaj). — Od tego uro- 
dzajny. 

urok od XVI w. wdzięk, czar, powab”, 'zła si- 
ła magiczna mogąca komuś lub czemuś za- 
szkodzić” (w stp. XV w. 'odsetki, procent”, 
*danina', z czeskiego), dial. urok 'urzecze- 
nie, zaczarowanie kogoś, czary”, często uro- 
ki mn 'choroba spowodowana przez czyjeś 
czary, 'zła siła magiczna; siła magiczna 
w spojrzeniu, złe oko”, kasz. urok 'szkodliwa 
siła magiczna”. Ogsł.: cz. urok 'procent', daw. 
'danina płacona panu w oznaczony dzień, 
przest. też 'czary; różne choroby spowodo- 
wane czarami”, strus. uroke "umowa, ugoda, 
układ; ustalenie, postanowienie; określona 
ilość; umówiona zapłata, podatek, procent; 
kara pieniężna, opłata sądowa; określona 
data, oznaczony czas”, r. urók 'lekcja, zada- 
nie, daw. 'termin, oznaczony czas, dial. 
*zaczarowanie, czary; choroba spowodowa- 
na przez czary”, ukr. urók, zwykle uróky mn 
'czary, złe oko”, ch./s. urok 'urok, urzecze- 
nie, oczarowanie”. Psł. *urok» 'to, co zostało 
umówione, umowa, ustalona opłata, zapłata”, 
*siła magiczna mogąca komuś szkodzić, wy- 
woływana przez wypowiedzenie odpowied- 


urząd 


nich formuł, czary”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *u-rekti "umówić, okreś- 
lić, oznaczyć”, "mówieniem zaszkodzić, wy- 
powiedzieć magiczną formułę, rzucić czary” 
(zob. urzec), z wymianą rdzennej samogłos- 
ki *e > *o (por. obrok, rok, wyrok). — Od 
tego uroczy 'pełen uroku; uroczyć "rzucić 
czary, (zły) urok na kogoś”, zauroczyć, za- 
uroczenie. 

urząd od XV w. 'organ władzy publicznej; 
funkcja, stanowisko, obowiązki pełnione 
w instytucji państwowej lub innej, stp. 
*właściwy, ustalony porządek, przyjęte za- 
sady postępowania, 'umowa, układ” (np. 
urząd małżeński 'małżeństwo”, urząd ziem- 
ski "ogół zasad określających stosunki mię- 
dzy panem a chłopem”), 'stanowisko, god- 
ność, funkcja, obowiązki, czynności”, 'doku- 
ment, zapis w księdze urzędowej, 'instytucja, 
głównie sąd, też osoby reprezentujące daną 
instytucję”, 'działania, czynności (też urzę- 
dowe); zadanie do wykonania (np. urząd 
pośledni 'testament'), "uprawnienie, 'nakaz, 
polecenie (urzędowe)”, 'oddział, zastęp”, 'ko- 
lejność”. Por. cz. ufad 'urząd', stcz. 'zadanie, 
misja; urząd, posada; godność, ch./s. śred 
*urząd, biuro”. Słow. *uręde 'uporządkowa- 
nie czegoś, zadbanie o coś; rozporządzenie, 
postanowienie”, rzecz. odczas. od przedrost- 
kowego *"u-ręditi "uporządkować, wprowa- 
dzić ład; zadbać o coś; rozporządzić, posta- 
nowić, p. urządzić "wyposażyć, zaopatrzyć 
w coś, zagospodarować; stworzyć odpo- 
wiednie warunki do życia; zorganizować 
coś, stp. urzędzić 'podjąć decyzję, rozpo- 
rządzić, postanowić; umówić kogoś do pra- 
cy, posługi, wynająć, zgodzić za opłatą” 
(z przedr. *u- od psł. "ręditi 'ustawiać w sze- 
regu, szeregować, porządkować, wprowa- 
dzać ład; doglądać czegoś, dbać o coś; kie- 
rować czymś, rozporządzać, rządzić, wła- 
dać, zob. rządzić). — Od tego urzędowy; 
urzędować; urzędnik (stp. od XV w. 'ten, 
kto sprawuje jakiś urząd; ten, kto służy, 
usługuje komuś, jest w służbie u kogoś”). 

urzec urzeknę (daw. urzekę) od XV w. 'za- 
dać, rzucić urok, zaczarować”, stp. i dial. 
'rzucić urok, czary”, 'ustanowić, naznaczyć ; 
wielokr. urzekać; jednokr. urzeknąć. Por. 
cz. ufknout 'urzec, zaczarować, rzucić urok”, 


671 


ustatkować się 


r. dial. ureć” 'rzucić czary, zauroczyć, 'za- 
rzucić, postawić zarzut, zrobić wymówkę; 
źle wspominać”, scs. ureśti, ureko 'określić, 
ustalić, ch./s. ureći, ureććm I ureknuti, 
ureknem 'ustalić termin, 'rzucić urok, za- 
czarować, oczarować”. Psł. *u-rekti 'umó- 
wić, określić, oznaczyć, "mówieniem za- 
szkodzić, wypowiedzieć magiczną formułę, 
rzucić czary, z przedr. *u- od psł. *rekti 
*rzec, powiedzieć” (zob. rzec). Zob. urok. 

usnąć od XV w. 'zapaść w sen”, też zasnąć 'ts... 
Ogsł.: cz. usnout 'usnąć, zasnąć, r. usnut 'ts., 
ch./s. usnuti 'ts.. Psł. *songti [< *svpnpti] 
*zasypiać, czas. inchoat. z przyr. *ng- od 
psł. *szpati spać” (zob. spać). 

usposobić od XVI w. 'wprowadzić w określo- 
ny nastrój, nastroić; uczynić podatnym na 
coś, daw. "uczynić zdolnym do czegoś, przy- 
gotować, przysposobić, 'zaopatrzyć, wypo- 
sażyć w coś'; wielokr. usposabiać; rzecz. od- 
słowny usposobienie 'zespół stałych cech 
charakteru, temperament, natura, przest. 
*skłonność, popęd, pociąg do czegoś”, 'uzdol- 
nienie, talent, biegłość, umiejętność; predys- 
pozycja fizyczna, skłonność do określonych 
chorób”, dial. też 'budowa wewnętrzna”. Czas. 
odrzecz. z przedr. u- od sposób (zob.). 

usta mn od XIV w. 'jama ustna; wargi”. 
Ogsł.: cz. usta mn 'usta, r. ustó mn 'usta, 
scs. usta mn 'ts.; pysk”. Psł. *usta mn 'usta, 
wargi, pokrewne ze stpr. austo 'usta, lit. 
uosta, kostas 'ujście rzeki, zalew”, łot. uosts, 
uósta 'przystań, zalew”, łac. óstium 'drzwi; 
ujście, wejście, dostęp”, stind. Óstha- *war- 
ga, awest. aośta- 'ts... Z pie. *0us-t- / *au8-t-, 
co od pie. *6us- 'usta” (z czego np. łac. ós, 
óris 'usta', stind. dh 'ts., awest. ah- 'ts.). — 
Od tego ustny — ustnik. 

ustanek od XIX w. 'ustanie, skończenie, 
przeminięcie czegoś, koniec, dziś tylko bez 
ustanku 'bez przerwy, bez zatrzymywania 
się, ciągle, bezustannie. Od ustać, ustanę 
*przestać być, przestać trwać, zakończyć się, 
urwać się, przeminąć”, 'stanąć, zatrzymać 
się, opaść z sił” (z przedr. u- od stać, stanę 
*powstać, zatrzymać się, o pochodzeniu 
zob. stać I); co do budowy por. przystanek 
(od przystanąć, zob. stanąć). 

ustatkować się od XVIII w. 'zaprzestać wy- 
bryków, uspokoić się, spoważnieć, daw. 


ustawa 


"ustalić się, zostać zaprowadzonym”, dial. 
*uspokoić się, rzadko ustatkować przest. 
'uczynić statecznym, poważnym, przywieść 
do porządku, uspokoić, daw. 'unierucho- 
mić, umocnić; ustalić. Czas. odrzecz. od 
stp. statek "uporządkowane działanie, po- 
rządek” (zob. statek). 

ustawa od XV w. 'akt wydany i ogłoszony 
przez najwyższy organ władzy państwowej, 
"przepis, prawo, norma postępowania obo- 
wiązujące w jakimś stowarzyszeniu, środo- 
wisku; zbiór przepisów, regulamin, statut”, 
stp. 'zarządzenie, przepis prawny, posta- 
nowienie, zasada prawna, statut”, daw. 'usta- 
nowienie czegoś”, 'sankcja, w XVI w. 'po- 
zycja, ustawienie. Por. cz. ustav 'zakład, 
instytucja, ustava 'konstytucja, r. ustdy 
*'ustawa, statut, regulamin, przepisy”, scs. 
ustave 'ustalony, określony podział, grani- 
ca; postanowienie, rozporządzenie, reguła”, 
ch./s. ustav 'konstytucja; statut”, kstava 'ta- 
ma, śluza; zastawka”. Słow. *ustave / *ustava 
'ustawienie, ustanowienie; to, co ustawione, 
ustanowione, postanowione”, rzecz. odczas. 
od psł. przedrostkowego *ustaviti 'ustawić, 
ustanowić”, p. ustawić "postawić, umiejsco- 
wić, stp. od XIV w. 'postawić, ustanowić, 
urządzić; ufundować, ulokować” (z przedr. 
*u- od psł. *staviti powodować, że coś stoi”, 
o pochodzeniu zob. stawić). 

ustawiczny od XIV w. 'ciągły, nieustanny, 
stały”, stp. nieprzerwany, niezmienny”, 'sta- 
ły, stateczny, zrównoważony”, "wytrwały, 
gorliwy, pilny”, 'liczny”, "mocny, nie słabną- 
cy, 'ustanowiony, naznaczony”. Por. cz. usta- 
vićny 'ustawiczny, nieustanny, stały. Od 
ustawić 'postawić, umiejscowić, stp. 'po- 
stawić, ustanowić, urządzić; ufundować, 
ulokować” (zob. ustawa), ale bezpośred- 
nią podstawą derywacyjną był może jakiś 
rzecz. z przyr. -ica (jak np. połowiczny od 
połowica). 

ustąpić od XV w. (stp. ustępić) 'zrobić ustęp- 
stwo, stp. 'odejść, opuścić (miejsce lub 
osobę), usunąć się, 'oddać coś, odstąpić”; 
wielokr. ustępować. Por. cz. ustoupit 'ustą- 
pić, cofnąć się, wycofać się; uznać racje; od- 
stąpić, zrezygnować, r. ustupit "ustąpić, 
opuścić, scs. ustopiti, ustypljo "ustąpić, 
ch./s. ustupiti 'ustąpić; odstąpić (swe pra- 


672 


ustęp 


wa); oddać; cofnąć się. Z przedr. *u- 'od' 
(zob. u) od psł. *stopiti (zob. stąpić). — Od 
tego ustępliwy; ustępstwo. 

usterka od XIX w. "niewielki brak, błąd, de- 
fekt, niedociągnięcie, daw. 'wada, przy- 
wara, niewielkie wykroczenie, niewłaściwy 
postępek, 'trudność, przeszkoda, dolegli- 
wość, 'kłótnia, zwada”; dawniej od XVII w. 
usterk | ustyrk "potknięcie, zawadzenie, 
uderzenie”, 'niewielki brak, błąd”, 'trudność, 
przeszkoda. Por. cz. ustrk "krzywda, nie- 
sprawiedliwość”. Rzecz. odczas. z przyr. -ka 
od p. daw. ustyrkać się / usterkać się 'poty- 
kać się”, ustyrknąć się 'potknąć się” (por. też 
daw. odsterkać 'odpychać, odsuwać, od- 
sterknąć się "odsunąć się, usunąć się, odda- 
lić się, oderwać się'); bez przedrostka dial. 
młp. terkać 'dotykać kogoś”, młp. i śl. terk- 
nąć I tyrknąć 'dotknąć kogoś; popchnąć (np. 
kamień nogą)”. Podstawowy czas. ogsł. (ale 
w dwu postaciach, z nagłosowym st- i t-): 
dł. starkaś 'popychać, szturchać, uderzać”, 
daw. 'wypędzać, przepędzać, wyganiać, cz. 
strkat "pchać, popychać, potrącać; wtykać, 
wsuwać, wpychać, stcz. strkati też 'zrzucać, 
powalać, r. tórkat 'szturchać, trącać”, dial. 
też 'stukać, pukać, uderzać; ciskać; wtykać, 
wsadzać, słwń. strkati 'strzepnąć, strącić; 
obudzić stukaniem', trkati 'iść drobnymi 
krokami, dreptać; szturchać, popychać; stu- 
kać, pukać”. Psł. *(s)trykati 'popychać, sztur- 
chać, trącać; wpychać, wtykać, wsuwać, 
prawdopodobnie związane etymologicznie 
z p. sterczeć, psł. *(s)tylati 'pionowo tkwić 
w czymś, wystawać z czegoś, nad jakąś po- 
wierzchnię, sterczeć”, od pie. *(s)ter-k-, będą- 
cego rozszerzeniem pie. pierwiastka *(s)ter- 
"być sztywnym, zesztywniałym”. Por. natar- 
czywy, rozterka, szturchać, utarczka. 

ustęp od XVII w. 'część utworu literackiego 
lub muzycznego, fragment, 'klozet, ubika- 
cja, daw. "miejsce położone na uboczu, na 
stronie; miejsce odludne, dzikie, niedostęp- 
ne”, 'odstęp, przerwa (w czasie, w przestrze- 
ni), "występ, załom, próg, gzyms”, w XVII w. 
*odstąpienie, ustąpienie, odstępstwo”, dial. 
też 'odstęp'; por. daw. XVI w. ustępek 'od- 
stępstwo, zdrada. Por. cz. ustup 'ustąpie- 
nie, cofnięcie się”, r. ustup "występ, odstęp, 
ustęp, wykusz”, ch./s. iistup 'ustępstwo”. Słow. 


uszczknąć 


*ustope odejście, opuszczenie kogoś, cze- 
goś, odstąpienie, rzecz. odczas. od przed- 
rostkowego *ustopiti 'odejść, opuścić jakieś 
miejsce, odstąpić od kogoś, czegoś, usunąć 
się, wycofać się”, p. ustąpić od XV w. (stp. 
ustępić) "opuścić miejsce, usunąć się, odejść; 
ulec komuś w czymś, przyznać rację; znik- 
nąć, minąć, przejść, stp. 'odejść, opuścić 
(miejsce lub osobę), usunąć się”, 'oddać coś, 
odstąpić” (z przedr. u- od psł. *stopiti 'po- 
stawić nogę, zrobić krok, stąpnąć, o pocho- 
dzeniu zob. stąpić). 

uszczknąć od XVI w. 'skubnąwszy, urwać 
coś, oderwać część czegoś, uskubnąć”, daw. 
XVI-XVII w. 'uszczypnąć, ugryźć, uszczk- 
nienie 'dogryzienie, przytyk, uszczypnięcie”, 
kasz. uśćknoc 'skąpo wydzielić, uśććc, uśći 
*skąpo wydzielać; dial. uszczyknąć 'urwać, 
oderwać; uszczypnąć. Por. cz. uśtknout 
*ukąsić, ugryźć, stcz. uśćnuti / uśtnuti 'ts., 
słc. przest. uśtknut 'uszczypnąć, r. śćiknut 
'odłamać, oderwać”, ch. dial. kajk. sćeknuti 
I śćeknoti 'uszczypnąć; oderwać mały kawa- 
łek, uszczknąć”. Psł. *śćvkngti 'zacząć odła- 
mywać, odrywać, urywać, czas. inchoat. od 
psł. *śćikati 'odłamywać, odrywać, urywać 
(por. stp. XV w. szczykać 'kłuć, dręczyć, na- 
szczykać 'narwać, naucinać paznokciami”, 
cz. daw. Stikati 'szczypać, odrywać, skubać”, 
dial. 'odłamywać gałęzie”, słc. pot. śtikat 
*dziurkować r. dial. śćikdf 'odłamywać, od- 
rywać, usuwać ), z właściwą takim archaicz- 
nym czas. redukcją samogłoski rdzennej (tu 
skrócenie *i  *i > *v), por. np. głuchnąć. 
Podstawowy czas. *śćikati zapewne od pie. 
*skei-k-, w którym można widzieć rozsze- 
rzenie pie. *(s)kói- 'ciąć, krajać, oddzielać, 
odłączać; wyraz byłby oparty na tej sa- 
mej podstawie, co psł. *Ślipati szczypać, 
skubać” < *skei-p- (zob. szczypać), por. też 
prapokrewne psł. *śćukati 'szczypać” (zob. 
szczupak), *Scupati 'dotykać, szczypać (zob. 
szczupły). 

uśmiechać się od XVI w., uśmiechnąć się od 
1500 r. Por. słc. dial. usrniechat sa 'uśmie- 
chać się”, r. usmechdtsja 'ts.. Czas. odrzecz. 
z przedr. u- od śmiech, psł. *smech» (zob. 
śmiech). — Od tego uśmiech, zdr. uśmie- 
szek (por. cz. usmeżek 'kpina, drwina, szy- 
derczy uśmieszek, r. usmeśka "uśmiech, 
uśmieszek ). 


673 


utarczka 


uśmierzyć od XIV w. (stp. uśmirzyć) 'ukoić, 
złagodzić, uspokoić; stłumić, ukrócić, po- 
skromić, stp. 'poniżyć, upokorzyć”, 'poskro- 
mić, ujarzmić, powściągnąć, powstrzymać, 
dial. 'uspokoić; wielokr. uśmierzać; bez 
przedrostka daw. śmierzyć 'poskramiać, uci- 
szać, ukracać, uśmierzać”, śmierzyć głód 'za- 
spokajać głód” (por. pochodne stp. śmiara 
"poniżenie, upokorzenie; pokora, cierpli- 
wość, śmierny 'cierpliwy, pokorny, skrom- 
ny, uległy”). Ogsł.: cz. usmifit "pogodzić, po- 
jednać; udobruchać, uspokoić, sm4fit 'ts., 
r. usmirit "poskromić, stłumić, smirit 'po- 
skromić, ukrócić, powściągnąć, pohamować, 
scs. semiriti, semirg "pojednać, pogodzić”, 
ch./s. smfriti 'uspokoić, uciszyć; uśmierzyć, 
poskromić; ułożyć do spoczynku; zakoń- 
czyć; zgasić (Świecę)”, smiriti se "uspokoić 
się; ułożyć się do spoczynku; zajść (o słoń- 
cu). Psł. *sw-miriti "uspokoić, pogodzić, 
przywrócić spokój, zgodę”, z przedr. *se- 
od psł. *miriti 'uspokajać, godzić” (por. stp. 
XV w. mirzyć 'godzić, jednać”, stcz. mfFiti 
I mifiti 'ts., strus. miriti 'ts., ch./s. mfriti 
*uspokajać, godzić, łagodzić, jednać; przy- 
wracać spokój, zgodę'), będącego czas. 
odrzecz. od psł. *mire 'spokój, cisza; zgoda, 
pokój” (zob. mir). Zob. przymierze. 

uśpić uśpię od XV w. 'sprawić, żeby ktoś za- 
snął', "uśmiercić zwierzę przez wstrzyknię- 
cie środka chemicznego”; wielokr. usypiać. 
Por. scs. uszpiti, uswpljo 'uśpić. Psł. *usupiti 
"spowodować, że ktoś zasypia”, czas. kauzat. 
od *uszngti, p. usnąć (zob. snąć). 

utarczka od XVI w. 'starcie się z nieprzy- 
jacielem, potyczka; ostra wymiana zdań, 
sprzeczka, spór, kłótnia; por. daw. XVI- 
-XVIII w. potarczka 'utarczka” (w XVI w. też 
wyjątkowe utar-zka 'zatarg”'), XVI-XVII w. 
wtarczka 'wdarcie się, wtargnięcie”, wytarcz- 
ka 'wypad, wycieczka zbrojna, zatarczka 
*niesnaska, spór, waśń, zatarg. Od dial. 
młp. terkać 'dotykać kogoś, młp. i śl. terk- 
nąć I tyrknąć 'dotknąć kogoś; popchnąć 
(np. kamień nogą)”, por. cz. trkat 'bóść, 
uderzać rogami; szturchać, r. tórkat 'sztur- 
chać, trącać”, dial. też 'stukać, pukać, ude- 
rzać; ciskać; wtykać, wsadzać”, ch./s. tikati, 
tfeem : tfkam "biec, podskakując (zwykle 
o dzieciach i zwierzętach), słwń. trkati, 


utyskiwać 


trtkam 'iść drobnymi krokami, dreptać; 
szturchać, popychać; stukać, pukać”; por. 
też kasz. tarćec są włóczyć się”, ch./s. tłćati, 
-ćim 'biec, biegać, chodzić szybko, latać, 
gnać, pędzić; szybko się poruszać (np. kon- 
no, pojazdem), szybko płynąć, mac. trća 
*chodzić szybko w specjalny sposób”. W ję- 
zykach słow. także z nagłosowym st-, np. 
p. daw. ustyrkać się 'potykać się”, odsterkać 
(dok. odsterknąć) 'odpychać, odsuwać, od- 
sterknąć się "odsunąć się, usunąć się, odda- 
lić się, oderwać się”, dł. starkaś (dok. starcyś) 
*popychać, szturchać, uderzać, daw. 'wy- 
pędzać, przepędzać, wyganiać”, cz. strkati 
(dok. stróiti) "pchać, popychać, potrącać; 
wtykać, wsuwać, wpychać, ch./s. dial. strka- 
ti se 'oganiać się od gzów, gzić się), słwń. 
strkati, sttkam 'strzepnąć, strącić; obudzić 
stukaniem”. Psł. *(s)trkati 'popychać, sztur- 
chać, trącać; wpychać, wtykać, wsuwać, 
prawdopodobnie związane etymologicznie 
z psł. *(s)trćati "pionowo tkwić w czymś, 
wystawać z czegoś, nad jakąś powierzchnię, 
sterczeć” (zob. sterczeć), wskazywano na 
związek znaczeń 'sterczeć” i 'pchać, sztur- 
chać, trącać”. 

utyskiwać od XVIII w. 'uskarżać się, użalać 
się, daw. od XVI w. utyskować 'ts., dial. 
ustyzgować | utyzgować narzekać; bez 
przedr. stp. XV w. styskać 'wyrażać nieza- 
dowolenie, uskarżać się, narzekać”, styska 
się 'przykrzy się komuś, ktoś odczuwa znie- 
chęcenie, obrzydzenie', steskać "odczuwać 
ucisk, przykrość, niepokój, od XIV w. 
styskować 'wyrażać niezadowolenie, uskar- 
żać się, narzekać, utyskiwać”. Przypuszczal- 
ną podstawę stanowił niezachowany czas. 
ttyskać < *tyskati, czas. wielokr. lub kauzat. 
(ze wzdłużeniem rdzennego *» — *y) od 
*toskngti odczuwać głęboki smutek, przy- 
gnębienie (zwłaszcza z powodu braku ko- 
goś, czegoś), smucić się, frasować się” (zob. 
tęsknić). 

uwłaczać od XV w. 'przynosić ujmę komuś, 
czemuś, ubliżać komuś, obrażać kogoś”, daw. 
*umniejszać, naruszać; zaprzeczać czemuś, 
odmawiać czegoś”, stp. od XV w. 'naruszać 
dobrą opinię, obmawiać, okazywać lekce- 
ważenie, ubliżać, XIV-XVI w. też uwłoczyć 
*naruszyć dobrą opinię, obmówić, okazać 


674 


uzda 


lekceważenie, ubliżyć, w XV w. też uwło- 
czać 'naruszać dobrą opinię, obmawiać, oka- 
zywać lekceważenie, ubliżać, XV-XVI w. 
uwlec 'obmówić, ubliżyć; por. stp. XV w. 
uwłoka 'naruszenie należnej czci, obmowa, 
obelga; zwłoka, opóźnienie”, uwłóczca 'ob- 
mówca, potwarca. W związku z wlec, włó- 
czyć (zob.). Uznawane za oryginalną pol- 
ską średniowieczną kalkę łac. detrahere 'uj- 
mę czynić, uwłaczać, szkodzić”, pierwotnie 
*ściągnąć, zwlec, oderwać, usunąć, odciąg- 
nąć; odjąć, odebrać, wyrwać” (od trahere 
*ciągnąć, wlec, szarpać ). 

uwłaszczyć od XIX w. 'nadać prawo własno- 
ści do czegoś” (w XVIII w. uwłaścić 'ts.'), 
z innymi przyr. przywłaszczyć od XV w. 'za- 
garnąć coś bezprawnie, zawładnąć czymś, 
stp. też 'przekazać, dać na własność”, 'uznać 
za swoje, adoptować” (w stp. XV w. przy- 
włoszczyć 'zawładnąć czymś”, 'przypisać coś 
komuś, uważać kogoś za sprawcę czegoś”), 
wywłaszczyć od XIX w. 'pozbawić własno- 
ści, zawłaszczyć od XX w. 'zagarnąć cudzą 
własność”; wielokr. przywłaszczać, uwłasz- 
czać, wywłaszczać, zawłaszczać. Wyglądają- 
ce na podstawę p. daw. właszczyć 'przywłasz- 
czać” jest poświadczone dopiero w XVII w.; 
zatem wcześniej powstały czas. przedrost- 
kowe, przynajmniej przywłaszczyć, w związ- 
ku etymologicznym z włość, cz. vłast (zob. 
włość). Czasowniki mają postać zapożyczeń 
czeskich (-ła- zamiast p. -ło-), ale nie mają 
pierwowzorów czeskich, są to więc pseudo- 
bohemizmy. Zob. właściciel. 

uzda od XIV w. 'część uprzęży z wędzidłem, 
nakładana na głowę zwierzęcia pociągowe- 
go”. Ogsł.: cz. uzda, r. uzdó, scs. uzda. Psł. 
*uzda 'uzda”, z pie. *0us(t)-d'a, będącego 
złożeniem z pie. *óus(t)- 'usta' (zob. usta) 
i derywatu od pie. *d'e- 'położyć” (zob. 
dziać). Pierwotne znaczenie 'to, co jest po- 
łożone, włożone do ust, do pyska, wyraz 
oznaczał więc najpierw wędzidło, potem 
część uprzęży wraz z wędzidłem (do dziś 
rozróżnienie kantar 'uzda bez wędzidła, 
uzda z wędzidłem). — Od tego uździenica 
od XIV w.; daw. wyuzdać 'zdjąć uzdę, wy- 
uzdać się 'rozpasać się, rozpuścić się, wypuś- 
cić się, wyuzdany 'rozpasany” (np. wolność 
wyuzdana), dziś wyuzdany "pozbawiony 


użyczyć 
wszelkich hamulców moralnych, rozpasany, 
rozwydrzony, rozpustny; nacechowany wy- 
uzdaniem', wyuzdanie 'rozpasanie, rozpu- 
sta, rozwiązłość”. 

użyczyć od XV w. 'dać, udzielić, stp. też 
"pozwolić, 'dopuścić do udziału, podzielić 
się czymś z kimś; wielokr. użyczać. Czas. 
odrzecz. od użytek (zob.), pierwotne zna- 
czenie 'dać do użytku”; por. paralelne poży- 
czyć. Zob. życzyć. 

użytek od XIV w. 'zastosowanie, posługiwa- 
nie się, używanie, użytkowanie”, 'korzyść, 
pożytek, dobro”, daw. 'dochód, zysk”, użyt- 
ki mn 'tereny uprawne”, stp. użytek 'użyt- 
kowanie, używanie, 'wynagrodzenie, za- 
płata, 'procent, odsetki, 'czynsz płacony 
przez kmiecia na rzecz pana feudalnego”, 
*plon, produkty, pożytki, które daje upra- 
wiana rola, las, łąka, staw, pasieka itp., 


675 


wachlować 


obiekty, z których płyną korzyści, 'potrze- 
ba, "pomyślny, korzystny wynik”, 'działa- 
nie, czynienie czegoś”, kasz. użetk 'użytek; 
korzyść, pożytek, zysk”; nieużytek 'grunty 
nie nadające się do uprawy, do zagospoda- 
rowania rolniczego, leśnego”, w stp. XV w. 
*szkoda, strata”. Por. cz. użitek 'użytek, po- 
żytek, korzyść, zysk, ch./s. użitak 'uży- 
cie, użytkowanie, użytek; rozkosz; uciecha”. 
Słow. *użiteko 'użycie, używanie, użytkowa- 
nie”, od imiesłowu biernego *użite (p. użyty) 
psł. czas. przedrostkowego *u-żiti, "u-Żivg 
*użyć, zastosować, stp. skorzystać z cze- 
goś” (użyć dobrze *żyć przyjemnie, wygod- 
nie'), daw. też 'uprosić, ubłagać, 'dopaść, 
dostać” (o pochodzeniu zob. żyć), z przyr. 
*-%ke (por. pożytek). — Od tego użyteczny 
od XV w.; użytkowy; użytkować — użyt- 
kownik. Zob. użyczyć. 


w 


w, we od XIV w. przyim. Ogsł.: cz. v, ve, r. v, 
vo, scs. va. Psł. *ve / *ven w), z pie. *on 
w związku etymologicznym z pie. *en w 
(por. gr. en, łac. in, goc. in, stpr. en *w'), pie. 
*n (por. lit. j w”) i pie. *eni (stwniem. in, 
niem. in, stang. in, ang. in w”). Pierwotne 
%on jako przyim. rozwinęło się w *veon 
(z protetycznym *v-) i dalej w *ve; starsza 
postać *van zachowana jako przedr., np. 
w stp. wniść 'wejść. Od tego w(e)- przedr., 
ogsł., psł. *vs- / *ven-. Zob. wą-. 

wabić od XIV w. 'przynęcać zwierzęta, zwłasz- 
cza odpowiednim wołaniem, 'przyzywać 
drugie zwierzę, wydając charakterystyczny 
głos (o zwierzętach), 'nazywać zwierzę 
imieniem, przywoływać nadaną mu nazwą, 
stp. 'namawiać do przyjścia, zachęcać do 
czegoś, przywoływać, wzywać”, kasz. vabic 
*zapraszać; nęcić, pociągać”; z przedr. przy- 
wabić, zwabić; wielokr. -wabiać: z przedr. 
przywabiać, zwabiać. Ogsł.: cz. vdbit 'wabić, 
nęcić, kusić, mamić”, r. dial. vdbit *wabić, 


przywabiać (ptaki w czasie polowania)”, scs. 
vabiti 'wabić, nęcić, ch./s. vdbiti *wabić, 
przywabiać (ptaki); nęcić, przynęcać; pocią- 
gać. Psł. *vabiti, *vabg 'kusić, przynęcać, 
wabić, pierwotnie 'przywoływać, przyzy- 
wać, przynęcać, wabić wołaniem”, pokrew- 
ne z goc. wópjan 'wołać, stwniem. wuofan 
*skarżyć się, narzekać, stang. wepan, ang. 
weep 'płakać; opłakiwać, lamentować, od 
pie. *uab- 'wołać” (pochodzenia dźwkn.). — 
Od tego wab (daw. od XVI w. wa) 'wabie- 
nie zwierzyny łownej”, wabik 'przyrząd do 
wabienia zwierzyny”, przen. 'to, co wabi, 
pociąga, nęci”. Zob. powab. 

wachlować od XVII w. 'ochładzać, powiewa- 
jąc, poruszając czymś jak wachlarzem”, daw. 
*rozdmuchiwać ogień za pomocą wachla- 
rza; wachlarz od XVIII w. 'przedmiot do 
chłodzenia się ruchem powietrza”, daw. wa- 
chel "narzędzie z piór, sztuczne skrzydło do 
rozdmuchiwania ognia”, 'wachlarz nad ko- 
łem pojazdu”, dial. wachel 'poła sukmany”. 


wadzić 
Por. dł. wachliś i wachlowaś *wachlować, 
gł. wjechlować 'ts., wjechla "wachlarz”, wje- 
chlawa 'oganiaczka, ogon; roślina mietlica”. 
Zapożyczenie z niem. ficheln "wachlować, 
które od niem. wczesnego fechel "wachlarz, 
przyrząd do rozdmuchiwania ognia” (dziś 
niem. Ficher wachlarz ). 

wadzić od XIV w. 'być przeszkodą, zawa- 
dą, przeszkadzać”, przest. 'doprowadzać do 
waśni, zwady, kłótni, nieporozumień, stp. 
"przeszkadzać, czynić trudności, szkodzić 
komuś, daw. XVII w. *kłócić, waśnić, wa- 
dzić się 'spierać się, kłócić się, w XVII w. 
'więznąć, dial. wadzić 'przeszkadzać”, 'krzy- 
czeć na kogoś, wadzić się 'kłócić się”, kasz. 
vazćc 'besztać, gromić”, vazćc są kłócić się”; 
z przedr. zawadzić od XV w. 'zaczepić o coś, 
potknąć się”, stp. XV w. 'zaszkodzić, 'prze- 
szkodzić w czymś”, 'sprzeciwić się czemuś”, 
*oszpecić, skazić, w XIV w. zawadzić się 
'poróżnić się, pokłócić się; wielokr. zawa- 
dzać. Ogsł.: cz. vadit 'przeszkadzać; szko- 
dzić; karcić, ganić, vadit se 'kłócić się, 
sprzeczać się, ukr. vddyty 'szkodzić; obma- 
wiać”, dial. vddytysja 'kłócić się, sprzeczać 
się”, scs. vaditi, vażdg 'oskarżać; oczerniać”. 
Psł. *vaditi, *vadg *karcić, ganić, oskarżać” 
> 'przeszkadzać komuś w czymś”, *vadifi sę 
'sprzeciwiać się, sprzeczać się, spierać się”, 
pokrewne z lit. vadyti i vadinti 'nazywać; 
zapraszać, prosić, zwoływać”, stind. vadati 
"mówi, powiada, wieszczy”, gr. hydćó 'nazy- 
wam, wymieniam”, od pie. *ued- "mówić. 
— Od tego wada od XV w. 'ujemna cecha 
obniżająca wartość czegoś”, w XVI w. 'szko- 
da”, kasz. vada też 'bura, nagana, napomnie- 
nie” (por. cz. vada 'wada, usterka, defekt”, 
książk. vada 'zwada, kłótnia); od czas. 
przedrostkowych zawada od XV w. 'to, co 
zawadza, przeszkoda”, stp. "przeszkoda ma- 
terialna i niematerialna; przeszkadzanie, 
mieszanie się, wtrącanie się; kara, sankcja; 
coś, co szpeci, skaza, zwada od XIV w. 
"kłótnia, spór, zatarg” (por. np. cz. svóda 
"kłótnia, zwada'). Zob. waśń. 

waga od XIV w. 'urządzenie do pomiaru ma- 
sy lub ciężaru, 'ciężar danego ciała, przed- 
miotu, ważenie, "ważność jakiegoś za- 
gadnienia, znaczenie, doniosłość, daw. od 
XVI w. 'poważanie, szacunek”, ostrożność, 


676 


walić 


uważność”, dial. 'duży orczyk (na dwa ko- 
nie)”, *belka poprzeczna żurawia studzienne- 
go. Por. cz. vdha "waga (urządzenie); waga, 
ciężar; ważność, znaczenie, r. viga 'wa- 
ga, ch./s. viga *waga (urządzenie); ciężar”. 
Ogsł. zapożyczenie ze stwniem. waga 'wa- 
ga, śrwniem. wdge 'ts. (dziś niem. Waage 
*ts.)”. Zob. ważka, ważny, ważyć. 

wahać od XVII w. 'poruszać ruchem wahad- 
łowym”, wahać się "poruszać się ruchem wa- 
hadłowym”, 'nie móc się zdecydować, 'oscy- 
lować; daw. XVI w. wahować się 'chwiać 
się, wahać się, wahotliwy chwiejny, niezde- 
cydowany”, por. dial. wagować się "uważać, 
być ostrożnym, zastanawiać się, wahać się”. 
Zapożyczenie z cz. vahat wahać się, być nie- 
zdecydowanym; zwlekać, ociągać się” (od cz. 
viha 'waga', zob. waga). — Od tego wakha- 
nie; wahadło. 

walać od XV w. 'brudzić, plamić”, stp. śmiech 
walać 'wyśmiewać się, drwić, szydzić, wa- 
lać się brudzić się, 'być porozrzucanym, 
poniewierać się (o rzeczach)”, stp. 'tarzać 
się, przewracać się, w XVII w. wałać się 'za- 
taczać się”, dial. walać (się) "brudzić (się)”, 
*przewracać się”, 'poniewierać się, leżeć nie 
na swoim miejscu, 'tarzać się po ziemi”, 
kasz. valac 'plamić (tarzając coś po czymś 
brudzącym)”, valac są 'być rzuconym byle 
jak, leżeć byle gdzie”, 'tarzać się, nurzać się”. 
Ogsł.: cz. vdlet "wałkować, maglować; to- 
czyć, turlać”, vdlet se 'przewracać się, tarzać 
się (np. w błocie), 'leniuchować, próżno- 
wać, wałkonić się” r. valjdt "wałkować, fo- 
lować; gnieść, zagniatać (ciasto); tarzać, 
scs. valjati sę 'tarzać się, ch./s. vdljati 'to- 
czyć, staczać (np. beczki); wałkować, walco- 
wać, maglować”, vdljati se 'tarzać się”. Psł. 
*valati 'przewracać, obalać; toczyć”, czas. 
wielokr. od psł. *valiti 'przewracać, obalać; 
toczyć” (zob. walić). 

walec od XVIII w. 'bryła geometryczna, 
*urządzenie w kształcie wału”, dial. "wał do 
ugniatania drogi”, 'nawój, wał w warsztacie 
tkackim”, 'wałek do maglowania. Zapoży- 
czenie z niem. Walze 'walec. — Od tego 
walcować. 

walić od XVI w. (od XIV w. z przedrostkami) 
"uderzać mocno, stukać”, 'powodować roz- 
padanie, upadek czegoś, burzyć, przewra- 


walka 


cać, rzucać, sypać z siłą, w dużej ilości, 
kasz. też 'gromić, besztać; z przedr. nawa- 
lić, odwalić, powalić, przewalić, przywalić, 
rozwalić, wywalić, zawalić, zwalić, zob. też 
obalić; wielokr. walać (zob.), z przedr. np. 
powalać, rozwalać, zawalać; jednokr. wal- 
nąć. Ogsł.: cz. valit *toczyć, turlać, valit se 
*lecieć, spadać; walić, pędzić, gnać, r. valit 
'obalać, zwalać; buchać; sypać, padać (o śnie- 
gu); walić (o tłumie)”, valitsja "padać, spa- 
dać, zwalać się”, scs. valiti sę, valjo sę 'tarzać 
się. Psł. *valiti, *valo 'przewracać, obalać; 
toczyć, najbliższe odpowiedniki w germ.: 
stang. weelan 'toczyć”, stwniem. wuolan 'ko- 
pać, ryć” (dziś niem. wiihlen *kopać, ryć, 
grzebać, rozgrzebywać, przewracać ), z pie. 
*uól-, będącego wariantem (z wymianą sa- 
mogłoski rdzennej) pie. pierwiastka *uel- 
*toczyć, zwijać, kręcić, od którego np. lit. 
vćlti, veliu 'gnieść, miętosić; czochrać; filco- 
wać, pilśniować, łac. voló, volvere 'toczyć, 
obracać, zwijać, kręcić”, gr. eilyó *owijam, 
otulam”, stind. vdlati 'obraca się, kręci się”. 
— Od tego walny od XIV w. 'istotny, ważny, 
wielki; ogólny, powszechny”, "mający wiel- 
kie znaczenie, decydujący, rozstrzygający” 
(daw. XVI w. 'dzielny, tęgi”, dial. 'silny, du- 
ży, zdrowy, piękny”); od czas. przedrostko- 
wych nawał, zawał (też 'zawalenie się stro- 
pu wyrobiska w kopalni”, daw. 'przeszkoda, 
zapora”), zwał 'duża ilość czegoś zwalonego, 
nagromadzonego, stos, gruba warstwa”, 'wy- 
sypisko odpadów kopalnianych, przemysło- 
wych”; podwaliny mn od XVI w. 'funda- 
ment”, w XVI w. wyjątkowo też podwalina 
*fundament', dial. podwalina 'belki tworzą- 
ce podstawę budynku; luźno podłożone bel- 
ki pod lub między przyciesią; kamień lub 
pniak, który podkłada się pod węgły chału- 
py” (por. stp. XV w. podwały 'podstawy, 
podpory, fundamenty”, podwałki 'ts., pod- 
wale "podstawa, fundament"). Zob. walać, 
wał II. 

walka od XIV w. 'zmaganie się, ścieranie się, 
bój, potyczka, rozgrywka sportowa. Zapo- 
życzenie ze stcz. vdlka 'bój, bitwa, walka; 
wojna, cz. "wojna, będącego derywatem od 
stcz. vdleti "walczyć, bojować; wlec, włó- 
czyć”. — Od tego walczyć od XIV w. 'toczyć 


677 


wapno 


walkę”, daw. XVI w. 'nacierać'; waleczny od 
XIV w. 'dzielny w boju, odważny, mężny”, 
daw. 'bitewny, wojenny, zbrojny”. 

wał I od XV w. 'podłużny nasyp ziemny”, 
dial. też *zaspa śnieżna”, kasz. vałć mn 'te- 
reny górzyste”. Por. cz. val "wał, r. val "wał, 
szaniec, zapora”, bg. val 'wał, nasyp”. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. wal 'wał, mur obron- 
ny, niem. Wall *wał” (co przejęte z łac. 
vallum "wał, palisada'). 

wał II od XV w. "narzędzie w kształcie gru- 
bego walca, "podłużnie uformowany jakiś 
materiał”, kasz. vdł, vału też 'zwój tkaniny”; 
zdr. wałek. Por. cz. val *wał, wałek; stolnica, 
r. val "walec, wał”. Od psł. *valiti w znacze- 
niu 'toczyć” (zob. walić). 

wampir 'upiór". Przejęte może z ch./s. vampir 
*ts. czy niem. Vampir 'ts. (które może być 
pożyczką z zachsł. *vopirv). Źródłem wy- 
razu jest chyba ngr. vampiras / vómpiras 
*upiór, wampir”, zapożyczone ze stbg. *vg- 
pirv (por. bg. dial. vepfr), przejęte z kolei do 
języków słow. i do innych języków europej- 
skich, por. np. franc. vampire, ang. vampire 
*ts.. Wyraz stał się znany przypuszczalnie 
za pośrednictwem serbskim (afery z wam- 
pirami w XVIII-wiecznej Serbii, o których 
informowała ówczesna prasa). 

wanna od 1500 r. 'duże, podłużne naczynie 
do kąpieli. Por. cz. vana 'wanna, r. vónna 
*wanna; kąpiel, bg. vina 'wanna. Zapo- 
życzenie z niem. Wanne "wanna, będącego 
starą pożyczką z łac. vannus 'opałka (owal- 
ny koszyk do czyszczenia i oddzielania ziar- 
na od plew)”. 

wapno od 1400 r. 'odpowiednio przerobione 
(prażone, gaszone) związki wapnia”, Ogsł.: 
cz. vópno, r. dial. vapno, ch. vdpno, dial. jap- 
no. Psł. *vapbno "wapno (używane pierwot- 
nie tylko do malowania, bielenia)”, z przyr. 
*-bno (por. np. drewno, płótno) od psł. *vapv 
*farba' (poświadczonego tylko w cs.-rus. 
vapw 'ts.), mającego odpowiedniki w stpr. 
woapis 'farba', łot. vape 'glazura”, por. też 
łot. vapet 'pomazać farbą. Podstawowy 
rzecz. *vap pokrewny ze scs. vapa "błoto, 
staw, zarośla”, stind. vapi- 'staw rybny, lit. 
upć 'rzeka”, wszystkie od pie. *uep- '(stoją- 
ca) woda, mokradło”, — Od tego wapienny 
— wapiennik; wapień. 


war 


war od XV w. 'wrząca woda, wrzątek, ukrop”, 
stp. też 'jeden całkowity proces warzenia 
piwa, ilość piwa przy tym otrzymana, dial. 
*wrzątek”, 'upał”, kasz. var 'wrzątek, ukrop”, 
*upał, skwar, spiekota. Ogsł.: stcz. var 'wa- 
rzenie (piwa); skwar, upał, cz. var 'wrze- 
nie”, przest. vary mn '*źródło lecznicze” (por. 
Karlovy Vary), r. var war”, ch./s. var ż 'upał, 
skwar, 'war, kipienie, wrzenie”. Psł. *vara 
*wrzenie” > 'to, co wrze, wrzątek; gorąco, 
skwar, rzecz. odczas. (nazwa czynności 
wtórnie skonkretyzowana) od psł. *vvrćti 
*wrzeć” (zob. wrzeć), z archaiczną wymianą 
rdzennego * > *a. 

warcaby mn od XV w. 'rodzaj gry”. Zapoży- 
czenie z cz. vrhcdby 'ts., będącego półkalką 
śrwniem. złożenia wurfzabel 'gra w kości” 
(człon pierwszy wurf 'rzut” przetłumaczony 
jako cz. vrh- od cz. vrhat 'rzucać, ciskać”, 
człon drugi zabel 'tablica do gry”). 

warchoł od XV w. 'awanturnik, wichrzyciel', 
stp, w XV w. 'bezwstydnik, wichrzyciel, 
oszczerca, w XVI w. 'kłótnia, spór”. Rzecz. 
odczas. od warcholić się 'awanturować się, 
kłócić się, rozrabiać, będącego czas. inten- 
sywnym z przyr. -ol- (por. biadolić, pierdo- 
lić) od nie zachowanego czas. twrachać czy 
twarsić bądź twarszyć, na który pośrednio 
wskazuje daw. warch / wark 'gniew, uraza, 
złość” (prawdopodobnie rzecz. odczas.). Da- 
lej zapewne pokrewne z ukr. vórsytysja (vór- 
syty si), vórsusja 'stroszyć się, ściągać brwi, 
marszczyć się, zasępiać się), ch. daw. czak. 
XVI-XVII w. navrsiti se 'najeżyć się”, s. dial. 
nayrsiti se "zbierać się (na deszcz, na płacz)”, 
ch. dial. v?$it kręcić, wiercić się, miotać się, 
być niespokojnym, czak. vsast "niedobry, 
złośliwy”, vrhlast 'gwałtowny” (vrhla 'osoba 
gwałtowna i powierzchowna”), vfso 'złośnik, 
gwałtownik, człowiek nerwowy, arogancki”, 
navłsen 'gniewny, nastroszony”, daw. czak. 
XVI w. navrsit 'niemiły, gniewny, srogi”. 
Podstawą tych wyrazów był zapewne psł. 
czas. *vqsiti [< *vqchiti] kręcić, wiercić się, 
miotać się”, przypuszczalnie czas. intensyw- 
ny z przyr. *-s- od pie. pierwiastka *uer- 
"kręcić, zginać, zwijać”. 

warczeć od XV w. 'wydawać niskie, gardło- 
we dźwięki na znak gniewu (o zwierzę- 
ciu, przen. o człowieku)”, "wydawać mono- 


678 


warkotać 


tonny, terkotliwy dźwięk”, daw. 'kruczeć, 
przen. 'szemrać, powstawać przeciwko cze- 
muś”, dial. warczeć / wyrczeć / werczeć tak- 
że 'huczeć', 'zrzędzić, gderać, wygadywać; 
jednokr. warknąć; por. stp. warkać (zob. 
warkotać) i p. warkliwy 'skłonny do warcze- 
nia, warczący. Ogsł.: cz. vrćet, r. vorćdt, 
vorćd, ch./s. vrćati 'mruczeć (o kocie); gde- 
rać, zrzędzić. Psł. *vyćati, *vrcp "wydawać 
dźwięki zbliżone do wrr, warczeć, terkotać, 
turkotać, pokrewne z lit. ufkti 'warczeć”, 
vetkti 'płakać, łac. urcó, urcare 'o głosie 
rysia, czas. pochodzenia dźwkn. 

warga od XIV w. każdy z dwóch fałdów 
skórnych ograniczających od przodu otwór 
ustny”, kasz. varga 'ts.. W tym znaczeniu 
wyłącznie polskie (stąd zapożyczone cz. dial. 
las. varga 'pysk konia, krowy”, słc. dial. var- 
ga 'warga', ukr. daw. XVII w. i dial. vórga 
*warga, dial. virgy mn 'podbródek, broda”, 
vórga 'warga'). Prawdopodobnie etymolo- 
gicznie tożsame z bg. dial. vrgga (v*rga, 
vórga) "narośl na ciele zwierzęcia lub na roś- 
linie, 'guz od uderzenia, 'mały obrzęk, 
opuchlizna, 'sęk w drzewie”, "małe wznie- 
sienie, nierówność, mac. vrga 'narośl na 
ciele, na drzewie”, dial. vvrga 'guz', ch./s. 
vga 'guz od uderzenia”. Psł. dial. *vrga 'na- 
brzmienie, wypukłość”, może od pie. *uerg"- 
(por. łot. sa-vergt 'zmarszczyć się”), będą- 
cego rozszerzeniem pie. pierwiastka *uer- 
"kręcić, wyginać”. 

warkocz od XIV w. 'splecione długie włosy”, 
kasz. varkoć 'ts.; zdr. warkoczyk. Por. cz. 
vrkoć 'ts., strus. verkoćb 'ts., r. dial. vorkoć, 
*włosy”, ch./s. vrkoć "warkocz. Bez pewnej 
etymologii, próby objaśnienia na gruncie 
słow. nie przekonują, zwłaszcza z powodu 
trudności z objaśnieniem budowy wyra- 
zu. Najbardziej prawdopodobne objaśnie- 
nie $. Stachowskiego, przyjmującego wczes- 
ne zapożyczenie z języków tureckich: sttur. 
XI w. órkiić 'plecionka, stoguz. órkiić / órgiić 
I órćiik 'splecione włosy”, orm.-kipcz. orma- 
wuś [< *órmaguć < *órmagiić] "warkocz 
(wyrazy sprowadzane do ptur. *órkiić 'coś 
splecionego; plecionka; warkocz, od pier- 
wiastka *ór- 'pleść, splatać” z przyr. -kiić). 

warkotać od XVI w. 'wydawać głos przypo- 
minający warczenie, turkotać, stp. XVI w. 


warować 


warkotać przeciw komu 'szemrać, sarkać”. 
Płnsł.: cz. vrkotat 'gruchać; warkotać, r. vor- 
kotdt 'gderać, zrzędzić”. Psł. dial. *vrkotati 
*warczeć, turkotać, czas. intensywny od psł. 
*yrkati 'warczeć, turkotać, gruchać (por. 
stp. XVI w. warkać: między ludźmi warkać 
*bruździć, siać niezgodę, cz. vrkat 'gru- 
chać, r. dial. vórkat 'ts., słwń. vrkati 'ts.; 
skrzeczeć”), z przyr. -ot-. Psł. czas. *vrkati 
pochodzenia dźwkn., zob. warczeć. — Od 
tego warkot. 

warować od XIV w. (stp. też wiarować / wie- 
rować) 'przebywać gdzieś, nie ruszając się 
z miejsca, np. pilnując kogoś, czegoś, daw. 
warować (z odmiankami wiarować / wiero- 
wać pod wpływem rodzimych wiara, wie- 
rzyć) 'strzec, pilnować, dial. "pilnować; 
z przedr. obwarować, zawarować. Por. cz. 
varovat 'ostrzegać, przestrzegać”, słwń. va- 
rovdti 'chronić, ochraniać, bronić, strzec; 
pilnować, opiekować się. Słow. *varovati 
'pilnować, strzec, uważać na kogoś, na coś”, 
prawdopodobnie zapożyczenie ze stwniem. 
warón 'uważać” (dziś niem. wahren 'bronić, 
strzec; zachowywać, utrzymywać”), będące- 
go derywatem od stwniem. wara 'uwaga, 
które ostatecznie od pie. pierwiastka *uer- 
*patrzeć, uważać”, — Od tego warowny (daw. 
zagwarantowany, zastrzeżony, gwarantowa- 
ny, pewny”), warownia. 

warstwa od XVIII w. 'masa równoległa do 
podłoża, przedmioty ułożone na czymś na 
równą wysokość, w XVI w. (u Górnickie- 
go) warsta *warstwa”, dial. warsta | warsz- 
ta (wdszta) / warzta i warstwa | warsztwa 
| warztwa warstwa (np. ułożonych sno- 
pów)”, kasz. vdrsta "warstwa; warstwa sno- 
pów w sąsieku lub w stogu”; zdr. warstewka. 
Ogsł.: cz. vrstva "warstwa, r. versta 'wior- 
sta, scs. vrosta "rodzaj, ch./s. vfsta / vrst ż 
*rodzaj, gatunek, odmiana, kategoria, rasa; 
werset; szereg”. Psł. *vfsta / *vfstva [< *vft-ta 
I *vft-tva] 'obrót, zwrot; linia, szereg, rząd; 
rodzaj; warstwa, pierwotnie nazwy czyn- 
ności (wtórnie nazwy rezultatu czynności) 
z przyr. *-ta / *-tva od psł. *vfteti (sę) 'obra- 
cać (się), kręcić (się), wiercić (się)” (zob. 
wiercić), por. pokrewne łac. versus 'obraca- 
nie; bruzda; szereg, linia, stind. vrttóm n 
*zachowanie się, sposób życia” i lit. varstas 


679 


warunek 


*pas ziemi zaorany za jednym razem od 
końca do końca roli”. 
warsztat od XV w. (stp. warstat | werkstat) 
'pracownia rzemieślnicza, miejsce pracy rze- 
mieślnika”, 'rodzaj stołu specjalnie wyposa- 
żonego, służącego do wykonywania różnych 
prac”, dial. warstat / warsztat I warztat. Za- 
pożyczenie z niem. Werkstatt 'warsztat, 
pracownia” (złożenie z Werk "praca, dzieło” 
i Statt 'miejsce”, dosłownie "miejsce pracy”). 
wart od XVI w. 'mający pewną cenę, kosz- 
tujący pewną kwotę” 'zasługujący na pozy- 
tywną ocenę, mający dużą wartość. Zapo- 
życzenie z niem. wert 'wart, godny; drogi, 
szanowny”. — Od tego wartość; wartać od 
XVI w. 'być wartym” (dial. też warcić 'ts.'). 
warta od XVI w. 'człowiek lub grupa ludzi 
pilnująca kogoś lub czegoś, posterunek, 
straż”, 'pilnowanie, strzeżenie czegoś”, stp. 
XIII w. 'strażnica, warowna brama strzegą- 
ca przejazdu drogą, dial. 'obowiązkowe 
nocne czuwanie nad bezpieczeństwem wsi”. 
Por. cz. varta 'warta, straż. Zapożyczenie 
ze śrwniem. wart(e) 'strzeżenie, pilnowanie; 
miejsce strzeżone, strażnica, niem. Warte 
*strażnica, wieża strażnicza” (związanego 
z niem. wahren 'bronić, strzec; zachowywać, 
utrzymywać”, zob. warować). — Od tego 
wartować, dial. 'pełnić wartę; pilnować (ko- 
goś, czegoś)” —> wartownik — wartowniczy. 
wartki od XV w. 'szybko płynący, prędki”, 
daw. XVII w. 'obrotny, zwrotny”. Płnsł.: stcz. 
vrtky "zmienny, niestały, chwiejny, niepew- 
ny”, ukr. vćrtkyj 'szybki, br. vćrtki *zdol- 
ny do szybkich ruchów, obrotny, żwawy; 
przenikliwy”. Psł. dial. *vfteke 'kręcący się, 
obrotny, zwrotny”, przym. odczas. z przyr. 
*-4ke od psł. *vftati 'kręcić, wiercić” (por. 
p. daw. i dial. wartać 'kręcić, wartać się 
*kręcić się, uwijać się, ch./s. vFtati wiercić; 
zawracać ), związanego z wiercić (zob.). 
warunek od XV w. (stp. też warunk) 'czyn- 
nik, od którego uzależnione jest istnienie 
czegoś”, 'zastrzeżenie”, stp. obowiązek wy- 
stąpienia w procesie w miejsce pierwszego 
pozwanego”, 'należyta jakość towaru, od- 
powiedni gatunek”, daw. 'ochrona, 'oddział 
ochronny, straż, załoga. Zapożyczenie ze 
śrwniem. warunge 'strzeżenie, ostrożność, 
przezorność, wskazówka”, niem. Wahrung 


warzyć 


*obrona (interesów)” (od niem. wahren 'bro- 
nić, strzec; zachowywać, utrzymywać”). 

warzyć od XV w. 'gotować, stp. też 'piec, 
wypiekać”, kasz. vańćc 'gotować; z przedr. 
nawarzyć, uwarzyć, zwarzyć. Ogsł.: cz. vafit 
"gotować, r. varit 'gotować; trawić”, scs. va- 
riti, varg 'gotować, ch./s. vdriti 'gotować; 
trawić; spawać. Psł. *variti, *varg gotować, 
prawdopodobnie czas. kauzat. od psł. *vvreti 
*wrzeć, z pierwotnym znaczeniem 'powodo- 
wać, że coś wrze”, z wymianą * —> *a. — Od 
tego warzelnia; od czas. przedrostkowego 
wywar. Zob. war, warzywo. 

warzywo 'jarzyna, dawniej od XV w. i dziś 
dial. 'gotowany pokarm, strawa”. Por. ukr. 
vdryvo 'gotowana potrawa; ilość produktów 
potrzebna do ugotowania jednego posiłku, 
ch./s. vdrivo "warzywo, jarzyna; potrawa 
z jarzyn”. Słow. *varivo od psł. *variti 'goto- 
wać (zob. warzyć), z przyr. *-ivo (por. łu- 
czywo, mięsiwo), pierwotne znaczenie 'to, 
co się gotuje, co jest gotowane, ugotowane”. 

wasz wasza, wasze, mn wasi, wasze od XIV w. 
Ogsł.: cz. vdś, r. vaś, scs. vaśb. Psł. *vaśb 
[< *vas-jv] "wasz, derywat z przyr. *-jb od 
psł. *vase dop. od zaimka *vy 'wy” (zob. wy); 
co do budowy por. nasz. 

waśń ż od XVI w. niezgoda, zwada, kłótnia, 
spór, w XVI w. (u Reja) 'nieprzyjaźń, ura- 
za, zawziętość, złość. Por. strus. vasnb 
*sprzeczka, niezgoda”, r. dial. vasn* 'zuchwa- 
łość, stukr. XVI w. vasn+ 'nieprzyjaźń, nie- 
nawiść; kłótnia, zwada, ukr. dial. vasn' 
"kłótnia, zwada, sprzeczka; dziarskość, za- 
wziętość” (innego pochodzenia formalnie 
identyczne, ale znaczeniowo odrębne gł. 
waśnie n 'sposób; nawyk, przyzwyczajenie, 
zwyczaj; temperament, humor”, stcz. vdśnć 
*nawyk, skłonność, właściwość, cz. vdsen 
*namiętność, pasja, zapał”). Psł. dial. *vasnv 
*sprzeciw, zwada, kłótnia, spór”, prawdo- 
podobnie z pierwotnej postaci *vad-snv, bę- 
dącej nazwą czynności od psł. *vaditi '*kar- 
cić, ganić, oskarżać; przeszkadzać komuś 
w czymś, *vaditi sę sprzeciwiać się, sprze- 
czać się, spierać się” (zob. wadzić), z przyr. 
*_snb (co do budowy por. pieśń). — Od tego 
waśnić, zwaśnić. 

wataha od XVII w. 'oddział zbrojny, dawniej 
zwłaszcza uzbrojona gromada rabusiów, 


680 


ważyć 
opryszków, banda, zgraja”, łow. 'stado wil- 
ków, dzików”. Zapożyczenie z ukr. vatdha 
*banda, szajka, wataha; stado (np. wilków)”, 
por. też br. dial. vatóha 'gromada; grupa fli- 
saków”, r. vatdga 'banda, gromada, kupa”, 
str. vataga 'namiot, jurta, mieszkanie ko- 
czowników”. Wyraz wschsł. prawdopodob- 
nie jest starą pożyczką z języków tureckich, 
jako źródło przyjmuje się stczuw. *vdtay, 
*uotay, sttur. otay "namiot; pokój; rodzina”. 
— Od tego watażka *w dawnej Polsce: do- 
wódca Kozaków ukraińskich; później przy- 
wódca oddziału zbrojnego lub bandy roz- 
bójniczej. 
wawrzyn od XVIII w. 'drzewo laurowe, laur” 
(z polskiego: cz. vavfin 'ts.). Zapożyczenie 
z późnego łac. laurinus 'laurowy', od łac. 
laurus 'laur'. Nagłosowe w- (zamiast ocze- 
kiwanego ł-) w wyniku upodobnienia spół- 
głosek na odległość *ł - w > w - w. 
ważka od XVI w. 'owad Odonata. Zdr. 
z przyr. -ka od waga (zob.), kalka łac. libel- 
lula "ważka, będącego zdr. od łac. libella 
"waga. 
ważny od XV w. (stp. też ważni) "mający du- 
że znaczenie, "mający moc prawną, obo- 
wiązujący”, stp. też "pełen powagi, dostoj- 
ny”, 'rozważny, przemyślany”, daw. 'ciężki”, 
*wartościowy”. Por. cz. vaźny ważny”, r. vdź- 
nyj 'ważny, doniosły”, ch./s. vdżan ważny, 
poważny, doniosły; znamienny”. Od zapo- 
życzonego waga (zob.), pierwotne znaczenie 
"mający swój ciężar, znaczenie”. 
ważyć od XIV w. 'odmierzać ciężar wagą, od- 
ważać, 'być ciężkim, mieć pewien ciężar”, 
"mieć znaczenie, pewną wartość, 'chwiać, 
bujać, trzymać przez chwilę bez ruchu (oce- 
niając wagę), 'rozmyślać, zastanawiać się, 
rozważać, oceniać, daw. 'poważać, cenić, 
szanować”, 'wystawiać na szwank, narażać, 
ryzykować; z przedr. odważyć się od XVI w. 
*zdobyć się na odwagę, poważyć się, zaryzy- 
kować (stp. XV w. odważyć / otważyć 'wa- 
żąc, odmierzyć ), podważyć w XVI w. 'pod- 
nieść w górę, wznieść” (w XV w. niepewne 
podważyć 'zbudować czy odbudować”), po- 
ważyć (por. cz. povdżit 'rozważyć, zastano- 
wić się), przeważyć (stp. 'sprawdzić wagę 
czegoś, odmierzyć za pomocą ważenia, 
"wziąć górę nad kimś, nad czymś, więcej 


wą- 


znaczyć ), rozważyć (stp. XV w. rozważać 
*zastanawiać się nad czymś, rozpamiętywać 
coś”), uważać od XVI w. 'natężać, skupiać 
uwagę, być uważnym, ostrożnym; zwracać 
uwagę, obserwować; pilnować, strzec, dbać; 
poczytywać, brać za kogoś, za coś; sądzić, 
mniemać”, daw. 'patrzeć pilnie, obserwować, 
zauważać, spostrzegać, widzieć” (—> zauwa- 
żać), wyważyć, zaważyć, zważyć. Por. cz. 
vdżit "ważyć; rozważać; oceniać, szacować; 
czerpać, ciągnąć; szanować, poważać, ch./s. 
vdżiti 'obowiązywać, odnosić się, dotyczyć; 
uchodzić za coś. Czas. odrzecz. od waga 
(zob.). — Od czas. przedrostkowych odwa- 
ga od XVII w. "męstwo, śmiałość, nieustra- 
szoność, siła moralna” (daw. 'narażenie się, 
odważenie się, ryzyko”, 'wyczyn, czyn bo- 
haterski”), powaga, przewaga, rozwaga (cz. 
rozvaha 'rozwaga, 'bilans'), uwaga 'kon- 
centracja świadomości na czymś; spostrze- 
żenie, obserwacja, daw. 'wzgląd, powód, 
przyczyna” (dziś z uwagi na coś 'ze względu 
na coś, z racji czegoś”), "obserwacja, obser- 
wowanie', dial. uwagi mn 'przesądy”; od- 
ważny, poważny, rozważny (— rozważność), 
przeważnie. Zob. ważny, znieważyć. 

wą: przedr. rzeczownikowy. Ogsł.: cz. u-, 
r. u-, Scs. g-. Psł. *g-, przedr. imienny, rze- 
czownikowy i przymiotnikowy (odpowiada- 
jący czasownikowemu przedr. *vsn- / *vo-), 
kontynuujący pie. *on 'w'; por. w. Pierwotne 
*on jako pierwszy człon złożeń rozwinęło 
się przed spółgłoską w *p- (przed samogłos- 
ką w *on- , zob. onuca). 

wąchać od XVI w. (od XV w. z przedrostka- 
mi) 'wciągać nosem zapach czegoś”; z przedr. 
powąchać, wywąchać, zwąchać. Por. strus. 
uchati "pachnieć, r. blagouchdt "pachnieć, 
wydawać przyjemny aromat, woń”, cs. pcha- 
ti "pachnieć, słwń. vóhati "wąchać; węszyć; 
niuchać. Psł. *gchati "pachnieć; wciągać 
nosem zapach, odbierać wrażenia węcho- 
we”, intensywny czas. z przyr. *-ch- (co do 
budowy por. jechać, machać) od pie. pier- 
wiastka *an(3)- 'tchnąć, oddychać” (por. np. 
stind. dniti 'oddycha”, gr. dsnemos 'tchnie- 
nie, wiatr”, łac. animus 'dusza, duch”, anima 
*'powiew, wiatr; oddech, tchnienie; dusza”; 
zob. woń). Pierwotne znaczenie 'intensyw- 
nie, mocno wciągać powietrze. — Od tego 


681 


wągier 


rzecz. odczas. węch (por. słwń. vóh 'ts., bg. 
vech 'zapach'). Zob. węszyć. 

wądół od XV w. 'dolina o płaskim, pod- 
mokłym dnie i stromych zboczach, wąwóz, 
jar, parów; dół, dołek, wybój, wykrot”, dial. 
(też w postaci wędół) także 'dół (np. na 
ziemniaki)”, kasz. vodół 'jar, wąwóz, dolina; 
dół, jama”, vpdołć mn 'doły, wyboje na dro- 
dze”; por. stp. wądole 'dolina' (dziś jako 
nazwa terenowa). Ogsł.: cz. udol 'dolina', 
r. udól 'dół, dolina, bg. judól 'padół, świat 
doczesny”; por. też scs. pdolb ż 'dolina, nizi- 
na, strus. udole 'dolina; wyżłobienie, jama, 
dół; przepaść”. Psł. *pdole m (/ *pdolv ż) 'za- 
głębienie terenu, jama, dół, kotlina, dolina”, 
archaiczne złożenie psł. *p- 'w, wewnątrz” 
(zob. w) i psł. *dole 'dół” (zob. dół), z pier- 
wotnym znaczeniem 'to, co jest w dole” 
> "zagłębienie, jama, dolina”. 

wągier od XV w. (daw. wągr i węgier) 'lar- 
wa niektórych gatunków tasiemca, pasoży- 
tująca w różnych narządach ciała żywiciela 
pośredniego (ma postać pęcherzyka wypeł- 
nionego płynem); niewielkie skupienie wy- 
dzieliny gruczołów łojowych i obumarłych, 
zniszczonych komórek naskórka, zatykające 
por w skórze człowieka”, daw. węgry / wągry 
mn 'krosty na ciele, zwłaszcza na twarzy” 
(od XVI w.), świnie węgry 'larwy tasiemca 
w mięsie świni”, stp. XV w. węgry mn 'prysz- 
cze na skórze, zaskórniki czy też larwy ta- 
siemca, dial. węgier 'wągier, pasożyt żyjący 
pod skórą krowy”, wągier, zwykle wągry mn 
*wyrzuty tłuszczowe na twarzy; wągry u byd- 
ła”, węgra 'pędrak, larwa chrabąszcza majo- 
wego”, węgry mn 'larwy tasiemca w mięsie 
świni, wągry mn 'ts., ciemne punkty na 
skórze”, kasz. syąger (svąger, svągor, svągoń) 
*larwa gza bydlęcego, wągier”. Ogsł.: dł. hu- 
ger 'wągier, gł. wuhra 'ts., cz. uher, -hru 
*wągier, zaskórnik; wągier, larwa tasiemca, 
r. ugor”, ugrja 'wągier”, ukr. vuhór, vuhrja 
*ts., w płdsł. tylko formy przyrostkowe: 
słwń. ógrc 'wągier, larwa gza bydlęcego”, 
ogrci mn też 'ospa, ch./s. ugrk 'chrząszcz 
skórnik; poczwarka gza bydlęcego, bg. 
vegorćc | vegarćc 'wągier, larwa gza byd- 
lęcego”. Psł. *ogre 'robak, larwa (pasożytu- 
jąca w ciele zwierzęcia), prapokrewne ze 
stwniem. angar(i), śrwniem. anger, enger 


wąs 


*czerw, robak” (dziś niem. Engerling 'pęd- 
rak”) oraz z wyrazami bałt. o innej budo- 
wie: lit. inkstiras 'wągier, włosień, trychina, 
dial. źnkśtara 'bąbel, larwa gza na ciele byd- 
ła”, łot. anksteri mn 'robaki, larwy, pędraki”, 
stpr. anxdris *żmija, wąż”. Od pie. *angu"i- 
*wąż, żmija; robak” (por. wąż, węgorz). 

wąs od XV w. 'zarost nad górną wargą”, w stp. 
XV w. tylko 'puch na nasionach niektórych 
roślin”, dial. 'nitkowaty wyrostek roślinny”, 
*ość jęczmienia”; zdr. wąsik. Ogsł.: cz. vous, 
r. us, słwń. vós. Psł. *(v)gse [< *uond-so-] 
*włosy, zarost (na twarzy)”, najbliższy odpo- 
wiednik w stpr. wanso 'pierwszy puszek na 
twarzy”, por. też prapokrewne śrirl. fes 'bro- 
da”, find 'włosy”, gr. tonthos [< *vi-vond"o-] 
"młodzieńcza broda. Od pie. *uend'- *wło- 
sy, broda”, z przyr. *-so-. — Od tego wąsaty, 
wąsacz. Zob. gąsienica. 

wąski od XV w. 'nieszeroki, ciasny; st. wyż- 
szy węższy. Ogsł.: cz. uzky, r. uzkij, scs. 
gzekw. Psł. *pzoko wąski, ciasny”, z przyr. 
*-ke < *-ko- nawarstwionym na pierwotny 
przym. foze 'ts., należący do tematów na 
-ii-, kontynuujący pie. "an$*-i- wąski; co 
do rozszerzenia za pomocą *-ke por. np. 
płytki, prędki, słodki. Postać toz» (na którą 
wskazuje zwłaszcza st. wyższy węż-szy, por. 
np. ch./s. użi) ma odpowiedniki w goc. 
aggwus 'wąski, stwniem. engi (dziś niem. 
eng) 'ts., stisl. pgr 'ts., por. także pokrewne 
lit. ańkstas "wąski, łac. angustus 'wąski, 
ciasny, stind. amhus "wąski, wszystkie 
od pie. *an$"- *'wąski; zwężać, wiązać” (por. 
wiązać). 

wątek od XV w. 'nici idące w poprzek osno- 
wy, przen. 'ciągłość treści, wydarzeń, bieg, 
ciąg, tok; każdy z tematów utworu literac- 
kiego”, daw. XVI w. 'fundusz, środki mate- 
rialne, kasz. votk 'wątek”. Ogsł.: cz. tek, 
r. utók, cs. (v)gteks, ch./s. utak. Psł. *gtoko 
*nici przetykane między prostopadle bieg- 
nącymi nićmi osnowy”, archaiczny rzecz. 
odczas. (nazwa rezultatu czynności) od psł. 
przedrostkowego *ve-tekati 'wtykać” (por. 
p. wetkać, o pochodzeniu zob. tkać I), z za- 
mianą czasownikowego przedr. *ve- przez 
rzeczownikowy przedr. *p- (por. wąwóz, zob. 
też w). Pierwotne znaczenie 'to, co się prze- 
tyka, wtyka, co jest wetknięte'. 


662 


wątpić 


wątły od XV w. 'słaby, słabo rozwinięty, 
szczupły, chory”, stp. wypróchniały”. Ogsł.: 
gł. wutły "próżny, pusty (o drzewie); głu- 
chy (o dźwięku); z pustym żołądkiem; bez- 
silny, wycieńczony, osłabiony (z głodu)”, cz. 
utly *szczupły, cienki, słaby”, strus. ut(b)lyi 
*dziurawy; podarty; słaby, lichy”, r. utlyj 
*kruchy, nietrwały, słaby”, scs. gtele dziura- 
wy, przedziurawiony”, słwń. vótel 'spróch- 
niały, pusty (np. o drzewie), dziurawy; głu- 
chy (o dźwięku); zapadły (np. o oczach)”. 
Psł. *ptele 'spróchniały w środku, wydrążo- 
ny, pusty”, przym. utworzony zapewne od 
psł. przedrostkowego czas. *ve-tbleti "wy- 
gnić, wypróchnieć w środku, wewnątrz” 
(od psł. *teleti "gnić, próchnieć, zob. tleć), 
z zamianą czasownikowego przedrostka *vv- 
(zob. w) na właściwą rzecz. i przym. po- 
stać *p- (por. wątek, wąwóz, zob. też wą-). 
Mniej prawdopodobny derywat od psł. *tvlo 
"ziemia, grunt, dno, podłoga” (zob. tło), 
z przedr, *p- w funkcji przeczenia, przy 
czym przym. *ptvle miałby znaczyć pier- 
wotnie 'taki, który jest bez podstawy, bez 
dna, dziurawy. — Od tego wątleć 'stawać 
się wątłym, słabnąć”; nadwątlić 'trochę osła- 
bić, nadwątlony 'trochę osłabiony” (daw- 
niej bez przedr. wątlić 'osłabiać ). 

wątpić od XV w. 'nie być pewnym czegoś, 
nie być przekonanym, nie ufać, nie dowie- 
rzać, powątpiewać , w XVI w. wątpić / węt- 
pić 'wahać się, 'powątpiewać, dial. też 
dwątpić 'wątpić”, kasz. vptpic powątpiewać, 
nie wierzyć, nie ufać; z przedr. zwątpić; 
wielokr. -wątpiewać: tylko z przedr. powąt- 
piewać. Wyłącznie polskie, mało jasne. Budo- 
wa wyrazu (przedr. wą- < psł. *p- właściwy 
rzeczownikom i, rzadziej, przymiotnikom) 
sugeruje czas. odrzecz., prawdopodobnie od 
p. daw. wątpie, dial. wąpie / wątpie | wąkpie 
i wąpia | wątpia mn wnętrzności, jelita, 
flaki, płuca. W takim razie hipotetycznym 
pierwotnym znaczeniem byłoby "wróżyć 
z wnętrzności zwierzęcych”, stąd przypusz- 
czalne 'wróżyć, z którego mogło się roz- 
winąć realnie poświadczone 'nie być pew- 
nym czegoś, nie dowierzać czemuś, po- 
wątpiewać w coś” (najpierw chyba "nie 
dowierzać wróżbom, powątpiewać we wróż- 
by, w przepowiednie”). Pochodzenie pod- 


wątroba 


stawowego rzecz. wątpie, mn wątpia jeszcze 
mniej pewne. Może on kontynuować pp. 
*otvpje bądź *ptvpje, w którym można się 
dopatrywać derywatu z przedr. *9-. w ta- 
kim razie podstawą byłby czas. z przedr. 
*yvz- (zob. wą-, w, por. np. wątek); poszuki- 
wanym wyrazem podstawowym mógł być 
niepoświadczony czas. fve-tvpati 'wepchać, 
upchać”, od psł. *(s)tvpati 'pchać, wpychać, 
napychać (zob. ćpać). W takim razie p. wąt- 
pie oznaczałoby 'to, co jest wepchnięte (do 
jamy brzusznej), co się mieści w brzuchu. 
— Od tego wątpliwy (daw. "niepewny, nie- 
zdecydowany”, 'niejasny, mętny”, 'chwiejny, 
wahający się, 'nieufny, wątpiący”) — wąt- 
pliwość (daw. 'wahanie'); od czas. przed- 
rostkowego zwątpienie. 

wątroba od XV w. 'największy, wieloczynno- 
ściowy gruczoł kręgowców; zdr. wątróbka. 
Ogsł.: cz. troby mn 'wnętrzności”, r. utróba 
*łono', scs. ptroba 'łono; wnętrzności”, ch./s. 
utroba wnętrzności, jelita, trzewia, arch. 
*łono'. Psł. *ptroba "wewnętrzna część ciała, 
wnętrzności”, od psł. przym. fotre 'znajdu- 
jący się w środku, wewnętrzny” (zob. we- 
wnątrz, wnętrze), z przyr. *-oba (co do bu- 
dowy por. choroba). 

wąwóz od XV w. (dial. też węwóz) 'wąska, 
głęboka dolina, jar, parów”, dial. także 'cias- 
na, głęboka droga, kasz. vpvóż 'wąwóz.. 
Ogsł.: cz. dvoz 'odcinek drogi wrzynający 
się głęboko w okoliczny teren”, strus. uvoz» 
*wjazd, brama wjazdowa, ukr. dial. uviz, 
uvozu 'droga w parowie, wąwozie, ch./s. 
dial. tivoz 'część budynku, gdzie wjeżdża 
wóz. Psł. *pvoze 'to, do czego się wjeżdża, 
w co się wjeżdża” > 'wąwóz, parów z drogą 
na dnie” > 'wąwóz, parów” : 'droga w pa- 
rowie, droga wrzynająca się w teren, ar- 
chaiczny rzecz. odczas. od psł. przedrost- 
kowego *vv-vezti 'wwieźć do środka” (por. 
p. wwieźć, o pochodzeniu zob. wieźć), z za- 
mianą czasownikowego przedr. *v»- przez 
jego rzeczownikową postać *p- (por. wątek, 
zob. też wą-) i z wymianą rdzennego *e > "o. 

wąż od XIV w. 'gad lądowy z podrzędu Ser- 
pentes'”, też "przewód w kształcie wąskiej, 
elastycznej rury”. Ogsł.: dł. huż, r. uż, użć, 
ukr. vuż, słwń. vóż. Psł. *pźv [< *angi-| m 
*wąż” (pierwotnie zapewne temat na -i-), 


683 


wczoraj 


pokrewne z lit. angis jadowity wąż, żmija, 
łot. kodzs 'ts., stpr. angis 'żmija”, łac. anguis 
*ts., stwniem. unc 'ts., z pie. "angu""i- 'wąż, 
żmija; robak” (por. wągier, węgorz). 

wbrew od XVI w. przyim. 'na przekór cze- 
muś, pomimo czegoś”. Z wyrażenia przyim- 
kowego w brew (od XVI w.) 'prosto w oczy, 
wprost, bez ogródek, obcesowo', '(twarzą) 
w twarz, naprzeciw, dosłownie '(brwią) 
w brew” (zob. brew). Znaczenie 'na przekór, 
pomimo” rozwinęło się zapewne z 'naprze- 
ciw komuś, czemuś co do znaczenia por. 
też daw. XVI w. w łeb "wbrew". 

wcale przysł. od XVII w. 'dość, dosyć”, z za- 
przeczeniem 'ani trochę, bynajmniej”, dial. 
wcale *zupełnie, w ogóle”, 'całkowicie”. Z daw. 
wyrażenia przyimkowego w cale (też bez 
przyimka cale) 'cało, całkiem, w całości”, 
z miejsc. cale od przym. cały (zob.) bądź od 
przysł. cale od cały (jak np. dobrze, źle od 
dobry, zły). 

wcielić od XV w. 'uczynić kogoś, coś składo- 
wą częścią czegoś, 'nadać czemuś realną 
postać, kształt materialny, zrealizować, 
ucieleśnić; wielokr. wcielać. Czas. odrzecz. 
z przedr. w- od ciało (zob.). 

wczasy mn od XVIII w. 'wypoczynek (urlo- 
powy), daw. od XVI w. wczas 'wygoda, 'spo- 
kój, komfort”, 'bezczynność, 'odpoczynek”, 
niewczas 'nieodpowiednia pora. Od wyra- 
żenia przyimkowego w czas 'w (odpowied- 
ni, dogodny) czas” (zob. czas). Zob. wczesny. 
— Od tego wczasować (się) — wczasowicz, 
wczasowisko. 

wczesny od XV w. (stp. też wczasny) 'będą- 
cy u swego początku, zaczynający się, stp. 
*dziejący się we właściwym, odpowiednim 
czasie”, 'średniej wielkości, umiarkowany”, 
'przypadkowy”, daw. od XVI w. wczasny 
I wczesny 'przyjemny, wygodny”, 'stosowny, 
odpowiedni, dogodny”, XVII w. wcześnie 
*dostatnio, wygodnie”; też niewczesny 'dzie- 
jący się w niewłaściwym czasie; niewłaści- 
wy, niestosowny, niefortunny”. Od wyraże- 
nia przyimkowego w czas, por. lud. wczas 
przysł. wcześnie”. Zob. wczasy. 

wczoraj od XVI w. przysł. 'poprzedniego 
dnia”, daw. od XIV w. i dziś dial. też wczora, 
kasz. vćora / vćord / vćerld *wczoraj”. Ogsł.: 
cz. vćera, r. vćerd, Scs. vvćera. Psł. *vvćera 


wdowa 


przysł. '(poprzednim) wieczorem” > 'po- 
przedniego dnia”, z redukcją pierwszej sa- 
mogłoski z wcześniejszej postaci *većera od 
psł. *većera (zob. wieczór). Postać wczoraj 
z part. -j (por. dzisiaj, zob. dziś). — Od tego 
wczorajszy 'związany z poprzednim dniem”. 

wdowa od XIV w. 'kobieta, której mąż umarł'; 
zdr. wdówka. Ogsł.: cz. vdova, r. vdovd, scs. 
vedova. Psł. *vodova "wdowa, pokrewne 
z nazwami wdowy w innych językach ie., 
np. stpr. widdewu, goc. widuwó, stwniem. 
wituwa (dziś niem. Witwe), łac. vidua, stind. 
vidhdvd. Z pie. *uid'eua "wdowa, od pie. 
*ueid'- 'oddzielić, odłączyć”, pierwotnie więc 
"odłączona (od męża). Wtórnie powstała 
forma dla rodzaju męskiego *vedovbcb 'męż- 
czyzna, którego żona umarła, p. wdowiec. 
— Od tego wdowi; owdowieć. 

wdrożyć od XVII w. 'przyzwyczaić, przy- 
uczyć; wyuczyć, wpoić, wszczepić komuś 
coś; wszcząć, podjąć jakąś akcję), daw. 'na- 
prowadzić na coś; wciągnąć w coś, wtajem- 
niczyć”; por. stp. XV w. wydrożyć 'wyżłobić”, 
daw. XVI-XVII w. drożyć 'drążyć, dłubać, 
toczyć, rzeźbić, żłobić, robić wgłębienia”. 
Psł. *dorźiti *robić rowki, wyżłobienia; toro- 
wać, wydeptywać drogę, ścieżkę” (zob. drą- 
żyć, drożny). 

wdziać wdzieję od XV w. 'włożyć, nałożyć 
coś na siebie; wielokr. wdziewać, stp. XV w. 
*wprowadzać w dzierżawę”. Z przedr. w- od 
psł. *dejati, *dejp 'kłaść, stawiać coś gdzieś; 
robić, czynić, wykonywać coś, wielokr. 
*devati (zob. dziać). — Od tego wdzianko. 

wdzięk od XVIII w. 'czar, urok, powab”, wdzię- 
ki mn 'pociągające, ponętne szczegóły cia- 
ła ludzkiego”, daw. od XVI w. wdzięk 'do- 
bre przyjęcie, podziękowanie, wdzięczność”, 
daw. też wdzięka 'chluba, ozdoba, kasz. 
vzek: to tobe vzek 'dobrze ci tak”; wdzięczny 
od XV w. (daw. też wdzieczny) 'poczuwający 
się do zobowiązań moralnych za doznane 
dobro”, 'sprawiający miłe wrażenie, ładny, 
uroczy, miły, przyjemny”, daw. też 'kontent, 
ukontentowany”, dial. 'przyjemny”, 'posłusz- 
ny” (> wdzięczność); wdzięczyć się 'robić 
wdzięczne miny lub gesty, odzywać się przy- 
milnie, kokietować, przymilać się, umizgać 
się, z przedr. odwdzięczyć się, wywdzięczyć 
się, wielokr. odwdzięczać się, wywdzięczać 


684 


wesele 


się, zawdzięczać. Z przedr. w- od dzięki, 
stp. i dial. dzięk i dzięka 'podziękowanie, 
wdzięczność (zob. dzięki). 

wedle przyim. od XV w. 'według', 'w pobli- 
żu”, daw. też wedla 'obok, podług, przy, we- 
dług, stosownie”, dial. wedle (i wele) / wedla 
*obok, przy”, 'około', 'po, za”, "względem, co 
do, co się tyczy”, "według, 'dla”, "wobec. 
Por. cz. vedle przysł. 'blisko, koło, obok; mi- 
mochodem', przyim. 'obok, koło, mimo”, 
czasowe *po', r. dial. vódle przysł. 'obok, ko- 
ło, przyim. 'obok, koło, przy”, słwń. dial. 
vadlje / vólje przysł. 'obok', 'aż”, 'natych- 
miast, zaraz. Z psł. wyrażenia przyim- 
kowego *ve dvlć w długości, na długość” 
(przyimek *ve 'w”, zob. w, i miejsc. 1. pj 
rzecz. *dvla 'długość, zob. dla), które po 
zrośnięciu zaczęło pełnić funkcję przysłów- 
ka, z której wtórna funkcja przyimkowa. 

według od XV w. przyim. 'wzorując się, opie- 
rając się na kimś, na czymś; stosownie do 
czegoś; zależnie od czegoś, w odniesieniu 
do czegoś”, przest. i dial. 'co do”, dial. też 
*obok”, *z powodu, dla. Z psł. wyrażenia 
przyimkowego *ve dfge 'wzdłuż czegoś” 
(przyimek *vs w), zob. w, i przym. *djge 
'długi, zob. długi). 

wejrzeć wejrzę od XVI w. 'zaglądnąć, daw. 
weźrzeć / wejźrzeć 'spojrzeć, wejrzeć, wgląd- 
nąć, popatrzyć, zaglądnąć, zajrzeć”. Por. scs. 
vvzbreti, vezvfg spojrzeć, popatrzyć. Psł. 
*vvz-zvreti spojrzeć, popatrzyć do góry, 
w górę”, z przedr. *vez- (zob. wz-) od psł. 
*zvrćti "patrzeć (o pochodzeniu zob. spoj- 
rzeć). Zob. wzór. 

wełna od XV w. (stp. też wiełna), dial. wełna 
I wiołna | wołna, kasz. vełna I vdłna 'ts.. 
Ogsł.: cz. vina, r. vólna, bg. vvlna, ch./s. 
viina. Psł. *vfna 'wełna, pokrewne z ma- 
jącymi to samo znaczenie lit. vilna, łot. vil- 
na, stind. urnd, awest. varand, łac. lana 
[< *vlana]. Od pie. pierwiastka *yel- 'rwać, 
wyrywać, z przyr. *-nd. Stara ie. nazwa 
wełny z pierwotnym znaczeniem 'to, co jest 
rwane, wyrywane, związana z dawną tech- 
niką pozyskiwania tego surowca przez wy- 
rywanie, wyskubywanie (por. też runo). — 
Od tego wełniany, wełnisty. 

wesele od XVI w. 'uroczystość z okazji za- 
ślubin młodej pary”, stp. od XIV w. też wie- 


wesoły 


siele / wiesele | wesiele 'radość”, dial. wiesie- 
le / wesiele, kasz. Veselć (też veselć) "wesele; 
orszak weselny; odlot ptaków jesienią”. 
Ogsł.: cz. veseli n "wesołość, radość”, r. ve- 
sćle "wesołość, uciecha, radość, scs. veselvje 
"radość, ch./s. vesćlje radość, uciecha; za- 
bawa; uczta, biesiada”. Psł. *veselvje 'weso- 
łość, radość”, rzecz. abstr. od przym. *vesele 
(zob. wesoły), z przyr. *-vje. W polskim 
stwardnienie spółgłosek w > w i ś > s (wie- 
siele > wesele) zapewne pod wpływem czes- 
kim. — Od tego weselny — weselnik. 

wesoły od XVI w. 'radosny', stp. od XV w. 
wiesieły | wiesioły | wiesoły, dial. wiesioły, 
kasz. Yesołi (/ vesołi). Ogsł.: cz. vesely 'we- 
soły, r. vesćlyj 'ts., scs. veselo "wesoły, 
radosny”. Psł. *vesele "wesoły, radosny”, od- 
powiada łot. vęsgls "zdrowy, cały, nie uszko- 
dzony”, stpr. wessals 'ts.”, dalej pokrewne za- 
pewne z ilir. imieniem własnym Veselia, 
wszystkie od pie. *ues- 'dobry”. W polskim 
stwardnienie spółgłosek w > w i ś > s (wie- 
sioły > wesoły) zapewne pod wpływem czes- 
kim. — Od tego wesołek; weselić się, rozwe- 
selić; poweseleć. Zob. wesele. 

wespół od XVII w. 'wspólnie, razem”, jako 
przedr. współ- (np. współczesny), daw. od 
XV w. wespołek 'wespół, wspólnie, razem”, 
*naraz, jednocześnie, zarazem”. Z wyrażenia 
przyimkowego *vsz pol» *z połową” (zob. 
wz- i pół). 

wesz ż od XV w. 'drobny bezskrzydły owad, 
Pediculus, pasożytujący na człowieku i zwie- 
rzętach”, dial. często wsza, kasz. veś, vść 
I vśa 'ts.; zdr. weszka. Ogsł.: cz. veś, r. vo$, 
CS. VoŚb, S. VAŚ, ch. iiś. Psł. *vośb [< *(ujiichi- 
< *u)isi-] ż 'wesz, przekształcenie ze 
względu na tabu pie. *lis- 'wesz” (zachowa- 
nego w germ. i celt.: niem. Laus, ang. louse, 
stisl. las *wesz”, wal. llau, kornw. low wszy”). 
Słow. forma oparta na pie. *liis- przekształ- 
conym przez zanik */- (*iis- > *Us-i-; na- 
głosowe psł. *v- jest spółgłoską protetycz- 
ną); różnorodne przekształcenia wyrazu pie. 
z tych samych powodów także w innych ję- 
zykach ie., por. np. lit. utć 'wesz', łot. uts 
*ts., stind. ydka 'ts.. — Od tego wszawica; 
zawszony. 

wet od XV w. 'odpłacenie, odwzajemnienie', 
przest. 'deser, legumina” (na wety, daw. na 


685 


wędka 


wet "na deser”), stp. wet i weta 'opłata pie- 
niężna jako rekompensata za popełniony 
czyn przestępczy lub jako odszkodowanie za 
wyrządzoną szkodę”, daw. 'odpłata, odwet”. 
Por. stcz. vet: byti s kóm vet "mieć z kimś 
wyrównane rachunki”, cz. veta przysł.: je po 
nóm veta *z nim już koniec, już po nim, 
przepadł”. Zapożyczenie ze śrwniem. wette 
*'odpłacenie, spłata, zapłata, zakończenie 
czegoś” (wette sin "być spłaconym, skończo- 
nym”, niem. Wette 'zakład, wyścigi. — Od 
tego wetować daw. "oddawać wet za wet, re- 
wanżować się, mścić się, powetować 'odbić, 
wynagrodzić sobie szkodę, stratę, naprawić 
niepowodzenie; odwet od XVIII w. 'od- 
płacenie tym samym, oddanie wet za wet, 
zemsta”, w odwet 'oddając wet za wet, w za- 
mian” (por. daw. XVII w. odwetowanie 'od- 
zyskanie”). Zobacz nawet. 

wewnątrz od XVI w. 'w środku. Por. cz. 
uvnitr przysł. "wewnątrz, wewnętrznie, 
w środku”, przyimek *wewnątrz, w środku. 
Z przyimkiem we stp. XV w. wnątrz przysł. 
*w środku, wewnątrz” (por. cz. vnitf, stcz. 
vńutt wewnątrz”, r. vnutri "wewnątrz, w głę- 
bi, w obrębie”, scs. venptrb 'do wnętrza; we- 
wnątrz, ch./s. unutar 'wewnątrz'), z psł. 
*ybn gtre 'do wnętrza, *von gtri 'we wnę- 
trzu, o pochodzeniu zob. wnętrze. — Od 
tego wewnętrzny 'znajdujący się wewnątrz, 
w środku czegoś, 'zachodzący w psychice 
człowieka, duchowy”, por. stp. XV w. wnętrz- 
ny I wnętrny "wewnętrzny, cz. vnitrnf 'ts., 
r. vnutrennij 'ts., por. scs. vbngtrońb 'tS.. 

wędka od XV w. 'przyrząd do łowienia ryb”, 
stp. hak, haczyk lub drobne narzędzie za- 
krzywione na końcu, dial. wędka ! wądka, 
kasz. vądka 'wędka”. Pierwotne zdr. od stp. 
(od XIII w.) węda 'hak, haczyk lub narzę- 
dzie zakończone hakiem, haczykiem”, 'ro- 
dzaj narzędzia z haczykiem: wędka, sznur 
z haczykami czy też mała sieć, daw. węda 
*wędka”, kasz. vąda 'lina, do której przy- 
twierdzone są sznurki z haczykami, używa- 
na do połowu ryb”. Ogsł.: cz. udice "haczyk, 
wędka” r. przest. i dial. udd "wędka, cs. oda 
"hak, haczyk u wędki”, ch./s. ddica 'węd- 
ka”. Psł. *pda 'coś zakrzywionego na końcu, 
hak, haczyk”, archaiczne złożenie *g- 'w” 
(zob. wą-, w) i derywatu od pie. *d*e- *kłaść, 


wędrować 


stawiać” (zob. dziać), pierwotne znaczenie 
*to, na co się nadziewa, nakłada coś”, z cze- 
go 'haczyk (z nadzianą przynętą)” > 'przy- 
rząd do łowienia ryb z haczykiem, wędka”. 
Zob. wędzidło. 

wędrować od XV w. 'zmieniać miejsce po- 
bytu, podróżować, kasz. vądrovac 'ts.; 
z przedr. powędrować, przewędrować, zawę- 
drować. Zapożyczenie ze śrwniem. wandern 
*być w ruchu, iść, wędrować, niem. wan- 
dern "wędrować. — Od tego wędrowiec. 

wędzić od 1500 r. *konserwować produkty 
za pomocą dymu, kasz. vązćc 'wędzić; 
z przedr. uwędzić. Ogsł.: cz. udit, ukr. vdy- 
ty, stwń. voditi. Psł. *vgditi, *vodo 'konser- 
wować produkty żywnościowe (zwłaszcza 
mięso) za pomocą dymu, wędzić”, czas. kau- 
zat. od psł. *vędnoti 'tracić świeżość, wiot- 
czeć, marnieć” (zob. więdnąć), z wymianą 
rdzennego *e — *o. Pierwotne znaczenie 
*powodować, że coś traci zawartą w sobie 
wodę, schnie, wysycha”. — Od tego wędlina; 
wędzonka. 

wędzidło od XIV w. 'część uzdy, munsztuk, 
stp. też "wodze, rzemienie do kierowania 
zwierzęciem”, 'rzemień używany do krępo- 
wania”. Płnsł.: cz. udidlo 'wędzidło”, r. udilo 
*wędzidło”. Psł. dial. *pdidlo "metalowy pręt 
wkładany do pyska konia”, związane etymo- 
logicznie z psł. *pda 'coś zakrzywionego na 
końcu, hak, haczyk” (zob. wędka), jednak 
budowa wyrazu (*-i-dlo) wskazuje na dery- 
wat odczas.: bezpośrednią podstawą był za- 
pewne czas. *pditi z przypuszczalnym zna- 
czeniem "zakładać hak, haczyk” (por. kasz. 
vązćc 'łowić ryby na wędkę, cs. oditi 'ts.'). 

węgiel węgla od XVI w. *kopalina palna; pier- 
wiastek C”, pozostałość po prażeniu roślin- 
nych i zwierzęcych substancji bez dostępu 
powietrza, węgiel drzewny "węgiel otrzy- 
many podczas suchej destylacji drewna, 
daw. wągi / węgl, dial. wągle "węgiel, kawał- 
ki węgla”, kasz. vągel ! vągel, -gla, vągle m 
*kawałki węgla opałowego, zwęglone kawał- 
ki niedopalonego drewna; zdr. węgielek. 
Ogsł.: cz. uhel, r. gol, scs. oglv. Psł. *pglb m 
(pierwotnie temat na -i-) 'zwęglone drew- 
no, węgiel drzewny”, dokładne odpowiedni- 
ki w bałt. w tym samym znaczeniu: stpr. 
anglis, lit. anglis, łot. kogle, por. też pokrew- 


686 


wiać 


ne stind. drgarah 'węgiel, z pie. *angli- 
(/ *angelo-) 'zwęglone drewno, węgiel. — 
Od tego węglowy; węglarz; zwęglić się. 

węgieł węgła od XV w. 'narożnik', kasz. vąg- 
ło 'węgieł, narożnik”. Ogsł.: cz. hel 'kąt, 
r. tigol, ugld *kąt', scs. ogole węgieł, naroż- 
nik, ch./s. igao, iigla 'róg budynku, na- 
rożnik; kąt. Psł. *ogele 'kąt, róg, naroż- 
nik, dokładny odpowiednik: łac. angulus 
"kąt, róg”, por. też pokrewne niem. dial. 
Enkel *kostka u nogi”, ang. ankle 'ts., z pie. 
*angu-lo- 'skrzywiony, zgięty”, od pie. *ang- 
(/ *ank-) 'zginać. — Od tego węgielny (np. 
kamień węgielny). 

węgorz od XV w. 'ryba Anguilla anguilla', 
kasz. vągoł. Ogsł.: cz. uhof, r. ugor, ch./s. 
ugor. Psł. *ogore węgorz”, pokrewne ze stpr. 
angur(g)is węgorz”, lit. ungurjs 'ts., dalej 
z łac. anguilla 'ts., gr. ćnchelys 'ts., wszyst- 
kie od pie. *angu'"i- *żmija, wąż; robak” 
(zob. wąż, wągier). 

węszyć węszę od XIX w. 'węchem szukać, roz- 
poznawać, wciągać nozdrzami zapach cze- 
goś, kasz. vąśćc 'ts.; z przedr. wywęszyć, 
zwęszyć. Czas. kauzat. od p. wąchać, psł. 
*ochati "wciągać nosem zapach, odbierać 
wrażenia węchowe” (zob. wąchać), pierwot- 
ne znaczenie 'powodować, że coś się wącha, 
że się odbiera wrażenia węchowe”. 

węzeł węzła od XV w. 'supeł, kasz. vązeł, 
-zła 'ts.; zdr. węzełek (stp. XV w. węzłek). 
Ogsł.: cz. uzel, r. uzel, cs. pzla, ch./s. uzao. 
Psł. *vpzle węzeł”, od psł. *vęzati wiązać” 
(zob. wiązać), z przyr. *-lv i z wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *ę — *g. 

wiać wićję od XV w. 'przemieszczać się z ja- 
kąś prędkością i siłą (o powietrzu); dawać 
się odczuć (o chłodzie, zimnie, wilgoci itp.)”, 
reg. 'oczyszczać omłócone zboże z plew, 
pot. 'uciekać bardzo szybko”, kasz. vdc, veje 
*ts.; z przedr. nawiać, owiać, powiać, prze- 
wiać, przywiać, rozwiać, wywiać, zawiać, 
zwiać; wielokr. -wiewać: z przedr. np. owie- 
wać, powiewać, rozwiewać. Ogsł.: cz. vót, 
vóje "wiać, r. vejat "wiać, dąć; czyścić ziar- 
no”, scs. vćjati, vćjo "wiać. Psł. *vejati, *vejg 
"wiać, dąć, pokrewne z lit. vejas 'wiatr', 
goc. waian "wiać, niem. wehen 'ts., stind. 
vati 'dmucha', od pie. *ue- wiać, dąć. — 
Od tego wiew; od czas. przedrostkowego 
powiew. Zob. wionąć. 


wiadomy 


wiadomy od XV w. (daw. też wiadom) 'zna- 
ny, daw. 'znający coś, obeznany z czymś, 
poinformowany, w XVI w. 'biegły, świa- 
domy”; wiadomo 'jest rzeczą znaną. Ogsł.: 
cz. vedomy 'świadomy', r. przest. vedomyj 
*znany”, scs. vedom» 'znany; wiadomy; po- 
znawalny”, por. słwń. vćdoma przysł. 'celo- 
wo, świadomie, umyślnie. Psł. *vedome 
"wiedzący, znający, świadomy czegoś; taki, 
którego się zna, znany”, imiesłów bierny 
czasu teraźn. czas. *vedeti (zob. wiedzieć). 
— Od tego wiadomość od XVI w.; powiado- 
mić od XIX w., zawiadomić. 

wiadro od XV w. (stp. też wiedro) 'duże na- 
czynie (zwłaszcza na wodę), kubeł; zdr. wia- 
derko. Ogsł.: cz. vedro, r. vedró, scs. vedro. 
Psł. *vedro [< *uedro-] 'naczynie na wodę”, 
od pie. rzecz. na -r/n-: "ued-r- | *ued-n- 
*woda (zob. woda), z samogłoską rdzenną 
*ć < *6 w tzw. stopniu wzdłużenia. Pierwot- 
ne znaczenie 'naczynie na wodę” (co do se- 
mantyki por. np. gr. hydria 'wiadro na wo- 
dę” / hydór 'woda'). 

wiano od XIV w. (stp. też wieno) 'posag; 
wyprawa ślubna panny młodej; majątek 
wniesiony przez żonę do wspólnoty mał- 
żeńskiej, stp. też "odszkodowanie płacone 
kobiecie za utracone dziewictwo”. Ogsł.: cz. 
vóćno 'posag, wiano”, strus. većno "zapłata; 
wykup za pannę; posag, wyprawa; majątek 
dany przez męża dla zabezpieczenia posagu 
żony”, r. vćno "wykup dawany za żonę; po- 
sag”, bg. dial. vćnó 'okup lub dar, jaki pan 
młody daje rodzicom panny młodej; posag”; 
por. scs. vćniti sę sprzedawać się, być na 
sprzedaż”. Psł. *veno [< *ved-no] *wykup, 
dar dawany przez pana młodego rodzicom 
żony, wykup za żonę”, zapewne pokrewne 
z gr. hćednon 'posag', stang. weotuma / witu- 
ma 'dar weselny”, śrwniem. widem(e) 'ts., 
od pie. pierwiastka *ued- 'wieść, prowadzić, 
przyprowadzać sobie żonę” (od którego też 
psł. *vesti, *vedg "wieść, prowadzić”, 'pojmo- 
wać za żonę”, zob. wieść II), z przyr. *-no. 

wiara od XIV w. (stp. też wiera) 'przeświad- 
czenie, przekonanie, że coś jest prawdą; re- 
ligia, wyznanie”, 'wierność, rzetelność, wia- 
rygodność, daw. 'zaufanie”, 'przyrzeczenie'. 
Ogsł.: cz. vira (przest. vćra) "wiara, przeko- 
nanie; religia, r. vćra wiara; religia, przest. 


687 


wiąz 


i pot. zaufanie, dial. 'życzenie, ochota; 
umiejętność; zwykły, tradycyjny ład, porzą- 
dek; wierzenie przekazywane z pokolenia 
na pokolenie”, scs. vóra *wiara; religia, wy- 
znanie. Psł. *vćra 'przeświadczenie, prze- 
konanie, pewność, że coś jest prawdą, uf- 
ność, że coś się spełni”, urzeczownikowiona 
forma rodzaju żeńskiego pie. przym. *ućro- 
*prawdziwy” (por. łac. verus 'prawdziwy”, 
niem. wahr 'ts.), formalnym odpowiedni- 
kiem jest stwniem. wara 'wierność, układ, 
obrona”. Pierwotne znaczenie zapewne 'coś 
prawdziwego, np. prawdziwe przekonania. 

wiata od XVI w. 'lekka budowla w postaci 
dachu wspartego na słupach; por. daw. 
od XIII w. jata 'prymitywna chatka, buda 
z chrustu, szałas, namiot”, w XVIII w. 'szo- 
pa, w której górnicy składają rudę”, dial. 
*szopa na sprzęty, narzędzia gospodarskie, 
komora, strych na siano”. Por. cz. daw. jata 
"chałupa, ukr. dial. jatka 'przybudówka przy 
chacie”, ch. dial. czak. jata (jata) 'schronie- 
nie przed deszczem, wiatrem, miejsce zasło- 
nięte od wiatru. Psł. *jata 'przenośna, ru- 
choma chatka, budka, szałas, namiot”, dery- 
wat od psł. czas. *jati 'jechać” (zob. jechać), 
z przyr. *-ta. Pierwotnie zapewne nazwa 
czynności 'jazda”, wtórnie skonkretyzowa- 
ne 'to, co jedzie, co się przewozi” > 'rucho- 
ma chatka, budka” (co do znaczenia por. 
wieża). W polskim wtórne w- zapewne 
z wyrażenia przyimkowego w jacie. Zob. 
jatka. 

wiatr od XIV w. (stp. też wietr), dial. wiater; 
zdr. wietrzyk, wiaterek (daw. XVII w. wia- 
trek). Ogsł.: cz. vftr, r. veter, scs. vetra, ch./s. 
vjetar. Psł. *vetre 'wiatr”, najbliższe odpo- 
wiedniki w bałt.: stpr. wetro wiatr), lit. 
vetra *wichura, burza z wiatrem”, łot. vętra 
*burza, niepogoda. Z pie. *uć-tro-, będą- 
cego derywatem od pie. pierwiastka *ue- 
*wiać, dąć” (zob. wiać). — Od tego wiatrak, 
wietrzny. Zob. wietrzyć. 

wiąz od XV w. 'drzewo liściaste Ulmus'. 
Ogsł.: cz. vaz, r. vjaz, słwń. vćz 'biały brzost, 
Ulmus effusa'. Psł. *vęzv 'wiąz, Ulmus', pra- 
pokrewne z lit. vinkśna 'wiąz', łot. viksna 
*ts., alb. vith, vidhe 'ts.. Sugerowany przez 
niektórych badaczy związek z wiązać (psł. 
*vęzati), kuszący ze względów znaczenio- 


wiązać 


wych (por. stp. XVI w. u Krescena „gatunek 
brzostu, wiązem zowią, iż z niego łyka by- 
wają mocne ku wiązaniu”), to raczej etymo- 
logia ludowa, polegająca na skojarzeniu po- 
dobnych wyrazów. 

wiązać od XIV w. (stp. więzać) 'umocowy- 
wać, tworząc węzeł; łączyć ze sobą przed- 
mioty za pomocą sznura, taśmy itp., splatać; 
okręcać, ściskać, krępować sznurem, łańcu- 
chem itp.; z przedr. nawiązać, obwiązać, 
odwiązać, powiązać, przewiązać, przywią- 
zać, rozwiązać, zawiązać, związać; wielokr. 
-wiązywać: z przedr. np. nawiązywać, roz- 
wiązywać, związywać. Ogsł.: cz. vdzat, vażu 
I vdżi "wiązać, zawiązywać, przywiązywać, 
związywać, r. vjazdt wiązać, związywać; 
robić na drutach lub szydełkiem”, scs. vęza- 
ti, węży 'wiązać”, ch./s. vćzati, vćżem 'wią- 
zać, związywać, przywiązywać; oprawiać 
(książkę)”. Psł. *vęzati, *vężg "wiązać, zwią- 
zywać, czas. wielokr. od psł. *vęzti, *vęzg 
*wić, splatać, wiązać” (por. stp. 1500 r. wiąźć 
*splatając nici, tworzyć tkaninę, dziać”, dial. 
*robić na drutach”, kasz. vizc, vizą / Vgzc, 
vąze 'robić na drutach, np. pończochy; spla- 
tać sieci”, stcz. viezti, vazu 'wiązać, przy- 
wiązywać, umocowywać, strus. vęzti, vęzu 
*wić”, scs. uvęsti, uvęzg 'uwieńczyć; uwikłać 
się”, ch./s. vósti, vćzćm 'haftować, wyszywać, 
dziergać”), od pie. *an$*- *wąski; zwężać, 
wiązać” (por. wąski). — Od tego wiązka, 
wiązanka; od czas. przedrostkowych na- 
wiązka, podwiązka (por. cz. podvazek m 
'podwiązka”, r. podvjdzka 'ts., ch./s. pódvez 
I pódveza 'podwiązka '), przewiązka; zawią- 
zek, związek; rozwiązły 'niemoralny, roz- 
pustny, wyuzdany” (por. stp. XV w. rozwię- 
zać 'uwolnić z więzów; uwolnić od zobo- 
wiązań; uwolnić od kary”) — rozwiązłość. 

wicher od XV w. (książk. też wichr) 'silny, 
gwałtowny wiatr” (u Lindego 'wiatr wielki, 
burzący, w koło powietrze pędzący”), przest. 
*kosmyk sterczących włosów”, dial. *wiatr 
kręcący się w kółko; trąba powietrzna”, kasz. 
viyr "wicher; pchnięcie, uderzenie”. Ogsł.: 
gł. wichor 'silny, gwałtowny wiatr, wichura, 
burza”, cz. vichr (przest. vicher) "wicher, wi- 
chura, słc. vichor 'ts., strus. vichre I vichore 
*silny, gwałtowny wiatr, wichura”, vichora 
*kosmyk sterczących włosów, sierści”, r. vi- 


688 wić 


chór 'ts., dial. vichór 'gwałtowny, kolisty 
ruch wiatru, ch./s. vihar / vihor "wicher, wi- 
chura; huragan". Psł. *vichora [< *"ućis-uro-] 
*silny, gwałtowny wiatr kręcący się w koło, 
wirujący, wicher, wichura”, zapewne od pie. 
*ueis- "kręcić, zwijać”, z przyr. *-wr%, prapo- 
krewne z (inaczej zbudowanym) lit. vśesulas 
[< *ućis-ulo-] "wicher, szkwał, wichura. Nie 
można jednak wykluczyć powstania wyra- 
zu na gruncie słow. jako derywatu od psł. 
czas. *vichati "wykonywać szybkie koliste 
ruchy, wymachiwać, machać, kręcić czymś” 
(zob. wikłać) z przyr. *-re (możliwa byłaby 
zatem prapostać *vichrv, którą sugeruje np. 
p. wichr, cz. vichr, strus. vichre). — Od tego 
zgr. wichrzysko; wichrować (daw. XVI w. 'bu- 
rzyć, warcholić, wichrzyć”). Zob. wichrzyć. 

wichrzyć od XVI w. 'burzyć, mierzwić, tar- 
gać (włosy, pióra), 'namawiać do buntu, 
agitować przeciw komuś lub czemuś, daw. 
*wiać silnie (o wietrze), 'być wietrznym 
(o pogodzie), "wprowadzać zamęt, niepo- 
kój, mącić, burzyć coś”, 'kłębić się, wiro- 
wać, dial. "miotać kamieniami i drzewem 
(o niedźwiedziu)”, wichrzy 'pada (o śnie- 
gu); z przedr. rozwichrzyć, zwichrzyć. Por. 
cz. vichrit 'huczeć, szaleć, wyć (o wietrze); 
machać, wymachiwać, dial. vichofit se 'bu- 
rzyć się, czynić hałas, wrzawę”, r. vichrit 
"kręcić czymś gwałtownie w koło (o wie- 
trze)”, dial. vśchorit 'krążyć, bg. dial. vich- 
rja 'sprawiać, by coś leciało; popędzać ko- 
nia do galopu, ch./s. vihoriti 'silnie dąć; 
kręcić się, wirować; machać, wymachiwać”. 
Czas. odrzecz. od wicher (zob.). Pierwotne 
znaczenie 'silnie wiać, wyginać coś, kręcić 
czymś w koło (o wietrze)”. 

wichura od XIX w. 'gwałtowny, silny wiatr, 
wicher, zawierucha, dial. też wichur 'wi- 
cher, huragan, 'nieprzyczesany kędzior wło- 
sów”. Por. cz. dial. vichura 'wichura, br. 
vichura 'gwałtowny, silny, wirujący wiatr, 
wicher, zawierucha”, Od tej samej podstawy 
co wicher (zob.), z przyr. *-ura. 

wić I ż od XV w. 'długa, cienka, elastyczna 
gałązka”, wici mn hist. *'w dawnej Polsce: ło- 
zowe witki lub pęki powrozów rozsyłane do 
rycerzy jako wezwanie do stawienia się na 
wyprawę wojenną; później: uniwersały kró- 
lewskie zwołujące pospolite ruszenie”, stp. 


wić 


XV w. 'rodzaj powrozu ze skręconych ga- 
łązek”, *kółko żelazne służące do połącze- 
nia grządziela pługa z kółkami”, wici mn 
*znak zarządzający pogotowie wojenne” (dial. 
'ognie sygnałowe w górach”), winna wić *wi- 
norośl, dial. wić 'pręt, witka”, kasz. vic 'wit- 
ka”, przen. wysokie, cienkie drzewo; wyso- 
ka, szczupła kobieta”; zdr. witka. Ogsł.: gł. 
wić "kołowrotek", witka *witka', strus. vitb 
*'coś splecionego”, r. vit 'plecionka, por. 
ch./s. vitica / vitica *kędzior, lok; warkocz, 
'wąs (u rośliny)”. Psł. *vitb ż *zwijanie; to, co 
się zwija; coś zwiniętego, splecionego', do- 
kładne odpowiedniki: lit. vytis 'rózga”, łot. vi- 
tis 'ts., łac. vitis "winna latorośl, pręt z win- 
nej latorośli, awest. vaćiti- 'iwa, wierzba”, 
z pie. *ui-ti-, od pie. pierwiastka *uei- 'wić, 
skręcać, splatać” (zob. wić II), z przyr. *-ti-. 

wić II wiję od XV w. 'splatając, robić, formo- 
wać coś (np. wieniec, gniazdo)”; z przedr. 
powić od XV w. 'urodzić, wydać na świat”, 
pierwotne znaczenie w stp. 'owinąć, okręcić 
pieluszkami” (> spowić 'owinąć, zakryć 
czymś dokładnie); wielokr. -wijać: z przedr. 
nawijać, odwijać, owijać, podwijać, przewi- 
jać, rozwijać, spowijać, uwijać się, wywijać, 
zawijać, zwijać; jednokr. -winąć, z przedr. 
nawinąć, odwinąć, owinąć, podwinąć, prze- 
winąć, rozwinąć, uwinąć się (stp. XV w. 
uwinąć 'okręcić, okryć, otulić), wywinąć, 
zawinąć, zwinąć. Ogsł.: cz. vit, viji "wić, 
splatać; nawijać, zwijać), r. vit, vju kręcić; 
wić, pleść, splatać, ch./s. viti, vijem wić, 
zwijać; pleść, wyplatać, splatać ; przedrost- 
kowemu powić odpowiada np. cz. przest. 
povit 'powić, urodzić, słc. povit, povije 
*owinąć, zawinąć, książk. 'urodzić”, ch./s. 
póviti, póvijem 'powić, urodzić, 'zgiąć, po- 
chylić; obwinąć, spowić; obwiązać, oban- 
dażować, przewinąć (niemowlę)”. Psł. *viti, 
*ypjg 'przez zwijanie nadawać czemuś okrą- 
gły, owalny, kolisty kształt; wić, splatać; 
obracać, dokładnie odpowiadające lub po- 
krewne lit. vyti "wić, zawijać, zwijać”, łot. vit 
*ts., łac. vieó, viere 'pleść, splatać, wić, 
stind. vdyati 'plecie, tka, wszystkie od pie. 
*uei- wić, skręcać, splatać. Zob. powijak, 
powój, rozwój, zawój, zwój. 

wid od XVII w. 'postać, widmo, zjawa, duch', 
daw. *wygląd, powierzchowność”, ani widu, 


689 


widły 
ani słychu 'ani widać kogoś, ani słychać 
o kimś; ani śladu, kasz. vid *źródło świat- 
ła (lampa, świeca itp.) 'jasność, światło, 
blask”, *wzrok. Ogsł: cz. vid 'sposób wi- 
dzenia, pogląd; wzrok; forma, kształt” (neni 
ani vidu ani slechu 'nie ma ani widu, ani 
słychu”), r. vid 'wygląd; stan; widok”, vidy 
mn 'widoki, perspektywy, zamierzenia, scs. 
vid» 'spojrzenie; widzenie; wygląd, postać”, 
ch./s. vid *wzrok”, 'wygląd, kształt, postać”, 
"pozór, pretekst, "wzgląd, uwaga, zd vida 
*za widoku, póki widno”. Psł. *vidv 'widze- 
nie; to, co widać”. Ze słow. punktu widzenia 
rzecz. odczas. (nazwa rezultatu czynności) 
od psł. *videti (zob. widzieć). Wyraz ma jed- 
nak dokładne odpowiedniki w językach ie.: 
lit. veidas 'twarz, oblicze”, veidai mn 'po- 
liczki”, łot. veids 'kształt, forma”, gr. eidos 
[< ueidos] 'ts.. Prawdopodobnie więc psł. 
*yidz kontynuuje pie. *ueidos 'to, co wi- 
dać (od pie. pierwiastka *ueid- 'patrzeć, 
widzieć”, zob. widzieć). Zob. widny. 
widać od XVI w. 'daje się widzieć, można 
zobaczyć, widnieje, 'widocznie, zapewne, 
chyba, okazuje się, daw. od XIV w. 'od- 
bierać wrażenia zmysłowe, oglądać”, 'znać, 
poznawać, dial. "widzieć, widywać”. Płnsł.: 
cz. vidat "widywać, widzieć”, r. viddt 'do- 
znać, doświadczyć”, pot. "widzieć, widywać, 
też viddt nieosobowo w funkcji orzecznika 
widać”. Psł. dial. *vidati 'widywać, widzieć 
od czasu do czasu; daje się widzieć, można 
zobaczyć”, czas. wielokr. od psł. *videti 'wi- 
dzieć” (zob. widzieć). 
widelec od XVII w. 'narzędzie stołowe 
w kształcie widełek”, dial. też "małe widły”. 
Por. strus. vilbcy mn 'przedmiot rozdwojo- 
ny na końcu; widelec”, r. dial. vilcy mn 'ma- 
łe widły”, br. vidlelec, dial. vidielcy mn 'wi- 
delec” (także inaczej zbudowane, np. r. vilka 
*widelec; widełki, ch./s. vilica widelec). 
Od widły, psł. *vidla 'widły” (zob.), pierwot- 
nie zdr. z przyr. -ec < *-bcb, dziwi jednak 
zmiana rodzaju w stosunku do wyrazu pod- 
stawowego (z oczekiwanym rodzajem nija- 
kim r. daw. XVII w. vilca mn 'przedmiot 
rozdwojony na końcu; widelec”, ukr. vydćlce 
*widelec ). 
widły mn od XV w. 'narzędzie rolnicze do 
zgarniania, przerzucania czegoś, stp. też 


widmo 


*rozdwojona gałązka; zdr. widełki. Ogsł.: 
cz. vidle, stcz. vidly, r. vfly, ch./s. vile. Psł. 
*vidly widły” (pierwotnie była to odpo- 
wiednio dobrana i obrobiona gałąź z roz- 
widleniem, widełkami na końcu), forma 
1. mn od psł. *vidla, od psł. czas. *viti 'przez 
zwijanie nadawać czemuś okrągły, owalny, 
kolisty kształt; wić, splatać; obracać” (zob. 
wić II), nazwa narzędzia z przyr. *-dla (któ- 
ry jednak w tej postaci poza tym nie jest 
poświadczony, zwykła jest natomiast po- 
stać *-dlo). Pierwotne znaczenie 'narzędzie 
do zwijania czegoś (np. zgarnianego siana, 
nawijanej przędzy na krosnach)”. — Od te- 
go widlasty; rozwidlić. Zob. widelec. 

widmo od XVIII w. *złudzenie wzrokowe lub 
wytwór wyobraźni, nierealna postać, fanta- 
styczne zjawisko, widziadło”. Por. gł. widmo 
*miraż, fantom, przywidzenie, mara”, cz. vid- 
mo "miraż". Od widzieć (zob.), z przyr. -mo. 

widny od XVI w. 'pełen światła, dobrze 
oświetlony, jasny”, daw. 'dający się widzieć, 
zauważyć, widoczny kasz. vidni 'jasny, 
przejrzysty, niezamglony; niedojrzały; piasz- 
czysty, łysy, nieurodzajny; pusty, opróżnio- 
ny; przysł. widno 'jasno'. Ogsł.: słc. vidny 
"pełen światła, jasny; dający się widzieć, wi- 
doczny”, r. vidnyj 'widoczny, dostrzegalny”, 
przen. 'wybitny, znakomity; postawny, oka- 
zały”, scs. videne "widoczny, widzialny”, 
ch./s. vidan 'widny, jasny, słoneczny; wi- 
doczny, widzialny; wybitny, znakomity”. Psł. 
*yvidone 'dający się widzieć, widzialny, wi- 
doczny; pełen światła, dobrze oświetlony, 
jasny”, od psł. *vide 'widzenie; to, co widać”, 
przym. z przyr. *-vne. — Od tego widnieć 
*być widocznym, dawać się widzieć, ryso- 
wać się”, 'stawać się widnym, jaśnieć”, kasz. 
Yvidńec 'rozwidnić się, vidńec są 'rozjaśniać 
się, wypogadzać się” (por. słc. vidniet 'sta- 
wać się jasnym, widocznym” vidniet sa 
*świtać”, r. vidnetsja 'widnieć, być widocz- 
nym, dial. vidnet 'Świtać, dnieć, br. vidnec' 
*świtać, rozwidniać się”); rozwidniać się 
*świtać”. 

widok od XVII w. 'widziana przestrzeń, kraj- 
obraz, pejzaż”, daw. 'widowisko”, 'widzenie”, 
*wygląd', widoki mn 'plan, zamiar, perspek- 
tywa, dial. widok 'widno”, za widoku, po 
widoku *za widna, za dnia”. Por. słc. dial. vi- 


690 


widz 


dok 'to, co się widzi, widok”, bg. dial. vśdok 
*widzenie”, na vidok 'w odwiedziny, w goś- 
ci, ch./s. vidok 'widziana przestrzeń, kraj- 
obraz, s. dial. na vidoku "przed oczyma; 
w znaczeniu osobowym strus. vidoke 'Świa- 
dek”, r. dial. vidók 'człowiek dobrze widzą- 
cy; świadek; ten, kto widzi i rozumie lepiej 
od innych, człowiek wybitny; ten, kto dużo 
widział; widz”. Słow. *vidoke 'widzenie, to, 
co się widzi” i 'ten, kto patrzy, widzi lub 
widział, widz, świadek”, nazwa czynności 
i nazwa wykonawcy czynności od psł. *vi- 
deti "widzieć, spostrzegać” (zob. widzieć), 
z przyr. *-ok» (por. świadek, tłumok). — Od 
tego daw. XVII w. widoczyć 'rozjaśniać, roz- 
— widoczny 'taki, który (którego) widać, 
widzialny” — uwidocznić. 

widomy od XIV w. 'widoczny, widzialny”, 
*widzący”, stp. też "współczesny, żyjący te- 
raz, 'zrozumiały, dobrze objaśniony”, daw. 
*widzialny”; niewidomy 'taki, który nie wi- 
dzi, ślepy” od 1500 r., stp. od XIV w. przede 
wszystkim 'taki, którego nie widać, niewi- 
doczny, niewidzialny”. Por. cz. vidomy 'wi- 
dzący”, przest. "widoczny, widzialny”, r. dial. 
vidómyj 'widzialny, widoczny; wcześniej 
widziany, znany z widzenia, scs. vidom% 
"widzialny, widoczny. Psł. *vidome 'taki, 
którego (który) można widzieć, widzialny, 
widoczny”, pierwotny imiesłów bierny czasu 
teraźn. od psł. *videti "widzieć, spostrzegać” 
(zob. widzieć). 

widz od XVI w. 'ten, kto się czemuś przy- 
gląda; człowiek nie biorący w czymś udzia- 
łu, bierny obserwator”, w stp. XV w. 'słu- 
ga, posłaniec; por. przest. ostrowidz (od 
XVI w.) 'człowiek dobrze widzący, mający 
dobry, ostry wzrok”, 'ryś'. Odpowiedniki we 
wschsł.: ukr. viż 'asesor sądowy”, stbr. viżb 
*urzędnik sądowy mający obowiązek prze- 
słuchać świadka”, br. dial. viż 'człowiek pod- 
glądający, szpiegujący” (raczej zapożyczenia 
z polskiego, za czym przemawia ich ograni- 
czenie do ukr. i br., przynależność do daw- 
nej terminologii sądowej i postać ukr. viż 
zamiast oczekiwanej fvyż). Z prapostaci 
*vide [< *vid-je], nazwy wykonawcy czyn- 
ności z przyr. *-je od psł. *videti widzieć, 
spostrzegać (zob. widzieć). 


widzieć 


widzieć widzę od XIV w. 'dostrzegać, zauwa- 
żać za pomocą wzroku; z przedr. niedowi- 
dzieć, zob. też nienawidzić; wielokr. widy- 
wać. Ogsł.: cz. videt, vidim, r. videt, viżu, 
scs. videti, viżdo "widzieć, spostrzegać”. Psł. 
*videti, *vidg "widzieć, spostrzegać”, pokrew- 
ne z lit. iś-vysti 'spostrzec, veizdeti 'pa- 
trzeć”, łac. video, videre "widzieć, gr. eidon 
*widziałem”, stind. vetti 'wie', vitta- znany, 
poznany”, wszystkie od pie. *yeid- "patrzeć, 
widzieć. — Od tego widziadło (daw. 'wi- 
dok, widowisko”). Zob. wid, widać, widny, 
widok, widomy, widz. 

wiec "masowe zgromadzenie ludności, hist. 
zgromadzenie plemienne w dobie przed- 
państwowej”, stp. od XIV w. wiece n 'zjazd 
feudałów danej dzielnicy (ziemi), zwoływa- 
ny przez panującego celem rozpatrzenia ak- 
tualnych spraw państwowych i lokalnych, 
zajmujący się także sądownictwem i par- 
tykularnym ustawodawstwem”, 'termin po- 
siedzeń sądu wiecowego, sąd wiecowy, od- 
bywający się na zjeździe panów danej ziemi”, 
*'sąd, roki sądowe”, dial. wiec 'zgromadze- 
nie mieszkańców wsi”. Ogsł.: dł. daw. weco 
*sąd, posiedzenie sądu”, strus. vćće n 'zgro- 
madzenie ludu, będące wyższym organem 
władzy w niektórych miastach Rusi”, većvje 
*ts.; dzwon wzywający na wiec”, r. hist. vece 
"zgromadzenie ludowe, wiec, dial. većć 
*'trwoga, alarm, dzwonienie na alarm, scs. 
veśte n 'zgromadzenie, rada, ch./s. vijeće 
*rada', 'miejsce zgromadzenia, skupisko ra- 
dzących ludzi”. Psł. *vete n 'zgromadzenie, 
na którym omawia się jakieś sprawy”, od 
psł. *vetiti "mówić, powiadać”, wielokr. *ve- 
tati (por. stp. XV w. wiecić 'ogłaszać, nazy- 
wać, stcz. vćcćch / vecćch I vecech 1. osoba 
l. pj aorystu 'powiedziałem”, r. dial. većdt 
*krzyczeć, scs. veśtati "mówić, obwieszczać”, 
słwń. vecati 'krzyczeć ), pokrewnego ze stpr. 
waitiat "mówić, lit. dial. vaitćnti, vaitenu 
*sądzić, ustalać, załatwiać”, awest. vaeth- 'są- 
downie ustalać, od pie. *ueit- "mówić. 

wiecha od XV w. 'wiązka, pęk czegoś”, 'pęk 
słomy, chrustu itp. zatykany na dachu bu- 
dującego się domu na znak, że budowa jest 
na ukończeniu, daw. "wywieszone przed do- 
mem oznaczenie karczmy”, dial. 'wiązka, 
wiązka słomy zatknięta na kiju (jako znak 


691 


wieczerza 


własności, oznaczenie zakazu wypasu, zbie- 
rania trawy itp.), "kłos owsa, kasz. vexa 
*znak własności w postaci wiechcia słomy 
zatkniętego na kiju; kłos owsa”; por. p. daw. 
wiech 'garść, pęk słomy, siana, badyli, ga- 
łęzi. Ogsł.: cz. vicha I vecha 'garść zmię- 
tej słomy, wiecheć słomy”, vich / vćch 'ts., 
r. vćcha 'tyczka z miotełką, wiechciem na 
czubku, stawiana jako znak graniczny, 
słwń. vćha 'liść odstający od główki ka- 
pusty; oznaczenie karczmy, gospody”. Psł. 
*vćcha I *vćche [< *uoisd / *uoiso-] 'zwinię- 
ty, skręcony pęk, wiązka (zwłaszcza słomy)”, 
prapokrewne ze stwniem. visk "pęczek, wie- 
cheć słomy” (dziś niem. Wisch 'wiecha, wie- 
cheć; szczotka”), stisl. visk "wiązka słomy lub 
trzciny”, szwedz. vese [< *veisi- lub *visi-], 
norw. veis ż |< *vaiso-] 'łodyga, vise m 
*miotełka, a dalej z lit. vystyti *spowijać; 
rozwijać, łac. viscus "wnętrzności, brzuch”, 
stind. vćsta- 'pętla', wszystkie od pie. *uei-s- 
"skręcać, zwijać” (będącego rozszerzeniem 
pierwiastka *uei- 'wić, skręcać, splatać”, zob. 
wić II). 

wiecheć wiechcia od XV w. 'zwitek, mała 
wiązka słomy, siana itp., dial. też 'garść sło- 
my (zwłaszcza wkładana zimą do buta, aby 
było ciepło), 'miotełka ze słomy; wiązka 
słomy do szorowania, "kawał czegoś (np. 
mięsa), mazow. wiechcie mn 'duże płaty 
śniegu”, kasz. vexyc 'wiecheć; znak własności 
w postaci wiechcia słomy zatkniętego na ki- 
ju. Ogsł.: gł. wechć 'garść słomy; wieniec 
piwny”, cz. vćchet "wiązka (np. słomy)”, dial. 
las. vechet 'ochrona przed szkodą”, r. dial. 
vćchot "wiązka słomy, siana; miotełka do 
celów gospodarskich (np. do mycia)”, słwń. 
vehet 'wiązka, garść słomy, siana. Psł. 
*yćchotb m 'wiązka, pęk słomy, używana do 
różnych celów (np. do mycia, szorowania, 
jako miotełka)”, od psł. *vćcha 'zwinięty, 
skręcony pęk, wiązka (zwłaszcza słomy)” 
(zob. wiecha), z przyr. *-stb (co do budowy 
por. np. dziegieć, kopeć, połeć, spłacheć). 

wieczerza od XV w. 'posiłek wieczorny, ko- 
lacja”, dial. też wieczerz 'kolacja'. Ogsł.: cz. 
većefe ż 'kolacja, wieczerza”, r. dial. većć- 
rja "wieczerza, vććerja "wieczorne karmie- 
nie bydła”, scs. većerja "wieczerza, posiłek”. 
Psł. *većefa |< *većer-ja] "posiłek wieczor- 


wieczór 


ny”, od psł. *većere 'wieczór” (zob. wieczór), 
z przyr. *-ja. Pierwotne znaczenie 'coś zwią- 
zanego z wieczorem, odbywającego się wie- 
czorem”. — Od tego wieczerzać, wieczernik. 

wieczór od XIV w. 'część doby zaraz po 
zachodzie słońca, też 'przyjęcie wieczor- 
ne, zabawa wieczorna; publiczne zebranie 
wieczorne z programem (np. muzycznym), 
wieczorem *w porze wieczornej. Ogsł.: cz. 
vecer, r. vóćer, SCs. većer». Psł. *većera [< *ve- 
kero-] wieczór”, pokrewne z mającymi to 
samo znaczenie lit. vakaras, łot. vakara 
i dalej z łac. vesper, irl. fescor, gr. hesperos. 
Prawdopodobnie z pie. *uek'spero- *wie- 
czór, będącego złożeniem z pie. *ue- 'ku' 
i derywatu od pie. *k'sep- 'noc' (por. stind. 
ksap- 'noc, het. iśpant- 'ts.; pierwotne 
znaczenie 'to, co jest ku nocy, pora przed 
nocą. W takim razie w psł. rozwój fone- 
tyczny *uek*spero- > *vekero- (z uproszcze- 
niem grupy spółgłoskowej *k'sp > *ksp > *k) 
> *većerw. — Od tego wieczorek; wieczorny 
—> wieczornica. Zob. wieczerza. 

wiedza od XVII w. 'ogół, zasób wiadomo- 
ści; znajomość czegoś, uświadomienie sobie 
czegoś”, kasz. vezli "wiadomość, wieść. Od 
p. wiedzieć, psł. *vedeti "wiedzieć (zob. wie- 
dzieć), utworzone jak stare nazwy czynno- 
ści z przyr. *ja, np. nędza, żądza (zob.). 
W innych językach słow. inaczej zbudowa- 
ne wyrazy od tej samej podstawy, np. cz. 
veda 'wiedza”. Por. wieść 1. 

wiedzieć wiem od XIV w. 'być świadomym 
czegoś, zdawać sobie sprawę z czegoś, orien- 
tować się w czymś, daw. też 'znać, stp. 
XV w. także 'potrafić, umieć, móc. Ogsł.: 
cz. vedet, vim, strus. vedeti, vede | vemb, 
scs. vedeti, vede | vćmw. Psł. *vedeti, *vedć 
l *vćmv [< *vedmb < *uoid-mi] wiedzieć, 
czas. atematyczny, pokrewny ze stpr. waist 
*wiedzieć, goc. wait wiem” (dziś niem. ich 
weiss 'ts.), łac. vidi "widziałem, gr. oida 
*wiem', stind. veda 'ts.. Podstawę stanowiła 
prastara, wyjątkowa w słow. forma 1. osoby 
l. pj *vede "wiem (por. scs. vede *wiem, stcz. 
vede 'ts.'), kontynuująca pie. formę 1. oso- 
by l. pj perfectum medium *voidai 'widzia- 
łem” (od pie. *ueid- "widzieć, zob. widzieć). 
Rozwój znaczenia 'widziałem, zobaczyłem 
coś, kogoś” > *wiem o czymś, o kimś”, 


692 


wieko 


wiedźma od XVI w. 'zła czarownica rzuca- 
jąca uroki, czary, daw. XVI-XVII w. też 
wiedma 'czarownica, wiedźma”, dial. także 
*zmora”. Płnsł.: cz. vedma 'wieszczka, czaro- 
dziejka”, strus. vedbma 'znachorka”, r. vedma 
*wiedźma, czarownica, ukr. vidma 'czarow- 
nica. Psł. dial. *vedvma 'ta, która wie, tj. 
zna coś” > 'znająca czary, gusła, wieszczka”, 
od psł. *vedeti (zob. wiedzieć), wyjątkowa 
pod względem budowy nazwa wykonaw- 
czyni czynności z przyr. *-bma. 

wiek od XIV w. 'stulecie', 'lata życia, liczba 
lat przeżytych, całe życie”, 'lata, czas istnie- 
nia czegoś”, 'późne lata życia, starość, stp. 
'czas, zwłaszcza okres jakoś wyróżniany”, 
'wieczność, 'lata życia, 'pokolenie', 'czas 
stanu prawnego nie ograniczony terminem”. 
Ogsł.: cz. vek 'wieczność; epoka; stulecie; 
czas ludzkiego życia, okres życia; długi 
okres istnienia”, r. vek 'stulecie, wiek; epoka; 
życie”, scs. veke "wiek; wieczność, ch. vijek, 
s. vók 'stulecie; trwanie życia, życie; ilość lat 
życia; trwanie, istnienie; epoka”, słwń. vćk 
*siła, moc; ilość lat; długi okres, epoka; stu- 
lecie”. Psł. *veko [< *voiku-], dop. *veku 'si- 
ła; życie; czas życia, okres życia; długi odci- 
nek czasu” (temat na -ii-), pokrewne z lit. 
viekas 'siła, żywotność, życie”, veikti, veikiu 
*robić coś, działać, vćikus 'zręczny, zwin- 
ny” łot. veikt, veicu 'przezwyciężać, poko- 
nywać, goc. weihan 'walczyć, stwniem. wi- 
gan 'ts., stisl. weigż 'siła', łac. vincó, vincere, 
1. osoba 1. pj czasu przeszłego vici 'zwycię- 
żać, od pie. *ueik- "przejawiać, okazywać 
siłę; siła”. Pierwotne znaczenie psł. *veksv to 
*przejawianie, okazywanie siły, siła, moc, 
z czego 'siła życiowa, żywotność” > 'zdro- 
wie” > 'długie życie, lata życia” > 'długi 
okres, sto lat. — Od tego wieczny —» wiecz- 
ność, uwiecznić; wiekowy. Zob. wiekuisty. 

wieko od XV w. 'pokrywa, przykrywka (np. 
kufra)”, stp. też 'wyplatane naczynie, kosz, 
koszyk, daw. 'deka, płachta do nakrywa- 
nia, 'okładka książki, 'blacha, talerz jako 
narzędzie muzyczne”, dial. też "wierzchnia 
część maślnicy, 'miecz międlicy, którym 
uderza się w len', kasz. *eko 'pokrywa, wie- 
ko; górna część międlicy; zdr. wieczko. 
Ogsł.: cz. viko 'wieko”, r. veko 'powieka', 
dial. vćkó też "wieko, pokrywka, przykrycie 


wiekuisty 


czegoś; naczynie (np. koszyk) z wieczkiem”, 
ukr. viko 'powieka, scs. veko 'powieka, 
słwń. veka 'wieko, 'powieka. Psł. *veko 
[< *ueko-] "przykrycie, wieko”, wtórnie 'po- 
wieka”, prapokrewne wyrazy (z inną samo- 
głoską rdzenną) w bałt.: lit. vóka 'pokrywa”, 
vókas 'powieka; koperta”, łot. vaks 'pokryw- 
ka”, acu vaki 'powieki” [< pbałt. *udka], bez 
pewnej dalszej etymologii. Zob. powieka. 

wiekuisty od XV w. 'nieograniczony w czasie, 
istniejący, trwający zawsze; nieśmiertelny, 
nieskończony, wieczny”, przest. 'odwieczny”, 
daw. 'liczący, trwający wiek lub kilka wie- 
ków, stary, wiekowy”. Przym. z przyr. -isty 
od stp. od XIV w. wiekui 'wiekuisty, wiecz- 
ny”, psł. *vekujb 'ts., utworzony od tematu 
przypadków zależnych *veku- [< *voik-ou-] 
psł. rzeczownika *veke należącego do tema- 
tów na -ti- (zob. wiek), z przyr. *-jv. 

wielbić od XIV w. 'otaczać czcią i miłoś- 
cią, daw. 'sławić, wychwalać” (zapożyczo- 
ne z polskiego: stukr. velbiti "wysławiać, 
wychwalać, br. dial. vćlbic' 'ts.); z przedr. 
uwielbić, wielokr. uwielbiać. Zachsł.: cz. ve- 
lebit "wychwalać, wysławiać; czynić coś lep- 
szym, przywodzić do rozkwitu, słc. velebit 
wyrażać wielkie uznanie, wychwalać, sła- 
wić. Czas. od nie poświadczonego w pol- 
skim rzecz. *velveba *wielkość, wspaniałość” 
(por. cz. veleba *wspaniałość”, stcz. velba 
"majestat, słc. veleba 'wspaniałość, maje- 
statyczność; zob. wielebny). Podstawowe 
*velvba od psł. *velv(jv) wielki. 

wielbłąd od XV w. 'zwierzę Camelus', w stp. 
także wielbrąd. Ogsł.: cz. velbloud, strus. 
vel(v)bude | velvblude, później verbljude 
I verbluda, r. verbljad, daw. velbljud, scs. 
velbbgd*, cs. velblode. Psł. *velbode 'wiel- 
błąd, Camelus', zapożyczone w pierwotnej 
postaci tylbgde z goc. ulbandus ż 'wielbłąd” 
(nagłosowe v- jest spółgłoską protetyczną), 
przejętego z łac. elephantus 'słoń” (co z kolei 
z gr. elephas 'słoń”). Na gruncie germań- 
skim doszło do przeniesienia nazwy z jed- 
nego bliżej nieznanego, egzotycznego zwie- 
rzęcia na inne (co przejęli Słowianie). W po- 
szczególnych językach słow. wyraz był 
przekształcany przez skojarzenie z konty- 
nuantami psł. *velpjv wielki” (zob. wielki) 
i psł. *blgde (zob. błąd). 


693 


wielki 


wiele przysł. od XIV w. 'bardzo dużo, 'ile, 
jak dużo”, dial. też wiela. Por. dł. wele 'bar- 
dzo dużo; ile', gł. wjele *bardzo dużo”, cz. 
przest. vele 'bardzo, wielce”, scs. velije 'bar- 
dzo”, ch./s. vele 'bardzo; długo”. Psł. *velvje 
*bardzo dużo”, przysł. od psł. przym. *velbjb 
*wielki” (zob. wielki). — Od tego wielość 
*duża ilość, mnogość, mnóstwo”, daw. 'ogół, 
powszechność; powielić od XVIII w. 'po- 
mnożyć, powielać. 

wielebny 'dostojny, czcigodny (przy tytuło- 
waniu osób duchownych)”, stp, XIV-XVI w. 
"uwielbienia godny”. Por. dł. przest. welebny 
*wspaniały, świetny, szanowny, czcigodny”, 
cz. velebny *wielebny, czcigodny, dostojny; 
wspaniały, majestatyczny, wzniosły”, strus. 
velebvnyi 'szanowny”, ukr. dial. velćbny 'go- 
dzien, godny”, ch. veleban wielki, wielkich 
rozmiarów; wzniosły”. Od nie poświadczo- 
nego w p. rzecz. *veleba 'wielkość, wspa- 
niałość” (por. cz. veleba 'wspaniałość, stcz. 
velba "majestat, słc. veleba *wspaniałość, 
majestatyczność ), od psł. *velv(jv) wielki” 
(zob. wielki). Zob. wielbić. 

Wielkanoc od XVI w. Święto Zmartwych- 
wstania”, stp. od XV w. wielkonoc / wielika- 
noc (też o święcie żydowskim). Por. stcz. 
velikd noc i velikonoc / velkonoc 'ts., cz. Veli- 
konoce 'ts., cs. velika nośt» 'ts., stwń. velika 
noć 'ts.. Wędrowna kałka gr. megdle hć- 
mćra "Wielkanoc, dosłownie 'wielki dzień” 
(dokładną kalką r. daw. velikden* *Wielka- 
noc, ukr. Velyk den' 'ts.'). 

wielki od XV w. 'bardzo duży”, 'intensywny, 
gwałtowny, silny, potężny”, "ważny, donio- 
sły, niezwykły; uroczysty, podniosły”, 'nie- 
przeciętny, wybitny, znakomity”, stp. od 
XIV w. wieliki, od XV w. wielki i wieligi 
I wielgi *wielki, duży”, dial. wielki / wielgi 
'duży, ogromny; mocny”, kasz. valgi / vdlgi 
I velgi bardzo duży”; st. wyższy większy 
(zob.); przysł. wielce od XVI w., stp. XV w. 
wielice bardzo, nadzwyczaj”, *wspaniale, 
wzniośle. Ogsł.: cz. veliky, r. velikij, scs. 
velike. Psł. *velike 'bardzo duży, wielki”, od 
psł. przym. *velb (poświadczonego w okreś- 
lonej formie *velvjv) wielki” (por. stp. od 
XIV w. wieli *wielki”, dial. "wielki; jak wiel- 
ki, dł. weli *wielki, duży”, stcz. veli 'ts. 
strus. velii "wielki, potężny”, scs. velijb 'wiel- 


wielmoża 


ki”, ch./s. veli, dial. veljr wielki, duży”; zob. 
wiele), z przyr. *ko nawarstwionym na 
pierwotny temat *vel-i- (psł. przym. *velb 
należał chyba pierwotnie do tematów na -i-). 
Podstawowy przym. *velv(jv) 'wielki” bez 
pewnej etymologii. Semantyka wyrazu do- 
puszcza derywat od psł. *veleti 'rozkazy- 
wać: *velv(je) 'taki, który rozkazuje, ma wła- 
dzę” > 'potężny, wielki”; równie niepewne 
próby nawiązywania do wyrazów ie., np. 
łac. volgus / vulgus 'lud; masa, wielka liczba, 
kupa”, gr. hólis "masowo, tłumnie, toch. 
B walke 'długo, daleko”, wdlts 'tysiąc” (od pie. 
pierwiastka *uel- 'Ściskać, gnieść, stłaczać”). 

wielmoża m od XVI w. 'członek możnego ro- 
du, możnowładca, oligarcha, magnat”. Por. 
cz. velmoż 'wielmoża, magnat” (zapewne za- 
pożyczone od innych Słowian), r. velmóża 
*dygnitarz, dostojnik”, scs. velbmoża 'ksią- 
żę, władca”, ch./s. velmoża "magnat, możno- 
władca; dygnitarz, dostojnik”. Psł. *velbmo- 
ża 'człowiek możnego rodu, bogaty”, złoże- 
nie z psł. *velv 'wielki” (zob. wiele, wielki) 
i derywatu od psł. *mogti "móc (zob. móc). 
— Od tego wielmożny 'dawny tytuł wysoko 
postawionej osoby” (dziś jako tytuł adresata 
przesyłki 'wielce szanowny”), stp. od XV w. 
"godny czci, szacunku, zasługujący na po- 
dziw, pochwały”, 'sławny, sławetny (o rze- 
czach)”, daw. 'okazały, wspaniały”, 'potężny, 
przemożny, silny”. 

wieloryb od XV w. (stp. też wieleryb) 'wielki 
ssak morski Balaena mysticetus', stp. także 
*jakaś wielka ryba morska, w XVI w. rów- 
nież wielkoryb / wielgoryb 'wieloryb'. Por. 
cz. velryba, stcz. też velryb 'wieloryb”. Pół- 
kalka śrwniem. walvisch (dziś niem. Wal- 
fisch) wieloryb”, przy czym człon pierwszy 
wal- (samodzielnie oznaczający wieloryba) 
skojarzono ze stp. wieli *wielki', stcz. veli 
*ts. (zob. wiele, wielki), człon drugi visch 
*ryba” przetłumaczono jako ryb(a). 

wieniec od XV w. 'duży wianek; girlanda 
opasująca coś dokoła”, przen. 'kolisty przed- 
miot lub szereg przedmiotów nanizanych 
na coś, związanych, splecionych w kształt 
koła; krąg, koło opasujące coś; gromada 
skupiona wokół czegoś”, daw. 'zakończenie, 
uwieńczenie czegoś, koniec”. Ogsł.: cz. venec 
*wieniec”, r. venćc, -ncd wieniec; korona, 


694 


wiercić 


pot. 'ślub”, scs. venbcb wieniec, korona. Psł. 
*yćnvcb "wianek, wieniec” (mające dokład- 
ny odpowiednik w lit. vainikas "wianek, wie- 
niec; korona) to pierwotne zdr. z przyr. *-bcb 
od psł. *vćne 'splot kwiatów, gałązek, ziół 
zwinięty w kółko, wianek” (por. p. wian 
'splot kwiatów, gałązek, ziół zwinięty w kół- 
ko; ornament, ozdoba o takim kształcie”, 
dial. "wieniec r. dial. ven "wianek z kwia- 
tów”), kontynuującego pie. *uoi-no- 'to, co 
jest uwite”, od pie. pierwiastka *uei- 'wić” 
(zob. wić), z przyr. *-no- > psł. *-ne. Od tej 
samej podstawy z przyr. *ko p. wianek 
(por. np. r. venók 'ts.). 

wieńczyć od XVII w. 'okalać, opasywać wień- 
cem, ozdabiać kwiatami, roślinami ozdob- 
nymi, wkładać na głowę wieniec, koronę”, 
'stanowić zakończenie, szczyt, zwieńczenie 
budowli; zamykać, dekorować górną część 
budowli; z przedr. uwieńczyć, zwieńczyć. 
Por. gł. wenóić 'ozdabiać wieńcem”, cz. ven- 
cit 'ts.; opasywać coś kołem”, vencit se 'że- 
nić się”, r. venćdt 'wieńczyć; udzielać ślubu, 
scs. vćnvćati 'wieńczyć, koronować, słwń. 
vćnćati 'wieńczyć, ch./s. vjenćati 'dać ślub”, 
'uwieńczyć, ukoronować”. Czas. odrzecz. od 
wieniec (zob.), pierwotne znaczenie 'nakła- 
dać wieniec, okalać, ozdabiać wieńcem. 

wieprz od XIV w. 'wykastrowany samiec Świ- 
ni, stp. też dzik”, dial. 'samiec świni (wy- 
kastrowany lub niekastrowany)'; zdr. wiep- 
rzek. Ogsł.: cz. vepf "wieprz, świnia”, r. vepr" 
'dzik, odyniec”,' dial. '(niekastrowany) sa- 
miec świni”, scs. veprb 'dzik, odyniec”. Psł. 
*vepfv 'samiec świni, wieprz, dzik”, pokrew- 
ne z łot. vepris "wieprz wykastrowany”, ve- 
prelis 'brudas” i dalej z wyrazami bez na- 
głosowego v-: stwniem. ćbur 'dzik” (dziś 
niem. Eber 'dzik, odyniec; kiernoz”), stang. 
eofor 'ts., łac. aper 'dzik, odyniec'. Na pod- 
stawie tych wyrazów rekonstruuje się nie- 
pewną pie. prapostać *(uep(e)ro- 'dzik”, 
która w słow. (i bałt.) byłaby rozszerzona 
przez przyr. *-io- (psł. *vepfb < "uepr-io-). 
— Od tego wieprzowy — wieprzowina. 

wiercić od XV w. (stp. też wircić) robić 
otwór, świdrować, daw. 'rozcierać, trzeć”, 
wiercić się 'obracać się, kręcić się, daw. 
*uwijać się”; z przedr. nawiercić, przewiercić, 
wywiercić; wielokr. -wiercać: z przedr., np. 


wierny 


nawiercać, przewiercać. Ogsł.: cz. vrtet "wier- 
cić, kręcić, r. vertćt kręcić, obracać, pot. 
*wiercić, świdrować, scs. vrpteti sę, vrbSto sę 
*kręcić się, obracać się”, ch./s. vrtjeti 'wier- 
cić, świdrować; kręcić, obracać w koło”. 
Psł. *vftiti, *vfto obracać, kręcić, wiercić, 
*yfteti sę obracać się, kręcić się, wiercić się”, 
pokrewny z lit. vefsti, verćiu "obracać, łot. 
vórst 'zwracać uwagę; powracać; obracać”, 
stpr. wirst 'zatrzymywać się”, wartint 'obra- 
cać, goc. wairban 'zatrzymywać się), łac. 
vertó, vertere obracać, kręcić, kierować, od 
pie. *uert- kręcić, obracać” (będącego roz- 
szerzeniem pie. pierwiastka *uer- 'kręcić, 
zginać, zwijać”). 

wierny od XIV w. 'dochowujący komuś, cze- 
muś wiary, nie zdradzający kogoś, służący 
komuś z oddaniem, przywiązany do kogoś, 
zaufany, pewny, lojalny; zgodny z orygi- 
nałem, wzorem, rzeczywistością, dokładny”, 
daw. 'prawdziwy”. Ogsł.: cz. vćrny *wierny; 
dokładny”, r. vćrnyj "słuszny, trafny, prawid- 
łowy; ścisły, dokładny; pewny, niezawodny; 
pełny, cały”, scs. vćrene 'wierny, oddany; 
wierzący, pobożny”. Psł. *većrene 'prawdzi- 
wy, rzeczywisty”, przym. z przyr. *-wn od 
psł. *vera (zob. wiara). — Od tego wierność. 

wiersz od XV w. (stp. też wirsz) "utwór poe- 
tycki, 'linijka tekstu, rządek pisma; zdr. 
wierszyk (stp. wirszyk). Por. cz. ver3 'wiersz; 
werset”. Zapożyczenie z łac. versus 'szereg, 
linia; wiersz (w prozie lub poezji)” (pierwot- 
nie 'obracanie; bruzda”). 

wierzba od XV w. (stp. też wirzba) 'drzewo 
Salix, dial. też wierba, kasz. vćrba także 
*jakiekolwiek drzewo, zwłaszcza owocowe”. 
Ogsł.: cz. vrba, r. verba, ch./s. vfba, por. scs. 
vrebije "wierzby, zarośla wierzbowe”. Psł. 
*yfba 'drzewo Salix, prapokrewne z lit. 
vifbas 'pręt, gałązka”, łot. virbs 'pałeczka”, 
virba "pręt, gr. rhdbos "pałka, łac. verbena 
*liście i pędy laurowe, ostatecznie od pie. 
*uer- "kręcić, wić. Nazwa drzewa od cha- 
rakterystycznej wiotkości gałęzi. 

wierzch od XIV w. (stp. też wirzch / wirch, 
w XVI w. także wierch ! wierszch) 'górna 
lub zewnętrzna część, warstwa, powierzch- 
nia czegoś”, stp. też 'szczyt, wierzchołek, gó- 
ra, 'dach', dial. wierzch / wierch wierzch; 
szczyt, kasz. vćfy 'wierzch; korona drze- 


695 


wierzeje 
wa. Ogsł.: cz. vrch 'góra, pagórek; wierz- 
chołek, szczyt; wierzch”, r. verch 'wierzcho- 
łek, szczyt; górna część (budynku); górny 
bieg (rzeki); wierzch, pokrycie”, scs. vrbche 
wierzch, wierzchołek, ciemię. Psł. *vfche 
[< *virsii-]|, dop. *vfchu *wierzch” (temat 
na -ii-), dokładne odpowiedniki w bałt.: lit. 
virsus 'wierzch', łot. virsus 'ts., por. też po- 
krewne np. łac. verrtica [< *versii-ca] 'wznie- 
sienie; brodawka, stind. vórsman- *wyso- 
kość, wierzch, czubek”, od pie. *uers- / *urs- 
*wzniesienie, miejsce (w terenie, na skórze) 
wyższe od otoczenia. — Od tego wierzchni; 
wierzchowy (wierzchowy koń — wierz- 
chowiec); od wyrażeń przyimkowych na- 
wierzchnia (por. nawierzchni, stp. XV w. 
nawirzchni 'znajdujący się na wierzchu, wy- 
żej, wysoko”); zwierzchni. Zob. powierzch- 
nia, powierzchowny, wierzchołek. 
wierzchołek od XVI w. 'szczyt, czubek” (daw. 
też wirzchołek, stp. XV w. wirzcholec czy 
wirzchołek 'jakaś opłata). Zdr. od daw. 
(dziś poet.) wierzchoł 'najwyżej położona 
część czegoś, czubek, szczyt”, dial. 'wieczko, 
pokrywka, por. cz. vrchol 'szczyt, wierz- 
chołek; najwyższy stopień, najwyższa miara 
czegoś”, słc. vrchol 'ts., stwń. vrhól 'szczyt”. 
Psł. *vfchol» "najwyżej położona część cze- 
goś, szczyt, czubek”, z przyr. *-ols od psł. 
*yfche wierzch” (zob. wierzch). 
wierzeje mn od XIV w. (daw. też wierzaje) 
*dwuskrzydłowa brama zbita z desek, wro- 
ta, dial. wierzeja jedno z dwu skrzydeł 
wrót, wierzeje (też jerzeje, hierzeje, zwie- 
rzeje) mn 'wrota stodoły; obręcze żelazne, 
w których obracają się słupki od wrotni, 
wierzej m 'wrota, brama stodoły o dwu 
skrzydłach”, kasz. vefeja, zwykle Yefeje mn 
wrota stodoły; główne drzwi kościoła”, 
przen. 'pośladki”. Ogsł.: cz. vefej ż 'skrzydło 
drzwi, wrót”, vefeje mn 'drzwi, wrota”, 'fu- 
tryna, odrzwia', r. dial. verejd 'słup, na któ- 
rym jest zawieszone skrzydło bramy; obra- 
cający się słup w bramie; węgar u drzwi, 
wrót; słup, belka podtrzymujące coś (np. 
dach, sufit); słup w ogrodzeniu; oś wrzecio- 
na, scs. vereja 'zasuwa, zawora”. Psł. *vereja 
*skrzydło wrót” (wtórnie 'słup, na którym 
jest zawieszone skrzydło wrót”), od psł. 
czas. *verti 'przyciskać, przymykać, zamy- 


wierzgać 


kać (zob. zawrzeć), z przyr. *-ćja (co do 
budowy por. pierzeja). Pierwotne znaczenie 
*to, co zamyka coś”. 

wierzgać od XV w. (stp. wirzgać) 'uderzać, 
kopać tylnymi nogami (o zwierzętach), stp. 
też "wracać, cofać”; jednokr. wierzgnąć. Por. 
cz. vrhat 'rzucać, ciskać; rodzić (o zwierzę- 
tach)”, r. otvergdt "odrzucać, scs. vrożenije 
*rzucenie, rzut”. Psł. *vfgati rzucać, ciskać”, 
czas. wielokr. od psł. *vergti, *vfgo 'rzucić” 
(por. stcz. vrci, vrhu 'rzucić, cisnąć, scs. 
vreśti, vrego 'ts., ch./s. vtći, vrgnem 'poło- 
żyć, podziać; ruszyć; rzucić”), pokrewne 
z łac. vergó, vergere 'skłaniać się, pochylać 
się”, stind. vrndkti 'obraca, odwraca”, od pie. 
*uer-g-, będącego rozszerzeniem pierwiast- 
ka *uer- 'obracać, kręcić. Polskie znaczenie 
rozwinęło się z "wyrzucać kopyta do tyłu 
(o zwierzętach)”. 

wierzyć od XIV w. 'przyjmować, uznawać 
coś za prawdę, być przekonanym o czymś, 
*polegać na kimś lub na czymś, ufać komuś, 
czemuś, 'wyznawać religię, daw. 'powie- 
rzać; z przedr. powierzyć (por. cz. povefit 
*powierzyć, polecić, zlecić, ch./s. póvjeriti 
*'powierzyć; poruczyć, zlecić; wtajemniczyć 
kogoś”), uwierzyć, zawierzyć, zwierzyć się. 
Ogsł.: cz. vćrit 'wierzyć, dowierzać, ufać, 
r. vćrit wierzyć, ufać”, scs. veriti, verjo 'wie- 
rzyć. Psł. *veriti, *vefg uznawać coś za 
prawdę, być przekonanym o czymś, dawać 
czemuś wiarę; polegać na kimś lub na 
czymś, ufać, mieć zaufanie, czas. odrzecz. 
od psł. *vćra 'przeświadczenie, przekonanie, 
pewność, że coś jest prawdą, ufność, że coś 
się spełni” (zob. wiara). — Od tego wierzy- 
ciel; od czas. przedrostkowego powiernik. 

wieszać od XV w. 'powodować, by coś wi- 
siało, zawieszać”, 'zadawać śmierć przez po- 
wieszenie”; z przedr. przewieszać, wywieszać, 
zawieszać, zwieszać. Ogsł.: cz. veśet "wieszać; 
zwieszać, opuszczać, r. veśat wieszać, za- 
wieszać; tracić na szubienicy”, ch./s. vjeśati 
*wieszać, zawieszać”. Psł. *vesati [< *ves-ja-ti] 
*wieszać, zawieszać, czas. wielokr. od psł. 
*vćsiti powodować, by coś wisiało, zawie- 
sić, powiesić, por. p. daw. XVI-XVII w. 
wiesić, wieszę "wieszać, cz. vesit 'ts.; pozba- 
wiać życia przez powieszenie”, vćsit hlavu 
*opuścić, zwiesić głowę”, povesit "powiesić, 


696 


wieś 


r. vćsit, vesu "mieć jakiś ciężar, wagę; ważyć, 
dial. "wieszać, povćsit "powiesić, zawiesić, 
scs. povćsiti 'ts., słwń. vćsiti "wieszać; dziś 
w polskim tylko z przedr.: odwiesić, powie- 
sić, przewiesić, przywiesić, wywiesić, zawie- 
sić. Podstawowe *vósiti to czas. kauzat. od 
psł. *visćti (zob. wisieć), z typową wymianą 
rdzennego *i => *e (z wcześniejszej alterna- 
cji *ei > *oi). — Od czas. przedrostkowych 
przywieszka, wywieszka. 

wieszcz od XVIII w. 'natchniony, genialny, 
wybitny poeta, przest. 'człowiek przepo- 
wiadający przyszłość, wróżbita”, daw. 'roz- 
noszący wieści”, dial. stp. XV w. wieszczec 
*"wróżbita, wieszczek, czarownik”, daw. od 
XVI w. wieszczek 'wieszczbiarz, wróżbita”, 
wieszcza 'prorokini, wieszczka, wróżka”, 
wieszczka 'wróżka”, wieszczyca 'ts.. Por. cz. 
vóśtec 'wróżbita; wieszcz', r. przest. veśćiin 
*wieszcz, wróżbita, veśćun'ja 'wieszczka, 
wróżka”, ch./s. vjestac 'czarownik, mag”, vjeś- 
tica czarownica, wiedźma; motyl nocny, 
ćma, słwń. vóśća "wiedźma, czarownica, 
Pierwotną podstawę tych wyrazów stanowił 
przym.: p. książk., daw. XV-XVII w. wiesz- 
czy 'mający dar przepowiadania przyszło- 
ści” (wieszcza baba wróżka, czarownica”), 
też w funkcji rzecz. 'wróżbita, wieszczek”, 
kasz. Yeści 'jasnowidz; człowiek widzący du- 
chy; lunatyk; upiór”, cz. daw. vestf 'proroczy”, 
r. przest. veśćij 'wieszczy”, br. vćśćy "mądry, 
potrafiący przepowiadać, ch./s. vjest 'biegły 
w czymś, wyćwiczony, zręczny”, słwń. veść 
'doświadczony, biegły”. Psł. *veśće "wiele wie- 
dzący, doświadczony, znający przyszłość, 
przepowiadający przyszłość”, z pierwotnego 
*ved-tio- od psł. *vedeti 'wiedzieć” (zob. 
wiedzieć). — Od tego wieszczyć od XVII w. 
"przepowiadać przyszłość; być zapowiedzią 
przyszłości, wróżyć” (por. daw. wieszczarz 
*wróżbita, wieszczba "wróżba, wieszczbiarz 
*wróżbita ); zob. wieścić. 

wieś ż od XIII w.; zdr. wioska. Ogsł.: cz. ves, 
r. przest. ves, SCS. vbsb. Psł. *vbsb Ż 'wieś', 
najbliższe odpowiedniki: stind. viś- 'miej- 
sce pobytu, dom, awest. vis- 'dom, wieś, 
plemię”, łac. vicus wieś; zagroda chłopska; 
dzielnica miasta, ulica, gr. oikos 'dom', 
z pie. *uik- / "ueik- | *uoiK-o- 'dom, wieś; 
wyraz słow. kontynuuje prapostać *"uik-i-. 


wieścić 


Co do znaczenia zob. sioło. — Od tego wiej- 
ski (<*wieśski); wieśniak. 

wieścić od XIX w. 'głosić, zawiadamiać, ob- 
wieszczać, zapowiadać”, 'przepowiadać przy- 
szłość, być zapowiedzią przyszłości; wróżyć”; 
z przedr. obwieścić od XV w. 'ogłosić, podać 
do wiadomości”, wielokr. obwieszczać. Por. 
cz. vestit 'oznajmiać, ogłaszać; prorokować, 
przepowiadać, strus. vestiti "ogłaszać, oznaj- 
miać”, r. dial. vestif "wzywać, wołać; mówić 
uroczyście, ogłaszać; odwiedzać, bg. dial. 
vestjd se "pokazywać się, afiszować się”. Psł. 
*vćstiti "przekazywać wieść, wiadomość, 
ogłaszać, oznajmiać”, czas. odrzecz. od psł. 
*yćstv wiadomość, wieść” (zob. wieść I). — 
Od czas. przedrostkowego obwieszczenie. 

wieść I ż od XIV w. 'wiadomość, pogłoska, 
fama”, daw. "podanie, legenda, stp. też 'plot- 
ka, obmowa, kasz. Vesc "wiadomość, po- 
głoska”. Ogsł.: dł. wesć "wiadomość, wieść, 
cz. przest. vćst / vest 'ts.; podanie, legenda”, 
r. vest "wiadomość, wieść, scs. vćst» 'ts... Psł. 
*yćstv [< *ved-tv] ż wiedza; wiadomość, 
wieść, pogłoska”, pierwotnie nazwa czynno- 
ści (wtórnie skonkretyzowana) od psł. czas. 
*yćdeti (zob. wiedzieć), z przyr. *-t», por. 
pokrewne, tak samo zbudowane stind. vitti- 
"wiedza, awest. visti- 'ts.' [< pie. *uoid-ti-]. 

wieść II wiodę od XIV w. 'prowadzić, kiero- 
wać, 'iść na czele, przewodzić, prowadzić, 
"przeciągać czymś po jakiejś powierzch- 
ni, przesuwać, 'stanowić dojście, przej- 
ście, wejście dokądś, prowadzić, 'realizo- 
wać, kontynuować coś'; z przedr. dowieść, 
odwieść, powieść się 'udać się, poszczęścić 
się” (daw. w XVI w. 'zdarzyć się, stać się, 
"pozwolić, spodziewać się czegoś, zapowie- 
dzieć coś), przywieść, rozwieść 'udzielić 
rozwodu, rozwiązać małżeństwo” (stp. od 
XV w. też 'poprowadzić, 'rozłożyć, rozsze- 
rzyć, 'oświadczyć”, uwieść (stp. XIV w. 'upro- 
wadzić, porwać”, w XVI w. uwieść czci 'ubli- 
żać, uwłaczać”), wywieść, zawieść, zwieść; 
wielokr. wodzić, z przedr. dowodzić, odwo- 
dzić, powodzić się, przewodzić (stp. 'prowa- 
dzić, wieść, 'przeprowadzać przez coś"), 
przywodzić, rozwodzić, uwodzić, wywodzić, 
zawodzić, zwodzić. Ogsł.: cz. vćst, vedu 'pro- 
wadzić, wieść, przewodzić; przeprowadzać; 
kierować, r. vesti, vedu "prowadzić, wieść, 


697 


wietrzyć 
scs. vesti, vedg "prowadzić". Psł. *vesti, *vedg 
*wieść, prowadzić”, dokładne odpowiedniki 
w bałt.: lit. vesti, vedu "prowadzić; kierować; 
żenić się”, łot. vest, vedu 'ts., z pie. *ued"- 
"wieść, prowadzić. — Od czas. przedrost- 
kowych dowód, odwody, powód, przewód 
(stp. od XIII w. przewod / przewoda 'obo- 
wiązek przewożenia rzeczy panującego i je- 
go urzędników”, w XV w. 'przeprowadzenie; 
pogrzeb”, od XIV w. przewody mn 'prze- 
wodnia niedziela, pierwsza niedziela po 
Wielkanocy”), rozwód od XV w. 'rozwiąza- 
nie małżeństwa”, odwód od XVIII w. 'rezer- 
wa, zapas” (daw. od XV w. 'oczyszczenie 
się z winy, usprawiedliwienie się, uniewin- 
nienie się; kompromis'); podwoda (stp. od 
XIII w. podwoda I podwod 'powinność do- 
starczania środków transportu panującemu 
i jego urzędnikom”, w XVI w. też podwody 
mn 'konie rozstawne, które można zmie- 
niać w określonych miejscach w czasie 
dłuższej podróży”, dial. podwoda 'obowią- 
zek oddania konia z zaprzęgiem na żąda- 
nie władzy; furmanka wysyłana urzędowo 
z polecenia sołtysa”); przewodnik stp. 'ten, 
który prowadzi” (+ przewodniczyć, prze- 
wodniczący); przywódca 'ten, kto przewodzi 
innym” (zamiast przewódca, od przewodzić; 
por. stp. KV w. przywódca I przywodźca 
I przywojca 'osoba wyznaczona przez sąd, 
asystująca przy składaniu przysięgi ). 
wietrzeć od XV w. 'tracić niektóre właści- 
wości (zwłaszcza zapach, świeżość) wsku- 
tek dostępu powietrza, światła, wilgoci”, stp. 
XV w. wietrzeć / wietszeć / wiotszeć 'starzeć 
się, w XVI w. wiotszeć / wietszeć 'słabnąć, 
niszczeć, marnieć, wątleć ze starości; 
z przedr. zwietrzeć, zwietrzały. Por. cz. vet- 
śet 'stawać się starym, zgrzybiałym”, strus. 
vetśati 'zamierać, zanikać (o obyczajach); 
usychać, więdnąć”, r. vetśdt 'zużywać się, 
niszczeć”, scs. vetośati 'starzeć się”. Pierwot- 
na polska postać wietszeć (wtórnie skojarzo- 
na z wietrzyć, zob.), czas. odprzym. od stp. 
XV-XVII w. wiotchy 'stary, dawny”, 'zmur- 
szały, zgrzybiały, zużyty, zniszczony”, psł. 
*vetvcho 'stary” (zob. wiotki). 
wietrzyć od XVI w. 'umożliwiać dostęp świe- 
żego powietrza, wystawiać na działanie 
świeżego powietrza, 'szukać, śledzić, wy- 


wiewiórka 


czuwać węchem'; z przedr. przewietrzyć, 
wywietrzyć, zwietrzyć "wyczuć węchem'; 
wielokr. z przedr. przewietrzać, wywietrzać, 
zwietrzać. Ogsł.: cz. vetrit 'wietrzyć, wę- 
szyć; przeczuwać”, r. dial. vćtrit 'tropić za 
pomocą węchu (o psie), ch./s. vjetriti 'wie- 
trzyć, przewietrzać”, 'wietrzeć, ulatniać się”, 
'rozglądać się ze strachem”. Psł. *vćtriti 'pod- 
dawać działaniu wiatru, 'chwytać wiatr 
w nos, wyczuwać węchem”, czas. odrzecz. 
od psł. *vetra 'wiatr” (zob. wiatr). 

wiewiórka od XV w. 'gryzoń nadrzewny 
Sciurus vulgaris", stp. też 'skórka z wiewiór- 
ki”, w stp. XV w. także wiewierzyca 'skórka 
z wiewiórki, w XIII w. 'danina składana 
pierwotnie w postaci skórek wiewiórczych”, 
w XV w. wyjątkowo wiewiór 'wiewiórka” 
(por. także wiewierne 'danina w postaci 
skórek wiewiórczych”); zdr. wiewióreczka. 
Ogsł. (ale z różnymi przyrostkami): cz. ve- 
verka i vevefice, r. daw. veverica, ch./s. 
vjeverica. Psł. *vćvervka / *veverica *wie- 
wiórka, pokrewne ze stpr. weware 'ts., lit. 
vćveris 'ts., łot. vdvere 'ts., łac. viverra 'ła- 
sica, fretka”, pers. varvarah "wiewiórka, 
wszystkie od podstawy *ue(r)-uer-, będącej 
podwojeniem pie. pierwiastka *uer- 'zwijać 
(się), kręcić (się)”. Pierwotne znaczenie 'to, 
co się zwija, kręci, ruchliwe zwierzę. — Od 
tego wiewiórczy. 

wieźć wiozę od XIV w. 'przemieszczać za po- 
mocą środka komunikacji”, kasz. vezc, Yozg 
I Yezg 'ts.; z przedr. dowieźć, nawieźć, od- 
wieźć, przewieźć, przywieźć, rozwieźć, wy- 
wieźć, zawieźć, zwieźć; wielokr. wozić (zob.). 
Ogsł.: cz. vózt, vezu 'wieźć”, r. vezti, vezi 
*wieźć, pot. 'powodzić się, szczęścić się”, 
scs. vesti, vezp 'wieźć. Psł. *vezti, *vezg 
*wieźć, dokładny odpowiednik: lit. veżti, 
veźu 'wieźć, dalej pokrewne ze stwniem. 
wegan 'poruszać się” (dziś niem. sich bewe- 
gen 'ts. ), stang. wegan 'przynosić, przypro- 
wadzać” (ang. way 'droga'), łac. vehó, vehere 
"poruszać, prowadzić, wieźć, nieść, ciąg- 
nąć, stind. vdhati "wiezie, wiedzie, jedzie”, 
wszystkie od pie. *ue$"- 'jechać, wieźć”. — 
Od czas. przedrostkowych dowóz, powóz 
"rodzaj pojazdu konnego” (stp. XV w. 'prze- 
wiezienie czegoś wozem”, od XII w. 'powin- 
ność dostarczenia środków transportu pa- 


698 


więcej 
nującemu i jego urzędnikom”, od XVI w. 
*wóz, środek transportu, w XVI w. też 'le- 
miesz”), przewóz (stp. XIII w. 'obowiązek 
przewożenia rzeczy panującego i jego urzęd- 
ników”, od XIII w. też 'miejsce i urządzenia 
służące do przeprawy przez wodę”, w XV w. 
'opłata za przewiezienie przez rzekę”, 'prze- 
wiezienie”), przywóz, wywóz; zwózka; prze- 
woźnik od XV w. 'ten, kto przewozi” (stp. 
*'ten, kto się trudni przewozem wodnym, 
sternik, wioślarz”). Zob. też nawóz, wąwóz. 
wieża od XV w. 'wysoka budowla, zwykle 
kształtu czworobocznego lub cylindryczne- 
go, o niewielkiej w stosunku do wysokości 
podstawie, 'wysoka konstrukcja stalowa 
lub drewniana o różnym zastosowaniu”, od 
XIII w. 'drewniane obudowanie nad kotła- 
mi, w których odparowywano solankę, wie- 
ża warzelnicza, kasz. Yeźd "wieża; wysoko 
ułożona sterta torfu”; zdr. wieżyczka (por. 
stp. wieżyca "mała wieża). Ogsł.: dł. wjaża 
'dom; dom mieszkalny; sień, cz. veź ż 
*wieża, stcz. veżć "wieża; więzienie, areszt”, 
strus. veźa / veża 'lekka budowla mieszkal- 
na (jurta, kibitka, namiot)”, 'budowla for- 
teczna, baszta”, "budynek gospodarczy”, veżi 
mn 'obóz, koczowisko”, r. daw. vćźa 'na- 
miot; jurta, dial. też 'szałas, *ziemianka”, 
ukr. vćża 'wieża”, daw. 'namiot”, słwń. vćża 
*sień, przedpokój; westybul, hol”, ch. dial. vć- 
Ża 'sień; kuchnia w chacie chłopskiej”. Psł. 
*veża [< *vez-ja] (czy też *veża [< *vez-ja]) 
*"wóz z ustawionym na nim namiotem, ru- 
chome, przewożone pomieszczenie miesz- 
kalne; namiot, jurta, szałas, wtórnie 'coś 
przypominającego kształtem namiot, wyso- 
ka budowla ostro zakończona, od psł. *vez- 
ti 'wieźć” (zob. wieźć). Pierwotne znaczenie 
*to, co się przewozi, wozi ze sobą”. 
więc od XIV w. sp. 'zatem, toteż; a zatem. 
Por. ch./s. već (daw. vćće) 'już; ale, lecz”, 
słwń. već już. Ze stp. XV-XVI w. przysł. 
więc(e) 'więcej; lepiej; dalej, na przyszłość, 
potem”, który z psł. *vęte 'więcej” (zob. wię- 
cej). 
więcej st. wyższy od dużo, stp. XIV-XVI w. 
więce / więcej więcej; lepiej; dalej, na przy- 
szłość, potem”. Ogsł.: cz. vfc(e) "więcej, bar- 
dziej, strus. vjaće "więcej, scs. vęśte 'ts.. 
Psł. *vęte więcej” przysł. od psł. przym. 
*yętvjv większy” (zob. większy). Zob. więc. 


więdnąć 


więdnąć od XV w. 'wiotczeć, tracić wilgoć, 
usychać (o roślinach)”, przen. 'tracić siły, 
zdrowie, energię, młodość, świeżość, mi- 
zernieć, starzeć się, gnuśnieć, 'tracić na 
sile, na intensywności, słabnąć, niszczeć, 
przemijać, daw. 'schnąć, wysychać, chud- 
nąć'; z przedr. zwiędnąć; także *świędnąć: 
z przedr. stp. XV w. uświędnąć 'uschnąć, 
zwiędnąć (o roślinach); stracić siły, znużyć 
się (upałem, o ludziach)”. Ogsł.: cz. vadnout, 
r. vjdnut, ch./s. venuti, scs. prisvęnoti 'zwięd- 
nąć”. Psł. *(s)vędngti 'tracić świeżość, wiot- 
czeć, marnieć, zapewne pokrewne z niem. 
schwinden 'maleć, ubywać, niknąć; usy- 
chać, zsychać się (o drewnie)”, stang. swin- 
dan 'ubywać, kurczyć się, marnieć, czas. 
inchoat. od pie. *(s)yend'- *marnieć, więd- 
nąć. Pierwotne znaczenie 'zaczynać mar- 
nieć, zaczynać więdnąć”. Por. wędzić. — Od 
czas. przedrostkowego uwiąd. 

większy od XVII w. st. wyższy od duży i wiel- 
ki, daw. od XIV w. więcszy / więtszy 'ts.. 
Por. cz. vetśi 'większy”, stcz. vócśi 'ts., ch. 
dial. kajk. vekśi 'ts., słwń. daw. i dial. vćkśi 
*ts.” oraz stcz. veci 'ts., scs. vęśtii 'ts., ch./s. 
veći 'ts.. Psł. *vęfvjv m, *vętbSi ż, *vęte n 
*większy, przym. używany w funkcji st. 
wyższego do psł. *velv(jv) i *velika wielki, 
duży”, bez pewnej etymologii, łączony z bałt. 
nazwą rzeczną (lit. Venta, łot. Vefita) oraz 
ze stwniem. wunsc, dziś niem. Wunsch 'ży- 
czenie”, łac. venus 'miłość; wdzięk, powab; 
kochanka”, Venus 'bogini miłości”, stind. vd- 
nati "pragnie, kocha”, het. uen- / uent- 'ob- 
cować cieleśnie', wszystkie od pie. *uen(t-) 
"dążyć, chcieć. Pierwotna polska postać 
więcszy > więtszy > większy, z rozwojem 
grupy spółgłoskowej cś > tś > kś. — Od tego 
większość; powiększyć, zwiększyć. 

więzić więżę od XIV w. 'trzymać w przy- 
musowym zamknięciu, w niewoli, w wię- 
zieniu”, daw. też 'nakładać więzy, pęta, kaj- 
dany”, w XVI w. 'dziać, splatać” (u Mączyń- 
skiego sieci więzić, dziać); z przedr. uwięzić 
*pozbawić wolności, wtrącić do więzienia; 
unieruchomić, w XVI w. uwiązić 'utkwić. 
Płnsł.: cz. vezit 'więzić, strus. vęziti 'sie- 
dzieć w niewoli, być związanym, r. dial. 
vjazft "osadzić w więzieniu, stukr. vjaziti 
*wsadzać do więzienia. Psł. dial. *vęziti, 


699 


więź 
*vężo "powodować, że ktoś jest uwięziony, 
osadzony gdzieś”, czas. kauzat. od psł. *vęz- 
noti 'grzęznąć, zapadać się w coś, więznąć” 
(zob. więznąć), pierwotne znaczenie 'powo- 
dować, że ktoś, coś uwięźnie, utknie gdzieś”. 
Prawdopodobnie na ten czas. nawarstwił się 
nowszy czas. odrzecz. z podstawowym zna- 
czeniem 'założyć więzy, kajdany” od psł. 
*yęza 'to, co wiąże, spaja coś z czymś, co 
służy do wiązania, związywania, *vęzb 'wią- 
zanie, spajanie, łączenie” (zob. więzy, więź). 
— Od tego więzień od XV w. 'ten, kto jest 
osadzony w więzieniu, stp. 'człowiek po- 
zbawiony wolności, pojmany w niewolę” 
(por. cz. vezeń, r. daw. vjdzen, ukr. vjdzen'), 
utworzony jak uczeń (od uczyć). 
więzienie od XV w. 'zakład karny, w którym 
się odbywa karę pozbawienia wolności”, stp. 
XV w. tylko 'stan pozbawienia wolności, 
niewola”. Por. cz. vćzeni n 'więzienie; areszt”. 
Rzecz. odsłowny *vęzenvje 'wiązanie, spa- 
janie, łączenie” od psł. *vęzti, *vęzp "wić, 
splatać, wiązać” (zob. wiązać), wtórnie skon- 
kretyzowany. W świadomości użytkowni- 
ków języka od więzić (zob.), ale w takim 
razie oczekiwalibyśmy rzecz. odsłownego 
*więżenie (< *vęz-je-noje), jak łażenie <= ła- 
zić, rażenie < razić, skażenie = skazić. 
więznąć od XV w. (przest. wiąznąć) 'grzęz- 
nąć, utykać w czymś, wbijać się w coś, dial. 
więzgnąć 'ts.; z przedr. uwięznąć. Ogsł.: cz. 
vdznout 'więznąć, grzęznąć, r. vjdznut 'ts., 
słwń. vćzniti 'ugrzęznąć, utknąć w czymś”. 
Psł. *vęzngti 'grzęznąć, zapadać się w coś, 
więznąć w miejscu, w którym się stoi”, czas. 
inchoat. od psł. *vęzti, *vęzg "wić, splatać, 
wiązać” (zob. wiązać), pierwotne znacze- 
nie 'zacząć być związanym, uwięzionym 
w czymś. 
więzy mn od XVII w. 'łańcuchy, kajdany, 
okowy, pęta. Ogsł.: cz. vaz 'kark; wiązad- 
ło”, słc. vizy mn 'więzy”, r. dial. vjdzy 'ts., 
ch./s. vćz m 'haft; więzy, wiązanie”. Psł. *vęz 
*to, co wiąże, spaja coś z czymś, co służy do 
wiązania, związywania, rzecz. odczas. od 
psł. *vęzti "wić, splatać, wiązać” bądź od 
wielokr. *vęzati wiązać (zob. wiązać). 
więź ż od XVII w. 'to, co łączy, jednoczy, spa- 
ja, zbliża, związek, spójnia, powiązanie, 
łączność”, przest. "przedmioty razem zwią- 


Wigilia 
zane, wiązka, wiązanka, pęk”, 'to, na czym 
coś jest uwiązane, 'budowa ciała, dial. 
*wiązka zboża”. Por. r. vjaz” ż 'więź”, słwń. 
vćz ż 'wiązadło, spoiwo; oczko w dzianinie, 
w sieci; wiązanie winorośli do tyczek”. Psł. 
*vęzv Ż "wiązanie, spajanie, łączenie”, nazwa 
czynności (wtórnie skonkretyzowana) od 
psł. *vęzti, *vęzg "wić, splatać, wiązać (zob. 
wiązać), z przyr. *-b. 

Wigilia od XVI w. (daw. Wigilija), też Wilia 
(daw. Wilija) od XIV w. 'przeddzień Bożego 
Narodzenia, wigilia 'dzień poprzedzający 
jakieś święto, wydarzenie”, stp. od XIV w. 
wilija, w XVI w. u Mączyńskiego wigilija 
życzenie z łac. kościelnego vigilia 'dzień po- 
przedzający ważne święta”, łac. klasyczne 
vigilia 'czuwanie; stanie na straży, straż, po- 
sterunek” (od łac. vigil 'czuwający, czujny”). 
ku ze średniowieczną wymową łac. g (jak 
w ajent : agent, daw. jenerał : generał). 

wikłać od XV w. (daw. też wichłać) 'plątać, 
gmatwać”, wikłać się 'być, stawać się poplą- 
tanym, zamotanym”, przen. 'komplikować 
się, gmatwać się”, stp. XV w. *zaplątać się, 
wpaść w sieci”, dial. wichłać 'wikłać, kręcić”, 
wikłać się 'plątać się”, kasz. viylac "wiercić 
się, kręcić się; z przedr. rozwikłać 'rozwią- 
zać, uwikłać się 'wplątać się” (stp. XV w. 
uwikłać 'wplątać w coś, omotać czymś”), 
zawikłany 'zagmatwany”. Por. cz. viklat 'ru- 
szać, poruszać”, viklat se 'ruszać się, chwiać 
się” oraz r. vichljat 'chwiać”, pot. 'chwiać się; 
chybotać się”, słwń. vihljati kręcić. Starsza 
prawdopodobnie postać wichłać z pierwot- 
nej *vichlati ruszać, poruszać, kręcić, plą- 
tać”, będącej czas. intensywnym z przyr. *-I- 
(co do budowy por. np. kwilić) od psł. czas. 
*yvichati "wykonywać szybkie koliste ruchy, 
wymachiwać, machać, kręcić czymś” (por. 
r. dial. vichdt poruszać tam i z powrotem, 
chwiać; nastawiać zwichnięte kości”, ukr. vy- 
chdty "machać; wierzgać, stwń. vfhati 'ma- 
chać, wymachiwać, wywijać; zginać, pod- 
wijać, zakasywać”), będącego z kolei czas. 
ekspresywnym z przyr. *-ch- (por. np. ma- 
chać) od psł. *viti, *vvjp przez zwijanie 
nadawać czemuś okrągły, owalny, kolisty 
kształt; wić, splatać; obracać” (zob. wić II). 


700 


wilk 


Por. utworzone od tej samej podstawy 
z przyr. *-ol-i- kasz. vixolóc są 'wiercić się, 
kręcić się”. 

wilga od XVIII w. (w XV w. nazwa osobowa 
Wilga) 'ptak Oriolus oriolus', dial. też wiel- 
ga I wywilga I wywiołga, stp. XV w. i dial. 
także wywielga. Ogsł.: cz. dial. viha 'wil- 
ga, też 'żołna”, r. ivolga 'wilga', ch./s. viiga 
*wilga”, dial. 'remiz, Parus pendulinus”. Psł. 
*y]ga czy *jvv]ga 'wilga, zestawiane z lit. 
volungć 'wilga', łot. valuodze 'ts., z drugim 
członem śrwniem. wite-val 'wilga* (wite 
*drzewo”), awest. vara(n)gan- 'jakiś ptak”, 
ale pochodzenie tych wyrazów niejasne. 

wilgoć ż od XVI w. nasycenie czegoś wodą; 
woda nasycająca coś, daw. 'płyn w orga- 
nizmie ludzkim”, dial. też 'odwilż”. Rzecz. 
abstr. z przyr. -oć (co do budowy por. 
dobroć, zob. dobry), dawniej też z innymi 
przyr.: stp. wilkość 'wilgoć', też 'sok, napój”, 
u Mączyńskiego wilkość / wilgość "wilgoć, 
daw. wilgota 'ts.. Od p. daw. wilgi "mokry, 
wilgotny”, też (od XV w.) wilki [< *wilgki] 
*nasycony wilgocią, wilgotny” (w stp. także 
"obfity, bogaty”, por. cz. vlhky, słc. vlhky, 
r. vólgkij, ukr. vóhkyj, stwń. vólgek 'wilgot- 
ny. Psł. *vjge "nasycony wilgocią, wilgot- 
ny, mokry” (wtórna psł. postać *vfgvks 'ts. 
z nawarstwionym przyr. *-ke, por. np. pręd- 
ki, słodki), pokrewne z lit. vilgyti "moczyć, 
vilkśnas 'wilgotny, stpr. welgen 'katar', 
stwniem. welc 'wilgotny, miękki, zwiędły” 
(dziś niem. welk *zwiędły”), wolchan / wol- 
cha 'chmura, obłok” (dziś niem. Wolke 'ts.'), 
irl. folcain "moczyć, od pie. *uelg- 'wilgot- 
ny, mokry”. — Od tego wilgotny (daw. wil- 
kotny) —> wilgotność, wilgocić, zawilgocić, 
wilgotnieć, zwilgotnieć. 

wilk od XV w. (stp. też wielk) "zwierzę Canis 
lupus”, w stp. także 'wilkołak”, 'jakaś choro- 
ba końska, kasz. rilk 'wilk'; zdr. wilczek. 
Ogsł.: cz. vlk, r. volk, scs. vlvk». Psł. *v[ke 
'wilk, odpowiednie nazwy zwierzęcia też 
w innych językach ie., np. lit. vilkas, łot. 
vilks, goc. wulfs (dziś niem. Wolf), stind. 
vfkas, też (z przestawką) łac. lupus, gr. bykos. 
Kontynuuje pie. *wujk'o- 'wilk', od pie. pier- 
wiastka *uel- "rwać, szarpać, pierwotne zna- 
czenie 'ten, który rozrywa, rozszarpuje (zdo- 
bycz)”. — Od tego wilczy; wilczyca; wilczur. 


wilkołak 


wilkołak od XV w. 'człowiek mogący się 
przemieniać w wilka (według dawnych wie- 
rzeń ludowych)”, daw. od XV w. też wilko- 
łek, wilkołka 'ts.. Ogsł.: cz. vlkodlak, r. dial. 
volkodldk / volkoldk, ch./s. vukodlak. Psł. 
*y[kodlaks 'wilkołak” (pierwotnie przypusz- 
czalnie "mający wilczą sierść”), złożenie 
z pierwszym członem psł. *vfka 'wilk” (zob. 
wilk), człon drugi od psł. dial. *dlaka 'sierść 
zwierzęca, zarost, włosy na ciele ludzkim, 
upierzenie ptaków” (wyraz poświadczony 
w płdsł., por. ch./s. dlaka 'włos; zarost, wło- 
sy; sierść; puszek na roślinach, bg. dial. 
dldka 'włosy, sierść; pióra, pierze”; w zachsł. 
szczątkowo postać *tlaka, na którą wskazuje 
stcz. tlaka *zarost jako oznaka dojrzałości; 
pokrewny prawdopodobnie z bałt. nazwą 
niedźwiedzia z pierwotnym znaczeniem 
"kudłaty, kosmaty”: stpr. clokis, lit. lokys, łot. 
lacis [< *klakio- < *tlakio-], od nie zachowa- 
nego pbałt. ttlakd 'sierść, kudły”). 

wilżyć od XVI w. 'czynić wilgotnym”; z przedr. 
zwilżyć, wielokr. zwilżać; wilgnąć od XVII w. 
*stawać się wilgotnym, zawilgnąć. Czas. 
odprzym. od stp. wilgi 'wilgotny”, psł. *v/g» 
*ts'. (zob. wilgoć). 

wina od XIV w. 'czyn naruszający normy 
postępowania, wykroczenie, przewinienie, 
występek, błąd”, 'to, co powoduje złe skutki, 
niepożądane następstwa, przyczyna, powód 
złego, przyczynienie się do czegoś złego”, 
daw. 'grzywna, kara” (np. bita wina 'kara za 
zabójstwo lub zranienie '), dial. też *preten- 
sja. Ogsł.: cz. vina "wina, przewinienie; przy- 
czyna czegoś złego, nieprzyjemnego”, r. vind 
'wina; przyczyna”, scs. vina 'powód, przyczy- 
na; wymówka, wykręt; wina, przewinienie”. 
Psł. *vina [< *uei-na] 'czyn naruszający nor- 
my postępowania (prawne, obyczajowe, mo- 
ralne), wykroczenie, występek, przewinie- 
nie, błąd, grzech; to, co powoduje złe, na- 
ganne skutki, przyczyna, powód złego, 
pokrewne z lit. daw. vaina 'błąd, wada, ska- 
za, łot. vaina 'wina, przewinienie, błąd”, 
vaindt winić, obwiniać; czynić szkodę” (wy- 
razy bałt. sprowadzają się do pierwotnego 
*uai-na), od pie. pierwiastka *uei- 'zdążać 
ku czemuś, ścigać” (w innych językach ie. 
pokrewne wyrazy oparte na tym pierwiast- 
ku utworzone są za pomocą innych przyr., 


701 


winszować 


np. łac. vitium 'błąd, wada, ułomność; wy- 
stępek, wina”). Pierwotne znaczenie zapew- 
ne 'Ściganie (np. przestępcy)”, z czego 'prze- 
winienie. — Od tego winien, winny od 
XIV w., daw. XVI w. winny "należny, nale- 
żyty, 'obowiązany”. Zob. winić, winowajca. 

winić od XV w. 'uważać kogoś za winnego, 
przypisywać winę, oskarżać; z przedr. ob- 
winić, przewinić, zawinić; wielokr. -winiać: 
z przedr. obwiniać. Ogsł.: cz. vinit "winić, 
obwiniać”, strus. viniti 'być przyczyną cze- 
goś; winić; sądzić, osądzać; karać”, r. vinit 
*oskarżać, obwiniać, bg. vinjd 'winić”. Psł. 
*viniti, *vińg "obarczać winą, przypisywać 
komuś winę, uważać kogoś za winnego, 
oskarżać”, czas. odrzecz. od psł. *vina (zob. 
wina). 

wino od XIV w. 'napój otrzymywany przez 
fermentację moszczu z winogron”, stp. też 
'grono winorośli, *winorośl, roślina Vitis 
vinifera'. Ogsł.: cz. vino, r. vinó, ch./s. vino. 
Psł. *vino 'wino”, zapożyczenie z łac. vinum 
*wino', por. też np. gr. oinos [< uoinos] 'ts., 
nieznanego pochodzenia, prawdopodobnie 
z jakiegoś starożytnego języka regionu śród- 
ziemnomorskiego. — Od tego winny 'odno- 
szący się do wina — winnica od XV w. 
*'ogród, w którym uprawia się winorośl”, 
daw. 'piwnica na wino” —> winniczek 'Śli- 
mak Helix”; winiarz "wytwórca, sprzedawca 
win” — winiarnia "lokal, w którym się sprze- 
daje wino; wytwórnia wina”, daw. 'piwnica 
na wino'; też w złożeniach winobranie, wi- 
nogrono 'owoc winorośli, pot. 'krzew wi- 
norośli', winorośl 'roślina Vitis vinifera'. 

winowajca od XV w., najpierw winowaćca 
*ten, kto zawinił, popełnił występek”, stp. 
"przestępca czy też dłużnik”, stp. od XV w. 
także winowaciec 'winowajca, sprawca; dłuż- 
nik”, winowatca 'ts.. Z przyr. -ca / -ec od 
daw. (XV-XVII w.) winowat i winowaty 
*dłużny, obowiązany, winien, winny”, które 
od daw. (XV-XVI w.) czas. winować 'oskar- 
żać, obwiniać, przypisywać winę” (będącego 
czas. odrzecz. od wina, zob.). Postać wino- 
wajca z wcześniejszego winowaćca (z roz- 
wojem grupy spółgłoskowej ćc > jc, por. raj- 
ca). — Od tego winowajczyni. 

winszować od XVI w. 'składać życzenia, gra- 
tulacje', daw. winszować / winczować 'gra- 


wionąć 


tulować, 'życzyć, 'sprzyjać, dobrze życzyć”; 
z przedr. powinszować. Por. dł. winśowaś, 
gł. winćować, cz. vinśovat. Zapożyczenie 
z niem. wiinschen 'życzyć”. 

wionąć od XVI w. 'wiejąc, przepłynąć, prze- 
lecieć, powiać skądś, zawiać, zalecieć czymś”, 
'poruszyć czymś, 'poruszyć się, załopotać, 
powiać, 'lekko przebiec, przemknąć się, 
daw. 'pierzchnąć, ulotnić się, zniknąć, stp. 
XV w. wianąć 'powiać, dmuchnąć'; z przedr. 
owionąć. Płnsł.: stcz. vóntiti, cz. vanout 'wiać, 
powiewać, dmuchać, wionąć” (-4- pod wpły- 
wem vdt 'wiać'), dial. vćnut 'zawiać, po- 
wiać, r. vćnut 'zawiać, powiać, dmuchnąć 
(o wietrze)”, ukr. dial. vśnuty (daw. XVIII w. 
venuti) 'ts.. Psł. dial. *vengti zacząć wiać, 
powiać, dmuchnąć', czas. inchoat. z przyr. 
*-ng- od psł. *vćjati 'wiać, dąć” względnie 
bezpośrednio od pie. pierwiastka *ue- 'ts.” 
(zob. wiać). W polskim oczekiwalibyśmy 
postaci wianąć, poświadczonej w XV w; 
wionąć ma nieregularne -o-, podobnie jak 
np. piosenka, sionka (zob. pieśń, sień). 

wiosło od XV w. 'drążek zakończony łopat- 
ką, służący do nadawania łodzi biegu i kie- 
runku, techn. 'rodzaj drewnianej łopatki 
do mieszania, ugniatania, przegarniania 
czegoś, daw. i dial. "narzędzie podobne do 
wiosła”, np. dial. 'łopata', 'łopata do wsadza- 
nia chleba do pieca”, łow. wiosła mn 'nogi 
ptaków wodnych, kasz. Yosło 'wiosło; kij do 
odpychania, popychania łodzi”. Ogsł.: cz. ves- 
lo, r. vesló, scs. veslo. Psł. *veslo [< *vez-slo] 
*wiosło”, nazwa narzędzia od psł. *vezti, *ve- 
zg 'wieźć” (zob. wieźć), z przyr. *-slo. — Od 
tego wiosłowy; wiosłować; wioślarz (—> wioś- 
larski, wioślarstwo). 

wiosna od XIV w. 'pora roku między zimą 
a latem”, przest. "rok życia w okresie młodo- 
ści, dial. wiosna / wiesna też "wiosenne 
prace polowe”; zdr. wiosenka. Ogsł.: cz. ves- 
na, r. vesnd, scs. vesna. Psł. *vesna "wiosna, 
prapokrewne z łac. vćr wiosna, gr. ćar 'ts., 
lit. vdsara 'lato', łot. vasara 'ts., wszystkie 
z pie. *uesq. / *uosr, dop. *uesn(e)s "wiosna. 
Wyraz słow., oparty na temacie pie. przy- 
padków zależnych *ues-n-, został przy- 
porządkowany do rzeczowników żeńskich 
na -d. — Od tego wiosenny. 

wiotki od XIX w., daw. od XVIII w. wietki 
I więtki "nie mający jędrności, zwiotczały; 


702 


wir 


niesztywny, delikatny, cienki; szczupły, 
smukły, gibki”, dial. młp. wietki 'wiotki, sła- 
by, wcześniej, XV-XVIII w. w pierwotnej 
postaci wiotchy 'stary, dawny”, 'zmurszały, 
zgrzybiały, zużyty, zniszczony”; por. daw. 
XVII w. wiotech "Księżyc w ostatniej kwa- 
drze, XVI w. wioteszka 'łach, starzyzna”. 
Ogsł.: cz. vetchy "zniszczony, rozpadający 
się ze starości, zetlały, stary, słaby; stary, 
zgrzybiały”, r. vćtchij *zniszczony, rozpada- 
jący się, zmurszały; zniedołężniały, zgrzy- 
biały, scs. vetechy stary, dawny. Psł. 
*veteche [< *vetisii-] 'stary”, odpowiada lit. 
vetuśas '(bardzo) stary”, łac. vetustus 'stary, 
sędziwy; starodawny”, z pie. *uetuso- 'stary, 
leciwy”, od pie. pierwiastka *uet- 'rok* (od 
którego także łac. vetus 'stary, dawny, do- 
świadczony”, gr. ćtos 'rok', stind. vatsd 'ts., 
het. uitt- 'ts.). Regularna polska postać 
wiotchy przekształcona przez analogię do 
licznych przymiotników zakończonych na 
-ki. Wtórne jest także znaczenie 'zwiotcza- 
ły, niesztywny, gibki” z pierwotnego 'stary, 
zniszczony”. Por. wietrzeć. — Od tego wiot- 
kość 'zwiotczałość, giętkość; szczupłość, 
gibkość” (daw. XV-XVI w. wiotchość 'sta- 
rość, zmurszałość; wątłość z wytarcia, uży- 
wania, starości ); wiotczeć 'stawać się wiot- 
kim” (por. daw. XVI w. wiotszeć / wietszeć 
*słabnąć, niszczeć, marnieć, wątleć ”), zwiot- 
czeć, zwiotczały. 

wiór od XV w. (daw. wior) 'pasemko powsta- 
łe jako odpad przy obróbce drewna, meta- 
lu itp.; zdr. wiórek. Ogsł.: słc. śver 'szczap- 
ka, trzaska, drzazga”, r. dial. fver 'wiór, 
ch./s. iver 'wiór, trzaska, drzazga; kant, kra- 
wędź”. Psł. *ivere (czy *"jvverv) "wiór, za- 
pewne od pie. pierwiastka *uer- "rozbić, ro- 
zerwać” (por. np. stind. apa-vraśca- "wiór, 
vyścdti 'rozcina, rozszczepia ), z niezbyt jas- 
nym przedr. *i- czy *"jb-. 

wir od XIV w. (daw. XVI w. też wier) 'szybki, 
gwałtowny ruch obrotowy wody lub powie- 
trza; miejsce, w którym powstaje ten ruch”, 
wirowanie”, 'coś kłębiącego się, kłębowis- 
ko, daw. 'włosy kręcące się (na czole ko- 
nia), dial. 'przyrząd do przewijania nici 
z motka na kłębek lub cewki tkackie”. Ogsł.: 
cz. vir *wir wodny r. dial. vir 'odmęt, toń 
wodna; lok z sierści”, ch./s. vfr 'odmęt, toń 


wodna; wir, wirowanie (wody, powietrza); 
prąd wody; źródło”. Psł. *vire "wirowanie, 
gwałtowny ruch obrotowy wody, powietrza 
wokół jakiegoś punktu, rzecz. odczas. od 
psł. *veoreti 'wrzeć (zob. wrzeć), ze wzdłu- 
żeniem samogłoski rdzennej *» — i. Pier- 
wotne znaczenie 'miejsce, gdzie woda wrze 
(tj. kłębi się, wiruje). — Od tego wirowy, 
wirować, wirnik. 

wisieć wiszę od XIV w. 'być zawieszonym, 
uczepionym”, 'zwieszać się ku dołowi, zwi- 
sać, obwisać”, stp. też 'zależeć od czegoś”, 
*pozostawać w zawieszeniu; jednokr. wis- 
nąć, z przedr. zawisnąć, zwisnąć; wielokr. 
wisać stp. XV w. 'opadać swobodnie w dół, 
zwisać, dziś z przedr. zwisać. Ogsł.: cz. viset 
*wisieć”, r. visćt, visu wisieć; zwisać, scs. vi- 
seti, visp wisieć”. Psł. *visćti, *viśp wisieć, 
najbliższy odpowiednik lit. vypsóti 'głup- 
kowato się uśmiechać, dalej prapokrewne 
z lit. at-vipti 'zwisać, obwisać; odstawać”, 
stpr. vipis 'gałąź”, stwniem. weibón 'koły- 
sać”, stind. vepate 'trzęsie się”, od pie. *ueip- 
*kręcić się, kołysać” (należącego do pie. pier- 
wiastka *uei- *wić, skręcać, splatać, zob. 
wić I1). Psł. *viseti [< "ueips-ć-tei] to inten- 
sywny czas. z przyr. *-s- (por. np. dąsać się). 
Zob. wieszać. — Od tego wisielec. 

wiśnia od XV w. (stp. i dial. też wisznia) 'drze- 
wo owocowe Prunus cerasus i jego owoc. 
Ogsł.: cz. viseń ż, r. viśnja, ch./s. viśnja. Psł. 
*viśońia wiśnia, pokrewne ze stwniem. 
wihsila, śrwniem. wihsel 'czereśnia” i, może, 
dalej z łac. viscum 'jemioła; lep”, gr. iksós 
[< *uiks] 'ts.” (ze smoły wiśni, jak i z jemio- 
ły wyrabiano lep do chwytania ptaków). 
Dalsza etymologia niejasna. 

witać od XV w. 'pozdrawiać przy spotkaniu, 
daw. (u pisarzy kresowych i dial. z Kresów 
Wsch.) 'przybywać, przyjeżdżać dokądś”, 
kasz. vitac "witać; z przedr. powitać, przy- 
witać, zawitać 'przybyć. Ogsł.: cz. vitat 
*witać”, r. vitót przebywać, znajdować się, 
przest. 'mieszkać, zamieszkiwać, 'unosić 
się, krążyć, ukr. vytdty 'przebywać, znajdo- 
wać się gdzieś”, "unosić się w powietrzu, 
daw. 'witać, scs. vitati "mieszkać, przeby- 
wać, osiedlić się”. Psł. *vitati, *vitajg 'przy- 
bywać dokądś” > 'przebywać, gościć, znaj- 
dować schronienie” > 'gościnnie spotykać, 


703 


władać 


witać, pokrewne z lit. vieta "miejsce; miej- 
scowość; stanowisko”, vietóti "umieszczać, 
umieścić, uporządkować”, łot. vieta 'miej- 
sce; miejscowość, vietćt 'zajmować miej- 
sce”, może też łac. invitó, invitare 'zaprosić, 
ugościć, przyjąć, od pie. *uei-t-, utworzone- 
go od pierwiastka *uei- 'zdążać, podążać, 
iść, ścigać” (por. wina). 

wiec wiokę (daw. i dial. wlekę) od XV w. 'ciąg- 
nąć, przesuwać, dial. *'bronować; wlec się 
*iść powoli, ociężale”, dial. 'pełzać”; z przedr. 
dowlec (się), nawlec, odwlec, powlec, prze- 
wlec, przywlec, wywlec, zawlec, zwlec (się); 
wielokr. -wlekać: z przedr. np. nawlekać, od- 
wlekać, powlekać, zwlekać; zob. włóczyć. 
Ogsł.: cz. vlćc, vleku, r. volóć, voloku, scs. 
vlesti, vlekg. Psł. *v/kti, *velkg 'ciągnąć, prze- 
suwać, wlec”, pokrewne z lit. vilkti, velki 
*ciągnąć, wlec”, łot. vilkt, velku 'ts., gr. helkó 
*ciągnę, wlokę”, awest. varak- 'ciągnąć”, z pie. 
*uelk- 'ciągnąć. — Od czas. przedrostko- 
wych odwłok od XIX w. 'tylny odcinek cia- 
ła stawonogów” (por. daw. od XV w. odwło- 
ka I otwłoka, dziś dial. odwłoka 'zwłoka, 
zwlekanie, odkładanie”); zwłoka *zwleka- 
nie”; rozwlekły (daw. XVI w. też rozwlokły). 
Zob. powłoka, zwłoki. 

władać od XV w. 'sprawować władzę, pa- 
nować, rządzić; mieć władzę nad czymś; 
jednokr. władnąć daw. od XV w. 'rządzić, 
panować, sprawować władzę, kierować, stp. 
też 'zarządzać, być właścicielem, dyspono- 
wać, dziś z przedr. owładnąć 'wziąć we wła- 
danie, posiadanie, zagarnąć”, 'ogarnąć, opa- 
nować (o uczuciach, namiętnościach, wra- 
żeniach)”, zawładnąć 'objąć władzę; zdobyć, 
opanować. Zapożyczone ze stcz. vlddati 
*panować, rządzić, vladnuti 'ts.. Rodzima 
polska postać z -ło- w stp. XIV-XV w. wło- 
dać 'panować, rządzić, zarządzać, zawiady- 
wać, władać, włodnąć 'ts.; sprawować pie- 
czę nad czymś, troszczyć się; posługiwać się 
czymś. Por. cz. vladnout 'panować, rządzić; 
móc poruszać, władać”, ch./s. vlddati 'rzą- 
dzić, panować; władać (językiem). Psł. *vol- 
dati "panować, władać, czas. wielokr. od 
psł. *volsti, *voldg "panować, władać” (por. 
stcz. vldsti, vladu 'ts., scs. vlasti, vladg 'ts.). 
Podstawowe psł. *volsti od pie. *ual-d"- 
*być silnym”, będącego rozszerzeniem pier- 


władza 


wiastka *ual- 'być silnym” (od którego też 
łac. valćre być silnym, zdrowym, stirl. faln- 
"panować, toch. B walo *król'). — Od tego 
władca — władczyni; władny, bezwładny, 
podwładny; niedowład. Zob. władza, włas- 
ny, włodarz, włość. 

władza od XVII w. 'panowanie, rządze- 
nie”, w stp. XV-XVI w. włodza 'posiadłość, 
majętność, majątek. Z prapostaci *volda 
[< *vold-ja], nazwa czynności z przyr. *-ja 
od psł. *volsti, *volddo "panować, władać” 
(zob. władać). Rodzima polska postać wło- 
dza została przekształcona na wzór czeski 
we władza, z -ła- jak w innych pokrewnych 
wyrazach, np. władać, własny. 

własny od XV w. (stp. też włastny) 'będący 
przedmiotem czyjegoś wyłącznego posia- 
dania, należący do kogoś; przysł. właśnie 
od XV w. 'rzeczywiście, istotnie, naprawdę; 
w danym momencie, akurat”, wykrz. 'a jak- 
że, tak jest, tak”, w stp. też włośnie 'właści- 
wie, stosownie, ściśle; szczególnie”. Zapoży- 
czenie ze stcz. vlastnf "własny; rodzony; 
właściwy. Oryginalna polska postać za- 
wierała -ło-: stp. XV w. włosny I włostny 
*własny; obowiązujący jako prawo”, włośnie, 
dial. włosny / włośny *własny, swój”. Ogsł.: 
cz. vlastni własny; rodzony; właściwy”, 
r. hist. volostnój 'gminny, ch./s. vldstan 
władny, posiadający władzę, prawo do cze- 
goś”. Psł. *volstone "będący pod czyjąś wła- 
dzą, przym. z przyr. *wne od psł. *volsto 
"panowanie, władza; własność, posiadłość” 
(zob. włość). — Od tego własność (w stp. też 
w rodzimej postaci włosność / włostność); 
ubezwłasnowolnić. 

właściciel od XIX w. 'ten, kto ma własność, 
posiadacz. Utworzone od p. daw. właścić 
i właszczyć (XVII w.) 'przywłaszczać, z przyr. 
-ciel (zob. przyjaciel). Podstawowe czas. ma- 
ją postać zapożyczeń czeskich (-ła- zamiast 
p. -ło-), ale nie mają pierwowzorów czes- 
kich, są to więc pseudobohemizmy. Zob. 
uwłaszczyć. 

właściwy od XV w. 'taki, jaki być powinien, 
odpowiedni, stosowny, należyty”, 'charakte- 
rystyczny, typowy dla kogoś, czegoś”, 'kom- 
petentny”, stp. też włościwy "własny, a nie 
cudzy”. Od włość, cz. vlast (zob. włość), po- 
stać z -ła- pod wpływem czeskim. 


704 


włóczęga 


włodarz od XIII w. 'zarządca czegoś, daw. 
*władca, panujący, pan, zwierzchnik”, Por. 
cz. vladar "władca, panujący, monarcha, 
ch./s. vladar "władca, monarcha, panujący”. 
Nazwa wykonawcy czynności z przyr. -arz 
< psł. *-afe od stp. włodać "panować, rzą- 
dzić, zarządzać, zawiadywać, władać, psł. 
*voldati "panować, władać” (zob. władać). 
— Od tego włodarzyć. 

włos od XIV w.; zdr. włosek. Ogsł.: cz. vlas, 
r. vólos, scs. vlas». Psł. *volse 'włos, po- 
krewne z awest. varasa- 'włos człowieka 
i zwierzęcia (zwłaszcza na głowie)”, śrpers. 
vars 'włos, stind. vdlśa- "młoda gałązka, 
pęd”, od pie. *uel(a)- "włos, włókno, wełna” 
(zob. wełna), z przyr. *-s% < pie. *-so- (por. 
bez tego przyr. lit. valai m mn 'włosie z koń- 
skiego ogona, stind. vdla- m 'włos z koń- 
skiego ogona”, a także p. dial. włoć 'kłos; 
kłos owsa; kłosy, górna część snopa; poje- 
dyncze kłosy pozostawione na Ściernisku 
lub nie dokoszone” (stp. XV w. prosiana 
włoć i prośnowłoć 'roślina Senecio Sarrace- 
nicus') < psł. *vol-to "włókno, np. lnu; kwia- 
tostan roślin trawiastych w postaci włosków, 
wiechy, miotełki, kłos; źdźbło roślin tra- 
wiastych'). — Od tego włosiany — włosien- 
nica; włosień; włochaty od XVI w. (z wtór- 
nym -ch-, występującym nieraz w wyrazach 
nacechowanych ujemnie). 

włość ż od XV w. 'posiadłość ziemska, stp. 
XV w. 'kraj, okolica, okręg, państwo, pro- 
wincja, ojczyzna, ziemia”. Ogsł.: cz. vlast Ż 
'ojczyzna, miejsce urodzenia, pochodzenia, 
pobytu, daw. 'kraina, kraj”, dial. 'dom', 
r. vólost ż hist. 'gmina”, scs. vlastv ż 'wła- 
dza; państwo”, vlasti mn 'władze, zwierzch- 
ność, ch./s. vldst ż "władza. Psł. *volste 
[< *vold-tv] ż "panowanie, władza; własność, 
posiadłość, pierwotny rzecz. abstr. (wtórnie 
skonkretyzowany) z przyr. *-te od psł. *volsti 
[< *voldti], *voldo "panować, władać (zob. 
władać). Pierwotne znaczenie 'panowanie 
nad czymś, władanie czymś” > 'to, czym się 
włada, co jest we władaniu, posiadłość, ob- 
szar, nad którym ktoś sprawuje władzę”. — 
Od tego włościanin 'wieśniak, chłop”, włoś- 
cianka, włościański. 

włóczęga od XVII w. 'wędrówka bez określo- 
nego celu, wałęsanie się, 'człowiek włóczą- 


włócznia 


cy się po świecie, nie mający stałego miejsca 
pobytu”. Por. słwń. vlaćiiga 'ladacznica, roz- 
pustnica, łajdaczka”, ch./s. vlaćuga 'hamu- 
lec. Nazwa czynności i wykonawcy czyn- 
ności od włóczyć się chodzić bez celu” (zob. 
włóczyć), z przyr. -ęga < psł. *-oga, co do 
budowy por. łazęga (zob. łazić), niedołęga. 

włócznia od XIV w. 'broń składająca się 
z długiego drzewca i ostrego metalowego 
zakończenia, rodzaj kopii, stp. też 'po- 
trzask”. Od włóczyć (zob.), ponieważ koniec 
takiej broni, przyczepionej do łęku, wlókł 
się po ziemi. — Od tego włócznik 'żołnierz 
uzbrojony we włócznię”. 

włóczyć od XIV w. 'ciągnąc, przesuwać na 
inne miejsce”, 'bronować, stp. też włóczyć 
(jezioro) 'łowić ryby przez ciągnienie sieci 
po jeziorze”, włóczyć się chodzić bez celu; 
z przedr. powłóczyć, wywłóczyć. Ogsł.: cz. 
vldćit, r. voloćit, scs. vlaćiti. Psł. *volćiti 'włó- 
czyć, ciągać, czas. wielokr. od psł. *v]kti, 
*velkg 'ciągnąć, przesuwać, wlec” (zob. wlec), 
z typową wymianą samogłoski rdzennej 
*e > o. — Od czas. przedrostkowego po- 
włóczysty. Zob. włóczęga, włócznia. 

włókno od XV w. 'cienka, włoskowata nitka 
znajdująca się pod ścianką łodygi Inu”, daw. 
włókna mn 'pajęczyna, dial. włókno 'len 
po dwukrotnym wyczesaniu”, kasz. vłókno 
włókno”; zdr. włókienko. Ogsł.: cz. vldkno, 
r. voloknó, ch./s. vldkno. Psł. *volkeno 'cien- 
ka nić pochodzenia naturalnego (zwykle 
roślinnego), rzecz. z przyr. *-no od psł. 
*y]kti, *velko 'ciągnąć, przesuwać, wlec” 
(zob. wlec), z wymianą samogłoski rdzennej 
*e > *o. — Od tego włókiennik, włókniarz, 
włóknisty. 

wnet od XV w. 'w krótkim czasie, natych- 
miast, zaraz, daw. XVI w. wnetki *wnet, 
zaraz” oraz hnet i hnetki 'ts., kasz. vnet 
I vnetk | vnetka | vnetką I vnetki | vnetku 
*w najbliższej przyszłości, wkrótce. Zapo- 
życzenie ze stcz. inhed I inhede I ihned 
I hihned 'zaraz, natychmiast, w tej chwili”, 
cz. ihned / hned 'ts.. Pierwotna cz. postać 
inhed z prapostaci "inzgod», objaśnianej ja- 
ko złożenie psł. *ine 'jeden” (zob. inny, je- 
den) i *gede., od psł. rdzenia *god- 'czas” (zob. 
gody), z redukcją samogłoski rdzennej; pier- 
wotne znaczenie zapewne '(w) jeden czas, 


705 wnętrzności 


w jedną chwilę. Do polskiego zapożyczone 
z cz. hned (postaci powstałej w wyniku fał- 
szywej dekompozycji i-hned); stp. hnet od- 
daje postać czeską, natomiast wnet zawie- 
ra w- w miejsce cz. dźwięcznego h-. 

wnęka od XVII w. 'zagłębienie w ścianie”, 
dial. 'otwór zamiast okna, opatrzony drew- 
nianą kratą”, kasz. vnek 'nie oszklony otwór”. 
Wyłącznie polskie. Może złożone z psł. 
przyim. *ven 'w* (zob. w) i niepoświadczo- 
nego samodzielnie (ale zawartego w psł. zło- 
żeniu *pagke 'pająk', zob. pająk) psł. rzecz. 
tok» 'zgięcie, wygięcie', prapokrewnego z lit. 
anka 'pętla, węzeł”, stind. ańkd- m 'zgięcie, 
wygięcie, od pie. *ank- 'zginać, wyginać”. 
Pierwotne znaczenie byłoby 'to, co się znaj- 
duje w zgięciu, załomie (ściany)”. 

wnętrze od XV w. Środek czegoś, stp. 
*wnętrzności, "wnętrze duchowe, życie du- 
chowe, 'środek pomieszczenia”. Por. cz. vni- 
tro "wnętrze, vnitfek 'ts.. Od psł. wyrażeń 
przyimkowych *ven gtrb 'do wnętrza”, *von 
ptri 'we wnętrzu” (por. stp. XV w. wnątrz 
przysł. 'w środku, wewnątrz”, przyim. z dop. 
*w środku, wewnątrz czegoś”), złożonych 
z przyimka *von 'w” (zob. w) i psł. *ptro 
*w środku, wewnątrz” (por. scs. gtrb przysł. 
*ts.”). Psł. *ptre z prapostaci *ontri, pokrew- 
nej z pie. *enter (z którego łac. inter 'mię- 
dzy, pomiędzy, wśród”, stind. antór "między, 
pomiędzy”, dntara- *'wewnętrzny”), i pie. 
*nter (z którego stwniem. untar 'między, 
pomiędzy, pod, dziś niem. unter 'pod', 
ang. under 'pod, w dole”); pie. *en-tero 'we- 
wnętrzny” od pie. *en 'wewnątrz, w” (zob. w), 
z przyr. *-tero- (por. który, wtóry). — Od 
tego wnętrzyć się, wywnętrzyć się. Zob. 
wnętrzności, wewnątrz, zewnątrz. 

wnętrzności mn od XV w. (stp. też wnętrz- 
ność) 'wnętrze tułowia, narządy w nim za- 
warte”, stp. także 'narządy wewnętrzne jako 
siedziba uczuć i wzruszeń”, niepewne 'siła 
witalna. Por. cz. vnitfnosti wnętrzności”, 
r. vnutrennost "wnętrze, vnutrennosti mn 
*wnętrzności, trzewia. Pierwotnie rzecz. 
abstr. z przyr. -ość < psł. *-osto od przym. 
*ybngtrene wewnętrzny” (por. stp. XV w. 
wnętrzny I wnętrny, cz. vnitfni "wewnętrzny, 
r. vnutrennij, scs. vongtreńv "wewnętrzny ”), 
o pochodzeniu zob. wewnątrz, wnętrze. 


wniosek 


wniosek od XVIII w. 'propozycja| przedsta- 
wiona do rozpatrzenia, 'wynik rozumo- 
wania, konkluzja, daw. "majątek wniesiony 
przez żonę, posag”. Od wnieść (o pochodze- 
niu zob. nieść). — Od tego wnioskować, wy- 
wnioskować. 
wnuk od XIV w. 'syn syna lub córki”, wnuka 
od XIV w. 'wnuczka”, stp. od 1400 r. wnęk 
*ts., od XIV w. wnęka 'wnuczka, kasz. vnek 


" czek, wnuczka (dial. też wnęczek, 
wobec od XVI w. 'w obecności”, 'w stosunku 
do kogoś, czegoś, ze względu na|kogoś, na 
coś, 'w porównaniu z czymś”, daw. wobec 
i w obec 'ogółnie, w ogóle”. Por.| cz. vubec 
przysł. 'w ogóle, ogólnie biorąc, 'właści- 
wie, w istocie, 'zupełnie, wcale. Z daw. 
(XVI w.) wyrażenia przyimkowego w obec 
'powszechnie, na ogół”, w XVI w. też bez 
przyimka obec 'ogółem” (zob. obecny). 
woda od XIV w. Ogsł.: cz. voda, r. voda, scs. 
voda. Psł. *voda 'woda, pokrewne z het. 
j _ i 5 „ hydatos 
*woda” pie. rzecz. heteroklityczny na -r/n-: 
*ued-r- / *ued-n- "woda, psł. *voda kontynu- 
uje pie. rzecz. zbiorowy *uedór, dop. *udens 
"wody, przy czym rdzenne -o- pod wpły- 
wem mian. pie. syngulatywnego *uódf, dop. 
*uedns 'woda” (z którego het. uatar, uitenaś 
"woda '); zatem psł. *voda z przedsłow. posta- 
ci *uodór, z regularnym zanikiem wygłoso- 
wej spółgłoski *-r. — Od tego wodny; wod- 
nisty. Zob. wódka. 
wodza od XV w., zwykle wodze mn 'lejce, 
cugle, daw. 'dowództwo, kierownictwo, 
przewodnictwo” (dziś pod wodzą 'pod kie- 
runkiem'), stp. wodza i wodze mn 'lejce, 
cugle”, wodza też "prowadzenie, przewod- 
nictwo', 'ten, co prowadzi, wskazuje drogę, 
przewodnik”. Por. słc. reg. vodza i vódzka 
"rzemień, łańcuch, na którym prowadzi się 
zwierzęta, r. vożża i vóżżi mn 'lejce, wo- 
dze”, ukr. viżka 'lejce', br. dial. vożki mn 
*lejce, ch./s. vódice mn 'lejce'. Psł. *voda 
[< *vod-ja] "prowadzenie, kierowanie; to, co 
służy do prowadzenia, kierowania, nazwa 
czynności (wtórnie konkretyzowana) od psł. 


706 


wojna 


*yvoditi "prowadzić, wieść, kierować (zob. 
wodzić), z przyr. *-ja. 

wodzić od XIV w. 'iść na czele, prowadzić, 
oprowadzać, 'przesuwać coś po czymś, 
w jakimś kierunku; z przedr. dowodzić, od- 
wodzić, powodzić się, przewodzić, rozwodzić, 
uwodzić, wywodzić, zawodzić. Ogsł.: cz. vo- 
dit "prowadzić, oprowadzać, wodzić; prze- 
wodzić”, r. vodft, vożu 'prowadzić; wodzić, 
oprowadzać; utrzymywać, podtrzymywać, 
scs. voditi, vożdg 'prowadzić, kierować”. Psł. 
*voditi "prowadzić, wieść, kierować, czas. 
wielokr. od prasł. *vesti, *vedg "wieść, pro- 
wadzić” (zob. wieść II), z właściwą takim 
czas. apofonią *e — *o; por. lit. dial. vadyti 
"wieść, prowadzić”, łot. vadit 'ts... 

wojewoda od XIII w. (stp. też wojwoda) 
"przedstawiciel administracji państwowej 
stojący na czele województwa”, hist. '(w daw- 
nej Polsce) najwyższy urzędnik królew- 
ski (książęcy), sprawujący dowództwo nad 
wojskiem oraz funkcje sądownicze w za- 
stępstwie panującego; najwyższy w hierar- 
chii urzędnik ziemski, będący jednocześnie 
senatorem, stp. XV w. 'dowódca, hetman. 
Ogsł.: cz. vevoda 'wojewoda; książę”, r. hist. 
voevóda 'wojewoda', scs. vojevoda 'dowód- 
ca, wódz, prefekt”. Psł. *vojevoda 'dowódca, 
wódz złożenie z pierwszym członem *vojb 
"wojsko; wojownik” (zob. wój), drugim czło- 
nem jest *voda, rzecz. odczas. od psł. *vesti 
*wieść, prowadzić” (zob. wieść II), z wymia- 
ną samogłoski rdzennej *e > *o. Etymo- 
logiczne znaczenie 'ten, kto wiedzie, prowa- 
dzi wojowników, wódz, dowódca wojskowy”. 
— Od tego województwo — wojewódzki. 

wojna od XIV w. 'konflikt zbrojny”, stp. 'woj- 
sko”, 'wyprawa wojenna, 'obowiązek służby 
wojskowej, 'walka, bitwa”, 'przemoc, gwałt 
W XIII w. 'danina, jaką obowiązani byli zło- 
żyć kmiecie panu wyruszającemu na wojnę. 
Ogsł.: cz. vojna 'walka, kłótnia, spór”, arch. 
"wojna, pot. 'służba wojskowa, r. vojna 
"wojna; walka, ch./s. arch. vójna 'wojna, 
kampania. Psł. *vojvna "walka, konflikt 
zbrojny, urzeczownikowiony psł. przym. 
*vojbne odnoszący się do walki, boju, wo- 
jowników”, będący derywatem od psł. *vojb 
"bój; wojsko; wojownik” (zob. wój). — Od 
tego wojenny. 


wojować 


wojować od XV w. 'prowadzić wojnę, wal- 
czyć”, daw. "podbijać, zawojowywać, zdoby- 
wać, najeżdżać. Ogsł.: cz. przest. vojovati 
"prowadzić wojnę, walczyć, r. voevdt' 'ts., 
scs. vojevati 'ts.. Psł. *vojevati 'walczyć, to- 
czyć bój”, czas. odrzecz. od psł. *vojb 'bój; 
wojsko; wojownik” (zob. wój). — Od tego 
wojownik — wojowniczy. 

wojsko od XV w. (stp. też wojska ż) 'siły zbroj- 
ne, w XVII w. 'ciżba, rzesza, tłum”, stp. 
wojska 'armia, wojsko”, 'ciżba, rzesza, tłum". 
Ogsł.: cz. vojsko *wojsko”, strus. voisko 'ts., 
r. vójsk 'ts., scs. voiska ż 'ts., ch./s. vójska 
*ts.. Psł. *vojvsko "wojsko, urzeczowniko- 
wiona forma rodzaju nijakiego psł. przym. 
*vojvske należący do wojowników, z przyr. 
*-vske od psł. *vojb 'bój; wojsko; wojownik” 
(zob. wój). — Od tego wojskowy. 

wola od XIV w. 'dyspozycja psychiczna czło- 
wieka do świadomego postępowania, podej- 
mowania decyzji”, daw. 'wybór”, "wolność, 
zła wola 'niechęć. Ogsł.: cz. vdile ż *wola', 
r. vólja "wola; moc, władza; wolność, swo- 
boda, scs. volja *wola, chęć. Psł. *vola 
[< *vol-ja] "wola, wolność, pokrewne z lit. va- 
lia *wola', łot. vala 'siła, porządek”, stwniem. 
wala 'wybór” (dziś niem. Wahl 'ts.”), stind. 
vdrah 'pragnienie, wybór”, w związku ety- 
mologicznym z psł. czas. *veleti 'chcieć, 
pragnąć” (por. cz. velet 'dowodzić czymś; 
rozkazywać, r. velćt 'rozkazywać, scs. ve- 
leti 'chcieć, pragnąć; rozkazywać”). Podsta- 
wowy czas. *veleti, pokrewny np. z lit. pavćl- 
ti "chcieć, niem. wollen 'chcieć”, will 'chcę, 
łac. voló, velle 'chcieć, pragnąć, pożądać”, od 
pie. *uel- 'chcieć, pragnąć (zob. woleć). — 
Od tego swawola od XV w. 'dokazywanie, 
figle, psoty”, przest. "brak karności, niepo- 
słuszeństwo, samowola; samowolny postę- 
pek, wybryk”, stp. "nadużywanie wolności” 
— swawolny, swawolić. Zob. wolny. 

wole n od XVII w. 'rozszerzenie przełyku 
u ptaków i innych zwierząt, służące do ma- 
gazynowania i rozmiękczania pokarmu”, 
*zgrubienie szyi wskutek powiększenia się 
tarczycy, wól 'ts.. Ogsł.: cz. vole *wole 
(u ptaków, u ludzi)”, r. dial. vólja 'ts., ukr. 
vólo 'podgardle byka”, br. valle *wole u pta- 
ków”, ch./s. vólja i vóljka 'wole (u człowieka 
i bydlęcia)”. Psł. *vole n 'rozszerzenie prze- 


707 


wołać 


łyku u zwierząt, zgrubienie szyi u ludzi”, od 
pie. *(sjuel- 'nadymać, nabrzmiewać”, po- 
krewne np. ze stwniem. swellan, niem. 
schwellen "puchnąć. 

woleć od XV w. (stp. też wolić) 'dawać ko- 
muś, czemuś pierwszeństwo, bardziej lubić, 
decydować się na jedno, a nie na drugie”. 
Ogsł.: cz. volit *'wybierać, r. arch. vólif 
"pragnąć, chcieć”, scs. voliti, voljg 'chcieć; 
woleć, ch. vóljeti, s. vóliti "kochać, lubić”. 
Psł. *voliti, *volg "wyrażać swoją wolę, wy- 
bierać, pokrewne z goc. waljan "wybierać, 
stwniem. wellan 'ts., stind. vardyati 'wybie- 
ra, domaga się, od pie. *uel- 'chcieć, prag- 
nąć. Pierwotny polski bezokol. wolić, po- 
stać woleć (por. też ch. vóljeti) wtórna, 
podobnie jak np. myśleć, patrzeć (zob.). 

wolny od XV w. (stp. też wolen) "mający wol- 
ność, swobodny”, 'uwolniony od czegoś nie- 
korzystnego, niepożądanego”, "mający czas, 
nie zajęty”, 'nie połączony węzłem małżeń- 
skim”, 'próżny, pusty”, "umożliwiający swo- 
bodne poruszanie się, otwarty”, 'nie zabro- 
niony, dowolny, bezpłatny”, 'powolny, nie- 
spieszny”, 'luźny, nieprzylegający”, przest. 
*nie skrępowany rygorami moralnymi, swo- 
bodny, frywolny, nieskromny”, daw. 'łagod- 
ny, lekki, niestromy”, dial. też 'niegęsty', 
"nie używany w danej chwili, kasz. volni 
"korzystający ze swobody, niezależny”, 'nie 
zajęty, nie zatrudniony”, 'chętny, ochoczy, 
skwapliwy”. Ogsł.: cz. volny *powolny, nie- 
szybki; pusty, próżny, nie zajęty; niezawisły, 
niepodległy; chętny, ochoczy”, stcz. 'dobro- 
wolny, r. vólnyj 'swobodny, niezależny; 
wolnomyślny; poufały; prywatny”, dial. 'ni- 
czym się nie zajmujący; dający swobodę; nie 
należący do nikogo; nieposłuszny, samo- 
wolny, rozpustny; otwarty”, scs. volbne 'do- 
browolny, chciany. Psł. *volvne 'zgodny 
z czyjąś wolą, taki, jaki komuś odpowiada, 
przym. z przyr. *-vne od psł. *vola 'wola, 
wolność (zob. wola). — Od tego wolność. 

wołać od XIV w. 'głośno mówić, krzyczeć, 
aby zwrócić na siebie uwagę, przedstawić 
prośbę”, "wzywać, przywoływać, 'ogłaszać, 
obwieszczać; z przedr. odwołać, powołać, 
przywołać, wywołać, zawołać, zwołać; 
wielokr. -woływać, z przedr. np. nawoływać, 
przywoływać, zwoływać. Płnsł.: cz. volat 
*wołać, przywoływać, wzywać; telefonować; 


won 


domagać się czegoś”, strus. volati 'krzyczeć, 
wzywać, ukr. voldty "wołać, apelować, na- 
woływać, br. dial. vólac / valac "wołać. 
Psł. dial. *volati 'odzywać się głośno”, praw- 
dopodobnie pokrewne z łot. valoda 'język, 
mowa. 

won od XVIII w. 'precz'. Zapożyczenie z r. von 
*precz, ale w stp. istniała rodzima postać 
wen "na zewnątrz”. Por. cz. ven, słc. von, br. 
von, SCS. von*, bg. von, ch./s. vdn. Psł. *vono 
*na zewnątrz”, przysł. kontynuujący bier. pj 
nie znanego poza tym rzeczownika, z któ- 
rego zachował się jeszcze miejsc. pj *venć 
poświadczony w funkcji przysł. (por. np. cz. 
vnć, scs. venć 'na zewnątrz”). Wyraz zesta- 
wia się ze stpr. wins powietrze”, winna 'na 
zewnątrz” (< 'na powietrzu ); w takim razie 
spodziewalibyśmy się psł. postaci fvvne. 
Wg innej wersji etymologicznej pokrewne 
ze stind. vśnam 'las', miejsc. vdnć 'w lesie”, 
psł. *vvne znaczyłoby zatem 'w lesie” > 'na 
zewnątrz” (jak np. p. reg. na polu 'na ze- 
wnątrz'). 

wonieć wonieję od XV w. 'pachnieć', od XV w. 
woniać / wonieć 'pachnieć”, 'czuć zapach”; 
z przedr. stp. XV w. i dziś dial. powoniać 
*powąchać, w XVI w. też powonieć 'ts., 
daw. powonić 'ts.. Ogsł.: cz. vonet 'pach- 


nieć; wąchać; perfumować, r. pot. vonjdt 


*śmierdzieć, cuchnąć”, ch./s. vónjati 'pach- 
nieć, wonieć, wydawać woń, odór”, 'wąchać, 
wdychać. Czas. odrzecz. od psł. *vońa 'woń, 
zapach” (zob. woń). — Od dawnego czas. 
przedrostkowego rzecz. odsłowny powonie- 
nie od XIV w. 'zmysł węchu, węch”, daw. 
XVI w. też 'zapach'; daw. XV-XVI w. powo- 
nianie 'węch'. 

woń ż *zapach (zwykle przyjemny)”, przest. 
(zwykle mn wonie) 'wonne olejki, pachni- 
dła”, daw. od XV w. wonia 'woń, w XVI w. 
i dial. "powonienie, węch”, w XVI w. także 
*smród, fetor”. Ogsł.: cz. viżne '(nieprzyjem- 
ny) zapach, woń, aromat”, r. von" 'smród, fe- 
tor”, scs. vonja "woń, ch./s. vónj m / vónja 
*woń, zapach; zaduch, odór”. Psł. *vońa ż 
*woń, zapach”, pierwotnie nazwa czynności 
od pie. *an(2)- 'tchnąć, oddychać, utworzo- 
na za pomocą przyr. *-ja. Postać woń wtór- 
na, z wcześniejszego wonia, z przejściem do 
deklinacji żeńskiej na spółgłoskę. — Od te- 
go wonny —> wonność. Zob. wonieć. 


708 


wój 

wosk od XIV w. 'substancja, z której pszczo- 
ły budują plastry. Ogsł.: cz. vosk, r. vosk, 
scs. voske, ch./s. vósak. Psł. *voskv *wosk', 
dokładne odpowiedniki: lit. vaśkas, łot. 
vasks, stwniem. wahs (dziś niem. Wachs), 
z pie. "uokso- < *uog-so- 'wosk', przypusz- 
czalnie od pie. pierwiastka *ueg- 'tkać. — 
Od tego woskowy, woskować. 

wozić wożę od XV w. 'transportować z miej- 
sca na miejsce; z przedr. dowozić, powozić, 
przewozić, przywozić, wwozić, wywozić, za- 
wozić, zwozić. Ogsł.: cz. vozit, r. vózit, scs. 
voziti sę jechać, płynąć. Psł. *voziti, *vożg 
'przemieszczać za pomocą środka loko- 
mocji, czas. wielokr. od psł. *vezti, *vezg 
*wieźć (zob. wieźć), z charakterystyczną wy- 
mianą samogłoski rdzennej *e = *o. — Od 
czas. przedrostkowych dowóz, przewóz, przy- 
wóz, wwóz, wywóz. Zob. też nawóz, powóz, 
wąwóz. 

wódka od XVI w. 'rodzaj napoju alkoholowe- 
go ze spirytusu, daw. XVI-XVII w. 'krople, 
olejek zapachowy, woda lecznicza, lekar- 
stwo” (u Mączyńskiego też 'abstynent'). Por. 
r. vódka 'wódka” (przejęte do innych języ- 
ków europejskich). Od woda (zob.), pier- 
wotnie chyba 'coś zrobionego na wodzie, 
rozwodnionego”. 

wódz od XIV w. 'przywódca, daw. 'prze- 
wodnik”, dial. wlkp. 'uzda. Odpowiedniki 
we wschsł. i płdsł.: r. daw. i dial. voż 'przy- 
wódca”, dial. też 'wodzirej; pilot”, 'lejce przy 
uprzęży reniferów, scs. vożde 'wódz”, ch./s. 
vód i vóda m 'wódz, dowódca, przywódca; 
przewodnik”. Psł. *vodb [< *vod-jv] 'przy- 
wódca, wódz”, nazwa wykonawcy czynności 
(i nazwa narzędzia) z przyr. *-je od psł. 
*vesti, *vedg "wieść, prowadzić”, z archaicz- 
ną wymianą samogłoski rdzennej *e — *o. 
Pierwotne znaczenie 'ten, kto wiedzie, pro- 
wadzi, przywódca i 'to, co służy do prowa- 
dzenia. 

wój od XIX w. przest., dziś zwykle woj (pod 

wpływem mn woje / wojowie) 'wojownik, 

rycerz w średniowiecznej Polsce, daw. od 

XVII w. 'bój, bitwa, wojna”. Obecność -woj 

w stp. imionach typu Borzywoj, Mściwoj, Bu- 

dziwoj wskazuje na wcześniejszą znajomość 

wyrazu. Por. cz. voj 'oddział wojska”, arch. 

*wojsko, scs. vojins "wojownik”, voji mn 


wójt 
*wojsko”. Psł. *voje 'bój; wojsko; wojownik”, 
rzecz. odczas. od nie zachowanego w słow. 
czasownika poświadczonego w bałt.: lit. 
vyti, veju "pędzić, wypędzać; gonić, doga- 
niać; zawijać, zwijać; wić, por. też prapo- 
krewne stwniem. weidón 'polować', stind. 
vćti, vdyati Ściga, goni, nastaje, gr. temai 
*śpieszę, idę. Ostateczną podstawą był pie. 
pierwiastek *uei- 'zdążać ku czemuś, ścigać 
coś” (por. wina). Psł. *vojb miało zatem pier- 
wotne znaczenie ściganie, gonienie” i 'ten, 
kto ściga, goni”. 

wójt od XIV w. (stp. też fojt) *zwierzchnik 
wiejskiej władzy gminnej”, daw. 'zwierzch- 
nik administracji miejskiej (w dawnych 
miastach zakładanych na prawie niemiec- 
kim)”. Zapożyczenie ze śrwniem. voit / vogt 
I voget / vout 'zwierzchnik; wójt; namiest- 
nik; włodarz”, dziś niem. Vogt 'ts. (przeję- 
tego ze śrłac. vocatus, co z łac. advocdtus 
*'prawnik, rzecznik, adwokat). 

wół od XIV w. 'kastrowany samiec krowy”; 
zdr. wołek. Ogsł.: cz. viil, r. vol, scs. volw. Psł. 
*vole, *volu "wykastrowany samiec krowy, 
wół” (pierwotnie temat na -ii-). Bez prawdo- 
podobnej etymologii. — Od tego wołowy 
—> wołowina. 

wór od XV w. 'rodzaj torby z grubego płótna, 
worek'; zdr. worek od XV w. 'ts., stp. 'wo- 
reczek na pieniądze, sakiewka”, Wyłącznie 
polskie (por. formalne odpowiedniki, od- 
rębne znaczeniowo, utworzone niezależnie: 
słowiń. vor 'sznur, którym się przywiązuje 
sieć do żerdzi, vór / vdr nici do naprawy 
sieci, strus. vor 'ogrodzenie, przegroda; 
miejsce ogrodzone lub okopane”, ukr. dial. 
vir, voru 'ogrodzenie z żerdzi”). Psł. dial. 
*vorż 'worek”, rzecz. odczas. od psł. *verti, 
*vprg 'wetknąć, wsadzić, przycisnąć; za- 
wrzeć, zamknąć” (zob. zawrzeć), z właściwą 
archaicznym rzecz. wymianą samogłoski 
rdzennej *e = *o. Pierwotne znaczenie za- 
pewne 'to, co się zawiązuje; por. inaczej 
utworzone od tego samego czasownika 
r. dial. vereti 'worek z grubego płótna” 
[< psł. *verta], słc. vrece n *worek” [< psł. 
*verte], cs. vreśta worek”, ch./s. vreća 'ts., 
słwń. vreća 'ts. [< psł. *verta]. 

wóz od XIV w. 'pojazd na kołach ciągnio- 
ny przez konie, fura, furmanka, 'ładunek 


709 


wpływ 


mieszczący się na takim pojeździe”, nowsze 
pot. 'auto, samochód; wagon tramwajowy, 
kolejowy”; zdr. wózek. Ogsł.: cz. viiz "wóz, 
r. voz 'ts.; ładunek mieszczący się na wozie”, 
dial. też 'rząd barek za holownikiem', scs. 
voze 'pojazd'. Psł. *voze 'to, czym coś wie- 
zie, przewozi” i 'to, co się wiezie, przewożo- 
ny ładunek”, rzecz. odczas. od psł. *vezti, 
*vezg 'wieźć” (zob. wieźć), z charakterystycz- 
ną wymianą samogłoski rdzennej *e — *o. 

wpić wpiję od XVI w. 'zagłębić, wcisnąć, wbić 
w jakieś ciało coś ostrego”, wpić się wcisnąć 
się w coś (o czymś ostrym, sztywnym, ucis- 
kającym); mocno przywrzeć”; por. stp. XV w. 
wpoić 'wbić coś do czegoś, wcisnąć; włączyć 
coś do czegoś, spleść razem; utkwić w kimś, 
czymś oczy, wzrok”, wpoić się "wniknąć, 
przywrzeć; pogrążyć się. Por. cz. vpit se do 
ćeho 'zapatrzyć się w coś), r. vpitsja wbić 
się, przeniknąć głęboko (o czymś ostrym, 
cienkim)”, vpftsja glazami 'utkwić wzrok, 
wpatrzyć się bez odrywania oczu”, ukr. vpy- 
tysja / upytysja 'wbić się; mocno przylgnąć, 
wczepić się w coś, ch./s. upiti se "wbić się, 
wejść w coś; przylgnąć; wessać się, bg. vpija 
se 'wbić się, wczepić się w coś”. Z przedr. 
*ve- od psł. *piti "mocno przywierać, przy- 
legać (zob. pić II). 

wpław od XVI w. przysł. 'płynąć bezpo- 
średnio w wodzie, nie statkiem, daw. od 
XVI w. *żegluga, pływanie”, 'zwierzę wod- 
ne, 'rodzaj boi”, 'prąd wody, nurt”, dial. pła- 
wy "niewielkie kawałki kory pływające po 
powierzchni wody”, kasz. płavć mn 'nie- 
dostępne trzęsawisko, bagno”. Por. gł. pław 
*spław, spławianie drzewa”, r. na plavu 'pod- 
czas pływania, na wodzie”, ukr. plav 'pły- 
wanie; potok (o nieustannym ruchu)”, dial. 
*pływająca wyspa; trzęsawisko, pod którym 
znajduje się woda; odpadki, to, co płynie po 
rzece zbitą warstwą”, słwń. plav 'pływanie; 
spławianie drzewa; tratwa; rodzaj pływają- 
cej skrzyni do moczenia lnu. Psł. *plave 
*poruszanie się po wodzie, pływanie”, rzecz. 
odczas. od psł. *plavati 'pływać”, związane- 
go etymologicznie z płynąć, pływać, pławić 
(zob.). 

wpływ od XVIII w. 'oddziaływanie. Kal- 
ka niem. Einfluf 'wpływ” (od einfliessen 
wpływać”). 


wreszcie 


wreszcie od XIX w. przysł. 'w końcu, naresz- 
cie, ostatecznie” (w Słowniku warszawskim 
tylko w gwarowej postaci wreście). Z wyra- 
żenia przyimkowego w reszcie, zob. reszta. 
Por. nareszcie. 

wręcz od XV w. przysł. "wchodząc w bez- 
pośredni kontakt z przeciwnikiem, bezpo- 
średnio, z bliska; otwarcie, bez niejasności, 
wprost, po prostu, stp. XV w. 'osobiście”, 
w XVI w. 'bezpośrednio. Od wyrażenia 
przyimkowego w rękę (zob. ręka). 

wrona od XIV w. (ale już w XII w. nazwa 
miejscowa Wrona) 'ptak Corvus corone”, 
w kasz. też bez przestawki varna 'ts.”. Ogsł.: 
cz. vróna, r. voróna, scs. vrana. Psł. *vorna 
"ptak Corvus corone”, dokładne odpowied- 
niki: lit. vórna 'wrona, stpr. warne 'ts.; 
w językach słow. też w rodzaju męskim, 
np. cz. daw. vran *kruk*, r. vóron 'ts., ch./s. 
vrdn 'ts., por. lit. vafnas 'kruk”. Urzeczow- 
nikowiony psł. przym. *vorne 'czarny” (por. 
ch./s. vrdn 'czarny, ciemny”), pierwotnie za- 
pewne 'czarny od spalenia, opalenia, praże- 
nia” (por. p. daw. wrony 'czarny”, cz. vrany 
*czarny”, r. voronój 'ts., scs. vrane 'ts. ), bę- 
dący derywatem z przyr. *-no- od pie. *uer- 
"palić, prażyć” (zob. wrzeć, warzyć). Nazwa 
ptaka od barwy upierzenia. Zob. gawron, 
skowronek. 

wrota n mn od XIV w. wielkie dwu- 
skrzydłowe drzwi, brama”, dial. też drzwi 
w domu, 'furtka. Ogsł.: cz. vrata, r. voróta, 
scs. vrata. Psł. *vorta n mn wrota, drzwi” 
(l. mn od nie poświadczonego tvorto n), od 
psł. *verti, *vvrg 'wetknąć, wsadzić, przy- 
cisnąć; zawrzeć, zamknąć” (zob. zawrzeć), 
z przyr. *-to, pierwotne znaczenie 'to, co za- 
myka”. Por. pokrewne, podobnie utworzone 
lit. vaftai mn 'wrota, drzwi”, łot. vdrti mn 
*ts., stpr. warto 'ts., stang. weoró, woró 
*ogrodzenie wokół budynku. 

wróbel "ptak Passer domesticus', najpierw od 
XIV w. wrobl, kasz. vróbel; zdr. wróbelek. 
Dokładne odpowiedniki w zachsł. i słwń.: 
płb. vorble mn, dł. wrobel, -bla, gł. wrobl 
(dial. wrobel), cz. dial. vrabel, -bla, słc. dial. 
vrabel, -bla, stwń. vróbelj, -blja. Kontynuuje 
psł. dial. *vorbvlb "wróbel, z przyr. *-vlb 
(por. podobnie utworzone lit. Żvirblis 'ts., 
łot. zvirbulis 'ts.”); w innych językach słow. 


710 


wróg 
występują nazwy tego ptaka z innymi 
przyr., np. cz. vrabec, ukr. vorobćc, ch./s. 
vrabac [< *vorbvcb], scs. vrabii, r. vorobej, 
-bja [< *vorbbje], też słc. dial. vrób, r. dial. 
vorob [< *vorbv], por. zapożyczone ze słow.: 
węg. verećb 'ts.. Dalsza etymologia niejasna. 
wrócić od XIV w. 'przybyć z powrotem, 'za- 
wrócić; powrócić; z przedr. nawrócić od 
XIV w. 'nakłonić do przyjęcia jakiejś religii, 
wiary w Boga, stp. też 'skierować na po- 
przednie miejsce, do poprzedniego położe- 
nia, zawrócić, cofnąć, przywieść z powro- 
tem”, "przywrócić do poprzedniego stanu, 
odnowić, 'zwrócić poprzedniemu właścicie- 
lowi', "obrócić w jakimś kierunku, zwrócić, 
skierować, obrócić (zob.), odwrócić, powró- 
cić, przewrócić (stp. też zniszczyć, zburzyć”, 
*zgubić”, "naruszać, łamać prawo, nakazy”), 
przywrócić, wywrócić, zawrócić, zwrócić; 
wielokr. wracać, z przedr. np. odwracać, prze- 
wracać, zawracać. Ogsł.: cz. vrdtit wrócić, 
r. vorotit 'zawrócić, pot. 'zwrócić; odzys- 
kać', scs. vratiti, vrasto "wrócić. Psł. *vortiti, 
*vortg kręcić, obracać, czas. kauzat. od psł. 
*yftiti "kręcić, obracać (zob. wiercić), pier- 
wotne znaczenie 'powodować, że się coś krę- 
ci, obraca, z wymianą rdzennego *f => "or. 
— Od czas. przedrostkowych nawrót (stp. 
XV w. 'roślina dziewięciornik błotny, Par- 
nassia palustris), odwrót (daw. 'odwróce- 
nie; nawrót”), powrót, przewrót (stp. XV w. 
na przewrot 'bardzo szybko, gwałtownie”), 
zawrót, zwrot; przewrotka, wywrotka; od- 
wrotny, powrotny, przewrotny (stp. 'odzna- 
czający się chytrością, obłudą, podstępny, 
wykrętny, przebiegły, 'zły, niewłaściwy”, 
por. cz. pievratny 'rewolucyjny, epokowy; 
wywrotowy”), wywrotny, zawrotny, zwrot- 
ny. Zob. obrót. 
wróg od XIV w. "nieprzyjaciel, przeciwnik”, 
'czart, szatan, diabeł”. Ogsł.: cz. vrah "mor- 
derca, zabójca”, r. vórog. nieprzyjaciel, prze- 
ciwnik”, przest. 'szatan, diabeł”, dial. 'zna- 
chor”, scs. vragw "nieprzyjaciel, ch./s. vróg 
'diabeł, szatan, zły duch”. Psł. *vorg» 'nie- 
przyjaciel, przeciwnik, pokrewne ze stpr. 
wargs 'zły”, lit. vargas 'bieda, nędza, ubós- 
two; trud”, vćrgas 'niewolnik”, łot. vdrgs 'nie- 
szczęśliwy, chory, ubogi”, 'bieda, ubóstwo”, 
vargt 'chorować, marnieć, być nieszczęśli- 


wróżyć 
wym, vęrgs 'niewolnik” i, zapewne, także 
z goc. wraks 'prześladowca, wrikan 'prze- 
śladować”, stang. wrecca 'wygnaniec, wre- 
can 'wypędzać, od pie. *uerg- 'gnieść, gnać, 
ścigać, prześladować”. Pierwotne znaczenie 
przypuszczalnie 'ten, któ ściga, prześladuje, 
prześladowca. z Od tego wrogi —> wrogość. 
wróżyć od XVI w. (ale derywaty od XV w.) 
*odgadywać, przepowiadać przyszłość, sta- 
wiać kabałę”, 'przewidywać, wnioskować na 
podstawie jakichś faktów”, *'być oznaką, za- 
powiedzią czegoś, dial. też 'zastanawiać się 
nad czymś; zamyślać się”, kasz. vrożćc także 
*zmyślać, opowiadać, bajać; z przedr. po- 


wróżyć, wywróżyć. Ogsł.: słc. dial. vrażit 


"przepowiadać przyszłość, r. vorożit 'zaj- 
mować się wróżbiarstwem, przepowiadać 
przyszłość; czynić czary, czarować, dial. 
*mówić, przepowiadać coś nieprzyjemnego, 
niemiłego”, br. varażyc "wróżyć, czarować, 
ch./s. dial. vrdżati i vrażft 'czarować, upra- 
wiać magię”, słwń. vrdżiti "wróżyć, przepo- 
wiadać. Psł. *vorżiti 'odgadywać, przepo- 
wiadać przyszłość”, zapewne czas. odrzecz. 
od psł. *vorge rzucanie losów w celach 
wróżbiarskich, odgadywanie, przepowiada- 
nie przyszłości za pomocą rzucania losów; 
los, przeznaczenie objawiające się przy ta- 
kim wróżeniu, z którego zapewne p. daw. 
wróg 'los przeciwny, nieszczęście, licho”, 'los, 
przeznaczenie, fatum”, 'oznaka przyszłości, 
przyszłego nieszczęścia, zły znak, omen. 
Podstawowe *vorgz od psł. *vergti, *vfgo 
*rzucić” (o pochodzeniu zob. wierzgać). — 
Od tego wróż, wróżka, wróżba — wróżbita. 

wrzawa od XVII w. 'hałas, zgiełk, w XVIII w. 
wrzawa morska 'burzenie się morza. Por. 
cz. vfava 'wrzawa, hałas, zgiełk”, ch./s. vreva 
*wrzawa, zgiełk, gwar; szum, huk; tumult, 
ciżba”. Psł. dial. *vbrava zapewne 'wrzenie, 
szumienie, bulgotanie” > 'szum, zgiełk, ha- 
łas, prawdopodobnie urzeczownikowiona 
forma rodzaju żeńskiego psł. przym. *vvrave 
*taki, który wrze, kłębi się, szumi, bulgoce 
w czasie gotowania, z przyr. *-iavb (por. 
szczaw) od psł. *vereti 'wrzeć, gotować się” 
(zob. wrzeć). 

wrzeciono od XVI w. 'prymitywny przyrząd 
drewniany do przędzenia” (nowsze 'element 
maszyn przędzalniczych służący do skręca- 


711 


wrzepić 


nia włókien lub nici i nawijania przędzy na 
szpule”), stp. XV'w. żelazna oś górnego ka- 
mienia młyńskiego; gwintowana oś w pra- 
sie, dial. -wrzeciono do przędzenia lnu; 
wrzeciono przy kołowrotku”, 'kołowrotek', 
*okuty kołek, na którym się obraca kamień 
w żarnach, 'czop żelazny w kamieniu 
młyńskim, 'sworzeń żurawia studzienne- 
go”, kasz. vićceno *wrzecidfto; rodzaj daw- 
nego zawiasu drewnianego”. Ogsł.: cz. vfete- 
no, r. veretenó (też 'trzon”), scs. vreteno. Psł. 
*yverteno wrzeciono; drążek, na którym coś 
się obraca (np. górny kamień w żarnach)” 
ma dokładny odpowiednik w stind. vdrta- 
na- 'obracanie, obrót, oba wyrazy z pra- 
postaci *uert-eno- będącej derywatem od 
pie. *uert- 'kręcić, obracać” (por. psł. *vfteti 
(sę) kręcić się, obracać się, zob. wiercić); 
przyr. *-eno wykazywał pewną produktyw- 
ność w psł., por. np. dzwono (zob.), pszeno 
(zob. pszenica). Pierwotne znaczenie 'to, co 
się kręci, obraca”. 

wrzeć wrę od XV w. 'gotować się, 'burzyć 
się, pienić się”, 'być wzburzonym, podnieco- 
nym, 'być pełnym wrzawy, ruchu, zgiełku”, 
stp. też 'przechodzić proces trawienia”, daw. 
XVII w. 'pienić się, wściekać się na kogoś; 
z przedr. zawrzeć. Ogsł.: cz. vFit, vfu / vru 
*wrzeć, gotować się”, r. dial. vret, vreju, ukr. 
vrity, scs. vbreti, verjo 'wrzeć”. Psł. *vvreti, 
*yvfg 'wrzeć, gotować się, pokrewne z lit. 
virti, vćrdu 'gotować się; wrzeć; gotować, 
łot. virt, vefdu 'ts., prawdopodobnie od pie. 
*uer- "palić, prażyć” (od którego np. niem. 
warm 'ciepły”, ang. warm 'ts.). — Od tego 
wrzątek 'ciecz wrząca, ukrop”, oparte na 
temacie *vvręt-, od którego też imiesłów 
wrzący. Zob. wrzawa, wir. 

wrzepić od XVII w. 'sprawić komuś lanie, 
zbić kogoś, "wyznaczyć coś komuś, zwykle 
jako karę, wlepić, kropnąć”, daw. 'wbić, wsa- 
dzić, wetknąć, wrzepić się "wcisnąć się, 
wniknąć, bez przedr. dial. rzepić się 'zlepić 
się. Zachsł. i słwń.: cz. daw. fepiti 'spra- 
wiać, aby coś więzło, wtykać, wpychać, re- 
piti se 'przylepiać się, przyczepiać się”, słc. 
lud. repit (sa) 'przyczepiać (się), przywierać” 
(np. netopier sa do vlasov 'prirepi), repiet, 
*tkwić, więznąć”, słwń. dial. vrćpiti se 'przy- 
łączyć się; przygotować się, zabrać się (do 


wrzesień 
czegoś). Psł. dial. *repiti, *refg 'chwytać, 
wczepiać się, przywierać, pokrewne z lit. 
at-repti, -repiu 'chwytać, łapać, łac. rapió, 
rapere "porywać, gwałtownie chwytać, gr. 
ereptomai 'skubać, szczypać, zrywać; gryźć, 
źżreć”, od pie. *rep- / *rep- chwytać. 

wrzesień od XV w. 'dziewiąty miesiąc roku”, 
stp. też październik”, 'listopad” (stąd zapo- 
życzone stukr. vresenv, ukr. vćresen, stbr. 
vresera | vreśenb, br. vćrasen' wrzesień”. Od 
nazwy rośliny wrzos, psł. *verse 'wrzos” (zob. 
wrzos), co do budowy por. grudzień, kwie- 
cień, sierpień. Pierwotne znaczenie 'okres 
kwitnienia wrzosu. 

wrzeszczeć od XVI w. 'głośno, przeraźliwie 
krzyczeć”, stp. XV w. 'beczeć (o owcy, ko- 
zie)”, dial. 'rechotać (o żabach)”; jednokr. 
wrzasnąć. Ogsł.: cz. vfestet "wrzeszczeć, 
piszczeć”, strus. vereśćati 'krzyczeć, r. vere- 
śćdt 'jazgotać; skrzeczeć, słwń. vreśćdti 
wrzeszczeć; skrzeczeć, piszczeć; wydawać 
szmer, szumieć, szeleścić; huczeć (o wie- 
trze)”. Niewątpliwie psł., ale trudno sprowa- 
dzić do jednej prapostaci: polskie formy 
wskazują na prapostać *vreśćati (tylko ona 
tłumaczy wrzasnąć, wrzask), wyrazy wschsł. 
sugerują prapostać *verśćati (fakty płdsł. 
dają się objaśnić dwojako). Psł. może zatem 
*yreśćati i *verśćati "wydawać ostry, nie- 
przyjemny, przejmujący głos”, pokrewne za- 
pewne z łot. verkstet 'chlipać, cicho płakać, 
lit. vefkti "płakać. Ostatecznie wyraz po- 
chodzenia dźwkn. — Od tego wrzask 'głoś- 
ny, przeraźliwy krzyk”; wrzaskliwy. 

wrzos od XV w. 'roślina Calluna vulgaris, 
dial. też wrzost 'wrzosiec, Erica vulgaris”. 
Ogsł.: cz. vfes, r. dial. vćres, w języku liter. 
vćresk (też inne rośliny, np. jałowiec, 'ba- 
żyna, Empetrum nigrum'), ch./s. vrijes. Psł. 
*verse wrzos, prapokrewne z łot. virsis 
*WTZOS, vifzis 'ts., lit. virżis 'ts., gr. ereikć 
*ts. (stąd zapożyczone łac. erica 'ts.). Psł. 
*versv z pie. *uerk-, wyrazy bałt. z prapostaci 
*uer$g-, wyraz grecki z pie. *uereik-; różno- 
rodność wyjściowych pie. postaci sugeruje 
prastare przejęcie nazw rośliny z nieznane- 
go języka. — Od tego wrzosowy — wrzo- 
sowisko. 

wrzód od XV w. 'ubytek skóry lub śluzówki, 
pot. 'ropień, czyrak”, stp. też 'choroba, nie- 


712 


wskrzesić 


moc”. Ogsł.: cz. vłed 'wrzód”, r. dial. vćred 
*wrzód; strup; choroba spowodowana pod- 
noszeniem dużego ciężaru, scs. vrede 'rana, 
zranienie; wrzód; niemoc, choroba; szkoda, 
strata, uszczerbek, ubytek”. Psł. *verdo 'na- 
rośl, guz, czyrak, wrzód, pokrewne z łot. 
ap-virde 'wrzód, czyrak”, stisl. warta 'bro- 
dawka”, stwniem. warza 'ts., niem. Warze 
*ts.” i dalej ze stind. vdrdhati 'rośnie” od pie. 
*uerd- "wzniesienie, wypukłość (na skórze)”. 

wschód od XV w. 'ukazanie się słońca nad ho- 
ryzontem, 'strona świata przeciwna wzglę- 
dem zachodu, wschody mn 'wschodzenie, 
kiełkowanie roślin”, stp. XV-XVI w. wschód 
*stopień, schód”. Por. r. voschód 'wchodze- 
nie, wspinanie się, wejście; wzejście (słoń- 
ca), wschód”, scs. vaschode "wschód, słwń. 
vzhód 'wschód (słońca). Słow. *vezchode 
*wzejście, wschodzenie”, rzecz. odczas. od 
przedrostkowego *vsz-choditi *wschodzić” 
(por. p. wschodzić, r. voschodit, scs. vescho- 
diti), od psł. *choditi 'chodzić” (o pochodze- 
niu zob. chodzić). 

wskórać od XVI w. (dawniej pisane też wsku- 
rać) 'osiągnąć, uzyskać, daw. 'okrzepnąć, 
podźwignąć się, przyjść do siebie, stanąć na 
nogi”, dial. *zyskać”, 'zjednać sobie pomoc”, 
wskóranie 'pomyślność, powodzenie, szczę- 
ście”; por. daw. i dial. skorać / skórać 'osiąg- 
nąć zamierzony cel; zdziałać, uczynić”, skó- 
rzyć się zapewne 'udawać się (Nalepi 'naj- 
lepiej” się żyto skórzy, jak się 'pod bronami 
kurzy), skoranie: skoranie wziąć 'skorzy- 
stać, wyskórać *wskórać, wydobyć rychło”, 
wykórać 'wskórać, zyskać”, zaskórzyć 'zawi- 
nić, 'zaleźć za skórę, przewinić, dokuczyć, 
kasz. zaskuńćc | zaskóńćc 'zasłużyć sobie na 
karę (np. na cięgi, lanie, więzienie)”. Zapew- 
ne w związku etymologicznym z korzyść 
(zob.), dalej jednak niejasne. 

wskrzesić od XV w. 'przywrócić do życia, 
ożywić, stp. 'przywrócić do stanu pierwot- 
nego: przywrócić do życia, ożywić, przy- 
wrócić do stanu łaski; odbudować, 'pobu- 
dzić, powołać do życia, 'przygotować do 
działania”, kasz. skfesec wskrzesić”; wielokr. 
wskrzeszać. Por. r. voskresft "wskrzesić, scs. 
veskrćsiti "wskrzesić, ożywić”, bg. vszkresją 
*wskrzesić”. Bez przedr. stp. od XIV w. krze- 
sić (dial. krzysić) "przywracać do życia, cu- 


wspak 


cić, stcz. kłiesiti 'cucić, cz. ktfsit "wskrze- 
szać, cucić; wznawiać, odnawiać, odświeżać, 
słc. kriesit 'cucić, wskrzeszać; orzeźwiać”, 
strus. kresiti "wskrzeszać, cucić, r. daw. 
i dial. kresit 'ts., cs. kresiti wskrzeszać”. Psł. 
*kresiti przywracać do życia, ożywiać, cu- 
cić”, zapewne czas. kauzat. od psł. *krosngti 
*ożywać, powracać do życia, zmartwych- 
wstawać”, bez pewnej dalszej etymologii. 

wspak od XV w. 'w przeciwną stronę, wstecz”, 
daw. też *w tył, dial. 'na odwrót. Od 
stp. wspaczyć "pójść wstecz, wrócić”, które 
z przedr. wz- od:paczyć (zob.). 

wspaniały od XVI w. (daw. też spaniały) 'im- 
ponujący, okazały”. Ze stcz. vzpanily 'wybor- 
ny, okazały”, które od stcz. vzpaniti "wynieść 
nad innych, wyróżnić” (od cz.:pdn 'pan', zob. 
pan). Dokładnymi zapożyczeniami były stp. 
XV w. wspaniły *'wyborny, piękny, urodzi- 
wy”, stp. wspanić "wynieść nad innych, wy- 
różnić, natomiast późniejsze (w)spaniały to 
rodzaj kalki. Polskie (w)spaniały sugeruje 
jako podstawę czas. f(w)spanieć, nie po- 
świadczony jednak w źródłach. 

wspólny od XVI w. 'należący do dwu lub 
więcej osób; wykonywany razem z kimś. 
Od przysł. współ (zob. wespół). — Od tego 
wspólnik; wspólnota. 

wstecz od XV w. przysł. 'do tyłu, w przeciw- 
nym kierunku, 'w przeszłość, w stp. od 
XIII w rzecz. wstecz | westecz (wtecz) ż 
*świadectwo sędziego co do sądzonej prze- 
zeń uprzednio sprawy, odwołujące się do je- 
go własnej pamięci lub do zapisu w księdze 
sądowej; naoczne stwierdzenie jakiegoś fak- 
tu”, por. w XVI w. wsteczyć 'cofnąć się, wy- 
cofywać się, wsteczyć się 'cofać się, cofnąć 
się, odwrócić się. Rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *vbz-tvknoti "wypchnąć 
w górę, cofnąć” od psł. *tekngti 'dotknąć, 
trącić, poruszyć, stuknąć; wbić, wepchnąć” 
(zob. tknąć). — Od tego wsteczny —> wstecz- 
nik — wstecznictwo. 

wstęga od XV w. 'pas materiału, skóry itp. 
do wiązania”, dial. też stęga | stąga 'ts.; 
zdr. wstążka (dial. także stążka). Por. stcz. 
vztuha | stuha, cz. stuha 'wstęga, r. daw. 
stuga 'ts., a także słwń. stógla 'ts.. Słow. 
*vzztpga I *sbtoga 'to, co służy do ściąga- 
nia, wiązania, rzecz. odczasownikowe od 


713 


wstydzić 
przedrostkowych *vez-tęgnoti ściągnąć 
(por. p. po-wściągnąć), *se-tęgngti 'Ściąg- 
nąć, z przedr. *vaz-, *se- (zob. wz-, z-) od 
psł. *tęgnoti ciągnąć” (o pochodzeniu zob. 
ciągać). 
wstęp od XV w. 'dostęp, przystęp, wejście”, 
*to, od czego się coś zaczyna, początek”, stp. 
XV w. tylko 'wszczęcie jakiejś czynności 
procesowej”. Rzecz. odczas. od wstąpić 'wejść 
na krótko, zajść, zajrzeć; stąpnąć, wdepnąć; 
zostać członkiem czegoś, zapisać się, zaciąg- 
nąć się”, książk. *wejść, wznieść się”, przest. 
*idąc, dostać się do wnętrza czegoś, do środ- 
ka, z przedr. w- od stąpić (zob.). 
wstręt od XVI w. 'odraza, daw. 'odpór, od- 
parcie”, 'przeszkoda, zawada”, 'odmowa, 'od- 
trącenie, 'nieprzychylność, przeciwność, 
dial. też "wstęp. Rzecz. odczas. od daw. 
XV-XVII w. wstrącić 'obalić, odepchnąć, 
odeprzeć, odtrącić”, stp. XV w. też 'zakwe- 
stionować, wyrazić sprzeciw”, z przedr. wz- 
od trącić (zob.). — Od tego wstrętny 'odraża- 
jący” (daw. XVIII w. 'oporny, odpychający”). 
wstrzemięźliwy od XVII w. 'umiejący się po- 
wstrzymać od czegoś, zachować umiar, po- 
wściągliwy; nacechowany powściągliwością”. 
Niejasne, może od twstrzmić czy twstrz- 
mieć, z przedr. wz- od daw. i dial. trzmić 
I trzmieć 'tkwić, sterczeć” (zob. trzymać), 
ale budowa niejasna. Wydaje się możliwe, 
że bezpośrednią podstawę przymiotnika 
mógł stanowić nie poświadczony pochodny 
rzecz. twstrzemięga (utworzony za pomocą 
przyr. -ęga, jak np. włóczęga) z przypusz- 
czalnym znaczeniem 'podtrzymywanie, po- 
wstrzymywanie czegoś” lub podobnym. 
wstyd od XVI w. 'przykre uczucie spowo- 
dowane świadomością niewłaściwego, złego 
postępowania”, daw. XVII w. 'wstydliwość, 
'enota panieńska, haniebny uczynek”, 'ge- 
nitalia, srom'; por. stp. XV w. wstydać 'tra- 
pić, nękać, dokuczać, wstydać się 'lękać się, 
odczuwać wstręt, wstyd”. Por. r. styd wstyd”, 
ch./s. stid "wstyd; skromność, niewinność; 
srom'. Psł. *styda 'wstyd”, rzecz. odczas. od 
psł. *stydeti (sę) wstydzić się, w polskim 
wz- pod wpływem czas. wstydzić (zob.). 
wstydzić od XVI w. 'budzić uczucie wstydu, 
wprawiać w zawstydzenie”, wstydzić się 'od- 
czuwać wstyd, krępować się, żenować się”; 


wszak 


z przedr. powstydzić się, zawstydzić (się). 
Por. cz. stydet se, r. styditsja, scs. stydeti sę, 
ch./s. stidjeti se "wstydzić się. Psł. *stydeti 
(sę) "wstydzić (się)”, w związku z psł. *styd- 
noti 'tracąc ciepło, stawać się zimnym, styg- 
nąć” (zob. stygnąć) i dalej z psł. *studiti 'po- 
wodować, by coś stygło, chłodzić, ochładzać, 
oziębiać” (zob. studzić), pierwotne znacze- 
nie związane z odczuciem zimna, chłodu 
przeniesione na odczuwanie nieprzyjem- 
nego wrażenia wstydu. W polskim wyraz 
otrzymał przedr. wz-. — Od tego wstydliwy 
— wstydliwość. 

wszak od XV w. part. ponieważ, bo, prze- 
cież, wszakże 'jednak; przecież, bo, prze- 
cież”, stp. wszako / wszeko (też z przestawką 
szwako i uproszczeniem szako) sp. jednak, 
mimo to; to, więc, part. 'przecież; czyż 
nie; naprawdę, rzeczywiście”, w takich funk- 
cjach także wszakoż | wszekoż (wszwakoż 
| szwakoż | szakoż) i wszakże, dial. też 
szak. Por. cz. vsak sp. jednak(że), wszakże; 
wszak, przecież”, part. 'przecież, oczywi- 
ście”, scs. vvsako / vvsćko 'zupełnie, całko- 
wicie, wszelkimi sposobami”. Przysł. od stp. 
XV w. wszaki / wszeki 'każdy, wszelaki”, por. 
cz. przest. i książk. vsaky 'ts., r. vsjdkij 'ts., 
scs. vesake / vvstk» 'ts., ch./s. sydki 'ts.. 
Psł. *vvchako > zachsł. *vv3ako (wschsł. 
i płdsł. *vbsakv) każdy, wszelki, wszystek”, 
od psł. *vech "wszystek, cały” (zob. wszego, 
wszystek), z przyr. *-ake, por. lit. visóks 'róż- 
ny, rozmaity”. 

wszcząć od XV w. 'dać początek”; wielokr. 
wszczynać. Psł. *vez-ćęti, *vez-ćbng zacząć, 
dać początek”, z przedr. *vsz- (zob. wz-) od 
psł. tćęti, tóbng 'zacząć, rozpocząć (zob. 
począć, zacząć). 

wszego dop. m pj 'wszystkiego, wszelkiego”, 
wszej cel. ż pj 'wszystkiej”, wsze bier. mn 
*wszystkie” (po wsze czasy), wszech dop. mn 
*wszystkich, wszem cel. mn 'wszystkim, 
w stp. od XIV w. pełniejszy paradygmat, 
bez formy mian. pj rodzaju męskiego, ale 
wsza ż, wsze bier. pj n itd. 'występujący 
w pełnej liczbie, każdy z wielu istniejących, 
każdy możliwy; którykolwiek z wielu, jaki- 
kolwiek, każdy; cały, zupełny”; daw. XVI w. 
mian. pj rodzaju męskiego wszen, utworzo- 
ny chyba na wzór ten (zob.). Relikty zaim- 


714 


wszeteczny 


ka fwesz, wsza, wsze 'wszystek, wszystka, 
wszystko”, por. stcz. veś, vść ż, vśe n "każdy, 
cały”, r. ves' 'cały”, Scs. vbsb 'cały, wszystek, 
każdy”, ch./s. sdv, daw. i dial. vżs "wszystek, 
każdy, cały. Psł. *vvchv [< *visi-| > (po 
przeprowadzeniu III palatalizacji) zachsł. 
*ybśv, wschsł. i płdsł. *vvsb "wszystek, cały”, 
dokładne odpowiedniki w bałt.: lit. visas 
*cały, wszystek, łot. viss 'ts., stpr. wissa- 
'cały”, wszystkie z pie. *ui-so- "powszechny, 
ogólny, utworzonego od pie. pierwiast- 
ka *ui- 'oddzielnie" (por. z innym przyr. 
pie. *ui-kuo-, z którego stind. viśva- 'każdy, 
cały”, awest. vispa 'ts.). 

wszelaki od XVI w. 'każdy bez wyjątku, każ- 
dy możliwy; jakikolwiek, jaki tylko może 
być, daw. XVI w. wszelijaki 'różnorodny”, 
dial. wszelejaki / wszelijaki 'wszelaki, wszel- 
ki”, kasz. vśelejaki (też vśeleńijaki) 'najroz- 
maitszy, różnorodny ; wszelako sp. (pierwot- 
nie przysł.) 'jednak, pomimo to, a przecież, 
wszakże”, dial. wszelak 'wszelako, jednak”, 
wszelejak 'różnie, różnorodnie”, kasz. vse- 
lejak "w różny sposób, różnorodnie”. Por. 
gł. wselaki 'rozmaity, różnorodny, wszelaki, 
wszelki, stcz. vselijaky i vselikaky 'wszel- 
ki, wszystek, każdy”, cz. vselijaky 'rozmaity, 
różny, byle jaki”, ukr. dial. useljdkyj 'wszel- 
ki, rozmaity”. Zachsł. *vośe-li-jako (wschsł. 
*yvse-li-jakv), złożenie zachsł. *vbse (wschsł. 
*vvse), formy rodzaju nijakiego psł. *vvcho 
*wszystek, cały” (zob. wszego), psł. part. *li 
(zob. li) i psł. *jak» 'jaki, który” (zob. jaki). 
Postać wszelaki powstała z wszelijaki ze 
ściągnięciem -ija- > -a-. 

wszelki 'każdy bez wyjątku, każdy możli- 
wy; jakikolwiek, jaki tylko może być; naj- 
rozmaitszy, różnorodny, rozliczny”, stp. od 
XIV w. wszeliki, od XV w. wszelki (też 
wszwelki / szwelki | szwylki) *każdy bez wy- 
jątku, każdy możliwy, każdy z wielu istnie- 
jących; którykolwiek z wielu, jakikolwiek; 
cały, zupełny”, kasz. vselki "każdy, wszelki; 
różnorodny”. Por. gł. wselki 'rozmaity, różno- 
rodny, wszelaki, wszelki, cz. vseliky *wszel- 
ki”. Przypuszczalnie postać wtórna od zachsł. 
*yeśelijake (zob. wszelaki), może ukształto- 
wana na wzór stp. wieliki, p. wielki. 

wszeteczny od XVI w. 'rozpustny, bezwstyd- 
ny, nieprzyzwoity”, daw. od XVI w. 'nierząd- 


wszędzie 


ny, rozpustny, rozwiązły”. Zapewne zapoży- 
czenie ze stcz. vśetećny 'natrętny, bezczel- 
ny, cz. 'wścibski, natrętny”, które złożone 
ze stcz. veś "wszystek, każdy” (zob. wszego) 
i derywatu od psł. *tekati 'dotykać, trą- 
cać, popychać, stukać, wpychać, wsadzać”, 
*tekngti 'dotknąć, trącić, poruszyć, stuk- 
nąć; wbić, wepchnąć” (zob. tknąć); pier- 
wotne znaczenie 'taki, który wszystkiego 
dotyka. W polskim zawężenie znaczenia: 
stcz. 'natrętny, bezczelny” > stp. 'bezwstyd- 
ny” > "nieprzyzwoity, rozpustny”. — Od te- 
go wszeteczeństwo, wszetecznica. 

wszędzie przysł. od XV w. 'w każdym miej- 
scu', kasz. vśą3e "w każdym miejscu, 'w każ- 
dym kierunku”; daw. też wszędy wszędzie”, 
stp. od XV w. wszędy / szwędy *w każdym 
miejscu, wszędzie”, dial. wszędy I szędy 
*wszędzie”. Por. cz. vsude i vsudy 'wszędzie”, 
strus. vesjudu / vesudu i vbsude 'wszędzie”, 
r. vsjudu, dial. vsjódy 'ts., scs. vwsgde 'wszę- 
dzie, ze wszystkich stron, zewsząd”, vvspdu 
*ts.. Psł. *vvchodu I *vechody I *vechode 
*w każdym miejscu, wszędzie”, od psł. *vvche 
> zachsł. *vvśv "wszystek, cały” (zob. wsze- 
go), co do budowy por. kędy, tędy. 

wszystek 'cały, każdy”, stp. od XIV w. wszys- 
tek (szwystek | szystek), też wszytek (wszwy- 
tek | szwytek I szytek) i wszyciek (szwyciek) 
występujący w pełnej liczbie, każdy z wielu 
istniejących, każdy możliwy; którykolwiek 
z wielu, jakikolwiek, każdy; cały, zupełny”, 
daw. wszytek ! wszyciek | wszyściek i szwy- 
ciek / szwytek "wszystek, cały”, dial. wszystek 
I wszytek I wszyciek 'ts.; przysł. wszystko, 
stp. wszytko | wszystko 'wszystko; ciągle, 
stale, dial. wszystko | wszytko | wszyćko 
(szyćko) 'ciągle, rzadko 'wszędzie”, kasz. 
vsóstek | vśetek 'wszystek”. Od nie zachowa- 
nego p. fwesz, zachsł. *vaśb "wszystek, cały” 
(zob. wszego), z przyr. -ytek I -ystek. 

wściec wścieknę 'spowodować, że ktoś się 
rozgniewa, wpadnie w złość”, wściec się od 
XVI w. 'zachorować na wściekliznę', wpaść 
w złość, w furię, rozzłościć się*; wielokr. 
wściekać się od XV w. wpadać w złość, 
w furię”, stp. tracić panowanie nad sobą, 
zachowywać się jak szaleniec. Ogsł.: cz. 
vzteknout se 'wściec się”, stcz. vztćci sć 'ts., 
ukr. vstikatysja 'wściekać się, ch. steći, 


715 


wtóry 
stećem 'wściec się”. Psł. *voz-tekti, *voz-tekg 
*zachorować na wściekliznę; wpaść we 
wściekłość, w furię, szał”, z przedr. *vez- od 
psł. *tekti w znaczeniu 'biegać” (zob. ciec). 
Pierwotne znaczenie 'biegać, uciekać, co 
jest charakterystyczne dla zwierząt dotknię- 
tych wścieklizną. — Od wielokr. wściekać: 
rozwścieczyć. Zob. wściekły. 
wściekły od XV w. 'chory na wściekliznę', 
*bardzo zły, rozgniewany, wzburzony”, 'gwał- 
towny, zaciekły, zapamiętały”, stp. też 'nie- 
opanowany, niepohamowany, gwałtowny”. 
Ogsł.: cz. vztekly, ukr. vzteklyj, cs. vosteklw, 
słwń. stekel. Psł. *veztekle 'dotknięty wściek- 
lizną; opanowany przez wściekłość, furię”, 
imiesłów czasu przeszłego od psł. *veztek- 
ti zachorować na wściekliznę; wpaść we 
wściekłość, w furię, szał” (zob. wściec). — Od 
tego wściekłość, wścieklizna. 
wśród przyim. 'pośród, w środku, rzadko 
*w czasie, podczas, w trakcie, stp. XV w. 
weśrod | weśrzod przysł. 'w środku, na środ- 
ku, przyim. z dop. 'pośrodku, na śŚrod- 
ku”, 'w połowie (czasu)”, w XVI w. w śrzod 
*w środku. Z wyrażenia przyimkowego *ve 
serdv *w środku” (psł. *vs 'w', zob. w, i *serdb 
*środek, punkt środkowy”, zob. środek). 
wtedy od XVII w. przysł. *w tym czasie, wten- 
czas, wówczas”, dawniej pisane też w tedy. 
Od przysł. tedy w dawnym znaczeniu 'wte- 
dy, wówczas, w tamtym czasie” (zob. tedy), 
przyim. w przez analogię do wyrażeń przy- 
imkowych (w funkcji przysłówków) typu 
w ten czas, w ów czas, por. też tak samo po- 
wstałe dial. wkiedy 'kiedy”. 
wtorek od XV w. 'drugi (po niedzieli) dzień 
tygodnia. Por. w tym znaczeniu cz. pot. 
uterek, scs. vatorekv, ch./s. utorak, słwń. 
tórek (inaczej zbudowane r. vtornik, scs. 
vatorvnike), od psł. *vetore 'drugi" (zob. 
wtóry), uniwerbizacja *vstore done 'drugi 
dzień (po niedzieli)”. 
wtóry od XIV w. 'następujący po pierwszym, 
będący powtórzeniem pierwszego, drugi”, 
w stp. "następny po wymienionym (ale nie 
pierwszym), ponowny; inny”. Ogsł.: cz. tte- 
ry 'wtorek”, r. vtorój 'drugi; drugorzędny”, 
scs. vbtorŁ 'drugi. Psł. *votorv (i "ptorv, 
poświadczone w cz. utery) 'drugi', zapewne 
pokrewne z lit. afitras 'drugi, wtóry”, goc. 


wuj 


anbar 'inny', stwniem. ander (dziś niem. 
anderer) 'ts., stind. dntaras 'ts., wszystkie 
z pie. *antero- 'drugi, inny (z dwóch)”, od 
pie. *an 'tam, gdzie indziej” z przyr. *-tero- 
(por. który); ta etymologia dobrze objaś- 
nia psł. *ptore, natomiast w mającej więk- 
szy zasięg prapostaci *vstora trzeba dopu- 
ścić rozwój pie. *in- > psł. *ven-, taki jak 
w psł. przyimku *ven w” (zob. w). Nie moż- 
na wykluczyć, że odmianka *vstore zosta- 
ła ukształtowana pod wpływem przyimka 
*yvn. — Od tego wtórny; powtórny; powtó- 
rzyć od XV w. (por. kasz. vtórec 'Śpiewać 
do wtóru, wtórować ); wtór; wtórować. Zob. 
wtorek. 

wuj od XV w. (stp. XV-XVI w. i dial. też uj) 
*brat matki”, dziś też "mąż ciotki”, 'brat ojca, 
stryj, 'dalszy krewny ze strony matki (lub 
ojca), 'bliski znajomy rodziców”, kasz. uj 
'wuj; zdr. wujek, także wujec (stp. od XV w. 
i dziś dial. ujec). Ogsł.: cz. daw. uj *brat mat- 
ki, r. daw. (v)uj 'ts., słwń. uj 'ts.. Psł. *ujo 
"brat matki, dokładne odpowiedniki: stpr. 
awis 'ts., stirl. aue [< *auio-] "wnuk, por. 
też lit. avynas 'brat matki”, z pie. *au-io-, 
utworzonego od pie. *auo- 'ojciec matki, 
dziadek” (por. łac. avus 'dziadek”, orm. hav 
'ts.) z przyr. przynależności *-io-. Etymo- 
logiczne znaczenie 'należący do dziadka (tj. 
do rodziny dziadka ze strony matki)”. 

wy, dop. was od XIV w. zaim. Ogsł.: cz. vy, 
dop. vds, r. vy, dop. vas, scs. vy, dop. vasv. 
Psł. *vy 'wy” powstało z pie. *ius 'wy” (po- 
świadczonego np. w lit. jas, łot. js, goc. jus, 
awest. 'yuś z tym samym znaczeniem), przy 
czym nagłosowe *v- jest pochodzenia ana- 
logicznego, zostało uogólnione z przypad- 
ków zależnych: psł. dop. *vasv. cel. *vamb, 
narz. *vami; psł. dop. *vasz z pie. *uósom 
z końcówką dopełniacza od rdzenia wy- 
stępującego np. w łac. vós 'wy, was”, stind. 
vah 'wy. 

wy- przedr. Ogsł.: cz. vy-, r. vy-; w płdsł. za- 
chowane szczątkowo, w niektórych tylko 
wyrazach, np. scs. vy-gonati "wygnać, bg. 
dial. vi-rasten 'dorosły, dojrzały”, ch. dial. 
czak. vi-let wylać, słwń. dial. vi-hnat 
"wygnać, wypędzić” (poza tym panuje tam 
przedr. iz- < psł. *jbz-). Psł. *vy- ma odpo- 
wiedniki w goc. iit 'na zewnątrz”, niem. aus, 


716 


wybredny 


ang. out, stind. ud- / ut- 'w górę, na ze- 
wnątrz. Z pie. *żd- *w górę, na zewnątrz: 
rozwój *dd > wczesne psł. *u > psł. *vy- 
(z protetycznym v-), regularny zanik koń- 
cowego *-d wskazuje, że wyraz, nim stał się 
przedrostkiem, był używany jako samodziel- 
ny przysłówek stojący zwykle przed cza- 
sownikiem, który z czasem zrósł się z cza- 
sownikiem. 

wybaczyć od XVI w. 'przebaczyć”, daw. od 
XVI w. 'wypatrzyć, wyśledzić, wymiarko- 
wać; wielokr. wybaczać, daw. "wypatrywać, 
wyśledzać, rozpoznawać. Jak utworzone za 
pomocą innego przedr. przebaczyć od ba- 
czyć (zob.). 

wybawić od XIV w. 'uwolnić od przykrości, 
wyratować z trudnej sytuacji, wyswobodzić, 
ocalić, stp. też 'zwolnić od zobowiązań; 
uwolnić, wykupić nieruchomość z ciążą- 
cych na niej zobowiązań”. Od bawić (zob.), 
utworzone zapewne na wzór starszego zba- 
wić (zob.), z zastąpieniem martwego przedr. 
z- < *jvz- (zob. z) przez żywotny wy-. 

wybitny od XVIII w. 'przewyższający kogoś 
lub coś pod jakimś względem, nieprzeciętny, 
wyjątkowy; znaczny, wyraźny, duży”, daw. 
od XVI w. wybit i wybity, dial. wybity 'bity, 
ubity (np. o drodze)”, 'doświadczony”, imie- 
słowu biernego od przedrostkowego wybić 
się osiągnąć wyższą niż inni pozycję spo- 
łeczną, prestiż, znaczenie, zrobić karierę” 
(o pochodzeniu zob. bić). 

wybór od XV w. 'wybranie, wybieranie; to, 
co zostało wybrane, wyselekcjonowane”, wy- 
bory mn 'wybieranie kandydatów na odpo- 
wiednie stanowisko”, stp. wybór 'coś wy- 
borowego”, daw. 'pobór, zaciąg, na wybór 
"wyborny, wyśmienity; wybornie, wyśmie- 
nicie”. Por. cz. vybor komitet, zarząd; rada 
narodowa, 'wybór, antologia”. Rzecz. odczas. 
od przedrostkowego wybrać, psł. *vy-bbrati, 
*vy-berg "wybrać (o pochodzeniu zob. brać), 
z wymianą rdzennego *e => *o. — Od tego 
wyborny od XV w. (dial. 'wybredny”). 

wybredny od XX w. (daw. od XVIII w. wy- 
brydny) 'grymaśny, kapryśny”, przest. 'wy- 
szukany, wytworny, wykwintny”. Od wybre- 
dzać (daw. u Lindego wybrydzać) 'grymasić 
przy wyborze czegoś, przebierać w czymś, 
związanego z bredzić (zob). 


wybryk 


wybryk od XVIII w. 'postępek odbiegający 
od przyjętych obyczajów, norm zachowa- 
nia, 'niespodziewany przejaw, odruch fan- 
tazji, humoru itp., daw. 'podskok, bryknię- 
cie. Por. r. dial. vybriki *brykanie', echat 
vybrikom 'jechać galopem”, ukr. vybryk 'wy- 
bryk”, br. vybryk 'ts., vybryki mn 'dziwne 
zachowanie. Rzecz. odczas. od twybrykać, 
od brykać (zob.). 

wychodek od XVII w. 'ubikacja, ustęp”, zdr. 
od daw. XV w. wychód 'ustęp, latryna, stp. 
od XIV w. też 'wyjście, wywędrowanie, 
opuszczenie jakiegoś miejsca; otwór prze- 
znaczony do wychodzenia i wchodzenia, 
wyjście”, dial. kasz. vexyód 'to, co odpływa, 
ujście rzeki, jeziora, odpływ”. Rzecz. odczas. 
od przedrostkowego wychodzić (o pocho- 
dzeniu zob. chodzić). 

wycieczka od XVI w. 'wędrówka, wyjazd, 
podróż w celach krajoznawczych, turystycz- 
nych, towarzyskich”, daw. od XVI w. 'wypad 
zbrojny”, 'droga, ścieżka wychodząca skądś, 
ukryte wyjście, korytarz, tajemne schody”. 
Od wyciekać *wypływać”, daw. XVI w. 'wy- 
biegać”, dial. myśl. 'uciekać (o kuropatwach)”, 
będącego czas. wielokr. od wyciec 'wypły- 
nąć, wybiec” (o pochodzeniu zob. ciec); co 
do budowy por. ucieczka. 

wycieńczyć od 1500 r. 'pozbawić sił fizycz- 
nych, wychudzić, osłabić, daw. od XVII w. 
"pomniejszyć zasoby, zubożyć, 'umniej- 
szyć, zbagatelizować”, dial. *zrobić cienkim”; 
wielokr. wycieńczać, w XVI w. 'wysubtel- 
niać”. Od cienki (zob.), z przedr. wy-. 

wyć wyję od XV w. 'wydawać głośne, niear- 
tykułowane dźwięki, przeraźliwie krzyczeć, 
ryczeć, dial. 'rzewnie płakać, 'wystawać, 
sterczeć ; z przedr. zawyć. Ogsł.: cz. vyt, vyji 
*wyć, r. vyt, vóju 'wyć, pot. beczeć, cs. 
vyti wyć. Psł. *vyti, *vejo wyć, od pie. 
dźwkn. pierwiastka *u- "wydawać przeciąg- 
ły głos u”, poświadczonego też np. w r. ukat 
*ts., Zob. wyga. 

wydma od XVIII w. 'pagórek z piasku nanie- 
sionego przez wiatr”, daw. XVII w. 'wydę- 
cie”, dial. *zaspa śnieżna”, kasz. vidma 'pole 
górzyste i nieurodzajne. Por. ukr. vydma 
"miejsce piaszczyste, z którego wiatr znosi 
piasek na sąsiednie pola, br. vydma (też 
vydz'ma) 'wydma, piaszczysty wzgórek; część 


ZZ 


wygon 


zasianego pola zasypana piaskiem, pole 
piaszczyste”. Rzecz. odczas. od przedrostko- 
wego wy-dąć, wy-dmę 'wydmuchać (zob. 
dąć), pierwotne znaczenie 'to, co jest rezul- 
tatem wydmuchania (piasku, śniegu)”. 

wydra od XV w. 'zwierzę Lutra vulgaris, 
kasz. vedra 'nadmierne powiększenie tar- 
czycy, wole”. Ogsł.: cz. vydra, r. vydra, ch./s. 
vidra. Psł. *vydra [< *adra] (v- protetyczne) 
*wydra', odpowiada lit. edra 'ts., łot. udris 
*ts., stpr. wudro 'ts., stind. udróh 'zwierzę 
wodne, awest. udra- 'wydra, gr. hydros 
i hydra *żmija wodna”. Pie. nazwa zwierzę- 
cia żyjącego w środowisku wodnym, w słow. 
i bałt. wtórnie zawężona do jednego z ta- 
kich zwierząt (wydry), utworzona od pie. 
nazwy wody (por. woda, gr. hydór 'woda'). 
— Od tego rozwydrzyć 'rozpuścić, rozzu- 
chwalić, doprowadzić do rozpasania. 

wyga od XVIII w. 'ktoś mający duże do- 
świadczenie, sprytny, obrotny”, dial. wyga ż 
*suka, 'stara gęś”, 'filut (wyraz obelżywy)”, 
wyga m 'doświadczony bywalec, wyjadacz”. 
Wyłącznie polskie. Objaśniane jako dery- 
wat od wyć (zob.), z archaicznym, rzadkim 
przyr. *-ga (por. struga). Pierwotne znacze- 
nie byłoby zatem 'ten, kto wyje, z czego 
przypuszczalnie 'stary, doświadczony pies” 
> 'doświadczony człowiek”. Na wczesne po- 
wstanie wyrazu może wskazywać derywat 
wyżeł 'pies myśliwski” (zob.), jeśli słuszna 
jest etymologia tego wyrazu. 

wygon od XIV w. 'wspólne pastwisko gro- 
madzkie, miejsce, w którym gromadzone są 
zwierzęta przed wypędzeniem na wspólne 
pastwisko”, 'droga, którą się goni zwierzęta 
na pastwisko”, 'wyganianie bydła na pastwi- 
sko”, dial. 'droga na pastwisko; rodzaj drogi, 
szlaku; wspólne pastwisko (w pobliżu wios- 
ki), kasz. vigón 'droga prowadząca z wioski 
w pole; pastwisko”. Por. cz. vyhon 'wygna- 
nie bydła na pastwisko”, 'wygon, r. vygon 
*wypędzenie, wypędzanie; wypęd (bydła); 
pastwisko, wygon'. Płnsł. *vygone 'wygna- 
nie, wypędzenie (np. bydła na pastwisko)”, 
rzecz. Oodczas. (pierwotnie nazwa czynności, 
wtórnie konkretyzowana w 'droga, którą 
się wypędza bydło, miejsce, gdzie się wypę- 
dza bydło”) od przedrostkowego *vy-goniti 
*wypędzić”, p. wygonić (o pochodzeniu zob. 
gonić). 


wyjątek 


wyjątek od XVIII w. 'rzecz niezwykła, odbie- 
gająca od normy; ktoś różniący się od innych', 
'odstępstwo od obowiązującego prawa, przy- 
jętego obyczaju, przepisów”, 'fragment, ury- 
wek”, Od imiesłowu biernego wyjęty od czas. 
wyjąć "wydostać, wydobyć; wydzielić część 
z całości”, przest. "wyłączyć, wykluczyć, zro- 
bić wyjątek”, stp. też 'wyswobodzić, uwolnić 
(od ucisku, niewoli, obowiązków, zobowią- 
zań, zarzutów)” (o pochodzeniu zob. jąć); 
co do budowy por. np. majątek. — Od tego 
wyjątkowy —> wyjątkowość. 

wyka od XV w. (stp. może też wika) 'roślina 
pastewna Vicia sativa”. Por. cz. vika i vikev 
'ts.. Zapożyczenie ze śrwniem. wicke (dziś 
niem. Wicke) 'ts., przejętego z kolei z łac. 
vicia 'ts.. 

wykałaczka od XIX w. 'cienki, zaostrzony 
patyczek służący do wyjmowania resztek 
jedzenia spomiędzy zębów, do wtykania 
w małe porcje np. śledzia, sera. Nazwa na- 
rzędzia z przyr. -aczka od daw. (od XVI w.) 
wykałać *wykluwać', por. bez przedr. dial. 
kalać 'łupać, rozłupywać”, a także stcz. kó- 
lati, cz. dial. kdlat 'łupać (drzewo), słc. kd- 
lat 'rąbać; łupać (o bólu w kościach)”, ch./s. 
kólati 'łupać (drzewo); krajać rybę. Psł. 
dial. *kalati 'kłuć czymś ostrym, rozłu- 
pywać, rozszczepiać”, czas. wielokr. od psł. 
*kolti "uderzać czymś ostrym, kłuć; łupać” 
(zob. kłuć), z regularnym wzdłużeniem sa- 
mogłoski rdzennej *o + *a. 

wykluczyć od XIX w. 'usunąć, wyłączyć, 
wyeliminować. Kalka r. iskljućit "wyklu- 
czyć” (w związku etymologicznym z p. klucz, 
zob.). 

wykonać od XVI w. 'wprowadzić w czyn, zro- 
bić, uczynić, urzeczywistnić, spełnić; wy- 
produkować, wytworzyć, sporządzić”, daw. 
"przetrwać, przeżyć”; wielokr. wykonywać. 
Z przedr. wy- od konać w stp. znaczeniu 
'działać, czynić, czynić dalej”, doprowadzać 
do końca czynność zaczętą, psł. *konati 
*kończyć, doprowadzać do końca, wykony- 
wać (zob. konać). — Od tego wykonaw- 
ca — wykonawczyni, wykonawstwo; wy- 
konalny. 

wykrot od XV w. 'drzewo wyrwane z korze- 
niami przez wiatr”, 'dół, jama, szczególnie 
jama pod korzeniami drzewa wywrócone- 


718 


wymioty 
go przez wiatr, 'wystająca, załamująca się 
część muru, daw. 'wyskok, wykroczenie, 
dial. 'uschłe gałęzie, drzewa wywożone z la- 
su; por. daw. wykrotny "przestępczy, wy- 
stępny”, dial. wykrótny "niespokojny, psotny”, 
wykrota 'łobuz. Rzecz. odczas. od przed- 
rostkowego wy-krocić: dial. wykrocic drze- 
wo 'wyłamać drzewo z korzeniami”, przy- 
puszczalnie od nie poświadczonego czas. 
tkrocić < psł. tkrotiti "kręcić, wykręcać, 
skręcać, spokrewnionego z psł. *krotiti 'ka- 
strować (przez ukręcenie jąder)” > 'poskra- 
miać, ujarzmiać, uspokajać (zob. ukrócić) 
i z psł. *krętati "wprawiać w ruch okrężny, 
obracać, kręcić, skręcać, zwijać” (zob. krzą- 
tać), od pie. *kret- / *kert- kręcić, skręcać”. 
wyłom od XIX w. 'otwór wyłamany, wybi- 
ty, wyrwa, 'wąska dolina rzeki, przełom”, 
daw. 'to, co zostało wyłamane, wybite, od- 
łam, bryła”. Por. r. vylom 'drzewo wyrwane 
z korzeniami, ukr. vylom 'wyłom”. Rzecz. 
odczas. od stp. (XV-XVI w.) wyłomić 'wyła- 
mać, w XV w. 'wyrwać, wyważyć, dial. wy- 
łomać 'złamać”, 'uwolnić”, które od p. daw., 
dziś dial. łomić 'łamać, rozbijać na kawałki”, 
psł. "lomiti powodować, że coś się wygina, 
łamie, kruszy, łupać, kruszyć” (o pochodze- 
niu zob. łamać). 
wyłonić od XIX w. 'ukazać, ujawnić, uwy- 
datnić, 'wybrać ze swego grona”, wyłonić 
się 'ukazać się, wynurzyć się, "wziąć począ- 
tek, powstać, wytworzyć się. Czas. odrzecz. 
z przedr. wy- od łono (zob.), z podstawo- 
wym znaczeniem zrodzić, wydać z własne- 
go łona, wnętrza”. 
wymię wymienia od XV w. 'narząd u samic 
ssaków zawierający gruczoły mleczne”. Ogsł.: 
stcz. vyme, vymene (cz. vemeno), r. vymja, 
vymeni, ch./s. vime, vimena. Psł. *vymę, 
*yymene 'wymię, z prapostaci *ud'-men-, 
będącej przekształceniem (za pomocą przyr. 
*-men- > psł. *-mę, *-men-) pie. rzecz. hete- 
roklitycznego (z tematem na *-n/r-) *ud'-r- 
I *ud'-n- 'wymię', kontynuowanego przez 
stind. ńdhar, ttdhnas 'wymię, gr. uthar, 
uthatos 'ts., łac. uber, uberis 'ts., od pie. 
pierwiastka *eud'- 'nabrzmiewać, nadymać 
się. 
wymioty mn wydalanie przez usta zawarto- 
ści żołądka, 'wymiociny”, dial. 'krosty”, daw. 


wynaleźć 


wymiot 'wymiecenie, wyrzucenie czegoś; 
to, co się wymiotło, wyrzuciło”, 'wymioci- 
ny, wymiotowanie', stp. w XV w. 'usunięcie 
z posiadłości, wywłaszczenie, w XIII-XIV w. 
wymiot | wymiet w specjalnym znaczeniu 
*jakaś powinność prawa książęcego”. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego stp. wymiotać 
I wymietać 'usunąć szybkim ruchem, wy- 
rzucić, "pokazać się, pojawić się (o kros- 
tach, trądzie)”, 'uczynić zarzuty, oskarżyć, 
wypomnieć coś, 'odebrać sądownie zbieg- 
łego kmiecia” (o pochodzeniu zob. miotać). 
— Od tego wymiociny; wymiotować, zwy- 
miotować. 

wynaleźć wynajdę od XV w. 'szukając, natra- 
fić na coś, wyszukać coś, wyszperać, 'wy- 
myślić coś, dokonać wynalazku, stp. też 
"własnym staraniem coś zyskać”. Z przedr. 
wy- od daw. (od XIV w.) naleźć 'znaleźć, 
odkryć, odszukać”, 'stwierdzić pewien stan, 
właściwość, ilość”, 'zastać, przyłapać”, 'zys- 
kać sobie, zdobyć, zapewnić, *wymyślić 
rozstrzygnięcie, wydać orzeczenie, wyrok” 
(o pochodzeniu zob. znaleźć). Formy czasu 
teraźn. należą genetycznie do daw. (i dial.) 
wynajść "wyszukać, z przedr. wy- od najść, 
najdę w przest. (i dial.) znaczeniu 'natknąć 
się na coś, napotkać coś, znaleźć coś” (o po- 
chodzeniu zob. iść). Od czasu teraźn. czas. 
wielokr. wynajdywać | wynajdować. — Od 
tego wynalazek od XVI w. 'to, co wynale- 
ziono, wymyślono”, daw. 'odkrycie, odnale- 
zienie czegoś; rzecz odszukana, znaleziona”, 
od XVI w. wynalazek i wynalazka I wy- 
nalezka 'rozsądzenie, dekret, sentencja są- 
dowa, wyrok, orzeczenie, "warunek, 'wy- 
mysł, wynalazek; wynalazca. 

wynik od XVI w. 'rezultat, skutek. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego wynikać "być 
przyczynowo uzasadnionym następstwem 
czegoś, powstawać jako rezultat czegoś”, 
*wypływać jako wniosek, konkluzja, stwier- 
dzenie, okazywać się, przest. "wydobywać 
się na zewnątrz, zjawiać się, okazywać się” 
(o pochodzeniu zob. przeniknąć). 

wyniosły od XVI w. 'wysoki, górujący, domi- 
nujący nad czymś, 'wynoszący się nad in- 
nych, zarozumiały, pyszny, dumny”, przest. 
wzniosły, szlachetny, daw. 'wzniesiony, 
podniesiony do góry”. Uprzymiotnikowiony 


713 


wyrok 


imiesłów od przedrostkowego czas. wynieść 
*wznieść w górę” (o pochodzeniu zob. nieść). 
wyobrazić od XVI w. 'przedstawić coś na 
obrazie, rzeźbie, dać obraz czegoś”, wyobra- 
zić sobie "zobaczyć w wyobraźni, wyimagi- 
nować sobie'; por. stp. wyobrażenie 'postać, 
kształt”. Czas. odrzecz. z przedr. wy- od obraz 
"postać, kształt. — Od tego wyobraźnia. 
wypowiedź ż od XIX w. 'wypowiadanie się, 
daw. od XVII w. 'wypowiedzenie komuś 
czegoś, wymówienie. Por. cz. vypoved ż 
*wypowiedź, wypowiedzenie się; wypowie- 
dzenie, wymówienie”. Od wypowiedzieć 'wy- 
razić coś słowami, mówiąc oznajmić; zerwać, 
unieważnić, wymówić coś, daw. 'opowie- 
dzieć” (od'powiedzieć, zob.). Wyraz ukształ- 
towany jak odpowiedź, spowiedź, zapowiedź. 
wypukły od XV w. 'łukowato, kuliście wy- 
brzuszony, wydęty, wystający z powierzch- 
ni czegoś”, stp. "wyciekły z wnętrza”, 'cierpią- 
cy na przepuklinę”, dial. "mający przepukli- 
nę” (por. dial. wypuk 'przepuklina, ruptura”). 
Por. cz. vypukty / vypoukły "wypukły, r. vy- 
'puklyj 'wypukły; wystający”, przen. 'wyra- 
zisty, dobitny”. Pierwotny imiesłów od stp. 
XV w. wypuknąć się "wyrosnąć, dial. 'pęk- 
nąć, zob. 'pęcznieć. — Od tego uwypuklić. 
wyrazić od XV w. 'ująć coś w słowa, po- 
wiedzieć, 'uzewnętrznić, okazać, objawić”, 
"oznaczyć, stp. "wyrzucić, usunąć, 'nieco 
wystawać nad powierzchnię, być wypuk- 
łym”, 'oddać słowami, wypowiedzieć, wy- 
słowić, "wycisnąć, wyrazić się wylać się, 
rozlać się; rzucić się, napaść; wielokr. wy- 
rażać, stp. XV w. 'wyrzucać, usuwać; bić 
(monety), wyciskać znaki (na monecie)”. 
Por. r. vyrazit "wyrazić, vyrazitsja "wyrazić 
się; uwidocznić się, przejawić się; wynieść”. 
Z przedr. wy- od razić (zob.). — Od tego 
wyraz od XVI w. 'słowo', *zewnętrzny ob- 
jaw, widomy znak czegoś, daw. od XVI w. 
'obraz, podobieństwo, wyobrażenie, nad 
wyraz 'bardzo, w wysokim stopniu, nie- 
wypowiedzianie”, dial. na wyraz 'wyraźnie” 
(por. cz. vyraz 'wyraz twarzy; przejaw, wy- 
rażenie'); wyraźny; wyraziciel. 
wyrok od XVIII w. 'sentencja sądowa”, daw. 
od XVI w. 'wyrzeczenie, wymówienie; to, 
co się wyrzekło, wypowiedź”, wyroki mn 
*fatum, los, przeznaczenie”, dial. 'wyrzecze- 


wysiłek 


nie, wypowiedź”. Por. cz. vyrok 'sąd, pogląd; 
wypowiedź; sentencja, maksyma”, *wyrok, 
werdykt. Słow. *vyroke *wypowiedzenie, 
wyrzeczenie, to, co się wypowiada, wypo- 
wiedź”, rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *vy-rekti "wyrzec, wypowiedzieć (por. 
p. wyrzec 'wypowiedzieć'), od psł. *rekti 
*rzec, powiedzieć” (zob. rzec). 

wysiłek od XIX w. 'stan natężenia, wytężenia 
sił, usilne przezwyciężanie oporów, trudno- 
ści, przeszkód. Od przedrostkowego czas. 
wysilić się "włożyć w coś wiele wysiłku, sił” 
(o pochodzeniu zob. siła). 

wysmukły od XVII w. *wysoki i szczupły, 
smukły”, daw. XVII w. 'gładki, wymuska- 
ny”. Pierwotny imiesłów od p. daw. wysmuk- 
nąć wyciągnąć, 'wymuskać, wysmuknąć 
się "wysunąć się” (o pochodzeniu zob. smu- 
kać). Zob. smukły. 

wysoki od XIV w. 'mający znaczną odległość 
między podstawą a wierzchołkiem, mający 
duży wzrost; znajdujący się w górze; duży, 
wielki, znaczny”; st. wyższy wyższy (zob.). 
Ogsł.: cz. vysoky, r. vysókij, scs. vysokv. Psł. 
*vysoka 'wysoki, pokrewne z gr. hypsćlós 
*wysoki, hypsi 'wysoko”, hypsos wyżyna, 
stwniem. uf 'na” (dziś niem. auf), irl. ós, uas 
[< *aupso-] *w górze, nad”, stirl. uasal 'wy- 
soki”, z pie. *upso- (które od pie. *up(o) 'na, 
na górze, powyżej ), z przyr. *-oks (por. głę- 
boki, szeroki), — Od tego wysokość. 

wyspa od XVI w. 'ląd otoczony ze wszystkich 
stron wodą, dial. też 'nasyp ze śniegu”, 'du- 
ża kupa ziarna”, daw. od XV w. także wysep 
*wyspa. Wyraz zastąpił stp. od XIV w. isep 
I ispa "wyspa, dial. ispa *wyspa', por. stcz. 
jesep "wyspa, cz. jesep / jespa 'ts., scs. iszpo 
*ts.. Psł. *jvzszpe I *jezsspa 'to, co wysy- 
pane, usypane, wyspa, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *jvz-suti, *jvz-svpg 
*wysypać” (od psł. *suti, *sspg 'sypać', o po- 
chodzeniu zob. sypać). Zamiana pierwot- 
nego ispa / isep przez stp. innowację wyspa 
| wysep związana była z zanikiem przy- 
rostka kontynuującego psł. *jez- (zob. z) 
i przejęciem jego funkcji przez wy-. — Od 
tego półwysep od XVIII w., kalka niem. 
Halbinsel 'ts. (złożenie niem. halb 'pół' 
i Insel 'wyspa”). 

wytrzeszczać od XVI w. 'rozwierać, szeroko 
otwierać (oczy), dial. też "wystawiać; dok. 


720 wyż 


wytrzeszczyć; por. stp. XV w. wytrzeszcz 
*ryś. Por. cz. vytfeśtit (oći) 'wytrzeszczyć 
oczy”, słc. vytrieśtat 'ts., br. vytraśćac (vo- 
ćy) 'ts.” oraz cz. tfeStit "majaczyć; szaleć, wa- 
riować, 'wytrzeszczać (oczy), dial. tfeśćit 
*'uderzać, stcz. treśćiti 'trzaskać, praskać, 
latać z trzaskiem, słc. trieśtit 'rozbijać”, ch./s. 
daw. treśtiti 'trzasnąć, uderzyć (o gromie)”, 
słwń. treśćiti powodować łoskot”, "uderzyć 
(o piorunie), 'rzucić gwałtownie, cisnąć”. 
W związku z trzeszczeć, trzaskać (zob.), pier- 
wotnie może 'otwierać z trzaskiem”. 

wywód od XV w. 'dowodzenie, uzasadnienie, 
argumentacja; wywodzenie początku cze- 
goś, stp. "wyprowadzenie, 'oczyszczenie 
z zarzutów”, *końcowy wniosek, konkluzja”, 
*spis, wykaz”. Por. cz. vyvod 'wyprowadze- 
nie, wylot; przewód; wywód, argumentacja, 
r. vyvod 'wyprowadzenie, wycofanie; wy- 
kluczenie, wyłączenie, usunięcie”, "wniosek, 
konkluzja”. Rzecz. odczas. od wywodzić 'wy- 
prowadzać coś z czegoś, uznawać coś za 
źródło, za początek czegoś; opowiadać coś, 
tłumacząc, wyjaśniać, dowodzić, o pocho- 
dzeniu zob. wodzić. 

wyzuć od XVI w. 'pozbawić kogoś czegoś 
(majątku, jakichś cech, zalet)”; wielokr. wyzu- 
wać. Z przedr. wy- od stp. zuć 'zdjąć, ściąg- 
nąć (obuwie)” (o pochodzeniu zob. zzuć). 

wyzwolić od XV w. 'przywrócić wolność, 
uczynić wolnym, oswobodzić; przywrócić 
swobodę ruchu, uwolnić z czegoś krępują- 
cego, z więzów”, 'spowodować gwałtowne 
powstanie, pojawienie się czegoś (np. ja- 
kichś uczuć)”, stp. też "wybrać, przeznaczyć 
na coś, pozwolić, uzyskać pozwolenie”, 'po- 
stanowić, zdecydować; wielokr. wyzwalać. 
Z przedr. wy- od stp. zwolić *wyratować, 
ocalić; wyrazić zgodę, przystać na coś”, psł. 
*se-voliti "wyrazić swą wolę, pozwolić, ze- 
zwolić” (zob. zwolennik, zezwolić). 

wyż od XVI w. (daw. też wyża) wyżyna, 'ob- 
szar podwyższonego ciśnienia, "najwyższy 
stan, nasilenie czegoś”, daw. "miejsce wyso- 
ko położone, wysokość”. Od podstawy wyż- 
przym. wyższy (zob.). Wyraz wyparł wcześ- 
niejszą postać wysza [< *vys-ja|] "miejsce 
wysoko położone, wysokość” (od podstawy 
przym. wys-oki). Z wyrażenia przyimkowe- 
go (z przyim. wz, zob. wz-) przysł. wzwyż od 


wyżąć 
XVI w. 'w górę, na wysokość”, daw. wzwysz 
| wzwyszą 'na wysokość”. 

wyżąć wyżmę od XVI w. wycisnąć wodę 
(z czegoś mokrego)”, daw. wyżąć / wyżdżąć 
*wycisnąć, wydobyć, 'wyprzeć, wykurzyć; 
wielokr. wyżymać; dawniej bez przedrostka 
żąć, żmę "wyciskać wodę (np. z pranej bie- 
lizny), wyżymać”, też 'miąć, cisnąć, gnieść, 
tłoczyć”, kasz. życ / Żic, źżme "wyciskać wodę, 
wyżymać; ściskać, miętosić, gnieść”. Ogsł.: 
dł. żeś, żmu 'gnieść, tłoczyć, wyciskać, wy- 
żymać”, r. Żat, źmu 'Ściskać, zgniatać, przy- 
ciskać, uciskać; ugniatać; wyciskać, wygnia- 
tać (np. sok)”, ch./s. żćti, źmem 'gnieść, tło- 
czyć, uciskać; wyciskać wodę z czegoś, 
wyżymać. Psł. *żęti, *źmg 'gnieść, cisnąć, 
ugniatać, wygniatać, wyciskać”, wielokr. *żi- 
mati, pokrewne z łot. gumt, gumstu 'chwy- 
tać, łapać, gr. gómó 'jestem pełnym, ob- 
ciążonym, obładowanym, od pie. *gem- 
'chwytać, łapać (oburącz), ściskać, stłaczać, 
upychać”. — Od czas. wielokr. wyżymaczka. 
Zob. zżymać się, gomółka. 

wyżeł od XIV w. 'pies myśliwski. Ogsł.: cz. 
vyżel, br. vyżal, ch./s. viżao. Psł. *vyżvle 
*pies myśliwski, wyżeł, bez pewnej ety- 
mologii. Może od *vyga z etymologicznym 
znaczeniem 'ten, kto wyje” (zob. wyga), 
z przyr. *-vlv. Pierwotne znaczenie byłoby 
zatem 'pies wyjący”, czy może raczej 'pies 
powiadamiający głosem o znalezieniu zdo- 
byczy”. Według innej wersji etymologicznej 
zapożyczenie z węg. vizsla 'wyżeł', przeciw 
czemu -y- w wyrazie słow., zresztą wyraz 
węgierski jest raczej zapożyczeniem ze słow. 

wyższy od XVI w. st. wyższy od wysoki, stp. 
od XV w. wyszy lub wyszszy; przysł. wyżej. 
Por. cz. vyśśi, r. vysśij, scs. vySii, ch./s. viśi 
*wyższy”. Psł. *vyśi [< *vys-ji] m, *vyśbśi ż, 
Xvyże n wyższy, formy st. wyższego od 
podstawy *vys- < *upso- psł. przym. *vy- 
sokw 'wysoki” (zob. wysoki). Przekształcenie 
p. wy(sz)szy > wyższy przez analogię do 
form typu niższy, bliższy, w których -ż- po- 
chodzi z pierwotnego *zj. — Od tego pod- 
wyższyć (daw. podwysszyć | podwyszyć) od 
XV w., przewyższyć, wywyższyć; bez przedr. 
stp. XV w. wysz(szjyć "bardzo cenić, cenić 
nade wszystko; głosić czyjąś wielkość, moc, 
wysławiać; stawiać ponad innymi, wysz(sz)yć 
się "wynosić się ponad innych, pysznić się”. 


721 


wzajem 


wyżyna od XVIII w. 'wzniesienie, wynios- 
łość terenu, przest. 'przestrzeń położona 
wysoko nad ziemią, wysokość”, wyżyny mn 
*najwyższe miejsce w jakiejś hierarchii, 
szczyty”. Od podstawy wyż- przym. wyższy 
(zob.), z przyr. -ina. Analogiczne wyrazy 
w językach słow. (w znaczeniach 'wznie- 
sienie, wyżyna; wysokość') utworzono od 
podstaw *vys- (psł. *vys-okv) lub *vy$- (psł. 
*vy$ii), por. gł. wyśina, cz. vyśina, r. vyśind, 
br. vysynjć, bg. visind, ch./s. visina, słwń. 
viśina. 

WZ-, wez- (ws-, wes-) przedr., w stp. od XV w. 
też wz przyim. z bier. 'do, ku, na”. Ogsł.: cz. 
vz-, w stcz. też przyimek vz 'na, nad, prze- 
ciw”, r. voz- / vz-, Scs. vez- i przyimek vez, 
ch./s. uz- i przyimek uz. Psł. *vvz przyimek 
*w górę” i przedr. *vez-, pokrewne z lit. uż 
*na, uż-, łot. uz 'ts., uz-, awest. us- / uz- 
*w górę, na zewnątrz”, z pie. *uds- *w górę, 
wzwyż”, będącego rozszerzeniem pie. *ud- 
I *ad- *w górę, na zewnątrz” (zob. wy-). 

wzajem od XV w. 'jeden drugiego, jeden dru- 
giemu itd., obopólnie, wzajemnie”, daw. 'od- 
wzajemniając się, w zamian za coś, także, 
również; na odwrót, odwrotnie; na prze- 
mian', stp. XV w. 'danie, przekazanie czegoś 
komuś pod warunkiem zwrotu; nawzajem 
(daw. od XVI w. na wzajem) 'jeden drugie- 
go, jeden drugiemu itd., obopólnie, wzajem- 
nie; odwzajemniając się, w zamian za coś”. 
Z wyrażenia przyimkowego w zajem, por. 
daw. w zajem (dać, wziąć) 'pożyczyć, zapo- 
życzyć, wypożyczyć, stp. zajem 'odwdzię- 
czenie się, odpłacenie, odwzajemnienie się, 
*wzięcie, sądowne zajęcie czegoś, zajęcie 
(bydła) w szkodzie”, 'czasowe użytkowanie 
czegoś (z obowiązkiem oddania), użycze- 
nie, pożyczenie, daw. 'zajęcie, zabór”, cz. 
przest. zajem zajęcie, zatrzymanie; wzięcie 
do niewoli; areszt; zajęcie dobytku, v zajem 
*tytułem pożyczki”, r. zaćm 'pożyczka”, scs. 
va zaim» dajati 'pożyczyć”, ve zaime vozęti 
*wziąć tytułem pożyczki”, ch./s. zdjam 'po- 
życzka. Słow. *zajbmw 'zajęcie czegoś, za- 
branie; wzięcie, zatrzymanie czegoś tytułem 
pożyczki, wzięcie w zastaw”, rzecz. odczas. 
od przedrostkowego *za-jęti, *za-jotng 'zająć, 
zabrać, zagarnąć, p. zająć (o pochodzeniu 
zob. jąć), utworzony jak pokrewne najem, 
sejm (zob.). — Od tego wzajemny 'obopólny, 


wzdłuż 


obustronny”, 'odwzajemniający uczucie”, daw. 
"występujący u obu stron, osób; otrzymany 
w zamian za coś”, stp. XV w. Świadczony 
sobie, okazywany w obie strony, obustron- 
ny” — wzajemność; odwzajemnić 'odpłacić 
wzajemnością”, wielokr. odwzajemniać. 

wzdłuż przysł. od XVI w. 'równolegle do cze- 
goś rozciągniętego na dużej przestrzeni; na 
całą długość czegoś”, dial. zdłuź / na zdłuż 
i wzdłuźć, kasz. vzdluż / vzłuż I zdłuż / złuż 
*ts.; stp. XV w. wzdłużą 'na długość. Por. 
słc. zdlż / pozdlż przysł. i przyimek 'na dłu- 
gość, wzdłuż”, arch. zdlże przysł. 'na dłu- 
gość, ukr. uzdóvż / vzdovż przysł. i przy- 
imek wzdłuż”, br. uzdóńź przysł. i przy- 
imek 'ts., ch./s. izdaź przysł.i przyimek 'na 
odległość, wzdłuż”. Z psł. wyrażenia przy- 
imkowego *vez d]źe 'równolegle do długo- 
ści, w kierunku, w którym się coś rozciąga, 
na całą długość”, złożonego z psł. przyimka 
*vvz (zob. wz-) i rzecz. *dfżv ż 'długość 
(por. stp. dłuż 'rozciągłość w przestrzeni, 
długość; rozciągłość w czasie”; od psł. przym. 
*dfge 'długi', zob. długi). Por. podłużny. 

wzdragać się od XVIII w. "nie chcieć czegoś 
zrobić, wzbraniać się, dial. wzdragać się 
'opierać się, wzdrażać się 'ts.. W związku 
ze wzdrygać się (od XVI w., stp. XV w. zdry- 
gać się) 'gwałtownie drgać, wstrząsać się”, 
przest. 'nie chcieć czegoś zrobić, wzbraniać 
się, wzdragać się”, daw. 'unikać, wystrzegać 
się czegoś, brzydzić się czymś”, daw. wzdry- 
gać 'wstrząsać, wzruszać; wstrząsać się, dy- 
gotać”, które od drgać 'trząść się, dygotać, 
drżeć”, psł. *dregati 'drgać, trząść się, drżeć”, 
wielokr. *drygati. W p. wzdragać niejasne 
jednak rdzenne -a-, które może pod wpły- 
wem r. wielokr. vzdrdgivat 'drżeć, drgać, 
gdzie -a- ze wzdłużenia -0- w r. vzdrógnut 
'drgnąć, wzdrygnąć się”. 

wzgląd od XV w. 'branie pod uwagę, zwra- 
canie na coś uwagi, liczenie się z czymś”, 
"punkt widzenia, aspekt, postać”, stp. 'wy- 
gląd; obraz, wizerunek”, daw. 'łaska, uważa- 
nie”, spojrzenie, wejrzenie', 'widok'; wzglę- 
dy mn 'powody, przyczyny, okoliczności”, 
*życzliwy stosunek, przychylność, sympatia, 
dowody życzliwości, daw. XVII w. 'prze- 
szpiegi”, dial. 'oględziny”. Por. cz. vzhled 'wy- 
gląd; wzgląd”, r. vzgljad 'spojrzenie; pogląd, 


722 


wzór 


zapatrywanie, zdanie”. Słow. *vszględe 'spoj- 
rzenie; zapatrywanie się”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *vez-ględati 'spoglą- 
dać, przypatrywać się, stp. względać 'pa- 
trzeć, przypatrywać się, przyglądać się”, 
daw. wzglądać 'oglądać się, patrzeć, spoglą- 
dać, spozierać, przyglądać się, przypatry- 
wać się”, dial. 'spoglądać” (od psł. *ględati 
"patrzeć, wpatrywać się; doglądać, opieko- 
wać się, o pochodzeniu zob. oglądać). — 
Od tego względny —> uwzględnić. 

wzgórze od XV w. 'nieduże wzniesienie, nie- 
wysoka góra, stp. 'kraj górzysty, pogórze, 
góry”; wzgórek 'górka, pagórek. Od daw. (od 
XV w.) przysł. wzgórę "na górze” (w XVI w. 
na wzgórę 'na górę”), który z wyrażenia 
przyimkowego wz górę, zob. wz- i góra. 

wziąć wezmę od XIV w. 'ująć, chwycić, objąć 
ręką; dostać; zdobyć, opanować; z przedr. 
powziąć. Ogsł.: cz. vzit, vezmu, r. vzjat, voz- 
mi, scs. vezęti, vszbmo wziąć”. Psł. *vezęti, 
*vezbmg 'wziąć, pochwycić, zabrać”, czas. 
z przedr. *vvz- od psł. *ęti, "jvmg "wziąć, 
chwycić rękami, schwytać, złapać, ująć; za- 
cząć, rozpocząć” (zob. jąć). Zob. przedsię- 
wziąć. 

wznak od XV w. przysł. 'na plecach, na 
grzbiecie”, stp. "plecami do ziemi”, 'do tyłu, 
w przeciwną stronę”, daw. wznak 'na wznak”, 
naznak 'ts.. Por. stcz. vznak i znak "na 
wznak; do tyłu, cz. naznak 'na wznak, 
r. dial. (ndjvznak 'ts., scs. veznake 'na 
wznak”, ch./s. nauznak 'ts.. Psł. *veznake 
przysł. 'na wznak”, prawdopodobnie z wy- 
rażenia przyimkowego *vsz nakw, o przyim. 
*yvv2% zob. wz-, niezachowane samodzielnie 
psł. *"nako kontynuuje prawdopodobnie pie. 
*nók''o- *z oczami zwróconymi w górę”, któ- 
re powstało z pie. *nó 'w górę, wzwyż” (zob. 
na) i *ok*- 'oko” (zob. oko). 

wzór od XV w. 'deseń; model, wzorzec, pro- 
totyp', 'przykład, ideał (do naśladowania)”, 
stp. postępowanie, które należy naślado- 
wać, kasz. vzór, vzoru 'wyraz twarzy, zwłasz- 
cza oczu. Ogsł.: cz. vzor 'wzór, przykład; 
wzorzec, model; wzorek, deseń, r. vzor 'spoj- 
rzenie, wzrok; uwaga”, scs. vaezore wygląd; 
spojrzenie”, ch./s. iizor *wzór, przykład”. Słow. 
*vez-zorw 'spoglądanie; to, na co się spoglą- 
da, co może być wzorcem”, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *vvz-zbreti 'spoglądać, 


wzrok 


patrzeć w górę, p. wejrzeć (z przedr. *vvz-, 
zob. wz-, od psł. *zvreti 'patrzeć, zob. spoj- 
rzeć), z wymianą *br > *or. — Od tego wzo- 
rzec; wzorować się. 

wzrok od XV w. (stp. też wzdrok i wezrok) 
*zmysł, którego narządem są oczy, zdolność 
widzenia”, daw. 'organ zmysłu wzroku, oko, 
oczy”, stp. też 'spojrzenie, patrzenie na coś, 
wyraz oczu, daw. i dial. wzdrok *wzrok', 
dial. też wezrok | wezdrok 'spojrzenie, 
wzrok”, kasz. vezdrok | zdrok 'spojrzenie, 
wzrok”. Ogsł.: cz. zrak 'wzrok; spojrzenie”, 
r. dial. zórok 'spojrzenie”, ch. zrak 'powie- 
trze”, s. zrak 'promień'. Psł. *zork» 'spojrze- 
nie, wzrok, pierwotnie nazwa czynności 
od psł. *zvrćti 'patrzeć”, z przyr. *-ko (co do 
budowy por. znak). Polska postać wzrok 
wtórna, w- zapewne pod wpływem czas. 
wzierać. 


723 


zabawa 


wzrost od XV w. (stp. też wzdrost) "wymiar 
pionowy, wysokość, 'rośnięcie, wzrastanie”, 
*powiększanie się, zwiększanie się”, stp. tak- 
że 'pochodzenie, ród, pokolenie”. Rzecz. 
odczas. od stp. wzróść, dziś wzrosnąć 'roz- 
winąć się, powiększając swoje rozmiary, 
ilość” (z przedr. wz- od róść, zob. rosnąć). 

wzuć wzuję od XVI w. "nałożyć obuwie”, daw. 
XVI-XVII w. 'wziąć na siebie; wielokr. 
wzuwać. Psł. *vvz-uti 'nałożyć obuwie, 
odzież”, z przedr. *vsz- (zob. wz-) od nie za- 
chowanego samodzielnie psł. futi nakładać 
obuwie, odzież” (zob. obuć, wyzuć, zzuć). 

wzwód od XVI w. 'erekcja, daw. '*brama 
zwodzona, most zwodzony”, Rzecz. odczas. 
od p. daw. wzwieść 'podnieść, podźwignąć, 
podciągnąć, wzwieść się "podnieść się, po- 
dźwignąć się”, wielokr. wzwodzić, z przedr. 
wz- od wieść, wiodę (zob. wieść II). 


Z. 


z, ze od XIV w. przyim. W polskim spłynęły 
się dwa stp. przyimki: iz i s (z), kontynuują- 
ce psł. *jvz i *s». Pierwszy z nich, iz, szcząt- 
kowo był używany jeszcze w stp. XIV-XV w. 
z dop. (np. iz miasta *z miasta”) i wtórnie 
z narz. i bier. (przejmując funkcje psł. *sz), 
por. płb. vćz z dop. 'z', słc. dial. wsch. iz / izo 
z dop. i bier. *z', r. iz / izo z, scs. iz z dop. 
*z, ch./s. iz z dop. 'z'; psł. *jbz z dop. 'z* ma 
najbliższe odpowiedniki w bałt.: lit. i3, daw. 
i dial. iż z dop. *z/, łot. iz 'ts., stpr. is 'ts., 
dalej pokrewne z łac. ex / ec 'z, od”, gr. eks 
lek 'ts., od pie. *eg"s 'na zewnątrz, z. 
Przyim. s (z), ze z narz. i bier., por. CZ. S, r. $, 
so, $Cs. s», ch./s. s, sa. Psł. *se i *sbn, po- 
krewne z lit. przedr. są-, sam-, san-, przyim. 
su, stind. sam, awest. ham-, wszystkie z pie. 
*som 'razem, z; w psł. z pie. *som powstała 
postać *son (zachowana np. w p. śniadanie, 
psł. *soneme, zob. sejm), w pozycji przed 
spółgłoską zanikło -n, stąd postać *sz; zob. 


też są-. Od tego psł. przedr. *jbz- (por. np. 
zbawić) i *son-, zwykle *so-, które spłynęły 
się w polskim w z(e)-, z odmianką s- przed 
bezdźwięcznymi spółgłoskami. 

za od XIV w. przyim. Ogsł.: cz. za, r. za, SCS. 
za. Psł. przyim. *za 'z tyłu, za, pokrewny 
z lit. dial. ażuo, ażu 'za, z tyłu, łot. aiz 'za, 
z pie. *6*0 'za, z tyłu”, będącego zapewne ja- 
kąś formą przypadkową od pie. pierwiastka 
zaimkowego *'e-: zob. zad. Wtórnie przedr. 
za-, ogsł., psł. *za-. 

zabawa od XVII w. 'czynności bawiące, cie- 
szące kogoś, pozwalające przyjemnie spę- 
dzić czas; to, co bawi, rozrywka”, 'zebranie 
towarzyskie w celach rozrywkowych, bal, 
daw. od XVI w. *zajęcie, zajmowanie się, za- 
trudnienie' (stp. XIV w. 'jaz, zastawa, od 
zabawić "zatrzymać ). Ogsł.: cz. zdbava, 
r. zabdva, ch./s. zóbava. Psł. *zabava 'zaję- 
cie, zajmowanie się czymś”, rzecz. odczas. 
od psł. *zabaviti 'zająć czymś” (zob. zaba- 


zabawić 
wić). — Od tego zabawka 'przedmiot służą- 
cy dzieciom do zabawy”, daw. 'zajęcie, za- 
trudnienie, zachody, zabiegi”. 

zabawić od XV w. 'zająć kogoś, dostarczając 
mu rozrywki, uprzyjemnić czas”, książk. 
*spędzić gdzieś, u kogoś jakiś czas”, daw. *za- 
jąć, zaprzątnąć, zatrzymać, przytrzymać, 
stp. 'zająć, zabrać, nie pozwolić odejść”; 
wielokr. zabawiać, daw. 'zaprzątać, absor- 
bować”. Ogsł.: cz. zabavit, r. zabdvit, scs. za- 
baviti. Psł. *zabaviti zająć czymś”, z przedr. 
*za- (zob. za) od psł. *baviti (zob. bawić). 
— Od tego zabawny, daw. 'absorbujący, 
opóźniający, przewlekły”, 'roboczy, zapraco- 
wany, zajęty, zatrudniony”, 'zajmujący, inte- 
resujący”. Zob. zabawa. 

zabobon od XV w. 'przesąd, wiara w magię”, 
zwykle zabobony mn 'gusła, czary, przesą- 
dy”, dial. też zababon, kasz. zababón 'prze- 
sąd”. Płnsł.: cz. dial. zdbobony / zababony 
mn i zdbobonky / zababonky mn 'bajki, baj- 
dy, zmyślenia”, zabonek 'przesąd', słc. lud. 
zdbobonky mn 'przesądne zwyczaje, powie- 
dzenia, gusła, r. dial. zabobóny mn 'gusła, 
czary, przesądy; bajki, bajdy, bzdury”, ukr. 
zabóbón, zwykle zabobóny mn 'przesądy, 
gusła, br. zababóny mn 'ts.; bzdury, wy- 
mysły”. Por. też formy bez przedr. za-: stcz. 
babonek, zwykle babonky mn 'gusła, czary”, 
słc. lud. bobón / bobóna I babona 'ts., strus. 
babuny I pabuny mn 'ts., ukr. dial. bobóna 
*ts., Psł. dial. *bobone / *babone i *zabobone 
I *zababone 'gusła, czary, przesądy”, zapew- 
ne rzecz. odczas. od psł. *boboniti | *babo- 
niti 'mruczeć, mamrotać; huczeć; wróżyć” 
(por. cz. dial. moraw. babóńit 'wałęsać się, 
babóńat 'gapić się”, r. dial. babónit "mówić 
głośno, ale niezrozumiale, ukr. dial. ba- 
bonyty 'wróżyć, ch./s. bobónjiti "mówić 
głuchym, przytłumionym głosem; huczeć, 
szumieć, bobónjati "mruczeć, mamrotać; 
gwarzyć, gadać”) bądź od przedrostkowego 
*zaboboniti | *zababoniti 'zamruczeć, wy- 
bełkotać; zahuczeć” (por. ch./s. zabobón(j)iti 
"powiedzieć coś głębokim, ponurym głosem; 
zadudnić; zamruczeć, zabełkotać ). Pod- 
stawowe czasowniki pochodzenia dźwkn. 
z częstym w takich wyrazach przyr. *-on- 
(por. pokrewne z innym przyrostkiem, np. 
dł. bobotaś / babotaś 'paplać, mruczeć; hu- 


724 


zachód 


czeć, grzmieć, bg. bobótja / babótja 'hu- 
czeć, dudnić; podobne wyrazy z tym sa- 
mym pierwiastkiem dźwkn. też w innych 
językach ie., np. dniem. babbeln 'paplać, ga- 
dać”, łac. babulus 'samochwał', gr. babddzó 
"paplam, gadam”). Znaczenie rzecz. 'czary, 
gusła” związane prawdopodobnie ze spo- 
sobem wypowiadania zaklęć, formuł guś- 
larskich; pierwotne znaczenie zatem przy- 
puszczalnie 'mruczenie, mamrotanie (zaklęć 
itp.) bądź 'to, co się mruczy, mamrocze 
(podczas rzucania czarów)”. — Od tego za- 
bobonny. 

zabój od XVII w. "morderstwo, zabójstwo” 
(dziś tylko w zwrocie (za)kochać się na 
zabój 'bardzo mocno, szalenie”). Od zabić 
(zob. bić), o wymianie *i > *oj zob. bój. 

zabór od XVIII w. 'przywłaszczenie sobie cze- 
goś, zabranie cudzej własności”, 'kraj, teren 
zabrany, okupowany przez obce państwo”. 
Od czas. przedrostkowego zabrać (o pocho- 
dzeniu zob. brać II), co do budowy por. do- 
bór, przybór, wybór. 

zabytek od XVIII w. 'obiekt stanowiący świa- 
dectwo epoki lub zdarzenia, mający wartość 
historyczną, naukową, kulturalną, artystycz- 
ną. Od p. daw. XVIII w. zabyć 'zapomnieć”, 
stp. XV w. 'pozbyć się czegoś, daw. XVI- 
-XVII w. zabywać 'zapominać; pozbywać 
się, por. r. zabyt 'zapomnieć', ukr. zabity 
*ts., ch. dial. czak. zabiti 'ts. (o pochodze- 
niu zob. być), co do budowy por. dobytek, 
nabytek, przybytek, zbytek. Pierwotne zna- 
czenie 'coś zapomnianego, opuszczonego”. 

zachód od XIV w. 'strona świata, w której za- 
chodzi słońce”, "zachodzenie słońca”, stp. też 
*pora, w której słońce zachodzi”, 'wstąpie- 
nie w spór sądowy zamiast pozwanego”, 
"pożyczka zwrotna udzielana przez pana 
kmieciowi na zagospodarowanie się, daw. 
*zabieg, zakrzątnięcie się. Ogsł.: cz. zóchod 
"ustęp, ubikacja, przest. i dial. 'zachód 
słońca”, r. zachód 'zachód (słońca); zajście”, 
ch./s. zdhod *zachód (słońca); ustęp, klozet; 
mitręga”. Słow. *zachode 'zachodzenie, zaj- 
ście, wstępowanie; miejsce, gdzie się zacho- 
dzi, wstępuje, gdzie zachodzi słońce”, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego *za-choditi 'za- 
chodzić, wstępować”, p. zachodzić (o pocho- 
dzeniu zob. chodzić). — Od tego zachodni. 


zachwycić 


zachwycić od XV w. 'wprawić w uniesienie, 
w ekstazę”, w stp. XV w. 'opanować, owład- 
nąć”, daw. od XV w. też zachycić 'zachwycić, 
*złapać, pojmać, pochwycić”, daw. zachwy- 
cenie 'porwanie”, 'katalepsja, odrętwienie'. 
Z przedr. za- od chwycić (zob. chwytać), zna- 
czenie 'wprawić w uniesienie” z 'pochwycić, 
opanować czymś zachwycającym”. — Od tego 
zachwyt (w stp. XV w. 'nagroda dla zwycięz- 
cy w biegu”, daw. 'porwanie, zatrzymanie”). 

zacietrzewić się 'zapamiętać się w unie- 
sieniu, gniewie, zaperzyć się. Od cietrzew 
(zob.), znaczenie związane z obserwacją za- 
chowania tych ptaków w czasie tokowania. 

zacny od XVI w. 'mający szlachetny charak- 
ter, dobre serce, prawy”, przest. 'wyróżnia- 
jący się dobrą jakością, pierwszorzędny, 
doskonały”, 'sławetny, znakomity, wysoko 
postawiony”, najpierw w XVI w. w postaci 
wzacny. Zapożyczenie z cz. vzdcny 'cenny, 
kosztowny, drogocenny; szanowny, wiel- 
możny, wysoko urodzony, znakomity, wspa- 
niały; rzadki, niespotykany” (por. też stp. 
XV w. w mamotrektach wykolejone nie- 
wznacy 'nieznany” z cz. zaprzeczonego ne- 
vzdcny 'nieznany, niepozorny”), które z pra- 
postaci *vezętbna od imiesłowu biernego 
czasu przeszłego *vvzęte wzięty, wybrany” 
(por. p. wzięty) od psł. czas. przedrostkowe- 
go *vsz-gti 'wziąć” (zob. wziąć). Uproszcze- 
nie grupy spółgłoskowej wz- > z- na gruncie 
polskim spowodowało wtórne skojarzenie 
z mającym inną genezę cny (zob.). 

zacząć zacznę od 1500 r. 'rozpocząć”, stp. 
*wykonać pierwszą część jakiejś czynności”, 
XVI w. 'począć; wielokr. zaczynać. Ogsł.: 
cz. zaćit, r. zaćdt, scs. zaćęti. Psł. *zaćęti, 
*zaćbny "zacząć, rozpocząć, z przedr. *za- 
od psł. fćęti, tćong 'zacząć, rozpocząć” 
(o pochodzeniu zob. począć). — Od tego 
zaczątek 'zalążek, początek”, wyraz zbudo- 
wany jak początek (zob.). 

zaćma 'katarakta' (stp. XV w. zaćmik 'kata- 
rakta”), daw. XVII w. 'zaćmienie, zaciemnie- 
nie, ciemność”. Rzecz. odczas. od przedrost- 
kowego zaćmić 'przyciemnić, zaciemnić, 
zasłonić”, stp. XV w. też 'pozbawić zdolności 
widzenia (o oczach), o pochodzeniu zob. 
ćmić. 

zad 'tyłek” od XVI w., stp. XV w. 'tylna część 
czegoś” (na zad 'z tyłu”); zdr. zadek. Ogsł.: 


725 


zagaić 


cz. zdda, r. zad, ch./s. zadak. Psł. *zade 'to, 
co jest za czymś, tylna część czegoś, utwo- 
rzone od przyimka *za (zob. za), z przyr. 
*-do, co do budowy por. nad, pod, przed. 

zadowolić od XIX w. 'dogodzić, sprostać czy- 
imś upodobaniom, zaspokoić czyjeś wyma- 
gania”; wielokr. zadowalać. Z przedr. za- od 
psł. *dovoliti 'przystać, zgodzić się na coś, 
zezwolić, pozwolić” (por. cz. dovolit 'przy- 
stać, zgodzić się, pozwolić”, r. daw. dovólit 
*zaopatrywać, dawać utrzymanie”, słwń. do- 
vóliti 'przystać, zgodzić się, pozwolić”), któ- 
re z kolei od psł. *voliti "wyrażać swoją wo- 
lę, wybierać” (zob. woleć), z przedr. *do-. Zob. 
dozwolić, wyzwolić, zezwolić. 

zadra od XV w. 'drzazga odłupana od drew- 
na”. Rzecz. odczas. od stp. XV w. zadrać się 
*zedrzeć się, zniszczyć się”, z przedr. za- od 
psł. *dvrati, *derg "rwać na kawałki, rozry- 
wać, rozdzierać, targać, szarpać; zdzierać, 
zrywać, łupić; drapać, skrobać” (stp. drać, 
dzierze 'drzeć, targać, szarpać”), będącego 
odmianką psł. *derti, *dvro (zob. drzeć). 
Por. zadzior, zadziorny. 

zagadka od XVI w. 'to, co trzeba odgadnąć, 
*rzecz, sprawa niejasna, tajemnica”, daw. też 
*zagadnięcie kogoś o coś, pytanie”. Por. r. za- 
gddka 'to, co trzeba odgadnąć; tajemnica, 
bg. zagódka 'zagadka'; też cz. zdhada 'za- 
gadka, tajemnica; problem”. Nazwa czynno- 
ści z przyr. -ka od zagadnąć (o pochodzeniu 
zob. gadać), pierwotne znaczenie 'zagad- 
nięcie kogoś o coś, pytanie” istniało w daw- 
nej polszczyźnie. 

zagaić od XV w. 'rozpocząć zebranie, obrady 
wygłoszeniem mowy lub odpowiedniej for- 
muły”, stp. 'otworzyć publicznie roki są- 
dowe (wg prawa niemieckiego w Polsce)”, 
*wyznaczyć obszar wyłączony ze wspólnego 
użytkowania; bez przedr. daw. XIII-XVII w. 
gaić sąd 'odbywać, sprawować sąd, otwierać 
sesję sądową, sądzić, w XIV-XV w. gaić 
*wyznaczać w lesie obszar użytkowania”, 
w XVI w. "nabywać albo posiadać prawo do 
korzystania z określonych płodów leśnych”. 
Por. cz. zahdjit 'zagaić, rozpocząć, zainau- 
gurować, otworzyć, stcz. zahajiti 'ts., r. dial. 
zagdit 'ts.. Kalka śrwniem. gerihte hegen 
*zamykać miejsce sądzenia, aby sprawować 
sąd” (hegen 'ogradzać, hac, dziś niem. Hag 
'ogrodzenie; gaj”). 


zagajnik 


zagajnik od XIX w. "młody drzewostan, nie- 
duży las”; por. stp. XV w. zagajnica z nie- 
pewnym znaczeniem 'łąka w młodym lesie”. 
Zapewne od stp. zagaić "wyznaczyć obszar 
wyłączony ze wspólnego użytkowania, w ta- 
kim razie pierwotne znaczenie '(młody) las 
wyłączony z użytkowania (np. z wypasu 
bydła)”, nie można jednak wykluczyć, że 
wyraz utworzono od wyrażenia przyimko- 
wego za gajem (zob. gaj). 

zagłada od XVIII w. 'całkowite zniszczenie, 
wytępienie, unicestwienie. Rzecz. odczas. 
od stp. (od XIV w.) zagładzić 'zniszczyć, za- 
bić, zgładzić”, które z przedr. za- od gładzić 
(zob.). 

zagon od XIV w. 'wąski pas zaoranej ziemi”, 
w XV w. też "miejsce, gdzie zagania się zwie- 
rzęta, w XVI w. "najazd, napad, wyprawa 
wojenna. Por. cz. zdhon 'grządka; zagon”, 
ukr. zahin 'ogrodzenie, okólnik (dla bydła); 
oddział, ch./s. zagon "napad, atak. Rzecz. 
odczas. od przedrostkowego *za-goniti 'za- 
pędzić, zagnać”, p. zagonić 'zapędzić”, daw. 
zagonić się 'zapędzić się, zapuścić się, od 
psł. *goniti 'ścigać, pędzić, gonić” (o pocho- 
dzeniu zob. gonić). 

zagroda 'dom wiejski z podwórzem i zabu- 
dowaniami gospodarskimi”, przest. 'to, co 
zagradza, przegradza, płot, ogrodzenie”, stp. 
od XIII w. 'gospodarstwo użytkowane przez 
bezrolnego chłopa, składające się z domu 
i niewielkiej działki”, 'obora, miejsce ogro- 
dzone, przeznaczone dla bydła i koni”, 
*ogród". Por. cz. zahrada 'ogród', ukr. zdho- 
róda 'ogrodzenie; przegroda”, ch./s. zagra- 
da 'ogrodzenie. Rzecz. odczas. od p. za- 
grodzić "postawić płot, ustawić przeszkodę, 
zamknąć zaporę; ogrodzić” (o pochodzeniu 
zob. grodzić). Pierwotne znaczenie 'to, co 
przegradza, zagradza coś; to, co jest prze- 
grodzone, zagrodzone, ogrodzone”. 

zając od XV w. 'zwierzę Lepus timidus'; zdr. 
zajączek. Ogsł.: cz. zajic, r. zajac, scs. zaęcb; 
por. kasz. zdjk, bg. zdek, mac. zajak. Psł. 
*zajęce m 'zając, prawdopodobnie pokrew- 
ne z lit. zuikis 'zając”, łot. zakis 'ts.” (jeśli nie 
są to zapożyczenia ze słow.). Dalsza etymo- 
logia niejasna. — Od tego zajęczy. 

zajrzeć od XV w. (stp. też zaźrzeć) 'sięgnąć 
wzrokiem w głąb czegoś”, 'wstąpić na krót- 


726 


zakład 


ko”, stp. 'ujrzeć, zobaczyć, 'zazdrościć, od- 
czuwać zazdrość, zawiść. Ogsł.: cz. zazrit, 
r. zdzrit, scs. zazbreti, zazwrjy. Psł. *za-Zbrćti 
"popatrzeć, zajrzeć gdzieś”, czas. z przedr. 
*za- od psł. *zbreti, *zbrg 'patrzeć” (zob. 
spojrzeć). Znaczenie 'zazdrościć” pierwotnie 
zapewne kontekstowe, rozwinęło się w zda- 
niach, w których czas. oznaczał zajrzeć 
gdzieś, zobaczyć coś, co budzi zawiść, za- 
zdrość”. Zob. zazdrość. 

zakalec od XVII w. 'niewyrośnięta, nie do- 
pieczona warstwa w cieście, 'miejsce nie 
wygarbowane na płacie skóry”. Płnsł. w tym 
znaczeniu:. cz. zdkalec i zakal, r. zakdl, dial. 
zakdla, ukr. zakdlec. Od psł. czas. przed- 
rostkowego *zakaliti 'zabrudzić, zanieczy- 
ścić (błotem, szlamem)”, p. zakalić 'ts., od 
psł. *kaliti brudzić, zanieczyszczać błotem, 
szlamem” (o pochodzeniu zob. kalać). Pier- 
wotne znaczenie 'to, co zanieczyszcza, za- 
nieczyszczenie”. Zob. zakała. — Od tego za- 
kalcowaty, por. daw. XVI w. zakalisty 'ts.. 

zakała od XVIII w. 'osoba przynosząca 
wstyd, kompromitująca swoje środowisko”, 
daw. zakał 'ts., stp. od XV w. zakał 'plama, 
zmaza, skaza, brud”, też "pobudka, podnie- 
ta”. Rzecz. odczas. od zakalić 'zanieczyścić, 
zabrudzić” (por. w XVI w. zakalenie 'zaba- 
branie, zabrudzenie”), z przedr. za- od stp. 
kalić 'brudzić błotem, plamić; kalać, znie- 
sławiać, psł. *kaliti "brudzić, zanieczysz- 
czać błotem, szlamem” (o pochodzeniu zob. 
kalać). 

zakamarek od XIX w. (daw. też zakamar) 
"miejsce, pomieszczenie częściowo zasło- 
nięte, ukryte, trudno dostępne, znajdujące 
się na uboczu”, wprowadzone przez A. Mic- 
kiewicza zapożyczenie z br. zakamórak 'za- 
kątek, zakamarek”, por. ukr. zakamdrok 'ką- 
cik, niewielkie miejsce na uboczu, wąskie 
przejście w czymś; niewielkie, ciasne po- 
mieszczenie, maleńka przybudówka; komór- 
ka na rupiecie. Wyrazy wschsł. utworzone 
od wyrażenia przyimkowego z przyim. za 
*za” i rzecz. br. kamóra '*komora, ukr. ko- 
móra *komora, magazyn, tego samego po- 
chodzenia co p. komora (zob.). Pierwotne 
znaczenie 'to, co jest za komorą. 

zakład od XV w. 'przedsiębiorstwo, instytu- 
cja, "umowa polegająca na tym, że osoby 


zakon 


toczące spór określają, co otrzyma ten, po 
którego stronie okaże się racja, 'to, co jest 
założone, podwinięte, brzeg tkaniny podwi- 
nięty u dołu, łow. 'obstawiony przez myśli- 
wych teren, na którym odbywa się polowa- 
nie”, stp. od XV w. 'gwarancja, wadium, za- 
staw 'fundament, podstawa, podwalina”, 
w XVI w. 'nagroda, stawka”, daw. 'założenie 
czymś, zasłonięcie”, dial. kamień graniczny 
ze znakiem krzyża, herbem lub wykutym 
napisem, na zakład 'zakładając jedno na 
drugie (np. przy łączeniu desek)”. Ogsł.: cz. 
zaklad 'fundament, podstawa; przyczyna, 
przest. (i dial.) stawka, zakład; fant', 'zało- 
żenie”, r. zakldd 'zastaw”, dial. 'odszkodo- 
wanie, 'podstawa zrębu budynku, ch./s. 
zaklad 'zastaw; fant; fundacja, przest. 'pod- 
stawa, baza”. Słow. *zakłade 'położenie cze- 
goś jedno na drugim, założenie”, 'to, co 
jest położone na samym dole, u podsta- 
wy, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*za-klasti, *za-klady "założyć, *za-kladati 
*zakładać” (o pochodzeniu zob. kłaść). — Od 
tego zakładnik (por. stp. zakład 'gwarancja, 
wadium, zastaw”). 

zakon od XIV w. 'zgromadzenie zakonne”, 
daw. "prawo, ustawa, przepis prawny”, 'wia- 
ra, religia, stp. "prawo, nakaz (szczególnie 
religijny), zasady moralne, przykazania, 'spis 
praw, nakazań, zasad moralnych zawartych 
w Starym i Nowym Testamencie”, 'zbiór za- 
sad obowiązujących zgromadzenia zakonne, 
reguła zakonna; grupa osób ślubujących żyć 
według tych zasad”, w XV-XVI w. 'stan, wa- 
runki życia. Ogsł.: cz. zakon 'prawo; usta- 
wa, Stary zakon 'Stary Testament”, r. zakón 
*prawo, ustawa, scs. zakon 'prawo'. Psł. 
*zakon» 'obowiązujące zasady, prawo”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *za-ćęti 'za- 
cząć, rozpocząć (zob. zacząć), z wymianą 
rdzennego *ę (< *en) > *on. Pierwotne zna- 
czenie 'początek, koniec, — Od tego za- 
konny (stp. 'lojalny, prawny, w XVII w. 
"biegły, doświadczony, zorientowany w pra- 
wie”) — zakonnik (w XVI w. 'uczony w Piś- 
mie Świętym, znawca Pisma Świętego”). 

zakusy mn od XVIII w. 'usiłowania, próby, 
zamiary uzyskania, zagarnięcia czegoś”, daw. 
zakus 'usiłowanie”. Rzecz. odczas. od p. daw. 
(od XV w.) zakusić 'spróbować, skosztować, 


727 


załoga 


zakosztować”, zaznać czegoś, doświadczyć, 
które od p. kusić "zachęcać, namawiać do 
czegoś, 'wabić, prowokować, stp. 'podda- 
wać próbie, wypróbowywać, wystawiać na 
próbę, "wystawiać na pokusy, usilnie nama- 
wiać do złego”, psł. *kusiti, *kusg "próbować 
(smakiem), poddawać próbie, doświadczać; 
wodzić na pokuszenie, skłaniać do złego” 
(o pochodzeniu zob. kusić). 

zaleta od XVIII w. 'dodatnia cecha, daw. 
*wskazywanie czyichś dodatnich cech, po- 
chwała, zalecenie”, 'uznanie, poważanie, sza- 
cunek*; por. daw. zaletny 'czcigodny, zacny”, 
*polecający, "wskazany, zalecony”. Rzecz. 
odczas. od zalecić od XV w. 'polecić', stp. 
"polecić czyjejś życzliwości, poprosić o życz- 
liwość”, zalecić się "przypodobać się, przy- 
milić się” (o pochodzeniu zob. polecić). 

zaloty mn od XVI w. 'zalecanie się, daw. 
zalot "rekomendacja, zalecenie”, 'cześć, za- 
szczyt”, 'smród, zapach”. Rzecz. odczas. od 
zalecać 'zachwalać, rekomendować, stp. 
XV w. 'polecać czyjejś życzliwości, prosić 
o życzliwość, zalecać się 'starać się o wzglę- 
dy, umizgać się”, daw. XVII w. zalecać się 
*chełpić się, popisywać się” (o pochodzeniu 
zob. polecić), Wyraz ma nieregularne -o- 
(oczekiwalibyśmy -a- < *e, gdyż podstawą 
był psł. czas. *leteti 'powierzać w opiekę, 
przekazywać, dawać”), być może oddziałały 
takie wyrazy jak daw. zalot 'przylot. — Od 
tego zalotny — zalotnik (daw. XVII w. zalet- 
nik 'zalotnik'). 

załoga od XVII w. *zespół ludzi: pracownicy 
przedsiębiorstwa, obsługa środka lokomo- 
cji, grupa żołnierzy wyznaczona do obrony 
obiektu, garnizon”, stp. od XIV w. 'zamiesz- 
kanie w karczmie na rachunek dłużnika do 
czasu zwrotu długu, od XV w. 'podstawa, 
fundament”, 'pożyczka zwrotna udzielana 
przez pana kmieciowi na zagospodarowa- 
nie się, 'zastaw”, daw. 'rękojmia, gwarancja, 
poręczenie”, 'przeszkoda, zawada, zapora”, 
*zakładka u sukni, wyłóg, klapa, "pomoc 
udzielana chłopu za odrobek', 'zasadzka, 
*zastaw”, 'koszt, wydatek”, 'skład, magazyn, 
dial. "pomoc; stawka; oszczędności; por. 
daw. (dziś dial.) załóg 'zastaw, kaucja”. Ogsł.: 
cz. zdloha 'zaliczka; zastaw, kaucja; zapas, 
rezerwa, "magazyn, 'skrytka, 'zasadzka”, 


załom 


przest. 'nagły napad”, r. zalóga 'przeszkoda”, 
*'odłóg, ugór”, 'glejt', ch./s. zdloga (zdloga) 
*zastaw, gwarancja”, 'zakładka”, *kawał skó- 
ry do łatania butów”. Psł. *zaloga | *zaloge 
*to, co gdzieś zalega; ten, kto gdzieś przeby- 
wa przez jakiś czas”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *za-legti, *za-lego (zob. lec), 
z wymianą samogłoski rdzennej *e > "o. 
Na starszy derywat nawarstwił się zapewne 
późniejszy rzecz. odczas. od psł. *za-lożiti, 
p. założyć (zob. łożyć). 

załom od XVIII w. 'miejsce załamania, za- 
gięcia; zakręt; wnęka”. Por. r. dial. załóm, 
ukr. zdlim / zalóm, br. zalóm. Rzecz. odczas. 
od przedrostkowego za-łomić 'załamać, za- 
giąć, od daw. łomić, psł. *lomiti 'powodo- 
wać, że coś się wygina, łamie, kruszy, łupać, 
kruszyć” (o pochodzeniu zob. łamać). Zob. 
ułomny. 

zamek I zamka od XIV w. 'urządzenie do za- 
mykania, zabezpieczania przed otwieraniem 
drzwi, skrzyń, mechanizmów”. Ogsł.: cz. zó- 
mek 'ts., r. zamók 'ts., 'wędzidło; urządze- 
nie do przechwytywania bierwion wyrzu- 
canych z rzeki”, zamki mn 'wypustki służą- 
ce do spajania w jedną całość różnych części 
urządzeń, bg. dial. zómek 'sznur do zawią- 
zywania worka z obrokiem; długi, cienki 
pręt w płocie”. Psł. *zamsk» 'to, co zamyka, 
zaciska, rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *za-meknogti (zob. zamknąć). 

zamek II zamku od 1500 r. 'obronna siedzi- 
ba pana feudalnego, ośrodek władzy” (stp. 
"miejsce obronne, twierdza”), por. stp. XIV- 
-XV w. 'pomieszczenie zamknięte na klucz”. 
Zachsł.: dł. zamk 'budowla obronna, cz. zd- 
mek 'ts., słc. zdmok 'ts. (z zachsł. zapo- 
życzone np. r. zźmok 'zamek; twierdza, wię- 
zienie”, ch./s. zamak zamek”). Kalka niem. 
Schlofi, mającego dwa znaczenia: 'urządze- 
nie do zamykania drzwi, zamek” i 'zamek, 
pałac”. 

zamiast od XIX w., daw. od XVIII w. za- 
miasto 'ts.. Z wyrażenia przyimkowego za 
miasto (bier. rzecz. miasto w pierwotnym 
znaczeniu 'miejsce'). Zob. miast. 

zamieć ż od XVII w. 'zawieja śnieżna”, dial. 
*zaspa”. Ogsł.: cz. zamćt, r. dial. zdmet, br. 
zdmec, ch./s. zamet ż 'zamieć”. Słow. *zametb 
*'rozwiewanie, miecenie, zmiatanie”, rzecz. 


728 


zanadrze 


abstr. (wtórnie konkretyzowany) z przyr. *-b 
od czas. przedrostkowego *za-mesti, *za-me- 
to 'zwiać, zawiać, zmieść”, wielokr. *zame- 
tati, p. zamieść, wielokr. zamiatać, od psł. 
*mesti, *metg "rzucać, ciskać; wiać, rozwie- 
wać; zgarniać, zmiatać”. 

zamknąć od XV w. 'zawrzeć”, daw. 'postano- 
wić, zdecydować, zamknąć pokój 'zawrzeć 
pokój”; wielokr. zamykać. Por. cz. zamknout, 
r. zamknut, scs. zameknoti zamknąć”. Psł. 
*zameknoti zamknąć, zacisnąć, z przedr. 
*za- (zob. za) od psł. *meknogti 'zacząć się 
ruszać, poruszać, cisnąć” (zob. mknąć). 

zamożny od XVI w. 'bogaty, majętny”, daw. 
od XVII w. zamożysty 'zamożny, zasobny”. 
Por. cz. zamożny 'bogaty, majętny”, r. dial. 
zamóżnyj, br. zamóżny, bg. zamożen, słwń. 
zamóżen 'ts.. Przym. utworzony od psł. czas. 
przedrostkowego *za-mogti (od psł. *mogti 
"móc, zob. móc), jak możny od tego samego 
czas. bezprzedrostkowego (zob. możny). 

zamysł od XV w. 'zamiar, zamierzenie, plan, 
projekt”, stp. też "pomysł, wynalazek”, *złu- 
dzenie, oszustwo”, daw. (dziś dial.) 'zamy- 
ślenie się, zatopienie się w myślach”, dial. też 
*rozsądek, rozmysł. Ogsł.: cz. zamysl 'za- 
miar”, r. zómysel 'plan, zamiar”, scs. zamysle 
zamiar. Psł. *zamyslv 'zamierzenie, za- 
miar, postanowienie”, rzecz. odczas. od psł. 
przedrostkowego *za-mysliti 'powziąć myśl, 
postanowić, zamierzyć, p. zamyślić 'mieć 
zamiar, zamierzyć, postanowić, myśleć” (zob. 
myśleć). Znaczenie 'zamyślenie się” w na- 
wiązaniu do p. zamyślić się "pogrążyć się 
w myślach, popaść w zadumę”. 

zanadrze od XVI w. 'miejsce pod wierzch- 
nim odzieniem na piersi, pazucha”, daw. 
zanadra 'ts. (stąd zapożyczone br. dial. 
zanddra 'kołnierz, wycięcie w koszuli”). 
Por. słc. zańadrie 'zanadrze”. Od wyrażenia 
przyimkowego złożonego z przyimka za 
i rzecz. nadro 'pazucha, pierś”, z psł. *nedro 
I *nadro *klatka piersiowa, pierś, piersi, ło- 
no', por. p. dial. niadro | nadro 'pazucha, 
stcz. nadra | ńadra mn 'pazucha; wnętrzno- 
Ści, serce, dusza, cz. ńddra | ńadra 'pazu- 
cha, pierś”, strus. nedro, mn nedra 'pazucha, 
części odzieży okrywające piersi; pierś, 
scs. nedra mn 'piersi, ch./s. rijedra mn *za- 
nadrze; piersi; łono; wnętrze”. Podstawowe 


zapach 


*nćdro z odmianką nadro (z niejasnym 
twardym n-) od psł. *edro klatka piersiowa, 
pierś, piersi, łono; wnętrze, wnętrzności, 
które zapewne od pie. *oid- 'nabrzmiewać, 
puchnąć”. 

zapach od XVI w. 'woń. Por. cz. zdpach 'nie- 
przyjemny zapach, smród, odór. Od stp. 
XV w. zapachać wydzielać przyjemną woń, 
por. daw. od XVI w. :pachać 'owiewać zapa- 
chem, okadzać”, dial. 'buchać (o rozchodze- 
niu się ciepła), 'wąchać, z psł. *pachati, 
*paśg wiać, dąć”, o którym zob. pachnieć. 

zapał od XV w. 'stan podniecenia, uniesie- 
nia; entuzjazm, pasja, stp. *wzbudzenie 
uczucia, podnieta', 'to, co jest przeznaczone 
do spalenia, ofiara palona, całopalenie”, daw. 
*zapalenie, zajęcie się ogniem”, dial. 'jałowa 
smuga, najczęściej piaszczysta żyła, leżąca 
pod cienką warstwą urodzajnej gleby”, za- 
pały mn 'błędne ogniki”. Płnsł.: cz. zdpal 
*zapalenie, rozpalenie, podpalenie”, 'stan za- 
palny”, 'ofiara całopalna”, 'wzburzenie, pod- 
niecenie”, r. zapal 'uniesienie, entuzjazm”, 
'ochwat', 'zepsucie się ziarna wskutek su- 
szy”, dial. 'podpałka” (ch. przest. zapal jest 
chyba przejęte z któregoś języka słow.). 
Słow. *zapale '*zapalenie, rozpalenie”, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *za-paliti 
'sprawić, że coś się zaczyna palić, rozniecić, 
wzniecić ogień” (p. zapalić 'rozpalić, roznie- 
cić ogień”, przen. 'pobudzić, zachęcić, pod- 
niecić, zagrzać do czegoś”, zob. palić). 

zapałka od XIX w. Od zapalić 'rozpalić, roz- 
niecić ogień (zob. palić). 

zapas od XVII w. 'to, co odłożono na przy- 
szłość, zasób czegoś, rezerwa. Por. strus. 
zapas 'ts., r., ukr., br. zapds 'ts.. Prawdo- 
podobnie od przedrostkowej postaci czas. 
paść, pasę 'pilnować bydła, owiec na past- 
wisku; dawać jedzenie, karmić”, psł. *pasti, 
*pasg pilnować, doglądać bydła na pastwi- 
sku, paść, wypasać” (zob. paść II), przypusz- 
czalne pierwotne znaczenie 'to, co przygo- 
towane do karmienia zwierząt, zapasy paszy 
(przygotowane na zimę)”. 

zapasy mn "mocowanie się z przeciwnikiem, 
walka, w XVII w. zapaski 'zapasy, zapaś- 
nictwo”. Por. cz. zapas 'walka, bój, zmaga- 
nia; spotkanie sportowe, mecz; zapasy, za- 
paśnictwo. Od wyrażenia przyimkowego 


729 


zapowiedź 


za pas (zob. pas), gdyż w czasie zmagania 
się, zapasów, walczący chwytali się za pasy. 
— Od tego zapaśnik od XV w. 'ten, kto wal- 
czy w zapasach” — zapaśniczy, zapaśnictwo. 

zaperzyć się od XVI w. 'unieść się gniewem, 
wpaść w złość”, stp. XV w. zapyrzyć się 'za- 
wstydzić się”, XVII w. zaperzyć się 'zapłonić 
się, zapłonąć wstydem, zawstydzić się, zaru- 
mienić się; bez przedr. daw. XVI w. perzyć 
się 'pysznić się; złościć się”. Por. cz. pyFit se 
*rumienić się, czerwienić się”, zapyłit se 'za- 
rumienić się, zaczerwienić się”, słwń. zapiri- 
ti se 'zaczerwienić się. Psł. *pyriti sę 'palić 
się), od pie. *piir- 'ogień” (zob. perzyna). 

zapora od XV w. 'przeszkoda uniemożliwia- 
jąca przejście, przedostanie się kogoś lub 
czegoś”, 'przegroda, tama, daw. (dziś dial.) 
"urządzenie służące do zamykania bramy, 
drzwi, zawora, zasuwa; por. daw. zapór 
"zapora. Płnsł.: cz. lud. zapora 'zasuwa, ry- 
giel, słc. zapora 'ts., dial. 'podpora', 'zapo- 
ra na rzece, jaz), r. dial. zapóra 'zamek, ry- 
giel u drzwi. Psł. *zapora (/ *zapore) 'to, 
co zamyka, zagradza, przegradza, tarasuje 
coś, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*za-perti, *za-pbrg 'podeprzeć (np. wrota, 
uniemożliwiając otwarcie), zamknąć, zatara- 
sować coś, uniemożliwiając dostęp” (p. za- 
przeć 'powstrzymać, zahamować, zatamo- 
wać, zwykle w odniesieniu do tchu; oprzeć 
mocno, wesprzeć”, przest. i dial. 'zamknąć, 
zwłaszcza na skobel, na zasuwę; podeprzeć”, 
zob. przeć I). 

zapowiedź ż od XIV w. 'ogłoszenie, oznaj- 
mienie czegoś, co ma nastąpić lub ma obo- 
wiązywać, 'ogłoszenie publiczne czegoś”, 
*oznaka czegoś, co ma nastąpić, wróżba, 
symptom, stp. od XIV w. 'zakaz, 'sprzeci- 
wienie się, niedopuszczenie do czegoś, 'wy- 
gnanie, banicja”, *klątwa', daw. "wyzwanie, 
*zakaz, zawieszenie w działalności”, 'nakaz, 
przykazanie. Ogsł.: cz. zapoved 'zakaz, 
przykaz”, przest. 'ogłoszenie”, 'rozkaz”, r. zó- 
poved 'przykazanie; nakaz, dial. zakaz, 
scs. zapovede 'przykazanie”. Psł. *zapovedb ż 
*oznajmienie, ogłoszenie czegoś”, od psł. czas. 
przedrostkowego *za-povedeti "oznajmić; 
nakazać, rozkazać, p. zapowiadać, zapo- 
wiedzieć, stp. od XIV w. zapowiadać / zapo- 
wiedać "zabraniać, zakazywać; odmawiać; 


zaraz 


sprzeciwiać się; oznajmiać, ogłaszać, zapo- 
wiadać” (o pochodzeniu zob. powiedzieć). 
Rzeczownik ukształtowany tak jak pokrew- 
ne odpowiedź, spowiedź, wypowiedź. 

zaraz od XVII w. *za chwilę, daw. XVI w. 
"zarazem, równocześnie, naraz; zarazem 
'równocześnie, jednocześnie”, daw. zarazem 
*od razu, zaraz, XVIII w. zarazą 'równo- 
cześnie, zaraz, od razu, w gwarach często 
zara 'zaraz”. Zachsł.: cz. zardz, słc. zaraz 
(z polskiego zapożyczone do wschsł., np. 
strus. zaraz 'od razu”). Od wyrażeń przy- 
imkowych za raz, za razem (zob. raz). Pier- 
wotne znaczenie 'za jeden raz, cios, uderze- 
nie, za jedno zamachnięcie się”, za jednym 
razem, ciosem, uderzeniem, zamachem”. 

zarzewie '*żarzące się węgle, żar, węgle uży- 
wane do rozniecania ognia”, stp. XV w. że- 
rzawie | żerzewie "żar, żarzące się węgle”, 
XV-XVI w. rzeżewie 'dopalające się kawałki 
drewna, żar, w XVI w. też żarzewie 'ts., 
kasz. refeve / żareve / zafevć (zdrevć) 'żarzą- 
ce się węgle”. Por. stcz. fefćvie / Żerćvie 'ts... 
Rzecz. z przyr. -je (< *-vje) od psł. przym. 
*Żarave / *Żerave 'żarzący się, rozżarzony” 
(por. stcz. żefavy / feżavy / fefavy 'żarzący 
się, rozżarzony”, cz. fefavy, dial. feżavy 'ts., 
strus. Żarjavyj 'żarzący się, palący się”, Żera- 
vyj 'gorący, rozpalony”, słwń. Żerjdv 'roz- 
żarzony, rozpalony do czerwoności; czer- 
wony”). Podstawowe *żarave / *Żefave to 
prawdopodobnie przym. odczas. od psł. *Ża- 
riti "powodować, że coś się pali, płonie” 
(zob. żarzyć), z przyr. *-javv. Wyraz ulegał 
w polskim (podobnie i w czeskim) prze- 
kształceniom fonetycznym: pierwotne pol- 
skie postaci *żarzawie / żerzawie, forma za- 
rzewie powstała w rezultacie odpodobnienia 
spółgłosek ż - rz (Ż - f) > z - rz (w stp. rzeże- 
wie przestawka spółgłosek, w kasz. refeveć 
upodobnienie spółgłosek), widoczna jest też 
tendencja do harmonii głosowej w wyrazie. 

zasada od XVIII w. 'reguła, zasady mn 'nor- 
my postępowania; założenia, tezy stanowią- 
ce podstawową treść jakiejś doktryny”, daw. 
zasada 'podstawa, fundament; uzasadnio- 
na przyczyna, powód, racja. Por. cz. zdsa- 
da 'zasada”, ch. zasada 'zasada, podstawa”. 
Rzecz. odczas. od daw. zasadzić się 'oprzeć 
się” (o pochodzeniu zob. sadzić). Pierwotne 


730 


zasiek 


znaczenie 'to, na czym się coś opiera, pod- 
stawa. — Od tego zasadny —»> uzasadnić; 
zasadniczy. 
zasadzka od XVI w. 'ukrycie się w celu nie- 
spodziewanej napaści, zaczajenie się, miej- 
sce, gdzie się ktoś zaczaił; ludzie zaczajeni, 
czyhający na;kogoś', daw. zasadka 'zasadz- 
ka, w XVI w. zasada 'podstęp, zasadzka”. 
Od daw. zasadzić się 'zaczaić się, 'zatrzy- 
mać się, które od sadzić (zob.). Por. stcz. 
"zdsada 'podstęp, intryga), r. zasada 'zasadz- 
ka, bg. zasada 'ts.. 
zasępić od XVI w. 'uczynić posępnym, ponu- 
rym, smutnym zasępić się 'stać się posęp- 
nym, ponurym, smutnym”; z innym przedr. 
posępny "bardzo smutny, ponury; przest. 
sępić 'czynić posępnym, zasępiać”, daw. 'za- 
ciemniać, mroczyć, zachmurzać”, sępić się 
*stawać się posępnym”, daw. 'mroczyć się, 
zachmurzać się, ściemniać się), dial. sępny 
"posępny”, kasz. sąpac są 'chmurzyć się z nie- 
ukontentowania, milczeć w gniewie, być po- 
nurym, zasępiać się” (por. kasz. sąp 'czło- 
wiek zasępiony, ponury, oschły”, sąpa m, ż 
"osoba długo się gniewająca, skwaszona, 
posępna'). Por. cz. supit 'zasępiać, chmu- 
rzyć, supit se 'zasępiać się, chmurzyć się” 
r. pot. supit 'nasępiać, supitsja 'nasępiać 
się, marszczyć brwi”, słwń. ostipniti se 'zdzi- 
wić się”. Czas. odrzecz. od nazwy ptaka: psł. 
*sop> jakiś ptak drapieżny”, p. sęp 'ptak 
drapieżny z rodziny Vulturidae" (zob.); zna- 
czenie czasownika nawiązuje do mrocznego 
ptasiego spojrzenia (co do znaczenia por. 
np. p. osowieć 'stać się smutnym, przygnę- 
bionym, apatycznym”). 
zasiek od XVIII w. 'odgrodzone miejsce 
w stodole, spichrzu na zboże, sąsiek”, 'prze- 
szkoda ze ściętych drzew ułożona na przej- 
ściu, daw. *znak zaciosany, wyrąbany”, za- 
sieka *zapora obronna”, daw. 'zacios, wrąb”, 
zasieki mn 'zapory obronne”. Ogsł.: cz. zó- 
sek 'nacięcie (na drzewie)”, *zasiek”, strus. 
zaseka "miejsce obronne utworzone ze ścię- 
tych drzew”, r. zdseka 'przegroda ze Ścię- 
tych drzew, słwń. zdsek "nacięcie, wrąb, 
karb', zasćka 'ts.; leśna zapora, zasieka”. Psł. 
*zasćkę | *zasćka 'nacięcie, ścięcie; prze- 
groda ze ściętych drzew”, rzecz. odczas. od 
przedrostkowego psł. *zasćkti 'zaciąć, ściąć, 


zasób 


naciąć”, wielokr. *zasekati (od psł. *sekti 'ciąć 
ostrym narzędziem”, wielokr. *sekati, zob. 
siec). 

zasób od XVIII w. 'pewna nagromadzona 
ilość czegoś , zapas, rezerwa, zasoby 'złoża 
surowców naturalnych”. Por. cz. zdsoba 'za- 
pas, rezerwa, zasób”. Z wyrażenia przyim- 
kowego za sobą (zob. za i się), por. gł. zaso- 
bu jeden po drugim, po kolei, kolejno; 
wciąż, stale, bez przerwy; prędko, szybko, 
żwawo”, strus. zasobb 'znowu; osobno”, br. 
zdsab 'razem', ch./s. zdsob i zdsobicć 'rzę- 
dem; pod rząd, raz za razem; w ślad”. Od tej 
samej podstawy zasobny "mający duże zaso- 
by, zapasy; bogaty, zamożny” stp. od XV w. 
*tylny”, daw. też *zapasowy” (por. gł. zasob- 
ny 'kolejny, następujący jeden po drugim”). 

zastęp od XIV w. 'pewna liczba osób, grupa, 
grono; oddział wojska, hufiec”, 'najmniejsza 
jednostka organizacyjna w harcerstwie”, stp. 
*gromada, tłum, rzesza; grupa zorganizo- 
wana, np. oddział wojska”, daw. też 'wał 
ochronny”, w XVII w. 'opór, przeszkoda”. 
Por. gł. zastup "wstęp, wejście; objęcie (urzę- 
du), przystąpienie do pracy, rozpoczęcie 
(urzędowania, zajęcia); występ; westybul', 
'gromada, hufiec, zastęp”, zastępstwo”, cz. 
zdstup 'tłum; grupa, grupka”, strus. zastupe 
'obrona', scs. zastyp 'obrona, ochrona, po- 
moc, słwń. zastóp 'wstęp, wejście”. Słow. 
*zastopv wejście, wstąpienie; ci, którzy 
wchodzą, wstępują gdzieś, do czegoś ”, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego  *za-stopiti 
*wejść, wstąpić, p. zastąpić (zob. stąpić). Od 
tej samej podstawy zastępca od XIV w. (daw. 
XVI w. 'zakładnik”). 

zaś od XVI w. sp. 'natomiast', też jako part. 
uwydatniająca, daw. XVI w. i dziś dial. 
znowu, znów”, dial. na zaś 'na potem, na 
później”. Por. cz. zase / zas 'znów, znowu, 
ponownie; natomiast, zaś; jednak”. Z wyra- 
żenia przyimkowego za sie (się), psł. *za se 
I *za sę (zob. się). 

zatoka od XV w. (stp. też zatok) 'część mo- 
rza, jeziora wcinająca się w ląd”, stp. także 
*miejsce położone w zakolu rzeki lub u zbie- 
gu rzek”, 'rodzaj sieci na ryby”; por. daw. 
XVII w. zatok 'skręt, spirala, zwój”. Ogsł.: 
cz. zdtoka *zatoka”, r. dial. zatóka 'bagnista 
łąka, teren zalewany wodą, zatok *zalew, 
zatoka”, br. zatóka 'niewielka zatoka”, słwń. 


731 


zawieja 


zatók 'niewielka zatoka; opuchlizna”. Słow. 
*zatoka | *zatok» 'teren zalany wodą, zato- 
ka”, rzecz. odczasownikowe od psł. przed- 
rostkowego *za-tekti *zalać”, wielokr. *za-toći- 
ti (z przedr. *za- od psł. *tekti ciec, *toćiti 
*'toczyć, zob. ciec, toczyć). 

zator od XVII w. 'przeszkoda w ruchu w po- 
staci stłoczonych ludzi, pojazdów”, 'spiętrze- 
nie kry lodowej”, daw. 'zacier”. Por. r. zatór 
*zator, zatkanie; zatarasowanie drogi, za-. 
hamowanie ruchu, ch./s. zdtor 'zagłada, 
zguba, zniszczenie”. Słow. *zator» 'zaciera- 
nie, ścieranie; to, co zatarte, starte, rzecz. 
odczas. od psł. przedrostkowego *za-terti 
*zatrzeć, zetrzeć”, p. zatrzeć (o pochodzeniu 
zob. trzeć), z właściwą archaicznym rzecz. 
wymianą rdzennego *e — *0o. 

zaułek od XVIII w. "mała, wąska uliczka, od- 
noga większej ulicy, nie mająca wylotu, 
prawdopodobnie od niepoświadczonego 
wyrażenia przyimkowego fza ułem, będą- 
cego reliktem utraconego psł. Tule czy ula, 
od którego utworzone psł. derywaty *ulica 
*ulica', *ulvje 'uP (zob. ulica, ul). 

zawias od XIV w. (stp. też zawies) 'okucie 
umożliwiające obrót drzwi, okna, pokrywy 
itp., zawiasa 'ts., stp. XV w. zawias i za- 
wiasa | zawiesa 'uchwyt w kształcie łuku, 
ucho”. Por. cz. zdvćs 'zawieszenie, urządze- 
nie do zawieszania, zawias”, 'kotara, zasłona 
(na drzwiach)”, 'zwisanie, zwis”, 'hol', ch./s. 
zdvjes I zdvjesa *zasłona, firanka; kurtyna”. 
Słow. *zavćsż / *zavesa 'to, co się zawiesza; 
to, na czym się coś zawiesza”, rzecz. odczas. 
od przedrostkowego *zavćsiti 'zawiesić” (zob. 
wieszać). 

zawidzieć od XV w. (stp. też zawidzić) 'za- 
zdrościć”, w stp. także 'nienawidzić”. Ogsł.: 
cz. zdvidet "zazdrościć, strus. zavideti 'ts., 
scs. zavideti 'ts., ch./s. zdvidjeti 'ts.. Psł. *za- 
videti, *zavidg "patrzeć zawistnie, zazdroś- 
cić, z przedr. za- od psł. *videti 'widzieć” 
(zob. widzieć), por. pokrewne, z innymi 
przedr. lit. pavydeti 'zazdrościć, użvydeti 
*ts., łac. invideó, invidere 'ts., patrzeć krzy- 
wym okiem”. Znaczenie 'zazdrościć” z pier- 
wotnego 'zajrzeć gdzieś, by widzieć (coś, co 
budzi zawiść, zazdrość)”. Zob. zawiść. 

zawieja od XIX w. Śnieżyca połączona z sil- 
nym wiatrem”. Por. br. zaveja 'zamieć”, ukr. 


zawierucha 


zavija 'ts., r. dial. zaveja 'ts.; ', por. też cz. 
zdyćj, słc. zdvej, słwń. zavej 'ts.. Słow. *za- 
veja I *zavejv 'zawieja, silne opady śniegu”, 
rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego *za- 
vejati "zawiać” (od psł. *vćjati wiać, zob. 
wiać). 

zawierucha od XVIII w. 'silny, porywisty 
wiatr”. Por. br. zaviriicha 'zawieja, ukr. za- 
virjucha 'ts., r. dial. zavir(jjucha I! zaverju- 
cha I zavertjńcha 'ts.. Podstawa tych wyra- 
zów (różniących się w szczegółach, zwłaszcza 
niejednolitą samogłoską rdzenną) niejasna, 
może wir (zob.), czy też psł. (2) tviriti, przy- 
puszczalnie czas. wielokr. od psł. *vereti 
*wrzeć” (zob. wrzeć). Możliwe zapożycze- 
nia międzysłowiańskie. — Od tego zapewne 
zawieruszyć 'zagubić, zarzucić, nie można 
jednak wykluczyć pokrewieństwa z ponie- 
wierać się 'być nieporządnie, byle gdzie rzu- 
conym, leżeć bez ochrony (o rzeczach)”, por. 
r. dial. virdt rzucać coś bez ładu, jak po- 
padnie, zavirdt 'zakręcać; oplatać sznur- 
kiem łapcie”, s. dial. povśram se 'włóczę się, 
tułam się”, zob. dalej poniewierać. 

zawiły od XV w. 'trudny do zrozumienia, 
skomplikowany”, stp. XV w. *krzywy, kręty”, 
XVI-XVII w. *zwinięty, skręcony; kręty”. Por. 
cz. zavily 'uparty, nieprzejednany, zacięty, 
zażarty. Uprzymiotnikowiony imiesłów od 
zawinąć (zob. wiać). — Od tego zawiłość. 

zawiść ż od XIV w. 'silna zazdrość, stp. też 
*nienawiść, w XVIII w. 'zazdrość małżeń- 
ska. Ogsł.: cz. zdvist ż zawiść, silna za- 
zdrość, r. zdvist 'ts., scs. zavistb 'ts., ch./S. 
zdvist 'ts.. Psł. *zavistv [< *zavid-tv] ż 'silna 
zazdrość z powodu czyjegoś powodzenia, 
zawiść, od psł. czas. przedrostkowego *za- 
videti "patrzeć zawistnie, zazdrościć (zob. 
zawidzieć), z przyr. *-tv (por. tak samo zbu- 
dowaną nienawiść). — Od tego zawistny 
(daw. zawisny). 

zawody mn od XVI w. 'impreza sportowa, 
stp. XV w. zawód 'bieg, wyścigi” (zawod 
biegać 'ścigać się”), daw. od XVI w. zawód 
"wyścigi, 'zapęd, zamach”, w zawód 'galo- 
pem, szybko”. Por. cz. zdvod *zawody, wyści- 
gi, cs. zavoda 'bieg, wyścig; wyścigi, zawo- 
dy; miejsce wyścigów”. Słow. *zavode 'bieg, 
gonitwa, wyścigi”, rzecz. odczas. od psł. czas. 
przedrostkowego *zavesti sę, *zavedg sę przy- 


732 


zawrót 


puszczalnie w znaczeniu bliskim p. daw. za- 
wieść się "zabrać się do czegoś, porwać się 
na coś, zamachnąć się, rozpędzić się, za- 
puścić się (o pochodzeniu zob. wieść II). 
Na pierwotne znaczenie wskazuje p. daw. 
zawód 'zapuszczenie się, puszczenie się, 
skok, rozmach, rozpęd”. Zob. zawód I, II. 

zawód I od XVI w. 'profesja” (daw. też 'stan, 
któremu się ktoś poświęcił, powołanie”, daw. 
*zabiegi koło czegoś, praca łożona na coś, 
kłopot, ambaras, zamierzenie, przedsięwzię- 
cie, zamiar, zamysł, usiłowanie”. Wyłącznie 
polskie. Rzecz. odczas. od daw. zawieść 'roz- 
począć coś, zawieść się "zabrać się do czegoś, 
porwać się na coś, zamierzyć się, szykować 
się do czegoś, usiłować, chcieć” (o pocho- 
dzeniu zob. wieść II). Znaczenie 'profesja' 
zapewne z pierwotnego 'zabranie się do cze- 
goś, zajęcie się czymś”. Zob. zawody. 

zawód II od XV w. 'niespełnienie się czegoś; 
przykre uczucie doznane z powodu nie- 
spełnienia się czegoś, rozczarowanie”. Rzecz. 
odczas. od zawieść 'nie zrobić tego, czego się 
ktoś spodziewa, sprawić zawód” (o pocho- 
dzeniu zob. wieść II). — Od tego zawodny. 

zawój od XV w. '(ozdobny) kobiecy strój na 
głowę”, dziś też 'turban', w stp. także za- 
woj nici 'coś skręconego, zwiniętego, sznur, 
wstążka. Por. cz. zdvoj 'woalka, welon, 
ch./s. zdvoj 'opatrunek, bandaż”, 'opakowa- 
nie, *zakręt (rzeki)”. Psł. *zavojb 'to, co jest 
zawinięte”, rzecz. odczas. od psł. przedrost- 
kowego *zaviti 'zawinąć” (zob. wić II), z wy- 
mianą rdzennego *ei (> *i) > "oi. 

zawór od XIX w. 'urządzenie do zamykania 
otworów, wylotów”, zawora XVI w. 'ts., stp. 
XV w. zawora 'zasuwa, rygiel u drzwi; 
zamknięte miejsce, pokój, komnata. Por. 
cz. zdvora 'bariera; zasuwa, rygiel, scs. za- 
vora 'zasuwa, rygiel”, ch./s. zavor "hamulec, 
łańcuch do hamowania wozu; sworzeń (przy 
pługu)”.. Słow. *zavora / *zavora 'to, co słu- 
ży do zamykania czegoś (np. zasuwa)”, rzecz. 
odczas. od przedrostkowego *zaverti 'zamk- 
nąć, zawrzeć” (zob. zawrzeć), z wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *e > *o. 

zawrót od XV w. 'poczucie utraty równo- 
wagi, świadomości, od XVI w. 'obrót, wir, 
odmęt”. Od czas. przedrostkowego zawrócić 
(zob. wrócić). Od tej samej podstawy za- 


zawrzeć 


wrotny od XV w. 'wzbudzający podziw, nie- 
zwykły, oszałamiający”, stp. XV w. 'powo- 
dujący zawrót”, "wzajemny, zwrotny”, daw. 
'przewrotny, wykrętny” (por. cz. zdyratny 
*przyprawiający o zawrót głowy, zawrotny, 
oszałamiający”). 

zawrzeć zawrę od XV w. 'zmieścić w so- 
bie, mieć coś jako składnik”, 'ustanowić coś 
wespół z kimś, zawiązać”, daw. 'pochłonąć, 
*wysnuć wniosek, 'zamknąć; z innymi 
przedr.: przywrzeć od XV w. 'przylgnąć, 
przykleić się, rozewrzeć 'otworzyć, wywrzeć 
"działać na coś w pewien sposób, z pewną 
siłą; wywołać, sprawić, zawrzeć 'zmieścić 
w sobie; umieścić coś wespół z kimś, zawią- 
zać” (daw. i dial. 'zamknąć”), zewrzeć 'scze- 
pić, złączyć, spoić'; wielokr. rozwierać, przy- 
wierać (stp. przywirać 'czepiać się, przyle- 
piać się do kogoś, do czegoś”), wywierać, 
zawierać (stp. XV w. zawierać / zawirać 'za- 
suwać wejście, zamykać”, zawi(e)rać się 'łą- 
czyć się, sczepiać się”, "być pomieszczonym, 
zawartym w czymś”), zwierać. Ogsł. (zwy- 
kle z różnymi przedrostkami): cz. zayfit 
*zamknąć, r. dial. verćt! 'zamknąć, scs. 
zavreti, -vvrg zamknąć, zasunąć zasuwę, 
słwń. zavrćti zamknąć. Psł. *verti, *vvrg 
"zamykać, zawierać; kryć, chować, pokrew- 
ne z lit. vćrti 'otworzyć” i 'zamknąć, łac. 
aperió, aperire [< *ap(o)-uer-]| 'otworzyć, 
odemknąć, rozewrzeć, stind. api-vpnóti 'za- 
mknie, z pie. *uer- 'zamknąć, przykryć”. 
Zob. odewrzeć, otwór. 

zawsze od XV w. 'stale, nieustannie, bez przer- 
wy”. Od wyrażenia przyimkowego za wsze 
(czasy) *przez wszystkie czasy, cały czas” (zob. 
za, wszego, czas), por. dial. wsze zawsze”. 

zazdrość od XV w. (stp. też zazrość) 'zawiść; 
uczucie niepokoju o wierność drugiej oso- 
by, stp. także 'nienawiść; w stp. XV w. 
również zazdroć | zazroć 'zazdrość; nie- 
nawiść. Por. słc. zaz(d)rost, ukr. zdzdrist 
*zazdrość, zawiść”. Od czas. przedrostkowe- 
go *za-zorćti 'zajrzeć” (por. zwłaszcza stp. 
zajrzeć | zaźrzeć 'zazdrościć, odczuwać za- 
zdrość, zawiść, ukr. zdzdryty 'zazdrościć; 
zob. zajrzeć); co do znaczenia por. zawi- 
dzieć, zawiść. — Od tego zazdrosny — za- 
zdrośnik, zazdrośnica; zazdrościć. 

ząb zęba od XIV w., zęby mn też 'ostre, usta- 
wione rzędem części”; zdr. ząbek. Ogsł.: cz. 


733 


zbór 


zub, r. zub, scs. zobw. Psł. *zgbe 'ząb', 
pokrewne z lit. Żarńbas 'ostry przedmiot; 
kąt, róg; grań; przylądek, cypel, łot. ziiobs 
*ząb”, stind. jimbha- 'ząb”, wszystkie z pie. 
*ćomb'o- 'coś ostrego, ząb”, utworzonego od 
pie. *gemb"- 'gryźć (zob. ziębnąć). — Od 
tego zębowy, zębaty, uzębienie, zazębiać. 

zbawić od XIV w. 'ocalić, uratować od cze- 
goś, wybawić, wyzwolić, 'ocalić od potępie- 
nia wiecznego”; z przedr. pozbawić; wielokr. 
zbawiać, pozbawiać. Ogsł.: cz. zbavit 'uwol- 
nić od czegoś, wybawić, pozbawić; usunąć, 
r. izbdvit wybawić, zbawić, scs. izbaviti, 
-bavljg 'ts.. Psł. *jvzbaviti, *jvzbavg 'wyba- 
wić, wyzwolić, z przedr. *jvz- (zob. z) od 
psł. *baviti powodować bycie, trwanie, za- 
trzymywać; zajmować czymś, rozweselać, 
cieszyć; zatrzymywać się, być, przebywać, 
pozostawać” (zob. bawić). — Od tego zba- 
wienie; zbawiciel. Zob. wybawić. 

zbędny od XIX w. 'niepotrzebny”, niezbęd- 
ny od XVIII w. 'koniecznie potrzebny, nie- 
odzowny”. Przym. od czas. przedrostkowe- 
go zbyć (zob.), oparty na temacie czasu 
teraźn. zbęd-. 

zboże od XIV w. 'rośliny uprawiane ze wzglę- 
du na ziarno i słomę; ziarno tych roślin”, 
powszechne w gwarach, gdzie wyjątkowo 
też 'owies i jego ziarno”, "mieszanka żyta 
i pszenicy”, stp. też "mienie, majątek, doby- 
tek, posiadłość; pieniądze, "powodzenie, 
pomyślność”. Płnsł.: gł. zboże / zbożo 'szczę- 
ście; zdrowie; zbawienie; pomyślność, zbo- 
Żo 'czterolistna koniczyna, dial. 'szczęście; 
podwójny kłos na jednym źdźble”, cz. dial. 
zbożi 'zboże; ziarno”, "majątek; towar”, stcz. 
sbożie I zbożie 'majątek”, r. dial. zbóże 'dobro, 
bogactwo, dostatek; dar boży”, rzadko 'zbo- 
że; zboże nie skoszone”. Psł. dial. *sobożeje 
*szczęście, pomyślność, rzecz. abstr. od psł. 
przym. *svbog» 'szczęśliwy”, z przyr. *-vje. 
Rozwój znaczeniowy wyrazu: 'szczęście, po- 
myślność” > 'to, co zapewnia szczęście, po- 
myślność” > "majątek, dobytek, zboże”. Pod- 
stawowy przym. *sebogz. mający dokładny 
odpowiednik w stind. subhdga- 'szczęśli- 
wy, złożenie z pie. *sii- "dobry" (por. zdro- 
wy, zdobić, śmierć) i *b'ag- 'przydzielać” (por. 
bogaty, bóg, nieboga, ubogi). 

zbór od XVI w. 'społeczność religijna protes- 
tancka, gmina protestancka; świątynia pro- 


zbrodnia 


testancka, stp. od XIV w. 'gromada, tłum, 
rzesza, społeczność, też grupa zorganizo- 
wana, np. wojsko, oddział zbrojny”, 'pokole- 
nie, ród, rodzina”, 'zebranie, zgromadzenie 
pewnej liczby osób poświęcone czemuś”, 'ob- 
cowanie, uczestnictwo, współudział”, 'zbiór 
(plonów). Por. r. sbor 'zbiór, zbieranie, zbiór- 
ka, kwesta”, sobór 'narada urzędowa; zgro- 
madzenie samorządu; zjazd duchowieństwa, 
sobór; katedra”, scs. szborw 'zebranie”. Słow. 
*sobore zbieranie, zebranie, zgromadze- 
nie”, rzecz. odczas. od psł. przedrostkowego 
*se-bvrati, *svberg 'zebrać (z przedr. *se-, 
zob. z, od psł. *bbrati 'brać”, zob. brać II). 

zbrodnia od XVII w. 'poważne przestępstwo, 
*czyn zasługujący na najwyższe potępienie”; 
daw. od XV w. zbrodzień 'ten, który popeł- 
nił przestępstwo, zbrodnię, przestępca”. Za- 
pewne w związku ze strus. XV w. sabrodbno 
*włóczęga, łazęga”, r. sbrodni mn 'włóczęgi”, 
ukr. dial. zbróden” 'włóczęga, przybłęda”, br. 
zbródzen” 'łobuz, psotnik” i dalej z r. sbrod 
'motłoch, zgraja, hałastra, hołota”, ukr. zbrid 
(dial. zbrod i zbrod / zbrid) 'ts., br. zbrod 
*ts., dial. 'łobuz, psotnik”, od czas. z przedr. 
*sz- od psł. *bresti, *bredg | *brvsti, *bredg 
*brnąć, iść przez wodę lub teren bagnisty”, 
*broditi 'chodzić, grzęznąc, przez wodę lub 
teren bagnisty; przechodzić w bród”, r. bro- 
dit 'tułać się, włóczyć się, łazić” (zob. brnąć, 
brodzić). W takim razie zbrodzień prawdo- 
podobnie zapożyczone ze stukr. postaci 
odpowiadającej strus. szbrodvnb, z pierwot- 
nym znaczeniem 'ten, kto się tuła, włóczy, 
łazi, włóczęga, łazęga, człowiek z marginesu 
społecznego, z czego na gruncie polskim 
powstało znaczenie 'ten, który popełnił prze- 
stępstwo, zbrodnię, przestępca; za zapoży- 
czeniem ze stukr. przemawia fakt, że stp. 
zbrodzień ma w XV w. jedno tylko poświad- 
czenie z dokumentów lwowskich. Rzecz. 
zbrodnia został przypuszczalnie wtórnie 
utworzony na podstawie zbrodzień 'prze- 
stępca. — Od tego zbrodniarz — zbrodniar- 
ka; zbrodniczy (od daw. XVIII w. zbrodnik 
*zbrodniarz ). 

zbroić zbroję od XVII w. 'zaopatrywać w broń 
i sprzęt wojenny”, techn. 'wzmacniać płyty, 
słupy betonowe itd. za pomocą stalowych 
wkładek; zakładać rury wodociągowo-ka- 


734 


zbyt 


nalizacyjne, przewody elektryczne, gazowe 
na terenach pod zabudowę, w budynkach; 
z przedr. rozbroić, uzbroić. Por. cz. zbrojit 
*zbroić się”, Czas. odrzecz. od zbroja w pier- 
wotnym znaczeniu 'wyposażenie wojowni- 
ka, uzbrojenie, broń. — Od tego zbrojny; 
uzbrojenie. 

zbroja od XIV w. 'okrycie ochronne daw- 
nych wojowników, rycerzy (niekiedy też ko- 
ni), pancerz okrywający tułów”, stp. także 
*uzbrojenie, broń, 'narzędzia, sprzęt”. Por. 
stcz. sbrojć / zbroje "hufiec, zastęp; uzbroje- 
nie, cz. zbroj ż 'zbroja; uzbrojenie”, słc. 
zbroj 'ts.” (z polskiego ukr., br. zbroja broń 
oraz r. sbruja, ukr., br. zbruja 'uprząż”). 
Najpierw 'wyposażenie wojownika, uzbro- 
jenie, broń, zawężone do 'część dawnego 
wyposażenia wojownika: okrycie ochronne, 
pancerz. Pochodzenie nie całkiem jasne. 
Formalnie w związku z psł. *brojiti 'ciąć, 
nacinać” > 'czynić, robić, wyrządzać” (zob. 
broić), pod względem znaczeniowym bliż- 
sze psł. *borti zmagać się, mocować się, 
walczyć, *bornv ż 'spór, walka, obrona; na- 
rzędzie walki, oręż” (zob. broń). Przypusz- 
czalnie rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *s2-brojiti "uczynić, zrobić, wykonać” 
(por. np. p. zbroić 'spłatać figla, spsocić”, daw. 
*uczynić coś złego”), z pierwotnym znacze- 
niem "narzędzia, sprzęt” (poświadczonym 
w stp. zbroja), wtórnie, w wyniku specjali- 
zacji, narzędzia do walki, sprzęt wojenny, 
wyposażenie wojownika, przy czym moż- 
liwe było oddziaływanie bliskiego głosowo 
p. broń. Zob. zbroić. 

zbyć zbędę od XIV w. 'sprzedać”, *zareagować 
na pytanie, prośbę w sposób zdawkowy, 
wymijający, 'zostać (jako nadwyżka), wy- 
stąpić w nadmiarze”, 'zabraknąć, wystąpić 
w małej ilości”, przest. 'stracić, utracić, po- 
stradać coś, pozbyć się czegoś; z przedr. 
pozbyć się, wyzbyć się; wielokr. zbywać, po- 
zbywać się, wyzbywać się; zob. zbawić. Ogsł.: 
cz. zbyt, zbudu, r. izbyt, scs. izbyti, izbodo. 
Psł. *jvz-byti, *jvz-bodg 'zbyć, pozbyć się”, 
z przedr. *jvz- od psł. *byti (zob. być). 

zbyt od XVII w. 'nazbyt, nadmiernie, prze- 
sadnie, za bardzo, zbytnio”, niezbyt "w ma- 
łym stopniu, nie bardzo”, nazbyt 'za bardzo, 
zbytnio, stp. XV w. 'niepotrzebnie, zby- 


zbytek 


tecznie”, 'za bardzo, za dużo, zbytnio, nad- 
miernie”. Od zbyć (zob.). 

zbytek "przepych, luksus”, 'nadmiar, prze- 
sada, obfitość czegoś”, daw. 'brak czegoś, 
zbywanie”, zbytki mn żarty, figle, psoty”, 
stp. od XIV w. zbytki mn 'to, co pozostało, 
resztki, 'to, co jest niepotrzebne, zbędne, 
zbyteczne”, 'kawałki, ułomki czegoś”, 'roz- 
wiązłość, rozpusta, dial. zbytki 'psoty”. 
Ogsł.: cz. zbytek 'reszta, resztka, pozosta- 
łość, ostatek”, r. izbytok 'ts., scs. izbytoko 
*ts.. Psł. *jezbyteko 'to, co pozostało, po- 
zostałość, reszta, resztka, od imiesłowu 
biernego *"jvzbyte czas. przedrostkowego 
*ivz-byti (zob. zbyć), z przyr. *-ska (co do 
budowy por. pokrewne dobytek, nabytek, 
przybytek). — Od tego zbyteczny; zbytkować. 

zbytni od XV w. (stp. też zbytny) 'zbyt duży, 
nadmierny”, daw. zbytni i zbytny 'zbędny, 
niepotrzebny”, dial. zbytni 'zbyteczny”, zbyt- 
ny 'skory do żartów, zbytków.. Por. cz. arch. 
zbytny 'pozostały, rezerwowy”, strus. izbyt- 
nyj 'zbyteczny, niepotrzebny”, 'taki, od któ- 
rego można się uwolnić”. Słow. *jezbytone 
od imiesłowu biernego *jvzbyt» (zob. zby- 
tek), z przyr. *-wne. 

zdarzyć od XV w. 'sprawić coś, być przyczy- 
ną czegoś”, stp. od XV w. zdarzyć 'dać', 'spo- 
wodować, że coś się stanie”, zdarzyć się 
*ukazać się), 'udać się, poszczęścić się”. Por. 
dł. zdariś se 'udać się, powieść się”, cz. zda- 
Fit se 'ts., słc. zdarit sa 'ts. (z polskiego za- 
pożyczone ukr. dial. zddrytysja 'zdarzyć się, 
br. zddrycca 'ts. ). Zachsł. *sadariti 'obdaro- 
wać kogoś czymś, spowodować, że komuś 
się poszczęściło, powiodło”, z przedr. *so- 
(zob. z) od psł. *dariti *-dać, dawać w darze, 
w podarunku, ofiarować coś komuś, obda- 
rzać kogoś czymś” (zob. darzyć). — Od tego 
niezdara 'niedołęga, fajtłapa”, kasz. ńezdara 
*człowiek niezdarny, niezaradny, niedołęż- 
ny, safanduła; cherlak*; daw. niezdarzony 
*niepomyślny, nieudany, fatalny, niefortun- 
ny”; niezdarny 'niezręczny, niezgrabny, nie- 
dołężny”, "będący przejawem braku zręcz- 
ności, wykonany nieudolnie”. 

zdechnąć od XIV w. 'przestać żyć, paść (o zwie- 
rzętach)”, stp. też "wyzionąć ducha, umrzeć 
(o ludziach)”, zdechły 'zdechnięty”, dial. tak- 
że 'chorowity, cherlawy”; wielokr. zdychać, 


423 


zdradzić 


z przedr. pozdychać, wyzdychać. Ogsł.: cz. 
zdechnout, r. izdóchnut, scs. izdechnoti. Psł. 
*ivz-dechngti 'wyzionąć ducha, przestać od- 
dychać, przestać żyć”, z przedr. *jvz- od psł. 
*dechngti "wydawać tchnienie, dmuchać, 
wiać, chuchać; zionąć czymś, wydzielać coś 
(np. woń)” (zob. tchnąć). 

zdjąć zdejmę (stp. od XV w. zjąć / zniąć) 
ściągnąć coś. Ogsł.: cz. dial. zjat, r. iz” jat, 
dial. iznjdt, scs. izęti, izbmg 'zdjąć. Psł. 
*jvz-ęti, *fvz-vmg 'zdjąć, z przedr. *jbz- od 
psł. *ęti, **mg (zob. jąć). — Od tego rzecz. 
odsłowny zdjęcie, nowsze w znaczeniu 'fo- 
tografia' (por. zdjąć 'zrobić zdjęcie”). 

zdobić od XVI w. (z przedr. od XV w.) 
*stroić, przystrajać; z przedr. ozdobić od 
XV w., przyozdobić. Por. cz. zdobit 'zdobić, 
ukr. zdobyty 'ts.. Czas. odrzecz. *sodobiti 
od psł. *szdoba 'to, co jest dobre, stosowne, 
odpowiednie” (poświadczonego w stcz. zdo- 
ba 'dobra sposobność”), które jest złoże- 
niem psł. *sa- < pie. *sii- "dobry" (zob. zdro- 
wy, śmierć) i psł. *doba 'to, co jest odpo- 
wiednie, stosowne, właściwe” (zob. doba). 
Pierwotne znaczenie czasownika to 'czynić 
dobrym, stosownym, odpowiednim. — Od 
tego zdobny; od czas. przedrostkowego ozdo- 
ba, ozdobny. 

zdobycz ż od XVIII w. 'łup; dorobek, osiąg- 
nięcie. Od zdobyć 'odebrać przemocą, za- 
garnąć w walce; osiągnąć, uzyskać”, wielokr. 
zdobywać, które z przedr. z- od stp. (od 
XV w.) dobyć 'nabyć, zyskać, posiąść; uzys- 
kać, nabyć mocą wyroku sądowego; opano- 
wać, zdobyć siłą, dziś przest. i książk, 
*wziąć siłą; zwyciężyć, dial. 'dostać; zwy- 
ciężyć, zdobyć” (zob. dobytek, o dalszym po- 
chodzeniu zob. być). — Od tego zdobyczny. 

zdobywca od XVIII w. Nazwa wykonawcy 
czynności z przyr. -ca od zdobywać, czas. 
wielokr. od zdobyć (zob. zdobycz). 

zdolny od XVII w. 'utalentowany". Przym. 
z przyr. -ny < *-vne od czas. przedrostkowe- 
go zdołać (zob. podołać). — Od tego uzdol- 
niony. 

zdradzić od XIV w. (stp. też zradzić) 'przejść 
na stronę nieprzyjaciela; odstąpić od czegoś, 
sprzeniewierzyć się; nie dochować wierności; 
wyjawić, ujawnić coś”, stp. 'oszukać, zmylić, 
zwieść, podejść kogoś”, 'skusić, nakłonić do 


zdrowie 


grzechu, 'wydać, przekazać kogoś pod- 
stępem nieprzyjaciołom”, 'ujawnić, objawić, 
dokładnie ukazać (niegodnym, niepowoła- 
nym)”. Kalka śrwniem. ver-raten 'zdradzić, 
pierwotnie 'złą radą zepsuć, spowodować 
szkody”, zob. radzić, -d- wstawne, rozbijają- 
ce grupę spółgłoskową zr. — Od tego zdra- 
da od XIV w. (stp. i dziś dial. też zrada), stp. 
też 'obłuda, oszustwo, nieszczerość, kłam- 
stwo, podstęp, przewrotność, zasadzka, 
zamach, sprzysiężenie, 'zwodniczość, ułu- 
da (por. cz. zrada, słc. zrada *zdrada'); 
zdrajca od XIV w. (stp. też zdradźca / zdrać- 
sa | zdraćca I zdradca / zdraca) 'ten, kto 
zdradził, stp. 'ten, kto oszukuje, działa 
podstępnie, człowiek nieuczciwy, nierzetel- 
ny”, 'ten, kto wydaje kogoś nieprzyjaciołom, 
kto knuje przeciw komuś, zob. rada, rajca. 

zdrowie od XIV w. 'dobry stan fizyczny”, stp. 
też zdrowie wieczne, zdrowie odkupienia, 
zbawienia 'szczęśliwość po śmierci”. Ogsł.: 
cz. zdravi, r. zdorówe, scs. sodravie. Psł. 
*sadorvvje zdrowie”, rzecz. abstr. od psł. 
przym. *svdorve 'zdrowy” (zob. zdrowy), 
z przyr. *-bje. 

zdrowy od XIV w. 'niechory”, 'służący zdro- 
wiu. Ogsł.: cz. zdravy, r. zdorówyj, scs. 
sedravv. Psł. *sedorv 'zdrowy', z pie. *sii- 
-doruo- *z dobrego drewna” (złożenie z pie. 
*sii- "dobry" i *deruo- derywowane od *deru- 
*drewno, drzewo”, zob. drzewo). Pierwotnie 
wyraz musiał się odnosić do drewnianych 
przedmiotów, wtórnie rozszerzony został 
w znaczeniu 'pełen sił, krzepki, niechory, 
zdrowy” na ludzi, zwierzęta. — Od tego 
zdrowotny; ozdrowieć, wyzdrowieć; pozdro- 
wić od XV w. 'powitać, słowem lub gestem 
wyrazić przy spotkaniu życzliwość, szacu- 
nek, 'przekazać dobre życzenia, stp. też 
*wzmocnić, pokrzepić; obronić przed czymś, 
w XVI w. także 'uwielbić, oddać cześć reli- 
gijną, "uczynić zdrowym, uzdrowić, uzdro- 
wić od XIV w. 'przywrócić zdrowie, ule- 
czyć” (stp. też 'usunąć, zlikwidować choro- 
bę, 'użyczyć zdrowia, dać zdrowie, siły”, 
*wybawić z niebezpieczeństwa ) — uzdro- 
wisko. Zob. zdrowie. 

zdrój od XV w. 'źródło”, przest. "miejscowość 
kuracyjna mająca źródła wód leczniczych” 
(dziś w nazwach miejscowych, np. Iwonicz 


736 


zdun 


Zdrój), kasz. zdrój *zdrój, źródło”, 'ropa gro- 
madząca się w ranach”, wir wodny w jezio- 
rze, 'pot'; por. stp. XV w. wzroj / wzdroj 
*strumień, potok; źródło”. Płnsł.: cz. zdroj, 
słc. zdroj, strus. izroi 'źródło”. Psł. dial. 
*jvzrojo Źródło”, rzecz. odczas. od psł. przed- 
rostkowego *jvz-ringti wypłynąć” (por. strus. 
iz(d)rinuti, scs. iz(d)rinoti, ch./s. izrinuti 
'ts.), z wymianą rdzennego *i (< *ei) > *oj 
(jak w pokrewnym rój), -d- wstawne w pier- 
wotnej grupie spółgłoskowej *zr (*zr > zdr). 
Etymologiczne znaczenie 'to, co wypływa”. 
Podstawowy psł. czas. *ringti 'płynąć od 
pie. pierwiastka *rei- 'ciec” (zob. rój, rzeka). 

zdumieć od XVI w. 'zaskoczyć, zadziwić, 
przest. 'bardzo się zdziwić”, zdumieć się 'ts., 
wcześniej, stp. XV w. zumieć się 'zaniemó- 
wić z wrażenia, osłupieć, zdziwić się”, 'roz- 
żalić się, struchleć z żalu, 'zdrętwieć ze 
strachu, zlęknąć się”, zumiały / zumieły 'ta- 
ki, który odszedł od zmysłów, osłupiały, 
oszołomiony, głupi; przerażony”. Z prapo- 
staci *jez-umeti zapewne 'stracić umiejęt- 
ność, zdolność do czegoś (np. poruszania 
się, mówienia)”, z przedr. *jbz- 'wy-” (zob. z) 
od psł. *umeti "umieć, potrafić (zob. umieć). 
Zmiana zumieć > zdumieć przez wtórne 
skojarzenie z rodziną czas. dumać, ale moż- 
liwe też wstawne -d-, jak np. w zdjąć. 

zdun od XIV w. 'rzemieślnik stawiający pie- 
ce, stp. 'rzemieślnik, który lepi coś z gliny, 
garncarz, kasz. zdun 'rzemieślnik stawia- 
jący piece, niegdyś także wyrabiający kafle 
i naczynia gliniane”. Wyłącznie polskie (stąd 
br. dial. zdun 'garncarz'), ale brak w pol- 
skim podstawowego czas. wskazuje na ge- 
nezę przedpolską (por. też ch. nazwisko 
Zdunić, sugerujące istnienie rzecz. *zdun). 
Psł. dial. (pp.) *zedune 'ten, kto lepi z gliny 
garnki, piece, garncarz, zdun”, nazwa wy- 
konawcy czynności z przyr. *uns (por. np. 
biegun, opiekun, piastun) od psł. czas. *zeda- 
ti, *zido 'lepić, formować z gliny itp. ściany, 
naczynia” (por. scs. zedati, ziźdg budować, 
ch./s. zidati, zidam 'murować, budować”). 
Podstawowy czas. *zedati ma najbliższe po- 
krewne wyrazy w bałt.: lit. żićsti, Żiedżiu 
"wyrabiać z gliny, lepić garnki, łot. ziest, 
zieżu, ziedu 'mazać, smarować, stpr. seydis 
*ściana”; wskazują one na bałtosł. podstawę 


zegar 


*głeid'- powstałą zapewne w rezultacie 
przestawki spółgłosek z pie. pierwiastka 
*d'eig"- *"'mazać, ugniatać (glinę)”, od które- 
go np. łac. fingó, fingere kształtować, two- 
rzyć, gr. teikhos "mur, ściana; warowna bu- 
dowla', stind. dehmi 'zamazuję”. 

zegar od XVI w., wcześniej, około 1500 r. ze- 
ger 'urządzenie odmierzające czas”; zdr. ze- 
garek. Zapożyczenie ze śrwniem. seigere 
(niem. Seiger) *waga; zegar (pierwotnie ze- 
gar wodny lub piaskowy, klepsydra)”. 

zerkać od XIX w. 'spoglądać z ukosa, ukrad- 
kiem, rzucać krótkie spojrzenia, dial. zyr- 
kać 'ts., zirkać 'spozierać”, Żyrgać 'ts.', kasz. 
zerkac 'ts.; jednokr. zerknąć, dial. ziergnąć 
*rzucić okiem. Odpowiedniki we wschsł. 
i płdsł.: r. dial. zćrkat / zirkat/ z'irkat 'szyb- 
ko, bystro patrzeć, rzucać okiem”, ukr. zyr- 
katy 'spozierać, rzucać okiem”, br. zirkac 
*rzucać spojrzenia, ch./s. złcati "świecić, 
błyszczeć” (też zirkati 'spozierać”), mac. 
dzrka patrzeć, dial. zirkam 'spozierać, 
przejrzeć na oczy (po oślepnięciu)”. Psł. 
*zfkati (> *zfcati) 'rzucać spojrzenia, spo- 
glądać szybko, ukradkiem”, czas. deminu- 
tywny z przyr. -k- od psł. *zvreti "patrzeć 
(zob. ujrzeć). Oczekiwalibyśmy polskiej po- 
staci *zierkać (odpowiadają jej gwarowe zir- 
kać i, z udźwięcznieniem spółgłoski, Żyrgać, 
por. też dial. ziergnąć); -er- < -żyr- może 
w rezultacie pejoratywnej dyspalatalizacji 
-it- > -yr-. 

zewnątrz od XV w. (stp. też zewnątr / zwnątrz) 
*'po wierzchu, stp. także 'po wewnętrznej 
stronie, w środku”. Od tej samej podstawy 
co wewnątrz (zob.), z przedr. z(e)-. — Od 
tego zewnętrzny. 

zezwolić zezwolę od XV w. 'pozwolić', z in- 
nym przedr. pozwolić 'zgodzić się, przy- 
stać na coś, przychylić się do prośby”. Od 
stp. zwolić 'wyratować, ocalić; wyrazić zgo- 
dę, przystać na coś”, kontynuującego psł. 
*sv-voliti "wyrazić swą wolę, pozwolić, ze- 
zwolić”, z przedr. *se- (zob. z) od psł. *voliti 
*wyrażać swoją wolę, wybierać” (zob. wo- 
leć). Zob. wyzwolić. 

zgaga od XV w. 'uczucie pieczenia w prze- 
łyku, kasz. zgaga ! zgaga, gaga I żgdga, 
wtórne (z zanikiem z-) gaga / giga 'zgaga. 
Ogsł.: cz. żiha ! żhdha, daw. zhdha 'zgaga”, 


737 


r. dial. izgdga 'ts., zgdga 'ts.; mdłości”, słwń. 
izgdga | zgaga 'zgaga”. Psł. "jvzgaga 'piecze- 
nie w przełyku, zgaga, rzecz. odczas. od 
psł. przedrostkowego *jvz-Żegti 'spalić” (od 
psł. *Żegti *palić”, zob. żgać), z wymianą sa- 
mogłoski rdzennej *e > *a. 

zgiełk od XVIII w. krzyk, hałas, wrzawa, 
daw. od XV w. giełk 'ts.. Ogsł.: cz. hluk 'ha- 
łas, wrzawa, daw. 'gromada, zbiegowisko”, 
r. dial. golk 'szum, hałas, krzyk, stuk, łomot; 
odgłos strzału; echo”, 'rozmowa”, 'wieść, fa- 
ma”, słwń. przest. gólk "mówienie, opowiada- 
nie”, dial. 'odgłos grzmotu, huk'. Psł. *glko 
*huk, łoskot; hałas, wrzawa”, zapewne rzecz. 
odczas. od psł. *glćati 'stwarzać hałas, ha- 
łasować” (por. p. daw. dial. giełczeć 'hała- 
sować, zgiełk czynić, szumieć, cz. hlućet 
"hałasować; huczeć”, strus. golćati 'głośno 
mówić, krzyczeć, r. dial. gólćat 'krzyczeć; 
mówić, rozmawiać; grzmieć; powodować 
łoskot, łomot, huk; grzmieć”, słwń. golćdti 
*mówić niewyraźnie; mówić, opowiadać; 
wyć, o wichrze”, dial. 'grzmieć, huczeć, szu- 
mieć). Czas. pochodzenia dźwkn. Polskie 
zgiełk ma przedr. z- pod wpływem przed- 
rostkowego czas. zgiełczeć 'czynić zgiełk, 
wrzawę, wrzeszczeć; lamentować, jęczeć, 
narzekać; skomlić”. 

zgliszcze od XVII w. 'szczątki spalonego do- 
mu, miasta itd., pogorzelisko”, daw. "miejsce 
palenia zwłok”, pierwotna postać XVII w. 
u Knapskiego żgliszcze 'stos'; por. w XVI w. 
żglisko "miejsce palenia zwłok, kremato- 
rium”. Nazwa miejsca z przyr. -isko / -iszcze 
od daw. żgły 'spalony” < psł. *Żvgl», imiesło- 
wu czasu przeszłego od stp. żec, żgę 'palić, 
psł. *Żegti, *żvgo 'palić (zob. żgać). 

zgon od XV w. 'Śmierć, skonanie, skon', w stp. 
XV w. 'koniec, kres”, kasz. zgón 'ostatnie za- 
puszczenie sieci do głębi, daw. (u Hilfer- 
dinga) przi zgónie 'w końcu” (por. stp. XV w. 
zgonna toń 'toń, przy której kończy się po- 
łów siecią”). Por. r. dial. sgon *wspólna pra- 
ca, nie zaliczana do pańszczyzny”, br. dial. 
zhon 'otwarte miejsce na gromadzenie się; 
wielka ilość”. Słow. *segone 'spędzenie, zgo- 
nienie; zakończenie pędzenia, gonienia', 
rzecz. odczas. od przedrostkowego *sz-go0- 
niti spędzić; zakończyć gonienie, pędzenie” 
(z przedr. *s»-, zob. z, od psł. *goniti 'pę- 


zgrabny 


dzić, gonić”, zob. gonić). W polskim wtórnie 
skojarzone z przest. skon Śmierć, zgon, sko- 
nanie” (zob.). 

zgrabny od XVIII w. 'harmonijnie zbudowa- 
ny, kształtny, foremny”, 'zręczny, zwinny”, 
kasz. zgrabni 'foremny, kształtny, harmonij- 
nie zbudowany, piękny”, 'zwinny, zręczny, 
sprawny” (też zgradni 'zgrabny”, 'przydatny, 
nadający się”). Przym. od czas. przedrostko- 
wego zgrabić 'zgarnąć grabiami” (zob. gra- 
bić). Pierwotne znaczenie zapewne 'odpo- 
wiednio, dobrze zgrabiony (np. o sianie)”, 
stąd 'odpowiedni, zdatny, nadający się do 
chwytania”, a z tego 'foremny, kształtny”. 

zgraja od XV w. 'gromada, banda, tłum, 
wielka liczba osób (odznaczających się zwy- 
kle cechami ujemnymi)', stp. i dial. 'tłum, 
gromada” (stąd br. zhraja 'stado psów, wil- 
ków; banda”, ukr. zhkraja 'ts.'). Od p. grać, 
gra (dial. też graje) poświadczonego w gwa- 
rach m.in. w znaczeniu 'szczekać ostro i za- 
ciekle podczas gonu (o psach myśliwskich)”, 
psł. *grati / *grajati, *grajo 'czynić wrzawę, 
hałasować (zob. grać II). 

zgroza od XV w. 'uczucie przerażenia, stra- 
chu, stp. 'coś wywołującego strach, dial. 
'połajanie, przestroga, kasz. zgroza 'zgro- 
za”. Z przedr. z- od groza (od XV w.) 'cechy 
rzeczy lub zjawiska wywołujące strach, prze- 
rażenie”, 'silne uczucie lęku, trwogi, przera- 
żenia wobec niebezpieczeństwa” (zob. groza). 

zgryzota od XVIII w. 'wielkie zmartwie- 
nie, troska, strapienie', kasz. zgrezota 'wiel- 
kie zmartwienie, zgryzota; daw. gryzota 
*zmartwienie, dial. 'zmartwienie, boleść”, 
*ból, boleści brzucha”. Por. cz. daw. hryzota 
*zmartwienie, troska, "uporczywy ból żo- 
łądka, wnętrzności”, słc. hryzota "niepokój, 
troska”, r. dial. gryzóta 'ostry ból w brzu- 
chu”, 'sprzeczka, kłótnia”, ukr. hryzóta 'tros- 
ka, zmartwienie, niepokój”, 'spór, kłótnia”. 
Płnsł. *gryzota 'boleści brzucha, ból brzu- 
cha, 'zmartwienie, troska, niepokój”, 'kon- 
flikt, kłótnia”, od psł. *gryzti w przen. zna- 
czeniach "powodować ból”, 'drażnić, doku- 
czać, *gryzti sę "martwić się, niepokoić się” 
(por. p. gryźć "powodować uczucie swędze- 
nia, drapania, pieczenia, łaskotania, 'draż- 
nić, 'dokuczać, dręczyć, męczyć, gryźć się 
"martwić się, zamartwiać się, 'żyć w nie- 


738 


zgrzytać 


zgodzie, kłócić się; o pochodzeniu zob. 
gryźć), z przyr. *-ota. Co do znaczeń por. 
np. p. daw. gryz 'gryzienie” i 'zmartwienie, 
troska”, dial. zgryz 'zmartwienie”, ch./s. griz 
*ugryzienie” i 'ból; kolka”, 'troska, zgryzota. 

zgrzebło od XVIII w. 'żelazna szczotka do 
czesania, czyszczenia koni, kasz. zgiebło 
I zgłedło 'zgrzebło”; daw. i dial. grzebło 
*zgrzebło”, 'drewniany pogrzebacz do wy- 
garniania żaru z pieca chlebowego, ożóg”, 
w XVI w. też 'narzędzie do spulchniania zie- 
mi”, dial. 'szczotka do czesania lnu”. Ogsł.: 
cz. hfeblo 'pogrzebacz”, 'zgrzebło”, r. grebló 
"łopatka do wyrównywania sypkich pro- 
duktów”, dial. 'pogrzebacz', 'wiosło', ch./s. 
grćblo 'łopata do wygarniania żaru i popio- 
łu z pieca”, 'łopata do zgarniania śniegu, 
*rodzaj zgrzebła, cs. greblo 'wiosło'. Psł. 
*oreblo 'to, co służy do drapania, skroba- 
nia, rozgarniania: szczotka do czesania lnu, 
wełny, zwierząt, pogrzebacz, łopata, nazwa 
narzędzia od psł. *grebti, *grebg 'skrobać, 
drapać; grzebać, rozgarniać ziemię” (zob. 
grzebać), z przyr. *-lo. 

zgrzebny od XVI w. 'utkany z grubej przędzy 
lnianej lub konopnej', kasz. zgłebni 'utkany 
z lnu domowym sposobem; uszyty z takie- 
go płótna”. Por. słc. zrebny 'grzebny”, r. dial. 
izgrebnyj 'utkany, uprzędziony z lnianej 
przędzy”, ukr. dial. zhr'fbnyj 'gruby (o płót- 
nie)”, br. dial. zrlóbnyj *zgrzebny”. Przym. 
z przyr. -ny (< *-vne) od p. zgrzebie, stp. 
XV w. zgrzebie / zgrzebi *krótkie włókna lnu 
lub konopi pozostające po czesaniu przędzi- 
wa, słowiń. zgrebe 'ts., por. r. dial. izgróbe 
I izgrebe 'ts., 'tkanina z nici uprzędzionych 
z włókien pozostających po czesaniu przę- 
dziwa”, ukr. dial. zgribja n 'zgrzebie”. Słow. 
*jvzgrebvje "krótkie włókna lnu lub konopi 
pozostające po czesaniu przędziwa”, od czas. 
przedrostkowego *jvz-grebti 'wygrzebać, wy- 
czesać, od psł. *grebti (o pochodzeniu zob. 
grzebać). 

zgrzytać od XV w. 'wydawać, powodować 
zgrzyt”, stp. XIV-XVI w. też skrzytać / skrży- 
tać 'ts.; wydawać charakterystyczny głos: 
rżeć (o koniu), kwiczeć (o świni), syczeć 
(o wężu), 'burzyć się, wyrażać niechęć, 
gniew; z przedr. zazgrzytać; jednokr. zgrzyt- 
nąć; rzecz. odczas. zgrzyt "odgłos powstają- 


ziać 


cy przy tarciu o siebie twardych przedmio- 
tów”, stp. skrżyt 'ts.. Por. scs. skrbżbtati 
*trzeszczeć, zgrzytać, skreżyta 'zgrzytanie', 
cs.-rus. skrożbtati | skreżetati 'zgrzytać zę- 
bami”, skreżyte / skreżete 'zgrzytanie; łos- 
kot, grzmot”, r. skreżetat 'zgrzytać, skre- 
żet 'zgrzyt, zgrzytanie. Czas. intensywny 
z przyr. *-it- / *-ot- od psł. *skregati, *skrożg 
*wydawać skrzeczący, chrapliwy głos, skrze- 
czeć, zgrzytać (por. cz. dial. skrhat 'skrzy- 
pieć; skrzeczeć, o żabach, br. skryhac 
*zgrzytać, skrzypieć, słwń. skrgati 'ćwier- 
kać, o świerszczu)”; w innych językach słow. 
też intensywne czas. z przyr. *-at-, *-ot-, 
*-ut-, np. cz. skrehotat (dial. skrhotat) 'skrze- 
czeć, skrzekotać, ukr. skrehotdty | skreho- 
tity 'zgrzytać; skrzeczeć, scs. skregtati 
*trzeszczeć, zgrzytać, ch./s. Skrgitati 'zgrzy- 
tać”. Podstawowy czas. *skrwgati jest pocho- 
dzenia dźwkn. 

ziać zieję od XVI w. 'ciężko oddychać, dy- 
szeć, przen. 'być wyrażanym w sposób 
intensywny, żywiołowy; żywiołowo uze- 
wnętrzniać, okazywać negatywne uczucia” 
(np. ziać nienawiścią, złością), 'otwierać się, 
rozwierać się, stać otworem (o otworach, ja- 
mach, przepaściach, ranach itp.), 'wydzie- 
lać (woń, ciepło, ogień, parę itp.) (np. ziać 
smrodem, ogniem), *być wydzielanym, wy- 
rzucanym (o woni, cieple, ogniu)”, daw. 
i dial. "oddychać; wielokr. zidjać *ziać, dy- 
szeć (zwykle o psie)”, dial. też "mieć otwarty 
pysk (o zwierzętach)”, 'ziewać”, 'wpatrywać 
się, gapić się; z przedr. zziajać się, zziajany. 
Ogsł.: cz. zet (rzadko zdt), zeje 'otwierać się 
do dna, być otwartym do dna, r. zijać 'być 
otwartym, rozwartym, pokazywać głębię”, 
ukr. zijdty 'ziać, być szeroko otwartym”, scs. 
zijati, zejęo | zijajo 'otwierać usta. Psł. 
*zvjati, *zejo otwierać się, rozwierać się, stać 
otworem”, pokrewne z lit. Żióti, Żióju 'otwie- 
rać usta, łac. hió, hiare *ziewać”, por. też gr. 
khainó 'ziewać, od pie. *ć*e(i)- 'ziewać, 
otwierać (usta itp.)'. Zob. ziewać, zionąć. 

ziarno od XV w. (stp. też zarno) "nasienie 
zbóż i innych roślin”, kasz. zdrno 'ts., 'zbo- 
że”; zdr. ziarenko / ziarnko. Ogsł.: cz. zrno, 
r. zernó, scs. zrono. Psł. *zfno 'ziarno”, po- 
krewne z lit. żirnis 'groch, łot. zifns 'ts., 
stpr. syrne 'ts., stwniem. kćrno 'jądro” (dziś 


739 


niem. Korn 'jądro; ziarenko, pestka, łac. 
granum 'ziarno”. Wyraz słow. z pie. *ćr-no-, 
derywatu z przyr. *-no- od pie. pierwiastka 
*óer- 'gnić, kruszeć, mięknąć” (występują- 
cego też w psł. *zvrćti, *zvrejg 'osiągać koń- 
cowy stan rozwoju, dojrzałość, dojrzewać”, 
zob. dojrzeć II). Pierwotne znaczenie za- 
pewne 'to, co skruszało, zmiękło, dojrzało”. 
— Od tego ziarnisty. 

ziełe od XIV w. 'roślina zielona, o pędach 
niezdrewniałych, dial. też np. "kapusta, 
*czosnek, w gwarach także pozostałości 
znaczenia zbiorowego, np. 'snopek roślin 
różnego gatunku, 'wieniec dożynkowy”, 
*chwast. Ogsł.: cz. zeli n *kapusta', r. arch. 
zele 'trawa, chwasty, rośliny zielone”, przest. 
*napar z ziół, traw”, dial. 'trawa, chwasty, 
burzany; chwasty rosnące w lnie”, scs. zelvje 
*rośliny zielone”. Psł. *zelvje "rośliny nie- 
zdrewniałe, zielone, trawiaste”, rzecz. zbio- 
rowy od psł. *zelo (zob. zioło), z przyr. *-vje. 
— Od tego zielsko; zielny — zielnik. 

zielony od XV w. Ogsł.: cz. zeleny, r. zelćnyj, 
scs. zelen». Psł. *zelene 'zielony”, pierwotny 
imiesłów bierny od niezachowanego w słow. 
czas. tzelti, którego odpowiedniki są po- 
świadczone w bałt.: lit. żćlti 'stawać się zie- 
lonym, zielenieć”, łot. zelt 'ts.. Podstawą 
czasownika była pie. baza *g'el- świecić 
się, oznaczająca także jasne barwy (zwłasz- 
cza złotą, żółtą, zieloną). — Od tego zieleń; 
zielenić, zazielenić (się); zielenieć, poziele- 
nieć. Zob. zioło, ziele. 

ziemia od XIV w., dial. też ziem / ziom ż 
*ziemia”. Ogsł.: cz. zeme, r. zemljń, scs. zem- 
lja. Psł. *zema |< *zem-ja] 'ziemia, z do- 
kładnymi odpowiednikami w bałt.: lit. że- 
me 'ziemia”, łot. zeme 'ts., stpr. semme 'ts., 
poza tym pokrewne z łac. humus 'ziemia, 
grunt, gr. khthón, dop. khthónos 'ziemia”, 
khamai 'na ziemi”, stind. ksóh, dop. jmdh 
*ziemia”, awest. zd, dop. zamnó 'ts., stpers. 
zam 'ts., het. tekan, dop. dagnaś 'ts., toch. 
A tkam, B kem 'ts.. Dawniej sprowadzane 
do pie. postaci *ć"dem, w nowszych pracach 
rekonstruuje się pie. rzecz. *d'ćg'óm, dop. 
*d:śmćs 'ziemia; psł. *zema i jej bałt. od- 
powiedniki uznaje się za derywowane od 
pie. miejsc. *d'g*ćmi 'na ziemi” (por. stind. 
ksómi 'ts'). — Od tego ziemny, ziemski, 


ziemniak 


ziemisty; uziemić; ziemianin; od wyrażeń 
przyimkowych naziemny; podziemie od 
XVI w. "miejsce pod powierzchnią ziemi”, 
podziemny od XVI w. 'znajdujący się pod 
powierzchnią ziemi, w XVI w. też żyjący 
pod powierzchnią ziemi”, 'znajdujący się we 
wnętrzu ziemi”, 'znajdujący się na antypo- 
dach; przyziemny. Zob. ziomek. 

ziemniak od XVIII w. 'roślina uprawna 
Solanum tuberosum i jej jadalna bulwa, 
kartofel”, dial. ziemniak. Kalka niem. Erd- 
apfel 'ziemniak”, dosłownie 'ziemne jabł- 
ko” (złożenie z Erde 'ziemia, grunt” i Apfel 
'jabłko”). 

ziewać od XV w. (stp. też dziewać) 'otworzyw- 
szy usta, pysk, wciągać powietrze i zatrzy- 
mywać je przez chwilę (oznaka senności, 
znudzenia), 'wydzielać coś wraz z odde- 
chem, wyziewać, ziać, zionąć czymś”, 'oddy- 
chać, dyszeć”, stp. i dial. też 'dyszeć, pałać 
jakimś silnym uczuciem”, kasz. zevac, zevą 
*ziewać”; z przedr. wyziewać 'wydzielać woń, 
parę; jednokr. ziewnąć. Ogsł.: cz. zivat, 
r. zevdt, ch./s. zijćvati. Psł. *zćvati, *zćvajo 
*otwierać szeroko usta, pysk, wciągając głę- 
boko powietrze, ziewać; otwierać się na ca- 
łą szerokość, do głębi, ziać” (por. lit. Żióvau- 
ti 'ziewać”, łot. Żavaties 'ts. ), czas. wielokr. 
od psł. *zvjati 'otwierać się, rozwierać się, 
stać otworem” (zob. ziać), z wymianą samo- 
głoski rdzennej ** © *€. Z tym związane 
przedrostkowe rozdziawić 'szeroko otwo- 
rzyć”, dial. rozdziawić (gębę) 'otworzyć sze- 
roko usta”, od XV w. rozdziawiać 'otwierać 
szeroko (usta, pysk), w XVI w. rozziewić, 
w XVII w. rozdziewić 'rozdziawić”, dial. roz- 
dziewiać I rozdziawiać 'ts., także bez przedr. 
stp. dziewać 'ziewać”; por. słc. rozdavit (dial. 
też rozdabit | rozdapit i roz(zjavić | rozzevit 
I rozjavit 'otworzyć na całą szerokość (usta, 
drzwi), rozdziawić. — Od czas. przedrost- 
kowego wyziew. 

zięba od XV w. 'ptak Fringilla coelebs”. Ogsł.: 
dł. zeba, gł. zyba, ch./s. zeba, słwń. zeba 
*zięba”, we wschsł. wyrazy pochodne, opar- 
te na *zębel-: r. zjablik 'samiec zięby”, zjdb- 
lica 'samica zięby”, ukr. zjdblyk "samiec 
zięby” zjdblycja 'samica zięby”. Psł. *zęba 
*zięba”, bez pewnej etymologii. Może od psł. 
*zębti, *zębo 'marznąć, ziębnąć” (zob. zięb- 


740 


zięć 
nąć), nazwa mogłaby się wiązać z pozosta- 
waniem na zimę części zięb (samców). 
ziębić ziębię od XVI w. (stp. XV w. oziębiać 
*czynić zimnym”) 'przejmować chłodem, 
zimnem”, ziębić się narażać się, wystawiać 
się na chłód, zimno'; z przedr. oziębić, prze- 
ziębić, wyziębić, zaziębić; wielokr. z przedr. 
oziębiać, przeziębiać, wyziębiać, zaziębiać 
się. Por. br. zjabic” "odczuwać zimno, mieć 
dreszcze, dial. zjabic” "mrozić, wyziębiać”, 
Psł. *zębiti, czas. kauzat. od psł. *zębti 'marz- 
nąć, ziębnąć” (zob. ziębnąć), z pierwot- 
nym znaczeniem 'powodować, że ktoś, coś 
marznie”. 
ziębnąć od XVI w. (od XV w. z przedr. za- 
ziębnąć) "odczuwać, cierpieć chłód, zimno, 
marznąć”, 'stawać się zimniejszym, oziębiać 
się, stygnąć, kasz. zebnoc / ząbnoc 'od- 
czuwać chłód, zimno, marznąć; z przedr. 
oziębnąć, zziębnąć. Ogsł.: cz. zdbst, zebe 
*marznąć, ziębnąć; powodować u kogoś 
uczucie chłodu, ziębić, zdbnout 'ziębnąć, 
marznąć”, słc. ziabst 'ts., ziabnut 'marznąć, 
r. zjabnut 'marznąć; przemarzać”, dial. zjab- 
ti, zjabń 'marznąć, ziębnąć, ch./s. zepsti, 
zebem 'ziębnąć, marznąć”, zóbnuti 'odczu- 
wać strach, bać się, słwń. zćbsti, zebe 'marz- 
nąć. Psł. *zębti, *zęby "marznąć, ziębnąć”, 
zapewne etymologicznie tożsame z zacho- 
wanym szczątkowo psł. *zębti, *zębg 'rwać, 
targać, szarpać” (por. scs. zęby 'rwię, tar- 
gam, szarpię: oraz pochodne czasowniki, 
np. p. dial. ziębić 'orać na zimę”, strus. zę- 
biti, zęblju "wydawać, wytwarzać, r. dial. 
zjabit "wykonywać orkę jesienną, dł. zebaś 
*'ogryzać ); na gruncie słow. doszło widocz- 
nie do rozwoju znaczeniowego 'rwać, tar- 
gać, szarpać” > 'szczypać, dokuczać (o mro- 
zie, zimnie), ziębić. Psł. *zębti pokrewne 
z lit. Żembti, żembiu 'ciąć, rżnąć, stind. 
jdmbhate 'złapie, schwyta”, od pie. *śemb'- 
'gryźć” (zob. ząb). 
zięć od XIV w. 'mąż córki”, stp. też "mąż sio- 
stry”. Ogsł.: cz. zet, r. zjat, scs. zętb, zęti. Psł. 
*zęto m 'mąż córki, zięć” (temat na -i-), po- 
krewne z lit. żóntas *zięć”, łot. znuóts 'zięć, 
swojak, gr. gnotós 'znajomy, pokrewny”, 
stind. jńdtfs 'ts., kontynuuje pie. *genat- od 
pierwiastka *gen- 'znać” (zob. znać). Pier- 
wotne znaczenie zatem 'znany, znajomy”. 


zima od XV w. 'chłodna pora roku”. Ogsł.: cz. 
zima, r. zimd, scs. zima. Psł. *zima 'chłodna 
pora roku, zima, odpowiada lit. żiema 'zi- 
ma”, łot. ziema 'ts., gr. kheima 'zima, chłód”, 
od pie. *$'ei-m- 'zima”. Jeśli zasadne jest łą- 
czenie rdzenia *$'ei- z pie. pierwiastkiem 
*ćłeu- 'lać, to wyraz pierwotnie oznaczał 
porę deszczową, wtórne znaczenie 'zimna 
pora roku, kiedy pada śnieg” powstać mu- 
siało bardzo wcześnie, już w epoce wspól- 
noty pie. — Od tego zimowy; zimować, prze- 
zimować. Zob. zimny. 

zimny od XIV w. 'mający niską temperaturę; 
wywołujący wrażenie intensywnego chłodu; 
ziębiący; oziębły”, daw. XV-XVII w. 'zimo- 
wy”. Ogsł.: cz. zimni 'zimny, chłodny”, r. zim- 
nyj 'zimowy; ozimy”, scs. zimene 'chłodny; 
zimowy”. Psł. *zimona 'chłodny, zimny”, 'do- 
tyczący zimy, związany z zimą, zimowy”, od 
psł. *zima (zob. zima) z przyr. *-ne. 

zioło od XIV w. 'roślina o pędach niezdrew- 
niałych, roślina zielona”, zioła mn 'ususzo- 
ne, często odpowiednio spreparowane rośli- 
ny zielne lub ich części”; zdr. ziółko. Por. gł. 
zelo *ziele; napar z ziół; nać (np. marchwi), 
zela mn "zioła lecznicze”, ukr. przest. i dial. 
zeló 'zieleń, zielone drzewa, krzewy, trawy 
itp.. Psł. *zelo 'zielona, niezdrewniała roś- 
lina”, prapokrewne z lit. Żolć 'trawa; zioła”, 
łac. helus / holus 'zieleń; owoce; kapusta, 
gr. khólos 'żółć, oset. zelde 'niska trawa, 
wszystkie od pie. *ć'el- świecić się, ozna- 
czającego także jasne barwy, zwłaszcza zło- 
tą, żółtą, zieloną (zob. zielony). Zob. ziele. 

ziomek stp. od XV w. ziemek 'rodak, krajan. 
Z prapostaci *zemek», od podstawy p. zie- 
mia, dial. ziem / ziom 'ziemia”, psł. *zema 
< *zem-ia 'ziemia” (zob. ziemia). 

zionąć zionę od XVI w. 'oddychać ciężko, 
z trudem, ziać; oddychając, tchnąć, chuch- 
nąć”, "wydzielać woń, ciepło, ogień, parę itp.; 
wyrzucać kule, strzały”, 'otwierać się, roz- 
wierać się, obnażać głębię (o otworach, ja- 
mach, przepaściach itp.)”, daw. XVI-XVII w. 
'oddychać; z przedr. wyzionąć *wydzielić 
woń, parę”. Odpowiedniki we wschsł. i płdsł.: 
strus. zinuti "otworzyć coś, otworzyć się, 
rozewrzeć się” r. dial. zinut krzyknąć, za- 
wołać; wystrzelić; chlusnąć; popatrzeć ze 
zdziwieniem; popatrzeć tępo; odetchnąć; 


741 


złoty 


zginąć, przepaść, scs. zinoti 'otworzyć usta”. 
Psł. *zingti 'otworzyć coś szeroko, roze- 
wrzeć; otworzyć się szeroko, rozewrzeć się”, 
z przyr. *-no- od psł. *zbjati 'otwierać się, 
rozwierać się, stać otworem” (zob. ziać), 
może czas. inchoat. z pierwotnym znacze- 
niem zacząć się otwierać, rozwierać. Pol- 
skie zionąć ma nieregularne -0-, może przez 
analogię do wionąć (zob.). 

zipać od XIX w. 'oddychać ciężko, z trudem”, 
dial. też ziepać 'oddychać krótkim, urywa- 
nym oddechem”, ziapać 'płakać, krzyczeć 
bez ustanku (o dzieciach); ciągle gderać, fu- 
kać, łajać”, "patrzeć na coś zazdrośnie i oka- 
zywać to”. Ogsł.: cz. dial. zipati ciężko od- 
dychać, sapać; ziajać”, r. dial. zepat / zepat 
*ziewać; łykać, połykać; krzyczeć, wrzesz- 
czeć, bg. zjapam 'stać z otwartymi ustami; 
gapić się”. Psł. *zepati 'ciężko oddychać, ła- 
pać powietrze ustami”, pokrewne z lit. Żiop- 
sóti 'gapić się”, niem. geiben / geifen 'ziewać”, 
stisl. geipe 'gadać, paplać”, norw. geipa 'sze- 
roko otwierać, od pie. pierwiastka *$*e(i)- 
*ziewać, otwierać usta itp. (zob. ziać). Re- 
gularna polska postać ziepać; zipać przejęte 
z gwar, gdzie i < e. 

złodziej od XIV w. 'ten, kto kradnie”, stp. też 
*łotr, przestępca, złoczyńca, daw. 'złoczyń- 
ca. Ogsł.: cz. złodćj 'złodziej”, r. zlodćj 'zło- 
czyńca, scs. zglodei *złoczyńca”. Psł. *zelo- 
dćjv 'złoczyńca, złożenie z rzecz. *zelo, 
p. zło (zob. zły) i rzecz. odczas. *dćjb od 
*dćjati 'czynić” (zob. dziać). Nowsze znacze- 
nie 'ten, kto kradnie” powstało w rezultacie 
zawężenia znaczenia: 'ten, kto źle czyni, zło- 
czyńca > 'złoczyńca, który kradnie. — Od 
tego złodziejka, złodziejski, złodziejstwo. 

złoty od XIV w. 'zawierający złoto; mający 
barwę złota. Ogsł.: cz. zlaty, r. zolotój, scs. 
złat». Psł. *zolte 'złoty”, z pie. *ś'olto- 'zło- 
ty, pokrewny z lit. żeltas *złoty, łot. zelts 
*ts., stwniem. gold 'ts., wszystkie od pie. 
pierwiastka *ś'el- świecić się”, oznaczające- 
go także jasne barwy, zwłaszcza złotą, żółtą, 
zieloną (zob. zielony). Urzeczownikowiona 
forma rodzaju nijakiego złoto 'metal szla- 
chetny, pierwiastek chemiczny Au; wyro- 
by z tego metalu” (por. cz. zlato, r. zóloto, 
scs. zlato). — Od tego złocić, ozłocić, pozło- 
cić — pozłota. 


zły 


zły od XIV w. 'ujemny pod względem moral- 
nym, wrogo usposobiony do ludzi, 'gniew- 
ny, rozgniewany, rozzłoszczony, 'niesumien- 
ny, nieudolny, 'negatywny, niepochlebny, 
niekorzystny”, 'zapowiadający, przynoszący 
coś niepomyślnego', "mający małą wartość, 
niską jakość, niewłaściwy, nieodpowiedni”. 
Ogsł.: cz. zły, r. zloj, scs. zela. Psł. *zelv 'zły”, 
najbliższy odpowiednik w lit. -Żałus (w at- 
żulus 'ostry, stromy, bezlitosny”, jżiiliis 'aro- 
gancki, nachalny”), z pie. *$"ilo- 'skrzywio- 
ny, zakrzywiony, skośny”, por. też pokrewne 
np. stind. hvdrate 'zbacza z właściwej dro- 
gi, hvdras- 'krzywizna, łac. fallo, fallere 
*przywieść do upadku; oszukać, omylić, po- 
dejść”, wszystkie od pie. *ś*uel- *krzywić się, 
zbaczać z właściwej drogi”. Urzeczowniko- 
wiona forma rodzaju nijakiego zło od XIV w. 
— Od tego złość — złościć (się); złośliwy; 
złośnik, złośnica. 

zmierzchać 'Ściemniać się”, daw. od XVI w. 
zmierzkać się | smierzkać się. Z przedr. z- 
< psł. *sz- (zob. z) od stp. XV w. mirzkać 
*ciemnieć', XVI-XVII w. mierzkać 'zmierz- 
chać się, ściemniać się, mierzkać się / mirz- 
kać się 'ts., dial. mierzkać | mierzchać (się) 
*ts., psł. *mfkati 'ciemnieć, ściemniać się 
(o zapadaniu zmierzchu, wieczoru)” (o po- 
chodzeniu zob. mierzchnąć). — Od tego 
rzecz. odczas. zmierzch (daw. XVI w. zmierzk 
I smierzk). 

zmora od XVII w. 'widmo, zjawa, mara, 
upiór”, 'dręczący, przykry sen; widziadło sen- 
ne”, daw. "mrowie, dreszcze”; dawniej, XVI- 
-XVIII w. mora 'zmora, ciężki, duszący sen; 
białe widziadło, mara”, dial. zmora, zjawa 
dusząca w nocy, zły duch, demon, upiór”, 
*ćma', kasz. mora 'dusza wychodząca z ciała 
pogrążonego we Śnie człowieka, dławiąca lu- 
dzi, ujeżdżająca zwierzęta aż do ich całkowi- 
tego wyczerpania, wysysająca soki z drzew 
itd., zmora, 'motyl nocny, ćma. Ogsł.: cz. 
mura *zmora dusząca w nocy; ćma, nocny 
motyl, br. mard 'zjawa, widziadło, zmora; 
ciężki sen, koszmar”, ch./s. móra *zjawa du- 
sząca we Śnie; ćma. Psł. *mora 'istota mi- 
tyczna, zjawa dusząca ludzi w czasie snu”, 
pokrewne ze stwniem. mara *zmora (dziś 
niem. Mahr 'ts.), ang. night-mare 'nocna 
zmora, od pie. *mer- 'gnieść, trzeć”. 


742 


znać 


zmrok od XVIII w. *zmierzch', kasz. zmroy 
*zmierzch, zmrok”. Zapewne przekształce- 
nie (z- pod wpływem zmierzchać, zob.) 
wcześniej (od XV w.) poświadczonego mrok 
*zmierzch, zmrok, pomroka, cień, ciem- 
ność, stp. 'zmierzch, zapadanie ciemności” 
(o pochodzeniu zob. mrok). 

znachor od XIX w. 'człowiek bez wykształ- 
cenia medycznego zajmujący się leczeniem 
ludzi. Por. słc. znachar, strus. znachorb 
| znachorb, r. znadchdr” (dial. też 'ten, kto 
dużo wie, znawca), ukr. znóchdr, dial. 
znachor / znóchur, br. znachar, bg. dial. zna- 
chór *znachor”. Psł. dial. *znachora / *zna- 
charw 'ten, kto się na czymś zna, znawca, 
od czas. *znachati (por. r. dial. znachatsja 
*znać się z kimś; pysznić się swoją wiedzą”), 
z przyr. *-ore / *-are tworzącymi rzecz. eks- 
presywne. Podstawowy czas. *znachati jest 
formacją ekspresywną z przyr. -ch- (por. 
machać) od psł. *znati 'znać” (zob. znać). 

znaczyć od XVI w. (w XV w. z przedr. po- 
znaczyć, uznaczyć) "wyrażać jakąś treść, bę- 
dąc jej znakiem, zawierać jakiś sens”, "mieć 
wagę, być ważnym, odgrywać istotną rolę, 
'robić znaki na czymś, oznaczać, znakować; 
pozostawiać ślady”; z przedr. naznaczyć, od- 
znaczyć, oznaczyć, przeznaczyć, wyznaczyć, 
zaznaczyć; wielokr. -znaczać: z przedr. na- 
znaczać, odznaczać, oznaczać, przeznaczać, 
wyznaczać. Ogsł.: cz. znaćit 'opatrywać 
znakiem; być znakiem, znamieniem czegoś, 
oznaczać coś; wyrażać coś; mieć jakiś sens, 
przedstawiać coś”, r. znddit' 'mieć jakiś sens; 
świadczyć o czymś; mieć znaczenie, wagę, 
odgrywać rolę, ch./s. znaćiti 'znaczyć, ozna- 
czać; być ważnym. Słow. *znaćiti 'opatrywać 
znakiem, oznaczeniem, oznaczać, nazna- 
czać, czas. odrzecz. od psł. *znake 'oznacze- 
nie, oznaka, znak” (zob. znak). — Od tego 
znaczenie, znaczny; od czas. przedrostko- 
wych odznaka, oznaka. 

znać od XIV w.; z przedr. doznać, poznać 
(> rozpoznać, zapoznać), przyznać, rozeznać, 
uznać, wyznać, zaznać, zeznać; wielokr. 
-znawać, z przedr. np. poznawać, przyzna- 
wać, zeznawać. Ogsł.: cz. zndt, r. znat, scs. 
znati wiedzieć. Psł. *znati, *znaję znać, 
wiedzieć”, pokrewne z lit. Żinóti 'znać, wie- 
dzieć” (zaprzeczone neżnóti 'nie znać, nie 


znajomy 


wiedzieć ”), łot. zindt 'ts., stind. jandti 'wie, 
zna”, gr. gignóskó 'znam”, łac. nóscó, nóscere 
*poznać, dowiedzieć się”, wszystkie od pie. 
*cen- / *śnó- "wiedzieć, znać”. 

znajomy od XV w. (stp. też znajemy) 'taki, 
którego się zna. Uprzymiotnikowiony psł. 
imiesłów bierny czasu teraźn. *znajeme od 
psł. *znati, *znajo "znać, wiedzieć” (zob. 
znać), oparty na temacie czasu teraźn. *zna- 
je- (psł. *znaje-tb 3. osoba 1. pj czasu teraźn. 
*zna”). — Od tego znajomość; znajomek; za- 
znajomić się. 

znak od XIV w. 'to, co ma informować 
o czymś; dowód, oznaka; ślad pozostawio- 
ny przez coś; omen; zdr. znaczek. Ogsł.: 
cz. znak, r. znak, ch./s. zndk. Psł. *znake 
*oznaczenie, oznaka, znak” od psł. *znati 
(zob. znać), pierwotnie nazwa rezultatu 
czynności z przyr. *-ke (co do budowy por. 
wzrok). Pierwotne znaczenie 'to, co jest zna- 
ne, coś znanego”, stąd 'to, co coś oznacza, 
oznaczenie. 

znakomity od XIV w. 'wybitny, niezwykły, 
nieprzeciętny; wyśmienity, wyborny”. Por. 
strus. znakomityj 'bliski'. Od p. daw. XVI w. 
znakomy "znany, znajomy” (też nieznakomy 
"nieznany, nieznajomy”), por. strus. zna- 
kome 'znany', r. znakomyj 'znany”, wyglą- 
dające na imiesłów bierny czasu teraźn. 
*znakome od niepoświadczonego czas. 
fznakti (od psł. *znake 'oznaczenie, ozna- 
ka, znak, zob. znak), chyba więc raczej 
utworzone od znak na wzór psł. imiesło- 
wów typu *vedom, *vidome, *nikome, 
p. wiadomy, widomy, znikomy (zob.). 

znaleźć znajdę od XVIII w. 'odnaleźć, odszu- 
kać; zdobyć; zastać, natknąć się, natrafić; 
otrzymać, zyskać, osiągnąć, przest. 'dojść 
do wniosku, przekonać się. Z przedr. z- od 
daw. (od XIV w.) naleźć 'znaleźć, odkryć, 
odszukać, 'stwierdzić pewien stan, właści- 
wość, ilość, zastać, przyłapać, 'zyskać 
sobie, zdobyć, zapewnić, *wymyślić roz- 
strzygnięcie, wydać orzeczenie, wyrok”, por. 
z przedr. odnaleźć, wynaleźć. Psł. *nalezti, 
*nalezg 'pełzając, posuwając się powoli, na- 
trafić na coś, znaleźć coś, z przedr. *na- od 
psł. *lezti, *lezg 'pełzać, posuwać się powo- 
li, z trudem, wlec się” (o pochodzeniu zob. 
leźć). Polskie formy czasu teraźn. znajdę, 


743 


znicz 


znajdziesz itp. należą genetycznie do daw. 
(i dial.) czas. znajść 'znaleźć” z przedr. z- 
od najść, najdę w przest. (dziś dial.) zna- 
czeniu 'natknąć się na coś, napotkać coś, 
znaleźć coś” (o pochodzeniu zob. iść). Od 
czasu teraźn. czas. wielokr. znajdować, znaj- 
dywać. Zob. wynaleźć. 

znamię znamienia od XIV w. 'plama lub gu- 
zek na skórze będące wynikiem zmian skór- 
nych wrodzonych lub nabytych”, 'cecha cha- 
rakterystyczna, element wyróżniający; ozna- 
ka, symptom, objaw czegoś, daw. 'godło, 
znak, chorągiew”, stp. też Ślad pozostawio- 
ny przez coś, pozostały po czymś; nacięcie 
na drzewie lub usypany kopiec na oznacze- 
nie granicy, 'coś dziwnego, niezwykłego, 
niezwykłe zjawisko, cud, 'kształt, forma, 
wizerunek, obraz”, dial. *znak na ciele od 
urodzenia”, 'blizna, 'hasło*; por. stp. XV w. 
znamiono 'znak”. Ogsł.: gł. znamjo, -mjenja 
*znak, znamię, cecha; symptom, oznaka; 
wrodzona zmiana na skórze; obraz, wizeru- 
nek”, r. znimja, -meni 'sztandar, proporzec”, 
przen. 'idea przewodnia, hasło”, dial. 'wro- 
dzona zmiana na skórze”, 'znak umowny sta- 
wiany na miedzy”, bg. znóme, znamend mn 
*sztandar, ch./s. zaamćn 'znamię, piętno; 
znak, oznaka; symbol. Psł. *znamę, *zna- 
mene 'to, co daje znak, informuje o czymś 
przez wywołanie określonych skojarzeń, 
przedmiot, cecha charakterystyczna, wyróż- 
niająca, oznaczenie, z pie. *śnó-men- od 
pie. *gen- / *śno- 'wiedzieć, znać” (zob. znać), 
por. bliskie budową (z przyr. *-mn-) gr. gnó- 
ma, dop. gnómatos 'cecha, znak; pogląd, 
sąd. — Od tego znamienny 'właściwy, cha- 
rakterystyczny dla kogoś, czegoś; znamie- 
nity "znany ze względu na swoje walory, za- 
lety, wielkie zasługi, cieszący się uznaniem, 
znakomity, wybitny”; znamionować 'ozna- 
czać coś, być oznaką czegoś”. 

znicz m od XIX w. 'rodzaj lampki nagrob- 
kowej, ogień palący się w miejscach oto- 
czonych szczególną czcią” (po raz pierwszy 
odnotowane w Słowniku wileńskim). Za- 
pożyczone (jak i cz. znić Święty ogień 
u dawnych Litwinów i Słowian”) z br. znić 
*święty ogień u pogan; w br. też pochodny 
rzecz. znany także gwarom ludowym: 
znieka 'spadająca gwiazda, dial. 'błędny 


znienacka 


ognik; osoba pojawiająca się na krótko”. 
Br. znić < *znićb zapewne 'obrzędowy ogień, 
ogienek”, w związku etymologicznym z psł. 
czas. *zneti [< *znoi-tei] 'tlić się, słabo się 
palić, żarzyć się” (zob. znój), podstawą był- 
by rdzeń *zni- < *znei- (czy może raczej 
zawierający taki rdzeń niezachowany czas. 
fzniti "palić, świecić), wyraz utworzony 
byłby zatem za pomocą przyr. *-ćv (jak np. 
psł. *bićv, p. bicz). 

znienacka przysł. od XV w. 'niespodziewa- 
nie, nieoczekiwanie; nagle, raptem, stp. 
*powoli, pomału, bez pośpiechu, po tro- 
chu, stopniowo”, daw. XVI w. i dial. znie- 
naczka. Por. br. znjandcku "raptownie", ukr. 
znendcka 'ts., r. dial. iznenaćku 'ts. oraz 
cz. znenadaja i znenadajky 'nieoczekiwa- 
nie, słc. znenazdajky 'ts., ch./s. iznenada 
I iznenatke "niespodziewanie, nagle”, słwń. 
iznendda / iznendde 'znienacka, nagle”. Za- 
pewne od zaprzeczonego *ne-nadeja (zob. 
nadzieja), z przedr. *jvz- (zob. z); p. znie- 
nacka z pierwotnego *z-nienadz-ka, konty- 
nuującego przypuszczalnie prapostać *jbz- 
-nenadbka. 

zniesławić od XIX w. 'okryć niesławą, oczer- 
nić, oszkalować”. Czas. odrzecz. od niesława 
od XV w. 'zła sława, zła opinia, wstyd, hań- 
ba, które z zaprzeczeniem nie- od sława 
(zob.). 

znieważyć od XVIII w. 'obrazić, wielokr. 
znieważać. Por. cz. znevdżit 'zlekceważyć, 
poniżyć, słc. znevażił 'ts., r. dial. znevdżit 
"poniżyć, obrazić. Od ważyć (zob.), z prze- 
czeniem i przedr. z-, utworzone jak zniesła- 
wić (od niesława), zniewolić (od niewola). — 
Od tego rzecz. odczas. zniewaga 'obraza” 
(por. br. znjavaha 'obraza, ukr. znevdha 
*ts., r. dial. iznevdga 'ts.). 

znikać od XVI w. 'stawać się niewidocznym, 
kryć się, 'odchodzić, wychodzić (niepostrze- 
żenie)”, "zostawać zabranym, ukradzionym, 
przywłaszczonym” 'przestawać istnieć, daw. 
*uginać się” (kolana znikają 'uginają się”), 
kasz. zńikac 'znikać”; jednokr. zniknąć. Por. 
cz. znikat, r. snikdt, słwń. znikniti i iznikni- 
ti. Z przedr. z-, psł. *se- od psł. *nikati (> *ni- 
cati) 'schylać się, pochylać się, chylić się”. 

znikomy od XVIII w. 'bardzo nieznaczny, 
bardzo mały”, por. daw. XVI w. nikomy 
*'przechodzący, przemijający”. Uprzymiotni- 


744 


zorza 


kowiony pierwotny imiesłów bierny czasu 
teraźn. znikać 'stawać się niewidocznym, 
kryć się” (zob. niknąć). 

znowu od XV w. 'ponownie, stp. 'po raz 
pierwszy, od samego początku; po raz dru- 
gi, powtórnie, ponownie”, nowsze (z zani- 
kiem wygłosowej samogłoski) znów. Por. 
cz. znova / znovu 'znowu, ponownie”, r. snó- 
va, dial. iznóvu / iznóv / iznov 'znoww, 
scs. iznova 'ts.. Psł. wyrażenie *jbze nova 
'na nowo”, złożone z przyim. *jvze 'z' 
(zob. z) i dop. pj rodzaju męskiego przym. 
*nove 'nowy” (zob. nowy); -u w wyrazie 
polskim pod wpływem częstej końcówki -u 
w dop. pj. 

znój od XV w. 'pot'. Ogsł.: cz. znoj, r. znoj, 
ch./s. znój. Psł. *znojb 'pot', zapewne rzecz. 
odczas. od psł. *zneti [< *znoi-tei] 'tlić się, 
słabo się palić, żarzyć się” (por. cz. dial. zneć 
"palić się”, r. dial. znet' / znejdt' / znit 'ledwie 
się palić, tlić się; świecić, o rozżarzonym 
metalu; palić się płomieniem”, znońt 'tlić się, 
żarzyć się; jasno płonąć, rozżarzać się, roz- 
grzewać się do czerwoności; wypalać węgiel 
drzewny”, znoftsja 'tlić, żarzyć się, pachnieć 
spalenizną; dymić się; w polskim czas. 
niezachowany). W rzeczowniku pierwotny 
rdzenny dyftong *oi zachowany przed sa- 
mogłoską, w czasowniku przed spółgłoską 
równie regularnie rozwinął się w *ć. Nazwa 
potu jako czegoś palącego, piekącego, por. 
r. dial. znoj 'płomień; skwar, gorąca para 
w łaźni; czad, znójkij 'bardzo gorący, znoj- 
ny; ostry (o mrozie, wietrze); bardzo zimny, 
mroźny”; taką samą motywację ma syno- 
nimiczny pot (zob.). — Od tego znojny; 
znoić się. 

zobaczyć od XVIII w. 'ujrzeć. Z przedr. z- 
od przest. obaczyć (od XV w.) 'patrząc, za- 
uważyć coś, zobaczyć, ujrzeć, spostrzec; 
obejrzeć, zwiedzić; dowiedzieć się, przeko- 
nać się o czymś, pojąć, zrozumieć” (o po- 
chodzeniu zob. baczyć). 

zorza od XV w. (stp. zorza / zarza, też wtór- 
na postać rzaza) 'zjawisko świetlne wystę- 
pujące na niebie przed wschodem i po za- 
chodzie słońca”, dial. zorza / zarza I żorza 
I żarza 'ts., też rzaza 'ts.; łuna, rzazy mn 
*ostatnie blaski zachodzącego słońca”, kasz. 
zofa / zota (wtórnie roza / fozó) 'zorza po- 


zostać 


ranna i wieczorna. Ogsł.: cz. zofe "zorza 
poranna; blask, świt; jutrzenka”, ukr. zorją 
(/ zarjd) 'gwiazda; zorza poranna i wieczor- 
na, scs. zorja (/ zarja) 'zorza. Psł. *zora 
I *zafa "zjawisko świetlne występujące na 
niebie przed wschodem i po zachodzie słoń- 
ca, zorza, świtanie, brzask”, od psł. *zbreti 
"patrzeć, spoglądać (zob. spojrzeć) z przyr. 
-ja i wymianą rdzennego *br > *or, por. po- 
krewne lit. żara 'zorza (poranna lub wie- 
czorna), czerwień na niebie; zorza polarna; 
promień, Żariją 'żarzący się węgiel; żar”, 
żereti, żćriu 'połyskiwać, lśnić, błyszczeć”, 
stpr. sari ż żar”. 

zostać zostanę od XIV w. 'pozostać'; z przedr. 
pozostać; wielokr. zostawać, pozostawać. Por. 
cz. zustat, -nu, stcz. zóstati 'zostać, pozo- 
stać. Z przedr. z- (< psł. *ibz-, zob. z) od 
czas. przedrostkowego daw. ostać 'zostać” 
(zob. ostatek, ostatni, stać I). 

zostawić od XIV w. 'nie wziąć, nie zabrać, 
pozostawić; z przedr. pozostawić. Por. cz. 
zustavit "zostawić, pozostawić”, Z przedr. z- 
(< psł. *jbz-, zob. z) od czas. przedrostko- 
wego daw. ostawić 'zostawić, pozostawić” 
(o pochodzeniu zob. stawić). 

zręczny od XVIII w. *zwinny, sprytny”, daw. 
od XVI w. 'pomyślny”, kasz. zrąćni 'zgrabny, 
sprytny, przebiegły”. Por. cz. zrućny, r. dial. 
srućnyj, bg. srćen 'zręczny, sprytny”. Słow. 
*soroćvn* 'zręczny, sprytny”, przym. od wy- 
rażenia przyimkowego *se roky 'z rękami” 
(zob. ręka), pierwotne znaczenie 'taki, który 
zwinnie, sprytnie robi coś rękami”. 

zrzeszyć od XIX w. 'połączyć ludzi w organi- 
zację, związek”, kasz. zfeśćc / zdreśćc 'zwią- 
zać; wielokr. zrzeszać. Z przedr. z- (< psł. 
*sz-) od psł. *reśiti, "reśp wiązać” (kasz. fe- 
śćc wiązać”, stp. od XIV w. tylko z przedr. 
przyrzeszyć 'przyłączyć, oprzeć, wrzeszyć 
*urzędowo wprowadzić w posiadanie, zob. 
też rozgrzeszyć, cz. fesit "rozwiązywać, 
r. reśit 'ts., scs. resiti rozwiązywać, uwal- 
niać; rozstrzygać, decydować”); właściwe 
większości języków słow. znaczenie 'rozwią- 
zywać” jest wtórne, powstało w czas. przed- 
rostkowych. Podstawowy czas. *reSiti ma 
bliski odpowiednik w bałt.: lit. raisyti 'przy- 
wiązywać, łot. raisit rozwiązywać, budo- 
wa wskazuje na pierwotny czas. kauzat. (bez 


745 


zuchwały 


motywacji na gruncie słow., ale por. lit. risti 
wiązać) z przypuszczalnym pierwotnym 
znaczeniem 'powodować, że coś jest skręco- 
ne, związane, obwiązywać, przewiązywać, 
od pie. *ureik- kręcić, wiązać” (do którego 
należy też zapewne np. gr. rhoikós krzywy”). 
Objaśnienie takie napotyka pewne trudno- 
ści fonetyczne, oczekiwalibyśmy bowiem psł. 
bezokol. tresiti [< *rois-i- < pie. *uroik-i-], 
który dokładnie odpowiadałby lit. raiśyti, 
łot. raisit; postać *re$iti, na którą wskazują 
wszystkie języki słow., ma zatem wtórne *-5-, 
zapewne przez analogię do formy 1. osoby 
l. pj czasu teraźn. *resp [< *resjg < *rois-i-p 
< *roik-i-0], z której regularne *-5- w takim 
razie zostałoby uogólnione w całym para- 
dygmacie, także w pozostałych formach 
czasu teraźn. (np. w 3. osobie l. pj *re$itb za- 
miast oczekiwanej frósitb). 

zuch od XVIII w. 'człowiek odważny, śmiały, 
dzielny, zaradny, energiczny”, nowsze 'czło- 
nek harcerskiej drużyny dziecięcej. Wyłącz- 
nie polskie (stąd zapożyczone cz. zuch, ukr., 
br., r. dial. zuch). Prawdopodobnie skróce- 
nie przym. zuchwały (zob.). — Od tego zu- 
chowaty — zuchowatość. 

zuchwały od XV w. (stp. też zufały) 'nie li- 
czący się z nikim i z niczym, zbyt pewny 
siebie, arogancki, bezczelny, butny”, 'bardzo 
odważny, zbyt śmiały, ryzykujący wiele; ry- 
zykowny, brawurowy”, stp. 'zarozumiały, 
pewny siebie, arogancki”, też 'zrozpaczony, 
pozbawiony nadziei”. Por. dł. zuchwały |! zu- 
fały, stcz. zufały (z polskiego ukr. zuchvdlyj 
*zuchwały, bezczelny, br. zuchvdły 'ts.). 
Z wcześniejszej postaci *zupwały, będącej 
imiesłowem czasu przeszłego od czas. przed- 
rostkowego fz-upwać, z przedr. z- (< psł. 
*jbz-, zob. z) od *u-pwać > ufać "mieć na- 
dzieję, być przekonanym, że na kimś można 
polegać; spodziewać się spełnienia czegoś”, 
por. stp. pwać 'ufać, mieć nadzieję” < psł. 
*povati, *povajo być o czymś przekona- 
nym, spodziewać się, mieć nadzieję” (zob. 
ufać). Imiesłów *zupwały pierwotnie miał 
znaczenie 'pełen nadziei, z czego 'pewny 
siebie, butny, bezczelny. Forma zuchwały 
< zufały < *zupwały, z hiperpoprawnym 
chw w miejsce etymologicznie uzasadnio- 
nego f (< *pv < *pov-), co związane z młp. 


zupełny 


zmianą chw > f (por. np. stp. chwała > fała). 
— Od tego zuchwalec; zuchwalstwo; zu- 
chwałość; rozzuchwalić; zob. też zuch. 

zupełny od XV w. (stp. też zupełni) 'taki, któ- 
remu nic nie brakuje, kompletny, cały”. 
Z przedr. z- od stp. upełny 'zupełny, kom- 
pletny”, por. cz. uplny 'zupełny, pełny, cały, 
kompletny; całkowity, absolutny”, które od 
pełny (zob.). — Od tego uzupełnić. 

zwać zwę (daw. zowię) od XIV w. 'określać 
nazwą, mianem, imieniem; dawać nazwę, 
przezwisko” (dziś zwykle używany tylko 
imiesłów bierny zwany), stp. zwać, zowię 
wołać, wzywać; z przedr. nazwać od XV w. 
*nadać nazwę”, stp. też "wezwać, wypowie- 
dzieć czyjeś imię, przywołując go”, odezwać 
się, pozwać, przezwać, wezwać (+ zawe- 
zwać), wyzwać; wielokr. -zywać: z przedr. 
np. nazywać, przezywać, wyzywać, wzywać. 
Ogsł.: cz. zvdt, zvu (przest. zovu) 'zapraszać, 
prosić; wzywać; nazywać r. zvat, zovu 'za- 
praszać (głosem lub gestem), przywoływać; 
nazywać, scs. zovati, zovg wołać, krzyczeć; 
zapraszać; nazywać”. Psł. *zavati, *zov9 'wo- 
łać, przywoływać” > 'przywoływać imie- 
niem, nazywać, pokrewne z lit. Żaveti 
*'oczarować, zaczarować, łot. zavćt 'czaro- 
wać, zamawiać, stind. hdvatć woła, wzy- 
wa”, awest. zawaiti 'ts., od pie. *g'au(2)- 
wołać. — Od tego zew 'wezwanie'; od czas. 
przedrostkowych odzew 'odezwanie się 
w odpowiedzi na czyjeś wezwanie, 'umó- 
wiona odpowiedź na hasło”; nazwa (dial. też 
*imię'), odezwa od XIX w. 'proklamacja, 
manifest” (por. cz. odezva 'oddźwięk, reak- 
cja, odpowiedź”); nazwisko od XVI w. (daw. 
i dial. też nazwa”), przezwisko od XV w. 
(stp. "przydomek ”), wyzwisko. 

zwiastować od XIV w. 'być zapowiedzią cze- 
goś, zapowiadać, wróżyć, przest. 'oznaj- 
miać, ogłaszać; ogłosić”, stp. 'przekazać wia- 
domość, zapowiedzieć. Por. cz. zvestovat 
"zwiastować, oznajmiać; oznajmić, ogłosić”. 
Czas. odrzecz. z przedr. z- od wieść II (zob.). 
— Od tego zwiastun 'ten, kto zwiastuje, 
ogłasza, obwieszcza, przynosi wieść; ozna- 
ka, zapowiedź, prognostyk, wróżba” (co do 
budowy por. biegun, piastun, zdun), por. 
ukr. vistun "przynoszący nowinę; zapo- 
wiedź czegoś, co będzie, zwiastun”, dial. 


746 zwitek 


'przepowiadający przyszłość; poeta”, br. vja- 
stun 'zwiastun”. 

związek od XVII w. Por. cz. svazek 'pęczek, 
wiązka; pęk; tom; związek”, ch. svćzak 'ze- 
szyt, tom”. Słow. *szvęzok» 'to, co związane”, 
nazwa rezultatu czynności od czas. przed- 
rostkowego *sz-vęzati związać, p. związać 
(o pochodzeniu zob. wiązać), z przyr. *-vk». 

zwichnąć od XVII w. 'skręcić, wykręcić, wy- 
bić ze stawu (np. palec, nogę)”, też wywich- 
nąć od XVIII w. 'ts., daw. od XV w. wy- 
winąć 'ts., od XVII w. zwinąć 'ts.. Por. 
r. vyvichnut 'ts., dial. izvichnut 'ts.; zgiąć 
jak kolano”, br. zvichnić 'zwichnąć”, ch./s. 
izvinuti 'zwichnąć, skręcić. Z przedr. z- 
(< psł. *jez-), wy- od nie poświadczonego 
twichnąć < psł. *vichngti, czas. jednokr. od 
psł. *vichati wykonywać szybkie koliste ru- 
chy, wymachiwać, machać, kręcić czymś” 
(zob. wikłać). 

zwierciadło od XVII w. 'lustro”, daw. od XV w. 
wierciadło I wiarciadło 'ts.. Ogsł.: cz. zrcadlo 
"lustro, zwierciadło, r. zćrkało 'ts., scs. 
zrecalo 'lustro. Psł. *zfkadlo > *zfcadlo 
(z rozwojem *k > *c w rezultacie III palata- 
lizacji) 'lustro', nazwa narzędzia z przyr. 
*-dlo od psł. *zfkati > *zfcati 'patrzeć, spo- 
glądać” (zob. zerkać). Pierwotne znaczenie 
*to, za pomocą czego ogląda się (samego 
siebie)”. W polskim oczekiwalibyśmy posta- 
ci *ziercadło, przekształcanej pod wpływem 
czas. wiercić (się). — Od tego odzwierciedlić 
(rzadziej odzwierciadlić) 'odtworzyć coś, 
przedstawić wiernie, uzewnętrznić, wyra- 
zić, wielokr. odzwierciedlać, rzadziej od- 
zwierciadlać. 

zwierz od XIV w. 'zwierzę, stp. źwierz 
/ źwirz wszystkie istoty żywe (z wyjątkiem 
człowieka), w przeciwieństwie do roślin”, 
wyjątkowo niezbiorowe 'zwierzę”. Ogsł.: cz. 
zvef, r. zver, scs. zvćrw. Psł. *zvćrb 'zwierz, 
zwierzę”, lit. źvćris 'zwierzę, łot. zvers 'ts., 
stpr. swirins (bier. mn) 'zwierzęta”, gr. thćr 
'dzikie zwierzę”, łac. ferus 'dziki', wszystkie 
od pie. *g'ućr- 'dzikie zwierzę. — Od tego 
zwierzę — zwierzątko, zwierzęcy; zwierzyna 
— zwierzyniec. 

zwitek od XVI w. (daw. też switek) 'coś zwi- 
niętego, skręconego”. Por. ch./s. svitak 'zwój, 
rulon'. Słow. *sovitokn 'to, co zwinięte, skrę- 


zwłaszcza 


cone, od czas. przedrostkowego *so-viti 
*zwinąć, skręcić” (zob. zwój), z przyr. *-skv. 

zwłaszcza od XV w (stp. też zwłaszcze) part. 
*'szczególnie, głównie, specjalnie, przede 
wszystkim, tym bardziej. Zapożyczenie 
z cz. zyldśte | zvlaśt 'szczególnie, niezwy- 
kle; zwłaszcza, przede wszystkim, głównie; 
oddzielnie, osobno; specjalnie”, por. słwń. 
złdsti "zwłaszcza. Od psł. wyrażenia przy- 
imkowego *jvz volsti *z posiadłości, włości” 
(*oz 'z', zob. z, *volste "panowanie, władza; 
własność, posiadłość”, zob. włość). 

zwłoki mn od XVII w. 'ciało zmarłego”, ze- 
włok 'ts., daw. zwłok / zewłok i zwłoka | ze- 
włoka 'to, co z kogoś zwleczono, zdarto, 
złupiono”. Por. ch./s. syldk 'skóra ściągnięta 
z węża”. Rzecz. odczas. od psł. przedrostko- 
wego *s2-vjkti, *so-velkg 'zwlec, ściągnąć” 
(o pochodzeniu zob. wlec), pierwotne zna- 
czenie 'to, co ściągnięto, zwleczono”. 

zwolennik od XV w. 'człowiek popierają- 
cy kogoś, oddany komuś, stp. 'stronnik'; 
z czeskiego stp. zwolennik / zwolenik 'osoba 
wybrana, wybraniec, uczeń, wyznawca”. Od 
stp. zwolić 'wyratować, ocalić; wyrazić zgo- 
dę, przystać na coś, z czeskiego 'wybrać, 
przeznaczyć na coś” (dziś tylko z przedr. do- 
zwolić, pozwolić, przyzwolić, wyzwolić, ze- 
zwolić), psł. *se-voliti "wyrazić swą wolę, 
pozwolić, zezwolić, z przedr. *sz- (zob. z) 
od psł. *voliti "wyrażać swoją wolę, wybie- 
rać” (zob. woleć). 

zwój zwoju od XIX w. 'coś zwiniętego”. Por. 
ch./s. svój 'wir'. Słow. *sovojv 'to, co zwinię- 
te”, rzecz. odczas. (nazwa rezultatu czynno- 
ści) od psł. przedrostkowego *se-viti 'zwi- 
nąć, skręcić” (od psł. *viti, *vojg [< *uei-] 
'przez zwijanie nadawać czemuś okrągły, 
owalny, kolisty kształt; wić, splatać; obra- 
cać, zob. wić II), z właściwą archaicznym 
rzecz. wymianą *i => *oj (z wcześniejszej 
wymiany *ei > *oi). Zob. powój, rozwój, za- 
wój, zwitek. 

zwyciężyć od XV w. 'odnieść zwycięstwo, 
stp. zwyciężyć / zwiciężyć 'pokonać przeciw- 
nika w walce; dowieść czegoś, pokonać ko- 
goś w sporze; pokonać sądownie'; z przedr. 
przezwyciężyć; wielokr. zwyciężać, przezwy- 
ciężać. W stp. także bez przedr. z-: wyciężyć 
I wiciężyć "pokonać w walce. Por. cz. vite- 


747 


zwykły 


zit zwyciężyć”, zvitezit zwyciężyć, odnieść 
zwycięstwo”. Czas. odrzecz. od słow. (psł.*) 
*vitędzv |< *vitęgv] bohater, zwycięzca” 
(por. cz. vitez zwycięzca”, r. vitjaz” 'rycerz', 
ch./s. vitez 'rycerz; bohater”, cs. vitęzb 'bo- 
hater; p. witeż 'rycerz” jest pożyczką ze 
wschsł.), zapewne zapożyczonego z germ. 
*viking- (por. stisl. vikingr 'wiking”). W pol- 
skim zmiana (z)wiciężyć > (zwyciężyć pod 
wpływem czasowników z przedr. wy-, za- 
pewne etymologia ludowa powiązała wyraz 
z rodziną czas. ciążyć (daw. ciężyć). — Od 
tego zwycięzca, zwycięski. 

zwyczaj od XV w. 'powszechnie przyjęty, 
uświęcony tradycją sposób postępowania, 
obyczaj; właściwy komuś sposób postępo- 
wania, przyzwyczajenie”, stp. też 'postępo- 
wanie, sposób życia, 'obyczaj, który nabrał 
mocy prawa, kasz. zvećaj 'zwyczaj, nawyk; 
zwyczaj uświęcony tradycją. Płnsł.: słc. 
zvyćaj, strus. XII w. sovyćai, r. dial. svyćaj 
*zwyczaj”. Psł. dial. *sovyćajv [< *sovyk-ćje] 
*'przyzwyczajenie, zwyczaj; od psł. czas. 
przedrostkowego *se-vykngti 'przywyknąć, 
przyzwyczaić się do czegoś; nabrać wpra- 
wy, nauczyć się czegoś” (por. stp. od XV w. 
zwyknąć 'mieć zwyczaj; poznać coś, na- 
uczyć się czegoś”, dziś zwyknąć 'mieć coś 
w zwyczaju, używane tylko w czasie prze- 
szłym + bezokol., np. zwykł mówić, cz. zvyk- 
nout 'przyzwyczaić się; przywyknąć, ch./s. 
sviknuti 'przywyknąć, przyzwyczaić się; 
o podstawowym psł. *vykngti 'zaczynać się 
przyzwyczajać, nabierać przyzwyczajenia, 
nawyku, wprawy, uczyć się czegoś” zob. na- 
wyknąć), z przyr. *-ćjv (por. pokrewne oby- 
czaj). — Od tego zwyczajny; odzwyczaić 
*spowodować pozbycie się przyzwyczajenia, 
nałogu, nawyku, oduczyć; przyzwyczaić; 
od wyrażenia przyimkowego nad zwyczaj: 
zrośnięte nadzwyczaj — nadzwyczajny. 

zwykły od XV w. 'zgodny z przeciętną nor- 
mą, ze zwyczajem, powszedni, pospolity”, 
'prosty, przeciętny”, 'zwyczajny”; przysł. zwy- 
kle 'przeważnie, zazwyczaj, zawsze, stale; 
zwyczajnie, daw. 'nie dziw, nic dziwnego”. 
Por. cz. zvykły 'przywykły, przyzwyczajony”, 
r. daw. svykłyj 'przyzwyczajony, oswojony”. 
Uprzymiotnikowiony psł. imiesłów *sovykle 
od psł. czas. przedrostkowego *se-vykngti 


zydel 


"przywyknąć, przyzwyczaić się do czegoś, 
nabrać wprawy, nauczyć się czegoś” (zob. 
zwyczaj), z przedr. *s- od psł. *vyknoti 'za- 
czynać się przyzwyczajać, nabierać przy- 
zwyczajenia, nawyku, wprawy, uczyć się 
czegoś” (zob. nawyknąć). 

zydel od XV w. (stp. też zedel i zydla / zedla) 
*sprzęt do siedzenia”. Por. cz. żidle ż 'krzes- 
ło”. Zapożyczenie ze śrwniem. sidel(e) 'sprzęt 
do siedzenia, stołek”, które zostało przejęte 
z łac. sedile 'siedzenie; krzesło, stołek, ław- 
ka” (od łac. sedere 'siedzieć”, zob. siedzieć). 

zyskać od XIV w. 'pozyskać, uzyskać, osiąg- 
nąć”, stp. 'objąć coś w posiadanie, posiąść 
coś, uzyskać, 'przynieść dochód, zysk”, 
"osiągnąć coś, zdobyć, pozyskać (także 
w walce, mocą wyroku sądowego)”, kasz. 
ziskac | zyskac 'osiągnąć zysk, zarobić, sko- 
rzystać ; z przedr. odzyskać, pozyskać, uzys- 
kać, wyzyskać; wielokr. zyskiwać, z przedr. 
odzyskiwać, pozyskiwać, uzyskiwać, wyzyski- 
wać. Ogsł.: cz. ziskat "pozyskać, zjednać; 
uzyskać, zdobyć, słc. ziskat 'ts., r. książk. 
izyskdt "znaleźć, odzyskać”, scs. iziskati 'po- 
zyskać. Psł. *jvz-iskati "wyszukać coś, po- 
zyskać bądź odzyskać, odnaleźć coś przez 
szukanie, poszukiwanie, z przedr. *jvz- 
(zob. z) od psł. *jeskati 'szukać” (zob. iskać). 


748 


źdźbło 


— Od tego zysk (stp. od XV w. 'korzyść, po- 
żytek, 'dochód, zarobek”, "mienie przysą- 
dzone w postępowaniu sądowym, kasz. zisk 
I zyćsk "zysk, korzyść”); od czas. przedrost- 
kowych odzysk, uzysk, wyzysk. 

zzuć i zezuć od XV w. 'zdjąć, ściągnąć 
obuwie”, z przedr. z(e)- od stp. XV w. zuć 
*ts., XIV-XV w. zuć się 'zdjąć z siebie 
obuwie. Ogsł.: cz. zout, zuji 'zdjąć buty”, 
r. dial. izut 'zdjąć obuwie”, scs. izuti, izujo 
*ts.. Psł. *jvz-uti 'zdjąć obuwie”, z przedr. 
*jvz- (zob. z) od nie zachowanego samo- 
dzielnie psł. futi 'nakładać obuwie, odzież” 
(zob. obuć, wzuć, wyzuć). 

zżymać się 'obruszać się, oburzać się na 
kogoś, reagować gniewnie, niecierpliwie, 
wzdragać się, stp. XV w. zdżymanie czy 
żdżymanie 'ucisk, utrapienie, cierpienie, 
udręka. Por. cz. źdimat *wyżymać”. Psł. 
czas. przedrostkowy *jvz-Żimati *wygnia- 
tać, wyciskać”, z przedr. *jvz- (zob. z) od psł. 
*żimati (por. p. wy-żymać), czas. wielokr. od 
psł. *żęti, *Żvmo 'gnieść, cisnąć, ugniatać, 
wygniatać, wyciskać” (zob. wyżąć). Zapew- 
ne związane z fizycznym objawem oburze- 
nia, zniecierpliwienia w postaci np. zaciska- 
nia pięści, marszczenia brwi czy grymasów 
twarzy. 


e 


Z. 


źdźbło od XIV w. 'łodyga roślin trawiastych, 
słoma, pęd, trawa”, przen. 'drobna cząstecz- 
ka, okruch, kawałek, odrobina”, rzadko też 
ździebło od XVII w., stp. od XIV w. śćbło 
I ściebło I źdbło I źbło, w XVI w. też dźbło 
I zdbło I zblo, dial. źdźbło / ździebło / źbło, 
kasz. stebło / zdebło; zdr. ździebełko, pot. 
ździebko (< ździebłko), też w znaczeniu 'tro- 
chę, troszkę, odrobinę, nieco, cokolwiek”. 
Ogsł.: cz. steblo / styblo *źdźbło”, dial. też 
zblo, stcz. stblo, ukr. stebló, słwń. stćblo 
I stablo *źdźbło”, "pień drzewa”. Psł. *stvblo 
*pionowa nośna część rośliny, łodyga, pień”. 


Najbliższe pod względem budowy odpo- 
wiedniki: lit. dial. stibliai m mn 'gołe gałę- 
zie, stibilas (/ stibiras) łodyga, głąb”, poza 
tym pokrewne łot. stibis sucha gałąź”, sti- 
ba 'pałka, pręt, lit. stibis "penis, stind. 
stibhi- m 'pęczek, wiązka” (por. też z innym 
wokalizmem rdzennym lit. stiebas 'słup, 
maszt, drzewce; pień; łodyga, łac. tibia 
'goleń; piszczałka, flet). Od pie. *stib'"- 
I *steb'»- 'drąg, żerdź; sztywny. Wyraz 
słow. utworzono za pomocą przyr. *-lo (nie 
można wykluczyć, że jest to urzeczowniko- 
wiony pierwotny przym. rodzaju nijakiego). 


źrebię 


Najstarsza regularna polska postać śćbło 
ulegała przeobrażeniom w rezultacie zmian 
fonetycznych grupy spółgłoskowej śćbł (np. 
upodobnienie pod względem dźwięczności 
śćbł > źdźbł) bądź wtórnego rozbicia grupy 
przez -e- (przez analogię do form z regular- 
ną wokalizacją półsamogłoski rdzennej, np. 
dop. mn *stvble > ściebeł > ździebeł, zdr. 
*stobloko > ściebłko > ździebłko). 

źrebię źrebięcia od XIV w. (stp. też źrzebię 
I rziebię I jrzebię) "młode konia”, w stp. też 
"młody osiołek”, dial. źrzebię / źrebię / źrebię 
I r-ziebię, kasz. zgrebą I zdrebą, -eca; zdr. 
źrebiątko. Ogsł.: cz. hribe, -ete, słc. źriebd, 
-dta, r. dial. żerebjd (w języku liter. wtórna 
postać źerebónok), scs. źrebę, Źrebęte. Psł. 
*Żerbę, *Żerbęte "młode konia (i innych zwie- 
rząt nieparzystokopytnych)”, pokrewne z gr. 
brephos 'zarodek; młode zwierzęcia; nowo 
narodzone dziecko, niemowlę”, stind. gdr- 
bha- 'płód, młode zwierzęcia”, od pie. *g'erb*- 
(/ *g'reb*-) "płód; młode zwierzęcia; dziec- 
ko”, z psł. przyr. *-ę, *-gte tworzącym nazwy 
młodych istot. W słow. zawężenie znaczenia 
"młode zwierzęcia” > 'młode zwierząt nie- 
parzystokopytnych, zwłaszcza konia. Pier- 
wotna polska postać źrzebię > źrzebię > źre- 
bię (z rozwojem fonetycznym źł > źr > źn). 
— Od tego źrebak, źrebiec, źrebica; źrebić 
się, źrebna. 

źrenica od XIV w. (stp. też źrzenica), dial. 
np. źrenica / zrenica / źrynia I zdrzenica 
I dr-zenica. Por. słc. zrenica, stwń. zrenica 
*ts.. Prawdopodobnie przekształcenie psł. 
*zenica 'źrenica” (por. w tym znaczeniu cz. 
zenice ż, r. zenica, scs. zćnica), w którym 


749 


żachnąć się 


można się dopatrywać pierwotnego zdr. od 
hipotetycznego psł. *zćna '*źrenica” (por. br. 
dial. zóna 'źrenica, zćnka 'ts., zćnki mn 
"źrenice; oczy”, ukr. dial. zfn'ky mn 'Źreni- 
ce), r. dial. zćny mn 'oczy”, zenó 'oko; gałka 
oczna; odkryte miejsce, gdzie piecze słoń- 
ce, zóćnki | zenki mn źrenice”), przypusz- 
czalnie derywatu od psł. *zvjati, *zejp 
"otwierać się, rozwierać się, stać otworem” 
(zob. ziać), z przyr. *-na. Wtórna polska po- 
stać źrenica (i odpowiadające jej formy słow.) 
powstała przez skojarzenie z psł. *zvreti 'pa- 
trzeć”, p. -źrzeć (zob. spojrzeć, ujrzeć). 

źródło od XV w. (stp. też źrzódło / rziódło 
I jrzódło) 'naturalny wypływ wody podziem- 
nej na powierzchnię”, stp. też 'zbiornik wo- 
dy podskórnej, żyła wodna”, dial. np. zródło 
I źrzódło I źródło | zdrzódło | rzódło / r-ziód- 
ło, kasz. zdródło / zródło | zródło | rźodło 
I ródło 'źródło”. Ogsł.: cz. zridlo źródło”, stcz. 
zfiedlo | źriedlo "wylot naczynia; otwór pie- 
ca; otwór, z którego wypływa źródło”, r. dial. 
źćrćlo 'otwór w czymś, ujście”, też źródło”, 
ch./s. źdrijelo 'gardziel, przełyk; paszcza; 
wąwóz; przepaść, czeluść, otchłań; wylot (np. 
komina). Psł. *żerdlo 'gardziel” > 'ujście 
czegoś (np. rzeki), wylot; otwór w czymś 
(np. w ziemi)”, pierwotna nazwa narzędzia 
z przyr. *-dlo od psł. *żerti, *źvrg 'pożerać, 
pochłaniać” (zob. żreć); na części obszaru 
słow. powstało (może już w epoce psł.) 
wtórne znaczenie 'otwór w ziemi, z którego 
wypływa woda, źródło”. Oczekiwana polska 
postać *żrzódło uległa przekształceniom 
w wyniku rozwoju grupy spółgłoskowej *ź+ 
> źr / zł > źr/ zr (i dalej, np. jr). 


Z 


żaba od XV w. 'płaz Rana esculenta, w gwa- 
rach często na oznaczenie różnych chorób; 
zdr. żabka. Ogsł.: cz. żaba, r. żaba, scs. ża- 
ba / źeba. Psł. *żaba |< *geba] 'żaba, po- 
krewne ze stpr. gabawo 'żaba, stang. cwab 


*ts., śrwniem. quappe 'kijanka” (dziś niem. 
Quappe 'ts.') i, może, z łac. biifó, biifónis 'ro- 
pucha z pie. *g*eb'a żaba”. — Od tego żabi. 
żachnąć się od XIX w. 'oburzyć się, obruszyć 
się, wzdrygnąć się, niedok. żachać się. 


żaden 


W związku ze stp. od XV w. urzasnąć 'wy- 
wołać przerażenie, trwogę, napełnić lę- 
kiem”, urzasnąć się przerazić się, odczuć 
trwogę, zdrętwieć ze strachu”, zrzasnąć 'na- 
pełnić lękiem, przerażeniem, przestraszyć”, 
z(d)rzasnąć się, zrzosnąć się 'zatrwożyć się, 
przerazić się, u Knapskiego przerzasnąć się 
*przelęknąć się, przerazić się, przestraszyć 
się”, kasz. np. prerasnoc są przestraszyć się”, 
ufasngc są 'ts. (w formach stp. i kasz. od- 
podobnienie spółgłosek ż - s > + - s). Ogsł.: 
cz. Żasnout dziwić się, zdumiewać się”, uża- 
snout 'zdumieć się, osłupieć”, dial. ofasnót 
se "przestraszyć się”, r. użasnut(sja) 'przera- 
zić (się), przejąć (się) grozą”, ch./s. użdsnuti 
(se) "przerazić się, por. scs. użase 'strach, 
przestrach”, cs. żasati / żasiti 'straszyć”. Psł. 
*Żasnoti [< *ges-] 'przestraszyć, przerazić, 
zatrwożyć, bez pewnej etymologii: najbar- 
dziej prawdopodobne wydaje się łączenie 
z psł. *gasiti powodować, że coś gaśnie”, lit. 
gesti 'gasnąć (< pie. *g'es- 'gasnąć”), poza 
tym zestawiano z lit. gdsti 'straszyć , gdstas 
*strach” bądź z goc. us-geisnan 'przestraszyć 
się. W p. żachać, żachnąć wtórne -ch- za- 
pewne przez analogię do czas. typu kochać, 
machać. 

żaden 'ani jeden', stp. od XIV w. żadni / żad- 
ny i żądni / żądny 'ani jeden, ani jakikol- 
wiek”; też stp. XIV-XVI w. niżadny *żaden, 
nijaki, ani jeden”, w XV w. niżądny 'żaden, 
nijaki, ani jeden”. Płnsł.: dł. żeden, gł. żadyn, 
cz. Żddny, słc. żiaden i Żiadny, r. dial. źdd- 
nyj, ukr. żódnyj / Żżddnyj, br. żódny, dial. 
żódny 'żaden, ani jeden” (prawdopodobne 
są jednak zapożyczenia międzysłowiańskie). 
Bez pewnej etymologii. Możliwe jest wy- 
prowadzanie z prapostaci *ni-Że-edvne 'ani 
jeden”, złożonej z psł. przecz. *ni (zob. ni), 
z part. wzmacniającej *Że (zob. -że), wsta- 
wionej między przeczenie i wyraz głów- 
ny, oraz z liczeb. *(j)edvne 'jeden'" (zob. je- 
den); w wyrazie doszło do ściągnięcia sa- 
mogłosek i zmian głosowych: *ni-Że-edvnt 
> *niżedvne > "niżedvne > *niżadbnev. W ta- 
kim razie pierwotna byłaby postać niżadny 
(por. też stcz. niżadny i iżddny), z wtórną 
utratą przeczenia (do czego mogło dojść 
z powodu braku opozycji znaczeniowej mię- 
dzy postaciami bez przeczenia i z przecze- 


750 


żagiew 
niem). Według innej wersji etymologicznej, 
z pierwotnego *żędon», przym. od psł. *żę- 
dati 'pragnąć czegoś” (byłby to zatem ten 
sam wyraz co p. żądny 'gorąco, namiętnie 
czegoś pragnący, spragniony, chciwy”), zna- 
czenie 'ani jeden” miałoby się rozwinąć 
w zdaniach zaprzeczonych typu nie było 
tam żądnego ('upragnionego, oczekiwane- 
go”) człowieka, zinterpretowanych jako 'ni- 
kogo, ani jednego”. Za takim objaśnieniem 
przemawia stp. żądny (niżądny) z samo- 
głoską nosową; byłyby to rodzime postacie, 
natomiast zwycięska postać żaden zawdzię- 
czałaby -a- fonetycznemu oddziaływaniu 
czeskiemu (gdzie rdzenne -d- < psł. *ę). 
żagiel od XVI w. 'płat mocnej tkaniny po- 
zwalający wyzyskać energię wiatru do na- 
pędu statku”; żeglować od 1500 r. (daw. też 
żaglować) 'płynąć statkiem”. Zapożyczenia 
ze śrwniem. sćgel / sigel *żagiel', niem. Segel 
'ts., śrwniem. sigelen "żeglować, płynąć 
statkiem”, niem. segeln 'żeglować, płynąć; 
szybować. — Od tego żaglowy —> Żaglo- 
wiec, żaglówka; żeglarz od XV w.; żegluga 
'podróżowanie drogą wodną, nawigacja”. 
żagiew żagwi od XV w. (daw. żagiew) 'płoną- 
cy kawał drewna, głownia”, 'huba drzewna, 
grzyb Polyporus', stp. 'to, co służy do krze- 
sania czy wzniecania ognia, próchno, hub- 
ka, może też zarzewie, żarzący się popiół 
czy węgiel; płonąca głownia służąca do 
oświetlania czy do przenoszenia ognia, 
dial. 'hubka w krzesiwie'.. Por. gł. żahow m 
*hubka, żagiew” (i żaka 'ts., 'zakalec; zgaga; 
bejca”), ukr. dial. żahvć 'hubka, br. dial. 
żdhva 'grzyb Piptoperus; hubka”. Psł. dial. 
*żagy, *żagove, bier. *Żagovb 'to, co służy 
do palenia, zapalania, wzniecania ognia, 
z przyr. *-y, *wv- [< *-u-] od psł. *żagati 
[< *żegati] 'palić, spalać” (por. np. gł. żahać 
*smalić, palić”, cz. żóhat 'palić, r. dial. żagót 
*spalać”), będącego czas. wielokr. od psł. 
*żegti palić” (zob. zgliszcze, żgać), z regu- 
larnym wzdłużeniem samogłoski rdzennej 
*e — *e; co do budowy por. np. p. mątew 
*rosochate drewienko do mieszania płynów, 
psł. *moty, *motove 'to, co służy do mące- 
nia, mieszania (płynów), od psł. *motiti 
"mieszać, bełtać, wprowadzać zamieszanie” 
(zob. mącić). 


żal 751 


żal od XIV w. 'uczucie smutku”, "wyrzuty su- 
mienia, skrucha”, 'uraza, pretensja, żale mn 
*skargi, narzekanie, lament”, stp. żal *zło, 
przykrość, krzywda. Ogsł.: cz. żal *żal, 
zmartwienie, ból, smutek, żel 'szkoda, 
r. Żal 'żal, szkoda”, scs. Żal» 'grób', cs. Żalb 
mne żałuję”. Psł. *żalv |< *gel-i-] cierpienie, 
ból, żal”, pokrewne z lit. gćla 'ból, darcie, ła- 
manie; gorycz, żal, gćlti 'żądlić; boleć, 
strzykać, łamać, łot. dzelt 'kłuć, szczypać”, 
stwniem. quelan 'cierpieć, odczuwać ból, 
niem. Qual "męka, męczarnia; utrapienie; 
udręka”, gr. belóne 'grot, igła, orm. kełem 
"męczę, od pie. pierwiastka *grel- *kłuć; 
kłujący ból. 

żalić się od XV w. 'skarżyć się, narzekać, 
użalać się', stp. boleć; użalać się”; z przedr. 
rozżalić się, użalić się, wyżalić się, daw. za- 
żalić "napełnić żalem, rozżalić, zażalić się 
*rozżalić się, rozgoryczyć się” (dziś rzecz. 
odsłowny zażalenie 'skarga na kogoś”, daw. 
*żal, pretensja); wielokr. -żalać się: z przedr. 
użalać się, wyżalać się. Ogsł.: cz. żelet *żało- 
wać”, r. żalćt 'żałować, litować się, scs. Żali- 
ti "być smutnym, lamentować, ch./s. źdliti 
*czuć żal, żałować, opłakiwać; ubolewać, 
współczuć; odczuwać skruchę, żałować (za 
grzechy); skąpić czegoś”, Źaliti se 'skarżyć 
się, użalać się; wnosić skargę. Psł. *żaliti 
*odczuwać żal, *żaliti sę *żalić się, skarżyć 
się”, *Żaleti 'żałować”, czas. odrzecz. od psł. 
*Żalv 'cierpienie, ból, żal” (zob. żal). 

żałoba od XIV w. *żal, smutek po śmierci 
kogoś bliskiego”, stp. 'narzekanie, skarga, 
pretensja, zarzut, 'oskarżenie, pozwanie, 
roszczenie wniesione do sądu”, 'sprawa są- 
dowa, spór sądowy”. Por. cz. żaloba 'skarga, 
oskarżenie”, r. Żdloba 'skarga, zażalenie; na- 
rzekanie”. Psł. *żaloba 'narzekanie, żalenie 
się, zażalenie, skarga, od psł. *Żalb 'cier- 
pienie, ból, żal” (por. też dł. żal 'cierpienie, 
ból”, wskazujące na prapostać *żŻale), rzecz. 
abstr. z przyr. *oba. — Od tego żałobny 
(stp. XVI-XVII w. 'oskarżycielski, oskarżają- 
cy, w XVII w. 'bolesny, żałosny, żałujący ) 
— żałobnik (stp. XVI w. 'oskarżyciel'), ża- 
łobnica (stp. XVI-XVII w. 'list oskarżyciel- 
ski, skarga pisemna, oskarżenie pisemne”). 

żałość ż od XIV w. 'przejmujący smutek, żar, 
stp. 'ból, zmartwienie, smutek, utrapienie, 


żar 


cierpienie”, *żal (za grzechy), skrucha, 'współ- 
czucie, miłosierdzie”, narzekanie, jęki, płacz”, 
'smutna wiadomość, 'krzywda, zło”, 'uciąż- 
liwość, przykre położenie”. Ogsł.: cz. żalost 
*zmartwienie, ból, smutek”, r. źdlost 'litość, 
współczucie, smutek”, scs. Żaloste 'gorliwość, 
zapał, ch./s. żalost 'smutek, żal, żałoba”. 
Psł. *Żaloste 'smutek, zmartwienie”, rzecz. 
abstr. z przyr. *-oste od psł. *Żalb 'cierpie- 
nie, ból, żal” (zob. żal). — Od tego żałosny 
(stp. XV w. źałosny / żałostny "wyrażający 
smutek, pełen bólu, smutku, żalu; dokuczli- 
wy; zaniepokojony, zatroskany”, w XVI w. 
żałościen 'frasobliwy, zmartwiony”). 

żałować od XIV w. 'odczuwać żal, smutek, 
przykrość z jakiegoś powodu, 'odczuwać 
skruchę, żal, wyrzucać coś sobie, 'współ- 
czuć, litować się, "ograniczać wydatki, da- 
wać coś niechętnie, skąpić”, stp. 'oskarżać, 
skarżyć, "płakać, smucić się, żałować się 
*skarżyć się, uskarżać się, użalać się”; z przedr. 
odżałować, pożałować. Ogsł.: cz. żalovat 
"skarżyć się; oskarżać”, stcz. Żalovati także 
*narzekać”, strus. żalovati 'okazywać miłość”, 
r. żalovat 'być życzliwym, szanować; obda- 
rzać, nagradzać; odwiedzać, bywać, Żdlo- 
vatsja 'narzekać, żalić się, utyskiwać, scs. 
Żalovati *smucić się, ch./s. żalovati 'żało- 
wać; płakać, opłakiwać; współczuć”. Psł. 
*żalovati "odczuwać żal”, żalovati sę 'żalić 
się, skarżyć się), czas. odrzecz. od psł. *Żalb 
'cierpienie, ból, żal” (zob. żal). 

żar od XV w. 'rozżarzone węgle, 'jakakol- 
wiek substancja rozpalona do czerwoności, 
do białości, paląca się bez płomienia, 'wy- 
soka temperatura, gorąco, upał; gorączka, 
wypieki, 'ogień namiętności, gwałtowność 
uczuć; zapał”, daw. XVII-XVIII w. *żarzenie 
się, zarzewie, węgle rozpalone”, dial. 'żarzą- 
cy się popiół”, stp. XIV w. żary mn miejsce 
po wypalonym lesie, teren wypalony”, kasz. 
Żdr, Żaru 'spiekota, gorąco”. Ogsł.: cz. źdr 
"wielkie gorąco, upał, 'ogień, pożar, pło- 
mień, 'silna zorza, mocny blask”, 'rumie- 
niec, 'gorące uczucie; namiętność, r. żar 
*wielkie gorąco, wysoka temperatura; upał, 
skwar”, *żarzące się węgle w piecu”, 'gorącz- 
ka, 'zapał, werwa, ch./s. Żar *żar (ognia); 
rozżarzone węgle; upał, skwar”, 'zapał, pa- 
sja”. Psł. *Żare *żarzenie się, palenie się bez 


żarłok 


płomieni” > 'coś rozżarzonego, węgle palące 
się bez płomieni; wysoka temperatura, go- 
rąco”', rzecz. odczas. (pierwotnie nazwa czyn- 
ności, wtórnie skonkretyzowana) od psł. 
*Żariti powodować, że coś się pali, płonie, 
rozżarza” (zob. żarzyć). 

żarłok od XV w. 'obżartuch”, stp. żarłok (wy- 
jątkowo żarłak) 'obżartuch”, "pijak, opilec”, 
*obżartuch i pijak”, kasz. Żarłok / żarłoy 
*żarłok; pijak”. Od p. żarł < psł. *żfle, imie- 
słowu czasu przeszłego od p. źreć, psł. *Żer- 
ti, *Żorg (zob. Źreć), z przyr. -ok (por. tłu- 
mok, widok, zob. też świadek). — Od tego 
Żarłoczny — żarłoczność. 

żarna mn od XVI w. 'urządzenie do mielenia 
ziarna”, stp. XV w. żarny mn 'prasa do wy- 
ciskania wina, oleju, żarnów 'kamień żarno- 
wy, młyński”, 'żarna”, 'prasa do wina, oleju”. 
Ogsł.: cz. Żernov 'kamień młyński”, daw. 'żar- 
na” r. Żćrnov *żarna, scs. Źrbny, Źrbnove mn 
*ts., ch./s. Żfvanj 'ts.. Psł. *żfny, *żfnove 
*ręczny młynek, żarna; kamień żarnowy”, 
pokrewne ze stpr. girnoywis 'żarna, lit. gir- 
na *kamień młyński; żarna”, łot. dzifnus 'żar- 
na, goc. -qairnus ż [< *g'eranu-] 'ts., stisl. 
kvern ż [< *g'erna] 'ts., ang. quern 'ts., orm. 
erkan *żarna, wszystkie od pie. *g'f-nii- bądź 
*g'rauó(n)- kamień żarnowy, żarna, utwo- 
rzonych od pie. pierwiastka *gter- 'ciężki”. 

żartować od XVII w.; z przedr. zażartować; 
żart. Por. gł. Żortować, Żort, cz. Żertovat (stcz. 
Żertovati też okłamywać, oszukiwać, zwo- 
dzić”), Żert. Czas. zapożyczony ze śrwniem. 
serten 'żartować, oszukiwać, zwodzić, na 
rzeczownik, który wygląda na derywat od- 
czas., oddziałało zapewne śrwniem. scherz 
*żart”, niem. Scherz 'ts.. 

żarzyć od XVII w. (od XVI w. z przedr. roz- 
żarzyć) 'poddawać działaniu wysokiej tem- 
peratury, powodować, że coś jest rozżarzo- 
ne”, daw. XVII-XVIII w. 'czerwienić, rumie- 
nić się (o twarzy)”, dziś żarzyć się 'palić się 
bez płomienia, świecąc jasnym blaskiem; 
świecić, błyszczeć, lśnić; odbijać od tła jas- 
krawą, czerwoną barwą”; z przedr. rozżarzyć. 
Ogsł.: cz. żdrit "palić, wypalać”, słc. Żiarit 
*promieniować, jaśnieć, świecić; opiekać, 
piec na ogniu, r. żarit smażyć, piec; palić, 
prażyć; wypalać, suszyć, ch./s. Żdriti 'żarzyć, 
rozżarzać; piec, palić. Psł. *żariti [< *ger-], 


752 


żądać 


*żaro "powodować, że coś się pali, płonie, 
rozżarza”, czas. kauzat. od psł. *goreti palić 
się, płonąć” (zob. gorzeć), od pie. *g*'er- 'go- 
rący, ciepły”. — Od tego żarliwy 'namiętny, 
zapalony, gorliwy”, daw. 'gorący”, burzliwy, 
wzburzony, kotłujący się” (por. cz. Żdrlivy 
*zazdrosny, słc. Żiarlivy 'zazdrosny, zawist- 
ny”) —> żarliwość (w XVI w. 'gniew, wściek- 
łość”); żarówka. Zob. Żar. 

żąć żnę od XIV w. 'Ścinać sierpem zboże, tra- 
wę; z przedr. zżąć. Ogsł.: cz. Żit / źżnout, Żnu 
*żąć, kosić, stcz. Żieti, nu / źńu, r. żat, źnu, 
scs. Żęti, Żońg. Psł. *żęti, *Żeng 'ciąć, ścinać 
rośliny (zwłaszcza trawę, zboże) ostrym na- 
rzędziem, sierpem', pokrewne z lit. ginti, 
ginu 'bronić; zabraniać, zakazywać”, gińti, 
genu 'wypędzać, gonić, gnać, gr. theinó 'bi- 
ję”, stind. hdnti *bije', het. kuenmi 'biję. Od 
pie. *g'*en- *bić” (zob. gnać); w słow. in- 
nowacja semantyczna: z pierwotnego 'bić, 
uderzać, kłuć” (por. żądło) powstało spe- 
cjalne znaczenie 'bić, uderzać ostrym na- 
rzędziem (np. w rodzaju maczety) w rośli- 
ny, by je ściąć” > 'ciąć, ścinać rośliny 
(zwłaszcza trawę, zboże) ostrym sierpem'. 
Zob. żądło, żniwo. 

żądać od XIV w. (stp. żędać) 'ostro domagać 
się czegoś, usilnie dopominać się, wymagać”, 
stp. 'pragnąć, bardzo chcieć czegoś, tęsknić 
za czymś, 'zwracać się z prośbą, prosić, 
upraszać, 'domagać się (zwykle przed są- 
dem), rościć sobie do czegoś prawo”, daw. 
XVI-XVII w. 'chcieć, życzyć; z przedr. po- 
żądać, zażądać. Ogsł.: cz. żódat 'żądać, do- 
magać się; prosić; wymagać, ukr. żaddty 'ży- 
czyć sobie, żądać; pragnąć, pożądać; łaknąć, 
scs. żędati, żężdo "mieć pragnienie, prag- 
nąć, tęsknić za czymś”. Psł. *żędati 'pragnąć 
czegoś, pokrewne z lit. gedduti 'życzyć so- 
bie, chcieć czegoś, tęsknić za czymś”, gedćti 
"być w żałobie, pogrążać się w żalu, pasi- 
gesti, pasigendu 'spostrzegać brak czegoś”, 
stirl. guidim 'proszę, gr. potheó, pothć 'tęsk- 
nię, odczuwam brak”, 'brak czegoś, tęskno- 
ta za czymś, pragnienie, stpers. jadiyamiy 
"proszę, od pie. *g*'ed"- "prosić, pragnąć”. 
Samogłoska nosowa była pierwotnie właści- 
wa tylko formom czasu teraźn. z infiksem 
nosowym *ge-n-d- (psł. *żędy = lit. -gendu 
w pasigendu), wtórnie została uogólniona 


żądło 


w całej odmianie czasownika. — Od tego 
żądny. Zob. żądza, żaden. 

żądło od 1400 r. 'narząd kłujący niektórych 
owadów, skorpionów”, stp. też 'coś ostro za- 
kończonego, kolec, cierń. Ogsł.: cz. dial. 
żadło, r. żdlo, scs. żęlo, stwń. żćlo. Psł. *żędlo 
*'coś ostro zakończonego, kłującego, kolec, 
cierń, narząd kłujący owadów”, nazwa na- 
rzędzia z przyr. *-dlo od psł. *żęti, *Żeng 
we wcześniejszym znaczeniu 'bić, uderzać, 
kłuć” (zob. żąć), dokładny odpowiednik: lit. 
gińklas 'broń, oręż” (: ginti bronić”). — Od 
tego żądlić, użądlić. 

żądza od XIV w. 'usilne, gorące pragnienie 
czegoś, chęć, życzenie”, 'pożądanie cielesne, 
zmysłowe”, stp. też "wyrażone słowami prag- 
nienie, prośba”, chciwość”, 'gorliwość, 'mi- 
łość, gorące przywiązanie”, 'przedmiot prag- 
nień, 'zamiar, zamysł, intencja, dial. 'wy- 
jątkowy apetyt na jakąś potrawę”. Ogsł.: stcz. 
Żieze 'pragnienie” (dziś cz. Żizen, -zne ż 
"pragnienie; żądza”), strus. żaża 'pragnienie”, 
scs. żężda 'pragnienie”, ch./s. żóda 'pragnie- 
nie”. Psł. *żęda [< *żęd-ja] 'pragnienie', pier- 
wotna nazwa czynności z przyr. *-ja od psł. 
*żędati "pragnąć (zob. żądać). 

żbik od XVI w. 'drapieżnik z rodziny kotów, 
żyjący w górskich lasach, Felis silvestris', 
stp. XV w. sbik czy zbik / stbik / zdbik 'żbik”, 
daw. zdbik 'ts., dial. żbik 'chłopak swawol- 
ny, dziki, rozbudzony seksualnie; starsza 
postać (bez przyr. -ik): stp. XV w. zdeb / steb 
I step *żbik”, daw. zdeb, zdbia 'ts., dial. zdeb 
*kot; kot bardzo śmiały, zuchwały i odważ- 
ny, 'człowiek posępny, ponury; próżniak, 
skąpiec, samolub”. Por. cs. stoble / steplb 
I steblo 'dziki kot. Szczątkowo zachowane 
psł. *stobv [< *stob-jo < *stib-io-] dziki kot, 
żbik”, zapewne pokrewne z łot. stibis 'sucha 
gałąź”, stiba "pałka, pręt”, lit. stibis "penis, 
stind. stibhi- m 'pęczek, wiązka”, łac. stipula 
*żdźbło” (por. też z innym wokalizmem 
rdzennym lit. stfebas 'słup, maszt, drzewce; 
pień; łodyga”, łac. tibia 'goleń; piszczałka, 
flet”), od pie. *stib"- / *steb"- 'drąg, żerdź; 
sztywny” (zob. źdźbło). Nazwa dzikiego ko- 
ta związana prawdopodobnie z właściwym 
mu ustawicznym wspinaniem się po pniach, 
gałęziach. 


753 


żelazo 


że sp. od XIV w. 'iż,, stp. jiż(e), jaż(e), jeż(e) 
*który”. Ogsł.: cz. że, stcz. że "ponieważ; by, 
gdyby”, jeże / jeż 'co, który”, sp. 'co, kiedy”, 
strus. jeże 'jaki, który; co”, sp. 'jeśli; co; żeby, 
dlatego żeby”, ch./s. jer [< *jeże] ponieważ”. 
Psł. *jvże, *jaże, *jeże 'który”, o pochodzeniu 
zob. iż. Postać że z psł. formy rodzaju męs- 
kiego *jvże, z zanikiem *jv- jak np. w gra, skra 
(zob.)— Od tego żeby (o -by zob. by, aby). 

-że, -ż od XIV w. part. wzmacniająca, pod- 
kreślająca. Ogsł.: cz. -że, -Ż, r. -Że, SCS. -Że. 
Psł. *że part. wzmacniająca, pokrewna 
z partykułami w innych językach ie., np. lit. 
-gu I -gi, gr. -ge, stind. gha, wszystkie z pie. 
part. wzmacniającej poprzedzający wyraz 
*ote- / g'o-. 

żebrać od XIV w. 'prosić o jałmużnę, chodzić 
po prośbie”; żebrak od XV w. 'ten, kto cho- 
dzi po prośbie”. Por. gł. żebrić żebrać, cz. 
Żebrat żebrać, słwń. Żebrdti "modlić się. 
Zapożyczenie z niem. daw. sefćr 'żebrak”, od 
którego na gruncie słow. utworzono czas. 
odrzecz. 

żebro od XV w. 'jedna z kości tworzących 
klatkę piersiową”, dial. też ziobro, kasz. że- 
bro, słowiń. tebro 'ts.. Ogsł.: cz. żebro, r. re- 
bró, scs. rebro. Psł. *rebro 'żebro”, pokrewne 
z niem. Rippe 'ts., ang. rib 'ts., od pie. 
*reb'- 'pokryć”; pierwotne znaczenie zapew- 
ne 'to, co pokrywa, tworzy klatkę piersio- 
wą”. Oczekiwana polska postać *rzebro (za- 
chowana w słowiń. febro), przekształcona 
przez dysymilację spółgłosek *F - r > ż - r. 

żegnać od XIV w. 'w przyjęty sposób zacho- 
wywać się wobec kogoś, kto odchodzi, od- 
jeżdża, 'kreślić w powietrzu znak krzyża, 
błogosławić”, stp. XV w. i dial. 'błogosławić, 
XVI-XVII w. 'czarować, zamawiać czara- 
mi, żegnać się "kreślić ręką znak krzyża; 
z przedr. pożegnać, przeżegnać się 'zrobić 
znak krzyża, zażegnać 'odwrócić, oddalić 
coś złego”. Por. cz. żehnat 'błogosławić, ro- 
bić znak krzyża. Zapożyczone ze śrwniem. 
segenen (dziś niem. segnen) "błogosławić, 
udzielać błogosławieństwa, przeżegnać krzy- 
żem”, co przejęte z łac. signare 'zaopatrzyć 
znakiem, oznaczyć”. 

żelazo od XIV w. 'pierwiastek chemiczny Fe”, 
stp. też żalazo / żalezo / zielazo, dial. ziela- 
zo. Ogsł.: cz. żelezo, r. żelćzo, ch./s. żeljezo. 


żenić 
Psł. *Żelezo *żelazo”, pokrewne z lit. geleżis 
*ts., łot. dzels 'ts., stpr. gelso 'ts., może także 
z gr. khalkós 'brąz”. Pochodzenie wyrazu nie- 
jasne, może prastare zapożyczenie z jakie- 
goś języka orientalnego, ale źródła zapoży- 
czenia nie udało się dotąd ustalić. — Od tego 
żelazko; żelazny; żelaziwo 'kawałki żelaza, 
przedmioty żelazne” (rzecz. zbiorowy z przyr. 
-iwo, utworzony jak mięsiwo, łuczywo), od 
niego przez skrócenie żeliwo — żeliwny. 

żenić od XVI w. (z przedr. ożenić od XV w.) 
*dawać komuś za żonę” żenić się 'zawierać 
związek małżeński (o mężczyźnie)”; z przedr. 
ożenić, ożenić się. Ogsł.: cz. Żenit, r. Żenit, 
scs. żeniti sę. Psł. *Żeniti 'dawać za żonę, 
*Żeniti sę brać sobie za żonę”, czas. odrzecz. 
od psł. *Żena (zob. żona). — Od czas. przed- 
rostkowego ożenek. 

żer od XV w. (stp. i dial. też żyr) 'czynność 
jedzenia u zwierząt, żarcie, pożeranie”, 'po- 
żywienie zwierząt, zwłaszcza zdobywane 
przez nie same”, dial. 'pokarm, jadło”, 'po- 
karm dla zwierząt domowych, kasz. żćr 
"pożywienie zwierzęcia; przynęta. Ogsł.: 
cz. żfr żarcie, zjadanie”, 'jedzenie, pokarm”, 
'tucz, tuczenie”, r. Żir 'tłuszcz, dial. też 
"zdobywanie pokarmu; miejsce karmienia 
i tarła ryb', scs. żire 'pastwisko”, ch./s. żfr 
*żołądź” (żołędzie stanowiły pożywienie dla 
żerujących w lasach świń). Psł. *Żire 'żarcie, 
pożeranie; to, co się żre, pożera, rzecz. 
odczas. od psł. *Żerti, *Żbrg 'pożerać, po- 
chłaniać” (zob. źreć), oparty na temacie 
czasu teraźn. *Żbr-, ze wzdłużeniem samo- 
głoski rdzennej *» — *i. Według innej wer- 
sji etymologicznej psł. *żire 'tłuszcz, kar- 
ma, pokarm” od psł. *żiti 'żyć” (zob. Żyć), 
z przyr. *-re (por. psł. *pire 'picie, uczta, 
zob. pieróg), pierwotnym znaczeniem by- 
łoby 'to, co służy do życia”. W. p. żer rozwój 
er < yr. — Od tego żerować — żerowisko. 

żerdź ż od XV w. (stp. i dial. też żyrdź) 'długi, 
cienki drąg drewniany”, dial. także żerdź m, 
kasz. żórza / zćrza 'ts.; zdr. żerdka. Ogsł.: 
cz. Żerd, r. żerd, scs. źredb (źredb) 'kij, pał- 
ka, drąg". Psł. *żfdb ż |< *girdi-] 'cienki drąg, 
żerdź (pierwotnie używana np. do budowy 
ogrodzenia)”, wyraz oparty na tym samym 
pierwiastku co psł. *gordv (zob. gród), z wo- 
kalizmem rdzennym na stopniu redukcji 
*_ir- > *-[-. 


754 


żłopać 


żgać 'uderzać czymś ostrym, kłującym, też 
dżgać 'ts., w gwarach obok tych postaci 
także żgać 'kłuć, 'robić wolno, byle jak, 
niezdarnie”, daw. od XVI w. żegać 'palić', od 
XVII w. 'dokuczać; trącać”, kasz. żgac / żgac 
*kłuć, żgać; zabijać, zakłuwać kaczki, gęsi; 
kłuć ryby ościeniem, 'kopać, wierzgać”, 
*uciekać; z przedr. zadżgać; jednokr. żgnąć 
i dźgnąć. Od stp. (od XIV w.) żec, żże 'nisz- 
czyć ogniem, palić, 'trawić, pochłaniać 
(o ogniu), 'wypalać, 'parzyć, przypiekać, 
dokuczać wysoką temperaturą, por. stcz. 
żćci, żehu, r. żeć, żgu, scs. Żeśti, Żego, ch./s. 
żeći (rzadziej żgati), źeżem, słwń. żgdti, 
żgem, które z psł. *Żegti, *żvgo I *Żego 'pa- 
lić”. Znaczenie 'uderzać czymś ostrym, kłuć, 
znane też innym językom słow. (por. np. 
ch./s. źżgnuti 'zakłuć, zaboleć”, żfgati 'żgać, 
kłuć, bóść”), wtórne, rozwinęło się z 'doku- 
czać wysoką temperaturą, ogniem, parzyć, 
przypiekać”. Psł. *żegti pokrewne z lit. degti, 
degu 'palić się, płonąć; zapalać; wypalać”, 
łac. foveó, fovere 'ogrzewać”, alb. djeg 'palę, 
piekę, stind. dóhati "pali, wszystkie od 
pie. d'egi*- *palić, płonąć; w słow. rdzeń 
*geg- (>*Żeg-) powstał z wcześniejszego *deg- 
w wyniku upodobnienia spółgłosek na od- 
ległość. Zob. ożóg, podżegać. 

żleb od XX w. 'skalisty parów, wąwóz, roz- 
padlina w zboczu górskim”. Postać głosowa 
(-le- zamiast oczekiwanego -łó- występują- 
cego w rdzennie polskiej formie źłób < psł. 
<Żelb», zob. żłób) wskazuje na gwarowe za- 
pożyczenie ze słc. dial. żleb (w języku liter. 
żlab) 'koryto, rynna; żłób; żleb”. 

żłopać od XVIII w. 'pić dużo, łapczywie, 
dial. też żłepać, kasz. żłąpac "pić dużo, łap- 
czywie”; z przedr. nażłopać się, wyżłopać ; 
por. daw. XVII w. żłop 'ochłap, żarcie”, 
'grzęzawisko”. Por. ukr. dial. żolopdty 'żreć”, 
br. dial. żalapdc 'pić; żreć”, żalubdc” 'jeść, 
*pić, słwń. żlebati 'dużo pić. Psł. *żelpati 
*chciwie, dużo pić, jeść, przypuszczalnie 
prapokrewne ze stwniem. qućllan, niem. 
quellen 'sączyć się, wypływać, stind. gdlati 
*kapie, ścieka”, gr. balaneion 'kąpiel', od pie. 
*gtel- 'kapać; rzucać”, pierwotne znaczenie 
byłoby zatem 'powodować, że coś kapie, ście- 
ka (do gardła)”. Dyskusyjne jest zestawianie 
z lit. źliańbti i źlembti *żreć; szlochać”. 


żłób 


żłób od XIII w. 'podłużna skrzynia, koryto, 
w które nakłada się paszę dla koni, bydła”, 
"podłużne wyżłobienie w ziemi, w skale, 
dolina”, daw. *kanał, rów, rynna”, kasz. żłób 
*żłób; jar, parów, wąwóz”; zdr. żłobek (też 
*jasełka'). Ogsł.: cz. źlab *żleb; rynna; żłób”, 
r. żelob | żólob ściek, rynsztok”, Żelobók 
*rowek, bruzda, wyżłobienie”, ch./s. żlijeb 
*żłób; koryto; rynna, ściek, rynsztok”. 
Psł. *żelbe [< *gelbo-] 'żłób, koryto”, z pie. 
*celb'o- (od pie. bazy *geleb'- / *gleb*- 'skro- 
bać, skrobiąc wydrążyć, wyżłobić”, por. głę- 
boki). — Od tego żłobić, wyżłobić. 

żmija od XIV w. (stp. Żmija) 'gad Vipera”, 
dial. żmija / źmija 'ts., kasz. żmija I Żńija 
I zńija *żmija, wąż”. Ogsł.: cz. zmije, r. zme- 
jó, scs. zmija. Psł. *zmwja *żmija, wąż”, for- 
ma rodzaju żeńskiego od psł. *zmbvje m 'ts.; 
mityczny stwór w postaci skrzydlatego węża, 
smok” (por. stp. XV-XVI w. źmij / Żmij 'ja- 
dowity gatunek węża, żmija, cz. zmij 'żmi- 
ja, r. zmej żmija, wąż; latawiec, scs. zmii 
*wąż, smok”, ch./s. zmdj 'smok'). Psł. *zmvjo 
i *zmvja są utworzone od tego samego pier- 
wiastka, na którym jest oparte p. ziemia, psł. 
*zema (zob. ziemia). Pierwotne znaczenie 
'gad ziemny” bądź 'gad pełzający po ziemi”. 
W polskim rozwój (upodobnienie) nagłoso- 
wej grupy spółgłoskowej zm- > żm- > żm-. 

żmudny 'zabierający dużo czasu, wymagają- 
cy wiele trudu, uciążliwy, trudny”, stp. od 
XV w. zmudny 'nie troszczący się o nic, nie- 
dbały; ociągający się, zwlekający z czymś”, 
dial. zmudny 'nudny, marudny” 'uciążliwy”, 
*zabawny, śmieszny”, kasz. zmudni 'zabiera- 
jący dużo czasu, wymagający wiele trudu”; 
por. stp. XV w. zmuda 'brak troski, dbałości 
o coś; zwlekanie, opieszałość, daw. XVII w. 
zmuda "marudzenie, mitręga, ociąganie się”, 
dial. 'uciążliwość, beznadziejność; lichota”, 
*człowiek pracujący powoli i niestarannie; 
nudziarz, maruda, kasz. zmuda | zamuda 
*strata czasu, 'człowiek zajmujący komuś 
czas, gaduła, nudziarz, pleciuga. Od czas. 
przedrostkowego daw. XVI-XVII w. zmu- 
dzić 'zmitrężyć, zmarudzić, kasz. zmuzćc 
*stracić czas, bez przedrostka stp. od XV w. 
mudzić 'opóźniać (się), zwlekać; tracić czas, 
próżnować, dial. 'mitrężyć, marudzić, 'za- 
bierać, zajmować komuś czas”, 'tracić czas, 


755 


żołądź 


nic nie robić”, kasz. muzćc 'tracić czas, mi- 
trężyć, 'spędzać czas, zwlekać, ociągać się, 
marudzić”, 'przeszkadzać, odwlekać, nudzić”. 
Ogsł.: płb. maydi-sa "opóźnia się, zaniedbu- 
je się), strus. muditi *zwlekać”, r. dial. mudit 
*zwlekać, ociągać się”, scs. muditi, mużdo 
I moditi, możdo 'ociągać się, zwlekać”, stłwń. 
muditi 'zatrzymywać kogoś, przeszkadzać; 
spóźniać się”. Psł. *muditi 'tracić czas, zwle- 
kać, ociągać się, zapewne prapokrewne 
z lit. maństi, maudźiu 'drzeć, ćmić, strzy- 
kać; tęsknić”, apmaudas 'irytacja, złość, nie- 
zadowolenie”, od pie. pierwiastka may- 'za- 
chwiać się, paść”. 

żniwo od XV w. *żęcie i zbieranie z pola doj- 
rzałego zboża, 'czas żęcia i zbierania zbo- 
ża, 'zboże gotowe do zżęcia; plon, zbiór”, 
żniwa mn 'czas żęcia zbóż, zbierania plo- 
nów”. Od żąć, żnę (zob. żąć), z przyr. -iwo 
(por. łuczywo, mięsiwo). — Od tego Źni- 
wiarz — żniwiarka; żniwować. 

żołądek od XV w. Ogsł.: cz. Żaludek, r. że- 
lńdok, ch./s. żeludac, słwń. żelódec. Psł. 
*żelgd» [< *gelando- < pie. *g'el-on-d-o- lub 
*g'el-n-d-o-] żołądek”, zdr. *żelodek» / *Że- 
lgdoce, zapewne pokrewne z gr. kholds, 
dop. kholódos [< pie. *g'ol-n-d-] 'podżebrze, 
brzuch”, kholśdes mn 'wnętrzności, kiszki, 
trzewia, jelita”, wyrazy w obu językach, róż- 
niące się samogłoską rdzenną, musiały po- 
wstać niezależnie od poza tym niepoświad- 
czonego pie. *g'el- z nieznanym znaczeniem. 
Przyjmowany nieraz związek z uderzająco 
bliskim pod względem budowy lit. skildn- 
dis ż *żołądek (np. świński); wędzony żołą- 
dek wieprzowy lub barani nadziany kraja- 
nym mięsem” i dalej z lit. skilvis 'żołądek; 
wole u ptaków, łot. śkilva / $kilna kurzy 
żołądek” jest mało prawdopodobny z przy- 
czyn fonetycznych, gdyż nie sposób spro- 
wadzić do jednej pierwotnej głoski bałt. sk- 
i słow. ż- (< *g-). — Od tego żołądkowy 
— żołądkowiec; żołądkować się "złościć się, 
irytować się”. 

żołądź żołędzia od XIV w. 'owoc dębu, w stp. 
też zbiorowo 'żołędzie, w XIV w. także 
"prawo do wypasu świń w dąbrowie dwor- 
skiej”. Ogsł.: cz. żalud, r. żelud, stwń. żćlod. 
Psł. *Żelode |< *gelandi- < *gtel-an-di-] m 
*owoc dębu, prapokrewne z łac. glans, 
glandis [< *g'l-an-d-s] *żołądź”, gr. bólanos 


żołd 


[< *gi,lono-] 'ts., orm. kalin |< *g* I(a)-eno-] 
*ts., por. też lit. gilćndra / gilćndrć 'bogaty 
plon żołędzi i innych płodów leśnych”, wszyst- 
kie od pie. *g'el- *'żołądź” i, może, 'dąb'. 

żołd od XV w. 'wynagrodzenie wypłacane 
żołnierzom”, stp. wynagrodzenie, zapłata; 
wynagrodzenie żołnierzy”. Zapożyczenie ze 
śrwniem. soldie 'żołd, zapłata, niem. Sold 
*żołd'. — Od tego Żołdak 'pogardliwie o żoł- 
nierzuw, dawniej żołnierz najemny pobiera- 
jący żołd”, por. stp. XV w. żołdat *żołnierz 
najemny”, z niem. Soldat *żołnierz” (śrwniem. 
soldat 'żołd, zapłata”). Zob. Żołnierz. 

żołna od XV w. 'ptak Merops apiaster”, stp. 
też "dzięcioł zielony”, dial. także 'wilga, 
*dzięcioł, kasz. żołna 'trznadel', 'dzięcioł 
zielony”, 'wilga, Ogsł.: cz. żluna, r. Żelnó, 
ch./s. żuna (też Żunja) *żołna. Psł. *ż/na 
[< *gilna] 'żołna” (i, może, inne ptaki o żół- 
tym czy zielonym ubarwieniu), dokładny 
odpowiednik w bałt.: lit. gilna *żołna”, łot. 
dzilna 'ts., z pie. *g'Ina- będącego urze- 
czownikowioną formą rodzaju żeńskiego 
pie. przym. *g*/no- '*zielony, żółty”, od pie. 
*gtel- żółty, zielony” (zob. żółty). 

żołnierz od XV w. (stp. też żołdnirz, daw. 
żołdnierz) 'członek sił zbrojnych, wojsko- 
wy”, stp. też dowódca oddziału złożonego 
z tysiąca ludzi, wyjątkowo *wasal'. Zapo- 
życzenie ze śrwniem. soldencer(e) / soldenier 
*żołnierz najemny, zaciężny”, niem. Sóldner 
*ts., od śrwniem. soldie żołd, zapłata, niem. 
Sold '*żołd” (zob. żołd). Pierwotnie 'żołnierz 
najemny, pobierający żołd”. Postać żołnierz, 
z wcześniejszej żołdni(e)rz z uproszczeniem 
grupy spółgłoskowej łdn > łn. — Od tego 
żołnierski. 

żona od XIV w. "małżonka, stp. też 'niewia- 
sta, kobieta, 'nałożnica; zdr. żonka. Ogsł.: 
cz. Żena 'kobieta; kobieta zamężna; mał- 
żonka”, r. Żend "małżonka, przest. kobieta”, 
scs. Żena 'kobieta; małżonka. Psł. *Żena 
[< *gend] kobieta; żona, małżonka, po- 
krewne ze stpr. genno kobieta; żona, goc. 
qinó 'ts., stang. cwene 'ts., cwćn 'królowa” 
(dziś ang. queen 'ts/'), gr. gynć 'kobieta; żo- 
na, małżonka”, alb. zonje 'żona; pani), stind. 
jóni- "żona; kobieta”, wszystkie od pie. *g'ena, 
dop. *g'nas 'kobieta, żona. — Od tego żeń- 
ski, żonaty. Zob. Żenić. 


756 


żółw 


żółć I ż od XV w. 'żółtobrunatna wydzielina 
wątroby zwierząt kręgowych i człowieka”, 
stp. też 'substancja o gorzkim smaku, go- 
rycz”, kasz. źdłc żółć. Por. w tym znaczeniu 
cz. źluc, r. żelć, ch./s. żńć; starsza prawdo- 
podobnie postać z nagłosowym *z- zacho- 
wana słabiej: strus. zlaćb, scs. zlćb, bg. złoć. 
Psł. *zjćv [< *zilki- < pie. *ć*|-k-] żółć, po- 
krewne z (inaczej zbudowanymi) łot. Żults, 
lit. tulżis (z przestawki z *Żultis) 'żółć, od 
pie. pierwiastka *$'el- błyszczeć, lśnić; żół- 
ty, zielony” (zob. zielony, złoty). Polskie żółć 
ma wtórne ż- i -ć pod wpływem żółć żółta 
barwa” (zob. żółć II). — Od tego żółtaczka. 
Zob. żółknąć. 

żółć Il ż żółta barwa, z prapostaci *ż]tw, 
rzecz. abstr. od żółty, psł. *żfte 'żółty” (zob. 
żółty), utworzone za pomocą przyr. *-b 
(co do budowy por. np. biel, czerń, zieleń, 
zob. biały, czarny, zielony). 

żółknąć 'nabierać żółtej barwy”, stp. XV w. 
żółknienie 'żółtaczka”, kasz. źdłknoc I żdłt- 
knoc 'żółknąć; z przedr. pożółknąć, zżółk- 
nąć. Ogsł.: cz. źluknout 'jełczeć, psuć się 
(zwłaszcza o tłuszczach)”, r. dial. żelknut 
*stawać się żółtym (o roślinach)”, słwń. żólk- 
niti stawać się stęchłym, psuć się (np. o mą- 
ce, orzechach). Psł. *żfknoti 'gorzknieć, 
żółknąć, prawdopodobnie od psł. *żfćb 
*żółć (względnie od wcześniejszej postaci 
*gilk-i- przed przeprowadzeniem I palatali- 
zacji; zob. żółć I), pierwotne znaczenie 'sta- 
wać się jak żółć, tj. nabierać gorzkiego sma- 
ku, żółtego zabarwienia. 

żółty od XV w., kasz. Żdłti 'żółty”. Ogsł.: cz. 
żluty, r. żeltyj, ch./s. źńt. Psł. *żfto [< *gilto- 
< "g*l-to-] żółty”, pokrewne z lit. geltas 'żół- 
ty; bladożółty, blady; blond”, łot. dzeltens 'ts., 
stpr. gelatynan 'ts., od pie. *g'el- oznaczają- 
cego różne jasne barwy, zwłaszcza żółtą, 
zieloną i ich odcienie (o pie. odmiance *g'el- 
zob. zielony, zioło, złoty). — Od tego żółtko 
(stp. i dial. też żółtek); żółtaczka; żółtodziób 
(człon drugi zob. dziób). Zob. żółć I, II. 

żółw od XV w. (stp. też żełw) 'gad Chelo- 
nia”, w stp. także Ślimak" i, może, 'gatunek 
ropuchy. Ogsł.: cz. Żelva, r. dial. Żoly, cs. 
Żelwva | Żelwyb, ch. dial. kajk. żelva / żeljva. 
Psł. *Żely, Żelowe, bier. *Żelove |< *gelu-] 
żółw, dokładny odpowiednik: gr. khćlys 


żreć 


"żółw. Z pie. *g'elu-, prawdopodobnie od 
pie. *g'el- (/*gtel-) *zielony, żółty” (zob. zie- 
lony, żółty). Zatem zwierzę nazwano od 
barwy pancerza; może była to pierwotnie 
nazwa jednego z gatunków, dużego żółwia 
zielonego (Chelonia mydas), znanego i ce- 
nionego zapewne w przeszłości z powodu 
smacznego mięsa. 

żreć żrę od XV w. (stp. też źrzeć, źrze) 'jeść, 
o zwierzętach (wulgarnie o człowieku)”, dial. 
też 'gryźć, pić”, źreć się 'gryźć, kąsać jeden 
drugiego; żyć w niezgodzie, kłócić się, uże- 
rać się z kimś”, kasz. źrćc, Źre / żgrćc, zgre 
I rżec, rże *żreć, jeść łapczywie”; z przedr. na- 
źreć się, obeżreć (się), użreć, zeżreć; wielokr. 
-żerać: z przedr. nażerać się, obżerać się, po- 
żerać, użerać się, wyżerać, zżerać. Ogsł.: cz. 
źrdt, żeru, r. źrat, źru, słwń. źreti, rem. Psł. 
*żerti, *źvrg / *żerg 'jeść (głównie o zwie- 
rzętach)”, pokrewne z lit. gćrti, geriu 'pić; 
wchłaniać, pochłaniać, stind. girdti 'poły- 
ka”, łac. voró, vorare "połykać, pożerać (łap- 
czywie)”, gr. bord 'jedzenie, pokarm”, od pie. 
*gier- "połykać. Oczekiwana polska postać 
bezokol. źrzeć, forma źreć przez analogię do 
czasu teraźn. Żrę: żrz > Źr. — Od tego żarcie, 
rzecz. odsłowny oparty na psł. imiesłowie 
czasu przeszłego *żŻftv; od czas. przedrost- 
kowego wyżerka. Zob. żarłok, żer. 

żubr, dawniej od XV w. zubr 'zwierzę Bos 
urus, stp. XV w. też ząbr / ząbrz (także 
jako tłumaczenie łac. tigris tygrys), dial. 
zubr / zuber, kasz. ząbr 'żubr”. Ogsł.: cz. zubr, 
słc. zubor, -bra, r. zubr, słwń. zóber, -bra, 
ch./s. zubr, daw. ziibar, -bra. Psł. *zybre żubr” 
(na rdzenną samogłoskę nosową wskazują 
stp. ząbr / ząbrz, kasz. ząbr, słwń. zóber), 
prawdopodobnie od psł. *zobs 'coś ostrego 
w kształcie zęba” (zob. ząb), z przyr. *-re; 
pierwotne znaczenie przypuszczalnie 'zwie- 
rzę o ostrych rogach”. Mniej prawdopodob- 
ne jest zapożyczenie z bałt. nazwy tego zwie- 
rzęcia (por. lit. sturńbras, łot. stumbrs / sumbrs 
I siibrs, stpr. wissambris). -u- w wyrazie pol- 
skim jest może rezultatem starej oboczności 
g I u; nagłosowe ż- pojawiło się w wyniku 
fałszywego odmazurzenia formy zubr. 

żuchwa od XVI w. 'dolna szczęka”, pot. 'każ- 
da szczęka”, dial. 'szczęka zwierzęcia; por. 
w XVI w. żuchawica 'szczęka, żuchwa”, dial. 


757 


żuraw 


żuchawka 'szczęka u zwierząt”. Zachsł.: cz. 
źuchva 'skroń', żuchvy mn 'żuwaczki u owa- 
dów”, słc. żuchva 'okolice żwacza u zwierząt”, 
rzecz. z przyr. -wa < *-sva od psł. dial. *Żu- 
chati żuć, przeżuwać, p. daw. XV-XVII w. 
i dziś dial. żuchać 'gryźć, przeżuwać, żuć, 
dial. też żuchlać / żuchleć 'przeżuwać; jeść 
powoli, żuć”, Podstawowy czas. *żuchati jest 
formacją ekspresywną z przyr. -ch- (zob. 
machać, wikłać) od psł. *Żbvati, *Żujo 'żuć, 
przeżuwać” (zob. żuć). 

żuć żuję od XV w. 'rozcierać, rozgniatać zę- 
bami pokarm”, daw. żwać, żuję 'gryźć, żreć, 
żuć, kasz. Żvac, ŻYe 'żuć, przeżuwać; 
z przedr. przeżuć; wielokr. przeżuwać. Ogsł.: 
dł. Żuś, gł. żuć, słc. żut / Żuvat, cz. Żvót, r. że- 
vdt, ukr. Żuvdty, br. Żavóc | Żvac, Żuju, SCs. 
Żwvati, Żujo. Psł. *Żbvati, *Żujo 'żuć, prze- 
żuwać, pokrewne z lit. Żiżuna 'szczęka, 
stwniem. kiuwan 'żuć (dziś niem. kauen 
*ts.'), ang. chew 'ts., od pie. *g(i)eu- / *ś(i)eu- 
*żuć.. Pierwotnie p. żwać, żuję; bezokol. Żuć 
nowszy, oparty na czasie teraźn. żuję (por. 
np. knuć, kuć, snuć). — Od czas. przedrost- 
kowego przeżuwacz. 

żuk od XVIII w. 'chrząszcz Geotrupes'; zdr. 
Żuczek. Płnsł.: płb. zauk 'krówka (gatunek 
chrząszcza)”, r., ukr., br. żuk 'chrząszcz, żuk”. 
Psł. dial. *żuke 'chrząszcz”, od dźwkn. pier- 
wiastka *Żu- (do którego należy np. r. Żużżdt 
'brzęczeć, bzykać, bg. żuźd 'brzęczeć, o owa- 
dach”, p. dial. żużnić 'szumieć, świszczeć; 
dudnić, rozlegać się”, kasz. Żużńic 'szumieć 
w głowie, w uszach”), z rzadkim przyr. *-ks, 
tworzącym nazwy czynności, zwykle wtór- 
nie przechodzące w nazwy rezultatów czyn- 
ności (zob. wzrok, znak). Zatem pierwotne 
znaczenie prawdopodobnie 'brzęczenie, bzy- 
czenie”, wtórnie 'to, co brzęczy, bzyczy”. 

żur od XV w. 'zupa na zakwasie z chleba lub 
mąki, taki zakwas”; zdr. żurek. Por. gł. żur 
"żur, cz. dial. Żur 'ts., strus. Żure 'rzadka 
strawa”, br. żur 'rzadki kisiel owsiany”, dial. 
*różne rzadkie potrawy”, słwń. Żdr 'serwat- 
ka”. Zapożyczenie ze śrwniem. sir 'kwaśny, 
cierpki, gorzki” (dziś niem. sauer 'kwaśny, 
cierpki”). Nie przekonują próby wykazania 
słow. pochodzenia wyrazu. 

żuraw żurawia, dawniej od XV w. żóraw 
(Żóraw) 'ptak Grus cinerea”, 'urządzenie do 


żużel 
wyciągania wody ze studni”, stp. XV w. też 
*most zwodzony”, w XIV w. 'brama, wrota, 
dial. żuraw / żuraw (Żuraj) | źaraw 'ptak 
żuraw, 'urządzenie przy studni, żuraw stu- 
dzienny”, kasz. żordy / żdrav / Żuróv 'żuraw”. 
Ogsł.: cz. Żeray, r. Żurdvi, dial. Żuravel / żu- 
ravej I Żurdy, ch./s. dial. Żerav, słwń. Żerjdv. 
Psł. *Żeravb |< *Żerav-jv] 'Żuraw, Grus cine- 
rea, pokrewne z nazwami tego ptaka: lit. 
gćrve, łot. dzefve, stpr. gerwe, łac. grus, 
gruis, wszystkie od pie. *ger- "wydawać 
ochrypły głos. Znaczenie 'urządzenie do 
wyciągania wody ze studni” przen., przez 
podobieństwo takiego urządzenia do wy- 
glądu ptaka z charakterystycznym długim 
dziobem; nowsze znaczenie 'dźwig porto- 
wy” jest kalką ang. crane żuraw; dźwig”. — 
Od tego żurawina, stp. od XV w. żorawiny 
mn 'roślina Oxycoccos palustris” (dial. też 
żorawina i żurawie), rosnąca na terenach 
podmokłych, błotach, czyli tam, gdzie żyją 
żurawie. 

żużel od XVI w. 'stała, zbita pozostałość po 
spaleniu węgla, koksu, spieczony popiół; 
produkt uboczny otrzymywany w proce- 
sach metalurgicznych”, stp. XV w. żużelica 
I zużelica / żużalica | żożelica 'masa powsta- 
jąca z zanieczyszczeń przy wytapianiu me- 
tali; drobne cząstki żelaza odskakujące pod- 
czas kucia, XVI w. Żużelica 'szlaka, żużel, 
dial. zuzelice mn 'sadze; niewypalone ka- 
wałki drewna. Ogsł.: słc. żużol *węgiel" 
(w porównaniach cierny ako Żużol 'czarny 
jak węgiel”), r. dial. Żużel 'drobne odpadki 
od ziemniaków”, ukr. Żużi! żużel, br. żużał 
*żużel; rzadkie, płynne błoto”, dial. żuzalja 
*brud w wodzie”, bg. dial. Żóżel / żużel 'coś 
czarnego, przepalonego”, słwń. daw. Żużel 
*sadza z łuczywa”. Bez pewnej etymologii, 
z przyczyn fonetycznych nie do przyjęcia są 
próby łączenia z psł. *Żegti 'palić” czy r. żiża 
*maź, płynna masa, ciecz. Może tożsame 
z psł. *Żużelb oznaczającym zapewne zbio- 
rowisko drobnych stworzeń (owadów, ro- 
baków itd.), por. cz. Żiżala, dial. Żoużel 
*dżdżownica”, strus. Żużelb 'żuk, Scarabeus'”, 
br. żużal 'drapieżny nocny żuk”, bg. Żużel 
*owad, od dźwkn. rdzenia *Żu-zg- (por. 
r. żużżót 'brzęczeć, bzykać”, bg. żużd 'brzę- 
czeć, o owadach”, zob. żuk); w takim razie 


758 


życzyć 

nazwę drobnych, nieczystych stworzeń prze- 

niesiono na drobne, brudne, czarne przed- 

mioty: niedopalone kawałki czegoś, szlakę, 

sadzę, odpadki. 

żwawy od XVIII w. 'pełen werwy, ruchliwy, 
zwinny, szybki”, daw. XVI-XVII w. 'gryzą- 
cy, kąśliwy, zjadliwy, rezolutny, uszczypli- 
wy, wyszczekany” (por. w XVI w. Żwawość 
'gadatliwość, gadulstwo, ciętość, wielomów- 
ność ), kasz. Żvavi *żywy, dziarski. Płnsł.: 
gł. żwawy 'żujący, gryzący”, 'paplający, ga- 
datliwy”, cz. przest. i lud. żvavy 'gadatliwy, 
szczebiotliwy”, r. dial. żydvyj 'żwawy”, ukr. 
Żvdvyj 'żwawy, żywy”, br. źvdvy 'pełen wer- 
wy, żwawy, ruchliwy; ożywiony, głośny; 
szybki. Psł. dial. *Żbvave, pierwotne zna- 
czenie i pochodzenie niepewne. Część zna- 
czeń (p. daw. 'gryzący, kąśliwy, wyszcze- 
kany”, gł. żujący, gryzący”, cz. 'gadatliwy, 
szczebiotliwy”) wskazuje na zachsł. *Żovava 
*żujący, gryzący” (wtórnie 'paplający, gadat- 
liwy”), przym. z przyr. *-ave od psł. *Żbvati 
*Żuć, przeżuwać (zob. żuć); inne znaczenia 
sugerują wschsł. (i polskie) *Żbvave "pełen 
życia, werwy, ruchliwy, zwinny, szybki” 
w przypuszczalnym związku z psł. *żiti, 
*żivg 'żyć” (zob. żyć), przy czym dziwi jed- 
nak iloczas rdzennego *-»- < *f. 

żwir od XVIII w. (u Lindego zwir) 'okruchy 
skał, kruszywo”. Por. br. Żvir 'gruboziarni- 
sty piasek”, r. dial. zach. (w gwarach na 
Litwie i Łotwie) Żvir 'ts.. Zapożyczenie z lit. 
Żvjras *żwir. Mało prawdopodobny zwią- 
zek z bliskoznacznymi słow. wyrazami, 
jak r. dresva żwir, drobne kamienie”, dial. 
żerst(vja | Żestva I gerst(v)d I dverst(v)a 
/ dresva / drezva *żwir', ukr. żorstva (dial. 
żerstva) 'ts., ch./s. dial. zyrsta / zyfst rodzaj 
kruchego kamienia używanego w garncar- 
stwie jako domieszka do gliny”, "warstwa 
twardego kamienia”, 'rodzaj rudy”. 

życie od XV w., stp. 'zachowanie, postępowa- 
nie. Ogsł.: cz. Żiti, r. Żite, scs. Żitije. Psł. 
*Żitvje życie, rzecz. abstr. z przyr. *-vje 
od imiesłowu biernego *Żit» (por. p. przed- 
rostkowe przeżyty, użyty, zżyty) od psł. czas. 
*Żiti (zob. żyć). 

życzyć od XV w. 'pragnąć, chcieć czegoś dla 

kogoś lub dla siebie”, "wyrażać uczucia przy- 

jazne, życzliwe, składać powinszowania, stp. 


żyć 
'udzielić, dać, użyczyć”, wyrażać uczucia 
przyjazne, życzliwe lub nieprzyjazne, nie- 
życzliwe”, daw. od XVI w. 'sprzyjać, udzie- 
lać, użyczać”; z przedr. zażyczyć. Zachsł.: dł. 
ŻYCYS, gł. żićić, cz. dial. Żiciti, słc. żićit 'sprzy- 
jać, służyć; życzyć, pragnąć” (z polskiego 
przejęte do wschsł., np. strus. zyciti). Zachsł. 
*Żitoćiti wtórnie utworzone jako postać bez- 
przedrostkowa od zachsł. *pożitećiti 'dać ko- 
muś coś do używania, przekazać do korzy- 
stania, p. pożyczyć, w którym po- interpre- 
towano jako przedr. czasownikowy, podczas 
gdy należy on do podstawy słowotwórczej 
tego czas. (o pochodzeniu zob. pożyczyć, po- 
żytek). — Od tego życzliwy — życzliwość. 
Zob. użyczyć. 

żyć żyję (stp. żywę / Żywię) od XIV w. 'być 
żywym, istnieć; wieść życie, pędzić żywot”, 
w stp. też 'przebywać gdzieś”, wyjątkowo 
*biesiadować, ucztować; z przedr. dożyć, 
odżyć, ożyć, pożyć (> spożyć), przeżyć, użyć 
(> zużyć), wyżyć, zażyć, zżyć się; wielokr. 
-żywać: z przedr. dożywać, odżywać, oży- 
wać, przeżywać, spożywać, używać (— zuży- 
wać), wyżywać się, zażywać, zżywać się. 
Ogsł.: cz. Żit, żiji (stcz. Żiti, Żivu), r. Żit, Żivi, 
scs. Ziti, Żivg (w pozostałych językach płdsł. 
wyrazy sprowadzające się do pokrewnego 
*żiveti, np. bg. żiveja żyję, ch./s. żfvjeti 
"żyć; mieszkać”). Psł. *żiti, *Żivg żyć”, po- 
krewne z lit. gyti, gyju goić się; zdrowieć”, 
gyvuoti żyć, łot. dzit 'goić się, stpr. giwa 
*żyje”, łac. vivo, vivere 'żyć, gr. biomai 'ży- 
ję, bióć 'ts., stind. jfvati *żyje”, wszystkie od 
pie. *g'ei- żyć”. Zob. życie, żyto, żywy, żyzny. 

żyd od XIV w. Ogsł. *żid». zapożyczenie ze 
stwł. giudio żyd”, co z łac. iudaeus (gdzie 
z gr. Iudaios, przejętego z hebr. jhudah). Co 
do słow. *i w miejsce łac., rom. u zob. krzyż. 

żyła od XV w. "naczynie krwionośne”, stp. też 
*ścięgno”, 'struna głosowa, 'rdzeń kręgo- 
wy”, 'kark”; zdr. żyłka. Ogsł.: cz. Żiła, r. Żila, 
scs. Żila. Psł. *żila [< *gila] 'żyła, ścięgno”, 
bliski odpowiednik w bałt.: lit. gysła 'żyła, 
łot. dzisla 'ts.. Wyraz bałt. sprowadza się do 
prapostaci *ge"isla, wyraz słow. kontynuuje 
zapewne prapostać *ge'ila; w innych ję- 
zykach ie. kontynuowana jest prapostać 
*g:ki(sjlo- (por. orm. jil ścięgno, powróz', 
łac. filum 'nić, przędza, struna”). Od pie. 


759 żywić 


*gikęj- | *giki- nić, ścięgno, żyła” (por. np. 
lit. gija "nić”). — Od tego żylny (> dożylny); 
żylasty; żylak; żyłować (się). 

żyto od XIV w. 'roślina zbożowa Secale ce- 
reale, jej ziarno”, stp. 'zboże”, 'owoc, plon, 
płody ziemi”, 'to, co do życia służy, wyży- 
wienie, utrzymanie, daw. 'płód ziemi do 
utrzymania życia służący, dial. zwykle 
'Secale cereale”, też 'żyto ozime', 'zboże”, 
"pszenica, kasz. żeto 'żyto”. Ogsł.: cz. Żito 
*żyto”, daw. żito / żito też 'zboże”, dial. 'ży- 
to”, 'pszenica', 'zboże”, strus. Żito 'żywność, 
pożywienie, 'płody, plon, 'ziarno zboża, 
żita mn 'pole obsiane zbożem”, 'bogactwo, 
majętność”, r. dial. żfło "wszystkie rośliny 
zbożowe, zboże; ziarno; zboże nie wymłó- 
cone; kłosy; zboże jare; ziarno przeznaczo- 
ne na siew”, 'żyto (jare lub ozime)”, 'pszeni- 
ca, jęczmień, 'owies', 'potrawa z jęczmienia 
i grochu lub bobu”, *krupy jęczmienne, scs. 
żito 'zboże; plon”, ch./s. Żito 'zboże; ziarno”, 
dial. też 'pszenica, 'żyto”, proso”, 'miesza- 
ny zasiew żyta i pszenicy”, kukurydza”. Psł. 
*Żito 'to, co daje życie, co służy do życia, do 
utrzymania życia, pożywienie” (por. pokrew- 
ne stpr. geits m 'chleb', cymr. bwyd 'jedze- 
nie”) > 'rośliny zbożowe, zboże, ziarno tych 
roślin używane do przyrządzania pożywie- 
nia, skonkretyzowana nazwa czynności od 
psł. *żiti *żyć” (zob. żyć), z przyr. *-to. W po- 
szczególnych dialektach słow. ze znaczenia 
'rośliny zbożowe, zboże” rozwinęły się węż- 
sze, konkretne znaczenia, wyraz zaczął bo- 
wiem z czasem oznaczać główny lub wy- 
łączny gatunek zboża uprawiany na danym 
terenie (lub jego ozimą bądź jarą odmianę). 
Na obszarze polskim upowszechniło się 
wtórne znaczenie 'roślina zbożowa Secale 
cereale, jej ziarno” (na poszczególnych tere- 
nach polskich wyraz zaczął oznaczać ozimą 
odmianę tego zboża lub inne zboże, pszeni- 
cę), wypierając stopniowo wcześniejszą na- 
zwę reż 'żyto”, zachowaną jeszcze w niektó- 
rych gwarach (zob. rżysko). 

żywić od XIV w. 'dostarczać pokarmu po- 
trzebnego do życia, karmić”, stp. też 'obda- 
rzać życiem, siłą życiodajną, podtrzymywać 
życie, przywracać życie”, 'pozostawiać przy 
życiu; z przedr. odżywić, ożywić, pożywić, 
wyżywić; wielokr. -żywiać: z przedr. odży- 


żywioł 


wiać, ożywiać, pożywiać. Ogsł.: cz. Żivit 'od- 
żywiać, karmić; utrzymywać; ożywiać, roz- 
budzać, pobudzać”, strus. od XI w. Żiviti 
*obdarzać życiem; zdobywać środki do 
życia, później też 'goić, r. Żivit 'obdarzać 
życiem, siłą, scs. Żiviti, Żivlję 'ożywiać, 
pozwalać żyć”, słwń. żiviti "karmić, utrzy- 
mywać”. Psł. *Żiviti, *Żivg 'obdarzać życiem, 
podtrzymywać życie, dostarczać pożywie- 
nia, karmić, żywić”, czas. odprzym. od psł. 
*żive żywy” (zob. żywy). Pierwotne zna- 
czenie czynić żywym”. — Od tego żywiciel 
—  żywicielka; od czas. przedrostkowych 
odżywka, pożywka. 

żywioł od XV w. 'siła przyrody i jej prze- 
jaw” strefa, krąg zainteresowań, zamiło- 
wań, 'ludzie tworzący pewne zbiorowisko; 
element", 'składnik, element treści, pierwia- 
stek”, stp. 'wg pojęć starożytnych i śred- 
niowiecznych jeden z czterech elementów, 
z których miał się składać człowiek i wszyst- 
ko, co żyje, daw. XV-XVI w. 'istota żywa, 
żyjąca, stworzenie (tylko o zwierzętach)”, 
XV-XVII w. i dziś dial. "pożywienie, po- 
karm. Por. cz. Żivel, -vlu *żywioł; składnik, 
element", słc. Żivel, -vlu 'ts.. Zachsł. *Żivelo 
*żywa istota, stworzenie, to, co żyje”, od psł. 
*żive żywy” (zob. żywy), z rzadkim przyr. 
*-ele (por. np. dzięcioł, kwiczoł). 

żywność ż od XVI w. 'to, czym się żywi 
człowiek lub zwierzę, pokarm, pożywienie, 
produkty spożywcze, prowiant”, przest. 'ży- 
wienie, odżywianie, karmienie”, dial. też 
"posiadłość. Ogsł.: cz. Żivnost "rzemiosło, 
zawód, fach; małe przedsiębiorstwo”, r. żiv- 
nost 'drób, ptactwo domowe”, słwń. Żivnost 
*witalność, żywotność. Słow. *Żivvnostv, 
rzecz. abstr. z przyr. *-oste od przym. 
*Żivvne (por. p. przest. żywny 'pożywny, po- 
silny, posilający”, "prawdziwy, szczery”, stp. 
XV w. dusza żywna 'istota żywa, żyjąca”, cz. 
Żivny 'pożywny, odżywczy”), utworzonego 
od psł. *Żiviti 'obdarzać życiem, podtrzy- 
mywać życie, dostarczać pożywienia, kar- 
mić, żywić” (zob. żywić). 

żywot od XIV w. *życie, istnienie, stp. też 
*sposób życia, zachowanie się, postępowa- 
nie, obyczaje”, "wyżywienie, pokarm”, 'opis 
życia, biografia, życiorys” (dziś przest.), 


760 


żyzny 
daw. od XIV w. także 'ciało, jego części”, 
dial. 'brzuch, łono”. Ogsł.: cz. Żivot "życie, 
*żwawość, energia, 'utrzymanie, 'pobyt, 
*żywa istota”, dial. 'brzuch, żołądek”, r. Żivót 
*brzuch”, przest. *życie”, dial. "mienie, bogac- 
two, bydło”, scs. Żivote 'życie; pożywienie; 
zwierzę”. Psł. *ivota 'życie; część tułowia po- 
niżej klatki piersiowej, brzuch”, rzecz. abstr. 
(wtórnie skonkretyzowany) z przyr. *-oto 
od psł. *Żive 'żywy” (zob. żywy). — Od tego 
żywotny 'mający duży zasób sił biologicz- 
nych, energiczny, aktywny”, 'dający życie, 
potrzebny do życia, życiodajny” (w XVI w. 
żywotny / żywotni 'ożywiający, ożywczy, ży- 
ciodajny”, *żywy, żyjący”) —> żywotność; do- 
żywocie, dożywotni, dożywotność. 
żywy od XIV w. Ogsł.: cz. Żiwy, r. Żivój, scs. 
Żivw. Psł. *Żive [< *givo-] żywy”, dokładne 
odpowiedniki: lit. gyvas 'żywy; żwawy, ruch- 
liwy”, łot. dzivs *żywy”, łac. vivus 'ts., stind. 
jiva- 'ts.. Kontynuuje pie. *g'iu-o- żywy”, 
będące derywatem z przyr. *-u0- od pie. pier- 
wiastka *g'ei- żyć” (na którym oparty jest 
czas. żyć, zob.). — Od tego żywiec 'zwierzę, 
zwierzęta przeznaczone na rzeź”, *żywa ryb- 
ka, służąca jako przynęta”, przest. 'żywa, ży- 
jąca istota” (żywcem 'w stanie żywym, jako 
żywego”), w stp. XV w. nazwy roślin, np. 
*żonkil zwyczajny, Sanicula europaea; ży- 
wica "wydzielina komórek roślin, zwłaszcza 
drzew iglastych” (dial. też 'sok drzew”) — ży- 
wiczny; żywość. Zob. żywić, żywioł, żywot. 
żyzny od XV w. 'urodzajny, płodny (o gle- 
bie, gruncie)”, zawierający składniki odżyw- 
cze konieczne dla życia zwierząt, roślin”, 
stp. od XVI w., dziś przest. i dial. 'obfity, 
bogaty (o plonie)”, 'pożywny, posilny, sycą- 
cy. Płnsł.: cz. przest. Żizny / Żizni 'urodzaj- 
ny, płodny”, ukr. Żyznyj 'życiowy, żywotny; 
urodzajny”, ale por. też scs. Żiznone 'życio- 
dajny, ożywczy”, bg. Żiznen życiowy, ży- 
wotny; pełen radości życia. Psł. *Żizne 
*płodny, urodzajny, obfity; istotny dla utrzy- 
mania życia, żywotny”, przym. od rzecz. psł. 
*Żizno ż życie” (por. stp. żyżń 'urodzajność, 
żyzność, r. Żizn” 'życie, scs. Żizn Życie) 
utworzonego od psł. *Żiti *żyć” (zob. żyć) za 
pomocą przyr. *-znb (co do budowy por. np. 
p. przyjazny obok przyjaźń). 


Indeks wyrazów polskich 


A 

A! 

aa! — A! 

abcas —> OBCAS 
ABECADŁO 

aberszar — OBSZAR 
abiecadło —> ABECADŁO 
abo —> ALBO, ALBOWIEM 
aboim —> ALBOWIEM 
abowiem — ALBOWIEM 
abszar —> OBSZAR 

ABY 

ACH! 

ACZ —> ACZKOLWIEK 
ACZKOLWIEK 

aczkolwie — ACZKOLWIEK 
aczkoli —> ACZKOLWIEK 
aftka  HAFTKA 
aftować —> HAFTOWAĆ 
ALBO 

ALBOWIEM 

ALE 

alibo — ALBO 

ali > ALBO 

aliści —> ALBO 

ancuch — ŁAŃCUCH 
ANI 

aniż(e) —> ANI 

aniżeli — ANI 

aniżli — ANI 

anielski — ANIOŁ 
ANIOŁ 

aniołek — ANIOŁ 

ANO 

armider — HARMIDER 
asło — HASŁO 

astrych —> STRYCH 

AŻ 

aże » AŻ 

ażeby — ABY, AŻ 


BA! 

BABA 

babcia — BABA 

babi — BABA 

babieć — BABA 
babina —> BABA 
babiniec —> BABA 
babka — BABA 
BABRAĆ 

babski — BABA 
babsko — BABA 
babsztyl — BABA 
babula — BABA 
babunia — BABA 
babusia — BABA 
baczność — BACZYĆ 
baczny —> BACZYĆ 
BACZYĆ 

BAĆ SIĘ 

badacz — BADAĆ 
BADAĆ 

badanie — BADAĆ 
badawczy —> BADAĆ 
badel —> BADYL 
BADYL 

bagienny — BAGNO 
bagnisty — BAGNO 
BAGNO 

BAJAĆ 

bajda —> BAJAĆ 
bajdura — BAJAĆ 
bajdurzyć — BAJAĆ 
BAJKA 

bajor — BAJORO 
bajorko — BAJORO 
BAJORO 

BAŁAGAN 
bałaganiarski > BAŁAGAN 
bałaganiarstwo —> BAŁAGAN 
bałaganiarz — BAŁAGAN 


Wyrazy hasłowe pisane są kapitalikami 


bałaganić BAŁAGAN 
BAŁAMUCIĆ 

bałamant — BAŁAMUCIĆ 
bałamunt — BAŁAMUCIĆ 
bałamut —> BAŁAMUCIĆ 
bałamutny — BAŁAMUCIĆ 
BAŁWAN 

BANIA 

bania — BAJORO 

bańka —> BANIA 

banior —> BAJORO 
BARAN 

baranek — BARAN 
barczysty — BARK 
BARĆ 

BARDZO 

BARK 

barłogo — BARŁÓG 
barłożyć —> BARŁÓG 
BARŁÓG 

BARSZCZ 

bartnictwo —> BARĆ 
bartnik — BARĆ 
bartny — BARĆ 

BARWA 

barwić — BARWA 
barwnik > BARWA 
barwny — BARWA 

bary — BARK 

barzo — BARDZO 
barzy — BARDZO 

BAŚŃ 

BAT 

BATOG 

batożyć — BATOG 
batuk —> BATOG 
baumwol —> BAWEŁNA 
BAWEŁNA 

BAWIĆ 

BAWÓŁ 


Indeks wyrazów polskich 


BAZGRAĆ 

bazgrała  BAZGRAĆ 
bazgroły —> BAZGRAĆ 
BAZIA 

BAŻANT 

BĄBEL 

bączek BĄK 

BĄDŹ I 

BĄDŹ II 

BĄK 

BĄKAĆ 

bąknąć + BĄKAĆ 
bechtać — PODBECHTAĆ 
BECZEĆ 

BECZKA 

beczułka —> BECZKA 
BEDNARZ 

bektać —, PODBECHTAĆ 
bełkać — BEŁKOTAĆ 
bełknienie  BEŁKOTAĆ 
bełkot — BEŁKOTAĆ 
BEŁKOTAĆ 

bełkotliwy — BEŁKOTAĆ 
bełt — BEŁTAĆ 

BEŁTAĆ 

berła — BERŁO 

BERŁO 

BEZ 

bezcenny — CENA 
BEZCZELNY 

BEZCZEŚCIĆ 

bezcześć — BEZCZEŚCIĆ 
bezdomny — DOM 
bezeceństwo — BEZECNY 
bezecnica — BEZECNY 
bezecnik — BEZECNY 
BEZECNY 

bez nadziei — NADZIEJA 
beznadzieja — NADZIEJA 
beznadziejny —> NADZIEJA 
bezpieczeństwo —> BEZPIECZNY 
BEZPIECZNY 

bezwładny — wŁADAĆ 
BĘBEN 

bębnać — BĘBEN 

bębnić —> BĘBEN 

będąc — BĘDĘ 

będący — BĘDĘ 

BĘDĘ 

bękać — BĄKAĆ 

biada — BIEDA 

BIADAĆ 

biadolić — BIADAĆ 
białaczka — BIAŁY 


762 


białawy — BIAŁY 
białko — BIAŁY 

białość — BIAŁY 

BIAŁY 

BICZ 

biczować — Bicz 
biczownik — Bicz 
biczysko — BICZ 

BIĆ 

BIEC 

BIEDA 

biedactwo — BIEDA 
biedak — BIEDA 

biedny — BIEDA 
biedota —> BIEDA 
biedować — BIEDA 
BIEDRONKA 

BIEDZIĆ SIĘ 

biedzić się > BIEDA 
bieg —> BIEC 

biegacz —> BIEC 

biegać — BIEC 

biegły — BIEC 

biegnąć — BIEC 

BIEGUN 

biegunka —> BIEGUN 
biel — BIAŁY, BŁONIE 
bieleć —> BIAŁY 

bielić BIAŁY 

bielidło — BIAŁY 

bielik * BIAŁY 

bielinek — BIAŁY 
BIELIZNA 

bieliźniany — BIELIZNA 
bieliźniarka — BIELIZNA 
bieliźniarstwo — BIELIZNA 
BIELMO 

bieluń — BIAŁY 

bierny —> BRAĆ II 
BIERZMOWAĆ 
bierzmowanie — BIERZMOWAĆ 
bierzwnować — BIERZMOWAĆ 
BIES 

BIESIADA 

biesiadnik —> BIESIADA 
biesiadny —> BIESIADA 
biesiadować —> BIESIADA 
biesić — BIES 

bieżący — BIEŻEĆ 
BIEŻEĆ 

bieżnia — BIEŻEĆ 
bieżnik — BIEŻEĆ 
bieżyć —> BIEŻEĆ 
BIODRO 


ba | bł 


biodrowy — BIODRO 
biodrówka —> BIODRO 
biodrzasty —> BIODRO 
biorca — BRAĆ II 
birzmować — BIERZMOWAĆ 
birzwować —> BIERZMOWAĆ 
bis — BIES 

biskop —> BISKUP 
BISKUP 

bitka — BIĆ 

bitny — Bić 

BITWA 

bity —> Bić 

blach BLACHA 
BLACHA 

blacharstwo — BŁACHA 
blacharz > BŁACHA 
bladość — BLADY 
BLADY 

BLASK 

blaszany — BLACHA 
blednąć — BLADY 
BLISKI 

BLIZNA 

BLIŹNI 

bliźniaczy —> BLIŹNIĘ 
bliźniak —> BLIŹNIĘ 
bliźniec — BLIŹNIĘ 
bliźni  BLIŹNI 

bliżny — BLIŹNI 

bliżyć —> PRZYBLIŻYĆ 
BLIŹNIĘ 

blszczenie — BLASK 
bluć — BLUZGAĆ 

bluda —> MISKA 
BLUSZCZ 

bluszczeć — BLUSZCZ, BLUZGAĆ 
BLUZGAĆ 

bluzgnąć —> BLuszcz 
bluznąć  BLUszcz 
bluzna — BLIZNA 
BLUŹNIĆ 

bluźnierca — BLUŹNIĆ 
bluźnierczy — BŁUŹNIĆ 
bluźnierstwo — BLUŹNIĆ 
bluźny — BLUŹNIĆ 
blwać — BLUZGAĆ 
BŁAGAĆ 

błahostka  BŁAHY 
błahość  BŁAHY 
BŁAHY 

BŁAZEN 

błazenada —> BŁAZEN 
błazeński — BŁAZEN 


Indeks wyrazów polskich 


błazno — BŁAZEN 
błaznować — BŁAZEN 
błaźnić się > BŁAZEN 
BŁĄD 

BŁĄDZIĆ 

błąkać — BŁĄKAĆ SIĘ 
BŁĄKAĆ SIĘ 

błąkanina —> BŁĄKAĆ SIĘ 
błeszka — PCHŁA 
błędzić — BŁĄDZIĆ 
błękać się — BŁĄKAĆ SIĘ 
błękit —> BŁĘKITNY 
BŁĘKITNY 

błogać — BŁAGAĆ 
BŁOGI 

błogo —> BŁOGI 
BŁOGOSŁAWIĆ 

błogość — BŁOGI 
BŁONA 

BŁONIE 

błotko — BŁOTO 
BŁOTO 

błyskać — BŁYSZCZEĆ 
błysnąć — BŁYSZCZEĆ 
BŁYSKAWICA 
błyskawiczny — BŁYSKAWICA 
błyskotać —> BŁYSKOTKA 
BŁYSKOTKA 
błyskotliwy — BŁYSKOTKA 
BŁYSZCZEĆ 

BO 

bob — BÓB 

bobek — BÓB 

bober —> BÓB 

bobik — BÓB 

bobkowy — BÓB 
bobrować — BÓBR 
bobrowisko —> BÓBR 
bobrownia —> BÓBR 
bobrowy — BÓBR 
BOCHENEK 

bochenk — BOCHENEK 
bochnek —> BOCHENEK 
bochniec — BOCHENEK 
BOCIAN 

bociani — BOCIAN 
boczny —> BOK 

boczyć — BOK 

boczyć się —> BOK 
BODAJ 

BODZIEC 

bogacić —> BOGATY 
bogactwo — BOGATY 
bogacz — BOGATY 


763 
BOGATY 
bogdaj — BODAJ 
BOGINI 


boginka — BOGINI 
bogosławić — BŁOGOSŁAWIĆ 
BOHATER 

bohdaj — BODAJ 
BOISKO 

bojać się BAĆ SIĘ 
BOJAŹŃ 

bojem — BOWIEM 
bojewisko — BOISKO 
bojować — BÓJ 
bojowisko — BOISKO 
bojownik —> BÓJ 
bojowy — BÓJ 

BOK 

bolączka — BOLEĆ 11 
BOLEĆ I 

BOLEĆ 11 

bolesny — BOLEŚĆ 
BOLEŚĆ 

borak — BURAK 
borowik — BÓR 
borowina — BÓR 
borowy — BÓR 
borówka — BÓR 
BORSUK 

borukać się — BORYKAĆ SIĘ 
BORYKAĆ SIĘ 

borzyć — BURZYĆ 
boski — BÓG 

BOSY 

botwieć —> BUTWIEĆ 
BOWIEM 

bożec — BÓG 

bożek — BÓG 
bożnica —> BÓŻNICA 
boży — BÓG 

BÓB 

BÓBR 

BÓG 

BÓJ 

bójka — BÓJ 

BÓL 

BÓR 

bóstwo —> BÓG 

BÓŚĆ 

BÓŻNICA 

bractwo — BRAT 
BRAĆ I 

brać II UBRAĆ 
BRAK 

braknąć — BRAK 


bo | br 


brakować — BRAK 
BRAMA 

bramka —> BRAMA 
bramkarski > BRAMA 
bramkarz BRAMA 
bramkowy — BRAMA 
brana — BRAMA 
BRAT 

bratać (się) BRAT 
bratanek — BRAT 
bratanica — BRAT 
bratek — BRAT 
bratni — BRAT 
bratowa —> BRAT 
bratr — BRAT 
BREDNIA 

BREDZIĆ —> BREDNIA 
BREW 

BRNĄĆ 

BROCZYĆ 

BRODA 

brodacz — BRODA 
brodaty — BRODA 
brodawica — BRODAWKA 
brodawiec — BRODAWKA 
BRODAWKA 
brodawnik —> BRODAWKA 
BRODZIĆ 

BROIĆ 

BRONA (1) 

brona (11) BRAMA 
bronatny — BRUNATNY 
BRONIĆ 

BROŃ 

bronować — BRONA 
BRÓD 

brónić — BRONIĆ 
bróń — BROŃ 

BRUD 

brudas — BRUD 
brudny — BRUD 
BRUDZIĆ 

BRUK 

BRUKAĆ 

brukarz — BRUK 
brukować —> BRUK 
brunat — BRUNATNY 
BRUNATNY 

brusić — BRUSZNICA 
brusić — OBRUS 
bruśny —> BRUSZNICA 
BRUSZNICA 

BRUZDA 

bruździć — BRUZDA 


Indeks wyrazów polskich 


brydnia — BREDNIA 
brydzić — BREDZIĆ 
BRYKAĆ 

bryknąć — BRYKAĆ 
BRYŁA 

BRYNDZA 

BRYZGAĆ 

bryz(g)nąć  BRYZGAĆ 
BRZASK 

brzazg —> BRZASK 

BRZEG 

brzemiączko — BRZEMIĘ 
BRZEMIĘ 

brzemienna — BRZEMIĘ 
brzemienność — BRZEMIĘ 
brzemienny — BRZEMIĘ 
brzeskina — BRZOSKWINIA 
brzeszczyć się > BRZASK 
brzezina — BRZOZA 
brzeżdżenie — BRZASK 
brzeżdżyć się —> BRZASK 
brzeżek — BRZEG 
BRZĘCZEĆ 

brzęk — BRZĘCZEĆ 
brzękać — NABRZĘKNĄĆ 
brzęknąć —> BRZĘCZEĆ 
brzmieć — NABRZMIEĆ 
brznieć — BRZMIEĆ 
brzoskiew — BRZOSKWINIA 
brzoskini — BRZOSKWINIA 
brzoskinia > BRZOSKWINIA 
BRZOSKWINIA 

BRZOZA 

brzozowy —> BRZOZA 
brzózka —> BRZOZA 
BRZUCH 

brzuchacz — BRZUCH 
brzuchaty BRZUCH 
brzucho —> BRZUCH 
brzuszny — BRZUCH 
BRZYDKI 

brzydnąć — BRZYDZIĆ SIĘ 
brzydota — BRZYDKI 
BRZYDZIĆ SIĘ 

BRZYTWA 

BUCHAĆ 

buchnąć — BUCHAĆ 
bucić się — BUTA 

BUCZEĆ 

buczyna — BUK 

BUDA 

budka —> BUDA 

budowa —> BUDOWAĆ 
BUDOWAĆ 


764 


BUDOWLA 
budowlany — BUDOWLA 
budownictwo — BUDOWAĆ 
budowniczy — BUDOWAĆ 
budulec —> BUDOWAĆ 
BUDYNEK 

budziciel > BUDZIĆ 
budzik — BUDzZIĆ 
BUDZIĆ 

BUHAJ 

BUJAĆ 

bujak —> BUJAĆ 

bujda — BUJAĆ 
BUJNY 

bujność —> BUJNY 
bujwoł — BAWÓŁ 
BUK 

BUKIEW 

bukowy —> BUK 
bukwa — BUKIEW 
BULGOTAĆ 

bulkotać  BULGOTAĆ 
buła — BUŁKA 
bułarnia — BUŁKA 
BUŁKA 

BUNT 

buntować — BUNT 
buntowanie — BUNT 
buntowniczy — BUNT 
buntownik — BUNT 
BURA 

buraczany — BURAK 
BURAK 

BURCZEĆ 

BURDA 

burg — BRUK 

burk BRUK 

burka — BURA 
burknąć —> BURCZEĆ 
BURY 

BURZA 

burzliwy — BURZA 
BURZYĆ 

BUT 

BUTA 

butny — BUTA 
BUTWIEĆ 

BUZIA 

buziaczek — BUZIA 
buziak — BUZIA 
buźka — BUZIA 

BY 

byczek — BYK 

byczy — BYK 


byczyć się — BYK 
byczysko — BYK 
BYĆ 

bydlak —> BYDŁO 
bydlę BYDŁO 
bydlątko — BYDŁO 
bydlęcy — BYDŁO 
bydlić > BYDŁO 
BYDŁO 

BYK 

byka — BYK 
bykowiec — BYK 
BYLE 

byleby — BYLE 
bylica BYLINA 
BYLINA 

bystrość — BYSTRY 
BYSTRY 

BYT 

bytność — BYT 
bytować — BYT 
bytowanie — BYT 
bytowy — BYT 
BYWAĆ 

bywalczyni — BYWAĆ 
bywalec — BYWAĆ 
bywały —> BYWAĆ 
BZDURA 

bzdurny — BZDURA 
bzdurzyć — BZDURA 
BZIK 

bzikać I — BZIK 
bzikać II > BzYCZEĆ 
bzikować — BZIK 
bzikowaty — BZIK 
BZYCZEĆ 

bzyknąć — BZYCZEĆ 
BŹDZIEĆ 

bździna  BŹDZIEĆ 
bździoch — BŹDZIEĆ 


caca — CACY 
cacać — CACKAĆ 
CACANKA 

cacany — CACKAĆ 
CACKAĆ 

CACKO 

caco — CACKO 
CACY 

cadzić — CEDZIĆ 
calić — OCALIĆ 
caluteńki — CAŁY 
calutki CAŁY 
cał — CAŁY 


br | ca 


Indeks wyrazów polskich 


CAŁKIEM 
całkowity — CAŁKIEM 
całość —> CAŁY 
CAŁOWAĆ 

całus — CAŁOWAĆ 
CAŁY 

CAP 

cap! — CAPAĆ 
CAPAĆ 

capnąć — CAPAĆ 
CAR 

carat — CAR 
carewicz — CAR 
carski > CAR 

caryca — CAR 

cążki —> CĘGI 

cber — CEBER 
CEBER 

cebr — CEBER 
CEBULA 

cebulka —> CEBULA 
CECH 

CECHA 

cechować —> CECHA 
cedzak — CEDZIĆ 
CEDZIĆ 

cedzidło —> CEDZIĆ 
cegielnia — CEGŁA 
cegiełka — CEGŁA 
ceglany — CEGŁA 
ceglasty —> CEGŁA 
CEGŁA 

CEL 

celnik CŁO 

CELNY 

celny —> CŁO 
celować —»> CEL, CELNY 
CENA 

CENIĆ 

cenny — CENA 

CEPY 

CERA 

cerki — CERKIEW 
CERKIEW 

cesarski — CESARZ 
cesarstwo —> CESARZ 
CESARZ 

cesarzowa —> CESARZ 
CeWw —> CEWKA 
CEWKA 

CĘGI 

CĘTKA 

cętkować —> CĘTKA 
cętkowany —> CĘTKA 


765 


cętkowaty —> CĘTKA 
CHABER 

chabrowy —> CHABER 
chać —> CHATA 
CHADZAĆ 

CHAŁUPA 

chałupina — CHAŁUPA 
chałupinka — CHAŁUPA 
chałupnica  CHAŁUPA 
chałupnictwo — CHAŁUPA 
chałupniczy —> CHAŁUPA 
chałupnik —> CHAŁUPA 
CHAM 

chamski CHAM 
chamstwo — CHAM 
CHAPAĆ 

chapnąć —> CHAPAĆ 
charchać — CHARCZEĆ 
CHARCZEĆ 

charkać  CHARCZEĆ 
charkot — CHARCZEĆ 
charkotać — CHARCZEĆ 
charlać — CHERLAĆ 
charłak —> CHERLAĆ 
charmider —> HARMIDER 
CHART 

CHASZCZE 

CHATA 

chatka —> CHATA 

CHCIEĆ 

chciewać się — CHCIEĆ 
chciwiec — CHCIwY 
chciwość —> CHCIWY 
CHCIWY 

chechotać —> CHICHOTAĆ 
chełbać —> CHLUBIĆ SIĘ 
chełbić — CHLUBIĆ SIĘ 
chełbotać — CHLUBIĆ SIĘ 
chełpać — CHEŁPIĆ SIĘ 
CHEŁPIĆ SIĘ 

chełpliwość —> CHEŁPIĆ SIĘ 
chełpliwy — CHEŁPIĆ SIĘ 
CHERLAĆ 

cherlak —> CHERLAĆ 
cherlawy — CHERLAĆ 
CHĘĆ 

CHĘDOGI 

chędożyć —> CHĘDOGI 
chętka — CHĘĆ 

chętny — CHĘĆ 

chichać — CHICHOTAĆ 
chichot — CHICHOTAĆ 
CHICHOTAĆ 

chichy — CHICHOTAĆ 


ca | ch 


CHLAĆ 

CHLAPAĆ 

chlapnąć * CHLAPAĆ 
chlasnąć — CHLASTAĆ 
CHLASTAĆ 

CHLEB 

chlebek + CHLEB 
chlebotać — KOLEBAĆ 
chlebowy — CHLEB 
CHLEW 

chlewik  cHLEw 
CHLIPAĆ 

chluba — CHLUBIĆ SIĘ 
chlubny — CHLUBIĆ SIĘ 
CHLUBIĆ SIĘ 

chludzić — NIECHLUJNY 
CHLUPAĆ 

chlupnąć — CHLUPAĆ 
chlupot — CHLUPAĆ 
chlupotać —> CHLUPAĆ 
chlusnąć — CHLUSTAĆ 
CHLUSTAĆ 

chlustanie — CHLUSTAĆ 
chłanąć —> CHŁONĄĆ 
chłapać — CHLAPAĆ 
chłapnąć — CHLAPAĆ 
CHŁEPTAĆ 

chłodek — CHŁÓD 
chłodnąć — CHŁODZIĆ 
chłodny — CHŁÓD 
CHŁODZIĆ 

CHŁONĄĆ 

chłonić + CHŁONĄĆ 
CHŁOP 

chłopaczek — CHŁOP 
chłopak — CHŁOP 
chłopczyk —> CHŁOP 
CHŁOPIEC 

chłopię CHŁOP 
chłopisko — CHŁOP 
chłopski — CHŁOP 
chłopstwo — CHŁOP 
chłosta — CHŁOSTAĆ 
CHŁOSTAĆ 

chłościć — CHŁOSTAĆ 
CHŁÓD 

chłuba —> CHLUBIĆ SIĘ 
chłubić się > CHLUBIĆ SIĘ 
chłubny — CHLUBIĆ SIĘ 
CHMARA 

CHMIEL 

chmielowy — CHMIEL 
CHMURA 

chmurnieć — CHMURA 


Indeks wyrazów polskich 


chmurny — CHMURA 
chmurzyć — CHMURA 
chochać — KOCHAĆ 
CHOCHLIK 

CHOCHOŁ 

chochołek —> CHOCHOŁ 
chocia  CcHoć 

chociaj — cHoć 
chociaż —> CHOĆ 
chocieć — CHCIEĆ 
CHOĆ 

CHODZIĆ 

CHOINA 

choja — CHOINA 
chojak — CHOINA 
chojka — CHOINA 
chojna —> CHOINA 
cholebać — KOLEBAĆ 
CHOLEWA 

cholewka — CHOLEWA 
chomąt — CHOMĄTO 
CHOMĄTO 

chomiek — CHOMIK 
CHOMIK 

chopić się + CHAPAĆ 
CHORĄGIEW 

chorąży — CHORĄGIEW 
CHOROBA 

chorobliwy — CHOROBA 
chorobowy —> CHOROBA 
CHOROWAĆ 

CHORY 

CHOWAĆ 

CHÓD 

CHRABĄSZCZ 

chramiać —> CHROMAĆ 
chrap — CHRAPKA 
chrapa —> CHRAPAĆ 
CHRAPAĆ 

CHRAPKA 

chrąska — CHRZĄSTKA 
chrąst > CHRZĄSZCZ 
chrąszcz —> CHRZĄSTKA 
chręścić —> CHRZĘŚCIĆ 
chrobaczek — ROBAK 
chrobak — ROBAK 
chrobot — CHROBOTAĆ 
CHROBOTAĆ 
chrobotnąć — CHROBOTAĆ 
chrom — CHROMY 
chromać —> CHROMY 
chromiać — CHROMY 
CHROMY 

CHRONIĆ 


766 


CHROPAWY 

chropowaty — CHROPAWY 

chrost —> CHRUST 

chrup — CHRUPAĆ 

CHRUPAĆ 

chrupaty — CHROPAWY 

CHRUST 

CHRYPIEĆ 

chrypka — CHRYPIEĆ 

chrypnąć — CHRYPIEĆ 

CHRZAN 

CHRZĄKAĆ 

chrząknąć — CHRZĄKAĆ 

chrząsłka + CHRZĄSTKA 

CHRZĄSTKA 

chrząs(t)nąć — CHRZĘŚCIĆ 

CHRZĄSZCZ 

chrzbiet — GRZBIET 

chrzciciel — CHRZCIĆ 

CHRZCIĆ 

chrzcielnica  CHRzcIć 

chrzciny — CHRzcić 

chrzebiet —> GRZBIET 

chrzebt — GRZBIET 

CHRZEST 

chrzestny — CHRZEST 

chrześniaczka —> CHRZEST 

chrześniak — CHRZEST 

CHRZEŚCIJANIN 

chrześcijanka —> CHRZEŚCIJA- 
NIN 

chrześcijański — CHRZEŚCIJA- 
NIN 

chrześcijaństwo — CHRZEŚCI- 
JANIN 

chrzęsłka —> CHRZĄSTKA 

chrzęst — CHRZĘŚCIĆ 

chrzęs(t)nąć — CHRZĘŚCIĆ 

CHRZĘŚCIĆ 

chrzybiet —> GRZBIET 

chrzypieć — CHRYPIEĆ 

chrzypt —> GRZBIET 

chtóry — KTÓRY 

chuch — CHUCHAĆ 

CHUCHAĆ 

chucherkowaty —> CHUCHRO 

chuchnąć —> CHUCHAĆ 

CHUCHRO 

chuchrowaty —> CHUCHRO 

CHUĆ 

CHUDERLAWY 

chudeusz —> CHUDY 

chudnąć —> CHUDY 

chudorlawy — CHUDERLAWY 


ch | ch 


CHUDY 
chudzielec > CHUDY 
chudzina —> CHUDY 
CHUSTA 

chusteczka —> CHUSTA 
chustka —> CHUSTA 
chwacki — CHWAT 
chwalba —> CHWALIĆ 
chwalebny — cHwALIĆć 
CHWALIĆ 

CHWAŁA 

chwarstać —> CHASZCZE 
chwarstanie — CHASZCZE 
CHWAST 

CHWAT 

chwatać —> CHWAT 
chwatać —> CHWYTAĆ 
CHWIAĆ 

chwieja — CHwIAĆ 
chwiejny — CcHwIAĆ 
CHWILA 

chwilka % CHwILA 
chwilowo — CHWILA 
chwilowy — CHWILA 
chwojka — CHOINA 
chworta —> FURTA 
chwortka —> FURTA 
chwostać — CHŁOSTAĆ 
chwycić —> CHWYTAĆ 
chwyt —> CHWYTAĆ 
chwytacz — CHWYTAĆ 
CHWYTAĆ 

chwytak — CHwYTAĆ 
chwytliwy — CHwYTAĆ 
chwytny —> CHWYTAĆ 
CHYBA 

CHYBAĆ 

CHYBIĆ 

chybiać — CHYBIĆ 
CHYBKI 

chybkość — CHYBKI 
chybnąć —> CHYBAĆ 
chybot —> CHYBAĆ 
chybotać — CHYBAĆ 
chybotliwość — CHYBAĆ 
chybotliwy — CHYBAĆ 
chychać —> CHICHOTAĆ 
chychot —> CHICHOTAĆ 
chychotać —> CHICHOTAĆ 
chychotanie — CHICHOTAĆ 
chycić się + CHWYTAĆ 
chylać — CHYLIĆ 
chylcem — CHYLIĆ 
CHYLIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


chyłem — CHYLIĆ 
chyłkiem — CHYLIĆ 
chycić — CHWYTAĆ 
chynąć — CHYBAĆ 
chynąć się — CHYLIĆ 
chytać — CHWYTAĆ 
chytrość — CHYTRY 
chytrus — CHYTRY 
CHYTRY 

chytrzy — CHYTRY 
chytrzyć — CHYTRY 
chyże — CcHYŻY 
CHYŻY 

CHYŹ 

CIACHAĆ 

ciachnąć —> CIACHAĆ 
ciaćko — CACKO 
ciaćkać się > CACKAĆ 
CIAŁO 

ciałko —> CIAŁO 
CIAMAJDA 

CIAMKAĆ 

CIAPA 

CIAPAĆ 

CIAPKA 

CIARKI 

ciasnota —> CIASNY 
CIASNY 

ciastkarnia — CIASTO 
ciastko — CIASTO 
CIASTO 

ciaśnina —> CIASNY 
CIĄĆ 

ciądzać — CIĄŻA 
ciąg —> CIĄGAĆ 
CIĄGAĆ 

ciągle —> CIĄGAĆ 
ciągliwy —> CIĄGAĆ 
ciągłość — CIĄGAĆ 
ciągły —> CIĄGAĆ 
ciągnąć — CIĄGAĆ 
CIĄŻA 

ciążać — CIĄŻYĆ 
CIĄŻYĆ 

cichnąć —> CICHY 
cichość — CICHY 
CICHY 

CIEC 

ciecierza —> CIETRZEW 
cieciora — CIETRZEW 
cieciorka — CIETRZEW 
cieciorza —> CIETRZEW 
CIECZ 

ciećwierz —> CIETRZEW 


767 


CIEK 

ciekać —> CIEC 
ciekaw — CIEKAWY 
cieknąć — CIEC 
ciekawić —> CIEKAWY 
ciekawostka — CIEKAWY 
ciekawość — CIEKAWY 
ciekawski — CIEKAWY 
CIEKAWY 

ciekły —» CIEC 

cielak — CIELĘ 
cielątko — CIELĘ 
CIELESNY 

cielestni — CIELESNY 
cielestny — CIELESNY 
CIELĘ 

cielęcina — CIELĘ 
cielęcy —> CIELĘ 
CIELIĆ SIĘ 

cielisty — CIAŁO 
cielna —> CIELIĆ SIĘ 
ciemiączko —> CIEMIĘ 
CIEMIĘ 

CIEMIĘGA 

ciemiężca — CIEMIĘŻYĆ 
CIEMIĘŻYĆ 

ciemnić — CIEMNY 
ciemnieć —> CIEMNY 
ciemność — CIEMNY 
ciemnota — CIEMNY 
CIEMNY 

CIENKI 

cienkość — CIENKI 
CIEŃ 

cienić —> CIEŃ 
cieniować —> CIEŃ 
cieplica —> CIEPŁY 
cieplić —> CIEPŁY 
ciepło — CIEPŁY 
ciepłota —> CIEPŁY 
CIEPŁY 

cierniowy — CIERŃ 
ciernina —> TARNINA 
ciernisty — CIERŃ 
CIERŃ 

CIERPIEĆ 

CIERPKI 

cierpkość — CIERPKI 
cierpliwość — CIERPLIWY 
CIERPLIWY 

CIERPNĄĆ 

ciesać —> CIOSAĆ 
CIESZYĆ 

cieść — TEŚĆ 


ch | ck 


CIEŚLA 

cieśnina — CIASNY 
cieśnić —> ŚCIEŚNIĆ 
CIETRZEW 

cietwierz —> CIETRZEW 
CIĘCIWA 

cięga — CIĄGAĆ 

cięgi — CIĄGAĆ 

cięty CIĄĆ 

ciężać — CIĄŻYĆ 
CIĘŻAR 

ciężarek — CIĘŻAR 
ciężarna —> CIĘŻAR 
ciężarny — CIĘŻAR 
ciężarowiec — CIĘŻAR 
ciężarowy — CIĘŻAR 
ciężarówka —> CIĘŻAR 
ciężek —> CIĘŻKI 
CIĘŻKI 

ciężyć — CIĄŻYĆ 
CIOŁEK 

CIOS 

CIOSAĆ 

ciota — CIOTKA 
CIOTKA 

cipać — ĆPAĆ, DOWCIP 
cirń —> CIERŃ 

cirpieć —> CIERPIEĆ 
cirpki — CIERPIEĆ 
cirpliwy — CIERPLIWY 
cirpnąć —> CIERPLIWY 
cirzpieć —> CIERPIEĆ 
cirzpki — CIERPIEĆ 
CIS 

cisawy — CIS 

CISKAĆ 

cisnąć —> CISKAĆ 
CISZA 

ciszać — CISZYĆ 
ciszczba —> CIŻBA 
CISZYĆ 

ciułacz —> CIUŁAĆ 
CIUŁAĆ 

ciułać się > CIUŁAĆ 
CIUPAĆ 

CIURA 

ciurczeć —> CIURKAĆ 
CIURKAĆ 

ciurkiem > CIURKAĆ 
CIŻBA 

ciżdżba —> CIŻBA 
ciżemka — CIŻMA 
CIŻMA 

ckliwość — CKLIWY 


Indeks wyrazów polskich 


CKLIWY 
cknąć — CKLIWY, TĘSKNIĆ 
cknić — CKLIWY 

ckny — TĘSKNY 

clić — CŁO 

cliwo — CKLIWY 

cliwość — CKLIWY 

CŁO 

cmentarny — CMENTARZ 
CMENTARZ 

cmentarzysko —> CMENTARZ 
CMOKAĆ 

cmoknąć —> CMOKAĆ 
cmyntarz —> CMENTARZ 
cmynterz — CMENTARZ 
cnąć — CKLIWY, TĘSKNIĆ 
cnić — TĘSKNIĆ 

CNOTA 

cnotliwość — CNOTA 
cnotliwy —> CNOTA 

CNY 

co 

codziennie — CODZIENNY 
codzienność — CODZIENNY 
CODZIENNY 

COFAĆ 

cofnąć —> COFAĆ 

cokole — COKOLWIEK 
cokolwie —> COKOLWIEK 
COKOLWIEK 

cora — CÓRKA 

CORAZ 

CoŚ —> co 

coż — co 

córeczka — CÓRKA 
córeńka — CÓRKA 
CÓRKA 

córuchna — CÓRKA 
córunia —> CÓRKA 

cóż co 

CSO0 —> Co 

csokole * COKOLWIEK 
csokoli —> COKOLWIEK 
csoż —> co 

cucenie —> CUCIĆ 
CUCHNĄĆ 

CUCIĆ 

CUD 

cudacki CUD 
cudactwo — CUD 
cudaczny — CUD 

cudak — CUD 

cudeńko — CUD 

cudnie — CcuD 


768 


cudny —» CUD 

cudo — CUD 
cudotwórca — CUD 
cudować —> CUD 
cudowny — CUD 
cudzołożnica — CUDZY 
cudzołożnik > CUDZY 
cudzołożyć —> CUDZY 
cudzoziemiec — CUDZY 
cudzoziemski — CUDZY 
CUDZY 

CUKIER 

cukierek — CUKIER 
cukiernia — CUKIER 
cukiernica — CUKIER 
cukiernik — CUKIER 
cukrować —> CUKIER 
cukrownia — CUKIER 
cukrowy —> CUKIER 
cukrzyca —> CUKIER 
cukrzyć — CUKIER 
cupać —> CIUPAĆ 
cupnąć —> PRZYCUPNĄĆ 
cwalać — CWAŁ 
CWAŁ 

cwałować — CWAŁ 
CWANY 

cybula — CEBULA 

Cyc —> CYCEK 

CYCEK 

CYKAĆ 

cyl — CEL 

cylować — CEL 
CYRANKA 

cyrki —> CERKIEW 
cyrkiew —> CERKIEW 
cyż — CZYŻ 

CZĄCZ —> CACKO 
czczek —> CACKO 
CZaczo —> CACKO 
CZAD 

CZAIĆ SIĘ 

CZAJKA 

czajniczek —> CZAJNIK 
CZAJNIK 

czakać —> CZEKAĆ 
czaladź — CZELADŹ 
czapeczka — CZAPKA 
CZAPKA 

CZAPLA 

czapnik — CZAPKA 
CZAR 

CZARA 

czarci  CZART 


ck | cz 


czarka — CZARA 
CZARNY 

CZARODZIEJ 
czarodziejka — CZARODZIEJ 
czarodziejnik —> CZARODZIEJ 
czarodziejski > CZARODZIEJ 
CZAROWAĆ 

czarownica —> CZAROWAĆ 
czarownik — CZAROWAĆ 
czarowny —> CZAROWAĆ 
CZART 

czartowski — CZART 
CZAS 

czasochłonny —> CZAS 
czasomierz —> CZAS 
czasopismo —> CZAS 
czasownik — CZAS 
czasowy — CZAS 
CZASZA 

czaszka —> CZASZA 
czaszołka — CZASZA 
czaszuła — CZASZA 
CZATA 

czatować —»> CZATA 
czban — DZBAN 

czber —> CEBER 

czciciel — czcić 

CZCIĆ 

CZCIONKA 

CZCZY 

czeber — CEBER 

czebr —> CEBER 

czebri —> CEBER 
czechrać — CZOCHRAĆ 
CZEGO 

czegodla — DLA 
CZEKAĆ 

czeladnik — CZELADŹ 
czeladny — CZELADŹ 
CZELADŹ 

czeledź — CZELADŹ 
czelność — CZELNY 
CZELNY 

CZELUŚĆ 

CZEMU 

czep —> CZOP 

CZEPEK 

czepiać się > CZEPIĆ 
CZEPIĆ 

CZEPIEC 

czepnąć —> CZEPIĆ 
czepnąć się — CZEPIĆ 
czerak —> CZYRAK 
CZEREDA 


Indeks wyrazów polskich 


CZEREMCHA 
CZEREP 

czerepa —> CZEREP 
CZEREŚNIA 

czernić —> CZARNY 
czernieć —> CZARNY 

czerń —> CZARNY 
CZERPAĆ 

czerpak — CZERPAĆ 
czerstwić — CZERSTWY 
czerstwieć — CZERSTWY 
CZERSTWY 

CZERW 

CZERWIEC I 

CZERWIEC II 

czerwienić (się) > CZERWONY 
czerwienieć — CZERWONY 
czerwiony — CZERWONY 
czerwonak — CZERWONY 
czerwoniec —> CZERWONY 
czerwonka —> CZERWONY 
CZERWONY 

czerwończyk — CZERWONY 
CZESAĆ 

CZESNE 

czesny —> CNY, CZESNE 
czestny — CNY 

częstokroć —> -KROĆ 
czestować —> CZĘSTOWAĆ 
cześny — CNY 

CZEŚĆ 

częstokroć —> CZĘSTY, KROĆ 
częstokrotny —> CZĘSTY 
częstość —> CZĘSTY 
częstota —> CZĘSTY 
częstotliwy — CZĘSTY 
CZĘSTOWAĆ 

CZĘSTY 

częściowy — CZĘŚĆ 

CZĘŚĆ 

CZKAĆ 

czkawka —> CZKAĆ 

czliwo —> CKLIWY 
CZŁAPAĆ 

człeczy —> CZŁEK 

CZŁEK 

CZŁON 

członek — CZŁON 
człowieczeństwo —> CZŁOWIEK 
człowieczy — CZŁOWIEK 
CZŁOWIEK 

czmiel — TRZMIEL 
CZMYCHAĆ 

czmychnąć — CZMYCHAĆ 


769 


czny — CNY 

CZOCHRAĆ 

czołg — CZOŁGAĆ SIĘ 
CZOŁGAĆ SIĘ 

czołkać (się)  CZOŁGAĆ SIĘ 
czołn —> CZÓŁNO 

CZOŁO 

CZOP 

czopek —> CZOP 

czort — CZART 

czosać —> CZESAĆ 

CZOSNEK 

czółenko —> CZÓŁNO 

czółn —> CZÓŁNO 

CZÓŁNO 

czroda — TRZODA 

czrzewa — TRZEWIA 
czrzoda — TRZODA 
czrzonowy —> TRZONOWY 
CZYZOS —> TRZOS 

czsnota — CNOTA 

czsny —»> CNY 

CZSO —> CO 

czsokole — COKOLWIEK 
czsokoli —> COKOLWIEK 
CZSOŻ — Co 

czstny — CNY 

czterdziestka —> CZTERDZIEŚCI 
czterdziesty — CZTERDZIEŚCI 
CZTERDZIEŚCI 

czterechsetny —> CZTERYSTA 
czternacie —> CZTERNAŚCIE 
czternaćcie — CZTERNAŚCIE 
czternasty —> CZTERNAŚCIE 
CZTERNAŚCIE 

CZTERY 

CZTERYSTA 

czterzej — CZTERY 

czterzy —> CZTERY 
czterzydzieści — CZTERDZIEŚCI 
czterzysta —> CZTERYSTA 
cztwioraki — CZWORAKI 
cztworo —> CZWORO 
cztyrdzieści — CZTERDZIEŚCI 
cztyrnadcie —> CZTERNAŚCIE 
cztyry —> CZTERY 

cztyrzej —> CZTERY 

cztyrzy —> CZTERY 
cztyrzydzieści — CZTERDZIEŚCI 
cztyrzysta —> CZTERYSTA 
CZUB 

czubaty —> CZUB 

czubić się — CZUB 

czuch — CUCHNĄĆ 


cz 


czuć 

czudnie — CUD 

czudo — CUD 

czuhać — CZYHAĆ 
czujnik — CZUJNY 
czujność — CZUJNY 
CZUJNY 

czulić się — CZUŁY 
czułki — CZUŁY 
czułostka — CZUŁY 
czułostkowy — CZUŁY 
czułość — CZUŁY 

CZUŁY 

czuper —> CZUPIRADŁO 
CZUPIRADŁO 

czupirało — CZUPIRADŁO 
czupnąć —> PRZYCUPNĄĆ 
CZUPRYNA 

CZUPURNY 

CZUWAĆ 

czwalać — CwAŁ 

czwał — CWAŁ 

czwany — SZCZUĆ 
CZWARTEK 

czwartka — ĆWIERĆ 
CZWARTY 

czwarzyć —> POCZWARA 
czwierzący — POCZWARA 
CZWORAKI 

CZWORO 

czwórka — CZWORO 

CZY 

CZYHAĆ 

CZYJ 

CZYLI 

CZYN 

CZYNIĆ 

CZYRAK 

czyrek —> CZYRAK 
czyrpać — CZERPAĆ 
czyrstwić — CZERSTWY 
czyrstwieć — CZERSTWY 
czyrstwy —> CZERSTWY 
CZyrw — CZERW 
czyrwiec I — CZERWIEC I 
czyrwiec II — CZERWIEC Il 
czyrwiony —> CZERWONY 
czyrwony —> CZERWONY 
czyrzpać —> CZERPAĆ 
CZYTZzw — CZERW 
czyrzwiony —> CZERWONY 
czyrzwony — CZERWONY 
czystka —> czyścić 
czystość — CZYSTY 


cz 


Indeks wyrazów polskich 


CZYSTY 
czyszczalnia —> CZYŚCIĆ 
czyści — CZYTAĆ 

czyściciel —> CZYŚCIĆ 
CZYŚCIĆ 

czyściec — CZYSTY, CZYŚCIĆ 
czyścioch — CZYSTY 
czyścioszek — CZYSTY 
czyściuchny — CZYSTY 
czyściutki — CZYSTY 

czyść — CZYTAĆ 

CZYTAĆ 

czytywać — CZYTAĆ 

czyż (1) > czY 

czyż (11) 

czyżyk — czyż 


ćcić CZCIĆ 

ĆMA 

ĆMIĆ 

ĆPAĆ 

ćwiartka — ĆWIERĆ 
ĆWIARTOWAĆ 
ćwiczebny — ćwiczyć 
ćwiczenie —> ĆWICZYĆ 
ĆWICZYĆ 

ĆWIEK 

ĆWIERĆ 

ćwierdz TWIERDZA 
ćwierdza — TWIERDZA 
ćwierdzić — TWIERDZIĆ 
ćwirdzić —> TWIERDZIĆ 
ĆWIERKAĆ 

ćwiertować — ĆWIARTOWAĆ 
ćwierzyć się —> POCZWARA 
ĆWIKŁA 

ćwikłowy — ĆWIKŁA 
ćwioraki — CZWORAKI 
ćwioro — CZWORO 
ćwirć — ĆWIERĆ 
ćwirdza —> TWIERDZA 


dawić — DŁAWIĆ 
DACH 

dachowy — DACH 
dachówka — DACH 
DAĆ 

dajać — DAWAĆ 
DAL 

dala — DAŁ 
DALEKI 

daleko —> DALEKI 
dalić się > DALEKI 
DANINA 


770 


DAŃ 

DAR 

daremnie  DAREMNY 
daremno —> DAREMNY 
DAREMNY 

DARMO 

darmowy —> DARMO 
darmy — DARMO 
darn — DARŃ 
darnie — DARŃ 
darnina  DARŃ 
darniowy — DARŃ 
DARŃ 

DAROWAĆ 

darski —> DZIARSKI 
DARZYĆ 

daszek — DACH 
DATEK 

DAWAĆ 

dawca — DAWAĆ 
dawczyni — DAWAĆ 
dawka — DAWAĆ 
dawkować — DAWAĆ 
dawność — DAWNY 
DAWNY 

DĄB 

DĄBROWA 

DĄĆ 

dąs — DĄSAĆ SIĘ 
DĄSAĆ SIĘ 

dąsna — DZIĄSŁO 
dążenie —> DĄŻYĆ 
DĄŻYĆ 

DBAĆ 

dbałość — DBAĆ 
dbały — DBAĆ 
dchnąć —> TCHNĄĆ 
DECH 

denny — DNO 
DEPTAĆ 

deptak —> DEPTAĆ 
derdać — DYRDAĆ 
deseczka — DESKA 
DESKA 

deszczka — DESKA 
deszczułka — DESKA 
DESZCZ 

deszczowny —> DŻDŻOWNICA 
deszczowy —> DECZCZ 
deszczówka —> DESZCZ 
deszczyk — DESZCZ 
deżdż — DESZCZ 
dębieć — DĄB 
dębina —> DĄB 


cz | do 


dębowy — DĄB 

dęsać się — DĄSAĆ SIĘ 
dętka — DĄĆ 

dęty  DĄĆ 

diabelec — DIABEŁ 
diabelny —> DIABEŁ 
diabelski DIABEŁ 
diabelstwo —> DIABEŁ 
DIABEŁ 

diabełek — DIABEŁ 
diablę — DIABEŁ 
diabli —> DIABEŁ 
diablica — DIABEŁ 
DLA 

dlaczego —> DLA 
dlatego — DLA 

dłabić —> DŁAWIĆ 
dławica — DŁAWIĆ 
DŁAWIĆ 

dławiec —> DŁAWIĆ 
dławik > DŁAwIĆ 
dłoniowy — DŁOŃ 
DŁOŃ 

dłóto — DŁUTO 
dłubacz — DŁUBAĆ 
DŁUBAĆ 

dłubanina — DŁUBAĆ 
dłubanka —> DŁUBAĆ 
dłubnąć — DŁUBAĆ 
DŁUG 

DŁUGI 

długość —> DŁUGI 
DŁUTO 

dłutować — DŁUTO 
dłuż —> PODŁUŻNY 
dłużniczka — DŁUG 
dłużnik —> DŁUG 
dłużny — DŁUG 
dłużyć się — DŁUGI 
dłużyzna — DŁUGI 
DMUCHAĆ 

dmuchnąć — DMUCHAĆ 
dmuchawa —> DMUCHAĆ 
dmuchawiec — DMUCHAĆ 
dmuchawka — DMUCHAĆ 
DNO 

DO 

do- —> po 

dob” — DOBA 

DOBA 

dobierać —> BRAĆ II 
dobór — PRZYBÓR 
dobrać —> BRAĆ II 
dobrnąć —> BRNĄĆ 


Indeks wyrazów polskich 


dobrobyt — DOBRY 
dobroczynny —> DOBRY 
dobroć — DOBRY 
dobroduszny —> DOBRY 
dobrodziej > DOBRY 
dobrotliwość —> DOBRY 
dobrotliwy — DOBRY 
dobrowolny —> DOBRY 
DOBRY —> LEPSZY 
dobrze —> LEPIEJ 
dobudować — BUDOWAĆ 
dobudówka — BUDOWAĆ 
dobyć — ZDOBYCZ 
DOBYTEK 

dobywać — BYWAĆ 
dochodzić —> CHoDzić 
DOCHÓD 

dociąć — CIĄĆ 

dociekać —> CIEC 
docinki —> CIĄĆ 
doczepiać —> CZEPIĆ 
doczepić —> CZEPIĆ 
doczołgać się — CZOŁGAĆ SIĘ 
dodać — DAĆ 

DODATEK 

dodatni —> DODATEK 
dodawać —> DAWAĆ 
dogaszać —> GASIĆ 
DOGLĄDAĆ 

doględać — DOGLĄDAĆ 
dogodność —> DOGODNY 
DOGODNY 

dogodny — GoDzić 
dogodzić —> GODZIĆ 
dogonić — GONIĆ 

DOIĆ 

dojazd — JEŹDZIĆ 
dojdrzały —> DOJRZEĆ II 
dojechać 

dojeść — JEŚĆ 
dojeżdżać —> JEŹDZIĆ 
dojnica = DONICA 
dojrzały — DOJRZEĆ 11 
DOJRZEĆ I 

DOJRZEĆ II 

dojść —> IŚĆ 

dojźrzeć — DOJRZEĆ I 
dojźrzeć —> DOJRZEĆ II 
dojrzewać —> DOJRZEĆ 11 
dokładać —> KŁAŚĆ 
DOKONAĆ 

dokonywać —> DOKONAĆ 
dokończyć — KoŃczYć 
dokręcić — KRĘCIĆ 


771 


dokuczać — DOKUCZYĆ 
dokuczliwy — DOoKucZYĆ 
DOKUCZYĆ 

dokupić — KUPIĆ 
DOLA 

dolać — LAĆ 
dolatywać — LATAĆ 
dolecieć — LECIEĆ 
dolepić —> LEPIĆ 
dolegać LEC 
dolewka — LAĆ 
doliczyć — LICZYĆ 
dolina — DÓŁ 

dolny — DÓŁ 

dołać — PODOŁAĆ 
dołączyć — ŁĄCZYĆ 
dołek — DÓŁ 

dołować — DÓŁ 
dołożyć — Łożyć 

DOM 

DOMAGAĆ 

domek — DOM 
domostwo — DOM 
domownik — DOM 
domowy — DOM 
domóc się > DOMAGAĆ 
domyślić się —> MYŚLEĆ 
domyślny —> MYŚLEĆ 
DONICA 

doniczka — DONICA 
doniesienie — NIEŚĆ 
donieść — NIEŚĆ 
doniosły — NIEŚĆ 
donos — NIEŚĆ, NOSIĆ 
donosić —> NOSIĆ 
donośny — NOSIĆ 
dopasować —> PASOWAĆ II 
dopchać się > PCHAĆ 
dopełnić — PEŁNIĆ 
dopiąć — PIĄĆ SIĘ 
dopiekać —> PIEC II 
DOPIERO 

dopioro —> DOPIERO 
dopiro — DOPIERO 
dopirzo —> DOPIERO 
dopisać —> PISAĆ 
dopłacić —> PŁACIĆ 
dopłata —> PŁACIĆ 
dopłynąć — PŁYNĄĆ 
dopływ — PŁYWAĆ 
dopływać — PŁYWAĆ 
dopominać się —> POMNIEĆ 
dopóki — PÓKI 

dopóty — PÓTY 


do | do 


doprowadzić —> PROWADZIĆ 
dopuścić —> PUŚCIĆ 
doradzić — RADZIĆ 
dordzały — DOJRZEĆ Il 
dordzeć — DOJRZEĆ II 
doręczyć  RĘCZYĆ 
dorobek —> ROBIĆ 
dorobić — ROBIĆ 
DORODNY 
dorosnąć —> ROSNĄĆ 
DOROŻKA 
dorzały —> DOJRZEĆ 11 
dorzecze — RZEKA 
dorziały —> DOJRZEĆ 11 
dorzucić — RZUCIĆ 
dosadzić — SADZIĆ 
dosiać — SIAĆ I 
dosiąc — SIĘGAĆ 
dosiąść — SIĄŚĆ 
dosięgać —» SIĘGAĆ 
doskoczyć —> SKOCZYĆ 
doskrzeć — DOSKWIERAĆ 
DOSKWIERAĆ 
doskwrzeć — DOSKWIERAĆ 
dosłodzić — SŁODZIĆ 
dosłużyć się SŁUŻYĆ 
dosłyszeć — SŁYSZEĆ 
dosolić — SOLIĆ 
dostaczczyć — DOSTARCZYĆ 
dostaczyć — DOSTARCZYĆ 
dostać — STAĆ I 
dostać — DOSTOJNY, STAĆ II 
dostarczać —> DOSTARCZYĆ 
DOSTARCZYĆ —> STARCZYĆ 
dostatczyć —> DOSTARCZYĆ 
dostatecznie > DOSTATEK 
dostateczny —> DOSTATEK 
DOSTATEK 
DOSTATNI 
dostatnio —> DOSTATNI 
dostatny — DOSTATNI 
dostawa — STAWIĆ 
dostawać — STAWAĆ 
dostawić —> STAWIĆ 
dostąpić — STĄPIĆ 
dostojeństwo —> DOSTOJNY 
dostojnik > DOSTOJNY 
DOSTOJNY 
DOSYĆ 
doszczętnie — DOSZCZĘTNY, 
SZCZĄTEK 
DOSZCZĘTNY 
doszczętny — SZCZĄTEK 
dosztukować —> SZTUKA 


Indeks wyrazów polskich 


doszyć — szyć 

doświaczczyć —> DOŚWIADCZYĆ 
doświaczyć — DOŚWIADCZYĆ 
doścignąć —> ŚCIGAĆ 

dość — posyć 

doświaczyć — DOŚWIADCZYĆ 
doświadczalny — DOŚWIADCZYĆ 
doświadczać —> DOŚWIADCZYĆ 
doświadczenie — DOŚWIADCZYĆ 
doświadczony — DOŚWIADCZYĆ 
DOŚWIADCZYĆ 

doświatszyć —> DOŚWIADCZYĆ 
doświedczyć > DOŚWIADCZYĆ 
DOTĄD 

dotąd — TĘDY 

dotknąć  TKNĄĆ 

dotyczyć — TyczYć 

dotyk — TYKAĆ I 

dotykać — TYKAĆ I 

doufać — UFAĆ 

DOWCIP 

dowcipas — DOWCIP 
dowcipkować — DOWCIP 
dowcipniś — DOWCIP 
dowcipny — DOWCIP 

dowieść — WIEŚĆ 11 

dowieźć —> wiEŹĆ 

dowlec (się) > wLEC 
dowodzić  woDzić 

dowozić —> wozić 

DOWOLNY 

dowód — WIEŚĆ 11 

dowóz —> wIEŹĆ, wozić 
dozdrzały — DOJRZEĆ 11 
doznać — ZNAĆ 

dozorca DOZÓR 

dozorować —> DOZÓR 

DOZÓR 

DOZWOLIĆ —> ZWOLENNIK 
doźrały — DOJRZEĆ Il 
doźdrzały — DOJRZEĆ 11 
doźdrzeć —> DOJRZEĆ I 
doźdrzeć — DOJRZEĆ 11 
doźrzały —> DOJRZEĆ 1I 

doźreć — DOJRZEĆ I 

doźreć — DOJRZEĆ Il 

doźrzeć — DOJRZEĆ I 

doźrzeć — DOJRZEĆ II 

dożyć — żyć 

dożylny — ŻYŁA 

dożywocie — ŻYWOT 
dożywotni — żywoT 
dożywotność —> ŻYWOT 

DÓŁ 


772 
DRAB 
DRAB —> DRABINA 
DRABINA 


drabiniasty — DRABINA 
drabinka — DRABINA 
drać —> DRZEĆ, ZADRA 
DRAKA 

DRAŃ 

drański  DRAŃ 
draństwo —> DRAŃ 
DRAPAĆ 

drapić — DRAPAĆ, DRAPIEŻCA 
drapież — DRAPIEŻCA 
DRAPIEŻCA 

drapieżnik —> DRAPIEŻNY 
DRAPIEŻNY 

drapieżyć — DRAPIEŻCA 
drapnąć — DRAPAĆ 
drapsić — DREPTAĆ 
draska — DRASNĄĆ 
DRASNĄĆ 

DRATWA 

DRAŻNIĆ 

DRĄG 

drążek*— DRĄG 
DRĄŻYĆ 

drdzeń — RDZEŃ 
drepsić — DREPTAĆ 
DREPTAĆ 

drewienko % DREWNO 
drewniak — DREWNO 
drewniany —> DREWNO 
drewnieć —> DREWNO 
DREWNO 

drewny — DREWNO 
DRĘCZYĆ 

DRĘTWIEĆ 

DRĘTWY 

DRGAĆ 

drgawka — DRGAĆ 
drgnąć — DRGAĆ 
DROBIAZG 
drobiazgowość —> DROBIAZG 
drobiazgowy — DROBIAZG 
drobiażdżek — DROBIAZG 
DROBIĆ 

DROBINA 

drobinka — DROBINA 
drobnostka — DROBNY 
DROBNY 

DROCZYĆ SIĘ 

DROGA 

DROGI 

drogocenny —> CENA 


do | dr 


drogowiec —> DROGA 
drogowy —> DROGA 
drogówka — DROGA 
DROP 

dropia — DROP 
DROZD 

drożdża — DROŻDŻE 
DROŻDŻE 

drożeć —> DROGI 
DROŻNY (1) 

drożny (11) DROGA 
drożyć — DRĄŻYĆ, WDROŻYĆ 
dróżyć — DRĄŻYĆ, DROŻNY 
drożyć się —> DROGI 
drożyna — DROGA 
drożyzna —> DROGI 
DRÓB 

dróża — DROGA 
dróżnik I > DROGA 
dróżnik II DROŻNY 
druch — DRUH 

drug — DRUH 

druga — DROGA 
DRUGI 

DRUH 

druhna — DRUH 
druzgać — DRUZGOTAĆ 
druzgot —> DRUZGOTAĆ 
DRUZGOTAĆ 

DRUŻBA 

drużyć (1) — DRĄŻYĆ 
drużyć (11) —> DRUŻBA 
DRUŻYNA 

DRWA 

drwa — DRWIĆ 

drwal — DRWA 
drwalnia  DRWA 
DRWIĆ 

dryg — DRYGAĆ 
DRYGAĆ 

drzazg —>» DRZAZGA 
DRZAZGA 

drzażdże DRZAZGA 
DRZEĆ 

drzeć — DYRDAĆ 
DRZEMAĆ 

drzemka — DRZEMAĆ 
dr-zeń — RDZEŃ 
drzeń —> RDZEŃ 
DRZEWO 

DRZWI 

drzymać —> DRZEMAĆ 
drzewko > DRZEWO 
DRŻEĆ 


Indeks wyrazów polskich 


DUCH 

duchna — PODUSZKA 

duchota DUCH 

duchowny — DUCH 

duchowy — DUCH 

DUDEK 

DUDNIĆ 

DUDY 

dufać — UFAĆ 

DUKAĆ 

DUMA 

DUMAĆ — ZDUMIEĆ 

dunica — DONICA 

DUPA 

dupka — DUPA 

DUR 

dureń —> DURNY 

DURNY 

durować — DURZYĆ 

durzeć — DURZYĆ 

DURZYĆ 

DUSIĆ —> SKĄPY 

dusigrosz —> SKĄPY 

DUSZA 

duszno — DUSZNY 

DUSZNY 

duszyca — DUSZA 

duszyczka — DUSZA 

dużo —> WIĘCEJ 

DUŻY — WIĘKSZY 

DWA 

DWADZIEŚCIA 

dwadzieście — DWADZIEŚCIA 

dwadzieścioro —> DWADZIEŚ- 
CIA 

dwakroć —> -KROĆ 

dwanaćcie — DWANAŚCIE 

dwanacie —> DWANAŚCIE 

DWANAŚCIE 

dwanaścioro —> DWANAŚCIE 

DWIEŚCIE 

dwoisty DWA 

dwojaki > DwA 

dwoje > DWA 

dworak — DWÓR 

dworek — DWÓR 

dworka — DWÓR 

dworność — DWÓR 

dworny — DWÓR 

dworować — DWÓR 

dworski DWÓR 

dworzanin — DWÓR 

DWORZEC 

DWÓR — ORSZAK 


773 


dwójka — DWA 
dwudziestka — DWADZIEŚCIA 
dwudziesty — DWADZIEŚCIA 
dwukrotny — -KROĆ 
dwunastka — DWANAŚCIE 
dwunasty —> DWANAŚCIE 
dwusetny —> DWIEŚCIE 
dyba — DYBY 

DYBAĆ 

DYBY 

dych — DYCHAĆ 
DYCHAĆ 

dychawica — DYCHAĆ 
dychawiczny —> DYCHAĆ 
dyg — DYGAĆ 

DYGAĆ 

dygnąć — DYGAĆ 
dygotać — DYGAĆ 

DYM 

dymek —> DYM 

dymić — DYM 

dymnik — DYM 
dymny — DYM 
DYNDAĆ 

DYNIA 

DYRDAĆ 

DYSZEĆ 

DZBAN 

dzbanek — DZBAN 
dzber —> CEBER 

DZIAĆ 

DZIAĆ SIĘ 

DZIAD 

dziadek — DZIAD 
DZIAŁ 

DZIAŁAĆ 

działacz —> DZIAŁAĆ 
działka — DZIELIĆ 
działko — DZIAŁO 
DZIAŁO 

działo — DZIEŁO 
dzianina — DZIAĆ 
dziany — DZIAĆ 
DZIARSKI 

dziarskość — DZIARSKI 
DZIATKI 

DZIATWA 

DZIĄSŁO 

dzicię —> DZIECIĘ 

dzicz — DZIKI 

dziczeć —> DZIKI 
dziczyzna — DZIKI 
DZIECI 

DZIECIĘ 


du | dz 


dziecięcy — DZIECIĘ 

dziecina — DZIECI 

dziecinny — DZIECI 

DZIECKO 

dzieć się > DZIAĆ 

DZIEDZIC 

dziedzictwo — DZIEDZIC 

dziedziczny — DZIEDZIC 

dziedziczyć — DZIEDZIC 

DZIEDZINA 

DZIEDZINIEC 

dziegciowy — DZIEGIEĆ 

DZIEGIEĆ 

dziejać  DZIAĆ 

dzieje => DZIAĆ SIĘ 

dziejowy — DZIAĆ SIĘ 

DZIELIĆ 

DZIELNICA 

DZIELNY 

DZIEŁO 

dziennik % DZIEŃ 

dziennikarstwo — DZIEŃ 

dziennikarz — DZIEŃ 

dzienny — DZIEŃ 

DZIEŃ 

DZIERGAĆ 

dzierżać — DZIERŻYĆ 

DZIERŻAWA 

dzierżawca —> DZIERŻAWA 

dzierżawić — DZIERŻAWA 

dzierżeć — DZIERŻYĆ 

dzierżyć —> DROGI 

dziesiątek — DZIESIĄTY 

dziesiątka — DZIESIĄTY 

DZIESIĄTY 

dziesięcina —> DZIESIĄTY 

dziesięciolecie — LATO 

DZIESIĘĆ 

dziewa — DZIEWKA 

dziewać — ZIEwAĆ 

dziewczę — DZIEWKA 

dziewczyna — DZIEWKA 

dziewczynka — DZIEWKA 

dziewiąci — DZIEWIĘĆ 

dziewiątka —> DZIEWIĄTY 

DZIEWIĄTY 

DZIEWICA 

dziewictwo — DZIEWICA 

dziewiczy — DZIEWICA 

dziewięci — DZIEWIĘĆ 

DZIEWIĘĆ 

DZIEWIĘĆDZIESIĄT 

dziewięćdziesiąty — DZIEWIĘĆ- 
DZIESIĄT 


Indeks wyrazów polskich 


dziewięćnacie —> DZIEWIĘTNA- 
ŚCIE 

dziewięćnaćcie —> DZIEWIĘTNA- 
ŚCIE 

DZIEWIĘĆSET 

dziewięćsetny —> DZIEWIĘĆSET 

dziewiętnasta —> DZIEWIĘTNA- 
ŚCIE 

dziewiętnasty —> DZIEWIĘTNA- 
ŚCIE 

DZIEWIĘTNAŚCIE 

dziewiętnaścioro — DZIEWIĘT- 
NAŚCIE 

DZIEWKA 

dziewoja — DZIEWKA 

dziewucha — DZIEWKA 

dziewuszka — DZIEWKA 

DZIEŻA 

DZIĘCIELINA 

DZIĘCIOŁ 

dziękczynny — DZIĘKI 

DZIĘKI 

DZIĘKOWAĆ 

dzik — DZIKI 

DZIKI 

dzikość —> DZIKI 

dzikus — DZIKI 

dzińsia — DZIŚ 

DZIOBAĆ 

dziobek — DZIÓB 

dziobnąć — DZIOBAĆ 

dziora —> DZIURA 

DZIÓB 

dzióra — DZIURA 

dzirżawa — DZIERŻAWA 

dzirżewa — DZIERŻAWA 

dzisi — Dziś 

dzisia — Dziś 

dzisiaj — DZIŚ 

dzisiejszy — DZIŚ 

DZIŚ 

dziubać — DZIOBAĆ 

DZIUPLA 

DZIURA 

dziurawić — DZIURA 

dziurawy — DZIURA 

dziurka — DZIURA 

DZIW 

dziwak — Dziw 

dziwo — DZIw 

dziwować się —> DzIw 

DZIWIĆ 

dziwka — DZIEWKA 

DZIWNY 


774 


dzura — DZIURA 

DZWON 

dzwonek — DZWON 

dzwonica — DZWON 

dzwonić — DZWON 

dzwonik — DZWON 

dzwonko — DZWONO 

dzwonnica — DZWON 

dzwonnik — DZWON 

DZWONO 

dzwonowy —> DZWON 

dźbło — ŹDŹBŁO 

dźgnąć — ŻGAĆ 

dźwierze —> DRZWI, ODŹWIER- 
NY 

dźwirze — DRZWI 

DŹWIĘCZEĆ 

dźwięczność — DŹWIĘCZEĆ 

dźwięczny — DŹWIĘCZEĆ 

DŹWIĘK 

dźwięknąć — DŹWIĘCZEĆ 

dźwiękowy — DŹWIĘK 

DŹWIGAĆ 

dźwignąć — DŹWIGAĆ 

dźwirze — ODŹWIERNY 

dżber — CEBER 

dżdżewnica — DŻDŻOWNICA 

dżdżewny — DŻDŻOWNICA 

DŻDŻOWNICA 

dżdżyć — DESZCZ 

dżdżysty  DEszcz 


E! 
ECH 
EJ! 


faja — FAJKA 
fajfka —> FAJKA 
FAJKA 

FALA 

falić CHWALIĆ 
falować —> FALA 
fala CHWAŁA 
FAŁD 

fałda — FAŁD 
fałdować — FAŁD 
FAŁSZ 

fałszerz — FAŁSZ 
fałszować — FAŁSZ 
fałszywy — FAŁSZ 
FARBA 

FARTUCH 

fartuszek — FARTUCH 
faseol —> FASOLA 


dz | fu 


FASOLA 
fast —> CHWAST 

faścić —> CHWAST 

fatać —> CHWYTAĆ 

fazoły — FASOLA 

fertuch — FARTUCH 

fiać > CHWIAĆ 

fig — FIGA 

FIGA 

FIGIEL 

figl — FIGIEL 

figlarz —> FIGIEL 

figlować — FIGIEL 
figowiec —> FIGA 

figowy — FIGA 

fijałek — FIOŁEK 

fijałka — FIOŁEK 

fijołek — FIOŁEK 

fijołka — FIOŁEK 

fik — FIGA 

FIKAĆ 

fiknąć — FIKAĆ 

fikuśny —> FIKAĆ 

fila  CHwILA 

FILIŻANKA 

FIOŁEK 

firank — FIRANKA 
FIRANKA 

flaczki —> FLAK 

FLAK 

flasza — FLASZKA 

fojarka —> FUJARKA 

fojt = WÓJT 

fora — FURA 

forta —> FURTA 

fortka — FURTA 
FRASOWAĆ SIĘ 

frasobliwy —> FRASOWAĆ SIĘ 
frasowliwy — FRASOWAĆ SIĘ 
frasunek — FRASOWAĆ SIĘ 
frasunk — FRASOWAĆ SIĘ 
FRASZKA 

fresować —> FRASOWAĆ SIĘ 
fresunek —> FRASOWAĆ SIĘ 
fresunk —> FRASOWAĆ SIĘ 
FRUNĄĆ 

fryga — FRYGAĆ 

FRYGAĆ 

ftóry — KTÓRY 

fuczeć — FUKAĆ 

FUJARKA 

FUKAĆ 

fuknąć — FUKAĆ 

FURA 


Indeks wyrazów polskich 


FURCZEĆ 

furkot — FURCZEĆ 
furkotać — FURCZEĆ 
FURTA 

furtka — FURTA 

FUS 

futerko — FUTRO 
futerkowy —> FUTRO 
FUTRO 

futrówka — FUTRO 
futrzak — FUTRO 
futrzany — FUTRO 
futrzarski > FUTRO 
futrzarstwo —> FUTRO 
futrzarz —> FUTRO 
FUTRYNA 

fytać > CHWYTAĆ 


gabać —> NAGABNĄĆ 
gace —> GACIE 

GACIĆ 

GACIE 

GAD 

GADAĆ 

gadka — GADAĆ 
GADZINA 

gaić — ZAGAIĆ 

GAJ 

gajowy — GAJ 
gałązka — GAŁĄŹ 
GAŁĄŹ 

GAŁKA 

GANEK 

GANIAĆ 

GANIĆ 

gańba — HAŃBA 
gańbić — HAŃBIĆ 
GARB 

garbarnia —> GARBOWAĆ 
garbarz — GARBOWAĆ 
garbaty  GARB 
garbek — GARB 
garbić (się)  GARB 
GARBOWAĆ 

garbus — GARB 
garciel —> GARDZIEL, KRTAŃ 
gardłko — GARDŁO 
GARDŁO 

gardłować — GARDŁO 
gardłowy — GARDŁO 
gardy — HARDY 
GARDZIĆ 

GARDZIEL 

gardziołko + GARDŁO 


775 


garłko — GARDŁO 
GARNĄĆ 

garncarski — GARNIEC 
garncarstwo —> GARNIEC 
garncarz —> GARNIEC 
garnczek — GARNEK 
GARNEK 

GARNIEC 

garnuszek — GARNEK 
GARŚĆ 

GASIĆ 

gasnąć — GASIĆ 
gaśnica —> GASIĆ 
gatki — GACIE 
gawęda — GAWĘDZIĆ 
gawędziarski  GAWĘDZIĆ 
gawędziarstwo — GAWĘDZIĆ 
gawędziarz — GAWĘDZIĆ 
GAWĘDZIĆ 

gawędź —> GAWĘDZIĆ 
GAWIEDŹ 

GAWORZYĆ 

GAWRON 

GAZDA 

gazdować — GAZDA 
gaździna — GAZDA 
GĄBKA 

gągać  GĘGAĆ 
GĄSIENICA 

gąsior — GĘŚ 

gąska — GĘŚ 

gąszcz —> GĘSTY 

gąść —> GĘŚLE 

gąśl — GĘŚLE 

gąż — GUSŁA 

GBUR 

GDAKAĆ 

gdaknąć — GDAKAĆ 
GDERAĆ 

GDY 

gdyrać — GDERAĆ 
GDZIE 

gewałt —> GWAŁT 
GĘBA 

gębka > GĄBKA 
gędzić — GĘŚLE 
GĘGAĆ 

gęgnąć — GĘGAĆ 
gęgot — GĘGAĆ 
gęgotać — GĘGAĆ 
gęsi > GĘŚ 

gęstnieć — GĘSTY 
gęstość — GĘSTY 
gęstwa — GĘSTY 


gęstwina — GĘSTY 
GĘSTY 

GĘŚ 

gęśl —> GĘŚLE 

GĘŚLE 

GIĄĆ 

GIBAĆ 

GIBKI 

gibkość — GIBKI 
giemzać — GMERAĆ 
giemzić — GMERAĆ 
GIEZ 

giętki  GIĄĆ 
giętkość — GIĄĆ 
gięty — GIĄĆ 

GIL 

GINĄĆ 

ględać OGLĄDAĆ 
ględzić OGLĄDAĆ 
GLINA 

glinianka — GLINA 
gliniany — GLINA 
gliniasty — GLINA 
glinka % GLINA 
GLISTA 

GLIWIEĆ 

GLON 

GŁADKI 

GŁADZIĆ 

GŁASKAĆ 

głasnąć — GŁASKAĆ 
GŁAZ 

GŁĄB 

GŁĘBIA 

GŁĘBIĆ 

głębina — GŁĘBIA 
GŁĘBOKI 

głębokość — GŁĘBOKI 
głębość — GŁĘBOKI 
głodnieć — GŁÓD 
głodny — GŁÓD 
GŁODOMÓR 
głodować — GŁÓD 
głodówka —> GŁÓD 
GŁODZIĆ 

GŁOS 

GŁOSIĆ 

głosować — GŁOS 
głośni GŁOŚNY 
GŁOŚNY 

GŁOWA 

głowica GŁOWA 
głowić się > GŁOWA 
głowizna — GŁOWA 


fu | gł 


Indeks wyrazów polskich 


głowna —> GŁÓWNY 
GŁOWNIA 

GŁÓD 

GŁÓG 

GŁÓWNY 

GŁUCHNĄĆ 

GŁUCHY 

głupek — GŁUPI 
GŁUPI 

głupiec —> GŁUPI 
głupieć — GŁUPI 
głupota — GŁUPI 
głupstwo — GŁUPI 
głupy —> GŁUPI 

głusza GŁUCHY 
głuszec —> GŁUCHY 
GŁUSZYĆ 

GMACH 

gmatać — GMATWAĆ 
GMATWAĆ 
gmatwanina — GMATWAĆ 
GMERAĆ 

GMIN 

GMINA 

gminny — GMINA 
gminny — GMIN 
gmyrać — GMERAĆ 
GNAĆ 

GNAT 

gnąbić — GNĘBIĆ 
gnąć — GIĄĆ 

GNĘBIĆ 

GNIADY 

gniazdko —> GNIAZDO 
GNIAZDO 

gniazdować —> GNIAZDO 
GNIĆ 

GNIDA 

GNIEŚĆ 

GNIEW 

gniewać (się) > GNIEW 
gniewny — GNIEW 
gnieździć — GNIAZDO 
gnieździć się —> GNIAZDO 
GNOIĆ 

GNÓJ 

gnus —> GNUŚNY 
gnusić — GNUŚNY 
gnuśnieć — GNUŚNY 
gnuśność —> GNUŚNY 
GNUŚNY 

GODŁO 

godność —> GODNY 
GODNY 


776 


godować — HODOWAĆ 
godowy —> GODY 

GODY 

GODZIĆ 

GODZINA 

godzinki — GODZINA 
godzinny — GODZINA 
godziwy — GODZIĆ 
GOIĆ 

golec — GOŁY 

GOLEŃ 

GOLIĆ 

golnąć —> GOLIĆ 
golizna — GOŁY 

GOŁĄB 

gołąbek — GOŁĄB 
gołębi > GOŁĄB 
gołębica GOŁĄB 
gołębnik — GOŁĄB 
gołota — HOŁOTA 
GOŁY 

gomon —> GMERAĆ 
gomonić —> GMERAĆ 
GOMÓŁKA 

GONIĆ 

goniec —> GONIĆ 
GONITWA 

GORĄCY 

gorączka —> GORĄCY 
gorączkować — GORĄCY 
GORCZYCA 

goreć —> GORZEĆ 

gorki —> GORZKI 
gorliwość — GORLIWY 
GORLIWY 

gornik —> GÓRNIK 
gorski GORZKI 
GORSZY 

gorszyć —> GORSZY 
GORYCZ 

goryczka —> GORYCZ 
gorzalnia > GORZAŁKA 
GORZAŁKA 

gorze —> GORSZY 
GORZEĆ 

gorzej — GORSZY 
gorzelnia > GORZAŁKA 
gorzelnictwo —> GORZAŁKA 
gorzelnik —> GORZAŁKA 
gorzkawy — GORZKI 
GORZKI —> GORYCZ 
gorzknąć — GORZKNIEĆ 
GORZKNIEĆ 

gorzkość — GORZKI 


gł gr 


gorzliwy — GORLIWY 
gorżki —> GORZKI 
GOSPODA 

gospodarczy —> GOSPODARZ 
gospodarka — GOSPODARZ 
gospodarność — GOSPODARZ 
gospodarny —> GOSPODARZ 
gospodarować —> GOSPODARZ 
gospodarstwo — GOSPODARZ 
GOSPODARZ 

GOSPODYNI 

gospodzin — GOSPODYNI 
gosposia —> GOSPODYNI 
GOŚCIĆ 

gościec — GOŚĆ 

gościna — GOŚCIĆ 
gościniec — Gościć 
gościnność — GOŚCIĆ 
gościnny — GOŚCIĆ 

GOŚĆ 

GOTOWAĆ 

gotowizna — GOTOWY 
GOTOWY 

goworzyć —> GWARZYĆ 
gotów — GOTOWY 
gotówka — GOTOWY 
GOŹDZIK 

GÓRA 

GÓRAL 

góralka — GÓRAL 

góralski > GÓRAL 
góralszczyzna — GÓRAL 
górka — GÓRA 

górnictwo — GÓRNIK 
górniczy —> GÓRNIK 
GÓRNIK 

górny —> GÓRA 

górować —> GÓRA 

górski —> GÓRA 

gówniany GÓWNO 
gówniarz — GÓWNO 
GÓWNO 

GRA 

GRAB 

graba —> GRABIĆ, 
GRABARZ 

GRABIĆ 

GRABIE 

GRABIEĆ 

GRABIEŻ 

grabieżca — GRABIEŻ 
grabieżczy — GRABIEŻ 
grabina — GRAB 

grabowy —> GRAB 


Indeks wyrazów polskich 


gracz — GRAĆ I 

GRAĆ I 

GRAĆ II 

GRAD 

gradobicie > GRAD 
gradowy — GRAD 
grajek — GRAĆ I 
graniasty —> GRAŃ 
GRANICA 

graniczny — GRANICA 
GRAŃ 

GRAT 

grązić — POGRĄŻYĆ 
grążyć —> POGRĄŻYĆ 
GRDYKA 

grobia —> GROBLA 
grobian — GRUBIANIN 
grobijan — GRUBIANIN 
GROBLA 

grobowiec —> GRÓB 
grobowy — GRÓB 
GROCH 

grochotać — GRZECHOTAĆ 
grodowy —> GRÓD 
GRODZIĆ 

grodzisko — GRÓD 
grodzki — GRÓD 

GROM 

GROMADA 

gromadka — GROMADA 
gromadny —> GROMADA 
gromadzić — GROMADA 
gromadzki GROMADA 
GROMIĆ 

gromki — GROMIĆ 
GROMNICA 

gromny — GROMNICA 
GRONO 

GRONOSTAJ 

grosik — GROSZ 
grosiwo —> GROSZ 
GROSZ 

groszowy — GROSZ 
GROT 

GROZA 

GROZIĆ 

groźba —> GROZIĆ 
groźny — GROZA 

GRÓB 

GRÓD 

gródek — GRÓD 

grtań —> KRTAŃ 
GRUBIANIN 

grubiański —> GRUBIANIN 


Zł 


grubiaństwo —> GRUBIANIN 

grubieć —> GRUBY 

grubijan — GRUBIANIN 

grubnąć —> GRUBY 

GRUBY 

GRUCHAĆ 

gruchnąć — GRUCHAĆ 

gruchot —> GRUCHAĆ 

gruchotać — GRUCHAĆ 

GRUCZOŁ 

GRUDA 

grudka —> GRUDA 

GRUDZIEŃ 

GRUNT 

gruntować — GRUNT 

gruntownie —> GRUNT 

gruntowny —> GRUNT 

gruntowy —> GRUNT 

GRUSZA 

gruszka —> GRUSZA 

GRUZ 

GRUZEŁ 

gruźlica —> GRUZEŁ 

gryzoń —> GRYŹĆ 

gryzota —> ZGRYZOTA 

GRYŹĆ 

GRZAĆ 

grzaniec — GRZAĆ 

grzanka — GRZAĆ 

grządka — GRZĘDA II 

GRZĄSKI 

grząznąć — GRZĘZNĄĆ 

GRZBIET 

GRZEBAĆ 

GRZEBIEŃ 

grzebiet —> GRZBIET 

grzebt — GRZBIET 

grzebyk — GRZEBIEŃ 

GRZECH 

GRZECHOTAĆ 

grzechotka — GRZECHOTAĆ 

grzechotnik —> GRZECHOTAĆ 

grzeczność —> GRZECZNY 

GRZECZNY 

grzesznica — GRZECH 

grzesznik — GRZECH 

grzeszny —> GRZECH 

grzeszyć — GRZECH, ROZGRZE- 
szyć 

GRZĘDA I 

GRZĘDA II 

grzęski — GRZĄSKI 

grzęzawisko —> GRZĘZNĄĆ 

GRZĘZNĄĆ 


gr | ha 


GRZMIEĆ 

GRZMOCIĆ 

GRZMOT 

grzmotać —> GRZMOT 
GRZYB 

grzybek — GRZYB 
grzybieć — GRZYB 
grzybny — GRZYB 
grzybowy — GRZYB 
GRZYWA 

grzywiasty —> GRZYWA 
grzywka — GRZYWA 
GRZYWNA 

GUBIĆ 

gulgot — GULGOTAĆ 
GULGOTAĆ 

GUMNO 

GUSŁA 

gusłarz —> GUSŁA 

gusło — GUSŁA 

guślarz —> GUSŁA 

GUZ 

guzek — Guz 

guzik —> Guz 

GUZDRAĆ SIĘ 
guzdralski — GUZDRAĆ SIĘ 
guzdrała — GUZDRAĆ SIĘ 
gwałcić — GWAŁT 
GWAŁT 

gwałtowny — GWAŁT 
GWAR 

GWARA 

GWARZYĆ 

GWIAZDA 

gwiazdka — GWIAZDA 
gwiaździsty — GWIAZDA 
gwiezdny — GWIAZDA 
gwizd — GWIZDAĆ 
GWIZDAĆ 

gwizdek —> GWIZDAĆ 
GWOLI 

gwoździć — GwóźDŹ 
gwoździk I > GoźDZIK 
gwoździk II  GwóźDź 
GWÓŹDŹ 

GZIĆ SIĘ 


habszar > OBSZAR 
haczyk — HAK 
HAFT 

hafta — HAFT 
HAFTKA 

haftować — HAFT 
HAK 


Indeks wyrazów polskich 


HALKA 
HAŁAS 

hałasować — HAŁAS 
hałaśliwość — HAŁAS 
hałaśliwy > HAŁAS 
HAMOWAĆ 

HAMULEC 

HANDEL 

handlarz — HANDEL 
handlować —> HANDEL 
haniebny HAŃBA 
HAŃBA 

HAŃBIĆ 

HARC 

harce —> HARC 
harcerka — HARCERZ 
harcerski HARCERZ 
harcerstwo — HARCERZ 
HARCERZ 

harcerzyk —> HARCERZ 
harcować —> HARC 
harcownik — HARC 
hardość — HARDY 
HARDY 

HARMIDER 

HASAĆ 

HASŁO 

haże — AŻ 

hebcęgi — OBCĘGI 

HEJ! 

hejnalista — HEJNAŁ 
HEJNAŁ 

HEN 

HERB 

herbaciany — HERBATA 
herbaciarnia —> HERBATA 
herbarz — HERB 
HERBATA 

herbatnik — HERBATA 
HET 

himieć — MIEĆ 

histba — IZBA 

hiż(e) + iż 

hnet —> wNET 

hnetki > wNET 
HODOWAĆ 

hodowca — HODOWAĆ 
hodowczyni — HODOWAĆ 
HODOWLA 

hodowlany HODOWLA 
HOJNY 

HOŁD 

hołdować — HOŁD 
HOŁOTA 


778 


hołtaj — HULTAJ 
hort —> HURT 

HOŻY 

hromak — RUMAK 
HUBA 

hubka —> HUBA 
HUCZEĆ 

huczny — HUCZEĆ 
huf: HUFIEC 

hufa — HUFIEC 
huk — HUCZEĆ 
hukać — HuCZEĆ 
huknąć — HUCZEĆ 
HUFIEC 

HULAĆ 

hulaka —> HULAĆ 
hulanka —> HULAĆ 
hulaszczy — HULAĆ 
hulnąć — HULAĆ 
HULTAJ 

hultajski  HULTAJ 
hultajstwo — HULTAJ 
hułan UŁAN 
hułtaj — HULTAJ 
hurkot — HURKOTAĆ 
HURKOTAĆ 

hurm — HURMA 
HURMA 

HURT 

hurtownia —> HURT 
hurtownik — HURT 
hurtowy —> HURT 
(h)uszcie — UJŚCIE 
(h)uście — UJŚCIE 
HUŚTAĆ 

huśtawka — HUŚTAĆ 
HUTA 

hutnictwo — HUTA 
hutniczy — HuTA 
hutnik HUTA 
HYCAĆ 

hydzić  OHYDA 


I 
igiełka — IGŁA 
iglica — IGŁA 
IGŁA 

igra — GRA 
IGRAĆ 

igraszka — IGRAĆ 
igrzysko — IGRAĆ 
IKRA 

ikro — IKRA 

ikry > IKRO 


ha | iż 


ilasty — IŁ 

ILE 

ilko — ILE 

ilkoż — ILE 
ilekroć — -KROĆ 
ilość — ILE 

IŁ 

iłowaty — IŁ 

iłowy — IŁ 

IMAĆ 

IMADŁO 

imieć — MIEĆ 
imienie — MIENIE 
imieniny — IMIĘ 
imienniczka — IMIĘ 
imiennik — IMIĘ 
imienny — IMIĘ 
IMIĘ 

inacej — INACZEJ 
INACZEJ 

inak — INACZEJ 
inaki — INACZEJ 
inako — INACZEJ 
inakszy —> INACZEJ 
indor — INDYK 
industria —> PRZEMYSŁ 
industryja — PRZEMYSŁ 
INDYK 

INDZIEJ 

ini INNY 

iny — INNY 

INNY 

isep — wYSPA 
iskarz — ISKAĆ 
ISKAĆ 

iskierka — ISKRA 
ISKRA 

ISKRZYĆ 

ispa — wYSPA 

isny — ISTNY 

istni —> ISTNY 
istnienie — ISTNY 
istnieć —> ISTNY 
ISTNY 

ISTOTA 

istotnie —> ISTOTA 
istotny —> ISTOTA 
isty — ISTNY, UIŚCIĆ 
iście — ISTNY, UIŚCIĆ 
IŚĆ — SZEDŁ 

IWA 

IZBA 

iż 

iże — iż 


Indeks wyrazów polskich 


JA 

jabłeczny — JABŁKO 
JABŁKO 

jabłkowy — JABŁKO 
JABŁOŃ 

jabłuszko — JABŁKO 
jachać + JECHAĆ 
JAD 

JADAĆ 

jadalnia — JADAĆ 
jadalny —> JADAĆ 
jaden — JEDEN 
JADŁO 

jadłodajnia — JADŁO 
jadłospis — JADŁO 
jadowity — JAD 
jadowy — JAD 

JAGA 

jaglany —> JAGŁA 
JAGŁA 

JAGNIĘ 

jagnięcy — JAGNIĘ 
JAGODA 
jagodowisko — JAGODA 
jagodowy — JAGODA 
jagodzianka — JAGODA 
jagódka — JAGODA 
jajce — JAJO 

jaje — JAJO 

jajeczko —> JAJO 
jajecznica — JAJO 
jajeczny — JAJO 
jajko — JAJO 

jajnik — jajo 

JAJO 

jajowaty — JAJO 
jajowy — JAJO 

jak — JAKI 

JAKI 

jakikolwiek — JAKI 
jakiś — JAKI 

jako — JAKI 
jakościowy — JAKI 
jakość — JAKI 
JAŁMUŻNA 
jałowcowy — JAŁOWIEC 
jałowcówka — JAŁOWIEC 
jałowica — JAŁOwY 
JAŁOWIEC 

jałowieć — JAŁOowY 
jałowość — JAŁOWY 
jałówka — JAŁOwY 
JAŁOWY 

JAMA 


779 


jamisty — JAMA 
jamka — JAMA 
jamnik — JAMA 
jamużna — JAŁMUŻNA 
janaki —> JEDNAKI 

JAR 

jarki — JARY Il 
jarmarczny — JARMARK 
JARMARK 

jarosz — JARZYNA 
jarski — JARZYNA 
JARY I 

JARY II 

jarzany — JARY I 

jarz — JARY I 

JARZĄB 

JARZĄBEK 

jarzący — JARY I 
jarzębaty — JARZĄBEK 
jarzębiaty  JARZĄBEK 
jarzębina — JARZĄB 
jarzęcy — JARY I 
JARZMO 

jarzmowy — JARZMO 
JARZYĆ SIĘ 

JARZYNA 

jarzynka — JARZYNA 
jasełka — JASŁO 
JASIEK 

jasień — JESION 

jasion — JESION 
jasiotr — JESIOTR 
JASKIER — JASKRAWY 
jaskierki — JASKRA 
jaskini — JASKINIA 
JASKINIA 

jaskiniowiec —> JASKINIA 
jaskiniowy — JASKINIA 
JASKÓŁKA 

JASKRA 

JASKRAWY 

jaskrowaty — JASKRA 
jaskrzawy — JASKRA 
jaskrzek — JASKRAWY 
jasłka — JASŁO 

jasłki — JASŁO 

JASŁO 

jasły —> JASŁO 

JASNY 

jastkołka — JASKÓŁKA 
jastkułka — JASKÓŁKA 
jastrych — STRYCH 
JASTRZĄB 

jastrzębi —> JASTRZĄB 


jaszcz — JASKINIA 

jaszcz — JAZGARZ 
jaszczek — JASKINIA 
jaszczor —> JASZCZURKA 
jaszczorka —> JASZCZURKA 
JASZCZURKA 

jaśli — JASŁO 

jaśnieć —> JASNY 

jata — WIATA 

JATKA 

jaw — JAWA 

JAWA 

jawiać się — JAWIĆ SIĘ 
jawić —> JAWIĆ SIĘ 

JAWIĆ SIĘ 

jawni —> JAWNY 

JAWNY 

JAWOR 

JAZ 

JAZDA 

JAZGARZ 

jazgierz — JAZGARZ 
jazgot — JAZGOTAĆ 
JAZGOTAĆ 

jazgotliwy — JAZGOTAĆ 
jazic — JAŹ 

JAŹ 

JAŹŃ 

jaźwica — jAŹ 

jaż > AŻ 

jażdź — JAZGARZ 

jaż(e) —> ŻE 

JĄć 

JĄDRO 

JĄKAĆ 

jąkała  JĄKAĆ 

jąknąć — JĄKAĆ 

JĄTRZYĆ 

JECHAĆ 

JEDEN —> ODYNIEC 
jedenastka — JEDENAŚCIE 
jedenasty — JEDENAŚCIE 
JEDENAŚCIE 

jedenaścioro —> JEDENAŚCIE 
jedennaćcie — JEDENAŚCIE 
jedennacie — JEDENAŚCIE 
jedennaście — JEDENAŚCIE 
jedl — JODŁA 

jedla % JOoDŁA 

jedlina + JODŁA 

jedło + JADŁO 

jednaczyć —> JEDNAKI 
JEDNAĆ 

jednaćcie —> JEDENAŚCIE 


Indeks wyrazów polskich 


jednak — JEDNAKI 
JEDNAKI 

jednako — JEDNAKI 
jednakowy — JEDNAKI 
JEDNOCZYĆ 

jednolity JEDEN 
jednoraki + JEDEN 
jednostajny — JEDEN 
jednostka —> JEDEN 
jedność — JEDEN 
jednota — JEDNOCZYĆ 
jedwa — LEDWIE 
JEDWAB 

jedwabnik — JEDWAB 
jedwabny — JEDWAB 
jedwe — LEDWIE 
jedwo — LEDWIE 
jedziny — JEDYNY 
JEDYNY 

jegnię — JAGNIĘ 
JEGOMOŚĆ 

jejmość — JEGOMOŚĆ 
jeko — JAKI 

jele — ILE 

jeli —> ILE 

JELEŃ 

JELITO 

jelko — ILE 

jelkoż — ILE 

JEŁCZEĆ 

jełmożna —> JAŁMUŻNA 
jemiało — JEMIOŁA 
jemieć — MIEĆ 
jemiel —> JEMIOŁA 
jemioł — JEMIOŁA 
JEMIOŁA 

jemioło — JEMIOŁA 
jemiołuszka — JEMIOŁA 
jenaki —> JEDNAKI 
jenako —> JEDNAKI 
jeni — INNY 

JENIEC 

jenostajny — JEDNOSTAJNY 
jerzęcy — JARY I 
jerzmo — JARZMO 
jerzyna —> JARZYNA 
JESIEŃ — JESION 
jesienny —> JESIEŃ 
jesionka — JESIEŃ 
JESION 

JESIOTR 

jesli — JEŚLI 

jesły — JASŁO 

JESTEM 


780 


JESTESTWO 
jestli — JEŚLI 
jestrząb — JASTRZĄB 
JESZCZE 

jeszczorka — JASZCZURKA 
JEŚĆ 

JEŚLI 

jewni — JAWNY 
jezdnia — JEŹDZIĆ 
jezdny — JEŹDZIĆ 
jeziero — JEZIORO 
jeziorko — JEZIORO 
JEZIORO 

JEŹDZIĆ 

jeździec — JEŹDZIĆ 
jeździk — JAZGARZ 
JEŻ 

jeż(e) — ŻE 
jeżdżyk — JAZGARZ 
JEŻELI 

JEŻYĆ 

JEŻYNA 

JĘCZEĆ 

jęk + JĘCZEĆ 
jęciec — JENIEC 
JĘCZMIEŃ 

jęczmyk — JĘCZMIEŃ 
jędrnieć  JĘDRNY 
JĘDRNY 

JĘDZA 

jękać — JĄKAĆ 
jęknąć + JĄKAĆ 
jęzor — JĘZYK, OZÓR 
JĘZYK 

językowy — JĘZYK 
jigrać — IGRAĆ 

jił — IŁ 

jimać — IMAĆ 
jirzmo — JARZMO 
(jistba — IZBA 
(j)izdba — IZBA 
jiż(e) > ŻE 

jodełka —> JODŁA 
JODŁA 

jodłowy — JODŁA 
jónak — JUNAK 
jrzebię —> ŹREBIĘ 
jrzebro — SREBRO 
jrzódło — ŹRÓDŁO 
jśroda — ŚRODA 
JUCHA 

juczny — JUKI 
JUDZIĆ 

JUHAS 


JUKI 

JUNAK 

juniec — JUNAK 

junosza — JUNAK 

JURNY 

jurzny — JURNY 

jurzyć się — JURNY 

justrzejszy — JUTRO 

JUTRO 

justrzenka —> JUTRO, JUTRZEN- 
KA 

jutrzejszy — JUTRO 

JUTRZENKA 

JUTRZNIA 

jutrzni — JUTRZNIA 

jutrzny — JUTRZNIA 

JUŻ 

jużyna —> POŁUDNIE 


kó ku 

kabłączek — KABŁĄK 
KABŁĄK 

kachel — KAFEL 
kaczątko —> KACZKA 
KACZKA 

kaczma — KARCZMA 
kaczor — KACZKA 
kaczyniec —> KACZKA 
KADŁUB 

kadłuba —> KADŁUB 
kadłubka — KADŁUB 
KADZIĆ 

kadzidło —> KADZIĆ 
kadzielnica — KkADzić 
KADŹ 

KAFEL 

KAFTAN 

kaftanik KAFTAN 
kagan — KAGANIEC 
kaganek —> KAGANIEC 
KAGANIEC 

KAJAĆ SIĘ 

kajdanki — KAJDANY 
KAJDANY 

KALAĆ 

kaleczyć — KALEKA 
KALEKA 

kaleki — KALEKA 
kalika  KALEKA 
KALINA 

kalinka — KALINA 
KAŁ 

kałuż — KAŁUŻA 
KAŁUŻA 


Indeks wyrazów polskich 


kamienica — KAMIEŃ 
kamieniec —> KAMIEŃ 
kamienieć — KAMIEŃ 
kamienisty — KAMIEŃ 
kamiennik > KAMIEŃ 
kamienny — KAMIEŃ 
KAMIEŃ 

kamyk — KAMIEŃ 
KANIA 

KAPA 

KAPAĆ 

KAPELA 

KAPELAN 

kapella — KAPELA, KAPLICA 
KAPELUSZ 

kapica —> KAPA 

kapka — KAPAĆ 
KAPLICA 

kapliczka — KAPLICA 
KAPŁAN 

kapłanka — KAPŁAN 
kapłański — KAPŁAN 
kapłaństwo —> KAPŁAN 
KAPRAWY 

KAPTUR 

kapuśniaczek — KAPUSTA 
KAPUSTA 

kapuściany — KAPUSTA 
kapuśniak — KAPUSTA 
KARA 

KARAĆ 

karasek —> KARAŚ 

KARAŚ 

KARB 

karbana — SKARBONA 
karbować — KARB 
KARCIĆ 

karcz —> KARCZOWAĆ 
karczek — KARK 
karczemny —> KARCZMA 
KARCZMA 

karczmarka —> KARCZMA 
karczmarz — KARCZMA 
KARCZOWAĆ 
karczowisko — KARCZOWAĆ 
karczownik —> KARCZOWAĆ 
karczunek —> KARCZOWAĆ 
KARK 

karleć —> KARZEŁ 

karlica  KARZEŁ 
karłowacieć —> KARZEŁ 
karłowaty —> KARZEŁ 
karłub — KADŁUB 
KARMA 


781 


karmia — KARMA 
KARMIĆ 

karmnik —> KARMIĆ 
KARP 

KARTOFEL 

KARY 

KARZEŁ 

karzełek  KARZEŁ 
kasać — PODKASAĆ 
kasarnia — KOSZARY 
kasłać — KASZEL 
KASZA 

KASZEL 

kaszka —> KASZA 
kaszlać — KASZEL 
kaszleć — KASZEL 
KAT 

KATAR 

katować —»> KAT 
katownia —> KAT 
katusz — KATUSZE 
katusza — KATUSZE 
KATUSZE 

kawalec — KAWAŁ 
KAWALER 

KAWAŁ 

kawałek — KAWAŁ 
KAWKA 

kawtan — KAFTAN 
KAZAĆ 

kazadnica — KAZAĆ 
kazadlnica — KAZAĆ 
kazalnica — KAZAĆ 
kazanie  KAZAĆ 
KAZIĆ 

kaźnia — KAŹŃ 
KAŹŃ 

KAŻDY 

kącik > KĄT 
KĄDZIEL 

KĄKOL 

KĄPAĆ 

KĄPIEL 

kąpielisko — KĄPIEL 
kąpielowy —> KĄPIEL 
kąpielówki —> KĄPIEL 
KĄSAĆ 

kąsek — KĘS 

KĄT 

kątownik —> KĄT 
kątowy — KĄT 
kcieć — CHCIEĆ 
KCIUK 

KĘDY 


ka | ki 


kędzierawy —> KĘDZIOR 
kędzierz —> KĘDZIOR 
kędzierzawy —> KĘDZIOR 
KĘDZIOR 

KĘPA 

kępka — KĘPA 

KĘS 

kęsać —> KĄSAĆ 

kęsy — KUSY 

KI 

KIBIC 

kibicować —> KIBIC 
KIBIĆ 

kibitny — KIBIĆ 

KICAĆ 

KICHAĆ 

kiecek — KIECKA 
KIECKA 

kiecza — KIECKA 

KIEDY 

kiegdy — KIEDY 

kiele KILKA 

kiełki —> KILKA 

kielko KILKA 

KIELICH 

kieliszek — KIELICH 
kiella —> KIELNIA 
KIELNIA 

KIEŁ 

KIEŁB 

KIEŁBASA 

kiełbasiany — KIEŁBASA 
kielbik — KIEŁB 
kiełbodziej —> KIEŁBASA 
kiełek — KIEŁ 
kiełkować — KIEŁ 

KIEP 

kiepski — KIEP 
KIERMASZ 

KIEROWAĆ 

kierownica —> KIEROWAĆ 
kierowniczka —> KIEROWAĆ 
kierownik —> KIEROWAĆ 
kierunek — KIEROWAĆ 
kierz KRZAK 

kierzek — KRZAK 
kiesienia — KIESZEŃ 
kiesień — KIESZEŃ 
kiesinia — KIESZEŃ 
kieszenia — KIESZEŃ 
KIESZEŃ 

kieszonka —> KIESZEŃ 
kieszonkowiec — KIESZEŃ 
kieszonkowy —> KIESZEŃ 


Indeks wyrazów polskich 


kieszynia — KIESZEŃ 
kieżdy — KAŻDY 

KIJ 

kijan/kijań + Ku 
kijanka — Kuj 

kijek + Kij 

KIKUT 

kile —> KILKA 

KILIM 

KILKA 

kilkadziesiąt > KILKA 
kilkakroć — -KROĆ 
kilkanaście — KILKA 
kilki > KILKA 

kilko — KILKA 
kilkodziesiąt > KILKA 
kilkonaćcie — KILKA 
kilkonście — KILKA 
kilkoro — KILKA 
killa  KIELNIA 

kilo — KILKA 

KILOF 

kilow — KILOF 

KIŁA 

KIPIEĆ 

KISIĆ 

KISIEL 

KISNĄĆ 

KISZKA 

KIŚĆ 

KITA 

kitka — KITA 

KIWAĆ 

KLACZ 

klaczka — KLACZ 
KLAMKA 

KLAMRA 

KLAPAĆ 

KLASKAĆ 

KLASZTOR 

KLATKA 

KLĄĆ 

KLĄSKAĆ 

klątew + KLĄTWA 
KLĄTWA 

klebotać — KOLEBAĆ 
KLECIĆ 

kleć (1) KLATKA 
kleć (11)  KLECIĆ 
kleić — KLEJ 

kleik — KLEJ 

KLEJ 

KLEJNOT 

KLEKOTAĆ 


782 


klektać — KLEKOTAĆ 
klenot — KLEJNOT 
KLEŃ 

KLEPAĆ 

klepisko — KLEPAĆ 
klepka — KLEPAĆ 
kleska — KLĘSKA 
klesną — KLĘSNĄĆ 
KLESZCZ 

kleszcz — LESZCZ 
KLESZCZE 

kleścić — KLESZCZ 
kleśnić — KLESZCZ 
kletka KLATKA 
KLĘCZEĆ 

klęczki + KLĘCZEĆ 
klęcznik — KLĘCZEĆ 
KLĘSKA 

klęsta + KLĘSKA 
klęstka —> KLĘSKA 
klęskać — KLĄSKAĆ 
KLĘSNĄĆ 

klij —> KLEJ 

klijnot > KLEJNOT 
KLIN 

klinot — KLEJNOT 
klitka KLATKA 
KLOC 

klocek KLOC 
KLON 

klosek —> KLUSKA 
klucha — KLUSKA 
KLUCZ 

klucznik —> KLUCZ 
kluczować —> KLUCZ 
kluczowy — KLUCZ 
KLUĆ SIĘ 

klusek  KLUSKA 
KLUSKA 

klwać — KLUĆ SIĘ 
kładać —> KŁAŚĆ 
kładka — KŁAŚĆ 
KŁAK 

kłam — KŁAMAĆ 
KŁAMAĆ 

kłamca — KŁAMAĆ 
kłamczuch — KŁAMAĆ 
kłamliwy — KŁAMAĆ 
kłamstwo — KŁAMAĆ 
KŁANIAĆ SIĘ 
KŁAPAĆ 

KŁAŚĆ 

KŁĄB 

kłębiasty > KŁAB 


ki | ko 


kłębić — KŁĄB 
KŁODA 

KŁONICA 

KŁONIĆ 

kłopać — KŁOPOT 
KŁOPOT 

kłopotać się > KŁOPOT 
kłopotliwy + KŁOPOT 
KŁOS 

kłosić się —> KŁOS 
KŁÓCIĆ 

kłóć — KŁUĆ 
KŁÓDKA 

kłótka  KŁÓDKA 
KŁÓTNIA 

KŁUĆ 

kmiecy —> KMIEĆ 
KMIEĆ 

kmin — KMINEK 
KMINEK 

kmiotek —> KMIEĆ 
kmotra — KUMOTER 
kmotr —> KUMOTER 
KNEBEL 

kneblować —> KNEBEL 
KNIEJA 

knobel —> KNEBEL 
KNOT 

knować — KNUĆ 
KNUĆ 

KOBIAŁKA 

kobiel —> KOBIAŁKA 
kobiela —> KOBIAŁKA 
kobierz —> KOBIERZEC 
KOBIERZEC 

KOBIETA 

kobita — KOBIETA 
kobyli > KOBYŁA 
KOBYŁA 

KOC 

KOCHAĆ 

kochanek —> KOCHAĆ 
kochanka —> KOCHAĆ 
kochany — KOCHAĆ 
koci — KOT 

KOCIĆ SIĘ 

kociec — KOJEC 
kocieł — KOCIOŁ 
kocię — KOT 

KOCIOŁ 

kociołek — KOCIOŁ 
kocur — KOT 
KOCZOWAĆ 
koczowisko — KOCZOWAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


koczowniczy —> KOCZOWAĆ 
koczownik — KOCZOWAĆ 
kofel — KUFEL 

koflik — KUFEL 
koftan — KAFTAN 
kogucik — KOGUT 
KOGUT 

kogutek — KOGUT 
KOIĆ 

KOJARZYĆ 

KOJEC 

kokać — KOKOSZ 
KOKOSZ 

kokota —> KURWA 
kokoszyć się > KOKOSZ 
kolanko —> KOLANO 
KOLANO 

KOLARZ 

kolce — KOLCZYK 
kolczasty — KOLEC 
kolczatka —> KOLEC 
kolczaty — KOLEC 
KOLCZYK 

KOLEBAĆ 

kolebka — KOLEBAĆ 
KOLEC 

koleina —> KOLEJ 
KOLEJ 

koleja —> KOLEJ 
kolejka —> KOLEJ 
kolejność — KOLEJ 
kolejny — KOLEJ 
KOLĘDA 

kolędnik — KOLĘDA 
kolędować —> KOLĘDA 
kolibka —> KOLEBAĆ 
kolika —> KOLKA 
KOLKA 

kolmierz — KOŁNIERZ 
kołnierz — KOŁNIERZ 
KOŁACZ 

KOŁATAĆ 

kołatka —> KOŁATAĆ 
kołderka — KOŁDRA 
KOŁDRA 

kołek — KOŁ 
kołmierz — KOŁNIERZ 
KOŁNIERZ 

KOŁO 

KOŁODZIEJ 
kołowacieć — KOŁO 
kołowacizna —> KOŁO 
kołować —> KOŁO 
kołowaty — KOŁO 


783 


kołowrot —> KOŁOWRÓT 
kołowrotek — KOŁOWRÓT 
KOŁOWRÓT 

KOŁTUN 

KOŁYSAĆ 

kołysanka —> KOŁYSAĆ 
kołyska — KOŁYSAĆ 
KOMAR 

KOMIN 

kominek — KOMIN 
kominiarka — KOMIN 
kominiarz — KOMIN 
KOMNATA 

komor — KOMAR 
KOMORA 

komornik — KOMORA 
komotr — KUMOTER 
komórka — KOMORA 
KOMŻA 

KONAĆ (1) 

konać (11) —> WYKONAĆ 
KONAR 

KONEW 

konewka —> KONEWKA 
konicz — KONICZYNA 
KONICZYNA 

KONIEC 

konieczni — KONIECZNY 
KONIECZNY 

konik I KONICZYNA 
konik II —> KoŃ 
konlerz —> KOŁNIERZ 
konop — KONOPIE 
konopia — KONOPIE 
KONOPIE 

konopny —> KONOPIE 
konszt — KUNSZT 
KOŃ 

KOŃCZYĆ 

KOŃCZYNA 

końszt — KUNSZT 
KOPA 

KOPAĆ 

kopacz —> KOPAĆ 
kopalina —> KOPAĆ 
KOPALNIA 

kopalny — KOPAĆ 
KOPEĆ 

kopcić —> KOPEĆ 
kopciuch — KOPEĆ 
kopciuszek — KOPEĆ 
kopczyk — KOPIEC 
KOPER 

koperek — KOPER 


ko | ko 


KOPIEC 
kopniak — KOPAĆ 
kopr —> KOPER 
koprzywa —> POKRZYWA 
kopystka — KOPYŚĆ 
KOPYŚĆ 

kopytko — KOPYTO 
KOPYTO 

KORA 

KORBA 

KORCIĆ 

KOREK 

kork —> KOREK 
korkociąg —> KOREK 
korkować —> KOREK 
kornierz —> KOŁNIERZ 
kornik KORA 
korny — KORZYĆ SIĘ 
KORONA 

koronacja — KORONA 
koronka — KORONA 
koronować —> KORONA 
korować —> KORA 
korunka —> KORONA 
korunować — KORONA 
korytko —> KORYTO 
KORYTO 

KORZEC 

korzenie —> KORZEŃ 
korzenny — KORZEŃ 
KORZEŃ 

korzonek — KORZEŃ 
korzyć — UPOKORZYĆ 
KORZYĆ SIĘ 

korzystać — KORZYŚĆ 
korzystka — KORZYŚĆ 
korzystny — KORZYŚĆ 
KORZYŚĆ 

KOS 

KOSA I 

KOSA II 

kosiarz —> KOSIĆ 
KOSIĆ 

KOSMATY 

kosmek —> KOSMYK 
KOSMYK 

kosonogi —> KOSY 
kostka — KOŚĆ, PESTKA 
kostnica — Kość 
kostnieć — kość 
kostny — Kość 
kostucha — kość 
KOSTUR 

KOSY 


Indeks wyrazów polskich 


KOSZ 
koszar — KOSZARY 
koszara — KOSZARY 
koszarować —> KOSZARY 
KOSZARY 

KOSZT 

kosztorys —> KOSZT 
KOSZTOWAĆ I 
KOSZTOWAĆ II 
kosztowności — KOSZTOWAĆ I 
kosztowność —> KOSZTOWAĆ I 
kosztowny —> KOSZTOWAĆ I 
kosztur — KOSTUR 
KOSZULA 

koszulka —> KOSZULA 
kośba — Kosić 

kościć — POKOST 
kościec — kość 
kościelny — KOŚCIÓŁ 
kościotrup — KOŚĆ 
KOŚCIÓŁ 

kościółek —> KOŚCIÓŁ 
kościsty —> Kość 

KOŚĆ 

KOT 

kotek — KOT 

kotew — KOTWICA 
kotka —> KOT 

kotlina KOCIOŁ 
kotłować — KOCIOŁ 
kotłownia — KOCIOŁ 
kotny — KOCIĆ SIĘ 
kotwa —> KOTWICA 
KOTWICA 

kotwiczyć —> KOTWICA 
kować — KUĆ 
kowadełko — KOWADŁO 
KOWADŁO 

KOWAL 

kowalski > KOWAL 
kowalstwo — KOWAL 
kownata — KOMNATA 
KOZA 

kozi —> KOZA 

kozica — KOZA 

kozieł — KOZIOŁ 
KOZIOŁ 

koziołek — KOZIOŁ 
kozłek —> KOZIOŁ 
kozodój — KOZA 
koźlątko —> KOZIOŁ 
koźlę — KOZIOŁ 

koźli — KOZIOŁ 

koża — KOŻUCH 


784 


kożdy — KAŻDY 
KOŻUCH 

kożuszek — KOŻUCH 
KÓŁ 

kółko — KOŁO 

kónszt — KUNSZT 
kózka — KOZA 

kpiarz — KPiĆ 

KPIĆ 

kpina — KPIić 

KRA 

kradnąć — KRAŚĆ 
kradzież — KRAŚĆ 
KRAINA 

KRAJ 

KRAJAĆ 

KRAJOBRAZ 

KRAKAĆ 

KRAM 

kramarka —> KRAM 
kramarz —> KRAM 
kramik — KRAM 
kranc — KRANIEC 
KRANIEC 

KRASA 

KRASIĆ 

krasnal —> KRASNOLUDEK 
KRASNOLUDEK 
KRASNY 

KRAŚĆ 

kraśni  KRASNY 
kraciasty — KRATA 
KRATA 

kratka — KRATA 
KRAWAT 

krawcowa —> KRAWIEC 
KRAWĘDŹ 

krawężnik — KRAWĘDŹ 
krawężny — KRAWĘDŹ 
KRAWIEC 

krąbrny — KRNĄBRNY 
KRĄG 

KRĄGŁY 

krążek — KRĄG 
KRĄŻYĆ 

krcić — CHRZCIĆ 
kręgosłup — KRĄG 
krecha — KRESKA 
krecik — KRET 

KREDA 

kredka — KREDA 
krejda — KREDA 
krepować — KRĘPOWAĆ 
KRES 


ko | kr 


kresić —> KRESKA, KREŚLIĆ, 
OKRES 

KRESKA 

KREŚLIĆ 

KRET 

kreta — KREDA 

kretowisko — KRET 

KREW 

krewki — KREW 

KRĘCIĆ 

KRĘPOWAĆ 

KRĘPY 

kręt  KRĘCIĆ 

krętacz — KRĘCIĆ 

KRĘTY 

krnąbny — KRNĄBRNY 

KRNĄBRNY 

krnica — KRYNICA 

KROCHMAL 

krochmalić  KROCHMAL 

KROCIE 

krocze —> KROK 

kroczganek — KRUŻGANEK 

KROCZYĆ 

-KROĆ 

krofmal — KROCHMAL 

KROGULEC 

KROIĆ 

KROK 

KROKIEW 

krokwa — KROKIEW 

krom — KRAM 

kroma — KROMKA 

KROMKA 

krona —> KORONA 

kropelka — KROPLA 

KROPIĆ 

kropidło — KROPIĆ 

kropielnica — KROPIĆ 

KROPKA 

KROPLA 

kroplisty —> KROPLA 

kroplowy —> KROPLA 

kroplówka — KROPLA 

KROSNO 

KROSTA 

krotki — UKRÓCIĆ 

krotny — -KROĆ 

KROWA 

krowi — KROWA 

krożganek — KRUŻGANEK 

krócić — SKRÓCIĆ, UKRÓCIĆ 

krój —> KROIĆ 

KRÓL 


Indeks wyrazów polskich 


król — KRÓLIK 

królestwo — KRÓL 

królewic/krolowic — KRÓL 

królewicz — KRÓL 

królewna — KRÓL 

królewski — KRÓL 

królica — KRÓLIK 

KRÓLIK 

królowa © KRÓL 

królować — KRÓL 

KRÓTKI 

krówka —> KROWA 

krszać — KRUSZYĆ 

krszyna — KRZTA 

krścić — CHRZCIĆć 

KRTAŃ 

kruch —> KRUSZEC 

kruchki — KRUCHY 

KRUCHTA 

KRUCHY 

KRUCZEĆ 

KRUCZEK 

kruczenie — KRUCZEĆ 

KRUK 

krukta > KRUCHTA 

KRUPA 

krupnik — KRUPA 

krusczganek —> KRUŻGANEK 

krusganek —> KRUŻGANEK 

krusz — KRUSZEC 

KRUSZEC 

kruszeć —> KRUCHY 

KRUSZYĆ 

kruszyna (1) — KRUCHY 

kruszyna (11) —> KRUSZYĆ 

KRUŻGANEK 

krwawica KREW 

krwawić — KREW 

krwawy — KREW 

krwisty > KREW 

krwotok — KREw 

KRYĆ 

kryda — KREDA 

kryjówka — KRYĆ 

KRYNICA 

KRYPTA 

krysić —> KRESKA, KREŚLIĆ, 
OKRES 

krzaczasty — KRZAK 

krzaczek KRZAK 

KRZAK 

krzasło —> KRZESŁO 

krzat —> SKRZAT 

krzącić się > KRZĄTAĆ SIĘ 


785 


krząkać — CHRZĄKAĆ 
krząska —> CHRZĄSTKA 
KRZĄTAĆ SIĘ 
krzątanina — KRZĄTAĆ SIĘ 
krzcić —> CHRZCIĆ 
krzciuk —> KCIUK 
krzbiet > GRZBIET 
krzebiet GRZBIET 
krzebt —> GRZBIET 
krzele  SKRZELE 
krzemienny —> KRZEMIEŃ 
KRZEMIEŃ 

krzemionka —> KRZEMIEŃ 
krzemyk — KRZEMIEŃ 
krzepa — KRZEPIĆ 
KRZEPIĆ 

KRZEPKI 

KRZESAĆ 

krzesełko —> KRZESŁO 
krzesić —> WSKRZESZAĆ 
krzesiwo — KRZESAĆ, OGNIWO 
KRZESŁO 

krzest — CHRZEST 
krześcija(in) > CHRZEŚCIJANIN 
KRZEW 

krzewić — KRZEW 
krzewinka + KRZEW 
krzewie — KRZEW 
krzeźwy — TRZEŹWY 
krznąbny — KRNĄBRNY 
krzowie — KRZEW 
krzowy — KRZEW 
KRZTA 

krztań — KRTAŃ 
KRZTUSIĆ SIĘ 

krztyna — KRZTA 
KRZYCZEĆ 

krzydłko — SKRZYDŁO 
krzydło — SKRZYDŁO 
krzyk —> KRZYCZEĆ 
krzykacz — KRZYCZEĆ 
krzyna — KRZTA 
krzynia — SKRZYNIA 
krzyn(njica — KRYNICA 
KRZYWDA 

krzywdzić — KRZYWDA 
krzywić — KRZYWY 
KRZYWY 

KRZYŻ 

krzyżak — KRZYŻ 
krzyżować — KRZYŻ 
krzyżowy — KRZYŻ 
krzyżyk + KRZYŻ 
KSIĄDZ 


kr | ku 


KSIĄŻĘ 

książka — KSIĘGA 
KSIĘGA 

księgarnia — KSIĘGA 
księgarz — KSIĘGA 
księgować — KSIĘGA 
księgowy — KSIĘGA 
księstwo — KSIĄŻĘ 
księżna — KSIĄŻĘ 
księżstwo — KSIĄŻĘ 
KSIĘŻYC 

kstałtny — KSZTAŁT 
kształcić —> KSZTAŁT 
KSZTAŁT 

kształtny —> KSZTAŁT 
kształtować — KSZTAŁT 
KTO 

ktoś — KTO 
ktokolwiek % KTo 
którędy — KTÓRY 
KTÓRY 

KU 

kubeczek — KUBEK 
KUBEK 

KUBEŁ 

kubyszek —> KUBEK 
KUCAĆ 

kucharka — KUCHARZ 
kucharski —> KUCHARZ 
KUCHARZ 

kuchcik —> KUCHTA 
kuchenka —> KUCHNIA 
kuchenny —> KUCHNIA 
KUCHNIA 

kuchra — CHUCHRO 
kuchro — CHUCHRO 
KUCHTA 

kucki —> KUCAĆ 
kuczeć — KUCAĆ 
kuczki —> KUCAĆ 
KUĆ 

kudła —> KUDŁY 
kudłacz  KUDŁY 
kudłaty  KUDŁY 
KUDŁY 

kufa — KUFEL 
KUFEL 

kuflik —> KUFEL 
KUKAĆ 

kukiełka > KUKŁA 
kukła — KUKŁA 
KUKŁA 

KUKUŁKA 

KULA I 


Indeks wyrazów polskich 


KULA II 
kulać —> KULEĆ 
kulawy — KULEĆ 
KULEĆ 

KULIĆ 

kulig — KULIK 
KULIK 

kulisty KULA 
kulka —> KULA I 
KULSZA 

kulszowy —> KULSZA 
kułać —> KULEĆ 

KUM 

kuma — KUM 
kumać się — KUM 
kumosia — KUM 
kumoszka — KUM 
KUMOTER 
kumoterski > KUMOTER 
kumoterstwo — KUMOTER 
KUNA 

kunlerz — KOŁNIERZ 
kunst — KUNSZT 
KUNSZT 

kunsztowny — KUNSZT 
kuńst — KUNSZT 
kuńszt — KUNSZT 
kup —> KUPOWAĆ 
KUPA 

kupczyć — KUPIĆ 
kupczyk — KUPIĆ 
KUPER 

KUPIĆ — KUPOWAĆ 
kupiec —> KUPIĆ 
kupiecki — KUPIĆ 
kupiectwo — KUPIĆ 
kupień — KUPIĆ 
kupka —> KUPA 
kupno — KUPIĆ 
kupny — KUPIĆ 
KUPOWAĆ 

KUR 

KURA 

KURCZ 

kurczak —> KURCZĘ 
kurczątko — KURCZĘ 
KURCZĘ 

kurczowo — KURCZ 
kurczowy — KURCZ 
KURCZYĆ 

kurek — KUR 
kurewski — KURWA 
kurka — KURCZĘ 
kurnik —> KURA 


786 


kurny — KURZYĆ 
KUROPATWA 
kurśnierz — KUŚNIERZ 
kurśnirz — KUŚNIERZ 
KURTA 

kurtka —> KURCZYĆ 
KURWA 

kurwi — KURWA 
kurwiarz — KURWA 
kurwić się => KURWA 
kurz — KURZYĆ 
kurzawa —> KURZYĆ 
kurzę —> KURCZĘ 
KURZYĆ 

kusiciel —> KUSIĆ 
kusicielka —> Kusić 
KUSIĆ 

kustrać — GUZDRAĆ SIĘ 
kuszenie — Kusić 
KUSY 

KUŚNIERZ 

kuza —> KOŻUCH 
kuzdrać — GUZDRAĆ SIĘ 
kuża — KOŻUCH 
KUŹNIA 

kuźń — KUŹNIA 
KWAKAĆ 

KWAPIĆ SIĘ 

KWAS 

KWASIĆ —> KISIĆ 
KWAŚNY 

KWĘKAĆ 

kwiaciarka —> KWIAT 
kwiaciarnia — KWIAT 
kwiaciarstwo — KWIAT 
kwiaciarz — KWIAT 
KWIAT 

KWICZEĆ 

kwiczał — KWICZOŁ 
KWICZOŁ 

kwiecić —> KWIAT 
kwiecie — KWIAT 
KWIECIEŃ 

kwiecisty > KWIAT 
kwielić — KWILIĆ 
kwietnik KWIAT 
kwietny — KWIAT 
kwik — KWICZEĆ 
kwikać — KWICZEĆ 
KWILIĆ 

KWITNĄĆ 

kwoczka — KWOKAĆ 
kwoka — KWOKAĆ 
KWOKAĆ 


ku | le 


LAĆ 

LALA 

lalka % LALA 
lańcuch —> ŁAŃCUCH 
LAS 

lasek — LAS 

LASKA 

LATAĆ 

latawica —> LATAĆ 
latawiec —> LATAĆ 
LATO 

LATOROŚL 

latoroślka —> LATOROŚL 
latorość — LATOROŚL 
latorośtl — LATOROŚL 
ląc — LĄC SIĘ 

LĄC SIĘ 

LĄD 

lądować — LĄD 
lądowy + LĄD 

ląg — LĄC SIĘ 
lągnąć — LĄC SIĘ 
lągnąć się — LĄC SIĘ 
le > ALE 

LEBIODA 

LEC 

lec — LEJC 

LECIEĆ 

leciwy —> LATO 

LECZ 

leczenie —> LECZYĆ 
lecznictwo —» LECZYĆ 
leczniczy — LECZYĆ 
LECZYĆ 

ledwa — LEDWIE 
ledwej — LEDWIE 
LEDWIE 

ledwo — LEDWIE 
legnąć — LEC 
LEGOWISKO 

LEJ 

LEJC 

lejce — LEJC 

lejcuch —> ŁAŃCUCH 
lejek — LEJ 

LEK 

lekarka —> LEKARZ 
lekarski — LEKARZ 
lekarstwo —> LEKARZ 
LEKARZ 

lekce — LEKCEWAŻYĆ, LEKKI 
LEKCEWAŻYĆ 

LEKKI 

lekko — LEKKI, LŻEJ 


Indeks wyrazów polskich 


lekkość — LEKKI 
LELEK 

LEMIESZ 

lemięsz — LEMIESZ 
lemięż —> LEMIESZ 
LEN 

lencuch — ŁAŃCUCH 
LENIĆ SIĘ 

leniwiec — LENIWY 
lenistwo — LENIWY 
LENIWY 

leny > LENIWY 

LEŃ 

leńcuch — ŁAŃCUCH 
LEP 

lepianka — LEPIĆ 
LEPIĆ 

LEPIEJ 

lepki % LEPIĆ 
LEPSZY 

lest > OBLEŚNY 

leść — OBLEŚNY 
leśniczówka —> LAS 
leśniczy LAS 
lesisty —> LAS 
LESZCZ 

LESZCZYNA 

leśnik — LAS 

leśny — LAS 

letni —> LATO 

letnik —> LATO 
letnisko LATO 
LEW 

lewica % LEwY 
lewicowiec — LEwY 
lewicowy — LEwY 
LEWY 

LEŹĆ 

leża — LEŻEĆ 

leżak + LEŻEĆ 
leżanka — LEŻEĆ 
leże —> LEŻEĆ 

LEŻEĆ 

lędwica — LĘDŹWIE 
lędźwa — LĘDŹWIE 
lędźwia —> LĘDŹWIE 
lędźwica —> LĘDŹWIE 
LĘDŹWIE 

lędźwina — LĘDŹWIE 
lęg + LĄC SIĘ 
lęgnąć się — LĄC SIĘ 
lęk — LĘKAĆ SIĘ 
LĘKAĆ SIĘ 

lękliwy — LĘKAĆ SIĘ 


787 


LGNĄĆ 

LI 

libiezny — LUBIEŻNY 
lice LICO 
licemiernik — LUNĄĆ 
licho — LICHY 
LICHTARZ 

LICHWA 

lichwiarski — LICHWA 
lichwiarstwo — LICHWA 
lichwiarz — LICHWA 
LICHY 

LICO 

LICOWAĆ 

LICZBA 

liczbowy — LICZBA 
liczebnik — LICZBA 
liczebność — LICZBA 
liczebny — LICZBA 
liczko — LIco 
licznik — LiczYĆć 
liczny — LiczYĆ 
LICZYĆ 

liczydło — Liczyć 
lifa —> LICHWA 

lij > LEJ 

lijek —> LEJ 

limiesz — LEMIESZ 
LIN 

LINA 

linąć — LUNĄĆ 
LINIEĆ 

LIPA 

LIPIEC 

LIPIEŃ 

lipień —> LIPIEC 
lipka — LIPA 

lipki — LEPIĆ, ŚLEPY 
lipowy — LIPA 

LIS 

lisi LIS 

lisica — LIS 

LIST 

listek —> LIŚĆ 
listewka — LISTWA 
listonosz — LIST 
LISTOPAD 

listowie — LIST 
LISTWA 

LISZAJ 

liszka — LIS 
liściewie — LIST 
LIŚĆ 

LITOŚĆ 


le | iw 


LITOWAĆ SIĘ 

LIZAĆ 

lizawka — LIZAĆ 
lizus — LIZAĆ 

Inąć  LGNĄĆ 

lniany — LEN 
lodowacieć — LÓD 
lodowaty — LÓD 
lodowiec — LÓD 
lodowisko — LÓD 
lodowy — LÓD 

lody LÓD 

LOS 

losować —> LOS 
losowy — LOS 

lot > LECIEĆ 
lotniczy —> LECIEĆ 
lotnik — LECIEĆ 
lotnisko —> LECIEĆ 
lotny — LECIEĆ, ULOTNIĆ SIĘ 
LÓD 

Ipieć —> LGNĄĆ 

lsnąć — LŚNIĆ 

lsti —> OBLEŚNY 
Iszczeć się —> LŚNIĆ 
lści > OBLEŚNY 

lśnąć — LŚNIĆ 

lśknąć się —> LŚNIĆ 
LŚNIĆ 

LUB 

LUBIĆ 

lubiezny —> LUBIEŻNY 
lubieżny — LUBIEŻNY 
lubieżność — LUBIEŻNY 
LUBIEŻNY 

lubować się —> LUBY 
LUBY 

lucemiernik —> LUNĄĆ 
LUD 

ludek % LUD 

ludnić — LUD 
ludność —> LUD 
ludny — LUD 

ludowy — LUD 

ludzi % LUDZIE 
LUDZIE 

ludzki —> LUDZIE 
ludzkość —> LUDZIE 
LUNĄĆ 

lutość —> LITOŚĆ 
lutować się — LITFOWAĆ SIĘ 
LUTY 

Iwi  LEw 

lwica % LEw 


Indeks wyrazów polskich 


LŻEJ 
lżejszy — LŻEJ 
LŻYĆ 


łabęć > ŁABĘDŹ 
łabędzi — ŁABĘDŹ 
ŁABĘDŹ 

łabuzie  ŁOBUZ 

ŁACH 

ŁACHA 

łachman — ŁACH 
łachtać — ŁECHTAĆ 
ŁACHUDRA 

łacny > ŁATWY 

łacwi ŁATWY 
łaczący — ŁAKNĄĆ 
ŁAD 

ŁADNY 

ŁADOWAĆ 

ładownica — ŁADOWAĆ 
ŁADUNEK 

łagoda — ŁAGODNY 
łagodnieć — ŁAGODNY 
łagodność — ŁAGODNY 
ŁAGODNY 

ŁAGODZIĆ 

ŁAJAĆ 

ŁAJDAK 

ŁAJNO 

ŁAKNĄĆ 

ŁAKOCIE 

łakoć — ŁAKOCIE 
łakomić się > ŁAKOMY 
łakomstwo — ŁAKOMY 
ŁAKOMY 

ŁAMAĆ 

łamaga — ŁAMAĆ 
łamy — ŁAMAĆ 

ŁAN 

łancuch —> ŁAŃCUCH 
ŁANIA 

ŁAŃCUCH 

łańcuszek —> ŁAŃCUCH 
ŁAPA 

łapa — ŁAPAĆ, PUŁAPKA 
ŁAPAĆ 

ŁAPCZYWY 

łapka — ŁAPA, PUŁAPKA 
ŁASICA 

ŁASIĆ SIĘ 

ŁASKA 

łaska — ŁASICA 

łaskać — ŁASKOTAĆ 
łaskanie  ŁASKOTAĆ 


788 


łaskawca — ŁASKA 
łaskawiec — ŁASKA 
łaskawość — ŁASKA 
łaskawy — ŁASKA 
ŁASKOTAĆ 

łasktać  ŁASKOTAĆ, ŁECHTAĆ 
ŁASY 

ŁASZCZYĆ SIĘ 

ŁATA I 

ŁATA II 

ŁATAĆ 

łatka — ŁATA I 
łatwie ŁATWY 
łatwo — ŁATWY 
łatwość — ŁATWY 
ŁATWY 

łaty — ŁATA I 

ŁAWA 

ławica ŁAWA 
ławka ŁAWA 
ławnik > ŁAWA 
łazęga — Łazić 
łazęka — ŁAzZiĆ 
ŁAZIĆ 

łazienka — ŁAŹNIA 
łazik — ŁAZIĆ 
ŁAŹNIA 

łącuch — ŁAŃCUCH 
łącze —> ŁĄCZYĆ 
łącznik > ŁĄCZYĆ 
łączny + ŁĄCZYĆ 
ŁĄCZYĆ 

łąg — ŁĘG 

ŁĄKA 

łąkoć —> ŁĘKOTKA 
łąkotka — ŁĘKOTKA 
łąta  ŁĄTKA 
ŁĄTKA 

ŁEB 

łebek — ŁEB 

łebski ŁEB 
łechtaczka — ŁECHTAĆ 
ŁECHTAĆ 

łeżka — ŁYŻKA 
łęczysko — ŁĘK, ŁUK 
łęczyszcze — ŁĘK, ŁUK 
ŁĘG 

ŁĘK 

łękawa — ŁĘK 
łękawic — ŁĘK 
łękawka — ŁĘK 
ŁĘKOTKA 

łektać —> ŁECHTAĆ 
ŁĘT 


iż | ło 


łęty + ŁĘT 

ŁGAĆ 

łgarstwo — ŁGAĆ 
łgarz —> ŁGAĆ 

ŁKAĆ 

łknąć — ŁKAĆ 
łobozg —> ŁOBUZ 
ŁOBUZ 

łobuzeria —> ŁOBUZ 
łobuzerski — ŁOBUZ 
łobuziak — ŁOBUZ 
łobuzie  ŁOBUZ 
łobuzować — ŁOBUZ 
ŁODYGA 

łodyżka —> ŁODYGA 
łodzia ŁÓDŹ 

łodź — ŁÓDŹ 

ŁOIĆ 

łojowy — Łój 
ŁOKIEĆ 

ŁOM 

łomać — ŁOMOTAĆ 
łomić — UŁOMEK 
ŁOMOTAĆ 

łomotnąć — ŁOMOTAĆ 
ŁONO 

ŁOPATA 

łopatka — ŁOPATA 
ŁOPIAN — ŁAPA 
ŁOPOTAĆ 

ŁOPUCH —> ŁAPA 
łopucha —> ŁOPUCH 
łosi ŁOŚ 

łosica — ŁOŚ 

łoskot  ŁOSKOTAĆ 
ŁOSKOTAĆ 

łoskotać się > ŁOSKOTAĆ 
ŁOSOŚ 


łosza —> ŁOŚ 
łoszak —> ŁOŚ 
ŁOŚ 

ŁOTR 


łotrostwo —> ŁOTR 
łotrowski —> ŁOTR 
łotrzyk — ŁOTR 
łowca — ŁOowić 
łowczy — ŁOowić 
ŁOWIĆ 

łowiecki —> ŁOwIĆ 
łowiectwo — ŁOwić 
łowisko — Łowić 
ŁOZA 

łozina  ŁOZA 
ŁOŻE 


Indeks wyrazów polskich 


łożka — ŁYŻKA 
łożnica — ŁOŻE 
ŁOŻYĆ 

łożysko — ŁOŻE 
ŁÓDŹ 

ŁÓJ 

ŁÓW 

łożący się > ŁożYć 
łóżko — ŁOŻE 
łsnąć się — LŚNIĆ 
łszczeć się > LŚNIĆ 
łśnieć — LŚNIĆ 
łuczek + ŁUK 
ŁUCZYWO 

ŁUDZIĆ 

ŁUG 

ługować —> ŁUG 
ŁUK 

ŁUNA 

ŁUP 

ŁUPAĆ 

ŁUPIĆ 

łupiestwo —> ŁUPIEŻ 
ŁUPIEŻ 

łupieżca — ŁUPIEŻ 
łupieżyć — ŁUPIEŻ 
ŁUPINA 

łupinka — ŁUPINA 
ŁUSKA 

ŁUSKAĆ 

ŁUSZCZYĆ 

ŁUT 

łyczek — ŁYKAĆ 
łyczywo —> ŁUCZYwO 
ŁYDKA 

łyk I > ŁYKAĆ 

łyk II > ŁYKO 
łyka  ŁYKO 
ŁYKAĆ 

łyknąć — ŁYKAĆ 
ŁYKO 

łykowaty — ŁYKO 
ŁYPAĆ 

łysieć — ŁYSY 
łysina — ŁYSY 
łyskać —> POŁYSK 
łyskawica — BŁYSKAWICA 
łyst —> ŁYDKA 
ŁYSY 

łytka > ŁYDKA 
łyża > ŁYŻWA 
łyżeczka — ŁYŻKA 
ŁYŻKA 

ŁYŻWA 


789 


łyżwiarstwo + ŁYŻWA 
łyżwiarz > ŁYŻWA 
ŁZA 

łzawić — ŁZA 

łzawy > ŁZA 

łzza ŁZA 


MACAĆ 

macecha —> MACOCHA 
MACHAĆ 

machnąć — MACHAĆ 
MACICA 

MACIERZ 

macierza —> MACIERZ 
MACIERZANKA 
macierzy — MACIERZ 
macierzyn —> MACIERZ 
macierzyński — MACIERZ 
macierzyństwo —> MACIERZ 
macierzysty — MACIERZ 
MACIORA 

macka — MACAĆ 
MACOCHA 

macoszy —> MACOCHA 
maczek — MAK 
MACZUGA 

MAĆ 

MAGIEL 

magister —> MAJSTER 
maglować — MAGIEL 
MAIĆ 

maik — MAIĆ 

maister — MAJSTER 
MAJ 

maj — MAIĆ 

majdać — MAJTAĆ 
majowy —> MAJ 
majówka — MAJ 
MAJACZYĆ 

MAJAK 

MAJĄTEK 

majętność —> MAJĘTNY 
MAJĘTNY 

MAJSTER 

MAJTAĆ 

MAJTEK 

MAJTKI 

MAK 

makowiec — MAK 
makowy — MAK 
makówka — MAK 
malar — MALARZ 
MALARZ 

malec — MAŁY 


ło | ma 


maleć — MAŁY 

maleńki — MAŁY 
maleństwo — MAŁY 
maler — MALARZ 
malerz — MALARZ 
MALINA 

maliniak — MALINA 
malinowy — MALINA 
MALOWAĆ 

malowidło MALOWAĆ 
malunek — MALOWAĆ 
malutki MAŁY 

MAŁPA 

małpi — MAŁPA 

małpka — MAŁPA 
małpować — MAŁPA 
MAŁY 

MAŁŻ 

małżenka — MAŁŻONEK 
małżeński —> MAŁŻONEK 
małżeństwo —> MAŁŻONEK 
MAŁŻONEK 

małżonka — MAŁŻONEK 
małżowina — MAŁŻ 
małżowina uszna — MAŁŻ 
MAMA 

MAMIĆ 

mamidło — MAMIĆ 
MAMKA 

MAMLAĆ 

mamleć — MAMLAĆ 
mamlić  MAMLAĆ 
mamłać —> MAMLAĆ 
mamrać —> MAMROTAĆ 
MAMROTAĆ 

mamrzeć — MAMROTAĆ 
mamusia MAMA 
mamuśka — MAMA 
MANIĆ 

manka — MAŃKA 
MANOWCE 

manowiec — MANOWCE 
manżelski > MAŁŻONEK 
manżelstwo — MAŁŻONEK 
manżeństwo —> MAŁŻONEK 
MAŃKA 

mańkut MAŃKA 
MARA 

MARCHEW 

mardać — MERDAĆ 
margać — MRUGAĆ 
markot — MARKOTNY 
markotać — MARKOTNY 
markotnieć — MARKOTNY 


Indeks wyrazów polskich 


MARKOTNY 

marnieć — MARNY 

marnotrawca — MARNOTRAWIĆ 

MARNOTRAWIĆ 

marnotrawny — MARNOTRA- 
WIĆ 

marnotrawstwo — MARNOTRA- 
WIĆ 

marnować — MARNY 

MARNY 

maroder —> MARUDZIĆ 

MARSZCZYĆ 

MARTWIĆ 

martwieć — MARTWY 

MARTWY 

maruda — MARUDZIĆ 

maruder —> MARUDZIĆ 

marudny —> MARUDZIĆ 

MARUDZIĆ 

MARY 

marynały — MAJTKI 

MARYNARKA 

marynarka — MARYNARZ 

MARYNARZ 

MARZEC 

marzenie — MARZYĆ 

marznący — MARZNĄĆ 

MARZNĄĆ 

marzyciel — MARZYĆ 

MARZYĆ 

masarka — MASARZ 

masarnia — MASARZ 

masarski > MASARZ 

masSarstwo — MASARZ 

MASARZ 

maselnica —> MASŁO 

masełko — MASŁO 

MASŁO 

maścić — MAŚĆ I 

MAŚĆ I 

MAŚĆ II 

maślak — MASŁO 

maślanka MASŁO 

maślany — MASŁO 

matactwo — MATACZ 

MATACZ 

mataczyć —> MATACZ 

matać — MATACZ 

matczyn — MATKA 

MATKA 

matkować — MATKA 

MATNIA 

matuchna — MATKA 

matula — MATKA 


790 


matusia > MATKA 
matuś — MATKA 
MAZAĆ 

mazak —> MAZAĆ 
mazidło — MAZAĆ 
MAŹ 

mażeństwo —> MAŁŻONEK 
MĄCIĆ 

mączka — MĄKA 
mączny —> MĄKA 
mądrala > MĄDRY 
mądrość — MĄDRY 
MĄDRY 

MĄKA 

MĄŻ 

mdlić  MDŁY 
mdławy — MDŁY 
mdłość — MDŁY 

MDŁY 

MECH 

megł — MDŁY 

MENDEL 

MERDAĆ 

meszka —> MSZYCA 
męcić — MĄCIĆ 
męczarnia —> MĘCZYĆ 
męczennica — MĘCZYĆ 
męczennik —> MĘCZYĆ 
MĘCZYĆ 

mędel — MENDEL 
mędrzec —> MĄDRY 
MĘKA 

męski > MĄŻ 

męstwo — MĄŻ, MĘŻCZYZNA 
męt — MĄCIĆ 

mętny — MĄCIĆ 
męzstwo — MĄŻ 
mężatka — MĄŻ 
mężczyna — MĘŻCZYZNA 
MĘŻCZYZNA 

mężny — MĄŻ 
mężstwo — MĄŻ 
mężtwo — MĄŻ 

MGŁA 

mgły = MDŁY 

mgnąć —> MGNIENIE 
MGNIENIE 

MIAŁ 

MIAŁKI 

miana — MIENIĆ SIĘ 
MIANO 

MIANOWAĆ 

mianowicie — MIANOWAĆ 
mianowity —> MIANOWICIE 


ma | mi 
mianownik — MIANOWICIE 
MIARA 

miarka — MIARA, MIARKOWAĆ 
MIARKOWAĆ 

miartwić — MARTWIĆ 
miartwy — MARTWY 
MIAST 

miasteczko — MIASTO 
miastko —> MIASTO 
miasto (1) — MIAST 
MIASTO (11) 

MIAUCZEĆ 

MIAZGA 

miażdżyć — MIAZGA 
MIĄĆ 

miądlica — MIĘDLICA 
miąsz —> MIĄŻSZ 
miąszeć — MIĄŻSZY 
miąszy — MIĄŻSZY 
MIĄŻSZ 

miąższeć —> MIĄŻSZY 
MIĄŻSZY 

MIECH 

MIECZ 

mieczyk — MIECZ 

MIEĆ 

miedlić —> MIĘDLIĆ 
miednica — MIEDŹ 
MIEDZA 

miedziak — MIEDŹ 
miedziany — MIEDŹ 
miedzy —> MIĘDZY 
MIEDŹ 

miedźwiedź — NIEDŹWIEDŹ 
miegotać —> MIGOTAĆ 
MIEJSCE 

miejscowość —> MIEJSCE 
miejscowy —> MIEJSCE 
miejscówka —> MIEJSCE 
miejscki — MIASTO 
miejski — MIASTO 
miejśce —> MIEJSCE 
miejstce — MIEJSCE 
mieki — MIĘKKI 

miel — MIELIZNA 

miela —> MIELIZNA 
MIELIZNA 

mieniać się — MIENIĆ SIĘ 
MIENIĆ 

MIENIĆ SIĘ 

MIENIE 

mier —> MIR 

mierność —> MIERZYĆ 
miernota —> MIERZYĆ 


Indeks wyrazów polskich 


mierny — MIERZYĆ 
miertwieć — MARTWY 
miertwy —> MARTWY 
MIERZCHNĄĆ 
MIERZIĆ 
mi(e)rziony — MIERZIĆ 
mierzkać (się)  MIERZCHNĄĆ, 
ZMIERZCHAĆ 
mierzknąć —> MIERZCHNĄĆ 
mierznąć —> MIERZIĆ 
mierzny —> MIERZYĆ 
MIERZWA 
mierzwić —> MIERZWA 
MIERZYĆ 
miesce —> MIEJSCE 
MIESIĄC 
miesiączek —> MIESIĄC 
miesiączka — MIESIĄC 
miesiączkować —> MIESIĄC 
MIESIĆ 
miesięczny —> MIESIĄC 
miescki — MIASTO 
miescski — MIASTO 
mieski — MIASTO 
miestce —> MIEJSCE 
miesto —> MIASTO 
MIESZAĆ 
mieszanina —> MIESZAĆ 
mieszanka —> MIESZAĆ 
mieszczan —> MIASTO 
mieszczanin —> MIASTO 
mieszczenin — MIASTO 
mieszczka — MIASTO 
mieszek —> MIECH 
MIESZKAĆ 
mieszkanie — MIESZKAĆ 
mieszkaniec — MIESZKAĆ 
mieszkanka —> MIESZKAĆ 
mieszpór —> NIESZPORY 
mieśce —> MIEJSCE 
MIEŚCIĆ 
mieścina — MIASTO 
MIEŚĆ 
mieść się — MIEŚĆ 
mieśćce —> MIEJSCE 
mietlica  MIOTŁA 
miewać — MIEĆ 
miezgać —> UMIZGAĆ SIĘ 
mięczak — MIĘKKI 
międlenie > MIĘDLIĆ 
MIĘDLICA 
MIĘDLIĆ 
MIĘDZY 
mięgotać się —> MIGOTAĆ 


791 


miękczyć —> MIĘKKI 

miękisz — MIĘKKI 

MIĘKKI 

miękkość — MIĘKKI 

mięknąć —> MIĘKKI 

mięsień — MIĘSO 

mięsisty — MIĘSO 

mięsiwo — MIĘSO 

mięsny — MIĘSO 

MIĘSO 

mięsz —> MIĄŻSZ 

mięszeć —> MIĄŻSZY 

mięszpór —> NIESZPORY 

MIĘTA 

miętki —> MIĘKKI 

mięższeć — MIĄŻSZY 

mig — MIGAĆ 

MIGAĆ — UMIZGAĆ SIĘ 

mignąć — MIGAĆ 

migot —> MIGOTAĆ 

MIGOTAĆ 

migotliwy — MIGOTAĆ 

MIJAĆ 

mijanka — MIJAĆ 

MILCZEĆ 

milczek —> MILCZEĆ 

milczenie — MILCZEĆ 

milszy — MIŁY 

miłosierdny —> MIŁOSIERNY 

MIŁOSIERDZIE 

MIŁOSIERNY 

miłosny —> MIŁOŚĆ 

miłostka — MIŁOŚĆ 

miłościwy —> MIŁOŚĆ 

MIŁOŚĆ 

miłośnica — MIŁOŚĆ 

miłośnik —> MIŁOŚĆ 

miłować — MIŁY 

MIŁY 

MIMO 

MINĄĆ 

miodowy — MIÓD 

miono — MIANO 

MIOT 

MIOTAĆ 

miotełka —> MIOTŁA 

miotlasty —> MIOTŁA 

MIOTŁA 

MIÓD 

MIR 

mirzieć —> MIERZIĆ 

mirzkać (się)  MIERZCHNĄĆ, 
ZMIERZCHAĆ 

MISA 


misiek — MIŚ 

misio — MIŚ 

miska — MISA 

mistr —> MISTRZ 
MISTRZ 

MIŚ 

mizdrzyć się 

mizg —> UMIZGAĆ SIĘ 
mizgać — UMIZGAĆ SIĘ 
MKNĄĆ 

mlask — MLASKAĆ 
MLASKAĆ 

mlaskanie — MLASKAĆ 
MLECZ 

mleczarnia MLEKO 
mleczarz — MLEKO 
mleczny —> MLEKO 
MLEĆ 

MLEKO 

młdy — MDŁY 

młocka —> MŁÓCIĆ 
młockarnia — MŁÓCIĆ 
młodnieć — MŁODY 
młodość — MŁODY 
MŁODY 

młodzian — MŁODY 
młodzieniec — MŁODY 
młodzieńczy —> MŁODY 
młodzież — MŁODY 
młodzieżowiec — MŁODY 
młodzieżowy — MŁODY 
młodzik — MŁODY 
młodziwo —> MLEKO 
MŁOKOS 

MŁOT 

młotek —> MŁOT 
MŁÓCIĆ 

MŁYN 

młynarka MŁYN 
młynarstwo —> MŁYN 
młynarz — MŁYN 
młynek — MŁYN 
młyński — MŁYN 
MNICH 

mniej —> MNIEJSZY 
mniejszość — MNIEJSZY 
MNIEJSZY 

MNIEMAĆ 

mnieć — POMNIEĆ 
mnimać — MNIEMAĆ 
mniszka — MNICH 
mniszy — MNICH 
MNOGI 

mnogość — MNOGI 


Indeks wyrazów polskich 


mnostwo —> MNÓSTWO 
MNOŻYĆ 

mnożstwo —> MNÓSTWO 
MNÓSTWO 

MOC 

mocarny —> MOC 
mocarstwo — MOC 
mocarz — MOC 

MOCNY 

mocować — MOC 

MOCZ 

MOCZAR 

moczara — MOCZAR 
mocznik — Mocz 
MOCZYĆ 

MODLIĆ SIĘ 
modlitewnik — MODLITWA 
modlitewny — MODLITWA 
MODLITWA 

modła —> MODŁY 
MODŁY 

MODRY 

MODRZEW 

modzel — MOZÓŁ 
modżerz — MOŹDZIERZ 
MOGIŁA 

mogiłki — MOGIŁA 
moglić się — MODLIĆ SIĘ 
MOKNĄĆ 

mokradlina — MOKRY 
mokradło = MOKRY 
moldarz — MORDERCA 
mołwa — MOWA 
mołwić — MÓWIĆ 
MOKRY 

mora — ZMORA 

MORD 

MORDA 

mordarz —> MORDERCA 
mordaty —> MORDA 
MORDERCA 

morderstwo — MORDERCA 
morderz —> MORDERCA 
mordęga — MORDOWAĆ 
MORDOWAĆ 

morszaty —> MURSZEĆ 
morszysty —> MURSZEĆ 
MORWA 

MORZE 

morski —> MORZE 
MORZYĆ 

MOSIĄDZ 

mosiężny — MOSIĄDZ 
MOST 


792 


mostek — MOST 
MOSZNA 

MOŚCIĆ 

MOŚĆ 

MOTAĆ 

mateczka —> MATKA 
motek — MOTAĆ 
motowidło — MOTAĆ 
motyczka — MOTYKA 
MOTYKA 

MOTYL 

motylek — MOTYL 
motylica — MOTYL 
MOWA 

mozderz — MOŹDZIERZ 
mozolić się > MOZÓŁ 
mozolny — MOZÓŁ 
mozoła — MOZÓŁ 
MOZÓŁ 

MOŹDZIERZ 

możźgierz —> MOŹDZIERZ 
możderz — MOŹDZIERZ 
możdrzew — MODRZEW 
możdzerz —> MOŹDZIERZ 
możdżeń — MODRZEW 
możdżerz — MOŹDZIERZ 
może — MÓC 
mozliwość —> MÓC 
możliwy > MÓC 
można —> MOŻNY 
MOŻNY 

MÓC 

MÓJ 

MÓL 

mówca — MÓWIĆ 
mówczyni —> MÓWIĆ 
MÓWIĆ 

MÓZG 

móżdżek — MÓZG 
mroczek — MROCZYĆ 
mroczny —> MROK 
MROCZYĆ 

MROK 

MROWIĆ SIĘ 

mrowienie — MROWIĆ SIĘ 
mrowisko — MRÓWKA 
mrozić — MRÓZ 
mrówczy —> MRÓWKA 
MRÓWKA 

MRÓZ 

MRUCZEĆ 

mruczek — MRUCZEĆ 
MRUGAĆ 

mruk — MRUCZEĆ 


mrukliwy — MRUCZEĆ 
mruknąć —> MRUCZEĆ 
MRUŻYĆ 

MRZEĆ 

mrzenie — MRZONKA 
MRZONKA 

msknąć się > OMSKNĄĆ SIĘ 
msta —> MŚCIĆ (SIĘ) 
MSZA 

mszalny —> MSZA 
mszał — MSZA 
MSZYCA 

mściciel —> MŚCIĆ (SIĘ) 
MŚCIĆ (SIĘ) 

mściwość —> MŚCIĆ (SIĘ) 
mściwy — MŚCIĆ (SIĘ) 
MUCHA 

MUCHOMOR 
muchomorka — MUCHOMOR 
MUCZEĆ 

mudzić — ŻMUDNY 
mukać — MUCZEĆ 
mulica — MUŁ 11 
mulić — MUŁ I 
mulisty — MUŁ I 
MUŁ I 

MUŁ II 

MUR 

murarstwo —> MUR 
murarz —> MUR 
MURAWA 

murek — MUR 
murować — MUR 
murszasty —> MURSZEĆ 
MURSZEĆ 

MURZYN 

musić —> MUSIEĆ 
MUSIEĆ 

MUSKAĆ 

muszka — MUCHA 

MY 

MYĆ 

mydelniczka —> MYDŁO 
mydlić — MYDŁO 
mydliny —> MYDŁO 
MYDŁO 

myknąć — MKNĄĆ 
MYLIĆ 

myłka — MYLIĆ 

mysi —> MYSZ 

MYSZ 

myszaty — MYSZ 

MYŚL 

MYŚLEĆ — MYŚLIWY 


Indeks wyrazów polskich 


myślić —> MYŚLEĆ 
myślenie —> MYŚLEĆ 
myśliciel —> MYŚLEĆ 
myślistwo —> MYŚLIWY 
myśliwiec — MYŚLIWY 
myśliwski —> MYŚLIWY 
MYŚLIWY 

MYTO 

mżawka — MŻYĆ 
mżeć —> MRUŻYĆ 
Mżyć (1) 

mżyć (11) —> MRUŻYĆ 


NA 
na- — NA 
NABIAŁ 


nabawiać się — OBAWIAĆ SIĘ 
nabazgrać —> BAZGRAĆ 
nabić —> NABÓJ 

nabiedzić się — BIEDZIĆ SIĘ 
nabielenie NABIAŁ 
nabielić — NABIAŁ 

na bosaka —> BOSY 
nabożeństwo —> NABOŻNY 
NABOŻNY 

NABÓJ 

nabór — PRZYBÓR 
nabierać — BRAĆ II 

nabrać — BRAĆ II 
nabredzić —> BREDZIĆ 
nabroić —> BROIĆ 
nabrudzić —> BRUDZIĆ 
nabrzękać — NABRZĘKNĄĆ 
nabrzękły  NABRZĘKNĄĆ 
NABRZĘKNĄĆ 

NABRZMIEĆ 

NABYTEK 

nabywać — BYWAĆ 
nachodzić — CHODZIĆ 
nachylać — CHYLIĆ 
nachylić — CHYLIĆ 

naciąć —> CIĄĆ 

naciągać — CIĄGAĆ 
naciągnąć — CIĄGAĆ 
nacinać —> CIĄĆ 

naciskać — CISKAĆ 
nacisnąć —> CISKAĆ 
naczelnik — NACZELNY 
NACZELNY 

naczyn —> NACZYNIE 
NACZYNIE 

NAĆ 

NAD 

nad- — NAD 


793 


nadać —> DAĆ 

NADAL 

nadarzyć — DARZYĆ 
nadawać — DAWAĆ 
nadąć — DĄĆ 

nadąsać się > DĄĆ 
nadążać — DĄŻYĆ 
nadbudować —> BUDOWAĆ 
nadbudówka — BUDOWAĆ 
nadchnąć — TCHNĄĆ 
nadchodzić — CHODZIĆ 
nadder — NADER 

nade —> NAD 

nadejść — IŚĆ 
nadepnąć —> DEPTAĆ 
nadeptać —> DEPTAĆ 
NADER 

nadert — NADER 
nadęty — DĄĆ 
nadgarstek —> GARŚĆ 
nadgrodzić — NAGRODZIĆ 
nadić — IŚĆ 
nadlatywać —> LATAĆ 
nadmienić — MIENIĆ 
nadnić — IŚĆ 

nadoba —> NADOBNY 
nadobie —> NADOBNY 
NADOBNY 

nadpalić —> PALIĆ 
nadpłata —> PŁACIĆ 
nadrobić —> DROBIĆ 
nadwątlić  wWĄTŁY 
nadwątlony — WĄTŁY 
nadyć — IŚĆ 

nadymać — DĄĆ 
nadymić — DYM 
nadziać —> DZIAĆ 
nadziać się — NADZIEJA 
nadział —> DZIELIĆ 
NADZIEJA 

nadziewać —> DZIAĆ 
nadziwić się > DZIWIĆ 
nadzorca —> NADZÓR 
nadzorować — NADZÓR 
NADZÓR 

nadzwyczaj — ZWYCZAJ 
nadzwyczajny —> ZWYCZAJ 
NAGABNĄĆ 

nagadać — GADAĆ 
nagabać —> NAGABNĄĆ 
nagana — GANIĆ 
naganiać —> GANIAĆ 
naganic —> GANIĆ 
naganka — GANIAĆ 


my 


naganny — GANIĆ 
NAGI 

nagiąć — GIĄĆ 
NAGIETEK 

nagięty —> NAGIETEK 
nagle — NAGŁY 
naglić —> NAGŁY 
nagłośnić —> GŁOŚNY 
nagłówek —> GŁOWA 
NAGŁY 

nagminny — GMIN 
nagniotek —> GNIEŚĆ 
nagonić — GONIĆ 
nagonka — GANIAĆ 
nagość —> NAGI 
nagotować —> GOTOWAĆ 
nagrać —> GRAĆ I 
nagrobek —> GRÓB 
nagrobny —> GRÓB 
nagroda —> NAGRODZIĆ 
NAGRODZIĆ 

nagrzać — GRZAĆ 
nagus — NAGI 

nająć —» JĄĆ 

NAJEM —> ROZEJM 
naigrywać —> IGRAĆ 
najadać się —> JADAĆ 
najazd —> JEŹDZIĆ 
najechać — JECHAĆ 
najemca —> NAJEM 
najemnik — NAJEM 
najemny —> NAJEM 
najeść się — JEŚĆ 
najeździć —> JEŹDZIĆ 
najeźdźca — JEŹDZIĆ 
najeżdżać —> JEŹDZIĆ 
najeźdźca —> JEŹDZIĆ 
najeżyć — JEŻYĆ 
NAJMITA 

najść (1) — Iść 

najść (11) —> ZNALEŹĆ 
nakapać —> KAPAĆ 
nakarmić —> KARMIĆ 
nakaz —> KAZAĆ 
nakazać — KAZAĆ 
nakichać — KICHAĆ 
nakierować —> KIEROWAĆ 
nakleić — KLEJ 
nakład —> KŁAŚĆ 
nakładać — KŁAŚĆ 
nakładka — KŁAŚĆ 
nakłamać — KŁAMAĆ 
nakłonić — KŁONIĆ 
nakłuć — KŁUĆ 


na 


Indeks wyrazów polskich 


nakopać —> KOPAĆ 
nakrapiać —> KROPIĆ 
nakreślić — KREŚLIĆ 
nakręcić —> KRĘCIĆ 
nakrętka — KRĘCIĆ 
nakroić —> KROIĆ 
nakruszyć — KRUSZYĆ 
nakryć — KRYĆ 
nakrzyczeć —> KRZYCZEĆ 
nakupić — KUPIĆ 
nakurzyć —> KURZYĆ 
nalać — LAĆ 

nalatać się —> LATAĆ 
nalatywać — LATAĆ 
nalegać — LEC 

nalepa — LEPIĆ 

nalepić — LEPIĆ 
nalepka —> LEPIĆ 
NALEŚNIK 

nalewka — LAĆ 

naleźć — ZNALEŹĆ 
NALEŻEĆ 

należność —> NALEŻEĆ 
należny — NALEŻEĆ 
należysty — NALEŻEĆ 
należyty —> NALEŻEĆ 
naliczyć — Liczyć 
nalot — LECIEĆ 
naładować —> ŁADOWAĆ 
nałapać —> ŁAPAĆ 
nałazić — ŁAZIĆ 

nałgać — ŁGAĆ 

nałożyć — ŁOŻYĆ 
nałożyć się > NAŁÓG 
NAŁÓG 

namacać — MACAĆ 
namaszczenie — MAŚĆ I 
namaścić — MAŚĆ I 
namazać — MAZAĆ 
namącić — MĄCIĆ 
namęczyć —> MĘCZYĆ 
namiar —> MIERZYĆ 
namiast —> NAMIASTKA 
namiastek —> NAMIASTKA 
namiastnik — NAMIESTNIK 
NAMIASTKA 


namiecić —> NAMIĘTNY, NIECIĆ 


namierzyć —> MIERZYĆ 
namiestek —> NAMIASTKA 
NAMIESTNIK 

namięcić — NAMIĘTNY 
namięta —> NAMIĘTNY 
namiętność —> NAMIĘTNY 
NAMIĘTNY 


794 


NAMIOT 
namiotać —> NAMIOT 
namłócić —> MŁÓCIĆ 
namnożyć —> MNOŻYĆ 
namoczyć —> MOCZYĆ 
namoknąć — MOKNĄĆ 
namotać — MOTAĆ 
namowa —> MÓWIĆ 
namówić — MÓWIĆ 
namydlić —> MYDŁO 
namylić — MYLIĆ 
namysł — MYŚLEĆ 
namyślić się > MYŚLEĆ 
nana — NIANIA 
nanizać — NIZAĆ 
naoczny — OKO 
naoliwić — OLIWA 

na osobności —> OSOBNY 
naostrzyć —> OSTRY 
napaćkać —> PAĆKAĆ 
napad —» PAŚĆ I 

napalić — PALIĆ 

napar —> PARZYĆ 
NAPARSTEK 

naparztek —> NAPARSTEK 
naparzyć —> PARZYĆ 
napaskudzić —> PASKUDA 
napastliwy — NAPAŚĆ 
napastnik —> NAPAŚĆ 
napastować —> NAPAŚĆ 
NAPAŚĆ — PAŚĆ I 
napaść —» PAŚĆ II 
NAPATOCZYĆ SIĘ 
NAPAWAĆ 

napchać — PCHAĆ 
napełnić —> PEŁNIĆ 
napęcznieć — PĘCZNIEĆ 
napęd — PĘDZIĆ 
napędzić —> PĘDZIĆ 
napiąć — PIĄĆ SIĘ 
napić się — PIĆ I 
napiętek — PIĘTA 
napiętnować — PIĘTNO 
napis —> PISAĆ 

napisać — PISAĆ 
napleciony > NAPLETEK 
NAPLETEK 

napluć —> PLUĆ 

naplwać — PLUĆ 
napłetek — NAPLETEK 
napłodzić — PŁODZIĆ 
napływ —> PŁYWAĆ 
napływać — PŁYWAĆ 
napocząć — POCZĄĆ 


napoić —> NAPAWAĆ, POIĆ 
napomknąć —> MKNĄĆ 
napomnieć —> POMNIEĆ 
napotkać — TKAĆ I 
napotykać — TYKAĆ I 
NAPÓJ 

NAPÓR 

napracować —> PRACOWAĆ 
naprać —> PRAĆ 
naprawa —> PRAWIĆ 
naprawić —> PRAWIĆ 
naprężyć —> PRĘŻYĆ 
naprowadzić — PROWADZIĆ 
naprószyć —> PRÓSZYĆ 
naprzeciw — PRZECIW 
naprzeciwo — PRZECIW 
naprzeciwko — PRZECIW 
na przewrot —> WRÓCIĆ 
naprzód — PRZÓD 
napuszyć się —> PUszYĆ 
napuścić —> PUŚCIĆ 
napytać —> PYTAĆ 
narada —> RADZIĆ 
naradzić się — RADZIĆ 
naraić — RAIĆ 

naraz — RAZ 

narazić — RAZIĆ 
narączko —> NARĘCZE 
nareszcie —> RESZTA 
NARĘCZE 

naręczni —> NARĘCZE 
naręczny —> NARĘCZE 
narobić —> ROBIĆ 
naroda —> NARÓD 
narodzić —> NARÓD, RODZIĆ 
narosnąć —> ROSNĄĆ 
narościć —> ROŚCIĆ 
NAROŚL 

narowić się —> NARÓW 
narowisty  NARÓW 
narożnik — RÓG 
narożny — RÓG 

NARÓD 

NARÓW 

nart — NARTA 

NARTA 

naruszyć — RUSZYĆ 
narwać —> RWAĆ 
narwany — RWAĆ 
narybek — RYBA 
narybiać — RYBA 
narysować —> RYSOWAĆ 
NARZĄD 

narządzić — NARZĄD 


Indeks wyrazów polskich 


narzec — NARZECZONY, NARZE- 
KAĆ 
NARZECZE 
narzeczeństwo —> NARZECZONY 
NARZECZONY 
NARZEKAĆ —» RZEC 
narzędzie —> NARZĄD 
narzucić — RZUCIĆ 
narzut —> RZUCIĆ 
narzuta —> RZUCIĆ 
narzygać — RZYGAĆ 
narżnąć —> RZNĄĆ 
nasad —> SADZIĆ 
nasadka —> SADZIĆ 
nasadzić —> SADZIĆ 
nasączyć —» SĄCZYĆ 
nasiać — SIAĆ I 
nasiec —> SIEKAĆ 
NASIENIE 
nasienny —> NASIENIE 
nasierszały — STROSZYĆ 
nasierszony —> STROSZYĆ 
nasikać — SIKAĆ 
nasilić (Się) — SIŁA 
nasienko —> NASIENIE 
nasionko —> NASIENIE 
naskarżyć — SKARŻYĆ 
naskórek — SKÓRA 
naskwierać — DOSKWIERAĆ 
naskrzeć — DOSKWIERAĆ 
naskrzyć —> DOSKWIERAĆ 
nasłać —> SŁAĆ I 
nasłodzić —> SŁODZIĆ 
nasłuch —> SŁUCHAĆ 
nasłuchać się = SŁUCHAĆ 
nasmarkać —> SMARKAĆ 
nasmarować —> SMAR 
nasmażyć —> SMAŻYĆ 
nasmrodzić —> SMRODZIĆ 
nasolić — SOLIĆ 
nastać —> STAĆ I 
nastarczyć —> STARCZYĆ 
nastawać —> STAWAĆ 
nastawić —> STAWIĆ 
nastąpić —> STĄPIĆ 
następić —> STĄPIĆ 
następny — STĄPIĆ 
nastraszyć —> STRASZYĆ 
nastręczyć —> STRĘCZYĆ 
nastroić —> STROIĆ 
nastroszyć —> STROSZYĆ 
nastrój —> STROIĆ 
nasunąć —> SUNĄĆ 
nasuwać — SUWAĆ 


795 


nasycić —> SYCIĆ 

nasyp —> SYPAĆ 

nasypać —> SYPAĆ 

NASZ 

naszczać —> SZCZAĆ 
naszczekać — SZCZEKAĆ 
naszczykać —> USZCZKNĄĆ 
naszejnik —> NASZYJNIK 
naszpikować — SZPIK 
NASZYJNIK 

naszyć —> SZYĆ 
NAŚLADOWAĆ 

naśladowca — NAŚLADOWAĆ 
naśledować —> NAŚLADOWAĆ 
naśmiecić — ŚMIEĆ I 
naśmiewać się —> ŚMIAĆ SIĘ 
naświetlić —> ŚWIATŁO 
natarczka —> NATARCZYWY 
NATARCZYWY 

natchnąć — TCHNĄĆ 
natężyć —» TĘGI 

natka —> NAĆ 

natknąć się — TKNĄĆ 
natrafić — TRAFIĆ 
natrącić się —> NATRĘT 
NATRĘT 

natrętny —> NATRĘT 
natrysk — TRYSKAĆ 
natrząsać się —> TRZĄŚĆ 
natrzeć — TRZEĆ 
NATYCHMIAST 

natykać — TYKAĆ I 
natymiast — NATYCHMIAST 
NAUCZYCIEL 

nauczycielka — NAUCZYCIEL 
nauczyć — NAUKA, UCZYĆ 
NAUKA 

nauszniki — UCHO 
nawalić — NAWAŁ, WALIĆ 
nawalny — NAWAŁ 

nawał — WALIĆ 

nawałnica — NAWAŁ 
nawałny — NAWAŁ 
nawarzyć —> WARZYĆ 
NAWET 

nawiać — wIAĆ 

NAWIAS 

nawiązać — WIĄZAĆ 
nawiązka — WIĄZAĆ 
nawidzieć — NIENAWIDZIĆ 
nawiercić —> WIERCIĆ 
nawierzchni — WIERZCH 
nawierzchnia — WIERZCH 
nawieźć — wIEŹĆ 


nawijać —> wić 1l 
nawirzchni —> WIERZCH 
nawlec — wLEC 
nawoływać — WOŁAĆ 
NAWÓZ 

nawrócić —> WRÓCIĆ 
nawrót —> WRÓCIĆ 
nawskrzeć —> DOSKWIERAĆ 
nawyk —> NAWYKNĄĆ 
NAWYKNĄĆ 

nawzajem — WZAJEM 
nazajutra — JUTRO 
nazajustrz — JUTRO 
nazajutrz — JUTRO 
nazbyt —> ZBYT 
naziemny —» ZIEMIA 
naznaczać —> ZNACZYĆ 
naznaczyć — ZNACZYĆ 
naznak — WZNAK 
nazwa — ZwAĆ 
nazwać — ZWAĆ 
nazwisko — zwAĆ 
nażłopać — ŻŁOPAĆ 
nażreć się  ŻREĆ 
nażyć — NAGI 

NERKA 

NĘCIĆ 

NĘDZA 

nędzarz — NĘDZA 
nędzić — NUDZIĆ 
nędznik — NĘDZA 
nędzny —> NĘDZA 
NĘKAĆ 

NI 

NIANIA 

niańczyć — NIANIA 
NIBY 

NIC 

NICE 

nicestwić — UNICESTWIĆ 
nicestwo —> UNICESTWIĆ 
niciany —> NIĆ 

nicość — NIC 

nicować —> NICE 
NICPOŃ 

Nics — NIC 

niczemnie —> NIKCZEMNY 
Niczs —> NIC 

nic(z)so —> NIC 

NICZYJ 

NIĆ 

nida — NIGDY 

NIE 

NIEBAWEM 


ni 


Indeks wyrazów polskich 


niebezpieczeństwo —> BEZPIECZ- 
NY 

niebezpieczny — BEZPIECZNY 

niebianin —> NIEBO 

niebiański —> NIEBO 

NIEBIESKI 

niebiesski — NIEBIESKI 

niebieszczeć — NIEBIESKI 

niebieszczyć się — NIEBIESKI 

niebieśski — NIEBIESKI 

niebiosa — NIEBO 

NIEBO 

NIEBOGA 

nieboga — NIEBOSZCZYK 

niebogi — NIEBOGA, NIEBOSZ- 
CZYK 

nieboraczek —> NIEBORAK 

nieboraczka — NIEBORAK 

NIEBORAK 

nieboras —> NIEBORAK 

nieboszczka > NIEBOSZCZYK 

nieboszczyca — NIEBOSZCZYK 

NIEBOSZCZYK 

niebożątko — NIEBOŻĘ 

niebożc — NIEBOSZCZYK 

niebożczyk —> NIEBOSZCZYK 

nieboże —> NIEBOŻĘ 

NIEBOŻĘ 

niebożka —> NIEBOSZCZYK 

NIECH 

niecha — NIECH 

niechaci — NIECH 

niechać —> NIECH 

niechaj —> NIECH 

niechajć — NIECH 

niechci — NIECH 

NIECHĘĆ 

niechętny —> NIECHĘĆ 

niechluj — NIECHLUJNY 

niechluja — NIECHLUJNY 

NIECHLUJNY 

niechuć —> NIECHĘĆ 

niechyba — NIECHYBNY 

niechybnie — NIECHYBNY 

NIECHYBNY 

NIECIĆ 

niecierpliwić się —> CIERPLIWY 

niecierpliwy — CIERPLIWY 

NIECKA 

niecnota — NIECNY 

NIECNY 

NIECO 

nieczsny — NIECNY 

niedbały — DBAĆ 


796 


NIEDOBITEK 
niedobity —> NIEDOBITEK 
niedogodność — DOGODNY 
niedola — DOLA 
NIEDOŁĘGA 

NIEDOŁĘŻNY 

niedoperz —> NIETOPERZ 
niedopyrz — NIETOPERZ 
niedowidzieć — WIDZIEĆ 
niedowład — WŁADAĆ 
niedy — NIEGDYŚ 
NIEDZIELA 

niedzielny —> NIEDZIELA 
niedźwiadek — NIEDŹWIEDŹ 
NIEDŹWIEDŹ 

niegdy — NIEGDYŚ 
NIEGDYŚ 

niegrzeczny — GRZECZNY 
niehdy —> NIEGDYŚ 

NIEJAKI 

niejako —> NIEJAKI 
NIEKIEDY 

nie licować — LICOWAĆ 
NIEMAL 

niemalem — NIEMAL 
niemalże — NIEMAL 
niemieć — NIEMY 

NIEMOC 

niemota — NIEMY 
NIEMOWA 

niemowiątko — NIEMOWLĘ 
niemowię —> NIEMOWLĘ 
niemowlątko —> NIEMOWLĘ 
NIEMOWLĘ 

niemowlęctwo —> NIEMOWLĘ 
niemowlęcy —> NIEMOWLĘ 
niemowny —> NIEMOWA 
niemowy —> NIEMOWA 
niemówny —> NIEMOWA 
NIEMY 

NIENAWIDZIĆ 

nienawistny —> NIENAWIŚĆ 
NIENAWIŚĆ 

nieobyczajny —> OBYCZAJ 
nieomal — NIEMAL, OMAL 
nieparzysty —> PARA II 
niepeć —> UFAĆ 

niepili — PILIĆ 

niepłonny —> PŁONNY 
niepłony —> PŁONNY 
niepokoić — POKÓJ I 
niepokój — POKÓJ I 
niepomierny —> MIERZYĆ 
nieporadny — RADZIĆ 


ni | ni 


nieposzlakowany —> POSZLAKA 
nieprzeparty — PRZEĆ I 
nieprzyjaciel > PRZYJACIEL 
NIERAZ 

nierogacizna > RÓG 
nieruchomy — RUCHOMY 
NIERZĄD 

nierządnica — NIERZĄD 
nierządny — NIERZĄD 
niesamowicie —> NIESAMOWITY 
NIESAMOWITY 

niesfora — NIESFORNY 
niesforność — NIESFORNY 
NIESFORNY 

nieskazitelny —> SKAZA 
nieskromność — SKROMNY 
nieskromny —> SKROMNY 
niesława — ZNIESŁAWIĆ 
niesnacka — NIESNASKA 
NIESNASKA 

niesnaszka — NIESNASKA 
niesnazka —> NIESNASKA 
niesnażka — NIESNASKA 
niespełna —> PEŁNY 
NIESTETY 

niestfora — NIESFORNY 
niestocie — NIESTETY 
niestojcie —> NIESTETY 
niestoty —> NIESTETY 
niestrawny —> TRAWIĆ 
niestwora —> NIESFORNY 
niestworność —> NIESFORNY 
niestworny — NIESFORNY 
niestyty — NIESTETY 
nieswora —> NIESFORNY 
niesworność —> NIESFORNY 
niesworny —> NIESFORNY 
nieszczęsny —> SZCZĘŚCIE 
nieszczęśnik —> SZCZĘŚCIE 
NIESZPORY 

nieszpór — NIESZPORY 
NIEŚĆ 

nieśmiały — ŚMIAŁY 
nieśmiertelny —> ŚMIERĆ 
NIETOPERZ 

nietopyrz — NIETOPERZ 
nieuctwo — NIEUK 

NIEUK 

nieulękły — LĘKAĆ 
nieustanny —> STAĆ I 
niewczesny — WCZESNY 
NIEWIASTA 

niewidomy — wIDOMY 
niewiesta — NIEWIASTA 


Indeks wyrazów polskich 


niewieści — NIEWIASTA 
NIEWOLA 

niewolić — NIEWOLA 
niewolnictwo — NIEWOLA 
niewolnik — NIEWOLA 
NIEWÓD 

niewypał —> PALIĆ 
niewysłowiony —> SŁOWO 
niezbędny —> ZBĘDNY 
niezbyt — ZBYT 

niezdara —> ZDARZYĆ 
niezdarny —> ZDARZYĆ 
niezdarzony — ZDARZYĆ 
niezmierny —> MIERZYĆ 
nieznakomy —> ZNAKOMITY 
nieznaszka — NIESNASKA 
NIEŻYT 

nigda NIGDY 

NIGDY 

NIGDZIE 

nijk — NIJAKI 

NIJAKI 

nijako — NIJAKI 
nikczemnie — NIKCZEMNY 
nikczemnieć — NIKCZEMNY 
nikczemnik — NIKCZEMNY 
nikczemność — NIKCZEMNY 
NIKCZEMNY 

nikły > NIKNĄĆ 

NIKNĄĆ 

nikomy —> ZNIKOMY 

NIKT 

ninie — NINIEJSZY 
NINIEJSZY 

niniesz — NINIEJSZY 
NISKI 

NISZCZEĆ 

niszczota —> NISZCZYĆ 
niszczyciel —> Niszczyć 
NISZCZYĆ 

niuch — NIUCHAĆ 
NIUCHAĆ 

NIWA 

NIWECZ 

niweczyć —> NIWECZ 
niwne — NIWA 

NIZAĆ 

NIZINA 

nizinny —> NIZINA 

NIŻ I 

NIŻ II 

niżadny —> ŻADEN 
niżądny —> ŻADEN 

niżyć — PONIŻYĆ 


797 


NOC 

NOCLEG 

nocnik — NOC 
nocny —> NOC 
nocować — NOC 
NOGA 

nogawica — NOGA 
nogawka —> NOGA 


nogieć —> NAGIETEK, PAZNO- 


KIEĆ 
nogietek — NAGIETEK 
nogtek —> NAGIETEK 


nokieć — NAGIETEK, PAZNO- 


KIEĆ 
NORA 
norek —> NUREK 
nort — NURT 
NOS 
NOSIĆ 
nosidła — NOSIĆ 
NOSZE 
nowina —> NOWY 
Nowość — NOWY 
NOWY 
nozdrza —> NOZDRZE 
NOZDRZE 
nożny —> NOGA 
nożyca —> NOŻYCE 
NOŻYCE 
nożyczki — NOŻYCE 
nów — NOWY 
NÓŻ 
nóra — NORA 
NUDA 
nudność — NUDA 
nudny — NUDA 
NUDZIĆ 
NUREK 
nurkować —> NUREK 
NURT 
nurta — NURT 
NURTOWAĆ — NURT 
NURZAĆ 
nurzyć —> NURZAĆ 
NUŻE 
nuż — NUŻE 
nuża — NUŻYĆ 
NUŻYĆ 
nynie —> NINIEJSZY 


o 
0-0 
o! 

ob- > 0 


ni | ob 


OBA 


obaczyć —> BACZYĆ, ZOBACZYĆ 


obadać —> BADAĆ 

obaj — OBA 

OBALIĆ 

obapólny — OBOPÓLNY 
obapół —> OBOPÓLNY 
OBARCZYĆ 

OBARZANEK 

obarzany — OBARZANEK 
obarzyć — OBARZANEK 
obawa — OBAWIAĆ SIĘ 
obawać się —> OBAWIAĆ SIĘ 
OBAWIAĆ SIĘ 

OBCAS 

obcągi — OBCĘGI 
OBCĘGI 


obchodzić —> CHODZIĆ, OBCHÓD 


OBCHÓD 

obciąć — CIĄĆ 
obciągać — CIĄGAĆ 
obciążyć — cIĄżŻYĆ 
obcinać —» CIĄĆ 
obcość — OBCY 
OBCOWAĆ 

OBCY —> OBCZYZNA 
OBCZYZNA 

obdarować —> DAROWAĆ 
obdarowywać — DAROWAĆ 
obdarzyć — DARZYĆ 
obdzierać — DRZEĆ 
obec — OBECNY 
OBECNY 

obedrzeć — DRZEĆ 
OBEJRZEĆ 

obejść —> Iść 
obejźrzeć —> OBEJRZEĆ 
OBELGA 

obelżać — OBELGA 
obelżeć — LŻYĆ 
obelżenie  OBELGA 
obelżyć — LŻYĆ, OBELGA 
obelżywy — OBELGA 
oberszar — OBSZAR 
oberzieć — OBEJRZEĆ 
obeschnąć — SCHNĄĆ 
obewrzeć —> OBORA 
obeźreć — OBEJRZEĆ 
obeźrzeć —> OBEJRZEĆ 
obeżreć (się) — ŻREĆ 
obficie — OBFITY 
obfitość —> OBFITY 
obfitować — OBFITY 
OBFITY 


Indeks wyrazów polskich 


obgadać —> GADAĆ 
obgadywać —> GADAĆ 
OBIAD 

obiadować — OBIAD 
obiadowy — obiad 
obiązać się => OBOWIĄZYWAĆ 
OBIECAĆ 

obiecanka — OBIECAĆ 
obiecany — OBIECAĆ 
obiedni — OBIAD 

obiec — OBECNY 
obiecadło —> ABECADŁO 
obiecado —> ABECADŁO 
obiecnie — OBECNY 
obiecny — OBECNY 
OBIETNICA 

objadać —> JADAĆ 
objaśnić — JASNY 
objaw — JAWIĆ SIĘ 
objawić — JAWIĆ SIĘ 
objazd — JEŹDZIĆ 
objąć — OBJĘTOŚĆ 
objeść — JEŚĆ 
objeździć — JEŹDZIĆ 
OBJĘTOŚĆ 

objęty — OBJĘTOŚĆ 
objuczyć — JUKi 
obkwity —> OBFITY 
OBLEC —> LEC 

oblegać — LEC 

oblekać + OBLEC 
oblepić — LEPIĆ 
obleszczywy —> OBLEŚNY 
obleszny — OBLEŚNY 
obleśność — OBLEŚNY 
OBLEŚNY 

obli — OBŁY 

OBLICZE 

obliczyć — Liczyć 
oblizać — LizAĆ 
oblodzić — LÓD 
oblubić —> OBLUBIENIEC 
oblubienica — OBLUBIENIEC 
oblubienie —> OBLUBIENIEC 
OBLUBIENIEC 

oblubiony —> OBLUBIENIEC 
OBŁAPIĆ 

obłaskawić — ŁASKA 
OBŁAWA 

obławiać — OBŁAWA 
obłazić — ŁAzIĆć 
obłączek — OBŁĄK 
obłąd — OBŁĘD 
obłądzić — OBŁĘD 


798 


OBŁĄK 
OBŁĄKANY 
obłąkać —> OBŁĄKANY 
OBŁĘD 
obłędzić — OBŁĘD 
OBŁOK 
obłowić — OBŁAWA 
obłowić się —> Łowić 
obłożny > ŁOożŻYĆ 
obłożyć — ŁOoŻYĆ 
obłuda — ŁuDzić 
obłuda oczna — ŁUDZIĆ 
obłudnik + ŁuDzić 
obłudny — ŁuDzić 
obłudzić — ŁuDzIĆ 
obłupać — ŁUPAĆ 
obłupić — ŁUPiĆ 
obłupować — ŁUPAĆ 
OBŁY 
obmacać — MACAĆ 
obmierznąć —> MIERZIĆ 
obmowa — Mówić 
obmówić — Mówić 
obmyć — myć 
obnażać — NAGI 
obnażyć — NAGI 
obniżka — PONiŻYĆ 
obniżyć — PONIŻYĆ 
oboczny —> OBOK 
obojczek —> OBOJCZYK 
OBOJCZYK 
oboje — OBA 
obojeczek — OBOJCZYK 
obojek —> OBOJCZYK 
obojętność —> OBOJĘTNY 
OBOJĘTNY 
OBOK 
OBOPÓLNY 
obopół — OBOPÓLNY 
OBORA 
obornik — OBORA 
oborzyć — BURZYĆ 
obowiązać — OBOWIĄZEK, OBO- 
WIĄZYWAĆ 
obowiązany —> OBOWIĄZYWAĆ 
OBOWIĄZEK 
OBOWIĄZYWAĆ 
obowięzować — OBOWIĄZYWAĆ 
obowięzywać —> OBOWIĄZYWAĆ 
obód — OBWÓD 
obów —> OBUĆ 
OBÓZ 
obpłwicie — OBFITY 
obpłwity — OBFITY 


ob | ob 


obrada — RADZIĆ 
obradować — RADZIĆ 
obrady — RADZIĆ 
obradzić — RADZIĆ 
obramować — RAMA 
obramowanie — RAMA 
OBRAZ 

obraza —> OBRAZIĆ 
obrazek —> OBRAZ 
OBRAZIĆ — RAZIĆ 
obraźliwy — OBRAZIĆ 
obrąb —> OBRĘB 
obrąbek —> OBRĘB 
obrąbek — RĄB 
obrączka — OBRĘCZ 
obręba — OBRĘB 
OBRĘB 

obrębek — RĄB 
obrębić — RĄB 
obrębić — OBRĘB 
OBRĘCZ 

obrobić — ROBIĆ 
obrodzić — RODZIĆ 
OBROK 

OBRONA 

obronić — OBRONA 
obrońca — OBRONA 
obrot —> OBRÓT 
obrotny —> OBRÓCIĆ 
OBROŻA 

obróbka — ROBIĆ 
OBRÓCIĆ 

OBRÓT 

obróż — OBROŻA 
OBRUS 

obruszyć —> RUSZYĆ 
obrzazać — RZEZAĆ 
obrząd — OBRZĘD 
obrządek — OBRZĘD 
obrządzić — OBRZĘD 
obrzezać — RZEZAĆ 
OBRZĘD 

obrzędzić — OBRZĘD 
obrzękły —> NABRZĘKNĄĆ 
obrzmieć — NABRZMIEĆ 
obrzydnąć — BRZYDZIĆ SIĘ 
obrzym —> OLBRZYM 
obsada — SADZIĆ 
obsadka —> SADZIĆ 
obsadzić — SADZIĆ 
obsiać — SIAĆ I 
obskoczyć — SKOCZYĆ 
obsługa — SŁUŻYĆ 
obsłużyć — sŁużYĆ 


Indeks wyrazów polskich 


obstawa — STAWIĆ 

obstawić —> STAWIĆ 

OBSZAR 

obszarnik — OBSZAR 

obszarpać —> SZARPAĆ 

obszarpaniec —> SZARPAĆ 

obszarpany —> SZARPAĆ 

OBSZERNY 

obszyć — szyć 

obszyrnie — OBSZERNY 

obślinić — ŚLINA 

obśmiać — ŚMIAĆ SIĘ 

OBUCH 

OBUĆ 

obudzić — BUDZIĆ 

obujeczek — OBOJCZYK 

obujek — OBOJCZYK 

obumierać —> MRZEĆ 

oburzyć — BURZYĆ 

obuwać — OBUĆ 

obuwie — OBUĆ 

obuwiny —> OBUĆ 

obuszek —> OBUCH 

obwarować —> WAROWAĆ 

obwarzanek — OBARZANEK 

obwarzany 

obwarzyć —> OBARZANEK 

obwiązać —> OBOWIĄZEK, OBO- 
WIĄZYWAĆ, WIĄZAĆ 

obwiązek —> OBOWIĄZEK 

obwieszczenie — wIEŚCIĆ 

obwieścić —> wIEŚCIĆ 

obwieść — OBWÓD 

obwieźć — OBÓZ 

obwięzować — OBOWIĄZYWAĆ 

obwinić —> wINić 

OBWÓD 

OBY 

OBYCZAJ 

obyczajny — OBYCZAJ 

obyczajowy —> OBYCZAJ 

obyknąć — OBYCZAJ 

obyrszar —> OBSZAR 

OBYWATEL 

obżec —> OŻÓG, PODŻEGAĆ 

OCALEĆ 

OCALIĆ 

ocena —> CENIĆ 

oceniać —> CENIĆ 

ocenić —> CENIĆ 

OCET 

och! > o! 

ochędożyć — CHĘDOŻYĆ 

ochlaj  CHLAĆ 


799 


OCHŁONĄĆ 

ochładzać — CHŁODZIĆ 

ochłanąć —> CHŁONĄĆ 

ochłodzić — CHŁODZIĆ 

ochoczy —> OCHOTA 

OCHOTA 

ochotnik — OCHOTA 

ochotny — OCHOTA 

ochraniać — CHRONIĆ 

ochromak — RUMAK 

OCHRONA 

ochronić — CHRONIĆ, OCHRO- 
NA 

ochrypnąć —> CHRYPIEĆ 

ochrzcić — CHRZCIĆ 

ochwicie — OBFITY 

ochyda —> OHYDA 

ociągać się — CIĄGAĆ 

ociec — OJCIEC 

ociekać — CIEC 

ocielić się —> CIELIĆ SIĘ 

ocienić — CIEŃ 

ocieplić — CIEPŁY 

ociosać —> CIOSAĆ 

OCKNĄĆ SIĘ 

OCUCIĆ 

ocykać się > OCKNĄĆ SIĘ 

oczekiwać —> CZEKAĆ 

oczepić — CZEPIEC 

oczernić —> CZARNY 

oczko — OKO 

oczny —> OKO 

oczszym —> OJCZYM 

oczszyzna —> OJCZYZNA 

oczym — OJCZYM 

oczyszczalnia — CZYŚCIĆ 

oczwiście —> OCZYWISTY 

OCZYWISTY 

oczywiście —> OCZYWISTY 

oćczym —> OJCZYM 

oćczyzna —> OJCZYZNA 

oćmić — ĆMIĆ 

oćwierzyć się > POCZWARA 

OD 

od- — OD 

odąć — DĄĆ 

odbawić — BAWIĆ 

odbudowa — BUDOWAĆ 

odbudować —> BUDOWAĆ 

odbywać — BYWAĆ 

odchłań — OTCHŁAŃ 

odchodzić — CHODZIĆ 

odciąć — CIĄĆ 

odcinek — CIĄĆ 


ob | od 


odciskać — CISKAĆ 
odcisnąć —> CISKAĆ 
odczekać —> CZEKAĆ 
odczepiać + CZEPIĆ 
odczepić — CZEPIĆ 
odczepka — CZEPIĆ 
odczepny — CZEPIĆ 
odczuć — czuć 
odczuwać — CZUWAĆ 
oddalić się —> DALEKI 
oddawać —> DAWAĆ 
oddech —> ODETCHNĄĆ 
oddychać —> DYCHAĆ 
oddział — DZIELIĆ 
oddzielać —> DZIELIĆ 
oddzielić — DZIELIĆ 
oddzielny — DZIELIĆ 
oddzierać —> DRZEĆ 
odechcieć się — CHCIEĆ 
odechciewać się — CHCIEĆ 
odedrzeć —> DRZEĆ 
odegrać — GRAĆ I 
odejć — IŚĆ 

odejść —> IŚĆ 

oderwać —> RWAĆ 
odesłać —» SŁAĆ I 
odespać —> SPAĆ 
ODETCHNĄĆ —> TCHNĄĆ 
odetkać — TKAĆ I 
ODEWRZEĆ 

odezwa — zwAĆ 
odezwać — zwAĆ 
odgadnąć — GADAĆ 
odgadywać —> GADAĆ 
odganiać —> GANIAĆ 
odgiąć — GIĄĆ 
odgłos — GŁOSIĆ 
odgonić — GONIĆ 
odgrażać się —> GROZIĆ 
odgryźć — GRYŹĆ 
odjazd — JEŹDZIĆ 
odjechać — JECHAĆ 
odjeżdżać — JEŹDZIĆ 
odjąć — JĄĆ 

odjić — IŚĆ 

odtchłań — OTCHŁAŃ 
odtrącić —> TRĄCIĆ 
odtruć —> TRUĆ 

odyć —> IŚĆ 

odyść — IŚĆ 

ogrzać —> GRZAĆ 
odkąd — KĘDY 
odkładać —> KŁAŚĆ 
odkopać — KOPAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


odkorkować —> KOREK 
odkrawać — OKRAWAĆ 
odkręcić — KRĘCIĆ 
odkryć — KRYĆ 
odkupywać —> KUPIĆ 
odkurzyć — KURZYĆ 
odlać —> LAĆ 
odlatywać — LATAĆ 
odlecieć — LECIEĆ 
odlepić + LEPIĆ 
odlew I — LAĆ 

odlew II — LEwY 
odliczyć — Łiczyć 
odlot —> LECIEĆ 

odłam — ŁAMAĆ 
odłamać — ŁAMAĆ 
odłamek —> ŁAMAĆ 
odłazić — ŁAZIĆ 
odłączyć — ŁĄCZYĆ 
odłoga — ODŁÓG 
odłożyć —> ODŁÓG 
ODŁÓG 

odłupać —> ŁUPAĆ 
odłupować —> ŁUPAĆ 
odmarznąć —> MARZNĄĆ 
odmęt — MĄCIĆ 
odmiana —> MIENIĆ SIĘ 
odmienić —> MIENIĆ SIĘ 
odmienny — MIENIĆ SIĘ 
odmierzyć —> MIERZYĆ 
odmieść — MIEŚĆ 
odmłodnieć — MŁODY 
odmłodzić — MŁODY 
odmowa —> MÓWIĆ 
odmówić -> Mówić 
odmrozić — MRÓZ 
odnaleźć — ZNALEŹĆ 
odnieść —> NIEŚĆ 
ODNOGA 

odnosić —> NOSIĆ 
odnośny —> NOSIĆ 
odnowa — NOWY 
odnowić — NOWY 
odnóże —> ODNOGA 
odosobnić —> OSOBNY 
odpad — PAŚĆ I 
odpadek — PAŚĆ I 
odpalić —> PALIĆ 
odparzyć —> PARZYĆ 
odpaść — PAŚĆ I 
odpiąć —> PIĄĆ SIĘ 
odpierdolić się —> PIERDOLIĆ 
odpisać —> PISAĆ 
odpłacić — PŁACIĆ 


800 


odpłynąć —> PŁYNĄĆ 

odpływ — PŁYWAĆ 

odpływać — PŁYWAĆ 

odpocząć —> POCZĄĆ 

odpoczynąć — POCZĄĆ, ODPO- 
CZYNEK 

ODPOCZYNEK 

odpokutować —> POKUTA 

odpowiedni — POWIEDZIEĆ 

odpowiedzialny — POWIEDZIEĆ 

odpowiedzieć —> POWIEDZIEĆ 

ODPOWIEDŹ 

odpracować — PRACOWAĆ 

odprawa — PRAWIĆ 

odprawić  PRAWIĆ 

odprężyć (się) > PRĘŻYĆ 

odprowadzić —> PROWADZIĆ 

odpruć — PRUĆ 

odprysk —> PRYSKAĆ 

ODPUST 

odpuścić — ODPUST, PUŚCIĆ 

odpychać — PCHAĆ 

odpytać —> PYTAĆ 

odrąbać —> RĄBAĆ 

odrębny —> RĄBAĆ 

odrętwieć — DRĘTWIEĆ 

odraz — RAZIĆ 

odraza — RAZIĆ 

ODROBINA 

odrobinka —> ODROBINA 

ODROCZYĆ 

odrodzić się — RODZIĆ 

odrosnąć —> ROSNĄĆ 

odrost —> ROSNĄĆ 

odrostek — ROSNĄĆ 

odruch —> RUszYĆ 

odrzec — RZEC 

odrzeć — DRZEĆ 

odrzucić — RZUCIĆ 

odrzut — RZUCIĆ 

odrzutowiec — RZUCIĆ 

odrzutowy —»> RZUCIĆ 

odsadzić —> SADZIĆ 

odsapnąć — SAPAĆ 

odsądzić — SĄDZIĆ 

ODSETEK 

odsiew —> SIAĆ I 

odskocznia —> SKOCZYĆ 

odsłona — OSŁONIĆ 

odsłonić —> OSŁONIĆ 

odsłużyć —> SŁUŻYĆ 

odsmażyć —> SMAŻYĆ 

odsprzedać —> SPRZEDAĆ 

odstawać —> STAWAĆ 


od | od 


odstawić — STAWIĆ 
odstąpić — STĄPIĆ 
odsterkać —> UTARCZKA 
odsterknąć — UTARCZKA 
odstęp —> STĄPIĆ 
odstępca —> STĄPIĆ 
odstępek —> STĄPIĆ 
odstępić —> STĄPIĆ 
odstraszyć — STRASZYĆ 
odstrzał — STRZELIĆ 
odszczepić —> SZCZEPIĆ 
odszkodowanie —> SZKODA 
odszukać —> SZUKAĆ 
odśnieżyć —> ŚNIEG 
odświeżyć —> ŚWIEŻY 
odtąd —> TĘDY 

odtrutka — TRUCIZNA 
odtruty — TRUCIZNA 
odtykać —» TYKAĆ I 
odurzyć — DURZYĆ 
odwaga —> wAŻYĆ 
odwalić — wALIĆ 
odważny — wAŻYĆ 
odważyć się —> wAŻYĆ 
odwet — wET 
odwdzięczyć się — WDZIĘK 
odwiązać — WIĄZAĆ 
odwierny —> ODŹWIERNY 
odwiesić — WIESZAĆ 
odwieść —> WIEŚĆ II 
odwieźć — wIEŹĆ 
odwijać —> wić 11 
odwilgnąć — opwiLż 
ODWILŻ 

odwlec —> wLEC 

odwłok — wLEC 
odwłoka —> wLEC 
odwody —> WIEŚĆ II 
odwodzić — woDzić 
odwołać — WOŁAĆ 
odwód — WIEŚĆ 11 
odwrotny —> wRÓCIĆ 
odwrócić —> WRÓCIĆ 
odwrót — WRÓCIĆ 
odwyk — NAWYKNĄĆ 
odwyknąć —> NAWYKNĄĆ 
odwzajemniać — WZAJEM 
odwzajemnić —> WZAJEM 
odymać — DĄĆ 

ODYNIEC 

odzew — zwAĆ 

ODZIAĆ —> DZIAĆ 
odziedza — ODZIEŻ 
odziedziczyć —> DZIEDZIC 


Indeks wyrazów polskich 


odzienie — ODZIAĆ 
odzierać —> DRZEĆ 
odziewać — DZIAĆ 
ODZIEŻ 

odzieża —> ODZIEŻ 
odzieżowy —> ODZIEŻ 
ODZIOMEK 

odznaczać — ZNACZYĆ 
odznaczyć —> ZNACZYĆ 
odznaka — ZNACZYĆ 
odzwierciadlać — ZWIERCIADŁO 
odzwierciadlić — ZWIERCIADŁO 
odzwierciedlać — ZWIERCIADŁO 
odzwierciedlić —> ZWIERCIADŁO 
odzwyczaić — ZWYCZAJ 
odzysk — ZYSKAĆ 
odzyskać — ZYSKAĆ 
ODŹWIERNY 

odżyć — żyć 

odżywić —> żywić 
odżywka — żywić 
OFIARA 

ofiarny — OFIARA 
ofiarować —> OFIARA 
ofierować — OFIARA 
ofukiwać — FUKAĆ 
ofuknąć — FUKAĆ 
oganiać się —> OGON 
OGAR 

ogardnąć —> GARNĄĆ 
ogarnąć —> GARNĄĆ 
ogarniać — GARNĄĆ 
ogartać — GARNĄĆ 
OGAREK 

ogienek —> OGIEŃ 
OGIEŃ 

OGIER 

ogląd — OGLĄDAĆ 
OGLĄDAĆ 

oględać —> OGLĄDAĆ 
oględziny OGLĄDAĆ 
ogłada —> GŁADZIĆ 
ogładzić — GŁADZIĆ 
ogłosić — GŁOSIĆ 
ogłuchnąć —> GŁUCHNĄĆ 
ogłupieć —> GŁUPI 
ogłuszyć —> GŁUSZYĆ 
ogniowy —»> OGIEŃ 
OGNISKO 

ognisty —> OGIEŃ 
ogniwko — OGNIWO 
OGNIWO 

ogolić — GOLIĆ 

ogolnie — OGÓŁ 


801 
ogołem —> OGÓŁ 
OGOŁOCIĆ 
OGON 


ogonek + OGON 
ogorzeć —> GORZEĆ 
ogólny > OGÓŁ 
OGÓŁ 

ogółem — OGÓŁ 
ogólnik — OGÓŁ 
ogólnikowy — OGÓŁ 
OGÓREK 

ograć —> GRAĆ I 
ogradzać —> GRODZIĆ 
ogrodnictwo —> OGRÓD 
ogrodniczy — OGRÓD 
ogrodnik — OGRÓD 
ogrodzić —> OGRÓD 
OGROM 

ogromić —> OGROM 
ogromiony —> OGROM 
OGRÓD 

ogródek —> OGRÓD 
ogryzek —> GRYŹĆ 
ogryźć — GRYŹĆ 
ogulmie — OGÓŁ 
ogulmy — OGÓŁ 
ogulnie — OGÓŁ 
ogułem — OGÓŁ 
ohida — OHYDA 
OHYDA 

ohydny — OHYDA 
ohydzić — OHYDA 
ohyzda —> OHYDA 

oj! —> o! 

OJCIEC 

ojcostwo — OJCIEC 
ojcowizna — OJCIEC, OJCZYZNA 
ojcowski — OJCIEC 
OJCZYM 

ojczysty —> OJCIEC 
OJCZYZNA 

okadzić — KADZIĆ 
okaleczyć — KALEKA 
okamgnienie — MGNIENIE 
OKAP 

okapać —> OKAP 

okaz —> KAZAĆ 
okazały — KAZAĆ 
okazać — KAZAĆ 
okchły —> GŁUCHNĄĆ 
okchnąć —> GŁUCHNĄĆ 
okfity —> OBFITY 
okienko — OKNO 
okiennica — OKNO 


od | ok 


okienny — OKNO 

oklaskać — KLASKAĆ 

oklaski — KLASKAĆ 

okląć — KLĄĆ 

okleić — KLEJ 

OKLEP 

okład — KŁAŚĆ 

okładać — KŁAŚĆ 

okładka — KŁAŚĆ 

okłamać — KŁAMAĆ 

okłnąć — GŁUCHNĄĆ 

oknąć — GŁUCHNĄĆ 

OKNO 

OKO 

okocić się —> KOCIĆ SIĘ 

OKOLICA 

okoliczność — OKOLICA 

okoliczny —> OKOLICA 

OKOLIĆ 

okoł — OKOLICA 

OKOŁO (przysł.) 

około (przyim.) —> OKOŁO 
(przysł.) 

OKOŃ 

okop — KOPAĆ 

okopać — KOPAĆ 

okopcić — KOPEĆ 

okorować — KORA 

okostna —> KOŚĆ 

OKOWA 

okowy — OKOWA 

okólnik —> OKOLIĆ 

okólny — OKOLIĆ 

okół —> OKOLICA 

okpić —> KPIĆ 

okraczyć —> OKRAKIEM 

OKRAKIEM 

okrasa — KRASIĆ 

okrasić — KRASIĆ 

okraść — KRAŚĆ 

OKRAWAĆ 

okrawek — OKRAWAĆ 

OKRĄG 

OKRĄGŁY 

okrążyć —> KRĄŻYĆ 

OKRES 

okresić —> OKRES 

określić — KREŚLIĆ 

okręcić —> KRĘCIĆ 

OKRĘT 

okrętny — OKRUTNY 

okrętować —> OKRĘT 

okrętowy —> OKRĘT 

okrężny — KRĄŻYĆ 


Indeks wyrazów polskich 


okroczyć — KROCZYĆ 

okroić — KROIĆ 

okropić —> OKROPNY 

okropieństwo —> OKROPNY 

OKROPNY 

OKRUCH 

okrucieństwo —> OKRUTNY 

okruszek — OKRUCH 

okruszyć —> OKRUCH, OKRU- 
SZYNA 

OKRUSZYNA 

okruszynka —> OKRUSZYNA 

okrutnica — OKRUTNY 

okrutnik OKRUTNY 

OKRUTNY 

okryć —> KRYĆ 

okrysić —> OKRES 

okrzyczeć — KRZYCZEĆ 

okrzyk — KRZYCZEĆ 

okrzyszyna — OKRUSZYNA 

okuć — Kuć 

okuleć —> KULEĆ 

okuń — OKOŃ 

okup — KUPIĆ 

okupić — KUPIĆ 

okurzyć — KURZYĆ 

OKUTAĆ 

okrzepnąć —> KRZEPIĆ 

okwicie —> OBFITY 

okwito —> OBFITY 

okwity —> OBFITY 

OLBRZYM 

olbrzymi —> OLBRZYM 

OLCHA 

olchnąć — GŁUCHNĄĆ 

oleisty —> OLEJ 

OLEJ 

olejek —> OLEJ 

olejny —> OLEJ 

OLIWA 

oliwić — OLIWA 

oliwka — OLIWA 

oliwny — OLIWA 

olknąć —> GŁUCHNĄĆ 

olsnąć —> ŚLEPY 

OLSZA 

olszyna —> OLSZA 

olśnić —> LŚNIĆ 

ołdować — HOŁDOWAĆ 

ołowiany — oŁÓw 

OŁÓW 

OŁÓWEK 

OŁTARZ 

omacać — MACAĆ 


802 


omacek —> MACAĆ 
omackiem — MACAĆ 
OMAL —> OPODAL 

omale — OMAL 

omam —> MAMIĆ 
omamić — MAMIĆ 
omasta — MAŚĆ I 
omaścić — MAŚĆ I 
omdleć — MDŁY 
omdlewać — MDŁY 
omiaszkać —> MIESZKAĆ 
omi(e)rzknąć — MIERZCHNĄĆ 
omieszkać — MIESZKAĆ 
omięszkać —> MIESZKAĆ 
omijać — MIJAĆ 
omłoty — MŁÓCIĆ 
omłócić — MŁÓCIĆ 
omówić — Mówić 
OMSKNĄĆ SIĘ 

omszały —> MECH 
omszeć —> MECH 
omuskać —> MUSIEĆ 
omylić się —> MYLIĆ 
omył —> MYLIĆ 

omyłka — MYLIĆ 

ON 

onegda —> ONEGDAJ 
ONEGDAJ 

onegdajszy — ONEGDAJ 
oniemieć — NIEMY 
onieśmielić — ŚMIAŁY 
ONUCA 

opacznie — OPAK 
opaczny — OPAK 

opad —> PAŚĆ I 

OPAK 

opakować —> PAKOWAĆ 
opalić —> PALIĆ 

opał —> PALIĆ, OPAŁY 
opałać — OPAŁKA 
OPAŁKA 

OPAŁY 

opamiętać się > PAMIĘĆ 
opancerzyć —> PANCERZ 
opanować —> PANOWAĆ 
opar —> PARZYĆ 
oparzyć — PARZYĆ 
opaska — ROZPASAĆ 
opaść (1) — PAŚĆ I 
opaść (11) PAŚĆ 11 
OPAT 

opatrność —> OPATRZNOŚĆ 
opatrny —> OPATRZNOŚĆ 
opatrunek —> PATRZEĆ 


ok | op 


OPATRZNOŚĆ 

opatrzny — OPATRZNOŚĆ 

opatrzyć — OPATRZNOŚĆ, PA- 
TRZEĆ 

OPATULIĆ 

opchnąć — PCHAĆ 

opędzić się —> PĘDZIĆ 

opętać —> PĘTAĆ 

opić się —> OPÓJ 

opiec —> OPIEKA 

opiek —> OPIEKA 

opiekać — PIEC 11 

opielić + PLEĆ 

opić (się) > OPILSTWO 

OPIEKA 

opiekać się > OPIEKA, OPIEKUN 

opiekon —> OPIEKUN 

opiekować się — OPIEKA 

OPIEKUN 

opiekunka — OPIEKUN 

opiekuńczość 

opiekuńczy — OPIEKUNKA 

opieńka —> PIEŃ 

opierzyć się —> PIERZE 

OPIESZAŁY 

opieszać —> OPIESZAŁY 

opieszyć — OPIESZAŁY 

OPIEWAĆ 

OPILSTWO 

opiłek — PIŁA 

opiłować — PIŁA 

opiły —> OPILSTWO 

opis — PISAĆ 

opisać —> PISAĆ 

opleść — PLEŚĆ 

opluć — PLUĆ 

opluskać —> PLUSKAĆ 

oplwać —> PLUĆ 

opłacić + PŁACIĆ 

opłakać — PŁAKAĆ 

opłata —> PŁACIĆ 

OPŁATEK 

opłficie = OBFITY 

opłotek — PŁOT 

opłukać —> PŁUKAĆ 

opłwicie —> OBFITY 

opłwity —> OBFITY 

opłynąć — PŁYNĄĆ 

opływać — PŁYWAĆ 

OPODAL 

opoić —> OPÓJ 

opojny — OPÓJ 

OPOKA 

opolny —> OBOPÓLNY 


Indeks wyrazów polskich 


OPONA 

opora —> OPÓR 

opornik — OPÓR 

oporny — OPÓR 

oporządzić — RZĄDZIĆ 

opowiadać —> OPOWIEŚĆ 

opowiedzieć — OPOWIEŚĆ, PO- 
WIEDZIEĆ 

OPOWIEŚĆ 

OPÓJ 

OPÓR 

opracować — PRACOWAĆ 

oprać —> PRAĆ 

oprawa —> PRAWIĆ 

oprawca —> PRAWIĆ 

oprawić — PRAWIĆ 

oprawny —> PRAWIĆ 

opromienić — PROMIEŃ 

oprowadzić —> PROWADZIĆ 

oprócz —> PRÓCZ 

opróżnić —> PRÓŻNY 

oprych — OPRYSZEK 

opryskać — PRYSKAĆ 

opryskliwy — PRYSKAĆ 

OPRYSZEK 

oprzeć —> OPÓR, PRZEĆ I 

oprzytomnieć — PRZYTOMNY 

opuchać — OPUSZKA, PUCHNĄĆ 

opuchlina — PUCHNĄĆ 

opuchlizna — PUCHNĄĆ 

opuchły — PUCHNĄĆ 

opuchnąć — PUCHNĄĆ 

opust —> PUŚCIĆ 

opustoszeć —> PUSTOSZYĆ 

opuszeć — OPUSZKA 

OPUSZKA 

opuszyć —> OPUSZKA 

opuścić — PUŚCIĆ 

opwicie — OBFITY 

opylić % PYŁ 

oracz —> ORAĆ 

ORAĆ 

ORAZ 

ORCZYK 

ORĘDOWAĆ 

orędowniczka —> ORĘDOWAĆ 

orędownik —> ORĘDOWAĆ 

ORĘDZIE 

ORĘŻ 

oręże —> ORĘŻ 

orężny —> ORĘŻ 

orka — ORAĆ 

orli -> ORZEŁ 

orlica — ORZEŁ 


803 


orlik > ORZEŁ 

orny —> ORAĆ 

orsag —> ORSZAK 

orsak — ORSZAK 

ORSZAK 

orzec — RZEC 

ORZECH 

orzechowy — ORZECH 

ORZEŁ 

orzełek — ORZEŁ 

orzeszek —> ORZECH 

orzeźwić —> RZEŹWY 

OSA 

OSACZYĆ 

osad — SADZIĆ 

OSADA 

osadnictwo — OSADA 

osadniczy — OSADA 

osadnik OSADA 

osadzić — SADZIĆ 

osamotnić — SAMOTNY 

osączyć —> SĄCZYĆ 

osąd — SĄDZIĆ 

osądzić —> SĄDZIĆ 

oschły — SCHNĄĆ 

oschnąć — SCHNĄĆ 

osła — OSEŁKA 

OSEŁKA 

OSeS — OSESEK 

OSESEK 

osek —> OSESEK 

OSET 

osiągać — SIĘGAĆ 

OSIEDLE 

OSIEDLIĆ 

osieł — OSIOŁ 

OSIEM 

OSIEMDZIESIĄT 

osiemdziesiątka —> OSIEMDZIE- 
SIĄT 

osiemdziesiąty — OSIEMDZIE- 
SIĄT 

osiemdziesięcioro —> OSIEM- 
DZIESIĄT 

osiemnastka — OSIEMNAŚCIE 

osiemnasty —> OSIEMNAŚCIE 

OSIEMNAŚCIE 

osiemnaścioro —> OSIEMNAŚCIE 

OSIEMSET 

osiemsetny —> OSIEMSET 

OSIERDZIE 

osierocić —> SIEROTA 

OSIKA 

osiłek —> SIŁA 


osina — OSIKA 

osiodłać —> SIODŁO 
OSIOŁ 

osiołek — OSIOŁ 
osiwieć — SIWY 
OSKARD 

oskarżyciel — SKARŻYĆ 
oskarżycielski — SKARŻYĆ 
oskarżyć — SKARŻYĆ 
OSKOMA 

oskomieć —> OSKOMA 
oskomina — OSKOMA 
oskrobać — SKROBAĆ 
OSKRZELE 

oskrzydlić + SKRZYDŁO 
oskubać — SKUBAĆ 
osłabić — SŁABY 
osłabnąć —> SŁABY 
osławić — SŁAWIĆ 
osławiony —> SŁAWIĆ 
osłoda — SŁODZIĆ 
osłodzić — SŁODZIĆ 
osłona —> OSŁONIĆ 
OSŁONIĆ 

osłupieć — SŁUP 
osmalić — SMALIĆ 
osmarować — SMAR 
osn —> OŚCIEŃ 

OSNOWA 

osnować się —> OSNOWA 
osnuć —> OSNOWA, SNUĆ 
OSOBA 

osobistość — OSOBA 
osobisty — OSOBA 
osobliwy —> OSOBA 
osobnie — OSOBNY 
osobnik — OSOBNY 
osobno — OSOBNY 
osobność —> OSOBNY 
OSOBNY 

OSOCZCA — OSACZYĆ 
osoczenie —> OSACZYĆ 
osoczyć —> OSACZYĆ 
osoka —> OSACZYĆ 
osolić — SOLIĆ 
osowiały —> SOWA 
osowieć — SOWA 

OSPA 

ospać się — SPAĆ 

ostać —> OSTATNI, OSTOJA 
ostać się — STAĆ II 
ostateczność — OSTATEK 
ostateczny —> OSTATEK 
OSTATEK 


Indeks wyrazów polskich 


ostatki — OSTATEK 
OSTATNI 

ostąpić —> OSTĘP 

OSTĘP 

OSTOJA 

OSTREW 

OSTRĘŻYNA 

OSTROGA (1) 

ostroga (II) — OSTROŻNY 
ostrość —> OSTRY 
ostrowidz — wiDz 
ostroża —> OSTROŻNY 
OSTROŻNY 

ostrożyna —> OSTRĘŻYNA 
ostróg —> OSTROGA 
OSTRÓW 

ostrówek — OSTRÓW 
ostróżka — OSTROGA 
ostrugać —> STRUGAĆ 
ostrwa —> OSTREW 
OSTRY —> OSTRÓW 
ostrzał — STRZELIĆ 
ostrze —> OSTRY 

ostrzec —> STRZEC 
ostrzelać — STRZELIĆ 
ostrzeżyna —> OSTRĘŻYNA 
ostrzężyna —> OSTRĘŻYNA 
ostrzyc —> STRZYC 
ostrzyć —> OSTRY 
ostudzić — STUDZIĆ 
ostydły — STYGNĄĆ 
ostydnąć —> STYGNĄĆ 
ostygnąć —> STYGNĄĆ 
osunąć —> SUNĄĆ 
osuszyć —> SUSZYĆ 
osuwać —> SUWAĆ 
osuwisko — SUWAĆ 
oswobodzić —> SWOBODA 
oswoić — SWÓJ 

oszalbić — SZALBIERZ 
oszalić — SZAŁ 
oszamotać — SZAMOTAĆ 
oszczać — SZCZAĆ 
oscządek — SZCZĄTEK 
oszczekać — SZCZEKAĆ 
OSZCZEP 

oszczerca —> SZCZERZYĆ 
oszczerstwo —> SZCZERZYĆ 
oszczerzać —> SZCZERZYĆ 
oszczerzyć się — SZCZERZYĆ 
oszczędać — SZCZĘDZIĆ 
oszczędność — SZCZĘDZIĆ 
oszczędny — SZCZĘDZIĆ 
oszczędzać —> SZCZĘDZIĆ 


804 


oszczędzić — SZCZĘDZIĆ 
oszczyrca —> SZCZERZYĆ 
oszczyrzać —> SZCZERZYĆ 
oszemdać —> SZAMOTAĆ 
oszemiotać — SZAMOTAĆ 
oszemłać —> SZAMOTAĆ 
oszemłany —> SZAMOTAĆ 
oszemtać — SZAMOTAĆ 
oszklić — SZKŁO 

oszpacić — SZPETNY 
oszpecić — SZPETNY 
oszukać —> SZUKAĆ 
OSZUST 

oszustać — SZUKAĆ 
oszustać —> OSZUST 
oszustka —> OSZUST 
Oszustwo —> OSZUST 

oś 

ościen —> OŚCIEŃ 

ościenny —> ŚCIANA 
OŚCIEŃ 

OŚCIEŻ 

ościeże —> OŚCIEŻ 
ościeżyna —> OŚCIEŻ 
ościeżnica — OŚCIEŻ 

ość 

oślepić — ŚLEPY 

oślę —> OSIOŁ 

ośli — OSIOŁ 

oślica — OSIOŁ 

oślnąć —> ŚLEPY 

ośm —> OSIEM 

ośmdziesiąt — OSIEMDZIESIĄT 
ośmielić się —> ŚMIAŁY 
ośmnacie — OSIEMNAŚCIE 
ośmnaćcie —> OSIEMNAŚCIE 
ośmnaście —> OSIEMNAŚCIE 
ośmnatcie —> OSIEMNAŚCIE 
ośmset —> OSIEMSET 
ośmynaćcie —> OSIEMNAŚCIE 
ośnieżyć —> ŚNIEG 

ośpice — OSPA 

OŚRODEK 

ośród — OŚRODEK 
ośrzodek — OŚRODEK 
ośrzód — OŚRODEK 
oświadczyć — ŚWIADEK 
OŚWIATA 

oświecić —> OŚWIATA, ŚWIECIĆ 
oświetlić —> ŚWIATŁO 
OTCHŁAŃ 

otczym —> OJCZYM 
otczyzna —> OJCZYZNA 
otadźbić —> TAIĆ 


os | ow 
otewrzeć —> ODEWRZEĆ 
otępić —> TĘPIĆ 
otjąć — JĄĆ 


otkłań — OTCHŁAŃ 

otłoga — ODŁÓG 

otłożyć —> ODŁÓG 

otnoga —> ODNOGA 

Oto —> TEN 

otoczka —> TOCZYĆ 

otoczyć — roczyć 

otok — roczyć 

otóż —> TEN 

otpoczynąć —> POCZĄĆ, ODPO- 
CZYNEK 

otpowiedź — ODPOWIEDŹ 

otpust — ODPUST 

OTRĘBY 

otruć —> TRUĆ 

otrzaskać — TRZASKAĆ 

otrzaskany — TRZASKAĆ 

otrząsać —> TRZĄŚĆ 

otrzeć —> TRZEĆ 

otrzepać —> TRZEPAĆ 

otrzewna — TRZEWIA 

otrzeźwić — TRZEŹWY 

otrzeźwieć — TRZEŹWY 

otrzymać —» TRZYMAĆ 

otsłonić — OSŁONIĆ 

otstępić —> STĄPIĆ 

otszyzna —> OJCZYZNA 

ottąd — TĘDY 

otucha — Tuszyć 

otulić * TULIĆ 

otumanić — TUMAN 

otuszyć — TUSZYĆ 

otważyć —> WAŻYĆ 

otwirać — ODEWRZEĆ 

otwłoka — wLEC 

OTWORZYĆ 

OTWÓR 

otwyknąć —> NAWYKNĄĆ 

otyłość — Tyć 

otyły + Tyć 

OWAD 

owak — OWAK 

OWAKI — SIAKI 

owako — OWAKI 

OWCA 

owczarek — OWCA 

owczarnia — OWCA 

owczarstwo — OWCA 

Owczarz —> OWCA 

owczy —> OWCA 

owdowieć —> WDOWA 


Indeks wyrazów polskich 


owdzie —> ÓWDZIE 
owedy — OwĘDY 

OWĘDY 

owiać —> WIAĆ 

owieczka — owca 
OWIES 

owijać — wić 1l 
owionąc —> WIONĄĆ 
owładnąć — WŁADAĆ 
owoc 

owocny —> Owoc 
owocować —> OWOC 
owocowy —»> Owoc 
owoczesny —> ÓWCZESNY 
owocześnie — ÓWCZESNY 
owsianka — OWIES 
owsiany — OWIES 

owsik — OWIES 

OWSZEM 

ozdoba — ZDOBIĆ 
ozdobić — ZDOBIĆ 
ozdobny —> ZDOBIĆ 
ozdrowieć — ZDROWY 
oziębiać — ZIĘBIĆ 
oziębić — ZIĘBIĆ 
ozimina —> OZIMY 
OZIMY 

ozłocić — ZŁOTY 
oznaczać — ZNACZYĆ 
oznaczyć —> ZNACZYĆ 
oznaka — ZNACZYĆ 
ozorek — OZÓR 

OZÓR 

ożec —> OŻÓG, PODŻEGAĆ 
ożeg — OŻÓG 

ożenek — ŻENIĆ 

ożenić (się) —> ŻENIĆ 
OŻÓG 

ożywić > żywić 
ożżenie — OŻÓG, PODŻEGAĆ 
ożżony — OŻÓG, PODŻEGAĆ 


ÓSMY 

ów 

ówcześnie — ÓWCZESNY 
ÓWCZESNY 

ÓWDZIE 


PA- 

PACHA 

pachać —> PACHNIEĆ, ZAPACH 
pachnąć — PACHNIEĆ 
PACHNIEĆ 

pacholę PACHOŁEK 


805 


pacholęcy + PACHOŁEK 
pachoł — PACHOŁEK 
PACHOŁEK 
PACHWINA 

paciać — PAĆKAĆ 
PACIERZ 

paciorek —> PACIERZ 
packa —> PACNĄĆ 
PACNĄĆ 

paczka —> PAKA 
PACZYĆ 

PAĆKAĆ 

padać — PADALEC 
PADAŁEC 

padalica > PADALEC 
padały — PADALEC 
PĄDLINA 

padło — PADLINA 
padły —> PADLINA 
padole  PADÓŁ 
padołek — PADÓŁ 
PADÓŁ 

paganin — POGANIN 
pagór — PAGÓREK 
pagóra —> PAGÓREK 
PAGÓREK 

pajączek — PAJĄK 
PAJĄK 

pajęczak — PAJĄK 
pajęczyna —> PAJĄK 
pak — PAKA 

PAKA 

PAKOWAĆ 
pakowanie —> PAKOWAĆ 
pakunek —> PAKOWAĆ 
PAKUŁY 

PAL 

palacz — PALIĆ 
palczasty —> PALEC 
PALEC 

PALIĆ 

palik —> PAL 

palnik — PALIĆ 
paluch — PALEC 
paluszek — PALEC 
pała — PAŁKA 
PAŁAC 

PAŁAĆ 

PAŁĄK 

PAŁKA 

pałuk — PAŁĄK 
pamiątka — PAMIĘĆ 
PAMIĘĆ 

pamiętać —> PAMIĘĆ 


ow | pa 


pamrow — PĘDRAK 
PAN 

pancerny — PANCERZ 
PANCERZ 

pancyrz —> PANCERZ 
pandr — PĘDRAK 
pandrow — PĘDRAK 
pandrów — PĘDRAK 
PANEW 

panewka —> PANEW 
PANI 

panicz — PAN 
panienka —> PANNA 
panieński PANNA 
panieństwo — PANNA 
PANNA 

panosza —> PANOSZYĆ SIĘ 
PANOSZYĆ SIĘ 
PANOWAĆ 

panrów — PĘDRAK 
PANTOFEL 

pantofla —> PANTOFEL 
pańczocha —> POŃCZOCHA 
pański — PAN 
PAŃSTWO 

państwowy — PAŃSTWO 
pańszczyzna —> PAN 
PAPIER 

papiernia — PAPIER 
papierniczy — PAPIER 
papiernik PAPIER 
papierny — PAPIER 
PAPIEROS 

papieski PAPIEŻ 
papiestwo — PAPIEŻ 
PAPIEŻ 

papi(e)rnik —> PAPIER 
papi(e)rny —> PAPIER 
papir — PAPIER 

papla + PAPLAĆ 
PAPLAĆ 

paplanina — PAPLAĆ 
PAPRAĆ 

papranina — PAPRAĆ 
PAPROCH 

PAPROĆ 

paprotka — PAPROĆ 
PAPUĆ 

PAPUGA 

papużka — PAPUGA 
PARA I 

PARA II 

PARAĆ SIĘ 

PARCH 


Indeks wyrazów polskich 


parchaty — PARCH 
parchawka —> PURCHAWKA 
PARCIEĆ 

PARDWA 

parka — PARA II 

parła — PEŁNIĆ 
parnik — PARA I 
parny —> PARA I 
PAROBEK 

parowa — PARÓW 
parować — PARA I 
parowiec — PARA I 
parowy — PARA I 
PARÓW 

PARSKAĆ 

parszywieć —> PARCH 
parszywy —> PARCH 
PART 

PARTACZ 

partać — PARTACZ 
partanina —> PARTACZ 
partolić — PARTACZ 
PARZYĆ 

parzyć się — PARA II 
parzysty —> PARA II 
PAS 

pasać (1) — PAS, ROZPASAĆ 
pasać (11) > PASOWAĆ 
pasemko —> PASMO 
PASIEKA 

PASIERB 

pasierbica => PASIERB 
pasierzb — PASIERB 
pasirb —> PASIERB 
pasirzb — PASIERB 
pasirzyt —> PASOŻYT 
PASKUDA 

paskudnik —> PASKUDA 
paskudny — PASKUDA 
paskudzić —> PASKUDA 
paskudztwo — PASKUDA 
PASMO 

pasorzyt — PASOŻYT 
PASOWAĆ I 

PASOWAĆ II 

PASOWAĆ SIĘ 

PASOŻYT 

pasożytniczy —> PASOŻYT 
pasożytować —> PASOŻYT 
pasterski — PASTERZ 
pasterstwo —> PASTERZ 
PASTERZ 

pastewny —> PASTWA 
PASTUCH 


806 


PASTWA 
PASTWIĆ SIĘ 

PASTWISKO 

pastyrz —> PASTERZ 
paswisko — PASTWISKO 
PASZA 

PASZCZA 

paszczeka — PASZCZĘKA 
PASZCZĘKA 

PAŚĆ I 

PAŚĆ II 

paświsko —> PASTWISKO 
patela PATELNIA 
patelenka —> PATELNIA 
patelka — PATELNIA 
patella > PATELNIA 
PATELNIA 

patog —> BATOG 

patok  BATOG 

PATOKA 

patóg — BATOG 
PATROCHY 

patroszyć — PATROCHY 
PATRZEĆ 

patyczek —> PATYK 
PATYK 

PAW 

pazdor — PAZUR 
pazdur — PAZUR 

pazera — PAZERNY 
PAZERNY 

paznogieć — PAZNOKIEĆ 
PAZNOKIEĆ 

pazor —> PAZUR 
PAZUCHA 

PAZUR 

pazura —> PAZUR 
pazurek — PAZUR 
pazyra —> PAZERNY 
pazyrny — PAZERNY 
PAŹDZIERNIK 

pażdzieny — PAŹDZIERNIK 
PAŹDZIERZE 

paździor — PAŹDZIERZE 
paździoro —> PAŹDZIERZE 
paża — PAZUCHA 
pażera —> PAZERNY 
pażerny — PAZERNY 
pażyra — PAZERNY 
pażyrny — PAZERNY 
pąchać — PĘCHERZ 
pączek — PĄK, PĘK 
pączocha — POŃCZOCHA 
pąć — PĄTNIK 


pa | pę 


PĄK 
pąp —> PĘPEK 

pąpek — PĘPEK 
pąpie — PĘPEK 
PĄTNIK 

pce — PESTKA 
PCHAĆ 

pchełka —> PCHŁA 
PCHŁA 

pczmiel — TRZMIEL 
pczołka — PSZCZOŁA 
pecka — PESTKA 
pełen —> PEŁNY 
pełnia — PEŁNY 
PEŁNIĆ 

PEŁNY 

PEŁZAĆ 

pendzel — PĘDZEL 
perełka — PERŁA 
perlić się > PERŁA 
perlisty —> PERŁA 
PERŁA 

perła = BERŁO 

PERZ —> PERZYNA 
perzenie => PERZYNA 


perzyć się > PERZYNA, ZAPE- 


RZYĆ SIĘ 
PERZYNA 
perzynie — PERZYNA 
pestka 
petlica —> PĘTLA 
pewien — PEWNY 
pewnie —> PEWNY 
pewno — PEWNY 
PEWNY 
PĘCHERZ 
pęchierz — PĘCHERZ 
pęchirz — PĘCHERZ 
pęchyrz PĘCHERZ 
pęcina — PĘTO 
pęczek — PĘK 
PĘCZNIEĆ 
PĘD 
PĘDRAK 
PĘDZEL 
pędzelek — PĘDRAK 
PĘDZIĆ 
PĘK 
PĘKAĆ 
pękaty — PĘK 
pęp — PĘPEK 
PĘPEK 
PĘTAĆ 
pętelka + PĘTLA 


Indeks wyrazów polskich 
PĘTLA 

pętlica —> PĘTLA 

PĘTO 

PIAĆ 

PIANA 


pianie —> PIAĆ 

pianka —> PIANA 

piardnąć —> PIERDZIEĆ 

PIASEK 

piaskowiec — PIASEK 

piaskownica —> PIASEK 

piaskowy — PIASEK 

piasnka — PIEŚŃ 

PIASTA 

PIASTOWAĆ 

PIASTUN 

piastunka —> PIASTUN 

piaszczysty —> PIASEK 

PIĄĆ SIĘ 

piądź — PIĘDŹ 

piąsnka — PIEŚŃ 

piąstka —> PIĘŚĆ 

PIĄTEK 

piątno —> PIĘTNO 

piątnować — PIĘTNO 

piątro — PIĘTRO 

PIĄTY 

PIĆ I 

PIĆ Il 

PIEC I 

PIEC II 

piec się — OPIEKA 

PIECHOTA 

piechur — PIECHOTA 

piecuch —>» PIEC I 

PIECZA 

pieczałować się — PIECZOŁO- 
WITY 

PIECZARA 

PIECZARKA 

pieczątka — PIECZĘĆ 

pieczenia — PIECZEŃ 

PIECZEŃ 

PIECZĘĆ 

pieczętować —> PIĘCZĘĆ 

pieczołować się — PIECZOŁO- 
WITY 

PIECZOŁOWITY 

pieczora —> PIECZARA 

pieczura —> PIECZARA 

PIECZYWO 

PIEG 

piega —> PIEG 

piegowaty —» PIEG 


807 


piekarczyk — PIEKARZ 

piekarnia PIEKARZ 

piekarnik — PIEKARZ 

PIEKARZ 

piekielny PIEKŁO 

pieklić się —> PIEKŁO 

PIEKŁO 

piekny — PIĘKNY 

piękroszka — PIĘKNY 

piękrzyć — PIĘKNY 

piększyć —> PIĘKNY 

pielegować — PIELĘGNOWAĆ 

pielegowanie — PIELĘGNOWAĆ 

pielesz —> PIELESZE 

PIELESZE 

pielęgnacja — PIELĘGNOWAĆ 

pielęgniarka —> PIELĘGNOWAĆ 

pielęgniarz — PIELĘGNOWAĆ 

pielęgnąć — PIELĘGNOWAĆ 

PIELĘGNOWAĆ 

pielęgować —> PIELĘGNOWAĆ 

PIELGRZYM 

pielgrzymka — PIELGRZYM 

pielgrzymować —» PIELGRZYM 

pielić —> PLEĆ 

PIELUCHA — PIELESZE, PIELĘ- 
GNOWAĆ 

pieluszka —> PIELUCHA 

piełun —> PIOŁUN 

PIENIĄDZ 

pieniążek — PIENIĄDZ 

pienić — PIANA 

pienić się —> PIANA 

pienie — PIAĆ 

pienisty — PIANA 

PIEŃ 

PIEPRZ 

pieprzny — PIEPRZ 

pieprzyć — PIEPRZ 

pieprzyk — PIEPRZ 

pierać — PRAĆ 

PIERDOLIĆ 

pierdoła — PIERDOLIĆ 

PIERDZIEĆ 

pierła PERŁA 

PIERNIK 

pierny —> PIEPRZ, PIERNIK 

PIERÓG 

pierszeć — PIERZCHAĆ 

pierszyć — PIERZCHAĆ 

PIERŚ 

PIERŚCIEŃ 

pierścionek — PIERŚCIEŃ 

pierwastka — PIERWIASTKA 


pę pi 


pierwiastek — PIERWIASTKA 
PIERWIASTKA 

PIERWIOSNEK 

PIERWOCINA 

PIERWOTNY 

PIERWSZY 

pierwy — PIERWSZY 

pierz — PIEPRZ 

pierzaja —> PIERZEJA 
pierzasty — PIERZE 
PIERZCHAĆ 

pierzchanie — PIERZCHAĆ 
pierzchliwość — PIERZCHAĆ 
pierzchliwy —> PIERZCHAĆ 
pierzcień —> PIERŚCIEŃ 
PIERZE 

PIERZEJA 

pierzny —> PIEPRZ, PIERNIK 
pierzścień —> PIERŚCIEŃ 
pierzwy — PIERWSZY 
pierzyć się > PIERZE 
PIERZYNA 

PIES 

piesek — PIES 

pieszczeszek —> PIEŚCIĆ 
pieszczoch —> PIEŚCIĆ 
pieszczoszek — PIEŚCIĆ 
PIESZCZOTA 

pieszczotliwość —> PIESZCZOTA 
pieszczotliwy —> PIESZCZOTA 
PIESZY 

PIEŚCIĆ 

pieścioszek —> PIEŚCIĆ 
pieściota — PIESZCZOTA 
pieśnia —> PIEŚŃ 

pieśniarz —> PIEŚŃ 

PIEŚŃ 

pietdziesiąt — PIĘĆDZIESIĄT 
PIETRUSZKA 

pietruziele — PIETRUSZKA 
PIEWCA 

PIĘĆ 

PIĘĆDZIESIĄT 

pięćdziesiąty — PIĘĆDZIESIĄT 
pięćnaćcie — PIĘTNAŚCIE 
pięćnadzieście — PIĘTNAŚCIE 
pięćnaście —> PIĘTNAŚCIE 
PIĘĆSET 

pięćsetka — PIĘĆSET 
pięćsetny —> PIĘĆSET 

PIĘDŹ 

pięknieć — PIĘKNY 

piękno — PIĘKNY 

piękność — PIĘKNY 


Indeks wyrazów polskich 


PIĘKNY 
piękrzyć —> UPIĘKSZYĆ 
piększyć —> UPIĘKSZYĆ 
pieła > PIŁKA 
pięściarz —> PIĘŚĆ 
PIĘŚĆ 

PIĘTA 

piętnadzieście —> PIĘTNAŚCIE 
piętnastka —> PĘTNAŚCIE 
piętnasty —> PIĘTNAŚCIE 
PIĘTNAŚCIE 
piętnaścioro —> PIĘTNAŚCIE 
PIĘTNO 

piętnować — PIĘTNO 
PIĘTRO 

piętrzyć — PIĘTRO 
PIGUŁA 

pigułka — PIGUŁA 
pijacki — Pić I 
pijaczek — PIĆ I 
pijaczka — PIĆ I 

pijak — Pić I 

pijalnia — Pić I 
pijalny — Pić I 
pijanica — PIĆ I 
pijany —> PIĆ I 
pijaństwo — Pić I 
pijatyka — PIĆ I 
pijawica —> PIJAWKA 
PIJAWKA 

pijus — Pić I 

PIKAĆ 

pikny — PIĘKNY 
pikułka — PIGUŁA 
PILCH 

pili — PiLić 

PILIĆ 

pilnik —> PIŁA 
pilnować —> PILNY 
PILNY 

piłować — PILIĆ 

pilść —> PILŚŃ 

pilśnia — PILŚŃ 
pilśniowy 

PILŚŃ 

PIŁA (1) 

piła (11) + PIŁKA 
PIŁKA (1) 

piłka (r) — PIŁA 
piłłuła — PIGUŁA 
piłłułka — PIGUŁA 
piłułka — PIGUŁA 
piłować — PIŁA 

piłuła = PIGUŁA 


808 


PIOŁUN 
piołyn — PIOŁUN 

piorła — PERŁA 

piorło — BERŁO 

PIORUN 

piórko —> PIÓRO 

PIÓRO 

piosenka —»> PIEŚŃ 
piosenkarka —> PIEŚŃ 
piosenkarz — PIEŚŃ 
piosnka — PIEŚŃ 
piotruziele — PIETRUSZKA 
pirszy —> PIERWSZY 
pirścień —> PIERŚCIEŃ 
pirwej — PIERWSZY 
pirwi — PIERWSZY 
pirwiastek — PIERWIASTKA 
pirwiastka — PIERWIASTKA 
pirwociny — PIERWOCINA 
pirwoć — PIERWOCINA 
pirwszy — PIERWSZY 
pirwy — PIERWSZY 
pirzwej — PIERWSZY 
pirzwszy —> PIERWSZY 
pirzwy —> PIERWSZY 
PISAĆ 

pisak —> PISAĆ 

pisanić — PISAĆ 
pisanka — PISAĆ 

pisany —> PISAĆ 

pisarz —> PISAĆ 

pisemny — PISMO 

pisk — PISZCZEĆ 

PISKLĘ 

PISKORZ 

piskup —> BISKUP 

PISMO 

piszczałka —> PISZCZEL 
PISZCZEĆ 

PISZCZEL 

piszczoła > PSZCZOŁA 
piśmiennictwo — PISMO 
piśmienny — PISMO 
pitny — PIĆ I 

piwiarnia —> Prwo 
PIWNICA 

piwny — PIWNICA, PIWO 
PIWO 

piwosz — PIwo 

pkieł —> PIEKŁO 

PLAC 

PLACEK 

plach => BLACHA 

placyk PLAC 


PLAMA 
plamić — PLAMA 
plamisty — PLAMA 
plamka — PLAMA 
plana PLAMA 

plapać —> PAPLAĆ 
plaplać — PAPLAĆ 
PLASKAĆ 

plaski — PŁASKI 
plaskur —> PRASZCZUR 
plaskurzę — PRASZCZUR 
PLĄDROWAĆ 

pląs — PLĄSAĆ 

PLĄSAĆ 

pląsawica —> PLĄSAĆ 
PLATAĆ 

plątanina  PLĄTAĆ 
plec —> PLECY 

pleca — PLECY 

plece — PLECY 
plecionka — PLEŚĆ 
pleciony — PLEŚĆ 
pleciuga — PLEŚĆ 
PLECY 

PLEĆ 

plemienny — PLEMIĘ 
PLEMIĘ 

plemnik — PLEMIĘ 
PLENIĆ SIĘ 

pleskanie — PLASKAĆ 
PLEŚĆ 

PLEŚŃ —> PILŚŃ 

płetwa — PŁETWA 
PLEWA 

plewić — PLEĆ 
PLISZKA 

PLON 

plondrować — PLĄDROWAĆ 
plotka — PLEŚĆ 
plotkarka — PLEŚĆ 
plotkarz — PLEŚĆ 
plotkować — PLEŚĆ 
plszczenie —> BLASK, BŁYSZCZEĆ 
PLUCHA 

pluchota —> PLUCHA 
PLUĆ 

pług —> PLUGAWY 
pługa — PLUGAWY 
plugactwo — PLUGAWY 
plugastwo —> PLUGAWY 
plugawić — PLUGAWY 
plugawstwo —> PLUGAWY 
PLUGAWY 

plunąć — PLUĆ 


Indeks wyrazów polskich 


plundrować —> PLĄDROWAĆ 
PLUSKAĆ 

PLUSKWA 

plwać — PLUĆ 
plwocina — PLUĆ 
płaca — PŁACIĆ 
płachetek — SPŁACHEĆ 
PŁACHTA 

PŁACIĆ 

PŁACZ 

płaczek — PŁAKAĆ 
płaczka — PŁAKAĆ 
PŁAKAĆ 

płaksa — PŁAKAĆ 
płapać  PAPLAĆ 
PŁASKI 

PŁASZCZ 

płaszczyć (się) — PŁASKI 
płaszczyk — PŁASZCZ 
płaszczyzna —> PŁASKI 
PŁAT 

PŁATAĆ 

płatek — PŁAT 

płatny —> PŁACIĆ 
PŁAWIĆ 

PŁAZ 

płaza — PŁAZ 

płazać (się)  PŁAZ 
płazić (się) > PŁAZ 
PŁEĆ 

płeszka — PCHŁA 
PŁETWA 

PŁOCHY 

płocica — PŁOĆ 

PŁOĆ 

płodność — PŁODZIĆ 
płodny — PŁODZIĆ 
płokać — PŁUKAĆ 
płomienia — PŁOMIEŃ 
płomię — PŁOMIEŃ 
płono — PŁONNY 
płony — PŁONNY 

płota > PŁOĆ 

płozać — PŁAZ 

płozić — PŁAZ 

pochew — POCHWA 
pochodzić — POCHÓD 
podpalić — PALIĆ 
podpłomienny —> PŁOMIEŃ 
podpłomny —> PŁOMIEŃ 
podpłomyk — PŁOMIEŃ 
PŁODZIĆ 

płomienny —> PŁOMIEŃ 
PŁOMIEŃ 


809 


PŁONĄĆ 

PŁONIĆ 

PŁONNY 

PŁOSZYĆ 

PŁOT 

płowieć — PŁOWY 
PŁOWY 

PŁOZA 

płócienko — PŁÓTNO 
płócienny —> PŁÓTNO 
PŁÓD 

płókać — PŁUKAĆ 
PŁÓTNO 

PŁUCO 

PŁUG 

PŁUKAĆ 

płycizna — PŁYTKI 
płyło > PŁYWAĆ 

PŁYN 

PŁYNĄĆ 

płynny — PŁYN 

PŁYTA 

płytka — PŁYTA 
PŁYTKI 

płytwa —> PŁETWA 
PŁYWAĆ 

pływak — PŁYWAĆ 
pniak — PIEŃ 

PO 

po- PO 

pobierać — BRAĆ II, POBÓR 
pobierca — POBÓR 
POBŁAŻAĆ 

pobłądzić > BŁĄDZIĆ 
pobłożyć — POBŁAŻAĆ 
poborca — POBÓR 
pobożność —> POBOŻNY 
POBOŻNY 

POBÓR 

pobóść —> BÓŚĆ 

pobrać —> BRAĆ II 
pobratym — POBRATYNIEC 
POBRATYMIEC 
pobredzać —> BREDZIĆ 
pobrudzić — BRUDZIĆ 
pobrusić — OBRUS 
pobrykać — BRYKAĆ 
POBUDKA 

pobudliwy — POBUDKA 
pobudować — BUDOWAĆ 
pobudzać — BUDZIĆ 
pobudzić — BUDZIĆ, POBUDKA 
pobudzony — BUDZIĆ 
pobujać — BUJAĆ 


pi | po 


pocałować —> CAŁOWAĆ 

pocałunek > CAŁOWAĆ 

pochlebca — SCHLEBIAĆ 

pochlebiać — SCHLEBIAĆ 

pochlebnik — SCHLEBIAĆ 

pochlebny — SCHLEBIAĆ 

pochlebować — SCHLEBIAĆ 

pochlebstwo — SCHLEBIAĆ 

pochłaniać — CHŁONĄĆ 

pochłonąć — CHŁONĄĆ 

POCHODNIA 

pochodny — POCHÓD 

pochodzić — CHoDzić 

pochopić —> CHAPAĆ, POCHOP- 
NY 

POCHOPNY 

pochorować się  CHOROWAĆ 

pochować —> CHOWAĆ 

POCHÓD 

POCHWA 

pochwalać — CHWALIĆ 

pochwalić — CHWALIĆ 

pochwała — CHWALIĆ 

pochwycić —> CHWYTAĆ 

pochybować — CHYBAĆ 

pochylać — CHYLIĆ 

pochylić — CHYLIĆ 

pochylnia — POCHYŁY 

POCHYŁY 

pociąg — CIĄGAĆ 

pociągać — CIĄGAĆ 

pociągnąć — CIĄGAĆ 

pocić się — POT 

POCIECHA 

pocieszny — POCIECHA 

POCISK 

POCZĄĆ 

POCZĄTEK 

poczciwiec — POCZCIWY 

poczciwina — POCZCIWY 

POCZCIWY 

poczekać —> CZEKAĆ 

poczekalnia —> CZEKAĆ 

poczerwienieć — CZERWONY 

POCZESNY 

poczestny —> POCZESNY 

poczeszny — POCZESNY 

POCZET 

poczęstować — POCZĘSTUNEK 

POCZĘSTUNEK 

poczuć — czuć 

poczuwać — CZUWAĆ 

POCZWARA 

poczwarka — POCZWARA 


Indeks wyrazów polskich 


poczynić — CZYNIĆ 
poczytać —> CZYTAĆ 
poczytywać — CZYTAĆ 
POD 
pod- POD 
podać — PODATEK, DAĆ 
podał — OPODAL 
PODAREK 
podarować — DAROWAĆ, PO- 
DAREK 
podarunek — PODAREK 
PODATEK 
podawać — DAWAĆ 
podążać — DĄŻYĆ 
podążyć + DĄŻYĆ 
PODBECHTAĆ 
PODBIAŁ 
podchlebiać — SCHLEBIAĆ 
podchmielić sobie —> CHMIEL 
podchodzić — CcHoDzić 
podciągać — CIĄGAĆ 
poddać — DAĆ 
poddasze — DACH 
podegrodzie — GRÓD 
podejść — Iść 
podeprzeć —> PODPORA 
podeptać — DEPTAĆ 
poderwać — RWAĆ 
PODESZWA 
podgardle — GARDŁO 
podgardłek — GARDŁO 
podgardło — GARDŁO 
podgrzać — GRZAĆ 
podjadać — JADAĆ 
podjazd — JEŹDZIĆ 
podjąć — JĄĆ 
podjadek — JADAĆ 
podjeść — JEŚĆ 
podjudzić — JuDzić 
PODKASAĆ 
podkład — KŁAŚĆ 
podkładać — KŁAŚĆ 
podkładka —> KŁAŚĆ 
podkochiwać się > KOCHAĆ 
PODKOWA 
podkować —> PODKOWA 
podkówka — PODKOWA 
podkradać —> KRAŚĆ 
podkreślić — KREŚLIĆ 
podkuć — Kuć 
podkupić — KUPIĆ 
podkurczyć — KURCZYĆ 
podlać — LAĆ 
podle — PODŁY 


810 


podlegać — LEC 
podlejszy —> PODŁY 
podleszy — PODŁY 
podliczyć — Liczyć 
podlizać się > LIZAĆ 
podłazić — ŁAZIĆ 
podłączyć — ŁĄCZYĆ 
PODŁOGA 
podłość — PODŁY 
podłoże  ŁOŻYĆ 
podłożyć — ŁożYć 
PODŁUG 
podłuż — PODŁUŻNY 
podłużni — PODŁUŻNY 
PODŁUŻNY 
PODŁY 
podmiata — NIECIĆ 
podmiecić —> NIECIĆ 
podmieść — PODMIOT 
PODMIOT 
podmiota — PODMIOT 
podmówić — PODUSZCZYĆ 
podmuch — DMUCHAĆ 
podmuchać — DMUCHAĆ 
podmyć — Myć 
podnająć — JĄĆ, NAJEM 
podnajem — NAJEM 
podniebie — PODNIEBIENIE 
PODNIEBIENIE 
podniebny — NIEBO 
podniecić — NIECIĆ 
podniesły — NIEŚĆ 
podnieta —> NIECIĆ 
podniosły — NIEŚĆ 
podnoż — PODNÓŻE 
podnoże — PODNÓŻE 
PODNÓŻE 
podnóżek — PODNÓŻE 
podoba —> PODOBAĆ SIĘ, PO- 
DOBIZNA 
PODOBAĆ SIĘ 
podobieństwo — PODOBNY 
PODOBIZNA 
podobno — PODOBNY 
PODOBNY 
po dobroci — DOBRY 
podoł — PODOŁEK 
PODOŁAĆ 
PODOŁEK 
PODÓWCZAS 
podrapać —> DRAPAĆ 
podrobić —> ROBIĆ 
podróbka — ROBIĆ 
podpałka —> PALIĆ 


po | po 


podpaska — ROZPASAĆ 
podpis — PISAĆ 

podpisać —> PISAĆ 
podpływać — PŁYWAĆ 
PODPORA 

podpowiedzieć —> POWIEDZIEĆ 
podpórka — PODPORA 
podpuścić — PUŚCIĆ 
podrażniać — DRAŻNIĆ 
podrażnić — DRAŻNIĆ 
podreptać —> DEPTAĆ 
podręcze — PODRĘCZNY 
podręcznik — PODRĘCZNY 
PODRĘCZNY 

podrobić — DROBIĆ 
podroże — PODRÓŻ 
PODRÓŻ 

podróżnik — PODRÓŻNY 
PODRÓŻNY 

podruzgotać —> DRUZGOTAĆ 
podrygiwać —> DRGAĆ 
podrywka — RWAĆ 
podrzeźniać — PRZEDRZEŹNIAĆ 
podskoczyć —> SKOCZYĆ 
podskok — skoczyć 
podskórny — SKÓRA 
podsłuch — SŁUCHAĆ 
podsłuchać — SŁUCHAĆ 
podstawa —> STAWIĆ 
podstęp — STĄPIĆ 
podstęp — STĄPIĆ 
podstępny — STĄPIĆ 
PODSZEWKA 

podszyć —> PODSZEWKA 
podśpiewywać — ŚPIEWAĆ 
podtopić — ToPiĆ I 
poducha —> PODUSZKA 
PODUSZCZYĆ 

PODUSZKA 

poduścić —> PODUSZCZYĆ 
podwale — wALIĆ 
podwalina —> wALIĆ 
podwaliny — wALIĆ 
podwałki — wALIĆ 
podwały — wALIĆ 
podważyć — ważyć 
podwiązka — wIĄZAĆ 
podwijać — wić 11 
podwładny — WŁADAĆ 
podwod — WIEŚĆ Il 
podwoda — WIEŚĆ II 
podwody — wIEŚĆ II 
podworzec — PODWÓRKO 
podwórko —> PODWÓRZE 


Indeks wyrazów polskich 


PODWÓRZE 
podwórzec —> PODWÓRZE 
podwysszyć —> wyższy 
podwyszyć — wyższY 
podwyższyć —> wYŻSsZY 
podziać się — DZIAĆ SIĘ 
podział — DZIELIĆ 
podzielić — DZIELIĆ 
podzielny — DZIELIĆ 
podziewać — DZIAĆ 
podziemie — ZIEMIA 
podziemny — ZIEMIA 
podziękować * DZIĘKOWAĆ 
podziobać —> DZIOBAĆ 
podziw — Dziwić 
podziwiać — pziwić 
podźwigać —> DŹWIGAĆ 
podźwiżenie —> DŹWIGAĆ 
podżec — PODŻEGAĆ 
podżegacz — PODŻEGAĆ 
PODŻEGAĆ 
podżeganie — PODŻEGAĆ 
pofałdować — FAŁD 
pogadać — GADAĆ 
pogaduszka —> GADAĆ 
poganiać — GANIAĆ 
poganka —> POGANIN 
POGANIN 
pogański —> POGANIN 
pogaństwo — POGANIN 
pogarda —> GARDZIĆ 
pogardzać — GARDZIĆ 
pogardzić —> GARDZIĆ 
pogasić —> GASIĆ 
pogawędka — GAWĘDZIĆ 
pogawędzić —> GAWĘDZIĆ 
POGLĄD 
poglądać —> POGLĄD, SPOGLĄ- 
DAĆ 
poględać — POGLĄD, SPOGLĄ- 
DAĆ 
pogładzić — GŁADZIĆ 
pogłaskać — GŁASKAĆ 
pogłębić — GŁĘBIĆ 
pogłos — GŁOSIĆ 
pogłosie — GŁOSIĆ 
pogłoska — GŁOSIĆ 
pogłośnić —> GŁOŚNY 
POGŁOWIE 
pogmatwać — GMATWAĆ 
pognać — GNAĆ 
pognębić —> GNĘBIĆ 
pognieść —> GNIEŚĆ 
pogniewać się > GNIEW 


811 


POGODA 

pogoda —> GODZIĆ 

pogodny — POGODA 

pogodzić —> GODZIĆ 

pogonia — POGOŃ 

pogonić —> GONIĆ 

POGOŃ 

pogorszyć —> GORSZY 

pogorzały —> GORZAŁKA, GO- 
RZEĆ 

pogorzelec — GORZEĆ 

pogorzelisko —> GORZEĆ 

POGOTOWIE 

pogotowiu — POGOTOWIE 

pogotowu — POGOTOWIE 

pogórze —> GÓRA 

pograć —> GRAĆ I 

pogranicze — GRANICA 

pograniczny — GRANICA 

pogrązić — POGRĄŻYĆ 

POGRĄŻYĆ 

pogrężyć — POGRĄŻYĆ 

POGROM 

pogromca —> POGROM 

pogromić — POGROM 

pogroza — GROZIĆ 

pogrozić — GROZIĆ 

pogrozka — GROZIĆ 

pogroża —> GROZIĆ 

pogróżka — GROZIĆ 

pogrubić — GRUBY 

pogruchotać —> GRUCHAĆ 

POGRZEB 

POGRZEBACZ 

pogubić — GUBIĆ 

pogwałcić —> GWAŁT 

pohańbić —> HAŃBIĆ 

POIĆ 

pojadać — JADAĆ 

pojazd — JEŹDzić 

pojąć — JĄĆ, POJEMNY 

pojednać — JEDNAĆ 

POJEDYNCZY 

pojedynek — POJEDYNCZY 

pojedynkować się — POJEDYN- 
czY 

pojemnik — POJEMNY 

pojemność — POJEMNY 

POJEMNY 

pojeść —> JEŚĆ 

pojeździć — JEŹDZIĆ 

pojmać —> IMAĆ 

pojrzeć — SPOJRZEĆ 

pojzreć — SPOJRZEĆ 


po | po 


pojźreć —> SPOJRZEĆ 
pokajać się — KAJAĆ SIĘ 
pokalać — KALAĆ 
pokapać + KAPAĆ 
pokarać — KARAĆ 
POKARM 

pokarmić — POKARM 
pokaz —> KAZAĆ 
pokazać — KAZAĆ 
pokąsać — KĄSAĆ 
pokątnik — KĄT 
pokątny — KĄT 
pokierować —> KIEROWAĆ 
pokiwać — KIwAĆ 
poklepać —> KLEPAĆ 
pokład KŁAŚĆ 
pokładać + KŁAŚĆ 
pokłon — KŁONIĆ 
pokłonić — KŁONIĆ 
pokłosie — KŁOS 
pokłócić się KŁÓCIĆ 
pokłuć + kŁUĆ 
pokochać — KOCHAĆ 
pokojowiec — POKÓJ II 
pokojowy I — POKÓJ I 
pokojowy II — POKÓJ 11 
pokojówka — POKÓJ II 
POKOLENIE 

pokołysać —> KOŁYSAĆ 
POKONAĆ 

pokopać — KOPAĆ 
POKORA 

pokorny —> POKORA 
pokorzyć —> UPOKORZYĆ 
POKOS 

POKOST 

pokoszczenie — POKOST 
POKOT 

pokotem — POKOT 
POKÓJ I 

POKÓJ II 

pokraczny — POKRAKA 
POKRAKA 

pokrakować —> POKRAKA 
pokraśnieć — KRASNY 
pokreślić —> KREŚLIĆ 
pokręcić — KRĘCIĆ 
pokrętło — KRĘCIĆ 
pokrętny — KRĘCIĆ 
pokroczyć — POKRAKA 
pokroić — KROIĆ 
pokropić — KROPIĆ 
pokrow — POKROWIEC 
POKROWIEC 


Indeks wyrazów polskich 812 po po 


pokrój — KROIĆ polubić — LUBIĆ pomieścić — MIEŚCIĆ 
pokruszyć — KRUSZYĆ POLA pominąć — MINĄĆ 
pokryć — KRYĆ POŁAĆ POMNIEĆ 

pokrywa — KRYĆ połajać —> ŁAJAĆ pomniejszyć —> MNIEJSZY 
pokrywka — KRYĆ połamać — ŁAMAĆ pomnożyć —> MNOŻYĆ 
pokrzepiać — KRZEPIĆ połap — PUŁAP pomijać — MIJAĆ 
pokrzepić —> KRZEPIĆ połapać — ŁAPAĆ pomknąć —> MKNĄĆ 
pokrzyczeć —> KRZYCZEĆ połapić — ŁAPAĆ, OBŁAPIĆ POMNIK 

POKRZYWA połapka — PUŁAPKA POMOC 

pokrzywka — POKRZYWA połapać — PUŁAPKA pomocnica —> POMOC 
pokrzyżować — KRZYŻ połapić PUŁAPKA pomocnik — POMOC 
pokurcz — KURCZYĆ połasić się —> ŁASIĆ SIĘ pomocny — POMOC 
pokurczać —> KURCZYĆ połaszczyć się > ŁASZCZYĆ SIĘ pomodlić —> MODLIĆ SIĘ 
pokurczony — KURCZYĆ połatać — ŁATAĆ pomorek —> POMÓR 
pokurczyć —> KURCZYĆ połączyć — ŁĄCZYĆ POMOST 

POKUSA połdnie — POŁUDNIE pomóc —> MÓC 

pokusić —> POKUSA połechtać — ŁECHTAĆ POMÓR 

pokusić się > Kusić POŁEĆ pomroczny —> MROCZYĆ 
pokuszenie — KUSIĆ poł(e)k —> PUŁK pomroczyć —> MROCZYĆ 
POKUTA połetek  POŁEĆ pomroka — MROCZYĆ 
pokutować — POKUTA połknąć — ŁKAĆ pomrukiwać — MRUCZEĆ 
pokutny — POKUTA połomotać —> ŁOMOTAĆ pomsta — MŚCIĆ (SIĘ) 
Polacy — POLE połowa — PÓŁ pomstować —> MŚCIĆ (SIĘ) 
polać  LAĆ połowić — Łowić pomścić —> MŚCIĆ (SIĘ) 
Polak —> POLE połowica — PÓŁ pomyć —> POMYJE 
POLANA połowiczny —> PÓŁ POMYJE 

polanka — POLANA połowić — PÓŁ pomylić — MYLIĆ 
POLANO położna I > Łożyć pomyłka —> MYLIĆ 
polatać — LATAĆ położna II — POŁÓG pomysł —> MYŚLEĆ 
polatywać — LATAĆ położnica — POŁÓG pomyśleć — MYŚLEĆ 
POLE położnictwo — ŁOożYĆ pomyślny — MYŚLEĆ 
polec — LEC położnik — ŁożYć pomywacz — MYĆ 
polecieć — LECIEĆ położny — POŁÓG pomywaczka — Myć 
POLECIĆ położyć — ŁOŻYĆ ponaglić — NAGŁY 
polepa — LEPIĆ POŁÓG ponęcić — NĘCIĆ 
polepszyć — LEPSZY połów — ŁOowić ponęta — NĘCIĆ 
polewać — POLEWKA połówka — PÓŁ ponętny — NĘCIĆ 
POLEWKA połt — POŁEĆ poniechać — NIECH 
poleźć — LEŹĆ połta — POŁEĆ PONIEDZIAŁEK 

poleżeć — LEŻEĆ połtek — POŁEĆ poniekąd — KĘDY 
POLĘDWICA połtera — PÓŁTORA poniewadz —> PONIEWAŻ 
polędwiczka — POLĘDWICA połtora PÓŁTORA poniewadż —> PONIEWAŻ 
POLICZEK POŁUDNIE PONIEWAŻ 

policzkować — POLICZEK połykać — ŁYKAĆ PONIEWIERAĆ 

policzyć —> LiczYć POŁYSK poniewierka —> PONIEWIERAĆ 
poliwka — POLEWKA pomachać —> MACHAĆ ponizić —> PONIŻYĆ 
Polka — POLE pomarszczyć —> MARSZCZYĆ poniżenie —> PONIŻYĆ 
polny — POLE pomerdać —> MERDAĆ poniżony — PONIŻYĆ 
polot — LECIEĆ pomiar — MIERZYĆ PONIŻYĆ 

POLOWAĆ pomiatać —> MIEŚĆ ponosić —> NOSIĆ 
polowanie — POLOWAĆ pomiąć — MIĄĆ ponowić —> NOWY 
polowy — POLE pomi(e)rzknąć — MIERZCHNĄĆ ponowny — NOWY 
Polska —> POLE pomierzyć — MIERZYĆ ponurkiem — PONURY 


polski > POLE pomieszać —> MIESZAĆ PONURY 


Indeks wyrazów polskich 


POŃCZOCHA 
pończoszka — POŃCZOCHA 
poobiedni —> OBIAD 
po omacku —> MACAĆ 
poorać — ORAĆ 
popaćkać — PAĆKAĆ 
popaprać — PAPRAĆ 
popatrzyć —> PATRZEĆ 
popąd — PĘDZIĆ 
popełnić — PEŁNIĆ 
popęd — PĘDZIĆ 
popędzić — PĘDZIĆ 
popękać — PĘKAĆ 
popić — PIĆ I 
popielasty —> POPIÓŁ 
popielaty — POPIÓŁ 
popielec — POPIÓŁ 
popielica —> POPIÓŁ 
popiersie — PIERŚ 
POPIÓŁ 
popis — PISAĆ 
popisać — PISAĆ 
poplamić — PLAMA 
poplątać — PLĄTAĆ 
poplecznik — PLECY 
popłakać się —> PŁAKAĆ 
popłoch — PŁOszYć 
popłoszyć — PŁOSZYĆ 
popłuczyny —> PŁUKAĆ 
popłukać — PŁUKAĆ 
popłynąć — PŁYNĄĆ 
popływać —> PŁYWAĆ 
popracować — PRACOWAĆ 
poprawa —> PRAWIĆ 
poprawić — PRAWIĆ 
poprawka — PRAWIĆ 
poprawny — PRAWIĆ 
poprąg — POPRĘG 
POPRĘG 
poprowadzić — PROWADZIĆ 
popróbować —> PRÓBA 
poprószyć —> PAPROCH, PRÓ- 
szyć 
poprzeczka — POPRZEK 
poprzeczny —> POPRZEK 
poprzeć — PRZEĆ I 
poprzedni — PRZÓD 
poprzednik — PRZÓD 
poprzedzić —> PRZÓD 
POPRZEK 
poprzestać — STAĆ I 
poprzysiąc — PRZYSIĄC 
popsować — PSUĆ 
popsuć — PSUĆ 


813 


popuścić —> PUŚCIĆ 
popychać — PCHAĆ 
popyt — PYTAĆ 

PORA 

porachować — RACHOWAĆ 
porachunki —> RACHOWAĆ 
PORAĆ SIĘ 

porada — RADZIĆ 
poradnik — RADZIĆ 
poradny — RADZIĆ 
poradzić — RADZIĆ 
PORANEK 

poranny — PORANEK 
poratowa —> RATOWAĆ 
porazić — PORAŻKA, RAZIĆ 
porazka —> PORAŻKA 
porażenie — RAZIĆ 
PORAŻKA 

poręba  RĄBAĆ 
porąbać — RĄBAĆ 
poręczenie — RĘCZYĆ 
poręczyciel — RĘCZYĆ 
poręczyć —> PORUCZYĆ, RĘCZYĆ 
porębić — RĄBAĆ 
PORĘCZ 

poręczny — PORĘCZ 
poręka —> RĘCZYĆ 
porodzić — RODZIĆ 
poronić —> RONIĆ 
porosnąć — ROSNĄĆ 
porost —> ROSNĄĆ 
poroże —> RÓG 

poród —> RODZIĆ 
porównać — RÓWNY 
poróżnić się —> RÓŻNY 
port — PORTKI 

PORTKI 

PORUCZNIK 

PORUCZYĆ 

poruszyć — RUSZYĆ 
porwać — RWAĆ 

poryć — RYĆ 
porysować —> RYSOWAĆ 
poryw — RWAĆ 
porywacz — RWAĆ 
porywczy — RWAĆ 
PORZĄDEK 
porządkować — PORZĄDEK 
porządny —> PORZĄDEK 
porządzić — RZĄDZIĆ 
porzecze — PORZECZKA 
PORZECZKA 

porzekadło — RZEC 
porzucić — RZUCIĆ 


po | po 


POSADA 

posada — SADZIĆ 
POSADZKA 

posadzić — SADZIĆ 
POSAG 

posażny —> POSAG 
posażyć — POSAG 
posądzić — SĄDZIĆ 
POSĄG 

poselski — POSEŁ 
poselstwo — POSEŁ 
POSEŁ 

posełkini — POSEŁ 
posępny —> SĘP, ZASĘPIĆ 
posiać — SIAĆ I 
POSIADACZ 

posiadać — POSIADACZ 
POSIADŁOŚĆ 

posiadły — POSIADŁOŚĆ 
posiąc — POSĄG 

posiąść —» SIĄŚĆ 
posiedzieć —> SIEDZIEĆ 
posieść —> POSIADŁOŚĆ, SIĄŚĆ 
posięgać — POSĄG 
posilić się —> SIŁA 
posilić (się) > POSIŁEK 
POSIŁEK 

posiłkować —> POSIŁEK 
posiwieć — SIwY 
poskarżyć —> SKARŻYĆ 
POSKROMIĆ 

poskundzić — PASKUDA 
poskutkować —> SKUTEK 
posłać (1) + SŁAĆ I 
posłać (11) — SŁAĆ 11 
POSŁANIEC 

posłanka — POSEŁ 
posłodzić —> SŁODZIĆ 
posłować — POSEŁ 
posłuch — SŁUCHAĆ 
posługa — SŁUŻYĆ 
posługacz — SŁUGA 
posługiwać (się) — SŁUGA 
posłuszeństwo — SŁUCHAĆ 
posłuszny —> SŁUCHAĆ 
posłużyć —> SŁUŻYĆ 
posłyszeć — SŁYSZEĆ 
posmak — SMAK 
posmakować — SMAK 
posmarować —> SMAR 
POSOKA 

posolić — soLIĆ 
pospieszny —> ŚPIESZYĆ 
pospieszyć —> ŚPIESZYĆ 


Indeks wyrazów polskich 


pospolitować się — POSPOLITY 
POSPOLITY 

POSPOŁU 

POSPÓLSTWO 

posprzątać —> SPRZĄTAĆ 
posrebrzyć — SREBRO 
possada — POSADA 
posadzać — POSADZKA 
POST 

POSTAĆ (rzecz.) 

postać (czas.) —> STAĆ II 
postanowić — STANOWIĆ 
postarać się — STARAĆ 
POSTAWA 

postawa — STAWIĆ 

postawić —> POSTAWA, STAWIĆ 
postąpić —> STĄPIĆ 

postęp — STĄPIĆ 

postępek — STĄPIĆ 

postępić + STĄPIĆ 

postny —> POST 

postołka —> PUSTUŁKA 
postój —> STAĆ II 
postpolstwo — POSPÓLSTWO 
postrach —> STRASZYĆ 
POSTRADAĆ 

postraszyć —> STRASZYĆ 
postronny — STRONA 
postrzał —> STRZELIĆ 
postrzec — ROZPOSTRZEĆ 
postrzelić —> STRZELIĆ 
postrzępić — STRZĘPIĆ 
postrzód — POŚRÓD 
postrzygać — STRZYC 
postrzyknąć — STRZYKAĆ 
postukać — STUKAĆ 
postwolstwo — POSPÓLSTWO 
posucha — suszyć 

posunąć —> SUNĄĆ 

posuszyć — SUsZYĆ 
posuwać —> SUWAĆ 
posuwisty — SUWAĆ 
posyłka — SŁAĆ I 

posypka — SYPAĆ 
poszanować —> SZANOWAĆ 
poszarpać — SZARPAĆ 
poszczególny — SZCZEGÓŁ 
poszczęścić się —> SZCZĘŚCIE 
poszczuć — szczuć 
poszczwać — SZCZUĆ 
poszkodowany — SZKODA 
POSZLAKA 

poszlakować — POSZLAKA 
poszlakowanie > POSZLAKA 


814 


poszeptać —> SZEPTAĆ 
poszerzyć — SZERZYĆ 
poszewka — POSZWA 
poszturchać —> SZTURCHAĆ 
poszukać — SZUKAĆ 
POSZWA 

poszwednie — POWSZEDNI 
poszycie — szyć 

poszyć — SZYĆ 

pościć — POST 

POŚCIEL 

pościela — POŚCIEL 
pościelić — SŁAĆ II 

pościg — ŚCIGAĆ 

POŚLAD 

POŚLADEK 

poślakować — POSZLAKA 
pośledek — POŚLADEK 
POŚLEDNI —> UPOŚLEDZAĆ 
poślizg — ŚLIZGAĆ SIĘ 
poślizgnąć się — ŚLIZGAĆ SIĘ 
pośliznąć się — ŚLIZGAĆ SIĘ 
POŚLUBIĆ 

pośmiedzieć — ŚNIADY 
pośmiertny — ŚMIERĆ 
pośmiewać —> POŚMIEWISKO 
POŚMIEWISKO 

POŚPIECH 

pośpieszyć — POŚPIECH 
pośpiewać — ŚPIEWAĆ 
POŚREDNI 

pośrednictwo —> POŚREDNI 
pośredniczyć — POŚREDNI 
pośrednik — POŚREDNI 
POŚRÓD 

pośrzedni —> POŚREDNI 
pośrzedny —> POŚREDNI 
pośrzodni — POŚREDNI 
pośrzód — POŚRÓD 
poświadczyć —> ŚWIADEK 
poświecenia — ŚWIECIĆ 
poświecić — ŚWIECIĆ 
poświęcić — ŚWIĘTY 

POT 

potajemnie —> TAJEMNY 
potajemny — TAJEMNY 
potakiwać — TAK 
potanieć —> TANI 
potańcówka — TANIEC 
potargać — TARGAĆ 

potąd — TĘDY 

POTEM 

potemstwo — POTOMEK 
potęchać — TĘCHNĄĆ 


po | po 


potęchną — TĘCHNĄĆ 
POTĘGA 

potęgować — POTĘGA 
potępić —> TĘPIĆ 
potarczka —> UTARCZKA 
potężny —> POTĘGA 
potkać (się)  TKAĆ I 
potknąć się — TKNĄĆ 
potłumić —> TŁUMIĆ 
POTOCZNY 

potoczyć —> POTOCZNY 
potoczyć się > Toczyć 
POTOK 

POTOMEK 

potomność — POTOMEK 
potomstwo — POTOMEK 
potonek — POTOMEK 
potora — PÓŁTORA 
potrafić — TRAFIĆ 
potrącić —> TRĄCIĆ 
potrefić — TRAFIĆ 
potruć —> TRUĆ 

potrwać — TRWAĆ 
potrzymać — TRZYMAĆ 
potumek — POTOMEK 
potumstwo —> POTOMEK 
potunek — POTOMEK 
potunstwo —> POTOMEK 
POTOP 

potopić — POTOP, TOPIĆ I 
POTRAWA 

potrawić — POTRAWA 
potrawka —> POTRAWA 
potrójny —> TROJE 
potrza — POTRZEBA 
potrzask — TRZASKAĆ 
potrzaskać — TRZASKAĆ 
potrząsać — TRZĄŚĆ 
potrzeb — POTRZEBA 
POTRZEBA 

potrzebny — POTRZEBA 
potrzeć — TRZEĆ 
POTRZEBOWAĆ 
potrzymać — TRZYMAĆ 
potulić — OPATULIĆ 
potulny — TULIĆ 

potuł — TULIĆ 
potwarca —> POTWARZ 
POTWARZ 

potwarzyć — POTWARZ 
potwierdzić — TWIERDZIĆ 
POTWORA 

potworność —> POTWORA 
potworny — POTWORA 


Indeks wyrazów polskich 


potworzać —> POTWORA 
potwór — POTWORA 
POTYCZKA 
potyczka —> TYKAĆ I 
potykać się > POTYCZKA 
potykać (się)  TYKAĆ I 
POTYLICA 
pouczyć —> UCZYĆ 
poufały — UFAĆ 
poufny —> UFAĆ 
POWAB 
powaba —> POWAB 
powabić — POWAB 
powabny —> POWAB 
powaga — WAŻYĆ 
powalić — wALIĆ 
poważny — wAŻYĆ 
poważyć —> WAŻYĆ 
powąchać — WĄCHAĆ 
poweseleć —> WESOŁY 
powetować —> wET 
powędrować — WĘDROWAĆ 
powiać — wIAć 
powiadomić —> WIADOMY 
powiastka —> POWIEŚĆ 
POWIAT 
powiązać — WIĄZAĆ 
powić — wić 11 
POWIDŁA 
POWIEDZIEĆ 
POWIEKA 
powielać — wIELE 
powielić — wIELE 
powiernik —> wiERZYĆ 
powierzchni —> POWIERZCHNIA 
POWIERZCHNIA 
powierzchny —> POWIERZCH- 
NIA 
POWIERZCHOWNY 
powierzyć — WIERZYĆ 
powiesić —> wIESZAĆ 
POWIEŚĆ (1) 
powieść (11) —> POWÓD 1i 
powieść się — WIEŚĆ Il 
powiet — POWIAT 
POWIETRZE 
powiew — wIAĆ 
powiększyć — WIĘKSZY 
powijać —> POWIJAK 
POWIJAK 
powijanie — POWIJAK 
POWINIEN 
powinność —> POWINIEN 
powinny —> POWINIEN 


815 


powinowacstwo —> POWINOWA- 
TY 

powinowactwo —> POWINOWA- 
TY 

powinowanie —> POWINOWATY 

powinowatstwo — POWINOWA- 
TY 

POWINOWATY 

powirzchny —> POWIERZCHNIA 

powitać — WITAĆ 

powlec — wWLEC, POWŁOKA 

powłoczka — POWŁOKA 

POWŁOKA 

powłóczysty > wŁÓCZYĆ 

powodować — POWÓD I 

powodstwo —> POWÓD II 

powodzić —> POWÓD II 

powodzić się > woDzić 

powodzstwo — POWÓD II 

powodztwo —> POWÓD II 

powojnik — Powój 

POWOLI 

POWOLNY 

powołać —> WOŁAĆ 

powoniać — WONIEĆ 

powonianie — WONIEĆ 

powonieć —> WONIEĆ 

powonienie — WONIEĆ 

powonić —> WONIEĆ 

powozić — wozić 

POWÓD I 

POWÓD II 

powód — wIEŚĆ 1l 

powództwo — POWÓD II 

POWÓDŹ 

POWÓJ 

powóz 

powrosło —> POWRÓSŁO 

powrotny — WRÓCIĆ 

powrócić — wRócić 

POWRÓSŁO 

powrót —> WRÓCIĆ 

POWRÓZ 

powróżyć — wRÓŻYĆ 

powrzosło — POWRÓSŁO 

powstrzymać —> TRZYMAĆ 

powstydzić — wsTryD 

powszechni — POWSZECHNY 

POWSZECHNY 

POWSZEDNI 

powszednie —> POWSZEDNI 

powszedny —> POWSZEDNI 

powszednieć — POWSZEDNI 

powtora —> PÓŁTORA 


po | po 


powtórny — WTÓRY 
powtórzyć — WTÓRY 
powziąć — wziąć 
pozagrobowy —> GRÓB 
pozbawić % ZBAWIĆ 
pozbyć się  zByć 
pozdnie — PÓŹNY 
pozdny — PÓŹNY 
pozdreć —> SPOJRZEĆ 
pozdrowić — ZDROWY 
pozdychać — ZDECHNĄĆ 
pozielenieć — ZIELONY 
poziem —> POZIOM 
poziemki — POZIOMKA 
pozimek —> POZIOMKA 
pozimka — POZIOMKA 
pozimki —> POZIOMKA 
POZIOM 
poziomy — POZIOM 
POZIOMKA 
pozłocić — ZŁOTY 
pozłota — ZŁOTY 
poznaczyć —> ZNACZYĆ 
poznać —> ZNAĆ 
pozno — PÓŹNY 
pozny —> PÓŹNY 
pozorny — POZÓR 
pozostać — ZOSTAĆ 
pozostawić —> ZOSTAWIĆ 
POZÓR 
pozwać — ZwAĆ 
pozwolić —> ZEZWOLIĆ, Zwo- 
LENNIK 
pozyskać —> ZYSKAĆ 
poźdrzeć —> SPOJRZEĆ 
poździe — PÓŹNY 
poźny — PÓŹNY 
pożreć —> SPOJRZEĆ 
poźrzeć —> SPOJRZEĆ 
pożałować — ŻAŁOWAĆ 
POŻAR 
pożądać — ŻĄDAĆ 
pożega —> POŻOGA 
pożegnać —> ŻEGNAĆ 
pożerać —> PAZERNY, ŻREĆ 
POŻOGA 
pożółknąć — ŻÓŁKNĄĆ 
pożreć się — PAZERNY 
pożyczek — POŻYCZYĆ 
pożyczka — POŻYCZYĆ 
POŻYCZYĆ 
pożyć — żyć 
pożyteczno —> POŻYTEK 
pożyteczny —> POŻYTEK 


Indeks wyrazów polskich 


POŻYTEK 

pożytkować —> POŻYTEK 
pożywić —> żywić 
pożywka — żywić 
pójść — Iść 

PÓKI 

pólko —> POLE 

PÓŁ 

półap — PUŁAP 
półgłówek — GŁOWA 
półk — PUŁK 

PÓŁKA 

półmisek —> MISA 
PÓŁNOC 

północek — PÓŁNOC 
północny —> PÓŁNOC 
półpiąta — PÓŁTORA 
półpięta — PÓŁTORA 
PÓŁTORA 

półtrzecia — PÓŁTORA 
PÓTY 

półwysep — wYSPA 
późno —> PÓŹNY 

PÓŹNY 

PRA- 

prababa —> PRABABKA 
PRABABKA 

PRACA 

PRACOWAĆ 

pracowity — PRACOWAĆ 
pracownia — PRACOWAĆ 
pracownik — PRACOWAĆ 
pracowny — PRACOWAĆ 
pracz — PRAĆ 

praczka — PRAĆ 

PRAĆ 

pradawny —» PRA- 
PRADZIAD 

pradzieje — PRA- 
PRAGNĄĆ 

pralka — PRAĆ 

pralnia — PRAĆ 
PRAOJCIEC 

PRASA 

prask —> PRASKAĆ 
praska —> PRASA 
PRASKAĆ 

prasknąć — PRASKAĆ 
prask(ujlę  PRASZCZUR 
prasowacz —> PRASA 
prasowaczka — PRASA 
prasować —> PRASA 
prasowalnia — PRASA 
PRASZCZUR 


816 


PRAWDA 
prawdziwek — PRAWDA 
prawdziwość — PRAWDA 
prawdziwy — PRAWDA 
prawidłowość — PRAWIDŁO 
prawidłowy — PRAWIDŁO 
prawica — PRAWY 
PRAWIĆ 

prawie — PRAWY 
PRAWIDŁO 

prawniczy —> PRAWY 
prawnik —> PRAWY 
prawnęczka — PRAWNUK 
prawnuczek — PRAWNUK 
prawnuczka — PRAWNUK 
PRAWNUK 

prawnuka — PRAWNUK 
prawny — PRAWY 

prawo —> PRAWY 

PRAWY 

prazgulę —> PRASZCZUR 
PRAŻYĆ 

PRĄCIE 

PRĄD 

prądzie —> PRĄCIE 

prąga — PRĘGA 

PRĄŻEK 

PRECZ 

pręcie — PRĄCIE 

pręcik — PRĘT 

prędanie — PRĄCIE 
PRĘDKI 

PRĘGA 

PRĘT 

prętki — PRĘDKI 

prężny — PRĘŻYĆ 
PRĘŻYĆ 

prężyna — SPRĘŻYNA 
PROBOSZCZ 

probówka —> PRÓBA 
PROCA 

PROCH 

procować — PRACA, PRACOWAĆ 
procz — PRÓCZ 

PROM 

promienieć —> PROMIEŃ 
promieniować —> PROMIEŃ 
promienisty —> PROMIEŃ 
promienny — PROMIEŃ 
PROMIEŃ 

promię —> PROMIEŃ 
promyk — PROMIEŃ 
proporczyk —> PROPORZEC 
PROPORZEC 


po | pr 


proroctwo —> PROROK 
proroczy —> PROROK 
PROROK 

prorokini — PROROK 
prorokować —> PROROK 
prosiak —> PROSIĘ 
PROSIĆ 

PROSIĆ SIĘ 

PROSIĘ 

PROSO 

prostactwo —> PROSTY 
prostak —> PROSTY 
prostota —> PROSTY 
PROSTY 

proszek —> PROCH 
PROŚBA 

prościć —> PROSTY 
prośna —> PROSIĆ SIĘ 
PROWADZIĆ 

prozny — PRÓŻNY 
proźni — PRÓŻNY 
PRÓBA 

próbka — PRÓBA 
próbny — PRÓBA 
próbować — PRÓBA 
próchnica — PRÓCHNO 
próchnieć — PRÓCHNO 
PRÓCHNO 

PRÓCZ 

próć — PRUCZ 

PRÓG 

PRÓSZYĆ 

próżnia — PRÓŻNY 
próżniak — PRÓŻNY 
próżnić —> PRÓŻNY 
próżność — PRÓŻNY 
próżnować — PRÓŻNY 
PRÓŻNY 

PRUĆ 

PRYCHAĆ 

PRYSKAĆ 

pryskanie — PRYSKAĆ 
PRYSZCZ 

pryszczaty —> PRYSZCZ 
pryszczyca — PRYSZCZ 
pryszczyk — PRYSZCZ 
przać —> SPRZYJAĆ 
przasny —> PRZAŚNY 
przaturzę — PRASZCZUR 
PRZAŚNY 

PRZĄŚĆ 

PRZE- 

PRZEBACZYĆ 

przebieg — BIEC 


Indeks wyrazów polskich 


przebierać —> BRAĆ II 
przebłyskiwać — BŁYSZCZEĆ 
przebrać — BRAĆ Il 
przebrnąć —> BRNĄĆ 
przebudowa — BUDOWAĆ 
przebudować — BUDOWAĆ 
przebudzić — BuDZIĆ 
przebytek — PRZYBYTEK Il 
przebywać —> BYWAĆ 
przecena —> CENIĆ 
przeceniać — CENIĆ 
przecenić — CENIĆ 
przechadzać się > CHADZAĆ 
przechadzka — CHADZAĆ 
PRZECHERA 

przechodzić — CHODZIĆ 
przechować —> CHOWAĆ 
przechowywać —> CHOWAĆ 
przechrzcić — CHRZCIĆ 
przechwycić — CHWYTAĆ 
przechylić + CHYLIĆ 
przechył — CHYLIĆ 
przechyra — PRZECHERA 
przechytrzyć — CHYTRY 
przechwalać się + CHWALIĆ 
przechwałki —> CHWALIĆ 
przeciąć — CIĄĆ 

przeciąg — CIĄGAĆ 
przeciągać — CIĄGAĆ 
przecie — PRZECIEŻ 
PRZECIEŻ 

przecię —> PRZECIEŻ 
PRZECIĘTNY 

przcinać — CIĄĆ 

przecinek — CIĄĆ 
przeciwko — PRZECIW 
PRZECIW 

przeciwić się —> SPRZECIWIĆ SIĘ 
przeciwieństwo — PRZECIWNY 
przeciwko — PRZECIW 
przeciwnik — PRZECIWNY 
PRZECIWNY 

przecucić —> CUCIĆ 

przecz —> PRECZ 

przeczekać —> CZEKAĆ 
przeczekiwać —> CZEKAĆ 
przeczenie —> PRZECZYĆ 
przeczni — PRZECZNICA 
PRZECZNICA 

przeczny —> PRZECZNICA 
przeczołgać się > CZOŁGAĆ SIĘ 
przeczuć — CZUĆ 
przeczuwać —> CZUWAĆ 
PRZECZYĆ 


817 


przeczytać — CZYTAĆ 

PRZEĆ I 

PRZEĆ II 

przeć (111) — SPIERAĆ SIĘ 

przećcie — PRZECIEŻ 

przećcię — PRZECIEŻ 

przećsie —> PRZECIEŻ 

przećsię —> PRZECIEŻ 

poczytywać —> CZYTAĆ 

przed — PRZÓD 

przedać —> SPRZEDAĆ 

przedawniony —> DAWNY 

przedcię — PRZECIEŻ 

przede —> PRZED 

przedkładać — KŁAŚĆ 

przedłużyć — DŁUGI 

PRZEDMIOT 

PRZEDNI 

przedobiedni — OBIAD 

przedostać —> STAĆ I 

przedpłata —> PŁACIĆ 

przedpokój — POKÓJ II 

PRZEDRZEŹNIAĆ 

przedrzyźniaź — PRZEDRZEŹ- 
NIAĆ 

przedsie —> PRZECIEŻ, PRZED- 
SIĘBRAĆ 

przedsię —> PRZECIEŻ, PRZED- 
SIĘBRAĆ 

przedsiębiorca —> PRZEDSIĘ- 
BRAĆ 

przedsiębiorczy —> PRZEDSIĘ- 
BRAĆ 

przedsiębiorstwo —> PRZEDSIĘ- 
BRAĆ 

PRZEDSIĘBRAĆ 

PRZEDSIĘWZIĄĆ 

przedsięwzięcie — PRZEDSIĘ- 
WZIĄĆ 

przedsięż — PRZECIEŻ 

przedsionek — SIEŃ 

przedstawić — STAWIĆ 

przedśmiertny —> ŚMIERĆ 

przedział — DZIELIĆ 

przedzielić — DZIELIĆ 

przegadać — GADAĆ 

przeganiać — GANIAĆ 

przegiąć — GIĄĆ 

przegnać —> GNAĆ 

przegonić —> GONIĆ 

przegotować —> GOTOWAĆ 

przegrać —> GRAĆ I 

przegradzać — GRODZIĆ 

przegryźć — GRYŹĆ 


pr | pr 


PRZEGUB 
przguba — PRZEGUB 
przegubie — PRZEGUB 
przejadać —> JADAĆ 
przejaśnieć —> JASNY 
przejaw — JAWIĆ SIĘ 
przejawić — JAWIĆ SIĘ 
przejawienie — JAWIĆ SIĘ 
przejazd — JEŹDZIĆ 
przejąć — JĄĆ 
przejednać — JEDNAĆ 
przejeść — JEŚĆ 
przejeździć — JEŹDZIĆ 
przejrzeć — PRZEZORNY, PRZE- 
ZROCZYSTY 
przejść — IŚĆ 
przek — POPRZEK 
przekaz — KAZAĆ 
przekazać — KAZAĆ 
przekąsić — KĄSAĆ 
przekąsla — KĄSAĆ 
przekątna —> KĄT 
przekleństwo —> KLĄĆ 
przekląć — KLĄĆ 
przekład — KŁAŚĆ 
przekładać — KŁAŚĆ 
przekłamać — KŁAMAĆ 
przekłuć — KŁUĆ 
przeko + POPRZEK 
przekonać —> KONAĆ 
przekop —> KOPAĆ 
przekopać — KOPAĆ 
PRZEKORA 
przekorzyć —> PRZEKORA 
przekór —> PRZEKORA 
przekraść —> KRAŚĆ 
przekrawać —> OKRAWAĆ 
przekreślić — KREŚLIĆ 
przekręt —> KRĘCIĆ 
przekroczyć — KROCZYĆ 
przekroić — KROIĆ 
przekrój — KROIĆ 
przekształcić — KSZTAŁT 
przekuć —> Kuć 
przekupić —> KUPIĆ 
przekupień —> KUPIĆ 
przekupka — KUPIĆ 
przekupny —> KUPIĆ 
przekwitnąć — KWITNĄĆ 
przelać — LAĆ 
przelatywać —> LATAĆ 
przelecieć — LECIEĆ 
przelew — LAĆ 
przelewki — LAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


przeleżeć — LEŻEĆ 
przelęknąć się > LĘKAĆ 
przeliczyć — LICZYĆ 
przelić => LUNĄĆ 
przelot — LECIEĆ 
przelotny — LECIEĆ 
przelścić — OBLEŚNY 
przeładować > ŁADOWAĆ 
przeładunek — ŁADOWAĆ 
przełamać — ŁAMAĆ 
PRZEŁAJ 
przełaja — PRZEŁAJ 
przełazić — ŁAZIĆ 
przełączyć — ŁĄCZYĆ 
przełknąć — ŁKAĆ 
PRZEŁOM 
PRZEŁOŻONY 
przełożyć —> ŁOŻYĆ, PRZEŁO- 
ŻONY 
przełyk — ŁYKAĆ 
przełykać — ŁYKAĆ 
przemarznąć —> MARZNĄĆ 
przemądrzały — MĄDROŚĆ 
przemęczyć —> MĘCZYĆ 
przemiał  MLEĆ 
przemiana — MIENIĆ SIĘ 
przemianować —> MIANOWAĆ 
przemienić — MIENIĆ SIĘ 
przemieszczać —> MIEŚCIĆ 
przemierzyć —> MIERZYĆ 
przemieszać — MIESZAĆ 
przemijać — MIJAĆ 
przeminąć — MINĄĆ 
przemknąć —> MKNĄĆ 
przemnożyć — MNOŻYĆ 
PRZEMOC 
przemoczyć —> MOCZYĆ 
przemoknąć — MOKNĄĆ 
przemowa —> MÓWIĆ 
przemóc —> MÓC, PRZEMOC 
przemówić —> MÓWIĆ 
przemrozić — MRÓZ 
PRZEMYCIĆ 
przemyć — MYĆ 
PRZEMYSŁ 
przemyślać —> MYŚLEĆ 
przemyśleć — MYŚLEĆ 
przemyslić — PRZEMYSŁ 
przemyślny —> PRZEMYSŁ 
przemyt — PRZEMYCIĆ 
przemyta —> PRZEMYCIĆ 
przemytnik — PRZEMYCIĆ 
przemyto — PRZEMYCIĆ 
przenicować —> NICE 


818 


przenieść —> NIEŚĆ 
PRZENIKNĄĆ —> NIKNĄĆ 
przenocować —> NOC 
przenosić —> NOSIĆ 
przenośny —> NOSIĆ 
przeorać —> ORAĆ 
przepadać — PAŚĆ I 
przepadek — PAŚĆ I 
przepakować — PAKOWAĆ 
przepalić —> PALIĆ 
przepasać —> ROZPASAĆ 
przepaska —> ROZPASAĆ 
przepastny — PRZEPAŚĆ 
przepaścisty — PRZEPAŚĆ 
przepaściwy —> PRZEPAŚĆ 
PRZEPAŚĆ 

przepełnić — PEŁNIĆ 
przepiąć — PRZEPONA 
przepić — PIĆ I 
przepierzenie —> PRZEPIERZYĆ 
PRZEPIERZYĆ 

PRZEPIÓRKA 

przepis —> PISAĆ 

przepisać — PISAĆ 
przepłacić — PŁACIĆ 
przepłoszyć — PŁOSZYĆ 
przepłukać — PŁUKAĆ 
przepłynąć — PŁYNĄĆ 
przepływać —> PŁYWAĆ 
przepocić — POT 
przepołowić —> PÓŁ 
PRZEPONA 

przepowiedzieć —> POWIEDZIEĆ 
przepracować —> PRACOWAĆ 
przeprac —> PRAĆ 
przeprawa — PRAWIĆ 
przeprawić — PRAWIĆ 
przeprosić — PROSIĆ 
przeprowadzić — PROWADZIĆ 
PRZEPUKLINA 

przepukły — PRZEPUKLINA 
przepuknąć — PRZEPUKLINA 
przepust —> PUŚCIĆ 
przepustka —> PUŚCIĆ 
przepuścić —> PUŚCIĆ 
PRZEPYCH 

przepytać —> PYTAĆ 
przerazić —> RAZIĆ 
przerażenie — RAZIĆ 
przerąbać — RĄBAĆ 
PRZERĘBEL 

przerębić — PRZERĘBEL 
przerębla — PRZERĘBEL 
przerobić — ROBIĆ 


pr | pr 


przerób —> ROBIĆ 
przeróbka — ROBIĆ 
przerysować —> RYSOWAĆ 
przerwa — RWAĆ 
przerwać — RWAĆ 
przerzedzić —> RZADKI 
przerzucić — RZUCIĆ 
przerzut —> RZUCIĆ 
przerżnąć —> RŻNĄĆ 
przesada —> SADZIĆ 
przesadny —> SADZIĆ 
przesadzić — SADZIĆ 
przesączyć — SĄCZYĆ 
przesąd —> SĄDZIĆ 
przesądny — sĄDZIĆ 
przesądzić — SĄDZIĆ 
przeschnąć — SCHNĄĆ 
przesiać — SIAĆ II 
przesiąść — SIĄŚĆ 
przesiedlić — OSIEDLIĆ 
przesiedzieć — SIEDZIEĆ 
przesilić się —> SIŁA 
przeskoczyć —> SKOCZYĆ 
przeskok —> skocZYĆ 
przeskrobać — SKROBAĆ 
przesłać — SŁAĆ I 
przesłanie — SŁAĆ I 
przesłanka — SŁAĆ II 
przesłodzić — sŁODZIĆ 
przesłona — OSŁONIĆ 
przesłuchać — SŁUCHAĆ 
przesłyszeć się —> SŁYSZEĆ 
przesmyknąć się > PRZESMYK, 
SMYKAĆ 
przesłonić —> OSŁONIĆ 
PRZESMYK 
przesolić —> soLIĆ 
przespać —> SPAĆ 
przestać (I) + STAĆ I 
przestać (11) — STAĆ Il 
przestawić —> STAWIĆ 
przestawka —> STAWIĆ 
przestąpić — PRZESTĘPCA, STĄ- 
PIĆ 
przestąpienie —> PRZESTĘPCA 
przestęp —> PRZESTĘPCA 
PRZESTĘPCA 
przestępić —> PRZESTĘPCA, STĄ- 
PIĆ 
przestępny —> PRZESTĘPCA 
przestępny — STĄPIĆ 
przestępstwo —> PRZESTĘPCA 
przestój —> STAĆ II 
przestrach — STRASZYĆ 


Indeks wyrazów polskich 


przestraszyć —> STRASZYĆ 
przestronno — PRZESTRONNY 
PRZESTRONNY 
przestrono — PRZESTRONNY 
przestrony —> PRZESTRONNY 
przestrzec —> STRZEC 
przestrzelić — STRZELIĆ 
przestrzenny — PRZESTRZEŃ 
PRZESTRZEŃ 
przestworze — PRZESTWÓR 
PRZESTWÓR 
przesunąć — SUNĄĆ 
przesuszyć —> SUSZYĆ 
przesuwać —> SUWAĆ 
przesycić — SYCIĆ 
przesyłka — SŁAĆ I 
przesypać —> SYPAĆ 
przesyt —» SYCIĆ 
przeszczepić —> SZCZEPIĆ 
przeszeregować —> SZEREG 
PRZESZŁY 
przeszczep —> SCZEPIĆ 
przeszklić — SZKŁO 
przeszkoda — SZKODZIĆ 
przeszkodzić — SZKODA 
przeszkolić — SZKOŁA 
przeszłość —> PRZESZŁY 
przeszpiegi — SZPIEGOWAĆ 
przeszyć — SZYĆ 
PRZEŚCIERADŁO 
prześcignąć — ŚCIGAĆ 
PRZEŚLADOWAĆ 
prześladowanie — PRZEŚLADO- 
WAĆ 
prześladowca —> PRZEŚLADO- 
WAĆ 
prześledzić —> ŚLEDZIĆ 
prześmierdnąć —> ŚMIERDZIEĆ 
prześmiewać się — ŚMIAĆ SIĘ 
prześmiewca —> ŚMIAĆ SIĘ 
prześwietlić — ŚWIATŁO 
prześwit —> ŚWITAĆ 
prześwitywać —> ŚWITAĆ 
przetaczać —> PRZETAK 
PRZETAK 
przetarg —> TARGOWAĆ 
przetkać —> TKAĆ I 
przetłumaczyć —> TŁUMACZYĆ 
przetoczyć — TOCZYĆ 
przetoka — Toczyć 
przetopić — TOPIĆ 11 
przetrawić —> TRAWIĆ 
przetrącić — TRĄCIĆ 
przetrwać —> TRWAĆ 


819 


przetrząsnąć — TRZĄŚĆ 
przetrzebić — TRZEBIĆ 
przetrzeć — TRZEĆ 
przetrzepać — TRZEPAĆ 
przetworzyć — TWORZYĆ 
przewaga —> WAŻYĆ 
przewalić — wALIĆ 
przeważnie — wAŻYĆ 
przeważyć — WAŻYĆ 
przewędrować —> WĘDROWAĆ 
przewiać —> WIAĆ 
przewiązać —> WIĄZAĆ 
przewiązka — WIĄZAĆ 
przewiercić — WIERCIĆ 
przewieszać —> WIESZAĆ 
przewietrzyć — WIETRZYĆ 
przewieźć — wIEŹĆ 
przewijać — wić 11 
przewinić — wINIć 
przewlec — wLEC 
przewod — WIEŚĆ II 
przewoda — WIEŚĆ Il 
przewodniczący — WIEŚĆ II 
przewodniczyć —> WIEŚĆ II 
przewodnik — WIEŚĆ II 
przewodzić — WIEŚĆ II, wO- 
DZIĆ 
przewozić — wozić 
przewoźnik —> wiEźć 
przewód —> WIEŚĆ II 
przewóz (1) — wozić 
przewóz (11)  wIEźĆ 
przewrotka — WRÓCIĆ 
przewrotny —> WRÓCIĆ 
przewrócić — WRÓCIĆ 
przewrót —> WRÓCIĆ 
przewyższyć — wYŻSZY 
PRZEZ 
przeze — PRZEZ 
przeziębiać —> ZIĘBIĆ 
przeziębić —> ZIĘBIĆ 
przezimować — ZIMA 
przeznaczać — ZNACZYĆ 
przeznaczyć — ZNACZYĆ 
PRZEZORNY 
przezór —» PRZEZORNY 
przezrocz —> PRZEZROCZYSTY 
przezrocze —> PRZEZROCZYSTY 
przezroczy — PRZEZROCZYSTY 
PRZEZROCZYSTY 
przezwać —> ZwAĆ 
przezwisko —> ZwAĆ 
przezwyciężyć — ZWYCIĘŻYĆ 
przeźrocz — PRZEZROCZYSTY 


pr | pr 


przeźrocze —> PRZEZROCZYSTY 

przeźroczy — PRZEZROCZYSTY 

przeźrzeć —> PRZEZORNY, PRZE- 
ZROCZYSTY 

przeźrzoczysty — PRZEZROCZY- 
STY 

przeżałować — ŻAŁOWAĆ 

przeżegnać się —> ŻEGNAĆ 

przeżuwacz — ŻUĆ 

przeżyć — żyć 

PRZĘDZA 

przęt — PRĘT 

przęter —> PIĘTRO 

przętki —> PRĘDKI 

przętr —> PIĘTRO 

przętro —> PIĘTRO 

przętrz —> PIĘTRO 

przętrze — PIĘTRO 

PRZĘSŁO 

PRZĘŚLICA 

PRZODEK 

przodować —> PRZÓD 

PRZÓD 

prztyk — PSTRYKAĆ 

PRZY 

przy- — PRZY 

przybierać —> BRAĆ II 

PRZYBLIŻYĆ 

przybłąkać się — BŁĄKAĆ SIĘ 

PRZYBÓR 

przybrać — BRAĆ II, PRZYBÓR 

przybudować — BUDOWAĆ 

przybudówka —> BUDOWAĆ 

przybyć — PRZYBYTEK I 

PRZYBYTEK I 

PRZYBYTEK II 

przybywać — BYWAĆ 

przychodzić —> CHODZIĆ 

PRZYCHÓD 

przychylić — CHYLIĆ 

przyciąć — CIĄĆ 

przyciągać — CIĄGAĆ 

przycisnąć — CISKAĆ 

PRZYCUPNĄĆ 

przyczaić się —> CZAIĆ SIĘ 

przyczepa — CZEPIĆ 

przyczepiać — CZEPIĆ 

przyczepić —> CZEPIĆ 

przyczepny —» CZEPIĆ 

przyczesać —> CZESAĆ 

PRZYCZYNA 

przyczynek — CZYNIĆ 

przyczyniać (się) — CZYNIĆ 

przyczynić — PRZYCZYNA 


Indeks wyrazów polskich 


przyczynić (się) — CZYNIĆ 
przyćmiewać — ĆMIĆ 
przydać — DAĆ 
przydarzyć się > DARZYĆ 
przydepnąć —> DEPTAĆ 
przydeptać — DEPTAĆ 
PRZYDOMEK 
przydomowy —> DOM 
przydreptać — DREPTAĆ 
przydybać — DYBAĆ 
przydział — DZIELIĆ 
przydzielać — DZIELIĆ 
przydzielić — DZIELIĆ 
przygadać — GADAĆ 
PRZYGANA 
przygana — GANIĆ 
przyganiać — GANIĆ 
przyganić —> GANIĆ, PRZYGA- 
NA 
przygarnąć — GARNĄĆ 
przygiąć — GIĄĆ 
przyglądać się > DOGLĄDAĆ 
przygnać —> GNAĆ 
przygnębić — GNĘBIĆ 
przygnieść —> GNIEŚĆ 
PRZYGODA 
przygoda —> GODZIĆ 
przygodny — GODZIĆ, PRZYGO- 
DA 
przygonić — GONIĆ 
przygotować —> GOTOWAĆ 
przygraniczny —> GRANICA 
przygrywka — GRAĆ 
przygrzać —> GRZAĆ I 
przygwoździć — GwóźDŹ 
PRZYJACIEL 
przyjacielski > PRZYJACIEL 
przyjacielstwo — PRZYJACIEL 
przyjaciółka — PRZYJACIEL 
przyjać — SPRZYJAĆ 
przyjazd — JEŹDZIĆ 
przyjazny —> PRZYJAŹŃ 
przyjaźnić się > PRZYJAŹŃ 
PRZYJAŹŃ 
przyjąć — JĄĆ, PRZYJĄĆ 
przyjechać — JECHAĆ 
przyjemność — PRZYJEMNY 
PRZYJEMNY 
przyjezdny —> JEŹDZIĆ 
przyjść — IŚĆ 
przykazanie — KAZAĆ 
przyklasnąć —> KLASKAĆ 
przykleić —> KLEJ 
przyklęknąć — KLĘCZEĆ 


820 


przykład — KŁAŚĆ 
przykładać — KŁAŚĆ 
przykładny — KŁAŚĆ 
przykrawać — OKRAWAĆ 
przykrość — PRZYKRY 
PRZYKRY 
przykryć — KRYĆ 
przykrzyć Się —> PRZYKRY 
przykucnąć —> KUCAĆ 
przykuć — Kuć 
przyłać —> LAĆ 
przylecieć — LECIEĆ 
przylegać —> LEC 
przylepić — LEPIĆ 
przyleźć — LEŹĆ 
przylgnąć — LGNĄĆ 
przylnąć —> LGNĄĆ 
przylot LECIEĆ 
przyłazić — ŁAZiĆ 
przyłączyć —> ŁĄCZYĆ 
PRZYŁBICA 
przyłożyć — ŁOŻYĆ 
przymarznąc —> MARZNĄĆ 
PRZYMIERZE 
przymierzyć (1) MIERZYĆ 
przymierzyć (11) — PRZYMIE- 
RZE 
przymieszać — MIESZAĆ 
przymilać się > MIŁY 
PRZYMIOT 
PRZYMIOTNIK 
przymirze —> PRZYMIERZE 
przymocować —> MOC 
przymrozek —> MRÓZ 
przymrozić —> MRÓZ 
przymrużyć —> MRUŻYĆ 
przymus — MUSIEĆ 
przymusić — MUSIEĆ 
przynaglić — NAGŁY 
przynależeć —> NALEŻEĆ 
przynależność —> NALEŻEĆ 
przynależny — NALEŻEĆ 
przynęcić — NĘCIĆ 
przynęta — NĘCIĆ 
przynieść —> NIEŚĆ 
przynosić — NOSIĆ 
przyodziać —> ODZIAĆ 
przyodziewać — DZIAĆ 
przyozdobić —> ZDOBIĆ 
przypad — PRZYPADEK 
PRZYPADEK 


_ przypadek — PAŚĆ I 


przypasać — ROZPASAĆ 
przypalić —> PALIĆ 


pr | pr 


przypaść — PAŚĆ I, PRZYPA- 
DEK 
przypiąć — PIĄĆ SIĘ 
przypiec — PIEC II 
przypieczętować —> PIECZĘĆ 
przypierdolić —> PIERDOLIĆ 
przypiękrać — UPIĘKSZYĆ 
przypiękrzyć — UPIĘKSZYĆ 
przypilnować —> PILNY 
przypis — PISAĆ 
przypisać —> PISAĆ 
przypłynąć — PŁYNĄĆ 
przypływ — PŁYWAĆ 
przypochlebiać — SCHLEBIAĆ 
przypodobać się — PODOBAĆ 
SIĘ 
przypomnieć —> POMNIEĆ 
przyprawa —> PRAWIĆ 
przyprawić —> PRAWIĆ 
przyprowadzić — PROWADZIĆ 
przyprzeć — PRZEĆ I 
przypuścić —> PUŚCIĆ 
PRZYRODA 
przyrodni — PRZYRODA 
przyrodny — PRZYRODA, RO- 
DZIĆ 
przyrodzenie — RODZIĆ 
przyrodzić się RODZIĆ 
przyrodzony —> RODZIĆ 
przyrost —> ROSNĄĆ 
przyrównać —> RÓWNY 
przyrząd — RZĄDZIĆ 
przyrządzić > RZĄDZIĆ 
przyrzec —> RZEC 
przyrzeszyć —> ZRZESZYĆ 
przysadka —» SADZIĆ 
przysądzić —> SĄDZIĆ 
przysiadłek — SIOŁO 
PRZYSIĄC 
przysiąść — SIĄŚĆ 
przysięga — PRZYSIĄC 
przysiodłek — SIOŁO 
przysiółek — SIOŁO 
przysłać — SŁAĆ I 
PRZYSŁOWIE 
przysługa — SŁUŻYĆ 
przysłużyć — SŁUŻYĆ 
PRZYSŁÓWEK 
przysmak — SMAK 
przysmażyć —> SMAŻYĆ 
przysnąć — SNĄĆ 
przyspawać — SPAWAĆ 
przyspieszyć — ŚPIESZYĆ 
przysporzyć — SPORY 


Indeks wyrazów polskich 


przysposobić —> SPOSOBIĆ 
przystać (1) —> STAĆ I 
przystać (u) —> PRZYSTOJNY, 
STAĆ II 
przystanąć —> STANĄĆ 
przystanek — USTANEK 
PRZYSTAŃ 
przystawić — STAWIĆ 
przystawka — STAWIĆ 
przystęp — STĄPIĆ 
przystępny — STĄPIĆ 
PRZYSTOJNY 
przystosować —> STOSOWAĆ 
przystrzyc — STRZYC 
przysunąć — SUNĄĆ 
przysuwać — SUWAĆ 
przyswoić — SWÓJ, PRZYZWOI- 
TY 
przysypać — SYPAĆ 
przyszłość — PRZYSZŁY 
PRZYSZŁY 
przyszpilić — SZPILA 
przysztukować —> SZTUKA 
PRZYSZWA 
przyśpiewka — ŚPIEWAĆ 
przyświecać — ŚWIECIĆ 
przytakiwać — TAK 
przytaknąć — TAK 
przytępić —> TĘPIĆ 
przytkać + TKAĆ I 
przytknąć —> TKNĄĆ 
przytłamsić —> TŁAMSIĆ 
przytłoczyć — TŁOCZYĆ 
PRZYTOMNY 
przytrafić się > TRAFIĆ 
przytroczyć —> TROK 
przytulenie —> PRZYTUŁEK 
przytulić — PRZYTUŁEK, TULIĆ 
przytulny — TULIĆ 
PRZYTUŁEK 
przytyć — Tyć 
przytyk — TYKAĆ I 
przywabić —> wABIĆ 
przywalić + wALIć 
PRZYWARA 
przywiać —> WIAĆ 
przywiązać — WIĄZAĆ 
przywiesić — WIESZAĆ 
przywieść — WIEŚĆ II 
przywieźć —> wIEŹĆ 
przywieszka — wIESZAĆ 
PRZYWILEJ 
przywinąć — PRZYZWOITY 
przywirać —> ZAWRZEĆ 


821 


przywitać — wITAĆ 
przywlec > wLEC 
przywłaszczyć — UWŁASZCZYĆ 
przywłoszczyć — UWŁASZCZYĆ 
przywodzić — WIEŚĆ 1l 
przywodźca — WIEŚĆ II 
przywoity — PRZYZWOITY 
przywojca —> WIEŚĆ II 
przywołać — wOŁAĆ 
przywozić — wozić 
przywódca —> WIEŚĆ II 
przywóz — wIEŹĆ, WOZIĆ 
przywrócić — WRÓCIĆ 
przywrzeć —> ZAWRZEĆ 
przywyknąć —> NAWYKNĄĆ 
PRZYZBA 

przyziemny — ZIEMIA 
przyznać — ZNAĆ 
przyzwoitka — PRZYZWOITY 
PRZYZWOITY 

przyzwolić — ZWOLENNIK 
przyzwyczaić — ZWYCZAJ 
psi —> PIES 

psina —> PIES, PSOTA 
psocić — PSOTA 

psować — Psuć 

PSOTA 

psotnica — PSOTA 
psotnik — PSOTA 

psotny —> PSOTA 

PSTRĄG 

PSTROKATY 

PSTRY 

pstryk — PSTRYKAĆ 
PSTRYKAĆ 

pstrzyć —> PSTRY 

PSUĆ 

pszczelarstwo — PSZCZOŁA 
pszczelarz —> PSZCZOŁA 
pszczeli > PSZCZOŁA 
pszczmiel — TRZMIEL 
PSZCZOŁA 

pszczółka — PSZCZOŁA 
PSZENICA 

pszeniczny —> PSZENICA 
pszenny — PSZENICA 
pszeno —> PSZENICA 
pszoła —> PSZCZOŁA 
ptactwo — PTAK 

PTAK 

ptasi — PTAK 

ptastwo —> PTAK 

ptaszek — PTAK 

ptasznik —> PTAK 


pr | py 


ptaszarnia — PTAK 
ptaszy > PTAK 
PUCHACZ 

puchać — PUCHNĄĆ 
PUCHAR 

puchaty — PUCH 
puchlny —> PULCHNY 
puchły % PULCHNY 
PUCHNĄĆ 

pudełko — PUDŁO 
PUDŁO I 

PUDŁO II 

pudłować — PUDŁO II 
puhacz — PUCHACZ 
puhar — PUCHAR 
PUKAĆ 

puknąć — PRZEPUKLINA 
PULCHNY 

PUŁAP 

PUŁAPKA 

pułdnie — POŁUDNIE 
puł(e)k — PUŁK 

PUŁK 

pułkownik — PUŁK 
pułkowy — PUŁK 
pułtora — PÓŁTORA 
puńczocha — POŃCZOCHA 
PURCHAWKA 

pustelnia — PUSTELNIK 
PUSTELNIK 

pustenik — PUSTELNIK 
pustka — PUSTY 
pustkowie —> PUSTY 
pustołka —> PUSTUŁKA 
pustoszeć —> PUSTOSZYĆ 
PUSTOSZYĆ 

PUSTUŁKA 

PUSTY 

PUSTYNIA 

PUSZCZA 

PUSZCZYK 

PUSZKA 

PUSZYĆ 

puszysty —> PUCH 
PUŚCIĆ 

puścizna —> SPUŚCIZNA 
putora —> PÓŁTORA 
puź — PYZA 

pwa — UFAĆ, PEWNY 
pwać — UFAĆ, PEWNY 
PYCHA 

pylić PYŁ 

PYŁ 

pyłek — PYŁ 


Indeks wyrazów polskich 


pyrz — PERZ 
pyrzyna —> PERZYNA 
PYSK 

pyskaty — PYSK 
pyskować — PYSK 
pyszczek — PYSK 
pysznić się > PYCHA 
pySzny — PYCHA 
PYTAĆ 

PYZA 

pyzać — PYZA 


RABOWAĆ 

rabunek — RABOWAĆ 
rabunkowy —> RABOWAĆ 
rabuś — RABOWAĆ 
RACHOWAĆ 

rachuba — RACHOWAĆ 
rachunek — RACHOWAĆ 
RACZEJ 

RACZYĆ 

RAD 

RADA 

RADŁO 

radniej — RACZEJ 
radny —> RADZIĆ 
rado — RAD 

radosny — RADOŚĆ 
radostny — RADOŚĆ 
radościen —> RADOŚĆ 
RADOŚĆ 

RADOWAĆ (SIĘ) 
radszej — RACZEJ 
RADZIĆ 

radźca — RAJCA 
radźsa — RAJCA 
RAIĆ 

RAJ 

RAJCA 

rajdca — RAJCA 
rajdźca — RAJCA 
rajski — RAJ 

RAK 

ram —> RAMA 

RAMA 

ramiączko — RAMIĘ 
RAMIĘ 

ramka —> RAMA 
RANA 

ranek — RANO 

ranić — RANA 

ranka —> RANA 
RANNY 

ranny — RANA 


822 


RANO 
rany — RANA 

RARÓG 

ratolość — LATOROŚL 
RATOWAĆ 

ratownictwo —> RATOWAĆ 
ratownik RATOWAĆ 
ratunek — RATOWAĆ 
ratunk — RATOWAĆ 
RATUSZ 

RAZ 

RAZEM 

RAZIĆ 

raźny — RAZIĆ 

RĄB 

rąb > RĄBAĆ 

RĄBAĆ 

rąbież —> RUBIEŻ 

rączka — RĘKA 

RĄCZY 

RDEST 

RDZA 

rdzawy —> RDZA 

RDZEŃ 

rdżać —> RŻEĆ 

rdzewieć — RDZA 

rechać — RECHOTAĆ 
RECHOTAĆ 

rechtać —> RECHOTAĆ 
reda — RADA 

redło RADŁO 

REJ 

REJESTR 

rejestracja —> REJESTR 
rejestrować —> REJESTR 
rektać — RECHOTAĆ 
republika —> RZECZPOSPOLITA 
respublika — RZECZPOSPOLITA 
RESZTA 

resztka — RESZTA 
retować —> RATOWAĆ 

reż —> RŻYSKO 

rębać  RĄBAĆ 

ręcznik — RĘKA 

ręczny — RĘKA 

RĘCZYĆ 

RĘKA 

RĘKAW. 

rękawica — RĘKAW 
rękawiczka — RĘKAW 
rękojemca —> RĘKOJMIA 
RĘKOJEŚĆ 

rękojemstwo — RĘKOJMIA 
rękojemwstwo — RĘKOJMIA 


py | ro 


rękojestwo — RĘKOJMIA 
RĘKOJMIA 

rekomia —> RĘKOJMIA 
rękostwo —> RĘKOJMIA 
rękowieść — RĘKOJEŚĆ 
rękowstwo — RĘKOJMIA 
roba —> ROBIĆ 
robactwo —> ROBAK 
robaczek — ROBAK 
robaczstwo — ROBAK 
robaczywieć —> ROBAK 
robaczywy — ROBAK 
ROBAK 

ROBIĆ 

robię — ROBIĆ 
robocizna — ROBOTA 
roboczy —> ROBOTA 
ROBOTA 

robotnica —> ROBOTA 
robotnik — ROBOTA 
robotny —> ROBOTA 
roczniak —> ROK 
rocznica —> ROK 
rocznicowy —»> ROK 
rocznik — ROK 
roczny —> ROK 
rodaczka — RODAK 
RODAK 

rodny — RODZIĆ 
RODZAJ 

RODZEŃSTWO 

rodzic — RODZICE 
rodzica — RODZICE 
RODZICE 

rodziciel —> RODZIĆ 
rodzicielka —> RODZIĆ 
rodzicielski — RODZIĆ 
RODZIĆ 

RODZIMY 

RODZINA 

rodzinny — RODZINA 
rodzony — RODZEŃSTWO 
RODZYNEK 

rodzynka —> RODZYNEK 
rogacizna — RÓG 
rogacz —> RÓG 

rogaty — RÓG 
rogowacieć — RÓG 
rogowaty —> RÓG 
rogowy — RÓG 

ROIĆ 

ROK 

ROKITA 

rokować —> ROK 


Indeks wyrazów polskich 


ROLA I 

ROLA II 

rolka — ROLA II 

rolnictwo — ROLA I 

rolniczy — ROLA I 

rolnik — ROLA I 

rolny —»> ROLA I 

rolować —> ROLA II 

rom —> RUMOWISKO 

romien — RUMIANEK 

RONIĆ 

ROPA 

ropieć —> ROPA 

ropień —> ROPA 

ropny — ROPA 

ROPUCHA 

ROSA 

rosić — ROSA 

ROSNĄĆ 

ROSOCHA 

rosochaty — ROSOCHA 

ROSÓŁ 

rostowanie —> RUSZT 

roszarnia —> ROSA 

roszczenie — ROŚCIĆ 

roszenie —> ROSA 

ROŚCIĆ 

roścież — OŚCIEŻ 

rość —> ROSNĄĆ 

ROŚLINA 

roślinność —> ROŚLINA 

roślinny — ROŚLINA 

ROTA I 

ROTA II 

rotmistrz — ROTA Il 

ROZ- 

rozanielony ANIOŁ 

rozbełtać — BEŁTAĆ 

rozbieg — BIEC 

rozbierać —> BRAĆ Il 

ROZBITEK 

rozbity — ROZBITEK 

ROZBÓJ 

rozbłyskiwać — BŁYSZCZEĆ 

rozbłysnąć — BŁYSZCZEĆ 

rozboleć — BOLEĆ 

rozbójnik — ROZBÓJ 

rozbrać —> UBRAĆ 

ROZBRAT 

rozbudowa — BUDOWAĆ 

rozbudować —> BUDOWAĆ 

rozchodzić (się) —> CHODZIĆ, 
ROZCHÓD 

rozchorować się — CHOROWAĆ 


823 


ROZCHÓD 

rozchwiać — CHwIAĆ 
rozciąć —> CIĄĆ 
rozciągać —> CIĄGAĆ 
rozcieńczyć —> CIENKI 
rozcinać —> CIĄĆ 
rozcirk —> ROZTERKA 
rozczyn —> CZYNIĆ 
rozczyniać —> CZYNIĆ 
rozczynić — CZYNIĆ 
rozdać — DAĆ 
rozdawać — DAWAĆ 
rozdąć —»> DĄĆ 
rozdeptać —> DEPTAĆ 
rozdny —> RÓŻNY 
rozdrapać — DRAPAĆ 
rozdrapywać — DRAPAĆ 
rozdrażniać — DRAŻNIĆ 
rozdrażnić — DRAŻNIĆ 
rozdrobnić — DROBNY 
rozdrzeszyć —> ROZGRZESZYĆ 
rozdziać — DZIAĆ 
rozdział — DZIELIĆ 
rozdziawiać —> zIEwAĆ 
rozdziawić —> ZIEwAĆ 
rozdzielać —> DZIELIĆ 
rozdzielić —> DZIELIĆ 
rozdzielny — DZIELIĆ 
rozdziewać — DZIAĆ 
rozdziewić — ZIEwAĆ 
rozdźwięczeć się  DŹWIĘCZEĆ 
rozdźwięk — DŹWIĘCZEĆ 
rozebrać —> BRAĆ II, UBRAĆ 
rozedrzeć — DRZEĆ 
rozegrać —> GRAĆ I 
ROZEJM 

rozejmać —> ROZEJM 
rozejść się — IŚĆ 
rozemać — ROZEJM 
rozerwać —> RWAĆ 
rozetrzeć —> TRZEĆ 
rozewrzeć —> ZAWRZEĆ 
rozeznać —> ZNAĆ 

rozga — RÓZGA 
rozgadać się — GADAĆ 
rozgałęzić się > GAŁĄŹ 
rozgałęziony — GAŁĄŹ 
rozganiać — GANIAĆ 
rozgarnąć —> GARNĄĆ 
rozgarniać —> GARNĄĆ 
rozgłos — GŁOSIĆ 
rozgłosić — GŁOSIĆ 
rozgłośnia — GŁOSIĆ 
rozgłośny — GŁOSIĆ 


rozgnieść — GNIEŚĆ 
rozgniewać — GNIEW 
rozgonić —> GONIĆ 
rozgorączkowany —> GORĄCY 
rozgoryczyć —> GORYCZ 
rozgrzać —> GRZAĆ 
rozgorzeć —> GORZEĆ 
rozgotować —> GOTOWAĆ 
rozgrywka — GRAĆ 
rozgryźć — GRYŹĆ I 
rozgrzeszenie —> ROZGRZESZYĆ 
ROZGRZESZYĆ 
rozgrzewka —> GRZAĆ 
rozindyczyć się — INDYK 
roziskrzyć się —> ISKRZYĆ 
rozjaśnić —> JASNY 
rozjazd — JEŹDZIĆ 
rozjąć — ROZEJM 
rozjemca —> ROZEJM 
rozjuszyć — JUCHA 
rozkaz —> KAZAĆ 
rozkazać — KAZAĆ 
rozkleić — KLEJ 
rozkład — KŁAŚĆ 
rozkładać —> KŁAŚĆ 
rozkochać —> KOCHAĆ, ROZKOSZ 
rozkocić się —> KOCIĆ SIĘ 
rozkojarzyć —> KOJARZYĆ 
rozkopać —> KOPAĆ 
ROZKOSZ 
rozkoszny — ROZKOSZ 
rozkoszować się — ROZKOSZ 
ROZKRACZYĆ —> POKRAKA 
rozkrawać —> OKRAWAĆ 
rozkroczyć się — KROCZYĆ 
rozkroić — KROIĆ 
rozkrok — KROCZYĆ, ROZKRA- 
czyć 
rozkruszyć — KRUSZYĆ 
rozkrzewić — KRZEW 
rozkuć —> KUĆ 
rozkurcz —> KURCZYĆ 
rozkurczyć —> KURCZYĆ 
rozkurzyć —> KURZYĆ 
rozkwitnąć — KWITNĄĆ 
rozlać —> LAĆ 
rozlecieć się > LECIEĆ 
rozlegać —> LEC 
rozleniwić się —> LENIWY 
rozlepić — LEPIĆ 
rozlew — LAĆ 
rozlewisko — LAĆ 
rozłlewny — LAĆ 
ROZLICZNY 


Indeks wyrazów polskich 824 ro | vo 


rozliczyć —> LICZYĆ rozpisać —> PISAĆ rozrządzić — RZĄDZIĆ 
rozłam — ŁAMAĆ rozplątać — PLĄTAĆ rozrzedzić — RZADKI 
rozłamać — ŁAMAĆ rozplenić się —> PLENIĆ SIĘ rozrzeszenie —> ROZGRZESZYĆ 
rozłączyć — ŁĄCZYĆ rozpleść — PLEŚĆ rozrzewnić się > RZEWNY 
rozłąka — ŁĄCZYĆ rozpłakać się > PŁAKAĆ rozrzucić — RZUCIĆ 
rozłożyć — ŁOŻYĆ rozpłatać — PŁATAĆ rozrzut —> RZUCIĆ 
rozłupać — ŁUPAĆ rozpłynąć się + PŁYNĄĆ rozsada —> SADZIĆ 
rozmach —> MACHAĆ rozpocząć —> POCZĄĆ rozsadzić — SADZIĆ 
rozmarzyć się => MARZYĆ ROZPOREK rozsąd —> ROZSĄDEK 
ROZMAITY rozporządzić —> RZĄDZIĆ ROZSĄDEK 
rozmazać —> MAZAĆ ROZPOSTRZEĆ rozsądny —> ROZSĄDEK 
rozmiecić —> NIECIĆ rozpowiadać — POWIEDZIEĆ _ rozsądzenie —> ROZSĄDEK 
rozmienić —> MIENIĆ SIĘ rozpowszechnić — POWSZECH-  rozsądzić —> ROZSĄDEK, SĄDZIĆ 
rozmiękczyć — MIĘKKI NY rozsiąść się —> SIĄŚĆ 
rozmieszać —> MIESZAĆ rozpoznać — ZNAĆ ROZSIERDZIĆ 
rozmieszczać —> MIEŚCIĆ rozpór — ROZPOREK rozsierdzie — ROZSIERDZIĆ 
rozmnożyć —> MNOŻYĆ rozprawa — PRAWIĆ rozskwirać się > DOSKWIERAĆ 
rozmoczyć —> MOCZYĆ rozprawić (się) —> PRAWIĆ rozskwrzeć się > DOSKWIERAĆ 
rozmowa —> MÓWIĆ rozprężyć — PRĘŻYĆ rozsocha —> ROSOCHA 
rozmówić —> MÓWIĆ rozpromienić się > PROMIEŃ _ rozsprzedać —> SPRZEDAĆ 
rozmrażać —> MRÓZ rozprostrzeć — ROZPOSTRZEĆ rozstać się — ROZSTAJ, STAĆ II 
rozmrozić —> MRÓZ rozproszyć —> PRÓSZYĆ rozszarpać — SZARPAĆ 
rozmyć — MYĆ rozprowadzić — PROWADZIĆ _ rozszerzyć — SZERZYĆ 
rozmydlić —> MYDŁO rozpróć —> ROZPOREK ROZSTAJ 
rozmyślać — MYŚLEĆ rozpruć —> PRUĆ, ROZPOREK rozstajać się —> ROZSTAJ 
rozmyślić się — MYŚLEĆ rozprysk — PRYSKAĆ rozstajny —> ROZSTAJ 
roznamiętnić się => NAMIĘTNY  rozpryska —> PRYSKAĆ rozstaw —> STAWIĆ 
rozniecić —> NIECIĆ rozprząc —> SPRZĄC rozstawić —> STAWIĆ 
roznieść — NIEŚĆ rozprzestrzenić — PRZESTRZEŃ  rozstąpić —> STĄPIĆ 
roznosić — NOSIĆ rozprzęgać — SPRZĄC rozstęp —> STĄPIĆ 
rozny —> RÓŻNY ROZPUK rozstroić —> STROIĆ 
rozochocić się - OCHOTA rozpukać się => PUKAĆ, ROZPUK rozstrój — STROIĆ 
rozognić — OGIEŃ rozpust — ROZPUSTA rozstrzygać —> STRZYC 
rozorać —> ORAĆ ROZPUSTA rozsupłać — SUPEŁ 
rozpacz — ROZPACZAĆ rozpustnica — ROZPUSTA rozsuwać —> SUWAĆ 
ROZPACZAĆ rozpustnik — ROZPUSTA rozsypka — SYPAĆ 
rozpaczliwy —> ROZPACZAĆ rozpustny — ROZPUSTA rozszczepić — SZCZEPIĆ 
rozpad — PAŚĆ I rozpuścić — PUŚCIĆ rozśmieszyć —> ŚMIECH 
rozpakować —> PAKOWAĆ rozpychać —> PCHAĆ rozśpiewać się —> ŚPIEWAĆ 
rozpalić — PALIĆ rozpylić —> PYŁ roztargać — TARGAĆ 
rozpałka — PALIĆ rozpytywać — PYTAĆ roztargnąć —> TARGAĆ 
rozpamiętać się — PAMIĘĆ rozrachunek — RACHOWAĆ roztargnienie — TARGAĆ 
rozpamiętywać —> PAMIĘĆ rozrodzić (się) —> RODZIĆ rozterk —> ROZTERKA 
ROZPASAĆ rozrosnąć —> ROSNĄĆ ROZTERKA 
rozpasany —> ROZPASAĆ rozrost — ROSNĄĆ rozterkać — ROZTERKA 
rozpaść się — PAŚĆ I rozrościć się — ROŚCIĆ roztkliwić — TKLIwY 
rozpęd — PĘDZIĆ rozróba —> ROBIĆ roztocz —> ROZTOKA 
rozpędzić —> PĘDZIĆ rozród —> RODZIĆ roztoczyć — TOCZYĆ 
rozpiąć —» PIĄĆ SIĘ rozróżnić —> RÓŻNY roztok — ROZTOKA 
rozpić się — PIĆ I rozruch — RUSZYĆ ROZTOKA 
rozpieczętować —> PIECZĘĆ rozruchy —> RUSZYĆ roztopić —> TOPIĆ II 
rozpierzchnąć się —> PIERZ- rozruszać — RUSZYĆ roztopy —> TOPIĆ Il 

CHAĆ rozrywka — RWAĆ roztropek — TROPIĆ 


rozpieścić —> PIESZCZOTA rozrząd — RZĄDZIĆ roztropność —> TROPIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


roztropny —> TROPIĆ 
roztrwanie —> TRWONIĆ 
roztrzaskać — TRZASKAĆ 
roztworzenie — ROZTWORZYĆ 
ROZTWORZYĆ 

roztwór —> ROZTWORZYĆ 
roztyć się — TYĆ 

roztyrk —> ROZTERKA 
roztyrkać — ROZTERKA 
roztyrknienie — ROZTERKA 
ROZUM 

ROZUMIEĆ 

rozumować —> ROZUM 
rozumny —> ROZUM 
rozwaga —> WAŻYĆ 
rozwalić —> WALIĆ 
rozważać —> WAŻYĆ 
rozważność —> WAŻYĆ 
rozważny —> WAŻYĆ 
rozważyć — WAŻYĆ 
rozweselić — WESOŁY 
rozwiać —> wIAĆ 
rozwiązać — WIĄZAĆ 
rozwiązłość —> WIĄZAĆ 
rozwiązły — WIĄZAĆ 
rozwichrzyć — WICHRZYĆ 
rozwierać —> OŚCIEŻ 
rozwieść —> WIEŚĆ II 
rozwieźć — wIEŹĆ 
rozwięzać —> WIĄZAĆ 
rozwidlić — wIDŁY 
rozwidniać się > WIDNY 
rozwijać —> wić 1l 
rozwijać się —> ROZWÓJ 
rozwikłać —> WIKŁAĆ 
rozwinąć się — ROZWÓJ 
rozwlekły — wLEC 
rozwlokły  wLEC 
rozwodzić — WIEŚĆ II, WODZIĆ 
rozwód —» WIEŚĆ II 
ROZWÓJ 

rozwścieczyć — WŚCIEC 
rozwydrzyć — WYDRA 
rozymać —> ROZEJM 
rozziewić — ZIEWAĆ 
rozzuchwalić + ZUCHWAŁY 
rozżalić się —> ŻALIĆ SIĘ 
rozżarzyć — ŻARZYĆ 
ROŻEN 

RÓD 

RÓG 

RÓJ 

rÓŚĆ —> ROSNĄĆ 

RÓW 


825 


rówieśnica — RÓWIEŚNIK 
RÓWIEŚNIK 

równać — RÓWNY 
równina — RÓWNY 
równinny — RÓWNY 
RÓWNY 

RÓZGA 

RÓŻA 

RÓŻANIEC 

różany —> RÓŻA, RÓŻANIEC 
różdżka — RÓZGA 
różnica — RÓŻNY 
różnicować —> RÓŻNY 
różnić się > RÓŻNY 
różnorodny —> RÓŻNY 
różność — RÓŻNY 
RÓŻNY 

różyca — RÓŻA 

różyczka —> RÓŻA 

RTĘĆ 

RUBASZNY 

rubaszyć się > RUBASZNY 
RUBIEŻ 

RUCH 

RUCHOMY 

RUCZAJ 

RUDA 

RUDY 

rudzieć —> RUDY 
rudzielec — RUDY 
RUGAĆ 

RUJA 

rum —> RUMOWISKO 
RUMAK 

RUMIANEK 

RUMIANY 

rumien —> RUMIANEK 
rumieniec —> RUMIANY 
rumieniek —> RUMIANEK 
rumienić (się)  RUMIANY 
rumieny — RUMIANY 
rumion —> RUMIANEK 
rumionek — RUMIANEK 
rumiony —> RUMIANY 
rumować — RUMOWISKO 
rumowanie — RUMOWISKO 
rumowie — RUMOWISKO 
RUMOWISKO 

RUNĄĆ 

RUNO 

ruń — RUNO 

RURA 

rustowanie —> RUSZT 
RUSZT 


rusztować — RUSZT 
RUSZYĆ 

RWAĆ 

RYBA 

rybactwo —> RYBA 
rybak — RYBA 

rybi — RYBA 
rybitw —> RYBA 
rybitwa —> RYBA 
rybitwi — RYBA 
rybka — RYBA 
rybny — RYBA 
rycerski — RYCERZ 
rycerstwo —> RYCERZ 
RYCERZ 

RYCHŁY 

RYCINA 

RYCZEĆ 

RYĆ 

RYDEL 

rydelek — RYDEL 
RYDZ 

rydzowaty —> RYDZ 
rydzy —> RYDZ, RYŻY 
RYJ 

ryjek — RYJ 

ryk — RYCZEĆ 
rykać — RYCZEĆ 
ryl => RYDEL 

RYLEC 

RYNEK 

RYS 

rysa — RYS 

rysopis —> RYS 
RYSOWAĆ 

rysownik — RYSOWAĆ 
rysunek — RYSOWAĆ 
rySy — RYS 

RYŚ 

ryty — RYCINA 
RYŻY 

rzać —> RŻEĆ 
RZADKI 

rzaza — ZORZA 
rzazać — RZEZAĆ 
RZĄD I 

RZĄD II 

RZĄDZIĆ 

rząSa — RZĘSA 
rzęsisty —> RZĘSA 
rzęsny —> RZĘSA 
rzęśny — RZĘSA 
RZEC 

rzechotać — RECHOTAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


rzechtać — RECHOTAĆ 
rzeczka RZEKA 
rzeczny —> RZEKA 
rzeczony —> RZEC 
rzeczownik — RZECZ 
rzeczowy — RZECZ 
RZECZPOSPOLITA 
rzednąć — RZADKI 
rzedzić — RZADKI 
rzegotać —> RECHOTAĆ 
RZEKA 

rzekomo —> RZEKOMY 
RZEKOMY 

rzektać —> RECHOTAĆ 
rzektanie —> RECHOTAĆ 
rzemienny —> RZEMIEŃ 
RZEMIEŃ 

rzemiesło — RZEMIOSŁO 
rzemieślniczy —> RZEMIOSŁO 
rzemieślnik — RZEMIOSŁO 
rzemięsło — RZEMIOSŁO 
RZEMIOSŁO 

RZEP 

RZEPA 

rzepak — RZEPA 
rzepień — RZEP 
rzerucha > RZEŻUCHA 
rzerzucha  RZEŻUCHA 
RZESZA 

RZESZOTO 

RZEŚKI 

RZETELNY 

rzewnić się —> RZEWNY 
rzewnie —> RZEWNY 
rzewno —> RZEWNY 
RZEZAĆ 

RZEŹ 

RZEŹBA 

rzeźbiarstwo — RZEŹBA 
rzeźbiarz —> RZEŹBA 
rzeźbić — RZEŹBA 
rzeźnia —> RZEŹ 
rzeźnik — RZEŹ 

rzeźny (1) > RZEŹ 
rzeźny (11) —> RZEŚKI 
RZEŹWY 

rzeżewie — ZARZEWIE 
RZEŻUCHA 

rzeżycha > RZEŻUCHA 
RZĘPOLIĆ 

RZĘSA 

RZĘSISTY 

RZĘZIĆ 

rziebię — ŹREBIĘ 


826 


rziódło — ŹRÓDŁO 
rzkomo — RZEKOMO 
RZODKIEW 

rzodkiewka — RZODKIEW 
RZUCIĆ 

rzuć —» RUJA, RZEWNY 
rzut RZUCIĆ 

rzutki — RZUCIĆ 

rzwać — RUJA, RZEWNY 
rzwieć — RUJA, RZEWNY 
rzyć —> PASOŻYT 
RZYGAĆ 

rzysza —> RZESZA 

rżać — RŻEĆ 

RŻEĆ 

RŻNĄĆ 

rży — RŻYSKO 

RŻYSKO 


s>Z 
SAD 

SADŁO 

sadno — SEDNO 
SADOWIĆ 

sadownictwo — SAD 
sadownik — SAD 
sadowy — SAD 

SADZA 

sadzać — SADZAWKA, SADZIĆ 
SADZAWKA 

SADZIĆ 

SAM 

Samczy —> SAMIEC 
samczyk —> SAMIEC 
samica — SAMIEC 
samiczka — SAMIEC 
SAMIEC 

samodział — SAM 
samodzielny —> SAM 
samoistny —> SAM 
samolot —> LECIEĆ 
samorząd — SAM 
samorządny — SAM 
samotna — SAMOTNY 
samotnica —> SAMOTNY 
samotnik —> SAMOTNY 
samotność — SAMOTNY 
SAMOTNY 

SANIE 

sanki —> SANIE 

Sanna — SANIE 

SAPAĆ 

sapić —> SAPAĆ 

sapieć — SAPAĆ 


sarbać —> SIORBAĆ 
sarenka —> SARNA 
SARKAĆ 

SARNA 

sarni —> SARNA 

SĄ 

SĄ- 

SĄCZYĆ 

SĄD 

sądny — SĄD 
sądownictwo —»> SĄD 
sądowy — SĄD 

SĄDZIĆ 

sąg — SĄŻEŃ 
sąmnienie — SUMIENIE 
SĄSIAD 

sąsiadka —> SĄSIAD 
sąsiadować —> SĄSIAD 
sąsiedni — SĄSIAD 
sąsiedzki — SĄSIAD 
sąsiedztwo — SĄSIAD 
sążenie — SĄŻEŃ 
SĄŻEŃ 

sążnisty —> SĄŻEŃ 

sbik — ŻBIK 

SCHAB 

schadzać się —> SCHADZKA 
SCHADZKA 

schlać się > CHLAĆ 
SCHLEBIAĆ 

SCHLUDNY 

schludzić — SCHLUDNY 
schładzać — CHŁODZIĆ 
schłodzić — CHŁODZIĆ 
SCHNĄĆ 

schodek — SCHODY 
SCHODY 


schodzić — CHODZIĆ, SCHODY 


schować — CHOWAĆ 
schronić się > CHRONIĆ 
schudnąć —> CHUDY 
schylać — CHYLIĆ 
schylić —> CHYLIĆ 
schyłek — CcHYLIć 
scukrzyć się —> CUKIER 
sczerniały — CZARNY 
sczernieć —> CZARNY 
sczeznąć —> KAZIĆ 
SEDNO 

SEJM 

sejmik — SEJM 

SEN 

SEPLENIĆ 

SER 


Indeks wyrazów polskich 


SERCE 

serdeczność —> SERCE 

serdeczny —> SERCE 

seroka — SROKA 

serowaty —> SER 

SERWATKA 

setka — sTo 

setny — STO 

sęczek — SĘK 

SĘDZIA 

sędzina — SĘDZIA 

sędziować — SĘDZIA 

SĘDZIWY 

SĘK 

sękacz — SĘK 

sękaty — SĘK 

SĘP 

sępić się —> ZASĘPIĆ 

sfałdować — FAŁD 

SFORA 

sforność — NIESFORNY 

sforny —> NIESFORNY 

SI 

sia — SI 

SIAĆ I 

SIAĆ II 

siadać — SIĄŚĆ 

siadlisko —> SIEDLISKO 

siadło —> OSIEDLIĆ, SIOŁO 

siak — SIAKI 

SIAKI 

siako —> SIAKI 

SIANO 

sianokosy —> SIANO 

SIARA 

siarczysty —> SIARA 

siarka — SIARA 

Siarni — SARNA 

SIĄKAĆ 

SIĄPIĆ 

SIĄŚĆ 

sidlić — SIDŁO 

SIDŁO 

SIEC 

sieczeń — STYCZEŃ 

sieczka —> SIEC 

SIEĆ 

SIEDEM 

SIEDEMDZIESIĄT 

siedemdziesiąty —> SIEDEMDZIE- 
SIĄT 

siedemnastka —> SIEDEMNAŚCIE 

siedemnasty —> SIEDEMNAŚCIE 

SIEDEMNAŚCIE 


827 


siedemnaścioro —> SIEDEMNA- 
ŚCIE 

SIEDEMSET 

siedemsetny —> SIEDEMSET 

siedlić — OSIEDLIĆ 

SIEDLISKO 

siedm — SIEDEM 

siedmdziesiąt —> SIEDEMDZIE- 
SIĄT 

siedmidziesiąt —> SIEDEMDZIE- 
SIĄT 

siedmiedziesiąt —> SIEDEMDZIE- 
SIĄT 

siedmiodziesiąt — SIEDEMDZIE- 
SIĄT 

siedmnaście — SIEDEMNAŚCIE 

siedmset —> SIEDEMSET 

siedmy — SIÓDMY 

siedziba — SIEDZIEĆ 

SIEDZIEĆ 

SIEKIERA 

siekierka — SIEKIERA 

sielisko — SIEDLISKO 

sielski — SIOŁO 

SIEMIĘ 

SIEŃ 

siennik SIANO 

sienny — SIANO 

siepacz — SIEPAĆ 

SIEPAĆ 

sierdzić — ROZSIERDZIĆ 

sierociniec — SIEROTA 

Sieroctwo —> SIEROTA 

SIEROTA 

SIERP 

SIERPIEŃ 

sierszeń — SZERSZEŃ 

SIERŚĆ 

sieść — SIĄŚĆ 

Siew — SIAĆ I 

Siewca —> SIAĆ I 

siewioreczka —> PÓŁNOC 

siewnik — SIAĆ I 

siewny — SIAĆ I 

siąc —> SIĘGAĆ 

SIĘ 

SIĘGAĆ 

SIKAĆ 

sikadło — SIKAĆ 

sikawka —> SIKAĆ 

SIKORA 

sikorka — SIKORA 

silić (Się) —> SIŁA, POSIŁEK 

silny — SIŁA 


se | sk 


SIŁA 
siłować — SIŁA 

sini — SINY 

siniaczyć —> SINY 
siniak — SINY 

siniec —> SINY 

sinieć —> SINY 

SINY 

Sio — SI 

siodełki —> SIODŁO 
siodlarz — SIODŁO 
siodłać — SIODŁO 
siodłak — SIOŁO 
SIODŁO 

SIOŁO 

sionka — SIEŃ 

SIORBAĆ 

SIOSTRA 

siostrzany —> SIOSTRA 
siostrzenica —> SIOSTRA 
siostrzeniec — SIOSTRA 
siostrzyczka —> SIOSTRA 
SIÓDMY 

sirce — SERCE 

sierce —> SERCE 

sierć —> SIERŚĆ 
sierdeczny — SERCE 
sirp —> SIERP 

sirpień —> SIERPIEŃ 
sirszeń — SZERSZEŃ 
sirzp — SIERP 

sirzpień —> SIERPIEŃ 

Sit —> SITOWIE 

sitko — SITo 

SITO 

SITOWIE 

siwak — SIwY 

siwek — SIWY 

siwieć — SIWY 

siwizna — SIwY 

SIWY 

sjem —> SEJM 

SKAKAĆ 

skalać  KALAĆ 
skaleczyć — KALEKA 
SKAŁA 

skałka — SKAŁA 
skamieniały — KAMIEŃ 
skamleć — SKOMLEĆ 
skapać — KAPAĆ 
skarać — KARAĆ 
skaradny — SZKARADNY 
skarady — SZKARADNY 
skaredy — SZKARADNY 


Indeks wyrazów polskich 


SKARB 
skarbiec — SKARB 
skarbnica — SKARB 
skarbnik — SKARB 
skarbona — SKARBONKA 
SKARBONKA 

skarcić — KARCIĆ 
skarga — SKARŻYĆ 
skarzedy —> SZKARADNY 
SKARŻYĆ 

SKAZA 

skazać — KAZAĆ 
skazić — SKAZA 
skażenie — KAZAĆ 
skąpać — KĄPAĆ 
skąpić — SKĄPY 
skąpiec — SKĄPY 
skąpiradło — SKĄPY 
skąpstwo — SKĄPY 
SKĄPY 

SKIBA 

skierka — SKRA 
skierować — KIEROWAĆ 
SKINĄĆ 

skisnąć — Kisić 
skiwnąć —> SKINĄĆ 
skląć > KLĄĆ 

skleić — KLEJ 

SKLEP 

SKLEPIĆ 

sklepienie — SKLEPIĆ 
sklepik —> SKLEP 
sklepikarka — SKLEP 
sklepikarz — SKLEP 
sklęsnąć — KLĘSNĄĆ 
skład KŁAŚĆ 
składać — KŁAŚĆ 
składka — KŁAŚĆ 
składny — KŁAŚĆ 
skłamać — KŁAMAĆ 
skłaniać —> KŁANIAĆ SIĘ 
skło — SZKŁO 

skłon — KŁONIĆ 
skłonić —> KŁONIĆ 
skłócić — KŁÓCIĆ 
skłuc > KŁUĆ 

SKNERA 

sknerać — SKNERA 
sknerzyć — SKNERA 
SKOBEL 

skobl — SKOBEL 
skoblica —> SKOBEL 
skocić się —> KOCIĆ SIĘ 
skoczek —> sKOCZYĆ 


828 


skocznia —> skKoczYĆ 
skoczny — skoczyć 
SKOCZYĆ 

skojarzyć —> KOJARZYĆ 
SKOK 

skoma — OSKOMA 
skomina — OSKOMA 
SKOMLEĆ 

SKON 

skonać — KONAĆ, SKON 
skończyć —> KOŃCZYĆ 
SKOP 

skopać — KOPAĆ 
skorać — WSKÓRAĆ 
skoranie —> wSKÓRAĆ 
SKOREK 

skorłupa — SKORUPA 
skoro —> SKORY 
SKORUPA 

skorupka — SKORUPA 
SKORY 

skorzec —> SKOWRONEK 
skorzek — SKOWRONEK 
skorzystać — KORZYŚĆ 
skos —> KOSY 

skosić —> Kosić 
skostniały —> kość 
skostnieć — kość 
skoszarować — KOSZARY 
skosztować — KOSZTOWAĆ Il 
skośny — KOSY 
SKOWRONEK 
SKOWYCZEĆ 
skowyknąć —> SKOWYCZEĆ 
skowyt —> SKOWYCZEĆ 
skowytać —> SKOWYCZEĆ 
SKÓRA 

skórać — WSKÓRAĆ 
skórka — SKÓRA 
skórzany — SKÓRA 
SKRA 

SKRAJ 

skrajać —> SKRAJ 
skradać się > KRAŚĆ 
skrajność — SKRAJ 
skrajny — SKRAJ 
skraść —> KRAŚĆ 
skrawać — OKRAWAĆ 
skrawek — OKRAWAĆ 
skreślić  KREŚLIĆ 
skręcić — KRĘCIĆ 
skrępować — KRĘPOWAĆ 
skręt — KRĘCIĆ 

skrob — SKROBIA 


sk | sk 


SKROBAĆ 

SKROBIA 

skroić —> KROIĆ, SKRAJAĆ 
skromić —> POSKROMIĆ 
skromność — SKROMNY 
SKROMNY 

skronia — sKROŃ 
SKROŃ 

skropawość —> CHROPAWY 
skropić — KROPIĆ 
skroplić — KROPLA 
skrób —> SKROBIA 
SKRÓCIĆ 

skrót > SKRÓCIĆ 
SKRUCHA 

skruszeć —> KRUCHY 
skruszenie —> SKRUCHA 
skruszyć —> KRUSZYĆ, SKRUCHA 
skruszony — KRUCHY 
skryć — KRYĆ 

SKRZAT 

skrzątać (się) — SKRZĘTNY 
SKRZECZEĆ 

skrzek — SKRZECZEĆ 
skrzekać — SKRZECZEĆ 
skrzel — SKRZELE 
skrzela —> SKRZELE 
SKRZELE 

skrzep —> KRZEPIĆ 
skrzepnąć — KRZEPIĆ 
SKRZĘTNY 

SKRZYĆ 

skrzydlaty — SKRZYDŁO 
skrzydłko — SKRZYDŁO 
SKRZYDŁO 

skrzyknąć — KRZYCZEĆ 
SKRZYNIA 

skrzynka — SKRZYNIA 
SKRZYP 

skrzypać — SKRZYPIEĆ 
skrzypce — SKRZYPIEĆ 
skrzypeczki — SKRZYPIEĆ 
skrzypica — SKRZYPIEĆ 
skrzypice — SKRZYPIEĆ 
SKRZYPIEĆ 

skrzypki — SKRZYPIEĆ 
skrzytać — ZGRZYTAĆ 
skrzyżować — KRZYŻ 
skrżytać — ZGRZYTAĆ 
SKUBAĆ 

skucić —> SKUTEK 
SKUCZEĆ 

skuć — kuć 

skumać się > KUM 


Indeks wyrazów polskich 


skup —> KUPIĆ 

SKUPIĆ 

skupić —> KUPIĆ 

skurcz  KURCZYĆ 
skurczyć —> KURCZYĆ 
skurwysyn — KURWA 
skusić —> KUSIĆ 

skuść — SKUBAĆ 
skuteczny —> SKUTEK 
SKUTEK 

skutkować — SKUTEK 
skwapiać się — KWAPIĆ SIĘ 
skwapliwie —> KWAPIĆ SIĘ 
skwapliwy —> KWAPIĆ SIĘ 
skwapnie — KWAPIĆ SIĘ 
skwapny —> KWAPIĆ SIĘ 
skwar —> SKWARZYĆ 
skwara —> SKWARZYĆ 
skwarek — sKWARzZYĆ 
skwarka — SKWARZYĆ 
SKWARZYĆ 

skwasić — KWASIĆ 
SKWIERCZEĆ 

skwirczeć — SKWIERCZEĆ 
skwor —> SKOREK 

sliny —> ŚLINA 

slza > ŁZA 

słabizna —> SŁABY 
słabość — SŁABY 
słabowity — SŁABY 
SŁABY 

SŁAĆ I 

SŁAĆ II 

słaniać się > OSŁONIĆ 
SŁAWA 

SŁAWIĆ 

SŁODKI 

SŁODYCZ 

słodyczka —> SŁODYCZ 
SŁODZIĆ —> ŚLEDZIONA 
słodzona —> ŚLEDZIONA 
słoik —> sŁÓJ 

słojek — SŁÓJ 

SŁOMA 

słomiany —> SŁOMA 
słomka — SŁOMA 
słonie — SŁOŃCE 
słonko — SŁOŃCE 
SŁONY 

SŁOŃ 

SŁOŃCE 

SŁOTA 

SŁOWIK 

słownik — sŁowO 


829 


słowny — sŁowoO 
SŁOWO 

SŁÓD 

SŁÓJ 

słówko — sŁoOwO 
SŁUCH 

SŁUCHAĆ 

słuć —> SŁAWIĆ 
SŁUGA 

słunąć —> SŁYNĄĆ 
słuń —> SŁOŃ 

słuńce — SŁOŃCE 
SŁUP 

słupek — SŁUP 
słuszać — SŁUSZNY 
słuszność —> SŁUSZNY 
SŁUSZNY 

SŁUŻBA 

służbista — SŁUŻBA 
służbowy — SŁUŻBA 
służebnica — SŁUŻBA 
służebnik — SŁUŻBA 
służebny —> SŁUŻBA 
SŁUŻYĆ 

słych — SŁYCHAĆ 
SŁYCHAĆ 

SŁYNĄĆ 

słynny — SŁYNĄĆ 
SŁYSZEĆ 

słza ŁZA 

SMAGAĆ 

smagło —> SMAGŁY II 
SMAGŁY I 

SMAGŁY II 

smagnąć — SMAGAĆ 
SMAK 

smakować — SMAK 
smalc —> SMALEC 
SMALEC 

SMALIĆ 

smałżowy — MAŁŻ 
SMAR 

smark — SMARKAĆ 
smarkacz — SMARKAĆ 
SMARKAĆ 

smarować — SMAR 
smarowidło — SMAR 
SMAŻYĆ 

smącić — SMĘTEK, SMUCIĆ 
smęcić —> SMĘTEK, SMUCIĆ 
SMĘTEK 

SMĘTNY 

smierzk —> ZMIERZCHAĆ 


smierzkać Się => ZMIERZCHAĆ 


SMOCZEK 
SMOK 


smokać —> CMOKAĆ, SMOCZEK 
smoktać —> CMOKAĆ, SMOCZEK 


smolić —> SMOŁA 
smolisty — SMOŁA 
smolny — SMOŁA 
SMOŁA 

smółka —> SMOŁA 
smrek — ŚWIERK 
smrodliwy — SMRÓD 
SMRODZIĆ 

SMRÓD 

SMUCIĆ 

smug — SMUGA 
SMUGA 

SMUKAĆ (1) 


smukać (11)  CMOKAĆ, SMO- 


CZEK 
SMUKŁY 

smuknąć — SMUKŁY 
SMUTEK 

SMUTNY 

SMYCZ 

SMYCZEK 

smyk —> SMYCZEK 
SMYKAĆ — SMYCZ 
smyntarz —> CMENTA 
sna — SNADŹ 

snad — SNADŹ 
SNADNIE 

SNADŹ 

SNĄĆ 

SNOP 

SNOr — SZNUR 
snować —> SNUĆ 
SNUĆ 

SOBEK 

sobić — SOBEK 
SOBOTA 

SOBÓL 

sobótki — SOBOTA 
SOCHA 

SOCZEWICA 
soczewka —> SOCZEW 
soczyć — OSACZYĆ 
SOK 

SOKÓŁ 

solanka —> SOLIĆ 
SOLIĆ 

solnica —> SOLIĆ 
solniczka —> SOLIĆ 
sołecki — SOŁTYS 
sołectwo —> SOŁTYS 


RZ 


ICA 


Indeks wyrazów polskich 


sołtes —> SOŁTYS 
SOŁTYS 

Som —> SUM 

SOPEL 

sopl —> SOPEL 

sorbać —> SIORBAĆ 
sosenka — SOSNA 
SOSNA 

sosienka — SOSNA 
sosnka —> SOSNA 
SOSNOWY —> SOSNA 
sośnia —> SOSNA 

SOWA 

Sowi —> SOWA 

sowieć — SOWA 
SOWITY 

SÓJKA 

SÓL 

sówka —> SOWA 
spaczyć — PACZYĆ 
SPAĆ 

SPADEK 

spadek — PAŚĆ I, PRZYPADEK 
spadkobierca — SPADEK 
spadkobierczyni — SPADEK 
spadziowy — SPADŹ 
SPADŹ 

spakować —> PAKOWAĆ 
spalić —> PALIĆ 
spaniały —> WSPANIAŁY 
spaprać — PAPRAĆ 
Spar —> SZPARA 

spara —> SZPARA 
sparciały — PARCIEĆ 
sparcieć —> PARCIEĆ 
sparszywieć —> PARCH 
spartolić —> PARTOLIĆ 
sparzyć —> PARZYĆ 
spaskudzić — PASKUDA 
spaść —> PAŚĆ I, SPADEK 
Spaw — SPAWAĆ 
Spawacz — SPAW 
SPAWAĆ 

spawalnia — sPpAw 
spawalniczy — SPAw 
spawalny — SPAw 
spawarka — SPAW 
spełnić — PEŁNIĆ 
spełzać — PEŁZAĆ 
spęcznieć — PĘCZNIEĆ 
spęd — PĘDZIĆ 

spędzić — PĘDZIĆ 
spękać —> PĘKAĆ 
spętać — PĘTAĆ 


830 


spiczasty — SZPIC 

spić się — PIĆ I 

spiec — PIEC II 

spienić się > PIANA 
SPIERAĆ SIĘ 
spierzchnąć —> PIERZCHAĆ 
spieszny —> ŚPIESZYĆ 
spiętrzyć —> PIĘTRO 
spiknąć — PIKAĆ 

spis — PISAĆ 

spisać — PISAĆ 

spisek — PISAĆ 

SPIŻ 

spiża —> SPIŻARNIA 
spiżarka —> SPIŻARNIA 
SPIŻARNIA 

splamić — PLAMA 
splądrować —> PLĄDROWAĆ 
spleść —> PLEŚĆ 
splugawić — PLUGAWY 
spluwać  PLUĆ 
SPŁACHEĆ 

spłacić —> PŁACIĆ 
spłaszczony — PŁASKI 
spłaszczyć — PŁASKI 
spłata PŁACIĆ 
spłatać — PŁATAĆ 
spławiać — PŁAWIĆ 
spławić — PŁAwIĆ 
spłodzić — PŁODZIĆ 
spłonąć —> PŁONĄĆ 
spłoszyć — PŁOSZYĆ 
spłowieć — PŁOWwY 
spłukać — PŁUKAĆ 
spłynąć — PŁYNĄĆ 
spocić —> POT 
SPOCZĄĆ —> POCZĄĆ 
spoczynąć — SPOCZĄĆ 
spoczynek —> SPOCZĄĆ 
spodek — sPÓD 
spodni — sPÓD 
spodnie — sPÓD 
spodobać się — PODOBAĆ SIĘ 
SPOGLĄ DAĆ 

spoglądać — DOGLĄDAĆ 
SPOIĆ —> POIĆ 

spoina — sPOIĆ 
spoisty — SPOIĆ 
spoiwo —> SPOIĆ 
spojówka —> sPoIć 
SPOJRZEĆ 

spojrzenie — SPOJRZEĆ 
spokoić —> SPOKÓJ 
spokojny — SPOKÓJ 


so | sp 


SPOKÓJ 

spoliczkować — POLICZEK 

społeczeństwo — SPOŁECZNY 

społecznik — SPOŁECZNY 

społeczność —> SPOŁECZNY 

SPOŁECZNY 

SPOŁEM 

społu — POSPOŁU, SPÓŁDZIEL- 
NIA 

spora — SPÓR 

sporny — SPÓR 

sporość — SPORY 

SPORY 

sporządzić — RZĄDZIĆ 

sporzyć (się) —> SPORY 

sposob —> SPOSÓB 

sposoba — SPOSÓB 

SPOSOBIĆ 

sposobność —> SPOSÓB 

sposobny — SPOSÓB 

SPOSÓB 

spostrzec —> STRZEC 

spotkać — TKAĆ I 

spotykać — TYKAĆ I 

spowiadać się —> POWIEDZIEĆ 

spowić — wić Il 

spowijać — wić il 

spowodować — POWÓD I 

spowszedniały — POWSZEDNI 

spowszednieć — POWSZEDNI 

spożyć — ŻYĆ 

spożytkować — POŻYTEK 

SPÓD 

spódnica —> SPÓD 

spójnia — SPOIĆ 

spójny —> SPOIĆ 

spółdziałać — SPÓŁDZIELNIA 

spółdzielca — SPÓŁDZIELNIA 

spółdzielczy — SPÓŁDZIELNIA 

SPÓŁDZIELNIA 

spółek — SPOŁECZNY 

SPÓŁKA —> SPOŁECZNY 

spółkować —> SPÓŁKA 

SPÓR 

sprać —> PRAĆ 

spragniony — PRAGNĄĆ 

Sprawa — PRAWIĆ 

Sprawca — PRAWIĆ 

sprawić — PRAWIĆ 

sprawiedliwość —> SPRAWIEDLI- 
wY 

SPRAWIEDLIWY 

sprawny — PRAWIĆ 

sprężyć — SPRĘŻYNA 


Indeks wyrazów polskich 


sprężyć się  PRĘŻYĆ 

SPRĘŻYNA 

sprężysty — PRĘŻYĆ 

SPROŚNY 

sprowadzić — PROWADZIĆ 

spróbować —> PRÓBA 

spróchniały — PRÓCHNO 

spróchnieć —> PRÓCHNO 

spruć — PRUĆ 

spryciarz — SPRYT 

spryskać —> PRYSKAĆ 

SPRYT 

sprytny — SPRYT 

SPRZĄC 

SPRZĄCZKA 

SPRZĄTAĆ 

sprzeciw —> SPRZECIWIĆ SIĘ 

SPRZECIWIĆ SIĘ 

sprzeczać się > PRZECZYĆ 

sprzeczka —> PRZECZYĆ 

SPRZEDAĆ 

sprzedawać — DAWAĆ 

sprzedaż — SPRZEDAĆ 

sprzęgło — SPRZĄC 

sprzęgnąć — SPRZĄC 

sprzęt — SPRZĄTAĆ 

sprzężenie — SPRZĄC 

sprzężony —> SPRZĄC 

SPRZYJAĆ 

sprzykrzyć się > PRZYKRY 

sprzymierzeniec —> PRZYMIE- 
RZE 

sprzymierzony —> PRZYMIERZE 

sprzymierzyć (Się) —> PRZYMIE- 
RZE 

sprzysiąc — PRZYSIĄC 

spuchnąć — PUCHNĄĆ 

spudłować —> PUDŁO II 

spulchnić — PULCHNY 

spust — PUŚCIĆ 

spustoszenie — PUSTOSZYĆ 

spustoszyć — PUSTOSZYĆ 

spuścić — PUŚCIĆ 

SPUŚCIZNA 

spychać — PCHAĆ 

spytać —> PYTAĆ 

Sracz — SRAĆ 

sraczka — SRAĆ 

SRAĆ 

srebrny — SREBRO 

SREBRO 

srebrzyć — SREBRO 

srebrzysty — SREBRO 

SROGI 


831 


srogość —> SROGI 
SROKA 

srokaty —> SROKA, PSTROKATY 
SROM 

sromać —> SROM 
sromać Się — SROM 
sromota — SROM 
sromotny —> SROM 
srożyć się — SROGI 
SSAĆ 

ssak — SSAĆ 

staczczyć —> STARCZYĆ 
staczyć —> STARCZYĆ 
STAĆ I 

STAĆ II 

stadko — STADO 
STADŁO 

stadnina % STADO 
stadny — STADO 
STADO 

stajenka —> STAJNIA 
stajenny — STAJNIA 
stajeń —> STAJNIA 
STAJNIA 

STAN 

STANĄĆ 

stania — STAJNIA 
stanieć — TANI 

stanik — STAN 
stanowczy — STANOWIĆ 
STANOWIĆ 

stanowisko — STANOWIĆ 
STARAĆ SIĘ 

staranie — STARAĆ SIĘ 
staranność — STARAĆ SIĘ 
staranny —> STARAĆ SIĘ 
starcie  TRZEĆ 
starczeć — STERCZEĆ 
STARCZYĆ 

stargać —> TARGAĆ 
stark  STERCZEĆ 
starka — STARY 
starocie — STARY 
starodawny — STARY 
STAROSTA 

starostwo —> STAROSTA 
starościna — STAROSTA 
starość — STARY 
starowina — STARY 
starożytny — STARY 
starucha — STARY 
staruszka — STARY 
STARY 

starzec — STARY 


sp | st 


starzeć się —> STARY 
starzyzna — STARY 
statczyć — STARCZYĆ 
statecznik — STATECZNY 
stateczność — STATECZNY 
STATECZNY 

STATEK (1) 

statek (11) — STATECZNY 
STAW I 

STAW II 

STAWAĆ 

STAWIĆ 

stawka —> STAWIĆ 

stąd — TĘDY 

STĄPAĆ 

STĄPIĆ —> OSTĘP 

stbik — ŻBIK 

stchórzyć — TCHÓRZ 
steb — ŻBIK 

stedzka —> ŚCIEŻKA 
step — ŻBIK 

STERCZEĆ 

sternal — TRZNADEL 
STERTA 

steskać — UTYSKIWAĆ 
stęchlina  TĘCHNĄĆ 
stęchlizna —> TĘCHNĄĆ 
stęchły — TĘCHNĄĆ 
stęchnąć —> TĘCHNĄĆ 
STĘKAĆ 

stępać —> STĄPAĆ 
stępić — STĄPIĆ, TĘPIĆ 
stęsknić się —> TĘSKNIĆ 
stężeć — TĘGI 

stężyć — TĘGI 

stłamsić — TŁAMSIĆ 
stłoczyć — TŁOCZYĆ 
stłuczka — TŁUC 

STO 

stoczek — STOK 
STOCZNIA 

stoczyć — STOCZNIA, TOCZYĆ 
STODOŁA 

stoisko — STAĆ 11 
stojak — STAĆ 11 

STOK 

stolarz — STÓŁ 

stolec — STÓŁ 

stolica — STÓŁ 
stoliman —> OLBRZYM 
stolin — OLBRZYM 
stolnica — STÓŁ 

stołek — STÓŁ 
stołować (się) —> STÓŁ 


Indeks wyrazów polskich 


stołownik — STÓŁ 
stolym —> OLBRZYM 
stop —» TOPIĆ II 

STOPA 

stopić — TOPIĆ Il 
STOPIEŃ 

stopka —»> STOPA 
stopnieć —> TOPNIEĆ 
Storc — SZTORC 

STOS 

STOSOWAĆ 

stosunek — STOSOWAĆ 
stosunkować się — STOSOWAĆ 
stowarzyszyć się — TOWARZYSZ 
stożek — STÓG 

STÓG 

stójka — STAĆ 11 

STÓŁ 

stpica —> SZPIC 

STRACH 

Stracić — TRACIĆ 
stradać — POSTRADAĆ 
STRAGAN 

strapić — TRAPIĆ 
strapienie —> TRAPIĆ 
straszak —> STRASZYĆ 
straszny —> STRACH 
STRASZYĆ 

straszydło — STRASZYĆ 
Strata — TRACIĆ 
STRAWA 

strawić —> TRAWIĆ 
strawny — TRAWIĆ 
STRAŻ 

straża — STRAŻ 
strażak — STRAŻ 
strażnica —> STRAŻ 
strażnik — STRAŻ 
strącić — TRĄCIĆ 
strączek — STRĄK 
STRĄK 

stręczyciel — STRĘCZYĆ 
stręczycielka — STRĘCZYĆ 
STRĘCZYĆ 

strnadl —> TRZNADEL 
strndal — TRZNADEL 
STROIĆ 

stroik —> STRÓJ 

strojny —> STROIĆ 
STROMY 

STRONA 

stronica — STRONA 
stronić — STRONA 
stronnictwo — STRONA 


832 


stronnik —> STRONA 
STROP 

stropić (I)  TRAPIĆ 
stropić (11) — TROPIĆ 
STROSZYĆ 

STRÓJ 

STRÓŻ 

stróża — STRAŻ 
stróżka — STRÓŻ 
stróżować — STRÓŻ 
stróżówka — STRÓŻ 
struchleć —> TRUCHLEĆ 
struć — TRUĆ 

strug — STRUGA 
STRUGA —> OSTRÓW 
STRUGAĆ 

STRUMIEŃ 

strumyk — STRUMIEŃ 
STRUNA 

strunowy — STRUNA 
STRUP 

stróżka — STRUGA 
STRYCH 

STRYCZEK 

stryszek — STRYCH 
STRYJ 

stryjeczny — STRYJ 
stryjek — STRYJ 
stryjenka — STRYJ 
stryjostwo —> STRYJ 
stryjowski —> STRYJ 
stryk — STRYSZEK 
strykać —> STRZYKAĆ 
strzał — STRZELIĆ 
STRZAŁA 

strzałka —> STRZAŁA 
strzaskać —> TRZASKAĆ 
strząsać — TRZĄŚĆ 
strzebro — SREBRO 
STRZEC 

STRZECHA 

strzeda —> TRZODA 
strzedni — ŚREDNI 
strzekać — STRZYKAĆ 
strzelba —> STRZELIĆ 
strzelec —> STRZELIĆ 
STRZELIĆ 

strzelnica — STRZELIĆ 
strzemień —> STRZEMIĘ 
STRZEMIĘ 

strzeń — RDZEŃ 
strzepać — TRZEPAĆ 
Strzewa — TRZEWIA 


strzezknadel —> TRZNADEL 


st | su 


strzeż — STRZYŻYK 

strzeżyk — STRZYŻYK 

strzęp —> STRZĘPIĆ 

strzępa —> STRZĘPIĆ 

strzępek —> STRZĘPIĆ 

STRZĘPIĆ 

strznadl —> TRZNADEL 

STRZYC 

STRZYGA 

STRZYKAĆ 

strzykawka —> STRZYKAĆ 

strzyż —> STRZYŻYK 

STRZYŻYK 

strżeń — RDZEŃ 

STUDNIA 

STUDZIĆ 

studzienka —> STUDNIA 

Stuk — STUKAĆ 

STUKAĆ 

stukot — STUKAĆ 

stukotać —> STUKAĆ 

stulecie = LATO 

stulić —> TuLIĆ 

sturknąć —> SZTURCHAĆ 

stwardnieć —> TWARDY 

stwierdzić — TWIERDZIĆ 

stwolin — OLBRZYM 

stworzyć —> NIESFORNY, PRZE- 
STWÓR, TWORZYĆ 

stwór —> NIESFORNY, PRZE- 
STWÓR, TWORZYĆ 

stwórca — TWORZYĆ 

STYCZEŃ 

stydnąć —> STYGNĄĆ 

STYGNĄĆ 

styk —> TYKAĆ I 

stykać — TYKAĆ I 

STYPA 

styrta —> STERTA 

styskać —> UTYSKIWAĆ 

styska się > UTYSKIWAĆ 

styskować —> UTYSKIWAĆ 

suchość —> SUCHY 

suchoty — SUCHY 

SUCHY 

SUKA 

sukać — SUKNO 

sukienniczy — SUKNO 

sukiennik —> SUKNO 

sukienny — SUKNO 

SUKNIA 

SUKNO 

SUM 

SUMIENIE 


Indeks wyrazów polskich 


sumienny —> SUMIENIE 
sumnienie — SUMIENIE 
SUNĄĆ 

SUPEŁ 

surowica — SUROWY 
surowiec —> SUROWY 
SUROWY 

surówka — SUROWY 
SUSEŁ 

susołek — SUSEŁ 
SUSZA 

suszarka —> suszYĆ 
suszarnia —> SUsZzYĆ 
SUSZYĆ 

SUTEK 

sutka — SUTEK 

suto — SUTY 

SUTY 

SUWAĆ 

Sswar —> SWARY 
swarliwy —> SWARZYĆ SIĘ 
SWARY 

swarzyć —» SWARZYĆ SIĘ 
SWARZYĆ SIĘ 

SWAT 

swatać —> SWAT 

swatka —> SWAT 

swaty —> SWAT 
swawola — wOLA 
swawolić — WOLA 
swawolny —> WOLA 
SWĄD 

SWĘDZIĆ 

swędzieć —> SWĘDZIĆ 
switek — ZwITEK 
SWOBODA 

swobodny —> SWOBODA 
swoisty — swój 
swojski — swój 

SWOTAa —> SFORA 
SWOTNOŚĆ —> NIESFORNY 
Sworny —»> NIESFORNY 
SWÓJ 

SYCIĆ 

SYCZEĆ 

SYN 

synalek —> SYN 

synek — SYN 

synowa —> SYN 
synowski — SYN 
SYPAĆ 

sypki — SYPAĆ 

Syr —> SER 

syroka — SROKA 


833 


Syrowy —> SUROWY 
syrwatka —> SERWATKA 
sytość —> SYTY 

SYTY 

szabelka — SZABLA 
SZABLA 

szablista — SZABLA 
szachista > SZACHY 
szachownica —> SZACHY 
SZACHY 

SZACOWAĆ 

SZACUNEK 

szacunk —> SZACUNEK 
szady — SZADŹ 

SZADŹ 

szalbierstwo —> SZALBIERZ 
SZALBIERZ 

SZALEĆ 

szalenie —> SZALEĆ 
szaleniec —> SZALEĆ 
szaleny — SZALEĆ 
szaleństwo —> SZALEĆ 
szalony —> SZALEĆ 
SZAŁ 

SZAŁAS 

szałtys — SOŁTYS 
szamocić —> SZAMOTAĆ 
SZAMOTAĆ 

SZANOWAĆ 

szanowny —> SZANOWAĆ 
Szara —> SIARKA 

szarak — SZARY 
SZARAŃCZA 

SZARGAĆ 

szarość —> SZARY 
szarówka —> SZARY 
SZARPAĆ 

szarpanina —> SZARPAĆ 
szaruga —> SZARY 
SZARY 

szarzeć — SZARY 
SZASTAĆ 

SZATA 

SZATAN 

szatnia — SZATA 
szatniarka — SZATA 
szatniarz — SZATA 
SZCZAĆ 

SZCZAPA 

SZCZAW 

szcząd — SZCZĄTEK 
szcząt —> SZCZĄTEK 
SZCZĄTEK 

SZCZEBEL 


szczebietać —> SZCZEBIOTAĆ 

szczebiot — SZCZEBIOTAĆ 

SZCZEBIOTAĆ 

szczebl —> SZCZEBEL 

szczecina —> SZCZEĆ 

SZCZEĆ 

szczegielny — SZCZEGÓŁ 

szczególność —> SZCZEGÓŁ 

szczególny —> SZCZEGÓŁ 

SZCZEGÓŁ 

SZCZEKAĆ 

szczekot —> SZCZEKAĆ 

szczekotać —> SZCZEKAĆ 

SZCZELINA 

szczelny — SZCZELINA 

szczeniak —> SZCZENIĘ 

szczenić się —> SZCZENIĘ 

SZCZENIĘ 

szczenny —> SZCZENIĘ 

szczep —> SZCZEPIĆ 

szczepa — SZCZAPA 

SZCZEPIĆ 

szczepienie —> SZCZEPIĆ 

szczepionka —> SZCZEPIĆ 

SZCZERBA 

szczerbaty — SZCZERBA 

szczerbić — SZCZERBA 

szczerbina —> SZCZERBA 

SZCZERY 

SZCZERZYĆ 

szczeście —> SZCZĘŚCIE 

SZCZĘDZIĆ 

szczęk — SZCZĘKAĆ 

SZCZĘKA 

SZCZĘKAĆ 

Szczęsny — SZCZĘŚCIE 

szczęścić się — SZCZĘŚCIE 

SZCZĘŚCIE 

szczęśliwić —> SZCZĘŚCIE 

szczęśliwość —> SZCZĘŚCIE 

szczęśliwy —> SZCZĘŚCIE 

szczęt —> SZCZĄTEK 

szczkać — CZKAĆ 

szczkawka —> CZKAĆ 

szczmiel — TRZMIEL 

szczodroba —> SZCZODROBLIWY 

szczodrobliwie —  SZCZODRO- 
BLIWY 

SZCZODROBLIWY 

szczodrość —> SZCZODRY 

SZCZODRY 

szczodrze — SZCZODRY 

szczoki — SZCZĘKA 

SZCZOTKA 


Indeks wyrazów polskich 
SCZUĆ 
SZCZUDŁO 


Szczupać —> SZCZUPAK, SZCZU- 
PŁY 

SZCZUPAK 

szczupleć —> SZCZUPŁY 

SZCZUPŁY 

SZCZUR 

szczurek —> SZCZUR 

szczwać — SZCZUĆ 

szczwał — CWAŁ 

szczwany —> SZCZUĆ 

SZCZYCIĆ SIĘ 

SZCZYGIEŁ 

szczyglec —> SZCZYGIEŁ 

szczygłek — SZCZYGIEŁ 

szczygołek —> SZCZYGIEŁ 

szczykać — USZCZKNĄĆ 

SZCZYPAĆ 

szczypawka —> SZCZYPAĆ 

szczypce —> SZCZYPAĆ 

SZCZYPIOR 

szczypiór — SZCZYPIOR 

szczypta —> SZCZYPAĆ 

szczyptki —> SZCZYPAĆ 

szczyrbak — SZCZERBA 

szczyrbiec —> SZCZERBA 

szczyrbina —> SZCZERBA 

SZCZyTy —> SZCZERY 

szczyrzbina — SZCZERBA 

szczyry —> CZTERY 

Szczyrzy — CZTERY 

SZCZYT —> SZCZYCIĆ SIĘ 

szczytny —> SZCZYCIĆ SIĘ 

szeć —> SZEŚĆ 

szećdziesiąt —> SZEŚĆDZIESIĄT 

szećnaście — SZESNAŚCIE 

SZEDŁ 

szedziwy — SĘDZIWY 

szeleć — SZALEĆ 

szelest —> SZELEŚCIĆ 

SZELEŚCIĆ 

SZELKA 

SZELMA 

szelmowski — SZELMA 

SZEMRAĆ 

Szena —> SZYNA 

szept —> SZEPTAĆ 

SZEPTAĆ 

szeplać —> SEPLENIĆ 

szeplenić —> SEPLENIĆ 

SZEREG 

szeregować —> SZEREG 

szeregowiec — SZEREG 


834 


szeregowy —> SZEREG 

SZEROKI 

szerstki — SZORSTKI 

SZERSZEŃ 

SZERZ 

SZERZYĆ 

szesnastka —> SZESNAŚCIE 

szesnasty —> SZESNAŚCIE 

SZESNAŚCIE 

szesnaścioro —> SZESNAŚCIE 

sześcinaście —> SZESNAŚCIE 

SZEŚĆ 

SZEŚĆDZIESIĄT 

sześćdziesiąty — SZEŚĆDZIESIĄT 

sześćnaście —> SZESNAŚCIE 

SZEŚĆSET 

sześćsetny —> SZEŚĆSET 

SZEW 

SZEWC 

szewczyk > SZEwC 

SZKAPA 

SZKARADNY 

szkarady — SZKARADNY 

szkaradzić — SZKARADNY 

szkaradzieństwo — SZKARAD- 
NY 

szklanica SZKŁO 

szklanka — SZKŁO 

szklany — SZKŁO 

szklić —> SZKŁO 

SZKŁO 

SZKODA 

szkodliwy — SZKODA 

szkodnik — SZKODA 

szkodować — SZKODA 

szkodzić — SZKODA 

szkolić —> SZKOŁA 

szkolnictwo —> SZKOŁA 

szkolny — SZKOŁA 

SZKOŁA 

szla —> SZELKA 

szlachcianka — SZLACHTA 

szlachcic — SZLACHTA 

szlachecki SZLACHTA 

szlachetność —> SZLACHTA 

szlachetny — SZLACHTA 

SZLACHTA 

SZLAG 

SZLAK 

szlamazarny —> ŚLAMAZARA 

szleja —> SZELKA 

SZLOCHAĆ 

szlub — ŚLUB 

szłapać — CZŁAPAĆ 


szłapić — CZŁAPAĆ 
szmalec — SMALEC 
SZMAT 

szmata —> SZMAT 
szmatławy — SZMAT 
szmer —> SZEMRAĆ 
SZNUR 

sznura — SZNUR 
sznurek — SZNUR 
sznurować — SZNUR 
sznurowadło —> SZNUR 
sznurówka —> SZNUR 
szoczewica — SOCZEWICA 
szoczowica —> SOCZEWICA 
szołtys — SOŁTYS 
Szonować —> SZANOWAĆ 
SZOPA 

szopka —> SZOPA 
SZOROWAĆ 

SZORSTKI 

szorstkość —> SZORSTKI 
szóstka —> SZÓSTY 
SZÓSTY 

szpacić — SZPETNY 
SZPAK 

szpakowaty — SZPAK 
SZPARA 

szparka — SZPARA 
szpat —> SZPETNY 
szpata — SZPETNY 
szpatny —> SZPETNY 
szpecić —> SZPETNY 
Szperactwo — SZPERAĆ 
szperacz —> SZPERAĆ 
SZPERAĆ 

szperanina — SZPERAĆ 
SZPETNY 

szpetota —> SZPETNY 
SZPIC 

szpica — SZPIC 

szpieg — SZPIEGOWAĆ 
szpiegi —> SZPIEGOWAĆ 
szpiegierz — SZPIEGOWAĆ 
szpieglerz — SZPIEGOWAĆ 
SZPIEGOWAĆ 

SZPIK 

szpikować —> SZPIK 
SZPILA 

szpilka —> SZPILA 
SZPITAL 

szpiżarnia — SPIŻARNIA 
SZPON 

SZpona — SZPON 

szpot —> SZPETNY 


Indeks wyrazów połskich 


SZPULA 
szpulka —> SZPULA 
szterdzieści — CZTERDZIEŚCI 
szternaście —> CZTERNAŚCIE 
szterzysta —> CZTERYSTA 
SZTORC 

sztuczny —> SZTUKA 
SZTUKA 

sztukować —> SZTUKA 
szturać — SZTURCHAĆ 
SZTURCHAĆ 

szturchaniec — SZTURCHAĆ 
szturgać —> SZTURCHAĆ 
szturkać — SZTURCHAĆ 
sztyry — CZTERY 

sztyrzy —> CZTERY 
sztywnieć — SZTYWNY 
SZTYWNY 

SZUBA 

SZUBIENICA 

szubienicznik — SZUBIENICA 
szubieniczny —> SZUBIENICA 
szudzić — SZYDZIĆ 

szufel — SZUFLA 

szufelka —> SZUFLA 

SZUFLA 

SZUFLADA 

szufladka —> SZUFLADA 

szuj —> SZUJA 

SZUJA 

SZUKAĆ 

Szum —> SZUMIEĆ 

SZUMIEĆ 

szumny —> SZUMIEĆ 
SZURAĆ 

SZURGAĆ 

szust — OSZUST 

szustać —> OSZUST 
SZWACZKA 

szwager —> SZWAGIER 
SZWAGIER 

szwelki — WSZELKI 
SZWENDAĆ SIĘ 

szwyciek —> WSZYSTEK 
szwylki — wSZELKI 
szwystek —> WSZYSTEK 
szwytek — WSZYSTEK 
szwiec — SZEWC 

szyb —> SZYBA 

SZYBA 

szybienica —> SZUBIENICA 
SZYBKI 

SZYBOWAĆ 

szybowiec —> SZYBOWAĆ 


835 


szyć 

szyderca — SZYDZIĆ 
szyderczy — SZYDZIĆ 
szyderstwo —> sZYDZIĆ 
szyderz —> SZYDZIĆ 
SZYDŁO 

SZYDZIĆ 

SZYJA 

SZYK I 

SZYK II 

SZYKOWAĆ 
szykowanie — SZYKOWAĆ 
SZYNA 

szynek — SZYNK 
SZYNK 

SZYNKA 

szynkarka —> SZYNK 
szynkarz —> SZYNK 
szynkować —> SZYNK 
szyroki —> SZEROKI 
Szyrz — SZERZ 
szyrzyć —> SZERZYĆ 
szystek —> WSZYSTEK 
SZYSZKA 

szytek —> WSZYSTEK 


ŚCIANA 

Ścianka —» ŚCIANA 
ściąć — CIĄĆ 
ściągać — CIĄGAĆ, ŚCIĘGNO 
ściągnąć —> CIĄGAĆ 
ściebłko — ŹDŹBŁO 
ściebło — ŹDŹBŁO 
Ścieć — CHCIEĆ 
ŚCIEG 

ściegać —> ŚCIĘGNO 
ściegna —> ŚCIEŻKA 
ściegno — ŚCIĘGNO 
ŚCIEK 

Ściekać — CIEC 
Ścielić —> SŁAĆ II 
ściemnieć —> CIEMNY 
ścienny —> ŚCIANA 
ścierać — ŚCIERKA 
ŚCIERKA 

ściernie — ŚCIERŃ 
Ściernisko —> ŚCIERŃ 
ŚCIERŃ 

ŚCIERWO 

ŚCIEŚNIĆ 

ścieżaja —> OŚCIEŻ 
Ścieżeja —> OŚCIEŻ 
ŚCIEŻKA 

ścieżyna — ŚCIEŻKA 


sz | śl 


ścieżynka —> ŚCIEŻKA 
ŚCIĘGNO 

ścig — ŚCIEG 

ŚCIGAĆ 

ŚCIÓŁKA 

Ścirka — ŚCIERKA 
Ścierw — ŚCIERWO 
Ścirw — ŚCIERWO 
Ścirzw —»> ŚCIERWO 
Ścirwo — ŚCIERWO 
ściskać — CISKAĆ 
ŚCISŁY 

ścisnąć —> CISKAĆ, ŚCISŁY 
Ścisłość — ŚCISŁY 
Ściszać —> CIsZYĆ 
ściszyć —> CISZYĆ 
ściśle —> ŚCISŁY 

śćbło —> ŹDŹBŁO 
śćkło — szkŁO 

śkło SZKŁO 
ślachcic > SZLACHTA 
ślachta — SZLACHTA 
ŚLAD 

ślak — SZLAK 

ślam — ŚLAMAZARA 
ŚLAMAZARA 
ślamazarny — ŚLAMAZARA 
ŚLAZ 

ślechcic > SZLACHTA 
ślechta — SZLACHTA 
ŚLEDZIĆ 

śledzik —> ŚLEDŹ 
ŚLEDZIONA 

ŚLEDŹ 

ślepie — ŚLEPY 
ślepiec —> ŚLEPY 
ślepnąć —> ŚLEPY 
ślepota — ŚLEPY 
śleziony —> ŚLEDZIONA 
ŚLEPY 

ŚLĘCZEĆ 

ŚLICZNY 

ślimaczy —> ŚLIMAK 
ślimaczyć się —> ŚLIMAK 
ŚLIMAK 

ŚLINA 

śliniak — ŚLINA 
ślinić (się) — ŚLINA 
ŚLISKI 

ŚLIWA 

śliwka — ŚLIWA 

ŚLIZ 

slizać się > ŚLIZGAĆ SIĘ 
ślizg — ŚLIZGAĆ SIĘ 


Indeks wyrazów polskich 


ŚLIZGAĆ SIĘ 

ślizgawica —> ŚLIZG 
ślizgawka — ŚLIZGAĆ SIĘ 
śliznąć + ŁZA, ŚLAZ 
śliżeć — ŁZA, ŚLAZ 
ślnący się > LŚNIĆ 
ślosar — ŚLUSARZ 
ślosarz — ŚLUSARZ 

śloz — ŚLUZ 

ŚLUB 

ślubić — POŚLUBIĆ 
ślubny —> ŚLUB 
ślubować —> ŚLUB 
ślubowanie —> ŚLUB 
ŚLUSARZ 

ŚLUZ 

ŚMIAĆ SIĘ 

śmiady —> ŚNIADY 
śmiałek —> ŚMIAŁY 
śmiałość — ŚMIAŁY 
ŚMIAŁY 

śmiara —> UŚMIERZYĆ 
Śmiatana —> ŚMIETANA 
ŚMIECH 

śmieci — ŚMIEĆ I 
śmiecić — ŚMIEĆ I 
śmiecie — ŚMIEĆ I 
ŚMIEĆ I 

ŚMIEĆ II 

ŚMIERĆ 

ŚMIERDZIEĆ 

śmierdziel — ŚMIERDZIEĆ 
śmierny —> UŚMIERZYĆ 
śmiertelnik —> ŚMIERĆ 
śmiertelność —> ŚMIERĆ 
śmiertelny — ŚMIERĆ 
śmierzć —> ŚMIERĆ 
śmierzyć —> UŚMIERZYĆ 
śmieszny — ŚMIECH 
śmieszyć —> ŚMIECH 
ŚMIETANA 

śmietanka — ŚMIETANA 
śmietnik — ŚMIEĆ I 
śmietnisko — ŚMIEĆ I 
ŚMIGAĆ 

śmigło — ŚMIGAĆ 
śmigły — ŚMIGAĆ 
śmignąć —> ŚMIGAĆ 
śmiotana —> ŚMIETANA 
śmirć — ŚMIERĆ 
śmirdzieć — ŚMIERDZIEĆ 
śmirzć — ŚMIERĆ 
śniadać —> ŚNIADANIE 
ŚNIADANIE 


836 
ŚNIADY 
ŚNIĆ 
śniedź — ŚNIADY 
ŚNIEG 


śniegowy —> ŚNIEG 
śnieść —> ŚNIADANIE 
śnieżny — ŚNIEG 
śnieżyca — ŚNIEG 
śnieżyć — ŚNIEG 
śnięty — SNĄĆ 

śpiać — ŚPIEWAĆ 
śpiący + SPAĆ 
śpiączka — SPAĆ 

śpieg — SZPIEGOWAĆ 
śpica — SZPIC 
śpieszny —> ŚPIESZYĆ 
ŚPIESZYĆ 

śpiew — ŚPIEWAĆ 
śpiewaczka —> ŚPIEW 
ŚPIEWAĆ 

śpiewak — ŚPIEW 
śpiewka — ŚPIEW 
śpiewnik — ŚPIEw 
śpiewny — ŚPIEW 

śpik — SZPIK 

śpioch —> SPAĆ 
śpioszek — SPAĆ 
śpioszki — SPAĆ 

śpital —> SZPITAL 
śpiwać —> ŚPIEWAĆ 
śpiża — SPIŻARNIA 
śpiżarnia — SPIŻARNIA 
śrebro — SREBRO 
ŚREDNI 

średnica — ŚREDNI 
średnik —> ŚREDNI 
ŚRODA 

ŚRODEK 

śron —> SZRON 

śrzebro — SREBRO 
śrzedni —> ŚREDNI 
śrzoda — ŚRODA 
śrzodek —> ŚRODEK 
śrzon —» SZRON 

śtuka — SZTUKA 
świaczczyć — ŚWIADEK 
świadczyć — ŚWIADEK 
świadectwo —> ŚWIADEK 
ŚWIADEK 

świadom —> ŚWIADOMY 
ŚWIADOMY 

ŚWIAT 

światłość —> ŚWIATŁY 
światny —> ŚWIECIĆ 


śl | św 


Światowiec — ŚWIAT 
światowy — ŚWIAT 
ŚWIĄD 

świątek — ŚWIĘTY 
ŚWIĄTYNIA 

świątynny —> ŚWIĄTYNIA 
Świca — ŚWIECA 

ŚWIDER 

świderek — ŚWIDER 
świdrować — ŚWIDER 
świdrowaty — ŚWIDER 
Świeboda — SWOBODA 
świebodny 

ŚWIECA 

ŚWIECIĆ 

świecidełko — ŚWIECIĆ 
świecidło — ŚWIECIĆ 
świecki — ŚWIAT 
świecski — ŚWIAT 
świecznik — ŚWIECA 
świedczyć —> ŚWIADEK 
świedek —> ŚWIADEK 
Świercz —> ŚWIERSZCZ 
świerczeć — ŚWIERGOTAĆ 
ŚWIERGOTAĆ 

ŚWIERK 

świerkać — ŚWIERGOTAĆ 
ŚWIERSZCZ 

świerzb —> ŚWIERZBIEĆ 
świerzbić — ŚWIERZBIEĆ 
ŚWIERZBIEĆ 

świerzgotać —> ŚWIERGOTAĆ 
świetlica — ŚWIATŁY 
świetny —> ŚWIECIĆ 
świetski — ŚWIAT 
świeżość —> ŚWIEŻY 
ŚWIEŻY 

święcić — ŚWIĘTY 
święto — ŚWIĘTY 
świętość — ŚWIĘTY 
świętować —> ŚWIĘTY 
ŚWIĘTY 

świni — ŚWINIA 

ŚWINIA 

świrb — ŚWIERZBIEĆ 
świrbieć —> ŚWIERZBIEĆ 
śwircz — ŚWIERSZCZ 
świrk — ŚWIERK 
świrkanie —> ŚWIERGOTAĆ 
świrszczek — ŚWIERSZCZ 
świrzb — ŚWIERZBIEĆ 
świrzk — ŚWIERK 

świst — ŚWISTAĆ 
ŚWISTAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


świstak — ŚWISTAĆ 
świstawka — ŚWISTAĆ 
świszczeć — ŚWISTAĆ 
ŚWIT 

ŚWITA 

ŚWITAĆ 


TABLICA 
TABOR 

tabór —> TABOR 
TABUN 

TACA 

tachnąć — Taszczyć 
taczać — TACZKA 
TACZKA 

taczki — TACZKA 
TAIĆ 

TAJAĆ 

tajeć —> TAIĆ 
tajemnica — TAJEMNY 
TAJEMNY 

tajemniczy —> TAJEMNY 
tajny — TAIĆ 

TAK 

TAKI —> TAK 

tako —> TAK 

takowy — TAKI 
także — TAK 

TALERZ 

talerzyk — TALERZ 
TAM 

TAMA 

tamować — TAMA 
tamtejszy —> TAMTEN 
TAMTEN 

TAMTĘDY 

tamto —> TAM 
tancerz —> TANIEC 
taneczny — TANIEC 
TANI 

tanie — TANI 
TANIEC 

tanieć —> TANI 
tańcować — TANIEC 
tańczyć — TANIEC 
tarać — TARZAĆ 
TARCICA 

tarcz — TARCZA 
TARCZA 

tarczyca — TARCZA 
tarczyczka — TARCZA 
TARG 

TARGAĆ 

TARGOWAĆ 


837 


targowica — TARGOWAĆ 
targowisko — TARGOWAĆ 
TARKA 

tarkać — TURKOTAĆ 
tarki — TARNINA 
tarkotać —> TURKOTAĆ 
TARŁO 

tarłka TARKA 
tarmosać — TARMOSIĆ 
TARMOSIĆ 

TARNINA 

tarnie —> TARNINA 
tarnka — TARNINA 
tarnki — TARNINA 
tarń — TARNINA 
TARTAK 

tarty —> TARTAK 
TARZAĆ 

TASAK 

tasiemiec — TAŚMA 
tasiemka — TAŚMA 
taskać — TASZCZYĆ 
TASZCZYĆ 

TAŚMA 

TATA 

tato —> TATA 

TATARAK 

tatusiek — TATA 

tatuś —> TATA 

tąpać —> TUPAĆ 

tąpnąć —> TUPAĆ 
tąpnięcie — TUPAĆ 
tbać — DBAĆ 

tchawica — TCHNĄĆ 
TCHNĄĆ 

tchnienie — TCHNĄĆ 
TCHÓRZ 

tchórzliwy — TCHÓRZ 
tchórzostwo — TCHÓRZ 
tchórzyć — TCHÓRZ 
tczeć — TKWIĆ 

teczka — TEKA 

teda — TEDY 

TEDY 

tegda — TEDY 

tegdy — TEDY 

tegodla —> DLA 

TEKA 

telki > TyLkO 
temczasem —> TYMCZASEM 
TEN 

TERAZ 

teraźniejszość — TERAZ 
teraźniejszy —> TERAZ 


tercica — TARCICA 
tergać — TARGAĆ 
terka — TARKA 
tesak — TASAK 
teskliwy —> CKLIWY 
tesknąć —> CKLIWY 
teskno — TĘSKNY 
teskny —> TĘSKNY 
tesno —> TĘSKNY 
tesny — TĘSKNY 
teściowa —> TEŚĆ 
TEŚĆ 

TEŻ 

teże — TEŻ 
tęchlina + TĘCHNĄĆ 
TĘCHNĄĆ 

tęcz — TĘCZA 
TĘCZA 

tęczowy — TĘCZA 
tęczówka — TĘCZA 
TĘDY 

TĘGI 

tęgość — TĘGI 
tępać — TUPAĆ 
TĘPIĆ 

TĘPY 

tęsknąć —> TĘSKNIĆ 
TĘSKNIĆ 

tęsknota — TĘSKNY 
TĘSKNY 

TĘTENT 

tętnąć —> TĘTNIĆ 
tętnica — TĘTNIĆ 
TĘTNIĆ 

tętnieć — TĘTNIĆ 
tętno — TĘTNIĆ 
tężec — TĘGI 

tężeć — TĘGI 
tężnia — TĘGI 
tężyzna — TĘGI 
tiutiun — TYTOŃ 
tiutuń — TYTOŃ 
tkactwo — TKAĆ II 
tkacz + TKAĆ 1l 
tkaczka + TKAĆ II 
TKAĆ I 

TKAĆ II 

tkanina — TKAĆ 11 
tkanka — TKAĆ 11 
tkliwość — TKLIWY 
TKLIWY 

TKNĄĆ 

tkóry — KTÓRY 
TKWIĆ 


| tk 


Indeks wyrazów polskich 


tkwieć — TKwić 
TLEĆ 

TLEN 

TŁAMSIĆ 

TŁO 

tłoczny + TŁOCZYĆ 
TŁOCZYĆ —> TŁOK 
TŁOK 

tłomacz — TŁUMACZ 
tłomaczyć —> TŁUMACZYĆ 
tłomok — TŁUMOK 
TŁUC 

tłuczek  TŁUC 
TŁUM 

TŁUMACZ 
TŁUMACZYĆ 
TŁUMIĆ —> TŁOMOK 
tłumik —> TŁUMIĆ 
tłumny — TŁUM 
TŁUMOK 

TŁUSTY 

tłuszcz — TŁUSTY 
TŁUSZCZA 

tłuścić — TŁUSTY 
tłuścioch — TŁUSTY 
toboła — TOBÓŁ 
tobołek — TOBÓŁ 
tobołka — TOBÓŁ 
TOBÓŁ 

TOCZYĆ 

TOK 

tokarnia — Toczyć 
tokarz — Toczyć 
TOKOWAĆ 
tokowisko —> TOKOWAĆ 
tolić  TULIĆ 
TONĄĆ 

tonia — TOŃ 

TOŃ 

TOPIĆ I 

TOPIĆ II 

TOPIEL 

topielec — TOPIEL 
TOPNIEĆ 

topny — TOPNIEĆ 
TOPOLA 

toporek —> TOPÓR 
toporny — TOPÓR 
toporzysko —> TOPÓR 
TOPÓR 

TOR 

TORBA 

torować — TOR 
torowisko — TOR 


838 


tosamość —> TOŻSAMY 
tosamy —> TOŻSAMY 
TOWAR 

towarzyski — TOWARZYSZ 
towarzystwo —> TOWARZYSZ 
TOWARZYSZ 
towarzyszyć —> TOWARZYSZ 
TOŻ 

tożsamość — TOŻSAMY 
TOŻSAMY 

tórz —> TCHÓRZ 
TRACIĆ 

traf — TRAFIĆ 

TRAFIĆ 

trafny — TRAFIĆ 

trafta > TRATWA 
TRAGARZ 

trank —> TRUNEK 
TRAPIĆ 

tratew — TRATWA 
TRATOWAĆ 

tratować się — TRATOWAĆ 
TRATWA 

TRAWA 

trawiasty — TRAWA 
TRAWIĆ (1) 

trawić (11) —> TRWONIĆ 
trawka — TRAWA 
trawnik —> TRAWA 
trawta — TRATWA 
TRĄBA 

trąbić — TRĄBA 

trąbka — TRĄBA 
TRĄCIĆ 

TRĄD 

trefić —> TRAFIĆ 

TREŚĆ 

tretować —> TRATOWAĆ 
trębacz — TRĄBA 
trędowacina — TRĄD 
trędowaty — TRĄD 
treściwy — TREŚĆ 


trętwić — DRĘTWIEĆ, DRĘTWY 
trętwieć — DRĘTWIEĆ, DRĘTWY 


trocha — TROCHĘ 
TROCHĘ 

TROCINY 

troczyć —> TROK 
trojaki —> TROJE 
trojako — TROJE 
TROJE 

TROK 

troki — TROK 
TRON 


tk | tr 


trona — TRUMNA 
tronna —> TRUMNA 
TROP 

TROPIĆ (1) 

tropić (11) — TRAPIĆ 
TROSKA 

troskać — TROSKA 
troskać się > TROSKA 
troskliwość — TROSKA 
troskliwy — TROSKA 
troszczyć się —> TROSKA 
troszka — TROCHĘ 
troszkę — TROCHĘ 
trójca —> TROJE 

trójka — TROJE 
TRUCHLEĆ 

truchło — TRUCHLEĆ 
truchły — TRUCHLEĆ 
trucień — TRUTEŃ 
trucina —> TRUCIZNA 
TRUCIZNA 

TRUĆ 

TRUD 

trudnić (się) TRUDNY 
trudność — TRUDNY 
TRUDNY 

TRUDZIĆ 

trukać — TURKAWKA 
trukawka — TURKAWKA 
TRUMNA 

truna —> TRUMNA 
TRUNEK 

trunk — TRUNEK 
trunna —> TRUMNA 
TRUP 

TRUSIA 

truskawiec — TRUSKAWKA 
TRUSKAWKA 

truś — TRUSIA 
TRUTEŃ 

trutka — TRUCIZNA 
TRWAĆ 

TRWAŁY 

TRWOGA 

TRWONIĆ 

trwożny —> TRWOGA 
trwożyć —> TRWOGA 
tryfta —> TRATWA 
trynald — TRZNADEL 
trynk — TYNK 
trynkować — TYNK 
trysk — TRYSKAĆ 
TRYSKAĆ 

trzask — TRZASKAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


TRZASKA 
TRZASKAĆ 

trząsać — TRZĄŚĆ 
TRZĄŚĆ 

TRZCINA 

trze —> TRZY 

TRZEBA 

TRZEBIĆ 

trzebież —> TRZEBIĆ 
trzechsetny — TRZYSTA 
TRZECI 

TRZEĆ 

trzemcha — CZEREMCHA 
trzemucha — CZEREMCHA 
trzepaczka — TRZEPAĆ 
TRZEPAĆ 

trzepak — TRZEPAĆ 
trzepiotać (się)  TRZEPOTAĆ 
TRZEPOTAĆ 

TRZESZCZEĆ 

trześć — TREŚĆ 

trzewa — TRZEWIA 
TRZEWIA 

trzewic — TRZEWIK 
TRZEWIK 

trzewo — TRZEWIA 
trzeźświ —> TRZEŹWY 
trzeźwić —> TRZEŹWY 
trzeźwieć —> TRZEŹWY 
trzeźwość —> TRZEŹWY 
TRZEŹWY 

trzęsać —> TRZĄŚĆ 
trzęsawica — TRZĘSAWISKO 
TRZĘSAWISKO 

trzmią —> TRZYMAĆ 
TRZMIEL 

TRZNADEL 

trznadl —> TRZNADEL 
TRZODA 

TRZON 

trzonek — TRZON 
TRZONOWY 

trzop — CZEREP 

TRZOS 

trzosła —> TRZUSTKA 
trzpiatać — TRZPIOT 
TRZPIOT 

trzpiotać (się) — TRZPIOT 
trzpiotka — TRZPIOT 
TRZUSTKA 

TRZY 

TRZYDZIEŚCI 

TRZYMAĆ 

trzynastka —> TRZYNAŚCIE 


839 


trzynasty — TRZYNAŚCIE 
TRZYNAŚCIE 
trzynaścioro —> TRZYNAŚCIE 
trzynodl — TRZNADEL 
TRZYSTA 

tszczy — CZCZY 

TU 

tucznik — Tuczyć 
tuczny — TUczYć 
TUCZYĆ 

TUDZIEŻ 

TUK 

TULEJA 

tulejka — TULEJA 
TULIĆ 

TULIPAN 

tulipant — TULIPAN 
tuł — TULEJA 

tułacz — TUŁAĆ SIĘ 
tułaczka — TUŁAĆ SIĘ 
TUŁAĆ SIĘ 

tułmacz — TŁUMACZ 
TUŁÓW 

TUMAN 

tumanić —> TUMAN 
tunchować — TYNK 
TUPAĆ 

tupot —> TUPAĆ 
tupotać —> TUPAĆ 
TUR 

turkać — TURKAWKA 
TURKAWKA 

turkot — TURKOTAĆ 
TURKOTAĆ 

turoń — TUR 

turzy —> TUR 

turzyca —> TUR 
TUSZA 

TUSZYĆ 

tuta —> TUTAJ 

TUTAJ 

tuteczny —> TUTAJ 
tutejszy — TUTAJ 
TUTKA 

TUZIN 

tuzinkowy —> TUZIN 
TUŻ 

twardnąć —> TWARDY 
twardnieć —> TWARDY 
TWARDY 

twardy — TWIERDZIĆ 
twardzić — TWARDY 
twardziel —> TWARDY 
twarożek — TWARÓG 


tr | u- 


TWARÓG 

TWARZ 

twierdz — TWIERDZA 
TWIERDZA 

TWIERDZIĆ 

twirdza —> TWIERDZA 
twirdzić — TWIERDZIĆ 
TWORZYĆ 

TWÓJ 

TWÓR 

twórca —> TWORZYĆ 
twórczy — TWORZYĆ 
twórczyni —> TWORZYĆ 
TY 

tycz —> TYCZKA 

tycza — TYCZKA 
tyczeń — STYCZEŃ 
TYCZKA 

tyczkarz — TYCZKA 
Tyczyć 

TyĆ 

tydniewy — TYDZIEŃ 
tydniowy —> TYDZIEŃ 
TYDZIEŃ 

tygodniowy — TYDZIEŃ 
tyka —> STYCZEŃ, TYKA 
TYKAĆ I 

TYKAĆ II 

TYKAĆ III 

TYLE 

tylec — TYŁ 

tyłki TYLKO 

TYLKO 

tylny TYŁ 

TYŁ 

tyłek — TYŁ 
TYMCZASEM 
tymczasowo —> TYMCZASEM 
tymczasowy —> TYMCZASEM 
tuncharz — TYNK 
tuncherz — TYNK 
tutuń — TYTOŃ 

TYNK 

tynkarz — TYNK 
tynkować —» TYNK 
TYSIĄC 

tysiącny —> TYSIĄC 
tysięcny —> TYSIĄC 
tysięczny — TYSIĄC 
TYTOŃ 

tytuń — TYTOŃ 


U 
UuU-->U 


Indeks wyrazów polskich 


ubabrać — BABRAĆ 
ubezwłasnowolnić —> WŁASNY 
ubier — UBRAĆ 
ubierać —> BRAĆ II 
ubiór — UBRAĆ 
ubirać się > UBRAĆ 
ubliżenie  UBLIŻYĆ 
UBLIŻYĆ 
UBOGI 
UBÓJ 
ubożstwo — UBOGI 
ubożeć — UBOGI 
ubożeć się — UBOGI 
ubóstwo —> UBOGI 
ubóść — BÓŚĆ 
UBRAĆ — BRAĆ II 
ubranie —> UBRAĆ 
ubrany — UBRAĆ 
uburdać —> BREDZIĆ 
UBYĆ 
UBYTEK 
ucałować — CAŁOWAĆ 
uchlać się — CHLAĆ 
uchłościć — CHŁOSTAĆ 
UCHO 
uchodzić — CHODZIĆ 
uchopić — CHAPAĆ 
uchować się — CHOWAĆ 
uchronić —> CHRONIĆ 
uchwalać —> CHWALIĆ 
uchwalić — CHWALIĆ, UCHWA- 
ŁA 
UCHWAŁA 
uchwycić —> CHWYTAĆ 
uchybiać —> CHYBiIĆ 
uchybić — CHYBIĆ 
uchybienie — CHYBIĆ 
uchylać —> CHYLIĆ 
uchylić — CHYLIĆ 
uciąć — CIĄĆ 
UCIĄŻLIWY 
uciążyć —> UCIĄŻLIWY 
UCIEC 
UCIECHA 
UCIECZKA 
uciekać — CIEC 
uciekinier —> UCIECZKA 
ucieleśnić —> CIELESNY 
uciemiężyć — CIEMIĘŻYĆ 
ucieszny — UCIECHA 
ucieszyć —> UCIECHA 
uciężyć — UCIĄŻLIWY 
UCISK 
uciskać —> UCISK 


840 


uciszać — CIszYć 
uciszyć — CISZYĆ 
uciułać —> CIUŁAĆ 
uczcić UCZCIWY 
UCZCIWY 

uczelnia — UCZYĆ 
uczenik — uczyć 
uczennica — uczyć 
uczennik — uczyć 
uczeń —> UCZYĆ 
uczepić się — CZEPIĆ 
uczesać — CZESAĆ 
uczesny — UCZESTNIK 
uczestniczyć —> UCZESTNIK 
UCZESTNIK 

ucześnik — UCZESTNIK 
uczęsnik —> UCZESTNIK 
uczęstnik — UCZESTNIK 
uczęstny —> UCZESTNIK 
UCZĘSZCZAĆ 

uczęśnik — UCZESTNIK 
uczony — UCZYĆ 
UCZTA 

ucztować — UCZTA 
uczyć 

UCZYNEK — CZYNIĆ 
uczynić — CZYNIĆ, UCZYNEK 
ućcić — UCZCIWY 
ućciwy — UCZCIWY 

ud — upo 

UDAR 

udawać — DAWAĆ 
UDERZYĆ 

udko  uDbo 

udławić — DŁAWIĆ 
UDO 

udobruchać —> DOBRY 
udogodnić — DOGODNY 
udoić — DOIĆ 
udomowić — DOM 
udręczać — DRĘCZYĆ 
udręczyć —> DRĘCZYĆ, UDRĘKA 
UDRĘKA 

UDRY 

udrzeć — DRZEĆ 
udział — DZIELIĆ 
udziałowiec — DZIELIĆ 
udziałowy —» DZIELIĆ 
udziec —> UDO 

udzielać — DZIELIĆ 
udzielić DZIELIĆ 
udzielny — DZIELIĆ 
udzierać — DRZEĆ 
udźwignąć —> DŹWIGAĆ 


uf — HUFIEC 

UFAĆ 

ufiec — HUFIEC 
ufność —> UFAĆ 

ufny —> UFAĆ 

ugasić —> GASIĆ 
uglnąć —> LGNĄĆ 
ugłaskać — GŁASKAĆ 
ugnieść —> GNIEŚĆ 
ugoda — GODZIĆ 
ugodowy —> GODZIĆ 
ugodzić — GODZIĆ 
ugorzeć —> UGÓR 
ugościć —> GOŚCIĆ 
ugotować —> GOTOWAĆ 
UGÓR 

ugruntować —> GRUNT 
ugryźć — GRYŹĆ 
ugrzeczniony —> GRZECZNY 
ugrzęznąć —> GRZĘZNĄĆ 
UIŚCIĆ 

uj wuj 

ujadać —> JADAĆ 

ujec — wuj 

ująć —> JĄĆ, UJMA 
ujemny —> UJMA 

ujeść — JEŚĆ 

ujeździć —> JEŹDZIĆ 
UJMA 

UJŚCIE 

ujść —> IŚĆ, UJŚCIE 
UJRZEĆ 

ukazać — KAZAĆ 
ukarać — KARAĆ 
ukąsić — KĄSAĆ 
ukąszenie — KĄSAĆ 
ukisić —> Kisić 

uklej > UKLEJA 

układ — KŁAŚĆ 
układać —> KŁAŚĆ 
układny — KŁAŚĆ 
ukłon — KŁONIĆ 
ukłonić się —> KŁONIĆ 
UKLEJA 

uklepać — KLEPAĆ 
uklęknąć —> KLĘCZEĆ 
ukochać —> KOCHAĆ 
ukochany — KOCHAĆ 
ukocić się —> KOCIĆ SIĘ 
ukoić —> KoIĆ 
ukołysać — KOŁYSAĆ 
ukojenie —> Koić 
ukończyć — KOŃCZYĆ 
ukoronować — KORONA 


Indeks wyrazów polskich 


ukorzenić — KORZEŃ 
ukorzyć się —> KORZYĆ SIĘ 
ukos — KOSY 

ukośny — KOSY 

ukraść — KRAŚĆ 

ukręcić — KRĘCIĆ 
ukrochmalić — KROCHMAL 
UKROP 

UKRÓCIĆ 

ukrzyżować —> KRZYŻ 
ukształtować —> KSZTAŁT 
ukuć — Kuć 

ukwiecić — KWIAT 

UL 

ulać — LAĆ 

ulec — LEC 

ulecieć — LECIEĆ 
uleczalny —> LEczyć 
uleczyć —> LECZYĆ 

ulepić — LEPIĆ 

ulepszyć — LEPSZY 

ulew  ULEWA 

ULEWA 

ulewać —> ULEWA 

ulewny — ULEwA 

uleżeć się —> LEŻEĆ 
ulęknąć się —> LĘKAĆ 
ULGA 

ULICA 

uliczka —> ULICA 
ulitować się —> LITOWAĆ SIĘ 
ulizać się LIZAĆ 
ulotka —> LECIEĆ 
ULOTNIĆ SIĘ 

ulotny — LECIEĆ, ULOTNIĆ SIĘ 
ultaj — HULTAJ 

ulubiony —> LUBIĆ 

ulżyć — LżYć 

uładzić — ŁAD 

ułagodzić —> ŁAGODZIĆ 
UŁAMEK 

UŁAN 

ułapić — ŁAPAĆ, OBŁAPIĆ 
ułatwić — ŁATWY 
ułemny — UŁOMNY 
ułojony — ŁoIć 

UŁOMEK 

ułomić —> UŁOMEK, UŁOMNY 
UŁOMNY 

ułożyć — ŁOŻYĆ 

ułuda — ŁUDZIĆ 

ułudzić — ŁUDZIĆ 

um — UMIEĆ 

umaić —> MAIĆ 


841 


umarły — MRZEĆ 
umartwić — MARTWIĆ 
umartwienie — MARTWIĆ 
umarznąć — MARZNĄĆ 
umaszczenie —> MAŚĆ II 
umerły — MRZEĆ 
umęczyć —> MĘCZYĆ 
umiar —> MIERZYĆ 
umiarkować — MIARKOWAĆ 
umiarkowany — MIARKOWAĆ 
UMIEĆ 

umiejętny — UMIEĆ 
umiejscowić —> MIEJSCE 
umiertwiać — MARTWIĆ 
umierzenie —> MIERZYĆ 
umierzyć —> MIERZYĆ 
umieścić — MIEŚCIĆ 
umiezgać się — UMIZGAĆ SIĘ 
umięśniony —> MIĘSO 
umiętny —> UMIEĆ 

umilić —> MIŁY 

umilknąć —> MILCZEĆ 
umiłować —> MIŁY 
umirtwić — MARTWIĆ 
UMIZGAĆ SIĘ 

umknąć —> MKNĄĆ 
umocnić —> MOCNY 
umocować —> MOC 
umowa — MÓWIĆ 

umor —> UMÓR 

umorzyć —> UMÓR, MORZYĆ 
UMÓR 

umówić — Mówić 
umrzeć —> MRZEĆ 

umyć — MYĆ 

UMYSŁ — MYŚLEĆ 
umysłowość —> UMYSŁ 
umysłowy — UMYSŁ 
umyślić — UMYŚLNY, MYŚLEĆ 
umyślnie —> UMYŚLNY 
UMYŚLNY —> MYŚLEĆ 
umywać się — MYĆ 
umywalka — Myć 
unaoczniać — OKO 
UNICESTWIĆ 

uniesienie — NIEŚĆ 
unieść —> NIEŚĆ 

UNIKNĄĆ —> NIKNĄĆ 
uniżony —> PONIŻYĆ 
uniżyć —> PONIŻYĆ 
unosić — NOSIĆ 

unurzyć —> NURZAĆ 
uogólnić — OGÓŁ 
UOSOBIĆ —> OSOBA 


uk | up 


uosobienie — OSOBA 

upadek + PAŚĆ I 

upalenie — UPAŁ 

upalić UPAŁ 

upalny — UPAŁ 

UPAŁ 

upaprać — PAPRAĆ 

upaść —> PAŚĆ I 

upatrzeć — PATRZEĆ 

upewnić — PEWNY 

upiec — PIEC II 

upiękrać UPIĘKSZYĆ 

upiękrzyć — UPIĘKSZYĆ 

UPIĘKSZYĆ 

upilnować — PILNY 

upiorny —> UPIÓR 

UPIÓR 

upleść —> PLEŚĆ 

upodlenie —> PODŁY 

upodlić — PODŁY 

upodobać — PODOBAĆ SIĘ 

upodobnić — PODOBNY 

upoić —> POIĆ 

upojenie — PoIć 

upojny — Porć 

UPOKORZYĆ —» KORZYĆ SIĘ 

upolować — POLOWAĆ 

upominać —> UPOMINEK 

UPOMINEK 

upomionek — UPOMINEK 

upomnieć — UPOMINEK, PO- 
MNIEĆ 

upora — UPÓR 

uporać Się — PORAĆ SIĘ 

uporządkować — PORZĄDEK 

uposażenie —> POSAG 

uposażyć —> POSAG 

UPOŚLEDZAĆ 

upowszechnić — POWSZECHNY 

UPÓR 

uprać — PRAĆ 

upragniony —> PRAGNĄĆ 

uprawa — PRAWIĆ 

uprawić — PRAWIĆ 

uprażyć —> PRAŻYĆ 

uprosić — PROSIĆ 

uprościć — PROSTY 

uprowadzić — PROWADZIĆ 

uprząść —> PRZĄŚĆ 

uprzątać —> SPRZĄTAĆ 

uprzeć się —> PRZEĆ I, UPÓR 

uprzedni — PRZÓD, UPRZEDZIĆ 

UPRZEDZIĆ —> PRZÓD 

uprzejmie — UPRZEJMY 


Indeks wyrazów polskich 


UPRZEJMY 
uprzykrzyć (się) — PRZYKRY 
uprzymy — UPRZEJMY 
uprzytomnić — PRZYTOMNY 
upstrzyć —> PSTRY 

upust —> PUŚCIĆ 

upusta —> PUŚCIĆ 

upuścić —> PUŚCIĆ 

uraczyć — RACZYĆ 
uradować się > RADOWAĆ SIĘ 
uradowany — RADOWAĆ SIĘ 
uratować —> RATOWAĆ 
URAZ 

URAZA 

urazić — URAZ, URAZA 
URĄGAĆ 

urągowisko —> URĄGAĆ 
urągacz —> URĄGAĆ 

uręgać (się) > URĄGAĆ 
urobek —> ROBIĆ 

urocznie — UROCZYSTY 
uroczy —» UROK 

uroczyć — UROK 
UROCZYSKO 

uroczyste — UROCZYSTY 
uroczystość —> UROCZYSTY 
UROCZYSTY 

uroczyszcze —> UROCZYSKO 
uroczyty —> UROCZYSTY 
URODA 

URODZAJ 

urodzajny — URODZAJ 
urodziwy — URODA 

UROK —> UROCZYSTY 
uronić —> RONIĆ 
urozmaicić —> ROZMAITY 
uród — URODA 

urt — HURT 

uruchomić —> RUCHOMY 
urwać —> RWAĆ 

urywek — RWAĆ 

urzasnąć —> ŻACHNĄĆ SIĘ 
URZĄD 

urządzić — RZĄDZIĆ 
URZEC — RZEC 

urzędnik — URZĄD 
urzędować — URZĄD 
urzędowy — URZĄD 

urzieć —> UJRZEĆ 

urżnąć —> RŻNĄĆ 

usidlić — SIDŁO 

usiłować —> SIŁA 
uskaradzić  SZKARADNY 
uskarżać się > SKARŻYĆ 


842 


uskok — skoczyć 

uskromić —> POSKROMIĆ 

uskrzydlić — SKRZYDŁO 

usłać — SŁAĆ Il 

usługa > sŁUŻYĆ 

usłużyć — SŁUŻYĆ 

usługiwać — SŁUGA 

usłużny — SŁUŻYĆ 

usmarować — SMAR 

USNĄĆ —> SNĄĆ 

uspokoić (się) —> SPOKÓJ 

uspołecznić — SPOŁECZNY 

USPOSOBIĆ —> SPOSOBIĆ 

usposobienie —> SPOSOBIĆ, USPO- 
SOBIĆ 

usprawiedliwić — SPRAWIEDLI- 
WY 

usprawiedliwić się—>SPRAWIED- 
LIWY 

usrać —> SRAĆ 

USTA 

ustać —> STAĆ I, STAĆ II, USTA- 
NEK 

USTANEK 

ustanowić —> STANOWIĆ 

USTATKOWAĆ SIĘ 

USTAWA 

USTAWICZNY 

ustawić —> STAWIĆ, USTAWA, 
USTAWICZNY 

USTĄPIĆ —> STĄPIĆ 

usterk — USTERKA 

USTERKA 

USTĘP 

ustępek — USTĘP 

ustępić — USTĄPIĆ 

ustępliwy — USTĄPIĆ 

ustępstwo —> USTĄPIĆ 

ustnik — USTA 

ustny —> USTA 

ustosunkować się —> STOSO- 
WAĆ 

ustroić —> STROIĆ 

ustrój —> STROIĆ 

ustyrk — USTERKA 

ustyrkać się > UTARCZKA 

usunąć — SUNĄĆ 

usuwać — SUWAĆ 

uszargać —> SZARGAĆ 

uszanować —> SZANOWAĆ 

uszczelka — SZCZELINA 

uszczelnić — SZCZELINA 

uszczerbek —> SZCZERBA 

uszczerbić —> SZCZERBA 


up | ut 


uszczęśliwić — SZCZĘŚCIE 
USZCZKNĄĆ 

uszczknienie — USZCZKNĄĆ 
uszczuplić — SZCZUPŁY 
uszczwać — SZCZUĆ 
uszczypać —> SZCZYPAĆ 
uszczypliwy —> SZCZYPAĆ 
uszeregować —> SZEREG 
uszkodzić —> SZKODA 
uszny —> UCHO 

usztywnić —> SZTYWNY 
uście —> UJŚCIE 

uściślić —> ŚCISŁY 

uśmiać się — ŚMIAĆ SIĘ 
uśmiech —> UŚMIECHAĆ SIĘ 
UŚMIECHAĆ SIĘ 

uśmiercić —> ŚMIERĆ 
UŚMIERZYĆ 

uśmieszek —> UŚMIECHAĆ SIĘ 
uśmirzyć — UŚMIERZYĆ 
UŚPIĆ 

uświadomić — ŚWIADOMY 
uświadomienie — ŚWIADOMY 
uświetnić — ŚWIECIĆ 
uświędnąć — WIĘDNĄĆ 
utajnić — TAIĆ 
UTARCZKA 

utarg — TARGOWAĆ 
utargować — TARGOWAĆ 
utar-zka —> UTARCZKA 
utcić —> UCZCIWY 
utęsknienie — TĘSKNIĆ 
utęsknić — TĘSKNIĆ 
utęskniony —> TĘSKNIĆ 
utknąć — TKNĄĆ 

utłuścić — TŁUSTY 
utoczyć —> TOCZYĆ 
utonąć —> TONĄĆ 

utopić — TOPIĆ I 
utorować —> TOR 

utracić — TRACIĆ 

utrafić — TRAFIĆ 
utrapienie — TRAPIĆ 
utrapiony —> TRAPIĆ 
utrata — TRACIĆ 

utrącić —> TRĄCIĆ 

utropić —> TRAPIĆ 
utrudniać —> TRUDNY 
utrudnić — TRUDNY 
utrwalić — TRWAŁY 
utrzeć — TRZEĆ 

utulić — TULIiĆ 

utwardzić —> TWARDY 
utwierdzić — TWIERDZIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


utworzyć —> TWORZYĆ 
utwór — TWORZYĆ 
utyć — Tyć 

UTYSKIWAĆ 

utyskować — UTYSKIWAĆ 
uwaga — WAŻYĆ 
uwarzyć — WARZYĆ 
uważać — wAżŻYĆ 
uwędzić — wĘDZIĆ 
uwiąd — wWIĘDNĄĆ 
uwidocznić — WIDOK 
uwiecznić — WIEK 
uwieńczyć —> wWIEŃCZYĆ 
uwierzyć —> WIERZYĆ 
uwieść —> WIEŚĆ II 
uwięzić —> wIĘzIĆ 
uwięznąć —> WIĘZNĄĆ 
uwijać się > wić u 
uwikłać się —> WIKŁAĆ 
uwinąć — WIĆ Il 

uwlec —> UWŁACZAĆ 
UWŁACZAĆ 
UWŁASZCZYĆ 

uwłaścić — UWŁASZCZAĆ 
uwłoczać —> UWŁACZAĆ 
uwłoczyć — UWŁACZAĆ 
uwłoka — UWŁACZAĆ 
uwłóczca — UWŁACZAĆ 
uwodzić — WIEŚĆ II, WODZIĆ 
uwypuklić — WYPUKŁY 
uwzględnić — WZGLĄD 
uzasadnić — ZASADA 
uzbrojenie —> ZBROIĆ 
UZDA 

uzdolniony — ZDOLNY 
uzdrowić — ZDROWY 
uzdrowisko — ZDROWY 
uzębienie — ZĄB 
uziemić —> ZIEMIA 
uznaczyć — ZNACZYĆ 
uznać —> ZNAĆ 
uzupełnić — ZUPEŁNY 
uzysk — ZYSKAĆ 
uzyskać — ZYSKAĆ 
uździenica  UZDA 
uźreć — UJRZEĆ 

uźrzeć —> UJRZEĆ 
użalić się —> ŻALIĆ SIĘ 
użądlić —> ŻĄDŁO 

użreć —> ŻREĆ 

użyć — żyć 

użYczYć 

użyteczny —> UŻYTEK 
UŻYTEK 


843 


użytkować — UŻYTEK 
użytkownik — UŻYTEK 
użytkowy — UŻYTEK 


w 

W- —% W 

wab — wABIĆ 

WABIĆ 

wabik —> wABIĆ 

wachel — WACHLOWAĆ 

wachlarz = WACHLOWAĆ 

WACHLOWAĆ 

wada — WADZIĆ 

WADZIĆ 

wadzić się > wADZIĆ 

WAGA 

WAHAĆ 

wahadło — WAHAĆ 

wahanie WAHAĆ 

wahować się > WAHAĆ 

wahotliwy + WAHAĆ 

WALAĆ 

walać się > WALAĆ 

walcować —> WALEC 

walczyć — WALKA 

WALEC 

waleczny — WALKA 

WALIĆ 

WALKA 

walny — WALIĆ 

WAŁ I 

WAŁ II 

WAMPIR 

WANNA 

wapiennik — WAPNO 

wapienny —> WAPNO 

wapień — WAPNO 

WAPNO 

WAR 

WARCABY 

warcholić się > WARCHOŁ 

WARCHOŁ 

WARCZEĆ 

WARGA 

warkać — WARCZEĆ, WARKO- 
TAĆ 

warkliwy — WARCZEĆ 

WARKOCZ 

warkoczyk — WARKOCZ 

warkot — WARKOTAĆ 

WARKOTAĆ 

WAROWAĆ 

warownia — WAROWAĆ 

warowny —> WAROWAĆ 


ut | wą 


warsta — WARSTWA 
warstat — WARSZTAT 
warstewka — WARSTWA 
WARSTWA 

WARSZTAT 

WART 

WARTA 

wartać — WART, WARTKI 
WARTKI 

wartość — WART 
wartować — WARTA 
wartowniczy —> WARTA 
wartownik —> WARTA 
WARUNEK 

warunk —> WARUNEK 
warzelnia — WARZYĆ 
WARZYĆ 

WARZYWO 

WASZ 

waśnić — WAŚŃ 

WAŚŃ 

WATAHA 

watażka  WATAHA 
WAWRZYN 

WAŻKA 

ważni WAŻNY 
WAŻNY 

WAŻYĆ — LEKCEWAŻYĆ 
WĄ- 

WĄCHAĆ 

WĄDÓŁ 

WĄGIER 

Wągr — WĄGIER 

WĄS 

wąSacz — WĄS 

wąsaty — WĄS 
wąsienica —> GĄSIENICA 
wąsionka —> GĄSIENICA 
WĄSKI 

WĄTEK 

wątleć — WĄTŁY 

wątlić > WĄTŁY 
WĄTŁY 

WĄTPIĆ 

wątpie —> WĄTPIĆ 
wątpliwość — WĄTPIĆ 
wątpliwy — WĄTPIĆ 
WĄTROBA 

wątróbka —> WĄTROBA 
WĄWÓZ 

WĄŻ 

WBREW 

wbudować —> BUDOWAĆ 
WCALE 


Indeks wyrazów polskich 


WCIELIĆ 

wchłaniać —> CHŁONĄĆ 
wchłonąć — CHŁONĄĆ 
wchodzić — CHODZIĆ 
wciąć — CIĄĆ 

wciągać — CIĄGAĆ 
WCZAS — WCZASY 
wczasny — WCZESNY 
wczasować (się) —> WCZASY 
Wczasowicz — WCZASY 
wczasowisko — WCZASY 
WCZASY 

WCZESNY 

wcześnie — WCZESNY 
WCZORAJ 

wczorajszy —> WCZORAJ 
wdać się — DAĆ 
wdawać — DAWAĆ 
wdepnąć — DEPTAĆ 
WDOWA 

wdowi —> wDOWA 
wdówka — wDOWA 
WDROŻYĆ 

WDZIAĆ 

wdziać — DZIAĆ 
wdzianko — wDZIAĆ 
wdzieczny —> WDZIĘK 
wdziewać — DZIAĆ 
wdzięczność — WDZIĘK 
wdzięczny — WDZIĘK 
wdzięczyć się > WDZIĘK 
WDZIĘK 

wdzięki —> WDZIĘK 
wedla — WEDLE 
WEDLE 

WEDŁUG 

WEJRZEĆ 

wejść — IŚĆ 

wejźrzeć —> WEJRZEĆ 
WEŁNA 

wełniany — WEŁNA 
wełnisty — WEŁNA 
wepchać — PCHAĆ 
werkstat — WARSZTAT 
WESELE 

weselić się > WESOŁY 
weselnik — WESELE 
weselny — WESELE 
wesiele — WESELE 
wesołek — WESOŁY 
WESOŁY 

wespołek — WESPÓŁ 
WESPÓŁ 

westchnąć — TCHNĄĆ 


844 


WESZ 
weśród —> WŚRÓD 
weśrzód —> WŚRÓD 
WET 

weta —> WET 

wetknąć — TKNĄĆ 
wetować — WET 
wetrzeć — TRZEĆ 
WEWNĄTRZ 
wewnętrzny — WEWNĄTRZ 
WeZ- — wz 

wezbrać — BRAĆ II 
wezrok — wzROK 
wezwać — ZWAĆ 
weźrzeć —> WEJRZEĆ 
węch — WĄCHAĆ 

węda — WĘDKA 
WĘDKA 

wędlina — wĘDzić 
WĘDROWAĆ 

wędrowiec — WĘDROWAĆ 
WĘDZIĆ 

WĘDZIDŁO 

wędzonka — wĘDzić 
WĘGIEL 

węgielny — WĘGIEŁ 
WĘGIEŁ 

węglarz —> WĘGIEL 
węglowy —> WĘGIEL 
WĘGORZ 

węgry — WĄGIER 
WĘSZYĆ 

wętpić —> WĄTPIĆ 
WĘZEŁ 

węzełek — WĘZEŁ 
węzłek — WĘZEŁ 
wgłębienie —> GŁĘBIĆ 
wgnieść —> GNIEŚĆ 
wgryźć — GRYŹĆ 

WIAĆ 

wiaderko — WIADRO 
wiadomość — WIADOMY 
wiadom — WIADOMY 
wiadomo — WIADOMY 
WIADOMY 

WIADRO 

wianąć —> WIONĄĆ 
wianek — WIENIEC 
WIANO 

WIARA 

wiarciadło — ZWIERCIADŁO 
wiarować — WAROWAĆ 
WIATA 

wiaterek — WIATR 


wc 


WIATR 

wiatrak — WIATR 
wiatrek —> WIATR 
WIĄZ 

WIĄZAĆ + WIĄZ 
wiązanka — WIĄZAĆ 
wiązka — WIĄZAĆ 
wiąznąć — WIĘZNĄĆ 
WICHER 

wichłać — WIKŁAĆ 
wichr — WICHER 
wichrować — WICHER 
WICHRZYĆ 

WICHURA 

wichrzysko —> WICHER 
wiciężyć —> ZWYCIĘŻYĆ 
WIĆ I 

WIĆ II 

WID 

WIDAĆ 

WIDELEC 

widełki  wIDŁY 
widlasty — wIDŁY 
WIDŁY 

WIDMO 

widnieć —> WIDNY 
WIDNY 

widoczny — WIDOK 
widoczyć — WIDOK 
widoczyć się —> WIDOK 
WIDOK 

WIDOMY 

WIDZ 

widziadło —> WIDZIEĆ 
WIDZIEĆ 

WIEC 

wiech —> WIECHA 
WIECHA 

WIECHEĆ 

wieczernik —> WIECZERZA 
WIECZERZA 
wieczerzać —> WIECZERZA 
wieczko — WIEKO 
wieczność —> WIEK 
wieczny —> WIEK 
wieczorek —> WIECZÓR 
wieczornica — WIECZÓR 
wieczorny — WIECZÓR 
WIECZÓR 

wiedro — WIADRO 
WIEDZA 

WIEDZIEĆ 

WIEDŹMA 

wiejski > wIEŚ 


wi 


Indeks wyrazów polskich 
WIEK 
WIEKO 


wiekowy —> WIEK 

wiekui —> WIEKUISTY 
WIEKUISTY 

WIELBIĆ 

WIELBŁĄD 

wielbrąd — WIELBŁĄD 
WIELE 

WIELEBNY 

wielekroć —»> -KROĆ 
wieleryb — WIELORYB 
wielgi > WIELKI 
wielgoryb — WIELORYB 
wieligi —> WIELKI 
wielikanoc — WIELKANOC 
wieliki — WIELKI 

wielk — wiLK 
WIELKANOC 

WIELKI —> WIĘKSZY 
wielkonoc —> WIELKANOC 
wielkoryb —> WIELORYB 
WIELMOŻA 

wielmożny —> WIELMOŻA 
WIELORYB 

wielość —> WIELE 

wiełna — WEŁNA 
WIENIEC 

wieno —> WIANO 
WIEŃCZYĆ 

WIEPRZ 

wieprzek —> WIEPRZ 
wieprzowina — WIEPRZ 
wieprzowy —> WIEPRZ 
wier — wIR 

wiera — WIARA 
wierciadło — ZWIERCIADŁO 
WIERCIĆ 

wierność — WIERNY 
WIERNY 

wierować —> WAROWAĆ 
WIERSZ 

wierszch — WIERCH 
wierszyk —> WIERSZ 
wierzej —> WIERZEJE 
wierzaje —> WIERZEJE 
WIERZBA 

WIERZCH 

wierzchni —> WIERZCH 
wierzchoł — WIERZCHOŁEK 
WIERZCHOŁEK 
wierzchowiec —> WIERZCH 
wierzchowy > WIERZCH 
WIERZEJE 


845 


WIERZGAĆ 

wierzyciel —> WIERZYĆ 
WIERZYĆ 

wiesele — WESELE 
wiesiele WESELE 
wiesieły —> WESOŁY 
wiesioły WESOŁY 
wiesoły —> WESOŁY 
WIESZAĆ 

WIESZCZ 

wieszcza —> WIESZCZ 
wieszczarz —> WIESZCZ 
wieszczbiarz —> WIESZCZ 
wieszczec —> WIESZCZ 
wieszczek — wIESZCZ 
wieszczka —> WIESZCZ 
wieszczy —> WIESZCZ 
wieszczyca —> WIESZCZ 
wieszczyć — WIESZCZ 
WIEŚ 

WIEŚCIĆ 

WIEŚĆ I 

WIEŚĆ II 

wieśniak —> WIEŚ 
wietki — WIOTKI 

wietr — WIATR 
WIETRZEĆ 

wietrzny — WIATR 
WIETRZYĆ 

wietrzyk — WIATR 
wietszeć —> WIETRZEĆ, WIOTKI 
wiew — WIAĆ 
wiewierne — WIEWIÓRKA 
wiewiór — WIEWIÓRKA 
wiewiórczy —> WIEWIÓRKA 
wiewióreczka —> WIEWIÓRKA 
WIEWIÓRKA 

WIEŹĆ 

WIEŻA 

WIĘC 

więce —> WIĘCEJ 
WIĘCEJ 

WIĘDNĄĆ 

większość —> WIĘKSZY 
WIĘKSZY 

więtki % WIOTKI 
więzać — WIĄZAĆ 
WIĘZIĆ 

WIĘZIENIE 

więzień — wIĘZić 
WIĘZNĄĆ 

WIĘZY 

WIĘŹ 

WIGILIA 


wi | wi 


wigilija = WIGILIA 
wijilija — WIGILIA 

wika — wYKA 

WIKŁAĆ 

wilczur — wILK 

wilczy —> WILK 

wilczyca — WILK 

WILGA 

wilgi > wiLżyć 

wilgnąć —> winżyć 
wilgocić — WILGOĆ 
WILGOĆ 

wilgość — wiLGOĆ 
wilgota > wiLGOĆ 
wilgotnieć — wiLGOĆ 
wilgotność —> wiLGOĆ 
wilgotny —> wiLGoć 

wilia — WIGILIA 

wilija = WIGILIA 

WILK 

WILKOŁAK 

wilkołek  WILKOŁAK 
wilkołka — WILKOŁAK 
wilkość — wILGOĆ 
wilkotny — wILGOĆ 
wilża — ODWILŻ 

WILŻYĆ 

winawinczować — WINSZOWAĆ 
winiarnia —> wiNO 
winiarz —> WINO 

winien — WINA 

WINIĆ 

winnica — WINO 
winniczek — WINO 
winny (1) — WINA 

winny (11) —> WINO 

WINO 

winobranie  wINO 
winogrono —> GRONO, WINO 
winorośl —> wINO 
winowacieć — WINOWAJCA 
winować — WINOWAJCA 
winowaćca — WINOWAJCA 
WINOWAJCA 
winowajczyni —> WINOWAJCA 
winowat — WINOWAJCA 
winowatca — WINOWAJCA 
winowaty —> WINOWAJCA 
WINSZOWAĆ 

wiodrunka — BIEDRONKA 
WIONĄĆ 

wior —> WIÓR 

wiosenny —> WIOSNA 
wioska — WIEŚ 


Indeks wyrazów polskich 


WIOSŁO 
wiosłować —> wIOSŁO 
wiosłowy — wIOSŁO 
WIOSNA 
wioślarski —> wIOSŁO 
wioślarstwo — wIOSŁO 
wioślarz —> wWIOSŁO 
wiotchość — WIOTKI 
wiotchy —> WIOTKI 
wiotczeć — WIOTKI 
wiotech — WIOTKI 
wioteszka —> WIOTKI 
WIOTKI 
wiotkość — WIOTKI 
wiotszeć —> WIETRZEĆ, WIOT- 
KI 
WIÓR 
wiórek —> wIóR 
WIR 
wirch — wIERCH 
wircić —> WIERCIĆ 
wirnik — wIR 
wirować —> wIR 
wirowy — WIR 
wirsz — WIERSZ 
wirszyk — WIERSZ 
wirzba — WIERZBA 
wirzch — WIERCH 
wirzcholec —» WIERZCHOŁEK 
wirzchołek WIERZCHOŁEK 
wirzgać —> WIERZGAĆ 
WISIEĆ 
wisielec — WISIEĆ 
wisznia — WISNIA 
WIŚNIA 
WITAĆ 
witka — wić I 
wjazd — JEŹDZIĆ 
wklęsnąć — KLĘSNĄĆ 
wkład — KŁAŚĆ 
wkładać 
wkładka — KŁAŚĆ 
wkopać —> KOPAĆ 
wkraść się > KRAŚĆ 
wkręt —> KRĘCIĆ 
wkroczyć — KROCZYĆ 
wkropić — KROPIĆ 
wkrótce — KRÓTKI 
wlać — LAĆ 
WLEC 
wlec się > wWLEC 
wlecieć — LECIEĆ 
wlepić —> LEPIĆ 
wlew — LAĆ 


846 


wleźć — LEŹĆ 
wliczyć — Liczyć 
wlot — LECIEĆ 
WŁADAĆ 
władca — WŁADAĆ 
władczyni — WŁADAĆ 
władnąć — WŁADAĆ 
władny — WŁADAĆ 
WŁADZA 
włamać (się) > ŁAMAĆ 
włamywacz —> ŁAMAĆ 
własność —> WŁASNY 
WŁASNY 
włastny — WŁASNY 
właszczyć — UWŁASZCZYĆ, 
WŁAŚCICIEL 
WŁAŚCICIEL 
właścić — WŁAŚCICIEL 
WŁAŚCIWY 
właz — ŁAZIĆ 
włazić — ŁAZIĆ 
włączyć — ŁĄCZYĆ 
włochaty — wŁOSY 
włodać — WŁADAĆ 
WŁODARZ 
włodarzyć — WŁODARZ 
włodza WŁADZA 
WŁOS 
włosek  wŁOS 
włosiany — WŁOS 
włosiennica — wŁoOs 
włosień — WŁOS 
włosność —> WŁASNY 
włosny —> WŁASNY 
włostność — WŁASNY 
włostny —> WŁASNY 
włościanin —> wŁośĆ 
włościanka — wŁOŚĆ 
włościański WŁOŚĆ 
włościwy — WŁAŚCIWY 
WŁOŚĆ 
włośnie > WŁASNY 
włożyć — ŁożYć 
WŁÓCZĘGA 
WŁÓCZNIA 
włócznik —> WŁÓCZNIA 
wŁÓCZYĆ 
włókienko — WŁÓKNO 
włókiennik — wŁÓKNO 
włókniarz — WŁÓKNO 
włóknisty —> WŁÓKNO 
WŁÓKNO 
wmieszać — MIESZAĆ 
wmówić — MÓWIĆ 


wnątrz — WEWNĄTRZ, WNĘ- 
TRZE 

WNET 

wnetki — WNET 

wnęk — wNUK 

WNĘKA (1) 

wnęka (11) > wNUK 

wnętrny —> WEWNĄTRZ, WNĘ- 
TRZNOŚCI 

WNĘTRZE 

WNĘTRZNOŚCI 

wnętrzność — WNĘTRZNOŚCI 

wnętrzny — WEWNĄTRZ, WNĘ- 
TRZNOŚCI 

wnętrzyć się - WNĘTRZE 

wnieść — NIEŚĆ 

wnioskować —> WNIOSEK 

wniwecz —> NIWECZ 

wnosić —> NOSIĆ 

wnuczek — WNUK 

wnuczka WNUK 

WNUK 

wnurzyć — NURZAĆ 

WOBEC 

WODA 

wodnisty —> WODA 

wodny —> wODA 

WODZA 

WODZIĆ 

woj — wój 

wojenny —> WOJNA 

WOJEWODA 

wojewódzki WOJEWODA 

województwo —> WOJEWODA 

WOJNA 

WOJOWAĆ 

wojowniczy —> WOJOWAĆ 

wojownik —> wojowAać 

wojska —> wojsko 

WOJSKO 

wojskowy —> WOJSKO 

wojwoda —> WOJEWODA 

WOLA 

WOLE 

WOLEĆ 

woleń — WOLNY 

wolić — wOLEĆ 

wolność — WOLNY 

WOLNY 

WOŁAĆ 

wołowina — wÓŁ 

wołowy — wÓŁ 

WON 

wonia — woŃ 


Indeks wyrazów polskich 


woniać —> WONIEĆ 
WONIEĆ 

wonność —> wOŃ 
wonny —> wOŃ 

woŃ 

WOTA —> FURA 

worek — wÓR 

WOSK 

woskować —> wosk 
woskowy —> WOSK 
WOZIĆ 

WÓDKA 

WÓDZ 

WÓJ 

WÓJT 

wól — WOLE 

WÓŁ 

WÓR 

wówczas —> ÓWCZESNY 
wóz 

wpadka — PAŚĆ I 
wpakować —> PAKOWAĆ 
wpaść — PAŚĆ I 
wpatrzyć się —> PATRZEĆ 
WPIĆ — PIĆ II 

wpis —> PISAĆ 

wpisać — PISAĆ 
wplątać się > PLĄTAĆ 
wpleść — PLEŚĆ 
wpłacić —> PŁACIĆ 
wpłata — PŁACIĆ 
WPŁAW 

wpłynąć —> PŁYNĄĆ 
WPŁYW —> PŁYWAĆ 
wpływać — PŁYWAĆ 
wpoić —> POIĆ, WPIĆ 
wprawa —> PRAWIĆ 
wprawdzie — PRAWDA 
wprawić — PRAWIĆ 
wprawny — PRAWIĆ 
wprosić — PROSIĆ 
wprowadzić — PROWADZIĆ 
wprzód — PRZÓD 
wpust —> PUŚCIĆ 
wpuścić —> PUŚCIĆ 
WTAZ — RAZ 
WRESZCIE 

wreszcie —> RESZTA 
WRĘCZ 

wrobl — WRÓBEL 
wrogi — wRÓG 
WIrogość —> WRÓG 
WRONA 

WROTA 


847 


WRÓBEL 

wróbelek — WRÓBEL 
WRÓCIĆ 

WRÓG 

WTÓŻ —> WRÓŻYĆ 
wróżba —> WRÓŻYĆ 
wróżbita —> WRÓŻYĆ 
wróżka — wRÓŻYĆ 
WRÓŻYĆ 

wryć się — RYĆ 

wrzask — WRZESZCZEĆ 
wrzaskliwy — WRZESZCZEĆ 
WRZAWA 

wrzący —> WRZEĆ 
wrzątek — WRZEĆ 
WRZECIONO 

WRZEĆ 

WRZEPIĆ 

WRZESIEŃ 
WRZESZCZEĆ 

wrzeszyć — ZRZESZYĆ 
WRZOS — WRZESIEŃ 
wrzosowisko —> WRZOS 
WTZOSOWY —> WRZOS 
WRZÓD 

wrzucić — RZUCIĆ 
wrzut —> RZUCIĆ 

wsad —» SADZIĆ 
wsadzić — SADZIĆ 
WSCHÓD 

wsiąkać — SIĄKAĆ 
wsiąść — SIĄŚĆ 
wskazać — KAZAĆ 
WSKÓRAĆ 

wskurać —> WSKÓRAĆ 
WSKRZESIĆ 

wsłoń —> SŁOŃ 

wsłuń —> SŁOŃ 
wspaczyć —> WSPAK 
WSPAK 

WSPANIAŁY 

wspanić —> WSPANIAŁY 
wspaniły — WSPANIAŁY 
wspiąć się — PIĄĆ SIĘ 
wspomnieć — POMNIEĆ 
wspólnik — WSPÓLNY 
wspólnota — WSPÓLNY 
WSPÓLNY 

współdziałać — SPÓŁDZIELNIA 
współka —> SPÓŁKA 
wspustoszyć —> PUSTOSZYĆ 
wspyskować —» PYSK 
wspyzać — PYZA 

wstać —> STAĆ I 


wo | w$ 


wstawać —> STAWAĆ 

wstąpić — STĄPIĆ, WSTĘP 

wstążka — WSTĘGA 

WSTECZ 

wstecznictwo — WSTECZ 

wstecznik — WSTECZ 

wsteczny —> WSTECZ 

wsteczyć —> WSTECZ 

WSTĘGA 

WSTĘP 

wstęp —> STĄPIĆ 

WSTRĘT 

wstrętny — WSTRĘT 

wstrysnąć się — TRYSKAĆ 

wstrząs — TRZĄŚĆ 

wstrząsnąć —> TRZĄŚĆ 

WSTRZEMIĘŹLIWY 

wstrzyknąć — STRZYKAĆ 

wstrzymać —> TRZYMAĆ 

WSTYD 

wstydać — wsTYD 

wstydliwość — wsTyDzić 

wstydliwy — wsTyDzić 

WSTYDZIĆ 

wsunąć —> SUNĄĆ 

wsuwać —> SUWAĆ 

wsuwka —> SUWAĆ 

wsyp — SYPAĆ 

wsypa — SYPAĆ 

WSZAK 

wszako —> WSTYD 

wszawica — WESZ 

WSZCZĄĆ 

wszczepić —> SZCZEPIĆ 

WSZEGO 

wszeko —> WSTYD 

WSZELAKI 

wszelijaki —> WSZELAKI 

wszeliki — WSZELKI 

WSZELKI 

wszem —> OWSZEM 

wszerz —> SZERZ 

wszeteczeństwo —> WSZETECZ- 
NY 

wszetecznica — WSZETECZNY 

WSZETECZNY 

WSZĘDZIE 

wszoła — PSZCZOŁA 

wszwelki — wSZELKI 

wszwytek — wSZYSTEK 

wszyciek — WSZYSTEK 

wszyć — SZYĆ 

WSZYSTEK 

wszystko — WSZYSTEK 


Indeks wyrazów polskich 


wszytek —> WSZYSTEK 
wszytko —> WSZYSTEK 
WŚCIEC 

wściekać —> WŚCIEC 
wścieklizna —> WŚCIEKŁY 
wściekłość — WŚCIEKŁY 
WŚCIEKŁY 

WŚRÓD 

WTEDY 

wtajemniczyć —> TAJEMNY 
wtarczka —> UTARCZKA 
wtecz —> WSTECZ 

wtopić się —> TOPIĆ I 
WTOREK 

wtór —> WTÓRY 
wtórować —> WTÓRY 
wtórny —> WTÓRY 
WTÓRY 

wtrącić —> TRĄCIĆ 

wtręt — TRĄCIĆ 
wtyczka — TYKAĆ I 
wtykać —> TYKAĆ I 

WUJ 

wujec — wuj 

wujek — wuj 

wwozić — wozić 

wWÓZ —> WOZIĆ 

WY 

WY- 

wybabrać —> BABRAĆ 
WYBACZYĆ —> PRZEBACZYĆ 
WYBAWIĆ 

wybawić — BAWIĆ 
wybieg — BIEC 
wybierać — BRAĆ II 
wybit — WYBITNY 
wybity —> WYBITNY 
WYBITNY 

wybladły —> BLADY 
wyborny —> WYBÓR 
WYBÓR —> PRZYBÓR 
wybrać —> BRAĆ II 
WYBREDNY 

wybredzać —> BREDZIĆ 
wybrnąć — BRNĄĆ 
wybrydny — WYBREDNY 
WYBRYK 

wybrzuszenie —> BRZUCH 
wybrzuszyć —> BRZUCH 
wybuchać — BUCHAĆ 
wybuchnąć — BUCHAĆ 
wybudować —> BUDOWAĆ 
wybujać —> BUJAĆ 
wycena —> CENIĆ 


848 


wyceniać —> CENIĆ 
wycenić — CENIĆ 
wychlać —> CHLAĆ 
wychłeptać —> CHŁEPTAĆ 
wychłodzić się => CHŁODZIĆ 
WYCHODEK 

wychodzić —> CHODZIĆ 
wychować — CHOWAĆ 
wychód > WYCHODEK 
wychudły — CHUDY 
wychudnąć — CHUDY 
wychwalać —> CHWALIĆ 
wychylić — CHYLIĆ 
wychynąć —> CHYLIĆ 
wyciąć — CIĄĆ 

wyciąg — CIĄGAĆ 
wyciągać — CIĄGAĆ 
wyciągnąć — CIĄGAĆ 
WYCIECZKA 

wycielić się —> CIELIĆ SIĘ 
wycieniować — CIEŃ 
WYCIEŃCZYĆ 

wyciężyć — ZWYCIĘŻYĆ 
wycinek — CIĄĆ 
wycieńczyć —> CIENKI 
wyciosać —> CIOSAĆ 
wyciskać — CIsKAĆ 
wycisnąć —> CISKAĆ 
wyciszać — CISZYĆ 
wyciszyć — CISZYĆ 
wycofać — COFAĆ 
wycofywać —> COFAĆ 
wyczekać (się) — CZEKAĆ 
wyczekiwać —> CZEKAĆ 
wyczerpać —> CZERPAĆ 
wyczesać —> CZESAĆ 
wuczuć — CZUĆ 
wyczulony — CZUŁY 
wyczuwać —> CZUWAĆ 
wyczyn —> CZYNIĆ 
wyczyniać — CZYNIĆ 
wyczytać —> CZYTAĆ 
wyczytywać — CZYTAĆ 
wYĆ 

wydarzyć się > DARZYĆ 
wydawać —> DAWAĆ 
wydać — DAĆ 

wydalić — DALEKI 
wydąć — DĄĆ 

wydeptać — DEPTAĆ 
wydłubać —> DŁUBAĆ 
wydłużyć — DŁUGI 
WYDMA 

wydmuchać —> DMUCHAĆ 


ws | wy 


wydmuszka — DMUCHAĆ 
wydoić — Doić 

wydołać — PODOŁAĆ 
wydostać — STAĆ I 
WYDRA 

wydrapać —> DRAPAĆ 
wydrapywać —> DRAPAĆ 
wydrążać — DRĄŻYĆ 
wydrążyć — DRĄŻYĆ 
wydrożyć — DRĄŻYĆ, WDROŻYĆ 
wydrwić — DRWIĆ 
wydrzeć —> DRZEĆ 
wydychać —> DYCHAĆ 
wydymać — DĄĆ 
wydział —> DZIELIĆ 
wydziedziczyć — DZIEDZIC 
wydzielić —> DZIELIĆ 
wydzierać — DRZEĆ 
wydziobać —> DZIOBAĆ 
wydziobywać — DZIOBAĆ 
wydziwiać — Dziwić 
wydźwięczeć — DŹWIĘCZEĆ 
wydźwięk — DŹWIĘCZEĆ 
wydźwignąć — DŹWIGAĆ 
wyfiglować się —»> FIGIEL 
WYGA 

wygadać — GADAĆ 
wygadywać —> GADAĆ 
wyganiać —> GANIAĆ 
wygarbować — GARBOWAĆ 
wygarnąć — GARNĄĆ 
wygartać — GARNĄĆ 
wygasić —> GASIĆ 
wygasnąć —> GASIĆ 
wygaszać —> GASIĆ 
wygiąć — GIĄĆ 

wygibać się —> GIBAĆ 
wygibasy —> GIBAĆ 
wyginąć —> GINĄĆ 
wyglądać —> DOGLĄDAĆ 
wygładzić — GŁADZIĆ 
wygłodnieć — GŁÓD 
wygłodzić — GŁODZIĆ 
wygłosić — GŁOSIĆ 
wygłupić się — GŁUPI 
wygnać —> GNAĆ 
wygnieść —> GNIEŚĆ 
wygoda —> GODZIĆ 
wygodny —» GODZIĆ 
wygodzić —> GoDzić 
wygolić — GOLIĆ 

WYGON 

wygonić —> GONIĆ 
wygotować — GOTOWAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


wygórować —> GÓRA 
wygrabić —> GRABIĆ 
wygrać —> GRAĆ I 
wygrażać —> GROZIĆ 
wygryźć —> GRYŹĆ 
wygrzać —> GRZAĆ 
wygwizdać — GWIZDAĆ 
wyhodować — HODOWAĆ 
wyjadać — JADAĆ 
wyjałowić — JAŁOWY 
wyjaśnić —> JASNY 
wyjawić — JAWIĆ SIĘ 
wyjazd — JEŹDZIĆ 

wyjąć — JĄĆ 

wyjąkać — JĄKAĆ 
WYJĄTEK 

wyjątkowość — wYJĄTEK 
wyjątkowy —> WYJĄTEK 
wyjechać —> JECHAĆ 
wyjednać — JEDNAĆ 
wyjeść —> JEŚĆ 

wyjezdne —> JEŹDZIĆ 
wyjeździć — JEŹDZIĆ 
wyjęczeć — JĘCZEĆ 
wyjęty — WYJĄTEK 
wyjść — Iść 

WYKA 

WYKAŁACZKA 

wykałać — WYKAŁACZKA 
wykarczować —> KARCZOWAĆ 
wykarmić — KARMIĆ 
wykaz — KAZAĆ 
wykazać — KAZAĆ 
wykąpać — KĄPAĆ 
wykichać się — KICHAĆ 
wykiwać — KIWAĆ 
wykląć — KLĄĆ 
wyklepać — KLEPAĆ 
WYKLUCZYĆ 

wykluć się —> KLUĆ SIĘ 
wyklunąć — KLUĆ SIĘ 
wykład — KŁAŚĆ 
wykładać — KŁAŚĆ 
wykłócić się —> KŁÓCIĆ 
wykłuć — KŁUĆ 

wyknąć — NAWYKNĄĆ 
wykocić się — KOCIĆ SIĘ 
wykoleić (się) > KOLEJ 
wykołatać —> KOŁATAĆ 
WYKONAĆ 

wykonalny —> WYKONAĆ 
wykonawca —> WYKONAĆ 
wykonawczyni —> WYKONAĆ 
wykonawstwo —> WYKONAĆ 


849 


wykończyć — KoŃczyć 
wykop — KOPAĆ 
wykopać —> KOPAĆ 
wykopki — KOPAĆ 
wykorzenić — KORZEŃ 
wykorzystać —> KORZYŚĆ 
wykosić — KOSIĆ 
wykpić —> KPIĆ 
wykraczać —> KROCZYĆ 
wykrakać — KRAKAĆ 
wykraść — KRAŚĆ 
wykrawać —> OKRAWAĆ 
wykreślić — KREŚLIĆ 
wykręcić — KRĘCIĆ 
wykręt — KRĘCIĆ 
wykrętny —> KRĘCIĆ 
wykroić — KROIĆ 
wykrok —> KROCZYĆ 
WYKROT 

wykrotny — wWYKROT 
wykrój — KROIĆ 
wykruszyć — KRUSZYĆ 
wykryć — KRYĆ 
wykrzewić — KRZEW 
wykrzyczeć — KRZYCZEĆ 
wykształcenie —> KSZTAŁT 
wykształcić —> KSZTAŁT 
wykuć — KUĆ 

wykup — KUPIĆ 
wykupić — KUPIĆ 
wykurzyć —> KURZYĆ 
wylać —> LAĆ 
wylądować — LĄD 
wyląc się — LĄC SIĘ 
wyląg — LĄC SIĘ 
wylecieć — LECIEĆ 
wyleczyć — LECZYĆ 
wylegać — LEC 
wylegiwać się —> LEC 
wylepić — LEPIĆ 
wylew — LAĆ 

wylewka — LAĆ 
wylewny — LAĆ 

wylęg — LĄC SIĘ 
wylękły — LĘKAĆ 
wyliczanka —> LICZYĆ 
wyliczyć — LICZYĆ 
wylić —> LUNĄĆ 
wylinąć — LUNĄĆ 
wylinieć —> LINIEĆ 
wylizać —> LIZAĆ 

wylot —> LECIEĆ 
wyludnić — LUD 
wyładunek — ŁADOWAĆ 


wy | wy 


wyładować — ŁADOWAĆ 
wyłajać — ŁAJAĆ 
wyłamać — ŁAMAĆ 
wyłapać —> ŁAPAĆ 
wyłazić — ŁAZIĆ 
wyłącznik —> ŁĄCZYĆ 
wyłączny + ŁĄCZYĆ 
wyłączyć — ŁĄCZYĆ 
wyłgać się —> ŁGAĆ 
WYŁOM 

wyłomić — wYŁOM 
WYŁONIĆ 

wyłowić — Łowić 
wyłożyć + ŁOŻYĆ 
wyłudzić — ŁUDZIĆ 
wyłupić —> ŁUPIĆ 
wyłuskać —> ŁUSKAĆ 
wyłuszczyć —> ŁUSZCZYĆ 
wyłysieć — ŁYSY 
wymacać —> MACAĆ 
wymach —> MACHAĆ 
wymachiwać — MACHAĆ 
wymamrotać —> MAMROTAĆ 
wymarznąć —> MARZNĄĆ 
wymarzyć —> MARZYĆ 
wymaz —> MAZAĆ 
wymazać — MAZAĆ 
wymądrzać się > MĄDROŚĆ 
wymęczyć —> MĘCZYĆ 
wymiana — MIENIĆ SIĘ 
wymiar —> MIERZYĆ 
wymiąć — MIĄĆ 
wymienić —> MIENIĆ, MIENIĆ SIĘ 
wymienny — MIENIĆ SIĘ 
wymierny —> MIERZYĆ 
wymierzyć —> MIERZYĆ 
wymiesić —> MIESIĆ 
wymieść —> MIEŚĆ 
wymiet —> WYMIOTY 
wymietać —> WYMIOTY 
WYMIĘ 

wymijać —> MIJAĆ 
wyminąć — MINĄĆ 
wymiociny — WYMIOTY 
wymiot — WYMIOTY 
wymiotać —> WYMIOTY 
wymiotować — WYMIOTY 
WYMIOTY 

wymłócić — MŁÓCIĆ 
wymknąć się > MKNĄĆ 
wymoczyć —> MOCZYĆ 
wymodlić —> MODLIĆ SIĘ 
wymordować — MORDOWAĆ 
wymościć —> MOŚCIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


wymotać — MOTAĆ 
wymowa — MÓWIĆ 
wymóc — MÓC 
wymóg — MÓC 
wymówić —> MÓWIĆ 
wymówka —> MÓWIĆ 
wymrozić — MRÓZ 
wymruczeć — MRUCZEĆ 
wymrzeć —> MRZEĆ 
wymsknąć się — OMSKNĄĆ SIĘ 
wymusić —> MUSIEĆ 
wymyć — MYĆ 
wymydlić — MYDŁO 
wymysł — MYŚLEĆ 
wymyślny — MYŚLEĆ 
wymysłek — MYŚLEĆ 
wymyślić —> MYŚLEĆ 
wynagrodzenie — NAGRODZIĆ 
wynagrodzić — NAGRODZIĆ 
wynajdować —> WYNALEŹĆ 
wynajdywać —> WYNALEŹĆ 
wynająć — JĄĆ, NAJEM 
wynajem — NAJEM 
wynalazca —> WYNALEŹĆ 
wynalazek — WYNALEŹĆ 
wynalazka — wYNALEŹĆ 
wynalezka — WYNALEŹĆ 
WYNALEŹĆ — ZNALEŹĆ 
wynędznieć —> NĘDZA 
wynieść —> NIEŚĆ, WYNIOSŁY 
WYNIK 
wynikać — PRZENIKNĄĆ, WY- 
NIK 
wyniknąć —> NIKNĄĆ, PRZENIK- 
NĄĆ 
WYNIOSŁY 
wyniosły — NIEŚĆ 
wyniszczyć —> NISZCZYĆ 
wyniuchać — NIUCHAĆ 
wynorzyć —> NURZAĆ 
wynosić — NOSIĆ 
wynurzać Się —> NURZAĆ 
wynurzyć — NURZAĆ 
wyobcować się — OBCY 
WYOBRAZIĆ 
wyobraźnia —> WYOBRAZIĆ 
wyobrażenie —> WYOBRAZIĆ 
wyolbrzymić —> OLBRZYM 
wyorać —> ORAĆ 
wypaczyć —> PACZYĆ 
wypadek — PAŚĆ I 
wypakować —> PAKOWAĆ 
wypalić — PALIĆ 
wypaplać — PAPLAĆ 


850 


wyparować — PARA I 
wypaść (1) — PAŚĆ I 
wypaść (11) — PAŚĆ II 
wypatroszyć —> PATROCHY 
wypatrywać —> PATRZEĆ 
wypchać —> PCHAĆ 
wypełnić — PEŁNIĆ 
wypęczyć się —> PĘCZNIEĆ 
wypędzić — PĘDZIĆ 
wypiąć się — PIĄĆ SIĘ 
wypić — PIĆ I 
wypiec — PIEC II 
wypielić — PLEĆ 
wypierdolić —> PIERDOLIĆ 
wypis — PISAĆ 
wypisać — PISAĆ 
wyplatać —> PLEŚĆ 
wyplewić  PLEĆ 
wypluć — PLUĆ 
wypluskać —> PLUSKAĆ 
wyplwać — PLUĆ 
wypłacić — PŁACIĆ 
wypłakać się —> PŁAKAĆ 
wypłata — PŁACIĆ 
wypłatać —> PŁATAĆ 
wypłoszyć — PŁOSZYĆ 
wypłowieć — PŁOWY 
wypłukać — PŁUKAĆ 
wypłynąć — PŁYNĄĆ 
wypływać — PŁYWAĆ 
wypocić —> POT 
wypociny — POT 
wypocząć — POCZĄĆ 
wypomnieć —> POMNIEĆ 
wyporządzić — RZĄDZIĆ 
wyposażenie —> POSAG 
wyposażyć —> POSAG 
wypowiedzieć —> POWIEDZIEĆ, 
WYPOWIEDŹ 
WYPOWIEDŹ 
wypożyczyć — POŻYCZYĆ 
wypracować —> PRACOWAĆ 
wyprać — PRAĆ 
wyprawa — PRAWIĆ 
wyprawić — PRAWIĆ 
wyprawka — PRAWIĆ 
wyprażyć —> PRAŻYĆ 
wyprężyć — PRĘŻYĆ 
wyprosić — PROSIĆ 
wyprowadzić — PROWADZIĆ 
wypróbować —> PRÓBA 
wypróżnić —> PRÓŻNY 
wypruć — PRUĆ 
wyprysk —> PRYSKAĆ 


wy | wy 


wyprząc — SPRZĄC 
wyprzątać — SPRZĄTAĆ 
wyprzeć — PRZEĆ II 
wyprzeć Się —> PRZEĆ I 
wyprzedaż —> SPRZEDAĆ 
wyprzedzić — PRZÓD 
wyprzęgać — SPRZĄC 
wypuczyć się — PĘCZNIEĆ 
WYPUKŁY 

wypuknąć się > WYPUKŁY 
wypustka — PUŚCIĆ 
wypustoszyć —> PUSTOSZYĆ 
wypuścić —> PUŚCIĆ 
wypytać — PYTAĆ 
wyrachować —> RACHOWAĆ 
wyrachowanie —> RACHOWAĆ 
wyratować — RATOWAĆ 
WYyTaZ —> WYRAZIĆ 
wyraziciel > WYRAZIĆ 
WYRAZIĆ —> RAZIĆ 
wyraźny —> WYRAZIĆ 
wyrażenie — RAZIĆ 
wyrąb —> RĄBAĆ 
wyrąbać —> RĄBAĆ 
wyręczyć — RĘCZYĆ 
wyręka — RĘCZYĆ 
wyrobić —> ROBIĆ 
wyrodek — RODZIĆ 
wyrodny —» RODZIĆ 
wyrodzić się > RODZIĆ 
WYROK 

wyrosnąć —> ROSNĄĆ 
wyrost — ROSNĄĆ 
wyrostek — ROSNĄĆ 
wyroszczony —> ROŚCIĆ 
wyrościć —> ROŚCIĆ 
wyrób —> ROBIĆ 
wyrównać — RÓWNY 
wyróżnić —> RÓŻNY 
wyrudzieć — RUDY 
wyruszyć —> RUSZYĆ 
wyrwa — RWAĆ 
wyrwać —> RWAĆ 
wyrywki — RWAĆ 
wyrządzić —> RZĄDZIĆ 
wyrzec Się — RZEC 
wyrzucić — RZUCIĆ 
wyrzut — RZUCIĆ 
wyrzutek — RZUCIĆ 
wyrzygać —> RZYGAĆ 
wyrżnąć — RZNĄĆ 
wysadzić — SADZIĆ 
wysapać —> SAPAĆ 
wysączyć — SĄCZYĆ 


Indeks wyrazów polskich 


wyschnąć — SCHNĄĆ 
wysep —> WYSPA 

wysiać —» SIAĆ I 
wysadzać —> SIĄŚĆ 
wysiąkać —> SIĄKAĆ 
wysiąść —> SIĄŚĆ 
wysiedlić —> OSIEDLIĆ 
wysiedzieć —> SIEDZIEĆ 
wysiew — SIAĆ I 

wysięk —> SIĄKAĆ 
wysikać —> SIKAĆ 

wysilić się — SIŁA, WYSIŁEK 
WYSIŁEK 

wysiorbać —> SIORBAĆ 
wyskoczyć —> SKOCZYĆ 
wyskok — skoczyć 
wyskrobać — SKROBAĆ 
wyskubać —> SKUBAĆ 
wysłać — SŁAĆ I 
wysławiać — SŁAWIĆ 
wysłowić się —> sŁowO 
wysłuchać —> SŁUCHAĆ 
wysługa —> SŁUŻYĆ 
wysługiwać się —> SŁUGA 
wysłużyć —> sŁUŻYĆ 
wysmagać —> SMAGAĆ 
wysmarkać — SMARKAĆ 
wysmarować —> SMAR 
WYSMUKŁY 

wysmuknąć —> WYSMUKŁY 
wysmyknąć się > SMYKAĆ 
wysnuć —> SNUĆ 

WYSOKI 

wysokość —> WYSOKI 
WYSPA 

wyspać się — SPAĆ 
wysprzątać — SPRZĄTAĆ 
wysprzedać — SPRZEDAĆ 
wyssać —> SSAĆ 

wystać — STAĆ II 
wystarać Się —> STARAĆ 
wystarczyć —> STARCZYĆ 
wystawa — STAWIĆ 
wystawić —> STAWIĆ 
występ — STĄPIĆ 
występny —> STĄPIĆ 
wystosować —> STOSOWAĆ 
wystraszyć — STRASZYĆ 
wystroić — STROIĆ 
wystrój —> STROIĆ 
wystrugać —> STRUGAĆ 
wystrzał — STRZELIĆ 
wystrzegać się — STRZEC 
wystrzelić — STRZELIĆ 


851 


wystrzępić —> STRZĘPIĆ 
wystrzyc —> STRZYC 
wystudzić — sTuDzić 
wystukać — STUKAĆ 
wystygnąć —> STYGNĄĆ 
wysunąć —> SUNĄĆ 
wysupłać —> SUPEŁ 
wysuwać —> SUWAĆ 
wysuszyć —» SUSZYĆ 
wyswatać —> SWAT 
wysyłka — sŁAĆ 

wysyp — SYPAĆ 

wysypać — SYPAĆ 
wysypka — SYPAĆ 

wysza — wyż 

wyszarpać —> SZARPAĆ 
wyszczać —> SZCZAĆ 
wyszczekać — SZCZEKAĆ 
wyszczerbić — SZCZERBA 
wyszczerzyć —> SZCZERZYĆ 
wyszczupleć —> SZCZUPŁY 
wyszczy —> wYŻSZY 
wyszczypać —> SZCZYPAĆ 
wyszeptać — SZEPTAĆ 
wyszkolić — SZKOŁA 
wyszorować —> SZOROWAĆ 
wyszukać — SZUKAĆ 
wyszumieć się — SZUMIEĆ 
wyszy —> wYŻSZY 
wyszydzić — SZYDZIĆ 
wyścig —> ŚCIGAĆ 
wyśledzić — ŚLEDZIĆ 
wyślizgać —> ŚLIZGAĆ SIĘ 
wyslizgnąć się —> ŚLIZGAĆ SIĘ 
wyśmiać się — ŚMIAĆ SIĘ 
wyśpiewać —> ŚPIEWAĆ 
wyświecać —> ŚWIECIĆ 
wyświetlić — ŚWIATŁO 
wyświęcić — ŚWIĘTY 
wytarczka —> UTARCZKA 
wytargać — TARGAĆ 
wytargować —> TARGOWAĆ 
wytchnąć — TCHNĄĆ 
wytępić —> TĘPIĆ 

wytężyć — TĘGI 

wytknąć — TKNĄĆ 
wytłoczyć —> TŁOCZYĆ 
wytłumaczyć —> TŁUMACZYĆ 
wytoczyć — TOCZYĆ 
wytop — TOPIĆ II 
wytopić —> TOPIĆ II 
wytracić — TRACIĆ 
wytrawić — TRAWIĆ 
wytrawny — TRAWIĆ 


wy | wy 


wytrącić — TRĄCIĆ 
wytropić —> TROPIĆ 

wytruć — TRUĆ 

wytrwać — TRWAĆ 
wytrwały — TRWAĆ 
wytrysk — TRYSKAĆ 
wytryskać —> TRYSKAĆ 
wytrysnąć się — TRYSKAĆ 
wytrzaskać — TRZASKAĆ 
wytrząsać — TRZĄŚĆ 
wytrzebić — TRZEBIĆ 
wytrzeć — TRZEĆ 
wytrzepać — TRZEPAĆ 
wytrzeSzcz —> WYTRZESZCZAĆ 
WYTRZESZCZAĆ 
wytrzeźwieć —> TRZEŹWY 
wytrzymać —> TRZYMAĆ 
wytworzyć —> TWORZYĆ 
wytwór —> TWORZYĆ 
wytyczyć — TYCZYĆ 
wytykać —> TYKAĆ I 
wyuczyć — UCZYĆ 
wyuzdać (się)  UZDA 
wyuzdanie — UZDA 
wyuzdany — UZDA 
wywalić — wALIĆ 

wywar — WARZYĆ 
wyważać — WAŻYĆ 
wywąchać — WĄCHAĆ 
wywdzięczyć —> WDZIĘK 
wywęszyć — WĘSZYĆ 
wywiać —> wIAĆ 

wywielga — WILGA 
wywiercić —> WIERCIĆ 
wywierzyca —> WIEWIÓRKA 
wywieszać —> WIESZAĆ 
wywieszka —> WIESZAĆ 
wywieść — WIEŚĆ II 
wywietrzyć —> WIETRZYĆ 
wywieźć — wiEźĆ 
wywijać — wić il 
wywichnąć — ZWICHNĄĆ 
wywinąć — ZWICHNĄĆ 
wywlec — wLEC 
wywłaszczyć —> UWŁASZCZYĆ 
wywnętrzyć Się > WNĘTRZE 
wywnioskować — WNIOSEK 
wywodzić —» WIEŚĆ II, WODZIĆ 
wywołać — WOŁAĆ 
wywozić —> wozić 

WYWÓD 

wywóz — WIEŹĆ, WOZIĆ 
wywrotka — wRÓCIĆ 
wywrotny — WRÓCIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


wywrócić — WRÓCIĆ 
wywróżyć —> wRÓŻYĆ 
WyWTZEĆ — ZAWRZEĆ 
wywyższyć — wYŻSZY 
wyzbyć się — zByć 
wyzdrowieć — ZDROWY 
wyzdychać — ZDECHNĄĆ 
wyziew — ZIEWAĆ 
wyziębiać — ZIĘBIĆ 
wyziębić — ZIĘBIĆ 
wyzionąć — ZIONĄĆ 
wyznaczać —> ZNACZYĆ 
wyznać — ZNAĆ 
wYzUĆ 

wyzwać — ZWAĆ 
wyzwisko — zwAĆ 
WYZWOLIĆ —> ZWOLENNIK 
wyzysk — ZYSKAĆ 
wyzyskać — ZYSKAĆ 
wyżej — wyższy 
wyżerka — ŻREĆ 

wYż 

wyża — wYżŻ 

wyżalić się — ŻALIĆ SIĘ 
WYŻĄĆ 

wyżdżąć — wyżąć 
WYŻEŁ 

wyżłobić — ŻŁÓB 
wyżłopać — ŻŁOPAĆ 
WYŻSZY 

wyżyć — żyć 

WYŻYNA 

wyżynny — WYŻYNA 
wyżymaczka —> wyżĄć 
wyżywić — żywić 

WZ- 

WZAJEM 

wzajemność —> WZAJEM 
wzajemny — WZAJEM 
wzbierać — BRAĆ Il 
wzburzyć — BURZYĆ 
wzdąć — DĄĆ 

WZDŁUŻ 

wzdłużą — wzDŁUŻ 
WZDRAGAĆ SIĘ 

wzdroj — ZDRÓJ 
wzdrok — wzROK 
wzdrost — WZROST 
wzdychać — DYCHAĆ 
wzdymać — DĄĆ 
wzgarda —> GARDZIĆ 
wzgardzać —> GARDZIĆ 
wzgardzić — GARDZIĆ 
WZGLĄD 


852 


wzglądać  wzGLĄD 
względny — WZGLĄD 
wzgórek —> WZGÓRZE 
wzgórę —> WZGÓRZE 
WZGÓRZE 

WZIĄĆ 

wzlecieć — LECIEĆ 
wzlot —> LECIEĆ 
wzmocnić —> MOCNY 
WZNAK 

wzniecić —> NIECIĆ 
wznieść —> NIEŚĆ 
wzniosły —> NIEŚĆ 
wznowić — NOWY 
wzorować się —> WZÓR 
wzorzec —> WZÓR 
WZÓR 

WZTOj — ZDRÓJ 
WZROK 

wzrosnąć — WZROST 
WZROST 

wzróŚĆ —> WZROST 
wzruszyć — RUSZYĆ 
wzuć 

wzwieść — wzwóD 
WZWÓD 

wzwysz — wyż 
wzwyszą — wYŻ 
wzwyż — wyż 


z 
Z->Z 

ZA 

za- > ZA 

zababrać — BABRAĆ 
ZABAWA 

ZABAWIĆ — ZABAWA 
zabawiać się — OBAWIAĆ SIĘ 
zabawka — ZABAWA 
zabawny — ZABAWIĆ 

zabić — ZABÓJ 

zabierać — BRAĆ II 
zabagnić — BAGNO 
zabagniony — BAGNO 
zabazgrać — BAZGRAĆ 
zabełtać — BEŁTAĆ 

zabieg —> BIEC 

zabliźnić się > BLIZNA 
zabłądzić — BŁĄDZIĆ 
zabłąkać się —> BŁĄKAĆ SIĘ 
zabłysnąć — BŁYSZCZEĆ 
ZABOBON 

zabobonny —> ZABOBON 
zaboleć — BOLEĆ 


wy | za 


ZABÓJ 

ZABÓR —> PRZYBÓR 
zabrać — BRAĆ II, ZABÓR 
zabraknąć — BRAK 
zabrnąć — BRNĄĆ 
zabrudzić — BRUDZIĆ 
zabudowa —> BUDOWAĆ 
zabudować —> BUDOWAĆ 
zabudowanie — BUDOWAĆ 
zabyć — ZABYTEK 
ZABYTEK 

zabywać — ZABYTEK 
zachciewać się —> CHCIEĆ 
zachęcić + CHĘĆ 

zachęta —> CHĘĆ 
zachichotać —> CHICHOTAĆ 
zachłanny  CHŁONĄĆ 
zachodni — ZACHÓD 
zachodzić — CHODZIĆ 
zachorować —> CHOROWAĆ 
zachować — CHOWAĆ 
zachowywać — CHOWAĆ 
ZACHÓD 

zachrypnąć —> CHRYPIEĆ 
zachrzęścić — CHRZĘŚCIĆ 
zachwalać —> CHWALIĆ 
zachwiać —> CHWIAĆ 
zachwycenie — ZACHWYCIĆ 
ZACHWYCIĆ 

zachwyt — ZACHWYCIĆ 
zachycić — ZACHWYCIĆ 
zaciąć — CIĄĆ 

zaciąg — CIĄGAĆ 
zaciągać — CIĄGAĆ 
zaciążyć — CIĄŻYĆ 
zaciekawienie — CIEKAWY 
zaciekawiony — CIEKAWY 
zaciemnić —> CIEMNY 
zacienić — CIEŃ 
ZACIETRZEWIĆ SIĘ 
zaciskać — CISKAĆ 
zacisnąć — CISKAĆ 
ZACNY 

zacofany —> COFAĆ 
zaczadzić (się) > CZAD 
zaczadzieć — CZAD 
zaczaić się —> CZAIĆ SIĘ 
ZACZĄĆ 

zaczątek — ZACZĄĆ 
zaczekać —> CZEKAĆ 
zaczepiać —> CZEPIĆ 
zaczepić —> CZEPIĆ 
zaczepka — CZEPIĆ 
zaczepny —> CZEPIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


zaczernić — CZARNY 
zaczerpnąć — CZERPAĆ 
zaczerwienić się > CZERWONY 
zaczołgać się  CZOŁGAĆ SIĘ 
zaczyn — CZYNIĆ 
zaczynać —> POCZĄĆ 
zaczyniać — CZYNIĆ 
zaczytać się — CZYTAĆ 
ZAĆMA 

zaćmić —> ĆMIĆ, ZAĆMA 
zaćmiewać — ĆMIĆ 
zaćmik —> ZAĆMA 
zaćpać —> ĆPAĆ 

ZAD 

zadać —> DAĆ 
zadaszenie —> DACH 
zadaszony — DACH 
zadaszyć — DACH 
zadawać —> DAWAĆ 
zadawniony — DAWNY 
zadąć — DĄĆ 

zadbać — DBAĆ 

zadek ZAD 

zadeptać — DEPTAĆ 
zadławić się —> DŁAwIĆ 
zadłużyć się DŁUG 
zadomowić się > DOM 
ZADOWOLIĆ 

ZADRA 

zadrać — ZADRA 
zadrasnąć — DRASNĄĆ 
zadrapać — DRAPAĆ 
zadrapnąć — DRAPAĆ 
zadrażniać —> DRAŻNIĆ 
zadrażnić — DRAŻNIĆ 
zadrgać — DRGAĆ 
zadręczać —> DRĘCZYĆ 
zadręczyć — DRĘCZYĆ 
zadrwić —> DRWIĆ 
zadufanie — UFAĆ 
zadufany — UFAĆ 
zadufek —> UFAĆ 
zaduma —> DUMA 
zadumać się —> DUMA 
zadumany —> DUMA 
zadupie — DUPA 
zadurzyć się —> DURZYĆ 
zaduszny — DUSZA 
zadymić —> DYM 
zadyszka —> DYSZEĆ 
zadziobać —> DZIOBAĆ 
zadziobywać —> DZIOBAĆ 
zadziwiać —> Dziwić 
zadziwić — Dziwić 


853 


zadźgać — ŻGAĆ 
zadźwięczeć —> DŹWIĘCZEĆ 
zafrasować się — FRASOWAĆ SIĘ 
zagadać — GADAĆ 
ZAGADKA 

zagadnąć — GADAĆ, ZAGADKA 
ZAGAIĆ 

zagajnica —> ZAGAJNIK 
ZAGAJNIK 

zaganiać — GANIAĆ 
zagarnąć —> GARNĄĆ 
zagarniać — GARNĄĆ 
zagasić — GASIĆ 
zagęścić —> GĘSTY 
zagdakać — GDAKAĆ 
zagiąć —> GIĄĆ 

zaginąć — GINĄĆ 
zaglądać —> DOGLĄDAĆ 
ZAGŁADA 

zagładzić — ZAGŁADA 
zagłaskać —> GŁASKAĆ 
zagłębić —> GŁĘBIĆ 
zagłębie — GŁĘBIĆ 
zagłębienie — GŁĘBIĆ 
zagłodzić — GŁODZIĆ 
zagłówek — GŁOWA 
zagłuszyć — GŁUSZYĆ 
zagmatwać — GMATWAĆ 
zagnać — GNAĆ 
zagnieść — GNIEŚĆ 
zagniewany —> GNIEW 
zagoić — GOIĆ 

ZAGON 

zagonić —> GONIĆ, ZAGON 
zagorzały — GORZEĆ 
zagorzeć Się — GORZEĆ 
zagościć —> GOŚCIĆ 
zagotować — GOTOWAĆ 
zagrabić — GRABIĆ 
zagrać —> GRAĆ I 
zagradzać —> GRODZIĆ 
zagraniczny —> GRANICA 
ZAGRODA 

zagrozić — GROZIĆ 
zagrywka — GRAĆ I 
zagryźć — GRYŹĆ 
zagrzać — GRZAĆ 
zagubić —> GUBIĆ 
zagwizdać — GWIZDAĆ 
zagwoździć —> GWÓŹDŹ 
zahuczeć —> HUCZEĆ 
zaiskrzyć — ISKRZYĆ 
zajadać — JADAĆ 
zajaśnieć — JASNY 


zajazd —> JEŹDZIĆ 

ZAJĄC 

zajączek —> ZAJĄC 

zająć — JĄĆ 

zająkać — JĄKAĆ 
zajechać —> JECHAĆ 
zajezdnia — JEŹDZIĆ 
zajeździć — JEŹDZIĆ 
zajęczeć —> JĘCZEĆ 
zajęczy —> ZAJĄC 
ZAJRZEĆ —> ZAZDROŚĆ 
zajść — IŚĆ 

zakalcowaty —> ZAKALEC 
ZAKALEC 

zakalenie  ZAKAŁA 
zakalić  ZAKAŁA 

zakał  ZAKAŁA 
ZAKAŁA 

zakamar —> ZAKAMAREK 
ZAKAMAREK 
zakapturzony —> KAPTUR 
zakapturzyć się — KAPTUR 
zakasać —> PODKASAĆ 
zakaz — KAZAĆ 

zakazać — KAZAĆ 
zakazany —> KAZAĆ 
zakaźny — KAZAĆ 
zakażenie  KAZAĆ 
zakąsić —> KĄSAĆ 
zakąska — KĄSAĆ 
zakątek KĄT 

zakisić — Kisić 
zaklaskać + KLASKAĆ 
zakląć —> KLĄĆ 

zakleić — KLEJ 

zaklepać — KLEPAĆ 
zaklęcie —> KLĄĆ 
zaklęsnąć — KLĘSNĄĆ 
ZAKŁAD 

zakładać + KŁAŚĆ 
zakładnik — ZAKŁAD 
zakłopotany — KŁOPOT 
zakłócić KŁÓCIĆ 
zakłuć — KŁUĆ 
zakneblować —> KNEBEL 
zakochać się —> KOCHAĆ 
ZAKON 

zakonnik —> ZAKON 
zakonny — ZAKON 
zakończyć —> KOŃCZYĆ 
zakopać —> KOPAĆ 
zakorkować —> KOREK 
zakorzenić się —> KORZEŃ 
zakosztować —> KOSZTOWAĆ II 


Indeks wyrazów polskich 


zakotwiczyć — KOTWICA 
zakpić — KPIĆ 
zakrakać — KRAKAĆ 
zakraść się — KRAŚĆ 
zakratować —> KRATA 
zakrawać —> OKRAWAĆ 
zakreślić — KREŚLIĆ 
zakręcić —> KRĘCIĆ 
zakręt —> KRĘCIĆ 
zakropić — KROPIĆ 
zakryć —> KRYĆ 


zakrzątnąć się —> KRZĄTAĆ SIĘ 


zakrzep —> KRZEPIĆ 
zakrzepnąć — KRZEPIĆ 
zakrzyczeć —> KRZYCZEĆ 
zakuć — KUĆ 

zakup — KUPIĆ 
zakupić —> KUPIĆ 
zakurzyć —> KURZYĆ 
zakusić — ZAKUSY 
ZAKUSY 

zakwakać —> KWAKNĄĆ 
zakwasić —> KWASIĆ 
zakwilić — KwiLiĆ 
zakwitnąć — KWITNĄĆ 
zalać — LAĆ 

załatać się —> LATAĆ 
zalatywać —» LATAĆ 
zalecać (się) > ZALOTY 
zalecić — POLECIĆ, ZALETA 
zalecić się —> POLECIĆ 
zalecieć — LECIEĆ 
zaleczyć —> LECZYĆ 
zalegać —> LEC 

zalepić — LEPIĆ 

zalesić LAS 

zaleźć — LEŹĆ 

ZALETA 

zaletnik — ZALOTY 
zalew — LAĆ 

zaliczka — Liczyć 
zaliczyć — Liczyć 
zalodzić — LÓD 

zalot — ZALOTY 
zalotnik — ZALOTY 
zalotny — ZALOTY 
ZALOTY 

zalśnić —> LŚNIĆ 
zaludnić — LUD 
załadować — ŁADOWAĆ 
załadunek — ŁADOWAĆ 
załagodzić — ŁAGODZIĆ 
załamać — ŁAMAĆ 
załatać —> ŁATAĆ 


854 


załatwić — ŁATWY 
załącznik — ŁĄCZYĆ 
załączyć — ŁĄCZYĆ 
załgać się — ŁGAĆ 
załkać + ŁKAĆ 

ZAŁOGA 

ZAŁOM 

załomotać — ŁOMOTAĆ 
założyć —> ŁoŻYĆ 
załzawiony — ŁZA 
zamach — MACHAĆ 
zamachać — MACHAĆ 
zamachnąć się > MACHAĆ 
zamartwić się > MARTWIĆ 
zamarznąć —> MARZNĄĆ 
zamarzyć —> MARZYĆ 
zamazać —> MAZAĆ 
zamącić — MĄCIĆ 
ZAMEK I 

ZAMEK II 

zamerdać —> MERDAĆ 
zamęcić — MĄCIĆ 
zamęczyć —> MĘCZYĆ 
zamęt — MĄCIĆ 
zamętek —> MĄCIĆ 
zamiana — MIENIĆ SIĘ 
zamiar —> MIERZYĆ 
ZAMIAST 

zamiasto —> ZAMIAST 
zamiauczeć —> MIAUCZEĆ 
ZAMIEĆ 

zamiejscowy —> MIEJSCE 
zamiena — MIENIĆ SIĘ 
zamienić —> MIENIĆ SIĘ 
zamienny —> MIENIĆ SIĘ 


zamierzchły —> MIERZCHNĄĆ 


zamierzenie —> MIERZYĆ 


zamierzknienie = MIERZCHNĄĆ 


zamierzyć (się) — MIERZYĆ 
zamiesić — MIESIĆ 
zamieszać —> MIESZAĆ 
zamieszanie — MIESZAĆ 
zamieszki — MIESZAĆ 
zamieszkiwać — MIESZKAĆ 
zamieścić — MIEŚCIĆ 
zamieść —> MIEŚĆ 
zamigotać —> MIGOTAĆ 
zamilczeć — MILCZEĆ 


zamirzknąc —> MIERZCHNĄĆ 


ZAMKNĄĆ 

zamlaskać — MLASKAĆ 
zamocować —> MOC 
zamoczyć — MOCZYĆ 
zamordować — MORDOWAĆ 


zamorzyć —> MORZYĆ 
zamotać —> MOTAĆ 
ZAMOŻNY 

zamożysty —> ZAMOŻNY 
zamówić — MÓWIĆ 
zamrażać —> MRÓZ 
zamroczyć —> MROCZYĆ 
zamrozić —> MRÓZ 
zamruczeć —> MRUCZEĆ 
zamrugać —> MRUGAĆ 
zamrzeć —> MRZEĆ 
zamulić — MUŁ I 
ZAMYSŁ —> MYŚLEĆ 
zamyślić się — MYŚLEĆ 
zanadra —> ZANADRZE 
ZANADRZE 

zanęta — NĘCIĆ 
zaniechać — NIECH 
zaniedbać — DBAĆ 
zaniemóc — MÓC 
zaniepokoić — POKÓJ I 
zanieść —> NIEŚĆ 
zaniknąć —> NIKNĄĆ 
zanocować —> NOC 
zanorzyć się = NURZAĆ 
zanosić —> NOSIĆ 
zanurzać Się —> NURZAĆ 
zaoczny — OKO 
zaofiarować —> OFIARA 
zaognić —> OGIEŃ 
zaokrąglić — OKRĄGŁY 
zaokrętować —> OKRĘT 
zaopatrzyć — PATRZEĆ 
zaopiekować się — OPIEKA 
zaorać — ORAĆ 
zaostrzyć —> OSTRY 
zaoszczędzić — SZCZĘDZIĆ 
zaowocować —> OWOC 
ZAPACH 

zapachać —> ZAPACH 
zapachnieć —> PACHNIEĆ 
zapaćkać —> PAĆKAĆ 
zapadka — PAŚĆ I 
zapakować — PAKOWAĆ 


zapalić —> PALIĆ, ZAPAŁ, ZA- 


PAŁKA 
ZAPAŁ — PALIĆ 
zapałać — PAŁAĆ 
ZAPAŁKA 
zapamiętać —> PAMIĘĆ 
zapamiętywać — PAMIĘĆ 
zapanować —> PANOWAĆ 
zapaprać — PAPRAĆ 
zaparować —> PARA I 


Indeks wyrazów polskich 


zaparzyć —> PARZYĆ 
ZAPAS 

zapaska —> ROZPASAĆ 
zapaskudzić — PASKUDA 
ZAPASY 

zapaść —» PAŚĆ I 
zapaśnictwo — ZAPASY 
zapaśniczy —> ZAPASY 
zapaśnik — ZAPASY 
zapatrzyć się > PATRZEĆ 
zapchać — PCHAĆ 
zapełnić — PEŁNIĆ 
ZAPERZYĆ SIĘ 

zapewne — PEWNY 
zapewnić — PEWNY 
zapewnie — PEWNY 
zapęd — PĘDZIĆ 

zapędzić — PĘDZIĆ 
zapiać — PIAĆ 

zapiąć —> PIĄĆ SIĘ 

zapić się + PIĆ I 

zapiec — PIEC Il 

zapiecek — PIEC I 
zapieczętować —> PIECZĘĆ 
zapienić się > PIANA 
zapierdolić — PIERDOLIĆ 
zapis — PISAĆ 

zapisać —> PISAĆ 

zapiska —> PISAĆ 
zapiszczeć —> PISZCZEĆ 
zaplątać — PLĄTAĆ 
zaplecze — PLECY 

zapleść + PLEŚĆ 

zapłacić — PŁACIĆ 
zapłakać — PŁAKAĆ 
zapłata — PŁACIĆ 

zapłon —> PŁONĄĆ 
zapłonąć — PŁONĄĆ, PŁONIĆ 
zapłonić Się — PŁONIĆ 
zapłonienie — PŁONIĆ 
zapocić — POT 
zapodziewać — DZIAĆ 
zapomnieć —> POMNIEĆ 
zapomoga — MÓC 
zapocząć — POCZĄĆ 
zapolować —> POLOWAĆ 
ZAPORA 

zapowiadać — ZAPOWIEDŹ 
zapowiedać — ZAPOWIEDŹ 
zapowiedzieć — POWIEDZIEĆ 
ZAPOWIEDŹ 

zapoznać —> ZNAĆ 
zapożyczyć się — POŻYCZYĆ 
zapracować —> PRACOWAĆ 


855 


zapragnąć — PRAGNĄĆ 
zaprawdę — PRAWDA 
zaprawa — PRAWIĆ 
zaprawić —> PRAWIĆ 
zaprosić —> PROSIĆ 
zaprowadzić — PROWADZIĆ 
zaprószyć — PRÓSZYĆ 
zaprząc —> SPRZĄC 
zaprzątać —> SPRZĄTAĆ 
zaprzeczyć — PRZECZYĆ 
zaprzeć Się — PRZEĆ I 
zaprzestać —> STAĆ I 
zaprzęg — SPRZĄC 
zaprzęgać — SPRZĄC 
zaprzysiąc —> PRZYSIĄC 
zapukać —> PUKAĆ 
zapuścić —> PUŚCIĆ 
zapylić PYŁ 
zapyrzyć — ZAPERZYĆ SIĘ 
zapytać —> PYTAĆ 
zapyziały — PYZA 
zapyzieć — PYZA 
zaradny — RADZIĆ 
zaradzić — RADZIĆ 
ZARAZ 

zarazić — RAZIĆ 
zarąbać —> RĄBAĆ 
zaręczyć — RĘCZYĆ 
zaręczyny — RĘCZYĆ 
zarękawek — RĘKAW 
zarno — ZIARNO 
zarobek — ROBIĆ 
zarobić — ROBIĆ 
zarodek — RODZIĆ 
zaropiały — ROPA 
zarosnąć —> ROSNĄĆ 
Zarost —> ROSNĄĆ 
zarościć — ROŚCIĆ 
zarumienić (się) — RUMIANY 
Zarys — RYSOWAĆ 
zarysować —> RYSOWAĆ 
zarza — ZORZA 
zarządzić — RZĄDZIĆ 
zarzec Się — RZEC 
ZARZEWIE 

zarzucić —> RZUCIĆ 
zarzut —> RZUCIĆ 
zarzuta — RZUCIĆ 
zarzygać —> RZYGAĆ 
zarżnąć —> RŻNAĆ 
ZASADA (1) 

zasada (11) — ZASADZKA 
zasadka — ZASADZKA 
zasadniczy — ZASADA 


zasadny — ZASADA 
zasadzić —> SADZIĆ 
zasadzić się > ZASADZKA 
ZASADZKA 

zasapać —> SAPAĆ 
zasądzić — SĄDZIĆ 
zaschnąć —> SCHNĄĆ 
ZASĘPIĆ 

zasępić się — SĘP 

zasiać —> SIAĆ I 

zasiąść — SIĄŚĆ 

zasiedlić —> OSIEDLIĆ 
ZASIEK 

zasieka — ZASIEK 
zasiewy — SIAĆ I 
zasięgać — SIĘGAĆ 
zasilić — SIŁA 

zaskarżyć —> SKARŻYĆ 
zasklepić (się) — SKLEPIĆ 
zaskoczyć —> SKOCZYĆ 
zaskomleć —> SKOMLEĆ 
zaskowyczeć —> SKOWYCZEĆ 
zaskrzeczeć —> SKRZECZEĆ 
zaskrzypieć —> SKRZYPIEĆ 
zasłabnąć —> SŁABY 
zasłać — SŁAĆ II 

zasłona — OSŁONIĆ 
zasłonić —> OSŁONIĆ 
zasłuchać się > SŁUCHAĆ 
zasługa — SŁUŻYĆ 
zasłużyć —> SŁUŻYĆ 
zasłynąć —> SŁYNĄĆ 
zasłyszeć — SŁYSZEĆ 
zasmakować — SMAK 
zasmarkać — SMARKAĆ 
zasmarować —> SMAR 
zasmażyć —> SMAŻYĆ 
zasmrodzić —> SMRODZIĆ 
zasnąć —> SNĄĆ 

zasnuć —> SNUĆ 

zasobny —> ZASÓB 

zasolić — SOLIĆ 

ZASÓB 

zaspać — SPAĆ 

zaspawać —> SPAWAĆ 
zaspokoić — SPOKÓJ 
zassać — SSAĆ 

zastać — STAĆ I 

zastać —> STAĆ II 
zastanowić —> STANOWIĆ 
zastawa —> STAWIĆ 
zastawać —> STAWAĆ 
zastawić —> STAWIĆ 
zastawka —> STAWIĆ 


Indeks wyrazów polskich 


zastąpić —»> STĄPIĆ, ZASTĘP 
ZASTĘP 

zastępca —> STĄPIĆ 
zastępca — ZASTĘP 
zastosować —> STOSOWAĆ 
zastój —> STAĆ II 
zastraszyć — STRASZYĆ 
zastrugać —> STRUGAĆ 
zastrzał — STRZELIĆ 
zastrzec —> STRZEC 
zastrzelić — STRZELIĆ 
zastrzyk — STRZYKAĆ 
zastukać —> STUKAĆ 
zastygnąć —> STYGNĄĆ 
zasunąć —> SUNĄĆ 
zasuszyć — SUSZYĆ 
zasuwa — SUWAĆ 
zasuwać — SUWAĆ 
zasuwka — SUWAĆ 
zaswędzić —> SWĘDZIĆ 
zasycić —> SYCIĆ 
zasypka — SYPAĆ 
zaszargać —> SZARGAĆ 


zaszczebiotać —> SZCZEBIOTAĆ 


zaszczekać  SZCZEKAĆ 
zaszczepić —> SZCZEPIĆ 
zaszczepka — SZCZEPIĆ 
zaszczycić — SZCZYCIĆ SIĘ 
zaszczyt —> SZCZYCIĆ SIĘ 
zaszeleścić — SZELEŚCIĆ 
zaszemrać — SZEMRAĆ 
zaszeregować —> SZEREG 
zaszklić — SZKŁO 
zaszkodzić — SZKODA 
zaszlochać — SZLOCHAĆ 
zasznurować — SZNUR 
zaszumieć — SZUMIEĆ 
zaszyć — SZYĆ 

ZAŚ 

zaścielić — SŁAĆ 11 
zaślepić —> ŚLEPY 
zaślinić — ŚLINA 
zaślubić —> POŚLUBIĆ 
zaślubiny — POŚLUBIĆ 
zaśmiać się —> ŚMIAĆ SIĘ 
zaśmiecić —> ŚMIEĆ I 


zaśmierdzieć (się) —> ŚMIER- 


DZIEĆ 
zaśniedziały — ŚNIADY 
zaśniedzieć — ŚNIADY 
zaśniedzony — ŚNIADY 
zaśnieżyć —> ŚNIEG 
zaśpiew — ŚPIEWAĆ 
zaśpiewać —> ŚPIEWAĆ 


856 


zaświadczyć — ŚWIADEK 
zaświecić —> ŚWIECIĆ 
zaświtać — ŚWITAĆ 
zatamować — TAMA 
zatarczka —> UTARCZKA 
zatarg — TARGAĆ 
zatarga — TARGAĆ 
zatęchły  TĘCHNĄĆ 
zatęchną — TĘCHNĄĆ 
zatęsknić — TĘSKNIĆ 
zatkać —> TKAĆ I 
zatknąć — TKNĄĆ 
zatkwić — TKwić 
zatłoczyć —> TŁOCZYĆ 
zatłumić — TŁUMIĆ 
zatłuścić — TŁUSTY 
zatoczyć — TOCZYĆ 
zatok —> ZATOKA 
ZATOKA 

zatonąć — TONĄĆ 
zatopić — TOPIĆ I 
ZATOR 

zatracić się —> TRACIĆ 
zatrąbić — TRĄBA 
zatroskać Się > TROSKA 
zatroskany —> TROSKA 
zatruć —> TRUĆ 
zatrudniać — TRUDNY 
zatrudnić —> TRUDNY 
zatrwożyć — TRWOGA 
zatrzask — TRZASKAĆ 
zatrzaska — TRZASKAĆ 
zatrzasnąć —> TRZASKAĆ 
zatrzeć — TRZEĆ 


zatrzeszczeć — TRZESZCZEĆ 


zatrzymać —> TRZYMAĆ 
zatwardzenie — TWARDY 
zatwardziały TWARDY 
zatwardzić — TWARDY 
zatwardzieć — TWARDY 
zatwierdzić — TWIERDZIĆ 
zatyczka — TYKAĆ I 
zatykać — TYKAĆ I 
zaufanie — UFAĆ 
zaufany —> UFAĆ 

zaufać — UFAĆ 

ZAUŁEK 

zauroczenie — UROK 
zauroczyć — UROK 
zausznik —> UCHO 
zauważać —> WAŻYĆ 
zawada — WADZIĆ 

zawał — WALIĆ 
zawadzić (się) —> wADZIĆ 


zawalić — wALIĆ 
zawarować —> WAROWAĆ 
zaważyć — WAŻYĆ 
zawdzięczać — WDZIĘK 
zawezwać — ZWAĆ 
zawędrować — WĘDROWAĆ 
zawiać —> WIAĆ 
zawiadomić — WIADOMY 
ZAWIAS 

zawiasa — ZAWIAS 
zawierać — ZAWRZEĆ 
zawies — ZAWIAS 
ZAWIDZIEĆ 

zawidzić —> ZAWIDZIEĆ 
zawiązać — WIĄZAĆ 
zawiązek — wIĄZAĆ 
ZAWIEJA 

ZAWIERUCHA 

zawieruszyć —> ZAWIERUCHA 
zawierzyć — WIERZYĆ 
zawieszać —> WIESZAĆ 


zawieść — WIEŚĆ II, ZAWÓD I, 


ZAWÓD II 
zawieźć —> wIEŹĆ 
zawijać —> wić 11 
zawikłany — WIKŁAĆ 
zawilgnąć — wiLżyć 
zawilgocić — wiLGOĆ 
zawiłość — ZAWIŁY 
ZAWIŁY 
zawinąć — ZAWIŁY 
zawinić —> WINIĆ 
zawirać —> ZAWRZEĆ 
zawisnąć —> WISIEĆ 
zawistny —> ZAWIŚĆ 
ZAWIŚĆ 
zawitać — WITAĆ 
zawlec  WLEC 
zawładnąć —> WŁADAĆ 
zawłaszczyć —> UWŁASZCZYĆ 
zawodny — ZAWÓD II 
ZAWODY 


zawodzić — WIEŚĆ II, WODZIĆ 


zawora — ZAWÓR 
zawołać  wOŁAĆ 
zawozić — wozić 
ZAWÓD I 

ZAWÓD II 

ZAWÓJ 

ZAWÓR 

zawrotny — ZAWRÓT 
zawrotny —> WRÓCIĆ 


zawrócić —> WRÓCIĆ, ZAWRÓT 


ZAWRÓT 


Indeks wyrazów polskich 


zawrót — WRÓCIĆ 
ZAWRZEĆ (1) 

zawrzeć (11) — WRZEĆ 
zawstydzić (się) => wsTYD 
ZAWSZE 

zawszony —> WESZ 

zawyć — wyć 

zazębiać — ZĄB 

zazdroć —> ZAZDROŚĆ 
zazdrosny — ZAZDROŚĆ 
zazdrościć — ZAZDROŚĆ 
ZAZDROŚĆ 

zazdrośnica — ZAZDROŚĆ 
zazdrośnik — ZAZDROŚĆ 
zazgrzytać — ZGRZYTAĆ 
zazielenić (się) + ZIELONY 
zaziębiać się — ZIĘBIĆ 
zaziębnąć — ZIĘBNĄĆ 
zaziębić —> ZIĘBIĆ 
zaznaczyć —> ZNACZYĆ 
zaznać — ZNAĆ 
zaznajomić się = ZNAJOMY 
zazroć — ZAZDROŚĆ 
zazroŚść —> ZAZDROŚĆ 
zaźrzeć —> ZAJRZEĆ, ZAZDROŚĆ 
zażalenie — ŻALIĆ SIĘ 
zażalić (się) — ŻALIĆ SIĘ 
zażartować — ŻARTOWAĆ 
zażądać — ŻĄDAĆ 
zażyczyć — ŻYCZYĆ 

zażyć — żyć 

ZĄB 

ząbek — ZĄB 

ząbr — ŻUBR 

ząbrz — ŻUBR 

zbadać — BADAĆ 

zban — DZBAN 

zbawiciel —> ZBAWIĆ 
ZBAWIĆ 

zbawienie — ZBAWIĆ 
zbezcześcić — BEZCZEŚCIĆ 
ZBĘDNY 

zbierać — BRAĆ II 

zbiesić się —> BIES 

zbik —> ŻBIK 

zblednąć — BLADY 
zbliżyć —> PRZYBLIŻYĆ 
zbłądzić —> BŁĄDZIĆ 

zbło —> ŹDŹBŁO 

ZBOŻE 

ZBÓR 

ZBRODNIA 

zbrodniarka — ZBRODNIA 
zbrodniarz —> ZBRODNIA 


857 


zbrodniczy — ZBRODNIA 
zbrodnik — ZBRODNIA 
zbrodzień — ZBRODNIA 
ZBROIĆ 

zbroić —> BROIĆ 
ZBROJA 

zbrojny — ZBROIĆ 
zbrudzić —> BRUDZIĆ 
zbrukać —> BRUKAĆ 
zbrzydnąć — BRZYDZIĆ SIĘ 
zbudować — BUDOWAĆ 
zbudzić — BUDZIĆ 
zbutniały — BUTWIEĆ 
zbutwieć —> BUTWIEĆ 
ZBYĆ 

ZBYT 

zbyteczny — ZBYTEK 
ZBYTEK 

zbytki — ZBYTEK 
zbytkować — ZBYTEK 
ZBYTNI 

zbytny —> ZBYTNI 
zbywać — BYWAĆ 
zbzikować — BZIK 
zbzikowany — BZIK 
ZDARZYĆ 

zdawać — DAWAĆ 
zdążać — DĄŻYĆ 
zdążyć — DĄŻYĆ 

zdbik — ŻBIK 

zdbło — ŹDŹBŁO 

zdeb — ŻBIK 

zdechły — ZDECHNĄĆ 
ZDECHNĄĆ 

zdeptać —> DEPTAĆ 
zderzyć —> UDERZYĆ 
ZDJĄĆ 

zdjęcie — ZDJĄĆ 
zdławić —> DŁAWIĆ 
zdmuchnąć —> DMUCHAĆ 
ZDOBIĆ 

zdobny —> ZDOBIĆ 
ZDOBYCZ 

zdobyczny — ZDOBYCZ 
zdobyć — ZDOBYCZ 
zdobywać — ZDOBYWCA 
ZDOBYWCA 

ZDOLNY 

zdołać — PODOŁAĆ 
zdraca — ZDRADZIĆ 
zdraćca — ZDRADZIĆ 
zdraćsa — ZDRADZIĆ 
zdrada — ZDRADZIĆ 
zdradca — ZDRADZIĆ 


ZDRADZIĆ 

zdradźca — ZDRADZIĆ 
zdrajca — ZDRADZIĆ 
zdrętwieć — DRĘTWIEĆ 
ZDROWIE 

zdrowotny — ZDROWY 
ZDROWY 

ZDRÓJ 

ZDUMIEĆ 

ZDUN 

zdruzgotać —> DRUZGOTAĆ 
zdruzgotany —> DRUZGOTAĆ 
zdrygać się > WZDRAGAĆ SIĘ 
zdr-zeń — RDZEŃ 

zdrzeń — RDZEŃ 

zdrżeń — RDZEŃ 

zdybać — DYBAĆ 

zdychać — DYCHAĆ 
zdziczeć —> DZIKI 
zdziecinnieć — DZIECI 
zdzielić — DZIELIĆ 
zdzierać — DRZEĆ 
zdziwić — Dziwić 
zdżymanie — ZŻYMAĆ SIĘ 
zebrać — BRAĆ II 

zedel — ZYDEL 

zedla = ZYDEL 

zedrzeć — DRZEĆ 

ZEGAR 

zegarek —> ZEGAR 

zeger — ZEGAR 

zejść — IŚĆ 

zełgać — ŁGAĆ 

zemdleć — MDŁY 

zemdlić > MDŁY 

zemrzeć —> MRZEĆ 
zemsta —> MŚCIĆ (SIĘ) 
zemścić się —> MŚCIĆ (SIĘ) 
zeprzeć Się — SPIERAĆ SIĘ 
zepsuć — PSUĆ 

ZERKAĆ 

zerwać — RWAĆ 

zerżnąć —> RZNĄĆ- 
zeschnąć — SCHNĄĆ 
zeskoczyć —> SKOCZYĆ 
zeskok — SKOCZYĆ 
zeskrobać — SKROBAĆ 
zesłać —> SŁAĆ I 

zespawać —> SPAWAĆ 
zestaw — STAWIĆ 
zestawić — STAWIĆ 
zestrzelić — STRZELIĆ 
zesunąć —> SUNĄĆ 
zeszczać —> SZCZAĆ 


Indeks wyrazów polskich 


zeszczupleć —> SZCZUPŁY 
zeszmacić się —> SZMAT 
zeszpacić — SZPETNY 
zeszpecić — SZPETNY 
zesztywnieć —> SZTYWNY 
zeszyć —> SZYĆ 

ześlizg —> ŚLIZGAĆ SIĘ 
ześlizgnąć — ŚLIZGAĆ SIĘ 
zetknąć — TKNĄĆ 
zetleć —> TLEĆ 

zetrzeć —> TRZEĆ 

zew —> ZWAĆ 

zewłok —> ZWŁOKI 
zewnątr —> ZEWNĄTRZ 
ZEWNĄTRZ 

zewnętrzny —> ZEWNĄTRZ 
zewrzeć —> ZAWRZEĆ 
zeznać —> ZNAĆ 

ZEZUĆ — ZZUĆ 
ZEZWOLIĆ —> ZWOLENNIK 
zeżreć —> ŻREĆ 

zębaty —> ZĄB 

zębowy — ZĄB 

zgadać się > GADAĆ 
zgadnąć —> GADAĆ 
zgadywać —> GADAĆ 
zgadzać się — GODZIĆ 
ZGAGA 

zganić —> GANIĆ 
zgarbić się —> GARB 
zgarbiony —> GARB 
zgasić —> GASIĆ 
zgasnąć —> GASIĆ 

zgiąć —> GIĄĆ 

zgiełczeć — ZGIEŁK 
ZGIEŁK 

ZGLISZCZE 

zgliwiały —> GLIWIEĆ 
zgliwieć — GLIwIEĆ 
zgłębić —> GŁĘBIĆ 
zgłoba — LGNĄĆ 
zgłodnieć —> GŁÓD 
zgłupieć —> GŁUPI 
zgnębić —> GNĘBIĆ 
zgnieść — GNIEŚĆ 
zgoda — GODZIĆ 
zgodny — GODZIĆ 
zgodzić — GODZIĆ 
zgolić — GOLIĆ 

zgoła —> GOŁY 

ZGON 

zgonna toń — ZGON 
zgorszenie —> GORSZY 
zgorszyć —> GORSZY 


858 


zgorzkniały — GORZKNIEĆ 
zgorzknieć — GORZKNIEĆ 
zgotować —> GOTOWAĆ 
zgrabiać — GRABIĆ 
zgrabić —> ZGRABNY 
zgrabiały —> GRABIEĆ 
zgrabieć —> GRABIEĆ 
ZGRABNY 

zgrać się GRAĆ I 
ZGRAJA 

zgromadzenie —> GROMADA 
zgromadzić — GROMADA 
zgromić — GROMIĆ 
ZGROZA 

zgruchotać —> GRUCHAĆ 
ZGRYZOTA 

zgryzota — GRYŹĆ 
zgryźć — GRYŹĆ 
zgrzać się —> GRZAĆ 
zgrzebi —> ZGRZEBNY 
zgrzebie — ZGRZEBNY 
ZGRZEBŁO 

ZGRZEBNY 

zgrzeszyć — GRZECH 
zgrzewać —> GRZAĆ 
zgrzewka — GRZAĆ 
zgrzybiały —> GRZYB 
ZGRZYT —> ZGRZYTAĆ 
ZGRZYTAĆ 

zguba —> GUBIĆ 
zgubić —> GUBIĆ 
zgwałcić — GWAŁT 
zhańbić — HAŃBIĆ 
ZIAĆ 

ziarnisty — ZIARNO 
ZIARNO 

zielazo — ŻELAZO 
ZIELE 

zielenić > ZIELONY 
zielenieć — ZIELONY 
zieleń —> ZIELONY 
zielnik — ZIELE 
zielny — ZIELE 
ZIELONY 

zielsko — ZIELE 
ziemek — ZIOMEK 
ZIEMIA 

ziemianin — ZIEMIA 
ziemisty — ZIEMIA 
ZIEMNIAK 

ziemny — ZIEMIA 
ziemski — ZIEMIA 
ZIEWAĆ 

ZIĘBA 


ze | zł 


ZIĘBIĆ 

ZIĘBNĄĆ 

ZIĘĆ 

ZIMA 

ZIMNY 

zimować — ZIMA 
zimowy — ZIMA 
ZIOŁO 

ZIOMEK 

ZIONĄĆ 

ziółko — ZIOŁO 

ZIPAĆ 

ziścić —> UIŚCIĆ 

zjadać — JADAĆ 

zjawa —> JAWIĆ SIĘ 
zjawić się —> JAWIĆ SIĘ 
zjawisko — JAWIĆ SIĘ 
zjazd — JEŹDZIĆ 

zjąć — ZDJĄĆ 

zjednać —> JEDNAĆ 
zjednoczyć —> JEDNOCZYĆ 
zjeść — JEŚĆ 

zjeżyć — JEŻYĆ 

zlać — LAĆ 

zlatywać się — LATAĆ 
zlec —> LEC 

zlecieć —> LECIEĆ 
zlepek — LEPIĆ 

zlepić — LEPIĆ 

zlew — LAĆ 

zlewki — LAĆ 

zleźć — LEŹĆ 

zleżeć się > LEŻEĆ 
zlęknąć się > LĘKAĆ 
zliczyć — Liczyć 
zlitować się —> LITOWAĆ SIĘ 
zlizać — LIZAĆ 

zlot —> LECIEĆ 
złagodzić — ŁAGODZIĆ 
złajać — ŁAJAĆ 

złamać — ŁAMAĆ 
złapać —> ŁAPAĆ 

złapić —> ŁAPAĆ, OBŁAPIĆ 
złazić > ŁAzZić 

złączyć — ŁĄCZYĆ 

zło > ZŁY 

złoba — LGNĄĆ 

złocić —> ZŁOTY 
ZŁODZIEJ 

złodziejka — ZŁODZIEJ 
złodziejski — ZŁODZIEJ 
złodziejstwo — ZŁODZIEJ 
złościć (się) —> ZŁY 
złość —> ZŁY 


Indeks wyrazów polskich 


złośliwy —> ZŁY 

złośnica —> ZŁY 

złośnik — ZŁY 

ZŁOTY 

złowić — ŁOwić 

złoże > ŁOŻYĆ 

złożyć —> ŁożYć 

złuda — Łupzić 

złudny — ŁUDzić 
złudzenie —> ŁUDZIĆ 
złudzić — ŁUDZIĆ 

złupić — ŁUPIĆ 

złuszczyć — ŁUSsZCZYĆ 
ZŁY 

złza — ŁZA 

zmagać się > Móc 
zmaleć — MAŁY 
zmarszczka — MARSZCZYĆ 
zmarszczyć —> MARSZCZYĆ 
zmartwić — MARTWIĆ 
zmartwieć — MARTWY 
zmaza —> MAZAĆ 

zmazać —> MAZAĆ 

zmącić — MĄCIĆ 
zmądrzeć —> MĄDRY 
zmęczyć —> MĘCZYĆ 
zmiana —> MIENIĆ SIĘ 
zmiarkować — MIARKOWAĆ 
zmiatać —> MIEŚĆ 

zmiąć — MIĄĆ 

zmienić —> MIENIĆ SIĘ 
zmierzch —> ZMIERZCHAĆ 
ZMIERZCHAĆ 
zmierzchnąć —> MIERZCHNĄĆ 
zmierzk — ZzMIERZCHAĆ 
zmierzkać się > ZMIERZCHAĆ 
zmierznąć —> MIERZIĆ 
zmierzwić — MIERZWA 
zmierzwiony —> MIERZWA 
zmierzyć — MIERZYĆ 
zmieszać — MIESZAĆ 
zmieścić —> MIEŚCIĆ 
zmiękczyć — MIĘKKI 
zmięknąć — MIĘKKI 
zmiłować się — MIŁY 
zmniejszyć —> MNIEJSZY 
zmoczyć — MOCZYĆ 
zmoknąć — MOKNĄĆ 
ZMORA 

zmowa —> MÓWIĆ 

zmóc —> MÓC 

zmówić —> MÓWIĆ 

ZMROK 

zmrozić —> MRÓZ 


859 


zmrużyć —> MRUŻYĆ 
zmuda —> ŻMUDNY 
zmudny —> ŻMUDNY 
zmudzić — ŻMUDNY 
zmurszały — MURSZEĆ 
zmurszeć —> MURSZEĆ 
zmusić — MUSIEĆ 

zmyć — MYĆ 

zmylić —> MYLIĆ 
zmyłka —> MYLIĆ 

zmysł —> MYŚLEĆ 
zmyślić —> MYŚLEĆ 
zmywarka — MYĆ 
ZNACHOR 

znaczek —> ZNAK 
znaczenie — ZNACZYĆ 
znaczny —> ZNACZYĆ 
ZNACZYĆ 

ZNAĆ 

znajdować —> ZNALEŹĆ 
znajdywać —> ZNALEŹĆ 
znajemy —> ZNAJOMY 
znajomek — ZNAJOMY 
znajomość — ZNAJOMY 
ZNAJOMY 

znajść — ZNALEŹĆ 
ZNAK 

ZNAKOMITY 

znakomy —> ZNAKOMITY 
ZNALEŹĆ 

znamienity — ZNAMIĘ 
znamienny —> ZNAMIĘ 
ZNAMIĘ 

znamiono — ZNAMIĘ 
znamionować — ZNAMIĘ 
znęcać Się — NĘCIĆ 
zniąć — ZDJĄĆ 

ZNICZ 

zniechęcać — NIECHĘĆ 
zniechęcić —> NIECHĘĆ 
zniecierpliwienie —> CIERPLIWY 
ZNIENACKA 

znienaczka —> ZNIENACKA 
ZNIESŁAWIĆ 

znieść —> NIEŚĆ 
zniewaga —> ZNIEWAŻYĆ 
ZNIEWAŻYĆ 
zniewieścieć —> NIEWIASTA 
zniewolić — NIEWOLA 
ZNIKAĆ 

znikąd — KĘDY 
zniknąć — NIKNĄĆ 
ZNIKOMY 

zniszczyć —> NISZCZYĆ 


zniweczyć —> NIWECZ 
zniżka —> PONIŻYĆ 
zniżyć —> PONIŻYĆ 
znoić się —> ZNÓJ 
znojny —> ZNÓJ 

znośny —> NOSIĆ 
ZNOWU 

ZNÓJ 

ZOBACZYĆ 

zobać — DZIOBAĆ 
zobojętnieć — OBOJĘTNY 
zobowiązać — OBOWIĄZYWAĆ 
zohydzić — OHYDA 
zorać —> ORAĆ 

ZORZA 

ZOSTAĆ 

ZOSTAWIĆ 

zrabować — RABOWAĆ 
zrachować —> RACHOWAĆ 
zrada —> ZDRADZIĆ 
zradzić —> ZDRADZIĆ 
zranić —> RANA 

zrazić — RAZIĆ 

zrąb — RĄBAĆ 

zresztą —> RESZTA 
ZRĘCZNY —> RĄCZY 
zrobić — ROBIĆ 
zrodzić — RODZIĆ 
zrogowaciały — RÓG 
zrolować —> ROLA II 
zrościć — ROŚCIĆ 
zrównać —> RÓWNY 
zrudzieć —> RUDY 

zryć —> RYĆ 

zryw — RWAĆ 
zrzasnąć —> ŻACHNĄĆ SIĘ 
zrządzić — RZĄDZIĆ 
zrzągać —> URĄGAĆ 
zrzec Się — RZEC 
ZRZESZYĆ 

zrzosnąć — ŻACHNĄĆ SIĘ 
zrzucić — RZUCIĆ 
zrzut — RZUCIĆ 

zsiąść —> SIĄŚĆ 

zsinieć —»> SINY 
zsuwać — SUWAĆ 
zsyp — SYPAĆ 
zszarzeć — SZARY 
zubożały —> UBOGI 
zubożeć — UBOGI 
zubr — ŻUBR 

ZUCH 

zuchowatość — ZUCH 
zuchowaty —> ZUCH 


Indeks wyrazów polskich 


zuchwalec —> ZUCHWwAŁY 

zuchwalstwo — ZUCHWAŁY 

zuchwałość — ZUCHWAŁY 

ZUCHWAŁY 

zuć (się) * wYzUĆ, ZZUĆ / ZE- 
zuć 

zufały — ZUCHWAŁY 

zumiały — ZDUMIEĆ 

zumieć się - ZDUMIEĆ 

zumieły — ZDUMIEĆ 

zupełni — ZUPEŁNY 

ZUPEŁNY 

zużelica — ŻUŻEL 

zużyć — żyć 

zwabić —> WABIĆ 

ZWAĆ 

zwada — wADZIĆ 

zwalić —> wALIĆ 

zwał — WALIĆ 

zwany —> ZwAĆ 

zwarzyć —> WARZYĆ 

zwaśnić —> wAŚŃ 

zważyć —> wAŻYĆ 

zwąchać —> WĄCHAĆ 

zwątpienie — WĄTPIĆ 

zwęglić się —> WĘGIEL 

zwęszyć —> wĘSZYĆ 

zwiać — wIAĆ 

ZWIASTOWAĆ 

zwiastun —> ZWIASTOWAĆ 

związać — WIĄZAĆ 

ZWIĄZEK 

związek —> WIĄZAĆ 

ZWICHNĄĆ 

zwichrzyć —> wIcHRzYć 

zwiciężyć — ZWYCIĘŻYĆ 

zwieńczyć —> WIEŃCZYĆ 

ZWIERCIADŁO 

ZWIERZ 

zwierzchni — wIERZCH 

zwierzątko — ZWIERZ 

zwierzę — ZWIERZ 

zwierzęcy — ZWIERZ 

zwierzyć się —> WIERZYĆ 

zwierzyna —> ZWIERZ 

zwierzyniec —> ZWIERZ 

zwieszać — WIESZAĆ 

zwieść —> WIEŚĆ II 

zwietrzały — WIETRZEĆ 

zwietrzyć (I) + WIETRZEĆ 

zwietrzyć (11) > WIETRZYĆ 

zwieźć —> wiEŹĆ 

zwiędnąć —> WIĘDNĄĆ 

zwiększyć —> WIĘKSZY 


860 


zwijać — wić 11 

zwilgotnieć > wiLGoć 

zwilżyć — wiLżyć 

zwiotczały — WIOTKI 

zwiotczeć — WIOTKI 

zwisnąć — WISIEĆ 

ZWITEK 

zwlec (się)  wLEC 

ZWŁASZCZA 

zwłaszcze > ZWŁASZCZA 

zwłok — ZWŁOKI 

zwłoka —> ZWŁOKI 

zwłoka — WLEC 

ZWŁOKI 

zwodzić — WIEŚĆ Il 

zwolenik — ZWOLENNIK 

ZWOLENNIK 

zwolić — WYZWOLIĆ, ZEZWOLIĆ, 
ZWOLENNIK 

zwołać — WOŁAĆ 

zwonica —> DZWON 

zwonik — DZWON 

ZWONO — DZWONO 

zworny —> NIESFORNY 

zwozić — wozić 

ZWÓJ 

zwózka —> wIEŹĆ 

zwrot —> WRÓCIĆ 

zwrotny —> WRÓCIĆ 

zwrócić —> WRÓCIĆ 

zwycięski —> ZwYCIĘŻYĆ 

zwycięzca — ZWYCIĘŻYĆ 

ZWYCIĘŻYĆ 

ZWYCZAJ 

zwyczajny — ZWYCZAJ 

zwykle — ZwYKŁY 

ZWYKŁY 

zwyknąć —> ZWYCZAJ 

zwymiotować —> WYMIOTY 

ZYDEL 

zydla — ZYDEL 

zysk — ZYSKAĆ 

ZYSKAĆ 

zziajać się —> ZIAĆ 

zziajany —> ZIAĆ 

zzuć / zEzuć 

zżółknąć — ŻÓŁKNĄĆ 

zżyć się — żyć 

ZŻYMAĆ SIĘ 


źbło  ŹDŹBŁO 
źdbło  ŹDŹBŁO 
ździebłko — ŹDŹBŁO 
ździebło — ŹDŹBŁO 


ŹDŹBŁO 

żmij — ŻMIJA 

żmija — ŻMIJA 

Źrebak — ŹREBIĘ 
Źrebica — ŹREBIĘ 
Źrebić się —> ŹREBIĘ 
źrebiec — ŹREBIĘ 
ŹREBIĘ 

źrebna —> ŹREBIĘ 
ŹRENICA 

ŹRÓDŁO 

źrzebię — ŹREBIĘ 
źrzenica —> ŹRENICA 
Źźrzetelnie —> RZETELNY 
źrzetelny — RZETELNY 
źrzódło — ŹRÓDŁO 
źwierz — ZWIERZ 
źwięczeć —> DŹWIĘCZEĆ 
źwięk — DŹWIĘK 
źwiękczeć —> DŹWIĘCZEĆ 
źwirz —> ZWIERZ 


ŻABA 

żabi — ŻABA 

żabka — ŻABA 
żachać się — ŻACHNĄĆ SIĘ 
ŻACHNĄĆ SIĘ 

ŻADEN 

żadni — ŻADEN 
żadny — ŻADEN 
ŻAGIEL 

ŻAGIEW 

żaglować — ŻAGIEL 
żaglowiec —> ŻAGIEL 
żaglowy —> ŻAGIEL 
żaglówka —> ŻAGIEL 
ŻAL 

żalazo ŻELAZO 
żalezo — ŻELAZO 
ŻALIĆ SIĘ 

ŻAŁOBA 

żałobnica ŻAŁOBA 
żałobnik — ŻAŁOBA 
żałobny — ŻAŁOBA 
ŻAŁOŚĆ 

żałosny — ŻAŁOŚĆ 
żałostny —> ŻAŁOŚĆ 
ŻAŁOWAĆ 

ŻAR 

żarcie  ŻREĆ 
żarliwość — ŻARZYĆ 
żarliwy — ŻARZYĆ 
żarłak — ŻARŁOK 
żarłoczność —> ŻARŁOK 


Indeks wyrazów polskich 


żarłoczny — ŻARŁOK 
ŻARŁOK 

ŻARNA 

żarny —> ŻARNA 
żarówka — ŻARZYĆ 
żart  ŻARTOWAĆ 
ŻARTOWAĆ 

żary — ŻAR 

żarzewie — ZARZEWIE 
ŻARZYĆ 

ŻĄĆ 

ŻĄDAĆ 

żądlić — ŻĄDŁO 
ŻĄDŁO 

żądni > ŻADEN 
żądny — ŻADEN 
żądny — ŻĄDAĆ 
ŻĄDZA 

ŻBIK 

żdżymanie —> ZŻYMAĆ SIĘ 
ŻE 

-ŻE 

ŻEBRAĆ 

żebrak — ŻEBRAĆ 
ŻEBRO 

żeby — ŻE 

żec — ŻGAĆ, PODŻEGAĆ 
żeglarz —> ŻAGIEL 
żeglować — ŻAGIEL 
żegluga — ŻAGIEL 
ŻEGNAĆ 

żegnać się — ŻEGNAĆ 
żelaziwo — ŻELAZO 
żelazko — ŻELAZO 
żelazny —> ŻELAZO 
ŻELAZO 

żeliwny — ŻELAZO 
żeliwo — ŻELAZO 
żełw — ŻÓŁW 

ŻENIĆ 

żeński — ŻONA 

ŻER 

ŻERDŹ 

żerować — ŻER 
żerowisko — ŻER 
żerucha —> RZEŻUCHA 
żerzawie — ZARZEWIE 
żerzewie — ZARZEWIE 


861 


żerzucha — RZEŻUCHA 
żędać — ŻĄDAĆ 

ŻGAĆ 

żglisko — ZGLISZCZE 
żgliszcze — ZGLISZCZE 
ŻLEB 

żłobek — ŻŁÓB 

żłobić — ŻŁÓB 

żłop — ŻŁOPAĆ 

ŻŁOPAĆ 

ŻŁÓB 

żmij —> ŻMIJA 

ŻMIJA 

ŻMUDNY 

żniwiarka  ŻNIwO 
żniwiarz % ŻNIWO 
ŻNIWO 

żniwować  ŻNIWO 
ŻOŁĄDEK 

żołądkować się — ŻOŁĄDEK 
żołądkowiec —> ŻOŁĄDEK 
żołądkowy — ŻOŁĄDEK 
ŻOŁĄDŹ 

ŻOŁD 

żołdak — ŻOŁD 

żołdat  ŻOŁD 
żołdni(e)rz — ŻOŁNIERZ 
ŻOŁNA 

żołnierski — ŻOŁNIERZ 
ŻOŁNIERZ 

ŻONA 

żonaty — ŻONA 

żonka —> ŻONA 
żorawiny — ŻURAW 
żożelica — ŻUŻEL 

ŻÓŁĆ I 

ŻÓŁĆ II 

ŻÓŁKNĄĆ 

żółknienie — ŻÓŁKNĄĆ 
żółtaczka — ŻÓŁĆ I, ŻÓŁTY 
żółtek — ŻÓŁTY 

żółtko — ŻÓŁTY 
żółtodziób —> ŻÓŁTY i DZIÓB 
ŻÓŁTY 

ŻÓŁW 

żóraw — ŻURAW 

ŻREĆ —> ŻARŁOK 

żrze — ŻREĆ 


ża | ży 


żrzeć — ŻREĆ 

ŻUBR 

żuchać — ŻUCHWA 
żuchawica — ŻUCHWwA 
ŻUCHWA 

żuczek —> ŻUK 

żuć 

ŻUK 

ŻUR 

ŻURAW 

żurawina — ŻURAW 
żurek — ŻUR 
żużalica — ŻUŻEL 
ŻUŻEL 

żużelica — ŻUŻEL 
żwać — ŻUĆ 
żwawość — ŻWAWY 
ŻWAWY 

ŻWIR 

ŻYCIE 

życzliwość —> życzyć 
życzliwy życzyć 
ŻYCZYĆ 

żyć 

ŻYD 

żylak — ŻYŁA 
żylasty —> ŻYŁA 
żylny + ŻYŁA 

ŻYŁA 

żyłować (się) ŻYŁA 
żyr — ŻER 

żyrdź — ŻERDŹ 
ŻYTO 

żywiciel > żywić 
żywicielka — żywić 
żywiczny — ŻYWY 
ŻYWIĆ 

żywiec — ŻYWY 
ŻYWIOŁ 

ŻYWNOŚĆ 

żywość — ŻYWY 
ŻYWOT 

żywotni — ŻYWOT 
żywotność — ŻYWOT 
żywotny — ŻYWOT 
ŻYWY 

ŻYZNY 

żyźń — ŻYZNY 


Spis treści 


Wstęp 5 

Podstawowa literatura etymologiczna 
Wykaz skrótów 13 

SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY 
Indeks wyrazów polskich 761 


11 


17 


© Copyright by Wiesław Boryś 
© Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005 


Recenzje naukowe 
Prof. dr hab. Maria Wojtyła-Świerzowska 
Prof. dr hab. Leszek Bednarczuk 


Redaktor prowadzący 
Barbara Górska 


Zespół redakcyjno-korektorski 

Joanna Birczyńska-Duska, Barbara Borowska, Iwona Głuszek, Etelka Ka 
Ewa Kochanowicz, Krzysztof. Lisowski, Henryka Salawa, Barbara Wojtan 
Małgorzata Wójcik 


Indeks wyrazów polskich 
Wojciech Adamski, Joanna Łobaczewska-Adamska 


Redakcja techniczna 
Bożena Korbut 


Projekt okładki i układ typograficzny 
Robert Oleś 


Printed in Poland 

Wydawnictwo Literackie Sp. z 0.0., 2008 

ul. Długa 1, 31-147 Kraków 

bezpłatna linia telefoniczna: 0 800 42 10 40 

księgarnia internetowa: www.wydawnictwoliterackie.pl 
e-mail: ksiegarniaGwydawnictwoliterackie.pl 

fax: (+48-12) 430 00 96 

tel.: (+48-12) 619 27 70 

Skład i łamanie: Infomarket 

Druk i oprawa: Łódzkie Zakłady Graficzne 


ISBN 978-83-08-04191-8 


Od dawna już odczuwany był brak słownika etyi 
polskiego, który by odpowiadał współczesnemu 
trzebom szerokiego kręgu zainteresowanych czyt: 
|Ż ERZE (OSS OS DYJ NAW CSCNZWEOSYYCH 
BOO OSO GWIOKO KOKO NOSS ECCO 
EC WE OJ S JE WZ CZZYNEWE UNA WY CYZOCJANJNY! 
na tle słowiańskim i indoeuropejskim. Jest nieocenionym zrodiem 
wiedzy nie tylko o dziejach polskiego języka, lecz również polskiej 
| OOSKODYSZAJNIE 

IZOLDUBE GOSYDOCU SAWA 


OO AWECOCNZWEJ W OCECOW AWAY NJ ACH CYNA ZZOZ 
doboru haseł, metody i precyzji ich opracowania, przy jednoczesnej 
przejrzystości wykładu. Jest jednym z najlepszych, najinteligentniej- 
szych dzieł tego typu w literaturze slawistycznej w ogóle — PISANYM 
TAK, BY CZYTELNIK WYNIÓSŁ Z NIEGO JAK NAJWIĘCEJ RZETELNEJ 
INFORMACJI. 


 OLZODYCZTEWOBYCESYGZAWZC 


WIESŁAW BORYŚ — profesor, pracuje w katedrze Filologii Chor- 
wackiej, Serbskiej i Słoweńskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, jest 
kierownikiem Pracowni Języka Prasłowiańskiego PAN, członkiem 
Międzynarodowej Komisji Etymologicznej przy Międzynarodowym 
Komitecie Slawistów. 

Jest autorem ponad 170 prac naukowych, a także współautorem 
Słownika etymologicznego kaszubszczyzny, Słownika prasłowiańskiego 
oraz uczestniczył w opracowaniu Słownika staropolskiego. 


ROLNICZY | 


SBN 978-83-08-04191 
8 4 


(88308 0 l) 


-8 


I 
9 


WADZE) LITERACKIĄ 
WA DEWaleYNANE Ele CY!