Skip to main content

Full text of "Spicilegium romanum .."

See other formats 


i^li« 


It  O  iH  A  I¥  UM . 


Digitized  by  tiie  Internet  Arciiive 

in  2011  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/spicilegiumroman08maia 


SPICILEGIUM 

T  O  M  U  S    VIII. 

SEDULII  SCOTI ,    AUG.   CARD.   VALERII ,    ANT.    iM.  C.RATIANI , 

CARD.  lOH.  C03IMEXD0XI  ET  P.  REMBI,  A.  S.  SANNAZARII, 

lUL.  VALERII,  ANT.  GALATEI,  lUL.  CAESARIS  CAPACIL, 

OXLT>HRlI  PAXVINII ,  PROCLI  LYCII  , 

SANCTI  AUGUSTIM  EPISCOPI  IIIPPONENSIS 

OPUSCULA. 


TTPI8      C  O  E.  I'  E  «  I  ■      V  B  B  A  IV  1 

M.DCCC.XLIL 


i2:pa^(D]aa^  ]?iBAigi?A^jja^4 


DE  SEDULn  OPUSCULO  POLITIf.O. 


i.U, 


'  trum  Sedulii  scoti  opus  de  roctoribus  christianis 
prelo  committerem,  parumper  dubitavi ,  quia  nec  dee- 
rat  qui  semel  editmu  diceret,  et  tamen  eruditis  plerisque 
omnihus  ignotum  erat,  neque  in  publicis  bibliothecis , 
quod  sciam,  extabat.  De  hoc  ita  scribit  Faustiuus  Are- 
valus  in  prolegomenis  ad  Sedulium  seniorem  cap.  H. 
num.  61.  '<  Goldastus,  ut  ex  Labbeo  num.  45.  liquet, 
»  possidebat  ms.  opus  Sedulii  inscriptum  de  regimine 
»  principum.  Schoettgenius ,  qui  bibhothecae  fabricia- 
"  nae  medii  et  inlimi  aevi  volumen  sextum  edidit ,  re- 
»  fert ,  SeduUmn  de  rectoribus  christianis,  et  convenien- 
»  tibus  regulis ,  quibus  est  res  publica  rite  guhernanda, 
»  Lipsiae  an.  1619.  editum  in  8.  memorari  a  Fabricio ; 
»  fortasse  in  paucis  schedis  mss.  quas  ad  sextum  vo- 
»  lumem  paratas  rehquit.  Addit  Schoettgenius ,  Frehe- 
»  rum  ad  Petrum  de  Andlo  de  imperio  rom.Jl.  16.  scri- 
»  bere ,  se  anno  1612.  hunc  hbrum  anecdotum  ad  pre- 
»  lum  pai'are ,  ex  eodem  libello  octo  chsticha  adducere 
»  Nicolaum  Cusanum  de  concordantia  cathoL  praef. 
"  lib.  3.  Non  invenio  quisnam  ahus  hbrum  viderit , 
»  aut  de  eo  locutus  fuerit :  neque  indignum  opus  certe 
'  est,  quod  ad  huius  temporis  novitates  convellendas 
"  recudatur.  Extat  in  codice  vat.  palat.  591 .  etc.  Is.  cap. 
»  9.  laudat  pietatem  Caroh  magni,  et  Ludovici  (filii)  qui 
»  regnare  coepit  (post  patrem)  anno  814;  adeoque  Se- 
■'  duhus  huius  operis  auclor  ante  saeculum  IX.  nonflo- 
■'  ruit ,  et  videtur  esse  ille  ipse  quera  laudat  Hepidam- 
»  nus ,  et  fortasse  Seduhus  scotu.s ,  cuius  manu  psalte- 


VI  EDITORIS 

»  rium  graecum  scriptum  recenset  IMontfauconius  pa- 
»  laeogr.  gr.  III.  7.  p.  236.  »  Hactenus  Arevalus.  Uuus 
ergo  Schoettgenius  scoti  Sedulii  hoc  editum  opus  dixit , 
et  quidem  aheno  testimonio  fretus.  lam  vero  etiamsi  id 
forte  dictum  sit  vere  ( de  quo  dubitare  licet )  nihil  ta- 
men  impedit  ,  quominus  liber  ex  hominum  conspectu 
usuquc  ereptus  ,  ineditorum  instar  haberi  possit.  jVunc 
ad  mcas  quoque  manus  palatinus  codex  venit ,  qui  uon 
est  aUus,  ut  suspicor,  quam  ille  ipse  a  Goldasto  olim 
in  Germania  visus :  etenim  id  exemplar  anno  1G19.  in 
Palatinatu  apud  Heidelbergam  adhuc  erat,  neque  Ro- 
mara  nisi  anno  1622.  cum  palatina  bibhotlieca  migra- 
vit.  Quum  vero  hunc  codicem  et  tantulae  mohs  et  sum- 
mac  raritatis  esse  viderem,  veritus  sura  ne  quo  casu  ali- 
quando  periret,  atque  ita  opus  priscum,  et  pro  illa  aeta- 
te  non  contemnendum  ,  sempiterno  cxitio  interciderct. 
Haec  potior,  inquam ,  graviorque  Mbri  imprimendi  mihi 
causa  fiiit. 

II.  Etsi  autem  vocabulum  scotus  ad  SeduUmn  in  co- 
dice  non  adiungitur,  attamen  de  re  dubitarc  prorsus  non 
licet.  Etenim  Hepidamnus  in  suis  annahbus  ad  annum 
Christi  •D'CCC"XVIir  scribit:  Sedulms  scotus  clams  habe- 
tur.  Item  Trithemius  (quamquam  Seduhos  varios  con- 
funditj  postremum  inter  Sedulii  opera  librum  epistolarum 
recenset,  quem  ait  incipere  Sedulius  scotifjena.  Est  autcm 
notissimum  quot  docti  viri  rehgiosi  sub  Carolo  eiusque 
posteris  ex  Angha  atque  Hibernia  (quae  tunc  erat  Scotia)  in 
GaUias  ad  florentissimam  Carohngioram  aulam  vcneruit, 
praesertim  post  Alcuini  magnam  apud  eos  regnatores 
gloriam.  Annum  quoque  scripti  hl)ri  praecise  mihi  vi- 
deor  deprehcndisse.  Etenim  Sedulius  cap.  IX.  p.  28. 
Carolum  maguum  postrcnium  in  romanis  imperatoribus 
nominat,  et  mox  addit,  a  Deo  fiiissc  adordinatum  Ludo- 
vicum  imperatorem.  lUud,  inquam,  vocabulum  adordi- 


PRAEFATIO.  Vir 

natum,  videtur  prorsus  significare  imperii  cum  patre  so- 
cietatem,  quae  coepit  anno  •D-CCC-XIII',  Caroli  ultimo; 
sequente  enim  excessit  e  vivis,  solum  post  se  reliquens 
Ludovicum  imperatorem.  Libri  igitur  ortus  extra  an- 
num  •DCCC-XIII-  statui  vix  potest.  Hinc  etiam  factum 
puto,  ut  titulus  non  singulariter  de  rectore  christiano  sit 
positus,  sed  pluraliter,  quia  duo  christiani  rectores  illo 
amio  erant.  Atque  hoc  opere  per  imperii  provincias  vul- 
gato,  Seduhi  nomen  celebre  evasit,  ita  ut  auctoris  clari- 
tatem  quinto  post  ecUtionem  anno  Hepidamnus  aduotave- 
rit.  Neque  inutihs  Ludovico  Caesari  liber  fuit;  etenim  his 
quoque  Seduhi  praeceptis  ad  regias  virtutes  informatus, 
■clementissimus  ct  iustissimus  princeps  evasit,  et  rchgio- 
ni  ac  praelatis  eius  summe  addictus.  Certe  post  illos  ve- 
teres  Coustantinum  ac  Theodosium  nulli  principes  reh- 
giosiores  fuere ,  quam  Caroh  magni  maiores  ac  posteri, 
quoruin  ihustrem  memoriam  et  annales  retinent ,  et  aha 
inuumera  monumenta  testantur.  Est  autem  hic  ipse  Sedu- 
hus  scotus,  cuius  in  divi  Pauh  epistolas  extant  CoUecta- 
uea,  in  Matthaeimi  autem  conservabautur  Parisus  mss. 
apud  lesuitas,  testeLabbeo.  iVobis  quidem  non  iniucun- 
dum  accidit  ut  tria  Seduhi  opuscida  lectoribus  offerremus 
I.  Expositioues  in  argumenta  evangehorum  Matthaei , 
Marci,  et  Lucae,  quas  tomo  IX.  Script.  vet.  p.  159-181. 
eidubuimus .  II.  Praesens  opusculum  de  rectoribus  chri- 
stianis.  III.  Explanatioues  in  praefationes  S.  Hieronjrai 
ad  evangeha ,  quae  in  sequente  volumine  demum  pare- 
bunt.  (1) 


(1)  Latiuae  eruditionis  studiosos  nolo  hac  obiter  notitia  fraudare,  ncni- 
l)e  rae  scliolia  quaedam  in  prisco  codite  ^idisse  ad  Mart.  Capellam,  cuius 
in  calce  littcris  quadratis  legitur  liaec  jnscriptio  :  ExpUciunt  rjlossae  se- 
iundi  libri  de  nupdis  Pfiilologiae  et  Mercurii,  Mynei  Martiani  Fclicis 
fapellae  afri  carf/iaginicnsis ,  qiws  fertnr  composuisse  serERCs  scho- 
tasticus  urhis  Koniae. 


VIII  EDITORIS 

DE  TRIBUS  TRACTATIBUS  AUGUSTINI  VALERII  CARDIXALIS. 

III.  Transeo  iam  ad  Augustinum  Valerium  Veronae 
episcopum  et  S.  R.E.  Cardinalem.  Hic  nobili  loco  Vene- 
tiis  anno  Christi  -M-D-XXX-  natus,  optimis  a  pueritia 
studiis  innutritus,  et  senatoriis  honoribus  ingenii  ac  pru- 
dentiae  merito  destinatus ,  ecclesiasticum  vitae  geiius 
pracoptavit.  Anno  postea  -M-D-LXV.  factus  episcopus, 
anno  autem  JM-DLXXXIir  creatus  Cardinalis,  anno  de- 
raum  -M-DC-Vr  vitam  hanc  mortalem  beato  fine  com- 
ple\it.  Quantis  vir  hic  sanciimoniae  et  doctrinae  orna- 
mentis  cumuTatus  fuerit,  non  tam  eius  vita  diligenter 
conscripta  ostendit  (apud  Calogerum  T.  XXV.)  quara  illa 
confrctorura  ab  eo  bbrorum  mira  congeries,  ubi  castis- 
simus  eius  animus,  eruditio  omnimoda,  et  perfectum  ci- 
vilis  atque  ecclesiasticae  vitae  magisterium  elucet.  La- 
tina  ilhus  scripta  Ponzettus  (in  editione  commentarii  de 
consolatione  ecclesiae)  nonaginta  et  unum  supra  centum 
enumerat ,  quorum  -LXXXVI-  typis  iam  impressa,  reli- 
qua  'CV*  hicem  adhuc  desiderantia :  italico  quoque  ser- 
mone  scripta  XLVI-  in  pubJicis  libris  extantia,  octode- 
cim  vero  nondum  impressa.  Ex  latinis  ineditis,  quatuor 
iios  ipsi  inveniraus  ,  quorura  prinmm  de  occupationibus 
Cardinale  diacono  dignis  ante  hos  aimos  edidimus  5  uunc 
aba  tria,  quorum  titiib  infra  leguntur,  quod  bonum  fau- 
stumque  civili  scientiae  et  christianae  pietati  sit ,  liben- 
tissirae  typis  comraittimus.  Primum  quippe  opusculum 
de  bona  Principis  fama ,  seu  de  bene  regnandi  arte ,  ad 
Franciscura  Mariam  II.  Roboreum  ,  Urbini  postremum 
ducem ,  raittitur;  quera  quia  p.  85.  carentera  liberis  di- 
cit,  sequitur  ut  Augustinus  inter  annos  1.570.  et  1598. 
libellum  hunc  composuerit:  tantum  enim  adamussim  tem- 
poris  Franciscus  dux  cum  priore  coniuge  Lucretia  libe- 


PRAEFATIO.  IX 

i-oruiu  expers  transegit.  »que  enira  de  Francisci  orbi- 
tate,  qui  susceptum  ex  secunda  uxore  Livia  filium  \irili 
iam  aetate  auctum  aniisit ,  sermo  esse  potest,  qiiando- 
quidem  Augustinus  cum  ea  calamitas  Urbini  accidit,  mul- 
to  ante  ex  hac  vita  excesserat.  Immo  vero,  quia  regnandi 
praecepta ,  non  veteranis  principibus  sed  tironibus  ple- 
rumque  dantur,  valde  arbitror ,  missura  bunc  libellum 
ad  Franciscum  sub  regni  primordiis,  id  est  paulo  post 
annura  -M-D-LXXIV-  Haec  de  bistoria  operis;  nam  de 
merito  eius,  quod  mibi  non  paenitendum  videtur,  lecto- 
res  iudicabunt.  Inventus  fuit  bic  tractatus  m  urbinensi 
codice ,  nunc  vaticano  ;  est  enim  ipsura  fortasse  exem- 
plar,  quod  Duci  bibliotbecae  domino  ab  auctore  fuit 
oblatum. 

IV.  Secundum  opusculum  ab  Augustino  Valerio  scri- 
ptumfuisse  anno  Domini  IMDXCV-  demonstravi  p.  89. 
in  adnotatione ;  qui  erat  anuus  aetatis  eius  -LXV-,  post 
episcopatum  aiitem  susceptura  trigesimus,  ante  Cardina- 
latum  deuique  undevigesimus,  ut  ex  ante  a  me  dictis  col- 
ligitur.  Senili  igitur  iam  aetate ,  et  iu  pastorab  ministerio 
tractando  diu  exercitus,  ad  electura  nuper  magnae  ec- 
clesiae  arcbiepiscopum ,  hominem  quidem  virtutibus  or- 
natissunum ,  sed  adbuc  adolescentem ,  qui  maguo  Carolo 
post  alterum  succedebat,  tempestivi  sane  argumenti  scri- 
ptum  vigdanti  consibo  misit  de  cauta  imitatione  sancto- 
rmn  episcoponnn.  Meminerat  quippe  prudentissimus  vir 
AugustLuus,  quam  severo  et  beroico  pastorabs  regiminis 
genere  Carolus  fuisset  usus  ;  reputabat  secum  inmianes 
eius  labores ,  vitara  orani  asperitate  plenissiraara ,  quara 
in  raedio  cursu  mors  spontaneis  cruciatibus  accita  ab- 
rupit;  satis  noverat  qualem  quantamque  morum  disci- 
pbnaeque  reformationem  non  in  suo  clero  ac  populo  so- 
lum  fecisset ,  sed  in  universa  provincia  cui  mmiere  rae- 
tropoUtani  advigilabat;  denique  decertationes  etiara  eitls 


X  EDITORIS 

accrrimas  ciim  magistratibus  episcopalis  officii  causa  co- 
gitahat ,  ct  summa  vitae  per  nefarios  homines  intentata 
pericnla  ,  de  quibus  late  Glussianus  ,  ab  Oltrocchio  au- 
ctus  ,  in  vita  sanctissimi  \iri  scril)it  (1).  Hacc  ,  inquam  , 
Augustinus  cogitans ,  admonendum  censuit  Federicum  , 
ut  in  iniitaudis  Caroli  patruelis  illustrissimis  ac  fortissi- 
niis  gestis  cautclam  quandam  modumque  adhiberet,  ne- 
quc  hunc  in  cunctis  exacquandum  sibi  praesumeret;  cuius 
consiUi  varias  ct  acquas  rationcs  su1)dit ,  deque  re  tota , 
non  sine  pcrpctua  ac  plurima  bcati  Caroh  laude ,  diu 
multumque  cum  Fcdcrico  loquitur,  cumquc  hac  captata 
occasione  episcopaha  officia  copiosissime  docet;  ita  ut 
hic  Augustini  tractatus  in  utihoribus  de  tam  gravi  ar- 
gumento  scriptis  liabendus  sit,  dignusque  omnino  quem 
pastores  animarum  diurna  sibi  nocturnaque  manu  ver- 
sandum  arbitrentur. 

Y.  Prisca  ot  nohihs  quaestio  est ,  utrum  sapienti 
honores  sint  capessendi ,  seu  quod  idem  est ,  utrum  ad 
rem  puhhcam  sit  accedcndum,  nec  ne:  quam  quaestio- 
nem  toto  prohoemio  ad  suos  de  re  pubhca  hbros  Cice- 
ro  vcntilat,  simulque  illorum  argumentis  respondet,  qui 
lioiiorum  cursum  vitabant.  Quum  autem  ego  in  copiosis 
scholiis,  quae  ilh  operi  atte\ui,  tot  aUorum  veterum  de 
hac  re  disputationes  iam  memoraverim ,  earumque  fon- 
tcs  et  loca  indicaverim,  nulla  in  praesentiarum  est  cau- 
sa  cur  actuni  agam.  Rectc  tamen  Augustinus  Valerius 
non  tain  cx  hbris  doctrinaque  ethnicorum ,  quam  ex 
christiaua  sapientia  et  modestia  ,  honorum  fugara  novo 
hoc  ad  Fedcricnni  Borromaeum  hbro  suadet :  qui  hber, 
supcriore  ad  cundcm  Federicum,  tempore  anterior  est ; 
hic  enim  scribitur  ad  Cardinalem  nondum  factum  ar- 
chiepiscopum  ,  intra  annos  scihcet   1587  et  1595.  Re- 

(I)  Lib.  II.  capp   12.20.  22,  ad  2r..  Lil).  III    (•app.?.  d  .'J.Lib.  V.  capji. 
I   ct  ".  Lib.  VI.  cap.  et  i). 


PRAEFATIO.  XI 

conclitas  in  lioc  libello,  christianae  philosopliiae  ,  vitae 
praesertim  aulicae ,  exemplorum  ac  sententiarum  opes , 
cur  c^o  enumerem,  cum  in  ipso  fonte  a  lectoribus  cog- 
noscendae  sint  ?  Sed  audio  susurrantem  ahquem:  cur 
Cardinalis  apud  Cardinalem  post  adeptum  honorem  de 
de  fufjiendis  honoribus  disputat  ?  Hanc  animadTcrsionem 
sane  praesensit  ipse  Augustinus  p.  146,  futuros  nempe 
qui  dicerent  "  CardJKah  non  esse  difficile  ad  Cardinalem 
de  fufidendis  honoribus  scrihere,,.  A^^erumtamen  hanc 
exceptionem  non  illo  sensu  is  intcllexit ,  quasi  lii  dice- 
rent ,  facile  esse  homini  saturo  ieiunium  pracdicare ; 
sed  pie  yereque  dictum  existimavit,  facilem  esse  fugae 
ilhus  laudationem  homini  cxperto  molestias  varias  et 
soUicitudines  quas  lionorum  insignia  coniunctas  habent. 
Tum  de  suo  ac  Federici  modesto  et  honestissimo  ho- 
norum  cursu  taha  narrat,  quae  si  quis  imitctur,  eum 
dignitatis  susceptac  vix  paenitebit. 

DE  AXTONII   M.  «RATIAXI  OPERE  HISTORICO   ET  EPISTOLIS, 

VI.  iSon  mediocri  fortunae  douo  acceplum  refero, 
quod  Antonii  Mariae  Gratiani  celeberrimi  episcopi  ame- 
rini  in  vaticanis  codicibus  reperi  historicos  hbros  qua- 
tuor ,  et  epistolarum  latiuarum  hhros  undecim :  quod 
utrumque  opus  liabuit  in  ms.  codice  Hieronjmus  quo- 
que  Lagomarsinius,  ut  ipse  in  adnotationibus  dicit  ad 
Gratiaui  vitam,  nec  non  ad  eiusdem  lil)ros  de  scriptis  in- 
vita  Minerva,  denique  etiam  in  adn.  ad  Iiilii  Pogiani 
epistolasT.  IV.  p.  177.  199.  37G;  et  sine  dul)io  editurus 
erat,  nisi  nescio  quis  casus  aut  certe  mors  intervenis- 
set.  Libri  quidem  historici,  id  est  tres  de  Despota  Va- 
lacliorum  principe,  et  unus  de  fratre  eius,  iam  addendi 
erunt  praeclaro  Gratiani  commentario  de  casibus  viro- 
rum  illustriuni  qui  iamdiu  magno  cum  historiae  fiuctu 


Xir  EDITOIUS 

legebatur :  libri  autem  epistolarum  cum  iUis  sane  lulii 
Poiiiaui  certabunt  ,  quos  utpote  amici  sui ,  prelo  olim 
Gratianus  ipse  parabat ,  et  tlcnique  paulo  ante  aetatem 
nostram  Lagomarsiniius  vulgavit.  Historicum  opus  com- 
posuisse  se  in  Asulano  rure  feriantem  ait  Gratianus  epist. 
lib.  X.  4.  anno  Domini  •M-DLXVII-,  qui  Gratiani  erat 
trigesimus,  quia  Christi  anuo  •M-D-XXXVII-  natum  sci- 
mus :  quod  scriptum  a  Cardinale  Commendono  Cardi- 
nali  Avarmiensi  Hosio  olim  ostensum ,  niiiifice  liunc  de- 
lectavit ;  neque  is  tamen  ab  auctore  impetravit  ut  sine- 
ret  divulgari.  Id  sive  modestia  animi  Gratianus  fecerit, 
sive  recentium  rerum  et  hominum  respectu  aliquo,  equi- 
dem  ncscio.  ]\am  Despota  principatu  Valacliorum  poti- 
tus  est  aimo  •MD^LX^ ,  neque  ultra  biennium  tenuit 
(hb.  I.  12.  hb.  III.  18.)  Itaque  vix  quinquennio  a  re- 
bus  gestis  elapso ,  historiam  hanc  scripsit  Gratianus , 
cum  plerique  eorum  quos  nominaverat  viverent.  lustus 
crgo  suberat  metus,  nequem  forte  offenderet ,  vel  ne- 
quid  sil)i  incauto  ac  longinquo  forte  cxcidisset,  quod  illi 
redarguereut ,  vel  quod ,  etiamsi  apprime  verum,  falso 
negareut.  Profccto  in  aliis  quoque  historicis  scriptis  val- 
dc  liberum  gratiamque  hominum  miiiime  aucupantem 
Gratianum  vidcmus.  Sed  utcumquc  se  ista  habent,  nunc 
his  demum  remotis  causis,  praeclarum  politicae  histO' 
riae  incrementum ,  castissima  latinitate  et  eximia  arte 
conscriptum,  diutius  in  tenebris  non  fuit  continendum. 
VII.  Decem  modicae  molis  hbros  lafinarum  episto- 
larum  sumpsi  ex  alio  codice  vaticano ,  librarii  quidem 
opera  scripto,  sed  ipsius  passim  Gratiani  raanu  non  emen- 
dato  solum  verum  etiam  refecto.  Porro  scriptae  fiierunt 
hac  cunctac  epistolae  a  mense  octoJ)ri  anni  •M*D-LXVI- 
usque  ad  aprilem  mensem  anni  MDLXX^  ideoque 
triemiium  occupant  cum  dimidio,  in  divi  Pii  •V*  pon- 
tificatu.   Tantus  autem  litterarum  numerus    ad   unum 


PRAEFATIO.  XIII 

(paucis  exceptis)  scribitur  adolescentem  polonum  Ni- 
colaum  Thomicium  ,  cuius  uljerem  notitiam  a  Lagomar- 
sinio  in  adnot.  ad  Pogiani  epistolasT.  IV.  p.  367.  et  p. 
375.  seq.  scriptam,  in  pauca  equidem  verba  couferam. 
Nempe  hic  jNicolaus  lohannis  poloni  praenobilis  et  Var- 
saviae  praefecti  fdius,  anno  M-D-LXII-  Patayium  stu- 
diorum  causa  venit,  ubi  lutheranos  seu  calYinianos  er- 
rores ,  quibus  exemplo  patris  afflatus  fuerat ,  suadeiite 
in  primis  Cardinale  Commendono  eiura^it ;  tantamque 
mox  honestatem  morum,  iugenii  elegantiam ,  iucundi- 
tatem  convictus  prae  se  tidit,  ut  plurimorum  animos 
sUji  devinxerit,  atque  in  primis  Gratiani  nostri ,  qui  cum 
in  comitatu  CardinaHs  esset,  Nicolai  etiam  quotidiana 
consuetudine  utebatur ;  absens  vero  uulkim  fere  tabel- 
larium  dimittebat  sine  suis  ad  hunc  iuvenem  litteris  : 
qui  octo  demum  post  annos  a  patre  in  Poloniani  re- 
vocatus,  id  est  anno  -^r-D-LXX.,  ibideni  ecclesiasticae 
vitae  se  addLxisse  videtur.  Paulo  post  tamen,  adeo  ab 
se  ipso  descivisse  dicitur,  ut  oinnem  Gratiani  et  Cardina- 
lis  conceptam  de  se  spem  fefellerit :  neqiie  ahud  postea 
de  eo  traditum  est,  nisi  quod  virente  adliuc  aetate  an- 
no  -M-D-LXXXV-  supremum  diem  obierit.  Manet  ergo 
Poloni  huius  memoria  in  Gratiani  epistolis  ,  nec  non  in 
historia  Despotae,  quam  pariter  illi  inscripsit,  et  deni- 
que  in  Augustini  Card.  Valerii  libello  quodam,  quehi 
p.  408.  appellavi. 

VIII.  Profecto  humanissimus  Gratiani  animus  nus- 
quam  adeo  se  prodit,  quam  his  epistohs,  quibus  amo- 
rem  suinmum  erga  Thomicium,  catholicae  rehgionis  gra- 
tia  susceptum,  expromit;  quam  ob  causam  nuUi  incom- 
modo  parcit,  nullam  propriae  valetudinis  rationem  ha- 
bet,  nidhs  denique  occupationibus  retardatur,  quomi- 
nus  ei  adolescenti  omni  ope  et  officiorum  genere  con- 
sulat.  lam  harum  cpistolarum  latinitatem  cur  ego  com- 


XIV  EDITORIS 

ineudem ,  cuiii  eam  Gratianus  aliis  quoque  lihris  iam- 
pridcm  taleni  tantamque  demonstraverit,  ut  is  nemini  sit 
inferior,  plcrosqnc  supcret  ?  Testis  locuples  lulius  Po- 
gianus,  sumnms  et  ipse  latinitatis  artifex,  qui  in  cunc- 
tis  suis  ad  Gratianum  cpistolis  hanc  ciusdem  peritiam 
depraedicat  (1).  Neque  sola  latinitatis  praestantia  has 
commendat  epistoias,  sed  etiam  historiae  utilitas;  nam 
quicquid  eo  tempore,  in  civili  praesertim  Galliae  bello,  in 
Belgicis  jiiotij)us,  in  Germania,  et  apud  Polonos  idem- 
tidem,  Moscos,  Svecos,  Scotos  gestum  est,  curiosa  narra- 
tionc  auctor  persequitur.  Duae  sunt  praesertim  de  catho- 
lica  rehgione  magnae  epistolae  lib.  III.  9.  YII.  10;una 
de  Carolo  Phihppi  hispani  fdio  VI.  1;  alia  de  Erico  Sve- 
corum  rege  V.  13;  aha  de  Vehni  fluminis  catarrhactis  IV. 
i;  nonnuUae  m  libro  VII.  de  suo  germanico  cum  Card. 
Commendono  itinere  ;  duae  denique  luctuosissimae  de 
Pogiani  obitu  VII.  10.  11.  quae  singulari  cum  sensu 
legcntur;  quamquam  et  aliae  multae  eodem  colore  sunt. 
Quid  quod  integrum  Caroli  IX.  Galhae  regis  contra 
Ilugonotios  cdictum  sua  nobis  latinitate  vestitum  exhibet 
lib.  V.  4  ?  Ceteroqui  temporum  suorum  historiam  mul- 
to  is  uberius  exsequitur  in  secundo  praesertim  scripto- 
rum  invita  Miiierva  tomo.  Porro  haec  sive  historica  si- 
ve  familiaria  Gratiani  scripta  lautam  nobis  scholiorum 
appingendorum  materiam  suppeditabant  ;  veluti  fecit 
Lagomarsinius  ad  Pogiani  epistolas,  qui  docte  quidem 
scd  redundantius  fortasse  in  scholiis  semet  dilatavit.  Sed 
praeter  quam  quod  ad  alia  nos  properamns ,  illa  etiam 
simplici  et  pura  paginarum  specie  delectamur,  qua  pa- 
rLsiaci  cditores  libros  Gratiani  de  vita  Card.  Commcn- 
doni,  et  de  casibus  virorum  illustrium,  lectoribus  obtu- 
lerunt.  Ac  ne  sedulo  quidem  adnumerandum  putavi  quae 

(t)Tom.  I.  cpp.  2U.  234.  235.  T.  II.  epp.  1.  39.  T.  111   epp.  31.  36. 
T  IV  ep.  3. 


PRAEFATIO.  XY 

vcl  quot  litterarum  harum  fragmeuta  (iiiter  quae  Cle- 
mentis  -Vlir  epistolium)  Lagomarsinius  obiter  aduota- 
tionibus  suis  sive  ad  Pogiani  epistolas  sive  ad  Gratiani 
libros  de  scriptis  invita  Minerva  admiscuerit ;  id  enim 
cuni  parum  iutererat,  tum  certe  pars  minima  rei  erat. 
IX.  Atque  heic  ego  edendorura  Gratiani  scriptorum 
finem  feci;  eteiiim  nec  historia  primi  anni  Sixti  •  V-  pontifi- 
cis,  quam  Lagomarsinius  autographam  apud  se  habuit, 
et  cuius  cxemplar  Casimiro  Tempesto  largitus  est  (1), 
neque  quicquid  huius  Pontificis  nomine  Gratianus  scri- 
psit,  cui  fuit  ab  epistohs,  neque  volumiiia  duo  littcra- 
runi  ab  eodem  partim  suo  partini  Commendoni  nomi- 
ne  scriptarum  (Lagom.  ad  Pogiau.  T.  III.  p.  63.)in 
mauus  meas  inciderunt.  Et  quidem  cx  his,  ut  puto  vo- 
luminibus  avulsa  fuerunt  duo  ad  Thomicimn  epistola- 
rum  fragmenta,  quae  idem  Lagomarsinius  ad  Pogiau. 
T.  IV.  ]).  199.  recitat,  quaeque  a  codice  vaticauo  pror- 
sus  absunt.  Mitto  cetera  Gratiani  scripta,  quae  in  addi- 
tis  ad  eius  vitam  commcntariis  laudautur.  Legi  tamen 
in  codd.  vatt.  tria  magua  itahcarum  epistolarum  volumi- 
ua  annis  1596.  1597.  et  1598.  Venetiis  scriptarum,  quum 
ibi  legatione  pro  Clementc  •YIII-  pontifice  fuugeretur: 
magnum  hercle  politicae  ac  negotiosae  sapientiae  penu , 
quod  satis  denotat  htteratissimos  quoque  homines  e  suo 
doctrmae  fastigio  ad  gerendam  rem  pubhcam  bene  na- 
viterque  ,  si  res  ferat,  descendere.  Multa  ibi  de  beUo 
ferrariensi  contra  Caesareu  Estensem,  cui  secreto  multi 
favebant ;  de  maris  hadriatici  dominatu ,  quem  Veneti 
affectabaut ;  de  ratioue  fungendi  apud  eam  rem  pubh- 
cam  legatione  sacra  et  consulatu;  de  subortis  saepe  ob 
spirituale  reginjen  controversiis,  quae  iam  tum  adeo  ca- 
lebant,  ut  mahs  iis,  quae  sub  Paulo  •V-  demum  eve- 

(1)  Laguinarsinius  ia  adnot.  ad  \ilani  Graliani,  insertani  opcri  cinsdein 
de  icript.  inv.  Min.  Item  Tempestus  in  vifa  Sixti  V.  P.  M.  p.  24. 


XVI  EDITOBIS 

nerunt,  via  tunc  muniretur.  Sed  hacc  et  huiusmodi  alia 
Graliani  multa,  quae  sive  in  his  sive  in  ahis  vidi  co- 
dicibus ,  expilaiida  potius  pro  re  nata  suut,  quam  sine 
delectu  effundenda.  Denique  de  Cardinaliumloh.  Com- 
mendoni  et  Petri  Bembi,  atque  A.  S.  Sannazarii  novis 
carminiJ)us ,  ncc  non  de  Petrarchae  et  lul.  Valerii  sup- 
plementis,  propriis  iu  locis  pp.  479.  488.  512.  513.  di- 
ctum  fuit. 

DE  ANTOXII  GALATEI  EPISTOLIS. 

X.  Antonii  Galatei  ex  gente  italo  -  graeca  anno 
•M-CCCC-XLIV-  in  lapygia  nati,  anno  autem  M-D-XVII. 
extincti,  notitiam  plenissimam  tradiderunt  plurimi  histo- 
rici,  praesertim  vero  De-Angelis  script.  salent.,  Tafurius 
script.  regn.  Neap.  ,  Polydorus  vit.  Galat.  ,  Fabricius 
B.  L.  med.  aevi,  Buccanerius  et  Papadias  script.  neap. 
et  salent.  Quin  adeo  nemo  fere  est  vel  iUius  aetatis  eru- 
ditus  auctor ,  vel  posteriorum  temporum  bihliograi^hiae 
studiosus,  qui  Galateum  honoris  causa  non  appellet;  at- 
que  haec  ipsa  pUuMmorum  tcstimonia  apud  praedictos 
historicos  passim  extant.  Hinc  otium  mihi  iam  factum 
est,  quominus  plura  de  hoc  celebri  homine,  philoso- 
pho  insigni,  acadcmiae  pontanianae  sodaU  ,  vix  cuiquani 
Utterarum  gloriatunc  secundo,  verba  connectam.  Quia 
tamen  post  veterem  nonnuUorum  Galatei  scriptorum 
editionem  basileensem,  tum  etiam  singularium  aUquot 
deinde  vulgatorum ,  muUa  adhuc  in  vaticano  codice  ia- 
cere  conspexi,  dolui  fortunam  praeclari  ingenii,  cuius 
repositi  in  umbra  fructus  trecentis  iam  ac  triginta  an- 
nis  mitescunt.  Vaticanus  igitur  codex  persimiUs  iUi  est, 
quem  ( ut  narrat  Fabricius  loc.  cit. )  Bern.  Bonifacius 
neapolitanus  Hauriae  marchio,  is  qui  basileensem  librum 
«uraverat ,  (  eodemque  anno  natus  est  quo  Galateus  de- 
cessit)  Gedanensi  rei  pubUcae,  apud  quam  profugus  exula- 


PBAEFATIO.  XVII 

bat,  dono  attribuit:  vaticaiii  autem  iiotitiam  et  iiidiculum 
commuuicatum  sibi  vulgaruut  praedicti  biographi  Buc- 
canerius  et  Papadias ,  quorum  postremus  apologeticam 
etiam  Galatei  epistolam  pro  Leoniceno  medico  scriptam 
impressit.  Nemo  tamen  no^it  autographum  ipsius  Gala- 
tei  videri  vaticanum  codicem,  quod  ego  inde  colligo,  quia 
bis  in  extimo  tegumento  scrO^itur  epistolae  ^vostrae. 
Utique  scripturae  forma ,  Galatei  saeculo  apprime  con- 
formis  est ,  quod  palaeographiae  gnari  inspecto  codice 
statim  concedeut.  Equidem  haud  omnia,  quae  codex 
continet,  sum  daturus  ;  tum  quia  de  editis  cogitandum 
non  putabam  ,  tum  quia  delectui  magis  quam  acervo 
soleo  studere.  Quae  tamen  proferam,  ea  vel  cuncta  la- 
tuerant  hactenus,  vel  certe  pleraque,  nec  nisi  fere  in 
mss.  codicibus  a  Galatei  biographis  lecta  fuere.  Cetero- 
quin  ad  unum  omiies  ,  qui  Galatei  ahquid  continent , 
impressos  hbros  ^idere  mihi  ut  credo  non  hcuit ,  veluti 
hbrum  Lllum  in  quo  Tafurius  Galatei  alterutram  ex  epi- 
stohs  ad  Behsarium  Aquaevivum  vulgasse  se  dicit.  Ga- 
latei  autem  apud  nos  epistolae  duphcem  veluti  clas- 
sem  constituunt ;  quarum  priorem  implent  historicae 
vel  quasi  historicae  undecim ,  alteram  phUosophicae  et 
variae  novem.  Historicas  appello ,  qiiae  ad  reges  prm- 
cipesve  scribuntur ,  vel  ad  viros  bello  aut  doctrina  cla- 
ros :  rehqiiae  iUae  sunt ,  in  quibus  auctor  philosophice 
vel  multifariam  disputat.  Utra  utri  classis  praestet,  non 
defmio  ;  sed  mihi  quidem  utraque  valde  placet  propter 
elocutionis  facihtatem  ,  veritatis  studium ,  sensuum  al- 
titudinem  ac  sanitatem,  vividam  denique  morum  ac  tem- 
porum  et  ipsius  scribentis  picturam.  Digimm  igitur  Ga- 
lateum  iudicavi ,  quem  cum  Antonu  Gratiani  historico 
opere  epistohsque  ,  et  cum  Petri  Bembi  ac  Sannazarii 
carminibus  ,  in  hoc  meo  vohimine  copularem. 


XVI  ir  EDfTOBIS 

DE  Vms  PROREOr.n  aliquot  steap. 

XI.  Ludovicum  ^Muratorium ,  italicarura  reruin  scri- 
ptores  raagno  ausu  coUigentem,  scripta  multa  necessa- 
rio  fugerunt;  quod  ii  qui  mss.  codicuin  bibliothecas 
administraut ,  quotidie  comperiuiit.  In  his,  ut  sciinus, 
praecipua  Vaticana  est,  cuius  uberrimas  italicae  histo- 
riae  divitias  magnus  illc  vir  ^lutinae  sedens  et  hicu- 
brans  non  conspexit.  Atqui  tot  tautaeque  sunt,  ut  ip- 
sarum  vel  solus  indiculus ,  si  paulo  accuratior  fiat ,  ad 
mediocrem  libri  inolcm  consurgere  queat.  Ecce  enim 
Assemanus  a  Christi  anno  -D*  usque  ad  -^lCC-^idest 
intra  septem  annorum  ceaturias,  ex  regni  neapoiitani 
scriptorilius  Muratorio  incognitis  quinque  gravia  volu- 
miiia  effecit.  Quid  vero  si  posteriores  subiungantur  ? 
Equidem  ut  spartam  ahquam  in  liac  quoque  eruditionis 
parte  ornarcm,  lulii  Caesaris  Capacii  cuidam  operi  inen- 
tem  intendi  de  vitis  Proregum  ahquot  regni  et  urbis 
Neapolcos,  quod  manu  scriptum  intcr  urbiuensium  Prin- 
cipum  codices,  pontificiis  iamdiu  additos,  dudmn  ob- 
scrvaveram.  Quippc  Capacius,  postquam  diu  ab  actis 
neapohtanae  urbi  fuerat,  multisquc  editis  scriptis  orbi  in- 
claruerat,  aFrancisco  MariaRoboreo  •II-,  postremo  Ur- 
bini  principe  ,  institueiido  suo  in  htteris  et  pohtica  scicn- 
tia  filio  unico  praepositus  fuit :  qua  in  aida  et  officio 
dum  versaretur ,  has  Gubernatorum  neap.  vitas  scripsit, 
teste  etiam  in  elogiis  Laurentio  Crasso  his  verbis:  "  de- 
, ,  nique  vitas  Proregum  Neapoleos  aggressus  est ,  quas 
,,  pro  voto  editas  non  vidit ,  morte  occupatus  anno 
'M-DC-XXXI-  Tredecim  autein  Proregum  vitae  in  urbi- 
nensi  codice  Jeguntur,  nempe  a  Consalvo  inagno,  qui 
primus  regnum  iieap.  cathohco  regi  Eerdinando  adsc- 
ruit,  usque  ad  Pctrum  de  Castro,  qui  aano  -M-DCX' 


PBABFATIO.  XIX 

factus  est  prorex.  Sunt  autem  hi.  1.  Consalvus  magnus 
cod.  p.  2.  II.  Raimundus  de  Cardona  p.  17.  111.  Phi- 
libertus  Aurantius  p.  27.  IV.  Porapeius  Cardinalis  Co- 
lumna  p.  35.  V.  Petrus  de  Toleto  p.  45.  VI.  Ferdi- 
nandus  de  Toleto  Albae  dux  p.  67.  VII.  Antonius  Pe- 
renotus  Cardinalis  Granvellanus  p.  86.  VIII.  Petrus 
Gironus  senior  p.  94.  IX.  Henricus  Guzmanus  Oliva- 
rensiura  comes  p.  106.  X.  Ferdinandus  Ruiz  de  Castro 
p.  122.  XI.  Franciscus  de  Castro  p.  144.  XII.  loh. 
Alphonsus  Pimentellus  Beneventanorum  comes  p.  148. 
XTII.  Petrus  de  Castro  p.  162.  Capacii  latinitas  hoc  cer- 
te  in  opere  lutulenta  et  pedestris  mihi  videbatur ,  soloe- 
cismis  etiam  inqpiinata,  nec  venustate  solum  verum  etiam 
perspicuitate  qiiandoque  carens.  Itaque  ne  exosam  ni- 
mis  barbariem  aliquoties  exscriberem ,  stilum  idemtidem 
verti,  ita  tamen  ut  mutatis  variis  hac  illac  vocabuhs, 
orationem  incolumem  nativamque  servarim.  Quam  ob 
rem,  tum  etiam  quia  totum  codicem  evulgare  non  libe- 
bat ,  trium  tantummodo  Proregum  vitas  delegi ,  duorum 
quidem  in  re  miiitari  clarorum,  tertii  autem  propter 
concitatum  sub  eo  popularem  annonae  causa  tumultum 
in  urbe  Neapoh;  ut  ea  narratio  civilibus  magistratibus 
salutari  exemplo  sit ,  ne  famehcam  plebis  rabiem  ilh- 
ciant;  et  si  ea  forte  ingruat,  idoneo  tempore,  ac  forti 
manu,  providoque  consilio  praecaveant. 

DE  ONUPHRII  PANVINIl  S<:RIPT0. 

XII.  Magnum  augustiniani  ordinis  lumen  Onuphrius 
Panvinius  romanas  antiquitates  centum  libris  describere 
orsus  erat.  Tam  vasU.  operis  tela ,  quam  acerba  mors 
interrupit ,  in.  vaticanis  codicibus  a  me  fuit  obBcrvata : 
sed  praefationem  tantummodo  eruditissimam  nunc  di- 
vulgare  praestat ,  cuius  nonnisi  aliqua  pars  legebatur  ha- 


XX  EEITORIS 

ctenus  edita  ante  ipsius  Pan\inii  commentarios  de  rep. 
roraana,  Venetiis  anuo  m.d.lviii,  et  alihi  impressos.  Pro- 
fecto  tanti  est  haec  praefatio ,  ut  etiamsi  integra  fuisset 
edita  ,  nihUominus  studiosorum  iu  gratiam  recudenda 
saepius  videretur. 

DE  PROCLI  COMMEXTARlO. 

XIII.  Ex  elegante ,  et  adhuc  inedito  Procli  conmien- 
tario  ad  Platonis  de  rep.  Uhrum  dectmum,  fragmenta 
nonnulla  intuh  in  adnotationes  raeas  ad  Ciceronis  de  rep. 
hbrura  sextura.  Prohxiora  vero  segraenta  duo  scripsi  suh 
eiusdera  volurainis  (ed.  sec. )  initio  ac  fine  de  platonica  fa- 
bula  Eris  resurgentis,  et  de  aniraarum  inter  se  colloquio. 
Utinara  vero  milii  hceret  Proch  hoc  scriptum  eruditissi- 
raura  cura  ipso  pulvisculo  totura  efferre!  Sed  codex  et 
misere  truncatus  est ,  et  in  superiore  singulorum  foho- 
rum  parte  raadore  ac  situ  corruptus ,  ita  ut  nuUa  pagina 
integra  sit,  hiante  oratione.  Quin  et  ipsi  quaterniones 
sus  deque  perturhati  fuerunt,  qui  abrupto  toties,  ut  di- 
xi,  serinonis  filo,  aegre  ordinantur.  Sequar  igitur  insti- 
tutura  meum  ut  in  huius  quoque  voluminis  calce ,  tam- 
quam  ahquod  erablema ,  nova  excerpta  coUocem  pro- 
chani  coramentarii ,  postreraam  scihcet  operis  disputatio- 
nem ,  in  qua  muha  philosophiae  priscae  theologiaeque 
paganae  capita  evolvuntur. 

De  sancti  Augustini  sermonibus  dicara  p.  713. 

DE  ADDITA.MENTIS  FACIEXDIS  AD  VESPASIANUM 
FI.OREXTINITM. 

XIV.  Scriptas  a  Vespasiano  tlorentino  illustrium  .sua 
aetate  virorura  vitas  edidi  in  prirao  Spicilegii  volumine, 
deque  his  multa  in  praefatione  disserui.  Ecce  autem  in 
quodara  vat.  codice  aharum  insuper  eodera  auctore  vi- 
tarum  titulos  offendi,  quamquam  ubinara  eae  lateaut  in- 


PKAE1'ATI0.  XXi 

comperttun  mihi  sit ;  codex  tantummodo  dicitur  fuisse 
viri  ecclesiastici  cuiusdam  Magii  qui  certe  codex  ab  eo 
differt ,  uiide  vita  Philelphi  olini  prodiit ,  qui  fuit  sacer- 
dotis  Laucellotti:  nisi  forte  idem  exemplar  al)  uno  ad  al- 
terum ,  ut  fit ,  dominum  migravit.  Notitia  igitur  ,  quam 
invidere  lectoribus  nolo,  ita  se  habet  in  codice. 

Di  Vespasiano  fiorentino  vite  d'  alcuni  iiomini  illustri, 
che  si  con^ei-vano  in  codice  dcirillustrissimo  e  reverendis- 
simo  Maygi,  cioc:  I.  Vita  di  frate  Girolamo  da  Mcdelica 
p.  312.  II.  Di  Ferrando  di  Catelano  p.  313.  III.  Di 
Maestro  Evangelista  de'  Pisci  delV  ordine  di  S.  Agostino 
p.  316.  IV.  Di  maestro  &irolamo  da  Napoli  deWordine  sud- 
detto.  V.  Di  Marcello  Strozzi  p.  316.  VI.  Di  Domenico  di 
Leonardo  Boninsegna  [\)p.  317.  YVl.Di  Bartolomeo  di  Be- 
nedetto  Fortini  (2)  p.  319.  VITI.  Di  Maestro  Nicolb  Spine- 
gli  francescano  p.  321.  IX.  Difra  Giuliano  Lapaccini fio- 
rentino  domenicano.  X.  Di  fra  S.  Fiorentino  domenicano 
p.  322.  XI.  Di  Letnno fiorentino  {3)  p.  323.  XII.  Di  Ales- 
sandrade'  Bardi  figliuolOf,di  Alessandro  p.  327.  Rebus  au- 
tem  quae  ad  Vespasiani  vitas  adnotari  poterant ,  sequen- 
tia  addenda  videntur.  I.  Ad  Eugenii  -IV-  vel  Nicolai  'V- 
PP.  MM.  vitas.  -In  cod.  vat.  3709.  proUxus  extat  lati- 
nus  dialogus  de  recte  regendo  pontificatu  ad  Clementem 
•VII"  PP.,  auctore  CaUisto  placentino,  qui  eidem  Pon- 
tifici  a  concionibus  sacris  fuit.  Lectitavi  opus;  sed  cum 
generaha  plerumque  praecepta  tradat ,  nihilquc  adferat 
quod  in  iamdiu  cognitis  Mbris  non  legatur,  nihil  ex  eo 

(1)  Huius  exlat  historia  florentina. 

(2)  Extat  haec  in  florentinis  codicihus,  ul  dixi  T.  I.  in  praef.  p.  XVII. 
(I)  Lemni  nosocoiBiuni  Florentiae,  memorat  Vespasianus  p.  364.  Obi- 

ter  heic  adtexo  ahquot  eius  voluminis  emendatioues,  nempe.  pag.  XXVII. 
et  p.  360.  vera  lectio  habeatur  Lomoln,  cuius  reperi  in  vat.cod.  etiam  ora- 
tionem  ef  quoddam  diploma.  P.  305.  magnam  codicis  ccrruplelam  iudico 
privato  sugrjello  pro  protosincello .  Pag.  365.  corr.  Jzano.  Pag.  567.  v. 
18.  scribe  Piccmo  ,  ct  v.  ?.9..  cammiuo. 


XXII  EDITOBIS 

excerpendum  iudicavi.  Meliora  sane  dicuntur  in  duo- 
l)us  codem  titulo  sed  italica  lingua  scriptis  sermonibus 
ad  Sixtum  Y-  PM.  codd.  vatt.  5476.  et  o917.  Puto 
tamen,  magnum  hunc  Pontificem  suis  potius  animi  et 
ingenii  vivibus,  quam  his  anonymi  hominis  monitis  et 
consiliis,  principatum  sacruni  rexisse.  11.  Mcolai  legati 
(id  est  B.  Nic.  AUiergati)  ad  GalUae  principcs  oratio  de 
dissidiis  inter  apost.  sedem  ctiniusregni  praelatos  cod. 
vat.  3878.  Montf.  B.  Mss.  p.  1 10.  Deest  haec  in  coUecta- 
iieis  de  B.  TSlcolao  apud  Ben.  XIV.  de  Can.  SS.  tomo  sexto 
TII.  Callisti  PP.  III.  bibhothecae  extat  syllabus  vaticanus, 
(Montf.  p.  114.)  propter  dicta  apud  Vcspasianum  p.  284 . 
IV.  Scriptae  a  lacobo  Zeno  cpiscopo  patavino  vitac  rom. 
Pontificura  extant  in  crasso  codice  vaticano  5942.  de 
quo  opere  Vespas.  p.  261.  V.  Lauri  Quirini  oratio  de 
pace  Italiae  cod.  vat.  536.  VI.  S.  Bernardini  senensis 
tractatus  de  usuris  cod.  vat.  7667.  VII.  Gregorii  Corrarii 
liber  de  fugiendo  saeculo  ad  Cacciliam  virginem  fuit  in 
codd.  Card.  Dominici  Capranicae ,  ut  in  indiculo  lcgi, 
Ceteroqui  iam  edidit  Martenius.  VIII.  Laurentii  Bidulphi 
tractatus  de  usuris  cod.  vat.  ottob.  3335.  IX.  Scriptam 
Pallantis  Strotii  nomino  elegautem  ilalicam  cantilcnam  a 
poetanobih,  quem  Itah  dicunt  Saviozzo  (pleniore  autera 
nomiue  Simone  di  Scr  Dino  Forcstani)  iiiemini  me  videre 
\\\  quodani  codice  vat.  cum  ahis  multis  poctae  eiusdem 
itahcis  aeque  carminibus.X.  Marasii  (Vesp.  Mulraso)  car- 
mina  latina  complura  sunt  in  cod.  vat.  Beginae  svecae 
1555,  cum  iUa  ad  ipsum  poctam  Leonardi  arctini  cpisto- 
la,  quac  prima  est  scxti  libri  in  editionc  Mehusii.  De  Mar- 
rasio  Mongitorius  in  1)ibL  sicul.  T.  I.  p.  352.  XI.  Epi- 
gramma  itahcum  di  Ciano  dcl  Borcjo  a  me  echtum  in  po- 
streina  voluminis  1.  pagina,  quod  mQ\\)\\.  Alessandro  lascio 
la  sif/noria,  vidi  postca  vulgatum  intcr  poemata  rainora 
Oantis  Ahgerii  T.  I.  part.  2.  p.  153,  uon  tamen  sine  va- 


PRAEFATIO.  XXiri 

netatibus.  lani  lUri  auctori  tribuendum  sit ,  iudicabunt 
eruditi.  Denique  hoc  loco  admoncndiim  c^iiseo  lecto- 
rem ,  opus  illud  inscriptum  consueh/dines  Cluniacensiiim, 
cuius  dedi  specimen  in  praef.  ad  T.  VI.  p.  XXXIX. 
seq.,  habere  reapse  priscum  auctorem  Bernardum  mo- 
nachum  cluniacensem ,  quem  Trithemius  n.  347.  ait  flo- 
ruisse  medio  saeculo  XI. 

DE  SIMOXE  SEXEXSI  EIUSQIE  CAR-MINE. 

XV.  Simonis  Forestani,  seu  SaAlotii,  senensis,  qui 
aureo  huguae  itahcae  saeculo  poetica  facultate  cla- 
ruit,  nuper  feci  mentionem  ;  sed  midto  uberiorem  eius 
notitiam  scripsit  Marius  Crescimbenius  in  commentariis 
suis  de  Yulgari  Italorum  poesi  T.  II.  part.  2.  p.  119- 
r20,  ad  quos  lectorem  a  me  ablegari  aequum  est ,  ne 
dicta  recinam.  Carminum  autem  ab  eo  scriptorum  uon 
exiguus  numerus  in  codicibus  superest  plerumque  ad- 
l)uc  iueditorum ,  vehiti  etiam  in  nobih  codice  vaticano , 
unde  milii  hymnum  iu  B.  Mariam  virginem,  sive  quandam 
eiusdem  invocationem  ,  sumere  placuit ,  a  Simone  com- 
positam ,  pestilentia  per  Itaham  grassante  ,  quam  anno 
•M-CCC-LXXXIir  civitatem  quoque  Sencnsem  invasisse, 
tradit  Muratorius  in  annahl)us.  En  igitur  scripti  huius 
annus  natalis,  quod  tempus  in  ipsius  auctoris  aetatem 
ahunde  satis  exploratam  prorsus  incidit.  Hunc  nostri 
poetae  hyninum ,  eius  metri  quod  Itali  dicunt  Capitolo , 
apud  Magliabecchium  quoque  extitisse,  narrat  loc.  cit. 
Crescimbenius  ;  idemque  legitur  in  cochce  quoque  gad- 
diano  seu  mediceo,  ut  ait  Bandinius  Catalog.  codd.  latt. 
T.  V.  p.  447,  qui  et  eiusdem  versiculos  primum  et  ul- 
timum  indicii  causa  recitat.  Habeant  igitur  a  me  lecto- 
res  hoc  Simonis  senensis  poetae  carmen  ,  quod  neuter 
eerte  e  jjraedictis  cditum  dicit. 


\Xn  EDIXOBTS 


M. 


Ladre  di  Cristo  gloriosa  e  pura , 
Vergine  benedetta  iminaculata  , 
Donna  del  ciel  colonna  alta  e  sicura  , 

Sacratissima  ancilla  incoronata 
Da  quella  sapienza  eterno  amore  , 
Per  cui  dall'  angel  fusti  annunziata  ; 

Tu  se'  colei ,  in  cui  1'  alto  Signore 
Assumpse  carne  nella  tua  virtute , 
Per  tor  del  primo  padre  il  nostro  errore. 

Tu  fosti  nave  e  porto  di  salute 

De'  santi  padri,  e  nostra  vera  guida 
Di  quelle  grazie  ch'  hai  dal  cielo  avute 

Tu  se'  colei  a  cui  tanto  si  grida 
Misericordia  ,  e  dove  ogni  uom  ricorre. 
0  felice  colui  che  in  te  si  Ma ! 

lo  non  saprei  gia  mai  tanto  disporre , 
Quant'  una  favilluzza  del  tuo  lume 
Poria  piu  digna  loda  e  gloria  torre. 

Ma  tu  ,  Madonna  ,  unde  il  beato  fiume 
Di  vene  di  clemenza  e  caritade 
Esce  di  grazia  sempre  per  costume, 

Ascolta  me  ,  se  nella  tua  pietade 
Tu  exaudisti  mai  un  cor  contrito, 
E  guarda  al  pianto  mio  pien  d'umiltade. 

Vedi  tu  il  detestabile  partito 

Non  dico  pur  di  me ,  ma  di  tua  terra 
Che  sempre  il  nome  tuo  ha  riverito. 

L'ira  di  Dio  che  ora  1'  arco  afferra, 
Misericordia  o  madre '   or  tu  sostiene , 
Che  remedio  non'  c'  e ,  se  lul  disserra , 

V^edi  la  citta  tua  che  a  te  ne  viene 
Siena ,  che  e  sempre  stata  ancilla  e  serva. 
Deh ,  madre  mia ,  or  non  te  ne  sovviene  7 

Clementissima  donna  or  tu  reserva 
L'  ira  del  tuo  figliuol ,  che  sopra  noi 
Vedi  quanto  e  pestifera  ed  acerba  ! 


PRAEKATIO.  XX 

Kincuora  i  santi  e  casti  prieghi  tuoi , 
E  spunta  quella  orribile  saetta 
Per  tua  pieta ,  che  sai  che  far  lo  puoi. 

0  santissima  madre  alma  perfetta  , 
0  santa  avvocatrice  onesta  e  pia, 
Misericordia  e  grazia ,  e  non  vendetta  1 

Qui  si  udira  tua  dolce  melodia , 

D'  innanzi  al  tuo  figliuolo  1'  orazione , 
Qui  fioriranno  i  prieghi  di  Maria. 

Ecco  la  citta  tua  che  inginocchione 

D'  innanzi  a'  piedi  tuoi  non  puo  parlare , 
Tant'  e  il  suo  pianto  della  contrizione! 

Tu  sola  se'  che  lei  puoi  consolare ; 
E  ben  conosci  quauto  1'  e  mestiero, 
Tu  la  puoi  ben  soccorrere  e  aiutare. 

Non  fu  mai  re  si  dispietato  e  fiero 

Che  nou  volgesse  gli  occhi  a  qualche  grazia; 
Qual  sara  dunque  il  tuo  cleraente  impero  ? 

Vedi  la  cruda  morte  or  che  la  strazia  , 
Toglieudo  a  poco  a  poco  i  suo'  bei  membra, 
Di  divorarla  non  si  vede  sazia. 

0  regina  del  cielo  ,  or  ti  rimembra 
Che  sempre  1'  hai  difesa  in  ogni  strerao 
Per  la  pieta  che  del  tuo  cor  consembra. 

O  santissima  madre  ,  or  che  faremo  ? 
Non  c'  e  rimasa  in  terra  altra  speranza , 
Se  non  nel  gremio  tuo  ,  a  chi  giremo  ? 

Tu  se'  lo  scudo  nostro  e  la  baldanza, 
Che  ci  difendi  dall'  eternal  spada  , 
E  perche  c'  e  rimasa  ogni  fallanza. 

Vergin  ,  se  amor  dell'  umilta  t'  aggrada 
Quando  dicesti :  padre  ,  ecco  I'  ancilla  , 
Fa  che  la  voce  mia  giusta  non  cada. 

lo  te  n'obsecro  per  quella  favilla 

Del  superno  splendor ,  la  cui  gran  lampa 
La  nostra  morte  iu  croce  dipartilla  , 

Madre ,  tu  ci  difendi ,  tu  ci  scampa , 


r.DiTonis 
Tu  ci  ricopri  sotto  11  ricco  manto  , 
Dove  nullo  perisce  e  nuUo  inciumpa. 

Ed  io  quel  salino  benedetto  e  santo 
Diro  con  tcco  o  preziosa  Dia 
Con  r  armonia  del  tuo  piatoso  canto. 

Magnifica  il  Signor  V  anima  niia , 
E  lo  spirito  mio  exultera 
IVel  salutare  Iddio  come  desia. 

Pcrche  conspesse  tanta  umilita 

Di  me  sua  vera  ancilla.  E  tutta  gente 
Pero  ognor  benedetta  mi  dira. 

Donde  mi  fece  lui  quale  possente 
Le  magne  cose  scritte ,  e  nomc  eterno , 
Signor  del  cielo  padre  onnipotente 

La  tua  misericordia  in  sempiterno 
Di  progenie  in  progenie  a  tutti  noi , 
Che  seguiremo  il  santo  tuo  governo 

Fece  potenza  nel  suo  braccio,  poi 

Disperse  voi  superbi  (e  ancor  si  vede) 
Dal  regno  del  suo  core  ;  e  guai  a  voi  ! 

Poi  depose  i  potenti  dalla  sede  , 
E  gli  umili  exalto  (pianto  conviene, 
Gome  si  mostra  per  escmplo  e  crede. 

Gli  esurienti  tutti  empie  di  bene, 
I  ricchi  del  tesor  vani  ha  lasciato 
Ch'  hanno  nel  mondo  posta  la  lor  spene. 

Suscepit  Israel  suo  doloe  nato  , 
Si  ricordo  di  sua  misericordia , 
E  come  a'  padri  nostri  avea  parlato. 

0  regina  iuimica  di  discordia  , 

Tu  di'  nel  sahno  tuo ,  io  ben  lo  intendo , 
Amica  e  d'  umilta  pace  e  concordia. 

Madre ,  piii  oltre  uon  troppo  mi  stendo  , 
Perocche  io  penso  ci  abl)i  exauditi , 
Se  tanta  grazia  nel  mio  cor  comprendo. 

Pregoti  ancor  cbe  tutti  siamo  uniti 
Tuoi  cittadini  senza  odiarci  insieme. 


PRAEFATIO.  XXVII 

D' altronde  siamo  nssai  bene  puniti. 

Anior  mi  stringe  pur  ch'  io  dica  e  prcme 
Della  mia  terra  che  inferma  si  giace , 
Ch'  io  ne  vegga  divelto  ogni  mal  seme  , 

Si  ch'  ella  possa  omai  viver  in  pace. 

DE   ALTO  r.VRMIXE  ITALICO. 

XTT.  In  hoc  Spicilegio  T.  I.  p.  567.  locutus  sum 
dc  codice  quodam  mediolaucnsi ,  in  quo  cum  aliis  imil- 
tis  carminibus  inerat  quoque  lamcntatio  scripta  nomi- 
ue  Francisci  comitis  Guidi  de  Eattifolle  ,  postremi  Pu- 
picnsium  in  Etruria  rcguli ,  qui  anno  •M-CD-XL*  a  Flo- 
rentinis  principatu  exutus  fuit.  Codex  quidem  mediola- 
nensis  nunc  a  me  abest ,  scd  vaticanus  adest  nobilior , 
quo  res  eadem  coramode  continetur.  lam  Pupiensis  re- 
guli  luctuosam  catastrophem  narrat  Scipio  Ammiratus 
liist.  florent.  lib.  XXI,  qui  orationem  quoque  Princi- 
pis  ponit  ,  huic  cantilenae  consonam,  victores  suos  mi- 
scricordiam  fi^ustra  rogantis.  Longc  vero  accuratius  dc 
Francisco  eiusque  bberis  Carolo ,  Ruperto  ,  et  Lucchi- 
no  ,  item  de  filiabus  Ludovica  saltem  et  Gualdrada  scri- 
bit  idem  Amrairatus  in  singidari  tractatu  de  gente  co- 
mituni  Guidoruni  p.  48.  et  seqq.  Gamurrinus  autem 
hist.  famil.  nob.  tusc  et  urabr.  T.  I.  p.  157-158.  tan- 
tum  numerum  recenset  oppidorum  ab  his  Guidis  comi- 
til)us  possessorum  ,  quantum  iusti  ac  raagni  principatus 
dignitas  postulat.  Cantilenae  quidem  auctor  incognitus  , 
aetas  tamen  eadera  quae  rei  narratac  est.  Huic  respon- 
dit  Fiorentinorura  nomine  Percgrinus  quidani  ,  cuius 
itcm  poetae  particulam  postea  rccita])o.  Vidit  utrum- 
quc  carmcn  in  florentino  codice  etiam  l]andinius,  qni 
et  jnitiuni  finenique ,  sed  non  satis  emeudate ,  adscri- 
psit  Biblioth.  Leopold.  T.  •IIL  p.  331. 


II  EDITOKIS 

L  A  M  E  N  T  0 

DI    FKA.XCESCO    DA  BATTIFOLLE  CO^TE   DI   POPPI. 


o 


me ,  o  me ,  o  rne ,  o  me  dolente  ! 
0  mille  volte ,  o  me ,  o  cento  milia  ! 
0  dolente  vigilia 

Di  mala  festa !  o  mal  pensiero  e  folle ! 
Oime  saugue  gentil  da  BattifoUe ! 
Come  ho  condutto  me  e  mia  familia 
A  si  trista  quisquilia , 
Che  fui  signor  gia  si  alto  e  possente ! 
O  Perusin  fallace  e  fraudulente 
IVon  piccino  (t)  ma  grande  in  mia  ruina ! 
0  venenosa  spina 

Che  m'  hai  trafltto  il  core  ond'  ei  mi  scoppia 
....      (2) 

Angoscioso  dolor  che  il  cor  mi  preme  , 
Pensando  il  gentil  seme 
Che  ha  maculato  mia  dura  cervice. 
lo  era  alto  e  felice , 
0  lasso  me  !  ed  ora  son  cacciato 
Per  mia  follia  di  si  felice  stato. 
Queir  alta  Signoria  ch'  e  tanto  prona 
E  generosa  a  perdonar  le  offese 
Mi  fu  tanto  cortese 
Che  aveva  indulta  mia  vecchia  follia , 
Datomi  onore  e  possente  balia 
Di  commessione  (3)  in  quel  vago  paese , 
Ove  prima  disccse 
Quel  cristallin  ruscel  di  Faltarona. 
Ivi  si  riposava.  mia  persona 

(1)  II  codice  ha  :  non  picciara  mai  grande  etc.  Ho  corretto  ,  come  il 
lettore  vcde  ,  stimando  doversi  qui  intcndere  Nicolo  Piccinino  perugino  , 
col  quale  collegatosi  il  Conte  di  Poppi,  perdfe  la  battaglia  di  Anghiari,  e  poi 
lo  stato     (2)  Manca  im  verso.    (3)  Ammirato  farnil.  Giiidi  [».  48. 


PRAEFATIO.  XXtX 

Cou  si  bella  famiglia  e  tanto  onore 

Deir  antico  valore 

Del  generoso  sangue  ond'  io  son  nato. 

Ma  io  solo  da  me  mal  consigliato 

Non  curando  1'  onor  ruppi  la  fede 

A  quel  bel  flor  che  vede 

II  presente  e  futuro ;  ond'  io  rimango 

O  lasso  me  nel  faugo 

Cacciato  con  vergogna  e  con  disdagio 

Abbandonando  il  mio  alto  palagio. 
Sotto  r  ombra  possente  di  marzocco , 

E  sotto  r  ale  di  fiero  artiglione , 

Che  trafigge  il  dragone, 

Giocondo  stava  e  dormiva  sicuro  : 

Firenze  bella  m'  era  scudo  e  muro  , 

Come  agli  Ebvei  il  possente  Sansone , 

Si  che  nulla  offensione 

Temea  di  cavalier  pedone  o  roceo. 

Ma  io  dolente  o  me  deliro  e  sciocco  , 

lo  dico  sciocco  e  debbo  dire  stolto 

Percotendomi  il  volto 

Si  che  di  sangue  sia  tutto  vermiglio , 

Ostar  credetti  a  quel  possente  giglio 

A  cui  non  manca  mai  vivace  umore , 

iVe  mai  caugia  colore 

Per  ispirar  di  veuti  o  di  tempesta. 

Ma  la  mia  dura  testa 

0  me ,  0  me ,  mal  volontier'  il  dico , 

Cacciato  m'  ha  fuor  del  mio  albergo  antico. 
O  Carlo  mio ,  o  Ruberto ,  o  Lucchino , 

0  Anna ,  o  Ludovica ,  e  tu  Gualstrada  ! 

Misero  me ,  o  qual  sia  nostro  ostello  ? 

Ove  rltroveremo  il  l)el  castello  , 

Lasso  dolente !  e  la  bella  contrada  V 

0  aspra  o  cruda  spada 

Trafiggi  il  core  a  me  lasso  tapinol 

O  sale  imperiali ,  o  bel  giardino  ! 


EDITORIS 

O  camere  lcggiadre  e  compassate 

Di  fiDO  oro  adornate  ! 

0  scala  trionfante  a  bcccatelli ! 

0  bei  corsieri ,  o  bracchetti ,  o  ucelli ! 

0  tanta  riverenza  di  vassalli , 

Che  per  monti  e  per  valli 

Tenea  lo  scettro  e  bella  signoria  ! 

Ma  mia  trista  follia 

M'  ha  traboccato  d'  alto  iu  basso  loco  , 

Onde  ho  perduto  festa  e  riso  e  gioco. 
O  folle  padre  di  noi  tristi  figli 

Che  n'  a\  ea  fatti  si  leggiadri  e  belli ! 

Or  ci  ha  fatti  ribelli 

Senza  nostro  peccato,  e  fatti  tristi. 

Maledetto  sia  11  di  che  tu  assentisti 

AI  folle  tradimento,  e  i  tuoi  drappelli 

Drizzasti  e  i  pensier  felli 

A  osteggiar  con  quei  possenti  artigli 

Del  gran  leone  e  dei  possenti  gigli 

Che  abbalte  ogni  auimal  che  li  fa  guerra , 

Ognun  batte  ed  atterra 

Che  contra  al  suo  valor  alza  la  testa. 

EIIo  ha  la  branca  si  possente  e  presta  , 

Che  non  teme  I'  assalto  d'  altra  belva 

0  di  moute  c  di  selva ; 

Si  che  costar  li  fa  il  folle  ardire. 

Ma  chi  li  vuol  servire 

Con  lieto  volto  e  con  serena  fronte, 

Ei  fa  star  franco  e  per  piano  e  per  monte. 
0  dolci  uati  e  di  mio  geutil  sangue  , 

lo  vel  confesso ,  onde  il  mio  cor  si  squatra , 

E  siccome  can  latra , 

Ovver  come  leon  ch'  ha  febre  ruggliia  , 

Come  toro  ferito  grida  e  mugghia  , 

E  1'  alma  trista  per  gran  peua  e  atra , 

Sospira  grida  e  lalra  , 

Come  percosso  da  colubro  o  d'  augue 


PB\EKATTO.  XXXI 

11  cor  dolente  niio  si  duole  e  langue. 

Ch'  io  son  cagion  del  mio  e  vostro  male  , 

Ch'io  non  aveva  equale 

Nel  mio  dolce  paese  ne  pareggio. 

Ora  dolente  e  misero  m'  avveggio 

Ch'  io  ho  disfatto  voi  e  me  in  un  punto , 

Ond'  e  11  mio  core  emunto  , 

E  consumar  mi  sento  ogni  valore. 

lo  son  pien  di  dolore  , 

0  dolci  nati  miei ,  e  tanto  lasso 

Ch'  io  bramo  morte  e  ciiiel  dolente  passo. 
0  gentil  fior  che  in  tutto  il  mondo  spiri 

Tanto  deir  odor  tuo  che  ognun  ne  sente , 

Glorioso  e  possente , 

Contro  del  quale  io  ho  tanto  fallato  , 

Merce  merce  merce  del  mio  peccato , 

Merce  domando  a  tua  piatosa  gente 

Con  lagrime  sovente 

Con  doglia  e  con  angoscia  e  con  sospiri  ; 

E  prego  il  tiio  valor  che  non  riiiiiri 

Al  mio  fallir  ,  ma  li  miei  (lolci  nati 

Ti  sien  racconiandati , 

Che  innocenti  sono  e  senza  colpe. 

lo  diedi  loro  oime  V  ossa  e  le  polpe. 

E  del  mio  fallo  lor  dispiacque  tanto 

Che  con  sospiri  e  pianto 

Contradiceano  e  con  piatosa  voce  (1). 

Ma  il  mio  core  feroce 

Non  speculando  il  fm ,  fece  il  gran  fallo 

Clie  car  mi  costa  ,  e  tutto  il  mondo  sallo. 
Canzon  dolente  mettiti  in  viaggio , 

E  narra  a  quei  Signori  il  mio  lamento 

Che  hanno  il  reggimento 

Di  queir  alma  citta  ch'  e  si  piatosa . 

Con  umil  voce  e  non  con  orgogliosa 

Fa  manifesto  il  mio  grau  pentimento , 
(1)  Cio  conferma  1' Aminirato  pag.  cit. 


XXAII  EDITOBIS    PBAEFATIO. 

E  ch'  io  son  mal  contento  , 

Se  inverso  lei  cercai  alcuno  oltraggio. 

Di  cli'  un  poco  di  raggio 

Della  lor  gran  pietade  in  me  rifiilga , 

Se  non  a  me  ,  a'  miei  figliuoli  indulga. 

Huie  ,  ut  dixi  ,  lamentationi  responderunt  alio  car- 
mine  Florentini ,  qui  post  diu  celel)ratam  iustisque  lau- 
dibus  exaltatam  suam  rempul)licam,  miseri  Principis  po- 
stulata  prorsus  rcpulerunt.  Sic  enim  apud  dictum  Am- 
miratum  liist.  loc.  cit.  loquitur  Nereus  Capponius  floren- 
tini  exercitus  ductor ,  cuius  verba  quodammodo  expri- 
mit  poeta  in  penultima  cantilenae  stropha  ,  quam  so- 
lam  heic  recitaho. 

Adunque  qual  follia  o  qual   mattezza 

Ti  fece  ,  o  quale  orgoglio  o  pensier  foUe  , 

Conte  da  Battifolle, 

Clie  contra  al  mio  valor  alzasti  il  dito  ? 

Questo  ciie  io  lio  narrato  avevi  udito 

Aperto  e  cliiaro  e  per  piano  e  per  colle  , 

Che  ciascun  che  mi  volle 

Oltraggio  fare ,  io  1'  ho  messo  in  bassezza. 

II  lamento  che  fai ,  qui  non  s'  apprezza  , 

E  perdonanza  qui  non  ha  piu  loeo. 

Si  che  pregarmi ,  poco 

Utile  fia  a  te  o  a'  tuoi  nati. 

A  quello,  a  cui  tu  hai  largiti  e  dati 

Tutti  li  sensi  tuoi ,  ti  raccomanda ; 

Che  di  nostra  vivanda 

Piu  non  se'  digno ,  e  non  ne  puoi  gustare. 

Da  te  puote  imparare 

Ciascun  che  dar  mi  vuole  affanno  o  briga, 

Che  la  mia  mazza  arguta  il  reo  castiga. 


L  I  B  E  R 

DE  RECTORIBUS  CHRISTIANIS 

AD    CAR0LU3I  MAGNUM  IMPERATOREM 
VEL    LUDOYICUM    PIUM.    (l) 


INCIPIT    OPERIS 

praefatio  subsequextis. 


0. 


'mne  ministerium  trifido  quod  praemiuet  orbe  , 
Arte  guberuandum.   Suut  artis  plurima  dona. 
Omnigreans  dominus   terras  ,  mare  ,  sidera  ,   caelos 
Arte  creat ,  totum  pnlchrum  regit  arteque  niundum. 
Artibus  egregiis  sapientia  celsa  tonantis 
Praeposuit  homiuem  cunctis  aniraalibus  orbls. 
Ars  currum  regitat ,   naves  ars  rite  gubernat , 
Atque  triumphalis  res  artem  bellica  spectat. 
Indiget  arlis  apes.   Sic  ut  res  publica  felix 
Esse  queat ,  rectore  bono  populoque   beato. 
Ob  hoc   caclestum   transcurrens   prata   librorum 
Florida  cengessi  vobis  ,  Piex  ,  iuclyta  serta  , 
Quae  capitis  vestrae  menlis  diadema  perornent , 
Sceptraque  glorificent  Christi  dominantia  nutu. 
Alque  salutiferas  divlni   dogmatis  herbas 
Pollice  decerpsi  nardo  redolente  calathis. 

(i)  Vitlesis  capituluui  IX. 


'2  SEDULIUS 

Sumite  de  liquidls  Israhel  fonlibus  undas 
Quae  satient  bibulum  praedulci  rore  palatum. 
Gloria    nara  regum  ,  nitidis  et  stemmata  sceptris 
Dogmata  sunt  Domini  ,   nec   non  exempla  priorum  , 
Gestaque  nobilium  procerum  famosa  per  orbem. 
Artibus  bis  vigcat  vestri  res  publica  victrix  , 
Atque  gubernetur  multis  feliciter  annis  , 
Donec  sideream  vos  ascendatis  in  aulam  , 
luste  reguantum  qua  perpes  gloria  pollet. 


EXPLICIT    PRAEFATIO. 


Tecum  principium  ,  finis  ,  rex  Christeque ,  tecum. 
Alpha  operis  famnli   sis  ,  Deus  ,   wque  tui. 

INCIPIUNT  CAPITULA  EIUSDEM   LIBRI. 

I.  De  60  quod  pium  rectorem  ,  accepta  potestate  regali, 

primum  dignos  Deo  et  sanctis  ecclesiis  honores  di- 
care  oportet. 

II.  Qualiter  rex  orthodoxus  senict  ipsum  regere  debet. 

III.  Qua  arte  et  industria  raomeutaneum  regnum  sta- 
biliri  potest. 

IIII.  De  regia  potestate  non  tam  opibus  et  fiducia  for- 
titudinis,  quam  sapientia  cultuque  pietatis  peror- 
nanda. 

V.  Quanta  sacri  raoderaminis  sollicitudo  erga  uxoi'em 
et  liberos  propriosque  domesticos  ab  eodem  est  ex- 
liibenda. 

VI.  Quales  consiliarios  et  amicos  bonum  principem  ha- 
bere  decet. 

VII.  Quae  res  malos  principes   faciat. 

VIII.  De  avaris  vel   impiis  regibus  ,  et  quanta  per  eos- 


DE     RECTORIBUS     CHUISTIANlS.  3 

dem  populum  raala  ,   vel   ipsos  ulllo  dlvina  conse- 
quilur. 

IX.  De  rege  pacifico  atque  clementi.  Vel  quibus  tlanda 
sunl  beneficia. 

X.  Quot  coluranis  regnum  iusti  regis  sustentatur. 

XI.  De  eo  quod  bonus  princeps  ecclesiasticis  causis 
benivola  intentaque  sollicitudiue  favere  debeat  et 
syuodalibus  convenlibus. 

XII.  De  eo  quod  saluberrimis  antistitum  admonltioni- 
bus  et  correptionibus  pio  rectorl  obtemperare  sit 
gloriosum. 

XIII.  De  zelo  boni  rectoris  ratlonaljlli  ac  pletati  per- 
mixto. 

XIV.  De  duce  cbristiano  ,  ut  non  in  sua  et  suorum 
fortitudine  sed  in  Doniino  confidai. 

XV.  De  eo^quod  immincntibus  bostilium  bellorum  fra- 
goribus   divinum  sit  implorandum   auxilium. 

XVI.  De  adversis^si  forte  coutigerint. 

XVII.  De  non  superbiendo  post  oblatam  etiam  ab  bo- 
stibus  pacem  .  seu  proslratos  bostes. 

XVIII.  Gratlarum  ac  benlvola  vota  post  pacem  seu  vi- 
cloriam  Deo  reddenda. 

XIX.  De  privilegiis  sanctae  matrls  ecclesiae  a  pio  re- 
ctore  conservaudis  ,  ac  dignis  cccleslarura  praepo- 
sitis  atque  ministris. 

XX.  Quanta  Ignomiula  superbos  ,  qualisque  vel  quan- 
la  gloria  bic  et  in  fuiuro  principes  ortbodoxos  co- 
mitatur. 


4 

INGIPIT  LIBER  SEDULII 

DE  RECTORIBUS  CIIRISTIANIS  ET  CONYEPJIEKTIBUS  REGULIS 
QUIBUS    EST    RES    PUBBLICA    RITE    GUBERNANDA. 


GAPITULUM  r. 

Jr  ostquam  rcgale  sceptrum  regnique  gubeniacula  re- 
ctor  christiauus  susceperit  ,  primum  quidem  gratiarum 
actiones  alque  conJignos  omnipotenti  sanctaeque  ec- 
clesiae  honores  oportet  ut  rependat.  Res  eteuim  publi- 
ca  tunc  suo  initio  pulcherrime  consecratur,  cum  regia 
sollicitudo  et  sacra  devotio  sancto  supcrni  i-egis  tinio- 
re  simul  et  amorc  accenditur;  cumque  de  gloriosa  ec- 
clesiae  ulilitate  provido  consilio  procuratur  ;  ul  quem 
regalis  purpura  ceteraque  regni  insiguia  exterius  con- 
decorant ,  eundem  laudabilia  vota  erga  Dcum  ct  san- 
ctam  ecclesiam  intcrius  p(u-oriient ;  quia  nimirum  ad 
temporalis  regni  fasligium  tunc  insigniter  ascenditur  , 
cum  omuipotentis  rcgis  gloria  vel  honor  pio  studio  per- 
iraclatur.  Pius  itaque  princeps  sumnii  donatorls  oni- 
uium  voluntali  et  sanctis  praeceptis  obedire  magnope- 
re  studeat ,  cuius  superna  voluntate  atque  ordiuatione 
se  ad  culmen  regiminis  ascendisse  noii  dubitat,  testan- 
te  apostolo  qui  ait :  non  cst  potestas  nisi  a  Deo;  quae 
autem  a  Deo  sunt ,  ordinata  sunl.  Quantum  sc  bonus 
reclor  a  Deo  ordinatum  esse  coguoscit ,  lantum  pia  sol- 
licitudine  invigilat,  quatenus  onmia  coram  Deo  et  ho- 
minibus  secundum  trutlnam  rociitudinis  ordinabilitcr 
disponat  atquc  pej'penset.  Quid  cnim  sunt  cliristiani 
populi  rectores,  nlsi  ininistri  omuipotentis?  Porro  ido- 
neus  ct  fidelis  quisque  cst  minislcr  ,  si  siucera  devotio- 


SEOrLirS    r»E     FECTOn.ICUS    CHBIST.    CAP.    t.  O 

HC  fecei-it  quae  el  insseiit  suus  tlominus  atque  magi- 
ster.  Hiuc  piissimi  ot  gloriosi  principes  plus  se  mini 
stros  ac  servos  excelsi  ,  quam  dominos  aut  reges  ho- 
minum  nuncupari  et  csse  exultant.  Unde  beatus  Da- 
vid  rex  et  propheta  eximius  saepe  scrvum  Domini  se 
nominat.  Nec  non  et  inclytus  Salomon  eiusdem  filius 
omnipotentem  deprecans,  inler  cetera  sic  ait:  respice 
ad  orationem  servi  tni,  et  ad  preces  eius,  domine  Deus 
meus  ,•  audi  hjmnum  et  orationem  quam  servus  tuus 
orat  coram  te^  hodie  ,  ut  sint  oculi  tui  aperli  super  do- 
raum  de  qua  dixisti  ,  erit  nomen  meum  ihi. 

Unde  et  celeberrimae  memoriae  magnus  Constau- 
linus  imperator  ,  credito  atque  perfecto  salutaris  cru- 
cis  et  catholicae  fidei  mysterio  ,  cum  laetanti  eius  im- 
perio  etiara  religio  valde  floi'ebat ,  non  sibimet  arro- 
gans  ,  gratias  oiiinipotenti  Deo  referebat ,  quia  mini- 
strum  opportuuum  eura  habere  dignatus  fuerat  Deus 
sui  consilii.  Ecce  imperator  eraiuentissimus  plus  gra- 
tulabatur  se  Del  fuisse  minislrum  ,  quam  terrenum  ha- 
buisse  imperium.  Hinc  ipse ,  quia  raintstcr  supernae 
volunlalis  fuerat,  a  britannico  raari  usque  ad  loca  orien- 
tis  regnum  dilatavit  paeincum;  et  quoniam  omnipoten- 
ti  semet.  ipsum  subdiderat ,  cuucta  hostilia  bella  ,  quae 
sub  codem  sunt  gesta  ,  potentlaliter  atque  fideliter  sn- 
peravit.  Construebat  et  amplis  opibus  Christi  dotabat 
eccleslas.  Hinc  ei  supcrna  gratia  triumphales  concessit 
habere  victorias.  Quia  procul  dubio  sacri  rectores  quan- 
to  plus  se  regi  regum  humiliter  ^subiciunt ,  tanto  ma- 
gis  ad  gloriosae  diguitatis  eminentiam  sublimiter  ascen- 
dunt.  Quis  autem  nou  miretur  quantos  honores  Domi- 
no  praefatus  Salonion  rependerit,  postquam  regni  scep- 
trum  Deo  auctore  suscepit?  quam  sapientissima  devo- 
lione  templum  Domini   construxerit  atque  mirifice  or- 


6  SEDULIUS    DE     RECTORIBUS 

iiavcriL?  quanias  deniquc  pacificas  hoslias  Deo  optu- 
lerit?  Hinc  fructum  suae  devotionis  atque  orationis  per- 
cepit,  sicut  apparens  ei  Dorainws  locutus  est  dicens  : 
audivi  orationem  tuam  et  deprecationera  quam  depre- 
calus  es  coram  rae  ;  sanctificavi  domum  lianc  quam  ae- 
dificasli  ,    ut   pouerem   noraen   raeum  ibi   in  sempiter- 
num;  et  erunt  oculi  mei  et  cor  meum  iLi  cunctis  die- 
bus.  Tu  quoquc  ,  si  ambulaveris  coram  me  ,  sicut  am- 
bulavit  paler  tuus  in  simplicitate  cordis  et  in  aequita- 
te  ,  et  feceris  omnia  quae  praccepi  libi ,  et  legitima  mea 
el  iudicia  mca  servaveris,  ponam  thronura  regni  tui  su- 
per  Israliel   in  sompilernum  ,   sicut  locutus  sum  David 
patri   tno   dicrns  ;   noii   auferetur  de  genere  tuo  vir  de 
soKo  Israhel.  Ilaque  si  ille  rex  Salomon  pro  sacra  devo- 
tione  proque  construenda   domo   terrcstri   Domini,  tan- 
tam  remunerationls  gloriam  habere  promcruit ,   quam 
inaestimabilpm  habebit  gloriae  palmam  si  quis  Deo  ama- 
bilis  rector  sanctam  perornaverit  ecclesiam  ,  quae  est 
Dei   vivi  spirituale  tabernaculum  ?  Sed  liaec  quae  bre- 
viter  stilo  prosali   diximus  ,  aliqua  vei"suum  dulcedine 
conchidamus. 

Quisquis  florigeri  sceptrum  fert  nobile  rcgni  , 

Primum  celsithrono  vota  precesque  ferat. 
In  cuius  sacro  sunt  orania  numine  sceptra  , 

Et  pax  nobilinra,   vita  sahisque  ducura. 
Nam  regale  decus  radians  diademaque  regni 
Est  timor  ahilhroni  sanctus  amorque  Dei. 
Lilia  florigerum  comunt  ccu  lactea  campum  , 

Ut  rosa  punicei  scheraatis  ore    rul^et , 
Sic  iustus  rcctor  virlutuin  flore  virescit  , 

Germinet  ut  fructus  mentis  in  arce  sacros. 
Pulchra  Saloraonem  decoravit  purpura  rcgem  , 
Nec  non  Davidis  fulgida  sceptra   patris  , 


CHRISTIA^^IS    r.AP.    I.  7 

Sed  magis  interins  pviulens  devotio  cordis 
Ornavit  iiivenem  gloriflcando  Deum. 

Instar  luciferi  niteat  res  publica  vestri  , 
Exortuque  uovo  splendida   vota  gerat. 

C  A  P.     11. 

\}m  apicem  regiae  dignitatis  ,  Domino  praestante  , 
ascendcrit,  oportet  ut  se  ipsum  primum  regat','quem 
divina  dispositio  alios  regere  ordinavit.  Rex  enim  a 
reffendo  vocatur.  Tunc  autem  hoc  nomine  se  veraciter 
appellari  intelligat ,  qui  semet  rationabiliter  gubernare 
non  iguorat.  Rex  itaque  orthodoxus  summopere  stu- 
deat ,  ut  qui  subditis  hene  concupiscit  impcrare,  alio- 
rumque  errata  disponit  corrigere  ,  ipse  mala  non  ad- 
mittat,  quae  stricte  malus  corrigit,  et  bona  quae  im- 
perat,  ante  omnes  implere  contendat.  Sex  autem  modis 
bonus  rector  sese  laudabiliter  regit ;  primo  quidem 
dum  illicitas  cogitationes  animi  severitate  repriniit ;  se- 
cundo  dum  salubria  consilia  tam  ad  suam  quam  ad 
populi  utilitatem  pertinentia  pertractat  ,•  tertio  cum 
oliosa  et  inuiilia  seu  noxia  inanium  verborum  folia 
profluere  devitet  ;  quarto  cum  gloriosorum  principum 
prudentiam  simul  et  verba  ,  nec  non  divinae  scriptu- 
rae  eloquia  super  mel  ct  favum  mentis  faucibus  sapl- 
ficet ;  quinto  cum  perniciosae  actionis  omne  dedecus 
perpetrare  expavescat;  sexlo  vero  cum  siqua  sunt  lau- 
dabilia  ,  siqua  sunt  gloriosae  dispositionis  opera  mag- 
nifica  insiguitcr  osteudat ,  ut  qui  interius  coram  Do- 
mino  devota  fulgescit  voluntate  ,  exterius  coram  popu- 
lo  sermone  clarescat  et  opere.  Quem  decet  trinam  ob- 
servare  regulam  ,  terrorem  scilicet  et  ordinationem  at- 
quc  amorem.  Nisi  enim    ametur  pariter  ct  mcluatur  , 


8  SEDrLIUS    DE    RECTORtBUS 

ordinalio  illins  conslare  minimc  poterit.  Ergo  per  af- 
ral)!litatem  et  heneficia  procurct  ut  diligatur,  et  per 
iustas  vindictas  non  propriae  victoriae  sed  legi  Dci 
studeat  iit  metuatur. 

Hunc  ergo  oportct  esse  humilcm  in  suis  oculis  sicut 
scriptum  est :  rcctorem  te  posuerunt ,  noli  extolli  ,  sed 
esto  in  illis  quasi  unus  ex  ipsis.  Nec  solum  iustehomini- 
hns ,  sed  sui  corpwis  ct  animae  domiuari  passionihus  , 
quatenus  recior  iurc  queat  nuncupari,  sicut  quidara  sa- 
piens  ait:  rex  erit,  qui  recte  faciet;  qui  non  faciet,  non 
crit.  Sit  ergo  consilio  prudenlissimus  in  sermone,  nunc 
ut  possit  torrihilis;  saepius  vcro  gralia  dulccdinis  afTa- 
hilis  ,  viclor  Hhidinis  ,  supcrhiae  ,  atque  vesanae  fero- 
citatis  ,  aniicus  honorum  et  inimicus  tyrannorum  ,  ho- 
stis  criminum  ,  hostis  vitiorum,  in  hello  cautissimus, 
in  pacc  constantissiraus  ,  fidelihus  proraissionihus  pro- 
hatissinius  ,  divina  humanis  praeponens  ,  suhiectos  de- 
terrens  a  malo  ,  invitans  ad  hona  ,  remunerans  copia  , 
indulacutia  liherans  ,  ex  malis  honos  ,  cx  honis  facicns 
optimos.  Sit  sanctus  ct  ulilis  rei  puhlicae  ,  clementia 
comniendahilis  ,  in  honitate  conspicuus  ,  piotate  ,  for- 
liludinc,  castitate  ,  iustitia  pracclarus,  vir  optimus  et 
apice  principali  dignissimus  ,  Dci  timorem  semper  prae 
oculis  hahcns  ,  ct  secundum  omnipotentis  dccreta,  iu- 
sta  perpensans  iudicia,  qui  dat  salutem  regihus,  ct  om- 
uia  {[uaecumque  vult  facit  in  caelo  ct  in  lerra  et  in 
omni  creatura  ;  quia  ipse  est  doniinus  omnium,  cui  om- 
ne  genu  flcctitur  caelestium  terrestrium  et  infernorum, 
in  cuius  raanu  omnis  poteslas  iu  caelo  et  in  terra  ,  qui 
est  rex  reguni ,  et  spes  gloriae  iusle  et  pie  dominan- 
lium. 

Qui  regit  aflectus   animi,   rcx  iure  vocalur  , 
Et  fluxas  carnis  qui  domat  illecehras. 


CHP.ISTIANIS    CAP.    II.  9 

Quamvis  qui   fulvum  superat  virtute  leoncm 

Rex  teneat  clarum  laudis  lionore   locum  ; 
SeJ  plus  est  laudum  fastos  calcare  superbos  , 

Iram  ceu  rabidam  mitificare  feram. 
Magnus  et  ille  cluit  saevos  qui   triverit  hostes, 

Laurigcr  ac  victor  clara  trophaea  refert. 
Gloria  sed  maior  comptum  caelestibus   armis 

Hostes  acreos  vincere  posse  ducem. 
Est  magis  imperium  mentem  frenare  per  artem  , 

Quam  si  quis  habeat  triplicis  orbis  opes. 
Nam  templum  Domini  iusti  mens  regla  fulget  , 

Fit  thronus  excelsi  iudicis  ipsa  Dei. 
Comitur  illa  domus  flavo  speciosior    auro  , 

lustitiae  solem  gaudet  haberc  suum. 

C  A  P.     III. 

ALegnura  huius  saeculi  momentaneum  vohibilis  ro- 
tae  vertigini  sapientes  esse  consimile  iudicaverunt . 
Nam  sicut  omnis  rotac  vertigo,  quae  superiora  liabet 
modo  deicit,  et  quae  deiecta  suut  modo  superius  ex- 
tollit ,  ita  subito  erectiones  ,  subito  elisiones  terrestris 
gloria  regni  sustinet ;  unde  nec  veros  ,  sed  imaginarios 
et  citius  fugitivos  honores  habet.  Illud  enim  verura 
regnum  est ,  quod  in  semplternum  perdurat ;  hoc  au- 
tem  quod  transltorium  est  ct  caducum ,  non  veritateni 
sed  quamdam  niediocritcr  similitudinem  veri  ei  per- 
manentis  semper  regni  ostendit.  Sicut  enim  arcus  cac- 
li  varios  pingens  ornatus  arcuato  curvamine  celeriter 
refugit  ,  ita  nimirum  saecularis  gloriae  diguitas,  quam- 
vis  ad  praesens  ornata  ,  tamen  est  citius  fugitiva.  Qua 
itaque  arte  et  quali  industria  quanlaque  sollicitudine 
haec  instabilitas  ad  aliquam  stabilitaiis  effigiem  refrc- 


I  O  SEDULtUS    DE    RECTORIBUS 

natur  ?  Forle  vcro  aut  armorum  violenta  fortitudiiie , 
aut  pacifica  tranfjuillitalis  concordia  terrestre  regnum 
stabilitatur  ?  Sed  rursus  in  ipsis  armis  bellorumque 
fragoribus  grandis  instabilitas  inesse  cernitur.  Quid 
enini  incertius  est  magisque  instabile  bollicis  eventibus, 
ubi  nullus  est  certus  laborlosi  certaminis  exitus  ,  nul- 
la  certa  victoria,  et  saepe  ab  inferioribus  sublimiores 
superantur  ,  nonnumquara  vero  in  alterutros  vergcn- 
tia  mala  eveniunt  coaequalia  ,•  et  qui  se  praesumebant 
liabituros  esse  victoriam,  utrique  in  fiae  non  liabent 
nisi  calamitosaiYi  miser:am.  Quanta  quoque  mala  sub 
ficto  nomine  pacis  proveniunt,  quis  explicare  potest  ? 
cum  etiam  illa  pax  ,  quae  slabilis  ac  firma  intcr  bo- 
nos  esse  credebatur  ,  iuterdum  per  prava  malorura 
cousilia  in  exitiosas  discordiarum  tempestates  transfer- 
tur.  Unde  in  armls  instabilitas  ,  in  pace  trausitorium 
vldetur. 

Quld  crgo  aliud  restat ,  nisi  ut  cor  regls  et  to- 
ta  spei  Cducia  nou  In  armorum  bominumque  fortltu- 
ne  ,  neque  in  pacis  trausltorlae  fallacla  ,  sed  in  omni- 
potentls  clemeutia  figatur  ?  qui  regnum  quod  donavit, 
slve  In  adversls  slve  In  prosperis  siabilire  novlt.  Gor 
iiaque  princlpls,  ct  fidelis  In  minlsterll  regimine  devo- 
llo,  ipsura  non  descrat ,  a  quo  tautum  beneficium  et 
gloriosum  mlnlsierluux  donaium  fuit  ;  ne  forte  ille 
summus  rector  indlgnatus  ab  co  abstrahat  beneficlum 
qnod  dederat ,  sl  infidelem  esse  senserit ,  quem  lam- 
quam  fidelem  mlnistrum  ordinavit.  Nam  sl  rex  terre- 
nus  a  quollbet  sibi  homiiie  infidcdi  datara  auferre  valet 
potestatem  ,  alilque  tribuii  quem  fidellorera  comperlt 
csse  ,  quanto  magls  supcruus  univcrsorum  donalor  , 
quem  nuUius  perfidiae  nublla  fallere  possunt  ,  poteus 
est  a  reprobis  sua  abslrahere    beneficla  ,    alilsque  prae- 


CHRISTIANIS    CAP.    111.  I  j 

slare  quos  idoneos  suae  voluntatis  minislros  noverit  es- 
se  ?  Unde  et  impius  ille  Saul  rex  Israhel  privatus  fuit 
regno  et  vita  ,  quoniam  neque  fidelis  minister  extitit  co- 
ram  Doraino.  At  vero  David  virum  electum  secundum 
cor  suum  omnipolens  invenit ,  quem  ob  lioc  in  apicem 
regiae  potestatis  sublimavit,  quia  iUum  fidelem  fore  mi- 
nistrum  elegit  praesciendo.  Itaque  prudens  rector  cor 
suum  in  excelsi  gratia  stabilire  studeat,  si  transitoriura 
regnum  quod  est  ei  commissum  ,  aliquam  stabilitatis 
habere  similitudinem  desiderat.  Et  quoniam  iustus  et 
misericors  est  Dominus  ,  cui  cordis  afFectu  debet  inhae- 
rere ,  opera  multipliciter  exhibeat  misericordiae  ,  ut 
muham  mercedis  gloriam  metat.  lustitiam  diligat  si- 
mul  atque  custodiat ;  iniusta  vero  atque  mallgna  opera 
in  subiectis  repudiet ,  ac  laudabili  zelo  ,  qui  est  secun- 
dum  scientiam,  corrigal-  Qui  dum  sit  in  divinis  praecc- 
ptis  stabilis  ,  illius  regiiura  raagis  magisque  in  hoc  sae- 
culo  slabilitur,  et  ad  aeterna  stabilitatis  gaudia  superno 
iuvamine  perducitur. 

Ceu  rotae  cychis  celerl  recursu 
Volvitur  ,   summas  reprlmilque  ad  ima 
Quas  rotat  partes  rapidum  per  axem 

Mobilitate  ; 
Rcgna  sic  mundi   trifidum  per  orbem 
Gloriae  celsum  stabilire  culmen 
Nesciunt  ,   lapsura  sed  habere  norunt 

Aurea  scepti*a. 
Inclytae  plcbis  fuit  Israhelis 
Floridura  regni  decus  adlevatum 
Quando  servabant  sacrosancta  legls 

Mystica  iura. 
Unde   pollebat  Domini   triumphis  , 
Atque  crudeles  snperabat  hostcs  , 


l  2  SEDULTUS    DE    RECTORIBUS 

Diim  snnin  plcbcm   pietas  tonantis 

Glorificabat. 
Rursus  heu  quantis  pi-emitur  ruinis 
Abrahae  sanctum  specialc  patris  , 
Dum  creatori  sua  prona   tejnpsit 

Subderc  colla  .' 
Una  sed   taniae  medicina  p-entis 

o 

lam  fuit  votis  rogitare  celsum  , 
Qui  poteus  noscit  stabilire  regna 

Perpete  nnlu. 
Principes  terrae  domino  poienti 
Ferte  gaudentes  tbjmiama  voti  , 
Quem   tremunt  caeli  proceres  superni 

Magnificatc. 

G  A  P.     IV. 


:-l 


\_/mnis  autem  regia  potcstas ,  quae  ad  utilitatem  rei 
publicae  divinitus  est  constituta  ,  non  tam  caducis  ope- 
ribus  ac  terrestrl  fortitudine  ,  quam  sapientia  cultuque 
divino  cst  exornanda  ;  quoniam  procul  dubio  tunc  po- 
pulus  providi  arle  consilii  gubcrnabilur ,  adversarii  Do- 
mino  propitiante  profligal)unlur  ,  provinciae  regnum- 
quc  conservabuntur ,  si  regia  sublimitas  rcligione  et 
sapientia  perornetur.  Namque  liominis  naturam  Deus 
hanc  esse  voluit ,  ui  duarum  rerum  ipse  homo  cupi- 
dus  et  appeteus  ossei ,  religionis  et  sapientiae.  Est  au- 
tem  religiosa  sapientia  saluberrimum  decus,  dovotarum 
lumen  animarum  ,  caelcstc  donum  et  gaudiura  sinc  fi- 
ne  mansurum.  Qui  ergo  vult  gloriose  regei'e ,  ac  sa- 
pienter  populum  guijernaro,  et  vehemens  in  consiliis 
cssc  ,  a  Domino  poslulct  sapicntiam  qui  dat  omnibus 
a/Ilucntcr  ,   et    non   impropcrat  ,    ipsamque   sapienliam 


■    cnrasTiANis     cap.   iv.  i3 

sludiose  ,  labore  simul  et  amore  perquirat ;  quatenns 
ei  congruat  illud  quod  scriptum  est  :  beatus  est  qui  in- 
veuit  sapieiitiam ,  ct  qni  affluit  prudentia  ,  ceteraque 
quae  iu  laudibus  sapienliae  dcscribuntur.  Ille  ilaque 
rector  vere  beatus  est  cclebraudus  ,  qui  spleudore  il- 
lumiuatur  sapientiae  ,  quae  est  fons  consiliorum  ,  fons 
sacrae  religionis  ,  corona  principum  ,  origo  virtutum  , 
iii  cuius  comparalioue  omnes  pretiosarum  claritates 
gemmarum  vilescunt.  Haec  cautissima  est  in  consiliis, 
rairabilis  in  eloquiis  ,  magnifica  in  operibus  ,  fortis  in 
adversis  ,  temperans  iu  prosperls  ,  oculosa  In  iudiciis. 
Haec  suos  amatores  caelesti  gratia  venuslat ,  et  tam- 
quajn  sidereum  flrmamenlum  eosdem  clarificat ,  sicut 
scriptura  est  :  iusti  fulgcbunl  quasi  stellae,  ct  intelli- 
gcutes  quasi  firmameulum. 

Haec  Saloraonem  prae  cunctis  terrae  regibus  subli- 
mavit,  quia  illam  amayit  ab  adolescentia  sua,  et  amator 
factus  est  decoris  eius.  Unde  sicut  in  regnorum  libris 
legitur  ,  ipsi  apparuit  Dominus  Salomoni  per  somnium 
nocte  dicens  :  postula  quod  vis  ut  dem  tibi.  A  quo  cum 
Saloraon  cura  esset  puer,  cor  docibile  postularet,  ut  iu- 
dicaro  posset  populum  Doiniui ,  et  discernere  inter  raa- 
lum  ct  bonum  ,  tale  responsum  a  Domino  recepit :  quia 
postulasli  verbum  Iioc  ,  et  non  petisti  tibl  dies  multos 
nec  divitias  aut  aniraas  inimicorum  tuorum  ,  sed  postu- 
lasti  tibi  sapientiam  ad  discernendura  iudicium,  ecce  fe- 
ci  tibi  sccundum  sermones  tuos,  et  dedi  tibi  cor  sapiens 
ct  iutclligens  in  tantum  ,  ut  nullus  ante  te  similis  tibi 
fuerit,  nec  post  te  surrecturus  sit.  Sed  et  liaec  quae  non 
poslulasti  dedi  tibi  ,  divitias  scilicet  et  gloriam  ,  ut  ne- 
rao  fuerii  siinilis  tibi  in  i-e^ibus  cunctis  retro  diebus. 
Si  aulcm  arabulaveris  in  viis  meis  ,  et  custodieris  prae- 
ccpta  raea  ,  ct  maudaia  mea  ,  sicut  ambulavit  David  pa- 


l4  SEDULirs    DE    nECTOr.IBTJS 

ter  tuus ,  longos  faclam  dies  tuos.  O  quam  JnefTabile 
est  divinae  largimentum  gratiae  !  quae  si  recto  corde 
et  pia  intenlione  poscitur  ,  plus  douat  quam  quod  1*0- 
gatur.  Ecce  rex  Salomon  non  argentum  nou  aurura 
uon  alias  opes  terrenas  ,  sed  sapientiae  gazas  poposcit 
a  Domino.  At  qui  simplum  recle  poslulaverat,  duplum 
accepit.  Nam  non  solum  ditatus  est  sapientia  ,  sed  et 
sublimatus  est  indita  regni  gloria.  Unde  regibus  ter- 
rae  egregium  dalur  exemphim ,  quatenus  spiritualia 
dona  pbis  quam  carnab'a  pio  desiderio  ab  omnipoten- 
li  exposcant ,  si  diu  et  feliciter  in  boc  saeculo  reguare 
desiderant.  Decet  igitur  amabilem  Deo  principem  discen- 
di  babere  vobiutatem  desideriumque  caelestiura .  Sic 
enim  vere  et  cor  babet  in  manu  Dei  ,  et  regnum  cura 
pace  muUis  anuorum  curriculis  favente  Domino  gu- 
bernabit. 

Qui  cupit  rector  probus  esse  iudex  , 

Lance  qui  iusti  trutinaqne  gaudet , 

Inbians  pulcbri  terebrare  falsa 

Cuspide  veri , 

Luminum  patrem  rutili  creautem 

Solis  ac  biuae  nitidique  cosmi 

Poscat  ,  ut  sensis  niteat  coruscis 

Luce  sopbiae. 

Vota  cognoscat  Salomonis  aequi 

Quae  volaverunt  subito  per  aetbram  , 

Ac  penetrarunt  Domini  sabaolb 

Aurca  tecla. 

Ipse  percepit  docileraque  sensum 

Mente  luslratus,  sapiensque  factus. 

lusuper  regui  columen  gubcrnat 

Genlis  hebracac. 

Quid  valet  llavi  nitor  omnis  auri  ? 


CHRISTIANIS    LIB.     IV.  I^ 

Osira  quiJ  prosunt  rosel  decoris  ? 
Gloriae  quid  suut  scytbicaeque  gemmae  ? 

Quid  diadema? 
Orba  si  mentis  acies  liefcescat , 
Lumen  ut  verura  nequeat  tueri  , 
Unde  discernat  bona  ,   prava  ,   iusta 

Fasque   nefasque. 
Ei'go  rectori  decus  est  amare 
Te  patris  verbum  sapiensque  lumen  , 
Gbriste  ,  qui  sceptris  dominaris  orbem 

Gelsaque  regna. 
Guius  iu  dextra  requies  beata 
Gonstat ,  in  laeva  locuplesque  gaza. 
Gloriae  princeps  humiles  coronaus 

Tollis  opimos. 

G  A  P.     V. 

jLl.ex  pius  et  sapiens  tribus  modis  regendi  ministe- 
riura  gerit.  Nam  primo  se  ipsum  ,  quomodo  in  supe- 
rioribus  ostendimus;  secundo  uxorem  propriam  et  libe- 
ros  suosque  doraesticos  ;  tertio  populum  sibi  commis- 
sum  rationabili  et  glorioso  moderamine  regere  debet. 
Bonum  itaque  principem  non  solum  siblmet  dominari 
oporlet,  dum  a  malis  declinet,  et  quae  bona  sunt  eligat 
et  firmiter  teneat ;  sed  etiam  alios  sibi  coniunctiores  , 
uxorem  videlicet ,  liberos  ,  atque  domesticos  provida 
sollicitudine  ac  familiari  caritate  gubernet.  Hoc  autem 
faciens  duplicem  thesaurizat  sibi  gloriae  palmam  ,  ut 
dum  in  se  bouus  et  sanctus  sit ,  alios  sibi  coniunctos  , 
bouos  faciat  et  sanclos  ,  iuxta  psalmistara  qui  ait :  cum 
sancto  sanctus  eris  ,  et  cum  viro  innocente  innocens 
cris ,  et  reliqua.    Non   enim    sufficit   propriara   habere 


|6  SEDULIUS    DE    RECTORIBUS 

honeslatem  ,  nisi  pudicae  et  casiae  coniugis  ,  nec  non 
eliam  filiorum  ct  comitum  ac  ministrorura  pudore  de- 
coretur  ,  dicente  David  :  ambulans  in  via  immaculata, 
liic  mihi   ministrabat.  Nara  sicut   lilium   agri  aliorum 
olerum  ac  violarum  multiplici  pulchritudine  venusta- 
tur  ,  et  sicut  luna  stellarum  splendore  circumstantium 
gratius  emicat ,   ita    nimirum    rex    iustus  ,   ac   sapiens  , 
aliorura  societate  bonorum  perornetur.  Is  ergo  pex-spi- 
caciter  procuret,  ut  non  solum  nobilem  pulchram  ac 
divitem,   sed  et  castam  ,  prudentem  quoque   atque  in 
sanctis  virtutibus  morigeram  habeat  coniugem  .    Nam 
quantum  coniux  iui'e  est  coniuuctior,  tantum  aut  fel- 
le  malitiae  noxia   fit ,    aut   morum   dulcedine   mellea  . 
Etenim  mulier   inepta  ,   domus   est   ruina  ,    divitiarum 
defectio ,  iniquorum  saturatio  ,  omnium  malorum  et  vi- 
tiorum  commoratio;  quae  divcrsis  superstitionibus  mul- 
tum   se   exterius    ornans ,    interiora   animae  suae  nescit 
decorarc.   Quem  diligit  hodie ,  odit  in  crastino.  Et  si- 
cut  quidani  ait  :  naufragium    rerum    est   mulicr  male 
fida  marito  .  Ita  e  contrario    casta  et  prudens   mulier 
utilibus  rebus  disciplinabiliter  intcndens  ,  hurnili  facie 
hilarique    sermone   pacifice  liberos  et  familiam  regit , 
proque    viri    salute  ,    si    necesse   fuerit ,  suam  animam 
opponit  morti  ,  ac   divitias  quae  sunt  raariti    sui  cum 
bona  fama  custodit .    Qui  est   amicus  eius  heri ,  idem 
amicus  eius   hodie.   Fit  ergo  ipsa  divitiarura  dcductio  , 
ct  domus  confirmatio,  viri  iocuuditas,  familiae  pulchri- 
tudo ,    omniumque    virtutum    conuexio.    Talera   autein 
decet  non  solum  viro  suo  casta  copula  esse  conncxam 
et  subditam  ,  sed  pietalis  et  sanctac  conversationis  sem- 
per  ostendcre  forraara  ,   ac  prudcntiura  cousiliorum  es- 
se   lepcrtriccm.  Sicut  cnim  persuasioue  malae  coniugis 
damnosa   nascuntur  pcricula,  iia  prudcniis  uxoris  coa- 


CaRISTIA.MS    CAP.    V.  IJ 

silio  imilta  proveiiiuiit  iitilia  quae  snnt  otniiipotculi  ]je- 
neplacita.  Unde  et  apostolus  ait  :  quoniain  vir  iuGde- 
lis  salvabitur  per  muliei-em  fidelem. 

Nec  solum  iufideles  sed  eliam  saucti  et  ortliodoxi 
principcs  mirabilem  saepe  in  uxoribus  perpeuduut  et 
auscultaut  prudeuliam  ,  non  sexum  fragilem  conside- 
rantes ,  sed  fructus  bonorum  consiliorum  carpentes . 
Uude  et  de  gloriosi  imperatoris  Theodosii  veuerabili 
coniuge  nomine  PlacilLi  refertur,  quod  ipse  princeps 
dum  iu  se  bonus  et  iustus  et  sapiens  erat ,  habebat  ct 
aliam  utilitatis  occasionem  per  quam  de  bonis  operi- 
bus  triumpharet.  Goniux  enim  eius  divinas  leges  eum 
saepius  admouebat ,  se  ipsara  tamen  perfecte  prius  eru- 
diens.  Non  enim  regni  fasligiis  elevata  est ,  sed  po- 
tius  divino  amore  succensa.  Beneficii  namque  magni- 
tudo  raaius  ei  desideriuni  beuefactoris  adhibebat.  l\e- 
pente  namque  veuit  ad  purpuram.  Claudorum  atque 
debilium  maximam  habebat  curam ,  non  servis  non 
aliis  miiiistris  utens  ,  sed  per  semet  ipsara  agens ,  et 
ad  eorum  habitacula  veniens  ,  et  unicuique  quod  opus 
haberet  praebens.  Sic  etiam  per  ecclesiarum  xenodo- 
chia  discurrens  suis  manibus  minislrabat  iufii"mis  ,  ol- 
las  eorum  tergeus  ,  ius  gustans  ,  ofTerens  cochlearia  , 
paiiem  frangens,  cibosque  minislrans,  calicem  deluens, 
et  alia  cuucta  faciens ,  quae  servis  et  ministrls  mos 
est  sollemniter  operari.  His  autem  qui  eam  talibus  de 
rebus  nitebautur  prohibere  dicebat  :  aurum  distribue- 
re  ,  cpus  imperii  est  ,•  ego  autem  pro  ipso  imperio  hoc 
opus  offero  ,  bona  mihi'  omnia  conferenti.  Nam  viro 
suo  saepe  dicebat :  oportet  le  semper  ,  marite  ,  cogitare 
quid  dudum  fuisti  ,  quid  modo  sis.  Haec  si  semi^er  co- 
gilaveris  ,  ingratus  benefactori  non  eris  ,  sed  imperium 
({uod  suscepisti  ,  legaliter  gubernabis  ,  et  harum  rerura 

2 


1  8  SEDULIUS    DE    RECTOKIBUS 

placabis  auctorem.  His  ergo  sennoiiihus  vc]ut  optimain 
quamdam  ulilitatem  virtulisque  habundantiam  coniugi 
suo  ofTercbat. 

Rex  pius  et  sapicns   toruo  moderamine  regnat 

Semet  suosque  subditos. 

Gloria  regnantis  proba  moribus  eminet  uxor  , 

Sicut  honesta  vinea. 

Illam  nobilitas  triplici   virtute  venustet 

Rosis  pudici  pcctoris. 

Lactea  formoso  niteant  si  colla  decore  , 

Magis  nitescat  caslifas. 

Christus  ut  ecclcsiam  sibi  casto  iunxit  amore , 

Uxor  viro  sic  baereat. 

Mitis  simplicitas  iu  cuius  mente  redundet 

Velut  columbae  gratia. 

Quara  decoret  pietas ,  prudentia  ,  sacra  poteslas  , 

Esther  ul  alma  floruit. 

Vincula  pacis  amcnt  rex  et  regina  ,  duobus 

Sit  foedus  et  concordia. 

Invida  non  dirimat  geniinos  discordia  pacis 

Quos  lex  supcrna  innxcral. 

Disciplina  regat  quorum  praenobile  germen 

Rami  decori  florcant. 

Aridus  ut  viridi  bene  crescat  in  arbore  palmes  , 

Cultor  bonus  boc  providet. 

Princeps  et  rcctrix  populum  si  rite  gubernant , 

Suam  rrgant  prosapiam. 

Abrahac  vcluti  generosa  slirpc  creaiis 

Ornent  polos  nepotibus. 

C  A  P.     VI. 

xn  humanis  rcbus  nuUa  quidcm  ars  ,  ul  dicunt ,  dif- 
ficilior  cst  quam   inter   turbulcntissimas   huius    saecu- 


CURISTIANIS     CAl'.     \I.  l  Cf 

]'i  nrocelJas  henc  impcrarc  ,  et  providc  rcin  publicaiu 
fTubernarc  .  Sed  {lacc  ars  tuiic  ad.liiicm  pcrfcclionis 
pcrveiiit  ,  cnm  ipsa  res  publica  prndeates  ct  optimos 
consiliarios  babet.  Trina  autera  regula  iu  consiliis  cst 
observanda  ;  prima  quidem  ut  divina  praeponantur  bu- 
manis,  cum  obedire  o^orteai  Z)eo  magis  quam  bomi- 
nibus.  Si  quis  ergo  navim  rei  puWicae  tamquam  bonus 
gubernator  regere  fellcitcr  dlsponit  et  exopiat ,  optima 
Domini  coasilia  ,  (^ua:;  iu  sacris  eloquiis  suut  propa  - 
lala  ,  non  negligenler  custodiat.  Secuuda  vero  cousi- 
liorum  est  reguia  ,  quatcnus  providus  rector  non  latu 
in  suo  quam  in  suorum  prudenlissimori^m  innitatur 
consillo.  Unde  illa  Antonini  imperatoris  praecipua  scm- 
per  in  cousiliis  fuit  sententia  :  aequius  est  ut  ego  tot 
et  talium  amicorum  cousilium  sequar  ,  quam  ut  tot  et 
lales  amici  meam  uuius  vobintaicm  sequantur.  Salorao- 
ne  quoquc  boc  ipsum  attestaute,  qui  ait  :  dissipautur 
cogilationes  ubi  uou  est  consilium  ;  ubi  vero  plurirai 
sunt  consibarii  ,  couGrmantur,  et  erit  saKis  ubi  mul- 
ta  consilia  sunt.  Nam  prudens  prudeutes  in  consilium 
vocat ,  et  sine  eorum  consilio  nibil  facit.  Stultus  vero 
iu  semet  ipso  cogiiat,  et  quod  sine  consilio  aliorum 
cito  vult  facit.  Porro  terlia  norma  in  cousiiiis  est  opti- 
neuda  ,  ne  bonus  rector  dolosos  et  perniciosos  liabeat. 
Quis  enim  del)et  iu  consiliis  maliguauiium  confidere  ? 
Nam  sicut  vallis  per  campos,  et  laquei  in  plateis  ,  et 
pedicae  ubi  non  putautur,  pedes  aliorum  rctinent,  ita 
irapiorum  consilia  felle  ncquitiae  permixta  iuslos  et  san- 
ctos  in  itineribus  male  impediunt.  Sicut  cuim  boni  con- 
siliarii  sursum  rem  criguut  publicam  ,  sic  mali  ruiuosa 
calamitalc  pi-accipitaut  .  Tales  ergo  rcpudiandi  suiit 
cousiliarii  alque  omnimodis  delestaudi  ;  quia  num- 
quam  erga  principem   tcrrenum  devoti  erunt  ,  qui  Dei 


20  SEDULIUS    DE    RECTOEIBUS 

praecepta  male  vivendo  contcmpiiunt.   Qui  enim  pos- 
sunt  esse  boni  ,  qui  sibi  sunt  mali  ? 

Sed  sicut  omnipotentis  Dei  saluberrima  devulgan- 
da  sunt  consilia  atque  praecepta  ,  ita  uonnumquam 
prudenlium  i'ectorum  hostibus  sunt  occultanda  consi- 
lia.  Siquidem  in  re  publica  nnlla  sunt  meliora  consi- 
lia,  quam  illa  quae  ignoraverit  adversarius.  Eteuim  se- 
curum  iter  agiiur  ,  quod  agendum  hostes  minime  su- 
spicantur.  Duo  vero  maxime  contraria  sunt  consilio  , 
festinatio  et  ira.  jNam  ira  obcaecat  aniraum  ne  ulile 
videat  consilium  ,  et  quomodo  longa  cousilia  plerum- 
que  Jion  labuntur.  Tunc  autem  praecipue  consilium  ad 
prosperitatis  evenlum  perducitur,  cum  regia  fiducia 
in  omnipotentis  auxilio  figiiur.  Unde  vero  post  Deum 
bona  prodeunt  consilia  nisi  a  fidelibus  et  optimis  ami- 
cis  ,  qui  promerentur  superna  illustrari  gratia,  ut  nou 
errent  in  consilio  ?  Quorum  provida  deliberatione  ,  di- 
vina  inspiranie  clementia,  saepe  salubris  cousilii  botrus 
carpitur.  Absit  vero  ut  crudelcs  tyrannos  tamquam  in- 
festos  dracones  bonus  habeat  princeps  amicos  ,  quod 
pantheris  exemplo  animalis  adstruitur.  Siquidera  pan- 
ther  genus  quadrupedis  ,  est  ut  physici  perhibent  om- 
nium  animalium  amicus  ,  exceplo  dracone .  Illorum 
itaque  amiciiiam  habeat ,  quos  probos  esse  coguoscit. 
Qui  sunt  autem  boni  amici?  nisi  illi  qui  sunt  sancli 
ac  venerabiles ,  non  maliliosi ,  uon  furaces  ,  non  fa- 
ctiosi  ,  non  callidi  ,  non  ad  malum  consentientes  ,  non 
bonorum  inimici  ,  non  libidinosi  neque  crudeles  ,  non 
circumventores  sui  principis  ,  sed  saneti  ,  continentes, 
religiosi,  amatores  principis  sui  ,  et  qui  de  illo  nec  ipsi 
rident,  nec  risui  esse  volunt ,  qui  neque  mentiuntur  , 
neque  fingunt,  et  numquam  decipiunt;  sed  vei'aces  , 
sobrii  ,  prudentcs  ,   atque  in  omnibus  suo  principi  C- 


CHElSTIA?fTS    CAP.    VI.  21 

(leles.  Talibus  itaque  personis  salya  efficitur    res  pu- 
blica  ,  piique  vegnatoris  fama   crescit  et  gloria. 
Absque  guberuaculo  navis  ceu  nutat  in  alto 

Fluctibus  ,  ac  tumidis   tunditur  illa    notis  , 
Oloria  sic  regui  praeclaraque  sceptra  labascunt , 

In  pessumque  cadunt  heu  sine  consilio. 
Nam  sunt  nounulli  quorum  fit  mellea  iingua  , 

Aspidis  at  subtus  tctra  venena  latent. 
Qui  delenificiis  persuadent  omnia  verbis  , 

Quorum  sermo  strepit  subdola   ceu  fovea. 
Horum  consilio  res  publica  fuka  vldelur 

Ob  hoc  consilii  praedulcem  carpere  botrum 
Cum  submersa  ruat  o  miseranda  nirais! 

lam  decet  excelsum  qui  lenet  imperium. 
Dorcades  ut  vigili  montis  de  vertice   visu 

Quo  cito  transfugiant  cuncta  pericla  uotant , 
Sic  adversa  cavet  speculari  luraine    mentis 

Dux  bonus  arte  bona   consiliisque   probis. 
Ceu  margaritum   bibulis  praenobile  conchis , 

Quomodo  dulcifluo  mel  legiturque  favo  , 
Sic  et  amlcorum  puro  de  fonte  legendum 

Et  decet  ct  prodest  ulile  consilium. 
Verus  araicitiae  custos  sine  felle  probatur  , 

Cui  placet  omne  bouum  ,  displicet  orane  malum. 
Est  est  qul  vere  ,  seu  non  uon  diccre  norit , 

Cui   cor  secretum  consonat  atque  pium. 
Olli  firma  fides  vita  fit  carior  ipsa  , 

Nescit  harundineas  texere  mente  strophas. 
Non  illum  nutare  facit  clangorque   lubarum  , 

Anchora  nam  stabili  corde  manet  fidei. 
Talem  non  gazae  non  auri  pondera  norunt 

Fallere  ,  ne  laesa  sit  preii'"'-''   fides. 


2  3  SEDUtlUS    DE    RECTORIBUS 

C  A  P.     VIL 


N, 


unc  autem  or<lo  oxposcit,  ut  de  malis  etiam  priu- 
cipibus  ali([ua  iios  bieviter  p(.'rstringamas  ,  quouiam  de 
bonis  quaedam  utilia  sccptris  ,  quae  rei  pubiicac  neces- 
saria  diximiis.  Lbi  priiiio  quaerilur,  quae  causa  eLiara 
cx  bonis  malos  priucipes  fiiciat?  Ad  quod  dicendum  : 
iam  primum  rcgalis  licentia  ,  deinde  reruin  copia  ,  cum 
ipsa  babundanlia  rerum  causa  malorum  fial  .  Amici 
praeterea  improbi  ,  satellites  dclesiandi  ,  eunucbi  ava- 
jissiml  ,  aulici  vel  slulti  vel  dcteslnbiles  ,  piir  quos  om- 
nes  etiam  in  illo  dominatore  ,  qui  videbatur  bonus 
essc  ,  liascitm-  oblivio  mandatorum  Dei.  Postremo  quod 
lic-^nri  non  potesl ,  rerum  publicarum  ignoranlia.  Hinc 
colligunt  se  quatuor  vel  quiuque  ,  atcrue  unum  cousi- 
liuni  ad  decipiendum  imperatorem  seu  regem  capiunt. 
Dicunt  quid  probandum  sir.  Tmperator  qui  domi  clau- 
sus  est,  vera  non  novit  ;  cogiiur  hoc  lantum  quod  illi 
loquuntur  .  facit  iudices  quos  fieri  uon  oportet ,  amo- 
vel  a  re  publica  quos  debeat  oplinerc  .  Uade  eliam 
venditur  Jjonus  el  cautus  et  optiraus  imperator  ,  qui 
co  ipso  miscr  eilicitur  cuui  apud  ipsum  vera  reticean- 
lur.  (linc  sacpe  tumuliuosa  indisciplinalione  et  Dei  cul- 
trix  pielas  et  veritas  opprimiliir  ,  cum  multum  dero- 
gatio  praevaleai  quando  dcrogatores  crcduntur  fide  dig- 
ni  ,  quos  gcmiua  pestis  corrumpit  accrblssima  ,  araor 
videlicet  falsilatis  et  odium  veritatis. 

Quam  praecipitans  turbo  regentes 

Subvertil   nimium   copia   rcruni  I 

Qui  primumque  Iwni   regimine  ciarent, 

Fiunt  saepe  mnii  fine   profano. 

Sacris  qui   fuerant   moribus   aurum  , 


CHRISTIA!»IS    CAP.     VII.  23 

Mox  plnmbo  similes  viliier  horreut. 
Et  qui    vitis  eraiit  ubere  laeti  , 
Agrescunt  veluti  spreta  labrusca. 
Incautum  dominum  mente  stropliOsa 
Fallunt  praecupidi  sic  et  amici. 
Muliis  inde  dolis  optimus  ille 
Anceps  fit  titubans  sicut  harundo  , 
Iguoratque  miscr  figmina  falsi  , 
Nec  lucent  domino  luraina  veri. 
Nam  caecant  oculos  rcgis  honores  , 
Aurum  ,  divitiae  ,  nubila  ,  meudae  , 
Vultus  feminei  blanda  voluptas  , 
Cari   falsidici  ,   pompa  ,   potestas. 

C  A  P.     VIII. 

lVj.odo  consequens  esse  vidctur  quatenus  de  impiis 
rectoribus  nos  disseramus,  uc  agnita  illorum  malitia 
et  pessirao  in  hoc  saeculo  fine  ,  perpetua  quadam  ra- 
tione  ,  qui  prudens  cst  rector  a  malis  operibus  se  ab- 
stiuendo  cautior  et  melior  fiat ,  atque  summo  benefa- 
ctori  placere  magnopere  procuret .  Quid  sunt  autem 
impii  reges,  nisi  maiores  terrarum  latrones,  feroces  ut 
leones  ,  rabidi  ut  ursi?  sicut  scriptum  est  de  illo  :  leo 
rugiens  ,  et  ursus  esuriens  ,  princeps  irapius  super  po- 
pulum  paupei'em.  Pvex  siquidem  impius  tamquam  leo- 
nis  personam  habens  ad  omne  responsum  acriter  ver- 
bum  nequam  sine  prudentium  consilio  cum  omni  ma- 
litid  profert ,  bonos  humilians  ,  malosque  exaltans  ;  cu- 
ius  dies  abbreviantur  ,  et  eius  memoria  cum  sonitu  pe- 
ribit .  Peccavit  enim  plus  quara  potuit.  Tales  itaque 
sunt  amici  malorum  ,  inimici  bonorura  ,  servi  libidinis 
et  avaritiae  ,  servi  totius   nequitiae  ,    minislri  diaboli  , 


2^  SEDULIUS    DE    r.ECTORIEUS 

scmpcr  labovanles  ac  nihil  facientes ,  gurgites  luima- 
ni  generis ,  misei*iae ,  pabula  aeternae  gehennae ,  ut 
codrus  subito  exaliati  ,  sed  in  profunda  tartari  praeci- 
pitati.  Hinc  psalmista  dicit:  vidi  impinm  superexalta- 
tnm  et  elevatum  ut  cedros  Libani  ,  et  iransivi  et  ecce 
non  erat ,  et  quaesivi  eum  et  non  est  inventus  locus 
eius.  Florent  enim  slcut  olera  et  focnum  agri  ,  quod 
hodie  cum  speciositaie  oritur,  et  in  craslino  aroscens 
non  reperilur.  De  quibus  per  prophetara  dicitur  :  ipsi 
regnaveriint,  et  non  ex  me  ;  principcs  extiterunt ,  et 
ego  ignoravi  ;  qui  neque  rccle  et  i"egia  via  sciunt  seu 
volunt  incedere  ,  sed  ad  dcxteram  sinistramque  norunt 
declinare.  Qnibus  competit  iMud  quod  per  Esaiam  Do- 
miuus  h)qaitiir  diccns  :  dereliquerunt  Dominum  sa- 
baoth ,  ct  arabulaverunt  per  vias  distortas.  Dolosi  in 
consiliis  ,  atroces  et  mendosi  in  verbis ,  maligni  in  ope- 
ribus  ,  quorum  finis  erit  secundum  opera  eorum.  De 
quibus  per  eundem  prophetam  dicitur  :  Dominus  exer- 
cituum  cogitavit  ,  ut  detraheret  superbiam  omnls  glo- 
rlae  ,  et  ad  ignominlam  deduceret  inclytos  tcrrae.  Sed 
et  beatus  lob  :  laus  ,  inquit ,  implorum  brevis  est ,  et 
glorla  hypocritae  est  instar  puncti.  Haec  eienim  vita 
temporalis  in  comparatione  aeternitatis  minimo  pun- 
cto  comparatur.  Veh  autem  illls  qui  pro  parvo  puncto 
praeseutis  fellcltatis  vendunt  gloriam  aeternae  beatitu- 
dinis  I 

Quanta  vero  vel  eosdem  siibdltos  mala  vel  ipsos 
rectores  ultio  divina  consequalur  ,  non  est  nostrae  fa- 
culiatis  enarrare  ;  sed  pauca  de  multis  placet  in  ma- 
nifestuni  propalare.  Piegis  Pharaonls  impietas  ,  quae 
ex  cordis  duritla  inolcverat  ,  sibi  suisque  aegyptiis  de- 
cem  plagas  intullt ,  alquc  insuper  rubro  raari  tartarei- 
que  Acheruntis   iaio  ipsum   suosque  subrncrsit.    Antio- 


CnRISTIHNIS    CAP.    VIII.  25 

chum  et  Herodem  ac  Pontium  Pilatum ,  quis  nescit 
quanta  districti  iudicis  ultio  perculit  ?  Quid  dicam  de 
Nerone,  Aegea,  et  impiissimo  luliano,  aliisque  eorum  ia 
nequitia  consimilibus?  Noune  omnes  cum  suis  sequaci- 
bus  post  mortem  pessimam  os  inferui  devoravit?  Sed  ut 
innumeros  praeteream,  Theodorici  crudelissimi  regis 
de  hoc  saeculo  exitum  infelicem  explicabo  ,  qui  cura  es- 
set  arrianae  sectator  invidlae,  ac  bouorum  insecutor 
christianorura  ,  postremo  sicuti  cuidam  viro  i"evelatum 
fuerat ,  inter  lohaunera  papam  et  Syraraachum  patri- 
cium  discinctus  atque  discalciatus  et  vinctis  manibus 
deductus  ,  in  Vulcaui  ollam  iactatus  est.  Nam  quia  lo- 
hannem  papam  affligendo  in  custodia  occidit  ,  Symma- 
cura  quoque  patriciura  ferro  trucidavit  ,  ab  illis  in 
ignera  inmissus  apparuit ,  quos  in  hac  vita  iniuste  iudi- 
cavit.  O  qnam  districta  et  iusta  suut  oranipotentis  iu- 
dicia  !  cuius  disponente  nutu  digna  ultio  inmitem  se 
cuta  est  tjrannum.  Nam  qui  servis  Domiui  iniuste  tran- 
sitoriam  mortera  intulit ,  duplici  morte  corporis  et  ani- 
mae  iuste  deperit.  Qui  alios  praesenti  vita  spoliayerat , 
ipse  tara  monientauea  quara  aeterna  vita  spoliatus  fuit. 
Idem  itaque  geraiuura  peregit  miuisteriura  ;  nara  sibi 
gehennae  suppliciuni  ubi  cruciabitur  in  saecula  sae- 
culorura ,  sauctis  vero  supernae  gloriae  palraam  ad- 
ministravit  .  Iniuste  iudicati ,  fiunt  repente  coronati  , 
atque  iudices  a  Domino  in  crudelera  tjrannuni  trans- 
missi.  At  vero  iuiuste  iudicans  ,  fit  subito  iudicatus , 
atque  aeternae  dampnationis  flararais  addictus.  Qua  in 
re  nimis  terribile  exemplura  proponitur,  ne  terrae  po- 
leutes  servos  Domini  persequantur ,  quos  valido  vir- 
tutis  suae  brachio  Deus  oranipotens  ulciscitur .  Sed 
haec  de  reprobis  dicta  sint  rectoribus.  Nunc  ad  potio- 
ra  stilo  consequenti  transeamus. 


20  SEDULIUS    DE    RECTORIBUS 

Kcges  teirar  quos  niale  gcsta 
Dedccorant ,   sirailes  ne  videntur 
Apris  ursis  tigridibusque  ? 
Ili  maiores  sunt  ne  latrones 
Terrigenum  ,   rabidive  leones  , 
Unguibus  accipiiresque  rapaces. 
Comigit  Antiocho  et  Pharaoni  , 
Ilerodi  niiseroquc  Pilato 
Momentanea  perdere  regna  , 
Cum  sociis  Acherouta  subire. 
Sic  semper  reprobos  mala  damna 
Affligunt  nimis  hic  et  in  aevum. 
Quid  floretis  tempora  proles 
Ardentes  ostroque  decorl  , 
Quos  cxpectat  clibanum  iguis  , 
Qucm  nec  laedet  roscidus  imljer  ? 
Qui  dominuui  lucis   ncc  amatis  , 
In  tcnebras  vos  exteriores 
Ibitis  ;   illic  glorla  vestra 
Arens  marcebit  sine  fine. 
lustos  vero  celsa  corona 
Glorificabit  luxque  beata. 

C  A  P.     IX. 

Oepiein  speciosiora  sunt  aliis  creaturis  Dei ,  ut  sa- 
pientcs  ferunt ,  caclum  iuuubiale  quando  argeuteo  co- 
lori  mirabili  simililudiue  comparalur  ;  sol  iu  virlute 
sua  quatido  reciprocis  curslbus  in  splcndore  gloriac 
suae  habitatores  miindi  inluminat  ;  luna  in  iutegritale 
nudataque  facie  iiubibus  recedenlibus  ,  quando  proprio 
cursu  solis  vestigia  investigal ;  ager  fructuosus  quan- 
do  divcrsis   floribus  nodisque  crispautibus  depingitur; 


CHKISTIANIS    CAP.     IX.  27 

varietas  maris  quando  screuitas  caeli  nubiumque  pla- 
cidis  fluctibus  in  littoribus  pulcherrime  ostenditur  ; 
chorus  iustorum  in  una  fide  habitautium  ,•  rex  pacificus 
in  gloria  regni  sui  ,  quando  in  aula  regia  ostensis  rau- 
neribus  donisque  traditis  rauha  beneficia  praestat.  Rex 
etenim  iustus  et  pacificus  laeta  facie  boaa  dividit ,  et 
uniuscuiusque  causam  diligeuter  raeditatur  ,  et  infir- 
raos  et  pauperes  populi  non  despiciens ,  cum  senio- 
rum  et  prudenliorum  consilio  et  iudicio  vera  iudicia 
loquitur  ,  malos  humilians  ,  boaosque  exaltans  .  Dies 
eius  cum  gloria  exteudeutur  ,  et  eius  raemoria  in  ae- 
ternum  manebit.  Priuceps  pacificus  taraquam  floridus 
ct  fertilis  est  in  proximo  paradisus  ,  et  quasi  vinea  ho- 
nesta  copioso  habaudaus  fructu  ,  omnera  a  splendore 
conspecius  sui  conturbans  discordiara ,  qui  duni  pa- 
cem  iu  aula  suae  meutis  amplectitur,  procul  dubio  man- 
sionem  praeparat  Christo  ,  quia  Ghristus  pax  est ,  eC 
in  pace  requiescere  cupit.  Porro  ubi  pax  est  ,  iu  di- 
spuiationibus  veritas  ,  et  in  operibus  iustitia  inveuitur. 
Sicut  ergo  providus  gubernator  procellosi  maris  peri- 
cula  arrideute  temporis  serenitate  evadere  nititur  ,  sic 
rector  pacificus  serena  raentis  trauquillitate  ac  pacis 
concordia  irapetus  discordiarum  sedula  deliberatione 
compescere  meditatur.  Quem  trinam  pacis  regulam  cou- 
servare  oportet ,  hoc  est  supra  se  ,  iu  se ,  iuxta  se  ; 
quia  erga  Deura  ,  et  iu  se  ipso  ,  et  circa  proximos  de- 
bet  esse  pacificus.  Tantum  est  enira  pacis  bonum  ,  ut 
etiara  iu  rebus  terrenis  atque  mortalibus  nihil  gratius 
soleat  audiri  ,  nibil  desiderabilius  coucupisci,  uihil  po- 
stremo  raelius  invcniri.  Fructus  autem  paciticae  meu- 
tis  est ,  erga  subiectos  et  amicos  beniguam  ostendere 
miserlcordiam  simul  ei  cleraentiara  ,  quibus  virtutibus 
tam  pius  regnaior  quam  eius  reguum  gloriose  couser- 


U8  SEDULIUS    DE    RECTORIBUS 

vaiur;  lostanle  Salomone  qul  ait :  mlsericordia  et  vc- 
ritas  cuslodiunt  rcgem  ,  ct  roborabitur  clementia  thro- 
uus  eius.  Nou  enim  quicquam  est  quoJ  bonum  rectn- 
rem  melius  populo  favorabilem  atque  amabilem  com- 
meiidet ,  quam  clementia  et  pacifica    serenitas. 

Hacc  ,  ut  alios  causa  brevitatis  omittara  ,  Augustum 
Caesarem  fecit  celeberrimuui ;  haec  Antoninos  ,  mag- 
nuni  quoque  Gonslantinum  ,  Theodosios  ,  ceterosque 
raagnificos  principes  sublimiter  Ijeatificavit.  Eadem  quo- 
que  magnum  Karolum  inter  cetera  virtutum  insignia 
in  sacratissimum  prae  ceteris  terrarum  principibus  au- 
gustum  dedicavit.  Haec  Ludovicum  piissimum  adordi- 
navit  imperatorem.  Et  quid  plura  referam  ?  Cerle  sc- 
renissima  pietatis  clcmentia  gloriosos  principes  et  glo- 
rificavit  in  terra  ,  et  consortes  sanctorum  collocavit  in 
caelo.  Quippe  qul  non  solum  sua ,  sed  et  totos  semet 
ipsos  omnipotenti  dederunl.  Nihll  autem  ab  iusto  et 
pio  rege  donandnm  est ,  nisi  quod  sit  beneficium.  Be- 
neficlum  autem  si  ad  aliquam  mercedis  remuneratio- 
nem  in  hoc  saeculo  refertur  ,  interlt  atque  finitur.  Ncc 
enira  possumus  id  habere  intcgrum  ,  culus  pretium  no- 
bis  persolutum  est.  Unde  non  tam  bencficium  sed  po- 
tius  commerciura  dicenda  est  lalis  largltlo.  Danda  sunt 
vero  beueficia  ,  quae  data  boni  prlncipls  famam  pie- 
tatemquc  et  iustltiam  non  laeduut,  iuxta  dlgnitates  per- 
sonarum  et  utilllates  rerum  ,  non  secundum  cupldita- 
tes  acciplentlum  ,  qul  facile  slblmet  dcnegant  ;  qula 
quod  difficile  aut  impossibile  est  ,  improba  atque  atro- 
clter  exposcuut.  Unde  Ncrva  imperator  dlcebat :  arai- 
ci  cum  se  mereri  omnia  praesumunt,  si  quicquam  non 
exlorserlnt ,  atrocioi'es  fiunt.  In  omnibus  itaque  largi- 
tlonibus  tempoialibus  scrvanda  est  mensura  rectaque 
in  donatione  intentio ,    ut    pro   salute  rei    publlcae  et 


CHRISTIANIS    CAP.    IX.  ^9 

sauclae  ulilitate  ecclesiae  proque  caeleslis  iudeplione 
gloriae  bonis  melioribus  optimis  cuncta  per  sereni  pf^n- 
cipis  munificeutiam  distribuautur. 

Gouditor  supcrnus  orbis    imperator    omnium 
Ipse  cuncta  quae  creavit  pulchra  fecit   artifex, 
Inter  haec  creata  ,  septem  pulchriora  praeminent  , 
Picta  caeli  sphaera  hicis  emicantc  gratia  , 
Alma  solis  inter  astra  candidansque   gloria  , 
Ac  referta  post  bicorne  hma  stemma  lumine  , 
Fructuosus  et  virescens  hortus  flore  germinum  , 
Thetyos  serenitas  quae   visa  mulcet  omnium  , 
Sanctus    ct  chorus  piorum  te  Deum  colentium  , 
Gloriosus  atque  rector  optimus  per    omnia  , 
Liberalis  et  serenus  sanctitate  praeditus  , 
Aequitate  puritate  cordis  ille  praeminet  , 
Quera  tremit  superbaque  reprobiim  celsitas  , 
Qui  bonos  honorat  sponte  largitate   regia. 
Pacifer  et  beatus  ille   fit  sicuti  vinea  , 
Trinitatis  est  imago  digna  sorte    caelitum. 

G  A  P.     X. 

Oed  iuter  haec  aliud  quod  est  sciendum  ,  quoniam 
ut  sapienles  pcrhibent,  sunt  octo  columnae  ,  quae  for- 
liter  regnum ,  iusti  regis  susteutant.  Prima  colunina 
veritas  est  in  omnibus  rebus  regalibus.  Secunda  colum- 
na  patientia  in  omui  negotio.  Tertia  largitas  in  rau- 
neribus.  Quarta  pcrsuasibilitas  seu  affabilitas  in  vcrbis. 
Quinta  malorum  correctio  atque  contritio.  Scxta  bo- 
norum  amicitia  atque  exaltatio.  Septima  columna  le- 
vitas  tributi  in  populos.  Octava  aequitas  iudicii  inter 
divitcs  et  pauperes.  Hae  suut  itaque  octo  columnae  , 
(juae  reguum  iusli  principis  ct  in  hoc  saeculo  stabili- 
tant,  al(jue  ad  aetcrnac  slubilitalem  p-loriac  "Td-cunt. 


3o  SEDULIUS    DE    RECTOP.IBUS 

Fabrica   nulla   lenet  slabllera  per  tempora  formam, 

Si   non   fiilluris   nixa   sit  ilJa  suis. 
Nec  stabilirc  queunt  splendentia  lumine  templa  , 

Aula  nec  et  regum  his  sine  firma  potest. 
lusti  recloris  propriis  sic  stare  columuis 

Pulilica  rcs  poscit  propitiante   Deo. 
Prima  columna   micat  veri   speciosa  decore. 

At  patiens  regimeu  rite  secunda   lenet. 
Tertia  lar^iflua  meritis  dat  muaei'a  dextra. 

o 

Quartaque  blandiluquax  dulcia  verba   sonat. 
Quinta  malos  reprimit ,  miro  zeloque  coruscat. 

Gaudfct  sexta  potens  magnificare  bonos. 
Septima  clementer  populi  levigatquc  tributum. 

Ast  octava  regit  iustitiae  trutinam. 
Nitilur  bis  solidis   res  publica   fulta   columnis  , 

Sicuti   raons  Sion  bis  stabilisque  nianet. 

C  A  P.     XI. 

^um  ilaque  bis  octo  cobamnis  rcgiae  potestatis  emi- 
nentia  fulciatur  ,  decet  amabilem  Deo  rectorem  causam 
sui  persoualem  utilitatibus  poslponere  ccclesiasticis,  ut 
in  quantum  memor  est  beneficiurum  Dei,  quae  ilb  su- 
perna  graiia  concessit ,  in  tautum  beneOcii  largitorem 
bonorct.  Tunc  vero  bonorare  altissimum  bonus  prin- 
ceps  cognoscitur ,  cuni  illorum  qui  laborant  in  agro 
dominico  ,  tamquam  magni  regis  dispensatur  ,  adiulor 
et  protecior  elficitur.  Certum  namque  est  quod  tanto 
propitius-causas  lerreni  principis  omnipotens  sua  pie- 
late  disponet ,  quanto  de  sua,  sanctae  videlicet  ccclc- 
siae,  causa  illum  sollicitum  esse  viderit.  Itaque  provi- 
dus  rector  studeat  facere  quae  Deo  sunt  bcneplacila  , 
si   ipse  desiderat ,   ut  Dcus  faciat   quae   suut    ilb"  pro- 


CHRISTIAKIS    CAP.     XI.  3l 

spera  et  gloriosa.  Isquc  diligeati  cura  sollerier  provi^ 
dcat  quatenus  synodales  conveutus  per  singulos  aunos 
bis  vel  ter  fieri  iubeai,  ut  quod  ad  veruin  Dei  cul- 
lum  pcrtinet ,  quod  ad  ecclesiarum  ipsius  reverentiam  , 
et  ad  honovem  pertinere  cognoscitur  sacerdotum  ,  vel 
quid  contra  mandata  Domini  gestum  sit ,  in  ipso  re- 
verendo  atque  unaniuio  discutiatur  convcntu,  ut  quic- 
quid  benc  actura  sit,  corroboretur;  siqua  vcro  sunt  ma- 
le  gesta  ,  in  melius  corrigautur.  Ubi  et  ipsi  praeposi- 
ti  oportet  ut  investigentur  qualiter  suis  ministeriis  fun- 
gantur ,  vel  quomodo  plebem  sibi  commissam  tam  cae- 
lesti  informent  doctrina,  quam  sanctae  conversationis 
imbuant  exemplo.  Quac  omnia  si  cum  pacis  unauimi- 
tale  et  canonica  iuslitia  subtiliter  pertractentur  ,  fru- 
ctuosa  ulilitas  sanctae  ecclesiae  gignitur  ,  ac  revcren- 
di  rectoris  ,  cuius  benivola  delibpraiioue  scilicet  et  au- 
cloritate  haec  agunlur  ,  magni  seminariuDi  propagatur 
meriti. 

INam  pretiosa  religiosi  pvincipis  est  corona  san- 
clum  episcoporum  concilium  ,  in  quo  famosissimus 
maguus  videlicet  Constantinus  imperalor  exullans  in 
Domino  gloriabatur  ,  qui  collectos  ex  omnibus  fere 
genlibus  quae  sub  caelo  sunt ,  quibus  Christi  praedi- 
catum  erat  evaugelium  ,  viros  sacratissimos  plus  quam 
trecentos  episcopos  tam  doctrina  quam  miraculis  coru- 
scantes,  propter  catholicae  discussionem  fidei  in  unum, 
hoc  est  uicaeinim  ,  congi'egavit  concilium.  Unde  et  hic 
huc  usquo  mos  christianus  iuolevit ,  ut  apud  omnes 
orlhodoxos  ecclesiarum  principes  synodales  fieri  con- 
ventus  decernalur  ,  propter  necessarias  sanctae  eccle- 
siae  utilitates ,  quae  non  nisi  sjnodalibus  iuvcstigari 
couciliis  alque  canouicis  defiuiri  .  sauctionibus  debeut. 
l-'ndc  caulum  ct  humilem  et  valde  circumspcclum  opor- 


02  SZDVLWS    DE    BECTORIBUS 

tet  esse  regem ;  nec  quicquam  de  negotiis  ccclesiastl- 
cis  iudicare  praesumat ,  ante  quam  sjnodalia  statuta 
cognoscat .  Siquidera  ecclesiastica  iudicia  valde  sunt 
coram  Deo  periculosa  ,  nisi  cum  maxima  proferantur 
iustitia;  praecipue  si  per  calumpniosos  accusatores  et 
mendosos  testes  ,  qui  innocentes  sunt  examinentur  ab- 
sentes ,  quod  est  christianitatis  alienum.  Unde  et  illud 
in  evangelio  legitur  :  numquid  lex  nostra  iudicat  ho- 
mlnem  ,  nlsi  audlerit  aJ)  ipso  prius  ct  cognoverit  quid 
faciat  ?  Pius  ilaque  rector  tamquam  lumlnosa  pupilla 
primo  quod  iustum  et  legitimum  est  secundum  cano- 
nonicas  sanctorum  episcoporum  sanctiones  perspicaci- 
ter  adtendat ;  dehinc  consensum  atque  auctoritatis  ad- 
miniculum  his  quae  sunt  vera  et  iusta  adhibeat.  Per 
se  vero  nuUatenus  de  talibus  praeiudicium  faciat ,  ne 
forte  errando  ante  conspectum  Domlni  culpam  aliquam 
detestabilem  incurrat. 

Unde  venerabilis  mcmoriae  Valentinianus  impera- 
tor  cum  a  sanctis  episcopis  rogai-etur  quatenus  dig- 
uarctur  ad  emendailoncm  sacri  dogmatis  interesse  ,  mi- 
hi  ,  inquit,  cum  mlnimus  de  populo  sim,  fas  non  est  ta- 
lia  perscrutari ;  verum  sacerdotes  ,  quibus  haec  cura 
est ,  apud  semet  ipsos  congrcgcntur  ubi  voluerint.  Et 
haec  quidem  dicebat  impcraLor  tam  virtute  Immilita- 
tis  praeditus  ,  quam  Dei  timore  munltus  ,  ne  forte  of- 
fenderet  altisslmum  si  sua  propriam  pi-aetullsset  po- 
liorlbus  sententiam .  Hoc  ipsum  fecit  ,  ut  praedlxi  , 
magnificus  et  sapientissimus  impei'ator  Gonstanlinus  , 
non  in  sua  sed  in  sanctorum  prudentia  sapieutiaque 
episcoporum  coufidens.  IIoc  beatus  lovlnianus  Deo  ama- 
bilis  princeps  fide  inconcussu  servavit  ;  qni  dum  ho- 
stis  csset  arrianae  perfidiae  alque  sectator  nicaenl  de- 
cretorum   coucilii  ,   ex   momenlaneo    lerreslris   imperii 


CHRISTIANIS     CAP.     XI.  33 

fasligio  aelerni  sibl  gluriain  rcgiii  comparavit .  Quid 
referara  de  duobu.s  sacratissimis  diviua  praestaate  gra- 
tia  imperatoribus  Theodosiis  ?  qui  \n  taiitam  omriipo- 
tenti  placuerunt,  nt  regias  purpuras,  sceptra  qnoque 
et  apieem  imperatoriae  digiiitatis  diviais  praeceplis  et 
canonicis  institutis  Domino  inspirante  subdercnt ,  ac 
piura  zelum  erga  Dei  ecclesias  indefessa  caritate  sem- 
per  haberent.  Unde  illos  universorum  dominus  subli- 
mavit  iii  terris ,  et  post  praeseutis  gloriam  felicitatis 
laraquam  dilectos  sibi  ministros  in  aeternum  beatiGcat 
in  caelis.  Sed  si  quis  est  tantorum  aemulus  gloriae  prin- 
clpum,  si  quis  christianus  rector  feh"citer  ot  gloriose  in 
hoc  saeculo  regnare  desiderat ,  et  ad  palmam  sempi- 
ternae  beatitudinis  pervenire  couteudit  ,  illoruin  flde- 
lissimam  erga  cultum  omoipotentis  imitetur  devotio- 
nem  ,  seque  benivolum  ,  clementem  ,  in  iudiciis  distri- 
ctura  ,  in  coi'dis  humilitate  mansuetum  ,  in  visceribus 
raisericordiae  compatientem  ,  in  largitate  munificum  , 
in  zelo  qui  secundum  Deum  est  fulmiaeum  circa  Dei 
ecclesiam  sollerter  exhibeat ,  si  consortio  supernorum 
civium  cum  sanctis  et  iustis  rectoribus  regnare  pe- 
renniter  procurat. 

Princeps  magnificus  quem  Deus  extulit 
Ut  praesit  populo  sceptriger  incljtus  , 
Debet  celsithrono  se  bene  subdere  , 
Cedros   qui   Libaui   conditor  edidit  , 
Montes  qui  superos  vertice  sublevat , 
Qui  gemmare  faclt  ruraque  floribus  , 
Piuxit  quique  polos  siderlbus  pater , 
Qui  caeli  Cherubiin  rex  supereminet. 
Reges  terrigenas  malignos   Is  ordinat. 
Ob  hoc  provideat  rector  honoribus 
Excellens  superis  quos  Deus  attulit , 

3 


34  SEDULIUS    DK    RICTORIBUS 

OIH   quo  placeat  qui  regit  omnla  , 
Regnum  qui   tribuit  maxlmus   arblter. 
Illum  magnificat  quisquis  eum  colit , 
Verbo  corde  pio  regimine  moribus. 
Christi  quique  voleus  ecclesiae  favet , 
Servator  canonum  ,  ductor  et  optimus 
Claret  iusliliae  stemmale  fulgidus. 
Rex  est  iure  sacer  qui  sacra  dogmata 
Ac  decreta  patrum  servat  ia  omnibus. 
Illum  clarificat  ponlificum  chorus  , 
Ceu  gemmae  radiant  in  diademate  , 
Ut  campum  decorant  violae  ac  lilia , 
Ulustrantque  polum  fulgida  sidera. 


C  A  P.     XII. 


0 


porlet  autem  modestum  dominatorem  pondere  hu- 
niilitatis  et  obedientiae  virtute  fieri  praeditum  ,  ut  vir- 
lutcs  humilitatem  videlicet  atque  obediemiam,  quam 
ipse  in  subicctis  dihgit,  in  se  ipso  recognocat.  Itaque 
si  contjgerit  ut  a  prudentibus  repreheudatur  ,  se  qui- 
dem  repreliensibilem  esse  acriter  doleat ,  ac  protinus 
ad  paenitentiae  medlcamenta  currere  festlnet ;  et  qui 
libenier  peccaverat ,  virgam  corrcclionis  libenter  atque 
gratauler  accipiat ;  et  prius  quam  crealor  manum  suam 
ad  feriendum  excuiiat ,  de  correctione  commissi  scele- 
ris  summopere  studeat ,  ne  tam  postmodum  acrius  de- 
strictus  iudex  feriat ,  quanlum  diutius  ct  clementer 
expcctat .  Praeoccupet  faciem  Domini  in  confessiouc, 
si  quis  regui  gubernator  in  abscondito  peccavit  vel  pu- 
blico.  Quomodo  de  saucto  rege  et  propjjieta  David  lc- 
gitur  ,  qul  cum  post  stuprum  Bcrsabec  et  liomicidium 
commissum  in  Lriam  hethaeum  pcr  Nathan  reprchen- 


CHRISTIANIS     CAP.     XII,  35 

derelur  prophetam  ,  non  erat  reprelieusori  indignaius, 
sed  sibimet,  recognoscens  suuni  peccatum  ,  iam  fuerat 
iratus  ;  et  qui  post  culpam  bilarescebat  perpetratam, 
se  ipsum  per  amaram  deflevit  paenitentiam.  Hinc  la- 
crimis  veniam  promeruit  qui  coram  Domino  gravia 
scelera  coramisit  ,  et  ex  fonte  lacriuiarum  venit  ad 
manipulum  gaudiorura  ,  slcut  ipse  alibi  dicit:  qni  se- 
minant  in  laerimis  ,  in  exultatione  raetent ;  et  reliqua. 

Sed  et  illnd  quod  dc  gloriosi  principis  Theodosii 
admiranda  humilitate  atque  paenitentia  traditur  ,  nec 
praetereundum  esse  videlur ,  qui  cum  post  iniustam 
multorum  milium  necem  Mediolanum  venisset ,  et  sol- 
lemniter  in  sacrum  voluisset  intrare  templum  ,  ei  san- 
clus  Ambrosius  huiusmodi  cladera,  plenam  valde  ge- 
mitibus,  audiens  occurrit  foris  ad  ianuas,  et  ingredien- 
tem  his  sermonibus  a  sacri  liminis  ingressu  prohibuit. 
Nescjs,  imperator ,  perpetratae  a  le  necis  quanla  sit 
magnitudo  ?  IVeque  post  causam  tanll  furoris  mens  lua 
molem  praesumptlonis  agnosclt  ?  Sed  foi'te  recogni- 
tionem  peccati  prohibet  potestas  iraperii.  Qulbus  igitur 
ocuHs  asplcies  communis  domini  teraplum  ?  Qulbus 
calcabis  pedibus  sanctum  illlus  pavimentum  ?  Quomo- 
do  raanus  extendes  de  quibus  adhuc  sanguls  siillat 
iniustus  ?  Quomodo  huiusmodi  manibus  susclpies  san- 
ctum  Dei  corpus  ?  Qua  praesumptione  ore  tuo  pocu- 
lum  pretiosl  sanguinis  perciples,  dum  furore  sei^monum 
tantus  iniuste  sit  sanguis  effusus  ?  Kecede  igitur  ,  re- 
cede  ,  nec  secundo  peccato  priorera  nequitiam  augere 
contendas.  Suscipe  vinculum  quo  te  omnium  dominus 
nunc  ligavit.  Est  enira  raedicina  raaxima  sanitatis. 

His  sermonibus  obediens  (  erat  enira  divinis  eru- 
ditIonil)us  cnutritus  ,  et  aperte  seiens  quae  sunt  pro- 
prla  saccrdotum ,   quae  regum  )  geraens  et  dellens  ad 


Z6  SEDUIIUS    DE    RECTORIRUS 

regalia  remeavit.  Cumque  octo  mensium  coutlnuo  traii- 
slssent  tempora  ,  propinquavit  nativitatis  Salvatoris  no- 
stri  festivitas  .  Imperalor  autera  lamentationibus  assi- 
duis  in  palatio  residens,  contlnuas  lacrimas  incessabi- 
Uter  expendebat.  Ingressus  autera  Pvufinus  tunc  magi- 
ster  ,  et  singularem  apud  principem  fiduciam  habens , 
et  vldens  principem  in  lamentatione  prostratum  ,  ac- 
cessit  ut  lacviraarum  causas  inquireret .  At  ille  ama- 
rissime  ingcmiscens  et  vehementlus  lacrimas  fundens  , 
tu  ,  inquit ,  Rufine  ,  ludis  et  mala  mea  non  sentis  ; 
ego  autem  lamentor  e',  gemo  calamitatem  meam  ,  quia 
quidem  servis  et  mendicantibus  aperta  sunt  templa 
Dei  ,  et  proprium  Dominum  llbenter  exorant ,  mibi 
vero  ingressus  nou  est  ad  eum.  Insuper  etiam  clausi 
sunt  caeli.  Haec  dlcens,  verba  singula  singultibus  ir- 
rumpebat.  Quem  cum  idem  Rufinus  beato  reconcib"a- 
re  Ambrosio  pcrsuaderet ,  neque  tamen  potuisset ,  haec 
imperator  in  media  lam  platea  cognoscens  ,  pergo  in- 
quit  et  iustas  in  facie  suscipio  contumelias. 

Cumque  ad  sacra  limina  pervenisset ,  in  sanctam 
quidein  baslbcam  non  praesumpsit  intrare ,  sed  ve- 
nlens  ad  antlstitem  ,  et  inveniens  eum  in  salutatorio 
residentem  ,  suppllcabat  ut  eius  vincula  resolveret.  At 
ille  tyrannicam  dicebat  clus  pracsentiam  ,  et  contra 
Deum  vcsanire  Theodosium  ,  eiusque  calcare  leges  . 
Verum  imperator  non  ,  inquit ,  iusurgo  adversus  ec- 
clesiaslicas  sanctiones  ,  nec  inique  ingredi  llmlna  sa- 
cra  contendo  ,  sed  le  solvere  vlncula  mca  deposco  ,  et 
communis  Domijii  pro  me  exorare  clementiam ,  nec 
mihi  ianuara  claudi  ,  quam  cunctis  paenltcnliam  ageu- 
tibus  Dominus  noster  aperult.  Tunc  antlstes  quam,  in- 
quit ,  paenllenllam  oslcndisti  post  tantas  iniquitales  ? 
quibus  mcdicaminibus  incurabilia    vulnera    plagasque 


CHRISTtANIS    CAP.     Xlt.  3^ 

cuvasti  ?  At  imperator  luum  ,  inquit,  opus  est  et  do- 
cere  et  medicamlna  tempevare  ,  meura  vevo  oblata  su- 
scipere.  Quibus  vevbis  irapevatoris  auditis  ,  quae  illius 
humilitatem  ,  atque  ipsum  spontaneam  paeniteutiae  su- 
scipeve  afflictionem  monstvabant ,  sanctus  Ambvosius 
salutavera  ei  medicinam  tantorura  vulnevum  apposuit , 
qua  percepta  imperator  magnas  gvatias  refcvcbat.  Ta- 
li  evgo  tantaque  et  pvacsul  et  impevatov  vivtute  cla- 
rescebant ,  quovura  opus  valde  fuit  admivabile  ,  illius 
fiducia  ,  huius  obedieutia  ,  illius  zeli  fevvov  ,  huius  au- 
tem  fidei  puvitas.  Povvo  vegulas  pietatis  quas  a  maguo 
sacevdote  pevcepit  ,  etiam  revevsus  in  Constantinopo- 
litanam  uvbera  servavit.  Nam  dum  festivitatis  lempo- 
re  ad  ecclesiara  pvocessisset  ,  oblatis  in  altavi  munevi- 
bus  ,  mox  egressus  est.  Cumque  Neciavius  pvaesul  ec- 
clesiae,  mandasset  c«v  intus  stave  noluisset,  mandavit 
princcps  :  vix ,  inquit,  poltii  disceve  quae  diffei-entia 
sit  impevatoris  et  sacevdotis  ;  vix  euim  vevitatis  inve- 
ni  magistrum  ;  Ambrosium  namque  solum  novi  voca- 
ri  digne  pontificem.  Tantura  itaquc  pvodest  incvepa- 
tio  a  viro  virtutis  prolata  ! 

Unde  perspicuum  est  quod  decet  bonos  et  pios  re- 
ctores  salubres  aiitistitum  ,  quasi  spivitualium  medico- 
rum  ,  humilitev  et  libcntev  auscultave  covvectiones,  te- 
stante  Salomone  qui  ait  :  inauvis  auvea  et  mavgavlla 
fulgens,  qui  arguit  sapientem  et  auvera  obedlentem. 
Melius  est  enira  a  sapiente  covripi  ,  quam  stultovum 
adulatione  decipi.  Nam  si  nostvovum  vulneva  covpo- 
ruin  a  medicis  sanavi  vehementev  deslderaraus,  et  in 
praesenlla  medlcovum  eadem  ostcndeve  non  evabesci- 
mus  ,  et  in  dolove  medicluae  spc  salutis  oblectamuv  , 
quanto  magis  de  vulaevlbus  et  plagis  aniraavura  no- 
stvavum   nos  malovem  habeve  curam  opnvtet  ,  quousque 


38  SEBULIUS    DE     RECTOniCUS 

spiritunlis  mcdicns  ,  quamvis  acerrimam  medclam  ad- 
liibeat ,  per  quam  spos  ccrla  nostrae  sanationis  fiat  ? 
Sicut  enim  scalpcllus  mcdici  iiou  oh  hoc  malus  est 
quod  resecet  vulnera  ,  et  putridas  aniputet  carnes  ,  sic 
el  corrcctio  salubris. 

Quam  lux  rutilo  nova  caelo 

Yh  grata   habiiantibus  orbem 

Post  nubila  noctis  opacae 

Phoebl  radiante  corona  ; 

Quam  ros  sitientibus  arvis 

Post  torrida  caumala  cancri , 

Boreae  post  frigora  saeva 

Vcr  florigerumque  screnum  ; 

Sic  praevenicule  piaclo 

Animae  fit  cara   mcdela. 

Morbis  medicanlur  anhelis 

lam  quisque  salubribus   herbis 

Tulerint  quo  corporis  aegra. 

Cura  vigilante  sagaci 

Famulae  si  tanta  rependunt 

Fragili   medicamina  cnrni  ; 

Cur   uoii  potior   medicina 

Domiuam  medicatur  hbnoram  , 

Simulaudo  iura  creanlis 

Animam  deitale  ]>eandam  ? 

Quis  vuhiera  tollere  culpae 

Mcdico  potest  sine  docto  ? 

Cavcant  igitur  dominantes  ; 
Vitiis  si  raenle  lahascunt, 
Adeant  medicosque  peritos  , 
Christi  pielale  ministros 
Quis  discant  subdere  colla  , 
Qui   possunt  pellerc  morbos 


CnRISTIAMS    CAP.    XII. 

Oleo  vinoque  salubri. 
Nec  noii  caelesliLus  hei'bis 
Paradisi  flore  crealis 
Extinguuut  dira   veneua. 
Revocant  animas  et  ab  imis 
Verbo  virgaque  potenti  , 
Quas  sancta  caelitus  arte 
Revehunt  ad  pascua   vitae. 

G  A  P.     XIII. 


•59 


N, 


on  est  facile  hominibus  universas  vitare  hostis  iii- 
sidias  .  Nam  dum  quispiam  libidinis  efFugerit  passio- 
nem  ,  incurrit  in  avaritiam  ;  qua  declinala  ,  invidiac 
fovea  praeparatur  ;  hanc  si  ti'ansconderit ,  vitium  fu- 
roris  incurrit ;  et  alios  pkirimos  laqueos  ponit  inirai- 
cus,  quo  capere  possit  iucautos.  Et  corpus  quidem  pas- 
siones  habet  facile  ministrantes ,  ut  animam  possit  oc- 
cidere ;  sed  mens  divino  solatio  vigilans  machinaiio- 
nuni  eius  destruit  argumenta.  Humauam  naturam  pav- 
ticipatus  Theodosius  praefatus  imperator  habuil  passio- 
num  quoque  communionem,  iustoque  furori  immen- 
sam  permiscens  crudelitatem  ,  iniustam  operaius  est 
passionem.  Quam  rem  narrare  necessariura  est  propter 
utilitatera  legentium  (i).  Thessalonica  civitas  est  grandis 
et  populosa  ,  in  qua  dum  fuisset  ovta  seditio  ,  quidam 
iudicum  lapidatl  sunt  atque  tracti  .  Hinc  indignatus 
Theodosius  non  refrenavit  infirmitatem  iracundiae  ,  sed 
iussit  iniuslos  gladios  super  omnes  evaginari ,  et  una 
cum  nocentibus  innocenles  interimi.  Septem  milia  ete- 

(1)  Sumitur  sequens  narralio  ex  Theodoreti  historia  lib.  \.  cap. 
17.  18;  ut  ex  capitulo  eiusdem  19.  derivata  fuerunt  quae  nostcr  dixit 
dc  Placilla  cap.  V.  p.  17. 


/|o  SEDULTUS    DE    RECTORIBUS 

iilm  lionilnnm  ,  sicut  ferlnr  ,   occisi  siiiit,  non  praece- 

denle  indicio  ,  sed   tamquam  in  niessilnis  omnes  simul 

incisi  sunt.   Quam  ol)  rein  ,  nt  dix^imus ,  beatus    Ara- 

brosius  praefatimi  imperatorem   sancto    zelo  succensus 

graviter  redai-g;uit,  ac  furorem  priucipis  inratlonabilem 

et  scclus  nefandum  severa  invectione  detestatus  fuit. 

Unde   bonus   et   prudens    rei   publicae   gubernator 

aptuni  est  ut  illud  praecaveat,  ne  dum  suam  snorumve 

iniuriam  nlcisci   supra  modum  disponit,   inralionabilis 

reatum  furoris  incidat ;  sed    propriam   iram  refrenare 

non   negligat  ,   et  iusti   furoris  stimulos  affectu  pietatis 

removeat ,  nc  forte  si  plus  iusto  desaeviat  in  subiectos, 

incurrat  rabiem  leoninae  ferocitatis.  Unde  scriptum  est: 

noli   esse  sicut  leo  in  donio   tna ,  subvertens  domesticos 

tuos  ,  et  opprimens  subiectos  tibi.  Nam  sicut  debellare 

superbos  ,  ita  et  parcere  subieclis,  iustum  et  misericor- 

dem  dominum  oportet.   Unde   et  Antoniuus  iraperator 

diccbat  ,  malle    sc   unum    civem    servare ,   quam  mille 

liostcs  occidere.  In   corrigeudis  itaque  criminibus  mi- 

sceuda  cst  lenitas  cum  severitate  ;  facieudum  ex  utra- 

que  lemperamentum  ,  ut  neque  muha  asperitate  exul- 

^erentur  subdiii  ,   neque  nimia  benignitate   solvantur. 

Nec  ulla  correctionis  seu  vindictae  habeat  modum  ,  ni- 

si  recte  praecedat  iudiciura.   Ncc  decet  serenum  reclo- 

rem  furore  iracundiae  ,    tamquam    fclle    amaritudinis  , 

esse   perlurbatnm  ,   si   iustum   vult    proferre   iudicium  , 

cuni  nimis  irascentiuni  caeca  sint  iudicia  .   Non  enim 

potest    serenum    lumen    iustitiae    ac    veritatis    cernere , 

qui   caligiue  obnubilatur  iracundiac.   Opponatur  itaque 

fortis  patienliae  clypeus,  coctra  inrationabilis  impetum 

furoris.  Nani  sicut  scriptum  est,  melior  est  patiens  viro 

fortl,  ct  qul  dominatur  auirao  suo  expugnalore  urbium. 

Fortior  enim  est  qui  yiolentiam,  et  in  se  ipso  inclusam 


CHRISTIANIS    CAP.    XIII.  ^f 

feram  snperat  iracnndiam  ,  quara  qui  leonem  perimit. 
Quanta  vero  mala  per  subitaneum  furorem  el  im- 
patientiae  vitium  eveniant ,  quis  explicare  potest  ?  Rex 
Saul  furoris  impetum  non  refrenans  ,  immani  saevitia 
sacerdotes  Domini  trucidavit.  Salomon  quoque  quara- 
vis  splendore  sapientiae  fuerat  illuminatus  ,  tameu  fu- 
roris  passione  repletus  suum  fratrem  iuterfici  praece- 
pit ,  pietatem  tyrannidi  postponens.  Quid  referara  de 
reprobis  ludaeis  ?  qui  dum  zelum  ,  sed  nou  secundum 
scientlam  habuerunt ,  in  filium  Dei  et  sanctos  eius  di- 
scipulos  houiicidae  extiterunt.  At  palientis  virtule  man- 
suetudinis  sanctus  David  praeditus  ,  etiam  inimicis  suis 
saepe  pietatis  afFectu  pepercit  ;  nonnumquam  vero  Del 
zelo  stimulatus  inimicos  Domlui  usque  ad  mortls  exi- 
lium  protrivit.  Decet  enim  dilectum  Deo  principem 
contra  hostes  et  blasphemos  christiani  nominis  fulmi- 
neum  frequenter  habere  zelum.  Nam  si  Nabuchodo- 
nosor  res  alienigena,  ne  blasphemaretur  Dens  Israhel 
in  tanlum  saeviit ,  ut  tale  decretum  firmaret  dicens , 
quicumque  dixerit  blasphemiam  in  Deum  Sidrac  ,  Mi- 
sac  ,  et  Abdenago  ,  ipsi  in  inleritum  erunt ,  et  domus 
eorum  in  perditionem  ;  quanto  magis  orthodoxos  re- 
ctores  contra  inimicos  christianae  fidei  ct  doctrlnae 
atque  religionis  zelare  oportet?  quatenus  omnipotenti , 
euius  minislri  gratla  sunt  ordinatl  ,  tanto  magls  pla- 
ceant,  quanto  ferventius  ea  quae  Ghrlstl  sunt,  lauda- 
bili  zelo  satagrere  anhelant. 

o 

Post  inclytos  labores  Cum  purpura  coruscat, 

Ac  laurea  trophaea  ,  Aulae  decorus  ordo  , 

Toga  candente  pacls  ,  Feliciter   regentem 

Et  regla  corona  Cum  sors   beafa    comat, 

Lectis   micante    gemmls  Qnam   saepe  mentis  aulara 

Auroque  compta  flavo  ;  Perturbat  ira   praeceps  , 


4'-i  SEDULTUS    DE    RECTORIBUS 

j^c  zeliis  ardet    intns  Mlsceatui*  ergo  menti, 

Caeco  furore   cretus  !  Flagransque  odore  pacis 

Aenea  fervet  olla  Dux  fiat ,  ac  sereaus 
Nec  sic  fiirens  in  astra  ,        Grato  uitente  vultu. 

Ceu  principis  severa  Nec  iudicans  sit  ante 

Cor  saevit  ut  leaena.  Quam  verilas  patescat. 

Nolens  modum  tenere  Nam  notione  nocte 

Infecta  mens  veneno.  Cor  splendet  ut  lucerna 

C  A  P.     XIV. 

l^ed  dum  boni  rectores   faslum    superbiae  tyrannidis 

in  adversariis  debellare  studcnl,  non  in  se  nec  in  suo- 

rum  fortitudine  ,  sed  in  altissimi   virtule  et  gralia  to- 

tam  confidentiam  stabilire  debent ,  quia  ipse  est  solus 

et  potens  protector    omnium    in  ipso  fiducialiter  spe- 

rantium.  Unde  per  psalmistam  dicitur  :  bonum  est  spe- 

rare  in  Domino  ,  quam  sperare  in  principibus  ;  bonum 

est  confidere  in  Domino  ,   quam   confidere  in  bomine  . 

Et  alibi  :  nolite  confidere  in   principibus  neque  in  fi- 

liis  hominum  ,   in  quibus  non  est  salus.  Exiet  spiritus 

eius   et   reverietur   in    terram  suam  ;    et   reliqua .  Cui 

etiam  Hieremias  concinit  dicens  :  Domine,  omnes  qui 

le  derelinquunt ,  confundeutur;  recedenles  a  tc,  in  ter- 

ra  scribenlur  ;  qunniam  dcreliqucrunt  venam  aquarum 

viventium  Dominum.  Maledictus  liomo  qui  confidit  ia 

hominc  ,  ct  ponlt  carncm   brachium    suum,  et  a  Do- 

mino  recedit  cor  eius;    et  reliqua.  NuIIus  ergo  debet 

confidere  in  in  homine,  aut  pra;\sumei'e  quod  nullus 

ei   possit  resistere.   P.'aesumebat  et  silurus  piscis  quod 

hamum  sibi  ncmo  iaceret ,  nemo  tenderet  retia ;  et  si 

incidisset ,  omnia  disrumperet ,  et  tamcn  fuscinam  (i) 

(i)  Piscalorlum  instrumealura  fuscina  est  ,  bidcns  aut  tridens, 


CUillSTIANIS    CAP.    XIV.  ^3 

non  evasit.  Quod  si  qais  singulari  fortitudine  excellens 
ob  hoc  singulos  non  tiineat,  idem  multos  necesse  est 
ut  caveat.  Nam  qui  ab  uno  vinci  non  potest  interdum 
a  raultis  vincitur.  Elephas  grandis  est,  et  occiditur;  leo 
fortis  est ,  tigris  fortis  est ,  et  occiditur.  Prudentis  au- 
tem  rectoris  est  etiam  metuere  vel  praecavere  inferio- 
res,  cum  saepe  ab  inferioribus  superiores  supei'entur  . 
Quam  immanis  est  crocodilus  et  dentibus  atque  un- 
guibus  intolerabilis  !  qui  tamen  ab  enideo  bestiola  ven- 
tre  perimitur.  Monoceron  elephantem  cornu  perforat. 
Formidabilis  elephantus  murem  limel.  Leo  rex  fera- 
rum  exiguo  scorpionis  aculeo  occiditur.  Nemo  itaque 
in  suis  viribus  temere  praesumat. 

Sed  ne  quis  in  suoi*um  fortitudine  ac  numerositale 
coufidat ,  Xerxes  rex  Persarum  bcllum  adversus  Grae- 

qua  velociter  et  perite  vibrata  confixi  pisces  capiuntur  Id  ex  ve- 
terum  scriptis  constat ,  et  usus  etiam  laodiernus  demonstral.  Nam 
et  ego  autumnalibus  feriis  in  Circaea  palude  ad  Luculli  villam  ia- 
cta  fuscina  breve  piscibus  bellum  intull.  Hinc  ,  utpofe  Deus  ma- 
rinus  ,  trldentem  fuscinam  gestat  Neptunus,  eique  ipsam  sub  pedl- 
bus  sternlt  Martianus  Capella  ;  quo  loco  ,  doctus  alioqul  vir  Cay- 
luslus  ,  ut  dlxi  iu  praefalione  ad  Homeri  plcturas ,  rldlcule  legit 
lusciniam  pro  fuscina.  Causara  hanc  verissiraara,  cur  detur  Ne- 
ptuno  fuscina  ,  unus  fortasse  Inter  mythographos  novit  Phornutus 
cap.  de  Neptuno  ,  quamquam  et  Ipse  immerito  dubitans  :  <^sgH  Ss 
Tg/aivay  ,  jroTigov  S7r=l  «i/tij  j/gwvTai  Trgoj  tjjv  ruv  ip^Syw»  B/ipa.v  , 
7)  cJj  iTtnridsiou  tootou  tow  ogyayou  ffgd?  Tjjy  y.i'v-/j(Tiy  tij?  y)7f  ?  Ce- 
teri  ,  quod  valde  miror,  in  aUas  abeunt  ,  quas  piget  referre  ex- 
pllcationes  ,  hanc  unice  veram ,  ut  reor ,  ignorantes;  veluli  Servius 
ad  Aen.  I.  i38;  Fulgentius  hb.  I.  3;  et  vaticanl  Mythographl  apud 
nos  Class.  AA.  T.  III.  pp.  5g.  86.  i85;  nec  non  graecl  Auctores 
laudatl  a  Munckero  ad  Fulgentiura  loc.  clt.  Pictores  vero  ac  slatua- 
rli,  hoc  aptlus  ,  prae  ceterls  plscatoriis  ,  instrumentum  Neptuno  di- 
stiuguendo  adhlbenl  ;  etenim  Iridens  cum  marinum  Deum  dcnolat, 
tura  etlam  sceptrl  vicem  gerit ,  et  omnino  decoram  atque  speciosnm 
nfpiarum  domino  J  gnltatcu  conciliat. 


jil^  SEDULIUS    DE    RECTORIBUS 

ciam  a  palre  susceptiiai  per  quinqiicnnium  inslruxit  4 
qui  viilolicet  Xerxcs  •dcc-  milia  armatorum  de  regno,  et 
cccmilia  de  auxiliis,  rostratas  eiiam  mille  duceutas,  one- 
rarias  tria  milia  nnmero  habuisse  uarratur  ;  ut  meri- 
to  iuopinato  exercitui  ,  immensacqiie  classi  vix  ad  po- 
tum  flumina  ,  vix  terras  ad  ingressum,  vix  raaria  ad 
cursum  sjifTecisse  memoraium  sit .  Sed  Leonidas  rex 
Spartanorum  cum  quatuor  milibus  hominum  contra 
mille  milia  ai"raatorum  ciusdem  Xei'xis  in  bellum  pro- 
cessit ,  ac  deletis  Persarum  copiis  ,  victor  et  bello  cla- 
rissimus  cum  suis  paucis  pro  araore  liberandae  pa- 
triae  occubuit.  Xerxes  vero  bello  in  Graecia  iufeliciter 
gesto,  coutempiibihs  suis  factus,  in  regia  circumven- 
lus  occiditur .  Nam  saecularis  gloriae  et  incurvabilis 
superbiae  pedissequa  est  ignominia.  Hinc  per  Salomo- 
iiera  dicitur  :  Domiuus  cxercituum  hoc  cogitavit  ut  de- 
trahrrct  superbiara  omuis  gloriae ,  et  ad  ignorainiam 
dcduceret  omnes  incljtos   terrae. 

Non  ergo  glorietur  fortis  iu  fortitudine  sua  ,  nec 
dives  in  divitiis  suis.  Nam  si  eruca  parvusque  vermi- 
culus  fortior  honiine  est ,  ut  quid  se  iactat  terra  ct  ci- 
nis  ,  et  clata  pcr  superbiam,  cum  ex  humo  sit,  huma- 
na  contempnit  ?  Itaqiie  qui  gloriatur,  in  Domino  glo- 
lietur  ,  qui  arcum  potcntium  infirmat,  ct  infirmos  ro- 
bore  accingit ;  cuius  adinvcntioues  sunt  ut  superbi  ca- 
dant  et  humiles  surgant ;  cui  omnis  potestas  a  pa- 
ire  data  est  in  caelo  et  iu  terra ,  et  orania  subiccta 
sunt  sub  pedibus  cius.  lu  quo  si  quis  fiducialiter  an- 
choram  spei  fixerit ,  niiscricordia  circumdabitur  ,  sicut 
scriptum  est ,  qui  sperat  in  Doraino  sublevabitur.  Ex- 
pectatio  iustorum  lactitia  ,  psalniista  aitestante  qui  ait  : 
sperantes  aulcm  in  Doniino  misericordia  circumdabit. 
Et  iterum  :  bcaius  vir ,  cuius  esl  i|omcn  Domini  spes 


CHRISTIANIS     CAP.     MV.  4^ 

elus.  Qiiis  enim  speravit  in  Domino,  et  confusus  est  ? 
Quis  permansil  in  mandatis  eius  ,  et  dereliclus  est  ? 
Quis  invocavit  Dominnm  ,  et  clespecl.us  est  ?  Quoniam 
pius  ct  miserlcors  Dominus. 

Quisquis  bellipotens  saevis  confidit  iu  armis  , 

In  se  sive  suis  spem  male  fidus  habens  , 
Instabili  tremulans  folio  simulabitur  ille, 

Grando   quod  excussit ,  quod  notus  atque  mov^et. 
Cuius  loricae  textura  rigente  metallo 

Ut  fragilis  telae  nutat  araneolae. 
Plumbeus  nt  pugio  gladius  lentescit  acutus  , 

Nec  fidus  dominum  protegit  et  clypeus. 
Quem  galeae  tutela  premit  ceu  lanea  cassis  , 

Lancea   vulnipotens  sicut  harundo   valet. 
Talibus  horrendus  iactabat  saepe  Gollas  , 

Quem  funda  missus  stravit  ab  hoste  lapis. 
Illum  non  vicit  cljpeus ,   non  arma    trcmenda , 

Nonque  minax  serrao  profuit  allophylo. 
Si  leo  si  tigris  perimitur  si  crocodilus  , 

Ingens  si  murem  trux  elephasque    timet  ,• 
Ergo  nec  in  proprii   fidendura  viribus    ulll 

Belligero  ,  quamvis  aenea  membra  gerat. 
In  Domino  potius  vivo  spes  tqta  locetur, 

Qui  regit  aliithronus  numine  regna   Deus. 
Qui  dat  et  omnipotens  ducibus  sperare  superua  , 

Virtutem  valida  vincere  posse  manu. 

G  A  P.     XV. 

vJ  nde  sl  quando  bellici  rumores  crebreseant ,  non 
lam  In  arrais  corporalibus  et  foriitudine  confideudum, 
quam  assiduis  ad  Dominum  orationibus  est  insistendam, 
Deique  sunt  imploranda  auxilia,  cuius  1n  manibus  con- 


^6  SEDUtlTJS    DE    RECTORIBUS 

sistit  salus  ,  pax  ,  atque  victoria  ;  qui  si  pia  devotio- 
iie  invocalus  fuerit ,  numquam  se  iuvocantes  deserit , 
sed  eisdem  misericorditer  adiutor  iu  inportunitatibus 
assistit.  Nam  cum  suorum  electorum  manus  et  voces  ad 
patrem  misericordiarum  elevantur ,  hostium  ferocitas 
adnihilatur,  ac  nonnumquam  hostibus  subitanea  igno- 
minia  mortisque  fovea  ,  piis  vero  inopina  victoria  dis- 
ponitur ;  dum  pii  viam  desperatae  salutis ,  impii  au- 
tem  decipulam  insperatae  mortis  intrant.  Sed  quod  di- 
cimus ,  evidentibus  exemplis  nos  approbemus. 

Moyses  legislator  cum  manus  suas  in  oratione  ele- 
vabat  ad  Dominum  ,  vincebat  Israhel ;  cum  paululum 
remiitebat,  vincebat  Amalec.  Sic  et  rege  lezechia  nou 
corporalibus  armis  pugnaute  ,  sed  cura  lacrimis  exo- 
rante  ,  angelus  Domini  centum  octoginta  quinque  mi- 
lia  Assjriorum  una  nocte  interfecit.  losaphat  rex  lau- 
des  Domino  personabat ,  el  Dominus  pro  laudante  ho- 
stes  superabat ,  ita  ut  convcrteret  hostinm  insidias  in 
semeiipsos  ,  vel  muluis  cadereut  vuhieribus.  Israheli- 
tae  vero  ingentem  pracdam  de  spoliis  occisorum  tol- 
lentes  ,  ita  ouusti  sunt,  ut  omnia  portare  non  possent , 
nec  per  tres  dies  spolia  aufcrre  prae  praedae  magni- 
tudine.  Quid  referam  de  Machabaeis  ,  qui  divino  fre- 
ti  adiutorio  saepe  viclores  fuerunt?  Unde  et  famosis- 
simus  ille  ludas  atque  in  bellis  Domini  invictissimus, 
ad  plebom  formidantem  ac  dicentem  ,  quomodo  pote- 
rimus  pauci  pugnare  adversus  multitudinem  tantam 
et  tam  fortem  ,  et  nos  fatigati  sumus  ieiunio  hodie  ? 
respondit  :  facile  est  concludi  multos  in  manus  pauco- 
rum  ;  et  non  est  differcmtia  in  conspectu  Dei  caeli  li- 
berare  in  multis  vel  in  paucis  ,  quia  non  in  multitu- 
diue  excrcitus  victoria  belli  ,  scd  de  caelo  fortitudo  est. 
Ipsi   veniunt  ad  nos  in   multitudine  contumaci  et    su- 


CHRISTIANIS     CAP.     XV.  /^^ 

perba ,  ul  disperdant  nos  et  uxores  nostras  et  filios 
nostros  ,  et  ut  spolient  nos  ,*  nos  vero  pugnemus  pro 
animabus  noslris  et  legibus  nostris  ,  et  ipse  Doniiuus 
conteret  eos  ante  faciem  vestrara  .  Vos  autem  ne  ti- 
mueritis  eos.  Sicque  irrumpens  iu  hostes,  contrivit  eos, 
et  victoriam  accepit  de  inimicis  suis. 

Ncc  solum  iu  vetori  tcstamento  haec  facta  sunt , 
sed  etiam  in  novo  his  similia  contigerunt.  Unde  hi- 
storiae  tradunt  ,  quod  Constantlnus  imperator  cruce 
Christi  pro  vexlllo  utens,  uuiversos  hostes  suos  supe- 
ravit.  Similiter  et  Theodosius  augustus  magis  orando 
quam  bellando  quosdam  tyrannos  eoruraque  exercitus 
prostravit  ;  cui  Dominus  tempestates  ,  fulgura  ,  et  to- 
nitrua  iu  auxilium  contra  adversarios  misit ,  et  eos  vin- 
dicta  caelesti  protrivit  ,  de  quo  quidam  eleganter  poe- 
ta  (i)  sic   ait : 

O  nimls  dilecte  Deo  ,  tibl  mllitat  aether  , 
Et  coniurati  venlunt  ad  classica  venti. 

Quid  autem  mlrum  si  per  raagna  elementa  magnus 
Dominus  maguah'a  operetur ,  cura  etiam  in  minutis 
vohitilibus  stupenda  miracula  ipse  facere  praedicetur  ? 
Ecclesiastica  namque  refert  historia  ,  quod  lempore 
Constantil  imperatoris  rex  Persarum  Sapores  nomine, 
Nisibin  clvitatem  ,  quam  quldam  Antlochlara  mygdo- 
uiam  vocant ,  multls  cum  milibus  obsidebat ,  cuius  ui*- 
bis  episcopus  atque  rector  et  dux  erat  sanctus  laco- 
bus  apostoh'cae  gratiae  radiis  illustratus.  Per  idem  er- 
go  tempus  Ephraim  vir  rairabllls  et  conscriptor  egre- 
gius  apud  Syros  sacrailssimo  lacobo  suppllcabat  ut  ve- 
niret  ad  rauros  ,  et  videns  barbaros  ,  malediclionis  ia- 
cula  contra  eos  emltteret.  Flexus  ergo  vencrabills  lio- 
mo  ascendit  in  murura  ,  et  cum  mlha  mllium  videret 

(i)  Claiulianus  clc  leitio  consulatii   Honorii. 


48  SEDULIUS    DE    RECTORIBUS 

exercitus,  aliam  maledlctionem  eis  non  petiit,  uisi  sci- 
niphes  et  culices,  ut  per  parva  animalia  supernam  vir- 
tutem  potuissent  agnoscere .  Orationem  vero  secutae 
sunt  nebulae  sciniphum  et  culicum  .  Et  elephanto- 
rum  quitlem  proboscidas  ,  cum  sint  cavae  ,  equorura 
vero  aliorumque  iumeutorum  aures  simul  et  nares  im- 
plerunt.  At  illi  ferre  vim  parvorum  aniraalium  non 
valentes  ,  sessores  suos  ductoresque  excussos  dorsis  pro- 
iecerunt,  et  disruptas  acies  confuderunt ,  exercitura- 
que  relinqueutes,  suramo  impetu  fugiebant.  Hoc  modo 
territus  imperator  parvam  cleraentemquc  correptionem 
in  se  cognoscens  factam.  a  Deo  habeute  providentiam 
animarum  eum  pie  colentiura ,  suum  exinde  reduxit 
exercitum  ,  coufusiouem  nou  victoriam  ex  illa  obsidio- 
ne  percipiens. 

Legimus  et  alios  sanctos  viros,  quos  contigit  ali- 
quando  cum  christiano  populo  in  expeditionem  exer- 
citus  esse  ,  magis  oratione  contra  hostes  quam  armis 
saecularibus  puguasse;  quomodo  sanctus  Germauus  an- 
tisiodorensis  episcopus  fecisse  legitur,  qui  cum  beato 
Lupo ,  episcopo  Tricassinae  civitatis ,  in  Britanniam 
ad  extirpandam  pelaglanam  haeresim  raissus  fuerat , 
quo  lempore  necessitas  belli  Britonibus  contra  Pictos 
et  Saxoues  imminebat ,  quia  Picti  et  Saxones  confi- 
dentes  in  multitudine  exercitus  sui  ,  Britones  oppri- 
mere  dispouebant  ,  quos  eadem  necessitas  in  castra 
conlraxerat  (i).  Et  cum  trepidi  partes  suas  impares  iu- 
dicarent ,  sanctoriim  autistitum  auxilium  petierunt.  Ita- 
que  apostolicis  ducibus  Christus  militabat  in  castris. 
Aderant  etiam  quadragesimae  venerabiles    dies  ,  quos 

(i)  Surait  hanr;  nDrraliorem  SeJulius  a  Gunslanlio  anlifjuo 
S.  Germaiii  biographo  lib.  i.  cap,  28  ,  quem  videsis  apud  Surium 
(lic  3i.  iuhi. 


CHRISTIANIS     CAP.     XV.  ^Q 

relJgiosiores  redJebat  praesenlia  sacerdolum  iii  tanluni 
xil  cottidianls  pi*aedicationibus  instituti,  certatim  popa- 
li  ad  gx'atiam  baptismatis  convolarent .  Nam  maxima 
exercitus  multitudo  undam  lavacri  salutarls  expetiit. 
Ecclesla  ad  diem  resurrectionls  dominicae  fi'ondibus 
contexta  componltur  ,  atque  In  expeditione  campestri 
instar  civltatis  aptatur  .  Madidus  baptismate  procedlt 
exercitus  ,  fides  fervet  in  populo  ,  et  contempto  armo- 
rum  praesidio  ,  divinitatis  expectaiur  auxillum.  Tunc 
Germanus  ducem  se  proelii  profitetur  ,  eliglt  expedl- 
tos ,  et  e  regione  qua  hostium  sperabatur  adventus  , 
vallera  circumdatam  editis  montibus  intuetur  ,  quo 
in  loco  novum  componit  exercilum  ipse  dux  agminis  . 
Et  iam  aderat  ferox  multitudo  hostlum  ,  quam  cum  ad- 
propinquare  intuerentur  in  insidiis  constituti  ,  tunc 
subito  Germanus  signlfer  universos  admonet ,  et  prae- 
dlcat  ut  voci  suae  uno  clamore  respondeant ;  securis- 
que  hostibus,  qui  se  insperatos  adesse  coufidereut  ,  al- 
leluia  iam  tertio  repetitam  sacerdotes  exclamabant .  Sc- 
quitur  una  vox  omnium,  et  elatum  clamorem  repercus- 
so  aere  montium  couclusa  multlplicant.  Hostile  agmen 
terrore  prosternitur  ,  et  super  se  non  sohim  rupes  cir- 
cumstantes  sed  eliam  ipsam  caeli  machinam  contreraes- 
scunt,  trepidationlque  iniectae  vix  sufEcere  pedum  per- 
nicitas  credebatur.  Passlm  fuglunt  ,  arma  proiciunt  , 
gaudentes  vel  nuda  corpora  eripuisse  discrlmlni.  Plu- 
res  eliam  timore  praecipltes  flumen  quod  transierant 
devoravit.  Ultionetn  suam  innocens  exercitus  intuetur, 
et  victoriae  concessae  otiosus  spectator  efficitur.  Spolia 
colliguntur  exposlta  ,  ct  caelestis  palinae  gaudia  miles 
religiosus  amplectltur.  Triumphaut  pontifices,  hostibus 
fusis  sine  sanguine  ;  Irlumphat  victoria ,  fide  obtcnta 
non  viribus. 

4 


5o  SEDULIUS    DE    RECTORICUS 

HIs  itaque  et  talibus  excmplis  evidenler  oslendi- 
tur ,  quod  raagis  homines  sanctis  orationibus  ac  di- 
vino  auxilio  ,  quam  armis  saccularibus  a  periculo  mor- 
tis  protegantur.  Unde  autem  solatia  praesentls  vitae  , 
et  defensio  coutra  universa  pericula  ,  et  victoria  de 
hostibus  maxime  quaei"enda  sit ,  ipse  Domiuus  ia  ve- 
teri  lege  priorem  populum  inslruens  ita  osteudit  di- 
cens  :  si  in  praeceptis  meis  ambulaveritis  ,  et  manda- 
ta  mea  cuslodieritis  ,  et  feceritis  ea  ,  dabo  vobis  plu- 
viam  in  temporibus  suis,  et  terra  gignet  fructum  suum, 
et  pomis  arbores  replebuntur.  Adprebendet  messlum 
tritura  vlndemiam  ,  et  vindemia  occupabit  seraentem  , 
et  comedctis  iianem  vestrum  in  saturitate  ,  et  absque 
pavore  habltabilis  in  terra  vestra.  Dabo  pacem  iu  fi- 
nibus  vestris  ;  dormielis  ,  et  non  erit  qui  exteri'eat . 
Auferam  raalas  bestias  ,  et  gladius  non  transibit  ter- 
minos  vestros.  Persequemini  inimlcos  vestros  ,  et  cor- 
ruent  coram  vobls.  Persequentur  quiuque  de  veslris 
centum  alienos ,  et  centum  ex  vobis  decem  mllla.  Ca- 
dent  inimlci  vestri  in  conspectu  vestro  .  Gaudio  re- 
spiclam  vos  ,  et  cresccre  faclam  ,  multlplicabimini.  Et 
firraabo  pactum  mcum  voblscum  .  Ponara  tabcrnacu- 
lum  meum  in  medlo  vesiri  ,  et  non  ablciet  vos  ani- 
ma  mea  .  Ambulabo  inler  vos  ,  ct  ero  vester  Deus ,. 
vosque  erltls  populus  meus.  Ego  dominus  Deus  vcster. 
Quod  si  non  audierlils  me  ,  nec  fecerltls  omnia  man- 
data  mea  ,  si  spreverltls  leges  jneas  ,  et  iudlcia  mca 
contempseritis  ,  ut  noii  faciatls  ca  quac  a  me  consti- 
tula  sunl ,  et  ad  irritum  perducatis  pactum  meum , 
ego  qunque  baec  faclam  vobis  :  visltabo  vos  in  ege- 
state  et  ardore,  qul  conficiat  oculos  vestros  et  consu- 
mat  aiiimas  vestras.  Fruslra  scicils  semcntem,  quae  ab 
hostibus  devoral)Itur.  Ponam  faclcm  meam  contra  vos.. 


CIIRISTIASIS     CAP.     XV.  Ul 

ct  corruelis  coram  hoslibas  vcstri.s  ,  et  suuicicminl  his 
qui  oderuut  vos.  Fugietis  ,  ncmine  persequealc.  Qnod 
si  nec  sic  volueritis  recipere  disciplinam  ,  sed  amba- 
laveritis  ex  adverso  mihi  ,  ego  quoque  contra  vos  ad- 
versus  incedam  ;  et  percutiaia  vos  septies  propter  pec- 
cata  vestra,  iuducamque  super  vos  gladiuui  ultorera 
foederis  mei  .  Cumque  eonfug -ritis  iu  urbes  ,  mitLam 
pestileiitiam  in  medium  vestri  ,  et  trademini  in  ho- 
stium  manus  ,•   ct  reliqua. 

Haec  ergo  iicet  priori  populo  ,  qui  lerrena  hona 
arabieLat,  per  legisiatorem  dicta  sint  ,  tamen  chri- 
sliano  nunc  populo  convenienter  aptari  possunt ,  cui 
a  Domino  suo  in  praesenti  tribulatione  consulitur  ,  et 
insuper  boua  futura  in  caelis  promittuuiur.  Huic  er- 
go  oplime  couveuit  ,  ut  mandata  Domini  sui  servet  , 
et  totam  spera  suam  in  eo  constituat,  qui  potens  est 
ab  omuibus  adversis  in  se  sperantes  eripere  ,  atquc  ad 
prosperitatis  eventum  et  hic  et  in  futuro  suos  electos 
transferre. 


Veutosa  cum  desaeviat 
Euri  procella  perstrepens, 
Altitonans  de  montibus 
Cum   nubilosa  grandine  , 
Silvae  ruautque  protinus, 
Turl^elur  et    actus  maris  , 
IVJinas  et  asLris   innn-at 
Ventus   crepanti   fulmine  ; 
Ferit  pavor  mortalium 


Fugit  timens  haec  omnia, 
Tutum  capessat  ut  locum. 
Sic  ingruente  maximo 
Advcrsitatum   turbine 
Totii  peieuda  viribus 
Caelitonautis  dextera. 
Bcatus   ille  praeminet 
Qui  lunc   volante  praepete 
Oratione   machinam 


Tunccordacontremeniium,    Poli   penetrat  arduam  .' 


Ne  steruat  ira  caelitus 
Propaginera   terrcstrium. 
Quisquis  sapit  pericula 
\  ilare  corde    provido  , 


Alas  babet  haec    aureas 
Volucris   ore  lucida. 
Laevara   regit    ieiuuiuni  , 
Dextram  teuetque  largitas. 


52  SEDULirs    DE    RECTORIBUS 

Hanc  nosclt  ordo  caelitum,  Votiva  menlis  xenia 

Gaudcns  salulat  advcnam  ,  Tunc  prendit ,  ipsa  lactea 

OfFert  eamque  gloriae  Poli  revislt  climalaj 

Tribuual  ante  principis.  Donisque  jomnla  gratiae  j, 

C  A  P.     XVT. 

/l.t  vero  si  bene  regentibus  et  pi-aecepta  Dei  custo- 
dlentlbus  aliqua  in  hoc  mundo  adversa  contlgeriut , 
nec  mox  debeut  contristati  ab  eo  refugere  atque  de 
eius  auxilio  desperare  ,  sed  fiduclaliter  agere ,  ac  de 
Dei  bonltate  plenlter  confidere.  Siquidem  baec  tran- 
sitorla  vlta  est  iusto  temptallo  tota  ,  in  qua  plus  in- 
terdum  uoceut  prospera  quam  adversa;  quia  Dei  ele- 
ctos  prospera  deiciuut,  adversa  vero  erudlunt.  Ut  enim 
sapieutes  perblbent ,  qulnque  temporum  varietatlbus 
regnum  lerrenum  consistit.  Nam  primum  tempus  la- 
borls  est ,  quando  per  fragores  bostium  et  bella  con- 
tendltur.  Secuudum  vero  quando  ipsum  regnum  suis 
incrementis  ut  luua  usque  ad  pleniludinem  tendit . 
Tertium  tempus  est  ipslus  pleultudlnls  ,  quando  un- 
dique  ab  omuibus  nou  ofFenditur  ,  scd  in  plenitudine 
gloriae  suae  tamquam  pleuilunii  claritas  nobilitatur. 
Quartum  tempus  est  In  quo  ipslus  regni  sublimitas 
instar  luuae  decresccre  iuclpit.  Porro  quiulum,  quod 
est  novisslmum,  tempus  est  conuctationis  et  contradi- 
etlonis  ,  quando  rel  publlcac  quasi  turris  SUoa  summa 
corrult ,  ac  nuUus  ad  ipsam  rem  publlcam  stabilien- 
dam  qulcquam  boni  facere  vult.  Unde  colllgoudum 
est  quam  mobills  et  quani  variabilis  slt  terrenl  regni 
glorla  ,  quae  numquam  in  eodem  statu  perseverat ,  sed 
sicut  luna  ut  pcr  momenta  crcocit  lu  prosperis ,  ita 
ct  decrescit  In  adversls.  At  vcro  gloria  slne  mobilita- 


Cnr.ISTfANIS    CAP.    XTt.  53 

te  ncquaquam  in  tcrrestri  ,  sed  in  caelcsti  regno  in- 
venitur.  In  momentanea  enira  huius  saeculi  potestate  , 
et  confusa  rerum  transibilium  inconstantia  ,  quomodo 
saepe  ex  procellis  adversitatum  serenitas  reddilur  ,  ila 
in  procellas  serena  mutantur, 

Itaque  si  aliqua  contigerint  adversa,  qui  providus 
est  rei  publicae  gubernator,  non  statim  talibus  tempe- 
statum  turbinibus  infringatur,  sed  e  contra  valida  men- 
tis  fortitudine  in  Domino  confortetur  ,  atque  omnipo- 
tenti  gratias  in  adversis  referat  ,  qui  in  prosperis  suc- 
cessibus  de  Domini  sui  clementia  grat(  s  agebat.  Pa- 
rura  est  enim  quando  in  Dci  beneficiis  ^  quae  nobis 
accidunt ,  gratulamur.  Nam  et  boc  gentilis  facit  ct  iu- 
daeus  et  publicauus  et  eibnicus.  Christianorum  pro- 
pria  virtus  est ,  etiam  in  iis  quae  adversa  putantur , 
referre  gratias  creatori ,  ut  in  Dei  praeconium  mens 
laela  prorumpat ,  dicamusque  :  nudus  exivi  de  ulero 
matris  meae  ,  nudus  ct  redeam.  Sicut  placuit  Domino  , 
ita  factum  est ;  sit  nomen  Domini  benedictum.  Quo- 
tiens  enim  aliqua  trlbulalio  in  mundo  evenerit ,  qui 
boni  sunt  velut  vasa  sancta,  gratias  aguut  Deo  qui  eos 
castigare  digualur  ;  illi  vero  qui  sunt  superbi  vel  lu- 
xuriosi  vel  cupidi ,  blasphemant  contra  Deum  et  raur- 
raurant  dicentes  :  o  Deus  ,  quod  tantum  mali  fecimus 
ut  talia  patiamur  ?  At  vero  de  bonis  tribulalis  ita  in 
lob  legitur  :  beatus  homo  qui  corripitur  a  Domino  ! 
lacrepationem  ergo  Domini  ne  reprobes ,  quia  ipse 
vulnerat  et  medetur  ,  percutict  et  manus  eius  sana- 
bunt.  Nam  fomentis  lenibus,  quibus  nos  Deus  conso- 
latur  saepe  ,  saepe  etiam  mordacissimum  raedicamen- 
lum  tribulationis  adiuugit,  et  quasi  clementissimus  me- 
dicus  iucldere  cupicns  putridas  carnes  et  cariosa  vul- 
nera  adurere,  cauterio  non  parcit  ;  non  miseretur  ,  ut 
magis  misereatur. 


54  SEDrLIUS    DE    r.EC.TORIBXTS 

Intercluni  vero  plus  nol)]s  utlHa  suiit  hella  et  qnae- 
lihpt  advcrsa  quam  pax  ci  oliutn  ,  quia  pax  delicatos 
ct  remissos  facit  ac  limidos  ;  porro  belhira  et  mentem 
acuit,  et  praesentia  quasi  transeuntia  contempnere  per- 
suadet.  Ac  sacpe  supcriia  disponente  gratia  dulcissimos 
fruclus  maioris  pacis  et  concordiae  progenerat.  Unde  et 
Constantinus  imperator  ,  suavioros  inquit  sunt  araici- 
tiae  post  iuimicitiarum  causas  ad  concordiam  restitu- 
tae.  Quisquis  vcro  bonus  et  iustus  rector  spirituales 
et  carnalcs  hostes  nec  non  quaelihct  adversa  vel  eva- 
dere  vel  Iriumphaliter  vincere  desiderat ,  armamentis 
spiritualil)ns  muiiitus  alque  ordinatus  (iat  ,  iuxta  apo- 
stolum  indutus  lorica  iustitiae  ,  galea  spei ,  nec  non 
clypco  fidei  protcctus,  ac  divini  sermonis  gladio  co- 
ruscus  emineat.  Ilis  enim  ct  talibus  armis  sanctos  at- 
que  clarissimos  terrarum  reges  fuisse  munitos  ,  et  su- 
prrasse  adversarios  ,  et  ampla  trophaea  de  hostihus  re- 
tulisse,  atque  inclyta  regna  diu  et  feliciter  guhernas- 
se  ,  multis  scripturarum  locis  saepissime  legimus.  Quo- 
modo  sanctus  David  ,  ut  alios  causa  hrevilalis  omit- 
tain  ,  armis  spiriiualihus  praeditus,  quia  Deum  verum 
toto  corde  tiniehat  et  anuiljat ,  raulta  evaserat  pericu- 
la  ,  atque  hostes  Domini  digna  saepe  perculit  ultione. 
Ut  glohus  lunae  raodo  luce  crescit 
Ductus  in  sphaeram  radiis  coruscam  , 
Nuncque  dccrcscit  variante  motu 

Corniger  orhis  ; 
Regna  sic  terrae  hifido  tenore 
Gloria  ci'escunt  modo  prosperante  , 
Nunc  et  adversis   minuunlur  ortis 

Aulica  sccptra. 
Res  quid  humanas  querimur  fugaccs 
Esse  ceu  fuinus  fluviusquc  praeceps  ? 


CHRTSTIANIS    CAP.    XVI.  55 

Noiinc  sic  mnndl   vaiMaut  recursum 

Haec  elemeuta  ? 
Post  diem  claram  teuebrae  sequuntur  , 
Post  serenatas  placidas  et  auras  , 
Ilico  surgit  nebulis  opacis 

Saeva  procella. 
Taliter  dulcera  sequiturque  pacem 
Litium  gurgcs  subitae  ruinae. 
Uude  marcescit  hominum  propago 

Flos  velut  agri. 
At  pius  princeps  Domino  potenti 
Corde  contrito  bilarique  vultu 
Gratias  ,   postquam   nova  damna  sentit , 

Taliter  ofFert. 
Patris  excelsi  benedicta  proles 
Qui  creas  totum  renovasque   mundum  , 
Nunc  tuae  grates  forinius  salubri 

Nos   medicinae. 
Tune  castigas  medicante  virga 
Nos  volens  salvos  nitidos  ut   affnos 
In  tui  sacra  gregis  esse  caula 

Optime   paslor. 
Unde  myrrbati   calicem  liquoris 
Quem  pie  nobis  tua  dextra   porgit , 
Simus  ut  salvi  ,  bibimus   libenter 

Dona  salutis. 
Nosque  lorica  renitcntc  iusti  , 
Ac  spei  tuta  galea  ,  flagrante 
Ense  sermouis  ,  fideique  scuto 

Quaesumus  arma. 
Et  crucis  siguo  radiantc  cornu 
Exbibe  votis    populi  precantis 
Hostium  cunctos  superare  fastus 

Te   dominante. 


56  SEmTLITJS    DE    RECTORIBUS 

C  A  P.     XVII. 

V^ul  bonus  est  princeps,  multis  virtutum  praecouiis 
adoiuatur ,  maxime  vero  clementia  ,  mansuetudine  , 
animae  Iranquillilate ,  numquam  recipiens  tempesta- 
tcm  ,  sed  pacis  coucordiam  quam  fieri  potest  semper 
amplexans,  non  solum  erga  suos  sed  eliam  circa  ini- 
micos  ;  quos  exemplo  patientiae  alque  clementiae  pium 
et  magnanimum  rectorem  vincere  oportet,  testante  psal- 
mista  qui  ait :  cuni  his  qui  oderuut  pacem  eram  paci- 
ficus.  Prudens  igitur  dominator  per  pacis  connexionem 
studet  semper  amplificai'o  ,  ordinare  ,  atque  gubernare 
imperium  ;  cum  pax  sit  omuium  rerum  tranquillitas 
ordinis  et  connexio  et  increinentum  regiae  potesta- 
tis.  Ut  enim  discordia  maximae  res  labuntur  ,  ila  cou- 
cordia  pacis  etiam  minima  crescunt.  Unde  Publio  Sci- 
pione  intcrrogaute ,  qua  ope  res  publica  Numantiae 
prius  invicta  durasset,  aut  post  fulsset  eversa  ,  Tyrseus 
quidam  nuraantinus  respondit  :  concordia  ,  invicta  ; 
discordia  ,  exllio  fuit.  Siquideni  Numantia  civitas  per 
annos  .xiin-,  soHs  •im-  milibus  suorum,  -xl-  milia  Roma- 
norum  non  solum  sustinuit  ,  sed  etiam  vicit.  Coucordia 
dissensiones  reprimit ,  aspera  ad  lenitatem  ,  adversa  ia 
prospcritatem ,  inlmiclas  ad  amicitiarum  tranquillita- 
teni  reducit ;  amabills  inter  amlcos  ,  inexpugnabilis  ab 
advci'sariis  ,  desiderabills  ctiam  ab  inlmicls.  Haec  sere- 
na  est  doml  ,  vletrlx  in  proelio  ;  licei  neque  bellis  vellt 
esse  Implicata,  nisi  cum  pernecessarla  et  iustissiraa  exe- 
gerit  causa. 

Sed  suut  nonnulli  ,  qui  successu  terreuae  felicitatls 
et  tumore  superblae  in  tantum  existunt  elatl ,  ut  pacem 
ab  hostibus  oblatam  spernere,  et  iniusta  bella   susclpere 


CHRISTIANIS    CAP.    XVII.  5j7 

non  pertimescant ;  et  quod  est  gravius  ,  duobiis  forte 
bellis  impliciti ,  tamquam  Spai-tanorum  furore,  tertium 
non  recusent.  Sed  saepe  tales  virga  divinae  ultionis  iu- 
ste  intereunt ,  quoniam  pacis  donura  siLi  oblatum  su- 
scipei'e  nolunt.  Quomodo  Amasiae  regi  ludae  contigisse 
legimus  ,  qui  misit  nuncios  ad  lohas  filium  loachaz  fi- 
lii  lehu  regis  Israhel  dicens  :  veni  et  videamus  nos. 
Remisitque  lohas  rex  Israhel  ad  Amasiam  regem  ludae 
dicens  :  carduus  Libani  misit  ad  cedrum  quae  est  ia 
Libano  dicens,  da  filiam  tuam  filio  meo  usox'em.  Tran- 
sierunlque  bestiae  sakus  quae  sunt  in  Libano  ,  et  con- 
culcaverunt  carduum.  Percutiens  invaluisti  super  E- 
dom  ,  et  sublevavit  te  cor  tuum.  Coutenlus  esto  gloria  , 
et  sede  in  domo  tua.  Quare  provocas  malum  ,  ut  cadas 
tu  et  ludas  tecum?  Et  nou  adquicvit  Amasias.  Ascen- 
dltque  lohas  rex  Isi'ahel ,  et  viderunt  se  ipse  et  Ama- 
sias  rex  ludae  in  Bethsames  oppido  ludae;  percussusque 
est  coram  Israhel. 

Libet  etiani  commemorare  quod  de  ipso  luliano 
principe  in  historia  refertur  ecclesiastica  ,  qui  multos 
vicos  casiraque  detinens  ,  iam  etiani  civitates  Persarum 
capiebat.  Cumque  venisset  Ctesiphontem  civitatem  ,  in 
tantum  obsedit  regem  ,  ut  crebris  legationibus  uteretur 
ofFerens  dare  suae  patriae  partem ,  si  soluto  bello  disce- 
deret ;  quod  lulianus  noluit ,  neque  supplicautibus  est 
misertus  ,  neque  mente  percepit  quia  vincere  quidem  , 
bonum  est ;  supervincere  ,  nimis  invidiosum.  Gredens 
utique  magicis  artibus  ,  et  falsa  spe  victoriae  praesu- 
mens  ;  qui  dum  fuerat  in  equo  et  exercitum  confor- 
tabat  certum  sperans  triuniphum  ,  contra  illum  ia- 
culum  repente  delatum  ,  discurrens  per  brachium  in 
eius  latus  immcrsum  est.  Ex  hoc  vulnere  susceplt  tcr- 
mlnum  vitae .   Qui    vero    iustissimuiu    iiUtilit   vulnus, 


58  SEDVLirs    DE    RECTOP.IBUS 

haclenus  ignoratnr  ,  sed  alii  quemclam  invisibilium 
lioc  intulisse  ferunt ,  alii  vero  unum  pastorem  Ismahe- 
litarum  ,  alii  militcm  fame  et  itiuere  fatigatum  .  Sed 
siye  liomo  sive  angelus  fuerit ,  palam  est  quia  divinis 
iussionibus  raiuistravit.  Aiunt  enim  quia  dum  fuisset 
vulneratus  ,  mox  manum  sanguine  suo  compleverit ,  et 
iu  aercm  proiecerit  diccns  ,  Galilaee  vicisti.  Et  in  eo 
ipso  confessus  cum  blasphcmia  victoriam. 

Nulhis  ergo  pacis  gratiam  fastu  temci-ario  dehet 
spernere  ,  aut  pnst  hostes  prostratos  elato  corde  super- 
bire  ,  quomodo  praefatus  Amasias  et  lulianus  fecerunt. 
Unde  scriptum  est  :  non  laeteris  super  inimici  tui  in- 
teritu  ,  ne  forte  supervcniant  in  te  similia.  Et  iterum  : 
cum  ceciderit  inimicus  tuus  ,  ne  gaudeas  ,  et  in  rui- 
na  clus  ne  exuket  cor  tuum.  Nam  Dco  displicct  quis- 
quis  exahat  se  in  malis  alterius.  Unde  beatus  David 
de  suorum  interiiu  inimicorum  non  solum  non  erat 
Lielatus ,  sed  vehementcr  fuerat  contristatus ,  affectu 
caritatis  plangens  forles  Israhel  a  Philistaeis  fuisse  pro- 
stratos ,  et  dicens  :  iuclyti  Israhel  super  montes  suos 
interfccli  suut.  Quomodo  ceciderunt  fortes  ?  Nolite  ad- 
nunciare  in  Gelh  ,  ncque  adnuncietis  in  compitis  Asca- 
lonis  ,  ne  forte  laeieutur  filil  Phlllstiim,  nc  exuhent 
fih'ae  incircumcisorum  ;  et  cctera  .  Quibus  evidenter 
ostenditur ,  quautum  pietatis  affecium  sanctus  David 
etiam  erga  inimicos  liahehat. 

O  quam  pacificos  cunctipotens    amat ! 
Quis  regnum  Solymae   pcipctis  annuit 
lilos  angellci  gratia  schcmalis 
Ornans  chirificat  pectore  vultibus  , 
Quorum   simplicitas   cordibus  Insita  , 
Sicut  mos   avibus  felle  carentibus. 
Ilac  gaudet  sobole  celsithronus  paler , 


CriRISTlA2VIS     CAP.     XVII.  5q 

Heredesque  suos  hos  Deus  eligit. 
Pacem  qui  scquitur,  splendidus  enitet  , 
Et  verbis  redolet  mel  velut  atticum. 
Qui  pacem  reiiuit ,   in   tenebris  manet , 
Et  caecus  gi-adiens   iu  foveani   cadit. 
Nam  discors  animi   liirbida  molio 
Expers  consilii   uaufraga  parturit 
Incautis  ducibus  saepe  pericula  , 
Quam  mortis  sequitur  mox  violentia. 
Pax  vero  medicans  dissona  glutinat, 
Pax  lites  repriraens  gaudia  seminat , 
Pax  iungit  populos  perpete  foedere  , 
Regnura  pace  regit  rector  et  optimus. 
Quis  cbarisma  placet  pacis  aromate 
Virtutuni  rcdolent  sicut  olivifer 
Mons  pinguis  Domini  ,  quo  fluit  affalim 
Lac   mel   cbristicolis  nectaris   ubere. 

C  A  P.     XVIII. 

VTloriosi  principes  ct  reges  atquc  duces  timorem  Al- 
tissirai  ante  oculos  babentes  ,  neque  de  pacis  tran- 
quillilate ,  neque  de  triurapbis  victoriac  sibiraet  ar- 
rogabant ,  sed  totura  Omnipotentis  gratiae  deputan- 
tes ,  dignas  gratulationcs  sacraque  vota  ,  seu  pro  sla- 
lu  pacis  ,  seu  pro  transacta  victoria  Domino  persol- 
vebant ,  qui  dat  sakitem  et  gloriam  rcgibus  ,  in  ipso 
fiduciam  spei  babentibus  ,  qui  volunlatem  diligeniium 
se  faciet  ,  et  orationes  eorum  exaudiet ,  salvosque  ta- 
ciet  eos  ;  quia  custodit  Dominus  omnes  diligentes  se  , 
et  omnes  peccatores  disperdet  ;  sapicntia  quoqus  boc 
ipsum  attestante  atque  dicentc  :  qui  tinietis  Dominuni , 
sperate  in  ilbmi  ,  et  iu   obU^ctatione  veniet  vobis   ini- 


6o  SEBVLIUS    DE    RECTORtBrs 

sericordia  .  Unde  per  loliel  proplictam  dicitur  :  Do- 
minus  spes  popnli  sui  ,  et  fortitudo  filiorum  Israhel. 
Quem  pro  multitudinc  misericordiarum  suarum ,  et 
habundautia  consolationum  ,  et  largitate  beneficiorum  , 
quibus  humano  generi  ineffabili  bonitate  consulit ,  ad- 
mirari  et  pi^aeconiorum  laudibus  ac  beuignis  devotio- 
nibus  exahari  et  honorari  oportet ;  psalraista  nos  ex- 
hortante  atque  dicente  :  confiteantur  Domino  miseri- 
cordiae  eius  ,  et  mirabilia  eius  filiis  hominum.  Gui  et 
illud  coucinit  quod  in  deutcronomio  legitur  :  ipse  est 
laus  tua  et  Deus  tuus,  qui  fecit  tibi  haec  magnalia  et 
terribilia  ,  quae  viderunt  oculi  tui  .  Unde  et  Israhel 
populus  duce  INIoyse  pertraiisilo  mari  rubro,  submer- 
sisque  pelago  Aegyptiis  ,  canlicum  cxultatiouis  Dorai- 
110  personuit ,  quia  eius  maguifica  iu  se  beneficia  per- 
sensit.  Quid  autem  referam  de  famosis  et  sanctis  du- 
cibus  ac  regibus  eiusdeni  populi  ,  qui  quotiens  de  ma- 
nibus  iuimicorum  liberati  ,  vel  de  hostibus  fueruut  vi- 
ctoriosi  ,  liberatori  et  protectori  suo  tam  hymnicas 
lautles  quam  pacificas  hostias  ceternque  vota  Domiuo 
accepla])ilia  retribuebaut?  Inter  quos  ille  devotus  hym- 
nidicus  David  pro  collatis  sibi  a  Domiuo  beneficiis 
spiritualitcr  exuhans  aiebat  :  cautabo  Domiuo  qui  bona 
Iribuit  mihi  ,  et  psallam  uomiui  Domini  ahissimi  . 
Hinc  ille  populus  per  Naum  prophetam  admonetur  di- 
centem:  celebra,  ludaea  ,  festivitates  tuas,  et  redde  vola 
tua.  Quanta  vero  bona  ipsa  plebs  Domini  cousequeba- 
tur  ,  per  lohel  prophetam  breviter  ita  describitur  :  et 
comedetis  vescentes  et  saturabimini ,  et  laudabitis  no- 
men  Dei  vestri  qui  fecit  vobiscum  mirabilia  ,  et  nou 
coufuudelur   populus  meus  in  aeternum. 

Sed  et  in  novi  testamenli  tempore  multi  sanctissi- 
mi  reclores,  beneficiorum  Altissimi  uon   fueruut   im- 


CIIRISTIANIS    CAP.     XVUI.  6t 

iiicmores ;  sed  quanto  celeris  divina  largieiile  gratia 
fortiores  eminebaut  et  gloriosiores  ,  tanto  magis  Om- 
nipotenti  diguos  recompensabant  honores  ,*  qualis  erat 
magnus  et  optimus  imperator  Constanlinus  ,  qui  iusi- 
gni  pielale  decoratus  ,  superna  disponente  providentia  , 
potitus  est  Europa  universa  atque  Libya  ,•  super  has 
etiara  maximam  Asiae  parlem  tenens ,  subiectos  habuit 
ubique  devotos  .  Sed  etiam  barbarorum  alii  quidem 
sponte  serviebant  ,  alii  devicli.  Ubique  triumphi  vide- 
bantur  ,  et  victor  cernebatur  iu  omnibus  imperator  , 
qui  divinae  celsitudinis  polcntiam  cognoscens  atque 
admirans  ,  et  tanta  sibl  et  humauo  generi  collata  per 
Omnipotentis  gratiam  beneficia  enumerans ,  divitias  di- 
vina  laude  atque  honoris  gloria  refertas  iu  hunc  mo- 
dum  descripsit  diceus  :  sacratissimam  custodieas  fi- 
dem  ,  veritatis  luce  participatus  sum  ;  luminis  veritate 
gubernatus,  sacram  agnosco  fidem.  Deuique  per  hoc  , 
sicuti  res  ipsa  coufirmat  ,  vencraljilem  religionem  esse 
conspicio  ,  et  doctrinam  aguitionis  sanctissimi  Dei  om- 
uibus  offerentem.  Huius  cultum  me  habere  profiteor, 
quia  huius  Dei  virtutem  in  auxih'o  habens  ,  inchoaus 
a  finibus  oceani ,  omnem  terrarum  orbem  Grma  spe 
salutis  obtinui.  Hunc  Deum  colo  ,  cuius  signum  Deo 
dicatus  meus  exercitus  portat  iu  humeris  ,  et  a  quo 
dum  iusto  serinone  ah'quid  poscitur  impetratur.  Ex  ip- 
sis  autem  trophaeis  insignibus  beneficia  repente  suscl- 
pio.  Huuc  itaque  Deum  immortali  memoria  nie  ho- 
norare  profiteor ,  eumque  summa  puraque  mente  su- 
per  omnia  esse  credo.  Hunc  inclinatls  genibus  iuvo- 
cabo  ,  qui  puram  taniummodo  nientem  et  immacuLi- 
tam  auimam  ab  omuibus  exigit;  virtutis  et  pietatis  actus 
exquirit,  mansuetudiuis  et  clcraenliae  dclectatnr  ope- 
ribus  ,  mites  amat  ,  habet  odio  turbiilenios  ,  diligit  fi- 


62  SEDL'LIUS    DE    RECTORIEUS 

(lem  ,  puuit  perfldiani ,  omuemque  poicntiam  cum  fa- 
stu  despicit  ,  superborura  pimit  asperltatem ,  ad  fa- 
slum  elevatos  perimit ,  humilibus  autem  ac  palientibus 
digna  retrlbuil.  Quibus  omnibus  consideraiis,  multas 
Dco  refero  gratias  ,  quoniam  iutegra  provideutia  omne 
genus  humanum  colens  legem  divinam  ,  reddita  sibi 
pace  decenter  exultet. 

Et  haec  quidem  piissimus  atque  cliristianissimus  im- 
peralor  dans  gloriam  Deo  pro  immensis  ipsius  bene- 
ficiis  dicebat.  Quis  enim  rector  sub  cbristiani  nomi- 
iiis  titulo  insignitus ,  atque  ab  infantia  tutela  matris 
ecclesiae  ubere  lacie  slnu  edncatus  ,  et  in  principali  dl- 
gnitatis  apice  divina  disponente  gratia  sublimalus  ,  nou 
iugiter  omnipotentl  victimas  gratiarura  offcret  ,  non 
illius  voluntati  humililer  atque  ardeuter  obedire  ,  et 
sanctis  eius  servis  placare  non  magnopere  contendet  ? 
si  rex  impius  Nabuchodonosor  Deum  Israhel  hono- 
rat ,  si  Alexander  mngnus  cum  csset  paganissimus  il- 
lius  templum  adiit ,  illius  maiestati  cervicem  subdidit , 
se  genibus  provolulus  curvat ,  ab  illo  auxilium  eilla- 
gitat,  illi  victimas  immolat ,  atque  insuper  sancti  pon- 
tilicem  templi  laddum  plurimis  honoribus  sublimat . 
Tlieodosius  quoque  lux  imperatoriae  dignitatis  sacra- 
tissima  ,  pro  IjcneGciis  a  Deo  sibi  coliatis  creberrimas 
gratias  refcrebat ,  mukis  houoribus  Christo  suo  vota 
compeusans,  quibus  Cbristi  amore  refcrtis  ,  tam  Hiero- 
solymis  ecclesias  consiitulas  ([uam  per  singulas  civita- 
les  posiias  multum  honoravit  ,  ct  cum  Hierosuiymam 
pergeret ,  et  cum  denuo  remearet. 

Si   pax  proveniat  ,  seu  plaudaiit  anipla    trophaca  , 

Arroset  incautus  talia  nemo  sibi. 
JNaju  Deus  omnicreans  ,   ingralos  alque    superbos 

Meate  sui  cordis  spernit  ubique  duees. 


CHRISTIANIS    CAP.     XVIII.  63 

Diligit  et  raites  ,  grales  Dominoque  ferenles  , 

Cuius  mulliplices  gratificantuv  opes. 
Nam  neque  diviliae  faciuut  neque   regna   bealos  , 

Si  non  celsiilirono  laus  sit  honorque  patri, 
Ob  lioc  eximius  divino  munere  princeps 

Hyranidicas  laudes  vota  Deoque  ferat. 
Dum  pax  arridet  ,  tumidus  dum  sternitur  hoslis  , 

Dum  pollct  terris  copia  plena    honis  , 
Dum  Deus  ex  aho    regem    populunique  triumplict 

Magnifice  plehem  glorificaiido  suam. 
Ahsit  murmurinm  populo  ,   cum   manna  redundet 

Tranquillae  pacis  multiplicisque  honi. 
Cantica  laetitiae  potius  tollantur  in  aslra  , 

Tantis  pro  donis   organizare  decet. 
Spiritus  omnipotens  orhis  dum  climata  rcfcrt , 

Dum  quoque  lerrigenis  regna    superna    patent. 


C  A  P.     XTX- 


N= 


am  quisquis  est  prudens  et  sanctus  chrisliani  po- 
puli  doraiuator  ,  heueficiorum  Domini  semper  fit  mc* 
raor  ;  ideoque  heueficii  largitorem  honorihus  magnifi- 
cat ,  atque  honoratum  se  esse  cognoscit ,  piaque  afle- 
ctione  de  privilegiis  et  causis  sanctae  niatris  eccleslae  , 
quae  est  sponsa  Dei  vivi ,  conservandis  et  augendis  , 
nec  non  de  honorc  ac  reverentia  sacerdotali  laudahi- 
lem  sollicitudinem  liahet.  Tunc  enim  se  fidelem  Del 
cssc  cuhorein  oslendit ,  dum  christiana  devotione  quic- 
quid  ad  honorem  et  gloriam  Christi  sanctaeque  eius 
ecclesiae  pertinet,  ordinahiliter  disponere  fideli  sermo- 
ne  studet ,  seque  omnihus  adversitatihus ,  si  necesse 
fuerit,  oh  defensiouem  populi  Dei ,  tamquam  sciilum 
ohicit ,   qui   se  suumque  regnum  divlaa  proteccione  de- 


'■      64  SEDULIUS    DE    RECTOKIBUS 

fendi  exoptal.  Nec  cessat  augere  honoribus  Dei  eccle- 
siam  ,  qui  vult  suum  augeri  et  amplificarl  imperium  ; 
ac  de  pace  et  securitate  pia  sollertia  pertractat  eccle- 
siastica  ,  qui  transitoriam  et  aeternam  pacem  ac  secu- 
ritatem  desiderat  obtinere.  Sit  ergo  fortis  imitator  ip- 
sorum  principura  ,  qui  ante  ipsum  iuste  et  pie  in  vo- 
lunlate  Dei  regnaverunt ,  et  cliristianum  populum  be- 
ne  rexerunt  ,  Christique  ecclesiam  opportuno  solatio 
foverunt,  Dei  timorem  et  caelestis  remunerationis  spem 
semper  anle  oculos  habentes  ,  et  omnia  quae  agebant 
sivei  dispouebant,  secundum  voluntatem  eius  perficere 
festinantes  ,  non  pravorum  iniquilatibus  consentientes  , 
sed  prava  in  directa  summo  studio  secundum  trutinam 
iustitiae  transferentes.  Sciebant  enim  quia  qui  emen- 
dare  potest ,  et  neglegit ,  participem  se  procul  dubio 
delicli  constituit ,  quomodo  in  libris  regum  narratur 
dp  Heli  sacerdole  ,  qui  filiis  suis  in  cultu  divino  de- 
linquentlbus  ,  ct  populo  oblationes  suas  Deo  offerenli 
vim  facientibus  ,  insnper  et  cum  mulieiilma  qnac  oL> 
servabant  ad  ostiura  tabernaculi  dormientibus  peper- 
cit ,  et  non  eos  auctoritate  paterna  acriter  corripuit . 
Quauta  vindicta  super  eos  venlt ,  et  super  omnem  po- 
pulum  !  Quoniam  tradlti  sunt  ipsl  filii  simul  cum  arca 
Doralni  et  uuivcrsus  populus  in  manus  Phllistllm,  et 
caesus  est  Israhel  plaga  magna  uirais  ,  ita  ut  trlginta 
mllla  peditum  ibl  cecidlssent,  quoad  arca  Domini  ca- 
ptd  est.  Duo  quoquc  filii  Heli  Ophni  et  Phinees  mor- 
lui  sunt ,  ipseque  Heli  cum  audii'et  arcam  Dei  captam 
et  fillos  suos  mortuos  ,  cccidit  de  sella  retrorsum  ,  et 
fractls  cervicibus  raorluus  est;  slcque  saccrdolium  ab 
eius  domo  ablalum  ad  aliam  domum  translalum  esl ,' 
licc.  quisquam  de  slirpc  Heli  ultra  in  lcmplo  Domini 
rainlstravjt. 


cnRISTIANIS    CAP.     XIX.  >^  65 

lloc  Itaque  exemplo  et  allis  similibus  ,  quac  iii  scri- 
pturis  sacris  referuntur  consideratis  ,  sacratissimi  prin- 
cipes  atque  rcctores  non  recipiebant  personas  adula- 
torum  ,  mel  dulcediuis  verborum  pravae  persuasionis 
veneno  intermiscentium  ,  nec  consentiebant  fraudibus 
iniquorum  nequiter  blandientium  •  quoniam  si  illis 
conseiitiatur  in  talibus  nequitiis  ,  non  solum  ipsi  pec- 
cantes  ,  scd  et  eis  consentientes  pariter  interibunt.  Ac 
boni  et  prudentes  reges  ,  quoniani  ipsi  recte  vivunt  , 
pio  zelo  praevaricantes  disciplinabiliter  redarguunt  et 
corrigunt  ;  unde  sibi  duplicem  remunerationis  a  Do- 
mino  palmani  adquirunt ,  dum  male  in  subiectis  red- 
arguere  ,  et  eosdem  ad  bona  verbo  et  exemplis  pro- 
vocare  studeut.  Oportet  enim  Deo  amabilem  regnato- 
rem  ,  quem  divina  ordinatio  tamquara  vicarium  suum 
in  regimine  ecclesiae  suae  esse  voluit,  et  potestatera 
ei  super  utrumque  ordinem  praelatorura  et  subdito- 
rum  tribuit ,  ut  singulis  personis  et  quae  iusta  sunt 
decernat ,  et  sub  sua  dispensatione  prior  ordo  devote 
obediendo  fideliter  subditus  fiat.  Et  ideo  ia  bono  re  ■ 
ctore  debet  laudabilis  intentio  esse  ,  et  bono  studio  il- 
lud  providere  ,  quatenus  praepositi  ecclcsiarum  Dei 
suum  locum  legitime  teneant ,  eisque  ad  boc  admini- 
culum  regia  clementia  tribuat ,  ut  officium  suum  se- 
cundum  maudata  Dei  ,  et  sacrorum  canouum  instituta 
pleuiler  agere  valeant ;  nec  eis  saeculares  potestates 
impedimento  fiant  ,  sed  potius  ad  fidem  Dei  servandam 
et  cultum  iustitiae  perficiendum  faveant.  Ideoque  ,  ut 
iu  superioribus  praediximus  ,  per  singulos  annos  syn- 
odales  fieri  conventus  uecesse  est ,  ubi  ecclesiastica 
iura  et  negotia  iuste  et  legitime  discutianlur.  Idcirco 
diligentissime  bono  et  pio  rectori  provideudum  cst ,  ut 
sanctificatio  nominis  Domiui,  quae  iu  locis  Deo  consc- 

5 


66  SEDULIUS    DE    RECTORIBL^S 

cratis  manet  sine  ulla  reprehensione,  in  quantum  possi- 
hile  fuerit,  servetur.  Et  tales  rectores  atque  diepensato- 
res  in  eis  constithantur ,  qui  sine  inexplebili  avaritia 
atque  luxuria  res  bene  tractent  divinas,  et  Dei  servis  at- 
que  famulaLus  sufficieutem  victum  atque  vestitum  tri- 
buant ,  viduisque  et  orphanis  atque  pauperibus  iuxta 
canoncs  provisionera  condignam  primum  impendant , 
et  servitutem  congruam  regi  orthodoxo  de  rebus  quae 
supersunt  exhibeaut ;  ut  primo  ordine  fiat  quod  ad  di- 
vinum  ,  et  in  sequenti  quod  ad  humanum  pertinet  ob- 
sequium.  Nam  si  provida  sollertia  erga  carnales  milites 
cura  sit  exhibenda  ,  quatenus  eis  cuncta  necessaria  ero- 
gentui'  impendia  ,*  et  qui  plus  iu  bellicis  tumultibus  la- 
boraut ,  et  ad  profectum  rei  publicae  devotiores  et  for- 
tiores  atque  uliliores  fiunt,  pKis  niercedis  et  honoris 
accipiunt ;  quanto  magis  providcndum  de  spiritualibus 
Christi  militibus  ,  quorum  sanctis  laboribus  et  oratio- 
nibus  ipsa  res  pul)lica  servaiur  incolumis  ct  illaesa  ? 
Hostes  quoque  visibiles  et  invisibiles  superantur  ,  co- 
pia  rerum  temporalium  cum  prosperitatis  eventu  cumu- 
latur.  Sancti  angeli  in  adiulorium  popiJo  iuvitantur  , 
serenitas  pacis  redditur  ,  imperium  amplificatur.  Po- 
stremo  regia  dignitas  et  houorificentia  diu  atque  feli- 
citer  potestatc  extenditur ,  ac  filii  filiorum  in  apice  re- 
gni  nobililautur. 

Orthodoxus  ac  bcatus  ille  rector  eminet 
Qui  Dei  timore  mactus  atque  amore  fervidus 
Anteponit  illa  scmper  aulicis  acgotiis  , 
Christiana  quts  ubique  crescit  ahna  gloria. 
Qui  pio   tenore  servat  omne  privilegium  , 
Unde  regis  candidata  sponsa  Christi  gaudeat. 
Qui  lupos  rapaces  arcet  aequitate   regia  , 
Ghristiana  nc  premantur  improbis  ovilia. 


CHFxISTIANIS    CAP.    XIX.  67 

Ipse  zelotes  el  inslat  ardens  more  fulmlnls  , 
Eraicans  et  ultor  ensis  insequeudo  reprobos. 
Auribus  modestis  ille  verba  tempnit  aurea 
Ne  mel  ore  suggerentis  det  venena  toxica. 
Nam  colax  in  ore  gestat  arte  verba  raellea, 
Cordis  ac  sinu  retentat  intus  felle  machinas. 
His  homunculis  resistat  christianus  arbiter. 
Scita  legum  raos  et  ordo   patriaeque  regulae  , 
Ac  Dei   colat  ministros  sanctitate  fulgidos  , 
Qui  Deo  placere  norunt  ore  corde  moribus. 
His  precantibus  beatis  res  beata  pubh'ca 
Omnibus  bonis  habundat ,   sicut  arva  fructibus. 
Principis  honor  thronizat  ,  ac  Irophaea  bucinant, 
Laeta  pax  ubique  regnat  quieta  gaudia. 

C  A  P.     XX. 

Xlas  autem  paucas  de  multis,  divinas  et  humanas  histo- 
rias  percurrens  ,  vestrae  domine  Rex  excellentiae  cora- 
monitorias  obluli  litteras,  vestro  amore  ad  lioc  opuscu- 
lura  instigatus,  sciens  rue  debitorem  esse  vestrae  celsi- 
tudinis  obsequio  ;  utile  fore  perpendens  ,  si  quae  spar- 
sim  in  diviuis  et  humanis  eloquiis  de  quibusdam  malis 
rcgibus  sive  principibus  leguntur,  in  unum  breviter 
deflorarem  opusculum  ;  uude  possit  vestrum  delectari 
ingenium  ,  ct  nostrae  devotionis  erga  vestrae  claritu- 
dinem  intelligentiae  manifestari  benivolum  queat  ob- 
scquium.  Sic  et  apes  ex  diversis  floribus  mella  in  uti- 
litatera  dominorum  trausitura  colligunt ,  quibus  gva- 
lissimos  favos  artificiosa  dispositione  coraponunt. 

Hos  itaque  apices  velut  enchiridion  vestri  sagacitas 
ingenii  saepius  transcurrendo  pcrlegat ,  quatenus  faci- 
lius  animadvertere  possit,  quanta  mala  malis,  et  quanla 


68  SEDULIUS    DE    RECTORIBUS 

bona  bouis  reclorlbus  superna  ei  divina  iustida  re- 
pendat.  Ut  enim  reprobis  praesentes  ofFensiones  ,  ca- 
lamitates  ,  caplivitates  ,  filiorum  orbitates  ,  amicorum 
strages  ,  frugum  sterilitatcs  ,  peslileutias  intolerabiles  , 
bre\es  et  iufelices  dies  ,  diuturnas  aegrotationes ,  mor- 
tes  pessimas  ,  et  insuper  aeterna  supplicia  retribuit ; 
ita  e  contra  iustis  et  sanctis  rectoribus  multa  in  prae- 
senti  solatia  ,  divitiarum  habundantiam  ,  triumpboruiu 
gloriam  ,  pacis  tranquillitatem  ,  praeclaram  sobolis  in- 
dolcm  ,  multos  et  felices  annos  ac  perpetuum  regnum 
in  fnturo  donat.  Nam  sicut  impiis  sive  prospera  sive 
adversa  cuucta  in  exitiosos  fines  accidunt ,  sic  electis 
Dei  omnes  advei'sitates  seu  felicitalis  eventus  in  bo- 
num  concurrunt ,  teslante  apostolo  qui  ait  r  omnia  au- 
lem  concurrunt  in  bouum  bis  qui  secundum  propo- 
sitnm  vocati  sunt  sancti.  In  adversis  quldem  pro  tem- 
pore  exercitati  ,  sed  in  prosperis  habundanter  a  Do- 
mino  consolati ;  fastu  superborum  despecti,  sed  caele- 
sti  iuvamine  victoriosi.  Quorum  meritis  et  sanctarum 
precum  intercessionibus  hostes  superati ,  principes  ca- 
pti  ,  urbes  munitissimae  fractae  sunt  tamquam  tela 
arancae ,  maria  fuerunt  pervia  ,  fortla  quaeque  facta 
sunt  infirma  ,  et  quae  infirma  cxistimabantur  mox  ex- 
tiierunt  fortia.  Aiir  quoque  saepc  ^entis  nubibus  et 
srandiue  coutra  rcbelles  decertavit ,  ultoribus  aether 
iffnibus  alque  tonitruis  supcr  hostes  iutonuit,  aequora 
violentissimas  exercuerunt  lempestates  ,  angelica  descr- 
vierunt  miuisteria  ,  sol  hina  ceteraque  sidera  cursum 
stabiliri  statuerunt ,  terra  vivos  deglutivit  ac  mortuos 
ab  inferis  eadem  evomuit.  Omues  enim  creaturae  eis 
erant  subiectae  ,  quoniam  ipsi  creatori  cordc  verbo  et 
opere  suhditi  perraanserunt.  Quippe  quorum  erat  san- 
ctum  studium  Deum  timerc  simul  et  amare  ,  sacra  per- 


CHRISTIANIS    CAP.    XX.  6g 

scrutari  eloqui.i  ,  noscenles  gloriam  regiim  esse  inve- 
stigare  sermonem  et  Dei  sapientlara  ,  sicut  scrlptum 
est:  posside  sapientiam,  posside  prudentiam  priucipium 
sapientiae;  arripe  illam  et  exahabit  te  ,  glorificaberis 
ab  ea  cum  eam  fueris  amplexatus ,  dabit  capiti  tuo 
augmenta  graiiarum  ,  et  corona  inclyta  proteget  te. 

Has  ia"Itur  artes  Omnipotenti  beneplacitas  studlose 
didicerunt ,  iuste  iudicare  ,  bumiles  ac  benivolos  csse 
erga  bonos  ,  superbos  vero  et  invectos  in  malos;  panpe- 
res  alere  ,  ecclesias  Dei  adiuvare ,  nec  spera  in  tran- 
sitorio  et  caduco  regno  ponere  ,  sed  in  caelesti  et  per- 
manentis  semper  regni  beatitudine  votum  ac  deside- 
rium  collocare.  Quorum  exempla  et  insignia  gesta,  at- 
que  felicem  transitoriae  vitae  cursum  ,  insuper  aeter- 
nae  relrlbutionis  gloriam  vos  semper  amare  ,  cogita- 
re  ,  atque  imitari  ,  domiue  Rex  ,  summopere  decet.  Sic 
enim  Dominus  omnipotens  erit  custos  et  defensor  ve- 
ster  contra  omnes  adversarios  vestros  ,  quos  magnifi- 
ca  potentia  sua  conteret  pedibus  vestris  ,  vel  benico  seu 
pacis  iure  subiciet,  et  corona  gratiae  suae  vos  in  om- 
nibus  adornabit ,  dies  vestros  cum  felicitaie  et  gioria 
in  hoc  saeculo  extendens  ,  atque  iustorum  consortio 
regum  ,  qui  Deo  placuerunt  ,  in  pcrpetua  felicitate 
constituens.  Et  erunt  filii  tui  sicut  novellae  olivarum 
in  circuitu  mensae  tuae.  Sedebunt  post  vos  in  solio 
regni  vestri.  Dabit  els  longaevam  in  hoc  muudo  ae- 
latem  scilicet  ac  felicitatem ,  si  in  viis  Doraini  am- 
bulaverint  atque  mandata  ipsius  custodierint;  insuper 
vero  regnum  caclorum  ,  potestate  et  gi^atia  salvatoris 
et  domini  nostri  lesu  Chrlsti ,  cui  est  perpes  gloria 
et  potestas  cum  Patre  et  Spiritu  sancto  in  saecula  sae- 
culorum.  Ameu. 

EXPLICIT    SEDULIVS    DE    r.ECTOBIBVS    CURISTIAMS. 


7" 

Sequuntur  in  Sedulii  codice  podmatia  XI.  brevia  de  vir- 
tutibus.  Deinde  ds  vitiis  poematia  X.  Cuncta  haec  ,  quia  ne- 
que  auctoris  neque  aetatis  notam  prae  se  ferunt  ,  nunc  certe 
omittenda  censuimus.  Postremo  carmina  in  basilica  romana 
sancti  Petri  olim  prostantia  ,  quae  videre  est  apud  Grute- 
rum  inter  epigr.  Christ.  T.  Il.part.  I.  Sed  pauca  quaedani 
nec  ibi  ,  neque  apud  me  in  inscript.  cJirist.  Script.  vet.  T.  y. 
videbar  mihi  reperire ,  quae  ita  se  habent. 

I.    la  dextro  atrio  sancti  Petri. 

Ingrediens  quisquis   radiantis  limina  templi  , 
In   varias  operum  spccies  dum   lumina  tendis  , 
Inclusum   niirare  diem   fulgore   perenui. 
Cuncta  micant  ,  si   lux   tota   luminatur  in  aula. 
Ornavit  praesul  venerandas  Symraachus  (i)  aedes  , 
Priscaque  cesserunt  magno  virtutis  lionore. 

2.   In  arca  super  corpus  sancti  Petri. 

Ruflnus  luventius  Gallus  vir  inlustris  expraef.  urbis  pro 
bcneficiis   domiui  aposloli   volura  solvit. 

3.  In  fronle  fovas  in    ecclesia  sancti  Petri ,  ubi  quatuor 
animalia  circa  Christum  sunt  picta. 

Marinianus  vir  inluslris  expraof  et  cons.  ord.  cum  Ana- 
slasii  inl.  feraina  debita  vota  beatissimo  Petro  apostolo  per- 
solvit;  quae  precibus  papae  Leonis  invocata  sunt  atque  per- 
fecla. 

(i)  Ileic  vides  cpigranimatis  aetatcm. 


7' 

AUGUSTINI  VALERII 

S.  R.  E.  CARDINALIS  VERONAE  EPISCOPI 

DE  COMPARANDA  ET  TUENDA 
BONI  PRINCIPIS   EXISTIMATIONE 

AD  FRANCISCUM  MARIA3I  RUERIUM  URBINI   DUCEM    (l). 

1.  Ala  se  res  hal)et,  ut  optime  nosti,  Fraucisce  Maria 
UrLinatum  dux  ,  et  innamerabiles  qui  in  amplissima 
tua  LiLliolheca  sunt  liLri  testanlur  ,  iufra  gloLum  lu- 
nae  perturLationum  et  sollicitudinum  variarum  ple- 
na  sunt  omnia  ,•  nihil  firmutn  ,  nihil  solidura  ,  nihil 
per  se  vehemcnter  expeteudum;  fluxa  caduca  momen- 
tanea  omnia,  vita  hominum  Lrevis  ,  calamitatiLus  ex- 
posita  variis  ;  singulas  aetates  plurima  circumveniunt 
incommoda  ,•  status  itidem  hominum  diversi ,  diversis 
et  illis  quidem  magnis  periculis  et  perturLationiLus 
sunt  expositi.  Aerumnas  suas  hahet  paupertas  ;  divi- 
tiae  pariunt  saepe  monstra  plurima,  incontinenliam , 
fastum,  insolentiam,  ct  Lona  saepe  corrunipunt  ingenia. 
Et  principcs  dum  aliis  imperant ,  piurirais  privantur 
vitae  solatiis  ,  neque  eorum  oculi  rerum  plurlmarnm 
varietate  ,  nec  aures  variis  et  erudltis  multorum  ser- 
moniLus  recreari  ,  nec  peregrinationiLus  rerum  usum 
siLi  comparare  facile  possunt ;  pretioso  etiam  thesauro 
amicitiae  carent;  dulci  veneno  adulationis  saepe  infecti, 
a  perniciosis  et  domesticis  inimicls  decipiuntur.  Quod 
argumentum  tractat  egregie  discipulus  iJIe  Socralis , 
Platonis  aeraulus,  Xenophon  in  quodam  dialogo,  in  quo 
loquentem  facit  Simonidem  poctara  cura  Hlerone   quo- 

(i)  Poslreraum  scllicet  ,  quo  dominante  ,  Cardinalis    noster  vc- 
ronensem  ecclesiara  re"cbat. 


^2  DE    COMPARAXDA    ET    TUENDA 

dam  tvranno,  ct  vit.ira  privatonim  hominum  vitae  prin- 
cipum  anteponit. 

2.  Et  profecto  veiissima  sunt  illa  ,  quae  in  sacris  li- 
hris  scripta  sunt  :  potestas  terrena ,  haculus  arundinens 
est.  Omnis  potentatus  hrevis  vita  ;  hodie  rex  est ,  cras 
morietur,-  deiecisti  eos,  dum  adlevarentur.  Et  illa  etiam, 
quac  sancti  doctores  scripscrunt :  quanto  quis  in  loco 
superiori  ,  tanto  in  periculo  maiori  versatur.  Sicut  in 
exercitu  hostes  visihih;s  ducem  cxercitus  capere  vcl  oc- 
cidere  conantur  ,  eo  quod  ipso  capto  vcl  occiso  exerci- 
tus  dispergatur;  sic  hostes  iuvisiljilcs  cum,  qui  praeesl, 
maximc  persequi.  Et  facile  rsse  in  alto  existentem  oh- 
stupescere,  et  de  vita  periclitari;  ut  lonathas  in  excel- 
sis  occisus  est,  et  incljti  super  montes  interfecli  sunt  . 
Accidere  saepe,  ul  quisplam  dominetur  in  malum  tuum. 
Faculfatem  eliam  saepe  auferri  dominandi  sihi  ipsi  , 
ut  principihus  plerumque  non  sit  tempus  cogitandi  de 
se  ,  ct  agendi  ea  quae  ad  salutem  suam  pertiuent.  Quae 
omnia  huc  speclant ,  ut  minime  adpetendum  princi- 
patum  saua  ingenia  intelligant;  illis ,  qui  imperant , 
minime  invidendum,  pro  ipsis  0J'andum  polius,  slatuant. 
Vocantur  quidem  ad  regondos  alios,  ilaque  a  natura 
videntur  esse  formati ,  ut  curam  ccterorum  haheant:  ct 
quo  magis  omnera  curam  suam  ,  studium  ,  et  diligen- 
tiam  ad  aliorum  uiih*tatem  referant,  eo  praestantiores 
principes  existimentur. 

3.  Dandamque  esse  operam  principihus ,  ut  honi 
principes  hahcantur  ,  prudentes  viri  existimant.  Nam 
plurimi  sane  faciendus  est  honor,  cura  sit  testimonium 
virlutis  et  rectae  conscientiac;  iudicium  ;  de  quo  cum 
agitur,  maximis  eliam  periculis  pi'aeclaro  ingenio  viri 
seipsos  soleut  exponere  ;  et  idcirco  deiractores  ,  qui  ali- 
ciiius  famam  minuunl ,  homicidis  similes    non   defue- 


EONI     PRI^-CIPIS    EXISTIMATIOWC.  ^3 

rnnt  qni  scripserint :  negHgentes  autem  honorem,  cru- 
deles  sunt  nominati.  Qua  de  re  Sapiens  protulit  illa 
verba  :  melius  esse  nomen  bonum,  quuam  divitias  niul- 
tas.  Principes  existimationem  bonam  negligentes,  et  sola 
dominandi  dulcedine  et  splendidis  titulis  contenti,  ut 
plane  insanientes  vituperandi  sunt  maxime,  cum  hac  ra- 
tione  in  plurimorum  invidiam  incidant,  palam  saepe  vi- 
tupereutur,  et  contemnantur  a  quam  plurimis,  quod  po- 
tentissimis  etiam  regibus  molestissimum  solet  continge- 
re.  Non  uegligendae  sunt  igitur  principibus  opiniones 
hominum  ,  nationum  etiam  externarum.  Porro  lubrica 
admodum  res  est  dominatio  ,*  potestate  enim  deteriores 
plurimi  fiunt;  plerique,  superbi,  incoutinentes,  in  ipso 
principatu  evaserunt  :  superbum  enim  animal  homo 
interdum  fit  iutolerabile,  cum  potest  quod  libet.  Ve- 
rum  in  hac  communi  quotidianaque  vita,  et  in  hac 
humani  generis  societate,  quemadmodum  facultates  ani- 
mi  et  sensus  ipsi  rationi  obtemperant ;  ita  aut  plu- 
ribus  aut  uni  legitimam  potestatem  habenti  pareant  ce- 
teri  necesse  est .  Hacc  ipsa  facultas  slve  ars  guber- 
nandi  ceteros  ,  praestantissima  est  et  maxime  laudan- 
da  ,  cum  sit  etiam  plena  industriae  et  laboris  et  mul- 
tiplicis  utilitatis  ,  et  alat   virtutes  quam  plurimas. 

4'  Viri  crudiiione  varia  et  usu  rerum  edocti ,  et  qui 
res  civiles  libenter  t\'actant,  saepe  dlsputant,  qua  ratio- 
ne  qui  ceteris  praeest  rex  aut  prlnceps  aliquis  christia- 
nus,  exlstimationem  sibi  queat  comparare  ,  illamque 
tueri ;  et  quaestioncm  uobilissimam  et  maximi  momenti 
non  satis  videntur  explicare.  In  quam  sententlam  cum 
non  pauca  mlhi  dlxlsses  superloribus  diebus,  cum  Pvo- 
ma  Veronam  redli  ad  castlssimos  amplexus  sponsae  meae; 
hac  ipsa  de  re  aeslivls  hisce  diebus  ,  ut  tlbi  satlsface- 
rem,  horls  subsecivis   scribcndum  omnlno  aliquid  ccu- 


n^  DE    COMPARANDA    ET    TUENDA 

aui  iu)'e  hospitii  ;  exceptus  euini  sum  quaier ,  quin- 
quies  eliam  ,  bumanissime  et  honorificentissime  abs  te 
iu  variis  ilineribus  meis,  tum  ad  Urbem  proGciscens  , 
tura  eliam  ab  Urbe  rediens;  exceptus  etiam  ante  quam 
sacris  initiarer ,  dum  GuiJoiialdus  pater  tuus  vene- 
tos  lejiatos  ad  obcdientiam  Paulo  •IIII*  sumrao  Pon- 
tifici  praestaudara  eunies  ,  pro  bereditaria  sua  erga 
rem  publicam  vcnetam  benivolentia,  regio  apparatu  ex- 
cepisset .  Erat  in  ea  legalione  Bernardus  Navagerius 
avunculus  meus  ,  qui  deinde  fuit  Cardinalis.  Muhiplex 
et  excellens  eruditio  tua  ,  admirabilis  quaedam  huma- 
nitas  ,  qua  omncs  ,  qui  ad  te  veniunt ,  in  amorem  tui 
trahis  ,  praecipuum  in  primis  studium  et  benivolentia 
quam  in  me  ostendisti  ,  faciuut  ut  nihil  tibi  denegare 
possim,  obsequar  potius  tibi  in  re  tam  honesta.  Et  quam- 
quam  notissima  erunt,  quae  a  me  in  hoc  libello  col- 
ligi  poterunt  ad  buiusmodi  quaestioneni  explicandam  , 
ratum  taraen  erit  mihi  obsecutura  esse  optirao  princi- 
pi  et  mel  amantissimo.  Tu  vero  non  dclectari  non  po- 
terls  meo  hoc  obsequio  ,  et  hac  raea  scriptione  ,  quam 
non  dedecere  aetatem  meam  senilem ,  et  episcopale  et 
cardinalitium  officium  ,  quo  fungor,  quispiam  putave- 
rit ;  cum  maxirae  sint  iuvandi  principcs  pro  communi 
cbristianac  rei  publicae  bono,  non  sohira  precibus  ,  sed 
hortationibus,  scriptionibus  etiara:  qui  si  dant  specimem 
virtutum  ,  ut  sane  tu  praebes,  ratiouibus  oranibus  cou- 
firmaudi  sunt ;  si  monitionibus  indigent ,  raoneantur 
et  ipsi. 

5.  Orationes  extant  mukae  ab  egregiis  philosO'- 
phis  scriptae  ad  reges  et  principes,  Isocraiis  ,  Phitar- 
cbi ,  Pllnii,  et  aliorum.  Fult  et  a  Xeuophontc  delinea- 
tus,  depicta  forma  regis  optimi  sub  nomine  Cyrl.  Et 
a  Platone  et   ab  Aristotcle  muUa   tradita  suut    ad  in- 


BOM    PRINCIPIS    EXISTIMATIONE.  y5 

structionem  regum  pertinentia  .  In  libris  regum  opti- 
mi  regis  forma  expressa  est  .  Et  sanctus  Ambrosius 
Theodosium  laudans  in  funere,  optimi  principis  par- 
tes  explicat  luculentc  ■  .  Doctissiraus  etiam  et  sanctis- 
simus  vir  Thomas  aquinas  de  regimine  principum 
scribens  ,  ea  complexus  est ,  quae  ad  optimum  prin- 
cipem  constituendum  spectant ;  quibus  exislimationem, 
qui  ceteris  iniperaut ,  consequl  apud  omnes  possint , 
illamque  tueantur  et  augeant.  Idem  etiam  argumentum 
Iractavit  egregie  doctissimus  vir  Aegidius  Gardinalis  ad 
Pliilippum  Francorum  regem  scribens  volumeu  satis 
magnum  et  eruditum  valde.  Quamobrem  putabit  for- 
tasse  quispiam  supervacaneum  esse  quaestionem  pro- 
positam  tractare,  cum  illis  in  libris  ,  quos  commemo- 
ravi  ,  contineantur  omnia  quibus  quaestio  huiusmodi 
explicari  queat.  Sed  breviter  et  dilucide  difficillirais 
hisce  lemporibus  de  comparanda  et  tuenda  existima- 
tione  ad  usum  principum  scribere  ,  neque  inutile  ue- 
que  iniucundum  futurum  est ;  cum  non  suppetat  tem- 
pus,  principibus  praesertira  ,  longos  libros  evolvere  ,  et 
ea  excerpere  ,  quae  ad  quaestionem  satis  nobilem  tra- 
ctandam  pertinent. 

6.  Verum  enimvero  haec  est  comparandae  et  tuen- 
dae  priucipibus  existimationis  ratio  (  ut  dilucidae  bre- 
viiati  studeutes ,  paucis  multa  complectamur )  si  so- 
craticam  illam  sententiam  notam  habeant ,  et  ad  usum 
revocent  ,  nimirum  ut  ii  sint  ,  qui  haberi  cupiunt:  ne- 
mo  enim  non  cupit  haberi  iustus  ,  verax  ,  rectus,  et 
beneficus,  et  virtutibus  omnibus  praestans  ;  cum  niliil 
sit  virtute  amabilius  in  omni  aetate,  et  in  omni  genere 
hominum  virtus  auctoritatem  pariat,  eamque  tueatur. 
lustitia  illa  in  primis  universaHs,  quae  omnem  virtutem 
compleciitur  ,  quae  unicuique  tribuit  quod  suum  est , 


•pG  DE    COMPARAKDA    ET    TUENDA 

in  primis  jirincipi  et  bonarum  oranlum  rerum  auclo- 
ri  Deo  cultum  exliibet.  Illa  eliam  sollemuia ,  nihil  esse 
tam  pnpulare  ,  quam  bonitatem ,  ad  hunc  locum  perti- 
nent  ,  ul  bonitas  ipsa  sufficiat  ad  existimatiouem  com- 
parandam  principi  ,  atque  etiam  conservandam  ;  quae 
in  hoc  sita  est ,  ut  princeps  ueque  sibi ,  neque  aliis 
noceat.  Mirandura  in  modura  sibi  nocerc  solent ,  qui 
aliis  dominantur,  fastu  ,  incontineutia,  et  peccatis  aliis 
quam  plurimis  ,  quibus  iura  plerumque  pervertunt,  et 
sibi  ipsis  et  aliis  valde  obsunt.  Bonilatis  nomine  cha- 
ritas  continetur  ,  mater  et  regina  virtutum  ,  virtus  Deo 
acceptissima  ,  qua  homines  praesertim  principes  Deum 
imitantur  ,  et  Dii  quodammodo  per  quandam  partici- 
pationem  efficiuntur.  Haec  etiam  est  compendiaria  ra- 
tio  tuendae  existimationis,  si  principes  patres  se  essc 
illorum  ,  quibus  praesunt  intelligant,  eisque  paterua 
viscera  expandaut ,  si  pastoris  officia  praestent ,  si  om- 
nia  sua  studia  ad  aliorum  utilitalem  ,  non  ad  suam 
referant ;  Deum  imitentur,  et  qua  ratioue  caeli  et  ter- 
rae  rex  ille  gubcrnatione  sua  generi  humauo  consulit , 
consulant  ipsi  subditis  suis  ;  si  putent  se  esse  in  po- 
pulo  suo  ,  ut  est  anima  in  corpore  ;  si  humana  de- 
spiciant ;  si  caelestia  cogitent ,  si  adulationcm  ct  om- 
nes  laudes  respuant ,  si  optiraorum  et  doctorum  viro- 
rum  consuetudine  delectenlur,  si  verbum  Del  libenter 
audiant ,  sanctissimis  sacramentis  pocnitentiae  et  eu- 
charistiae  se  muniant,  catholicae  fidei  et  sanctae  Sedis 
filios  et  defensores  acerrimos  se  ostendanl;  gloriam  Dei 
semper  ante  oculos  habeant :  hoc  scmper  cogitantes  , 
ut  a  ditione  sua  et  a  populis  ,  quibus  praesunt ,  ini- 
quitatera  auferant  ;  virtuti  faveutes  ,  oppressis  et  mi- 
seris  subvenientes  ;  suo  aspectu,  vei'bis  eiiam  suis  ad 
se   vcnienies  consolanles  ,  scelcrum  vindlces,  iulcrdum 


BOJfl    PRINCIPIS    EXISTIMATIONE.  7^ 

etiam  clementes  ,  summam  eis  divinitus  traditam  po- 
testatem  morum  lenifate  temperantes. 

y.  Paucis  hisce  capitibus  quaestio  illa  tota,  quae  pro- 
posita  est,  ni  fallor,  explicabitur  facile,  et  sophismata  il- 
lorura  ,  qui  alia  ratione  instituendos  esse  principcs  pu- 
tant,  diluentur.  Sophistica  sunt  illa,  ne  dicam  tyrannica: 
raodo  quis  habeatur  bonus  ,  quid  ,  refert ,  sit ,  nec  ne  , 
praesertim  si  ceteris  imperet?  simulandum  esse  princi- 
pi,  violandum  esse  ius,  imperandi  causa;  ad  usum  illud 
revooandum,  oderint  dum  raetuant;  nihil  esse  domina- 
tione  suavius  ;  beatos  esse  omnes,  qui  rebus  cupitis  po- 
tiunlur  ,  quibuslibet  voluptatibus  difflueutes.  Huiusmo- 
di  hominum  funesti  fuerunt  exitus,  et  vita  plane  mi- 
serabilis  ,  ut  plenae  sunt  historiae  de  malis  imperato- 
ribus  jXerone,  Galigula,  Domitiano,  de  non  bonis  prin- 
cipibus  multis  quorum  nomiuibus  parcendum  esse  cen- 
semus  .  Audiuntur  de  bonis  principibns  ,  qui  paterna 
viscera  populo  suo  expandunt ;  qui  calamitosis  tempo- 
ribus  ,  in  annonae  caritate,  populi  inopiara  sublevant ; 
qui  aerario  suo  non  parcunt ,  calamitatibus  populi  ut 
subveniant  ;  qui  bonis  inslitutis  provident  ut  nemi- 
nl  fiat  iniuria  ,  cum  iustitia  clementiam  iungunt ,  que- 
relas  singuloram  libenter  audiunt ;  audiuntur  voces  : 
Dominus  prlncipem  paterno  amore  nos  complectentem 
conservct  diutissime  !  Et  hae  voces  proferuntur ,  si 
quemadmodum  Homerus  de  Agamemiionc  scribens  po- 
pulorum  pastorcm  illum  appellat,  pastoris  officia  prae- 
stet  crga  populum  ,  hoc  est  si  populum  suum  noscat  , 
custodiat  et  defendat .  In  coguoscendis  illis ,  quibus 
princeps  praeest,  agnoscatur  diligentia  ;  in  illis  custo- 
diendis  prudeutia  et  charitas  ,  in  defendendis  fortitu- 
do  auirni   et  pecuniarum  contemptns. 

8.  Putaverim  igitur  paucis  (piacstloui  propositac  re- 


nS  DE    COMPARANDA    ET    TUENDA 

sponsum  esse  :  ad  existimationem  comparandam  atque 
etiam  conservandam  sufficere  principi,  si  pastoris  mune- 
re  fungatur.  Quae  nomina  dulcia  pastoris  et  patris   ma- 
xinie  pertinent  ad  episcopos  pastores  auimarum,  atque 
etiam  accommodantur  ad  priucipes,  quos  houorum  ora- 
nium  distributor  Deus  ad  principatum  delegit ,  ut  ip- 
si  servientes  populorum  commodis  consulereut.  Et  id- 
circo    principcm   bonum  ,    Dei    donura   maximum   sa- 
pientes    viri    putaverunt;    ut   principem   malum ,    suis 
comraodis  omnia  deCnicntem  ,  calamitatem   maximam  , 
et  pocnam  scelerum  plurimorum   divinitus  inflictam  , 
pii   viri    existimaverunt «   Et   ob  id    illa    verba   lcgun- 
tur  :  permittere  dominum  Deum  ,  ut  regnet  hypocrita, 
propter  peccala  populi  *    Vera  et    magnifica    sunt  illa 
verba  ,  quae  sanctissimus  et  doctissimus    vir   Thomas 
aquinas   in   libris    de    regimine  principum ,    quos    an- 
lea    commemoravimus ,    scripsit  :    optimum    principem 
illum   esse   populorum  amore  et  laudibus  dignum  ,  qui 
ea  ,  quam  Deus  praeslat  in  mundo  gubernatione,  prae- 
est  ipse  popuhs  suis  ;  illuminat  Deus  mundum  ,  pur- 
gat ,  nutrit ,  fovet,   tuetur  iuvat .  assiduis  et  perpetuis 
beneficiis  consolatur  ;   ita  princeps  bonus  episcopis  et 
concionatoribus  favens ,  populos    suos    illuminat  sahi- 
tari  doctrina  ,  pracdicatioue  perpetua  verbi  Dei  ad  san- 
clam   catholicara    fidem    retinendam  et  propagandam  , 
instructionibus  phuMmis  ,    vitac  in  primis  exemplo  hiu- 
dabih;  purgat  iustitia,  in  castissimis  sponsi  Christi  com- 
plexibus  3U03  subdilos  retiuens  ;    soclestas    omues  no- 
vitates  a  sua  ditione  avertens  ;  facinoi*osos  homines  pu- 
niens,  et  bonos  viros  honoribus  debitis  afficicns  ,   vili- 
latis  annonae  studiosus,  artibus  variis  inopes  homines 
sublevans,  calamitosis  etiam  annis  nutrieus  ;  industrios 
homines  ,  pauperes  in  priinis   fovens  ,  ne  deiiciant  ani- 


BONI    PRINCIPIS    EXISTIMATIONE.  HCf 

raum  ,  illosquc  praesiJiis  suis  ab  iniuriis  viciuorum  et 
iusoleutium  defeudens  fortltudiue  anirai  ,  consilio  suo  , 
sua  pecuuia  ,  et  rationibus  omnibus. 

9.  Et  queraadmodum  Deus  non  solum  defendit  or- 
bem  a  Satauac  insidiis  ,  quae  ipsi  semper  exstruuntur, 
sed  illum  etiara  innuraerabilibus  et  quotidiauis  afficit 
beneficiis,  ita  etiam  bonus  princeps  a  faciuorosoruni  bo- 
miuura  fraudibus  et  insnltibus  populos  suos  tuetur  ,  in 
illos  etiam  beneficia  confert ;  ita  ut  de  principe  vere 
illud  dici  queat :  bomo  bomini  Deus  ,  princeps  popub*s 
suis  veluti  Deus.  Anima  est  vitac  principium  ,  ab  ipsa 
motus  in  homine  ,  et  omnes  buraanae  actiones  profici- 
scuntur  ,  dirijrit  grcssus;  et  praecipua  eius  pars ,  nera- 
pe  ratio  ,  facultates  concupiscibileni  ct  irascibilcra  teni- 
perat;  scnsibus  imperans,  est  veluti  aurlga  ,  a  quo  cur- 
sus  vitae  dirigitur.  Haec  boui  principis  sunt  rauuera, 
populorum  actioues  raodtnari,  abquoruui  cocircere,  ira- 
cundiara  comprimere  ,  viara  paqis  et  sabxtis  ostendere  . 
lustitiam  exercens  et  cbaritatem  suani  in  populos  ,  i-es 
Ijumanas  despiciens  ,  inanem  in  primis  gloriam,  mag- 
nam  apud  bomines  existimationem  consequitur  ,  qui 
ceteris  imperat,  et  res  buraanas  conteranit  :  quo  cou- 
teraptu  ulhil  esse  cxcelsius  sapientes  viri  putaverunt ; 
et  cadere  in  bonum  principera  ,  ad  illamque  egi*egiara 
virtutem ,  quae  dicltur  maguaulraltas,  rcferri ,  ncmo 
dubitaverit.  Pecuniae  contemptus  mirabilitcr  princlpi- 
bus  animos  conciliat;  et  celsitudo  quaedam  animi  ,  quae 
in  aura  populari  sperneuda  ,  et  adulalionibus  digiio- 
scendis  et  deprimendis  cernitur ,  dulce  veneuum  fii- 
giens  ,  solidara  virtulem  amplectitur.  Vir  caelestia  co- 
giians,  In  sacris  libris  versans,  raedilationi  deditus,  sae- 
pe  cuui  Deo  loquitur,  consilio  dlvino  adiutus  crcditur, 
in  magna  apud  populos  est  exlstiniatlone  ,  ut  plis  mul- 


8o  DE  comParanda  et   tuenda 

tis  et  opllrais  principibus  accldit^  ita  ut  nihil  tara 
commendet  princlpem  apud  homines,  quam  immacu- 
lata  rellgio  ,  quam  fides  incorrupta  in  hanc  sanctam 
cathollcam  Sedem;  sine  quo  studio  calholicae  fidei  con- 
servandae  ,  et  haeresum  profligaudarum,  nuHus  prin- 
ceps  solidam  landem  consequitur  ;  quod  maiores  tui 
optimi  et  invictissimi  duces  noverunt  omnes.  Tu  do- 
mesticarura  avitae  et  paiernae  pletatis  heres ,  religio- 
uis  studlo  valde  excellis.  Sed  de  tuis  laudlbus  scribere 
uon  est  proposilum. 

lo.  Et  bellum  magnam  existlmationem  afTert  prlnci- 
pi  ,  si  in  duceudo  exercltu  fortitudlnis  spccimen  exhi- 
beat ,  sl  In  expugnandis  clvitatlbus  pericula  maxima  su- 
beat,  sl  labores  perferat  omncs,  si  glorlam  Del  proposi- 
tam  habeat ,  si  iustam  defendens  causam ,  pecunlam 
riegh*gat,  servans  fidem,  morlem  ipsam  conteranens,  ne 
quid  indignum  principe  faciat  uuquam.  De  milltari  di- 
sclplina,  de  strategematibus,  de  vlrtutibus  Imjieralorlis, 
pleni  sunt  libri  ;  omnia  praecepta  ad  belllcam  gloriara 
comparandam  notiora  sunt  tibl,  quam  non  solum  a  me, 
sed  a  quoplam  expllcarl  queant.  Res  a  Caesare,  a  Pora- 
peio  ,  ab  Hannibale,  ab  Alexandro  gestas,  quas  Plutar- 
chus  commemorat,  et  egregli  hlstorici  tradlderunt ;  illa 
etiam  ,  quae  de  inslgnibus  vlris  imperatoribus  ,  prae- 
sertim  de  avo  tuo  ,  cuius  nomen  et  vlrtutes  refers,  uo- 
stri  temporis  historici  ti*adlderunt.  Et  res  bellica  exi- 
stimationis  comparandae  documenta  continet ,  in  qui- 
Lus  magnam  partem  habet  rei  opportunltas  ,  vel  occa- 
sio  ,  quae  fortunae  usltato  loquendi  more  irlbuuntur  ,* 
ut  praeter  rei  mllitarls  sclentiam  ,  animi  forliludinem, 
et  singularcm  prudeutiam,  felicitas  quaedam  ,  fortuua 
quaedam  prospera  requiratur  ;  quam  fortunam  inane 
nomen  uos  esse  diclmus ,  regis  regum  et   summi  ini- 


BONI     PaiNCIPIS     EXISTIMATIONE.  8l 

peratoi-is  Dei  subsidium.  Et  imperatoriam  functiouem 
et  bellicam  glorlara  lubricam  valde  ,  et  variis  pericu- 
lis  expositam  ,  nemo  dubitarit,  quam  aemulatio  ,  in- 
vidia  poiius  ,  detractio  ,  et  rerum  humanarum  incou- 
stantia  miuult ,  saepe  etiam  obscurat  ;  ut  saepe  acci- 
dat ,  ut  illi  ipsi  principes,  pro  quorum  commodis  ue- 
ci  vitam  exposuerunt  suam  ,  post  maxima  accepta  be- 
neficia  vituperent  illos  ,  qui  maxime  ab  ipsis  essent 
laudandi  ;  quamquam  veritas  ,  quae  filia  temporis  nou 
immerito  est  nuncupata  ,  plerumque  tandem  vincat,  et 
egregiam  virtutem  posteritas  agnoscat  et  amplectatur. 
I  I.  Principes,  qui  aut  corporis  valetudine  irapedili, 
aut  regendis  populis  suac  fidei  creditis  occupati,  bellis 
uon  inlerfucrunt ,  domi  subditis  suis  rationibus  variis 
consulentes  ,  laudaudi  et  ipsi  sunt  valde  ;  solidiorem 
consequuntur  laudem ,  quo  minus  se  laudis  avidos  os- 
teudunt ;  diliguntur ,  si  diligi  student  magis  ,  quam 
raetui  ;  sl  domesticara  uniu*  aut  paucorum  tvranni- 
dem  fugiunt ;  si  piis  et  raodestis  favent  ;  si  lioras  diei 
recle  dividunt ;  si  otium  fugiunt.  Aliter  plerique  sen- 
liunt ,  qui  nihil  tam  alienum  a  principe  putant ,  quam 
variam  raultorum  librorum  lectionem  ;  quasi  vero  do- 
'  ctrina  varia  ,  et  historiarnm  in  primis  cognitio  prin- 
cipibus  obsit  ;  et  Cicero  ,  Hortensius  ,  et  quam  plurimi 
alii  ,  quia  libris  delectabantur ,  raagistratus  gerere  am- 
plissimos  uequiverint ;  Caesar  etiam  exercitus  ducere  , 
victoriis  potiri  plurimis  ,  commentarios  egregios  scri- 
bere  non  potuerit.  Putant  etiam  alienum  esse  a  prin- 
cipe  ,  mortem  et  novissima  omnium  meditari ;  quan- 
doquidem  meditationem  illam  putant  tristitiam  parere  , 
et  priucipes  rebus  gerendis  minus  idoneos  efficere  . 
Sed  aliter  sese  res  habet :  nam  solida  philosophia  medi- 
talio  mortis  est ,   insolentiae  ct  contumeliae  expultvix  ^ 

G 


82  DE    COMPARANDA    ET    TUEJfDA 

prudentiae  socia  ,  conlemplaiionis  nulrix ,  ct  virtututn 
plurimarutn  magislra  ;  in  qua  qui  non  iulerdum  ver- 
santur  principes,  plerumque  iusaniunt. 

1 2.  Fuerunt ,  et  foriasse  nunc  etiam  vivunt,  homines 
eruditi,  qui  praecepla  plurima  tradiderunt  de  re  publica, 
de  unius  etiam  dominatione  ,  acuta  valde  et  exemplis  ex 
bistoriis  desumptis  illustrala  plurimis,  quos  libros  te  le- 
gisse,  cerlo  scio.  Praeclara  sunt,  quae  attulerunt  veleres 
pbilosopbi,  Xenopbon  et  Aristoteles,  paucis  raulta  com- 
plectentia  documcata.  Ea  etiam  quae  de  Davide  ,  Moy- 
se,  losue ,  losepbo  scripla  sunt,  non  rainimam  ad  quae- 
stionem  ,  quam  proposuinius  tractandam  ,  utilitaiem  af- 
ferent :  maguam  enim  viri  illi  auctoritatem  apud  po- 
pulos ,  quibus  praeerant  ,  sibi  compararunt  et  retinue- 
ruDt,  prudentia,  iustitia  ,  mansuetudine  ,  liberalitate  , 
tolerantia  ,  longanimitate  ,  beneficentia  ,  et  virlutibus 
aliis  ,  quae  amabiles  priucipes  efficiunt.  Hanc  discipli- 
nam  regendi,  Dei  donum  magnum  putaverim;  quam  as- 
siduis  precibus,  frequentia  sacrameutorum,  lectione  bo- 
norum  librorum  nutriri ,  et  consuetudine  plorum  vi- 
rorum  ,  et  bistoriarum  cognitione,  usu  compertum  est; 
fastu  vero  ,  volupiatibus  variis  ,  adulalionibus  ,  ct  per- 
versis  quibusdam  regulis  corrumpi  ,  nemo  non  potuit 
observare.  PSicolai  Malclavelli  ,  et  bominum  buiusmo- 
■  di ,  utilitate  omnia  metientium  ,  libri  ,  qui  humilita- 
tcm,  abiectionem  animi;  calliditatem,  prudentiam;  cru- 
delitatem,  iustiliam  ;  insolentiam,  magnanimitatem ;  fa- 
stum,  decorum  nominant ;  qui  dissimulatiouibus  per- 
peluis  fallunt,  suspicionibus  plurimis  sana  consilia  cor- 
rumpunt ,  veritatis  tisorcs  ,  fallaces  ,  religioucm  con- 
temnentes ,  ministri  Satanae ,  orbis  cbristiani  rem  pu- 
blicam  confundentes,  nunquam  legcudi  sunt;  veluti  ve- 
nena  principibus  sunt   fugiendi ,    ut  sanclae   ministris 


BONI     PRINCIPIS     EXISTIMATIONE.  83 

ecclesiae  rescrlpto  caulum  est .  Viros  simplices  et  re- 
ctos  ct  llraentes  Deum  pervei-si  scriptores  irrident ;  et 
praeceptis  huiusmodi  imbuli  principes  nullam  unquam 
exislimationem  apud  bouos  cousequentur, 

i3.  De  lob  Moabitarum  rege  verba  illa  scripta  sunt: 
erat  vir  simplcx  et  rectus  et  timeus  Deum  ,  recedens  a 
malo.  Virtus  regla  ,  et  digna  priucipe  est  simplicitas  , 
rectitudo  ,  et  timor  Dei.  Simplicitas  illa  ,  quae  oniuem 
dolum  excludit.  Et  rectitudo  raentis  ostenditur ,  cum 
omnes  cogitationes  ,  actiones  itidem  singulae,  In  Deum 
referuntur.  Ille  autem  timet  Deum,  qui  aihil  praeter- 
raittit  facere  ,  quod  Deiis  praecipit ;  cuius  timoris  pro- 
prietas  cst ,  nihil  negligere,  quod  ad  communem  ora- 
nium  ulilitatem  ,  et  ad  gloriam  Dei  pertinet.  Et  ver- 
ba  ex  hebraeo  de  lob  trausferentes  septuaginta  inter- 
pretes  haec  sunt  ,  quae  adhuc  vlrtutes  ,  quae  in  prin- 
cipibus  requiruntur ,  raagis  exprimunt  ;  verba  autcra 
sunt  huiusmodi:  erat  lob  horao  verus,  irreprehensibi- 
lis  ,  iustus  ,  pius  ,  abstiuens  ab  onini  re  mala  ,•  quae 
graeci  scriptores  iiiterptetantur ,  sancti  in  primis  Ba- 
sillus  ,  et  Chrysostoraus  :  sunt  sane  quidam  homlnes, 
qui  non  siint  vcri  homines  ,  cum  moi-e  pecudum  vi- 
vant  et  ratione  minime  nitantur  ,•  ad  quos  pertinent 
illa  verba  :  homo  cum  in  honore  esset  ,  non  intelle- 
xit ,  et  comparatus  est  iumentis  insipientibus  ,  et  simi- 
lis  factus  est  illis.  Hoc  ipsum  iudicaverat  philosophus 
ille ,  qui  se  homineni  nou  reperire  dictitabat.  Irre- 
prehensibilis  ille  dicltur,,  qui  peccato  mortali  ralnime 
contaminatus  reprehendi  non  potest ;  iustus  est  ,  ut  an- 
te  indicavimus  ,  qul  ea  virtule  est  praeditus  ,  quae  ce- 
teras  virtutes  complectilur  omnes,  qui  debitum  cul- 
lum  Deo  tribuit  quo  ad  exteriora  et  Interiora  ,  it  ab 
omni  re  mala  abstinet .    Porro  autcm  hl  possunt  elici 


84  DE    COMPARANDA    ET    TUElfDA 

loci :  simplicitas  cordis  ,  quae  (  iit  sanctus  scrlbit  Au- 
gustinus  )  est  idem  quod  raunditia;  omnis  autem  re- 
ctitudo  et  timor  Dei  existiraationera  parit  principibus, 
partaraque  tuetur.  Qui  verus  esthomo,  nobilissirao  no- 
mine  dignus  ,  irreprehensibilis  ,  iustus  ,  pius  et  i^ece- 
dens  ab  omni  malo  ,  is  in  ore  hominum  versatur  ,  di- 
ligitur  ,  celebratur  ab  omnibus.  Hanc  ipsam  discipli- 
nam  non  noverunt ,  qui  adulterinas  falsae  prudcutiae 
regulas  sectantur. 

i4«  In  h*bro  Sapientiae  scripta  sunt  statim  a  prin- 
cipio  verba  haec :  sentife  de  Domino  in  bonitate  , 
et  in  simphcltate  cordis  quaerite  illura  ,  quoniam  in- 
venituT/  ab  iis ,  qui  non  tentant  illura  ;  apparet  au- 
tem  iis  ,  qui  fidera  habent  in  illum  .  Haec  dicla  sunl 
a  Spiritu  saneto  iudicantibus  terrara ,  hoc  est  prin- 
cipibus .  Sed  utinara  inler  illos  ,  qui  rerum  potiun- 
tur ,  non  sint  muhi  ,  qui  falsos  Deos  sibi  confingant ! 
cum  summum  et  ukimum  bonum  in  rebus  caducis 
aique  tei-renis  ponant ;  de  Deo  non  sentiant  in  bo- 
nitate ,  cum  non  agnoscant  illum  patrem  ,  et  bono- 
rum  omnium  hargitorem  ;  cum  fato  et  foriunae  omnia 
bona  ,  quae  cousequuntur  ,  tribuant.  Sentiunt  de  Deo 
in  bonitate  illi  ,  qui  divinae  pi'Ovidentiae  se  facile  ac- 
commodant ,  et  divina  iudicia  venerantur ,  et  quae- 
runt  Deum  in  simplicitate  cordis  ;  qui  omuia  consiha 
sua  ,  omnes  actiones  suas  dirigunt  in  illum  absque  ul- 
lo  fuco  ,  absque  ullis  fallaciis.  Et  huiusmodi  princl- 
pes  existimationem  sibi  conciliant ,  atque  etiam  tuen- 
tur ,  si  parcntes  Spiritui  sancto  non  tentant  Deum : 
quod  plerique  facei'e  solent ,  dum  sibi  persuadent ,  si- 
ne  labore ,  siue  indusH*ia  suo  fungi  muuere;  et  otio 
indulgentes  ,  voluplalibus  variis  di/iluentes  exlstimalio- 
liem  sibi  comparare  posse  arbitranlur.  Qulbus  rebus  sen- 


Boiri  PBirrciPis  existimatioxe.  85 

tire  te  de  Deo  in  bonitate  ostenJis?  Gum  sine  liberis 
hilaritatem  etiam  animi  retineas  ;  et  adversa  utens  va- 
letudine,  gaudeas  in  Domino  ,  et  ei  gratias  agas,  et  si- 
ne  intermissione  ores  ,   apostolicis  verbis  obtemperans. 

i5.  Verum  caput  illud  sextum  a  Spiritu  sancto  iu 
loco  Sapientiae  dictatum  ad  usum  regum  et  principum, 
inserendutn  huic  libro  existlmo;  continet  enim  praecla- 
rissima  documenta  ,  et  est  vehemeDs  quaedam  hortatio 
ad  virtutem  principibus  necessarias  capessendas.  Me- 
lior  est,  iuquit ,  sapientia  ,  quara  vires;  et  vir  pru- 
dens  ,  quam  fortis.  Audite  ergo  reges  et  inlelligite; 
discite  iudices  finium  terrae  ;  praebete  aures  vos  ,  qui 
continetis  multitudines  ,  et  placetis  vobis  in  turbis  na- 
lionum  ,  quoniam  data  est  a  Domino  potestas  vobis  , 
et  virtus  ab  Altissimo  ,  qui  interrogabit  opera  veslra , 
et  cogitationes  scrutabitur  ;  quoniam  cura  essetis  mi- 
nistri  regni  illius,  non  recie  iudicastis  ,  nec  custodistis 
legem  iustitiae  ,  neque  secundum  voluntatem  Dei  am- 
bulastis.  Horrende  et  cito  apparebit  vobis  :  quoniam  iu- 
dicium  durissimum  his,  qui  praesunt,  fiet.  Exiguo  enim 
conceditur  misericordia  :  potenles  auiem  potenter  tor- 
menta  patientur.  Non  enim  subtrahet  personam  cuius- 
quam  Deus  ,  nec  verebitur  magnitudinem  cuiusquam  • 
Quoniam  pusillum  et  magnum  ipse  fecit,  et  aequaliter 
cura  est  illi  de  omnibus.  Fortioribus  autem  fortior  in- 
stat  cruciatio.  Ad  vos  ergo  ,  reges,  sunt  hi  sermones 
mei  ,  ut  discatis  sapieutiani ,  et  uon    excidatis. 

16.  Et  verba  illa ,  quae  in  capitulo  declmo  Ec^Iesia- 
stici  leguntur,  ad  eamdem  rem  maxime  pertluent;  boni 
enim  priucipis  proprietates  ibi  explicantur  ,  quibus  et 
comparatur  auctoritas,  et  gratla  apud  omues,  atque  etiam 
conservaiur.  laden  sapieus  iudicabit  populum  suum  ,  et 
principatus  sensali  stabilis  erit.  Secundum  iudicem  po- 


86  DE   COMPARANDA    et    tuenda 

puli  ,  sic  el  miuistrl  eius;  qualis  rcctor  cst  civitatis,  ta- 
les  et  inhabitantes  in  ea.  Rex  insipiens  perdet  popu- 
liim  SLium  ,  ct  civitates  inliabitahuntui'  per  seusum  pru- 
dentium.  At  verba  Isaiae  proplietae  raagis  adbuc  ex- 
primunt ,  quod  quaerimus  :  qui  ambulat  in  iustitiis  , 
et  loquitur  veritatem  ;  qui  proiicit  avaritiam  ex  calum- 
nia  ,  et  exculit  manus  suas  ab  omni  munere  ;  qui  ob- 
lurat  aures  suas,  ne  audiat  sanguinem  ;  et  claudit  ocu- 
los  suos  ,  nc  videat  malum  ;  iste  in  excelsis  babitabit , 
munimenla  saxorum  sublimitas  eius.  Haec  ,  quae  scri- 
bimus  ,  prudentes  huius  saeculi  prudentiores  filiis  lu- 
cis  non  magni  facienda  putabunt  ,  contemnenda  potius 
imprudenter  ,  ne  dicam  irapie  ;  nullus  enim  est  raa- 
gister  ,  qui  cuni  oplimo  magistro  Spiritu  sancto  sit 
conferendus;  nullam  senteniiam  excogitare  potuerunt 
pbilosopbi  tam  gravem  ,  quae  cum  sententiis  ,  quae  in 
^acris  libris  conlinentur ,  qucat  comparari  ;  sanctas 
magister  ficlos  fugit  discipulos.  Tu  ,  princeps  Dei  ,  qui 
in  magnis  eliam  occupalionibus,  quas  affert  populoruni 
multorum  gubernatio  ,  sacrae  tbeologiae  optimo  exem- 
plo  das  operam  ,  cognosces  ea  ,  quae  scripsi  esse  ve- 
rissima  ;  observabis  lu   multo  pbira. 

I  j.  Compendiariam  felicitatis  consequendae  et  existi- 
mationis  comparandae  rationem  sanctus  tradit  Angusti- 
nus  in  libro  V.  de  civilate  Dei  bis  verbis:  ncque  enim 
nos  christianos  iraperatores  ideo  felices  dicimus,  quia  vel 
diutius  imperarunt,  vel  imperatores  filios  morte  placida 
reliquerunt,  vel  bostes  rei  publicae  domuerunt,  vel  ini- 
niicos  cives  adversus  sc  insurgentcs  et  cavere  et  oppri- 
mere  potuerunt:  baec  enira  et  alia  vitae  buius  aerumno- 
sae  vel  munera  vel  solatia  quidam  eliam  cultores  dae- 
monum  accipere  meruerunt  ,  qui  non  pertinent  ad  re- 
gnum  Dei  ,  quo  perlincut  isli  ;   el  boc    ipsius  miscri- 


BONI    PRINCIPIS    EXISTIMATTONE.  W^ 

cordia  factnm  est ,  ne  ab  illo  ista  ,  qui  in  eum  cre- 
derent ,  velut  summa  hona  desiderarent .  Sc^d  felices 
eos  diciraus  ,  si  iuste  imperant ,  si  inter  linguas  su- 
Llimiter  honorantiura,  et  obspquia  nimis  humiliter  sa- 
lutantium  non  extolluntiir ,  sed  se  horaines  esse  me- 
ininerunt ;  si  suam  poiestatera  ad  Dei  cultum  maxime 
dilatandum  raaiestati  eius  faraulam  faciunt ;  si  Deum 
timent ,  diligunt ,  colunt;  si  plus  amant  illud  reg- 
uum  ,  ubi  non  timent  habere  consortes ;  si  tai-dius 
vindicantur  ,  facile  ignoscunt;  si  eamdem  vindictam 
pro  necessitate  regendae  tuendaeque  rei  publicae ,  non 
pro  saturandis  inimicitiarum  odiis  exserunt ;  si  eam- 
dem  veniam  non  ad  impunitatem  iniquitatis  ,  sed  ad 
spem  correctionis  indulgent ;  si  quod  aspere  cogun- 
tur  plerumque  decernere,  misericordiae  lenilale,  et  be- 
neficiorum  largitate  compensant ;  si  luxuria  tanto  eis 
est  casiigatior  ,  quanto  posset  esse  liberlor  ;  sl  malunt 
cupiditatibus  pravis  ,  quam  quibuslibet  gentibus  impe- 
rare  ;  et  si  haec  omnia  faciunt  uon  propter  ardoreni 
iuanis  gloriae ,  sed  propter  charitatem  felicitatis  ae- 
ternae  ;  si  pro  suis  peccatis  ,  humilitatis  et  raiseratio- 
nis  et  orationis  sacrificium  Deo  suo  vero  immolai*e  non 
negligunt.  Tales  christianos  imperatores  dicimus  esse 
fehces  ,  inlerim  spe  ,  postea  re  ipsa  futuros  ,  cum  id 
quod  exposcimus  advenerit. 

i8.  Eamdemque  methodum,  et  quasi  artem  compa- 
randae  existimationis  sanctus  docet  Ambrosius  libro  , 
quem  de  obitu  Theodosii  scripsit  ,  verbis  illis  :  dilexi 
virura  misericordcm,  humilem  in  imperio,  corde  puro  et 
pectore  maiisueto  praeditum  ,  qualem  Dominus  amare 
consuevit ,  dicens  :  super  quem  requiescara  ,  nisi  su- 
per  humilem  et  quietum  ?  Dilexi  virum  ,  qui  magis  ar- 
guentcm ,    quam   adulantem   probai-et :    stravit    omne  , 


SS        DE    COMPi    ET    TUENDA    BOm    PHITTC.     EXISTIMAT. 

quo  ulebatur  ,  iusigue  regium  ;  deflevit  iu  ecclesia  pu- 
hlice  peccatum  suum,  quod  ei  aliorum  fraude  obrepse- 
rat ;  gemitu  et  lacrimis  oravit  veniam  :  quod  privati 
erubGscunt,  non  erubuit  imperator  ,  publice  agere  pae- 
nitentiam  ;  nequc  ullus  postea  dies  fuit ,  quo  non  illum 
doleret  crrorera  .  Dilexi  virum,  qui  me  in  supremis 
suis  uiiimo  spiritu  requirebat.  Dilexi  virum  ,  qui  cum 
iam  corpore  solveretur  ,  magis  de  statu  ecclesiarum  , 
quam  de  suis  periculis  angebatur. 

19.  jAccipe ,  ilalonim  principum  decus ,  qui  vi- 
lae  innoceniiam  cum  doctiina  muliiplici  et  excellen- 
ti  coniungis  ;  qui  unice  ab  illis  ,  quibus  praees ,  di- 
ligeris ;  qui  in  buius  vitae  periculoso  certamiue  ve- 
xillum  Cliristi  sequens  ,  ad  caclcstem  patriam  con- 
lendis  ;  non  saiis  aliquando  firma  utens  valetudine  , 
animi  constautiam  et  cordis  laetitiam  relinens ,  hu- 
iusmodi  corporis  incommoda ,  dona  Dei  ,  ut  sanctus 
faciebat  Gregorius ,  existimans  ;  dona  illa  puians  , 
non  flagella  ,  quia  non  sinunt  ea  ,  quae  in  hoc  mun- 
do  tibi  sunt  largita  divinitus  ,  nimis  placere.  Pei'ge  , 
princeps  Dei  ,  fave  virtuti  ,  ut  facis  :  doclos  viros  ,  et 
bonos  testimoniis  et  beueficiis  tuis  orna ;  bibliothe- 
cis  tuis  nobilissimis  fruere  ;  cum  sanctissimis  et  do- 
clissimis  principibus,  qui  monumenta  ingeniorura  suo- 
rum  reliquerunt ,  ut  frequenter  soles  ,  versare  ;  cum 
Deo  perge  ambularc  .  Cum  per  occupationes  mullas 
raeas  licuerit ,  expecla  ut  libellum  de  priucipum  com- 
paranda  et  tuenda  existimatione  inchoatum  non  per- 
fectum  ,  delineatum  non  debitis  coloribus  expressum, 
mittam  ad  te.  Hanc  ipsam  delineationem  veteri  in  ho- 
spilio  meo  ad  Urbem  rediens,  mense  novembri,  patrue- 
li  tuo  luliano  Ruerio  ,  iuveni  moribus  optimis  ,  et  eru- 
ditione  varia  praedito  dederam  ,  qnae  tibi  mitteretur , 
indicem  amoris  raei  et  magnae  in  te  observantiae. 


89 
EIUSDEM 

AUGUSTINI  VALERII 

GARDINALIS    ET    EPISCOPI 

DE  CAUTA  IMITATIONE 
SANCTORUM  EPISCOPORUM 

AD    FEDERICUM     BORROMAEUM   S.    R.    E.    CARDINALEM  , 
ET    ARCHIEPISCOPUM    WEDIOLANE-NSEM. 


i.Xl.um 


lum  trigesimum  primum  ageus,  Cardinalis  an- 
norum  septem  ,  biennio  postquam  sacerdotls  fungeris 
raunere,  ita  disponenle  dignitatum  omnium  dislributo- 
re,  caeli  et  terrae  domino  Deo,  creatus  es  in  sacro  Car- 
dinalium  coUegio,  testificante  beatissimo  patre  uostro 
Clemente  Christi  vicario  doctrinam  et  iJlustres  tuas 
virtutes  ,  et  approbantibus  Cardinalibus  omnibus,  ar- 
chiepiscopus  mediolanensis  (i).Episcopalis  honor  et-sub- 
limi.tas  (  ut  sanctus,  cui  mille  amplius  post  annos  suc- 
cedis ,  scribit  Ambrosius  )  nuUis  potest  comparationi- 
bus  adaequari.  jNIediolanum  tanta  est  civitas  ,  tamque 
insiguis ,  ut  nulla  totius  Italiae  civitate  inferior  ha- 
beaiur.  Tautum  onus,  proviuciam  lam  duram,  recu- 
sasti  quidem  quantum  potuisti  ;  gravissimum  pericu- 
lum  studuisti  fugere  ,  quantum  licuit.  Quid  agam  ego  , 
cum  te  archiepiscopum  factum  vidam?  Gaudeam?  Gau- 
dendum  esse  non  arbitror  laboribus  et  periculis  ma- 

(i)  Cura  edidi  aliud  egregium  Aug.  Valerii  opusculura  in  sexto 
Tolumine  Script.  vet. ,  dlxi  in  scholio  pag.  ult.  natum  esse  Federlcum 
Borromaeum  anno  i564,  creatum  autera  Cardinalem  anno  iSS^. 
Nunc  quia  apparet,  scrlptara  esse  hanc  alterara  lucubrallonem  an- 
po  FedericiXXXI,  cura  archieplscopus  est  electus  ;  scquilur  ut  ca 
ad   annum  Christi  iSgS.   referenda  sit. 


go  DE     CAUTA    IMITATIOXE 

ximis  ,  quibus  le  quem  uiiicc  diligo  cxposilum  intel- 
ligo  ,  ob  (jufim  pvaecipuc  causam  gralulalioni  nullum 
esse  locum  video-  Nec  dolendum  esse  intelligo  ,  ne  mei 
quidem  causa,  qui  non  possum  non  vehemeuter  affici  , 
cum  cogitem  sermonibus  nostris  ,  et  lua  iucundisslma 
consuetudine  mc  cariturum.  Sed  quia  pro  certo  habeo 
te  dolere  ,  condoleo  tibi  ,  ut  sanclissimus  vir  Bernar- 
dus,  cum  ad  summum  pontificatum  Eugenlus  tertius  es- 
set  evectus,  condoluit.  Ipse  cum  tibi  condoleo  ,  singu- 
lari  meo  in  te  amorl  videor  satisfacere  ;  quem  anio- 
rera  meum  cogitavi  diu,  qua  ratione  tibi  eliam  archie- 
piscopo  declararem.  De  boni  pastoris  munere  superva- 
caneum  mihi  videbatur  aliquid  scribere.  Legisti  sancti 
Gregorii  nazianzeni  librum  apologeticum  inscriptum;  li- 
bros  sex  sancti  lohannis  chrysostomi  de  sacerdotio;  Gre- 
gorii  magni  insigne  lllud  opus  pastorale  inscriptura;  san- 
ctorum  Ambrosii  ,  Augustini,  Prosperi,  et  aliorum  plu- 
rimorum  ,  qul  praecepta  ad  animarum  regimen  per- 
tinentia  tradiderunt.  Collegit  etiam  phn'ima  Carolns 
patruelis  tuus  ad  munus  pastorale  perlinentia.  Quae 
si  libello  ilti  ,  qui  stimulus  pastorura  inscribitur  ab 
oplimo  viro  archiepiscopo  bracarensl  conscriptus  ,  ad- 
dantur ,  nihil  quicquam  desiderari  potest  ad  anima- 
rum  gubernandarum  artem  absolvendam. 

a.  Erant  homlnes  nonnuUi  tui  amantissimi ,  qui  in 
coramuni  bonorum  omuium  laetitia  dolere  et  maxirae  ti- 
mere  videbantur,  ne  (  cum  sis  corporc  non  satis  firmo , 
ingenio  fervidus,  assiduis  orationibus  deditus,  castlgan- 
do  corpori  assuctus  valde  ,  Caroli  adrairator  ct  prae- 
dicator  perpetuus  ;  archiepiscopatus  iste,  tot  animarura 
cura  ,  tot  sollicitudines  ,  corporis  vii'es  debilitent  tuas ; 
ne  in  grave  morbum  incidas,  et  raortera  acceleres  . 
Verum  non  idco  scribara  dc  moderando  zelo.  Non  cst 


SANCTORUM    EPISCOPORUM.  QI 

argumentum  hulusmodi ,  ut  ab  episcopo  tractari  de- 
beat :  non  enim  raiuuendus  est  zelus  ,  uec  moderan- 
dus,  sed  augendus  nobis  ,  quibus  animarum  cura  iniun- 
cta  est .  INIuIti  polius  episcopi  snis  scrlptionibus  nos 
excltaverunt  ad  zelum  augendum  ,  et  ad  glorlam  Dei 
in  dles  magis  quaerendam.  Episcoporum  laus  est ,  ut 
zelo  honoris  Dei  ardeant ,  et  hac  in  re  bonorum  om- 
nlum  auctorera  Deum  Imitcntur.  Zelum  autem  Del  sic 
definitum  esse  scls  ,  tranqulllisslmam  eius  sincerissi- 
mamque  lustlilam  ,  qua  auima  falsls  opinlonibus  pra- 
visque  cupiditatlbus  corrupta  repudlatur,  ct  a  Dei  con- 
iuglo  tamquam  adultera  removetur.  Haec  Ipsa  tran- 
qnillissima  et  slncera  iuslltia  in  servis  Dei  ,  in  pasto- 
ribus,  in  episcopis  requirltur  maxime,  ut  scUicet  di- 
vlnae  maiestati  debitus  bonor  non  adimatur;  exhibea- 
tur  pareuti  et  regi  nostro  Deo  cultus  tum  exterior  sa- 
cris  caeremoniis  ,  tum  multo  magis  interior  fide  ,  spe  , 
charitaie  ,*  non  aduherent  animae ,  non  separentur  a 
sponso  Christo,  blandltlis,  voUiptatum  Illecebris,  et  fal- 
sae  et  adulterinae  prudentiae  regulis  dcceptae;  nec  re- 
llcto  crucls  Christi  vexillo,  Satanae  mancipiaefficiantur. 
3.  Legiraus  in  historils,  in  coraoediis  etiam  expressa 
snnt ,  et  usu  ipso  comperlmus  ,  quae  sint  indlcla  Illo- 
rum,  qui  vehementer  conluges  suas  diligunt,  et  zelotypi 
nominantur  :  de  conlugibus  suls  cogitant  semper,  ob- 
servaut  omnia  ,  vcl  minlmos  Illarum  nutus  ,  occaslo- 
nes  removent  quil)us  earum  dlslrahantur  aut  cor- 
rumpantur  animi  ;  absentos  vero  non  soKun  de  ipsls 
cogitant,  sed  etlani  hiquuntur  ,•  et  nt  paucis  dicam  , 
et  potitae  utar  versiculo-res  est  solllclti  plena  tlmorls 
amor  -,  Quln  immo  eo  sollicitudo  maior  est ,  quo  amor 
purior  ot  castlor.  Haec  boni  pastoris  indicla  sunt ,  cum 
somper  ct  ipsc   salutcm  cogltct    animarum    fidei    suae 


92  t>E    CAUTA   iMITATrONl! 

creduarum  ,  cuni  occasiones  peccandi  iilis  nitatur  prae- 
cidere  ;  cura  monitionibus  ,  praedicationibus  verbi  Dei 
assiduis  ,  synodicis  constitutionibus  ,  reprehensionibus  , 
poenis  ,  praemiis  conetur  efficere  ,  ne  forniceutur  ;  ut 
fidem  ,  qua  in  sanctissimo  baptismatis  sacramento  Deo 
coniunctae  sunt  ,  servent  inviolatam  .  Hic  ipse  zelus 
Spiritus  sancti  verbis  illis  exprimitur :  zelus  domus 
tuae  comedit  nie.  Quae  beatissimus  pater  Augustihus 
ita  explicat  :  quia  quaesivi  gloriam  tuam  in  domo  tua, 
quia  flagellavi  in  templo  male  versanies.  Et  Moyses  , 
et  Phinees  ,  et  Elias,  et  plurimi  ante  adventum  Chri- 
sti ,  multl  etiam  saucti  episcopi ,  huius  zeli  documeu- 
ta  reliquerunt ,  ut  historiarum  phmi  sunt  libri.  Sed 
quid  moror  ?  Audiamus  doctorem  ecclesiae  ,  populi  tui 
maglslrum,  Mediolanensium  ,  ut  tu  es,  pastorem.  Is  ex- 
planans  psahnum  cenlesimum  deciraum  octavum,  iuquit 
haec  verba  :  zclus  ad  vitam  est  divina  praecepta  serva- 
re  ;  et  amore  Domini  ,  cius  custodire  mandata  .  Ze- 
lum  qui  habet,  omnes  ininiicos  putat ,  qui  sunt  ho- 
stes  Dei ,  quaravls  patrem,  fratrem,  sorores.  Omnibus 
dicit ,  ^lcut  dixii  David  :  inimici  facti  sunt  mlhl.  Hae 
nostrae  sint  inimlcitiae,  hi  tantum  sint  inimici  nostri, 
qui  Dei  voluntati  adversantur  ,  qui  cum  Deo  videntur 
pugnare  impie.  Sed  ita  sint  inimici ,  ut  eorum  ami- 
citiam  studiose  quaeramus,  et  omuibus  rationibus  ipso- 
rum  emendationem  procuremus. 

4»  Verum  quemadmodum  virtutum  plerumque  spe- 
cie  quadam  alliciuntur  homlnes  et  decipiuntur  ,  idem 
(  ut  optime  nosti )  in  zelo  interdum  coniinglt :  nam  si 
iustitia  simulata  sit ,  duplex  iniustilia  a  Platone  no- 
minatur  ;  callidltas  prudentiam  imltatur;  popularis  cu- 
iusdam  benivolcntlae  cnpidilate  aspersn  plerumque  li- 
beralitas  ,  terrainos  egressa  ,  ambitlonis  faciem  induit ; 


SATtCTORUM     EPISCOPORUM.  ^3 

forlitudo  vix  ab  audacia  et  a  temeritate  discernitur  • 
Ila  accidit ,  ut  qui  zelum  profitentur  ,  aliquando  mo- 
dum  nou  adhibeant  ,•  lenitatis,  longauimitatis  ,  et  pru- 
dentiae  oblivisci  videantur  ;  atque  in  illis  desideren- 
tur  proprietates  eae,  quas  sanctus  apostolus  de  carita- 
te  scribens  enumerat:  charitas  patiens  est,  benigna  est, 
non  aemulatur  ,  non  agit  perperam  ,  non  inflatur  ,  uon 
est  ambitiosa  ,  non  quaerit  quae  sua  sunt,  non  irrita- 
tur  ,  non  cogitat  raalum  ,  non  gaudet  super  iniquitate  , 
congaudet  autem  veritali,  omnia  suffert,  omnia  credit , 
omnia  sperat,  omnia  suslinet.  Si  aliqua  harum  proprie- 
tatum  desit ,  nullus  pastoralis  zelus  reperitur  :  iracua- 
diae  ,  clamores,  altercationes,  laudabilem  banc  pastorum 
virtuiem  turbant:  et  quamquam  interdum  ira  videatur 
zelus  esse,  nihilominus  tantae  virtutis  est  infida  comes. 
5.  Omnino  autem  me  ad  scribendum  tibi  aliquid  , 
suscepto  tanto  ai*chiepiscopatus  onere,  qui  te  dib'gunt  , 
hortati  sunt ;  et  argumentum  fore  accommodatum  arbi- 
trantur  ,  si  de  cauta  imitatione  sanctorum  episcoporum 
scriberem  aliquid  ;  si  amanter  tibi  ostcnderem  ,  non 
in  omnibus  tibi  ab  initio  tui  archiepiscopatus  imitan- 
dum  esse  servum  illum  Dei  Carolura;  cum  illa  senten- 
tia  in  prudentissimorum  hominum  ore  versetur  :  facta 
sanctorum  omnia  veneranda  ,  sed  uon  semper  imitan- 
da ;  diversas  esse  temperaturas  corporura,  ingenia  di- 
versa  ,  diversa  tempora  ,  non  eundera  semper  modum 
servari  oportere ;  aliam  esse  artem  restitueudae  col- 
lapsae  disciplinae  ,  aliam  retiuendae  et  excolendae  ;  ra- 
tionem  aliara  gubernandi  fuisse  antequam  concilia  pro- 
vincialia  celebrarentur  ,  aliam  celebratis  conciliis  et 
decretis  illis  ad  usum  revocatis.  Vigesimum  secundum 
annum  agens  Garolus  ,  archiepiscopus  est  factus  ,  cum 
Pius  quartus  eius  avuncnlus  viveret.  Eo  vivcnie,  et  eius 


94  DE    CAUTA    IMITATIONE 

ab  Ui'be  profectionem  non  satis  probante,  Mediolanum 
se  contulit ;  celebrera  synodum  babuit  provincialem  , 
cum  episcopos  omnes  comprovinciales  coegisset  :  et  se- 
quenlibus  annis  ,  a  sancto  concilio  tridentino  miuime 
recedens  ,  alias  babuit  synodos  .  Rem  novam  in  Italla 
admirari  bomines,  laetari  pios  viros  in  ecclesiastica  di- 
sciplina  progressus  fieri,  provincialcs  episcopos  M.e- 
diolanum  accedere  ,  ab  ipso  humaniter  et  bonorifi- 
ce  excipi  ,  bospitalem  se  praebere ,  ut  decet  episco- 
pum ,  ingenii  et  doctrinae  etiam  speciem  osteadere  . 
Hoc  synodorum  proviucialium  institutum  qui  non  se- 
quitur  errat ,  nec  zelum  bonoris  Dei  et  disciplinae 
ecclesiasticae  conservandae  osteudit.  Et  buiusmodi  con- 
ciliorum  proviucialium  conventus  mirabiles  fructus 
parit :  se  enim  invicem  consolantur  episcopi  ,  mutuo 
se  docent ,  remedia  sanandae  provinciae  accommodata 
in  medium  afferentes  ,  abusus  conantur  tollere  ,  vitia 
extirpare  ,  totam  provinciam  optimis  legibus  exornare. 
Praeterea  dioecesanae  synodi  utiles  sunt  admodum  ,  in 
quibus  paucorum  dierum  spatio,  uno  iutuitu  parochOs, 
quos  in  animarum  cura  adiutores  habent,  episcopi  lu- 
strant.  Haec  medicorura  spiritualium  vehiti  coliegia  in- 
credibiliter  prosunt;  ab  iis  nuuquam  abest  sanctus  Spi- 
ritus;  in  illis  pastorum  maxime  ehicet  zelus,  eorumque 
commendatur  industria,  praesertim  si  e  superiore  loco 
dicant ,  et  interdum  reconditis  e  sanctis  prophelis  sum- 
ptis  sententiis  de  officio  paslorali,  de  aniraabus  Ghrlsto 
hicraudis,  habeant  orationem.  luterfui  ego  dioecesanae 
synodo  quara  habebat  Carolus  :  sane  serraonera  ,  quem 
habuit  ad  clerum,  sum  valde  admiratus  ,  et  Incredlbi- 
lem  ordinem  eius  in  diceudo,  et  pletatern  novcrunt  ora- 
nes  qui  ibi  consederant. 

6.  Et  in  assiduis  praedicationibus  verbl  Dei ,  in  ope- 


sanctorUm  jiPiscopoRUM.  90 

ribus  pHs  excolendis  elucet ,  ut  scis ,  zelus  et  diligeii- 
tia  pastoris.  Porro  in  quotldianis  sacrificiis  ,  in  pre- 
cibus  statis  horis  fundeudis  ,  in  lectione  bonoruna  li- 
brorum  etiam  in  mensa,  in  audiendis  festls  diebus  ser- 
monibus,  cura  pastoralls  apparebat  raaxlma  Caroli  ,  cui 
post  alterum  succedis.  Haec  omnia  facllllme  imitaberls. 
Quod  si  dubitarem  te  non  esse  facturum  ,  borlarer  plu- 
ribus  verbis  ,  ponderandam  libi  csse  illam  sententiam, 
vae  mlhi  quonlam  tacui  ;  ct  illara  ,  praedlca  ,  argue  , 
increpa  ,  opportune  importune;  etlam  versiculum  111  um 
ardentissima  illa  verba  conlinentem  :  cgo  ,  ait  Chri- 
stus  dominus ,  constltutus  sum  rex  a  Deo  supra  Sion 
montem  sanctum  eius  ,  praedlcans  praeceptum  eius  . 
In  medium  afFeiTcm  ea  ,  quae  sacrura  concilium  tri- 
dentinum  tradldit  ,  esse  praeclpuum  munus  eplscopl 
docere.  Et  certisslmum  est  lacte  matrls  nutrlrl  mellus 
infantes  qiiam  lacte  nutricis  quamvis  sit  robusllsslma. 
Pascere  verbo  et  exemplo  solent  boni  pasiores  ;  ver- 
bo  tamen  allorum  opera  greges  pascere  possunt ;  quam- 
quam  multo  felicius  contlnglt ,  sl  utllissimuui  ac  ne- 
cessarium  hoc  raunus  per  se  unusquisque  episcopus  fre- 
quentius  quam  fieri  potest  obeat.  Filii  dum  a  patre  mo- 
uentur,  illa  affectlo  maguam  vim  habet :  praeter  quam 
quod  rerum  moderator  Deus  linguas  Infantlum  pasto- 
ram  facit  disertas,  et  divino  beneficlo  addlt  anlmos,-  na- 
turae  etlam  impedimenta  magna  ex  parte  sustulisse  ob- 
servatur.  Ipse  enlm,  ut  scls  ,  dlviuae  clementlae  hac  in 
re  lestis  esse  possum  locuples.  Noster  etlam  Carolus  , 
quera  admiraraur,  ad  dicendum  minlme  uatus  videba- 
tur,  usu  tamen  et  exercitatloue,  divino  potius  Spiritu 
adiutus,  In  dlcendo  sanorum  ingenlorum  sentenlla  non 
miniraam  laudem  est  consecutus  ,  cutn  niedltata  oiallo- 
ue  uteretur  ,   locosque  afferret  In  medium  jiraeclaros. 


96  DE    CAUTA    IMITATIOIfE 

7.  Nec  vocis  exiHtatem  aut  non  satls  firma  lalera 
causetur  episcopus  ,  quo  minus  dicat,  ut  si  in  magna 
concione  ab  omnibus  andiri  non  possit,  illosque  in- 
struere  ,  audiatur  saltem  a  paucis  ut  ipsi  erudiantur,  ut 
ofEcio  pastorali  suo  satisfaciat ,  ul  illo  ipso  aflTectu  ora- 
nes  qui  adsunt  delectentur.  Speciosa  enim  admodum  et 
adstantibus  grata  esse  consuevit  episcopi  concionantis 
facies .  Et  beatissimus  pater  Gregorius  cura  podagra 
laboraret,  stomachique  doloribus  affligeretur,  concio- 
nem  interdum  habebat,  cum  vix  a  minima  parte  au- 
ditorum  audiri  posset;  qua  de  re  in  quodam  sermone  se 
ipse  excusat.  Et  usitatum  esse  iu  ecclesia  legimus  ,  ut 
qui  vocem  concionanlis  episcopi  audire  uequireut  ob 
infirma  eius  laiera,  aut  ob  corporis  aegritudinem,  scri- 
ptis  erudirentur:  ita  ut  episcopus  qui  lingua  docere  non 
poterat,  doceret  propriis  scripiis,  meditatione  adhibita 
magno  iudicio  et  diligentia  expolitis.  Spero  benignis- 
simi  patris  Dei  ausilio  ,  fore  ut  hac  in  parle  officio 
tuo  et  populo  tibi  credito  consulas,  pascas  nobihssi- 
mum  gregem  ,  illumque  ad  superna  perducas  pascua. 
Illa  ipsa  frequentia  catholici  populi ,  numei'Osus  et  in- 
signis  clerus  cathedralis  ecclesiae,  illa  templi  ampll- 
tudo,  sacrura  illud  theatrum,  chorus  ille  in  quo  Dei 
canuntur  laudes  ,  augent  incredibiliter  dicentis  indu- 
striam.  Quod  ipse  etiam  sum  expertus,  qui  episcopus 
Veronae,  semel  eliam  Cardinalis,  e  superiore  loco  (quod 
milii  semper  iucundum  et  honorificum  putabo)  in  prae- 
clarissima  illa  ecclesia  dixi  .  Consueverat  enim  Ca- 
rolus  arcbiepiscopus  diligentissirous  ac  humanissimus 
excitare  episcoporum  ad  se  venientium  industriam  et 
pietatem  ,  enixe  illos  hortari  et  rogare  ut  dicereut  ali- 
quid ,  ut  populo  suo  aliqua  documenta  ipsi  darent ; 
nihil    quicquam   sibi    accidere    posse   acceptius   et    iu- 


SANCTORUM    EPISCOPORXJM.  QH 

ciindins  .  Qui  mos  retinendns  est  raaxitne  ;  ita  tameii 
ut  nemo  episcopus  liospes  vehementioribus  verbis  ,  sed 
potius  gravibus  et  suavibus  invitetur  et  excitetur  ,  ut 
collegia,  seminaria,  et  alias  clericorum  cougregationes 
invisat  et  erudiat.  Quod  bumanitatis  et  cbaritatis  exem- 
plum  retinebis  non  dubito.  Docebat  euim  tacite  Garo- 
lus  ea  ratione.  Docebis  etiam  tu  venientes  ad  te  ofE- 
cii  causa  ,  aut  inter  facientes,  valde  pastorali  et  suavis- 
sima  hac   ratione. 

8.  Haec  sanctorum  episcoporum  instituta,  a  Caro- 
lo   Mediolani   renovata  et    aucta  ,  nemo   bonus  episco- 
pus  non   imitabitur.  Neque  equidem   difficilis  est  imi- 
tatio ,    cum    tamen    diflicife   valdc    fuerit   id   praestare 
quod  esset  imitandum  ,  eaque  instituere   quae  discipli- 
uam  ecclesiasticam  renovarent,  et  in  perfectam  formani 
redigerent.  Interesse    concionibus  ,  divina  ofEcia  dic- 
bus  festis  celebrare  ,  christianae  doctrinae  scholas  sae- 
pe  visitare,  ad  oratorium  sancti  Sepulchri  (i)  interdum 
accedere ,    gravibus    ibi    et  piis   sermonibus  illos ,  qui 
eum  locum  frequentant ,  consolari ;  genialibus  diebus 
in  quibus  videtur  insultare  Satanas  ,  musicis  canticis, 
et  ecclesiastlca  harmonia  allicere  populum,    et  artes  Sa- 
tanae  quasi  eludere  ac  frangere  ;  haec  sunt  munera  ve- 
re  episcopalia;  in  his  imitandus  est  optimus   archiepi- 
scopus  Carolus,  et  imilandum  est  eius  assiduum  in  ora- 
tionibus  studium;  nec  non  imitandum  domesticum  illud 
oraiorium  vespertinum,  in  quo  memini  eodem  die,  quo 
haec  sciibo,  nimirnm  kalendis  maii,  anno  salutis  no- 
stare  millesimo  quingentesimo  sexagesimo  octavo,  prae- 
sente  Cardiuali,  primum  me  habuisse  sermonem,  cui  in- 
terfuerunt  pii    multi    viri  ex    illis  etiam   qui    uondum 

(i)  Est  haec  Mediolani  sacra  aedes  ,  apuJ  quara  Card.  Federi- 
cus  celeberrimam  poslea  condidit  bibliothecara  ambrosianam. 

7 


nb  DE    CAUTA    IMITATIONE 

sacrls  initiati  fuerant,  inter  quos  erat  Augustinus  Cusa- 
nus,  qui  nunc  collega  noster  sacrum  Gardinaliura  ornat 
collegium.  Praeterea  oralionem  quadraginla  liorarum 
saepe  indicere  ,  utile  admodum  et  salutare  esl  populis  ; 
praeseriim  si  sermonibus  brevibus  et  fere  iaculatoi*iis 
inflammentur. 

g.  Et  quoniam  oportet  plerumque  concionatores,  aut 
clericos,  qui  cum  pastoribus  vivunt ,  ut  excitentur,  lau- 
dare;  hac  in  re  servandum  esse  modum;  nam  adhibenda 
est  laus  tamquam  raedicina  pusilhs  animis  ,  et  velut 
praemium  humilibus  ;  ut  etiam  in  accipiendis  laudibus 
moderatio  quaedam  adhibenda  est.  Qua  de  re  libet  ea  , 
quae  sanctus  Augustinus  eieganter  scripta  reliquit  ia 
homilia  de  anniversario  episcopalis  ordiuationis  ,  hoc 
loco  inserere.  A  male  viventibus ,  iuquit ,  uolo  et  dete- 
stor  laudari;  laudari  autem  a  bene  viventibus ,  si  dicam 
nolo,  mentior  ;  si  dicam  volo  ,  timeo  ne  sim  inanilatis 
appetentior  quam  soliditatis.  Quid  ergo  dicam  ?  Nec 
pleue  volo  ,  nec  plene  nolo  :  non  plene  volo  in  laude 
humana-  periclitari ;  non  plene  uolo  ,  ne  ingrati  sint , 
quibus  praedico.  Haec  Augustinus.  At  beatissimus  ille 
pater  sanctus  Franciscus  laudes  nuncupabat  flagella ;  ut 
quemadmodum  propter  charitatem  flagella  toleranda 
sunt,  ita  ferantur  laudes;  atque  dum  quispiam  laudatur, 
haec  secum  ipse  suspirans  loquatur  :  non  sunt  tibi  uo- 
ta ,  bone  vir ,  quae  in  me  vituperanda  sunt .  Quem 
modum  adhiberc  solitum  fuisse  Carolum  observavi  , 
dum  ad  ipsum  libri  scriberenlur  ,  aut  serraones  au- 
diret   clcricorura. 

lo.  Verum  enimvero  illud  quod  mihi  erat  pro- 
positum  ,  vix  tractare  adgressus  vidcor  praeclarum  ar- 
gumeutura ,  et  libi  ,  Gardinalis  optirac  ,  ut  arbitror 
pernecessarinra.   Nimirum  caute   adraodura  sanciorum 


SANCTOBUM     EPISCOPOUU  \I.  QC) 

virorum ,  et  praeserliin  episcoporuHi  facta  esse  imi- 
landa.  Mirus  enim  variarura  et  salutarium  iaspiiatio- 
num  artifex  est  Spirilus  sanctus  ,  et  viae  ,  quibus  ad 
caelura  aiiimae  asceudunt  ,  variae  sunt  et  inter  se,di- 
versae  ;  quam  sententiam  libro  primo  de  civitate  Dei 
sanctus  attigit  Augustinus  his  verbis  :  non  omnia  quae 
bene  facta  sunt  a  sanctis,  ab  aliis  indifferenter  facien- 
da  ,•  ut  quia  Abraham  obtulit  filium  ad  necem,  quilibet 
pater  possit  suum  sacrificare  filium.  Quia  Pelagia  cum 
mati'e  et  soi'oribus  ,  ut  scribit  sanctus  Ambrosius  (i), 
praecipitem  se  dedit  in  flumen  ne  a  persequenle  milite 
violaretur  ,•  et  Sophronia  ,  ut  refert  Eusebius  (2),  se  oc- 
cidit  ,  ne  vim  a  Maxentio  Gaesare  pateretur  ,  ideo  pos- 
sim  ego  me  praecipitare  aut  occidere.  Nec  quia  sanctus 
Gregorius  nazianzenus  illis  verbis  utens,  cum  Byzaa- 
tii  in  invidiam  hominum  incidisset  :  vale  cathedra,  su- 
blimitas  invidiae,  et  periculo  obnoxia,  nisi  magna  cum 
cautione  est  iraitandus  ,•  cuin  alii  praestantes  episcopi 
in  functione  sui  pastoralis  muneris  sanguinem  etiam 
profuderint  .  Nec  defuerunt  qui  cum  in  eremis  et 
monasteriis  degissent,  facti  episcopi  in  tota  vita  parcis- 
sirao  cibo  utentes,  perpetuis  ieiuniis  carnem  castigau- 
tes  ,  vilara  lamen  satis  longam  produxerunt ;  ut  san- 
ctus  Gregorius  nazianzenus  ,  et  alii  praesertim  graeci. 
Et  huiusmodi  cautio  eo  magis  adhibenda  est ,  quia  ple- 
rique  alii  sancti  episeopi  ,  aique  etlam  pontifiees  sum- 
mi  ,  tempori  servienles  ,  lucrandis  auimabus  intenti  , 
ad  copiosiorem  vitam  sese  accommodaverunt.  Ad  quem 
locum  videntur  illa  verba  pcrtinere  :  alius  sic  ,  alius 
auiem  sic.  Et  modo  letalia  peccaia  ,  tamquam  pestifera 
venena  fugiantur  ,  et  populi  erudiantur  verba  et  exem- 

(i)  De  virgin.  lih.  III.  cap.  7. 
(2)  Hist.  eccl.  Vill.  14. 


lOO  DE    CAUTA    IMITATIONE 

plo  ,  noii  esse  semper  elaborandum  vehementer  episco- 
pis  ut  corporls  casligatlonis  et  asperrimae  paeniten- 
tiae  documenta  denl.  Nam  celeberrimum  illum  episco- 
pum  ,  qui ,  ut  captivos  redimeret ,  se  ipse  vendidit , 
quis  audeat  imitari  ? 

II.  Omittamus  longe  petita  exempla ,  in  hisloriis 
enim  reperiuntur  innumex-abilia  ;  ad  Carohim  tuum , 
immo  potius  nostrum  ,  animum  intendamus.  Quis  non 
satis  firmo  corpore  perpetuos  eius  labores  sine  caulione 
audeat  imitari?  eius  pernoctationes  ,  illam  somni  quasi 
fugam,  illara  quadraginta  sermonum  et  quadraginta  ho- 
rarum  sine  cibo  ,  sine  potu  ,  sine  somno  tolerantiam  ac 
perseverantiam,  illos  cum  pestc  infectis  hominibus  quo- 
tidianos  congressus  ?  In  quibus,  inquies  ,  consistit  haec 
cautio  adhibenda  in  domesticarum  illustrium  virtutum 
imitatioue  ?  In  his  ,  ut  vires  corporibus  diversas  esse 
consideres;  acres  minime  valentibus  corporibus  non  es- 
se  necessarias  medicinas;  quippe  si  corporibus  imbecinis 
alieno  temporc  acria  medicamenta  adhibeantur  ,  perire 
ca  consuevisse;  leniora,  esse  tutiora;  laudari  solitos  me- 
dicos  illos  qui  morbos  brevi,  tuto  ,  et  suaviter  sanent  • 
In  hoc  spiritualis  medici  ,  hoc  est  episcopi ,  maximum 
esse  ponendum  studium.  Quamquam  haec  curaudi  ratio 
semper  fuitdifficilis,  his  vero  difficillimis  temporibus  est 
etiam  difficillima.  Nec  illud  facile  praestari  potest ,  ut 
suaviter  dentur  et  accipianlur  medicinae,  cum  sacpe  fa- 
cilitas  et  indulgoniia  enervet  disciplinam,  gregem  cor- 
rumpat ;  ita  ut  severior  gubernatio  videatur  plerisque 
longe  tutior.  Mcminisse  autem  saepe  oportet ,  episco- 
pos  cssc  quidcm  medicos  ,  uominari  autem  potissimum 
patres  ,  cui  dulcissimo  nomini  lenilas  et  mansuetudo 
convenit.  Studium  illud  vehem'jus  iuslitiae,  quod  initio 
sui   archicpiscopatus  adhibuit  Carolus ,   dum   Nicolaus 


SANCTORrM     EPISCOPORUM.  lOI 

Ormanetiis  ,  qui  aliqiiot  post  anaos  cpiscopus  fult  pa- 
tavinus  ,  vicarii  munere  fungeretur,  hoc  tempore  non 
videtur  valde  necessarlum:  modo  caveatur  ,  ne  indul- 
gentia  deterior  fiat  clerus,  et  ut  optimae  serventur  con- 
suetudines,  et  synodi  cnm  provinciales  tum  dioecesanae. 
la  puniendis  parochis  et  clericis,  ut  exemplo  deterrean- 
tur ,  cognosces  ,  ut  spero,  tibi  vehementer  non  esse  la- 
borandum  ;  et  cautionem  in  Caroli  studio  iusiitiae  imi- 
tando,  non  esse  admodum  necessariam. 

12.  Nec  contra  turbatores  ecclesiasticae  iurisdictio- 
nis,  ut  opinor,  tibi  opns  erit  insurgere,  et  iis  armis  uti, 
quibus  sapienter  et  fortiter  usus  cst  Garolus,  cum  catho- 
lici  Pvegis  eximia  sit  pietas  ct  studium  tuendae  i*eligionis 
et  huius  sanctae  Sedis  aposlolicae  auctoritatis.Ille  etiam 
qui  tantam  civitatem  tanii  Regis  iussu  gubernat ,  et  se- 
natus  ille  mediolanensis  ,  nihil  aget  quod  canonibus 
ecclesiasticis  adversetur  ,  et  quod  animum  tnum  possit 
laedere.  Quod  si  aliqna  oriatur  coutroversia  ,  servan- 
dum  illud  est  praeceptum,  ne  quid  nimis;  et  illud,  fe- 
stinandum  leute  ;  et  i'egula  illa  prudentium  magnam 
vira  habens,  maxiraa  raaxiraa,  mediocria  raediocria,  rai- 
nima  miniraa  putare.  Quae  sunt  maxima,  dices  ?  Pro- 
hibere  ,  ne  haeresibus  contaminetur  populus ;  ne  pu- 
blicis  concubinariis  et  adulteris  corrumpatur  civitas; 
ne  a  potentibus  violentur  pauperes;  ne  clerici  turpiter 
serviant  laicis  ,  a  quibus  eorum  ineontinentia  et  pe- 
tulantia  foveantur  ;  ut  in  sanctimonialium  monasteriis 
castitas  excolatur  ;  ut  graviter  ,  qui  illa  violare  au- 
dent ,  puniantur  ;  ut  a  catholicis  et  doctis  conciona- 
toribus  civitas  doceatur.  Pro  his  moribus  ,  et  saluta- 
ribus  necessariisque  institutis  ,  sanguis  etiam  ipse  fun- 
dendus  est.  Si  autem  inter  ministros  fori  aliquae  lites 
suboriantur  ,  quod,  ut  spero  ,  perraro  conlingct,  mode- 


I02  DE    CAUTA    IMlTATIONE 

raiione  aniini ,  adhibit.i  tamen  tliHgontia,  ius  retinealur 
ecclesiasticum.  At  si  ecclcsiae  armis,  nimirum  censuris, 
opus  esse  vidcatur,  laudarcm  de  toto  negotio  antea  Chri- 
sti  vicarius  romanus  Pontifex  certior  fieret ,  ut  facere 
solitnm  audivimus  ilhim,  qnera  saepe  nominamus  ,  Ca- 
rolum  in  negotiis  Iractandis  diligentissimum  archie- 
piscopum. 

i3.  Minima  etiam  quae  pulantur ,  quae  comme- 
moiare  non  est  necesse ,  negh'genda  non  sunt ,  sed 
accurate  potius  tractanda  ,  cum  scriptum  sit  apud  Sa- 
lomoncm  :  tlmentem  Dcum  nihil  negh*gere,  et  minima 
etiam  crrata  ohservare  et  corrigere.  Cavendum  esse  epi- 
scopis  maxime  videtur,  ne  a  qnibusdam,  qul  valde  spl- 
rituales  existimantur ,  et  zehim  Del  profitentur,  urgeri 
se  nimls  patiantur;  qui  taraen  fovendi  sunt,  et  verbls 
humanitale  conditls  retlnendi ,  et  monendi  ne  tanto- 
pere  urgeant ;  nihil  esse  facillus  quam  turbare  civita- 
tem  ;  ubi  discordiae  oriri  coeperint  inler  illos  qui  ci- 
vitati  pracsldent,  et  inter  episcopos,  difficile  admodum 
esse  imponere  litlgiis  finem  ;  impedlri  maiora  bona  , 
ot  frequentiam  nobihum  virorum  ad  ecclesiam  Dei , 
ad  conciones  audiendas;  Pontificem  summum  maxima 
afiici  molestia;  perturbationes  ab  Initio  minimas,  soh*tas 
crcscere ;  qulclem  adlmere  pastoribus,  pios  progessus 
retardare ,  tantos  dcnique  exciiare  motus  ut  saepissi- 
rae  paeniteat ,  rem  maturius  non  considerasse.  De  ad- 
hibendls  in  consilio  senioribus  et  prudentlorlbus  ca- 
nouicis  et  parocliis  ,  de  communlcandis  animi  sensis 
cuni  illis  quibus  famihariter  utitur  episcopus,  cautio 
est  maxima  adhibenda  ,  ne  sine  consiho  quicquam  aga- 
tur  ;  ne  tot  adhlbeantur  consUiarii  ,  quorum  multipH- 
citas  confusiones  pariat  ,  et  mulla  temporis  pars  iu 
consulendo  ponalur  ;  qua  in  re  ,  ut  in  aliis  ,  disponen- 
da  mirifice  praestitit  Carolus. 


SANCTORUM     EPISCOPORUM.  I  o3 

14.  Quod  ad  pronoctationcm  pertinet,  debitas  horas 
negare  corpori  ,  integras  vigilare  noctes  ,  aut  orare  , 
aut  sacros  libros  volveie  ,  iategras  hebdomadas  in  le- 
cto  caput  non  reclinare  ,  aliis  etiam  rationibus  cor- 
pus  macerare  et  perpetuis  ieiuniis  affHgere  ,  vinum  vix 
gustare  ,  pane  et  acqua  contentum  esse  ;  haec  ,  Car- 
dinalis  et  archiepiscope  ,  tu  vide  an  sint  imitanda  , 
praesertim  tibi  corpore  non  admodum  firnio  ,  studiis 
optimarum  artium ,  sacrae  theologiae  iu  primis  ,  us- 
que  ab  adolescentia  valde  dedito,  Mediolani  in  nobi- 
li  et  splendida  familia  nato  ,  qui  Romae  etiam  aliquot 
annos  vixisti  sobrie  semper  ,  non  tamen  ea  ratione  qua 
anachorilae  vivere  consueverunt.  Blandus  quidem  ho- 
stis  ,  tyranuus  domesticus  est  corpus ,  ut  sanctus  scri- 
psit  Gregorius  nazianzenus;  non  tamen  ipsius  cura  ita 
negligenda  est,  ut  servire  nequeat  animae.  Tyrannis  eius 
frcnanda  est  parsimonia,  sanctis  ieiuniis  ,  aliqua  etiam 
castigatione;  nec  charitas  quae  laboribus  plurimis,  iu  iti- 
neribus  et  functionibus  in  pastorali  niunere  adhibetur. 
impedienda  est  debilitate  et  afflictione  corporis.  Cum- 
que  virtus  multo  praestantior  sit  charitas  quam  paeni- 
tentia,  cedat  exercendae  virtutis  illius  studiura  chari- 
tati :  nec  adeo  corpus  castigetur  ,  et  deprimatur  ,  ut 
Christi  servitio  nequeat  exhiberi ,  ut  vigorem  animi , 
vitam  etiam  ipsam  ,  quispiam  sibi  videatur  adiraere  . 
Valde  siquidem  corpus  somno  reci^eatur  ,  quo  vires 
reficiuntur  et  couservanlur.  Vinum  curas  pellit ,  cor 
laeiificat ,  excitat  robur  animi,  si  modice  sumatur  ;  et 
quamquam  scriptum  est  ,  principium  vitae  panis  et 
aqua ;  perpauci  tamen  reperiuntur  hoc  tempore ,  qul 
vino  abstinenles  alacritatem  quandam  in  rebus  agcndis 
necessariam  retineant. 

1 5.  Non   abhorruerunt   sancti    episcopi   a  commu- 


Io4  DE     CAUTA    IMITATIOXE 

nl  vivendi  i  atione ,  exceperunt  convivio  homines  ad 
se  venientes ,  mensam  sacris  lectionibus  condienles ; 
ct  a  beatissimo  patve  Ambrosio  sanctura  Augustinura 
exceptum  fuisse  satis  episcopaliter  ,  ipsemet  Augusti- 
nus  scriptum  reliquit  (i),  Hoc  vei'bum  episcopaliter 
consideranti  mihi  ,  quid  sibi  velit ,  nunquam  venit  in 
mentem  intcrpretari  episcopaliter  ,  hoc  est  laute  ,  opi- 
pare  ,  regie ;  sed  potius  cpiscopalitcr  ,  hoc  est ,  niti- 
de  ,  sine  luxu  ,  sine  epularum  varietate  ,  ne  prandium 
aut  caena  possit  dici  dubia  ,  sed  cibis  usitatis  ad  vi- 
res  corporis  reslaurandas  singillatim  unicuique  convi- 
vae  cum  debita  mensura  appositis,  cum  lectione  sacra 
cum  gratiarum  actione  sumptis.  Quam  rationem  pasto- 
ralem  Carolum  adhibuisse  scimus.  Ego  in  mensa  fui 
cnm  ipso,  interdum  crediderim  fuisse  et  te;  una  fui- 
mus  etiam  in  ceJeberrimo  raediolanensi  seminario,  san- 
cti  Gregorii  nazianzeni  die  ,  quatuordecim  ,  ni  fallor, 
iam  abhinc  annis  ,  tres  Cardinales,  quorum  unus  fuit 
ponlifex  Gi'egorius  •XIII*,  et  ibi  archicpiscopaliter  in- 
structum  couviviura  a  seminarii  fih'is  habuimus.  Quam 
cousuetudinem  arbitrarer  omnino  libi  esse  retinendam. 
Sanctitas  ,  ut  sanctus  scribit  Dionjsius  areopagita  cu- 
ius  lectione  delrctaris,  est  ab  orani  scelere  libera  per- 
feclaque  ac  omni  ex  parte  incontaminata  puritas.  Di- 
citur  etlam  confirmata  iustitia  ,  cuius  participatione  vl- 
ri  pretioso  Christi  sanguine  tincti,  ab  omni  terrena 
afTectione  alieni.  sancti  nominantur.  Sanctificationis  au- 
lem  auctorem  Icsum  Christura  filium  Dei  agnoscimus  , 
quem  solum  sanctum  ,  solum  dominura ,  solum  altissi- 
raum  cum  saucto  Spiritu  in  gloria  Dei  patris  saepis- 
sime  canimus. 

i6.  Et  ut  christiana  perfectio  ct  felicitas  iu  Chri- 

(i)  Coufes3.  lib.  VI.  cap.  i3. 


SAXCTORUM    EPISCOPORUM.  I03 

sti  sita  est  imilatione  ,  ita  laudalui-  magnopere  slu- 
dium  quod  adhibetur  in  iraitatione  sanctorum  ,•  quod 
est  quidem  facilius,  quia  sancti  iisdem,  qulbus  nos,  cir- 
cumdati  fuere  infirmitatlbus,  ita  ut  eorum  non  sit  de- 
speranda  imitatio.  Verum  praecipue  post  Christum  ve- 
nerandi  sunt  et  imltandi  qui  ecclesiis ,  quibus  nunc 
praesumus  ,  ante  nos  praefuerunt.  Quaeris  fortasse,  ut 
interpreler  quld  slt  imitarl  ?  Tibl  quippe  notura  est 
non  esse  aliud  ,  quam  sequi  ,  quam  expriraere ,  quam 
referre  illas  ipsas  virtutes  ,  qulbus  illos  ,  quos  iraitan- 
dos  nobls  proposuimus  ,  excelluisse  putamus.  Sequitur 
Christum  ,  qui  Christum  imitatur ,  qui  mansuetudi- 
nem  qui  humilllatem  qui  charltatem  et  patlentlani 
Chrisll  studet  referre.  Et  sanctos  etiam  ut  imitemur , 
curandum  est ,  ne  nlmluna  nobls  arx-ogemus ,  ne  in 
altisslmum  gradum  conscendere  nitentes  ,  miserablliter 
prolabamur.  Ad  illos  ,  qui  llbros  scribunt  pertlnent 
illa  poetae  :  -  Sumite  materiara  vestris  qui  scrlbltls  ae- 
quam  -  Viribus  ,  et  versate  diu  quid  ferre  recusent,- 
Quld  valeant  humeri.-  Haec  possunt  etlam  ad  res  ge- 
rendas  accommodari  ,  ut  in  orani  vita  videant  homi- 
nes  ,  quid  adgrediantur  ,  quld  possint  perficere.  Cum 
in  via  proficientium  sint ,  ne  putent  se  profeclsse.  Cum 
sint  tiroues  ,  ne  egreglos  se  exlstlment  railites  .  Cum 
in  numero  sint  descripti  militum  ,  ne  inter  imperato- 
res  numerai'i  ambiant. 

Tj.  Diversl  sunt  spirltus,  diversa  tempora,  diversl 
civitatura  morcs,  varia  principum  Ingenia;  maiora  mala 
vitanda,  difTereuda  et  dlsslmulanda  quaedam,  quae  alio 
tempore  sancti  viri  non  disslmularunt  neque  tulerunt , 
qucmadmodum  in  pastorali  sanctus  Gregorlus  hls  ver- 
bls  expllcat  :  sciendum  est  ,  Inqult,  quod  ah'quando 
subiectorura   vitia    prudenter   dissimulanda    sunt ;    sed 


I  o6  DE    CAUTA    IMITATIONE 

quia  dissimnlantnr  ,  indicanda;  aliqnando  etiam  aperte 
cognita,  mature  toleranda  ;  aliqnando  vero  subtititer  et 
occnlta  perscrutanda  ,  aliqnando  leniter  argnenda  ,  ali- 
quando  vcTiementer  increpauda.  Quae  omnia  faciunt , 
ut  cauta  adraodnm  debeat  esse  imitatio.  Nam  rationem  , 
qnam  sancti  adhibuernnt  lob.  cbrjsostomns  et  Basilins 
et  alii  plerique  sancti  episcopi  eiusdem  ingenii  in  ani- 
madvertendis  acriter  erratis  illorum,quibus  praefuerunt, 
fortasse  non  expedit  semper  sequi  ,  sed  parere  potius 
sancti  Gregorii  monitis  ,  qni  moderationem  incredibi- 
lem  in  regimine  pastorali,  suo  illo  registro  epistolarnm 
indicavit ,  quem  librura  semper  esse  nobis  in  manibus 
babendnm  putaverim.  Haec  autem  cautio  ut  adhibea- 
lur,  studendum  est  maxime  episcopis  ,  ne  delatoribus 
facile  fidem  praestent,  cum  rainores  utilitates  redundent 
in  ecclesiam  Dei  ,  si  severa  exerceatur  iustitia,  quara  si 
aliquandiu  res  dissimulentur  et  differantur.  Haec  ipsa 
dissimulatio  et  dilatio  necessaria  videtur  esse  cum  de 
rebus  agitur  mediocribus  ,  ut  solet  accidere  in  iis  ,  ia 
quibus  praeventioni  est  locus. 

i8.  Nimirura  in  rebus  ad  ritus,  non  tamen  praecipuos, 
pertinentibus,  et  ad  negligentiam  ,  minirae  tamen  per- 
niciosara,  tollendara  ;  in  qulbus  sanctos  non  ignoramus 
interduni  adhibuisse  diligeutiara,  de  ea  diligentia  ad 
vitanda  maiora  incommoda  ,  dissimulatione  detrahen- 
dum  est  aliquid.  Locus  etiam  cautionem  docet,  ut  sicubi 
ob  caeli  temperiem  ,  et  ob  cibos  valde  nutrientes,  par- 
simonia  ct  tenuissimus  cibus  non  nocet ,  prodest  po- 
lius  valetudini  tuae  ;  alibi  cavendum  esse  videatur  ,  ne 
imitatio  tenuilatis  illius  obsit  valeludini  .  Qua  de  re 
memini  me  longam  epislolara  scripsisse  Garolo  Gardi- 
nali ,  cui  per  falniliarera  suum  Gaimum  ,  qui  in  reli- 
gione  patrum  Gapuccinorum  vita  excessit,  respondit, 


SA^CTORUM    EPISCOPORUM.  I  O  J 

\n  suo  pi'oposito  persistens.  Hanc  vero  Del  dispensa- 
tionena  fuisse  putaverim  ,  ut  nostra  quoque  tempesta- 
te  liaberemus  ,  qui  nobis  mortificationis  exemplum  (mi- 
nime  ciceronianis  verbis  libenter  utor,  rem  ipsam  me- 
lius  explicantibus)  praeberet:  cuius  tamen  virtutem,  cum 
valetudinis  periculo,  caute  admodum  imitandam  cen- 
suerim  .  Illa  ipsa  itinera  ad  visitaudas  reliquias  san- 
ctas,  et  assiduae  illae  preces,  et  ieiunia  ,  cum  longis 
raysteriorum  Christi  meditationibus  coniuncta,  indicia 
sunt  pietatis  eximiae,  et  suscipienda  inlerdum,  praeser- 
tim  florente  qua  es  aetate  ;  sed  ut  curandum  est ,  ut 
incalescat  animus  fervore  ,  ita  ne  concidat  et  aflliga- 
tur  corpus.  Ubi  oratio  quadraginta  horarum  indicitur 
ab  episcopis,  sermones  aliquot  habendi  sunt  ad  popu- 
lum  :  at  quadraginta  sermones  habere  quadraginta  ho- 
rarum  spatio,  arduum  est  humanamque  conditionem 
videtur  superare.  Arbitror  pro  tua  humilitate  hac  in  re 
non  ausurum  te  imitari  Carolum;  satis  enim  illum  imita- 
beris,  si  quaiuor  aut  quinque  sermones  habueris.  Et 
verissima  est  illa  sententia:  prima  sequcntem,  laudabile 
est  in  secundis  et  tertiis  consistere.  Carolum  habe  aute 
oculos,  sit  tibi  satis  praecipuas  eius  et  excellentes  paslo- 
rales  virtutes  imitari:  quasdam,  in  quibus  admlrationem 
sui  excitavit,  tibi  considerandum  an  possis  imitari.  Ad- 
mlraberis  illum  semper,  et  in  munere  pastorali  fun- 
gendo  maximam  eius  sollicitudinem  laudibus  efferre 
non  desines,*  idque  non  solum  palrueli  tribues  ,  sed 
ptiam  cuilibet ,  qui  aute  te  archiepiscopali  munere  lau- 
dabiliter  est  functus  ,*  cum  maxime  mos  illorum  dam- 
nandus  slt ,  qui  vituperatione  eorum  ,  qul  eos  prae- 
cesserunt,  crcscere,  ct  illorum  existimationera  minuere 
niluntur. 

19.    Paucis    dicamus   rem    tolam ,    de  qua    agitur, 


lo8  DE    CAUTA    TMITATIONE 

coraplecteiiles.  Satis  imitatur  sanctos  episcopos  ,  qui  lu- 
cet  et  ardet ,  qui  sacrarum  rerum  scientiam  habet ,  sed 
in  primis  qui  charitate  ,  quac  est  virtutum  omnium 
forma  et  vehiti  anima  ,  excellit  .  Salvator  noster  le- 
sus  Christus  ,  a  quo  praeclara  et  salutaria  omuia  do- 
cumenta  manant,  dum  Petrum  apostolorum  principem 
pastorem  ecclesiae  catholicae ,  et  sui  vicariura  insti- 
tueret ,  non  dixit:  versatus  es  magis  in  sacris  littei'is? 
ingenio  ct  iudicio  his  praestas  ?  castigas  magis  cor- 
pus,  quam  ceteri  ?  iUustriora  das  exempla  paenitentiae 
quam  alii  mei  discipuli  ?  habes  maiorem  facultalera  di- 
cendi  ut  populo  persuadeas  quicquid  expedierit  ?  II- 
la  non  dixit  Petro,  sed  potius  haec:  dihgis  me  plus 
his  ?  Quanta  est  charitas ,  tanta  est  pastoris  sanctitas  . 
Si  charitate  conditus  est  zelus  ,  laudabilis  est :  imita- 
tio  sanctorum  omnium  charitate  metienda  est :  haec 
servos  Dei  illustrat,  filios  efEcit  Dei,  imitatores  san- 
ctorum  ,  imitatores  etiam  Christi.  Haec  tunc  agnosci- 
tur  cum  quis  sua,  suos,  se  ipsum  etiam  dat  pro  salu- 
te  hominum,  quemadmodum  magister  immo  exemplar 
charitatis  Christus  ostendit,  qui  sua  omnia  ,  hoc  est  ea 
quae  caeli  ambitu  continentur  ;  suos,  hoc  est,  ange- 
los  administratorios  omues  spiritus  ;  se  ipsum  denique 
dedit ,  ut  nos  ad  sahitem  perduceret ,  ut  caelestis  pa- 
triae  heredes  essemus .  Ad  Christi  summi  pastoris  et 
regis  nostri  imitationem  nos  cpiscopi,  nos  pastores,  no- 
stra  omnia  ;  nostros,  qui  scilicet  nobiscum  vivunt ,  qui 
nostro  ex  nutu  pendent ;  nosmet  ipsos  etiam  ,  hoc  est 
meutem  ,  cogitationes  ,  studia,  labores,  sanguinem  quo- 
que  ,  ad  populorum  qui  nobis  crediti  sunt  sahitem 
conferamus,  Cuius  excellentis  et  vere  pastoralis  virtu- 
tis  exemplum  Carolus  dedit,  redditus  ecclesiasticos  iu 
pauperes  distribucns  ,   sacrarum  virginum  monastcriis 


SANCTORUM    EPISCOPORUiM.  I CK) 

subveaiens,  inopiam  pluriniorum  sublevans,  peslilentiae 
iii  primis  tempore  non  solura  pecuniam,  in  qua  com- 
mulanda  nullum  adhibuit  studium  ,  scd  totam  supcl- 
lectilem  suam  in  usum  pauperum  conferens  ,  pericu- 
losissimo  illo  tempore  alacri  animo  se  exponens  ut  ae- 
gris  et  morbo  infectis  consuleret. 

20.  Chai'itati  coniunctura  est  gaudium,  pay,  patientia, 
benignitas  ,  bonitas  ,  raansuetudo  ,  longanimitas,  fides  , 
modestia,  contiuenlia,  castitas,  quos  sancti  Spiritus  fru- 
ctus  enumerat  sanctus  apostolus  Paulus  ad  Galatas  scri- 
bens.  Haec  optimum  efBciunt  episcopum  ;  discernunt 
zelum  Dei  secundum  scientiam  ab  eo,  qui  uon  est  secun- 
dum  scientiam.  Virtutem  sequitur  voluptas  ,  tamquam 
umbra  corpus ,  ut  optime  nosti,  et  scribit  Aristoteles; 
cuius  voluptatis  tanta  est  vis ,  ut  sine  ea  virtus  diu  non 
possit  consistere  :  voluptatem  intelligo  honestam,  quani 
gui  ex  virtute  vivit  percipit ,  quaeque  divina  est  ac  ae- 
lerna  futura,  et  psalmo  vigesimo  sexto  voluptas  Domini 
a  Davide  appellatur.  Beatae  vitae  cogitatio  expeclatioquc. 
alit  hanc  laetitiam  ,  fides  in  primis  constans  et  sincera 
in  Christura  Dei  filium.  Quo  gaudio  exultaverunt  in 
maximis  cruciatibus  raartjres  Dei ;  quo  etiam  non  ca- 
ruerunt ,  qui  pro  salute  patriae  adversus  inimicos  cru- 
cis  pngnantes,  fortiter  occubuerunt.  Hacc  ipsa  laetitia  et 
alacritas  iu  rcbus  agendis,  pia  et  religiosa  rruaedam  hila- 
ritas,  in  viris  Dei  apparet  maxinve;  apparebat  semper  in 
Carolo,  et  tunc  magis  ,  quando  perturbationibus  variis 
et  magnis  afHigi  crederetur ,  illo  ipso  praesertim  die 
quo  scelestissimi  homines  illnra  nefario  ausu  de  medio 
lollere  conati  fuerant :  et  pestilentiae  tempoi'e  prae  se 
tulit  eandem  hilaritatem,  qua  incredibiliter,  qui  cum 
illo  vivebant,  recreabantur.  Gaudio  afficiuntur  maxi- 
mo  pastores  ,  dum  divinis  intersunt  ofiiciis  ,  dum  fre- 


IIO  DE    CAUTA    IMITATIOTfE  '    • 

quentiam  cathollci  populi  sibi  crediti  intuentur  ;  qna 
voluptate  nulla  est  sincerlor,  eamque  ine  etiam  per6e- 
pisse  niemini.  Sed  quanlum  percipitur  gaudiura,  si  lu- 
cratum  se  esse  animas  aliquas  Christo  pastor  intellig^t 
suis  hortationibus,  sua  industria,  suis  precibus?  Si  glo- 
ria  illa  caelesti,  si  pane  angelico  filios  plurimos  suos 
ministerio  sanctissimi  eucharistiae  sacramenti  ahierit? 
Appellat  illos  sanctus  Paulus  ad  Philippenses  scribens  , 
gaudium  suum  ,  et  coronam  suam.  Gaudium  tuum  erit 
amplissimus  et  nobilissimus  populus  ,  grex  egregie  in- 
stitutus.  Quod  gaudium,  Spiritus  sancti  fructum  et  do- 
num  Dei  in  pastoribus  iure  nominaverimus ;  quod- 
que  consuetudine  etiam  ac  sermonibus  piorum  horai- 
num,  in  quorum  vultibus  alacritas  nescio  quae  et  pu- 
ritas  mentis  apparent ,  couservatur  et  augetur. 

2  1.  Cessatio  et  quidem  a  gravioribus  negotiis  ali- 
quando  videtur  necessaria  ,  ut  sanctus  putavit  lohannes 
apostolus,  de  quo  doctissimorum  honiinum  sanctissimus, 
quem  merilo  admiramur  ,  Thomas  in  summa  scripsit : 
cum  ipso  praesente  eius  discipuli  luderent,  mirantibus 
quibusdam  ,  imperasse  illis  ,  qui  mirabantur  ,  ut  arcum 
non  his  et  ter  sed  quater  et  quinquies  intenderent ;  qui 
cum  rcspondissent ,  se  defessos  esse  ,  nec  amplius  ar- 
cum  intendere  posse ,  indicavit,  eadem  ratioue  cessatio- 
nem  esse  uecessariam  ,  ne  mens  quodanimodo  hebescat. 
Verum  mirabile  et  insolilum  illud  erat  voluplatis  ge- 
nus,  quam  Carolus  percipiebat  cum  in  cadavera  quae 
ad  sepulturam  efTei-ehantur  inclderet;  dicebat  enim  gau- 
dere  se  salutari  illo  spcctaculo,  cogitatione  brevis  huius 
peregrinationis,  memoria  inortis,  et  meditatione  migra- 
tiouis  ad  caelestera  ct  aelernam  patriam  .  Immodera- 
tum  miscrrimae  huius  vltae  studiura  ,  cupidilatem  pro- 
traheudae  peregrinationls,  in  qua  lot  sunt  pericula,  tot 


SANCTORUM    EPISCOPORUM»  I  I  I 

niiseriac ,  vir  Dei  hac  iusolita  rafioue  damnabat.  Et 
comitem  zeli  pastoralis  dixcrimus  esse  pacem  :  il  au- 
tem  pacem  consequuntur,  qui  regem  pacificum  imitan- 
les  Christum  dominum,  eius  praecepta  servant,  pro  eius 
gloria,  si  opus  est ,  omnia  patiuntur,  hominum  inimi- 
citlas  et  odia  uou  extimescunt ,  iuteriore  pace  fruen- 
tes,  sensus  ratioui  subiicientes,  rationem  autem  Deo;  pa- 
cera  quantuni  fieri  potest  cum  omnlbus  hominibus  ha- 
fcentes.  In  controversiis  interdum  pro  honore  Dei  ,  et 
pro  iurlsdictione  ecclesiastica  tuenda  suraptis,  tranquil- 
litatein  cum  admirabili  constantia  coniunctam  in  Caro- 
lo  observaviraus 

22.  Patienfia  quoque  zeli  comes  est ,  quam  iie- 
cessariam  esse  sanctus  scriblt  apostolus  ,  ut  i"eporte- 
mus  repromissionem.  Haec  vero  posita  est  in  perfe- 
rendis  calumnlis ,  et  ia  malivolis  hominlbus  toleran- 
dis  ;  quam  In  muuere  pastorali  fungendo,  et  in  zelum 
Del  ac  domus  eius  tenendo  ,  valde  esse  necessariam  , 
multi  sancti  episcopi  re  ipsa  ostenderunt ;  sine  qua 
neque  In  regendis  clvitatibus  ,  neque  In  gubcrnandis 
familiis  ulla  praeclara  ratio  adhlberi  potest;  ut  dissimu- 
larc  necesse  sit  quaedam  ,  alla  in  meliorem  partem  In- 
lerprelarl ,  quaedam  patl ,  ut  malora  vltentur  mala  ; 
discendum  etiam  sit  ,  vlnci ;  cura  interdum  In  quibus- 
dam  rebus  magna  iis  qui  sibi  videnlur  vincere  ,  affera- 
tur  utllltas.  Benignitas  illa,  beneficus  anlmus,  christia- 
na  charitas,  iuyandi  studium,  pastoralis  est  virtus;  qua- 
cum  christianus  verus  et  siucerus  coniunctus  est  zelus, 
a  quo  zelo  disiungi  non  potest  propensio  ad  res  bonas; 
quac  nemini  noccat ,  prosit  plurimis  ,  sibi  ipsi  In  pri- 
mis,  non  corpori ,  nec  cxternis  rcbus,  sed  animo.  Et 
mansuetudo  germana  pastoris  virtus  est,  a  suramo  pa- 
store  Ghrlsto  proficiscens  ,  culus  haec  sunt  verba :  di- 


I  I  :?  DE    CAUTA    IMITATrONE 

scite  a  me  ,  quia  mitls  sum  et  humilis  corde.  Ila  ut, 
qui  non  sit  mitis  ,  hoc  est  raansuetus  ,  discipulus  es- 
se  nequeat  Christi  ,  ignoi'ans  arteni  qua  viucatur  in 
Lono  malum  :  ita  enim  sanctus  interpretalur  Augu- 
stiuus  verbum  illud  mitis  ;  hoc  est ,  qui  vincat  in  bo- 
no  malum,  qui  provocatus  uon  respondeat ,  qui  la- 
cessilus  iniurlis  taceat,  prosit  iis  a  quibus  offenditur:  ut 
exploratum  habeat ,  quod  tradidit  sanctus  loh.  chrjso- 
stomus,  neminem  laedi  nisi  a  semetipso.  Et  longanimi- 
tatem  zelus  Dei  fovet ,  ut  diu  paslor  toleret  errala  ,  et 
iniurias  hominum ;  errata  ,  si  facile  et  breve  corrigi 
non  possint ;  iniurias,  propter  gloriam  Dei,  et  ut  cha- 
ritas  retineatur. 

23.  Ab  omni  mendacio  et  fallacia  remotus  est  ze- 
lus  Dei ;  ut  nullam  ob  causam  unquam  mentiendum 
esse  videatur  ;  ne  officiosa  quidem  ,  ut  aiunt ,  menda- 
cia  admittens  ;  Christum  ,  qui  veritas  est ,  sequens ; 
cum  nihil  sit ,  quod  magis  pastoralem  deturpet  digni- 
tatem  et  gravitatem  minuat  episcopalem  ,  quam  men- 
dacium.  Virtutum  etiam  omnium  condimentum  ama- 
bilissima  virtus  modeslia  ,  zeli  comes  est ,  qua  facile 
omnium  conciliantur  animl ,  et  qua  iustltiae  studium  , 
et  discipllnae  observationem  suavitate  quadam  adhi- 
bita  faclliorem  efficl  ,  nemini  dublum  est .  Et  ab  in- 
continentia  ,  Iioc  est  rerum  externarum  appetitu,  alie- 
nus  est  zelus.  Atque  etiam  castus  est ,  cum  nihil  sit , 
quod  a  Deo  hominern  videatur  solungerc  magls  ,  quam 
vitae  impurltas  et  lascivia  ;  qua  mens  hebescit ,  ct  suae 
dignitatls  homo  oblitus ,  brutum  animal  quodammo- 
do  efficitur,  et  in  mlseralnlem  animi  caecilatem  inci- 
dit.  Haee  sunt  indlcla  zeli  ,  qul  donls  illis  ac  fructi- 
bus  Spiritus  sancti  dilatus  egregla  exempla  recle  vi- 
vendi  dat;  cuni  is,  in  quo  est  zelus,  sapiens  sit;  hoc  est, 


SANCTORUM    EPISCOPoaUM.  IIO 

ut  paucis  multa  et  magna  compi-ehendam  ,  cognoscat 
Dei  sapientiam  ,  potenliam  ,  bonitalera  ;  Dei  se  liliura 
adoptivum,  fratrem  Ghristi,  heredem  caelestis  patriae  , 
ct  coheredem  Christi  futurum,  uisi  sibi  ipse  desit,  nisi 
crucis  Chrisli  vexillum  uuquam  deserat .  Intellectum 
habet  intelligens  peregrlnalionis  humanae  molestias  , 
deceptorem  esse  mundum,  inopiam  cupiditatum  esse  re- 
rum  exlernarum  copiam.  Et  bonis  utitur  consiliis,  qui 
pugnat  cum  Salana,  carne,  et  mundo,  sauctissimis  sa- 
cramentis  se  muniens,  omnium  malorura  escam  volup- 
tatem  cum  brutis  communem  fugiens,  sanctis  volupta- 
tibus  se  recreans,  lectione  librorum  bonorum  ,  et  pio- 
rum  hominum  sermonibus,  iuvans  semper  omnes  quan- 
tum  potest.  Fortitudinis  auteni  dat  exemplum  ,  vitam 
ipsam  si  opus  est  exponens  proper  Dei  gloriam,  verbum 
asperum  non  timens  ;  stans  murus  pro  dorao  Dei;  iis  se 
obiicieus  ex  adverso  ,  qui  audent  aliquid  tentare  contra 
eius  ecclesiam;  legens  pluriraa,  et  sciens  ea  quae  sacris 
libris  continentur,  et  in  ecclesiasticis  hlstoriis  sunt  ex- 
pressa;  pietatis  dans  documenta,  sacris  caerimoniis  iu- 
structus,  siraplex,  et  rectus,  et  tiraens  Deura;  inter  prae- 
varicatores  habitans  ,  mentem  fixam  Viabens  in  caelum  ,• 
terrena  non  sapiens  ,  sed  caelestia  .  Vere  dixerimus  , 
Cardinalis  optime  ,  veri  et  sinceri  pastoralis  zeli  aucto- 
rem  ministrum  et  conservatorera  esse  sanctum  Spiritura, 
et  eiusdem  donis  all  laudabilem  omnem  zelum  pasto- 
i'alem :  boni  pastoris  officia  contineri  eiusdem  saneli 
Spiritus  fructibus  ab  aposiolo  coniraemoratls:  imitatio- 
nem  sanctorum  episcoporum,  in  his  donis  retinendis  , 
hisque  fructibus  gustandis  ,  esse  posilara. 

24«  Haec  est  illa  cautio  ,  de  qua  scribere  ab  initio 
pvoposuiraus,"  qua  cautione  uon  egebas  quidem,  nani  iu- 
dicio  praestas  ct  super  senes  etiam  vales  inielligere,  sed 

8 


ii4  iJE  CAVTA  imitatio:ne 

audiens  sapiens  sapientiov  eiit.  Leges  libenter  quae  tui 
et  tuae  familiae  amantissimus  scripsit  senex  Cardinalis, 
nou  equidem  recondita,  sed  qnae  in  menlem  venire  cni- 
vis  poluisseat ,  et  quae  satius  fortasse  fuisset  familiari 
sermone  proponere,  quam  tam  longo  libello  explicare  . 
Sed  liceat  in  huius  calce  scriptionis  ,  quara  singularis 
meus  iu  te  amor  dictabat,  haec  addere:  me  valde  spe- 
rai'e ,  sperandnmque  esse  omnibus  ,  adiuvante  Deo , 
bonum  te  fore  archiepiscopum  ,  non  modo  Caroli  imi- 
tatorem,  scd  etiam  sanctorum  Auibrosii,  Dionysii,  Gal- 
dini,  Eusebii,  el  ceierorum  mediolanensium  sanctorum 
episcoporum ,  quorum  catalogum  resque  gestas  optime 
nosti.  Quamvis  profecto  miserrima  sit  conditio  admi- 
nistrandarum  civitatum  et  provinciarum,  in  quibus  (ut 
et  ethnici  nobilis  scriptoris  verbis  utamur  )  diligentia 
pleua  simuhatum  est,  negligentia  vituperationum  ;  ubi 
severitas  periculosa  est ,  liberalitas  ingrata  ,  sermo  insi- 
diosus  ,  asscniatio  periculosa,  frons  omnium  familiaris  , 
multorum  animus  iratus ,  iracundiae  occuhae ,  blan- 
ditiae  apertae.  His  addalur  ,  quod  satietas  regentium 
muhos  capit,  mutatio  plurimis  laetitiam  affert.  Quae 
muho  magis  in  pastorali  regimine  eveniunt,  in  quo 
non  de  se  ipso  tantum  ,  sed  de  innumerabilibus  ani- 
mabus  ralio  reddenda  crit  supremo  iudici  Christo . 
Spero  taraeu  divino  fretus  auxilio  feliciter  omnia  tibi 
successura  ,  quandoquidem  prudeniia  ,  qua  excellis  , 
quam  charilatis  et  virtutum  omnium  aurigam  essc  di- 
xerinius  ,  quam  abbatissam  rehquarum  non  incongrue 
sanctus  nuncupavit  Bernardus  ,  tuas  virtutes  omnes  di- 
riget,  medium  in  eis  definiet,  charitati  etiam  modum 
imponet ,  ne  ilhim  transeat ,  et  freno  quodam  coer- 
cebit.  Comitem  pracstabis  ei  forlitudinem  ,  quae  in  ar- 
duis  quando  opus  est  adgrediendis  posila  est ,  ad  quae 


SANCTORUM    EPISCOPOKUM.  1  i  5 

adgreJienda  noii  sufEcit  pniJeulia,  si  rortiiuJiuis  prae- 
siJio  Jestituatur. 

20.  Omnes  taraeu  virtutes  cum  nobiJitas  ffeueris 
nobilitare  censeatur ,  fieut  tuae  virtutes  illustriores  no- 
bilitate  tua ,  et  utilior  erit  sapientia  aJiunctis  Jivi- 
liis.  Scire,  velle,  et  posse,  valet  plurimura  aj  res  nia- 
xiraas  perficienJas  .  Haec  est  Jivina  quaeJara  socie- 
tas,  qua  caeli  et  terrae  gubernator  Deus  aJmirabili 
proviJentia  totum  gubernat  munJurn.  Iia  et  priuci- 
pes  cum  sciunt ,  possunt,  et  volunt  ea  quae  expeJiunt, 
munere  suo  funguntur  feliciter.  Haec  iu  te  orania  cou- 
veniuat:  uara  iu  sacra  theologia  ,  et  in  ecclesiasticis 
hisioriis,  ut  omiies  norunt,  es  egregie  versatus;  Romae 
raultis  cougregationibus  Jiiigeuter  iuterfuisti  aliquot 
aunos  ;  mentem  tuara,  oranes  cogitationes,  et  stuJia  aj 
muuus  pastorale  obeunJum  intenJis .  Nou  Jeerunt 
etiam  adiumeuta,  quibus  hospitalitatera,  christiauara  li- 
beralitatera,  Jecorum  ecclesiasticum  uecessariis  et  hono- 
rificis  sumptibus  sustineas.  Imitaberis  orauino  Carolum 
in  omnibus,  quibusdam  exceptis,  in  quibus  valetudo  tua, 
temporis  mutaiio  ,  et  ecclesiasticae  Jiguitatis  tuenJae  , 
atque  hospitalitatis  servanJae,  hisce  temporibus  ratio 
aliud  suaJere  viJealur. 

26.  Ut  autera  iu  paslorali  arlc  omuium  artiura 
nobilissima  progressus  iu  Jies  maiores  facias ,  orais- 
sis  subtilibus  quaestionibus  et  abstrusis,  in  quibus  ver- 
saius  es  Jum  theologiae  operam  Jares  ,  totum  le  tra- 
Jes  lectioni  sanctorum  patruui.  Et  meo  quiJem  iu- 
Jicio  ,  uullus  locus  maiorem  vim  habebit ,  quara  si  sae- 
pissime ,  praesertim  MeJioIaui ,  senteutiae  es  saucto 
Ambrosio  sumptae  iu  meJium  aJferantur.  Saucti  etiam 
lohannis  chrysostomi  concioues  mullae  suut  praecla- 
rissimae,  praesertim  serraones  illi  aJ  populum  autioche- 


Il6  DE    CAUTA    IMITATIONE 

num  habiti ;  et  quae  excerpi  possunt  ex  commenlarils 
in  sanctuin  lohannem  ,  et  Matthaeum  ,  et  moi*ales  illi 
seijmones  admirabiles,  quos  eloquentissimus  et  sanctis- 
simus  ille  vir  epistolas  sancti  Pauli  explicans  ,  adiun- 
xit.  Sed  de  his  saepe  locutl  sumus,  et  ita  ea  nosli  ,  ut 
de  illis  te  monere,  non  sit  necesse.  Lectionem  Aloy- 
sii  Lippomani  ,  cui  ego  post  noiinullos  alios  iu  epi- 
scopatum  veronensem  successl,  admodum  utilem  credi- 
derira:  cuius  viri  labores  Laurentius  Surius  in  facillo- 
rem  ordinem  redigere  conatus  est  ,  cum  legentium 
non  minima  utilitate.  Nam  vitae  sanctorum,  sunt  vi- 
tae  chrisiianae  et  solidae  disciplinae  ad  usum  rcvu- 
cata  praecepta.  Et  epistolae  sancti  Pauli ,  item  epistolae 
ceteraque  scripla  sanctnvutn  Kasilil  ,  Gregorii  nazianze- 
ni,  loh.  chrysostomi,  Athauasii;  et  latinorum  beatissimi 
Ambrosii ,  Hieronymi ,  Augustini ,  et  summi  pontifi- 
cis  Gregorii,  incredibilem  utiliiatem  pastoribus  adfe- 
runt .  In  honim  quidem  epistolis  collega  noster  do- 
ctisslmus  vir  et  opiimus  Guliehnus  Alanus  saepc  di- 
cere  consueverat,  compendium  contineri  excellentis  pie- 
latis  ,  et  multlplicls  doctrinae  ,  quibus  sancti  illi  prae- 
stiterunt ;  quam  sententiam  verissimam  esse  comperio. 
Quamobrem  uulla  magis  lectione  delector,  nulla  magis 
rae  iuvari  seiitio,  quam  eplstolarum  a  sanclis  patribus 
conscriptarum  .  Vera  enira  dogmata  et  regulae  quae- 
dam  admirabilis  prudentiae  incredibiliter  erudlunt  et 
delectant  legentium  animos  ;  ut  accidit  etiam  iis  ,  qui 
in  Ciccrouis  ,  Senecae  ,  Plinii  ,  et  gravissimorum  alio- 
rum  epistolls  versantur. 

2y.  An  credls,  quemadmodum  beatissimus  pater 
Augustinus  mlrandum  in  modum  precibus  et  lacrimls 
matris  adiutus  est ,  ut  iii  vils  Domlni  progressus  raa- 
gnos  faccret ,  tibi  parum  profuturas  preces  clarissi- 
mae  feminae  matris  luae  ?    cuius  pietatera  et  devotio- 


SANCTORVM    EPISCOPORUM»  I  I  ^ 

nem  ipse  novi,  et  exemplum  datiiram  nobllibus  et  de- 
votis  feminis  mediolanensibus   crcdiderim.   Vis  te  ro- 
sem ,   ni  excnsatam    habeas    senectutem    meam  verbo- 
siorem   aliquanto   factam  ?    Quamvis   forlasse    necessa- 
ria  ,  tibi  certe  minime  iucunda  csset  huiusmodi  excu- 
satio.  Accipe  igitur  libcllum  non  docie    non  elabora- 
le  conscriplum,   neghgenter  potius,   candide   tamen  et 
amanter  dictatum.  Illum  cum  legeris  ,  memiueris  mei, 
meae  senectutis,  appropinquantis  migrationis  meae;  tuis- 
que  precibus  et  sanctis  sacrificiis  interdum  adiuva  aman- 
tissimum  tui  Cardiualem  ,  et  in  Carolo  diligendo  et  ob- 
servando    secundum    nemini  ,    cupidissimum  dignitatis 
et  consolationis  tuae  ,  tuorum  progressuum  in  viis  Do- 
mini,  et  salutis  tuae  populique  mediolanensis.  Procui*an- 
dae  autem  salutis,  nobilium  praesertim  virorum,  ratio 
praeclara  est,  si  gravi  morbo  laborautes  episcopus  adeat, 
propriis  hortationibus   illos    consoletur  ,  de  Dci  raiseri- 
cordia  adfei-ens  in  medium  illa  quae  alllictum  corpus  re- 
crcent ,  omuemque  adimant  desperationem,  graves  sen- 
tentias  de   vi   paenitentiae  commemoraus  ;  quod  saepe 
facere  solitum  scimus  ,  quem  saepe    nominavimus  ,  Ca- 
rolum  ,   qui   admirabilem  diligentiam  in  comprovincia- 
iibus  episcopis  iuvandis  periculosisslmo  illo  lempore  , 
hoc  est  in  raortis  articulo,  adhibere  consueverat.  Et  pa- 
storalibus  item  epistolis   solet   populus  recreari    maxi- 
me  ;  quam   formam  renovavit   sapienter  Carolus,  quem 
deinde  plurimi  Italiae   episcopi   sumus  imitati  .    Hanc 
retinebis  tu  :  incredibilem- enim  vim  habet  episcopalis 
et  paterna  illa  aucloritas  ;  et  in  bene   institutis  fami- 
liis  avidissime  legi  consueverunt,  quae  a  pastore  sua- 
vissima   illa   ratione   suggeruntur.  In  his    pastoralibus 
muneribus  diligenter  pracstandis  zclus  episcopalis  dig- 
noscitur  ,  ct  imitatio    tuta  ct  solida   optimorum  et  san- 
ctorum  episcoporum  clucct  maxime. 


ii8 

E  I  U  S  D  E  M 

AUGUSTINI  VALERII 

CARDINALIS    ET    EPISCOPI 
QUATENUS  FUGIENDI  SINT  HO^ORES 
AD     FEDERICUM     B0RR03IAEUM    S.    R.    E.    CARDINALEM 


I.  \_ium  admodum  adolescens  Plautum  legissem,  ver- 
siculus    ille    nunquam    animo    excidil  :    virtute    ambire 
oporlet,  non  favitoribus  (i);  illumque  saepe  dum  ia  Ve- 
nela  rep.  patria  raea  versarer,    usurpare  consueveram. 
Speculum  vitae  comoedia  est,  populum  erudit  comicus, 
damnat  prensationes  ambitiosorum,    tecbnas  vituperat , 
virtutem  commendat.  Amabilis  profecto  cst  virtus  et  po- 
pularis  ;  et  verissinia  illa  etbnici  bominis  seutentia  est : 
nibil  est  tam  populare  ,  quam  bonitas  .    Bonis  ,  boc  est 
jnnocentibus  viris  ,  laedcntibus  neminem  ,  ad  bene  me- 
rendum  de  aliis  propensis,  aliqua  erudltione  nraeslanti- 
bus,  vel  etiam  invitis  interdum  tribuuntur  bonores;  nam 
diliguntur    a  bonis ,    in   ore   bonorum    virorum   sunt , 
digni  existimantur  maximis  omnibus  honoribus,  quam- 
vis  intcrdum  honoris  insignia  minime  consequantur  ; 
quandoquidcm  illis  callidi  homines  insignia  illa  praeri- 
piunt.    Utrum   versicuhis  ille  Plauti  ad  rem  pubh*cam 
ecclesiasticam  ,  ad  ecclesiam  sanctam  Dei  ,  ad  aposto- 
hcam  romanam    sedom    accoramodari    possit ,    licet   ne 
ambire  etiam  virtute    insignia    honorum  maximorum  , 
nimirum  Episcopatus  Cardinalatus  ,  ahissimac  demum 

(i)  Amph.  prolog.  v.  78. 


OUATENUS    FUGIENDI     SINT     nONORES.  I  IQ 

sedis  Pontificatus  ,  et  ulriim  ca  iii  re  modus  adhiberi 
queat ,  nohilis  qaaestio,  et  non  infructuosa  exislimatur: 
qiiae  ut  traclaretur  ,  non  dialcctico  more  ,  sed  aliqaan- 
to  plauius  et  fusius  visus  es  ,  Cardiualis  Borromaee  , 
optare.  Cur  aulem  ipse ,  qui  te  ob  suavitatera  inge- 
nii  ,  et  virtutes  plurimas  mirifice  diligo  ,  bac  in  rc 
tam  honesta  noii  obseqnar  ,  meaque  scriplione  te  ista 
tua  florenle  aetate  non  excitem  ad  copiosias  boc  ipsuin 
argumentum  sanc  nobile  tractandum  ?  cara  ipse  iara 
faclus  senex  occupatlonibus  quam  plurimis  pastorali- 
bus  ita  impediar  ,  ut  ne  raediocrem  quidem  diligeu- 
tiam  in  scriptiouibus  raeis  possiin  ponei'e. 

2.  Acutum,  multiplex  ,  et  supcrbum  animal  bomo, 
nalurae  miserabili  sane  instinctu  inter  alios  cxcellere  , 
imperare  ceteris  cupit  ,  quamvis  infeliciter  ipse  cupidi- 
tatibus  vai'iis  suis  serviat;  sibi  pracferri  aliquem,  quam- 
vis  eo  se  virtutibus  omnibus  inferiorem  cognoscat  ,  ae- 
gerrime  fert ;  et  nemo  est  iugenio  ,  dicendi  facuhate  , 
eruditlone  aliis  ita  inferior,  ut  se  eisdera  iudicio  su- 
periorera  esse  uon  existimet.  Ab  huiusmodi  perversitate 
iudicii,  anirai  aegritudines  variae,  detractio,  maledicea- 
tiae,  earum  nutrix  invidia,  ambitio,  proficiscuntur  ;  ut 
admodum  difEcile  sit  reperiri  perpaucos  in  amphssima 
orbis  christiani  re  pu])h'ca  ,  quibus  persuaderi  possit , 
fugiendos  esse  honores  :  eo  difficihus,  cum  probabilia 
muha  argaraenta  excogitata  sint,  quibus  probatar,  nou 
licere  solura  ,  sed  generosi  aniini  esse,  adbibita  etiara 
diligenlia  honores  quaerere ,  ut  quisque  existimatio- 
nem  augeat  suam  ;  ut  familiam  ,  in  qua  natus  est ,  ma- 
gis  uobilitet ;  ut  illis  splendoris  insignibus  vehit  excel- 
lealis  virtutis  testimouiis  excitentur  ilH  ,  qui  in  eadem 
famiha  nasceutur.  Hanc  etiam  ob  causam  difficihus  ea 
sentcntia  persuaderi  posse  videtur  ,  quia   mos    obtinuit 


I  20  QUATENVS    FUGIENDI 

ut  ia  rebus  piiblicis,  in  auHs  principum,  Romae  etiam 
(  ubi  apostolica  sancta  sedes  ,  ia  qua  sedet  Cbristi  vi- 
carius  romanus  Pontifcx  recte  intelligendi  ,  et  bene 
vivendi  documenta  dat)  non  admodum  multi  reperian- 
tur  ,  qui  bonores  fiigiant.  Hcreditarius  morbus  hic  est, 
filii  Adae  sumus  .  Lucifer  parenlem  illum  nostrum  de- 
cepit  subdole ,  cum  prius  Evam  matrem  decepisset . 
Vohimus  haberi ,  qui  non  sumus,  quamquam  ethni- 
cus  ille  Socrates  diceret  compendiariam  recte  vivendi 
viam  csse ,  si  simus ,  qui  haberi  cupimus.  Excelle- 
re  inter  alios  optamus ,  vinci  a  quoquam  turpe  du- 
cimus  ,  doctiores  et  meliorcs  haberi  volumus  ,  quam 
simus  ;  iudicio  iu  rebus  tractandis  nemini  mortallum 
cedimus.  Hunc  in  modum  decipimur  specie  recli  ;  non 
virtutcm  ,  noii  optimam  vitae  rationem  ,  non  Dei  gi'a- 
tiam  ,  non  caelestem  patriam  ,  ad  quam  nati  sumus  , 
summum  bonum  plerique  raortalium  videmur  existi- 
mare  ;  sed  praeferri  aequalibus  omnibus  noslris  ,  ho- 
nores  raaximos  consequi,  divitias  curaulare,  in  ore  om- 
nium  viverc.  Corainunis  hic  morbus  est ,  ah"ter  sentire 
paradoxum  putatur;  irridentur  qui  aliter  sentiunt  et 
loquuntur.  Nec  mirum;  quia  sophista  mundus  est;  quia 
stultorum  plena  suul,  omnia  ;  quia  mundus  et  caccus  , 
et  miser ,  et  ingratus  est. 

3.  Ah'xander  hixit,  cum  phires  mundos  philosophus 
nescio  quis  esse  dicerct,  cum  unius  mundi  se  adhuc  do- 
minum  non  esse  intelligeret.  Caesar  aequalem  pali  non 
poterat,  et  infelix  Hei"odum  illa  stirps,  et  ante  illos  Na- 
buchodonosor  ,  et  Antiochus  extitcrunt ;  et  saevani  ty- 
rannorum  phxriinorum  progeniem  ,  monstra  uon  pauca 
imperatorum  ,  qui  miserandum  in  modum  orbem  ter- 
rae  afflixerunt ,  dira  ambitio  ,  execrabilis  honorum  cu- 
pidilas  peperit.  Luciferi  imitatores  ,  eiusque  satellites  , 


SINT    nONOEES.  121 

hominum  non  contenti  obsequiis  ,  Dii  haberi  et  norai- 
nari  voluerunt:  et  in  rebus  pablicis,  in  omnibusque  ad- 
ministrationibus  multae  sedltiones  exortae  sunt ,  et  ca- 
lamitates  variae  inde  manarunt,  quod  optimam  discipli- 
nam  fugiendornm  lionorum  mortales  neglexerunt:  irrisi 
sunt  potius  ,  qni  praeclarissimum  et  valde  salutare  boc 
dogma  docere  studuerunt.  Putat  aliquis  se  Dcum  ,  quia 
bonoribus  potitus  est  maximis.  Nonne  eadem  illa  quae 
perniciosi  et  infamcs  etiam  homines  sunt  consecuti  ? 
Nero  ,  Caligula  ,  et  ante  hos  Marius  ,  Sylla  ,  Pompeius  , 
Caesar  ,  et  in  Graccia  Alexander,  et  alii  quam  pluri- 
mi,  ebrietaie  ,  luxuria  ,  perfidia  ,  et  vitiis  maximis  con- 
taminati  ,  regnaverunt  ;  in  quorum  numero  ,  filiorum 
etiam  suorum  horaicidae  saevissimi  Turcarum  tyi'an- 
ni  ,  et  Jiarbararum  phirimarum  gentium  crudeles  do- 
mini  extiterunt  ,  et  extanl. 

4.  Nec  bona  igilur  per  se  ,  nec  optanda  est  domina- 
tio  ,  cum  perversis  ingeniis  ,  et  flagitiosis  hominibus  sit 
comraunis.  Non  est  optanda  dominatio,  vitanda  potius  ; 
non  quaerendl  honores  ,  sed  fugiendi  ;  pericula  vltanda 
sunt ,  pericula  fugienda.  Qui  se  exponit  periculis,  au 
non  censetur  insanus?  Dum  honores  quis  quaerit,  dura 
illos  consequitur ,  dum  illis  valde  cupilis  potitus  inter 
alios  excellit ,  quibus  periculis  esl  cxpositus  ?  quibus 
molestiis  cruciatur  ?  Expetendum  esse  dominari  ceteris, 
idque  excelsi  esse  animi  ,  vulgo  dicitur.  Non  est  ita. 
Nullum  venenum,  nullum  gaudium  plus  formidandum 
putat  sanctus  Bernardus.  Potestatem  terrenam  sapientes 
viri  intelligunt  esse  non  naturae  insitam  ,  sed  consequi 
poiius  culpam  ,  brevem  esse  omnem  potestatem  ,  subie- 
ctionem  verius  quam  dorainium  continere,  multum  ha- 
bere  periculi  ,  multum  oneris  ,  punitionis  pleruuique 
multum  ,  cum  noceat  ei  qui  magis  videtur  possc.  Non 


122  QXJATENUS    FUGIENDI 

concessisse  ab  initio  auctorera  rerum  omuium  ,  domi- 
nium  homini  ut  praeesset  hominibus  ,  sed  potius  ani- 
malibus  ratione  carentibus  ,  cum  in  sacra  genesi  scri- 
plum  sit :  faciamus  hominem  ad  imagiiiem  ,  et  siml- 
litudiuem  uostram  ,  ut  praesit  piscibus  maris  ,  volucri- 
bus  caeli  ,  et  bestiis  terrae.  Pares  esse  omn.es  horaines 
sanctus  scribit  Gregorius;  non  esse"  datam  praelationem 
hominibus  ,  ut  praesiut ,  nisi  volucribus  et  piscibus  , 
hoc  cst  horainibus  qualenus  induant  faciem  illorum  . 
Non  esse  laudabilem  cupiditatem  dominandi,  cum  cha- 
ritas  ,  ut  sauctus  scrjbit  apostolus  ,  iion  sit  ambitiosa: 
lerrenam  potestatem  esse  baculum  arundineum,  ut  spi- 
ritu  Del  afflatus  Isaias  illis  verbis  indicavit  :  ecce  con- 
fidis  super  baculum  arundineum.  Imperium  in  alios 
homines  rcs  sublimis  ,  allissimus  locus  ,  vldetur  ;  sed 
est  locus  infimus,  iuferno  proximus  ,  et  a  caelesti  pa- 
iria  valde  remotus.  Facilis  est  enim  illius  dcscensus  ad 
inferos  ,  difficilis  ascensus  in  caelum  ;  cum  saepe  fiat , 
ut  per  Davidem  sanctus  docuit  Spiritus  ,  ut  verissimum 
illud  esse  comperiaraus  ,  deiecisli  eos  dura  adlevarcn- 
lur  . 

5.  Ut  dignitates  modis  indignis  obtineant ,  viliores 
fiunt  horaines  honoribus  maxiniis  potiii  ,  quam  antea 
fuerint  ;  et  fiunt  valdc  ignobiles  ,  ut  sanctus  apostolus 
iiidicavit  :  quia ,  ut  Salvatoris  utamur  verbis  ,  quod  al- 
tum  cst  hominibus,  abominatio  est  ante  Deum.  Unus  , 
et  ille  solus  est  dominus  Deus.  Reges,  principes,  et  om- 
niura  generum  administratores  ,  rainistri  sunt  Domini 
uuius.  Superbi  ambitiosi  ,  cupita  dignitate  acquisita  , 
practer  horribilem  diaboli  servitutera,  et  vitiorura  qui- 
bus  contaminati  suut ,  servient  eliam  illis  ,  quibus  vi- 
dentur  dominari;  illorum  qucrelas  aucJiant,  eorum  odia, 
seditiones,  conspirationes,  timcaut  necessc  est.  Poteslas 


SINT    HONORES.  I  23 

locus  cst  spirltualibus  deliciis  vacuus  ;  alta  enim  sic- 
cantur ,  ima  replentur  ,  ut  sanctus  Augustinus  scri- 
ptum  reliquit .  Saepe  puniuntur  aliqui  magistratuura 
et  maximorum  honorum  adeptionc  :  nam  cappa  plu- 
vialis  ceteris  vestibus  superponitur  ad  veslium  aliarum 
conservationem  ;  non  quia  carior  habeatur ,  sed  polius 
ut  sola  deturpetur.  Misericordiarum  pater,  et  Deus  to- 
tius  consolationis  ,  quos  valde  diligit  filios,  a  pericu- 
Hs  liberos  tutiore  in  loco  collocat;  ut  paterfamilias  so- 
let,  qui  ad  labores  maximos  perferendos,  et  ad  pericula 
subeunda  servos  mittit ,  filios  diligenter  custodit ;  filios 
virtutibus  variis  exornat ,  servos  in  pulvere  deturpari 
pcrmittit.  De  quibus  viris  propheta  sanctus  Isaias  verba 
illa  protulit  :  erit  vir  ,  quasi  qui  absconditur  a  vento  , 
et  celat  se  a  lempestate.  Revera  lutus  est ,  cum  in  imo 
dcgat.  Quam  rem  sanctus  explicat  Augustinus  ,  cum 
scribit  :  qui  in  imo  ost  ,  non  habet ,  quo  cadat  ;  bo- 
nis  spiritualibus  abundat  ,  velut  vallis  fertilis  ,  quam 
Spiritus  sanctus  indicat  in  Davidis  psalmo:  valles  abun- 
dabunt  frumento.  Daemones  ,  qui  ob  suam  superbiam 
de  caelo  in  profundum  miseriaruin  delapsi  suut,  cum 
maxime  invideant  illis  ,  qui  sublimi  in  loco  constitu- 
ti  sunt ,  illos  oppugnant  acrlter,  illorum  expugnatlone 
se  quam   plurlmis  domlnaturos  arbitrantur. 

6.  Verum ,  Borromaee  Cardinalis  ,  ut  rem  verissi- 
mam  ,  quae  pauclsslmis  persuaderi  potest,  honores  fu- 
giendos  esse,  firmissirais  rationibus  demonstremus,  bre- 
vitate  cum  dlluciditale  conluncta  quatenus  fieri  po- 
test  utamur ,  et  comlnus  contra  vulgus ,  contra  ad- 
miuistratores  mundi  ,  contra  aulicos  plerosque  pugne- 
raus.  Victoria  erit  penes  nos  ,  si  verltati  debitus  ex- 
hibeatur  honor  ,  si  vanitas  non  diligatur  ,  si  non  qnac- 
lalur  mendacium  ,  si  umbr  as  morlales  non    sectabun- 


o/f 


1  24  QUATENUS    FUGIENDI 

lur  ,  si  lauJem  solidam  ,  veros  honores,  falsae  glorio- 
lae  e.t  inanibus  splendoribus  anteposuerint  .  Hunc  in 
modum  iacula  in  vulgus  insipiens,  in  homines  hono- 
rum  cupidissimos  ,  qui  litulos  nescio  quos  tamquam 
idolum  sibi  faciunt  et  colunt ,  contorqueam.  Si  quae- 
renda,  si  amanda  humilitas  est ,  fugiendi  honoi"es  sunt, 
Si  vilae  tranquillilas  optanda  cst,  quaerendi  minime  ho- 
nores  sunt.  Si  molestias  ,  quas  affert  varias  et  magnas 
multorum  in  quempiam  concitata  iuvidia  ,  sentire  no- 
lumus  ,  nou  solum  a  petitione  honorum  ,  sed  ab  om- 
ni  cupiditate  dominandi  ,  abstinendum  est .  Si  varia 
ct  multiplex  rerum  cognitio  ,  quae  assidua  lectione 
comparatur  ,  existimanda  est  valdc  ,  sl  altissimaruni 
rerum,  novissimarum  in  primis,  meditatio  praestantibus 
viris  digna  est ,  contemnendi  honores  suiit.  Si  discri- 
mina  viiae  ,  si  pericula  pcrditionis  aeternae  vilare  cu- 
pimus  ,  praefcrrl  ceteris  et  honores  appeterc  non  dc- 
bemus.  Si  rex  regum  et  dominus  dominantium  Chri- 
slus  imitandus,  eiusque  sanctam  vitam  exemplar  recte 
vivendl  nobis  proposuimus  ,  ut  proposuisse  debuimus, 
splendoris  iusignia  omnia  vitanda  sunt .  Si  sanctos 
apostolos  ,  ct  iunumerabiles  alios  viros  solidis  virtutl- 
bus  praestantes ,  incly tos  Del  marlyres  ,  sanctos  do- 
ctoi'es,  et  confessores  ,  et  veros  Dei  eremitas  angelicam 
vitam  degentcs  magnificamus  ,  ut  debemus,  hoiiorum 
cupiditatem  vituperare  ,  corumdemque  adeptlonem  ut 
periculosam  deljemus  existimare.  Si  raortem  aliquan- 
do  meditamur,  non  esse  magnl  faciendos  honores,  sper- 
nendos  potius  ducimus.  Si  ultimum  et  horribile  iu- 
dicium  consideremus  interdum  ,  ct  horribile  illud  tri- 
bunal  ,  ante  quod  adstabimus  omnes,  ante  oculos  nobis 
proponamus,  eligeraus  antc  treraendum  illud  iudicium 
accedere  abiecti  potius,  quam  ulla  diguitale  elati,  Si  cae- 


SINT    HO.\ORES»  120 

lestein  patriam  cogitanius  ,  ut  cogitave  debemus,  bea- 
tissimam  illam  Hierusalem  ,  in  qua  sanctissima  Trini- 
tas  in  altissima  sede  constituta  ,  naturam  angelicam 
et  felicissimas  animas  perpctuo  exhilarat ,  terrenos  de- 
spiciemus  bonores  ,  ut  tutius  ad  caelestem  gloriam  per- 
venianius.  Si  denique  miserrimum  inferni  locum  ,  et 
perpetuo  iugendam  tragoediam  illorum  ,  qui  Dei  vi- 
sione  privati  sempiternis  cruciantur  poenis  ,  interdum 
aiiimo  volvamus  ,  cum  locus  ille  infimus  despiciendus 
et  fugiendus  maxime  ,  superborum  et  ambitiosorum 
bominum  plenus  esse  dicatur,  inanem  omnem  gloriam, 
ut  ambltionis  et  superbiae  nutricera  ,  detestandam  et 
fugiendam   maxime    inlelligeraus. 

^.  Haec  omnia  capita  aliquanto  uberius  explicabuu- 
tur  ,  ut  verissimam  quam  proposuimus  sententiam  de 
fugiendis  bonoribus  cxplicemus.  Ubi  est  humllitas,  ibi 
et  sapientia,  ut  Salomon  ait.  Humilitas  est  virtus  altis- 
sima,  pbilosophis  non  admodum  cognita,  qua  quisque  se 
ipsum  cognosclt,  et  variis  huius  vitae  periculis  exposltus 
sibi  attendit,  sibi  cavet,  Deura  timet;  tamquam  peregri- 
nus,  exul  etiam,  adspirat  ad  patrlam.  Raram  esse  honora- 
tam  humilitatem  sanctus  scrlbit  Bernai'dus,  cum  in  re- 
gum,  principum,  et  potentlum  virorum  aulls  ,  vix  tanta 
reperiatur  virtus  ;  quae  ceterarum  omnium  fundamen- 
tum  est;  quae  ita  requiritur  in  christiano  viro,  ut  beatis- 
slmus  pater  Augustlnus  interrogatus,  quid  prlmum  esse 
in  christiano  iudlcaret,  quld  secundura,  quid  tertlum, 
responderit  semper:  humilitatem.  Est  sane  mansuetudi- 
nis  soror,  alumna  contlnentiae,  et  custos  pacis,  ut  innu- 
merabiles  huius  virtutls  laudcs  omitlam.  Beatos  paupe- 
res  spirltu  ,  hoc  est  humiles  ,  verae  saplentiae  magister 
Christus  docuit;  ipsorum  dlxlt  esse  regnum  caelorum  : 
tantumque  est  eximiae  huius  virtuti^  lus  ,  ut  sali  exal- 


I  26  QUATEWUS    FUGIEKDI 

tentur  humiles.  Et  idcirco  scriptum  est :  qui  se  hu- 
miliat,  exahabitiir.  Et  alio  in  loco:  exahavit  humilita- 
tera  auciJlae  suae  .  Diviuae  sunt  hae  voces  ,  ut  est 
etiam  illa  :  qui  se  exahat ,  humih'abitur.  Non  fugiraus 
honoi'es  sed  appetimus,  inanem  gloriolam  aucupamur, 
imperare  aliis  volumus,  nomiuis  celebritatera  avide  no- 
bis  comparare  studemus  .  Hoc  est  humihtatcra  despi- 
cere  ,  hoc  est  excelsani  virtutera  coiitemnere  ,  hoc  est 
nolle  imilari  Ghristum ,  qui  dixit  discipulis  suis  et 
nobis  :  discite  a  me  ,  quia  miiis  sum  ,  et  humilis  cor- 
de.  Hoc  est  Salanam  imitari  ,  uoii  Christum.  Chri- 
stus  enim  rex  recrum  ,  et  dominus  dominantium  fuofit 
in  moniem  ,  ut  terreuam  et  regiara  potestaiem  fuge- 
i'et .  Legimus  quid  Salanae  contigerit  propter  suam 
superbiam  ,  qui  praestanli  dignilate  miuiiue  conten- 
tus  ,  ahiora  cogitans  ,  infeHciter  in  tantam  miseriam 
prolapsus  est.  Sed  o  clementissime  caeli  et  terrae  Do- 
mine  ,  qui  admirabili  providentia  orbis  terrae  rem  pu- 
blicam  gubernas  ,  deponis  potentes  de  sede  ,  et  exal- 
tas  hutniles  !  Caesaris  ,  Porapeii  ,  imperatorura  pluri- 
morum  ,  regum  ,  principumque  ihfelicissimos  exitus  le- 
gimus  ,  illorum  extincta  est  memoria  ,  aut  omnium  fe- 
re  iudicio  damnata;  imitatores  Filii  tui,  qui  exinani- 
vit  seraet  ipsura  formara  servi  accipiens  ,  diem  suum 
cum  feliciter  obierint ,  magnam  norainis  celebritatem 
suut  consecuti.  Quem  locum  ,  Borromaee  ,  paulo  post 
fortasse  tractabimus  :  nos  qui  hurailitatem  amandam. 
non  immerito  statuimus  ,  honores  tamquam  venena  hu- 
militatis  ,  quae  illara  plerumque  extirpant ,  fugiendos 
esse  censemus. 

8.  lu  qua  sententia  confirmamur  ,  quia  vitae  tran- 
quillilati  studemus  maxirae.  Nam  qui  houores  quaerit , 
iudicia  hominuia   de  se  extimescit ,  potentium   verba  , 


SINT     HO?.'onFS.  127 

iiec  potentlura  tantnm,  sed  rnmores  etiam  vulgi  ponde- 
rat  :  ut  uno  verbo  dicam,  dum  servit  ambitioni  ,  servus 
fit  omnium;  dum  odium  etiam  malorum  timet,  vcritatera 
negligit ,  mendaciis  assuescit,  adulatur,  suspicionibus 
variis  aifligitur  ,  interdum  detraliit  aliis;  invidiae  tor- 
mento  ,  quo  tyranni,  ut  poeta  ille  dicebat ,  maius  nou 
invenere,  cruciatur,  iusoranes  saepe  ducit  noctes;  illis, 
quibuscum  versatur ,  molestus  miseram  vitam  ducit.  Hoc 
ipsum  quod  dico  pbilosopbi  multi  cognoverunt,  qui  in- 
signibus  omnibus  honoris  virtutem  auleponendam  ceu- 
suerunti  et  illis  bonis  ,  quae  a  parente  natura,  dicamus 
rectius  a  largitore  bonorum  Deo  ,  acceperunt  contenti  , 
raente  nimirura  ,  voluntate,  memoria  ,  sensibus  ,  oculis 
in  primis  et  auribus  fruentes,  taraquam  totius  orbis  ter- 
rae  rei  publicae  cives,  caeli  pulcbritudine  ,  terrae  fru- 
ctibus,  bominura  societate,  artibus,  et  scieutiis  variis,  se 
jpsos  oblectantes,  beatitudinem  quacsierunt  ;  quam  ad- 
urabratam  valde  aliqui  eorum  se  rcperisse  gloriali  sunt, 
re  vera  in  exilio  et  valle  lacrimarum  reperire  mini- 
me  potuerunt  ;  cura  in  caclesti  patria  speranda  sit , 
et  in  sanctissimae  Trinitatis  visione  et  fruitione  sit 
conslituta.  Huius  tranquillitatis  ,  buius  interioris  pa- 
cis  ct  quielis  ,  quo  quisque  est  sapientior ,  eo  certe 
est  avidior  ;  et  studiosi  ,  et  avidi  fuerunt  et  sunt  in- 
nuraerabiles  homines  ,  qui  ex  variis  quotidianae  hu- 
ius  vitae  fluctibus  ,  veluti  in  portum  se  recipiunt  ,  et 
in  monasteria  se  abdunt;  quorum  tamen  pacem  et  tran- 
quillitatem  ibi  perturbare  non  desinit  perennis  anima- 
rum  nostrarum  hostis  Satanas  ,  cum  appetendos  esse  il- 
lis  suggerat  honores  nescio  quos  ,  miserabiles  quasdam 
praeiationes  ,  curas  ,  sollicitudines  ,  afflictiones  intole- 
rabiles. 

9«  tt    inter    varias   raiserias  ,    quibus    praestans   et 


128  QUATENUS    FUGIEKDI 

multiplex  animal  homo  est  expositiis,  lianc  non  mini- 
mam  prudentes  vlri  existimaniut ,  quod  iavidiae  lelis 
suLiectus  est ;  quam  molestiam  magiiam  ,  quod  incom- 
modum,  nemo  fugere  potest ,  qui  liouores  non  fugit . 
Cuuj  euim  verissima  sit  illa  sententia  :  veritalem  ,  o- 
dium  ;  virtutem  ,  invidiam  ;  facilitatem  ,  contemptum 
parere;  exteuuatur  ,  et  fere  extinguitur  invidia,  si  vir- 
tus  se  ipsa  contenta  sit ,  ut  esse  debel ;  quod  quara- 
quam  non  semper  contiugit ,  accidit  tamen  plerumque. 
Extat  Gregorii  nazianzeui  egregiura  exemplum  ,  qui 
cum  egregia  doctrina,  et  excelleutibus  pastoralibus  vir- 
tutibus  esset  praeditus  ,  in  tantam  episcoporum  invi- 
diam  incidit,  ut  pairiarchali  sede  constantiuopolitaua 
relicta  ,  memorabilia  illa  verba  prolulcrit:  si  propter 
me  tempesias  baec  exorta  est ,  proicite  me  in  raare  . 
Et  illa  :  vale  calhedra  nutrix  iuvidiae  ,  et  origo  per- 
turbationum  muharum  mearum.  Hinc  philosophicum 
illud  :  sic  vive  ,  ut  lateas.  Hiuc  houorum  coutemptus, 
magistratuum,  maximarum  dignitatum,  regnorum  etiam 
taedium ,  quod  non  paucos  cepit ,  ut  lcstautur  histo- 
riae  •  Petrus  Damianus  episcopus  ostiensis  Gardinala- 
tum  reliquit.  Sanctus  Hieronyraus  cum  Romae  magno 
ju  honore  essct  apud  sauctum  Damasum  poutificem  , 
eumque  iu  conscribendis  epistolis  pontificiis  adiuvaret, 
spoute  discessit,  et  Bethleem  augustias  tautae  urbis  am- 
plitudiui  praetulit.  Sanctus  Arseuius  Honorii  et  Ar- 
cadii  augustorum  praeceptor  ,  et  iuventutis  moderator, 
sprelis  aulae  imperatoriae  houoribus ,  ad  deserla  lo- 
ca  commigravit ,  ct  factus  cst  monachus.  Vulgare  ad- 
modum  est  illud  ,  oplabiliorem  esse  statum  illum  quo 
quis  iuvidcatur  ,  eo  iu  quo  ipsi  celeri  compatiantur  . 
llle  taraeu  afTectus ,  quo  quis  humauis  coiupatitur  mi- 
seriis ,    et    illi    qui   compaiitur    est    utilis  ,    et    illis    in 


SINT     HONOBES.  I  2Q 

quos  misericordiae  afrectiim  exercet,  est  fructuosus.  In- 
vidia  et  iuvidentein  euecat  ,  et  perturbat  iucredibi- 
liter  illos  in  quos  coucitata  est :  est  enira  matcr  ca- 
lumuiae  ^  ut  sapicus  dicit :  conlurbat  etiam  sapientem  , 
discordiarum  et  iiitestiuorum  odiorum  altrix ,  pacem 
aufert ,  corrumpit  quietem  ,  affligit  familias  ,  perturbat 
civitates  ,  confundit  regna  ,  vexat  ecclesiam  ,  satauicam 
sobolem  auget,  sauctissimam  Trinitatem  mirandum  in 
modum  offeudit ,  iufernum  summopere  dilatat ,  tem- 
pestas  saeva  ,  pestifera  lues  ,  calamitas  orbis.  Quae  fu- 
gienda  est  maxime,  maguo  studio  extermiuanda,  exter- 
narum  rerum  contemptu  ,  diviua  virtute  ,  bumilitate  , 
et  mediiaiione  assidua  caelesiis  patriae  ,  ad  quam  qui 
adspirat  ex  anirao  ,  honores  fugit,  et  fuga  illa  iacula 
omnia  vitat  iuvidiae  ;  ut  sancti  plurimi  viri  fccerunt  , 
qui  sanctam  paupertalem  sequentes  ,  et  angelicam  vi- 
tam  degentes ,  Deo  et  angelis  noti  ,  ignoti  mortali- 
bus  ,  iter  ad  beatissimam  Hierusalem  feliciter  confe- 
cerunt;  sancti  apostoli,  martjres  ,  confessores  ,  plurimi 
sancti  eremitae ,  beatae  virgines  ,  sancti  Benedictus , 
Domiuicus  ,  et  Franciscus  ,  qui  innumerabiles  homi- 
nes  vitae  exemplo  ,  et  sanctis  regulis  ,  ab  invidiae  ve- 
ueuo  praeservarunt ,  et  ad  caelestem  patriam  perdu- 
xeruut. 

10.  Et  varlarum  ac  maximarum  rerum  cognitionem, 
houorum  fuga  parit.  Cuiu  enim  in  novis  comparandis 
amicis  ,  in  faviloribus  couciliandis,  muhum  teraporis 
ambitiosi  terere  soleant,  suspicionibus  variis  aemulatio- 
nibusque  distrahautur,  eorum  animus  inani  plerumque 
spe,  timore  vauo  .  acri  dolore  ,  et  inepta  laetitia  ,  lam- 
qnam  fluctibus  iactelur,  nihil  ahum  miseri  ,  nibil  su- 
J)Iiiue  cogitaut ,  iu  bouis  libris  leviler  versantur  :  si  la- 
horem  aliquem  iuterduin  ia  saera  theologia,  aut  iii  iure 

0 


l3o  QUATE?IUS    FUGIENDI 

canoriico  ponunt,  omnia  ad  honores  consequeiulos  cuni 
referant ,  doctrinam  servam  faciunt  ambitionis  ,  per- 
verso  ingenio  viri  ,  qui  lubricos  ei  fugiendos  honores 
scientiae  ,  quae  valde  expetenda  est,  anteponunt.  Quara 
suavis  sii  animorum  nostrorum  pastus  contemplatio  , 
quam  deliciosus  cibus  sit  mulliplex  rerum  cognitio  , 
fructuosus  etiam  si  ad  ab'oj'um  utilitatcm  referatur , 
facibi  novit  is  qui  deliciis  huiusmodi  aliquando  est  de- 
lectatus.  Nec  Socratcm,  nec  Platonem,  nec  Aristotelem, 
philosopbos  summos  rem  publicam  unquam  attigisse 
legimus  :  bonores  ,  qu'  tantopere  vulgo  expeluntur , 
prudcnter  fugisse  testantur  bistoriae  .  Scholam  etiam 
stoicorum,  et  ante  hos  PythagOram,  in  eadem  scimus 
fuisse  sententia  ,  qui  bonestuna  otium  molestis  occu- 
pationibus  anteferentes  ,  umbram  virtutis  pluris  fece- 
runt ,  quam  inaues  honorum  splendores.  Qui  sanctos 
apostolos ,  doctores  ecclesiae  ,  et  innumerabiles  alios 
sanctos  qui  honores  fugeruut,  recusant  imitari,  Caesa- 
rem  ,  Pompeium  ,  et  ante  lios  Alcibiadem,  et  alios,  qui 
in  rebus  publicis  degentes  summum  bonum  in  adipi- 
scendis  honoribus  constituerunt ,  miserabiliter  imitan- 
tur.  Aulici  homines  vani  ,  queruli,  plcrumquc  subdo- 
li ,  magno  pretio  perpetuam  animi  sollicitudinem  emen- 
tes,  sibi  aliquem  praeferri,  calamitosura  existimantes,  ho- 
norum  cupiditate  se  ipsos  cruciant.  Homines  huiusmodi 
ambitiosi  infclicissirai  sunt  ,  qui  amicitiam  hominum 
fallacem  Dei  amicitiae  praeferunt ;  cum  nimis  hono- 
rati  sint  amici  Dei  ,  iidemque  sinl  humiles  ,  honores 
tamquam  periculosissimos  scopulos  fugieutes.  Sanctus 
Bernardus  in  libro  de  considei-atione,  pontificatura  Eu- 
genio  discipulo  a  Cardinalibus  delatum  vcbementer  do- 
let ,  et  quantop(3re  fugiendi  sinl  lionores  ostendit ,  cum 
in  hanc  senleutiam  scribit  discipulo:  condolerc  se  illi, 


SINT     HONORE.S.  l3l 

si  doleat  ad  allissimiim  illnd  pontificalus  rastigium  se 
fuisse  evectum  ;  si  uou  dolcat  ,  se  dolere  mngis.  San- 
clarom  autem  conf^regationum  ,  quas  religiones  nomi- 
iiamus  ,  instilutores  et  patres  ,  sanctum  Benedictum  , 
Dorainicuni,  Franciscura,  ut  Hieronymum  et  Basilium 
oraittamus,  honorura  fuga  delectatos  maxirae,  colloquiis 
cum  Deo ,  et  divinorum  raysteriorum  meditationi  in- 
lentos  fuisse  legimus.  Habnerunt  hi  oranes  nioderatio- 
nis  suae  quam  plurimos  imitatores.  Nec  huiusraodi  mo- 
derationis  ,  et  honorum  contemptus  ,  quemquara  nn- 
quam  paenituit  ;  ut  adeptionis  maxiraarum  dignitatum 
paeniluit  saepe  plurimos  ,  qui  hominum  de  se  iudiciis 
non  responderuat ;  ct  se  officio  suo  defuisse,  tandem 
aliquando  iutellexerunt. 

I  I.  Haec,  Borromaee,  pro  tuo  acri  indicio  conside- 
ra  ,  et  observa  quanta  piis  viris  oblala  sit  lugendi  ma- 
teria  ,  praesertim  in  aulis  degentibus  ,  in  qnibus  haec 
quae  scribimus  paraJoxa  putantur ,  et  ambitiosorum 
hominura  plena  sunt  omnia;  cum  pauci  CLiam  iiivenian- 
tur  ,  quos  ambitionis  pudeat ,  qui  licere  non  arbitren- 
tur  surama  diligentia  honores  petere  ,  se  ipsos  occulta 
quadam  ratione  laudare  ,  callide  ostentare  ingeninm  , 
ct  doctrinam  famamque  sanctimoniae  aucupari  ,  illabi 
in  animos  eorum  qui  gratia  et  aucloritate  apud  Ponti- 
ficem  summum  valeant.  Eo  magis  lugenda ,  Cardinalis 
oplime,  hanc  sunt  ,  quia  est  morbus  incognitus  ,  quia 
non  percipiiur  ,  quia  malum  putatur  bonum  ,  quia  vi- 
lium  laudatur  ,  quia  pcstis  huiusmodi  serpit ,  quia  vix 
esi  speranda  sanitas   intestini  et  deplorati  morbi. 

i^.  Sed  videor  audire  disertum  nescio  quem  auHcura, 
qni  conlra  hanc  verissiraara  sententiam  dicat  :  fugam 
lianc  qnam  laudamus  honorum  ,  esse  perniciem  civi- 
lis   vitae,   inertes   hotnines  eilicere  ,  rebus  gerendis  inc- 


l3a  QUATENUS    FUGIENDI 

ptos  ,  suis  familiis  iuutiles  ,  ab  liuiusmodi  hominibus 
uullas  civitates  illustralas  :  cupiditatem  vero  honorum 
alere  industriam  ,  foverc  studia  litterarum  ,  egregios 
multos  libros  conscriptos  esse  et  ad  romanos  Ponti- 
fices  missos  ab  hominibus  honorum  cupiditate  incen- 
sis  y  cx  quibus  ipsi  laudem  ,  et  sludiosi  bonarum  lit- 
terarum  ulilitatem  perceperunt  ;  honorem  artes  alere; 
stoicam  esse  seutentiam  quam  defendimus  .  Quae  ora- 
nia  adulterinae  cuiusdam  prudentiae  sophismata  suut; 
quandoquidem  nec  Basllius  ,  nec  Nazianzenus  ,  qui 
episcopatus  quanta  niaxima  potuerunt  dibgentia  fu- 
gerunt ,  inertes  unquam  sunt  habiti  nec  otiosi.  In  de- 
serto  sanctus  loh.  Baplista,  Hilarion,  Antonius  ,  quam- 
quam  solitarii  ,  vixeruut  in  coUoquiis  cum  Deo  ,  et  in 
meditatione  rerum  altissimarum  exceilenter  occupati  . 
Haec  altrix  iheologiae  et  praestantissimarum  artium  et 
scientiarum  appellauda  est  ambitlo  ,  pietas  potius,  et 
mentis  quaedam  devotio  .  Haec ,  non  gloriae  cupidi- 
las,  ccclesiasllcum  nobis  Arislotelcm  aluit,  sauctum  ni- 
mirum  Thomam  aquinatem ,  qui  nunqnam  ad  scri- 
bendum  aliquid  accedebat ,  quin  antea  orasset.  Nec 
ullus  unquam  magis  civitatem  aut  oppldum  ,  in  quo 
nalus  sit  illustravit ,  quam  Assisium  seraphicus  patei* 
Franciscus  illustravit.  Stoicam,  Borromaee,  non  defen- 
dimus  senleiitiam  quamquam  non  semper  erraveruut 
stoici  ;  sed  veram  philosophiam  sequimur,  solidara  sa- 
pieutiam  a  sanctis  prophetis  ex  ore  Dei  prolatam  ,  et 
a  Christo  rege,  et  maglstro  nostro  sanctlsoimae  suae  vi- 
tae  documcntis  comprobalam  ,  qui  cum  populus  illum 
crearc  vellet  regem ,  fugit  in  montem  solus  .  Nemo 
polest  explicare  quantopere  fallatur  ,  ct  fallat  raundus  . 
Errorum  fortasse  hic  est  maxunus  ,  tauia  rerum  exler- 
narum  cupiditas ,    et  admiratio   praesertim    honorum , 


SITfT    HONORES.  l33 

qui  danlnv  plerumqiie  callidloribus  ,  et  doctiorlbns  ne- 
cantur  ,  qni  magna  cum  animi  sollicitudine  qnaerun- 
tur  ,  aemnlatione  ,  maledicentiis  ,  et  calumniis  ;  panlo 
etiam  post  amitluntur  ,  exercentur  timide  ,  anxie  ,  et 
maximis  cum  existimaiionis  et  salutis  periculis  praeser- 
tim  aeteruae. 

i3.  Quod  si  quis  interdum  mortem  consideret , 
quae  diu  abesse  non  potest  ;  nihil  enim  ,  ut  ellinicns 
ilie  dicebat ,  in  bac  vita  est  diu  ;  non  video  cur  tot 
laboribus  ,  lanla  animi  sollicitudine  quaerendi  sint  ne- 
scio  qni  tituli ,  quibus  brevissimo  temporis  spatio  non 
dicam  quis  frualur  ,  dicarn  potius  insaniat ,  et  levita- 
lem  ostendat  suam.  Egregius  litulus  ,  et  maxirae  exo- 
ptandus  est  titulus  regis.  O  domine  ,  o  frater  ,  o  fill  , 
o  bone  Cardinalis  Borroraaee!  Rcges  etiam  eramus  ,  si 
sapiebamus,  anlequam  Cardinales  essemus  ;  reges  sunt 
omnes  ,  qui  Christi  vexillum  sequuutur,  quia  regis  fi- 
lii ,  qula  rcgls  fratrcs  ,  filH  enim  Dei  adoptivi  noml- 
namur  et  sumns  ,  fratres  Christl  ,  ut  apostolicls  verbls 
ntamur  ,  coheredes  etlam  futuri  caelestis  patrlae.  Sed 
o  mlserandam  rem  I  Pveglae  sublimitatls  oblltl  plerlque 
inorlales  infeliclter  servlnnt  hominlbus  ,  ut  ab  ilHs  ho- 
nores  conscquantur.  Dum  enlm  nunquam  cogitant  se 
christlanos  esse,  in  hanc  lucem  missos  ut  caelesti  reffno 
allquando  potianlur,  student  regnare  in  exilio,  In  valle 
lacrlmarum,  in  umbra  raorlls  exultant ,  si  praeferantur 
ceteris.  Sunt  vera  ,  quac  dico  ;  sunt  paradoxa,  non  ne- 
go  ;  prudentibus  tamen  et  pils  virls  probantur  maxi- 
rae.  Tremendum  allquando  iudlclum  qui  cogltat ,  et 
sedentem  Chrislum  regem  regum  ct  dominum  doml- 
nanliura  in  aliisslmo  sui  throni  sollo  sibi  Ipsi  ante  ocu- 
los  meutis  ponlt;  sc  redditurum  esse  ratlonera  et  actio- 
uura  et  cogitailonura  et  vcrborum  eliani  otiosorum,  exi- 


-^ 


l34  QUATENUS    FUGIENDI 

tnm  nnn  exiimescet  ?  Et  cum  verum  sit ,  quod  ali- 
cjuando  poetae ,  apertius  etiara  nescio  quis  Epictetus 
stoicus  scripsit,  humanam  vitam  scenae  cuidam  esse  si- 
milem,  in  qua  agatur  comoedia;  sintque  comoediae  par- 
tes  variae  a  pcrsonis  variis  explicalae  ;  explorataque 
sit  res  omnibus  ,  persouatos  plurimos  diversas  agere 
personas ,  quas  revera  non  suslinent  ;  in  comoediis 
enim  plerumque  ignobiliores  diadenaata  gestantes  re- 
ges  repraesenlant  ,  nobiliores  viri  servorum  personas 
referuot,  imbelles  Thrasones  effingunt;  ut  uno  verbo  di- 
cam  ,  in  comoediis  fictionum  plena  snnt  omnia  ;  ita  est 
in  hac  vita,  praeserlim  in  aulis  principum  et  regum. 
Quod  si  intcrdum  quispiam  ita  secum  loquatur:  co- 
moediarnm  aliquando  finis  erit  ;  necesse  erit  personam 
cxuere  ;  nuda  erunt  omnia  ante  oculos  iremendi  regis  , 
inierrogationes  erunt  graves  ,  aculae  ,  horribiles  ,  hor- 
rcndus  illic  erit  timor  ;  non  video  cur  huiusmodi  me- 
ditatio  ab  omni  ambitione  quemqnam  non  deterreat , 
et  honorum  fuajam  non   facile  suadeat. 

i4«  Nam  praeter  illas  communes  examinaliones,  quae 
ad  opera  misericoi-diae  pertinent  ,  in  quibus  si  rite  a  no- 
bis  responderi  queat,  beatitudo  consislit  nostra  ;  et  si 
deficiamus,  aeterna  miseria;  rationi  consentaneum  est  in- 
terrogationibus  pluribus,  et  vehementioribus  veluti  tor- 
mentis  acturum  csse  iustissinium  iHnm  iudicem  cum  il- 
lis,  quos  in  subiimiuribus  dignitatibus  constituerat  ,  et 
veluli  ministros  suae  volunialis  universae  orbis  terra- 
rum  rei  publicae  ,  quam  paierno  amore  complectitur , 
praefecerat ;  et  huiusmodi  a^occs  prolaturum  altissimum 
regem  credibile  est  ad  Episcopos  ,  ad  Cardinales  ,  et  ad 
summos  etiam  Ponlifices  ,  qui  adstabunt  ante  eius  tri- 
bunal  reddituri  ralioncm  rcrum  a  se  gestarum :  legati 
fuistis  mei;  pastores,  magistros  vos  coustitui,  patres  vos 


SINT     nOWOP.ES.  i35 

tledi  populis  meis  ;  qiiid  egistis  ?  Lucem  muudi  ut 
tenebras  errorum  ciicerctis ,  sal  lerrae  ut  christiaua 
sapientia  ecclesiam  coudirelis  ,  vos  constitueram  ;  os- 
tendiie,  quos  illumiuaveritis  ,  quam  orbis  terrae  par- 
tem  sapieutia  vestra  condieritis.  Quae  dixeram  disci- 
pulis  raeis  ,  ad  vos  etiam  pertiuebant ;  hortatus  vos 
fueram  ad  mei  imitationem  verbis  illis  :  discite  a  me  , 
quia  mitis  sum  et  humilis  corde  .  Mansuetudinis  ve- 
sti"ae  et  humilitatis  exempla  ,  quae  dedistis  ,  recitale. 
Dixeram  vobis  etiam,  uegotiamini,  dum  venio.  Negotia 
mea  sunt  opera  pietatis,  propagatioues  sanctae  religio- 
nis  ,  hicra  auimarum  meo  sanguiue  redemptarum ;  red- 
dite  mihi  rationem  uegotiorum  veslrorura  ,  ostendite 
auimarum  luci^a.  Baculo  illo  vestro  pastorali  quem  tra- 
didi  vobis  ,  quos  iu  discipliua  coutinuistis  ?  quos  in 
viam  reduxislis?  Dixi  saepe  ne  timeretis  ;  quotus  quis- 
que  vestrum  verbura  asperum  timuit ,  et  iudulgeutia 
sua  muhos  doteriores  fecit  ?  Et  mitra,  quae  cognitionem 
utriusque  testamenti  requirere  videtur,  et  oruamenta 
episcopah*a  omnia  vereor  ,  ue  contra  uos  episcopos  cla- 
meut;  emeutitae  legationis,  aut  si  uou  ementitae,  negli- 
genter  saltem  actae  uos  accusent;  oves  contra  pastores  , 
fihi  contra  patres,  discipuli  coutra  magistros  insurgaut. 
Vis  dicam,  Borromaee?  Purpura  haec  nostra  ,  bii-retum 
hoc  noslrum  rubrum  ,  galerus  etiam  sollemniter  in  sa- 
cro  consistorio  acceptus  ,  quae  nihil  aliud  indicaut  ui- 
hil  testificantur  aliud  ,  nisi  cardinalitiara  caritatera , 
vereor  ue  extremo  rt  tremendo  illo  die  aliquos  no- 
stri  ordinis  accuseut ,  contorqueanturque  illae  iuter- 
rogationes  iu  uos  :  ostendite  ardentem  caritatera  aliqui 
vesirum  ,  quam  profitebaraiui ,  cuius  signura  in  vestris 
capiiibus  gestabalis. 

i  5.  Quid  referam  ?  quae  commcuter    verba  ,    qui- 


l36  QUATENUS    FUGIEKDI 

bus  pontificiim  omnium  pontlfexChrislus  Vicarios  suos 
est  alloquuturus  ?  Hi  autem  huiusmodi  fovtasse  prae- 
fatione  uti  poteriini :  tu  scis ,  supreme  ponlifex  Chri- 
ste  ,  quod  non  ambiverara  ipse  aliissimam  sedem  Pe- 
tri  ,  fugeram  ipse  cathedi-am  illam  ,  ipse  tuus  esse  Vi- 
carius  non  ausus  essem  ,  nisi  quodammodo  tu  me  com- 
pulisses :  crucem  illam  tuli  ,  secutus  sum  te ,  Ghri- 
ste  ,•  ignosce  negligentiis  meis  ,  parce  mihi  ,  salva  me 
propter  misericordiam  tuam  .  Siqui  Pontifices  dice- 
re  poterunt ,  ut  non  pauci  polerunt :  sanctissimam  fi- 
dem  tuam  ,  Christe,  comprobavi;  sanguine  etiara  meo 
imilatus  sum  caritatem  tuam  ,  quatenus  infirmitas  mea 
passa  est  ;  in  multis  lamen  defui  ;  ostende  mihi  mi- 
sericordiam  tuam.  Pontifices  multi  ,  martyres  sancti  , 
Linus  ,  Anacletus  ,  Clcmens  ,  Eleutherius,  Stephanus  ; 
sanctissimi  etiam  doctores  Damasus  ,  Leo,  Gregorius  , 
qui  pontificatum  minime  appetierunt ,  fugerunt  po- 
tius  ,  hac  loquendl  forma  uli  poterunt.  Nec  scribere  , 
nec  cogitare  audeo,  quas  voces  horribili  illo  die  con- 
tra  Vicarios  suos  ,  siqui  extiteruut  ,  qui  in  tanto  ob- 
eundo  munere  deliquerint ,  prolaturus  sit  supi'emus  rex 
et  pontifex  Ghristus  !  Tantum  periculum  fugiendum 
sancti  plurimi  pontifices  ,  cautl  et  pii  homiues,  semper 
consueverunt. 

i6.  Verum  enim  vero  cam  stcllam  unam  decu- 
plo  maiorem  universa  terra,  astronomi  scripserint,  to- 
tusque  orbis  humanis  subiectus  oculis  ,  si  cum  caelo 
conferatur,  sit  veluti  punctum;  deploraverit  etiam  ro- 
manae  eloquentiae  princeps  ille,  dum  somnium  narrat 
Scipionis ,  insipientiam  ei  Icvilatem  humanara ,  quod 
homunculi  tanli  faciant ,  quid  in  minima  terrae  por- 
tiuncula  de  ipsis  sonlianl  homines  ,  et  ut  titulum  ali- 
quera   assequantur ,    insaniant ;    et  iure    aJmlratus    sit 


SIITT    HO>or,ES.  iBj 

ille ,  qui  siiara  levitatem  lacite  accusavit  ;  nos  chri- 
sliani,  quibus  per  sacrosanctam  fidei  revelaiionem  bea- 
tissima  illa  palria  cogniia  est ,  et  caelestis  illa  aula  , 
in  qua  sanctissima  praesidet  Trinitas  ,  adsunt  varii 
angelorum  et  archangelorum  chori  ,  super  quos  om- 
nes  beatissima  est  mater  Dei  ,  regina  caeli  et  nostra, 
Maria  semper  virgo,  et  innumerabiles  etiam  sancti  et 
sanctae  Dei  ,  martyres  ,  coufessores  ,  virgines  ,  viduae  , 
reges  ,  priucipes,  privati  homiues  ,  sacerdotes  ,  laicl  , 
divites  ,  pauperes  ,  et  omnium  generum  ,  quibus  cae- 
lestis  inquam  illa  aula  vivis  coloribus  descripta  est , 
ad  illamque  vehiti  peregrini  aspiramus  ,  si  non  de- 
sipimus  ;  si  houores  non  fugimus  ,  insipientes  certe  su- 
mus.  Prudens  est  ,  qui  saepc  ita  secum  loquitur  :  cur 
in  exillo  desiplo  ?  Gur  inter  tot  insldias  et  fraudes 
saeculi  non  lugeo  ?  Quieli  non  studeo  ?  Cur  me  frau- 
dlbus  et  insidiis  expono  volens  ?  Cur  niagno  prelio 
et  so]h'cItudIne  animi  miserias  varias  emo  ?  Altlsslmus 
ille  locus ,  ad  quem  tendiraus,  bonls  omnibus  abuu- 
dans  est ,  nullus  tiraor  ,  nullus  labor  ,  nulla  aemula- 
tio  ,  nulla  invldla  ,  nulla  dctractio  ,  uulla  Inopia  ,  nul- 
la  aegritudo  ,  nuUa  fallacla  ,  nulla  varletas  beatisslmas 
raentes  perturbat.  Illic  caritas  ,  gaudlum,  exultatio,  fe- 
licltas  ,  glorla,  cantus  ,  et  harmonia  perpetuo  canen- 
tium  laudein  Ahlssirao  ;  illio  ,  ut  uuo  verbo  dicam  , 
Deus  trlnus  et  unus  in  maiestaie  sua  consplcitur  ,  su- 
premum  et  emincntissimura  bonuni,fons  bonorura  ora- 
niura  a  quo  bona  orania  raanant ,  caeli  et  terrae  do- 
mlnator  ,  benlgnissimus  mortallum  parens  ,  ct  mune- 
rum  omniura  largitor  ;  qul  solem  ,  lunani ,  stellas  ,  ele- 
raenia  ,  planlas  ,  anlmalia  omnla  iubet  servli^e  nostris 
commodis  ;  qui  eos  ,  quos  pretloso  sanguine  agni  Ira- 
raaculaii    rediniendos   esse    constltuit,    vocat  altisslails 


l38  OUATENUS    FUGIENDI 

vocihus  ,1.1  pnratam  ipsis  hercditatem,  ad  regnum  illnd 
niiiplissimum  et  feJicissimum.  Insignia  lionoris  in  Im- 
ius  vitae  peregrinatione  distribuit  quibus  ipsi  magis 
placet,  ad  excitandum  interdum  alios  ad  virtutem,  ad 
exercendam  aliquorum  patleniiam  el  caritatem  ;  inter- 
dum  ctiani  (  mirabile  dictu!  ad  confundendos  ipsos, 
quos  extoUit.  Qnod  ctiam  facit,  ut  ostendat,  honores 
esse  minima  virlutum  praemia ,  si  cum  beaiitudinis 
praemio  conferantur.  Fugam  honorum  suadet  etiam 
maxime  meditatio  poenarum  inferni  ;  vehemens  ille  ti- 
mor  a  prudentia  profectus  damnationis  aetcrnae  ;  et 
verba  illa  :  potentes  potenter  lormenta  paticntur.  TI- 
mens  aeternam  miseriam  audet  quis  ambire,  audet  ama- 
re  pericula  ,  aeternos  cruciatus  non  extimescit  ?  Fell- 
ccm  variarum  perturbationum  exitum  sibl  poUicetur? 
O  rniserabilis  audacia  !  Utinam  non  exitialis  ambitlo- 
sorum  hominuni    sluhitia  ! 

17.  Vcrum  enimvcro  ,  qui  ambltiosorum  partes 
tuentur  ,  nomen  mutant ;  moderatum  honoris  studium  , 
ambilionem  nominant;  conlemptum  et  fugam  honorum 
variis  modis  vituperant ,  et  sic  loquuntur:  si  fugiendos 
csse  honores  per.suadcs  ,  aufers  industrlam,  otiosos  ho- 
nes  cificis  ,  mercedem  praeclaris  ingeniis  adimis  ,  rem 
publicam  litlerariaui  laedis ,  rcs  publicas  confundis  , 
regum  ct  priucipum  aulas  ignobiles  facis :  fuga  ho- 
norum  eKcelsos  animos  deiicit ,  nobilitatis  est  inimica  ; 
nihll  sublime  cogitans  ,  excellentia  obscurat  Ingenia  , 
callidis  Ingeniis  relinquit  locum  ,  rcgibus  et  principi- 
bus  aucloriiatem  adimit ,  aulicam  vitam  e  niedio  tol- 
lit,  ut  uno  verbo  dicam  ,  lotum  pcrvertit  orbeni.  Ne- 
cesse  est  ,  Borromaee  ,  ut  sophismata  luiiusmodi  di- 
iuamus  ;  id  aulem  faciemus  breviter  ct  dilucide.  Pau- 
perias  rsl  matcr   industriae  ,    liberales  artes  alunt  in- 


SINT     IIOIVORES.  1  3c) 

clusirlam  ,  pareates  iiidu.stria  sua  itiduslrios  faciunt  fi- 
lios,-  cupidilate  hoiioruni,  ambitione,  non  est  opus  ad 
coraparandam  laudabiliuni  rerum  alumnain  indnsiriam: 
a<Tricultura,  peregrinationes,  liberalis  mercattira,  ars  mi- 
litaris  ,  el  prudentium  horainum  consuetudo,  ad  indu- 
striam  excitant  homines,  fiiganl  olium*.  Deus  bone  ! 
Quid  aduhcrina  comraentatur  prudenlia  ?  Oliosos  esse 
homines ,  qui  non  sint  ambitiosi  ?  Virtus  igitur  erit 
otiosa?  Tot  rcligiosi  viri  cum  Deo  saepe  loquentes,  ob- 
sequia  varia  in  monasteriis  Deo  praeslantes,  innnmera- 
biles  homines  piis  operibus  intenti,  nulla  honoris  cu- 
piditate  incensi  ,  nominandi  ne  sunt  otiosi  ?  llomi- 
nes  contemplationi  dediii  ,  divina  beneficia  mcditan- 
les  et  coramemorantes  ,  debitura  cultura  Deo  exliiben- 
tes  ,  in  privatis  domibus  Litilanles  ,  in  sacris  tem- 
plis  totum  fere  suae  vitae  tempiis  consumentes,  otiosi 
iion  sunt  appellandi.  Oliosos  dixerimus  potius  ,  nihil 
pracclarum  ,  nihil  dignum  homine  agentes  aut  cogi- 
tantes  ,  umbras  sectantes  ,  fumum  attrectantes  ,  quae- 
rentes  vanitatem  ,  dihgenles  mendacinm.  Quid  est  il- 
hid  quod  quidam  non  mali  homines  dicere  consueve- 
runt  ,  insigne  nescio  quod  splendoris,  virtutis  merce- 
dem  esse?  Sibi  ipsi  raerccs  virtus  est ,  aut  potius  se 
ipsa  contenta  est  virtus.  Mercedem  nos,  qui  in  christia- 
na  pietate  enutriti  sumus,  cxpectamus  a  Deo;  merces 
nostra  Deus  ipse  esL  ,*  caelcste  regnum,  beatissima  il- 
la  Hierusalem  proposita  cst  verae  et  non  adumbratae 
virtutis  pracmiura.  Ilonores  ,  qui  sine  ulla  virlule  dan- 
tur,  Dco  ita  permittente,  indigni  etiam  viri  consequnn- 
tur.  Captiosa  igitur  pulanda  est  ambitionis  excusatio  . 
Ncc  tamen  negaverimu.s  virluli  dcbito.s  honore.s  tribuen- 
dos  csse  ,  eiusdcmque  viilulis  ct  doctrinae  pinemium 
interdum  honorcs  extitisse.   Hoc  cHiccre,  distributivam 


I^O  QUATENUS    FUGIENDI 

sei-vare  iustitiam,  ad  illos,  penes  quos  distribuendavum 
dignitatum  potestas  est,  maxime  pei'tinet.  Funguntur 
ipsi  interdum  ,  ifa  disponente  moderatore  rerum  om- 
nium  Deo  ,  munere  suo.  Erratur  iuterdum  ab  ipsis , 
qui  huius  non  minimi  erroris  dabunt  aliquando  poe- 
nas  ,  cum  adstabunt  ante  altissimi  regis  tribunal  ,  ad- 
ministrallonis  suae  ratioiiem   reddituri. 

i8.  Quod  vero  lionornm  fuga  litterariae  rei  pu- 
blicae  dctrimentum  afFerat,  absurdum  est  dicere  ,  cura 
augeat  polius  ,  contemplationem  litteratum  otium  alat , 
progrcssiones  in  scientiis  et  artibus  faciat.  Miserrimum 
genus  bominum  dixerimus  eornm  ,  qui  studiis  incum- 
bunt  litterarura  ad  nuUum  alium  usura  ,  nisi  ut  ti- 
tulos  nescio  quos  obtineant  ,  ut  ad  bonores  perve- 
niant ,  scientias  bac  ratione  ambitioni  servire  cos^entes. 
Honorum  fnga  auget  rem  pubh"cam  litterariam.  Prae- 
cipui  in  omni  scientiarum  genere  scriptores,  bonores 
ut  impedimenta  doctrinae  fugieudos  censuerunt  ,  ut 
sanctus  Tbomas  aquinas  uunquam  satis  laudatus  vir,  et 
in  cadem  sancta  religione  enutriti  viri  sancti ,  et  quam 
plurimi  alii  ;  ut  scriptores  veteres  graecos  ei  latinos 
omittamus.  Quid  adulterina  et  malitiosa  prudentia  ex- 
cogitavit,  honorum  fugam  confundere  res  publicas?  Hu- 
iusmodi  sopbismate  utuutur  quidam  :  si  viri  bonl  et 
prudenles,  bonores  fugient,  callidi  et  ambitiosi  bomi- 
n^s  regnabunt ,  bonitas  infructuosa  erit ,  nulla  erit  re- 
cta  ratio  administrandae  rei  publicae.  Bonam  esse  Ve- 
nelara  rera  publicara  ,  quis  ausit  negare  ?  Fugara  ho- 
norum  nunquam  in  ea  ^s?.^  laudatam  ,  eorumdem  pcti- 
lionem  tolerabilem  semper  habitam,  utilitatera  etiara  rei 
puWicae  afferre  crcdilura  est.  Verlsirailia  suut  liaec  , 
quae  dicuntur  non  tamen  vera.  ISIuIto  secus  rcs  se  habet; 
quod  sumraus   etiam   philosophus  Plato  animadvertit , 


si?rT   uo.xoBEs.  izj  r 

qui  sna  iu  re  pablica  cogendos  esse  viros  bonos  ad  ma- 

gisiratus  suscipieudos  censuil;  cum  bonorura  fuga  fuga- 

re  simul  adulationes,  mendacia,  detracliones  ,  periuria, 

invidias,  odia,  maledicenlias  ,  occasiones  oranes  pertur- 

bandae  rei  publicae,  virtuti  favere,  bonitatem  extollere, 

publica  commoda  privatis  anteferre  ,  distributivam    iu- 

slitiam  ,  in  qua  salus  rei  publicae  constituta  est ,   luori 

videatur.  Fuit  aliquando  tempus  quo  pi-isci  Veneti  ho- 

noris   insignia   fugiebant ,    principatum   etiam    reiicic- 

bant,  concives  suos  sibi  praefei^ebant.  Ubi  crevit  am- 

bitio  ,   ubi  honorum  fuga  e  re  publica  fugata  est ,  to- 

lerandus  non    uego    ambitus  ,    verum    quod    tolerabile 

putatur  ,   esse  laudabile  ,  nemo  prudens  vir  putaverit. 

19.    Ambilus    incommoda    pluriraa     coramemorare 

non  est  necesse  ,  et  noslra  eliam  aetate  fuisse    quosdara 

qui  honores  fugientes  ad  principatum  pervenerint,  pos- 

sem  osiendere;  ct  Roraae  quoque,  qua  in  urbe  non  plu- 

rlmos  reperiemus  ,   qui   hanc  fugam  houorum  proban- 

dam  censeant ,   reperiuntur  seraper  aliqui  ,   qui   gene- 

rosa  hac  fuga   ad  aniplissimos  currunt  honoi'es  ,  et  ad 

Episcopatum  ,  ad  Carditialatum  etiam  ,  ita  disponente 

Deo,  romani  Poutificis  vicarii  sui  arbitrio  et  iudicio  as- 

sumuntur.  Haec  principum  ,  regum  ,  Pontificis  in  pri- 

mis,  aiunt,  aulas  ignobiles  honorum  fuga  efficil.  Miseras 

potius  et  detestandas  saepe  illas   facit   ambitio.   Audeo 

dicere  ,  si  reges  ,  et  principes  ,  si  Cbristi  Vicarius  ara- 

bitiosorum  quorumdam  petitionibus    et   technis    variis 

non  perlurbarentur  ,   in  honoribus    distribuendis    vir- 

tutem  ante  oculos  haberent ,  et  communera   utilitatem 

speciarent,"  doctrinae  et  virtutum  omnium  scholae,  pie- 

latis  ,  modesiiae  ,  ceterarunique  virtutum  officinae  ,  au- 

lae  principum,  romana  in  primis  aula,  appcllarentur. 

Quam  romanam  aulam  ,  quis  ausit  uon  laudarc,  docto- 


1^2  QUATENUS    FUGIENDI 

rum  et  pioram  hominum  copia  florentem  ?  Fuga  ta- 
mea  honornm  fieri  posse  uobiliorem  ,  et  florentiorem , 
pii  el  prudentes  viri  existimaverint;  quam  fugam  op- 
landam  polius  quam  sperandam  multis  de  causis  non 
negaverimus. 

20.  Quae  aulem  calumnia  haec  est ,  fugam  ho- 
norum  nobilitatem  destruere  ?  Nobilitat  potius  nobi- 
litatem  ;  quia  cum  antiqua  maiorum  virtus  sit  nobi- 
litas ,  ca  viitute,  qua  maiores  sui  conlenti  fuerunt , 
cum  quisque  sit  conteutus  ,  illaque  nltatur  ,  hojiorum 
fuga  ,  quae  moderationem  animi  ,  magnitudinem  etiam 
coniuuclam  habet ,  solidum  honorem  ,  qui  virtutem  ve- 
luti  umbra  sequiiur  ,  sibi  comparat.  Qui  honores  fu- 
gerunt  iu  Veneta  re  publica,  praestautiores  celeris  ha- 
bili  sunt,  ct  nulla  ratione  aiiis  ignobiliores  suat  exi- 
slimati.  Ita  se  res  habet;  tanla  est  vera  nobih'tas,  quaii- 
ta  est  virtus  ;  ad  tanlum  unusquisque  pervenit  hono- 
rem  ,  quantam  consecntus  est  virtutem.  ]N'ec  honorura 
coatemptus  excelleuiia  obscurat  ingenia  ,  ilhistrat  po- 
lius;  Diogenetn,  Epictetum,  et  [)lurimos  stoicos,  Socra- 
tem  ,  Platouem,  et  e  uostris  eremitas  quam  plurimos, 
et  sauctos  omnium  generum  viros  illustravit.  Sine  epi- 
scopatu  illustriores  fuerunt  sancti  Bernardus  ,  et  Tho- 
mas  ,  et  alii  plurimi  prjestantissiml  viri  ,  et  qui  Pon- 
tificatum  rccusarunt.  Praeier  quam  quod  fugientes  ho- 
nores,  plerumque  hoaores,  ipsos  sequuntur  ,  ut  sanctis 
Basilio  ,  Gre/^orio  nazianzeno  ,  lohanui  chrysostomo  , 
Gregorio  summo  pontifici  ,  et  plerisque  aliis  ,  quos  iam 
commemoravimus  ,   contigir. 

21.  Qui  auti-m  dicunt,  honorum  fugam  principibus 
et  rcgibus  aucloritatem  adimeie  ,  fallunt  ipsi  sese  et 
alios  ;  cum  laudabili  hac  Ipsa  fuga  iidem  principes  et 
rege.s ,  sumnius  in  primis  romanus  Pontifex,  magnis  li- 


SINT    HONOnES:  l/\^ 

l)ei'enlur  molestiis  ,  ct  favendi  virtnti  maiorcm  occfisio- 
nem  habcant,-  cnm  ambitiosoram  quoi-iimdam  poslula- 
tionibus,  intimorum  praesertim  cubiculariorum  (  qui 
eorum  iii  animos  illabunlur)  importunitatibus  ita  sae- 
pe  alfliffantur  ,  iit  ea  concedant ,  quae  illos  concessis- 
se  paenitet ,  cuni  In  plurimorum  malediceutias  inci- 
dant.  Aulica  vila  mcndaciis  ,  adulatiouibus  ,  fallaciis  , 
tecbnis  ,  blanditiis  saepe  nititur  ,  tempus  in  ea  Lcritur, 
gravia  sludia  inlermittuntur ,  cui-iositas  alitur.  Si  bu- 
iusmodi  vitae  vatio  e  cbristiauo  orbe  tolleretur  ;  ct  si- 
ne  do!o  et  fallaciis  ad  oculum  minime  servientes,  qui- 
cumque  serviunt  summo  Pontifici  ,  regibus  ,  et  prin- 
cipibus  ,  debita  illis  pracslarent  ofOcia  ;  iustitia  distri- 
butiva  servaretur,  virtuti  baberelur  bonor;  melius  cum 
Pontificc  et  principibus  ageretur.  Et  si  nullum  in  au- 
licis  esset  artificium,  multo  miuores  in  orbe  christiano 
extarent  pertnrbatores  ,  multa  vitia  tollerentur  ,  minus 
gravia  esscnt  peccata  multorum  bominum,  iucundiorem 
vitam  illi  qiii  in  aulis  vivunt ,  viverent.  Quam  vilae 
ralionem  fuga  bonorum  si  non  tolleret ,  saltem  valdc 
covrigeret  :  vix  enim  fieri  potest ,  ut  arlis  illius  prae- 
cepta  nou  extent  aliqua  ,  quae  e  portiuncula  quadam 
pbilosopliiae,  et  illa  quidem  intima,  proficiscuntur,  ni- 
mirum  a  virtutibus  illis  ,  do  quibus  Aristoteles  scri- 
psit,  a  modestia,  comitate,  et  maxime  a  prudentia,  eius- 
que  filia  perspicacitate  manantia. 

22.  jVec  valent  illa  sancti  apostoli  verba  ad  fugam 
honorum  ecclesiasticorum  dissuadendam  :  qui  episco- 
patum  desiderat,  bonum  opus  desiderat.  Laborem,  mo- 
lcstias  ,  alflictiones  corporis  ,  sollicitudinem  anlmi  po- 
tesl  dcsiderare  quis  ,  nropter  caritatera,  bonorem  fii- 
gicns.  Rei  publicae  quidem  principatns  exerceri ,  aut 
episcopatus  geri  laudabiliter  potest ,   laudabililer   vero 


l44  QUATENUS    FUGIE^DI 

appell  non  potesl.  Hoc  ipsura  fugere,  tutissimum  est. 
Quam  senteutiam  ,  nec  sententia  illa  sancti  Thoraae 
aquiuaiis  cnervat ,  qui  in  episcopali  munere  haec  qua- 
tuor  cousiderat,  celsitudiuem  gradus  ,  houorem  et  re- 
verentiara  quae  episcopatui  exhibetup  ,  copiam  rerum 
exteruarum  uimirum  divitlarum  ,  Item  onus  pascen- 
darum  anlmarum.  Qua  distinctione  adhibita  ,  sine  ava- 
ritiae  ,  sine  ambitionis  ,  slne  arrogantiae  vitio,  appeti 
posse  videtur  existimare  honores  ecclesiasticos  ,  guber- 
nationes  itidem  ,  et  regna,  sl  ad  communem  utilitatem 
optentur.  Taraen  haec  inter  se  adeo  conuexa  sunt,  ut  vlx 
hoc  studium  ab  arrogantia  selungl  queat ;  praesertim 
cum  nemo  sul  ipsius  slt  ludex  sincerus  ,  et  nemo  sciat  , 
gratia  an  odio  slt  dlgnus  ,  possltque  de  se  Ipso  pol- 
liceri,  futurum  se  eum,  quem  cupit  populo  Del  uti- 
lem  ,  et  parem  tanto  onerl  fereudo.  Fugam  etlam  hauc 
honorum  ,  de  qua  scribimus,  mlnime  putaveriraus  gra- 
vlssimoruin  quorumdam  homlnum  arguraentis  repre- 
hendi  posse  ,  qul  fugiendos  episcopatus  uon  soham 
non  laudant ,  sed  permitlunt  etiam  aliqua  ratione  illos 
appetendos  esse  ,  cum  quis  se  virtutibus  Illis  praedi- 
tum  cogooscit  ,  quas  sanctus  in  episcopls  requlrlt  Pau- 
lus.  Difficile  huiusmodl  ludiclum  dlxerimus  uos  ,  etsl 
quls  non  fallalur  ,•  sibl  poUiceri  perseverantiam  ,  mo- 
desti  non  esse  ingenii  et  infirmitatem  humanam  ag- 
noscentis  ,  quispiam  fortasse  dixerit. 

2^.  Quod  autem  sacrosanctum  trldentlnum  cou- 
cilium  in  Spirltu  sancto  cougregatum  edicta  publica , 
qu.bus  ad  parochiales  ecclesias  pelendas  saccrdotes  in- 
vitantur  proponens  ,  fugam  hanc  ,  quam  laudamus  , 
miuime  probare  videtur  ,  ut  quidain  existlmaut  ;  con- 
slderandum  est ,  quod  eadcm  sancta  synodus  sacerdo- 
les  HIos  ab  episcopls  examinatoribus  examinarl  iubeat ; 


SINT     HONORES.  I/|5 


et  qul  se  examiuaiidiini  pracl)et  ,  cum  saneto  concilio 
obediat ,  non  petit  ,  noii  ambit  munus  illud  ,  quod  qul- 
dem  munus  laborem  potius  quam  honorem  dixerimus. 
Hanc  eamdem  honorum  fugam,  praeserlini  ccclesiasti- 
corum,  commendavit  sanctus  Augusliuus,  cum  illa  ver» 
La  scripsit ,  nihil  esse  in  hac  vita,  et  maxime  hoc  tem- 
poi-e ,  facilius  et  laetius  et  hominibus  acceptabilius  , 
episcopi  ,  presbYteri  ,  aut  diaconi  oflScio,  si  perfuncto- 
rie  et  adulatorie  rcs  agatur ,-  sed  nihil  apud  Deum 
miserius  ,  tristius  ,  et  damnabilius.  Quamquam  alio  lo- 
co  scripserit,  nihil  officio  episcopi  esse  beaiius ,  si  eo 
modo  miliietur  ,  quo  noster  imperator  iubet ;  eamdem 
tamen  fugam  ,  ut  tutiorem  videtur  probai^e  ,  quia  peri- 
culosum  est  admodum  militai*e  ,  ut  imperator  iubet ; 
immo  potius  magnum  periculum  est ,  ne  aclem  Chri- 
sti  deseramus.  Et  sauclus  Gregorius  nazianzenus  cum 
apologeticum  scripsit^et  saiictus  lohannes  chrysostomus 
de  sacerdotlo  tractans,  maguus  etiam  Ponlifex  ii>  egre- 
gio  ilJo  opere  quod  luscribilur  pastorale  ,  fugam  ta- 
cite  suadent  honorum. 

24.  Explodere  conantur  quidam  naturali  quodam 
impetu  ,  et  non  recto  ,  ut  opinor,  iudicio,  hanc  senteu- 
tlam  ,  cum  asserunt  contra  caritatem  esse  ,  honores  fu- 
gere ,  cum  hac  ratione  pravis  hominibus  permittan- 
lur  ,  hunc  in  modum  res  publica  deseralur;  hoc  mi- 
nime  ad  prudentem  et  modestum  hominem  ,  sed  ad 
inertem  ,  et  se  ipsum  nimis  amantem,  pertinere.  Qua- 
si  vero  timendum  sit  ,  ne  totius  orbis  terrae  rei  pu- 
blicae  administrator  Deus,  ad  orbem  terrae  gubernan- 
dum  hominum  ambltione  Indigeat',  vlrtus  ipsa  per  se 
non  sit  amabilis,  sibi  Ipsi  nou  faclat  aditum.  Insl- 
gnlores  illi  fueruut  episcopi ,  qulbus  praeter  eorum  ex- 
pectationem  ,  ipsis  etiam  reluctanllbus  ,  episcopatus  sunt 


1^6  QUATENUS    FUGIENDI 

traditi  ,  ut  sauctl  Gi'egorius  nazianzenus  ,  Basilius  ,  lo- 
haanes  clirysostomus  ,  et  alii  ,  qui  cpiscopatus  sibi  de- 
Jalos,  coutemplatioui  reruin  uiviuarum  dediti ,  diu  rc- 
cusaruut.  Quo  tempore  e  nioiiasleriis  ,  veluti  cx  do- 
ctrinae  et  virtutum  plurimarum  ofEcinis  vocati,  et  qua- 
si  coacti  sunt  monachi,  qui  sul>  sauctorum  patrura  i'e- 
gulis  vixerunt ,  sancti  in  primis  Deuedicti,  ad  episco- 
patum  ,  poutificatum  etiara  ipsum  suscipieudum  ,  egre- 
gia  pastoralium  virtutum  excmpla  tradideruut,  doctri- 
na  eximia  ,  et  optimis,  ac  diviuis  plane  exeraplis  ,  ec- 
clesiae  Dei  profuerunt ,  ut  historiae  testantur .  Quod 
autera  usurpaut  uon  iudocti  ,  nec  mali  horaincs  verha 
illa  Isaiae  "  ecce  raitte  rae,,  ut  non  scmpcr  fugienda 
videantur  ecclcsiastica  raunera  ,  lionores  ipsi ,  sed  ali- 
quando  se  ipsos  liceat  ofFerre  ,  prophelae  exeraplo , 
quem  sauctus  Hieronymus  appellavit  evangelislam  ;  ha- 
bucrat  firma  indicia  divinae  gratiae  ,  quam  erat  con- 
secutus  sanclus  proplieta  Isaias,  o})tulerat  se  ad  labo- 
rem  ,  ad  praedicationis  munus  ,  ad  inartyrii  pcricula  ; 
cuin  quibus  omnibus  si  coiiiunctus  sit  lionor  ,  non  est 
tameii  praecipua  pars  praestautissimi  illius  muueris 
honor. 

20.  Verum,  caudlde  Dorromaee,  optiine  Gardlnalis, 
de  fugiendis  houoribus  dum  scribo  ,  ut  tuae  obsequar 
voluntati  ,  qno  ningis  in  hoc  commeutario  dictando 
progredior  ,  co  plura  raihi  veniunt  in  mentem  ,  quac 
obiiciet  fortasse  aliquis  ,  iu  cuius  mamis  commcntarius 
hic  pcrvenerit.  Priinum  illud,  quemadmodum  ille  di- 
ccbat :  facile  cssc  Alhenis  athcinousein  laudare ,  ita 
aulicorum  schola  fortasse  dicat ,  Gardiuali  non  esse  dif- 
ficile  ad  Gardinalcm  dc  fugiendis  hoiioribus  scribe- 
re.  Tum  cadem  dicci  schola  :  quid  est  rugere  houorcs  ? 
Dcbet  ne  aliquis  fugere  virtutem  ?   Nemo  certe  debet. 


SINT     HONORES.  '    •'^ 


•47 

Houor  virtutem  S0(]uilur  ;  cum  non  fiigienJa  sit  vir- 
tus  ,  nec  liouor  fugienclus  est  ;  et  inter  non  minima 
bona  honores  numerati  sunt  a  Platone  ,  eiusque  con- 
discipulo  Xenophoute  ,  sed  maxime  ab  Aristoiele  ,  et 
omnibus  peripateticis.  Deinde  vox  ipslus  Dei  est ,  glo- 
riam  meam  alteri  iion  dabo.  Cur  monet  igitur  quis- 
piam  fugiendos  houores,  quos  Deus  tauto  in  pvetio  ba- 
beudos  exemplo  suo  divino  hoc  oraculo  docel?  Stoica 
vldentui*  haec  esse,  et  ad  acumen  ingcnii  ostendendum 
pertinere.  Adversari  etiam  videtur  liis,  quae  scrlblmus, 
illa  sententia  :  non  nobls  solis  nos  esse  natos  ,  sed  pa- 
Iriae  et  amicis .  Paucos  demam  futuros  esse  qui  11- 
brum  hunc  legant ,  pauciorcs  qui  probent  ;  facile  esse 
Cardinalibus  de  fugiendis  honoribus  scribere  ,  quia 
raolestlas  varias  et  sollicitudiues  ,  quas  coniunctas  ha- 
bent  honorum  insignia  ,  sunt  experti.  Non  negaveri- 
raus ;  cum  amicitiae  fructu  ,  otio  Jitterario  ,  et  aninii 
tranqulllltate  privatos  se  plerumque  doleant  :  uec  quia 
ad  Cardlnalatus  splendorem  pervenerint ,  quod  mag- 
num  esse  fatemur  ,  ea  de  re  facilius  est  illis  scribere, 
quam  ceteris  :  aeque  enim  oranibus  est  facile,  veris- 
sinias  tuerl  senteniias  ,  varia  perlcula,  incommoda  plu- 
rima,  quae  secum  afTeruut  houorum  insignia,  a  sapien- 
tibus  viris  cognlta  ,  atque  etiam  enuraerata  ,  in  me- 
dium  afferre.  Quod  sl  quis  post  cupitos  ,  et  adeptos 
honores  hunc  locum  tractandum  sumeret ,  ob  id  ma- 
xime  reprehendendus  esset  ?  Laudandus  potius  ,  quod 
errorem  faterctur  suum  ,  et  daret  operam  ne  ceteri  er- 
rarent. 

26.  Quamquara,  Borromaee,  si  recte  rem  ipsam  con- 
slderemus  ,  quod  ad  nostrum  Cardinalatum  attinet,  a 
lugiendorum  honorum  regulls  ,  quas  scribiraus  ,  nou 
abhorruiraus  ;   secuti    potlus   illas  esse  visi  sumus  :  nam 


i^8  QUATENUS    FUGIE^DI 

cum  viginti  fcre  integros  anuos  episcopus  Veronae  in 
pastorali  munere  ipse  essem  versatus ,  iloraae  viginli 
tantum  dies  fui  sanctissimo  iubilaei  anno  ;  de  Cardina- 
latu  a  me  nec  minimum  uuquam  verLum  est  factum  ; 
nullae  unquam  ullius  principis  ,  aut  rei  publicae  ,  in 
qaa  sum  natus,  commendatitiae  liiterae  mea  causa  scri- 
ptae  sunt  ad  Gi'egoriura  XIII.  summum  pontificem  ,  a 
quo  in  sacrum  collegium  cooplatus  sum.  De  se  ipso  quic- 
quam  dicere,  aut  scribere,  periculosum  est  valde;  idcirca 
de  rae  uon  scribam  plura.  Ta  vero  cum  Romam  vents^ 
ses  ,  ut  sanctissimos  Cbrisli  Vicarii  pedes  osculareris  j 
commuiiem  matrem  urbera  Romam  videres,  sauctorum 
corpora  inuumerabilia  veuerareris,  doctorum  virorum 
qui  Piomae  vivuut  doclrinam  degustares,  et  ex  illa 
doctrinae  et  pictatis  fructum  caperes  ,  raodestiae  im- 
mo  potius  humililatis  exempla  dedisti  et  eruditiouis  , 
egregiasque  virtutes  mullas  celaudas  potius  quam  pa- 
tefaciendas  es  arbitralus  :  taeiturnitate  tua  ,  raodcratio- 
ne  tua  omnibus  in  rebus,  quaraquam  esses  Pioraac,  Car- 
dinalatum  videbaris  fugere.  Cura  i^atioues  illas  oranes  , 
quibus  alii  ad  eam  dignitatera  aspirant  prorsus  uegle- 
xeris  ,  Cardinalis  lamcn  creatus  es  ,  magna  cuni  Sixti 
quinti  summi  Pontificis,  viri  iudicio  et  sapientia  prae- 
stantis  ,  laude.  Quamobrem  usus  uterque  uostrum  Car- 
diaalatus  fuga  ,  Cardinalatum  adcptus  est. 

ar.  Quod  vero  acuti  liomiues  dicuut,  qui  houo- 
res  fugieudos  suadent ,  videntur  quodammodo  suadere 
fugiendam  virlutein  ,  hi  valde  crrant.  Ambiguitas  er- 
rorum.  uutrix,  et  sophismatum  mater,  iu  voce  illa  ho- 
KOR  latet.  Cum  euim  honor  definialur  virtutis  testi- 
monium ,  ei  quaedam  veluti  approbatio  ,  ui  facilius 
rera  ipsam  explicemus  ,  bonitatis  et  rerum  laudabili- 
ter  gestarum ;  hic  ipse  honor  cum  virlute  ita  coniun- 


SINT     lIONor.ES.  l/^q 

cliis  est  ,  ut  seiungi  neqneat  ;  et  est  huinsmodi  ,  ut  ne- 
mo  illum  possit  fugere  ,  nec  si  posset,  fugiendus  esset ; 
esset  enim  virtutem  ipsam  quodammodo  dcstruere . 
Hnnc  ipsum  lionorem  qui  non  tueretur  ,  crudelis  es- 
set ,  ut  sanctissimi  patris  et  exlmii  theologi  Augustini 
verbis  utamur;  eoque  magis  adversus  huius  honoris  frau- 
datores  ,  nimirum  detractores  ,  maledicos ,  et  calumnia- 
tores,  acriter,  si  necesse  est,  pugnare  qulsquc  debet , 
quia  illius  cura  fit  iaclus  ,  iustitiae  iniurla  fit ,  boni 
viri  offenduntur  maxlme  ,  iiloque  ipso  exemplo  dete- 
riores  quam  plurlmi  fieri  possunt  .  Et  hanc  ob  cau- 
sam  cum  maxlma  qnotidlo  cxtent  clementisslmi  patrls 
Dei  in  nos  mortales  beneficia  ,  si  noii  agnoscantur, 
si  disslmulentur  ,  si  fato  ,  si  fortuuae  tri.buantur  ;  si 
eius  praeceptis  minime  parentes,  divinam  iustitiam  mor- 
tales  minimc  videantur  extimeseei'e,  iure  honorera  suum, 
gloriam  suara  ,  altisslmls  vocibus  per  servos  suos  alr- 
teri  se  raandaturum  ,  claraat  domlnus  Deus  :  idque  ad 
utilitatera  hnmani  generis ,  cum  nec  iustura  sit,  nec 
orbls  terrae  rei  publlcac  expediat ,  plures  esse  Deos  , 
aliura  caeli  Deum,  praeter  Deum  nnum  et  trinum,  cae- 
li  conditorem  ,  et  rerum  oranium  gnbernatorem.  Qua 
in  re  ad  rcgis  et  patris  nosti'i  Dei  imltatiouean  unus- 
quisque  honorem  suum,  Dei  nirairura  munera ,  snam 
existimationem  ,  et  famam  bonani  iure  tuetur  ;  et  si 
non  tueatur ,  crudelis  est ,  et  reprehensione  dignus  . 
Magistratus  autem  episcopatus  ,  et  cetera  omnia  splen- 
doris  inslgnla  ,  quae  interdum  etiam  sine  virtute  non 
bonis  viris  Del  permlssu  dantur  ,  quae  per  se  invi- 
diosa  sunt  ,  et  perturbationes  varias  saepe  afferunt  , 
ut  paulo  ante  attigimus  ,  haec  ipsa  insignla  ,  hos  ip- 
sos  tltulos,  honores  huiusmodi,  fugiendos  essc  diclmus. 
Siue   his  niagno  in  honorc    sunt    hablti    rcliglosi    plu- 


I  5o  QUATENUS    FUGIENDI 

rimi  viri  :  in  ererais  ,  in  vita  privata  ,  in  virtutum  of- 
ficinis  sanctis  monasteriis  ,  laudabiliter  valde  plurimi 
homines  vixerunt.  Haec  iiisignia  negligit  virtus  ^  se  ip- 
sa  contenta  est ,  ut  philosophi  etiam  tradiderunt ,  ut 
sacrosancta  Christi  doctrina  et  admirabili  eius  vitae 
exemplo  discere  potuiraus. 

P.8.  Stoica  sunt  quae  scribimus  ah'qua  ex  parte  ; 
sed  non  quia  sloica  ,  sed  quia  e  christiana  philosophia 
desumpta  ,  admittenda  et  sequenda  sunt.  Qnamquam, 
optime  Cardinalis  ,  non  semper  contemnendi  sunt  stoi- 
ci ,  cnm  vcra  magnifica  et  iHustria  documenla  tradant 
in  libris  suis  de  rebus  externis  ,  honoribus  in  primis, 
contemnendis ,  de  araanda  virtuie ,  et  de  morte  non 
forraidanda.  Carokis  Gardinah's  ,  dum  diaconus  esset , 
in  maxima  rcrum  alfluentia  Epicteti  stoici  admirator 
fuit  ,  h'belhim  ilhira  aureum  qui  inscribitur  enchiri- 
dion  ,  legebat  saepissime  et  a(hnirabatur,-  Seneca  etiam 
delectabatur  valde.  Vera  pleraque  ,  et  speciosa  multa  , 
in  libris  stoicorum  reperimus  ;  qui  si  peccatum  origi- 
nale  cognovissent,  et  imbcciSh'latem  humanam,  et  virtu- 
tem  excelsam  ceterarum  omuiura  fundamentum,  nimi- 
rum  humilitalera,  perspectara  habuisscnt ,  eorura  phi- 
losophia  cum  christiana  philosophla  niultis  in  rebus  , 
quae  ad  moi'es  pertinent  ,  consenliret.  Nec  ignoi'amus 
a  beatissimo  patre  Auguslino  in  libris  dc  civitate  Dei  , 
vituperatos  stoicos  ,  qui  aflTectiones  anirai  quadaramodo 
cxtirparent ,  et  chrislianas  virtutes  multas  e  medio  tol- 
lerent :  ([uorura  senteutiac  no)i  assentJmnr  ;  cum  tamen 
egregiis  scntenliis  ,  quibus  inleivlum  paupertatem  com- 
mendant ,  et  res  omn(.'s  externas  magnificis  admodum 
verbis  parvi  videiitur  facere  ,  non  delectari  non  pos- 
simus.  Optirais  enim  rationibus  contra  exteraarum  re- 
rum  admiratores  argumentatur  Epictetus  ,  ante  ipsum 


SINT     IIONORES.  l5l 

Zcno ,  et  tota  stoicorum  scliola.  Seueca  ipse  de  morte 
minime  extiraesceiida  ,  multa  praeclara  et  egregia  pro 
tueuda  illa  senlentia,  virtutem  se  ipsa  esse  couteutam  , 
et  contra  rerum  exteruarum  adrairatores  ,  disserit.  Nos 
qui  raagistrura  Ghristum  diviuitus  habemus  ,  cum  in 
eius  sacrosaucla  discipliaa  verseumr ,  sacros  libros  iu 
mauibus  haheutes,  a(hniratores  miseri  rerum  extcrua- 
rum  ,  muliis  iu  rejtus  in  his  ,  quae  ad  mores  pertiueut 
et  ad  auimi  ccl.sltudinem  quamdam,  a  stolcis  viuclmur. 
PLilosophica  suut ,  quae  scrihimus;  cum  Socraiis  ser- 
mouil)us  et  vita ,  cum  Phatonis ,  cum  Xenophoutls , 
cum  doctorum  plurlmorum  virorum  sententiis  conve- 
niunt ;  sed  quod  maiorcm  haljet  vim,  ex  intiraa  chri- 
stiaua  philosophla  mauaut.  Ita  se  rcs  habet:  tanti  unus- 
quisque  est ,  quaiili  apud  Deum  est.  Verus  liouor  so- 
lida  uniusculusque  uostrura  exlsliraatlo,  iu  hoc  est  si- 
ta  ,  ut  commeudet  domijius  Deus  opera  nostra.  Verus 
houor  non  pendet  extrinsecus  ,  virtutem  sequitur  ;  in 
privatis  domibus,  intcr  paupercs  lares  ,  habitat  houor  ; 
ut  uno  verbo  dicam  ,  ubi  est  virtus  ,  ibi  cst  houor;  bo- 
ni  viri  inter  ignotos  honorati  sunt,  qula  boni  ,  etsi 
incogniti. 

29.  Illa  sentcntia  a  philosophis  plurimis  usurpa- 
ta  :  non  nobis  solis  esse  uatos,  sed  patriae  et  arai- 
cis  ,  verissima  est ,  ct  fugam  etlam  houorum  complecti- 
tur ,'  pertiuet  euim  fuga  illa  ad  rei  pobllcae  utilita- 
tem  ,  cum  ambitiones  et  fallacias  varlas  a  i*e  publica 
eiiciat.  Iluniaul  corporis  variae  sunt  partes  ,  et  quam- 
quam  pedes  et  manus  maiora  commoda  corpori  vi- 
deantur  afferre ,  oculi  taraen  sine  dubio  suut  velutl 
principes  ,  et  uobllior  in  aalmali  praestantissimo  pars. 
Slc  viri  rerum  altissimarum  contemplatlone  dedlti  af- 
fectiones   animi    varias  moderanles  ,   quietam  ct  tran- 


l52  QUATENUS    FUGIENDI 

cjuillam  vitani  sectantes  non  solum  patriae  ,  sed  orbi 
christiano  suut  utiles  ,  quia  exeropla  varia  exhibent 
virtutum.  Vere  dixerimus  ,  si  honores  fugientes  raaxi- 
mas  patriae  uiilitates  attulisse  affirraavei-imus  ;  cum  ho- 
norum  fuga  minime  sit  pertinax  ,  et  si  necessitas  rei 
publicae  cogat ,  aut  maxima  utilitas  persuadeat ,  labo- 
res  maximos  non  recuset.  Moyses  octoginta  amplius 
annos  agens  ducatum  fugiebat  ,  impedimentis  linguae 
se  excusabat ;  cum  tamen  a  Deo  fuisset  vocatus  ad  gu- 
bernationera  illam,  suscepit  onus  ,  virtutum  maxima- 
rura  cxempla  dedit,  popnlo  Dei  vehementer  profuit. 
Sanctus  Ambrosius  ,  ut  sciptor  ille  ,  qui  eius  vitara 
conscripsit ,  testatum  reliquit,  meretrices  in  domura 
suam  venire  permiitebat ,  non  incontinentiae  causa  , 
sed  ut  illis  ipsis  colloquiis  ,  illi  qui  episcopum  illura 
optabant,  ei  favere  desisterent.  O  admirandum  polius 
quam  imitandum  exemphim  !  Sed  quia  divinitus  ad 
episcopatum  mediolanensem  vocabatur  ,  quo  fugiebat 
magis  ,  eo  cupiebatur  ardentius  episcopus  ;  et  fuit  prae- 
sulum  decus  et  ornaraentura  ;  qui  Theodosiura  irape- 
ratorem  iu  officio  continuit,  quera  solum  ipse  dioimm, 
qui  nominai-etur  episcopus,  existimavit.  Et  Grcgorius 
magnus  cum  diu  summum  pontificatum  fugisset ,  illa 
fuga  ei  magnam  auxit  auctoritatem ,  fuitque  pontifex 
is  ,  qucm  omncs  scimus,  admiranda  doctrina  et  carita- 
te  eximia. 

3o.  Futuros  autem  paucos  ,  qtii  librum  hunc  meum 
lecturi  sint ,  non  ignoro ;  tantumque  abest ,  ut  hoc 
moleste  feram  ,  ut  mihi  iucundum  sit  valde  ;  tibi  enim 
uni,  Cardinalis  Borromaee,  scribendum  censui,  quia  ti- 
bi  iucundara  futuram  hanc  ipsam  scriplionem  osten- 
disti.  Nec  popularis  applausus  ullave  iuauis  gloria  in 
aciionibus    et  scriptionibus   mcis    mihi   est   proposita . 


SI3VT    HONORES.  I  53 

Nec  video,  cum  sancti  Ambrosii  egreginm  extet  opus 
de  fao"a  saeculi  ,  ut  rrajsa^o^ov  videri  debeat  scribere  de 
fuga  honorum  ;  cura  inter  alias  saeculi  illecebras  ,  il- 
lecebrae  raagnae  sint  honoris,  sive  splendoris  insignia, 
quae  qui  consequi  non  possuut  ,  se  putant  miserri- 
mos.  Divina  vox  est :  tamquam  a  facie  cohibri  fuge 
peccatum.  Spiritus  itidem  sanctus  consulit  nou  esse 
amauda  perlcula,  cum  in  honorum  insignibus  quaeren- 
dis  peccare  valde  soleant  homiues  ;  in  superbiae,  ma- 
livolentiae,  detractionis,  invidiae  morbos  iucidant,  ca- 
lamitatibusque  variis  et  raovti  aeternae  sc  miserabi- 
liter  exponant.  Honorum  fuga  merito  laudanda  est , 
tamquam  fuga  miseriae  et  calaraitalis ,  tranquillitatis 
mater  ,  virtutis  magistra  ,  alumna  doctrinae  ,  superbiae 
expultrix ,  humilitatis  socia  ,  sincerae  araicitiae  nutrix, 
fidei  ,  spei ,  caritatis,  patienliae,  et  excelsarum  oranium 
virtutum  conservatrlx  ,  raagnaniraitatis  comes,  discipli- 
na  ab  optimo  magistro  et  rege  nostro  Christo,  ut  pre- 
stantlssima  ars  ,  perfectis  homlnibus  relicta  ,  egregia  vi- 
lae  ratio,  quara  maximi  plerumque  sequuntur  honores, 
quae  valde  existimationem  auget,  quae  celebres  adrao- 
dum  homines  efEcIt. 

3i.  Verum  ,  ut  intelllgatur  facilius  ,  quid  slt ,  iu 
quo  consistat ,  haec  quam  tantopere  probamus  hono- 
rum  fuga  ,  non  erit  Inutlle  commemorare  ,  quid  sit  fu- 
ga  saecull.  Fugimus  saeculum,  si  saeculi  illecebrls  non 
capiamur ,  si  a  saeculi  curis  nos  absolvimus  .  ]\Iun- 
dum  si  fugimus  ,  et  ipse  nos  fugit,  ut  cum  nautae 
in  tempestate  fugiunt  terram ,  terra  ipsa  ipsos  navi- 
gantes  videtur  fugere.  Et  iure  fugiendum  est  saeculum, 
ubi  nihil  est  solidum ,  ubi  re  vera  inane  est  quod 
magnificum  exlstimatur  ;  et  qui  se  piitat  aliquld  esse  , 
nihll  omnino  est ,  quemadraodum  Spiritus  sanctus  do- 


I  54  QUATENUS    FUGIENDI 

cuit  illis  verbis  :  vidi  impium  superexaltatum  ,  et  ele- 
vatum  sicut  cedros  Libaui ,  et  trausivi ,  et  ecce  non 
erat.  Fugiendum  saeculum  ,  quia  in  eo  nihil  firraum, 
nihil  perpetuum  ,  instabilia  et  transiloria  omnia  :  flu- 
ctihus  variis  in  huius  vitae  proccllis  quatimur  ;  vitiis 
quam  plurimis  coutamiuatum  saeculum,  innumerabili- 
bus  expositum  est  periculis.  Fiigere  saeculuui  est  ab- 
stinere  a  peccatis  ,  exleudere  humanas  vires  ad  imita- 
tiouem  Dei,  quatenus  humaua  palilur  iufirmitas.  Fuge- 
re  est ,  scire  quo  tendamus,  mori  elementis  huius  mun- 
di,  abscoiidere  vitam  in  Doo,  dcclinare  corruptelas  mun- 
di ,  qui  noljis  varios  gignit  dolores;  exinanivit  cum  re- 
pleverit ;  cum  cxinajiiet ,  replet.  Fuga  cst ,  non  terre- 
na  relinquere  ,  sed  diguitates  omiitere;  iuslitiam  ct  so- 
brietatem  tueri  ,  renuutiare  vitiis,  non  usibus  elcmen- 
torum.  Potes  ,  inquit  sauctus  Ambrosius  ,  animo  fuge- 
re  ,  etsi  reiinearis  corpore ;  poies  hic  esse ,  et  adesse 
ad  Doniinum,  si  illi  adhaereat  aniraa  tua.  Fuga  bona  est 
paenitentia  ,  gratia  Dei  fnga  est  bona  ,  in  qua  assum- 
ptio  est  fugientis.  Descrlum  fuga  est  bona  ,  ad  quod 
fugit  Eiias,  Eiisaeus  ,  loh.  Baptista  ,  et  alii  quam  plu- 
riiui,  Huiusmodi  fnga  anxium  tiniorem  ncscit ,  hor- 
rorem  ignorat  morlis  ,  nulla  afficitur  auimi  sollicitu- 
dine  ,  otium  ,  lasciviam  ,  torporem  non  novit,  sed  pa- 
triae  caelestis  requirit  viatoi"em  impigrum  ,  regni  su- 
perioris  competitorem  strenuum  ,  divitera  agricolam 
qui  fructus  suos  cogat.  Bene  fugit  quicumquc  ,  si  cor 
eius  non  iraitetur  impiorum  consilia  ,  si  oculus  eius 
aliena  decliuet  ,  et  lingua  eius  veritatem  custodiai ; 
bene  fugimus  ,  si  non  respondeamus  imprudenti  ad 
imprudentiam  illius  ;  beue  fugimus,  si  auferaraus  gres- 
sum  pedum  noslrorum  ex  orc  iusipientium.  Facilc  est 
malis  ducibus  in  varios  ct  graves  errores  prolabi.  Fu- 


SINT     HONOKES.  1  DO 

ga  nutem  sacerdotum  illorum  ,  qui  aliis  praesunt ,  est 
abdicatio  domesiicorum  ,  et  quaedam  alienatio  carissi- 
morum  ;  ut  suis  se  a])neget ,  qui  Deo  servire  cupit. 

32.  ITaec  magna  ex;  parte  ex  gravissimo  scriptore 
egregio  Ambrosio  desurapia  ad  fugam  saeculi  commen- 
dandam  perlineut ;  quae  omnia  ad  fugieudos  lionores 
aliqua  ex  parte  transferri  possunt.  Sed  conemur  hoc  fa- 
cere  planiiis,  lionovesqne  fngiciitium  proprletales  quas- 
dam  comincinoremus.  Qul  fugit  honores,  lmmih's  est, 
quia  nlhil  aUum  sapit,  qiiia  de  se  mngnifice  non  sen- 
lit :  prudcns  est ,  qiiia  non  se  cxponit  perlcuh's,  cum 
nemine  conlcndit,  virluie  frclus  solido  honore  con- 
tentus  cst.  Hniiismodi  viri  celel^res  sunt ,  dihguntur 
ab  omnihus,  feliciores  ceteris  pulantur  ;  eorum  mouita 
veluti  oracula  excipiuntur;  verilatis  amatores  cum  li- 
bere  proferant  quid  sentiant,  et  uerainem  timeant  ni- 
si  sohim  Douuj  ;  populareni  auram  negdigentes  ;  vene- 
num  importunarura  huichim,  adulationis  pestiferae,  nec 
propinantes  cetcris  ,  nec  bibentes  ipsi  ;  quieti  homiues, 
faciles,  veram  nol)ihtalem  tuentes,  et  ad  sohdam  glo- 
riam ,  hoc  est  ad  patriam  caelestem  aspirantes ;  hoc 
ipso  gaudentes ,  quod  filii  Dei  siut  et  nominentur,  ado- 
plivique  fratres  Christi  ,  quod  sanctae  matris  eccle- 
siae  lacte  nutriti  ;  de  se  ipsis  parum  aut  nihil  loquen- 
tes :  si  ingenio  praestant  aut  iudicio,  de  divinis  his 
muneribus  largitori  ])onorum  omaium  Deo  gratias  ag- 
entes  ;  virtules  ,  siquae  in  ipsls  elucent  celantcs  ,  alios 
slbi  praeferenles  ,  aequalium  doctrinam  et  laudabiies 
mores  lil^euter  commemorantes  ;  hanc  ipsam  honorum 
fugam  minime  captantes  ,  non  vituperantes  illos  etiam 
qui  rerum  publlcarum  aut  aularum  principum  mores 
sequcntes  honorum  ingeuia  sludiose  quaerunt :  iucundi 
plerumque  viri,   amabiles,  rerum  externarum  minime 


1  56  QUATENUS    FUGTENDI 

admJratores  ,  minime  detractores,  minime  fallaces,  rai- 
nime  vani. 

33.  Quid  egi,  Borromaee  Cardinalis?  Satis  longum 
scripsi  commenlariuni  ,  quem  nnllus  lcgat  praeter  te 
et  Silvium.  Honoixs  enim  fugienliura  rarus  est  nume- 
rus ,  moderalionis  huius  incredibilis  penuria  cst.  Sed 
fortasse  aliquis  potest  defendere  ,  non  minimura  fuisse 
nuraerum  hominum  honores  fugientium  ;  nam  in  re 
publica  Veneta  ,  in  qua  natus  sum,  cxtiterunt  non  pau- 
ci  ,  qui  cum  honores  fugerent ,  araplissimos  honores 
sunt  consequuti.  In  familia  Gontarena  Andreas  prin- 
cipatura  recusans  ,  adeptus  est ;  eius  gentiles  ,  Gaspar 
et  Thoraas  fratres,  honores  minime  appetentes  ,  honori- 
ficentissiraos  in  re  publica  magislratus  suut  consequu- 
ti.  Et  Marcus  Antonius  Trivisanus,  cura  audientibus 
omnibus  diceret,  se  principatu  indignum  esse  ,  creatus 
est  princeps.  Et  praeturae  patavina  ,  veronensis  ,  bri- 
xiensis,  egregiis  senatoribus  rccusantibus  dantur  ,  co- 
guntur  ipsi  potius  ad.  praestantissima  illa  munera  ob- 
eunda.  Vere  dicam:  Romae  etiam  crediderim  non  pau- 
cos  esse  ,  in  quibus  ea  insint  ,  quae  paulo  ante  d\x\^ 
raus ;  qui  insignia  honoris  fiigiant,  qui  non  arabiant , 
qui  de  aliorum  depressione  in  animo  non  habeant 
crescere  ,  qui  aliorum  virtutes  libenler  celebrent ,  qui 
modestiae  et  humililatis  exempla  dent .  Gongregatio- 
nes  pi-esbyterorum,  celebris  illa  patrura  lesu  societas  , 
quae  mullitudine  doctorum  et  piorura  virorura  abun- 
dans  hanc,  quara  coramendamus,  honorum  fugam  etiam 
jex  voto  profitetur;  item  illa  palrum  Theatinorum ;  tua 
etiam,  aut  potius  nostra,  in  qua  opiimus  episcopus  Ale- 
rius  doctrina  et  vitac  integritate  praestans  floret ,  vi- 
dentur  esse  scholae  huius  quam  commemoi'aviraus  fu- 
gae .    Nec   solum   hae    congregationcs   presbyterorum , 


SINT     HOISORES»  lOy 

sed  amplissimae  illae  ,  quae  sub  i'egulis  sauct,orum  Be- 
nedicti ,  Augustini  ,  Domiuici  ,  et  Francisci  florent , 
gymnasia  suut  bumilitatis  ,  eiusque  sororis  oLedieutiae, 
cum  qua  est  couiuncta  honorum  fuga. 

34«  Sed  haec  ,  quae  ad  nos  erudiendos  pertlnent 
valde,  plerumque  nou  animadvertimus.  Scribam  etiam 
libere  ,  pi-aesertim  libi ,  non  ut  aliquorum  benivolen- 
liam  mihi  conciliem  ,  sed  ut  laudem  omnium  virtutum 
auctorem  Deum.  Pater  Philippus  tuus,  nieus  eliam,  ec- 
clesiasticus  Socrates  ;  quid  Socratem  nominem  ?  pri- 
mitivae  ecclesiae  dignus  sacerdos,  sauctorum  Benedicti  , 
Domiuici  ,  Francisci  dignus  discipulus  ,  hac  ipsa  ho- 
norum  fuga,  urbi  Romae  humilitatis  ,  pietatis  ,  et  phx- 
rimarum  virtutura  dedit  et  dat  exempla.  Gymnasium 
illud  Spiritus  sancti  ,  quolidianum  ilhid  oratorium  , 
schoLim  ilLim  paenitentiae  et  christianarum  virtutum 
instituit,  praestantes  ahquot  sacerdotes  in  huiusmodi 
honorum  fuga  egregie  versatos  ad  communem  vitam 
redegit;  iuter  quos  vivit  Caesar  ille  noster  Baroulus  , 
qui  plurimos  libros  ad  usum  ecclesiae  cdidit ,  et  scri- 
bit  quotidie  :  in  qua  dlsciplina  egregle  versatus  est  Sil- 
vius  Antonlanus  noster  ,  et  viterblensis  ille  senex  La- 
tinus  Latinius ,  vir  muUiplIcI  erudltioue  et  excellen- 
ti  pietate  praeslans.  Flauiiulus  nobilius  lucensis  ,  cu- 
ius  eximia  llnguarum,  et  sclentlarum  phirimarum  prae- 
sertim  theologiae  cognitio  tibi  perspecta  est,  et  cogulta; 
Fulvius  etiam  Ursinus  In  optimarum  dlsclplinarum  stu- 
dlis  egregie  ,  et  magua  cum  laude  versatus  in  urbis 
Romae  theatro ,  in  oculis  summorum  Pontlficum  et 
Cjardlnalium ,  honores  fuglsse  visl  sunt  ,  cum  minl- 
nic  ambiverint ,  cum  proprla  vlrtute  eoutcnti  sibi  ip- 
sis  vixerlut .  Sed  quid  huiusmodl  vlros  commemo- 
rcm  ?  Horum   sane    uon  parvus  Rouiac  cst    numcrus  , 


l58  QUATENUS    FUGIENDI 

ut    veterum   summoi-um   Pontificum   omittamus  excra- 
pla  . 

35.  Huius  fugae  ,  quara  commenclamus  ,  egregius 
magister  fuit  lohaiines  Petrus  Carafa  ,  qui  deinJe  Pon- 
tifex  maxiraus  Paulus  quartus  est  dictus  .  Is  cnm  ar- 
chiepiscopus  theatinus  o])  egregiam  suara  virtutem  crea- 
tus  fuisset ,  et  paslorall  illo  raunere  aliquot  annos  fuis- 
set  perfuuclus,  noljilissiinaui  ]ianc  fugani  cogltavit,  Ve- 
netias  se  recepit,  et  cougregationem  patrum  Theatlno- 
rum  ab  ecclesiae  suae  nuncupalione  iiistltult,  semina- 
riura,  iit  alio  loco  (lixl,  piel.atis  et  ecclesiastici  orna- 
tus  ,  ex  ([uo  iiisignes  etlara  Ciar«liuales  duo  prodierunt. 
Ad  lohaunem  Peirura,  dum  Venetils  degebat,  praestan- 
tissimi  conflueljant  seualores,  Excellcnlcra  eius  doctri- 
nara  ,  et  niorura  gravilatera  admiraljatur  Caspar  ,  qui 
postea  fult  Cardlnalls  Goatarenus  ,  susplcieljat  Andreas 
Grlplus  priiiccps.  llle  de  hoMOinm  contemptu  ,  de  re- 
formauda  ccclesla  ,  sarpe  et  copios:;  disserehat-  Vero- 
nam  etiam  vencrat  a  loljaniie  Mallhaeo  Gilicrto  egre- 
gia  virtute  episcopo  liberalitcr  exceptus.  Monores  fu- 
giens,  honorihus  affectus  est  maxiinis  ,  et  a  Paulo  ter- 
tio  acerrimi  iudicii  viro  in  Cnrdlnaliura  collegiura  co- 
oplatus  est ,  nullo  ambitu  ,  nulils  princlpura,  aut  re- 
guni  coraraendaiitiis  littcris  ,  vitae  sanctimouia  ,  et  ho- 
norura  fuga  pracclpuc  conimcndatus  .  Quo  lempore 
Cardinalis  fuit ,  fuit  autera  pluriraos  annos ,  riihil  is 
quicquara  diligeutius  visus  est  agerc  ,  quara  summum 
PoutiCcatum  fugere  ,  cum  valde  alienus  a  sibi  conci- 
liandis  Gardlnalium  animis  videretur  ,  aliqaorum  rao- 
res  pahm  reprebcndcrct ,  lil)ere  admodura  senientiam 
suam  in  consistorio  diceret  ,  odlum  principura  et  re- 
gum  polentissimorum  minime  formidans. 

36.  Et    eodcm    tempore   MarceUus   Cervinus ,    qui 


SINT    nONORES.  I  59 

ante  Paulum  quartum  ,  ad  altissimam  illam  ponllGca- 
tus  sedcm  fuerat  evectus  ,  in  honorum  fuga  se  raaxime 
erudituni  e.sse  prae  se  tulit  ,  cum  aUa  voce  diceret , 
dum  Cardiuales  ad  illura  Pontificera  creandum  accur- 
rerent ,  miuime  se  esse  dignum  pontiGcatu  ,  seniorem 
se,  doctiorem,  et  meliorem  Cardinalem  theatinura  Pou- 
tiGceni  esse  creaudum.  Quas  voces  quo  magis  ex  aul- 
mo  profere])at ,  eo  veliemenlius  Cardinales  ad  illum 
PontiGcem  eligendum  saucto  Spiritu  duceT)antur  .  Et 
ille  vir  gravis  adraodum  fuit,  aulicorum  voces  minirae 
extimuit,  ecclesiasilcae  disciplinae  fuit  cultor  exiraius. 
Viginti  die])U3  ponliGcatus  eius  est  a])Solutus ;  etenim 
migravit  in  caelum  ,  triste  et  maximum  sui  dcsiderium 
iirl)i  Romae  ,  et  orlji  cliristiano  reliuqucus  ;  eique  suc- 
cessit  in  ea.lem  fugieudorum  honorura  disciplina  vei'- 
satus  Cardinalis  lljcalinus,  qnem  antea  uominaLamus. 
37.  rfic  Pontifex  pios  et  sanctos  doctores  sequu- 
tus  ,  illos  eplscopatu  et  honori])us  omniljus  diguos  pu- 
tavit,  qui  uec  rainimam  amljitionis  suspicionem  de- 
dissent.  E  nostris  Dominicum  Bollanum  seaatorem,  qui 
tunc  Brlxiaa  praetor  erat ,  postquam  inlegrura  anuum 
episcopalls  illa  scdes  vacasset ,  nihil  tale  cogitantem 
Brixlcusihus  episcopum  dedit.  Et  cauouicatus  ,  et  ec- 
cleslasticas  dlgnitates  multas  contulit  piis  et  doctis  vi- 
ris  eliam  a]3senli])us  ,  ahsentla  houorum  iusIiTfiia  fu- 
gIentil)U3  .  Et  Gulielmum  Sirletum  latinis  graecisque 
litterls  excuhum  hominem  ,  in  ecclesiasticis  hlstorlis 
egregie  versatum  ,  vltae  integrltate  ,  et  amahillssimis 
morihus  praeditum  ,  atque  excellenii  humilitate  prae- 
siantem ,  ex  improviso  ad  se  vocarl  iussit :  cumque 
accessisset,  hortatus  est  illum  suhridens  ,  ut  palliolum 
illud  ,  quo  vestic]-)atur  lalcorum  more,  depoueret  ,•  de- 
decere   litteratuna  hominem  ita  vestirc  ,•  ecclesiastlcum 


l6o  QUATENUS    FUGIENDI 

habitum  ,  qui  illi  paratus  fuerat .  indueret  ,*  protouo- 
tarium  illum  apostolicum  ex  eorum  numero  ,  qui  pon- 
tificalis  raensae  participaut  ,  creavit  :  qui  in  lectulo 
iacens  ,  in  perpelua  rerum  altissimarum  medilatioae  , 
et  praestantissimorum  librorum  lectione  ,  tempus  po- 
nens  ,  ad  caclestem  pairiam  aspirans  ,  honorum  om- 
nium  insignia  fugiebat  ,  nullum  librura  edens  tautae 
eruditionis  vir  ,  se  ipsum  abiiciens,  iu  angusta  domo 
latitaus.  Sed  divina  Caroli  Borromaei  noslri  virtus  vi- 
rum  Dei  honores  fugientem  ad  amplissimam  Cardina- 
latus  dignitatem  dedusii,  cum  Pium  quartum  pontifi- 
cem  avunculum  ,  qui  eum  praecipuo  amore  diligebat , 
rogasset,  ut  Gulielraum  etiam  Sirletum  in  Cardinalium 
numerum  adscriberet.  Quod  Pii  ponlificis  iudicium,quae 
Caroli  Cardinalis  commendatio,  urbi  Romae,  rectius  di- 
cam  ecclesiae  universae  ,  probata  valde  fuerunt.  Nam 
quemadmodum  vere  scriptum  est ,  filium  sapientem  es- 
se  gloriam  pairis  ,  ita  Cardinales  doctos  et  pios  ,  esse 
gloriam  Pontificis  ,  nemo  negaverit ;  et  nihil  magis  ad 
solidam  Cardiualis  laudem  pertinet ,  quam  favere  pie- 
tati  et  lilteris. 

38.  Pveligiosus  etiam  vir  Paulus  Aretinus  in  Thea- 
linorum  disciplina  vei-salus,  qui  deiude  Cardinalis  pla- 
centinus  est  nuncupatus  ,  hac  ipsa  honorum  fuga  ex- 
celluit,  cum  praestauti  doctriaa  vir  inter  Theatinos 
non  paucos  vixerit  annos  ,  et  nullo  ambitu  ,  vel  mi- 
uima  diligentia  adhibita  ad  Cardinalatum  pervenerit , 
et  episcopatus  duo  nobilissirai  ipsi  siut  delati ,  placea- 
linus  el  ueapolilanus.  Exemplis  plurimis  uli  nou  est 
necesse  ad  verissimam  sententiam  tuendara.  Michae- 
lem  Ghislerium  Cardinalem  alexaudrinura  ,  Pium  V. 
nominatura,  excelsa  virtute  pracditum,  fugientera  insi- 
gnia  omnia  honorum ,  ad  altissimam  illam  Ponlificatus 


s\yT   HoiyoRE.s.  i6i 

sedem  vocatam  scimus  ;  illum  Pio  quarto  Garoli  Car- 
diiialis  nostri  ,  quem  saepe  uominavimus  favoribus  suf- 
fectum  esse  Pontificem,  et  in  pontificatu  excellentium 
virtutum  documenta  dedisse  constat ;  sententiamque  il- 
]am  probasse  in  ecclesiasticis  muneribus  distribueadis  , 
ut  qui  episcopatum,  aut  ecclesiasticas  dignitaies  peteret, 
eo  ipso  ,  quod  peteret,  esset  indignus.  Horum  ipsorum, 
quos  nominavi  ,  Cardinalium  et  Pontificum  maximo- 
rum  honores  fugientium  liae  fuerunt  proprietates  :  uo- 
vis  non  studere  amicitiis ,  de  se  ipsis  aut  nuuquam 
aut  raro  loqui  ,  laudare  paucos  ne  aucupari  videren- 
tur  amicltias.,  excellentes  viros  commeudoiione  debita 
non  defraudare  ,  quietam  vltam  ducere  ,  principum  et 
regum  Ijenivolentiam  non  sibi  studiose  comparare,  ec- 
clesiastica  iura  defeudcre  ,  et  moderationis  exemjjla 
dare. 

39.  Verum  euimvero ,  ut  opusculo  quod  scribere 
instituimus  ,  finem  imponamus  ,  horribilis  illa  videtur 
cogitatio  ,  diabokim  ruisse,  quia  elegit  potius  praeesse 
quam  subesse .  Plurimae  ctiam  plurlniorum  virorum 
sententiae  ante  oculos  habendae  stint;  ut,  quoties  ho- 
minibus  praeesse  desidero  ,  totles  Deo  meo  praelre  cou- 
tendo.  Ouicumque  desideraverit  prlmatum  iu  terra , 
inveuiet  coufusiouem  in  caelo  ;  nec  iuter  servos  Chrl- 
sti  computabilur ,  qni  de  primatu  traclavcrit.  Quanto 
quisque  hlc  altius  erigitur,  lanto  curis  gravioribus  oue- 
ratur.  Aerugo  meniis  est  appetealia  digultatum.  Inanis 
gloria  hulus  saecull  ,  fallax  est  suavitas  et  iufructuosus 
labor  ,  perpetuus  tlmor  ,  perlculosa  sublimitas  ,  inltium 
sine  providentia  ,  fiais  cum  paeuitentla.  Ilonor  saecu- 
li  abiit ,  aniequam  veuerit.  Honores  secum  periculum 
irahunt.  Cito  periclltatur  potestas ;  et  quauto  maior 
houor  ,  eo  maiora  pericula.  Suut  etiarn  aliae  sententiae, 

1 1 


162  QrATE?fUS    rUGIE!?DI 

quas  Spiritus  sanctus  pi'otulit.  Noli  le  efTerre  nc  cadas  j 
ct  animam  tuam  afficias  ignominia.  ludicium  durissi- 
mum  fiet  illis  ,  qui  praesunt;  exiguo  enim  conceditur 
misericordia.  Quantum  glorificavil  se  ,  et  fuit  in  dcli- 
ciis  ,  tantum  date  ei  tormenlum  ct  luctum.  Noli  quae- 
rere  ab  homine  ducatum  ,  neque  a  rcge  cathedram  bo- 
noris .  Si  exaltatus  fueris  ut  aquila  ,  et  inter  sidera 
posueris  nidum  tuum,  inde  detiaham  dicit,  Dominus. 
Calcabit  Deus  excelsa  terrae.  Elevasti  me  ,  et  quasi  ex- 
tollens  allisisti  me.  Quid  sibi  voluut  hae  senientiae  , 
Borromaee  ?  Clamant  fugiendos  esse  honores  ,  diram 
detestantur  ambitionem  ,  venenum  ostendunt ,  morta- 
libus  aegris  ,  pericula  commemoi'ant  ut  fugiantur  ,  hu- 
mih'tatem  commendant ,  prudentiam  docent. 

4o.  Gravissimi  et  inlesLini  huius  morbi ,  caelestis 
medicus  varia  reliquit  remcdia  ,  praestantissiraa  para- 
vit  antidota,  mortis  meditaiionem  et  passionis  Christi, 
sacras  litteras,  sanctorum  plurimorum  exerapla.  Anti- 
dotum  paravimus  nobis  ,  si  aliquando  illo  nos  egere 
senserimus  ,  et  paucis  amicis  nostris  quibus  hoc  uo- 
strum  opusculum  communicabitur.  Misera  est  ambi- 
tio,  timida,  fallax  ,  crux  ambientium,  superbiae  filia, 
vanitatis  mater,  adulationis  alumna,  inimica  Deo  ,  cum 
novum  sibi  constituat  Deum,  idolura  sibi  faciat  hono- 
rem  ,  quem  aliquando  consequuntur  improbi,  qui  ple- 
rumque  virtuti  denegatur.  Ambitiohem  ,  inexplebilem 
honorum  cupiditalem,  seditiones  excitasse  ,  provincias 
perturbasse,  ecclesiam  Dei  afflisisse,  testantur  historiae; 
veluti  fecundam  perniciem  orbi  christiano  calamitates 
attulisse  quam  plurimas  ,  haereses  innumerabiles  pepc- 
risse  ,  aluisse  impietatem  maliumeticam,  coniuraliones  , 
periuria  ,  fraudes  ,  incendia  ,  bella  ,  cacdcs  docuisse, 
insanos  effecisse  interdum  homines  ,   sui  dissimilcs  ,  et 


SiyT     IIONOEES:  l63 

ferlnis  morlbus  ccteris  hominibns  nocentes  .  Verum 
lioc  ne  ambitiosl  quidem  negaat  ;  hoc  tameu  conlen- 
<hint,  iu  arabiendo  esse  raodum;  moderatum  esse  quod- 
dam  honoris  studlum  ,  plautinum  ilhid  hahent  iu  ore  , 
quod  iuitio  huius  librl  attullmus  :  virtute  ambire  opor- 
tet  non  favitoribus.  Hoc  est  quod  dlsputamus  ,  virtu- 
tem  nolumus  esse  servam  ambitlonis,  ambitura  nullum 
in  ecclesiaslico  viro  probamus  ,  Del  gratiam  avide  et 
studiose  petendatn  diclmus  ,  humilitatem  amandam  et 
quaerendam  ,  culus  novercam  cum  ambltlouem  esse 
sciamus ,  eam  omnino  arbllramur  fugiendam. 

4i.  In  fugiendis  tamen  honoribus  adhlljendum  esse 
modum  non  negaveriraus  :  protervl  enira  et  pertinacis 
ingenli  est ,  Dei  voces  nou  audire  ,  ad  labores  voea- 
tum ,  laborem  recusare.  Interrogabis  pro  acumlne  In- 
genii  tui  ,  Cardinalis  Borromaee  ,  cui  loquitur  doml- 
nus  Deus  ?  quae  sunt  Del  voccs  ?  Tota  vis  argumeu- 
ti ,  quod  traetaraus  ,  in  hoc  sita  est  :  loquitur  rationl- 
bus  multis  dominus  Deus,  quod  testatus  est  Davld  cum 
dixit :  audiam  quld  loquatur  in  me  dominus  Deus.  Lo- 
quutus  est  Moysi  ,  loquutus  est  prophetis  ,  ore  suo  di- 
vino  nobis  coramunlcavlt  mysteria  ,  loquutus  est  in  li- 
b*o  suo  unigenito  domino  nostro  lesu  Christo  ,  loquu- 
tus  est  per  augelos,  iliisque  utiiur  tamquam  ministris 
voluntatis  suae.  Vicarius  Chrlstl  romanus  Pontlfex  est 
Dei  vox  ,  consensio  plorum  et  doctorum  hominum  di- 
vina  quaedam  videtur  vox;  prlnclpum  ,  regum  ,  popu- 
lorum  etlam  vox  Dei  nuucupatur  .  Qnibus  In  rebus 
liaec  maxlme  adhlbenda  est  cautlo  ,  ut  unusquisque  se 
ipsum  observet ,  his  regulis  se  examinet,  si  inanem 
gloriam  quaerit ,  si  divitias  sibi  proponit,  si  elatione 
(juadam  anlmi  ,  aliis  cupit  praeferri  ,  si  aemulatione 
aut  polius  invldia  aequallum  suorum  ad  eumdem  dig- 


l64  QUATENUS    FUGIEIVDI 

nitatis  gradura  aspiret.  Postremo  diligeiiter  aniraadver- 
tat,  num  illa  quara  prae  se  fert  burailitas,  siraulata  quae^ 
dam  humilitas  sit ,  ut  in  eorum  sit  numci*o  de  quibus 
sapiens  scripsit ,  qui  se  nequiter  humiliaut. 

42.  Quod  si  non  bonis  artibus,  nimirum  adulatio- 
nibus ,  et  importunitate  neseio  qua  auh*ca  ,  quis  sit  as- 
suetus  ad  honores  aspirare,  nec  illas  quas  antea  euu- 
meravi  voces  Dei  audivit  uuquam ;  is  tanquam  pesiife- 
i"os  morbos  honoris  insignia  fugiat ,  quibus  eius  in  dies 
magis  aflligatur  anima  ,  et  ad  aeternam  morlem  pro- 
peret.  Tanta  est  clementissimi  palris  Dei  in  nos  mor- 
tales  beiiiguitas  ,  ut  uos  saepe  ad  suum  admiitat  collo- 
quium  ,  dum  meditamur  ,  dum  oramus  aperiat  nobis 
plerumque  voluntatem  suam  ,  ut  aperuisse  existiman- 
dum  est  sanctisslmo  patri  Thomae  aquinati  cum  ar- 
chiepiscopatum  neapoliianum  recusavit ,  et  sancto  Am- 
brosio  dum  episcopatum  mediolanensem  suscepit,  post- 
quam  iJhim  plurimos  dies  fugisset ,  ut  onus  angehcis 
humeris  formidandnm  .  Quid  igitur  ?  Fugiendos  esse 
honores,  non  lamen  recusandos  si  vocantur  ad  houoreSy 
si  Dei  voluntaiem  pcr  pios  viros  eins  ministros  explo- 
raverini ,  si  illa  capita  quae  paulo  ante  attigimus  ex- 
aminaveriut  diligenter.  Quae  res  maxiuii  momenti  in 
ecclesia  Dei  ,  quia  negligilur,  variae  perturbationes  ex- 
ortae  sunt ;  sponsa  Christi  cancta  maler  ecclesia  mi- 
randum  in  modum  afflicta  est :  quas  omnes  calamita- 
les  inde  ortum  habnisse  iure  exislimaveris  ,  quia  a  di- 
sciphna  fugiendorum  lionorura  plerique  horaines  ab- 
horruerunt,  quia  dii-a  ambitio  rcgnavit ,  et  horrenda 
in  chrisiiana  re  publica  pcperit  mouslra .  Lutherus 
Germaniae  pestis  ,  et  orbis  christiani  perturbatio  ,  sub 
regula  sanctissimi  patris  Augustini  aliquot  annos  enu- 
tritus  ,  quia  ecclesiaslicas  dignitaies  ,   ad  quas  aspira- 


SINT    noNORES.  l65 

bat,  non  didicit  fiigere  ,  ardeuter  potius  expetivit ,  tat 
horribiles  tragoedias  in  sanctam  romanam  apostolicara 
Sedem  invexit.  Et  plerique  alii  haeretici  apostatae  in 
idera  raiseriarnm  harathrura  praecipites  ruerunt,  quia 
honores  fugere  nesciverunt. 

43.  Verum  certa  regula  cst ,  quae  rationibus  plu- 
rimis  confirraari  potest ,  eo  diligentius  fugiendos  csse 
honores ,  quo  illi  suljlimiorcs  sunt.  Ita  enlra  se  res 
habet :  superbum  ct  iuquietura  animal  horao  ,  quo  ma- 
gis  in  hac  lacrimarum  valle  evehitur,  eo  gravioribus 
periculis  exponitur  ;  ideoque  de  sua  salute  eo  magis 
sibi  timendum  esse  intelligat.  In  priucipalibus  in  rc- 
gnis  succcdunt  filii  parenli])us  legitimis  successioni- 
bus  ;  voces  hae  vidcntur  Dei  .  Sed  o  miram  horai- 
num  couditionem!  Mistorici  multos  commemorant ,  qui 
in  rerum  prosperitate,  moderationem  non  retinuerunt, 
qui  non  mcminerunt  se  cssc  homines  ,  qui  in  princi- 
patibus  elati  iusanieriint ,  illius  rauneris  quod  divini- 
tus  illis  est  iniunctum  obliti.  Sunt  principes  et  reges 
a  Deo  excelsum  illum  in  locura  evecti ,  ut  sint  velu- 
li  patres  et  pastores  ,  ut  homerico  verbo  utamur  ,  po- 
pulorum  ;  ut  communi  consulant  utilitati ,  ut  iustitiam 
tueantur  ,  ut  bonas  artes  alant ,  ut  pauperibus  subve- 
uiaut ,  ut  divites  iu  officio  coutineant ,  ut  beatos,  quan- 
tum  in  ipsis  est ,  eos  efficlant  quibus  imperant .  Bo- 
nos  huiusraodi  prin<;ipes  ,  et  nunc  esse  ,  et  fuisse,  non 
negaveriraus  ;  qui  eo  raagis  laudandi  sunt ,  quo  diffi- 
ciliore  in  raunei'e  versautur  ,  et  maiore  in  ipsius  ad- 
ministratione  Dei  auxilio  indigent.  Ex  regibus  Israhel 
paucissiraos  laudabiles  rcgcs  observavimus ,  plurimos 
tyrannos  se  ostendisse  perspicuum  est;  et  Saul,  cum 
nemo  eo  esset  mclior  in  Israhel,  rcgia  potcstate  inso- 
lens  factus  ,  Dco  et  hominlbus  invisus,    inter  infelices 


l66  OUATENUS    FUGIENDI 

reges  numeraliis  est.  Episcopos  etlam,  Cardinales,  et 
suramos  Pontifices,  miserrimos  fuisse  possemus  in  hi- 
storiis  observare ,  qui  dignitates  htiiusmodi  suramum 
in  primis  poniificatum  appetiverunt.  Sed  in  lougum 
nimis  protraheretur  uostra  haec  scriptio  :  praeter  quam 
quod  domesticas  calamitates  ecclesiao  coramemorare  ,  et 
sanata  quaedam  vulnera  refricare  ,  molestura  esset.  Ve- 
rissimuni  hoc  esse  nerao  negaverit ,  Poutifices  ,  quos 
taraeu  paucos  fuisse  crediderimus ,  qui  pontificatum 
avide  cxpetiverunt,  illumque  principum  et  regum  aut 
araicorum  suorum  ,  qui  suis  taiitum  comraodis  pro- 
spexerunt  ,  favoribus  sunt  consequuti,  parura  utiles  ec- 
clesiae  Dei  ,  infelices  potius  Ponlifices  extitisse;  quan- 
doquidem  nulla  ipsorum  cum  laude  ,  cum  piorum  po- 
tius    vlrorum  consolatlone,  diem  suum   exlremum   ob- 


icrunt^ 


44'  Quid  ergo  ?  PJautinum  illud  carmen  ,  de  quo 
in  huius  opusculi  priucipio  mentionein  fecimus  ,  vir- 
lute  ambire  oportet ,  probaverimus?  Minime,  Cardina- 
lis  Borromaee ,  probaverimus:  expelleuda  est  enim  ab 
ecclesia  Dei  omnis  ambitio ,  honorum  appelentia  ex- 
lerminanda  est.  Si  quis  vocetur  a  Deo  lamquam  Aa- 
rou ,  sumat  honorem  delatum.  Una  et  masima  vocatio- 
nis  regula  haec  sit ,  cum  sentit  se  illum  nou  appete- 
re  honorem,  cum  onus  honori  illi  adiunctum  intel- 
ligit ,  et  non  recusat ,  ne  laborem  vldeatur  detrecla- 
re,  nec  aliorum  saluti  desil.  Quam  regulam  maxime 
adhibendam  esse  censuerunt  pii  et  sapientes  virl ,  qui 
episcopatus,  ponlificatum  ipsum  fugerunt,  cum  In  re 
maxime  periculosa  cautioneui  maximara  adhibulssent. 
Quid  euira  pastorali  muuere  sublimius?  Quid  altissi- 
ma  illa  romani  Pontificis  Christi  vicarii  sede  excel- 
sius  ?  lu  qua  magna  sua  cuui   laude  ,   et  populi  chri- 


si:vT  uo:«oREs.  167 

stiani  utilitate,  sedentcm  Sixtum  quintum  conspicimus, 
cum  legatione  pro  Christo  fungatur  maxima  onmium, 
lamquam  Christo  e^hortante  per  illum  ,  ut  populi  re- 
concilientur  Deo. 

/\5»  Quid  potest  esse  horribilius  ,  quani  si  quis  Pon- 
tifex  ante  tribunal  Chrisli  in  extrerao  illo  die  emen- 
titae  legationis  accusetur ;  si  tacuerit  ubi  non  fuerat 
opus  tacere  ,  si  legati  officium  uegligenier  egerit ,  si 
protervos  non  deterruerit ,  si  non  dissipaverit,  ut  Spi- 
ritus  sancti  verbo  utamur  ,  illos  qui  bella  volunt ,  se- 
ditiosos  homines  christianam  rem  publicara  perturban- 
les  ,  si  practermiserit  pascex'e  verbo  et  exemplo  uni-' 
versum  chrlstianum  populum  suae  fidei  creditura,  paa- 
peres  etiam  eleemosynis ,  cum  iUum  oeconomura  divi- 
tiarum  suarum  constituerit  rex  Ghristus  ?  Qua  in  re  , 
si  iustas  causas  silentii  sui  afferre  voluerit  Pontifex , 
tiraendura  est  valde  ,  ne  in  hoc  succumbat,  cura  dili- 
gentiam  maximara  adhibere  debeat  in  illis  exquireu- 
dis  ,  qui  pro  ipso  explicent  verbum  Dei  ,  et  frangant 
panem  esurientibus.  Magister  sapremus  cura  sit,  valde 
extiraescendum  est,  ne  suo  muueri  defuisse  convinca- 
tur  ,  cum  occasioues  multas  praetermiserit.  Cum  vero 
bealissimus  Pater  nominatur  ,  periculosura  est  valde  , 
ne  paternae  caritatis  nou  semper  praestitae  arguatur. 
Pontifex  sumraus  ne  interdura  indulgentia  sua  ,  ut  ho- 
mo  ille  non  raalus  Heli  sacerdos  fecit ,  detei*iores  fi- 
lios  suos  fecerit  ;  durius  quosdara  tractaverit  ,  obii- 
lus  dulcissirai  nominis  nempe  patris,  suprema  potesta- 
te  sua  uleus  ,  imbecillos  quosdam  animos  nolens  affli- 
xei-it.  Episcopus  etiara  episcoporura  cum  sit ,  quod  epi- 
scopaliura  muuerum  non  satis  magnam  curara  ha])ue- 
rit ,  accusetur  ;  iu  episcopis  etiara  creandis  nou  sem- 
per  ante   oculos  sibi   proposuerit  honorera  Dei  ,  et  po- 


l68  QUATENUS    FUGIE?fDI 

pulorum  utilltatem,  sed  victus  preclbus,  benivolentiae 
etiam  suae  ia  aliquos  indulgens,  illos  aliquando  crea- 
verit  episcopos  ,  quos  tanta  dignitate  ornasse  ipsum 
paenituerit. 

/^6,  Postremo  ,  ut  sancti  Bernardi  verba  examine- 
mus,  ipse  est  sacerdos  magnus,  pontifex  summus,  prin- 
ceps  episcoporura,  heres  apostoloj-um  ,  priraatu  Abel  , 
gubernatu  Noti,  patriarcbatu  AJjrabam  ,  ordiue  Melcbi- 
sedech  ,  dignitale  Aaron  ,  auctorilate  Moyses,  iudica- 
tu  Samucl  ,  potestate  Peirus  ,  unctione  Christus  ,  cui 
claves  tradilae  sunt.  Tantam  personam  suslinere  diffi- 
cillimum  et  periculosissimum  est .  Quibus  rationibus 
fuga  pontiCcatus  ,  ut  considerata  admodum  et  sapiens  , 
laudanda  est  in  illis  ,  qvii  poutificatum  fugerunt ;  iu- 
ter  quos  sanctus  fuit  Gregorius  magnus  ,  ut  diximus, 
cuius  sollemne  festum  bodie  celebraraus  ,  qui  alienis 
vestibus  iudulus  in  spelunca  delituit ,  ne  fieret  Pon- 
tifex.  Petrus  Moronus  ,  qui  postea  Caelestinus  quintus 
dicLus  est ,  omninm  patrum  consensu  Pontifex  decla- 
ratus  ,  coactus  pontificatum  admiuislravit ,  quo  tamen 
non  multo  post  se  abdicavit.  Beuedictus  tertius  cum 
diu  Cardinalium  votis  restitisset,  invilus  non  sine  la- 
crimis  ad  altissimum  diffnitatis  pradiim   ascendil.   Ni- 

o  o 

colaus  primns  in  vastam  quandam  eremum  aufugerat, 
a  qua  extractus  a  populo  vi  impulsus  est ,  ut  Pouti- 
ficatum  susciper.t.  Miratur  interdum  quispiam  ,  quod 
praestantiores  virlute  viri  nonnunquam  gravioribus  af- 
lici  iniuriis,  et  calumniis  variis  opprimi  videantur  ,  ut 
sanclis  episcopis  conligit  Athanasio,  lohanui  cbrjsosto- 
mo,  Basilio,  et  aliis  quam  plurimis;  quibus  eliam  admi- 
rando  Dei  iudicio  accidit ,  ut  ob  ipsorum  excellentem 
virtutem  tantuni  iji  illos  cojicltatum  fuerit  odium,  ut 
plurimas  calamitates   sint  pej'pessi  ,  quae   tamea   ij)sis 


SlIfT    HOTfORES.  1 69 

maiorem  honorem  ,  et  gloriam  pepererunt.  Athanasius 
adulterii  accusatus ,  calumniam  aequissimo  animo  per- 
tullt  ,  omncm  remisit  inliiriam  ,  ex  ea  ipsa  accusatio- 
ne ,  honorc  vi!Mnil)us  sais  dehito  carere  noa  potuit. 
Et  sanctus  lohannes  rhrjsostomiis  episcopiis,  horrlhl- 
le  dlcta  !  de  se  ipso  ellam  scrlhit:  ainnt  me  cmn  mu- 
liere  cuhasse ;  exuite  mc,etvidete  memhrorum  meo- 
rum  morllGcatlonem.  Iuter  has  raaledlcorum  voces  , 
et  fnriosas  imperatilcis  minas  sanclus  vir  amicus  Dei , 
valde  houoratus  crat.  Ita  sanclus  Basillus  modis  variis 
vexatus,  eplscopo  dignam  moderationem  semper  reti- 
nuit. 

47.  Cur  haec  permittlt  dlgnltaium  orauiura  distri- 
bulor  ,  et  honorum  omniuni  inslltutor  Deus  ?  Ut  mo- 
mentanea  haec  ah  hominum  vokintate  pendentia  testi- 
monia  ,  et  insignia  honoris  coutemnantur  ,  et  verus  ho- 
nor  quaeratur  ,  ut  ad  caelestem  patriam  referantur  om- 
nia.  Quid  ergo?  Cum  honores  fugieudi  sint,  non  tamen 
recusandi  propter  caritatem  ,  ut  christianae  rei  puhli- 
cac  consulalur  ,  adhihilis  illls  reguh's  ,  quas  paulo  an- 
te  attlgimus;  cumque  ne  virtute  quldem  slt  amhien- 
dum  ,  sed  omnis  exterminanda  sit  amhitio;  plautlnum 
carmen  ,  quod  initio  huius  operis  citavimus  sequitur 
ponderandum ,  ad  quem  usum  revocandum  proponi- 
mus.  Sat  habet  fautorum  ,  qui  recte  faclt  ;  de  fahulis 
loquitur  poeta,  de  applausu  spectautlum  ,  de  comoedia- 
rum  suarura  fautoribus.  Cur  ad  usura  etiam  nostrnm  re- 
vocarl  non  posslnt  hacc?  Quandoquldem  vita  haec  no- 
slra  fabula  quaedam  slt ,  ut  probati  scrlptores  tradide- 
runt,  hicque  qucm  incoHuius  mundus  ,  quaedam  sit 
scena  ,  mors  quiutum  cLiudat  actum.  Recte  facere  ,  est 
ex  virtute  vivere  ,  nil  conscire  sibi ,  nulla  pallescere 
culpa  ,  boua  conscientia   delectari  ,  neminem  laedere  , 


I  yo  QUATENUS    FUGIENDI 

prodesse  quam  plurimis  ;  ut  uno  verl>o  dicam,  se  chri- 
stianum  esse  ostendere  ,  imitari  regis  Christi  humilila- 
tem,  palientiam  et  cavitatem.  Sat  habere  fautorura,  qul 
sic  vivit;  eins  enim  cousilia  et  actiones  dirigit  actionum 
bonarum  auctor  Deus  ,•  favent  illi  angeli  ministri  Dei 
pi'incipes  et  reges  ,  nuUisquc  in  rebus  desunt .  Pruden- 
tia  magna  est  non  confidere  iu  hominibus  ,  spem  suani 
ponere  in  Deo,  qui  nec  fallit,  nec  fefellit  uuquam.  Ora- 
re  debemus  caeli  et  terrae  moderatorem  Deum,  et  or- 
bis  teri'ae  rei  publicae  sapientissimum  gubernatorem  , 
ut  hanc  fugiendorum  honorum  disciplinam  in  pkirimo- 
rum  animis  inserat:  tanli  fiant  insignia  honoris,  quanti 
facienda  sunt:  virtus  rebus  omnibus  praeferatur,  quam 
seraper  verus  honor  ,  et  solida  gloria  consequuntur . 
Hoc  si  a  clementissinio  patre  precibus  nostris  impetra- 
verimus  ,  Cardinalis  Borromaee  ,  in  ecclesia  Dei  bona 
quam  plurima  speranda  sunt :  in  omnibus  regnis  et 
administralionibiis  felicius  res  succedent  ,•  fraus,  de- 
Iractio  ,  maledicentia  ,  adulatio  ,  raaxima  ex  parte  tol- 
lentur  ;  veritas  ,  bonitas  ,  amicilia  ,  vera  pietas  ,  revivi- 
scent  et  florebuni  in  dies  majiis  in  ecclesia  sancta  Dei. 
Quod  magnopere  a  nobis  expelendum  est ,  et  assiduis 
precibus  a  Deo  postulandum. 

48.  Libellum  hunc ,  quem  scripsi  ,  nt  Cardina- 
lis  optimi  et  mei  amanlissimi  voluntati  obsequerer  ,  le- 
gendum  esse  pej'paucis  putaverim  ,  ne  soli  nos  videa- 
mur  sapere  ,  ne  industriani  nescio  quam  ,  tolerabilem  a 
quam  plurimis  existimatam  ,  vituperemus  nos  homines 
alioqui  non  asperi  ,  et  minime  difficiles  ;  sed  potius 
aliorum  actiones  in  raeliorem  partem  interpretantes  , 
alios  nobis  libenler  anteponentes.  Nullam  ipse  huius 
scriptionis  meae  mercedem  postulo  laudem.  Quis  enim 
opusculum  uon  satis  diligenter  scriptura,  diciatura  po- 


SIIVT     HONOBES-  inf 

lius  ,  in  quo  nec  ordo  adhibilus  est  maguus  ,  recon- 
dilarum  rerum  uulla  est  copia  ,  nec  ulla  vel  minima 
est  elegantia  verborum,  iure  laudare  possit?  Probabis 
tu  conatum  meum ,  araabis,  certo  scio ,  meum  erga 
te  studiura  ,  non  iniucundura  tibi  esse  poterit  novum 
hoc  testimoniura  singularis  mel  erga  te  amoris.  Haec 
mea  sit  mercedula  laboris  ,  haec  mea  laus  ,  Cardinali 
optimo  Borroraaeo  ,  queni  unice  diL'go  ,  et  valde  ob- 
servo  in  hac  quaestione  de  fugiendis  honoribus  ira- 
ctanda  ,  me  satisfecisse. 

EDITORTS  ADINOTATIO. 

Invideamus  saeculo  ,  quod  talera  ecclesiae  dedlt  ejiiscopum  et 
Cardiaalera.  Qiianta  in  his  opusculis  sapientia!  quae  vis  prudentiae  ! 
quantus  humanarura  lerum  contemptus  !  quam  eximia  virtus  et  san- 
ctimonia  reluceat!  Ausim  prope  dlcere  :  Cardlnalem  Valerium  mag- 
nis  eccleslae  patrlbus  ,  sanctlssimis  ilhs  prlscl  aevi  episcopls  ,  esse 
comparandum.  Cardlnalis  vero  Federicus  Borromaeus ,  in  sinu  bea- 
ti  Phihppi  enutrltus  ,  cuius  etiam  anlma  appellabatuv;  hls  Insuper 
Cardinahs  Valcrii  praeceplls  Inforraatus  (  neque  hls  solum  ,  sed  et 
illo  opusculo  de  occupationibus  Cardlnale  dlacono  dignis  ,  quod 
alibl  edidiraus  ,  iteraque  aliis  sci'iptls)  quantus  evasit!  Sclt  Medio- 
lanensis  ecclesla  ,  quam  -XXXV'  annis  sapientissime  atque  utilis- 
sime  rexit ;  scit  Ambroslaua  blbhotheca  ab  eo  iufinltis  sumplibus 
exstructa ,  codiclbus  impressisque  libris  repleta  ,  in  qua  nos  ipsi 
studiorum  rudimenla  posuimus.  Salvete  ,  anlmae  sanctissimae  ,  et 
me  chentulum  in  vcstrura  caelestem  coelum  ,  cum  Deus  anuue- 
rit ,  recipite  ! 


ANTONII  MARIAE  GRATIANI 

EPISCOPI    AMERINI 

DE  DESPOTA  VALACHORUM  PRINCIPE 

L  I  B  R  I     T  R  E  S 

AD    NICOLAUM    TEOMICIUM    ADOLESCENTEM    ILLUSTREM. 

L  I  B  E  R    I. 

i.V^imm  Despotae  initia  atque  exitura  leges  ,  con- 
Gtitutum  mihi  non  est,  Tlioraici  (i),  magis  ne  sis  fortu- 
nac  facilitatem  in  deferendo  ei  regno  an  in  anferendo 
levitatem  ,  accusaturns.  Nemo  quidem  certe  minori  un- 
quara  negotio  sesc  altius  cxtulit,  nemo  celerius  prae- 
ceps  decidit.  Qni  eo  sublatus  ,  ut  graviore  casu  rue- 
ret ,  et  singnlare  posteris  collndeutis  fortnnae  exera- 
plum  relinqueret ,  videri  possit.  Quae  me  res^  vel  ip- 
sa  cogitatione  liumanae  sortis  operae  pretinm  liabitu- 
ra  ,  eins  fabulam  eveutnmqne  tibi  a  me  saepe  id  pe- 
tenti  ,  ut  scriherem  ,  impulit ;  eo  quidem  minus  repu- 
gnautem  ,  quod  et  in  Rnssiam,  finitimaque  Valachiae 
loca  ,  ubi  haec  acta  sunt ,  veiiire  rae  conligit,  paene 
illo  ipso  temporc ,  cum  accideruut ;  et  omnia  ab  iis 
accipere ,  qui  rehns  omnibus  iutcrfnerunt.  Tu  vero 
iam  unnc  caecos  contemplare  horainum  casus  ,  quibus 
subicctam  dncimus  vitam  ,  et  quam  fluxa  ,  quam  non 
stabilis  couditio  sit  eorura  ,  qui  se  ita  fortunae  per- 
miserunt ,  nihil  ut  sibi  in  se  ipsis  reliqui  fecerint ; 
quara  vero  etiara  consilium  sit  ipsura  fallax ,  cura  a 
divina  ratione    recesserit ,   expende. 

(i)  De  hoc  nobili  adolescenle  polono,  aJ  quem  non  Gratianus  so- 
lum  sed  eliam  Card.  Valerius  scripta  misit,satis  diximus  in  pracfatione. 


DE   DESPOTA   VALACHORUM    PRINCIPE    L1J3.   I.  I  ^3 

a.  Guius  rel,  etsi  ipsa  stiidia  ,  iu  quibus  versaris, 
satis  multa  esempla  suppeJitare  possnnt  es  antiquis  re- 
rum  scriptoribus,  taniea  recentissimum  quodque  ma- 
xime  insidere  menliJjus  solet.  Nec  sane  est  alius  res 
gestas  legeutium  fructus  uberior  ,  dum  intenditur  ani- 
mus  ad  eas  artes  ,  quibus  aut  partum  imperiura  ,  aut . 
amissum  fuerit.  Te  vero  hoc  decet  maxime  ,  Thomici  , 
qui  et  eo  loco  es  nalus ,  ut  a  patre  accepturus  sls  , 
quibus  imperes;  et  in  te  unum  omnia  natura  contu- 
lit ,  quae  evasuro  in  summum  virum  expeti  posse  vi- 
deantur  ;  genus  ,  opes  ,  iugenium  ,  vim  animi  et  cor- 
poris.  Atque  haec  ,  quibus  cerle  maiora  homini  tribui 
non  possunt ,  slc  tu  sludiis  opllmarum  dlscipllnarum 
excoluisti  ,  sic  modestia  ,  slc  totlus  vllac  religione  ,  su- 
pra  aeiatis  tuae  captura ,  oruasLi  ;  slc  denlque  condi- 
visti  humaullate  ,  et  commodllate  morum ,  ut  quam 
expecialiouera  divinae  prope  Indolis  venlensln  Italiam 
excltaras  ,  eam  uon  susLlnuerls  modo  per  hoc  trlen- 
nium  ,  sed  plane  iara  in  vlrLutls  admirationera  con- 
verlcris  :  ut  lc  uno  in  ista  urbe  (i),  et  sapienliae  et 
praesLaatlssImarum  artlura  sede  ,  Istaque  nobllium  iu- 
venum  frequentla  ,  nemo  neque  faraa  iugenii  clarior  , 
neque  gratla  florentlor ,  unquam  fuerlt.  Quod  si  istis 
ire  itiueribus  perrexeris  ,  equidcra  haud  scio  (  nec  rae 
noster  falllt  amor )  quera  terminum  habltura  slt  lua 
gloria.  Verum  de  te  allus  erit  dicendi  locus ;  nLinc 
quod  quaeris  dc  Despota  cognosce. 

3.  Cura  captara  Coroneni  in  Peloponneso  auuo  sa- 
lutis  •M'D*XXX111I'  Hlspani  deserulssent,  nol)Iles  grae- 
ci  homines  ,  qui  in  spera  erecti  excutieadae  Turcaruin 
serviiutls,  Caroli  quiutl  partes  secuii  fuerant,  ad  i-jsum 

(«)  Intellige  Patavium  ,  ubi  tunc  Thomicius  op^im  stuJiis 
dabat. 


I  ^4  ^E    DESPOTA    VALACHORUM 

ia  Belgas  coufugerunt ;  in  his  «N*  Heraclides,  cuius  ma- 
lores  Pari  et  Sami  insularum  regnum  obtinuerant  (  De- 
spotas  graeci  appellant )  ut  patria  amissa  Caesari  ope- 
ram  suam  uavaret.  A  quo  cum  propter  familiae  dig- 
nitaiem  ,  tum  propter  recentia  eius  coronensi  bello  me- 
rila,  honeste  habitus,  aliquot  post  annis  vita  excessit. 
Erat  iu  eius  familia  cretensis  quidam  ,  lohanues  no- 
mine  ,  parentibus  ortus  obscuris  ,  quippe  cuius  patrem 
naviculariara  fecisse  constat.  Verum  ipse,  ut  homo  grae- 
cus  ,  acri  sane  et  ad  omnia  prompto  ingenio;  qui  cum 
Romae  adolesceus  plures  annos  in  bibliotheca  vatica- 
na  describcndis  libris  operam  locasset  ,  et  cum  lin- 
gua  speciem  quandam  romanae  clegantiae  didicisset  ; 
graecis  praeterea  latinisque  litteris  ,  gallico  ,  et  hispa- 
nico  sermone  instructus ,  assiduitate  et  diligentia  sua 
tantam  apud  dominum  gratiam  inierat,  ut  filii  pae- 
ue  loco  ab  eo  haberetur  ,  rerumque  et  consiliorum  om- 
nium  particeps  esset .  Qui  gratiae  intiraus  locus  ple- 
rosque  in  eam  opinionem  adduxit  ,  ut  eum  Despo- 
tae  sanguine  coniunctum  existiraarent ;  idque  homi- 
nis  postea  commento  ut  fides  haberctur ,  facile  ansam 
praebuit .  Is  enim ,  Despota  mortuo ,  ut  erat  diser- 
tus  et  eruditus ,  familiac  persuadet ,  ut  se  fratris  fi- 
lium  Despotae  asserat ,  ne  ab  alienis  occupata ,  ipsi  he- 
reditate  excludautur.  Pollicetur  se  omnia  inter  ipsos 
divisurum  ;  et  tabulis  modo  scriptisqiie  Despotae  cou- 
lentura  ,  reliqua  libenti  animo  remissurum.  Quod  cura 
facile  persuasisset ,  rem  ficto  nomiui  antcfei-entibus , 
pecuuiam  fortunasque  omnes  i-emittit ,  scriptis  poti- 
tur  ,  et  ex  graeculo  scriba  Heraclides  repente  factus , 
se  pro  Despota  habere  coepit.  Multos  inde  post  an- 
uos  a  Gaesare  ,  qui  fastidio  huraanarum  rerum  omni 
imperii  x*eguorumque  relicta    administratione ,   in   Hi- 


PRINCIPE    LIE.     I.  iy5 

spanias ,  solitucHnemque  secedebat ,  haud  difficile  im- 
petrat ,  ut  fratris  filius  Despolae,  eiusque  liercs  decla- 
retur,  sibique  egregiae  in  bello  navatae  opcrae  (  nam 
inter  levis  armaturae  equites  Epirotarum  stipendia  me- 
ruerat)  teslimonium  tribuatur.  Quaraquam  in  dividun- 
do  orta  inter  conservos  controversia ,  alienum  illum 
falsumque  heredem  esse  ,  ante  rumoris  nescio  quid  af- 
flavcrat ;  sed  curante  id  nemine  ,  ipse  auctoritate  Gae- 
saris  Despota  appellatus  ,  ex  Belgis  Lubecam,  quod  est 
oppidum  in  extremis  Germaniae  fiuibus  ad  Balticum 
mare  situm  ,  navigavit ;  ac  se  regio  ortum  sanguine  , 
a  Turcis  pulsum  apud  omncs  vendi'ans,  Gaesaris  ea  de 
re  diploma  ostentans  ,  in  principum  etiam  virorum 
amicitias  se  insinuabat. 

4.  Lubeca  in  Daniam ,  quae  cimbrica  Ghersonesus 
vcteribus  fuit ,  veuit ;  et  humaniter  a  Federico  rege 
acceptus  ,  muneribus  donatus,  in  Sveciam  transmisit; 
et  eius  quoque  regis  liberalitale  usus  ,  Dantiscum  ad 
Vistulae  ostium  nobile  emporium  ,  traiecit;  unde  pe- 
dihus  Regium  montem  ad  Albertum  Brandeburgensem 
in  Prussia  regulum  ,  se  contuiit  ,  cura  eruditione  et 
uobilium  linguarum  intelligentia  ,  tum  officiorum  dex- 
teritate  ,  facile  sibi  principum  ultimarum  gentium  ani- 
mos  concilians.  Atque  Albertus  quidem  in  Lithuaniam 
ad  Poloniae  regem  profieiscenti  ,  praeter  munera,  lit- 
tei-as  quoque  ad  Nicolaum  Radivillum  palatinum  Vil- 
nensem  ,  principem  virura,  dedit;  quibus  eum  dih'gen- 
tissime  commendabat  :  a  quo  Vihiam  advenicns  Li- 
ihuaniac  capat  ,  ubi  Sigismundus  Augustus  rex  fre- 
quens  habitare  consueverat ,  hospitio  accipitur  ,  ab  eo 
ad  regem  perducitur  ,  eiquc  accurate  commendatur.  Ihi 
Despoia  ,  ut  se  in  Palatini  consueludinem  insinuarct, 
ciusque  patrocinio  ,   si   possel  ,   nilerclur  ,   homiuis  vi- 


1^6  DE    DESPOTA    VALACHOaVM 

Jelicet  nou  solura  ingenio,  sed  copiis  et  opibus  Po- 
lonorum  facile  principis  ,  id  de  Deo  deque  toia  reli- 
gione  sentire  et  loqui  ,  quod  apud  eum  docel)atur; 
ea  sacra  caerimoniasquc  complccli  ,  quas  ille  scqueLa- 
tur  ,  inslituit  ;  quod  eam  rem  ,  ad  eius  aiiimum  sibi 
concilianduni  ,  maKiuiiim  poiidus  babiluram  esse  in- 
telligebat.  Is  cnim  Palatiuus  raullis  fortuuae  atque  ani- 
mi  bonis  a  Deo  cumulatus ,  banc  diviiiae  l)euigiiita- 
ti  gratiara  retulit ,  ut  ambitiose  piclaLem  ct  religionem 
opibus  bouoribusque  poslbaberet  ;  et  prlvalae  potentiae 
causa  ,  a  maioribus  accepta  Dei  coleudi  praecepla  ,  qui- 
bus  unis  res  publicae  stant ,  eilciens  ,  novara  ipse  ra- 
tionem  inducere  conaretur. 

5.  Sed  Despola  dura  apud  ipsum  coramoratur,  par- 
tim  eorum  sermonibus,  quibus  Valacbiae  res  cognitae 
erant ,  partim  ex  scriptis  ac  lilteris  ,  quibus  eum  poti- 
tum  diximus ,  cogaoscit  uxoi-cm,  Ale^andrl  Valacborum 
regls  affinem  esse  illius  ,  in  cuius  ipse  nomen  invase- 
rat ;  ipsuraque  esse  Alexaudrum  bominera  fei"ura  ,  at- 
que  invisum  suls,  propter  imraanem  crudeh'tatem;  gen- 
tera  natura  raobllem  ,  iufidam  ,  barbaram  ,  impotenti- 
bus  tyrannis  tam  servlre  bumiliter  quam  fidenter  af- 
ferrc  raauus  assuelani.  Erat  DespoLa  raaibematicorum 
studiis  deditus  sic,  ut  cum  cx  eorum  raiionibus  maxi- 
raara  sibi  fortuiiara  portendi  auimadverteret ,  eius  spe 
magnopere  interdum  efferri  soleret.'  llis  Igiiur  cogni- 
lis  ,  et  banc  esse  viam  ,  quae  slbl  fato  moustraretur  fa- 
cile  sibi  persuadens  ,  a1)Iatis  cum  a  rego  ipso  Poloniae 
tura  maxlme  a  Radivlllo  litlerls,  quibus  Alexandro  com- 
mendabatur  ,  adbibitisque  nonuullis  Italls  bominibus  , 
qul  viseudi  studio  proviucias  exteras  ,  in  ea  loca  ve- 
aeraut ,  bonesto  comitatu ,  Valacbiam  peliit ,  profectio- 
nem  in  Graeciam  simulans.  Ubi  ab  Aiexandro  ,  eius- 


PRINCIPE    LIB.     I. 


177 

qae  uxore  affinera  credeutibus  huraanitei'  acceplus  ,  et 
iu  praecipuo  bonore  est  liabitus. 

6.  ApuJ  quos  dum  versatur,  ut  id  quod  animo  par- 
turiebat,  facilius  aliquando  pareret ,  nihil  habuit.  anti- 
quius,  quam  ut  linguam  eius  quoque  gentis  addisce- 
rcl  ,  sibique  quam  raultos  ex  omni  nobilitate  adiun- 
geret.  Quod  utrumque  ingenii  commoditate  ,  et  elegan- 
tia  morum  paucis  mensibus  est  assecutus.  Praedicabat 
etiam  se  a  Valachls  ortum  ,  maioresque  suos  ibi  reg- 
nasse  ,  cuius  rei  satis  belle  a  se  coufictam  historiam 
afTerebat.  Quod  barbaris  hominibus  ,  et  non  modo  alia- 
rum  gentium  ,  sed  suarum  etiara  rerum  ignaris,  haud 
difficile  erat  persuadere  ;  in  eoque  ita  felix  fuit ,  ut  bi-e- 
vi  rudem  illara  nobilitaiem  totam  sibi  addictam  habe- 
ret .  Alexandcr  autem ,  propier  insignem  ac  inaudi- 
tam  paeue  feritatera  ,  suorum  odio  flagrabat  ;  quippe 
cuius  iussu  multis  hominum  milibus  desectae  nares  , 
praecisae  manus,  effossi  oculi  essent;  quorum  bona  pars 
miserabiliter  visebatur  illo  tempore,  passimque  in  om- 
nium  oculos  incurrebat.  Atque  hanc  naturae  atrocita- 
tem  avai*itiae  aequabat,  ut  incertura  esset  caede  an  prae- 
da  magis  laetaretur. 

7.  His  confisus  Despota  ,  coepit  clam  apud  nonnul- 
los  ,  quos  maxime  infensos  Alexandro  sciebat ,  cruen- 
tas  eius  rapinas  insectari  ,  et  detestari  imraanitatem  : 
interdum  illorum  aeruranas  cum  raiseratione  deplorans, 
interdum  increpans  vix  dignara  servis  patientiaui  ,  et 
degeneres  animos  ,  quos  non  desperatione  abiicere,  sed 
audacia  ,  in  qua  unicum  perfugium  est  raiseris,  ad  se 
ipsos  tuendos  vindicandosque  a  saevo  perditi  horainis 
dominatu  ,  acuere  deberent ;  res  magnas  sine  magno 
periculo  nec  incipi  nec  perfici;  ipsos  tamen  ,  si  virl 
csse  voluerint ,  haud  difficile  negotium  suscepturos;  sin 

12 


1^8  DE    DESPOTA    VALACHORL^M 

desides  melu  lerreaniur,  \i\  foeda  scrvitute  contabesceii- 
dum  iis  fore.  Haec  quamquam  llbenter  ab  iis ,  et  suam 
fortunam  raiserantibus  audiebantur  ,  nemo  tamen  ty- 
ranni  metu  biscere  audebat.  Quod  tauta  in  Alexau- 
dro  erat  saevitia  ,  ut  quos  suspeclos  aut  exosos  liabe- 
ret ,  vel  levissimis  de  causis  ,  non  solum  ipsos  morti 
dabat ,  sed  integras  nonnunquam  tollebat  familias,  pu- 
blicatis  et  ad  se  conversis  earum  bonis  .  Qua  ex  re , 
cum  pari  invidia  ,  magnas  sibi   divitias  comparavei*at. 

8.  Sed  bis  Despotae  sermonibus  ad  Alexandrum 
delatis ,  cui  pridem  suspecla  esse  coeperat  nimia  sa- 
gacis  bominis  apud  suos  gratia,  eum  veneno  tollendum 
mandavit  Verum  re  per  amicos  Despotae  enunciata  , 
confirmatis  iis  ,  quos  ausuros  aliquid  ,  et  sludere  sibi 
intellexerat  ,  cobortaiusque  ut  leterrimi  tyranui  iu- 
gum  aliquando  deiiccrent  ,  seque  eis  non  defuturum 
pollicitus,  provincia  excessit,  et  ad  Maximilianum  Fer- 
dinandi  filium,  Hungariae  tum  regem  designatum,  se- 
se  contulit ,  ab  eo  summis  precibus  contendit ,  ut  se 
ajixilio  atque  opibus  contra  immanissimum  tyrannum 
Turcis  addictum  iuvet :  quam  parvi  negotii  res  sit  il- 
lam  beluam  ,  iufensis  populis  ,  exlurbare  rcgno  ,  edo- 
cet;  simul  demonsli'at  quantam  opportunitatem  babitu- 
ra  sit  ea  provincia,  ad  arcendos  finibus  Hungariae  Tur- 
cas  ,  si  in  amici  bomiuis,  et  ei  omnia  accepta  referen- 
tis  ,  potestalcm  pervenerit :  ac  ne  vana  afferre ,  et  ina- 
ni  spe  ductus  baec  postulare  videretur,  binas  litlteras 
principum  nobilitatis  noraiue  Valacbia  ad  se  perlatas 
protulit ,  singulorum  cbirograpbo  signisque  consigna- 
tas  ;  quibus  si  arraatus  provinciam  ingrederetur  ,  reg- 
uum  ,  trucidato  sive  expulso  Alexandro,  sibi  pollice- 
bantur. 

9.  Ncc  falsa  baec  narrabat;  Valacborum  cnim  prin- 


PRI\CIPE    LIB.     r.  IJC) 

cipes ,  ut  suut  versuto  iugenio ,  postquam  Despolani 
ad  Maximillanum  confugisse  ,  ac  belKim  moliri  cogno- 
verunt,  Alexandrum  prodere  ,  prodendi  Despotae  simu- 
latione  aggi-ediuntur.  Ad  eum  adeunt ,  et  si  permittat, 
rationera  se  invenisse  aiuut ,  qua  Despotara  vivura  iu 
eius  potestatem  dcdant :  proditionem  simulantes,  De- 
spotara  in  Valachiara  vocaturos:  facile  spe  regni  pel- 
lectura  in  laqueos  perductum  iri.  Re  probata ,  binas 
litteras  Despotae  scribunt ,  alteras  de  Alexandri  sen- 
tentla  ;  akeras  quibus  de  suo  consilio  Despotara  cer- 
tiorem  faciebant,  et  ut  serio  adventum  maturaret,  etiani 
atque  etiam  hortabantur  .  Verum  Maximiliano  muha 
pollicito  ,  rera  ex  die  in  diem  ducente  ,  quod  sibi  om- 
nia  prius  diligentius  exploranda  iudicabat  ,  consilium 
sibi  ipse  capit  ,  et  muhorum  opibus  ,  qui  eo  terapore 
novas  res  iu   Polonia  molientes  eura  maona  tentantera 

o 

sibi  devincire  cupiebant ,  collecta  haud  exlgua  manu, 
plenus  fiducia  in  Valachlam  ire  contendit  ,•  nihil  du- 
bitans,  Valachos  crudelem  Alexandri  domiuatum  pe- 
rosos  ,  slmul  atque  armatura  sese  ostentasset,  ab  eo  ora- 
nes  defecturos. 

10.  Erant  oranino  itinera  duo  ,  quibus  itineribus 
jpse  coplas  in  eara  provinciam  duceret ;  unum  multo 
facilius  per  Piussos  ;  alterum  per  Geculos  populos  ,  qui 
Trausllvaniae  raontes  iucolunt,  brevius,  sed  diiHcile  , 
atque  impeditum.  Placuit  per  Russiam  ire.  Ea  est  pro- 
vincia ,  qua  a  Valachia  fluraine  Tlra  dlvidltur  ,  sub 
imperio  regls  Poloniae  ;  cuius  iussu  ,  advenienti  De- 
spotae  Palatinus  Russiae  (  sic  enim  proviuclarura  prae- 
fectos  Polonl  appellant )  vir  bello  clarus,  magno  equi- 
tatu  sese  opposuit.  Despota  et  numero,  et  robore  mili- 
lum  ,  et  rebus  omnibus  irapar  ,  ne  congredi  quidem 
ausus ,  dissipatis  copiis  ,  ac  nonnullis   minoribus   tor- 


l8o  DE    DESPOTA    VALACnORUM 

mentis ,  et  omnl  raililari  instrumento  amisso  ,  rursus 
ad  Maximilianum  refngit.  Forte  offeudit  apud  eum  Al- 
hertum  Laschium  polonum  ,  Hieronymi  filium  ,  illius 
quo  internuntio  cuiusque  ope  et  consilio ,  lobannes 
Vaivoda  Transilvaniae  a  Solimauo  Turcarum  tyranno 
rex  Hungariae  appellatus  ,  et  constitutus  fuit ,  virum 
paternos  gereutera  spiritus  ,  aetate  ,  opibus  ,  et  graiia 
apud  MaKimilianura  florentem,  rerum  novarum,  et  glo- 
riae  cupiditate  incensum.  Hunc  communicatis  consiliis 
amicitia  sibi  adiungit,  magna  spe  ,  et  pollicitationibus 
pellectura:  ac  per  eum  a  Maximiliano  impetrat,  ut  Hun- 
gariae  praefectis  mandet  idoneo  militum  numero  ad  di- 
ctam  diem  Laschio  ut  praesto  sint :  ipsi  per  Rutellium 
Sequanum  ,  Viennae  Germanorum  atque  Italorum  de- 
lectum  habent. 

II.  Haec  dura  parantur  ,  ut  Alexandrum  metu  li- 
beratura ,  el  eo  imparatiorem  invaderet ,  Despota  iu 
iu  Chesmareo  Laschii  oppido  ,  morbum  simulat ;  emis- 
sisque  rumoribus  ingravescentis  morbi,  paulo  post,  quo 
Alexandri  speculatorem  falleret ,  quem  Chesmarchi  es- 
se  compercrat ,  mortem  suam  enunciari  iubet  ;  atque 
ut  eius  rel  raaiorem  fidem  faceret  ,  occlusum  feretro  , 
et  atris  tectum  pannis  ,  se  pro  raortuo  efferri  sustinuit. 
luterea  Valachos  ,  quos  sibi  fidos  habebat,  occuhissimis 
nunciis  coufirmat ,  maturi  adventus  sui  spem  facit ,  et 
ut  sese  ad  exculiendam  servitutem  comparent ,  horta- 
lur.  Cum  milites  convenissent  ,  numero  ad  quatuor  ml- 
lia  ,  quorum  miiie  quingenti  erant  equites  ,  atque  in 
his  ducenti  Germani  ,  eorum  quos  al)  neglecto  atque 
horrido  cultu  corporis  ,  nigros  vocant ;  plures  Itali  , 
GalH  nonnulli,  per  Trausiivnniae  montes  ,  mlnime  re- 
pentino  eorum  adventu  raunitos,  deleclis  agreslibus  iu- 
colis  ,  iu  Valachiam  transcenderunt. 


PRINCIPE    LIB.    I.  l8l 

12.  Hoc  cognito  Alexaudei',  qiio  nuper  solutior  me- 
lu  nunciata  Despotae  raorte  fuerat ,  eo  vehementius 
uovo  nuntio  perculsus  ,  extemplo  ,  ne  si  quid  insta- 
ret  adversi ,  omnium  slmul  rerura  discrimen  subire  co- 
geretur  ,  uxorem  cum  liberis  ,  et  pretiosiore  suppelle- 
ctile  ad  Danubium  praemittit ,  atque  ibi  eventum  rei 
expectare  iubet.  Ipse  copiis  turaultuavie  coactis,  Dcspo- 
tae  occurrerc,  properat,  et  cum  eo  consercre  manus  , 
ante  quam  suis  res  novas  moliendi  spatium  detur.  Sed 
tyrannornm  ingenio  ,  ut  in  dominatu  atrox  ,  ita  in  pe- 
riculo  timidus  ,  cura  ei  ,  ex  conscientia  ,  in  se  unum 
stricti  omniuna  gladii  viderentur  ,  coraraisso  vix  proe- 
lio  ,  acie  excessit  ,  et  deposito  clam  regio  ornatu,  mi- 
litari  veste  assumpta  ,  cum  paucis  servis  ,  qaibus  salu- 
tcm  suam  committere  audebat ,  nunquam  intermisso 
cursu  ,  ad  Danubium  pervenit ,  protinusque  Byzantium 
ad  Turcarum  regem  perrexit.  Cuius  cognita  fuga ,  qui 
eius  partes  tutabantur  ,  et  acre  cum  Despotae  militi- 
bus  ad  Pontem  ( id  loco  nomen  est )  proelium  miscue- 
rant,  amisso  regni  vexillo  ,  terga  verterunt  .  Valachi 
missis  ,  qui  frustra  Alexandrura  persequerentur  ,  raag- 
nis  iu  eius  caput  propositis  praemiis  ,  ingenti  laetilia 
Despotam  suscipiunt,  et  parentera  et  liberatorera  suum 
conclaraant.  Itaque  Despota  sine  proelio,  sine  sanguine, 
atque  adeo  sine  coutroversia  tantam  rem  ,  tam  parvo 
negotio  confecit,  et  quasi  ad  accipiendum  paternum 
regnum  ,  non  ad  occupandum  alienum  venisset ,  con- 
tinuo  Vaivoda  a  Valachis  salutatur  ,  amplaque  provin- 
cia  potitur  ,   salutis  anno   'M-D-LX* 

i3.  Est  Valachia  ,  quara  Dacos  oiim  ct  Getas  in- 
coluisse  arbitraniur  ,  in  duas  divisa  partcs  ,-  quarura 
aliera  ,  quae  ad  meridiem  vex^git ,  montana  et  aspera  , 
Valachia  transalpina   appellatur .    Altera   plana  ,    agro 


102  DE    DESPOTA    VALACnOBUM 

virjsque  opulentior  ad  septentrionem  speclans  ,  Mol- 
davia  dicitur,-  utrique  Vaivodae  imperant,  sic  enim  ipsi 
suos  regulos  appellant ;  ulraque  Turcarum  vectigalis. 
Moldavia  in  laiitudinera  duodecim  dierum  iter  expe- 
dito  patet  ,  tantundera  in  longitudinem;  et  qua  ad  Eu- 
xinum  pontum  porrigitur  ,  longissimo  tractn  ad  Bial- 
logradum  usque  periinet;  sed  ea  sunt  loca  vasta  ,  et 
ab  omni  cultura  hominum  deserta  ,  propter  conlinuas 
Tartarorum  incursiones.  Agri  summa  est  fertilitas  ,  ve- 
rum  homiues  miniine  agvicullurae  dediti,  frumenti  tan- 
tura  semiuant ,  quantum  sit  ad  annuum  victum  satis  ; 
sementes  ,  non  ante  kalendas  apriles  faciunt.  Vino  non 
quidem  carent ,  sed  mnltum  uUintur  mulso  ,  quippe 
qui  melle  ahundent.  Pecudum  vero  incredibilis  paene 
copia,hoves  duodecim  trahendo  arati*o  iungunt,  hisque 
alendis  magls  propter  egregia  pascua  ,  quam  colcndo 
agro  student.  Vitulum  caedere  religio  est.  Porro  ex  Vala- 
chia  educitur  illa  houm  vis,  quorum  carnihus  non  pro- 
ximi  modo  populi  Hungariae  ,  et  Russiae  ,  verum  etiam 
Poloni  ,  Germani  ,  atque  ipsa  denique  Italia,  et  civi- 
tas  in  primis  Vcnetiarum  ,  magnopere  vescuntur,  Hos 
Veneti  hungaricos  boves  appellant,  ceterisque  eius  ge- 
neris  carnihus  praeferunt.  Boum  nundinae  in  Valachia 
quotannis  septios,  magna  mercatorum  celehritate,  iu  pa- 
lentissinils  campis  hahentiir  ,  ad  quas  singulas  multa 
admodum  boum  milia  compelli  solent ,  uhi  trlduo  iu 
unius  capitis  pretio,  quo  reliqua  multitudo  exaequatur  , 
constitueudo  a  mercatorihus  consumpto,  quod  raro  tres 
aureos  nummos  excedit  ,  omnis  illa  boum  vis  pauca- 
rum  horarum  spatio  divenditur  ,  inque  varias  regio- 
nes  ahducitur.  Ex  ea  re  maguum  quaestum  faciunt  no- 
hiies  ,  qui  armenta  alunt ,  ipsequc  adco  Vaivoda  indc 
maxime  ditescit ,-  nam  et  ipse  magnum  boum  numerum 


PhlNCIPE    LIB.    I.  l83 

ex  suis  praediis  quotannis  veudcre  solet,  et  ex  his  uun- 
dlnis  magnopere  eius  augeutur  vectigalia.  Piegulo  ad  . 
quadringenla  milia  anreorum  nunimum  in  aerarium  ex 
totius  provinciae  proventu  a  quaestoribus  quotannis 
inferuntur  ;  quorum  sexaginta  milia  tributi  nomine 
Turcarura  vegi   penduntur. 

i4«  Oppida  Valachi  perpauca  habent ,  pagos  vicos- 
que  incolunt ,  casis  trabe  paleaque  exaedificatis  con- 
tenti  ,  quibus  vim  hiemis  arceant.  Tres  arces  a  recen- 
tioribus  Vaivodis  coramunitas  habent;  Suchiavae,  quae 
Vaivodae  est  regia  ;  Chotini  ad  Tiram  ,  Ncmeli  ad  Se- 
retum  flumina.  lus  scriptum  habeut  nullum  ,  sed  ora- 
nia  regis  aut  iudicis  arbitrio  permittuntur  ,  reguntur- 
que  per  manus  tradita  consuetudiue.  Accusator  si  ter 
conceplis  more  gentis  verbis  iuraverit ,  vera  esse  quae 
defert ,  reus  damuatur.  Item  debitor  ,  si  solvendo  se 
non  esse,  iure  iurando  affirmaverit  (  tanta  religioni  fi- 
des!)debitum  remittitur.  Si  quis  spoliatus  fuerit ,  quod 
mercatoribus  haud  raro  accidere  solet ,  ab  iis  repetit 
ablatum  ,  in  quorum  agro  iniuriam  acceplt ;  atque  ei 
iubente  principe  ex  coramuni  eius  municipii  aut  pa- 
gi  tributo  satlsfit.  Lingua  utuntur  sua ,  eaque  haud 
magnopere  latinae  dissimili.  Latinorum  enim  coloniam, 
post  devictam  a  Traiano  imperatore  gentem  ,  eo  dedu- 
ctam  ferunt.  Verum  diuturnitate  temporis  ,  et  barba- 
rorum  pcrmixtione,  depravato  sermoue,  latinas  voces  , 
vel  mutatis  litterls  ,  vel  sono  ipso  horridioi'e  ,  sic  pro- 
ferunt ,  ut  a  nostris  hominibus  prlmo  non  nisi  adhi- 
bita  attentloue  et  dlligeutla ,  intelligautur  ;  sed  ubi 
paulum  assueverunt,  facile  totam  linguam  assequuntur. 

i5.  Ghrlstianae  fidei  ritus,  ut  a  Graecis  acceperunt, 
ita  studlosissime  colunt.  Matrimonia  viri  vei  ininimis 
ue  causis  saepe  solvuut ,  remisso   uxori  nuucio  ,  peu- 


l84  DE    DESPOTA    VALACHORUM 

sisqne  fisco  cluodecim  denariis.  Belli  magis,  quatn  pa- 
cis  ,  studia  sectautiTr.  Cum  Scythis,  sive  Tartaris  tau- 
ricam  Chersouesum  incolentibus  ,  quo  a  fossa ,  quam 
toto  duxerunt  isthmo  ,  Prsecops  eorum  h'ngua  appel- 
lato,  Prsecopienses  dicuntur  :  continentibus  fere  bellisy 
seu  verius  latrociniis  (  vix  enim  umquam  accidit,  ut 
iusto  bello  contendant )  exercentur:  aut  enim  eorum 
incursiones  repelhmt ,  aut  ullro  ipsi  in  eorum  agros 
incurrunt.  Genus  ipsum  hominum  vafrum ,  procero 
firmoque  corpore  ,  et  bello  ferox  ;  armantur  praelon- 
ga  hasta  ,  clypeo  et  falcato  gladio  ,  turcico  maxime  ar- 
matu  ;  pauci  ferream  clavara ,  plerique  securim  affe- 
runt.  Tanta  autem  audacia  proelium  ineunt  ,  tantaque 
hostium  contemptione  ,  et  fiducia  sui  ,  ut  saepe  haud 
magna  manu  vel  integros  fiuitimorum  exercitus  fu- 
derint:  suis  niagis  dissensionibus  debilitati,  quam  bello 
victi,  a  Turcis  subacti  sunt.  Quadraginta  miha  equitum, 
si  totis  decertandum  sit  viribus,  conficere  possunt :  pe- 
ditum  fere  nulhis  est  apud  illas  gentes  usus ,  tum  quia 
viHssimo  genere  hominum  constant  ,  tum  quia  celeri- 
tate  ct  copia  equorum  inutilis  redditur.  Equos  habent 
paucos  ,  sed  summi  laboris  ;  stabulis  haud  magnopere 
assuescunt ;  vel  media  hieme  pascuntur  in  agris  ,  et 
quotidiana  exercitatione  uecessitateque  edocti,  gramen 
tegentem  glaciem  ungula  frangunt,  quamvis  feri'eis  so- 
leis  careant. 

16.  Vaivodas  regcs  suos  Valachi  instar  numinis  ve- 
nerantur ,  summeque  colunt :  eosdem  tyrannice  fere 
imperantes  ,  cuni  corum  dominatus  pertaesum  est ,  non 
solum  rcgno  eiiciunt ,  sed  omnibus  interdum  crucia- 
tibus  necant ;  ac  perpaucis  nccessitati  naturae  ,  aut  vi 
aliqua  morbi  consumi  contigit.  Nobililas  plebem  ser- 
voruni  paene  loco  habet ,  rex  ipse  nobilitatem.  Petrus 


PRINCIPE    LlB.    I.  l85 

conspii'atioue  nobilium  regno  expulsus,  fugiens ,  aureos 
nummos  ,  quibus  colligendis  persecutores  tardarentur, 
dispersit  ,  atque  ila  eoruni  manus  evasit.  Idem  paulo 
post,  cum  Stephaiius  ,  quem  iu  eius  locum  barbari  suf- 
fecerant,  atnore  turcicae  puellae  captus  Mabumetis  se 
impiae  sectae  addixisset ,  et  ob  id  iniquam  tyrannidem 
Turcarum  more  exercens,  obtruncatus  a  popularibus  es- 
set ,  revocatus  in  i*ognum  ,  universam  paene  nobilita- 
tem  sustulit ,  novos  ipse  nobiles  legit.  In  principatu 
adipiscendo  iis  ,  qui  opibus  pollent,  multum  affert  mo- 
raenti  decora  facies,  proceritas,  et  forma  corporis,  quam 
barbari  maxime  iu  suis  regibus  requirunt,  usque  eo  , 
ut  siquis  forte  membro  aliquo  captus  ,  aut  cicatrice  , 
aliove  corporis  vilio  deformis  fuerit  ,  ei  vel  nobilissi- 
simo  ,  minus  nobilem  excellenti  forma  ,  facile,  pi-aefe- 
rant.  Post  Pctri  mortem  ,  Zoldam  tumultuariis  multi- 
tudinis  suflfragiis  Vaivodam  conclamatum  ,  biduo  post 
immissi  equites  ab  Alexandro  ,  quem  exulem  socii  re- 
gem  elegerant ,  in  vico  quodam  ab  omni  praesidio  im- 
paratum  oppresseruut  ,  atque  ei  confestim  ,  ante  quam 
sui  opem  ferre  possent ,  nares  amputarunt  ;  quod  ubi 
in  vulgus  cognitum  est ,  universa  ab  eo  multitudo  di- 
scessit,  atque  Alexandrum  regem  recepit ,  eum  quem 
a  Despota  expulsum  iam  diximus. 


LIBER    II. 


.E 


.orum  igitur  regnum  adeptus  Despola,  primum 
omnium  in  eam  curam  incubuit,  ut  iraperii  et  Vaivo- 
dae  insignia  a  Soliraano,  cuius  uti  diximus  Valachi 
sunt  vecligales  ,  impetraret  ,•  sociusque  et  Vaivoda  ap- 
pellareiur.  Nara  Alexander  qui  post  fugam  Byzan- 
tuim  se  receperat ,  Soliraani  animum  in  Despotam  rao- 


l86  DE    DESPOTA    VALACHOKUM 

dis  omnibus  incitabat  :  rumores  sparserat  Despotam 
cura  magnis  Germanorum  auxiliis  ,  acliunctis  Valachis, 
in  Thraciam  impetum  facturura  ,  atque  ipsam  imperii 
sedem  Byzantiura  invasurum.  Quae  rcs  cum  reliquis 
omnibus  Turcis,  tum  ipsi  regi  non  parum  terroris  at- 
tulisse  dicitur  ,  quod  et  se  imparatura  opprirai  posse, 
intelligeret,  et  hominem  graecum  a  graecis  hominibus  , 
Turcarum  imperium  indignisslme  ferentibus  ,  cupidis- 
simis  animis  exceptum  iri  non  ignorabat ,-  et  sunt ,  qui 
praeclaram  tunc  affligendi  subita  nec  opinata  irruptio- 
ne  tuixici  nominis,  occasionem  praetermissara  existi- 
ment. 

2.  His  delationibus  Alexander  iam  perfecerat ,  ut 
se  quamquam  ob  nefarios  et  crudeles  mores  invisum, 
armis  reducendum  rex  decernei'et.  Verum  Despota  mis- 
sis  celeriter  Constanlinopolim  oratoribus  gentis  nobi- 
lissimis ,  Alexandri  scelera  iusectando  ,  et  profusissi- 
me  largiendo ,  celeriter  Bassas  in  suas  partes  tradu- 
xit ;  et  per  eos  Solimano  commendatus  ,  virtutis  aman- 
tiori  ,  quam  barbara  fert  consuetudo ,  additis  veteri 
tributo  decem  milibus  aureorum  nummum  ,  rem  ob- 
tinuit ;  et  Vaivoda  est  appellatus  ,  atque  insuper  mu- 
neribus  a  rege  houestalus.  Post  haec  cum  Sigismundo 
Augusto  rege  Poloniae  ,  a  quo  transitu  in  Valachiam 
prohibitum  diximus  ,  in  gvatlam  redit ,  et  antiquum 
foedus  ,  quod  Valachis  est  cum  Polonls,  renovat :  La- 
schio  ob  navatam  operam  Choiinum  oppldura  cum  mu- 
nita  arce  in  finibus  Russiae  ad  flumea  Tiram  ,  quod 
incolae  Niester  appellant  ,  atlribult ;  et  iuris  dlctlonis 
aequitate  ,  et  humanitatls  specle,  suorum  studla  horai- 
num  tenere  instituit.  Atquc,  ut  anlmum  haudquaquam 
fortunae  imparem  ostentaret ,  ea  nobilium  frequentia 
celebrari  assidue  reglam  vokdjat  ,  ea  aulam   opulenlia 


PRTNCJPE    LIB.    II.  iSy 

luxuque  auxerat ,  ut  culiu  corporis,  et  splendore  vitae, 
maguos  reges  superare  conaretur. 

3.  Sed  nihil  est ,  quod  aut  mutet ,  aut  certe  ape- 
riat  magis  uniuscuiusque  mores  ,  quam  imperium,  et 
adepta  supra  leges  potestas  :  largitorem  iu  inopia  ha- 
bitum  ,  vix  dum  insidentem  in  regni  solio  ,  summa  co- 
gendae  pecuniae  seu  libido  ,  sive  ut  ipse  ferebat ,  ne- 
cessitas  invasit :  nam  aerarium  ,  thesaurosque  regios 
Turcis  apud  Gonstantinopolim  largieiido  exhaustos  ha- 
bebat ;  praeterquam  quod  Alexander  fugiens  gemmas  , 
et  caelati  argenli  magnum  pondus  secum  abstulerat,  si- 
bi  vero  novo  homini,  et  ad  illud  fastigium  incerla  for- 
tunae  aura  subvecto  ,  et  adhuc  ab  amicis  inopi ,  ad  pa- 
tranda  quae  animo  agitabat  cousilia  ,  stabiliendumque 
regnura  ,  pecunia  maxime  opus  esse  existimabat.  Igi- 
tur  sumptui  parcendi  gratia  ,  peruicioso  ut  mox  pa- 
tuit  consilio,  Germanos  et  italicae  nationis  mililes,  quo- 
rura  potissimum  opera  adiutus ,  et  quorum  fides  et 
virtus  ad  omnes  casus  reservanda  fuerat ,  cum  Ruiellio 
missos  fecit ,  atque  Hungaris  incertae  fidei  hominibus  , 
parva  mercede  conductis  ,  salutem  suam  commisit,  et 
corporis  custodes  adhibuit;  ita  ludente  foriuna,  ut  reg- 
num  fortuito  partura,  inconsideratius  etiam  amitteret. 
Hoc  facto,  ad  augendos  annuos  fructus  edixit,  ut  ara- 
tores  satiouum  quique  suarum  iugera  duplicarent ,  et 
vectigalia  omniura  rerum  lota  ditione  auxit.  Quod  etsi 
ad  comraendanda  regni  iuitia  ,  et  ad  iungeudas  sibi 
horainura  voluntates  rainime  opportunum ,  et  iis  iu- 
expectatura  accidit  ,  qui  sibi  optimura  et  perbeuig- 
num  principeni  polliciti  fuerant ,  taraen  haud  iniuste 
factum  ab  eo  pecuuiai-ura  indigeute  videri  poterat,  si 
intra  hos  fines  iramoderatara  cupiditatem  continuissel. 

4.  Verum   fortunae  ludlbrio,    futuri    aniraura  igna- 


l88  DE    DESPOTA    VALACnORtTM 

rum ,  et  infectum  ante  vllnensl  implctate  ,  ad  templa 
multo  auro  argentoque  referta  (  est  enlm  illa  natlo  ad- 
raodum  dedita  religioni )  adieclt ;  et  fit  fere  ,  ut  qui  no- 
vas  secuti  sectas  ,  a  veterum  religione  et  romanae  ec- 
clesiae  observantia  discedunt ,  primum  omnium  sacer- 
dotum  bonis  fortunlsque  inhient;  et  ii  maximam  pie- 
latis  laudem  ab  eorum  dlscipllnae  doctoribus  ferant  , 
( tanta  est  partlum  rabies!)qui  divino  cultui  spleudori- 
que  dicatas  res  diripiunt ,  fana  dlruunt ,  sacerdotes  ir- 
risioni-bus  contumeliisque  vexant.  Id  Despola  ,  ut  ra- 
tlone  ab  se  fieri  non  cupldine  viderelur,  primo  perraro 
adire  templa ,  abstinere  eorum  sacrificiis  ,  mox  etiam 
irridcre  ,  et  per  iocum  obiectare  principibus  indignam 
vlrls  credulltatem  ,  qui  tantum  trlbuerent  invetei'atae 
vulgl  oplnioni ,  ut  se  paterentur  anilibus  superstitio- 
nibus  obligari ;  pla  mente  sensuque ,  nou  inani  cae- 
rlmonia  ,  et  verborura  praestigiis  rite  coll  placarique 
Deum  ,  cetera  ex  horainiira  coramcnlis  esse .  Ad  hoc 
saepe  In  sacerdotes  locans  dicia  cum  aculeis  conturae- 
liarum  lacere  ,  monachos  aversari  raaxirae,  perinde  ac 
si  eorum  aspcctu  laederetur :  post  liberius ,  sacrum 
(  quod  raissara  appellamus  )  dctestari ,  et  acerbe  inse- 
ctari  maledictis  ;  opiniones  de  Deo  falsas  esse  arguere; 
disserere  ipse  de  divlnis  pi'aeccptIonibus  ,  suara  sentea- 
tiara  confirmare  sacrorura  librorura  auctorilate;  deni- 
que  non  obscure  ferre  ,  daturura  se  operam  esse,  ut 
vana  abrogarcntur  sacra  ,  ritusque  ,  et  infixus  eorum 
mentibus  error  evelleretur. 

5.  Offeudebant  haec  homlnes  suorum  sacrorum  re- 
tinentisslmos  ,  eo  magis  ,  quo  minus  expcctaverant ,  mi- 
nusque  refellere  ipsi  quae  a  Despota  dicebantur  ,  ob 
iguorantiam  carum  rerum  ,  poterant ;  maiorum  euim 
institutls  fideque  Insistentes,  religlose  raagls  quac  docte 


PftTNClPE    JLIB.    II.  189 

Deum  colere  didicerant.  Commovit  vero  vehementer  , 

quod  Despota  Lismauinum  nescio    quem    doctrinae    a 

lolianne  Calvino  inventae  niagistruin  ,  et  alios  eiusdera 

sectae  homines  in  dicendo  exercitatos  ,  e  Polonia  ac- 

civerat ,  per  quos  his  de  rebus  populus  erudiretur.  IIo- 

rum ,    ut   est   quisque    maxime    confldens ,    ita  acerri- 

me  invehi  solet  in  missam  ,   et  sacrum  illud ,  inexpia- 

Lile  commissura  appellare  ;  diviuum  illum  panera,  quo 

verissimum  ac  sacrosanctum   lesu  Christi    corpus,  ma- 

ioribus  mysteriis  ,  quam  quae  capere  intelligentia  uo- 

stra  possit  ,  continetur,   pro  ridiculo  habere  :  siniula- 

cra   Dci ,    divorumque    passim   deiicere ,    confringere , 

incendere,  omnes  divinorum  ofEciorum  caerimonias  re- 

spuere  ,   et  suam  cum   sacrarum  litlerarum  testiinoniis 

sententiam  convenire,  airoganter  affirmare.  Ac  Despo- 

ta  privata  sacra    facere    domi  ,  ad  ea  primos  quosque 

amicorum  invitare,  recusantibus  adesse  irasci  ,  adgredi 

interdum   et    commonere    singulos,   ut    laudem  se  re- 

spicerent ,  et  animos  a  vanitate  ad  solidam  religionem 

revocarent.  In  his  paratos    aculeos   et  tniledicta  in  sa- 

cerdotes  contorquens  ,  inscitiam  ,  ignaviam,  mores,  to- 

tam  denique  vitam  eorum    criminibus    exagitare  ,  per 

illorum  maxime  turpitudinera ,    sacris  religionique    0- 

diura  struens.  Secundum  haec  ubi  seutentiam  volun- 

tatemque  suam  satis  se  indicasse  arbitratus  est ,  pro- 

perata  cupiditate  ,  detrahere  delubris  aurum  ,  sacra  va- 

sa  ,  vestemque,   ct  ut  quaeque  pretiosi(5ra  erant ,  mul- 

lis  locis  auferre.   Quod  per  se  indignum  ,  Valachi   eo 

ferebant  acerbius  ,   quod  se  insuper  derideri  putabant , 

praedicante  Despota  ea  se  religionis  studio  incoepisse, 

quo  sublata  superstitione  ,   iu  cuius  usum  illa  conipa- 

rata  essent  ,  veram   pielatera   culturaque  ,  ad  eam  diem 

sivc  negleclum  ,  sive  ignoratum  ,  restitucret ;  daemo- 

num  esse  mancipia  qui  secus  sentirent. 


:go  CE    DESPOTA    VALACHOnUM 

6.  His  rebus  languescei'e  primura  ,  deinde  prorsus 
exlingui  hominum  in  illum  sludia  ;  post  ofFensis  ani- 
mis  eliam  accendi  odium.  Sic  eni,m  intelligebant ,  et 
imminere  eius  cupiditatem  universis  sacerdotum  fortu- 
nis  ,  qui  dictitaret ,  iniquum  esse  ,  tam  iners,  et  vcn- 
trl  deditum  genus  ,  lam  bonis  praediis  saginari;  et  ni- 
mirum,  cuius  libido  x'ebus  sacris  aon  parceret ,  iis  ab- 
sumptis  ,  multo  minus  a  privatorum  facultatibus  tera- 
peraturam.  Flagrantem  iam  harum  rerum  iufamia  ,  in 
maximum  invidiae  incendium  coniecit  novum  ct  sane 
a  chfistiana  consuetudiue  ac  religione  abhorrens  faci- 
nus.  Cruces  eraut  aliquot  argenteae  satis  magni  pon- 
deris  ,  caelalae  auro  ,  ac  preiiosis  lapillis  distinctac  , 
et  sanctae  non  reliquiis  magis ,  quas  inchisas  conti- 
nebant ,  quam  ipsa  vetustate  habitae.  Eas  Despota  e  sa- 
crariis  ereptas  conflari  ,  et  in  monetara  cudi  ,  imagine 
sua  insculpta  nummis,  iussit.  Td  vero  ita  indignum  om- 
nibus  visum  est ,  tanturaquc  inde  odii  ac  doloris  exar- 
sit ,  ut  prorsus  coustet  id  factum  Despotae  exitium  at- 
tulisse.  Tanta  tum  quidem  rci  ofFeusio  fuit  ,  ut  pleri- 
que  illa  uti  pecuuia  religioni  haberent.  Sic  ahenatis 
oraniura  animis,  cum  sacerdotes  omnibus  iniuriis  cix- 
positi  sacrorura  causam  non  deserei'ent ;  sed  raonendo 
horiaudoque  nobilcs  ad  tueiidam  ,  quam  a  maioribus 
acceperant  religionis  fidem ,  accendercut ;  apparebat 
non  solura  omues  dulaii  rcgui  paenitere  ,•  sed  paratis 
ad  rebellionem  animis,  et  natura  infidis,  duces  modo 
deesse;  praesertim  quod  multorum  sermonibus  iucre- 
buerat ,  ipsum  pseudo  Despoiam  csse  ,  ct  nequaquara 
Ueraclidura  gente  orlum. 

^.  Huc  accedebat  quod  militibus  ,  quos  circura  se 
habebat  solvendis  stipeudiis,  tribulura  aratoribus  ple- 
bique  imposuerat ,  cuius  cousilii  auctores  ipsi  fuerant 


PRINCIPE    LIB.    II.  191 

nobiles  ,  qui  eo  facto  popnlares  ,  quos  adliuc  Despota 
iustitiae  opinioiie  retineljat ,  penitus  avertere  ab  eo  cu- 
piebant :  secreto  vero  ipsi  in  privatis  colloquiis  Despo- 
tam  carpere  ,  seque  spe  sua  deceptos  queri ,  qui  ne- 
farlum  lYrannum  ,  auimi  vitia  bumauitatis  specie  oc- 
cultantem  ,  pro  optimo  rege  ultro  accersivissent ;  cu- 
ius  immanis  avaritia  sauctissimis  ,  et  ad  eam  diem  ne 
a  Turcis  quidem  boslibus  violatis  immortab's  Dei  de- 
lubris  ,  sacrilegas  mauus  iniicere  non  esset  verita.  Qui 
cum  pietatem  rcligionemque  omnem  exuisset ,  Cbri- 
stumque  ipsum  Deum  colere  desiisset ,  potentibus  qui- 
busdam  externis  bomiuibus  gratificans,  novas  rcligio- 
nes  cultusque  pro  sua  libidine  induceret ,  et  prae  quae- 
stu  nibil  sauctum  existimaret.  lam  qui  se  Alexandri 
tyraunidis  ultorem  glorietur ,  Alexandro  ipso  scelestio- 
rem  existere.  Illius  enim  saevitiam  bominum  mulctis 
exsatiatam  esse ,  bulus  impietatem  caelestibus  divis  in- 
expiabile  bellum  intulisse  ,  qui  de  templorum  insignl- 
bus  atque  ornameutis  ,  summa  maiorum  religioue  de- 
dicatis  ,  tauquam  de  bostium  spoliis  praedas  agat :  se 
quoque  illo  piaculo  universos  teneri ,  et  nisi  scelera- 
tae  audaciae  obviam  eaut  ,  gravissimos  ipsos  poenas 
Deo  persoluturos.  An  suas  iniurias  saepe  tyrannorum 
suppliciis  ulti  ,  taulum  in  Deura  scelus  impunitum  esse 
sinent  ? 

8.  liis  vocibus,  quae  saepe  iuter  ipsos  iactabantur 
doloris  et  indignationis  pleuac  ,  alii  alios  querendo 
acceudebaut,-  atque  ita  occulle,  uibil  ut  persentisceret 
Despota  ,  qui  suis  confisus  fatis  ,  sie  despexerat  incul- 
la  et  domiuatui  assueta  iugeuia  ,  ut  tamquam  in  ser- 
vorum  familia  ,  cuncta  audcret  ,  quaecumque  animo 
cum  praesenti  felicitate,  tum  maiori  spe  inflato,  col- 
libuisseut ,  nibili   peudens  graiia  inde  an  offensio  se- 


19^  DE    DESPOTA    VALACHORUM 

queretur.  Rem  ingenlis  invidiae ,  et  sua  sponte  ad  fu- 
rorem  ,  et  ad  uliiraa  consllia  inclinantem,  haud  medio- 
criter  impelK^bat  praelorianorum  (  et  ii  doctrinam  sper- 
nentem  ecclesiam  sequebantur )  intoleranda  licentia , 
cum  in  sacerdotes  ,  lum  in  ipsam  quoqnc  nobilitalem  ; 
cuius  querelas  saepe  reiecerat  Despota  ,  omnia  indul- 
gens  militibus  quo  sibi  fideliores  ,  magisque  addictos 
efficeret.  Ergo  iisdem  auctoribus  ,  quibus  Alexander 
eiectus  fuerat ,  Mozuccba  ferocis  ac  turbidi  infienii  vi- 
ro  ,  et  Spanzuchio  rcgiarum  coplarum  praefecto  ,  prin- 
cipibus  nobilitatis,  clam  eius  iuterficiendi  consilia  ini- 
Lantur.  Hos  enira  praeler  pubhcura  dolorem  violatae 
religionis  ,  privatura  instigabat  odium  ,  quod  contera- 
ptos  se  ab  eo  ,  atque  negh^ctos  exisliraabant ,  qui  cum 
eius  recipiendi  auctores  fuissent ,  eos  minime  partici- 
pes  fortunae  haberet,  quin  infensura  slbi  propter  eo- 
rum  apud  nobiles  gratiam  et  auctoritatem  intellige- 
bant. 

9.  Hoc  ipso  tempore  Albertus  Laschius  ,  cuius  opi- 
bus  adiutum  Despotam  ,  et  cui  Chotinum  attributum 
supra  demonstravimus ,  ab  eius  amicitia  discesserat : 
nam  ex  occulta  suspicione  ,  simultate  inter  ipsos  or- 
ta  ,  cum  Laschius  in  Polonia  abesset ,  Despota  per  si- 
mulationem  obeundi  regni  Chotinum  venit  ,•  et  ingres- 
sus  arcera,  emisso  Laschii  praesidio  ,  suis  militibus  cu- 
stocliendam  tradidit.  Qua  iniuria  incensus  Laschius , 
sumptus  ocloginta  niilium  aureorum  nummum  ,  quos 
in  bellum  se  fecisse  alebat,  ab  Despota  reposcebat ; 
ille  plus  viglnti  mllibus  insuniptum  ncgabat.  Dum  in- 
ternunciis  disceptationibusque  contendunt ,  Laschius 
ingratum  hominis  animum  execratus  ,  iniuriae  impa- 
tiens,et  vindictae  avidus,  Demetrium  Visniowieczkium 
iu  Despotam  excitat,-  et  icto  cum  eo  foedere ,  consilii 


PRINCIPE     LIB^     ir.  I()3 

socium  slbl  adinnglt.  Is  orat  nationc  lithnanus  ,  non 
longe  a  Valachoriim  finibus  illustri  ortus  familia  ,  opi- 
bus  ,  clientelis  ,  et  cognationibus  valens  ;  et  niiliiaris 
virtutis  scientiaeque  opinione  ,  magnae  apud  finitlmos 
auctoritatis  ;  quamquam  inconstantlae  ]abe  notatus  , 
quod  modo  Turcls ,  modo  Moscis  vicinis  gentibus  mi- 
litaus  ,  neutrls  fidem  servaverat.  Is  ad  spem  Valachiae 
occupandae  ei*ectiis  ,  quod  ei  communis  erat  cum  Va- 
lachis  i*eh'gio  ,  quod  cum  iis  aliquam  afBnitatis  con  - 
iunctionem  haberel ,  et  nonnuUos  e  nobilitate  sibi  ami- 
citia  et  famlllarltate  devinxerat ,  a  qulbus  eodem  tem- 
tempore  solllcltabatur  ,  cognita  gentis  alleuatlone  a  De- 
spola  ,  ne  occasionem  tantae  rei  amitteret ,  delectum 
habere  ,  militcs  undique  conquirere  ,  et  niagno  conatu 
bellum  parare  inslituit  ;  et  Laschlum  monet ,  ut  idem 
faciat ,  et  coniungere  vires  approperet:  nam  opportu- 
ne  tegendis  consiliis  ,  utrique  a  Sigismundo  Augusto 
rege  imperatum  erat,  ut  copias  compararent,  quas  con- 
ti-a  Moscos  ,  quibuscum  regi  tum  bellum  crat,  duce- 
rent. 

lo.  Despota  illis  diebus  uxorera  sibi  desponderat 
Christinam  excellentl  forma  virginera  ,  fillam  Martini 
Sborowschll  Cracoviae  castellani  ,  qul  magistratus  sc- 
cundum  regem  et  episcopos  ,  principera  locum  in  se- 
uatu  Polonorum  obtlnet ,  ut  hominis  potentis  affinita- 
te  res  suas  constitueret  ac  firmiores  redderet  .  Quae 
coniunclio  cum  externo  et  Incertae  religionis  homine, 
Valachis  sua  sponte  ,  et  iadlgnatione  poiluti  a  Despo- 
ta  patril  rilus  incitatis  ,  stimulos  admovit  .  ISam  qui 
Despoiae  studium  iu  alienos  suam  conlumeliam  aute 
lulerprelabautur  ,  seque  negligi  quod  peregrinis  pate- 
ret  exislimabaut ,  illa  sibi  affinltate  penitus  Imponi  in 
tolerandae    servitulis    iugum    credebant ;    et    brevi  fu- 

i6 


I94  DE    DKSPOTA    VALACUOKU.Nr 

lurum ,  ut  omnibus  gratiae  locis  ab  uxore  occupatrs  , 
ipsi  praefecturis  ceterisque  commodis  et  honoribus  pa- 
triae  excluclercnlur  ;  et  quod  ipsa  servitute  gravius  fo- 
ret,  suis  elatos  praemiis  incedt^^tes  Polonos  naturales 
hosies  suos  viderent ;  nec  inlegrum  postbac  amplius 
fore  Deum  accepto  a  maioribus  ritu  colere,  quod  Mar- 
tinus  infestus  eorum  sacris  ,  ad  ea  funditus  evertenda 
adveniret.  Hic  fuit  Martinus  nobilis  idem  ac  magnis 
divitiis  praeditus  vir  ,  quas  ab  sc  partas  babebat;  ce- 
terum  polenliam  usitata  iam  multorum  via  uactus . 
Eral  ei  elaium  ,  ac  minime  quietum  ingenium  :  itaque 
ad  hasce  novas  excogilaiasque  opiniones  adhaeserat , 
peropportunas  iis  ,  qui  novae  religiouis  specie  novas 
sibi  opes  moliuntur.  Ad  eum  igitur  illa  animi  fero- 
cia  ,  illis  copiis,  illo  honoris  loco  validum  ,  ac  prae- 
terea  felici  seplem  filiorum  prole  ,  qui  senem  iam  vi- 
ri  et  ad  honores  certa  spe  ingressi  circumslabant ,  to- 
lius  illius  naiionis  novas  res  ,  novilate  religionis  quae- 
rentium,  quae  se  late  in  Polouia  diffudit ,  principalus 
quidam  delatus  est.  Qua  ex  re  summam  poteniiam  ade- 
ptus  ,  regi  ipsi  paeue  metuendus  evasei-at.  Gum  eo  De- 
spota  aliiora  quaedam  spectans  ,  et  novas  amicitias  in 
Polouia  quaereus  ,  alllnitatem  iniei-at,  et  Succhiavae 
novam  nuptam  ,  ipsumque  IMartinum  socerum  expe- 
ctans  ,  regiis  sumptibus  nuptias  apparabat. 

1 1.  Quod  tempus  Valachi  non  omitlendum  rati ,  si- 
mul  vcriti,  ne  si  Martini  adventum  expectarent,  eorum 
consilia  vel  impedirentur  vel  aperireutur;  Despota  nu- 
ptiis  ,  et  pulcherriniae  virgiuis  expectationi  intento  , 
cogitala  patrai-e  constituunt ;  atque  occasionem  capieu- 
di  arma  captaulibus  opportune  sors  obtulit.  Nam  De- 
metrius  Visniowieczkius ,  quem  supra  a  Valachis  ad 
spem  regni  sollicitatum  ,   una  cum  Laschio  bellum  De- 


PRINCIPK     LIB.     II.  IpD 

spotae  moliri  dixiraus  ,  cognitis  quae  Valaclii  de  iiiler- 
ficiendo  Despota  ,  deque  eligendo  novo  rege  struebant, 
omne  momeutum  in  celeritale  positum  ducens  ,  ne  La- 
schium  quidem  expectare  statuit ,  qui  lercentos  eqni- 
tes ,  ex  iis  qui  sclopetis  utuntur  ex  Italia  conducere 
parabat ;  quorura  genus  ,  expedilaraqu€  operam  ,  et  ad 
eam  ipsam  expeditioneni  ,  et  ad  cetera  belH  consilia, 
maguo  sibi  usui  fore  confidebat,'  quibus  qui  praeesset, 
eosqne  in  Poloniam  adduceret ,  Petrum  Franciscum 
Ferufinum  in  Italiam  proficisci  iusserat.  Igitur  Deme- 
irius  coactis  quatuor  milibus  equitum,  Valachiae  fines 
ingreditur  :  quod  ubi  Succhiavae  cognilum  est ,  con- 
iurati  ad  Despotam  adeunt ,  Denietrii  copias  fama  ma- 
iores  esse  aiunt ,  et  quanto  cura  periculo  homo  prom- 
ptus  et  peritus  belli  armatus  imparatos  ofFensurus  es- 
set ,  demonstrant  :  hortantur  ut  arma  capi,  et  ad  pro- 
hibendos  hostes  contendi   iubeat. 

12.  Despota  quamvis  Demetrium  Laschiumque  , 
quorum  consilia  anie  comperta  habebat  ,  contemni  a 
se  videri  volebat ,  tamen  adventante  iam  illo  ,  ae  pae- 
ne  praesente  ,  deposcentibus  suis  ,  quod  ipsum  eorum 
in  se  fidei  et  amoris  argumentum  ducebat ,  de  sua  sa- 
lute  laborantium  ;  imperat  ui  milltes  parent ,  et  copias 
in  hostes  ducant.  Hoc  impetrato,  Valachi  celeriter  ar- 
matam  multitudinem  convenire  iubent,  ac  ut  pari  do- 
lo  Despotam  omui  praesidio  spoliarent,  ab  eo  petunt,  ut 
Hungaros,  quos  penes  se  habebat,  una  mittat;  fore  enim 
ut  cetera  multltudo  veterani  militis  exemplo  acrius  ,  si 
usus  ferat ,  proelietur.  Id  Despota  primura  negare,  de- 
hortantlbus  amicis  ,  qui  Valachis  nihil  temere  creden- 
dum  apertissime  monebant;  sed  persuasus  a  Mozucciia, 
a  suis  nihil  ne  suspicans  quidem  hostilc  (  ita  hominis 
vigilantiani  secundae    res  ,  et  inanis  quaedam  futurae 


ig6  t»E    DESPOTA    VALACHORUM 

magnltudlnis  ,  quam  fato  sibi  pm^tendi  putabat ,  fidii- 
cia  extinxerant)  maiorem  partem  illorum  militum,  qui- 
bus  unis  corporis  sui  custodia  ,  salusque  continebatur, 
a  se  abduci  passus  est.  His  lohanneoi  Cancellum  ex 
Norciae  municipio  praefecit ,  atque  ei  bellica  tormen- 
la  quinque  attribuit.  Goactis  copiis  coniurati  rem  ita 
ordiuntur  ,  ut  Spanzuchius  ad  exercitum  sit ,  et  cum 
eo  Tomsa  regiae  domus  pracfectus  ,  quem  in  Despotac 
locum  «ufficere  ,  atque  Vaivodam  creare  statuerant,  vi- 
rum  forma  corporis  et  nobilitate  praestantem  ;  Mo- 
zuccha  ad  tollendam  omnem  suspicioncm  apud  Despo- 
tam  maneat. 

i3.  Rebus  ita  comparatis,  sexto  idus  augusti  ,  eo 
ipso  die,  quo  praetoriani  milites  hungari  ad  exercitum 
venerunt ,  qui  viginti  milia  passuum  a  Succhiava  con- 
sederat ,  Tomsa  convocatis  subito  militibus,  et  nobi- 
lissimo  quoque  adhibito  ,  exercitum  alloquitur.  Et  ex- 
orsus  ab  instanti  periculo  belli  ,  et  ab  iusta  Dei  in  Va- 
lachos  ira ,  gravissime  in  Despoiam  invehitur  ,  cuius 
ea  scelere  contracta  esset ,  appellat  tyrannum,  Dei  to- 
tiusque  religionis  contemptorem  ;  deplorat  suam  om- 
niumque  calamitatem  ,  qui  adumbratae  virtutis  specie 
decepti,  ignotum  hominem  uhro  dominum  adscivissent, 
falso  Despotae  nomine  egregie  cunctis  imponentem ; 
spoliata  passim  temphi  ,  sacratas  cruccs,  ceteraque  ma- 
iorum  pietatis  monumenla  cessisse  impiae  cupiditati  , 
promiscue  omnia  sacra  profanaque  praedae  loco  habi- 
ta  ,  contemptas  patrias  caerimonias  ;  peregrina  ex  exe- 
crauda  sacra  ambitiose  inducta;  saccrdotes  nefarie  mul- 
ctatos  ,  atque  omnibus  ignominiis  affeclos  ,  quod  sa- 
cram  suppellectilem  ,  quod  Ghristi  Dei  cultum  ,  ut  a 
patribus  acceperaut  ,  tueri  a  scelestissimi  tyranui  im- 
pietate  avaritiaque  conati  essent.   Nec  satis  hacc  ;  uxo 


PBINCIPE    LIB.     II.  igy 

rem  quoque  ab  inimica  gente  petitam  ;  eamque  supev- 
bo  Polonorum  comitatu  stipatam  atlveutare  ;  his  mox 
domiuis  servieiidum  ,  hos  domi  forisque  omuibus  bel- 
li  ac  pacis  muneribus  praepositos  esse  habendos  ;  se 
vilia  corpora  exieruis  etiam  servitiis  iam  addici.  Quic- 
quid  denique  superbe  ,  quicquid  impotenter  ab  eo  fa- 
ctum,  recenset.  Postremo  eliam  atque  etiam  admonet, 
ut  pristinae  virtutis  racmores  ,  tandem  aliquando  ty- 
rannis  parere  dedignentur  ,  et  temere  ab  illis  imme- 
renti  delatura  imperium  ,  iustissime  eripiant  ;  si  se  se- 
qui  velint,  auctorem  profitetur. 

i^.   Tum  vero   tamquam  patefacto  aditu,  occuhata 

ad  eam  diera  odia  in  Despotara  erupere  ;   conclaraaut 

oranes  ,    collaudantque  Tomsam  ,  et  coeptum  peragcrc 

iubent ;  se  uhorem   sacrilegiorum  ,    se  vindicem   reli- 

gionis  et  publicae  libertatis   non   deserturos  ;  et  ut  fit 

in  repentinis  vulgi  motibus,  certatim  in  Tomsam  lau- 

des  ,  maledicta  in  Depotam  coniiciunt ;  eiuscaput,ut 

devotum  diris  ,  ut  Deo  divisque  omnibus  invisum  ,  de- 

testantur  ;  illius  sanguine  pollutam  religionem  expian- 

dara  fremunt.   Atque  eodem  ducente  Tomsa  ,  qui  opi- 

uione  sua  opportuniores    nactus  ,  et  quo    gravius  De- 

spotam  violassent ,   eo  sibl   obnoxios   magis  futuros  ra- 

tus  ,  nova    oratione   ad    facinus    accenderat ;    continuo 

ad  opprimendos  praetorianos  couvolant ,   quos  deposi- 

tis    arrais  ,    securos    tabernacula    tendentes ,    ad    unum 

omnes  cum  duce  iuterficiunt.  Mozuccha  hoc  celeriter 

cognito,   clara  Succhiava  ad  Torasam  profugit ,  rellcto 

apud  Dcspotam  Beruoschio,  qui  simulala  fide  quid  con- 

silii  caperet  iu  tam  subito  casu  exploraret.  His  rebus 

Oespotae  uuuciatis,  iu  Succhiavae  arcera  cum  familla- 

ribus  ,  et  Huugarorum  quod  rcliquum  crat    praesidio 

se  reccpit ;  nam  ad  ostentandum  bellicum    vigorera,  et 


IQS  DE    DESPOTA    VALACnORUM 

aulae  suae  luxum  ,  positis  in  agro  tabernaculis  ,  uxo- 
rem  excipere  parabat.  Sed  Sboroschius  cum  fines  iam 
Valachiae  atligisset ,  harum  •  rerum  nunciis  acceptis  , 
retro  in  Poloniam  abiit  ,•  neque  amicorum  hortatu  ,  ne- 
que  filiae  lacrimis  homo  ,  ut  habitus  fuit  rei  quam  of- 
ficii  dibgentior,  permoveri  poslea  potuit,  ut  obsesso 
genero  auxilium  ferret. 

I  5.  Valachi  summa  r  erum  ac  regno  ipso  ad  Tom- 
sam  ,  quem  Stephanum  ,  grato  genti  noraine  ,  appel- 
laveraut ,  ut  initio  constiluerant ,  delaio  ,  de  obsiden- 
do  Despoia  agitabant  ;  nam  expugnationem  arcis  sine 
muralibus  lormcntis  ,  nc  lentandam  quidem  censebant, 
cgregie  cum  natura  ,  tum  opere  ,  quantum  eius  geniis 
fert  consuetudo,  munitae.  Succhiava  urbe  occupata,  ar- 
cem  circuradare  instituebant;  cum  subito  affertur,  De- 
metrium  magna  manu  Succhiavam  appi-opinquare.  Ste- 
phanus  relicta  obsidione  ,  ut  spatium  cognoscendi  vi- 
res  Demetrii  haberet ,  copias  quindecim  a  Succhiava 
milia  passuum  1'emovit.  Dcmelrius  positis  ad  urbem 
castris  ,  Piasseczchium  polonum  in  arcem  ad  Despotam 
mitlit,  qui  ei  suadcat  ,  ut  tradita  arce  ,  in  Demetrii 
fidem  amicitiamque  se  conferat ,  et  ab  eius  gratia  et 
liberalitaie  dignum  illo  obsequio  praemiura  expectel ; 
quandoquidem  retinendi  regni  spem  nnllara  haberet , 
ad  quod  ipse  Valachorura  consensu,  vocaretnr. 

i6.  Ad  ea  Dcspota  ,  audax  esse  consilium  respon- 
dit ,  et  inanes  Dcmetrii  spes  ,  cui  et  nihil  esse  cum 
Valachis  ,  et  ipsos  eo  neglecto  alium  regem  fecisse  , 
quorum  ipse  iniperiura,  quando  etiara  assequeretur  , 
retinere  propter  infensos  Turcas  non  posset  ;  suam  es- 
se  Valachiam  ,  et  iure  et  armis  partam  ;  neque  quo- 
rumdam  factiosorura  rebellione ,  regnura  sibi  eripi  ,^ 
qui    pecunia    ihesaurisque    regiis   mnnitissiraara    totius 


PRINCIPE    LIB.    IT.  199 

ffentis  ai'cem  ia  potestatc  haberet ,  omnibus  rebus  et 
ad  propulsandam  vim  ,  et  ad  sustinendam ,  vel  lon- 
crissimam  obsidionera  instructam:  auxilia  se  ab  ami- 
cis  regibus  expectare ,  eaque  bi'evi  aflutura  ;  quibus 
non  modo  tumultum  sedaturus  ,  sed  in  auctores  seve- 
re  animadversurus  esset ;  se  tamen  Dometrium,  sl  sibi 
cum  illis  copiis  ,  quas  adduxei'at ,  militare  vcllet,  ho- 
nestissimo  loco  babiturum  ,  eique  amicorum  omniura 
prlnclpatum  delaturum  ;  atque  eius  operam  restincto 
bello  maximis  praemiis  compensaturum  .  Regno  vero 
labore  parto  temcre  alteri  cedere,  cuius  foret  slultitiae? 
17.  His  ad  Dcmetrium  relatis,  conditionem  homo 
cum  natura  fcrox  ,  tum  nova  spe  regni  inflatus,  totaiu 
irrisit.  Verum  a  spc  potiundae  arcis  deiecto  ,  litterae 
a  Valachis  iis  ,  a  quibus  fuerat  ante  sollicitatus  ,  i"ed- 
duntur ,  quae  nunciabant  illum  sero  advenisse  ,  Vala- 
chos  regem  sibi  cx  suorum  numero  delrgisse  ,  in  cu- 
ius  verba  omnes  iurassent ,  ab  eo  discedere  nrfas  esse. 
Itaque  hortabantur  uti  domum  reverteretur,  et  ne  quid 
ulira  tendere  auderet.  His  nunciis  hominis  impotentis 
aniraus  sic  exarsit,  ut  minaci  responso  Valachis  dato  , 
se  non  rediturum  domum  ante  quam  sceleratae  perfi- 
diae  pocnas  ab  ils  caperet  ,  protinus  eodem  die  ad  ho- 
stes  profectus  mille  passus  ab  eorum  copiis  consederit. 
Louge  erat  railitura  numcro  inferior  Dcraelrius  ,  cui 
vix  quatuor  millibus  equitum  ,  cum  ingenti  Valacho- 
rura  multitudine  esset  congrediendum  ,  sed  ingenii  fe- 
rocia  et  temeritate  Valachos  ipsos  fidentissimura  ge- 
nus  hominum  anteibat.  Itaque  qua  vindictae,  qua  re- 
gni  cupidine  acrem  aniraum  stimulantc  ,  simul  veri- 
tU3  hominum  existimationem ,  si  milites  nihil  ausus 
egregii  facinoris  reduceret ,  rem  fortunae  committerc 
statuit ;  et  ne  hostibus  cognoscendi  paucitatem  suorum 


2QO  DE     DESPOTA    VALACHORUM 

teinpus  daret ,  intempesla  iiocle  uihil  tale  suspicnates  , 
ct  quod  inter  utrasque  copias  Siretus  fluvius  iiitere- 
rat ,  levi  septos  muaimeuto  adorlri  parat. 

i8.  Igilur  lluvium  media  nocte  triparliio  suos  di- 
versis  locis  traiecit  ,  et  magnis  sublatis  clamorlbus  ,  ut 
speciem  iusti  exercitus  praeberet ,  liostes  a  tribus  par- 
tibus  maximo  conatu  ,  maiori  etiam  animo  aggreditur. 
At  Valachi  ,  quibus  Demetrii  vires  perspectae  ei'ant  , 
optimo  usi  consllio  ,  nequa  in  tenebris  perturbatio  fie- 
ret ,  loco  se  non  movernut ;  el  Demetrlanorura  impe- 
tus  excipicntes  ,  satis  habcbant  suslinere  ,  et  rem  iu 
lucem  perducere.  Orto  die  dispersos  et  nocturno  la- 
bore  fessos  magua  vi  aggressi  ,  maiorem  partem  eorum 
iuterfecerunt,  Demetrium  ipsura  vivum  ceperunt;  qui 
perspecta  suorum  caede  ,  desperatis  rebus  ,  cum  nul- 
lum  fortls  ducls  officlum  illa  uocte  praetermislsset ,  ia 
proximam  silvam  fuga  se  receperat ;  ibique  eum  diem, 
quod  erat  pedibus  aeger ,  delituerat.  Postridie  ab  ara- 
lore  inveutus  ,  ei  qui  sit  aperit,  magna  poUicitus  prae- 
mia  ,  si  ab  eo  cxtra  fincs  Valachiae  in  tutum  locum 
perducerelur*  Promittit  callidus  rusticus  suam  operara, 
hortatur  ut  lantisper  expcc'.et  ,  dum  tcctum  currum  , 
quo  veheretur  adducat ;  impositum  deiude  curru ,  clau- 
sumque  ne  a  quoplam  cerui  posset  ,  recta  ad  Slepha- 
uum  deduxit,  iu  proximam  Podoliam  se  duci  existi- 
mautem.  Quem  Stephanus  ut  couspexit  laetus  custo- 
diae  tradidlt ,  hortatus  ut  adversam  fortunam  ,  cui  res 
humanae  omucs  subiaceut ,  forli  auimo  ferret ;  paulo 
posl  eum  cum  Piasseczchio  ,  et  selectis  captivis  duceu- 
lis  Constanlinopolim  ad  regem  Turcarum  mislt ,  ut  eo 
muuere   tvrauni  sibi  auimum  gratiamque  conciliaret. 

iQ.  Solimanus  ceterls  in  servltutem  traditis  ,  De- 
meirium  et  Piasseczchium  crudelissimo  et  plaue  barba- 


PRINCTPE    LIB.    II.  20T 

ro  genere  raortis  ,  quod  Tui-cae  Hispanorum  vocabulo 
gancho  appellant ,  interfici  iussit ;  quod  cum  apud  se 
paucis  aale  annis  ordines  duceret  ,  arcem  ad  Euxinum 
raare  per  defectionem  occiipaverat,  quae  vix  raagno  ne- 
gotio  a  Turcis  ,  eo  expulso  ,  recepta  fuit.  Genus  hoc 
est  tormenti  :  tigna  duo  iusto  intervallo  in  terra  de- 
figunt ,  his  trabem  transversam  ab  uno  ad  alterum  du- 
ctam  aflSgunt,  e  qua  paribus  spatiis  adunca  pedalia  fer- 
rea,  instar  aquilae  rostri ,  acutissirais  mucronibus  pro- 
minent.  In  haec  revinctis  post  tergum  manibus  ,  atque 
manibus  ipsis  pedibus  alligatis,  per  fenestras  insuper 
aedificata  tignis  raatcria  perforatas  ,  praecipitatum  cor- 
pus  gravi  casu  infigitur  ,  et  longo  supplicio  crucia- 
tum  exanimatur  .  Sed  Demetrii  mortis  barbari  impa- 
tientes  ,  illum  antequam  vita  deficeret  ,  sexcentis  sa- 
gittis  ludibundi  confixerunt.  Alque  ita  interiit  vir  ob 
generis  claritatein,  et  ingenium  militaremque  virtutem, 
minime  dignus  tam  foeda  fortunae  iniuria. 


L  I  B  E  R    III. 


.1, 


.nlerea  Laschius,  audita  Valachorum  rebellio- 
ne  ,  revocato  ex  itinere  Ferufino  ,  quera  ad  conducen- 
dos  equites  in  Itah'am  illis  diebus  miserat ,  coufectis 
quatuor  circiter  milibus  armatorum  ,  in  quibus  mul- 
ti  erant  Germani  ,  atque  Itali  nonnulli  ,  iu  Valachiara  , 
ut  se  Demetrio  coniungeret,  contendebat.  Provinciae 
appropinquans,  victum  Demetrium,  caesas  eius  copias, 
ipsum  in  potestatem  hostium  pervenisse  cognoscit.  Quo 
nuncio  vehementer  commotus  ,  Camenetii  ,  quod  est 
oppidum  Poloniae  rogis  ,  non  longe  a  flumine  Tira  , 
ancipiti  consilio  substitit ;  quod  neque  dimittere  mag- 
nis  sumptibus  collectos    milites    volebat ,   neque  Vala- 


^02  DE    DESPOTA    VALACHORUM 

chiam  ipse  per  se  lentai-e  andebat.  Plaribus  in  capien- 
do  consilio  consumplis  diebns,  demum  Despotae  pre- 
cibus  victus  ,  eius  opem  cvebris  nuuciis  litterisque  ira- 
ploranlis,  et  se  se  eius  fidei  sine  exceptione  permitten- 
tis  ,  cui  raodo  bellum  omni  conatu  inferebat,  sic  res 
\ersante  fortuna  ,  ei  obsesso  venire  subsidio  ,  atque  no- 
vo  sibl   nec  opinato  beneficio  devincire  statuit. 

2.  Hoc  constituto,  dum  a  vicinis  Hungaris,  qui  De- 
spotae  stnderent ,  auxilia  convenirent ,  quibiis  se  con- 
iungeret ,  fatali  Dfspotae  mora  ,  expectabat.  Verum  his 
cunctantibus  ,  ne  se  rpgii  pueri  ,  ut  copias  dimitteret , 
et  ab  inferendo  Valachis  bello  abstineret,  denuncian- 
tes  assequerentur,  Tiram  ponte  ex  scaphis  lintribusque 
faclo  milites  traduxit ,  et  Chotino  recepto  ,  maiori  ani- 
mo  quam  vivibus ,  munito  agmine  ad  Despotam  ire 
pcrrexit.  Tribus  a  Succhiava  milibus  passuum ,  naso 
auribiisqiie  decisis  germanus  miles  occurrit ,  se  tam 
foede  mulctatum  ,  quod  cum  Despota  fuisset ,  Despo- 
lam  ipsum  interfectum  ,  eiusque  caput  hastae  infixum 
ad  spectaculum  circumlatum ,  renunciavit .  Nam  Va- 
lachi  victo  Demetrio,  atque  eius  equitatu  deleto  ad  ob- 
sidendum  Despotam  omnibus  copiis  convenerant ;  qui 
interea  dum  illi  demetrlano  bello  distinentur ,  mag- 
uam  frumenti  vim  ,  ct  oranis  generls  commeatura  in 
arcem  importaverat ;  ct  ad  id  praesidium  quod  habe- 
bat,  qulngcntos  equltes,  partlra  Hungaros,  partira  Grae- 
cos  adlecerat.  Hos  quotidle  arce  eralttebat ,  et  levlbus 
proelils  cura  hostibus  Iniquo  eis  loco  contendens,  mag- 
nis  illos  iucomraodis  afEciebat.  Nam  et  bellica  tormen- 
ta  qulnque,  quae  cum  praefccto  militum,  et  parte  prae- 
sidli  amiserat ,  eis  eripuerat ,  et  palantes  singulosque 
excipiens ,  plurcs  eorum  interfecerat.  Quibus  rebus  fie- 
bat ,  ut  vulgus ,  (  quod  plerumque  solet  maxime  Va- 


PRITfClPE    LIB.    III.  2o3 

lachorum)  ingenlo  mobili,  et  eius  saepe  negligens  quod 
nuper  summe  cupiverat ,  partim  desperatione  victoriae, 
parlim  belli  labore  ,  partira  etiam  metn  ,  qnod  anxilia 
quamvis  iuceriis  rumoiibus  adveniare  fcrebanUir,  mis- 
sionem  a  ducibus  flagitabat;  et  vix  magnis  precibus 
impetrata  est  paucorum  dierum  mora  ,  dum  e  Tran- 
silvania  milites  conduccrentur,  quoruni  laborc  bellum 
gereretur. 

3.  Est  Transilvania  finilima  Valacbiae  regio ,  in 
qua  regnum  obiiuet  loliannes  adolescens ,  eius  lohan- 
nis  filius,  qui  de  imperio  Hungariae  cum  Ferdinan- 
do  Caesare ,  ope  Turcarum  diu  ,  excidio  gentis  ,  con- 
tendit.  Gum  eo  adolescente  Despotae  inimiciliae  inter- 
cedebaut  ,  quarum  ei'at  causa  ,  quod  cum  Valachiae  re- 
ges  Cizovum,  et  Chechillam  oppida  in  Transilvaiiiae 
finibus  multos  anuos  possedisseiit,  a  Matthia  rege  Dra- 
culae  moldavo  dono  data  ,  corum  lohannes  pelenti  De- 
spotae  possessioiicm  negaverat;  quam  rem  inique  ferens 
Despota,  per  litteras  lohanni  superbe  comminatus  fue- 
rat ,  se  eam  ditionem  etiamsi  in  mediis  praecordiis  re- 
condidisset  e  pectore  cvulsurum.  Et  cum  superiore  an- 
no  Ceculi  Transilvaniae  populi,  ob  graviora  imposita 
tributa  rebellassent  ,  atque  in  lohannem  arma  sumpsis- 
sent,  a  Despota  sollicitati  dicebautur;  quem  missi  etiam 
veneni  ad  illnm  iuterficiendum  nuilti  insimulabant.  Ab 
eo  Stephaniis  Transilvanorum  anxilia  peliit  ,  quos  De- 
spolae  militibus  ,  qui  fere  Transilvani  erant  obiiceret, 
et  quibus  interpretibns  ad  eos  subornandos  uteretur. 
Missi  sunt  pari  numero  peditum  sexcenti  equites  ,  quo- 
rum  adventu  omnium  rerum  facta  est  commutatio  ,  ac 
tuuc  primum   Despota   sensit  se  obsidt^ri. 

4*  Illorum  enim  dux  militum  haud  ignarus  belli 
gerendi  ,   arcem  paucis  diebus  circumvallavit  ,  ut  ne- 


2o4  t)E    DESPOTA    vALACnoP.UM 

rnini  Jie  singulis  quiclcm  egredi  vel  iugredi  sine  cer- 
10  'periculo  liceret.  Praeterea  suos  milites  quotidie  ad 
moenia  arcis  adraovens,  iubebat  ut  queni  quisque  no- 
tum  aut  municipem  haberet  ex  Despotae  militibus  evo- 
caret ,  hortaretur  ,  ut  desperatis  auxiliis,  salutis  ratio- 
nem  haberent ,  ne  uhima  experiri ,  et  pertinacia  sua 
neci  ,  extremisque  cruciatibus  ,  si  expugnarentur  alie- 
ni  hominis  causa  se  se  obiicere  vellent ,  et  inanem  con- 
stantiae  famam  certa  pernicie  quaererent :  utrosque  in- 
ler  feram  gentem ,  et  eorum  nomini  inimicam  ver- 
sari  :  utri  vincereut  ,  Transilvanorum  sanguine  victo- 
riam  constare  necesse  fore:  proinde  incoluraitati  con- 
sulerent.  His  multa  ad  spem  largitionis  ,  si  portas  ape- 
ruissent,  addebant.  Referebantur  haec  colloquia  ad  De- 
spotam,  qui  militibus  suis,  adiectis  minis,  ne  cum  ho- 
stibus  colloquerentur ,  frustra  interdicebat ;  nam  bar- 
bari  privati  commodi  et  sahitis  potius  ,  quam  fidei  et 
iuris  iurandi  rationem  habendam  existimantes  ,  ad  de- 
fectionem  prorsus  spectabant ;  iamque  eo  audaciae  pro- 
gressi  erant  ,   ut  aperte  imperium  detreclarent. 

5.  Quax'e  Despota  curu  perfidiae  indignatione,  tum 
vero  raaguitudine  periculi  vchementer ,  ut  par  erat , 
commotus ,  ut  unius  poena  reliquos  ab  incoepto  detei'- 
reret,  Pctrum  Divum  cecuhim  ceuluriorem,  quem  prae- 
ter  ceteros  turbulcntum  ,  ac  pi'aecipuum  illius  motus 
concitatorem  esse  intelHgebat,  per  speciem  consuhandi, 
in  conclave  acccrsitum  graviter  obiurgat ;  arrogantius 
respondentem  ,  et  suam  fidem  in  suspicionem  vocari 
contumacissirae  indignantera  ,  servus  aethiops  venabu- 
lo  transfixit.  Qua  res  ad  terrorem  patrata ,  maturan- 
dae  pi-odltionis  causa  fuit.  Clamautis  enim  voce  exau- 
dita,  fit  concursus  miliLum  adcuriam,  minaci  intcr- 
rogaiione,  quid  Petro  factum  csset  quaei-ilantium.  Gum 


PRIXCIPE    LIB.      III.  2o5 

clamore  omnia  et  trepidatione  raiscereiitur,  exiluit,  au- 
ctoritate  sua  tumuhum  ut  sedaret  Despota  ,  et  quena- 
que  ad  stalionem  domuraque  suam  reverli  audacter 
imperavit ;  sed  ab  irato  milite  ,  mortera ,  iiisi  se  in- 
tus  reciperet  ipse  ,  intentante  reiectus  ,  rediit  in  coii- 
clave.  Paulo  post,  cognita  Pelri  nece,  Transilvani  se- 
cessionem  faciunt ,  et  legatos  ex  suorum  numero  ad 
Stephanum  mittuut ,  qui  ita  cum  eo  pacli  sunt  :  uli 
Stepbanus  omnem  pecuniam  regiamque  suppellectilem 
universam  ,  quae  Despolae  fuerat ,  eis  permitteret,  tu- 
toque  cum  praeda  et  armis  extra  regni  fines  in  Tran- 
silvaniam  deducendos  curaret ;  ipsi  conlra  portas  ape- 
rirent ,  atqfte  Despotam  cum  duodecim  ,  quos  ipse  di- 
xisset ,  famibaribus  in  Stepbani  potestatem  traderent. 
6.  Hoc  patrato  consilio,  Despotae  significant,  se  , 
quod  diutius  obsidio  tolerari  non  possit ,  et  quia  De- 
spota  contra  fidem  datam  Petrum  interfecisset ,  con- 
venisse  cum  Stepbano  ,  ut  posteiva  die  arcem  dedereut. 
Hoc  audito  ,  incusatis  iis  ,  et  questus  ,  quod  principis 
sui  ,.et  sociorum  salute  neglecta  ,  privatum  comraodum 
pluris  quam  fidem  et  iusiurandum  fecissent ,  Despota 
quamquam  exigua  rerura  spes  superesset  ,  tamen  per 
internuncium  ab  iis  petiit,  ut  sibi  saltem  fugae  pote- 
statcm  facerent.  Transilvani  se  non  futuros  impedimen- 
to  respondent.  Convocatis  igitur,  quos  fideies  cognove- 
rat ,  consuhisque  quid  facto  opus  esset ,  statuunt,  iit 
intempesta  nocte  ,  occuha  arcis  parte,  e  moenibus  se 
dcmittant,  et  per  notas  semitas  elabi  conentur.  Haec 
paranti  et  mox  fugituro  Despotae  ,  barbari  nunciant  , 
se  salva  fide  ,  fugae  potestatem  facere  non  posse  ,  quod 
Stepbano  promisissent  cum  arce  eum  quoque  deditu- 
ros  :  atque  eodem  tempore  custodias  omnibus  locis  po- 
nunl.  Fugae  spe  abiecta,  Despota  de  sabite  penitus  de- 


2o6  DE    DESPOTA    VALACnoRUM 

sperans  in  intlmum  conclave  solus  recesslt,  ibique  diu 
commoratus ,  demum  in  proximum  cubiculum  lacri- 
nians  prodiit ;  vocatisque  ad  se  Ilalis  et  Graecis  ali- 
cjuot,  quoniin  in  omui  re  fideli  fortique  opera  fue- 
rat  usus  ,  foitunae  iuiuriam  conqueritur  ,  quae  sibi  fa- 
cultaiem  eripiat ,  gratiam  illis  pro  summis  eorum  in 
se  merilis  ,  et  singnlari  fide  referendi  ;  et  flens  flen- 
tes  complexus,  annulos  gemmasque  ,  quas  magni  pretii 
habcbat ,  iuter  eos  distribuit,  et  sui  erga  illos  amoris , 
et  grati  animi  pignus  liabere  iubet;  ac  quidquid  prae- 
terea  ex  argenteis  vasibus  ,  totaque  suppelleclile  vel- 
lent  ,  poiestaiem  tollendi  facit ;  consubiit  tamen  ,  ut 
iis ,  quae  facile  occultari  possent,  coutenti  ,  cetera  ne- 
gligerent ,  quae  illis  periculi  plus  quam  commodi  al- 
latura  essent  ,•  fore  enim  ,  ut  Valachi  datam  Transil- 
vanis  fidem  ,  minime  servanies  ,  quique  arcem  prodi- 
derant,  quique  receperant,  omnes  hostium  habeant  nu- 
mero ,  et  apud  quem  plurimum  repertum  fuerit  ,  eum 
maximum  vilae  discrimen  aditurum  ;  ipsi  tamen  cum 
hungarico  ornaiu  amicti  essent ,  Hungaris  sese  aggre- 
garent ,  et  eandem  potius  cum  eis  fortunam  subirent, 
quam  privatim  sibi   consilium  capereut. 

7.  Narravit  nobis  Dionysius  eius  medicus  ,  cousi- 
liorum  fere  omnium  ,  maxime  eius  belli  particeps,  De- 
spotam  in  commemoranda  calamilate  sua  ,  fassum  vin- 
dice  Deo  in  ea  se  incidisse  mala  ,  quod  adipiscendi  pri- 
mum  ,  deinde  propagandi  regui  libidiue  ,  ut  quorum- 
dam  poientium  hominum  studia  sibi  couciliaret ,  di- 
viuae  religioni  illusisset;  atque  eos  ,  qui  tunc  adei-ant , 
in  quibus  fuit  Dionjsius  ,  tesies  esse  iussit ,  se  novas 
i'eHgionum  scctas  omues  reiicere,  aique  cxecjari ,  Chri- 
stumque  Deum  ,  sicut  sacrae  praescribunt  litterae  ,  et 
maiores   fecerunt ,    pura   a  se   mente  coli ,  et  ad  cam 


PRIWCIPE    LIB.    III.  207 

tllein  animo  magis  quam  specie  cultum.  Adeo  non  ea- 
dem  nobis  ferocia  iu  Deum  ,  neque  idem  contempius 
mauet  religionis  ,  ubi  fati  inevitabilis  necessitas  urget, 
ac  dum  vixae  fiducia  praesentibus  conimodis  servieutes, 
divinis  praeceptis  ad  uostras  cnpiditates  abullmur!  Ite- 
ratis  dehinc  saepe  amplesibus  ,  cum  e  singulorum  col- 
lo  divelli  vix  posset ,  collacrimantes  omnes  dimisit ; 
nociemque  illam  ,  quae  ei  suprema  fuit,  partim  fleti- 
bus  ,  partim  preclbus  Deo  placando  iusomnem  duxit. 
Albescenle  deinde  die  in  atiium  ,  ubi  miiites  Transil- 
vani  ,  ne  qua  dilabi  ,  aut  eriimpere  posset ,  omues  ar- 
mati  observabant ,  exiit ;  atque  eos  rogare  ,  et  omni- 
bus  precibns  obtestari  iustitit,  ut  ad  octavum  diem  de- 
ditionem  differrent  ,•  dum  aut  vitae  ab  hoste  impetraii- 
dae  viam  ,  si  qua  esset ,  inveniret ,  aut  certe  de  mor- 
te  cogitandi  iliud  quicquid  esset  temporis  liaberet  :  post 
id  spatii  saci*amentum  se  eis  ,  quod  sibi  dixissent,  re- 
mittere  ,  quo  soluli  religione  liberam  de  se  ex  eorum 
arbitrio  slatucndi  babeient  poteslatera.  Id  barbari  de- 
missis  ad  terram  oculis ,  perlinaci  perfidia  sibi  iute- 
grum  esse   perneganl. 

8.  Tum  Despota  adesse  snpremum  fatum  cernens  , 
quod  vitari  noti  posset  ,  cruciatus  ,  quorum  est  ea  na- 
lio  excogitratrix  mirifica  ,  praesertim  si  jegem  ipsum 
ultura  sit ,  metuens  ,  appellare  singulos  ,  obsecrai-e  , 
ne  se  eorum  ducem  ,  cuius  slipendia  bienninm  me- 
ruissent ,  cui  sacramento  obligati  cssent,  de  iiiis  lar- 
ge  semper  et  bumaniler  meritum  ,  tam  indigne  vio- 
larent,  ac  sibi  ipsis  nomiuique  Transilvanorum  aeter- 
nam  iilam  igndminiam  inurerent ;  et  a  se  potius  ser- 
valae  fidei  ,  quam  violatae  a  perfidis  rebellibus  prae- 
mia  expectareut.  Id  si  impetrare  non  posset ,  quando- 
quidcm  couslitutum  baberent ,  suo  exitio  propria  com- 


208  DEDESPOTA    VALACHORUM 

moda  pacisci ,  at  illud  saltein  iu  extrema  calaraitate  ne 
negareat ,  ut  se  ipsi  potius  interficerent ,  quam  ad  sup- 
plicium  et  ludibrium  furentibus  illis  beluis  ,  per  sum- 
mam  crudelltatem  dederent ;  nec  se  invitum  militis 
manu  casurum,  et  ipsos  satis  magnum  beueficium  no- 
vo  regi  daturos  ,  si  se  mortuo  arcem  *ei  tradidisseut. 
Siraul  haec  locutus  ,  nudato  coUo  in  genua  procura- 
bens ,  iugulum  cum  precibus  lacrimisque  feriendum 
praebebat.  Maguo  profecto  et  singulari  saevientis  for- 
tunae  exemplo  ,  eum  ,  qui  paulo  ante  rex ,  fama  ,  co- 
piis  ,  spe  visus  felix ,  quem  finitimi  populi  sibi  regem 
appetierant ,  quem  vix  plura  regna  capere  posse  vide- 
hantur  ,  tanta  repente  prostratum  ruina  ,  ut  occidi  sup- 
plex  posceret ,  nec  tamen  impetraret ;  cum  nemo  re- 
pertus  sit  iii  tot  militibus  ,  qui  pius  ne  in  scelere  qui- 
dem  esse  vellet.  At  barbarorum  ne  ita  quidem  fi*acta 
ferltate  ,  maerens  in  conclave  se  rursum  recepit ,  ce- 
dens  ac  permittens  se  fato  ,  et  tempus  quo  dederetur 
expectans. 

Q.  Rebus  omnibus  pai-alis,  barbari  prodire  iussum 
circumsistunt ,  et  spem  faciunt  fore  ,  ut  vivus  Constan- 
tinopolim  mittatur  ,  indutumque  insignibus  regiis  ,  et 
sceptrum  manu  gestantem  arce  educunt;  quae  edito  si- 
ta  loco  ,  alque  oppido  immiuens  ,  declivem  admodum 
abea  parte  ,  ubi  hostes  armati  instructique  iu  equis 
ipsum  opperiebauiur,  descensum  habet.  Sepserant  egres- 
sum  longa  coroua  ab  uno  lalere  primi  Valachorum  , 
ab  akero  Transilvaui  ,  quos  Despota  ut  gonspexit ,  si 
tautum  ,  inquit  ,  fidei  in  meis  militibus  vestrae  gcntis 
hominibus  fuisset,  quantum  in  vobis  ad  eos  sollicitan- 
dos  subornaudosque  industriae  ct  diligcnliae  fuit ,  nc- 
que  ego  rcgno  ,  neque  vestrum  nomen  fama  jspolia- 
tum  esset  :  sed  quae  res  mihi  exitio  ,  eadem  solatio  est , 


PailVCIPE     LID.     I^t.  20f) 

qiiod  pvodiuis  nou  vicliis  ilicar.  Iiidc  ad  Valacbos  cou- 
versxis  ,  vos  vero  ,  inquit  ,  qiiantas  hiilus  defectionis 
poenas  ,  et  qiiain  matnre  persolvetisl  neqiie  enim  nico 
interitn  inultum  abibit  vestrum  scelus  .  Ceteruin  utl 
sunt  miseri  ,  qui  rebtis  omnibus  destituti  ,  ab  una  spe 
nunquam  deseruutur,  incertus  supplicio  afnciendus,  an 
Turcarum  tyrauno  tradendus  esset ,  cuius  oratorem  in 
hostiam  castris  iam  prldem  esse  cognoverat ,  et  eius  rei 
spem  Transilvani  exeuuli  iniocerant,  proxiiniini  vala- 
chum  sibi  anlea  notum  ad  se  accersit ;  timide  adeun- 
tem  ,  ac  refugientem  ,  manu  prehensum  ,  ad  seque  ira- 
ctura  sciscitatur,  morti  ne  damnatus  esset?  Ille  melu 
simul  ,  ac  pudore  conterritus  ,  vix  illud  tanlum  ,  igno- 
rare  se  ,  respondlt. 

lo.  Ductus  inde  ad  legatum  Turcarum ,  qui  pro- 
pe  adstabat  ,  regni  vexillum,  quod  sibi  exeunti  prae- 
ferrl  iusserat  ,  de  manu  oratori  tradens  ,  vexjlluiu  lioc, 
inquit ,  mea  vlrtute  ,  et  regis  Solimani  beneficlo  par- 
tum ,  defensurus  eram  contra  omnes  eius  hostes;  sed 
quando  non  victus  a  quoquam  ,  sed  a  meis  proditus, 
necessitati  cederc  cogor  ,  salvum  tibi  illud  ,  ut  ad  re- 
gera  referas  tuum  reddo.  Legatus  seu  viri  aspectu ,  ct 
miserabili  eius  casii  commotus  ,  sive  hoc  a  Solimano 
mandatum  tulerat  ,  vivus  sibi  ,  Gonstantinopolim  du- 
cendus  ut  dederetur  regis  verbis  imperavit  ;  cunctan- 
tibus  denunciavit  contra  regeui  facturos  ,  nisi  parerent. 
Valachi  ad  Slephanum  ducenduin  respondent ,  cuius 
esset  ea  de  re  arbitrlum  ;  atque  ita  rcclamante  orato- 
re,  equo  impositum  ,  Stephano  obviain  ducunt,  qui  iam 
e  castris  equo  et  ipse  iusidens  venlebat.  Cum  in  con- 
spectu  esset  Stophani  ,  ut  imperatuin  fuit  equo  descen- 
dit ,  et  pedibus  proximc  accedeus  ,  quamquani  euui  vi- 
res   iim   auimi    voxque  defecerant ,  foedae   mortis    mc- 

'4 


21  O  DE    DESPOTA    VALACHORTJM 

tu  curaque  abiectum ,  tamen  mouuit  Steplianum  ne 
secundac  fortunae  ita  fideret ,  ut  regnandi  inltium  a 
Gl'udelltate  faceret.  et  vicissitudines  humanarum  rerum, 
quibus  et  ipse  subieclus  esset ,  vereretur.  Deinde  pe- 
tilt  ut  iis  omnibus  ,  quorum  in  se  fuerat  egregla  fides  , 
parceret ,  et  incolumes  finibus  excedere  pateretur.  Po- 
stremo  neu  se  ,  quem  nuper  regem  habuerat ,  indigna 
rege  morte  afficeret. 

r  I.  Cum  Stephano  ipsi  ,  barbarisque  miserabile  id 
spectaculum,  paulum  omnes  silentio  tenuisset;  Despoia 
quod  non  uti  pulaverat  ,  sublto  raptus  ad  supplicium 
esset,  altollens  paulum  animum,  spemque  iterum  vitae, 
flectendique  misericordia  barbaros  erigens,  suppliciter 
Stephani  clementiam  implorat ;  obtesiatur  ,  ut  se  satls 
iam  fortunae  perfidiam  expertum  edoctumque ,  nihil 
ne  in  regno  quidem  ab  illius  violentia  et  temeritate 
tutum  esse  ,  nec  se  posthac  ampHus  eius  potestati  com- 
missurum  ,  in  raonaslerii  alicuius  septa  inclusum  ,  re- 
liqnum  vitae  agere  ,  et  animo  ab  humanis  curls  vacuo  , 
religiose  Deo  servire  pateretur.  Verum  qua  re  maxime 
placaturum  speraverat ,  ea  accendit  omnium  in  se  ani- 
mos ;  ad  commemorationem  enim  religionis  ,  qua  par- 
te  gravissime  premebatur  ,  ita  revocatum  odium  est  , 
et  tamquani  sublecta  flamma  incensum  ,  ut  continuo 
exortus  a  circumfusis  undique  sit  clamor ,  atque  in- 
dignatio  rogantinm  in  quae  vellet  monasteria  includi  I 
An  in  ea  qnorum  faua  sanctissima  expilasset ,  quorum- 
que  indignisslme  antistites  habulsset  ?  Tum  Stephanus 
tyrannidem  ei  et  impietatem  obiiciens  ,  canem  ,  quae 
vox  apud  barbaros  plena  cst  contumeliae  ,  appellans  , 
equo  bls  pepulit ,  stravitque;  resurgcntem  clava  per- 
cussit,  et  ut  eum  occlderet ,  servo  a  pedibus  ,  natione 
Tartaro  ,  imperavit.   Qul  stricto  gladlo  unlco  ictu  cer- 


PHtNCIPE    LIB.     III.  21  I 

vicem  praebenti  abscidit  ,•  caputque  ut  ab  omnibus  s^  •■: 
ctaretur ,  hasiae  praeflxit.  Cadaver  spoliatum  ,  atque 
multis  vulneribus  concisum  ,   terrae  maadaruut. 

12.  Hunc  exitum  tulit  lohannes  Basilius  ,  Pari  et 
Sami  Despota  habitus  ,  el  ex  humili  loco  ad  Valachiae 
regnum  insano  fortunae  lusu  snblatus  ;  homo  utiqne 
meraorabili» ,  si  quantum  audaciae  in  afFectando  ag- 
grediendoque  regno  ,  tantum  in  regendo  consilii  ha- 
buisset.  Verum  ille  coeptu  minime  christiano  ,  simul 
abolita  veteri  religione  ,  gratum  se  multis  potentibus 
viris  facturum  ,  simul  nova  inducta  ,  gloriam  et  au- 
ctoritatem  constitutae  ab  se  tamquam  verae  Dci  colen- 
di  rationis,  initurum  apud  imperitam  multitudinem  ar- 
bitratus  est;  et  aflinitate  cura  Sboroschio  ,  magno  et 
potenti  homine,  non  confirmaturum  modo  nullis  dum 
certis  praesidiis  nitentem  dominaiionem ,  sed  ad  va- 
stissimas  quoque  spes  ,  quas  insano  animo  alte  fovebat  , 
aditum  slbi  aperiturum  putavit.  In  utroque  ,  ut  exitus 
docuit,  vehementer  cst  falsus.  Nam  et  violanda  religio- 
ne ,  atque  illa  fanorum  direptione ,  in  impietatis  et 
avaritiae  infamiam  odiumquc  suorum  acerbissimum  in- 
currit ,  et  externis  nuptiis  nobilitatem  sua  sponte  alic- 
natam  a  se  plane  avertit ,  non  solum  indignantera  ex 
suis  coniugium  Despoiam  aspernari  ,  a  quibus  lantum 
modo  beneficiorum  accepisset ,  sed  multo  etiam  ma- 
gis  reputantem  ,  sese  praeteritis  ,  ac  reiectis  brevi  re- 
rum  potituros  Polonos  ,  homines  iugeniis  ad  omnes 
anlae  artes  captandique  principum  voluntates  egregic 
institutos  .  Mediocri  omnino  quam  regia  fortuna  sa- 
pientius  est  usus;  ingenio  tamen  acri  et  audaci  fuit; 
et  quem,  sicut  si  cx  ipsius  conditione  spectes,  nullam 
an  eo  excellentem  virtulem  reperias,  propter  quam  dig- 
num    ludices   regno  ,    ita  si  regem    considercs ,   indig- 


212  DE    DESrOTA    VALACHOUUM 

nivm  dices  eo  lucllbrio,  et  tantae  calamltatis  ictu:  quam' 
fjnam  merltas  ille  solvisse  poenas  videri  possit ,  qai 
amblilone  praeceps  ,  impiorum  hominum  sectas  propa- 
gare  ,  sacrosanctam  Dei  religionem  pervertere  aggres- 
sus  sit ,  euiiis  cultu  alque  observantia  maiores  nostri  , 
per  summam  innoceniiam  ac  pietatem  rem  christia- 
nam  tot  saeculis  conservaverunt ;  nisi  sera  quidem  ,  sed 
tamen  utili  crratl  confessione  ,  dignum  se  mlsericor- 
dia  praebuisset. 

i3.  Stopbaniis  eo  Inlerfecto  ,  laetus  primo  arcem 
intravlt :  mox  secum  repntans  ,  qnod  Despotam  SoII- 
manl  iniussu  regno ,  atque  contra  eius  legatl  Impe- 
rlum  vita  quoque  privaverat ,  timere  tyranni  iram ; 
neque  tam  regnuni  adeptum  se  ,  quam  Despotae  ere- 
ptum  intelllgere.  Itaque  anxlus  soliicltusque  ,  qulbus 
rationibus  suam  probaret  causam,  agltare;  et  nusquam 
•adversus  tyranni  indignationem  ,  nisi  in  avaritia  pur- 
puratorum  spem  babere.  Moris  est  Turcarum  regum  , 
ut  maximi  Iniperii  administrationem  paucis  seiTis  com- 
mittant :  servum  vero  regis  appellari  ,  et  esse  ,  quod 
vile  ae  turpe  apud  nos  ,  ipsi  summo  bonori  ducnnt. 
Ex  borum  numero  delecli  qualuor ,  quorum  industria 
ac  fides  per  varia  pacis  ac  militiae  munera  probata 
est,  imperium  regunt.  Hos  Turcae  Bassas  Vlsirlos  vo- 
cant ;  quorum  principis  ,  qul  rcglum  signum  collo  ap- 
pcnsum  geslat ,  tanta  plcrumque  est  apud  regem  gra- 
tla  ,  fides  ,  auctorlias,  ut  dare  atque  adimere  i'egna  , 
pacem  ,  ])elliim,  servo  potestas  sit.  Nam  reges  ipsl  , 
quod  ita  a  suis  coluntur  ,  nt  tantum  non  pro  dlis  ha- 
bcantur,  suramae  maiestalis  putant ,  quam  mlnlmum 
sui  copiam  facere  ,  raro  prodire  in  conspectum.  Prae- 
ler  hos  quatuor  ,  ct  qui  practerea  illis  domestica  mu- 
nera  administraat ,   nemlni   ad  se  ,   nisi  gravi  de  cau- 


PRlHCfPE     LIB.    III.  21  3 

sa  adltnm  patere  sinunt.  Per  hos  admissls  semel  ad 
se  salutauduru  eKterorum  regum  legatis  respousa  dan- 
tur  ,-  his  iuterpretlbus  maudata  regi  feruntur  ;  denique 
hos  peues  omuium  rerum  ac  consiliorum  iides.  lianc 
ipsi  facultatem  venalem  hahere  ,  neque  id  regi  suspe- 
ctum  ,  qui  suam  gloriam  ducit ,  quos  ipse  servos  ha- 
bet ,  eorum  gratiam  ab  aliis  maximo  emi  .  Hos  adire 
sine  donis ,  sive  externo  sive  socio  impudenlia  est : 
ut  paucis  ahsolvam  ,  totius  inqierii  copiae  ad  hos  ,  at- 
que  per  ipsos  ad  regem  iranscunt.  Namque  eorum  ut 
quisque  est  regi  carior  ,  ita  eius  animum  novis  subin- 
de  cxquisiiisque  muneribus  tenere  studet.  Quibus  vita 
functis  ,  congestarum  opum  ac  divitiarum  hereditatem 
iion  liberi  adeunt  ,  sed  ipse  dominus  cernit :  atque 
hae  interdum  tautae  suut ,  ut  proxime  fama  fuerit, 
octuaffies    centies   mille    aureorum    nummura ,  ex  una 

o 

Rustenii  hei"editate  ad  Solimanum  venisse. 

i4»  Hunc  ipsum  Kustenium  Stephanus  concilian- 
dum  sibi  pecuuia  iudicabat:  per  hunc  ,  si  explere  mu- 
neribus  barbari  animum  valeret  ,  efBci  posse  ut  sibi 
a  Solimano  admissum  faclnus  condonaretur  ,  ac  Vala- 
chis  id  publice  deposcentibus  ,  imperare  luberetur.  Ve- 
rum  exhaustas  i'egni  opes  ,  regias  fortunas  a  Transil- 
vanis  in  praemium  sceleris  auferri,  Stultum  igitur  id. 
pati  ralus  ,  suos  ad  Laschium  opprimeudum  profici- 
scentes  Transilvauos  abeuntes  persequi  iubet  ,  et  ne- 
quem  elabi  non  spoliatura  permittaut  ,  eliam  atque 
etiam  praecipit.  Valachi  protiuus  iussa  faciunt  ,  ac  bi- 
dui  iter  progressos  adepti ,  omnes  diripiunt  fngant- 
que,  ct  integram  ad  Stephanum  praedam  referuul.  Ea 
res  Laschio  haud  duble  saluti  fuit  :  nisi  euim  ferocien- 
les  recenti  victoria  barbaros  diripiendi  Transilvauos 
cupiditas  avcrtisset ,  suprcmo  obicctus  discriiuiui  ,  tan- 


2l4  I^E    DESPOTA    TALACHORTJM 

tac  raultitudiuis  vim  minime  videbatur  laturus.  Is  ac- 
cepto  de  Despotae  casu  uuncio ,  ut  supra  docuimus , 
quamquam  periculi  maguitudine  vehementer  pertur- 
haretur  ,  ac  perculsas  suorum  meutes  animadverteret, 
non  tameu^abiecit  animum  ,  cohortatus  milites  ,  ut  ne 
quid  barbaros  aliis  occupatos  rebus  timei*ent ,  sed  con- 
ferti  intentique  iter  maturare  conarentur ,  instructis 
copiis  pedem  refcrre  coepit ;  et  ut  se  adversus  insul- 
tationes  hostium  communiret ,  totum  paene  agmeu , 
maxime  ab  ea  parte  qua  hostis  irrupturus  videbatur  , 
plaustris  ,  quorum  morc  gentis  maguum  numerum  du- 
cebat ,  ita  circumduxit ,  ut  prope  septi  castris  miiites 
iter  facerent ,  perturbandique  et  incessendi  facultas  ho- 
stibus  adimeretur.  Hoc  modo  progressos  ,  nusquam  ap- 
parente  hoste  ,  metus  incessit ,  ne  qua  essent  compa- 
ratae  insidiae.  Guius  rei  curam  simul  ac  suspicionem 
augcbat ,  quod  per  illam  silvam  recessus  esset  ,  in  qua 
commemorabant  patrum  memoria  lohannem  Albertum 
Poloniae  regem  ,  ingeutem  cladem  a  Valachis  ,  duce 
Stephano  feroci  atque  impigro  rege  ,  accepisse. 

•  i5.  Ilaec  paventibus  nuuciatur  ,  caedi  silvam,  at- 
que  ingentes  prosterni  arbores  ,  quibus  obstructac  viae 
remorentur  et  impediant  iler.  ( In  id  opus  sive  mis- 
su  Stephani  ,  seu  spoute  sua  agrestes  homines  strenue 
ac  uaviter  incumbebant.  )  Laschius  nihil  cuuctatus  , 
quod  in  ea  re  et  sua  et  suorum  salus  vertebatur  ,  ce- 
leriler  expeditissimum  quemque  equitum  praecurrere 
iubet ,  ipse  quam  ocissime  potest  per  carrorum  impe- 
dimenta  agmen  ti'ahit.  Equiles  iugressi  nemus ,  cum 
nullum  operi  adiunclum  armatorum  praesidium  ofFen- 
dissent,  facile  adventu  suo  disiiciuntin  fugamque  dant 
operas ,  ac  tcneri  ab  se  silvae  aditus  ,  ct  hostile  iii- 
liil   magnopere   apparere   Laschio   renunclant .   Addi- 


PRINCIPK     LTC.     Jir.  210 

ta  hinc  doli*  suspicio,  militi  iion  sublaia  cuia  .  Ita- 
cfue  sollicitos  trepidosque  desperatio  cepisset ;  sic  eniiii 
coucusserat  omniuni  animos  insidiarum  metus  ,  ut  qua- 
cumque  couiicerent  oculos  ,  exilientes  contra  insidiato- 
ves  ,  et  se  circuraveniri  a  barbaris  videre  sibi  videren- 
tur ,  nisi  ardor  Laschii  ct  oratio  sustinuisset;  qui  ani- 
madverso  pavore  ,  circumlre  omnes  ,  ac  sua  quosque 
lingua  appellans  ,  hortari  ,  rogare,  ecquid  inconsidei-a- 
tae  multitudinis  ,  ac  sine  duce  ,  sine  imperio  ,  sine  or- 
dine  excurrere  assuetae  ,  vanos  impetus  perhorrcsce- 
rent?  Non  ausuros  irrumpere;  et  si  auderent ,  non  eis 
impune  futuruni  ;  obiectis  pro  munitione  curribus  ip- 
sos  cx  tulo  dimicaturos  ;  facile  rcpelli  posse  vel  a  so- 
lis  sclopetariis  feroculas  barbarorum  incurslones;  re- 
tinerent  modo  ipsi  pristinuni  vigorera  animl  ,  ac  suo 
quisque  loco ,  ordine  atque  sllentio  pergerent. 

i6.  Haec  Laschius  tolo  agraine  pervolitans  mone- 
bat ,  thrace  maxime  agili  insldens  equo;  ex  quo  suspi- 
cio  incessit  milites ,  ipsum  allter  animo  afTectum,  dif- 
fidentem  rebus  ,  in  fuga  et  pernicitaie  equi  spem  ha- 
i)ere.  Quod  ubl  Laschius  sensit ,  desiliens  equo  ,  iam 
inquit  ,  milltes  quod  crat  ducls  ofEcium  vobis  praesti- 
ti ,  providi  pro  uecessltudine  nt  vobls  quam  optima 
pugnac  conditio  sit ,  sl  hoslcs  impetant:  qui  vobls  con- 
sillo  prospexi,  manu  exemplo  sum  futurus,  aut  vos  in- 
columes  hinc  reducam  ,  aut  hic  voblscum  occurabani ; 
haud  enim  tanti  est  vita ,  ut  cara  vestrae  saluti  et 
naeae  faraae  anteponam  ;  licuit  miiii  domi  acceptis  a 
paire  coplls  oiloso  frui  ,  nisi  me  huc  paternae  virtu- 
lis  acmula  cupiditas  gloriae  duxisset;  hanc  vos  fidei , 
hanc  animi  mei  obsldem  habete  :  sed  confirmo  vobis 
milites  ,  nisi  mcam  de  vestra  virtute  spem  oplnlonem- 
que  ipsi   fefellerilis  ,    non  '  incoUxmes  modo   hlnc,   sed 


2l6  DE    DESPOTA    VALACnORVM 

iiiagua  nostra  cuni  gloria  evademus.  Vernm,  nt  ut  res 
cadat,  fiigientem  certe  Laschium  ncuio  viderit.  At  quos 
fiigianiiis,  milites?  Hostes  qui  nondum  conspecti  sunt , 
cl  qui  optandum  est  ut  se  nobis  dent  obviam ,  quo 
clarior  reccptus  hic  noster  viclorla  sit.  An  vos  multi- 
tndinis  fama  terret,  non  armis  congi-edi  ,  sed  voce  tan- 
tum  inccssere  hostes  solitae?  Depouite  islum  limorem 
indiguum  illa  audacla  ,  qua  nuper  subsidio  Despotae 
per  m."dias  hostium  copias  vadebatis  ;  et  pergite  fiden- 
tes  duei  ,  ut  vobis  dux  fidens  obviam  dari  sibi  hostes 
ila  non   limcl ,  ut  exoptet. 

I  ^.  His  summa  vocis  atque  oris  alacritate  pronun- 
ciatis ,  ita  laugueutes  mililum  auimos  erexit ,  tantusque 
pudor  ccpit  falsae  suspicionis  ,  ut  omnis  ille  metus  in 
amoiem  ducis  conversus  ,  paeue  maiorem  pugnandi 
quam  e\adendi  cupidilatem  nccenderit.  Ipse  autem  La- 
schius  eo  die  cum  neeessaria  ducis  rauuera  obire  pedi- 
bus  ,  ])oIouico  praesertim  cothurno  impeditus  ,  nequi- 
rcl ,  cquo  tamen  militari  abstiuuit,  neque  militum  pre- 
cibus  ,  id  ut  ne  facerct ,  rogautium  cessit.  At  Valachi 
inlerca  ,  dircptis  Trausilvanis  ,  ad  quaiuor  milia  equi- 
lum  ad  0]>primeudum  Laschipm  ]>raecurrere  iusserant, 
qui  magiiaiu  itiueris  partem  euieusum  assecuti  ,  ubi  se 
se  cx  sii\is  ostculanlibus  nullam  fugam  ,  aut  trepidatio- 
nem,  et  munltum  agmeii  animadverluut  ,  primo  substi- 
lere,  mox  turmaiim  procursare  ,  tcutare  ,  cIamoJ'ibus 
ac  barbaiico  uluiatu  iuccdentes  terrere.  Nihil  his  con- 
tra  perturbari  Laschius  ,  sed  paratus  intetitujque  ,  ac 
milites  assidue  cvcitaus  ,  tenere  institutum  iter.  Vala- 
chi  ,  ])ostquam  perrum|>erc  couati  ultro  se  a  sclopeta- 
riis  ,  quos  Laschius  inter  ])laustia  scieuter  disposuerat, 
])Iiimbatis    glaudibus    cuiu    dctrimenlo    rc^iclli   videut , 


PIUNCIPE     LIB.    III.  217 

persequendi  finem  faciunt:  Lascliius  milites  ti-ans  TI- 
ram  iii   tutuni  reductos   dimisil. 

18.  Slepbaiuim  nou  muUo  post  ,  eadem  quae  De- 
spotam  fortuna  lulit.  Nara  stabiliendo  reguo  omnibus 
curis  intentum  ,  dum  quantis  potest  muneribus  lega- 
tionera  ad  Solimanum  iiistruit ,  Alcxander  aiitevertit. 
Is,  ul  initio  raemoravimus  ,  Valacbia  eiectus  a  Despo- 
ta,Byzaniii  exulabat ;  sed  Despotae  ncce  audila,  pre- 
cando,  ambiendo,  ac  maxime  largiendo,  per  Bassas  So- 
limano  commendari  studebat.  Erat  Solimanus  veheraen- 
ler  Valachis  iratus  ,  quod  cum  ab  se  Despotara  regem 
tanto  studio  opereque  depoposcissent ,  eius  iraperium 
vix  biennium  tulerant.  Quocirca  eorura  inconstantiam  , 
el  adversus  reges  saevitiam  graviter  puniendam  cxistl- 
mans  ,  sat  poenarum  cxacturum  arbitratus  est ,  si  eis 
Alexandrum  dominum  imponeret ,  cuius  infinitnm  ad- 
versus  Valachos  odium  animi  feritas  superaret.  Huc  ac- 
cedebat,  quod  genti  inqulctae  ac  bellicosae  hominem  suo 
beneficio,  quam  eorum  arbitratu,  regnare  malebat.  Ita- 
que  Alexandrura  In  Valachiara  armis  reducendum  de- 
cernit ;  atque  ei  iustuin  turcarum  railitum  uumerum 
attribul  iubet .  Praetcrea  tauricanis  Tartaris  scribit , 
ut  ei  Valachiam  intrantl  cum  magna  raultiiudine  equi- 
tum  adsint. 

19.  IIIs  auxiliis  Alexander  regno  recepto  ,  hor- 
riblle  memoratu  est ,  quas  strages  cdiderit ,  quantam- 
que  In  omues  crudelitatem  exercuerlt.  Immanis  barba- 
ri  aniraus  recenti  adhuc  dolore  acceplae  inluriae  ae- 
stuaiis  ,  et  lampvidem  caedibiis  gaudens  ,  suorum  san- 
guiue  satiarl  nequibat.  Tartaris  pro  navata  sibi  opera 
lulegram  regul  regionem  piaedae  concessit ,  qui  seni- 
hus  atque  imbL-Ili  aelale  oecisa  ,  aedifieiisque  incen- 
sis ,    quiudecim    milia    capiium    christiani    uominis  in 


2l8  DE   DESPOTA  VAL\CnORUM   PRINCIPE   LIB.  TII. 

seivituleni  abduxei-e.  Ipse  lyrannus  cum  totam  paene 
nobilitatem  trucidasset ,  praeicr  eos  qui  se  cruentis 
eius  manibus  fuga  eripuerant ,  in  convivio  ,  quo  Tur- 
carum  legatum  de  suis  rebus  ad  regem  Poloniae  eun- 
tem  acceperat ,  triginta  nobiles  nuper  captos  ,  ipso  in- 
spectante  Turca,  necari  iussit.  Stephanus  ipse  ,  cum  in 
proximam  Russiam  profugisset ,  captus  a  Polonis  di- 
reptusquc,  paucos  post  dies  Solimano  postulante  ,  cum 
Mozuccba  et  Spanzucchio  ,  Leopoli  in  foro  securi  per- 
cussus  est.  Hisce  auiem  cladibus  ac  vastitati  nulla  ob- 
noxior  teri'a  :  nam  cum  legum  tyrannide  gentis  mo- 
bilitas  et  contumacia  certare  propemodum  videlur  ,  et 
pati  ct  inferre  caedem  laetautis  :  ut  probe  Commeii- 
donus  Gardinalis  patronus  meus ,  quocum  ego  legato 
obeunte  Poloniam  in  Russiam  veni  ,  cum  ei  a  peritis 
res  Valachorum  recenserentur  ,  magnam  ti*agoediaram 
scenam ,  illam  sibi  provinciam  videri    dixerit. 


E  X  P  L  I  c  I  T. 


(i)  Nota  sunt  haec  itinera  ex  ipsius  Commendoni  Carilinalis  vita  a 
Gratiano  noslro  ekgantissimc  scripta  ,  el  Parisiis  anno  -M-DC-LXIX- 
Cramoisianis  tjrpis  edita. 


219 

E  I  U  S  D  E  M 
ANTONIl  MARIAE  GRATIANI 

EPISCOPI    AMERINI 
DE  lACOBO  DESPOTAE  FRATRE 

AD    NICOLAUM    THOMICIUM    ADOLESCENTEM    ILLUSTREM 

LIBER  UNICUS. 

1.  .r  ari  audacia,  infeliciori  etiam  cxltu,  huius  fra- 
ter  lacobus  ,  cui  Didascalo  cognomen  fuit ,  regnura  in 
Gypro  insula  affectavii :  tanto  quidem  ille  fastidiendus 
magis,  quanto  humilloribus  ab  ariibus  instrumenta  reg- 
ni  petierat.  Nam  quibus  adiumentls  homlnes  vlx  ad  me- 
dlocrem  fortunam  pervenire  solent ,  iis  graeca  callidi- 
tas  ad  regium  sibi  fastigium  niunlre  viam  conata  est. 
Quod  dlcere  instltui  brevisslme ,  si  prius  quibus  re- 
bus.  confisus  ,  tantum  facinus  conceperlt  ,  paucls  expo- 
suero.  Ex  quo,  Thomicl,  Intelliges  nusquam  infirmiori- 
bus  regna  stare  fuudamentis  ,  quam  ubi  ,  varlails  opi- 
nionibus  ,  non  eadem  omnibus  religloais  fides  ,  neque 
sacris  neque  sensu  eodem  colitur  Deus  ;  tum  enim  di- 
visis  anlmls  ,  cuique  vel  levissimo  in  promptu  est  cie- 
re  partes  ,  et  per  concionum  llcentiam  commolls  stu- 
diis  ,  excitare  seditlonum  flammas  ,  quae  ubl  accensac 
sunt ,  haudquaquam  facili  negotio  extinguunlur. 

2.  Cyprus  insnla  ,  postquam  lacobus  postremus  i'e- 
gum ,  diem  suum  sine  llberis  obiit ,  et  Cornella  uxor 
seu  nccessitatibus  compulsa  ,  seu  Georgii  fratris  ora- 
lione  et  preclbus  victa  ,  relicto  regno  in  Itallam  na- 
vigavit ,  omnis  sub  Veuetorum  ditionem  concessit :  et 
nobilitas   ut   tum  iuvita   sic  nunquam  libcntcr  alterlus 


220  D  E      I   A  C  O  B  O 

quam  rcgis  imporii  paiiens  fuit:  quamquam  enim  com- 
municato  cum  magnis  ct  claris  familiis  connubio  se  se 
Venetis  miscuerit,  ct  corum  modei'ato  et  aequabili  pro- 
pe  septuaginla  annorum  imperio  ,  oblitterata  illius  tem- 
poris  memoria  videatur ,  tamen  permanet  insitum  ani^ 
mis  regii  nominls  desiderium  .  Plebes  ,  praeter  quam 
quod  oninis  natura  inconslans  mobilisque  ,  ct  novarum 
rerum  cupida  ,  Graecis  maxime  innata  levitas  est.  Haec 
commuui  civitatum  morbo  adversa  nobilitati ,  et  eadem 
pertiuacia  ,  qua  olim  in  sacris  conciliis  consentienti- 
bus  cetcris  patribus  ,  uni  Graeci  ,  etsi  cessere  tum  qui- 
dem  ,  postmodum  ad  ingenium  redcuntes ,  publicam 
auctoritatem  neglectui  babuerunt ,  suo  more  sacrorum 
caerimonias  colit  ,  et  ingenli  odio  ab  iis  dissidet  qui 
romanae  ecclesiae  religione  et  ritibus  continentur,  quo- 
rum  est  tota  insula  satis  magnus  numerus.  Quod  qui- 
dem  odium  saepe  in  populai"es  tumultus  erumperet  , 
uisi  magistratuum  metu  omues  cobiberentur,  qui  vc- 
teri  concessu  Graccos  suis  uti  sacris  permittunt ;  prae- 
ter  quani  nobiles,  quorum  tamcn  ipsorum  permulti  iu- 
fecli  vulgi  superslilionibus  ,  rcspuere  Latinorum  ratio- 
nem  videiilur;  (juamvis  palam  id  facere  ,  quod  lege 
iiobililati  Graecorum  ritibus  interdiciiur,  non  audeaut. 
3.  Agrorum  cultura  penes  servos  est ,  non  aliunde 
cocmptos  capt(>sve  ,  sed  locorum  incolas  ,  et  dominis  in 
ipsa  servitute  natos  ,•  quam  miseram  duramque  ita  ser- 
viunt ,  ut  queri  non  vereantur  acerbiorem  ne  apud 
viclnos  quidem  barbaros  perferri.  Et  ab  ingenita  Grae- 
cis  animi  sollertla,  nec  agrestibus  bominibus  cupido  11- 
bertalis  abest  ,  aliquaijto  etiam  ,  quam  pro  illa  forlu- 
na  ,  in  qua  nnti  sunt,  maior  ;  ct  arrepturl  per  quodvis 
lacinus  videntur  eo  cupidius  ,  quo  minus  spei  ostendl- 
lur  meliore    aliquando   conditione  fore.  Hi  paroeci  a 


DESPOTAE     FRATr.E.  22  1 

Graecls  appKllantur,  cademquc  iis  religio  est,  quae  re- 
liquae  fere  Greeclae.  Est  et  allud  genus  libertinovum  , 
qui  aliquo  merlto  a  domlnls  manumlssl  ,  ac  suo  iure 
Jibertateque  utt-ntes,  niliil  ab  agrorum  cultu  discedunt. 
Horum  tamea  luventus  In  militiam  describitur ,  dele- 
ctu  per  insulam  liablto ,  cdocenturque  ac  Instituun- 
tur  pcr  praefectos  ,  ut  et  servare  ordines  ,  et  slgna  se- 
qui  ,  et  ferlre  hostem  sclant  ,•  parailque  et  Instrucii  ar- 
mis  sint ,  nt  sl  res  postulet  ,  iisul  rei  publicae  esse  pos- 
slnt.  Is  nobililatis  ,  Is  plebis  et  agrestium  slatus  crat  , 
cura  varlus  inter  sequo  discors  rellgionls  sensu  ,  tum 
maxlme   In   contrarla   scissus  studia. 

4«  Dldascalus  Igltur  barura  rcrum  nlbll  ignorans  , 
multls  peragratls  Europae  natlonlbus  ,  morlbus  instltn- 
lisque  cognitis  ,  comparato  tisu  multarumque  pcritla 
linguarum,  et  omnibus  rcbus  ad  sese  inslnuandum  in- 
structus,  in  Cyprum  venit.  Ac  primo  quidem  niliil  se 
prodens,  inter  infimam  plebem  latuif;  doncc  aperto  Ni- 
cosiae  ludo,  pueros  morcede  docere  instltult  :  et  quia 
baud  paulo  plus  iu  homlne  doctrinae  crat,  quam  quan- 
ta  esse  in  iis  solet ,  qul  grammatlcam  artera  proCten- 
lur ,  et  Ipse  non  litterarum  modo  ,  sed  raorum  quo- 
que  ct  colendae  religlonis  praecepla  tradebat  ,  diligen- 
tisslmeque  sine  dlscrlmlne  omnes  Inslituebat,  quicum- 
que  ad  se  mitterentur  puerl  ,  brevl  eruditionls  ac  di- 
ligentiae  fama  rellquos  maglstros  antecellnit  ;  und(;  el 
Didascall  cognomon  cst  inditum.  Laborl  suo  nec  pre- 
tlum  ullum  statucrat  ,  nec  quod  afferebatur  recusabat  , 
sed  aeque  et  egenllum  et  coplosoriim  filios  babens  , 
operae  gratiam  quam  praemluin  magls  quaerere  ,*  (|iia 
saue  ralione  ulruraque  conse(juc])atur.  Glarus  ea  iani 
arte  ,  uon  solum  ab  iis  coli,  quorum  graliiito  filios  cru- 
di(jj)at,   sud   eliam   nuillis   ex   no])iIitate   carus  esse  cue- 


222  D  E      I  A  C  O  C  O 

pit ;  itaquc  eius  in  dies  magis  ludus  celebrari  .  Tpse 
nihil  remittere ,  sed  assiduitate  et  labore  quam  pluri- 
morurn  studia  colligere. 

5.  Ubi  se  adeptum  intelligit ,    quantuin  effici    illa 
arte  posse  videbatur  ,  parum  in  ea  dignitatis   esse   ad 
id  quod  agitabat  anirao  reputans  ,  rem  desinit ;  et  cu- 
ius  ante  documenta  dederat ,  medicinam  exercere  in- 
stituit ;  quod  studium  in  Graecia  natum  ,  ut  pleraque 
omnia  obsolevit  apud  graecam  nationem  ,   veteris  ora- 
nium  bonarum  artium  laudis  ,  nibil  iam  praeter  fasti- 
diosam  commeraorationem  retinentem.   Ad  eam  Dida- 
scalus  nec  parum  doctrinae  ,  et  ingenii  plurimum  af- 
ferens ,    et   nonnibil   etiara    exercitationis ,    incredibile 
est  quam  brevi  illa  quoque  facultate  claruerit.  At  ne 
hanc  quidera  quaestuosara  habere  ,  sed  parem  oranibus 
diligentiam  adhibens  ,   et  christianae  humanitatis  lau- 
dera   captaus  ,   infimo   et  pauperrirao    cuique    maxime 
opcrara  dare:   hos  solari   verbis  ,   curare    studiose ,   pe- 
cunia  etiara,  quae  ei  ex  ubere  snapte  natura  arte  abun- 
de  suppetebat,  iuvare;   atque  ad  hanc   in  egenos  libe- 
ralitatem  adiicere  speciera  pietatis  ,   et  cxiraiura  quod- 
dam  studium  patriae  religionis.   Quibus    rebus  ita  ce- 
pit  popularium  animos,  ut  a  plerisque  indigentium  pa- 
ter  appellaretur  ,  et  magnam  apud  ipsos    quoque  no- 
biles  opiuionem  sui  effecerat ,  cum  iisdem  animi  bo- 
n'is  ,  tum  praeterea  inlelligeutia  nobilium  linguarum  , 
notitia  atque  usu   variarum   rerum  ,  et  maxirae  diserto 
coraique  sermone  ;   ut  iam  non  ars  ipsius  magis  ab  af- 
fe^is  raorbo ,    quam  ab   oranibus   consuetudo   appete- 
retur. 

6.  Ubi  satis  gratiac  ,  saiis  etiara  auctoritatis  colle- 
clura  videt ,  cura  familiaribus  prirao  ,  ut  osteniationis 
suspicionem  fugerct ,   proderc  gcnus  ,  patriam  ,  maio- 


DESPOTAE    FllATRE.  223 

res  suos ,  et  fideiii  eodem  privilegio  firmare  ,  quod  ei 
Carolus  quintus  sicuti  Despotae  fratri  indulscrat.  Cre- 
ditum  est  eo  facilius  ,  quod  nec  ante  aperuisset ,  et  a 
vanitatc  et  mendacio  hominem  ,  mores  et  instituia  vi- 
ta  satis  vindicabant.  Itaque  re  non  eius  ulla  vendi- 
tatione  ,  sed  amicorum  sludiis  sermouibusque  vulgata, 
crescere  in  dies  hominis  fama;  oriundum  clarissimo  lo- 
co  ,  indigna  demersum  fortuna,  propria  emersissc  vir- 
tute:  magnam  enimvero  vira  esse  verae  nobilitatis,  eam 
non  inopia  ,  non  solitudine  ,  non  uUis  domesiicae  dif- 
ficultatis  tenebris  occuli  posse.  Quantum  vel  in  ipsa 
egestate  viri  animum  ,  quam  liberale  ingenium  enituis- 
se  !  Haec  amici  saepe  iaclando  ,  eiusquc  virtutis  prac- 
dicatione  augendo  ,  ut  plerumque  solet  ,  et  efierendo 
verbis  ,  magnum  eius  nomen  non  Nicosiae  sohim  ,  sed 
tota  insula  fecerunt :  et  Nicosia  regia  civitas  in  medlo 
insulae  posita  ,  populi  celebritate  et  omnis  nobilitatis 
frequeutia ,   regni  paene   totius  instar  habet. 

y .  Ipse  autem  consilio  intentus ,  postquam  pro- 
gredi  coepta  videt ,  nihil  cunctari  quin  protinus  illam 
viam  ingrederetur  ,  quaui  inilio  sibi  dcstinaverat  ani- 
mo.  Igitur  nihil  omissa  medendi  exercitatione  ,  ad  po- 
pukim  de  religione  conclonandi  munus  ,  ipsis  etiam 
hortantibus  et  adiuvantlbus  amicis  ,  invadit .  In  quo 
maximam  omnium  de  se  cxpectationem  vlclt  uberta- 
te  et  pondere  oratlonis  .  Homo  ingcnti  naturae  dono 
ad  illam  facultatem  factus,  ita  sese  ad  eam  Ipsam  omni- 
bus  studiis  exercitationibusque  conformaverat,  ita  elo- 
quenliae  vim  integrltatis  opinio  praefulserat ,  et  su- 
stulei'at  acceptus  antiquae  stirpis  rumor ,  ut  cum  dc 
sacris  religionibus,  de  hominum  moribus  ,  de  futurae 
vilae  ,  quae  bonos  manct ,  felicitate  dissercret  ,  ct  ad 
eam  per  innocentlam  petendam,  concionem  adhortare- 


2a4  ^'      lACOBO 

liu' ,  prope  humanae  admii*aiionis  mndum  apud  impe- 
ritum  vulgus  cxcederet.  Hunc  certe  ingenli  ,  et  pieta- 
tis ,  cuius  maxime  laudcm  aucupabatur ,  ostentandae 
campum  nactus  ,  celeritei'  omnium  sic  est  generimi  stu- 
dla  consccutus  ,  nt  quoties  allocuturus  populum  esset , 
ingens  ad  ipsum  multitudo  tota  urbe  conflueret ,  eius- 
que  nomen  in  omnium  ore  versaretur.  Ttaqne  maximos 
brevi  patriae  religionis  amores  excitavit  ;  et  par  indc 
odium  secntum  est  in  omnes  ,  quicumque  a  Graecorum 
sacris  discipliuaque  dissentirent ;  ut  elata  suopte  inge- 
nio  gens  ,  vix  contcnta  arbitrio  suos  colendi  rltus  fo- 
re  videretur ,  siquam  occasionem  res  novandi  nanci- 
sci  posset. 

8.  Porro  autem  in  antiqua  Graeciae  gloria  com- 
meraoranda  ,  Didascali  exultabat  oratio;  illic  ingenia, 
opes ,  imperium  olim  floruisse ,  illic  doctrinas ,  illic 
omnes  liberales  artes  natas  et  perfcctas  esse ;  illinc 
morum  ,  fidei  ,  humanitatis  ,  omninm  bonarum  rerum 
disciplinam  ad  alias  geutcs  dimanasse,  denique  ibi  ve- 
ram  christianae  religionis  laudem  ,  et  totius  pietatis 
magistros  extiiisse.  Haec  sacpc  iactabundus  conciona- 
batur.  Huiusce  Graeciae  imaginem  magno  verborum 
apparatu  magnifice  exprcssnm  ,  tamquam  spectandam 
oculis  audientium  proponebat ;  quo,  quam  nunc  ea  de- 
forroata  ,  quot  spoliata  ornameutis  esset ,  quam  misero 
scrvitio  obruta  intelligentes  .  dolcntius  tantae  maiesta- 
tis  interitum  quercretur.  Hinc  misertum  tandem  Grae- 
ciae  esse  Ueum  ,  et  tempus  nou  abesse  ,  quo  depulso 
servitutis  foedissimae  ingo,  in  pristinam  magnitudinem 
splendoremque  esset  reditura  ,  tamquam  Dei  nuncius 
pollicebatur ;  ad  quod  ipsos  praeparare  iam  animos , 
Deumque  iustis  placai*e  precibus  iubebat.  Atque  hu- 
ius    rci    tantam    npud  ignarum   vulgus   fidcm  ,    taulam 


DESPOTAE    FRATRE.  225 

spem  jniecerat ,  ut  et  veterem  dignitatis  et  nmplitudiuis 
florem  recuperaturam  esse  Graecia.,i  persuasum  liabe- 
rent ,  ct  per  nemlnem  magis  ,  quam  per  ipsuni  qui 
praedicaret ,   recuperanda  liaec  esse  confiderent. 

9.  In  hac  vero  veteris  Graeciae  laudis  et  religio- 
nis  ostentatione  ,  quamquam  orationis  suac  ita  mode- 
rabatur  ,  ut  cum  de  christianae  fidei  placitis  dissere- 
ret ,  Graecorum  cultum  sensumque  efFerens  laudibus  , 
atque  omaibus  rationibus  confirmans  ,  reliquasque  om- 
ues  sectas  incesseus,  verbo  nihil  laederet  Latinos,  ta- 
men  ofTensionem  non  efFugit.  Accusatus  quod  de  ca- 
iholica  religione  (  id  ne  Graecis  quidem  fas  cst  )  de- 
traxisset ,  habendi  concloues  facultate  privaiur  ,  et  di- 
scedere  urbe  iubetur.  Paruit  ipse  quidem  ;  scd  quo 
moderatius  illam  ferre  iniurlam  visus  est ,  eo  amlco- 
rum  studia  magls  ad  se  defendendum  excitavit.  Itaque 
adnitentlbus  multis  ,  probata  et  cognlta  calumnla  ,  con- 
tinuo  restituitur.  Ea  damnatio  per  insulam  sermonlbus 
celebraia  ,  mlre  homlnls  nomen  et  exlstimationem  au- 
xit ;  tantum  abest,  ut  ullam  in  partem  dignltatem  mi- 
nuerlt.  At  Ipse  ,  simul  ut  in  celebri  et  frcquentl  clvi- 
tate  aemulationem  atque  invidlam  ,  quam  exorlri  sen- 
serat,  evltaret ,  et  malus  absentla  desiderium  sui  face- 
ret ,  simul  ut  agrestium  animos  ,  quorum  maxime  spe 
totum  eius  conslllum  nltebatur  ,  perteutaret  alllceret- 
que ,  relinquendam  slbi  Nlcosiam  ,  atque  obeundara 
insujam  decrevlt. 

10.  In  .agrls  opiuione  sua  etiam  maiorem  de  se  fa- 
mam  apud  servos  libertosque  invenlt.  Quacumque  iret, 
magni  undique  ad  Ipsum  concui*sus  fiebant ;  alios  spe- 
ctaudl  homlnis  atque  audleudi  cupidltas  ,  allos  de  sua 
aut  suorum  valetudlne  pereunctandi  ,  alios  alia  trahe- 
bant:  omnlum  ipse  de  se  spem  non  tuebatur  modo  con- 

15 


226  DEIACOBO 

cionum  laude  et  approbatione  ,  sed  ingenti  pietatis  si- 
raulalione  studiosissime  aiigebat ;  et  plerosque  morbo- 
rum  periculis  ,  scientia  medicinae  libei'ans  ,  iu  eam  ad- 
miraiionem  sul  addnxerat ,  ut  sunt  Graecoruro  inge- 
nia  maxime  agrestium  ad  omnem  superstitionem  pro- 
clivia  ,  ut  artem  hominis  in  mii^aculum  verlerent ;  et 
divina  mente  praeditum  ,  non  bumana  ope  ,  sed  divino 
monitu  agerc  orania  dictitarent.  Id  ipse  nec  abnuere 
prorsus ,  nec  palam  aiBrmare ,  sed  quorum  curabat 
niorbos  ,  eorum  verbis  augens  periculum,  admirabilio- 
ra  sua  remedia  facere  studebat.  IVec  minori  cura  tum 
concionibus,  tum  privatis  collocutionibus  sanare  aegri- 
tudinibus  animos  laborabat,  deterrens  a  vitiis  ,  ad  vir- 
lutem  ac  probilatem  abbortans;  astute  interim  id  agens, 
ut  servorum  dum  fortunam  oratione  solatur  ,  liberta- 
tis  cupidinem  refricaret ;  quam  his  artibus  plane  ita 
accendit ,  ut  Dei  benignitate  liberatorem  hunc  sibi  de- 
raissum  caelo  ,  qui  praeter  suam  ipsorum  spem  ,  suis 
cervicibus  saevum  servitutis  iugum  depclieret ,  taclti, 
tamquam  timentes  ne  quid  eius  conatibus  irapedimen- 
to  esset ,  gauderent. 

II.  Insinuavevat  iam  .  planeque  inseruerat  in  om- 
nium  animis  eam,  quara  de  se  volebat,  opinionem.  Ita- 
que  progredienduni  ,  atque  instandum  coeptis  ratus  , 
secreto  cum  per  se  ,  tum  per  quosdam  ,  quos  consiliis 
non  tam  couscios  dum  ,  quam  socios  sibi  adiunxerat  , 
dabat  operara  ut  pro  cuiusque  ingenio  varias  omnibus 
ordinibus  cupiditates  iniiceret.  Et  quamquam  ita  scse 
plebi  ,  et  agrestibus  tradiderat ,  ut  ab  nobilibus  ,  pro- 
pter  ipsorura  superbiara  luxumquc,  alienns  videri  vel- 
let,  tameu  in  iis  quautum  poterat  regura  desiderium 
renovabal  :  quae  ccmditio  maiorum  .  quai;  amplltudo 
olim  sub  regibus   fuissct,    subinde  disseri    inter   ipsos 


despotae  fratre.  127 

curans ;  habuisse  eos  domi  cuius  animum  conciliare 
ofciis  atque  praesenti  obsequio  possent  ,  a  quo  hono- 
res,  a  quo  praemia  virtutis  alque  industriae  sperarent ; 
quae  nulla  sub  segni  Venetorum  imperio  ,  cuncti  in 
patricios  suos  avertentium,  cssent.  Atque  hos  inter  no- 
hiles  sermones  serebat.  Populares  magnum  in  nobili- 
tatem  odium  habentes,  novarum  rerum  cupiditate  ;  ser- 
vos  ,  libertatis  ;  libertos  ,  praedarum  spe  ;  omnes  ,  reii- 
gionis  facibus  (  ea  enira  via  ingressus,  reliqua  sibi  ape- 
ruerat )  contra  rem  publicam  et  venetum  nomen  faci- 
le  accenderat.  Tantum  tamen  fuit  iu  bomine  liuiusce 
rei  artificium  ,  ut  cum  ad  novandas  res  omnium  aui- 
nios  erectos  haberet ,  nemo  quo  eius  spectaret  animus, 
aut  sensit  oranino  aut  prodidit  ,  cuncti  piiblicae  uti- 
litatis  amantem  praedicarent. 

12.  lara  satis  opum,  satis  aucloritatis  ad  omnia  mo- 
venda,  cum  libuisset ,  contractum  intelligens  ,  adscisce- 
re  sibi  aliquos  consilii  conscios  statuit ,  auibus  admi- 
nistris  adiutoribusque  ad  reliqua  peragenda  uteretur  . 
Erat  tum  in  insula  epirotis  equitibus,  queis  custodia 
maritimae  orae  mandata  est ,  praefectus  homo  graecus 
Megaducus  7iomine,  qui  stirpem  suam  ad  illum  Mega- 
ducum  referebat  ,  qui  in  illa  Bjzantii  expugnatione  , 
qua  unum  oraniuni  maximum  christiano  nomini  vulnus 
iuflictum  est ,  iraperatori  proximum  dignitatis  locum 
obtinuerat.  Summura  ad  omnia  momentum  aflfectauti  res 
Cypri  is  erat  Megaducus  futurus  ,  cui  duo  equitum  mi- 
lia  ,  maximura  regni  robur  ,  qui  circuraductis  stationi- 
bus  maritima  totius  insulae  loca  amplexi  custodiunt 
ac  speculantur  ,  parebant.  Quod  cum  Didascalum  mi- 
nime  fugeret  ,  huuc  omnium  primum  aggressus  ,  eius 
virluti  asseutando  ,  ac  antiquam  nobilitatera  comme- 
morando  ,   in  spcra  potiundi  regni  ,  ab  ingcuii   vanita- 


228  C  E      I  A  C  O  B  O 

te  pellectum  ,  facilc  in  suara  sententiam  adduxit.  Cre- 
ditum  est  aliquot  praoterea  ex  Cypriorum  principibus , 
coniurationis  eius  pariicipes  fuisse  ,  quod  sine  illorum 
spe  atque  ope  Didascalus  tautum  rerum  motum  con- 
clre  non  fuisset  ausus.  Verum  aut  ipse  in  quaestione 
postea  nullius  nomen  edidit ,  aut  silentio  totam  rcm 
obruendam  Veneti  censuerunt,  nequa  maior  inde  flam- 
ma  oriretur ;  mihi  quidem  neutrum  satis  compertum 
est ;  in  neminem  certe  eo  crimine  animadversum  ne 
in  Megaducum  quidem  ipsum  ,  quamquam  obtinuerit 
fama  olim  cum  Didascalo  contra  rem  publicam  consi- 
lia  habuisse  ;  et  rei  fidem  auxit ,  quod  Didascalo  in- 
terempto,  paucos  post  dies  Megaduci  ipsius  secuta  mors 
est,  quae  ut  non  manu  conscita,  iia  dolore  accersita  pu- 
tabatur.  Sed  sive  hos  sceleris  socios  habuerit ,  seu  tan- 
lummodo  populari  gi-atia  ,  et  libertinorum  ac  scrvo- 
rum  manu  ,  quam  fidissimam  habiturus  erat ,  confide- 
ret ,  satis  constat  eo  rem  perductam  habuisse  ,  ut,  cum 
vellet,  exigere  tota  insula  venetum  nomen  ,  et  regnum 
occupare  possel. 

i3.  Verum  homo  minime  rerum  impcritus  inlelli- 
gebat  eadem  facilitate  ,  qua  expulsi  essent ,  recupera- 
turos  regnum  Venetos  ,  nisi  prius  ipse  providisset ,  ut 
in  Turcarum  clienielam  susciperetur  ,  quorum  poten- 
tia  niti  ,  atque  insulam  magnis  inde  classibus  cona- 
tuque  repetentibus  Venetis  ,  par  esse  posset.  Igitur  ex 
omnibus  amicis  maxime  fidum  atque  industrium  de- 
ligit ,  et  rebus  communicatis  ,  magnis  oneratum  pol- 
licitationibus  ,  littcris  mandatisque  instructum  ,  Cou- 
stantinopolim  niittit.  Is  cum  co  venisset ,  gnarus  tur- 
cicae  linguae  ,  brevi  sibi  aditum  ad  Bassas  ,  Solima- 
numque  aperuit ;  quibus  cum  exposuisset  couiuratio- 
nis  stalum  ,  et  quam  nullo  negotio  Didascalus  regnum 


DESPOTAE     FRATP.E.  229 

Cypri  ,  cum  vellet ,  occupaturus  esset  ,  atque  inde  Ve- 
nelos  eiecturus  ,  si  in  regis  fidem  elientelamqne  reci- 
peretur  ;  cupide  admodum  a  barbaris  auditus  est ,  iam. 
pridem  eius  insulae  occupandae  occasioni  imminenti- 
bus  ,  et  pro  insita  ferocibus  animis  superbia  ,  indignan- 
bus  in  Asiam  usque  ,  ac  paene  in  imperii  sui  viscera 
fines  venetam  rem  publicam  protulisse.  Verum  quia  res 
niagna  movebatur ,  neque  satis  fidei  erat  in  nunlio  , 
dum  omnia  certe  explorant ,  et  modura  agendae  rei 
componunt  ,  bona  spe  bonoque  animo  esse  cyprium 
iubent. 

i4»  Peractum  haud  dubie  fuissct  maximuni  facinus, 
et  polluisset  graeca  audacia  regiani  maiestatera,  puden- 
dis  obsessam  captamque  iam  artibus,  nisi  Dei  benig- 
nitas  ,  et  felicitas  rei  publicae  illara  labem  avertisseU 
Erat  tura  forte  Constantinopoli  crelensis  quidam  ,  cui 
pecuniaria  levis  controversia  ante  cum  hoe  ipso  nuntio 
intercesserat,  Is  graeca  calliditate  praeditus,  cum  adver- 
sarium  suum  cerneret  frequentiorem  esse  apud  Bassas  , 
facilioresque  aditus  habere  ,  quam  et  hominis  conditio  , 
et  consuetudo  barbarorum  ferre  videbatur  ,  primo  rai- 
rari  unde  iili  haec  gratia  ,  atque  hinc  observare  dili- 
gentius  hominem  coepit.  Cum  ipso  demura  congressus, 
percunctatur  ,  et  quid  ei  tanlopere  negotii  esset  Byzan- 
tii  ?  Ille  civilem  araici  causara  fingere,  ei  se  operam  da- 
re.  Grelensis  quo  minus  simile  vero  videbatur  civilem 
causam  agentem  ,  tam  familiariter  ad  Bassas  admitti , 
ad  quos  vel  regum  legatis  saepe  difficiles  aditus  esse 
sciret ,  eo  magis  suspicari  id  quod  erat  ,  ipsum  aliquid 
conlra  rem  publicam  agitare  ;  id  quale  esset  intelligen- 
di  ingens  hominem  cupido  invasit :  ct  cum  neque  ab 
ipso  expiscari ,  nec  investigarc  uspiara  facile  esset,  va- 
frieic  plusquam  graeca  hanc  viam  excogitat. 


ZCO  BE      lACOCO 

i5.  Horainem  conficta  causa  in  ius  vocat.  lus  By- 
zaulii  venelis  civibus  sociisque  legatus  rei  publicae  di- 
cit.  Cum  ille  citatus  venisset ,  cretensis  pauca  de  cau- 
sa  locutus  ,  quae  ct  nulla  erat ,  et  malam  defendi  ab 
se  videri  ipse  volebat  ,  insolentcr  se  iactare  coepit ,  mi- 
nima  legati  reverentia.  Facile  eum  alter  rifutavit.  At 
legatus  qui  cretensis  conlumaciam  aegre  quamdiu  di- 
ceret  suslinuerat,  malam  causara  impudentiori  lingua 
agcntis  ,  non  solum  secundum  adversarium  ilico  pro- 
nunciat,  sed  hominem  magno  convicio  excipit ,  et  om- 
nibus  probris  insecutos ,  multaque  acerbe  intermina- 
tus  ,  e  conspeclu  abii"e  iubet.  Ille  quasi  iniuriam  le- 
gati  iniquissime  ferret ,  maerens  fremensque  discessit. 
Una  cyprius  egreditur  ,  ut  insuper  dolori  ilbidcret. 
Cretensis  iram  omnem  in  legatum  intendere ,  illum 
accusare  ,  stoniacljari  vero  indignam  servitutem  ,  ipsam 
aperte  perstringere  rem  publicam  lanta  quidem  accrbi- 
late  ,  tanta  animi  coramotione  ,  ut  cyprius  qui  ob  coe- 
pti  facinoris  conscientiam  laeto  baec  animo  accipiebat , 
adversarium  oblitus,  amice  hominem  solaretur..  Ille  di- 
grediens  gratias  ei  agere  ,  et  omnia  reconciliati  animi 
.signa  prae  se  ferre  .  Postera  die  cyprio  dedita  opera 
occurrit.,  roganti  ecquid  irain  remisisset ,  iratum  se 
quidem  mulla  pridie  dixisse  ,  respondet ,  plura,  si  pos- 
set ,  ratione  facturum.  Quis  enim  illorum  iam  super- 
biam  ferat .  queis  non  publice  solum  ,  quod  ipsum  cst 
deplorandum  ,  serviendum  sit ,  sed  tol  esse  dominos 
habendos ,  quot  nascantur  Venetiis  patricio  genere  ? 
Ecquis  ipsorum  non  se  regi  aequari  vult  ?  Quis  vero 
non  regiam  superbiam  exercet  ?  Se  quideni  sancte  iu- 
rare  ,  amico  in  Venetos  animo  nunquam  futurum  ,  et 
quia  facultas  sibi  non  sit  ulciscendi  improbos  tyran- 
nos ,  Deum  precari  ut  impiam  stirpem  eradicei.  Haec 


DESPOTAE     FRATSE.  23 I 

alqiie  alia  huiiismodi,  quae  studiose  ad  invidiam  con- 
fingebat ,  saepe  cum  in  Vcnetos  evomeret ,  ut  ea  non 
ab  recenti  ira  ,  quae  deferbuerat  ,  sed  ab  constanti  vo- 
luntate  dici  viderentur  ,  fidem  fecerunt  iafesti  in  rem 
publicam  animi. 

i6.  Itaque  cyprius,  qui  lanlae  rei ,  quam  agebat, 
molem  aegre  solus  sustinebai ,  peropporlunam  ratus 
sibi  futuram  acris  et  industrii  hominis  operam  consi- 
liumque  ,  crctensem  seducit ,  et  eius  comprehensa  dex- 
tra  fidem  postulat  religioso  quae  enunciasset  silentio 
teclurum  ,  adiutoremque  ac  socium  patrando  negotio 
futurura  .  Accepta  fide ,  rem  omnem  ei  ordiue  ape- 
rit ;  Cyprum  in  Didascali  poteslate  esse  ,  servos  ,  liber- 
tos  ,  plebem  ,  nobiiitatem  suo  quosque  captos  hamo  te- 
neri;  Solimani  auctorilatem  auxiliumque  expectari,  ip- 
sum  liberaliter  omnia  polliceri.  Crelensis  mixtum  cum 
admiratione  iugens  animi  gaudium  siraulare ,  collau- 
dare  ipsum  ,  Didascalum  in  caelum  ferre  ,  qui  tan- 
tam  rem  et  suscipere  ,  et  conari  primus  Graecorum 
sit  ausus  :  multa  deinde  ultro  interrogat  de  statu  ne- 
gotii  ,  ac  multum  inter  se  de  omnibus  rebus  collocuti, 
postremo  ad  exequenda  quae  statuerant  digrediuntur. 
Gretensis  recta  domum  contendit  ,  et  totam  rem  sicuti 
acceperat  Cretae  insulae  praetori  perscribit ,  et  quanio 
in  discriraine  Cypri  res  sint  ,  nisi  celeriter  occurratur 
demonstrat;  scriptas  deinde  litteras  legato  rei  publicae 
osiendit ,  atque  totam  rationem  coniurationis  patefacil. 
Legatus  attonitus  sceleris  simul  et  periculi  magnitudi- 
ne  ,  cretensis  fidem  industriamque  satis  laudare  cnrn 
non  posset ,  hominem  complexus,  nunquam  cariturum 
suis  praemiis  tantum  in  rem  publicam  meritum  reci- 
pit ;  atque  ei  mandat ,  ut  pergat  cypril  consilia  actin- 
nesque  explorare  ,  et  orania  ad  se  deferat  ;  ct  confestim 


232  DEIACOBO 

Jiltcras  ab  eo  scriptas  per  exploratoriam  navim  ( celer- 
rimum  Id  navJgii  genus  )  in  Grelam  mittit.  Inde  pari 
celeritate  in  Cyprum  perlatae  sunt. 

17.  Erat  tum  in  insula  militaribus  rebus  praefe- 
ctus  lohannes  Matthaeus  Bembus  ,  prudens  atque  effi- 
cax  vir ,  et  eius  sceleris  eo  acrior  vindex  futurus  ,  quo 
rainus  tantam  ipse  pestem  in  sua  provincia  versan- 
tem  senserat.  Is  ubi  ex  constantinopolitanis  cum  lega- 
ti  tum  crelensis  litteris  de  nefariis  Didascali  consiliis 
et  coniuratione  cognovit ,  sc  ipsum  accusans ,  quem 
tanta  res  fefellisset ,  nihil  interea  pcriculo  terretur  ; 
sed  tota  cogitatione  ad  ultionem  incumbens  ,  et  nihil 
tam  metuens  quam  negligeniiae  crimen  apud  senatum, 
siquod  incommodum  accepisset  res  publica  ,  quod  tan- 
tum  intestiuum  malum  suae  provinciae  prius  Constan- 
tinopoli  enunciatum  ,  quam  ab  se  intellectum  esset  , 
re  cum  paucis  suorum  communicata  ,  flammam  ante 
opprimere  quam  erumpere  posset  intendit ;  ac  Dida- 
scalum  vagantem  per  insulara  ,  et  confirmantem  suo- 
rum  animos ,  Paphi  quo  tum  forte  ad  concionandum 
venerat ,  comprehendi ,  et  ad  se  Nicosiam  deduci  con- 
tinuo  iubet ;  missis  qui  praesidio  essent  trecentis  equi- 
tibus.  Id  Bembi  iussum  ,  etsi  prius  peractum  est,  quam 
suspicari  quisquam  possct ,  tamen  ante  quam  Nicosiam 
perveniret  Didascalus  ,  quae  Papho  milia  passuum  cen- 
tum  distat,  tanta  ad  famam  capti  eius  excita  multi- 
tudo  ex  oppidis  agrisque  Nicosiam  sese  efTuderflt ,  ut 
facile  appareret  sludiorum  plus  satis  eum  omnis  gene- 
ris  comparasse  ad  quodvis  facinus    exequendum. 

18.  Itaque  Bembus ,  et  qui  ei  veneti  cives  in  con- 
silio  aderant,  cum  tantum  insulae  motum  perspicerent, 
veriti  ne  si  vivum  diutius  asservarent ,  eis  eriperetur, 
resque  in  apcrtam  seditionem   ac   vim  erumperet ,  cui 


DESPOTAE    FRATRE.  233 

obsistere  ipsi  non  valerent ,  ea  ipsa  nocte  ,  quae  diera 
adveutus  eius  secuta  est ,  tolleuduni  hominem  decer- 
nunt;  et  pro  temporis  angustia  acri  de  illo  quaestione 
habita  ,  ante  quam  luceret,  ad  supplicium  tradunt.  Du- 
ctus  ,  cum  in  curiae  vestibulum  exiisset ,  vociferari  ,  ac 
fidem  opemque  suorum  implorare  coepit.  Tum  Bem- 
bus  iniici  in  os  linleura  ,  et  gulara  reluctantis  laqueo 
frangi  imperat.  Quod  ubi  factum,  asello,  qui  tum  forte 
oblatus  est ,  cadaver  imponunt ,  delatumque  ad  carni- 
ficinam,  altero  pede  ,  quod  proditorum  suppli^ium  est, 
patibulo  suspendunt,  dispositis  deinde  armatis,  impe- 
rio  dato ,  ut  quemcumque  tumultuantem  cernerent , 
extemplo  opprimerent.  Ubi  illuxit,  edici  a  praeconibus 
per  urbem  iussit ,  ut  omnes,  sivc  servus  sive  liber  qui 
eo  triduo  Nicosiam  venisset ,  civitate  sine  mora  abiret , 
ac  domum  quisque  suam  rediret.  Confluxerat  ad  tam 
triste  spectaculum  universa  paene  civitas,  stupenlesque 
maerore  intuebantur  modo  se  ipsi,  modo  ducem  suum: 
cum  praeconis  vox  iubentis  abscedere  foro  ,  et  in  suam 
quemque  domum  divertere,  audita  est.  Edicto,  quod  ue- 
que  auctor  quisquam  existeret ,  quem  mullitudo  seque- 
retur  ,  et  fora  compitaque  armati  tenerent ,  maesti  do- 
lentesque  paruere;  ila  tamen  ut  animi  dolor  in  omuium 
vultibus  cerneretur  ,  coustaretque  ducem  iis  ad  furo- 
rem  ,  noa  voluntatem,  deesse.  Exivere  eo  die  Nicosia 
supra  octo  hpminum  milia  ;  ex  quo  intelligi  potest , 
quantas  liber  ac  integer  vires  fuisset  habiturus  ,  ad 
quem  sola  comprehensi  fama  excita  tot  hominum  milia 
concui-rissent. 

19.  Ita.Bembus  culpam  non  detectae  coniurationis, 
extinguendae  celeritate  praeclare  correxit ;  et  Venetiis 
codem  paene  tempore  et  factam  ct  oppressam  esse  ,  pa- 
tres  acceperunt .   Extiactum  sic  deflevere   tola   iasula 


2j4  "^^    lACOBO    DESPOTAE    rr.ATBE. 

oinnis  gcneiis  homines  ,  sic  indigne  peremptum  palam 
forebant ,  ut  praetor  cdiclo  praecipere  necesse  habue- 
rit,  tit  ne  quis  Didascalum  post  haec  ullam  in  partem 
nominarct,*  gravi  defuucturura  poena,  qui  nominasset. 
Hoc  tum  metu  coerciti  sunt,  quominus  quod  statuerant 
in  divorum  numerura  relato,  divinos  ei  honores  publi- 
ce  decernerent.  Quin  habeant  animo  ,  ita  absterreri 
non  possunt  ( tanta  caelestis  eius  mentis  opinio  occu- 
pavit  imperitae  multitudinis  sensum  ,  et  in  Graecorum 
pectora  facile  omnis  superstilio  illabitur!)  ut  ad  eius  tu- 
mulum  ,  quem  in  solo  ,  ubi  humatus  est,  coniectu  la- 
pidum  excitarant ,  mulierculae  paroecique  supplican- 
tes  saepe  videantur  ,  eundcm  mortuura  apud  Deum  ad- 
missorum  deprecatorem  sperantcs,  quem  vivum  salu- 
lis  auctorem  et  vindicem  libertatis  slulti  sequuti  fue- 
rant. 


E  X  P  i,  I  C  I  T. 


235 

ANTONII  MARI4E  GRATIANI 

EPISGOPI    AMERINI 

EPISTOLARUM    AD    NICOLAUM    THOMICIUM 

L  I  B  R  I     D  E  G  E  M. 


LIBER    I. 

I.    AKTONIUS    MAKIA  GRATIANUS   NICOLAO   THOMICIO   S.   P.  D. 

V  idcor  loqui  tecum  cutn  ad  te  scribo  ,  eaque  re 
ita  recreor  ,  ut  nulla  magis  desiderium  tui  sustentem. 
Scripsi  teruas  tibi  ex  iiinere  litteras  ;  alleras  ipsa  di- 
gressus  nostri  die  ,  alteras  Ferraria  ,  tertias  Pisauro  . 
Sed  pisaui'enses  ,  nautae  dedi  uescio  cui ,  qui  vereor 
ne  earum  litterarnm  priraam  iacturam  faciat  ,  si  navis 
ex  tempestate  levanda  sit.  Has  babes  quartas  Laureto 
missas,  quo  heri  ad  vesperura  venimus  .  Maximam  mi- 
hi  laetitiam  altulit  loci  huius  fanique  sanctissimi  aspc- 
ctus,  propter  difKcillimi  illius  morbi  mei  ,  quo  apud 
Russos  laboravi  ,  recordationem  ,  salutisque  impetratae 
gratiam.  Cum  enim  omni  fere  humana  ope  destituerer, 
Divae  beneficio  servatus  sum  ;  cui  secundum  Deura  sa- 
Intem  acceptam  dum  refero  ,  gratesque  et  vota  persol- 
vo  ,  incredibile  quoddam  gaudium  animo  cepi  .  Ipse 
Cardinalis  (i)  rem  divinam  fecit,  nobisque  omnibus  sua 
manu  salutarem  hostiam  porrexit.  Cras  discedemiis  re- 
ligione  omnes  pleni.  Renaldus  lippitudine  sua  labora- 
bat ,  sed  convaliturura  brevi  speramus.  Salutat  te  Car- 

(i)  Scilicet  Coramendonus ,  ciuocum  Giatianus  ex  polonica  lega- 
tione  redux  erat. 


236  A.    M.    GRATIAM 

tliiialis  et  comites  omnes.  Tu  Pomoi'schium  (i)  nostrum 
salvere  iube  plurimum  meis  verbis  ,  et  vale  etiam  at- 
que  etiam,  mi  amantissime  et  suavissime  Thomici.  Lau- 
reto  •VIII*  cal.  novembris    1 566. 

2.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Veni  Komam  a  Cardinali  praemissus  postridie  cal. 
novembrls  ,  ipso  quo  Venetias  litterae  mittuntur  die  ; 
sed  tempus  ad  te  scribendi  non  habui.  Gum  tamen  abs 
te  mihi  binae  litterae  adveuienti  redditae  essent  •XVI* 
et  •XI*  cal.  novembris  datae  ,  his  vehementer  sum  lae- 
tatus.  De  rebus  tuis ,  deque  constantia  tui  promissi ,  stu- 
diorumque  tuorum  rationc  ,  grata  mihi  fuerunt  quae 
scripsisti  omnia.  Graecis  litteris  hortor  te  ut  incura- 
bas ;  magno  tibi  eruut  et  ornamento  et  adiumento  ad 
ceteras  artes,  ad  quas  videris  factus  consequendas.  Per- 
ge,  mi  Thomici  ,  ut  coepisti,  magno  et  erecto  animo  , 
et  saepe  cogites  quautam  de  te  expectationem  concita- 
veris.  Enitere  ut  eam  non  sustineas  modo  j  sed  etiam 
vincas.  Ac  mihi  crede  ,  si  ingenii  islius  nervos  inten- 
deris  ,  eo  pervenies  paucis  annis,  quo  aspirare  pauci 
possunt«  Gratulor  tibi  episcopi  posnauiensis  adventum, 
quem  tibi  et  litteras  et  mandata  et  cetera  quae  expe- 
ciabas  a  patre  aitulisse  arbitror.  Ei  meis  verbis  salu- 
tem  referes  plurimam.  Regiuam  Poloniae  a  patre  tuo 
Viennam  ad  Caesarem  fratrem  deducendam  ferunt.  Sed 
hoc  tu  melius  ab  episcopo  cognosces.  Cardinalis  Urbem 
ingressus  est  pridie  nonas  sollemni  obviam  itione,  et 
concursu   maiore  quam  ipsius  tulisset  voluntas.  Sed  ita 

(r)  Erat  lilc  polonus  homo  ,  q^uem  Thomicio  adolesccnti  ad  pata- 
vinAm  academiam  studioium  causa  pioficiscenti  pater  custodem  ad- 
iunxeraf. 


IIPISTOtAEtTM    LIB.    I.  aS^ 

Pontificl  placult.  Officiis  nunc  adeuntium  ac  visenlium 
nos  amicorum  detincmur.  Cum  ab  his  quieverimus  , 
scribam  ad  te  pluribus  ,•  nam  haec  scribens  ,  centies 
sum  interpellatus.   Vale  «VI'   id.  novembris. 

3.    GRATIANUS    GEORGIO     POMORSCHIO. 

Etsi  quas  ad  Thomicium  raeum  litteras  scribo  ,  eas 
tibi  communes  esse  intelligo  ,  tamen  has  ad  te  proprias 
dare  volul ,  non  ob  aliam  causam  quam  ut  te  ad  scri- 
bendum  provocarem.  Ne  sls  ,  quaeso,  in  officio  negli- 
gens  ,  mi  Pomorschi  :  quaravis  enim  tam  altas  radices 
egerit  noster  amor  ,  ut  lltterarum  adminiculis  non  in- 
digeat ,  tamen  haud  exiguus  est  absenlium  amIcoi'um 
finictus  ,  h"tterarum  sermo  ;  quem  fructum  ego  dabo 
operam ,  ut  uberrimum  a  me  capiatis.  Tu  mihl  Tho- 
micii  raei  amorem  conserva  ,  et  cavc  ulli  rei  parcas  , 
qua  re  ipse  aut  tu  indigeas  ,  aut  nostri  praeslare  Istic 
possint.  Valetudinem  et  tuam  et  Thomicli  mei  diligen- 
ter  cura.  Vale.   'VI*  id.  novembris. 

4-    GRATIAUUS    THOMICIO. 

Tu  ne  id  veritus  es  ,  ml  Thomici  optlme  ,  ne  aut 
tul  immemor  sim ,  aut  in  scribendo  negh'gens  fuerlm  ? 
praeserlim  ad  te  ,  culus  desiderlo  ita  teneor  ,  ut  nihll 
mlhi  slt  iucundius  quam  tecura  per  litteras  colloqul. 
Quotus  enlra  dies  ablt ,  qul  non  tul  tuoruraque  ser- 
monura  iucundam  habeat  recordatlonem  ?  quo  tui  sae- 
pe  mentio  a  nobls  non  fiat  non  sohim  apud  nostros, 
sed  etiam  apud  eos  qui  te  non  noverunt  ?  quibus  in- 
genii  tui  praestantiara  alque  illara  morum  suavitalem 
qua  omnium  tlbi  anlmos  devincls  praedicaus  ,  fructura 


238  A.     M.     GBATIAJfl 

(jnendam  exlmii  mei  erga  le  amoris  capere  raihi  videor. 
Vide  quantum  absit  ut  me  negligentiae  aut  oblivioiiis 
accusare  possis.  Scripsi  ego  ad  te  ex  itiuere  ,  post  il- 
las  litteras  quas  Ferraria  dedi ,  Pisauro  primuni ,  dein- 
de  Laureto  ;  ac  saiis  accusare  ipsc  nou  possum  ta- 
bellariorura  negligentiam  ne  dicara  an  improbitatem  ? 
Quamquam  perieriut  licet  quas  ex  itinere  dedi  litte- 
ras  ,  non  est  quod  dubites  quin  ego  te  scribendo  sim 
expleturus  ;  tu  modo  mecum  certare  hoc  officii  geue- 
re  velis.  Gurtium  rediisse  Patavium  laetor  ,  teque  ho- 
minem  allocutum,  ac  doctrinam  ct  morcs  eius  probas- 
se.  Velim  vos  in  eadem  perstare  sententia.  Vir  est  me- 
lior  quam  quanlus  est  de  illo  sermo  ,  qui  tjimeu  est 
maximus  ,  et  quam  uno  congressu  inteliigi  possit.  Mi- 
hi  quidem  de  te  saepissime  cogitauti ,  nihil  occurrit  et 
tibi  et  tuis  studiis  accomraodatius.  Contubernium  Po- 
louorum,  praeter  quam  quod  crebras  interpellationes 
habiturum  est ,  discendae  italicae  linguae  magnuni  im- 
pedimeutura  afFeret  ,  quod  negligendum  tibi  uou  ar- 
bitror,*  ac  ne  illud  quidem,  et  cum  racdico  et  cura  vi- 
ro  optimo  et  humanissimo  et  uostri  peramante  esse  te , 
qui  nec  valetudine  sis  firmissima,  et  litteris  des  ope- 
ram.  Diligenter  quaeso  rera  expendite  ,  et  id  consilii 
capite,  quod  vobis  vestrisque  rationibus  magis  expedi- 
ve  videbitur.  Vale  etiam  atque  etiara  ,  et  a  Gardiuali 
^alve.  Romae  'XVI*  cal.  decembris    1 566. 

5.    GBATIASUS     THOMICIO. 

Cum  tuas  lltteras  avide  ul  soleo  expectarem  ,  prae- 
cipiendum  mihi  hoc  tcmporis  ad  tc  scribeudi  duxi,  an- 
lequam  adveniant  labellarii  ,  quod  eorum  advenlu  tan- 
la  saepe  litterarum  Inrba  opprimor  ,  tjuibus    nccessa- 


EPISTOtARUM    LIB.    I.  aSq 

vio  iTScribendnm  sit ,  ut  angusiia  temporis  veliemen- 
ter  interdum  urgeri  soleam  ,  et  ad  te  ,  quem  praeterive 
uullo  modo  possum  ,  nonnisi  raptim  scribere  cogar. 
Superioribus  meis  litleris  bortatus  te  sum  ,  ut  de  me- 
dico  consilium  ne  mutcs  ;  idem  nunc  censeo  ;  melio- 
reni  virum  ,  humaniorem  hominem  ,  araantiorcm  tui  , 
nostri  etiam  studiosiorem,  non  facile  istic  invcnies.  De- 
leclabit ,  crede  mihi ,  hominis  consuetudo  ,  probabun- 
tur  mores  ,  proderit  ipsa  hominis  ars  qua  excellit.  Stu- 
diis  praeterea  tuis  atque  instituto  vulgaris  linguae  no- 
strae  perdiscendae  aptissima  ea  mihi  conditio  videtur. 
Cum  Polonis  tuis  ne  licebit  quidem  eliam  maxime  vo- 
lenti  tam  teraperanter  vivere  ,  quam  et  aetas  et  sludia 
et  valetudo  tua  poslulant:  saepius  iuLerpellaberis,  non- 
nunquara  etiam  abduceris  a  libris  studiisque  luis  in- 
vitus.  Linguae  quidem  ,  cuius  intelligeutia  usu  maxi- 
me  acquiritur  ,  minus  certe  impendes  operae.  Sed  haec 
vos  videritis.  Ego  quoniam  te  lesuitam  auditurum  pro- 
ximis  tuis  ad  me  litleris  scripsisti ,  cura  nuper  cum 
Renaldo  nostro  et  Carga  apud  eos  in  ger raanico  con- 
lubernio  essem  ,  petivi  ab  eis  ut  mihi  a  Societatis  ma- 
gistro  ad  patavinos  sodales  suos  litteras  dareut  ,  qui- 
bus  te  diligenter  coramendarent.  Facluros  receporunt, 
et  lilteras  mihi  cras  daturos  ,  quas  ego  ad  te  mittam; 
non  quod  te  commendatione  indigere  esistimeni,  quem 
satis  et  dignitas  et  mores  et  ingenium  coramendat 
tuum  ,  praeseriim  ad  eos  viros  qui  omnibus  pro  sin- 
gnlari  eorum  humanitate  patent  ,-  sed  ut  apud  eos  ipsos 
lestaium  facerera  singularera  araorera  erca  le  meum. 

Vidimus  germanicum  contubernium  ,  inspexiraus- 
que  lotum  :  admiratus  sum  cura  ranltitudinem  nobi- 
lium  adolesccntium  ,  tum  rairificum  ordinem  et  ratio- 
nem  ,  qua  et    vivunt  et   regnnlur    omnos.   Sunt  eliam 


^^O  A.    M.    GRATIAM 

iuvenes  adultl  permulti ,  qui  eadem  disciplina  conti- 
nentur,  atque  una  omnes  i'egula  ad  litteras  ,  ad  pro- 
bos  mores  ,  ad  pietatem  diriguntur  ,  ad  quod  ipsum 
est  inslitutum  contubernium  .  Consentaneas  instituto 
leges  liabent ,  dislributa  tempora  diei  noclisque  sic  , 
ut  quae  divinis  officiis  ,  quae  studiis  ,  quae  cibo  ,  quae 
somno  ,  quae  exercitationibus  corporis  ,  animique  re- 
laxationibus  dandae  sint  horae  ,  quisque  teneat.  Inge- 
nui  cantus  musicae  et  fidium  permissi  ,  negatae  sal- 
tationes  ,  quae  levitatem  habent.  Ludi  latrunculorum 
et  pilae  conceduntur.  Atque  haec  omnia  ,  ut  dixi ,  sta- 
tutis  temporibus.  Nemini  datur  famulus  ;  ipsi  sibi  in- 
vicem  ministrant  ,*  lectum  sibi  quisque  sternit ,  qua  in 
re  imperitiam  lulii  Savorniani ,  quem  nuper  his  ag- 
gregaveramus,  risimus  ,  qui  suum  lectulum  vix  conte- 
xerat  stragulo,  iucompositumque  reliquerat.  Geterorum 
mira  elegantia.  Hic  tu  mihi  ;  tantum  ne  tibi ,  inquis  , 
ab  re  tua  est  otii ,  ut  isthaec  ad  me  scribas  ?  Ego  ve- 
ro  propterea  adventum  tabellariorum  ad  scribendum 
expectare  nolui  ,  ut  tecum  quasi  cum  praesente  loque- 
rer.  Ut  enim  cum  una  eramus  ,  omnia  narrare  et  quic- 
quid  in  buccam  garrire  solebamus  ,  idem  cur  absen- 
tes  per  litteras  non  faciamus  ,  cum  otium  est ,  non  vi- 
deo.  Ego  certe  si  quid  mihi  superest  temporis  a  mu- 
nere  et  occupatione  mea  ,  quocum  libentius  et  iucun- 
dius  consumam  ,  quam  tecum  ,   non  habeo. 

Sed  hactenus  iucunda  ;  accipe  nunc  tristem  nun- 
cium  qui  de  Regina  Scotiae  hisce  diebus  ad  Urbem  de- 
latus  est ,  quamquam  iucertis  auctoribus.  Memini  me 
tibi  aliquando  ostendisse  editum  scriptum  de  quorum- 
dam  Hugonotiorum  coniuralione  ,  qui  in  Reginae  cae- 
dem  ipso  conscio  Rege  conspiraverant.  Vidisti  tum  quo- 
modo  subita  paenitentia  Regis  e  sceleralorum  manibus 


EPISTOLARUM    LIB.     t.  S^  I 

erepta  fuerit.  Quam  ferro  iiequiverunt ,  veneno  appe- 
tisse  dicuutur.  Ecqua  barbaiMes  ,  quae  tanta  iramanitas 
usquam  terrarum  est ,  quam  isti  unius  huius  feritate 
facinoris  non  superarint?  Et  feminam  et  Reginam  quod 
ea  de  sacris  ac  religione  sententiam  haberet  ,  qnam  a 
maioribus  acceperat ,  quam  colit  ecclesia  Dei  ,  quam 
ab  ipsis  acceptam  apostolis  inviolatam  continentibus  tot 
saeculis  retiuuit,  necare  veneno?  nec  eos  aut  regia  ma- 
iestas  aut  sceleris  ipsa  novitas  et  atrocitas  commovisse, 
quos  vel  ipsius  aetas  imbellisque  natura  deterrere  de- 
buit?  Scilicet  cuius  rei  hominibus  auctores  sunt,  exem- 
plo  etiam  esse  volunt ;  et  quod  verbis  docent ,  re  com- 
probare.  Librum  enim  pervulgarunt  snperioribus  men- 
sibus  ,  quo  licere  populo  necem  regi  moliri  rellgionis 
causa  tradunt ;  quo  quid  magis  apostolorum  insiitutis 
praeccptisque  adversatur?  Sed  omnino  huius  sectae  pro- 
pria  ac  siugularis  crudelitas  est  ,  ut  dubitari  cei'te  pos- 
sit  utrum  faciant  magis  scclerate  in  homines  ,  an  de 
Deo  magis  impie  loquantur.  Horret  animus  ea  recor- 
dari ,  quae  facta  ab  iis  proximo  gallico  bello  hisce  die- 
bus  legi  ,  defossos  horaines  vivos  ,  in  alios  alligatos  ar- 
boribus  tormeutorum  globos  certatim  collineatos,  avul- 
sas  aliis  partes  canibus  obiectas  ,  suspensos  alios  iis 
membris  in  quibus  summus  est  pudor  et  dolor,  sexcen- 
ta  praeterea  genera  crudelitatis  ,  quae  ab  impiis  illis 
copiis  piissimus  quisque  tulit ,  qui  iu  sacrilegas  earum 
manus  incidit.  At  ista  quamquam  inauditae  feritatis  , 
in  privatos  tamen  homines,  flagrante  bello,  cuius  sum- 
nia  semper  fuit  licentia.  Si  vero  reges  ipsi  appetuntur 
ferro  a  sceleratissimo  quoque  ,  si  grassari  venenis  li- 
cet ,  cuius  tandem  vita  satis  firmis  praesidiis  septa  erit? 
Vidcs  ,  mi  Thomici  ,  in  quae  tempora  veneris  ;  et  cum 
aetatem  istam,  qua  es,  fluxam  iufinnamque  longe  prae- 

16 


24  2  A.    M.    GRATIATfl 

eurras  ingenio ,  ita  fac  animum  luum  instiluas  ,  ut 
Deum  Deique  cultura  ac  religionem  haLeas  antiquis- 
simam.  Hacc  autem  ,  etsi  praeier  id  quod  initio  iusti- 
tueram  ad  te  scripsi ,  tamen  eo  perlineljiint ,  nt  inlel- 
liffas  quam  tecura  praeclai'e  sit  actura  ,  qui  nullo  tuo 
consilio  sed  divino  beneficio  illarura  pestiura  contagio- 
nem  vilaveris. 

His  scriptis,  rcdditae  sunt  raiTil  litterae  tuae,  in  qui- 
Lus  de  immincnti  tifn  gallica  profectionc  scribis  ;  quo 
magis  videor  praesagienti  qnodam  animo  saperiora  scri- 
psisse.  Te  patris  lui  voluntati  obsequi  convenit.  Equi- 
deni  vellem  te  non  tantum  fundaraenta  doctrinae  et 
eruditionis  iecisse ,  scd  eliara  extruxisse  allius  aliquid 
quod  magis  appareret ,  ante  quam  te  perej^rinationibus 
dederes  ;  neque  omitteres  islam  cum  urbis  tura  prae- 
ceptorum  opportunitalem  in  tanlo  et  aelatis  et  ingenii 
flore  ;  sed  ,  ut  dixi ,  parenti  obsequeudura  ,  qui  fortas- 
se  alia  quae  nos  non  vitlemus  spcclat.  Gaudeo  te  tam 
bona  valctudine  uti ,  cui  rei  ut  des  operam,  tc  vebe- 
mentcr  rogo.  Miror  vero  nullas  tc  litteras  accepisse  a 
nobis ,  cum  ego  nulbim  tabellarium  praetermiserim , 
cui  litteras  ad  le  non  dedcrim  eliam  ex  ilinere.  De- 
iectura  me  illa  spe,  quam  te  llomae  videndi  paene  cer- 
tam  conceperam,  ita  moleste , fero  ,  ut  totus  ille  noslri 
digressus  dolor  renovatus  sit.  Sed  nescio  quod  mihi 
Nuraeu  spem  abiicei"e  vetat.  Vale.  Roraae  'IX*  cal.  de- 
cembris. 

6.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Cunt  exivissem  nudius  tertius  ad  visendura  regis 
Poloniae  legatum ,  qui  dum  multa  in  suum  adventum 
apparantur  ,  'XX»  ab  Urbe  lapide  restitit ,  ita  avide  ad 
tuas  litteras   legcndas  bodie   recurri  Roraam ,  ut  etsi 


EPISTOLARU.M    LIB.    I.  S^J 

merldie  inde  discessei-im  ,  tamen  incitatis  cquis  anle 
quam  porta  escluderer  veuerim.  Recta  ad  tuas  litteras, 
quae  apud  Cardinalem  erant ,  pergo  ,  quas  quid  dicam 
breves ,  cum  paene  uullae  fuerlut  ?  Ita  ne  vinci  te  pa- 
terls  a  me  ,  ut  cum  ego  tam  multis  occupationibus  et 
boc  ipso  muuere  meo  scribeudi  Cardiualis  llttcras  as- 
sldue  dlstluear  ,  uullum  praetermiserim  labellarium  , 
cui  nou  ad  te  longam  epistolam  dederlm  ,  tu  In  tan- 
to  otio  tam  breves  ad  me  lltteras  mlltas  ?  Scd  uou  est 
nunc  tempus  ad  exposlulaudum  ,  aut  accusaudum  tuam 
negligeutlam  ne  dicam  ,  an  amorls  et  vobmtatis  rcmls- 
slonem?  Sed  expecta  allas  a  me  Iltteras,  a  quibus  ut 
dlgnus  es  vapules.  Pomorscblum  appello  ,  vel  potius  li- 
bi  dlem  apud  Illum  dlco  ,  quo  iudice  poeuas  le  mibi 
daturum  spero.  Sed  plura  uon  possum.  Vale.  Romae 
prldie  cal.  decembris. 

7.    GRATIAiVUS    THOMICIO. 

Proxlme  brevitati  littcrarum  tuarum  Irascebar  ; 
nunc  vero  cum  ea  ad  silentiuna  res  etiam  reciderit , 
quibus  te  accusem  verbls  ?  Quas  tantas  occupatioues 
tuas  fulsse  putem  ,  quae  te  ab  amoris  cursu  revocarlnt? 
Equldena  si  le  iu  litterls  abdidisii  slc ,  ut  nulluni  tem- 
pus  a  studiis  vacuum  tibl  concedas  ,  laudo  lustltutum 
tuum,  teque  lu  eam  rem  ad  quam  mihi  natus  esse 
vlderi  solcs  ,  totum  hjcumbere ,  valde  laetor.  Sed  vl- 
de  ,  ml  Tbomici  ,  primum  ue  studils  Ipsls  tuis  Inlu- 
riaui  facias  ,  qui  de  ils  nibll  ad  me  scribas  ,  de  qui- 
bus  studium  meum  et  curara  non  Ignoras.  Delude  II- 
bid  cousldera ,  praecipuara  esse  partem  tuorura  studlo- 
rura  ,  qui  scrlbendi  laudem  sectarls,  frequenlem  et  ac- 
curatam  eplstolaruni  scriptioncm  ,   quibus  eodem  tem- 


pore  et  expolitur  oratio,  et  amicitiae  coluntur.  Ad  hanc 
exercitalionem  ,  quae  et  officii  et  laboris  fructum  ha- 
bet ,  ego  te  provocare  non  destiti  ,  non  quidem  mea 
causa  ,  qui  pridem  cum  Ciceroni  tuo,  tura  studiis  om^- 
nibus  multani  salutem  dixi  ,  et  quem  imbeciUitas  va- 
letudinis  ct  assiduitas  muneris  atque  operae  meae  istam 
laudem  appetere  uon  sinunt,  sed  quod  tuae  hoc  esse 
cun*iculum  industriae  ,  hunc  campum  quo  tui  vis  illa 
atque  acies  exultet  ingenii,  semper  iudicavi;  quam  ne 
negligas  ,  pro  perspecto  tibi  amore  meo  erga  te ,  mag- 
nopere  adhortor.  Verum  ut  ad  inslitutam  accusationem 
redeam ,  qua  te  re  impeditura  fuisse  dicam,  quominus 
ad  me  scripseris ,  et  promissi  fidem  non  exsolveris , 
cum  ne  sludiorum  quidem  quantumvis  magna  occupa- 
tio  satis  iustam  excusationem  habeat?  Quam  de  animi 
tui  constanlia  quicquam  dubitare  ,  malo  accusare  ne- 
gligentiara  ,  cuius  non  le  modo  iam  ,  sed  ipsum  etiam 
quem  nuper  appellabam  Pomorschium,  condemno.  Quid 
enim  ?  Usque  adeo  mihi  in  amore  non  respondetis , 
nt  rescribcre  ad  meas  litteras  pigeat?  Itanc  ardens  il- 
hid  vestrum  erga  nos  studiura  refrixit?  Hoc  certe  mihi 
persuadere  nunquam  potero  ,  qui  Thomicii  mei  libe- 
i^alera  animum  ,  atque  utriusque  vestrum  humanitatem 
perspectam  habeo.  Omnem  ergo  culpara  ncgligentia  su- 
slineat ,  qua  ita  vos  liberabo  ,  sl  cam  mihi  ubertate  at- 
que  frequentia  litterarum  compensabitis. 

Ilazwillus  dux  Olicae  •¥•  cai.  decembris  discessit. 
Ego  illum  unius  diei  iter  sum  prosecutus  ;  ac  dum  Ro- 
mae  fuit  observavi  coluique  iuvenera  dillgeniissime ; 
cuius  ita  mihi  iucunda  fuit  paucorum  dierum  consue- 
tudo  ,  ut  perpctuis  mc  sibi  vincuh"s  amoris  obh'gaverit. 
Hic  vero  eum  se  in  omnibus  rebus  praebuit ,  ut  cum 
nK)destiae  ct  probilaiis  ,  tum  catholicae  religionis  prae- 


EPISTOLAr.UM     LIIU     I.  S^S 

cipuara  laudem  tulerit.  Quod  divinae  benignitatis  be- 
neficiura  eo  fuit  nobis  adrairabilius  ,  quo  eius  omnem 
antehac  institutiouem  alieniorem  ab  hac  laude  fuisse 
inlelliffimus.  Pontlficem  maximum  sancle  veiieratus  est, 
et  ab  eo  summa  cum  humanitate  acceptus.  Templa  fre- 
quens  adiit ,  rei  divinae  quotidie  interfuit,  reliquias 
sanctorum  iion  curiose  magis  quara  religiose  inspexit. 
Et  erant  veslrum  quidam,  qni  illi  hoc  munusdivini  be- 
nefieii  invidentes  ,  simulationis  optiraum  iuvenera  in- 
simularent ,  et  non  religionis  causa  haec  ab  eo  fieri 
criminarentiir ;  qui  raihi  nec  quid  christiauo  homine 
dignum  sit,  satis  perspicere  videntur.  Quid  enim  a  li- 
bero  nedura  a  principe  alienius  ,  quam  contra  sensura 
animi  et  vultura  et  actiones  et  sermouem  ad  aliorum 
voJuutatem  fingere  ?  Quid  vero  chri^iano  homine  in- 
<lignius  ,  quam  alitid  sentire  de  Deo  ,  aliud  loqui  ?  cum 
mortem  ipsam  appetere  in  confessions  fidei  gloriosum 
alquc  sahitare  semper  habitum  fuerit.  vSaucti  illi  viri 
qui  nobis  aerumnis  et  laboribus  suis  hanc  chrlstianae 
Cdei  discipllnam  reliquerunt ,  quos  cruciatus  ,  quae 
supplicla  subire  maluerunt ,  quara  vel  unico  verbo  de 
professione  fidei  suae  ,  quam  cordibus  infixam  habe- 
bant ,  decedere  I  Guius  autera  irapietatis  est  de  Deo  sa- 
crisque  rehgionibus  aliud  oeculte  sentire  ,  aliud  gratiae 
causa  osteutarel  Ab  hac  certe  Indigna  chrisliano  ho- 
mine  slmulatione  abest  ingenium,  absuut  mores  huius 
opiimi  et  praestantissimi  iuvenis.  Cum  eo  mihi  de  te 
creber  sei'mo  fuit,  deque  tua  profectione  in  Galllas  , 
quam  ipse  hoc  tempore  minime  videtur  pi*obare  mul- 
lis  de  causis  quas  prudenter  afferebat.  Ipse  qui  Galhas 
universas  excurrere  cogilaverat ,  rautavlt  consillum  ,  et 
visa  Genua,  quo  per  dispositos  equos  profectus  est,  iri 
Poloniam  contendit,  ubl  domestlcis  rebus  compositis, 


2^6  A.     M.     CRATIATfl 

in  Italiam  se  redJtnrum  miln  confirmavlt.  Dens  elus 
cousilia  fortuuet !  Bartius  Regis  legatus  ad  Ui-bem  est, 
ingrcssura  tamen  suiim  differt  cerlis  de  causts,  qni  qui- 
dem  ingressns  splcudidissime  apparatur.  Lesniovolse- 
ium  proximc  Pioraam  mocum  adduxi  optiraum  adole- 
scentem  eL  lui  peraraanlera.  A  te  raihi  litieras  oslen- 
dit  poloiiice  scriplas ,  ac  aegerrirae  fert ,  se  propter 
tuura  disccssura  conviclus  tul  spe  decidisso.  De  le  ,  de 
tnls  studiis  ,  alqne  adeo  de  tuis  rebns  omnllius  lilteras 
a  te  expecto.  Saluiat  te  Cardinalis  ,  ego  Poraorsclilura  , 
alque  ah  utroque  peto  ut  Pendasium  et  niedicum  sal- 
vere  mihi  plurimum  iubeatis.  Valete.  R.omae  .•VII*  id. 
decerabrls   i  566. 

8.    GfiATIA^US    THOMIcro. 

Quamquam  longas  ad  te  lllteras  hodle  publlcls  ta- 
bellariis  dederim  ,  lamen  ne  Hieronymum  qnidem  Ros- 
dzrazonium  Venetlas  sinc  mels  litteris  veuire  sum  pas- 
sus  ;  qua  iu  re  meara  dillgcnliam  Ita  velim  ames  ,  ut 
imitere  ,  qul  abnndans  oiio  ,  ab  occnpatissimo  horalne 
studio  atquc  officio  vincarc.  Qnod  si  mibl  in  amore 
respondes ,  ut  certc  respondes,  (quid  enini  raibi  cxplo- 
ratius  amore  Tlioralcii  niei  erga  nie  ?)  raihi  ad  oranes 
meas  lilteras  rescribas.  Hieronvrao  ornalissirao  luveui 
mil^Ique  amlclssirao  calecbismum  Pvomae  nuper  ex  cou- 
cilil  trideiUlnl  iussu  editum  ,  ad  te  perferendum  dedi. 
Eum  vclim  legas  ,  nara  praeter  quam  quod  cbrisllanae 
rellgionls  praecepta  atque  mysleria  paucis  compi*eheii- 
sa  eo  libro  contiuentur  ,  ita  est  eleganter  atque  accu- 
rate  scriptus  ,  ut  cum  theologorura  loca  pertractet ,  ta- 
meu  ubi  res  ferat,  incorrnptara  latini  sermonis  integrl- 
tatem  plane  retineat.  Vale.  Romae  •VII*  id.  decembris 
I  566. 


EVISTOLARCM    LIC    T>  2^7 


GRATIANUS    THOMICIO. 


Flagraulem  tuarum  desiclerio  lltlerarum,  aique  adeo 
suLirascenteni  libi  ,  quod  supcrioribas  perbrevcs  ,  pro- 
xirais  tal)cllariis  uullas  ad  nos  litlcras  dederas  ,  plaea- 
vit  me  planeque  tibi  restituit  cpisLoIa  tua  ,  iiou  lou- 
gissima  illa  quldem  ,  ncque  eiusmodl  quac  explerc  cu- 
piditatcm  raeain  potuerit,  sed  amoi'Is  uoiis  ,  ct  suavis- 
«Imis  ingenii  lui  flosculis  inslgnis  ,  quibas  utrlsque  in- 
crcdlbilitcr  sum  dcleclatus.  Quod  sl  pleulor  iu  scri- 
beudo  fuerls ,  ulbil  erit  ampllus  quod  in  tuls  lltteris 
requlram  .  Et  qnamquam  iuopla  rerum  laborare  non 
poies  ,  ipsaque  tibi  sludla  tua  satls  niaguam  argumeu- 
torum  segelem  suppeditatura  slut ,  tamen  si  celera  de- 
«int,  vcl  illas  Ipsas  fabellas  mlbi  narrato  ,  quibus  rao- 
lestiam  calorum  atque  itlnerura  nostvoruni  levare  iu- 
ter<lum,  inlerdum  etiam  nie  oblundere  solcbas.  Age 
dum  mibi  Fritlum  illum  tuum  ,  atque  cxcita  festivum 
seircm,  ut  quando  necessitate  tlisiuugimur  ,  couimodi- 
tate  litteraruui  cfficiamus  ut  pracsentes  videamur.  JNoii 
vulgari  amore  iuucti ,  ml  Tbomici ,  sumus;  igltur  tan- 
tani  uecessltudluem  alamus  litteris,  excolamus  officiis, 
tueamur  obscquio  ,  omnem  vero  ab  ea  removeamus  ne- 
gligenliam  ,  f[ua  torpet  amor,  ciusque  comiiibus  silcn- 
tio  et  lacilurnitate  cxtingultur:  bas  amicltiae  pestes  a 
nostra  bcnivolcniia  profligemus. 

ricnaldus,  uon  causa  nostra,  Ilppitudlne  cum  lcviter 
laboraret ,  iusalubritatem  caeli  causatus  ,  et  uescessita- 
tem  disccdendi  cupiditati  praelendens  ,  me  repente  de- 
seruit  ferus  ,  ueque  hiemls  atque  ventorum  uunc  raa- 
s^imc  furentium  raetu  ,  neque  ullis  raeis  precibus  re- 
tineri  potuit.  Consuetudiuis   luae   fructu  privatus  ,  ia 


a^S  A.     M.    GRATrATTl 

liuins  amorc  alqne  assiduitate  acqniescebam.  Hoc  quo- 
que  solatio  spoliatus  ,  qnid  milii  ad  summam  solitu- 
dinem  deest  ?  Ergo.  iacebo  desertus  in  maeroi'e  ac  le- 
nebris  ,  orbatns  utroqne  amicitiae  lumine.  Neque  enim 
is  ego  sum  qui  illis  circeis  poculis  ,  de  quibus  scri- 
bis,  immulari  possim,  quae  ne  libavi  quidem  unquam; 
et  bas  omnes  fucosas  amicitias  ,  atque  omnem  aulae 
spleudorem  cum  unica  profecto  nostra  ambulatione  noa 
confero.  Grudelem  igitur  Renaldum ,  a  quo  quaeso 
poenas  tu  et  Pendasius  iniquae  profectionis  repetite  , 
neque  eum  abire  Patavio  ante  nonas  ianuarii  permittite. 
Haec  illi  animo  in  Asulanum  sunm  properanti  gra- 
vissima  poena  erit.  Ego  abeuntem  prosecutus  sum  ad 
Rosenra  niontem.  Haec  vero  ad  te  scribebam  ante  lu- 
cem ;  sed  cum  iam  exaudiam  surgentium  strepitum , 
immo  vero  cum  iam  vale  dicat  Renaldus  ,  finem  fa- 
ciam  scribendi.  Illud  tamen  non  praetermittam  ,  lae- 
tari  me  snmmopere  tua  cum  Pendasio  consnetudine  , 
viro  optimo  et  doctissimo  ,  cuins  et  eius  similium  ami- 
citiae  tibi  ,  mi  Tbomici  ,  et  fructuosae  semper  et  bo- 
ncstae  ernnt.  Pomorscbium  salvere  iubeo.  Ad  eius  epi- 
stolara  rescribara  cum  Romam  rediero.  Vale.  Monte 
roseo  •XIX*  cal.   ianuarii    1 566. 


I  O.     GRATIAKUS    TnOMICIO. 


Ad  litteras  tnas  -Vnr  id.  decembris  datas  rescri- 
psi  ea  epistola  quam  R.enaldo  dedi ,  brevius  quam  vel- 
lem  ,  et  quara  mea  superiorum  dierum  consuetudo  fe- 
rebat ,  propter  loci  ac  temporis  augustiam  ;  sed  lamen 
pluribus  fortasse  quam  tu  velles  ,  nam  mihi  interdum 
venit  in  mentera  vereri  ne  te  raolestia  afficiant  meae 
litterae,  cum  intelligam  iis  te  non  modo  ad  scribendum 


EPISTOLARXTM    LIB»    I.  2^9 

non  excitari  ,  scd  plane  fieri  negligentiovem  ;  quo  in- 
iuriam  tu  quidem  facis  amicitiae  in  qua  nullus  est  ab- 
sentium  iucundior  fraclus  ,  quam  litterarum  crcber  et 
familiaris  sermo.  Illud  non  assequeris,  ut  ego  litteras 
ad  te  dare  intermittam  ;  quac  si  tibi  molestae  erunt, 
tuam  scilicet  negligentiam  ulciscentur  ;  si  gratae  ,  cor- 
rigent.  Excute  quaeso  istam  pigriliam  ,  teque  huic  da 
exercitationi  ,  qua  nibil  studiis  atque  insiituto  tuo  uli- 
lius  ,  nihil  mihi  optatius  facere  potes.  Numera  episto- 
las  meas  ,  quas  ad  te  post  discessum  meum  scripsi; 
numera  ,  quas  ad  me  dedisti  ;  confer  tuas  cum  meis 
occupationibus,  victum  te  officio,  victum  amore  faleare 
necesse  est ;  atque  ita  quidem  victum  ,  ut  ne  certasse 
quidem  videri  possis.  Quid  autem  te,  quid  ingenium 
tuum  minus  decet ,  quara  certamen  dib*gentiae  ,  officii, 
benivoleutiae  defugere?  Sed  nolo  vehementius  te  urge- 
re.  Tuas  litteras  expectabo  ,  quibus  si  mihi  non  salisfe- 
ceris  ,  incessam  te  asslduis  conviciis. 

Hortensia  semina  ,  de  quibus  ad  me  scripsisti  cu- 
rabo  diligenter.  Mandatorum  tuorum  memor,  quae  mi- 
hi  pi'oficiscenti  dederas  ,  effigies  veterura  Urbis  rao- 
numentorum  aeneis  forrais  impressas  ad  te  mitto  ,  non 
tam  ut  eorum  imaginem  absens  coutemplere  ,  quam  ut 
admiratione  antiquitatis  ad  ipsa  visenda  aliquando  ac- 
cendaris.  Quibus  adiunxi  nonnulla  sanctorum  virorum 
atque  ipsius  praeterea  auctoris  et  Servatoris  nostri  si- 
mulacra  desumpta  de  optimorum  artificum  tabulis.  At- 
que  hacc  quidem  non  solum  admirationem ,  verum 
ctiam  venerationem  liabent ,  eoque  libi  gratiora  ai-bi- 
iratus  sum  fore.  Sed  nactus  opporlunitatein,  ante  quam 
Renaldus  vectoribus  istuc  ferenda  apud  me  reliquit, 
nenpoliiauos  mustaceolos  ,  quos  vocant  ,  tibi  mitto  , 
Neapoli  mihi  his  diebus  allatos.  Sunt  aulem  leuociuia 


2  0O  A.     M.    GBATIAM 

qiiaeJ.im  ciborum  ,  ac  cacnae  ct  pi-ancliorum  capita  , 
aromatnm  salubri.et  iucunda  conditione  commendata. 
Est  enim  illa  urbs  borura  artifex  et  magisira  delecta- 
mentoriim.  Ilis  adieci  alutas  cx  serico  violaceas  et  pur- 
pureas  ,  et  eleganter  elaboralas  pyxides  odorati  et  ar- 
tificiose  conditi  saponis  eiusdem  urbis  Iiis  dcliciis  sem- 
per  affluentis.   Vale.  Romae.  •XIII*  cal.  iaimarii.  i566. 

I  I  .     GRATIANTJS     TnOMICIO. 

Taraen  a  Ijreviloquenlia  non  discedis  ?  Quid  exi- 
lius  litteiis  tuis  ?  quid  aridius  ?  Esto  sn]>erioriI)us  die- 
bus  uibil  ad  nos  scripseris  iustis  impeditus  rcbus  ;  at 
iis  exsolutus  ,  quam  raibi  epistolam  misisti  !  quam  bre- 
vem  !  quam  jiibil  babentem  ,  praeter  exiguam  cxcusa- 
lionem  anterioris  ncgligenliae  !  qnae  ipsa  non  tam  ex- 
cusanda  ,  quam  compensanda  sludio  proximarum  Ht- 
lerarum  fuit.  At  nibil  erat  quod  scriberes.  Primum  us- 
que  adeo  es  inops  ab  argumentis,  ut  coraplerc  duas 
pagcllas  etiam  nullo  proposito  argumento  nequeas  ? 
Deinde  quam  multa  erant  in  mcis  lilLeris  quibus  re- 
sponderes  ?  quae  omnia  a  te  praeterita  sunt.  Alr  eram  , 
inquis  ,  perturbatus  littcris  quas  a  patre  gravius  in  me 
scriptas  acceperam.  Id  quidera  silentii  culpam  levat  , 
brcvitatem  litterarum  non  excusat ,  quas  pacato  iam 
animo  ,  ut  ipse  slgnificas,  scripsisti.  Verum  illud  ip- 
sum  quicquid  fuit  doloris  ex  parernis  litteris  quod  ac- 
ccpisti  ,  communicare  ac  partiri  inecum  maxime  debui- 
sti  ,  cui  propte)'  nostram  coniunctionem  idem  apprime 
quod  tibi  fulurum  scicbas  ;  a  quo  vel  parem  dolorem 
et  sollicitudinem  ,  vel  consilium  si  minus  prudens,  fi- 
dele  certe  et  bcnivolum,  expectares.  Atqui  ego  vebe- 
mcnter  cxpecto  quid  illud  sit  quod  de  tc  improbi  ho- 


EPISTOlARrM    IIB.     I.  20  1 

mines  el  raallvoli  ad  palrom  detulerunt ,  quod  tamen 
laetor  esse  huiusmodi  ,  quo  tu  nixus  aninio  nullius.  cri- 
mlnis  cousclo  ,  non  magnopevc  conHnovearis.  Haec  ti- 
Li  rectae  mentis  conscientia  pluris  semper  sit  quam 
hominum  sermo  ;  neque  trausversum  unguem  ab  ea 
unquam  discedas.  Probi  adolescentis  est,  quab^m  te  ip- 
sa  fiusit  natura  ,  culpam  praestare  ,  invidorum  dela- 
liones  non  perhorrescere ;  neque  enim  oppriuii  aut  oc- 
cultari  veritas  atque  innocentia  potest ,  quac  se  per  se 
ipsa  in  lucem  vindicat.  Hac  tu  fretus,  studia  tua  ala- 
cri  pacatoque  animo  persequere  ,  quorum  potissimum 
causa  abes  a  patria  ,  ct  tuis  ,  et  nobis  ipsis  qui  maxi- 
me  tui  sumus  ,  cares.  Ac  perge  quo  te  vocat  Deus  , 
cui  quin  curae  sis ,  dubitare  non  debes.  Ipse  te  ex 
omnibus  semper  periculis  pignerabitur.  Sed,  amabo  te, 
illud  quicquid  fuerit ,  fac  me  certiorem  .  Aveo  scire 
quo  se  usque  eiTerat  liominum  nequitia.  Tuum  suspi- 
cor  cum  Deo  et  piorum  parente  ecclesia  reditum  in  qra- 
tiam  ,  patrem  gravi  ipsum  erroie  o])caecatum  ofFendis- 
se.  Id  si  ita  est ,  quid  commovcare  ?  Factum  boc  tuum 
praestabit  Deus. 

Patris  labare  illud  consilium  de  le  in  Gallias  mit- 
tendo,  magnopere  laelor  ;  non  studiis  ,  mihi  crede , 
non  moribus  ,  non  deuique  incolumitati  luae  e.vnedirc 
censeo  illo  mittaris ;  et  urbera  aptissimam  littcris,  se- 
dem  oranis  liberalis  fortunae  relinquas  ;  eas  sequaris 
terras  ubi  nihil  sanctum  ,  nihil  inviolatum  ,  nihil  tu- 
tum  ,  omnia  caedlbus  ,  insidiis,  tumuliibus  permiscen- 
inr  ,  ubi  non  hospcs  ab  hospite  tutus,  nec  socer  a  ge- 
nero  ;  totusque  ille  locus  ,  quo  ferreura  saeculura  de- 
pingere  conatus  est  clarissimus  poeta  ,  in  mlseras  nunc 
Ijallias  cadere  videatur  ,  in  qulbus  quondam  rcligionis 
liumanitatis  atquc  oranium  bouarum  rerura  domicilium 


252  A.    M.    GRATUNI 

ruit.  Et  hoc  proh  saacte  Deusl  paucorum  efficere  potuit 
impielas  siniulatione  religionis  dominationem  appetea- 
tium.  Scd  quoniam  ia  Gallias  delatus  sum  ,  haec  iade 
uuntiaatui'  :  Lutetia  discessisse  omnes  Hugonotiorum 
principes  ,  praeter  Condeium  quem  sunt  qui  sperent 
improhorum  causam  deserturum  atque  rcditurum  ad 
sanitatem.  Huius  frater  Borhonius  Cardinalis  cum  in 
cousiiio  Porlianum  ,  quod  in  oppidum  Cardinalis  ditio- 
nis  impictalis  ministros  immisisset,  qui  concionibus 
populum  ab  eius  fide  atque  obsequio  averterent,  acriter 
accusaret ,  seque  non  muhum  eam  iuiuriam  laturura 
palam  diceret ,  Piex  ipse  Cardinalls  verba  secutus  ita 
Portianum  accepit,  ut  ille  concideret  animo.  Sed  Am- 
miralius  Hugonotiorum  caput  et  praecipuus  concitator 
superioris  belli ,  Portianum  excusans  adiecit ,  aequura 
esse  ut  Rex  permissa  cunctis  sacrorura  licentia  ipsos 
quoque  uti  paterelur.  Tum  Cardlualis ,  (juac  inquit 
vobis  in  nostras  urbes  nostrosque  clientes  licentla  per- 
raissa  est  ?  At  tu,  Ammiralle,  qui  Germanos  in  Gallias 
evocasti  ,  patriamque  feris  uationibus  pervastandam  ob- 
ieclstl  ,  exitium  Regi  puero  moliri  sustinuisti,  eumque 
quantum  in  te  fuit  regno  spollasti  ,  dignus  cs  qui  in- 
viso  isto  capile  pocnas  persolvas.  Qua  certe  de  re  si 
ad  consilium  referatur  ,  ego  te  iudicio  omniura  dam- 
uatura  priraus  raea  seutentia  conderanabo.  Quae  a  Car- 
diuali  approbante  Rege  dlcta  ,  atque  etiam  deauncian- 
le  se  daturum  operam  ,  ut  sibi  rem  amplius  cum  pue- 
ro  non  esse  intelllgerent ,  tantus  illis  metus  est  incus- 
sus  ,  ut  urbc  protinus  cesseriut.  Sed  quoniara  quieluri 
mlulrae  existimautur  ,  Rex  legioncra  Helvetiorum  cou- 
scribi  ,  et  in  Gallias  adduci  iussit.  Reginara  Scotiae 
veneui  vim  ,  adhlbitis  subito  medicamentls  superasse  , 
iacolumemque  evasisse  scrlbunt.  Ex  Hispania  transmis- 


EPISTOLAr,U\f    Lin.    I.  253 

surum  Rcgera  in  Italiam.  confirmatur  multorum  lilte- 
ris  ,  et  ad  pacandos  Belgas  ob  rcligionem  tumultuan- 
tes  cum  magnis  copiis  iturum.  Is  quidem  est  Bartio 
Rcgis  vestri  lcgato  optatissiraus  nuncius ,  qui  incom- 
moda  longissimi  itineris  se  sperat  vitaturum.  Vale.  Ro- 
mae  •¥!•  cal.   ianuarii    1 566. 

12.    GRATIANUS    TnOMICIO. 

Si  scriberem  ipse  ,  retinerem  instilutum  meum  ,  et 
longiorem  ad  te  hanc  epistolam  milterem  :  sed  dicta- 
vi  propler  morbum  oculorum  ,  in  quem  ex  assidua  su- 
periorum  dierum  vigilia  et  scriptione  incidi  ,  ila  mo- 
lestum  ut  eorum  paene  mihi  usum  eripuerit ,  ncque 
adhuc  abstinentia  ulla  aut  inedia  depellere  infesti  hu- 
moris  vim  potui.  Credo  hoc  mrhi  Renaldi  imprecatio- 
nibus  contigisse ,  quem  interdum  irridere  lippitudine 
illa  sua  laborantem  solebam  ;  de  quo  ,  quia  nihil  ad 
nos  post  suum  discessum  scripsit,  eram  sane  sollici- 
tus  ;  quem  si  convaluisse  et  salvum  ad  vos  venisse  cog- 
novero  ,  facile  feram  eius  morbum  in  me  esse  trans- 
latum ,  in  quem  morbi  paene  omncs  coniurasse  vi- 
dentur;  ita  appetor  ab  illis  assidiieque  exerceor  :  neque 
puto  deslstent ,  donec  summa  dies  ab  illorum  impor- 
tunitate  me  vindicet ,  quam  tantum  abest  ut  reformi- 
dem ,  ut  etiam  ultro  interdum  exoptem  ;  nihll  enim 
est  miserius  hac  tanta  valetudinis  perturbatione  ,  prae- 
sertim  nulla  spe  melius  aliquando  fore  :  praestat  pro- 
fecto  relinquere  vitam,  quam  totiens  interpellatain  at- 
que  impeditam  morbis  ducere.  Verum  hoc  Deus  vide- 
nt;  ego  certe  onus  hoc  impositum  in  ipso  iuventuiis 
aditu  propc  vivi  cadaveris  feram  aequo  animo  quam- 
diu   vixero  ,  deponam  aequiore  cnm  tempus  ad%enerit. 


254  ^'    ^'*    GPATIATTI 

Te  vero,  mi  Thomici  optirae  miliique  carissime,  ve- 
licineiiter  horlor  ,  ut  valetudinem  tuam  cures  diligea- 
ler  ,  eaque  secuudum  Deum  et  virtutem  nihil  tibi  du- 
cas  in  omni  vita  pluris.  Praeclarum  munus  coi-^jus  be- 
ne  constitutum  ,  et  haud  scio  an  maius  a  natura  ho- 
mini  iribui  possit  ,  illi  tnmen  homini  qui  tanlo  non 
abutitur  naturae  dono.  Fere  enim  ut  rjuisque  est  cor- 
pore  firmlssimo,  ita  facillime  in  ea  vitia  praecipitatur  , 
qiiae  morbi  inrirmilasqne  valetudinis  consequuntur  ;  a 
qui])us  qula  tu  longlssime  abes  ,  mi  Thomici  ,  atque 
isto  adolescenliae  flore ,  nialurae  aetatis  in  omnibus  re- 
bus  consilium  adliibcs  ,   valde  laetor. 

Novi  apud  nos  nihll  erat,  quod  ad  te  magnopere 
scriberem.  Percrel)rescit  ruraor  de  Regis  Hispaniarum 
adventu,  ad  quein  in  iLallam  asportandum  orones  undi- 
qnc  naves  atque  trlremcs  ,  quae  quld(;m  elus  imperio 
parent,  Barclnonera  ipsius  litteris  evocalae  sunt.  Bar- 
lius  Urbem  inibit  •¥!•  idus  ;  •III*  dabltur  ei  senalus; 
utrlusque  diel  pompam  perscrlliet  ad  te  Staritovius  qui 
iu  ipsius  legali  domum  migravit ,  atque  omnI])us  re- 
l)us  intcrerlt ;  id  ego  ab  illo  petil.  Orationem  lcgati 
nomlne  habeljlt  •^l*  Antonius  Muretus,  vir  in  hoc  di- 
ccndi  gcuere  magna  semper  cum  laudc  versatus.  Eam 
orationcm  ,  uIjI  fuerit  lia])Iia  ,  scrlptam  ad  te  mlttam. 
Romae  maxlmc  qui  loca  prope  flumen  iucolunt,  in  ma- 
gno  metu  fuerunt;  nam  Tibcris  conlincnti]>iis  allquot 
dicrum  im])rll:)us  et  nlviljus  auclus  ,  quae  australibus 
ventis  soluiae  ex  omaiI)us  niontibus  profluxcrunt ,  at- 
que  eorumdem  flalu  veniorum  lepulsa  ah  ostio  vi  at- 
que  impetu  fluminis  ,  ita  tumuit  ut  superatis  ripis  pro- 
xima  quaeque  proluvie  aquisque  inundaverit.  Subur- 
baua  prata  plane  oljrula  ,  aljlala  pars  lecta  illius  am- 
])ulalionis  quae  ab   Hadriani  mole  ad  palatiuiu  perdu- 


EPISTOLARVM     LIB.     I.  Sl55 

cltur;  vinariae  cellae  plurimae  completae  ,  collisis  cffu- 
siscfue  doliis.  Ilerbarum  semina  collegi  permulta  ,  quae 
ad  vos  mittam  cum  sercndi  et  coleiidi  tempora  ac  ra- 
tionem  didicero.  Pomorschio  salutem.  Vale.  Romae  •IV» 
cal.  ianuarii    i  067. 

I  3.    GHATIA.NUS    TIlOMICfO. 

Odi  paene  meos  oculos  ,  etsi  oculi  sunt ,  id  est  om-' 
nium  rerum  carisslmi,  quorum  morbo  fit  ut  ad  te  sicut 
soleo  scribere  ipse  non  possim.  Diclare  cogor,  qua  iii 
re  ita  milii  displiceo  ,  ut  fructu  illo  qui  est  litteris  ad 
eos  scribendis,  quorum  desldcrio  afficimur,  periucun- 
dus,  privari  mibi  videar.  Sed  parendum  necessitali,  cui 
veniam  dare  erit  humanitatis  tuae.  Quamquam  licet 
mihi  brevllate  uti ,  te  magislro.  Non  tua  te  fefcllit  de 
me  opinio ;  legeutem  tuas  litleras  priaium  commovit 
furtum,  quod  domi  tuae  factum  esse  sbribis;  deinde  Po- 
morschii  periculo  periurbatum,  mirlfice  recreavit  atque 
adeo  exlidit  nunlius  de  patj-Is  lilleris  ad  te  ajlatis  ,  niu- 
latum  aut  certe  reiectum  consilium  de  gallica  profe- 
ctioue  ,  in  quo  tua  piofcclo  salus  et  inculumiias  age- 
baiur  ;  suppediiaiam  abuude  pccunlam  ,  permissum  ut 
diutius  sls  in  Ilalla  ;  qnae  omnia  dicl  non  polesl  quan- 
tam  nobis  laetitiam  atlulerlnt,  taulam  scillcet  quantam 
tu  ipse  esistlmas,  cui  cognitus  perspcctusque  cstauiT.-us 
in  te  noster.  Cum  aulcm  nos  dico, ,  Cardinalem  qao- 
que  dico  ,  cui  ita  carus  es  ,  mi  Thomici  ,  ut  nemo 
pater  de  fllii  salute  magis  laborare  posse  videafm\  Hac 
lu  uon  tam  humanlLate  parentis  ,  quani  benlguiiate  Dei 
erga  te,  ita  fac  utai'e ,  ut  ad  ipsum  Deuin  consilia  ^ique 
cogitationes  tuas  omnes  referas  ;  iacta  in  Dominuin  cu- 
ram   tuani  ,  ct  ipse  tc  enutriet.   Quod  ccrte  li;  facies  : 


256  A.     M.     GRATIAIVI 

novi  enim  iDgenll  tui  probitatetn  ,  novi  indolem  ,  uovi 
pium  erga  Deum  aniraum,  cuius  proximae  tuae  litiei-ae 
quantam  significationem  habent .'  Quanti  illa  est  cupi- 
ditas  tua  vitam  ipsam,  si  res  ferat,  pro  catholicae  re- 
ligionis  veritate  atque  dignitate  profundendi  !  Quam 
vero  illa  sapiens,  quam  christiana,  quam  supra  aetatem 
luam  usurae  huius  lucis  contemptio ,  atque  caelestis 
illius  et  aeternae  vitae  appetitio  !  Macte  ;  te  enim  curat 
Deus  ,  qui  quos  fructus  maturae  olim  istius  virtutis 
capturus  sit ,  praestituit.  Sed  fit  nescio  quo  pacto  ut 
cum  ad  te  scribo ,  praeter  id  quod  institueram  ,  ad 
exhortandi  rationem  saepe  delabatur  oratio  mea  ;  quod 
totum  velim  amori  tribuas  ,  et  summo  cuidam  studio 
erga  te  ac  de  te  meo  ,  pei"specto  tibi  quidem  ,  sed  quo 
cgo  interdum  provehor.  In  posnaniensis  episcopi  do- 
mum  migrasse  te  laetor  ,  et  ut  apud  eum  sis,  quamdiu 
ipse  Patavii  fuerit ,  et  optimi  viri  humaniiate  fruaris, 
te  horlor.  Donec  iudicium  fiat  de  sublata  pecunia , 
caute  nec  unquam  soh  per  urbem  incedite  ,  tenebras 
vitate  insidiis  aptas  et  nocendi  cupidis  opportunas. 
Quaraquam  magnopere  iam  Pomorschii  pedibus  confi- 
do.  O  illum  virum  ,  qui  gladios  pernicitate  elusit  ! 
Ipsum  et  lacobum  Bresnicium  salute  impartire.  Et  tu 
vale  ,  mi  Thomici  oplime  ct  optalissime.  Vale  et  salvc. 
Romac   'XI'  id.   iauuarii    1 56^. 

L  I  B  E  R    II. 

I.    ANTONIUS   MARIA  GRATIANUS   NICOLAO  THOMICIO   S.   P.  D. 

Viui  libi  venit  in  mentem  ,  me  de  tua  constantia  du- 
bilasse  ?  Nunquid  igitur  nobis  nostro  inter  nos  animo 
quicquam  cxploraiius  ?  Si  pcctus  profecto  tuura  ut  di- 


EPISTOLARUM     LTE.     H.  257 

citur  videam  ,  nou  sane  mlhi  ccitior  ,  quam  nunc  sim , 

de  iutimis  tuis  seusibus  esse  videar.   Sint  licet  multae 

latebrae  multique  recessus  iu  hominum  auimis,  et  mul- 

lis  simulatiouura  involucris  tcgatur  uniuscuiusque  vo- 

luntas  ,   uostra  certe  uatura  apcrta  semper  et  simplex  , 

nihiJque  occultum  ,   uihil   obscurum  ,  uihil   fictum  ha- 

beat.    Ego  te   pigritiae    in   scribendo    accusavi    saepe , 

fidei  nunquam.  Et  quamquam  fructum  quendam   capi 

ex  amicorum   litteris    dico  ,   quo  magnopere   excitatur 

et  acuitur  amor  ,  qiio  in  genere  tuam  interdum  dili- 

gentiam  desideravi  ;    tamen    is  ego  sum  maxime  ,  qui 

amicitiae  vim  caritate  ,  caritaiem  ipsam  non  lam  officiis 

quam  auimo   raetiri  soleo.  At  tu  hbmo  es  mirificus  qui 

ex  meis  lilteris  eum   seusum  ,  a  quo  omuis    meus  abc 

rat   seusus ,     pro    epistolae    argumento    eruere ,    quam 

mihi  ad  multa  de  quibus  ad  tescripsi  respondere  ma- 

luisti.  Fuit  hoc  malitiae  ,  illud  liumauitatis  tuae  ,  quod 

nullum  post  hac  tabellarium  praetermissurum  te ,   cui 

litteras  non  des  ,    tam  sancle  polliceris  ;    in  quo    rem 

facies  et  tua  diligentia  et  nostra  benivolentia  dignis- 

simam  ,    mihique   longe    gratissimam.   Ita  valeam  ,    mi 

Thomici  ,  ut  laugueutem    me  assidueque  cum  morbis 

luctanlem  nihil  tam  recrcat ,  quam  tuarum  lilterarum 

sermo.    Ego  tecum  et  copia  et  crebritate    epistolarum 

libeutissime  certabo  ,  ucque  me  aut  occupationes  qui- 

bus  me  exsolvere  non   possum,  aut  valetudo  quam  pe- 

nitus  amisi  ,  ab  hoc  certamine   revocabuut.   Ta  modo 

fac  ut  vir  sis  ,  et  congredi  audeas  ,  praesertim  cum  sis 

et  ab  otio  et  ab  omui  re  paratior.  Polonum  homiuem, 

etiam  nobili  geuere  ortum,   a  Turcis  legatum  Venetias 

venisse  quod  doles  ,   facis  lu   quidem   pie  ,   et  amauter 

erga  palriam  ,  cuius   nomen  vereris   ne  qua   macula  ex 

liuius  labe  aspergatur.  Altamen  non  hoc  Poloniae  igno- 

•7 


258  A.    M.    GRATIANI 

miniosum  quae  illum  genuit  ( quae  enim  civitas  ,  non 
modo  natio  ,  est  in  qua  uon  iinprobi  multi  nascantur?) 
sed  ipsi  perniciosum  qui  ambitione  et  inanium  hono- 
rnm  dulcedine  elatus  ,  aeternis  se  supplioiis  destinatr 
Sed  quando  lu  ab  eo  in  convivium  adhibitu*  es  ,  aveo 
scire  qui  fuerint  veslri  sermones  ,  quidve  ipse  de  sacris 
religionibusque ,  quid  de  Christo  ab  se  dcserto  loqua- 
tur.  Hortensia  seraina  misi  ad  te  superioribus  diebus, 
plura  Neapoli  expecto ,  quae  ubi  venerint,  ad  te  per- 
ferenda  curabo.  Brzesnicio  velim  me  excuses  quod  ad 
eius  epistolam  non  rescribo ,  excludor  enim  angustia 
temporis.  Saluta  mihi  et  ipsuin  et  Pomorschiuni ,  et 
vale.  Romae   •XVIII'  ianuarii    i56y. 


2.    GRATIANUS    THOMICIO. 


Amo  ,  mi  Thomici ,  dolorem  tuum  ,  vel  amorera 
potius  ;  ab  hoc  enim  profectam  inlelligo  illam  curam 
qua  te  angi  scribis  valetudinis  meae ;  quam  quaeso 
curam  nos  deponamus  ,  et  committamus  omnem  Deo  : 
ipse  regit  nos  ,  et  custodit  nos  ,  et  fecit  et  creavit  nos. 
Me  quidera  ita  proxiraorura  annorum  morbi  confece- 
runt ,  ut  de  lucro  iam  prope  biennium  vivere  videar  r 
ita  vero  mihi  molesta  esl  diuturna  haec  cnratio  per- 
ditae  cuiusdam  et  profligalae  valetudinis ,  ut  mirum 
quam  me  mei  ipsius  satietas  et  fastidium  ceperit,  cui 
propter  reccns  hoc  malum  oculorum  ne  ilbid  quidem 
solatium  relictum  est ,  me  cum  libellis  oblectandi.  Sed 
haec  ut  dixi  omittamus  ,  ne  coramemoratione  mearum 
miseriarum  in  parem  te  molestiam  vocem.  Semiua  her- 
barum  dcdi  siipcrioribus  diebus  Bononicnsium  tabel- 
lariis  ut  ad  te  perferantur  sine  vectura ;  nam  si  tabel- 
lariis  Venetorum  dedissem  ,  pluris  tibi  semina  canste- 


EPISTOLARVM    IA\).    U.  2^9 

tissent  quam  quanti  sunt  gcrmlnum  fructus.  Neapolltana 
nondum  erant  allata  ;  expecto  iii  dies ;  ad  te  cum 
veneriut  ,   contiuuo  miltani. 

Oralionem  de  obedientia  Pontifici  maximo  a  Rege 
Polonlae  delata  ,  mitio  ad  te  liabitam  a  'M*  Antonio 
Mureto  erudito  homine  et  in  diceudo  exercitalo  :  lu- 
culenta  sane  est ,  amplitudinem  vestri  regni  ,  mores 
atque  iustituta  gentls  ,  et  res  a  vobis  gestas  ila  copiose 
complectitur  ,  ut  historiam  condere  quam  ad  rem  di- 
cere  mahiisse  videatur.  De  legati  regii  ingressu  in 
Urbera  ,  ac  de  celebritate  elus  dici  ,  quo  illi  senatus 
datus  est,  scribendl  ad  te  negotium  Staricowio  dederam, 
cura  essem  ipse  occupatior ,  sed  ille  insita  vobis  ad 
scribendum  pigritia  ,  quod  i*eceperat  ,  ut  ab  eo  iniel- 
lexi  ,  nou  praestitlt.  Is  a  patre  revocatur  in  Poloniam. 
Cras  ad  visendam  NeapoHm  proficiscltur  ,  ut  Ineunte 
quadrageslma  Romara  redeat.  Pataviura,  ut  ar])itror , 
veniet,  ubi  patris  litteras  expectare  se  velle  dicit,  quem 
de  profectione  sua  in  Hispaniam  consuluit.  Carneva- 
libus  vehementer  cupit  Renaldus  noster  ,  ut  Asoli  sis 
apud  eum  ,  mecumque  per  litteras  egit,  ut  te  de  eo 
rogarem.  Quaeso  igitur  te  ne  pluris  habeas  armorum 
ludos  spectare  Patavii,  quam  vlri  optiml  et  suavissimi 
et  amantissiml  nostrum  consuetudine  et  humanitate 
frui  :  atque  illud  tempus  quod  recepto  more  totum 
laetitiae  atque  ineptils  dandum  essc  vldelur  ,  cum  ho- 
mine  amico  ac  percupldo  tui  ,  atque  id  ipsum  enixc 
postulanti  agere,  potlus  quam  in  spectaculis,  quae  nun- 
quani  periculo  carent  ,  velis.  Quicquid  statueris  ,  Re- 
naldum  faclto  certlorem.  Cardinalis  mlhi  mandavit  , 
tihi  iit  ad  eas  Iltteras  quas  ad  eum  scripsistl  respon- 
dinem  ;  sed  cuui  fessus  scribendo  slm  ,  peto  abs  tc  ut 
hoc  mihi  remiitas.  Vale  Ixomae  •VIII*  cal.  februar.i  067. 


afio  A.     M.    GRATIANI 

3.    GRATIANUS    GEORGIO    POMORSCHIO. 

Semina  perlala  ad  vos  iam  arhlti-or  ,  quae  pridem 
Dononiensium  labellariis  dedi  ;  plura  Neapoli  expecta 
atque  opliniorum  olerum  ,  nisi  me  fallant  olitores.  Tu 
vero  ,  mi  Pomorschi  ,  praeclare  qui  palrono  tuo  noii 
lam  quae  terrae  mandanlur  ,  quara  quae  animis  com- 
mittuntur  caelestis  religionis  semina  mittere  optas  • 
Haec  autem,  crede  mllii,  a  Deo  iacta  sunt  in  isto  ado- 
lescenle  ,  cui  tu  rector  et  gubernator  es  datus  ,  quae 
Lerbescente  adbuc  eius  ingenio  cxcepta  ,  cum  id  ado- 
leverit ,  tanta  ubertate  fruclus  edent,  ut  eorum  sua- 
vitatem  minime  aspernaturus  sit  pater  ;  quamquam  ut 
qai  morbo  laborant ,  sensus  stupore  ,  ciborum  iucun- 
ditatem  nou  sentiunt ,  ita  horum  ipse  nunc  fructuum 
gustum  non  habeat.  Vale,  mi  Pomorschi,  et  a  nobis 
omnibus  plurimum  salve.  Romae  •VIII'  cal.  februarii 
i56;. 

4'     GRATIANUS     TIIOMtClO. 

Succensebara  (  quid  enim  nogem?  )  tibi,  quod  nihil 
a  te  nobis  litterarum  atlulissent  proximi  tabellarii, 
Haeccine  diligenlia?  Iloccine  toties  iteratum  proraissum 
receptumque  ,  neminem  Romam  venieutem  praetcrmit- 
tendi  ?  Iliccine  araor  ?  Nosti  reliqua.  Quid  quaeris  ? 
Acuebam  me  ad  miriGcam  expostulationem  ,  cum  ecce 
tibi  litterae  a  lacobo  Brzesnicio  ,  quibus  te  Mantuam, 
ut  abeunti  ex  Italia  Olicensium  duci  occurreres  ,  pro- 
fectum  iutellexi  ;  quem  quidem  Ducem  nos  vel  ad 
Borislhenem  pervenisse  iam  arbitrabamur  ,  ita  a  nobis 
properans  discessit  mense  novcmbri.  At  laelor  te  eo 
oificio    humanitatis   perfunctum  csse ,    vidisseque   eumi 


EPISTOLARUM    irB.     11.  201 

anlc  quam  Italiam  reliquerit ;  a  quo  ,  cum  cadem  tibl 
aliquanJo  percgrinaiio  instet,  oniuia  cognosceres.  Sed 
heus  tu  ,  videsis  ne  plurls  Mantua  tibl  quam  Asulus 
fuisse  videatur.  Iniurlam  sibl  abs  te  fierl  putabit  Re- 
naldus  qui  te  cupide  expectat ,  et  sibi  a  te  promlssum 
ait ,  et  me  sponsorem  appellat.  SI  morem  Illl  gesseris, 
vel  regem  te  Asulanorum  constituet.  Sinat  boc  Po- 
morschius  noster  ab  se  impetrare  Renaldum.  Quod  sl 
duriores  vos  praebebitis  ,  In  eam  partem  acclplemus, 
ut  futuros  Patavil  ludos  ,  amlclsslml  hominis  cupldita- 
tl  ac  studio  vos  antetulisse  ,  exlstimaturl  simus.  Valete^ 
Romae  cal.  februaril    iSGy* 


y.    GRATIAJJUS    THOMICIO. 


Tu  vcro  vatlcinatus  es  ,  qui  me  frustratum  expe- 
ctatione  litterarum  tuarura,  id  molesle  nec  tacite  latu- 
rum  existimastl.  Ac  veram  quldem  fuisse  vaticinatio- 
nem  tuam  ,  cognovlsti  ex  litterls  quas  ad  te  cal.  fe- 
bruarii  dedi  ,  in  quibus  velim  ames  aequitatem  meam, 
qui  certior  factus  a  Brzesnicio  ,  Mantuara  ad  Olicen- 
sium  Ducem  visendum  profectum  esse  te  ,  ne  verbo 
quidem  accusavl  ,  cura  tamen  sl  meum  lus  persequi  , 
quam  tibl  in  scribendo  non  Irapigro  indu]gere  ma- 
lulssem ,  accusaudi  locus  defuturus  iion  fuisset.  Gur 
nou  ante  discessum  scripsistl ,  cum  esset  ad  quod  mihl 
responderes  ?  Quid  vero  fult  negotil  proficlscentem 
aliquid  litterarum  exarare?  An  Mantuae  denique  qulbus 
dares  erant  defuturi  ,  si  Id  cordl  fuissct?  Sed  nou  agam 
tecum  summo  iure  ,  neque  ullara  exi.juisitajn  diligeu- 
tlam  a  te  requiram  ,  a  quo  uou  tam  mihl  molcsta  fuit 
oflicil  illa  praetermisslo  ,  quam  iucunda  cxcusatlo.  Pla- 
cuisse  libi  Mantuam  ,   teque  et  Rad^willum  humauitci- 


2G2  A.     M.     GRATIANI 

acccplos  a  Mauluanoruni  duce  Mautuanisque  omuibus 
gaudeo.  Neapolitanas  delicias,  quas  ad  te  misi,  perlatas 
nondum  csse  miror.  Renaldo  prius  reddenlur  ,  cuius 
est  arcula ,  in  quam  illas  conieci.  Quaeres  de  illo  , 
apud  quem  fortasse  eris  cum  liaec  leges  Asuli  ,  quod 
ipsura   fac  quaeso   ut  sciani, 

Lesuiovvolscio  i-eddidi  tuas  litteras;  decumbit  is  ex 
bubone  in  inguiuibus  nato.  AfBciebatur  maerore  quod 
Bartium  Regis  legatum  Neapolim  sequi  nequivisset. 
lam  vero  putat  sccum  praeclare  actum  ;  nam  hodie 
allatum  est,  Baptistam  Grisonum,  Laurentium  Gosli- 
cium  ,  Petrura  Guiadoscium  cum  publico  Neapolitano- 
i-um  taLellario  iter  ad  Barlium  Neapolim  habentes , 
inter  Terraciuam  et  Fundos  spoliatos  esse  a  latronibus, 
quibus  illa  tota  infesta  est  regio;  Grisono  ereptos  ♦GCG* 
numos  aureos  ,  aliis  item  ablatum  quicquid  erat  pecu- 
niae  et  vestium,  atque  omnes  fustibus  male  acceptos. 
Huius  mali  periculum  Lesniovi^olscius  ,  qui  cum  illis 
profecturus  erat,  raorbo  vitavit.  Herbaruin  scmina  Nea- 
poli  allala  nondum  erant ;  non  cesso  urgere  litteris 
eos  quibus  id  negotium  dedi  ;  neque  euim  vereor  ne 
illa  nobis  intercipiantur,  nisi  forte  bortis  etiam  se  ob- 
lectare  latrones  existimas.  Polonis  hominibus,  quos 
mihi  commendasli ,  non  deero  ,  eorumque  egestatem 
eo  libentius  pro  mea  tenuitate  sublevabo  ,  quo  illos  et 
hanc  et  cetera  peregrinationis  incommoda  religionis  et 
pietatis  studio  subiisse  scribis.  Vides  me  ad  singula 
capita  ac  paene  verba  tuarum  litterarum  tibi  respon- 
dere?  Quod  si  tu  idem  inslilutum  tenercs  ,  neque  tibi 
scribendi  argumenta  deesseut ,  nec  mihi  accusandi  le 
dares. 

Belgarum    motus    suut   qui    compressos    nliqua    cx 
parte  proxima  nostrorum    victoria    imncient ;  pcndent 


EPISTOtARUM    LIB.    11.  263 

lamen  omnia  expectatione  adventus  Philippi.  Interea 
valent  iibique  arma.  Hugunotiorum  tanta  est  rabies  , 
ut  intercepto  per  soditioncm  sacerdoti  exsecto  pecto- 
re  spiranti  adhuc  praecordia  abstraxerint,  inque  ocu- 
los  iniecerint.  Quis  divinae  iustitiac  iura  perscrutari 
audeat  ?  Hunc  sacerdotem  flagitiosura  antea  homiuem 
fuisse  scribuut ,  et  ei  vitae  flnis  obtigit  quem  sanctis- 
simis  viris  id  ipsum  optantibus  ct  ultro  se  periculis 
obicientibus  saepe  negavit  Deus.  Viennae  sperant  a 
Turcis  pacem  fore  ,  Turcarura  rege  voluptatura  magis 
quam  armorum  studiis  dedito  ;  quod  intelligens  Caesar 
bellum  malle  videtur,  si  id  paribus  animo  copiis  in- 
struere  ac  parare  liceat.  Cracovia  scribunt,  a  Tartaris 
magnum  incommodum  acceptum  csse  in  Russia  ,  dire- 
ptas  vastatasque  provincias  Podoliae  et  Volliiniae ,  sie 
ut  ad  solitudin.em  paene  slnt  redactae  ,  raulla  hominura 
milia  in  servltulera  ducta  ,  incensis  aedidciis,  senibus 
ct  imbelH  aeiate  necata,  nunquam  maiorem  calamitatem 
ab  illis  beluis  genli  vestrae  illatam.  Moscorum  Prin- 
cipera  tamdiu  vestros  spe  legatorum  detinuisse  ,  donec 
arcein  non  longe  a  Vilepsko  communierit;  expectari 
lamen  adlmc  ab  eo  de  pace  legatos ,  sed  nemo  est 
quin  aut  bellum  pai'andum  ,  aut  iniquas  condiliones 
contra  polonici  nominis  exisliraationcm  acciplendas  esse 
intelligat.  Itaque  bellum  futuruia  scribunt ,  cui  ut  ipse 
Rex  intersit  postularunt  atque  impetrarunt  Lilhuani. 
In  ipsam  igitur  flanimara  Radzwillus  tuus.  Tu  vero 
interea   le  Patavii   cum  libellis., 

Tezvcv   £^5v  ,  cv  tci  dedozai  T:ckzy:r\io'.  tpyx  , 
Alla.  av    y    ly.tpcevTo.  uizipy^eo  epyoc    loycio. 

Ad  haec  le  nunc  et  ingenium  et  aetas  et  tempus  hor- 
lantur.  Curiium  medicum  et  Pendasium  philosophum 


S>b>  .4.     M.     GRATIAKI 

Iminaiiissimos  et  doclissimos  velim  salvere  iiibeas  incii> 
verbis,  item  Pomorschium  et  Brzesnicium.  Tu  a  nostris 
omnibus  salve.   Romae» 

6      GRATIA^US    THOMICIO. 

Etsi  mibi  deest  quod  scribam ,  nam  neque  novi 
est  quicquam,  neque  ullas  abs  tc  litteras  accepi  ,  tamen 
sollenme  ineum  rctiuebo  ut  ne  quem  tabellarium  sinc 
nieis  litteris  V^enetias  venii*e  patiar.  Te  autem  exlstl- 
mo  ad  nos  non  dedisse  eam  ob  causara  quod  Patavio 
abfueris  in  Asulano  Renaldi  nostri ,  ut  cum  eo  id 
magnopere  cupiente  carnevalia  ageres.  luvat  enira  iam 
meditari  causas  qulbus  te  excusem.  Verum  eniravero 
si  te  R.enaldo  gratificatum  intellexero  ,  me  tuis  litteris 
caruisse  feram  non  moleste.  Nos  hic  ieiunia  religio- 
sissime  iiiivimus,  ipso  in  hanc  curam  incumbente  Pon- 
lifice  maximo  ,  ut  hoc  toto  tempoi'e  non  modo  tempe- 
ranter  sobrieque  vivatur ,  verum  etiam  ut  ne  quld 
dissolutum  in  Urbe  ,  ne  quld  alieuum  ab  horum  die- 
rum  religioue  committatur,  casle  Integreque  omnla 
peragantur  ,  cum  ut  corporis  atque  sensuum  vis  effer- 
vescens  abstinentia  et  temperantia  comprlraatur  ,  tum 
multo  magis  ut  expiatis  ab  omni  flagiiio  animls,  nosmet 
ipsos  per  innocentiam  Deo  comraendemus.  Itaquc  ipso 
Pontifice  duce  tola  civitas  mirlficese  pietati  dedldlt. 
Semina  dum  haec  scrlbebam  Neapoli  allata  sunt :  ea 
Bononlara  Fulvlo  Ruggerlo  mittara  ,  ut  is  ad  te  perfe- 
renda  curet.  Tu  silenlium  borum  dieruin  fac  plenis- 
sima  epistola  mihi  compenses.  Vale,  meumque  mlhi 
Pomorschium  saluta.   Vale  •XV*   cal.   martii.    ij6y. 


EPISTOI.AUU.M    LIB.     I!.  2DD 


7.    ORATIANUS     THOMICIO. 


Opprimor  ,  Thomici ,  ac  nisi  me  hoc  onere  abieclo 
huic  pesti  eripio ,  funditus  perii.  Vix  dum  lucebat 
cum  hodie  ad  opus  surrexi ,  ac  continenter  fere  nullo 
intervallo  usque  ad  muham  noctem  scripsi  ;  tanta  fuit 
litterarum  turbal  in  qua  tameu  te  praeterire  nou  potui, 
ad  quem  scribens  ex  diuturuo  labore  ,  quasi  in  aliquo 
diversorio,  requiescere  mihi  videor.  O  mi  Thomici , 
quam  tecura  agitur  beue  ,  qui  solutus  curis  omnibus, 
ingenio  et  aetate  florens  in  iis  doctrinae  sludiis  arbi- 
tratu  tuo  vohitaris  ,  a  quibus  me  fortuna  arcuit  semper 
atque  repulit!  At  ego  video  mihi  aut  evolandura  hinc 
esse  ,  aut  oneri  succurabeudum.  Nam  iam  non  vale- 
tudinis  meae  negoiium  hoc  est ;  otiosa  mibi  aliqua  et 
libei^a  cessatio  quaereiida,  quam  certe  E.omae  non  in- 
veniara.  Nam  Cardinalis  quidera  cum  languentem  me 
graviterque  afFectum  videt,  cessare  protiuus  iubet  a 
scriptione  ,  a  lectione  atque  omui  negotio  prohibet, 
dolet ,  ac  me  sibi  ullam  operam  dedisse  nollet ,  se 
ipsum  qui  raaudaverit ,  ac  me  siraul  qui  obtetupera- 
verim,  accusat.  Gura  vero  melius  est  mihi  ,  quasi  uun- 
quam  recasurus  siin,  ita  denuo  subicior  oneri.  Hinc, 
inquam,  hinc  evolandum  in  aliquam  solitudinem-  Quo, 
inquis  ,  tu  evoles  ?  Quo  putas?  Ad  te  scilicet.  Piides  ? 
Nae   tu  ,   si  me  salvum  vis  ,  etiam  accerses. 

Renaldus  scripsit  ad  me  litteras  querelarum  plenas 
de  te ,  quod  ludos  Patavii  spectare  tibi  tanti  fuerit, 
ut  Asulauuni  suura  seque  ipsum  contempseris  ,  atque 
biduo  raoratus  cum  eo ,  discesseris.  At  quos  ludos? 
quorum  exitus  irrideados  vos  magis  praebuit,  qui  quod 
uiuaremiui    habituros  cssc    sperastis ,    quam    eos  ipsos 


266  A.    M.    GRATIAIVI 

qui  tanto  apparatu  nihil  dignum  miratione  fecerunt. 
Patavium  venisse  Turcarum  leo^atum  ,  usuraque  hospi- 
tio  vestro  intellexi  a  multis  ,  iflque  vos  iu  suspicionem 
apud  quosdam  vocasse  scrupulosos  rerum  speculatoi'es. 
Perendie  hinc  iu  Poloniam  proiiciscuntur  Staricowius 
et  Derabinius.  A  Rosrazonio  coraite  nuper  accepi  lit- 
teras  Venetiis  ante  eius  discessum  datas ,  in  quibus 
caput  unum  erat  de  te ,  cuius  exemplum  til)i  mitto, 
ut  ipse  ex  eo  iudices  quanta  nos  voluplatc  affecerit, 
et  quara  raerito  a  nobis  araeris.  Cardinalis  incredil)i- 
liter  est  delectatus.  Tu  vero  macte  virtute.  Ec^o  enim 
de  tua  praestanti  indole  ita  semper  iudicavi  ,  ceteris 
etiam  recepi,  neque  unquam  sum  veritus  ne  opinionera 
et  iudicium  de  te  meum  falleres.  Vale,  Thomici  optirae 
et  suavissirae.   Vale.  Romae  'X»  cal.  martii   i56y. 

8.    Gr.ATIANUS    THOMICIO. 

Quantum  mihi  campura  ad  accusandum  excusatio- 
nes  tuae  aperuerunt !  iScilicet  tu  in  scriliendo  tlibgens, 
qui  quaternis  meis  litteris  tantula  epistola  trigesimo 
post  die  rescripseris?  At  etiam  Pomorschium  palronum 
adhibuisti ,  a  quo  nae  tu  es  proditus  magis  quam  de- 
fensns.  Is  enim  te  excusans  breviloquentem ,  solere 
scribit  omnia  in  ipsura  reiicere  litterarum  diem.  In 
quo  ut  cetera  tibi  iam  condonem  ,  lianc  certe  culpam 
non  effugies.  Gum  enim  neque  ad  meas  litteras  quod 
rescribas  unquam  ,  ncque  de  te  deque  tuis  rebus  mihi 
quod  scril)as  desit  ,  utrumque  ista  procrastinatione 
amittis.  Comraodum  tibi  ad  scribendum  tempus  prae- 
cipe,  neque  te  in  illas  angusiias  redige  ;  multa  enira 
otioso  occurrent ,  quae  properanti  excident.  Scd  haec 
haclenus.   Quid  vero  est  quod  Alberto  scribitur  ?  ii>- 


EPISTOLARUM     LIB.     II.  26^ 

feslum  uocturnis  latrociniis  Patavium  ,  et  maxime  Po- 
lonis  a  sicariis  hellura  indictum  videri  ,  petitos  alios 
eladiis  ,  alios  lapidibus  fngatos  ,  Orhiovianam  domura 
oppugnatnm  atquc  aegre  defensam  :  hoc  qnaeso  totum 
quid  sit  fac  ut  sciam;  nam  etiam  in  Pomorschii  littei*is 
in  extrerao  erat  ,  Polonos  omnes  Patavio  cogitare. 
Expecto  totum  hoc  quid  sit.  Renaldus  valde  lihi  ira- 
scitur  ,  neque  adhuc  placari  a  me  potuit ,  nullam  ac- 
cipit  excusationem  ,  satisfieri  sibi  abs  le  prorsus  vult, 
aut  ante  aut  ad  summura  feriis  raaiorihus,  ut  ruslicatum 
in  Asulaniini  suura  eas  ,  et  nt  cgo  sponsor  pro  te  sim 
postulat.  Ego  vero  mallem  rusiicationis  socius  esse; 
hic  enira  urhanos  calorcs  valde  reformido,  sed  ferendi 
scilicet  erunt.  Tu  Renaldum  per  litteras  tibi  restitue. 
Orationem  de  ohedientia,  Regis  Poloniae  nomine,  Pon- 
tifici  dehata  hahitam  a  •M»  Antonio  Mureto  misi  ad 
te  superiorihus  diebus,"  vereor  ut  acceperis,  nihil  enim 
scribis.  Staricowius  Bononiam  discessit ,  ubi  litteras  a 
patre  expectare  statuit.  Ante  quam  in  Poloniam  pro- 
ficiscatur  sperat  sihi  permissum  iri  ut  Hispanias  visat. 
Eum  Cardinalis  per  litteras  Bononiara  oratori  dihgen- 
ter  commendavit.  Romanae  res  nullae  sunt  quas  ad  te 
scriham  ,  quiescunt  hic  omuia  ,  ac  in  unis  moribus 
corrigeu(h's  restituendaque  vetere  discipliua  oraais  ope- 
ra  consuraitur  ,  proceditque  res  egregie. 

Externa  liaec  fere  uunciantur  :  venturum  cum  im- 
perio  in  Italiam  ducem  Albanura  a  rege  Phih'ppo  prae- 
raissum  ad  delectus  conficiendos  cogendasque  copias; 
Regem  ipsura  secuturum  coraparato  exercitu  ,  ac  pro- 
linus  in  Belgas  ad  sedandos  illos  tumultus  concessurum, 
qui  ipsa  fama  adventantis  Regis  paulum  compressi  vi- 
dentur.  Agrestes ,  qui  superiorihus  diebus  concionibus 
Hugoaoiiorum  coucitati  arma  ceperant ,   ac  inceudiis 


268  A.     M.    GRATIANI 

direptionibus  caeclibus,  qua  furore  agebantur,  omnia 
complebant,  clade  a  Gatholicis  accepta  paenitere  coe- 
perunt.  Quod  modo  ferrum  in  optirai  cuiusque  per- 
niciem  sumpserant ,  id  nunc  in  jpsos  auclores  facino- 
ris  ac  doctores  suos  intentant ,  et  adniissi  veniam  a 
regiis  praefectis  deprecantur.  Aliorum  quoque  remissus 
videtur  ille  ardor  animorum  ;  est  enim  earum  gentium 
et  ad  sumeuda  et  ad  deponenda  arma  subituna  inge- 
nium. 

Caesav  in  paternis  provinciis  conventus  agit,  toto 
anirao  Turcarum  bello  intentus ,  neque  eius  studio 
deesse  dicuntur  populi  ,  qui  tam  necessario  tempore 
libenter  ei  suas  fortunas  offerunt.  Sed  otnnium  est 
opinio  pacem  a  Turcis  fore,  quorura  rex  baud  obscure 
a  belli  consiliis  abhoi^ret.  In  obeundis  provinciis  Caesar 
animum  suum  de  religione  provincialibus  aperuisse 
dicitur,  Calholicorum  partcs  erexisse  atque  confirraasse: 
plerisque  ex  urbibus  haereticos  concionatores  amovit; 
templa,  monasteria,  bona  ecclesiarum  permulta  ab  his 
occupata  Catholicis  restituit;  quibus  rebus  mirum  quam 
sibi  bonorum  animos  adiunxerit.  Tartarorum  ille  nim- 
bus,  qui  tantam  Kussiae  stragem  intulit,  si  in  turbi- 
nem  vestri  equitatus  inciderit,  disiectum  ac  dissipatum 
iri  speramus.  Ti  se  in  Valachiam  receperunt ,  atque 
aliis  Tartaris  domo  evocatis  sibique  adiunctis,  iter  per 
Russiam  ad  suas  sedes  facturi  putahtur  ,•  quibus  oppo- 
nere  se  paral  Palatinus  Eussiae  Albertus  Laskius  et 
alii  complures  principes.  Eex  Poloniae  conventum  reg- 
ni  Petricoviam  indixit  ,  in  quo  bellum  adversum  Mo- 
scos  decernetur.  Tu  quando  isthinc  cogitet  posnanien- 
sis  episcopus,  fac  sciamus;  cui  et  Pomorschio  a  uobis 
omnibus,  me  in  primis,  salutem  dicito  plurimam,  et 
valc.  Romae  cal.  marlii    1067. 


EPISTOLARUM     LIE.     IT.  269 

9.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Reddel  tibi  has  litteras  lohannes  Fishuns  Ducis 
Bavariae  legalus,  vir  inter  suos  clarus,  et  sumraae  pro- 
hitatis  ac  zeli  ,  gravis,  et  mihi  amicissimus.  Huic  nos 
de  te  ,  de  luo  praestanti  ingeuio  ,  de  pietate  ,  de  hu- 
manitate  ea  narravimus  ,  ut  plane  sit  incensus  studio 
lui.  Eum  cum  Patavium  venerit  convenies  ;  nara  qum 
capturus  hominem  suavitate  tua  sis,  eiusque  expectatio- 
ni  de  te  responsurus,  nihil  dubito.  Is  Piomae  postuhive- 
rat  a  Pontifice  ,  ut  Ernestus  Ducis  filius  coadiutor  ,  ut 
appellant ,  episcopo  frisingensi  daretur  ;  quod  cum 
negatum  propler  pueri  aetatem  esset ,  ilkid  impelravit 
ut  procurator  illius  provinciae  constituatur  ;  ecclesiae 
ipsi  episcopus  praeficietur  cum  per  aetatem  licebit.  Ad 
hunc  tu  Ernestum  litteras  legato  dabis,  quibus  ei  hanc 
procurationem ,  et  hoc  de  illo  Pontificis  maximi  et 
amplissimi  Ordinis  iudicium  gratulere,  ut  quam  semel 
inivisli  cum  raagno  regulo  magnae  iadolis  atque  spei 
puero  amicitiam,  eam  absens  Iitteris  tueare.  Dabis 
eiiam  ad  pueros  nostros  Oenipontem  litteras  scriptas 
germanice  ,  ut  ipsos  currentes  sane  ad  eam  linguara 
perdiscendam  cohortalioiie  tua  incites.  Vale.  PvOmae. 
•V»  non.  martii    1667. 

L  I  B  E  R    III. 

I.    ANTOKIUS   MARIA  GRATIAIVUS   NICOLAO   THOMICIO   S.    P.   D. 

V 

J-ix  litteris,  quas  Pomorschius  ad  Albertum  scripsit, 
altcro  pede  laborare  te  intellexi  ,  iacereque  in  lecto; 
liunc  quidem  morbum  esse  levem  ,    sed   tameii  iaccre 


ayo  A.  M.  onATrANi 

te.  O  vestros  rairlficos  pedes  !  Da  tu  quidem  ope- 
ram  ut  convalescas ,  sed  ila  ut  uihil  feslines ,  nequc 
morbo  vim  afferas.  Quid  eiiim  properato  est  opus? 
Recubes  modo  lenlter  ,  requiescas  suaviter,  vivas  de- 
licate  et  iucunde  ;  et  quamquam  fides  idem  scienter 
adraodum  pulses,  tamen  praestat  aliura  adhiliere  ne  di- 
gitos  defatiges  tuos.  Fac  denique  ut  te  cures  molHter; 
et  quod  caput  est  ,  cave  ut  ne  litteram  quidem  ;  nihil 
enim  pedlbus  capltalius.  At  tu,  inquis,  morbum  meum 
rides  ,  cum  ego  tuo  nuper  angerer.  locari  libuit  haec 
tecum  ,  quando  aliam  7ion  babeo  scribendi  ullam  sen- 
lentiam.  Sed  profecto  extra  iocum  quaeso  te ,  cum 
potes  scribas  ad  me  ,  neque  committas  ut  «XV*  ipsos 
interdum  dies  slm  slne  tuis  litteris,  nara  haec  quidem 
iniuria  est.  Discesslt  Roraa  nudius  tertius  Bavariae 
Ducis  legatus ,  qui  cura  nobis  dixisset  Pataviura  se 
venturura  ,  ei  ad  te  litteras  dedlraus  ,  atque  incendi- 
raus  homlnem  studlo  tui.  Ipse  vir  est  sanc  probus  et 
Prlnclpi  sao  percarus.  Iluic  tu  ad  Ernestum  Ducis 
filium  littcras  dalo  ;  eius  enlm  ornatlsslmi  pueri  ami- 
cltia  incepta  a  parvis  ,  culta  litteris  ,  aetate  aucta ,  or- 
namento  tibi  ,  utrlque  voluptati  crlt.  CAvicovius  cras 
cogitat  Pataviura  ,  ut  elus  mihi  praeceptor  heri  nar- 
ravit.  Expectabant  nescio  quam  abs  te  pecuniam  de 
qua  mercatorl  pro  vestimentis  solverent ;  ea  cura  non 
venerit ,  et  Ipsi  differre  discessura  nollnt,  praes  ego 
pro  illis  sum ;  tu  igitur  ia  meo  aere. 

Qul  Neapolim  euntes  Poloni  spoliati  a  latronibus 
fuerant ,  ablala  receperunt  ;  nam  latrones  subito  con- 
cursu  ex  proxlmis  municlpiis  facto  circumventi ,  in 
potestatem  omnes  iutegra  praeda  pervencrunt ;  praeda 
domlnls  reddlta  ,  dc  latronlbus  supplicium  sumptum. 
Lesniowolscius  Neapoli   mansit   apud    Regls  lcgatum  , 


EPISTOLARUM    LIB,     tll.  2^1 

vnlt  Hlspaiiias  visere  prius  quam  Patavium  vidcat ,  si 
modo  in  Italiam  Philippus  rex  non  venerit ,  cuius 
adveutus  crebris  quidera  uunciis  confirmatur  ,  ac  in- 
dictum  iam  esse  iter  et  profectionem  parari  ,  sed  ue 
his  quidem  apparatibus  fides  habetur.  V^alentiani  Bel- 
gae  omnibus  rebus  obsessi  ac  paene  capti  iam  viden- 
tur.  Eruptionem  proxime  suramo  conatu  in  obsiden- 
tes  fecerunt ,  a  quibus  ita  sunt  in  oppidura  repulsi, 
ut  ducentos  suorum,  in  his  valentissimum  quemque, 
desideraverint;  regiorum  duo  lantum  ceciderint.  Fracti 
hoc  incommodo  deditionem  facturi  viderentur  ,  neque 
cspectaturi  ut  quod  fieri  cocptum  est ,  tormentis  ad- 
motis  moenia  quatiantur ,  ac  disiiciantur ,  nisi  con- 
cionatorum  et  paucorum  civium  potentia  et  auctoritate 
deterrerentur;  qui  cum  ipsi  poenas,  quas  commeruerunt 
rebellionis  et  perfidiae,  effugerese  non  posse  inteUigant, 
cumque  pari  scelere  civitatem  obstrinxerint,  populum 
malunt  seeum  ad  exitium  trahere  ,  quam  suis  ipsorum 
capitibus  falsae  ab  se  ac  inductae  multitudinis  culpam 
luere.  Caesar  ita  paternas  provincias  obit ,  ut  fidei  et 
pietatis  suae  expressa  ubique  vestigia  relinquat ,  niiri- 
ficequc  haereticorum  audaciam  rctuudat ,  et  crigat  et 
confirmet  Catholicos ;  itaque  in  caelum  fertur  sermo- 
nibus  ac  lltteris  omnium  bonorum.  Episcopis,  qui  in 
Gallia  defecerant  a  fide ,  superioribus  diebus  Pontifex 
maximus  episcopatum  abrogavit,  atque  novorum  epi- 
scoporum  nomina  in  eorum  loca  edi  a  Rege  iussit. 
Obtemperavit  decreto  Kex ,  atque  ainotis  fidei  deser- 
toribus  ,  alios  Pontifici  probatos  viros  obtulit.  Vale. 
Romae  postridie  non.  martii    i56y, 

2.    GRATIANUS    THOMICtO. 

Binas    abs    te    liitoras    eodem   die   accepi  ,    alleras 


2^2  A.     M.     GP.ATIANt 

postridie  id.  febru.irii  daias ,  eas  quas  jm  fasciculum 
Cwicovii  conieceras ;  alteras  pridie  non.  mart.  Hui 
binas  litteras  eodem  die  a  Thomicio .'  Quis  te  iam 
amplius  pigritiae  accuset  ?  Ac  postremam  quidem  lon- 
gissimam  te  de  omnibus  rebus  cpistolam  Valentino 
Ponietowschio  dedisse  significas,  quam  quidem  expecto 
avidissime.  Sed  vide  ne  me  in  falsam  expectationem 
conieceris.  Irrides  me  quod  Patavium  cogitax-e  scri- 
pserim  ?  Utinam  lam  facile  cogitata  perficere  liceat , 
quam  saepe  bis  ex  fluctibus  in  istum  portum  cogitatione 
deferor  I  Renaldum  litteris  iuterdum  appella ,  atque 
salutem  ei  adscribe  meis  verbis.  Post  posnauieusis  epi- 
scopi  disccssum  ,  quam  couduxeris  domum  quibusque 
contubernalibus  usurus  sis  ,  fac  ut  sciam  ,  et  quando 
cetera  desunt ,   domestica  ad  nos  perscribe.   Vale. 

Acceptum  iii  Hispania  incommodum  puto  te  audis- 
se,  •XXX*  onerarias  naves,  in  quibus  magua  armorum 
et  omnis  generis  bellici  instrumenti  atque  ingens  tor- 
mentorum  apparaius  erat  ,  apud  Malacam  tempestate 
disiectas  atque  abreptas  interiisse.  Haec  Hispani  callido 
ac  sollerti  consilio  simulatione  belgici  belli  ad  oppu- 
gnandum  in  Afiica  Algerium  archipiratarum  sedem 
comparaverant.  R.es  enim  occasionis  esse  videbatur  ,  at- 
que  ea  pevopportuue  oblata,  Barbaris  distineri  Hispanos 
sociorum  bello  arbitrantibus,  et  ideo  imparatioribus,  ac 
piratarum  classe  ,  quae  stationem  habere  in  illo  portu 
consuevit,  praedatum  in  nostrum  mare  profecta.  His 
si  nostrorum  conatibus  fortuna  aspirasset ,  perfugio 
praedonibus  detracto  ,  magnum  Barbaris  frenum  esset 
inieclum.  At  visum  aliter  Dco.  Philippum  regem  huius 
naufragii  nuncio  ita  perturbalum  scribunt,  uL  triduum 
conspectu  bominum  abstiuuerit.  lam  vero  quin  ven  - 
turus  in  Italiara  xion  sit ,   nemo  est  qui  dubitet.  Atqui 


EPISTOLARUM    LIB.    Ul.  2^3 

de  ducis  quoque  Albani  adventu  ruraores  valde  refri- 
xere.  Sed  de  hac  tota  hispauieusi  re  certioies  nuncii 
quotidie  expectantur.  Vale.  Roraae  idibus  martii    iSSy. 

3.     GRATIANrS     TQOMICIO. 

Duabus  epistoh"s  tuis  his  lilteris  respondebo  ,   qua- 

rum  alteram  Ponietowschius  attulit  plenam  suavissimi 

amoris   tui  ,  alteram  a  publicis   tabellariis  accepi   slo- 

machosiorem  ;  non  enim  tam  te  purgas  de  Htterarum 

missione ,  quam  me  accusas  in  eo  quod  tuam  negligen- 

tiam  insectatus  sim.  Audi  ,   mi  Thomici  ;  si  ita  statue- 

ris  ,    te  tibi  ipsi  cariorem  non  esse  quam  es  mihi,    nihil 

mirabere  si  cessationem  tuam  non  fero  ,   teque  aculeis 

excito  ;    praesertim  cum  me  ueque  occupaiiones  meae, 

quibus   scis   quam  solcam  distineri ',   neque  morbi  qui- 

bus   assidue   vexor  ,   usque  eo  interpellare  unquam   po- 

tuerint ,    ut  ad  te  litteras    mittere    intermiserim  ,    aut 

quemquam  praeterea  non  mo  lo  tabellarium  sed  notum 

mihi  homiuera  Venetias    venire    sine  aliqua  mea  epi- 

stola  sira   passus.    Fuere   igitur    obiurgationes  nostrae 

amoris ,  non  stomachi ;  quod  genus  quamqnam  ab  ami- 

cltia  nostra  alienum   iion  sit ,   tamen  quando  tibi  mo- 

lestum  est ,  eo  posthac  non  utar  ;  attameii  ita  non  ntar, 

si  tu,  ut  instituisli,  ita  perges;  sin  minus,  at  sentics. 

De   RadzAvillo    duce  nihil  ad   me   scripseras  praeter 

quam   te   cum    illo   fuissc.  Nuuc   laetor  optimo   inveni 

optimam  mentem  esse  ,  ac  de  iilorum  eum  via  deces- 

sissc  qui  in  circuitu  ambulaut ,   et  quasi   labyrintheis 

in  flexibus  errantcs,  postreino  in  terrificae  illius  beluae 

fauces    iucidunt.    Atque  eo  quidem  laetor  magis  quo 

abs  le  iUi  primum  exeundi   viam  monstratam  ,   te  ilii 

glomcrem  lini  ,  quo  se  ex  ilio  errore  cxpiicaret   tvadi- 

i8 


disse  intelligo.  Robortellii  raorbo  omnes  qui  bonis  ar- 
tibus  ,  qui  doctrinae  studiis  ,  qui  ingeniis  favent  per- 
moveri  debent.  Illo  enim  viro,  quod  Deus  omen  obruatl 
morte  amisso  ,  quis  esset  reliquus  qui  antiquam  istius 
urbis  dignitatem  retineret?  qui  exteros  homines  eliceret 
istuc  doctrinae  aique  erudilionis  fama  ?  Equidem  quod 
ei  ipsum  amo  ,  et  eius  plurimi  facio  virtutes  ,  et  quod 
amplitudini  istius  urbis,  ac  profecto  etiam  quod  studiis 
tuis  faveo  ,  pendebo  anxius  auimi  expectatione  quid 
de  eo  afFerant  proximi  tabellarii.  Subit  etiam  illud; 
quid  fiet  nobis  ?  si  illa  corporis  firmitas  ,  ilkid  robur 
Bobortellii  lanlulo  repente  morbo  extinguitur  ?  Quid 
quaeris?  Eram  commotus  cum  periculo  excellentis  viiu, 
tum  cogitalione  nostrae  infirmitatis. 

Bespondi  ad  posteriorem  epistolam ,  accipe  nunc 
ad  primam.  Ponietowscbius  si  qua  in  re  mea  opera 
studioque  indiguerit,  intelliget  quantum  habeat  apud 
me  pondus  Thomicii  mei  commendatio;  horainem  certe 
officiis  et  amore  complectar  ;  sed  praeclaros  inter  nos 
habebimus  sermones,  cum  tam  sciat  ipse  latine,  quam 
ego  polonice.  Gum  me  Patavium  invitas  ,  mi  Thomici, 
tam  amanter  lani  liberaliter  ,  atque  adeo  instas  alque 
urges ,  scis  quid  agis  ?  Hefricas  desiderium  meum; 
moriar  ni  tecum  vivcre  discupio  ,  atque  hoc  aut  de- 
posito  onere  aut  abiecto  ,  in  tua  humaniiate,  suavitate, 
amore  erga  me  ,  ac  ,  ut  ipse  scribis,  in  tuo  sinu  con- 
quicscere.  O  nos  beatos  si  una  agere  proximam  aesta- 
tem  liceret ,  una  iocari  ,  una  rusticari  ,  una  in  litteris 
ac  studiis  noslris  volutari  I  Per  te  enim  cum  iratis 
pridem  mihi  musis ,  ad  quas  me  vocas ,  in  gratiara 
redirem.  Tu  me  discendi ,  ego  te  caenandi  discipulum 
haberem.  O  nostras  caenulas,  si  venirem,  nostros  iocos! 
Illara  profecto  Pumorschil  severitatem  tristitiamque  le- 


EPISTOLARrM    LIB.     111.  2^5 

niremus  ac  raiiigaremus  noslra  liilaritate.  Sed  quid  ego 
haec  fruslra  vaticinor  ?  Nimis  multa  sunt  quae  impe- 
diant.  Veneram  equidem  superioribus  diebus  huius  rei 
in  aliquam  spem  ,  quod  videbatur  placere  raedicis  ut 
ad  hicenses  aquas  me  conferreni.  lude  scilicet  recta 
ad  te  ;  ueque  enira  Romam  in  ipsos  aestus  redirem. 
At  labare  iani  coepit  hoc  consih'um.  Te  igitur  fruar 
ut  licet  per  litteras  ,  in  quihus  fac  quaeso  ut  luam 
mihi  diligentiam  naves.  Hei"i  modo  redditae  mihi  suiit 
a  Brzesnicio  litterae  quas  Patavio  id.  feb.  ad  me  dedit; 
in  lautum  videlicet  aliquem  hospitem  iuciderunt,  a  quo 
detentae  sunt.  Scrihit  mihi  de  lesuitis  duohus  ,  quos 
cupit  posnauiensis  episcopus  secum  in  Polouiam  addu- 
cere  ,  ut  eorum  opera  ad  instituendam  Posnaniae  iu- 
veututem  utatur  ,  pctitque  a  me  ut  agam  cum  societatis 
magistris.  Fecissem  ego  id  quidem  ,  sed  cuin  litteras 
serius  acceperim  ;  ac  instare  inteHigam  episcopi  disces- 
sura,  rogo  te  ut  ipsius  hac  de  re  voluntatem  cognoscas, 
et  ad  me  scribas. 

Habes  ad  tuas  et  ad  Brzesnicii  litteras,  accipe  nunc 
cetera.  Svendius  Caesaris  praefectus  Moncacium  in 
Transilvania  per  deditionem  recepit  ,  quadringentis 
railitibus  qui  in  praesidio  erant  cum  singulis  vestimen- 
tis  dimissis.  Gopias  deinde  ducebat  ad  Huslium  op- 
pugnandum  ;  est  enim  iussus  abslinere  in  praesentia 
Turcarum  finibus  ,  ac  unum  bello  persequi  Transil- 
vaniae  Regulum.  Spcs  prope  certa  pacis  a  Turcis  , 
eaque  de  re  Caesar  missurus  erat  Constantinopolim 
Agriae  episcopum.  Tartari  veriti  Polonorum  equitatum, 
per  deserta  Valachiae  ad  suas  sedes  se  recipiunt,  non 
magnopere  itineruin  incomraodis  ac  rerum  inopia  de- 
terriii,  qujbus  tectum  caelam,  tcrra  stratum,  iumenta 
quibus  insident  esca  suni.  In  Belgis  summa  perturbalio 


2^6  At    M.    GEATIANI 

omnium  rerum ;  nihil  nisi  seditiones ,  caedes  ,  dire- 
ptioues,  tcmplorum  incendia  nunciantur,  qua  rauniun- 
tur  invito  Rege  oppida,  qua  diruuntur  ,  qua  eiiciuntur 
Catholici ,  qua  haeretici  obsidentur.  Quibusdam  in 
urbibus  Hugonotii  tabulas  atque  omne  publicum  in- 
strumeutum  palam  in  foro  atque  concione  combusse- 
runt ,  ne  quid  extet  veteris  memoriae  :  novas  ipsi  con- 
ficiunt  tabulas  ,  novas  leges  condunt ,  pro  arbltrio"  ac 
libidine  statuunt  omnia  ,  atque  evangelium   iactanl. 

Antuerpiensibus  summum  impendere  discrimen  vi- 
detur,  improbissimo  quoque  diripiendae  opulentissimae 
uvbis  occasionem  captaute.  lu  proximis  oppido  locis 
raagna  scrvorum,  damnatorum,  et  agrestium  colluvies 
omnium  fortunis  iuhiantium  quotidie  cogitur.  Negotia 
prorsus  inlermissa,  fieretque  vulgo  mercatorum  disces- 
sus ,  nisi  retiuerentur  parlim  Aurangii  precibus  et 
auctoritate  qui  conservare  urbem  studet ,  partim  metu 
obsidentium  vias  nebulonum.  Scribunt,  Aurangium  ut 
tantis  malis  occurrat  ( quo  animo  Deus  noverit )  ad 
mitigandam  plebem  augustanae  confessionis  ritus  cae- 
rimoniasque  perraisisse  ,•  ea  vero  concessione  incitatos 
esse  Hugonotios,  qui  sibi  Lutherauos  praeferri  non 
feruut.  Gallici  quoque  motus  in  Allobrogibus  afferun- 
tur  ,  trausire  alpes  Bordilionem  Piegis  praefectura  cum 
septingentis  equitibus  cataphraciis:  missos  a  Rege,  qui 
duas  regiones  Helvetiorum  conducant.  Haec  quo  eru- 
ptura  siut ,  nescitur. 

Ecce  tibi  novum  raonstrum.  Cadaver  Regis  Scotiae 
occisi  proiectum  in  agro  inventum  id.  febr.  Genus 
caedis  ,  causae  ,  atque  auctores  facinoris  ignorabantur; 
sed  uon  dubitatur  quin  ex  religlonis  dissensionibus 
sint.  Magni  motus  lcmpOrum  atque  omnium  rerum 
conversiones  imminere  videiilur ,  nisi  nos  Deus  aspe- 


EPISTOLARUM    LIB.    Iir,  2^^ 

XBrit.  Disslpatus  erat  his  diebus  tota  Urbe  rumor , 
apucl  GeTitnmcellas  efFossum  thesaurum ,  quae  res  ia 
tanla  pontificii  aerarii  inopia  peropportune  videbatur 
cecidisse.  Nunciatum  id  fuit  Pontifici  ab  ipso  qui  lo- 
cum  commonstraverat ;  missi  qui  inspicerent  ;  aurea 
numismata  cii'citer  mille  quiugenta  in  veleri  urna  re- 
perta  renunciarunt;  atque  huc  recidit  illa  thesauri  spes 
quae  totam  urbem  occupaverat.  Sunt  autem  numismata 
comraunis  aurei  nummi  instar ,  in  quibus  plerisque 
imago  est  Honorii  imperatoris  ;  atqui  ita  fulgent,  ut  si 
recentissime  essent  cussa.  At  ego  sic  omnia  persequor 
dum  tuae  cupio  satisfacere  curiositati  ,  iu  qua  plane 
es  o^uTTStvoc  ,  ut  verear  ne  arguta  nimis  haec  tibi  sedu- 
litas  videatur  ;  nostri  certe  otii  non  est.  Tu  autem  iu 
eam  partem  accipies  ,  me  iu  meis  summis  occupatio- 
nibus  txiae  memoriae  libenter  dare  operam.  Idem  tu 
facito  ,  et  cura  ut  valeas.   Romae  •XII*  cal.    aprilis. 

4«    GRATrANUS    THOMICIO. 

Male  de  Robortellio.  Me  certe  singulari  molestia 
affecit  ,  non  quo  amiclim  amiserim  ,  nam  ad  huuc 
quidem  dolorem  iara  obdurui ;  neque  etiam  propterea 
quod  ipse  usura  huius  Iiicis  careat ,  quem  luee  frui 
sempiterna  speramus,  et  quem  satis  aetati,  satis  nomini 
ac  gloriae  suae  vixisse  existimo  ;  uemo  enim  nostra 
memoria  in  omni  ingenuarum  doctrinarum  genere  cla- 
rior  ;  sed  profecto  quod  in  tanta  doctorum  hominum 
inopia,  dignitas  istius  urbis,  quae  theatrum  oliiu  sum- 
morum  ingeuiorum  fuit ,  dimiuuta  admodum  ac  paene 
collapsa  videtur  eius  interitu.  Nam  ut  philosophis  et 
luns  iuierpretibus  floreat  Patavium  ,  tamen  exteri  ho- 
mines,  et  nostrorum  ul  cuique  praestaus  est  ingenium, 


2^/8  A.    M.     GRATIANI 

earuin  maxime  lilterarum  studiis  ducuiitui*,  quao  et 
sunt  et  vocantur  humaniores  ,  in  quibus  qui  excellant, 
qui  quidera  suffici  Robortellio  possint ,  summam  esse 
video  paucitatem.  Doleo  praeterea  alienissimo  tuo  tem- 
pore  ipsum  decessisse  ,  tcque  fructu  privatum  atque 
usu  eruditissimi  viri.  Ac  vererer  ne  luus  ad  hanc  lau- 
dem  aut  interrumperetur  aut  retardaretur  cursus,  nisi  te 
eo  progressum  intelligei'cm,  atque  iis  esse  aaturae  sub- 
sidiis  munitum  ,  ut  si  te  ipse  excitaveris  ,  si  ingenii 
tui  nervulos  intenderis  ,  cuiusquam  operam  ad  eniten- 
dum  non  magnopere  desideraturus  esse  videaris.  Com- 
motum  esse  te  hac  iactura  ,  nihil  miror  ,  qui  quanta 
sit  in  te  probilas  ,  quam  mollis  ad  omnem  humanita- 
tem  animus,  probe  novi.  Sed  hac  conditione  nati  omnes 
suraus.  Ac  tu  quidem  ,  qui  vitae  prima  nunc  quasi 
spatia  ingrederis,  fereudis  his  casibus  mature  assuesce; 
saepe  enim  accidunt ,  ac  nisi  provisos  habeamus,  into- 
lerabilem  interdum  dolorem  faciunl. 

Expecto  quam  nuuc  rationem  studiorum  institue- 
ris,  ac  ne  graeca  intermittas,  valde  te  hortor.  Ego,  rai 
optatissime  Thomici  ,  sacris  hisce  diebus  legi  libcllum 
Augustini  inscriptura  de  utilitate  credendi  ,  in  quo 
quam  me  raulta  delectarunt !  quam  apto  huic  tempori 
atque  adeo  his  teraporibus  pabulo  animum  refeci  ac 
recreavi  meum  !  quam  saepe  te  desideravi  vel  laudato- 
rem  ,  vel  interprctem  ,  vel  socium  iucundissimae  ma- 
ximeque  salutaris  lectionis  !  Lege ,  ainabo  te  ,  hunc 
libellum  ,  ex  quo  et  fructum  et  voluptatem  capics  ma- 
ximam.  Perbi-evis  est ,  uuica  perleges  die ;  scribito 
deinceps  ad  me  tuum  de  eo  iudicium.  Cupio  enim  ut 
vel  absentes  de  studiis  inter  nos  communicemus.  Vale. 
•III'  cal.  aprilis.  Rpmac    io6j. 


EPISTOtARUM    LIB.    111.  Hy^ 


GEATIANUS    TnOMICIO. 


Grassatoribus  istis ,  qui  vobis  periculum  faciuut , 
Deus  male  faciat .'  Quod  enim  scribis  de  rapto  ingenuo 
puero  ,  intolerandum  sane  facinus.  Cardinali  certe  ita 
res  visa  est  indigna ,  ut  cum  Veuetorum  legato  qui 
Roraae  est  vehementer  egerit ,  ut  ad  senatum  hac  de 
re  scribat,  quod  de  se  facturura  recepit,  et  curaturum 
ut  Polonorum  natio  Patavii  ab  iniuriis  vindicetur , 
habeaturque  Gardinalis  coramendaiione  carior.  Spero 
senatum  ,  pro  sua  sapientia  et  ia  exteros  hum:\nitate , 
mandalurum  magislratui  ,  ut  vobis  vestram  digiiitatem 
retinere  Patavii  liceat ,  et  de  rapto  puero  diiigenter 
perquiratui'.  Sed  eum  puerum  inlelligo  negligenter 
admodum  custoditum  fuisse  ab  iis  ,  quorum  curae  ac 
fidei  commissus  erat.  Tu  quid  actum  erit ,  scribito 
ad  nos. 

De  te  autera  ego  ita  censeo  ,  quando  conductam 
habes  domura  Patavii  ,  ut  maneas  usque  ad  maiores 
ferias  ,  quarura  nisi  fallor  initium  fit  ineunte  iulio. 
Deinde  protinus  rusticatum  exeas  in  Asulanum  Renal- 
di  ,  atque  ibi  reliquam  aestatem  agas.  Hic  mihi  videor 
clamantem  videre  PomOrschium  :  hui  rusticatum  duos 
menses  !  Maxirae.  Quid  enira  potius  facias?  Sed  ne  mc 
putet  velle  ut  feriatum  eas  iu  Asulanum  ,  hbros  illo 
tuos  deferas  omnes  iubeo.  Non  sane  video  ubi  iHud 
tempus,  quo  vacationes  Patavii  et  calores  suut  maximi, 
aut  salubrius  aut  utilius  consumpturus  sis  ,  quam  iii 
summa  araoenitate,  suinmo  otio,  summaque  commodi- 
tate  studendi  arbitratu  tuo.  Et  quia  illius  temporis  mul- 
tum  valetudini  atque  animo  indulgeildum  est,  superva- 
caneas  operas  iuterdura  aucupio ,    interdum  veuationi 


28o  A.    M.    GRATIANI 

dahis.  Aut  si  ab  his  te  calo^es  prohibchunt ,  ludcs 
aute  cihum  pila  ;  praj^.sus  ad  vitandas  raeridiationes, 
quae  nec  utiles  sunt  et  torporem  afferunt,  aut  tesseris 
aut  tah"s,'  pomeridianas  horas  falles  aut  latrunculorum 
ludo ,  in  quo  latrunculum  te  esse  raaximum  narrat 
Pomorschius.  Armaturam  illam  quam  a  Radzwillo  duce 
dono  accepistl  seponito  ,  atque  nunc  aliis  exercctor 
armis. 

Luditoque  effigiem  helli  simulataque  veris 
Proelia  ,  huxo  acies  fictas  ,  et  ludicra  regna  , 
Ut  geraini  inter  se  reges  albusque   nigerque 
Pro  laude  oppositi   certent  hicolorihus  armis. 
Haec  tu  bella  gere,  quibus  te  gloriatur  Pomorschius 
saepius  a  se  victum.  Vir  optimus  est  hic  Pomorschius 
et  amans  tui ;  de  te  cum  illo  iucundissimos  habuimus 
sermones  ,  expiscatus  sura  ab  eo  omnia.   Hanc  autem 
iucunditatis  plenam  rusticationera  condiet   suavitas  et 
humanitas  Reuahli   nostri  ct  araor  erga  te  singularis. 
Hoc  meura  consilium  si  prohaveritis  ,  fac  me  continuo 
certiorem,  quo  priraus  per  litteras  Renaldo  significem, 
gratiamque  huius  rei  dh  eo  ineam.  Scio  enim  ei  nihil 
posse  accidere  optatius. 

Peracta  hoc  modo  aestate ,  simul  ac  se  calores  fre- 
gerint ,  solum  vertas  et  Bononiam  tc  conferas  suadeo; 
nam  ut  Bomam  venias  tam  cito  ,  vix  audeo  sperare. 
Sunt  Cardinali  in  illa  civitate  rauhae  araicitiae  ,  mag- 
nae  cum  primario  quoque  civiura  necessitudines,  qui- 
bus  iia  te  coramendabit  oranibus  ,  ut  sperem  hominum 
natura  hospitaliunj  et  amaiitium  externorura  te  in  ocu- 
lis  fore.  Audies  illic  Sigoirlum  doctum  virum  et  in 
illo  munere  puhlice  doceudi  diu  cura  laude  versatum, 
et  vestrae  genlis  ut  audio  perstudiosum.  Ego  ita  cen- 
seo ;    vos  quid  conslitueritis ,    fac  me   certiorem.    De 


EPISTOLARTTM     LT8.    IIT.  l8l 

Luc.T  moHacho  qaod  quaeris  ,  affirmare  nihil  possum; 
ipse  mihi  uarravit  iussum  se  iu  Poloniam  redire.  Sci- 
licet  Pontifici  non  placet ,  monachum  ab  suorum  coelii 
diutius  abesse  ;  et  homo  disertus  operam  suam  utilius 
in  concionibus  ad  populum  habendis  erudiendaque 
plebe  positurus  videtui-.  Sed  hac  de  re  certiora  omnia 
ad  te  scribam  ubi  Regis  legalus  Neapoli  redierit,  qui 
propediem  expectatur. 

Nova  haec  fere  nunciabantur.  Mille  et  quingenti 
Hugonotii  ducibus  Fonlentio  et  Tolesano  prope  An- 
tuerpiam  consederant ,  ac  si  qui  tumultus  in  oppido 
orirentur  expectabant  ,  direptioni  opuleutissimae  urbis 
inhiantes  ,  atque  omnia  circum  loca  lati'Ociniis  infe- 
sta  habebant.  Ad  hos  opprimendos,  missu  magisti'atus, 
Beavoius  cum  decem  cohortibus  profectus  'V*  id.  mart. 
iniia  pugna  Hugonotios  in  fugam  dcdit,  octingentos 
eorum  cum  ducibus  interfecit ,  paucis  suorum  amlssls. 
Hessels  est  oppidum  in  Eburonibus  episcopi  leodiensls. 
Hoc  Hugonotii  occupaverant,  ac  populo  in  suam  sectam 
perducto  ,  episcopi  praefectum  sacerdotesque  omues 
oppido  eiecerant,  direptis  eorum  domibus,  templa  auro 
atque  veste  detracta  incenderant  ac  solo  aequaverant, 
publicas  tabulas  ut  omnis  extingueretur  antiquitatis  et 
catholicae  religionis  memoria  ,  in  foro  combusserant. 
\  Episcopus  indignitate  rei  vehementer  commotus  ,  coa- 
clis  celeriter  quatuor  milibus  homiuum  ante  ad  Hessels 
pervenit ,  quam  se  Hugonotii  communire  potuissent; 
ac  missis  qui  populum  ad  sanitatem  revocarent  ,  op- 
pugnatlonem  oppidi  instituerat.  Oppidani  metu  ac  pae- 
nitentia  ducti,  episcopo  se  dediderunt  hls  condillonibus 
ut  templa  restituerentur  ,  templorum  ac  sacerdotum 
damna  illorum  aere  resarcircutur,  omni  haeresl  abtecta 
calholicam  religionem  reciperent  retinercntque ,  sum- 


282  A.     M.    GRATIANI 

pius  ab  episcopo  ia  id  bellum  factos  ipsi  praestarent ! 
Gotha  a  Saxone  vehemeuter  premebatur;  obsessis  Man- 
sveldius,  sollicitata  nobilitate,  coactisque  circiter  mille 
quingentis  equitibus  auxilium  ferre  conabatur;  sed  cura 
Saxonis  equitatu  congressus  ,  victus  in  potestatem  ho- 
stium  pervenit.  Grombachius  fertur  paratum  venenum 
habcrc ,  quo  si  vincatur  ,  ac  potiatur  oppido  Saxo, 
mortem  sibi  consciscat.  Vale.  Non.  aprilis  1 667.  Romae. 

6.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Patrem  tuum  ab  illa  indignatione,  quod  non  ipsius 
iussu  in  Italiam  veneris  ,  statuisse  Pomorschium  revo- 
care  in  Poloniam  ,  atque  alium  ad  te  in  eius  locum 
mittere,  quocum  Gallias  petas,  quidam  hic  distulerunt; 
quod  etsi  non  aJ^iVTr/wj  narratur  ,  tamen  me  quidem 
pupugit  huius  rei  vel  falsus  rumor  ;  nec  sane  quiescam 
ante  quara  mihi  hunc  scrupulum  ex  animo  ipse  evellas; 
cupidissimus  enim  tuae  gloriae,  ferre  non  possum  egre- 
giis  tuis  ad  laudem  conatibus  moras  iniici.  Nihil  certe 
alienius  rationibus  tuis  accideret.  Quem  enim  mittat 
pater  fide  erga  te  ,  araore  ,  diligentia  cum  Pomorschio 
conferendura  ?  qui  tibi  est  cura  et  pietate  pater  ,  con- 
silio  rector,  assiduitate  operae  paene  servus,  humanitate 
et  comitate  paene  frater  ,  paene  aequalis.  Atque  haec 
quidcm  quae  maxima  sunt,  aequat  probitas  horainis, 
religio  ,  mores  ,  integritas  ,  litterae  ;  quibus  accedit 
naturae  atque  ingenii  lui  ,  ac  earum  rerum  quae  ad 
istius  aetatis  iusiitutionem  et  conservationem  valetudi- 
uis  pertinent,  perfecta  cognitio.  Novus  praeceptor  non 
tam  reget  te,  quam  regendus  tibi  raoderandusque  esset. 
Sed  ego  vereor  ne  habjas  qui  iara  nunc  nascenti  tuae 
laudi  iuvidentes,  incomraodare  tibi,  ac  tuos  ad  gloriam 


EPISTOLARUM    LIB.    III.  283 

cursiis  obiectis  impedimentis  reraorari  studeant.  Haec, 
elsi  nullo  certo  accepta  auclore  ,  tamen  iguorare  te 
nolui.  Tu  si  quid  ad  te  de  liis  rebus  scripsit  pater  ,  vel 
omnino  quid  odoratus  es ,  fac  me  certiorem.  De  tua 
mansione  istic  quid  seutiara ,  scripsi  ad  te  proximis 
meis  litteris  ,   ac  expecto  quid  statueritis. 

Egi  cum  societatis  lesu  raagistris  ut  de  suorura 
nnraero  electos  duos  viros  hd  posuaniensem  episcopura 
mitterent  Posnnniam,  quorum  ille  opera  ad  instituen- 
dam  iuventutem  uti  possit ;  quod  quanto  cura  fructu 
catholieae  religionis  foret  futurum  ,  quae  opportunitas 
urbis ,  quae  episcopi,  deraonstravi.  Pvcsponderunt,  se 
libeuter  morem  tam  piae  episcopi  cuplditati  fuisse  ge- 
sturos  ,  praesertim  in  ea  dominicae  vineae  parte,  ubi 
iri  summa  messis  copia,  operarum  paucitate  laboratur; 
sed  non  esse  consuetudinis  eorum  societatis ,  neque 
omnino  licere  per  eorum  leges,  siugulos  sodales  quo- 
quam  dimittere.  Praeterea  duo  esse  in  Polonia  iani 
instituta  collegia  ,  alterum  Brauspergae,  alterum  Pul- 
toviae  ,  quibus  vix  aut  ne  vix  quideth  idoneos  borai- 
nes  suppeditare  possunt;  non  tam  quod  inopia  docto- 
rum  hominum  apud  ipsos  sit  ,  quam  quod  mirus  est 
concursus  postulantium  eadem  priucipum  ac  episcopo- 
rum  ,  quorum  tantum  cst  hac  in  re  studium  ,  ut  ma- 
gistri  societatis  statueriut,  ante  quam  instituta  collegna 
suo  quodque  uumero  expleverint ,  a  novis  deduceudis 
prorsus  abstinere. 

Seminarium  Romae  discentium  puerorum  constltu- 
tum  est ,  ut  in  eo  adolescentes  qui  sacris  initiari,  ac 
in  templis  saccrdotibus  ministraturi  suut,  instituantur, 
quo  illa  clericoruin  muuera  caste  scieuterque  obcant. 
Horum  maguus  quidem  sed  praefiuitus  est  numerus, 
ac  Pouiificis  maxirai  sumpiibus  aluntur.  li  cum  tem- 


284  A.    M.    GEATIANI 

plorum  usui  comparentur ,  plerumque  i'omani  sunt , 
pauci  proximorum  raunicipiorum  ;  in  Htteris  praeterea 
instituuntur  erudiunturque  diligenter.  Quo  fit  ut  in  eo- 
rum  disclplinam  multi  extra  ordinem  tradantur  no- 
biles  et  ingenui  adolescentes ,  qui  in  contubernium 
recepti  quatuor  pro  victu  nummos  aureos  singulo  quo- 
que  mense  pendunt.  Horum  est  omnium  eadem  viven- 
di  conditio,  eadem  ratio  quae  servatur  in  contubernio 
Germanorum  ,  de  quo  memini  me  ad  te  scripsisse. 
Eosdem  domi  magistros  habeot ,  iisdem  utuntur  foris 
praeceptoribus  lesuitis  ,  eadem  prorsus  utrisque  insti- 
tutio  ,  iidem  mores.  liabes  de  seminario,  in  quod  da- 
bitur  a  me  opera  ut  recipiatur   is  de   quo   scribls. 

De  Regis  Daniae  morte  puto  vobis  falso  nunciatum, 
in  recentibus  enim  ex  Germania  ad  nos  litteris  nihil 
lale  scribitur.  Nex  Scotorum  Regis  confirmatur  tum 
rumore  et  nunciis  ,  tum  litteris  multorum.  In  Livonia 
copias  Regis  Sveciae  fusas  a  Polonis  caesasque  scri- 
bunt ;  Regera  vero  vestrum  artuum  dolorc  laborantem 
Varsaviae  restitisse  ,  ac  conventum  rcgni  in  post  id. 
aprilis  relecisse.  In  Russia  nobilitatem  esse  in  armis 
duce  Alberto  Lasklo  ,  ct  Valaclio  imminere  dlcitur, 
quo  auctore  in  vcstram  provinciam  Tartari  irruere. 
Moscorum  lcgaios  Litbuaniam  atiigisse,  ac  iter  babere 
ad-Regem,  Crasinius  scribit.  Morte  cuiaviensis  episcopi 
valde  a/ilictam  esse  scribunt  Volscorum  domum  ,  ipsum 
tam  grandem  pecuniam  debuisse  ,  ut  'LXX*  M.  flo- 
renorum  aerls  alleni  reliquerit.  In  eius  locum  sufTe- 
ctum  iri  putant  Gamuesnium  ,  nam  Vicccaucellarius 
certam  plocensis  ecclesiae  spem  ,  et  hoc  ipsura  raunus 
quo  nunc  fungitur  ,  commutare  cum  episcopalu  cuia- 
vicnsi  nolle  vidctur.  Pragam  venturus  erat  ad  Gaesa- 
rem  Elector  brandeburgeusis  :  nam  multa  esse  ia  Ger- 


EPISTOLARTJM    LIB.     III.  285 

mania  bellornra  semiua  conspersa  videntur ,  quibus 
occurrere  Priucipes  student.  Qui  enim  Gotbae  a  Saxo- 
ne  obsidentur  ,  non  modo  Germaniae  nobilitatem  sol- 
licitare  ad  arraa  dicuntur  ,  sed  cum  gallorum  princi- 
pibus  Hugouotiorum  raiscere  consilia.  Coutra  Saxo 
fretus  Caesaris  gratia  darauatos  poenis  afficiendos  cou- 
tendit ,  ac  variis  artibus  Principes  iu  amicltia  sua  re- 
tinet :  interim  oppugnationi  oppidi  magno  couatu  in- 
stat ,  sed  pari  diligentia  ab  obsessis  resistitur.  Verura 
vereutur  homines  ne  hacc  magnorum  motuura  initia 
sint. 

Ex  Gerraania  desceude  nuuc  iii  Belgas,  ubi  cuncta 
armis  decernunlur.  Dum  apud  Antuerpiam  proxime 
pugnaretur,  Hugonotii  qui  in  oppido  erant ,  suorum 
strage  aniraadversa  ,  capiunt  arraa ,  ac  subsidio  suis 
venire  parant.  Aurangius  portas  claudi  iubet  ,  et  om- 
iiibus  locis  custodias  ponit.  Hiigonotii  furere  tota  urbe, 
intentare  necem ,  ininari  incendia  ,  tormenta  belllca 
producere ,  vl  erupturi.  His  Catholici  conglobati  se 
obiiciunt  ,  praetorio  ac  foro  occupato.  Catholicis  se 
Lutherani  adiungunt,  ncutris  ardor  aulini  ad  pugnam 
deerat.  Sed  cum  Hugonotii  numero  se  impares  cerne- 
rent,  Catholici  Aurangii  auctoritatc  moverentur,  com- 
posita  res  est ,  ac  tunc  quidem  discessum  -ab  armis. 
Valentiauenses  omnium  rerura  Inopia  adducti  ,  ad  col- 
loquium  nostros  vocaveruut ,  ut  de  deditlone  agereut. 
Sed  cum  Interea  accepisseut  Hugonotiorum  augeri  co- 
pias  circura  Anluerpiam ,  quibus  a  sociis  in  urbem 
intromissis  fore  sperabaut  ut  oppido  potirentur ,  di- 
rempto  colloquio  ad  arma  redierant.  At  paulo  post 
acceptis  de  Hugonotiorum  clade  nuuciis  ,  desperaia 
venia,  omnes  fortunas  unum  iii  locum  cougesserunt, 
eas  subieclls  flammis  iucensuri ,  ubi  tenerl  a  Catliolicis 


286  A.     M.    Gr.ATIAM 

oppidura  intellexissent ;  ipsl  vero  contraria  porta  fugae 
se  mandare,  ac  pedibus  salutem  quaerere  statuerant. 
Postrerao  monentibus  quibusdam  non  esse  de  Regis 
et  Gatholicorum  clemeutia  desperandura ,  repetito  col- 
loquio  Regi  se  dediderunt ,  eique  se  ac  sua  omnia 
permiserunt.  Norchermius  regiarum  copiarum  praefe- 
ctus  confestlm  ingressus  ui'bem  praesidlo  firmavit, 
animadversionem  ad  Regls  arbitrlum  reieclt.  Hoe  suc- 
cessu  multa  variis  in  locls  oppida  praesldium  Regls 
acceplsse  scribunt.  Bredarodam  hugonotlcae  factlonis 
priucipem  Ambsterdamo,  quo  potissimum  se  receperat, 
nobili  Hollandiae  oppido  excedere  iussura  a  civlbus. 
Rumores  de  Phllippi  regis  Hispanlarnm  adventu,  qul 
superloribus  dlebus  prorsus  i"efrixeraat  ,  calent  iam, 
constanterque  nunciatur  venturum.  Constat  ducem  Al- 
banum  convocata  Regls  famllia  pronunciasse  Regem 
in  Belgas  profecturum  ,  mandasseque  ex  auctoritate 
Regls  ut  omnes  ad  cal.  iunli  parati  instructique  ad 
iter  essent ,  eam  enlm  dlem  dlscessui  dictam.  Ipsum 
vero  Albanum  antecessurum  |legem.  Anlmadversum 
vero  esse  eura  In  edlcenda  Regls  profectlone  in  Belgas, 
oraislsse  qua  iter  esset  facturus.  Si  pedibus  ex  Italla 
an  classe  per  oceanura  ,  quo  aut  qua  ,  brevl  scietur, 
si  ,  quod.  multi  verentur  ,  consillum  non  mutabltur. 
Vale.   td.  aprills    1 667. 

7.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Quid  ais?  Niiiil  a  nobis  litterarum?  Scelus  tabellario- 
rum  non  ferendum!  ego  enim  dedi  singulis,  et  quidem 
longlsslmas.  An  vero  haec  tua  malltia  est ,  qul  rcscri- 
bendi  laborem  defugiens  ,  non  esse  tibi  redditas  meas 
littcras  causaris  ?  Neque  enira  video  qua  Interire  Illae 


EPISTOLARUM    LIB.    Itl.  '-iSj 

polueriat,  et  te  artificem  esse  mirificum  fallendi  in- 
lelliffo.  Ac  ut  reclditae  nondum  essent,  quas  non.  aprilis 
dedi  ,  temporique  non  responderint  tabellarii  ,  certe 
eas  accepisse  debueras  ,  quae  •III-  cal.  sunt  datae.  Nol- 
lem  eas  periisse  ,  quibus  petieram  abs  te  ,  ut  libellum 
Augustini  legeres  de  utilitate  credendi ,  quod  elus  me 
libri  lectio  ita  delectaverat ,  ut  illius  mecum  cum  vo- 
luptatis  tum  fructus  participem  te  esse  cupiverim.  Ad 
hanc  tu  mihi  epistolam  rescribas  velim  ,  si  acceperis; 
sin  minus  ,  id  ipsum  significes. 

Post  captam  in  Belgis  Valcntianam  ,  Regis  prae- 
fectus  copias  ad  Cameracum  duvit,  atque  oppido  mul- 
lis  hostium  intcrfectis  potitus  est.  Restant  Boscodu- 
censes  et  Antuerpiani  ,  qui  recipere  in  urbem  praesi- 
dia  recusant ,  in  ceteris  rebus  facturos  se  pollicentur 
quod  Rex  imperaverit.  Gontra  magistratus,  nihil  cre- 
dendum  Hugonotiis  existimat,  nuUamque  conditionera 
accipiendam  ,  nisi  praesidio  militum  imposito.  Gaesar 
Pragae  contendere  dicitur  ,  ut  Bohemi  omnes ,  cum 
superiorum  tum  nostrorum  temporum  reiectis  haeresi- 
bus  ad  archiepiscopi  pragensis  auctoritatem  et  catholicae 
ecclesiae  fidem  redi^antur ;  ac  de  omnium  ordinum 
sententia  lex  promulgetur,  qua  Galviniani  qui  ad  sani- 
tatem  redire,  atque  illam  sectam  deserere  recusaveriat, 
excedere  regno  iubeantur.  Svendium  adventu  Turca- 
rum  copiarum  ,  quod  impar  adversariis  esset ,  soluta 
obsidione  ab  Hustio  recessisse  scribunt.  Gonstantino- 
poli  item  scribunt  venisse  illo  Picgis  Poloniae  legatum 
questum  de  Tartarorum  et  Valachorum  iniuriis  ,  qui 
coutra  ius  foederis  provinciam  Russlae  populati,  mag- 
nam  ilils  populls  calamitatem  intulissent.  Itaque  postu- 
lare  Regem  ut  captivi  reddantur  ,  et  ut  poena  in  pacis 
\iolatores  statuaiur.  Regera  praeterea  ,   quod  hungarico 


288  A.     M.     GRATIAKI 

bello  Caesaris  parllbus  favisse  diceretur,  purgavit.  Ad- 
duut,  interrogatum  legatum  quo  auimo  Caesarem  uuiic 
esse  existimaret,  alienissimo  a  pace  respoadisse,  atque 
oraaia  ab  eo  comparari  ad  bellum.  la  baac  poloui 
legati  vocem  iacidisse  nuacios  cum  litteris  a  Traasil- 
vaao  missos  opem  adversus  Svendium  imploraates; 
atque  eodem  tempore  litteras  Buda  allatas  esse,  Caesa- 
rianorum  crebras  excurslones  iii  Turcarum  fiaes  nun- 
ciantes.  Quibus  rebus  Tnrcam  vehementer  comraotum 
coufestim  hungaris  praefectis  imperasse  ,  ut  omni  co- 
pla  auxillum  Transilvauo  ferrent ,  ac  suis  mandasse  ut 
belkim  adversus  Caesarem  indiceretur.  Sed  hanc  ab 
effemiuati  Regis,  et  omuia  ad  voluptates  et  ad  vacuum 
curis  vltae  genus  referenils  ,  anlmo  cito  iracundiara 
abscessisse,  repelltamque  coatinuo  de  pace  actlonem, 
iieque  uUum  extare  maioris  belli  apparatum.  Venisse 
tamen  Constautinopolim  paulo  post  a  Transilvano  le- 
gatos  cum  siipendio  ,  quod  is  Turcis  quotannis  ex  foe- 
dere  pendit.  Hos  raunera  singulis  Bassis  afferre ,  adni- 
tique  ut  Tyranno  bellum  adversum  Gaesarem  persua- 
deant. 

8.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Quid  commendari  te  per  lias  Iltteras  Pendasio  po- 
stulas?  Num  quis  est  humauior?  num  quis  tui  araan- 
tlor?  Unice  le  ab  eo  diligi  fierique  plurimi,  et  praesens 
intellexi  ct  cognovi  ex  ipsius  litteris.  Cum  enlm  ad 
eum  fere  nunquam  scriberem  sine  tui  commendatione, 
respoudit  proxime  ,  seque  nihil  tam  cupere  ostendit, 
quam  tibi  operam  et  studium  navare  suum  ,*  non  solum 
amorls  nostri  ,  cuius  ille  lestis  est ,  causa  ,  sed  etiam 
tui.  Igitur  da  tc  in  hominls  intimam  familiaritatem; 
iulelliges  in  eo  viro  cum   admii'abiH    doctrlaa  parem 


EPISTOLARUM     LIB.     Ilt.  289 

conuinctam  esse  probitatem,  raorum  vero  incretlibllem 
et  inteffritatem  et  suavitalem.  Ego  potius  tibi  ut  mo- 
rem  geram  ,  quam  quod  necesse  esset ,  dedi  ad  cum 
litteras  ,  quibus  tamen  nostra  et  te  non  tam  ei  com- 
mendavi,  ne  iniuriam  facerem  oflTiciosissimi  viri  buma- 
nitati  ,  quam  gratulatus  sum  quod  in  vicinam  domum 
commigraveris ,  ut  te  secum  quamdiu  vohierit  habi- 
turus  sit,  volet  autem  quamdiu  per  munus  doceudi 
suum  licuerit.  Vide  vero  quam  te  me  alterum  esse 
iam  putent.  Vialis  noster  petlit  nuper  a  me  per  liite- 
ras  ut  canem  venaticum  conquisitum  optimum  ad  se 
mittcrem :  quod  ut  facilius  quasi  proposito  praemio, 
bonus  videlicet  orator  ,  a  rae  impetraret ,  de  ^enatione 
se  mihi  saepe  missurum  poHicitus  est.  Ac  ne  mireris, 
inquit ,  quod  me  tibi  missurum  dixerim  ,  qui  tercenta 
ipsa  passuum  mih'a  abes  a  nobis  ;  cum  enim  te  dico, 
Thomicium  tuum  dico  :  huic  cum  misero ,  tibi  ipsi 
misisse  mihi  plane  videbor.  Quid  quaeris?  Haec  an- 
tiqui  hominis,  et  amantis  utriusque  nostrum,  de  nobis 
opinio  me  mirum  in  modum  deleclavit. 

De  Pomorschio  ruinor  a  quibus  emanaverit  nesclo, 

ac  difficile  esset  auctorem  invenire  ,  de  quo  ne  labo- 

randum  quidem  est ,   sed  laetandum  non   esse  verum. 

Quamquam  eius  i'ei  suspicionem  auget ,  quod  tu  tibi 

in  Poloniam  redeuudum  suspiceris  ,  ex  litteris  ne  ali- 

cuius  an  ex  coniectura?  Mihi  certe  nihil  posset  accidere 

quod  magis  nolim.  Rediit  Ponietowschius  ,   et  cras  ad 

te  proficiscitur,   vult  enim  nundiuas  Venetiis  spectare, 

quarum  instat  dies.   Huic  perferenda  ad  te  multa  se- 

mina  dedi  Neapoli  allata.  Novi  his  diebus  nihil  mag- 

nopere  est  nunciatum.   Pergit  Hispaniarum  rex  suspen- 

sos  hahere  omues  expectalione  sui  adventus,  qui  quanto 

studiosius   apparatur ,    tanto    magis   simulari    homines 

'9 


2po  A.     M.     GRATIA?ir 

suspicanlur.  A  Belgis  quidera  qui  in  fide  manserunt 
flagitatur.  Etsi  enim  res  in  illis  locis  prospere  geslae 
sunt  ,  taraen  nisi  compressam  flammam  praesenti  au- 
ctoritate  extinxerit ,  paulo  post  ab  universo  incendio 
periculura  futurura  videtur.  Tarnonium  diem  apud  vos 
obiisse  ,  ex  Ci-omeri  litteris  cognitum  est.  Scribit  agen- 
tem  illum  animam  vehementer  a  familiaribus  haereticis 
sollicitatum  ad  deserendum  catholicam  fidem,  quorum 
ille  impiam  pietatcm  execratus  ,  e  catholicae  ecclesiae 
gremio  de  vita  se  migrare  professus  est.  Vale  •¥!•  cal. 
maii  1667. 

9.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Ut  illa  vera  esse  crederem ,  quae  de  patrls  animo 
atque  consilio  ferebantur  ,  equidem  non  facile  addu- 
cebar  ,  quod  aliena  gravitate  et  prudentia  illius  viri 
mihi  videbantur.  Nunc  cum  neque  tu  litteras  a  tuis, 
neque  omuino  de  eo  iudicinm  ullum  habeas,  prorsus 
falsa  esse  mihi  persuasi  ,  et  iactata  ab  iis  qui  te  istis 
itineribus  ad  summam  virtutis  laudem  contendentem 
deterrere  aut  remorari  student.  Verum  ut  ut  est,  amare 
tui  satis  non  possum  excelleutis  animi  constantiam , 
qui  religione  et  pietate  nihil  duceus  autiquius  ,  tibi 
Deo  obtemperandum  magis  esse  statuis  quam  homini- 
bus.  Et  quemadmodum  ex  omnibus  rebus  humanis 
aihil  esse  in  adolescente  laudabilius  intelligis  i-everen- 
tia  et  obsequio  erga  parentes  ,  ita  in  his  quae  caelestia 
sunt ,  et  salutem  animae  aeternam  continent ,  unum 
libi  illum  parentcm  audiendum  esse  ducis ,  qui  nos 
caelo  extorres  adoptavit  sibi  filios,  et  infinitam  a  nobis 
miseriam,  infinitam  calamitatem,  summis  suis  aerumnis 
suppliciisque  redemit.  jYam  ,  ut  Paulus  ait ,  si  patres 
carnis  noslrae   eruditores   reveremur ,   quid   est  quod 


EPISTOLAKU.M     LIB.     IH.  2g  I 

non  multo  magis  obtempcremus  patri  spirituura  ut  vl- 
vamus  ?  Et  illi  quidem  in  lempore  paucorum  dierum 
secundnm  \oluntatem  suam  erudiunt  nos  ,  lii  autcm 
ad  id  quod  utile  est  in  recipiendo  sauctiGcationem. 
Itaque  te  complexus  cogitatione  absentem,  gratulor  tibi 
tanto  divini  beueficii  munere  ,  meoque  perpetuo  de  te 
iudicio  laetor  in  dies  raagis. 

Ne  autem  ne  commoveare  ,  mi  Thomici  ,  quicquid 
tibi  adversi  vel  struuut  vel  ominantur  ii  ,  qui  te  Deo 
partum  restitutumque  dolent,  eorum  capiti  erit.  Patrem 
habens  praestanti  virnm  prudentia  ,  ac  si  non  optimi 
In  ecclesia  sensus  ,  quod  depravatus  sit  eius  auimus, 
et  iisdem  macbinis  quibus  tu  nunc  appeteris  ,  a  recta 
salutis  via  deductus  ,  tamen  baerentera  et  quid  potis- 
slmum  in  lota  fidei  ratione  sequatur  ambigentem  ,  de- 
precatore  te  reducet  ad  ecclesiae  auctorltatem  Deus  ; 
a  qua  cum  discessimus,  quasi  spoliata  navis  guberna- 
tore  irapenimur  huc  illuc  fluctibus ,  neque  cursum 
tenere,  neque  omnino  quo  intendamus  expertes  rationis 
et  consilii  scire  possumus.  Una  enim  est  ecclesia  ab 
illo  capite  Christo  emauata  ,  bonorum  omniura  fons, 
una  norraa  ,  una  regula  saluiis  ,  qua  horainum  mentes 
ad  caelestis  iter  patriae  dirigunlur.  Hac  aut  odio  ab- 
iecta  ,  aut  errore  deserta  ,  vagamur  incertl  In  tenebris, 
et  anxius  animus  ubi  requiescat  invenire  non  potest. 
At  factura  est  quorumdam,  arabitione  ne  dicara  an  sce- 
lere  ?  an  utroque  ?  ut  ea  quae  sit ,  uou  ignoretur 
quidem  ,  nam  id  efficere  adversarius  generis  humani 
uunquam  poteril,  quod  portae  inferi  non  praevalebunt 
adversus  eara  ,*  sr.d  certe  aut  decepti  atque  inducti 
permuhi  a  sanctissiraa  antiquisslraaque  parente  desci- 
verint,  ac  tot  adeo  ecclesias  ex  factloslssimi  cuiusque 
llbidiue    condidcrlut ,    ut    quam  quis  vindicat  ,    atquc 


292  A.     JI.    GUATIAMr 

ex  Ghristi  praeceptis  inslitulam  coiifirinatamque  con- 
teadit,  quantura  in  ipsis  fuit,  omnibus  in  dubio  positis, 
christianae  religionis  vim  auctoritatemque  sustulerint» 
Horum  primus  Lutherus  tamquam  perfrictis  agge- 
ribus,  quibus  pelagi  vis  excludebatur  ,  irrumpentibus 
aquarum  agminibus  ,  haec  in  ecclesiam  monstra  intro- 
misit,  a  quibus  infinitam  paene  hominum  multltudinem, 
atque  ipsius  quoque  oniuem  scholam  absumi  quotidie 
cernimus.  Et  quidem  constitutam  a  Deo  et  praescriptam 
fidei  ratiouem  evertere  conantes,  in  sacrarum  littei^arum 
auctorltate  omues  delitescunt ,  et  miseri  vldentes  non 
vident ,  et  audientes  non  iuteliigunt  ,  has  ipsas  llttcras 
ab  ea  se  ecclesia  accepisse  ,  quam  odio  amentes  lanto 
opere  impugnant.  Ut  enim  est  apud  Augustinum  in  eo 
libello  quem  scripsit  de  utilitate  credendi  ,  qui  lesu 
Christi  acta  dictaque  et  evangelia  litteris  mandaverint, 
plures  cxtitere  ;  uos  tamen  ceteris  reiectis  ,  solummo- 
do  illorum  libros  lecepimus  ac  retinuimus ,  hisque 
fidera  habemus  ,  quos  cathollca  coraprobavlt  ecclesia. 
Igitur  si  quae  sunt  in  sacrls  libris  minus  explicata, 
quae  certe  sunt ,  quem  potlus  interpretem  Christi  vo- 
luntatls  adhlbebimus  ,  quam  eccleslam  ipsara,  cuius 
auctoritate  permoti  Christura  illa  tradidisse  credimus? 
Ab  hac  quid  constantlssime  dlcatur  potlus  ,  quae  fun- 
damentum  estet  columna  verllatis,  animadvertere,  quam 
aliorum  pernicie,  sua  ctiam  peste,  inanem  sibi  gloriam 
et  famam  doclrinae  quaerere  deberent  ii,  qui  se  evan- 
gelicos  appellarunt ,  et  nomlnis  dignitate  abutuutur  ad 
imperitos  aillclendos;  quos  captiosls  argumcntationibus 
ita  circurascribunt  decipiuntque  ,  ut  cum  eas  dlssolvere 
ob  inscltiam  non  possint ,  desciscant  plerlque  a  ve- 
ritate.  Fidc  ,  iuquiuut,  iuslificamur.  Non  quaero  quam 
\ere  ;  illud  dico  ,  lubricuiu  hoc  esse  gcnus  oi*ationis, 


EPISTOLATirM     LIR.     III.  298 

et  liomini  non  acriler  iatelligenll  paene  praeceps.  At- 
<jui  eo  iam  dedncta  res  est ,  ut  (  qnod  oliin  veteribus 
accidebat  in  deligeuda  quara  quisqiie  sectam  philoso- 
phorum  amplecteretur  )  plerique  infirmlssinio  aetatis 
tempore  aut  obsecuti  amico  cuidam  ,  aut  una  alicuius 
quem  primum  audierunt  oratlone  capti  ,  de  rebus  in- 
cognitis  iudicent  ,  et  ad  quamcumque  sint  disciplinam 
quasi  tempestale  delati  ,  ad  eam  tamquam  ad  saxum 
adhaerescant ,  neglecta  atque  adeo  derisa  catholicae  ec- 
clesiae  longe  alia  doceutis  auctoritate. 

Hoc  apud  antiquos  cum  nullo  neque  rei  publlcae 
neque  cuiusquam  periculo  ficret,  tamen  temeritatis  no- 
mine  reprehendebatur ,  quod  de  rebus  difficillimis  non 
nisi  consideraie  statui  censebant  oportere.  A  nobis  fit 
in  re  maxima  ,  et  ex  qua  non  animus  modo  ,  cuius 
salus  omnibus  rebus  anteferenda  est ,  supremura  adit 
discrimen  ,  verum  etiam  summae  regnorura  rerumque 
publicarum  perturbationes  eversionesque  consequuntur. 
Hi  demum  fructus  sunt  ecclesiam  contemuentium  et 
abeuntium  in  adinventiones  suas  ,  tantumque  sibi  tri- 
buentium  ,  ut  se  solos  scire  orania  ,  solos  verura  in- 
venisse  glorientur  ;  qui  post  Chrlslura  natura  aliter 
atque  ipsi  docent,  senserunt,  eos  suppliciis  apud  inferos 
mactari  sempiterms.  Quo  quid  potest  dlcl  indignius? 
quid  magis  Impium  ?  quid  etiara  magis  absurdum  ? 
Qui  cum  omnes  ab  uno  foute  profluxerint ,  tamen  ita 
inter  se  dissident  assidueque  digladiantur ,  ut  quam 
qulsque  sententlara  velle  innuerit  ipse ,  vel  ab  alio 
inventam  adamavit ,  eara  pugnacissime  defendat ,  et  se 
solos  beatos  fore  ,  solis  sibi  corapertae  veritatis  gloriam 
vindicare  audent.  Nae  ego  horum  impudenti  inipietate 
stomacharl  iaterdum  ita  soleo  ,  ut  errare  malim  quam 
cum  ista  diceutibus  sentire.   Sed  beuedictus  Deus  qui 


2C)4  -^*    M»    GBATIANI 

nos  in  ecclesia  sua  coutiuet  ,  uec  cum  impiis  ia  cir- 
cuitu  ambulare  permittit,  eamque  nobis  mentem  dedit, 
ut  pro  ecclesia  quae  omnes  omnium  charitates  com- 
plectitur ,  ne  mortem  quidem  oppelere  si  res  ferat 
recusaturi  simus.  Unam  igitur  cum  divino  vate  ,  mi 
Thomici  optime,  petamas  a  Domino,  hanc  requiramus, 
ut  habitemus  in  domo  Domini  omnibus  diebus  vitac 
nostrae. 

Sed  ego  quid  ago  ?  Paene  disputationem  in  epislo- 
lam  inclusi.  Redeo  ^d  ilhid.  Tantum  abest  ut  hoc 
timeam  ,  ne  te  pater  de  optimae  mentis  sententia  co- 
netur  dimovere  ,  ut  prorsus  in  ea  spe  sim  ,  te  patri 
olim  auctorera  redeuudi  ad  salutarem  fidei  sensum  fu- 
turum.  Quid  vero  miuus  credibile,  quam  illa  prudentia 
virum  pati  se  eo  perduci  ,  ut  quo  filio  omnium  fortu- 
nam  superasse  vlderi  potest ,  ei  irascatur  quod  mon- 
slratam  a  Deo  salutis  viam  ila  sit  ingressus,  ut  veterem 
familiae  laudem  pietatis  ac  religionis  paene  intermissam 
restltulurus  atque  etlara  illustraturus  esse  videatur  ? 
Spargant  licet  ista  invidi  ;  tu,  rai  Thomici,  quod  facis, 
constantl  fac  sis  animo  ac  bono  ,  de  patre  optime  et 
speres  et  sentias.  Gardinalem  certe  liabebis  ,  cui  aeque 
carus  sis  ac  patrl.  Vale.   Romae  'VI*  idus  maii  i  SGy. 

lO.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Liberalis  Ponietowschius  qui  adhibiti  erga  illum 
nescio  quid  officii  magnae  humanitatis  instar  praedicat! 
Nos  quidem  eximia  probitate  et  nobilitate  virum  sumus 
amicitia  et  benivolentia  complexi  eo  libentlus ,  quo  no- 
bis  abs  te  studiosius  commendabatur;  ac  si  quid  fuisset, 
in  quo  navare  illi  operam  poiuissemus  ,  intellexisset 
quanta  sit  apud  nos  suavissimi   Thomicii  nostri  com- 


EPISTOLAKUM     LIB.     III.  2Q5 

mewdatio.  Hanc  vero  voluntatem  nostram  vir  optiraus 
pro  facto  accipiens  ,  facile  ostendit  ,  enndein  se  animi 
habitum  ei"ga  nos  induisse.  Igitur  tu,  qui  liuius  arai- 
citiae  conglutinator  extitlsti  ,  conservator  quoque  fac 
ut  sis*  Ei,  si  apud  te  est,  salutem  dic  a  nobis  plurimam; 
sin  disccssit ,  adscribito.  Ex  Pomorschii  litteris  ad  Al- 
Lertum,  annum  tibi  ad  manendum  in  Italia  prorogatum 
esse  a  parente  intellexi  ,  quod  mihi  accidit  periucun- 
dum  ,  non  solum  quia  te  diutius  esse  apud  nos  laetor, 
verum  quia  ex  hac  prorogatione  deprehenditur  rumo- 
rem  de  alienatione  patris  confictum  dispersumque  fuis- 
se  a  malivolis  atque  iis  qui  te  iniectis  terroribus  mi- 
nisque,  ab  ecclesiae  studio,  susceptoque  verae  laudis  et 
gloriae  itinere  avertere  cupiani,-  quorura  inanes  conatns 
utinam  aliquando  una  ridere  nobis  liceat  !  Tu  Patavii 
ne  permanendum  tibi  proxima  hieme  ,  an  alio  trans- 
eundum  sit ,  fac  ut  sciam.  Istius  te  domus  conductione 
delectai'i  magnopere  audio  ,  quod  et  loco  sita  sit  com- 
modo  et  salubri  ,  et  quod  hortulos  habeat  ubi  te  oble- 
ctare  sine  interpellatoribus  possis.  Quod  si  ita  est,  puto 
te  Patavio  non  discessurum  ,  praesertira  quod  te  aiunt 
gladio  accinctuin  (  malo  enlm  dlcere  quam  alllgatura) 
incedere  ,  ut  iam  nihil  sit  quod  a  patavlnis  grassatori- 
bus  ,  qui  infestam  vobls  superlorlbus  diebus  urbem  ita 
reddiderant,  ut  discesslonera  facere  cogltaretls ,  ti- 
meat  Pomorschius  noster  ,  nefarias  facinorosorura  ho- 
minum  impresslones  pedibus  eludere  solitus. 

Novi  nlhll  raagnopere  affertur.  Pacantur  Belgae,  et 
ad  Regls  imperiura  redituri  videntur.  Fiegis  soror  Aa- 
tuerpiam  ventura  erat  ad  res  eius  urbls  ccmponenJas. 
Diruta  ab  Hugonotiis  terapla  ubique  surarao  studio 
rcstituuntur.  Gotham  captam  ,  veuisseque  hostes  ia 
Caesaris  potestalem  audivisse  te  arbltror  ;  de  Groma- 


396  A.    M.    GRATIANI 

chio  eiusque  sociis  suppliciutn  sutnptuin;  Vinarieusem 
ducem  in  custodiam  traditura  ,  eiusque  omnera  dlllo- 
nem  fratri  accessisse.  Vale.  Romae  'Xir  cal.  maii. 
1567. 

II.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Non  amicitla  modo  Pendasii  te ,  sed  intima  fami- 
liaritate  ,  uti  laetor.  Pergc  eum  docentem  diligenter 
audiendo;  tum,  quod  istara  aetatem  decet ,  adhaerendo 
eius  lateri,  stude  fieri  quotidianis  viri  optiml  summique 
philosophi  serraonibus  doctiorera.  Huie  quod  etiam  scri- 
bis  in  morali  uunc  potissimura  philosophia  operara  da- 
turum,  mu'ifice  probo  consilium  tuum  quod  hanc  sa- 
pientiae  partem,  in  qua  vitae  sita  est  honestas  oranis,  ab 
eo  maxime  accepturus  sis  qui  illius  praecepta  tam  verbis 
apte  expllcat  quam  moribus,  et  vita  cum  virtute  semper 
acta  exprimit.  Tu  ,  mi  Thomici  ,  quaraquam  ea  vis 
sit  ingenil  atque  aulmi  tui  ,  ut  nihil  arduum  tibi , 
nihil  difBcile  volenti  atque  adniteuti  arbitrer  fore,  ta- 
men  tanta  scito  te  in  expectatione  esse,  ut  elaborandum 
tibi  magnopere  sit  ,  ut  summae  cuidam  hominum  de 
te  opinioni ,  ac  nostrae  mehercule  In  primis  praedi- 
cationi  iudicioque,  respondcas.  Suscepisti  onus  grave 
et  Patavii  et  Pendasii  ,  ad  quos  tamquam  ad  merca- 
turam  boaarum  artium  profectum  te  quotidie  debes 
cogitare.  Itaque  cum  omnia  tibi  a  natura  suppeditata 
sint ,  quantum  conniti  animo  potes  ,  quanlum  labore 
contendere  (  si  discendi  labor  est  potius  quam  volu- 
ptas  )  tantum  fac  nt  virtute  atque  industria  tua  et  ui^bis 
auctoritatem  decores  et  magistrl.  Disces  enim  a  prin- 
cipe  huius  aetatis  philosophorura  ,  et  disces  quamdiu 
voles  ,  tamdiu  autem  velle  debebis  ,  quoad  te  quantum 
proficias  non  paenitebit.  Licet  enim  verbls  iisdem  mihi 


KPISTOLAUUM     LIB.     ITT,  0.gy 

afFari  te,  mi  Thomici,  quibus  affatui*  filium  ille  noster, 
et  ad  haec  ipsa  studia  haudquaquam  tibi  spe  atque 
indole  parem  cohortatur.  Atque  eo  quidem  licet  magis, 
quo  et  Gicerouem  filiura  tu  fama  ingenii  longe  ante- 
cellis,  et  haec  illi  a  patre  charitate  et  studio  maiori, 
quam  tibi  a  me  dicuntur  ,  non  tradebantur.  Quis  au- 
tem  ille  est  Polonus  ,  quem  tu  collegam  in  condisci- 
pulatu  habiturus  es?  non  enim  eius  nomen  adscripsisti. 
Ledesmae  tuas  h'tteras  reddidi  ,  qui  te  vir  sanctus  as- 
siduis  precibus  Deo  commendat.  Mi  Thomici ,  ego 
studio  tuae  laudis  provectus  te  ad  studia  litterarum 
hortor  ,  ita  tamen  ut  valetudinis  curam  antiquissimam 
tibi  esse  velim.  Gave  enim  putes  quicquam  esse  mi- 
serius  iis  qui  imbecillo  infirmoque  corpore  utuntur; 
quae  quidem  infirmitas  studiis  maxime  accersitur  ,  nisi 
his  modus  adhibeatur.  Vale  ,  et  a  Gardinali  plurimum 
salve,  salvereque  Pomorschium  nostrum  iube.  Romae 
•IX*  cal.  iunii.    1 667. 

L  I  B  E  R    IV. 

I.    ANTO?JIUS   MARIA   GRATIANUS   KICOLAO    THOMICIO   S.   P.   D. 

Jl  ostridie  idus  eodem ,  quo  vos  die  Avernia  profecti, 
•XIII»  cal.  Narniam  venimus  itinere  usi  percommodo; 
nam  ab  turbido  caelo  ,  et  paene  assidue  pluviam  mi- 
nante ,  hoc  tnlimus  boui  ,  quod  caloris  et  pulveris 
molestiam  non  subivimus  :  quod  quidera  nobis  eo  ac- 
cidebat  iucundius  quod  coramunem  vobiscum  esse  co- 
gitabamus  difficiliori  via  iter  habentibiis.  De  adveutu 
luo  Bononiam  ,  deque  confectis  mandatis  illic  meis  ex- 
pecto  abs  te  litleras.  Patavinae  urbis  praetori  pracfe- 
ctoque  commendaberis  Cardinalis  verbis   a   torccllano 


298  A.     M,    GRATIAM 

episcopo.  Eos  ubi  conveueris,  quam  te  accepei'int  hu- 
maiiiter,  scribito  ad  me. 

Quam  Poloni  cladem  Moscis  duce  Romano  bresla- 
viensi  palatino  ,  intulere  ,  sic  scribitur  :  erat  is  regiis 
copiis  in  Moscorum  finibus  praepositns ,  atque  eam 
partem  Litbuaniae  custodiendam  acceperat ,  qua  Dui- 
na  fluvius  labitur.  Vir  navandae  operae  cupidus  ,  si 
qua  sibi  ex  bostium  negligentia  occasio  rei  gerendae 
daretur  ,  intentus  observabat.  Nec  fefellit  res  ipsa  ho- 
minis  spem.  Nam  Moscorum  duces,  quod  coeptam  esse 
pacis  tractationem  intelligebant ,  securi  communire  ar- 
cem  in  illis  locis  inslituerant.  Consederat  autem  non 
longe  ab  eo  loco  ubi  arx  extruebatur  Petrus  Sebinius 
cnm  decera  septem  milibus  hominum ,  ut  praesidio 
munieniibus  esset.  Is  quod  nullam  firmiorem  manum 
Polonorum  esse  in  Lithuania  cognoverat  ,  dissolute 
admodum  negHgenterque  copias  habebat.  Quo  intelle- 
cto,  E.omanus  delectis  equitibus  numero  ad  tria  milia 
ad  opprimendos  hostes  •VIII*  cal.  augusti  profectus  , 
non  longe  ab  eorum  castris  in  sexcentos  equites  Tar- 
tarorum  casanensiuni  incidit,  qui  circum  castra  vaga- 
bantur.  His  ad  unum  occisis  aut  captis  ,  et  quid  apud 
hostes  ageretur  cognito ,  adhibita  celei*itate  Moscos  , 
ante  quam  eius  adventum  senlirent ,  inermes  ac  repen- 
tino  metu  trepidantes  invadit.  Primus  omnium  Petrus, 
qui  cum  paucis  tumultuarie  arreptis,  ut  ceteris  capien- 
di  arma  tempus  daret ,  sese  Polonis  obiecerat ,  interfi- 
citur.  Reliqui,  duce  amisso,  in  fugam  omnes  se  praeci- 
pites  dant :  eorum  partim  caesa  partim  capta  septem 
milia  feruntur ;  magnura  praeterea  numerum  in  vici- 
nis  paludibus  ,  quo  se  fugientes  coniecerant ,  periisse; 
ac  praeter  Petrum ,  Georgium  Colicovium  ,  ac  Simo- 
nem  Palezchium  claros   in  illa  geute  duces  cecidisse. 


RPrsTol.ARV.M   l:b.    IV.  299 

Romamim  ab  ea  victoria  Tocmacovium  cum  quattuor 
Moscorum  milil)us  iu  ipsis  arcis  muiiitionibus  obsidere. 
Huius  cladis  nuntio  accepto  ,  Moscorum  legatus  ,  qui 
de  nace  ad  Poloniae  Regem  veuerat  ,  eius  aequiores 
multo  quani  ante  conditloues  afferebat :  sed  quum  com- 
perlum  esset  ipsum  quac  proponebat  transigendi  facul- 
tatem  ab  Rege  suo  non  habere  ,  infecta  re  dimissus 
est ,  ac  utrimque  bellum  paratur.  Vale.  Narniac  •XII* 
cal  oct.    1067. 


2.    GRATIANUS    THOMICIO. 


Heros  Radzwillus  tuus,  quos  paler  eius  adulterinae 
religionis  antistites  ac  ministros  constituerat  ,  bos  ipse 
omnes  tota  ditione  sua  repulisse  et  e.vterminasse  dici- 
tur,  et  in  eorum  locum  revocatos  catbolicos  sacerdotes 
substituisse  :  restitutis  ,  quae  pater  eripuerat  ,  bonis. 
Erat  rumor  in  Polonia,  Regem  Sveciae  domi  suae  a 
familiari  coafossura ,  sed  auctor  eius  nuncii  nullus. 
Illnd  quidem  certe  percrebrescit ,  ab  boc  ipso  Rege 
Magnum  fratrem,  sororis  vestri  Regis  virum  ,  veneno 
in  custodia  necatum  ,  eiusque  uxorem  Mosco  despon- 
sam  ,  quocum  Svecus  foedus  icisse  dicitur  ;  ac  putant 
illum  ab  terra  ingenli  exercitu  ,  bunc  mari  octoginta 
navium  classe  ,  Livoniam  invasuros  ,  et  Rlgam  maxime 
oppuguatum  iri.  Poloniae  Regem  Grodno  ad  exercitum 
lustrandum  rbeda  profectum  ,  prorsusque  confirmant 
ipsum  bello  interfuturum,  et  omnem  copiam  recta  du- 
cturum  in  Moscoviam  ,  ipsis  paene  Mosci  legati  ,  qui 
antecessii ,    vestlgiis  inslslentem. 

Habes  res  polonicas  ;  accipe  reliqua,  nisi  boc  etiam 
ad  Poloniam  perlluet ,  Reginam  vestram  Vieuna  non 
discessuram  aute  quam  Caesar  iu  Bohemiam  proficisca- 


OOO  A.     M.    GP.ATIANI 

lur,-  concedet  deinde  Linciiim  ,  quem  locum  sedem  vi- 
duitatis  elegit.  Ex  Polonia  Vienuam  te ,  quae  proxima 
est ,  ducam.  Veuatu  redieus  Caesar,  in  quo  uxorem  et 
maiores  natu  filias  aliquot  dies  habuerat,  in  levem  mor- 
bum  iuciderat ,  ex  gelida  vini  potione  ;  sed  facile  pau- 
corum  dierum  inedia  morbum  depulit.  Agitur  nunc 
apud  ipsum  maxime  de  Reglna  Britanniae  matrimonio 
cum  Carolo  Austriae  archiduce  coniungenda;  qua  de  re 
Reginam  speciosam  Caesari  legationem  misit.  Sed  calli- 
da  mulier,  quantum  intersit  inter  Reginam  et  Regis 
uxorem  probe  intelligens  ,  verba  dare  putatur,  ut  Bri- 
tannis  suis  ipsam  ad  nuplias  impellentibus  ,  gratificari 
velle  videatur  :  eius  autem  animura  omnes  alienum  a 
nuptiis  putant.  Caesar  legatum  ad  se  a  turca  Hungariae 
praefecto  missum  perhoneste  habitum,  ac  multis  affe- 
ctum  muneribus  laetum  dimisit.  Et  nunc  quidem  a  bar- 
baris  in  Hungaria  quies  ;  quamquam  utraque  gens  la- 
trociniis  gaudeus  ,  prohiberi  ab  excursionibus  nequit. 
Qui  Bjzautium  missi  sunt  Caesaris  legati  ,  pacem  rela- 
turi  pulanlur. 

Transilvaniae  Regulus  ex  illo  suo  morbo  ut  releva- 
retur,  spes  nulia  erat ;  quamobrem  convenerant  prin- 
cipes  eius  geniis  de  novo  Rege  crfeando  ,  inter  quos  et 
auctoritate  ct  nobilitate  cxcellere  dicitur  Stephanus  Ba- 
torus,  vir  inignis,  praestantl  cum  in  adolescentem  Re- 
gulum  ,  tum  vero  in  Deum  fide  :  huius  enim  aniraus 
neque  ab  eo  ,  quem  sibi  Regem  habeudum  serael  de- 
crevit,  averti  cuiusquam  pollicitationibus  potuit ;  ne- 
que  de  catholicae  religionis  fide,  uUius  unquam  suasio- 
uibus  dimoveri.  Legationes  obire  pro  puero,  et  oranibus 
periculis  s(t  obiicere,  nunquam  cst  veritus;  ab  eodera 
tamcn  hoc  uno  magnopere  semper  dissensit ,  quod 
cura  Regulus  raedici  cuiusdam ,  quem  a  puero  reve- 


EPISTOLARUM    LtB.    IV.  3o  I 

reri  assueverat,  et  cui  plurimum  trlbuit  sempcr,  assidua 
consuetudine  ac  sermonibus  depravatus  ad  triaitariam 
sectam  ac  disciplinam  traductus  esset ,  Batorus  exirnia 
constantia  in  catbolicae  vitae  ac  fidei  ratione  perman- 
sit ,  et  omni  conatu  reliquias  antiquae  pietatis  tutatus 
est.  Idem  desperata  nunc  adolescentis  salute  ne  uber- 
rima  Pannonici  regni  pars  in  provinciae  formam  re- 
dacta  Turcarum  imperio  adiiciatur  ,  Caesari  vehemen- 
ter  studere  fertur.  Quid  et  Regulo  ipsi  et  regno  fiet, 
brevi  scietur.  Insectatur  nunc  gravibus  edictis  Cal- 
vinianos  Caesar  ,  ac  non  modo  aulani  familiamque 
suara  illa  labe  purgare  aggressus  est ,  verum  etiam 
magistratibus  Hungariae  ,  ubi  latissime  disseminatum 
hoc  malum  videtur  ,  imperavit ,  ut  huius  impietatis 
magistros  ,  qui  iidem  sunt  seditionum  ac  civilium  ar- 
morum  tubae  ,  omnibus  oppidis  eiiciant.  In  Belgis 
speratur  otium  ,  sed  ab  iis  magis  ,  qui  provident  mi- 
nus  :  nam  geatis  aliena  imperia  detrectare  solitae  ,  et 
capitaii  in  Hispanos  odio ,  moti  animi  videntur  ad- 
ventu  Albani  ducis  et  exercitus  ;  et  collocati  in  prae- 
cipuis  oppidis  praesidii  causa  Hispani ,  neque  ipsi  ab 
insita  militibus  licentia  continerl  a  maleficio  poterunt, 
neque  Belgae  iniuinas  ferre  magnopere  didicerunt. 
Et  haec  quidem  novi  erant. 

Nos  post  cal,  octob.  cogitabamus  Roniam.  Tenclni 
Comitcm  Neapolim  concessisse  videndi  eius  urbis  causa 
intellexi.  Rozrazewscius  Tibure  iu  Urbem  rediit ;  a 
lulio  Pogiauo  ,  cui  illum  diligentlsslrae  commendave- 
ram,  ad  Cardinaiem  alexandrlnum  adductus  ,  et  ab  eo 
ad  Ponilficem  ;  a  quo  scrlbit  se  summa  humanitate  ac- 
ceptum  ,  atque  ultro  mandatum  ut  aedes  illi  in  palatio 
altribuantur  ,  quod  paucls,  ac  nonnisi  percaris  tribui 
solet.  Ad  hunc  ipsum  Pogianum  llttei'as  a  te  expecto: 


3o2  A.     M.     GRATrANt 

cupio  eaim  excellentem  virum  ,  et  iii  omni  potiori  do- 
ctrina  ,  humanitateque  nostrae  memoriae  facile  princi- 
pem  ,  tibi  adiuugere.  Fac  ut  bellara  aliquam  ad  eum 
epistolam  mittas  :  nam  ego,  quod  mihi  cum  illo  usque 
ab  ineuule  mea  aetate  familiaris  consuetudo  intercedit, 
reddam  hominem  totum  tuum.  Est  aliud  quod  tibi  scri- 
bam?  Est  illud  scilicet,  cum  Pendaslo  quid  constitueris, 
fac  ut  sciam  ;  et  ubi  Patavium  redieris,  ad  me  de  lota 
studiorum  tuorum  ratione,  et  de  omnibus  rebus,  lon- 
gissimam  cpistolam  mittas.  Numquid  aliud?  Pomor- 
schio  nostro  salutem  ,  et  vale.  Narniae  •¥•  cal.  octob. 
1067. 

3.     A.    M.     GRATIANUS    lACOBO    BRESNICIO    S.     P.    D. 

Non  ego  is  sum  ,  qui  amicorum  animum  erga  me 
pendam  significatione  litterarum.  Itaque  nec  tua  silentii 
excusatio  necessaria  ,  et  amoris  conslantia  mihi  iucun- 
dissima  fuit.  Qui  quidem  amor  tuus  eo  mihi  amandus 
est  magis  ,  quo  non  abs  te  solum  amari  me  ,  sed  ut 
ab  amplissimo  isto  viro  patrono  tuo  diligar  ,  effici  in- 
telligo.  Fac  igitur  ut  utrumque  mihi  amorem  couserves; 
neque  enim  est  quo  de  me  mereri  possis  amplius.  Ma- 
nutii  amicitiam  quod  absens  colis  ,  facis  ex  ingenio  tuo 
et  humanitate  ,  qui  virum  omnibus  doctrinae  oruamen- 
tis  praestantem  ,  non  tui  solum  amantem  habere  ,  sed 
patrono  ctiam  tuo  adiungere  studes.  Ego  cum  Romam 
venero  ,  cram  enim  in  itinere  cum  haec  scribebam, 
conveniam  hominem  tuo  nomine  ,  et  de  praeclara  tua 
in  illum  voluutate  edocebo  ,  quam  illi  futuram  arbi- 
tror  gratissimam  ;  neque  dubito  quin  oblatam  maximi 
viri  benivolentiam  ,  quae  illi  honori  futura  est ,  cu- 
pidissime  sit  amplexurus.  Nemo  euim  illo  facilior , 
nemo    etiam    amicitiarum    principum    ac  cxcellentium 


EPISTOLARtTM     LlB.     IV.  3o3 

virorum  appeienlior.  Perseus  Cataneus  est  apud  Regis 
leffatum  ;  ei  ,  ut  iubes  ,  salutem  adscribam  tuis  verbis. 
Ipsos  nunc  arbitror  Hispaniam  petere.  Nam  Philippus 
rex,  cum  expetitus  a  bonis  omnibus  in  Belgis  iam  iam- 
que  expectaretur  ,  repente  transmissionem  suam  in  se- 
queutem  annum  reiecit.  Thomicius  meus  Patavii  lan- 
tos  ad  laudem  progi'essus  facit  ,  et  in  optiinarum  stu- 
diis  doctrinarum  ,  tamquam  iii  campo  eius  iugenii 
proprio  ,  sic  excurrit  industria  ac  diligentia  ,  ut  equi- 
dem  nullum  gloriae  terminum  eius  virtuti  statui  posse 
existimem.  Vita  modo  adolescenti  suppetat ,  nihil  du- 
bito  quiu  et  iudicio  uiultorum  et  meis  optatis  sit  re- 
sponsurus.  Habes  ad  tuam  epistolam.  Reliquum  est  ut, 
sicuti  instituisti  ,  amare  me  pergas.  Vale  Narniae  •V* 
cal.  oct.   I  067. 


4.    GRATIANUS     THOMICIO. 


Proxime  eum  ad  te  scriberem  ita  eram  occupatus 
advenlu  ipso  nostro  ad  Urbem  ,  ut  vix  illi  tantulae 
epistolae  tempus  habuerim,  idque  somno  ereptum.  Dc- 
deram  aulem  ad  te  paulo  aiite  plenissimas  de  polouicis 
rebus  litteras  neque  enim  erat  aliud  quod  scribercm, 
et  te  illa  maxime  tibi  perscribi  velle  intelligo.  Narnii 
dum  fuimus  ,  institutum  nostrum  vagandi  ,  et  vicina 
semper  loca  adeundi,  non  iutermisimus.  Vidimus  Ve- 
linum  lacum  ;  nihil  tam  visendum;  est  in  editis  mon- 
libus  inter  Reatinos  et  Interamnates  ,  Velino  fluvio  et 
aquarum  divortiis  coUectus  ,  atque  suramis  cacumini- 
bus  inclusus ;  latus  ad  sagittae  iactum,  circiler  mil- 
le  passuum  in  longitudinem  patet.  Tranatur  piscato- 
riis  liniribus,  neque  fere  unquam  accidit  ut  coramo- 
veaiur ,  quod  undique   clausus    iugis    a  veniis    defen- 


3o4  A.     M.     GRATIA^fl 

ditur,-  et  quia  arenoso  solo  aquatn  perlucidam  ac  fluen- 
tem  liabet  ,  tructae  in  eo  et  alia  piscium  optimorum 
genera  capiuntur  ;  sed  nou  hoc  miraiidum.  Qua  inter- 
ciso  monte  emissus  decidit,  hoc  te  vidisse  velim.  Exiens 
alveo  haud  latis  exceptus  ripis ,  iam  flumcn  ad  locum 
praecipitem  delabitur.  Hiuc  cx  altissimo  scopulo  illa 
omnis  aquarum  moles  praeceps  in  profundam  vallem 
devolvitur  ,  tanto  fragore  atque  impetu  ,  ut  vel  ex  tuto 
speclantes  terreat :  ad  ipsius  vero  loci  latera  accedere, 
et  e  margine  extremo  imum  vallis  despicere,  pauci  su- 
stinent  ,•  fieri  enim  siue  oculorum  et  animi  vertijjine 
vix  potest.  Visum  horribile,  atque  hoc  ipso  maxime  vi- 
seudum  !  Praeruptis  saxis  ac  cautibus  incidens  aqua 
illisa  in  altum  resilit ,  et  circum  aerem  aspergine  re- 
plens  ,  perpetuam  efficit  piuviam  ;  et  qua  miuus  denso 
humore  aer  perfunditur ,  ictus  solis  radiis  perbelle 
caelestis  arcus  speciem  praebet.  Terra  circum  assiduo 
rore  muscosa.  Vis  autem  aquae  omnis  in  iNar  amnem 
defluit,  qui  Fiscello  monte  decurrens,  hoc  ipso  Velino 
vehementer  auctus,  iu  Tiberim  citatus  fertur,  et  eum 
maxime  replet.  Hoc  totum  adscripsi,  quod  quicquid 
1103  voluptatis  animo  recreando  captamus  ,  id  mihi 
tum  demum  fit  iucundum  ,  cum  te  per  litteras  par- 
ticipem   habeo. 

Quare  ne  hoc  quidem  ignorare  te  volo  ,  adve- 
nientem  Romam  Cardinalem  uhrb  abbatiae  benefi- 
cio  afTectum  a  Pontifice  raaximo  ;  cuius  quidem  ho- 
noris  atque  commodi  fructus  eo  nobis  accidit  iucun- 
dior,  quo  magis  testatum  erga  Cardinalem  optimi  Pon- 
lificis  animum  fecit,  qui  quod  coram  pctentibus  mul- 
tis  eius  ordinis  viris  negavit ,  absenti  noslro  ac  mi- 
nirae  petenti  spoute  detulit.  Rosdzrazonio  in  palatio 
penes    valicanos    horlos   atlributae   sunt  aedes,    tricli- 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.  3o5 

nium  amplissiraum,  testudiue  pictisque  foruicibus  in- 
siffue ,  cui  adiuncta  est  ambulatio  pulcherrima  ma- 
ximeque  illustris  :  cunctae  vero  aedes  commodae  ad- 
modum  et  magnificae  le  magnopere  videntur  deside- 
rare.  Cum  eo  assidue  sum,  capioque  ex  optimi  iuvenis 
consuetudine  magnam  voluptatem;  estque  mihi  eo  qui- 
<lem  carior,  quo  tui  amantiorem  esse  intelligo  :  de  te 
enim  et  loquitur  saepe,  et  sentit  amplissime,  et  quae 
ipse  praedicat,  iucundiora  mihi  sunt,  quod  iuvenem 
apertissimum  ac  liberalissimura  nihil  fingere  aut  dare 
meis  auribus  suspicari  possura.  Nuper  cum  in  curia  , 
quae  vocatur  Regum,  spatiaremur,  ac  forte  lulium  Po- 
gianum  mediura  accepisseraus ,  tribus  vix  con^ectis  spa- 
tiis  de  te  sermo  est  ortus  ,  quo  tuas  laudes  persecuti 
ita  sumus  ,  ut  viruin  cum  doctrinae  gloria  iUustrem, 
tum  vero  ingeniis  mirifice  faventem  ,  araore  et  studio 
tui  incenderimus.  Dabis  igitur  ad  eum  lilteras,  ex  qui- 
bus  iugenii  tui  pi'aestantiam  degustare  possit  (i).  Expe- 
ctabam  abs  te  lilteras  ,  quibus  quouiam  Bononia  nihil 
dedisti,  de  tuis  rebus  omnibus  me  facias  certiorem.  In 
primis  scire  cupio,  quid  cum  Pendasio  constitueris;  illa 
enim  prima  nobis  et  antiquissiraa  cura  et  est  et  esse 
debet. 

Haec  cura  potissimum  scriberera ,  reddita  est  mi- 
hi  tua  epistola,  quara  Bononiae  scriptam,  Patavio  de- 
mura  dedisti.  Rixas  tu  quaeso  fac  devites  ,  amant  enim 
studia  quietem  et  otiura,  turbas  et  lites  litterae  as- 
pernantur:  quamquara  video  te  in  tumullu  fuisse  sa- 
pientem  ,  qui  auxilia  accersitura  ieris.  Laetor  vestrum 
nemini  quicquam  accidisse  adversi ,  ac  in  prirais  pro- 

(0  Dedit  reapse  llueras  ad  Pogiannm  Thomiclus,  ut  ipsemet  te- 
statur  inter  epistoks  Pogiani  a  Lagomarsinio  editas  T.  IV.  p.  369- 
in  adn. 


3o6  A.     M.     GRATIAKI 

fecto  Firleo ,  quera  maxime  insidiatores  illi  petiisse 
videntur.  Quod  quando  ita  contigit ,  qui  Patavii  Ger- 
manos  humanitate  ac  suavitate  tua  victos  in  amicitiam 
eum  Polonis  redire  compulisti,  erit  tuae  cum  gratiae 
apud  utramque  gentem  tum  industriae  laborare  atque 
aduiti  ut  Poloni  quoque  iniraicitias  ,  praesertim  quae 
nullam  habeant  iustam  causam ,  deponant.  Suscipe 
rem  dignissimam  moribus  et  ingenio  tuo  :  spero  id 
tibi,  si  studium  adhibueris,  haud  difficile  fore»  De  Pen- 
dasio  nihil  scribis.  Per  spem  perque  indolem  tuam, 
mi  Thomici  ,  excellentis  viri  tantam  opportunitatera  ne 
omiltas.  Grede  mihi,  si  hanc  neglexeris,  nunquam  tibi 
talis  viri  copia  usquam  erit.  Mibr  quidem  de  te  deque 
studiis  tuis  assidue  cogitanti ,  riihil  quo  magis  laeter 
occurrit ,  quara  te  Patavium  docente  illic  Pendasio 
venisse  ,  ut  olim  Philippum  macedonem  laetatum  scri- 
buut  Alexandrum  filium  sibi  Aristotelis  maxime  tera- 
poribus  natum  esse.  Urge ,  mi  Thomici  ,  istam  cura 
viri  tum  temporis  ,  tum  etiam  loci  ,  facultatem.  Hoc 
nunc  aetas  tua,  hoc  ingenii  vis  ista  postulat.  Praetereunt 
enim  dies  ,  qui  revocari  non  possuut,  succedunt  aliae 
curae ,  alia  consilia  ,  aliae  cogitationes.  Te  vero  talem 
natura  finxit ,  iis  animi  bonis  instruxit ,  ut  tibi  sine 
maximo  tuo  damno  atque  iniuria  negligenti  esse  non  li- 
ceat.  Fac  igitur  verara  illam  et  solidam  gloriam  semper 
spectes  ,  ad  eam  per  virtutem  eontendas.  Sed  ego  arao- 
re  efferor;  quare  saepe  nescio  quo  pacto  ,  certe  contra 
animi  voluntatem,  ad  cohortandum  te  labor,  sponte  tua 
ad  decus  et  ad  omnem  laudera  curi-entem.  Sed  ea  sum- 
ma  sil  cohortationis  raeae ,  ut  te  totum  ad  Pendasium 
conferas ,  ei  uni  maxime  des  operam.  Et  si  ( quod 
pro  viri  humanitate  ct  crga  te  nosque  omnes  benivo- 
lentia  spero  )  ab  eo  impetras,  ut  tibi  domi  suae  Ari- 


EPISTOLARVM    LIB.    IV.  So^ 

slotelis  llbros  de  moribus  interpreletur,  nihil  facias 
tanti.  Cum  Stanislao  Warsovicio,  quem  mibi  commen- 
das,  vetus  mihi  usus  et  amicitia  est ,  viro  profecto  tan- 
tae  pietatis  ,  eruditiouis  ,  eloquentiae,  ut  eius  similes 
multi  utinam  ia  eius  ordiiie  apud  vos  essent!  Reddidi 
illi  tuas  litteras  ,  atque  eas  item  osteudi  quas  ad  Car- 
dinalem  de  ipso  et  ad  me  scripsisti  :  egit  tibi  summas 
apud  me  gratias,  teque  mihi  visus  est  unice  diligere.  Quo 
consilio  Romam  venerit,  quidve  in  animo  habeat,  scri- 
bam  tibi  postea. 

Novi  haec  fere  sunt.  A  vestrls  in  Moscoviae  fi- 
nibus  octo  milia  hostium  in  fugam  data ,  ac  ubique 
regios  victores  apparere ;  Regem  ad  bellum  profici- 
sci ,  nec  secum  Polonorum  ullas  copias  ducere  ,  ge- 
sturum  lithuano  milite  bellum  adversus  Lithuanorum 
hostes  ;  id  eius  consilium  plerisque  senalorum  non 
probari  ,  qui  Lithuanorum  neque  fidei ,  neque  virl- 
bus  satis  fidere  vldentur.  Scd  hoc  tu  tecum  habeto. 
Poloni  Volhinlae  et  Podoliae  fines  defendendos  susce- 
perunt.  Albertus  Laschius  Craviae  delectum  habebat , 
prlvato  ne  an  publico  consilio  incertum  ,  nam  vi- 
rum  acrem  et  imperli  cupidum  Valachiam  spectare  di- 
cunt(i) ,  cuius  Pxegem  et  sibl  vehementer  lufeusura  in- 
telligit ,  et  el  genti  maxime  gravem  atque  invisum. 
Micolaiewscius  vir  nobills  castellauum  Siradieusem  ho- 
miuem  opulentissimum  in  via  publica  aggressus  in- 
terfecit,  quod  antea  esset  ab  eo  por  vim  possessione 
bonorum  ,  quae  ad  ipsum  ex  hereditate  veniebant,  pul- 
sus.  Is  autem  Castellanus  liberis  carens  heredem  su- 
periorlbus  annls  Regem  Instituerat ,  quem  testamento 
ducentorum  milium   aureorum   nummum   hereditatera 

(i)  Recole  nostrum    Gralianura  dc    Dcspota  Valachorum  prin- 
cipe  lib.  II.  el  III. 


3o8  A.    M.    ORJiTIANI 

crevisse  dicunt ,    praeter   lionestas    praefecturas    tres* 
Plura  non  scrjbain  ,  ue  posthac  novas  tantum  ves  ha- 
bere  dicas  meas  epistolas.  Vale.   Romae  •¥•  cal.   oct. 
1067. 

Obsignatis  iam  litteris,  magnus  est  Hugonotiorum 
motus  iu  Gallia  nunciatus  ,  maximas  ui-bes  Viennam, 
Valentiam  ,  Maceronara,  Romanum  ,  ab  his  occupatas, 
Gratianopolira  obsideri  ac  veberaenter  premi,  conspiras- 
se  nefariae  factionis  principes  ut  Pvegem,  Regis  fratrem 
matremque  interficerent,  et  cum  his  Sabaudiae  quoque 
ducem,  ne  impedimento  ad  rcgnum  occupandum  postea 
foret.  Dieni  •III^  cal.  oct.  dictum  esse  ,  quo  tumultibus 
toto  i'egno  excitatis  sceleratum  consilium  patrarent  • 
Lugdunenses  pro  Hege  stetisse  ,  ac  primo  tumaltu  ca- 
piis  armis  Hugonotios  oppido  eiecisse.  Rex  ubi  ageret, 
ignorabatur  ;  putant  tamen  salvum  esse»  Ilaec  si  vera 
nunciantur,  magnae  caedes  impendere  illi  regno  viden- 
tur. 

5.    GRATIAHUS    GEORGIO    POMOKSCHIO. 

Groditium  ,  quem  mihi  commendas,  nondum  vidi. 
lussi  illi  nunciari  per  Albertum,  quatn  tu  mihi  illum 
amanter  commendaveris,  quantique  apud  me  ponderis 
sit  auctoritas  tua.  Videbo  ipse  hominem  ,  et  amicitia 
et  amore  libeuter  coniplectar.  De  Pendasio  nihil  mi- 
hi  scribitis.  De  hoc  deque  celeris  rebus  scripsi  Thomi- 
cio.  Cognosces  omnia  de  illo  ex  ipsius  lltteris.  Tu  mihi 
cum  tuum  tuni  eius  ajnorem  conserva  ,  ac  utriusque 
valetudinem  diligentissime  fac  cures.  Vale.  Romae  "V* 
id.  octobris    1 667. 

6.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Accepi  a  Pendasio  epistolam ,  cuius  hoc  erat  ini- 


EPtSTOLARUM    UB.    Iv.  So^ 

lium:  Thomicio  tuo  Aristotelis  philosophiara  de  mo- 
ribus  apud  me  interpretari  institui  .  Quid  qnaeris  ? 
Sum  vehementer  laetatus  :  urgebis  igitur  istam  oppor- 
tunitatem.  Appeto  condiscipulatum  tuum  ;  quae  mihi 
si  facultas  ofFerretur  ,  nae  ego  huuc  Urbis  aspectura  at- 
que  haec  arabitionis  ii-ritamenta  cupide  relinquerem, 
meque  in  tuum  contubernium,  atque  in  istum  portum, 
unde  nuper  egi-essus  insolens  tempestatum  iactari  me 
sane  aegre  fero,  recipercra.  Habes  a  Pogiano  epistolam 
perbellam  (i).  Tibi  hoc  ego  confirmo,  te  ei  esse  in  oculis, 
fama  ingenii  tui  mirifici  est  captus.  Tuae  litterae  nihil 
babent  praeter  gratiarum  actionem  ;  et  haec  taraen  ex 
amicitia  nostra  sublata  pridem  esse  debuerunt,  aut  certe 
tollenda  aliquando  sunt;  et  quidem  quod  rescribam  ad 
eas  ,   nihil  habeo. 

Igitur  gallicas  res  ,  quae  horribiles  nuntiantur , 
de  Hugonotiorum  coniuratione  ,  deque  hominum  bar- 
baro  atque  immani  coiisilio  Regem  regiamque  domum 
exscindendi  ,  cognovisti  ex  ea  epistola  ,  quara  obsigna- 
tis  iam  prioribus  litteris ,  subito  ad  te  dedi.  Haec 
postea  subsecuta  sUnt.  Factio  ,  ad  perniciera  huraani 
geueris  ex  scelere  et  impietate  conflata  ,  regna ,  im- 
peria  ,  dominatus  ,  per  seditiones  et  malas  artes  affe- 
ctans ,  miscere  omnia  atque  ex  pertui'batione  rerura 
in  omniura  fortunas  invadere  cupiens  ,  ct  quod  feren- 
dura  iam  non  est,  imraani  cupiditati  religiouem  prae- 
tendens ,  ab  illa  proximorura  annorum  necessaria  for- 
tasse  ,  sed  certe  inutili  atque  indecora  pace  nihil  quie- 
verunt.  Quod  aperla  vi  miuus  potuerant ,  id  arte  oc- 
cultisque  consiliis  efficere  studebant.  Hinc  turbarum 
flammas  pace  compressas  magis  quam  extinctas  ac- 
cendere,  bonis  caedera  ,  omnibus,  quos  suis  conatibus 
(i)  Extat  haec  Pogiani  epistola  aJ  Thomicium  T.  IV.  p.  367. 


3lO  A.    M.    GRATIAM 

resistere  iiuelligebant ,  insidias  moliri.  Qiiibus  cum 
idenlidem  occurri  ,  suasque  frustra  esse  machinationes 
perspicerent,  Regemque  ,  cuius  caput  maxime  peteba- 
tur,  in  se  custodiendo  diligentiorem  quam  ipsi  speras- 
sent,  furentes  audacia,  rursusadvim,  ad  bellum  fe- 
runtur,-  cogunt  milites,  familias  armant  ,  clienles  con- 
seiosque  undique  accersunt ,  in  singulas  urbes  seditlo- 
sos  idoneosque  homines  dimittunt,  cives  parlim  spe 
partim  metu  sollicitant  ,  nec  tamen  interea  dolos  in- 
termittunt. 

Habebat  Rex  circuni  se  custodiae  causa  Helve- 
tiorum  saiis  firmam  mauum  ,  eorumque  integram  le- 
gionem  conduclam  pretio  domi  continebat ,  quorum 
si  opus  foret  expedita  forlique  opera  uteretur.  Gon- 
deius  illius  causae  ac  totius  conlurationis  non  tam 
auctor  quam  princeps,  et  cum  eo  Sciatilionus  regia- 
rum  classium  praefectus  ,  quem  Galli  aramiralium  vo- 
canl ,  qui  unus  horum  omuium  scelerum  arcliitectus 
existimatur  ,  litteras  suo  chirographo  Regi  miserunt^, 
iureiurando  confirmantes  ,  famam  fidemque  suam  obli- 
gantes ,  se  arma  nunquam  religionis  causa  moturos; 
idque  ideo  faciebant  ut  rex  Helvetios  dimittere  ,  seque 
liberatus  suspicione  opportuniorem  illoruni  insidiis 
praeberet.  Ad  hoc  Lugniium  virum  nobilem,  qui  ex 
arelatensi  archiepiscopatu  ad  eorum  partes  superiori 
bello  iransierat  submittunt  ,  qui  Regi  selectos  ad  ve- 
nandum  canes  accipitresque  dono  ferat ,  cumque  et 
matrem  ,  ea  enim  puerum  Regem  e  conspectu  nun- 
quam  dimittit,  in  proxiraum  oppidura  ditionis  suae 
invitet.  In  huius  domo  collocati  armati  homines  rem 
perfecturi  erant.  Fuissetque  maximura  et  post  hominum 
raemoriam  atrocissimum  facinus  admissum;  sed  et  hoc 
■ei  floreutissimi  regui  excidium  avertit  felicilas  pueri 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.  3ll 

Regis,  qui  lioc  ipso  tempore  admoiictur  magnum  equi- 
tum  numerum  convenire  ad  Gondeium.  Missus,  qui 
quorsum  illa  pararcntur ,  interrogaret ,  id  responsi 
retulit ,  Condeium  aditurum  Regem  ,  ut  cum  eo  de  le- 
vaBdo  a  tributis  regno  ageret ,  quae  quia  publica  causa 
erat ,  raultos  eum  officii  causa  comitaturos.  Hoc  tegi 
suum  consilium  (  ueque  enim  erat  iam  aliud  quo  oc- 
caltaretur  )  volebant ,  mauifesta  erat  coniuratio  ,  vis 
aperte  parabatur.  II ex  tamen  denuo  et  ad  Gondeium,  et 
ad  Sciatilionum  raisit ,  qui  monerent  ut  ne  quid  turba- 
rum  ex  eo  motu  oriretur,  diligenter  caverent.  Responsa 
paene  eadera;  atque  hoc  ferunt  amplius,  quod  cum  is  qui 
ad  Sciatilionum  missus  fuerat,  fratrem  quoque  eius,  no- 
mine  Andelotum,  adiisset,  hoc  ab  eo  respousum  R.egi  fe- 
rendura  relulit:  una  salus  victis  nullam  sperare  salutem. 
Eodem  tempore  ad  Regera  venit  unus  coniurato- 
rum  ,  index  omniura  quae  struebantur.  Is  veniara  pre- 
catus  ,  fide  accepta  ,  cuncta  Regi  aperuit :  diraissos  in 
omnes  GaJIias  homines ,  qui  excitatis  factionura  stu- 
diis  ,  oppida  occuparent ,  sollicitatos  externos  populos, 
tria  equitura  milia  descripta  ,  atque  hanc  esse  consi- 
liorum  sumraam  uti  Rex,  frater  Regis,  Regina  occi- 
dantur,  regnura  ad  Gondeium  deferatur;  iramissos  qui 
sabaudiura  quoque  Regulura  ex  insidiis  interficerent  s 
atque  his  omnibus  patrandis  •III*  cal,  oct.  dictum  esse^ 
qui  dies  divo  Michaeli  tutelari  Gallorum  nuraini  sacer, 
festus  Gallis  sollemnisque  est :  se  sceleris  immanita- 
te  coramotum  ea  regi  iudicasse.  Hoc  indicio  territara 
Reginam ,  filiosque ,  et  continuo  Parisios  proficisci 
properantes,  paene  retinuit  quidam,  qui  occulte  favens 
haereticis,  indici  nihil  temere  credendura  suadebat.  Va- 
luit  tamen  sententia  ut  Lutetiara  iretur,  ubi  ex  tuto 
explorari  omnia  et  parari  posseut,  Haud  longe  ab  urbe 


3(2  A.    M.    GRATIANI 

perveutuni  erat,  cum  Regem  octingenii  eqaites  hostium, 
qui  reliquos^aatecurreraut,  •III*  cal.  oct,  die  ab  indice 
praedicta ,  assequuutuv.  Erat  cum  eo  praeter  regium 
equitatum,  iustum  Helvetiorum  praosidium.  At  Hugo- 
notii  rati  ,  id  quod  res  erat ,  regios  equites  et  numero 
et  armis  impares  suorum  inipetum  uon  laturos,  inva- 
suri  Regem  videbantur;  fuissetque  periculosum  certa- 
men  commissum,  nisi  Helvetii,  recepto  ad  se  R.ege,  facta 
phalange  ,  hostes  a  proelio  deteruisseat.  Atque  ita  Rex 
omnibus  incolumibus  Luletiam  se  recepit;  uade  confe- 
stim  a  Regiua  Romam  missus  Hannibal  Rucellaius,  qai 
Ponti6ci  salvum  esse  Regem  nunciaret ,  eum  de  tota 
couiuratioae  edoceret ,  et  auxilium  poscei^et  adversus 
communem  rei  publicae  christianae  pestem.  Is  postri- 
die  cal.  oct.  Lutetia  profectus,  adhibita  celeritate,  •III* 
id.  decimo  die  Romam  venit.  jNTarrat,  Lutetiae  decretura 
in  consilio  Regis  fuisse ,  ut  Condeius  ceterique  socii 
coniurationis  ,  hostes  iudicarentur  ;  sed  Reginara  ,  eo- 
dera  illo  auctore,  qui  fldera  indici  non  habendam  sua- 
serat,  rem  distulisse.  Sabaudiae  Ducem,  post  patefactara 
coniurationem,  vanosque  sceleratorum  conatus,  dixisse 
ferunt:  quod  nunc  isti  cogitata  non  perfecerint,  Deo 
acceptum  esse  referendum;  posthac  facultatem  eis  talia 
moliendi   uon  futuram. 

Pontifc^x,  advocato  heri  seuatu,  ad  patres  de  gallicis 
rebus  deque  subsidio  mitteudo  retulit ,  huiuscemodi- 
que  orationem  habuit ,  ut  in  commemoraudis  delictis 
christiani  populi  ,  quibus  infensura  nobis  Deum  red- 
dimus,  ac  totius  rei  publicae  vulneribus  et  regni  in 
prirais  Galliae  calamitatibus  deplorandis ,  commotus 
sanctissimi  senis  animus  vix  temperaverit  lacrimis  . 
Patres  miro  consensu  omnes  subsidium  Regi  Galliae 
decreveruut.   Et  quia  ponlificii   aerarii   magna  inopia 


EPISTOLARrM    LIB.    IV.  3  I  3 

est  itutn  in  sententiam  Cardinalis  saucti  Clementis  ut 
Pontifex,  qui  couficiendae  pecuniae  rationes  quaererent, 
quiqne  de  subsidio  mittendo ,  deque  pecunia  e  re  pu- 
blica  distribuenda  curarent,  diceret.  Dicti  sunt  Cardi- 
nales  •VII*,  Moronus,  sancti  Vitalis,  sancti  Clemeutis  , 
Sabellius,  Commendonus ,  Gravellanus,  Vitellius.  Pon- 
tifex  praeterea  supplicationes  decrevit  trium  dierum  , 
in  quas  ipse  pedibus  ,  senatu  atque  omnibus  ordinibus 
comitatus,  iturus  est.  ludixit  quoque  toiidem  dierum 
ieiunium;  atque  secundum  hoc  ,  qui  delicta  dolenter 
confessi  divinam  hostiam  sumpserint ,  his  ex  Dei  lar- 
gitate  indulgentias  est  elargitus;  cuius  caelestis  muneris 
tu  quoque  ,  mi  Thomici,  fac  ut  particeps  fias  ;  et  vale 
•.XV*  cal.  nov.  1 567. 


GRATIANUS    THOMICIO. 


Meas  ego  litteras  in  fasciculum  Balthasaris  Cauci 
conieceram  ,  qui  quia  Venetiis  aberat,  ideo  tibi  serius 
redditas  fuisse  arbitror  ;  periisse  certe  nec  puto  ,  nec 
sane  velim,  erant  enim  plenissimae.  Pendent  uuuc  om- 
nium  animi  expectatione  gallici  tanti  motus.  Furunt 
enim  Hugonotii,  passim  facinorosorum  manus  cogunt, 
nihil  tutum  ,  nihil  quietum  patiuntur  ,  Regem  Lutetiae 
paene  obsessum  habent,  castra  ad  divi  Dionysii  vetustum 
et  apud  Gallos  longe  sanctissimum  templum ,  quod 
tamen  ipsis  pro  stabulo  est ,  posuerunt.  Hinc  assiduis 
circum  moenia  urbis  excursionibus  commeatum  pro- 
hibcre  ,  et  quam  maximis  Regem  difficuhatibus  afficere 
conanlur.  Huius  templi  (  atque  utinam  eadem  cetero- 
rum  sors  fuisset,  quae  in  illorum  latronum  potestatera 
vcneruntl  )  multa  et  pretiosa  vestis  ,  sacrorum  vasorum 
ex  caelato  auro  et  argeuto   magnum   pondus ,    decora 


3l4  A.    M.    GHATIA^I 

anliquae  plctatis  et  priorum  Regum  monumenia,  Uraa- 
]ii  ducis  religiosa  diligentia  et  celeritaie  servata  sunt; 
qui  omnia  paulo  ante  hoslium  adveutum,  haud  ignarus 
jllorum  sacrilegi  furoris  ,  Lutetiam  importaverat.  In 
Avenionensem  provinciam,  quae  Pontificis  ditionis  est, 
irruerunt;  nonnullis  occupatis  oppidis,  cuncta  latrociniis 
infesta  reddunt ;  incendiis  ,  caedibus,  vaslitate  repleta 
omuia.  Ac  ut  arma  in  ipsum  Deum  movisse  videantur, 
maxime  in  sacras  aedes,  Dei  divorumque  aras  debac- 
chantur;  in  sacerdotes  beluarum  rabie  feruntur;  rao- 
nachorura,  si  quos  intercipiunt,  carnificinas  faciunt,  in- 
auditae  crudelitatis  exempla. 

Vides  quo  ilii  tendunt  libelli  ,  quorum  infinitus 
numerus  ad  imperitam  multitudinem  capiendam  ab  im- 
pietatis  ministris  quotidie  dispergitur  ?  qun  fallacium 
hominum  illae  fucatae  et  artificio  slmulationis  eruditae 
conciones  ?  quo  illa  pestis  parva  initia  ,  quae  primo 
negligunt  principes ,  ac  prolatando,  indulgendo,  su- 
stentando  curari  posse  confidunt  ?  Serpens  vero  raalum 
et  occulte  irrepens  ,  ac  paulatim  omnia  inficiens,  in 
has  demura  flammas  ,  in  haec  incendia  erumpit ,  quae 
nonnisi  ruina  restingui  posse  videntur.  Cuius  raalitio- 
sae  negligentiae  iustas  a  principibus  poenas  reposcit 
Deus  ,  ut  quem  morbum  nascentem  depellere  omise- 
runt ,  eo  nunc  ipsi  ita  laborent ,  ut  verendum  sit,  eius 
vim  superare  aliquando  ut  possint.  Sic  errant  ii  qui 
divinis  iussis  hominum  consilio  moderari  ,  ecclesiae 
sanctissimae  et  antiquissimae  parentis  praecepta  et  in- 
stituta  ad  arbitrium  et  iudiciura  suum  revocare  sibi 
putant  licere.  Sed  haec  ipsi  viderint ,  qui  adraittunt. 
Regi  certe  et  puero  et  optirao  bene  velle  ,  et  precari 
boni  oranes  debent. 

In  tanto  rerum   et  tam  repentino  tumultu ,    cum 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.  3l5 

qulbasdam  agi  placuisset  de  compositione ,  non  ac- 
cipere ,  ut  par  fuit ,  illi  a  Kege  honestas  conditio- 
nes,  sed  impudentissimas  ipsi  leges  imponere  sunt 
ausi.  Haec  enira  est  illorum  summa  postulatorura , 
uti  Rex  Helvetiorura  praesidium  dimittat ,  ac  (  ut  po- 
pulares  videantur  omniumque  studia  a  Rege  ad  se 
ipsos  convertant )  uti  tributa  provinciis  remittantur  , 
sibi  vero  ,  ut  totius  paene  regni  raaximae  urbes  tra- 
dantur,  Bononia  in  oceani  britannici  littore  firmis- 
«imis  munitionibus  Anglis  obiecia  ;  Galetum  in  Bel- 
gis  unde  brevissimus  in  Angliam  Iraiectus ;  Meten- 
sium  civitas  in  Mediomatricis ,  qui  Lotbaringi  bodie 
sunt ,  in  Belgarura  et  Trevirorura  finibus,-  Lugdunum 
clarissimum  Galliae  emporium  Helvetiis  et  Italiae  fi- 
nitimum.  Ad  baec  ,  ut  singularem  bominiim  audaciam 
animadvertas  ,  Kegis  fratrem  obsidem  sibi  dedi  postu- 
lant :  si  baee  impelrant,  scilicet  discessuros  ab  armis. 
Hae  a  Iala*onibus  leges  latae,  summo  oraniura  stomacbo 
auditae,  actionem    concordiae  valde  retardarunt. 

Edictura  e  Piege  tum  erat,  ut  quicumque  domura  in- 
frft  Iriduum  redissent ,  iis  fraude  ne  esset.  Post  illud 
tempus,  qui  in  illis  castris  conspecti  fuissent,  Regis  ho- 
sles  omnes  censcrentui'^  eorum  bona  publicarentur,  ipsi 
infamia  notarentur.  Atque  haec  qui  Condeio  et  ceteris 
coniurationis  prlncipibus  denunciarent,  magister  equi- 
tura  ,  qui  coneslablea  Gallis  dicitur,  ac  Namursii  Dux 
raissi  erant:  hi  enira  se  in  pacificationera  interposue- 
rant.  Expectatur  quid  Hugonotii  responderint ,  nam 
tempus  sibi  ad  deliberandum  sumpserant.  Interea  quod 
contumaces  atque  impii  homines  non  placandi  condi- 
tionibus  ,  sed  vi  atque  armis  coercendi  videntur ,  in 
belli  negoiiura  suraraa  cura  incurabitur.  Conducuntur 
a  Regc  ,  praeter  eara  quara  habet  servaii  Regis  gloria 


3l6  A.    M.    GRATIANI 

insignem,  duae  Helvetiornni  legiones,  scribuntur  equi- 
tes  ,  peditum  Jelectus  toto  regno  raagna  diligentia 
habentur.  Brevi  Rex  firmum  exercitura  habiturns  vi- 
detur,  in  quo  comparando  a  Pontifice  et  Italiae  Re- 
gulis  eximio  christianae  pietatis  studio ,  pecunia  iu- 
vatur  ;  putant  etiam  egregiam  manura  italici  peditatus 
auxilio  Regi  a  Ponlifice  missum  iri. 

In  Belgls  post  traditos  in  custodiam  factionis  prin- 
cipes  ,  et  subtractos  multitudini  duces  ,  otium  nuncia- 
tur  ;  quamquam  novas  res  in  finibus  Germaniae  mo- 
liri  eos,  qui  vinculorum  metu  in  exllium  concesserunt, 
putant.  Ex  Polonia  nihil  novi.  Bjzantio  rumores  non 
boni  ,  nihil  nisi  classes  ,  exercitus  ,  belli  apparatus. 
Angliae  quoque  motus  quidara  afferuntur;  cuius  Regi- 
nam  Archiduci  Austriae  nupturara  multi  sunt  qui  ne- 
gaut,  licet  huius  rei  Viennae  raagna  spes  ostendatur. 
Habes  quae  hic  feruntur  oninia.  Nos  hostiam  caelestis 
panis  ex  optirai  Pontificis  hortatu  cras  sumpturi  ora- 
nes  de  Cardinalis  manu  eramus :  idem  tu  quoque  si 
istic  feceris,  saluiem  inde  tibi  atquc  divini  illius  niy- 
sterii  quara  uberrimos  fructus  precor.  Vale  •VIII*  cal. 
nov.    1 067. 

8.    A.    M.    GRATIANUS    NICOLAO    SANDERO    S.  P.  D. 

Ad  duas  epistolas  tuas  redditas  raihi  superioribus 
diebus  ,  quod  diu  nusquara  constitiraus  ,  noa  respondi; 
atque  ea  postea  subsecuta  sunt ,  ut  ne  respondendum 
quidem  iis  sit.  Tuum  certe  amorem,  mi  Sandere,  vehe- 
menter  amo;  atque  eodem  anirao  ut  perpetuo  sis  ,  ve- 
heraenter  te  rogo  :  ego  enim  erga  te  idem  semper  ero. 
Nos  hic  gallici  motusexpectatio  suspensos  habet.  Mag- 
»um  illic  versari  malum  pridem  a  multis  intelligeba- 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.  Sl^ 

tar  sed  tantum  coucipi  scelus  adversus  puerum  Re- 
gera  ,  nemo  unquam  putavit.  In  Belgis  vero  quo  loco 
res  sint ,  post  traditos  in  custodiam  factionum  princi- 
pes,  a  te  potissimum  aveo  scire:  sed  illud  multo  magis, 
quid  ipse  agas,  atque  ubi  locorum  sis;  significant  enim 
tuae  litterae  tc  nou  semper  Lovanii  mauere.  Vale.  Ro- 
mae  •VIII*  cal.  nov.    1667. 

g.    GRATIANUS    TnOMICIO. 

O  salutares  mihi  tuas  litteras  !  o  suavitatem  ingenii 
amandam  !  0  amorem  mirum  (i)!  Scis  a  nobis  quam  om- 
nis  assentatio  absit ,   et  quam  ego  ,  te  certe  adversum, 
minime  blandus  esse  soleam  ,    crede  mihi  hoc  sancte 
affirmanti.    Ita    integra   benevolentia   et  amore    nostro 
frui  nobis  perpetuo  liceat  ,  ul  hoc   valetudinis  statu  , 
atque  in  huius   assiduitatis    operae   molestia    nihil   est 
quo   sustenter   ac  recreer    magis  ,    quam    tuis    litteris. 
Quare   licet   acute   tu    quidem  ,   et   vere    de    amicitiae 
legibus  disputes ,  et  eas  interdum  relaxandas  ,    neque 
acerrima  illa  officii  norma  omnia  perpendenda  ,  et  esse 
quamdam  in  hac   tota  epistolarura   ratione    non  iuiu- 
cundam  nesliorentiam   coniendas  in  amicis  minime  re- 
prehendendam ,  tamen  sic  habeto  ,    tuas   mihi  litteras 
longissimas  quasque    gratissimas  fore  ,  atque  his  ipsis 
quas  proxime  accepi ,  neque   copiosius  ,   neque  aman- 
lius,  neque  iucundius  esse  quicquam.  Accuratum  geuus 
oi'ationis  et  elaborate  elegans  in  tuis  epistolis  non  re- 
quiro  ;  nara  cuius  id  esset  fastidii?  Ubertatem  desidero 
sermonis  et  copiam  ;  ut  et  ego  ex  iis  fructum  capiam 
paene  pi^aesentis  et  familiaris  nostrae  collocutionis ;  et 

(i)  Hanc  Gradani  adralrationem  modeste  temperat  Thomicius 
apud  Pogianum  T.  IV.  p.  369.  in  adn. 


3l8  A.    M.    GRiTUTfJ 

tu  quemadmodum  cum  coram  sumus  et  lotos  una  dics 
ita  consumimus ,  ut  deesse  tlbi  nunquam  soleat ,  quo 
tenere  meas  aures  possis ,  ita  absens  per  litteras  de 
omnibus  rebus  tamquam  cum  praesente  loquaris.  Re- 
ligiosa  illa  et  exquisita  in  scrlbendo  industria  valcat , 
quae  et  ingenli  ostentationem  puiidam  habet ,  et  elo- 
quentlae  laudcm  aut  nullam  ,  aut  certe  huic  generi 
nostro  quotidiano  et  communi  non  necessariam  :  tenea- 
mus  nos  cursum  ,  quem  instituimus ,  et  orationis  et 
amoris,  ut  et  corameantibus  opportune  septimo  quo- 
que  dle  venetae  rei  publicae  tabellarlls  lltteras  dare 
nunquam  intennlttamus  ,  et  in  IHis  scribendls  loculio- 
nis  nimiam  religlonem  vltemus ;  ne  dum  diligentius 
in  nos  inquirentes  elaboratam  concinnltatem  sectamur, 
benivolentiae  fructum,  propter  quem  suscepta  res  est, 
deperdamus. 

Tu  igitur,  inquis  ,  barbariae  mihi  auctor  es?  Mi- 
nlme  omnlum;  quld  enim  indlgnius  facultate  ista  in- 
genli  ?  Ciceronis  ego  te  ,  et  ut  qulsque  Glceronis  est 
simllllmus,  studlosum  et  imltatorem  esse  maxime  volo; 
et  emendata  ac  polita  oratione  nlhll  esse  dico  pulchrius, 
nihil  in  tota  diguitate  praestautlus ,  nlhil  vero  tibi 
quod  in  tantis  animl  bonis  plus  ornamentl  in  omni 
vita  sit  allaturuni  ;  sed,  ut  dixi,  ab  humili  hoc  et  fa- 
miliari  genere  scriptlonis  slngulorum  undlque  floscu- 
lorum  fastidlosam  consectationem  reilcio,  verborum  de- 
lectum  non  aucupium  probo  ,  totius  vero  oi'ationis 
integrltatem ,  ct  ornatum  quemdam ,  qui  ralhl  non 
fuco  Illitam ,  sed  proprio  sangulne  suflrusani  efliclat 
venustatera.  Hanc  tu  et  adeptus  es  ,  et  quotldie  magis 
assidua  Ista  optimorum  et  virorum  et  librorura  con- 
suetudine  assequerls  ,  slc  ut  in  hulusce  laudis  princl- 
pibus  brevi  te  sperem  futurum*  A  me  quidem  cui  tu, 


EPISTOLARUM    ttB.     IV.  SlQ 

amorl  nostro  semper  aliqiiid  indulgens  ,  mullum  sci- 
licet  tribuis  ,  non  est  quod  ista  expectes  ;  neque  enim 
meae  vel  facultatis  vel  omnino  otii  sunt.  Pridem  ego 
hastam  abieci,  et  omnibus  litteris  mullam  salutem  dixi; 
necessario  quidem  magis  quam  libenter,  sed  lamen  dixi; 
et  quas  ego  ad  te  do  epistolas,  eae  a  me  diuturna  vi- 
gilia  et  scriptione  iam  languenti  ,  et  urgente  plerum- 
que  somno  scribi  soleut :  tantum  abest  ut  ullus  adhi- 
beri  cultus  possil!  Sed  de  his  satis ,  et  plus  eliam 
quam  satis  ;  studio  enim  tui  provectus  sum. 

Novi  6  Gallia  nihil  erat  allatum  ,  quod  ipsum  ple- 
rique  in  pesslmam  partem  interpretantur  ,  viae  enira 
ab  Hugonotiis  clausae  aique  obsessae  putantur.  E  Bel- 
gis  scribunt,  Lutetiae  Regem  ita  premi  rerum  omnium 
inopia  ,  ut  vel  ad  accipiendas  intolerablles  concordiae 
leges ,  quae  ab  infensisslmls  hostlbus  afFeruntur,  co- 
actum  iri,  vel  perlculoso  sibl  et  universo  regno  exltioso 
proelio  decertaturura  existiment.  Et  haec  tamen  ipsa 
nullis  auctoribus.  Expectatur  repentinum  aliquod  ful- 
men.  Qulcquid  erit  perscribam  tibi.  Pendasio  scrlpsi,  te 
illi  apud  nos  per  litteras  et  saepe  et  maximas  gratias 
agere.  lohannis  Cargae  hominis  officiosisslmi  et  amantis 
nostri  litteras  tlbi  misi  ad  sodalem  iesuitam,  iuveuem, 
nt  Carga  praedicat,  exlmlae  cum  religionis  et  mode- 
stiae  tum  etlam  erudltionls  :  eum  tu  convenies  ,  et  libi 
a  me  de  illo  scriptum  esse  dlces.  Da  te  horum  homi- 
num  consuetudlni ;  solet  enim  esse  non  solum  chri- 
stlanac  pietatls  studils  fructuosa  ,  sed  etiam  commodi- 
tate  doctrinae  et  humanitatis  fructu  iucunda.  Vale. 
Pomorschlo  nostro  etiam  non  adscrlptara  salutem  di- 
cito  tameu.  Romae  cal.  novembris.    1 067. 


320  A.    M.    GBATIAKI 


TO.     GRATIANUS    TnOMICIO» 


Hugonotii  ab  impudeziti  impietate  non  discedunt 
fiunlque  regiorum  diffideuiia  ia  dies  audaciores.  In 
eo  perstaut ,  ut  in  ipsorum  potestatem  Bononia,  Me- 
tium,  Caletum,  Lugdunum,  munitissima  oppida,  qui- 
bus  diversis  populis  oppositis  universum  paene  Gal- 
lorum  imperium  ab  externo  boste  clauditur,  tradantur; 
omnis  a  Rege  copia  ,  et  cum  primis  Helvetii  dimittan- 
tur  ,  Regina  a  filii  gubernatione  amoveatur  ;  et  quod 
maxime  populare ,  id  est ,  ut  omnes  iutelligunt  sedi- 
tiosum  est ,  et  tributa  i^emittantur ;  barum  rerum  obses 
sibi  Iiegis  minor  natu  frater  dedatur.  Numquid  potest 
bis  postulatis  fingi  aut  excogitari  impudentius?  Arma, 
pecuniam ,  urbes,  matrem,  fratrem,  Regi  adimuut ,  ce- 
lera  rellnquunt :  benigne  !  Quid  legitimo  bello  victo 
essent  acerbius  imperaturi  ?  Quid  esset  aliud  Regem 
omni  praesidio,  omnibus  rebus  spoliatum,  inermem  , 
derelictum,  iuopcm,  obiicere  parricidarum  perfidiae  et 
crudelitati  ?  Quis  non  in  scelere  audaciam  borainum 
singularem  delestetur  ?  Et  erit  qui  dubitet  ,  quin  has 
pestes  ex-adicaturus  sit  Deus  ?  et  innocentem  adole- 
scentem  impiis  suorum  armis  circumsessum  e  mediis 
periculis  pigneraturus  ? 

rioc  loco  illa  mibi  in  mentem  Veniunt  a  praestan- 
tissimo  et  vate  et  rege  divinitus  olim  prodita  :  si  cou- 
sistant  adversum  rae  castra,  non  timebit  cor  meum  ;  si 
exsurgat  adversum  me  proelium,  in  boc  ego  sperabo  : 
unam  petii  a  Domino,  banc  requiram,  ut  inbabitem  in 
domo  Domiui  omiiibus  diebus  vitae  meae.  Hoc  mihi  sit 
animo  Rex,  neque  verealur,  ne  eius  causam  cura  eccle- 
siae  causa  coniunctam  non  defeusurus  sit  Deus,  quem 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.  32  1 

ut  iure  optimo  iufensiim  ob  nosti'a  delicta  habeamus, 
tamen  nou  avertet  misericordiam  suam  a  nobis  ,  ne 
forte  superbiant  eius  hostes,  ct  dicant:  mauus  nostra 
excelsa,  et  non  Dominus,  fecit  haec  orania.  Augentur 
quotidie  utrinque  copiae  ,  Res  peditatu  crat  superior, 
equitatu  hostes  ,  quo  circum  Lutetiae  moenia  ,  quibus 
se  Rex  adhuc  continebat  excurrentes,  commeatus  in- 
lercipere  ,  et  Regera  ad  relinqueudam  urbera  compel- 
lere  conantur*  rem  enim  proelio  coramittere  anie  quani 
auxilia  ad  Recrem  conveniant ,  et  fortuuara  totius  belli 
experiri,  student.  Rex  conlra,  vel  quorura  ipse  consilio 
regitur  ,  concordiae  rationes  exquirunt ,  sive  interpo- 
uendi  temporis  causa  ,  quo  maiores  copias  coraparent, 
sive  quod  nihil  pace  utilius  ,  nihil  civili  bello  exitio- 
sius  putent.  Quaraquam  nou  videtur  quae  sit  futura 
pax  cum  ils  ,  qui  sahitem  in  aliorura  pernicie  ,  poten- 
tiam  iu  optimi  cuiusque  oppressioae  ,  et  onauium  re- 
rum  perturbatione  ,  positara  habeut.  Quae  vero  pacis 
conditio  sit  ,  in  qua  eis,  cum  quibus  pacera  Rex  faciat, 
nihil  concedere  possit  ,  quod  si  concesserit  ,  non  pax 
illa ,  sed  aut  servitulis  pactio,  aut  belli  non  diturna 
dilatio  futura  sit?  Bellum  quidem  atrox  et  saevum  pa- 
ratur  ;  atque  utri  vicerint,  magnopere  necesse  est  de- 
bilitari  unlversl  regni  vires  :  sed  tamen  resecare  ali- 
quando  praestat  ferro  vltiosura  membrura  ,  quam  ut 
desperatae  curalioni  dum  Insistitur  ,  mortiferl  morbi 
exedens  virus  ,  ad  vitales  parles  manaus,  totum  corpus 
interlmat. 

Haec  tanta  tamquc  exitlalls  conluratlo  ,  quae  coutra 
omnium  fortunas  fieri  aperte  videtur  ,  atque  haec  tota 
religionis  calumnla  ,  prlnclpum  omnium  ,  quorum  ca- 
pila  maxime  pcluulur  ,  si  non  religione  at  certe  metu 
rerum   suarum ,    anlmos    strinxisse    vldelur.    Pontifex 

21 


32  2  A.    M.    GRATUNi 

quidem  maximus  admlrabili  cum  erga  Deum  ,  cuius 
causa  agitur ,  pietate  et  studio  ,  tum  erga  Regem  cba- 
ritate,  in  eam  cogitatiouem  incumbit,  ut  regno  de  chri- 
stiana  re  publica  praeclare  merlto,  perdiiorum  homi- 
num  scelere  ruenti,  subveniatur.  Italiae  prlnclpes  ad 
confcrenda  auxilia  vehementer  est  per  lltteras  adhor- 
tatus,  qui  omnes  egregiam  vohintalem  profitentur.  Ipse 
propter  aeraril  tenuitatem  ,  nemo  enlm  unquam  Pon- 
tlfex  pecuniae  minus  sluduit ,  qui  legitlma  etlam  po- 
pulis  vectigalla  remiserlt ,  pecuniarlae  rel  explicandae 
nunc  niaxime  intentus  est.  Ut  tibi  me  scripsisse  me- 
mini,  datum  erat  hulusce  rei  negotlum  •VII*  Cardlnali- 
hus,  inter  quos  erant  variae  quaesltae  ratioues.  Postre- 
rao  Pontlfex  convocatls  in  curiam  patrlbus  ad  eos  de 
pecunia  retulit ,  deque  ducentesima  ex  omnium  bonis, 
qui  in  romanae  ecclesiae  ditlone  suut,  exigenda.  Sen- 
tentlae  d'ci  coeptae  :  qul  princlpes  interrogantur ,  ila 
locutl  sunt,  ut  de  industria  ,  quod  decernerent,  in  du- 
bio  rellqulsse  vlderentur.  Cardlualis  sancti  Clementls 
primus  trlbuti  collationem  ex  ducentesima  aperte  cen- 
suit ,  idque  multls  vei*bls.  Contra  Sabellius  ,  non  tam 
quam  ipse  ratlonem  probaret ,  afferebat ,  quam  totam 
sancti  Clementis  sententiam  reilciebat.  Huic,  quia  Far- 
nesius  in  senatum  non  venerat ,  quod  sequenti  die 
forte  rem  divinam  in  sollemuibus  pontificiis  sacris  erat 
facturus  ,  vehementer  assentiebantur  elus  familiares  , 
atque  romani  Cardlnales  omnes ,  qui  quod  eam  rem 
rei  pubiicae  romanae  gravem  futuram  intelligebant  j 
suis  sententlis  consultisque  suorum  clviura  gratiam  ini- 
re  studebant.  Inclinata  res  videbatui'. 

InteiTOgatus  sententiam  Commendonus,  patres  mo- 
nult  non  quid  modo  praesens  necessitas  posceret  eis 
considerandum  ,  sed  etiam  longius  in  posterum  prospi- 


EPlSTOLARUM    LIG.    IV.  323 

ciendum ;  non  minus  essc  gubernatoris  magnas  tcm- 
pestates  providere,  quam  perferre.  Magnum  vero  hunc 
esse  in  tanta  publicl  aerarii  angustia  pecuuiarum  no- 
dum,  qui  sinc  dilatione  esset  explicandus.  Pecuniam  ita 
comparandam  abunde,  ut  ea  maxime  necessariis  rei  pu- 
blicae  temporibus  ne  dcsit;  ita  mature  ,  ut  non  frnstra 
comparata  sit.  Multa  praeterea  de  universo  rei  publicne 
statu  ,  de  singulorum  membrorum  ,  de  totius  corporis 
morbis  medicinisque.  Postremo  sententiam  Cardinalis 
sancti  Clementis  paucis  adieclis  comprobavit ,  quod  id 
esset  tributi  genus  ,  quod  aequaliter  omnes  altingeret; 
quo  quique  essent  abundantiores,  eo  pbis  collaturos;  quo 
tenuiores,  eo  minus.  Illud  quoque  censuit  addcndum,  ut 
quorum  bona  minori  quingentis  aureis  numis  aestima- 
rentur  ,  ii  tantum  quadringeutesimam  solverent ,  quo 
capite  pauperum  egestati  maxime  consulitur.  Ilunc  om- 
nes,  qui  post  ipsum  sententiam  dicunl,  secuti  sunt.  Ac 
Pontifex  in  sententiam  sancti  Clementis  et  Commen- 
doni  Gardinalium  seuatusconsultum  fieri  iussit,  edici 
tributum  ,   quaestoribus  exigendi  uegotium   dari. 

Quod  tibi  pollicitus  sum  de  Stanislai  Warsovicii 
consilio  ,  quo  Romam  veuit,  scribere  ,  id  fuit  huiusmo- 
di.  Vir  theologus  et  diviuarum  rerum  studiis  deditus, 
inque  iis  non  ambitiose  ut  plerique,  sed  pio  maxime- 
que  demisso  animo  diu  cum  laude  versalus  ,  niml- 
rum  quam  sit  buius  vitae  volucris  et  fluxa  conditio 
mtellexit ,  et  eum  sibi  salutariter  consulere,  cuius  ani- 
mus  quam  maxime  se  a  corporis  vinculis  abstrabens 
foras  eminei ,  atque  alte  ad  caelestem  illam  ,  quae  bo- 
nis  a  Deo  tribuitur  fidei  et  laborum  raerces  nunquam 
mtentura,  spectat.  Ergo  ea  nobilitate  ,  honoribus  ,  dig- 
niiaie  vu-,  tauta  praeterca  spe  omuia  auiplissima  apud 
suos   consequendi  ,  divinum  secutus  monitum  ab  ulll- 


3^24  "  A.     M.    GRATIAWI 

mis  prope  Sarraatiae  finibus  Romain  tam  loug6  venit 
ut  se  in  lesnitarum  societatera  conferret.  Hanc  mentem 
Cardinali  primura  nostro  aperuit ,  a  quo  fuit  ille  qui- 
dem  in  co  summopere  collaudatus  ,  quod  omnes  suas 
cogitationes,  caras,  aetiones,  seque  ipsum  pro  catholica 
ecclesia  proque  sua  ipsius  aeterna  salute  devovere  Deo 
statuisset  ;  veruni  quo  id  potissimum  vitae  genere  at- 
que  instituto  esset  facicndum  ,  quo  eius  haec  esset 
chrislianae  rei  publicae  et  in  primis  patriae  haud  sane 
optime  affectae  fructuosior  devotio  ,  rem  sibi  consilii 
videri.  Praecise  respondit:  sibi  certum  csse  magistro- 
rura  societatis  arbitrio,  non  suo,  operam  ecclesiae  pro 
sua  tenui  parte  navare  sanctissimis  illis  innocentiae 
legibus  :  consultalione  nihil  amplius  opus  esse  ;  trien- 
nium  ipsum  a  se  in  huius  consilii  deliberatione  con- 
sumptum.  jNJonenti  ac  prope  iam  manu  reprehendenti 
Deo  obnitendum  diutius  non  esse  ;  probalum  ab  se 
spiritum  ,  nec  dubitare  quiu  haec  sibi  salutis  via  di- 
vinitus  deraonstretur. 

Facile  lam  acri  tam  salutari  prudentis  hominis 
studio  assensus  est  Cardinahs.  Quid  ni  facei'et  ?  Ho- 
minem  humana  despicientem  ,  aeterni  illius  boni  quo 
caelcstes  animae  fruuntur  cupiditaie  iucensum,  ad  ve- 
ram  chrislianae  pietatis  gloriam  currentem  ,  retarda- 
ret  ?  Retardaret  dico  ?  Non  incitaret  et  inflammaret  ? 
Cardinalis  vero  oratione  miriflce  est  in  sententia  cou- 
firmatus.  Itaque  •III*  non.  novembris  cum  apud  Cardi- 
nalem,  a  quo  mire  diligitur,  prandisset ,  ut  ab  eo  ad 
Pontificera  maximum  duceretur  postulavit,  quod  cupe- 
ret  summum  sacrorum  principem  vicarium  lesu  Christi 
venerari.  Ut  ei  gereret  morem  Cardinah's,  ad  Pontifi- 
cem  adiit;  cum  quo  nbi  ex  consuetudine  variis  de  rebus 
esset  collocutus,  de  Warsovicii  studio  deque  praestanti 


EPISTOLARUM    LIi;.    IV.  320 

elus  virtule  et  auimi  impetu  ad  clii'istianara  pielatem, 
facit  certiovem.  lucredibile  est  quam  eos  complcclatur 
animo  Pontilex  qui  tcrrena  negiigunt  ,  ad  caelum,  in 
quo  sunt  omnia  honis  ,  monstratis  a  Deo  itinerlbus  ire 
properant.  Introniissus  Warsovicius  osculatus  de  more 
Pontificis  pedem  ,  pia  adniodum  et  rei  accommodata 
oratione  est  usus,  culus  summa  fuit  de  suo  consilio  ad- 
iungeudi  se  lesultarum  societati  ,  suasque  actiones  Deo 
omnes  consecrandl,  ac  de  beueficiis  ecclesiasticis,  quibus 
esset  ipse  se  abdicaturus  ,  aliis  spectatis  viris  tradendis. 
Postremo  ,  ut  slbi  benedictionls  munus  impartirctur  , 
postnlavit. 

Pontifex  sua  illa  qua  omnes  vlncit  christiauo  digna 
principc  bumanltate  atque  comltate,  accepto  et  audlto, 
paucis  verbls  iu  banc  fere  sententiam  respondit  :  ista 
te  mente,  fiii  ,  ista  praeditum  doctrina  et  innocenlia 
hortaturi  essemus  ,  nt  in  tanta  bonorura  et  catholicae 
fidei  amantium  virorum  apud  tuam  gentem  inopla,  In 
veterl  tuo  vitae  instltuto  permancres  ,  nlsl  et  uuper  a 
Cardinali  nostro  Gommendono,  et  modo  a  te  Ipso,  tuum 
istuc  anlmi  decretum  totius  trlennii  deliberallone  pvo- 
balum  et  confirmatum  esse  intelligeremus.  Quapropter 
macte  rebglone,  macte  pietate  esto  :  nos  quidem  eccle- 
siastlca  beueficia  tibi  qulbusvls  daudi,  luo  freti  iudicio 
et  integritate,  polestatem  facimus.  Tu  quo  problor  es, 
fili  ,  quo  sancllovi  discipllnae  tradendus  ,  quo  Deo  fu- 
lurus  gratlor  ,  eo  a  le  magis  petimus  nt  pro  nobis  ma- 
ximo  buic  et  gravissimo  onerl  subleciis  ,  divlnam  cle- 
mentlam  preccre  ;  nt  in  hoc  famulatu  nostro  saluti  iio- 
bis  non  exitio  sit  tanti  muueris  admiuistratio.  Sic  War- 
sovicius  noster  elalus  spe  caelestiura  praemlorum,  hu- 
manis  rebus  multam  saluteni  dlceus,  optlmam  slbi  par- 
lem  elegit  quae  non  auferetur  al)  eo.  Ego  ,   quantura 


SaG  A.    M.    or.ATIAWt 

per  mcas  et  ipsius  occupaliones  licebit,  fruar  liominis 
iucunda  et  religiosa  consuetudine. 

'  Venio  nunc  ad  tuas  litteras  ,  et  amari  a  Pendasio 
praestantissimo  pliilosopho  et  optimo  viro  ,  te  ,  et  de- 
lectari  illius  amore,  mirifice  laetor.  Eius  libi  summa 
doctrina,  bumanitas,  prol)itas,  quo  perspeclior  est,  eo 
te  illi  cariorem  esse  debes  exislimrire  :  si  enim  tu  ipsius 
excellenlem  virtutem,  multo  ipse  meliiis  eximiam  tuam 
virtutis  iudolem  cognitam  babeat.  Fruimini  vestris 
utriusque  tantis  bonis.  Ego  ad  eura  nuHas  dedi  litteras, 
quae  insignem  aliquem  stimulum  ad  te  complectendum 
non  babucrint ,  sed  mebercule  currentem  eum  qui- 
dem  et  sponte  omnia  sua  studia  in  te  conferentem  in- 
citasse  videor.  Hic  ego  te  apud  Pogianum  virum  ea 
eruditioue  et  eloquentia,  cuius  in  ea  epistoba  ,  quam 
pi'0xime  ad  te  dedit,  aliquid  degustare  potuisti,  in  sum- 
mam  gratiam  ponam  ,  vel  potius  iam  plane  posui  ;  est 
enim  tui  quam  qui  -maxime  amans  et  cupidus.  Is  erit 
tibi  Romac  Pendasius.   Sed  quando  buc  veneris  ? 

Gommodum  haec  scribebam,  cura  ad  me  venit  Po- 
gianus,  an  ad  te  scriberem  aliquid  interrogans.  Multa, 
inquam  ,  atque  utinam  buius  officii  labore  me  levaret 
aliquando  eius  in  Urbem  adventus!  Quid  plura?  inam- 
bulans  scriptori  meo  epistolam  tibi  dictavit,  qua  prae- 
ter  cetera  ,  te  Bomam  invitat.  Mireris  tu  licet  in  ea 
singularem  latini  serraonis  splendorem  et  integritatem, 
eso  dictandi  celeritateni  sum  vebementer  admiratus. 
Habes  ab  co  duas  iam  epistolas  ,'  et  quamquam  ex  te 
ipso  magnus  et  clarus  futurus  es  ,  tamen  ut  ca  tibi 
deessent  gloriae  ingenita  semina,  barum  certe  epistola- 
rum  monumentis  te  non  esset  ignoratura  posteritas. 
Salutat  te  Kosdzrazonius.  Is  beri  ad  me  venit  irruens  in 
amplexum.  Quid  ,  inquam  ,  affers  laeti  ?  Ille  nihil,  sed 


EPISTOLARUM     LIC.     IV.  827 

me  arctius  coniplecti?  Quid,  inquam,  quid  novl?  Simul 
rae  ab  eo  explicavi  ;  tum  ille  ,  ex  Thomicii  ,  inquit , 
tui  litteris  ,  qui  ut  suo  te  nomine  amplecterer,  mihi 
mandavit.  Ego  tum  scilicet  rui'sus  in  eius  collum.  Sed 
iara  valebis.  Nam  vereor,  ne  dum  ad  te  scribens,  tecum 
loqui  raihi  videor ,  epistolae  raodum  excedam.  Vale. 
Medicum  raihi  scito  decessisse  virum  bonum  et  amaa- 
tem  mei.  Vale.  Lugduno  scribitur,  Condeium  regem 
se  de  suorum  assensu  et  acclamatione  appellasse,  re- 
gium  sibi  vexillum  pi*aeferri  ,  regium  tabernaculum 
tendi  iussisse  ,  Ludovici  •XIII*  nomine  assumpto.  Sed 
hoc  designatum  magis  animo  ab  illis  ,  quam  re  patra- 
tum ,  puto.   Pioniae   •VIII*   id.   nov.    loG^» 


II.    GRATIANTJS    THOMICIO. 


Hodie  raodo  tabellarii  Romam  venerunt  ,  et  mihi 
abs  te  epistolam  reddiderunt  totam  aqua  madidam  , 
quo  miuus  statuto  tempori  responderint,  imbribus  im- 
pediti ;  qui  certe  tanti  et  tam  assidui  fuerunt ,  ut  ego 
plures  dies  pedem  domo  non  extulerira.  Accesserunt 
huc  singulares  quaedam  occupationes,  quibus  confectus 
paene  ct  consumptus  sura,-  et  Jippitudo  ,  cum  qua  pri- 
dera  raihi  induciae  fuerant ,  refricare  ac  movere  rursus 
bellum  coepit ,  et  tota  paene  valetudo  concussa  est. 
Quae  per  se  raolestissima,  mihi  fuerunt  molestiora,  quod 
cum  Orlicouibus  nostris  rainus  esse  frequenter  licuit. 
Ubi  redierit  serenitas ,  quae  maxirae  visenda  Romae 
sunt ,  ut  videant  omnia  curabo  ;  atque  in  orani  officio 
ornatissimis  adolescentibus  praestando  ero  raemor  quam 
mihi  abs  te  diligenter  fuerint  coraraendati.  Stanislaus 
Gardinalem  est  festiva  oratioiie  allocutus  ;  plane  ,  iu- 
quam,  belle  dixit. 


328  A.     M.    GRATIAKI 

Accepium  uescio  quid  iiicommodi  in  Polonia  a 
Moscis  scribitur  ,  cum  cjuibus  renovata  pacis  actio 
rursus  iu  spem  veslros  adduxit ,  sed  a  superbo  hoste 
uihil  aequi  affertur.  Piex  iu  castra  uoudum  veuerai; 
bellum  seguiter  geri ,  atque  odio  legis  de  regiis  bonis, 
quam  possessoribus  regui  imposuit  ,  multorum  stu- 
dia  retardari ,  ac  prorsiis  illam  iusitam  genli  ad  bel- 
lum  alacritaiem  in  indignallouem  verti  scribuut.  Alii 
praeterea  sexcenti  morbi.  Nolim  quicquam  gravius  illi 
1'eguo  omiuari,  iu  quo  tu  patriam,  ego  te  habiturus 
sim  ;  sed  certe,  maguum  aliquod  in  eo  videtur  vcrsari 
malum,  et  me  Galliae  monstra  terrent.  Uri  posse  flam- 
ma  ligneam  materiam  uecesse  est  ,  ait  ille  de  rerum 
uecessitudiue  disputaus  ;  et  vos  fere  lignea  habelis  om- 
nia  aedificia  ,  quo  magis  timendum  est  ab  iucendio  , 
quod  et  facile  fieri ,  et  extingui  difficillime  poterit. 
At  faces  suut  iam  multorum  iu  manibus,  et  quidem 
quod  miseranduiu  est ,  ab  iis  pi'aebitae  a  quibus  op- 
primi  maxime  debuerunt.  Spero  extortas  iri  ;  ueque 
defuturos  praestantes  viros  ,  qui  intempestivis  ,  atque 
adeo  malitiosis  quoruudam  ,  qui  nimium  catholici  vi- 
deri  volunt,  couslliis  se  pro  re  publica  obiicient.  Uri 
si  quid  est  vitii  in  corpore  ,  quod  reliquo  corpori  no- 
ceat ,  et  sccari  saliitariter  saepe  solet.  At  sane  ad  hoc 
medici  ,  uisi  iuviti  et  uecessario  non  vcuiuut,  ncc  nisi 
reliquis  prius  adhibitis  medicinis.  PIus  enim  interdum 
mali  iu  his  qui  graviter  aegrotaut ,  efficitur  ex  dolore 
et  acerbitate  vulneris  ,  quam  periculi  morbus,  propter 
quem  vuluus  factum  est ,  afferebat.  Suut  iu  vestra  re 
publica,  qui  ad  gubernacula  cum  sedeaut,  naufragium 
optare  videntur  ,  quod  paratam  tabulam  se  putent  ha- 
bere  ,  qua  delati  ad  littus,  ceterorum  calamitatis  et  in- 
teritus  speclatores  fiant.  Nae  isli  uon  iutelligunt  quan- 


EPlSTOLARrM    LIB.    IV.  SsC) 

ta  sit  ventorum  quanta  maris  commoti  \'is;  de  illa  ipsa 
tabella  ,  qua  coulidunt,  aut  deiicerentur  iluctibus  ,  aut 
appulsu  prohiberentur,  ab  illis  ipsis  quos  ante  in  littore 
ad  excipiendum  constituerunt ,  quorum  nunc  cousilio 
navis  in  scopulos  agitur.  Exemplo,  per  Deum,  sit  Gallia, 
cuius  miserandis  tempestatibus  ,  quibus  univcrsa  dis- 
iecta  propemodum  ac  dissipata  est ,  quis  nou  commo- 
vetur  ?  Qao  magis  miror  ,  quorum  exitus  perborresci- 
tur ,  eorum  vestigia  non  declinari.  Sed  spcro  Deum 
deprecatoribus  multis  optimis  et  innocentlbus  viris,  et 
maxime  ab  his  opiniouum  novitatibus  inlegris  ,  hos  a 
vobis  turbines  procellasque  depulsuram. 

Duditliius  adhuc  in  uxorcuhie  siuu  Gracoviae  deli- 
tescit.  Quidam  illum  prae  pudore,  hominum  conspectus 
non  ferre  ,  quidam  pangere  allquid  qao  suum  hoc  fa- 
clum  defendat,  putant.  Me  miserum,  qui  ornatissimum 
virum,  quem  in  sinu  ferebam,  odissc  cogor,  iudignum  a 
quo  tantum  flagitium  admitteretur  (i)?Regina  Poloniae 
Liucium  ad  infaustae  viduitatis  scdem  ierat.  Transilva- 
niae  Regulus  in  Poloniam  proficiscebatur,  seu  valetudi- 
nis  recreandae  causa  ,  sive  ,  ut  quldani  scribnnt,  ut  se 
suorum  insidiis  eripiat  ,  ipsum  trlnllarium  factum  ini- 
quissimc  ferentlum.  Lcgati  ad  Turcam  Gaesari  nun- 
ciaruiit,  sc  arctius  Bjzautil  custodlri:;  quod  Alberti,  is 
est  alter  legatoruui,  dispensator  ad  hostes  transfugerlt, 
ac  els  multa  arcana  prodiderit  :  in  his  duos  Turcas, 
quorum  Ipsi  opera  clam  utebantur  ad  hostium  consIHa 
cognoscenda.  Plaue  hoc  nunclo  debilitata  pacis  spes 
videtur  :  nimirum  hoc  unum  ad  rem  christianam  di- 
vexandam  deest ,   ut  barbarus  hostis  iu  [lungarlaui  in- 

( i)  Aadrcae  Diidilliii  apostasia  ,  qui  post  episcopatam  susceptum, 
ad  nuplias  atque  ad  lulheranam  vel  socinianam  sectara  transiit  ,  oi- 
mis  nola  csl  ex  illorum  lemporura  hisloriis. 


33o  A.    Mt    GRATIAM" 

vadat.  E  Gallia  nihil  erat  allatum.  E  Belgis  quoque 
nihil,  atque  aliud  novi  item  uihil.  Cecidit  vero  perbel- 
le  ,  ut  eodem  tcmpore  et  ego  tibi  de  Warsovicio  Romae 
iesuita  facto  ,  ct  mihi  tu  de  Micleczkio  pari  nobilitate 
iuvene  Viennae  in  eandem  disciplinam  tradito  nuncia- 
res.  Equidera  augeri  vestris  hominibus  illam  familiam 
laetor.  Vale,  et  Peudasio  dic  salutem  et  Pomorschio. 
Romae  idibus  uovemb.   i56y. 

I  2      GRATIANUS     THOMICIO. 

Cum  statuissera  nihil  ad  te  scribere ,  vel  potius 
cum  tempus  ad  scribendum  nou  haberem  ,  et  Vialem 
nostrum  rogassem  ut  me  tibi  excusaret ,  ecce  libi  lit- 
terae  afTeruntur  Pontifici  maximo  a  Duce  Sabaudiae 
magna  celeritate  missae  ,  in  quibus  erat  epistola  ad  ip- 
sum  Ducem  scripta  Rogis  Galiiae  manu  ,  Lutetiae 
•III*  id.  novembris  data  ,  qua  nunciabat,  pridie  eius 
diei  ab  suo  excrcitu,  duce  magistro  equitum,  Hugono- 
tiorum  copias  ad  divi  Dionysii  pulsas  ac  fugatas  essej 
capta  illorum  castra  ,  et  permultos  interfectos;  sed  iu 
eius  victoriae  laetitia  inesse  multum  doloris  ,  quod  ip- 
sum  equitum  magistrum  in  eo  proelio  graviter  vulne- 
ratum  acccperat ,  ex  quo  quanta  contentione  esset  di- 
micatum  iutelligi  posse  ;  cetera  sc  postea  uli  acta  sunt 
scripturum;  intcrea  haec  ipsa  Pontifici  maxirao  nun- 
ciarel.  Quae  iugenti  omnium  laetitia  accepta  ,  quiu 
tibi  perscriberem,  facere  non  potui.  Ex  Polouia  qiiae 
nunciabantur,  scripsi  ad  te  superioribus  litteris.  Nunc 
nihil  erat  allaiura  novi  praeter  illud,  ploceusem  epi- 
scopum  aetate  confectum  decessisse.  Vale.  Piomae  'X* 
cal.   decembris    1 667. 


EPISTOLARrM    LIB.    IV.  33 1 

l3.    GRATIANUS    TnOMICIO. 

Tu  vero  in  tua,  ut  videri  vis,  infantia  excusanda 
mlnime  extitisti  infans  ;  et  inopiam  conquerens  ver- 
borum  ,  divitias  effudisti  orationis  et  suavissimi  ingenii 
tui  ;  atque  tuam  istam  paupertatem  eo  cultu  ,  eo  ve- 
stitu  adornasti  ,  ut  ipsa  copia  nunquam  mihi  visa  sit 
suo  plenior  cornu.  Itaque  capio  in  dies  maiorem  vo- 
luptatem  ex  tuo  ad  virtutem,  et  ad  hanc  ipsam  latine 
loquendi  et  scribendi  laudem  progressu  ;  si  hoc  est 
progredi  et  non  potius  evolare.  Perge  ,  et  quod  facis, 
rerum  scientiam  cum  sermonis  dignitate  coniunge;  eL 
cave  putes  quicquam  esse  hac  coniunctione  pi'aestan- 
tius  ,  aut  ulkim  tibi  ornamentum  comparare  illustrius 
posse.  Ad  eam  epistolam  ,  quam  Gardinali  scripsisti, 
rescriptum  cst  tibi. 

Ex  Polonia  ,  quod  saepe  quaeris  ,  nihil  novi.  Pesti- 

lentia  erat  magna   in  Borussia,  atque  in  vicina  quoque 

Moscoviae  oppida  irrepserat ,     sed  ea  facile  hiemis  et 

frigoris  vi   opprirai  et  extingui    solet.  Elbingenses  ie- 

suitam  concionem  apud  eos  habentem   lapidibus  peti- 

verunt.    Miserat   hunc  eo    Cardinalis  warmiensis  ,  vir 

non  doctrinae  gloria  magis  clarus  ,   quam  innocentiae 

et  religionis  studio  excellens.  Est  autem    Elbinga  ci- 

vitas  suis  legibus  ntens  in  ipsius  Cardinalis   proviucia, 

subiecta  Regi  Poloniae  ;  quam  communi   horum  tem- 

porum  procella    obrutam    Lulheranorum  erroribus  in 

pacaium  sinum  ecclesiae  ut  reduceret  Cardinalis,  cuni 

aiias  saepe  tum  proxime  elaboravit ;  atque  ea  de  causa 

magistrum  eius  collegii  lesuitarum  ,  quod  ipse  Bran- 

spergae  institutum  habet,  eo  miserat.  In  hunc  paulo 

f'i*e,  popi  um  et  seditiosos  quosdam  iuvcnes    incita- 


332  A.    M«    GRATIAiVr 

verat  acerrimis  concionibus  impiac  faclioais  miuister: 
itaque  cuni  coepisset  loqui ,  reclamatum  est  a  lulhera- 
nis  operis  ,  atque  insuper  lapides  coniecti  ,-  qua  re  ie- 
suita  niliil  territus  ,  peragere  concionem  institit ;  vicit- 
que  sua  constantia  emissariorum  importunilatem.  Sed 
eam  rem  ,  uti  acta  est ,  quo  plenius  cognoscas  ,  exem- 
plum  tibi  Warmiensis  litterarum  misi:  item  aliud  exem- 
plum  riegis  litterarum  ad  Elbingenses,  ut  divinaruin 
rerum  praecepta  a  warmiensi  Cardinali  petant;  el  quos 
ipse  religionis  sacerdoies  ac  fanorum  antistites  eo  mi- 
serit ,  accipiant  imperat,  raulcta  centum  railium  aureo- 
rum  nummura  dicta ,   nisi   paruerint. 

Post  Regis  Galliae  litteras  ad  Sabaudiae  Ducem  de 
victoria  ad  divi  Dionysii  parta,  neque  a  Rege  ipso,  ne- 
que  quod  multo  maiorem  admiratiouem  affert,  a  Nuucio 
apostolico,  qui  apud  Regeni  est,  quicquam  nunciatui'. 
Qui  in  meliorem  partem  iuterpretantur ,  interclusos  ab 
hostibus  aditus  dicunt*  R.es  tamen  quo  loco  sint,  quid- 
ve  illa  nobis  victoria  pepererit,  ignorari  diu  non  potcrit. 
Aviuione  quae  scribuntur  de  Hugonotiorum  crudclita- 
te  vererer ,  mi  Thomici,  nc  humanissimum  animum 
tuum  iis  commemorandis  offenderem  ;  nisi  quorum  bo- 
norum  spe  pii  horaines  supplicia  a  nefariis  latronibus 
pertulere,  eorum  nos  cogitatione  dolorem  ,  quera  ex  in- 
dignis  innocentiura  cruciatibus  capiraus,  leuire  debere- 
raus.  Oppiduni  est  Nemausiura  noraine  in  Tolosatibus 
non  louge  a  Narbona.  Hoc  haeretici  de  improviso  aggres- 
si  imparatum  occuparunt,  ac  raagna  oppidanoruin  occi- 
sione  facta,  ad  episcopi  doraum,  templuraque  diruendum 
furiali  impetu  feruntur  :  obviura  queraque  sacerdolem 
obtruncant,  spoh'a  detrahunt  templo,  sacrariura  in  quo 
sacra  vasa  vestisquc  conduntur  diripiunt  ,  distrahunt , 
perfringunt,  exscindunt  omnia.  Sex  ipso  in  templo  ca- 


EPISTOLARUM    LIB.     IV.  333 

nOTiicos  ingularunt ,  et  cum  his  eius  ecclesiae  archi- 
diaconum  et  episcopi  vicarium  :  atque  hunc  quidem 
uti  se  prius  pecunia  redimeret  ,  spe  vitae  facta  ,  coege- 
runt,  ac  redemptione  accepta,  confestim  necaveruni. 
Et  ut  pari  scelere  filios  quoque  suos  oLstringerent ,  eos 
in  conspectum  forte  adolesccntulum  ,  de  illo  nuraero 
qui  sacerdolibus  rem  divinam  facientibus  ministrare 
solent  ,  immiserunt,  a  qnibus  innocens  pucr  obrutus 
lapidibus   crudelitcr  est  intcrfeclas. 

Ubi"  universe  in  omnes  saevitnm  est ,  ad  singulo- 
rum  caedes  discurrunt.  Civitatis  dccuriones  ,  magistra- 
tus  insignibus  ornatos  per  ludibrium  circumduxerunl: 
demum  ia  domus  episcopi  vestibulo,  hunc  enim  locum 
pro  carnificina  elegerant ,  interfecerunt ,  et  in  puteum 
qui  iu  veslibulo  erat  praecipitaveruiit.  Pari  supplicio 
civitatis  pvincipes  ,  et  in  his  quosdam  regios  consi- 
liarios  affecerunt,  quorum  praeses,  vir  ob  excelJentera 
probitatem  calholicis  omnibus  carissimus,  initio  tumul- 
tus  fide  accepta  apud  haereticorum  ducem  asservatus 
est.  At  postquam  reliquorum  caede  grassatura  fuit , 
dux  sacrilegae  manus  hunc  quoque  et  dignitate  et  ae- 
tate  praestantem  virum  ad  necem  tradidit,  qui  ad  eun- 
dem  adductus  locum  ,  petiit  ab  impiis  sicariis  ut  ante 
quam  occideretur,  sibi  iJeum  precandi  fncerent  pote- 
statem:  quod  cum  impetrasset ,  et  ad  Deum  cum  pro 
se ,  tum  pro  ipsis  etiam  percussoribus  magna  animi 
constantia  pias  preces  funderet,  eius  oratlonem  non  fc- 
rentes  tetcrrimae  beluae  irruunt  in  hominem,  ac  mul- 
lis  vulneribus  concisum  in  eundera  puteum  proiece- 
runt. 

Ipse  vero  episcopus,  ut  cum  boni  omnes  occullare  co- 
narentui',  tanicn  caplus  a  nefariis  carnificibus  summo  bi- 
dibrio  esi  habitus,  anuuloatque  aurea  cruce,  quam  colJo 


334  ^*    ^*    GRATIAPfl 

suspensam  gestabat  ,  et  episcopall  toga  detracta  ,  per 
contumeliara  militari  sago  inclutum  ad  spectaculum  tota 
urbe  dnxerunt.  Postremo  pertractns  ad  puteum,  invitus 
et  mortem  pro  fide  appetens  ,  railitis  voce  servatus  est, 
monentis  huius  comrautatione  duos  ministros  haereti- 
cos  ,  qui  captivi  apud  vicinam  civitatem  erant ,  redimi 
posse.  Cum  ad  supplicium  ducei'etur,  uuus  familiarium, 
natione  ilorentinus  ,  miseratione  amplissimi  viri  ,  et 
charitate  doraini  iacitatus,  obiiciens  sese  gladiatoribus 
ilhs ,  rogabat  ut  pro  episcopo  se  potius  occiderent  • 
Ipsi  nihil  propterea  episcopo  parcentes  ,  deprecatorem 
pugionibus  confoderunt.  Alius  episcopi  sacellanus  cum 
fugere  conatus  e  fenestra  in  viam  desiliens  crus  fre- 
gisset ,  impetrai'e  non  potuit  ut  eodem  in  loco  confi- 
ceretur  ,  s>'d  crus  fractum  trahere  ad  puteum  coactus 
est  ,  saepe  pugionibus  ,  pro  stimulis,  quo  gressura  raa- 
turaret,  compunctus;  denique  iugulatura  in  puteum  ab- 
iccerunt.  Augustinianum  quoquc  raonachura  ,  qui  in 
concionibus  magna  eloquentiae  vi  et  contentioue  animi 
baereticorura  impietatem  fuerat  assidue  insectaius,  prius 
in  suas  partes  traducere  conati  sunt :  negantem  ,  ex- 
carnificalum,  ac  rescissa  lingua,  inputeum  couiecerunt. 
Huic  Quadrato  cognomen  erat,  qui  cum  vix  trigesimum 
annum  excessisset,  raagni  oratoris  laudem  ubertale  in- 
genii  fuerat  assecutus.  At  quibus  etiam  barbarae  et 
imraanes  natioues  saepe  pepercerunt ,  sacratas  virgines 
divae  Glarae  e  penetralibus  templi  et  monasterii  exlra- 
ctas,  virgis  caesas  et  excruciatas,  capitis  supplicio  omncs 
affecerunt.  In  omne  denique  genus,  omnem  aetatem,  ac 
sexum  catholici  nomiuis  incredibili  feritate  saevitum  est; 
eo  quidem  furore  et  amcnlia ,  ut  canes  ipsos  ,  quos 
fuisse  caiholici  domini  intellexissent ,  occidereut.  Quae 
huiusraodi   sunt ,  ut  scribi   profecto  sine  magno  dolore 


EPISTOLAKUM    LIB*    IV.  335 

uon  possint.  Praeter  eos  quos  passim  trucidarunt  ,  qua- 
dringentos  homines  in  funestum  illum  puieum  coniece- 
runt.  Atque  eadem,  quae  Nemausenses  ,  multae  aliae  ur- 
Les  ,  quas  sceleratorum  dispersae  manus  occuparunt  , 
pertulere.  Idem  in  Montepessulano,  idem  in  Marna  op- 
pido  factum,  ubi  superiorl  quoque  bello  ex  arce,  alta 
in  rupe  Rhodano  imminenti  sita  ,  multi  mortales  quasi 
per  iocum  a  truculentis  hominibus  in  flumen  devoluti 
sunt.  Vale.  Romae  •III*  cal.  decembris   1067. 


l4«    GRATIAIVUS    THOMICIO. 


Nae  tu,  si  isto  animo  es,  ut  quam  maxime  discendo, 
et  excellentem  naturam  tuam  optimis  artibus  ac  disci- 
plinis  excolendo,  gratiam  mihi  pro  meis,  ut  tibi  viden- 
lur,  beneficiis  relaturum  te  putcs  ,  et  ego  mea  in  te 
merita  tum  praedicari  ,  tnra  magni  aestimari  abs  te 
facile  patiar ,  et  tu  meum  erga  le  animum  eo  mihi 
gratiori  quo  tibi  utiliori  munere  compensabis .  Et 
quamquam  te  paratum  tua  sponte  et  pleno  graJa  in- 
gressum  ita  videamus,  ut  cuiusquam  cohortatiouem  non 
desideres ,  tamen  hoc  quoque  genere  ofBcii  cumulare 
volumus  tuam  istam  gratiae  debitionem  ,  ut  te  curren- 
tem  ad  laudem  incitemus.  Sic  enim  habeto;  nunquam 
tibi  tantum  futurum  istius  quidem  facultatis ,  quiu  ego 
si  ab  illis  artibus  mihi  soluturus  sis,  a  te  multo  sim 
plus  exacturus.  Fac  igitur  ut  quam  amplissimas  tibi 
doctrinarum  dlvitias  compares  ,  quibus  nostram  de  te 
summam  expectationem  redimere  possis.  Vale.  Romae 
VIII.  id.  decembris   ijGy. 


336  A.     M.    GRATIANI 

L  I  B  E  R    V. 

I.    ANTONIUS   MARIA  GRATIANUS  NICOLAO  THOMICIO  S.   P.  D. 

X_io  ipso  quod  sunt  oculi  ,  ut  scrlbis  ,  rerum  omniura 
carissimi,  diligentiores  nos  in  iis  conservandis  esse  opor- 
tet.  Equidem  qui  te  habeam  ipsis  oculis  cariorem,  sum 
lentatione  ista  tua  vehementer  commotus  ,  leque  oro 
ut  medicos  consulere  ne  difFeras.  Tua  quidem  cautio 
temere  te  medicis  non  permittendi,  prohatur  a  nobis, 
dummodo  ea  suspiciosa  nimis  ne  sit ,  ac  mcdicorum 
operam  dum  fidelem  vei'eris  ,  necessariam  ne  omittas. 
Qua  de  re  Cardinalis  quoque  verbis  te  moneo  ,  qui 
expertus  olim  est  quantum  in  oculorum  morbo  sit  pe- 
riculi ,  qui  ista  paene  aetate  qua  tu  es ,  ista  ipsa  ia 
urbe ,  iisdem  in  studiis  pari  animi  contentione  ver- 
sans  ,  quadriennium  ipsum  oculorum  usu  ita  caruit  f 
ut  recnperandi  lurainis  spem  inlerdum  nullam  habue- 
rit(i).  Quamquam  tu  quidem  longe  ab  eo  periculo  abes; 
sed  tamen  morbi  initiis  obstandum  ccnsemus  ,  quae 
neglecta  primo,  ubi  invaluerunt,  magni  negocii  est  de- 
peHere.  Et  ego  te,  mi  Thomici,  susceptum  tanta  spe , 
tanta  ingenii  fama,  doctrinarum  et  gloriae  cursum  per- 
ficere  sine  interpellationibus  velim.  Gura,  amabo  te,  mi 
Thomici,  ut  valeas.  JNam  etsi  absens  a  uobis  ulhim  gra- 
viorem  in  morbura  incideres  ,  nihil  me  uno  sollici- 
tum  essct  maijis.  Mebescere  interdum  oculorura  aciem 
quod  scribis,  vide  ne  id  ex  nocturna  post  caenara  le- 
ctione  fiat.  Atque  illud  tibi  fac  perpetuum  ac  sollemne 
sit ,  ut  cesses  post  cibum  ,  et  ab  omni  cum  aiiimi  in- 

(i)  Scribit  eadem  hacc  ipsemel  Gratianus  in  Card.  Gommendo- 
ni  vita  lib.  I.  cap.  3. 


EPISTOLARUM     LIB.     V.  33^ 

tentione  tibi  ,  tuni  etiam  vehementiori  corporis  exer- 
citaiione  tempei'es  ,  et  a  sumpto  cibo  duas  semper  ho- 
ras  ludicra  aliqua  et  iucunda  aut  aclione  aut  sermone 
teras.  Bellacatum  inedicorum  istic  principem  habes  lui 
studiosissimum;  hunc  consule  Pendasio  adhibito,  cuius 
humauitati  et  amori  erga  te  magnopere  nos  fidimus, 
et  cui  curam  lui  totius  praecipue  commeudavimus.  Fac 
deniquc  ut,  secundum  Deum  et  virtutem,  nihil  tibi  sit 
valetudine  antiquius,  in  eaque  tuenda  maxime  diligen- 
tiam  et  temperantiam   nobis  probes   tuam. 

\'ialis  ad  mc  scripsit,  ita  laetatum  te  nuntio  iiovi  et 
perampli  beneCcii  ,  quo  Cardinalis  a  Ponlifice  maximo 
iiuper  est  afTectus,  ut  gaudio  illacrimatus  sis.  InteHigo 
quantura  lioc  sit  amoris  tui  argumentum  ,  quod  mihi 
periucundum  fuit  etsi  minimc  novum.  Pendasio  carissi- 
mum  esse  te,  ex  ipslus  et  ex  tuislitteris  intclligoel  lae- 
tor;  cuius  fontes  quo  tibi  aperti  suut  magis,  eo  te,  quae 
tua  sitis  est,  haurire  avidius  atque  uberius  audio.  Ethi- 
corum  primum  iam  lilirum  absorbuisti.  At  Pendasium 
scito  raantuanam  nobilem  virginem  civem  suam  sibi 
despondisse,  quam  rem  optare  rae  ei  prospere  et  felicl- 
ter  evenire,  dicas  velim  meis  verbis.  Warsovicius  pro- 
bat  nunc  se  Societatis  magistris  ,  eiusque  familiac  iu- 
stitutis  initiatur  summa  animi  et  constantia  et  alacri- 
tate ,  ac  suo  consilio  quotidie  magis  laetari  videtur. 
Orlicones  ad  viscndam  Neapolim  profecti  sunt.  Rosd- 
zrazonius  te  salutat.  Pogiano  es  iu  oculis.  Haec  ad 
tuara  epistolam. 

E  Gallia  rairura  nihil  certi  aunciari  ,  ac  neque 
a  Rege  ,  neque  ab  apostolico  Nuntio  nllas  post  pul- 
sura  Condeium  liiteras  afferri  ,  hanc  in  promptu  cau- 
sani  habeut ,  quibus  id  excusare  est  curae,  regni  ora- 
ncs  egressus    teneri  ab    Ilugonotiis  ,  obsideri  itinera  , 

22 


338  A.    M.    ORATIAM 

tabellarios  suppliciorum  mctu ,   quibus    iu  interceptos 
saevitur  ,  deterreri  ;  et  ut  accidere  iu  tanta  rerum  pev- 
turbatioue   necesse   est ,    iufesta   latrociniis  esse  omniat 
itinera  Haec  tamen  ex  lugdunensibu*  litteris  nunciata 
sunt  :  proelium  ad  divi   Dionysii  templum,  Sansachii 
maxime  consilio  et  hortatu,  coramissum  fuisse  ,  cui  se 
magistrum  equitum  opponere  ,   ne  favere  sororis  filiis  j 
aut   eorum  impiura  scelus  miuus  detestari   videretur  , 
non  ausura  csse.   Eo   autem  proelio  ,   ut  Regina  uxori 
Ducis  Sabaudiae  scribit ,   finiri   bellum  potuisset ,  nisi 
nostri  ad  subvenieudum  laboranti   magistro  equitum  ^ 
ab  ipso  partae  vicloriae  cursu  retracti    fuisscnt.    Am- 
rairalium  sauciura  evasisse.  Fratrem  eius,  is  qui  a  Pia 
IV.  Pontifice  maximo  Gardinalium  senatu  ob  haeresim 
amotus  est ,   quique  iuterfectus  ferebatur  ,   post   proe- 
lium    incohimem    visum.   Mortuos   ex  bostium  ducibus 
Saium  ,  Clermontium  ,  Puchinlum  ,  Senerpotiura  ,  Te- 
liguiura.  Condeium   ipsum  perterritura    cum  omuibus 
copiis  in  eam  belgicae  Galliae  partem  ,  quae  Picardia 
vocatur  ,  cui  provinciae  antea  Regis  beneficio  praeerat^ 
castra  movisse.  Inexpiabile  vero  peccatum  commissum 
iri  bellorum  periti  disputant  ,  si  Kex  hostibus  viciis, 
ac  de  illa  ,  qua  maxime  valebant  apud  populos  ,  bellici 
roboris  et  virtutis  opiuione    deiectis ,    recolligeudi    ac 
sese  coufirmaudi  spatium  dederit.  Expectari   in  Regis 
castris,  praeter  auxilia  Belgarum,   priorem  Arverniae, 
ducera  Guisiae,  et  Tavanium;  quorum  adventu,  dupli- 
eatum  iri  regium  exercitum.  Contra  extenuari  hostium 
copias  ,  a  quibus  ad  fiegera  multos  quotidie  ,  impunita- 
te  proposita  ,   transire,"  multos  etiam  domum  suam  di- 
labi  ;  quamquara  diligentissime  ab  iis  retinentur,  par- 
tim  spe  et  pollicitatiouibus  ,   partim  terrore  supplicii  r 
suramis  euim  cruciatibus,  si  quem  intercipiunt,  in  coii- 


EPISTOLARUM     LIB.     V.  SJQ 

spectu  omniuin  necant.  Hoc  tamen  satis  couslat,  ami- 
sisse  illos  populoriim  exlstiraationem  ,  quae  et  valere 
plurimum  in  omni  bello  solet ,  et  ipsi  bac  una,  quam 
studiosissime  collegerant ,  hactenus  stetere. 

Magistrum  equitum  ex  vulneribus  raortuum  esse 
confirmant  omnes  liiterae,  magnum  virum,  el  quocum 
feliciter  actum  videri  posset,  qui  sui  temporis  omnibus 
bellis, omnibus  cladibus  Gallorum  superstes,  postremam 
hanc  vitae  clausulara  imposuisset  ,  ut  pro  Rege  ,  pro 
patria,  pro  ecclesia  Dei,  contra  haereticorum  impiam 
factionem  dimicans  occubisset,  nisi  eius  nimia  in  Scia- 
tilionos  sororis  filios  indulgentia,  suspectum  sagacis  se- 
nis  animum  reddidisset.  Multa  tamen  in  eo  viro  ,  quae 
posteritati  prodant,  habebuut  rerum  scriptores.  Gallo- 
rum  magnis  exercitibus  praefuit,*  ac  re  saepius  impro- 
spere  gesta,  nihil  apud  suos  de  pristina,  sive  auctoritate,^ 
sive  opinione  virtutis  amisit.  Ticinensi  proelio  ,  quo 
universa  paene  Gallia  concidit ,  cum  Rege  ipso  captus 
est.  In  Belgis  a  Sabaudiae  Duce,  qui  Hispanorum  exer- 
citui  imperabat,  victus  in  hostium  potestatem  perveuit; 
et  captivus,  illius  pacis  interpres  et  perfector  fuit,  qua 
chrisliana  res  publica  multorum  annorum  contineuti- 
bus  bellis  paene  oppressa  ,  respiravit.  Solum  ex  illa 
Fi*ancisci  regis  militia  ac  disciplina  superstiiem,  ad 
magnas  opes  Henricus  Francisci  fillus  evexit ;  ab  eo 
magister  equilum  creatus  ,  qui  honos  secuudum  Re- 
gem  in  Gallia  mavimus  habetur.  Ab  eodem  tauta  re- 
rum  omnium  fides  habita ,  tauta  potestas  commissa , 
ut  regium  nomeu  penes  Henricum,  regni  imperiura 
peues  ipsum  putarcitur.  Iii  eo  minime  felix  quod  Hen- 
rico  ,  cuius  moricm  eKitium  Galliae  secutum  est ,  su- 
perfuit.  Vale  •VIII'  idus  decembrls    1067,  Romae. 


S/Jo  A.     M.     GRATIAKt 


2.    GRATIANUS    THOMICIO. 


Ut  illud  verum  sil,  quod  scribis,  mco  studio  navan- 
dae  operae  ,  operae  laborcm  molestiamque  levari;  ta- 
men  scito  ,  mihi  tuam  cohortationem  ad  otium,  otio 
ipso  iucundiorem  esse  ;  atque  mibi  occupationum  mea- 
rum  ac  laborum  omne  levamentum  esse  iii  tiiis  litleris, 
in  quibus  oplatus  niibi  amor  tuus  sic  enitescit  ,  ut  in 
tua  humanitale  et  animo  erga  mc  singulari  acquiescam. 
Wam  illud  quidcm  quod  amanter  tn  magis  et  acute 
quam  vere  niones  de  vitae  terminis  pi^oferendis,  quanci 
tandem  esl?  Aut  quid  omnino  interest,  utrum  paulo 
maturius  finiatnr  ,  quod  esse  diuturnura  non  potest  ? 
Tu  igitur,  inquis,  et  Cardinalem  a  quo  ut  filius,  et 
me  a  quo  ut  fraier  diligei'is,  libenter  linquas?  Si  amoris 
ac  pietatis  vim,  qna  lUrumqne  vestrura  amplexum  ha- 
beo,  buius  vitae  finibus  tcrminari  putem  ,  nac  ego  vi- 
tam  ipsam  minoris  quam  anlea  aestimem  ,  quae  bre- 
vissimis  naturae  spatiis  circumscripta,  tum  plerumquc 
amittitur ,  cum  maxime  iucunda  esse  coeperat ,  aut 
certe  amicitiae  fructus  exiguos  habet:  nam,  ut  omitlam 
arctissimas  necessitudiues,  propter  mutabiles  bomiaum 
voluntates,  saepe  dissolutas  esse,  quis  est,  qui  eo,  quera 
amorc  ataue  animo  coniunctum  hnbet ,  frui  perpetuo 
possit,  ac  non  saepius  locis  distractus  interpelletur  ? 
Et  quoties  verissimi  amoris  cursus  diuturna  absentia 
intercisus  est?  Quoties  maxima  benivolentia  tempore 
consenescens  plane  exaruit  ?  Quantus  vero  in  digi'essu 
amicorum  sit  dolor  ,  tu  tibi  testis  es  optimus  ,  cuius 
ego  lacrimas  discedentis  inlerdum  ut  tenerem  ,  durum 
nie  conabar  praebere  ,  qui  puerilem  fletum  aegre  com- 
primebam.  Si   vero   voluntatum    idem  consensus  post 


EPISTOLARUM    LIB.     V.  3^  I 

discessum  e  vila  manct  ( cum  eiilm  vis  amoris  omnis 
sit  in  animo,  nihll  amicillac  officiat  interitus  corporis  ) 
ac  si  non  manet  modo,' verura  etiam  perficilur  et  exple- 
tur  ,  quid  est  quod  deseri  existimemus  ab  amicis  ,  qui 
migrant  e  vita  ?  Equidem  te  non  descram,  si  decedere 
niaturius,  quam  nalurae  legibus  praefiaitum  est,  con- 
tigerit;  sed  ut  nunc  tecum  a])seute  cogitatione  sum, 
ita  tum  mente  illis  ipsls  animi  tui  boiiis  ,  quibus  nunc 
deleclor  ,  fruar  eo  commodius  ,  quo  ero  ab  omni  ter- 
rae  coutagione  ]Ibci-Ior ;  donec  (  nam  illud  quoque 
tenipus  futurum  est  )  in  beatorum  sedibus  caritate 
iungamur  sempiterna.  At  inquis  ita  tecum  agis  ,  qui 
nondiim  •XXV»  annum  excessistl  ,  ut  cum  eo  ,  qui 
exacta  aetate  prope  slt  occasum.  Maxime  ;  ([uid  enim 
interest  utrum  annorum  numcro  ijuis,  an  corporis  im- 
beciUilate  sit  senex  ?  Sed  vi'Ierit  ipse  Deus.  Nos  modo 
operam  demus  ,  ut  cum  vocabimur  ,  non  imparati  of- 
fendamur:  quia,  ut  ipse  nos  sapientissime  raonuit,  ne- 
que  diem  scimus  neque  horam.  Pbilosopbari  me  dlces. 
Quld  nl  faclam?  cum  pbllosopho  enim  loquor. 

Novi  quod  est  aUatum  e  Gallia  ,  quia  iu  banc  ip- 
sam  turliam  litterarura  et  occupationum  Incidit,  scri- 
ben'li  mibl  tempus  non  erat :  proximis  tabellariis  per- 
scribam  tlbi  omnia.  Ollceuslum  Ducem  auimum  stu- 
diumcfue  In  catholicam  fidem  quotldle  magls  declarare 
intelligo.  Postquam  redlit  In  Lltuaniam,  Vilnae  nou- 
dum  fuerat ,  quod  prius  paterna  oppida  obire  voluit, 
in  qulbus  extiuctam  veram  religiouem  ad  vitam  revo- 
cavit ,  et  ut  ad  pristlnuin  quoque  cukum  pietalemque 
restituat  enixe  dat  operam.  Dixlsse  ferunt,  sibl  certum 
esse  uibil  prius  agere  ubl  venerit  Vihiam  ,  quam  sa- 
cellura  a  patre  profanum  factum  ,  expiare  ,  i'esiitutis- 
quc  Del  divorumque   siraulacrls,  quae    ille  sustulerat, 


342  A.    M.     GP.ATIANI 

denuo  consecrare.  Miraiiti  cuidam  atque  accusanti,  quod 
cum  Romae  fuisset,  et  romanae  urbis  (  si  Deo  placet) 
foeditates  oculis  ipsis  suis  perspexisset ,  ab  iis  non  ab- 
horreret ;  respondit,  fuisse  tempus  cum  talia  sibi  per- 
suaderi  passus  esset ;  quae  cura  falsa  compererit,  ac 
Romae  nihil  alienum  a  christianae  disciplinae  ratio- 
nibus  viderit ,  atque  hic  maxime  extare  veteris  exera- 
pla  et  raonumenta  pietatis  ,  horum  se  fidem  quae  cum 
antiquitate  consentiat  cupide  amplexum  esse.  luvenis 
bono  ingenio  in  optima  raente  videtur  perseverare. 
Sed  quia  parati  adsunt  corruptores,  confirmari  inter- 
dum  ilhim  abs  te  per  litteras  velim  ,  ue  impiorura 
consiliis  de  verae  non  sohira  gloriae  ,  sed  salutis  cursu 
deducatur.  Cracoviae  Volschium,  interpretem  illic  ac 
doctorem  philosophiae  ,  quod  cum  Blessinschii  summi 
haeretici  funus  duceretur,  provocatus  a  quodam  ,  qui 
funeri  operam  dabat ,  verbum  iniecisset ,  quo  mortui 
religio  perstringcbatur  ,  Miscovii  praefecti  urbis  iussu 
captura  et  raptura  ad  supplicium  scribunt  :  erat  Cnim 
is  multo  ante  Miscovio  haereticorum  priricipi  invisus 
proptcr  ogregium  in  cathohcam  fidera  stiidiura.  Huius 
indigua  raorte  consternatam  iuventutem  ,  quae  studio- 
rura  causa  Cracoviae  est ;  ac  verendura  esse  ,  nequa 
seditio  periculosior  inde  existat.  Vale.  Idibus  decem- 
bris   I  f)6y.  Pvoraae. 


3. 


GF.ATIANUS    THOMICIO. 


Ardet  Gallia  eo  bello  ,  quod  nisi  brcvi  insigni  Re- 
gis  victoria  extinguitur,  verenduraest  ne  non  ipsa  modo 
universa  iucendio  pereat,  verum  etiam  ad  vicinas  quo- 
que  nationes  funestae  illae  flamraae  adhaerescant.  Nunc 
quidera  res  videntur  ita  esse  comparatae  ,  ut  tam  dif^ 


EPISTOLARUM    LIB.     V.  343 

flcile  sit  futuri  quid  iudicare,  quam  facile  inlelligere 
maffnum  ac  pestlferum  id  esse  bellum  ,  et  quo  res  Gal- 
liae  alterantur  necesse  sit.  Re  ad  divi  Dionysii  tem- 
plum  prospere  gesta,  plus  existiraationis  hostibus  quam 
vii"ium  est  ademptum.  Gessere  enini  illi  quidem  ,  sed 
integra  copiarum  summa  ,  quae  et  genere  et  numero  et 
animis  instructa  ad  dimicandum  videtur.  Anreliam 
petebant ,  sive  ut  eo  totius  belli  sedem  transferant , 
sive  ut  Gerraanorum  auxiliis  obviam  proficiscantur  , 
quae  transisse  Rhenura,  et  Galliae  fines  ingressa  di- 
cuntur,  ducibus  acerrimis  iuvenibus  Palatini,  Landgra- 
gravii,  et  Virtembergii  regulorum  filiis,  quorum  singuli 
duo  equitura  milia  ducunt.  Horum  motu  omnes  Ger- 
maniae  principes  liberaeque  civitaies  esse  in  armis  fe- 
runtur  ;  sed  non  tam  ,  ut  quidem  putatur  ,  iniuriam 
cuiquara  inferendi  ,  aut  se  ullam  in  partem  liuic  bello 
immiscendi,  quam  sui  defendendi  ,  si  quid  hostiliter 
quisquam  moliretur,  gratia.  Constat  enim  illa  gens  va- 
riis,  atque  ita  inter  se  cohaerentibus  multorum  regulo- 
rum  et  civilatum  imperiis  ,  ut  dum  pro  sua  quique  vel 
potentia  vel  libertate  intentis  animis  excubant,  nullus 
armorum  strepitus  existere  in  iis  possit,  qnin  omnes 
eod^m  sonitu  excitati  arma  expediant ,  seque  ad  sua 
tuenda  paratos  ostendant.  Qui  Germanos  transitu  ar- 
ceant ,  et  ne  se  cum  hostibus  coniungant,  prohibeant, 
Guisius  et  Tavanius  cum  iusto  peditum  numero  a  Rege 
missi  sunt.  In  cuius  castra  nuper  Arembergius  cum 
Belgarum  auxiliis  venerat ,  in  quibus  esse  scribunt 
uobilium  iuvenum  egregiam  manum  ,  qui  extra  ordi- 
nem  duce  Beavoio  Arembergium  secuti  sunt,  ut  pri- 
ma  militiae  tirocinia  maxime  pio  et  legitlmo  adversus 
communes  omniura  hostes  bello  susciperent.  Rex  ipse 
Condeium   firmo   exercitu    insequitur ,    in    quo    totius 


344  *•    ^''     CiRATIANI 

Galliae  nobililatern  habet,  praeter  eos  qui  curn  Condelo 
et  celeris  impiorum  ducibus  consenserunt :  et  quidem 
regii  omnes  proelii  cupidissirai  ,  quo  uno  aut  patriam , 
liberos,  tenipla  ,  aras  ,  Dei  religionem,  fortunas  om- 
nium,  atque  ipsum  Regem  ab  iinportunis  parricidarum 
armis  in  perpetuum  vindicent  ,  aut  pro  his  omnibus 
non  honestam  modo  sed  etiam  salutarem  morlem  op- 
petant.  Huius  animi  indices  saepe  in  Regis  castris  au- 
diri  voces  nunciant,  qui  inde  veneruni;  et  uihil  pacis 
mentione ,  quam  nullam  cum  latronibus  et  fidei  ac 
sacramenti  desertoribus  osse  posse  intelligunt,  gravius 
aut  odiosius  esse  omnibus. 

In  hoc  ardore  exercitus  et  tanto  victoriae  oraine, 
non  desunt  tamen  Regi  puero  domestici  hostes  ,  qui 
pactionum  consilia  clam  misceant ,  ad  quas  Reginam 
Regis  matrem  his  dissidiis  regiam  sibi  potentiam  mu- 
nientem  descensuram  facilc  sperant.  Et  haeretici  non 
aspernaturi  conditiones  pulantur;  tum  quia  spoliatos  se 
existimationc  superiori  proelio  sentiunt ,  et  ne  ab  se 
Germanorum  auxilia  excludantur  timent ;  tum  quia 
nova  pactione  interposita  universam  nobilitatem  ab 
extremis  regni  fiuibus  evocatam  ,  et  decerncndi  cupi- 
dam,  alienatum  iri  a  Rege  putant,  quod  se  contemptam 
et  delusam  arbitrabitur,  neque  eam  posthac  si  usus  ferat 
dicto  audientem  futuram:  sibi  vero  renovandi  belli ,  et 
patrandi  cousilia,  hoc  rerum  statu  ,  neque  occasiones 
alias  ,  neque  facultates  defuturas.  Haec  disputant,  qui- 
bus  res  Galliae  et  ingenia  Gallorum  cognita  sunt.  Ita- 
que  limere  magnopere  videmur  posse  ,  nequa  coufle- 
tur  exitiosa  et  plena  insidiarum  pax.  Verum  modera- 
bitur  haec  ipse  Deus  ,  cuius  tanta  causa  agitur. 

Regem  Poloniae  lustraio  exercitu,  qui  constat  innu- 
merabili  equitatu,  Moscoviae  fines  ingressum  esse,  et 


EPI5T0LAP.UM    LTC.     V.  3^5 

perenni  vestri  nominis  hosti  magDa  vi  bellum  inferre 
scribunt;  sed ,  quo  nibil  in  bello  perniciosius,  dissi- 
dere  duces  ,  milites  nulla  disciplina  coulineri.  Tantos 
Regi  conatus  fortunet  Ueus  !  lu  Polonia  pestilentia 
multa  loea  occupavit,  atque  eadem  morbl  coutagio  per 
Germaniam  quoque  oppido  magnum  morialium  nume- 
rum  consumens  pervadit  ,  in  qua  probibeuda  utrius- 
que  gentis  mira  est  negligentia.  Miscovio,  quod  quaeris, 
non  sobim  qui  succcssurus  sit ,  sed  an  successurus  ora- 
nino  quisquam  sit,  ignoratur,  Equidcm  quod  coniectu- 
ra  provideii  possit,  Casiniura  puto  :  sunt  qui  przerais- 
liensem  episcopum  arbitrautur  ,  virum  bonum  et  uti- 
lem  rei  publicae  ;  alii  alios  ;  cerlus  nemo.  Gracoviae 
Volschium  iuveatulis  doctorem  ob  dictum  indigno  sup- 
plicio  innocenlera  periisse  intellexisti.  Multa  indigna 
locis  omnibus.  Sed  hoc  nihil  iniqulus  ,  haereticos  non 
incessei'e  modo  verbls  optimura  queraque  irapune,  sed, 
etiam  mullos  ab  iis  vi  possessione  eccleslarum  expel- 
li ,  eccleslas  Ipsas  non  pro  lemplis  in  qulbus  sacro- 
rum  mysleria  Gaut ,  et  iustis  preci])us  placetur  Deus, 
sed  pro  schohs  Irapietalis  ,  pro  perdltorum  ac  seditio- 
sorum  homlnura  receplaculis  haberi  ,  calholico  ob  di- 
ctura  capltl.s  ilico  pociiam  luendam  esse.  Sic  ovcs  ,  ut 
aiunt,  lupis  corarailtuntui'.  In  convculu ,  quem  Gaesar 
Austriae  habuit,  magno  studlo  a  provlnclallbus  eifla- 
gilata  est  sacrorum  llbertas  ,•  quod  cum  Gaesar  pauco- 
rum  factiosorura  potentla  fieri  iutelligeret,  iis  obiur- 
gaiis,  illorum  postulata  reieclt.  Orlicones  Neapoli  re- 
dleruut.  Gonabor  cos  Pvomae  ad  ielunla  retlnere  ,  quo 
ternpore  hulus  urbis  rellgio  et  pietatis  studia  maxime 
cernuniur. 

Haec  scripseram  raane,  cum  allatum  est  nobls  ve- 
nisse  Romara    Theodorum    Sanglorgium    nobiiem  iu- 


346  A.    M.    GRATIAM 

venera  ,  qui  narrat  Ferrarlae  dixlsse  sibi  Ducem,  red- 
ditas  tum  sibi  a  Rege  Galliae  lilteras  ,  quibus  rursum 
se  cum  hostibus  secundo  proelio  conflixisse  nuuciat. 
Id  Theodorus  Romam  veuiens  cum  amicos  an  verum 
esset  percunctaretur  (huc  prius  nunciatum  existimans) 
mirautibus  iis,  quod  sibi  dixerat  Dux  i-etulit.  Confestim 
totam  urbem  rei  fama  pervagatur,  atque  omnes  ingenti 
laetitia  efFecit  ,•  quae  deciderunt,  cum  intellectum  est, 
nullas  neque  Pontifici  ,  neque  cuiquam  litteras  ea  de 
re  essc  allatas ,  et  Theodorum  nihil  affirmai^e ,  sed 
tautum  dicere  se  a  Duce  audivisse.  Eodem  tempore  ex 
geuuensibus  litteris  ad  mercatores  scrlptis  confirma- 
tura  est  commissara  pugnara  ,  hostium  raaguura  nurae- 
rum  caesum  ,  permultos  captos  ,  oranes  dissipatos  esse, 
Verura  de  re  tanta  ,  rumoribus  et  auditionibus  fides 
non  habetur.  Solent  enim  haec  interdura  ab  otiosis 
hominibus  coufingi  et  pro  veris  disseminari.  Quam- 
quara  spera  aliquara  facit  Theodorus  auctor  ex  ferra- 
rlensis  Ducis  verbis.  Itaque  suspensis  animis  expectan- 
tur  in  slngulas  horas  certiores  nuncii.  Deum  precor 
ut  in  falsum  gaudlum  coniecti  non  slmus.  Vale.  Ro- 
raae  •XII*  cal.  ianuarii    1 568. 

4.     GRATIATfUS    THOMICIO. 

Orniils  araoris  tui  et  curae,  qua  de  mea  salute 
sollicitus  angcris  ,  imaglnem  quandam  et  simulacrura 
penicillo  atque  coloribus  expressum  spectavi  in  tua 
epistola.  Siraili  plctura  ingenii  tui  Pogianum  quoque 
huius  artificii  princlpem  delcctatura  esse  ,  ex  cius  lit- 
terls,  qiias  proxime  ad  le  dedlt  ,  cognovisti.  An  sua 
queraquain  gloria  tam  putas  lactari  ,  quam  ego,  mi 
Thoraici  ,   tua  hac   laude  et  facultale  triurapho  ?  Ma- 


EPISTOLARUM    LIB.    V.  3^7 

cte  virtute !  te  enim  ad  summa  et  natura  finxit ,  et 
vocat  Deus.  Venit  hisce  diebus  Romara  ex  Polonia  Me- 
tellus  Venturellus  patris  tui  familiaris  ,  qui  sermones 
de  te  deque  nobis  cum  eo  habitos  retulit.  Mirum  nar- 
rat  eius  in  me  studium,  summum  et  maximum  in  Car- 
dinalem  ,  sic  ut  maius  esse  non  posslt.  Laetor,  quorum 
alter  natura  ,  alter  voluntate,  pari  uterque  amore  ti- 
bi  est  pater ,  eorum  quoque  extare  inter  se  benivo- 
lentiam.  Nam  hic  quidem  noster  illum  ita  animo  com- 
plectitur  ,   ut  pro  eius  salule  saepe  supph'cet  Deo. 

Itali  cuiusdam  ex  Brixia  urbe,  hominis  nequissimi, 
levitate  et  perfidia  paene  magnum  incommodum  in 
Lithuania  est  acceptum  ,  quod  tamen  Dei  beneficio  ia 
ipsius  et  hostium  caput  omne  vertit.  Venerat  is  Vien- 
na  in  Lithuaniam,  ductus  belli,  quod  geri  a  Rege  cum 
Moscis  acceperat  fama  ,  et  spe ,  quod  esset  urbium 
munieodarum  peritus  ,  militaris  ahcuius  praefecturae: 
quae  cum  illum  spes  fefellisset ,  adscriptus  tamen  mi- 
litiae  Lieplovium  in  praesidium  cum  N.  praefecto  est 
missus.  Id  est  oppidum  in  finibus  Moscoviae  ,  a  quo 
circiter  viginti  milia  passuum  Szucza  Moscorum  ca- 
stelhim  distat  ,  ubi  hostium  satis  magna  raukitudo  sta- 
tionem  liabebat.  Brixianus  sive  dolore  iniuriae,  auod 
se  contemptum  arbltrabatur  ,  slve  pravitate  ingenii  in- 
citatus  ,  nactus  occasionem  ,  quod  palus  ,  qua  oppidum 
circumfunditur  ,  et  cuius  aquls  repletur  fossa  ,  hieme 
durucrat .  et  quod  accidere  illls  locis  saevltia  frigorls 
solet ,  repente  non  solum  hominibus  pervia  ,  sed  etiam 
plausiris  erat  ;  moenium  vitiis  dih*genter  animadversis 
nociu  ad  hostes  profugit.  Hic  qua  parte  infirmior  sit 
munilio  ,  ct  quam  facili  negotio  capi  oppidum  possit 
demonstrat.  Probatur  res  :  coufestim  quatuor  milia  ho- 
minum   ad    Lieplovium    oppugnandum   ducuntur.    At 


348  A.    M.    GRATIAM 

qui  Polonorum  praesidio  praeerai,  ea  die  forte  consl- 
lium  habuit,  iu  quo  cuni  iion  adesset  Brixianus  ,  quae- 
situs,  nusquam  iuventus  est.  Praefectus  id  quod  res  erat 
suspicatus  ,  glaciem  perfringi  ,  milites  in  raui-o  disponi 
iubet;  quingcntos  ipse  selectos  equites  totidemque  sclo- 
petarios  in  proxiraam  silvam  ex  oppido  deducit  atque 
ibi  in  insidiis  coUocat. 

Hostes  post  mediam  noctem  silentio  ad  oppidum 
accedunt,  ac  prirao  impetu  ignem  eorum  more  sagittis 
et  iaculis  alligatum  in  aedificia  geutis  consuetudine 
lignea  coniiciunt,  ac  multis  locis  inceudunt.  Miscetur 
acre  iuitio  cerlameu.  Verura  intentos  oppugnalioni  ho- 
stes  ,  poloni  cquites  adiunctis  sclopetariis  repente  a 
tergo  sublato  clamore  adoriuntur  ,  atque  eodem  tera- 
pore  ex  oppido  signo  accepto  fit  ernplio.  Mosci  cir- 
cumveuti,  protinus  iu  fugara  dantur.  Nostri  caedendo 
tei*ga  usque  ad  Szuczam  persequuntur,  sic  ut  ex  omni 
illo  nnmero  •XV*  raodo  Moscorura  evaserint.  Reliqui 
aut  interfecti  aut  captl  omnes.  Ex  qulbus  electi  sexa- 
ginta  nobillorcs  ad  Regem  missl  ,  ceteri  per  opplda 
distributi.  Septlmum  iam  hoc  auno  cum  illls  hostibus 
feliciter  pugnatum  est.  lu  hnins  nuucii  laetitla  dolorem 
coepl  ex  improbo  uostri  homluis  conatu  ,  quod  Illius 
turpltudine  facinoris  ,  aspersa  raacula  videtur  Italico 
uorainl  apud  vestrara  geutem.  Pvex,  metu  liostibus  in- 
lecto,  Vilnam  se  cum  regio  coraitatu  reciplebat,  exer- 
citu  legatis  tradito  ,  qul  tripartlto  ad  devastandam  Mo- 
scoviam  discedant ,  dentque  operam  ut  superbisslral 
hostis  contumaces  spirllus  refringaut.  Ipse  de  adiuu- 
geuda  Polonorura  iraperio  Lithuania  conventura  prin- 
cipum  Lublinl   habiturus  ante  caL  aprllls  putatur. 

Gaesar  principibus  Germaniae  prlmum  pro  imperlo 
interdixit ,  ut  Regis  Galliae  hosles  nulla  re  iuvarent. 


EPISTOLARUM    LIB.    V.  3/f9 

Delnde  cum  equites  scribi  a  Palatino,  Virtembergio, 
et  Lando-ravio  intellexissct ,   quos  Condeio  auxilio  mit- 
terent,  eos  comraonuit  quam  alienam  ab  eorum  dig- 
nitate  rem  facturi  essent ,  qnanlumque  turpitudinis  et 
invidiae  apud  omnes  christianos  Reges  subituri  ,  si  se- 
ditiosos  homines  ,   et  suo  ipsorum  Regi    nefaria    con- 
spiratione  caedem  molitos  ,  suis    tuendos  atque   defen- 
dendos  copiis  susccpissent.    Postremo  dcnunciari  illis 
iussit,  contra  imperii  romani  maiestatem  esse  facturos, 
si  adversus  Gallorum  Regem  milites  in  Galliam   tra- 
ducerent.   Cacsaris   dicto   obtempcratnri   non  putantur. 
Ruraor,  quem  tibi  perscripsl  de  novo  proelio  a  Rege 
Galliae  cum  hostibus  facto  ,  plaue  effluxit  atque  extin- 
ctus  est.  Res  nunc  verti  illic  in  eo  videtur  ut  sc  Ger- 
mani ,  qui   Rhcnura  transierunt,  cum  Hugonotiis  non 
coniuugant,  quos  regii  sperare  dicuntur  excludi  posse, 
et  rem  ante  ad  proelium  deduci.   Si  hoc  fiat,  explorata 
victoria  :  si  hostlum  copils  Germani  acccsserint  ,   an- 
ceps  belhim.  Regii  iuterdicti,  quo  haeretici  omnium  ma- 
gistratuura  administratioue  privantur,  latinura  e  gallico 
factum  huic  epistolae  subscripsi.  Matiscona  in  Heduis, 
quam  inilio  belli  propter  loci  opportunitatem  ha^retici 
occuparant ,    a   Niverni  duce  ad  deditionera  compulsa 
est.  Is  oppugnatione  instituta,  ubi  crcbris  maximorura 
tormentorum  ictibus  concutcrc  inoeuia  coepisset,  atque 
ea  disiici  hostes  auimadvertereiit ,  cathoh*cos  homines, 
quorum  intus  magnum  numcrum  habebant,  in  moeni- 
bus  collocant ,  atque  ipsos  iugcntium  globorura  pcti- 
tionil)us  sic  exponunt ,  ut  sinc  illorura  oraniura  mise- 
rabili  caede  peti  torraentis  muri    non  possent.  IVIotus 
miscricordia   optimorura    civiura    dux    oppugnalionem 
intermin.it.  Hostes  ad  eum  de  deditione  mittunt.   Qui 
sive  negoiii  diOicultaie  deterritus,  sivc  quod  ad  Regem 


35o  A.     M.     GRATIANI 

properans  detlueri  ea  oppugnatione  diutius  nolebai,  in- 
dignantibus  militibus  oppidum  in  deditionem  accepit  , 
pactus  ut  praefectos  railitum  numero  •XVII*  cum  equis 
atque  armis  ,  oeteros  cum  singulis  gladiis  abire  salvos 
pateretur  ,  fide  ab  iis  atque  iureiurando  accepto  contra 
Regem  eo  bello  arma  non  laturos.  At  Geiievam  pelentes 
ab  agrestibus  honiinibus  ,  qui  se  ab  his  male  acceptos 
meminerant,  passim  iniquis  locis  circumventi,  ipso  con- 
nivente  Niverneusi  ,  ad  unum  omnes  direpti  atque  in- 
terfecti  sunt. 

INTERDICTUM    EEGIS    GALLIAE. 

Carolus  Galliae  rex  omnibus  qui  haec  legcnt  S.  D. 

Cum  regni  nostri  lotius  siatus  maxime  duabus  quasi 
columnjs  innixus  fulciatur  omnis  et  sustineatur  ,  i-eli- 
gione  et  iustitia  ,  iisque  iia  inter  se  counexis  atque  con- 
iunctis  ,  ut  dividi  aut  separari  nullo  modo  possint  ,*  et 
cum  Galliae  universae  unus  sit  Rex  ,  veluti  in  caclo 
divino  consilio  unus  est  sol  constitutus  ,  pari  quoque 
rationc  divinae  religionis  unam  complecti  sententiam, 
iisdem  legibns,  eadem  iustitiae  regula  ab  eodem  ducta 
fonte  ,  regi  atque  contineri  omnes  debent ,  ut  Deo  cul- 
tum  ,  Regi  honorem  tribuentes,  pravis  opinionum  dis- 
sensionibus  sublalis  ,  uno  omnes  seusu  ,  una  mente  iu- 
stiiiara  colant.  Itaque  cum  intelligeremus,  quantum  con- 
fusionis  omnibus  rebus  in  regno  nostro  ,  quantumque 
dctrimcnti  attulcrit  religionis  et  sacrorum  novitas  ista 
et  discordiarum  plena  disceptatio  ;  ct  cum  plerosque 
dolose  ad  magistratus  consequendos  ,  et  publica  mu- 
nera  administranda  trusos ,  qui  uon  modo  caiholicae 
fidei  non  cuhores  ,  scd  etiam  eius  quam  ipsi  tuemur 
religionis  inimicissimi  extitcrint  ,  cx  eaque  re  infini- 


EPISTOLAnUM    LIB.    V.  35 1 

tuni  malum  invectum  iu  regnum  ,  iunumeras  coortas 
seditiones  ,  et  ius  propterea  magno  dolore  nostro  ,  et 
nostrorum  inconiraodo  populorum,  inaequaLiliter  di- 
ctum  ,  aniraadverteremus  ;  quae  certe  iion  accidissent, 
si  ii  qui  potestatem  gerebant,  catholicae  pietatis  ama- 
tores  fuissent ,  nostraeque  colentes  religionis  sanctita- 
tem ,  a  catholica  se  ecclesia  non  seiunxissent ;  huic 
malo  occurrenduiu  esse  censuiraus.  Et  quia  optamus 
maxime  ,  ut  aequc  ius  et  integre  unicuique  tribuatur, 
quod  est  aherum  fundamentorum  ,  quibus  nostrura  ui- 
ti  iraperiura  dixiraus  ,  idque  fieri  non  posse  videainus, 
nisi  magistratibus  et  iuri  dicendo  viri  praeficiantur, 
quornm  spectata  sit  fides  et  pietas  ,  qui  Deum  reve- 
reantur  ,  nobis  pro  eo  dignitatis  gradu  ,  in  quo  nos 
Deus  beneficio  suo  constituit,  honorein  habeant ;  sta- 
lutura  et  decretura  haberaus  ,  atqui-  decernimus  et  sta- 
tuimus ,  ita  ut  antiquari  aut  iufirniari  posthac  inter- 
dictum  hoc  nostrum  nunquara  velimus  ,  ut  quicuraque 
sive  a  nobis  renunciatus  ,  sive  in  mortui  locum  suffe- 
ctus  ,  sive  ab  alio  substitutus  provinciae  aut  alii  pu- 
bhco  munerl  iurisdictionem  habenti  praeficietur ,  is 
ante  quam  magistratura  Ineat ,  suara  de  tota  religione 
sententiara  profiteatur  apud  procuratorem  nostrum  , 
qui  dih'genter  de  cuiusque  vita  ,  raoribus  ,  discipliua 
perquiret:  et  qui  vel  confessione  sua  vel  inquisitione, 
aherius  quam  catholicae  et  romauae  religionis,  quam 
ipsi  colimus  ,  sectator  inventus  fuerit  ,  ei  potestas  nul- 
la  coraraittetur  ,  sed  protinus  alio  subrogato  ,  reiicie- 
tur.  Quod  si  quis  post  acceptum  houorem  in  pravas 
oplniones  diversum  abducl  se  patietur ,  huic  abroga- 
bitur  imperium  ,  loco  ipse  amovebltur  ,  eiusque  rau- 
nus  aUeri  mandabilur  nostrae  religiouis  cuhori.  Atque 
naec  mens  est  ct  vokintas  nostra.  Vohimus  autem  et 


352  A.     M.    Gr.ATIAXI 

mandamus  omnibus  praefectis,  decurlonibus,  magistra- 
tibus  regui  uostri,  ut  decretum  hoc  cunctis  edicant, 
perscribaut ,  et  ut  ei  obtemperetur,  diligentcr  curent. 

5.     GRATIA^^US     THOMICIO. 

Accepi  tuani  epistolam  vulgarl  sermone  nostro  scri- 
ptam  (i)  sane  eleganter  ,  et  verbis  et  sententiis  sic  ap- 
tam,  ut  si  in  media  Italia  natus  institutusque  esses,  per- 
fectius  atque  omnino  accomraodatius  loqui  non  potuisse 
videaris.  Singularis  haec  est  tua  laus ,  quascumque 
adieris  gcntes,  illarum  linguas  admirabili  ingenii  feli- 
citate  ,  tam  pcrcipere  celeriter  ,  quara  scienter  iraitarl. 
Huius  quidera  linguae  cognitio  tiJ)i  spcrnenda  non  est , 
tum  quia  versanti  in  Italia  usui  ,  et  uljique  ornamento 
erit ;  cum  onmes  prope  iani  artes  liberalesque  doctri- 
nae  ,  nostro  sermone  et  absoluie  comprehensae,  et  co- 
piose  explicatae  sint ,  sic  ut  summornm  ingeniorum 
industria  locuplelata  et  exculta  oratio  cum  illarum  lin- 
guarum  facultate  conferri  posse  videatur,  a  quibus  ipsa 
tota  emanavit.  Itaque  nostra  leg(>ns  ,  utiiiter  operam 
posuisse  te  scnties.  Attamen  quia  is  vivit  sermo  ,  et 
quotidiaria  noslrorum  homiuum  consuetudine  facile  ad- 
discitur,  multum  ut  in  eo  sludii  pouas,  non  necesse 
ost.  Omnis  tibi  labor  in  latina  oratione  exornanda  con- 
sumatur  ,  cui  ct  nobilitate  et  ubertate  nulla  antecellit; 
et  ipsa  certe  in  eo  reliquis  praestat ,  quo<I  communis 
nobis  sit  cum  omnibus  paene  uatiouibus  ;  ut  a  quibus 
moribus,  h^gibus,  institutis,  locis,  longissime  distamus, 
cum  his  huius  communitate  sermonis  ,   quodam  modo 

(i)  Extat  haec  italica  Thomicil  epislola  inter  illasPogiani  T.  IV. 
p.  369  ,  ubi  Lagomarsinius  in  adn.  profert  e  suo  codice  haec  ipsa 
Graliani  nostri  verba. 


EPISTOLARUM    LIB.     V.  353 

consocicmur  ,  iis  nostra  communicemus  ,  illorum  ipsi 
res  cognoscamus.  Huc  tu  intendere  animura  debes  ,  ct 
omne  studium  ad  eloqueniiae  studia  conferre.  Nam 
sicut  ceteris  artibus  ingenium  ,  ita  ingenio  ipsi  haec 
decus  et  luraen  affert  :  et  in  ea  tu  gente  ,  atque  eo 
loco  natus  es  ,  ut  tibi  haec  facultas  magno  futura  sit 
ad  ea  consequenda  ,  ad  quae  nobis  factus  esse  videris, 
praesidio  :  neque  enim  dicendi  exerciiatio  tam  neces- 
saria  est  iis,  qui  unius  dominatione  devincti  ,  quemad- 
modum  ea  honeste  utantur  non  habent ,  quam  iis  qui- 
bus  libertas  sit,  quae  velinl  quaeque  seutiant  de  re  pu- 
blica  dicendi. 

Te  ,  praeter  cetera  naturae  munera  ,  hoc  quoque 
beneficio  cumulavit  benignitas  Dei  ,  ut  in  eo  regno 
nascereris  ,  in  quo  est  regia  potestas  circumscripta  le- 
gibus  ,  ut  ea  nihil  officere  communi  libertati  possil; 
et  Pvegi  in  adminislrauda  re  pubiica  plus  concessum 
auctoritatis  ,  quam  poteslatis  permissum  sit.  Est  vobis 
praeses  et  custos  publicae  libertatis  senatus  ,  a  cuius 
consentiente  vohmtate  ne  Pvegi  quidem  discedere  licei : 
in  hunc  ex  omni  nobilitate  ii  leguntur ,  quorum  est 
probata  et  cognita  virtus  :  horum  liberae  sunt  de.  re 
publica  sententiae  :  in  hoc  et  rerum  pondere  prudens, 
et  verborum  ornatu  splendida  regnat  oratio  ;  et  tan- 
tum  quisque  inter  ceteros  eminet  existimatione  ,  quau- 
tum  dicendi  laudc  excellit.  Sunt  practerea  illae  sin- 
gularum  provinciarum  ad  concilia  regni  ,  quae  fre- 
quenter  haberi  solent ,  missae  legationes,  quae  maxime 
eloquentia  eniteut ;  quamquam  hae  quidem  sapienter 
institulae  eo  immoderata  liceutia  progressae  iam  sunt , 
ut  quos  vindicGS  libertatis  maiores  vestri  esse  volue- 
runt ,  verendum  sit  ne  ab  turbidis  corum  consiliis, 
scryitulis  aliquando    iuitium    oriatur. 

23 


354  -^*    >f'     ORATIANI 

At  ut  ad  illud  revertar,  ad  hanc  lcavlem,  iii  qua 
ciuii  summa  gloria  summa  voluptas  est ,  totum  censeo 
eonfei*as,  reliquarum  rerum  sclentias  adiungas  tibi  tam- 
quam  liuius  comites  atque  administras  virtutis.  Mihi 
enim  in  te,  mi  Thomici ,  intuenti,  quod  tibi  saepe  iam 
scripsi,  et  seribere  nuuquam  desiuam  ,  hoc  esse  currl- 
culum  singularis  et  ingeuii  et  industriae  tuae  videt  ur; 
teque  in  ea  tempora  ineidisse  intelligo  ,  ut  si  ad  dig- 
riitatem  generis  ,  et  ad  cetera  tum  fortunae  tum  animi 
subsidia,  quibus  instructissimus  es,  haee  accedat  doml- 
iiatrix  animorum  vis  et  facultas  eruditae  et  copiosae 
orationis  ,  magnum  praesidium  in  te  collocaturi  omnes 
boni  ,  magua  ipse  pairiae  adiumeuta  ad  sanandos  ,  qui- 
bus  conflictatur,  morbos,  et  veterem  disciplinam  resti- 
tuendam  ,  importaturus  esse  videaris.  Ad  hanc  laudem, 
ut  Pogiani  surami  viri  litteris  adiuveris  ,  tibique  ab  eo 
ratio  et  via  tradatur  qua  progredi  debeas  ,  mihi  erit 
curae  ;  quamvis  a  rogando  homine  deterreut  me  eius 
maximae  occupaiiones  ;  et  est  sane  ipse  iu  hoc  toto 
genere  fastidiosior  ,  quam  ut  cuiusquam  rogatu  scribe- 
re  soleat ;  extorquei-e  me  tamen  aliquid  posse  confido ; 
riam  illius  capieudae  voluntatis  ego  auceps  sum  opti- 
mus:  tu  modo  ad  eum  iu  eam  sententiam  ,  de  qua  te 
superioribus  meis  lilteris  mouui  ,  scribilo.  Vale  •III* 
iion.   ianuarii    i568. 

Rcvum  uovarum  neque  erat  quicquam  magnopere 
tibi  quod  scriiierem  ,  ot  angustia  temporis  (nam  haec 
hora  noctis  sexta  dictabam  )  plane  iam  excludebar. 
Quae  in  Gallia  gerantur  ,  incerta  huc  sine  auctore  ru- 
raoribus  nunciis  pcrferuntur.  Incubuisse  dihgenter  in 
hoc  negotium  Hugonoiii  videntur,  ut  oranes  obsideant 
regni  egressns  ,  ne  quis  pcMielravc  in  Ilaliam  possit  , 
quo  Ponlificis  et  rcliquorum  principum  consih*a  ,  ob 


■"  EPISTOLARUM     LIP,.     V.  3o5 

incertos  illarum  rerum  uuncios  ,  suspensa  liabeant.  Ex 
antuerpiensibus  lameu  litteris  baec  feruutur  :  Gonde- 
lum  ad  Regem  legatos  de  pace  misisse  eo  consilio , 
ut  interposita  mora ,  tempus  Germanorum  auxiliis  ,  in 
quibus  spem  omnem  baeretici  collocatam  babent ,  ad 
se  veniendi  detur.  Ob  bauc  causam  modo  veniam  po- 
scunt ,  modo  difficultates  interiiciunt.  Quam  perfidiam 
Rex  animadvertens,  unam  esse  concordiae  conditionem 
Condeio  respondit,  si  posilis  armis  snpplex  ipse  ad  se 
veniat ,  exercitumrjue  dimil.tat  :  ad  baec  ut  seditioso- 
rum  conciones  ,  quarum  licentia  concidit  Gallia,  to- 
to  regno  tollantur:  Gondeius  ipse  ,  et  qui  eura  secuti 
sunt,  a  re  publica  atque  omnl  magistratu  in  perpetuum 
araoveantur.  Denunciari  praeterea  Rex  Gondeio  iussit, 
ut  populandis  agris  vastandisque  regionibus  abstineat; 
si  non  fecerit  ,  se  de  uxore  eius  et  liberis  ,  quos  ia 
Germaniam  obsides  euutes  ,  interceptos  babet  in  cu- 
stodia  ,  iustum  supplicium  sumpturum.  Scribunt  pc- 
ditum  tria  milia  et  quingentos  equites  Sequanorum 
ad  Condeium  proficiscentcs  ,  ab  regiis  fusos  ac  dissi- 
patos  esse.  Sed  haec  orania  certius  nunciari  brevi,  ne- 
cesse  est. 

In  Belgis  Dux  Albac,  qui  illis  provinciis  cum  im- 
pcrio  praeest  ,  in  praecipua  quaque  urbe  aedifi<;arc  et 
communire  arces  aggressus  est ,  ut  in  iis  singulis  Hi- 
spanorura  pracsidio  collocato  ,  atque  bis  tamquara  frc- 
nis  turbidae  genti  inicctis  ,  populi  in  fide  et  officio 
coutineantur.  Quid  illis  nova  suscepta  haeresis  pepe- 
rerit ,  nae  brevi  seusuri  sunt ,  atque  intellecturi  ,  illa 
arma  adversus  catholicara  religionem  sumpta  ,  iusto 
Dei  iudicio  ,   iu  eoruui  ccrvices  recidissc. 


356  A.    M.    GEATlANi 

6.    GRATIAIVUS    TaOMICIO. 

Oiii  factum  sit  quod  mihi  iiullas  abs  tc  littei'as  at- 
tuleriiit  proximi  labellariii,  nulla  coniectura  asscquor; 
quidvis  enim  potius  suspicari  possum  ,  quam  te  nihil 
scripsisse.  Quod  si  ita  est,  et  datae  a  te  litterae  casii 
aliquo  interierant ,  eas  ego  periisse  mihi  nolo  ;  et  tibl 
plaue  raando  ,  ut  illud  quicquid  fuit ,  quod  postridie 
idus  ianuarii  scripsisti  ,  mihi  reddas.  Hic  summa  est 
gallicarum  rerura  expeclatio ,  in  quas  nunc  maxime 
oraniura  raentes  conversae  sunt ,  quod  in  eius  belli 
eventu,  ceterorura  quoque  regnorum  salus  et  incolumi- 
tas  verti  videtur.  Quod  tibi  proxime  scripsi,  Condeiani 
simulatione  pacis,  quo  lerapus  Germanis  advenlantibus 
daretur  , , octo  dierura  inducias  a  Rege  impetrarunt  ; 
atque  pei^moveri  se  patriae  periculo  ,  quae  externis  et 
infensis  gallico  nomini  nationibus  obiiceretur  ,  et  ci- 
vilis  sanguinis  effusione,  ita  belle  simulanl,  ut  fidera 
facereut  sceleris  eos  paenitere,  ac  redituros  ad  sanita- 
tem :  nam  et  admissorum  veniam  petebant ,  et  velle  se 
ipsos  et  suas  fortunas  in  Rcgis  fidera  et  clementiam 
tradere  prae  se  fercbant;  ad  camque  rem  Rotellini  Du- 
cissa  aliisque  nobilibus  feminis  interpretibus  uteban- 
lur  ,  quae  sexus  privilegio  tutae  ,  ultro  citroque  libere 
commeabant.  Quae  omnia  eo  videlicet  pertinebant ,  ut 
octo  dierum  mora  interposita  ,  Gerraani  appropinqua- 
rent ,  ipsi  interea  decerlare  proeho  nori  cogerentur. 
Erant  enira  paene  coUata  casira  ,  cum  inler  utrumque 
oxevcitum  flumen  uiodo  illaberetur,  cuius  pojitem  Con- 
deiani  tenebant. 

Hoc  igitur  interiecto   induciarura  spatio  ,  ac  regiis 
soncordiue  spc  turpilcr  chisis  ,  Hugonolii  noctu  rescis- 


EnSTOLAP.UM    LlB.    V.  35^7 

so  ponie  sileiilio  castra  nioverunt ,  et  Germanis  ob- 
viam  profecti  sunt  ,  quorutn  discessus  ante  quani  a  no- 
stris  animadverieretur  ,  pons  reficeretur  ,  copiae  tradu- 
cei'entur  ,  ipsi  magno  intervallo  antecesserunt ;  et  qua- 
cnmque  iter  faciunt,  calamitatis  instar  et  turbiuis  va- 
stant  et  exinaniunt  orania  ;  pccora  ,  frumenta,et  re- 
liquos  commeatus  aut  secum  avehunt ,  aut  corrum- 
punt ,  ne  nostris  insequentibus  sint  usui.  Regii  duces 
praemissis  equitibus  qui  hostium  iter  morarentur  ,  re- 
liquum  exercitum  traiecerunt ,  et  abeuntes  perseque- 
Lantur.  Sed  Hugonotii  summa  adhibita  contentione  et 
labore  ,  cum  in  eo  positam  salutis  spem  habeant ,  si 
ad  se  Germanos  recipiant,  antevertisse  putantur  ,  et  se 
cum  Gerraanis  equitibus  numero  ad  sex  milia  con- 
iunxisse.  Id  si  ila  erit ,  meluo  quem  finem  hoc  bel- 
lura  habiturura  sit.  De  illorura  crudeh*tate  in  bonos, 
quae  inde  scril)untur,  i"eferre  dispudet.  Ad  suramam, 
sine  discriniine  omnes  homines  catholici  nominis  siu- 
gularibus  cruciatibus  necant ;  non  sexui ,  non  aetati 
parcuut ,  occisorum  jiecuniis  fortunisque  se  suosque 
alunt.  Atque  liaec  siraul  iustituto  et  more  suo  ,  simul 
ut  multitudinem  his  contaminatara  facinoribus  ,  et  a 
Rege  et  a  religione  magis  aversara  ,  et  ex  desperatione 
veniae  et  societate  scelerum,  sibi  magis  obnoxiam  fa- 
ciant.  Qui  illara  concitent  incendantque,  iisdem  illis 
utuntur  praeclarls  evangelii  doctoribus  ,  quos  habent 
raagistros  et  antistites  totius  irapietatis.  Horura  lin- 
gua  laraquam  seditionis  flabello  illae  ventilantur  sa- 
crilegac  latronum  copiae  ,  et  ad  haec  scelera  impel- 
luntur. 

Ex  Polonia  id  raodo  scribunt,  habulsse  Rcgem  Li- 
thuaniac  convcntum  ,  ex  eoque  in  spem  venisse  illam 
uationcm   reguo    Poloniac    in    perpetuum    adiungendi 


358  A.     M.     GRATIAXI 

comraodis  conditionibus  ;  eaque  de  re  in  Poloniam 
ventunira  brevi  ,  et  piincipum  utriusque  gentls  con- 
cilium  Lublini  habiturum.  Sed  haec  fortasse  tu  melius. 
Orlicones  Tiburim  concesserunt,  ut  villae  Hadriani  im- 
manes  ruinas  et  cetera  aiitiquitaiis  monumenta  ,  quae 
illic  iacent  phira ,  inspiciant.  Patavium  post  paucos 
dies  cogitant.  Vale,  et  Pendasium  et  Pomorschium  sa- 
lute  impartire  meis  verbis  ,  atque  ipse  a  Pogiano  et 
Kosdzrazonio  salve   •IIII*   id.  ian.    1 568. 

Romae  his  diebus  migravit  e  vita  Cardinalis  Arae- 
caeli  Franciscanorum  sodalis,  illorum  qui  h"gneis  cre- 
pidis  utunlur,  vir  ob  excellentem  probitatem  ,  et  eius 
discipliuae  cultura  ,  in  quam  se  ab  adolescentia  tradi- 
derat,  a  Paulo  quarto  pontifice  maximo  in  amplissimura 
Collegiura  lectus;  quera  honorem  magna  huraanitatis 
et  innocentiae  laude  ita  gessit  per  decem  annos ,  ut 
superioribus  coraitiis  parura  abfuerit  ,  quiu  Pontifex 
maxiraus  crearetur.  Vitam  inter  sodales  suos  ,  a  quo- 
rum  consuetudine  et  contubernio  ne  Cardiualis  qui- 
dem  discesserat ,  rehquit  ,  annum  ageas  sexagesimum 
octavum.  Elalus  est  magna  frequeutia  bonorum  ,  et  in 
aede  divae  Mariae  Araecaeh  ,  vulgari  sepulchro  ,  sicut 
ipse  antea  praeceperat ,  condiius.  Testaraento  here- 
dem  insiituit  hospitalem  doinura  divi  lacobi,  praeteri- 
tis  suis  omnibus  ,  quos  paulo  supra  eam  fortunam  re- 
liquit,  qua  nati  suut ,   humili  atque  infima. 

J.    GRATIAKJJS    TnOMICIO. 

Tu  quidem  aptis  et  mukis  verbis  ,  et  sane  subti- 
lius  et  sapicntius  quam  in  istam  aetatem  cadere  posse 
videatur,  philosopViaius  es  iii  tua  epistohi,  et  ex  intima 
socraticorum  scieuiia  mirliicam  mihi  disputationem  de- 


EPISTOLAF.UM     LTB.    V.  oOQ 

prompsisli  ;  in  qua  singulave  acumcii  liium  ciim  pari 
amore  erga  me  eiiituit :  utrumque  e.v  ingcuio  et  huma- 
nitate  tua,  utrumque  mihi  gratissimum.  Quo  rnngis  do- 
leo,  non  esse  uunc  mihi  tempus  arbilratu  meo  rescri- 
bencli :  prorsus  distinehar.  Vide  quantum  absim  ab  eo 
portu,  in  quem  tu  me  crebra  hortaiione,  et  luculentis- 
sima  niodo  epistola,  quasi  secunda  aura  invehere  sludui- 
sti:  qua  propellis  tu  quidem  me  iu  pacatum  interdum 
sinum,  ubi  paulum  requiescere  possim;  at  quamdiu  illa 
uti  tranquillitate  licet  ?  Pvesorbeor  iisdeni  continuo  ae- 
stibus  ,  et  in  altum  referor,  sic  ut  evolare  e  couspectu 
fere  fugiens  terra  videatur.  Tu  vero  non  desistis  ,  et 
qua  vales  arte  navim  ad  portum  dirigis  semper,  et  ad- 
versis  nileris  fluctibus  :  uihil  tamen  adhuc  agis  ,  et 
ut  tuo  verbo  ular  non  proGcis  hilum:  vehementio- 
res  enim  venti  reflant ,  quam  ut  eis  resisti  aut  contra 
tendi  possit.  liaque  ille  mihi  spectandus  est  portus  , 
quem  cum  cepero  ,  verendura  non  erit  ne  me  inde  ulla 
vis  ,  ulla  tempestas  exigat.  Biennium  ,  mi  Thomici  ,  et 
tempori  et  studiis  tuis  ,  et  fructui  nostro  ,  quem  ex  hac 
commoditate  litterarum  percipimus  accessisse,  quid  lae- 
lari  me  dicam  ?  qui  tristibus  assidue  et  curis  et  mo- 
lestiis  occupatus  ,  ad  huius  nuncii  laetitiani  paene  re- 
vixi.  In  sumnia  gaudeo  iramortaliter  ,  eo  quidera  ma- 
gis  ,  quo  spero  fore  ,  ut  huius  tolius  temporis  maiorem 
partem  una  agamus.  Tu  modo  quantura  de  mea  salu- 
te  laboras  ,  tantum  fac  diligentiae  in  tua  valetudine 
conservanda  ac  tuenda  adhibeas.  Vale.  Romae  •XVI* 
cal.  febr.    i  568. 

8.     GRATIANUS    POMORSCUIO    S.   D. 

Biennii  ista   prorogatione,    atquc  hoc  toto  patroni 


36o  A.     M.     GRaTIANI 

tai  consilio  equidcm  triumplio.  Nec  sanc  sclo  ,  quid 
mllii  gratius  acclderc  potulsset,  tum  quod  nobis  fruen- 
di  amore  et  consuetudine  nostra  ,  cuius  rel  avidissimi 
utrique  sumus  ,  facultatem  spero  futuram  ;  tum  etlam 
multo  magls,  quod  Thomicii  raei  lempori  studllsque 
mlrifice  prospectum  intelligo  ,  de  quibus  equldem  nou 
minus  laboro  ,  quam  de  ipsa  salule  et  valetiidine  mea, 
qua  nlhil  mihl  debet  esse  in  vita  carius.  De  nostro 
adventu  ad  vos  certi  nunc  quldem  tibi  nlhil  audeo 
affirmare  :  lis  nobls  et  controversia  est  cum  Farnesio 
Cardlnali  summo  summaeque  potentlae  viro  (i):  huius 
nos  causae  iudiclum  relinquere  nullo  modo  possumus. 
Statutum  certe  habemus,  ea  finita,  et  ut  speramus  se- 
cundum  nos  iudlcata  causa  ,  Veronara  proficisci ,  quod 
fut\jrum  arbltror  ante  cal.  iunli  :  quaraquam  harum 
rerum  definltum  tempus  statuere  quam  dlfficlle  slt  non 
ignoras.  Verum  de  hoc  scribam  tibi  postea.  Tuas  llt- 
teras  ad  Scalovlum  misi  Neapobm  ,  ubi  ipsum  agere 
intellexl.  Semlna  conquiri  raandavi  ;  ea  dabo  Orlico- 
nibus  vestris ,  qui  Patavium  perendie  pvoficlscuntur. 
Vale.   Romae  •XVI'   cal.   lanuarli    1 568. 


GRATIANUS     TnOMlCIO. 


Ex  superloribus  meis  litterls,  quaenunciabantur  e 
Gallia  cognovlstl  ;  haec  postea  subsecuta  sunt.  Gon- 
delus  poslquam  simulata  paenitentia  reglos  duces  spe 
concordiae  per  inducias  eluslsset,  et  Matronam  relln- 
quere  dlfficultatibus  rerum  compulsus  ad  reciplendos 
ad  se  Germanos  profectus  esset  ,  quamquam  multum 
antecesserat  i*egIos,  ita  taraen  contendere,  quln  nostri 
celeriter  iusecuti  novissiraura  eius  agmen  assequeren- 
(i)  De  hae  lile  Gralianus  in  Carcl.  Comracmloni  vita  lib.  IV.  i5. 


EPISTOtAKUM     LIB.     V.  36 1 

tur  ,  neqnivit;  a  quibiis  diii  male  habilus  ,   multls  sno- 

rum  interfcctis,  et  parle  impeclimentorum  amissa,  cum 

ubique  iustarent  atque  urgerent  i-egii ,  in  Mediomatri- 

ces  extra  regni  fines  se  recipere  coactus  est :  ibi  se  sc 

cum  Germanis  coniunxit.  Regius  exercitus  quindecim 

railia  passuum  longe  ab  hostibus  consederat  ,   cum  ab 

omnibus  rebus    paratissimus ,    tum  robore   et  numero 

militum  paene  invictus  :    sic  enim   Rex  ipse  Birragae 

Lugduni  pi-aefecto  scribit ,  eas  se   habere  in  armls  co- 

pias  coactas  unum  in  locum  ,  ut  instructiorem  et  fir- 

miorem  exercitum  nemo   unquara   superiorum  Galliae 

regum  habuerit  :  quem  quotidie  scrlbunt  augere  for- 

tissimorum  equilum  turmis,  cum  ad  tantum  communis 

sahiiis  periculum  excita  toto  regno  nobiliias  Regi  dif- 

ficilllmo    eius    tempore    cevtatim   opem   afferre  conien- 

dat.   Ad  haec  venisse  in    castra   Ludovicum  Gonzagam 

Niverni  ducem  cum   Helvetiis  et   italico   equitatu.    Et 

non  contemnendas   praeterea  raanus  Guisium  ,   Auma- 

h*um  ,  VelHevillium  ducere  ,  queis  regni  aditus  sic  ,  ut 

ingressu  hostes  prohibeant,   luentur.   Mirum  vero  esse 

ardorem  omnium  ad  pugnam  mihtura  ;  pacis  mentione 

nihil  odiosius  ,    nihil    molestius    omnibus.  Nec    tamen 

eius  actionem  a    quibusdam    interniilii  ,    subortumque 

propterea  ah'quid   inter  exercltus  principes  coutentio- 

nis ,   ad    quam    sedandam  ,    explicandumque    de  totius 

belli   ratione  consllium,   ut   aiunt  quidam,    ut  alli   su- 

splcantur,  ad  pacis  conditioncs  conflandas  Reginam  rc~ 

gis  matrem ,   Lutetiae  reh"cto  filio  ,  dispositis  ad  cele- 

ritalem  equis,  rheda   vectam  ad   exercitum  excurrisse. 

Res  in  magna  expectationo  sunt  ;  etiam  in  spe  bo- 

na ,    nisi  Reginae  animum   nomon   ipsum  inane  pacis 

raollierit.  Illud  certe  omnes  intelUgunt,  rei  christianao 

publicae  paene  uuiTersae   forlunam  in  unum  hoc  bel- 


362  A.    M.    GP.ATIANI 

ium  couiectam  esse.  A  ConJeio  Claramontium  cum  sno 
equitatu  domum  discessisse  ;  idem  Genleium  fecisse  , 
atque  utrumque  hoc  facto  sperare  se  a  Rege  impunita- 
tcm  consecuturum.  Prope  Catalaunum  oppidum  depre- 
hensae  in  vico  quodam  Condeianorura  sex  turmae  equi- 
lum  a  Brisachio  veteri  et  strenuo  duce  vapularunt  sic, 
ut  perpauci  evaserint.  Hoc  ipso  ex  oppido  cum  adven- 
tu  regiarum  copiarum  Hugonotii  omnes  aufugissent , 
uxoribus  ,  quas  domi  reliquerant  ,  ut  post  intromissos 
miJites  ,  signo  accepto  uno  omnes  tempoi^e  urbem  in- 
cenderent ,  praeceperant.  Sed  ceterae  impeditae  metu 
maudatum  perficere  non  sunt  ausae  ,  una  suas  ipsa  ae- 
des  subiecto  igne  inflammavit,  qui  ,  quia  ligneis  fere 
aedificiis  oppidum  constat,  celeriter  dilatus  prius  in- 
tegram  oppidi  regionem  absumpsit ,  quam  succurri  a 
militibus  atque  extingui  incendium  potuerit.  Lansachii 
filius  a  Pvege  cum  litteris  et  mandatis  ad  Palatinum 
Rheni  cum  Palatini  ipsius  legato  raissus,  ab  adversariis 
interceptus  est ,  fraude  legati,  qui  eos  de  suo  et  Lan- 
sachii  itinere  clam  monuit.  Mandatorum  commentarii 
et  litierarum  fasciculi,  servi  fide  et  industria,  in  hostium 
potestatem  non  pervenerunt. 

Litterae  cal.  ianuarii  datae  ex  castris  Germauorum, 
illos  nunciant  non  militum  sed  latronum  more  loca 
omnia  quae  incurrerint  diripuisse;  Wolfangi  Nimbur- 
gensis,  e  familia  Palatinorum,  agro  magnam  depopula- 
tionera  intulisse;  qua  de  iniuria  cum  ipse  questum  ad 
Casimirum  ducem  misisset  ,  responsura  est  dolcre  se 
Wolfangi  gentilis  sui  incommodis,  suam  vero  non  esse 
apud  milites  tantam  auctoritatem  ut  eos  a  maleficio 
cocircere  possit:  turpis  quidern  confessio  in  imperaiore, 
sed  taraen  vera  ;  sic  enim  scribunt,  in  illis  castris  uul- 
lam  disciplinam  ,   infinitam  essc  omnium  rerum  licen- 


EPISTOLARUM     LIR.    V.  363 

tlam ;  mllitcs  Casimirura  ducem  potius  ad  bellum  se- 
qui ,  quam  imperatoie  uii  ,  ipsi  pro  libidine  cuucta 
admlnistrant.  Potuisse  maguam  partem  eius  equitatus 
a  Caslmiro  abduci  ,  si ,  qui  conduceret  uberioribus 
stipendiis  ,  inventus  esset.  Philibertum  marcbionem 
Badensem  ,  qui  duo  milia  equitum  ,  ut  Condeio  mili- 
taret  confecerat,  indignatum  quod  stipendia  a  Condeia- 
nis  difFerrentur,  frigideque  res  pecuniaria  explicaretur, 
in  Regls  partes  traductum  esse  ,  litteris  Spira  allalis 
confirmatur,*  ac  pridie  cal.  ianuarii  ,  stipendio  accepto, 
Regi  se  militari  more  sacramento  obligavisse.  Philip- 
pum  quoque  Hessum  cum  mille  quingentis  equitibus 
conductum  se  cum  Guisio  coniunxisse  ,  expectarique 
ia  dies  lohannem  Willelmura  Vinariae  ducem  cum 
quatuor  milibus  equitum  a  Rege  magnis  praemiis  e 
Saxonia  evocatum.  Haec  novi.  Ad  tuam  epistolam  vix 
est  quod  rescribam  ,  aut  ne  vix  quidem  ;  nihil  euim 
habet  praeter  ipsius  excusatioiiem  brevitatis.  Vale.  'IX* 
cal.  iau.    1 568. 


lO.     GRATIANUS     TIIOMICIO. 


Scilo  nos  ineunlibus  ieinniis  Rorca  discessuros. 
Quid  gcstis  ?  Me  etiam  antecursurum  recta  Patavium, 
dum  Cardiiialis  in  Ferrariensi  subsistet  ,  nosque  una 
annum  ipsum  acturos.  Rem  omnibus  partibus  iucun- 
dam  ,  mihi  etiam  salutarem  ,  qui  hisce  curis  occupa- 
tionibusque  paeue  confectus  discessu  primum  ipso  re- 
laxabor  ;  caelo  deinde  isto  ,  et  tua  consuetudine  ,  qua 
nihil  mihi  est  oplatius  ,  recreabor  atque  reficiar.  Cura 
ut  te  valentem  offeudamus.  Illa  quae  iuter  Comineu- 
donum  ei  FarnesiumCardinales  de  veroaensi  divite  sa- 
cerdotio  erai  controversia,   iudice  ac  disceptatore  Pon- 


364  r  A.     M.     GRATIAM 

tifice  (lirempta  est,  Farnesio  causam,  qua  inferiorem 
se  intelligebat  tradente^  qaae  res  consilium  profectionis 
nostrum  raaturavit. 

Cura  Pogiano  longus  milii  hodic  de  te  serrao.  Et 
te  diligit  niagnopere,  et  tua  causa  iam  omnia  cupit ;  et 
magnae  curae  illi  est,  ut  laudis  et  gloriae  cursura  quem 
instituisti  teneas  atque  perficias;  quam  ad  rem  omnem 
tibi  operam,  si  Romara  veneris,  pollicetur.  Paulo  quo- 
que  Manutio  rairifice  te  venditavi,  itera  aliis  multis. 
Itaque,  cum  quanta  de  te  sit  omniura  expectatio  in- 
intelligas,  fac  te  ita  corapares  ,  itaque  instructus  ve- 
nias  aliquando  in  hanc  urbem,  ut  horainum  de  te  sum- 
mac  opinioui  respondeas.  Sed  ego  tccum  de  adventu 
tuo  ridicule  nunc  ago  ,  qui  ipse  ad  te  propediem  sim 
profecturus.  Bononiae  Lesuiovolscius  ab  insidiatoribus , 
qui  se  in  eius  domo  coudiderant,  in  cubiculo  ad  ignem 
sedens  in  capite  secundura  aurera  grave  vulnus  acce- 
pit ;  id  ego  ex  praeceptoris  ipsius  litteris  cognovi,  cu- 
ravique  ut  ca  de  re  et  alexandrinus  Cardinalis  ex  au- 
ctoritate  Pontificis  ad  bononiensera  practorera  ,  et  no- 
ster  quoque  Cardinalis  veliementer  scriberent,  quo  tam 
nefariura  ausura  severe  vindicetur :  vitae  periculum 
nullura  erat.  Post  exactnm  Galliae  finibus  Condeium 
nihil  cst  magnopere  nuuciatum.  Ruraores  raodo  et  su- 
surrationcs  ingratae  omnibus  veniunt,  de  concordla  et 
pactione  aliqua  conflanda  agi  ,  venisseque  a  Condeio 
Reginae  permissu,  Lutetiara  ad  Regcra  hac  de  re  Scia- 
tillonum,  iHura  quera  Pius  quartus  ob  haeresim  sena- 
tu  movuit.  Deus  bone,  caccitatem  animi  et  stuhitlam 
non  ferendaral  Quod  enira  bellum  hac  erit  pace  exi- 
liosius  ?  aut  quae  pax  esse  potcst  cum  iis  hostibns,  qui 
pietate  ,  fide  ,  religionc  iucolumi,  sc  salvos  fore  non 
putent  ? 


EPISTOLARU.M    LIB.     V.  365 

lu  Germauia  couveuive  Fuldaui  a  Caesare  et  ab 
electoribus  missi  legati,  specie  quidem  ut  de  sumptibus 
gothensis  belli  quod  uuper  ab  Augusto  sa.voue  adver- 
sus  lobannem  Federicam  Viuariensem  ex  Caesaris  au- 
ctoritate  gestum  est ,  agatur,  re  autem  ipsa,  ut  tot  Ger- 
maniae  raotus  compoueudi  ratio  exquiratur  ,  atque  eo- 
rum  licentiam  coerceudi  ,  qui  privato  cousilio  contra 
leges  proximo  augustauo  conventu  sancitas  ,  milites 
scripserunt  ,  exercitumque  confecerunt.  Ac  praeterea 
ut  serpeuti  ac  dimananti  quotidie  latius  Hugonotio- 
rum  malo  occurratur  ;  quod  nisi  fiat ,  imminere  per- 
turbationem  ac  conversionum  omnium  rerum  intelli- 
gunt :  ad  plures  enim  quam  quisquam  putat  buius 
sceleris  contagio  pertinet  ;  et  quid  iu  hac  venditata  et 
pietaiis  fuco  praeclare  illita  religionis  causa  delitescat, 
patere  etiam  iis  coepit  ,  qui  contra  catbolicam  eccle- 
siam  hanc  pestem  diu  akierunt.  Venenatos  Hugonolii 
libellos  germanico  sermone  scripseruut,  religionis  cau- 
sam  immanibus  suis  cupiditatibus  praetendunt  falla- 
cissimeque  oslentant  ,  pro  ea  tuenda  multitudinem  ad 
arma  vocant  :  regum  ac  principum  iniquam  domina- 
tiouem  seditiosissime  insectantur  ;  alios  potentiae  ,  li- 
centiae  alios  ,  omnes  praedarum  spe,  sollicitaut.  Ho- 
rum  librorum  infinitum  numerum  tota  Germania  pas- 
sim  dividi,  pervulgari,  atque  edi  populis  curant:  itaque 
ii  non  leguntur  modo  ,  sed  etiam  ediscunlur  ,  ac  miri- 
fice  depravant  imperitorum  animos.  Quamobrem  Luthe- 
rani  ,  qui  hos  ante  protegebant  ,  iisque  quasi  emissa- 
riis  uti  in  catholicos  consueverant  ,  nunc  sero  sentiunt 
quantam  perniciem  foverint.  Horum  malorum  multa 
semina  in  Polonia  quoque  dispersa  feruutur  ,  miscere- 
«[ue  polouos  quosdam  viros  nobiles  cum  Gallis  consi- 
ba.  Iies  prorsus  omnes  speclare  ad  interilum  videntur. 


366  A.    M.    GRATIAM 

Ta  cura  ut  valeas  ,   et  Pomorscliium  saliUa,  et  ipse  a 
Cardinali   et  a  Pogiano    salve  •VIII-  idus  febr.    1 568. 

II.   gratianus   thomicio. 

Vide  qiuim  mihi  oninia  ad  voluntatem  minime  ca- 
dant.  Multos  Pontifex  Gardinales  ex  Urbe  ia  suara 
quemque  ecclesiam  dimisit  ,  nonnullos  eiiam  iuvitos; 
Commendono  discedendi  veniam  sponle  et  quidem  stu- 
diose  peienti  et  multas  causas  sibi  ad  proficisceudum 
necessarias  affercnti  ,  praecise.  negavit,  quod  eius  prae- 
senti  opera  et  consilio  incoramode  se  carere  diceret. 
Hoiiestum  id  quidem  nobis,  sed  baud  scio  an  etiam 
invidiosum.  Quid  quaeris  ?  Tuli  molestissime :  omnem 
enim  exoptati  congressus  atque  aJeo  convictus  nostri 
anteceperam  animo  iam  fructum  ,  et  cum  plenis  in 
portum  velis  ferri  mihi  viderer  ,  repente  ab  ipso  in- 
gressu  atque  aditu  portus  sic  reiectus  sura  in  altum, 
ut  raetnam  qui  navigationis  huius  finis  futurus  sit.  Re- 
liqua  est  una  spes ,  qua  me  ipse  consolor,  transactis 
ieiuniis,  Pontificem,  ut  excurrat  isto  Cardinalis  ,  per- 
raissnrum.  Quod  si  ne  id  quidem  impetretur,  ego  cer- 
te  mihi  consiliura  capiam  ,  et  mc  quovis  modo  ad  te, 
quem  unum  suavitate ,  amorc ,  consuetudine  raederi 
affecto  animo  ,  et  afflictae  valetudini  posse  reor  ,  eri- 
piam.  Hoc  tibi  poUiceor  ,  planeque  confirmo.  De  lit- 
terarura  brevitate  sine  causa  abs  te  accusor  ,  praescr- 
tim  cum  raihi  gravibus  oneribus  presso,  in  tanto  oiio 
par  ipse  non  sis.  Equidem  et  cetera  argumonta  paene 
omnia  coasumpsi,  ct  nihil  praetcrmisi  quod  novi  buc 
alferretur  ,  quin  tibi  perscripserim.  Nunc  quidem  sum 
brevior  ,   quia  uihil    erat   aliud  quod   scriberera.    lulio 


EPISTOLARUM    LIB.    V.  867 

Savorgiiauo   reddidi    tuam    epistolam  ,    caiiis    fiatri  ct 
palruo  peto  abs  te  ut  salutem  dicas  mcis  verbis.   Vale. 


I  2i    GRATIANUS     TIIOMICIO. 


Et  eram  ipse  occupatus  ,  et  babebam  tibl  quod  scri- 
Lerem  nibil  ,  et  brevem  adniodum  epistohim  a  te  ac- 
ceperam.   Quum  quo  abuudas  ipse  otio,   ego  caream, 
vide  ne  tibi   turpe  sit,  me  ia  scripto  uberiorein  essc 
quam  te.  De  nostri  discessus  dilatioue  coguovisti  iam 
ex  superloribus  mels  licteris.   Perfercndi  suut  duo  no- 
bis  menses  ,  quibus  sclo  nibil  futurura  nostrum  ulri- 
que  longlus;  sed  obdurentur  tamen.   Pogiani  raiionem 
imitandi  Giceronis   quod  probas  ,    tenesque    atque  irai- 
taris,  excellentiam  in  eo  iugenii  tui  declaras.  Incumbe 
in  banc  laudem  ,   sine  qua  ceterarum  artium  scientia, 
ut  multum  baboat  utilitatis ,  illo  certe  spiendore  et  glo- 
ria  caret ,   in  qua  plurimum  est    admirationis    et    fru- 
ctus.   Sed  ne  tibi  haec  ab  aliqua  re   nova    inanis   ve- 
niat  epistola  ,  Regis  Sveclae  acerbilas  illa  et  crudelitas, 
cuius  tantam  suo  nomini  notani  inusserat  ,  in  manlfe- 
stam  demum    insaniam   discessumque  a  mente  erupisse 
narratur;   ipsumque   propterea  a  suis  caplum  in  pubii- 
ca  custodia  haberi,  et  gubernationem  regni  Finlaudiae 
Ducl  ,  carceribus  educto  ,  qulbus  eum  E.ex  frater  diu 
torserat ,   tradilam.  Vide  quam  sii;  humanarum  rerura 
fluxa   commutabilisque  conditio!  Epislolam  ad  te  mitto 
mihi   e  Gallia  allatam  ,   scriptam  tibi  ab  Erasmo  Dzia- 
linio.  Resiguata  est,  quod  eam  in  arculam,  quam  Rosd- 
zrazonius  a  fratrc  accepit,  coniecerant ,  In  qua  argcn- 
tc:ae  fibulae  ,   torques  ,  et  ferramenta  erant  nonnulla  , 
([uibus  onmium  paenc  cpistolarum  ,   quae  mullat;  in  ca 
arcula  eraut ,   sigua   rcscissa   sunt.   Valc.   Romae.    Cal. 
maiiil    1068. 


368  A.    M.     GRATIANI 

l3.    GEATIANrS    THOMICIO. 

Nou  tauti  est  Romae  Cardinalem  fieri ,  ul  consue- 
tudini  nostrae  sexaginta  ipsi  dies  eripiantur.  Qui  qui- 
dem  mihi  dies  omnlbus  annis  longiores  futuri  sunt : 
credo  item  tibi  ,  qui  acceptis  prioribus  meis  litleris  , 
quibus  te  de  profectionis  uostrae  consilio  feceram  cer- 
tiorem  ,  quibus  gaudiis  exultaveris,  facile  tua  epistola 
declarat ,  quae  profecto  ipsa  gestire  laetitia  mihi  visa 
est.  De  Gallia  iustitueram  tibi  omnia  scribere  ,  quae 
quidem  buc  iiunciabantur  ,•  sed  scito  dierum  plurium 
intervallo  nibil  esse  ex  iis  locis  certi  allatum.^Ilumorls 
modo  nescio  quid  afflusit,  elus  concordiae  consilia  ini- 
ri,  quae  brevi  eo  acerbius  et  exitiosius  paritura  bellum 
videatur  hoc  ipso  quod  nunc  geritur,  quo  concussa  et 
iam  labefactata  Begis  legumque  auctoritas  novis  mo- 
tibus  facilius  deiici  atque  everti  poterit. 

E  Svecia  tragica  quaedam  nunclata  sunt.  Erlcus 
rex  furens  scelere  atque  amentia  Catharinam  Regis 
vestri  sororem  feminam  summae  innocentiae  et  probi- 
tatis,  quam  cum  eius  viro  Flnlandiae  Duce  In  arctissima 
custodia  aliquot  annos  babuerat ,  Mosco  hostl  decreve- 
rat  tradere  ,  et  ea  de  re  ad  barbarum  legatos  miserat. 
Qui  nihil  sibi  optatlus  ,  nihil  suis  consillis  opportunlus 
ofTerrl  posse  intelligens  ,  cum  ipsis  Icgatis  egregiam 
nobilium  equitum  manum  proficiscl  iusserat  ad  susci- 
piendam  ad  seque  perducendain  Catbarinam.  Mos  cum 
Sveciac  fines  ingressos  ,  atque  adventare  ,  Erico  re- 
gi  esset  nunciatum  ,  confestim  qui  fratrem  et  fratris 
infantem  filium  in  carcerc  occiderent  mlsit ,  ciusque 
uxorem  Moscis  dederent.  Asscrvabantur  ii  in  oppido 
circiter   quindecim    milia   passuum   a   rcgla   dislante . 


EPISTOLAEUM     LIE.    V.  36g 

His  imperatls ,  horarum  vix  trium  iutervallo  tanta  su- 
bito  commutatio  voluntatis  insecuta  est ,  et  ex  cogi- 
tatione  concepti  facinoris  tantus  repente  dolor  Regis 
animum  iuvasit,  ut  protiuus  minorem  natu  fratrem  acl 
se  accersiverit ;  rem  ei  aperuerit,  et  celeriter  rcvo- 
cari  percussores  iusserit ;  ipse  eodem  paene  tempore 
exierit  cum  fratrc  et  proceribus  regni  ,  qui  tum  ade- 
rant ,  et  ad  captivum  Ducem  contenderit ,  praemissis 
qui  enm  et  uxorem  custodia  eductos  Regem  expectare 
imperareut.  Ubi  in  conspectum  ventum  est,  ignaro  ad- 
huc  Duce  quid  sibi  et  coniugi  esset  futurnm  ,  devol- 
vitur  ad  genua  fratris  Rex  ,  et  flens  et  supplex  magnis 
precibus  ipsum  et  Catharinam  coniugeni  obtestatur  ut 
sibi  ignoscant  et  veniam  dent.  Crudelem  se  in  ipsos 
non  tam  sua  spoute  quam  quorumdara  artificiis  im- 
pulsum  fuisse :  hanc  tamen  acerbitatera  suam  qua  pos- 
set  maxima  humanitate  compensaturum:  regnum,  cuius 
ipse  libidine  eis  infe.stior  fuerat  ,  et  pro  aemulis  du- 
xerat  quos  imperii  consortes  habere  debuerat  ,  acci- 
perent ;  se  ea  fortuna  coutentum  fore  ,  quam  ipsi  de- 
dissent.  His  dictis,  sese  regno  abdicat,  et  fratrem  re- 
gnare  iubet.  Qui  subita  re  attonitus,  Regi  summisse  re- 
spondit ,  praeteritorum  culpam  in  parum  utrique  fi- 
deles  consiliarios  confereus,-  demum  gubernatione  reg- 
ni  suscepta,  Regis  appellationem  in  praesentia  repudia- 
vit.  Quid  multa  ?  Qui  modo  in  vinculis  vitae  incertus, 
miser  habebatur ,  Rex ;  qui  felix  aute  sibi  visus  fue- 
rat ,  et  impotenti  domiuatu  cunctos  exercuerat ,  pri- 
vatus  ab  eo  congressu  discessit.  Haud  scio  an  quiJ 
aetate  nostra  memorabilius  acciderit.  Sunt  qui  scri- 
bant,  Ericum  non  paenitentia  neque  sponte  regno  ces- 
sisse  fratri,  sed  conspiratione  principum  coactum.  Ha- 
bcs  tragoediam  Ericl.  Ab'ud  quod  scriberem  nihil  erat. 


3^0  A.     M.    GRATIANI 

Pomorscliio    igltur   salulem  .    Et    vale.    Romae.    Pridie 
eal.  martii    i  568. 

l4«     GRATIANUS    BRESMCIO. 

Non  lam  occupationibus  meis  ,  quibus  sane  disti- 
neor ,  iiiipeditus  pridem  ad  tc  uihil  dedi  litterarum, 
quam  ductus  expectatione  reditus  ad  Urbem  illius  qui 
nobis  superioribus  mensibus  litteras  abs  te  et  posna- 
niensi  episcopo  attulit.  Sic  enim  et  tu  mihi  significa- 
ras  ,  et  saepe  confirmavit  Ticinius  ,  ipsum  paucos  Nea- 
poli  dies  commoratum  Romam  rediturum  ,  atque  hinc 
recta  in  Poloniam  profecturum.  Huius  ego  spe  distuli 
ad  le  scribere ;  quamquam  ,  ut  vere  dicam  ,  iu  hoc 
officii  genere  ,  nisi  subsit  necessaria  scribeadi  causa, 
soleo  esse  negligentior.  Ut  ut  est  ,  quldvis  potius  tibi 
in  meutcm  veniat  suspicari,  quam  de  animi  nostri  con- 
staniia  crga  vos  ;  quam  non  officio  litterarum ,  in  quo 
fucosl  quoque  amici  diligentes  esse  possunt ,  sed  vo- 
luntatis  studio  speclare  debetis.  Hoc  coutcndere  vos 
nobiscum  lactamur  ,  vinci  a  vobis  nunquam  patlemur. 
Thomicium  admonebo  ego  libenter  vestris  verbls  ,  ut 
vos  saepius  litteris  appellet ;  nam  ei  et  in  summo  otio 
negligenti  esse  non  licet,  et  in  iis  nunc  studiis  versatur, 
quae  crebra  atque  accurata  scriptione  raaxime  excolun- 
tur;  in  quibus  it  sane  maximis  itineribus;  it  dico,  qui 
cos  cursus  confecit  paucis  mensibus  ,  ut  evolasse  vi- 
deatur. 

Nos  ineuule  maio  Patavium  atque  in  illa  loca  co- 
gitamus  ,  ubi  una  agemus  proximam  aestatem  :  neque 
enim  feret  Cardiualis  ipsum  non  csse  nobiscum  ,  qui 
eius  ingenio  aique  moribus  ita  delectatur ,  ut  aeque 
carum  babeat  ac  si  ei  csset  pater.  Gum  uiia  erimus  , 


EPISTOLARUM    LIB.     V.  3  J  I 

studioruni  exercitatioues  iustitueraus  eas  ,  in  quibus  sc 
acuat ,  et  ad  hoc  virtutis  decus  ai'bitratu  suo  excurrat 
eius  industrla.  Warsovicius  in  socletatis  lesu  disclpli- 
na  praeclare  sibi  viara  ad  caelum  munit ;  mirifice  iu 
optimorum  virorum  instilutis  proficit ,  atque  ita  in- 
census  pielatls  et  caelestis  vitae  studio  fertur  ,  ut  nihil 
eo  dici  possit  ardentius ,  nihil  religioslus  ,  nihll  ca- 
stius  ,  et  in  illa  humilitate  animi  ,  quae  in  christlanis 
hominibus  ex  humanarum  rerum  contemptione  efEci- 
tur ,  nihil  demissius.  Est  propterea  in  oculis  patrum 
Societatis  ,  et  ab  omnibus  valde  diligitur.  A  me  saepe 
visitur ;  nam  et  illius  consuetudiae  delector  ,  et  ad 
pietatis  cultum  eius  sermonibus  studeo  erudiri;  et  qula 
polonus  est ,  videor  me  illi  quodam  amoris  vinculo 
coniunctus  esse  debere,  propter  meum  in  vestram  gen- 
tem  animum  slngularem.  Quod  ideo  tlbi  scribo  ,  ut 
laeteris  egregium  virum  a  vobis  in  hauc  sanctissimam 
disciplinam  esse  traditura.  Vale.  Romae.  Pridie  cal. 
martii   1 568. 

L  I  B  E  R    VI. 

I.    ANTONIUS   MARIA  GRATIANUS   MCOLAO   THOMICIO   S.   P.   D. 

JZjcce  autem  Hispaniae  Rex  Carolum  filium  et  uni- 
cum  et  tantae  fortunae  heredem  tradidit  In  custodiam. 
Quid  causae  patrem  ad  tam  severum  de  fillo  decre- 
tum  perduxerlt,  aut  ignoratur  aut  siletur.  Multa  qui- 
dem  ,  ut  iu  huiusmodi  rebus  accidere  solet ,  iactantur 
a  multis  de  afFectato  regno  ,  de  conspiratione  in  pa- 
Iris  nccem  ,  de  foedere  cum  Gondeio  curaque  esuli- 
bus  Belgis  clam  inlto:  comperti  tanien  ncmo  qulcquam 
habct.  Periiiores  Id  totum  infirmo  adolesceatis  inge- 


Oy2  A.    M.    GRATIANI 

nlo  adscvlbunt ;  in  quo  mulla  saepe  perturbatac  nec 
sanae  mentis  iudicia  sunt  animadvei'sa  ,  quae  quam- 
quam  diligentissime  ocultata  ,  erant  tamen  nota  per-- 
inultis  :  quo  facilius  eius  animus  ab  Ilugonotiis,  qui 
nulluni  scelus  intentatum  relinquuut  ,  sollicitatus  in 
patrem  crcditur.  Illud  constat  Kegem ,  antequam  id 
consilii  ceperit ,  multorum  dierum  sacrificiis  suppli- 
cationibusque  lesu  Christi  veniam  pacemque  imploras- 
se  ,  neque  praetermisisse  quicquam  quod  in  tantae  rei 
deliberatione  cbristiauum  maximeque  catbolicum  Re- 
gem  decebat.  Postrerao  'XIIII*  cal.  februarii  intem- 
pesta  nocte  qualuor  principibus  aulicorum  comitatus 
venit  adfilium,  atque  ingressus  cubiculum  ,  primum 
omnium  gladium  ,  qui  propter  lectura  erat  appensus  , 
manu  sua  abstulit.  Excitatus  Regulus  ,  ac  viso  patre, 
insolita  re  exterritus  exiluit  strato  ,  atque  ubi  auferri 
arma ,  captumque  se  animadvertit ,  praecipitare  scse 
lentavit  e  fenestra;  a  qua  proliibitus  ab  his  ,  qui  cum 
Rege  venerant ,  iii  ignem  quem  famuli  subito  accen- 
derant  Regis  adventu  ,  coniicere  se  conatus  est :  cum 
ne  id  quidem  successlsset ,  devolutus  ad  patris  genua, 
ecquid,  inquit,  mihi  vitam  eripi  non  imperas?  Ad  quem 
Rex  sine  ,  inquit ,  fili,  nec  perturberis  ;  nam  haec  quo- 
que  salutis  tuae  causa  suscepta  sunt.  Denique  armariis  , 
arculis  ,  epistolis,  scriptis  omnibus  ablatis  ,  Reguloque 
in  proximum  cubiculura  cui  fenestrae  a  pavimento  re- 
motae ,  angustae ,  ac  ferreis  cancellis  munitae  erant, 
inducto  ;  illis  ipsis  quatuor  principibus,  quos  Rex  se- 
cum  adduxerat ,  eius  custodiam  commisit ,  Ruygomio 
in  primis  cui  plurimum  fidit ,  quem  etiam  migrare  in 
cubicula  iuxla  Garoli  carcerem  iussit.  Quaecumque  il- 
lae  fuerint  causae  ,  quae  Regem  huc  impulerunt ,  res 
certe  ipsa  magna  est,  et  magni  in  re  publica  momenti» 


Eri^TOLAP.irM     LIB.     VI.  3j3 

At  vides  ue  quae  tempora  ?  qui  motus  reinim  ? 
quae  conversiones  ?  Quaeso  percurre  dum  auinio  om- 
nes  rei  publicae  partes  ;  singula  regna  circumspice  , 
nihil  enim,  niliil  non  ruere  ad  exilium  dices.  Incipe  a 
Gallis.  Quam  paucis  annis  quam  raultas  plagas  acce- 
perunt  ?  Regem  ciarissimum  tot  bellis  ,  tot  rebus  ge- 
stis,  parta  iara  pace,  in  filiae  nuptiis,  festls  ipsis  ludo- 
rura  diebus,  bastac  ictu  miserabiliter  interemptum.  Qui 
ei  successit ,  filium  immatura  morte  subtractum.  lio- 
rum  ex  casibus  exarsisse  illas  flammas,  quibus  regnum 
ipsum  deflagravit,  atquc  ita  uunc  ardet,  ut  eius  incen- 
dium  nisi  ruina  reslingui  posse  non  videatur.  Hinc 
accensae  faces,  in  viclnam  Belgarum  materiam  conie- 
ctae  adbaeseruut ,  quarura  ardor ,  etsi  divino  benefi- 
cio  resedisse  videatur,  atque  minori  sonitu,  quam  erat 
hominum  opinio  ,  illarum  rerum  orbis  conversus  fue- 
rit ,  et  ad  pristinam  rationem  retortus;  tamen  et  ma- 
nent  impressae  orbitae  ,  et  clades  ,  vastitates  ,  direptio- 
nes  quas  illa  gens  pertulit.  Illis  omnibus  acerbior  ser- 
vitus  insecuta  est ,  cuius  delicere  iugum  vix  est  ullius 
iam  virium.  Ti^ansmilte  modo  in  Britanniam.  Ut  pro- 
ximorum  annorura  vulnera  ,  bonorum  caedes  ,  expul- 
siones  ,  proscriptiones  ,  supplicia  omittamus  ,  quam  il- 
lud  miserum  est  servire  impotenli  feminae  atque  ipsl 
suis  cupiditatibus  servienti?  Scotia  quae  scelerum  mon- 
stra  peperit  ?  quot  couiurationes  ,  quot  proelia,  quot 
seditiones  ?  Postremo  Hegi  ipsi  necem,  Reginae  vin- 
cula  intulit.  Non  illic  ius  aut  ratio  ulla  ,  vis  atque 
audacia  dominantur. 

Germaniae  is  status  nunc  est ,  is  motus  aniraorum, 
ca  nobilitatis  alienatio  a  principibus  ,  ea  priucipum 
inler  se  disseusio  ,  ac  tania  in  populos  ab  iisdcra  Hu- 
gonotiis  semina  bellorum  ac  seditiouum  iacta,    atque 


3^4  ■*•    ^'*    GRATIAM 

res  oinues  ila  turbidac,  iil  ingens  aliqua  tempeslas  im- 
penderc  illi  videalur.  Dt:  Hungaria  uihil  dlco  ,  quae 
prideni  in  barbarorum  servitutem  concessit.  Svcco- 
rum  regis  tragicum  exitura  libi  proxime  scvipsi.  Reslat 
Polonia  nostra.  'Nunquid  ea  horum  maloi^um  cxpers  ? 
Illi  quidem  nihil  libet  gravius  ominari  ,  sed  certe  ve- 
neni  multum  in  ea  sparsum  est ,  atque  Pxegis  hoc  a 
Regina  dissidium;  haec  coniugis  aut  expulsio  ,  aut  di- 
raissio  ,  timerc  mc  nimiura  cogunt.  Quantum  illud  est, 
non  esse  qui  Piegi  succedat  heres  !  Quantum  in  unius 
hominis  saepe  aegrotantis  anima  vobis  periculi !  Quid 
multa  ?  Sumus  in  magno  temporum  motu,  neque  res 
ita  stare  possunt.  Sed  ego  haec  tibi  ,  dum  tamquam 
cum  praesenle  loquor ,  scripsi  fortasse  temere ,  nec 
neccssario.  Sermonum  haec  nostrorum  sunt,  non  litte- 
rarum.  Quare  hanc  tu  epistolam  conscindes.  Vale.  Pri- 
dle  non.  martii    1068.   Eomae. 


GRATIANUS    TnOMICIO. 


Narro  tibi:  cum  Pogiani  ad  te  litleras  mitto  ,  ipse 
a  scribendo  delerreor.  Et  qui  doctissiml  viri  erudlto  at- 
que  iucorrupto  genere  sermonis,  acui  tuam  industriam 
leque  ad  hanc  laudem  incendi,  ct  ingressum  tua  spon- 
te  pracsenti  exemplo  veteris  eloquentiae  incitari  cupio, 
nescio  quomodo  tardari  ipse  meum  studium  sentio  ad- 
miratione  praestantis  eius  facultatis*  Obtineat  antiqui- 
tas  suam  dignitatem  ,  tribuatur  Ciceroni  omnium  qui 
latine  scripserunt  principatus;  sit  in  manibus  Gaesar; 
legatur  Terentius  ,  Sallustius  ,  Livius  ,  iis  qui  hoc  in- 
genii  decus  sibi  compare  student  ,•  ego  Pogiauum  aut 
cum  hls  coufero  ,  aut  ab  his  cumdiscessl,  qui  illam 
loculionis  integritatem  cum  lacte  suxerunt,  hunc  ha- 


KnSTOLARVM    LII5.     VT.  3^5 

beo  proxiraum.  Is  rnilii  aiitiquam  illam  scribendi  ra- 
ionem  relulisse  ;  huius  non  rerura  ac  verborum  'M* 
Tullii  putida  atque  inepta  conquisitione  constructa  et 
taraquam  tempestivis  floscuh's  conspersa,  sed  suo  in- 
nixa  poudere  ,  suo  ilhistris  nitore,  non  deducta  quasi 
pluviis  aquis  ,  sed  proprio  fonte  fluvius,  videttir  ora- 
tio.  Et  cum  latissima  sit  ac  varia  latinae  linguae  cog- 
nitio  ,  Pogianus  eius  omnes  partes  sic  complexus  est , 
ut  quaulum  pauci  in  siugulis  excelluerunt  ,  tautum  ip- 
se  in  universis  omnes  praestitisse  videatur  ,  et  acutis- 
sime  inveniendo  ,  et  ornatissime  explicando  ;  eo  verae 
laudis  gloria  dignior ,  quo  ab  ostentatione  alienior : 
quippe  doclus,  eloquens,  eruditus  esse,  quam  dici,  ma- 
vult;  et  doctrinas,  ipsarum  fructu,  non  praedicatioue 
vulgi,  melitur.  Quae  scribit,  ut  absolutissima  sint,  ta- 
men  comprimere  nec  nisi  necessario  proferre  solet , 
impotentem  quorundam  ambitionem  saepe  ridens  et 
stomacbans,  qui  ut  quidque  fuerint  elucnbrati,  ita  pro- 
perant  edere ;  et  posteritatis  spe  decepli,  cuius  memo- 
riam  aucupautur,  non  tam  spectant  quid  afferant,  quam 
quod  attulisse  sibi  videntur  ut  foras  dent. 

At  istos  errore  suo  frui  patiamur.  Pogiani  virtuteni 
et  lemperantiam  colamus  ,  cuius  praeclara  scripta  vel 
ipso  negb"gente ,  omnis  racmoria  immorlalitatis  memo- 
ria  prosequetur.  Quocirca  maguam  ego  capio  volupta- 
tem  cx  illius  eximio  iu  te  anirao  ,  tuoque  item  Jn  il- 
lum  studio  singulari  ;  roaxime  (  libet  enim  hoc  apud 
te  gloriari  )  cum  fnerim  ipse  pracclarae  buius  benivo- 
lcntiae  conglutiuator.  Mitto  igitur  tibi  ab  eo  epistolam 
similcra  ccterarum  scriptam  elegantissime  ,"  ct  Deum 
precor  ,  ut  pulcborrimae  istius  tabnlac  ,  cui  parem  ar- 
tificem  desidcrat  ,  piclor  ipse  aliquando  exislat ,  in- 
que  ea  exornanda  ariificii   sul  quam  habet  reconditara 


3yG  A.     M.     GRATIANI 

scientiam  promat.  Nae  eo  nihil  fingi  aut  escogitari  pos- 
set  opere  admiraLilius!  Discessus  nostri  banc  dilatio- 
nem  latnrum  te  molestisstme  non  dubitabam  ,  qui  ex 
maturi  adventus  expectatione,  quam  tibi  prope  certam 
feceram  ,  qua  laetitia  fueris  affectus,  ex  prioi-ibus  tuis 
litteris  iutellexeram.  Efflnent  hi  quoque  dies  ;  et  nos 
interea  dabimus  operam  ut  desiderium  nostrum  ,  quod 
nova  illa  spe  totum  emerserat ,  crebris  et  longis  epi- 
stolis  leniatur. 

Gesta  quae  essent  in  Gallia,  dum  certi  aliquid  af- 
ferretur  scribere  tibi  non  intermisi.  Sed  mirum  quam 
nihil  diu  nunciatum  sit ;  quod  silentium  de  re  tanta 
verentur  multi  ,  nequod  repente  monstrum  pariat.  De 
concordia  scilicet  agiiur  ,  id  est  de  Piegis  et  bonorum 
servitute,  de  religionis  interitu,  de  regni  et  totius  gen- 
tis  excidio  ,  quibus  rebus  concordiae  nomen  imponi- 
tur.  Qui  aperte  favent  Condeio  ,  qui  liiteras  quotidie 
mittunt ,  accipiunt ,  tuentur  perditam  causam  ,  iidem 
adhibentur  in  regium  consilium  ,  sententias  interro- 
gantur ,  fiunt  participes  publici  negotii.  Begis  pueri 
divina  mens  foris  impiorum  armis  oppugnatur ,  do- 
mi  infidelibus  consiliis.  Quod  ipse  intelligens  ,  neque 
quos  consulat ,  neque  quos  audiat  sibi  statuere  potest, 
neque  ipse  per  aelatem  tantaruin  rerum  consilia  ex- 
plicare  :  timet  omnia  ,  atque  ipso  metu  proditionis  , 
raaxime  sc  prodendum  praebet.  Lugdunenses  tamen 
postremac  lilterae  habebant  decretum  fuisse  in  consilio, 
magno  studio  contendente  Ilege  ( ingemiscere  enim 
puerum  ad  pacis  mentionem  dicuni  )  ut  ubi  Germa- 
iiorum  equitatus,  qui  ex  ultima  Saxonia  raagnis  stipen- 
diis  conductus  adventare  nunciabatur,  in  castra  venis- 
set ,  decertaretur  proelio  ,  ut  bellum  cum  nefariis  ho- 
stibus  ,  non  pactione  seductoria    finiretur.  Sed  huius 


EPISTOLARfM    LIR.    VI.  Sj^ 

nuncli  neqne  auctor  quisquatn  ,  et  transigi  res  a  prae- 
claris  pacificatoribus  ante  poterit,  quani  se  Germaui 
cum  Hege  coniunganl.  Venit  nuper  inde  Romam  Chri- 
stophorus  Rosdzrazouius,  Hieronymi  huius  nostri  fra- 
ter.  Deus  Lone!  quae  loquitur  !  quae  facinora,  quae 
exempla  narrat  I  Is  in  regio  equitatu  interfuit  ei  pu- 
gnae  quae  ad  divi  Dionysii  templum  commissa  est,  in 
qua  cum  essent  exercitus  in  conspectu  ,  animadvertere 
tum  licuisse  dicit  genus  civilis  belli  ,  cum  Galii  ex 
acie  suos  aut  colore  veslium  ,  aut  galearum  cristis, 
aut  aliis  signis  agnoscerent  in  hostium  ordiuibus  ,  at- 
que  ostentarent  digitis  alii  fratrem ,  alii  parentem , 
alii  filium  ferentes  contra  se  arma.  En  evangelium ! 
liaec  scripseram  ante  tabellariorum  adventum  'XV* 
cal.  martii,  natali  ipso  die  Cardinalis.  Heri  reddita  mi- 
hi  est  Pomorschii  epistola  ,  ex  qua  cognovi,  in  febri- 
culam  te  incidisse  :  tuli  scilicet  tnolestissime,"  et  quam- 
quam  temperantia  tua,  humanitate  Pomorschii,  et  Bel- 
lacati  nobilissimi  medici  erga  te  studio  confisus  ,  bre- 
vi  depulsum  iri  morbum  sperem  ,  tamen  angar  animi, 
dum  mihi  litierae  abs  te  ipso  afferantur ,  quae  valere 
te  significenl.  ]Me  quidem  haec  valetudinis  tuae  crc- 
bra  tentatio  excruciat.  Ac  te  oro  ,  mi  Thomici ,  quan- 
tum  nos  amas  ,  aut  quantum  te  amari  a  nobis  putas, 
tantum  fac  diligentiae  in  recuperanda  prius  ,  deinde 
in  confirmanda  ac  tuenda  valetudine  adhibeas.  Ego 
ad  Pendasium  scripsi  ,  et  ad  Vialem,  utrumque  aman- 
tissimum  tui  ,  ut  in  omni  opera  atque  officio  libi  prae- 
stando  praesentis  mei  vices  sustineant.  Tu  modo  cura 
ul  valeas.  Etiam  atque  etiam  vale.  Romae  •XIII-  cal. 
aprilis   i568. 


3^8  A.     M.     ORATIAM 

3.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Elsi  anxium  de  tua  valetudine ,  Poraorschii  cpi- 
stola  levavit ,  quae  relictum  te  a  febri  significabat , 
tamen  sollicitus  esse  ante  non  desinam  ,  quam  ex  tuis 
Jpsius  litteris  esse  tibi  recte  cognovero.  Te  autem , 
mi  Thomici ,  per  amicitiam  oro  atque  obsecro  ut  va- 
letudini  tuae  diligenter  servias  ,  eiusque  conservandae 
rationem  sic  instituas  ,  ut  neque  religiose  temperans 
iieque  intemperantcr  effusus  sis  in  iis  rebus  ,  quae 
obesse  corporibus  solent ;  et  adolescentiae  viribus  haud 
ita  confidas ,  ut  non  memineris  te  deditum  littcrarum 
studiis  ,  quibus  firmissima  saepe  corpora  frangi  ac  de- 
bilitari  videmus.  Quod  ut  facias,  cum  una  erimus  mihi 
erit  curae;  interim  ,  si  mc  valere  vis,  da  operam  ut 
ipse  recte  valeas. 

A  Turcis  octo  annorum  inducias  terra  mariquc 
impctralas,  heri  nunciatura  cst  litteris  Vienna  allatis. 
Quae  res  nostrorura  animos  tot  rei  publicae  malis  af- 
flictos  paululum  relevavit :  lanta  enim  et  tam  execra- 
bili  Christianorum  discordia  opportunius  accidere  ni- 
hil  potuit ,  quam  quietem  csse  ab  illo  hoste ,  cui  ad 
occiipandam  terrarum  orbis  tyrannidem  quotidie  raa- 
gis  a  nostris  aperitur  ac  raunitur  aditus  ;  ut  raagna 
sit  habenda  Deo  gratia  ,  quod  barbarus  luxui  et  vo- 
luptatibus  deditus  suas  ipse  ignorat  vires  ,  et  a  maio- 
ribus  accepto  iraperio  frui,  quara  in  cius  terrainis  pi*o- 
fercndis  gloriam  quaercre  raavult.  Scribit  Crassinius 
Tartaroruni  raagnam  raidtitudinem  ab  Taurica  Cher- 
soncso  in  Moscoviara  irrupisse  ,  ct  vastatis  late  popu- 
latisque  agris  onustos  praeda  ad  suos  se  recipere  ,  at- 
que  insequi   ingenti  cquiliim  cxercitu  Moscum.  Con- 


EPISTOLARUM     LID.     VI.  3jC) 

flicturi  putantur  :  quocl  si   fiet ,  utrl  viceriut ,  vestro- 
rum  liostium  vires  minui  necesse  est. 

•IX'  cal.  aprilis  Pontifex,  cum  id  nerao  suspicare- 
tur,  quatuor  Cardinales  creavit  excellentes  saue  viros; 
abbatem  Claravallensem  gaHum ,  et  Spinosam  prae- 
sidom  in  Hispania  i-egii  consilii  ,  utrumque  absentem 
atque  ignarum  huius  animi  atque  consilii  Ponlificis: 
liispanum  magno  usu  rerum  magna  prudcntia  digni- 
tate  integritatc  praeditum  ;  gallum  singulari  doctriua 
et  scientia  sacrarum  litterarum  atque  admirabili  in- 
nocentia  et  religione  in  Tridentino  concilio  cognitum, 
in  quo  cum  ^varmiensi  Cardinali  et  senteutiis  et  aui- 
mo  couiunctissimus  semper  fuit.  Tcrtiuin  lobanuera 
Paulum  ab  ecclesia  mediolanensi  nobilem  iurisconsul- 
lum.  His  adiecit  Anioniura  CarafTam  iuvenem  peril- 
Justri  familia  natum  ,  cui  Poutifex  accepti  honoris  a 
Paulo  quarto  gi^atiam^  referre  voluit  ,  quod  et  genlilis 
illius  Pontificis  ,  et  ei  in  primis  gralus  fiiit.  Dicitur 
cum  nemine  communicalo  consilio,  paucos  anle  dics 
supplicari  in  ouinibus  lemplis  ac  raonastoriis  Deo  ius- 
slsse  ,  ut  eius  mcatem  in  masfnae  rei  deliberatloue  re- 
gerct.  Est  enim  hoc  sanclissimi  vlrl  sollemne  institu- 
lum  ,  ut  nihil,  nisi  pacato  prius  pcr  piorum  et  rell- 
giosorum  hominum  preces  divino  numine,  aggredla- 
tur.  Vale.   Romac  ♦¥!•  cal.  aprilis    1 568. 

4«    GRATIAIVUS    POMORSCHIO     S.     D. 

Thouiiclo  haec  scrlbere  visum  non  cst  ,  non  qui- 
dem  quod  meam  illi  aut  Iniucundana  curam  ,  aut  non 
graium  consilium  existimem  ;  (quid  cnim  ci  a  mo  non 
lucundum  ? )  sed  quia  sum  vei-Itus  ne  illl  acclderent 
moJesta,  quod  qui  aegrotant  accusari  sc  omnes  indigne 


38o  A.     M.     ORATIAKI 

ferunt.  Sollicitum  me  de  illius  valetudine  vehemenler, 
mi  Pomorschi  ,  angit  eius  in  curatione  fastidium;  et 
quaedam  eoruni  quae  praecipiuntur  a  medicis  negli- 
gentia  :  ita  enim  mlhi  scribitur  perdifKcilem  eum  mo- 
rosumque  se  praebere  ,  ac  minime  patientem  in  iis 
quae  aliquara  modo  molestiam  hal)eant ,  ac  ne  raedicos 
quidem  ipsos  ferentem.  Quae  etsi  communia  sunt  ae- 
grotantium  vitia ,  tamen  ipsum  velim  moderatiorem 
esscj  cuius  et  a  natura  ad  omnem  humanitatem  infor- 
matus  est  aniraus  ,  et  in  iis  artihus  doctrinisque  ver- 
satur  ,  quae  aspera  quoque  ingenia  moIHre  ,  et  tradu- 
cere  ad  mansuetudinera  ])eniguitatemque  morum  so- 
lent.  Audio  praeterea  graviter  solere  irasci,  idque  me- 
dicum  dicere  valde  illi  nocere. 

Quid  ego  te  horter,  ut  haec  cures  ?  cuius  in  ipsum 
tantam  perspexi  benivolentiam ,  sollicitudinem  ,  dili- 
gentiara  ,  ut  in  araore  erga  eum  ,  si  cuiquara  ego  con- 
cederem,  tibi  certe  concedei'em.  Moneudus  est  dih*gen- 
tissimeque  rogandus  ,  ut  liaec  quae  et  rationis  nihil 
habent,  et  sunt  sane  subodiosa  deponat.  Temperanliam 
colat  conservatricem  bonae  valetudinis,  lucem  ingenii, 
vitae  cum  laude  institutae  magistram.  Iloriandus  ,  ut 
illam  humanitatem  qua  est  oraniljus  carissimus,  illas 
litteras  quibus  est  supra  actatem  inslructus  suscitet ; 
earum  praesidio  ad  expellendos  animi  incomraodos  mo- 
tus  utatur.  Corpore  nec  est  firmissimo  ,  nec  eliam  si 
sit ,  tueri  satis  eius  integritatem  possit,  continentia  et 
raoderatione  non  adhibita.  Quam  si  ad  cetera  bona  , 
quibus  eum  cumulatissime  Deus  auxit,  adiunget,  nihil 
iam  erit  amplius  quod  in  ipso  desideremus  :  contra 
ea  neglecta,  ne  ipsae  quidera  illae  virtutes  maturos  fru- 
ctus  edere  poterunt,  valetudine  saepius  interpellata  at- 
que  impedita.  Cui  per  Deum  effice  ut  deserviat ,  atque 


EPISTOLARUM     LIS.     YI.  obf 

meo  ipsius  periculo  terreatur,  qui  crebris  movbis  con- 
fectus  aegre  me  raisereque  suslento.  Vellem  intueri 
iiostrum  posset  aniuium  haec  scribentis.  Eodem  si  ,  ut 
spero  ,  accipiet  Thomicius  noster  ,  et  nos  magna  cura 
liberabit ,  et  ipse  quando  carior  esse  non  poiest ,  erit 
certe  nobis  iucundior.  Valete  et  salvete  uterque.  Ro- 
mae  •III»  nou.  aprilis    i568. 

5.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Pomorschius  quidem  uosler  me  sine  cura  esse  iu- 
bet :  te  et  febri  carere  ,  et  tussim  minus  iam  raolestam 
esse,  et  brevi  confirmatum  fore.  Sed  tamen  quia  abs 
te  ipso  nihil  litterarum  accepi,  quod  mihi  argumento 
est  te  non  potuisse  scribere,  non  possum  omuem  solli- 
citudiuem  deponere.  Mi  Thomici,  prudentiam  tuam  qua 
aetatem  antccellis  ,  confer  ad  tuendani  valetudinem  ; 
et  quantum  tibi  molestiae  ac  stomachi  curationes  afTerre 
solent ,  tantum  in  vitandis  ofTensionibus  adhibe  dili- 
gentiae.  At  iam  certe  puto  valebis  ;  si  quid  enim  reli- 
quum  est  morbi  ,  depellet  is  nuncius,  quem  mihi  haec 
scribenti  Jetulit  Gardinalis,  Pontificem  sibi  discedendi 
Roraa  atque  in  ista  loca  veuiendi  potestalem  fecisse  ; 
cuius  rei  ut  vere  dicam  spem  perexiguam  habebam. 
Quid  multa?  llarum  rerum  fastidio  paene  consumptum 
atque  horum  molestia  onerura  oppressura  extuli  caput ; 
et  plane  ita  sum  recreatus  ,  ut  ad  summara  laetitiam 
tuae  raodo  raihi  litterae  desint ,  ex  quibus  tibi  esse 
optime  iutelHgam,  quas  a  proximis  tabellariis  avidis- 
sime  expectabo.  In  profectione  comparanda  hic  nobis 
mensis  consumetur;  hinc  circiter  cal.  maii  movebiraus. 
Sed  el  discessum,  et  iter  nostrum  tibi  tum  perscribam. 
Tu  interim  etiam  atque  etiam  cura  ut  valeas  ,  daque 


382  A.    M.     Gr.ATIANr 

operam  ,  ut  adyenlentibus  te  nobis  quam  bellissimam 
ofFeras.  Mi  Tliomicl  vale  ,  vale  et  salve. 

Signum  tuum  quinto  iam  reficiendum  curavi  ,  ali- 
(juid  semper  omittente  fictore :  eius  tibi  impressam 
imaginem  mitto,  quae  ipsa  haud  scio  quam  tibi  pro- 
babitur.  Mihi  quidem  in  eo  satis  faclt,  quod  in  cera 
impressa  belle  eminet.  Factam  in  Gallia  cum  liostibus 
pacem  ,  et  lugdunensibus  litterls  nunciatur,  et  rumore 
ita  constanti  percrebuit,  ut  prorsus  fides  habeatur , 
quamquam  neque  a  P\.ege  ipso  neque  ab  apostolico 
Nuncio,  qui  apud  Piegem  est,  ea  de  re  litterae  slnt  ul- 
lae  allatae.  Coudltiones  adhuc  ignorabantur ,  sed  ex 
eo  satls  intelliguntur ,  quod  Regem  scribunt  et  ad 
concordiam  ipsam  invitum  ac  repugnantem  esse  per- 
ductum  a  suis  ,  et  ad  elus  mentlonem  fletum  non  te- 
nere  ,  quod  insidiosae  pacls  nomine  captum  se  ac  cir- 
curavenium  esse  sentlt,  et  salutem  suam  coactum  iis 
c»'edere  a  quibus  saepe  pelitum  suum  caput  ,  saepe 
suae  vltae  Insidlatura  ,  tantum  adversum  se  bellum  ex- 
citaium  ,  suum  regnum  externis  nationlbus  pervastan- 
dum  obiectum  ,  quos  denique  ab  se  bostes  iudlcatos  , 
decretis  gravissimis  conscissos  ,  eorumque  bona  publi- 
cata  esse  meminlt.  Itaque  mire  sunt  omnium  animi 
nou  solum  dolore  instanlisGalliae  periculi ,  sed  com- 
miseratioue  adolescentis  Regis  conimotl.  Contra  nun- 
clant  ketos  hac  pactlone  inler  se  impios  paiTlcidas  tam- 
quam  si  vicissent  gratularl.  Atqui  pracclaros  quoque 
lltulos  appetitae  et  confectae  pacis  ,  et  llberatae  belli 
metu  patriae  slbi  audent  vludicare  ;  atque  eo  impu- 
dentlae  proceduut ,  ut  se  vindices  regiac  dignitatis  di- 
ciitent,  et  vendltent  populis  ,  qui  Regls  necem,  Icgum 
iuteritum  ,  bonorum  caedes  ,  omulum  rerum  exiiium 
moliti  suut ,  atque  adeo  moliuntur:  quae  scelera  inul- 
ta  Deus  et  impunita  non  dlmittct. 


EPISTOLARUM    LIB.     VI.  383 

Vienna  scribitur  Mariam  Gaesaris  uxorera,  qua  die 
nunciatura  illi  est  de  pactis  ad  aunos  octo  cum  Tur- 
ca  induciis  ,  egentihus  epulum  domi  suae  praebuisse, 
in  eoque  ipsam  et  maiores  natu  filias  rainistrasse , 
aquam  dedisse  manibus  ,  struxisse  mensas,  posuisse  po- 
cula  ,  et  cetera  ministrantium  raunera  praestitisse  ;  ac 
postremo  pauperes  omnibus  rebus ,  queis  couvivium 
apparatum  fuerat,  donasse.  Signum  hoc  est  cbristianae 
humanitatis  atque  animi  omnia  Deo  accepta  referentis. 
Romae  •IIII*  id.  aprilis    1068. 

6.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Quam  te  vis  importuuae  febris  concusserit,  indicat 
epistola  tua  vacillantibus  scripta  litterulis  ;  quae  ta- 
men  epistola  me  recreavit,  et  quod  esse  tibi  recte  in- 
teliigo  ,  et  quod  cautior  in  posierum  sis  fulurus.  Gou- 
firraa  nunc  te  ,  mi  Thomici  ,  ut  cum  venerimus  valen- 
tissimum  ofFendamus  ;  venturos  autem  ,  Deo  adiuvante, 
non  est  quod  dubites.  Gardinali  certum  est  discedere  , 
et  iara  per  Pontificem  licet.  Tenuitate  tua  ,  modo  va- 
letudo  integra  sit  ,  uon  est  quod  commovearis.  Baiu- 
lorura  est  et  aihletarura  firmitas  illa  et  robur  corporis, 
praestantia  iugenia  id  certe  non  desiderant.  Gum  te 
confirmaris,  ad  Pogianum  scribito,  a  quo  et  a  Gardi- 
nali  salve  et  vale.  Romae  •XV^*  cal.  maii ,  pridie  pa- 
schatis. 

y.    GRATIANUS    THOMICIO. 

De  medicorum  fide  postea  videbimus  :  tu  modo  id 
cura  ,  ut  ne  ope  neve  opera  eorum  indigeas.  De  uostro 
adveniii  cave  dubites.  Ego,  etsi  valctudine  uunc  utor 
adversissiraa,  taraen  vcl  lectica,  si  equo  uti  non  licebit, 


384  A.     M.    GnATIANI 

deferri  me  istiic  ad  te  volo.  Tu  cubiculum  illud  raeum 
fac  paratum  mllii  ut  slt.  Galllcae  pacls  ,  ad  quam  pa- 
cisceadara  impulsus  Rex  puer  atque  inductus  est,  Lug- 
clunenses  caput  illud  reiiciunt ,  quo  conciones  habendi 
potestas  haerelicorum  magistris  permittitur.  Negant  se 
introraissuros  amplius  in  urbem  eos  homlnes,  quorum 
lingua  tamquara  certis  civiliura  dissensionum  turbini- 
bus,  oranes  pacls  et  otli  tempestales  coramoventur  ,  at- 
que  illae  seditiouum  procellae  concitantur  quibus  to- 
ties  clvltatis  salus  periclitata  est:  frustra  sedari  dlscor- 
dias  ,  si  dlscordiarura  instruraenta  non  tolluntur.  His 
de  cansis  postulant,  ut  eodem  iure  sibi  esse  liceat  quo 
Parisli,  de  quibus  norainatim  exceptura  est  in  pactio- 
ne,  in  qua  regia  dignitas  et  auctoritas  ita  prosternitur , 
ut  difficlle  slt  constltuere,  utrura  ea  turpior  an  pesti- 
lenlior  sit.  Vale.  Romae  •VIH»  cal.  maii   i568. 

L  I  B  E  R    VIL 

I.   ANTONIUS  MARIA  GRATIAJfUS  NICOLAO    THOMICIO    S.  P.  D. 


u. 


trum  itallce  scriptas  meas  Htteras  aspernaris  ,  an 
ipse  uegligens  es  ?  An  meam  expectatiouem  antever- 
tere  celerltate  advcntus  tul  cogltas  ?  Nec  enim  satis 
constltuo,  quld  horum  te,  quominus  mihl  ad  quaternas 
meas  litteras  vulgari  sermone  uostro  scrlptas  respon- 
deris,  tenuerlt.  Illad  quidem  mlnime  veri  simile  mlhi 
fit,  latinis  te  tantum  meis  delectari,  respuere  vernacu- 
la  ;  qua  enim  lingua  ipse  ad  allos  et  ad  me  ipsura 
saepe  et  quldera  pure  admodura  et  eleganter  scripsi- 
sti ,  quiu  ea  tibi  interdum  a  me  quoque  scribatur,  re- 
cusare  non  debes.  Si  vero  tua  negllgentla  cst ,  habeo 
quo  ulciscar  ;  sin  necessariae,  de  qua  mihi  pcr  Renal- 


EPISTOI-ARUM     LIE.     VII.       "  385 

dum  slgnificasti ,  morae  simulatione  siibitus  mihi  at- 
que  insperatus  advenire  paras  ,  vereor  ut  liabeam  quo 
tibi  pro  merito  satisfaciam  ;  ita  mihi  iucuudus  ,  atque 
adeo  et  animo  et  corpore  languenti  salutaris  erit  ad- 
ventus  tuus  !  Videbis  igilur  utrum  eligas  ,  me  ne  prae- 
sentia  aspectuque  tuo  accurrens  leves  ,  an  meam  spem 
eludens  ,  silentiumque  et  moram  iniiciens  ,  desiderio 
alfligas.  Vale.  Veronae  •III'  id.   iunii    i568. 

2.    A.    M.    GRATIANUS     VALENTINO    CURBOSCIO    S.    D. 

Postquam  Iloma  circiter  nonas  maii  discessimus  , 
nihil  ad  te  scripsi  ;  quod  in  his  locis  fuirnus  ubi  scri- 
bendi  nuUam  invenio  fere  sententiam  ,  ei  abs  te  nq- 
naginta  ipsis  diebus  nihil  acceperam  litterarum.  Mag- 
nopere  autem  cupiebamus  de  statu  vestrarum  rerum 
valetudinisque  tum  tuae ,  tum  warmiensis  Cardinalis 
aliquid  intelligere.  Hanc  igitur  tibi  epistolam  exaravi  , 
quo  tuas  eliciara  rerum  plenas  aliquas  litteras.  Audi- 
vimus  his  diebus  de  morte  Ostrorogii  posnaniensis  ca- 
pitanei  ,  qua  dicunt  afflictam  eius  urbis  ac  paene  op- 
pressam  religionem  paulum  sustulisse  caput.  Nunciant 
etiam  Thomicium  castellanum  gnesnensem  placatiorem 
quotidie  fieri  in  catholicos  ,  et  ab  haereticis  alienio- 
rem.  Est  nunc  apud  nos  ipsius  filius  ,  futurusque  est 
donec  in  his  locis  erimus  ,  adolescens  non  indolis  mo- 
do  ,  sed  plane  virtutis  tantae  ,  ut  nihil  dici  possit  ad- 
mirabilius,  sumrao  ingenio  et  bono  ,  probissimis  mo- 
ribus  ,  et  mira  suavitate  ,  et  quod  caput  est  singulari 
religione.  A  Cardinali  et  curatur,  et  profecto  diligitur 
ut  filius.  liuuc  ogo  fuUirum  aliquando  spero,  qui  re- 
ducti  ad  salutem  patris  gloriam  ferat ,  atque  hanc  ei 
laudem  a  Deo  reservari.   Narravit  mihi  se  lilteras  su- 

25 


386  A.    M.     GRATIANI 

perioribus  diebus  dedisse  ad  Warmiensem.  Si  rescrip- 
seril  cohortatusque  fuerit  adolesceiitem,  crit  operae  pre- 
tium.  Vale,  et  salutcm  a  uobis  dic  vestris  omnibus  , 
atque  ipse  a  Cardinali  salve.   Veronae. 

Narraverunt  raihi  Thoraicius  et  Pomorschius  quos 
hac  aestate  ,  dura  feriae  sunt  Patavii  ,  apud  nos  ha- 
buiraus,  graves  in  ea  urbe  exorias  inimicitias  esse  in- 
ter  Polonos  et  Belgas  ,  et  illata  utrinquc  vulnera  mag- 
Jiopere  iuvenum  animos  concitassc.  Consilii  mihi  visa 
res  est  :  quamquara  enim  abfuere  hi  ,  cum  ea  acci- 
derunt  ,  tamen  quia  inimicitiac  non  cum  uuo  aliquo, 
sed  cum  natione  ipsa  geruntur  ,  et  Thomicius  Patavii 
in  praexiipuo  honore  ab  omni  inveutute  habetur,  uon 
sum  arbitratus  illum  csse  Patavii  sine  periculo  posse, 
dum  illae  non  sedentur  turbae.  Itaque  cum  mihi  di- 
scedendura  nunc  esset  in  Germaniara,  quo  Cardinalis 
legalus  ad  Gaesarem  proficisci  magna  de  re  repente 
iussus  cst,  placuit  nobis  Paiavium  non  redire  eum  hoc 
tempore,  ne  adolescens  erudiendi  causa  huc  missus  , 
ei  ad  omnem  eruditionem  ac  doctrinam  natus  ,  effre- 
natorum  iuvenum  temeritati  temere  obiiciatur  ;  alque 
illud  tempus  quod  iu  litteris  consumere  ,  imbuendo- 
que  integris  raoribus  animo  debet  ,  id  contentionibus 
atque  adeo  rixis  tam  inutiliter  quam  periculose  perdat. 
Decrevimus  igitur  ut  apud  nobilera  virura  ,  veterem 
amicum  atque  hospitem  meum  ,  atque  ipsum  eximiae 
liuraanitatis  homincm  ,  et  Nicolai  peramaniem,  tamdiu 
maneat,  donec  aut  res  compouantur  Patavii  ,  aut  patris 
voluntatem  cognoscant,  ad  qucm  Pomorschio  dixi  ut  de 
lota  re  diligentissimc  scribat.  Si  Patavii  essc  sine  pericu- 
lo  liceat,  aptiorem  nullani  urbera  essc  ccnsco  ,  in  qua 
inchoaia  studia  Nicolaus  pcrsequi  possit,  cum  propter 
caeli  et  loci  commoditatem  ,  ct  rcrnm  omnium  copiam, 


EPISTOLARUM     LIB.      AII.  38^ 

liim  pvopter  doctorum  praestantiam.  Veruni  si  illi  raa- 
neant  tnmultus  ,  praestare  videtur  allo  aliquo  demi- 
grarc  cr.m,  ubi  sine  cura  teaerc  institntam  lilterarum 
iter  possit,  quam  Patavii  cum  periculo  permanere. 
Quo  antem  se  potissimum  transferat,  statuet  paler:  ego 
liac  quoque  de  re  menm  consilium  exposui.  Equidem 
cum  Nicolaum  ob  singularem  spem  atque  adeo  virtu- 
tem  ,  qna  Dei  et  naturae  munere  praeditus  est ,  siri- 
gulariter  diligam  ,  qnamdiu  in  Italia  erit  ,  tantae  mi- 
hi  curae  futurus  est ,  quantae  cum  in  Polonlam  re- 
dierit  vobis  esse  debebit.  Vale.  Veronae  pridie  cal.  oct. 
1 568. 

3.     GRATIANUS     TnOMICIO. 

Ut  nudius  tertius  facturum  rae  tibl  scripsi,  ad  vl- 
sendum  Benacura  proficiscor,  Verouam  ante  diem  quai'- 
tum  reversnrus.  Nam  de  obeundo  lacu  sine  te  neque 
cogito  ,  neque  sane  me  ulla  amoenitas  loci  delectaret. 
Litteras  tuas  festinationis  plenas  heri  mihi  ad  vespe- 
rum  reddidit  Veronensinm  tabellarius.  Comiter  te  Vi- 
cetiae  acceptum  ab  eius  urbis  praefecto  dicis  Lippo- 
mano.  Est  oranino  haec  in  te  suavitas  niorum  ,  ut 
neminem  adeas  alloquarisque  ,  quin  tui  cnpidlssimum 
relinquas.  Ain  vero  in  illa  se  castra  coniecit  noster  ? 
O  hominem  sui  semper  slmilem  !  Crederem ,  si  for- 
tunae  aliquo  vitio,  non  suo  ,  decoxisset.  Scribe  quae- 
so  ad  mo  rem  sicuti  acta  est ,  aut  si  vis  etiam  nostro 
congressui  reserva  •  digna  enim  mihi  videtur  tuis  et 
Piotroschii  cachinnis.  Haec  tibi  scrlbebam  ante  solis 
ortum,  dum  se  comites  parant,  equique  educuntur:  nec 
te  tamen  gravissimi  nuncii,  qui  nobis  heri  allatus  est 
expcrtem  habebo.  Bruxellis  apud  Belgas  nonis  iun.  de 
Agamontio  et  Hornio  ,  gentis  illius  principibus  ,  quos 


388  A.     M.     (JP.ATIANI 

iuitio  tumultus  Albae  dux  iu  custodiam  iradiderat ,  pu- 
blice  supplicium  suraptum.  Trisie  Belgis  spectaculum  ! 
Agamoutium  cervicem  caraifici  praebentem  ceriiere, 
quem  nuper  beatum  opibns,  regum  affinitatibus,  clien- 
lelis  ,  praefecturis  validum  ,  gestarum  rerum  gloria  et, 
Philippi  gratia  florentem ,  omnes  suspexerant.  Scri- 
bunt  convictos  indiciis,  lilteris,  et  confessioue  sua,  poe- 
nam  quae  in  damnatos  maiestatis  est  constituta  subiisse. 
Habes  singulare  exemplum  bumanae  fragilitatis.  Ego 
ad  rem  divinam  evocor  ,  qua  facta  discedemus.  Vale- 
bis  igitur  et  salvere  Pomorschium  iubebis.  Vale.  Ve- 
ronae  'IX*  cal.  iul.    1 568. 

4«    GRATIANUS     TUOMICIO. 

Veniens  Veronam  Torcellanus  episcopus  salulem 
mihi  abs  te  dixit,  litterarum  nihil  attulit;  scilicet  val- 
de  dolui.  An  cum  tui  desiderium  non  feram  ,  plane 
inquam  non  feram  ,  cumque  tamen  prope  nunc  absi- 
raus ,  te  mihi  aeque  carendum  est ,  ac  ciim  Romae 
sum  ?  Hoc  vei'0  non  ferendum.  Ecquid  (maluml  )  igi- 
tur  ,  inquis  ,  cunctaris  ipse  ad  me  venire  ,  ut  raihi  di- 
scedenti  nuper  a  te  ,  nou  proraisisti  raodo  sed  etiara 
recepisti?  Tamen  non  iguoras  quam  non  facile  mihi 
sit  obsequi  voluntati  meae.  Et  Torcellanus  quidem,  et 
qui  cum  eo  venerunt  obliti  omnes  caeno  ,  tantam  ex 
coniinentibus  tot  dierum  imbribus  aquarum  vim  ob- 
ruisse  omnia  itinera  uarrant ,  ut  evadi  difficillime  pos- 
sit,  atque  ipsi  impositis  equis  vias  navigiis  tranare  qui- 
busdam  in  locis  coacti  fuerint.  Ouid  quaeris  ?  Paene 
nos  deterruisscnt ,  nostrum  certe  discessum  in  nescio 
quod  tempus  reiecissent ,  nisi  exclamassem  ego  ,  et  me 
negassera  dilaturum:  aquas  iisdem  navigiis  transilurum 


EPISTOLARUM    LIB.     VII.  889 

me,  cruibus  ipsi  essent  traducti.  Itaque  obtinui  ut  prae- 
raittautur  lioclle  Patavium  ,  qui  Gardiuali  domiiin  Cor- 
neliorum  ad  divi  Antonii  ap'.^arent.  Ea,  et  qnae  pr::.jterea 
opus  sunt ,  comparatis  ,  nos  hiuc  discedemus.  Pomoi'- 
schio  dices  ,  ut  cubiculum  quod  mihi  apud  te  est  ,  or- 
net  libellis  tuis  ,  et  suo  quidque  loco  ita  collocet ,  ut 
advenienlem  ipse  me  nilor  et  concinnitas  delectet.  De 
prandiis  nihil  moneo  ,  nostis  enira  ipsi  quam  edacem 
hospiteni  habituri  silis.  Tu  quaeso  nobis  Vicetiae  oc- 
currito  :  qua  enim  illuc  dic  venturi  simus  ,  cognosces 
de  nostris.   Vale  •III"   iul.    1 568.  Veronac. 


y.     GRATIANVS     TnOMICIO. 


Quamdiu  in  digressu  fuiraus,  cum  repetitis  ample- 
xibus  distrahi  non  possemus  ,  ne  luum  fletum  meo  do- 
lore  augerem  ,  compressi  lacr-mas  vi  quanla  potui  • 
Ast  ubl  e  conspectu  abivimus  ,  et  progredi  qui  me  cx- 
pectabant  iussis  ,  solum  me  relictum  esse  seusi  ,  laxan- 
dae  fuerunt  desiderio  habenae,  quod  sic  erupit,  ut  cura 
illud  fei-re  nequirem,  subsistere  in  via  coactus  fuerim , 
ut  hanc  tibi  epistolam  exararem,  cjuam  cuicumque  cjui 
mihi  obviara  fiet  Tridentum  euuti  clarem  ,  sperans  me 
in  ipso  sermone  litterarum  ,  levatiouem  a!ic|uam  in- 
venturum.  Quod  conti-a  accidit  ,•  quo  enim  magis  te 
raihi  praesentera  cogitatione  constituo  ,  eo  dura  abesse 
intelligo,  gravius  angor,  sic  ut  scribere  iara  plura  dolo- 
re  prohibear.  Vale  igitur  vale  et  salve  ,  mi  Thomici 
optatissime,  a  quo  peterem  ,  ut  huic  meae  imbecillita- 
ti  ignosceres,  nisi  te  imbecilliorera  ,  quam  me,  intelli- 
gerem,  Sed  vale.  Renaldo  utroque ,  viris  profecto  hu- 
manissimis,  fruere;  atque  iu  repetendrs  studiis,  ne  te 
aviditas  provehat,  cave  ;  saepe  enim  raorbus  inde   tibi 


.>CjO  A.     -VI.     CRATIA^'! 

concilialiis  est.  Scd  progressi  comiies  multum  viac 
sunt.  Vale  iternm  ,  et  Pomorschio  et  Kenaldis  dic  sa- 
lutem.  Valc.  Ex  itinere  prope  Tridentum  eodem  dio 
quo  a    le  digressi   sumus. 

6.    GRATIAfVUS     THOMICIO. 

Veuiraus  Oenipontem  ad  'III*  idus  oct.  cadem  caeli 
commoditate  usi  ,  qua  abs  te  discessimus  ,  usque  Bri- 
xinoncm.  Hic  primos  hiemis  nuntios  ab  Alpium  iugis 
obvlam  babuimus ,  ipsa  vcro  bicms  continuis  tribus 
diebus  frigida  sane  imparatos  omnes  oppressit ,  prae- 
ter  >ne  ,  qui  boc  providens,  ante  profectionem  egregie 
me  ad  bunc  casum  communieram.  Erat  nix  crebra  et 
constricta  frigore  ,  ventus  vehemens  adversus  nivem 
omnem  in  oculos  inferebat  ;  cui  malo  maxime  ambu- 
laiido  occursiim  est  ab  iis  ,  qui  proficiscentes  pracsen- 
tis  modo  temporis  rationem  duxerant.  Hic  vidimus  Ba- 
variae  ducem,  qui  apud  Fcrdinandura  crat  cum  uxore, 
et  liberis  ,  et  nova  nuru  ,  praeter  Ernestum  quem  pa- 
ter  domi  reliquit ;  quo  tuum  mandatum  exequi  nequi- 
\i  ,  sed  ei  abs  te  salutem  ut  diceret ,  Echium  scriba- 
rum  Ducis  praefcctum  rogavi.  Cardinalem  is  princeps 
Omnibus  amoris  significaiiouibus  accepit.  Dc  rc  publi- 
ca  longos  habuere  sermones  :  est  et  sensu  optimo  ,  et 
prudentia  profecto  non  mediocri  ;  quae  duo  perpauci 
sunt  qui   coniunxerint. 

Haec  potissimum  scribente  me  ,  nunciari  Cardi- 
nali  Dux  iussit  litteras  allatas  sibi  ex  Belgis  ,  Au- 
rangium  in  conspectu  catbolici  excrcitus  castra  posuis- 
se  ,  et  quotidie  certari  levioribus  proeliis  ,  dum  Mo- 
sam  haud  ignobile  flumea  ut  superet  Aux'angius  ,  Al- 
banus  ut  prohibeat,  enixe  contenduut.  Si  Albanus  ho- 


EPISTOLARVM     LIB.    VII.  O^  t 

stes  traiectu  fluinials  aliquot  modo  dies  arcebit,  spes 
cst  liaud  dubia  victoriae.  Qui  cnim  cura  Aurangio 
sunt  milites,  non  lam  ipsura  quam  praedae  spem  se- 
<juuntur  ,  qua  praeclusa  ,  instaute  praesertim  hieme  , 
Lrevi  dilabantur  necesse  est.  Quod  ipse  iatelligens  dat 
operara  ut  hostem  ad  universi  certaminis  fortunam 
eliciat;  quam  Albauus  putatur  tum  consilio,  tum  etiam 
iusita  eius  ingenio  cunctatione  non  subiturns  ,  neque 
discessurus  a  fabianis  illis  consiliis  ,  quibus  olira  Han- 
nibal  a  victoria  victus  est.  Transitiones  quoque  cre- 
bras  fieri  scribunt  ab  Aurangianis,  et  quia  rerum  om- 
niura  inopia  premuntur  ,  et  quia  certa  stipendia,  quae 
ab  Albano  proposiia  suut  ,  osientatac  rapinarura  spei 
multi  praeferunt.  Brevis  espectatio  est :  neque  enim 
esse  in  ea  contentione  diu  possunt. 

Gallia  scilicet  flagrat  bello  ,  non  alio  sed  plane  eo- 
dem  quo  superiori  aano  :  neque  enim  pax  illa  fuit , 
sed  belli  ad  ipsum  tempus  dilatio.  In  Germania  quoque 
magni  armorum  terrores.  Sed  nihil  mihi  nunc  scito 
minus  esse,  quam  otium  ad  haec  scribenda.  Hinc  nos 
triduo  proficiscimur  ,  decretumque  est  nobis  iter  na- 
vigiis  facere  secundo  Oeno.  Nostri  pucri  germanice 
iam  perbelle  loquuntur,  in  quo  milii  periucunda  fuit 
Antonii  garrulitas  ,  cui  abs  te  suavium  ,  ut  mihi  prae- 
ceperas,  dedi  :  ulerque  te  amat ,  et  a  Cardinali  unice 
diligi  intelligit,  quo  magis  ad  te  imitandum  accendun- 
tur.  Meum  desideriura  ,  rai  Thomici  ,  aut  potius  no- 
strum,  fac  ut  quam  creberrimis  litteris  leniatur.  Equi- 
dem  in  meis  maximis  laboribus  respirare  raihi  videor 
ad  te  scribens  ,  plane  vero  i-ecreor  tua  legens:  amabo , 
fac  tuam  tuam  diligentiam  in  hoc  genere  ae  desiderem. 
Cura  ut  valcas.  Oenipoule  pridie  id.  oct.    1 568. 


3^2  A.    jV.    oratiani 


".    GRATIANrS    THO.MICIO. 


Discessiraus  Oeuiponte  'XVII*  cal.  wovembris  ,  tri- 
duum  retenti  nautarum  et  remigum  inopia  ,  quos  Ba- 
variae  dux,  qui  nos  antecesserat ,  secum  omnes  abdu- 
xerat.  •XV^*  cal.  Halae  pransi  conscendimus ,  et  non 
flumine  magis  secundo  quam  caelo  ,  quiuto  die  Pata- 
viam  venimus  ad  Oeni  et  Dauubii  confluentem,  •VIII* 
cal.  ante  mcridiem  Lintium.  Hic  tantisper  descendi- 
mus ,  dum  Poloniae  Reginam  Cardinalis  salutaret  ac 
viseret.  Eodem  die,  quamvis  humanissime  et  accepti  a 
Begina  et  invitati  ad  manendum,  quindecim  milia  pas- 
suura  progressi  suraus  •VI'  cal.  raane  coortus  adver- 
sus  ventus  non  cursum  raodo  nostrum  tardavit  ,  sed 
plane  sic  impedivit ,  et  aegre  Crempsium  applicucri- 
raus  :  ubi  dura  resistiraus  ,  haec  ad  te  hypocausto  in- 
clusus  ,  et  quasi  cum  praesente  loquens  scribebam.  In- 
terea  magna  vis  et  stridor  venti ;  et  vereri  naulae  di- 
cuntur  ne  plures  hic  dies  reflaiu  hoc  leneamur.  Vien- 
na  iter  unius  diei  absumus  ,  quo  ego  cras  dispositis 
equis,  si  ventus  manet.   Inde  ad  te  plura  scribam. 

Dura  hic  raoraraur,  ex  vicnnensibus  litteris  intelle- 
ximus,  Aurangium  cum  omnibus  copiis  Mosara  traie- 
cisse,  et  ignobilibus  quibusdam  oppidis  occupatis,  mag- 
no  frumenti  numero  ,  atque  omni  genere  commeatus 
reperto,  exercitum  famc  et  desperatione  confectura,  affa- 
tira  refecisse.  ^lirura  quod  aiunt,  haud  lougius  sex  mi- 
libus  passuum  a  Catholicorum  castris  nemine  impedien- 
te  ,  ac  ne  sentiente  quidem  ,  pacate  tantam  equitum  ac 
peditum  raukitudinera  traductam  csse,  idque  non  ante 
a  catholicis  ducibus  intellectum ,  quam  eis  saccrdos 
quidam,  dum  eius  diripitur  domus,  inter  hoslium  ma- 


EPISTOLARUM    LIB.    TII.  SqS 

nus  astu  elapsus  fidem  primo  noa  habeniibus  ,  mox  rei 
mao-nitudine  stupentibus  nunciavit.  In  ea  le  magaopere 
fertur  desiderata  imperatoris  vigilanlia.  Quid  enira  ? 
Hostium  discessu  cognito,  nonne  missum  oportuit  ex- 
ploratum  illorum  iter  ?  Vicerat  si  transitu  prohibuis- 
set ,  nunc  negligentia  videtur  admissum ,  ut  aequata 
sit  belli  fortuna  ,  in  qua  profecto  magnum  ad  univer- 
sam  rera  publicam  momentura  vertitur.  Ingens  om- 
nes  expectalio  tenet  et  metus  ne  aut  populorum  mo- 
tus  aliquis  et  defectio  ab  Hispanis  existat ,  aut  ne  qua 
nobilior  urbs  amittatur  ,  ubi  stalivam  belli  scdem  ha- 
bere  ,  alque  hibernare  sub  tectis  hostes  possint  ,*  aut 
proelio  certare  Albanus  cogatur  ,  quod  ei  omni  ratio- 
ne  videbatur  evitandum  ,  cum  multo  plus  ex  adverso 
periculi  ,  quam  commodi  ex  pi"Ospero  pugnae  eventu 
propositum  sit.  Grudele  atque  omni  imbutum  odio  bel- 
lum  geritur  :  non  captis  ,  non  dedltis  parcitur  :  qui- 
cumque  in  potestatem  veniunt ,  xVurangius  exemptis 
pi'aecordiis  flammis  exuri ,  Aibanus  suspendi  iubet. 
Rem  atrocem  !  Utinam  aucloribus  modo  calamitosam! 
Sed  haec  ipsi   viderint. 

Ego  cum  tamdiu  requiescam  ,  quamdiu  ad  te  scri- 
bo  ,  egere  mihi  nunc  videor  epistolae  argumento  :  nam 
nostro  more  quicquid  in  buccam,  non  libet^  ita  sum 
auimo  minime  ad  garriendum  parato.  Et  mehercule 
angor  desiderio  tui  ,  cuius  mihi  ante  oculos  assidue 
obversantur  discedentis  lacrimae  .  Utinam  mihi  ad- 
venienti  Viennam  ,  quod  spero  ,  praesto  sint  tuae  lit- 
terae  ,  in  quorum  sermone  omnes  doponam  molestias 
quibus  alficior!  Sed  haec  quoque  missa  sint.  Scribenii, 
aut  potius  quid  aliud  ad  te  scriberem  aiiiino  quaerenti  , 
concidisse  repente  ventum  naihi  nunciatur  ,  et  Cardi- 
nalera  vocare  ad  navem.  Valebis  igitur.  Grcmpsii  •VII* 
cal.  noyembris   i  568. 


hri 


M.    GRATIANI 


GBATFANUS    THOMICIO. 


Nunc  ad  eam  epistolam  respondebo  quam  miln 
•XIII-  cal.  scripsisti  ,  brevem  sed  suavissimi  amoris  tui 
plenam  ,  sed  hoc  prius.  Hodie  forte  epistolam  lewens 
divi  Pauli  ad  Timotheum,  cum  ad  eum  locum  venis- 
sem  ,  ubi  diviiius  vir  suam  erga  sanctissimuni  iuvenem 
pietatem  verbis  amplissimis  testatur  ^  continuo  mecum: 
quam  haec  apte  usurparem  ego  in  meum  Thomicium! 
Saepius  deinde  legi;  et  plane  tam  belle  quadrare  mihi 
visa  sunt,  ut  libuerit  adscribere  ,  saltem  quo  plenior 
haec  libi  veniat  epistola.  "Gratias  ago  Deo  meo  iu  con- 
,,  scientia  pura,  quod  sine  intermissione  hal)eam  tui  me- 
„  moriani  in  orationibus  meis  ,  nocte  et  die  desiderans 
„  te  videre,  memor  lacrimarum  tuarum;  ut  gaudio  im- 
,,  plear  ,  recox'dationem  accipiens  eius  fidei  ,  quae  est 
,,  in  te  non  ficta  „.  Quid  potuit  ad  amorem  nostrum  , 
aptius?  Tu  vero,  ut  redeam  ad  tuam  epistolam,  me  etiam 
rogas,  ut  in  hisce  laboribus  interdum  me  rcsplciam,  mi- 
hi  parcam,  atque  in  tuenda  valetudine  mea  sim  tua  cau- 
sa  djligentior  ,  et  me  tibi  conservem.  Quod  cum  facis, 
quam  refricas  ,  nii  Tiiomici  ,  desiderium  meum !  quan- 
tos  excilas  amoris  ignes  I  Sed  haec  iam  nimis  saepe. 
Gum  patre  ante  quam  quid  incipiamus,  expectandum 
censeo  ,  ut  ad  eas  litteras  resci-ibat ,  quas  ei  Verona 
misisti  circiter  cal.  oct.  Spero  illum  facilem  se  libi 
praebiturum  ,  planeque  futurum  in  nostra  potestate  , 
praesertim  cum  Cardinalis  consilium  paterni  officii  ple- 
num  accesserit.  Festivum  puerum  tibi  e  Polonia  mis- 
sum ,  iucundumque  eum  esse  tibi  laetor  :  curabis  ut 
non  solum  erudiatur  ils  artibus ,  ad  quas  illum  tam 
longe   evocasti ,    sed    ut   moribus    probis   modesliaque 


EPISTOLABUM     LIB.    VII.  3^5 

sic  Imbnalur,  ut  apud  te  inslitulus  agnosci  possit.  Mar- 
tinuui  in  Poloniam  dimisi  ,  habuique  quamdiu  mecum 
fait  tua  causa  buniauiter. 

Pienaldus  utevque  in  suis  litteris,  quas  ad  me  scri- 
pseruat,  exultant  praesentia  tua,  et  mihi  mirificas  agunt 
gratias  qui  tibi  auctor  fuerim  istuc  secedcudi.  Pater- 
num  fac  quaeso  visas  :  de  instltutione  vinearum ,  de 
arborum  ordinibus  ,  de  delectu  ,  de  lacu  quem  prope 
villani  iu  convalle  facere  instituimus,  et  quod  oculus 
illius  loci  futurum  est  de  aquaeductu  videto  ;  ipsum 
foutem  inspicias  velim  ,  uude  duceuda  est  aqua;  atque, 
amabo,  surculos  etiam  ex  selectis  arboribus  lua  manu 
aliquot  iuserito  ,  quorum  tibi  postea  fructus  vel  in  Po- 
loniam  mittam;  mihi  certe  erunt  hoc  ipso,  quod  a  te 
sati,  multo  suaviores.  Quam  vero  velim  videre  te  ibi 
villicum  agentem,  et  imperantem  operis  :  heus  tu  hanc 
adminiculo  fulci  ,  illius  caput  religa  ,  hoc  atnputa  , 
illud  propaga  ,  bic  arborem  istara  ,  illic  aliam  sere  , 
istuiu  huc  ordiuem  dirige  ,  ut  illi  recte  respoudeat ,  et 
efficiatur  quincunx.  O  mirificura  agricolam!  Tibi  ,  mi 
Thomici ,  illud  pracdium  vere  Paternum  puta.  Nisi 
una  tecum  ambulalio  mihi  pluris  esset,  quam  vel  cum 
Caesare  consplci  ,  dicerem  noii  luvidcre  me  aucupiis 
et  venationibus  vestris;  uam  Caesar  occisarum  ferarum 
luculentam  nobis  copiam  suppeditat.  Proxime  veuatu 
rediens,  venire  recta  iu  domuin  nostram  lusslt  oiiusta 
plaustra  cervls  et  apris  certe  raaximis,  plscibus  prae- 
terea  lectissimls  ,  lu  quibus  erat  sturio  (i)  admlrandae 
magnltudinis  ,  cuius  iugcutla  frusta  misimus  omnibus 
priucipum  legatis  mirantibus  tatn  Iminaue  beluae  cor- 
pus. 

(i)  Obnotam  nominis  conlroversiani ,  poult  italicum  voculjuliiin 
Gralianus.  Videsis  Forccll.  lcx.  voc.  acii>eiisci\ 


iC)6  A.     M.    ORATIAIVI 

Dc  pataviiils  lurbis  nihil  milii  scribis.  Pomorscliius 
quidem  spem  afFerebat  sedatas  iri  ,  et  videbatnr  Pa- 
tavjum  tecum  cogitare  ;  cuius  rei  mentionem  uescio 
quam  istic  intulit  :  uam  exclamans  scribit  ad  me  Hie- 
ronymus,  et  meam  fidem,  meum  promissum  appellat: 
spopondisse  me  sibi  ait,  non  ante  ieiunia  te  abs  se  di- 
scessurum.  Equidem  in  medio  desiderio  tui  te  cum 
nemiue  malim  quam  cum  illo  esse  ,  qui  me  haud  mi- 
nus  dibgit  quam  te  ,  paene  dixi  quam  tu  ;  sed  mihi 
antiquissimus  est  reditus  ad  studia  tuus  ,  et  tu  fortasse 
Palavii  eris  cum  haec  leges  ;  quod  si  ita  est  ,  nec  tc 
tuorum  imporiunae  inimicitiae  impediunt,  scilicet  Pen- 
dasio  omnem  operam.  De  nostro  reditu  in  Italiam  quid 
ad  te  scribam  nunc  quidem  uescio  ,  incerta  enim  ad- 
huc  sunt  omnia  :  vereri  tamen  cogor,  ne  paulo  diutur- 
nior  haec  nostra  mausio  sit ,  quam  cum  a  te  discessi- 
mus  arbitrabaraur.  Venimus  in  negolium  ,  mi  Thomi- 
ci  ,  molestis^imum  ,  plaiieque  praecops  ,  atque  huius- 
raodi  quod  cadere  sine  omnium  prope  rerum  ruina  non 
posse' videalur. 

Caesaris  quidem  praeclara  mcns  ,  sed  ea  mirls  quo- 
ruradam  artificiis  oppugnatur.  Non  voluutatis,  sed  opi- 
nionis  vitio  lapsus  ab  optimo  sensu  ad  exitiosum  con- 
silium  deflexit.  Itaque  laboratur  vehementer  ut  hic  er- 
ror  ,  qui  falsa  spe  oblccta  maioris  commodi ,  haesit  iu 
eius  animo  ,  evellatur.  Spissum  opus  ,  sed  hoc  nobis 
fatale  iam  ess'^  videtur.  Ecquis  enim  nodus  his  decem 
annis  extitit  in  re  publica  difficilior,  quin  huic  nostro 
ti-adltus  fuerit  cxplicandus  ?  Mihi  omnls  spes  est  in 
Deo  ,  qui  uos  reget  eius  causam  agentes.  Fillola  Gae- 
sarem  auctum  scito  ,  uon  solum  sine  periculo  ,  sed  pae- 
nc  etiam  siue  dolore  Marlae  uxoris.  Ncc  mirum,  quae 
)uinc  sextum  declmum   ediderit   partum ,    quo    Annae 


EPISTOLARVM    LIB.    VII.  Sq^ 

reiriuae  socrus  suae  foecunditatem  feliclssime  superavit. 
At  regina  Hispauiarum,  in  cuius  capite  duorum  maxi- 
morum  christianae  rei  publicae  populovum  pax  et  so- 
cietas  nitebatur,  optima  ipsa  et  sanciissima  femina,  eni- 
xa  immaturum  foetuni  ex  dolore  parturiendi  mortua  est, 
in  sumrao  et  aetatis  flore  et  iuopia  filiorum  ,  et  regiam 
domum  unico  nuper  filio  orbatam  ,  quem  quod  muko 
miserius  est,  susceptum  nunquam  vellet ,  funere  suo 
acerbissimo  cumulavit.  Mi  Thomici,  pallida  mors  aequo 
pulsat  pede  pauperum  tabernas  i^egumque  turres.  Scri- 
bunt  ipsam  ,  quum  omnibus  sacramentis  eccleslae  rite 
magna  cum  religione  adhibitis  ,  animam  ageret,  Regcra 
ad  se  vocari  iussisse,  et  magno  dolore  animi  perturba- 
tum  flentemque,  cum  lacrimis  ipsam  obtestatam  esse,  ut 
quando  rei  publicae  salutarem  illum  propinquitatis  no- 
dum  ,  qui  ei  cura  fx-atre  Rege  Galliae  erat ,  et  sua  vita 
constriugebatur  ,  laxare  suo  iateritu  Deo  visum  esset, 
eum  et  benivolentiae  vinculo  revincire  ,  et  conservare 
ipse  vellet  ,  et  sibi  eius  rei  fidem  dextera  morienti  ob- 
stringere.  Atque  inter  haec  ,  et  lacrimantis  Regis  com- 
plesum,  extremum  vitae  spiritum  edidisse  ,  tristissimo 
desiderio  sui  universis  Hispanis  ,  a  quibus  studiosissi- 
me  colebatur  ,  relicto.  Huius  morte  novae  hic  nuptia- 
rum  cogitationes  suscipiuutur.  Nemo  enim  dubitatquin 
aliam  Rex  ducturus  sit ,  cum  marem  ex  ea  nullum  su- 
sccpcrit.  Itaque  maior  natu  Caesaris  filiarum  virgo  ple- 
nis  annis  nubilis  paene  desponsa  Galliae  Regi,  huic  iu- 
dicio  et  sermone  omnium  destinatur  ,•  neptis  avuncu- 
lo ;  altera  ,  quae  Regi  Lusitaniae  petebatur  ,  iungetur 
Gallo  ,  aetate  illi  propior. 

Belgica  sic  nunciantur  litteris  •IX*  cal.  novemb.  da- 
lis  ex  castris.  Traiecla  Mosa  Aurangius  Lovanium  iter 
habcre  coepit  spe  illius  urbis   haudquaquam  pro  raag- 


398  A.     M.    Or.ATIANI 

nitudiae  miuiitae  potiundae.  Seculus  cum  exercitu   Al- 
Ijanus  :    eodem    die    ia    conspeclu    castra    simt  posita  : 
idem  sequenti  factum  ;  et  cum  uostri  ad  occupandum 
coUem  ,  qui  liostibus  imrainebat,    misissent ,  atquc  id 
animadvertissct  Aui-angius,  quo  uosiros  deterreret,  edu- 
xit  omnes  copias ;  et  Albanus,  ne  detrectare  videretur, 
in  acie  idoneo  loco  structa   constitit,    paratus  proelium 
exeipere,  si  hostes  invasissent;  inter  quos  sententiis  cer- 
tatum   scribunt  ,    cum    Hostratius  committendara  pug- 
nam  censeret,   Aurangius  pernegaret  se  fortunae  peri- 
culum  facturum  anle  quain  auxilia  Gallorum  iu  castra 
venissent  ,  quibus  magnopere  fidit ;  atque  ita  reducti 
milites,   levioribus  proeliis  aliquot  locis  commissis  ,  iu 
quibus    uostri    apparuere    superiores ,    et    aurangianos 
villa    quadam  cum  caede  eiecerunt.    Postridie  hostes  , 
quamquam  dimicandi   cupidi   videri   voluerant ,  prae- 
missis  ante  lucem   impedimentis  ,   mane  summo  castra 
silentio  raoverunt  :   neque  id  a  nostris  ante  est  animad- 
versum  ,  propter  locorum  ingenium,  quo  longior  con- 
spectus  adimebatur  ,   quam  ipse  Albanus  ad  exploran- 
dum  progressus  ,   abire  hosics  inielle.vit.  Tum  praemis- 
sis  aliquot  equitum  turmis,quae  ipsum  fuerant  secutae, 
iussisque    morari    bostium  iter,    ipsc   ad    recipiendum 
exercitum  revertitur.    Continuoque   cum  omui    cquita- 
tu,  ct  expedltis  tribiis  milibus  sclopclarlorum  ,   reliquis 
copiis  subscqui  iussis,  ad  hostes  proficiscilui"»  Erat  eis, 
antc   quam    ad    locum   quo    intendebant   pervenirent  , 
transeundus  fluvius  :  hunc  traiicientes  consecuti  nostri 
ita  egerunt  in  fluvium  ,  ut  plus  duobus  milibus  eorum 
interfecerint :  et  debellatum  eo  die  vel  confessione  ad- 
versariorum  fuissct ,  si  omues  nostrorum  copiac  super- 
veuissent :  grave  lamen  incoramodum  est  illatum;  nam 
praeter  occisos  clar.os  aliquot  viros  et  captum.  Loyenium 


EPISTOLARUM     LIB.     VII.  899 

imum  de  Belgarum  princlplhus  ,  ipse  Hostratius  gra- 
viter  plumbeae  glandis  ictu  vuliieratus  e  proelio  ela- 
tus  est ,  et  putatur  ex  vulnere  periturus.  Hanc  qui- 
dem  pugnam,  quamquam  ad  minuendas  vires  hostium 
nou  muhum  ,  ad  vicloriae  certe  praeiudicium,  et  exi- 
stimationem  ,  contiuendosque  in  officio  popalos,  nou 
parum  profecisse  disputant  ii  qui  belli  ratioues  teneut. 
Pendemus  singularum  horarum  expectatioue  magni  ali- 
cuius  proelii,  in  quo  de  rei  publicae  salute  decernatur. 
Vale.  Viennae  ♦HI»  id.   novemb.    i568. 


GRATIANUS     TnOMICIO. 


Quam  essem  occupatus  cum  haec  scribebam,  etiam 
tacente  me,  ex  litterarum  brcvltate  facile  intelHges.  Id 
tu  uon  solum  mihi  ignosces  ,  sed  pro  tua  humanitate 
etiam  dolebls  vicem  meam  ,  cui  hoc  quoque  solatium, 
quod  mihl  reliquum  est,  tecum  per  h*tteras  colloquen- 
di  eripltur  :  et  in  quo  uno  tamquam  divcrsorio  huius 
molestissimae  ojierae  soleo  laugueus  animo  requiescere, 
eo  excludor.  Eram  autem  disteutissimus  qua  opera , 
qua  mente  ,  et  vehemcnter  sane  sollicitus  de  publica 
re ,  quam  hic  gerimus.  jMolestum  omnino  negotium 
et  maximum  !  lacenli  ac  paene  moribundae  in  his  lo- 
cis  religioni  pro  medicina  venenum  paratur;  ef.  quam 
ruinani  fulclrl  voknit ,  eam  prorsus  impellunt  his  ad- 
miniculls  ,  sl  adminicula  haec  sunt ,  et  non  potius  arie- 
tes  ad  ipsum  disturbandum  cuhnen  acti.  Inductus  Gae- 
sar  In  eum  se  locum  comDiisisse  videtur  ,  unde  vereor 
ut  referendi  pedem  habeat  facultatera.  Ipse  quidem  la- 
bitur  opinlone  ,  et  suum  hoc  consilium  utile  fore  reli- 
gioni  persuasum  habet ,  quo  nullum  his  quadragiula 
annis  suscepium  est  exllioslus.  Hanc  opiniouem  ,   quam 


4oo  A.    M.    GRATIANI 

mente  iufixam  habet ,  nlsi  ratio  convulserit ,  in  quo 
omnes  cogitationes,  omnes  Cardlnalis  curae  cousumun- 
tnr  ,  flammam  video  :  et  fax  accensa  est ,  ex  cuius  agi- 
tatione  quantum  incendium  excitari  potest! 

Sed  apertius  haec  et  pluribus  quam  huic  epistolae 
committendum  fuit ,  quae  tu  tecum  habebis  ,  aut  cum 
archiepiscopo  Gypri  communicabis,  praeterea  cum  ne- 
mine  ,  cuius  viri  egreglum  erga  te  studium  tibi  ,  mi 
Thomlci,  gratulor  :  et  quando  Patavii  iam  es  ,  quod  te 
hortari  coram  non  destiti,  fovebis  illud,  et  quibuscum- 
que  poteris  rebus  augebis:  capies  ex  eius  viri  benivo- 
lentia  atque  usu  iucundissimos  et  uberrlmos  fructus. 
lam  quanta  in  eo  slt  doctrina  ,  quanta  optimarum  cog- 
nitio  et  exercitatlo  rerum  ,  profecto  intelligis,  qui  sae- 
pe  mecum  admirari  solitus  es  in  homine  veneto  ,  ut 
tu  ais  ,  alque  eius  dlgnltatis  et  ampHtudinis  viro  tan- 
tam  et  tam  recondltam  philosophlae  scientiam.  Hoc 
ego  pi-aeterea  tibi  plane  afErmo,  has  ingenii  et  indu- 
strlae  laudes  ,  facile  superare  innocentiam  viri  et  inte- 
grltatcm ,  quae  omnia  Ita  condlt  humanitas  ,  ita  or- 
nat  domestlcus  splendor  ,  ut  nihil  supra.  Sed  ego  ine- 
ptus  ,  qui  vlnim  omnlbus  et  anlmi  et  vitae  ornamentis 
cLarissimum  haudare  instiluerim.  Tu  certe  non  ex  ip- 
sius  solum ,  sed  etiam  ex  doctisslmorum  hominum  , 
quorum  fi*equentla  elus  quotldl^  celebratur  domus  , 
sermonlbus  et  consuetudlne  ,  magnum  usum  et  utilita- 
lem  capies.  Quae  tecum  ipse  de  me  cum  mea  laude 
Ipcutus  est,  fecit  ex  veleri  sua  erga  me  benivolentia  ,  et 
forlasse  dare  etlam  allqnid  auribus  tuis  vohiit ,  quod 
ipsum  est  mlhi  gratissimum. 

Sed  ego  fui  louglor,  quam  inilil  meum  tempus  cou- 
cedit ,  et  quam  fore  me  putabam  cum  scrUjere  coepl , 
ct   te  video  adhuc  expectare  res  belgicas.  Accipe  igitur 


EPISTOLARUM    LIE.    VII.  /^O  l 

brevissime.  Mosam  Aurangius  repetebat,  sive  provincia 
ccdens  compulsus  inopia  pecuniae  et  commeatus  ,  sive 
ut  Gallorura  auxiliis  occurrat  ,  quorum  auctus  viribus 
bellum  instauret:  nam  iieutrum  pro  comperto  scribunt. 
Hoc  quidem  omnium  litterae  confirmant,  ipsum  affici 
summis  rerum  difficultatibus ,  et  quod  cum  ipsius,  tum 
suorum  spes  et  opinronem  valde  fefellit,  nusquam  re- 
cipi  ;  qui  simul  ac  armatum  se  ostendisset ,  et  intra 
Regis  fines  castra  babuisset ,  niagnos  motus  totis  Bel- 
gis,  magnas  ab  Hispanis  defectiones  futuras  rebantur. 
Nunc  omnibus  locis  exclusum,  omni  auctoritate  amissa, 
ipsum  deiecisse  animum.  Igitur  spem  aliorum  defeclio- 
nis  secuta  est  magna  eius  animi  defectio  ;  itaque  fri- 
get  eius  fama  iara  ,  aut  plane  refrixit.  Boni  rursus  in 
expectationera  victoriae  erecti,  eo  magis  quod  recipien- 
ti  se  ad  Mosam  ita  institisse  Albanum  scribunt ,  ut 
quingentos  equites,  peditura  maiorem  numerum  amise- 
rit.  Si  Gallis  adiunctis  penetrare  denuo  in  provinciam 
conabilur  ,  spes  est  posse  ex  occasione  in  itinere  op- 
primi :  nostri  quidem  et  ducibus  et  numero  et  genere 
militum,  et ,  quod  caput  est ,  cansa  snnt  superiores. 
Haec  de  Belgis. 

Ad  tuas  litteras,  quas  eodem  die  datas  tribus  epi- 
stolis  accepi,  tempus  nunc  quidem  rescribendi  non  ha- 
beo.  Hoc  tamen  scito,  fuisse  mibi  iucundissiraas  ,  ma- 
xime  quas  scripsT*sl,i  postea  quam  cum  ai*cbiepiscopo  fue- 
ras  locutus.  Quid  enim  potuit  amantius  ?  O  mi  Tho- 
mici ,  cur  nobis  nostro  arbitratu  ,  nostro  amore  frui 
non  ]icet  ?  De  domestico  familiae  nostrae  incommodo, 
quo  ego  sane  cxcrucior  ,  scribam  tibi  quid  sentiam 
cum  erit  plus  otii  ,  nunc  enira  neque  animi  neque 
lemporis  satis  habeo.  Pendasio  velim  dicas  ,  quod  ip- 
siim  de  te  semper  rogem,  ut  mihi  ignoscat;   non   eninv 

?.6 


/^0  2  A.    M.    GRATIAWi 

possum  praetermlitere  ad  illum  scribens  ,  quin  le  el 
commendem:  quod  si  aegre  fcret,  ego  quoque  illi  igno- 
acam  ,  cum  quam  le  amet  sua  sponte  me  non  praete- 
reat :  tu  vero  affixus  illi  fac  ut  sis.  Fabio  fratri  meo 
mandavi  ut  secundum  archiepiscopum  te  maxime  co- 
lat,  domum  ventitet,  obsequio  et  quotidiana  assiduitate 
absentis  mei  studio  respondeat.  Tu  habito  eum  in  tuis. 
Nunquidaliud?  Etiam.  Podoschium  Regis  tui  legatum, 
amplum  et  praestantera  virum  et  mei  peramantem  ,  to- 
tum  reddidi  tuum.  Sed  heus  tu!  videsne  procedere  al- 
leram  paginam  ?  Valebis  igitur. 

Nondum  obsiguata  hac  epistola,  rediit  a  Gaesare  Car- 
dinalis,  quocum  duas  paene  horas  fuit:  egit  magna  con- 
tentione.  Quid  multa  ?  Rem  obtinuit :  sic  enim  ab  eo 
discessit,  ut  totum  hoc  consilium  concedendae  suis  au- 
gustanae  confessionis  Caesar  abiecerit,  inque  Pontificis 
romaui  auctoritate  futurum  se  promiserit ;  cuius  rei 
emanato  iam  rumore  mirifice  laetantur  omnes  boni. 
Tu  ,  quod  nos  facimus  ,  id  totum  Deo  acceptum  re- 
ferto.  Qui  nuncium  huiusce  rei  perferat  Pontifici,  cer- 
tum  hominem  dispositis  equis  Romam  celeriter  mitti- 
mus.  Itaque  plura  ad  te  non  possum.  Tu  huius  lae- 
tissimi  nuncii  archiepiscopum,  Pendasium,  et  ceteros 
amicos  quam  primum  participes  habeto.  Vale.  Viennae 
•XIV-   cal.   decembris    1 568. 


JO.     GRATIANUS     THOMICIO. 


Si  mihi  cssct  otium  ,  aut  nisi  essem  assidue  in  nc- 
goiio  ,  non  solum  nullam  partem  tuarum  liilerarum 
praetermitterem  ad  quam  accuratc  iion  rescriberem  , 
6td  raultls  te  rebus  ad  scribendum  ultro  laccsserem  ; 
nequc  enini  libentius  quicquam  facio.  Verum  plerum- 


EPISTOLARUM     LlBt     VH.  4^^^ 

(jue  premor  angustia  temporis,  quod  elsi  uoii  igno- 
rari  abs  te  inielligo  ,  tamen  hac  ulor  saepe  excnsatione, 
cnm  ut  in  litteris  raptim  scriptis  maiox'em  diligentiam 
nc  requiras  ,  tum  quod  laboris  mei  molestias  pei'scri- 
bens  tibi  ,  levari  quodammodo  videor.  At  mihi  ,  nii 
Thomici  ,  scito  iu  summa  vohiptate  quam  ex  plcnis- 
simis  amore  ,  benivoleutia  ,  fide  ,  suavitate,  litteris  tuis 
cepi,  magnum  dolorem  attulisse  quod  de  patre  nuper 
ad  me  scripsisti.  Ego  vero,  quod  quaeris,  plane  censeo, 
nt  te  indices  patri ,  et  totius  facti  et  consilii  tui  ratio- 
nem  aperias.  Nisi  esses  eius  litteris  admonitus  ,  liceret 
forlasse  tibi  silentio  rem  dissimulare:  nunc  vero  neque 
licet,  neque  omnino  expedit.  Equidem  mihi  persuadere 
non  possura  aegre  laturum  patrem,  ecclesiae  tibi  au- 
ctoritatem  et  fuisse  et  futuram  antiquissimam  ,  et  plu- 
ris  quam  ipsius  etiam  patris.  Sic  enim  admouemur  di- 
vino  praecepto  ,  obedire  nos  oportere  Deo  magis  quam 
horainibus  ,•  et  ita  observandos  et  colendos  nobis  es- 
se  parentes ,  ut  eorum  causa  nihil  ab  ecclesia  id  est 
a  Dei  iussis  recedamus.  Qui  enim  ,  inquit  Dominus  , 
amat  pati-em  aut  matrem  phis  quam  me,  non  est  me 
dignus.  Itaque  omni  adhibito  verborum  houore ,  ea 
modestia  qua  ornare  omnia  et  dicta  tua  et  facta  soles  , 
perscribe  audacter  patri,  te  in  catholica  esse  ecclesia  , 
atque  in  ea  in  qua  et  pro  qua  tot  sanctissimi  et  Deo 
dilecti  viri  mortera  oppetierint  ,  inque  ca  quara  maio- 
res  tui  viri  clarissimi  augustissime  semper  coluerint. 

Esse  enim  (contra  quarahi  nostri  evangelii  doctores 
docent)  ecclesiam  Dei ,  ac  non  solum  esse  ,  sed  noiam 
quoque,  et  urbi  supra  montem  posiiae  comparatam  esse. 
Cum  enim  praeceperit  uobis  divina  vox,  ut  in  ecclesiae 
potestaie  et  eius  imperio  audientes  simus  ,  qui  id  fieri 
a   nobis  posset ,  si   eam   igaorareraus?  Esse  igitnr,  et 


4or4  A.     M.    GRATtAWr 

quidem  ita  esse ,  ut  perpetuo  fiitura  sit ,  ut  caelesti  vi 
ct  potestate  regatur  ,  ut  portae  inferi  nou  slnt  prae- 
valiturae  adversus  cam.  Hanc  autem  esse  uuam  ,  quia 
vcra  ;  et  a  falsis  facile  dignosci  posse  ,  sl  quis  non  ex 
praeiudicata  quadam  apinione  de  iis  ,  qui  eius  partes 
admlnisti'ant ,  sed  ipsam  ex  ipsius  proprietatibus  ct 
natura  consideret.  Quarum  prima  illa  est  ,  quod  non 
ab  ullo  hominc  ,  sed  ab  ipso  Deo  originem  ducit  ,  et 
ab  apostolis  pei'petua  successlonum  serie  ad  uostruni 
tempus  continuata  sit.  Deinde  ecclesiae  doctrinam,  ut 
ab  ipsis  olim  tradlta  fuit  apostolis,  ita  servatam  esse; 
non  lemporibus ,  non  re  ulla  variatam  :  atque  hunc 
uniusmodi  et  perpetuum  fidei  tenorem  proprium  esse 
catholicae  ecclesiae;  et  hoc  maximc  privatos  quorum- 
dam  coetus  ab  ecclesia  dissidere.  Patere  cunctis  innu- 
merabiles  de  maximis  rebus  controvei'sias  ,  qulbus  in- 
ter  se  concertant  ,  qui  suum  sensum  plurls  quam  ec- 
clesiae  universae  consensum  superbe  faciunt.  Nec  id 
mirum;  permissa  enlm  unicuique  h*centia  interpretan- 
dl  pro  libidine  sacras  litteras  ,  et  laxatis  ecclesiae  ha- 
benis  ,  quibus  reguntur  nostrae  mentes  ,  ne  de  recta 
rationis  via  deflectant ,  lum  uuicuiusque  sensus  tam- 
quam  effrenatus  equus  rapiatur  praeceps  necesse  est; 
et  de  Deo  ,  de  rellgione  sententiae  tam  muhae  sint, 
quam  sint  varia  et  muhiplicia  hominum  ingenia.  Quod 
accidere  quotidie  videmus  ,  dum  alios  libido,  alios  ava- 
riila  ,  alios  vindictae  cupido  stimulat ;  alios  aTubitio 
rapit ,  ut  novae  ahcuius  seclae  auctores  ferantur  ,  aut 
ad  immoderatam  potentlam  colleciis  vulgi  studiis  aspi- 
rent ,  ita  deteriora  quotidle  excogitare. 

lara  geminas  illas  rel  publlcae  furias  Lutherum  a 
Galvino  ,  tamquam  tetrani  a  teterrima  ]>elua  dllania- 
lum    ac   paene    consumptum    esse.   Ab  his   ortos  Tri- 


EPISTOLARUM    LTB.    VII.  ^o3 

nitarios  maius  atquc  immanius  monslrum  ntrisque  im- 
minere.  Hos  iii  ipsam  Dei  naturam  notionemque  in- 
vadere  non  duljitasse  :  quos  quidem  a  Galvini  fonti- 
bus  profluxisse,  ne  ipsi  quidera  Calviniani  iuficiantur, 
qui  in  libro  quem  coutra  Gregorium  quendam  huius 
sceleris  principem  scripserunt  ,  hoc  eis  iracunde  ex- 
probrarunt :  nisi  vitula  nostra  arassetis,  non  invenisse- 
tis.  Hac  nefaria  licentia  nihil  iam  esse  in  christiaua 
fide .  quod  non  in  dubium  vocatum  sit ,  neque  finem 
huius  mali  ullum  videri  :  ut  enini  prohiberi  uon  pos- 
sunl  aquae,  ne  in  iraum  quemque  locum  cmissae  de- 
fluant ;  ita  hominum  audaciam  nihil  intactura  reliclu- 
ram  ,  et  in  profundum  impietalis  torrentis  instar  rui- 
turam  esse  ,  nisi  ecclesiac  auctoritate  ,  tamquam  agge- 
re  et  munitione,  cotirceatur.  Hanc  esse  columnam  et 
firmamentum  veritatis  :  huic  adesse  seraper  divinum 
numen  :  hanc  qui  non  audiunt,  totain  ignorare  sahi- 
tis  viam  :  ea  qui  non  continentur  ,  illa  spe  excludi 
qua  aeternae  et  beatae  vitae  fruendae  alimur  et  su- 
stentamur.  Quocirca  miserabilcs  tibivideri,  qui  post- 
habita  ecclesiae  auctoritate  vagantur  semper  in  tene- 
bris  ,  et  proprii  sensus  fluctibus  assidue  iactantur  sic 
ut  neque  portum  nuUura  videre  ,  neque  omnino  quo 
nando  exeant  constitutura  habei'e  possint  :  atque  ita 
aut  Lutheri  saxis ,  aut  Calvini  scopulis  adhaereant  , 
quibus  demum  illisi  iniseri  pereant. 

Te,  cum  diu  Argcntinae,  diutius  Tubingae  fueris  , 
cum  Lutheranis  cum  Calvinianis  hominibus,  ut  loci  et 
temporis  ratio  ferebat,  familiarissimi  versatum,  permul- 
ta,  illa  etiam  puerili  aetate,  aniraadvertissc  in  illorura 
disciplina  ,  quibus  inagnopere  ab  eorum  communione 
ct  socictafce  fueris  deterritus.  Illi  enira  cum  assidue 
verbum  Dei,  et  sacrarura  litteraruni  aucloritatem  iac- 


ijo6  A.     M.     rrRATIANI 

tent,  si  qiiia  dlligentins  rcni  expendaf,  id  illis  esse  vev- 
bum  Dci  ,  qnod  aut  Calvinus  ,  aut  Lutherns,  aut  Zuin- 
glius ,  aut  horum  similes  hominum  quisquiliae  suis 
effatierint ,  intelliget.  Ab  his  sacra  ipsa  volumina  con- 
versa  e  graecis  latina  quotannis  edi  ,  immuiari  ,  depra- 
vari,  ad  suam  a  quoque  scntentiam  accommodari.  Quae 
ecclesia,  sanctissimis  viris  inlerpretibus,  summa  et  do- 
ctriua  el  fide  reddita  accepit,  et  nobis  tradidit  ,  ea 
tamquam  nimis  antiqua  reiici.  Et  cum  veteres  illi  pa- 
tres  (  aua  sapientia  !  qua  sanclitate  homines  !)  ex  tam 
dlversis  et  tnm  longinquis  terrarum  orbis  locis  ,  di- 
vinae  doctriuae  mvsteria  mandantes  litteris  ,  nunquam 
in  fidei  et  morum  disciplina  discrepariiat ;  hos  pvae- 
claros  evangebi  doctores  in  eadem  civitate,  contraria 
et  dissidentia  quotidie  concionibus  proferre.  Calvini 
ab  Oecolampadio  ,  huius  a  Lulhero  ,  illius  ab  utroquc, 
scripta  de  suramis  rebus  dissentire.  Dcnique  illud  om- 
n^*bus  proyinciis  usu  evenisse  ,  quaecurnque  horum  ho- 
rum  hominum  partes  faciionesque  sunt  secutae ,  ut 
nulla  ab  iis  neque  externi  belli  ,  neque  domeslicarunir 
discordiarum  calamitas  abfuerit. 

His  te  atque  multis  aliis  gravissimis  de  causis,  quae 
unica  epistola  comprehendi  non  possunt  ,  tecum  feli- 
citer  aclum  existimare,  quod  in  tanta  temporum  tem- 
pestate  ,  tantis  dissidentium  opinionum  procellis  ,  qui- 
bus  diversae  aguntur  hominum  mentes  ,  receperis  te 
in  ecclcsiae  navim  ,  atque  in  illam  Noae  arcam  ,  cu- 
ius  fierura  et  similitudine  ecclesia  nobis  tanto  ante  de- 

o 

signata  et  demonstrata  est;  cxlra  quam  qui  depi'ehen- 
si  sunt,  errorum  undis  oumes  obruuntur.  Id  autem  abs 
te  noii  temerc  ,  neque  inconsulte  fictum  ,  sed  postea 
quam  diligeutissime  summaque  rfcligione  ct  contentio- 
nc  anirai  ,  te  ipsum  et  tuam  adolesceniiam  Deo  com- 


KPISTOLARUM     LIB.     VII.  4oy 

mendaveris  ,  atquo  omnibiis  precibus  obtestatus  fncris, 
ut  quain  salutis  viam  ingreJererls  ,  libi  monstraret  , 
non  bominum  consilio  sed  plane  divino  monitu  fecis- 
se  ,  inque  buius  tete  sinnra  tamquam  sanctissiraae  pa- 
rcntis  totum  reiecisse;  in  bac  summam  invenisse  pa- 
cem  ,  summara  tranquillitateni  ,  cnndera  cultum  in 
Deura  ,  eundem  oranium  scnsum.  Et  ut  multa  a  mul- 
lis  quotidie  et  scribantur  et  doceantur  ,  tamen  omnia 
ad  unius  auctoritatem  ccclesiae  referri ;  cui  cuni  pol- 
iicilus  sit  Dominus  ,  se  eam  non  deserturum  usqne  ad 
consummationem  saeculi  ,  quem  locura  dubitandi  re- 
linqui,  quin  ecclesiae  iussa  cum  Dei  praeceptis  et  vo- 
iuntate  consentiant  ?  Itaque  liac  tamquam  certa  fidei 
regula  nostros  animos  ad  caelestem  dirigi  sedem  ,  iu 
qua  cum  clarissimo  illo  et  felicissimo  beatarum  raen  - 
liura  coetn  aeterna  beatitudine  perfruantur. 

Hic  patrera  appella  :  tuum  obsequium,  tuam  fidera, 
tuam  observantiam  ,  denique  illum  tuum  singularem 
amorem  ac  pictatem  qua  utrumque  parentera  ( ipse  tibi 
sum  testis  )  colis  ,  nec  defuissc  illi  unquam  ,  nec  de- 
futuram  :  eius  te  imperio  ,  eius  nutui  subiectum  sem- 
per  fore  :  spera  llbi  in  Deo  esse ,  ut  qua  clementia 
aditum  tibi  in  suam  ecclesiam  aperuit ,  eadem  placa- 
ratum  et  benlgnum  tibi  redditurus  sit  pati*em  ,  qua- 
lem  bactenus  expertus  es.  Postremo  illum  obtestarc  , 
ut  sine  illius  ofFensione  manere  sibi  iu  ecclesiae  fide 
liceat ,  in  qua  tuas  preces  ,  tua  vota  pro  eius  salute 
auditurus  aliquando  sit  Deus.  Quod  si  tibi  irasci  pro- 
pierea  voluerit ,  non  te  recusaturum  quominus  quae 
libuerii  de  te  supplicia  sumat:  caque  tibi  iucunda,  quod 
fidei  et  religionis  causa  ,*  acerba  fore  boc  uno,  quod 
ab  carissimo  tibi  patrc  perferes.  Sed  vide,  amabo,  quo 
rae  provcverii  anior.  Ignoscito  milji  ;   vix  eulm  ad   te 


/foS  A.     M.     Or.ATIAM 

scribcns  moJerari  scrmoal  possiuu  ,  quod  fcre  tecum 
tamqnam  cum  praescute  loquor.  Ilaque  ue  illud  qui- 
dem  praeiermittam,  de  quo  coram  cum  utroque  vestrum 
cgi  ,  ut  memiueris  aliquid  operae  augustiuiano  illi 
ihcologo  amieo  luo  impartiri  ,  quo  te  compares  ad  il- 
lud  tempus,  cum  in  patriam  a  qua  puer  discessisti ,  iu- 
venis  redieris.  Ubi  uon  te  fugit,  quaj  turbae  siut  lio- 
minum  ab  ecclesia  alieuissimorum,  et  quidem  tui  etiam 
ordiuis  ,  a  quibus  coutiuuo  tua  peletur  fides.  Quorum 
ut  multitudiuem  facile  reiicias  ,  ageut  cerie  tecum  pro- 
ximi  quique,  orabunt,  suadebunt,  ipse  pater  etiam  suo 
iure  contendet :  quibus  tu  quomodo  resislas  ante  libi 
providendi  est  (i).  x\t  vero  cave  te  bis  angas  ;  et  mihi 
crede,  ipse  te  Deus  ex  mediis  hisce  difficuhalibus  pig- 
uerabitur.  Nou  te  patcr  a  catholica  fide  deterrebit , 
sed  patrem  tu  iu  gratiara  cum  cathohca  ecclesia  re- 
duces.  Et  profccto  cum  te  intueor,  luam  probitatem  , 
religiouem ,  totius  vitae  iunoceutiam  considero  ,  in 
prope  certam  spem  venio  ,  tibi  liauc  palmam  a  Deo 
reservari.  Ego  certe  si  ilhim  diem  videro ,  salis  me 
vixisse  putabo. 

De  Amahheo,  probo  ;  uam  bouuni  ,  et  doctum  ado- 
lescentcm  csse  mihi  dixit  Pcndasius  cum  essem  Pata- 
vii.  Videbis  etiam  de  Gallo,  nam  magui  refert  :  poteris 
per  Pendasium  ,  cuius    Piuellus  (2)  est  amicissimus  ,  ct 

(i)  Commode  igllur  Auguslinus  Valerius  Cardiaalis  scripsit  li- 
bellum,  editum  poslea  inter  epislolas  Cardinalis  Quirini  ,  cuius  hic 
est  titului  :  quatenus  cum  iis  qui  a  sanctae  matris  Ecclesiae 
gremio  recesserunt  sil  versandum  ;  siue  de  vitae  ralione  inter 
haereticos  recte  inslituenda  ,  ad  Nicolaum  Thomicium  polo- 
num.  Eum  ego  Idjellum  ,  qnod  doleo,  nondum  tonspexi  ;  sed  ibi 
magnopere  commendatam  fuisse  Thomicii  virlutcia  ,  testis  mihi  est 
Lagomarsinius  in  adnot.  ad  Pogiani  epistolas  T.  IV.  p.  377. 

(2j  Vincentius   Pinellus  vir   doclissimus ,  qui   tujic  Patavii  bi- 


EPISTOLARUM     LIE.     YU.  4*^9 

huic  clebet  Gallus  niaxime.  Res,  de  qna  niissi  liuc  era- 
mus,  queru  fiiiem  habuerit,  scripsi  libi  eodeni  dle  quo 
perfecta  est.  Boais  eo  accidit  gralior  ,  quo  minus  spei 
ostendebatnr.  Equidem  eo  progressam  videbam  ,  ut 
plane  cocperam  dcsperare  !  Sed  respexit  rem  publicam 
Deus:  maior  euim  res  in  motu  erat,  quam  quanta  vi- 
debatur.  Eram  plura  scripturus  ,  sed  ecce  tibi  Fran- 
ciscus  magnum  litterarum  fasciculum  ex  Italia  allatum 
et  redditum  Gardinali  mibi  significat.  Videbo  si  quid 
abs  te  ,  deinde  pergam  si  quid  erit  reliquum.  Interea 
vale.  Viennae  •VII*  cal.  deceinb.    1 568. 

Mi  Tbomici  ,  quem  accepi  nuncium  ?  Pogianum 
nostrum  diem  suum  obisse.  Niiiil  milii  scito  neque 
minus  expectatum  neque  magis  acerbum  accidere  po- 
tuisse  :  plane  sum  dolore  ita  conturbatus  ,  vix  ut  mei 
sim  compos.  Hei  mibi ,  in  florenti  actate  ,  in  medio 
cursu  gloriae  ,  ercptus  es  nobis  Pogiane  !  Quanla  Tbo- 
micio  meo  facultas  excolendi  ad  verarn  eloqneutiac  lau- 
dem  pracstantis  ingenii  adcmpta  !  quantum  in  te  lu- 
men  omnis  liberalis  doctrinae  extinctum  est !  Heu  nos 
miseros  ,  quid  sumus  ?  quae  nostrae  spes  ?  Expectanti 
mibi  quotidie,  ut  scribeudis  poutificiis  litteris  iii  FIo- 
rebelli  locum  succederct ,  atque  cius  rei  animo  iam 
gaudium  praecipienti  ,  raortuus  reperte  affertur.  Quan- 
tus  ad  eam  gloriam  ad  quam  eniteris  tibi  dux  deces- 
sit  !  Quam  cgo  gravi  tesle  mei  amoris  erga  te  privatus 
sum!  Quam  vero  te  ipse  diligebat,  quem  nunquam  vide- 
rat!  Quam  favebat  ingenio  tuo  !  Quam  te  sibi  dari  cu- 
piebat ,  in  quem  divitias  singularis  doctrinae  suae  om- 
ncs  effunderet!  Non  fero,  mi  Thomici  ,  hunc  dolorcm. 
Cjur  tu  non  adcs  ,  in  cuius  me  amplcxum  reiiccrem  ,  in 

bliotbccam  illani  ingenlcm  codicum  eongercbat ,  quae  postca  in  me- 
diolanensera  ambrosianam  migravit. 


4'°  A.     M.     GRATIAA'1 

cuius  simirn  lias  lacrimas  profunderem  ,  qui  meum  lu- 
ctum  aut  consolando  ,  aut  aeque  dolendo  lcvares  I  O 
Pogiane  ,  ex  illa  beatorum  sede  ,  iu  quam  certe  ex  hac 
misera  et  calamitosa  vita  coramigrasti ,  respice  lias  la- 
crimas  ,  et  qui  meus  fuerit  in  tc  vivum  animus  ex 
dolore  mortis  tuae  cognosce.  Mi  Thoraici ,  vale  :  non 
enim  possura  pku-a  :  ita  occupor  dolore  et  lacrimis. 
Erant  adhucmulta,  de  quihus  ad  te  scrlberem  ,  scd 
fletu  intercludor.  Tuas  litteras  expecto.  Te  oro  ut  va- 
leas  ;    nam  ego  concidi  hoc  nuncio. 

II.    GEATIANUS    THOMICIO. 

Pogiani  raors  me  afflixit ,  sic  inquam  ut  relevari 
posse  non  sperem  ante  quara  te  videro  ,  et  in  tuo  com- 
plexu  ,  sernione  ,  bcnivolentia  ,  hunc  dolorem  animi , 
quera  incrcdibilem  sustineo,  deposuero,  atqiie  lacrimas 
quas  tenere  non  possura,  quotiens  mihi  illius  venit  in 
raentera,  oniucs  siraul  effudero.  Quotiens  venit  in  men- 
tem  dico  ?  Cuius  niihi  ita  observatur  assidue  ante  ocu- 
los  irnago  ,  ut  ne  aberrare  quidem  animum  ab  eius 
cogitatione  patiatur.  Haeret  infixus  mcnte  sermo,  queoi 
illis  ipsis  diebus,  quibus  cgo  Roma  profectus  sum  ,  cum 
in  vaticani  horti  ainbulatione ,  quod  fere  facere  con- 
sueveramus  ,  spatiarcmur,  mecum  habuit  de  morte;  cu- 
ius  initium  erat  ortura  ab  ipso  discessu  raeo  ,  cum  ille 
mortis  quoddam  siraulacrura  esse  (Jt-^gi^essum  ab  amicis 
diceret;  in  quo  accui*ate  admodum  de  discessu  animi  a 
corpore  ,  de  contemptione  vitae  ,  quara  eius  brevis  usu- 
ra  ,  quam  fluxa  conditio  ;  de  spe  futurae  et  aeternac 
felicitatis  ,  quae  raanet  bonos  et  qui  caste  innocenter- 
que  vixerunt,  Christum  Deum  secuti,  nihil  ab  eius  fide 
et  praeccplis  declinantcs;  de  pcrnicie  quam  christianae 


EPISTOLARUM    LID.    VII.  Z^  I  I 

rei  publicac  iutulissent  nostri  lemporis  haereses  ,•  de 
vanitate  ,  de  lubrica  et  peviculosa  illorum  traclatione 
(  fuit  enim  in  illo  viro  cum  singulare  luinen  ingenii  , 
lum  mirificum  pietatis  studium  ) :  praelei'ea  quam  illa 
ipsa  gloria,  ut  nostri  nominis  fama  tradatur  posteris  et 
monumentis  litterarum  ab  interitu  vindicetur ,  nou 
magni  facienda  sit ,  cum  eius  omnis  fructus  ,  quan- 
tum  ad  nos  ailinet ,  ipso  vitae  spatio  terminetnr:  po- 
stremo  quam  christiano  homini,  spretis  humanis  rebus, 
in  unam  illam  beatorum  sedem  coniicicndi  sint  oculi , 
illam  spectandam,  illo  contendendum,  illo  fide  et  recte 
factis  iter  aperiendum  disseruit  :  inque  omni  illa  di- 
sputatione  ita  diligens  ,  itaque  multus  praeter  eius  con- 
suetudinem  fuit,  ut  mihi  nunc  videatur  se  ipsum,  qua- 
si  instans  pi'aesagiens  fatum  ,  confirmarl  illa  oralione 
voluisse. 

At  quae  commotio  in  digressu  nostro  .'  quae  ad- 
hortatio  ad  parcntis  huius  mei  ,  sic  enim  libet  potius 
dicere  quam  doraini  ,  vitam  custodiendam  !  quae  dc 
ipso  laudes  I  quae  pracdicationes  !  Quid  multa  !  Ita  me 
ab  se  dimisit  (  nam  domi  coiiveneram  )  quemadraod-um 
si  nunquam  postea  visurus  esset.  Et  quidem  postremura 
eius  mandatum  fuit  ,  quod  mihi  nunquam  excidet ,  ut 
libi  ab  se  salutem  dicerem  ,  quem  uiiice  dihgi  a  me 
probe  norat.  Haec  tum  ego  tantum  amoris  significatio- 
ncm  putavi  ,  quac  nunc  caelesti  quadam  mente  perci- 
tus  vicinum  vitae  occasum  praesentiens  dixisse  mihi 
divinus  vir  videtur.  Qualem  ego,  Thomici  ,  in  hoc  vi- 
ro  amicum  amisi !  In  eius  mihi  amicitia  ornamentura  , 
consuetudine  fructus ,  coniunctione  praesidium  fuit. 
Eumne  in  ipso  flore  aetatis  repentina  vi  morbi  ab- 
sumtuni  in  tanto  gloriae  cursu  ?  Sed  quid  cgo  ?  Non 
rcsisto  huic  dolori;  iia  enim  insedit,   ut  lenipus  ipsum. 


4*12  A.     M.    GRATIAM 

quod  mollirc  omnes  aGcrbitates  et  abstergcre  paulatim 
recordatioucs  solet ,  quid  inihi  subsidii  allaturum  sit 
nesciam  :  adhuc  quidem  nihil  proficit  non  solum  mi- 
nuendo  ,  sed  ne  mitigando  quidem  dolore.  Mihi  illius 
memoria  non  perpetuo  vigeat?  Eius  ego  morte  in  luctu 
uon  sim?  Atcuius  viri?  Omuium,  quos  aspicit  sol,  dig- 
nissimi  ;  qui  quoniam  raortis  necessitas  nobis  imposita 
est,  nonuisi  cxacta  aetate  moreretur  .  Mei  certe  ita 
amantis ,  ut  ego  in  illius  admiratione  virtutum  ,  non 
admirari  singularem  eius  erga-  me  animum  non  po- 
tuerim. 

Quid  igitur  ,  inquis  ,  aut  tibi  aut  illi  proderit  con- 
flictatio  tua  ?  Quid  ?  Habet  dolor  ,  qui  iustc  percipitur, 
executione  ipsa  ofHcii  ,  quoddam  levamen..  Me  quidem 
nunc  magis  quam  gemiius  ,  recreat  nihil.  Tum  amicus, 
tum  vir  bonus ,  lam  gratus  mihi  in  illum  mortuum 
essQ  videor  ,  cum  Lacrimis  cura  extinclura  prosequor. 
Hoc  quoque  fero  commodi,  quod  disco  haec  despicere 
quae  stabilitatem  nuHam  habent.  Quid  mihi  nunc  Po- 
giani  morte  inopiriatius  poterat  aecidere,  de  illius  ho- 
nore  nuntios  quotidie  expectanti?  Cum  enim  Florebel- 
lus  episcopus  ,  Poniificis  ab  epistolis,  iam  gravis  senio 
ab  Urbe  in  patriani  ,  atque  otium  secessisset ,  ei  Pon- 
tifex  Pogianura  substituebat.  Qucm  locum  si  adeptus 
fuissct ,  quantum  ei  muneri  gravissimo  dignitatis  et 
splendoris  sua  virtute  attulisset !  Quanta  cx  illo  loco 
eius  illuxisset  laus  !  At  tam  praeclaram  facultatem  sin- 
gulari  illius  industriae  invidit  fortuna  ,  mors  praeri- 
puit.  Et  nos  quid  spei  in  vita  collocamus?  Eius  cupi- 
dilaie  duci  nos  patiemur  ?  In  hisce  rebus  defigimus 
nostras  cogitationes  ?  Quam  imbecillitatem  nostram  ig- 
noramus  !  quibus  interitus  quotidie  ita  imminet  propter 
incertos  casus  ,  ut  abesse  longe  propter  vitae  brevita- 
lcm  nunauam  possit. 


EPISTOLARUM    LIB.    VII.  4'^ 

Mi  Thomicl  ,  quis  tibi  meum  acl  tc  reditum  prao- 
stat  ?  Propone  dum  tibi  aninio  eundcm  de  mc  casum; 
hunc  de  me  nuncium  tibi  afierri  cogita  ,  quo  quid  fa- 
cilius  ,  in  tanta  tenuitate  valetudinis  cvenire  potest  ? 
Tum  ex  tuo  sensu,  qui  meus  sit  de  illius  acerbo  inte- 
ritu  dolor  intelliges.  At  ego  etiam  eo  mirifice  crucior, 
quod  tibi  illum  incommodissime  ereptum  esse  video  , 
in  quo  tantara  spem  inchoatac  tuae  laudis  perficiendae 
collocaveramus  :  qui  quidem  te  ita  diligebat ,  ut  mihi 
hoc  ipso  esset  eius  in  me  amor  multo  iucundior.  Si 
eius  itineribus  ,  rai  Thomici,  ipso  maxime  duceate,  ire 
potuisses  ,  mihi  crede,  quae  tua  est  ingenii  vis,  non 
eodem  solum  pervenisses,  sed  si  ulterius  progredi  quis- 
quam  hominura  potuit ,  lu  esses  progressus.  Nunc  libi 
per  te  conandum  atque  enitendum  erit,  quod  certe  fa- 
cies  ;  neque  ego  tibi  volenli  difficile  quicquam  puto. 
Sed  tamen  Pogiano  meo  ,  illo  inquam,  quem  tibi  can- 
tare  lantopere  solebam,  carebis.  Quos  ego,  cum  tu  Ro- 
mam  venisses  siudiorum,  quos  consuetudinis  ,  quos  do- 
mestici  usus  ,  fructus  mihi  cum  illo  fingeham!  O  fal- 
laces  cogitationes  nostras!  Sed  vale,  mi  Thomici  ,  ne- 
que  enim  te  tam  tristi  sermone  detinere  diutius  volo. 
Vale.  Viennae  ,  postridie  cal.  decemb.  i568. 

Tuas  •XIII*  cal.  decembris  datas  accepi  litteras  , 
quibus  iustitutam  abs  te  cum  Pendasio,  cum  Araaltheo, 
cum  Gallo  studiorum  rationem  perspexi.  Perge ,  mi 
Thomici  ,  atque  perfice  ut  laetitia  tuae  laudis  deside- 
rium  nostrum  quam  maxirae  leniatur. 


I  2.    GRATIANUS    TUOMICIO. 


Me  adhuc  uihii  practer  maerorem  ipsuni,    cui  me 
uedidi  ,  ct  quanidain  spem  uonduin  tameu  salis  expli- 


4l4  A.    M.    GRATIANI 

catara  tui  brevi"  videndi  iuvat  ,•   animuin  ab  illius  co£?i- 

o 

tatione  abducere  noa  possum  ,  in  quo  si  tibi  ,  fractior 
aut  intemperaaiior  videbor,  erit  humanitatis  tuae  mihi 
igaoscere*  Multum  enira  amabam,  nec  araabar  rainus  , 
et  scio  quantum  virum.  Sed  non  coramittara  ,  ut  te 
diutius  meis  questibus  molestum  habeam  :  deploratum 
sit ,  quod  deplorari  satis  uunquani  potest.  Epistola  tua 
qua  le  in  Asulanum  ad  Renaldum  cogitare  signifi- 
cas  ,  magnopere  meum  desiderium  ,  quo  utriusque  ve- 
strum  incredibilem  in  modura  afBcior  ,  refricavit;  at- 
que  ita  eraersit  amor  ,  ut  alas  cupiverim  ad  evolan- 
dum.  Me  quidem  certe ,  si  capere  nunc  delectationem 
ullam  possem  ,  illius  maxime  loci  recordatio  delecta- 
ret.  Atque  utinam  nobis  iUucescat  aliquando  ille  dies, 
cum  rediens  ego  vos  ab  ipso  villae  ingressu  desilien- 
tes  gradibus,  et  fereutes  obviam  amplexus  conspiciam! 
Sed  quando  id  erit  ?  Alia  enira  impendent.  Inlerea  rae 
vel  in  hac  frequeutia  et  celebritate  hominum  totum 
abslrudam  in  solitudinem  ,  qua  profecto  raihi  secun- 
dum  te  uihil  est  hoc  tempore  amicius. 

Quod  scrilMs  pueros  nobis  a  patre  tuo  cuin  litteris 
venturos  ,  eos  expectabo ,  et  ad  litteras  ita  rescribam 
quemadmodum  te  maxime  velle  inlelligo.  Tu  quid  ei 
rcsponderis  ,  de  quo  te  interpellavit,  aveo  scire.  Quam- 
quam  lios  quidem  pueros  ego  venturos  non  arbitror; 
aut  si  venerint,  quam  recipiendi  sint  nescio:  magna 
enim  peslilentia  dicitur  esse  in  Polonia ,  praesertira 
maiori  ,  atque  adeo  circum  ea  loca  ubi  habitai  pater  : 
et  Silesia  quoquc,  qua  pueris  iter  futurura  erit,  val- 
de  infesta  eadem  est  lue.  Sed  et  patrem  credibile  est 
diligentissirae  curare,  ne  qua  pestis  contagio  suam  di- 
lionern  attingat,  et  pueros,  si  venient,  iter  caute  factu- 
ros.   At  aliud  pesiilenlia    ipsa  multo  gravius  muhoque 


EPISTOLARUM    LIB.     VII.  4*^    ' 

pestilentias  malum,  Poloniam  nostram  ,  mi  Tliomici , 
invasit;  quod  quale  sit,  si  coram  essemus,  aperirem  tibi, 
et  tecuni  perversitatem  cum  temporum  ,  tum  quorum- 
dam  horainum  conquererer.  Huic  cpistolae  committere 
uon  est  consilium  ,  praesertim  vulgo  datae.  Tantum 
habeto  ,  ingens  parturiri  monstrum  ,  quod  si  edetur 
aliquando ,  'D.ti?  magna  malorum.  Si  ad  unum  mcdo 
sermonem  tuarum  raihi  auriura  facultas  esset  ,  iiicre- 
dibilia  intelligei-es  ;   tu   tamen  hoc   ipsum   rcticc. 

Cum  Podoschio  Regis  legato  saepe  de  te  sum  lo- 
cutus;  item  cum  aliis.  Es  mi,  Thomici,  in  summa  om- 
nium  expectatione  .  Quare  etsi  supervacaneum  sit  te 
sponte  tua  currentem  hortari  ,  tamen  quia  me  quae- 
dam  tenet  propter  singularera  amorem  infinita  in  te 
cupiditas  gloriae  ,  hortor  ut  quoniam  in  isiis  sLudiis 
optimarum  disciplinarum  tanla  spe  ,  tanta  ingenii  fa- 
raa  versaris  ,  ut  nihil  a  te  vulgare  ,  nihil  quotidianum 
expectetur  ,  sed  suraraa  et  singularia  omnia-  Fac  cogi- 
tes  assidue  quo  pacto  in  omnibus  rebus  tantis  homi- 
nura  opinionibus  ,  tantis  de  te  indiciis,  respondeas.  A 
Cardinali  warmiensi  (i)  nuper  accepimus  litteras  ,  iu 
quibus  erat  de  te  honorifica  ,  et  plena  amoris  mentio  , 
coniuncta  tamen  cum  illa  querela  de  patris  tui ,  quo- 
cum  ei  multa  et  pervetus  benivolentia  intercedit,  ab- 
ducto  potius  quam  averso  ab  ecclesia  animo.  Qui  quidem 
Cardinalis  ,  si  pestis  ex  Polonia  abierit  ,  Lublinum  ad 
regni  conventum  cogitabat:  ubi  utinam  ei  faciat  sui  co- 
piam  pater!  cum  doctrina  etsermonibus,  tum  admirabili 
ilhus  viri  sanctitate  permoveri  poterit  ,  ut  aut  ecclesiae 
recoucilietur  ,  aut  sese  prorsus  det  in  pcrditorura  cau- 

(i)  Slauislao  Hosio  ,  qui  tunc  erat  catliolicae  rellgionis  in  Polo- 
iiia  lulcrum,  et  romanae  purpurae  lumen  ,  cuius  res  gestac  litlera- 
rum  moniimentis  commendatae  sunt. 


4l6  A.    M.    GRATIAKI 

sara ,  et  tibi  opportunior  ad  sanandum  eius  aninmm 
postea  tradatur.  Quod  ego  sperare  nunquam  desinam 
cnm  propter  ipsius  eximiam  prudentiam  ,  tum  propter 
eoruni  vanitatem  ,  a  quibus  ille  abduci  se  passns  est; 
qui  cnplditatcm  hominibus  novitate  rerum  iniicientes 
quasi  verborum  quibusdam  praestigiis  in  crrorem  in- 
ducunt  ;  quorum  licentia  mirum  quanta  in  Poloniam 
religionum  confusio  illata  sit  ,  quae  tamen  ipsa  per- 
multos  ad  ecclesiam  concordiac  matrem  et  magistram 
converiit. 

Proxime  Cracoviae  concilium  haerelicornm  theo- 
logorum  Miscovius  Palatinus  habuit  ,  homo  ut  scis 
Calvinl  cultor  ,  in  quo  conatus  est  omnes  coniungere 
in  nnam  aliquam  de  tota  religione  sentenliam.  Acta 
res  est  plures  dies  summo  et  Palatini  studio  ,  ct  illo- 
rum  contentione.  Demum  non  opinionibus  magis  quam 
odiis  dissidentes  discesserunt:  tantum  abest  ut  de  re, 
quae  maxime  consensione  nititur,  convenire  potuerint  I 
Huic  concilio  atque  horum  concertationibus  Palatini 
vicarius  interfuit ,  homo  et  ipse  calvinianus  ,  sed  qui 
Palatini  potius  quam  suo  staret  iudicio.  Is  accensum 
sermonem  niedium  abrumpens,  consessu  exsurgit ,  et 
indigna})undus  ad  Papistas  ,  inquit ,  abeo.  (  hoc  enim 
ab  iis  noraen  Catholicis  inditum  est )  apud  quos  con- 
sentiens  est  de  rcligione  sententia;  vos  Deus  perdat , 
qul  vestra  ambitione  et  pertinacia  unam  Cbristl  fidem 
confunditis  ,  et  nefarie  discerpitis:  tu  vlderis,  PaLitine, 
qui  nebulonibus  istis  fidcm  habes.  Atque  haec  dicens, 
e  concilio  sese  fremens  proripuit.  Quod  factum  ubL 
rescitura,  risu  et  appr,»batione  celebratum  est.  Ad  eas 
disputationes  Dudithius  fuit  adbibitus,  quibus  prorsus 
navrant  a  Calvinianis  alienatum  essc.  Cracoviae  tribus 
loeis  in  privatorum   acdibus,  trium  diver«aruni    disci- 


EIMSTOLARUM     LIB.     VH.  4'  7 

pliuaruni  haercticos  clocere  sna  quosque  (3'o77.aT'/. ,  Cal- 
vinianos,  Trinitarios,  Anabaptistas.  Lutheranae  familiae 
doctorem  nullum  esse  ;  eam  desertam  iam  obsolevisse: 
maximum  numerum  esse  Trinitariorum  ,  quorum  est 
doctrina  proxima  impietati  illi  ,  inquam  ,  summae.  Hac 
Jabe  valde  conspersam  esse  nobilitatem  ,  plebem  ca- 
iholicam  fidem  colere  ,  ncque  a  maiorum  iustitutis 
discederc. 

Sed  tu  miiaherc  unde  mihi  otium  ad  haec  scriben- 
da.  Mihi  vero  vacui  teraporis  nihil  conceditur  :;  scd 
si  quid  conceditur  ,  aut  potius  quicquid  erlpere  assi- 
duitati  meae  operac  possum,  id  totum  consumo  lecum, 
et  le  res  polonicas  minimas  qiioque  scire  velle  inlel- 
iigo.  De  Kadzwillo  tuo  fama  sane  praeclara  :  in  catho- 
lica  religione  mirifice  constans  sic ,  ut  omnibus  ar- 
tibus  cum  a  gentilibus  suis  sunimis  viris  ,  tum  a  pa- 
ternis  amicis  oppugnatus  ,  deiici  de  suscepta  sententia 
raauendi  in  ecclesia  Dei  non  potuerit.  Sororem  is  Bu- 
czaczchio  ,  illius  Buczaczchii  fratri  ,  qui  proxime  Pa- 
tavii  luit,  despondit,  catholico  iuveni,  ut  audio,  et  cum 
praecipuae  ia  Russia  nobilitatis ,  tuni  magnis  copiis 
praedito.  Lublini  si  peslis  discesscrit  frequentissimum 
seualum  futurum  scribunt.  Rex  eo  VVarsuvia  profectus 
erat:  divertet  tamen  paulum  dc  via  ,  quod  sibi  Lilhua- 
nos  priucipes  in  itincrc  occurrere  iussit.  De  JMosco 
silentium  est.  In  Borussia  triginla  magnas  naves  apud 
Dantiscum  aedificari  Pvex  imperavit,  quibus  Baltici  ma- 
ris  orara  tueatur  :  has  naves  deductas  iam  esse  et  iu- 
siructas  ferunt,  atque  omnibus  lolianuem  Kostkara  Dan- 
lisci  casiellanum  praefectum  esse ,  et  ei  datum  maxi- 
rae  negotium  curandi  ut  ex  raaritimis  Saxoniae  civi- 
tatibus  arma  et  bellica  tormcnta  in  Livoniam  atque 
iude  iu  Moscoviam  ad  hostes  non  importentur  ,   quod 

27 


4lB  A.     Mt     (illATIANI 

frequenter  fieri  a  Saxonibus  ductis  spe  uberrimi  quae- 
stus  consuevit.  Classe  aute  hoc  tempus  Poloni  nun- 
quam  usi  sunt ,  cuius  conficiendae  auetor  fertur  ipse 
praefectus ,  egregiae  vir  industriae  ,  et  magnae  vir- 
tutis  ;  atque  valde  hoc  eius  consilium  utile  regno  Po- 
loniae  futurum  putatur  ;  ad  multa  enim  pertinet.  De 
Polonia  satis. 

De  Galliis  nunc  omnis  expectatio  est  ,  quo  tolius 
belli  impetus  conversus  videtur.  Nam  Auraugius,  con- 
ti"a  quam  sibi  ac  suis  persuaserat,  nusquam  receplus  a 
Belgis  ,  et  undique  ab  Albano  actus,  ad  Gondeium  iter 
habere  dicitur  ,  ui  coniunctis  consceleratorum  raani- 
bus  impium  bellum  utriqueRegi,  communi  consilio, 
infei'ant.  Sed  eius  magnopcre  extenuatum  esse  exerci- 
lum  narrant,  parte  suorum  aut  domum  dilapsa,  aut 
variis  proeliis  consumpta.  Decedens  minacia  et  speciosa 
jn  singulis  paene  oppidis  Belgarum  edicta  affigi  cura- 
vit.  Patriam  se  Hispanorum  tyrannide  oppressam  ,  si 
per  eos  licuisset  liberaturum  advenisse  ,  summis  suis 
laboribus  amicorum  opibus  comparatum  exercitum  non 
finibus  modo  admovisse  ,  sed  in  intcrioi'em  provin- 
ciam  induxisse;  neminem  eorum  memorem  libertatis 
fuisse:  itaque  brevi  se  maioribus  copiis  rediturum,  nec 
patriam  illam  ,  sed  bostium  terram  ducturum  ,  ferro 
atque  igni  vastatura  iri  omnia.  Irrisa  haec  sunt.  Sed  eum 
Condeio  coniungi,  ancipitem  curam  facit.  Quod  tu  ge- 
nus  calamitatis  abfuturum  a  Galliis  censes  ?  Quid  illic 
Anglos,  quid  Belgas  Aurangium  secutos,  quid  Saxones 
lotamque  illam  colluviem  perditorum  hominura  scele- 
ris  praetermissui'am  putas?  Quid  in  sacerdotes,  si  quos 
deprehenderint  ,  efTecturos  ?  Quas  caedes,  Deus  bone, 
quae  exempla  !  Profecto  ,  ml  Thomici  ,  iu  raisera  tem- 
pora  et  difficillima    incidimus. 


EPISTOLARUM     LIB.     VII.  4'9 

Hic  1*11  luor  est  ex  litteris  Spira  allatis,  Wolfangum 
Palatiuuni  illura  nimburgensem  ciim  mille  quingen- 
lis  equitibus  ad  Gondeium  eantem  profligatum  esse  ab 
Umalio  ,  strenuo  Gallorum  duce,  quem  etiam  scribunt 
egressum  Galliae  finibus  cum  tribus  milibus  equitum 
et  viginti  cohortibus,  Blpontem  Wolfangi  oppidum  in 
Germania  obsidere  ,•  et  sunt  (jui  putent  progressurura, 
et  in  ipsius  Palatini  provinciam  impetum  facturum  , 
ut  intelligant  Germani,  Regeiu  vires  non  solum  ad  pro- 
pulsandum  ,  sed  etiam  ad  inferendum  bellum  habere. 
Quod  quidem  de  Umalio  subiti  atque  expediti  consilii 
duce  credi  facile  potest ,  vel  si  violarl  proptei*ea  pax 
quae  Gallis  universe  est  cum  Germanis  atque  Impe- 
rio  deberet.   Vale   'V*   idus  decembris  1 568.    Viennae. 

L  I  B  E  R    VIII. 

I.    ANTONIUS   MARIA  GRATIANUS   NICOLAO   THOMlCIO   S.   P.   D. 

IVjle  vero  nihil  fefellit ,  qui  irritatos  vulneribus  iuve- 
venes  nunquam  quieturos  ,  et  quo  dissimulantius  age- 
bant ,  eo  vobis  observandos  et  cavendos  esse  diHofen- 
tius  ,  praedicebam.  Nos  quidem  dici  nou  polest  quam 
commoti  simus  tuam  epistolam  legentes  ,  in  qua  pri- 
mum  erat  de  cura  et  sollicitudine  ,  qua  te  perturba- 
tum  narrabas  ,  vix  ut  quid  scriberes  intelligeres.  An 
rae  hoc  initium  putas  non  pupugisse  ?  Deinde  de  Pio- 
trowschii  reditu.  Hic  ego  suspicatus,  id  quod  res  erat, 
reliqua  magno  auimi  timore  legi,  ne  quid  tibi  aut  tuis 
adversl  accidisset.  Hinc  de  pacis  simulatione  qua  Bel- 
gae  usl  essent,  post  de  impetu  ab  iis  in  Polonos  faclo, 
et  de  Polonorum  virtute  ,  qui  pauci  plures  non  su- 
stinuerunt  modo  ,  sed  etiam  illatis  vulneribus  repule- 


^ao  -^'     M«     ORATIANI 

ruiit.  Et  haec  quidetn  gi-ata  viitus,  uisl  caedes  Belgae 
lulervealsset ,  quae  profecto  rae  perstrluxit ,  cum  il- 
llus  misericordia  qui  cecidit,  tum  eorum  causa  qui 
patraruut,  qui  se  gravissimi  delicti  culpa  obstrinxe- 
runt.  Postremo  insanum  Adami  facinus  (  quid  enlm 
audacter  eum  fecisse  dicam  ?)  qui  veritus  non  sit  mi- 
uistris  et  satellitibus  publlcae  potestatls  raanus  afferre  , 
et  quidem  unus  tam  raultis.  Ego  horainis  audaclam 
paene  raagls  admiror  ,  quam  elus  facti  successu  lae- 
tor.  Gravc  crlmen  ;  itaque  aliquo  amandandus  est , 
dum   videatur   ista   quorsum   evadant. 

Vide  modo  :  quid  si  cum  ilHs  quatuor  tnm  fuis- 
ses?  quod  ego  profecto  vel  potuisse  fieri  horreo.  Per 
Deum  ,hac  me  spUicitudine  libera  ,  et  te  nunc  a  tur- 
bis  istis  proiinus  subtrahe.  Antiquisslraa  cura  sit  sa- 
lutis  ,  proxlraa  studiorum  ,  quorum  hauc  iacturam , 
quam  facere  in  nationis  tuae  tempestate  necesse  ha- 
bes  ,  in  Asulano  cum  suavisslmo  et  humanissirao  Re- 
ualdo  nostro  facile  resarcies  industria  et  diligentia 
tua;  quo  nisl  eogltare  te  propediem  siguificasses,  equi- 
dem  augerer  animo,  neque  possem  quiescere  ,  donec 
te  iu  aliquem  iocum  periculo  vacuum  secessisse  in- 
lelligerera.  Nunc  expecto  hac  spe  tuas  litteras  ,  quae 
ad  •XIIII'  calendas  iauuarii  afFerentur  .  De  pace ,  cum 
caedes  inlercesserit,  video  difficilem  esse  rationem;  et 
raanentibus  inimicitiis  uullum  invenio  cousilium,  quod 
probem  :  nam  quidvis  potius  ,  quam  ut  Patavii  sis 
cum  periculo  ;  et  ut  absis  diu  ,  aut  te  alio  conferas  , 
et  Pendasium  et  tantas  praeterea  opportunitates  re- 
linquas ,  adduci  non  possum  ut  fcram.  Quamquam 
spem  facit  archiepiscopi  aptissima  persona  ,  qui  se  tua 
causa  in  istam  pacificatlouem  iuterposuit  ;  eius  enlm  et 
magna  prudentia  cst ,  et  slngularls  auctoritas  ,  et  com- 


EPISTOLAUUM     LtB.     VIH.  /f  2  I 

modissiine  praetorl  ipsi  sangaiiie  coniuuctns.  Expecta- 
bimus  si  qnid  ipse  efiiciet.  Tu  te  interea  in  Asulauo 
cum  libellis  tuis  ,  et  pacem  per  litteras  ui"gebis  :  nihil 
enim  interpellatione   hac   tuo   tempori    importunius. 

A  patre  nihil  dum  litterarum  :  pcslileutia  iter  chiu- 
sum  esse  arbitror  ;  quam  tameu  exliuctum  iri  hac  vi 
frigoris  in  spe  sumus.  Quod  si  tibi  propterea  pecunia 
in  sumptum  non  mittitur  ,  sume  deCauco(i)  quan- 
tam  opus  erit ,  illi  euim  scripsimus  ut  tibi  suppeditet. 
Curabis  autem  ut  nou  sokim  tibi  nihil  desit ,  sed  etiara 
ne  Conieczpolscii  coutuberuales  tui  indigeant  ,  si  fbrte 
eadem  ipsi  difficultate  afficiuntur  ,  quos  velim  meo  no- 
miue  iubeas  salvere.  Et  ne  multis,  cave  putes  quicquam 
te  nobis  gratius  facere  posse  ,  quam  si  te  nostra  om- 
nia  ,  maxime  lua  ducei-e  intelligamus.  Quod  in  extre- 
raa  epistola  scribis  de  archiepiscopo  ,  id  est  huiusmodi 
ut  non  tam  ego  mouendus  abs  te  fuerim  (etenim  ue  ipsi 
quidem  cupiditati  concedo  qui  te  rogavit ,  cuius  tameu 
tu  retices  nomen  )  (juam  ipse  amandus  a  rae  es,  qui 
mihi  lam  diligeuter  ct  tatn  studiose  scripseris.  Atque 
utlnam  hulus  votl  compotes  efliceremur  !  quod  mihi 
esset  mille  nominibus  gratlssimum  ;  esset  hoc  ipso  gra- 
tius,  quod  de  eo  tu  tanto  studio  laborasses.  Vale.  Vien- 
nae  •XVIt*  cal.   ian.    1 568. 

2.    GRATIANUS     POMORSCUIO     S.     D. 

Ego  vero  ,  ml  Pomorschi  ,  quod  scripsl  nuper  Ni- 
cohio  ,  uihil  explico  consilil  ,•  ita  omnes  nostras  raiio- 
nes  imporlunae  istae  iniraicitiae  perturbarunt:  quo  ma- 
gis  affligor  dolore  ,  pauconmi  temeritate  nos  impediri, 
et  illius  studia  saepe  iuterrupta  ,  aliquaudo  ,  ut  milii 
(i)  Erat  liic  CarJinalis  Coniini;mloni  ck  sororc  nepns. 


4^^  A.     M.    GHATIANI 

ipse  scripserat ,  constituta  ,  denuo  interpellari.  Patavii 
vos  esse  sine  gravi  periculo  non  video  posse  ,  cui  certo 
Nicolaus  non  est  committendus  ;  neque  quo  vos  po- 
tissimum  transferatis,  locum  ullum  cius  studiis  aptura 
invenio,  et  si  maxime  invenirem,  taraen  relinquendum 
Pendasium  ,  et  sexcentas  praeterea  ,  quae  Patavii  sunt 
opportunitates,  non  censerem.  Quid  igitur,  inquis,  sua- 
des  ?  Quidvis  potius  quam  ut  Pendasinm  deseratis ; 
in  liuius  enim  summa  doctrina  ,  et  mirifico  in  Nico- 
laura  animo,  omnera  spera  illius  erudiendi  repositam 
habeo.  Cai*dinalis  quidem,  ut  ex  litteris  quas  Nicolao 
scripsi  ,  intelliges  ,  in  Asulano  vos  reditura  suum  ex- 
pectare  iubet.  Ille  est  locus  omni  periculo  vacuus  ,  et 
ipsa  solitudine  et  salubritate  aptissimus  studiis:  amant 
enim  recessum  litterae  ,  in  quibus  sine  ulla  interpel- 
latione  Nicolao  arbitratu  suo  abdere  se  licebit  ,  atque 
eodem  tempore   valetudini   operam  dare. 

Intei^ea  aut  pacabuntur  res  Patavii  ,  quod  illorum 
quatuor  discessu  fortasse  fiet ,  adnitente  maxirae  ar- 
chiepiscopo  et  novo  praefecto  ui'bis  ,  ceterisque  Car- 
dinalis  amicis;  aut  quid  aliud,  cum  nos  redierimus  , 
consilii  de  Cardinalis  sententia  capieraus.  Nihil  potuit 
nobis  accidere  incommodius;  itaque  irascor  etiam  stre- 
nuis  istis  vestris.  Ecquid  (raalum!)  illos  in  Poloniara 
non  compulistis  ?  Quod  certe  nisi  feceritis  ,  quod  ante 
monere  non  destiti ,  etiara  praedico  vobis  ,  quocuraque 
se  conferant  in  Italia  ,  periculo  nou  carebunt ;  ubique 
illis  insidiae  ,  et  vis  parabitur.  Hac  enim  caede  plane 
incitati  sunt  Belgae  ,  nec  eam  inultam  unquam  ferent. 
Extrudite  homines  ;  neque  Tarvisii  ,  neque  circum  isla 
loca  labitare  tuto  possunt.  Sed  illud  leneto  maxime,  ut 
ubicumque  illi  sint ,  eo  tu  Nicolaum  ire  ne  permittas: 
satis  enim  participem  eum  harum  iuimicitiarum  fecit 


EPI.STOLARtTM     LIB.     VUI.  /['l'^ 

Adauil  audacia.  Qiiod  si  eliam  cum  illis  videretur  , 
omnis  ira  Belgarum  ,  omnis  impelus  in  ipsum  couver- 
teretur  ,  ipsum  unum  maxime  peterent ,  qui  insignem 
fore  suam  vindictam  in  adolescente  cum  praecipua  no- 
bilitate  ,  tum  excelleuti  gratia  clarissimo,  exisiimarent. 
Sed  haec  orania  uberius  scripsi  Nicolao.  F!t  quid  prae- 
terea  de  Gonicczpolsclis  coiisilii  attulerim  ,  cognosces 
de  illius  litteris.   Vale.   Vicnnae  'X'   cal.   ian.    i568. 

3.    GRATIANUS     THOMICIO. 

Petrum  Scargam  canouicum  leopoliensem  cum  Ro- 
mam  iens,  Vienuam  ex  Polonia  venisset,  plures  dies 
apud  nos  habuimus,  spe  maturioris  discessus  nostri,  ut 
uiia  veniret  nobiscura.  Sed  huuc  discessura  differri 
quotidie  cum  intelligeret ,  expectare  noluit ,  quod  in- 
euntibus  ieiuniis  Romae  esse  vult ,  quo  non  alia  quam 
religionis  causa  profectus  est  ex  usque  Russia.  Quare 
hominis  piam  cupiditatem  remorarl  diutius  non  pla- 
cuit  :  ita  tamen  dimisimus,  iit  ad  te  salutatum  divei'- 
tat ,  quod  facturum  uon  dubito  ;  recepit  enim  ,  neque 
est  devlum  ,  et  te  videre  Inceusus  fama  praestautls  in- 
geull  ei  vlrtutis  tuae  ,  magnopere  cupit.  Gum  Sacilum 
venerit,  qua  illi  rectum  est  iter,  paulum  de  vla  decedet 
ad  Altanum  comitem  ,  ad  quem  litteras  a  nobis  affe- 
ret :  inde  eum  ad  vos  In  Asulanum  qui  ducat  ,  Alta- 
nus  dabit.  Hlc  est  Scarga  ,  qul  nie  superioribus  annis 
in  Russia  gravlssimo  ac  paeue  desperato  morbo  affe- 
ctum  ,  et  cum  Ipsa  morte  luctantem  ,  et  vlsere  saepls- 
sime  ,  et  consolari  solebat ,  vir  innocentlae  et  probi- 
talis  singularis  ,  quod  facile  ex  ipso  vultu  homlnls  et 
sermone  luielliges:  quo  minus  iiecesse  habeo  abs  te  pe- 
tere,  ut  optimum  et  religiosissimum   virum  ,  et  studio 


tui  flagrantem,  humanllatc  et  benivolentin  tua  comple- 
ctarls.  Retine  aliquot  tecum  dics  :  eius  te  ct  consuc- 
tudo  delectabit,  et  res  polonicas  cognosces  ab  co  oni- 
nes;  est  enini  inde  recens.  Vale ,  nam  de  ceteris  re- 
bus  dabo  publicis  tabellariis  litteras,  quae  foriasse  hanc 
epistolam  antccedent.  Quae  hic  frigora  nos  experti  si- 
mus,  ipse  libi  Scarga  probe  narrabit ,  sentiet  enim  an- 
te  quam  in  Itallam   veniat.   Vale  •VII"  cal.   ian.    i  568.  , 

4'     GRATIA>'US     THOMICIO. 

Cum  din  tuas  litteras  desiderassem  ,  accepi  tandein 
uberrlmas  et  amorls  pleuas  ,  quas  Tarvisio  ipso  Chvi- 
sti  natali  die  dedisti.  Video  te  diligentisslme  omnia 
collegisse  ad  minuendum  dolorem  meuin  ,  quem  ex  vi- 
ri  omiiium  praestantissiml  mihique  amicissimi  nostri 
ccpi  .  Atque  cfrecisti  tu  quidera  quod  cupiebas ,  ut 
me  consolareris  ,  sed,  mihi  crede,  non  tam  ils  ratlo- 
nibus  ,  quae  sunt  a  te  accurate  conquisitae  ,  quam  ipsa 
voluntate  et  studio  tuo.  Equidem  mihi  non  desum  ,  et 
eas  recordationes  quae  acrcs  quosdam  doloris  morsus 
habeut ,  quoad  possum  refugio.  Verum  magna  vis  est 
amoris.  Gum  me  ex  dolore  ac  tristltia  exemi  ,  ct  ad 
constantiam  ,  et  ad  illa  de  quibus  me  tuae  lltlerae  mo- 
nent  ,  revocavi  animum  ,  tum  denuo  peccare  hoc  fa- 
ciens  mihi  videor,  et  nescio  quomodo  moerore  ipso  ma- 
gls  delector  :  nihil  tamen  gratius  tuis  liiterls ,  nihil 
salutarius.  Quare  te  rogo,  nt  scribere  non  intermittas; 
hoc  enim  ipso  mirifice  levas  dolorem  meum  ,  quod  dc 
eo  ievando  tautopere  laboras.  O  mi  Thomicl,  quae  un- 
quam  aetas  referet  talem  virum  ?  Ac  tu  ,  quod  mc  pe- 
nitus  augit,  hoc  amisso,  ad  quem  te  conferes  ?  Sed  ccce 
libi  subito  se  lacrimae  piofuderunt.   Hacteiius    igiiur. 


EPISTOLARVM     LIB.     VIU.  /f^iO 

Discessus  nostri  clies  dicta  eial  ad  •XIII*  cal.  febriia- 
rii,  quo  tempore  Caesar  Possonium  ad  habendiini  Hun- 
gariae  conciltum  cogitabat.  Sed  profectio  dilata  fuit  ad 
tempus  incertum  propter  uuncialos  ex  Hiuigaria  nescio 
quos  principura  motus,  qnorum  nobilissimi  quidam  ad 
Transilvaniae  Pxcgalum  transfugissc  dicuntur.  Nobis 
quid  futurum  sit  ncscio.  Tu  lamen  hoc  scito,  nihil  csse 
quod  raagis  verear  ,  quam  ne  ab  hac  spe  ,  quam  lenere 
videmur  ,  repenle  in  novum  aliqucra  rerum  oceanum 
reiiciamur.  Paralura  video  nirabura,  a  quo  hunc  refla- 
tum  limeam  :  quocumquc  fcreniur,  danda  nimirum  ve- 
la  erunt.  x\dhuc  quidem  nos  tenuit  hic  opinione  no- 
stra  diulius,  quod  Pontifex  huius  urbis  templa  ,  sa- 
craria  ,  resque  omncs  sacras  Cardinalem  inviscre  alque 
inspicere  vohiit :  quem  eliara  corrigcndis  sacerdotura 
nioribus  ,  et  vcleri  discipliiiae  reslitucndae  lola  Ger- 
mania  ila  praefecit  ,  ut  imperium  iu  ipsos  etiaiu  epi- 
scopos  dederit.  Obire  ipsuni  provincias,  quae  quidem 
iJli  videbautur  ,  iusslt,  lustrare  omncs  ecclesias,  sin- 
gularum  vitia  ,  depravatasque  consuetudines  ,  quae  ir- 
repserunt ,  subiicere  oculis  ,  emendare,  corrigere  ;  re- 
vocare  pristinos  res  sacras  tractandi  ritus;  in  civitati- 
Lus  scminaria  puerorum,  qui  ad  ecclesiasticura  usura 
erudiantur  ,  instituere  ,•  in  monasteriis  quos  abbates  , 
aut  monachos  inquinalae  viLae  aut  sui  muneris  negli- 
gentcs  csse  compercrit ,  poteslate  abrogare,  novos  sub- 
stituere  ,  alius  aliis  poenis  cocrcere  ;  dare  dcnique  ope- 
ram  ut  et  antiquentur  ea  ,  quae  paulatim  ab  antiquis 
ecclcsiae  moribus  instilutisque  degenerarunt ,  et  stu- 
dia  atque  artes,  quae  sunt  veterum  sanctissimorum.  vi- 
roium  monumenlis  disciplinaque  tradita,  colantur  ;  at- 
que  omnia  ,  quoad  eius  heri  potest  ,  ad  pristinam  in- 
tegritatem  splendurcmque  rostiluantur.   Magnura,   in- 


4^6  A.     M.     ORATtAM 

qiiis  ,  negotium  uarras  :  maximum.  Sed  ,  ne  commo- 
vearjs,  decretum  est  Cardinali  hinc  discedenli  niliil 
de  via  ,  quae  in  Italiam  ducit,  huius  rei  causa  defle- 
ctere. 

Ex  itinere  Bavariam,  et  Saltzburgeusem  provinciam 
ipse  obibit ,  in  alias  Germaaiae  partes  ,  quae  quidem 
mediciuara  ferre  posse  videniur  ,  huius  potestatis  suae 
vicarios  ,  spectatae  integritatis  et  ecclesiasticae  institu- 
lionis  iutelligentes  viros  dlmiitet;  tolam  enim  rem  Pon- 
tifex  eius  ar])itrio  voluntatique  permisit.  Morabitur  hoc 
quidem  nostrum  in  Italiam  cursura,  taraen  in  ipso  na- 
vigabimus  portu.  Alius  vero  ventus  est,  qui  si  flare  coe- 
perit,  in  altum  uos  reiiciat.  Verum  hoc  quicquid  fu- 
lurum  sit ,  gubernabit  Deus:  ego  paratus  nihil  laboris, 
nihil  defugere  incommoli.  Unum,  ita  me  Deus  adiuvet, 
desiderium  tui  ferre  niihi  vix  videor  posse.  Si  te  ha- 
berem  ,  cum  quo  tamquam  cum  me  altero  omnia  et 
laeta  et  iristia  commuuicarem  ,  quem  facerem  omnium 
rerum  et  quae  acciduut  et  quae  timentur  participem, 
in  hoc  acquiescerem:  cetera  sic  acciperem  ut  se  dareut. 
Sed  hoc  quoque  Deus  gubernabit.  Ex  archiepiscopi  lit- 
teris  in  spe  sum  ,  brevi  te  Patavium  rediturum.  Etiara 
atque  etiam  videbitis,  ut  tuto  illic  esse  possitis :  nobis 
quid  videretur,  et  ad  te  et  ad  Pomorschium  perscripsi. 
Si  redibitis,  memeniote  ita  Belgarum  fidei  vos  commit- 
terc  ,  ut  nihil  caulionis  ad  vos  custodiendos  raunien- 
dosque  praetermittatis.  Quanium  enim  credendum  eis 
sit ,  iam  profecto  intellexistis:  cgo  non  possum  hac  de 
re  non  vehementer  esse   sollicitus. 

De  rebus  novis  et  raaxime  de  gallico  et  aurangiano 
bello  ,  quibus  bellis  de  omniura  prope  rerura  salute 
dfcernitur  ,  avere  te  certo  scio  scirc  quid  agalur;  ne- 
que  ego  cupiditati   tuae  deessem  ;    sed  incredibile    est 


EPISTOLAr.UM     LIP..    Vltl.  i^iy 

quanta  iii  iis  vavietas  et  dissensio  sil  ,  qni  ea  ant  scri- 
bunt  aut  nunciant,  quae  geruntur  ,•  ita  sunt  infecti 
partibus  omnium  animi  I  Quo  in  genere  mira  est  sedu- 
litas  adversariorum  :  cum  veris  multa  affinguni ,  tum 
confingunt  ipsi  falsa  et  concinne  pro  veris  venditant. 
Itaque  quotidie  nobis  iiovae  sunl  clades  audieudae,  ut 
si  tot  accepta  incoramoda  ,  tot  proeliis  superati  nostri 
essent ,  quot  tribus  biscc  mensibus  iactata  sunt ,  nibil 
iam  abesset  quin  internicionc  deleti  catholici  exercitus 
omnes  esseut.  Vide  impudentiam!  Dux  (  sed  reticebo 
nomen  )  magna  certe  dignitate  ,  magna  etiam  gravitate 
vir  ,  superioribus  diebus  litteras  Caesari  misit ,  in  qui- 
bus  erat,  Regem  Galliae  acie  victum  a  Condeio,  caesas, 
profligatas  ,  dissipatas  eius  copias  ,  ipsuin  fugere  Ke- 
gera  ,  et  instare  victis  Condeium.  Quid  quaeris  ?  Ter- 
ruerat  is  nuncius  bonos.  Eas  litteras  germanice  scri- 
ptas  ipse  Caesar  Cardinali  legit  ,  et  interpretatus  est, 
cum  tamen  constaret ,  neque  tum  Piegem  ad  exercitum 
fuisse  ,  et  aliquot  secunda  proelia  illis  ipsis  diebus  a 
regii-s  ducibus  esse  facta.  Quid  hos  censes  multitudinis 
auribus  inculcare  ,  qui  tantam  rem  Caesari  ementiri 
non  sunt  veriti  ?  Atqui  hos  nuncios  perscribunt  suis 
per  omnes  provincias  ,  nunciant  in  concionibus  popu- 
lo  ,  iubent  ire  ,  agere  gratias  Deo  ,  qui  illorum  rera 
respiciat.  Nosti  genus.  Atque  his  irretitura  raendaciis 
vulgus  tenent.  Nostri  non  tam  quidem  impudentcr  , 
nec  lam  gloriose  ,  sed  tamen  suofura  res  quoque  ef- 
ferunt  verbis.  Ita  certatur  studiis  ,  et  difficile  est,  ut 
quaeque  res   gesta   sit  ,   cognoscere. 

Id  nunc  maxirae  caediiur  omnium  scrmonibus,  Re- 
gi  (jalliae  Albanum  ducem  nihil  saiis  fecisse  ;  priraum 
quod  Aurangium  prohibens  a  Belgis,  in  Gallias  potis- 
smium   corapuh'rit  ;   poluisse   enim  iu  Gernianiam  agi, 


4*^8  A.     M.    r.PATIATVI 

iinde  venerat ;  cleinde  quocl  protinus  scciitus  jpse  lio- 
siem  nnn  fuerit.  Gontra  qucri  Albanum,  se  relictis  Bel- 
gis  iu  Galliam  exercitum  induxisse  ,  necjue  ex  regiis 
ducibus  praesto  sibi  cjuemcjuam  fuisse  ;  atque  Aurau- 
gio  ,  cura  undique  tenereiur  ,  et  opprimi  posset ,  com- 
meatum  lutumque  in  Germaniam  regressum  a  Gallis 
praebitum  esse  ;  regios  amicos  non  tara  ut  vincal  Rex, 
quam  ut  ne  vincatnr  ,  laborare  ;  id  cjuantum  peccatum 
sit,  sero  inlellecturos.  Ilas  querelas,  sive  bae  verae 
sint  sive  falsae  ,  buic  certe  tempori  non  utiles,  non 
clesunt  cjui  studiose  serant.  De  receptu  Aurangii  in 
Gcrmaniam  ,  magnus  fueral  rumor,  et  nunciabant  om- 
nium  lilterae.  Verura  cognitum  est,  ipsum  in  Gallia 
adhuc  esse  ;  et  castra  ad  Gatalaunum  Iiabere,  atque  ibi 
putatur  moram  ducturus  ,  tum  ut  in  bostium  lerra 
cxercitura  alat ,  el  siinul  Condeio  et  reliquis  regiis  bo- 
stibus  ex  propincpio  animos  addat.  Tum  sperat,  si,  quod 
timeri  nou  dcsinilur  ,  nova  aliqua  turpi  pactione  ado- 
lescenti  Hegi  arma  dc  manilms  extorta  fuerint  ,  meh'ori 
loco  fore  suas  res  ,  boc  saltem  ipso  ,  cjuod  suum  di- 
scessura  Galli  rediraere  pecunia  cogentur ,  cuius  in 
sumraa  ipse  difficultate   versatur. 

Haoc  quidem  liic  de  Aurangio  intelligebanius,-  cjui 
si  belium  in  secjuenlera  aestaiem  j:)erduxerit,  multo  nia- 
iores  motus  futuri  videntur:  miscentur  enim  passim  in 
Germania  belli  cousilia,  et  crexit  aniraos  in  expectatio- 
ncm  mafrni  alicuius  conflati  foederis  nova  Palatini  cura 
Saxone  inita  affinitas.  Palatini  enira  filio  Augusti  filia 
nujjsit ,  inler  cjuos  cum  tantac  el  tara  acres  gestae  ini- 
micitiae  sint,  et  tot  odii  et  inimicitiarura  causae  inter- 
cesscrint,  iure  suspicautur  Iiomines,  buic  conglutinatae 
concordiae  magnum  ali(juod  subcsse  raysterium.  Nara 
Condcium  Palatini  oraues  opi,'s  confirmant,  Aurangium 


EPISTOLAllUM     LIB.     Vtll.  4^9 

Saxoals.  Illud  quoqae  liuc  pertinet ,  quocl  eodem  tem- 
pore  pax  inter  reges  Sveciae  et  Daniae  ,  de  regnorum 
possessione  paulo  ante  omnibus  viribus  decerncnles  , 
confecta  sit.  Huius  autem  soror  in  Augusti  matrimonio 
est.  Aliquid  certe  monstri  conceptum  est.  Huius  totius 
coitionis  auctor  et  architectus  ,  qui  putabatur,  Ghristo- 
phorus  virtembergensis  dux  ,  re  nondum  perfecla  ,  de 
vita  migravit  ,  magni  vir  consilii  ,  atque  eo  acrior  ho- 
stis  catholicae  fidei. 

De  rebus  polonicis  nihil  erat  magnopere  nuncia- 
tum.  Rex  Lublinum  'X*  cal.  ianuar.  cnm  splendido 
Lithuanorum  principum  comitatu  ingrcssus  est.  Multi 
iisdem  diebus  senatores,  quos  admodum  frequentes  con- 
venisse  scribunt.  Prima  erit  actio  de  adiungenda  Po- 
loniae  Lithuania  ,  quae  res  quotannis  agitata,  perfecta 
iri  tandera  aliquando  putalur.  Quod  si  fict  ,  regni  ve- 
slri  fines  latissime  proferentur  ,  et  fortasse  frenum  im- 
portuno  hosti  iniicietur  ;  qui  quidem  hostis  movere 
dicebatur ,  et  innumeris  illis  suis  eqnitum  gregibus 
potius  quam  turmis,  Lithuaniae  finibus  appropinqua- 
re.  Alii  emissos  dicunt  a  Lithuanorum  principibus  hos 
rumores  ,  quo  maturius  Lublino  dimittanlur  ,  et  res  de 
adiunctione  iu  sequentem  annum  difieralur.  Sed  in- 
cubuisse  Pvex  in  hauc  vohmtatem  videtur,  ut  perficiatur. 
Ad  hunc  convcntum  duos  legatos  amplissimos  viros 
Caesar  decrevit;  quorum  princeps  est  Guilellmus  Pro- 
sinoschi  episeopus  olomucensis  ,  de  cuius  excenentil)us 
animi  atque  ingcnii  ornamentis  scio  me  tecum  esse 
saepe  locutum:  est  enim  mihi  ])robe  cognitus,  quippe 
una  Patavii  viximus  ,  qui  cum  Cardinalem  raandato 
Caesaris  convenissct ,  ut  ab  eo  idoneis  consiliis  (  sic 
enim  praefatus  est )  ad  hanc  ipsam  legaiionem  inslrue- 


4^0  A.     M.    GRATIAM 

retur,  postea  quam  variis  essent  de  rebus  collocuti  ,  in 
commouefacieudo  cpiscopo  de  quibusdam  Poloniae 
principibus  ad  amicitiam  partesque  Gaesaris  adiungen- 
dis  ,  de  patre  tuo  multa,  qua  prudentia  ,  qua  auctori- 
tate  ,  qua  gralia  ,  quibus  in  maiori  Polonia  clientelis 
sit  praeditus.  Sed  haec  omnia  cum  illa  exceptione,  alie- 
natum  eum  a  Gatholicis  esse:  et  ab  episcopo  vehemen- 
ter  petiit,  darel  operam  ut  eum  ecclesiae  restitueret. 
Narravit  etiam ,  amore  communem  sibi  cum  illo  te  esse 
filium.  Itaque  episcopus  me  de  eo  diligentissime  postea 
et  de  le  percunctalus  est.  Ego  vero  materiam  nactus, 
accendi  hominem  studio  tui  ,  qui  etiam  mihi  litteras 
ad  te  dedisset  nisi  fuisset  sunimis  occupationibus  im- 
peditus.  Quibus  autera  de  rebus  raissa  haec  legalio  in 
Poloniam  sit ,  huic  epistolae  nou  committo,  omnia  co- 
ram  intelliges.  Huuc  tu  virum  ,  proi'sus  yolo  ut  ames; 
est  enim  omnibus  vitae  et  humanitatis  laudibus  cumu- 
latissimus,  et  in  rpiscopalibus  muneribus,  praeter  con- 
suetudinem  horum  et  temporum  et  locorum  ,  ita  di- 
ligens,  ut  sohis  in  hac  gente  episcopus  esse  videatur. 
Quod  scrlbis  de  Borussis  ,  nihil  equidem  audivi  ; 
quamvis  cum  illis  quoque  negotii  non  nihil  futurum 
videlur.  Longe  est  aliud,  quod  ego  tibi  parturiri  pe- 
riculum  scripsi  ,•  qui  nisi  partus  ,  quod  sperare  iam 
coepi  ,  maturis  medicamentis  abigatur ,  nullum  cst , 
quod  non  impendat  malum.  Sed  hoc  quoque  coram, 
utinam  mea  spe  et  opinione  celerius  !  Valc.  Idibus 
ianuarii    1068.  Viennae. 


0.    GRATIANUS    THOMICIO. 


Ex  Pcndasii  litteris  ,  quae  tranquilla  esse  Patavii 
omnia    significabant ,   co    vos    rediisse    putabam  ,  cum 


EPISTOLAnUM     LIB.    VIII.  4^1 

haec  scribebatn.  Quod  si  ita  est ,  et  tua  te  iani  iii  sede 
collocasti  ,  prinium  illud  etiam  atque  etiam  moneo  ,  ut 
omniuo  cautc  uec  siiie  comitibus  per  urbem  incedas, 
ante  quam  indagaris  Belgis  quid  animi  sit;  quod  dabis 
operam  per  Pendaslum  et  reliquos  amicos  penitus  ut 
odorere  :  eorura  enim  sraiiae  reconciliationi  fidendum 
maguopere  nou  esse  ,  intelleximus  lura  cum  vulneri- 
bus  modo  esseut  irrilali.  Quid  uunc  credemus  inci- 
tatis  caede  ?  Deinde  ut  litteris  ac  studiis  tc  tuis  totum 
involvas  ,  ita  tameii  ut  valetudiuis  rationem  ducas  ,  et 
memiueris  tibi  saepe  ex  Icctionis  iutemperautia  malum 
accersitum ;  praesertim  siquod  terapus  iutermiseris , 
tum  enim  soles  tamquam  diuturnam  sitim  explere  cu- 
pieus  ,  avidius  te  iu  litterarura  uberrimos  illos  foutes 
ingurgitare.  Fac  tibi  moderere  ,  et  taraeu  Pendasii  op- 
portunitatem  ctiam  atque  etiam  urgeto.  De  Tarvisinae 
iuveututis  studio  et  observantia  ei'ga  te  scripsit  ad  me 
Renaldus  :  id  mihi  gratissimura  fuit ,  novura  uou  ac- 
cidit.  Praetori,  ut  te  velle  intellexi,  significabimus  te 
nobis  de  eo  soripsisse  ,  grataque  Gardinali  olficia  hu- 
raanitatis  ,   quae  tibi  praestitit   csse. 

Laetari  te  faraa,  quae  de  Gardinali  ad  vos  perfertur, 
certo  scio;  sed  multo  laetabere  magis  cum  coram  a  me 
omuia  cognosces.  Scis  me  ita  parcc  solere  loqui  de  eo, 
ut  etiam  extenuare  verbis  eius  res  tibi  saepe  visus 
sim  ;  tantum  abest  ut  gloriari  ,  praesertira  apud  te  , 
velira.  Sed  taraen  sic  habeto  ,  plus  multo  in  re  esse  , 
quam  in  serraoue.  Illa,  quae  tu  suspicere  et  admirari 
soles  ,  maxirae  iu  hoc  toto  negotio  atque  itinere  eni- 
tuerunt.  Et  quod  fortunae  fuit  (ucque  euira  ratio  hoc 
praestare  poterat )  mirifice  est  ab  hac  tota  comitum 
coliorle  nostrae  famae  et  existimationi  servituni :  sniu- 
ma  in  omnibus  modestia  ct  abstinentia.  Plane  est  illud 
verum    ojy.    r^av   vin-nonv.. 


4i'2  A.     M.     GRATIANI 

De  Petro  iugerat  inc  ad  te  scrihere,  ita  uuiic  elatiis, 
Ila  iuflatus  est ,  ut  sc  Ipse  non  caplat.  Eum  Gaesai-  se 
primuin  ,  clelnde  etiam  tillas  plngere  volult.  Fecit  per- 
Ijclle.  Gaesari  certe  suam  scientiam  mlrlfice  probavit 
elus  artificii  Intelllgciiti  exlstimatori :  et  cuin  uuo  Gae- 
sare  niiill  comins,  niliil  Invenirl  posslt  commodius,  non 
soltim  loqultur  lam  cum  eo  Petrus  ,  sed  etlam  fami- 
liariter  garrit.  Hal  cum  Gaesare  Petrus  !  Si  vidcres 
liominem,  risum  noii  teneres  ;  ita  subnixus  et  se  clr- 
cumspiclens  ambnlat.  Quld  multa  ?  Vel  cum  veteri  illo 
Apelle  se  coufert ,  a  (|uo  uuo  pingi  se  rex  Alexaudcr 
volchat.  Hic  autem  iioster  Apelles  ,  praeter  Gaesarem, 
pingere  vult  nemiuem.  Itaque  cum  cgo  illum  monc- 
rem ,  ut  aliquaudo  receptum  ac  promissum  ,  quod  tibi 
discedeus ,  me  sponsore  fecerat  ,  cxsolveret;  non  ha- 
J)eo  quid  ,  inquit.  iSrovI  ,  Inquam  ,  tuara  glonani  :  dc- 
pinge  dum  mlhl  Caesarem  ,  culus  imaglnem  habes  do- 
mi.  Ille  CYcusare  se  ,  credo  quod  vuJgare  Gaesares  ne- 
fas  putnret.  Appielicudi  homlucm,  couvlciura  ei  mirl- 
ficum  feci  ;  et  scls  quam  cum  illo  soleam  pro  Imperlo, 
et  quam  me  ipse  revereatur.  iYe  multa  ;  praeclaram 
Gaesaris  cffiglem  atrameulo  uua  nocte  sic  effecit ,  iit 
ne  illa  quidcm  sit  simillor  ,  quam  coloribus  deplctain 
habet.  Eain  cuui  inihl  altulisset  ,  hoc  quidem,  iiiquam, 
exiortum  est  :  fac  tua  spoulc  Gaesaris  filias  rcddas  ,  si 
vls  fidem  tuam  solvere.  PoIIIcitus  est ;  ego  urgebo  lio- 
miucin  ;  sed  cessator  est  maximus.  Eam  imagiuem  in 
harum  litterarum  fasciculum  addldl. 

De  discessu,  nisi  quis  novus  casus  nos  impedlerit, 
constltutum  est  uobis  proficlsci  Vienna  ante  cal.  feb. 
de  quo  ipso  certius  tibi  scrlbam  allquld  iis  littci'is  quas 
polouicis  tabellariis  ad  sextum  calend.  daturus  sum  , 
cl  faclam  te  de  tola  ratlonc  Itlneris  noslri  ccrtiorcm. 


EPISTOLARUM    LIB.    VIII.  /{33 

E  Polonia  uunclant  ita  frequentes  convenisse  Lubli- 
num  non  Polonlae  modo  scd  etiam  Lithuaniae  "prin- 
cipes  ,  ut  capere  urbs  lantam  horainum  multitudinem 
non  possit ,  ac  permultos  in  tabernaculis  ,  quae  sibi  in 
campo  collocarunt,  manere.  Pater  tuus  eo  nondum  ve- 
nerat.  Ut  opinio  est  omnium  ,  coibitur  tandem  illa  in 
perpetuum  cum  Lithuanis  socictas ,  sic  ut  idem  slt 
utriusque  gentis  Rex  ,  atque  eam  dirlmere  in  posterum 
societatem  neutri  populo  fas  potestasve  slt.  A  Mosco 
venerant  illis  ipsis  diebus  cum  litteris  ad  Regem  nun- 
cii:  quid  sibi  velint ,  nondum  erat  cognitum.  Si  in 
partem  regni  Lithuani  recipiuntur,  pacem  fortasse  vo- 
let  Barbarus.  Indlclo  est,  quod  Pvegis  legatum  ,  quera 
superlori  anno  ad  se  euntem  in  vincula  coniecerat , 
dimisit ,  et  tum  ipsi  tum  mercatoribus  ,  qui  eum  ut 
mos  genti  est,  secuti  fuerant,  omnia  ablata  restituit. 
Grassinlus  certus  putatur  vicecancellarius .  Haec  ex 
Polonia. 

Ex  Gallia  prldem  nihll  certi ,  quod  ipsum  non  pla- 
cet.  De  Auraugio  quotidie  percrebrescit  rumor  ,  sed 
nullo  auctore,  excessisse  Galllis  a  magna  miiitum  parte 
desertum  ;  ipsum  cum  i"ellquis  ab  Uraalio  ,  in  quem 
incidit,  vapulasse.  Sed  hoc  totum  ,  ut  dixl,  ferebatur 
sine  auctore.  Novi  et  magui  belli  inltlum  hodle  alla- 
tum  est.  Hlspanica  magna  navis,  quae  Antuerplam  pe- 
tebat ,  quadrlngenta  mllla  nummum  aureorum  in  belli 
usum  Albano  duci  ferens,  cum  in  Brltannlae  portum 
delata  esset ,  eam  Regina  suam  pracdam  duxit ;  atque 
intercepla  navi  pecuniam  omnem  eripult ;  ad  quam 
repelendam  ,  et  questum  de  ea  inluria  cum  Albanus 
mislsset  ,  Ita  responsum  est  a  Beglna  ,  ut  Albanus  brl- 
tannos  homlnes  ,  qul  in  Belgis  ncgotlantur  ,  custodiae 
omnes  Iradiderit ,  eorumque  res  in  publlcum  retulerit»^ 

28 


I^^  A.    M«    GRATIA5I 

idem  Regina  belgis  negotiatoribus  in  Britannia  fecerit. 
Tarl)u]entus  initur  auuus.  Sed  nos  nostra  praestemus, 
reliqua  committamus  Deo.  Has  ego  lltteras  Patavium 
Fabio  fratri  misi  ,  ut  si  Patavii  es ,  tibi  reddat ;  sia 
adbuc  abes  ,  ad  te  mitiat.  Domus  nostra  te  tota  salutat. 
Yale.  •XIII'  cal  feb.    i568.  Viennae. 

6.    GRATIANUS    THOMICro. 

Cardinali  epistolam  misisti  sane  perbellam ,  tuin 
pure  loquentem  ,  tum  multis  ingenii  conspersam  lu- 
minibus.  Gum  te  paulum  incitasti,  nihil  est  quod  non 
asseqnaris.  Perge,  el  cave  puies  nos  ex  ulla  re  plus 
laetitiae  capere,  quam  ex  boc  genere  tuae  laudis.  De 
pi-ofectioue  nostra  nihil  iam  dubito  ;  dicta  dies  est  ad 
pridie  ord.  febr.  Haec  aulem  scribebam  ad  te  'VI'  cal. 
et  eram  sane  occupatus.  Cogitabamus  parva  itinera 
facere  propter  nostrura  quorumdam  imbecillitatem  ,  et 
laborum  insolentiam  ,  et  profecto  eliam  quod  intem- 
pestivo  hoc  caeli  tempore  solutis  nivibus  omnes  vias 
leneri  aquis  narrant  qui  veniunt ,  et  nos  cuiTUum  et 
plaustrorum  impedimenta  trahimus.  Nostrum  erit  iter 
primum  Lintium  ubi  Reginam  Poloniae  videbimus , 
deindc  Pataviam  ,  qua  Oenus  in  Danubium  influit.  Hic 
Cardinalis  urbis  templis  inspiciendis  et  sacris  ordinan- 
dis  rebus  aliquot  necessarlo  dies  dabit.  lude  Saltzbur- 
gum  ineuntibus  ieiuniis;  et  incidet  adventus  noster  ia 
concilium  ,  quod  ad  eam  diem  indictum  est  ilHus  pro- 
vinciae  episcoporum,  cui  concilio  vult  Pontifex  ut  Car- 
diualis  praesideat.  Ea  res  plures  nobis  detrahet  dies. 
Saltzburgo  cogitamus  Monachium,  quo  Cardinalis  cre- 
bris  lilteris  a  duce  Bavariae  invitatur. 

Sed  hacc  tibi  deinceps  ex  illis  ipsis  locis,  in  quibus 


EPISTOLAF.UM    LIB,    VIII,  /|35 

cousistemus,  pcrscrlbam,*  et  cui-abo  ut  itinerum  nostro- 
rum  tempora  sclas  ,  ut  statuere  possis  quando  et  quo 
nobis  obvlam  cum  Pvenaldo  nostro  progrediarls.  Cura 
quo  quidcm  Renaldo  communes  te  meas  litteras  habcre 
arbitrabar,  et  eo  eram  in  ipsum  negligentior.  Sed  que- 
stus  nuper  raecum  est  per  litteras  ,  quod  ei  de  Car- 
dinalis  valetudlne  nihil  significassem  ,  de  qua  se  dicit 
multis  post  diebus  a  te  casu  iniellexlsse.  Velim  me  hoc 
labore  leves  ,  et  eum  participem  habeas  omuium  rerum 
quas  ad  te  scribo.  De  vestro  reditu  Patavium  statuetis, 
ut  ex  incolumitate  ,  studiis,  rationibusque  vestris  vobis 
et  archlepiscopo  et  Pendasio  videbitur.  Expecto  quld 
Poraorschius  egerit  Patavii.  Equidem  ex  litteris  Pen- 
dasii,  quas  mihi  misisti ,  rediisse  vos  putabam.  Quod 
quaeris,  ita  credendum  censeo  Belgis,  ut  eis  facultatem 
tul  nullam  facias ,  teque  ita  compares,  ita  munias,  ut 
etiam  si  velint,  nocere  tibi  non  possint.  Qui  cum  Po- 
morschlo  locutus  est,  sane  liberaliter;  sed  ut  non  si- 
mulate  ,  quod  afBrmare  est  difficile  ,  tameu  ei  tam  de- 
hcs  pari  humanitate  respondere,- quam  nihil  de  custo- 
dia  tui  remlttere.  Omnino  toto  isto  negotio  vobis  opus 
non  fuit.  Bolderius  triumphat  tua  epistola  ,  mlrificus 
mehercule  iuvenis  et  plane  liberalis  naturae  ,  ita  cer- 
te  probus  ,  ita  iucundus  ut  commodlorem  homlnem 
non  viderim;  itaque  nobis  est  in  amoribus,  atque  ego 
huius  maxime  suavitate  tul  desiderium  suslento. 

Scargam  tantopere  properasse  nollem  ,•  fuisset  enim 
tibi  gratus  illius  de  polonicis  rebus  sermo  ,  et  vir  ipse 
est  summa  religloue  et  innocentia  :  vidisse  te  tamen 
illura  et  allocutum  esse,  laetor.  Cupivlssem  hanc  epi- 
stolam  lougiorem  facere ,  sed  me  res  iam  et  tempus 
deficluat.  Pomorschio  salutem.  De  puello  tuo  nihil  nun- 
cias:  scire  velim  ecquid  discat,    et  quando  tam  bono- 


436  A.    M.    GRATIAKI 

ingeuio  cst,  cui'a,  obsecro,  eum  diligenler.  Vale,  et  va- 
lere  per  litteras  Conieczpolschios  tuos  iube,  atque  ipse 
a  Cardinali  salve  ,  et  a  domo  uostra  tota  ;  rogant  euim 
id  me  certatim  omnes  quotieus  ad  te  scribo.  Vale  •VI* 
cal.  fcbi-.    1569.  Viennae. 

L  I  B  E  R    IX. 

I.    ANTONIUS  MARIA  GRATIANUS  NICOLAO    THOMICIO    S.   P.  D. 

Oicut  ad  te  scripseram  nos  esse  facturos,  pridie  cal. 
febr.  pransi  Vienna  discessiraus  ,  et  ad  'XV*  miliare 
Maurbacbii  substitimus  ,  cum  ut  comites  qui  alius  alia 
de  causa  ad  biduum  Viennae  restiterunt  expectareraus , 
tum  ut  litteras  Romara  publice  mittereraus:  qua  in  re 
ciim  essem  sane  occupatus,  et  itiaeris  uostri  rationem 
omnera  perscripsissem  tibi  proximis  meis  litteris  ,  noii 
erat  magnopere  quid  scriberem;  tamen  buic  tabellario 
uibil  dare  ad  te,  religio  fuit.  Heri  mihi  profisciscenti 
litterae  ex  Polonia  redditae  sunt  in  quibus  hoc  potis- 
simum  erat,  Lithuanos  postulasse  a  Rege  ut  si  adiun- 
gcndi  ipsi  et  eorura  regio  Poloniae  foreut ,  ante  san- 
ciretur  ,  ut  ne  quis  Polonorum  in  Liihuania  magistra- 
tnm  gerere  ,  neve  ulli  publico  muneri  sive  id  sacrum 
sive  profanum  fuerit  praefici,  neque  oranino  bona  ulla 
possidere  possii.  Hoc  vero  irapudens  senatui  visum,  et 
Polonis  omnibus  adeo  raovit  stomachum  ,  ut  conviciis 
temperatum  non  sit.  Regem  cerle  habuit  molestissi- 
mum ,  qui  interposita  haec  postulata,  quo  tota  res  re- 
iiciatur  intelligit  a  paucis  h*thuanae  nobilitatis  prin- 
cipibus,  subdi  se  Polonis  ( id  enim  ipsi  coniunctionem 
appellari  suis  persuadere  student )  non  fcrentibus.  In- 
crepati  a  Rcgc  sunt,  et  iussi  aequiora  poslulare  ;  sed 


EPlSTOtARXJM    LIB.     IX.  /\Z^ 

in  inccrto  res  est,  quam  paene  coufectam  putabamus  : 
€t  equitum  legati,  quos  appellalis  ,  poiestate  illa  sua 
plane  iam  tribunilia,  quam  ipsam  sibi  a  paucis  annis 
assumpserunt ,  negant  se  passuros  ulla  de  re  agi  anle 
quam  de  coniunctione  transactum  sit:  ita  pendent  ad- 
huc  reliqua  omnia.  Publicum  regni  signum  a  Plocen- 
sium  episcopo  praeter  multorum  expectationem  sponte 
iix  senatu  depositum  ,  et  Grassinio  coiitinuo  datum  a 
Rege  audivisti;  id  tu  Crassinio  gratulabere.  Gaesar  Re- 
gi  militai'es  octo  equos  dono  misit;  item  dnos  Olicae 
duci ,  cum  ipsos  pulcherrimos,  tum  epliippiis  et  ornatu 
insignes.  Quem  ego  Ducem  ad  conventum  ,  frequen- 
tia  maxime  Lithuanorum  clarum,  non  venisse  miraius 
sum.  Ne  pater  quidem  tuus  venerat  dum  Lublinum, 
ct  venturus  ne  esset  ignorabatur.  Sed  valebis ,  nam 
urgeor  temporis  angustia.  Vale.  Gal.  feb.  1069.  Maur- 
Jsachii. 

2.     GUATIANUS    THOMICiO. 

Novae,  quod  me  cruciat,  res  quotidie  existunt,  quae 
nostrum  iter  morentur  ,  ut  nec  quando  in  Italia  fu- 
luri  simus  ,  nec  quam  diu  peregrinaturi,  scire  possim. 
Verum  id  quidem  fors  viderit.  Illud  ego  tibi  confir- 
mo,  valde  me  negotii  taedere  :  agituv  iam  duodecimus 
annus  ex  quo  siue  ulla  certa  sede  Scytharum  ritu  do- 
mum  vehentes  plaustris  vagamur  ,•  in  quo  quanta  mi- 
seria  sit,  crcdere  te  mihi  malo  quam  re  uuquara  ex- 
periri.  At  praeclarum  est  alienas  regiones  multas  pe- 
ragrasse  ;  ego  vero  in  illo  meo  lectulo  ,  quem  Patavii 
mihi  librorum  tuorum  iu  conspectu  ,  straverat  Pomor- 
chius,  rcquiescere  multo  malim;  aut  in  Asulano  noslro 
tecum  vel  lacertas  captare  ,  quara  illius  omnem  laudena 
ferre,  qui  raores  hominum  ctc  Qiiin  illud  mihi  saepe 


438  A.    M.    GRATIAXI 

cano  :  quicl  brevi  fortes  iaculamur  aevo  multa  ?  Quid 
terras  alio  calentes  sole  mutamus?  cic.  Otio  mihi  opus 
est ,  cuius  tanta  cupiditate  teneor ,  ut  semel  nactus  ita 
coraplectar ,  nae  ut  abstrahi  rae  ab  eo  ulla  causa  non 
sim  passurus.  Sed  hoc  tum  agemus  cura  licebit. 

Novi  haec  habebamus.  Non  discedere  Galliis  Au- 
rangium  ;  et  quod  maioribus  quibusdam  subsidiis  ho- 
minem  fulciri  argumento  est,  consumptis  omnibus  fa- 
cultatibus ,  tamen  unius  mensis  stipendium  militibus 
solvisse ,  eoque  alienatos  ac  prope  aversos  eorum  ani- 
raos  adhuc  retinere.  Wolfangum  quoque  nimburgen- 
sem  sex  railia  equitum  germanorum    scripta   habei'e: 
ne  hunc  quidem  sua    pecunia  ,    utrumque   britannico 
auro  sustentari.  Ad  hoc  Daniae  regis  equitum  ac  pe- 
ditum  haud  negligendas  copias  ,  quas  contra  Svecura 
habuit ,    post   iilara   conglutinatara  pacera   transire  ad 
Aurangium.  Atque  eo  scilicet  spectare  hunc  totura  co- 
natum  ut  Galliae  regi  adolescenti ,  et  a  fidelibus  araicis 
admodum  inopi,  novae  pactionis  compedes  iniiciantur; 
ac  deinde  totius  belH  moles  in  Philippum  regem  aver- 
tatur.  Fovent  illorum  hanc  spem  mutuae  Gallorura  et 
Albani  ducis  querelae  ,  quibus  nihil  poterat   rei   pu- 
blicae  causae  intervenire  incommodlus.  Goniuncti  enim 
hi  duo  Reges  non  solum  quod  timeant  non  habent , 
sed  ultro  terrori  hostibus  ipsi  cssent  futuri:  disiuncti, 
verendura  est ,  ut  pares  multorum  principum  conspi- 
rationi  esse  possint.  Magni  enim  armorum  strepitus  ex- 
audiuntur.  Hoc  mihi  certius,  ingens  vere  ineunte  bel- 
lum  fore.    Quot  hominum    milia    innocentissimorum  , 
quot  urbes  excidio  et  vastitaii  paucorum  scelere  addi- 
ctas  putas  ?  Quot  templa  diruta  ,   quot  sacras  res  dire- 
plas  et  pollutas  iri  ?  O  rem  miseraml  dimicare  nefarios 
homines  de  sua  potcnlia  chrislianae  fidei   totius  pcri- 


EPISTOLARUM    LIB.    IX.  4«5f> 

rJculo  ,  nequc  huic  pesli  tam  apertae  tam  manifestac 
OccuiTi  a  nostris  priucipibus  ,  qui  mihi  profecto  pru- 
dentes  et  scientes  ruere  ad  perniciem  videntur  :  qui 
non  intelligant ,  dum  spectator  quisque  alterius  ca- 
iamitatis  esse  vult ,  se  mox  ipsos  spectaculo  futuros. 
Quot  enim  tu  Gondeios  et  Aurangios  latere  nunc  cen- 
ses  ?  qui  cum  tempus  feret ,  nisi  ante  provideatur,  va- 
lidissimi  reurgent.  An  vero  his  scopum  hunc  esse  exi- 
stimas  ut  beati  populi,  ut  liberi  sint,  et  quod  assidue 
iactant,  ut  suo  iudicio  de  religionis  cuhu  et  Cde  utan- 
tur  ?  An  ut  ex  dissidio  et  confusione  religionum  ipsi 
adversus  reges  convalescant ,  et  populorum  licenliara 
instrumentum  habeant  perturbandi  et  raiscendi  arbi- 
tratu  suo  omnia,  et  ad  amplissimas  opes  et  ad  regnum 
ipsura  viam  affectandi  ?  Magnum ,  mi  Thomici ,  in 
christiana  re  versatur  malum. 

Haec  tibi  scribebam  in  Gartusianorum  monasterlo, 
ipsis  sane  invidens  monachis  harum  rerum  ignarls  om- 
nium.  Hinc  autem  cras  cogitabamus  ,  et  Lintii  brevi 
nos  sperabam  futuros  ,  ubi  non  dubito  quin  luas  lit- 
teras  accepturus  sim  ;  eo  enim  italicas  omnes  litteras 
conferrl  iussimus.  Inde  ad  te  plura  scrlbara ;  neque 
sane  ullum  locum  praetermittam  ,  in  quo  paulum  mo- 
do  consederimus  ,  quin  aliquid  ad  te  dem.  Haec  scri- 
bente  me  ,  litteras  Vienna  accepimus  ,  excessisse  Gal- 
liis  Aurangium  veritum  Regis  adventum,  quem  magno 
exercitu  evocatis  undique  ducibus  ad  se  oppriniendum 
iter  habere  cognovit,  simul  ea  spe  deiectum,  quam 
Catalaunuin  per  prodiliouera  occupandi  alebat.  Nam 
eius  cohortes  ,  quae  noctu  cum  scalis  ad  raoenia  acces- 
serant,  cura  magno  detrimento  a  regiis  repulsae  sunt  in 
castra;  et  intus  re  patefacta,  de  auctoribus  suraptum  pu- 
blice  supplicium.  Reliqui  omnes  Hugonotii  ab  oppida- 


^/^O  A,     M.     GRATIAKi 

nis  aut  trucidati ,  aut  eiecti  sunt.  Ipse  traiecit  Mosam 
Aurangius  :  alii  ad  Nassavium  frati'em  ia  Hessos  ,  alii 
ad  Wolfangum  eum  se  recipere  scribuut  ;  et  Wolfaugo 
quidem  et  Palatinis  omuibus  Umalium  ducem  cum 
iusto  exercitu  imminere,  quem  eorum  fiuibus  admovil. 
Vale  ex  Gimnich  id.  feb.    i  669. 

3.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Non  dubitavit  Umalius  acer  et  beue  sibi  fidens  dux, 
Aurangio  exacto  ,  in  Palatinorum  provinciam  irrumpe- 
re,-  ut  qui  totiens  nulla  provocati  iniuria  milites  in  Gal- 
lias  contra  Regem  traduxerint,  Piegis  hostes  omnibus 
rebus  iuverint ,  uon  semper  id  eis  impune  fore  intel- 
ligant ;  et  quas  belli  calamitates  aliis  intulere,  eas  ipsi 
aliquando  perferant.  Late  incensis  ac  depopulatis  agris 
Umalius  tantum  terrorem  iniecit,  ut  Palatinus  timens 
rebus  suis,  Svevorum  coucilium  convocaverit ,  ut  quae 
propria  ipsius  est,  communem  omnium  efficiat  causam. 
Coutra  Umalius  et  edictis  et  litteris  denunciavit  Ger- 
manis,  se  Palatinis  tantum  hostem  venisse  ,  qui  priores 
Regi  belhim  intulere;  ceterum  pacem  colere.  Ipse  Rex 
raagnis  refertus  copiis,  ut  Umalio  ex  propinquo  praesi- 
dio  sll,  et  Germanorum  transitiones  in  regnum  prohi- 
beat,  Metas  venerat. 

De  Aurangio  ,  si  vera  sunt  quae  scribuntur  ,  nae 
ille  magno  conatu  magnam  sibi  infamiam  pepererit. 
Fertur  enim  post  eius  in  Germaniam  receptum,  cura 
flagitanlibus  stipendium  militibus  et  minas  inter  fla- 
gitandum  iacientibus ,  solvendi  neque  facuhaiem  neque 
spem  ullam  explicaret ,  metueus  ne  ab  iis  vinciretur, 
deseruisse  exercitum  ,  atque  Argentinam  ingressus,  se 
ui'bis  moenibus  a  militum  suorum  vi  tutabatur.  Verum 


EPISTOLARUM    LIB.    IX.  44' 

cum  Argentiuenses,  ne  quid  periculi  eorum  civitati  ex 
illa  re  crearetur,  ei  praecepissent  ut  urbe  excederet , 
ille  se  Manhemium  in  Palatini  oppidum  ad  uxorem 
recepit.  Constat  duos  eius  equilum  praefectos  ad  Gallos 
transivisse  ,  adiunctosque  Philiberto  badensi  germano- 
inim  equitum  in  regiis  castris  praefecto.  Francofordiae 
legatorum  cum  Caesaris  tum  principum  conventus  ha- 
belur  ,  in  quo  tot  tumultibus  qua  ratione  occurri  pos- 
sit  consultatur.  Atque  hunc  conventum  publicum  Ger- 
maniae  concilium  pariturum  putant^  magni  enim  mo- 
tus  nunciantur.  Haec  nobis  Saltzburgum  venientibus 
narrata  sunt ,  quae  tlbi  subito  cura  dcscendissem  equo, 
et  proficisci  celeriter  in  Italiam  Caesaris  tabellarium 
mihi  nunciassent  ,  penulatus  exaravi.  Reliqua  scribam 
postea.  Vale.  Saltzburgi ,   nouis  martii    1 069. 

4.    GRATIANUS    TnOMICIO. 

Litteras  tuas  •XTII*  calendas  mar.  datas,  Saltzburga 
proficiscens  accepi  in  ipsa  via,  quibus  resigiialis  pri- 
mum  me  delectavit  ipsa  ubertas,  erant  euim  longissimae. 
Quid  quaeris  ?  Earum  lectione  me  illum  diem  commo- 
dissime  refeci.  Nam  de  Piotrowschio  ,  mi  Thomici  , 
quam  mihi  gratum  acciderit,  facilius  est  libi  existimare 
quam  mihi  scribere  ,  qui  raeam  curam  de  illius  salute 
saepe  perspexisti.  Et  factura  vehemeutcr  laetor  ,  et  tua 
potissimum  auctoritate  ,  diligentia  ,  consilio  ,  industria 
factum  ,  mi  Thomici*  Quando  iIIud,Dei  in  eum  be- 
niguitate  et  studio  ac  virtute  tua  ,  sublatum  est  quod 
quasi  muro  interiecto  coire  voluntates  nostras  non  pa- 
tiebalur  ,  nihil  est  quod  me  retiucre  iam  possit ,  quiix 
me  lecum  dem  penitus  in  illius  amorem.  Tu  vcro  ma- 
cle  pielate  esto.  Ego  de  eo  ([uoque  te  amo,  quod  mihi 


44^  A.    M.    GRATIANI 

sermouem  oranem  dispuiationemque  accurate  pleuissi- 
nieque  perscripseris.  Orselchium  doleo  me  non  vidisse. 
Eum  ut  diligam,  quid  opus  fuit  tam  diligenti  cohorta- 
tione  ?  An  me  tui  in  illum  animi  et  amoris  significatio 
non  impelleret  ?  Tu  vero  eflSce  ut  ego  ab  ipso  diligar  , 
quod  sane  videris  perfecisse  •  humanissimas  enira  ad 
me  litteras  et  benivolentia  plenas  scripsit ,  ut  facile 
venditatum  me  illi  abs  te  intellexerim.  Ad  ipsum  et 
ad  Piotrowschium  quid  ego  rescripserim  ,  cognosces  ex 
litterarum  exemplis  quae  tibi  misi.  Nunc  quidem  Pa- 
tavii  certe  es  ,  nbi  non  dubito  quin  istam  plurium  die- 
rum  moram  tuis  studiis  illatam  ,  cursu  sis  correcturus: 
quem  ego  ne  interrumpam,  ne  audeo  quidem  a  te  pe- 
lere  ut  nobis  obviam  cum  Renaldo  ad  Alpes  procedas. 
Verum  de  hoc  ,  quid  statuerimus  ,  scribam  tibi  Oeni- 
ponle. 

Nunc  Saltzburgum  redeo  unde  discessei'am.  Ibi 
Ernestum  Bavariae  ducis  filium  invenimus,  et  quidem 
quamdiu  Saltzburgi  fuimus  cum  illo  lotos  dies.  Non 
le  salvus  videam  ,  mi  Thomici ,  si  aliter  scribo  ac  sen- 
tio  :  nihil  illo  puero  vidi  humanius  ,  nihil  amabilius, 
ita  se  apie  in  omui  gcnere  officii  adhibet.  Atque  in 
illo  canonicatu  ac  munere  suo  ita  vivit  et  priuceps 
et  puer ,  ut  pudoris,  innocentiae  ,  religionis,  assidui- 
tatis  exeraplum  sit  collegis  suis  :  prorsus  magua  est 
indole,  persuasumque  habere  videtur,  non  omnem  lau- 
dem  esse  in  generis  claritate ,  nisi  propriis  animi  oi*- 
namentis  cumuletur;  idque  agit  strenue;  itaque  maxi- 
mis  honoribus  non  solura  commeudaiione  maiorum  , 
et  dignitale  et  studio  patris  ,  summi  viri  ac  principis, 
sed  etiam  bonorum  optatis  destinatur.  Cardinalem  nos- 
que  convivio  accepit  splendido  illo  quidem  et  magni- 
fice  ornalo  ,  verura  iiihil  in  eo  conditius ,   nihil  sua- 


EPISTOtARUM    LIB.     IX.  4i-^ 

vius  ipsius  faD^iliarllate  et  humaiiltate  pueri  .  Quld 
ego  tibi  sermones  de  te  cum  illo  habitos  a  uobis  scrl- 
bam  ?  Eius  in  te  conceptura  ante  amorls  igniculum 
non  cxcitavimus  raodo  ,  sed  plaue  acceudimus.  Qua- 
re  licet  tibi  plane  persuadeas  ,  amari  te  ab  eo  ,  fie- 
rique  plurirai.  lucredibili  cuplditate  Itallae  viscndae 
tenetur  ,  de  qua  cum  raecum  loqueretur  ,  velim  ,  in- 
quam  ,  ut  aute  Thomicii  discessum.  O  utinara,  inquit! 
Quiu  tu  raihi,  ut  hoc  Gardinalis  a  patre  impetrct,  cu- 
rato.  Dabo ,  inquam,  operam.  Proficiscentem  Gardina- 
lem  houoris  causa  ipse  ct  archieplscopus  prosecuti  sunt 
ad  quintum  miliare.  Haud  ah'a  profecto  de  re  quam  de 
te  sermo  ;  uosti  enim  meam,  cum  de  te  coepi,  intem- 
perautiara.  la  ipso  vero  dlgressu  nostro  post  dictam  ut 
fit  omuibus  salutem  ,  postulauti  mlhi  sua  mandata , 
suavissime  Dux  Thomicium,  iuquit,  nostrum  cum  vi- 
deris  ,  salute  a  me  plurlma.  Slmul  dexteram  germa- 
nico  ritu  coustrinxlt;  qua  quidem  salute  ,  quod  eam 
tibi  dulcissiraam  fore  certo  scio  ,  claudam  epistolam. 
Vale  •XV.  cal.  aprilis  i56g,  ipso  Gardlnalis  natali  die; 
cuius  causa  ut  rem  divinam  ipse  faceret ,  constitlmus 
hodie  Pamburgi.  Vale. 

5.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Hodie  accepiraus,  Wolfaugum  Lotharingla  atque  il- 
lo  in  Gallias  aditu  ab  Umalio  prohibitum  ,  quocum 
congredi  ausus  uon  est,  iter  per  Helvetios  in  Sequa- 
nos  convertisse  (Burguudi  hi  sunt)  ubi  Goudeius  illi 
occurret.  Ducit  septem  milla  optimorura  equitum  ,  ct 
viginti  pedltnm  cohortes ,  iuslum  excrcitum  et  per- 
timescendum,  si  se  cum  illa  raauu  sceleratlssimorum 
latronura  coniunxerit.   Quid  a  nostris,  conlra  hoc  eius 


444  A*    M.    GRATIAM 

consilium  ,  consilii  capiatur,  vehenieuter  cxpectamus. 
Aurangius  ia  infaraiae  suae  sordibus  iacet  ,  vel  sua 
confessione  perditus  ac  miser.  Si  in  militum  manus 
incideret ,  iam  non  vinciretui",  non  ,  sed  discerperetur : 
ita  exarsere  in  ipsum  odia!  Locutus  ipse  sum  cum  qui- 
Lusdara,  qui  eius  fugae  interfuerunt ;  orania  maledicta, 
quae  in  nequissimum  proditoreni  ac  perfugam  dici  pos- 
sunt ,  in  ipsum   coniiciunt* 

Evasisse  ita  narrant.  Cum  se  intra  moenia  Argen- 
tinae  urbis  coniecisset ,  specie  conquirendae  in  stlpen- 
dium  pecuniae  ,  et  iam  illius  consiliura  de  fuga  cogni- 
lum  mililibus  esset,  saepe  postularunt  a  civitatis  consu- 
libus  milites  ut  imperatorem  suum  sibi  dederent;  quod 
cum  ipsi  recusarent ,  sed  eum  secedere  urbe  coacturi 
pollicerentur;  milites  eludi  se  existimantes,  et  vim  fru- 
stra  futuram  in  oppidum  egregio  opere  raunitum  et 
iusto  praesidio  flrmatum  intelligentes ,  aliquot  illorum 
varils  portis  blni  ternlve  urbem  ingrediuntur  ,  et  ad 
Aurangii  domum  eodem  tempore  conveniunt ,  taciti- 
que  se  in  aedes  inferunt ;  atque  ipsum  Aurangium  cum 
ui"bis  praefecto  ,  quod  ei  saluti  fuit ,  caenantem  im- 
peratorio  apparatu  offendunt :  tum  arma  ci  intentantes 
cooperiunt  horainem  oranibus  probris  ,  desertorem  , 
perfidum  appellant.  Cura  ille  metu  simul  ac  pudore 
conturbaius,  se  in  conclave  proripuisset ,  railiies  vasa 
argenlea  totamque  suppellectilem  diripuerunl.  Ipsum 
quideni  appetlverunt,  sed  ab  urbls  praefecto  defensus 
est ,  cuius  fidei  cnra  se  flens  et  afTectam  ac  perditara 
suara  fortunara  conquerens  coraraendasset  ,  ab  eo  edu- 
ctus  clara  domo  atque  in  parvura  navlgiura  cum  tri- 
bus  servis  illatus  effugit.  En  vindicem  germanicae  li- 
bertaiis  !  en  palriae  liberatorem!  Uis  enim  illura  ante 
titulis  efTerebanl. 


EPISTOlARUM    LIB.    IX.  44^ 

6.    GRATIANUS    THOMICIO. 

Ad  •III'  cal.  aprllls  cum  venlssem  Oenlpoutem,  LI- 
nas  abs  te  Hlteras  accepi ,  quas  mihi  Alexander  red- 
didlt  •XVII-  et  •VIII-  cal.  datas.  Ad  eas  nihll  equidem 
rescribam  cum  te  propedlem  vlsurus  slm.  Tu  enim 
Patavio  •III^  id.,  nos  prldle  Brlxlnone  ubl  festos  dies 
agere  decrevimus.  Fgltur  ad  constitutum  Lavisii,  et  om- 
nla  ad  noslros  sermones  ,  quorum  cgo  Incredlbili  cu- 
piditate  teneor.  Unum  praeterlre  non  possum.  Quid, 
quaeso  ,  quid  est ,  mi  Thomlcl ,  quod  In  posiremam 
eplstolam  obscure  Inlecisti  ,  expectare  te  certum  ho- 
miiiem  a  patre  ,  qui  tibi  et  litteras  et  mandata  afferat, 
qualia  uterque  nostrum  desiderat  ?  Hoc  primum  mihi 
cum  veueris  aperito  ;  in  magnam  enim  spem  me  con- 
ieci.  Mihi  quldem  de  patre  scribitur,  ipsum  Lublinum 
nou  venlre  decrevisse  ,  ubl  non  rei  publlcae  consuli- 
tur,  sed  omne  tempus  tempestlvis  conviciis  conlerltur. 
Illa  certe  socletatis  spes  cum  Llthuanis  cocundae  pe- 
nltus  reclsa  vldetur  :  eo  enim  contentlonibus  progres- 
sum  est ,  ut  prlncipes  illius  gentis,  ne  salutato  quidem 
Rege ,  Lublino  dlscesserint.  Est  omnlno  dlfficile  ne- 
gotium,  et  in  magnum  allquando  malum  erupturum , 
nlsi  provideatur.  Contemnl  se  Lilhuani  a  Polonis  Ini- 
qulssime  ferunt;  atque  hinc  illorum  in  vos  odlum 
acerblsslmum  accendltur.  Roysius  Regls  iurlsconsultus 
duobus  versiculis  non  bcllisslmls  illls  quidem,  sed  ta- 
men  veris ,  rem  expllcavit. 

Vis  gens  iungatur  gentl  Ilthuana  polonae  ? 

Fac  hinc  conteraptum  dempseris  ,  unde  odium. 
Sed    ne    ipsl    quldem   inter   se   Lithuani    conseutiunt. 
Volhinli   cnlm  et  Podolii  ab  aliis  secesslsse  ,  et  sc  Po- 


44^  ■*•    *'•    GRATIANI 

lonis  adiunxisse  dicuntur ,  Polonoruni  iure  et  legibus 
acceptis ;  quo  ne  toia  res  penitus  reiecta  sit ,  effectum 
esse  scribunt. 

Sed  quando  res  novas  coepi ,  nos  Oenipontem  ve- 
nientes  maximum  de  Condeii  caede  et  Hugonotiorura 
clade  nuncium  accepimus  ,  de  quo  cognovisse  te  ante 
existirao.  Ferdinando  quidem  archiduci  quaternis  ho- 
die  litteris  sic  allatus  est.  Ad  •III*  id.  martias  cum 
regis  frater  Castianum  ab  liostibus  cepisset,  ante  quam 
Condeius  opem  ferre  suis  posset ,  atque  ipse  postera 
die  cum  omni  exercitu  Condeius  supervenisset;  ne  fru- 
stra  susceptus  labor  ,  neve  illo  incoramodo  quicquam 
sibi  aut  vlrium  aut  animi  detractuni  viderctur  ,  quem 
prorsus  Wolfangi  spes,  ad  quem  recipieadum  vadebat, 
extulerat ,  aciem  struxisse  et  nostris  pugnae  potestalem 
ostendisse ,  non  eo  quidem  consilio  ut  proelii  fortunara 
subiret ,  quam  in  Wolfangi  adventum  differebat ,  sed 
tantum  ut  se  superbe  adversariis  ostentaret.  Ne  regios 
quidem  lum  de  pugna  cogilasse ,  quamquam  et  ipsi 
copias  instructas  haberent.  Condeium,  ubi  paulum  in 
acie  constitlsset,  movisse  suos,  et  transire  fluvium  coe- 
pisse,  qiio  iter  institulum  persequeretur.  In  illius  tran- 
situ  fluminis  accensis  aliquot  levioribus  certamiuibus, 
dum  subinde  novae  utrinque  cohortes  submittuntur  , 
rem  ad  universam  pugnam  delapsam  esse. 

Culus  inltium  ab  Guisio  fortissimo  puero  ,  et  pa- 
teruae  virtutis  probe  raemore  ,  ortum  esse  ,  quem  iii 
hostes  invectum  secutl  celeri  ,  Condelanos  terga  dare 
coegerunt ,  slrage  maxima  totius  exercilus.  Ammlra- 
liura  duobus  vulneribus  acceptis,  aegre  Sontaglum  eva- 
sisse  :  eodem  se  Landelolium  fratrem ,  et  puerum  Na- 
varrae  prlncipem  ex  fuga  receplssc.  Rupefucaldium  et 
nonuuUos  praeterea  uobilcs  duces  vivos  in  poteslatcm 


EPISTOLARUM    LIB.    IX.  4^7 

pervenisse  ,  in  quibus  Mougumerium  ,  illura  Henricl 
regis  interfectorem  esse  ;  idque  maguopere  victoriae 
laetitlam  auxisse.  Is  enim  cum  veniam  illius  funestae 
caedis  et  ab  ipso  Rege  ante  quam  exanimaretur ,  et  a 
regiis  filiis  impetrasset ,  tantum  abest  ut  facti  dolorcm 
quem  debuit  ceperit,  ut  acerrimum  sc  rcglae  domui 
hostera  praestiterit ,  et  saepe  dexterara  cxtollens  ,  il- 
lam  esse  quae  Henricum  sustulisset,  nefarie  gloriatus 
sit;  cuius  nunc  gloriae  dJgna  praemia  feret.  At  Con- 
deius  amisso  equo ,  qui  ictu  glandis  traiectus  conci- 
derat ,  accurrentibus  subsidio  suis  tamdiu  se  tutatum 
esse  ,  dum  in  amblguo  quis  esset  fuit:  ex  inslgnl  enim 
ornatu  et  suorura  in  ipso  defendendo  conatu  ,  aut  Ira- 
peratorem  eum  aut  imperatori  proximum  esse  omnes 
intelligebant ,  eoque  instabant  acrius.  Demum  ubi  clr- 
cumvento  extracta  galea  est,  et  impii  bclli  dux  atque 
auctor  oraniura  calaraltatis  apparuit,  nlbll  valuere  pre- 
ces  vitam  slbi  concedi  suppllciter  obtestantis,  et  prae- 
raium  ducenla  milia  nummum  aureorum  ,  si  vivus  ser- 
varetur,  milltibus  proponentls,  quin  rcleclus  convicils, 
multls  vulnerlbus  obtruncatus  slt ,  elusque  corpus  ad 
Regis  fratrera  ab  exultantibus  gloria  et  gaudio  millti- 
bus  relatum. 

Regi  vero  ipsi  optatae  magls  quam  expeclatae  tum 
tantae  victorlae  nunclum  Lossiura  pertullsse.  Hunc 
Metas  post  medlam  noctem  pervenisse  ,  ac  Regi  e  som- 
no  excltato  fasclculum  litterarum  a  fratre  rcddidlsse 
recenti  adbuc  cruore  conspcrsum  ,  quo  Rex  terrltus , 
cum  salvus  ne  frater  interrogasset ;  Lossius ,  salvus 
inqult ,  ac  victor  ,  a  quo  tlbi  bas  litteras  Condeli  san- 
guine  tlnctas  attuli  ,  qucm  ego  multls  vulneribus  cae- 
sura  in  fratris  tabernaculo  stratum  hisce  ocuHs  aspexl. 
lum  Regem  lectis  fratris  litteris  et  victoria  cognila  , 


44^  A.    M.    GRATIANI 

ingenti  laetitia  effusura  se  lecto  eiecisse  ,  et  confestim 
ducum  ac  militum  concursu  in  regiam  facto,  laetissl- 
mi  nuncii  partlcipes  omnes  habuisse,  et  totam  conti- 
nuo  urbem  clamore  et  gratulatione  repletam  esse.  Ast 
ubi  illuxit  ,  cum  Rex  ad  agendas  Deo  gi-atias  ,  lacri- 
raans  processisset  ,  primum  omniura  templum  Hugo- 
notiorum  .  quod  peramplum  sibi  in  illa  urbe  extruxe- 
rant ,  ipsis  inspectantibus  civibus  hugonotiis  fere  om- 
nibus  exscindi  funditus,  et  aequari  solo  imperasse,  id- 
que  incredibili  militum  alacritate  factum  fuisse.  Divi- 
num  adolescentem  ,  qui  nuUa  re  magis  pias  persolvi 
Deo  grates  posse  putayit ,  quam  si  eum  demoliri  lo- 
cum  iuberet,  in  quo  maxime  Del  ipsius  iussa  sacra- 
quc  violari  quolidie  intclligebat!  Regium  facinus  iam 
diu  nullum  praeclarius!  Potitus  est  maxima  et  inspe- 
rata  victoria  ,  sed  perinde  futura  ac  uti  Rex  sciet  ,  aut 
Regem  qui  regunt.  Sed  ego  nimis  fui  longus,  qui  te 
visurus  iam  iamque  sim.  Fac  ,  mi  Thomici  ,  ut  va- 
lenlem  te  hilaremque  videam.  Vale.  Postrldie  cal.april» 
I  569.  Oeniponte. 

^.   A.    M.     GRATIANUS    lOnANNI    PIOTROWSCnlO    S.    P.   D. 

Ncque  sera  gratiarum  actio  reprehendi  potest,  quae 
nulla  eius,  qui  debet,  culpa  praetermissa  sit ;  neque 
ista,  mi  Piotrowschi,  liberalitas  animi,  qua  nescio  quid 
officii  a  me  in  te  profectum  ,  instar  magni  beneGcii 
commemoras  ,  non  amarl  magnopere  non  potest.  Sed 
tu  tarditatem  scribendi  tuam  excusans  ,  meumque  in 
te  (ut  tu  quidem  interpretaris)  promeritum  praedicans, 
et'cum  eximia  praeclarae  tuae  erga  me  voluntatis  signi- 
ficatione  coniungens,  subtiliter  in  me  omucm  gratiae 
dcbitionein   relorsisti.    Qui  ct  quam  me    diligeres ,  et 


EPISTOLARUM    LIB.    IX.  4^9 

quam  ipse  isto  auimo  diligendus  amandusque  sis,  de- 
clarasli.  Ego  vero  et  amore  tuo  ita  delector  ut  a  ne- 
mine  dilio^i  malim  ,  et  voluntati  tuae  ita  studio  et  be- 
nivolentia  responderi  mca  intelliges,  si  usus  feret  ,  ut 
ne  eos  quidem  mihi  ante  laturus  sis  ,  quos  tibl  con- 
iunctissimos  habes.  Referre  praesertim  apud  le  non 
libet ,  quae  me  tuae  et  quot  laudes  adiunxerint  tlbi, 
quae   sunt  certe  ingenii   et  huraanitatis  maximae. 

Sed  ut  eas  mittam  ,  quantum  illud  est  vinculum 
amoris  qui  tibi  cum  Thomicio  meo  intercedit  ?  Quo 
quidem  vel  uno  vinculo  ita  astringimur  ,  ut  laxari  con- 
iunctio  nostra  nulla  iam  temporis  longinquitate  possit. 
Nam  etsi  charitate  in  Thomicium  nec  te  mecum  nec 
alium  quempiam  confero  ,  etenim  mihi  in  amando  sic 
primas  concedi  volo  ,  ut  proximum  longe  pouam,  ta- 
men  et  tuum  esse  singularem  in  illum  amorem  perspe- 
xi ,  et  ego  benivolentia  erga  te  vel  cum  ipso  Thomicio, 
cui  te  carissimum  esse  scio  ,  libenter  sum  certaturus. 
Qua  profecto  consensione  nostra  nectetur  nodus  ami- 
citiae  pulcherrimus  :  cuius  fructum  praeseutis  consue- 
ludinis  eripi  nobis  discessu  in  Poloniam  tuo  sanc  do- 
leo ,  eo  magis  quo  non  voluntarium  nunc  quidem 
istura  in  patriam  reditum  esse  intellexi  ex  tuis  litteris, 
sed  eius  tibi  necessitatem  irapositam  ab  illis  ipsis  per- 
turbatoribus  studiorum  vestrorum  ,  qui  Thomicium 
abesse  plures  Patavio  dies  magno  suo  nostroque  cum 
dolore  cofgerunt  ;  quibus  ego  propterea  irasci  non  de- 
sino.  Importuni  !  qui  neque  pacem  pati  propter  incon- 
staniiam  animi  potuerunt ,  et  lacessentes  idtro  novas- 
que  cientes  turbas  gravius  semper  multati  discesse- 
runt ,  ignaviae  ipsi  multo  magis  quam  vos  iniuriae  rei. 

Verum  quoniam  sic  accidit,  ct  tu  immaturi  disces- 
sus  tui   incomraodum  mitigabis  rerum  tibi   carissima- 

29 


^OO  A.    M.    GP.ATIAJi? 

rum  aspectu  ,  et  Thomicius  amissuni  aliena  culpa  tem- 
pus  facile  recuperabit  celeritate  ingenii  sui;  cuius  lanla 
vis  est,  ut  nisi  is  cursus  doctrinae  et  optimarum  disci- 
plinarum  ,  in  quo  esl ,  intercidatur  praepropcra  ad  suos 
revocatione  ,  boc  tibi,  mi  Piotrowscbi  ,  confirmo  noa 
temere  ,  nec  benivolentia  inductus  qua  faveo  eius  lau- 
di  ,  sod  iudlcia  praestantissimorum  virorum  secutus , 
Bberrimos  amoris  nostri  ex  illius  summa  virtute  fru- 
ctus  capiemus.  Non  is  graditur  ,  mihi  crede  ,  ad  glo- 
riam,  sed  piane  sic  evolat,  ut  defulurum  illi  spatium 
videalur.  Vos  modo  videte,  ne  quid  festinetis,  et  ma- 
lurari  banc  virtutem  sinatis.  Mibi  si  coram  agei'e  cum 
clarissimo  vii'o  patre  eius  liceret,  essent  sane  permulta 
de  quibus  noii  iniucundam  sperarem  ei  fore  meam  scn- 
t(Miliam.  Quamquam  vereor  ne  provehar  studio  ,  et  fa- 
ciam  parum  pudenter  ,  qui  consilium  afferre  me  posse 
putem  ct  patri  de  frlio  ,  ct  viro  illa  prudentia  atque 
illo  usu.  Sed  amoris  mei  in  Nicolaum  vis  tanta  est ,  ut 
parum  admodum  abfuerit,  quin  nuper  Vienna  in  Po- 
loniam  bac  una  de  causa  colloquendi  cum  patre  ex- 
currerim:  fecissemque,  nisi  me  pestilentia,  quae  illis  iii 
locis  ingens  esse  ferebatur,  multo  magis  quam  aut  meae 
imbecillitas  valetudinis  ,  aut  longitudo  itineris,  deter- 
ruisset.  Gupio  enim  mirum  in  modum  ipsi  patri  pate- 
facere  me  ipsura,  ct  susceptum  erga  totam  illam  fami- 
liam  buius  causa  animum,  cum  re  minus  liceat,  et  lit- 
teris  asst^qui  non  possim  ,  saltim  congressu  ipso  ,  at- 
que  vultii,  qui  praeclarus  est  index  animi,  aperire.  Sed 
buius  quidem  rei  ereptam  tum  mibi  facultatem,  in  per- 
petuum  praecisatti  esse  non  statuo.  Te  tamen  rogo  ,  ut 
suscipias  meas  partes ,  sl  Nlcolal  patrem  fratresque 
viderls  ,  et  mibi  eorum  benlvolentiam  concilies  ;  quo 
uno  cave  putes  te  mibl  gratius  facere  qulcquam  posse. 


EPISTOLAr.UM    LIB.     IX,  45' 

ViJes  me  uti  couiunctione  iam  noslra,  qui  tibl  huius 
officii  vicein  mandare  et  onus  imponere  noa  dubita- 
rim.  Ex  quo  scilicet  intclliges  ,  et  quam  verus  sit  amor 
in  te  raeus  ,  et  quam  mihi  tua  in  Nicohium  fides , 
itemque  illius  in  te  voluntas,  perspecta  sit.  Restat  ut 
tu  de  me  tibi  omnia  pollicearis  ,  quae  ab  amicissimo 
homine  expectari  possunt ,  et  eum  mihi  amorem  con- 
serves  quera  humanissime  detulisti.   Vale. 

S,  A.  M.   GRATIANUS  ANDREAE   FABRICIO    LEODIENSI.    S.    P.  D. 

Ad  llttcras  tuas  respondebo  brevlus  quam  velim, 
quod  haec  scribebam  Monachio  proficiscens,  quo  ad 
•XI*cal.  aprilis  venimus.  De  Frisingeusibus  rebus  actum 
est  diligenter  a  Cardinali  et  cum  duce  Bavariae  et  cum 
canceHario;  demonstratumque  est  quam  conveniat,  Du- 
cem  prospicere  illius  ecclesiae  rationibus  ,  cum  ipsius 
maxime  virtute  ac  fide  fretus  Pontifex  maximus  puero 
fillo  illam  administrationem  commendarit :  id  autem 
maxime  factum  iri  conservanda  ac  restituenda  ecclesiae 
disciplina  ,  corrigendis  clerl  lillus  Inquinatis  moribus, 
coercendaque  turpi  quorumdam  licentia  :  ad  haec  de 
consillariis  Ernesto  adhibendis  non  solum  catholicae 
fidel  cuhoribus  ,  sed  moribus  ,  studlis  ,  et  totius  vitae 
genere  ad  eius  instiiutionem  accomraodatis  ;  item  de 
seminario  ,  deque  aliis  rebus.  Ut  est  summae  pietatis 
atque  opiimi  sensus  princeps,  videtur  suscepturus  lianc 
curam  ,  ut  illius  ecclesiae  vuhiera  sanentur ,  idque 
prorsus  se  facturum  reccpit,  ad  quam  rem  magno  ad- 
iumento  cruut  ea  ,  quae  vos  istic  in  synodo  sanciveri- 
tis.  Vestris  enim  dccretis  starc  onines  nccesse  erit.  De 
misslone  Ernesti  in  Italiam,  niliil  quidem  nunc  statuit 
Dux  ;  sed  magnam  spem  fecit  se  brevi  missurum  ,  et 


45i  A.     M.    GKATIAKI 

magnopere  proLare  consllluni  visus  est :  sl  accessei*it 
adhortalio  quoque  tua,  facile  a  cancellario  ,  qui  reirt 
valdc  probat,  impelli  poterit,  ut  brevi  vos  mittai.  Quod 
faxit  Deus  !  nihil  enim  ego  ad  priucipeni  istum  pue- 
jum  ,  qui  tanlam  de  se  spem  bonis  facit,  recte  insli- 
tuendum  fieri  posse  puto  commodius.  Haec  de  re.  De 
nvea  voluutate  erga  te,  cum  me  tibi  coram  patefecerim 
iiihil  arbitror  necesse  esse  ut  ad  te  scribam  amplias» 
Tuum  in  me  studium  et  benivolentiam  cum  ex  prae- 
setvti  sevmone  tum  ex  tuis  litleris  ita  perspexi,  ut  du- 
bitare  iion  possim  quin  ea  perpetua  futura  sit  :  i*estat 
ut  bac  voluntatum  coniunctione  utamur  quotieas  usus 
feret.  Nus  prosequimur  iter  nostrum  nivosa  et  incom- 
moda  sane  via.  Ernesli  ,  qui  nos  sibi  omnes  humaui- 
tate  et  modestia  sua  certe  singulari  devinxit,  gratiam 
mihi  ut  conserves,  a  te  raaiorem  in  modum  peto.  Hoc 
mihi  facere  gratius  uihil  potes.  Valetudinem  tuam  cu- 
ra  ,  et  perge  me  amare  ut  coepisti.  Vale.  Monachii* 
.VH-   cal.  aprilis    1069. 

g.     SIKE    EPIGBAPHE. 

Cum  singularem  voluptatem  cepissem  ex  ea  epl- 
stola,  quani  mihi  superioribus  mensibus  misisti ,  cum 
ipsam  elcgantem  et  plane  latinam  ,  tum  mirificum  er- 
ga  me  animum  ac  studium  tuum  significantem  ,  quo 
mihi  accidere  opiatius  nihil  nec  poluit  nec  debuit , 
prope  nunc  pari  dolore  afficior  quod  parum  tibi  dili- 
geus  ac  paene  negligens  officii  videri  potuerim,  qui  hu- 
manissimis  abs  te  litteris  ad  benivolentiam  amicitiam- 
que  provocatus,  ad  eas  quarto  iam  mense  responderim. 
Quod  quideni  cgo  peccatum  tautum  duco,  ut  crucia- 
rcr   animo  ,   uisi  oie  aequitatis  et  humanitalis  luae  spes 


EPISTOLARUM      UB.    IX.  4^^ 

consolaretuv ,  qua  couGdo  fore  ut  cum  silcntil  moi  cau- 
sam  cognoveris  ,  sic  accipies  excusationem  mcam  ,  ut 
€go  de  tua  voluntate  erga  rae  nihil  detractum  intelli- 
gam  ,  planequc  mihl  le  eundem  constave  ,  quem  tuae 
Hlterae  declarant» 

In  itinere  rediens  ex  Germanla  accepl  tuas  litteras, 
et  cum  affecto  vlarum  molestlis  ,  raultlsque  praetcrea 
curls  anirao,  Illarum  responsum  in  meum  redltum  et 
quletius  tempus  rcleclssem;  siraul  ac  Itallam  attigl  ,  ex 
infirraa  valetudine  ,  qua  fere  ego  utor  ,  in  leiiium  et 
perlculosum  morbum  incldi  ,  quo  Iia  sum  conflictatus 
per  hosce  menses  ,  ut  saepe  In  salutis  desperationem 
venerim.  Eo  eraersi  nunc  quldem  aliquantum  ;  con- 
valescendi,  tam  prostratis  oranlbus  viribus,  ne  spera 
quldem  video  ullara.  In  illa  raorbl  conflictalione ,  «t 
rae  tibi  excusaret ,  saepe  TOgavi  Thomiciura  meura , 
tuuraque  ,  culus  mllal  amar,  assidultas  ,  curaque  et  sol- 
licitudo  meac  salutis  paene  salutl  fuit.  Ita  lucundus  ac- 
cldit  fructus  nostrae  benlvolenliae !  Is  mihl  de  te  pror- 
sus  ea  dixit ,  ita  ingenium,  humanitatem  ,  mores,  cru- 
dltionem  praedicavit  tuam  ,  ut  et  quanll  te  ipsc  faceret 
ostcnderit ,  et  me  currentem  ad  te  amandum  comple- 
ctenduraque  Incllarit.  Itaque  qui  diligendus  mihi  fuis- 
ses  ,  vel  hoc  ipso  ,  quod  Thoraicio  carlssiraus  esses  ,  ac- 
cedentibus  praeterea  tot  tui  aniral  ornamentls,  tantaque 
in  rae  benivolentia  ,  staluere  debes  ,  nihll  esse  me  uno 
ia  te  amando  iam  ai-dentius.  Quod  cum  tibl  persua- 
sum  esse  magnopere  cuplo,  tum  Illud  abs  te  peto  ,  ut 
qua  beulgnitatc  me  dlligendum  suscepisti,  eadcm  amo- 
rcm  et  benivoleutiam  mihi  tuara  perpetuo  conserves. 
Ilaec  scrlpsl  ad  te  cum  essera  apud  Thomlciura  no- 
strum,  et  adcssent  Woinowichil ,  quorura  ego  sermoui- 
bus  studlo  tui  sura  inccnsus.  Vale. 


454 


M,    GRATIANl 


lO.    GEATIANUS    NICOLAO    SANDERO. 


Ante  quam  ad  duas  epistolas  luas  rescribam  ,  qua- 
rum  alteram  'X-  cal.  augustl  datam  a  Gibbone  ,  altc- 
ram  •XV^l*  cal.  decemb.  a  Bntloro  paulo  ante  cal.  ian. 
accepi ,  peto  abs  te  ut  minime  aut  oblivioni  noslrae 
benivolenliae,  aut  meae  negligentiae  tribuas,  quod  au- 
num  pacne  ipsum  nihil  ad  le  litterarum  dederim.  Nam 
non  solum  ab  urbe  abfr.i  ,  sed  partim  itineribus  (  in 
Germania  enim  fuimus  boc  anno  )  partim  morbis  ita 
cxercitus  sum  boc  toium  tempus,  ut  amicos  qui  lon- 
gissime  ut  ipse  aberant  lacita  potius  recordaiione  quam 
ullis  litterarnm  officiis  coluerim.  Huc  accessit ,  quod 
ignorabam  tu  ubi  esses  :  dictum  erat  enim  mihi  in 
Hispanias  profectum  esse  te  ad  Frauciscura  tuum  il- 
]um,  cuius  humanitate  ,  diligentia,  facultatibus  ,  om- 
nes  qui  patria  carere  quam  ecclesiam  deserere  mavul- 
tis  ,   sustentamini  (i). 

Habes  excusationem  silentii  meara,  quam  veram 
praesertira  non  dubito  quin  acccpturus  sis.  Et  quando 
Romae  iam  ipse  sura  ,  quo  ad  idus  decemb.  venimus  , 
nec  tu  Lovanio  discessisti,  pi'aeleriti  temporis  silentium 
facile,  ut  spero,  sarciemus  frequentia  litterarum.  Gib- 
bonus  libellum  mihi  tuum  de  sacrificio  missae  cum 
cpistola  leddidit.  Quid  raihi  eura  gratum  dicam  fuis- 
se  ,  qui  rae  ipsum  paene  pluris  quam  antea  faciam  hoc 
ingenii  tui  et  doctrinae  monumento  memoriae  poste- 
ritatique  commendatum  ?  Et  cum  hac  mca  laude  de- 
lector,  tum  vero  rairificc  Lietor  extare  hoc  perpetuum 
amoris  nostri  indiciuni.   Atque  cgo  quid  hac  sivc  cora- 

(i)  Nicolai  Sandcri    augli    satis  noia  sunt  cl    consUmlia  in  fiJe 
calholica  ,  et  ob  eani  t-xiliinn,  ct  cdita  opcra. 


KPTSTOI-AKUM     LlB.     IX.  4"^^* 

Wieiidatione  mei  nominis  ,  sivc  leslimonio  lui  anlmi 
erga  me,  sivie  utroque,  iia  fruor,  ut  me  tibi  plus  mul- 
to  hoc  benivolentiae  tuae  munere  debere  intelligam  , 
quam  quantum  agendis  gratiis  assequi  videar  posse. 
Ago  tamen  maximas  ,  habeoquc  eo  maiores ,  quo  li- 
brum  ipsum  doctissimi  cuiusque  iudicio  maxime  pro- 
bari  intelligo.  Quem  quoniam  a  me  multi  petiverunt, 
curabis  ut  eius  plura  huc  exemplaria  mittantur  ,  ct  ad 
me  aliquot  publicis  labellariis  perferenda  dabis.  Bul- 
lerus  -et  Gibbonus  eo  amiclliae  loco  apud  mc  erunt, 
quo  sunt  apud  te  ipsum ;  cum  quibus  minus  adhuc 
fui  fuequens,  quod  hosce  adventus  noslri  dics  saluta- 
tionibus  amicorum  officiisque  omnes  consunipsimus  , 
fuimusque  in  iis  occupatiores  quam  quanti  ipsa  res 
tota  est. 

De  Anglia  tua  ad  nos  quidem  nihil  ccrii  affere- 
batur;  erat  tamen  rumor  satis  iUe  quidem  constans  , 
ct  esse  iu  armis  aliquot -iusulae  civilatcs  ,  et  plurcs,  si 
raodo  firmos  duces  viderint  ,  ad  eandem  defcctionem 
spectare:  taedere  omnes  impotcntls  iam  quorumdam  do- 
minatus.  Tu  quaeso  ad  nos  certi  aliquld  scribe,  cuni 
vestra  omnium,  qui  exulatis,  atquc  iu  primls  lua,  tum 
publlcae  rei  causa,  veliernentcr  expectantes  ut  florentis- 
simae  olim  christianae  ecclesiae  parti  antlquum  fidei 
et  religlonls  decus  recuperandi  spes  aliqua  alFuigcat. 
Tum,  quod  modo  dicebam,  fac  ut  amlssus  tacituruitate 
litterarum  fructus,  crebritate  compcnsetur;  et  mihi  qiiac 
ratio  mlttendarum  litterarum  dehlnc  sequenda  slt,  qwo 
tuto  ad  lc  pcrferantur,  scribc.  Has  quidem  ego  Autucr  - 
piam  Taxo,  qui  publicis  tabellariis  dispositisquj  equis 
pi'aeest,  mlsi.  A  Gardiuali  meo,  qui  te  mcrito  tuac  vir- 
tutis  ct  dillgit  et  faclt  pluruiii,  etiam  atquc  etiam  salvc; 
ct  salvcre  iubc  ipsius  verbls  Anglos  (£ui  istic  suut  oiu- 
nes.   Vale.   Romae. 


456  A.     \»t     GRATIAItr 

L  I  B  E  R    X. 


I.    ANTOmUS  MARIA  GRATIANUS  NIC.OLAO  SANDERO  S.   P.   D. 


0 


muem  conditionein  eoium  ,  qul  in  Anglia  pro  cliri- 
stiana  i'eligione  ,  et  pvo  commuul  libertate ,  utraque 
que  impoteuli  feminae  dominatu  oppressa  ,  arma  ce- 
perunt ,  statumque  Auglici  regni  mihi  demonstrai*unt 
litterae  luae  ,  quas  ad  me  *XV*  cal.  raartii  lougissimas 
dedisti  ;  in  quibus  ex  omnibus  partibus  cum  prudentia 
tum  singularis  pietas  in  patriam  tua  sese  ostendit ; 
quae  profecto  rae ,  tanta  praesertim  araoris  erga  rac 
significaiione  adiuncla  ,  vel  in  medio  dolore ,  quem  ex 
istarum  rerum  perturbaiione  cepi  ,  rairifice  delectavit. 
Sic  enira,  Sandei'e,  velim  existimes,  probitatem  ,  reli- 
gionem  ,  cxcellentem  doctrinam  tuam,  lanti  a  me  fieri, 
ut  ex  omnibus  amicis  ,  ad  quos  diligendos  ipsorum  me 
virtus  adduxit,  te  uno  mihi  neque  cariorem  esse  quera- 
quam  ,  neque  ullius  benivolentiam  iucundiorem  :  eui 
certe  benivolentiae  tantuni  tribuo  ,  ut  tuain  de  patriae 
salute  sollicitudinem  curamque  ,  communem  raihi  du- 
cam,  planeque  ea  sic  afficiar,  ut  ne  vobis  quidem  ipsis, 
quibus  tanti  fuit  catholicae  fidei  professio  ,  ut  pro  ea 
extorres  pairia  ,  iis  rebus  omnibus  careatis  ,  quae  suut 
bominibus  carissiraae  ,  studio  et  voluntate  in  praestan- 
tissimi  regni  salute ,  concedam.  Quod  si  par  animo 
mihi  facultas  suppetcrct ,  nae  tu  ex  rebus  ipsis  intel- 
ligeres,  quam  amanli  tui,  quam  cupido  rei  publicae 
patriam  tuam  commendasses. 

Sed  redeo  ad  tuam  epistolam.  Ea  raihi  reddita  est 
ad  *XII*  cal.  aprilis,  quain  cum  legissem,  continuo  ad 
Cavdinalcm  qui ,  ut  scis  ,  singulari  est  in  veslram  gen- 


EPTSTOLARUM    LIP.     X.  4^7 

lem  auuiio  ,  detuli.  Is  codcm  die  ,  qaod  convenlendl 
tum  Pontificem  propter  eius  incommodam  valetudinem 
potestas  neminl  erat ,  Pontificis  ipsius  Intimo  consilio- 
rum  ministro  ostendit ,  et  apud  eum  reliquit,  quo  Pon- 
tlficem  de  omnibus  rebus  ,  quae  scripsisti  ,  edocere  pos- 
set.  Quod  et  factuni  est  ab  eo  diligenter  ,  et  plane  est 
quod  speremus  currentem  Pontlficis  animum  ad  vos 
complectendos  suscipiensdosque  iis  litterls  incitalum 
iri.  Sed  incredlbile  est,  sanctissimus  senex  quam  mul- 
tls  curls  occupatlonlbusque  dlstiueatur;  ut  nisi  Dei  sin- 
gularl  in  ecclesiam  benignltate ,  quae  tot  temporum 
procellis  sic  cuncta  mlscentc  adversario  humani  gene- 
ris  baud  alio  gubcrnalore  cgct ,  conservaretur ,  fieri 
non  posse  videatur  ,  ut  illa  aetale  ,  illa  etiam  tenullate 
valetudinls  ,  tantis  rerum  fluctlbus  tempestatibusquc 
sustinendis  sufBcerct.  Quo  minus  mirum  libi  videri 
debet,  si  non  ut  quaeque  provincia  fluctuare  coepit, 
continuo  ad  opem  ferendam  praesto  sumus. 

Quae  enlm  nunc  rel  publicae  pars  uon  periculose 
iactatur?  Qua  Hugonotil  amentes  scelere  atque  audacia 
orania  conturbant ;  qua  Turcae  pereunes  hosies  cbri- 
stiani  nominls  cunctorum  exltlo  immineut,  ct  modo 
Venetos  Ingenti  bello  terra  marique  aggrcssi  ,  in  re- 
liquorum  quoque  fortunas  sua  splcula  intenderc  vldeu- 
tur.  Et  cbristiani  cum  prlnclpes  tum  popull  ,  aut  re- 
b*gionis  discordla  ,  aut  prlvatis  simultatibus  Inter  se 
perniciosissime  dissidcntes,  dum  quisque  spectatov  esse 
vult  alterius  periculi  ,  omnes  se  opportunos  barbaro- 
rum  effrenatae  violenliae  praebeut.  In  tantarum  rerum 
curis  cogitationibusque,  quae  Pontlficem  maxlmum  ma- 
xlme  tangunl ,  ne  vos  quidem  expertes  opls  suae  prln- 
ceps  paterua  plane  in  omnes  cbaritate  ,  quicumque  ec- 
clesiae  Del  amantes  sunt,  rellnquet.  iNam  ct  de  iis  ip- 


458  A,     M.     GRATrAM 

sis  remeJiis,  quae  tu  cominemoras,  cogilalum  atite  est, 
et  adhibebuutur  cum  exploratum  erit  salutaria  fore; 
adhuo  quidem  habere  videutur  deliberatiooem  ;  de  qua 
re  cura  clarissimo  viro  priore  Angliae  ,  qui  eximia  pie- 
late  omnem  suam  industriam ,  curas,  labores  in  pa- 
triae  salute  consumit,  muhnmque  apud  opiimum  quem- 
que  Cardinalium  et  gratia  et  opinione  virtutis  pollet , 
locuti  sumus.  Ipse,  ut  arbitror,  omnia  Francisco  In- 
ghefildio  tuo,  a  quo  mihi  longam  et  prudenter  scri- 
ptam  epistolam  nuper  ostendit,  perscribet.  Tu  de  Fran- 
cisco  ipso  cognosces  :  ego  certe  agendo,  rogando,  rao- 
)iendo  ubi  opus  fuerit,  meam  vobis  et  libi  in  prirais 
diligentiam  ac  fidem  praestabo, 

Warmiensi  Gardinali  h^gendam  cpistolam  tuam  de- 
di,  deque  ea  ipse  et  Cardinalis  meus  acturi  sunt  cum 
Pontifice.  Qui  quidem  Cardinales  libi  salutem  nt  ad- 
scriberem  ,  suis  verbis  uterque  mihi  mandavit.  Ego 
abs  te  peto  ut  crebx-as  ad  nos  ,  et  ut  instituisti  facere, 
plenas  de  omnibus  rebus  liiteras  mittas.  Gratius  face- 
re  mihi  nihil  potes.  Illud  etiam  a  te  quaero,  ecquod 
te  Italiae  atque  huius  urbis  desiderium  teneat?  Nihil 
enim  causae  est ,  cur  iion  te  utilem  patriae  tuae  ope- 
ram  praj-staturum  confidcres ,  si  Roniae  esses.  Vale. 
Romae   •IIII'   cal.   apr.    iS^o. 


2*     GRATIANUS     TIIOMICIO. 


In  meas  huiusmodi  occupationes  incideriint  lilterae 
tuae,  ut  si  maxime  velim  rescribere,  lameii  tibi  ad  eas 
minime  possim.  Disiiueor  eniin,  ut  aegre  huic  tantulae 
epistolae  raptim  exarandae  lempus  necessariae  opcrae 
eripuerim.  Omisissem  profecto  ad  te  scribere  ,  quod 
tllji  visum  esset  raonstri  simile,  nisi  metuisscm  ne,  quod 


EPISTOLARUM    LIB.     X.  4^9 

mliiaris,  omitteres  postliac  ipse  itallce  ut  instituisli  ad 
me  scribere.  Quod  institulum  obsecro  te  ut  teneas ;  ne- 
que  enim  ego  aut  possum  aut  libenter  facio  ut  ialine 
scribam  ,  sed  multo  possum  niinus  voluntati  tuae  non 
obsequi.  De  pecunia  tu  tamen  a  gratiarum  actione  non 
discedis.  Quousque  baec  manere  in  amicitia  nostra  vis, 
quaepridem  sublaia  esse  oportuit?  Piotrowschio  rescri- 
bam  postea;  interea  scito,  mihi  graussimam  eius  fuisse 
epistolam.  Perbellam  tu  ad  iocanJum  per  litteras  ma- 
teriam  praetermisisti  qui  mihi  de  Voronicizchio  ,  si 
modo  vera  sunt  quae  feruntur  ,  nihil  scripsisti.  Mirl- 
fica  vero  transitio  a  germanico  contubernio  !  Os  ho- 
minis  speciemque  per  fora  volitantis  videre  mihi  vl- 
deor  ,  nec  teneo  risum.  Sed  plura  quam  putaram.  Va- 
le  ,  et  libi  rae  et  Carolo  Sanbonifacio  coniitl  excusa- 
to,  quod  ad  eius  epistolam  non  rescribam.  Rosdzrazo- 
nius  uudius  quartus  Roma  in  Gallias  missu  Pontifi- 
ces  profectus  est  per  dispositos  equos  :  defert  sacratum 
ensem  ad  Piegis  fi-atrem.  Proficiscens  a  me  petiit  ut 
tibi  §alutem  a  se  dicercm.  Vale,  et  salve  ab  utroquc 
Cardinale.  Homae,   idibus  aprihs    lojo. 

3.    GRATIANUS    lOHANNI    PIOTEOVv  SCniO. 

Cum  essem  in  magno  dcsiderlo  de  te  allquid  cog- 
noscendi  ,  et  scripsissem  Thomicio  sl  quid  ipse  acce- 
pisset,  mihi  ut  significaret ,  commodissime  mihi  tua  al- 
lata  cst  epistoha  pridie  id.  februarli  data ,  quae  huma- 
nitatis,  benivolentiae,  dlligentiae  tuae  plena  ,  fuit  mi- 
hi  ut  quidem  debuit  iucundissima.  Nam  et  vivere  tlbl 
racmoriam  nostri  ,  couscrvarique  nobis  optatissimum 
amorem  tuum  intellexi  ;  et  qua  una  re  efferri  ego  lae- 
titia  soleo  ,   pracclaram  istic  dc  Thomicil  mel  laudibus 


4^0  •  A.    M.     GRATIANI 

faniam  esse  ,  cx  le  libentisslme  cognovl.  Nam  etsi  haec 
quae  scribis,  uova  raihi  miiilme  acclderunt,  cui  et  egre- 
gil  eius  conatus  ad  solidara  virtutis  gloriara  ,  surama- 
que  illa  spcs,  quam  de  se  divinus  adolescens  commovit 
notissima  sunt ,  et  eadem  ab  aliis  itera  multls  saepe 
accepi  ;  tamen  vel  in  magna  de  eo  praedicatiouis  con- 
stantia  ,  cogebat  mc  illustris  meus  in  illum  amor  et 
singularls  auimus  ,  subvereri  inlerduni  ne  aliquid  lau- 
dis  eius  cupidissimis  meis  aurlbus  etiam  darent  ii  ,  qui 
isthuc  aut  veniunt  ,  aut  ad  me  scribunt  :  quae  in  te 
suspiclo  non  cadlt,  tanla  fide  ,  tanta  in  utrumque  no- 
strum  benivolentla. 

Itaque  sic  habeto  :  magnam  me  ex  tua  epistola  ce- 
plsse  voluptatera  ;  quara  praeterea  mlrifice  curaulavit, 
quod  scrlbls  de  patrls  eius  animo  et  amore  erga  me  , 
quem  quidcm  ego  amorem  facio  certe  maximi ,  et  quid 
ni  faclam  ?  Si  enim  ab  illa  amplitudine,  dignitate,  no- 
l)Ilitate  viro  dlligi  magnum  est ,  quanti  tandera  mlhi 
esse  putes  et  a  tali  viro  ,  et  a  Nlcolai  patre  dlligi  ? 
Quem  Nicolaum  cgo  quid  araicum  appeliem  ?  in  qnem 
ita  efTusus  sura  ,  iia  me  cum  illo  coniunxit  quaedam 
animi  et  naturae  simUitudo  ,  ita  vero  cepit  summuni 
eius  ingenium  ,  suavisslmi  inores ,  slngularis  probilas, 
ut  ne  ipsura  quidera  carissimura  et  sanclissiraum  no- 
raen  ainicitlae  posse  raihl  videatur  assequi  vim  pietatis 
atque  anlmi  in  illum  mel.  Tum  quod  in  araicltia  ipsa 
primum  et  niaxlmum  et  suraraae  felicitatis  est,  sic  raihi 
ab  eo  par  voluntas  et  gratia  refertur,  ut  dliudlcari  nou 
facile  posslt,  utrura  amabilior  ipse,  an  mei  amantior  sit. 
Hacc  mutuae  caritatls  vinculls  conluncla  et  constltuta 
surama  et  siugularis  inter  nos  benlvolentla  ,  non  unis 
tameu  in  nobls  consistlt ,  sed  dlfFunditur  et  propaga- 
tur  in  nostros,  ut  utriquc  aeque  cari  sint  qui  ab  altcro 


EPISTOLARUM    LIB.     X.  4^1 

diliguntur.  Quod  ideo  a  me  commemoratutn  est ,  ut 
cum  diligendi  summi  istius  viri  tot  tantasque  et  ipsius 
dignitatis  et  Nicolai  necessitudinis  causas  habeam,  quam 
grata  mihi  acciderit  tua  de  illius  exiniia  voluntate  er- 
ga  me  testificatio,  intelligas.  Ego  vero  abs  te  peto,  de 
me  ei  ut  id  prorsus  confirraes  vel  etiam  recipias,  cura 
a  Nicolai  et  domestica  pietate  discesserit,  me  habiturum 
esse  proximum. 

Utinam  ,  mi  Piotrowschi,  nos  illum  dlem  videamus 
cum  Dei  benignitaie  ruptis  et  reiectis  illis  laqueis , 
quibus  irrefitum  cum  callidi  quidam  homines  tenent , 
aliquando  se  vir  prudens  colligati  et  eum  orrorem  ,  in 
quem  novitate  rei  ,  quae  plerosque  decipit ,  inductus, 
et  falsa  religionis  specie  non  animi  vitio  delapsus  est, 
ratione  et  prudentia  sua  depellat  !  et  cum  illa  ,  quae 
columna  est  et  Crmamentum  veritaiis  et  salutis  nostrae, 
communi  piorum  parente  ecclesia,  a  qua  hominvim  am- 
bulantium  in  circuitu  et  in  adinventionibus  suis  abe- 
untium  artificiis  alienatus  est ,  in  gratiam  redeatl  Tum 
eius  praeclara  virtus,  tot  animi  et  iugenli  dotes  ,  illa 
civilis  et  senatoriae  prudentiae  laus  ,  qua  excellit,  sine 
exceptione  praedlcabuntur  a  nobis;  tum  raeum  studlum 
amorque  in  eum  liber  sine  ulla  impeditlone  feretur  , 
et  vel  cum  Nicolai  mei  pietate ,  qua  est  in  palrem 
singulari  ,  contendet.  Qiiod  certe  ego  cum  viri  ipsius 
sapientl  et  subtlli  iudlcio  ,  tum  eorum  quos  sententlae 
suae  auctores  habet  vanitate  fretus,  sperare  non  desi- 
nam  ,  tum  maxlme  confisus  clementia  et  raisericordia 
Dei  qui  asslduas  Nicolai  et  meas  ,  et  multorum  prae- 
terea  preces  pro  illius  salute  rogantlum  ,  uon  asper- 
nabitur.  O  illum  diera  faustum  Thomicio  meo  I  Huc 
enmi  optatorum  adolescentis  votorumqae  sumuia  om- 
nium  refertur  ,  in  lioc  eius  curae    cogitatiuuesque    cou- 


462  A.    M.    GP.ATIAM 

sumunlur.  Sed  ego  pluribus  Iiaec  ad  tc  scripsi,  quam 
de])ul  ad  eum  cui  notissima  sunt  Nicolai  omnia.  Quod 
tamen  tu  mihi  facile  ignosccs  :  nosti  enim  quam  mlhi 
ea  cordi  sint. 

Ad  postremam  epistolac  tuae  partem  ,  qua  de  tua 
ratione  accedendi  ad  rem  publicam  scribis  ,  unum  est 
quod  rescribam  ,  ac  ne  id  quidem  necessarium,  ut  te 
borter  coeptis  ut  instes  tuis,  teneasque  institutum  iter, 
neque  ut  quidque  tibi  ad  progredicndum  obstiterit, 
coutinuo  resistas,  muUo  minus  pedem  referendum  tibi, 
aut  de  suscepta  ralione  decedendum  ut  putes.  Sed  con- 
ira  ,  quo  plures  ad  superandum  obiectas  videris  rerum 
asperitates  ,  eo  tibi  adnitendum  et  contendendum  sta- 
tuas  magis.  Animadverti  enim  in  tuis  litteris  inso- 
lens  adhuc  aulicarum  ariium  ,  liberum  et  simplex  in- 
genium  tuum  deterreri  ,  ac  detrectare  istud  molestia- 
rum  iugum ,  quod  tamcn  necessario  subeundum  est 
omnibijLs  qui  ad  istuc  se  vitae  genus  applicaverunt.  Ne- 
que  enim,  mi  Piotrowschi,  ad  magna  sine  magnis  labo- 
ribus  pervenitur.  Tibi  ad  enitcndum  pi*aesidia  et  na- 
turae  praeclara  suppetunt,  et  fortunae  non  desunt.  Na- 
ctus  praeierea  es,  quod  non  omnibus  contigit ,  virum 
cui  te  adiunxisti  sane  egregium  ,  apud  quem  diim  sis 
innocentiae,  religionis,  officj,  virtutis,  exemplum  quod 
tibl  ad  imitandum  propouas  aliunde  petendura  non  erit. 
Huius  auctoritate  ,  gratia  ,  studiis,  opibus,  adiuta  tua 
industria  nihil  est ,  quod  non  assequi  posse  videatur. 
Thomicius  quidem  et ,  ego  quibus  aeque  carus  es  et 
es  profecto  carissimus,  in  raagna  de  te  expectatione 
suraus;  quam  tu,  si  tua  noris  bona,  si  huc  ea  omnia  con- 
luleris  ,  non  sustiuebis  modo,  sed  etiam  vinces.  Tuis 
certe  commodis  ct  ornaraentis  qui  magis  lactetur  quam 
nos  habiiurus  es  prorsus  neminera.  ^''ale.  Komac  "X" 
cal.  maii    i  Sjo. 


EPISTOLARUM    LIB.    X. 


4.    GRATIANUS     THOMICIO. 


463 


Heri  cum  veaissem  ad  Cardinalera  augustannm  (i) 
scis  quem  virum  ,  qua  amplitudlue  ,  sed  mitto  ampl'- 
tudiaem,  qua  humanitate,  qua  bonitate  praeditum;  cum 
ad  se  ingredientem  me  vidisset,  primis  tribus  verbis 
sane  amauter  et  comiter  ,  ut  solet ,  Thomicius  ,  inquit, 
tuus  ut  valet?  Nihil  ad  meas  litteras  rescripsit.  Hic 
ortus  de  te  sermo  contiuuatus  nobis  est,  planeque  mul- 
tus  fuit,  cum  ego  quam  dignus  esses  in  quem  vir  sura- 
mus  orani  se  benivolentia  cffunderet ,  ostenderem,  ipse 
eadem  se  a  Cardinali  quoque  iiostro  de  tua  praestanti 
virtute  audissfe  diceret.  Postremo,  at  vos  ,  inquit  ille  , 
insiiinem  fecistis  vestram  bfnivoleiitiam  ;   slc  enlra  au- 

o 

divi  a  muhis,  nihil  iam  esse  amlcitia  vestra  conlunctius. 
Hoc  quidem  ego  sermone  optlmi  et  ampllsslmi  viri 
iucensus  sum  nou  amore  tui  ,  quid  euim  rae  uiio  esse 
potest  ardeutius?  sed  studio  coniunctionera  ilhistrandi 
nosiram.  Quis  enim  prohibet  aspirare  nos  ad  illara  lau- 
dem  ,  ut  cum  trla  admodum  aul  summum  quatuor  ami- 
corura  paria  universa  vetiistas  nuraeret ,  amicitiae  110- 
strae  vlm  sanctilatemque  et  iu  praesentia  claram  et 
prosteritati  notam  efficiamus  ?  Ego  vero  si  vita  suppe- 
tet  nobls  ,  confido  sic  fore  tua  fretus  virtute,  luo  in- 
genio.  Ad  eplstolam  quod  non  rescripserls  ,  dlxl  non 
nlla  negligeutla  tua  factum  ,  sed  quod  iuanibus  lltlerls 
homineni  summis  semper  in  rebus  occupatlonibusque 
versantera  interpellare  sis  veritus.  Hanc  ipsc  excusa- 
lionem  non  accepit  :  itaque  medltandum  aliquid  est , 
quod  ad  eum  scribas.  Exemplum  litterarum,  quas  Gar- 

(i)  Intellige  Otthonem  Trusches,  inler  ct'lul>riorci  cius  lcnipo- 
vis  Cardinales. 


464  A.    M.    onATIANI 

(iinalis  warmiensis  ad  Firleium  scripsit,  quas  scilo  bel- 
lissimas  esse  ,  pelii  ab  ipso  Cardinale  apud  quera  ho- 
die  eius  invilatu  sum  pransus  cum  prolonotario  Spi- 
iiola  ,  ut  mihi  describendum  daret  :  quia  tum  non  est 
inventum,  promisit  se  perquisiturum  missurumque  mi- 
hi  ;  id  cum  accepero,  ad  to  continuo  mittam.  In  istis 
cxercitationibus ,  qaas  domi  luae  instituisti  docendi 
alios  quae  ipse  aut  legeris  aut  commentatus  fueris,  lae- 
toi"  nactam  esse  te  discipulos  ex  animi  tui  senteutia  , 
qui  ingenio  et  diligentia  sua  etiam  acuere  tuam  indu- 
striam  posslnt,  cum  intelligas  tibi  cum  intelligentibus 
et  leretes  aures  habeutibus  rem  esse.  Ad  patrera  si  quid 
pangis  ,  fac  opus  appareat;  videor  enira  mihi  odorasse 
aliquid  ex  tua  epistola.  Vialis  quod  officiosus  in  te  sit, 
mihi  est  gralissimam  :  id  ego  mandatum  ei  proficiscen- 
ti  maximum  dedi. 

Expectas  tu  ves  novas  tibi  ut  scribam  ;  sed  sclto  ni- 
hil  csse,  a  quo  magis  avocare  cogitationem  velim  ;  tan- 
tura  abest  ut  conti'cctare  commemorando  nostra  vulne- 
ra  possim!  Ruere  omnla  Yldentur  ad  interltum,  et  quod 
miserrlmum  est ,  ita  decipiuntur  quldam  In  tota  ratlo- 
ne  tot  malis  incommodisque  medendi,  ut  timendura  slt 
ne  peniiciosiora  remedia  sint  quara  morbi.  Plena-  sunt 
discordlis  tumultlbus  et  seditionibus  omnia:  qua  oppres- 
sus  Hugonotioi-um  Impetu  et  scelere  Gallus  ;  qua  Hi- 
spanum  Impediunt  atque  occupant  Mauri ;  qua  omnium 
exitio  imminet  Turca  ingenti  bello  terra  marique  nos 
aggressus.  Nostrl  vero  priucipes  novis  honorum  tilulis 
delectantur,  quos  aut  intempcstlve  appetunt  aut  delatos 
aliis  ambitiose  invident.  Huiusce  rei  allenissimo  sane 
lempore  coepta  contentlo  nunc  maxlme  nos  exercet : 
quae  quorsum  eruptura  slt,  equldem  horreo.  Audicnda 
est  hac  de  re  nobis  Gaesaris  legatlo,  quae  superioril)us 


EPISTOLARUM    LIB.     X.  4^^ 

diebus  ad  Ui-bem  venit.  Haec  quid  attulerit,  faciam  ut 
scias. 

Libellum  de  Despota  (i)  meum,  quem  Iriennio  ante 
dum  rusticamur  in  Asulano  rogatu  atque  impulsu  tuo 
scripsi,  legit  -warmieusis  Cardiualis  ei  datum  ab  Car- 
dinali  Commendono ,  me  ipso  nescio.  Nisi  sanctitatem 
gravissimi  viri  perspectam  haberem  ,  dicerem  mihi  as- 
sentatum  esse.  Sic  enim  extulit  illud  opusculum,  ut 
cum  edendi  eius  mihi  magnopere  esset  auctor  ,  mole- 
ste  videatur  tulisse  ,  quod  id  ego  negaverim.  Tuo  ,  in- 
quit ,  Thomicio  iniuriam  facis  ,  cuius  verissimis  laudi- 
bus  ornasti  nomen.  Ne  id  quidem,  inquam,  impetrare 
a  me  potest ,  ut  librum  divulgare  velim.  Quid  quae- 
ris?  Tulit  aegre.  Libellum,  quando  ita  vis,  ad  te  mitto 
cum  ea  obtestatione  ne  a  quoquam  describi  patiare  ; 
vulgari  enim  plane  nolo.  Vale.  Romae  22.   apr.    iS^o. 

5.    GRATIANUS    BRESNICIO. 

Rem  vero  belle  tenes,  qui  me  ex  harum  rerum  mo- 
lestiis  solere  intelligis  in  tuis  litteris  acquiescere  :  ne- 
que  enim  est  profecto  aliud  in  quo  fessus  curis  et  la- 
boribus  tamquam  recHnet  animus.  At  cum  omnes  mihi 
litterae  tuae  iucundissimae  et  suavissimae  sunt ,  tum 
me  quas  proxime  accepi  mirifice  delectarunt.  Erant 
enim  pulcherrimae  ,  et  verbis  scriplae  amantissimis  , 
et  hoc  ipso  mihi  niaxime  voluptati  fuerunt ,  quod  fu- 
luras  ipse  putaris.  Petri  fratris  adventum  miror  qui- 
dem  quid  moretur,  nec  tamen  dubito  hanc  esse  causam 
cur  tibi  tam  dlu  nihil  a  patre  litterarum  ,  quod  et 
mandata  et  litleras  de  omnibus  rebus  fratrer  sit  allatu- 

(i)  Noleinus  lcstimonium  de  libello  ,  quem  nos  in  hoc  volumiue 
ediiUraus  ,  scripto  an.  1567. 

3o 


/^66  A.    M.    GRATIANl 

rns.  Itaque  de  ea  re  sollicltus  ,  qnaeso  ,  amplius  ne  sis» 
Crncifixl  eburneam  imaginem  utramqne  habeto  apud 
te  ,  dum  tibi  quo  alteram  missurus  sis  significem:  in- 
lerea  memenlo  mihi,  ex  his  mitteudam  esse  eam  quam 
ipse  delcgeris  tibi  :  utramque  gaudeo  pari  opere  et  pul- 
chro  artificio  subtih*que  effectam. 

Bolderium  vidisti:  scripsit,  enim  mihi  Patavii  apud 
tc  fuisse  cuna  Veronam  curreret.  Sed  heus  tu  ,  qui  ar- 
des  desiderio  nostri ,  ecquld  vldes  inslare  tempus  quo 
hinc  disccdamus  ?  Quo  ?  iuquis.  Satis  tlbi  sclre,  quod 
non  ad  te  :  nam  quo  aut  qua  ,  quld  tua  ?  Exlre  nobis 
constitutum  est  ante  quam  maius  exeat ,  et  cogitamus 
Tudertum  :  id  est  munlcipium ,  quod  bidui  iter  ab 
Urbe  dlstat ,  et  caelo,  et  loco  ,  et  copia  rerum  quletl  et 
otio  ,  quo  nos  egemus,  aptisslmum  maximeque  salubre. 
Experlar  uler  nostrum  magnetis  aut  ferrl  plus  habcat; 
aut  enim  tu  me  Patavium  hac  aeslate  ,  aut  ego  te  ira- 
ham  Tudcrtum.  At  iu  quo  plus  crlt  ferri ,  is  certe 
mlnns  orit  ferreus.   Sed  hoc   tum   vidcrimns. 

Caesaris  legatlo  audlta  est.  Ad  'X*  cal.  mail  Pon- 
tifex  vocatls  ad  se  in  curlam  'XXII*  Cardinalibus,  quo- 
rum  tamen  tres  impediti  morbo  non  adfuerunt,  legatos 
introducl  iussit,  qui  adorato  de  more  Pontifice  eam 
orationem  habuerunt,  ut  dlcercnt,  salvls  imperii  ro- 
manl  iuril)us,  FIoi'entiae  ducl  novam  magni  ducis  E- 
trurlae  appellatlonem  tribui  non  potuisse,  quod  FIo- 
rentlnl  in  Imperli  dltione  et  societate  sint :  ob  quam 
causam  coactum  Caesarem  fuisse  appellalionem  eam 
abrogare.  Haec  summa  oratlonls  eorum  fuit ,  quam  ta- 
men  habuerunt  tanto  honore  verborum,  tanta  et  in  pon- 
tificlam  potestatem  et  in  Pontificem  ipsum  reverentia  , 
ut  cum  tangentes  genu  terram  dum  dicercnt,  Pontl- 
fex  surgere  cl  stare  iusslsset  ,  non  nisi  saepc  monili,  et 


EPISTOLARUM    LIB.    X.  ^^J 

crebra  manus  slgnificatione  paene  coacli  a  Pontiiice 
siirrexeriut ,  stantesque  peroraiint  ,  saepe  repetentes 
Caesarera  observantem  ct  obsequenlem  Pontificis  filium 
vehementer  rogare,  ut  hoc  eius  necessarium  factum 
Pontifex  patresque  in  malam  partem  ne  acciperent , 
neque  propterea  quicquam  de  sua  pristina  vohintate  de- 
tractum  existimarent.  Nam  sicut  summam  et  duces  et 
reges  appellandi  et  quoscuraque  vellet  honorum  titulos 
iribueudi  potestatem  Pontifici  maxirao  concederet ,  ita 
iis  qui  sine  dubitatione  romano  imperio  pareant,  ea  non 
ab  alio  quam  ab  Imperatore  tribui  oportere.  Hacc  Gae- 
saris  in  re  ancipiti  minimeque  facili  ad  explicandura 
raodestia  et  moderatio  magnopere  quorumdam  ardorem 
lenivit  :  nihil  certe  huic  toti  aclioni  poterat  accidere 
salutarius.  Itaque  in  spe  sumus  aversa  iri  quae  time- 
bamus.  Legati  •VIII*  cal.  discesserunt  sine  responso  , 
quod  Pontifex  per  suum  legatum  daturus  esse  dici- 
tur  (i).  Tu  valetudinem  tuam  cura,  et  Pendasio,  Carolo 
comiti ,  Pomorschio  ,  Conieczpolsciis  tuis  plurimam 
salutem.  Vale  •III*  cal.  raaii    iS^o.  Romae. 


(i)  Exfat  tle  hoc  collato  raagnl  ducis  Etruriae  titulo  constitutio 
S.  Pii  V.  data  an.  i56g,  in  magno  bullario  T.  IV.  part.  III.  p.  y^- 
Res  autern  gesta  descvibilur  accurate  abs  I.  B.  Cino  in  vita  -MD- 
Cosmi  lib.  VII.  p.  482.  seqq.  Controversia  deniqiie  cum  Maximilia- 
no  Caesarc  exponitur  in  vita  S.  Pii  per  A.  Maffeium  lib,  III. 
cap.   18. 


468 

ANTONII  MARIAE  GRATIANI 

EPISGOPI    AMERINI 

EPI8T0LARUM    APPENDIX    SIVE    LIBER    Xlr 

ex  alio  codice  vnlicano 

r.   IllERONYMO   COMITI   A  EOSTAZOFFA  EPISCOPO  VLADISLAVIEWSr, 

X  .  Lambardinus  theologus  societatis  lesu  nudiuster- 
sius  mihl  litteras  tuas  reddidit ,  mense  usque  septem- 
Lri  scriptas/ quibus  binarum  exempla  litterarum,  quas 
aulea  ad  me  dedisse  te  scribis  ,  adiuncta  erant ,  quai» 
ogo  litlerarura  neutram  accepi  ;  neque  enim  commis- 
sisissem  ,  ut  ad  eas  nou  rescriberem  ,  praesertira  tan- 
tam  ac  lam  optatara  veteris  nostrae  benivolentiae  com- 
memoratiouem  habentes,  tuaeque  constantiae  atque  hu- 
mauitatis  tam  insignes  notas.  Et  fero  sane  aegerrime, 
quod  desideratum  nulla  quidem  mea  culpa  ,  sed  de- 
sideratum  tamen  abs  te  suspicer  officium  nieum..  Equi- 
dem  iu  tam  diuturno  muhorura  iara  annorum  utrius- 
que  nostrum  sileutio,  meisque  variis  ac  pleruraque  dif- 
ficilibus  et  nunquara  non  exercitis  temporibus  ,  nou 
solura  interire  amoris  ac  soUicitudinis  nostrae  memo- 
riam  in  anirao  meo  passus  non  sum  ,  sed  mansit  plane 
idem  meum  erga  te  studium  ,  eadera  observantia,  idera 
desiderium  non  ipsa  longinquitaie  irarainutura  ,  non 
bonis  non  malis  rebus  imrautatum.  Nec  quia  siluerimy 
propterea  tuus  me  secuadus  famae  ,  dignitatis  ,  cursus 
rniuus  delectavit,  raiuusque  cx  tua  fortuna  atque  am- 
plitndine  voluptatis  atque  fructus  cepi :  quin  eo  haec 
mih  laetiora  iucundioraque  accideruut,  quo  raeis  de 
te  deque  tua  probitate,  religioue,  virtute,  iudiciis  egre- 
gie  responderunt. 


EPISTOLARUM    LIR.    XI.  4^9 

Me  post  morlcni  illius  praestantissimi  viii  ,  queru 
ut  scis  pareutis  loco  summa  semper  ficle  ac  pietate  co- 
lui  (i) ,  cum  secedere  doraum  ab  Urbe  aulaque,  alque 
in  otium  litterulasque  nostras  abdere  me  decretum 
constitutumque  haberem,  Sixti  primura  pontificatus  iu- 
vitum  plane  ac  repuguantera  retraxit  Roraam  ,  roraa- 
nisque  iterura  aestibus  involvit ,  iteruraque  molestissi- 
mo  atque  inviso  scribendarum  epistolarura  niuneri  aV 
ligavil.  Deinde  Clemeute  hoc  octavo ,  viro  oraniura 
quos  aetas  uostra  tulit  optimo  atque  sanctissirao ,  ad 
summum  huraanariun  rerum  fastigium  uua  sufFragante 
virtute  evecto ,  idera  otiura  eundemqr.e  spectans  re- 
cessum ,  Amerinae  ecclesiae  procurationem  episcopa- 
tumque  suscipere  iussus  sum  ;  quara  procurationem  , 
quando  detrectandi  locus  non  fuit ,  cum  suscepissera, 
raorara  mihi  uullara  feci  ,  prolinusque  relicta  Urbe  ac 
urbauis  rebus  ,  illecebrisque  muha  salute  dicta  ,  Ame- 
riam  abii  ,  atque  iu  tradita  mihi  statione  vigiliaque 
tamdiu  fui ,  doncc  eiusdem  Poutificis  maxirai  imperio 
evocatus  legatiouis  huius  (2)  snbire  praegrave  ouus  coa- 
ctus  sum  ,  quo  bieuuium  ipsura  iam  preraor  ;  ac  pri- 
dera  labore  ac  taedio  fessus,  aliquot  raeuses  de  raissio- 
ne  ageutera ,  atque  adeo  flagiiantem,  fcrrarieusis  haec 
belli  expectatio  ,  et  additum  raihi  ex  ea  re  arduum  ac 
salebrosura  sane  negotium  iuterpellavit.  Ex  secuta  uunc 
cximio  Dei  munere  pace  ,  et  recepta  sine  arrais  Fer- 
raria,  magna  mihi  spes  rediit  fore  ,  ut  boua  cum  Pon- 
tificis  venia  decedere  hac  lcgatioue ,  et  ad  caululas 
(i)  Intelligit  CarJinalera  Commendonum  ,  qui  aano  oLiit 
MDLXXXIV 

(2)  Inleliigit  legationem  venetam,  qua  per  Irienniuin  functus  est 
Gratianus.  Huius  non  postretnus  fructus  tria  volumina  italicarum 
epislolarum  fuerunt  de  gravibus  negotiis  scriptarum,  quas  ego  iu  va- 
licanis  codicihus  lesi  ineditas. 


47°  -^-     ^f*     GRATIAlVt 

meas  me  recipere  liccat ,  ubi  quod  reliqnum  est  vitae 
sacris  et  officiis  et  curis  quiete  ac  trauquille  transigere 
est  animus.  lucumbit  enim  gravis  in  sexagenario  se- 
nectus  ,  et  mors  aurem  vellens  ,  vivite  ,  ait ,  venio  ;  et 
sarcinulas  colligere  ,  et  reliqua  ad  supreraum  quod  iu- 
stat  iter  comparare  mouet. 

Verum  ego  ubicumque  et  quacumque  fortuna  sim, 
et  meam  veterem  observantiam  benivolentiamque  erga 
te  retinebo  semper ;  et  meum  tibi  obsequium  ,  opera, 
studium  ,  si  eo  uti  aliquando  volucris,  promptum  pa- 
ratumque  erit.  Ac  si  hoc  litterarum  officio  defuugi  in- 
terdum  uos  placuerit ,  quo  et  ego  de  tua  salute  cog- 
uoscam  ,  et  tibi  significem  de  mea  ,  ego  quidem  non 
solum  provocanti  i-espondebo  ,  sed  ultro  te  summa  vo- 
luntate  lacessam.  Vale.  Venetiis  •XV*  cal.  martii  iSgS» 

2.    GRATIAWUS    EPISCOPO     CUIAVIENSI.   ( I  ) 

Cum  apud  ccclesiam  meam  agerera  ,  quo  protinus 
ab  veueta  legatione  mc  recepi  ,  reliquarum  iam  re- 
rum  ,  et  maxime  romanarum  incuriosus ,  et  tantum 
ad  episcopalis  huius  officii  munera  animnm  curasque 
intendens ,  divertit  forte  ad  me  Patavio  Piomam  re- 
diens  vetus  hospes  atque  amicus  raeus ,  a  quo  cum 
raulta  percunctarer  ,  alque  ille  item  raulta  ,  ut  fit  de 
suo  itiuere  ,  deque  Patavii  rebus  narraret  ,  polonum 
episcopura  magnae  amplitudinis  virum  Patavii  esse,  et 
curandae  valetudini  ,  et  quartanae  febri  depellendae 
operam  dare  ,  mihi  exposuit ,  Cuiavienseraque  a  suis 
appellari.  Vix  habenti  fidera;  quid?  inquit,  si  ego  ipse 

(i)  Cuiaviensem  sive  vladislavicnsera,  uniun  eundcmque  episco- 
patum  esse  ,  omnes  sciunl.  Itaque  cunclae  luiiui  libri  epislolae  ei- 
<Ieai  sciibunlur  homini, 


EPTSTOLARUM    LIB.     XI.  qrX 

noa  vidl  soluin  eum  ,  sed  etiam  alloculus  suni ,  bomi- 
nem  procero  corpore  ,  stauiia  egregia  ,  et  ipso  quocjue 
aspectu  ,  atque  oris  specie  raagnara  gravitatem  morum, 
ac  dignitatem  praefereiitem.  His  auditis  non  dubiiavi 
quin  tu  Patavii  esses,  Quaado  autem  in  Italiam  ve- 
neris ,  et  qua  de  causa  ^  etsi  igaorem ,  tamea  sive 
publice  iussu  Regis ,  sive  privatim  ad  a"ecuperandara 
confirmandamque  valetudinem,  sive  ad  urbem  R,omani, 
quod  malira,  longo  intervallo  revisendam,  instante  prae- 
sertira  iubileo  ,  tam  lougum  iter  susceperis  ,  facieudum 
mihi  putavi ,  et  ut  appellarera  te  litteris,  et  vivere  me, 
€t  pristiaum  erga  le  studium  ,  amoreai ,  observantiara 
vigere  mihi  adhuc  ,  nec  tara  longinqua  tani  diuturna 
abseutia  silentioque  nostro  immutatam  imminutanive 
€sse  ,  non  temporum  utriusque  nostrum  varietate,  nou 
ulla  fortunae  vicissitudine  convulsam  ,  te  facerera  cer- 
liorem  ,  tibique  operam  ,  oflicium  ,  ac  singularera  vo- 
luntatera  raeam  deferrem  ,  eaque  ,  si  uti  volueris,  sci- 
res  tibi  praesto  fore.  Quin  ipsemet  Patavium  accurre- 
i^em  cupidine  videndi  atque  amplectendi  tui  ,  nisi  me 
non  tam  iter  ,  et  aetas  ,  et  graves  iam  anni  ,  quam  do- 
mesticura  irapediraentum  moraretur.  Decumbit  enim 
apud  me  duplici  correptus  febri  ,  et  plures  iara  dies 
male  habetur  Carolus  unicus  fratris  mci  filius  ,  puer 
aut  adeo  adolescens  et  iudolis  probae  ,  et  raihi  unice 
carus.  QuL-m  ego  utroque  parente  paucis  mensibus  or- 
batum  paterno  animo  complexus,  periculose  laborantem 
deserere  pie  non  videor  posse.  Verum  et  diligentia 
sumraa  in  eo  curando  adhibetur  a  nobis  ,  et  Deum  pro 
sua  benignilate  confido  incolumera  mihi  praestaturum, 
De  le  ,  de  statu  valetudinis  tuae  ,  et  quaradiu  ,  et  ubi 
in  Italia  futurus  sis,  sane  aveo  scire,  ut  ,  si  qua  erit  , 
iairc  aliipiam  convcnicndi  tui  ralionem  possim.  Vale. 
Ameriac  •IIII-   idus  septembris    1699. 


472  A»    M.    GRATIANr 

3.    GRATIAJSUS    EPISCOPO    CUIAflENSI. 

Ex  tuis  litteris  ,  quas  ad  me  •XI'  cal.  oct.  Patavio 
proficiscens  dedisti  ,  susceptum  abs  te  ad  Urbem  iter, 
itinerisque  consilium  cognovi  ,  et  spem  revisendi  ali- 
quando  tui  toto  sum  animo  atque  cogitatione  ample- 
xus.  Gura  et  Bononiae  quatriduum  ,  et  totidem  Laureti 
dies  subsistere  ,  quietis  capiendae  causa  ,  et  sustentan- 
dae  valetudinis  ,  qua  non  optima  utebaris  ,  in  animo 
haberes  ,  'VI"  circiter  idus  Narniam  te  esse  venturum, 
ex  viae  atque  itineris  tui  ratione  coniecturaque  exi- 
stimabam.  Narnia  milia  quinque  Ameria  abest.  Huc 
ut  divertas  ,  quando  non  sane  est  devium  ,  et  veteris 
»mici  humile  hospitium  subeas,  primum  quidem  te  ro- 
go ,  quod  ea  res  ,  et  voluptati  magnae  mihi ,  et  ho- 
nori  erit ,  deinde  etiam  suadeo.  Hic  enim  splendo- 
rem  fortasse  cultumque  illura ,  qui  personam  atque 
amplltudinem  istam  decet ,  desiderabis  ,  ceterum  lam- 
quam  domi  tuae  ages  ;  nostraque  erga  te  ofEcia  ,  noa 
illa  fucata  atque  ambitiosa  ,  quae  speciem  modo  gra- 
tiae  atque  studii  habent ,  sed  veri  amoris  ,  verae  be- 
nivolenliae  atque  observantiae  plena  erunt  ;  remoto- 
que  inani  ac  supervacaneo  luxu ,  more  institutoque 
antiquo  simpliciter  ,  atque  intima  cnm  hilaritate  ac- 
cipieris ,  habeberisque  a  nobis  ;  omniaque  tibi  lau- 
tiora  conditioraque  et  iucundiora  vultus  ipse  animus- 
que  a  vultu  non  discrepans  ,  sed  ad  omne  obsequium 
promplus  pai'atusque  hospitis,  efBciet.  Hinc  tu  prae- 
mittere  Romara  tuorum  aliquos  ,  qui  domum  tibi,  alia- 
que  quae  necessaria  videbuntur ,  in  adventum  tuum 
comparent  praeparentque,  poteris.  Atque  hic  ubi  dies 
aliquot  resederis ,  fessumque  de  via,  uec  dum  satis  ya- 


EPISTOLARUM    tlB.     Xi.  ^7^ 

lidum  a  superiori  morbo  corpus  ,  requiete  ipsa  ac  la- 
xameiito  refecei-is  ,  lum  demum  iu  Urhem  Lidui  iti- 
nere  perges. 

Invenies  praeterea  Ameriae  Federicum  Borromaeum 
Cardiualem  archiepiscopum  mediolanensem ,  qui  his 
diebus  ab  Urhe  ,  salubritatein  nostri  caeli,  secessum- 
que  ab  omni  interpellatione  liberum  secutus  ,  huc  ve- 
nit ,  moraturusque  est  nobiscum  ad  calendas  usque  no- 
vembris;  iuvenem  non  nomen  magis ,  munusque  ac 
dignitatem  superioris  Borromaei  Cardinalis,  quam  mo- 
destiae  innocentiae  ,  religionis  ,  doctrinae  ,  morum  ,  ac 
toiius  vilae  laudes  omnes  referentem.  Cuius  libi  con- 
gressum  sermonemque  ,  propter  ingeniorum  studio- 
rumque  vesH'orum  similitudinem  ,  optatum  iucundum- 
que  fore  uon  dubito.  Igitur  abs  te  peto  etiam  atque 
etiam  ,  ut  me  de  tuo  itinere  ,  et  ad  quam  diem  ad- 
venturum  te  putes  ,  facias  certiorem.  Ego  tibi  Narniae 
occurram  ,  deducamque  Ameriam.  In  quo  unum  raodo 
est  quod  me  nonnihil  molestum  habeat ,  quod  ine- 
ptam  curribus  sis  amerinam  viam  habiturus  ,  non  il- 
lam  quidem  arduam  nimis ,  aut  tumulis  ascensuque 
difficilem  ,  sed  salebris  saxisque  paulo  asperiorem  ,  non 
inviam  tamen  ,  siquidem  Borromaeus  Cardinalis  nuper 
germanica  huc  rheda  sexiuga  pervectus  est.  Deum  pre- 
cor  ,  ut  te  quam  primum  quam  valeulissimum  videam. 
Vale.  Ameriae  postridie  cal.  oct.    1099. 

4«    GRATIANUS    EPISCOPO    CUIAYIENSI. 

Post  tuum  a  nobis  discessum  nihiladte,  ut  pol- 
licitus  fueram  scripsi  ,  quod  aliquot  et  ipse  dies  abfui 
dorno  ,  Balneoregium  ad  visendum  Montaltuin  Cardi- 
nalem  profectus.   Cum    rediissem  Ameriam  ,  partiin  ex 


4y4  •*•   ^i*   onATiAM 

puLlicis  actlLus  corum  qui  res  urbaaas  colllgere,  el  ab- 
sentibus  pprscribere  et  omnia  persequi  ,  quae  aut  ge- 
ruutur  aut  feruutur,  cousueveruut,  partim  ex  Sinibaldi 
mei  litteris  de  tuo  in  Urbem  adventu  cognovl  ,  Ipsura- 
que  Sinibaldum  commodum  certe  hominem,  et  cura  in- 
genio  eruditum  ,  tum  romanarum  rerum  diuturno  usu 
apprime  gnarum  praesenlem  fuisse  tibi,  teque  congressu 
ac  sermone  eius  delectatum  esse,  raihi  sane  iucundura 
accidit.  Ego  quidem  ad  eum  sci-ipsi  ,  ut  nuUum  ob- 
servantiae  officium  erga  te  praetermittat ,  ventitet  do- 
mum,  le  saepe  adeat ,  an  quid  eum  velis  roget ;  de- 
nique  et  tibi  et  tuis  ut  operam  navet  ,•  qua  sl  ute- 
ris  ,  conGdo  fore ,  ut  non  studium  solum  eius  ,  sed 
consih'um  etiara  atque  industriam  probes.  Me  illud 
scilicet  primura  ct  maxime  dcdcctavit ,  quod  libi  ex 
ipsa  qulele  et  tepore  urbani  caeli  nielius  aliquanto 
esse  ,  et  ahquid  remisisse  de  molestia  sua  quartanam  , 
in  eiusque  accessu  minus  iara  te  quati  frigore ,  mi- 
nusque  obrui  sorano  solcre  ,  accepi. 

Laetura  delnde  optaturaque  fuit ,  quod  scrlbunt  , 
Pontificera  simul  ac  advenisse  te  Ilomam  intellexit,  ml- 
sisse  domura  tuam,  qui  te  viseret,  ac  suis  verbis  saluta- 
ret,  fructuum  quoquc  ac  vinorum  vario  geuere.  et  medi- 
cis  ac  citreis  malis  odoris  et  magnitudinis  eximiac  mu- 
neratura  te  esso,  ac  praeterea  aditum  tibi  ad  se,  quoiiens 
et  quando  velles,  patere  iussisse  ,  velleque  ut  ex  dorao, 
quam  conductam  habes,  in  pontificios  qulrlnales  horlos 
aedesque  in  hortis  longe  magnificenlissimas  dcmigres: 
medicis  quoque  suis  recreandae  valetudiuis  luae  ac 
depellendae  quartanae  curam  mandasse.  Postremo  cura 
ad  ipsum  adlisses  ,  tanta  te  liumanitale  accepisse  ferunt, 
ut  repctltis  saepe  amplexibus  ,  saepe  collo  inhaeserit. 
Qunc  etsi   a   Pontificis   natura    nihil  abhorreaut ,  faci- 


EPrSTOLARUM     LIB,     XI.  4/^ 

Je  ad  omaia  comiiatis  et  benignitaiis  ofBcia  prolaben- 
tis ,  tamen  quia  feiri  singulari  in  te  anirao  videtur  , 
est  sane  quod  tibi  de  eo  magnopere  gratulemur.  Ilaec 
quamquam  a  Sinibaldo  nou  vano  nec  dubio  auctore 
accepta  ,  et  rumore  etiam  ,  ac  sermone  vulgi  delata  , 
si  certiora  ex  tuis  litteris  cognovero,  tam  eritmihi  gra- 
tum ,  quam  quod  gratissimum.  Vale.  Ameriae  •XVI' 
cal.  decemb.    1 099. 

Ferre  aequo  animo  non  possum,  esse  non  solum  ia 
Italia  D.  V.  illiuam  sed  etiam  Roraae  ,  et  praesens  stu- 
diura,  operam,  assiduitatemque  meam  desiderare.  Etsi 
multa  me  nunc  quidem  impediant ,  retineanlque  do- 
mi  ,  tamen  de  conducenda  comparandaque  mihi  do- 
mo  Sinibaldo  iam  scripsi  :  neque  enim  antiquius  quic- 
quam  mihi  ,  aut  longius  est  ,  quam  ut  teeum  sim  hoc 
lempore ,  et  amore  nostro  tuaque  singulari  erga  mc 
benivolentia  perfruar  coram. 

5.    GRATIANUS    EPI5COPO     CUIAVIENSI. 

Uterque  nostrum  alterum  studio  ac  benivolentia 
antevertit.  Nam  quo  die  tu  ad  me  de  tuo  adventu  iii 
Urbem  ,  de  tua  valetudine  ,  de  aditu  ,  primoque  cum 
Pontifice  maximo  congressu  scripsisti  ,  eodem  ego  haec 
ipsa  audisse  me  de  aliis ,  et  de  te  ipso  scire  avere 
scripseram  tibi.  Factum  utrinque  bene;  mihi  cerle  tuae 
]!ttei'ae  fuerunt  iucundissimae,  spero  item  mcas  tibi. 
Quirinalis  habitatio  ista  hoc  anni  tempore  ,  hoc  statu 
valetudinis  tuae  mihi  de  le  ,  deque  tua  salute  assidue 
cogitanti  suspicionem  incussit  minus  salubris  consilii, 
quod  eo  iii  colle  ,  elsi  summa  sit  amoenitas  ,  summa 
serenitas  ,  atque  laxitas  ,  magnificenlia  ,  uilor  pontifi- 
ciarum  aedium  ,   adiunctique  aedibus  liorti   tam  laeti  , 


/iy6  A.    M«    GBATIANl 

tam  culti,  tum  viridantes,  et  dix*ectae  in  tam  longa  spa- 
tia  ambulalioues,  non  visu  solum  ,  sed  aspectu  quoque 
ipso  exhilarent  ac  recreent  animum  ,  tamen  pro  quar- 
tauae  ac  morbi  ratione  ,  quocum  ipse  nunc  luctaris, 
videtur  caelum  eo  loci  ,  adventante  adeo  praesente  iam 
bieme  algentius  esse  ,  et  affectum  tertio  quoque  die  fe- 
bri  non  levissima  corpus  ,  modico  ac  temperato  aeris 
calore  fovendum  ,  domique  habendum  potius  ,  quam 
his  oblectandum  ,  et  caelo  licet  puriori  ac  tenuiori  , 
frigidiori  tamen  exponendum.  Sed  haec  tu  cum  medi- 
cis  melius.  Ego  Deum  tibi  ,  consiliis  ,  rebusque  tuis 
omnibus  summe  propitium  opto.  Vale.  Ameriae  'V* 
eal.  decemb.    i5gg. 


6. 


GRATIANUS    EPISCOPO    CUIAVIENSI. 


Carolo  fratris  mei  filio  has  litteras  tibi  reddendas 
dedi,  eiquc  mandavi,  ut  te  conveniret ,  viseretque  meis 
verbis ,  seque  islic  in  lua  fide  alque  auctorilate  fore 
tibi  profiterctur,  et  quid  agas,  ut  valeas,  ut  diuturnam 
molestiam  tam  lentae  quarianae  feras  ,  ut  cura  ac  tem- 
peranlia  tua  leuias  ,  ad  me  scriberet.  Eum  ego  Ivomam 
erudiendi  gratia  mlsi,  et  in  contubernium  convictum- 
que  eorum  tradidi  ,  qui  ex  lesuitarum  disciplina  at- 
que  in  ipsorum  raaxime  scholis  instituuniur.  Istis  enim 
praeceptoribus  nunc  valde  plaudltur  ,  ac  sub  iis  po- 
tissimum  magistris  videntur  adolcscentes  ,  et  in  litterls 
opiimarumque  doctrinarum  studlis  proficere  ,  et  quod 
omni  doctrina  praestantius  est ,  castis  et  probis  mo- 
ribus  ad  religionem  et  pietalein  ,  sine  qua  probitas  ip- 
sa  caslitasque  nulla  est ,  imbui  atque  instrui.  Cupio 
autem  iu  eo  ,  vel  ob  id  cum  aetate  bonas  quoque  ado- 
lesccre  artes ,  ut  quem  heredcm  perpetui  atque  singu- 


EPISTOLARUM    L!B.     XI.  ^77 

laris  mel  erga  te  amoris  atque  obseiTantiae  relicturus 
sum  ,  ne  te  quidem  susceptae  iam  nunc  erga  illum  be- 
nivolentiae  unquam  paeniteat.  Vale  ,  priclie  idus  de- 
cemb.    1 599. 

CLEMENS  PAPA  •VIII-  (i) 

ANTONIO    MARIAE    GRATIANO    EPISCOPO    AMERINO. 

Venerabilis  frater  ,  salutem  et  apostolicam  benedi- 
ctionem.  Facit  vetus  noster  in  te  amor  ,  ut  tua  omnia 
praecipuo  quodam  afFectu  sentiamus.  Itaque  cum  ex  di- 
lecto  filio  uostro,  et  secundura  carnem  nepote,  Cardi- 
nale  sancti  Georgii  ,  et  ex  litteris  quas  ad  eum  scri- 
psisti  ,  cognovissemus  de  obitu  Aloysii  germaui  atque 
unici  fratris  tui  ,  cuius  animae  Dens  aeterna  gaudia 
largialur  !  sane  commoti  non  mediocriter  sumus  ,  ct 
iustura  dolorem  tuum  doluimus.  Homo  enim  est  hu- 
manitate  praeditus;  tum  ille  id  a  te  promeritus  erat , 
ut  scribis  ,  ut  eum  natu  maiorem  ,  sed  obsequiis  erga 
te  minorem  ,  toto  ex  animo  diligeres.  Accedunt  dome- 
stica  onera  ,  quae  narras  ,  tot  nubilium  filiarum  ,  quas 
reliquit ,  et  unius  maris  impuberis.  Sed  quid  agas  , 
frater  ?  Ex  hac  lacrimarum  valle  bos  fructus  colligi- 
mus.  Nos  quoque  quot  carlssimorum  fratrura  funera 
extulimus  ,  et  ante  nos  praemisimus  !   qui  ex   tot  fra- 

(1)  Inter  italicas  Ant.  Gratlani  mss.  epistolas  una  extat,  qua 
fratris  sui  obitum  Venetiis  •IX"  calendas  tebruarii  an.  1798.  signllicat 
ipsiusmet  fratris  uxori.  Domesllcum  liunc  dolorem  Clemens  •VIII- 
tunc  pontifex  lenlre  voluit  hac  epistola  ,  quae  cum  sit  Gratii\no 
noslro  perhonorifica  ,  et  latlnitate  Silvii  Antoniani  commcndctur  , 
non  incongruara  epislolaris  buius  collectionis  clausulam  cxislima- 
viraus. 


4^8  A.  M.  Gr.ATIAM   EPISTOLARUM  XIB.   XI. 

iribus ,  quorutn  complures  meministi ,  soli  relicli  su- 
mus.  In  Dei  voluntate  acquiescendum  est.  Hoc  unicum 
perfugium  ,  hic  portus  in  huius  vitae  tempestatibus  tu- 
tissimus.  Quare  fraternitaiem  tuam  hortamur ,  ut  ex- 
ciles  virtutcm  tuam  ,  et  qui  alios  multos  consolatus  es, 
te  ipsum  consoleris  in  eo  qui  consolatur  nos  in  omni 
tribulatione  nostra  ;  quod  te  facere  pro  tua  prudentia 
et  pietate  nou  dubitamus.  Fralri  vero  mortuo  gratu- 
lemur  ,  quod  tam  pie  et  christiane,  ut  scribis,  in  Do- 
mino  et  in  tuo  complexu  obdormivit.  Deus  autem  , 
qui  tui  sollicitus  semper  fuit ,  te  et  res  tuas  guberna- 
bit.  Tibi  'vero  quam  humiliter  pelisti  apostolicam  be- 
nedictionem  nostram  paterne  impartimur.  Datum  Ro- 
mae  apud  sauctum  Petrum  sub  annulo  Piscatoris  pri- 
die  cal.  februarias  •M.-D'XGVIII*  pontificatus  nostri 
anno  scxto. 

Silvius  Anlonianus. 


479 
DE  CARSIINIBUS  ALIftCOT 

lOHAMS  FRAllSCI  CARDmilS  COJIIIEIOM 

J-dem  codex ,  qui  A.  M.  Gratiani  epistolarum  libros  nobis 
exhibuit ,  Cardinalis  quoque  Commendoni ,  qui  Gratiani  per- 
petuus  patronus  fuit ,  complura  continet  latina  poemata ,  quo- 
rum  nonnisi  quinque  brevissima ,  in  laudem  operis  Hippolyti 
Salviani ,  quod  aquatilium  animalium  liistoria  inscribitur , 
cdita  fuerunt  in  ptraedicto  libro  an.  1554.  Reliqua  latent  ha- 
ctenus ,  quorum  nos  partem  aliquam  nunc  sumus  vulgaturi. 
A.  M.  Gratianus  in  Commendoni  vita  lib.  I.  cap.  3.  ubi  de 
studiis  eius  iuvenilibus  loquitur ,  haec  habet :  ^'  captus  primo 
„  poetarum  suavitate ,  ita  se  poetices  studiis ,  leyendisque 
„  ac  scribendis  carminibus  dedidit,  ut  inde  praecipuam  sibi 
„  famam  comparaverit ,  ita  ut  cum  claris  viris  conferretur , 
,,  qui  poetices  laude praestare  tum  existimabantur. ,,  Deinde 
cap.  8.  idem  Gratianus  pergit  dicere ,  poeticam  facultatem 
fuisse  Commendono  iuveni  primam  apud  lulium  III.  pon- 
tificem  commendationem.  '■'■  Hortos  lulius  extra  portam  Fla- 
„  miniam  sumptu  atque  opere  sane  magno  aedificabat.  [n 
„  eos  nobilis  ac  vetusti  fontis  aquatn  virginem  duxerctt.  An- 
„  tiqui  opcris  statua  eam  virginis  sopitae  sowrio  ac  super 
,,  urnam  recumbentis  rffundebat.  Hanc  celebrari  carminibus 
„  varii  generis ,  prout  spatia  lapidvm  erant ,  quibus  inciden- 
„  da  essent ,  et  lulius  iussity  etcertatim  non  Romae  solum, 
„  sed  per  Italiam  quoqv.2  arrepta  materia  est  decoris  inge- 
„  niis.  Commendom.is  illud  studium  suum ,  quo  a  pueritia 
„  fuerat  incensus,  deque  aninii  ad  eam  rem  impetu  pluri- 
,,  mum  remiserat.  Sed  tum  incitatus  studio  Po7itificis,  et 
,,  contentione  eruditissimorum  hominum ,  et  ipse  epigrani- 
„  mata  aliquot  et  argumento  et  intervallis  apta  composuit. 


48o 

„  Quae  cum  lulius  legisset ,  ( et  hahehatur  talium  peracutus 
„  aestimator)  non  probavit  modo  ,  sed  omnihus  praelata  in- 
,,  sculpi  protinus  iussit.  „  Quod  autem  mox  Gratianus  ad- 
dit,  post  id  tempus  desivisse  prorsus  in  Commendono  rei 
poeticae  studium ,  id  parum  accurate  dictum  videtur ;  guan- 
doquidem  Commendoni  versus  et  ad  Paulum  IV.  PP.  et  in 
obitu  Pii  V.  hahemus  in  codice  vaticano,  quo  tempore  qua- 
dragesimum  octavum  aetatis  annum  Commendonus  agebat: 
is  enim  anno  1524.  natus  est ,  Pius  autem  anno  1572.  cae- 
lum  cimi  terra  commutavit' 

Age  vero  qvum  in  scxto  Spicilegii  volumine  prosae  ora- 
tionis  specimen  ex  Commendono  attulerimus ,  nunc  aliquot 
eiusdem  carmina,  atque  in  primis  fortunata  illa  de  aqua 
virgine  in  hortis  lulii  pontijicis,  et  de  pulcherrimo  virginis 
simulacro ,  aquam  illam  ah  urna  fundente ,  lihenier  heic 
proferam  ex  dicto  codice ,  quoniam  lapides  cui  insculpta  fue- 
rant  nusquam  hodie  iani  apparent.  Antea  tamen  audiamus 
virum  cl.  Hieronymum  Lagomarsinium ,  qui  in  ms.  disser- 
tatione  italica,  codici  adnexa  ,  sic  loquitur .  "  Supersunt  ad- 
,,  huc  cxtra  portam  Flaminiam,  in  dextra  parte  euntibus 
„  ad  pontem  Milvium  ,  apud  palatium ,  quod  vulgo  dicitur 
„  lulii  papae,  horti  illi ,  haud  tanien  ut  olim  ad  delicias 
„  culti,  sed  vitibus  plerumque  et  olerihus  consiti.  Et  virgo 
„  quidem  aqua  abundanter  ibinonuno  in  loco  scaturit,  ve- 
„  rumtamen  neque  virginis  statua,  neque  urna,  neque  ulla 
„  marmora  aut  incisa  epigrammata  uspiam  visuntur.  Sed 
„  duo  tamen  fortuito  superfuerunt  lapides ,  muris  injixi  qui 
,,  aquae  virginis  scatebras  circumstant ,  cum  his  egregiis  in- 
„  scriptionibus ,  quas  a  nie  hoc  anno  1768.  (inquit  Lago- 
,,  marsinius )  non  sine  labore  cjcscriptas  heic  expono,  „ 


VILLAE     lULIANAE    INSCRIPTIONES.  4^  ' 

I. 

lULII  III.  PONT.  MAX.  AUSPICIO 

J3alduinus  eius  frater  praediolum  suburbanum  pro- 
pe  Flaminiam  ,  ab  Antonio  patruo  Cardinale  olim  ani- 
mi  causa  comparatum  ,  silva  ,  bortis  ,  villis  ,  vinetis- 
que  contiguis  ,  et  cuiusvis  plantarum  gcneris  numero 
paene  iulinito  a  se  auctum  ,  novoque  ac  politiore  cul- 
tu  nullo  non  loco  directum  atque  illusiratum  ,  aqua 
virgiue  et  fonlibus  saluberrimis  e  latebris  terrae  iuac- 
cessis  j  non  minus  ad  commune  omuium  qiiara  ad  pri- 
vatum  commodum  in  lucem  eductis,  undique  irriguum 
factum  ,  salienlibus  ,  pisciua  ,  aviario  ,  atque  boc  quasi 
tlieatro  admirabilis  picturae  ,  statuarum  ,  emblemalura 
splendore  conslruclis  ,  tcmploque  in  primis  Deo  opt. 
max.  ,  ac  divo  Andreac  ab  ipso  lulio  pontlfice  erecto 
atque  dicato  ,  sibi ,  Innocentio  Cardinali,  et  Fabiano 
comiti  filiis  ,  et  eorum  posteris  ,  in  ampliorem  et  au- 
gustiorem  formam  redegit.  Praedium  autem  boc  ipsum, 
ac  quicquid  uspiam  in  eo  ortum  ,  cultuni  ,  structum  , 
ampliatura  ,  ornatum ,  vel  iu  praesenti  est ,  vel  erit 
in  posterum,  sive  totura  sive  aliqua  ex  parte,  cuiusque 
modi  et  quantula  ea  cumque  fuerit,  praeter  ipsos  fru-* 
ctus  ,  uti  nullo  prorsus  precio  ,  nullo  pacto  ,  uullo  iu- 
re  ,  cuiquam  unquam  alicubi  vendi  ,  obligari  ,  donari , 
aliove  quovis  modo  alienari  possit  ,  testamento  in  per- 
petuum  ab  eodem  Balduiuo  omnibus  est  interdictum  , 
ne  de  nomine  exeat  familiae  suae. 

II. 

Deo  et  loci  dominis  volentibus  ,  hoc   in  suburba- 

no  ,  omnium  si   non  quot  in   orbis  ,    at  quot   in  urbis 

sunt  ambitu  ,  pulcberrimo  ,  ad  bonestara  potissime  vo- 

luptatem  facto  ,  boueste  voluptarier  cunctis  fas  hone- 

3i 


/82  VILLAE    lULIANAE 

stis  esto.  Sed  ne  forte  quis  gratis  ingratus  siet  ,  iussa 
haec  ante  omnia  omnes  capessunto. 

Quovis  quisque  ambulanto  ,  ubivis  quiescunto  ,  ve- 
rum  hoc  citra  somnum.  Circum  septa  passim  quidli- 
bet  lustranto  ,  ast  nec  hilum  quidem  usquam  attingun- 
to.  Qui  secus  faxint ,  quidquamve  clepserint  aut  rap- 
serint  ,  non  iam  ut  honesti  moribus ,  sed  ut  furtis 
onusti  in  crucem  pessumam  arcentor. 

Ollis  vero  qui  florum  ,  frondium ,  pomorum  ,  ole- 
rum  aliquid  petierint ,  villici  pro  anni  tempore  ,  pro 
rerum  copia  et  inopia  ,  proque  merito  cuiusque  ,  lar- 
giuntor. 

Aquam  hanc  ,  quod  virgo  est ,  ne  temeranto  ;  si- 
timque  fistuh's  non  flumine  ,  poculis  non  osculo  aut 
Yohs  estinguunto. 

Piscium  lusu  oblectantor  ,  cantu  avium  mulcentor; 
at ,  ne  quem  intcrturbent  interim  ,  cavento. 

Signa  ,  statuas  ,  lapides  ,  picturas  ,  et  cetera  totius 
operis  rairacuLi ,  quamdiu  lubet ,  obtuentor ,  dum  ne 
nimio  stupore  in  ea  vertantur. 

Si  cui  quid  haud  mirum  videbitur  ,  eorum  caussa , 
quae  nemo  mirari  sat  quivit ,  aequo  potius  silentio  , 
quam  sermonibus  iniquis  ,   praeterito. 

Dehinc  proxumo  in  templo  Deo  ac  divo  Andreae 
gralias  agunto  ,  vitamque  et  salutem  lulio  *lll'  pont. 
mas,  Balduino  eius  fratri,  et  eorum  familiae  universae 
pluriniam  et  aeviternam  precantor. 

Huic  autem  suburbano  speciem  atque  amplitudinem 
pulchriorem  in  dies  maioremque ,  ac  in  eo  quidquid 
inc  »  ,  lelix  ,  faustum ,  perpetuum  optanto. 

Hisce  actis  valento  ,  et  salvi  abeunto. 


INSCRIPTIONES.  /^83 

JLJ.actems  mlianae  villae  inscriptiones  in  Lagmnarsinii 
schedis :  quam  ego  villam  qmim  hoc  anno  1842.  forte  invi- 
serem,  mirabar  potentiam  tcmporis  omnia  transformantis ; 
vacuum  nempe  palatium ,  atque  uni  commissum  seni  custodl ; 
picturas  quidem  parietum  partim  certe  superstites  et  ad- 
huc  floridas ,  sed  statuas  plerasque  ablatas ,  aquaeductm 
magnam  partem  effractos ,  cavaedia  silentia  et  Jierbida ,  in- 
culta  nemora ,  vineas  ad  dominos  varios  translatas :  2ibi  vero 
in  stabulis  aurati  currus  et  bullata  cphip>p)ia  olim  nitebant, 
atque  equi  regii  alebantur ,  ante  hos  postremos  annos  boum 
nosocomium  collocatum  fuit ;  et  nunc  demum ,  hoc  quoque 
amoto  ,  tristes  ibi  custodiuntur  sandapilae,  quae  cadaveribus 
efferendis  cholerico  morbo,  heu  quam  graviter  saeviente  !  fue- 
runt  adhibitae. 

Nunc  Commendonide  aqua  VIRGINE ,  et  de  VIRGINIS 
simulacro  ibi  recubantis ,  venusta  epigrammata ,  si  non  om- 
nia,  partim  saltcm  recitemus.  Quibus  ptostremo  ^Mnca  alia 
carminum  Cardinalis  eiusdcm  specimina  subiungemus. 

lOH   CARD   COMMENDONI 

I. 

X 1  jrnpha  loci  niveosque  sinus  peciusquc    pudicum 

Tecla  iacet ,   cvincs  fusa  ,  supina  caput. 
Virginei  flos  oris  hiat  ,   patulisque  JaLellis 

Halat  inoffenso  blanda  sopore  quies. 
Dextra  iniecta  humero  tereti  labentia  tergo 

Golligit  in  parvos  lintea  pressa  sinus. 
Laeva  comes  lateri  pronae  superincuLat  urnae  , 

Qua  nitidis  virgo  desilit   unda  vadis. 
Et  fovet  algentes  latlces   levis  lialitus  almi 

Pectoiis  ;   haud   aJio  mitior  aura  loco  cst. 


y^84  CARD.    COMMENDOWI 

Ede  diu  molles  animas  ,  genialia  fonlis 

Flumina!  Sic  felix  irriget  ora  sopor  ! 
Sic  et  nympharum  princeps  celebrere  clioreis  I 

Sic  tibi  perpelua  defluat  amnis  aqua  ! 
Resque  paterque  hominum  totum  qui  temperat  orbem 

Saepe  suam  dicat ,  semper  lulus  amet ! 
II. 
Tibure  ducta ,  patris  sub  luli  montibus    aureis , 

Foeta  undis  virgo  delicias  pario. 
III. 
Casta  verecundis  oculis  petc  virginis  hospes 

Limina  ,  virgineas  et  pete  purus  aquas. 
Labitur  una  vadis  virgo  ,  cubat  altera  virgo  , 

Sacra  vides  geminis  marmora  virginibus. 
Labilis  in  blandos  dum  murmurat  unda  susurros  , 

Sub  luli  dormit  muuere  nympba  loci. 
Et  somnum  et  violare  sacrae  vada  virginis,   hospes, 

Parce  ,  bibe  ,  et  domino  laeta  pvecatus  abi. 
IV. 
Quisquis  ab  aurorae  populis  et  luminis  ortu , 
Quisquis  ab  occasu  pelagoque  ,  ruente  quadriga  , 
Sive  aestu  nimio  ,  sive  ustis  frigoi'e  ab  oris  , 
Geruis  inexpletis  oculis  haeresque  tuendo 
Eximia  forma  recubantis  virginis  ora  , 
Compositosque  iu  somnum  artus  ,  propriumque  quieti 
Obrepens  per  membra  decus  ,  placidisque  labellis 
Molliter  halantes  tranquilli  flaminis  auras  ; 
V"*<2  volo  te  monitum  paucis  ,  ignarus  luli 

e  forte  in  legem  commisso  ,  principis  iram 
OfFendas ,   graviter  teneros  violare  sopores  , 
Vlrgineosque  manu  latices  temerare  profana 
Ausis ,  Oreadum  cum  sit  castissima  princeps. 
Virgo  est  quam  spectas  efflantera  pectorc  somnum , 


C  A  R  M  I  N  A.  i^BS 

Virginis  ad  blandae  crepitantia  murmura  lymphae» 
Scilicet  haec  olli  pater  ocia  fecit  lulus. 

V. 
Sum  fons  virgineus  ,  fluenta  pura  , 
Aqua  virginea  virginis  puellae, 
Nitori  sacer ,  et  sacer  pudori. 
Immundi  procul  este  et  impudici. 
VI. 
Virgo  puclla  ,  vii'go  aqua  est. 
Aut  purus  hospes  adi  ,  aut  abi. 

VII. 

AD    CARDINAliEM    SIRLETUM. 

Quemnam  ego  te  appellem?  vel  quo  te  nomine  signem? 
Divitiis  sapientis  aquae  pleno  ore  fluentem  , 
Vasta  animae  raemoris  vi  omnia  circumplexum 
Oceanum  ,  velque  ipsa  oblivia  capta  trahentem 
Sirletum ,   Lethes  iterura  submersa  palude 
Victorem  ?  Qui  cuncta  unus  monumenta  virorum 
Sive  Syris  Latiisque  olim  seu  scripta  Pelasgis 
Pi-aesens  mente  tenes  ,   colleclasque  undique   condens 
Semper  inexhausto  depromis  pectore  gemmas  • 
Anne  tuos  potius  castae  pletatis  amores  ? 
Utque  licet  nimis  et  contempto  forsitan  auro 
Fortunam  superante  raanu  rairer  te  animo  amplo 
Aurea  facundae  manantia  flumina  linguae 
Aequantem  ?  Innocuos  an  nullo  crimine   mores 
Exemplo  proraptuque  pari  sermone  loquentes , 
Allicieutem  homines  in  caecae  oblivia  vitae  , 
Perque  salutarcs  divinitus  aetheris  auras 
Monstrantem  certi  cursus  corapendia  caelo? 
Salve  ,  oh  I  Hesperiae  ,  et  nostri  decus  ordinis  ingens  ! 
Thesauro  rerum  et  verborum  fonte  perenui, 


486  CARD.    COMMENDONI 

Congestisque  opibus  tantis  ,  locupletior  lieres 
Scriptorum ,  quos  prisca  tulit  foecuudior  aetas. 
Viribus  aucte  novis  ,  o  terque  quaterque    beate 
Salve  5   nosque  diu  donis  caelestibus  orna , 
Temporaque  heroum  raonitis   expressa  repone. 

VIII. 


AD    PAULUM    IV.     PONT.     MAX. 


Sancte  heros  ,  mundi  coluraen  labentis  Averno  , 
Quem  veterum  exemplar  morum  ,  quem  relligionis 
Pervigilem  excubiis  custodem  ,  et  pectore  firmo  , 
Casto  assertorem  eloquio  pietatis  avitae  , 
Adrairata  diu  ,  demum  dedit  oscula  plantis 
Roma  ,   iubente  Deo  et  nostros  miseraute  labores  ; 
Quam  nos  in   tanta  rerum  caligine  ,  et  Orci 
Praestigiisque  dolisque  ruentes  erigis  in  spem  ! 
Salve  heros  atavis  ,  heros  heroibus  orte  , 
Quasque  tibi  proprias  superi  fecisse   dederunt 
Caelestes  curas  ,  et  relligionis  amore 
Eflerventem  animum  factis  ingentibus  exple, 
Iraraensique  laboris  opus  (  res  postulat )   urgeus 
Aggredere  ,  excelsae  raenti  datur  aequa  potestas. 
SoHs  iuextiucti  sublimis  i'egia  ,  solis 
Aeternum  geniti ,   quam  tu  ,   Pater  optime  ,   terris 
In  genus  huraanum  sumrai  pietate  parentis 
Structara  opere  immenso,  et  pretium  superante  labore, 
Caclesti  eloquio  radiisque  salubribus   orbi  , 
Virtutisque  tuae  exemplo  et  pietate  serena 
Exprirais  incolumem  propriisque  coloribus  ornans , 
Pandis  inexhaustos  puri   candoris  honores  etc. 

IX- 

DE    VICTORIA    CHRISTIANORUM    AD    ECHINADAS. 

Ut  crucis  elatum  sublimi  e  vertice  classis 


C  A  R  M  1  N  A.  /|8j? 

Terris  et  caelo  semper  venerabile  lignum 
Fulsit  etc. 

Procubuei*e ,  omnes  preliosa  in  vulnera  flxo 
Eminus  obtutu  ,  gemebundi  et  pectoris  iclu 
Dux  procerumque  cohors  ptignaeque  accincta  iuventus. 

X.  (etc. 


IN    OBITU     PII    V. 


Ergo  ne  tanta  ruunt  flammato   fulmina  caelo  ? 
Ergo  ne  caelitibus  lantae  clementibus  irae  ? 
Orbis  Atlas ,   caelestis  Atlas  ,  quo  publica    firmo 
Cardine  nixa  salus  ,  et  quo  stetit  ardua  virtus  , 
Cana  fides  ,  populi  cultus  ,  reverentia  regum  , 
Et  castae  incolumis  maiestas  relligionis  ; 
Concipiens  caelos  ,  terrarum  raargine  maior  , 
Par  Superis  pietate  Pius  ,   sublatus  olympo    esl  ? 
Ergo  ne  in  infensas  astris ,   llecatesque  triformis 
Lunatas  acies  ,  et  vero  sole  carentes  , 
Perpetuumque  piorum  hostem  immanemque  tyranaum 
Collatis  signis  rerum  discrimine  tanto 
Coramissa  est  Europa  Asiae  felicibus  armis  , 
Sospes  ut  in   cassum  cedat  victoria  retro  ? 
O  pietas  ,   o  prisca  fides  !  decussa  magistro 
Classis  iter  repetat  victrix  ?   Quis  publica  curet 
Comraoda  ?  ne  primis  studiis  dilapsa  fatiscant 
Foedera  ,  quae  nixu  nimio  et  duro  edita  partu 
Vix  tanto  sludio  ,   tanto  acgre  iuncta  labore 
Et  probitate  sua  ,  et  vi  invicta  relligionis 
Fortiter  una  Pii  dexlra  indefessa   tenebat.  (i)  etc. 

(i)  Postrema  hacc  Iria  poemata  siint  satis  proliKa. 


488 

DE  PETRI  mUBl 

ET  ACTII  SYNCERI  SANNAZARII 

CAR3IIIVIBUS  ALiaUOT. 

P 

•*-    oetico  CardinaUs  Comniendoni  specimini ,  maioris  multo 

Jamae  ac  suavitatis  poctam  subtexere  placet  Petrum  Bem- 
hum ,  qui  fuit  aeque  ro^nana  purpura  ornatus.  Ab  hoc  enim 
plurimos  iuvenili  praeseriim  aetate  dictatos  versus  scimus, 
qui  non  omnes  ad  typograpliorum  manus  venerunt ;  veluti 
poematium  heroicum  de  Sarca  fiuvio ,  quod  in  vindobonensi 
codice  contineri  nunciavit  Apostolus  Zenus  Epist.  ed.  sec. 
T.  III.  p.  30.  Ego  vero  exemplar  huiiis  in  Italia  nactus , 
7iovum  hoc  bembinae  elegantiae  documenium  divulgare  non  de- 
trectavi.  Est  aufem  ingeniosissimae  fabulae  argurnentum  hoc. 

Sarca  ftuvius  (is  qui  e  iridentinis  aljnbus  in  Benacum  in- 
fluit)  filiam  Gardam  (quod  est  niinc  oppidum  ad  eius  lacus 
ripam)  legitimam  sibi  coniugem  a  Benaco  patre  impetravit. 
Connubii  conditiones  fuerunt,  ut  Sarca  aquas  suas  cum  Be- 
naco,  qui  tunc  tanium  rivulus  erat,  misceret;  ita  ut  inde  lacus 
efficeretur  qualis  qiiantusque  nunc  cernitur ,  eique  Garda  no- 
men  imponeretur.  Paranlur  igilur  miptiae,  ad  quasfinitimi 
celebrandas  tum  terrestres  tum  fluviatiles  Dii  concurrunt.  In 
hisfatidica  Manto ,  futurafata  ad  thalamum pi-aecinit ,  nem- 
pe  quod  e  Garda  naturus  sit  filius ,  id  est fluvius  Mincius, 
is  qui  Mantuam  afilio  vatis  3Ianius  aedificatam  stagnantibus 
aquis  cingit.  Porro  ex  hoc  Mincio  ei  Maia  nympha  andina 
(Tiempe  oriunda  pago  dicto  Andes)  oriturum  j^oetam  maxi- 
mum  Virgilium,  cuius  pocmata  summatim  recensentur.  Hunc 
autem  in  Calabris  extincium  et  Neapoli  in  colle  Paupihjpo 
sepultum  imitaturos  fore  postremis  saeculis  lovianum  pracser- 
tirn  Pontanum,  et  Actium  Syncerum  Sannazarium ,  quorum 
magnifiis  laudibus  carmen  suum  Bemlms  concludit. 

Bembi  poemati  subieci  inedita  aliquot  Sannasarii  prae- 
dicti  carmina,  quae  in  eius  autograplio  vindobonensi  (cuiics 
ego  ifalum  vidi  exempkir)  adhuc  htebant. 


489 

PETRI  BEMBI 

PATRICII   VENETI   ET   POSTEA   CARDINALIS 

POEMA  HEROICUM  CUI  TITULUS 
S  A  R  C  A. 

JT  ierides  magno  genus  ab  love  ,  queis  labor  alto 
Asserere  interitu  clarorum  gesta  virorum  , 
Longaque   cousulere  involvant  ne    saecla  tenebrae  , 
Neu  subeaut  animos  priscarum  oblivia  rerura  ; 
Linquere  si   geliJas   Permessi   fluminis  undas, 
Murmuraque  Aonii  fontis   rupemque  potestis  , 
Alato  quam  excussus  equo  sacer  abluit  amuis  ; 
Huc ,  px'ecor  ,  buc  nou  sit  grave  concessisse:   fluenta 
Hic  quoque  sunt  virldes   inlrer  labeutia  ripas  , 

lo  Hic  quoque   perspicui  fontes  et  amoena   vireta. 
Nec  procul   umbrosae  valles  ,   tacitique  recessus  , 
Prataque  nec  pictis  distincta  coloribus  absunt. 
Benaci   ad  ripam  dulces   captablmus  umbras  , 
Antiqui  donec  referam  connubla  Sarcae  , 
Et  Gardae  liquidas  ti'auslatum  uomea  ad   undas. 
Sunt  ignota  quidem  ,  el  multis  baec  obsita    saeclis  ; 
Vos  meminlsse  tamen  ,  vos  et  raemorare   potestis. 
Eia  aglte  ,  ipse  lacus  sternlt  cantantibus    undara  , 
Ncc  fremitu  assurgeus  ,  nec  fluctu  concitus  ullo. 

20  Sarca    i)  erat  alpinos  inter  clarissimus  amues  , 

Qui  moutana  ruens  inter  fragraenta  sonanti 
Gurglte  praeclplti  spumans  delabitur  uuda. 
HIc  dum  forte  Arci   per  valiem  et  pluguia  culta 
Mitior  allapsu  leni  rigat  arva  ,   suasque 

(i)  De  Sarca  fluvio,    qiii  superne  in   lacum  Bcnacum  influit, 
Cluverius  Ital.  antiq.  T.  I.  p.  ^i^. 


49®  PETRI    EEMBI 

Attenuans  vires  per  prata  virenlia  fundit , 
Tectus  harundinea  madiduin  caput  extulit   umbra 
Gurgite  de  niedio  ,  circumspectansque  subinde 
Hiuc  atque  hinc  lacvae  deflexit  lumina   ripae- 
Atque  hic  umbrosam  prope  morum  visa  fluentes 

3o  Pectere  nympha  comas  ad  solem,  quas  mgdo  fontis 
Egelidi   intingeus  secreta  laverat  nnda. 
Benaco  hanc  olim  rapta  de  Balbide    nympha 
Progenitam  ,  dici   Gardam  voluere  parentes  , 
Cedeutem  nulli   vultus  formaeque  nitore 
Quac  nemora  alta  colunt  foutesque  aut  stagna  Dearum. 
Sed   luuc  non  magno  saliens  Bcnacus  ab  ortu 
Piivus  erat(i),  modico  qui  stagnans  gurgite  laevam 
Vallis  ad  apricae  partem  secesserat ,  alla 
Dum  timet  ad  dextram  labentis  flumina    Sarcae. 

^o   Huius   ut  ad  roseos  defixit  lumina  vultus , 
Si  me ,   virgo  ,   tuis  non  dediguabere    taedis  , 
Ne  me  aliquem  credas  ,  inquit  ,   de  plebe  creatum. 
Ille  ego  sum  aiircis  qui   nascor  in  alpibus  ,   in  quem 
Innumeri  exonerant  nivium  sua  pondera  montes  ; 
Qul  convulsa  trahens  uoa  uno  ex  vertice   saxa 
Vorticibus  vallem  rapidis  haac  Sarca  pererro. 
Omuia  cum  libuit  sterno  sata  ,   votaque  spemque 
AgricolaruiTi  eludo  ;  at  cura  libct ,  arva  remisso 
Fluraine  pcrlustro  ,  et  flurcntia  rura  peragro  , 

Ijo  Humorem  glebis  tacitum  atque  alimeuta    ministrans  , 
Ut  poraa  evincant  ramos  ,    atque  horrea  messes  , 
EQicio  ;   sic  finitimis  dominaraur  in  agris. 
Dicere  plura  parabat  ,   at  illa  rubore   dcceutes 
Interfusa  genas  ,  veluti   perfuderit  ostro 
Siquis  ebur,  roseis  vel  candida  lilia  sertis  , 

(i)  De  hoc  Fracastonu5  in  epigrammate  quod  incipit :  laiirum  et 
citrum 


S  A  R  C  A.  49  ' 

Effugit  ,  et  medio  haerenlem  sermone  relitiquit. 
Tum  Sarca  in  vitreas  Beuaei  proruit  undas  , 
Atque  illum  his  audens  compellat  vocibus  ultro. 
Ex  aequo  tecum  est  animus  ,  Benace  ,  pacisci- 

60   Legitimos  Gardae  ,  Divos  quod  tu  ipse   precari 

Nunquam  ausus,  nunquam  tibi  quod  contiugere  posset 
Sperasses  ,   thalamos  pcto  :    pacem  aeternaque    tecum 
Foedera  percutiam:  inter  nos  satis  hactenus  esto 
Ira  certatum  atque  odio.   Quam  ferre  maritis 
Consuevere  nurus  dotem  ,   non  ferre  recuso 
Ipse  meae  sponsae.  Mansuri  pignus    amoris 
Confuudam  mea  regna  tuis  ,  discrimen  aquaruni 
Sit  nullum  inter  nos  ,  nomen  cedamus    uterque  , 
Tu  natae  ut  dotem  exsolvas  ,   ego  munera  nuptae. 

jo  Garda  tui  simul  et  nostri   sit  gurgitis    heres. 
Atque  hic  praecipue  nostro   qui  flumine  cretus 
Hanc  vallem   implebit    magni  lacus  aequorls   instar  , 
Ventura   ut   postliac   connuhia   nostra   loquantur 
Saecula  ,   et  aeternum  nostros  testentur    amores  , 
Signetur  piacet  egregio  de  nomine  Gardae , 
Garda  sit  ut  nullo  pcr  me  nou  nobilis  aevo. 

His  pater  auditis  ,  fugat  ornnem  mente    timorcm 
Atque  odium;  bene  consulluiu  nataeque  sibique 
Esse  putat  vel   coniugio  vel  munere  tanto. 

80  Moxque  manum  iuveni  intendeus,  haec  insuper  addit: 
JNon  haec  ,  Sarca,  Deum  veniunt  sine  numine;  mentem 
Caelicoliim  pater  hanc  tibi  summo    inspirat  olympo  , 
Qui  statuens   odiis  ut  res  utriusque  sepullis 
Laetius  assurgant ,  paribus  communia  regna  haec 
Auspiciis  iubet  et  sccptris  moderemur  iisdcm. 
NuUa  tuis  per  me  fuerit   contentio  dictis. 
Cuncta  probo  ,  gener  ipse  phices  ante  omnia  ;   ualam 
Luica  quac  nostrae  spes  est  iucunda  seuectae, 


49^  PETKI    BEMBI 

Quod  tibi  quodque  illi  sit  faustum ,  spondeo  ;  dextra 
90  Polliciti  et  veri  posihac  sit  pignus  amoris.  (haec 

Inde  manum  pallentis  adhuc  multumque   timentis 
Attollit  natae  ,  generoque  iunectit ,  et  esto 
Hic  ,  inquit ,  tuus  auspicibus  Dis  ,   Garda  ,  marltus  ; 
Cum  quo  mox  pulchrajvideam  te  prole  parentem. 
Illa  verecundo  niveum  os  perfusa   rubore 
Sidereos  terrae  vultus  et  lumlna  figit  , 
Insperata  premens  occulta  gaudia  mente. 

Ergo  diem  placulr  ccrtam  slatuisse ,  iugales 
Qua  ihalamos  ineant ,  qua  sollemnes   hymenaeos 

loo  Concelebrent  :  it  finitlmas  vaga  fama  per  urbes  , 
Perque  agros  ,  monies  ,  vlclnaque  flumlna  ,  perque 
Sllvicolas  Dryades  et  amantes  rura  Napaeas. 
Antrum  Ingens  fuit  excelsa  sub  rupe   cavati 
Montis  ,  ab  ingressu  patulo  quod  protinus    ore 
Panditur  Introrsum  ,  mox  in  spatla  ampla    recedens  , 
Humida  per  varios  partitur  tecta  recessus. 
Desuper  irrlguo  dependent  pumlce  saxa  , 
Et  clrcum  vlrldi  stant  picta  sedilia  musco. 
VestlbuII  ad  dextram  i-amls  florenlibus  hortos 

iio  Apricl  claudunt  scopull  ,   quibus  aspera    nulla 
Tempestas  vii'idem  follorum  excusslt  honorem. 
Non  annus  varlare  vlces  ,   non  tempora  norunt. 
Semper  odoratis  pendet   vlndemla  citris 
Aurea,  surgenti  semper  sublt  altera  foetu  ; 
Quaeque  super  gravlbus  pomis  nova  poma  recumbunl, 
Prospectu  varlo  tabulata  per  alta  renldent. 
His  ,  quae  massyllo  quondam  servata  draconi 
Herculeae  carpsere  manus  ,  his  naufragus   heros 
Dulichius  quae  Corcyrae  miratus  in  hortis  , 

120  Invldisse  queant.  Haec  magni  regla  Sarcae 

Tunc  fuit ;  huc  fessum  se  se  referebat  ab  undis 


S  A  R  C  A.  49' 

Cum  libuit  longo  vires  reparare  labori. 
Hic  ergo  in  mediis  thalamus  penetralibus  iugeus 
Erigitur  pedibus  pariter  sublimis    eburnis 
Et  gradibus  variis  ;   tum  sponda  illusa  figuris 
Utraque  ,  nuuc  auro  nuuc  dente  intexitur  indo. 
Conclavi  tborus  in  medio  velatur    araictu 
Purpureo  ;  spinis  borrens  quem  carduus    ambit 
Aureus  ,  et  foliis  et  lento  vimine  limbum 
i3o  Saepius  intexens  ,  et  eodem  margine  currens. 
Parte  alia  priscis  pendent  variata  figuris 
Aulaea  ,  iutcxtis    quae  non  Ati'abata  Gallis 
Misere  ,  aut  Morinum  extremae  gens  ultima  terrae  , 
Sed  quae  parmeusi  doctae  de  vellere   nympbae 
Texueraut   vario  pariter  distincta  colore. 
Nam  procul  hinc  agmen  ramosis  cornibus  errat 
Cervorum  ,  incessu  gestans  capita  alta  superbo. 
Illic  auriti  lepores  ,  capreaeque  fugaces  , 
Demissis  aliae  longis  cervicibus  herbas 
i^o  Attondent,  aliae  per  mollia  prata  recumbunt , 
Nonnullae  arrectis  pavitanles  auribus  adstanl. 

Ergo  dies  optata  aderat  ,*   raontana  relinqunt 
Proxima  quisque  ;  ruunt  Baldi  de  vertice    nymphae 
Grandia  vimiueis  portantes  dona   cauistris. 
Quaeque  Nagum  educto  positum  sub  vertice ,  quaeque 
Torbilis  ima  colunt  oleis  bene  cdnsita  saxa. 
Tum  Melsemninae  vaHIs  quae  rura  frequentant , 
Quaeque  his  Lenaee  pater  clarissima  donis 
Praedia  nou  procul  hinc  ,  mensas  queis  nulla  secundas 
1 5o  Uberius  decorant  pomis  aut  dulcibus  uvis. 
Quatuor  ante  alias  forma  venere  sorores 
Egregia  ,  fidibus  doctae  et  cantare  peritae , 
Nobilis  antiquo  Nogarolum  a  sauguine  prolcs. 
Harum  si  iugeuii  cultum  respexeris  ,   ipsae 


^gl  PETRI    BEMBI 

Piericles  poterunt  cunclas  genulsse   viderl. 
Si  libuit  spectare  manus  ,  didicisse  putabis 
Pingere  acu  et  tractare  colos  inoastrante  Miaerya. 
Vigilius  pater  ipse  suo  nam  rure  docendas 
A   teneris  patrias  annis  curaverat  artes. 

i6o  Vigilius  ,  quo  non   Masis  dilectior  alter  , 

Sivc  raodis  libet  imparibus  connectere  carmen  , 
Sive  libet  fortes  armare  ad  pvoelia  reges. 
Hae  passim  alternis  inler  se  vocibus  aptant 
Quod  canere  ad  ihalamum  carmen  geniale   parabant. 
Aemula  queis  totidem  mittebat  clara  puellas 
Sirmio  ,  quae  docti   numeros  cantare  Galulli 
Assuetae  ,  aeoliis  poterant  coniendere  plectris. 
Te  quoque  ,  coningii  licet  averseris  Iionores, 
Virgineum  statuens  nunquam  violare  pudorem  , 

i^o  Huc  misisse  nurus  perbibent  ,   Tritonia  virgo, 
Illa  ex  arcc  tuo  nomen  quae  a   nomine  surapsit. 
Ipsa   etiam  antiquura  dederat  queis   Tuscia  nomen 
INIoenia  ,  turmatim  laetos  miscre  colonos. 
Hos  Hammone  satus  rex  idem  idemque  saccrdos 
Salodius  pulcber  ducebat ,   tempora  sacris 
Incinctus  vittis  ,  qui   post  baud  tempore  lohgo 
Fundavit ,   dixitque  suum  de  nomine  piilcbrum 
Salodium  ,  antiquam  migrans  quo  transtulit    ui*bem. 
Adde  Gariguani  cymbis  quicumque  frequentant 

i8o  Littora  piscosi  ;  ponuntur  relia  ,   cessant 

Cuspide  depositl  nodoque  ab  barundinis   liaml ; 
Qua  libuit  tuto  lascivit  piscis  in   uuda  , 
Nec  timet  insidias  ,   impuneque  seligit  aurum 
Carpius  (i),   In  sicca  naxae  feriantur  barena. 
Ipse  etiain  borrisonis  dcsccndcns  montibus    Oenus 

(i)  De  hac  re  elegaatem  labulam  scripsit  Fracastorius  quac  inci- 
pif  :  ille    tuiis ,  Gilberte. 


S  A  R  C  A»  49^ 

Vlciuo  cupiens  Athesi  placuisse  roganti 
Nympliarum  coramissa  viris  longa  agraina   mittit. 
Nymphis  compressae  corpusque  et  bracchia  vestes 
Substringunt ,  gremium  crispo  sinuatur  amictu  , 
190  Colla  humerosque  breves  claudunt  velaminis  orbes 
Pectora  nectentes  et  candida  guttura   nexu 
Aurato  ,  tum  serta  premunt  his   florea   crines,  - 
His  flava  incingunt  geramantes  tempora  cycli. 
Intactis  facies  nivibus  cerlare  ,   capilli 
Flaventi  possunt  auro  ,   tum  lumine  parlim 
Caeruleo  ,  partim  glaucis   variantur  ocellis. 
At  iuvenes  lunicas  pertusi  in  mille  ftniestras  , 
Et  palrio  pictas  gestantes  morc  lacernas  , 
Virgatosque  sagos,  incedunt  ordine  longo. 
200  Tympana  rauca  animos  ,  et  acuto   libia  cantu 

Exhilarant ,  gressumque  sono  moderantur  eodem. 
Arma  illis  humero  ferratae  cuspidis  hasta  , 
Et  lateri  fidus  qui  numquam  ponitur  ensis. 

Ast  Atliesis  magno  Sarcae  devinctus  amore  , 
Nec  minus  antiqua  consanguinilate   propinquus 
Eligit  ex  omni  numero  turbaque  clientum 
Bis  deuos  ,  quibus   assueto  compescere  in  alveo 
Mandat  aquas   se  absentc  ,  aliis  hunc  praeficit  uudis, 
Hunc  aliis  ,  varient  solitos  ne  flumina  cursus. 
210  Praecipit  his   curare   sinus  ,  tortosque  reflexus 
Uudarum  ,  ast  illis   rectos  intendere  cursus 
Per  valles  campi  spatiosa  per  aequora  molles. 
Ipse  his  compositis  ,   centum  pracmiltit  ab  orani 
Lectas  natarum  numero  ,  totidemque  ministris 
Stipatus  ,  veteris  petit  alta  palaiia  Baldi  ; 
Atque  ad  neptis  avum   thalamos  comitatur  euutem  , 
Graudaevumque  senem  grandi  comitatur  honoi'e. 
lllum  mille  viri  laetantes  ,   mille  sequuntur 


^g6  PETRI    BEMBI 

Matres  atque  nurus ,  pueri ,  iniactaeque  puellae. 

220  Illa  patrem  blando  compellat  Hamadryas  ore  , 
Illa  salutat  avum  ,  tendentes  bracliia  parvos 
Protendunt  aliae  poscentis  ad  oscula  natos. 
Omnibus  his  tenues  capitum  velamina    vittae 
Exertis  immissae  humeris  ,  virgataque  multis 
Palla  modis  late  niveos  circumtegit  artus. 
Tu  quoque  barbarico  nimium   Verona  furori 
Obvia  ,  et  alpiuae  infelix  male  proxima  genti , 
Posterior  nulli  officiis  donisque  fuisses  , 
Ni  tua  cinxissent  fulgentes  aere  cohortes 

23o  Moenia  ,  et  horrisonis  quateret  tunc  ictibus  urbem 
Plurima  contorquens  ferri  grave  machlna  pondus. 

His  super  advenit  Phoebi  thebana  sacerdos 
Inlerpres  Manto  ,  quae  post  tibi  ,  Mantua  ,  nomen 
Indidit ,  auspiciis  postquam  felicibus  urbem 
Filius  ,  et  Musis  dilectas  condiJit  arces. 
Venerat   Hesperiam  paucis  haec  ante  diebus 
Crudeles  fugieus  dircaea  ex  urbe  tyrnnnos  , 
Cui  pater  ipse  (i)  suas  primis  monstrarat  ab  annis 
Solamen  rapti  quondam  sibi  himinis  artes 

a^o  Fatidicas  ,  dederatque  ignaram  Iiaud  esse  futuri. 
Haec  ut  coniugium  Dis  hoc  auctoribus   esse 
Decretum  ,  atque  huius  venturum  a  stirpe  nepotem 
luferat ,  ingenio  qui  se  sublatus  olympo  , 
Praescia  fatorum  cernebat ,  laeta  penates 
Confertos  hominum  turba  matrumque  subibat , 
Gratatura  novis,   quibus  haec  ignota  ,  proplnquis. 
Decedunt  omnes  vati  ,  mlrantur  et  omnes 
Illam  incedentem ,  et  longa  se  veste  ferentem  , 
Tum  lauro  et  niveis  redlmltam  tcmpora  vittis 

260  Insigni  ante  alias   veuerati  sede  locarunt. 
(i)  Scilicet  Tiresias. 


s  A  R  c  A.  z|  gy 

Inlerea  posilis  omues  longo  ordlne  mensis 
Discumbunt ,  epulas  cumulatis  lancibus  alle 
Praecincti  appouunt  famuli  ;   tum  pocula  cuique 
Slant  sua  creteo  primum  spumantia  Baccbo  ,• 
Inde  mero  nigrum  simulanli  plena  falernum  ; 
Mox  tridentinae  servant  quae  frigida  cellae  , 
Pressaque  nobilibus  ponuntur  rbaetica  prelis  , 
Quaeque  dedit  fervens  ardenti   sole  Maranum  , 
Quaeque  incincta  iugis  Annonia  vallis  apertis. 

260   Tum  variare  dapes  pergunt ,   semesaque  tollunt 
Fercula  ,  substituunt  alio  condita  sapore. 
Integer  bas  onerat  mensas  aper  ,  bas  simul  implent 
Cervorum  et  vcrubus  caprearura  tosta  colurnis 
Viscera  ,  nou  desunt  lepores  variaeque  volucres  , 
Et  pavo  ,  et  perdix  ,  et  babens  a  Pbaside  nomen  , 
Quem  geuitrix  quondam  crudeli  caede  peremptum 
Apposuit  patriis  epulandum  perfida  mensis. 

Postquam  epulis  fine  iraposito  ,  sublatus  edendi 
Est  amor ,  assurguut  cboreis  iuvenesque  nurusque  , 

ayo  In  numerumque  pedes  concordi  lege  moventes 
Alternis  agltant  deductum  cantibus  orbem  , 
Aut  blni  inter  se  manibus  per  rautua  ncxls. 
Interea  occiduo  surgeus   tacituruus  oljmpo 
Vesperus  exacta  referebat  luce  lenebras. 
Ecce  autem  abductls  sese  peuctralibus  effert 
Tecta  verecundos  croceo  velamine  vultus 
Garda  mlcans  ,  roseo  qualls  cura  Lucifer  ortu 
Oceanum  linqueus  radiantl  luce  tenebras 
Excutlt ,  atque  alios  praecellens  occulit  Ignes  ; 

280  Haud  secus  Illa  allas  forma  superemlnet  omnes, 

Quae  circum  egreglo  glomerantur  corpore  nympbae. 
Nec  mora  ,  prorumpunt  Hymenaeum  accli-e  canentes 
Hi  priraum  ,  argutls  respondent  voclbus  Illae  ; 

3a 


/|q8  petri  bemfi 

Exultant  iuvenes  laeti ,  exultantque  puellae» 
Et  iam  nox  caeli  raedium  perstrinxerat  orbera 
Indicens  miseris  curarum  oblivia  terris  , 
Cum  turba  et  choreis  et  cantu  fessa  quievit , 
Nec  strepitu  resonant  ullo  nec  murmure  tccta. 
Tura  vero  varios  vultu  rautata  colores 
290  Assurgensque  alta  paulatim  a  sede  sacerdos 
Admovit  thalamo  se  se  dircaea  iugali  ; 
Atque  immota  raanens  tacitis  utriusque  pererrat 
Coniugis  ora  oculis  ,  doiiec  decreta  Deorum 
Mente  haurire  queat ,  venturaque  discere  fata. 
Verum  ubi  caelestis  visa  est  arcana  senatus 
Concepisse  salis  ,  tunc  longa  silentia  rumpens 
Expectata  diu  tandem  haec  in  verba  resolvit. 

Quis  circum  thalamos  fulgor  radiare  decoros 
Quem  video  ?  Non  hic  facibus  difFunditur  alte 
3oo  Demissis ,  nitor  est  humana  lampade  maior 
Vividiorque  ,  Deos  nobis  denuntiat  hic  ,  qui 
Ambrosius  sentitur  odor  ,  venisse  vocatos. 
Ecce  Hymenaeus  adest  auspex  ,  et  regia  luno 
Pronuba  ,  iam  cilharam  plectro  Gi'jnaeus  eburno 
Percutit  auratam  ,  viridis  cui  laurus  ubumbrat 
Tempora  ,  cyrrhaeo  modo  quam  de  vertice  Musae 
Decerptam  molli  contexuerant  hyacintho. 
Lanificas  etiam  tres  hic  adstare  sorores 
Cernimus  intortis  ducentes  stamiua  fusis  , 
3io   Immoto  decreta  lovis  quae  condita  fato 

Distribuunt  miseris  mortalibus ;  aurea  magnis 
Fila  trahunt  heroibus  ,  et  qui  fortibus  ausis  , 
Et  qui  praeclaris  potuerunt  scandere  caelum 
Ingeniis  ,  numeroque  addi  meruere  Deorum. 
Talia  sunt  saeclis  ,  ni  fallor  ,  Garda  ,  futuris 
Aui'ea  ,  quae  nostro  debentur  pensa  nepoti. 


S  A  U  C  A.  499 

Nara  ne  te  fiigiat  quibus  iugrediare  iugaies 
Auspiciis  thalamos  ,  quibus  aut  connubia    fatis 
Haec  fieri   voluit  magnl  dominator  olympi  , 

320  Accipe  fatidicns  quae  dat  mihi   noscere  Phoebus. 

Principio  ,  Beuace  ,   tua  ,  et  tua  flumina  ,   Sarca  , 
Miscere  inter  vos  et  perdere  nomeu    utrumque 
Vallis  ab  ingressu  ,   primisque  a   faueibus   hiiius 
luspicio  ,;   tum  cuncta  undis  obducitur  aliis 
Quara  longe  lateque  paleut  quae   cuncta  videtis 
Aggere  ceu  longo  lapidosis  monlibus  arva. 
Finilimi   te  ,   Garda  ,  coleut  dominamque   vocabunt 
Reginamque  lacus ,   quem  mox  vehit  aequoris  undas 
lonii   ventis  et  vastis  fluctibus  actum 

33o  Plui'imus  audaci  sulcabit  nauta  carina, 

Huius  ad  extremi  lateris  gens  accola  ripam 

Moenia  clara  tuum  noraen  testantia  ponet. 

Haec  tua  regia  erit,   cedent  hic  sceptra  voleutes 

Virque  paterque  tibi,   et  totis  domiuaberis   undis. 

Illic  te  decimus  raeusis  gratique  labores 

Lucinae  invadent ,  et  magna   vocabere  mater 

Ingentis  nati.   Hic  materni  liniiic  regni 

Nescius  arctari  ,   colleclis  viribus  alta 

Frauget  claustra  ,  rainaxque  italas  perrumpet  ia   oras. 

340  Omnia  vi   patria  priraum  loca  proteret ,   agros 
Agrorumque  premet  pelago  mapalia   vasto  , 
Ipsaque  cum  miseris  rapieus  armenta  colonis 
Regis  ad  Eridani  fluviorum  deferet  undas. 

o 

Sed  postquam  Hesperiae  caelum  clementius  ille 
Hauriet ,   et  terras  iustrare  assuescet   amoenas  , 
Paulatim  alpestres  freraitus  cursusque  furentcs 
Exuet ,  et  patrios  dediscet  lempore  mores ; 
Donec  perspicuis  labens  et  mollibus    undis 
Assuetas  leni  gaud-^^it  flumine  ripas 


5do  PEriii  BE^rBi 

36o  Lambere  ,  et  itmocuo  per  campos  sei-pere  lapsn 
Mitius  ,  uiide  agris  qua  sese  infundet  ab  ipso 
MiNcius  eventu  dicelur  uomlne  ducto  (i). 
Hic  dum  olim  noster  coudet  quas  filius  arces 
Obductis  incinget  aquis  ,   stagnoqae    patenles 
Piscoso  campos  ,  et  claram  muniet  urbem , 
Gramlneam  ad  ripam  vitreis  egressus  ab   undis 
lungitur  andinae  nostro  de  sanguine   nyraphae 
Coniugio  ,  quae  par  forma  ,   nec  nomine   discors  , 
jNec  minor  insigni  partu  tc  Atlante  creala  , 

360  Q»a  Dlviim  interpres  ,  et  culti  raaximus  auctor 
Editus  eloquil ,  raagnl  qui  iussa   Parentis 
Fertque  rcfertque  secans  Ilquldas  talarlbus  auras. 
DII   magni  ,   qualem  nobis  quantumque    nepotem 
Nostra  bnec  Maia  (2)  dabit !  Fellclor  altera  prole 
Non  erit  in  terris  ,  nec  toto  clarlor  orbe. 
Ecce  novem  iam  nunc  Aganlppes  fonte  rellcto 
Haud  procul  hinc  taclto  qua  flumine  Mlncius  errat, 
Aonias  video  parienti  adstare  sorores. 
Lucina  exceptura  puerum  tibi   tradit    alendura  , 

3^70  Calliope  ,  atque  allls  curara  partita  Caraoenis. 
Hae  priraum  ex  ipsa  cui  innixa  puerpera  lauro 
Infantem  ediderat ,  decerptis  frondibus  illum 
Involvunt,*  hinc  mollis  amaracus  atque   rubentes 
Suave  rosae  ,  et  violae  super  insternuntur   odorae. 
Mox  orl  ambrosium  infundunt  pro  lacte    liquorem 
Certatlm  Charites  ,  Venerls  quod  munus    ab  alto 
Demissum  attulerant  haec  ipsa  ad  muiila  caelo. 
Dlvinae  huic  inerat  doctas  vis  mentis  ad  aures 
Magnaniraum  heroum  qua  decanteulur  honores. 

(i)  Conf.  Virgil.  aen.  X.  2o5-2o6. 

(2)  Maia  maler  Virgilii ,  testibus   Donalo  in  vita  cius ,  ct  Servio 
»tl  aen.  pvaef. 


S  A  n  C   Ai 


38o  Quippe  sui  Venus  Aencac   indignata  iaccrc 

Nomen  aclhuc  ,  scriptisque    virurn  clarcscerc   uullis  , 
Cum  Thelidis  nati  praeconia  clara  feranlur 
Docta  pcr  ora   virum  nullis  non   cognita  tcrris , 
Constituit  vatem  primis  cfHngere  ab  annis 
Qui  latios  inter  princeps  graiosque  poiitas 
Praecipuam  sacro  mereatur  carmine  laudcni  , 
Buccina  dardanium  cuius  per  saecula  regem 
Laudibus  illustret  toto  resonantius    orbe 
Quam  larissaeura  quae  quondam  ornarat  Achillem. 

390  Hic  ergo  ut  florens  annis  adolevcrit  aelas 

Musarum  in  gremio  qua  cura  eductus  ,  eadem 
Pierias  Phoebo  sacer  inrormabilur  artes  ; 
Et  quia   virgiueum  assuescet  servare  pudorem  , 
Virgineum  (i)  insigni  nomen  cum  laude  merebit. 

Hic  patris  ad  ripas  patulae  sub  tegmiue  fagi 
Inter  oves  ,  inier  beue  olentia  gramiua  ,    carmen 
Trinacrium  latia  prlmura  cautabit  avena. 
Carmine  quo  taurus  dulces  oblitus  araores 
Deseret  in   silvis  dilcctam  saepe  iuveucam  : 

4^0  Ipsa  quoque  et  vituli   mater  lactantis  ,   et  herbae 
Imraemor ,   ante  pedes  cantu  stupefacta    iacebit. 

INIox  pastorales  saltus  et  roscida  llnquens 
Pascua  per  domilos  cultu  spatiabitur  agros  ; 
Quid  faciat  laetas  segetes  ,  quo  sldere  terram 
Vertcre  couvcnlat ,  quls  cultus  apesquc    pecusque 
Augeat,  et  vlti  quae  cura  adhibeuda  ,  docebit; 
Ascraeumque  canens  romana  per  oppida  carmeu  , 
Primus  idumaeara   referet  tibi  ,  Mautua  ,  palmam. 
Hinc  plirygiam  hesperias  classem  deducet  in  oras, 

4^0   Quam  dux  dindymcae  raolitus  monte  sub  Idac 
Post   varios   casus   post   mille   pericula   reruni 
(i)  Diclus  scilicet  luit  Paillicnias.  Sciv.  ad  aen.  pracf. 


5o2  PETBI       BEMBI 

Dardanus  ad  tuscas   appellcl  Tlbridls   undas. 

Ante  tameii  llbycam  vento  Didonis  ad  urbem 
Delatus  magno  reginam  accendet   amore  ; 
Cui  postquain  occasum  Troiae  fraudesque    pelasgas 
Erroresque  suos  narraverit ,  illa  medullis 
Coiicepli  impaliens  ignis  ,  submittet  amori 
lampridem  resides  aiiimos  desuctaque  corda. 
Sed  postquam   iliacas  monitu  lovis  aequora  puppes 

420  E  specula  aequatis   velis  sulcare   videbit , 

Pertundet  pbrygio  flammanlia  pectora  ferro. 

Ille  iterum  siculas  vento  compulsus  ad  oras 
Persolvet  patrio  ludos  et  clara  sepulcro 
Funera.  Chalcidicas  post  baec  adnabit  ad  arces  , 
Ingressusque  lacus  stygios  penetrabit  ad  umbras 
Pallentes  Erebi  ,  obductis  loca  caeca  tenebris , 
Elysiasque  domos  viset ,  sedesque  piorum. 
Tantura  amor  et  cari  poterit  suadere  parentis 
Magnanimo  pietas  iiato  ,  laudumque  cupido  ! 

43o  Mox  Superiim  reginae  odiis  ,   ubi  semina  belli 

Clam  sata  Dardanios  inter  Latiosque  vigebunt, 
Coniuge  promissa  phrygius  fraudabitur  heros  , . 
Ipsaque  causa  novi  rursus  nova  femina  belli 
Accendet  formosa  procos  ad  proelia  reges. 
Tum  claros  ad  bella  duces  populosque  ruentes 
Urbibus  ex  variis  vates  varia  induet  arma  , 
luque  aciem   turmas  equitum  peditumquc  catervas 
Commiltens  ,  campos  miseranda  slrage    replebit , 
Arvaque  purpureis  obducct  sanguinis    undis. 

44o  Ausoniae  donec  decusso  floi-e  virorum  , 

Et  mullis  hominum  demissis  millibus  Orco  , 
Gouiuge  et  aetherea  Turnus  spoiiabitur    aura. 

Tunc  vero  invidia  Superum  (i),  ne  munera  tanla 
(1)  Loquilur  poeia  Iii  pevsona   ellinica. 


S  A  R  C  A.  •  OOJ 

Si  possessa  diu  miseris  mortalibus  essent , 

Clara  potensque  hominum  uimio  plus  gloria  surgat , 

Eripieris  humo  ,  mcdiisque  locaberis  aslris 

Aeternum  caelo  et  terris  victure  poeta. 

Victure  aeteruum  ,  uam  docta  Neapolis  ossa 

Montibus  in  calabris  primum  defleta  ,    sacrato 

4^0  Antinianeis  tumulo  tua   condet   iu  hortis  , 
Posleritas  ubi  te   veuerabitur  omnis  et  aelas 
Successura  tuos  imitabitur  aemnla    cantus  , 
Iutendetc|ue  suos  tua  per  vestigia  gressus. 
Tunc  tibi  vicinis  lectos  Sebetides  agris, 
Et  quae   Pausilypi  ,   et  quae  Nesidos   alumnae, 
Gertatim  flores  gremio  calathisque  fereutes 
Ad  tua  odoratos  efFundeut  busta  maniplos. 
Immo  etiam  erectis  aris  tibi  sacra  quotannis 
Thura  dabit  studiosa  cohors  ,   numenque  vocabit 

400  Ad  sua  quisque  tuum  conceptis  carmina  votis. 
Te  duce  fraternas  acies  ihebanaque  septem 
Castra  ducum  dulci  cantabit  statius  ore  , 
Carmineque  haemonium  latio  ilhistrabit  Achillem. 

Te  duce  divinus  longo  post  tempore  vates 
Proximus  ingenio  accedens  iovianus  (i)  et  arte 
Prisca  poetarum  studia  interraissa  novabit , 
Advertens  modulosque  tuos  numerosque  decoros. 
Nec  temere  hinc  animos  suniens  sese  efleret  extra 
Terrarum  iractus,  perque  ardua  nubila  tranans  , 

47°  Unde  nives  terris  ,  unde  imber  et  horrida  grando 
Dicet ,  et  unde  ahos  ferieuiia  fuhnina  raontes.  (2) 
Donec  oloriuis  sublatus  ad  aelhera  pennis 
Perque  domos  caeli  porque  alta  vagabitur  astra  , 

(i)  Conferatur  mira   elegia  lib.  I.  9,  quara  Sannazarius  scripsit 
Je  studiis  suis  ,   et  de  libris  loviani  Pontani. 
(2)  Tnnuit  Ponlani  librum   mclcororum. 


5o4  P.     EEMEI     SARCA. 

Describens  quae  slgna  cadant,quaeque  orta  resurgant.(i) 

Te  quoque  soUerti  doctus  suspendere  carmen 
ludicio  ,  teneris  iraitari  assuescet  ab  aunis 
AcTius  ,  arcadicis  quem  grex  eductus  ab  agris 
Et  Glauci  a  liquidis  chorus  admirabitur  undis  , 
Ad  INIergellinas  dum  nectet  carmina  turres. 

480  Hunc  tu  virgineos  partus  prolemque  Tonantis 
Ad  nostras  bominum  delendas  sanguine  culpas 
Demissam  ,  et  poenas  pro  nobis  morle  luendas 
Concinere  ,  et  tecum  numeris  certare  docebis  , 
Idque  adeo  in  templo  quod  sumptu  atque  arle  superbum 
Egregia  ,  Divo  gentili  (2)  ponet  ad  ima 
Collis  tristitias  animo  curasque  fugantis 
AcTius  ille  sua  ornabit  qui  saecula  culta 
Ingenii  ,  clarisque  viris  tenerisque  puelHs 
Deliciae  ,  toto  vivens  cautabitur  orbe.  (3) 

490  His  ergo  atque  aliis  post  saecula  mille  poetis 

Sidus  ut  arctoum  sulcautibus  aequora  nautis 
Dux  eris  ,  aeternosque  inter  uumerabere  DIvos. 
Salve  ,  mague  parens  vatura  antistesque    verende 
Musarum  ,   ingenio  quo  nou  divinior  aher 
Ortus  adbuc  ,  neque  veuturis  orietur  in  aunis. 
Salve  ,  magne  nepos  ;  tibi  nunc  orditur  avorum 
Hic  tbalamus  seriem  ,*  hinc  ortus  primordia  sumes  ; 
Hinc  tibi  clara  fluet  clari  natalis  origo. 

(1)  Designat  elusJeni  llbros  cle  stellis. 

(2)  Adi  sis   Sannazarli   elegiam  llb.   IT.  a.  In  festo  dle  dlvi  Na- 
zarii.  Item  cpigram.  lib.  II.   S^.  5i.  60. 

(5)  Mortuo    deinde   Sannazarlo   parenlavlt    Bembus   celebri    di- 
sticho  : 

Da  sacro  cinerijlores;  Jiic  ille  Maroni 
Sjncerus  Musa  proximiis^,  ut  (umulo. 


5o5 

ACTII  SYNCERI  SANNAZARII 

CARMINA     INEDITA. 


I. 

AD     FULVIUM     SCAI-AM    ( I  ). 


Di 


'ic  mlbi  lam  grato  quid  volvis  ,  Scala  ,  recessu 

Quom  vacet  exhaustis  Parthenope  studiis  ? 
Scribis  quae  recinant  Vulturni  ad  flumina  nympbae , 

Nec  cedant  priscis  carmina  tcmporibus  ? 
An  te  Maecenas  per  tanta  negotia  reguna 

Invitura  solito  distinet  ofEcio  ? 
Quicquid  agis,  nam  te  numquam  marcere  putandum  est, 

Non  es  qui  tradas  pectora  desidiae. 
Nemo  est ,  crede  mihi  ,  te  fortunatior  uno  , 

Nec  quoi   tot  dederint   uumina  delicias. 
Tecum  est  dimidium  uostri  Cbariteus  Arion  , 

Qui  mibi  vel  propria  carior  est  aniraa. 
Tecura  Zeuonis  facundia  clara  diserti 

Vivit ,  lucani  spesque  decusque  soll. 
Nec  non  romanis  qui  destiuat  otia  cbartis 

Nelaeoque  socer  Nestore   amabilior. 
Et  quod  suavius  ,   et  quod  raro  coutigit   ulli  , 

Est  thalamus  thalanio   castior  hectoreo. 
Quod  sl  fortunamque  tuam  mollemque    iuventam 

Noris  ,   nec  vulgi  vixeris  arbltrio  , 
Sublimi  poteris  contingcre  vertice  caelum  , 

Et  Dcus  bumanis  cedcre  flafjitils. 

o 

Hoc  opus  ,  baec  tibi  palma  sacris  gestanda  triumphls, 

(i)   Scala  vir  disertus  laudatur  a  Sannazario  eleg.  lib.  I.  ii;  ibi- 
demque  Chariteus  el  Rutilius  Zeno. 


5o6  "^      ". ;..         SANJiAZAEII 

■    Si  cupis  exlinctos  vivere   post  cineres. 
Me   vero  ambusti  rctinent  vinela  Vesevi 

Gautantem  teneras   inter  Hamadryadas. 
Quem  circum  innumerae  tondent  sata  laeta  capellae 

Haedorumque  meis  turba  frecjuens   gregibus. 
Palantesque  iuvat  hominum  spectare   catervas  , 

Et  procul  angusto   vivere  praedioio. 
Nec  pudet  allrita  modulari   carmina  canna  , 

Nec  rude  rusticuio  fundere  ab  ore  melos. 
Nec  raanibus  uivei   tractare   coagula  lactis , 

Nec  calalhos  leutis  texere  virainibus. 
Hic  vitae  mihi  finis   erit.   Sit  dives  oportet 

Quoi   cura  extremos  quaerere  Gangaridas , 
Et  Nerei  perferre  miiias  ,  et  fidere   ventis  , 

Et  navem   ignotis   credere  littoribus. 
Illi  iure  suas  fundat  PactoKis  harenas  , 

Exhibeat  fulvos   India  chrysolithos. 
Ipse  ego  securus  silvis  et  vure  beato 

Perfruar  ,  et  ponti   murmui-a  despiciam. 

Est  quoque  alia  elegia  fortasse  imperfecta  ,  quae  in 
cditionibus  non  apparet ,  in   codice   autem   ita  se 

habet. 

II. 

AD    LAUEENTIUM    MEDICEN    ( I ). 

Laurenti  patrii  decus   et   tutela  senatus  , 

Inler  et  etruscos   gloria  prima  patres ; 
Si  mc  castalia  docuisset  Phoebus  in  umbra  , 

Oraque  gorgonea  nostra  rigasset  aqua  ; 
Mcque  sophocleo  donasset  Musa   cothurno  , 

Et  foret  in  uostro   grandior  ore  sonus  ; 

(i)  Comparelur  com  Poliliani  elegia  ad  cundem  Laurenlium  apud 
nos  T.  II.  p.  3i. 


C  A  R  M  I  N  A.  Ooy 

Non  ego  phasiacae   canerem  certamina  Colchi  , 

Aequora  non   prima   sollicitata  rate  ; 
Non  coniuratos  subvertere  Pergaraa  Graios  , 

Non  Troiae  profugos  post  duo  histra  Deos  ; 
Thebanasque  acies  ,  fratrumque   immitia  bella  , 

Saevaque  discordi  funcra    rapta   pyra. 
Teque  tuosque  meo  celebrarem  carmine  ,   nec  me 

Pignore  tam  grato  dulce  gi'avaret  onus. 

Ecloga  ,    qtiae   inscj'ihitur    Galatea  ,    iii    dicto    codice 

prorsus  differt  ah  illa  quae  suh  eodem  titulo  re- 

perilur  in  editionihus  [EcLII>)  Est  auteni  haec  inc' 

dita  huiusinodi, 

III. 

G  A  L  A  T  E  A. 

Colle  sub  hoc  mecum  sedit  Galatea  ,•    videbam 
Et  Capreas  ,  et  quae  Sirenum  noraina  servant 
Rura  procul  ,  veteres  alia  de  parie  ruinas 
Herculis  ambusta  clngebat  rupe  Vesevus. 

Tunc  ego  :  cur  Galatea  gravem  non  despicis  url)em  ? 

Hic  tibi  consuetas  formosior  exphcat  umbras 

Populus  ,  et  motae   zephyris  dant  sibila  quercus. 

Si  iuga  ,  si  fontes  ,  si  te  silvestria   tangunt 

Pascua  ,  et  errantes  per  devia  rura  capellae  , 

Teque  iuvat  dulces  pastorura  admittere  cantus  , 

Nos  quoque  non  fragiles  uunc  primum  iungere  avenas 

Discimus  ,  impulsae  uorunt  mea  carmina  valles  , 

Et  mea  maenaliis  pendet   iam   jQstula   silvis. 

Siu   magis   adrident  haec   littora  ,   sln  niagis   ahi 

Divitiae  pelagi   iucundaque  raurraura   ponti  , 

Et  fortunatae  Divis  praeseutibus  undae  ; 

Quis  nielius   vacuas  sub  aquis  scit  poncre    naxas  , 


5o8  SAXNAZARtl 

Et  praelcasa   vagas  ad  retla  cogere  praedas  ? 
Praeterea  quicquid  resouant  liaec  littora  ,  quicquld 
lli  scopuli  modulantur  ,  hal^ent  quod  dicere  possis 
Esse  meum(i),  docui   nostras   haec  prlmus  ad  undas. 
Quls   mellus  fixas  scopulis  educere  conchas  , 
Gertius  aut  rigidum  didicit  iaclare  tridenlem  (2) 
Sclllcet ,   et  sparsas   sub  aqua  defigere  praedas  ? 
Non  ego  delphiuls  ,   te  iudice  ,   non  ego   thynnis 
Gurgltibus   medils  dubltera  certare   natando. 
Me  Ligurum  durae  rupes  ,   me  galllca  norunt 
Aequora  (3) ,   piscantem  vldlt  me  Varus  ,  et  ingens 
Sequana  ,   nec   pelagi   tunul   fera   monstra  britannl. 
Quid  tlbl   me   iactem  ?   .   .   . 

IV. 
In  elegin    lih.    II,    10,   cuius   inscriptio   mala  puulca, 
ad  Rabirium  aegrotanteni  post  distichon  iios  quo- 
que  dum  libjcos  etc  ,  ita  in  codice  sequitur. 

Nos  quoque  mlrata  est  poslto  Pomona  bidenle 

Quom  sua  puniceo  duxit  in  arva  solo. 
At  tu  qui  tenui  contentus  sorte  trlumphos 

Desplcls  ,   et  mlserae  munera  luxurlae  , 
Acclpe  nos  faclll  dextra  ,  facunde  Rablri  , 

Et  slccam  infirmo  gutture  pelle  sltim. 

In  operibus  editis  eiusdem  Sannazarii  lib.  II.  elegia- 
jum,  sextus  elegiae  quartae  'versus  est  imperfe- 
ctus  vel  potius  nullus  ,  qui  in  codice  restiluitur  sic: 

Arbor  et  cventu  gaudeat  Ipsa  suo. 

(i)  Intelligit  suas  eclogas  piscatorias,  quod  est  opus  longc  prae- 
stantissimum. 

(i)  Confer  quae  adiiotavi  in  hoc  torao  ad   Sedulium  p.  ^^-^^- 
(5)  Itinera   sua  innuit ,   de  quibus  Vulpius  in  vita  eius. 


C  A  R  M  I  N  A.  5oC) 

Abest  etiam  ah  editionibus  epigramma ,  qaod  est  hu~ 
iusniodi. 

V. 

I  N      C  I  rf  N  A  M. 

Quid   tibi  vis  ,  insane?  sacros  quid   tendis  ad  aniues, 

Cinna,  per  ignotas  heu  periture  plagas  ? 
Digne  capistrato  Romam  lustrare    elepbanto  , 

Atque  suburranas  risu  bilarare  vias. 
Te  ne  Heliconiades  ,  isto  len'  Pallas  amictu, 

Ten'   Pboebus  calvo  vertice  respiciat  ? 
Non  est ,  crede  mihi  ,  non  est  tua  nosse  facultas 

Parnassus  quantura  distet  ab  Anticyra. 

Inveniunlur  eliam  nonnulli  iamhi  in  eundcm  Cinnam , 
qui  non  hahentur  in  excusis  ,  et  sunl  huiusmodi» 

VL 

I  N      C  I  N  N  A  M. 

Inepte  Cinna  ,   ceteris  prorsum  omnibus 
Dature  documenta  insolenliae  tuae  , 
Quae  te  maligua  mens ,  quis  impulit  furor 
Parvum  ,   ut  putasti  ,   sed  scelestum  atque  impium 
Patrare  fncinus  ?  An  tibi  ,  ignavissime  , 
Manes  liccbit  vatis  impetere  optimi  ? 
Mihi  non  bcebit  iraprobam  ab  radicibus 
Istam  tibi  bnguam  eruere  ,  et  istos  mala 
Dentes  ni^ros  rubigine  manu  evellere  ? 

o  o 

Istasque  libi  manus  cruentas  vindici 
Falce  araputave  penitus  ,  et  acheruntica 
Fugaculos  istos  pedcs  scutica  insequi  ? 


OlO  SANNAZARir 


Deest  qiioqiie  iii  editionibus   Sannazarii   scazon  qui 
est  huiusinodi. 

VII. 


DE      PRISCO. 


Priscus  ,  Marulle  ,  Prlscus  ille  quem  nosti  , 
Sectarum  ocellus  ,  dogmatum  omnium  cultor  , 
Antiqua  solus  dicta  qui  senum  septem  , 
Omnesque  callet  atticae  sales  linguae, 
Et  quicquid  allo   cum  sllentio  dixit 
Osor  fabarum   ille  Samius  lupinique, 
Zenonis  heres,  Socratisque  successor , 
Aristotelis  idem  et  Platonis  adfinis  , 
Cuius  per  urbera  fama  iam   volat  totam  , 
Romam  perosus  cum  Neapolim  nuper 
Pexalus  atque  coccinatus  intraret 
Et  disputantum  vocibus  sopliistarum 
Hinc  inde  septus  per  theatra  per  thermas 
Iret  supiaus  ,  et  scholas  poclarum  ; 
Occurrit  illi  parvulus  quidem  coetus  , 
Sed   nec  Minervae  paenitendus  aut  Musis  , 
Qualem  biceps   Parnassus  et  virens  Aon 
Vix  ante  natum  annis  fuisse  sexcentis 
Creduut ,   et  hoc  verissimum  csse   contendunt. 
Hic  post  salutes  obvlosque  congressus  , 
Cum  iam  putaret  Pittacum  aut  Solonem  ipsura 
Venisse  ,  miro  prosecutus  adfectu 
Per  templa  duxit ,  per   vlrela  ,   per  fonles  , 
Nec  uHum  omisit  officii  genus.  At  ille 
Utpote  raalignus  ,   insolens  ,  inurbanus  , 
Negavit  ullum  rhetorem  poetamve 
Vidisse  se  Neapoli.  Sed  hi  porro 
Deos  per  omnes  caelitumque  supremum 
lovem  parentem  dcierare  non  cessant 


C  A  R  M  I  N  A.  5  r  I 

....  hiic  usque  philosophum  sese 
Nec  hic  nec  alibi  praenotasse  terrarum. 

Extant  in  codice  etiain  aliquot  versiis  liendecasylla- 
bi  in  maledicimi  quendam  ,  cui  nomen  ^contio  , 
qui  aeque  in   editionihus  non  reperiuntur, 

viir. 

I  N      M  A  L  E  D  I  C  U  M. 

Paternos  Pudericus  (i)''**^^  penates. 
Quia  doctissimus  unus  Italorum  , 
Qui  me  plus  oculis  suls  amat ,   nec 
Absentem  patitur  iacere  ,   cultis 
Pontanus  meus  ornat  umbilicis. 
Tum  Summontius  (2)  inter  eruditos 
Pontani  legit  et  colit  libellos. 
Pontano  quoque  vel  iubente  seras 
Decantat  Chariteus  ad  lucernas. 
Illos  et  puto  non  tacebit  unquam 
Sacris  Antiniana  harundinetis. 
Suspiras  miser?  at  fleas  necesse  est. 
Hos  senariolos  ,  inepte  ,  quos  tu 
Nigris  dentibus  et  nocente  lingua 
Audes  carpere  ,  regibus  legendos 
Dant  Chrysostomns  et  Potentianus  , 
Nostros  queis  licet  educare  reges. 
lam  suspendia  cogitas  ,  miselle  , 
Si  novi  bene  te  tuamque  mentem. 
lam  te  dlscipulum  crucis  sed  altae 
Compellantibus  hinc  et  inde  ventis  , 
lam  cum  vulturibus  nigrisque  corvis 
Ludentem  volo  te  videre  ,  Aconti. 

(1)  De  Puderico   familiari  suo    Sannazarius  ccl.    ult.    ct    clc^ 
lil).  I[.  2.  Est  autcm  acephalura  hoc  carraeu. 

(2)  De  Summoatio  extat  Sannazarii  epigramraa  lib.  II.  9. 


5  I  2 

FRAIVCISCI  PETRARCHAE 

FRAGMENTUM. 

Petrarchae  itlnerariuni  hierosoljmitanum  ,  quod  extat 
in  tomo  I.  operum  ecl.  BasiL  anni  'M'D'LXXXI' 
p,  556-  564,  est -^ne  evidenter  mutilum  ^  adeoque 
supplendum  ope  praedicti  codicis  sic* 

O  fortunae  fides  !  O  rerum  finis  humanarum  !  Cer- 
tc  ut  es  ingenio  promptus  ac  docilis  (i),  facile  tantis  ac 
talibus  raagistris  ,  quantum  prosperis  sit  fidendum  di- 
sces  perpeiuoque  memineris.  Sed  iam  satis  itum  est , 
satis  est  scriptum.  Hactenus  tu  remis  et  pedibus  raa- 
ria  et  terras  ,  ego  hanc  papyrum  calamo  properante 
sulcaverira  ;  et  an  adhuc  tu  fessus  sis  eundo,  certe  ego 
scribendo  iam  fatigatus  sum  ,  eoque  magis  quo  cele- 
rius  incessi ;  quod  cum  iter  tu  tribus  forte  vix  raen- 
sibus  ,  ego  hoc  triduo  consummavi.  Hic  utrique  igitur 
viae  modus  sit.  Tibi  domum,  mihi  ad  raea  studia  re- 
deundum  est ,  quod  ego  confestim  fecero  ,  tibi  vero 
plusculum  negotii  superest  peragendum.  Christi  ope 
feliciter  his  speclaculis  et  hoc  duce  doctior  nobis  ac 
sanctior  remeabis. 


(i)  Loquitur  Pelrarcha  cuin  amico  ,  cui  hoc   itineranum  quasi 
viae  ducem  scripsit. 


yi 


3 


lULII  VALERII 

DE     REBUS     GESTIS 

ALEXANDRI    MAGEDONIS 

SUPPLEMENTA  QUAEDAM 
EX    CODICE    TAURINENSI. 

J^raeclictum  opus  lulii  Valerii  a  me  olim  editum  fuit  ex  co- 
dice  vetere  mediolanensi ,  cuius  tamen  erant  duae  non  exi- 
giiae  lacunae,  initio  scilicet  libri  primi,  etin  dimidio  secun- 
di.  Deinde  in  nova  editione  mea  romana  lacunas  illas  ope  codi- 
cum  vatt.,  qui  eandem  historiam ,  quamvis  a  nescio  quo  con- 
tractam  et  suhinde  variatam ,  exhibebant ,  iitcumque  repara- 
vi.  Ceteroqui  nondum  inter  schedas  meas  repereram  supple- 
menta  aliquot  genuina ,  quae  ex  codice  taurinensi  ad  me  olim 
Mediolanum  benigne  transmissa  fuerant  a  cl.  V.  Amedco  Pey- 
ronio.  Nunc  vero,  quum  haec  oblivioni  mandata  fragmenta 
in  chartis  meis  forte  deprehenderim ,  ne  ea  vel  casu  aliquo 
vel  certe  obitu  meo  pereant ,  constitui  heic  in  qualicumque  li- 
bri  huius  parte  deponere ,  et  sic  denique  lulium  Valerium  pro 
viribus  resarcire. 

•  .  .  (i)  equi  fuisse  Laomedoniis  eiasmodi  praedican- 
tur.  Nec  secus  senserat  Philippus  ,  nam  et  aciu  cor- 
poris  et  linea  pulchritudinis  movebatur.  Addebant 
aiitein  :  haec  quidem  ,  o  rex,  sunt  in  hoc  equo  talia; 
sed  et  vitium  Ijehiile  ,  namque  ut  homines  videt ,  in 
eiuscemodi  pahulum  saevit.  Heu  ,  rex  ait,  num  illud 
in  isto  proverbium  est ,  quod  semper  rebus  bonis  de- 
teriora  conlimitant  ?  Eninivero  ,  quoniam  deductus  est 
semel  ,   claudi   eum  atque  ali  curavit  suh  claustris  sci- 

(i)  Pertinet  hoc  genuinura  fragraentum  ad  lil).  T.  cap.  7.  seqq. 
ed.  rora.  uLi  sevnio  est  de  buccphalo  equo  in  aulam  Philippi  regis 
ducto. 

33 


5l4  lULlI     VALEni 

licet  praeferratis.  Siquis  enini  subcubuevit  legibus  tri- 
stioribus  huiusce  rei  ,  mclius  oblectabit  is  lanium.  Et 
haec  quidem  re\  ;  et  cum  dicto  iussa  complentur. 

Sed  interea  Alexan'!er  iam  annum  duodecimum  ap- 
pelleus  ,  et  couies  patri  fit  ,  et  usu  armorum  indui  me- 
dilabatur ;  siraulque  cum  exercitibus  suis  gaudebat , 
equis  insiliens,  et  reliqua  omnia  miles  ut  poterat ;  adeo 
ut  Philippns  haec  demirans  ,  sic  ad  illum  :  o  puer , 
plaudo  quidem  ^nrihus  ct  moribus  tuis;  eorumque  aliud 
duco  ad  simililudinem  nostri  ,  aliud  vero  auctius  quam 
ut  sit  ex  nostra  natura.  Sed  nunc  mihi  ad  proximam 
usque  iter  est  civitatem. 

Quod  dictum  cum  Olyrapias  etiam  usurpasset ,  pro- 
fectusque  Philippus  foret  nou  simili  adfectu  quo  solitus, 
Nectanahum  protinus  repetit  eumque  consulit  super 
clandestino  marili  consih"o.  Qui  cnm,  adsidente  sibi  Ale- 
xandro,  cx  arte  ilhi  astrica  loqueretur,  interpellat  puer; 
et  heus  tu  ,  inquit,  istae,  quas  stellas  appellas,  agitant 
nunc  in  caek)  ibique  sunt  ?  Et  Nectanabus  ita  esse 
respondit.  Possumus  crgo  istas  videre  ,  ct  oculis  usur- 
pare?  Annuit  posse.  TenqDus  exigit;  vesperum  pollice- 
tur  ;  quod  ubi  advenerit ,  comilare  ,  inquit ,  mecum  ad 
campestrem  locum  ,  easquc  tibi  in  caeli  choro  lucentes 
ostendam.  Recipit  ita  sese  facturnm ,  velut  cupidus 
puer.  Ergo  ubi  tempus  est ,  progressUs  oppido  ,  dabat 
videre  Alexandro  quae  cupierat ,  non  unam  sed  muhas 
discenti  puero.  Cum  magistro  namque  paulatim  Ale- 
xander  ad  praescitam  fossani  veniens ^  hominem  adpel- 
lens  inpulsu  impraeviso  praecipitat  ,*  ibique  leiali  ictu 
cervicis  Nectanabus  adflictus  haec  conquestus  est :  rai  , 
inquit ,  fili  Alexander ,  quodnam  huiusce  facti  tui  con- 
silium  fuit  ?  At  ille  respondit  :  conquerendum  igitur 
libi  cst    dc  arte  ista  ,    quam   noveras ;    quippe  nescius 


SUPPLEMENTA.  5l5 

quae  te  inpendevent ,  riraare  illa  quae  caeli  sunt.  Ad 
haec  magus  :  equidem  ,  inquit ,  Alexauder  ,  laesum  me 
letaliter  sentio.  Profecto  nulli  mortaliura  contra  fatum 
permissa  est  fuga.  Tura  ille  :  cur  isthaec  ,  inquit  ?  Re- 
spondit  magus  :  olira  quippe  per  hanc  scientiam  vide- 
ram ,  fatale  mihi  fore  ,  a  filio  interfeclum  iri.  Eu  igi- 
tur  praescrlpia  non  fugi.  Et  Alexander  :  anne  ego  sum 
tuus  filius  ?  Ita  esse  confiletur  ,  et  fabulae  reliquam 
subserit  serieni ,  tum  Aegypti  fugam  ,  tum  ingressum 
suura  ad  Olympiadcm  ,  et  tractatura  ,  et  amorem  ,  et 
quanam  arte  putitus  uxore  sit  ad  sirailitudinem  Dei. 
Et  his  dictis  ,  anima  exaestuat.  Hic  Alexander  comper* 
to  quod  pater  sibl  quem  interfecerat  fuerit,  metuit  eum 
in  illo  defosso  insepultum  et  praedam  bestiis  derelin- 
qui ;  nam  et  nox  erat,  et  secretura  quo  venerat.  Na- 
turali  ergo  monitus  adfectu  superponit  hominem  hu- 
meris  quam  valeniissime  ,  et  revectat  ad  regiam.  Ut 
autera  reversus  ad  matrem  est ,  cuncta  enarrat  quae 
sibi  supremo  alloquio  pater  dixerat.  Hoc  demirata  est 
mulier  ,  et  secus  de  se  quam  voluerat  iudicavit ,  quod 
vanis  scilicet  artibus  lusa,  probritatera  *  fecerat.  Nihi-  *  ita  cod. 
lominus  et  sepelit  quam  decore  Nectanabum  ,  et  ut  pa- 
tri  filius  sepulchrum  erigit  operosissimura.  Fuitque  ia- 
de  pi'aenosse  ,  quid  huic  genti  clausum  iam  deberetur; 
cum  Nectanabus  Aegjpto  oriundus  in  Macedonia  sit 
sepultus,  tautumderaque  sj^atii  e  diverso  Alexander  rex 
Macedoniae  post  mortem  suam  foret  Aegypto  traditu- 
rus. 

Enira  Philippus  Delphos  misit  super  regni  suique 
sollicitus  successoi'e ,  responsumque  accepit  in  hunc 
modum  :  Philippe  ,  is  demura  luis  oranique  oi*be  po- 
tietur  ,  et  hasta  omnia  subiugabit ,  quicumque  l>uce- 
phalum  equura  insilieus,  medium  Pellae  transicrit.  Vo- 


■Jl6  IVLII    VALERIf 

cabatur  enim  equus  ,  quem  siipra  diximus  ,  iilo  no- 
mine  ;  non  eo  modo  quod  corniculata  fronte  tei-ri- 
bilis  foret ,  scd  quod  iuustio  etiam  quaedam  fortuita 
eius  coxae  veluti  taurini  capitis  imitamen  insederat.  Sed 
hac  sorte  recepta  rex  ,  opinionem  fovebat  praedici  sibi 
Herculem  iuniorera  cx  famula  sibi   natum. 

At  vero  Alexander  cura  x\ristotele  iam  tanto  magi- 
stro  uteretur  ,  forte  praeceptoris  istius  ad  puerorum  in- 
genia  colligenda  tale  periculum  extiierat :  quippe  cum 
plerique  essent  Clii  regum  et  optumatium  nobiles  ,  si- 
gillatim  ab  his  sententias  rimabatur  ,  eequid  sibi  quis- 
que  polliceretur,  si  modo  ad  regnum  patris  succederet; 
aliisque  operam,  aliis  gratiam  dignitatesque  amplissimas 
verbis  laxioribus  pollicentibus  ;  ubi  ad  Alexandri  sen- 
tentiam  ventum  est ,  ut  si  ipse  quoque  foret  Philippo 
successor ,  super  futuro  profiieretur ,  haud  equidem 
mihi  ,  ait ,  ut  a  sapiente  isthaec  sententia  rideret ;  de 
futuris  enim  instabilibus  et  incertis  fixam  dicere  spon- 
sionem  ,  errantis  est  benignitatis  et  flabilis  ,  cum  cra- 
stiui  ratum  pignus  nullus  facile  possederit ;  dabo  ta- 
men  tunc  quod  facultas  et  terapus  hortabitur  *  .  . 
.  . .  probata  sis  tutela  benivolentiam  circumspectam.  Et 
ave  ,  inquit ,  sane  tu  rex  profecto  mundane  ,  cum  isto 
•  prudentiae  tuae  pignore.  Atque  haec  fuerat  sententia  de 
magistro  adverso  vulgo  ,  ut  qui  percitus  et  vi  mentis 
calentior  habebatur.  Quamvis  eum  Philippus  iam  sin- 
cerius  amplecteretur  :  videbat  enim  plenam  indolem 
regalemque  ,  eoque  admordebatur  solo  ,  quod  nihil  de 
se  voltu  et  similitudine  mutuaretur.  Cum  igitur  plera- 
que  ex  his  quae  in  studentem  pater  largius  confei^ebat , 
ipse  quoque  liberalitate  transcriberet ,  Xeuxidis  cuius- 
dam  ,  7ion  celebris  illius  ad  pingendum  ,  sed  enim  ad- 
seculae  regalis  ,  tales  litterae  referuntur.  "  Xcuxis  Phi- 


SUPPLEMENTA.  3  1 


„  lippo  ct  Olyrapiadi  salutem  plurimam  dicit.  E  re  est 
,,  scire  ,  vos  ea  quae  Alexaudro  destinatis  ,  nou  illi  ad 
,,  frugi  custodiam  retineri  ,  enim  labi  omnia  cum  faci- 
,,  litate  donandi.  Quod  quare  sat  sit  ,  aestiraatote  ,'  mi- 
,,  hique  mittite  dispensandum.  „  liaec  reges  Aristoteli 
scribunt  ita.  "  Xeuxis  ,  qui  sumptibus  Alexaudri  est 
„  pi'aefectus,  ea  quae  in  eius  usus  largimur  ,  ab  eodem 
,,  fa  cile  dilabi  scribit ,  quod  sit  inconsideratior  .  .  . 
„  .  .  susceperis,  atque  ex  sententia  dispensabis.„Ad  haec 
Aristoteles  :  "  Ratum  quidem  habeo  ,  mi  rex  ,  noslris 
,,  litteris  Alexandrum  institutum,  nihil  se  nobisque  iu- 
„  dignum  factitare.  Itaque  mox  coram  indole  eius  [in- 
,,  specta  ,  quodque  (i)  sententia  confirmaverit ,  illi  sci- 
„  licet  in  agendis  rebus  non  aetatis  sententia  sed  doctri- 
„  Tiae,  si  vobis  cordi  est ,  experiri  sufEcit  consilium.  ,, 
Ad  haec  reges  scribunt  rursus  ad  Xeuxin.  "  Litteras 
„  tuas,  Aristoteli,  quas  super  Alexandro  feceras,  iutima- 
„  vimus  ;  quidve  ad  haec  ille  responderit ,  tibi  prae- 
5,  sto  est.  Igilur  ex  utroque  colligito,  quld  facto  opus 
„  arbitrere.  ,,  Id  tamen  scriptum  cum  suscepisset  Ari- 
stoteles  ,  altius  in  hunc  modum  ad  Alexandrum  re- 
fert.  "  Scripsere  raihi  Philippus  et  Olympias  paren- 
„  tes  tui ,  ea  quae  tibi  sunitui  mitlerent  ,  inconsultius 
„  deperire.  jNeque  accedo  sentcntiae  ,  quidquam  te  in- 
„  dignum  nobis  ac  parentibus  sapere.,,  Ad  haec  puer. 
"  Scire  te  par  est ,  mi  magister  ,  ea  quidem  quae  ad 
„  nos  a  parentibus  destinantur  ,  indigna  esse  illorum 
,,  opibus  et  nomine.  Sed  secus  tamen  de  inslitutione 
„  regali  reges  paritcr  ac  parentes  ,  quara  decorum  fue- 


(i)  Cod.  quoque,  Secl  locus  liic  ,   ut  alii  mulli  in  codice  suat 
corrupli  cl  obscuri. 


5l8  lULII    VALERII 

„  rat ,  commoveri  ,  si  fortunam  hanc  censeant  fruga- 
„  Htate  populari.  „_ 

Sunt  etiam  litterae  utriusque  parentis  ad  filium  in 
modum.  "  Sumtus  tibi  fortuua  noslra  digni  mittun- 
„  tur.  ]Ne  prodegeris  ,  fili,  nec  litterarum  Aristotelis 
„  de  te  perverteris  teslimonium.  Enim  frugi  te  parsi- 
,,  monia  esse  compobato.  „  His  respondit  Alexander  : 
"  Equidem  missorum  a  vobis  ,  mi  parentes  ,  modum 
„  nomine  vestro  dignum  non  confiiebor ;  expensam 
,,  tamen  eorum  Ceri  pro  necessiiate  regimonii  fateor. 
„  Neque  vero  de  me  magistri  litterae  claudicabunt ; 
„  eius  praeceptis  lion  dignum  a  me  nibilum  fieri  no- 
j,  scetis.  Enim  vos  mallem  neque  adversus  istbaec  au- 
„  res  raalis  sermonibus  reseravisse  ,  veritatemque  hanc 
„  decentius  converlisse  in  eos  qui  facere  audent  ne  no- 
„  stri  curam  regiam  gerere  pro  illa  populari  mab'tis.  „ 
Id  iam  temporis,  deciraum  quartumque  annum  Ale- 
xander  appellebat.  Qai  cum  quadam  die  bicum  ,  quo 
clausus  equus  bucepbalus  fuerat  praeteriret ,  conversus 
ad  amicos  ,  baec  ait :  o  viri,  binnitus  ne  aures  meas, 
an  vero  rngitus  aliquis  leoninus  offendit  ?  Ad  haec 
Ptolemaeus ,  qui  Soter  postea  nominaius  est ,  immo  ve- 
ro  hic  ille  est  bucepbalus  equus  vester  ,  quem  ob  ve- 
hementiam  pariter  et  saeviludinem  dentium  hactenus 
claudi  rex  pater  iussit.  Et  inter  haec  rursus  alius 
equi  eiusdem  binnilus  auditur  ,  altus  quidem  ille  ,  sed 
nihil  increpans  ad  formidlnem  prlstinain  ,  enim  mi- 
te  aliquid  et  raansuetiim  ;  prorsus  uti  diceres  adlo- 
quia  illa  ad  dominum  esse  morigera  ,  non  equi  fre- 
mitum  saevientis.  Nam  et  pedes  priores  extenderat , 
et  gesticula  mansuetudinis  luserat,  et  supplici  quodam 
motu  blanditus  est.  Quod  ubi  intuitus  est  Alexander, 
fuisse  ilH  anlehac  tam  truculentum  officium  edendi  ho- 


SUPPLEMENTA.  5ig 

mines  demiratiir.  Denicjue  custodibus  eviiatis  claustris- 
que  (liraotis  ,  animal  educit ,  iubamque  eius  cum  laeva 
adprehendisset,  auclacius  nescio  an  felicius  tergum  qua- 
dripeJis  insultat ,  efFrenemque  eum  sed  raorigerum  ta- 
men  imperiosis  motibus  aurigabundus  hac  atque  aliter 
circumducit.  Quod  cum  admirationi  visentibus  foret , 
excursu  quidam  rem  periculi  huius  nuntiat  Philippo. 
Sed  ille  ad  memoriam  monitus  oraculo  ,  occurrit  ad 
puerum  ,  et  salutat  inde  uti  orbis  ingredi  dorainum. 
Quare  laetior  spe  quidem  filii  pater  iam  Phib"ppus  tunc 
agel»at. 

Sed  Alexander  quintum  et  decimum  ingi'essus  an- 
num ,  explorato  tempore  opportuno  ,  cum  veniam  a 
paternis  auribus  praepignerato  osculo  impetrasset,  prc- 
cario  petit  ut  apud  Olyrapia  certaturo  necessaria  iti- 
neri  largiretur.  Ecquid  ,  inquit ,  laboris  aut  arlis  ge- 
nus  est ,  quod  tibi  ad  certamina  praeparatur  ?  Neque 
euim  reor  non  regii  te  nominis  memorem  ,  hauc  glo- 
riam  cupivisse.  Tum  ille  quidem  quae  sint  parum 
ubera  munera  refutat  ac  negat ,  pugillatus  scilicet  at- 
que  luctae  ,  quaeve  de  cesiiJ^us  sive  cursu  plebeculam 
iuvant.  Enimvero  ,  inquit ,  quadrigis  ut  certem.  Scdet 
patri  professio  adulesceutis  ;  equos  ,  ait ,  ad  hosce  tibi 
usus  iubebo  protinus  deductum  iri  ,  de  quibus  tibi  ad 
votum  proclivitas  fiat.  Neque  enim  inprobo  huiusce 
desiderii  gloriam  et  cetera  iit  in  editione  nostra  ro- 
mana  lib.  I,  lo.  Classic.  AA*  T.  VII»  p,  69. 

Sequentia  fragmenta  codicis  taurinensis  pertincnt  ad 
lacunam  editionis  meae  rom,  lih,  II.  cap.  28,  p.  i  5j. 
Quae  enini  cgo  supplevi  ex  vaticanis  codicibus  , 
conlractiora  sunt ,  et  ex  aliis  fontibiis  suinpta, 

.  •  .  .  omni   scilicet   alacriiate  bclbiiu  sibi  desiderau- 


520  lULII    VALERII 

tium  expeclantiumque.  Aciebus  igitui'  ordinatis  pi'ae- 
ter  litus  flumiuis  Straugae  ,  Darium  eodem  Macedones 
adveritare  cum  omni  suo  agmine  iara  intrepidi  cerne- 
bant ;  omni  scilicet  parte  terrarum  ,  qua  visentium 
*  ita  cod  oculi  vagarentur,  phalangis  *  eius  atque  ordinibus  con- 
flueutibus.  Cum  illa  Straugae  mobiliias  naturalis  rur- 
sus  ad  glaciem  convenisset ,  et  stratum  alvei  tenacissi- 
mura  fideliter  etiam  transeuntibus  polliceretur  ,  Darius 
prior  haud  dubitans  ,  ordines  suos  proinde  ut  in  acie 
consliterant,  transgredi  flumen  intersitum  iubet.  Emen- 
sis  igitur  universis  ,  quidquid  de  Stranga  metui  potuis- 
set ,  idem  Darius  e  curru  regio  ,  cuius  suggestu  altius 
vectus  eminus  cunctis  visi  consuerat  ,  demutat  ad  cur- 
rus  quibus  proeliaribus  utebantur :  itidcmque  cuncti 
satrapes  et  optimates  eiusdem  imitalu  fccerant ,  raultis 
iam  exercitum  intercurrenlibus,  qui  virtutis  solitae  sin- 
gulos  et  necessitatum  praesentiura  commonerent. 

E  diverso  autem  cum  longe  tranquillius  doctius- 
que  Alexander  Macedones  in  cornua  protendisset,  ipse 
bucephalo  suo  vectus  imperatoris  officiis  fungebatur. 
Tandein  igitur  bellicum  lituo  praecinente  ,  pari  ulrin- 
que  procursu  partes  in  sese  procurrunt ,-  primumque 
saxis  ac  missilibus  iaculati  ,  mox  ensibus  etiam  strictis, 
cominus  procliantur.  Multis  denique  de  utraque  parte 
consumplis ,  ubi  nou  dissimili  discrirainis  parilitate 
protrahi  lielbim  Darius  vidit ,  enimvero  quod  unum  id 
morae  Macedonibus  videreiur  ,  ut  metiendis  persicis 
militibus  tantummodo  laborarent ;  quara  rem  periculo 
tendere  ,  liaud  dubie  interpretatus  ,  fugam  capessit  ,  ot 
curru  sese  quam  properiler  possit  praesentibus  libe- 
rat.  Strangam  dcnique  cliam  tunc  stratura-  firmitudiuc 
perviabili  transmillit  atque  exit.  Et  ipse  quidem  iter 
ad  regiam  properat.  lamvero  turbatis  persicis  rebus  , 


SUPPLEMENTA.  52  1 

cum  omnes  pariter  illae  tot  plialangae  *  ,  qiiae  tamen  ^  ^^^  '^°''- 
ferri  hostinmque  nondum  expcrtae  essent ,  ad  eundera 
alveum  avidius  advenissent ,  sive  cx  illa  fragilitate  na- 
turae  ,  sive  inconsulto  agmine  pariter  irruente  ,  Stran- 
ga  suum  officium  defecit ,  ingressosque  submergit,  om 
nesque  quos  alveo  acceperat  necat ;  reliquos  porro  in- 
secuti  Macedones  obtruncant ;  nec  fere  fit  aliquid  ex 

illis  omnibus  reliqui  ,  quos  emersa 

.  .  .  cunctaque  Alexandri  victorla  videretur.  Tum  ergo 
Darius,  omni  spe  meliore  deposita,  cum  ingi-essus  regiam 
suam  Iiumi  sese  heiujabundus  miscrabiliier  prorsus  et 
ignobilius  constravisset  ,  maerebat  quidem  eorum  mor- 
tes  qui  sibi  adeo  infauste  militassent,  maerebat  etiam 
damnum  regni  quod  ad  incitas  deduxisset ,  tunc  no- 
men  et  gloriam  et  parta  tot  saeculis,  deformataque  nunc 
Persidis  regna  lugebat ;  recursabantque  eum  et  captae 
urbes  ,  et  subiugatae  regiones  ,  et  aequatio  sui  ad  Deo- 
rum  immortalium  vires  ,  soiisque  ortus  ,  qucm  conses- 
sorem  sibi  dixerat  ,  gloriatio  ;  qui  quidem  nunc  pro- 
fugus  desertusque  et  inops  omnium  foret  :  profecto  di- 
cens  nulli  esse  hominum  rata,  vel  stabilia  fortunari; 
quae  si  parvam  inclinationera  status  sui  nacta  sint  , 
in  conti'arium  protinus  resultarent ,  et  quosque  dc  cul- 
mine  ad  profundas  tenebras  urguerent.  Indulgens  ergo 
lamentis  eiusmodi  ,  humi  porrectus  inopsque  solacio- 
rum  diu  miseriter  agitabat. 

Tandem  tamen  ubi  satietas  eum  praesentium  cepit, 
veluti  sobrius  raaestitudinis  factus  ,  conscribit  litteras 
ad  Alcxandrum  in  hanc  senteniiam  (i)  "Darius  doniino 

(j)  Sequens  epislola  satis  videtur  fuisse  spaliosa  in  genuino  Vale- 
ni  codice  ,  cuius  nos  nonnisi  partem  nacli  sumus.  Quae  autem  esl 
in  noslra  editione  rom.  p.  i58.  brevis  Darii  epistoln,  ex  hac  scilicet 
prolixiore  contracta  fuit. 


522  lULII    VALERII  SUPPLEMENTA. 

„  Alexandro  haec  dicit.  Ante  omnia  quidem  hoc  moneo, 
,,  uti  le  in  hac  forlunae  beatitudin.e,  tanien  hominem  re- 
,,  cognoscas;  siquidera  satis  idoneum  arguraentum  ad  id 
„  consilii  tibi  ego  praesto  sim  ,  ejuod  profecto  docere 
„  possim,  nihil  horaines  quam  quaeqiie  praesenlia  sua 
„  praesumere  oportere.  Neque  modo  de  me  primum 
,,  fortuna  commenta  est ;  iampridem  istud  in  parente 
5,  meo  Dea  illa  illa  Xerxe  monstraverat.  Is  quippe  pari 
„  adrogautia  cupitorum  ,  cum  in  vestros  militiam  dele- 
„  gisset ,  alioquin  avidior  rerum  ,  quae  regum  glorias 
„  trahunt ;  pro  hisce  omnibus  ,  quae  pelebat ,  opes 
,,  suas,  tot  illa  militantium  milia  adtrita  pariter  amis- 
„  saque,  ad  paenitudinem  vertit.Hisce  igitur  usus  exem- 
,,  pb*s  ,  doclusque  de  tab'bus  ,  pro  graeco  nomine  at- 
„  que  clementia  ,  competentius  feceris,  si  miseratione 
,,  hosce  Jmpertias  ,  quos  tibi  fortuna  supplices  procu- 
„  ravit.  Igitur  le  ,  pi'r  favisores  tui  Deos  ,  nostrique 
„  adversitures  ,  quaeso  obsecroque  ,  uti  mecum  .  .  . 
,,  .  .  .  (i)  verit  Darius  ille  miserationem  ;  cui  mihi 
„  nou  mater  amanlissima  ,  non  suavissimi  filii  proptcr 
„  sint ;  quin  haec  cuncta  adversantibus  serviunt.  Qua- 
„  re  pollicenlem  me  non  modo  thesauros  opesve  re- 
5,  gales  ,  sed  regni  quoque  uoslri  quam  amplissimara 
,,  portionem ,,  et.  cetera  ,  iit  in  eclitione  noslra  ro- 
rtiana  lib.  II,  cap,  3o.  p»  109. 

(i)  Pars  est  hacc  cpistolae  Darii  ad  Porum  indum,  qualis  erat 
apud  genuinum  Valerium.  Namque  illa  Lrevior  apud  ed.  rom. 
p.  iSS-iSg.  ex  hac  raaiore  compilata  fuit.  Et  quidem  hoc  fragmcn- 
tum  taurinense  incurrit  in  hiantcra  codicem  mediolancnscm  uli 
p.  iSq.  videre  cst. 


523 

ANTONII    GALATEI 

VIRI  DOCTISSIMI 

EX     CODICE     VATICANO. 


1.    AD    CATHOLICUM    BEGEM   FERDINANDUM. 
DE    CAPTA   TRIPOLI    (l). 


Hi 


Lic  est  mos  Deo  immoitali,  iaclyte  rex,  nec  non  et  vobis 
regibus  qui  illius  vicem  in  terris  geritis ,  ut  eorum  quae  ve- 
stro  numini  offeruntur  (habet  enim  suapte  natura  numen  quod- 
dam  regia  maiestas)  non  magnitudinem  aut  pulchritudinem  aut 
grande  pretium  spectetis ,  sed  dantis  meutem  atque  animum. 
Quis  enim  eum  qui  suo  regi  aureas  vestes ,  vascula  aurea  at- 
que  argentea,  aut  ipsa  humanae  vanitatis  indicia  indicas  gem- 
mas  et  vitro  nostro  non  absimiles  lapillos  ,  quorum  ipse  locuple- 
tissimus  est ,  donaverit ,  non  cauponem  aut  foeneratorem  ap- 
pellaverit ,  aut  potius  piscatorem  qui  sub  parva  esca  gran- 
dem  venari  putet  acipenserem  aut  rhombum  ?  Quis  umquam 
e  templo  eiectus  est ,  quod  parva  obtulerit  munuscula  ?  0  feli- 
cia  saecula,  in  qulbus  Superi  contenti  erant  ut  puris  moribus, 
sic  et  purissimis  donis ,  farre ,  et  ture ,  et  spiceis  sertis ,  et 
oleo !  Nam  neque  ceram  neque  mel  antiqua  lex  in  sacris  ad- 
misit,  puto  cjuod  aculeata  et  venenosa  erat  illa  bestiola  cjuae 
mel  et  ceram  concinnabat ,  quia  apum  reges  aut  carent  aut 
non  utuntur  aculeo.  j\ec{ue  ego  delic|uerim  si  magnitudini  no- 
minis,  immo  et  numinis  tui ,  parva  cjuidem  sed  pura  et  sin- 
cera  obtulerim  munera  ;  ut  qui  pro  tuis  partibus ,  pro  fide  in 
te  servanda ,  ut  pleric|ue  Hispanorum  noverunt ,  superioribus 
bellis  res  meas  ,  me  ipsum  ,  uxorem  ,  et  filios  ,  periculis  oimii- 
bus  exponere  non  dubitaverim.  Utinam  ego  te  ingenti  classe, 
nummorum  copia ,  eciuorum  et  hominum  magna  vl  iuvare  pos- 

(1)  Anno  MDX.  Viae  Marianam  dc  rebiis  Ilisp.  lih.  XXIX.  cap.  2'>. 


524  ANT.    GALATEt 

sem !  Sed  quod  possum  et  precibus  et  verbis,  id  libenti  animo 
praesto. 

Quis  est  tam  a  veritate  et  iustitia  et  pietate  alienus,  ut 
non  admiretur  et  colat ,  eumque  regem  non  participem  suo- 
rum  annorum  si  possit  faciat,  quem  vidimus  iuvenem  cum 
patre  sene  inter  difficultates  maximas  laborantem,  innumeram 
hostium  multitudinem  cum  parva  manu  e  propriis  regnis  pro- 
fligasse,  et  suos  qui  a  fide  desciverant ,  subegisse?  Deinde  vero 
quanto  is  animo ,  quanta  virtute  et  prudentia  uxoris  regna 
pacaverit,  nemo  ignorat.  Pacatis  regnis,  tamquam  duratus  tot 
iustis  bellis ,  maiora  animo  concepisti.  Liberasti  Hispaniam 
ab  illa  antiqua  Saracenorum  peste ,  quae  per  septingentos  aut 
ferme  octingentos  aunos  paene  ad  interitum  Hispanias  omnes 
vastaverat.  Quid  si  sub  aliquo  ignavo  rege  Saraceni,  qui  opti- 
mam  Baeticae  partem  tenebant ,  cum  iis  qui  Africam  incolunt 
eonspirassent ,  nonne  in  Hispania  maximos  tumultus  concitas- 
sent?  Et  forte  non  esset  nobis  minus  metuendus  occidens, 
quam  sit  nunc  oriens.  Tu  tuis  viribus  ,  laboribus ,  et  periculis 
sine  alicuius  ope  omnia  nobis  secura  reddidisti.  Tua  ipsius 
opera  Hispania  nostra  est. 

Nec  his  contentus  pro  tua  virtute,  proque  amore  christianae 
rei  publicae  oculos  in  vicinam  Africam  vertisti.  Victis  ac  eie- 
ctis  ex  hoc  Apuliae  regno  GalUs,  victricem  classem  tuam  in 
Africam  traiicere  iussisti.  Quid  dicam  ?  Ubicumciue  tuum  vene- 
randum  nomen  exauditur ,  codem  et  victoria  sequitur.  Tu  so- 
lus  inter  christianos  principes  non  christianorum ,  sed  hostium 
Christi ,  sanguinem  semper  sitisti.  lam  tenes  Christo  duce  mu- 
nitiora  et  tutiora  utriusque  Mauritaniae  ,  et  Numidiae ,  et  afri- 
cauae  orae  loca  ;  et  usque  in  Aegyptum  fere  nihil  est ,  quod  in 
littore  Saracenis  usui  sit.  Substulisti  Saracenis  opportunitatem 
infestandi  (ut  semper  solebant)  christianas  regiones ,  Apixliam 
Calabriam ,  Brutium  agrum ,  Siciliam,  et  universum  mare  Tyr- 
rhenum,  et  oram  Hispaniae,  et  Massiliae,  et  Galliae  narbonen- 
sis,  quae  interno  mari  abluitur,  praecipue  capta  nuper  magna  ur- 
be  TRiPOLi  quae  opportune  sita  est  Afris  et  Mauris  ad  Italiae  et 
Siciliae  incursiones,  nec  minus  Turcarum  receptui  qui  christia- 
na  littora  depraedabantur.  Adeo  ut  mihi  constituam,  plus  pro  re 


EPISTOLA    I.  525 

christiana  fuisse  tripolim  quam  Tunetem  eapi ,  quamvis  ea 
quoque  favente  Christo  suh  tuo  iam  iam  erlt  imperio.  Olim  pa- 
ganorum  reges  mvidentes  virtuti  et  fortunae  tuae  te  admiraban- 
tur ;  nunc  timere  quisque  rehus  suis  incipit ,  et  tamdiu  saluti 
suae  bene  consultum  esse  putant ,  quoad  contra  illos  victricia 
arma  non  moveris. 

Totus  orbis  christiana  quae  nondmn  noverat  arma  reformi- 
dat.  lam  ad  Taprobanem  per  maria  nullius  ante  trita  rate  de- 
venimus.  Taprobane  hispana  et  signa  et  arma  vidit.  Vestrum 
nomen  iam  utrumque  horret  hemisphaerium.  Nec  fraudabo  Lu- 
sitanos  tuos  suis  laudibus.  O  inclyti ,  o  felices  occidentis  re- 
ges !  nunquam  satis  a  me  laudati ,  quamvis  vestra  egregia  facta 
et  aeterna  digna  memoria ,  ubicumque  locus  tempusque  sua- 
sit ,  nunquam  tacui  neque  liic  tacebo.  Vos  vos  ausi  estis  rem 
futuris  saeculis  memoraudam  atque  admirandam,  quam  nec  con- 
fmes  et  praepotentes  Carthaginienses  uoverunt ,  nec  rerum  do- 
mini  Romani,  nec  is  qui  se  lovis  filium  et  mundi  regem  ap- 
pellari  iussit.  Coniunxistis  Indos  Hispaniae  ;  sulcastis  va- 
stum  illud  et  inane  naturae  ;  ostendistis  nobis  ignotas  ter- 
ras  et  inaudita  nedum  visa  maria;  iunxistis  indicum  hispa- 
nico  oceano  ,  et  circumiluam  demonstrastis  esse  Africam  , 
quod  astrologonim  maximus  in  Aegypto  sul)  florente  roma- 
no  imperio  natus,  nec  non  et  luba  rex  rerum  diligentissimus 
indagator  ignoravit.  Quid  aliud  hoc  est,  quam  aut  ex  duobus 
unum,  aut  ex  disiuncto  terrarum  orbe  continuum  fecisse? 
Auxistis  commercia  et  eonsuetudines  gentium  ,  totcpie  imma- 
nes  nationes  et  pecorum  more  viventes  ad  religiouem  et  ad 
bene  et  culte  vivendum  instituistis.  Non  est  facile  dicere  quan- 
tum  vobis  hmnana  immo  et  christiana  res  debeat. 

Tibi  vero,  cui  directa  est  oratio  mea,  data  est  ultio  tanti 
per  tot  saecula  fusi  christiani  sanguinis.  Sequere  ergo,  magna- 
nime  rex,  christianorum  regum  qui  sunt  et  qui  fueruut  et 
f[ui  futuri  sunt  gloria ,  unica  spes  christianae  religionis ,  vi- 
ctoriam ,  quam  tibi  Christus  donat.  Capta  est  urbs  inter  Ale- 
xandriam  et  Carthagiuem ,  inter  remotissimas  terras  praestan- 
tissima  populosissimaque,  primo  quod  maxime  mirum  est  im- 
petu ;  et  gens  illa  quidem  sumptis  non  tarda  pharetris ,  nec 


226  ANT.    GALATEI 

imbellis,  ut  plerique  Saracenonim ,  sed  crebris  in  Christianos 
ineursioni])us  armis  assueta ,  et  omni  armorum  quo  Cliristiani 
utuntur  genere  instrueta,  et  Cln-istianorum  spoliis  et  captivis 
opima.  Nonne  a  Domino  factiun  est  istud,  et  est  mirabile  in 
oculis  nostris?  Tot  bella  confecisti ;  avita  regna  tua  paene  amis- 
sa  recuperasti;  uxoris  regna  nescio  an  dicam  pacata  feceris 
an  de  novo  adeptus  fueris ;  tot  pericula  evasisti ;  regnum  Apu- 
liae ,  quod  fere  totum  sub  Gallorum  erat  potestate ,  recepisti. 
Pauci  eramus  sub  tuis  felicibus  signis,  et  iidem  (si  diutius 
aut  prudentius  hostes  vexassent )  in  Siciliam  navigaturi ,  ut 
nostrae  saluti  consuleremus.  Ecce  iam  subito  alata,  utpingi- 
tur,  victoria  ex  caelo  demissa  est.  Ab  hostibus  paulo  ante 
obsessi,  et  qui  muris  fossiscjue  claudebamur ,  parvo  momento 
hostes  u])ique  superavimus  ,  fudimus  ,  stravimus ,  fugavimus, 
et  haec  non  sine  numine  Divum. 

Haec  sunt,  magnanime  rex,  quae  mihi  fidem  faciunt ,  cel- 
situdinem  tuam  ad  multo  maiores  res  gerendas  a  Christo  ser- 
vatam.  Nec  a  me  expectes  obscura  et  vana  apotelesmata,  (pii- 
bus  ego  quamvis  ea  non  penitus  ignorem ,  nihil  tamen  lidei 
adhibeo  ,  ut  quae  milii  fidei  nostrae  catholicae  minime  conve- 
nu-e  videantur.  Nam  et  Basilius  ille  magnus  et  pliilosophus 
et  theologus ,  et  Gregorii  graeci  duo ,  Chrysostomus  quoque, 
et  Damascenus ,  et  ex  nostris  Hieronymus,  et  Augustinus,  et 
ceteri,  huiusmodi  nugas  abominati  sunt.  Quin  etiam  ipsi  gen- 
tiles,  qui  plus  quam  ceteri  sapere  visi  sunt,  ut  Socrates  ,  Pla- 
to  ,  Aristoteles,  Theophrastus,  nunquam  talium  vanitatum  me- 
minerunt.  Avicenna  quoque,  et  Averroes,  et  sapientissimi  Ara- 
bum  contempserunt.  In  lege  veteri  cautura  est,  ne  a  signis 
caeli  timeamus.  Ipse  solus  Deus  est ,  qui  vult  timeri  amari  et 
coli.  Impium  esse  duco,  putare  aliquid  in  caelo  esse  malignum 
aut  noxium.  Malignitas  non  in  caelo ,  sed  in  terris  est.  Senex 
sum,  neminem  novi,  qui  se  his  vanitatibus  involveret,  ad  bo- 
num  exitum  pervenisse.  Habemus ,  catholice  rex ,  Christum 
ducem ,  secpiamur  nohis  oblatas  sponte  victorias,  et  consensum 
gentium  pro  divino  consilio  ha])eamus.  Videmus  etenim  sae- 
pe  spiritum  Dei  in  raentem  populorum  occulte  influere,  ut  ne- 
jnine  auctore  quod  verum  sit  iudicent.  Memmi  me  puerum 


EPISTOL\    I.  527 

( ita  Deus  benc  me  amet,  non  mentior)  vulgo  audisse  Ferdinan- 
dum  quemdam  faturum  qui  Saracenos  ex  Hispania  pelleret, 
eumdemque  recuperaturum  sanctam  Dei  civitatem  Hierusalem. 
Idem  omnes  sentiunt ,  nemine  auctore  praeter  Deum  opti- 
mum  maximum  ,  a  cjuo  ita  fore  decretum  est.  Conseusus  gen- 
tium  ex  Deo  est.  Utere  felicitate  tua ,  optime  rex  ,  dum  li- 
cet ,  et  restitue  nobis  rem  christianam  cpiae  ad  angulum  mun- 
di  redacta  erat. 

Satis  est  nobis  hactenus  ora  Africae,  dum  et  portus  et  re- 
ceptus  habeamus ,  et  Saracenis  adimamus  spem  iacursionum. 
Arentia  loca  et  sitientes  campos,  ({uos  multo  difilcilius  est  tu- 
tari  quam  vincere,  vagi  et  nudi  sibi  habeant  Nomades.  Ag- 
grediamur  imperium  romanum  a  Turcis  occupatum.  Quae  qui- 
dem  expeditio  tanto  facilior  erit ,  quanto  maior  est  spes  prae- 
miorum.  Paucissimi  sunt  pro  Christianorum  numero  Turcae; 
quis  nescit  ?  Imbecillum  praeterea  est  ac  debile  Turcarum  re- 
gnum  cum  invitis  dominetur ,  et  non  suis  constet  pedibus,  ac 
hostes  secum  ubique  habeat.  0  Christianorum  pestilentes  di- 
scordiae!  Et  tamen  tantae  ac  tam  maturae  messi  nemo  inven- 
tus  est  qui  falcem  imponat.  Nimirum  illa  tibi  servatur.  Bel- 
lum  Turcarum  (  crede  mihi )  facilius  est  finire  quam  inchoare. 
m  Africa  nullos  amicos  habemus ;  et  si  omnes  urbes  expugna- 
verimus  ,  tamen  universa  provincia  nobis  erit  semper  infesta. 
Quis  fugientes  per  invia  et  inaquosa  loca  Arabes  insequetur  ? 
Aut  quae  esset  utilitas  persequendi  ?  At  Iiic  si  semel  viceri- 
mus,  una  pugna  totum  bellum  conficiemus ,  ac  omnes  proviu- 
ciae  nostrae  erunt.  Hi  teinvocant,  te  sperant ,  te  votis  ,  om- 
nibus  templis,  omnibus  aris  exposcunt,  et  tamquam  a  Deo  mis- 
sum  expectant.  Nos  unde  haec  novimus  ?  Vicini  sumus:  etenim 
nonnisi  freto  quinquaginta  milium  passuum  ab  illis  distamus. 
Sunt  e  conspectu  littoris  nostri  in  culminilius  Acrocerauniorum 
montium  et  Chimaerae  duodecim  milia  fortissimorum  bellato- 
rum,  qui  se  suaque  omnia  toties  celsitudini  tuae  commiseruut. 
llli  si  te  venturum  senserint ,  non  dubito  quin  impleant  e  vi- 
cinis  locis  uumerum  ([uinquaginta  milium  pugnatorum ,  qui 
sub  impcrio  tuo  sine  ulla  mercede  militabunt ,  assueti  iampri- 
dem  Turcarura  bellis.   Spero  ad  priinum  nuncium  adveutus 


o28  A.AI.    GALATEf 

tui  aut  ducum  tuorum ,  mille  urbes  uno  die  ad  nos  redi- 
turas . 

Suadet  mihi  ut  credam  haec  ita  ut  dico  futura  esse  ,  ordo 
et  series  quaedam  rerum  humanarum  a  Deo  instituta.  In  orien- 
te  apud  Assyrios  ,  Medos ,  Persas ,  coepere  imperia.  Inde  Ae- 
gyptii  et  Scythae  in  magna  parte  terrarum,  ludaei  et  Phoenices 
in  quota  parte  dominati  sunt.  Post  vero  Macedones  rerum  po- 
titi ,  ultimo  oriente  terminaverunt  imperium.  Carthaginienses 
quoque  Africae  et  Hispaniae  et  mediteranei  maris  nonnullis 
insulis  imperaverunt.  Romani  longius  latiusque  quam  ceterae 
nationes  quas  unquam  legimus  propagaverunt  imperii  sui  fi- 
nes  :  sanctius  iustiusque,  quam  ceteri  omnes  mortales ,  suis  vi- 
ribus  usi  sunt:  gentes,  qaas  subegerunt,  humanitate  et  bonis 
moribus  instituerunt ,  participesque  fecerunt  imperii :  ab  una 
urbe  orbis  victus  est  plus  fide ,  clementia ,  liberalitate ,  et  be- 
neficiis ,  quam  armis.  Gothi  et  Longobardi  diu  regnaverunt. 
Prisci  Galli  usque  in  Asiam  et  Taurum  montem  penetraverunt. 
Posteriores  vero,  quos  potius  Francos  appellaverim  ( sunt  enim 
ab  antiqua  origiue  Germani)  sul)  romanorum  Pontificum  um- 
bra  multas  orbis  partes  occupaverunt ,  praeclaraque  gesserunt 
opera.  Germani  iamdiu  dono  Pontificum  romancrum  obtinent 
imperium. 

Soli  Hispani  huc  usque  suam  vicissitudinem  non  habue- 
runt,  soli  Hispani  sua  signa  nunquam  e  solo  patrio  extulerunt. 
Fortissimi  viri,  ut  constat  apud  omnes  scriptores,  Hispani  sem- 
per  habiti  sunt ,  sed  sub  alienis  signis  ,  sub  alienis  auspicus  , 
nunc  sub  romanis  ,  nunc  su])poenis  ducibus.  lam  redditae  sunt 
Hispaniae  suae  vices ,  et  te  regnante  iam  caput  orbis  erit.  PIus 
tibi  se  debere  Hispaniam  fateri  necesse  est,  quam  omnibus 
ante  te  regibus.  Tu  illam  a  servitute  eripuisti,  militari  disci- 
plina  et  mitissimis  moribus  instruxisti.  Ne  perdite,  Hispani, 
occasionem.  Venere  vestra  tempora.  Hoc  non  a  vate  sed  a  viro 
non  raalo  dictum  accipite  et  credite;  sub  Ferdinandi  istius  au- 
spiciis  toti  terrarum  orbi  imperabilis;  si  modo  in  victoriis  ve- 
stris  et  in  tanto  et  novo  afflatu  fortunae  vobis  temperare  di- 
diceritis  ,  memores  humanarum  rerum  et  eorum  qui  vobiscum 
una  periculis  se  suaque  omnia  exposuerunt.  Indignabunda  res 


EPISTOLi    I.  529 

\ictoria  est:  cum  se  non  perbeuigne  ac  perhuniane ,  sed  su- 
perbs  et  iasoleater  tractari  noverit,  alas  habet  et  fugit  alio; 
et  quos  ante  afflixerat,  nonnumquam  amplectitur.  Illius  hae 
tantum  leges  sunt:  parcere  subiectis  et  clebellare  superbos. 
Vive  diu  et  bene  vale,  rex  felicissime  atque  invictissime , 
unus  qui  uobis  properando  restituas  rem ! 

2.     AD    FERDINA^DUM    DUCEJI    CALABRIAE.    (l) 

Multum  interest,  inclyte  adolescens,  inter  nos  f{ui  ad  servi- 
eudum  nati  sumus  ,  etvos  qui  ad  imperandum.  Si  omnia  pen- 
semus,  liberius  nos  vivimus  qui  servimus,  quam  vos  qui  impe- 
ratis.  Nos  tantum  vobis  placere  studemus,  et  Diis  (2)  immorta- 
libus,  quos  placare  modo  velimus ,  haud  difficile  est.  Yos  et 
Diis,  quorum  amplissima  accepistis  beneficia,  et  nobis,  et  populo, 
incertae  rei,  et  mutabili  fortunae,  famae,  raaioribus  vestris,  et 
posteritati,  et  nostris  et  externis  nationibus,  sociis,  amicis,  sub- 
ditis,  atque  hostibus  satisfacere  oportet;  quod  quam  difflcile  sit, 
ii  tantum  qui  experti  sunt ,  noverunt.  Necesse  est  enim,  ut 
quem  omnes  spectant,  omnes  admirantur,  et  diligentissime  et 
sanctissime  vivat.  Nos  si  quid  peccamus  ,  nobis  ipsis  tantum 
peccamus  ;  vos  si  quid  delinquitis ,  et  omnes  idem  delinquere 
oportet :  nam  vos  principes  in  aliorum  exemplui«  fortuna  ef- 
flnxit.  In  vos  oranium  oculi  intenti  sunt.  Menda,  non  quae 
in  turpi  facie  est  notatur,  sed  quae  in  formosissima.  Quae  in 
aliquo  lapillo  est,  maculam  tantura  notat  qui  vendit  aut  erait: 
quae  in  lucenti  Imiae  globo,  oraniura  qui  sunt  et  qui  fuerunt 
ora  in  se  convertit.  Vos,  quibus  tantum  a  rerum  domina  for- 
tuna  aut  a  Diis  immortalibus  datum  est ;  vos ,  qui  in  terris 
vicem  geritis  Deorum ,  divinitus  et  sine  labe  inter  homines 

(1)  Erat  hic  filins  Federiti  tertii ,  qiii  postreimis  Aragoiiioriim  Neapoli 
regnavit.  Fenlinaiidus  enim ,  numiinam  adito  paterno  regno,  iu  Hispania 
captivus  obiit.  Porro  Galateus  ad  eura  liaec  inonita  scribebat,  quuni  puor 
sub  praeceptoribus  erudiretur.  Ergo  baec  epistola  antiquior  est  praecedente 
ad  regem  catliolicum  ,  regni  neapoiitani  iam  factum  dominuni. 

(2)  Loquitur  etbnicorum  latinorum  lingud  vel  more  Gaiateus;  iiifelli- 
git  tamen  Deum  cum  tlivis  scu  bealis  in  caelo  liominibus;  quod  semel  mo- 
nuissc  sufliciat. 

34 


»30  A^T.    GALATEI 

OpOitet  viverc.  Qui  ali^s  fecerunt,  omnes  iratam  fortunam,  et 
laesa  experti  sunt  numina,  ob  collata  iiidignis  tot  munera. 
Par  est  principum  mores  tantum  ab  aliorum  moribus  differ- 
re,  quantum  et  potentiam  et  opes  et  gloriam.  Tantum  decet 
principes,  eos  quibus  imperant  animi  virtutibus  superare,  quan- 
tum  principatu  ;  ne  videatur  ei  esse  tributum  rerum  huma- 
narum  imperium,  quem  non  alios  ab  bene  beateque  vivendum 
dirigere  atque  instruere,  sed  ab  aliis  instrui  necesse  sit. 

Age  igitur,  inclyte  adolescens,  ut  praeripuisti  ceteris  sum- 
mum  futurae  regiae  dignitatis  locum,  sic  iflgenti  et  generoso 
animo  amplectere  doctrinam  et  virtutes  omnes;  ut  magis  vi- 
dearis  admirandus  et  animi  et  corporis  virtutibus,  quam  reg- 
tio  et  genere.  Tibi  praeterea  prae  ceteris  principibus  magis  la- 
borandum  est,  quoniam  maiorum  tuorum  in  illustri  loco  po- 
sita  sunt  exempla  quae  itnitere ;  cpios  ut  magum  et  divinum 
est  gloria  superare ;  sic  non  aequare,  turpe;  ac  Federici  filio, 
ct  cui  natura  egregias  et  corporis  et  auimi  virtutes  dederit, 
indignum.  Tibi  secundis  nato  sideribus  benigna  parens  natura 
larga  manu  tribuit  et  robur,  et  pulchritudinem  corporis,  vul- 
tus  venustatem  et  gratiam ,  uec  minus  divinitatem  ingenii  et 
memoriae.  Tu ,  si  naturae  donis  recte  usus  fueris ,  maiores 
tuos  non  dicam  imitaberis  aut  aequabis ,  sed  longe  superabis. 
Exempla  aeternae  gloriae  et  ingentium  virtutum  tibi  maiores 
tui  reliquerunt  et  regnum ;  tu  si  regni  hereditatem  desideras, 
amplectere  et  virtutes. 

Ne  vetera,  et  ab  hominum  memona  abolita,  sed  tantum  in 
annalibus  reservata  repetamus,  atavus  tuus  Ferdinandus  (1)  cu- 
ius  vencrandum  nomen  refers,  et  ut  speramus,  virtutes  etiam  re- 
feres,  vir  extitit  sanctissimae  vitae.  Nemo  illum.  iustitia,  pietate, 
humanitate,  fide,  pudicitia,  recti  observantia,  vicit.  Alphonsus 
primus,  Apuliae  rex,  proavus  tuus,  munificentia,  humanitate, 
clementia,  comitate,  magnitndine  anim.i,  et  gioria,  et  litterarum 
amore,  omnes  suae  aetatis  principes  antecelluit  (2).  Ferdinandus 
avus  tuus  gravitate,  sapientia,  gioria,  prudentia,  felicitate,  in- 

(1)  Intelligit  rerdiuandum  Aragoniae  et  Siciliae  regem,  Alphonsi  primi 
?>feapolis  regis  patrem. 

(2)  Legatur  apud  nos  Alplionsi  I.  vita  a  Vespasiano  scripta,  Spicileg.T.L 


EPISTOLA    II.  53i 

tegritate  \itae,  iustitia,  perseverantia,  aequabilitate  animi,  con- 
stantia,  modestia,  lilDeralitate  ,  cui  unquam  regum  cessit?  Al- 
phonsus  secunclus  patruus  tuus,  magnitudine  animi,  laborum 
tolerantia,  castrametandi  disciplina,  rei  militaris  peritia,  pie- 
tate,  reiigione,  omnium  disciplinarum  atque  egregiarum  artium 
amore  ac  studio,  cum  omni  anti(mitate  comparandus  est(l).Fer- 
dinandus  secundus  patruelis  tuus  strenuitate,  audacia,  ferocia, 
largitate ,  indulgentia,  gratia,  et  publica  benivolentia,  nemiui 
est  postponendus.  Federicus  pater  tuus  multarum  rerum  pe- 
ritia,  sapientia,  modestia,  clementia,  misericordia,  innata  be- 
niguitate,  et  ad  conciliandos  homines  affabilitate,  comitate,  iu- 
cunditate  vultus,  dexteritate  ingenii,  omnique  regia  disciplina, 
tantum  quantum  nemo  alius ,  valet;  ita  ut  illum  regem  ap- 
pellare  quis  potuisset  ante  (juam  esset  rex.  Semper  enim  in 
illo  nescio  ciuid  regium  perspiciebamus ,  ante  quam  ad  regni 
fastigium  perveniret. 

Habes  igitur  iiereditarias  virtutes,  habes  exempla,  ut  dLxi, 
non  externa  aut  peregrina,  sed  domestica  (juae  imitere,  aut 
Ut  speramus  superes.  Et  si,  ut  quibusdam  non  obscuris  aucto- 
ribus,  et  ipsi  divino  Platoni  placet ,  vim  quandam  habent  no- 
mina  ,  tu  hoc  venerandum  nomen  sortitus  es ,  hoc  fortasse  ia 
fatis  est.  Quicumque  ex  vestra  vetustissima  christianarum  om- 
nium  familia,  ex  quo  ex  Italia  Gothi ,  a  quibus  tibi  origo  est 
in  Galliam,  et  deinde  in  Hispaniam  transierunt ,  Ferdiiiandus 
appellatus  est,  eumdem  humanitate,  fide,  probitate,  ceterisque 
virtutibus ,  semper  praeditum  fuisse  constat.  Et  si  educatorum 
nostrorum,  ut  virtutes,  sic  interdum  et  vitia  imbibimus  (aiunt 
enim  Alexandrum  illum  macedonem  orbis  domitorem  Leoni- 
dae  paedagogi  sui  quaedam  vitia  hausisse )  tu  educatorem  et 
inslitutorem  adolescentiae  tuae  comitemPotentianum,  tu  Chry- 
sostomum  habes  praeceptorem,  in  quibus  ita  optima  sunt  om- 
nia,  ut  nihil  in  illis  desideremus  (2).  Qaorum  operam  atque  in- 
dustriam,  Diis  bene  iuvantibus,  boua  fortuna  faustusciue  even- 

(1)  A(l  hunc  Alphonsum  ,  adlmc  Calabiiae  ducem  ,  pjaedarum  misit 
Pontanus  dc  principe  librimi;  scdparum  laefo  succcssn;  ctenim  is  regnum 
Ti\  aclilum  neccssario  abdicavit,  el  in  Sicilia  profugus  interiit. 

(2)  Hos  ambos  Saimazarius  laudat  regios  praeceptores  apud  nos  p.  51 1. 


532  AXt.    GALATEI 

tus  sequetur;  hoc  est,  ut  qualem  ipsi  optant  atque  speranty 
talis  Mturus  sis  princeps.  Et  ut  epistolae  Aristotelis  ad  Philip- 
pum,  cjuam  tibi  mitto,  ultimis  verbis  utar,  bene  vale,  -^ux-nv 

TTf^o;    <^tAo<To^ty.v  ,    (Tui/.a.   3s   n^oq   vyeia.v   aywv. 

3.    AD    ILLLSTIIE5I    DGMIXAM    BGXAM    SFORTIAM.    (l) 

Mellitulae  litterae  tuae,  iHustris  puella,  maxima  me  afficiunt 
iucunditate,  maximum  videndi  tui  desiderium  afferunt.  Inge- 
nium  tuum  non  modo  laudare,  sed  admirari  soleo:  quotidie 
bona  animi  tui  incrementum  suscipiunt.  Tu,  si  tibi  litterae  cordi 
sunt,  maxima  sapientissimaque  inter  nostri  saeculi  puellas  eva- 
des.  At  si  fortasse  hae  nunc  tibi  labori  sunt,  si  operam  navave- 
ris,  eaedem  erunt  tibi  summae  voluptati.  Ne  desere,  illustris 
puclla,  ne  desere  studia,  ad  quae  natura  ipsa,  et  prudentissima 
mater  tua,  et  praeceptor  tuus  vir  sanctus  et  idem  doctissimus, 
omnesque  boni  te  hortantur.  Utere  felicitate  ista  ingenii  tui; 
ne  despicias  dotes,  quas  tibi  natura  fortunaque  larga  manu 
porrexerunt.  Nulla  in  re  magis  accusandi  magisque  plectendi 
sumus,  ({uam  cum  naturae  bona  ingrati  recusamus  atque  de- 
spicimus.  Siprincipes  natura,  non  solum  legibus  et  consuetudi- 
ne,  ceteris  praestant ,  ut  plerique  opinantur,  maxima  inter  te 
ceterasque  puellas  distantia  csset  debet.  Tu  ad  imperandum,  il- 
lae  ad  serviendum  nataesunt:  illae  cclo  fusoque  utuntur,  tu  le- 
gibus  disciplina  ac  bonis  moribus:  illae  corporis  cultui  student, 
tu  animum  colere  debes:  illae  herae  serviunt,  lanam  faciunt, 
sericum  trahunt  et  auri  tenuissima  fda;  vos  quibus,  quoniam 
fortiinae  ita  visum  est ,  etiam  viris  imperare  datum  est ,  libros 

(l)  Ex  Galeatio  Sfortia  Mediolaneiisium  principe,  et  Isabella  Aragonia 
Alphonsi  II.  regis  Xeapolitanoniin  tilia,  nata  est  Bona;  quae,  patre  extincto, 
Barium  cum  matre  venit,  quae  urbs  cuni  sua  ditione  siib  Sfortiadum  im- 
perio  erat,  nominatimque  Isabellae  viduae  ad  regnandum  obtigerat.  Ea  in 
aula  medici  personam  gerebat  Galateus  noster,  (pio  tenipore  et  Isal)Pllae 
principi  orationis  doraijiicae  explanationem  composuit,  et  hanc  monitorianl 
scripsit  epistolam  ad  Bonam  puellulam;  quae  deinde  Sigismundo  Poloniae 
regi  nupsit,  eique  filium  Aiigustum  peperit,  qui  ultimus  lagellonnm  Polo- 
niae  sceptrum  tenuit.  Regnanle  filio,  Bona  regina  coortis  dissidiis,  Barium 
denuo  se  reccpit,  ubi  vitae  ferminum  nacta,  insigni  tumulo  condita  fuit. 
Haec  oiania  ex  illorum  temporum  historia  satis  constant. 


EP1ST0L\   in.  a33 

sanctoruin  virorum  et  philosophorum  evolvite,  cxempla  illu- 
strium  feminarum  imitari  discite,  ut  dipnae  videamini  quae 
vii'is  imperare  valeatis,  ut  in  quas  fortuna  sua  dona  bonacjue 
omnia  congesserit. 

Incipe,  assuesce,  in  ista  tua  tenella  aetate  contemnere  io- 
cos,  lusus,  inanes  fabellas,  vanitates,  et  levia  et  inutilia  ver- 
ba:  fuge  otia  et  confabulationes  muliercularum,  pictas  vestes, 
aurea  monilia,  quae  omnia  vilissimae  ac  plebeiae  admiran- 
tur  vetulae,  et  oculos  et  mentes  ancillarum  attonitas  detinent. 
Incipe  aliquid  de  viro  sapere,  quoniam  ad  imperandum  viris, 
ut  dixi ,  nata  es.  Ride  muliercularum  ineptias;  attpie  ita  fac 
ut  sapientibus  viris  placeas  ,  ut  te  prudentes  et  graves  viri 
admirentur,  et  vulgi  et  muliercularum  studia  ac  iudicia  de- 
spicias.  Rem  dignam  clarissimo  genere  et  ingenio  tuo  facies, 
si  dum  istae  tuae  coaetaneae  ancillulae,  aut  trocho,  aut  iactu 
taxillorum  ludunt,  aut  si  dies  festus  non  sit ,  dum  illae  la- 
nam,  linum,  sericum  tractant  (  non  enim  te  ad  haec  vilia,  sed 
ad  iura  hominibus  reddenda  fortuna  instituit)  tu  interea  Yir- 
giliura,  Ciceronemque  amplectere;  veteres  et  novas  scripturas 
perscrutare:  divum  Hicronymum,  Augustinum,  Ghrysostomii.m 
illum  graecum  et  istum  tuum  latinum  i  1)  sanctissime  cole:  tan- 
toque  te  praestare  ceteris,  quae  tibi  serviunt,  puellis  exislima, 
non  quanto  auro,  argento,  pretiosis  lapillis,  et  vestibus  prae- 
stiteris  (ista  enim  iis,  qui  magno  ac  excellenti  animo  pollent 
levia  sunt )  sed  quanto  animi  virtutibus  illas  superabis,  tan- 
to  te  illas  anteire  existima.  Nec  ideo  dominum  servo  praees- 
se  putes  quia  plus  potest,  aut  quia  melioribus  ortus  sit  na- 
talibus,  aut  quia  plus  auri  atque  argenti  ac  praediorum  am- 
plitudinem  possideat,  sed  ideo  quia  ingenio  ac  viitutibus  prae- 
stet.  Multos  enim,  etsi  fortuna  servi  sint,  suis  tamen  dominis 
meliores  sanctioresque  esse,  nemo  sapieus  dubitat.  At  si  non 
fortuna  sed  uatura  parens  quosdam  servos,  quo;?dam  dominos 
esse  voluit,  non,  ut  nos  solemus,  libertatem  servitutemque  di- 
stinxit.  Dominos  enim  non  a  censu,  non  a  elaro  genere,  non 
a  pulchritudine  aut  a  magnitudine,  ut  erat  apud  Aethiopes,  te- 
ste  Aristotele,  aut  in  ^  eteri  lege  habetur  de  Saule,  aut  a  for- 

(0  IUum  scilicet,  qiii  Aragonioruiii  iiriucipuin  pracccpfor  crat. 


534  AAT.    GALATEl 

titiuline  aut  viribus  corporis  csse  statuit,  secl  ab  ingenio,  ct 
auimi  ^irtutibus,  iuslitia,  liberalitate,  clementia,  et  modestia, 
gratiiudine,  sapientia,  iunocentia,  patientia,  veritate,  integrita- 
te,  lide,  benignitate. 

Ait  Aristoteles,  corpora  robusta  et  c^uae  minus  ingenio  va- 
ient,  apta  esse  ad  serviendum;  quae  vero  plus  iugenio  valent, 
c{uamvis  corporis  viribus  et  claritate  generis  cedant,  nihilomi- 
nus  apta  esse  ad  dominandum.  Tu  te  tuis,  quae  tibi  serviunt, 
puellis  parem  puta,  si  paribus  studiis  atciue  affectibus  tenea- 
ris:  at  si  sublimioribus,  tunc  te  pracsta ntissimam  esse  non  du- 
bitabis.  Da  colos  ancillis,  partire  sericum  calathiscis :  tu  la- 
bora,  invigila  aUioribus  curis,  saecularibus  ac  divinis  scriptu- 
ris.  Illae  tornos,  aut  peusa  rotent,  fila  trahant:  tu  Chrysosto- 
mo  aures  sensumque  omnem  adhibe,  ut  te  non  plebeiam  puel- 
lam,  sed  heroinam  appellemus.  Ego  non  tibi,  ut  divus  Hiero- 
nymus  Pacatulae,  placentulas  do,  sed  subiratus  aliquantulum 
hanc  epistolam  scripsi ,  non  quod  de  tuo  erga  litteras  amore 
dubitem,  sed  cjuod,  ut  acrius  illas  prosequaris,  rigidulis  exhor- 
tationibus  meis  efficiam.  Ego  quod  currenti  et  veloci  ecjuo  cal- 
earia  adigo,  fortasse  non  inepte  facio.  Nam  ut  ignavus,  sic  et 
generosus  equus,  eget  calcaribus.  Cum  tu  inter  illustres  mulie- 
res  clarissimum,  ut  spero,  nomen  assequeris,  qui  epistolas  meas 
legerint,  ciuam  felices  dicent  fuere  Chrysostomi  labores  simul 
et  Galatei  exhortationes !  Bene  vale,  litteris  incumbens.  Nam 
sine  litteris  nemo  recte  aut  vivere,  aut  valere  potest. 

4.   AD  BELISARIUM  AQUAEVIVUM  MARCHIONEM  NERITINORUM. 

Ne  sis  expers  meorum  scriptorum,  illustris  vir,  saepe  in  li- 
bellis  meis  appellaberis,  quoniam  semper  solitus  es  meas  esse 
aliquid  putare  nugas.  In  praesentia  nihil  occurrit,  nisi  ut  sen- 
tentiam  meam  de  armorum  litterarumcjue,  de  contemplativae 
et  activae  vitae  dignitate,  quam  Pancratio  nostro  olim  scripse- 
ram,  tibi  cjuocpie  impertiar.  Tu  qui  et  arma  et  littevas  no- 
visti,  poteris  melius  aut  laudare  aut  refellere  sententiam,  ut 
qui  utriusq[ue  rei  peritiam  habes  cgregiam.  Eum  optimum  iu- 
dicem  putavit  Aristoteles,  qui  earum  rerum  de  quibus  iudicium 


EPISTOLA    IV.  035 

ferre  volueiit ,  cognilionem  habet.  Eam  oi)  rem  existimo  hu- 
manis  in  rebus  tam  vai*ias  esse  opinioues  atque  senteutias, 
quia  aut  iiemo  aut  pauci  admodum  id  de  quo  iudicaut ,  satis 
cognoscunt.  Quod  si  huic  malo  accedat,  ut  quae  quis  uesciat , 
se  scire  pertinacissime  putet ,  tunc  et  pestilentissima  species 
ignorantiae  oritur,  quae  totum  fere  orbem  pervertit.  Duplex 
ab  Aristotele  ponitiu'  ignorantia,  negationis  altera  dicitur  quae 
non  adeo  prava  est,  altera  maiae  dispositiouis.  Ilacc  est  de  qua 
nunc  loquor,  haec  nos  deteriores,  haec  indociles  et  protervos 
facit,  haec  peritiores  contemnere,  haec  nostra  laudare,  aliena 
despicere. 

Secus  tu,  vir  integer  et  optirao  atque  humanissimo  inge- 
nio  praedite.  Utramcjne  enim  rem,  de  qua  est  quaestio,  satis 
cognoscis.  Litterarum  enim  ab  ineunte  aetate  studiosissimus 
et  amantissimus  semper  fuisti,  atqiie  eos  qui  in  aliqua  doctri- 
na  praestare  tibi  visi  sunt,  maxirao  seraper  honore  prosecutus 
es.  In  re  bellica  quantum  valeas,  omnes  noverant.  In  l)eiio 
gallico  virum  fortem  semper  egisti.  Ferdinandum  regem  extre- 
ma  per  omnia,  ut  ait  poeta,  secutus  es;  unde  inter  regni  pro- 
ceres  magnam  gioriam  adeptus  es.  Quaproptev  Ferdinaiido 
mortuo,  Federicus  rex  te  ob  ingentia  merita  tua  istius  pul- 
cherrimae  et  celeberrimae  urbis  Neriti  titulo  decoravit.  In 
bello  veneto  apud  Saleutinos  (l)  paene  puer  sub  fratre  tuo,  qui 
aetate  nostra  et  armorum  et  litterarum  gloria  poUet  militasti, 
atque  ita  te  gessisti,  ut  facile  omnes  ccgnoscerent ,  te  nihil  de- 
generasse  a  fraterna,  paterna ,  atque  avita  virtute.  Pater  enim 
tiius  lulius  vir  fortis  et  strenuus,  et  tara  Italis  quara  barba- 
ris  notissimus  ,  omnes  aetatis  suae  duces  arraorura  gloria  su- 
peravit ,  gloriosamque  vitara  honestissiraa  raorte  insignivit, 
quando  a  tot  Turcarum  milibus  circumseptus,  pro  Christo  pro- 
que  suo  rege  non  procul  ab  Hydrunto  fortissime  diraicans  cae- 
sus  est.  Quamobrera  magnaniraus  ille  heros  corporis  et  animi 
viribus  insignis,  gloriosus  Christi  maitj-r,  et  fratri  tuo  animae 
meae  domino,  et  sibi  totique  familiac  vestrae  tam  pulcherri- 


(I)  Hhius  bfUi  ppriiliaieni  hisfoiiam  moinini  n\o  vidisso  in  codic  ibiu 
vaticanis. 


53G  AXT.    OALATEI 

mi  facti  perpetuam  memoriam  omui  auro ,  omniI)us  gemmis 
pretiosiorem  hereditatem  rcliquit. 

Transeo  tuorum  laudes  iuclytas;  nequc  enim  hac  de  re 
uunc  agitnr.  Hoc  tantum  ex  iis,  quae  dixi,  velim  intelligas ; 
quia  sicut  nihil  lucri,  ita  nihil  damni  ex  lata  mea  sententia 
reportabis.  Nam  ex  illa  nec  victor,  nec  victus  eris;  si  alteru- 
tra  pars  vicerit,  necesse  est  ut  in  altera  succumbas ,  ut  qui 
utriusque  simul  es  particeps.  Et  quoniam  antistrephon  seu  re- 
ciprocum  est  hoc  argumentationis  genus,  concludendum,  ut  li- 
bet:  aut  victor  simul  et  victus  eris,  aut  victor  neque  victus. 
aut  partim  victor  partim  victus.  Securus  igitnr  lege  ac  lauda 
sententiam,  nec  refelle.  Novi  ingenium  tuum,  quoniam  parvo 
labore,  si  velis,  potes  refellere.  Nam  nihil  est  tam  difficile,  quin 
dicendo  fiat  probal)ile :  et  nonnulla,  ut  ait  Aristoteles ,  falsa 
sunt  probabiliora  veris,  praecipue  cum  inter  praeclaras  res  sit 
controversia,  et  multitudinem  pro  iudice  habeamus;  cui  saepe 
divini  poetae  ,  ut  ait  Plato  ,  sapientiae  duces,  nec  non  et  rhe- 
tores  populares  sapientes  plerumque  serviunt.  Vale. 

5.    AD    ILLUSTKEM    C0MITE5I    POTENTIAE 
DE    TUKCAEUM    APPAHATU. 

Fama  est  Turcarum  potentissimum  regem  classem  vali- 
dissimam  parare,  quam  nuUi  portus  capere  possint:  remiges  ac 
sagittarios  undicfue  accire,  equitum  ac  peditum  incredibilem 
numerum,  pecuniae  et  commeatus,  armorum  et  machinarum 
quantu.m  nemo  alius  superioribus  saeculis  congesserit.  Nos  si- 
ne  soUicitudine  aliqua,  sine  timore  securi  vitam  agimus,  non 
secus  ac  si  aut  nuUi,  aut  apud  Indos  et  Seres  essent  hostes. 
Hostes  dixi,  quoniam  inter  Italos  et  barbaros,  inter  Christianos 
et  ethnicos  perpetuum  est  bellum.  Hic  mercatur;  hic  pecunias 
accumulat ,  quibus  forte  se  ab  hoste  ( si  servatus  fuerit )  redi- 
mat;  hic  arbores  inserit,  quarum  fructus  fortasse  hostis  de- 
cerpet;  hic  plantat  vineas,  quarum  fortasse  vindemiis  alius  gau- 
debit;  hic  domos  aedificat,  quas  hostis,  nisi  Deus  provideat, 
aut  nos  homines  simus,  habitabit;  hic  uxorem  ducit  alteri  ser- 
vituram.  De  pueris,  virginibus,  senibus,  matronis,  quid  cogi- 


EPISTOLA    V.  537 

tem  intelligas ,  iiara  horret  animus  dicere.  Si  quis  nostrum  in- 
c,ruentem  timet  tempestatem  ,  is  ignavus  atque  insanus  habe- 
tur,  et  regis  simul  ac  patriae  hostis.  En  quo  redacti  sumus, 
quibus  loqui  non  licet,  etiam  (quod  ne  servis  quidem  nega- 
tum  est)  timere  non  permittitur.  Nos  Hercules  et  Achilles  non 
sumus,  sed  imbelles  et  minime  ad  bella  nati. 

Timuere  Athenienses  fiu'orem  irruentium  Persarum ,  et 
quam  interea  non  speraverant  salutem  in  mari  quaesierunt.  Ti- 
muit  illa  urbs  orbis  domina  victores  Gallos,  a  quibus  paene 
deleta  est;  atque  actum  esset  de  romano  nomine,  nisi  Romani 
fugissent,  et  deinde  capitolinis  claustris  septi  fuisset.  Hannibal 
quanto  terrori  fuit  Romanis!  Timuit  Roma  venientes  Cim- 
bros:  et  ipsa  urbs,  cuius  fama  orbis  totus  terrebatiu',  ante  quam 
illi  Alpes  transcenderent ,  adeo  constrata  ac  pertervita  erat ,  ut 
opifices  omnes  relictis  officinis,  clausis  taberuis,  matronae  ac 
virgines  desertis  domibus,  turbatis  crinDDus,  ad  instar  captae 
urbis,  die  noctuque  templa  omnia  ululatibus  et  planctibus  re- 
plerent.  Adeo  populus  ille  orbis  doniitor  consternatus  timore 
hostium,  quos  nondum  viderat  aut  senserat,  qui  tot  regioni- 
bus  aberant  I  Nobis  qui  stoicitatis  severitatem  non  laudamus, 
cum  peripateticum  dogma  profiteamur,  licet  et  timere,  et  dolere, 
et  misereri,  et  irasci,  ubi,  (fuando,  quomodo,  et  quorsum,  et 
quibuscum  oportet :  et  ut  Gicero  ait,  istiid  nihil  debere,  ut  ego, 
istud  nihil  timere ,  non  contingit  sine  maxima  mercede  i)nma- 
nitatis  in  animo,  stuporis  iu  corpore.  Nos  uon  timebimus  tru- 
culentissimos  hostes,  propinquos  ac  paene  coutiguos,  potentis- 
simos,  et  quos  vidimus,  et  quantum  iili  valerent  nostris  ma- 
lis  didicimus  ac  re  ipsa  experti  sumus?  Crede  mihi,  illud  nihil 
timere  uou  contingit  sine  magna  mercede  aut  inscitiae  ,  aut 
stuporis,  aut  audaciae,  aut  quod  excusabilius  quidam  putant, 
dissimulationis.  TSon  timebo  ego  mortem.  Hoc  viro  diguum 
est ;  nam  si  non  aliud  bonum,  finis  tamen  malorum  est.  At 
non  timere  servitutem,  ignominiam  suam  ac  suorum,  stupra, 
verbera,  compedes  barbarorum,  durum  atque  inhum.anum  im- 
perium,  divinarum  atque  humanarum  rerum  eversionem,  hoc 
viro  minime  dignum  est. 

Pices  :  sed  illi  alio  arma  movebunt,  uon  contra  nos  quos 


538  ANT.    fiALATEI 

amicos  habent.  Dii  faciant !  De  amicitia  taceamus,  quae  quan- 
ti  apud  illos  sit ,  omnes  novimus.  Sed  quonam  movebunt? 
Dices :  Syriam  atque  Aegyptum  petent,  quae  regna  opulen- 
tissima  sunt ,  et  una  tantum  victoria  parari  possunt :  regio- 
nes  amplae  ,  pauci  bellatores  ,  populi  imbelles,  et  qui  princi- 
pum  et  externornm  tyrannidem  non  paterentur,  si  haberent 
ad  quos  desciscerent.  Exemplo  didicimus,  a  paucis  illis  bel- 
latoribus  exercitum  Turcarum  bis  aut  ter  fusum  fugatumque 
fuisse.  Cum  contra  Christianos  bellantur,  nescio  cur  ubique 
victores  sint.  Unde  apud  Turcas  vulgatum  est,  eum  contra  Ae- 
gypti  regem  pugnant,  se  contra  Deum  suamque  religionem 
pugnare.  Multum  potest  apud  plebem  et  ignaros  litterarum 
ista  persuasio.  Pudet  dicere:  nos  Christiani,  qui  veram  tene- 
mus  religionem  inter  ceteros,  religionis  negligentes  sumus:  ideo 
a  barbaris  vexamur  atque  opprimimur.  Praeterea  si  S^a-iam 
petere  in  animo  esset,  cur  in  Macedonia  et  Thracia  congre- 
gatur  exercitus,  nec  potius  in  Asia?  Nec  magna  classe  opus 
est,  ubi  nulia  est  classis.  Patet  aditus  per  Ciliciam  et  Ama- 
num  montem:  ac  si  non  patet,  ferro  facile  aperiendus  est; 
nec  classe  tentanda  sunt  tot  maria,  quod  non  fit  sine  iactura 
et  maximo  periculo. 

Dices:  Cyprus  petenda  est;  nam  et  Aegypto  et  toti  immi- 
net  Syi'iae:  quae  insula  opportuna  est  et  commoda  ad  inferen- 
dum  aegyptio  regi  bellum;  sed  ipsi  quoque  Veneti  amicitiam 
astipulantur.  Pro  Cypro,  neque  equestri  apud  Macedoniam 
exercitu  ,  neque  tanta  classe  opus  est :  insula  patet  cuivis 
occupanti ,  nedum  Turcarum  regi ,  cui  angusta  Ciliciae  pro 
rluvio  sunt,  quique  insulam  contiuenti,  ut  sic  dicam,  ponte  pos- 
set  adiungere.  Classis,  quae  tantum  Venetis  posset  obsistere,  sa- 
tis  esset,  quoniam  tantum  a  Christianorum  fmibus  Cyprus 
disiungitur.  Habet  littora  Syriae  et  Jssici  sinus,  quae  sub  di- 
tione  smit  aegyptii  regis  cum  quo  iamdudum  pax  et  amiei- 
tia  firmata  est,  et  icta  foedera.  Corcyra  et  Epidaurus  pusilla 
quaedam  res  sunt  pro  tanto  apparatu.  Sicilia  vero  longinqua 
?st,  quo  tantum  traiiciat  exercitum,  ubi  si  res  non  successe- 
rit ,  non  haberent  praeter  Africam,  quo  se  Turcae  reciperent. 
Creta  natura  munita  est^  nec  apta  equestribus  proeliis,  sagit-; 


EPISTOLA    Y.  539 

tariorum  liabet  ingentem  multitudinem ,  et  gens  illa  quidem 
quamdiu  bclla  non  noverit ,  tamen  ferox  est,  et  sumptis  non 
tarda  pharetris.  De  Rhodo  forte  timendum:  est  enim  locus  ille 
Turcarum  regi  infestissimus,  qui  universis  pkatis  receptui  est, 
qui  Aegaeum  pelagus  et  Carpathium  obsident,  eosque  cjui  sub 
Turcarum  imperio  sunt  depraedantur.  Neque  immemorem  puto 
Turearum  regem,  quod  magister  ut  dicunt  equitum  hierosoly- 
mitanorum  fratrem  eius  eundemque  hostem  receperit,  et  quod 
in  Galliam  tanquam  captivum  ac  dediticium  miserit,  quodque 
pro  illo  regi  stipendium,  aut  si  sic  velis  appellare,  tributum 
annuum  quadi-aginta  milium  aureorum  imposuerit;  quod  a 
Rhodiorum  urbis  oppugnatione  paternus  exercitus  turpiter  at- 
que  ignominiose  discesserit. 

Hae  causae  atque  iniuriae,  nec  non  et  quaedam  occul- 
ta  vis  stellarum  (ni  me  non  satis  nostra  tempestate  certa 
ars  fallit)  movent,  ut  credam  hoc  anno  turcicam  classem 
Rhodon  obsessum  ire,  nec  propterea  nobis  uihil  timendum. 
Quid  si  in  nos  quoque  arma  convertat,  aut  dimissa  Rho- 
do,  aut  parvo  ibi  relicto  exercitu  ?  Scit  enim  Baizetus  rem 
sibi  gerendam  esse  cum  sexcentis  non  amplius  equitibus ,  re- 
liqua  imbellis  est  et  graecula  [multitudo ,  et  alienis  et  eisdem 
Gallis  gravissimam  servire  assueta  servitutem;  pauci  sunt  pro 
urbis  magnitudine  mercenarii  milites.  Yelit  Deus  optimus , 
qui  Rhodios  quondam  tutatus  est,  ut  tantas  hostium  vires 
substinere  possintl  Uno  eodemque  anno  Machometes  et  Rho- 
don  terra  marique  obsidione  cinxit,  et  Hydruntum  expugna- 
vit:  quo  tempore  regnum  Apuliae  et  armis  et  viris  et  opi- 
bus  florebat,  nec  vires  erant  attritae  intestinis  et  externis  bel- 
lis.  Tanta  classis  quo  itura  sit ,  nemo  novit.  Alii  se  suis  qui- 
bus  possunt  et  auxiliaribus  viribus  muniunt,  omnes  Turcarum 
tamquam  communium  christianae  reipublicae  hostium  consi- 
lia  perscrutantur,  omnes  sibi  timent.  Nos  nobis  timeamus, 
nostris  rebus  consulamus.  Securum  et  audacem  militem  volo, 
ducem  vero  consiliarium  et  gubornatorem ,  fortem  simul  ac 
crcdulum,  sollicituin  et  consideratimi.  Saepius  in  periculum  ve- 
nit,  qui  periculum  contempsit,  quam  qui  metuit.  Placet  in  im- 
peratore  ficta  securitas  et  simulata  audacia,  vera  non  placet. 


540  AKT.    GALATEI 

Vii'  sapiens  uihil  non  debet  timere,  quod  possit  noccre  si  con- 
temnatur.  Et  ne  ab  arte  mea  discedam,  divinus  Hippocrates 
medicum  neque  timidum  neque  audacem  esse  oportere  cen- 
suit;  qiioniam  timor  infirmitatem  insequitur,  audacia  vero  in- 
docilitatem:  illa  in  melius  duci  ac  pei-fici  potest,  haec  non  po- 
test.  Et  ut  Quinti  Fabii  apud  Livium  verl)is  utar :  malo  te 
hosfis  sapiens  metuat^  quara  stulti  cives  jJrobent^  qui  saepe 
virum  fortem,  timidum;  audacem  vero  et  inconsultum,  fortem 
existimant. 

Tu  vero  quoniam  tantum,  cpiantum  par  est,  tibi  fidei  tri- 
buit  rex  sapientissimus,  et  in  cognoscendis  hominum  moribus 
sollers  ac  perspicax;  quoniam  omnium  oculi  te  intuentur,  time 
ac  consule  et  regno  et  patriae.  Cape  consilium  senis  otiosi,  qui 
litterulas  novit.  Herodotus  et  Livius  historias  scripsere,  neuter 
arma  tractavit  unquam.  Aristoteles  et  Plato  de  re  publica  scri- 
psere,  nunquam  rem  pubhcam  administraverunt.  Non  est  tur- 
pe  etiam  maximis  ducibus  et  iis  qui  in  summis  sunt  magistra- 
tibus  accipere  pliilosophorum  consihum:  est  enim  philosophia 
magistra  vitae.  Mittendi  sunt  ilhco  per  httora  lonii  et  Aegei  pe- 
lagi,  Hellesponti  et  Propontidis,  qui  et  numerum  et  consiUa 
Turcarum  explorent.  Ac  subinde  de  omnibus  regem  certiorem 
facito,  qui  sapientia  et  pi'udentia  sua,  qua  maxime  inter  omnes 
principes  valet,  et  sibi  et  nobis  provideat,  suasque  et  amico- 
rum  expUcet  vires  in  tutando  regno  suo  pro  sakite  et  Uber- 
tate  totius  ItaUae  et  omnium  Christianorum.  Quoniam,  ut  mi- 
hi  aut  mens  aut  metus  dictat,  Turcae  aut  Rhodon  aut  Apu- 
Uam  sunt  invasuri.  Nam  quo  se  vertet  exercitus  iUe  pugna- 
cissimus  atque  avarissimus?  Graecos  suljegit,  vastavit  Alba- 
nenses,  Dalmatas,  Illyrios,  Macedones,  Thraces,  Mysos,  com- 
pressit  Panonios  atque  assiduis  incursionibus  fatigavit,  per- 
terruit  Germanos.  Nuper  Turcae  Dacos,  Ruthenos,  Sarmatas 
aggressi  sunt,  et  non  hostium  vi ,  sed  longis  itineribus  tem- 
pestatibus  et  continuis  nivibus  abacti  atque  afflicti  sunt :  ta- 
men  ingentem  praedam  (  ut  narrant )  reportarunt.  Quid  di- 
cam?  Cunctas  regiones,  per  quas  vagati  sunt,  exhaustas  viris 
et  opibus  ac  paene  desertas  fecerunt.  Magnus  exercitus  sine 
beUo  teneri  non  potest :  si  quiescit  miles,  marcescit:  ((ui  aliis 


EPISTOLA   Y.  54  i 

non  infert,  saepe  in  se  bellum  concitat:  magnum  imperium 
nonnisi  belligerando  servatur.  Ait  Aristoteles ,  regiones  es- 
se  arma  tenentium.  Vicina  Turcarum  imperio  et  dives  est 
Italia,  quae  aut  servire  aut  imperare  nata  est.  Quod  si  Deus 
regnum  illud  non  everterit,  aut  discordes  Italorum  mentes 
non  composuerit,  brevi  futiu'um  est,  quod  Lactantius  Constan- 
tino  imperatori  vaticinatus  est,  occidens  serviet,  et  oriens  do- 
minabitur.  Vale. 

6.    AD    CHBYSOSTOMUM 
DE    PUGNA   TBEDECIM    EQUITUM.    (l) 

Scripseram  tibi  ante  calendas  decembres,  Ghrysostome, 
hendecamachiam  equitum  hispanorum  et  gallorum,  in  qua 
aequo  marte  pugnatum  est.  Inde  ad  paucos  dies  Lamotta  gal- 
lus  captivus  apud  Didacum  jMendocium,  quum  in  convivio  de 
numero  equitum  sermo  haberetur,  iuvenis  ferox  et  insolens 
(ut  mos  est  Gallorum)  coepit  contra  Italos  obloqui  et  blate- 
rare :  asseverabat  Italos  imbelles  esse  et  infidos  et  perfidos, 
et  nihili  faciendos,  neque  inter  equites  adnumerandos.  Enicus 
Lupus  (2),  qui  Italos  probe  noverat,  cave,  inquit,  hoc  de  Italis 
sentias ;  sunt  enim  viri  prudentissimi  fortissimique,  nefjue  no- 
bis  neque  vobis  postponendi.  Si  periculum  facere  vultis,  si 
virtutem  italicam  experiri,  quantumque  iili  et  armis  et  consl- 
lio  valeant,  ego  pro  Italis  spondeo.  Qui  cum  optimo  Gallorum 
concurrere  audeant,  cpios  et  quot  vis  Italos  dabo:  si  decem,  si 

(l)  Celebre  hoc  tredecim  pugilum  anno  !\IDin.  certamen  meraorarunt 
vel  etiam  descripserunt  multi  illorum  temporum  atque  etiam  posteriorum 
historici,  quos  inter  lovius  in  vita  Consalvi  lib.  II,  et  Guicciardinus  histor. 
tialic.  lib.  V.  Hieronymi  quoque  Vidae  beroicum  de  eodem  facinore  poema, 
imperfecfum  licet,  prodiit  primum  ^lediolani  anno  ^NIDCCCXVIII.  Noster 
vero  Galateus  praecipuam  meretur  fidem,  quia  de  re  scribit  illis  ipsis  die- 
bus  se  tantiun  non  inspectante  gesta,  qui  et  pro  impetranda  Italis  victoria 
sacrum  ipso  mane  fecisse  adfirmat.  Ceteroquin  aetate  costra  nemo  iam  non 
improbat  ac  detestatur  absurdum  liunc  et  feriuuin  piivatorum  certaminum 
morcm,  quem  nec  religio  nec  sauiuii  coasiiium  nec  humanifas  patiuntur,  et 
quem  bicidcuto  tractatu  dclia  sclenza  cfiiamaia  cavalleresca  Scipio  iu 
primis  Maffeius  profligaviS. 

(2)  lovio  e.st  Indicus  Lopes. 


542  ANT.    GALATEI 

viginti,  si  triginta  ciim  totidem  Italis  decernere  optatis,  ego 
totidem  Italos  constituam  in  campo,  seu  pedibus,  seu  equis, 
seu  levi  seu  gravi  armatura  rem  gerere  placet,  et  iis  armis,  et 
iis  in  locis ,  quae  vos  ipsi  eligetis.  Amabo ,  amice  mi ,  in- 
quit  Gallus,  ne  tantum  Italis  tribuas.  Quis  enim  mortalium 
cum  Galiis  audebit  certare  ?  Sunt  enim  imbelles  Itali,  et  infi- 
di ;  et  cum  polliciti  fuerint  pugnare,  deludent  et  tergiversa- 
buntur. 

Falleris,  inquit  Hispanus,  neque  vobis,  neque  ulli  gentium 
aut  mari  aut  terra  in  re  bellica  Itali  cedent.  Quum  perfidiam 
Italis  exprobras,  bona  verba  quaeso.  Itali  neque  iugum  neque 
iniurias,  nisi  vi  coacii,  ferre  queunt,  libertatem  et  iustitiam,  iso- 
nomiam  et  iustos  principatus  plus  quam  ceterae  gentes  con- 
cupiscunt.  Si  id  non  sortiti  fuerint  ius  piumque,  et  secundum 
leges  quarum  ipsi  conditores  sunt  peritissimi  esse  putantur,  a 
fide  atque  amicitia  quoquo  modo  possunt  discedunt  (1);  beneque 
instituti  animi  esse  ducunt  nescire  obedire ,  nisi  iuste  im- 
peranti.  NuUae  gentium  libeftatem,  aut  norunt,  aut  colunt,  aut 
amant  magis ,  aut  saltem  desiderant  praeter  Italos :  nos  et 
vos  ,  et  bai'baros  et  mancipia  regum  dictitant.  Illi  et  res  pu- 
blicas  plerlsque  in  locis  habent,  neque  regum  subiacent  arbitrio; 
libertate  jnulti  gaudents,  omnes  libertatem  quam  nos  non  novi- 
mus  optant  atque  admii'antur,  cuius  amore  plerumque  in  ntuse- 
ram  incidunt  exterorum  servitutem.  Novi  ego  Italorum  mores. 
Qui  illis  imperare  diu  cupit,  iuste  dominetiu'  oportet;  nihil  ar- 
ripiat;  alias,  cum  possunt,  collo  iugum  excutiunt,  detrectant  ira- 
perium.  Haec  est  causa,  ob  quam  tot  exercitus  exterorum  in  Ita- 
lia  deleti  sunt,  non  ob  Italorum,  ut  vos  dicitis,  perfidiam,  sed 
ob  illorum  interaperantiam  et  superbiara.  Si  verum  fateri  veli- 
.  mus,  nullas  gentium  mansuetiores  et  minus  feroces,  nullae  ad 
Hiisericordiam  propensiores ,  nullae  prudentiores  iustioresque, 
nullae  cum  optimos  duces  nactae  fuerint,  fortiores;  nulli  exer- 
citus,  nulli  militos  itali  ducem  suum  prodiderunt;  nulli  ho- 
minum  sanctius  fidem,  pietatem  sine  simulatione,  iusiurandum, 
veritatera,  araicitiam,  sanctius  colunt,  si  bene  iusteque  tracten- 

(1)  Sunt  haec  iurenilis  militarisque  iactatiae  dicta,  quae  gravibus  vi- 
ris,  sanisque  politicis  non  probabuntur. 


EPISTOLA   Vt.  543 

tui".  Neque  Italorum  quispiam  provocatus  iustuni  detreetavit 
unquam  eertamen.  Vos  bona  fortuna  virtutem  italicam,  si 
placet,  experiamini.  Scio  universos  libentissime  vobiscum  pug- 
naturos. 

Lamotta  revertens  ad  suos  rem  detulit,  et  ut  est  fuitque 

semper  gens  illa  pugnaudi  avida,  pugnam  impigre,   et  plus 

ferociter  poscebat,  quam  postea  gessit.  Duces  Gallorum  as- 

senserunt,  tredecim  strenuos  et  feroces  viros  ex  omni  exer- 

citu  elegerunt.  Dux  hispanus  rem  omnem  commisit  Prospero 

-Columnae  viro  romano,  et  rei  militaris  peritissimo,  et  qui  par- 

tes  hispanicas  Meliter,  et  ut  sic  dicam,  pertinaciter  amissis 

rebus  omnibus  secutus  est.  Hic  tredecim  et  fere  omnes  fami- 

liares  suos  conscripsit  ex  variis  Italiae  provinciis,  ne  qua  de- 

specta  videretur,  in  quorum  numero  fuerunt  Insubres,  Roma- 

ni,  Siculi,  et  ex  hoc  regno  nonnulli.  Operae  pretium  erat  vide- 

re  atcjue  audu*e  dueem  liispanum  quibus  promissis  nostTOS 

adhortabatur .    Aiebat  debere  illos  meminisse  italicae  vu*tu- 

tis,  seque  ex  ea  gente  ortos,  quae  quondam  toti  orbi  terra- 

rum  et  imperitavit  et  leges  dedit ;  quae  toties  Gailos  et  in  Ita- 

lia,  et  extra  Italiam  fudit,  atque  illos  a  feris  moribus  ad  cul- 

tura  vitae  revocavit :  seque  sub  felici  auspicatu  catholicorum 

regum  pugnare;  et  Italos  atque  Hispanos   gentem  esse  eius- 

dem  sanguinis,  eiusdem  linguae;   victoriamque,  de  qua  ipse 

certam  spem  conceperat,  gratiorem  quam  Italis,  Hispanis  fu- 

turam.  Hinc  Prosper  Columna  arma  omnium  tractare,  monere 

atque  instruere  siios,  ac  iubere  meminisse  hunc  esse  Roma- 

num,  illum  Gampanum;  non  debere  o])livisci  recentis  cladis 

immerentis  ac  proditae ,  ac  sub  fide  captae  patriae  suae,  si- 

ne  ulla  aba  nisi  rapiendi  atque  grassandi  causa  vastatae:  II- 

lum  ne  deesset  honori  nobilissimae  urbis  Neapolis;  illos  Si- 

culos  esse,  qui  tot  railia  Gallorum  ob  illorum   intemperan^ 

tiam  atque  saevitiam  caecideruut:  omnes  meniinisse  nou  pro 

auro  aut  argeiito  vilibus  rebus ,  et  a  fortibus  viris  contem- 

nendis ,  sed  pro  amore  et  gloria  patriae  pugnaturos :  neque 

eani  rem  in  abdito  futuram ,  sed  coram  omnibus  gentibus , 

plusque  momenti  habituram  quam  credi  posset.   <\am  in  in- 

geuti  bcllo  et  ia  magais  copiis  plerumque  plus  fortuna,  ia 


544  AM.    OALATEI 

tam  parvo  autem  niimero  plus  virtus  potest.  Humana  im- 
becillitas  curare  tam  magnas  res  nequit.  Memorabat  etiam 
tales  conflictus  plerumqne  fuisse  causam,  aut  saltem  prae- 
sagium  futuri  belli  eventus,  ut  qui  acl  aquas  Sextias.  (l)  Re- 
ferebat  etiam  exemplum  Torquati  et  Corvini,  qui  optimos  Gal- 
lorum  singulari  certamine  obti-uncaverunt.  Addebat  etiam  sin- 
gulare  certamen  David  et  Goliae.  (2) 

Verba  clari  viri  Prosperi  Columnae  eventus  comprobavit. 
Nam  ut  ante  Galli  semper  superiores  fuerant ,  sic  post  illam 
pugnam  semper  nostris  cesserunt.  Tanta  cum  Gallis  pugnan- 
di  cupiditas  nostros  incesserat,  ut  omnes  alii,  quam  qui  in 
numerum  fuerant  adsciti,  et  ante  et  post  pugnam  Prospero 
graviter  irascerentur.  Locus  inter  Andriam  et  Choratam  con- 
stitutus  est,  dies  idus  februariae.  Ad  locum  Galli  primi  ut  pro- 
vocatores  convenere;  nec  nostri  morati  sunt,  qui  salute  huma- 
nissime,  ut  Italos  decet,  data  et  a  Gallis  reddita,  magno  utrin- 
que  ardore  animorum  manus  conserere  coeperunt.  Nostri  et 
solem  et  pulverem  et  ventum  austrum  advei^sum  habebant, 
ex  ea  enim  parte  Galli  procedebant;  attamen,  neqiie  Galli,  ne- 
que  nostri  hastis  propter  vim  venti  uti  valebant.  Ad  enses  et 
secures  et  clavas  ventum  est.  Primo  impetu  Galli,  ut  so- 
lent,  acriter  et  strenue  restiterunt:  inde,  ut  refrixit  furor  illi 
genti  insitus ,  Galli  omnes  victi  sunt  ac  dediti  in  arbitrium 
et  fidem  Italorum.  NonnuIIi  ex  Gallis  vulnerati;  unus  tantum 
caesus  est,  Diis  ( ut  puto )  ultoribus  qui  cum  in  parte  Italiae 
cisalpina  Gallia  natus  esset,  et  in  Gallia  transalpina  educatus 
coatra  patriam  ferrum  stringere  ausus  est,(3):  quamvis  ille  ut 
italus  honestam  obiit  mortem;  non  enim  dedi  aut  capi  pas- 
sus  est ,  sed  fortissime  dimicans  cecidit.  Ceteri  omnes  Galli 
incolumes ,  nonnullis  acceptis  pusillis  vulneribus  ,  se  benigne 
urbaueque  dediderunt,  fassique  sunt  eo  certamine  nullam  gen- 
tem  Italis  cum  iu  omni  virtute  tum  etiam  in  re  bellica  om- 

(1)  Confcr  etiani  quae  narrant  Polybius  111.  62,  ct  Livius  XXI.  42.  de 
ccrtaraine  aliquot  Galloruni  ,  liortanfe  Hannibale ,  apud  Insubrcs. 

(2)  Diversam  prorsus  fuisse  naturam  scopuin(pic  certaniinis  Da^  id  cuni 
Goliu,  a  generc  pugnae  trcdecim  horuni  pujjjUum,  consiueranti  facilc  apiiaret. 

(.3)  IIoc  idem  narrat  Vida  vers.  28i-2s7. 


>:pistola  \l.  5-15 

nium  praestautissimis  posse  resistere  inter  se  eousentientibus: 
perspicuumque  esse,  Italis  neque  prucleutiam,  neque  animi  aut 
corporis  vires,  niliilque  aliud  deesse,  uisi  bonam  mentem  con- 
cordiamque,  ut  iterum  toti  orbi  domlnareutur.  Nemo  ex  no- 
stris  vuhieratus,  praeter  uuum,  qui  parvo  vuluere  percussus 
est.  Vix  guttam  italici  sauguiuis  armatis  Italis  et  pugoare  vo- 
lentibus  Galli  effuudere  potueruut.  Duo  ex  nostris  dum  Gal- 
los  persequerentur  ac  loco  pellerent,  et  ipsi  suo  ipsorum  im- 
petu  medio  equorum  eorpore  extra  termiuum  prolapsi  suat. 
Kostri  ingentibus  animis^^magnis  viribus  pugnam  inierunt. 
Ducem  habueruut  fortissimum  iuvenem  Hectorem  Ferramu- 
scam  campanum ,  qui  e  Gallia  a  rege  Federico  nuper  re- 
dierat.  Hic  ita  instruxit  aciem ,  ita  suos  cohortatus  est,  ut 
nonnisi  victores  redituros  nostros  posses  ante  perspicere.  lo- 
hannes  Capotius  nobilis  romanus  equo,  eui  insederat,  clava 
in  capite  percusso  ac  nutaute,  rem  ausus  est  romano  viro  dig- 
nam:  statim  in  terram  desiliit,  ac  accepto  pilo  armos  equorum 
ferire  coepit.  Illum  quem  dixi  iu  terram  prolapsum  interemit: 
alium  e  loco  statuto  summovit.  Bracalo  et  ipse  romanus  for- 
tissime  certavit.  Galli  arma  proiicere  ac  certatim  se  dedere 
contendebant.  Rem  o.T.nem  non  perdidici;  hoc  in  summa  ve- 
rum:  est.  Ita  gloriosissimi  equites  nostri  fortiter  ob  honoreui 
patriae  non  ob  rapiendi  aviditatem  se  gessere,  ut  neminem 
habeas,  quem  alteri  anteponas.  Itaque  victores  uostros  cum 
magna  gratulatione  Gonsal  Fernandus  amplexatus ,  matti , 
inquit,  estote  virtute  iuveues,  de  nostris  regibus,  de  patria  ve- 
stra,  de  me  duce,  de  praeclaro  viro  Prospcro  Coiuunia  opti- 
me  meriti:  ostendistis  hodierua  die  nobis  hostibusque  nostris 
et  toti  'Europae  nullam  gentium,  ut  humauitate,  misericordia, 
benignitate,  sapieutia,  auri  coutemptu,  et  laudis  amore,  sic  et 
in  re  bellica,  aut  esse  fuisseve  superiorem,  aut  italicis  ho- 
minihus  parem.  Haec  igitur  pro  tempore  parva  dona  et  pig- 
nora  virtutis  vestrae  lacti  accipite ,  mullo  maiora  habituri 
quum  \*ictoriam  regibus  nostris  Deus,  qui  nuuquam  iusto  bel- 
lo  adversatur ,  concesserit.  Inde  omnes  tam  Italos,  quam  Hi- 
spauos  Italiam  conclamarc  iubet.  Deiude  victos  et  captivos 
suis  armis,  suis  vestibus  indutos,  suis,  qui  superslites  erant- 

35 


U40  A^t.    GALATEi 

equis  insidentes,  victores  nostri  sequentes  in  triumphi  modum 
Baretum,  ingressi  sunt,  non  minore  plausu  Hispanorum  quam 
Italorum.  His  artibus  mirumest  quantum  prudentissimus  immo 
et  gratissimus  dux  obstrinxit  Italorum  animos,  et  eorum  qui 
cum  Hispanis,  et  eorum  qui  cum  Gallis  militabant. 

In  calce  huius  epistolae  non  praetereunda  mihi  res  est  risu 
digna  in  exemplum  gallicae  levitatis.  Non  solum  armis  Gal- 
los  ea  die  vicimus,  sed  votis  et  precibus  (1).  Plus  apud  Deum 
valuere  preces  Galatei  tui  medici,  quara  sancti  cuiusdam  mo- 
nachi  galli.  Ego  die,  quo  pugnatum  est,  quatuor  divis  equiti- 
bu3,  Georgio,  Demetrio,  Martino,  et  Nicetae  iuxta  sepulchrum 
divi  Nicolai  non  surdis  numinibus  rem  divinam  faciens  vota 
persolvebam,  qui  sempe]&4»uperbos  abominantur  Dii  audivere 
voces  meas.  Monachus  ante  aciem  viltatus,  humi  prostratus 
iacebat,  et  quanta  poterat  voee  Deos  suos  (2)  invocabat.  Ve- 
rum  ut  Gallos  et  loco  et  virtuti  nostrorum  cedere  vidit ,  ob- 
mutuit  primo,  ut  quem  lupus,  ut  dicunt,  viderit.  Inde  Gallis 
victis,  et  vittas  et  infulam  et  librum  proiecit,  in  ora  et  ca- 
pilios  manus  convertit,  et  tandem  non  sine  magno  nostrorum 
risu  muliebriter  plorans  discessit.  Bene  vale,  et  spera  meliora. 
Barii,  pridie  calendas  martias. 

7.    AD    CHBYSOSTOMUM 
DE    PKOSPERO    COLUMNA,    ET    DE    FERRAMUSCA, 

En  tibi,  Chrysostome,  Prosperum  Columnam  ducem  egre- 
gium,  de  cuius  laudibus  pro  materia  dlcere,  neque  Galatei  est 
neque  praesentis  epistolae.  Putato  quum  illum  videris  primum 
ducem  Italiae  videre.  Roma  princeps  est  urbium  Italiae,  im- 
mo  et  totius  orbis;  Prosper  primus  omnium  iudicio  civis  ro- 
manus  est,  in  quo  duce  videre  poteris  omnem  romanam  di- 
sciplinam,  magnanimitatem  mixtam  clementiae,  prudentiam 

(1)  Sabellicus  en.  XI.  lib.  II.  iibi  hoc  ccrtamen  narrat  ait:  peracds  sa- 
cris,  guibtis  llali  inlcrfuere ,  ciuttcs  in  piKjnant,  cic.  Porro  et  licndeca- 
niachiam  Hispanoram  et  Galloriiin  a  Gaiatco  nostro  inifio  c})istolae  nienio- 
ratam,  describit  lovius  vit.  Consalv.  lib.  II. 
(2)  Recok  dicta  p.  529.  n.  2. 


EP1ST0L\    VII.  547 

humanitati ,  fortitudineni  misericordiae ,  vii'tutem  modestiae 
sine  iactantia,  pudorem  magoitudini  rerum  gestarum,  tempe- 
rantiam  victoriae.  De  quo  quouiam  factis  aequa  dicere  non 
possum,  intercidendus  est  in  praesentiarum  sermo.  En  tibi  no- 
strum  Ferramuscam  campanum  illum,  de  quo  ad  te  scripse- 
ram;  hic  est  italicorum  equitum,  qui  cum  Gallis  pugnaverunt, 
princeps  et  dux:  in  illo  enim,  ut  de  Diomede  scribit  Home- 
rus  ,  maior  in  exiguo  regnabat  corpore  virtiis.  Miraberis  in 
tam  pusillo  corpore  esse  tantum  animorum,  in  adolescente  sen- 
sum  et  prudentiam  senilem  et  peritiam  rei  militaris,  modestiam 
et  religionem.  Non  possum,  Chrysostome,  parcat  mihi  latini- 
tas,  a  sacris  litteris  quas  colo  discedere.  Hic,  ut  de  David  re- 
ge  aiunt,  abstulit  obproprium  nostrum,  hic  Gallos  vicit,  hic 
Italis  decus  suum  restituit.  Huic  Italia  multum  debet  qui  Gal- 
lorum  superbiam  obtudit.  Hunc,  Chrysostome,  si  italus  es,  si 
unquam  res  romanas  legisti,  venerare,  amplectere.  Hic  est  He- 
ctor  immo  Achilles  italus ,  qui  Italiae  toti  honori  est.  Huic 
multum  omnes  docti  pariter  atrjue  indocti  debemus.  Hic  est 
noster  Camillus,  noster  Corvinus,  noster  Torquatus;  ah  hoc 
pendet  victoria  nostra;  ab  hoc,  ut  ad  te  scripsi,  primum  aus- 
picium ,  atque  omen  ])onum  accepimus  futurae  belli  totius 
victoriae  nostrae.  Non  miraberis  quantum  in  illa  pugna  pon- 
deris  fuerit ,  si  memineris  post  singularia  aut  paucorum  cer- 
tamina,  eodem  fortunam  totius  belli  incluiasse.  Nostris  quan- 
tum  addidit  animorum ,  tantum  hostibus  minuit.  In  magnis 
rebus  mirum  est  quantam  vim  habent  minimarum  quarun- 
dam  rerum  momenta.  Tu  interea  bene  vale,  et  meliora  expe- 
cta.  Non  enim  in  hominum  sed  in  Deorum  potestate  sita  sunt 
haec  mortalia. 

8.    AD    MARAMOMTIUM 
DE    PUGNA    SINGULAni    VETERANI    ET   TIRO^IS    MILITIS. 

Narrabo  til)i,  generose  Maramonti,  singularem  pugnam  no- 
bilis  madalunensis  iuvenis  animosi  et  ferocis,  nec  nou  et  ve- 
terani  equitis  suessani.  Causa  dissidii  quod  iuvenis  ille  vete- 
rani  fratrem  multis  vulneribus  percusserat ,  asserebatcjpie  se 
id  iure  fecisse,  nec  quod  id  fccisset  paenitere ,  idque  se    ar- 


548  A^T.    GALATEl 

mis  experiri  pollicebatur,  siquls  vellet  factum  improbare.  Ve- 
teranus  negabat  id  iure  factum  fuisse.  Quapropter  iuvenis  ve- 
teranusque  ius  impune  decertandi  a  rege  impetravere.  Locus 
tironi;  armorum  delectus  quod  magni  momenti  est,  veterano 
obvenit.  lustiorem  pugnandi  causam,  quod  maxime  in  armis 
valere,  nec  ab  re,  omnes  opinantur ,  plures  veterano  tribue- 
bant.  Tandem  rege  annuente  constitutus  est  puguandi  locus 
in  fo3sa  novae  arcis,  constitutus  et  dies.  Descendunt  ambo  in 
Claustra  ad  hunc  usum  fabrefacta,  spectantibus  rege  ac  fi- 
lio  et  duabus  reginis,  atque  Hispanorum  regis  et  Venetorum 
oratoribus,  ac  universo  populo  neapolitano.  Prodiere  ambo  hi- 
larj  ac  iucundo  vultu ,  ut  qui  ad  nuptias  ire  non  ad  necem 
viderentur;  et  ne  quid  doli  lateret,  alter  alterius  corpus  con- 
trectabat.  Ardor  animorum  utriqne  par,  vires  in  iuvene  ma- 
iores,  in  veterano  rei  bellicae  experientia  maior ;  bis  enim  ex 
provocatione  antea  pugTiaverat ,  bis  victor  evaserat.  Paria  ar- 
ma  in  medium  posita,  sed  quae  infelLx  tiro  nonnisi  pugnan- 
di  tempore  noverat:  Duae  galeae,  duo  longa  scvita  et  gravla 
quae  nunquam  fuerat  expertus  tiro,  duo  enses. 

Armantur  ambo,  et  dato  sigiio,  manus  impigre  eonserunt, 
ambo  scutis  protecti  corpora  longis.  luvenis  ferox  et  ingenii 
avidi  ad  pugnam  crebris  ictibus  nequicquam  verberat  auras; 
veteranus  raros  ictus,  attamen  certos  vibrat,  at({ue  ora  iuve- 
nis  bls  ferit  eodem  paene  loco.  luvenis  et  ipse  parvo  ictu  pun- 
ctim  ora  viri  pupugit.  Inde  inter  pugnandum  audax,  sed  uon 
satis  cautus,  dum  ensem  acriter  et  magna  vi  rotat,  caesim  hostis 
umbonem  ferit ,  atque  ita  ensis  adactus  est  scuto ,  ut  nun- 
quam  a  tenaci  ligno  potuerit  avelli.  Interea  veteranus  bra- 
chiura  tironis,  quo  ensem  et  eum  scuto  veterani  haerentem 
gestabat,  punctim  percussit.  Tiro  proiecto  ense,  scutum  scuto 
et  pedi  pedem  admovit,  et  paene  ad  brachia  ventum  est,  am- 
bobus  huc  atque  illuc  nutantibus,  aiuborum  eruribus  tremen- 
tibus,  ut  cerneres  aut  hunc  aut  illum  iam  iam  casurum.  Ve- 
teranus  loco  parumper  cessit ,  ac  iuvenis  costis  ensem  af- 
fixit,  cpii  forte  ossi  occurrens  non  penetravit  in  praecordia. 
Atque  iterum  scutum  scuto  iungit,  quo  arte  in  orbem  revo- 
luto,  ac  simul  cervici  tironis  iam  ex  fluxu  sangaiinis  deficien- 


EPISTOLA    Vin.  549 

iis  manu  apposita,  comprehensa  galea,  scutum  cleiraxit.  Ita 
iuvenis  inermis  extitit.  Dumque  iterum  veteranus  paululum 
loco  cessisset,  ut  stricto  ense  iterum  latus  Tironis  punctim 
perfoderet ,  ante  quam  receptui  caneretur,  ille  statim  se  victo- 
ri  dedidit,  ac  mortem  deprecatus  est.  A'eteranus  sive  mise- 
ricordia  motus,  sive  ut  puto  aliquo  numine,  ut  audies,  sive 
concursu  circumstantium  militum,  sive  quia  id  moris  est  apud 
strenuos,  ut  supplici  et  vitam  precanti  parcatur ,  manum  con- 
tinuit,  ac  tironem  dextra,  utmorisest,  manu  prehensum  ca- 
ptivum  spectante  populo  duxit,  et  apud  regera  di\  ae  Mariae 
Carmelitarum  illum  donavit. 

Magna  et  mira  profecto  est  et  omnibus  saeculis  fuit  vis  re- 
ligionis,  quam  qul  contempserit  perditum  iri  nemo  sapiens  du- 
bitavit.  luvenis,  aut  quia  conscius  erat  quam  non  iuste  pug- 
naturus  esset,  seu  quia  puderet  detrectare  ceitamen,  quod  se- 
mel  promiserat,  aut  quoniam  beata  Yirgo  suadebat ,  summo 
mane  illius  diei  cruo  pugnatum  est,  in  eeelesia  divae  ISIariae 
Carmelitarum  confessus  est  peccata  sua,  seque  beatae  Yirgi- 
ni  vivum  mortuumque  devovit.  Nec  id  noverat  veteranus,  qui 
cum  ut  captivum  ac  dediticium  iuvenem  regi  dono  daret , 
omnes  suaderent,  ac  praecipue  Prosper  Columna  sub  cuius  au- 
spiciis  veteranus  iaindiu  militaverat ,  et  cuius  favore  ac  sum- 
ptu  certamen  inierat,  tactus  caelitus  ut  puto  virgineo  numme. 
clamavit:  hunc  ego  divae  Mariae  Carmelitarum  dono  do.  Ha- 
bes,  mi  Maramonti,  rem  gestam  et  ordinem  puguae,  seu  hidi 
gladiatorii,  cuius  et  ego  quoque  spectator  fui.  Unde  coniicere 
possis,  quantum  plus  valet,  quantum  prudentia  et  rerum  expe- 
rientia  vhibus  corporis,  et  etiam  animi,  hoc  est  audaciae  et 
ferocitati  antecellat. 

9.    AD    CHRYSOSTOJIUM    DE    MORTE    FRATRIS. 

Legi  deplorationem  mortis  unanimis  fratris  tui  non  sme 
lacrimis,  eamque  lcgendam  praebui  omnibus  amicis  tuis,  qui 
hic  sunt,  ut  et  tn  et  ego  socios  haberemus  doloris  ac  moero- 
ris  nostri.  Aiuut  enim  solatium  esse  miseris  socios  habere  do- 
loris  sui.  Sed  Chrysostomum  alloquamur,  non  eum  qui  fratrem^ 


GoO  ANT.    r.ALA.TEI 

litteris  et  Iionis  moribus  instructum,  dilectissimum,  ol)scfjucn- 
tissimum,  filium  magis  appeilari  dignum  quam  fratrem  ,  ami- 
serit,  secl  eum  Chrj-sostomum,  qui  nonclum  cari  fratris  mor- 
tem  aut  rescierat,  aut  senserat.  Si  amicorum  caterva  in  se- 
eundis  ( ut  flt )  rebus  congratuletur  iis  qui  litteras  non  no- 
verunt,  maxime  est  voluptati ;  si  in  adversis  contristetur,  so- 
latio.  Quid  de  Chrysostomo  putandum  est,  qui  tot  habet  con- 
solatores,  cjuot  libros,  et  eos  non  abiectos  et  plebeios,  sed  eos 
CJU03  non  fregit  impetus  fortunae,  non  dolores,  non  exilia,  non 
tormenta  domuerunt,  non  tyranni  perterruerunt,  non  secunda 
extulit  fortuna,  non  adversa  depressit  ?  Absint  a  te  libelli  de 
Ponto,  et  de  tristibus,  et  si  qui  sint  tales.  Parcant  manes  Na- 
sonis;  eiulatus  et  lamentationes  mihi  videntur  muliercularum. 
Est  profecto  et  aliqua  inermis  fortitudo,  nec  minus  immo  for- 
tasse  magis  probanda,  quam  armata;  cjuoniam  haec  ut  et  mag- 
nis  viris,  sic  et  infimae  sortis  hominibus  coutingere  potest; 
llla  tantum  magnorum  et  illustrium  virorum  est.  Tu  Socra- 
tem,  Platonem,  Aristotelem,  Xenophontem,  Callisthenem,  Ze- 
nonem,  et  stoicos  omnes  specta  et  imitare;  et  ex  nostris  Ca- 
tonem,  Seipionem,  Senecam,  Boethium,  Petrarcham,  et  Ponta- 
num  nostrum.  Et  ne  videar  contra  praecepta  artis  meae  cru- 
dis  vulneribus  manus  admovere,  ad  hos  te  relegabo,  hos  in- 
tuere,  hos  lege,  eos  die,  eos  nocte,  eos  dormienti  tibi,  eos  vi- 
gilanti,  eos  cum  solus  es,  eos  cum  lacrimis  oculos  foedas,  di- 
cere  cxistima: 

Quiddefles,  quid  deploras,  Chrysostome?  ereptum  fratrem? 
Non  deploras  fratris  mortem,  sed  invides  fratri  immortalita- 
tem.  Nos  et  fratres  et  dulces  natos  amisimus ,  nos  carissirno- 
rum  m.ortem  tam  patienter  tulimus,  nos  tormenta,  nos  neces, 
nos  tyrannorum  furores  experti  sunms.  Beploras  immaturam 
mortem  ?  Abstulit  clarum  cita  mors  Achillem,  longa  Titho- 
nurn  minuit  senectus.  Multos  longissima  vita  dignissimos  ci- 
tissima  mors  rapuit ;  multis  longa  vita  fuit  supplicio.  Errant, 
Chrysostome,  quicumque  immaturam  mortem  putant  quae  ve- 
nit  ante  annosam  senectam.  Matura  semper  est  ea  mors,  cjuam 
Sorores  decreto  immutabili  sanxerunt,  ({uac  non  temporis,  non 
ioci,  non  aetatis,  non  morum,  non  formae,  non  fortunae,  non 


EPISTOLA    IX.  551 

dignitatis,  noii  divitiarum,  non  sapientiae  delectumhabent,scd 
ut  cuique  sua  supersunt,  aut  desunt  fila,  aut  subtrahunt,  aut 
adiiciunt.  Omnium  vitae  certa  habent  temporum  spatia  et  sta- 
tutas  in  caelo  periodos:  matres,  atque  viri,  pueri,  innuptaeque 
puellae,  cum  Parcae  volunt  umbras  Orci  et  stygios  lacus  ad- 
eunt.  Nesciunt  quid  mors  sit,  qui  immaturam  aut  seram  vo- 
cant  mortem.  Quomodo  inmiaturum  est,  quod  paratimi  sem- 
per  est,  ac  promptum,  et  ut  sic  dicam  praesens  ?  Nemo  eo  ci- 
to  venit,  quo  necessario  intra  pusilluiu  temporis  curriculum 
eundum  est.  ]Xemo  eo  sero  venit,  unde  nunquam  cum  semel 
venit,  potuit  reverti. 

Deploras  in  adolescente  fratre  virtutes  egregias,  mores  in- 
tegerrimos  ,  rerum  notitiam?  Tu  fratri  sua  invides  bona,  quae 
attulit  secum  immortali  aevo  mansura.  Deploras  cmi  te  deseruit? 
Deploras,  Chrysostome,  secessum  eius  qui  te  expectat,  ut  (pji- 
bus  ipse,  \x\  quocpie  eisuem  aeternis  bonis  fruaris.  Sed  tu  illum 
participem  sperabas  fortunarum  tuarum,  cjuae  iam  venturae 
sunt;  at  ille  praeripuit  tibi  occasionem.  Tu  qnam  speras,  ille 
Deorum  largitate  ac  munilicentia  fruitur.  Tu  quae  tecum  peri- 
tura  sunt  desideras,  iile  immortalia  et  semper  secum  victura 
possidet.  Tibi  incerta  spes  est,  illi  certa  et  immutabilis  bonorum 
possessio.  Sed  poterat  fortasse  in  adversis  particeps  esse  ca- 
lamitatum  tuarum.  ?^'on  amas  fratrem,  Chrysostome,  si  aeque 
miserum  atque  calamitosum  futurum  tecum  sperabas.  Deces- 
sit  ex  hac  vita,  in  qua  si  labores,  si  aerumnas,  si  malorum  pe- 
stilentes  linguas  spectaverimus,  aut  nulla  aut  parva  csse  pos- 
sunt  boua. 

Age  igitur,  Chrysostome,  redi  ad  Chrj-sostomum;  redde  te 
tibi,  et  c{uantum  habes  eloquentiae,  ([uantas  vires  iu  persuaden- 
do,  cfaantas  in  consolandis  aliis,  explica  in  te  ipsum,  fac  te 
hominem  sentiamus ,  et  dignum  ea  quam  a  nobis  acccperis  di- 
seiplina:  ne  forte  aliqui  putent  vera  esse  quae  quidam  dicunt, 
tantum  eos  infractos  esse  in  doloribus,  qui  rusticis  (4  austeiis 
sunt  rnoribus  ct  uatura  crudeles;  mites  vero,  temperatos,  ac 
modestos,  ut  sunt  ad  lenitatem  et  misericordiam  propensiores, 
sic  ad  dolores  perpeticndos  tam  animi  cjuam  corporis  minus  ido- 
neos,  Quod  falsum  est;  nam  efferalissiniae  gcntcs  fortiludiueD» 


oo2  ANT.    OALATEI 

vel  iJOtiiis  iuuatain  ferociam  tautum  iu  bello  demonstraui. 
Quae  vero  plus  lialjent  humaaitatis  et  ratiouis  ,  quae  mitiores 
incolunt  plagas,  patientius  ferunt  dolores  et  adversos  ictus  for- 
tunae,  labores  et  egestatem,  quae  non  spernenda  pars  fortitudi- 
nis  est.  Audacia  fortasse  tantum  in  bello  utilis  est,  haec  et  in 
bello  et  in  pace.  Illa  insanis  ac  pessimis  hominibus  inesse  po- 
test,  haec  tantum  bonos  et  sapientes  solet  comitari.  Haec  tibi, 
o  carissime  Chrysostome,  ab  iis  quos  colis,  quos  domi  ha- 
l;es,  quos  quotidie  allocpieris ,  consolatoribus  dicta  puta.  Nos 
autem,  qui  tuo  immo  communi  dolore  moeremus  et  cruciamur, 
non  aliter  solaberis,  quam  si  des  operam  ut  patientissime  et 
humane,  et  ut  virum  decet,  feras  carissimi  fratris  mortem. 

Et  quoniam  tibi  placere  video,  de  mc  alicpiid  dicam.  Scito, 
amice,  me  non  Aesculapii  aut  Apollinis  ( ut  ethnici  dicere  so- 
lebant, )  sed  Christi  et  Lucae  medici  ope  ab  inferis  revocatum. 
Dii  boni  bonis  consulunt.  Ego  cum  in  ma.\.imo  periculo  essem 
constitutus,  plus  laborum  quam  annorun^  plenus,  hoc  tantum 
Superos  rogabam,  ut  quicciuid  futurum  esset,  id  subito  fieret; 
sed  vota  piae  matris  et  sororum  et  amicorum,  et  ut  ais,  genius 
natalis  soli,  aut  hospitalis  Deus,  non  'Tyi/a  aut  jravaxsia  ,  me 
sanitati  restituerunt.  Yellem,  ut  pro  congratulatione  tua,  in^i- 
eem  de  magna  alic£ua  re  tibi  quoc^ue  et  ego  congratularer;  sed 
cj[Uoniam  sic  Diis  placuit,  pro  congratulatione  accipe  quam  lae- 
to  poteris  vultu  piam  magis  et  ofuciosam  quam  doctam  et  or- 
natam  consolationem.  Bene  vale ,  et  feras  aec|uo  animo  quod 
vitari  non  potest. 

10.  AD     CHRVSOSTOMUM    DE    MORTE    LTCII   PONTASI  (l). 

Nondu  m  signatae  erant  priores  litterae,  cum  subito  super- 
venit  altera  epistola  tua,  per  quam  intellexi  mortem  unici  fdii 
Pontani  nostri  infelicis  senis,  si  non  novisset  litteras.  Quonam 
abiit  Apollo  medicus,  cuui  morcretur  infelix  iuvenis,  cum  cape- 
ret  illam  virosam  ac  perniciosam  chamaedaphnen  ?  Forte  erra- 
vit,  qui  nimirum  Virgilio  credldit,  qui  dixit :  nec  miseros  fal- 
lunt  aeonita  legeates.  Vcl  forte  erravit  incautus  adolescens,  de- 

(1)  A(l  hJinc  Liiciiini  fiiium  scripsit  Pontanus  libros  de  stellis,  cf  librum 
ineteororum.  Eiusdem  aatem  obiiuni  luxit  curmine  tiuod  cxfat. 


EPISTOLA    X.  553 

ceptus  nominis  et  foliorum  similitudine ,  et  quac  chamaeda- 
pliue  erat,  putavit  esse  patri  sno  dilectam  Daplmen.  Tonta  est 
foliorum  similitudo,  ut  ipsos  medicos  fallere  possit:  et  si  non 
alium  late  iactaret  odorem,  laurus  erat.  Dolemus  nos  et  angi- 
mur  amicorum  morte,  nec  dissimulamus;  quod  nimium  est , 
damnamus;  cum  peripateticos  esse  nos  profiteamur,  permittimus 
hominibus  ut  homines  sint.  Nam,  ut  Pius  ille  dicebat,  neque 
philosophia,  neque  impcrium  tollit  affectus.  Illud  autem  stoico- 
rum  nihil  dolere  (ut  ait  Cicero)  ,  niliil  misereri,  nihil  timere, 
nunquam  irasci,  nuncfdam  gaudere,  non  contingit  sine  maxi- 
ma  mercede  immanitatis  in  animo,  stuporis  in  corpore. 

Sed  Pontanus  nunquam  vivet  orbus  liberis?  IXec  quaesivit 
sibi  per  progeniem  et  per  corpus  immortalitatem  et  aeternam 
gloriam,  sed  per  animum.  Pontani  liberi  sunt  libri,  nunquam 
morituri,  pleni  omni  disciplinarum  genere,  in  quibus  apparet 
felicitas  illa  varii,  versatiiis,  copiosi,  ac  floridi  luculentique 
ingenii,  seu  praecepta  quaeris  philosophiae,  seu  carmina  omnis 
generis,  seu  astronomiae  dogmata.  Si  iocos  quaeris,  nemo  Pon- 
tano  suavior,  nemo  iucundior.  Si  seria,  nemo  illo  gravior;  si 
sulrtilitatem,  nemo  Pontano  doctior  aut  diiigentior.  Adeo  ut 
si  quae  Pontanus  in  variis  generihus  scripserit  legas  ,  eum 
tantum  illi  rei  intentum  fuisse,  et  in  ea  aetatem  consumpsisse 
putes.  Quod  quam  difflcile  sit  servare  in  tam  diversis  rebus, 
modum  et  suum  cuique  decorem  et  gratiam,  et  ut  sie  dicam, 
mutare  se  Protei  more  in  varias  formas,  quisquis  non  noverit, 
Pontanum  imitetur,  aut  aliquod  iilius  operum,  ut  erat  Aegy- 
ptiorum  regis  inscriptio,  exsuperet.  Consolantar  etiam  Pontani 
orbitatem  alumni,  quos  etsi  non  vili  semine  genuerit,  mentis 
tamea  et  doctrinae  illis  fecundis  seminibus  et  fovit  et  aluit. 
Praecesserunt  ex  auditoribus  Pontanum,  atque  illum  in  cam- 
pis  elysiis  hoc  est  in  paradiso  expectant  Hermolaus  Barbarus, 
Georgius,  Maonius,  Ladislaus,  lohannes  et  Paulus  Attaldi,  Cora- 
pater,  atque  alii  quos  longum  est  enumerare.  Qui  euntibas  or- 
diue  fatis  illum  sequentur  illustris  Aquaevivus,  et  comes  Poten- 
tianus,  Syncerus,  Carbo,  ^lilanus,  Altilius,  Corviuus,  Pardus, 
Chariteus,  Cotta,  Pucius,  Augustinus,  Gravina,  et  Summontius 
candidissimus  librorum  Poutani  censor  et  cultor,  et  tu  ipsc 


554  A>T.    GALA.TEI 

Chrysostome.  Et  si  isti  vestrae  novae  neapolitanae  academiae 
placet,  annumerabo  Tristanum,  Pudericum,  Hieronymum,  In- 
genuum,  Sergium,  et  Galateum,  qui  Deorum  munere  soli  ex 
vetere  academia  supersumus.  Bene  valeat  Pontanus  cum  tota 
neapolitana  academia,  et  mortem  filii,  ut  solet  et  ut  Ponta- 
num  decet,  patienter  ferat ;  ut  diu  nol)is  vivat. 

11.   AD    HIERONYMUM  CARBO^EM    DE  MOSTE    PONTANI. 

Potuisses  unquam,  mi  Carbo,  eredere  quod  non  lacrimas 
non  gemitus  attulerint  miiii  primo  aspectu  tam  tristes,  ut  scri- 
bis ,  et  ut  par  est ,  litterae  tuae ,  in  quibus  sapientissimi  iu- 
cundissimi  et  carissimi  senis ,  patris  academiae  nostrae,  lo- 
viani  Pontani  mortem  deploras?  Tu  Pontanum,  at  ego  quoti- 
die  uostra  lempora  deploro,  immo  iam  diu  deflevi  ac  deluxi 
patriam,  deluxi  tam  bonos  priucipes  exules  et  regno  pulsos, 
et  amicos  huc  atque  illuc  per  maria  ac  terras  iactatos,  alios 
extra  natale  solum  longe  ab  amplexu  natorum  et  amicorum 
in  alieno  caelo  animam  emisisse.  Eleazarus  noster  Caesarau- 
giistae  obiit,  vir  bonus  et  suo  principi  percarus,  et  medicinae 
peritissimus,  nec  nimis  senex.  Qui  mihi  tristis  esse  potest  felix 
illa  et  fortunata  mors  longaevi  senis,  qui  ante  oculos  quoti- 
die  videam  tot  calamitates ,  tot  aerumnas  ,  mortes ,  tormen- 
ta,  servitutes,  carceres,  morbos,  inopiam  amicorum  et  mise- 
rorum  civium?  Ubique  pavor  et  plurima  mortis  imago.  Quum 
videam  externa  arma,  et  efferatas  gentes ,  et  colluviem  Hi- 
spanorum  Gallorumque  ab  ultimo  oceano  in  nostram  perni- 
ciem  erupisse;  quum  videam  ante  oculos  extremum  Italiae  ex- 
cidium.  Horret  animus  dicere;  sed  ita  futurum  est ,  barbaris 
undequaque  irruentibus,  barbaris  plena  sunt  omnia.  Neque  un- 
cruam  haec  bella  quietura  sunt,  quousque  illi  bellando  quin 
potius  latrocinando,  nos  ferendo  defessi  simus. 

Cum  omnia  vastaverint,  utinam  sim  falsus  vates  periculum 
est  ne  in  Turcarum  potestatem  debilitati  et  continuis  bellis  fracti 
deveniamus,  opera  et  benignitate  duorum  christianorum  catho- 
licorumque  regum,  qui  in  suis  regais  quietem  agunt,  apud 
nos  bella  saevissima  exercent,  et  Turcarum  regi  iter  parsnt,  ut 


EPISTOLA    XI.  555 

totius  orbis  imperio  potiatur.  Quotidie  viros  fortes  christianos 
beHa  consumunt,  quotidie  exliauriuntur  aeraria,  quotidie  Chri- 
stianorum  vires,  qiiae  in  hoc  Europae  angulo  relictae  sunt 
debiUtantur.  Facile  erit  Baizeto,  simul  ac  voluerit,  omnibus  do- 
minari:  et  ut  Antiochus  et  ^NIithridates  ,  ciuibus  ille  multo  po- 
tentior  est,  aiebant,  oceanum  pontico  mari  adiungere:  et  tamen 
romana  arma  eo  tempore  maxime  pollebant.  Nec  id  conside- 
rant  principes  :  adeo  caeca  est  mens  hominum  cum  ad  supre- 
mum  gradum  et  ad  summas  opes  et  ad  omnium  rerum  luxu- 
riam  pervenerit.  Haec  intuens  Baizetus  tamquam  e  specula  om- 
nibus  insidiatur;  ridet  calamitates  et  mala  nostra,  et  omnia  ad 
regni  sui  incrementa  accedere  recte  existimat;  et  dubito  ne  hoc 
volentibus  cunctis  accidat;  meliuscfue  esse  putent  infideli  regi 
in  pace  servire,  quam  tot  continuis  bellis  perpetuo  vexari. 

Tu  Pontanum.  deploras,  in  quo  nihil  meo  iudicio  deploran- 
dum  est ,  nisi  quod  tamdiu  vixit  c{uoad  videret  pessumdatam 
Italiae  libertatem  et  deinde  vastitatem.  Utinam  mortuus  fuisset 
antequam  a  Gallis  Capua  caperetur,  antec{uam  Brutius  ager  so- 
ciis  et  fraternis  armis  praeter  omnium  opinionem  occuparetiir ! 
Satis  diu  vixitPontanus.  Utinam  omnibus  nobis  tamdiu  vivere 
contingat!  sed  sine  barbarorum  metu  sine  bellis,  cjuae  nos  per 
tres  et  viginti  annos  tenuerunt;  tot  enim  sunt  a  capto  Hydrun- 
to  (1).  jVos  orientem  timebamus;  nescio  cjuis  malus  genius  in  nos 
occidentem  armavit:  rapiendi  cupido  et  barbarorum  avaritia  il- 
la  fuit.  Sed  Pontano  c{uid  defuit?  Fuit  in  iilo  felix  cjuaedam  et 
iucunda  ingenii  ubertas ,  multarum  rerum  peritia  et  eruditio 
singularis,  eloquentia  maior  quam  quae  temporibus  conveniat, 
in  omni  genere  pi"omptitudo  ciuaedam  et  gratia.  Magna  fuit  in 
illo  persuadendi  vis,  fuit  comis,  iucundus,  festivus,  floridus, 
gravis,  iocosus,  severus,  copiosus,  et  tam  verus  cjuam  ipsa  ve- 
ritas,  amicorum  stadiosissimus  :  tam  versatilis  et  varia  fuit  in 
illo  natura,  ut  cuicumque  rei  applicaret  ingenium,  feliciter  ac 
foecunde  illi  onuiia  provenirent.  Praecepta  philosophiae  et  ser- 
vavit  et  clarissime  ac  disertissime  explicavit,  et  ex  tetrica  illa 
et  severa  anticjuorum  scribendi  consuetiidine  ad  commuiiem 

(1}  Ergo  hacc  epistnla  scripla  est  Rimo  MDIII,  eUniin  IIy<iriintiim  ca- 
picbafur  aiino  MCCCCLXXX. 


006  AXT.    GALATEI 

usum  revocavit,  et  ut  scripsit  ita  et  vixit.  Astronomiam  et  ver- 
su  et  soluta  oratione  elegantissinie  tractavit ,  et  multa  ex  sua 
Minerva  illi  arti  adiecit.  Hoc  est  quod  in  Pontano  maxime  mi- 
ror.  Homo  in  magnis  rebus,  in  regum  negotiis  occupatissimus, 
nec  a  re  rustica  alienus,  tam  diligenter  litterarum  studia  perse- 
cutus  est,  ut  uon  plus  agere  potaisset  homo  otiosus  et  in  nego- 
ciis  aut  publicis  aut  domesticis  minime  impeditus. 

Verumtamen  cum  paululum  deposita  temporum  tristi  con- 
templatione  ad  me  redeo,  et  Pontani  iucundissimam  consuetudi- 
nem ,  sales,  et  suavissimos  mores,  et  sermones  doctissimos  in 
memoriam  revoco,  non  possum  non  dolere  angi  et  lamentari, 
ingentes  illi  quas  solas  possum  lacrimas  fundo.  Litteras  tuas 
amicis,  quos  hic  in  hoc  exilio  habeo,  Placentio,  Guidbni,  aliis- 
que  nonnullis  osteudo  ;  plus  cpiam  centies  ille  a  nobis  lcctae 
sunt,  omnes  mecum  coUacrimant.  Tria  sunt  et  illis  et  mihi 
maximo  solatio,  ne  dicam  voluptati;  prirnum  quia  mortuus  est 
hoc  ipso  tempore,  ne  peiora  videret  mala  quae  imminent;  de- 
inde  quia,  ut  ais,  ad  eljsios  campos  relictis  liumanis  miseriis 
ad  meliorem  vitam  transierit;  tertio  quia  nomen  immortale  e* 
aeternam  gloriam  post  se  reliquit.  Nos  Poutano  quotidie  iusta 
persolvimus,  quando  meritas  laudes  nunquam  tacemus.  Bene 
vale.  Vive,  et  meliora  spera,  et  moestam  academiam  et  paren- 
te  suo  orbatam  meo  nomine  salvam  esse  iube.  Barii. 

12.    AD    CHBYS0ST0MU5I 
DE    ACADEMIA    LUPIEXSI    ET    DE    IXGEXUO. 

Velim,  Chrysostome,  ut  Actius  meus  et  idem  noster  intelii- 
gat,  mihi  optimam  conclitiouem  oblatam  fuisse  a  viris  hydrun- 
tinis  et  eorum  praetore  veneto(l):  recusavi,  abnui,  nou  quia  an- 
gusta  res  mea  et  inopia  recusare  debebat,  simul  et  impotentia 
eorum  quorum  nutu  liic  versantur  omnia;  sed  cjuia  timui  ne  in 
calumnias,  quas  amieorum  ope  et  innocentia  mea  vitaveram, 
de  integro  inciderem.  Nescimus  enim  quahs  sit  futurus  reruin 
exitus.  Ego  autem  si  quid  acciderit,  apud  Venetos  minime  esse 

(0  Hydruntum  scilicet  Venelis  dediturn  fuerat.  Bembus  histor.  lii).  lif. 


EPISTOLA    Xri.  557 

velim.  Quamvis  Hydruntum  munitissimum  sit  oppidum,  ta- 
men  nescimus,  quo  animo  erga  nos  sint  Veneti,  genus  bomi- 
num,  vel  ex  levi  causa,  quod  ad  rei  publicae  gubernationem 
non  miuime  curiosum  ,  c^oH-j  lcni/  dTroTTQo-oyiy-ivoy.  Contcrra- 
nei  mei  verbis  utar:  Graecia  terribili  tremit  borrida  terra  tu- 
raultu.  Nee  minus  mare  fervet  classibus.  Hic  autem  niliil  est 
tutum;  ii  dominantur,  immo  et  rerum  potitintur,  qui  nos  ode- 
runt.  In  eorum  potestatem  fere  deveuimus  a  quil)us  nuUa  est 
provocatio,  cfuorum  libido  pro  lege  est,  et  ut  uno  ^  erbo  dicam, 
quibus  plus  quam  Diis  licet.  Ego  spero  optuna,  si  non  merui, 
attamen  benignitate  Deorum,  siqui  sint  qui  cmyoy^ri  to-J,-  y.ax-.-j^^ 
cogito;  difficillima  perferam  quaecumque  Dii  volent :  idemque 
vir  fortis  et  philosophus  nihil  metuo  praeter  mendacia,  quae 
tam  in  speculativae  quam  in  activae  vitae  geuere  perniciosissi- 
ma  sunt.  In  illa  enim  ignorantiam  pariunt ,  malorum  omnium 
pessimum;  in  bae  vero  et  animae  et  corporis  et  fortuuis  nocent. 
Credo,  ciuoniam  me  nosti,  te  opinari  Galateum,  aliis  timen- 
tiljus  ac  servientibus,  solum  in  summa  securitate  ac  libertatc 
esse.  Scis  enim  me,  Ghrysostome,  non  parcum  esse  Dei  optimi 
maximi  cultorem:  idola  (l)  venerari  neque  ego  uncjuam,  nec£ue 
maiores  mei  cOnsueverunt.  Idcirco  cpiando  necessitas  rei  fami- 
liaris,  aut  aegrotantium  petulantia  non  me  in  urbem  vocat, 
in  agris  beato  fruor  otio;  cfuamvis  raro  licet,  fruor  tamen  dum 
licet,  et  spero  ut  liceat;  et  si  non  fruor,  furor  otium,  et  vito 
oculos  homiuum,  si  linguas  minime  possum.  Et  si  quando 
tempus  rusticandi  datur,  animam  meam  mecum  porto;  non  il- 
lam,  ut  plericjue,  in  urbe  relinquo,  ciuod  non  est  vere  otiari. 
Multo  melius  esse  puto  animum  quiescere,  corpus  laborare, 
quam  in  cpiiete  corporis  animum  angi,  ac  variis  affectibus 
perturbari.  Cum  in  urbe  sum  sola  nobis  solatio  est  hierony- 
miana  cryptoporticus  ,  et  cellula  illa  plus  elegans  quam  sum- 
ptuosa,  in  qua  'nuper  inscripsimus  ovddt  •/.a.v.oq  eiaolro.  Sed  ne 
alicpiis  Diogenis  scommate  in  nos  quocjue  utatur,  et  ut  aliis 
praeripiamus  dicterium  aut  sententiolam ,  dicet  cpiis :  at  tu  et 
dominus  qua  intrabitis  ?  Certe  non  mali  non  sumus ,  neque  in 
consessu  nostro  malus  cj[uispiam  diu  admittitur,  quod  ad  cog- 

(1)  Intolligit  potcntes  aiit  divites  hoinines. 


aiiS  ANT.    GALATEl 

nosceados  hominum  mores,  crede  mihi,  argiimentum  est  mi-' 
nime  ac  nunqiiam  fallax.  Nos  hic  praeter  Spinetum  et  Mara- 
montium  tuum  egregie  moratos  iuveues,  Raimundum,  Sergium, 
Donatum,  et  alterum  Donatum ,  neminem  admittimus.  Caena- 
mus  hic  quandoque  non  laute,  sed  laete  et  frugaliter ,  coUoqui- 
mur  libere.  Vivimus  nou  ad  alienum,  sed  ad  nostrum  arbi- 
trium,  nisi  quantum  me  aegrotantes,  Maramontium  et  Rai- 
mundum  hortorum  cura,  Sergium  Flora  (scis  quam  dico),  Do- 
natum  negotia,  et  alterum  Donatum  forensis  exercitatio,  om- 
nes  simul  Turcarum  metus  perturbat. 

lugenuus  ipse  quietem  agit,  et  solidam  felicitatem  nonnisi 

in  otio  et  quiete  esse  et  dietis  et  factis  fatetur.   Nec  Turcas 

raetuit,  nec  Afros.  Tam  pertinax  in  illo  est  securitas  !  Nun- 

quam  domo  abesi:,  nunquam  urbe  egreditur,  nunquam  per- 

ambuiat;  forum,  quod  ducentorum  pedum  spatio  distat,  vix  se- 

mel  singulis  mensibus  videt.  Tam  parva  est  illi  alienarum  re- 

rum  cural  Lectica  est  illi  minor  pertica;  camera  non  maior  ca- 

vea,  qua  inclusas  tenemus  aviculas  ;  caenaculum,  quod  novem 

convivas  capere  vix  potest  sedentes.  Spatiatur  saepe  in  porti- 

cu,  immo  in  cuniculo,  seu  potius  in  portu  ab  omni  ventorum 

impetu  tutissimo.  Mane  descendit  in  sacellum,  quod  contiguum 

est  domui.  Dehinc  totus  dies  amicis  datur,  et  adeo  totus,  ut 

nefas  sit  pueros  interrogare,  an  domi  sit  Hieronymus.  Ridet 

seraper,  iocatur,  et  humana  omnia  tanti  facit  quanti  facienda 

sunt;  amlcos  habet  pkucos,  sed  illos  amat  unice,  loquitur  li- 

benter,  audit  libentius.   Irascitur  quandoque  ferociter,  sed  tam 

cito  sedatur  ille  furor,  ut  fulmen  esse  putes  non  bilem.  Nemi- 

ni  unquara  facit  iniuriam.  Quid  plura  ?  In  illo  natura  philoso- 

phorum  effmxit.  Pater   illi  optimus  philosophus  fuit  et  me- 

dicus,  qui  in  illum  simul   cum  anima  philosophiam  quoque 

infudit,  non  eam  quae  in  captiunculis  disputationibusque,  sed 

quae  in  bene  beateque  vivendo  versatur,  in  contemnendis  hu- 

manis  rebus,  hoc  est  in  coercendis  affectibus.  Ipse  paucis,  ut 

iubet  noster  Ennius,  philosophatur,  et  de  philosophia  gustan- 

dum  esse  aliquid  existimat  non  in  ea  ingurgitandum.  Nihil 

audet,  nihil  sperat,  nihii  timet,  nihil  mentitur,  nihil  simulat, 

nihil  dissimulat,  et  suis  contentus  rebus  frugaliter  ^ivit.  Felix 


EPISTOLA   XII.  659 

qui  cognatonim  caret  molestial  neminem  enim  habet,  praeter 
iiliolum  et  eum  obsequentissimum. 

Talis  est  nostra,  Ghrysostome,  vita:  et  quamvis  neminera 
laedimus,  neminem  iniuria  afficimus,  tamen  non  caret  (ut  scis) 
haec  nostra  academiola  suis  obtrectatoribus.  Tam  prona  est 
ad  maledicendum  mortalitas !  Tales  sunt  quales  semper  fue- 
runt  philosophiae  fructus.  At  vos  amicos,  quam  maxime  de- 
eere  existimo  habere  vationem  dignitatis  aetatis  fortunae  im- 
mo  et  salutis  meae.  Scitis  enim  quantum  audet  dum  potest 
saevitia  hominum  atque  perversitas.  Me,  ne  ad  vos  ad^  olem, 
onus  rei  familiaris  et  egestas  tenet.  lUustri  comiti  Potentiano 
viro  sanctissimo,  me  commendato,  et  has  litteras  post  quam 
ipse  atque  Actius,  quorum  consilium  (1) 

13.    AD    ANTONIUM    LUPIEXSEM    EPISCOPTJM 
DE    DISTI^CTIOXE    HUJIAKI    GENERIS    ET    NOBILITATE. 

Veteres  Graeci,  quod  minime  Platoni  et  Straboni  placere 

video,  genus  humanum  in  duas  partes  distinxere,  in  Graecos 

et  Barbaros.  Hanc  eo  tempore  solitam  distinctionem  Herodo- 

tus  in  principio  historiarum,  et  Aristoteles  in  libro  de  caelo, 

et  fere  omnes  alii  Graeci  secuti  sunt.  Nos  et  Latinos  adiunxi- 

mus;  et  triplicem,  vel  ipsis  Graecis  consentientibus,  distinctio- 

nem  fecimus,  ut  universum  genus,  in  Graecos,  Latinos,  et 

Barbaros  dividatur.  Nos,  praeter  Latinos,  ceteras  nationes  non 

ut   Graeci  foedo   illo  vocabulo,   sed  externas  appellavimus. 

Quin  etiam  ipsi  barbari  sua  habent  nomina,  quibus  exter- 

nas  gentes  non  sine  contumelia  quadam  notant.  Alii  unam 

eademque  nationem  in  nobiles  et  ignobiles  dividunt;  alii  ali- 

ter  et  suo  modo.  li  vero,  quibus,  si  qua  est  in  rebus  humanis, 

inest  sapientia,  in  philosophos  et  non  philosophos  mortales 

omnes  divisisse  videntur.  Sic  et  Cicero  Platoni  consentiens  ne- 

gavit  optimates  nationem  esse,  cpii  non  genere,  sed  profes- 

sione  et  moribus  ,  distinguuntur.  Nam  et  Barbari  suos  etiam 

dicuntur  habuisse  sapientes,  ut  Indi  gymnosophistas ,  Persae 

ac  Babylonii  magos  et  chaldaeos,  Acgyptii  sacerdotes  seu  va- 

(I)  Sef|uifur  vacua  iu  codice  pagina. 


5G0  A^T.    GALATEI 

tcs,  Galli  druidas,  Graeci  jihilosophos,  Latini  sapientes.  Apucl 
Aral)es  etiajn,  nostrae  aetati  proximis  saeculis,  multi  et  excel- 
lentes  viri  in  studiis  sapientiae  floruerunt.  Nos  Christiani  ha- 
buimus  quondam  nostros,  qui  veram  sapientiam  secuti  sunt, 
quam  et  nos  docuerunt,  apostolos  et  evangelistas. 

Haec  vera  est,  et  quodammodo  essentialis  divisio ;  nam 
ab  eo  sumitur  principio,  quo  homines  sumus  ,  et  ab  aliis  ani- 
malibus  separamur,  hoc  est  ab  ipsa  mente  et  ratione.  Quos- 
dam  non  obscuros  viros  dixisse  compertum  habeo,  tantam  in- 
ter  homines  esse  differentiam  et  tam  dispares  mores,  ut  alii 
ab  aliis  specie  differrent:  et  hoc  nomen  homo,  aequivocum  es- 
se,  et  non  secundum  eandem  rationem  de  omnibus  praedicari, 
ut  de  homine  picto  et  de  homiae  vero.  Dii  immortales  !  Quid 
ad  hominis,  qua  homo  est,  constitutionem,  facit  potentia,  aut 
genus,  aut  opes,  aut  fama,  aut  magistratus,  aut  impcrium,  aut 
vires  corporis,  aut  pulclu-itudo,  aut  agilitas,  aut  eloquentia, 
aut  favor  et  gratia  popularis,  aut  amicitia  principum  ?  Quae 
omnia  non  solum  pessimis  et  flagitiosissimis  hominibus,  sed 
rudibus  atque  insanis  accidere  possunt.  Fortasse  si  quis  haec 
aliena  a  ratione  hominis  et  non  sua  appellaverit,  non  erra- 
bit.  Si  mens  sola  est,  quae  nos  a  brutis  disterminat,  profecto 
quanto  ilUi  magis  valemus,  tanto  magis  verae  humanitatis  par- 
ticipes  sumus.  Ea  propter  rationali  distinctione  homines  in 
philosophos  et  plebeios,  hoc  est  non  philosophos,  dividere  licet, 
sive  in  doetos  et  indoctos,  bonos  et  malos,  quod  idcm  est;  ne- 
mo  enim  philosophus  aut  indoctus  aut  malus  est.  At  si  in  ali- 
quibus  aut  virtutibus  aut  viciis  interdum  eos  convenire  accidat, 
in  pluribus  tamen  dissentire  manifestum  est,  ut  in  institutis 
vitae,  et  inoribus,  et  opinione.  Fere  omnia  aliter  vulgus,  aliter 
philosophi  intelligunt  ac  docernunt.  Deum,  caelum,  sidera,  et 
illorum  motus,  aera,  mare,  et  hanc  quam  incolimus  terram, 
plantas,  animantia,  et  ipsum  hominem,  aliter  philosophus,  ali- 
ter  plebeius  contemplantur.  Mens  philosoplii  per  haec  omnia 
libere  vagatur ,  alque  eisdem  quibus  et  ipse  mundus  terminis 
clauditur.  Plebs,  quae  iuxta  Sahatoris  verba  de  terra  est,  scm- 
per  de  terra  loquilur,  et  cirea  terram  \olutatur.  JXccessc  cst,  ut 
qui  aliter  iutelligunt  ac  sapiunt,  aliter  atque  aliter  vitam  et 


EPISTOLA    Xllf.  561 

mores  instituant;  niultnmque  iuterest  vitae ,  an  niens  et  ratio, 
an  affeetus  imperet.  Pliilosophi  ea  tantum  putant  turpia,  quae 
sunt  mala  et  vere  turpia;  ea  pulchra  et  bona,  quae  honesta 
iusta  et  saucta  sunt;  ut  honeste  et  hono  modo  ditari ,  non  per 
fraudes  et  furta  et  scelera;  iniuriam  potius  pati,  quam  facere, 
quod  apud  popuhues  quanto  chiriores  sunt  ( voco  enim  hie 
popuhires  et  plel)eios  omnes  qui  carent  philosophia  )  tanto 
ignominiosius  atque  abominabilius  est;  veritatem  semper  et 
ubique  et  apud  omnes  ingenue  fateri,  ratione  vinci,  iustitiae 
cedere,  nihil  mentiri,  nihil  simulare,  nihil  dissimulare,  nemi- 
nem  laedere,  omnibus  bene  facere,  aut  saltem  non  male  facere, 
nihil  pertinaciter  vincere ,  cedere  potius  quam  superbe  su- 
perare. 

Populares  etsi  verbis  id  laudent  ( quoniam  \  irtus  lauda- 
tur  et  alget)  factis  tamen  non  probant.  Si  verum  fateri  veli- 
mus,  pulcherrimum  putant  ostentare  sapientiam  ,  ostentare 
sanctissimos  mores,  occultare  scelera;  aliena  vitia,  quamvis 
minima,  turpiora  existimare  quam  sua,  religiosos  videri  et  nu- 
minum  cultores:  quae  ipsi,  ut  ignorant,  sic  et  negligunt.  Tur- 
pissimum  putant  vinci,  refelli  et  coargui  non  patiuntur,  ne 
)iioneri  quidem ,  etiamsi  id  ratioue  fiat.  Tm-pissimum  egere,  et 
magno  esse  dedecori  viro  secundum  eorum  appellationem  bono 
carere  pecunia  et  pictis  tapetibus ,  aulaeis,  argenteis  vasculis 
et  pretiosis  vestibus,  anulis  et  lapillis,  atque  humiles  habitare 
casas.  Contraria  vero  horum,  honesta  et  pulcra  et  glorioso 
viro  digna.  An  vera  an  falsa  sint  quae  dico,  examinet  quis- 
que  pectus  suum.  Nam  aliud  quandoque  verba  sonant,  aliud 
mens  cogitat.  Si  haec  iuste  an  iniuste  adepti  fuerimus,  non  cu- 
rat  populus.  Unde,  iiisi  ex  visceribus  popularis  sapientiae,  orta 
sunt  illa  exitialia  proverbia :  unde  habeas  quaerit  nemo,  sed 
oportet  habere?  Et  illud:  si  vis,  amice,  virum  cognoscere ,  do- 
mum  eius  intuere.  Satius  erat  dicere  animum  et  mores.  Et  il- 
lud:  per  obliquum  et  rectum  imple  domum  usque  ad  tectum. 
Et  illud:  in  magno  censu  ,  satis  est  parvus  seusus.  At  philoso- 
phi  a  sensu  iudicant  homines,  non  a  ceusu.  Haec,  ut  pleraque 
alia  quae  populo  placent ,  philosophis  execrabilia  videntur. 

Populares  ,  praesertim  ii  barbari  a  quibus  nostri  procerea. 

3(J 


562  A?,X.    tlALAXEI 

nobilitatem  traxisse  se  iactant,  non  pati  iniurias,  sed  ulcisci, 
propulsare  atque  ultro  inferre ,  gloriosum  et  virile  putant;  in 
litibus  non  superari,  et  adversarios  eircumvenire;  pro  minimis 
verbulis  arma  capere  viri  fortis  esse;  scire  simulare  atque 
disjimulare,  et  nocte  dieque  alienum  sumere  vultum,  adulari, 
assentari,  tegere  profunda  odia,  celare  simultates,  prudentis  et 
circumspecti  viri  csse;  posse  aliis  iniuste  dominari ,  patriae  et 
coucivibus  suis,  quod  est  parricidium,  imperare;  impune  aliis 
uocere,  alios  anteire,  salutari,  prima  habere  in  tempiis  et  in 
theatris  subsellia,  primas  sedes  in  conviviis,  tum  regium  quid- 
dam  esse,  tum  fuiem  vitae.  Suam  vero  rcm  agere ,  non  ca- 
pessere  rem  publicam,  magistratus  contemnere,  unde  claros 
viros  et  opulentos  fieri  dicunt,  apud  illos  summa  ignavia  est. 
Padet  dicere,  etiam  meatiri,  atque  peierare  Deos,  atque  homi- 
nes  fallere,  inficiari  veritatem,  foenerari,  et  per  fas,  ut  dicunt,,et 
nefas  accumulare  divitias,  quamvis  mala  habeantur,  attamen 
boua  invidenda  et  utilia  existimant,  si  modo  ea  celata  sint, 
aut  certe,  ut  fit,  impunita  :  nam  paucula  data  mercede,  omnia 
crimina  deleri  videmus.  Nec  solum  homines  placare  credunt 
sceleratis  et  miserorum  sanguine  partis  muneribus,  sed  etiam 
Deos.  Si  qui  autem  sunt,  qui  haec  aut  optimae  naturae  impul- 
su,  aut  philosophiae  sanctissimis  iustitutis  abominantur,  cos 
nunc  imprudentes,  nunc  inutiles,  nunc  domus  suae  immemores, 
nunc  insanos,  aut  quod  hodie  in  usu  est,  uescios  dicunt.  Nec 
tantum  ii,  qui  scioli  apud  plebem  habentur,  sed  ii  quibus  ani- 
ma  pro  sale  data  est,  nos  insanos  appellant.  Quid  ultra?  Tam 
dissimilia  sunt  et  philosophicae  et  popularis  vitae  instituta,  ut 
altera  ab  alteris  tantum  differre  videantur,  quantum  homo  a 
brutis,  quantum  caelum  a  terra,  quantum  immortales  a  mor- 
talibus. 

Magna  in  rebus  humanis  ac  potentissinia  res  est  educa- 
tio,  primaque  illa  pabula  teneris  animis  adhibita  multum  lia- 
bent  in  tota  vita  momenti.  Qui  inter  improbos  a  rudibus  an- 
nis  in  illa  aetate  ia  utramrjue  partem  flexibili  versati  sunt, 
qui  perditissimorum  et  mendacissimorum  hominum  mores  et 
admirati  sunt  et  imitati,  qui  trivialem  et  venalem  vitam  ad 
alicnuni  arbitrium  percgcrunt ,  quomodo  possunt  idem  quod 


tPISTOLA    XIII.  5Go 

phiiosophi  saperc,  qui  ab  ineunte  aetate  probatissimos  viros 
amplexati  sunt ,  eosque  sibi  ut  exemplar  quoddani  vitae  pro- 
posueruut?  qui  Platonem  atque  Aristotelem,  qui  veteres  et 
novas  scripturas  vcnerantur  et  colunt,  earumque  praccepta 
mentibus  irapressa  gerunt.  Duos  nascentibus  nobis  aiunt  ge- 
iiios  deputari;  alterum  qui  semper  dirigit  atque  Jiortatur  ad 
optima,  alterum  qui  depravat  ad  mala.  Duo  in  adolescentia 
nostra  offeruntur  calles,  ut  dicunt  de  littera  Phythagorae,  alter 
ad  philosophicam  vitam  hoc  est  ad  nobilem  et  patriciam,  al- 
ter  ad  trivialem  et  plcbeiam,  et  si  vis  etiam  barbaram  appel- 
lare.  Sed  divinus  Plato  gratias  se  habere  naturae  aiebat,  quod 
graecus  natus  esset,  non  barbarus.  Non  quod  Graeci  barbaris 
sint  meliores,  sed  quod  eo  tempore  et  arma,  et  litterae,  et  phi- 
losophia,  et  omnis  ingeniorum  cultus,  omnes  ingenuae  disci- 
plinae  apud  Graecos  vigebant.  Non  gentem  igitur  Plato  proba- 
vit,  sed  mores  et  studia.  Barbari,  ut  nunc  quoque,  semper  ode- 
runt  litteras.  Qui  ])onum  genium,  qui  dextrum  callem  arri- 
piunt,  pauci  numero  sunt;  et  cum  potissima  pars  rei,  princi- 
pium  sit,  cuicumque  parti  primo  te  addixeris ,  difficile  cum 
velis  illam  vitabis  ;  quamvis  multo  facilior  sit  a  bonis  ad  ma- 
la  lapsus,  quam  a  malis  ad  bana  ascensus.  Nam  revocare 
gradum  superasque  evadere  ad  auras,  hoc  opus,  hic  lal)or  est. 
Vis  dicam,  cpialis  futurus  sis  seuex?  qualis  iuvenis  fuisti. 
Vis  dicam,  quales  habiturus  sis  in  senectute  mores?  quales  in 
adolescentia  imbibisti.  Nec  ideo  id  dico,  quoniam  et  consue- 
tudine  et  aetate  mutari  non  possint,  sed  quoniam  id  raro  acci- 
dit.  Ideo  Plato  ait,  ad  constituendam  optimam  rem  publicam, 
maximam  e>se  habendam  curam  ad  instruendos  pueros;  nam 
ex  iis  viri  liuut.  Ideo  apud  barbaros  nulla  est  res  publica  bLuic 
instituta,  quoniam  illorum  pueri  negligunt  litteras,  sed  inter 
scorta,  ludos,  aleas,  chartas,  talos,  vivunt,  aut  regibus  ser- 
viunt.  Non  potest  libertas  animi  a  servitio  vitam  auspicari. 
Ideo  Romani  purpuratos  et  regum  limina  terentes,  regum 
mancipia  nuncupabant.  Nos  hic  de  viro  in  omni  aetate  perfecto 
loquimur,  non  ut  ii  qui  eos  qui  totam  ^ itam  sceleiibus  macula- 
verunt,  in  fme  aliquod  virtutis  opus  ostentant,  approbAnt;  aut 
003  qui  totam  vitam  sine  labc  transegcrunt,  quia  semel  pecca- 


564  A>T.    GALATEI 

veruut,  reprobant.  Virtus  enim  et  vitium,  habitus  et  diuturuae 
res  sunt ,  neque  una  tantum  actione  uotantur :  una  liiruncl» 
non  facit  ver,  neque  una  clies :  nam  ilios  natura  bonos  duxe- 
rim,  ho5  vero  divina  gratia. 

Ut  ad  rem  igitur  redeamus.  Ne  mirare,  vir  optime,  si  vul- 
go  non  placent,  quae  philosophis  placent:  nam  et  quae  me- 
dici  probant,  aegrotis  saepe  invisa  ac  molesta  sunt.  Sic  et 
quae  praecipiunt  pliilosophi,  vulgo  gravia  sunt,  et  multitudi- 
nis  opinioni  minime  cousentanea,  immo  et  stulta  contemnen- 
daque  videntur.  Ttque  aegrotorum  non  est  decreta  medico- 
rum,  sic  nec  popularium  quamvis  ii  sapientes  vulgo  hal)ean- 
tur,  pliiloijophorum  placita  et  mores  aut  laudare  aut  vitupe- 
rare.  jNaiu  illud  peritioris  medici  opus  est,  hoc  autem  viri  sa- 
pieutioris.  Sed  quum  nihil  facilius  sit,  quam  se  ipsum  fallere, 
nihilque  in  vita  divinius,  quara  seipsum  cognoscere,  saepenu- 
mero  cum  homines  simus,  fallimur;  sed  nunquam  superbius 
aut  arrogantius,  quam  cum  eorum,  quoram  vix  discipuli  esse 
meremur,  cousilia  atque  actiones  eorrigimus  atque  damna- 
mus.  Non  est  discipulus  supra  magistrum.  Haec  Dominus  no- 
ster  verba  dixit  ad  castigandam  hominum  audaciam  ac  te- 
meritatem,  qui  et  docliores  et  sapientiores  se,  corrigere  et  car- 
pere  audent,  qui  philosophos  hoc  est  magistros  vitae  dam- 
nant.  Si  bonam  habent  mentem,  si  sibi  credunt,  si  conscien- 
tiam  suam  secum  ipsi  consulunt,  se  multo  inferiores  esse  fa- 
teantur  necesse  est,  quam  ii  qui  corripiuntur. 

Ego  in  omnibus  causis  meis  iudicium  tuum  reformido,  tum 
quia  gravissimum  est,  tum  etiam  quia  in  anin^as  nostras  ha- 
bet  imperium  (Ij.  Addo  etiam,  quoniam  tautum  me  tibi  debere 
fateor,  quautum  fdii  optimis  parentibus.  Ceterorum  vero  iudi- 
eia  tanti  facio,  quanti  facienda  sunt.  Idque  ex  philnsophorum 
senteutia  mente  semper  teuelo ,  tantum  id  vituperabile  esse , 
quod  malum  est.  Omne  malum  vitium  est ;  atque  ubi  pecca- 
tum  nou  est,  non  posse  esse  turpitudiuem;  neque  aliorum  de- 
licta,  uuciuam  aliis  esse  pudori.  At  uou  posse  pati  aliorum 
difficiles  et  perversos  mores  atque  iusolentiam,  fugere  mole- 
Stias,  quaerere  tranquillitatem  vitae ,  nescio  au  hoc  iure  nobis 

(1)  LO'i^utur  Giilateiis  ciim  episcopj. 


EPISTOLA    XIII.  065 

laudi  an  vitupcrationi,  virtuli  an  vitio  dandum  sit.  Forti  vi- 
ro,  infracto  et  magno  animo  ferenda  est  ira  Deorum^  et  bene 
iusteque  vivendo,  magis  quam  votis  et  sacrificiis,  deprecan- 
da  atque  placanda.  Ferendi  sunt  principes  qualescum({ue  sou-/.- 
Kqovou  T:auc,^  et  ut  scriptum  est,  etiam  disciioli :  ferendus  est 
impetus  saevientis  fortunae :  ferendum  est  imperium  patris , 
quamvis  iniquum :  ferenda  est  paupertas,  ne  illius  causa  ali- 
quid  iniuste  agamus:  ferendi  dolores  et  ceteri  casus.  At  fer- 
re  imperium  eorum,  qui  tibi  iure  servire  deberent,  difiicilli- 
mum  est,  et  l)ene  instituto  animo  intolerabile.  Tergiversari  et 
fugere  pertinacissim.os  homines,  aut  rem  publicam  male  in- 
stitutam ,  cum  iure  et  ratione  vincere  nou  possis,  etiamsi  ea 
res  tibi  damno  sit,  laudabilius  existimo,  quam  contentiose 
yincere.  Sicut  post  labores  corporis  grata  est  quies,  sic  post 
labores  anirai  suavissima  res  est  otium  et  tranquillitas;  quae 
quanti  sit,  et  quam  beata,  si  f[ua  est  vita  otiosa ,  qui  pliiloso- 
phi  non  sunt  non  noverunt. 

Tidetur  uamcjue  (  ut  ait  Aristoteles  )  felicitas  in  quiete  es^ 
se:  et  sedendo,  ut  ait,  et  quiescendo  fit  anima  sapiens  et  pru- 
dens.  Otium  apud  sapientes  beatum  habetur;  apud  barbaros, 
hoc  est  apud  indoctos  et  plebeios,  ut  ignavum  contemptui  ac 
dedeeori.  Soli  igitur  philosophi,  et  siqui  sunt  quos  benigna 
natura  et  bonus  amavit  lupiter,  laborant  ut  quiescant  et 
otientTir;  populares  vero  laborant  quotidie,  ut  magis  ac  ma- 
gis  laborent  et  angantur.  Non  licet  igitur  ex  aliorum  mori- 
bus  alios  iudicare.  Multa  deceat  principes,  quae  non  decent 
subditos:  multa  senibus  conveniunt,  quae  iuvenibus  turpia 
sunt ,  quamvis  dicat  Homerus  tuJ  v/w  na-^-z  IniLiy.s  .  In  mu- 
lieribus  iucundum  esse  silentium  refert  Aristoteles  yj/ajfi"  y.o- 
(71J.0-J  /j  o-jyv?  (^ipu  .  Yiris  sUentium  inurbanum  est:  qui  viris 
turpissimus  est,  mulieres  decet  ornatus:  quae  Iil>eris  deben- 
tiu",  non  debentur  servis  :  viro  ci\ili  indecens  est  vulgi  rumo- 
res,  et  plebis,  cui  servit,  iudicia  contemnere,  philosopho  id  ip- 
sum  summae  laudi;  nam  vir  civilis  plebi  natus  est ,  philoso- 
phus  sibi  ipsi  et  Diis  immortalibus.  Is  igitur  vere  civilis  -sir 
est,  qui  populo  placet;  is  philosophus,  qui  populo  non  placet 
sed  optimatibus,  qui  vere  el  ro,  non  noinine,  nohiles  sunt.  et 
ubique  paucissimi. 


oCG  A^T.    GALATEI 

Ait  Dominus  noster,  cuius  vita  non  civilis  fuit ,  sed  vere 
ut  Chrysostomus  ait  philosophica ,  Ijcatos  nos  esse  cum  )na- 
ledLxerint  nobis  honaines,  et  cu)ti  persecutionem  patimur  pro- 
pter  iustitiam;  tunc  sapientes,  cum  vilissima  plebs  nos  insanos 
iudicaverit.  Quae  conscia  stultitiae  et  malitiae  suae  interdum 
referet  illa  verba:  hi  sunt,  quos  habuimus  aliquando  in  deri- 
sum  et  similitudinem  improperii.  INos  insensati  vitam  illorum 
existimabamus  insaniam,  et  finem  illorum  sine  honore.  Ecce 
{juomodo  computati  sunt  inter  filios  Dei,  et  inter  sanctos  sors 
illorum  est !  Ergo  erravimus  a  via  veritatis,  et  iustitiae  lumen 
non  luxit  nobis,  et  sol  intelligentiae  non  est  ortus  nobis.  Hi 
sunt  barbari,  hi  sunt  feram  brutorum  vitam  degentes,  hi  ple- 
beii,  hi  ignobiles,  ex  quocumque  genere  orti  sint,  ex  quacum- 
que  patria,  ex  quacumcpje  gente.  At  probi  viri,  nobiles  sunt, 
quamvis  barbari  fuerint,  aut  libertino  patre  nati.  Quis  enim, 
nisi  inscius  rerum  humanarum  et  verae  nobilitatis,  Horatium 
plebeium  aut  ignobilem  appellaverit?  Quis  Virgilium  a  nobi- 
litate  abdicaverit,  qui  in  parvo  pago  et  obscuro  patre?Quis 
Ciceronem  qrd  in  municipio  ?  Quis  Demostheaem  ex  patre  fa- 
bro  ferrario?  Quis  Socratem,  qui  ex  marmorario  patre  et  ma- 
tre  obstetrice?  Quis  Aristotelem,  ({ui  in  Stagira?  Quis  Platonem, 
qui  in  Acaderaia?  Theophrastum,  qui  in  Eresso?  Hippocratem, 
qui  in  Coo?  Et  litterarum  parentem  Homerum,  ciui  in  Cea  in- 
sula,  seu  potius  in  exiguo  scopulo ,  natus  sit  ? 

Magna  inter  bonos  maloscjue,  inter  sapientes  et  insipien- 
tes,  inter  doctos  et  indoctos,  inter  philosophos  et  eos  qui  a 
philosopliia  alieni  sunt;  inter  (iraecos  auteiu  et  Latinos  et 
barbaros,  et  ut  divus  Paulus  ait,  inter  ludaeos  et  Graecos 
nulla  distinctio  est;  nulla  inter  plebeios  et  patricios,  nulla  in- 
ter  servos  et  dominos,  nulla  inter  Aethiopes  et  Scythas,  mo- 
do  mores  conveniant.  Barbarorum  appellatio  primo  a  sermo- 
nc  sumpsit  initium,  demum  ad  snores  traetum  vocabulura:  et 
recte  cjuidem;  nam  perniciosior  barbarismus  est  in  moribus, 
cpjam  in  sermone :  minus  malum  eit  in  grammatica  peccare, 
quam  in  philosophia.  Et  inter  barbaros,  optimos  et  sapientis- 
simos  viros  et  mulieres  quandoque;  ct  inter  Graecos  Latinos- 
crne,  indoctissimos  et  scelestissimos  fuisse  legimus.  Xon  igitur 


EPISTOLA    XIII.  •'jf.7 

a  gencre,  aut  a  censii,  aut  a  patria,  aut  a  natione  aceipien- 
da  est  humani  generis  distinctio,  sed  a  vita  et  moribus:  et 
ut  dixi,  Cicero  rccte  sentit  nol)ilium  et  optiniatum  non  natio- 
Tiem  esse,  sed  professionem.  iSon  satis  habere  menlis  et  vir- 
tutis  puto  eum,  qui  proavorum  facta  extollit ,  illos  admiratur 
et  colit  qni  se  claris  iactant  ortos  natalibus,  qui  nullos  putat 
esse  nobiles  nisi  generosos.  Profecto  aliena  laudat,  qui  genus 
iactat  suum.  Maior  et  coniunctior  cognatio  est  inter  bene  mo- 
ratum  aethiopem  et  graecum  virum  bouum,  quamvis  hic  rex 
ille  sit  servus,  quam  inter  graecum  et  graecum,  quorum  aiter 
optimus  sit,  alter  pessimus,  quamvis  uterque  eisdem  sit  natus 
parentibus.  Anteponeuda  est  animae  afiinitas  et  morum  pa- 
ritas  corporis  cognationi;  distinctio  a  forma  accipienda  est, 
non  a  materia. 

Dominus  noster  cum  illi  obiiceretiu-,  quod  samaritanus  es- 
set  et  daemonium  haberet,  negavit  se  daemonium  habere;  ad 
alteram  obiectionem  nihil  respondit,  ne  videretur ,  ut  multi 
solent,  geutem  ali;{ua:n,  aut  nationem,  aut  fainiliam  parvi  fa- 
cei-e,  atque  probro  notare.  Nam  et  inter  Samaritanos  verisi- 
mile  est  bonos  quoque  viros  fuisse:  et  magis  afnnem  et  pro- 
ximum  iudicavit  euni ,  qui  misericordiam  fecerat  in  illum 
quem  latroues  percusserant,  quam  eoniribulem  eius  levitam. 
Idem  Dominus  et  pracceptor  noster,  iuquit:  Elias  multas  ha- 
bebat  viduas  in  iudaico  populo  et  natis  orbas,  et  tamen  \i- 
duae  sareptanae  alienigenae  filium  suscitavit.  Philippus  Canda- 
ees  Aethiopum  reglnae  servuni  sacro  baptismate  insignivit , 
nec  illi  obiecit  quod  servus  esset  aut  aethiops  aut  eunuchus. 
Id  multi  ex  romana  et  graeca  nobilitate  non  meruerunt. 

Quid  mihi  opponis  nobilitatem  ?  Quid  maiorum  claritatcm  ? 
quae,  ut  idea  Platonis,  aut  nihil  penitus  in  re  est;  aut  si  est, 
extra  nos  est,  et  in  sola  hominum  opinione  consistit.  ToUe 
tuum,  precor,  Hannibalem  victumque  Syphacem  in  castris  et 
cvim  tota  Garthagine  migra.  Quid  tibi  cum  iis,  qui  ante  quam 
tu  nascereris,  mortui  suut?  Quid  gloriaris  de  patriae  magni- 
tudine,  de  amplitudine  praediorum,  de  servorum  multitudine, 
de  virtute  cognatorum,  de  innumeris  gregibus,  de  immensis 
opiims,  de  sumptuosa  supellc-!ili>?  Oniia   haec  aliena  sunt. 


568  ANT.    GAL^TEI 

Lauda  ct  cole  qiiae  tua  sunt,  quae  te  comitaTite,  sive  impe- 
i-ator  sis,  sive  miles,  sive  ex  patricio  et  senatorio,  sive  ex 
equestri  ordine,  sive  fortuna  eorum  cjuae  diximus  domina  te 
servire  iubeat  sive  dominari ,  sive  moreris ,  sive  peregre  pro- 
ficiscaris,  et  quae  te  nec  in  vita  nec  in  morte  relin({umit.  Nul- 
li,  aut  admodum  pauci  eorum  quos  admiramur,  locupletissi- 
mi  fuere,  aut  claro  genere,  aut  patria  illustri,  ut  diximus,  na- 
ti  sunt.  Aristoteles  in  politicis  inquit :  uatura  conatur  ex  bo- 
nis  boua  facere,  sed  plerumc|ue  non  potest.  Et  idem:  verisimi- 
le  est  ex  bonis  bonos  nasci.  Idem  negat  potentiorum  natos 
posse  institui  bene.  Et  Dominus  noster  divites  et  potentes  ab- 
dicat  a  regno  Dei :  deposuit  potentes  de  sede,  et  exaltavit  hu- 
miles.  Heli  iuste  gubernavit  populum,  at  filii  et  sibi  et  patri 
pernicies  fuere.  Samuelis  filiorum  peccata  a  iudicibus  ad  re- 
ges  transferre  imperium  populum  coegere:  maluit  populus  du- 
ram  servitutem  pati,  quam  iuclicum  rapinam  et  insolentias  et 
stupra. 

Fateamur  verum.  Quot  videmus  eorum,  qui  nimis  possunt, 
(juibus  plus  licet,  sancte  et  secundum  \irtutem  vivere?  Et 
(juamvis  regioues  ad  formandos  animos  homiuum  multum  pos- 
sint  (raitior  enini  plaga  mitiores  gignit  homines,  etpraestan- 
tiores  animi  moresi  tamen  videmus  potissimas  in  o)nni  re  par- 
tes  habere  institutionem.  Hippocrates  dicit  Asiae  gentes  man- 
suetioresque  et  ad  bella  minime  idoneas,  Europae  vero  feroces 
ac  bellicosas;  sed  videmus  nostris  saeculis  illas  Europae  impe- 
rare.  Quae  nostri  maiores  Asiae  gentibus  obiiciebant,  mani- 
catas  tunicas,  mitrarum  redimicula,  unguenta^  eadem  ab  illis 
nobis  obiici  possunt.  Natos  ad  flumina  deferre,  raptu  et  ve- 
natu  vivere,  canieiem  galea  premere  illi  didicerunt.  Graeco- 
rum  esse  Aristoteles  putavit  barbaris  imperare ;  at  nunc  et 
Graeci  et  Latini,  qui  quondam  toti  orbi  dominati  sunt,  exter- 
nis  serviunt.  Magna  perfecto  vis  est  et  disciplinae  et  consue- 
tudinis !  Non  igitur  ({uia  {[uisc|uam  graecus  sit,  nobilis  est;  nec 
quia  sit  aut  appelletur  barbarus,  ignobilis;  nec  quia  patricius 
c[uisc[uam  sit  aut  eciuestris  ordinis,  bonus;  nec  malus,  (juia  ex 
infima  plebe  natus  sit.  Ait  Cicero:  qui  neminem  posse  hone- 
-Sto  loco  nasci  dixerit,  nisi  qui  cx  patricio  genere  ortus ,  facit 


r.PTSTOLA  XIII.  -5fi9 

ut  iterum  plebs  m  Aventinum  secedat.  Multos  servos  a  rcgi- 
bus,  multos  rcges  a  servis  originem  traxisse,  auctor  est  Plato. 
Nobilitas  igitur  sola  est  atque  unica  virtus. 

Nec  ideo  me  haec  dixisse  putes,  pater  optiine,  qaia  sim  adeo 
humili  genere  natus,  ut  non  possim  cum  omni  nobilitate  cer- 
tare.  0  infelicem  hauc  Ttaliae  partem  !  Rarus  est,  de  quo  non 
possit  dici:  maiorum  primus  quisquis  fuit  ille  tuorum,  aut  pa- 
stor  fuit,  aut  id  cpiod  dicere  nolo.  Quis  est  ex  his,  qui  nobi- 
les  appellari  volunt,  qui  possit  ultra  ceutesimum  annum  suae 
stirpis  initium  demonstrare  ?  Cuius  non  pater  ,  aut  avus  al) 
externis,  ne  dicam  a  barbaris,  Gallis,  aut  Germanis,  venerit 
nudus,  inops,  famelicus,  squalidus,  pannosus;  et  hic  locuples 
factus  et  clarus  per  caedes  furta  et  rapiuas,  nihil  ibi  uude  ve- 
nerat  relicpiit,  nihil  seeum  tulit  uisi  rubiginosum  ensem  et 
hastam.  Nec  fuere  magua  virtutis  opera ;  vicere  non  repug- 
nantes  ,  sed  ultro  vocantes.  Yis  ut  his  me  comparem  ?  qui 
nosti  et  patriam  et  patrem  meum  graecis  et  latinis  litteris 
instructum,  virum  iustum,  beue  mori'tum,  alieui  abstinentem. 
Avus  meus  et  proavus  et  ceteri  progenitores  mei  sanctissi- 
mi  sacerdotes  graeci  fuere ,  piiilosophiae  et  sacrarum  scri- 
pturarum  scientissimi .  Audeijit  ne  alicjuis  venerando  sacer- 
dotum  generi  conferre  latrones,  praedones,  sicarios,  violentos, 
iniurios  et  barbaros?  Cum  barbaros  dico,  non  illis,  ut  saepe 
dixi,  uationem  impropero,  sed  mores  et  pessimas  artes,  per 
quas  ad  eum  in  c{uo  nunc  sunt  locum  pervenere.  Sit  igitur 
tam  longo  sermoni  pro  conclusione  hoc  paradoxon:  omnes  do- 
ctos  bonos  et  philosophos,  nobiles  ac  patricios  et  illustres  es- 
se,  et  ut  stoici  dicunt  etiam  reges :  omnes  autem  malos  et  in- 
doctos  iniustosque,  ignoljiles  esse  plebeios  servos  et  barbaros. 

14.    AD    ILirSTREM  AQUAEVIVUM 
DE    GLORIA   CO^TEMXEXDA. 

Hortaris,  mi  Aquaevive,  ut  alic{uid  scribam,  ut  aliquod  mo- 
numentum  ingenii  mei  relincjuam.  Finge  me  talem  esse  qui 
aliciuid  yicturum  scribere  possem.  Sed  dic,  quaeso,  quam  ag- 
grediar  materiam  ?  Quid  a  maioribus  nol)is  relictum  est  ?  Quid 


o»0  ATvT.    GALATEI 

intentatum  illis  fuit?  Vis  ne  me  physica  scribere?  lubes  et  ma- 
nes  Aristotelis  laedere.  Quid  enim  illi  aut  adiiciendum  aut  am- 
putandum  est  ?  Omnia  divini  vir  ingenii  absolvit.  Dices:  inter- 
pretari  potes  quae  in  eo  aut  rerum  magnitudine,  aut  aucto- 
ris  subtilitate,  aut  interpretum  vitio,  aut  exemplarium  men- 
dositate  obscurata  sunt.  Sed  utinam  mihi  nota  essent,  quae 
alios  ignorare  video!  Ego  'summo  ingenio  virum  esse  duco, 
cui  intelligere  ea  contingit,  quae  Aristoteles  invenit.  Occurrit 
tibi  ubique  turba  interpretum,  habemus  Graecos,  habemus 
Arabes,  qui  Graecos  imitati  aptissime  Aristotelis  aenigmata  eno- 
daverunt.  De  nostris  (quid  dico  de  nostris?^  de  Francis  nosti, 
quid  sentiam.  Utinam  Aristotelem  nunquam  attigissent!  Hi  dum 
veterum  vestigia  sequi  dedignantur,  et  res  quasdam  novas  ma- 
chmantur  nec  ipsi  Oedipodi  dissolvendas ,  trahunt  verba  in 
suas  significationes,  mutant  et  transponunt,  ordinem  perver- 
tunt,  et  corrumpunt  sententias,  et  aliqua  divinant  quae  nun- 
quarn  ipse  auctor  imaginatus  est. 

Timon  interrogatus,  quomodo  cmendata  Homeri  opera  ha- 
beri  possent,  respondit:  si  in  ea  quis  incidisset,  quae  nemo 
emendavit.  Idem  sentio  de  Arislotele.  Averroes  arguit  eos, 
qui  putant  Aristotelem  sine  iuterprete  nunquam  intelligi  pos- 
se.  Mihi  ^erum  dicere  videtur ;  scripsit  enim  vir  ille  ut  in- 
telligeretur,  sed  nos  dum  laborem  fugimus,  labimur  in  erro- 
res.  Si  philosophari  vis,  illustris  Aquaevive,  dignare  consilium 
accipere :  purum ,  simplieem  ,  et  solum  legas  Aristotelem  ,  et 
universum :  quoniam,  ut  dicunt,  liber  librum  aperit:  quoniam 
ubique  ipse  sibi  similis  est,  ubique  invenies  quod  iuvet,  et  ad 
obscuras  et  arcanas  res  intclligendas  serviat.  Graecos  habeas 
codices;  erunt  enim  tibi  optimi  interpretcs,  ubi  aiiquos  locos 
nimio  obscuros,  aut  male  a  nostris  in  latinum  versos  inve- 
neris.  Si  quando  opus  est  interprete,  non  praetereas  Alexan- 
drum,  Themistium,  aut  ipsum  Avcrroen  :  ceteros  autem  me- 
lius  est  aut  nunquam  videre,  aut  ita  percurrere,  ut  explo- 
ratores  faciunt  quando  hostium  castra,  aut  ignotas  regiones 
adeunt.  Profecto  satius  est  aliqua  iguorare,  quam  scire. 

At  de  moribus  scribendum  fortasse  existimas,  quando  haec 
pacs  phiJosophiae  multos  a  speculatione  rerum  naturalium  re- 


EPISTOLA   XIV.  j/  1 

vocavit,  et  ca  cst  qiiae  plurimum  vitae  conducat.  Sed  quid  iii 
liac  re  Aristoteli  defuit  ?  Scio  te  nosse,  quam  bene  Aristoteles 
ethicam  tractavit.  Quis  clavam  de  manu  Herculis  poterit  sur- 
ripere  ?  Certe  divinus  ille  vir  calamum  scribcntihus,  qui  fue- 
runt,  qui  sunt  et  qui  futuri  sunt,  extorsit  de  manibus.  Plato 
hanc  rem  alio  ordine,  atcpie  alio  docendi  genere  pertractavit. 
Ciceroni  in  philosophia  nec  ingenium  defuit,  nec  docendi  ars 
atque  elegantia.  Tiieophrastus  tractavit  locos  ab  Aristotele  au- 
te  tractatos.  At  ego  ex  philosophis  illum  Aristoteli  proxime 
accedere  existimo,  et  sic  secundum  tenere  locum,  ut  propior 
sit  primo  quam  tertio.  Nec  putandum  sanctum  virum  praece- 
ptoris,  qui  illi  omnia  sua  moriens  commiserat,  manes  sollici- 
tasse,  et  ita  locos  tractasse,  ut  se  ilU  aenuilum  praeberet.  Sed 
quae  Aristoteles  suo  more,  ut  Boethius  ait ,  turbavit,  hic  cla- 
rius  et  intelligibilius  scripsit,  ut  non  modo  non  ingrati  disci- 
puli,  sed  boni  interpretis  munus  effecerit.  Hic  profecto,  ut  et 
cetera  bona  sibi  commissa,  sic  et  illa  nunquam  moritura  ope- 
ra  servavit,  et  divino  sermone  uade  nomen  accepit  illustravit. 

In  dialectica  quis  Aristotele  dicente  auderet  loqui?  Subti- 
lissime  disseruit  omnia,  et  ordine  quodam  mirabili  mihi  mi- 
rabilia  videutur.  Sunt  qui  nova  sophismata,  immo  ingeniorum 
capturas,  calculationes,  et  inanes  nescio  quas  suppositiones 
laudant  et  colunt;  sed  illa  piugui  Minerva  scripta  putant,  haec 
vero  adeo  subtilia,  ut  et  ipsum  Aristotelem  fallere  posseut, 
Heu  misera  mortalitas!  Certe  in  apicem  ignorantiae  deventiun 
est,  dum  barbarorum  disciplinas  colimus.  Graeci  vi  et  armis 
et  vicissitudiue  fortunae,  quae  luimana  omuia  suo  arbitratu 
dispensat,  barbaris  serviunt.  Nos  nostra  sponte  barbaris  ce- 
dimus,  dum  eorum  dogmata  sequimur.  Utinam  hoc  tantum 
in  nosti'is  studiis  fieret !  Quod  pudendum  est,  barbarorum  lin- 
guas  miramur  et  colimus.  Nos  qui  eos  a  feris  moribus  et  im- 
manitate  liberavimus,  a  barbaris  habitus,  incessus,  nobilita- 
tem,  et  sermonem,  et  leges  vitae  accipimus.  De  hoc  alias. 

In  astrologia  Ptolemaeo  eredendum  est.  Quid  plura  desi- 
deras?  Sunt  quae  in  illo  Arabes  emendaverunt,  forte  et  non- 
nulla  emendanda  forent  nostra  tempestate,  quandoquidem  cae- 
lum  ipsum  non  ita  metiri  possumus,  ut  non  certis  tcmporuin 


572  A^T.    OALATEI 

periodis,  ex  vix  sensibili  errore,  qui  vel  sollertissimos  fallere 
potest,  aliquid  proveniat  corrigendum.  Quod  certe  solutae  men- 
tis  et  viri  tantum  sibi  viventis  opus  est,  nec  occupati  in  vi- 
sitandis  aegrotis,  qui  prandii  horam  differat  ad  meridiem,  cae- 
nae  vero  ad  mediam  noctem.  At  in  medicina,  in  qua  versa- 
ris,  aliquid  novi  tentandum  est.  Dii  facerent,  ut  quae  a  ve- 
teribus  tradila  sunt,  noscere  possem!  Scripsit  cous  ille  vene- 
randus  senex,  cuius  nomen  mihi  numen  est,  sacra  quaedam 
opuscula,  qune  intelligere,  ut  scis,  magni  laboris,  excellentis- 
que  ingenii  est.  Pater  artis  Galenus  nihil  posteris  scribendum 
reliquit,  omnia  absolvit,  tantusque  ille  est  in  medicina,  quan- 
tus  Aristoteles  in  philosophia.  Sunt  et  Graeci,  et  Arabes,  et 
Latini  comphues,  qui  parva  quaedam  adiecerunt ,  etsi  multa 
scripserint.  lubes  me  forte  lyram  capere,  et  carmina  pangere,  ut 
saltem  hoe  modo  aUquantisper  post  obitum  vivam?  Non  omnia 
possumus  omnes:  negavit  natura:  nihil  possumus  invita  Miner- 
va  facere ;  nec  superest  tempus,  etiam  si  natura  non  negasset. 
Sed  magna  gioria  est  res  gestas  scribere  aut  nostrorum , 
aut  externorum.  Mihi  non  tantum  est  virium.  Ego  qui  obscu- 
rus  fiam  post  obitum,  ut  laborem  ahos  iUustrare?  AUi  curent, 
quae  sunt,  quae  fuerint,  quae  mox  futura  trahantur.  Mihi  tan- 
lum  cura  sit  rationem  reddere  bonam  brevis  aevi,  quo  vixi, 
et  victurus  sum,  quoad  fata  volent;  nec  parvum  duco,  si  id 
efficere  potero.  O  rem  miram,  mortale  animal  iam  iamcpie  sol- 
vendum  tam  avidum  esse  immortaUtatis !  Unusquisque  lon- 
gam  sibi  promittit  vitam  famamque  post  mortem:  omnibus, 
ut  diu  vivant,  cura  est;  paucis,  ut  bene.  Tecum  ego,  ne  ignavi 
aut  tardi  aut  pusilli  ingenii  dicar,  chim  loquor,  illustris  Aquae- 
vive,  ideo  litterulas  meas  cera  signatas  non  publice  legendas 
mitto.  Quid  prodest  illis  sanctis  cineribus  Aristotelis  tam  cla- 
ra  per  totum  orbem  fama?  Quid  prodcst  umbris  Hippocratis 
et  Galeni,  quod  graece;  c{Uod  latine,  cpiod  iudaice,  quod  arabice 
legantur  illorum  divina  opera?  Non  tanti  est  ista  umhrarum 
gloria,  ut  tot  labores  subeamus.  In  hoc  uno  summopere  la- 
borandum  est,  ut  recte  vivamus  in  hoc  saeculo,  ut  in  altero 
participes  simus  aeternae  gloriae  nunquam  defuturae.  Nemo 
in  posterorum  utilitatem,  sed  in  sui  laudem  ( si  's  erum  fateri 


EinSTOLA  XIV.  573 

velimus)  scri])it:  ideo  alter  alterius  opiiiionem  carpit,  allei* 
alteri  praestare  studet,  alter  alterum  accusat :  tantumque  se 
gloriae  uuusquisque  adeptum  existimat,  quantum  strenue  al- 
terum  expugnaverit.  Omnes  sibi  famam  novitate  aliqua  au- 
cupantur,  et  nonnisi  ex  aliorum  vituperatione  sibi  laudem 
comparant.  Multi  divitiascontempsere:  qui  gloriam  contem- 
pserint,  vidi  neminem:  immo  qui  videri  cupit  magis  illam  con- 
temnere ,  is  ardentius  eam  amplexatur.  Vana  est  ista  libido, 
sed  non  minus  perniciosa  mortalibus :  quamquam  omnium  ma- 
lorum  caput  est  avaritia :  capit  eruditum  vulgus  magis,  quam 
rude;  omnesque  tunc  vivere  maxime  sperant,  quando  amplius 
vivere  non  possunt.  Nescio  cur  quanto  generosior  est  mens, 
tanto  magis  huic  morbo  obnoxia  est. 

jXec  ideo  dico,  quia  non  sollicitat  me,  ut  et  ceteros,  haec 
vanitas,  nec  est  mihi  cornea  fibra;  nec  ego  quia  tardi,  ut  di- 
xi,  sum  ingenii,  id  damno  quod  consequi  nequeo,  sed  ideo 
quia  in  hac  peste  video  miseram  mortalitatem  involvi.  Quid 
igitur  ?  Desidesne  ac  ignavi  vivemus,  uec  nomen  nostrum  ad 
posteritatem  prorogabimus?  Quid  mihi  cum  posteris?  Ego,  mo- 
destissime  mi  Aquaevive,  si  ignavia  est  veterum  scripta  per- 
discere,  et  noctes  atque  dies  in  legendis  illis  consumere,  at- 
que  artem,  cui  me  Deus  addixit,  pro  virili  mea  exercere,  ma- 
lo  periturae  parcere  chartae ;  ignavus  haberi ,  quam  audax 
atque  impudens,  qui  dum  me  a  rogo  atque  a  cineribus  sub- 
movere  cupio,  dum  ea  impressoribus  vendo,  quae  ante  me 
moritura  sunt,  ipsum  laborem,  et  si  quid  otii  est  perdam,  et 
quod  maius  scelus  est,  aegrotorum,  qui  mihi  vitam  suam  com- 
mittunt,  curam  negligam,  et  contemnam  ea  quae  a  veteribus 
inventa  sunt.  Volo  igitur,  princeps  sapientissime,  ne  ignores 
siquando  legeris  epistolas  meas,  aut  eucrasiam  quam  tuo  no- 
mini  dedicavi,  aut  quatuor  illa  mea  volumina  problematum, 
aut  si  qua  alia  dies  tulerit,  minus  polite  minusque  accurate 
scripta,  putes  scriptorem  oecupatum  in  curandis  aegrotis,  for- 
midantem  iudicia  multorum,  non  posteris  sed  tibi  et  admo- 
dum  paucis  placere  voluisse.  Ideo  uec  magnum  impendo  la- 
borem,  sed  quocumque  calamus  duxit,  eo  ct  manus  et  mens 
secuta  cst.  Stultum  enim  cst  navarc  operam,  ut  cibonusdo- 


.j7  4  A:ST.    GALATEl 

ctusque  videaris,  cui  mores  et  omnia  tua  studia  nota  sunt, 
Bene  vale,  decus  Musarum. 

1.5.    AD    ACTIUJI    SYNCERUM 
DE    INCOISSTANTIA    HUMANI    ANIMI. 

Magnum  iter  emensus  tandem  incolumis,  sed  defessus  ac 
defatigatus,  domum  redii.  Ali  quantnm  mundi  est  inter  me  et 
Actium  meum !  Cur  non  licet  una  vivere  ?  Postridie  quam  do- 
mum  ingressus  sum,  »rpoj  r6v  Ni/cv^Tav  (i)  accessi,  ut  urbes,  ut  ho- 
mines,  ut  me  ipsum  fugerem.  Urbes  niduli  sunt  scelerum,  ho- 
mines  ferae  bsstiae  ,  me  ipsum  fugio  quoniam  saepe  mihi  ipsi 
oneri  sum,  mihi  ipsi  non  semper  eadem  est  mens.  Nunc  placent 
urbes,  nunc  solitudines,  nunc  mare,  nunc  silvae,  nunc  me  of- 
fendunt  quae  ante  iuval)ant,  et  summo  fastidio  sunt  turba  ho- 
minum,  strepitus,  tumultus  urbium,  pompae,  triumphi,  curras 
et  passim  occurrentes  rhedae,  equi,  asellorum  ingcns  caterva, 
impedimenta,  mendaces  officinae,  nidores,  clamores,  tubae  hor- 
ribiles,  campanae,  longa  sonantia  mortaria,  nautarum  voces, 
ubique  fraudes,  ubique  periuria,  servulorum  infidum  mendax 
rapax  et  querulum  genus,  pictae  et  fucatae  facies,  triplices  ma- 
tronarum  vestes,  puellarum  impudentissima  ostentatio,  noctur- 
nae  cantiones ,  crebra  amantium  suspiria  ,  rara  gaudia  ,  cho- 
ri,  lyrae,  tibiae,  crebra  funera,  lugubres  vestes,  fletus,  la- 
crimae,  gemitus,  luctus  ubique  et  plurima  mortis  imago,  car- 
ceres,  tormenta,  cruces,  suspendia,  et  poenas  non  iis  intlictas 
qui  maxime  merentur,  furta,  foenora,  mentitae  amicitiae,  pro- 
cerum  superba  atria,  diuturnae  salutationes  ,  auratae  vestes 
hoc  est  larvarum  ludibria ,  hypocrisis  et  doli ,  turba  crassan- 
tium  iudlcum  ,  et  scribarum  rapinae ,  et  populorum  sangui- 
ne  constructae  et  saginatae  domus,  causidicorum  simulati  ad 
clientulorum  perditionem  clamores ,  aegrotantium  lamentatio- 
nes  et  in  miseros  medicos  convicia ,  pigmentariorum  inexpli- 
cabiles  niLxturae,  et  vitiata  in  perniciem  humani  generis  me- 
dicamenta ,  compositae  dapes ,  lauta  convivia ;  et  ut  Galeni 
verbisutar,  fugienda  est  vroXvv.yBouTro;  TroKig,  hoc  esturbs  mul- 

(l)  Nicetas  idem  qai  Nicolaus  liyiliiiiitinus.  Viilcsis  de  Angelis  et  Poly- 
dorura  in  vila  Galafei. 


EPISTOLA   XV.  57;> 

torum  hominum,  qualem  et  Aristoteles  videtuc  non  satis  pro- 
basse;  ait  enitn  politicorum  libro  septimo :  aSJvarov  sJyo/y./o-Sat 

TV7'v    X('av    TToXuccyJ^UlTTOV. 

Rursus  me  taedium  capit  silvarum,  nec  semper  placet  11- 
lud  perpetuum  silentium,  illa  horrida  et  inculta  naturae  facies, 
garritus  avium,  balatus  pecudum,  mugitus  boum,  incompositi 
pastorum  et  messorum  cantus,  viles  epulae,  inempti  cibi,  som- 
ni  sub  divo,  quaeque  ante  maximae  fuerant  voluptati,  nunc 
sunt  fastidio.  O  inconstantia  liumanae  mentis  !  Aiiud  mane, 
aliud  vespere  sapimus.  Quando  nobis  ipsis  constabimus ?  Glo- 
riosa  res  est  urbes  colere  ,  attamen  periculosa;  inglorius  vivit, 
sed  securus  et  sibi  tantum,  qui  in  agris  vitam  agit.  Nusquam 
est  maior,  quam  in  urbibus  temporis  iactura.  At  in  urbibus 
amici  sunt,  sine  quibus  ne  vivere  quidem  optimus  vir  velit. 
Magna  et  praeclara  res  est  amicitia ,  et  bonorum  virorum 
conversatio,  sed  calamilosa.  Certe  experimento  compertum  est 
verum  illud  esse  :  nulli  te  facias  nimis  sodalem ,  gaudebis  mi- 
nus  et  minus  dolebis.  Quid  mihi  profuit  novisse  Maoaium  ? 
Quid  Ladislaum?  Quid  Hermolaum?  Quid  Paulum  Attaldum? 
0  sanctae  animae,  non  potuistis  et  hunc  spiritulum  vobiscum 
ducere  ad  Superos  ?  Tu  vero,  Acti  mi  suavissime,  quando  mi- 
hi  tantum  afferes  voluptatis,  etiamsi  Nestoris  annos  superes, 
quantum  attulisti  tristitiae  in  illis  tuis  periculis,  a  quibus  te 
Dii  boni  et  ipse  Federicus  eripuit  ?  Tu  colebas  Mergellinen 
intrepidus  ac  victor  pestilentis  morbi,  quem  divus  parcns  me- 
dicinae  Hippocrates  epidemiam  appellavit;  ego  ad  extremam 
lapygiam  cummoerore  et  lacrimis  noctes  diesque  agebam,  ea- 
que  soUicitudo  immo  is  cruclatus  animum  meum  praeter  ce- 
tei'a,  huc  atque  illuc  distrahebat,  quia  an  viveres  dubitabam. 

Ad  amicos  redeo.  h\  humanis  rebus  nihil  est  amicitia  ho- 
nestius,  nihil  iucundius,  uihil  utilius,  nihil  sanetius.  0  infidum 
genus  humanum !  Difficile  est  amieum  invenire,  sed  diffieilli- 
mum  servare.  Tam  variae  sunt  naturae  hominum,  tam  dispa- 
res  mores,  ut  vix  duo  aut  tria  legamus  amicorum  paria.  Tolle 
paritatem  morum,  tolles  amicitiam.  Physici  duos  homines  pos- 
se  ciusdem  esse  complexionis  negant.  Tanta  cst  singulorum 
varietasl  Consequens  est,  ut  nec  eiusdem  opinionis  duos  ho- 


o7G  A>T.    GALATEI 

niines  invenias,  Esto  sint  pares  in  omnibus,  ut  de  duobus  py- 
thagoricis  apud  Dionysium  fama  est,  et  de  duobus  geminis 
apud  Augustiuum :  haec  paritas  non  erit  perpetua,  quoniam 
idem  homo  aliud  mane  sapit,  aliud  vespere.  Natura  omnis  est 
in  contiuuo  fluxu.  Profecto  omnium  rerum  vicissitudo  est: 
sic  et  mens  nostra  inconstans  est  et  varia.  Talem  refert  Ari- 
stoteles  secundum  Homeri  sententiam  habere  animum  homi- 
nes  in  terris,  qualem  dedit  pater  hominum  Deorumque. 

Memini  me  vidisse  viros  gravissimae  auctoritatis  damnare 
quod  ante  summopere  commendaverant ,  nec  id  intra  mul- 
tos  annos  contigisse,  sed  intra  paucos  dies,  ne  dicam  lioras. 
Mutata  igitur  opinione,  necesse  est  et  raores  mutari :  mutatis 
moribus,  tollitur  amicitia.  Ambigua  igitur  et  fluxa  non  minus 
est  quam  calamitosa  amicitia,  etsi  sit  optima.  Legimus  gravis- 
simos  et  sanctissimos  viros  inter  se  inimicitias  exercuisse,  et 
postea  in  amicitiam  rediisse.  Inter  Hierouymum,  Augustinum, 
Rufinum,  inter  Platonem  et  Xenophontem  orta  est  dissensio. 
Nosti  enim  quantum-mali  milii  ex  amicis  accidere  potuit,  ni- 
si  amici  me  in  tam  bona  causa  defendissent.  Certe  homini  ab 
homine  plurima  sunt  mala.  Nonne  vera  sunt  verba  unius  d.e 
septem  sapientibus,  qui  dicere  solebat  w  (fiXot,  ou^^si^  6  (piKoq. 
Feres  me  nec  ol^iurgabis,  si  quod  palam  dicere  soleo,  etiam  ad 
te  scribam  :  optimura  est,  ut  Aquaevivus  noster  ait,  quando- 
que  sedere  ;  ut  ego,  latere.  Dices,  cfuare?  ut  fagiam  mihi  in- 
visum  humanum  genus,  ut  fugiam  me  ipsum,  quem  nun- 
quam  possum  fugere,  qui  mihi  saepe  sum  discors  atque  ho- 
stis,  proponamque  mihi  iUud  poetae  carmen  semper  cantan- 
durn:  Pallas  quas  condidit  arces,  ipsa  colat;  nobis  placeant  an- 
te  omnia  silvae.  Et  quamvis  Ulpianus,  testimonio  Ciceronis,  di- 
cat:  latitare  est  turpis  occultatio  sui;  quod  fieri  potest  absque 
fraudationis  causa  ob  tyranni  metum,  aut  ob  domesticas  se- 
ditiones,  id  non  vitio  dandum  est.  At  si  id  ob  fugiendam  ma- 
lorum  hominum  consuetudinem  flat,  et  peccandi  occasionem, 
id  meo  iudicio  probitati  et  ^  irtuti  tribuendum  est.  Hanc  olim 
veteres  vitam  coluere  prophetae  et  sancti  viri,  qui  tutius  cum 
feris  Libyae ,  ut  Phalaris  quamvis  tyrannus  fuerit  fatetur , 
versari  putaverimt,  quam  cum  hominibus.  Hoc  est  quod  di- 


EPISTOI.A    XV.  577 

vus  Hieronymus  amicis  suadet :  ea  propter  puto  Aristotelem 
dixisse  IiomTuem  solitarium ,  aut  Deum  esse ,  aut  bestiam  : 
Deum,  si  id  virtutis  et  bene  vivendi ,  bestiam  si  fraudationis 
et  scelerum  perpetrandorum  causa  faciat. 

IC.    AD    ILLUSTREM    AQUAEVIVUJI 
AP0L0GETIC0>\ 

Cam  ad  te  scribo,  illustris  Aquaevive,  aut  de  uatura,  aut 
de  moribus,  aut  de  medicina,  aut  de  re  domestica,  aut  de 
aliqua  re,  quam  ipsa  occasio  fert  (quoniam  sicut  fortuna  iubet 
a  te  absum  )  videor  mihi  te  alloqui,  te  amplecti,  notas  audire 
et  reddere  voces.  Tecum  loquor  cui  a  natura ,  ut  et  morum 
sic  et  vietus  et  habitus  et  sermonis  data  est  iucunda  simpli- 
citas.  Fateor,  illaboratus  est  sermo  meus,  non  exquisitus,  non 
elegans,  sed  qui  a  vero  non  multum  abest,  qui  non  ab  aliis, 
sed  a  te  tantum  benigne  aadiatur.  Fateor  me  dicendi  artem  ha- 
bere  nullam,  neque  tanlum  mihi  esse  otii,  ut  in  verborum  pi- 
ctura  studeam.  Sed  si  quis  est,  cui  veritas  et  simplicitas  pla- 
ceat ,  qui  eloquentem  appellet  ( ut  ait  Socrates )  vera  dicen- 
tem,  huic  ego  fatebor  me  rhetorem  esse ,  neque  Ciceroni  ne- 
que  Demostheni  eedere.  Non  accurate  non  fucate  iis  loquen- 
dum  est,  cpii  veritatem  sectantur  ,  qui  non  ad  posteros  sed 
ad  notos  scribunt;  sed  iis,  quibus  ut  Gellio  placet,  concessum 
est  uti  falsis  audacibus  subdolis  captiosls  senteutiis.  Nobis 
inconcessa  sunt  ista,  quoniam  Musas  colimus  severiores  immo 
potius  veriores. 

Ego  a  grammaticis,  (fuorum  perversa  est  subtilitas,  barba- 
rus  fortasse  dicor,  quoniam  nescio  cuius  Laurentii  (1)  praecepta 
non  servo,  quoniam  iis  parum  latine  loqui  videor  ;  tamquam 
niliil  philosopho  curandum  sit,  nisi  ut  quam  latinissime,  aut 
atticissime  loquatur.  Cum  ego  et  Actius  meus  quasdam  Se- 
necae  epistolas  legeremus,  occurrit  forte  sententia,  quae  mihi 
summopere  placuit;  et  quoniam  his,  quae  nunc  dico  oppor- 
tuna  ^idetur,  ipsius  Senecae  verba  subscribam  (2) :  "miuus  tibi 

(1)  Vallae  scilicct,  dc  cuius  villa  lcpiduiii  eiustolr.in  .scripsit  Galatcus 
«|iiac  ianiiliu  extat. 

(2)  V(l  Luciliuni  cp.  L.WY. 

37 


o78  A?>T.    GALAXEl 

,-,  aceuratas  a  ine  epistolas  mitti  quereris.  Quis  enim  accurate 
,,  loquitur,  nisi  qui  vult  putide  loqui?  Quaiis  sermo  meus  es- 
,,  set,  si  una  sederemus  aut  ambularemus,  illaboratus  et  fa- 
,,  cilis,  tales  volo  esse  epistolas  meas  ,  cjuae  nihil  habeanl  ac- 
,,  cersitum,  nec  fictum;  sed  si  fieri  posset,  quid  sentiam,  os- 
,,  teudere  quam  loqui  mallem:  etiam  si  disputarem,  nec  sup- 
,,  ploderem  pedem,  nec  manum  iactarem,  nec  attollerem  ■vo- 
,,  cem,  sed  ista  oratoribus  reliquissem.,,  Satis  est  mihi,  prin- 
ceps  optime,  quando  uon  aliis,  sed  soli  tibi  mitto  litteras  meas, 
etsi  uon  quid  dicam ,  saltem  quid  dicere  velim  ,  intelligas. 
Tuum  est  et  a  te  triUim  proverbium:  malo  virum,  qui  quan- 
doque  quod  non  intendit  proferat,  quam  qui  verba  trutinet,  at- 
({ue  ut  tu  dicere  soles  rotundo  ore  loquatur.  Putas  enim  eos 
{]ui  nimium  sermoni  studeut,  qui  belle  loquuntur,  utiliora  ne- 
gligere,  meliusque  esse  peccare  verbis  quam  moribus,  melius 
csse  vocabulorum  proprietates  ignorare  quam  rerum. 

Hoc  Plato,  boc  Aristoteles  sensit,  boc  Galenus :  et  quam- 

vis  hic  eloquentissimus  fueritin  asiatico,   ut  videtur,  dicendi 

genere,  etpoematum  non  iguarus,  ille  vero  rhetoricae  arti,  ut 

ait  Cicero ,  adiumenta  plurima  sul)ministi'averit ,  tamen  eos 

testes  admittunt.  Quid  quod  idem  Cicero,  Quintilianus,  Plinius, 

Gellius  senserunt?  Atticissent  qui  velint,  nos  Io({uamur  ut  li- 

bet :  soloecismos  vitemus  in  vita  et  in  arte  medica,  quam  pro- 

fitemur,  in  qua  non  de  verborum  significatioue,  non  de  pictis 

verbis,  sed  de  hominum  vita  agitur.  Nos,  ut  nostra  dictat  Mi- 

nerva,  loquamur.  Quid  agendum  nobis  sit  cogitemus,  non  quid 

dicendum.  Ego  ut  in  loquendo,  ita  et  in  scribendo  hunc  mo- 

rem  teneo:  simpliciter  dico,  nec  quibus  verbis  dicam  cogito^ 

dummodo  quod  sentio  aperiam,  nec  verba  exquiro,  nec  ver- 

bis  parco,  lil>ere  vivo,  liberins  loquor,  lacesso  neminem,  vir- 

tutes  laudo  et  personas;  si  quando  vitia  accuso,  personis  par- 

co  :  nunc  familiaribus  verbis  utor  ,  nunc  grandibus,  si  aut  res 

postulat,  aut  animus  fert,  aut  casus  obtulerit:  interdum  grae- 

ca  verba  si  occurrunt  inculco,  quoniam  et  tibi  placent,  et  ha- 

bent  nescio  quid  innatae  suavitatis,  quoniam  etiam  quandoque 

latina  verba  desunt  propter  egestatem  linguae.  In  philosophia  et 

medicina  quaudoque  verbis  utor  veterum ,  ut  Plinii,  Cornelii, 


KPISTOLA   XVT.  579 

Senccae,  et  aliorum.  Si  illa  non  occurruut,  non  tantum  m\- 
hi  otii  est  ut  per  onines  bll)liothecas  perquirani:  sed  si  aut 
aha,  aut  nova  a  recentioribus  inventa  sunt  et  usitata,  quam- 
vis  miuus  latina,  et  illis  utor,  quoniam  tempus  et  consensus 
multorum  illa  probavit  simul  ac  civitate  donavit. 

Similia  mihi  videntur  esse  vocabula  c|uibusdam  fructibus, 
qui  quando  ab  ar])oribus  leguntur,  acerbi  sunt;  deinde  cum 
illos  domi,  aut  intra  fictilia,  aut  intra  paleam  triticumve,  aut 
ad  solem  servaveris,  tempus  illos  raitiores  facit,  et  ut  cetera 
omnia  concoquit  ac  perficit.  Et  interdum  mutantur  tempore 
ipsa  vocabula:  multa  renascentur,  quae  iam  cecidere,  cadent- 
que  cfuae  nunc  sunt  in  honore  vocabula.  Quin  etiam,  et  quod 
istis  qui  cum  raatre  Evandri  loquuntur ,  c|uicjue  nihil  nisi  la- 
latine  dicendum  existimant,  ridiculum  videretur,  arabica  ver- 
ba  non  reformido,  vere  barbara  et  latinis  auribus,  ut  et  no- 
stra  illis  gentibus,  horrenda  vocabula.  ?\eque  illa  fugere  de- 
bemus  cura  ipse  Atheniensium  dux  Themistoeles,  natus  in  di- 
sertissima  urbe,  Persarum  linguam  tam  paucis  raensibus  didi- 
cerit  ob  coramercia  belli  quod  inter  Graecos  Persasciue  gereba- 
tur.  Nobis  idem  facienduni  est,  qui  non,  ut  ille,  hostes  occi- 
dere,  sed  homines  sanitati  restituere  curamus.  Cogit  ad  hoc 
ignavia  immo  inscitia  interpretum,  cjui  Graecorum  disciplinas 
non  a  Graecis  ipsis,  sed  a  barbaris  mutuati  sunt,  existimantes 
melius  esse  a  sordidis  rivulis ,  quam  ab  ipso  puro  fonte  bibe- 
re.  Unde  fit,  ut  magnam  partem  doctrinaruni,  aut  raale,  aut 
perverse,  aut  cum  magno  labore  inteUigaraus.  Ex  altera  ir- 
ruunt  in  me  novi  philosophantes  et  niedici,  qui  si  a  rae  aliciuid 
latine,  aut  inter  amicos,  aut  apud  principes  dictum  fuerit, 
qiiod  aures  plenas  sopliisticis  vanitatibus  numc|uam  intraverit; 
si  me  ex  aliquo  poeta  (ut  sapientissimi  veteres  fecerunt)  sen- 
tentiam  adducere,  aut  ex  historia  hoc  est  ex  magistra  vitae 
aliquod  exeraplum  afferre,  aut  aliquid  ex  veteribus  latinis, 
aut  ex  graecis  ipsis  proferre  audierint,  rae  poetam,  me  rhe- 
thorera  dicunt. 

Utinani  raihi  tantum  Dii  immortales  boni  praestitissent,  ut 
dignus  essem  inter  poetas  annumerari!  Utraciue  enim  ars,  rae- 
dicina  scilicet  et  poetica,  eundem  habent  auctorem;  undcillud: 


580  A.-ST.    GALATEI 

inventum  medicina  meum  est ,  opiferque  per  orbem-dicor  et 
herbarum  subiecta  potentia  nobis.  Et  111  ud:  carminis  et  medicae 
Phoebe  repertor  opis.  Non  sine  causa  veteres  illi  divinorum 
consiliorum  capaciores,  ut  €t  multas  artium,  sic  et  medicinam 
ad  Deos  et  Deorum  genitos  retulerunt,  comitemque  dederunt 
poeticam  :  quoniam  ,  ut  puto  ,  utraque  plus  ingenii  requirit', 
quam  artis.  Et  quamvis  in  omnibus  artibus  multum  natura  po- 
test,  tamen  in  medicina  et  poetica  videtur  maxime  natura  cae- 
lestisque  influxus  operari:  unde  poetae  et  medici  divinitatis  no- 
men  assecuti  sunt;  ex  quibus  nonnulli  adhuc  viventes  templa 
et  divinos  honores  meruerunt.  Semperque  hae  duae  discipli- 
nae  sacrae  habitae  sunt,  et  cum  religione  'quadam  illas  vete- 
res  exercuerunt.  Aegyptiorum  sacerdotes  medicinam  in  ady- 
tis  habebant.  Graeci  medicis  et  divinos  honores  instituerunt. 
Haec  una  artium  imperatoribus  quoque  imperat,  et  auctores 
suos  locavit  in  caelo:  illic  Apollo  est,  illic  Mercurius,  illic 
Centaurus,  et  ipse  Deorum  genus  Aesculapius.  Romani,  qui 
ut  cetera  omnia,  sic  et  Deos  a  Graecis  habuerunt,  nemo  igno- 
rat  quanta  veneratione  Aesculapium  receperunt.  Troiauis  tem" 
poribus  Graecorum  tantum  proceres  medicinam  exercuerunt: 
unde  Homerus  rm-oe,  yag  av/jg  ttoXXujv  avToi^ioq  stni.  Virgilium 
ipsum  medicinae  operam  dedisse  legimus.  Transeo  Catonem, 
Antonium  Musam,  Macrum,  Cornelium  Celsum,  Ausonium, 
et  multos  ex  antiquis  Pvomanis.  Ipse  x\vicenna  totam  artem 
carminibus  explicavit.  Plaeent  mihi  poetae  et  historiarum  scri- 
ptores,  sed  bae  succisivae  fuerunt  mihi  cjuondam  lectiones. 
Placuerunt  Platoni  et  Aristoteli,  placuerunt  Galeno.  Aristotelis 
volumina  auctoritatibus  Iiistoricorum  et  pdetarum  plena  sunt. 
Galenus  Homerum,  Hesiodum,  Menandrum,  Euripidem,  He- 
rodotum,  Thucydidem,  et  plures  alios  saepe  advocat;  adeo  ut 
videatur  omnes  poetarum  et  historicorum  libros  re^olvisse. 

Tu  philosophiam  et  medicinam  ingressus  es  illotis  pedi- 
bus,  qui  vix  novisti  prima  rudimenta  grammaticae:  tu  in  cal- 
culationibus  occupatus  es,  tu  in  legendis  dissolvendisque  so- 
phismatibus,  tu  in  theologiae  parte  illa  curiosa  et  minime  di- 
sputanda  otium  teris.  Haec  doumata  neminem  ex  his,  quos 
tu  ipse  magnos  iudicas,   soUicitaveruut.  Ego  ct  politica,  et 


EPisroLA  Xyi.  581 

ethica,  et  historias  legi,  et  ipsos  poetas,  qui  per  iucunda  quae- 
dam  ohlectameuta  non  minus,  quam  philosophi  per  se\  cra  prae- 
cepta,  et  legum  latores  per  minas  et  tormenta  vitae  conclucunt. 
Ego  in  cognoscendo  situ  caeli  terrarumque  sollicitus  sum ;  tu 
in  alta,  ut  Galeuus  ait,  cathedra,  ut  captiosis  puerili])usque 
disputatiunculis  gloriosus  videaris:  tu  gloriae  studes,  ego  cou- 
scientiae  :  tu  auditorum  multitudini ,  ego  mihi  et  admodum 
paucis.  ?von  sumus  crgo  pares.  Tu  maximus  philosophus  ha- 
beris ,  tam  iniqua  sunt  magnatum ,  qui  se  omnia  scu'e  pu- 
tant,  iudicia !  ego  nugator  atque  inutilium  disciplinarum  stu- 
diosus.  Tu  Burleos,  Bonetos,  Scotos,  lacohos,  Hugones  sectaris, 
ego  quando  opus  est,  eos  quamvis  invitus  lego  tamen.  Sed  me 
plus  iuvant  Plato,  Aristoteles,  Theophrastus,  Alexander  aphro- 
disiensis  ,  Themistius ,  Hippocrates ,  Dioscorides ,  Galenus  ,  et 
Alexander  medicus  ,  Paulus  aegineta ,  Orihasius ,  Aetius  ,  et 
arabes  nonnulli,  ut  verum  fateamur,  non  contemneudi  aucto- 
res.  Mihi  placet  Plinius  antiquorum  Graecorum  et  uostrorum 
medicorum  interpres ,  placet  Coruelius,  et  illa  simplex  et  us- 
que  ad  illud  tempus  virgo  antiqua  medicina,  nec  sosphisma- 
tibus  Inqumata;  et  nonnunquam  recentiorum  volumina,  quae 
mihi  utilia  videntur,  revolvo. 

Tu  quaestuosus,  tu  nummosus  es :  tu  mille  una  liora  ae- 
grotos  curas,  ego  vix  paucos  curare  tecte  valeo.  Tu  uno  ve- 
narum  ictu  morbos  omnes  vel  occultissimos  cognoscis  ,  ego 
vix  millesimo,  vel  parvi  morbi  naturam  comprehendo.  Tu  ci- 
tius  totam  urbem  percurris,  quam  ego  uuain  domum:  adeo 
mea  segnis  est  mediciua,  tua  vero  suhita  et  tumultuaria.  Tu 
stipatus  caterva  ecpiitum  peditumque  incedis  per  urbem ,  me 
vix  unus  comitatur  pucr;  et  siquando  ii  occurrunt,  protiuus 
repello.  Tu  ({uaestui  et  avaritiae  servis,  ego  necessitati  ami- 
eis  et  Diis  immortalibus.  Tu  venalis  es,  ego  liber  ac  meus: 
te  splendidae  vestes  et  aurea  zona  et  bullata  mularum  orna- 
menta  decorant,  mihi  pulla  vestis  hieme  aestateque  satis  est: 
habenae  mihi  non  ad  solem  micantes,  non  auro  radiantia  cal- 
caria,  sed  ([uibus  mulam  regere  et  pungere  possim.  Tu  ad 
opes  maximas  anhelas,  ego  illas  desidero  pariter  et  contem- 
»0.  Pueri  tui  vilibus   cibis  vix  vcntrem   implent,   mihi   cum 


582  AXT.    GALATEI 

nieis  non  lauta  scJ  copiosa  et  communis  est  coena.  Tu  niag- 
na  sti-uis  tecta :  at  ego  in  parvis  non  niinus  laetus  vivo:  te 
operiunt  pictae  testudines  et  aurata  laquearia,  me  vero  non 
bene  dolata  ligna,  calami  et  imbrices  ab  imbribus  et  cauma- 
tibus  defendunt ;  at  laquearia  milii  sunt  caelum  ipsum,  et  no- 
ta  sidera ,  armatus  auro  Orion ,  Arcturus ,  Pleiades ,  Hyades , 
geminique  Triones,  et  gemini  fratres  Helenae  :  lucida  testudo, 
lacteus  circulus ,  commissura  caeli ,  et  beatorum  via.  luxta 
hanc  aquila  lovis,  et  ipse  pater  medicinae  Aesculapius,  et  ce- 
tera  sidera ,  quae  enumerare  non  est  praesentis  negotii.  Quis 
pulchriora  poterit  struere  tecta?  Quae  testudines  ditiores,  quae 
aulaea,  quae  ganmae,  qui  colores  liis  aeternis  luminibus  com- 
parari  possunt?  Haec  celestia  semper  spectare  debemus,  et  illa 
humana  contemnere:  ab  his  sedibus  egressi  ad  easdem  redi- 
bimus,  ut  cum  Superis  aeternain  beatamque  vitam  agamus. 

Yides  igitur,  priuceps  optime,  quantum  mihi  conducunt 
mea  studia,  quantum  illis  nocent  sua,  quibus  affectata  suut 
omnia.  Me  professionis  meae  homines  alienum  pulant,  quo- 
niam  eorum  nec  dogmata  nec  mores  secpior.  Cultores  vero 
latinae  linguae  me  tamquam  non  satis  latinum  non  admit- 
tunt.  Itaque  convenire  mihi  videtur  conficta  ab  Horatio  fabu- 
la.  Quid  igitur  faciam,  mi  Aquaevive?  Incusarem  ego  fortunam 
meam,  nisi  viderem  idem,  quod  nunc  mihi,  antea  principi  me- 
dicorum  Galeno  contigisse,  qui  ob  fastus  medicorum  Romam", 
ut  ipse  ait,  TroX-jaySgi^n^oy,  hoc  est  multorum  hominum,  fugit; 
et  nescientibus  amicis,  relicta  domo  et  parva  familia,  per 
Brundusium  et  Cassiopeiam,  quae  est  in  Corcyra,  Asiam  petiit. 
Utricpie  me  carpunt ;  ego  Democriti  exemplo  utrosc{ue  rideo. 
Sic  res  se  habet:  tu  tibi  places,  ego  mihi.  Inter  te  meque  hoc 
interest,  cpiod  tu  malos  auctores,  ego  bonos  colo.  IVemo  homi- 
num  maledicta  vitare  potest,  etiam  si  bene  vixerit,  si  nemi- 
nem  laeserit.  Maledicum  enim  ex  sui  natura  et  mordax  est 
humanum  genus,  nec  minus  in  aliorum  vituperationein ,  cj[uam 
in  sui  laudem  promptum. 

Pater,  ut  narrant,  senex  ex  urbe  in  agrum  dueebat  par- 
vum  fdium.  Asellus  modicum  portabat  viaticum.  Obviam  ve- 
nerunt  quidam,  cj[uibus,  ut  saepe  accidit,  maior  cura  est  alie- 


EPISTOLA  XVI.  r)S3 

nae  rei,  quam  siiac;  ([iii  salute  clata  redditaque,  sic  senem  pue- 
rumque  allocuti  sunt :  o  insana  capita!  seuex  puerque  ob  ae- 
tatem  iufirmi,  pedes  per  arenas  traliitis,  asellus  vacuus  onere 
sequitur.  Senex  asceudit.  Sul)inde  alii  occurrunt,  incusant  se- 
nem,  ([ui  tam  bonae  indolis  puerum  fatigaret;  ipse  iam  satur 
\itae,  tautam  sui  curam  haberet.  Is  enim  mos  est  iis,  qui  ma- 
ledicere  solent,  semper  sub  uml)ra  quadam  boni ,  mala  leniter 
invehunt:  non  aliter  quam  nos  medici,  (jui  sub  melle  amara 
medicamenta  condimus ,  idqne  facimus  non  solum  quod  in 
illo  optime  et  diu  servantur,  sed  etiam  ut  natura  cjuae  mel- 
lis  avida  et  duleium  rerum  amica  est,  simul  cum  melle  tra- 
hat  -et  illa  medieamenta.  Acer  est  is  malediceadi  modus,  nee 
minus  capit  bonorum,  quam  malorum  aures.  Descendit  pu- 
dibundus  senex,  ascendit  puer.  Qui  tertio  loco  obviam  veniunt 
execrantur  puerum,  qui  patris  senis  tardipedis  et  luminibus 
paeue  orbi  non  miseretur.  Ascendunt  ambo.  Qui  quarto  loco 
veniunt,  accusant  ambos,  (pai  tam  bellum  et  pinguem  asellura 
<igitarent  ad  mortem.  Invenit  et  asellus  qui  sui  misererentur. 
Adeo  est  ingeniosa  ad  m,aledicendum  mortalitas  ! 

Talis  est,  Aquaevive,  vita:  quacumque  eamus  via,  semper 
obtrectatores  obviam  liabebimus.  iVec  putet  quis({uam  laudem 
aut  vituperationem  bene  aut  male  esse  mortalibus,  quod  recte 
aut  non  recte  vixerint,  sed  esse,  ut  ait  A.  Gellius  de  Epicteto 
philosopho,  iguotas  causas  ad  ({uas  paucorum  potuit  pervenire 
curiositas.  Haec  quaestio  philosophorura  et  sanctorura  viro- 
rum  mentes  soUicitavit,  nec  soluta  ab  aliquo  est,  qnem  ipse 
noverim.  Nos,  Aquaevive,  vivamus  i^ecte  (|uoad  possumus:  sa- 
piaunis  cum  iis,  cum  ([uibus  vel  errare  nobis  laudi  est.  ludi- 
cia  hominum  tanti  faciamus,  quanti  ipsi  nostra.  Ceteras  curas 
Diis  immortalibus  relin([uamus.  Vale. 

17.    AD    BELISARIUM    AQUAEVIVUM 
DE    NEOPHVTIS. 

Vanissimum  esse,  illustris  piunceps,  iudicium  plurimorum 
constat,  qui  de  statu  hominum  secundum  vulgi  opinionem  iu- 
dicaut.  Nos  de  falsa  nobilitatis  appcllatioiic  satls  nnilta  dixi- 


584  a:vt.  galatei 

Tnus  in  epistola,  quam  quondam  sub  hieronymiana  portica 
ad  Gelasium  tuum  scripsimus;  nec  non  et  alibi  hmie  locum 
tractavimus.  Quoniam  in  hac  re  video  caligare  humanum  ge- 
nus  ,  quod  honores-  saepe  dat  indignis  et  famae  servit  ine- 
ptum  :  quae  maxime  laudi  dare  deberet ,  novitatem  vituperat: 
nescit  praestantiorem  esse  nobilitatis  aut  divitiarum  aucto- 
rem,  quam  qui  vel  bene  inventis  utitur ;  et  architectum  artifi- 
ce,  et  magistrum  discipulo.  Facile  est  inventis  addere,  at  inve- 
nire  difficile.  Et  cjuamvis  difficile  sit,  ut  Galenus  ait,  eundem 
incipere,  et  perficere,  tamen  ^.instoteles  ingenue,  ut  phiioso- 
phum  decet,  fatetur  nos  aequum  esse  reddere  non  modo  habere 
gratiam,  non  solum  iis  qui  bene,  sed  iis  qui  male  dixerunt; 
moverunt  enim  mentem  nostram  ad  speculandum  et  ad  in- 
vestigandam  veritatem.  Nationes  omnes  sua  habent  vocabula, 
quibus  alienigenas  notant,  Latini  externos,  Graeci  barbaros, 
Judaei  gentes,  Turcae  horrido  quodam  verbo  gauros  nun- 
cupant,  quod  a  ludaeis  ortum  puto,  illi  enim  gentes  goim 
appellant.  Rabl)i  Moses  vir  doctus,  qui  aetate  Averrois  floruit, 
inquit,  arabicam  linguam  a  ludaica  sicut  latinam  a  graeca  ori- 
giuem  habuisse,  corrupte  tamen.  Qui  veritati  serviunt,  re  ipsa 
nou  nomine  iudicant  omnia.  Ideo  apostolus  Paulus  dixit:  in- 
ter  ludaeos  et  Graecos  non  est  distinctio. 

Sapientis  mulieris  ad  romauum  regem  sententia  est :  cpiis 
sis,  non  unde  natus  sis,  reputa.  INec  miror  si  popellus  decipia- 
tur;  sed  hoc  mirumest,  multos  eorum,  ciui  sapientes  haben- 
tur,  in  hoc  errore  volutari.  Multi  gallicam,  nonnulli  germani- 
cam,  clariores  troianam  originem  ostentant.  Si  nostra  ut  aliena 
iudicaremus,  si  genus  quisque  suum  examinaret,  Inveniret 
multos  Laomedontes,  multos  Tantalos,  multos  Gyges,  multos 
Sisyphos,  complures  Dionysios  et  Autolycos,  unde  genus  du- 
xit  ille  tot  voluminibus  a  po'3ta  cantatus  lHysses,  multas  Me- 
deas,  multas  Phaedras,  multas  Helenas,  multas  Deianiras,  Pa- 
siphes,  Ariadnas,  Tarpeias,  Lupas,  Ilias,  et  genus  invisum  et 
rapti  Ganymedis  honores.  Ingrata  certe  latinitas  est.  Quae  vi- 
tia ,  quae  scelei'a  Graccis  non  obiicimus  ?  a  c|uibus  omnes 
ingenuas,  si  quas  habemus,  disciplinas  accepimus.  At  Graeci, 
Qialdaeos,  Magos,  Aegyptios,  ludaeos,  a  quibus  nonnulia  ac- 


EPISTOLA    XVII.  585 

ceperimt,  colunt,  celebrant,  et  paternae  venerationis  nomen  il- 
Ils  indiderunt.  Nos  erga  Graecos  parum  grato  animo  sumus. 
Eos  vero  qui  a  ludaeis  profeeti  sunt  detestamur,  ac  probrose 
nominamus  neophytos.  Si  Christiani  sumus,  si  semen  Abra- 
hae  nos  esse  quotidie  palam  in  templis  profitemur ,  si  Chri- 
stum  magistrum  et  dominum  colimus,  quare  iudaicam  origi- 
nem  inter  omnes  l)arl)aros  in  omni  virtute  praestantissimam 
et  iustissimam  abominamur? 

Nullus  meorum  ex  ludaeis  progenitus  est,  sed  ex  Italo- 
graecis  et  iis  sacerdotibus  secundum  ordinem  Melchisedechi, 
hoc  est  secundum  ordinem  iusti  regis,  qui  ut  et  nos  Christia- 
ni  panem  et  vinum  sincerum  sacrificium  offerebat.  At  si  (jiiis 
ex  ludaeorum  nobilissimo  et  antiquissimo  genere  ducat  ori- 
ginem  ,  dummodo  cum  Christianorum  orthodoxa  fide  recte 
sentiat,  eum  nobiliorem  putaverim,  quam  si  ex  barbaris  et 
iis  regibus  natus  sit.  Nonne  dominus  et  Deus  noster  ex  bea- 
tissima  virgine,  et  tamen  iudaea,  ex  Davidis  inclyta  prole  na' 
tus  est  ?  Prineeps  apostolorum  Petrus ,  ceterlque  apostoli  et 
evangelistae,  non  troiani,  non  graeci,  non  latini,  uon  galli, 
non  germani  fuere,  sed  iudaei.  Paulus  doctor  geutium,  vas 
electionis  ait:  Hebraei  sunt?  et  ego.  Israelitae  sunt?  et  ego:  se- 
men  Abrahae  sunt?  et  ego.  Idque  sibi  gloriae  dari  existima- 
bat,  quod  erat  ipse  a  stirpe  genitus,  non  ia  ramis,  ut  ipse  ait, 
insitus,  aut  neophytus.  Unde  leges  habuimus?  Qui  nos  cultum 
veri  numiuis  docuerunt?  Qui  nos  bonis  et  sanctis  moribus 
instruxerunt?  Qui  nos  ex  foedis  sacrorum  ritibus  liberaverunt? 
Qui  nobis  viam  ad  regnum  caelorum  aperuerunt  ?  Nonne  lu- 
daei  fuere  ?  Cur  igitur  abominamur  et  turpi  nescio  qua  ap-: 
pellatione  notamus,  quod  re  et  factis  probamns?  Quid  in  tem.- 
plis  legimus  ?  Livii  decades,  an  Herodoti  musas,  aut  bella  gi- 
gantum,  aut  Platonis  leges  et  rem  publicam ,  aut  ethicos  libros 
et  politicos  Aristotelis  ?  Legimus,  cantamus  pentabiblum  et  sa- 
cran)  illam  historiam  salubribus  et  divmis  praeceptis  plenam, 
et  sanctorum  prophetarum  monita ,  psalmos  et  epistolas ,  et 
actus  apostolorum,  et  divinissimam  christianam  philosophiam 
quatuor  evangelia  ,  quibus  nec  Atheniensium ,  nec  Lacedae- 
monioruni,  aut  Cretensium,  nec  Romanorum,  nec  ipsius  Pla- 


586  ANT.    GALATEI 

tonis  leges ,  nec  duodecim ,  quarum  memoria  abolita  es ,  ta- 
bulae  comparari  possunt.  In  Ins  multa  sunt ,  quae  ad  re- 
rum  publicarum  et  populorum,  aut  ad  potentum,  aut  ad  re- 
gura  utilitatem  scita  sunt :  in  illis  vero  nihil  est  nisi  divinum 
et  sanctum,  rectum  et  pium,  nihil  quod  a  vera  iustitia  discre- 
pet.  Cur  igitur,  ut  dixi,  eos  damnamus  ac  detestamur,  quo- 
rum  instituta  et  sanctissimos  mores  amplexamur? 

Percurramus  veteres  historias.  Quae  gens  nobilior,  quae 
antiquior  et  melioribus  orta  auspiciis,  quae  Deo  gratior  fue- 
rit,  quam  genus  ludaeorum  ?  Ante  captam  Troiam  Graeci  ra- 
des  et  litterarum  expertes  erant ,  et  ut  antiquissimi  hominum 
Aegjptii,  apud  quos  diu  versati  sunt  ludaei,  aiebant:  semper 
pueri  Graeci,  nec  cpiisquam  ex  Graecia  senex.  Linus,  Orpheus, 
Musaeus,  Homerus,  Hesiodus,  multo  post  captam  Troiam  fuis- 
se  posteriores,  certum  est.  Tempore  belli  troiani  res  ludaeo- 
rum  ample  ac  magnifice  florebant.  Sed  nmlto  ante  eversam 
Troiam,  et  primam  olympiadem,  leges  divinas  divinissimus  vir 
Moses  ludaeis  dederat.  Pentabiblus  illa  sacratissima,  cui  om- 
nes  liommes  consentiunt  praeter  paucos,  qui  se  nimis  sape- 
re  putant,  vetustissima  est  et  omnibus  nationum  libris  anti- 
(juior;  prima  scriptura  omnium  quae  in  orbe  terrarum  haben- 
tur,  unde  tamquam  e  fonte  leges  omnes  emanarunt:  in  qua 
de  origine  mundi,  de  primordio  rerum,  de  caeli,  stellarum , 
elementorum  creatione ,  deque  eorum  distinctione ,  de  ortu 
hominum,  animantium  et  plantarum  tam  sapienter  et  elegan- 
ter,  quam  vere  et  pie  scribitur;  de  separatione  humani  generis 
in  varias  provincias,  de  idiomatum  confusione,  et  de  sanctis 
et  iustis  legibus  et  institutis  digito  Dei  scriptis.  IXon  hic  Ceu- 
tauros,  non  Gorgonas,  Harpyiasque  invenies,  non  portentosam 
illam  metamorphosim  ethnicorum.  Quid  plura  ?  Omnia,  quae 
nos  Christiani  habemus,  a  fontibus  Hebraeorum  nos  illa  hau- 
sisse  ingenue  fateri  necesse  est,  si  ingrati  esse  bene  merenti- 
bus  nolumus.  Ingenui  viri  est  fateri  per  quem  profecerit. 

Desinaut  igitur  lacessere  ludaeos  patres  nostros,  quorum 
dogmata  sequimur,  Abraham,  Tsaac,  lacob,  Mosen,  Christmn, 
et  apostolos  illius  Petrum  et  Paulum  doctores  gentium ,  qui 
nos  docuerunt  legem  sanctam  et  orthodoxam,  qui  sanguine 


EPISTOLA   XYII.  587 

suo  regniini  caeloruni  et  illam  caelestem  patriam  nobis  pepe- 
rerunt.  Quibus  quantum  debeamus,  ethnicorum  impurae  leges 
et  nefandi  sacrorum  ritus  ostendunt.  At  si  recentiores  ludaei 
durae  cervicis  et  pertinacis  ingenii  gens,  ut  et  nonnulli  Chri- 
stiani  Christo  non  credunt,  non  id  culpae  dari  debet  generi  et 
sanetis  illis  quos  diximus  patribus.  Damnandi  sunt  igitm-  ho- 
mines  quidam,  non  genus  totum.  At  si  quis  ex  iudaeo  vere 
christianus  effeetus,  nonne  est  laude  dignior,  ciuam  nos,  qui 
in  alieno  solo  sati,  in  aliena  stirpe  tamquam  neophyti  hoc 
est  novelli  surculi  insiti  sumus  ?  Yir  quidam  magnus  et  rex 
inclytus  iure  praeposuit  duodecim  patriarchas ,  duodecim  il- 
lis,  quos  Franci  patres  appellant. 

Ea  propter,  illustris  vir,  pro  tua  sapientia  et  doctrina  ne- 
minem  aut  genere,  aut  fortuna,  aut  morbo,  aut  obscuris  na- 
talibus,  aut  progenitorum  scelere  vituperandum  ducas,  quem 
non  sua  vitia  premunt.  Yirgunculam  illam,  quam  bonis  avi- 
bus  filio  tuo  iunxisti,  dilige,  ama,  instrue  bonis  moribus  et  or- 
thodoxa  et  christiana  disciplina.  Nata  enim  est  ex  nobili  et 
bene  morato  palre,  et  honesta  quam  bene  novi  matre,  et  ex 
gente  in  toto  terrarum  orbe  quondam  celeberrima  (1),  et  non 
ut  nostri  non  minus  inscite  quam  impie  dicuiit,  contumclia  nu- 
minum,  immo  veri  numinis  cultu  insigni.  Tu  autem,  vir  pru- 
dens,  cfuoniam  res  acta  est,  sis  contentus  voto  tuo,  et  garru^ 
litatem  vulgi  coutemnas.  Yulgus  autem  voco  eos  omnes,  qui 
nou  noverunt  litteras,  quamvis  magnates  sint  et  illustres.  No- 
sti  enim  naturam  rumoris  hominum  et  famae;  cpio  malo  ut 
nihil  velocius,  nihil  quod  sese  in  auras  attollat  vehementius, 
sic  nihil  est  quod  citius  languescat  et  concidat.  Si  nos  ^iri 
fortes  et  philosophi  sumus,  nullam  \  ituperationem  curare  de- 
bemus  nisi  eam  cjuae  ex  vitiis,  nullam  laudein  nisi  eam  cjuae 
ex  yirtute  nascatur.  Bene  vale. 


(1)  En  quae  caiisa  vol  orcasio  fiiit  Clalateo  scribciuli  lianc  Ilpiiraconiiu 
vel  iiotius  Xeoplijtoiuni  aiioloyiaiu,  niipliae  videlicct  ciiristiani  .\(]iia\i\ac 
cuni  pucila  neopliyta. 


588  AKT.    OALATEI 

18.  AD  MARI?JUM  PAXCBATIUM 
DE    DIGNITATE     DISCIPLINARUM. 

Duae  sunt,  Pancrati,  ingenuae  disciplinae  de  quibus  inter 
nonnullos  niagna  dissensio  est;  litterarum  altera  est,  altera 
rei  militaris.  (1)  Qui  regibus  scrviunt,  qui  auspicatu  suo  magnas 
res  gerunt,  multas  legiones  ducunt,  qui  regna  custodiunt,  cpii 
hostes  propulsant,  omnes  rem  militarem  praeferunt,  eoque  ar- 
gumento  utuntur,  quia  tam  sacrae  litterae,  quam  gentiles,  et 
ipsi  divini  poetae,  nonnisi  fortium  virorum  facta  continent, 
singularia  certamina,  pugnas,  incursiones,  obsidiones,  et  expu- 
gnationes  urbium,  victorias,  et  ex  victis  gentibus  triumphos  : 
quae  omnia  ad  rem  militarem  pertinent.  Ipsi  beroes  Diis,  ut 
aiunt,  geniti  hac  via  caelum  petierunt.  Tot  insignia,  tot  hastas, 
tot  oscilla,  tot  vexilla  et  scuta  in  ipsis  templis  pendentia,  tot 
titulos,  tot  praeclaras  familias,  tot  principatus,  tot  imperia, 
nonne  arma  pepererunt?  Denique,  ut  Aristoteles  ait,  militaris 
vita-  multas  habet  partes  virtutis.  Contra  cpii  litteras  tutantur, 
obscura  esse  omnia  dicunt ,  nisi  sint  litterae,  cjuae  cuncta  ilr 
lustrant,  quae  Deos  hominibus  conciliant,  cpiae  caelestem  il- 
lam  patriam  ,  cpiae  elementorum  unde  nos  constamus  et  vi- 
vimus  plantarura  animantium  omnium,  deniciue  ipsius  homi- 
nis  naturam  nobis  demonstrant.  His  constant  regna,  res  pu- 
blicae  ,  urbes ,  et  ipsi  exercitus.  Leges  ,  sine  cj[uibus  ne  vive- 
re  quidem  possuraus,  ipsis  litterarum  monumentis  servantur, 
Sine  litteris  nec  reges,  nec  duces ,  nec  milites,  nec  classes, 
nec  ipsi  piratae  suo  munere  fungi  possent.  Nisi  litterae  essent, 
nec  clarorum  virorum  facta  nosceremus  Hae  lucem  humanis 
rebus  ministrant,  hae  nostri  memoriam  plus  (juam  aut  aera, 
aut  marmora  prorogare  possunt.  Sicut  nec  sine  armis  tuta , 
sic  nec  siue  litteris  clara  aut  beata  potest  esse  vita. 

Barbarorum  ferocissimae  nationes,  et  ad  moriendum  prom- 
ptissimae,  quoniam  sine  litteris  sunt,  et  humanis  moribus,  im- 
raanes  semper  habitae  sunt.  Earum  bella  beluarum  pugnis 

(0  Iluic  Galafei  epistolae  rcspomlet  A^iiiaevivus  apml  de  Angelis  iii  vi- 
ta  ciusdem  Galatei  p.  52. 


EPISTOLA   XYIII.  589 

similia,  quae  ad  necanclum,  non  ad  vincendum,  aut  ad  bene 
parta  victoria  utendum  geruntur:  non  tanguntiir  misericor- 
dia,  mortem  contemnunt,  quoniam  earum  vita  morti  aut  bru- 
torum  vitae  similis  est :  vulnera  non  borrent,  non  ratione  ip- 
sa  duce,  sed  naturae  suae  feritate;  ad  ferarum  enim  naturam 
proxime  accedunt.  Barbari  et  qui  ad  austrum  et  ad  scptentrio- 
nem  in  intemperatis  regionibus  siti,  sunt  adeo  immanes  ut  et 
humanis  carnibus  vescantur;  in  utraque  enim  extrema  mundi 
parte  anthropophagos  esse  Aristoteles  auctor  est.  Romani  quot 
captas  urbes  libertati  pristinae  restituerunt  ?  Semper  Inermibus 
pepereerunt.  CarthaginiensilDus,  qui  toties  plus  perfidia  et  frau- 
de,  quam  bello  Roraanos  vicerant,  victis  servire  licuit.  Pyr- 
rhus  captivos  Romauos,  quorum  vlrtuti  belli  fortuua  pepercit, 
sine  pretio  remisit.  Quae  igitur  in  mitiori  plaga  habitaut  gen- 
tes  et  bonis  moribus  institutae  sunt,  plus  habent  humanitatis, 
feritatis  mmus,  ut  sunt  Graeci,  et  Itali,  et  si  qui  his  proxir 
mi  svmt  moribus,  qui  pro  gloria,  pro  imperio  pugnare  solent. 
Hos  ad  bella  plerumque  compellit  non  immanitas  animi,  non 
humani  sanguinis  aviditas,  sed  aat  gloria  aut  ipsa  rerum  hu- 
manarum  necessitas.  Ideo  hostes  miuus  patiuntur;  dolorem  au- 
tem  vulnerum,  morbos,  febres,  egestatem,  fortiter  ferunt.  Quia 
huic  loco  maxime  convenire  videntur,  verba  Giceronis  subscri- 
bam  (1);  ait  enim:  "  itaque  barbari  quidam.  et  imraanes  ferro 
,,  decertare  acerrime  possunt,  aegrotare  viriliter  non  queunt. 
,,  Graeci  autem  homines  non  satis  aaimosi,  prudentes  ut  est 
,,  captus  hominum,  satis  hostem  aspicere  non  possunt.  lidem 
„  morbos  toleranter  atque  humane  ferunt.  At  Cimbri  et  Cel- 
,,  tiberi  in  proeliis  exultaut,  lamentantur  in  niorbo.  rsihil  po- 
,,  test  esse  aequabile,  (jpiod  non  a  certa  ratione  proficiscatur.,, 
Haec  ille.  Ideo  Graeci  et  Romani  semper  humauius  beila  ges- 
serunt:  cum  Pyrrho  tamquam  cum  competitore  pugnatum  est, 
cum  Hannibale  tamquam  cum  hoste,  cum  Gallo  et  Cimbro 
tamquam  cum  leone,  aut  serpente,  aut  tigre. 

Hae  quaestiones  saepe  nos  otiosos,  ut  scis,  dum  regem  ex- 
pectaremus  ,  sollicitabant,  unusquisque  suis  favet  partibus,  et 
eontemnit  ea,  quae  aut  non  suae  sunt  facultatis,  aut  quae  con- 

(1)  Tuscul,  11.  27.  Coufer.  cle  off.  1.  12. 


590  ANT.    GALATEI 

sequi  posse  se  non  sperat,  aut  quae  non  novit.  Scientia  eniiii, 
ut  dieunt,  tot  habet  hostes,  quot  habet  sui  nescios.  Pancrati 
vir  ingeniose,  vetus  haec  est  et  adhuc  sub  iudice  quaestio;  sed 
facile  solvi  potest,  si  bene  dubitare  nOverimus.  Qui  nescit  quae- 
rere,  nescit  invenh-e:  qui  nescit  dubitare,  nescit  solvere.  Quae- 
stio  haec  non  de  terminis  est,  sed  de  tota  possessione.  Qui 
arma  aut  rem  militarem  nomlnat,  unam  tantnm  pronunciat 
ex  virtutibus,  quas  philosophi  morales  appellant,  fortitudinem 
scilicet.  Qui  vero  litteras  dicit ,  et  moralem.  et  intellectualem 
virtutis  partem  comprehendit.  Peripatetici  bifariam  virtutem 
distinguunt,  intellectualem  alteram,  alteram  moralem  appel- 
lant.  Illa  speculationi  et  cognitioni  rerum  tautum  vacat,  haee 
ad  bene  beateque  vivendum  necessaria  est.  Illa  partes  habet 
tres  ,  videlicet  metaphysicam ,  physicam,  et  mathematicam  : 
moralis  vero  quatuor  ,  prudentiam ,  iustitiam ,  temperantiam , 
et  fortitudinem.  Placet  quae  ab  Aristotele  inter  iutellectuales 
virtutes  adnumeratur,  prudentiam  hoc  in  loco  moralibus  vir- 
tutibus  adiungere.  Nam  et  in  actione  semper  est,  et  his  virtu- 
tibus  admixta,  et  iu  activae  vitae  genere  versatur  non  comtem- 
plativae. 

Utra  autom  illarum  dignior  sit,  non  oportet  disputare ;  ab 
Aristotele  eulm  lata  sententia  est,  a  qua  non  licet  provocare. 
Quicquid  Aj"istoteles  decrevit,  non  ab  imperatoris  ore,  aut  a 
praetoris  edicto,  aui  a  senatus  consulto,  aut  ab  aliqua  quavis 
optima  republica  sancitum  esse  putes,  sed  ab  ipso  Dei  et  natin-ae 
oraculo.  In  primo  libro  ethicovum,  quem  cum  Ferdinandum 
setjpieremur  ad  ripam  Vulturni  amnis  una  legere  coepimus,  et 
utinam  omnes  decem  libros  legissemus !  mota  est  de  dignita- 
te  virtutum  quaestio,  in  decimo  libro  soluta.  In  primo  vide- 
tur  Aristoteles  sentire  omnes  virtutes  sub  civili  disciplina  es- 
se ,  quoniam  haec,  ut  omnium  princeps,  videtur  de  omnibus 
cognoscere.  In  decimo  anteponit  contemplationem  omnibus 
virtutibus,  cuius  solius  Deos  participes  facit,  et  per  quam  ho- 
mines  quantum  possunt  similes  fiunt  Diis.  Haec  igitur  tantum 
divina  est:  moralis  vero  humana,  cuius  Dii  non  sunt  partici- 
pes.  Fortis  cst  qui  audet,  non  propter  gemmas  et  aurum,  non 
ob  amorem,  aut  ol)  fugiendas  vitae  calamitates,  sed  pro  Diis 


EPtSTOLA    XVIII.  591 

pro  patria  pro  suo  rege  houeste  mori.  Non  enim  qiiovis  modo 
vitam  proiicere  fortitudo  est:  nam  nec  lenones  cum  pro  me- 
retrice,  nec  nobiles  quosdam  cum  pro  levi  causa,  ut  mos  est 
barbarorum,  cum  coniunctissimis  pugnant,  fortes  appellare 
aequum  est,  nisi  eo  modo  quo  crassatores,  aut  piratas,  iustos 
appellamus,  quoniam  iuste  praedam  partiuutur;  aut  fures  pru- 
dentes,  quia  caute  et  bene  furari  sciunt.  Humana  igitur  virtus 
moralis  est,  eaque  homini  inest,  qua  homo  est  animal  ratio- 
nale  et  sociale  et  gregatile.  Intellectualis  vero  inest  in  quan- 
tum  aliquid  divinum  ia  illo  est.  Aristoteles  ait,  siomnium, 
quae  in  mundo  sunt  optimum  esset  homo ,  fortasse  moralis 
virtus  esset  optiina  virtutum.  Sed  quanto  Dii  hominibus  prae- 
stant,  tanto  a  irtus  intellectualis  morali  praestantior  est.  Pos- 
sem  multa  huic  loco  adiicere,  sed  frustra  disputantur,  quae 
ab  Aristotele  ante  disputata  sunt  ac  determinata.  Contempla- 
tivam  virtutem,  quae  tota  in  cognoscendo  est,  non  in  agendo, 
morali  praetulit  non  tantum  Aristoteles,  sed  redemptor  noster 
Christus.  Dixit  enim:  haec  est  vita  aeterna,  ut  cognoscant.  Et 
idem  Mariam,  quae  non  negotiosam,  sed  contemplativam  vi- 
tam  significat,  optimam  partem  elegisse  iudicavit.  Quis  ab  hac 
domini  et  magistri  uostri  sententia  provocare  audebit  ?  Nec  te  a 
Yero  amoveant,  vir  sollers  et  acute,  rationes  quae  multos  qui 
tardioris  sunt  ingenii,  moverunt.  Vident  enim  eos,  qui  in  magi- 
stratibus  sunt,  cpii  arina  exercent,  qui  exercitus  ducunt,  qui 
classes  gubernant,  ciui  magnas  merces  undique  apportant,  nec 
non  ipsos  humani  generis  hostes  piratas,  in  magnis  divitiis 
et  honoribus  esse,  et  apud  principes  et  apud  populos  claros 
haberi;  et  ut  Cato  dicere  solebat,  fures  privatos  in  compedi- 
bus,  publicos  vero  in  auro  et  pui^pura;  eos  vero,  cjui  contem- 
plationi  vacant,  obscuros  inopes  et  abditos  iacere.  Haec  sunt 
c]uae  multos  errare  fecerunt,  praecipue  Colutium  Salutatum, 
ciui  cum  nihil  sciat,  omnium  reium  notitiam  sibi  vindicat  (I); 
et  nuper  Ilicinum  virum  aliocjuiu  doctissimum,  cfui  Franci- 
scum  Petrarcham  interpretatus  est.  Sed  ille  aperte  mentitus 

(1)  ^escio  qmi  l)ile  conimotiis  haoc  scriliat  dc  Coliilio  viro  docfissiino 
Galafciis.  IJcrnardi  auteiu  llicini  extat  comaicntariiis  ad  retrardiae  Iriiini- 

|)llOX 


i02  Ai\T.    GALATEI 

cst,  credens  se  scire,  quae  nunquam  noverat :  hic  vcro  blan- 
diri ,  ne  dicam,  assentari  fortasse  conatus  est  suo  principi  et 
potentil)Us  viris;  aut  fortasse  litteris  arma  praestare  intellexit 
tantum  fama,  quoniam  de  fama  disputabat,  quae  tota  popu- 
laris  est,  quod  et  ego  non  negaverim. 

Si  plebis  iudicio,  si  popularibus  auris,  si  vulgi  erroribus 
vehamur,  non  tantum  honores,  magistratus,  divitias,  et  ce- 
tera  ( quae  si  illis  bene  utamur ,  bona  sunt;  si  male  ,  ma- 
la ;  indifferentia  enim  sunt )  sed  ea ,  quae  manifeste  mala 
sunt ,  laudare  cogemur  ,  ut  insidiari ,  adulterare  ,  peierare  , 
testamenta  falsa  supponere ,  latrocinari ,  foenerari.  Philoso- 
phi  non  multitudinis  opinionem  sequuntur ,  sed  eorum  qui 
vere  sunt  viri,  quamvis  pauci  sint.  Dicere  alteram  disciplinam 
nobiliorem  altera,  quoniam  aut  honoratior  sit  aut  fructuosior, 
aut  regibus  et  populis  gratior,  nihil  aliud  est,  quam  ipsius  rei 
naturam  negligere,  spectare  vero  quae  illi  aut  aliena  sunt 
aut  extrinsecus  accidunt.  Finge  esse  aliquem  in  tua  urbe  vi- 
rum  (  nonnullos  tales  fortasse  invenies )  noliili  genere  natum, 
probum,  innocentem,  ingenio  et  virtute  praeditum,  pauperem 
tamen,  et  invisum,  ut  fit,  fortunae;  inglorium  (etquod  felicis- 
simum  est)  ignotum  principibus:  alterum  ignobilem,  foenerato- 
rem,  delatorem,  facinorosum,  brevibus  Gyaris  et  carcere  dig- 
num,  opulentum  et  gloriosum  et  magistratibus  et  titulis  clarum; 
utrum  istorum,  Pancrati,  praeferes  alteri?  Scio  quoniam  novi 
mores  tuos,  dices:  bonum  illum  virum  et  pauperem.  Hoc  exem- 
plo  non  intelligas  rae  bona  malis  velle  conferre  :  utracpie  enim 
virtus  intellectualis  et  moralis,  optima  est  in  suo  genere;  nam 
hic  de  dignitate  disputatur;  sed  quod  monstrare  velim  ea  quae 
extrinsecus  accidere  dixi,  non  solum  bonis,  sed  etiam  malis 
posse  contingere.  Itaque  iudicare  alteram  artem  esse  nobiliorem 
altera,  quod  honoratior  aut  quaestuosior  sit,  ne  dicam  rapacior, 
simile  est  ac  si  quis  iudicet  alterum  equum  altero  meliorem , 
quod  auratam  habeat  sellam,  aufc  aureos  et  gemmatos  frenos, 
aut  quod  hic  dominum  portet,  ille  servum:  aut  alterum  librum 
alteri  praestare,  quod  sit  pumice  perpolitus  et  auro  et  argento 
ornaliis.  Bonum  librum  non  auri  bractea,  non  purpura,  non 
docta  pictoris  manus,  nou  fucata  verba,  non  ipsa  clocutio,  sed 


EPISTOLA   XVIII.  593 

eruditio  facit.  Oportet  eum,  qui  de  aliqua  re  ludicare  vult,  ea 
quae  illi  propria  suiit  spectare,  non  quae  aliena.  Ego  si  in  hoc 
erro,  libenter  erro.  Tanto  eontemplativam  vitam  activae  prae- 
stare  puto,  quanto  intellectum  sensibus,  animam  corpori,  quan- 
to  hominibus  Deos  immortales.  Illa  sola  nos  Diis  similes  fa- 
cit.  Hanc  partem  intellexit  conditor  Deus  cum  dixit:  faciamus 
hominem  ad  imaginem  et  similitudinem  nostram.  Et  cum  ce- 
teris  carebimus,  illa  sola  virtus  nos  in  futura  vita  comitabi- 
tur.  Ideo  dixit  Dominus  et  magister  noster:  haec  est  vita 
aeterna,  ut  cognoscant  te  Deum. 

Quae  circa  mores  versatur,  hanc  cum  beluis  quodammodo 
communem  habemus.  Non  est  praesentis  negotii  dicere,  quam 
multa  animalium  genera  prudentissima  sint.  Mittamus  mag- 
na  animaha,  ut  leones,  ursos,  equos,  elephantes,  et  aves,  quae 
statutis  temporibus  ex  aliis  in  alias  migrant  regiones.  Apes, 
et  ipsa  pusilla  animalia  formicae,  quis  nescit  quanta  utantur 
parte  prudentiae?  lustitia  et  pietas,  ausim  dicere,  in  multis  ani- 
malibus  magis  cpiam  in  quibusdam  hominibus  conspicitur. 
Grues  volantes  vicissim  ducunt  agmen ,  vicissim  agunt  no- 
cturnas  vigilias.  Palumbes  cum  incubant,  vicissim  pascuntur. 
Multa  animalium  imica  coniuge  contenta  sunt ,  quibus  cu- 
ra  est  filiorum;  multis  a  natura  dalnm  est,  ut  niultas  ineant 
feminas.  At  humanum  genus  pronum  est  in  adulteria,  quam- 
vis  illi  hoc  a  natura  negatum  est ,  cpioniam  parentes  habe- 
re  debent  maximam  filiorum  curam.  Ciconias  senio  confe- 
ctas  natae  alunt.  Maximum  est  hoc  pietatis  documentum.  At 
homines  aec|uum  putant  a  parentibus  bona  aceipere,  nihil  il- 
lis  praestare.  Quot  natos  vidisti  non  deseruisse  miseros  pa- 
rentes  inopia  et  morbo  laborantes!  Quis  parentibus  pro  tantis 
beneficiis  debita  reddit  merita  ?  Intemperantius  homine  anima- 
lium  nullum  est:  illa  expleta  fame,  nihil  amplius  voraut;  nos 
post  saturitatem,  rursus  acria  quaedam  et  acida  et  salsa,  hoc  est 
irritamenta  ciborum  et  potuum  petimus,  ut  coenam  longiorem 
faciamus,  et  famem  sitimque  et  libichnem  extinctam  reaccen- 
dere  possimus.  Nocte  comesationes  celebramus.  Nos  stomacho 
repugnanti  imperamus ,  ut  iterum  vas  illud  iam  exinanitum 
impleamus,  nos  vina,  nos  condimenta  novimus.  Animalia  ac[ua 

38 


394  Ant.   galatei 

et  simplicibus  cibis  contenta  sunt;  nobls  nec  terra  nec  mare? 
Jpsurn  satis  est.  Quin  etiam  ipsae  phasides  aves  et  laudati  pi- 
sces  non  sapiunt,  nisi  indicis  et  arabicis  odoribus  condiantur: 
parum  putamus  gulae  satisfacere,  nisi  etiam  et  naribus  pla- 
ceamus. 

f  ortitudo  ipsa,  de  qua  sermo  est,  in  multis  animalibus  vi- 
get.  Est  tamen  aliquod  genus,  ut  visum  est  naturae ,  timidum 
et  imbelle.  Multa  animalium  pugnas  suo  ordine  inire  didice- 
runt,  insidias  parare,  locare  praesidia,.  hostes  aggredi,  sua  tu- 
tari,  aliena  populare,  cum  sui  et  diversi  generis  animalibus, 
immo  et  cum  ipsis  hominibus ,  foedera  inire  ad  praedam.  Qui- 
bus  venatus  curae  est,  ista  noverunt.  Mittamus  grandia  ani- 
malia;  ipsae  ?c^pes  suos  habent  ductores,  suos  reges,  suos  mili- 
tes,  3ua  castra,  suas  cohortes.  Operae  pretiiun  est  videre  quam 
ingentibus  animis  pugnas  committunt.  Animalia  pro  cibo , 
proque  ^enere  pugnare  dicunt;  hominem  tantum  pro  gioria; 
sed  neminem  legi  qui  gentes  inopes  bello  petiisset.  Alexan- 
der  non  Scythas  adortus  est,  sed  ditissimos  et  Persas  et  In- 
dos.  Coucedamus  hominem  pro  gloria  pugnare,  scilicet  ut  pue- 
ris  placeant,  et  declamatio  fiant.  Inanis  res  est,  si  verum  non 
negeraus,  gloria;  nec  tanti  est,  ut  tautum  sanguinis  fundamus. 
Quanto  mehus  animalia  faciunt,  quae  pro  necessariis  rebus 
pugnant !  Ho©  ilUs  a  natura  datum  esse  patet;  quoniam  aliis 
data  sunt  cornua,  aUis  acuti  dentes,  aUis  dura  rostra,  aliis 
adunci  ungues,  aUis  atra  venena:  haec  sunt  iUorum  arma. 
Homines  inermes  et  imbeUes  et  mites  natura  genuit.  Nos  ipsi 
beUa  fecimus,  nos  tenue  corpus  rigido  ferro,  quod  natura  in 
alios  creavit  usus,  tegimus:  nos  teneras  manus  ghidio  arma- 
mus :  uos  pro  auro  et  argento  et  lapiUis  vitam  exponimus : 
utque  nostram  cupiditatem  celare  videamur,  totum  gloriae  at- 
tribuimus,  ac  si  honcstior,  aut  certe  excusabilior  sit,  Ubido  glo- 
riae  quam  auri  aut  argenti.  Haec  est  illa  heroica  virtus,  ut 
iugulemus  homines.  ]Nec  dubitant  non  modo  ii,  qui  niagnis  re- 
bus  gestis  clari  habentur,  sed  viles  mercenarii  milites,  qui 
non  pro  gloria,  non  pro  salute  patriae,  scd  pro  vili  nomisma- 
te,  pro  tcnui  mercedula  vitam  cxpouunt,  nos  foeda  ut  putant 
appellatione  calamarios  nuncuparc. 


EPISTOLA    XVIIl.  .595 

Non  sic  nos  appellavit  AIexander,.non  sic  Lysimachus,  nou 
sic  Denietrius,  et  alii  invictissimi  duces,  qui  toto  orbe  domito, 
post  morteni  Alexandri  omnes  reges  evasere.  Tantum  in  illo 
exercitu  philosophiae  tribuebatur,  quantum  rei  divinae.  Ope- 
rae  pretium  erat  in  tam  ancipiti  bello,  in  tanta  mole  rerum, 
videre  regem  et  tantos  duces  philosophari,  vidcrc  ingenuos 
adolescentes  philosophari,  simul  discere  et  militare,  videre  in 
illo  exercitu  tot  poetas,  tot  historicos,  tot  scriptores.  Transeo 
alios  medicos;  solus  Philippus  in  quanta  eo  tempore  opinione 
ars  habebatur,  ostendere  potest.  Ille  liberato  ab  incurabili 
morbo  rege,  in  tanta  apud  omnem  exercitum  admiratione  ha- 
bitus  est,  ut  omnium  ora  in  se  converteret.  Graeci  et  armis 
et  litteris  post  captam  Troiam,  usque  ad  Romanorum  tempo- 
ra  per  totum  orbem  clari  extiterunt.  Sed  nec  arma  sine  litte- 
ris,  nec  litteras  sine  armis  exercuerunt.  Nec  non  et  Romani 
litterarum  avidissimi  fuere.  Mittamus  privatos,  qui  iu  omni 
genere  litterarum  vix  ipsis  magistris  graecis  cesseruut.  Impe- 
ratores  fere  omnes  non  minus  litteris,  quam  armis  operam 
dederunt.  lulius  Caesar,  Augustus,  et  Titus  deliciae  humani  ge- 
neris,  Hadrianus,  Antoninus  Pius,  M.  Antoninus  philosophus, 
Severus  et  Antoninus  pater  et  fdius,  ad  quos  Alexander  aphro- 
disiensis,  Aristotelis  nobilissimus  interpres ,  scripsit  nobile  il- 
lud  volumen  de  fato,  item  Alexander  Mammeae  qui  Persas 
vicit,  et  ceteri  quos  longum  est  enarrare.  Nos  Latini,  immo 
potius  semibarbari ,  quamdam  a  barljaris  ipsis  labem  contra- 
ximus.  Qui  arma  exercent,  nescio  cur  litteras  despiciunt;  qui 
autem  litteras  colunt,  armorum  et  rei  bellicae  laudes  prae- 
dicant.  Nimirum  cpii  litteras,  et  cetera  bona  omuia  noverunt; 
qui  arma,  minime,  nisi  tantum  arma.  Unde  non  incongrue  mi- 
hi  videtur  philosophus  quondam  respondisse.  Interrogatus  enim 
cur  sapientes  potentum,  non  potentes  sapientium  limina  tere- 
rent,  dixit:  quoniam  sapientes  scirent  quid  illis  opus  esset, 
potentes  autem  nescirent.  Res  enim  profecto  admiratione  dig- 
na  !  Homeri  et  Virgilii  sacra  illa  poemata^  (p-iid  aliud  sunt, 
nisi  ferrum  et  ignes  et  funera  ?  In  Graecorum  et  Romanorum 
historia  nil  nisi  regum  ct  populorum  bella  invcnies.  Hi  om- 
nes  scriptores  videntur  mihi  magna  ex  parte  multitudini  pla 


J9fi  ANt.    GALATEI 

cere  voluisse,  eaque  magni  fecerunt,  quae  homines  aestimaut ' 
at  philosophi  ea  scrihunt  et  tractant,  quae  plus  Diis  quam 
hominihus  grata  sunt. 

Ex  his  quae  ciicta  sunt,  Pancrati,  cognoscere  poteris  quan- 
tum  ego  anteponam  ea  studia,  quae  in  contemplatione  rerum 
versantur  iis  quae  in  agendo.  Dices:  quomodo  tam  cito  pro- 
fers  sententiam,  cum  magni  viri  in  hac  quaestione  dissentiant  ? 
j>«onne  ipse  Socrates  philosopliiam  e  caelo  ad  communem  vi- 
tae  usum  transtulit?  Aristoteles  ipse,  ut  dixisti,  primo  ethico- 
rum  sub  civili  hoc  est  sub  activa  omnes  alias  disciplinas  lo- 
cat.  Marcus  TuIIius,  cuius  ego  plus  verba  et  ingeuii  magni- 
tudinem,  quam  mores  Iaudaverin>,  al)solvit  illotis  ut  dicunt  pe- 
dibus  locum  a  Panaetio,  ut  ait,  praetermissum,  scilicet  duobus 
propositis  honestis,  utinim  honestius,  hoc  est  utrum  officium 
praeponeudum  sit;  an  id  quod  in  cognitione  et  scientia  con- 
tinetur,  itn  illud  quod  ad  coniunctionem  societatemque  homi- 
num  tuendam  valet.  Parcant  mihi  manes  Ciceronis;  ego  non 
ausim  Ciceroni  repugnare,  etiam  si  certe  scierim  illum  falsa 
dixisse.  Durum  enim  est,  ut  ait  divinus  Plato,  adversus  in- 
cI}ios  et  antiquos  viros,  seu  vera  seu  falsa  dixerint,  ferre 
sententiam.  Sed  si  mihi  Aristotelis  numen  aderit,  vel  cum  ipso 
Hercule  luctari  non  formidaverim.  Cicero  suo  studio  delecta- 
tus,  ut  ipse  ait  de  Aristotele  et  Isocrate,  contempsit  alterum: 
ipse  honoribus  et  magistratibus  ne  dicam  ambitionibus  et  opi- 
bus  serviens  ,  seu  eloquentia  et  virtute  seu  fortuna  sua  ad 
consulatum  usque  penenit,  summum  eo  tempore  locum,  sum- 
mam  rerum  humanarum  fortunam.  Hancquaestionem  melius 
erat  si  ipse,  ut  et  Panaetius,  praetermisisset,  quam  quod  vir 
forensis  oratorio  more  non  philosophico,  ut  decebat,  dissol- 
veret,  et  tantae  rei  inaudito  adversario  sententiam  diceret. 

Si  verum  fateri  voluerit,  qui  haec  legerit,  quae  ego  ex 
principiis  peripateticae  disciplinae,  hoc  est  ipsius  veritatis  scri- 
psi,  satis  rationibus  Ciceronis  responsum  esse  existimabit;  et 
plane  cognoscet,  illum  non  rei  dignitatem  spectasse,  sed  com- 
munitatis  utilitatem;  quam  si  spectare  deceret,  non  arma  to- 
gae  cedere  debere  censuisset,  nec  toties  praedicassct  illa  ver- 
ba:  o  fertunatam  natam  rae  consule  Rjomam!  Ipse  tantura  pa- 


EPISTOLA   X\1II.  597 

triae  iililitatls  attulisse,  ipse  patriaiii  servasse  se  iactat,  quo- 
niam  eoniuralioaem  iliam  detexit.  Esto  magnum  et  memora- 
bile  servasse  urbem  orbis  dominam,  si  servata  urbs  dici  po- 
tuit,  quae  post  paucos  annos  ipso  servatore  et  vidente  et  tem- 
pori  dominoque  serviente,  in  unius  potestatem  devenit.  Nec 
putemus  multo  meliorem  Gaesarem,  quam  fuisset  Catilina  si 
vicisset.  Et  ut  ait  Seneca  de  Caesare  et  Pompeio,  dominus 
eligitur;  quid  tum?  alter  vincere  potest,  melior  ^incere  nou 
potest.  Magnam  rem  putat  Cicero  se  fecisse  eloquentia  et  pru- 
dentia  sua,  quas  praestare  scientiae  et  rerum  cognitioni  cre- 
dit,  quia  coniurationcm  detexit;  et  quamvis  ipse  fato  regi  rem 
publicam  fateatur,  concedamus  urbem  servatam  illius  opera 
et  industria.  At  nos  multas  coniurationes  detectas  fuisse  a 
pueris  et  mulierculis  et  servis  legimus.  Nonne  et  anser  suo 
clangore  rem  romanam  servavit?  Cur  tantum  sibi  deberi  iu- 
re  existimat ,  quia  semel  in  toga  rem  romanam  servavit  ? 
Mittamus,  ut  Platonis  utamur  rationibus,  fabros  machinarum 
qui  urbes  servant,  gubernatores  navium  et  raedicos  qui  quo- 
tidie  tot  liomines  ab  inferis ,  ut  sic  dixerim,  revocant.  Quid 
de  Camillo  dicemus?  quid  de  Q.  Fabio?  quid  de  Scipionibus, 
et  militibus,  qui  a  condita  urbe,  usque  ad  occupatum  a  Cae- 
sare  imperium,  rem  romanam  armis  et  servaverunt  et  auxe- 
runt  ?  et  ut  poeta  ait,  cjui  sanguine  nobis  banc  patriam  pepe- 
rere  suo?  Num  idcirco  arma  praeponenda  sunt  togae,  hoc  est 
legibus  et  eloquentiae,  quia  plus  utilitatis  rei  publicae  attule- 
runt?  Certe  institutis  \itae  et  eloquentiae  quibusdam  urbibus 
Roma  aut  aequalis  fuit,  aut  forte  inferior.  In  re  autem  bel- 
lica  nulli  unquam  gentium  a  condito  aevo  cessit,  omnes  pro- 
cul  dubio  antecelluit.  Nam  armis  coeptum  et  auetum  est  roma- 
num  imperium.  Si  Aristotelem ,  aut  nou  vidit  Cicero  aut  con- 
tempsit,  cur  divino  Platoni  suo  non  credidit,  qui  vitam  contem- 
plativam  omnium  putavit  esse  divinissimam?Sed  Firmianum  in 
hac,  in  cpia  minirne  debuit,  sententia ,  cum  in  multis  aliis  dis- 
sentiat,  Ciceroni  cionsensisse  video.  Ait  enim  institutionm  sua- 
rum  libro  tertio  :  reete  TuIIius  civiles  viros  philosophiae  do- 
ctoribus  praefert.  Sed  huius  auctoritas  iu  lacte  est,  et  ferula 
non  rationibus  confutanda.  Pueriliter  enim  errare  solitus  est, 


508  ANT.    GALATKI 

inani  illi  suae  elocfuentiae  conflsus:  inanis  enim  res  est,  sine 
eruditione  eloqiientia.  Quam  ridiculus  est  cuin  de  terrarum  si- 
tu  disputat,  et  cum  nescio  quos  millenarios  annorum  circui- 
tus  somniat,  et  cum  philosoplios  impudenti  quodam  et  cau- 
sidica  libertate  carpitl  Melior,  ut  divus  Hieronymus  ait,  ad 
contradieendnm  et  confutandum ,  quam  ad  comprobandum, 
hic  tanti  faciendus  est,  quanti  ipsi  theologi  ceterique  docti 
viri  faciunt  (1). 

Duo  sunt,  Pancrati,  cpiae  in  hac  re  considerare  oportet, 
in  quibus  stat  tota  vis  quaestionis,  dignitas  et  utilitas.  Exem- 
pla  ponamus.  In  domo  vasa  sunt  aurea  et  argentea,  quae  ra- 
ro  in  usum  veniunt;  picta  monilia  et  gemmae,  (fuae  recte  di- 
xerim  nunquam.  Quid  enim  aliud  gemmae  et  aureae  vestes 
significant,  nisi  nostram  vanitatem?  Sunt  et  vasa  aenea  et  te- 
stea,  quae  in  varios  et  crebros  veniunt  usus;  ab  utendo  enim 
utile  dicitur.  Utiliora  igitur  haec  smit;  illa  digniora  existimant 
melioracpie.  In  domo  vestes  sunt  aureae  et  laneae;  illae  melio- 
res,  hae  ut  Dionysius  in  lovem  iocatus  est,  ad  utrumque  tempus 
aptiores  et  utiliores.  Peripatetici  non  id  quod  utilius,  sed  quod 
lionestius  est  et  nobilius,  anteponuut.  Unde  et  disciplinas  quan- 
to  minus  serviles  minusque  utiles,  tanto  nobiliores  putant: 
illae  enim  propter  se  sunt ,  non  aliarum  gratia.  Sed  metaphy- 
sica  omnibus  praestat :  quoniam  nulli  servit,  omnibus  domi- 
natur:  aliae  propter  ipsam,  ipsa  non  propter  alias.  Unde  non 
improprie  sapientia  appellatur,  quam  vel  solus  Deus,  vel  Deus 
habet  ma.xime.  Qui  igitur  activam  vitam  praetulerunt ,  ad 
utilitatem  rei  publicae ,  ad  bene  beateque  vivendum  respexe- 
runt.  Qui  vero  contemplativam,  ad  ipsius  rei  nobilitatem,  et  ad 
perfectam  hominis  felicitatem.  Nec  mirum,  si  multitudini  quae 
plerum(pie  non  quae  bona  et  honesta  sunt,  sed  quae  utilia 
laudat,  gratior  sit  activa  vita,  quam  contetnplativa.  Ideo  qui 
hanc  sequuntur,  apud  homines  obscuri  sunt  et  inopes.  Saepe 
enim  est,  ut  ipse  ait  Cicero,  sub  palliolo  sordido  sapientia.  Qui 
vero  in  magnis  rebus  agendis  .versantur,  clari  et  opulenti  sunt. 
Apud  Deos,  hoc  est  apud  ipsam  veritatem,  e  converso:  quo- 

(1)  Reapse  de  erioribus  Lactantii  Firmiani  extat  ingeiis  libcr  Ant.  Rliau- 
(lensis . 


EPISTOLA    XVIII.  599 

iiiam  Iristotelis  gententia  est,  si  Deos  tangit  curn  Imniana- 
rum  rerum,  hi  sunt  amieissimi  Deo,  simile  enim  simile  gau- 
det.  Unde  Socrates  interrogatus  ab  adolescente,  utra  studia  ca- 
pessenda  suaderet,  an  philosopliiae,  an  rhetoricae,  per  quam 
nos   ius  civile  intelligere  possumus,  respondit :  ^l  utrd  SsiJv^ 

fTPo;    T/jv    (ti\o<joiLicfj'    £('  jjt.zTc/    rtJy  aySgwTTwv  ,    T^oi    ~'n'J    pyiTOoixvjv. 

Divi  Gregorii  nazianzeni  sententia  est:  nqd^jy  TTQoriy.oTsia.;  v 

^suploc-j-   6-^1 ;    r;X-Juy   spyov  ,   -n   2=    nXstoyuv  :    hoC   CSt,   Specuhdiva 

yita ,  an  activa  praeponenda  sit  ?  Contemplatio  perfectorum 
opus  est,  aciio  vero  plurimorum. 

Quod  dictum  est  de  re  l)eliica,  ({uae  sub  una  moralium 
virtutimi  locatur ,  i<Iem  intelligas  de  iure  civili  et  rhetorica. 
Erat  euim,  ut  diximus,  non  de  terminis  sed  de  totu  posses- 
sione  contentio.  Leges  et  rhetorica  sub  morali  parte  philoso- 
phiae  sunt,  et  ad  vitam  quae  in  agendo  est  reducunrar,  non 
ad  eam  quae  in  contemplatione.  Unde  bene  Aristoteles  ait : 
ethica  est,  non  ut  sciamus ,  sed  ut  boni  fiamus.  Colucio  illi 
aliter  visum  est.  Hic  dum  medicinae  civilem  disciplinam  an- 
tefeiTC  conatur,  videtur  et  philosophiae  illam  praeponere.  Mul- 
ti  et  hanc  ipsam  materiam  sive  hunc  locum  per  longas  am- 
bages  tractaverunt,  non  sine  aut  huius  aut  illius  disciplinae 
iniuria.  Non  parvum  inscitiae  signum  est,  cum  duas  aut  plu- 
res  praeclaras  res  ad  invicem  conferre  volueris,  alteram  dam- 
nace,  ut  filteram  extollas.  Ego  paucis,  ut  puto,  nbsolvam.  Ad 
ea,  quae  muItipLiciter  cttcuntur,  non  possumus  simplicitev  re- 
spondere.  Duo  in  medicina  cousiderantur,  scientia  ipsa  et  opus. 
Quantum  ad  opus,  medicma  est  quasi  uua,  ut  ait  Averroes,  me- 
diauicarum  artium,  sed  praestantissima  est,  quoniam  circa  no- 
bilissimum  subiectum  versatur.  Id  humauum  corpus  est,  quod 
inter  generabilia  et  corruptibilia  supremum  obtinet  locum,  quo- 
niam  formae  subiicitur  nobilissimae.  Cuius  causa  cuncta  alia 
genuisse  natura  videtur.  Ideo  artis  huius  inventores  in  nu- 
merum  Deorum  recepti  sunt.  Unde  coniicere  possumus,  quan- 
tum  sancta  antlquitas  honoris  huic  ai-ti  tribuerit.  In  hac,  pace 
medicorum  dixerim,  civili  disciplinae  et  sanctis  legibus  cedi- 
mus  :  nos  corpora  curamus,  illi  corpora  et  animas,  urbes,  res 
publicas,  regna  et  imperia.  Bonum  igitur  quanto  eommunius, 


000  AM.    GALATEl 

tanto  clivinius,  iit  Aristoteles  ait.  Altera  vcro  pars,  quae  ele- 
menta,  et  regiones,  situs  urbium,  naturas  locorum  et  tempo- 
rum,  vires  herbarum  metallorum  et  animalium,  denique  opifi- 
cium  humani  corporis  considerat,  longe  praestantior  est  ipsis 
legibus.  lUa  enim  Dei  et  naturae  opera  sunt ;  hae  vero  ho- 
minum.  Haec  pars  medicinae  quodammodo  sub  contemplati- 
va  est.  Civilis  disciplina  omnis  in  actione  est.  Repetitis  igi- 
tur,  quae  a  principio  diximus,  quantum  contemplativa  activae 
praeest,  tantum  medicinae  ista  pars  civilis  disciplinae. 

Sed  quid  dicendum ,  si  comparemus  arma  et  leges  inter  se? 
Utraque  euim  sub  activa  continentur.  Pancrati  mi  humanissi- 
sime,  in  proverbio  est,  omnis  comparatio  est  odiosa.  Ideo  ne 
ego  hanc  quaestionem  indissolutam  omnino  relinquam,  pauca 
dicam,  sokitionem  vero  exquisitam  ad  arbitrium  legentis  remit- 
tam.  Armis  imperia  tuta  sunt,  arma  uobis  libertatem  pariunt, 
arma  res  publicas,  templa,  vii'gines,  matronas,  pueros,  iuve- 
nes,  senes,  et  omnes  familias  defendunt:  nisi  arma  foris  es- 
sent,  nec  legibus  nec  libertate  uteremur.  Cum  immanissima 
gens  Turcarum  Italiam  invasit,  quid  nobis  profuisset  Scevo- 
la,  Paulus,  et  Ulpiauus,  nisi  Alphonsus  fuisset,  qui  a  barbaris 
nos  redemit?  qui  sudore,  labore,  vigilantia,  et  tot  periculorum 
generibus  libertatem,  iramo  nos  ipsos  nobis  restituit;  uxores 
liberos,  parentes  uostros  a  servitute,  cfuae  iam  imminebat,  li- 
beravit :  tandem  pertiuacissima  virtute  sua  inter  tot  telorum 
et  tormentorum  genera,  inter  tot  morbos  qui  omnem  exerci- 
tum  invaserant,  faventibus  Diis,  Turcas  vicit,  bella  compressit, 
quibus  nec  graviora  nec  periculosiora  permulta  ante  saecu- 
la  Italia  senserat.  INec  solum  regnum  suum  tutatus  est,  sed 
totam  chrlstianam  rem  publicam.  Multae  urbes ,  immo  multa 
regna  nune  sua  libertate  gaudent,  quae  nisi  Alphonsus  Turca- 
rum  furori  oljstitisset,  misera  servitute  premerentur.  Narro 
tibi  rem  non  incognitam.  Tu  ante  oculos  nostros  in  agro  lu- 
piensi  primum  cum  Turcis  manus  conseruisti.  In  ea  prima 
pugna,  cjua  vos  christiani  duces  iusultantes  Turcas  multis  eo- 
rum  caesis  terga  vertere  coegistis ,  dedistisque  spem  perterri- 
tis,  Turcas  et  vinci  et  fugere  posse. 

At  leges  nec  conteimiendae  sunt,  quibus  maiestatem  non 


EPISTOLA   XVITI.  001 

minus  armatam,  quam  armis  decoratam  csse  oportere,  ipse  et 
legiim  et  armorum  gloria  lustinianus  putavit.  Leges  non  mi- 
nus  in  bello  quam  in  pace  necessariae  sunt,  nec  in  exercitu, 
nec  in  agris,  nec  in  urbe,  nec  in  senatu,  nec  in  templis,  nec 
in  plateis,  nec  in  foro,  nec  in  ipsa  nostra  domo  cum  uxore 
et  liberis  nostris,  sine  legibus  vivere  possumus.  Arrna  unam 
tantum,  vel  praecipuam  partem  virtutis  moralis  comprehen- 
dunt.  At  leges  omnes  quatuor,  et  de  fortitudine  cognoscunt , 
puniunt  desertores,  qui  ante  quam  signum  detur  receptui,  fu- 
giunt  et  aeiem  relinquunt,  praemia  et  honores  iis  tribuunt 
quia  strenue  aliquid  egerint,  temperantiam  suadent,  casti- 
gant  intemperantiam.  Similiter  et  prudentia  in  legibus  conti- 
netur  et  iustitia.  In  civili  igitur  disciplina,  ut  Aristoteles  ait, 
est  omnis  virtus.  Et  idem  in  politicis  ait:  homo  a  !ege  et 
iustitia  separatus,  peior  est  omni  bestia.  Et  cum  ita  sit,  in  quo 
differat  civilis  scientia  ab  ipsa  philosophia  morali ,  nunc  di- 
eendum  non  est,  ne  in  longum  sermonem  trahamus.  Bella  non 
propter  se  ipsa  expetenda  sunt:  bella  gerimus,  ut  sub  pace,  ut 
sub  bonis  legibus  bene  beateque  vivamus:  aliter  sanguinolen- 
ti  essemus,  si  bella  propter  se  ipsa,  propter  necandos  mortales 
appeteremus.  Propter  quod  unumquodque  est,  et  iilud  magis. 
arma  propter  leges  sunt,  non  leges  propter  arma.  Ideo  rerum 
publicarum,  quibus  sola  vel  praecipua  cura  fuit  beili,  pacis 
autem  minima  aut  nulla ,  cessantibus  bellis  virtus  emarcuit. 
IUas  quoque  malum  exitum  habuisse  constat,  ut  ait  Aristo- 
teles  de  re  publica  Lacedaemoniorum,  quae  tantum  ea  quae 
erant  belli  curabat,  pacis  autem  minimam  curam  habebat: 
videbatur  enim  illa  respublica  tantum  nata  ad  bellum. 

Quare  igitur  clariores  viri  evadunt  qui  arma,  quam  qui 
leges  exercent,  satis  responsum  est  cum  de  contemplativa  et 
activa  vita  disputaremus.  Et  quamvis  tam  leges  quam  arma, 
ut  dictum  est,  ad  moralem  virtutis  partem  pertinent,  tamen  il- 
lae  magis  ad  intellectualem,  haec  magis  ad  moralem  accedunt. 
Cicero  cuius  tanta  vis  ingenii  est  tanta  dicendi  copia,  ut  quic- 
quid  velit,  facile  persuadere  immo  potius  extorquere  possit; 
quo  orante  quid  verum  sit,  nisi  qui  excellentis  ingenij  fuerit, 
aut  in  altiori  disciplina  eruditus  non  intelligat,  si  pro  Sulpi- 


C)02  AXT.    GALATET 

cio,  non  pro  Murena  dicere  voluisset,  alias  rationes  excogitas- 
set.  Rlieiorum  euim  mos  est  nunc  lias  partes  tutari  nunc  il- 
las;  sed  Sulpicius  fortasse  propter  communem  litterarum  stu- 
dium  nihil  porrigebat ,  Murena  dives  ex  Asia  redierat.  Quam- 
vis  ego  ad  consulatum  adipiscendum,  in  illo  turbulento  tem- 
pore,  in  civitate  armata  et  plena  seditionum,  nutante  ac  in 
servitutem  ruente  fortuna  libertatis  romanae,  plus  arma  va- 
lere  quam  leges  non  negaverim:  aliud  enim,  ut  saepe  dixi- 
mus,  est  dignitas  rei,  aliud  quae  ex  ipsa  re  sequitur  utilitas 
et  commoditas.  iS'on  praeteribo  hoc  in  loco  referre  verba  di- 
vi  Thomae,  quem  tu  ut  patronum  colis.  Inquit  ille  tertio  po- 
liticorum:  non  bene  opinabantur  quantum  ad  hoc,  quod  puta- 
bant  virtutem,  cpia  homo  bene  se  habet  in  l)ellis ,  esse  opti- 
mam;  cum  aliae  virtutes,  scilicet  prudentia  et  iustitia,  sint 
digniores  fortitudine;  et  ipsum  etiam  bellum  sit  propter  pa- 
cem  nou  autem  e  converso. 

Quoniam  de  contemplativa  et  activa  vita  multa  dicta  sunt, 
libet  et  de  voluptate  aliquid  dicere.  Magna  pars  mortalium  sub 
hac  laxatur,  Aristoteles  ait:  multi  sunt  pecorum  vitam  eligentes, 
similes  Sardanapallo.  Paris  tres  Deas  nudas  vidisse  dicitur,  lu- 
nonem,  Minervam,  Aenerem.  Sapientissime  a  litterarum  patre 
Homero  efllctam  esse  hanc  fabulam  existimo,  ut  quae  summa- 
tim  omnia  vivendi  genera  complexa  est.  Paris  ipsa  mortalitas 
est,  Minerva  sapientiae  et  scientiae,  luno  agendarum  rerum, 
Venus  voluptatum  Dea.  Prima  obscura  et  ignota,  innno  et  in- 
visa  multitudini,  nec  quaestuosa,  paucis  tamen  cognita:  ideo  a 
conterraneo  meo  dictum  fuisse  puto,  philosophandum  esse 
paucis;  ipse  enim  nonnisi  cum  Scipione  et  Laelio  familiarissime 
versabatur.  Secuuda  gloriosa  et  superba  et  dives,  ut  decet  lo- 
vis  coniugem  et  sororem,  sed  ea  non  sine  maximis  et  labo- 
ribus  et  periculis  tractatur,  sive  bella  geras,  sive  rem  publi- 
cam  administres,  sive  regibus  carus  sis,  sive  populo  gratio- 
sus.  Praesto  nobis  sunt  innumcrabilia  tam  nova,  quam  ^ete- 
ra  exempla.  Tu  hos  quatuor  contemplare,  Scipionem,  Hanni- 
balem,  Demosthenem,  et  Ciceronem.  li  tibi  satis  sint:  horum 
perscrutare  mores,  fidem,  iudustriam  labores,  pericula,  res 
gestas,  et  demum  exitum.  Tertia  suavis  et  grata  multitudini, 


EPISTOLA    XYIII.  «03 

nec  minus  proceribus,  ad  quam  post  maximas  res  gestas,  post 
adepta  iniperia,  post  subactos  hostes,  nullae  non  gentes  labun- 
tur,  nec  secus  ac  ferrum,  quad  cum  ab  opere  cessaverit,  aeru- 
gine  consumitur.  Haec  est  aerugo  potentissimorum  et  ducum 
et  populorum,  voluptas  ipsa,  quae  multas  gentes,  quae  ante 
imperare  consueverant ,  servire  coegit,  multa  regna  subvcr- 
tit.  Haec  Paridi  ut  Helenam  raperet  suasit;  haec  troiani  belli 
causa  fuit.  Nec  putes,  ut  dixi,  frustra  a  poetis  fictam  fuisse 
fabulam.  Praepostere  vivit  humanum  genus.  Paris,  hoc  est 
homo  ipse,  voluptatem  praeponit  rebus  omnibus:  si  quid  stre- 
nue  egerit,  si  quid  lucratus  fuerit,  totum  ad  illam  dirigitur. 
Huius  gratia  praecipue  avaritia  expetitur,  huic  navigatur  ad 
Nilum  et  Tanaim  et  ad  ultimas  occidentis  insulas,  huic  pro- 
funda  vada  exquiruntur,  quin  etiam  et  huic  bella  geruntur, 
huic  ferrum  stringitur,  huic  scalae  moenibus  admoventur.  Ni- 
hil  ahud  vulgus  bene  vivere  appeUat,  nisi  genio  inckilgere, 
voiuptatibus  frui ,  et  molliter  et  delicate  vivere. 

Si  quis  excellentioris  est  ingenii,  hae  contempta,  eam  quae 
in  agendo  est  vitam  eligit,  magistratus  conplectitur,  rem  publi- 
cam  capessit,  anhelat  ad  honores,  opes  accumulat,  et  genus  cx- 
tollit  suum,  nomenc|ue  prorogat  ad  posteritatem.  Qui  sapientiam 
amplectantur,  aut  nulli  sunt  aut  perpauci,  contempti  a  mul- 
titudine,  sed  (juos  aequus  amavit  lupiter.  Hi,  si  qui  sunt,  plus 
Diis  quam  sibi  Aivunt,  honores  et  divitias  nee  omiiino  con- 
temnunt,  nec  ardenter  appetunt.  Si  eas  non  habuerint,  patien- 
ter  inopiam  ferunt,  nec  illam  propulsant  per  scelera:  si  di- 
vitias  possederint,  liberaliter  illis  utuntur,  suis  bene  faciunt, 
amicis  largiuntur,  nullis  invident,  ut  qui  simul  cum  bona  men- 
te  et  cetera  omnia  possideant;  ita  ut  non  sibi,  sed  aliis  nati 
videantur :  iniurias  inferunt  nemini,  illatas  aut  patiuntur  ae- 
quo  animo,  aut  non  crudeliter  ulciscuntur.  Quae  vero  de  Diis 
ab  hominibus  sciri  possunt,  speculantur:  caelorum,  siderum, 
elementorum,pIantarum,  animalium,  et  it^sius  hominis  naturam 
scrutantur.  Denique  in  divinarum  et  humanarum  rerum  cog- 
nitione  tota  illorum  mens  est.  Hoc  est  vitam  mortalem  cum 
immortalibus  agere,  hoc  est  in  humano  corpore  divinitus  vi- 
vere,  hoc  est  quod  Socrates  dixit:  £i  p-srci  r«v  ^suv,  n^oq  r-/jv 

<piXocro^/av . 


(»04  AXT.    CrVLATEr 

Nec  tacebo  sententias  divinorum  poetarum,  qui  melius, 
quam  rhetores  populorum  aurae  servientes,  iudicaverunt.  Ideo 
ut  Aristoteles  supremum  operum  suorum  metapliysica  uno  Ho- 
meri  clausit  versiculo ,  ita  ego  liunc  sermonem  signabo  do- 
ctissimis  Yirgilii  et  Ovidii  sententiis.  Uterque  vitam  contem- 
plativam  ceteris  praeposuit.  Ovidius  ait: 

Felices  animae,  quibus  haec  cognoscere  primum , 
Incjue  domos  superas  scandere  cura  fuitl 
II bi  et  militari  et  forensi  vitae  et  divitiis  et  honoribus  contem- 
plativam  vitam  anteponendam  esse ,  apte  demonstrat.  Virgi- 
lius  secundum  mentem  Aristotelis  et  Theoplirasti,  quos  fami- 
liarissimos  habuisse  non  duljiis  argumentis  compertum  habeo, 
primas  partes  felicitatis,  hoc  est  ipsum  summum  bonum,  in 
conteniplatione  et  revum  cognitione  collocavit ;  non  uti  cau- 
sidici  in  actionibus,  in  quibus  more  Ixionis  celeri  et  perpe- 
tua  volutantur  rota.  FeUx,  inquit  Yirgilius,  qui  potuit  rerum 
cognoscere  causas !  £t  paulo  ante  dixerat : 
Me  vero  primum  dulces  ante  omnia  Musae, 
Quarum  sacra  fero ,  ingenti  perculsus  amore , 
Accipiant,  caelique  vias  et  sidera  monstrent, 
Defectns  solis  varios,  luuaeque  labores, 
Unde  tremor  terris,  qua  vi  maria  alta  tumescant 
Obicibus  ruptis  rursusque  in  se  ipsa  residant, 
Quid  tantum  oceano  propereut  sc  tingere  soles 
Hiberni,  ^el  que  tardis  mora  noctibus  obstet. 
Has  divino  afflatus  spiritu  vates  appellavit  summas  na- 
turae  partes.  Haec  est  igitur  summa  hominis  felicitas  et  sum- 
mum  naturae  bonum ,  c|uod  homines  quoad  licet  Diis  similes 
facit. 

19.    AD    PETRUM    SUMMOIVTIUM 
DE    SUO    SCRIBE>DI    GENEBE. 

Simoenti  optime,  deliciae  amicorum,  sis  salvus.  Quereris, 
et  iure  quereris,  qui  promissam  tibi  per  alium  nuncium  epi- 
stolam  non  acceperis.  Nondum  ilki  signata  erat,  cum  nuncius 
excessit.  Sed  ea  tunc  epistola  fuit,  nunc  est  libellus,  et  hoc  in 
lucro  est;  plus  aecipies,  quam  promissum  fuerat;  tempore  foe- 


EPISTOLA    XIX.  605 

niis  provenit.  Si  Galateum  amas,  ut  ais,  lucundior  erit  tibi  libel- 
lus,  quain  fuisset  epistola;  sin  minus,  molestior.  Si  figulus  es- 
sem,  dum  urceolum  facere  statuerem,  nescio  quo  pacto  currente 
rota  amphora  cxiret.  Ttaque  aut  epistolam  \oca,  aut  episto- 
lium,  aut  libellum,  ut  libet.  Non  potest  quispiam  mortalium 
non  obse(£ui  ingenio  suo :  quam  ob  rem  tot  sunt  differentiae 
ingeniorum,  quot  et  corporum.  Difficile  est  vitare  quae  ge- 
nius  noster  suadet,  difficillimum  et  servare  decoi-um  in  ea  re 
ad  quam  nos  natura  non  provocat.  Sit  igitur  cuique  dux  sua 
Minerva;  quisque  suos  patimur  manes.  Plato  varius  est,  iu- 
cundus,  floridus,  copiosus:  Aristoteles  concisus,  brevis,  gravis, 
acutus,  circumspectus.  Uterque  suo  more  placet.  Spartanis 
gratus  est  suus  laconismus,  suus  Atheniensibus  sermo  prolixus 
et  copiosus. 

Novi  ego  ingenium  meum,  novi  et  ut  sic  dicam  lasciviam 
sermonis ,  et  has  longas  parentheses,  ut  interdum  videatur 
ipse  sibi  sermo  non  cohaerere.  Quoties  lego,  toties  aliquid  ad- 
dendum  videtur,  etiam  si  millies  legerem.  Si  quis  hoc  nolit 
copiae  et  notitiae  multarum  rerum,  adseribat  vanitati  et  in- 
scitiae.  Optarem  maxime  ut  de  me  dicere  quis  posset,  quod 
de  conterraneo  meo  dictum  fuit-Ennius  ingenio  maximus,  arte 
rudis. -Agnosco  peccata  mea;  sed  aliud  est  agnoscere  innata 
vitia,  aliud  vitare:  nee  si  vitare  possem,  in  hoc  admodum  la- 
borarem.  Non  ego  impero  ingenio  meo,  sed  ducor  ab  illo,  im- 
mo  potius  trahor,  et  quocumque  traxerit,  sequor.  Scilicet  hoc 
erit  curae  Galateo,  concinnare  verba,  disponere  clausulas,  et  in 
fine,  ut  ait  Hierouymus,  aliquid  servare,  ut  plausum  moveat 
auditoribus;  fucare  sermonem,  aut  balba  de  nareloqui?  Fa- 
ciant  haec,  qui  plus  in  bene  dicendo,  quam  in  bene  agendo 
student.  Yis  dicam  ?  Non  ego  calamum  verso,  sed  illum  quo- 
cumque,  ut  dixi,  duxerit,  sequor  ac  libens.  Curae  sunt  mihi 
non  verba  sed  sententiae,  eraditio  non  elocutio.  Xec  ignoro 
nonnullos  doctorum  Iiominum  offensum  iri,  cum  litteras  abo- 
minor,  execror,  profano.  At  si  quis  mentem  non  verba  in- 
spexerit,  cognoscet  me  tunc  maxime  litteras  laudare  cum  vi- 
tupero. 

Aiunt  Platonem  tuuc  inaxime  usum  rhetorica  cum  con- 


600  ANT.    GALATEI 

tra  rlielores  invehebatur :  tunc  Homerum  ceterosque  poetas 
admiratum ,  cum  illos  a  sua  re  publica  eiiciebat.  Non  par- 
^i  ingenii  esse  puto  paradoxa  persuadere.  Plus  admirationi 
fuit  Romae  Garneadis  ingeuium  et  eloquentia  cum  coutra  iu- 
stitiam,  quam  cum  pro  iustitia  disputabat ;  quo  dicente,  quid 
verum  esset,  agnosci  minime  poterat:  a  quo  Ciceronem  quam 
plurimos  locos  sibi  assumpsisse  video.  Pyrrho  eliensis  plus 
famae  adeptus  est  cum  contra  logicam,  physicam,  ethicam, 
hoc  est  contra  bonos  mores  scripsit,  quam  plerique  alii,  qui 
de  his  diligentissime  tractaveruut :  cuius  commentariorum  frag- 
menta  aliqua  Sergius  nostev  diligentissimus  librorum  veterum 
indagator  hic  apud  Salentinos  hi  quadam  antiqua  casula  et 
ruinosa  reperit  (1);  quorum  titulus  est:  mpp-^yiuv  uTroT-jT^-aa-suy. 
Et  ab  hoc  Ciceronem  multa  retulisse  ad  verbum  deprehendi. 
Dices:  non  licet  contra  veritatem  aut  serio  aut  ioco  di- 
sputare.  Fateor,  et  Ciceroni  assentior,  cpii  melius  esse  putat  in 
bona  causa  vi  opprlmi,  quam  malae  cedere.  Est  apud  hierogra- 
phos:  pro  iustitia  agonizare,  et  usque  ad  mortem  certa  pro  iu- 
stitia,  et  Deus  expugnabit  pro  te  mimicos  tuos.  Aristoteles  cen- 
set  oratorem  oportere  scire  tutari  vel  malam  causam,  non 
ut  Cicero,  Crassus,  et  Demosthenes  saepe  fecerunt,  sed  ut  ma- 
lam  causam  tutanti  sciamus  respondere.  Callisthenis  oratio 
admirationi  fuit,  et  cum  pro  Graecis  contra  Macedones,  et 
cum  pro  illis  contra  Graecos  diceret,  sed  in  altera  parte  ani- 
nios  Macedonum  non  parum  offendit.  Etenim  suapte  natura 
amara  est  atque  odiosa  veritas;  nec  est  facile  invenire,  qui 
contra  se  dicta  libenter  audiat,  etiam  si  vera  sint.  Plinius, 
ut  ego  ex  illius  verbis  coniicere  possum,  vir  fuit  benigni  et 
humani  ingenii,  et  tamen  illi  non  turpe  visum  fuit  eontra  Grae- 
cos,  a  quibus  omnes  ingenuas  disciplinas  accepimus,  et  per 
quos  ipse,  ut  fatetur,  profecit,  et  contra  medicos,  et  contra 
parentem,  ut  ipse  ait,  omnium  naturam  scribere,  et  contra 
providentiam  et  immortalitatem  animorum.  Cicero  quoque  lau- 
dator  Graecorum,  cum  rapacem  jiraetorem  pro  magna,  ut  pu- 
to,  mercede  apud  senatum  defenderet,  quae  et  quanjta  con- 

(1)  Animadvcrle  iiotitiani  iiivcntnnini  primo  Sexti  eminrifi  instifufio- 
miiij  pyrrhoniarimi  apud  Salcntinos. 


EPISTOLA.    XIX.  G07 

tra  Graecos  enarravit!  Lucianus  ille  laudator  muscarum,  et 
auctor  falsissimarum  narrationum,  contemptor  ut  ait  Lactan- 
tius  hominum  Deorumque,  et  apostata  ortliodoxae  fidei  no- 
strae,  quot  et  quanta  in  philosophos  evomuitl 

Picus  plura  volumina  contra  apoleleiimata  scripsit.  et  meo 
iudicio  non  mlnus  vere,  quam  docte  et  copiose.  Hiiius  sen- 
tentiae,  et  sancti  viri,  et  ipsa  veritas,  et  si  qui  sunt,  qui  ve- 
re  philosophentur  consentiunt.  At  si  falsa  dixisset,  gratias  illi 
agendas  esse  existimo,  ut  Aristotelcs  ait.  Veterihus  agere  gra- 
tias  debemus,  etiam  si  male  di.terint,  moverunt  enim  mentem 
nostram.  ad  veritatem  investigandam,  et  ad  repugnandum  fal- 
sis  opinionibus.  Fuit  graecus  quidam,  qui  extollens  virtutem 
et  mores  Macedonum  apud  Darium,  instruebat  quomodo  et 
qua  arte  cum  illis  pugnandum  esset.  Huius  consiiium  si  au- 
ditum  fuisset,  forte  res  aliter  evenisset.  Sed  huic  veritas,  ut 
assolet,  et  rectum  consilium  in  perniciem  cessit.  Quin  etiam 
ipse  Darius  poenas  dedit  et  mortis  innocentis  viri  et  negl&- 
cti  consilii.  Explorandae  sunt  vires,  conatus,  ingeuia,  et  loca 
hostium,  si  vincere  velimus.  Socrates  philosophus  adversario- 
rum  maledicta  clementer  ferebat,  dicens:  si  illa  vera  essent, 
se  meliorem  futurum,  dum  peccata  emendaret;  sin  falsa,  ni- 
hil  ad  se  pertinere.  Propterea  iainiicos  aiunt  optimos  esse 
magistros,  et  monitores,  et  primos  qui  nostra  delicta  sentiunt, 
quoniam  quae  amici  ne  clam  quidem  audent  nobiscum  in 
nos  loqui,  illi  palam  pronunciant. 

Cum  legeris,  quae  contra  litteras  dixi  (l^,  puta  me  non  ha- 
bere  odio  litteras,  sed  illarum  fortunam.  iNam  nollem  ^  ivere 
si  sine  litteris  viverem.  At  si  ea  quae  dixi  non  placent,  pu- 
ta  me  secutum  fuisse  exemplum  Eratosthenis  illius,  qui  cum 
nullius  esset  pretii,  cupidus  famae  et  gloriae,  quod  virtute  non 
potuit,  scelere  memoriam  sui  aeternam  facere  tentavit.  Neque 
id  fefellit;  ignem  in  templum  ephesiae  Dianae  iniecit:  inter- 
rogatus,  cur  id  fecisset,  respondit:  ut  eius  facinoris  memoria 
in  futura  saecula  extenderetur.  Senatus  neque  puniendum  ho- 
minem  censuit,  neque  illius  nomen,  aut  factum  in  annalibus 
scribendura.  Et  tamcn  et  nominis  illius  et  facti  memoria  in- 

(I)  Scripsit  reaiise  Galemis,  lii.sus  caiisa,  ^itiii>cratioiiem  liitcraruiu. 


608  ANT.   GALATEI    EPISTOLA   XIX. 

vito  senatu  adhuc  restat.  Sic  res  se  habet,  humanissime  Si- 
moenti,  cum  fortuna  volet,  etiam  scelera  clarissimos  homines 
faciunt.  Tu,  ut  es  mitissimi  et  indulgentissimi  ingenii,  men- 
tem  et  mores  amicorum  observa,  non  verba.  Actii  nostri  non 
solum  manus,  ut  hispanice  loquar,  sed  os  et  oculos  pro  me 
osculare.  Vale,  decus  et  deliciae  amicorum.  Data  Gallipoli  .X. 
calendas  novembres. 

20.    AD    ALTILIUM 
DE     EIUS     ITINERE. 

Invideo  tibi,  mi  Altili,  tuam  cum  regulo  nostro  peregri- 
nationem  (nosti  enim  quantum  sim  peregrinandi  avidus.)  In- 
video  tibi  et  Hermolai  Barliari  amplexus,  quem  ut  puto  Me- 
diolani  videbis.  Testor  Deos,  ni  me  res  familiaris  graviter  ur- 
geret ,  tecum  venirem ,  tecum  regulnm  nostrum  comitarer, 
ut  pariter  et  tyrrhenum,  et  ligusticum  pelagus  legeremus. 
Quis  fuit  ille,  qui  liberas  hominum  et  eorumdem  philosopho- 
rum  mentes  coniugii  vinculis  alligavit?  Tu  autem,  qui  liber 
cs,  i  felix,  et  ventos  secundos,  et  mare  placidum  experiare,  et 
-  sit  Galatea  tuae  non  aliena  viae.  -  Habebis  fortasse  mea  mu- 
nuscula,  hoc  est  plagas  mundi  in  arctum  coactas,  quae  et  na- 
vigandi  tramites  monstrent  (1),  et  Galateum  tuum  tibi  refe- 
rant.  Ego  Diis  et  Alphonso  volentibus  hic  in  lapygia  ohe 
saturnalia  peragam  cum  Actio  et  Ghariteo.  Bene  vale.  Data 
Lupiis  VI.  nonas  octobres. 


(1)  En  piinunn  liuius  scienliac  speciiiien,  aucloie  Galaleo. 


fiO» 

lULII  CAESARIS  CAPACII 

VITAE    PROREGUM 

REGNI    ET    URBIS    NEAPOLIS. 


CONSJkSWS  M^ONUS  GOBDUB^NSIS. 


..T, 


antani  rerum  militarium  molem  sustinuit  omni  aetatis 
cursu  magnus  Consalvus,  et  tam  fortiter  et  sapienter  per  ma- 
ximos  gloriarum  triumplios  fortunae  auspicia  confecit,  ut  ad 
aeternarum  laudum  culmina  provectus,  non  modo  Hispaniam  , 
debellatis  hostibus,  eiectis  christianae  fidei  regumque  Aragonio- 
rum  perduellibus,  illustrarit,  sed  Italiam  quoque  praeclaris  vi- 
ctoriarum  facinoribus,  splendida  fortissimi  dueis  virtute,  nomi- 
nisque  magnitudine,  et  rerum  post  hominum  memoriam  ad- 
mirabili  praestantia,  ^eteres  duces  aemulatus,  ita  complerit, 
ut  ad  omnes  honores  diuturnis  bellorum  Iabori])us  accesse- 
rit.  Nec  hyperbolice  de  eo  loquutum  assererem,  qui  scripsit 
Graecos  decem  annorum  molestiis,  ex  una  tantum  urbe  victo- 
riam  reportasse,  quando  Consalvus,  nullo  insidiarum  molimi- 
ne,  collatis  viriliter  signis,  iii  apertis  canipis  ,  ad  urbium  moe- 
nia,  ut  belli  fortuna  tulerat ,  subductis  copiis ,  animi  viribus- 
que  corporis ,  biennio  pacavit  Italiam ,  Neapolim  bis  ereptam 
suis  regibus  restituit,  et  provincias,  quae  defecerant,  in  fidem 
revocavit.  Nec  mirum  si  perdomitam  Galliam  Caesar  romano 
subiecit  imperio,  qui  cum  veterano  milite  multis  iam  proeliis 
assueto,  omnibusque  bellicis  instrumentis  instructo,  eam  gen- 
tem  tunc  imbellem  fere,  quae  vix  pugnare  didicerat  fudit  et 
profligavit ;  (juando  Consalvus  Gallos  multorum  bellorum  ex- 
perimento  gentem  ferocem  effectam ,  potentem  armis  ,  quae 
et  armatoru?n  multitudine,  et  pugnantium  virtute,  et  vincendi 
cupiditate,  multis  nationibus  terrori  fuit,  tanto  conatu  expulit, 
inque  sua  regna  detrusit.  Quare  novus  Hercules  Geryonem 
tot  imminentibus  periculis  in  Hispania  suporavit,   cum  sig- 

30 


6f0  CO.NSAI.VLS    MAONLS. 

na  victncia  baibaris  gentibus  intulit,  novusque  Marcelius  hi- 
•--panoruni  regum  ense  ita  j)Ugnavit,  iit  ad  eius  nominis  glo- 
riain  aclhue  in  iieapolitanis  jnonumentis  cuncta  gaudio  ca- 
leant,  cuncia  plausibus  tripudient.  Quod  si  non  omnibus  vi- 
ctoriis ,  quas  in  regno  neapoHtano  consequutus  est ,  eius  regni 
prorex  est  appellandus,  ante  quam  enim  praetectiiram  urba- 
nam  habuit ,  inulta  belia  confecit ;  seniper  tamen  praefectum 
fuisse  dicenuis,  qaein  doini  reges  continere  non  poterant,  cunv 
adesse  militiae  eum  oporteret,  ad  regni  tutelam  a  regibus  voca- 
tum,  atque  iam  tum  cum  ex  Hispama  advenit,  ut  Ob«fnina 
(ialloium  proregi  obsisteret,  eo  munevi  praefectus  ^isus  fuerit. 
2.  Alplionsus  eius  nominis  secundus  Aragoniae  rex,  quod 
Gaili  praecipiti  ailuvione  cx  Alpibus  oinnem  Italiam  armorum 
saevitia  corruperaut,  ipseque  mortuo  Ferdinando  patre,  avi- 
tum  regnum  deserere  coactus,  et  omni  spe  destitutus,  Nea- 
poli  in  Siciliam  se  i"eceperat,  in  oranium  rerum  soiitudinem 
adductus,  ignorabat  quam  tandem  rationem  iniret,  ut  in  pri- 
stinuin  locum  i'estitueretur :  multaque  secum  animo  voivens, 
tandem  Bernardinum  Liernandum  in  Hispaniam  misit,  a  ca- 
thoiico  rege  auxilium  postulatum.  fs  nihii  sibi  opportunius 
proposuit,  quam  Consalvum  illi  negotio  praeficere:  qui  mui- 
torurn  navigiorum  classe  comparata,  conscrinti.s  peditibus  equi- 
tibusque  ,  expedita  navigatione  Messanam  appuiit ,  qua  At- 
phonsus ,  et  Ferdinandus  filius  ( FerraiKiinum  dicebant )  de 
regia  fere  dignitate  deiecti  se  receperant;  nihil  cnim  loci  irt 
eorum  regnis  inerat,  quod  hostili  iniuriae  non  esset  obnoxium. 
Eius  adventu,  quasi  felicissimo  sidere  praenuntio,  cuncta  sibi 
fauste  eventura  veges  arbitrati  simt ,  omnemque  recuperan- 
dae  salutis  spem  in  eo  fortissimo  viro  collocarunt.  Tunc  prae- 
eipue,  cum  ne  punctum  quidem  temporis  immoraudum  arbi- 
tratus,  ad  (^labriae  littora  descendit,  Rhegium  obsedit,  vi 
cepit ,  Galiosque  possessores  obtruncavit ,  et  secimdiore  pro- 
speritatis  flamine  succedente,  universas  v  ires  in  hostium  con- 
spectiun  dedit,  iussitque  suis,  ut  in  oinnem  Caiabriam  ferro 
sibi  iter  npcrirent.  Ouare  subito  tiraore  consternati  hostes, 
••>ut  fugere,  aut  in  inunitiora  ioca  se  recipcrc  coeperunt. 
:3.  (juae  res  tanlos  animos  Consalvo  dedit,  ul  vel  si  longe 


CONSVL^US    MAOMS.  011 

iiiferior  nuini^-o  militum  esset ,  his  tamen  initiis  spem  certam 
\  ictoriae  conciperet,  et  contemptis  hostibus,  suorum  regum  tre- 
pidos  animos  lirmaret.  Quare  Seminariam,  quo  omnes  (jallorum 
vircs  conlluxerant,  aggressus  est:  streuue  utrimque  pugnatum, 
caedes  multorum  subsecfuuta  est,  Gallique  tandem  in  urbem 
pedem  retulerunt.  Quod  cum  Eberardus  Stuardus  ,  cui  Obe- 
gnini  cognomen  erat,  scotus  genere,  summaeque  virtutis  dux, 
et  Galabriae  praefectus ,  animadvertisset,  ne  iis  locis  spoliare- 
tur,  quae  tot  laboribus  in  galli  regis  potestatem  redegerat, 
et  ue  eius  gentis  nomen  videretur  Hispanorum  virtute  abo- 
leri,  iungendo  eopias,  quas  pluribus  locis  coUocaverat,  invictis- 
simum  exercitum  fecit:  mox  per  praeconem  Hispanos  ad  proe- 
lium  lacessivit.  Ferdinandus  in  quo  excelsae  indolis  manifestis- 
sima  erant  indicia,  ardebat  certamen  et  pugnam,  ad  quam 
hortabatur  Consalvum,  cuius  virtute  cuncla  sil)i  feiicia  eventura 
coulidebat.  Consalvus  vero,  quem  militaris  usus  prudentem 
rerumciiie  experientia  peritum  reddiderat,  ut  iuvenis  animum 
ferocientem,  et  ad  immortalitatem  temere  properantem  frena- 
ret,  multa  proposuit,  quibus  a  pugna  illum  revocaret ;  nun- 
quam  scilicet  cum  hoste  inconsulte  concertandum ;  nec  ma- 
nus  conserendas,  nisi  commodiorcm  occasionem  tempus  tulerit; 
nequicquam  sapere  ducem,  qui  hoslis  monitu  castra  sit  mo- 
turus;  illud  pro  compcrio  esse  habcndum,  Obegninum  bcHi- 
cae  rei  apprime  gnarum,  provocare  non  essc  ausiim,  nisi  exer- 
citum  recentioribus  auxiliis  obfirmasset;  cunctaudum  ea  de 
causa  ipsum  ducere ;  tunc  enim  celeriter  manus  conseriUn- , 
cum  bene  pugnatur. 

4.  Quod  vero  Ferdinando  Yehemeuter  dispiicebat;  c[ui  ne  ae- 
stimaretur  Gallos  pertimescere ,  utc{iie  ostenderet  victorem  au- 
te  pugnam  se  futurum,  cum  ab  ingentibus  spiritibus  ad  proe- 
lium  committendum  impelleretur,  aciem  instruit,  et  ad  Pe- 
tracem  lluvium,  c{ui  Seminariam  alluit,  subductis  copiis,  col- 
latis  ad  sinistrum  cornu  peditiinis,  ad  dextruni  equitatu,  ct 
post  lios  maunia  Italorum  manu,  expectabaf  Gallos  thnium 
transituros.  Obegninus  contra  hispanum  pcditatum,  Helvc- 
tios,  ct  Aquitanos;  et  contra  cquitatum,  •CC(X-  gravis,  •DCCC- 
levis  armaturae  mililes  opposuit;  cxtremum  Acro  agmen,  nuxi- 


i'A-2  CO>SALVLiS   JIAGMiS. 

liaribus  militibus,  tuin  iis,  qui  ab  Aiidegavensibus  craiit,  ve- 
kiti  lirmo  praesidio  immivit.  \'adato  Iliimine  a  Gallis,  i'ru- 
entissimum  proelium   post  hominum  memoriam   com«iiss«ra 
est.  Ferebatur  quisque  victoriae  desiderio  ,  et  quia  impedie- 
batur  torn>entorum  usus,  confertissimo  utrimque  agmine  con- 
cursum  est:  hic  vulneratur,  ille  cadit,  it  clamor  caelo,  ob- 
strepit  tubarum  clangor,  cuncta  timoris,  tumultus,  caedis  ple- 
na  erant.  Demum  cum  equitatus  liispanus ,  numero  et  armis 
inferior,  sustinere  non  valeret,  loco  excessit,  ut  cum  peditata 
se  coniungeret:  quae  res  cffeeit,  ut  Consalvi  milites  abiicerent 
animos,  et  Galli  vires  resumerent;  utricpie  enim  sibi  persuEi- 
serant,   equitatum  ih  fugam  esse  conversum.  Hinc  Obegni- 
nus,  et  Persi"vus  frater ,  opinantes  posse  tunc  hispanum  exer- 
citum  profligari ,  tanto  impetu  irruerunt ,  ut  nisi  Consalvus 
fortius  obstitisset,  omnium  internecio  facta  esset.  Ferdinan- 
dus  plenus  animi  viam  inter  armatos  sibi  fecerat ,  et  Obegni- 
num  hasta  percusserat ;  sed  ex  vulnerato  equo  decidit ,  nec 
mortem  effugisset,  nisi  eo  accurrens  Consalvus  proelium  red- 
integrasset ,  imposito  equo  Ferdinaudo  a  lohanne  de  Capua, 
qui  ut  regis  saluti  consuleret,  suam  nihili  fecit,  maluitque  su- 
perstitem  regem  suae  virtutis  testem  habere,  quam  vivus  abs- 
que  sui  regis  praesidio  inter  homines  versari.  Quo  eventu  tan- 
tum  fiduciae  ac  spiritus  victis  militibns  accessit,  ut  acri  con- 
cursu  facto,  victmuam  in  suis  manibus  ponerent.  At  quoniam 
nullo  pacto  hostium  multitudinem  sustinere  potuerunt,  saluti 
consulendum  arbitrati  sunt.  Non  belli  casus,  sed  Consalvi  ver- 
borum  recordatio  ,  Ferdinando  molestissima  fuit ;  monuitque 
posteros,  ut  in  rebus  arduis,  sapientium  consilio  pareant.  At 
Consalvo  tantus  incessit  ex  eo  incommodo  dolor  ,  ut  non  me- 
diocri  dedecore  suam  dignitatem  atque  virtutem  affectam  pu- 
taret  ^  ideoque  aut  summam  belli  cum  auctoritate  imperaiv 
di  habendam,  aut  discedendum  deliberavit:  atque  ideo  Fer- 
diaandus  ,  tradito  illi  exercitus  imperio,  in  Siciliam  regres- 
sus  est. 

5.  Cum  haec  in  Calabria  fierent,  Carolus  rex,  in  quem  mul- 
ti  proceres  conspiravei-ant ,  relicto  Mompenserio  qui  Neapo- 
li  praesidio  esset ,  invitis  Venetis  et  foederatis ,  qui  iter  il- 


CO^iSALVtS    MAONUS.  613 

1\id  impedire  conabantur,  in  Galliam  se  eontuHt.  Ea  occasio- 
ne  sibi  oblata,  Neapolitani  Ferdinaudum  revocarunt,  apertis- 
que  portis,  intra  urbem  publicis  gratulationibus  receperunt, 
quas  paulo  post  luctus  occupavit,  mortuo  Alphonso.  Galli  si- 
mul  atque  de  Neapolitanorum  motu  renuntiatum  est ,  indigna- 
tione  permoti,  in  Gonsalvum  exarserunt,  eductisque  omnibus 
copiis  in  intimam  Calabriam,  quam  maturrimf^  illi  occmren- 
dum  putarunt  ,  tantumque  sibi  arrogantiae  sumpserant ,   ut 
Hispanos  veluti  pecudes  subigendos  iactarent.   Ubi  eo  ven- 
tum  est,  collatis  signis  pluribus  in  locis ,  suae  uti-ique  virtu- 
tis  periculum  fecerunt.  Ad  extremum  Hispani  hostem  pedem 
referre  coegerunt,   adusque  eorum  castra  insequuti,  occupa- 
tisque  Seminaria,  Sebari,  Cotrone,  populisque  in  lldem  acce- 
ptis,  Consalvus  non  esse  abeundum  duxit,  donec  omnia,  quae 
in  hostium  potestate  erant,  in  Ferdinandi  dominio  retineret. 
Cumque  in  liiljernis  esset ,  et  Persivus  equites  Neapolim  trans- 
duxisset ,  Ferdinandus  animadvertens  hostium  numerum   iu 
dies  augeri,  ipsumque  rebus  necessariis  carere,  Consalvum 
monuit,  ut  expedito  itinere  Neapolim  contenderet,  faetusque 
Gallis  obviam  potestatem  proeliandi  doret.  Consalvus  convoca- 
to  aliorum  ducum  concilio ,  relatis  mandatis  quae  a  rege  acce- 
perat,  percunctatus  est  ab  iis,  utrum  potius  faciundum  eli- 
gerent,  pacatam  ne  omnem  Calabriam  lial)ere ,  ut  nullus  con- 
sistendi  locus  hostibus  sit  reliquus,  an  regi  qui  in  angustiis 
versabatur  auxilium  ferre  ?  Cumque  de  occupanda  Calabria 
consuluissent ,  respondit :  nihil  eos  magis  egregium  factiu'os , 
quam  regi  et  Neapolitanis  opem  ferre :  qui  enim  ea  urbe  po- 
titus  fuerit,  regno  quoque  facile  esset  potiturus. 

6.  Castra  igitur  movit,  atque  iu  itinere,  uno  die  ter  pugnan- 
do,  triplicem  victoriam  est  consequutus,  captaque  Consentia , 
Galli  optima  civitate  exuti,  abierunt.  Paulo  post  Castrum  Fran- 
cum,  et  Castrovillarum  obtinet:  sed  ad  Muranum  a  rusticis  in- 
terclusus,  qui  Aiarum  angustias  et  saltuum  difficultates  me- 
iius  noverant,  alio  divertens,  inopinato  eos  aggreditur,  fugat- 
que,  et  eapto  Murano,  nuUum  de  rebellibus  supplicium  sum- 
psit.  Sed  quod  Galli  itineribus  occupatis,  audaciores  facti,  li- 
berius  insultabant,  onmiaque  periculis  plena  reddiderant,  ab- 


tii  CONS\L\l.S    MACiNUS. 

eundum  Consalvusarbitrabatur.  Sed  ne  fngere  videretur,  cog- 
aitis  per  exploratores  locis,  Lainum  petiit,  quo  se  plerique 
contulerant  e.\  Sanseverinis ,  qui  Andegavensibus  favebant: 
quos,  cum  tota  nocte  ivisset,  sepultos  somno  invasit,  et  se- 
minudos  quasi  inermes  cepit.  Itaque  ingenti  praeda  onustus , 
in  Lucania  regem  adiit  i  illuc  enim  diverterat  i  qui  cum  car- 
dinali  Borgia  Pontificis  legato,  et  Mantuae  marchione  qui  Ve- 
netorum  exercitui  imperabat,  (^onsahum  multis  gratulationi- 
bus  excepit.  Extemplo  ad  Ateliam  itum  est ,  quo  confuge- 
rat  hostis,  quem  lacessitiun  pluribus  proeliis,  et  vicerunt,  et 
ad  oppidum  compulerunt.  Tunc  fracti  viribus  Galli,  deditionem 
facere  decreverunt,  quae  tamen  ea  conditione  permissa  est, 
ut  ex  regno  neapolitano  excederent.  Itaque  conscensis  navi- 
bus  non  sine  maximo  dolore  profecti,  quod  nobilissimum  reg- 
imm  e  manilius  sibi  ereptum  fuerat,  in  mediis  Tyrrheni  ma- 
ris  undis  coorta  tempestate  ita  disiecti  sunt,  ut  perpauci  ad 
Galliae  littora  pervenerint.  Virginius  Ursinus  praeviderat,  Atel- 
iam  Gallis  exitio  futuram,  ipseque  Neapolim  perductus  conie- 
etus  in  vincula  misere  periit.  Praeclari  quoque  duces  perie- 
re,  inter  quos  Mompenserius  gallici  exereitus  imperator. 

7 .  ^  ix  composita  omnia  fuerant ,  cum  ex  rebellium  Cala- 
brorum  pectoribus  no\a  perduellionis  germina  repullularunt, 
.'id  quae  resecanda  Consalvus  missus  est.  Cum  interea  regum 
tlos  Ferdinandus  ,  acerbae  mortis  ictu  coucidit ;  eaque  effe- 
{•it,  ut  Neapolitani  unanimi  \oIuntale  Federicum  regem  accla- 
marint,  qui  nepoti  succederet.  Js  vero  omni  retinendi  regni 
spe  in  Consalvo  collocata,  eum  ex  Calabria  in  Samnium  ac- 
civit,  ubi  Olvetanos,  qui  defecerant,  continuo  in  fidem  resti- 
tuit,  omneinque  provinciam  pacavit.  Ea  tempestate  Alexan- 
der  VI.  Pontifex  a  Consalvo  auxilium  petiit  contra  Menal- 
dum  Guerram  na^  arrensem  insignem  praedonem ,  qui  Ostiae 
arce  potitus  ,  tantam  tyrannidem  exercebat ,  ut  non  modo 
eam  Pontifici  restituere  recusaret ,  sed  cunctis  etiam  indigenis 
et  advenis  vim  inferret,  ignique  subiiceret  navigia,  quae  Ko- 
mam  commeatum  comportabant ,  quae  res  maximum  dam- 
uum  Romanis  erat  paritura.  Consalvus  a  Federico  missus  , 
Ostiam  circumsedit,  eiectisque  Gallis,  Menaldum  cepit,  quem 


CO  \  S  A  L\  l  S    M  AO  M"  S .  01  .'> 

trinniphi  instnr  Roiiiain  duxit ;  i>lurinii([iu'  ei  honoros  a  Pon- 
tifice  et  llomanis  habiti  luere.  Arcein  (iuliehiiam  postea  Fe- 
derico  recupera^it.  [nde  siniultates  siculas  cum  lohaune  \u- 
cia  eius  insulae  prorcize  sedavit.  Fi.\lomplo  ad  Federicum  pro- 
fectus  ,  qui  ad  Dianium ,  Antonellum  Sauseverinum  obsede- 
rat ,  tantum  timoris  huic  incussit,  ut  petlta  pace,  regis  fidei  se 
wmmiserit,  et  Senogalliam  se  receperit,  ubi  vitan;  cum  morte 
commutavit.  Consalvus  donatus  a  ]'>derico  multis  opj)idis  et 
ducatus  titulo,  in  Hispaniam  navigavit,  ubl  totidem  houoribus 
a  Ferdinando  et  Isabella  coniugibus,  cum  tota  fere  hispanica 
iiobilitate  obviam  prodeuntibus,  exceptus  est.  Iji  eo  tranquillo 
Aragoniorum  regum  statu,  Alexander  Sfortia,  denuo  in  Ita- 
liam  Gallorum  arma  concitavit,  quae  tamen  in  ipsius  discri- 
men  illico  redundarunt ;  vix  enim  Mediolanum  appulenuit, 
inmi  ipsi  destituto  urbe  et  lai-ibus  abeundum  fuit.  Quod  ve- 
ro  occasionem  urbis  potiundae  hostis  nactus,  di\ina  atque 
humana  iura  subverterat,  civesque  in  maximam  omnium  re- 
a'um  calamitatem  adduxerat,  Alexander  omnium  AOtis  revo- 
catus  est.  Renuentibus  vero  Helvetiis  manus  conserere,  in  ho- 
stium  potestatem  devenit,  atque  in  Galliam  captivus  perdu- 
ctus  est.  Tantum  perfidia  valuitl  quia  cum  in  Alphonsum  cou- 
spirassent,  nihil  pensi  habebant  Sfortiae  Italiam  perdere,  ut 
ilominandi  libidinem  exsatiarent. 

8.  Inter  haec  vero  cum  animadverteret  Federicus,  Ludovi- 
cum,  Yenetos,  et  Alexandrum  inito  foedere,  de  regni  nea- 
politani  exitio  cogitare,  ad  Ferdinandum  legatos  misit,  qui  au- 
xiliuin  peterent.  Sed  quoniam  verebatur  ,  ne  hostis  accederet 
ante  quam  legati  in  Hispaniam  pervenireut,  legatos  quoque  ad 
Ludo\  icum  niisit ;  quod  aegerrime  Ferdinandus  tulit :  atcjue 
ita,  dum  utriusque  animum  sibi  conciliare  contendebat,  eo- 
lumdem  odium  in  se  convertit.  Tota  Aero  Italia  ab  hostibus 
occupata,  optime  provisum  fore  putavit  Ferdinandus,  si  devictis 
Mauris  ,  qui  in  Hispaniae  montibus  communiti  ad  pristiuas 
superstitiones  redierant,  Consalvutn  mitteret.  Hic  vero  com- 
parata  classe,  in  Siciliam  venit;  Yeuetique  prinuun ,  quibus 
novus  Herculos  advenisse  visus  est,  qui  a  liaia/.ete  Turca- 
rum   imperatore,   capto    Pedaso,   omnium   contumeliarum   el 


61  f>  CONSALVUS    MAGiVUS. 

caedium  oenera  pevtulerant,  ad  ipsius  opem  confugerunt;  iun- 
ctisque  suis  cum  hispanis  navigiis,  et  in  ea  littora  facto  im- 
petu,  Cephalaenem  vi  capiunt,  iNavarinum  diripiunt,  cunctaque 
loca,  quae  amiserant,  in  fidem  recipiunt,  ipseque  in  Siciliam 
reversus  est.  Dum  ibi  esset,  Ferdinandus  metuebat,  ne  sibi 
regnum  neapolitanum  tot  lal)oril)us  receptum  eriperetur  ;  Lu- 
dovicus ,  ne  prohiberetur  illuc  adire.  Quare  uterque  facto 
foedere  cum  Pontifice  et  Venetis,  contra  Federicum  ita  con- 
venere ,  ut  ipsi  sibi  regnum  di^^iderent ,  Venetis  Gremona  re- 
stitueretur ,  Valentinus  Navarrae  regis  neptem  uxorem  du- 
ceret;  gallo  regi  Campania,  Samnium,  Beneventum  ;  hispano 
Calabria,  Lucania,  Apulia,  et  Salentini  obtingerent.  Consal- 
^us  ubi  primum  haec  rescivit,  quae  a  Federico  acceperat, 
restitueuda  duxit;  et  Federicus  regia  magnanimitate,  iterum 
ipsi  et  successoribus  rata  habuit;  licet  adversa  fortuna  ad 
Inarimem  eum  expulisset :  cum  interim  Consalvus  provincias , 
quae  Catholico  obtigerant,  retineret,  et  Tarentum  obsidei'et, 
cuius  custodiae  Federicus,  Ferdiuandum  filium  Calabriae  du- 
cera  reliquerat ,  qiiem  in  deditionem  Consalvus  acceptum  ,  in 
Hispaniam  misit. 

9.  Cum  vero  de  provinciarum  finibus  cum  duce  Namursio 
disceptarent,  ille  quidem  iure,  hic  vero  armis,  rem  exequi  co- 
nabatiu-;  cuius  rei  caussa  ad  Tripaldam  proelium  consertum 
est,  atque  inde  Galli  expulsi  sunt,  qui  priores  locum  occupave- 
rant.  Easque  simultates  alebant  Bernardinus  Bisiniani ,  Rober- 
tus  Salerni  princeps,  et  Honoratus  Mileti  coUies  ex  Sanseve- 
rina  familia,  quos  paullo  ante  exules  et  extorres,  patria  at- 
que  fortunis  exutos  Consalvus  revocaverat ,  et  antiquae  bo- 
norum  possessioni  restituerat.  Ad  Ceriniolam  extemplo  castra 
posuit,  cum  Gallus  Cauusii  Petrum  Navarrum  circumsessum 
teneret;  qui  cum  triduum  fortiter  obstitisset,  tandem  multarum 
rerum  inopia  victus,  deditione  facta,  ad  Consalvum  contendit; 
in  quem  hostis  omnes  copias  produxit;  collatisque  signis,  a  Con- 
salvo  fugati  sunt;  qui  etiamsi  in  maximcun  calamitatem  et  pe- 
nuriam  adductus  esset,  semper  tamen  spe  suae  virtutis  elatus, 
nunquam  animos  deiecit,  et  semper  perstitit,  donec  adveniente 
Hugone  Cardona  ex  Sicilia,  Emmanuele  Benavida  ex  Hispania, 


CONSAL\US    MAGMIS.  I»f7 

Rhegium  . . ,  Terram  novam ,  atqiie  Calvoniam  capiunt,  et  iutc- 
gro  milite  cum  hostibus  feliciter  pugnant.  Hinc  Gomesius  cum 
suis  ftt  obviam,  et  hostes  fugat.  Hinc  Aguilara,  Pignerum  intra 
Crotouem  liberat,  oppida,  urbes,  castella,  vicos,  capiunt,  diri- 
piunt,  incendunt,  cuuctaque  timore  complent.  Itaque  in  ea  com- 
mutatione  fortunae,  resumptis  animis  ab  Hispanis,  Calabri  Gal- 
lorum  auxilium  petentes,  nullo  pacto  se  hostium  vires  sustinere 
posse  aiebant,  idque  effecit,  ut  pars  Gallorum  in  Apulia  Consal- 
vo  se  opponeret,  pars  in  Calabriam  suis  opem  latin-i  proficisce- 
retur.  Hispani,qui  ad  Terram  novam  et  Seminariam  se  recepe- 
rant,de  adventu  hostium  facti  certiores  ,  ut  in  munitiora  loca 
se  reciperent ,  castra  movere  deliberarunt ,  quos  ex  improviso 
Obegninus  aggressus,  adeo  perterruit,  ut  nisi  Hugo  Cardona 
inter  loci  angustias  insistens,  potestatem  suis  fecisset  ut  sa- 
hiti  consulerent,  omnium  intei-necio  facta  esset;  ipseque  ab 
ea  clade  per  avia  locorum  ad  Hieracem  evasit.  Nec  incruen- 
tam  Galli  obtinuere  victoriam,  praecipuis  ducibus  amissis.  Ea 
tamen  fortuna  elati ,  agrum  consentinum  vastarunt ,  ipsamque 
urbem  diripuerunt.  v 

10.  Eadem  tempestate  ,  cum  in  Apulia  memorabiUs  post 
homines  natos  rixa  coorta  esset  inter  hispanos  gallosque  mi- 
lites,  qui  vicissim  se  iniuriis  h-icessebaut,  Galli  quod  Kispa- 
nos  inertes  pugnando  ex  equis  ,  Hispani  eosdem  et  pedestris  et 
equestris  miUtiae  imperitos  dictitarent,  ad  monomachiae  provo- 
cationem  ventum  est,  in  qua  undecim  utrinque  equites  ades- 
sent  (1).  Consalvus  suos  in  arenam  descendere  iussit,  Didacum 
Garciam,  Didacum  Yeram,  Marinum  Testam,  Morenam,  OU- 
varem,  Seguram,  Consalvum  Arevalum,  Georgium  Dias,  Agui- 
laram,  Pricarum,  et  Ognattum,  qui  primi  in  campum  prodie- 
re.  Ex  GaUis  adfuere  Moson,  Ribera,  Petrus  Yaiartes,  Mon- 
dragonus,  Simonetta,  Honartes,  Terighius,  Samponus,  FiordiU- 
tius,  Yehiures,  et  Petrus  Ahies.  Ad  Tranii  moenia  pugnatur. 
^enetis  iudicium  delatum  fuit.  Undeni  itaque  concurrunt,  ha- 
stiscpie  primo  occursu  duo  ex  GaUis  totidem  ex  Hispanis  trans- 
verberantur :  at  qui  reUqui  fuerant ,  districtis  gladUs,  acriori 

(1)   Ilanc.  hemlecamachiani   iiiemoral  etiani   Galateus   initio  eiiistolae 
.sextae. 


»!1.S  <:O^S\L\LS    MAC.MS, 

pugna,  soluin  sanguine  foedarunt.  Tuni  ex  Gallis  quinque,  e.K 
Hispanis  tres  oecubuerunt;  quibus  Galli  inferiores  nuniero  ut 
ul)sislerent,  mortuos  eqiios  pro  aiiucre  obiecerunt ;  quos  cuni 
transilire  ncquircnt  cqui  Hispanorun»  ( exhorrebant  enini  eo- 
rum  cadaverai  saluti  Galiorum  consultum  fuit;  cum  praesertim 
nox,  quae  advenerat,  propriam  et  e.xpeditam  Hispanorum  \i- 
ctoriam  interpellaverit;  atque  ita  quisque  in  castra  rediit;  li- 
cet  Hispanis,  veluti  victoribus,  a  siiis  fuerit  acclamatum. 

n.  Galli  ambitiosius  iterum  ((uerelas  redintearare;  omnem 
iram,  omnemque  putrnae  appavatum  in  Hispanos  ad  Barlettam 
convertere,  ibique  Oidacus  Mendocia  ab  Hispanis,  Carolus 
Anoreius  Mottae  dominus  a  Gallis,  in<>enti  animo  ad  victoriuni 
propei"are.  Tnferuntur  signa  ,  et  spes  omnis  in  virtute  poni- 
tur.  Hispani  prorsus  victi  fuissent ,  nisi  Prosper  et  Fabricius 
Columnae  cum  equitatu  liostem  aggressi  in  fugam  compulis- 
.sent.  Ira  percitus  Motta,  denuo  contumeliosa  verba  in  Italos 
profudit:  nihil  esse  cur  suam  ipsi  virtutem  extollant;  semper 
fore  ut  Itali  succumbant  Gallis  ;  cuius  rei  iterum  periculum 
faciant:  deligantur  viri,  qui  pugnandi  provinciam  capessant. 
Xon  abnuit  Consalvus.  Ad  eam  rcm  peragendam  -Xlir  viros 
clelegit ,  Hectorem  Ferramoscam  capuanum,  Marcum  Corella- 
rium  neapolitanum,  lohamiem  Bracalonem,  Hectorem  luvena- 
lem,  et  lohannem  Capocium  romanos,  Gulielmum  Albamon- 
tem,  et  Franciscum  Salomonem  siculos,  Ludo\icum  Abenavo- 
lum,  quem  vel  copnanum  vel  theanensem  dixerunt;  Marianum 
Alberghettum  e  Sarno;  Riccium  parmensem;  Titum  e  Laude 
Pompeia,  quem  TranfuIIam  appellabant,  Piomauellum  e  Foro 
fulio,  et  Meialem  etruscum.  Ex  Gallis  electi  sunt,  ipse  dux 
Motta  (1),  Marcus  Eufem,  Graucus  de  Fortis,  Claudius  Graia 
astensis,  Martellinus  de  Lamblis,  Petrus  de  Lie ,  laches  c 
Fonteria,  Elotrus  de  Barat,  Saccetus  de  lacceto ,  Francus  de 
Pises,  laches  de  Guntibun,  Xantes  e  Frasce,  Carolus  de  To- 
gnes.  Priusquam  in  arma  ruant,  ita  conveniunt,  ut  victus  ar- 
ma,  C(|uum,  centumque  llorenos  ^ictori  cedat  et  solvat.  lam- 
c(ue  prinunn  hastis,  deinde  gladiis  atque  securibus  certatum 

fl)  lovius  iii  viia  Consalvi  iiHolilo  iiisloriiie  iiislilutu  ^alloriini  lioriiiii 
noiiiina  .spontp  .se  iclicfif  ai(. 


CONSALVUS    MAGNt  S.  01!» 

ost.  Proteritur  l)ona  (Tallorum  pars:  deiecti  ex  etjuis  Itali,  Bra- 
ealo  et  Tranfulla ;  iidemque  sublevati  equos  sul)  Gallis  iuter- 
ficiunt.  In  Albamontem  Galhis  irruit,  qui  neei  traditus  essel, 
nisi  Salomon  suppetias  tulisset,  a  quo  Gallus  adeo  gra\  i  a  ulnere 
percussus  est,  ut  ad  terram  prociderit.  CuuKiue  iiicerto  ^Mar- 
te  pugnaretur,  Ttali  iniuriarum  memores,  et  contumeliarum 
impatientes,  inteoro  impetu  in  Gallos  accensi,  multis  ilJatis 
atque  acceptis  vulneribus,  tandem  Gallos  deditionem  facere 
coeserunt,  praeter  unum  Claudium  Graiam,  qui  maximis  vir- 
tutis  facinoribus  editis,  mori  quam  se  dedere  maluit.  Quare 
ex  ecjiiis  desceodentes  Itali,  Galios  vulneribus  et  labore  eon- 
fectos  ad  Consalvum  captivos  duxerunt,  quos  refectos  cibis 
et  medicinis  ,  eximia  charitate  curari  iussit. 

12.  Inter  eius  diei  felicitates,  laetitiarum  cumulus  accessit, 
cum  Consalvo  renunciatum  est ,  Gallos  ad  Castellanetam  devi- 
ctos,  ibidemque  hispani  reiiis  insignia  fuisse  explicata:  praeterea 
a  Lescano  hispanae  classis  praefecto,  Gallorum  classem  mari 
fuisse  demersam.  excepto  Praeianis  navigio,  quod  Hydruntuni 
reiectum  fuerat.  Dum  Obegninus  in  Castellanetam  copias  de- 
ducit,  Gousalvus  iu  Palissam  eastra  movit  ad  Rubos;  eumque 
que  inopinato  adortus  graviori  proelio  commisso  cepit,  et  iii 
vincula  coniecit,  cum  Amadeo  qui  Sa])audiae  ducis  equitibus 
praeerat ,  et  Peralta  hispano  qiii  sub  Gallis  stipendia  n.iere- 
bat,  nec  ab  iis  discedere  voluit  ne  fidem  violaret.  Fortiter  in 
ea  pugna  se  gesserunt  Ristagnonus,  Cantelmus,  Didacus  Men- 
docia,  Frauciscus  Sancius,  Traianus  Aiormilis,  et  -Margarito- 
nus  Loffredus.  Captivos  grandi  pecunia  redimere  volentibus 
Gallis,  Consalvus  respondit,  id  sibi  nullo  pacto  faciendum, 
petentibus  iis  qui  nunquam  fideni  servare  Aoluerint.  I  t  ve- 
ro  tandem  Gallos  prorsus  protligaret ,  aucto  militibus  exer- 
eitu,  tum  praesidiariis,  tinn  iis  quos  Maximilianus  imperator 
subsidio  miserat,  \avarrum  etiam  Tarento  accersi\  it,  qui  na- 
ctus  iti  itinere  Andream  Matthaeum  Aquaevi\um  ad  ?sea- 
mursium  properantem ,  coUatis  signis ,  fortiter  pugnantem  ce- 
pil.  Quod  vero  ad  Geryonem  copias  esset  transducturus,  eaque 
loca  ariditate  nimia  tantum  ineonimodi  mililil)us  altulissent , 
ut  calore   atque   siti  laborantes  vix  se  sustiiieient,  iussit    ut 


620  CONSALVUS    MACiNLS. 

([viisque  ex  eqiiitibus  peditem  sublevaret,  quo  defessi  refice- 
ventar,  ipseque  primus  onmium  illud  exequi  coepit.  Ad  Ge- 
ryonem  pervenit  ,  ubi  tormentorum  numero  Galli  opere  Hi- 
spanos  prohibebant,  et  vallo  muniri  vetabant,  cum  Namursius 
iK>rtantibus  Allegrio,  et  Condeio  Helvetiorum  duce,  copias  e 
castris  eduxit  signa  collaturus. 

13.  Consalvus  triplici  instructa  acie,  hortatus  suos  in  ho- 
stem  irruit.  Acerrimum  proelium  vario  certamine  commissum 
est.  Dum  vero  fossam ,  quam  contra  hostem  multorum  pedum 
longitudine  fieri  iusserat,  Namursius  transire  conabatur,  ignea 
glande  percussus  concidit;  cpiae  res  maxime  suos  perterruit.  In 
eadem  fossa,  Condeius  occisus;  et  Helvetiorum  caedes  subsequu- 
ta  est,  (fui  ad  unum  interfecti  hastis  fuerunt.  Quamobrem  Gal- 
li  ad  fugam  compulsi ,  et  multi  beneficio  noctis  huc  illuc  di- 
lapsi  ad  abdita  locorum  secesserunt ,  ceteris  aut  captis  aut 
occisis.  Allegrius  Neapolim ,  inde  Caietam  se  contulit.  Arsius 
Canusium  petiit.  Hispani  hostium  castra  diripiunt,  iisdemque 
mensis,  quas  Galli  sibi  paraverant',  ovantes  aocumbunt,  quod- 
que  noctis  supererat  corporibus  reficiendis  somno  transigunt. 
Consalvus  misericordia  permotus  mortuos  sepeliendos  curat. 
Namursio  iusta  persolvit,  et  ad  Barlettam  perducto  marmoreum 
sepulcrum  ponit.  Ea  victoria  perterriti  rebelles  in  Apulia  ab 
Gallis  illico  defecerunt  ,  excepto  Traiano  Caraceiolo  Melphii 
principe,  qui  inani  fretus  augurio,  Gallos  victores  fore  existima- 
verat;  quem  paullo  post  obsessum,  Consalvus  in  deditionem  ac- 
cepit.  la  Calabria  item  memorabile  proeUum  commissum  est. 
Ad  eius  provinciae  littora  appulerat  Petrus  Portocarrera,  qui 
cum  electo  milite  et  equite,  subsidio  Hispanis  missus  fuerat: 
febri  tamen  eorreptus  apud  Rhegium  occubuit.  Eo  mortuo  , 
Ferdinandum  Andradam  Villalbae  comitem,  eimuneri  praefe- 
cerunt,  adscitis  fortissimis  Airis  Emmanuele  Benavida,  Hugone 
Cardona ,  Arnaldo  Alphonso  Caiavaialo ,  Alverado  Consalvo 
Davalo,  Antonio  Leva,  Figaroa,  pluribusque  aliis  ducibus,  qui 
egregiam  in  eo  bello  operam  navarunt. 

14.  Cum  Andrada  ad  Seminariam  copias  perduxisset,  Obe- 
gninus  ad  Terram  uovam  constiterat ,  fastuque  superbo  elatus 
hostem  nihili  faciens,  per  praeconem  ad  pugnam  lacessivit. 


CONisALVLS    MAGNUS.  621 

Non  reiiuit  Andrada;  sed  in  posteruin  diem  proeliuni  diftert. 
Locus  pugnae  electus  ad  Petracem  tlumen,  ubi  planities  e.\- 
plicandis  copiis  opportuna,  in  qua  Obegninus  a  Ferdinando 
ictus  fuerat.  Cum  uterque  instructa  agmina  produxisset,  per- 
tinaci  vincendi  studio  manus  conserendo  ,  celeriter  Hispanus , 
liaud  absque  suorum  clade  hostem  dat  in  fugam.  AUegrium, 
qui  cum  Gallorum  reliquiis  posse  hostium  impetum  sustine- 
re  arbitrabatur ,  Petrus  e  Pace  profligavit ;  quare  .\oIam  se 
recepit;  reiectusque,  Caietam  contendit ;  cum  interea  Capua  et 
Aversa  in  Hispanorum  potestatem  venissent.  Atque  ita  de- 
victis  hostibus ,  Consalvus  ISeapoIijn  proficiscens  ,  ad  Furcas 
Caudinas  constitit.  Cumque  Neapolitanos  per  litteras  monuis- 
set ,  ut  Aragoniis  favereut ,  quorum  antiquitus  in  fide  fuis- 
sent ,  atque  Gallos  ex  urbe  expellereut ;  meliore  conditio- 
ne,  atque  imperio  aequiore  se  usuros  non  nescirent;  curatu- 
rum  se,  ut  in  pristinam  libertatem  revocentur;  quae  peterent 
concessurum,  vetera  item  privilegia  confmnaturum  ;  Neapo- 
litani  legatos  ad  eum  miserunt,  qui  ad  Acerram  illi  obviani 
facti,  eius  gratiam  opemque  publice  privatimque  petiere ;  quani 
primum  ad  urbem  accederet ,  rogarunt ;  ab  omnibus  tam  cu- 
pide  expectari,  ut  eius  beneficio  non  longiorem  sibi  dolorem 
relinquendum  assererent.  Quos  Consalvus  collaudatos  ample- 
xus,  egregiam  iSeapoIitanorum  virtutem,  multarum  rerum  te- 
stimonio  cognovisse  ait ;  bono  animo  sint ;  quam  celerrime 
copias  ad  urbis  muros  subducturum.  Responso  Consalvi  ac- 
cepto ,  a  nobilibus  et  popularibus  publicis  comitiis  decretum 
est,  ut  Consalvo  portae  aperirentur,  et  salutem  ex  Arago- 
niorum  flde  quaererent.  Cum  Consalvus  advenit,  sua  spon- 
te,  non  hominum  industria  patuere  ,  incredibili  omnium  lae- 
titiarum  significationibus  multitvklo  effusa  Consalvo  gratias 
ingentes  agere,  Aragoniorum  nomen  ad  caelos  extollere,  Gal- 
lis  mala  precari.  Exceptum  intra  urbem  privati  quoque  pa- 
rietes  consalutarunt ,  tiiumphantem  venerati  sunt  cives  ,  fe- 
stusque  dies  adeo  celebris  effectus  est,  ut  in  Capitolium  pro- 
pemodum  suum  Caesarem,  vocibus,  aulaeis,  frondidus,  ma- 
irouarum  procerumque  comitatu  sustulerint. 

15.  Ut  primum  in  urbem  ingressus  est,  ad  expugnandum 


622  C0NS\1>VIS    MVG.XUS. 

<'a.sli-um  noviiin  ai\iniuni  adiecit,  ubi  Galli  se  munierant.  Mu- 
iiitissima  arciuin  orbis  terrarum  haec  est.  AHuitur  ad  meri- 
diem  T\  rrheno  mari ,  ingenti  fossa  ad  occidentem  amlntur , 
ceteroqui  turris  sancti  Yincentii ,  veluti  firmissimum  propu- 
jiiiacuium,  omnes  ad  arcem  aditus  tuetur.  Altissimis  quinquc 
turribus  opera  daedalea  continetur ,  novos  muros  Aragonii 
circumdiixerunt;  (|uaniobrem  nova  arx  appellata  est  (cum  Ca- 
rolus  primus  cam  inulto  ante  condiderit )  crassitie  murorum 
impenetrabilis ,  fai)ricae  ornamentis  insignis ,  aedium  mao- 
nitudine  praedara,  tum  in  priinis  regum  mcmoria,  qui  nu- 
ptias  magnificentissimas,  apparatissimos  ludos,  cunctacfue  ad- 
mirabilia,  quae  in  regiis  familiis  excogitari  possunt,  ihi  celc- 
brarunt.  Quantum  voluptatis  victoribus  Gallis  omni  deliciarum 
geiiere  arx  attulerat ,  tantum  doloris  et  moestitiac  nunc  victis 
comparavit.  Consalvus  undiqiie  circumsessos  tanta  alacritate 
aggressus  est,  ut  sublata  quoque  spc  iis,  qui  e  turri  sancti  Vin- 
centii  assiduis  tormentorum  ictibus  aditum  ei  j^rohibebant,  et 
collocatis  bombardis  ad  radiccs  sancti  Erasmi,  opcra  Petri  Na- 
%arri ,  qui  etiam  cuniculis  suffossis  magnam  murorum  par- 
tem  cum  Gallorum  nece  subruerat,  cedentes  deditione  facta, 
lapsi  onmi  auxilio  discesserint ,  et  fugae  similis  discessus  \i- 
sus  fuerit.  Quare  nequicquain  Januensium  classis  subsidio  iis 
venit;  quam  licet  hispana  classis  ad  luarimem  infestam  ha- 
beret,  tamen  Constantiae  Davalae  virtutc  a  Federico  ihi  reli- 
ctac,  magni  animi  et  amoris  in  Aragonios  fcminae  ,  inde  ex- 
puisa  est.  Receptis  igitur  arce  nova,  et  castro  Lucullano,  nul- 
lum  tcmpus  intermisit  Consalvus  ,  quin  Caietam  pcterct,  quo 
Gallorum  rcliquiae  confugcrant. 

IG.  Vnte  quam  illuc  perveniret,  Montis  Casini  arcem  ag- 
grcditur ,  quam  Galli  tenebant ,  atque  foedis  moribus  stahu- 
lum  ferme  reddiderant  ;  qui  obsessi  ,  ita  convenerunt ,  si  ad 
certam  diem  sui  subsidio  non  venirent,  imperata  facturos, 
atque  ita  acceptis  obsidibus  ,  ad  Fregellas  castra  ponit.  Ar- 
cem  Gulielmam  olUinet,  coniectis  in  fugam  Gallis,  qui  prae- 
sidio  crant.  \Jox  Caidam  pclit,  url)cm  vi  militiim,  muris  vali- 
dissimis,  et  loci  natura  cominunitam  ;  dumque  suburbio  diri- 
piendo  militcs  vacarent,  Didacus  Cardona  occisus  est.  Sed  no- 


CO^SAI.VLS    MAG^SLS.  f)2o 

V(»  (ialloruin  auxilio  succedcnte,  qui  suis  praesto  cssent,  Con- 
salvus  ad  Castelloneni  consedit.  Rebellanteni  Arccni  Guliel- 
niani  ^avarrus  compescuit  et  domuit.  Interea  ,  quod  Gallo- 
rum  rex  de  regno  neapolitano  recuperando  desperaret,  quod- 
(fue  eos,  qui  Caietae  erant,  nou  posse  Hispanoruir,  impetum 
sustinere  animadverteret ,  multarum  gentinm  maximo  exer- 
citu  coacto,  Tramolia,  Francisco  Gonzaga,  et  Antonio  Bas- 
seo  ducibus,  denuo  rem  diflicilem  tentavit.  Consalvus  cmn  re- 
sci\isset  hostem  adxentare,  a  Casteilone  ad  Montem  Casinum 
castra  movit,  iibi  Gallos  j)erlidiae  reos  internecioni  tradidit. 
Novis  item  ducibiis  pugnandi  potestateni  feeit.  At  Gallus,  qui 
ire  \eapolim  cogitabat,  a  pugna  abstinuit,  Fundos  petiit,  et 
ad  Liris  ripas  se  commuui^it.  Consalvus  eos  insequutus,  in 
altera  flumiuis  parte  castris  positis,  munitionibus  praeerat,  mi- 
litibus  augebat  animos,  certam  victoriam  pollicebatur.  Inte- 
rea  alter  alteri  bombardis  infestus  erat.  Tandem  facto  pon- 
te,  llumen  traiecit  cum  Albiano,  qui  subsidio  venerat,  cele- 
risque  quos  vincendi  cupiditas  incesserat:  utrimque  acerrinu- 
rnanus  consertae  suul;  sed  ad  Hispanos  non  incruenta  victoria 
inclinavit.  Galli  qui  reliqui  fuerant,  Formias  se  receperunt. 
Consalvus  celeriter  illuc  accurrit,  Formias  circumsidet,  hosteni- 
que  obtruncat,  capil,  fugat.  Deinde  Caietam  advolans,  in  Ara- 
goniorum  potestatem  redegit.  'S^oique  rebus  praeclare  gestis 
militiae,  regno  administrando  domi  incubuit;  atque  eam  prae- 
fectiu"am  datis  litteris  rex  hispanus  ipsi  conlirmavit. 

17.  Bellicis  rebus  compositis,  rei  publicae  et  civium  coni- 
modis  consulere  coepit,  conventuque  publico  habito,  ?seapolita- 
ni  multa  petierunt,  quae  se  exsecuturum  promiserat  iam  tum 
cum  eorun^  fidem  expertus  fuerat;  (luibus  lil)entissime  aimuit, 
ut  eorum  \  oluntatem  constanti  tide  retineret.  Petierunt  itaquc, 
ut  pecuniam  quam  ob  subveniendum  bellorum  necessitatibus 
a  plerisque  acceperat,  illico  restituendam  curaret.  Ut  beneli- 
cia  ((uae  in  regno  possidentur,  in  regnicolas  conferret.  Cre- 
ditoribus  eorum,  qui  in  Galliam  se  contulerant ,  eorumdem 
i)anis  atque  fortunis  satisiieret.  Perpetuis  moeniis  urbem  com- 
jiumirct.  Quaecumque  privilegia  a  regibus  accepissent,  con- 
iirmaret.  In  iurisdictionem  atqup  oppidorum  possessioncm  rc- 


624  CONSALVUS    MA.GNUS. 

stituerentur.  l)e  honorum  possessione,  quae  a  rebellibus  coe- 
inissent,  non  deturbarentur.  Quas  inuminitates  Carolus  et  Lii- 
dovicus  reges  coucesserant,  quae  ipsorum  immunitatibus  con- 
trariae  essent,  revocaret.  Viros  neapolitanae  ditionis,  nemini 
ooncederet.  Eos  qui  e\  Hispania  discesserint,  inquisitionis  me- 
tu,  libere  Neapoli  commorari  permitteret.  Nihil  dan*ni  pate- 
rentur  eorum  bona,  qui  Neapoli  discedere  voluissent.  Neapo- 
litanos,  qui  vel  iure  belli  captivi  ducti  fuerant,  liberaret.  Eo- 
rum  fortunas,  qui  ad  Gallos  deficientes,  ad  fidem  redire  vo- 
luerint,  integras  ser\ari  iuberet.  Ubicumque  Neapolitanos  a 
\  ectigalibus  esse  immunes,  et  ubicumcjue  mercatiu-am  eosdem 
exercere  sineret.  Boni  denarii  (sic  vocant)  vectigal  integrum 
Neapolitanis  concederet ,  veluti  a  regina  lohanna  ,  et  Federico 
concessum  fuerat.  Solvendam  pecuniam  ,  quam  reges  Arago- 
nii  deberent,  curaret.  DecurionilDus  integra  suae  iurisdictionis 
possessio  remaneat ;  eisdem  cives  in  neapolitanam  civitatem 
aggregare  liceat.  Magistratus  neapolitani ,  in  Neapolitanos  ero- 
gentur.  Militum  hospitio  non  adhibeantur.  Novas  solutiones 
ablegandas.  Vicariae  imperium  in  sontes  coerceatur,  quos  in- 
dicta  causa  quaestioni  non  adhibeat.  Neapolitanis  creditori- 
])us,  debitorum  mora  non  concedatur.  Magistratus  ,  in  suis 
tribunalibus ,  non  alibi  congregentur.  Annonae  causa,  cunctis 
ex  toto  regno,  quod  voluerint  extrahere  liceat,  Gymnasia  pu- 
blica,  regis  pecunia  sustententur.  NuUo  pacto  ,  mulierum  do- 
tes  pauperiem  faciant.  Sportulas  atcfue  tricesimas  magistra- 
tus  non  exigant.  Qui  navigia  exaedificarit,  vectigalibus  non 
subiiciatur.  Pauperibus,  qui  in  vinculis  detinentur,  ex  regis 
aerario  praebeatur  victus.  Magistratus  accusentur  de  repetun- 
dis.  Artis  sericae  et  lanificii  privilegia  confirmentur. 

18.  Quicquid  (xalli  praeceperant,  antic[uavit.  Magistratus  ab 
ipsis  eiectos  revocavit ,  Antonium  lanuarium  viceprotonota- 
rium,  lohannem  Baptistam  Brancacium ,  Carolum  de  Rogerio  , 
Antonium  rhaudensem,  Antonium  Palmerium,  lohannem  Aloi- 
sium  Antaldujii,  Matthaeum  de  Afflicto,  lohannem  Thomam 
lanuarium.  Castrl  novi  portae  aureae  propugnaculum  addidit, 
ut  difficidtates,  quas  ipse  in  ea  oppugnatione  expertus  fuerat, 
augeret.  Geutilia  ipsius  stemmata  ,<ibi  apposita  cernuntur. 

F  I  N  I  s. 


B2.S 


.1. 


Lohanni  Aragonio  anno  -M-DLXIX'  successor  datus  est 
in  praefectura  neapolitana  Raimundus  de  Cardona,  laletanus 
genere,  vir  solerti  et  gravi  ingenio  ,  qui  aestuantem  armis  rem 
publicam  italam  reperit,  dum  lulius  II.  Pont.  max.  quo  non 
maior  alter,  ingenti  magnarum  rerum  spiritu,  romanae  ec- 
clesiae  auctoritatem  tueri ,  eiusdem  rem  imperio  atque  di\4tiis 
( ut  par  erat )  augere  conabatur;  niaximorum  regum  liispani , 
galli,  et  angli  pectora  bellorum  ardoribus  flagrarent;  Veneti, 
Florentini,  Bononienses,  Ferrarienses,  Mediolanenses,  tota  de- 
nique  Italia,  Helvetia,  Germania  in  motu  essent;  foederato- 
rum  arma  timerentur  ;  hostium  reditus  esset  formidandus. 
Dum,  inquam,  de  concilio  lateranensi  celebrando  ageretiu-,  Pi- 
sanis  atque  Florentinis  fuisset  mterdictum ,  de  coneilio  pisano 
Mediolanum  transferendo  cogitaretur,  contra  Etruriam  arma 
caperentur,  cunetaque  rigereut  ferro,  arderent  flamma,  nihilque 
cerneretur  tutum;  haec,  inquam,  proregera  terruisse  existiman- 
dum  est,  licet  attollere  animas  visus  fuerit,  quum  delectis"XlII- 
miiibus  gravis,  ■YU-  levis  armaturae  horainibus,  peditura  vero 
viginti  tribus  railibus,  summam  belli  a  foederatis  accepit.  In  eo 
foedere  cum  ceteris  quoque  italis  Pontificis  aniraum  consentien- 
tem  habuit,  qui  Bononiam,  aliasque  urbes,  quae  apostoUcae  Se- 
dis  dominio  debebantur  ,  restituendas  ,  contradictores  vero  ex 
Italia  potentibus  armis  expellendos,  censebat.  Aegre  vero  tulit 
ecclesiae  tiu"bines,  cum  Cardinales  s.  Crucis,  Macloviensem,  Ba- 
iosam,  Consentinum,  ets.  Severini,  dignitate  privatos,  Sedis 
apostolicae  hostes  publicavit.  Quare  nihil  praeter  quam  arraa 
cogitans  ,  Hispanorura  adventura  anxie  expectabat ,  quos  in- 
flamraabat,  ut  ia  Florentinos  raoverent,  Mediceos  in  pristinum 
locum  restituerent,  et  Petrum  Soderinum  supplicio  afficerent, 
cuius  monitu  Florentini  a  Gallo  rege  discedere  noluerant. 

2.  Probabat  Pandulphi  Petrucii  consilium,  qui  ab  Etruriac 
finibus  bellum  arcebat ,  ut  Bononiam  aggrederentur ,  censebat- 
que  Florentinos  ferre  non  debere,  ut  Galli  in  eorura  ditione  per- 
manerent.  Dumque  ab  Aragonii  regis  legato  de  pace  cum  Pon- 

40 


626  R  A  I   \I   U   M  1)  U  S 

tilice  ageretiir,  Cardiiiale.'j  fjui  pisanuin  coucilium  inslituerant, 
ultra  Apenninum  iter  habebant,  adiuuctis  sibi  ter  centum  equi- 
tibus,  quibus  praeerat  Odettus  Fuxius,  Lautrechi  regulus,  con- 
cilii  custos  ab  iis  creatus;  quos  Florentini  intra  urbem  reci- 
pere  nohierunt,  ne  videretur  Etniria  bellorum  domicilium  fie- 
ri ,  suadentes  uti  Pisas  commodiorem  et  tutiorem  locum  si- 
b;  deligerent,  cum  tamen  Lucam  se  contiderint,  hac  de  caus- 
sa  a  Pontifice  excommunicatam.  Aestuabat  Cardona  inter  re- 
gum  Galli,  Catholici,  Caesaris,  et  Venetorum  consilia ;  mul- 
ta  vero  ex  iis  addiscebat  ad  bellum  hene  gerendum.  Gasto- 
nis  Fuxii ,  eximii  ducis  ,  hispaniae  reginae  fratris ,  virtu- 
tem  expeitus  est.  Palissae  motus,  et  Helvetiorum  ordiues  ob- 
servavit.  Petri  Navarri  ingenium  plurimi  fecit,  qui  primis  tu- 
multibus,  ad  Bastiam  praesidio  relicto,  cum  primum  se  Car- 
donae  adiunxit,  occasionem  Alphonso  Estensi,  Ferrariae  duci, 
dedit,  ut  in  eam  impetu  facto,  magnam  oppidanis  atque  praesi- 
diario  militi  cladem  afferret.  Ad  Forum  Cornelii  convenit  exer- 
citus  Hispanorum  atque  Pontificis  ,  qui  et  virtiite  et  militum 
numero  plurimum  poterat.  Cum  praeterea  procercs  neapolitani 
Cardonae  se  coniunxissent ,  inter  quos  Fabricius  Columna  nu- 
merabatur,  absente  Pi-ospero,  qui  proregi  neapolitano  sc  no!- 
!e  suiMicere  dixit.  Pontificii  aderant  -M-  Antonius  Columna , 
lohanues  Vitellius ,  Malatesta  Balionus  ,  alii  fama  et  milita- 
ri  peritia  illustres,  quibus  Cardinalis  Mediceus  praeerat,  mor- 
tuo  Termularum  duce  ad  civitatem  Castellanam,  quem  Pon- 
tifex  imperalorem  summum  elegerat.  Aberat  quoque  Urbini 
dux,  qui  eadein  de  causa,  qua  Prosper,  sub  proregis  imperio 
esse  recusabat. 

3.  Toto  exercitu  coacto,  Bononiae  obsidionem  parabant,  ne 
otio  tabescerent;  eoque  profecti  ad  Idicem  flumen  castra  po- 
suere.  Mox  occupatis  monte  et  via,  quae  Bononiam  ducit, 
ut  res  frumentaria  sibi  commode  posset  supportari,  Cardona 
ad  urbis  muros  copias  subducendas  iussit ;  dum  Fabricius 
Columna  ad  pontem  Rheni  constituto  primo  agmine ,  Gal- 
los  arceret ,  :,i  foite  Bononiensibus  opem  ferreut ;  utque  mon- 
tes  tenerent,  s.  Michaelis  monasterium,  quod  urbi  imminet, 
e,t  tempiura  s.  Mariae  altiori  loco  positum  bccuparunt.  Quod 


D  E     C  A  R  n  O  X  A.  G27 

vero  a  Gastone  duo  milia  germanorum  peditum  et  ducen- 
ti  equites  cum  Odetto  duce,  Bononieusibus  subsidio  missa  fue- 
rant ,  et  segniter  nimis  in  oppugnatione  Hispani  se  gerebant , 
obsessi  obfirmatis  animis,  omnem  spem  salutis  in  eorum  au- 
xilio  collocarunt.  Dumque  multa  in  consultationem  adduce- 
rentur ,  Cardona  probavit  Navarri  cousilium ,  qui  suadebat , 
ut  parato  commeatu  quinque  dierum ,  et  munito  divo  Mi- 
cbaele,  omnem  exercitum  ad  eam  urbis  partem  transducerent, 
quam  defensores  deseruerant,  propterea  quod  arbitrabautur 
uunquam  fore,  ut  inde  hostis  eos  aggrederetur,  atque  ita  fa- 
cile  urbe  potituros.  Idque  cura  ad  aliorura  aures  pervenisset, 
reiecto  consilio,  commendabant,  ut  primum  agmeu  pluriliiis 
militibus  implerent ,  atque  ad  radices  montis  inter  Sarago- 
riae  et  s.  Felicis  portas  considerent ,  valloque  et  >  ineis  castra 
raunirent,  dum  in  ea  parte  manus  consererent  ,  quae  validis 
muris  careret.  At  vero  omnes  taudem  in  eam  sententiam  ive- 
ruut,  ut  ex  eo  loco  irruerent,  quo  castrametati  fuerant.  Sed 
cum  tormeuta  prope  ipsa  moeaia  coliocassent,  de  Fuxii  adventu 
conunoniti,  ultro  ad  ipsum  progredi  deliberarunt,  ne  propius 
accedere  ipsi  liceret.  Repugnabant  plerique  ,  qui  pi'o  coni- 
perto  habebant,  plurium  damni  fuisse  accepturos,  si  recipicn- 
dis  tormenlis,  quae  posuerant,  voluissent  immorari.  Itaque  in- 
ter  has  difficultates  delestabantur  rerum  tarditatem,  illudque 
in  primis  faciendum  suadebant ,  ut  quara  celerrime  hostera 
invaderent,  At  quoniam  rem  differri  legatus  aniraadvertebat, 
Cardouam  suspectum  habere  coepit:  nec  aberant  querimoniae, 
uon  debuisse  eum  ab  incepto  desistere,  a  Pontifice  crebros  nun- 
cios  accipere,  quibus  ad  rem  expediendam  illum  hortabatur; 
non  decere  vana  spe  eundem  fallere.  At  Cardona  aiebat,  nol- 
le  se  in  eo  bello  ita  gerere,  ut  cum  maturanduni  esset,  si  se- 
cus  faceret,  orbi  clades  inferatur;  cum  praesertim  consueve- 
rint  Pontifices  et  respublicae  celeri  consilio  ad  bella  inflam- 
mari;  tum  illico  sumptus  et  molestiarum  pertaesos,  eadem  ad 
libitum  solvere,  et  detestari.  Quare  legatus  ducum  experientiae 
se  committat,  eaque  probet,  quae  ab  eorum  prudentia  et  vir- 
tute  debent  expectari.  Et  Navarri  sententiam  sequutus ,   qui 


628  E  A  I  M  U  N  D  U  S 

triduum  deliberando  poscebat,  ea  comparare  instituit  quae  ma- 
sime  Bononiae  expugnandae  couvenirent. 

4.  Interea  Fuxius  multa  oppida  ,  quae  in  agro  bononieusi 
erant,  in  fidem  accepit,  eratque  ad  Finalem,  ubi  conscriptos 
milites  expectabat.  Ideo  Cardona  non  cunctandum  ratus,  col- 
locatis  torn^entis ,  cuniculis  a  Navarro  suffossis  ,  in  primum 
castrorum  locum  deductis  copiis,  impetu  facto,  maximam  par- 
tem  muri  diruit ,  turrim  quae  portam  tuebatur  deiecit ,  su- 
bitoque  facti  pontes,  repletae  fossae,  quae  omnia  facilem  adi- 
tum  in  urbem  fecerunt;  quarc  Galli,  qui  ibi  erant,  suppetias^ 
a  Fuxio  petierunt.  Is  misso  equite  et  pedite  effecit  ut  crede- 
rent,  non  ulterius  se  progressurum.  NuUa  tamen  a  cuniculis 
accepta  clade ,  cum  Bononiam  satis  firmam  esse  crederet , 
Brixiam  cogitabat,  ut  veneto  exercitui  se  opponeret.  Ab  ea  ta- 
men  sententia  revocarunt  ii,  qui  Bononiae  erant ,  a  quibus  et 
maiora  pericula  demonstrabantur,  et  certa  victoria  px'omitteba- 
tur,  si  cum  exercitu  in  urbesTi  fuisset  ingressus.  Itaque  in- 
structa  acie  quindecim  milium  Germanorum,  -Vlir  Galloi-um, 
et  Italorum  mille  ter  centum  equitum  ,  licet  saevissima  ven- 
torum  et  nivium  tempestate  debuissent  perterrerl ,  deceptis 
ceteroqui  rerum  vigilantissimis  observatoril>us,  Bononiam  in- 
troiverunt.  Utque  celeritatem,  qua  utebatur  in  huiusmodi  ne- 
gotiis  o.stentaret,  illico  signa  contulisset,  nisi  ab  Ivone  Allegrio 
esset  revocatus,  qui  fessis  ex  itinere  militibus  prius  consulen- 
dum  dixit.  Cardoua,  cum  a  graeco  quodam  niilite  cuncta  rescis- 
set,  proxima  nocte  post  •XIX'  diem,  quo  Bononiam  obsederat, 
castra  movit,  et  ad  Forum  Cornelii  pervenit.  Castra,  et  rem  fru- 
mentariam  Galli  diripuerunt;  (juorum  equites  multa  damna  in- 
tulissent,  nisi  a  Malate.sta  Balliono,  cjui  extremum  agmen  du- 
cebat,  fuissent  repulsi.  Victis  tandem  Hispanis,  Fuxius  eo  ce- 
lebrior  habitus  est,  quod  proregem  depulit,  lohannem  Pau- 
lum  Ballionum  profligavit ,  Brixiam  recupera^  it,  hominum- 
que  tantam  caedem  fecit,  quanta  uunquam  in  Italia  memo- 
ratur. 

5.  Inde  in  foederatos,  qui  se  in  agro  bouoniensi  communi- 
verant,  exercitum  duxit,  iubente  gallo  rege,  qui  augli  regis, 
atque  Pontificis  motus  timebat,  cum  praesertim  nihil  certi  a 


U  E      C  A  K  D  0  N  A.  G29 

Florentinis  elicere  potuisset,  apud  ([uos  continentcr  Cardonae 
orator  fuerat,  quem  iidem  ad  Catholicum  miserant,  quod  mag- 
na  ex  parte  ad  suspicionem  AergeJjat.  Itaque  magnis  instru- 
ctus  copiis  Hispanos  invasit.  Cardona  vero,  qui  regis  manda- 
ta  acceperat,  ut  cunctando  rem  differret  (  sperabat  enim  Gal- 
los  ex  Italia  discessuros  ,  cum  in  eos  anglus  rex  arma  para- 
ret )  a  pngna  abstinuit;  sed  non  longius  ab  hoste  abesse  de- 
crevit,  ne  aut  Flaminiam  vastarent,  aut  Romam  peterent;  atque 
ita,  vel  natura  munitis  locis  interdum  castra  ponebat,  interdum 
vero  recipiebat  se,  ut  non  vulgi  rumoiibus  sed  victoriis  hiu- 
dem  sibi  compararet ,  positisque  a  Gallo  castris  ad  Medici- 
nam,  et  eastrum  Guelfum,  ipse  ad  Fwum  Cornelii  ivit;  dein- 
de  ad  Castrum  bononiense,  dum  Galhis  ad  Bu])anum,  Bagna- 
ram,  et  vicina  oppida  exercitum  inisisset.  Postridie  ad  cam- 
pum  Muccanum  consedit,  occupatis  a  Fuxio  eodera  die  ca- 
stro  Solarolo,  Cotiniohi ,  et  Granarolo.  Sed  iis  itineribus  uter- 
-tpie  exercitus  incedebat  quasi  signa  signis  collatiu'us;  alter  ta- 
men  hostem  ad  necessariam  pugnam  provocare  nitebatur;  alter 
abstinebat  proelio,  ut  numero  inferior,  loci  tamen  conditione 
superior  cognosceretur. 

'6.  Dum  ea  gererentur,  Fuxius  ad  committendum  proeliura 
a  rege  compellebatur,  cum  Veneti  ob  brixianam  cladem  fracti 
viribus,  cura  Pontifice  et  Catholico  foedus  iniissent.  Commo- 
dius  vero  arbitrabatur  coutra  Ravennam  arma  ferre,  ad  quam 
tuendam  "M*  Antouius  Columna  a  (lardona  missus  fuerat,  reli- 
quo  exercitu  ad  Faventiara  consisteute,  ubi  cura  Fuxio  gra- 
ve  proelium  est  commissum.  Is  vero  eodera  terapore  castrum 
Roscium  cepit  diripuitque.  Hinc  Ravennam  iter  arripuit ,  at- 
que  inter  duo  flumina,  quibus  urbs  alluitur,  castris  factis,  pro- 
xiraa  nocte  iacto  ponte,  magna  copiarum  parte  transmissa  , 
corameatu  interclusus  ,  propterea  quod  Yeueti  ostium  Padi  im- 
mersis  navigiis  oppleverant,  ne  Ferrarienses  frumentum  sup- 
peditarent,  pugnandura  esse  statuit,  adraotisque  scalis,  milites 
conscendere  iussit.  At  Ravennates,  tum  propriis  viribus,  tum 
Columnae  virtute  et  consilio,  nec  labori  nec  periculo  ceden- 
tes,  iiostem  repulerunt;  qui  araissa  spe  vincendi,  et  perculsus 
timore  bellici  tormenti  {juod  in  aggere  positum,  crebris  ictibus 


630  n  A  I  M  l!  i\  D  U  S 

plurinium  detrinienti  intulerat,  ad  eastra  se  recepit.  Postero 
die  non  sub  muris,  sed  cum  hoste  confligendum  duxit. 

7.  Cum  igitur  Hispani  praeter  expectationem  haud  procul  Ra- 
veiina  se  communissent,  et  Fuxius,  iacto  ad  Bedesim  ponte,  al- 
bente  caeio,  in  eorum  conspectum  veuisset,  ulterius  progressi, 
ex  altera  fluminis  parte  ordines  coustituere,  quihus  praeerant 
Fabricius  Columua,  Padulae  marchio  ,  Cardinalis  Mediceus , 
Caravaialus  ,  Ferdinandus  Davalus,  Petrus  Navarrus,  qui  ex- 
pectantes  ludibrio  fere  Gallos  habebaut;  tanta  inerat  animis 
virtus,  et  pugnandi  cupiditas !  At  quoniam  hostis  vado  flu- 
men  transibat,  nec  in  eum  irruere  opportunum  Navarnis  exi- 
stimabat,  quod  omnino  Fabricius  faciundum  clamabat,   im- 
prudenter  nimis  a  Gardona  factum  duxerunt,   qui  transitum 
infestis  hostibus  permittere  voluerit.  Cumque  inter  vallum,  et 
fossam  continerentur,  et  neuter  manus  conserere  auderet,  Fer- 
rariae  dux  tormentis  bellicis  Gallos  iuvit,  quibus  multum  damni 
equitibiis  illatum  est,  quod  pedites  pertulissent,  nisi  Navarrus 
iussisset  ut  proni  ad  terram  procumberent.   Quibus  effectum 
est ,  ut  in  Cardonam  Fabricius  iratus  inveheretur ,  moneret- 
que  uti  agmina  in  aciem  prodiiceret,  nollet  exercitum  bom- 
bardaruin  ictibus  absumi,  non  esse  uni  Navarro  committen- 
dam  regis  dignitatem,  Italiae  salutem,  tot  praeclarorum  mi- 
litum  virtutem:  atque  his  dictis,  extra  vallum  cum  suis  equi- 
tibus  prodiit;  omnisque  equitatus  aemulatione  ductus,  ita  acri- 
ter  cum  Germanis,  quos  primos  nacti  fuerant,  proeliati  sunt , 
ut  ea  memorabilis  pugna  Italiam  illustrarit.  Tandem  \ero,  ad 
Gallos  victoria  inclinavit.  Fabricius  ab  Estensi  captus.  Capti 
Ferdinandus  Davalus,  Pontificis  legatus,  et  Padulae  marchio. 
Multi  praeterea  desiderati  sunt.    Cardona  ,   Caravaialus  ,   et 
Antonius  de  Leva  fugae  se  commiserunt.  Fuxius,  qui  fugien- 
tes  Hispanos  insequebatur,  circumventus,  atque  ex  equo  de- 
iectus,  hasta  percussus  occubuit;  qui  iuvenilibus  annis,  trium 
mensiura  spatio,  ferox  animo,  celerque  consilio,  tot  insignes 
victorias  reportaverat.  Odettus  quoque  vulneribus  confossus  est, 
sed  Ferrariae  convaluit.  Ad  decem  milia  liominum  in  ea  pugna 
caesa  fuisse  traditur,  interquos  fortissimi  milites  Ivo  Allegrius, 
Raphael  de  Pazzis,  lacob  gallus,  Molardus  aquitanus.  Cardo- 


1)  E      C  A  U  DO  ^"  A.  031 

na  a  suis  qui  profugcrnnt,  Anconam  pcrductus  cst,  qui  si  in 
sua  sententia  permansisset,  aliorum  praecipitem  audaciam  fre- 
nasset.  Ravennates  victoribus  se  dediderunt;  italico  vero  nomini 
infensi  Germani,  et  Aquitani,  nuUa  civium  habita  ratione,  suo- 
rum  cladis  memores,  crudeliter  eos  necarunt,  et  omni  contu- 
melia  affecerunt.  M.  Antouius  Columna  arcem  deseruit ;  op- 
pida,  cjuae  circum  erant,  in  potestatem  legati  concilii  pisani 
venerunt. 

8.  Inter  haec  dum  Gardinales  Pontifici  pacem  suadebant  , 
Catholicus,  et  Veneti  Cardonam  ad  arma  hortabantur,  adiu- 
vante  Francisco  Maria  Urbini  duce,  qui  ducentis  equitibus,  et 
quatuor  peditum  milibus  suam  operam  navaturum  polliceba- 
tur  ;  favere  tamen  fortuna  visa  est  in  eo  peiturbato  rerum 
statu:  nam  Palissa  in  jXortmandiam  vofatus,  in  Flaminia  re- 
licto  praesidio,  discessit.  Pontifex  concilium  lateranense  sol- 
lemni  pompa  coegit;  eoque  forlimatior  habitus  est,  quod  cum 
Gallus  iterum  Palissam  in  Italiam  immitteret,  ut  Romam  prae- 
sertim  aggrederetur,  ideoque  Pontifex  malorum  turbinem  in 
sui  peruiciem  ingruere  intelligeret ,  subito  furor  ille  restinctus 
est.  Cardona  Hispanos  a  clade  superstites ,  ({uibuscum  Nea- 
polim  se  receperat,  simul  undique  contrahebat,  iit  in  Gal- 
liam  cisalpinam  exercitum  duceret.  Negabant  vero  Pontifex, 
et  Veneti  stipendia ,  quae  foederis  iure  non  esse  petenda  di- 
cebaut ,  quoniam  Galli  iam  ex  Italia  discesserant ;  Cardona 
vero,  iure  illa  deberi  aiebat,  cum  Galli  adhuc  Brixiam,  Cre- 
mam,  aliasque  arces  in  sua  fide  retinereut.  Qua  de  re  cum 
item  quereretur  Caesar,  episcopum  Gurgeusem  misit,  qui  non 
modo  a  Florentinis  pecuniam  extorqueret,  sed  etiam  cum  Car- 
doua,  ceterisque  foederatorum  dueibus  Mantuam  peteret.  Pon- 
tifex,  ut  et  dignitati  et  ditioni  suae  consuleret,  per  Lauren- 
tium  Pavium  ,  qui  postea  Cardinalis  tituli  ss.  Quatuor  electus 
est,  Cardonam  convenit,  et  de  foederi  se  adiungendo,  tum  de 
solvenda  pecunia  egit;  eum  interim  perductis  ad  Bononiam 
copiis  Cardona,  omni  pecuniae  auxilio  destitutus,  eo  redactus 
est,  ut  seditiosos  jnilites  metueret,  qui  necem  ei  minitabantur; 
factisque  rem  probassent ,  nisi  parte  stipendioru)n  coliata  ,  fu- 
renies  homines  pacasset. 


632  R  A  I  M  Ti  K  D  li  S 

9.  Multis  consiliis  cum  Gurgense  agitatis,  eontra  Florenti- 
nos  arma  ceperunt.  Yixque  ad  eorum  agrum  pervenerant,  eimi 
factus  obviam  rei  publicae  legatus ,  ita  loquutus  est :  Flo- 
rentinorum  observantiam  iiyregem  catholicum  omnibus  esse 
perspectam;  quae  proximo  b^llo  gesserint ,  ipsi  Cardonae  com- 
perta  esse  ;  omnia  praeterea  sperare  posse ,  si  eos  in  suam 
amicitiam  recepisset.  Diceret  ipse  tandem ,  quaenam  a  Floren- 
tinis  exposceret,  pro  viri])us  se  obtemperaturos.  Cui  Cardona 
respondit :  suas  se  copias  illuc  perduxisse ,  non  solum  ,  ut 
sui  regis  votis  satisfaceret ,  sed  etiam  ut  cum  foederatis  salu- 
tis  commodo  provideret,  quae  in  discrimen  posita  videbatur, 
dum  Soderinus  in  eo  populari  magistratu  vigeret,  nec  a  gal- 
lo  rege  deficeret ;  quam  ob  rem  in  omnium  invidiam  atque 
suspicionem  esset  adductus.  Itaque,  ut  suspicio  al)sit,  atque 
regi  catholico  mos  geratur  ,  abdicet  Soderinus  se  magistra- 
tu,  illudque  administrationis  genus  in  florentina  civitate  re- 
vocetur ,  quo  optime  constitutam  rem  publicam  cives  lau- 
dent,  foederati  quiescant,  probet  Italia  ,  Medicei  praeterea  in 
pristinos  honores  restituantur.  Florentini  Hispanorum  adven- 
tu  perterriti,  Pontificis  minis  perculsi,  dissidiorum  inter  cives 
non  ignari ,  quos  novarum  rerum  cupiditate  maxime  teneri 
sciebant,  nullis  copiis  instructi,  ducibus  dcstituti,  ad  pacem 
inclinabant ,  quam  ut  quibusvis  artibus  Pontiflcis  animo  in- 
sinuarent,  ad  Cardinalem  volaterranum  scripserunt.  Mandata 
retulit  Cardinalis,  Pontifex  vero  respondit:  bellum  illud  nihil 
ad  se  pertinere,  cum  iuvitus  ad  foedus  desceuderit ,  ne  in  se 
ipsum  arma  provocaret.  Cardona  quindecim  milibus  passuum 
Florentia  cum  castris  aberat ,  civibusque  per  nuncium  signi- 
ficavit ,  foederatos  nolle  ditionem  atque  libertatem  eorum  per- 
turbare,  aut  rem  publicam  de  suo  statu  deiicere;  tantum  po- 
stulare,  ut  expellatur  Soderinus,  et  restituantur  Medicei.  Sic 
et  alienatos  animos  couciliatum  iri ;  hos  vero  non  tyranni- 
dem,  sed  communem  omnium  fortunam  amplexuros. 

10.  In  varias  sententias  itum  est.  Alii  dixerunt,  non  debere 
unius  commodum,  omnium  saluti  et  commodis  anteferri,  eo- 
que  magis  quod  foederatorujn  viribus  obsistere  non  valerent, 
nec  aliunde  auxilium  expectarent:  alii  vero  nihil  minus  esse 


DE     CAUDOXA.  63:5 

credeadum,  quam  in  unum  Soderimuii  hoc  bellum  intendi,  et 
Mediceos  veluti  privatos  cives  Florentiae  esse  futuros:  id  con- 
silii  foederatos  cepisse ,  ut  eodem  tempore  eiecto  Soderiuo , 
et  civitas  suo  principe  careret,  et  introductis  Mediceis,  pro- 
trita  libertate,  cuncta  eorum  arbitrio  subiicerentur.  In  ea  sen- 
tiarum  opinionumque  varietate ,  Soderinus  habita  concione , 
populum  ad  arma  concitavit ,  quibus  rei  publicae  libertatem 
tuerentur.  Cardona  ad  Barberinum  lustrato  exercitu,  Pratum 
venit,  percussisque  muris  nihil  profecit,  firmo  praesidio,  quod 
inerat,  obsistente.  Quod  autem  res  frumentaria  defecerat,  et 
omnem  eius  potiundae  spem  abiecisset  (nam-hostis  oinnem 
messem,  quam  secuerat,  in  munitissima  loca  transvexerat)  de 
pace  cum  Florentinis  egit,  ciuam  cum  consulto  Soderinus  pro- 
duceret,  alia  ex  parte  Pratum  aggressus,  omni  supplicio  op- 
pidanos  affecit  (l),  a  mulieribus  vero  abstinendum  se^  erissime 
edixit.  Horum  exemplo,  absque  mora  Pistorienses  Cardonam 
frumento  iuvarunt.  Soderinum  metu  perterritum,  anxium  ani- 
mo,  Victorius,  et  Albizus  factiosi  iuveues,  qui  paulo  ante  de 
eo  eiicieudo  coniuraverant ,  palatium  ingressi,  de  omni  ope 
desperantera  nacti,  miuis  et  persuasionibus  effecerunt,  ut  abie- 
cto  magistratu'  fugam  capesseret ,  servatusque  in  Victorii  do- 
mo,  sequenti  nocte  per  agrum  senensem,  et  anconitanum,  ma- 
ri  transmisso  Epidauri  se  abdidit.  Florentini  cum  Cardona 
ita  convenere,  ut  soluta  regi,  et  gurgensi  episcopo  pecunia, 
quam  rex  Romanorum  poposcerat,  ab  ditione  florentina  abi- 
ret,  ipsique  inter  foederatos  reciperentur.  Discessit  Cardona;  et 
belli  securi  a  cervicibus  repulsa,  Florentini  ad  novum  admini- 
strationis  genus  animum  addixerunt;  eorum  tamen  libertas  a 
luliano  Mediceo  armis  est  occupata  :  ei  quia  Pontifex  animo 
erat  abalienato  ab  Estensi,  Catholicus  Cardonae  commisit,  ne 
rem  publicam  florentinam  in  ea  re  perturbaret. 

1 1 .  Compositis  deinde  rebus  florentinis  ,  Brixiam  petiit , 
quam  Veneti   obsidebant ,  et  quam  Obegninus  Galloriun  dux  , 

(1)  Pratensis  huius  calamitatis  lugubrem  histoiiain  nuper  ilorentinis 
typis  vulgatani  habemus.  Razzius  aufem  in  vita  Petri  Soderini  p.  79.  sic 
breviter  condudit:  morirono  non  combatlvndo,  mu  fxKjgendo  o  racco- 
7na)i(landosi ,  piii  di  due  ntila  nomini. 


6Z4  r.  A  1  M  U  iS  D  u  s 

qui  praesidio  ibi  erat,  Carclonae  potius  tradere  statuerat;  cum- 
que  sibi  tradendam  Gurgensis  contenderet,  Cardona  ad  foedera- 
tos  illam  pertinere  dixit.  Cumque  de  inferendo  bello  Ferrarien- 
sibus  Pontifex  consilium  iniret,  et  multa  de  Parma,  Rhegio, 
Placentia,  Crema,  Bergomo,  Yicetia  deliberarentur ,  Maximi- 
lianus  Sfortia,  iubente  Caesare,  Mediolanum  ingressurus,  Car- 
donam  Cremonae  expectavit.  Cum  eo  ventum  esset  ad  con- 
stitutam  diem ,   coorta  discordia  est  inter  eos  num  claves  u 
Cardona,  an  vero  a  Cardinali  Seduuensi,  qui  principem  lo- 
cum  in  Helvetiis  habebat ,  tradendae  forent.   Cessit  tandem 
Cardona ,   eumque   honorem  Cardinali  detulit.   Quoniam  ve- 
ro  Catholicus  Pontifici  morem  gerere  conabatur,  Cardonae  im- 
peravit  ut  Ferrariam  copias  duceret ;  cumque  ad  Arcem  Tre- 
cii  pervenisset,  oppidani  sese  illi  dedideruiit.  Mortuoque  lu- 
lio  pontifice ,  Placentiam  et  Parmam  in  Mediolanensium  fi- 
dem  restituit:  atque  interea  Estensis  Flaminiae  civitatibus  re- 
cuperatis  ,  Rhegium  nemine  obsistente  obtinuit,  dum  inter 
Rhegiam,  et  Placentiam  Cardona  cum  suis  esset.  Variis  tunc 
tumultibus  intercedentibus,  furente  Gallo,  foederatis  hinc  in- 
de  nutantibus,  Hispanus  deficiente  pecunia  ->  ix  se  poterat  su- 
stentare;  licet  advenienti  Tramoliae  occursurum  se  pollicere- 
tur,  ut  Pontifici  rem  gratam  faceret;  suisque  e  parmensi  agro 
evocatis ,  ad  Trebiae  ripas  ita  se  gerebat ,  ut  crederent  a  Ca- 
tholico  fuisse  monitum,  ne  gallo  regi  esset  impedimento  ,  ni- 
si  animadverleret  ceteros  foederatos  enixe  jMedioIanum  de- 
fendere.  Secus,  nec  regem  provocaret,  et  exercitum  Neapo- 
lim  transduceret.  Accersitis  itaque  iis  militibus,  qui  Alexan- 
driae  sub  Piscarii  praesidio  erant,  Gallo  duci  consilium  commu- 
nicavit:  et  itineri  iam  se  committere  parabat,  quod  dum  len- 
tius  exsecfuitur,  Helvetii,  cfuorum  praecipua  cura  defendendi 
Mediolani  crat,  magna  militum  manu  praemissa ,  iter  eiusdem 
aeque  impediebant.  Is  simulans  nolle  discedere,  quippe  contra 
Galios  cum  ipsis  profecturus ,  Prosperum  Columnam  misit , 
qui  eos  moaeret,  ut  suas  copias  ad  Trebiam  cum  Hispanis 
coniungerent.   Helvetii  autem,  qui  non  ex  sincero  animo  ea 
proficisci  intelligebant,  responderunt,  illud  unum  satis  se  per- 
speetum  habere,  nolle  ipsum  cum  Gallis  pugnare,  sed  tuto 


1)  E     C  A  R  D  O  N  i.  G35 

terga  ^  ertere :  ceteroquin  Helvetioruni   virtntorn   hello  susti- 
nendo  satis  esse  idoneam. 

12.  Procedentibus  in  Italiam  Gallis,  ad  Gardonam  profe- 
ctionem  parantem  Mediolanenses  legatos  miserunt,  excusantes 
se,  quod  ad  Gallos  accessorint;  verebantur  enim  ne  omnium 
salutem  atquc  fortunas  in  discrimen  rcvocarent.  Eaque  le- 
gatione  libenter  accepta,  castra  movit  in  neapolitanum  reg- 
num  discessurus.  At  vix  itineri  se  commiserat,  cum  acceptis  a 
Pontiflce  litteris,  conversis  signis  ex  eodem  loco  se  ad  Trebiam 
contulit:  recuperatis  enim  intra  eos  dies  Parma  et  Placentia, 
Pontifex  ad  >[edioIanum  animum  adiecerat.  Gardonae  reditu, 
et  aliorum  Helvetiorum  adventu  ^ledioianenses  commoti ,  len- 
tiorcs  in  ea  deliberatione  fuisse  maluissent ;  dicebantque  se 
Sfortiae  dominium  subituros,  cum  se  Hispani  Helvetiis  con- 
iungerent.  Quamobrem  Gardona,  ut  ea  spe  illos  retineret,  ia- 
eto  super  Eridanun\  ponte ,  multa  sc  conaturum  ostendebat ; 
nunquam  vero  exercitum  transducere  ausus  est,  propterea  quod 
vcrebatur  ne  a  Gallis  et  Venetis  iuterciuderetur  ,  qui  nuper 
occupata  Gremona,  et  vadato  llumine,  propius  adesse  nuncia- 
bantur.  Et  venit  Ilartholomaeus  Albianus  veneti  exercitus  im- 
perator,  ut  Hispanis  trausitusn  impodiret;  cum  interim  a  Gar- 
dona  contra  Fliscos  et  Adornos  dux  Genuae  auxiiium  petc- 
ret ,  quod  cum  tempore  idoneo  impetrare  non  potuisset,  de  Za- 
charia  ducis  fratre  victores  supplicium  sumpserunt,  ccpiina  cau- 
da  per  urbem  igncniiniose  raptato.  Postmodum  expulsis  Genua 
lano  et  Octaviano  Fregosiis,  quorum  uterque  ad  principatum 
aspirabat,  Gardona  Octavianum  ad  supremum  illum  magistra- 
tum  evexit ,  dato  praesidio  ter  milium  peditum  cum  ductore 
Piscario;  quos  cum  formidarent  Adorni,  qui  Airibus  impares 
erant,  Genua  excesserunt.  Amisit  tamcn  Gardona  ad  Linia- 
cum  suos,  qui  ad  arcis  custodiam  relicti  fuerant  ,  ab  Albiano 
aut  captos  aut  trucidatos. 

13.  Pacata  Genua  ,  veritus  ne  ^eronenses  intra  urbem 
Venetos  reciperent ,  ut  suis  qui  aderaut  opem  ferret ,  llavium 
ponteiunxit,  exercitum  traiecit,Bergomum,Brixiam  iu  deditio- 
nem  accepit ,  Piscariam  vi  captam  diripuit,  nobilemque  illam 
Venetorum  arcem  cladc  effecit.  Albian.us  dc  cius  adventu  cer- 


f)3f5  K  A  1  :M  U  N  D  tl  S 

tior  factus,  coactis  undique  suis  copiis,  ad  Arborem  se  recepit. 
Cardoua  cum  Germanis  se  coniunxit ,  et  recuperato  Liniaco , 
ad  jNIontagnanam  se  contulit;  et  dum  muniendis  Patavio  et 
Tarvisio,  et  Pontifex  antiquando  concilio  operam  navarent, 
ipse  Gurgensem  expectabat ,  q-uocum  de  rebus  agendis  con- 
silium  caperet:  illudque  eodem  tempore  aegerrime  tulit,  quod 
quaestor  qui  Bergomi  erat  tributum  exacturus,  a  Rentii  de 
Cero  militibus  una  cum  exacta  pecunia  captus  fuit,  et  Bernar- 
dinus  Caravaialus  Patavii  proxima  loca  exploraturus,  in  V^- 
netos  incidit,  et  in  vincula  est  coniectus.  Multis  rebus  in 
consultatione  positis  de  obsidendo  Patavio,  Gurgensis  Hispa- 
nos  ad  eam  rem  veliementer  horta])atur,  ea  enim  una  civi- 
tate  occupata ,  aliarum  urbium  recuperandarum  spes  adime- 
batur.  Inficias  ibat  Cardona,  quem  ab  eo  facinore  urbs  mn- 
pla,  plena  civibus ,  defensoribus  munita ,  munimentis  orani- 
bus  fere  inexpugnabilis  deterrebat.  Yicit  Gurgensis,  qui  re- 
nuentem  proregem  accusabat,  quasi  rei  militaris  imperitum, 
et  inconstantem;  nam  crebro  ad  Caesarem  idem  scripserat,  se 
facillime  ea  urbe  esse  potiturum.  Tandem  in  dies  crebrescen- 
tibus  querelis,  nulla  spe  reliqua  eius  obtuundae,  decimo  octa- 
vo  post  obsidionem  die,  a  patavinis  moeniis  ad  Vicetiam  ca- 
stra  moverunt. 

14.  Ad  Pontem  Vicum  Antonius  de  Leva  missus  ,  Ve- 
netos  qui  praesidio  erant,  deditionem  facpre  coegit.  Bascia- 
imm  et  Marosticum  aliquot  Hispanorum  cohortes,  quas  du- 
ctabat  Prosper  Colunma,  ceperunt.  Ad  extremum  deficien- 
te  commeatu,  imminenribus  ceteris  belli  molestiis,  Gurgensis 
Veronam  cum  Germanis,  Cardona  ad  Arborem  infensis  animis 
iverunt.  Is  vero  castramentatus  in  agro  brixiano,  Cremam  quae 
trans  Mincium  flumen  in  Venetorum  potestate  erat,  aggredi 
cogitabat;  nihilominus  re  frumentaria  destitutus,  Bovolentam 
militum  praedae  permisit.  Tum  contradicente  Prospero  Colum- 
na,  acta  praeda  omnem  regionem  circa  Venetias  urendo,  ad 
ipsam  urbem  properabat ,  quaravis  Albianus  celeriter  vadato 
flumine,  maximo  conatu  hostem  impedire  conaretur.  Sed  enim 
paludes  montiumque  angustias  nactus  ,  inter  quas  difficili  iti- 
nere  esset  eundum,  Veronam  pedem  retulit.  Tuuc  Albianus, 


DE     cARDONA.  G37 

auadente  Loretano,  quasi  fugientes  insequutus,  noUe  se  certam 
victoi"iam  negligere  aiebat,  quando  Carclona  non  incertam  bel- 
li  fortunam  periclitari,  secl  certam  salutem  sperare  voluisset: 
nullaque  laus  Prospero  trilmta  fuit ,  qui  initium  pugnancli  fe- 
cit;  nulla  item  Piscario,  c{ui  aemulus  Columnae  videri  studebat: 
etenim  adorti  Venetos,  mox  fugae  se  mandarunt,  reliclis  castris 
et  impedimentis,  fortissimis  ducibus  desideratis ,  multis  aqua- 
rum  vortice  submersis,  cum  aut  lubrica  saxa  vestigium  falle- 
rent,  aut  milites  rapidior  unda  subduceret.  Haec  illa  memora- 
bilis  clades  est  ad  "Slcetiam.  Eo  proelio  commisso,  de  paciscen- 
do  actum  esi  a  Gurgensi  apud  Poutificem  ]  foedusque  ictum 
est ,  cuius  conditiones  a  Cardona  non  servatas  inde  patet , 
quod  post  victoriam  a  praeda  non  abstinuit;  nec  Caesarem 
bono  auimo  annuisse  censebant;  nec  Venetos,  nec  Catholicum, 
qui  in  rerum  varietate,  quas  petebant,  non  sibi  satisfactum 
esse  demonstrabant. 

15.  Intercedente  inter  gallum  et  anglum  reges  bello,  Car- 
dona  militiljus  Aicetiam  munivit,  quo  eius  iu'bis  possessio- 
nem  retineret.  Ao\  ocfue  facto  foedere  a  Pontifice ,  Catholi- 
co ,  et  Caesare ,  Veneti  ratum  habere  illud  noluerunt.  Qua- 
propter  a  Columna  et  Silvio  Savello  ,  aut  proeliis  aut  agro- 
rum  vastationibus  multas  clades  acceperunt,  Hcet  eos  duces 
male  accepisset  Rentius  de  Cero,  c{ui  e  Crema  eruptione  faeta 
maximam  virtutem  in  hostes  ostentavit.  Ad  Forum  lulii,  mul- 
tis  emergentibus  dissidiis ,  adventu  Germanorum ,  Canlona 
Alarconem  misit,  cui  cum  in  itinere  renunciatum  esset  de 
icto  foedere,  castra  repetiit.  Facta  pace  inter  Gallum  et  An- 
glum,  deminui  videbantur  _Hispanorum  vires  ,  et  raagna  ex 
parte  Cardonae  exercitum  debilitari;  cjuem  ut  prorsus  per- 
fringerent,  ac  Neapolim  proficisci  cogerent,  Veneti  maximam 
classem  cxaedificandam  curarunt  ,  cui  praefectus  Andreas 
Grittus  Apuliam  invasurus  ,  omnes  hispanas  copias  illuc  per- 
traheret.  Sed  tamen  in  ea  comparanda  classe  operam  Ve- 
neti  lusisse  videntur ;  quandoquidem  nescio  quo  casu  altum 
de  illo  uegotio  silentium  est  consecutum.  Ea  ob  causam  Ger- 
mani ,  qui  ^cronae  commorabantur ,  Hispanos  in  agrum  pa- 
taviuum  impulerunt ,  ut  ibi  frumenta  succiderent ;  quod  cum 


'J38  K  A  I  M  U  iN  D  U  S 

nequicquriiii  tentassent ,  Hispani  ad  Civitatulam  obsidendam 
tota  nocte  continenter  ierunt ,  sul)itoque  circumsessam ,  prima 
luce  vi  ceperunt.  Albianus  acie  in  planiciem  explicata,  proe- 
liandi  Cardonae  potestatem  fecit;  qui  cum  se  inferiorem  intel- 
ligeret,  proelio  abstinuit,  et  in  Rhodiginam  peninsulam  se  re- 
cepit ;  atque  ansam  Albiano  obtulit,  ut  contempto  hoste,  mul- 
tas  excursiones  ad  Veronae  usque  portas  faceret.  Quare  Car- 
dona  veritiis  ue  quid  ea  urbs  detrimenti  pateretur,  cum  om- 
nibus  copiis  eo  accurrit;  ceterique  Hispani  tpii  Bergomi  erant, 
quos  Veueti  invaserant ,  fugam  arripuerunt.  Extemplo  Gardo- 
na  et  Columna  in  oppidum  s.  Catharinae  irrueruut,  eiectoque 
Rentio,  qui  par  resistendo  non  erat ,  loco  potiti  sunt.  Dum 
haec  fierent  Cremae  et  Bergomi ,  Albianus  circumsidere  Rliodi- 
gium  statuit ,  iactoque  super  Athesim  ponte  ,  in  ea  parte  quae 
ad  Amnilaram  vergit,  occupata  porta  a  militibus  quos  vestitu 
rusticano  iiidutos  praoniserat,  urbe  potitus  est ,  Hispanosque 
captivos  duxit;  quae  res  effecit,  ut  qui  in  muuitiora  provinciae 
loca  se  receperaut,  Ferrariarn  ieriut.  Sed  multorum  mensium 
factis  induciis  cum  Yeuetis,  Cardona  et  Columna  Oenipontem 
iu  Germaniam  ad  Imperatorem  profecti  sunt,  de  belli  negotio 
acturi. 

16.  Post  eorum  e  Germania  reditum  ,  accepti  sunt  uuncii 
Gallos  iu  Italiam  adventare,  et  Palissa  celerius  opinione  Colum- 
nam  iu  portu  Herculis  aggressus,  cum  pluribus  insignibus  vi- 
ris  cepit.  Tune  Laurentius  Mediceus  Cardonae  suspectus  red- 
ditus  est,  qui  ex  eius  litteris  iuterceptis  multa  cognovit,  quae 
in  eius  mentem  cadere  uou  poterant.  Interim  vero  expectan- 
U  quo  res  mediolauensis  tenderet,  multa  se  obtulerunt,  qui- 
bus  coactus  est,  ut  relicto  -M-  Antonio  Columna  ad  ^eronae 
praesidium  ,  Placeutiam  cum  expedito  milite,  paratoque  poute 
se  conferret;  ubi  cum  Laurentio  in  colloquium  veuit.  Indeque 
discessit ,  Albiauo  petente  ,  Cremam ,  ut  Hispauos  retardaret , 
Gallisque  opem  ferret.  Sed  orta  iuter  ipsum,  et  Rentium  discor- 
dia ,  anxius  atque  anceps ,  hic  iTiissiouem  a  Yenetis  petiit,  et 
ad  Pontificis  stipeudia  sc  contulit.  Ea  tompestate  Cardinalis 
Seduueusis  cum  Helvetiis  a  Cardona  petierunt ,  ut  cum  suis 
copiis  Mediolanum  properaret,  ante  quam  Gallus  eo  accederet. 


D  E     C  A  R  0  O  N  A.  639 

Qui  inito  consilio  cum  Laurcntio  delibei'aruut ,  an  siinul  Pa- 
duiti  traiicerent ,  seque  cum  Helvetiis  couiungereat ;  illudque 
demum  decreverunt,  ut  munitis  Parnia  et  Placentia  flumen 
transmitterent.  Quod  vero  Laurentius  arbitrabatur  Cardonam 
noUe  exercitum  fortunae  committere;  Cardona  item  comper- 
tum  habebat  Pontificem  noUe,  ut  Laurentius  exercitum  ulte- 
rius  duceret ;  cum  iam  traiicere  incepissent ,  et  nox  superve- 
nisset,  nuncio  accepto  quod  Gallorum  manus  intra  Laudem 
Pompeiam  fuisset  admissa,  in  castra  rediere.  Ab  Helvetiis 
jMediolanum  petentibus  aeerrime  cum  Gallis  pugnatum  est. 
Ludovicus  Mediolanum  retinuit.  Helvetii  pedem  retulerunt. 
Cardona  multos  dies  in  castris  fuit.  Deficiente  pecunia,  quam 
mutuam  a  Laureutio  acceperat,  Neapolim  rediit;  quod  ab  eo 
libentius  factum  est,  nam  inter  Pontificem  et  Gallos  iam  foe- 
dus  intercesserat.  Cumque  Hispanos  qui  in  Sicilia  fuerant, 
continere  non  potuisset,  quominus  Pontificis  ditiouem  molestia 
afficerent,  fato  demum  suprcmo  functus  est. 

17.  Provide  in  re  publica  administranda  se  gessit,  multa- 
quc  statuit  quae  magistratibus  ,  aut  foro ,  aut  regis  aera- 
rio  prodessent.  Itaque  sancivit,  ne  syndicis  ab  universitati- 
bus  creatis,  ipsae  universitates  mercedem  solverent;  quod  mu- 
nus  in  officiales  competentes  reieeit.  2.  Ut  magistratus  pare- 
rent  syndicis ;  atque  ut  ex  ofticio  lii  possent  cognoscere.  3 .  Ut 
miiites ,  dum  militiae  addicti  sunt,  alia  offlcia  nequeant  exerce- 
re.  4.  Ut  magistratus,  durante  munere,  donis  accipiendis  absti- 
neant.  5.  Poenam  graviorum  delictoruni  non  esse  commu- 
tandam.  G.  Servanda  regni  capitula;  qua  re  niliil  utilius  reg- 
no  ueapolitano  accideret,  si  ea  in  suo  robore  permaneret.  7 .  Re- 
ceptores  delinquentium  puniendos.  8.  Praesides  provinciarum 
triennio,  auditores  biennio  muneribus  suis  fungantur  9.  Of- 
ficiales  annuam  tantum  potestatem  habeaut.  10.  Ab  habentibus 
potestatem  substituendi,  idoneos  esse  substituendos.  1 1 .  Cau- 
sarum  patrocinium  regiis  magistratibus  velandum  ,  iisdemque 
ex  regio  aerario  mercedem  solvendam.  12.  Testium  examen 
coram  iudice  rite  faciendum.  13.  Die  lovis  querelas  audiendas 
in  sacro  consilio  ;  die  vero  Saturni  quo  ad  proregem  itur  ,  ne 
iudicibus  negotia  careant,  nunquam  \icariam  aliquo  sallcm 


640  RAIMUNDUS  DE  CARDO\A. 

iudice  carituram.  14.  Accusationes  in  libro  annotandas  ,  eas- 
que  singulis  diebus  iudici  aut  procuratori  rerum  capitalium 
significandas.  15.  lubente  perceptore,  damnatorum  nomina  sin- 
gillatim  notanda.  16.  Suo  loco  libros  obligationum,  praeter- 
quam  ab  actuariis,  non  esse  amovendos;  et  in  eosdem  scriba- 
rum  culpam  esse  reiiciendam,  si  quid  pravi  in"  libris  com- 
missum  apparuerit.  17.  Nihil  uitra  debitum  esse  exigendum. 
18.  Proventuum  syngrapham  a  perceptore  quaestori  illico  dan- 
dam.  Multa  praeterea  constituit,  quae  optimi  principis  admi- 
nistrationem  hoc  etiam  tempore  commeudant. 


piTaus  ©moKTus  simoB 

OSSUAENSIUM    DUX. 

1.  i  etrus  Gironus  nobilissimo  genere,  animi  praestan- 
tia  inter  omnes  liispanos  proceres  clarus,  praefecturam  nea- 
politanam  obtinuit  ab  omnibus  exoptatus.  Illam  tamen ,  prae- 
ter  eius  opinionem,  administrationis  felicitatem  in  omnibus 
iis  quae  ad  rem  publicam  gerendam  spectare  videbautur,  multae 
procellae,  difficilesque  et  rerum  et  animorum  aeslus  perturba- 
runt.  Nondum  ex  Hispania  discesserat,  cum  Algerinae  urbis 
gubernatoris  minas  extimescens,  qui  dictitabat  in  mediis  undis 
se  eum  invasurum,  duodecim  neapolitanas  triremes  accersivit, 
quae  sibi  praesidio  forent ;  quil)uscum  ex  Hispania  solvens  , 
Genuam  appulit,  ibique  multis  diebus  apud  loh.  Andream  Au- 
riam  commoratus  est;  atque  iude,  eo  quoque  cum  suis  trire- 
mibus  comitante,  Neapolim  adnavigavit,  capto  in  itinere  Tur- 
carum  myoparone,  qui  nolens  in  eos  incidit.  Turbarum  oc- 
easionem  primo  ingressu  Ncapolitanis  dedit,  a  quibus  pecu- 
niam,  quae  petenda  ac  deprecanda  fuerat,  per  vim  exposce- 
bat,  ut  regis  aerario  paene  exhausto  adiumento  esset.  Civi- 
tatem  hoc  pacto  indigentem  exhaurire,  laborantem  affiigere, 
iacentem  proruere  ,  tum  praecipue  cum  vim  subesse  animad- 
verterent,  omnes  ad  arma  commovere  videbatur.  Quamobrem 
cuncti  cives  audaces  in  eum  voces  mittere  :  auferendae  pe- 


PETHUS    GIROiSUS.  641 

tuniae  ipsi  potestatem  factam,  se  vcro  eandem  conflare  haud 
posse.  Exangue  esse  rei  publicae  corpus  ;  sinat  ut  tandem  ali- 
quaudo  respiret;  tunc  regis  auctoritatem  stare ,  cum  res  publi- 
ca  staret ;  ne  superiorum  temporum  exemplo  ducatur ,  quibus 
ubere  rerum  copia  cuucta  licuisset  suo  regi  suppeditare.  Qua- 
re  ne  in  seditionem  verterentiu- ,  silentio  indicto  compescuit. 
2.  De  vectigali  vinario  imponendo  actum  est ,  hortante 
Caesare  Davalo,  et  rectore  Salalario:  omnes  enim  contrahendae 
peeuniae  vias  pervestlgabat;  habuissetque  centuriarum  nobilium 
decuriones  adiutores,  nisi  capuana  centuria,  et  populares  enixe 
obstitissent;  in  primis  vero  Lopez  ( quem  Lupum  dicebant )  ex 
Capuccinorum  familia,  concionator  insignis,  qui  de  suggestu 
quotidianis  orationibus  clamitabat  ne  rem  publicam  hisce  one- 
ribus  everterent;  neve  paterentur  de  suis  fortunis  deliu'bari. 
Cui  ea  diceuti  imperatum  est,  ut  Neapoli  discederet.  Tandem 
vero  conventus  frequens  pecuniam  regi  obtulit,  quam  binis 
quibusque  annis  donare  consueverant.  Doluit  Gironus  Neapoli- 
tanis  suas  res  curae  esse ,  nihil  vero  necessitatibus  provincia- 
rum  permoveri.  Multa  accesserunt  quae  ad  gloriam  admiuistra- 
tionis  vergebant.  Ipso  hortante  Neapolitani  conspicuam  aedem 
divo  lanuario  ad  Plilegram  aedificarunt,  eo  ipso  loco  quo  Dio- 
cletiani  praefectus  Eutychetem  et  Acutium  puteolanos,  Sorsium 
misenatem,  Desiderium  et  Festum  beneventanos,  aliosque  mar- 
tyres  obtruncaverat,  qui  cum  lanuario  triumphaverunt;  cum 
antea  in  theatro  puteolano  feris  nequicquam  fuissent  obiecti. 
Cflpuccinorum  familiam  in  coenobio  collocarunt ,  a  Puteolanls 
agro  coempto.  Atcpie  admiratione  dignus  locus  est,  qui  non 
modo  in  mediis  Phlegrae  ignibus  atque  sulphure  amoenissi- 
mos  hortos ,  et  suavissimos  fructus  enutrit ;  sed  etiam  quo- 
tidianos  terrae  motus,  quibus  tota  regio  molestissime  vexa- 
batur,  sancti  martyris  precibus  et  patrocinio  ,  caelestis  benefi- 
cii  munere  avertit.  Neapoli  amplissilnas  aedes  Salernitanorum 
principis,  Sanseverinorum  illustre  monumentum,  in  nobilissi- 
mum  templum  lesu  Christo  dicatum  commutarunt.  Primum 
lapidem  Gironus  in  fundamenta  iecit ,  qui  aeternum  inter  eius 
praeclara  gesta  censebitur.  Eadem  tempestate  qua  Nolae  in 
Campania  cathedralis  ecclesia  repente  corruerat,  templum  Nea- 

tl 


642  tTTBLS    GIRONLS. 

poli  divo  Paulo  apostolo,  antiquis  vero  Castori  et  PoUuci  di- 
catum,  hortante  Girono,  Theatini  sacerdotes  restaurandum  cu- 
rarunt.  Eiusque  principis  religioni  accessio  facta  est ,  cum 
Francisci  regis  Bungi,  Protasii  regis  Arimae,  et  Bartholomaei 
Omurae  principis  oratores  ex  insulis  laponicis  ad  Gregorium 
XIII.  missos  (1),  tanta  cum  laetitia  excepit,  quantam  deberi 
arbitrabatur  negotio,  in  quo  agebatur  de  propaganda  christia- 
nae  religionis  gloria,  cuius  in  sua  praefectura  participem  se 
esse  ad  omnium  proregum  invidiam   intellexit. 

3.  Hilaritatem  perturbatio  rerum  cmTi  moerore  miscuit. 
A  Ferdinando  Loffredo  comes  Montorii  occisus  est,  in  quo  Pau- 
li  III.  pontificis  genus  desiit.  Stilus  novae  arcis,  in  quo  re- 
gis  insignia  explicantur,  et  divae  Annuntiatae  turris  sacra,  de 
de  caelo  tacti  sunt.  Ad  Sellariam,  vicus  pulvere  pyrio  arsit. 
Plerisque  ex  magistratibus  indictiim  est  ne  officium  exercerent, 
aliis  ut  raagistratu  se  abdicarent  iubente  rege,  audito  Lopez 
Guzmano  visitatore.  Antonius  Oriflcius  consilii  praeses  per  qua- 
tuor  aonos  abstinuit  foro;  in  pristinam  postea  dignitatem  resti- 
tutus  est.  Daroca  et  SalazariUs  reetores  officio  privati.  Multi  ve- 
ro  pecunia  multati  sunt;  quae  Gironus  aegenume  exequutus 
est.  N.  e  Tocco  Montis  Miletti  comitem,  cui  edixerat  ut  domi  se 
contineret,  temere  praetoris  edictum  contemnentem,  et  coram 
ipso  ambulare  audentem,  vinctum  ferreis  catenis  e  palatio  ad 
A^icariae  carceres  misit,  quae  res  in  nobilium  invidiam  eum 
deduxit,  auctam  quoque  simultatibus  quae  intercesserunt  cum 
comite  Haro,  Gironis  genero.  Huius  pater  dux  Frias,  magnus 
in  Hispania  comes  stabuli,  obierat,  relicto  Haro  et  fortunarum 
et  titulorum  herede;  quapropter  excellentiae  titulum  sibi  debe- 
ri  aiebat.  Renuebant  Caesar  Davalus  Sulmonis  princeps,  item- 
que  Lauri  marchio,  atque  ita,  ut  eius  rei  causa,  non  modo  ad 
palatium  non  eundum  statuerint ,  sed  uxoribus  quoque  man- 
daverint  ne  eo  accederent ,  ne  cum  proregis  uxore  loquentes 
praesentem  generum,  eo  titulo  honestarent.  Qua  re  cognita  Ha- 
rus ,  ut  illatam  sibi  iniuriam  vindicaret ,  in  quodam  ludicro, 
scamna  pro  sellis  ,  nobilibus  parari  iussit.  Davalus  qui  plane 
omnia  perceperat ,  verbis  primum  eum  lacessivit ,  deinde  ad 

(0  AnQO  MDLXXXV-  ut  legitur  in  annalihus  Gregorii  XIII,  lateque 
narratur  in  historiis  Societalis  lesu. 


PETKUS    GIRONLS.  643 

singulare  certamen  provocavit,  eo  pacto  omnium  nobilium  nea- 
politanorum  dignitatem  tuendam  ratus.  Pace  vero  facta,  nun- 
quam  odium  extiuctum  est.  Eandem  ob  causam,  Romam  ad 
Pontificem  profectus,  cum  Petro  de  Toleto  contendit.  Is  enim 
qui  ad  Ostiam  cum  triremibus  eum  expectabat,  litteris  utriu- 
que  absque  excellentiae  titulo  obsignatis,  discessit;  ipseque  pe- 
destre  iter  confecit.  Quae  omnia,  infaustum  omen  et  calamita- 
tem  rei  publicae,  quae  subsequuta  est,  portendere  videbantur. 
4.  Rem  narro,  qua  post  hominum  memoriam,  uulla  memo- 
rabilior,  nulla  infelicior  Neapolitanis ,  nulla  turbulentior  pro- 
regibus  contigit.  Negotio  adfui  atque  interfui,  gestaque  et  vev- 
ba  ipsa  huiusmodi  notavi,  ut  nihil  a  vero  alienum  sim  dictu- 
rus.  lohannes  Vincentius  Staracius  Surrento  originem  ducebat, 
Neapoli  tamen  ortus  inter  eos  populares,  qui  cultu  atque  huma- 
nitate ,  tura  etiam  divitiis  pollent :  quare  eius  vivendi  ratio , 
haud  longius  a  nobilium  vita  aberat,  omnibus  abundans  com- 
modis,  quae  familias  reddunt  illustriores.Quamobrem  familiam 
Afflictam  ex  Nili  eenturia  in  suam  cooptavit,  data  in  matrimo- 
nium  Martio  filio  suo  Mazzai  Afflicti  nobilissimi  viri  filia.  Quod 
vero  urbanus  decurionatus  aliquid  splendoris  etiam  domui  af- 
ferre  existimabat,  tanto  studio  illum  prosequutus  est,  ut  in  per- 
petuum  fere  illi  oneri  se  addixerit:  qua  de  causa  cum  lohan- 
ne  Vincentio  Cagiano  ita  sibi  rem  publicam  divisere ,  ut  al- 
ter  in  alterum  divae  Annunciatae  praefecturam  ,  qui  sum- 
mus  honor  apud  Neapolitanos  est,  et  decuriouatus  magistratum 
conferrent :  quod  alii  cives  aegerrime  ferebant ;  qui  in  duobus 
tantum  hominibus  cumulari  publicos  honores  videbant.  Sub  Pe- 
tro  igitur  Girono  ductus  popularis  huius  dignitatis  ambitu, 
quemque  ex  capitaneis  prensando,  fuco  potius  cpiam  communi 
omnium  consensu  ( quod  omnibus  electis  evenire  non  ignora- 
mus )  publicis  comitiis  inter  competitores  decurio  renunciatus 
est:  qua  inani  gloria  omnia  sibi  turbulentissima  comparavit. 
Laborabat  in  Hispania  Aragoniae  regnum  frumenti  penuria, 
cuius  uberem  copiam  Neapolitani  in  horreis  condiderant.  Petrus 
advocatis  decurionilius  ,  cfuanta  potuit  verborum  humilitate  ab 
iis  petiit,  ut  aliciuo  pacto  Aragonensibus  subsidio  essent;  pa- 
ratas  habcre  uaves  ouerarias,  quae  frumentum  comportarent: 


644  PETfiUS    GIROiVUS. 

a  rege  sibi  datas  esse  litteras ,  cui  nimis  displicebat  subditos 

fame  neeari:  Neapolitanos,  atque  Hispanos  uni  regi  esse  sub- 

iectos  :  ne  socios  desererent,  quos  vicissim  iu  ipsorum  neces- 

sitatibus  adiumento  quoque  futuros,  pro  comperto  haberent, 

5.  Decuriones  ea  de  re  acturi  in  tribunal  s.  Laurentii  ve- 

nerunt;  quae  enim  ad  rem  publicam  pertinent,  irrita  habentur, 

nisi  eo  in  loco  decreta  fuerint.  Qui  locus  licet  ignobilis,  utpote 

qui  in  sacra  turri  a  Carolo  II.   rege  constitntus  sit,  prout 

eius  aetatis  ferebat  fortuna ,  tamen ,  etiamsi  nobilissimae  ae- 

des  comparandae  pro  neapolitanae   urbis   dignitate   vlderen- 

tur ,  alio   se  transducere  semper  recusarunt ,  tum  antiquita- 

tis  causa,  tum  regiae  maiestatis  reverentia.  Eo  ubi  ventnm  est, 

facta  animorum  divisione,  discordia  exarsit.  Aderant,  qui  ut 

proregi  morem  gererent,  suis  quoque  fortunis  spoliari  passi  es- 

sent.  At  ii  qui  rei  publicae  utilitati  studentes,  patricios  se  no- 

minari  gloriantur,  mori  potius  quam  proregum  monitis  obse- 

qui,  pertinaciter  apud  se  decreverunt.  Hi  dicebant,  nullo  pacto 

pro  aliorum  commodis  debere  horrea  exhauriri.  Esse  in  ea 

civitate,  in  qua  vel  si  hora  intercedente ,  annoua  defuerit , 

omnia  perditum  iri:  satis  sibi  compertum,  a  prorege  iliud  ex- 

peti ,  non  a  rege,  cuius  mandato  si  id  faciendum  foret,  ab 

ipso  quorpie  litteras  expectarent.  Alii  \cvo ,  quamvis  proregis 

humanitati  confiderent ,  qua  nimii'um  princeps  ille  cunctis  an- 

tecelluit ,  verebantur  tamen  ne  ad  iracundiam  negando  pro- 

vocarent.  Fuere  qui  dicerent,  etiamsi  constantia  intercessio- 

nis  oritura  esset  seditio,  omnino  esse  denegandum ,  ne  fame 

aliquando  urbem  urgente ,   ipsi  improbitatis  atque  socordiae 

criraen  incurrerent:  facile  ad  Neapolitanos  quoque  famem  es- 

se  venturara,  quae  haud  procul  aberat.  Quamobrera  rei  pu- 

blicae  consulant;  si  enim  in  necessitates  inciderint,  nullos 

fore  adiutores  scirent.  Quid  si  cum  velint ,  fortasse  non  pos- 

sint  ?  Multa  polliceri  indigentes  ;  temporis  enim  ratio  sic  po- 

stulat ;  raro  tamem  evenisse  ,  ut  hi  suam  operam  adiutoribus 

praestiterint.  Prorex  interim  exagitabatur  navium  expectatio- 

ne,  amicorum  necessitate ,  qui  crebris  nuntiis  eum  exorabant. 

Cum  Hieronymo  etiam  Cimino  neapolitano  mercatore  egit ;  a 

quo  cum  tantum  frumenti  consequi  non  valeret,  quantum  vel- 


PETRUS    GIBONUS.  645 

let,  ad  decuriones  iterum  confugit ,  a  quibus  tandem  impetra- 
vit  ut  frumento  naves  onerarent. 

6.  Haud  multo  post  fames  Neapolim  invasit,  principi  mo- 
lestiarum  molem  allatura.  Annouae  defectus  ad  panis  pon- 
dus  minuendum  eum  impellebat.  Accivit  decurioues.  Huic  ma- 
lo ,  hanc  esse  afferendam  medicinam  dixit.  Quisque  decurio 
suis  centuriis  id  renunciavit.  Alter  alteri  frumenti  extractio- 
oem  obiiciebat;  gestire  quodammodo  videbantur  qui  contra- 
dixerant.  Sera  ceteros  cepit  paeuitentia.  In  re  ancipiti  ,  et 
in  qua  plurimum  difficultatis  esse  cognoscebant  ,  obiectum 
Staracium  veluti  clypeum  ad  proregem  miserunt.  Turbarum 
plenus  popularis  magistratus  est;  in  eius  enim  praesidem  veluti 
in  publicum  scopum ,  si  adversa  fortuna  ingruat,  omnes  sagit- 
tae  coutorquentur.  Nec  in  re  dubia  nobiles  dubitant ,  omnem 
suam  auctoritatem  in  unum  popularem  magistratum  conferre. 
Adivit  proregem  Staracius  ,  multisque  sermonibus  habitis , 
quod  rem  difflcultatis  et  molestiae  plenam  proponere  dice- 
ret,  eo  praesertim  tempore  ,  quo  commuDi  consensu  clama- 
bant,  ipsum  famis  causam  extitisse  videri ;  quandoque  etiam 
vi  frumentimi  ablatum  palam  dicebant ;  proregis  esse  pruden- 
tiae,  et  cumulatae  a  irtutis  prospicere,  ne  audaces  rei  publicae 
eversores  fierent.  Cum  ceteris  quoque  decurionil^us  id  commu- 
nicaret,  ne  in  popularem  tantuin  magistratum  iuvidia  concite- 
tur.  Commendavit  Gironus  consilium ,  sed  praeceps  iu  contra- 
rium  ruit.  Hoc  se  ab  eo  petere  aiebat,  ut  ipse  solus  eam  rem 
pertractaret ;  nolle  cum  tot  senteutiarum  capitibus  rem  habe- 
re.  Unum  pro  omnibus  magistrum  popularem  satis  esse,  qui 
quod  regis  nomiue  populum  gubernaret,  ea  esset  facturus, 
quae  pro  regia  dignitate  in  servandis  suis  civibus  utilia  exi- 
stimaret ,  ciun  praesertim  et  ipsos  riobiles  adiumento  in  r^ 
tam  seria  futiu'os  sibi  persuaderet. 

7 .  Staracius  se  ad  omnia  descensurum  dixit ,  velle  tamen 
aliorum  animos  tentare,  et  compescere,  omnique  ratione  allice- 
re.  At  quouiam  difficillimam  pi'OAinciam  se  subiisse  intellexit, 
omniumque  animos  ad  ipsius  necem  fore  proclives ,  si  eadem 
proponere  ausus  fuissct ;  ad  proregem  reversus  est ;  quae  ge- 
.sta  fueriut  narravit.  Qui  lenitate  couversa  in  superbiam;  age- 


640  PETRUS     C.IR0?;T!S. 

sis,  ait,  propera  ad  tuos,  atque  id  me  prorsus  velle  dicas.  Qui- 
bus  verbis  perterrefactus  Staracius  e  palatio  egressus,  ad  ae- 
des  Bovini  ducis,  Hieronymuni  Mormilem  collegam  expectan- 
tem  reperit.  Cui  interroganti ,  quid  novi  esset  ?  respondit : 
quisque  saluti  suae  consulat,  mi  Hieronyme;  sic  velle,  sic 
iubere,  prorex  dixit.  Quid  facto  opus  est  ?  Quisque  effugiat, 
aut  in  latebras  se  abdat.  Iratior  est.  Mormilis  Aversam  pro- 
fectus,  metu  perculsus  neminem  ex  suis  alloquutus  est.  lo- 
hannem  Duram  eadem  molientem  ad  portus  sedile  reperi.  Ce- 
teri,  hoc  nuntio  accepto,  idem  consilium  ceperunt ;  iam  inde 
enim  minitabundam  plebem  audiebant,  quod  frumentum  ex- 
trahi  tulissent.  Ne  panem  minui  patiantur;  alioqui  in  ferrum  et 
flammam  se  iUiros.  At  quoniam  nobiles  sese  e  civitate  subduxe- 
rant,  omnes  minas,  omnemcfue  furorem  in  Staracium  con- 
gresserunt ,  quem  unum  plebs  ignara  auctorem  et  actorem 
rerum  sibi  proponebat.  Adire  eum,  sciscitari,  minari.  Is  vero 
turbulentissimo  eo  populari  motu  advocatis  capitaneis ,  qui  una 
cum  decurione  ab  eodem  prorege  ad  administrationem  eligun- 
tur,  haec  verba  fecit:  vos  habeo  in  administrando  socios,  col- 
legas,  consultores.  In  re  dubia  et  periculosa  versamur.  Man- 
dat  prorex,  iubetque  ne  faraes  increbrescat,  ut  de  panis  pon- 
dere  deminutio  fiat.  Arduum  sane  negotium.  Vereor  ne  res 
antea  plebis  rumoribus  exagitata,  ferox  eorum  ingenium  per- 
moveat;  danda  opera  est,  ne  quid  res  publica  detrimenti  capiat. 
Pro  virili  conatus  sum  proregem  ab  ea  sententia  revocare. 
Ipse  tamen  renuit;  nec  tanti  principis  voluntati  obsistere  au- 
deo.  A  nobilium  decurionibus  destituti  sumus;  nostris  hu- 
meris  hoc  imposuerunt  onus.  Hoc  nobis  in  primis  faciendum 
arbitror  ,  ut  quisque  vestrum  adscitis  tribus  quatuorve  ci- 
vibus,  ad  proregem  supplex  confugiat;  quisque  clamet,  ob- 
secret;  pectus  quod  obduruit,  lacrimis  fortasse  emollire  poteri- 
mus.  Maoe  ad  divae  Mariae  novae  ( Franciscanorum  coeno- 
bium  est)  conveniamus. 

8.  Eo  consilio  Staracius  infelix  necem  sibi  paravit.  An 

ignorabat  populi  furorem  non  esse  concitandum?  Aquarum 

divortia  vires  amittere,  quae  si  in  fluminis  alveum  undique  se 

contulerint,  eruptione  facta,  turres,  arbores,  agros  labefactu- 


PETRUS    GIRONUS.  647 

rae  sunt  ?  Quos  ablegare  debuerat ,  ad  suam  perniciem  in 
unum  contraxit.   Convenerunt  mane.   Nec  tres   aut  quatuor 
cives  (luisque  ex  capitaneis  habebat,  sed  effusam  perditorum 
hominum  multitudinem ,  quae  furens ,   ebria  animis  ,  verbis 
insultans  Staracio,  bene  bene,  aiebat  (eadem  verba  refero) 
latronum  maxime,  patriae  proditor.  Quid  ad  divae  Mariae  no- 
vae  nos  expectas  ?  Sic  nos  illudis  ?  Sic  cum  prorege  deliberasti? 
Non  hic  locus  nostris  comitiis  constitutus  est.  Eia  eamus  ad 
divi  Augustini;  eum  locum  conventibus  peragendis  sollemuem 
accepimus.  Hinc  seditiosorum  querelae,  sibili,  sputa,  concilia- 
bula,  sermones  efferati,  ut  in  urbe  Babele  omnium  malorum  et 
confusionum  turrim  exaedificare  viderentur.  At  ille,  repenti- 
na  hac  adversa  fortuna,  squalidus ,  exsanguis  et  exanimatus , 
tremore  et  metu  horrendo  perculsus ,  loqui  nitebantur,  hae- 
rebat  vox  faucibus:  quid  mali  admisi,  fratres  concives  mei  ? 
quae  in  me  culpa  inest?  Pro  vestra  dignitate  tuenda  haec 
patior;  proregem  vestra  causa  mihi  inimicum  reddidi.  Quid 
tantum  in  me  contumeliarum  ?  Siccine  in  vestrum  patrem  et 
fautorem  immerito  animadvertitis  ?  Panis  vobis  dabitur  pon- 
derosior.  Mea  bona  vestra  sunt,   diripite,   habetote.   Ergone 
quos  amantissimos  semper  habui ,  sic  impios  hodie  experior  ? 
Illi  contra:  tua  bona  nostra  suut?  tu  nobis  hirudo  sanguinem 
exsuxisti.  Quid  verbis  opus  est  ?  occidite,  obtruncate,  stran- 
gulate.  Factaque  est  flamma  ardentior  cum  Stephanus,  unus 
ex  eius  apparitoribus  ,  afer  genere,  cui  semper  Staracius  sum- 
ma  fide  habita  ,  plurimam  auctoritatem  contulerat ,  clamavit: 
quid  a  meo  domino  expetitis ,  perfidi  gentium  ?  Hac  vestra 
pertinacia  panem  terreum  comedetis.  Exarsere  his  dictis  ani- 
mi,   atque  impetu  undique  facto  manus  in  Staraeium  inie- 
cturi  velut  ferae  convoUtarunt.  Quem  irarum  furorem  pleri- 
que  probi  viri  avertere  conati,  cum  non  patuisset  aditus  ad 
coenobii  claustrum,   verebantur  enim  fratres ,  ne  irruptione 
facta  a  plebe,  cuncta  everterentur ,  sellam  qua  gestabatur  ob 
podagrae  molestiam,  aversa  fronte  sustulerunt ,  atque  ad  divi 
Augustini  itum  est.  Percrebuit  tota  civitate  rumor.  Concur- 
ritur  undique. 

.').  Factus  vulgi  numerus  auctior,  tabernae  occlusae.  Quisque 


648  PETRIIS     GIROiVltS. 

arma  coiTlpuerat:  namque  in  itinere  tabernam  spoliaruut,  iu 
qua  venalia  arma  erant:  imperium  videljatur  a  prorege  et  ab 
optimatibus  ad  plebeculam  devenisse;  penes  quamlibet  con- 
spiratam  turbam,  potestatem  esse  faciendi  quicquid  voluissent, 
petulantissimi  homines  sil)i  persuaserant.  Alter  alterum  hortari 
ad  facinus,  in  vetitum  ruere,  clamitare,  bacchari,  ad  parrici- 
dium  festinare.  Nobilibus  timor  iniectus,  prorex  conflictatus 
difficultatibus  ingruentibus  et  ingenti  seditione,  multas  et  va- 
rias  cogitationes  agitabat :  facti  novitas  insperata  perterruerat. 
Augebatur  sensim  vociferantium  numerus,  dum  ad  divi  Augu- 
stini  Staracius  perductus  est.  Prorex  Veghum  misit  rerum 
criminalium  iudicem,  qui  exploraret,  provideret  atque  aucto- 
ritate  compesceret.  Is  vero  quamvis  iudicium  in  ea  re  summum 
haberet,  tamen  quod  portenta  et  prodigia  nunciari ,  ubique 
locorum  conventus  fieri,  quemque  armatum  insultare,  et  tu- 
multus  principes  in  ipsum  quoque  saevituros  intelligeret,  con- 
citato  ec|Uo  vix  effugit.  Productus  in  coenobii  claustrum  est 
Staracius.  Tn  eum  locum  ubi  fratres  ad  legeudum  ac  disce- 
ptandum  eonveniunt,  pugnis  calcibusque  impulsus  est.  Effusa 
ibi  multitudo  exundans  se  ipsam  opprimebat ;  nuUi  vero  de- 
liberandi  cura  erat;  ad  caedem  modo  aspirabant.  Molesta  erat 
infelici  seditio,  quae  omnium  animos  ab  ipso  abalienaverat. 
Molesta  ainicorum  quoque  defectio.  Deseri  se  a  clientibus  vi- 
debat,  eosdemque  communi  consensu  parricidis  se  adiungere. 
Nullam  apud  se  consilii  rationem  inire  poterat ;  quare  ado- 
rabundus  ante  plebem  procubuit;  sacerdotem  effligitavit,  cui 
peccata  saltem  confiteretur  ,  ne  paterentur  innoxium  homi- 
nem  sic  impie  occumbere.  Et  quod  aderant  quibus  popula- 
ri  imperio  multas  ignominias  intulerat ;  aut  enim  carceribus, 
aut  flagris,  aut  pecunia  plerosque  multaverat;  peiori  barbarie 
quam  scythica  aut  maledictis  increpabaut ,  aut  imperia  eius 
iniusta,  crudelia,  superba,  accusantes,  infesto  omnibus  homi- 
ni  et  patriae  Inimico,  nihil  praeter  violentam  mortem  conce- 
dendam  esse  clamabant. 

10.  Inerat  aliquorum  pectoribus  misericordia,  qui  iunocentis 
vicem  dolebant,  atque  credebant  opportunum  fore,  si  eum  in 
quandam  fossam  detruderent:  et  revoluto  lapide,  cum  iam  in 


PETRIIS    GIROMiS.  649 

illam  euni  immitterent,  plaga  ima  extrema  aceessit  quae  spiri- 
tum  exhausit:  latere  nebulo  frontem  percussit,  omnesque  clama- 
runt  iam  occisum.  Quum  eo  \ulnere  percussum  seminecem 
mortuorum  cadavera  exceperunt:  illuc  omnes  peuetrandum  dixe- 
runt:  uulla  descendendi  mora  facta  est:  veluti  rapacissimae  ferae 
se  in  fossam  immittnnt :  semivivum  necant ;  restem  campanae 
recisam,  collo  involvunt,  atque  ex  fossa  cadaver  eiiciunt,  mu- 
cronibus,  lapidibus  petunt,  vestibus  exuunt,  raptandumque  per 
nrbem  decernunt;  idem  velle,  idem  nolle,  maximum  et  pulcher- 
rimum  facinus  autumant ,  ut  rem  inceptam  perficiant :  hanc 
>  itae  conditionem  optimam  arbitrabantur,  ut  se  ipsos  vindica- 
rent  in  Hbertatem:  et  iam  inde  incompositis  atque  inconditis  vo- 
cibus,  imposito  sibi  pileo  quasi  symbolo  illo  libertatis,  quo  con- 
iurati  usi  sunt  in  caede  Caesaris  dictatoris,  coeperunt  clamare: 
"vivat  rex,  pereant  mali  administratores,,!  Atque  extemplo  in- 
de  excedentes  indignis  modis  raptatum  corpus  omnibus  compitis 
atc[ue  urbis  vicis  ovantes  ostentarunt.  Infeliciorem  Staracium 
dixerim  Hectore,  quem  circum  moenia  raptanduin  Achiiles  ius- 
serat;  utpote  a  faciuorosissimis  sicariis  ,  laniis  ,  servis  oppres- 
sum.  Manus  quisque  ferro,  lapide,  contisque  cruentavit.  Functi 
scelere,  virtutem  se  exercere  arbitrabantur ,  si  luce  palam  ,  in 
hominum  conspectu,  frequentissimo  populo,  iniustissima  in  cau- 
sa  ,  coram  iustissimo  principe,  a  nefariis  pestibus  occisus  de- 
rideretur ,  discerperetur ,  et  immane  tantum  auderent ,  ut  ex 
eius  busto  nihil  reliqui  sepulturae  relinquerent.  Atrox  hic  di- 
lapsa  membra  pedibus  atterere ;  ferus  ille  cerebrum  exsecto 
cranio  per  aerem  spargere;  hinc  videre  erat  qui  praecordiis  mo- 
re  ferarum  dentes  infigeret;  hinc  qui  cruorem  exsugeret,  sitim 
suae  crudelitatis  sedaturus.  Princeps  vero  cum  lacrimis  prospe- 
ctabat  Jnvitus,  quem  minitabundi  compulere  ,  ut  ipse  quoque 
diceret  "vivat  rex !,,  Et  usque  adeo  in  discrimine  versatus  est, 
quoad  rescitum  fuerit,  eos  In  Staracium  tantum  desaevisse. 

1 1 .  Cum  acerbissimi  sceleris  infamia  in  intimum  eius  ani- 
mum  penetrasset,  militibus  qui  ad  custodiam  corporis  in  palatii 
arce  disposita  acie  contra  balatrones  illos  atque  carnifices  arma 
sumpserant,  imperavit,  ut  se  in  suo  vallo  continerent,  atque  si- 
lentes  transitum  efferatae  genti  permittcient.  In  ea  re  plerique 


fi-50  £'ETR15S    GIRONUS. 

principis  socordiam  improbarunt,  cpii  eo  temporc  impunitatem 
sceleris  permiserit,  quo  infimum  hominum  genus  non  tam  de 
Staracio  male  mereri,  quam  regis  dignitatem  contemnere,  et 
eius  auctoritatem  tam  impudenter  perfringere  conabatur.  Mul- 
ti  vero,  quibus  sollers  erat  ingenlum,  ad  ea  praevidenda  quae 
turbulentissimis  eiusmodi  eventibus  ,  Inconsultae  atque  in- 
sanae  plebis  furore,  rem  publicam  prorsus  labefactare  potuis- 
sent,  optimo  consilio  factum  a  prudentissimo  principe  dice- 
bant ,  nt  unius  potius  necem  ferret,  quam  totius  urbis  exci- 
dium  provocaret;  cum  praesertim  ipse ,  qui  necis  et  vitae  po- 
'  testatem  haberet,  parricidarum  scelus  non  esset  diuturna  im- 
punitate  laturus;  sciebatque  eorum  sanguinem  exquiri  ad  re- 
stinguendam  invidiam  facinoris.  Nobiles  ad  eum  omnes  se 
contulere,  operam  atque  auxilium  praestituri ;  tjuam  animo- 
rum  concordiam  et  promptitudiuem  vehementer  commenda- 
vit.  Cum  vero  lohannem  Antonium  Lunarium  prorectorem 
consulerent ,  virum  apprime  doctum ,  et  in  eiusmodi  rebus 
summo  consilio  versatum,  an  essent  obviam  prodituri,  ut  in- 
gnavo  vulgo  occurrerent,  et  indomitam  plebera  frenarent;  faci- 
le  enim  eandem  perterreri  posse  aiebant;  respondit ,  aquam  in 
tam  gravi  negotio  sibi  haerere;  tandem  vero  eorum  consiiiuni 
non  probare;  caverent,  ne  eorum  conspectu  acerbiores  animi 
in  peius  ruerent.  Quod  cum  aliqui  tentassent,  et  bonis  atque 
humilibus  verbis  fiu'orem  compescere  conati  cssent ,  periculo 
plenam  repulsam  tulere.  Quamobrem  incertimi  erat,  (piid  lo- 
qui,  quid  sentire,  quid  cogitare,  f(uid  decernere  oporteret. 

12.  Extemplo,  sine  ulia  publica  auctoritate,  coucessa  in 
omnium  fortunas  licentia  videbatiu',  cpiae  vastitatem  esset  effe- 
etura.  Tabernae  clausae;  iustitium  in  foro  sua  sponte  coeptum 
prius  ((uam  indictum,  a  bonis  trepidabatur,  malis  protervia  fa- 
cta  fuit  effusior,  nuMus  erat  principis  timor.  Undique  distra- 
cto  dissipatoque  cadavere,  obliterato  etiam  in  eo  corpore  Sta- 
racii  nomine,  in  ipsius  c[uoque  domum  impetum  fecerant  impu- 
ne.  Diripuere  ,  corrupere  ,  exhausere  tanta  cum  libertate  ,  ut 
humeris  sublatam  supellectilem  auferrent,  atcpie  parietes  ip- 
sos  exportarent.  lacebat  in  lecto  infelix  Hecuba  uxor  annis 
fi  aegritudine  obsita.   Prospectabat  domus  excidium  Martius 


PETRUS    GinONUS.  fi  J  l 

filius ;  quid  rerum  esset  ignorabat ,  ad  instar  hominis  fulmi- 
ne  perculsi ,  sensum ,  mentemque  amiserat.  Sunt  qui  asse- 
rant,  cuncta  ab  uxorc  in  somnis  fuisse  praevisa,  ipsumque  mo- 
nitum  ,  atque  amicis  a  Staracio  dictum  :  uxor  noctii  me  rapta- 
ri  per  urbem  vidit;  an  insignem  aliquem  latronem  me  existi- 
mem,  qui  hac  poena  plectar  ?  Ego  vero,  ut  ornatus  gratia, 
ea  dicta  putem,  efficiunt  vulgi  rumores ,  qui  eiusmodi  per- 
crebrescere  consueverunt.  Prorex  per  exploratores  cuncta  no- 
tabat.  Eorum  qui  adfuerant  nomina  rescivit.  Frontem  fe- 
riens ,  occasionem  expectabat ,  qua  perditos  homines  erudi- 
ret,  quantum  intersit  principis  iram  ipsorummet  malo  alere, 
ignavos  animos  dare  praecipites,  et  in  bene  merentem  civem 
absque  ratione  exardescere.  Haud  multo  post,  cum  iam  om- 
nia  composita  existimarentur,  subito  per  noctis  sileutium ,  in 
multos  manus  iniecit ,  et  omnes  carceres  ,  castrumque  no- 
vo  occisoribus  opplevit ,  Hieronymo  Ulcignano  indicante,  qui 
post  damnatos  in  Belgis  Hornium  et  Aeghemontium  (1)  comites, 
in  consiliariorum  numerum  Neapoli  adscitus  fuerat,  et  hos  qui- 
dem  strangulavit,  illos  vero  raptavit ,  multis  sacrilegas  ma- 
nus  abscidit ,  multos  ad  remigium  damnavit ;  atque  ut  exsa- 
tiata  vindicta  esset  insignior ,  deturbata  domo  lohannis  Leo- 
nardi  pisani  ad  Sellariam  ,  ubi  eius  facinoris  patrandi  inita 
fuisse  consilia  intellexerat,  constitutum  lapideum  armarium, 
damnatorum  capitibus  ornavit,  apposito  epigrammate. 

"  Domino  Petro  Girono  Ossunae  duce,  inclyto  prorege  Neap. 
,,  ita  iubente,  lohanni  Leonardo  pisano ,  ob  seditionem  sua 
,,  opera  conflatam,  atque  homicidii  depraedataeque  domus  Vin- 
,,  centii  Staracis  populi  decurionis  auctori,  domus  disturbata, 
,,  area  publicata,  reorum  pleraque  hoc  saxo  infixa  capita,  ip- 
,,  secpie  in  hostium  patriae  relatus  album,  anno  •M-D-LXXXA* 
Quam  vero  poenam  huic  reservasset,  nisi  in  pedes  se  dedis- 
set  ?  Melitam  confugit  mutato  habitu ,  ibique  decessit.  Eius 
facti  innocens  habitus  est,  licet  in  eius  offlcina  (  erat  enim 
aromatarius  )  multos  cives  coha  enisse  dicebant,  qui  varios  de 

(l)  Miseramliiin  lioc  piiiKipum  viroruiii  Mi]iiili(  iiiin  luural  liiTviter 
(iratianns  in  lioc  voiuiniiie  epist.  A'II.  3;  lafius  autcin  ct  liigiibrius  in  opcre 
insrripto  de  scriptis  iiivila  Miiicrva  Jii).  XIV. 


952  PETRIIS    GIRONUS. 

prorege  sermones  habiierant.  Succedente  Mirandae  comite, 
deprecatore  lohanne  Baptista  Crispo  decurione  populari,  lapis 
ablatus  est,  area  vero  dirutae  domus  adhuc  publicata  squalet. 
In  ea  re  summam  laudem  adeptus  est  prorex. 

17.  Extra  portam,  quam  dicunt  constantiuopolitanam,  equi- 
le  regium  sibi  aedificandum  proposuit.  Locus  enim  in  quo  Ara- 
gonii  reges  illud  constituerant ,  non  idoneus  multas  ob  cau- 
sas  Yidebatur,  quas  in  marmore  explicari  iussit. 

"  Philippo  II.  catholico  invictissimo  Hispaniarum  et  utri- 
,,  usque  Siciliae  rege,  dominus  Petrus  Gironus  Ossimensium 
,,  dux  ,  Acurenatum  comes,  Neapoli  prorex,  equile  ab  Arago- 
,,  niae  regibus  ad  Sebeti  ostia  erectum,  ad  vitandas  assiduo- 
„  rum  austrorum  iniurias,  obque  vicinas  paludes  aeris  in- 
,,  clementiam,  et  ne  longe  a  palatio  hippodromus  distaret,  id 
,,  probante  domino  Didaco  de  Corduba,  primo  regiorum  sta- 
,,  bulorum  praefecto,  ad  locum  hunc  salubrioris  aurae  tra- 
,,  ducendum  curavit,  anno  -M-D-LXXXVI- ,, 
lactis  fundamentis  ,  quae  plurimum  pecuniae  absumpserunt , 
nihil  fabricae  per  XXX-  annos  additum  est,  quod  praecipue 
locus  aqua  careret,  quae  ad  Sebetum  esset  uberior  atque  sa- 
lubrior.  Lemensium  comes  bibliotliecam  superaediflcavit.  Ma- 
lus  tandem  princeps  hic  prorex  a  perditis  hominibus  habitus 
est,  atque  haec  in  eum  dicteria  iactata  fuerunt : 

"  Petrus  praeses  provinciae  pessimus,  pulcram  perdidit 
,,  Parthenopem  penuria  panis.  Populi  populatus  pecuniam, 
,,  plebem  poenis  peremit.  Publlce  piacula  poscit.  ,, 

Spectaculorum  ludicris  nimium  delectatiis  est,  et  muliero- 
sum  existimarunt.  Ceterum  animi  magnitudine  nulli  fuit  se- 
cundus. 


653 

ONUPHRII  PANVIIVII  VEROIVEIVSIS 

FRATRIS  EREMITAE  AUGUSTINIANI 
IN  CENTUM  LIBROS  ANTIQUITATUM  ROMANAEUM 


M. 


LuLTos  tani  nostra  et  avornm  ,  qiiaiii  prisca  aetatc  fuisse  constat  , 
(|ui  urbis  Roniae  sitnm ,  ae«li(icia  ,  iniaginem  ,  populique  romani  res 
domi  forisque  praeclare  gestas ,  publica ,  privata ,  sacra  ,  profana  in- 
stituta  ,  tam  in  urbe  ,  qnam  extra ,  celebrata  litteris  piodiderunt.  Quo- 
rum  scripta  quum  ego  parfim  vetustate  ,  vel  consumpta  vel  deformata , 
partim  nou  onmino  perfecta ,  nec  satis  diligenter  confecta  ,  partim  mul- 
tis  et  longis  voluminibus  distracta  animadvertissem  ,  in  eam  opinionem 
veni ,  ut  liaec  ipsa  ,  et  maiorem  lucem  desiderare  ,  et  certiorem  ,  accu- 
ratiorem ,  perpetuumque  ordinem  recipere  posse  existimarem ,  ut  omnia 
uno  corpore  comprehensa ,  huius  argumenti  iam  in  immensum  excre- 
scenlem  copiam  clauderent  et  continerent.  Duo  liaec  in  omnibus  libris 
admodum  necessaria  ,  quinque  hisce  nostris  commentariorum  tomis  , 
me  afferre  posse  non  diffidebam.  Quorum  antequam  rationem  reddam  , 
cunctos  et  veteres  et  recentiores  scriptores  enumerare  constitui,  quos  in- 
tegrae  urbis  ,  vel  eiusdem  partium  descriptionem  litteris  persecutos  fuisse 
didicerim.  His  ego  omnes  nostronmi  temporura  doctos  viros  adiungara  , 
qui  res  romanas  perite  accurateque  tractarunt. 

Vetustissimus  igitur  omnium  (  ut  VI.  libro  de  civitate  Dei  cap.  IH. 
tradit  divus  Augustinus)  est  M.  Varro  ,  qui  Caesaris  dictatoris  aetate  vi- 
\it  Is  antiquitatura  romanarum  libros  unum  et  quadraginta  scripsit ; 
quinque  et  viginti  rcrum  humanariun  ,  sexdecim  posteriores  rerum  divi- 
nanim.  Prius  humana  tractavit,  et  postea  divina ,  qnod  prius  extiterint 
civitates  deinde  ab  eis  haec  instituta  sunt  sacia.  Eam  vero  in  ea  par- 
titione  rationem  est  secutus  ,  iit  reriim  humanarum  libros  senos  quattuor 
daret  partibus.  Intendit  enim  loqui  de  iis  qui  agunt ,  hominibus  scilicet ; 
ubi  agunt  ,  idest  in  locis ;  quando  agant ,  scilicet  de  tempore  ;  quid 
agant  ,  idest  de  rebus.  Sex  itaquc  primos  de  hominibus  scripsit ,  sex 
seciindos  de  locis  ;  iis  omnia  urbis  ,  et  orbis  terrarum  loca  e\p!i<asse 
mihi  persuadeo  :  se\  tertios  de  temporibus  ,  totidem  eosdemque  postre- 
mos  de  rebus  absolvit.  Unum  vero  singiilarem  ,  qui  omnia  in  com- 
muni  comprehenderet ,  in  capite  operis  locavit.  In  divinis  etiam  rebus 
eandem  divisionis  formam  ,  quantum  attinet  ad  ea  ,  quae  Diis  e\hiben- 
tur,  libris  XV.  servavit.  .\b  hominibus  enim,  in  locis  ct  temporibus  , 
sacra  Diis  praestantur.  Horiim  qiiinque  singula  libris  complexus  est  ter- 
nis    Nam  tres  priores  de  hominibus  scripsit ,  de   pontificibus  scilicet  , 


654 


ONUPH.    PANVINlt    PRAEFATIO 


M.  Cato. 
F.  Pictor. 
C.    SemprO' 


Sex.  Fronti- 

Aristides. 

Athenaeus. 

Galenus. 


Urbis  ichno- 
graphia  et 
eius  scri' 
ptores. 


de  auguribus ,  de  XV.viris  sacris  faciundis  ;  sequentes  tres  de  locis 
sacris  ,  scilicet  de  sacellis  ,  de  sacris  aedibus  ,  de  locis  religiosis ;  ter- 
tios  tres  de  temporibus  ,  idest  de  diebus  festis  ,  de  feriis ,  de  hidis  cir- 
censibus  et  de  scenicis ;  quartos  de  sacris ,  scilicet  de  consecrationibus , 
de  sacris  publicis  ,  et  de  sacris  privatis.  Sed  quia  expectabatur,  qui- 
bus  Diis  haec  sacra  exhiberentur ,  trcs  quoque  extremos  libros  de  Diis 
conscripsit,  primum  de  Diiscertis,  alterum  de  incertis,  tertium  de  cunctis 
in  genere  ,  quibus  Deos  praecipuos  atque  selectos  coniunxit.  Hi  onmino 
liliri  XV.  sunt ,  quorum  principio  librum  singularem  addidit ,  qui  de 
oniiiibus  in  communi  loqueretur  ,  atque  ita  unum  et  XL.  rerum  huma- 
narum  ,  divinarumque  libros  absolvit;  quibus  universam  fere  ,  quam  prae 
raauibns  haljeo  tractationem  persecutus  est.  Quum  vero  hi  libri  inter- 
ciderint ,  hunc  laborem ,  et  vjtusta  haec,  quae  a  recentioribus  praete- 
rita  sunt ,  renovanda  suscepi. 

Gircumferuntur  fragmenta  quaedam  de  origine  urbis  M.  Catonis,  Q. 
Fabii  Pictoris  ,  et  C.  Sempronii  nomine  ,  de  quibus  quamquam  non  im- 
merito  dubitari  possit  (  po.sterioribus  enim  saeculis  ex  antiquis  schedu- 
lis  composita  ab  homine  non  omnino  imperito  videntur)  nnilta  tamen  in 
iis  vero  consentanea ,  nec  ab  aliis  auctoribus  prodita  reperiuntur.  M.  Ca- 
tonis  origines,  Senipronii,  Pictorrs  ,  Cincii ,  Valerii  antiatis,  Macri,  Qua- 
drigarii ,  Pisonis  et  aliorum  de  rebus  romanis  vetustissima  commentaria  , 
quae  subinde  I^ionysius  halicarnasseus  in  historia  romana,  et  T.  Livius 
citant ,  interciderunt.  Nervae  imperatoris  tcmpore  de  aquaeductibus  ro- 
manis  duos  libros  accuratissime  edidit  Sex.  lulius  Frontinus  V.  C,  et  ab 
eodem  augusto  aquarum  curator  creatus.  Extat  Aristidis  smyrnaei  rhe- 
toris ,  qui  sub  Hadriano  augusto  vixit ,  de  Roraae  laudibus  oratio  satis 
ieiuna.  IJrevi  compendio  ,  sed  raagno  sensu,  Aristidis  contemporanei  Athe- 
naeus  lib  1.  cap.  XV,  et  Galenus  commentario  primo  libri  Hippocratis 
de  articulis  ,  urbis  magnitudinem  et  maiestatem  exponunt.  Hique  om- 
nes  carptim  potius  quam  in  universum  tantam  rem  tractarunt ,  quum 
urbs  florens  et  integra  acternum  eo  statu  mansura  existimaretur.  Ve- 
rura  quura  et  lapides  et  metalla  ,  quae  omniura  durissima  sunt,  quae- 
que  vix  hominum  vis  frangere  potest  (  his  enim  praecipue  urbis  orna- 
menta  constabant )  consumi  et  confici  a  vetustate  ,  et  quicquid  ex  par- 
tibus  aliquando  coiit  et  concretum  est ,  id  easdera  in  partes  aliquando 
dilabi  ac  dissipari  necesse  esse  veteres  illi  aniraadvertissent ,  Severi  im- 
peratoris  principatu  ,  ut  ex  marraorea  inscriptione  liquet ,  lapideis  tabu- 
lis  accuratam  totius  urbis  ichnographiam  inciderunt,  quae  postico  tem- 
pli  urbis  Romae  longo  tempore  aflixa  ,  cum  imperii  et  urbis  interitu , 
ignis  \i  conscissa  corruit.  Cuius  infinita  paene  raarmorea  frustula  ,  et 
aliquot  tabulas  triennio  ante  in  campo  ,  qui  basilicae  sanctorum  Cosmae 
et  Damiani  adiacet  (quam  urbis  templura  fuisse  praeter  scriptorum  au- 
ctoritatem  ,  eo  etiam  testimonio  confirmari  potest )  ruderibus  alte  ege- 
stis ,  casu  aliquot  fossores  terrae  viscera  lucri  caussa  perscrutantes  in- 
venere.    Ea  fragraenta  a  Torquato  comite  ,    •amjti   possessore  ,  Alexan- 


I?J   CEXTUM   LIKROS  .\?STIQUITATi;  M   ROM.  055 

dro  Cardinali  Farnesio  dono  data  ,  in  eiiis  aedibus  me  custod.'  diligen- 

ter  adservantur:  quibus  certe  in  mea  liac  urbis  topographia  mirum  in 

tnodum  sublevatus  sum.  Postea  sub  Valentiniani  maioris  imperio,  quo 

urbs,  hominum  eius  .saeculi  fatab  ignavia  et  ncgligentia,  pristinum  splen- 

dorem  amittere  coeperat ,  eadem  causa  adducti  fuere ,   qui  ex   institu- 

to  accuratam  eius  descriptionem  vicatim  propemodmn  facerent ,  ut  quod 

edax  tempus  consumebat ,   ipsi  litteris  renovarent,  quales  fuerunt  Sex.    Sex  Rufus. 

Rufus,  et  P.  Aurelius  Victor ,  quorum  monumenta  tenebris  vetustatis  eru-     P-  Victor. 

ta,  primo  hoc  volumine  extremo  suggeram.  Qui  quanam  ratione  hoc 

«irgnmentum  tractarint ,  infra  demojisirabo 

Post  eos  neminem  longissimo  temporum  intervallo  fuisse  cflgnovi , 
qui  de  urbe  eodem  vel  diverso  exemplo  quicquam  litteris  traderet, 
quum  non  solum  antiquitatis  studium  ,  sed  omnes  artcs  liberales  opti- 
masque  scientias  ,  quas  nusquam  magis ,  quam  in  Italia  liouor  aluerat 
atque  auxerat ,  ea  aetas  afflixerit ,  qua  romani  principes  praecipua  im- 
perii  sede  Byzantium  translafa  ,  Italiam  barbaris  nationibus  diripiendam 
ac  devastandara  reUquerunt.  Quo  tempore  urbs  non  antiquum  solum 
decus ,  sed  etiam  imperium  ipsum  prorsus  amisit ;  quod  fehcissimis  au- 
spiciis  ortum ,  laetissimis  rerum  successibus  auctura  ,  viris  clarissimis 
et  fortissimis  instructum  ,  quorum  coasiliis  et  virtute  ad  amplissiuram  in 
terris  fastigium  evectum  fuerat ,  legibus  et  institutis  publicis  privatisque, 
atque  in  Deum  summa  pietate  praestantissimum  ,  concidit  tamen  et  om- 
nino  eversum  est ;  et  quemadmodum  id  de  toto  terrarum  orbe  trium- 
phos  retulerat ,  sic  nulla  fere  hcxlie  in  terris  gens  agat ,  aut  egerit ,  quae 
non  aut  avitas  iniurias  ,  aut  suas  illi  repeuderit  :  ut  demum  mortales 
intelHgant ,  nihil  esse  inconstantius ,  cladibus,  ruinis,  mutafionibusque 
magis  obnoxium  ,  his  ipsis  rebus  ,  quas  tantopere  tamquam  aeteruas  rai- 
ramur.  Quare  etiam  ilhul  factum  est,  brevissuno  temporis  iufervallo  ,  ut 
urbs  ipsa  veterem  splendorem  et  faciem ,  deformis  ,  misera  ,  incondita  et 
in  parietinas ,  barbarorum  immanitate  ,  horainum  roraanensium  raalitia, 
et  temporum  edacitate  disiecta  ,  omni  ex  parte  amiserit.  Quare  quura 
quadringentis  annis  antea,  quo  tcmpore  omnia  iam  obscurissima  facta 
tenebris  vetustatis  oppressa  erant ,  extitisscnt ,  qui  veteres  ilHus  ruinas 
litteris  illustrare  voluissent ,  quae  tum  agnilionem  sui  omni  ex  parte 
perdiderant ,  in  aniles  fai)ulas  et  meras  nugas  inciderunt.  Hi  fuere  Be- 
nedictus  quidara ,  et  Petrus  Manlius  vaticanae,  ac  lohannes  Maniacufius 
lateranen.sis  basilicarum  canonici ,  Benedictus  alius  pariter  romanus,  Cen- 
cius  romanae  .sedis  camerarius,  qui  postea  romanus  Pontifex  creatus 
Honorii  111.  nomen  assumpsit,  Martinus  polonus  archiepiscopus  cu.senti- 
nus,  et  omnium  postremus  lacobus  Caietanus  anagninus  Cardinalis,  Bo- 
nifacii  VIII.  papae  fratris  fdius.  A  quorura  scriptis  libellus  is ,  qui  vul- 
go  mirabiliura  urbis  Roraae  nomine  circumfertur ,  multis  erroribus  sca- 
tens ,   manavit. 

At  quoniam  lii  boni   viri  mulfa  scrip.serunt ,  cpiae  antiquis  urbis  ae- 
diliciis  lucem  alTerunt ,  brevissme  de  his  disseram.    Benedictus  ille  sa-    f^^^f^l^lj^ 


<i^0 


-ONllPH.     PANVIMt     PRA.EKAXrO 


Benedictm 
prenb. 


lo.    Mania- 

cutiu.i. 
P.  MaiiUus. 


Maph.  Feiji- 
us. 

Aucttyr. 


Cencim  ca- 
merarius. 

Martinmpo- 
lonm. 

lacobus  Ca- 
ietanm. 


Fr.    Petrar- 
chas. 


Blondm. 


ceidos  basilicae  sancti  Petri,  circa  aiimuti  salulis  MCXL  ad  Gnidoiieiii 
Castellamiin  tifernatem,  presbyteriim  ('aidinaleni  titnli  saiicti  Marci ,  po- 
stea  Caelestinuni  II.  papam ,  viruin  ,  ut  ea  aetas  ferebat ,  egregiuin  ,  li- 
brum  scripsit  ritualem  ,  quo  iiiulta  vetera  aedilicia  et  eoruin  loca  com- 
memorat ,  et  in  eius  tine  brevem  descriptionem  antiquoruin  urbis  aedi- 
ficiorum  adiunxit ,  in  qua  efsi  saepe  labitur ,  aliqua  tamen  non;  cou- 
temnenda  affert.  Post  annos  circiter  XXY.  sub  Hadriano  111.  vixit  Bene- 
dictus  quldam  alius,  pariter  roinaiius,  ipii  librmn  edidit  cum  eiusmodi 
titulo  :  "  Excerpta  politici  de  ordinibus  romanis  et  dignitatibus  urbis  et  sa- 
cri  palatii »  quo  nmlta  antiqua  aedilicia  commemorat ,  et  eorum  situm 
veluti  digito  monstrat.  Paulo  post  Alexandro  III.  pontifici  maximo  lo- 
hannes  Maniacutius  de  lateranensi ,  et  Petriis  Manlius  de  vaticana  basili- 
cis,  quarmn  sacerdotes  erant,  libellos  nuncuparunt,  multa  cognitione  et 
rebus  scitu  dignis  refertos.  Manlii  o|>n.sculum  multis  annis  post  Maphae- 
us  Vegius  laudensis  eiiisdem  basilicae  canonicus  purgavit,  multisque  re- 
bus  cognitu  dignis  additis,  librum  suo  nomine  edidit ,  de  rebus  anti- 
qiiis  memorabilibus  basilicae  vaticanae :  quod  argumentum  nos  septem 
libris  accurate  tractavimus  ,  quemadmodum  de  laterauensi  libris  quat- 
tuor  qiiinquennio  ante  fecimus.  Cencius,  qui  postea  Houorius  111.  fuit, 
Benedicti  librnm  ritualem  ex  oflicio  augens ,  antiquorum  quoque  aedifi- 
ciorum  memoriam  in  suo  codice  renovavit.  A  quo  Martinus  polonus  epi- 
scopus  cusentinus  multa  excipiens ,  circa  annum  Christi  MCCLX-  eius 
libelli  auctor  fuit,  qui  mirabilium  reium  urbis  dicitur.  lacobus  Caieta- 
nus  opiisculnm  de  iustitutione  anni  iuhilaei  ( is  fuit  MCCC'- )  sciiptum 
reliquit ,  quo  nonnihil  res  antiquas  attingit.  Ceterum  quiiiquagesimo 
post  anno  Franciscus  Pctrarcha  paulo  certe  meliori  fato  in  epistolis  suis 
urbis  ruinas  deploravit ,  potius  quam  dcscripsit ;  acris  enim  vehemen- 
tisque  ingenii  vir,  rei  difficultatem  primo  statim  in  limine  haerens 
cognovit ;  quare  mirari  coepit ,  quae  se  ignorare  intelligebat.  Eius  prae- 
clarissimum  carmen  fuisse  ferunt:  Quanta^iue  Roma  fuit,  ipsa  ruina  docet. 
Non  longo  tempore  post ,  quum  latinae  graecaeque  lingiiae  purior 
sinceriorque  usus ,  quem  perpetuae  multorum  amiorum  tenebrae ,  quasi 
uox  quaedam  obscuraverant  prorsus  atque  e.vtinxerant ,  artesque  inge- 
nuae  iacentes  ,  barbarie  pulsa ,  reuovari  et  recreari  coepissent ,  antiqui- 
tatis  quoque  studium  paulaiim  excitatum  est.  Quare  centesimo  ct  trige- 
simo  anno  ante,  primus  omniuin  ex  lecentioribus  lilondus  Fiavius  foro- 
liviensis,  urbis  descriptionem  ex  instituto  facere  aggressus  est.  Qua  in  re 
id  omnino  fecit ,  quod  in  tanta  rerum  obscurilalc  praestare  potuit  is , 
qui  primus  eam  provinciam  suscepisset.  Ut  eiiiin  nuliam  artem  eodem 
tempore  et  inventain  .simul  esse  et  absolutam  constat  (nam  omnes  hu- 
mili  tenuique  ab  initio  profectae  ,  paulatim  quasi  pcr  gradus  ascenden- 
tes ,  ad  id ,  quod  summum  videtur  esse ,  perveniunf )  ita  hoc  et  in  litte- 
ris  accidit,  inaximeque  quibusdam  in  rebus,  quaeeiusmodi  sunt ,  ut  se- 
mel  atqiie  iterum  descriptae  et  auctae  ,  locupletari  tamen  atque  ornari 
deinde  possiiit    Qiio  ex  genere  antiquitatis  studium  csl ,  quod  a  Ulundo 


IN  CENTLM  LIBROS  ANTIQUITATUM   BOM. 


657 


cxcitatuni  temie  principio  etobscurum,  nunc  muJtorum  docforum  homi- 
num  labore  ,  studio  ,  atque  industria  longe  clarissimum  factum  est.  Post 
Blondum  loliannes  Tortellius  arretinus ,  lulius  Pomponius  Laetus  ,  Ca- 
rolus  Poggius  eodem  fere  terapore ;  et  iis  posteriores  Raphael  Maphaeus 
volaterranus ,  Fabricius  Varanus  camers,  et  Franciscus  AJbertinus  etru- 
scus,  ad  hoc  idem  sfudium  animos  suos  contulerunt,  editisque,  qui  ex- 
taut,  brevibus  commenfariolis,  partim  seorsum  ,  partim  aliis  operibiis  in- 
clusis ,  tanujuam  Blondi  epitomas  facerenf ,  romanas  antiquifates,  quan- 
tum  in  ipsis  fuit,  illustrarunf.  Scripsere  de  eadem  re  Alanuel  Chryso- 
loras  graecus,  Bernardus  Oricelarius  llorentinus,  el  Hieronynms  Queslem- 
bergius  fribergensis  misenus  ,  homo  germanus  ,  qui  in  urbe  obiil ,  vin 
docti  et  diiigenfes  anfiquifatum  inves!igafor(>s ,  quorum  scripfa  in  pu- 
blicum  nondum  exierunf.  Deinde  palruni  memoria  Andreas  Fuhiusprae- 
nestinus  carmine  el  soluta  orafione  libris  V.  urbem  celebravit.  Post  hos 
Bartholomaeus  Marlianus  mediolanensis  ,  a  superiorum  vestigiis  non  di- 
scedens ,  efiam  ipse  nosfra  aetate  urbis  fopographiam ,  fof idem  libris 
scripsit.  iMarlianum  Pyrrhus  Ligorius  neapolitanus  ,  anfiquifatum  bene 
perifus  consecutus  est ;  qui  libello  publicato ,  cui  paradoxa  nomen  indi- 
dit ,  mulfos  superiorum  antiquariorum  errores  diligenfcr  animadvertit,  no- 
vas  ipse  opiniones  opfimis  rationibus  fundatas ,  aucloribus  Octavio  Pan- 
tagafho  excellenfi  viro,  et  Henedicto  Aegio,  invenit  publicavitque.  Scripsit 
etiam  de  circo  ,  fheatro,  amphitheatro,  iudisque  et  muneribus  in  iis  cele- 
brari  solitis  libellum. 

Post  Pyrrhum  intra  hoc  decennium  quinque  anliquifatum  volumi- 
na,  praefer  id  quod  nos  decennio  ante  vulgavinius,  in  publicnra  exie- 
runt.  Pnmum  L.  Fauni  nomine ,  italica  lalinaque  lingua,  quiuque  libris 
comprehensum.  Hic  idem  brevem  antiquitatis  urbanae  epitomem  seorsura 
maferno  sermone  edidit.  Alferura  L.  Mauri  nomen  prae  se  fert,  idioma- 
te  etrusco  ,  cui  adiectus  est  liber  de  statuis  antiquis ,  quae  nunc  Romae 
ubique  exfant,  ab  Ulixe  Aldobrando  bononiensi  eadeni  lingua  coUectus. 
Tertium  ab  Andrea  Palladio  italica  lingua  brevissimura.  Quartum  om- 
nium  recentissimuni  libris  (luattuor  cum  iconibus  veterura  aediticiorum 
edidit  Bernardus  Gamucius  ,  Raphaelis  mensoris  aediticiorum  lilius ,  san- 
gerainianensis  ex  agro  volaferrano ,  etrusco  patrio  sermone  Hi  cuncta  fe- 
re  a  Blondo,  Fulvio,  et  Jlarliano  exceperunt.  Publicatus  esf  etiam  incer- 
to  auctore  libellus  lingua  italica,  cui  guicla  romcDui  nomen  est ,  adiecfus 
libro  de  niirabilibus  rebus  urbis  in  nostrum  idioma  verso.  Quinfum,  Her- 
mundurus  quidam  ,  cuius  nomen  ,  quod  universa  eius  scripta  a  librorura 
prohibitorum  indicis  auctoribus  damnafa  sint,  tacere  necesse  est ,  homo 
germanus,  ludimagisfer  Misenae ,  qui  Romae  aliqnandiu  ante  annos  vi- 
ginti  fuif  ,  et  omnia  urbana  accurate  contemplatus  est ,  urbera  Romam 
capitibus  viginti  descripsit:  cuius  ea  praecipue  laus  est,  quod  raulta  ex 
his ,  quae  ceferi  anliquarii  praeterierunt ,  ex  poefis  latinis  niaxime  ipse 
supplevif.  Etiam  inter  urbis  antiquarios  enumerandus  videtur  Gregorius 
Lilius  Giraldus,  qui  in  praeclaro  de  Diis  gentiimi  libro  oinnem  fere  ro- 

42 


lo.     Tortel- 

lins. 
Pomponius 

Letit.^. 
Carolus  Pog- 

gius. 
Rap/i.  Fola- 

terratitts. 
Fahr.  Fara- 

nm. 
Fr.  Alberti- 

nus. 
Man.  Cryso- 

loras. 
Berii.     Ori- 

cellarius. 
Hier.    Ques- 
temhergius. 
Andr.    Ful- 

viits. 
Barth.  Mar- 

liaiim. 
Pyrrhus  Li- 

gorius. 

Oct.  Panta- 

gatus. 
Ben.  Aegius. 
Auctor. 


L.  Faunus. 


L.  Maurus. 


Vlixes  Aldo- 
brandu-s. 

Andr.  Pal- 
laditts. 

Bern.Gamu- 
cius. 


Guida  romu- 

na. 
Hemiundu- 

rus. 


Greg.  Giral- 
dus. 


658 


ONUPH.     PANVINII    PRAEFATIO 


Pyrrhus  Li- 

gorius. 


AtKtor. 


Fab.  Calviis. 
Ichnogra- 
phiae    urbis 
auctores. 
Seb.  Serlius. 


Jac.  Maccio- 

chiiis. 
lac.   Figno- 

la. 
B.    Marlia- 

nus. 
Georg.    Cas- 

sander. 
Leon.  Bufa- 

liniis. 


Pyrrhus  Li- 
gorius. 


Ant.     Sala- 

manca. 
Ant.  La/re- 

rius. 


Fr.Paciotus. 
Hugo  Pinar- 

dus. 
Ant.  Uosius. 


manam  antiquitatem  et  praesertim  sacrarum  aedium  conmiemorat.  Pyr- 
rhus  etiam  Ligorius  (  quem  supra  commemoravi )  urbis  ruinas  explican- 
das  et  iilustrandas  post  omnes  italica  lingua  suscepit.  Hic  quamquam 
adlmc  integra  ingenii  sui  monumenta  nondum  publicarit,  quantum  ta- 
men  ex  diuturna  eius  familiaritate  commentariisque  suis ,  quos  inspexi, 
cognovi ,  eos  qui  adhuc  lioc  argumentum  tractarunt  longe  post  se  reli- 
quisse  mihi  visus  est :  accuratiore  enim  diligentia  autiquifatem  illam  re- 
conditam  a  ceteris  antiquariis  praeteritam.  XXXV-  annorum  spatio,  qui- 
bus  in  urbe  vixit,  investigavit ,  et  inventam  iudicavit,  nmltosque  anti- 
quariorum  errores  diligenter  prudenterque  animadvertit  et  emendavit. 
Onmium  novissimus  ego  eandem  tracfationem  explicandam  latinis  litteris 
susccpi ,  qua  fortassis  accuratius  ,  qiiam  alii ,  urbis  originem ,  originis  tem- 
pns ,  pomerium  ,  vias,  portas,  colles,  et  regiones,  nova  quadam  scribcndi 
ratione  descripsi :  adiecique  commenfaria  ,  qnae  in  quatuordecim  urbis 
regiones  a  me  constitutas  feci ;  quibus  singillatim  omnia  examinavi ,  ta- 
bellis  aeneis  delineavi ,  expressi ,  attpie  cur  singula  ita  constituerim ,  ra- 
tiones,  citatis  veterum  scriptorum  festimoniis ,  reddidi.  Hi  vero  sunt, 
qui  scripto  tantum  argumenfum  tractarunt. 

Fuerunf  alii  qui  pictura,  aeneistypis,  eandem  rera  aperiendam  su- 
sceperunt.  Quorum  primus  Fabius  quidam  Calvus  Clementis  VH.  tempore 
fuit,  qui  tofam  urbera  regionafini  pinxit,  quae  pictiua  casu  potius  quam 
ulla  certa  vestigiorum  ratione  facfa  videtur ,  adeo  cum  nullo  veterum 
scriptorura  ,  nec  quae  supersunt  pariefinis  consentit.  Sebastianus  Serlius 
bononiensis,  qui  de  architectura  libros  quinque  italica  lingua  bis  publi- 
cavit ,  tcrtio  libro  multas  romanas  antiquitates  expressit.  Idem  prae- 
stiterunt  lacobus  Macciochius,  et  lacobus  Vignola  in  iis  libris  ,  quos 
de  architectura  vulgari  sermone  scriptos  relicpierunt.  Primus  omnium 
B.  .Marlianus  in  suo  antiquitatum  romanarum  libro  urbis  antiquissi- 
mae,  mcdiae,  et  recentioris,  tres  topographias  edidit.  Marliani  recen- 
tiorem  urbem  suo  nomine  publicavit  Georgius  Cassander;  <|uara  inge- 
nue  ,  alii  iudicent.  Leonardus  quidam  Bufalinvis  foroiuliensis  faber  ligna- 
rius  incredibili  labore ,  et  pertinaci  XX'  annorum  studio ,  totam  urbem 
commensuravit,  et  ligneis  typis  (;ius  icimographiam  exjnessit ,  a  (pia  poste- 
riores  suos  labores  adiutaverunt^  Pyrrhus  fres  urbis  topograpliias  edidit, 
recentiorem  unam,  diias  antiqiias,  alferam  parvam,  alteram  maximam, 
qiiae  vulgo  circumferunfur.  Pinxit  etiam  aeneis  tabellis  circos  maxi- 
miim  et  flaminiiim  ,  fiieatrum  Marcelli,  et  Varroiiis  ornithonem.  An- 
tonius  Salamanca  hoino  hispaniis  ,  et  Antonius  Lafieriiis  sequaiuis  in- 
defessus  reriim  antiquarmn  investigator  aeneis  tyjiis  omnia  fere  antiqua 
urbis  aediticia,  quae  extant,  tabellis  circiter  centiim  expresserunt,  sta- 
tuas  scilicet,  fempla,  colossos,  arcus,  columnas,  seinilchra,  et  alia  id 
genus.  IJrbis  Romae  ichnographias  post  Pyrriiiim  miilfi  delinearunt,  Fran- 
ciscus  Paciotus  urbinas  Octavio  farnesio  Parmensium  et  Placentinorum 
duci;  Hugo  Piiiardus  cabilonensis  Georgio  Cardinali  Armeniaco;  loh. 
Antonius  Dosius  lloreiilinus  Gabrieli  Paleoto  Xil.viro  rofae  auditori  nunc 


IN  CENTUM  LIBROS  ANTIQUITATIIM  ROM. 


659 


Caidinali  dicatas;  Antonius  Lafrerius  (um  propugnaculis  terreis ,  quae 
beilo  neapolitano  fecit  1'aulus  IIII;  postremo  nos  eandeni  accurate  ad 
vivum  expressinnis. 

Vetusta  nomismata  ,  et  latina  praesertim ,  primus  onHiium  Aencas  Vi- 
cus  parmensis  libris  comprebendit ,  qni  XII.  imporatores  ,  et  eorum 
uxores  duobus  voUuninibus,  quorum  prius  Antonii  Zantani  comitis,  po- 
sterius  suo  nomine  publicatum  est ,  edidit,  cum  aversa  numorum  par- 
te.  Post  eum  Scbastiaiius  Eryx  patricius  venetus  in  opere  de  veteruni  nu- 
morum  interpretatione ,  et  Guilleimus  Coul  lugdunensis  galUis  ,  in  li- 
bro  de  prisca  Romanorum  religione,  multa  antiquorum  nomismata  col- 
legerunt  pul)licaruntque.  Post  omnes  Hubertus  Goltziiis  Venlonianus  ber- 
bipolita  germanus  infinitam  paene  veterum  numorinn  graecorum  ef  la- 
tinorum  copiam  tota  Kuropa  pcragrata  collegit,  e\  iisque  singulorum 
consulum,  dictatorum,  censorum,  triumpborumque ;  item  Caesaris,  eius 
percussornm,  Lepidi,  Antonii,  et  Augusti,  nomismata  acciirate  delineata 
tribus  voluminibus  proxime  emisit.  Audio  eum  reliqiios  numos  consu- 
lares  et  Augustorum  adornare,  omnes  eos  etiam  publicaturus  usque  ad 
lustiniani  imperium.  Imperatorum  Augustaruinque  icones,  et  ad  vivum 
expressas  eftigies  priinus  edidit  lacobiis  Macciocbius.  Post  eum  lohannes 
Cuspinianus  in  suo  dc  Caesarum  vitis  libro.  Idem  duobus  volumini- 
bus  praestitit  lacobus  Strada  mantuanus ,  quorum  alter  effigies  par- 
vas,  alter  maximas  continent.  Quos  imitati  sunt  lohannes  Utichius,Ni- 
colaus  G^rbelius,  ideru  Hubertus  Goltzius,  germani,  tribus  libris  cum 
Caesarum  romanorum  iinaginijnis  evulgatis.  Nos  quoque  Imperatorum, 
et  Augustarum  nomismata  a  C'  lulio  Caesare  usque  ad  lustinianum 
accurate  delineata  ,  propediem  publicabiimis.  Ideni  Macciochins  anti- 
quas  urbis  inscriptiones  ex  aere  et  saxis  incerto  auctore  collectas ,  in 
publicum  misit.  Utilis  in  iisdem  per  totum  terrarum  orbem  colligeu- 
dis  est  liber  Petri  Appiani  et  Bartholomaei  Amantii.  Ante  illos  euindem 
laborem  susceperat  Seba.stianiis  Serbcllius.  Aldus  Manutius  Pauli  filius, 
Aldi  nepos ,  et  patre  et  avo  dignus  adolescens ,  libro  de  orthograpbia 
edito  ,  grandem  epigrammatum  acervum  emisit.  Praeclarissimi  omniuin 
sunt  oasdem  inscriptiones  comprehendentes  libri  Martini  Smetii  flandri, 
et  Pyrrhi  Ligorii ,  nondmn  ( quod  sciam)  vulgati.  Nos  quoque  circiter 
trium  millium  inscriptionum  antiquarum  librum  collegimus. 

Fastos  magistratuuin  maiorum  ,  praetoribus  exceptis,  et  triumphorum 
prinms  ( ([uod  sciam  )  collegit  Marcus  Verrius  Flaccus  nobilis  grammati- 
cus,  qui  in  atrio  Catilinae  donuis  in  Palatio  Augusti  nepotes  docuit. 
Statuam ,  inquit  auctor  vitarum  illustrium  grammaficorum  (qui  C.  Pli- 
nii,  etTranquilli  nomine  circumfertur),  M.  Verrius  habet  pro  Vestae  in 
inferiore  fori  parte  contra  hemicyclum,  in  quo  fastos  a  se  ordiiiatos, 
et  marmoreo  parieti  incisos  publicarat.  Hi  cum  urbis  interitii  di.siecti, 
usque  ad  nostra  tempora  ruinis  obruti  iatuernnt.  Ilorum  parte -calcis 
fornacilnis  addicta  ,  ea  (luae  superfuerant  fragmenta  riideribus  ante 
tenq^ium  Faustinae  inter  foruin,  et  sacram  viam  ,  inipensa  Aiexandri  Far- 


Ant.  Lafre- 

rius. 
Aiictor. 

Aeneas    Fi- 
cus. 

Ant.  Zanta- 
nus. 

Seb.  Eryx. 
Guil.  Coul. 

Huber.   Gol- 
tzius. 


lac.  Maccio- 

chius. 
loh.    Cu^tpi- 

nianus. 
lac.  Strada. 
lo.  Utichius. 
Nic.    Gerbe- 

lius. 
Auctor. 

lac.  Maccio- 
chius. 


Petr.  Appia- 

nus. 
Bart.Aman- 

tius. 
Seb.    Serbel- 

lius. 
Aldus     Ma- 

nutius. 
Murt.    Sme- 

tius. 
Pyrrhus  Li- 

gorim. 
Auctor. 
Fcr.Flaccus. 


660 


ONUPH.    PANVINIl    PRAKFATIO 


Gentitis  Del- 
p/iinus. 


Fasti     colo- 
tiani. 


Fasti  muni- 
cipales. 


Petr.  Appia- 

nus. 
Crator. 

Chrysorus. 
Ausonius. 


Fastograplii 
anonymi. 


P.  Orusius. 


loh.    Cuspi- 

nianus. 
Cassiodorus. 


Fasti  latini. 
Fasti  graeci. 
Hen.  Glareu- 

nus. 
Prosper 
Marcellinus 

comes. 


Mar.  scotus. 


nesii  Cardinalis  esestisanno  MD  XLVII.  casu  inventasunt;  qiiae  Genti- 
lis  Uelphinii  roniani  civis  opera  et  industria  in  unum  concinnata,  in 
area  triumviruni  conservatoruni  capitolina ,  donu  eiusdem  Cardinalis 
populo  romano  collata  sunt  -.  fasti  capitolini ,  et  tabulae  capitolinae  ab 
antiquitatum  studiosis  vocantur  ,  de  quibus  abunde  disseiui  in  meis 
iu  fastos  hosce  commentariis.  Per  eadera  Verrii  Flacci  tempora ,  alius 
fuit  fastorura  consulariura  auctor  ,  (jui  et  ipse  fastos  suos  marmoreis 
tabulis  incidit  ,  quorura  frasmentuni  lapideuni  extat  Romae  in  area 
domus  Gentilis  Delphinii  ,  ex  colotianis  hortulis  eo  translatum.  Alius 
fuit  eiusdem  saeculi  fastorum  numicipaliuin  sine  noniine  auctor ,  qui 
norainibus  magistratuum  coloniae  vel  municipii  ,  consules  ordinarios 
et  suffectos  ,  aediles ,  et  quaestores  inagna  diligentia  adiunxit ,  quae  et 
ipse  lapideis  tabulis  exaravit.  tfuius  fragmentum ,  triumvirorum  terapore, 
extat  in  libro  anti<juarum  inscrii^tionum  Petri  Applani ,  et  Bariholomaei 
Amantii ,  quas  ex  toto  terrarum  orbe  collegerunt. 

Sub  M.  Aurelio  imperatore  M.  Aurelius  Crator  eiusdem  augusti  li- 
berfus ,  et  Clirysorus ,  fastos  raagistratuum  romanorum  usque  ad  tera- 
l)ora  sua  perduxerunt,  ut  auctor  est  Tlieophilus  episcopus  antiochenus 
terlio  contra  Autolycuni  disputationum  libro.  Decimus  Magnus  Ausonius 
gallus  burdegalensis ,  vir  consularis  ,  ef  poeta  egregius,  fasfos  consulares 
usque  ad  Theodosium  iuferiorein  digessit :  qui,  et  superiores,  temporum 
iniuria  perierunt.  Extant  quattuor,  sine  nomine,  fastorura  consularium 
auctores :  primus  initium  sumit  a  priiiio  anno  imperii  Valeriani  et  Gal- 
lieni ,  eosque  perducit  usque  ad  Consfanfium  imperaforem  magni  Con- 
stantiiii  filium  ;  qui  consulibus  nomina  efiam  praefectorum  urbis  adiiinxit: 
alter  a  regibus  exactis  iisque  ad  Theodosii  iuuioris  tempora,  qui  Paulus 
Orosius  esse  credifur:  tertius  a  lulio  Cesare  usque  ad  regem  Gothorum 
Tlieodericuni :  quartus  ab  obitu  Placidii  Valentiniani  111.  iraperatoris, 
usque  ad  obituni  Theoderici  regis  Gothorum  in  Italia.  Hos  qiiattuor 
posteriores  lohannes  Cuspinianus  inveuit,  et  suo  in  Cassiodori  consules 
coniinentario  inclusit.  Post  hos  M.  Aurelius  Cassiodorus  V.  C.  ab  urbe 
condita  usque  ad  lustinianuin  iinperatorem  ,  regiiin  ,  consiilum  ^^"  impe- 
ratorura ,  nomiiia  perduxit.  Cuiiis  librum  lohannes  Cuspinianus  illustri 
coramentario  cxplicavit.  Duo  posteriores  extant  apud  rae  fastoruiii  con- 
sulariuin  sine  noraine  auctores;  alter  latiiius,  a  Constanfio  iniperatore  Coii- 
stanfini  magni  <ilio  usque  ad  lustinum  iuniorem  ;  alter  graecus  ab  exactis 
regibus  usque  ad  primuin  Heraclii  inqieratoris  annum.  His  addendi  sunt 
Prosper  aquifanicus  ,  et  Marcellinus  lllyricianus  comes  ,  qui  cum  rebus  in 
singulos  annos  gestis,  noinina  quocjue  coiisulum  enumerant :  uterque 
a  Theodosii  imperio  initiuin  facit ,  ubi  i:usebii  et  divi  Hieronymi  chro- 
uica  desinunt :  at  prior  usque  ad  Valentinianum  111 ,  posferior  vero 
usque  ad  lustinianum  aunales  suos  perducunt.  Atque  lii  sunt  antiqui 
auctores,  qui  magistratuum  romanorura  fasfos  digesserint. 

Ex  recenfioribus  vero  priinus  ( «piod  sciara  )  aiite  annos  paene  quingen- 
tos  Mariauus  scotus  nionaclius  fuldensis  in  universali  ab  se  edito  cliro- 


IN    CENTUM    LIBBOS  ANTIQUITATUM  BOM. 


661 


nico  ,  consiiliim  nomina  ex  Cassiodoro ,  suo  operi  inclusit ,  quod  paulo 
ante  in  Geniiania  excnsuin  est.  Post  eum  circiter  annis  LXX"  Petrus 
romauus,  mouachus  casinas,  sanctae  lomanae  ecclesiae  Cardinalis,  consu- 
Inni  et  dictatorum  roiuanorum  nomiua  digessit ,  ut  ipse  de  se  loquens 
lib.  IIII.  cap.  LXIIX.  historiae  casinatis  scribit.  Vixit  an.  salutis  MCXL" 
l^atrum  memoria  Gregorius  Haloander ,  et  Henricus  Loritus  Glareanus 
fastos  coiisulares  ediderunt ,  prior  ab  urbe  condita  usque  ad  lustinianum; 
sequens  usqiie  ad  Tiberium  Caesarem  Tabularum  capitolinarum  M.  Verrii 
Flacci  inventio  multos  antiquitatis  studiosos  simul  inflammavit  et  ad  eas 
siqqilendas,  cum  mancae  et  mutilae  essent,  et  ad  fastorum  consularium  opus 
hactenus  iiuperfectum  diligentiori  studio  perticiendum,  quuiu  earumauxilio 
inlinila  propeuiodum  accessisset  historiae  roniaRae  cognitio.  Jnter  quos  tres 
eodem  tempore  opus  aggressi  sunt ,  Mutinae  Carolus  Sigonius ,  Romae 
Bartholomaeiis  l\Iaiiianus,  etnosipsi.  Sigonius,  et  Marlianus  libros  suos 
usque  ad  Augusti  obitum  perductos  iam  publicarunt ,  et  commentariis  editis 
illustraruut.  Eorum  praecipiia  sententia  fuit,  tabulas  capitolinas  tantum 
supplere ,  neque  iatuni ,  ut  dicitur,  unguem  ab  liis  recedere.  Ego  vero 
omniuin  novi.ssimus  id  opus  iu  manus  suscipiens,  alia  quadani  ratione 
reui  aggressus  sum.  Xam  et  eosdem  fastos  usqiie  ad  Carolum  magnum , 
aniiorum  decem  ,  quibus  in  iis  laboravi ,  intervallo  perdiixi ,  coinmenta- 
riisque  exornavi ,  et  nec  tabuiis  Capitolinis  nec  alicui  sciiptori,  ita  me 
addicere  volui ,  ut  quofies  milii  opus  esse  videretur  ,  non  possem  etiam 
ab  ipsis ,  additis  rationibus ,  disseutire.  Nam  Verrii  Flacci  in  tabulis 
cai)itolii!is ,  ei  ordiiiein  saepissime  reiicio,  alios  auctores  secutus.  Cur 
vero  id  fecerim ,  satis  in  fasforum  commentariis  demonstravi. 

Ceteruin  non  possuui  non  vehementer  hoc  loco  conqueri  et  dolere 
de  iis  qui  alienos  labores,  nulla  germani  auctoris  facta  menfione  ,  suos 
fecerunt ,  me  hac  in  re  non  imitati ,  qui  nominatim  cuncfos  a  quibus 
vel  taiiiillum  adiutus  sum,  cuin  summis  laudibus  ef  egregia  laborum 
suoium  testiiicatione  ,  <piatenus  id  Uieri  licuit ,  ubique  in  meis  luciibra- 
tiouibus  appellavi ,  quos  ef  alios  id  genus  homines  humanissime  rogatos 
velim,  nequae  aliena  sunt,  nulla  accepti  beneficiicommemorafione  habita 
accipiant  :  nam  Dei  praeceptnm  est ,  non  furfum  facias.  Anfe  hos  annos 
fuerunt  viri  aliqui  eruditi ,  studiosissimi  ,  antiquitatis  romanae  bene  i)e- 
rifi ,  et  de  ea  optime  meriti ,  qui  magistrafiium  roinanorum  fastos  a  Li- 
gorio  et  a  me  incredibili  muitorum  annoi  um  studio  et  labore ,  usque  ad 
Ti.  Caesarem ,  a  me  vero  usque  ad  lustinianum  imp.  perductos  ,  quin- 
quaginfa  versibus  quamquam  perite  inferpositis  ,  suos  fecerunt.  iNec  hoc 
queror,  sed  quoil  a  <iuibus  eum  laborem  acceperint ,  suo  nomine  apposito 
taceauf.  Horum  mius  antiquis  nomismatibus  absolute  quidem,  et  impe- 
ratorum  imaginibus  additis ,  bis  fastos  nostros  excussit ;  alfer  in  grandi 
tabula  sub  aspectum  posuit.  Laborem  hunc  oppido  laudamus ,  sed  ger- 
iiianos  fastorum  aucfores  ifa  silenfio  praeterire  ,  et  alienos  foefus  suos 
facere ,  probare  noii  possumus. 

QuafMitur  dissimili  admodum  caussa  de  me  liernmudurus  quidaiu  , 


Petrus  rom . 


Greg.   Halo- 
ander. 


Carril.  Sigo- 

nius. 
B.    Marlia- 

lianus. 
Auctor. 


662 


ONUPH.    PAISVINII    PRAEFATIO 


Blondm. 

Ant.  Augu- 
gustinus. 

Paul.Manu- 
tius. 

Fr.  Baldui- 
nus. 


Fal.    Foste- 

rus. 
Fr.  Othoma- 

nus. 

Laz.Baiftus. 

Greg.  Giral- 
dus. 

Rod.    Agri- 

cola. 
Guil.  Buda- 

eus. 
Carol.  Sigo- 

nius. 


Jii.  Sarius. 


quod  in  meis  de  urbe  Roma  commentariis ,  queis  multa  ab  illo  hausta, 
me  iuclusisse  refoi  t  ,  nullam  a  me  eius  mentionem  fieri  ,  quum  reliquos 
omnes  ,  per  quos  profecerim  singillatim  ingenue  usque  ad  fastidium  com- 
memoraverim.  Fateor  id  ita  esse,  et  iuste  de  me  conqueri  potuisse,  qui 
eos  a  quibus  longe  minora  accepi  nominaverim  ,  ipsum  vero  neglexerim, 
ni  nie  gravissbnac  caussae  a  meo  instituto  revocassent.  Nam  sacris  ad- 
dictus ,  catliolicae  et  orthodoxae  fidei  Romae  professor ,  quam  supra 
cuncta  vereor  ,  eius  quamquara  de  me  benemeriti  nomen  commemorare 
nefas  duxi ,  cuius  omnia  scripta  a  sacrae  romanae  inquisitionis  patribus 
concilii  tridentini  iussu  delectis  ,  in  damnatorum  librorum  indicem  relata 
fuissent ;  alioqni  id  non  omissurus.  Verum  enimvero  res  tanti  non  erat, 
ut  scripto  lamentari  de  me  debuisset.  >"am  quaedam  quae  ipse  paucissi- 
mis  pagellis  comprehendit ,  deviis,  sepulcris ,  et  montibus  urbis,  tantum 
ex  tius  opere  excepi,  quia  commodius  ad  manum  erant,  Roma  praesertim 
tum  absens  ( Venetiis  enim  librorum  meorum  ope  destitutus  eram )  et  mea 
magni  et  operosissimi  laboris  commentaria  iis  alicubi  respersi.  Ea  porro 
sunt  ciusmodi ,  ut  ego  ipse  vix  trium  dierum  labore  sine  ulla  eius  li- 
bri  ope  constituere  potuissem.  An  vero  brevibus  illis  ,  sed  certe  quod  in- 
ficiari  non  potest,  accurate  scriptis  de  antiquitatiijus  romanis  hicubra- 
tiunculis  indiguerim  ,  facile  ex  hisce  prope  immensi  laboris  commenta- 
riis  intelligi  potest.  Haec  dixissc  sufficiat ,  nihil  amplius  de  hisce  rebus 
etiam  provocatus  verba  facturus  •.  pro  verbis  enim  res  dare  operae  pretium 
existimo.  ReUqua   persequamur. 

Antiquitatem  romanam  in  universum  tractarunt  post  Blondum  ,  qui 
libros  Romac  trhimphanlis  edidit,  niulti  oppido  excellentes  viri,  et 
praesertim  nostro  tempore ,  Antonius  Augustinus  liispanus  Caesarea  Au- 
gusta,  ohm  rotae  romanae  duodecimvir,  nunc  vero  episcopus  ilerdensis 
vir  insigni  doctrina ,  acriiudicio,  multa  lectione  pracditus;  Paulus  Ma- 
nutius  Aldi  fiilius  praeter  cruditionem,  quae  in  eo  summa  est,  linguae 
latinae  aetate  nostra  facile  princeps ;  Franciscus  Balduinus  iurisconsul- 
tus,  quo  neminem  meo  iudicio  (cum  omnium  bona  pace  dixerun)  no- 
stro  saeculo  in  sacra  profanaque  antiquitate ,  et  ea  praesertim  quae  ad 
iuris  prudentiam  spectat,  versatiorem,  eruditiorem,  vividioris  ingenii , 
acrioris  iudicii  coguovi;  Valentinus  Fosterus,  et  Franciscus  Othomanus 
eliam  insignes  iurisconsulti  viri  hercle  doctissimi.  Hi  leges  romanas,  et 
mulla  ad  id  argumentum  spectantia  eruditissimis  et  plane  divinis  lu- 
cubrationibus  accuratissime  tradarunt.  Lazarus  Baifius  de  re  navali ,  va- 
sculis,  et  antiquorum  vestibus  commenlaria  fecit.  Lilius  Gregorius  Gi- 
raldus  de  Diisigentium,  dc  anno  et  cius  [)artibas,  dc  poetis  latinis  et 
graecis,  numquam  satis  laudata  volmnina  edidit.  Rodulius  Agricola,  et 
eo  prior  GuilJehnus  Budaeus  assem,  pondera ,  et  mensuras,  remque 
omnem  numariam  subtili  investigationc  per.scrutati  sunt.  Carolus  Sigo- 
nius  praeter  (astos,  vetera  iura  civium  romanorum,  populorum  Italiae 
et  provincianuu ,  tribus  voluminibus  divinitus  persecutus  est.  Quo  etiam 
auctore,  lohannes  Sarius  zamoscius  polomis,  eius  aliquando  auditor,  egre- 


IN  CENTUM  LIBROS  ANTIQUITATUM  ROM. 


663 


giae  doctrinae  vir,  de  senatu  loinano  libros  duos  pnblicavit.  Nicolaus 
Grnccliius  rotlioinagensis  peritissime  et  diligentissinie  ronianorum  co- 
mitia  tribus  libris  tractavit.  FaJjricius  Streinruus  nobilis  gerraanus  lucu- 
brationes  de  romanarum  gentium  steramatibus ,  auctore  ( ut  audivi )  Otho- 
mano  accurate  edidit.  Nulla  ratione  spernenda  sunt  grandia  Volfangi  La- 
zii  viennensis  comraentaria.  Andreae  Tiraquellii  iurisconsulti  egregie  de 
nobilitate  capitibus  XXXVII,  et  de  iure  primigeniorum  quaestionibus 
XCVIII,  lucubrationes  summopere  placent.  Hieronymus  Mercurialis  fo- 
roliviensis  amicus  meus ,  Alexandri  Farnesii  Cardinalis  summi  medicus , 
cuncta  antiquorum  exercitia  egregie  sex  libris  adrairabili  eruditione  et  dili- 
gentia  descripsit.  Delitescunt  Roraae  Angeli  Colotii,  optinii  doctissimique 
senis ,  in  universam  romanara  antiquitatera  praeclarissimae  et  diligentissi- 
mae  tabulae  indices  ,  quae  hominum  malignitate  suppressae  ,  magnum 
bominis  decus  obscurant ,  eius  memoriam  oblitterant ,  publicae  commo- 
ditati  ser\ire  nequeunt. 

Hi  vero  sunt  omnes  qui  nostro  saeculo  res  romanas  ex  disciplina 
tractarunt.  Nani  ceteros,  qui  vel  nostra  vel  superiore  aetate  de  ea  re 
comraentaria  scripserunt ,  consulto  oraittimus ,  quod  eas  res  non  ita  ex 
earum  dignitate  persecutos  fuisse  cxistimaveriraus.  Ego  vero  qui  iam  vige- 
sunum  annum  in  his  studiis  operam  consumpsi|,  cunctis  horum  praeclaro- 
rum  hominuni  laboribus  inspectis ,  ex  eorura  potissimmn  coraraentariis 
universam  antiquitatem  romanam  libris  centiun  compreliendere  et  expli- 
care  constitui ;  multa  que  alii  adhuc  oraiserunt  in  lucera  revocando  , 
quae  vero  sparsis  libris  optirae  pertractarunt,  in  unura  quasi  sub  aspectum 
quinque  voluniinibus  seu  tomis  coUigendo.  Quorum  eiusmodi  sunt  argu- 
menta. 


Nicol.  Grtic- 
chius. 

Fabr.  Strei' 
nius. 

Fo{fan.  La- 

zius. 
Andr.  Tira- 

quelUus. 
Hier.  Mercu- 

curialis. 


Angel.  Colo- 
tius. 


ANTIQUITATUM  ROMANARUM  LIRRI  CENTUM 
QUINQUE    TOMIS    DISTINCTI. 


PRIMO     VOLUMINE    LIBRIS    OCTODECIM     CONTDiETUR    ANTIQUAE    URBIS    LMAGO. 

SECUKDO  VOLUMmE  LIBRIS  QUADRAGINTA  ,  CIVITATIS  ROMAiNAE  PRrVATA", 
PUBLICAQUE,    PROFANA,    ET    SACRA    INSTITUTA    COMPREHENDUNTUR. 

TERTIO  VOLUMINE  LIBRIS  VIGINTI ,  IMPERU  ROMANI  EXTRA  URBEM  DECLARATIO 
CONTINETUR . 

QUARTO    VOLUMINE    LIBRIS    DUODECIM  ,     VETERES    INSCRIPTIONES    CLAUDUNTUR. 

QUINTO  VOLUMINE  LIBRIS  DECEM  ,  UMVERSA  ROMANA  HISTORIA  EXPLICATUR  AB 
URBE  CONDrrA  USQUE  AD  PIUM  V.  PONTIFICEH  HAXIMUU,  ET  IHP.  C.VE- 
SAREM   MAXIMILIANUM    il.    AUSTRIUM. 


nPOKAOY  AYKIOT 

nAATQNIKOY     AIAAOXOr 

EH    TON   EN    HOAITEIA    TOY    nAATIiNOS 
MY0ON   YnOMNHMA. 


nns  H  TfiN  nAiAfiTv   BPn^n   riNETAi  ek  toy  nAWTos 

KAl    rms    TOYTO    *TAEITAI    TYXH    EK    TOY 
OYPANOY    KATIOY2H. 


I.  •  .  .  (l)  Aei  7«p  ra  c-&)uaT«  £^  aX^wv  Yivsff^^ar  zai  ra 
'/evoixEva  sV.  rtvwv,  avayOEcr^^at  Etg  ly.stva*  zat  Travra  TTOpsuSCT^ai 
Ttva  xiix).ov  ouTw;'  Iv  psv  oyv  TO15  aTrXoig,  (pavepov  Tiafff  toOto 
■yt-vvopiEvov  (JM^jzyjiiC,'  t6  -/ap  eV,  tou  ■ySYOvo;,  et?  e-xiivo  «^■Ee- 
pETat  7Ta/£v  15  ou  yiyovsVf  olov  6  iz  Trupo;  arlp  et?  Trup-  outw 
(Je  e';^e£  xat  Ta  r7uv5£Ta  jrpos  TCt  aTT^a*  Tievdp.eva  y«p  I5  exei- 
vwv,  ava).ueTat  au5^«;  et?  Izetva-  (Javetffaj/evoi  yap  (prjo-tv  ot  ev 
Tw  xoffu-w  §iiu.tovpyoi  u.Qpia.  ly.  ToO  TravTo;,  Ta  «ruv^eTa  TT^ciT- 
TOUffiv,  w;  arro^o^^flfiOf^.eva  Tra^tv  ei  ouv  zat  Ta  ayrAa  ex  7wv 
aTTAwv,  •/at  Ta  auvS^eTa  ez  twv  a7r).wv  outw?  e^et  yeveo-tv,  w; 
xai  Tflv  ets  auTa  ava),ufftv  un-opevetv  l^  wv  '/eyovev  xaTot  cpuiriv, 
eyet  (?fl7rou  Ao-yov  xat  t6  ).et7r6p.evov,  Ta  auv^eTa  6(Ta  ex  auv- 
■^STWv  a)i)vwv  Yeyovev ,  ava).ue(7.&ai  et;  7(X  l^  wv  yeyovev,  TravTwv 
xara  xux^ov  pL£Tapa).).6vTwv  (uc7Te  xai  i^(>).jv  ppcoffct;  Onio  t(3v 
7evvflO'aw.6vwv  auTot  •yfyvopi.evat ,  xaTot  Ttva  T«?tv  otCTOTe^oOvTat 
a)ucrtx?)v  xat  o-wu.aTix?jv  et;  Ixetva  u.£Ta|3o).flv  l§  wv  •yeyovev  xai 
ot'  av  (xev  Tot  Ta  ys-jvii^hTOi.  Tpit^nrui  Ix  tcuv  y^vvyjo-ixvtwv  , 
xaTa  T»iv  ;rp6s  Ta  6).a  '/tveTat  xat  toOto  fxtpnjo-tv  7r65sv  •  •  . 
Ta07a    xai   ev    Tot;    pepeotv  xaTa  Ta;  etpv3[i.eva;   Tpei?    ueTapo).(it;' 

(1)  Perierunt  in  lacuna  sex  versiculi.  Sic  fere  et  in  aliis  paj^inis. 


PROCLI    IN     LIBRUM    X.     i»L.    DE    REP.  tjtj.i 

y.(/.i    t6    ~«v    outw    Ofa    tojtwv     szy.TTSV,    wr    v.tvcOv     Et;     i}.li:ri).(A 
7ZV.-JZV.  y.v.i    u.trc/.paX).o-j  G6iy.v.7a.   c/j./.a.  zIq  «"/.).«■    Tfiv  o'  «£iav   «ao- 

pt^St     TflW     iv     TOUTOt;     ZKTK     TfiV     wW/JV     fi     £V     a-JTOJ     SIy./i. 

2.  A  =  t  yy.o  /;c?J/  y.ot.1  7706:  Tr;v  o:-JTio«v  |-i(jT«7tv  v.-o/.rji-jK- 
(j^a.'. ,  xat  ou  77«ff«t; ,  «W.«  ^V3fftv  tkOtk  awopt^et  il/uj^wv  piot; 
t6  t/;v  TOtKUTVjV  v.-ja.hjGrj  {j—ou.il-jai.f  ■z^Tj-j  y.y.-zv.  (fijafj  y.vj  £v 
Tw  TTC.vTt  '^i'^'jO'j.i-jrt'j  y  c.UT&jv  0£  TTV.ov.  'jvafj  Ivip-youffiJv  ty;;  di 
^izv!?  ZKTi".  t6  Troo(Toy.o-j  TV.jZTiJ  TTtoi  Ttvt-jv  Tfiv  ■'jr,oo-J  h.'ftOO\l- 
artC  1  xjCTet  00  ti-jv.^  avayy.a;  Ttf/.&j&vjTtzac  twv  aitojv  tcjtou  -^u- 
j^wv  y.ai  yap  Ta  a).).a  ■nuvrv.  tvoiu  p.sv  'n  Tact;  tou  TravTo;  y; 
£za!7Ta  77J'j/u/.cV  cuvacu.oi^it  0£  ri/.  yiyjoyfjv.  toij  Stotr  /;  Otzrj 
TOi;  r;u£T2j5ot;,  zat  Sivjzv.zi  rv.  p-£v  a).).ot;  Ta  0£  vXt.OLz'  y.ix.i 
yz-jz^jzorj  TpOTTOu;  -/ai  ^ava.Twv  ,  zat  TravTa  a.Tr/oj;  oca  w;  £t;  t6 
Ttav  T£)-OuvTcr  y^pdiuz^v.  roi:  l/.  roj  — avTo:-  zai  00  ''vX  toutw 
Tw  jrpooTW  z),r3pw,5£yTt ,  zat  ct  twv  ex  tou  oupavou  Ttc  r.v.ovTwv 
?v,  ou  ^Lv.  (fLkoao(^iv.-J  zv.zl  ycyovoTwv,  aA/a  Slv.  Sr,  rtJV.  a.pz^ 
T/)v  Tratctv  oxiY.  v.'jo ^v.a i-j  otzctav  t/jv  I^  IS^wv  ^cATiTT&JV  Yivofi.E- 
vv;v ,  TravT&JC  /j  twv  T:vXot,rJ  Scwctc  —oi-jr,  ri:  ouca  .  •  •  £1  TOtvuv 
vi  oizvj  Tov  Aai[/.apYov  SpwCTct  7ra/.o&jv,  ota  tv;;  a5'£ffu.ou  Tpoav;; 
xat  avocia;  tvjv  Tfic  ?&J'^;  KT:'/.r,-lvj  T««.&Jpouy.£vv;"  [/.ovov  ouz  £Zctvo 
Pow(7a,  TOtc  zaTazouctv  twv  tv;;  oiv.o:  cj^Z'j>j.v.r(jyj  ^uvap.ivot;, 
w;  ajsa  v;  ^&JTtzv;  ).at!/.ap*yta,  zai  rj  v.nkpvjro?  6p£^e;  wv  p.ii  det 
zai  a7r).V3ffToc,  k-ou.ho'J  ^yjL  y.v.i  t/iv  77aj3'>.  '^U7tv  rpofh'/'  w?  '/■ev 
t7wo.aTwv  (r&jpi.aTizr;v  zaTa  ipuctv  oucav,  w;  0;  ^&i&jv  ^wot;  Tra- 
j5«    yuciv. 

3.  AtTta  c?£  r;  a^jpoffuvvj  xat  TauTv;;  tv;?  'f.v.iav.o-/ia.i'  r,  y«p 
Tou  ).6you  Tucp/OTv;;  ax6oc«TTOv  l7T0tr;acv  l7Tt.Srui/.iav  tt^vOutou  z«t 
^uvap.£&j;  ,  zat  ?v;v  wg  «Aoyov  zat  5r.oio'J  77apcazcua(TSV  a),oyto- 
ff«VT£  ouv  lauTOV  w;  «).6yw  ^pr.Tat  t6  77av  0  Toivuv  £ZT£iva5 
t6  ).«ip.«pYov  Tfl;  sauTou  ^wk;  ,  £1;  TupavvtrJo;  a'ijs£ctv  j/.cya),r;; 
oj;  lx7:).r)(T(jwv  T/iv  ctzciav  v.nipv.-jro^J  opSitv,  £v  £Zcivr;  oiooid 
Si-/:/iJ  -zpi  sauTw  Tr,v  '/.aiua.p'/iv.-j  T&£-ia; ,  zat  Tat;  twv  e«utou 
7r«io&)v  arroAauTSTtv    'j6-jo'j  ouyt    So&JiJv;;  t/;;    oiv/;;,    ot(    /;    arrc- 


666  fhOCLI     I>     LIB.     X. 

6KVT0;  Zfz  -rv&K-jvtcio:  bc,ic_ic  ^  tc.utcv  Sy^St  tzoi-jov  br,c,U~j  •jfj- 
i^j^v.i^  TM-j  -ziy.^JM-J  iiJ.T:iT:'>.c/.'j.z-j'y-j  m-j  iyE-j-jcGt/.zo-  touto  uev  ouv 
ei  'Criroiri  zi:_  ;rws  rr]\tY.o'jro'j  iKirut  y.axov  t6  u.o  Iy.  7rpoj3eStw- 
ptsvwv  Q'Dtik6'j.z-J0'J  ^  et  p<)  «_pz  y.ai  npo  rrc  rsrcy^.i-joi  ?<<>/;;  ot' 
■flv  ir^jyyj  r~r,z  oxi^v.-jlu:  ).i;;soj; ,  flv  Tt;  avTco  Sios  ....  8torv.t; 
kil  airtv.tjSoii^  w;  v)f*si5  ys  K7zoypr,'jy.i  voui^ousv,  Tflv  ETrt  ta  IEe£ 
Tfls  'k^^yjiZ  «'/  flS  fl  cdptatc  TrotvTjv  -/.o).a?ovTO;  Izeivvjv  tcO  rrav- 
To;,  ota  Twv  E/tojasvwv  ofl).ot  oi  y.y.i  cr.iiroz  stTrwv  t'^  aopooffuvjj 
y.c/.l  ).aty.aj:yia ,  Tr;v  twv  T.v.icicyj  b^^GiGfj  i/.y.6).ov5r;'jC/.f  Jjv  lOovTa 
^prj-jzlj  Tov  avc7rt<ry.£-To>;  £)6t,'.;vov  toOtov  t6v  ,ji6v,  —cjipy.  tto- 
oa;    Tw/j^avovTa    tc;    ot/'./5.:. 

/j.  Ast  (Ji  p./j  0£  Ezsivo  ',\y.-j5'y.-jzi-j .,  ort  v.cr.i  Sc/.1'j.Cj-jc>)-j  i~tt- 
cry.OJ-^.KCovcK/.i  tkI;  TatauTat;  ■l)\)y^c/.ii  wv  //  iTrt.S^up-ta  roauijvo  tto- 
vcpwv  v.tvoffsi-: ,  Tac  TOta-JTac  lf/.Sa),)ou(7tv  opua;  ,  ol;  UTrap^st  Ta 
■npMrcA  UL'j.z'ir:^(/.i  rr,:  skvtojv  cttpiy.:;  avoasiwc,  zas  w;  effj^KTa 
stzoc*  oca  yap  EJ-.Etva  c?pa  ^■ciwc,  7av,S'  ovTOt  r.pv.rrovcjfj  tzol- 
vaioj;,  oiov  t/jc  a.ijif/v;;  cjsipc/.g  Tat;  ap^pavTOts  eauT-zig  (Juvap.eirtv 
zai  (?tatp£Ttzat;,  T£ptvou(7V3;  pev  t^v  {i/vjv,  rc/.t;  3s  ■i^MyJj.c,  ofju- 
"^oJCjr,;  dii/.  •^zc:ciyj  twv  arro/.OTrTf/wv  c/.'/'^itctyj  t/;;  O/.iz/i;  f wfl; , 
zat  ToO  ■/jycy.ovo;  auT(i5v  toO  t'^;  TpvjTew;  IEaj3y/ovTo;,  (wc  t6 
/.6'/io'j  apny.vj'  zvjOLt  '/c/.p  Ttva  Tav)(7ew;  u.'/6'j^  rciyj  ezTew-vovTwv 
Tov  {i/./jv  «rro  Twv  'lyjyjHyj  ayye/wv  oi  scjy^urot  rit>'J  lipetzojv  J^at- 
y.Q-joyj  y  u.vj.o'j'Jrc/.i  yZtrA'Jc>i;  rr,'J  oiy.iic/.'j  CJStrjV.'j  ^  ^ovot;  azopSdTOt; 
^aipovTe;  zai  Tat;  Toaat;  Tat;  twv  ffww.(icTwv ,  zai  TOtouTOt;  .  •  • 
zai  ■/;  '^'jyji  Trao'  iy.ti-jotz  vijovcjv.  y.c/.i  ty.zl-jcc  p.tp.oup.£vv3  ?//  vo£- 
pw;,  zai  Ta  'jZ'j'j'r,'j.v.rv.  ivjrr,;  ev  eavT/;  •/.aTa-/.).eief  voepa;  0£ 
^w/j;  y£vvv;p.aTa  dr,-0'J^ij  ic^tJ^  07v.  Troo^itpi^eTat  vo-flp.aTa  (Tuv- 
o0(7a  iy.zi'joiv  ev  (?e  Tot;  icjyv.rotc  yfjoyijn .,  zai  ^t'  awpoo^yv/;',» 
TOt;  iay/.ro'.;  rr,c  «rstpa;  ezsiv/j;  b'j.t'/.r,'7v.cj'/. .,  ztvetTat  7rp6;  t«; 
UTzoTzrciiCszt;  Izsivwv  zai  Ta  '/z-jrr,bijrv.  ^c-jwOw;  a).).'  oO  'joepoic ., 
y.v.i  6'jrv.  azotor'X  kaa'  oO/.  v.'jzt,i,  zic  t6  '/Zjjinauj  ava/Oet,  zai 
av«),uoy<7a  7:otv/]v  £(j;^ciT"/]v  Teivet  t/;;  twv  TotouTOJv  (^uvoucriac' 
ir^i    /ai    t6    t/7    vz^/iirr,   twv  TycavviovJV    zr:irozytvj .,    v.~6~ro>'ji: 


PL4T0MS    DE    BI:P.  667 

£(7Ttv  TOta-JTv;;  rtvo:  ?w/;j,  ttjc  ttc/.vtk  tov  xofjacv  6 tor/cucvj;*  ^; 
ep^ouca  (pavTaffi&cv ,  0— Cj/spSTat  7rj3&;  tv;v  TOtavdc  7TC/).).div  «pj^ou- 
cav  [/.STa  avayy.vj;  ouvaL/.ev  xai  o).w;  TvotvTwv  Tiiv  ws-ya^ojv  za- 
xwv  at  TTpaHst;  ■^^jyji-i  £jcr«v,  v.i^jv^i.r,  u.Vi  o-jnzL  y^po>'j.ivfj>-j  v.al 
EuvUMV ,  ot'  ivvoia;  o't  a!?tap5pfJT0'j;  £^£py«^&y.£vo)v  Ta  u.J-ytffTa 
Twv    xav.wv. 

5-  Kai  iif,r,r(/.i  r/j.i-j  6  ).oyo;  zai  ev  v.u.ot;  r.ol/.y.y.tz-  z</.yv. 
yc.i  ih;  tcTjv  Traiowv  SowdJw;  £«  ^po  ro/.y.r,G!X'jza.  zinU-j^  oy.oO 
Tfl  psytffT>5  rupotyjLOt  npuro-j  sxwaviicrv;;'  tou  yayj  auTOu  •  •  • 
zai  Tou;  £«utov  — aitJa;  •  •  Eu.v.vO/.oyviijavTO-  w;  osov  ov  tov  ^ta- 
Guu.zjO'J  ttuHdc/.  .f  y.u\  tticiI  tou;  Traioa:  ctvat  TOtcuTOV  touto  di 
£CTTtv ,  Tov  oj'  urrspoj^flv  (Juvc/.p.EO);,  krkpc/.t;  vjyjjtTocpievov  ^actAciac, 
zai  oc7a  yz-j-jyr.  T:v.p  eauT&i  "/.a.TJ^^Sf  to^s  (?e  cru).),oyi(7op.£v  Ix 
TravTwv,  OTt  fl  T(wv  TraiOoJv  SpooaJc  yvjzrc/.i  uvj  za3'  eiptaoaevviv, 
wc  /Tacrc;  avaAuo^iwg  ff&jv.aTwv  ct;  o&>u«Ta  rrooCTaTtv,  'J.Tz't.'7iJ  ei; 
a7r).a,  c»uv.S'ctwv  et;  (z).)a  (TuvS^eTa-  zai  toutojv  ^  et;  t(/.  I?  wv 
yi^jO-ji-j  .^  fl  ct;  Ta  l^  auTwv  yevciueva,  «  ct;  tc/.  '^r.Birzpv.  o.ev 
ez  0  2  t^Tjv  auTwv  ycyovoTa  (TTOt^siwv  zKi  yaj^  /5  Tf/ov  Com-j 
^prjTjat;  TOta-JT/j,  xai  »!  T&iv  ex  •j'^;  y.ao7i(wv  yivSTat  (?£  zai  utto 
oxtu.6-JOi-j  l(T^c/.T&Jv  ,  ezcivwv  T(iiv  .jewv  lcrjt/.aevwv,  ot  T(3y  atTta- 
TcJiv  r'c;  ci;  Ta  aiTta  £,Tt(7T00'jy;;  iiatv  atTtot,  p.i.'A0uu5vwv  avo- 
pioiwc  Tou;  iaUTcJiv  ccyzlv.p/^c/.;-  yiyjo-jrc/.t  (5'e  zai  utto  tcTjv  av- 
^■pwTriv&jv  -i^-jyjii-j ,  c?t'  inyJ/.TrfJ  epi.7r(z.jctav  -^  juuiz/jv  17  eTrtjut/./j- 
Ttzflv  TToV/oi  y'  ouv  zat  "Jta  ).tp.6v  /;'^avTO  toIv  t£zvwv,  wffTrep 
£v  ©cTTa/ia  pi£Ta  t/;v  T(>iv  6appc/._pwv  e^po^Jov  z-ic/.yyjj;  1  i  )•  yiv- 
cTat  (Ji  7rp6  TOUTWv  utto  t/j;  Iv  tw  TravTi  (Jizvjs,  ovj.  or,  Ttva; 
cf.ii.ocoru.Sut;  ccjturoijc  i-uyouiz-jo-j  rol;  Tzotoxxjt-j  (jipa  xat  7T(ic"y/ou- 
<7fv,    7ouTOf;    t;.£v    7rE0i    7:aT£jCio;  •   •  • 

O.    AsycTat  roi-jyj-j  6  rjiiv  oxiac^-j   ky.c/.-ro-j  ri;  iSio;.,    ii  (?i  -iix)yri 

-/.Mpzp-jdau  Tov  izc/.(JTOu  Siov    a)./"  OTf    t/iv  6  (Jait/wv  et;  eaTf  tcov 

TTupu  lolt;   jeo/oyot;  ayye/fzwv  oatpovwv    ovoy.awoy£V6)v,    st^vjTai 

•j.ot  y.UL  Tzportpov    oto    zai    0    T:pO'^'r,rr,c    auTov   e-^iaTVjatv,    ov  ay- 

(l)  .Aiiiniadverfamiis  (licfnni  (]e  Tlip.ssalis  iii  (anie  antliropophaijis. 


668  PROCLI    IN    LIB.    X. 

'/£)>ov  ovTC.  U7:zSuy.-jv^.z-j'    TfiV   3i  "ziiyrrJ  tkOt/jv,    ^eov    \xz'j  £i7j-£tv 

oOz    VJ-TiilZ^     TOJ    Oatp.OVt   (7U(7T0ty^0V    0\J(JV.-J'     OKtfiOVtKV   (Je  ttkvtw?- 

«vTtotatpitff^^Kt  OE  TTjsoj  TOv  d «tp.o v« ,  xaSdffov  6  u.£v  t«s  e'j3o'j 
'cfj.Syj  iiTirrjOTzs^jzi  y.rjr,ctiq^  r,  dz  t«;  et;  t6  e^oj  7rpotou(r«j-  u/j 
oe  ae.  3 a.lu.di-j  IvT^OS^a  rpt-^itt  yt^os'  y«po;  p.ev  p.ot  npMlo'j  ev£- 
TTVEuaev  pEy«  ^«tu.wv ,  ^vjffiv  6  Travo^ocpo;  ttoivjt/);"  «),).«  (Je  >t«i 
datpuv  {/n^Ow/iaErae ,  x«t  oAwr  'u'jj^0'jv.  txv.o  «Otw  tk  Tflv  3«tu.o- 
■j'i.v.'j  £77t7Tvot«v  ,  Ei;  T&'.i;  'i'j3o'j  CJ.Syj  TpE770vTa  r«vTOta;  opp.as-  ot< 
o£  fl  Tuj^irj  Twv  IzToc  TTpoEO-Tfi/iEv  ,  z«t  «Oto;  /;p«?  6  IlAaTwv  /ro),- 
)«;^oy  3t3v.av.zt  v.v.l  h  xoivrj  cpfiu.vj  Ta  "uijyv.ta  twv  tojoOtwv  Tt,5e- 
p.Evy;  7;«VT«,  twv  ev  T«tr  i-jzpyziv.ii'  'r,u.6J'J  '/.v.i  7«tg  ?&j«t;  Tai; 
ey.^v.-jsdfj    opojpevwv    z«t    ^ta   TauT«    «p«,    v.vi  tw   p.iv    t6   v.ppz- 

■JCOTZOV   7T_pOOf,-/£t  ,     T/j     Oi     TO     ,S'>3).U77p£7r£S '     ElTTcO     6     O.EV    a.'fU'JoyJ^     -'ft 

01    lucpa.vwv    77  poEc^Tri/.aTOv    xat    6    p.Ev    «o-wp.«TWTepov,    ■/;   ^e  ffM- 

p.KTOEtOECTEpOV     TOVt'     KjJa     loTlV     Ot/.EtOV    •    •    •     ^Ktp.OVO?     V.at     TfiJ 

«'/«J/;S    TXjyTiC  •  •  .  jsetv    oOoev    «^tov  l7rt(T/3pv3V«p.svou5   eiTretv    w? 

«0«     O-JTOt     p.EV    KZpKTOJ?    EtCtV     «•/«r&ojv    yOOCyoi'     0  10   X«t   p£T«   T'fl; 

TTpoijSrivc:  o-jou.v.i^o-j-iVL  T«yT/;c"  /«i  eiotv  ouz  wfOipicv.vjoi  loicOz 
TOts  pioig,  «).),«  zofvoi  twv  v.^iwj  tc7ro).«uitv  t<;s  ezEtvoJv  y,opn- 
ytuz,    v.ui    riyo^j-Jiv.i    tjzipv.z    'zv.v.zipog    o'Ar,(;. 

y.  'O  3z  oaip.wv  6  oOto;  6v  toiov  -/«AoOp.ev,  y.Ki  fl  '^'^yjl 
7rpo£(7T/;x«T0v  av^poJTrivwv  ^iwj ,  eOpoipojv  «  x«i  lv«VTiwv,  x«i 
£t(?wv^w/;s  «p.e£v6v&jv  fl  j^etpovojv,  x«i  xu^epvtJJatv  toutwv  ock 
«VTOi;  ■Kpoar,v.zt  xaT«  t/;v  vlpzafj  tcj  ?w/js,  «a)>'  6  pev  <J«tp&jv 
e>j;  i7z'tzpo7:o:  ?&j/:;  v;?  Ictiv  ecpooor,  /.'/eiTa.t  toO  e),op.evou  Tflv 
^&jvjv  Ixeivflv  ,  otov  Tup«vvixv;v  v;  paot/txr/V  ^  (Je  tvj^vj  twv  (Z7ro- 
vet/.0!/£v&jv  Ix  ToO  7r«vT6?  ouTa  7r_poCTT(iTt; ,  ojj  7r yjocv^xouo^a  T/j 
T«JTK  «'^oct^ouo-/;  7«t;  twKtc,  «/)./;  x«i  a/./.fl  xa.j'  IxaOTOv  eoTtv 
x«i  76  7r>.v;5os  «ut(wv  7.«i  »!  3tv.iptaic,  ov  tois  et(Jeff£v  t«s  ?w?ys , 
«),).(/.  T«i5  «v«yooocis  (jjptoTat  ToO  7r«vT6;*  ufop't^zi  oe  w;  Ivat- 
Ttov,  t6v  u.iv  0  :^),ioe  tJiv^s  h  az\r)i>r,'  oio  xai  oi  v.lf,pot  toutwv 
«7r6  TOUTWv  eOpicxovTKt  Twv  ,Sf£wv  £v  Tais  yz'jzazat'j  ■/jp.(>jv,  (>i; 
ETT',  Ori'}.o'j  roic    TTEoi    v.azoo^f.oyiv.-j  yiywj.-jv.yij.z-joic .,    «),).'  £7:i  •   •  • 


PLATOMS    DE    KEP.  669 

jcvKVStv  sotzcv  £t;  ouoKvov    ■]'y^r)    yip   ^wffa   ai?!/.    ffwaato;   lx£t 

).£y£TC.£    ilvat,     /.Kt    £ff7£V    OTTOU    7.«t    TO    (Jwp.a   0£SC    TflV    <7y^£C7£V    oiffr' 

Et  'JTTO  ff£).r;vMv  «Ot?;?  ei»3  t6  ffw[/«,  u£J'  ov  ??;,  zai  avTv;  'jtto 
ffE^ifivvjv  IffTtv,  «vayxvj  «pa  x«t  t6  oyrjij.c/.  avT/,?  ffuvavJJvat-  zai 
yap  t6  Iv  $aioow  oyj-jev,  t6  £t;  toO  oOpavoO  T<va  tottov  vtzo  t/?; 
(?tx/3j  -/.o^jatuEff^^at  TK5  p-fl  <?««  !»t).offoata;  zsza.2f!)iou£vac ,  TOtov^e 
T£  ^fl^.ovv  £'ot/.£v  -/«t  y«o  t6  /oycpt^sff^at,  zat  t6  £t;  Ttva  tottov 
ffwaaTO£t(?-fl  ff'jv£tffa-y-'  ).v;;£w;  •j-ovotav  — Ivjv  l-/£tvo  (JvjXov ,  6'-« 
Twv    pi£v    T£A£w;    y.£-/a5app.£vwv    ;J/u^(vJv  t6  ()£-JT£pov    oy-nu.c<.   p.£tvav 

yro     ff£).riVV3V,     (?t'/.    TflV     £-/£tVWV    7T£p£ffTpO'^riV     C/.'J.V0pCi\)U.iyO-J     y.v.zcf. 

Tflv    'C(iyr,-i  ^    v.jv.\\tz-:v.t    tii    zv.    nzot/jlv    lc,    wv    Iiti-j-    -zm-j    oi    i-j 

S^t<7t    pOVOV     ^pVJffTOt;     psptW-ZUWV,     (3J«a£V££     xat     7o-JTO     £).).«f/.7T0- 

pevov  -jtt'  «Otwv  (l)'  ou  yap  7£),£wc  l^^wpiffS^vjffav,  «t£  p.rjTrcj 
^ta  »t).offocpta;  -/£-/a^^«p7.£v«£ ,  x«t  7:(w;  xat  toOto  ff'jp.7T£p£«Y£T«t , 
TOt;  ff'jp.'j'j£fftv  Twv  6^V3u£iTc.rj ,  (w;  oi  y.o^f.zvt  Ttfftv  «ff-pot;,  w; 
770/).«   7wv    IvTa^J^^a    o'jtwv  7ot;    ovoavtot;    (swffTvjjSfftv. 

8.  Et  (?£  £',jv3  j^jsvjffTi/.  (3ta  ^to'j  y£vop(£va,  TO£aOTV3v  7rpo^£vet 
Tat;  -IfVy^at;  ty.£T«  twv  •  •  •  w.6v&jv  t'Ziv  Ijujv  lyy £yovj't«v  ^c/.^tv 
Tot;  flJSfffv  wff/7£o  ).6yo;  i/.£v  «UTa;  c-j-jSiI  ■zv.lg  ).oy£-/«t;  «utiwv 
•.|iu;^aiC,  "■'oys  ^»  T«i;  vo£pats  aOTcuv  oOffia^;,  Iv^eaffp^;  ^£  Tat; 
^StOTVjfftv  aOTat;  x«i  7T«vTa;^o-j  ~'7i  ou.olm  t6  6'j.oio-j  ^  oj;  ^i  ^v 
££7r£tv,  oOx  I).c>;tto'j;  etvat  Iv  7ot;  to£oOto£;  iz^^ffxoi/svo^j;  7oj; 
Ix  TOTj  oOpavoO  ^xovtk;'  £&j;  toD  oOx  I|  £77£c)pou.fl;  tix;  ai_p£ff££c 
~oiil<7^v.f  ^a'Jt/.affT6;  (/£v  ovtw;  6  ).6yo;,  ei  ot  Ix  toO  ovovjo-j 
>;xovt£;,  u.o:)i£ffT«  Tat;  «ip£ff£ff£v  l7r£7rf,(?wv  Toiv  Tup«vv£xwv  j5twv 
6(/.w;"  ££  ^£  xaT£ffx£0«ffsv  xat  «0^6;  t6v  \6-/o-j.)  yjAVJOTiirv.  oti- 
TiaffcitxEvo;  Ixetv&jv  ^ta  ttovwv  ayujxvaffiav,  T(ic;  Si  Ix  t(wv  Otto- 
yeiwv  ^ottwv  c>:ffya).£ffT£j5a;  stvat  ).£ywv,  xat  pi/j  l^  iCTtdpou./;; 
7T0££tff,5a£  Ta;  atjslffei;,  (?£«  Trjv  mlpoL^j  Im-j  Iv.tl  T^o^Joyj  y.vl  rt^yj 
xo).aff£wv  ioly.vat  Sz  x«i  Tflv  (»avT«ffi«v  t«0t/3v  £'xe'".'  t/jv  tj- 
r^vj-jiy.h-J  «£  I?  oOp«vo-j,    5zvav.v.i-jv.i  t«;  t(>jv  oOoaviwv   v.oyi'.<;  xai 

(1)  In  marg.  s'v  tw  wVo  ffcXrj^v/jV  ou  yot^  oio'-/  Ts  «t/T(>  (fSa^Tciy 
ov ,  iv   (3u^«vw  •y-vea^v.i 


670  PBOCLI    IN    LIB.    X. 

OM-ii/.^jXLi  v.vpt^vdtnv.;  T.O.nv.'j  t/jv  Y-'^zni-j ,  -/ai  «AXaj  kA).wv  uit- 
^oy;  x«t  o-jvaTWTSpaj"  o^^iV  zat  aOTat  Ouvaasws  eaiUvTar  ^£ov- 
TOs  '/«'/vwTzctVj  0T£  TTajs'  Izctvot;  p.£v  7a  Tpia  (7uvc(Tt£v  ,  a'/a- 
•^OTJJSj    ^vvaut;,    vov;-    Trap'    flp.iv    (Js   y;  •  •  • 

C).  Ot£  ■/.«[  Ta  (JoxojvTa  aiTtwTapa  etvat  T(iJv  a-ovcaoL/.ivojv, 
p/aTTTct  -OAAazt;  ota  t6  p.iTij^ov  0'j"/  opS^^w;  aOTOt;  ^o&)u.cvov, 
"/at  7avavTta  toOtwv  ovtv/5(7tv,  £77t(jTp£yOvTa  t()c;  •^•'J-/Jj.%  £tj  t/jv 
~ poijoyj,-i  zat  Tflv  uazl-joi  ^w/jv  "/at  OTt  7ro)>)iOt;  /j  tff7&pta  7wv 
za"/wv,  Et;  if.yx^o-j  TSAsuTav  otO£v,  ot;  aveu  TauT/;;  ov"/  fiv  (uye- 
/.ij^fivat  ouvaT(iv  ovtw  '/</.&  "/a'.  at  urro  '/cv  £v  7r(>vot;  '/Evdi/.Evat , 
zat  a).).ou;  iSovGccL  T^.CJroi.&ouvTac ,  w'^£).J3VTat  ttjso;  tix;  7(iliv  £^^5 
piwv  aijsssEt;-  (Jto  ^/i  y.at  p,£Ta|io)>"flv  T(wv  y.v.y.Gi-j  y.at  T(iliv  a-j/a- 
.voiv  Tat;  rro).)at;  t(>jv  •byySj-j  yi-JtnjOLtj  •/ai.  (Jta.  tZ/V  tou  y./.fipou 
r-jyj/fj  £wc  TO"j,  (/.).).a  ).ctav  ts  zat  ov^v.-jio.-j  1  ocko  TravTOJV  T(i5v 
TTSpi  TO-Js  v.//ipou;  zai  Tac  atp£a£t;  T(i!jv  pi&jv  taTOp/;L;.£vwv,  olov 
ffup7r£paT_(*a  £v  ljrtc7T"/3piov£x6v  ffuv(/.y£t  Sik  toutwv  OTt  toutojv 
yoiiy.  ouctv,  £v6;  p.£v  t/:;  oo3^"/;;  '/pta^w;  7r£pi  t6  vjj.ivjo-j  y.'j.'i 
yilpo-j  -zCi-J  Tz^oxii-Joy-k-joyj  ptwv,  STcpou  ^£  tou  tov  Y.lopo-j  p/j 
£V  TOt;  £(7^aT0tS  7TtTT£tV*  Tt  yv.o  ei  y.Ki  6  uipoCui-joc  st/j  7t£pi 
-/.piiji-j  cf.a'^c/C/.'r,:;  a/).  ot  rrpOTctvoi/.Evot  plo{_  Qiv.  S'r,  xt-ju.^  atTia; 
ot  tu^ovte;  £i£v  Ti  oe  et  sv^oipiv.  u.l-j  7t;  etrj  7T£pi  tou;  piovi., 
b  3l  «tpoupevo;  ei;  £-/),oyrjv  twv  Ky.erjovoi-J  aTOTro;;  iJet  ouv  u'^.- 
i^OT£pwv,  y.ai  zhc  tou  -/),r,oou  p.oipa;  (/.'/a5/;;,  zai  t/^;  i,y.cTifiKi 
y.rjiasoii;  £t;  ixtoo^J  pio'j  ou  Trjuyjlv.  "/ai  y^jo-jiu  •  •  a),).a  ),£ta  t£ 
zai  ouoavia-  Ti  (?"/;  •  •  ).£'/oju.£v;  t6  u.£v  ^•/j  joatyii  -/ai  j/^^cJvtov 
o»;o.atv£t  Tflv  eTrt/rovbv  "/ai  zo/afrec^iv  evoj^ov  ovnu^-j  ^w/jv  t6  ^e 
),£tov  -/a'.  ovov.-jto^j  ztfj  EurraS^eta;  \j.'ixoyji-j  y.vl  eut/ofoia;-  T.v.nv. 
'/ap  zpa.yyT-fiZ  iu.iroSoJ-j  I(7T£  Tatg  -/£y/;(7£(7£v ,  ou/.  £(u(7a  pa^TT&iv/;; 
[/.eTep^££v  7Ta(7a  ^e  ^.EtOT"/;;,  (ZTraparroiJtaTOv  Tvuoiyjt  7ot;  TropEuo- 
ui-joii  T/jv  ^tE^ooov  j^ojfl;  ouv  "/;  [ji£v  £u"/.o).tav  ,  ■/;  (Jk  TA/jrraS^ejav 
Tatv  6(Jotv  7r£pi7rotci>*  -/ai  £otz£v  TauTa  p.cv  TTUpKyi-Jtn^v.t  zv, 
VL'i</.?Jv.  Tuic  ■Itvyv.iz,  v.T.o  T£  EauTwv  -/ai  Tou  7r«VT6;,  t/;v  aiiav 
i/.ev    Tou   7ravT6;    acio(?t^6vTo;"    twv    <?e   -.^uji^wv    eauTac    rrotowtTwv 


VLATOMS    DE    Etl».  671 

KUfflOTEpwv  77a).tv  T&Jv  f/£v  (?<K  Tflv  «a/poffuvigv ,  ix\)rc/.'i;  c7:«x).&j- 
(7«(j&jv  uoyipApOTipa-j  Jw/jv  toO  ^s  — av'/6;,  Tflv  o-ictAouSvyiv  aO- 
TKtg    poipav    £7rapT/](7avTor. 

lO.  'Ex  Jr)  TWV02  Toov  yrtitufj  y.u.y.i'fjo  G'j\).oytczio'j  .^  6);  upu 
y.t/.rv.  rr/KTWva,  •/ai  ct  v./;  (7-jv7i;.£(  tTjCoc  cU(?aipiovti(v  t(/.  Iz  tov 
TTKVTo;  !z-ovcpi6p.cva  Tai;  -^Uy^oti;  ,  a).).a  (tuvtsasi  Trpor  ^'  "6  cv- 
^atp.ovag  ycvscjat,  ;;«t  (Jta  t(/.  l/.ctjcv  £a-ooiO"ot£v  c.v  ~o6z  t/jv 
£iS  Eij^ataovtav  o^ov  x«t  yct.p  (TtipaTO?  TotoJ^Je  Trpo?  Tr;v  yaT' 
(ipsTyiv  a(7-/fi(7£v  0£t,  xat  TTcptoutJta;  Ttvoc,  £t;  t6  av]  TtTjv  v.jv.y- 
xatojv  £yo££t;  ovtk?,  (i'^£/zio-Jat  tc;  TrporiYoup.svi;;  sauTwv  Itziu.s- 
)£t«c,  zat  T?,;  E^wScV  aTaj^acia;  a;7cp£(7-a(7T0'JC  •  •  •  £t  yap  •  • 
piTTzst  zo-jc  yXopovc  Tai;  ■^'lyj/.ic  •  •  toj?  y.'i.r,povc  Tzi~~ifj  ei;  Ta^ 
(piri  ^)£jjopi£va5  aOTOu;  TJ/u^ac,  aptow  (Jyj  •  •  i-j-yjEv  ,  w;  apa  y.aT« 
Tflv  «—6  T(i5v  o0pav(ijv  ;r£pt6(Jwv  Trot/ifftv,  ci?  "flpa;  ot  x).^oot  y.oi.  •  . 
oxiifi  U.—6  -ji^ij/OTcowv  £tc  j^Ky.«?io).67cpa  <oio6v.z-jQt  y.v.i  u.~6  o).i- 
y.t«)7£pwv  zic  pLcOtxtoTcpK-  yj.i  Tt  Oct  — £pi  xA/ipwv  /.iyitv,  ottou  71 
zat  «076;  6  n)aTwv  Iv  <I>t).r;_Sw  pt-.]/iv  Iza/c^Ev  r/iv  £t;  /ip.as  [A£Ta- 
Sontt  KTTO  T(uv  5£wv  Tfic  cfta)c-/Tf/.'^c  «a«  fciL-jozi.rM  Tznoi ,  Stk 
Ilpopiij^lwc  pic/cto/js;  ouTWc  oi-/£tov  «uTw  76  ovcp.a  t/;;  £tc  t6 
y.ecTw  7ro£T;(7£wg  twv  <iv&JT£pwv  (7up.3o)ov,  -/Kt  twv  S^^oAoywv,  pi- 
J/ctC  z«t  7TT0J(7ct;  5c(>jv  7(>c;  x«7a  ^ou)./;(7tv  ^wv  -/ivouvtwv  aufou?, 
avw,5£y  £w;  rwv  l<7p/(/T&JV  (>'.7ro-/a)ouvTwv"  t6  o£  ijyfLc  i/.pv.  otAo- 
(7o^£tv  lo^Ttv,  t6  p./;T£  ^t'  v.-pot'j.'J  T(wv  atxctvovwv  -/«t  yjipo-jorj 
Siwv,  «tpctc^^Kt  Tou;  ^iipovac  avTt  t&jv  ap.£tv6vwv  p.'c,Ti  §t  opE- 
^tv  «picTpov  l(j/i(7-«vT«;  7otc  aactvofftv,  £tTa  i~ir,r,Sot'j  toi;  j^£t- 
poQCj-  t6  y(/.p  it^ti-;  OTi^.ol  t6  arioevi  s/.^.sltxo-j  £t;  tgv  opS^OT/^Ta 
T/iv  Ttpo(jr,y.o\i<Joc-j  7ot;  £t;  t«;  «io£(7£tc  (/.fu«VT(ii!7tv  l/./si/TEt  c)c 
7r«v  t6  -/«t«  .JctTcpa  toutwv  «tcAec,  &jc  t6  yt  y.ccr'  aaisoTEpK 
j^w).£-jov  -/pifftv  -/at  ops^tv  tc).£w;  •  •  •  -/«t  tt&jj  a^iav  ioel-j  —poa- 
£Jir;x£v ,  -otyr,  u.£v  ^t£)&jv  «-Jt/jv,  £tc  T^  yc/oiov ,  .£1;  t6  £/£ct- 
vov ,  £t5  76  5«up.a(7T6v  y.ovjoj  o£  i~'Ayv.'jwJ  T.6.(j'j.tc  T«UTatc  T«tc 
5/.tp£a£(jtv    t6v    •/aT(/   (ju-r/i^ctav    &j:  Ta  t.oYKv.  tojv   TvpoSellitoy.i-joyj 


672  PHOCLI    IN    LIB.    X. 

yivi(7^</.i   Twv   piwv   7(/.s    KipEffetc,    y.c.i    to^i-zo  ctrrwv    v.irto-j    enc/.i 
Tflc    TTKVTOtK;    «Otwv    l^«).'Aayr;. 

I  I .  Ta-JTO  u.Ev  &VV  xjv.loyo-j  iart-j  tw  ev  ^atofw  ocBivlt 
Tzepi  T&iv  vEOTS/div  -^v^^wv  oj;  -y/p  l/siva;  ecpvj  >^«Ta  tk  .JeaaaTa 
;r).etov«  vj  l).K(7<7ova  tjvzcf.,  pioMi  uU.ovq  y.r/.i  a).).ou?  TrpoiTTriCTa- 
c^atj  To-Jj  y.cv  «!/.iivou:  ToO;  oe  y^eipoyc,  oOtw  -/ai  TauTa;  xaTa 
a\jjri^sic/.'j  Twv  -oopEpiwjAevwv ,  eTrtToe^ctv  u/.lot;  v.v.i  a)).OJ;  Sioti' 
7:).v3v  OTt  Tzpoazjri-/.s-j  a).)'  Iv  touto£;,  evfJe^ofxgvijv  Tflv  TrooTautv 
—01'jj-j.,  t6  w;  Ta  tzoWc/.'  Stori  5'Avu.v.rsrd-j  oO(?ev  y.ai  arroaTeo^f 
Ttva  -h-jyjyj  76  c-Jvv;^'!;  ota  rtvaj  ttovou:,  p.ep.v/37.Ev/3v  wv  i'7r«- 
jev  ev  7ot;  £j/.;Tpo<7Jcv  ^povot;-  oi«v  n-ap«(?waet  t/jv  '0(Ju(7(rew; 
■^j^/jv ,  rrovojv  x«i  ot/OTtaia;  /£/.ojoj;xviav ,  y.ai  «i  .  •  .  ev  tw 
zocrafjj,  xai  ~p6;  vj'i.'cj.o-jz  a^jjv.-rzfj  17  ^tiorv.vzfj .,  -/.ai  ev  rot; 
a)./otc  (^oiot;'  TTV.ov.  roxjroic  j/ev  owv  ou(?ev  Jaup.aaT6v,  «  Te  /6- 
yov  oux  £^o-j(7tv,  aovot;  ao'j).Vjzfj  TOt;  e,S'e(7£V  (/.).Aa  zai  eTr'  «0- 
T(i!jv  Twv  ^SLOi-j  «-/ouojv  T(wv  }oyty.oyj  ).e"v6vTwv,  ot£  iS^i^ravTa  7« 
(7T0ty^£ta  roiMCQi  Cr,-j .j  oO  r.v.ov.'/'i.v.lrii  t6  £^0;"  •/«i  Trtpi  «UTOy 
Toij  ri'AioTj ,  0T«  ;r£pi  t6  xevTpov  15«;  'i^yzrv.t  t6v  eauToO  (Jpoaov 
£?avu&jv,  zai  vip.a;  (?£  tov;  avi^pwTra; ,  ou"/  a/)6  Tt  ;rot£iv,  Tot;(J£ 
TOt;  TraTptot;  s;rop.£vou;  ,  f;.n  oj-jv.<jhv.t  p(/.oi&j;  auT(>Jv  (/.'ii^a^Jat, 
.diy.rrJ  o'i  {j~i/jfj  p.£.SrtffTa[/.evou;,  «  t«  e'.&v3  (?f«  t6v  jrpovov  xu- 
pw^^evTa-  ^t6  /.«i  oO/.  (X(7'j»K).i;  «Otk  ztvetv  toutwv  (?£  c/.KOpr}- 
r&evTOJV  e/iyop.ev  t/jv  Trjy&JT/jv ,  Ttictv  Ttv«  3v.i[tO'jic^-j  i—i<sy.o-cso'J 
ttjv.t  Twv  £j&jv  toOt&jj,  U7r6  t6v  vlGyjv.  T£T«y[/evflv  x«i  y«p  t6 
e^o;  oO(Jev  «//0  eivKt,  13  t6  yroTe  oiiy.  k/).w;,  «/)'  w;  ou7w; 
£7r£T/;^eu,5f£v  ou(7»;;  ouv  retpa;  a7r6  tou  atwvo;,  t^;  7rck(7'/3;  p.ev 
^wi;;  aii  eoTtijC-/;;,  ^rc/.cv;;  oi  (i£t  •/tvouu.svvj;  p.£Tpv3Tt/.?;; ,  £tv«i 
Tiv«  7£/£UTaiav  «tt'  e/eiv/;;  Ta;tv  Tr7jv  7roT£  p;iv  -/jSaTOUVTWv, 
«a£T«S6).wv  (Je  ev  Ttctv  ^pov&jv  7r£pto(Jotc  [/.ei^ouc-tv  •  •  •  TraTtv 
Tot;  at/.£ivo(7i  •/«i  TOt;  yjc.iposfJ  t6  v.pv.ro<;  «ut/jv  vjSiSo\i<juj 
y.v.y  ocov  v.ofjo'j  rijo;  v.ai  rv.jrv.  p.£Ta/«/6vTa,  t/jv  7r_p6c  t« 
«//«  TravTK  T«  7r£p£6ootc  p.eTpouyEvo'.  7t(7iv  'iKv.yj.-J  i%v'l.).v.'/i\'j'  w; 
o-jv  «t  woat  TV);    attpv.;  oviott  rwzric ,    'v.-jv.y.^r/J.o-jii   rv.    £py«  t/js 


PLATONIS    DE    REP.  673 


■  ^.~ . 


uwijtw: ,    OJTw;  stvai    ti-jck.   y.v.i    tcov    eJ^wv  a£T6/:T£ZTjv  aiTiav,    t/jv 
opi^oy^av    z-avT«   xaT«   TTepto^oy;    oiziia;. 

1 2.  TovTwv  ^e  sv  £tp/;'jivwv ,  to'^  ptiv  «).).a  twv  e^^iv  Iv  «).- 
/ot;  ^povot;  AuEffS^ai,  zat  yivtdtv  s^^etv  aj^tr ,  l^oy.Jt  tyjv  apj^iiv 
6  ^.oyoj  «vijypiijx Jvat ,  r^oJiv  ^c  o/.w;  TOt;  s^^iTiv  r,  tffj^y; ,  ijj' 
?)v  TOffayTJjv  s;>^j£  TravTaj^ov  ty;v  errtzjsaTetav,  o-j77c.j  iJtopi^etv  tv' 
ovv  xat  TO-JTO  — i/;(7wu.sv ,  e^oxet  ^&^vat  TrooTeoov  tdetv,  Ttva  ^yv- 
aoLiv  ep^et  xa  e^jj  n^ap'  Yjpitv  etr'  £v7£y,^ev  l^avaffTavTa?,  rijv  gv 
TOt;  oloi^  avTwv  «tTietv  y.«TK^Tiffa7,5af  ^n/ov  TOtvyv  o-rt  tk  e',5>3, 
vdatpia  «TT«  j3ov).eTa£  etvat,  ei  "/«t  «yoaya  ifafftv ,  v6u.t[j«  ^e 
oaw;'  EfT£t  •/«t  o!  «)>»3,&it;  vouot,  (JeovT«t  '/ oku.'j.v.zmj  ouoi-j ^  «),X' 
ev  «VT«t;  >:eiVT«t  T«t;  twv  -/«t'  avTou;  ^tovTwv  ■^•j//xi;  «ztvrjTOt 
pevovTEj"  x«t  T«  e,^'*!  ovv  7«  7t«j3'  JzaffTOt;  t'c>t«  t£  "/«t  v.ofjy.^ 
•joaot  Sr,  zL-jk;  eiatv  epL-jij^of  zai  iKtTKi  vouotj  a/).«  «),).otc,  ^ 
o>y(7tzot;  ws  e— t  twv  «).6ywv,  a  Tro/iTf/ot;  ti>;  e— '  «vS^pw— ojv  et 
owv  7«-jT«  «).r)5/j,  ^t;),ov  ^iiTrou^ev  effrtv  t6  ex  towtwv  ffvuSatvov 
w;    «j3«  •  .  .   ev    Ttcri    T«y.TOts    ^uv«(7TewovT«    Xj^ovot; ,    av    t£    Iv 

TOtS   «)iXoi;    ^W0<{     ffVp.;T).58pOVVT«    TflV     -/«TK  <f1jafj    £Z«ffTWV     ^t£^«- 

yMyifj-  Tov  ^E  ^p  v6«ov  tovtov  OTt  3e6v  i3y£tff,3«t  CMJoyJa.  T(Jiv 
TS  £tpt«p[/.ev<»v  vofAWv,  ou;  6  Iv  Ttp^«tw  3r,ii.io\jpy6i  iyy^iKtfii  7«t; 
ituj^at;*  Jtat  twv  ei;  t:«.7v.j  t/jv  toO  -/offixou  7ro),tTet«v  (?t«T£t- 
v«VTwv,  Tl>'.ouffapi.ev  Tro/Xcixt;  twv  t£  ^■eo^.oywv  «utov  eHuavouv- 
Twv,  x«t  TOv  n/«Twvo;  ev  t£  ropyt«  y.«t  Iv  vou.oi;'  oiv.  toutov 
^fl  owv  t6v  5^e6v  fl^jj  5^«ppouvT£;  /eywpLev,  y.«t  Trjv  twv  I,3wv 
Talv  ~wzv.'/jj'j  (Juv«atv  u7roffT/jv«t,  pi£y«).»;v  u.oip«v  Iv  Tw  xoffpiw 
\v.yo"jnu.j-  z«t  7ro"A).tic  ytveffj«t  7.«t«  tkutvjv  >t«t  Iv  7«t;  i^ixeTe- 
j3at;  Yj /v-lv  fvX  iJirs-Kt^  ot  pitv  li/.ij^et;  v6(xot  T(uv  yoffptt/.wv  eifft 
v6{xwv  et/.6v£; ,  oi  ^e  '()pi«pT)3pievot  vopiot  piev  «).).'  lffxt«YpKcp-/]psvot 
Ttve;  ov7e;,  «rroTrTtjffet;  exetvuv  uTTKpj^oufftv,  outw  -/.«t  e^g  tk 
fxev    IffTtv   Iv    T«i;   r;pieTej3«t;    ?wKt;    iorjtOTOt,   Tot;    T(wv    6).wv,    t« 

^e  ettJwAa  h.irjMj  6vt«  Tuyj^Kvef  zpoiTo;  ^e  optw;  ej^et  xat  t«ut« 
pi.eT«XXdtTTetv    tk;    t£   "/.rj^et;    «jpL^Mv,    y.«i   t«;    ev    T(ii   7r«vTt    Ttpitit; 

y.al   KTtpttK;*    «),).«   7owtwv    ptev    uooj- 

43 


674  PBOCLl    liN    LIB.    X. 

i3.  'EiTKvs^^^dvTe;  Si  tU  t«  7Tf,«7.£tp.6va  )iywu.£y,  oii  rpiCJ^j 
^LCf.fopuv  tiSoitv  TTjoo;  «).)./2).a  ^vj^evTwv,  t6  y.sv  IXsstvdv  IffTtv, 
£v  ot;  £t;  aloya.  psv  ^wa  -lu^^as  e£(7(yuo[y.£va;  THxpuSiSMctv  u.llv. 
uGznortpu  Twv  a)i).wv,  z«-  TauTa  (Jozcjaa;  rjpwtzaj  elva«,  to«- 
£/.u7v3v  «7r(>/TTW(T£v  Ej^eiv  ^««  7:(i3^o;  Tvj^iC/KUTag  i]/u^a$-  t6  '•jz\olo-i 
i-j  oXi;  at(7y^pa{  Et;  opoiv.  ^mk  TrtTfTOucrag  inloptl'  li  7^0  a)Jo 
TO  ys\olo-J  lcTtv,  ■/;  t6  v.lfj^pfyj  piTa  a^rS^evstac;  (?«'  a^Jyvav.iav 
ovv  ^&iii?  5(at.  £TjT£).£iav  elg  a)),a  f(>ja  TOJauTa  ^£pop.syac,  £iv.6tcos 
(/./T07.a).ct  ^e^vOtas'  t6  iJs  .5aup.a(7«ov ,  Iv  ol?  IpJt  Ttva;  ^''■'/C*? 
e7rt(TTaTtz(i5?  odpzia^Ki  tou;  ptouc,  ouj:  l7r£7r'fl(?(M(7ac  oc^tjye.);  TOt; 
wtt'  6'ji5cit.'/.^oli'  3l6  y.KL  p.£Tapa)).E£v  Tac  TOtauTaj  a^ro  y^££p6v6jv 
Tfvoiv  jBiwv  Etc  a.^.ziiiQ-\)v.i  ^  /7  l^  izvS^pwrrtvwv  etg  av^pw^rtvou; ,  vj 
■/at  lc  (z/o-ywv  Et?  "^oyty.k  Cmv.  pES'£a'Tap.£vai ,  et  ^e  [3ou)i£t  yal 
v'k}.o^j  rpoTco-j-  t6  p.sv  5aup.a(7£ov,  t^?  ocpi<jZ'/]i;  l(7Tt  ?wnc,  xat 
££?  Euoatpoviav  aYopevvjc  t6  (Js  l'Aetv6v,  t/jc  IvavTta;  7fp6;  t«u- 
Tflv,  z«i  TOu  otzeiou  tDiOUi;  ezTrecfetv  -/.tv^uveuou^jjjs'  to  ^e  ye- 
)otov  Tv>?  pviTE  v.ya.Bo-j  peya  pr,Te  -/azov  l;^ou(7V3c,  at(7j(pac  pev 
ou(7J35  •/at  ^£(X  TOiJTO  (iu(?a(;.oos  £u(Ja£p.ov£x?3g ,  a(j.3^£v£t«  (Je  auvou- 
CTVjC,  xat  ^ta  TOUTO  ou  7ravT£/.(>JC  y.v/.o3ataovLa.v  a7Te£)vOuav3C'  z«t 
y«p  Tw  cIvTt  Tca;  pev  3«upaT0;  v.^lo;  piog,  zig  eO^yatp.ovtav  tfi- 
poi-j'  Trac  §1  I).£:£v6c ,  ££?  za-/o^a£p.ovi«v  (>j5f7jv  6  ^e  Iv  pe(T(>) 
TOUTWv  eOTeXjis  t£  wv  zat  u.iay^pbq.,  •ye^.oioc  «v  etxoTWS  eTrovo- 
aal^oLzo    Sia.    t/jv    (ipyotepwv    toutwv    «7up.7r).o>;flV. 

iX.  'A/X'  I;r££^v3  "/ai  ££5  a/oy«  ^w«  p£,5riar/37tv  Tiics  ■^■^yjj.z 
6  (/u5os,  Twv  ^e  7r«^«£wv  ot  psv  -/aTa  Tfiv  qu.oiotiixv.  tas  «v- 
,5pw7rtv/3;  •'{'u^^flg  TTpo;  T/iv  a/.oyov  (/.TrefJe^avTO  t/Iv  p.£T«[3oX/iv ,  ou 
aw(/.(iTwv  ).£yovT£c  £v(Jua£v  vX6-^oiz  (^motq  7rpoa-/3y.6vTwv,  «)i),(ic  ?wi3? 
Trpo/etptatv  r/eivotj  or/eiav  e£v«£  yizp  •/«£  Iv  /iptv  TriivTa  6a« 
zat  ev  Iv.ii-jotzy  y.ui  ^/jv  ijpac  ttote  plv  x«5'  o  y.oivwvoOp.ev  Toi; 
«)i6*yo£?  a^^oyw^evTa;"  ot  Sk  yv.p  ou-/  «Trej^ouat  xuvwv  «^.oywv 
TToXu  uerpov ,  ot  ^covtec  Trovflpav  ^w/iv,  isv^at  76  Xoytov  ttote  Oc 
■/.«,5'  o  ^£eaTrr/«p-£v  Ixetvwv  0  y«p  «v  ^cupev,  toOto  e(7p£v  et  pev 
■/«T()c  )6yov,    av5pc>J7roc-    ££    (Je    '/«t'    «^.oyi^v,    3/3_ptov    ot    0£    •/«i 


PLATONIS   DE    REP.  675 

c<p6^o«  Tctt?  Btg  zu  aX^K  tzv.-jzv.  Kmk  twv  r;[ji.£T£pwv  -^v^jTj-j  p.2Ta- 
(jzv.ciarj  i-io  ^ce.'j.o-J  ■)  ot  7rv£jp.«T«  t/jv  "-j^y^^flv  iotv.vjc/.i  'yiffzovTci 
ffuv«)./.OJOU_t/.svt.)  TOt?  Trsotsj^oyctv  zat  CTyT^fiuiKTttopLivw'  z«t  y«p 
Iv  »3f/.tv  0'j(7«v,  xoxtT  'iari  •zoiz  r,u.zlkooi:  (yrjp.actv  ,  £tv«t  '/.oyi- 
Zflv  xat  Iv  TOt;  tojv  aAoywv  ,  c/.).oyo-j-  emi  a'  ovv  TavTa  710).- 
^oi;  ^rj  Ttffiv  »ip£ff£v ,  Taj  psv  v.-/.^i^zqi:0.-zv.^  toOt&jv  l^stjzv.ang 
sv  TOtc  et;  Tflv  7ra).tvw^tav  r;y.tv  to-j  «tatJoov  ■j/cYfap.uivot;  (l) 
TziTzoiti^k-JOL.,  7zspiZ70-j  vi-y oup-c^a  zat  iv  TO-JTOtc  ,  cx.\j5ii  apt?r)Aws 
£tp"/;u.£va  ev  lz£tvotj  p.UrS^oAo-^c-Jitv  cuvTOpoj;  Js  Ta  o'up.7t£pacp.aT« 
Twv  £z£i  KiniiGu.k-joi^j  IvTa-j^a  7rapa5wp.ES'a,  «Jta  t6  u./j  0£  t&v 
TOTTOV  lo\)rO'J  av£v6;^).v3TOV  -JTyo  Tdov  lcvjYrjTwv  c<.rzo\ztfJri-j«.i .,  twv 
(Jta    76    ioyu.y.    to-jto    ttj^o;    a).)./)).o'j;    avTtppocswv. 

l5.  AE-j/wp^v  ^'  o-jv  OTt  77«vTw;  p-£v  xaTa  Tflv  iD.aTwvoc  i^n- 
<pov,  a£Tt£va«  Tflv  i|>u;i^fiv  sis  a/oya  ^wa  ^t«  tyjv  6p.ot6T»Ta  t«; 
^w/jj ,  zat  r;p£t;  lyapEv ,  «).)v'  ou'/  ivotzt^ccrS^at  Toi';  cwpao^tv  «0- 
7wv  at  '^«p  yufft/Kt  (Jtop-yavwffet;  p.«p^ovT«t  7rp6s  Tflv  tojkijt/jv 
y.«T«T«^iv  (2)"  Ev  Gyjcjst  <?£  p.6vy]  Tfi;  ?wr;  ffuv^£tff^«i  7Tp6;  7fiv 
Ixsivwv  ■\>vyji'j^  t6  oiy.zlo-j  a&^v.  -jfu^^wffKffKv ,  ou^Jev  to;  «vJpw- 
Trtvi;;  T:poaSzo'j.i-jr,v  ro-jlo  yKp  y.oci  6  afftvato;  ©EOOwpo;  auTO; 
TrpwTO;  ETrtSaX^wv  zat  /ip.a;  (/.vEn-eiffE  '^oovEtv  te  y.al  yprii^Etv  ffuv- 
ezTTTEtv  Si  £Z(ZffTV3v  t6  Tvp6'/jipo'j  7r«5"o;,  ffuv£'^E).zuff6:p.£vov  t6 
tk;  -iiu^fi;  y.uTo;  £t;  rr,'J  EauTou  ?&j/;v  y.Cf.L  opp/jv  toOto  "j'«p  zai 
6  piEya;  tzavw;  zaTi^/jffaTO  n).&JTtvo;"  cocrr  i/Jt-j  iipa;  7r«p'  «p- 
yo7£pwv,  z«t  Tt  t6  ffuv(?£Tiz6v  /ipoljv  7rj56;  toc  cD.oyci.,  y.cii  OTt 
TTCCvo;  p£v,  ffvyyEvE;  Oi  ezEtvot;  oi;  «v  ffuv(j£wp.£,3a'  y.pc/.ni  yicp 
y.c/.l    EzEtvwv    «)).o    £v    ulhOLg ,    y.c/.i  ev  /;atv  a).).o  £v  c/J.'/.otc-    ro    ouv 

(1)  Li  inargine:  ^■j^tijtsov  cto;  ra  fij  tov  "i^ajSgov  tou  nx«Twvo; 
IlgoV.Xou  ay^oXtu. 

(2)  Absurdissimam  metempsychoseos  ab  homine  in  alium  hominem, 
vel  etiam  in  bruta,  sententiam  quis  iam  refutare  laboret?  quae  et  impia 
est,  nullo  prorsus  fundamento  ni\a,  quaeque  vel  hoc  uuo,  ut  ait  heic 
Proclus,  argumento  subvertitur,  quod  nempe  rationalis  anima  corpori 
copulari  nequit  organis  carente  rationali  operi  idoneis.  Ipse  mox  Proclus 
rem  lianc  totam  appellabit  figmentorum  pelagus. 


676  PftOCLI    1«   LIB.    X. 

yoKTOvv,  /M  f/-£v  TOi  r.v.l  07T&jg  ■/!  uxi-juYh  rouTwv  YtveTcj,  y.ai 
OTt  ■/.aT(x  T?;v  ev  cT^zaei  'Coyh-J ,  ev  fiptv  y.ht  y9.p  irupesri-J  tj  flue- 
7epa  ^J/y^rj,  Sih\o-j  w;  Iv  -/.xixrK^zi  ^  y.v.i  ev  TOt?  «^.oyotj  yj  Iv 
avTOis"  ^  ^e  Iv  rjutv  7rp6;  t/iv  ev  Ixetvoj;  Iv  ayrimt  yfjo^ivrT 
-^ijyjl  j  t6  a^O'/ov  z^m^vj  iwerrloaacK.  fsyj.rir.hic,'  tTcei  y,ai  ev  ^ai- 
woTtv  ytvsTae  xat  ev  ^eotj,  xat  ^atpiwv  zaTa  ffj^etrtv  xat  ^■eo;, 
kW  oux  aOro^atawv  xat  auTo^^eoj,  wv  o  TJTz(/.p^iq  eo^riv  (Jatuofff 
rosTrouaav  x«t  ^eol?'  eotxev  '/ajs  zat  Irrt  t6  avw  (JtapK),^ou(T« 
r.Ki  kTTi  t6  xaTW ,  yi-jE(iSo!.i  TravTa  ev  o^j^esret  zat  ra  7rp6  auT^f 
y.od  T«  u.£t'  auT?!v,  y.at  cup-ij/ueiTS^at  7r«(7f  -if/u^?;;  jv.p  6vt6);  «).>3- ■ 
5e{  Iv  7ot?  jstot;  ra^tv  oux  Ivetvaf  <fipoiT^Ki  Si  «ut/jv  ly'  exa-'' 
TEpa,  x«i  pi-lxp'  T«y«5ou,  x«t  we^p«  tou  7«<iT«pou,  x«i  yrj£a^oi,i 
Siv.  piv  vouv  7.«i  t6  U7re_p  vouv  ^atp.ovtav  xat  5etav,  ^ta  ^s 
ope^tv    k).0'^o-j   xal    '/voiai-j^    a)i).o    x«t   a>.).6   Tt   twv    «Xo-ywv. 

16.     Ot£    ^e    XKt    0    n)iaTwv    oO    TOt;    ffiwpaffiv    l-joLY.VC,ti   TOts 

Twv    u/.6'/o>J    T/jv  TiU.tripWJ  -^vy^-j  •  •  •  rrjv  ^e  615  xuxvov  •  •  •  t^IV 

^i    F.t5    aerov,    t/)v    (Jt  •  •  •  t/jv    oe  IvfJueiT^at   7rt5riZ0V    p«).a  yf- 

).otw;*    a).).'  ou;;^t  iTw[AaT«  toutwv  «piTrt^T^ea^at  Twv  ^wwv  ou  y«p 

TTOu    t6v    xuxvov    x«t    Tov    ).eovT« ,    xat    rov    TrtS^jjxov    ffcbpaTt    Sii- 

Aouv,    a.\y    oOpjt    TK    ex   t|/u^wv    x«t    ffw|/«Twv    pijTeov    (Jjj^oZ    (Jg 

iTrt  Tou    15    K-jSp6;  eij  yuv«tx6;  p.e.5tffT«|J.£vou  |3tov,    oOxIt"  etTrwv 

sl;    •/\)jv.i-/v.    ii-JKt  ^    vjv.    «v    liaotTjffev    xara    ayiatv^   v.«t   TauTijv 

daittp   exetvas    rr.v    •bvymafj .,    a.W    eii;   yuv«tx6?    ^ufftv    reyyt^rii' 

h    Si   '^ufft;    0T£    ffwaaTo;    Iffttv    Iff^a.Tij    ^wij    ^ri).ov    et;    tkutvjv 

ffuv6ppjeT«t    ycvop.evYjv    Ix    tou    ttkvto;,    xat    lv(JueT«t   oO    ?(mov, 

auT'/;   7«p  Trotet  touto    ^wov,    «/).«  ffwt/.«  i^ufftx6v"    ffu),).i)P(y/jv  owv 

etTrwu.ev    SvvvHo-j  elvKt  t/jv  ^'^JC''^    ^'S   «).0'/«  ?w«  ^wpetv,    x«t  1$ 

a).6yWv    ei;  «v,9^pw7rov    oO  Trtiff/j;  tj;;    Iv    T(>>  (i).6y(u   ^wh;   jx»T«ou- 

ffjjS,    «).).«  TKS  «vS^pwTrtvvjs"    OUTW  y«p    x«t  6  Iv  «l^at^pw  IwxpdcT/j; 

ff«^Eff7«T«   ^tcoptffev,    0T«   ^fl  x«t  Ix  .5/jptou   pieTetfftv    of   ttots  «v 

«v^DWTroc    Stc    av5pw7rov    ^tTT/i;    ouv    ouffrj;    tou    (zXoyou    t|/u;^(j- 

ffew;,    T/!j   p.cv   ev  x«T«T{i^et,   t»!«    Si  Iv    ffp^lffet,    Tiov    Iv   ffp^lffst 

^6-jo'j   V.-JXI  rh-J   «u5t;    et;    Stiidpanev  peTtoOoav,  xat  ytvopevijv 


PLATONIS  DE   aEP.  677 

ttkXjv  fiv^pwTTOv  y.al  w;  «vTat  «t  ircf.px^fopKl  7oliv  •j/uj^wv,  oux 
ctffi  Twv  vE(3T£)iwv  ou  'j'6cp  vopLOS  yuTEUffat  Tvjv  ^ujTflv  ££;  ,5r)pstov 
yufftv  Iv  Tij  Trpwt*]  •y'£vsc7£r  ffyK),eiffav  ^ap  auTflv  6  lotocSe  Sia- 
Si)(^sl(X.t  TOOTTo;  T^n^  il/u^wffew^"  y.ui  y«p  oux  •flv  ^■epiTov,  «usffw; 
Tfl  SrtpioiSet  (^uri  G\iva.-^at  tav  v&B&av  a^^i  ^«a  j/e  •  •  •  y.Ki  ni'.- 
^oi  TOffauTa  Tzpoitlt)'^  .  •  .  OTrep  eiKoaev  l^vjTaffp.svou  p-ot  toutou 
Tou  •  •  •  i/.«vw;  Iv  Tot?  7r,g  7Ta).£vw(Ji«5'  ojt  •  •  •  Ivraw^a  (?£  rrpo- 
y.ttuLSvwv  «/^wv  ets  l^s  •  .  .  ^ev  to'Jtou  ^.etTTopLe^iwv  etf  t6  iJuff- 
TOTraffTOv  •  •  •  f/.iv  yap  etpij  t|/uj^/]v  tav  tou  TroTe  'Oocj/ewj  7^7*~ 
VBpevflv  xuxvou  ^iov  «ipoup.evfiv  ptffet  tou  •^uvatxeiou  fi-jov:  iw; 
7oO  x«t  Tvaffa;  [/-t^etj  ^lyvua^cu-  (i)  oTt  pev  7ravTe).w;  TauT« 
«T07ri«;  pteTa  7ot;  a;T6ptffxe7rTw;  «"j-a  aeTXO-jfftv  IffTtv,  o\>S'  «u- 
Tos   «)i).w;    av    eircct^t. 

17.  T6  y«_p  T«;  Twv  S^eiwv  «v(?p&jv  -iu^K;,  eiffot-/<twetv  ei; 
(OiOyx  ?w«,  x«'.  Ta;  r}pMi7.v.<;  {jTrzo^olri-j  ov  -/.«T^^tjUTravttv  t»i; 
Trept  exeivvj;  7T),iQ[/.p.£),ei«; ,  x«i  TOt  -ye  Li«&TUOoa£vwv  «xouw  7T«p- 
TTO^^wv,  (i);  n).«Twv  (fCio-jivj  7r£pi  e-/.£ivwv,  ouj^t  TOtaura  ot«  pO- 
.5o;  ouTo;  xaTv^^opet'  (Jfl/ot  ^e  Ttit  Iv  «Tzoloyia.  pjj^^evTK  Trapa 
TOu  SwxpfZTOu;,  («;  apa  7ro),)o-ii  «v  Ttt/.-^ff«t ,  t6  ev  cf.Soij  ffuyye- 
veff,5at  7ot;  'Opipiufftv,  toi;  Mouff«iot;,  TOt;  Aiafftv  /ixouev  ^(ip 
TTOU  x«t  T(wv  ev  E/eufftvt  auffT'/;piwv  e^uf/vouvTwv  t6v  tc/.;  «ytw- 
T(iT«;  lxyv;v«vT«  Te)£T«;"  ttoj;  ouv  etz6;  toi«ut«;  £^ovt«  Trepi 
Ixeivwv  lvvoi«; ,    TOff«^jTvjv  «utwv  x«T«ffx£(?«vvuv«t  Tp«Y(MiJi«v,    ^ 

TW       Hpi     7r^ffT£U0VT«     TOtKUTK     7TEpt     TV;;     ).r;^£w;     «UT(WV     7T«j3«     TflV 

Te)euT/;v  ypoveiv;  ttoj;  tJ'  «v  Tt;  ^tav»!5«tT0  TOffovTOv  7T£/«yo; 
jT)«ffp.c«Twv ,  ou  pti.Sioy  epotye  xaT«'ji«iveT«f  xuxvot  x«i  krjSov- 
Te;,  «n-6  tiwv  Tttt;  p.ouff«t;  yeyovafftv  x«t6;^wv  lieToi  x«i  ),eov- 
Te;  «TTO  T(iliv  vipwixwv  xai  t«ut«  ev  «ut/j  ta  7rpayp.«Tei(jc  xaTa- 
PoTiffKVTo;  auTOu  twv  7rot/3T(av  ot  iTToirjffav  Tou;  cpwa;  «v.5pw7Twv 
ou(Jev  TreptTTOu;,   uk^kk   toi;  6p.eiot;  evoxo^?  7r«.5£fftv    ei.5"    6    t« 

(l)  In  niargine:  JroSev  SisyiyvoJffxoptEv  tow;  ^/oo;  oo;  £To'yx«vov  «e^ 
ij/u^ai    TT^OTE^ov    j^-/!xt>j«(  ,  Xfy£T«i   fv   T-/}   i^riyricet  t»j;  tf/i;   pricsui- 


678  PROCLl     m    LTB.    X. 

TTK^vj    ZM-J    ripu)i7.6o-j   ^l/uj^ojv    Iv    (7wf/.«a«(7Tpstpopivwv    l^e)iwv,    a£T« 
t6    awpia    Scj.   r.v.5ii    rolq    «).6yot5    aOT«s    k-jiiy.o-Jil^et    l^oioiq. 

18.  M/jTTOTi  ouv  apa  zat  tm  p.'05'w  yjit.piaMu.iSru.,  y.v.l  cjvvvw- 
pTiToi^.s-j  V.  ^ouXeru.t  7rA«TT£Jv  ,  xai  tov  n)v«Twva  tjj?  ei?  Touc 
yjpwa;  Juffijjrjp.tK?  e^O.wpev,  l/.eivo  prjTSov  ,  w;  «pa  (Jta  twv  toj- 
ovTwv  Tr)«(T[A«7wv  oOz  «uTiz;  )£"yet  t«;  \|/u^as  ey.etv«;  wv  (Jt«- 
Ltvvjaoveuet  vuv  r;pwwv,  et;  t(X  oO-oyu  y.uTC/.iyna.v .,  «)).«  fwwv  ei^vj 
uWiao^a^a.t  §iu  Twv^e  t(>3v  6vop.«Twv,  ota  7rj3oafiv,ovT«  pev  -^v 
TOts  6vop«?opevot; ,  ^t(>c  §k  zt-jui  tzu^co-j  Trpoa^/iXK; ,  (zvop-otws 
exetvoy;  p.tpoup£v«,  /!«Te7T£(jev  et;  «)oyt«v  utfO^otOMuivtiv  «)6- 
yws  Toi?  ei^S(7£v  Ixetvwv  otov  «tto  t/js  'Opcpewe  ^wvis  y.«t  T/Js 
0ap.upou,  ^oj/iv  Iv^etv.vup.evov  p.oyc£*/»jv  p.ev  Ttv«  ttc/.vtw;*  Stu  Si 
7ru5og  uyoyo-j .)  olov  p.iiTo;  /i  <^iri)o-j  /JTi  uXko  toioutov,  et;  pou- 
CTtzov  7rt7rTOUiT(/.v  Tt  'C'l>o-^j ,  0  (?/]  Tw  p.£v  etvai  pou(Ttzdv  £%et  (^yy- 
yevw?  TTpos  T/iv  avS^pwTrivvjv  ptouctzrjv  tw  ^e  uu  uloyov  etyut., 
rii-j  iz)oyw5£i(Tav  u7ro^£y^eT«t  ■^uyii-j  Stu  zi  nu^oi-  h  yap  toOtou 
7rj56(7.5£(Ttf ,    u\o'ftu<;    uvzrt-J    UTzk'fyJi-J    oiy.eluj. 

IQ.  Tezp.atpopat  Si  t«ijt«  eivat  ut/i^ri.,  StOTt  y.ui  ev  rop^tfj^ 
^e-yovTo?  v3'/.ou(T«  tou  lw/.p«Tou;,  tou;  Mtvwa;  vat  tou;  Aiaxous 
y.ui  TOUj  'pK^apav^^ua;  (Jt/.aaTa;  Iv  «(Jou  twv  i{/uj^(i5v  y.uS^iia^ui, 
y.u.i  Stu  TOUTWV  et^Jfl  ?w/)C  (Jt/aaTt/.«  av3p.«ivovTOC'  fl  7r(iic  l/etvwv 
^i«^(oVTWv  t6v  T-^iJi  Stov,  «t  £v  uSox)  ^v^ui  ^r/Yjc  tTXjyy^u-JO-j ; 
Iz  "yap  TOUTOJv  otpat  /.at  tiwv  toioutwv  l^upyig  ztvut  Ttutjtv  OTt 
Tot;  ovopaat  twv  /jpiuwv  et;  vj3itS,tv  ev  toij  p.u3ot;  -/jpr,-zui  toov 
elrJoyj  6)wv  tv;?  Cwijc  ,  Iv  o7c  ezetva^  (Jtaipep^vTWS  tov  ptov  (Jte^ri- 
7«-/ov  zat  (Jt(/.  touto  Izet  psv  t«c  Sty.uarty.uz  ^vy^uq  uvzl  twv 
TTUvzoitxyj .,  7raj3et)v3(jiev  (Jty.«aTtZ(wv  T(i?ewv  ^etwv  Te  zat  (Jatpo- 
vtwv ,  (io'  wv  (u;  eoizev  eytyvcja/ov  ot  zotvwvot  twv  ^oywv,  zai 
urrep  wv  ouz  v](j£taav  Stduay.uv  utzo  zCov  p.£ptz(>iv  /at  /.«t«  ap^e- 
atv ,  (zvTt  T(wv  6)t/(wv  z«i  za^  iiKup^fj  St/.uazMJ-  ivzuxt^u  Se 
zug  pouaiz(i(;,  (ZVTt  tiwv  opoiwv  Iv  tw  7ravTi  pouatzwv  •.j/u^wv , 
Tae  eYvwapevac  uvzi  twv  (/.yvwaTwv ,  t«;  «TraS^ets  (J«vTt  twv  ep.- 
Tr«5wv    &j;    et    a«^(ij?   Deyev    6a«   uvjtnnzzut   Stu  toutwv  ,    toetv 


PLATONTS   DE    BEP.  679 

v.-j  £«7T-£v  oi«v  tV-'  'Oowew:,  oiKv  t/;v  Oauupov  iv^/^flv  dea  6/) 
Tt  nu^oi;  £t;  z-Jzvov;  xai  «fliJovas  ziaKoSb)Cc/.-J'  v.u.i  zi  10  Tru^oi 
«770  T^s  izkc,v.g  TOUTWv  li;<y£ty.vup.£voc ,  [xiffst  ^v^ctv  toO  •yuv«tx£tou 
ysvou; ,  'ivK  [y.fl  Iz  ■yvvKtzo;  yk-j-tiTKi  Biov  «v^^pwTrtvov  E/opLEvvj* 
(Jta  (?■/]  T£  ^■lao;  el;  v.xjy.-jo-j  wj^cto  ,  -/«i  fzouctz-^c  ey^ovav.  Sua- 
a7r«).X«7.TWc ,  ZKi  t6  «v,&poj7r£«ov  iy.y./.rjovrjo.  yvjoi'  v.v.i  6  ©kjzO- 
puq  Sl  uoufftxoc,  «)i)k  (Ji«  Tflv  TTjOo;  t«c  aoiiaa.^  a>i)iCT£u.t«v , 
TT/jooc  Ycvou.£vo;*  «/.aw;  o-jv  /;  §iv.  ■zovrov  iJ(j).0ULtsvv7  ■•|'up^^ ,  t/ou- 
ar/.o  [>'i'J  1  TTipci  Si  tou  p.£Tpou  (pt).(>T(y.oc ,  l7r£^p«p.£v  tki?  v.cSo- 
crj'  c/.l  T2  ,&«p.(X  TpW7rw(7tv  £flv  7ro)iUV3^£«  (pwvflv,  7.«i  (/.Souaui 
•j\jyj.c.i  (Jt«T£Xou(7£  };«^).w7Tt?(3pt£v«£  7«tg  eauTwv  ;rot7.t).ats  zai  Iv- 
«pf/oviot;    owvatc. 

20-  'A7rop^pflc-^«t  p.lv  Toivuv  £otr.£v  T(w  xaTa  t6v  'Opyla  ^vj- 
^ouvTt  Tflv  •  .  •  ususotTaevwc  «ut/;c  u.£t£(7j^£v  (Jfi  twv  (JTTU.cia.y~ 
piwv  ot  u.u^ot  Sclo-jarj ,  -/«i  to  >.£s(i).«tov  «ut«J  r,  Ali^So;  £^£- 
|«To-  TouTO  Sh  y.i<fci\frj  'Opijilwj  izpoaztp'ny.oi.(iiVj  o5£v  v.«i  6vo[/.a 
e'(7;^£v   -^    AJijStK  f/.ou(7«,    zai  t6    p£Ta  ).Eop£Ov  o)S6-j  st;  77«potLit«v 

£^£Vt7.>3i7£V     (i7rOJ^j5W|/.£VOC     O^i     (ZVTt     Tfl?    U7r£pO->^i«;     T'5v     £ZT£3v3).U- 

a^.kv(ti'j  f;.£),(wv ,  «7r£^J£t«v  tTjOo;  t6  ^r;).u  ttkv  ).apwv,  £pL;ra5'/j 
TTOtfiO^aj    p.ou5tzvV/  ^•jyrri-j    7rp6;  (xv^pw^rivvjv  oufftv ,    •/.ui  ^&r/jv  p.£3'— 

£<7T«V££V    TtV.aCA^J    ■ZOlO.^jSz.f     Z«V    v:   pOUCtZV)  ,    ^WflV    £t?    b.\o'fn/.'J  ^     OUTE 

e^w  pou(7tz-^;  v;v  l7r£Tr;^£u£v ,  out£  (zv^o&JTTtvvjv  r)v  £^£z).tv£v  ouz 
«pa  ou(j£  0  piou(7tz6c  ptos  a(i>'<^st  tov  ^'"'^/C''"'' j  ''^^'^  a~u5siuc-  uHu. 
y.uSrunzp  6  Ip^aliy.oc^  v.ui  o\Jto(;  u-ju^^it  \j.zru  (^i\oao'^iui'  tzu^oi; 
o'z    \j—oa'Ju.p.tykg    kutw    ■■^zm6'j.z-jo'j  ,    uloyoic  cuvK7rTSf    ?fj-otc    p.ou- 

(7tZ0tC,     TKUTK     p.£V    OUV   TTcOi     -^VyJo-J     (ZV^pWTrtV&JV  ,     p.OU(7tZ0JV     p£v , 

ouz  Kv£u  (?£  7r«5oug,  7rp6s  t/]v  «vS^ow^rtvvjv  (>:;r£y^5«vop£vwv  yuctv 
^Et  yup  (og  tof/.vj  uayJ,TO\t  ^w^;  tki;  p./;  TrEcroupEvKt;  £tf  uKo- 
'(iuj-  £t  (Js  z«i  zuzvo;,  £1?  (/.v^pwTrtvov  [iiov  azSia-zUTO  ri  -/.ui 
^(5«  «/).«  p.ou(;£Z(z,  r.oWu  Si  tk  to«kutk,  TravTi  cfriTrou  Sr.'}.o'j 
ori   'i>uy^ui  u.£v  v^tkv    Iv    touto£c  u^j^pd^nrjut .,    r.ul.rj    (ji    inu-jr.awj 

Zlc    rh'J    iKUT'iJV    TKCtV     KTTO    TcTjV     ^StpoV&JV    OtZfiffc&JV      OU     y«J5     >i     'Jlc 

pr;  TroT'    ct-JouTK    T/iv    u>.'r,3etu'J  y    ctc   roSe  nlit    ro    ay^'ni>K ,    (fnai-j 


680  PBOCLI    IN    LIB.    X. 

0  ev  Tw  ^xiOou  I&jzpKT-/;;,  oO  Trjtffav  rijv  ev  toi;  i),dyo£C  sw^v 
p.eTO£xt?wv  £15  «v5pw7rou5,  «)./«  Trjv  .  •  .  xai  >.eY6o-,&a>  Traffw  uev 
j>uyj)  fXova-£x/i,  'Opyewj  ^  &kuu^o\i  tjvo;  «v  t&Jv  pi«),tffT«  fxou- 
fftxwv  /«poOffK  Trjv  ETTWvuutKV  :r«,3^oc  Si  «iTtov  uilovcov  xat  tat- 
/offocpov    T??    els    «).oy«    twK   7ro(5Ei«;. 

21.  AtTTi;;  o^e  ouff)j;  {zoufff/.flj ,  Tflf  p.£v  ev  'Opyet  Te^ewpyj- 
fxevvj;,  T/;;  ^e  sv  0«[iupa,  KK).Xt(i7rii;  [xev  y«p  ezetvor  uto?  ^ti 
Tflv  ev^sov  p.ouff«v,  TTjjpov  ^e  tou7ov  e^Sffav  «t  ao-jav.i  oiv.  Titiv 
apit).),«v  T«?  «v^pwTrtviQS  pioufft-/Ji;,  Trapi  t^v  ^ei«v  ex^Tip^v  7r«- 
^•et  ;^_p«tvofA£vj:v  etj  «/071«^  «yetv,  y.«t  t«;  ev3^sw  pioufftx^  xaj 
Tots  av^^pWTrivYj  jjy;i3ff«p.£v«5 ,  wc  «veu  yt),offO(j)ia?  fir)  ^e  t«  ^o- 
xouvT«  Eiv«t  ^«tfAdvt«  (ju'Czij  t«;  4"^X'^'  J  ^^■'"Q  7*^P  «utu  «rpo- 
^evei  T»3v  cincSfi  ^w/iv  x«t  uouffixr)  Si  xai  spoJTtxrj  x«t  jr«;  «a),o; 
pto?  ,  TTKJOuj  fxSTO/oj  wv ,  cO.0'/iv.  (7uva7rT£tv  Tre^uxev  '^it/oTo^etv 
txsv  '/«_p  ou^Ei/  ouvKTKt  Twv  «).dywv  f/oufftxr;v  (Je  cpufftxflv  i(3ot; 
«v  x«t  ev  sxeivot;,  x«t  £v«Ppuv£T«t  ye  T«t;  w(J«t;  exeivwv  Tro^Aa 
t'.K).)ov  -fl  «v5po>7rof  fAeTsffTt  y«p  «iff^^cffew;  extivot;*  poufftxri  ^e 
j;at  epwTtxri,  rrpoff^^pwvTat  T«t;  «xpOT«T«£;  7wv  «tff,3r;ff£wv  '^tXo- 
ffo^ta  ^£  77V.lc/.i  ■/.a.zv.^r/fii^ira.  ra.ffr;;  «tff.&r3ff£w;-  (>j;  outs  «rouo- 
aev  «xptjsk;  ou(?£v  ,  ouTe  opwp.ev  «Tre/ey^ouffa  xai  ^£«p«y5Tupo- 
pevr;*  ).dyov  (Je  7r£i5^ouff«  i/.dvov  riy£p.dv«  Trpotffraff^^at  xat  vouv 
wffT*  etxdTw;  «ut/;  •  •  •  tk£  twv  £t;  Tflv  aXoyiav  ipepouffwv  d(Jwv 
Tiva  p.ev  ouv  TpOTrov  a),),ov  ,  et  pri  j^jsri  xat  twv  dvopstTWv  tou- 
T(ii-j  x«t  Tiiv  7r),«ffp!/.Twv  ix«vw;  uTrspviffKfxev ,  tou  'Opyew; ,  toO 
©«u.upou ,  Tou  .\i'«vTO;,  Tou  'A'/«f<.£fi.vovo;,  d/w;  twv  fljSwtxwv 
ij/u^i^iuv  TOffouTov  (?£  TOt;  £Lt7rpoff^£v  7rpoff,5£Teov  ct;  TrEpi  Te  Op- 
«ew;  etTroLtev  x«t  ©«ftuoou  7r£pt  twv  /0£7r(uv,  w;  r,  p.ev  Aia.vro; 
iLu vrj ,  Traffav  or;),ot  ?w/]v  a.-jSf<iY.h'J  f/ev,  7r).eovd:?ouff«v  ^e  xctTa 
Tov   .^■up.dv. 

22-  "lcci);  ^e  «V  Tt;  «7ropr!ff£££v,  TrJi;  t»;  «Trd  yeveffew;  iTrt 
yevefffv  !Tpo«Trox«Ta(TTKffew;  T(uv  ij/u;i^wv  Te)ia;,  ;^£/£OffT/J;  ouff»;; 
jropeia;,  d  t(wv  ,&£af/«Twv  toutwv  ay7j).o;,  iiJeiv  '^rjfftv  Trjv  'Op- 
'jew;    •J/u;^riv    x«i    t»iv    AiavTO;    xai    t«;    «).)«;    ei;    yevtff£v    epx^- 


PLATONIS   DK    BEP.  681 

piVKC ,  «t;  ovy.  tao:  Jv  j^povoj  toj  t£  TrajsdvTOC  [Stoy  xat  tov 
frjsoTSpoy ,  ;<5<t  o).w;  ov(?S(;Lta;  ^Utwv  £T&iv  «p«3^[;.6v  zai  "j/uj^Kf 
T«;  y:}}  cii>.i/.  pzpioy/.'jlv.:  ^  st;  JsuTSSav  yivctnv  ayitv  baoypo-JO^j , 
y.(x.l  ffvy/^.fipov;  ~o££tv  Yjuei;  p.iV  ovv  xai  tov  t«;  j^t).£«oo;  ucit5- 
U.6-J  077w;  «xovsiv  ^;t  CJi/po/ty.iJ; ,  z«t  t«  ovou.«t«  twv  r,p(t>txc!jv 
^u;^wv  7rj50£t7TO|X£v ,  x«i  •/aT«  t«vit«;  t«;.  ert^o/a;,  ouOiv  IffTtv 
evKVTtov  eiTzsp  b  ptiv  eltJo;  Tt  ^oj/;;  onjAot  TzipnSiy.f.i  ^  t«  (?i 
piwv  ^tayopa;  optotuv  iy.tl-iuii  T«t;  •^'•-•^«t;  ,  «).).'  ov"/  «vt«;  exst- 
v«;'  ovoe  p«^jju.«Tf/dv  «ot5p.6v  tov  yj.'l.tc/.-  oil  ol  ur,7t  Tfiv  twv 
~js6  riu.&Jv  Ttvo;  ertpo).»;v  «7TO-/ov-^«0',^«t,  lsv.\t'j.u.yj.r>'i  ).6yw  t6v 
lijjTEtp&^Tvjv ,  0-j  y.«t  T.uo-zii^o-i  lu.vflCJY; V  T«;  tTTOpia;  7:u.pv.zi2i~ 
aevo;  twv  «v«^Siw(7tv  ej^ovTWv  «;  iy.tl-joz  y;Jpot!7£v  7:£pi  '/«p  •  • 
«va^tfc)(7£w;  •  •  etp/jiievflv  K-ooi«v  «itot  •  •  tov  '/.'fjCKo-i  ■,'wv  ^'eK- 
pi.«Twv  TOiJTwv  5  •  •  pav  a/Xa^Kttevov  ?w^v  t-^;  uteTa  to-j  ffwu«- 
Twv  ovTw;  6p«v  T«;  ■'j-jyv.i  tA;  aj.oo'j'^.i-jv.i  "ZO-j;  Siou;  (j;  xoctT- 
TOu;  ^ixwv  t6  §uiy.6-JiO'i  •  •  o><jmp  o-j-j  ai  ^eoi  y.v.i  t«  ai;;TW 
7r«jo6vT«  "/«t  b^oi^fj  (w;  /iciij  Tr«j56vT«,  /.«i  t«  a»;  «a«  ovTa  cij; 
aa«,  77«vT«  *yap  iy.ibjot;  oiu.<x.^  t6v  «vtov  TpOTTOv  x«i  t6v  ^Hpa 
xaTK  t6  ev  e«VTw  5ctov ,  x«i  t«;  ov^^  «a«  x«Ttoy7«;  li-jyoi;  w; 
ap«  x«Tiov(7a;  5ea(7,5«f  Tot«vr/;v  ytstp  etv«t  77«(7«v  t/;v  5^£iav 
voijcriv,  xat  ttjv  ev  y;pitv  TavT«;  oe  5£a(7^«t,  x«t  ovx  «).).«;  (w; 
syojzK  Ttv«;  Trepi  wjzw-j  Ivvoia;-  x«i  tovto  aev  w;  -.^v^flv  7r«- 
c/^ti'j ,  t6  (zy'  (uv  'dy^ti  t<jv  Trept  -.j/uj^^wv  «/r).tus  ^£woi«v  7rotet- 
er,5«t,  t6  Si  w;  Trap6vT«  6p«v  toc  a»;  7r«p6vT«,  xai  «aa  t«  pr) 
«aa ,    (w;   Jeiw;    i-jz^'p'j(jci-j. 

23-  To(7avTa  [^ev  6  rs«va!/.^to;  ei/jUTrooflffev ,  ei;  'j.xkji-j  ta; 
7r_poTe.5£i(7»;;  a;ropta;'  (?tK  (?/)  Ttv«  ^£t).6v£txov  ^J/vj^r,;  £i;tv ,  x«i 
otK  zot.\)7r,'j  £v^vopi£v»3v  £t;  «v(Jptx6v  aev  ^(JJoVj  a.'/.oyo'j  Si^  t6  yip 
^t/ovetxov  7rpoffxeiaevov  tw  «v(?otxw,  (Tvvan^TEtv  7rp6;  cO.oyix-j-  ii 
os  TOv  'Ayaaeavovo;  pa(7t).tx6v  p.ev  e7rt^twxov(7av  alviaderat  ^iov 
e^jip/jfxevov  Twv  7ro).).wv  toiovto;  yap  6  puai\t'j;'  Stu  Si  Tra^o; 
eT«j50v  ai(To;  Trjao;  (iv^^piwTrov;,  et;  aerov  aeTOtxt^oasvijv  ^ito; 
yv.p    y.v.1    b    a£T6;,    x«i    Iv    "ji^/et    TrSToaevo;,    xai    S«t7t).evwv    twv 


682  PHOCLI    IN    LIB.    X. 

-Tijvwv,  lo-^o-j  o£  a^.oi^oc-  (Jto  TTpo;  ~o  0'^.otO'J  r,  "votv.dz  -^'J/^h 
yjwpoxjacf.^  tov  v.z1o'j  plo-j  K/).«-Tera«,  y.u.i  •  •  •  b.r.h  •yuvKtzoc  ej; 
c/.^^rt-ziy.oj  •  •  avOpo;-  y.v.'t  '^v.p  i-j  'j-j')'j.t^vj  ovav.  xrrj  u-jS^tv.fi-j 
ETre^twzEv  tlror,-j'  o  di  utzo  avJpoc  el;  yvvatxsiov,  ■zi/ytr.o^j'  xai 
y«_p  ijg  a-joov.  zsiorJ  rz/-jty.6g  u'z-j  ^v ,  o;  yt  yui  tov  irrTrov 
ETcy^vriTKTO ,  Tov  ETTEtoc  Itt 5tv:(7£v  (7'jv  ^ ASr,vr,'  ?td»;;  (Je  v.-Jopty.r.!; 
u'j.otpo:.,  6;  y£  -/«t  (jjvjctv  J  ov/^  uJ.t;  orzt  p«/flC  e/rt(j£yop.«f 
y.i-Et(jt  Totvvv  et;  to  Trpo^c/.ov  o  psv  st:  t/;v  «zvcfpwvtTtv ,  6  ^e 
£t;  Tfiv  '/■j-juty.oyjl~ty  y.y.i  siTfj  tkvtk  ?wfl:  £t(?/;  z«t«  t/jv  «v- 
^pMni-jTj-j  ?wr/v ,  «vw  T£  '/«1  z«Tw  S lupul^i.ovTOf  Sio  v.ui  '^/jfflv  ev 
y.i<JOtc  \u/j.V)  KUTK  Tiftv  tkHjv,  w;  Trjc  [Ae^roTrjTo;  oOx  ££t(7T««.£v«. 
T«i    (iv5pw7rtv/;;"    £t    (?£    o/]    t/jv    Aikvtoj    ety.o(7TTJv    ei77£v   l.u/zX-j ., 

OV^/OVTOJ     p.£V     £t     pOV/ct    0*t(Z   T/;?    £tZ0(7(/.0  0C,     TflV    Z«T«   5up.6v    ^WflV 

7rpo(7£y^(rj5  ezpKo^av  «tto  tas  /.uru  l.d-^o-j'  tw  p.£v  ).(>7w  rr,;  Sz- 
y.i/.fio;  ■npi-o^jGc; f  (ogtho  Toi  vw  t/;;  p.ovii^o;*  tw  Sz  S^uf^.aj  T/j; 
eizO(7aO!/C  cij;  p.£T«  /oyov  T£T«yp.£v(>J'    TOtauTK   yap  6  ■r,^.ZTZpo:  <jit- 

').0'jO'jiZZ    ~Zpi    TOUT&JV     7r«Tnp"     (?V3).0VTW   ^S  Z«i   0(7«     Cp»J(7tV     6    IIop- 

oijpto;  ■nup'  khfJTzliui-i  p«j6vT«  tov  H/KTwva  ;r£jit  twv  u-jujo- 
ptzwv  ^pcivwv,  iv^etr.vuu^^i  (?t«  toOtwv,  oj;  «p«  y.«T«  T(Xc  «va- 
'jopu;  Twv  ToO:  pio^j;  6ot^(>vTojv  ^ocivojv,  £tzo(7T/3V  £tp^£v  T«?tv 
*)  ToO  A't«VTOj  a'jr/9  ■j'''JX'^"  "''■'''  toOto  «7ro[5/£:r&Jv  et;  t6  tzu^j  .,  6 
T(>jv(?£  Tr7yj  /oyojv  «yy£).or,  fjpt5[/.£t  tijv  tkHiv  ,  ).£yw  twv  i]/yj^(>jv 
Twv  TTpoJT&JV  fl  (?iUT£pwv  -^  eizo-cTjv  ^  k).).&j;  0-&JC  oyv  «ipoupsvwv. 
24-  K.«£  y«p  wp-st;  £v£Tu;^op.sv  cfuifiuii;  f^up^upf/.ulz  Atyu- 
TTTtwv  z«t  X«).(?(!Ct&JV  z«t  T«;  ^oipu;  toO  ?w^£«zov  •  •  ptwv  ■  • 
et  TUy^oi  ^«fft^vtz/iv  ■  .  rrapcz^o^ov  «z.ouc^t;,  epTroptzflV  •  •  /^zipoitu 
Tfi;  ?&v/;c,  zkI  uWnJ  tip£&i;,  -/«t  t/)v  p.£T'  «UT/iv  (?oO).ou*  ■z«t  to 
TOu(?£  •/zlpo^)  vijjyS^ptxzoTo;  7rp6;  t/jv  «ppeva  ©uctv  <i>;  ouciev 
j^upLKTTOV    z«t    T«;    i7uyz)./;pou;    -.l/Uy^'/;    t6    7TpwT£tov    s^^etv    zai 

V.ZIO-J    ZKt    £(7^KT0V     T'/     TK;    (iv«'J(OpK;   T(iJV     (/Otp'7jV,     zi—zp     z«t     «t 

Stufopui  Toyj  jStwv  z«t'  ux>tu;  m;  «t  tip^ny.vjui  C7cp«tp«t  Siuar,- 
'j.uijo^jafj'  wv  p.tKv  Ttv(ic  zpczTo;  £-typ«'j)0[/.£vv)v  eupopev ,  -/«i  «/- 
)./;v  :i;  uWo-j   ujuozpo^.i-jr,'j   TTKTepa  twv    ^oywv    ;i«(7«;    ^i,    orrcp 


PLATONIS    DE    REP.  683 

jo»)v  ,  Tov  Stov  70u:  -zui-J  uoiomj  kyc^iCo^jav.c  io  to-cjfj  ^  w;  rov 
TiseoO  ToO  y.y.~'J.  to-j^  Ipioxi:  v.T:o7i'jovuijCi'J  .j  oix  to"j;  «ttSjS&jv 
^■00^  Tflv  u.orcav  a/r,<j.(/.~ia]).o-JV  toOto£;  zoi-yj-^  o/TOp.£vwc  /)  toO 
•ye^.cjTOTrotou  ©cpatTou  ■■r'"JX''?  wi^ifizov  svcfJusTo,  o/jfftv  ys),wto- 
TTCtoj  uvj  0-Ji  rrJ  ©i&jtTv;;-  OTt  ot  ctffcztTO  •yEAottov  a.^jyEioiGfj y 
/lywv  Tov  (Jj  77i5/iZ0v  Ivci-jSTat,  dia  t/;v  voJdi  toO  ?wo-j  '^-jrivj 
y.a.loLyklt/.a-zo-j  ovtwc  ouffy.v ,  Ti>J  p.twEicr^at  t/jv  av^^fcrJTvou  ?W7)v, 
aX).'  l-t  t6  at(7j^tov  aTra;  ouv  p.STa  toj  uiny^po^j  Y.cd  cccrS^i-JOx); 
'/t\oLO!;  wv,  77tJv;z6y.opc/o;  EaTiv,  wffrrcp  /cOvToy.ooso?  6  'x-jodl- 
y.ds,  uSTJc  ^t/oyet-/.oy  zat  5ufAtzoO  TTa^ou; ,  xat  aST6u.op'^os  pa- 
CTt^tzos  p.cTK  T/;;  "jSo;  to  av.Spwrrtvov  ^evo;  ii/.Kt/.5siot.;-  z«t  l^' 
lzat7Twv  Tp6770S  6  auTo; ,  Ta  u-iv  ct(?r7  Tflc  ?<"/;;  /auSavwv  aTro 
Twv  iQpwtzwv  -^/-J^wv  Ta  ol  «-6  T/;;  t7T0  .  •  •  ot  ol  6v.otov  i/£v 
•  .  W5  £;^ovTe;  t6  Tvj;  ^wij?  £t<Jo;,  TOt;  (?£  ra^saiv  lji(jy6uE- 
■jOL^  -zoLO-j-oiz  'C'Joi;  aAoyot;  lv^)ztff5/]C7y.v,  u.o-jo-jo-J'/J.  Poa.-j  oly,- 
lio-j  Tov  TTapovTa  fy.-j.5ov  ,  j/./)  Ta  §oy.o\jj-v.  Hj^xl  iya^x  u.cT'/.  -a- 
^wv  03  -Y^j^at  p.cTip;^cC7Ji-  toOto  yap  Cuac  £i;  a).oytav  zaTa^st, 
Trap  •/)  '^"JTtzw;  l<7Ttv  TauTa  zat  luTra^^wc,  otov  tov  uouctzov  ct; 
a/oyov  avoptav ,  t6v  ^acrt/.tzov  stj  u/.0'/o-j  ^Kaiieiuv  ^  zat  770t/i- 
CTEt  zuzvouc,  ),£OvTaCj  a£TO-jc'  lcTTt  yap  TavTa  zat  a/.oyoj;  ^X''v 
zat  ).oytZ'iJc"  770t£i  o'!  a/oytav  Iu7r«5'/i;  ?oj/)  ,  -/«t  avrSrowTTtvvjv 
«7ra3/)c. 

20.  OTt  ^s  ot  EiycuvjOL  &iot  tzv.-j-z;  cj-jc/.uoxjcl  zol;  Iv  $at- 
tipw  ^tot; ,  £'j^/j).ov  ZKt  yap  6  p.ou(7tz6;  v.*  £v  iy.si-jot;^  xat  6 
Pa^Tt^.fzo;,  zai  6  7ro^c|/iz6;,  zat  6  iiy^jty.fj;  ^  zat  6  '/\>i).-ja.alty.oc  ^ 
y.ci  6  pita/)Ttz6c ,  otov  Irrc^twzcv  6  tov  Trt.S^/jzov  IvJudacvo;  l^ri 
t6  at(7y^tov,  w;  £7rct6;  tov  ■zzyjJiy.6'j'  w;  h  'ATa).(/.VT"/)  tov  yuy- 
va^^Ttxov,  zai  oi  )ot7roi  twv  ZLD'cu.i'joi'j  tou;  )ot770u;'  £77c(7^aTw; 
TOtvuv  /)  'OfJuff(7£(a;  -.|''-'Z'i*  ^«'^''^O'''  ^^  ''■«'  Tau77)V  £l(Jo;  £tv«t  Tt 
^wi;;  lvrj£iz'jupL£v"/;v ,  w(777£0  Ta;  a),/a;  Izstva; ,  t6  1'p.cppov  Iv  Tatc 
TcJiv  jBtojv  atoEff£(7tv  auTVj  TOtvuv  i(Jo"jffa  ^iov  utto  touv  «/)wv 
i;pt£),v;pL£vov ,  layj/xn  Si  \cf.yjo\ja(/.  (fT,GL'j  auT6;  Sik  tu;/"/;v,  v;c  £p- 
yoj    t6    ffuvTiiTTctv    ■/;p.ac    77^6;    t6    Trav    Tau7>;v    ouv    iyjj^jac/.  lo'i 


684  PROCLI    IN    UB.    X. 

•Ar,po'j  Tflv  7«^£v,  oww;  ^tsc  (fpovritsiv  eD.ETO  (Btov  vfiarov.  Trdvwv 
Xe)iwcp»3-/{ut«  (jjvjaiv  -/.at  ^fAoTJpia;  .  .  •  6  IDvktwv  ,  wj  «Trd  tb;  .  . 
errt  t6  «vw  TTopeuopivoi;  .  •  Xe).e£p.[;.ev>3S'  ilia^Ki  S'  ouv  rriv  to£- 
«VTjjv  ru/Tiv  16  upt^ov  iy.  twv  evdvTwv ,  ovy.  «7r[£pj(7y.e]n-7w;  klo- 
fiivijv,  «)vA«  ^ijTOuffav  h.  Twv  ).ot7rwv  7outo  Sk  w;  «v  7r)ietdvwv 
ETt  6v7wv  «petvw,  v.«t  7r£j3ttou(7«v  0  (Jrj  o-v3p.«ivet  Tflv  p£7«S«- 
Tf/xjv  Tou  ).oytcrpou  t«s  ^t«vot«?  evepyei«v  -/(;tv«(7«v  iJ'  o3v  tov 
t^tiuTOU  y.^t  «TTpaypovo?  jStov  «pto-TOv,  eXeo-^at  TCJTe  tov  TOtou- 
Tov  (kvTt^£flj3v;T«t  ^e  &  i^Ev  t(JtwT>3; ,  7r_p(35  76v  Tup«vvtxdv  xai 
oXwj  «p^^tzdv  >{«i  ^£)>dTtp.ov  d  (Je  «Trpotyfjiwv ,  rrpd?  Tdv  eTrtTrovov 
eiyjjjTKt  ycip  ort  ttovwv  EAe).wcpYixe£  v.«t  ^t).0T£pLt«?-  D.oaevvjv  Si 
Tov  TOuTwv  «7r-(3).).«Yp.evov,  eiTretv  ot£  touto  ««  elle  Tdv  3iov , 
xat   TTjod   Tou    T(HV    «A/wv    Tu^ou(r«   y.)ir)oou. 

2D.    K«i   TTU.lfj   {/Trop.vijtrTEov  o7£  TOu7o  (Jety.vu(7iv,   w;   i<p«  ot 
yj.ftpot.   Trtptky^outjfj  ci  Tzpolipot  tou;  ^euTEpou;*    -/«i  o(T0£  pev  Tot; 

(?EUTepOtJ     ptOt     7T_pOTt5£VT«£,     V.«t     TOl?    TZporkpOtg  .,     OU   pev   T0£    x«t 

«VK7r«)£v,  w;  e;  «'j^^ovwteowv  x«i  7r).e£dvwv  TOtc  liet  Tvporkpotz 
jc^upoupevote,    ta;  «tpeo^ew;  u7r«pj^ou(T/]S'    ou  y«p   «v  ij  '0^u(7<7ew; 

IpUp^fl     TOUTOV     etn-ev     £)vEff^«t,     «V   ^tOV    eD.ETO     eO^J^fXTVJ    •/^V3pw5Et<7« 

Twv  «a).wv  ,  et  prj  x«t  outo;  6  ploq  ev  TOtf  t(uv  Tvporkpu-j  ivzpt- 
etj^eTO  x)iripo£;-  «tto  t«uti3?  ^'  ouv  tv3?  Kipiseon;  outw  yEvope- 
Vfl?,  7rtaTdv  e7rot-/3(7£v  tov  tou  7rpocp-/)TOU  loyo"]»  eiTrdvTOS,  x«t  7e- 
).euT«i(«J  eTrttdvTt  <7uv  v&i  e).opev(w,  xetT«£  pio;  «•y«7r>3Td;  ou  xaxd;* 
x«t  Sifkov  ori  Y'veT«£  ptlv  ev  tw  7r«vTt  •  •  •  ^te(7xeu«(77«t  rotojaSt 
Twv  .  •  ifp6vr]<jtv  ^uxvuvT«  y«tvoi/.evv35  eu7root«;  «tpeTWT£p«v ,  ot 
«V  T«u7a  pept^/3T«f  UTT^  (xA).i(j).wv  pev  yap  ets  eu^«tpovt«v  oiSi-j 
eA-S^etv  iQ  (Je  oux  e?  (>cv«yx»3;,  et  p/i  x«t  ij^pdvi^c^tj  et»3  Trept  t«; 
«tpeffEt;'  TOUTOtg  TOtvuv  £7r/i'/«7£v,  d  ^iq  /otTrdv  ecTt  t/;;  ota,i- 
peo^ew;,  OTt  x«t  et;  «"aa/3).«  t«  aAA«  ^w«  p.ET«p«).)££ ,  t«  riu.epa. 
tkSlv.u.   elg   T«    «Ypt«    TK    ^e    tiiy.xtv.    Et;    t«    yjp.ep^. 

27.     AeiTTETa.t     TOuTO     p.ETK     T«;     p.£T«Po).(ic;    T«?     E^     «V^pWTTWV 

eJ;   t«  «).oy«,   x«t  ex  twv  «).dywv  et;  «v,5pcl)7rouc ,    olo;  6  xuxvo; 

i[Ji7Tpo<j5zVj     01«     T«     Tlpd    TOUTWV     EV    01?    D.Eyev  ,     OTt     X«t     £X     TWV 


PLATONIS  DE   REP.  685 

«a)>wv  5r,plM'J  £t;  «v^pw-oug  •ytvovxat  {i»T«TK?ets ,  xki  (JtJ  x«t 
T«{  15  «v^^f cj;rwv  si^  «v^ptrJTyou; ,  w?  toO  'ETretov  xat  tbs  'At«- 
XavT»;;-  «?  (?t«  touto  sIttsv  Iv  liifTot;  \v.yzvj  ^  w;  Iv  tvj  p.£(T6- 
T»3Ti  Tfl;  (zv,5pw7rtv)};  Cwr/?  CTpeyoasva;,  7.«t  twv  I|  «ppsvo;  stj 
5-/iXu,    i;   T(wv    |y.   5fl).£o;    st?    «ppsv    ivjo(.t    ^tcvsyzow(7«;-    towtwv 

y(kp     p/J^SVTWV,     l),£t7T£T0     X«t     TTjV     lay^iiTrfJ    £l7T£tV     pi£T«[3o),»JV    Tibv 

sx  ^■jjotwv  zii  S^vjptK  yiVOfxEvrjv  flv  T£).£UT«i«v  7.«t  «Ct6;  ■k pots~ 
e^^vjxEv,  (Jtooitwv  -/«i  Irri  jouTwv ,  oti  T(>t  p£v  «^tz«  t^;  ?w^$ 
ei(J)3  fAeT£p«).)iev  ets  xv.  «ypt(WT£p«,  t()c  ^e  Siy.Ktu.  ei;  t(>c  /jpie- 
ptuTepa*  y.KL  Ini  nS(.<7ty  snrivnyY.i  zot<;  iiSzdfj  twv  p.£T«So),wv,  x«i 
TTCtffa;  pit|£t;  piiyvuffS^Kt  TtJt;  ?w(jtc ,  Tzipa.;  erztrtSii;  rfi  o)yj  (ii«t- 
fiiast  Twv  [3twv  zotvov  Tviiff^  ^£  j^-iHtg  tj  Ix  twv  oixotcov  et;  t« 
6ao(«'  x«i  ToiJTO  (Jt^w;  1"/  loytv.M-j  •  <  •  -^upi^wv  ^  ex  )oytxwv  ets 
«Xoy«  •  •  •  ^13).«  (Jt«  T(Jiy  'i'^.T:pon5t'J  riu.tv  yiyo'Jt'j'  «  (?£  Te)£u- 
T«t«  7rj5o<T£,5v;xev  ,  ffx£rrT£ov  ot«v  )£'/«  t«  «(?txx  etf  t«  «ypt«, 
xai  T«  ^ix«t«  p£T«j3(i)./£tv  ei;  tk  r;p£p«,  TroTepov  «)6ywv  etv«t 
7w  ov7t  pteTOtxio^et;  ij/u^^iiv  etj  «))«  ^(>i«  c/.)oy«,  otov  xuveiaj 
^^X^S  ets  iTrTretov  ^wov  pieTiouffjjs ,  fl  x«i  tkut«;  iI^uj^wv  ptev  «v- 
^■pwTrivwv,  peTev^uo[x£V6)v  §1  «.no  «)6ywv  £ts  «)o7«*  x«i  «776  ptsv 
T(5iv    «(JtxwT£pwv    ^cdwv  j    oiov    tXTivwv    x«i   )uxwv    x«t    off«    (zpn^a- 

XTtX«,     £tC   T«  U.yptK    pt£5t(7T«a£VWV,     OtOV   0(1«   toS6)« ,     «   ^/J  7r«v- 

T£)wg  IffTtv  «vf,p.£p«"  «~6  ^e  t(wv  ^tx«to7£pwv,  otov  TreXapywv 
x«t  TOtouTwv  «))wv  ,  ctf  T«  i;pi£p«,  ctov  [ji£)iffff«;  x«i  uup[/.i(jx«; , 
«  Si)  7To)tTtx«  yevvj  XKt  iu.tpa.  npouiinfJ  «uto;  Iv  tw  ^«t(?wvt, 
T«  piev   p«fftXtx/j;    T«    0£    otxovopiixc;   ejrovT«   ^wijs    tx^JOi;. 

28.    TouTWv    ^ij    7Tj3ox£tpi£vwv    £t;    ^rjTnjfftv,   )eywu.£v    oTt    x«i 
T«uT«s    T«j   pi£T«Po)(/.;    oux    «)6ywv    •«{/uj^wv ,   «))«    «v5pwcitvwv 

OlSff^^^l    d£t   liyZaS^CJ.t   7T«p(/.    TOU    n)«TWVO?,     X«i  7T£pi   TOUTWV    etVKt 

fxovwv  K7r)w;  ffupirr«vTa  t6v  7r£pi  twv  pt£Tevffwt;.«Ttoffewv  «utw 
y.oyo-j-  touto  ^e  flptet;  Ix  7ro))wv  (ZTro^yei^oy.ev  ~p(Lro-j  [jt£v  yap 
6  Tou  7rpo(j>»jTOU  )6yo?  oxj  i:pb;  «)6youg,  (x))«  ;rjs6;  )oytx«;  ^v 
■^\jyv.<;'  yeXoiov  ykp  uloyoig  Xsyetv,  «vtiyxYjs  5uy«Tp6s  xopijs 
Aa;^£ff£w;  6  ^e  )6yo;-    x«t  o\>x,  vfa?  )ri?£T«t   ^aipwv,   «).)*  uptsi; 


686  PBOCLI    IN    LIB.    X. 

Suiy.ovuc  v.ir)Ti^ztj^z-  y.v.i  clria.  k\oy.ivou  5sdc  avatTto;,  y.v.i  rt- 
/eury.tw  .  •  .  ov^  ozt  twv  utzo  voO  TrpotovTwv  ^dywv  ulV  oOcJs 
o/w;  loyf/.(A:  ■hxtykz^  ovak  a-jv  vw  tj  (JyvKpsva;  atoeia-^-at  -/at 
TTfaTTStv  'i-KZtrv.  olz  otoipiCev  aOro;  ttwc  oei  7rotct(73-at  tkc  at- 
picst:  -/at  zU-^t-^j  -^.^vyr.z  rct^t-j  p.rj  Ivstvat,  o-aaw;  w;  TrEpl  ),o- 
ytz&iv  ot£)iyeTO  -^^vyjii-r  ro.<jrv.z  7«p  vj^iov  piri  £-/7TAfiTT£<75at  uTrd 
ouvai;.£cov  v.at  0-6  TvJ.o-jroyj  y.v.i  £0y£v£t&ivj  a/).a  -/otctv  l^jtffTa- 
v£v  TOt;  Siot:,  zat  (jv.oirii-j  tov  £15  ^OiJataoviav  ayetv  pa)i).ov 
cjyvao-cvov  1/.  twv  TTpOTctvoasvwv  Iv  TOUTOi;  Sii  n^actv  >!«t  TOts 
TotoOTOic,  oh/oj  0-jv  oO  ;T£pt  aAoywv  «),A«  Trepi  },oyiy.M-j  u.6vov 
dt«T«TTop.£vo;  ■hxjyjhj-  ~oiy.  yap  'iy.-lo^ti;  Jj  ypiGtc  tt^.oOtou  xai 
TTsviac  xai  (yuvap.£w;  zai  iiS\j'jot.y.iu,;  y.ai  rc?  Iv  toOto£C  u^cot/;- 
To;  Iv  Cfj.oyoic;  rr/tro-j  Toivyv  u.eTa  t6  <7V[/7:)./3pwcat  toOj  TCoi 
Twv  p.£TajSo).wv  ^.oyox);  TravTac,  "/aTaywv  XotTrdv  Etg  rflv  YSvSdtv 
;rt/.(7ac,  axoOffop£v  o<7a  cp"/3(7iv  l7r£t(Jfl  (?'  oyv  ^raTKC  rc/.i  ■^Tjyu.^ 
Tous  pious  npfifT^Kty  Traffae  tevat  Trpos  Tflv  Aaji£(7tv,  zai  t6v  (?ai- 
p.ova  Ssy^za^at  nup'  uvrf.i  c/0/az«  x«i  «7ro7r).V3j3WT^v  »v3<7iv  et 
oOv  TTc/.aKt  p.ev  /jpvjvTat,  ■Ifjyj/.lz  <?£  u).6-jotz  atpecrt;  oOx  eo^Ttv, 
oO^J'^  Y«j3  7rj3oaip£(7ic,  6/iko'j  w;  oOx  -flcav  Iv  T«t;  etjir,ui-jcf.i; 
p£TaSo).ai;  (i).6ywv  p^TOf/to^^t? ,  (x)v).(z  (iv.5pw7riv&jv  £t(7iv  7r«(7at 
•i/Uy^wv,  T^jts  t/£T£v(30(7et;  l/^ivKc  7ro£Oup.£vojv  -/«i  «Tr'  (y.pyj.c  Zi; 
rzi.o;  7r£pi  ly.zi^ju-j  zari-J  0  /oyog-  p-fl  ouv  ^vjTwpev  zai  uloya. 
'OliV.  -nojz  etj  oCt.oyv.  a>.).a  p£T£t(;tv  ,  (ic).).a  p.svwp.ev  liri  7&jv  ).oyt-/wv 
il/y^^wv  t6  yap  «OT£^oO(7tov  •  •  .  T,y.zriputi;  ■i^tiyjj.l;  t6v  .j£6v  toO 
TTO  .  •  So\j-JC/.t  Trjv  £5ou(7i«v  T«OTa;  (3£  yjpiu;  o'Jau;  ro~j  peTa- 
^«).).£iv  ea-JTKS  -/aT(/.  to  yjtpo-j  h  pD.rtov,  Oit6  Tvi;  £ipapp£vv3S  et? 
ut^.f,-J  y.ui  «).)./3v  rurrta^ut  y.oipu-J-  Iv  vj  ruy^iiaui  ■nuaui.,  vt- 
y.Hjau-j  u.t-j  «peTflv  Iv  r-p  z6(7pfj  ^rapiiovTat,  y.uy.iuj  0'z  r/TT/jplv/^v. 
20.  "OTf  ^£  '/«i  (zv,5pw-tvat  -^vyj/X  aeriuafj  utz'  u).1c>)-j  u16- 
ywv  ?&jwv  £«s  'uU.u^  ^e^r,),&jz£v  -/«i.  vj  -/«5'  /'.v.y.c  lcToptK,  zai 
y.iy.fj6v   7rp6   vip^rjv  N^ffTOptoc  (l  j-    fli/    ouv    6    piyac    «v»jp   i£p^Tt-/o; 

(1)  Nestorius  pater  Plutarchi  platonici,  qui  Syrianum  docuit,  Syria- 
nus  aulem  Proclura  nostrum. 


PLATONIS    DE    BEP.  687 

u6).«;  l^^iL-riil-j  ljz\r,(JC'.(Jni  1  5pv;vOLi(7»35  ^£  Lti  rij  avY;yv;  twv  ju,- 
Tzpoa^iv  Stwv,  aOTo;  «zoOsat  "i.i^^fza.i  -i^i  ekvtjjj  iffTOpovcY/;,  w; 
«0«  £v  TTEptotJot;  7TpOT£pa£;  £v  'AtJaijfiKffT/;  Tfi?  'ATTf/-^;  lyiyo^jst 
7ru.iSiGy.KCjto-j  ^  y.K—'ti).oi;  Ttffiv  u— iupSToyv  Vi;,?/;  ^£  Ci7r2&pa/)>oyo-fl 
'zaTciysTO  7wv  «si  rrpoGl 'Xtto'J.vjm-j  {jtzo  twv  ^cwv.cvwv  -/o^i  aTrs- 
y.).a£TO  t/jv  ),/;5v3v  ,  wo-Trsp  6t£  Ta07a  eO.e^/sv  tav  txvr.avjv  cup- 
ixt^at  ouv  aOT/jv  ti'ji  cpafftiart,  v.ai  atT/;ca«  avr;uY;v,  -/ai  atTri- 
aacrav  ),aPctv,  zai  ).a[3oO(7av  TiavTwv  £?/;?  twv  l/stS^cv  (Jtap.vvj- 
^o-jfJziJ'  '^1-jka^u.t  0-j'J  aOrvjv  w;  i^.iu.'jr,-:o  \j.zt  iy.tljO'j  tov  ptov, 
jtyvos  i|/uj^r]v  (2),  xai  ay^5ia^ila(/.'j  u.z-a,  tcj  av'jzptj'j.j  Mac/.i  tov 
xOva  £•/  T£yoK;  tivo;,  a7ra).).aY«vc.t  ^ou).Ojy.£vy;v  toO  ^iffp.oO-  xai 
TJj;  a^tzou  77joa^£w;  £tc  tov  v.uva  cii'/.-fi'J  T£tvo-j(j«v,  £t;  ostv  D,- 
5eiv  -/at  lx£tvov  -/TEivat  Svayj.^v.-ju.a<x.'j  lr,'J  ■■Injyuafj j  IxTEtva- 
(7«v  auTov  «[/.a^v;;  -/£voua£vv;j,  i^izpoa^z-j  t«?  aadc^v;;,  7.!lc-/£t«ov 
^iv  xaTaTt/v;5evTa  •  •  .  |-/£tvv;v  [xev  ojv  -/ai  ta;  p.vr;uv3; ,  xai  t(mv 
£7ri  t^  \>.'JT,^'ft  Srp'r,'jcov  6  lS'£CT6pto;  tuac^TO  ^£oi;  ^p/;(7ccp.£vo;  cnjv- 
epyot;,  xai  yrepi  toO  pti),).ovTo;  ^y,^f-'^  aaeivou;  eAjyt^Ja;  l^roifltrev 
Iz  ^e  TOUTwv  y^ph  ),a[i£tv  OTt  xai  aTv'  c/XfMt/  C^c!)C)'j  ei;  uXXoCy 
y.wiic  S'Ly.'0'J  "ytvovTat  pi£Ta(7Tcc(j££;,  -/«t  (3t'  c/.'jf/.'iv.'j  £t;  ay&tco- 
•zzpac,  '/.CAi  oiz  da-zfj  -/ai  Iv  (i/oyot;  uo  f/.'tc/.  -/a'.  Sf/c/.ioa'J'jfi .,  '/.v-i 
TravTwv    (3i-/v;    -/at    v6[j.o;    'ic^opOQ. 

00.  Ort  p£v  o-jv  ^raca;  tjc;  Iv  ratc  atG£c£c7t  Ta-jTatc  y£Ta- 
Po).!/.; ,  -i/u^ciiv  £tvat  ci£i  vop.i^Etv  loyf/oi-j  .^  y)  ct;  ra  ou.otv.  ptcj- 
«(7Tap.£vwv  v;  ct;  tc/.  c/.'JO'j.ot</.^  y.cd  ri  iizl  t6  '/.pii~zo'j  ^  ETri  to 
yj^Etpov  Tflv  p.£Tapo)./jv  7iotox>ij.i'jco'j  j  £tpv;T«t  77p6T£pov,  xai  £t).v;- 
TTTat  TTc/.vTa  cx  StcA.ipiaiu>z  'r,it.fj  zoc  uO/}  rf,q  ^wy;;-  ax)T},oyta6i— 
^iz^c/.  c)£  o(7a  £;r£Taf  TouTOt;  (Je^eiypilvot; ,  wv  e<7Tt  TrpiwTov  76 
T(xs  £t;  T(ic  ukoyoc  ^wa  xa^o^ou; ,  ptfl  eivai  T(wv  e?  ovpocjov  -^vy^aJv 
ets  yi'jtafj  iovaoJ))'  ovSi  yuo  dcjoSoz  v  tiq  iy.sivo'j  t6v  tottov, 
ez  T(i>v  (i)i6ywv  yi-jotzo  av ,    a).),'  «>j;    ecovjxcv    auro;,    -/ai    ccv£u  vc- 

(1)  In  niargine:   soTragucpo;  ,   «yaSoO   TraTgd;   SuyaVvjg.   Miiinn ! 

(2)  In  margine:    Sirjy/^pca  ^J/cnSscrTaTov ,  narratio  mcndacissima 


6!i8  PHOCLI    IN    Llb.    X. 

lofio^iv.;  n  y.v.i  -joK,  Toyt  ev  TSTayuiv/!  7ro).JT££a  ^c^twxevat,  Trav- 
Twj  iyoMsGy-i-  cGtw?  y«p  >;Kt  sVat  Tra/tv  ds  t6  Jtiotov  ^  f;ieTotxt- 
ffi;,  an-o  T£TKyy.£-'J3;  Trap'  av5pw-ot5  7ro).tT£ta?,  ei;  ev  T/ii  y.ddpiM 
tiTayuiviQV  7ro"/.tT£i«v  TOtaur/}  ^e  /i  twv  v.aT'  ovpavdv  TrepttovTwv 
orrov  p.riT£  a^JtxetTat ,  TravTa  (?£  ev  y.o(Tu.w  «epeTat  y.at  Ta^et,  y.gt,i 
tt)  pteT'  a>./i;/wv  TTiv  -/aivflv  ^turiv,  zat  eza-ov  Tflv  £au7oO  n-apeye- 
Tat  ffupi-).r,pw(7tv  £t;  t6  o)>ov  ,  tk  £kutoO  npi.7rov  xat  iv  en-trn- 
^eup.a  zyjt  •  •  •  7avT»35  ev  oupavw  •  .  6  SwzpaTYj;  e).eyev  TeTay^Soct 
Tv;  apeT/j;*  ;;^wpo07tv  ouv  ei;  oOpavdv ,  o\>y.  kko  Toyj  aXoyoJv  «{ 
ij»u;^at  ?wwv ,  7roppwT(/.Tw  yap  T(>iv  oupavtwv  ?(ijwv  T(wv  vouv  pitu«- 
p£v&)v ,  Ta  £t;  y?jv  •/.u-TOVTa  t(wv  ast  T£Tayu.evt.)v ,  t«  ast  TJj  auTtuv 
yuff£t  aTazTa,  rrii  p.£TaSo).v;;  T.v.Jxv.yo~.i  Si'  Q^oi6Tr,ro(.  ytvopevjjf. 
3l-  Et  ^£  V3  £1?  oupavov  oLficic,  oux  01.776  a).dyou  ytvETat  ot- 
xt;t£w;  a).).'  a^ro  t£Tayp.£v/!;  7ro).tT£ta;,  w;  auTo;  cpijijtv,  ovSe  to 
«va7Ta).tv  T(wv  e?  ovpavoO  xaTtou(7(Jiv  et;  «).oya  ^wa  yevotro  av 
jAETaffTafft;  ev.et^^ev  xat  yap  toOto  ^tojptffev  au76;,  o7t  xaT« 
tfuvii^etav  twii  £u.7rpoff3^£v  jStwv  yiyvovTat  Tat;  ^j/u^j^at;  at  alpe- 
ff£t;*  7rota  (?£  ffuvYjSeta  ffuyyev/;;  7rp6;  a^oytav  effTtv,  7ro)tTet«c 
av^^pwTTtv*;;  T£Tayp.Evi3;;  STre'  ''•«'  to  TUpavvifftv  l-tTpe/etv,  (?t« 
Ta  xpaTvj  Twv  oupavtwv  eyyeyovev  Tat;  1?  oupavoO  z«Ttouff«t;, 
z«i  TOUTO  £•/  ffuvvj^^cta;  tc;  Tre^i  t(/.  oupavta-  t6  0£  o)w;  st; 
av,5pw7rov  ;^wpEiv,  t^;  «tt'  «-vjptiTrwv  et;  t6v  oupav6v  «cpi^ew;* 
u.i\v.av.i  o-JV  av3^pW7riv(3V  TroAt^eiav,  •/«!  ^uvapiv  ■/paTfiTty./jv,  et; 
ope^tv  Tc;  Tup«vvt-/fl;  7.«T8ffTi!jff«v  ^wfl;,  ««pe).oOffat  p.Jv  tij;  <iv- 
^pwrriv/j;  7ro).tT£ta;  t6  T£7ayp.Evov,  07r£p  Inoinafj  auTa;  ta;  ev 
ovpv-JM  Ar.^Ew;  TUj^eiv  7«;  Je  ev  o\}pvjG>  5\j'jv.p.tM^  at  vor;ffaff«t 
T(/.  -/aTa  voOv,  ^toTt  -/at  «veu  voO  rrETrotrjvTO  tvjv  c/.voSo-j'  xm  yap 
op-oiw  t6  opotov  yvt<)ffT6v  o7t  p.£v  ouv  t«;  oupavo.&ev  zaTWuffa; 
61?  yevEfftv ,  et;  «).oy«  ?wa  •  •  •  uTroyetwv  tottwv  toOto  to  Tra-* 
Bo(  psvEiv ,  ^t«  pEv  T«  Ev  «(Jou  ^papiaTa ,  zai  p.a).tffTa  ta  7repi 
Tov  'Api^«tov,  £-/7p£7ropev«;  7ou;  tup«vvf/ou;  piou;,  yepo^eva; 
06  op6i;  w;  au;^aou  y.ai  -/ovew;  pEffta;  £t;  t«;  ^-^ovia;  (^w«$ 
/«i   t»jv   «^oyiav,   ^ijXov. 


PLATONIS   DE    REP.  689 

32-  n&J;  Si  upv.  Siiyi-^voi^jv.i-j  b  ^autiacTTo;  7out«v  uyyslocj 
oli  piPiMy.VLa.1  TTPOTSpov  TifjCf.-j  alSz  a.'i  ^vyjx.i^  ^.oyr/.&lv  ^wwv  ptov 
'^  «).6ywv  ;  7y.;  p.sv  yi/.p  Trcpovffy.c  aCTwv  atpeciij  iwpa,  zal  et; 
«UTag  (5).S7Twv  y.ai  £t?  t6  Trav ,  TOtwv^s  Ttvwv  piwv  oicTTtxdv  OTrap- 
;^ov,  Ta?  ^s  TTpo  t/;;  ;^t/t£TOuc  Trspto^ou  ^wag  aOrwv ,  «ijj'  wv 
et5  Tots  t6t£  TrajSoOffKC  flSffav  ttwc  Iwpa;  zai  tz65z-j  t^y^zv  opa- 
?£tv  wj  at  w.iv  l^  av,5pw77wv  £tj  xu/.voy?  v;£cav  zat  arjfJova;  , 
«i  Sk  £?  a)v6y&jv  ets  av^^pto-ous,  t>);  ai  an-6  y.Ozvwv  £t?  av5pw- 
TTOVi^  ai  (?£  -/at  I5  v.\6-^(xfj  £15  a^.oya,  y.v.5uT:sp  cf.i  ty.  ,S/;piwv 
£t5  3^ii5pta  u.£T£v(Ju6u.£vat ;  p.r;7:0T£  ouv  alYj^s?  [^£v  zat  t6  cov  (Jrj 
TO-JTO,  w  a)i)£  £Tatp£,  y.ai  ^t/;YO-j[;.£v&jv  «-/outrat  ra-jra  t6v  'Hpa 
Twv  ^vjSif  -/ai  yap  etpjjTat  toOto  TTpOTepov,  OTt  zai  ^(777  6:?o,vto 
«WiYi^at;  t?(7a£  ■y^^ptu.at  (i)  -/ai  8lc'/o\j-jzo  Ta  (7'^wv  auTwv ,  ai 
[7.£v  otra  t(?oi£v  U7r6  Y»;?,  at  (Js  tk;  £v  oupavw  7ra(7a;  euTraS^Eiac 
ou^£v  ouv  5au[;.ai7T6v  Tstc  1/.  T/;g  utto  ■)»■«?  (Jt/.atwTYjptwv  y.ai  TOUf 
dtnyeLGS^Ki  Tou;  eptTrpo^r^Ev  acp'  wv  6pp.v35eic7af ,  ttiv  irspioSov  ev.ei- 
'jrrJ  av£T)./3(7av  (z)./;^'^;  (Je  zai  t6  toi;  TTvsuaaTf/oi;  «ut(uv  r.zpt- 
p)ifipia(7tv,  £y.yaiy£(7,5at  tou;  tuttou;  -/«i  7ag  p.opyK5  Irt  twv  Trpo- 
T£pwv  Siwv  £t  tiev  (xv^o^uTTOU  et'o£t  £p£8i(M-/£ffav,  (xvS^pwTrost^Et;* 
£t  §i  i-j  u.y.Q-/u'j.,  Ixeivotg  7T«pa  •  •  •  t(>jv  -^vyMV  t«  aoi^KrK  y.v.L 
TU7roupi£vwv  U7r'  auTiSJv  et?  t/jv  £-/6:(7tou  ptopifflv  a)^'  ojg  (Jt«  t/Jv 
7ou  loyoTJ  7rooj3o)riv,  xai  t6  7rv£up.a  t6  £au7(wv  TU-ou(7(>iv  eis  Tflv 
opieiav    TOtc    'Co>oiq   c7-/taypa^tav    zai  ^^^p   «'   (^CiVTCiGLai   7rojy.i)a; 

TTEjOi      t6     7rV£UUa     —C<.p'i/^0'JZC/.L     rOVZO     ^Op'f(A:,     <7Uy£?a)^«TT6pt£VOV 

«UT«tg  y.ai  cuv^taTt,5£u£vov  3;  ttw?  oi6u.i^o^  v.v.l  hj  toij  oxit^p.a- 
C7tv  7ro^)a-/t;  Iv  6).iy(u  y^p6-J0v  ^ta(77/)pLaTt ,  t6  auTo  tt)aive(7,5«t 
7ro)iup.opoov,  -/«i  'jiwvag  iy.7ziy.r:iL-j  OLv.iLOt.:;  TOt?  ff^riUKc^tv  toij 
cpavTa^op.lvot; ;  ■;7  U7r6  t'/;;  (»avTa(7t«5  pieTa(7;^'/;ptaTt?6pt£vov  £•/«- 
ffTov,  -/«i  Tot;  ptopyGjp.K«7tv  otx£twg  ffup.f^.^e-yvopievov;  ou^£v  ouv 
«Tretzo;  Sr,v:o\)5i-j  IffTtv,  -/at  7wv  •j/u;^(>lv  tk  u)tx</.  7r£ptj3)-/;p.aT« 
ffco^£tv    Tov    TU7rov    TC-j    ianpoa^fj    piox) .,    y.vX    za7a     to-jtov    otov 

(1)  Queni  lucum  citat  heic  Proclus,  euin  nos  edidimus  cl.  AA.  T.  I. 
p.  366-368.  , 

I  44 


690  paocLi  IN  LiB.  X. 

£CTztxy&aa'/;u.ivov  £v  auTOij,  rro  jiwpEvw  ^jj^.cOv  a»'  oiwv  /izouff^ 
^Mwv  <j.zy^piq  Kv  ci.llov  KpoPoli}  l6yo\>  TO\no-j  ptev  ccyavtd/),  tov 
^i  TryJoa-fl/.ovTa  t/j  toO  Traj^dvTOs  (Juv«o.e«  y.ai  7rj5oz£j^e£pio"o.6vou 
(7U!;.uETa!AOp<j)WTj3 ,  p£Ta  TO-j  y.ul  t6  ttc/.v  st?  tov  ey.sivou  ^t«5e5tv 
(Tuvepyetv ,  xai  ij^u^ia^Tetv  tov  TrpOTSfov,  xai  tuttoOv  tov  ^euTe- 
pov,  -/aTa  Tflv  otzeiav  ezKTHOov  Trejsiooov  toOto  p.2v  Toivuv  oO- 
TWTt  cprjcop.ev,  ;?ai  tw  ayye^.w  TOu(j£  toO  p.u^^ou  yz-jitjB^v.t  yjui- 
ptaov,  e^  oiwv  ^/.oufft  twwv  at  ■i^vyjjX  \o'jiv.ii>-^i  a^.dywv  et;  tav 
£;roi;.£vi3V    yk-jodi-j. 

33.  Tpt(iiv  ^e  v![/tv  ^e^etyp.Evwv  ev  TouTOt;,  evd;  [A£v  OTt  -^^v- 
'/Stt  ii<:i.  ^oytxwv  at  p.£Tapo).ai,  Tiv.nv.i  u.dvwv  -J  (/.tt'  (lcvS^pwTrwv 
££5  a.\o'^/x  p£Ttouawv,  Jj  ava7ra).tv  ri  un  appevwv  et;  .SrflXea  •  •  • 
auTfiJv  a;rd  yfi;  •  •  1/.  tou  oOokvou  7TjjO£).,vOuffwv  rpiTO^^J  Sk  o;rw; 
eyvoapt^ev  6  toOtwv  ayyE^oj  T(5v  3'eap.aTWv  7as  l^  «v^^pwTrivwv 
piwv  ^  e;  a/dywv  w&avjp^svas  ,  /ai  ^eiJet^pievwv  TriivTWV  oO/.  arrt- 
^■«vwj ,  £7reTai  Tpia  p.£T(ic  TauTa  aijyyvjti  TOUTOt;  (^ta^yxEiJ/afT^^at 
7rj3op)>ripaTa,  /.ai  tv.  (Jo/.ouvTa  7r£_pt  aOT(J)V  elncli)-  wv  iv  (X£v 
IffTtv,  £t  ^raTKV  ipuj^rjv  eig  yi-jzai-j  y.aTtou(Tav  eig  cOoya.  ^iwa 
z.aTtEvat  ^uvaTov,  /5  ECTTtv  '/£vos  ij/u^fjjv  t^j  TOtauT»;;  a^£/.TOv 
a;ro7rTwi7ew;-  ETepov  ^e  et  Trav  a.loyov  ?wov  Ep^£t  •^uj^/jv  lyEffTw- 
ff«v  )>oyt/:/jv  E^Wr&ev,  /.ai  ou/.  a)).w;  ■(|/u^ouo'5at  z«t  TKUTa  (Juv- 
a-dv,  i  (Jta  ij/uj^f/s  ).oytx^g  ^uvafAOuc/j;  tav  Iv  auTOt;  il/uj^/jv 
lvou(Tav  rptTOV  (?£  Et  Siv.  7rav7wv  a).dywv  ^iwwv  vj  y.(x,5o^os  e(r7t 
T(i5v    \oyi-/.M-j   i^uy^aiv    xaTa    Triv    n),(iTwvos    \{/^(j)ov,    v.ai    zi   [/-ixp^ 

TOUTWV     p.dvWV     TOUTWV    ^Z    TM'J    TptwV  ,     TO   p.EV   TZ^Silo-J     ^YJTOUVTEg, 

ou^apou  Tov  nXaTwva  aa'j3(wc  Sio^ii^o-jTx  rv.<;  7rt7rTOU(ya;  et;  «^o- 
yiav  •J^uyjAi  /.ai  v.tzzmzov?  Eupop.Ev  a7r'  a)^T])wv  rrav  ^£  touvkv- 
Tiov  lv^£t/.vup.£vov ,  (w;  apa  7r(i(7a;  oi£T«t  touto  Tzu.(jy^zrj  to  Tra- 
3o5*  y.«t  yUp  Iv  Ttpaiw  7rpds  7r(i(Taj  6  ^rjptoupydc  Ta?  ^l^u^^ic 
).£ywv  Tou;  EipappEvou;  vdpoug,  t/iv  «p«p7ou(J«v  £t7rev  ^^£tv  /.at 
et;  5r;ptov  yu(Ttv,  p./)  (Jt£)kdpevos  OTt  Ttffiv  IffTt  touto  7rpoff>jv.ov 
T|/u;^ai? ,  -/.«t  ov  7r«ff«ts'  x«i  ev  ^'«^(Jp!;)  t/1v  pev  (j>t)offoyflff«ff«v , 
ttj   To    auTo    (jpjjffiv   (Jtytzv£tff3«t ,    Tpij  Dop.EV/jv  Tdv   ^iov    toutov 


PLATONIS   DE    H^P.  691 

Tv.i  8l  a).).«j  p.cT(/.  TCiv  rp'X(Tov  ^tov,  p^wpeiv  zai  et;  a.\o'jw.  ^&ja 
Trt^TToycav  ouj^t  ysvet  ^u^wv,  oCiX  etSei  •  .  •  zcoSs  tw  p.u,5w 
'>f'WX^C  ra^iv  oux  •  ■  Trjsojtpijxsv,  ^ta  t6  «).Xov  aipctff^at  ptov  .  • 
(?'  IvTau^a  Ttvos  liwx^JS  ^V"  [*''  evetvat  TK^tv,  a).).a  tI^u^^»;;  aTr^w;* 
wffT*  l§  arravTwv  toutwv  stvat  gvHuQuv  Tra^av  «Otov  -J/upi^riv 
C/7rou.5Vc£v  Tijv  peTaj3o).flv  TauTirjv  pL/j  aroytyvoaffxetv  et  (Ji  ^ij^ov 
raj  iiOMiy.k;  •^•jy^u.;  e^vjA^.aj^S^at  r&Jv  za)vOup.£vwv  avr:;pw7:tvwv  -/aT' 
oufftav  uTreO.floev,  sly.ici^trj  sceffTiv,  oTt  TauTa;  tkc  p-Sy^ptj  av- 
.^■pwn-wv    xaTayst,    y.x^ccKBp    rv.g   avJpwTrtva?   pe/^£    5r;ptwv. 

34'  Oft  (Js  Ixetvo  ;r)vaTwvtx6v  l«7Ttv,  ),aj3o£;  «v  ex  Te  tiwv 
£v  T-^  7rpayp.aT£t(x  TauTvj  p/3,^evTwv  Trpos  tou;  pu,5o-).acrTa;,  zat 
ETrmuf/j^JevTwv  wc  «v5p(w7rwv  tou;  fipwac  ou^ev  [3£).Ttou;  Trotouv- 
T«J,  /«t  l;r'  lz£tvou;  ;rcc5/2  TrjSoaviZOVTa  (zv^pw^rot;  «vaTTcpin-ov- 
TK?,  x«t  I?  wv  Iv  KpaTu).(w  T(iJv  (^«tpovwv  z«t  7(uv  (Zv,vpW7r&jv 
Ev  fXEffw  t6  twv  rjoci^wv  £T«.%ti/  (j)u).ov  >:«t  w;  oi  ^«it/.ove;  t(uv 
r,p6ic>i-j  UTTSpTepot  xa7a  t/jv  ouciav,  outw  tou;  r;pw«s  t(7jv  «v^cw- 
T&jv  u-.|/>3),oT£oou;  ,&£p.£vo;,  xai  eTrt  TOuTOtj  (xjro  tiwv  Iv  vou.ot; 
(?twpto"p.evwv ,  Iv  ot;  wg  S^ewv  t£p(x  xai  Sutria;,  y.«t  (Jatpovwv, 
ouTw;  •/«i  Twv  ^■eiHV  7rai(Jwv  iSoy.i^Kue-j  ai^zrj .,  toI:  kc/.MTO\j 
Tpocpi|j(Ot;  l<^i%f,i  TaTTWv  S^eous,  ^«ipova;,  «pwa;,  av,5pw7rou; , 
6(71«;  e5v3),),aypt^,/«c"  xat  ij/up^iwv  Yevij  TeTTapa  Trottuv,  ,5Etov,  8a.t- 
piovtov,  flpwtzov,  «v^^pwrrivov  xaS^aTrEp  3!«t  Iv  Kp«Tu^w  t«  oi)6- 
p«T«  «uT(>Jv  £7rt(Tx07r(uv  (Jtwpt(7£v  et;  yap  t«ut«  y.«t  t«  TOt«uT« 
cuy^va  ovTa  «7rop),ei|/«;  Tt;  etzciffetev  «v ,  OTt  Ta;  Tflpwtxaj  t|/u- 
^«f,  «j  «7roxi<).et  TratfJa;  5ewv,  cu  x«TK*jiet  y.«t  £t;  ,5y;ptov  (j/uc7tv 
w;  T!/.j  (ivjoGJTrwv ;  ou(?£  yip  av  ert  tt,  ou(7i«  (Jt«5)£pot£v,  opio- 
7r«,5ctf  ^vGKt  T(5Jv  av,&ow7rivwv  6vopa?o[/£vwv  i|/uj[^(>jv  a),X'  eij 
«v,5p(o7rwv    piovi  y   (w(J7r£p   t«?  ^«epioviac  ou^'  et?  ixv^^pwTrwv  piou; 

«TTTWTOUe     0J(7«;     elc     y£V£(7tV. 

35-  "Eoty.tv  (Je  "/.«t  t(/.  7r(itzypi«T«,  TOtc  Xoyot;  TOUTOt;  ffuj*- 
p«ive«v  ^et  y'  ouv  7r«vTap/ou  T«t;  pe(76TV3(7i  «7upi.7r),/;pouo'3at  7r«- 
(7av  Twv  ovTwv  (7ctp«v  wc  ouv  l7ri  T(mv  (TwpeiTWv  oux  «7r6  Toav 
«i^yiwv    eu3u;  tc<  nv.u.ff^oau    tjjv  yi-jZfjij   e(7j^£v,    (i),).(>.    ra   p.ST«?u 


695  PltOCLl    IN    LIB.    X. 

TOWTWV    kiOM    TE   OVTK     /.«S     Oli/.     Qnio  tV.  ^     -/.K^Krtp     T«     (7T0£Y£t«     T(X 

uTro  aeAfivvjv,  ojtw;  «jsa  v.at  twv  -^Uy^wv ,  ovx  a;r6  T&iv  «ei  «vw 
p.£voucrwv  at  7r«(T«v  iJ7rop.£vou(T«£  Trr^ijc-tv  u7:e(TTV3(7av  ,  «)./«  u.ea«£ 
TOJTWv,  7T-t;:T0U(7«t  p-ev ,  e7rt(7Tpeyou(>at  3i  lii;  t«?  cip^ui ,  Tipiv 
etj  pa^og  Treffetv  et  St  zuxnix,  y.pv.zoiv] ,  x«i  citra  ev  TtpLat(w  )iye« 
6  oijLttoupyoc,  •/«!  0(7«  Iv  *at(?p(,i  yiypK^mTKi  TtBpi  twv  Trpcofa; 
x«5(>(Jou5  7roti(j(7ati.evwv  -.^up^wv ,  -/,«t  to  Tiu/ij;  p.fl  ev£tv«t  Ta^iv, 
«vot(7ou.ev  £t;  Tov  xotvov  Trejsi  ()C7ta(7(uv  loyoi)^  y.cirtovGm-j  eij  ^ev- 
e(7tv  ev  ycicjo  T«UT«t;  elvat  y.xi  t«5  7r£7rTOu(7«5  Ik  iQyv.xO'i ,  xKt 
cjcy.  t«Ot«  (7'Jv£tp£tv  «Otov  t(/.  stz6u.s-jk  T«t;  ■notY.iKv.iz  u.ipk^z(Sfj' 
y.«.i  ToO;  7r£j5t  T(ilJv  ^£UT£fwv  y.at  TpiTwv  ptwv  zxittou^  £t;  t«OT«f 
opot-i  .^  WkV  OU-/C  £i;  7r(/.(7«;  t«;  -/«Ttoucr^;-  OTrw;  ouv  £-/etSev  ^eOpo 
■h-jyj/.z,;  x«t  y«p  l^  i)no5ti7ZM;  Ikyzi  ■:(/.  Ittvy.oIo^otj-jzu  T«tj  c/.auo^ 
loxKJKti-  £t  (Jl  T£v£;  et£v  Stcn.  Tflv  a^pavTOV  ^wvjv  ava  •  •  •  :fiTO£ 
TauT«;  TcJiv  «).).wv  elvjpvjcr^ai  rliup^wv,  etTtve?  7ro£7.t)iWV  «ipecrewv 
'/«,&apeuou(7at ,  toutwv^  etvat  ■/at  tou?  Stou;  ixovoet^etj*  toOtou 
f*£v  ^fl  xai  7rj5op).-fluaT0?  Trept,  to(7«jt«  ypacpopLev  lyto-TcivTe?. 
36.     OTt    ^e    ei;   7rav    ^(wov    /.«Tciyet    tav    /o'/f/flv  /.«i  c/.v^pw- 

TTiVVJV   ■\|/Uy^»JV,     (Jfl/OV    ttev    l(7Tt   -/«1  £5    IWV    Iv   TW   p.U^(>J   TOUTW  7rpoet- 

jsvj-zev,  OTt  ptot  7r«VTWv  «(7«^  ^&wv  7rpo-/£tp.cvot  Tat;  ipup^atf  ( I  V 
ei  yckp  ^rcxvTwv,  £ot-/£v  fl  -iuj^vj  7r«ffiv  ly/aTa^aetCT^^^t  ?(uot;,  TrTin- 
vot?,  Ivu^potj,  y^ep(7«tot:*  ^fl).ov  ^e  -/at  a^ro  t(mv  ev  Ttjxaiw  pvj- 
.JevTwv ,  Iv  ol;  (Jt«  tt&cvtwv  «yet  twv  «).6ywv  yevduv  t«;  Iv  civ- 
3pol>7rot?  a(j)po(7uvfl  (7upip£ptwy.ut«s  -.|/uj^a?,  rjptepwv  t£  /ai  (zyptwv 
z«i  eotzev  tvJc  ei;  (puT(5t  p.6va  7rTcoc76w;  «ut«;  e^«tpefv  -/«t  TauTvj 
ToO  '£[A7r£(Jo-/),£ou;  Stcf.tfipstv .,  o;  yyjc7tv  -/«i  .5(ip,voc  7evec7,5«t  7rOT£, 
-/«.^■«Tr^p  oiwvo;  y.«t  1;  «).6;  'ip.Tzopoi  i^S^uc,  7rpoc7fl/.£tv  vjYOupievo; 
«ut6;  Tflv  (y.ViJpWTrtVflV  -^^u^flv  pt.fl  £is  tk  TzoppoiTCCzo)  Tvj;  «v.5pw- 
TTtvvj;  l^o).to-5«v£tv  ?wflc,  «)')-'  ei;  Tot  -/«t  «tff.5fli7tv  'iyjo-j-za.  Tpa- 
vecTTcpav    (?t«    Tflv    Ao-j/f/^v    ?&>flv,    »j;    £iy.0JV    /j    «iaSvjot;-    '/«1  Tflv 

(1)  la  margine :  x«t  siSo;  tt^xvtwv  ,  ou  xar  cigjS/xoV  eXaTToti;  y«g 
tivat  ;(gij  T«j  Xoyixa;  '\/uy_d<;  tuv  oc\6yu-j  ^wwv ,  wcTTreg  T)?  oucri*- 
XgsjTrot;?. 


PIATONIS   DF.    REP.  G93 

■/KTK    rdTTOV   y.tvijffiv    Siv.  rrjv  KOTO/.tvvjTtav ,   ^;  er/wv  rj  twv  ^&k»^ 

XKTOC     TOTTOV     a«)i«(TTK    "/.tVVJfft;*     XKt    6p«S   7r«).tV     TflV    (TU{y.yWVtKV   TWV 

Joyf«.KTwv  w;  y«p  tk;  '/jpwixa;  K-yet  ^ky^pic  Kv^^fwTrwv  «A/.'  oO 
^f.k^pt;  «).dywv ,  ouTw  T«;  «v3pw7rtv«;  \^iy^piz  cdoyoyj  uW  oy 
pie;;^pj  yuTwv  OTt  y«p  oO  zktk  tov  'E,uVs^oz/.£k  y.Ki  kOto;  Iv^et 
z«t  ^UTOt;  Tflv  ■Ivy^fiJ  TOV  Kv^pwrrtv/jv ,  Sn^ol  [isv  x«t  6  Tt- 
p.«£o;,  TK?  Twv  ^wwv  yvjifjZi;  «-6  tkOtv;;  ttk-jkc  i?tKTt^£t;* 
TK  ^e  fflUTK  Asywv  «),).«tf  «tcrS^r/ffiTtv  -/eoKvvuvTKS,  Tpo^p/;;  eve-/« 
Twv  ^&jojv  Btju.iovo  •  .  .  e-t^yuitK;  cir,T70U  ^.eywv  o/j  •  •  Iv  «tKiiJwvt 
Sw/oKT/j;  il;  7k  ^wv  ^wojv  yev/j  aEJtTTa.;  t/]v  f.jierepKv  >{/'j^/jv 
«^).v;v  ei-j/'  «).),K  v.k7'  k).),o  ?w^J  eloo;  ,  «),).'  oOz  et;  outk  •/«,3'- 
KTrep   exetvo;. 

37.    ToOtwv    Sh    o\)-J    ^t/jp^pwj/.evwv    /jatv,    Irrt    ro    Tptrov    11— 
56v-ci;   Twv    TrjOoxetaevwv    et;   ^TjTyifftv ,    ei-caev    ot«   twv  pev    Tt- 

patOV     oOx    «V    T£?     «pi.^£SK),Ot   IkyZl-J  ,     OTi     TTKTt     TOtJ     K^iOyOl;     KTTO 

il^y/wv  effTiv  et?  kOtk  p.eTor/vjiJKffwv  e^  KVi^^pwTrwv  /;  Y/O^wfftj' 
(Jo^etev    (?'  «V    6    Iv    <l>Kt(?pw    2wxp«Tv;c    •/«(.    Erepov   kOtwv    £t(Jsv«t 

TpOTTOV     •.{'•JJ^W(7e/W?  ,     XKt     oOx     «TTO     ).0-/tX(>JV     -j/UJ^^ijV     a(3VWV  ,     On^OT' 

Kv  ^ey/J    xKt    £X    5-/3ptou    -l/vy^n-J    ci^iy.'jzirj^O(.i   tzuJ.l-j  £t;    Kv^^pwTrov , 

ci;   TTOTs    KV^pWTTOS   -flV     oO    "^«p   '/}    y£     U.CKOZ^    t(?oij(7K    TflV    (i/-/;5'£«KV , 

■ji/j^rtv ,  eis  TO^je  ^^et  t6  cjjMaK*  <7«ffl(u;  x«'.  «OTor,  w!77rcp  xKt 
'Aj3£(TTOT£),v3;    (zHtoi,    (?topt?wv    afl    Tifiv    rvyo\jacf.-j   ■'hijyj^-j ^    zl;   xv. 

•ZVyO-JTIt.     (TwpLKTK     et(7(30£!7,jKt    XKt    XKT  KT  (y.TT£(7  ■9'Kt    £V    KOTOtC  ,     X«t 

ffwpt7r),Y3poOv  ^wov  ev  t/jv  aev  yap  (>cv3^pw7rtV(3V  -j/vj^riv  ev  (ic).6yw 
'/evea^^Kt  (JyvKTOv,  e^wjsv  ff;^£T£X(iJ;  ffyvoOffKv  OTrou  ye  xki  Iv 
•/",u.tv  (Jaiaovo;  fsyirsi-J  ■jzpoi;  t6  ?wov  6  TtaKto;  TVi  "koyiy.-^  ^-jy^ii 
SiStti-^.Vj-  TroV/.o)  Sij  01J-J  Tw  ii).6*vw  aa),).ov  w;  d«tp.wv  £'jisffT-/;x£v , 
•  ^tdc  Tvi;  «^vO-yt^;  (Jc)ov  kOtw  ffuv«'|>5?t5*  t/jv  (Je  u).oyo-j  Iv  x«tk- 
Tci^et  ptEv  '/i-jis^Kt  ev  u.-j5o6iT:o-j  aM'^y.-zt,  ttccvtws  (X(JOv«tov  ,  ^t« 
Tflv  eip/ja£vvjv  «tTtKv,  T^  «^oy^a  ^w^  to-j  Kv.5pw7r£t<i  ff5^Tiaa7of  pir) 
ffU[jip«tvovTo;*  TOUTO  p.£v  '/(icp,  ©vjfftv  6  TiaKco;,  £t?  oOpKv6v  «v«- 
xp£picitvvuffiv  T/jv  z£'^«),/iv  r  •  •  oO"/.  s'y'/£tov  (x^),'  oOpc<vtov  t6v  Ixeti- 
vov  .  •  y.Kt  oO^iv  £^££  npoi  o\)D7.-j6-j  oi.-jv.-ji\jo-j'  l^^w.Sev  81  Itpe^-cxvKc 


694  PHOCtl    IN    LIB.    X. 

ii 

Tfl  «v^pwTTtvv)  ^^XA  zKTK  (7'/^k(Tn  w?  TaOr/]  Twv  a).6'^wv ,  «paaev 
«(JuvaTw^Epov  TToO  yap  \6yM  t6  vyoyo-j  eyji-J  fucrj  ly£aT«va«; 
38.  T6  Toivuv  ToO  l(>)y.pv.rcvg  )iyovT2;,  6';  ttote  avS^pwTtos 
flv  £tb  u.j^p(tiKO'j  p.£T«£va«,  Soltu-j ^u-j  1  tg  y.a.i  uWog  zl-jot.t  i|/u- 
;^M(7ew;    Tpo^TOS    twv    aXoywv    «7:6  t»;  t^ta;  l/.stvwv    rpUy^fic,    «^X' 

OUX     aTTO     Tijj     «V^pWTTtVJJC     pOVflS,     WffTTSp    (?OZct    ^iSyEtV     6    Ti(X«£OS' 

ou    p.rjv    «)i).a    xat    T/iv    tou  SwjtpaTOU;  ^6?«v,    In^avayayetv    ^uv- 

«TOV     £t;     TTJV     TOU    Ttp«tOU     nupKSoCtV'     IffTW    7«J3    Iv     a;T«(7£   TOIS 

akoyotz  (kv5fpw7rtvv3  ij^up^rj,  piara  ^s  t«ut>3S  i  tiJta  tou  «Xoyou 
^wou  x«t  7r^6  TKuros"  auTjj  ouv  inofjetat^j  eti  «v.^pw7rov,  J  ev 
Gy^iazt  ij<uj^ouffa  t6  v^.o-jo^j  ■)  ccaX  ov^  ri  Iv  x«T«T(/.^£f  v.ui  touto 
«V  Xiyot  y.oti  b  SwzjsaTijs  ^sywv ,  ou  yap  ri  ys  ptrin-OTS  i(?ouff« 
Tflv  «)rj.5£t«v,  •  £is  TOfJs  -^Sst  76  <syriU.a.'  Th'j  \f.ti^ii:oti  iSovaofJ 
Tflv  «).-/i5£t«v  Iz£tvv3v  /£ywv ,  Tfiv  7rj56  7flS  av.&pW7rtvv5S  ij^u^wffa- 
ffav    t6    aloyo-jy    y.ai    notciauau-j   l^   e«UT"/3S   x«t   lx£tv»3S    ?(>)0v    sv 

0)0V     X«t     TrjV     TOU     Ttp.atOU     plVTOt     XptfftV,     £tS     TflV     TrafftV     TTjSd- 

■/it^o^J  Tou  2wx_p(>:T0us  ^o^av ,  7r£_pt  t/js  (?«TTflS  il^u^^uffsws"  zai 
yotp  et  £ts  TTcivTa  uko'^u  ^(w«  ^uv«t6v  j^wp£tv  -y^Upi^/JV  «V^^pWTTOU, 
ji^i  7r«;T«  ot  iuMTa^  ^ijyo\j-j-  u/X  o\jt:(jS  ).£y£T«t  OTt  z«t  povvj 
-.^up^wffts  «UTV3  Twv  «)6ywv  £ff7iv  U7r6  tou  Ttp«iou'  zw)u£t  Toi- 
vuv  ou(J£v  Svo  Tpo^rwv  ovTwv  xTiZ  •!^vyjM(St(x>z  .f  Tov  eT£pov  ptev  ptovov 
VA).i\u(s5ut  t6v  Tipi.«tov ,  (^t'  utriut;  suXoyiffTous  «s  et7Topi£v  Iv 
Tots  £ts  t6v  Tipatov  lx<y£<Jop.svois'  ^fiy.kn  St  Tzpocr^i^jru^  z«i  OTt 
povov  ot£T«t  T0u7ov  ftvut  T^u^wffews  zoj-j  a)d'/wv  TpOTTOv,  ^wpav 
StSovut    y.ui   Tats    tou    2wxj5(/,tous    7r£pt   lipipoTepwv    Iv^Jet^efftv. 

3g.  Tau--^  ^E  ffup.ywveiv  ouvap.£vwv  auTfilv  uU.inloiz,  auTO 
xa.S''  eauTO  t6  $6y^u  )ot7r6v  ^■^wptas  IffTiv  «^tov,  £tT£  z«i  jrav 
^(wov  «).o'/ov,  povws  i]/u^ouT«i  «7r6  t?,s  «v5p&)7rivv3s  4'^Z''^j  ''■'''^ 
x«i  IffTtv  «veu  T«uT>js  t(?i«  Tts  7wv  «/oywv  i|/up^wffts,  t6  ftsv 
ouv    exKffTw    Twv    (it)6'/wv    ^wwv    Trapeivat    (Jo^etev,    tv'    £^ot    Triv 

7rpoffe;^wS    lpt7rveouff«v  «uto   ^eorjv,    rcs  Iv   xaTaTa^et   (Jta   Trjv   Iv 
auT(jl    ffCfjpL«T£    Tw    ffZ£^v«p6V(i»  x«TKTa?£v ,    aUTMS  6«UTrjv  ffuve;^£tv 

«ff^^Evouff/j;  ,    x«  t    (Jeop.svv3s    «)>Xv3S    £?w^ev    tvjs    ^woyovetv    «uT»jv 


PLATONIS   DE    REP.  695 

Juvapevij;  «;TOffp£vvup.ev/jv ,  Sitrnep  z«t  t6  (7&i[xa  ev  &)  EtTTtv  lo 
(Je  a.\t  elvul  T£va  ?(w«  «^iOya ,  xat  pi»j  U7rd  •>}'u;^»!S  «v^pMwivij; 
^wcyovouasva,  TrtCTov  ^««  tov  rn;  piEffOTJjTo;  \6yo'j'  si  yup  t« 
p.ev  isuTa  Tou  tditou  ^criytt  to;  ipu^-^;  e(.'(?ou; ,  «(JezTK  6vt« 
•i|/up^^;  «vS^pwTTivKj; ,  Ttv«  Sl  tm'^  ukoyoi-j  Cwwv  utt'  «v^puTrtv/jj 
i|/up^ou7a£  •^u^ijc,  £tv«t  (J»;-ou  y.«t  t(Jc  p.S(r«  toutwv  ,  ^Erk/o-jru 
fjiev  ;r«(>r3j  7-flC  a).6*you  ?wfij,  v«t  tkut-zj  y.pet7T0v«  twv  ^utwv 
ovT«'  X^P'-''  ^^  K-j5poiT:i'j-ci  et?  auT«  nv.po\ir!nt  -J^MyJa^  ^(wvTa, 
>cai  T«UT>}  Twv  z«t  r/etvij;  pieTep^ovTwv  ■/il^o-jot.'  /.vX  TauTa  a).),o 
Tfi  «).Xa  yive^T^^af  >!«S^«7rep  y.«t  twv  (iv^pwTrwv  «).)oTe  a)v).ot  (J«t- 
^otia.^  t7:tT:'jota.q  {zeTej^oufTtv  to-jto  p.ev  ov-j  e7rt7T«ffew?  «ftov, 
y.at  jrapajB^YjTeov  tw  t-^?  [/.effOTUTo;  ).67(«),  tov  «tto  tou  Sel(j^a.t 
T«;  Twv  o(.\6'ja'j  •^\)yv.q  TJjf  (xv^pwTTtv/jj  ^'^X''^»  ^''  °  ffuvep^e- 
(^^■«t  Trap'  «UTYJ;"  p.fl  TTOTi  yijs  touto  pi.£v  zat  (xtto  T(iJv  eyetJTw- 
Twv  «uT«t; ,  (?uv«t6v  u-Kp^etv  «veu  ^e  pie^T&TUTOC,  a  ouiTt«;  c 
^w«5  -^  yvwiTct;  «(Juvktov  TTajSayiveff^af  -/«1  ^et  Ttv«  v.at  a)6- 
ywv  eivat  ^(>')wv  ij)U(7tv  i^i«v  e'p^ou(7«v  •^•Jj^uffiv,  wffTrep  x«i  T(ilJv 
cpuT(uv  z«t  tJiv  «vS^pwTrtv/jv  •j/u^/jv  ity.ajSTOuffav,  ev(3ueffjat  t/jv 
ezeivwv  ^w/jv  v.cd  Tzapc/.  '.^\jai'j'  o\ty.  «v  T:oip(A.  '^uffiv  oiiarji;  t/;c 
peTaffTKffcwj,  et  [i/j  (Juvktov  v^  «).)w;  ■i/Uy^o-jff.&«t  t«  «)o'/«, 
/!«3''  ev«  ^e  ^6'JO'J  TpoTrov  (JtK  ■iu^/jg  «v.5pw7Ttv/3;'  ou^Jev  y«p  i-/: 
ToO  7r«pa  <fuat'j  ^6'JO'j.,  «ei  yiveTat  ■/.urit  ©ufftv  t6  ouv  KK^jza. 
yevVaff.5a£   Trapa    ^ufftv    7t)/!V    «v^pwTTOu,    7:«vTe)ws    «tottov. 

/{o.  OTt  (?£  7r«pa  (jjufftv  T«r?  (>iv.vpw7riv«t;  i{/u^«is,  0  ei;  t(x 
«)oy«  pi£T«f«ffts,  ou  7(>c  loyta  povov  (yt^Kff-/.et  ),eyov7«,  5oO[y.&v 
«7r«'.    ttaxKpwv    etvat   toutov    a\'jlo'j   tqv    a-J^od^no-j    -.^u^/jv, 

AuTt;  e7r'  «v.5pw7Twv  nepawj  pio-i  oux  liri  .&/3p(>)v 
wf  T/;;  et;  t«  5'GPia.  pteTotv.viffew;'  K.jeffu.ov  ?wfl;  ezy6vou  ouff-.j;- 
(ZA/a  x«i  n).«Twv,  «{X«pTOUff(iI)v  ■^■'jy^oj-j  it-jat  rh'J  Tot«uT/;v  ipu- 
yjMatj  rt5iat'joz'  uror.o-j  (J/j  t6  ^o-jr/J  ■/.«i  Kuau-j  ttjv  twv  u}.6ywj 
ffuffTKfftv  7.«T(/.  yufftv  pf/i  etv«t,  -/^i  (jpu7wv  -/«i  c<v.5p(>)rrwv  x«t« 
•p-jfftv  yS'jo'^i'jM'j-  ri'Jt  y«p  effT«t  x«t«  'fxtat-j  T«t;  \{/u;^«t;;  «).)(X 
Tzuaa.t  TTuou  r^iiafji^riiiafj .,    i-j  TotouTO/.;  o-jaui  owii«fftv,    «)X{X    Tot; 


696  PBOCLI    IN    LIB.    X. 

CTCfjuKfftv  k/V  ovSk  rovzoti  v.v.xv.  «j^iiatv  •^u^&lv  ouctv  oci-^iu^iOK;^ 
7!apk  cpvfftv  otuTOtg  j^pcop.Evwv  Tricv  -yap  op-yiKVOv  y.a7a  yvfftv  ecJTtv 
Tou  y^pMjj.i-jov  y.i/lv.  ipiJcTiv*  £t  <?£  (Jrj  x«i  c?acp.6vwv  liTTtv  mOAov 
«^.o-yov,  -/ai  ov  7r«v  t6  Su.ip.6-Jioi)  )>oyt/.6v  £;r£t  Trwg  •  .  ■  lipa- 
TC-//JV  .  .  Sik  Tou  ^atp-ovtou  yevouc,  sl  prj  rp6?  tw  lo^^ty.St^  zi 
Suiu.6-i)io-J  y.v.i  a^.oyov  .  •  xat  t«  loytv.  ztarj  li.mt/.v.%ifj  stw^^sv 
ZKt  -/^.inpo-j  «7rox«).£tv,  w?  voO  y.ai  ^tavota;  «p.otpov,  ttw;  oujji 
xat  ^■vvjTOv  |i7Ttv  Tt  piovw;  ukoyo^j  '^ivo!;.f  ^vyrii;  av^^pwTTtvfl? 
«pieTop^ov;  ou  7:/.^  ttou  xaxstvo  yrj(Jop.gv  vko  TOtaurvj;  ••ysyovEvat 
•^u^flS ,  «t^tov  ov  ou^e  «'t(Jtou  yivou;  «^.o-yoy,  y-ai  «vsu  «vS^pw- 
TTtvyj;  ovTOS  4'^X''^>  .^vvjt^v  (>c^uv«tov  etvat  tocoutov  (j^riCJoaEv 
I't£  (Js  ky.uazn-J  tm-j  t^ewv  p.»i  ■/a7i3t  tav  I«ut«s  t^tOTflTK  tiwv 
^cjjwv  £t^-/j  ye-jva-j ,  «AAa  ■KO.av.c,  SzlG^ut  ptv.i;  7rp6;  iv  «vTtcJf^- 
pyjTat,  7rKVT£)v65;  «TOTrov  ^EfltxovTat  "yap  «t  Tcijv  (z),6ywv  ^cvjwv 
i^£«t  pta;  ^raaat  Tio;  «v^pci^rou ,  ^ta  t/jv  av.3pwTrtvy3v  ■'|'Uj^ijv  «veu 
TauTVj?,  't7T7rov  fl  yjva  v;  ).£ov7«  y£vv(;(i«ff,5at  p-Jj  ^uvc<p£v«£,  p:q 
S^  «)i)v6  Tt  ?wov  -(7  §t  e-/£tv/)j  7r«(7at  i]>u;)^oufftv  tk  Tfl^e  ?(w«, 
TpOTrov  ^e  a)"/ov  «(JuvaTOUfft  Trotetv  xuva?  x«i  tTr^rou?  xai  Xsov- 
Ta? ,    y.Kt   r/«(7Ta   T(ijv    «).)wv    ?(uwv. 

i^  I  .  Tt  OUV  £(7TtV  0  (J/J  Y£VV(W(T£V;  t6  p£v  •y(jcp  £t(Jo;  l^  «)>Vfl; 
TrajjaytviTac  toic  ?cJot;  t^eaj  TflS  av,5pw7rtv/3;*  £t  ^e  t/jv  u)vV3v 
u-^tffTKfft  p.6v/3v  otov  t6  c3'(Jip.K  Twv  ^cowv,  ou/;£Tt  ^&jwv  m;  otov- 
Tc.t  t^£«£,  (/.)rA«  u)-Y3;  Twv  ^wwv  xai  TauT/3;  vXhozpiv.;  7wv  et^wv 
ouz  ap«  ^6-ioz  ouTOS  lorTt  T/Js  T(>Jv  «).6y&jv  i}/u^co(7£w;  6  TpoTro?, 
«),),«  7rp6  TOu7ou  7rc/.vTii)s  7wv  t^twv  t]/uj^wv  r/affTOtj  lcxTt  •yeve- 
(7t;*  TTpo  Tou  7r«pa  yucriv  ,  Tij;  •/«Ta  cpuirtv  iI/uj^coctews  ouct-/^;,  zai 
7rp6  T/j?  p-eptxijc  Trl;  •/otv/;;  ^ry.vTwv  t(uv  6p.0£t^(uv  rv.vlv.  "/at  ta; 
ocytx/j;  ■fip.as  lz(3't(JaeT-/ouff/3C  •  •  •  ^■vfl^cJiv  tou7wv  i^cowv  ^.s-yEt  •  • 
o7t  7ou;  [3tou;  ap.£tpoufftv  «t  il/u;)^«i  -/«tk  pt£v  t£v«;  Trepto^Jouf , 
zai    EtffcJuovTat    «).),«£    et;    a).^a    ffci)p.aT« 

ffo'/),e/.x£;    av5-pci7rwv    -/ai    ut££;    Iv   p.eyupotdfj^ 
Euxoffpot    t'    v^.oyot   y.u.i   p.-czips;   rj    (?£   ^uyaTpe? , 
I"tvovTat    «).)i-/j),wv   p.£Tape£poa£v/;ff£    y£ve,5).a£;. 


PLATOiMS   DE    REP.  697 

Ev  vip  TOyTOt;  t/jv  ktt'  avS^pwTrtvwv  cojaaT&Jv  eU  uv^pMKrjo. 
acOTtztfftv  KUTwv  7r«o«(Ji<Jwfftv  toOto  ^e  oO^'  «v  'Ap£ffTo7£)>/3; 
«TraYopjuffSicv,    EtVsp    «^•xvaTO-Jc    tc    tlv«t    SiSuGr^   ~i/.z    •«J/yj^a;, 

y.«t    TO»    7T)./lJit   7Tc77ij5«!7aSVK;,     y.Kt    TOV    -/O^rfJlOV    OciSfj-J'     WV    t6     UcV 

z«t  ^vS-j-et  ;;«t  ^ety.vufftv ,  «i^jov  EivKt  tov  zotjp.ov  to  3z  bii.oloysi 
<7«y(Ji;,  ciT«v  ^.sy/j  ~zpi  toO  §w(/.u.zi  -joif  v.v.i  TO~jro  u.q'jo^  twv 
£v    •r.utv    «^■«VKTOV    76    ^c    avwjy.v.Ci-v.t.    (jyy^^&jpEtv,    t6    ttkv    «t- 

^tOV     •t)./35o;     £tV«£   7T£/T£0«<7L/ivOV     £7?£t5'    OTt  Z«i    Etg    T«  «),),«   ^WK 

^tTC/.pa.fjiq  lati  twv  -.f/y^wv  twv  «v^^pwTTWv ,  x«t  7oiJT0  (^tKpp/iO/jv 
'Ojsyeug   «.Jce.SiSa.ay.oi-j  ^    6;tcv''xk    «v    Siopii^orxt. 

OOvcx'    «t;.£tpop£v/;   •■j/uj^r!    ■/.«tk    zu/.a«   p^dvotdt 
'Av^pcOTTWV    ^wotct    p£Tepj^£T«t    «^AoS^iv    «).),ot;" 
A),^OT£     ^.iv    ,&'     tTTTTOS    oiJe    yiv£T«t  •    •   • 
A).)oT£    (?£   TTpd^KTOV,    TOTi    d"    OpVsOV    «tVOV    t(j£(7jKt , 
A)i).OT£     (J'     «y     V.UVifJV     7£     ^£1*«;,     cpWV/J     T£    [3«p£tK, 

Kki   -j/u^^jO^uv    0'^twv    ipTTEt    y£voe    Iv    ^j^^^ovi    ^t/j- 
TOUTOt;    [i£vTOt    z6'J    'AptffTOT£)-/j    (juy j^wp-/;(7Kt ,    7T«VT£),wS    uarr/^K- 

VO^j-     ^ZZ  ykp   Cp-/3(7iv    T/JV    p.£V    -^Up^rjV     T(ii     ff^wpKTt    j^pij^^^Ki,     T/JV    ^£ 

T5;;iv/;v   toi;    opycivot;*   lct.   Sk   opyKva    tk   (ZA)ic)Tpt«   T«t;  t£/v«c; 

£tV«t     K/pi3C7T«     TTKCKtC'     T«UT«     p£V     OUV     p.Upt6)v£-/CT«'     Z«t     £tO/;TKt 

z«t  /jp.tv  TTcpi    «UTcJJv    ev    7ot;  t/;;    7T«).tvwc)iK5    •j;T0pcvr,;/K(7tv ,    ottws 

eciTiv   D.eyzTSK  Stk  7T).£t6vwv. 

42.  'Otc   (?£    >!«t    t^iK   T(uv    c0.6yo-j    Tt;    £(jTtv  •]/u;^&JC7t5,    (i).>' 

OU^/  (ZTTO    p.OVWV  TliJV  «VwpWTTivWV    •,]/u^(iov ,    Srt^^ot  ),£ywv    6  'Opa>£u5- 
At  [/ev    (?i   .Sijp^wv    T£    y.c/.i   oImvmv   7tt£oo£vtwv 
Tu^Kt,    ot'    Kitl^wai    AtTr/j    ^e   p-tv    t£p6;    Kt(>jv 
Twv    o-j    Tt;   •i/u;^/!V    napccyet   §6i>.o'J    et;    a.t3c/.o , 

A).)i'     «UTO-D     7r£7T6T>3VT«t     eTCd(7tOV     £t;     0     ZSV     «UTl^V 

A)i),o    (iy«p;rc<?irj   piiy^vjv    ijcvsj/.oto   7rvocc7£v 
07T7t6t£    ^'    «V^^pWTTO;    TTpoHr./^    (f<xog    r,sVtotOf 
ipu;^K;   KS^u-jcf.-cic   xKTciyct   zu),)-r]vjo{   'Eppf/j; 

r«t>3;     e;     Z£U,5piwV«    7T£),GJptOV 

0£    wv  tk;  p.£v  (xv^^pwTTiva;  -^^jyj/.c,  pou),cTat  p^wp£tv  et;    tov  uttoX" 

44  " 


698  PROCLI    liN    L115.    X. 

^6'JiO'j  T'jno'j  ■/.v.sUpazMz  svsza  zai  xo),Kff£wj ,  /at  £15  7^  a£_ 
ffiy.&JTfipta  Tfl;  Ti(7c&>;*  ras  de  twv  lCt-6' jbrj.^  auTOw  n-£&t  tov  a£pa 
TTWTaff^at,  ui/,pc;  av  stg  a).).a  o-wjy.KTa  77a).£v  Iv^s^wcrtv  si  §' 
■r,aa.j  •/jjX  c/.i  zco'J  vJ^oywj  ■^■jy^oXjSi;  v.ixh  •^•oyJi)'j  K-j^pMnhoy-j  u.6- 
■joyj  ^  TiKacci  sSzi  (fa.-ja.i  t.6v  'Eppicv  zl;  uSo'j  •/.a.TV.yttv  Jj  za5«p- 
5r,ao^t.fja.c  r,  -/o/ao^jflffouivas ,  wffrep  -/at  iDaTwv  jroul,  /.oi  t«; 
£•/  7wv  a).&ywv  av^jsWTyiva;  oe  &v(7k;  •l\)yJ/.<;  slq  tov  Otto  y^; 
■z6-0'j  a77ayojv ,  -/ai  t.vj.vj  v/.Ci^i'j  ari')-).M'j  zli;  a)./.Kj  ptwv  aipe- 
cr£t;,  a  (?v;  7:p6l£pO'j  k-cdiiluo.zj-  eTret  -/at  Ta  aJ)a  7:«p'  'Opojswj 
E^.-j5ol6yr,ac'j  /a^wv  ,  (ytsv  ot£  Iv  tw  'Ayjpo'jrt  v.a.S«ipovTai  -/ai 
riJ'j-yj/.'JO^aL'j    t\j'^.oi^ia.z    t«v6;. 

Oi   p.ev    x'    £u«y£w(7«v    {/?:'    OL^fjl/.i   ■'rfiVioio 
AyT«;    «Trocf^iafjoi  j    ua)«-/(WT£pov    oi7ov   iy^ouai'/ 
E'j    ■/.c/.)r7i   )stawv£   pc/.B\)ppoO'j    «p-^»'    ^ kyipo'jrc/^ 
Ivai    OTt    /o/a^ovTat   Iv    tw    rc/.prc/.pci. 

T«   (J'   a^£K«   pe^avTe;   uTr'   auya;   ■rizlLoto 
Ypptv   3^'    at    •/.urc/.yojrcf.t   {;7t07rTw-/(ZTw   y.UTOto 
Tv.prcf.oo-J    e;    •/Cj'j6z'jrcit.. 
Sia,    y«p    TojTwv    crayw;    tk    7r).«7wvfz«;  ^£«T«^£t;   Trepi   tsjv    CiTr» 
y»;    )>»]5ewv    y«iveTa£    7rpo^«pwv,    w<T7rep    -/«i    t«;    7r£pi    toov    pe?- 

£p.-^U;^GJ«7£WV    £t    0£   Ta-JTa    ETTOp.EVO;    'Op(]>et    (?t«TKTT££   iDiKTWV  ,    «p' 

ou  y£/otov  £TT£v;  (zyifljjtt  y«p  ^et/tTOV  '/.zyzfj  t6v  twv  toioutwv 
'rrft\}.6'jc/.  ^oyp.aTtfJV ,  ol;  fl  n)aTwvo;  (j)t).0(70f^ia  Sic/.'fZpzt  tojv  «^- 
)wv  a7ra(7(wv,  ei;  aAoya  ?(wa  /«Tayetv ,  ■/«i  -/uxvcj  tJ^uj^ov  Trotstv 
od  -/«i  T/jv  77£j5i  T(k)V  ^eiwv  uyriyrjcrtv  «Oto;  £v  Ttpiatw  7r£(7T»jv 
£iv«£  (2)i(3(7iv ,  -/.Kinzp  «vey  Te  eizoTwv  ).6ywv  x«i  «7ro(Jei^ewv  ).e- 
youi'jri'j .,  cu;  o<'  sv^c«c7p!.6v  ei^OTo;  p.o:).tcT«  t«  twv  .Sewv  Tra- 
zzoci'/  ovTwv,  •/;  Tt;  e'(7Tcv  ta;  ^zoyo'jia.i  7ot;  £).).i3(7tv  TraTwp,  -flv 
«ut6;  TrupuSoTJ-Jui  TrjsOiSspievo; ,  eTri  tou;  Trajsa^J^vTa;  Trpchrovi; 
K'jt/.yzi  Tflv  Trepi  auTn;  (>i).Tj5££av ,  «.)./«  toOto  piv  -/ai  ev  «p^'^ 
Tciv    e;/;yfl<7£wv    t«;   piijarew;    t«u7ij;    ^t«   7r).£t6vwv    l^jjTciffapev. 

/3-    TDo;  (Js  «pXfl  (7uv«i\{/avT£; ,    toov  £7rop£vwv  \otr.6'j  ujrilct- 
■^oae^^a   toO  a05-ou  p/;p.5<7wv    "    e7r££(J/!  ^'  ouv  ruaa.;   rug   ■^^yJ/.Z 


PLATOMS    DE    BEP.  G99 

Toyc  pio-Ji  ■^p/icjui,  wcr-sp  T).v.y_o-)  sv  -a.'E,si  Trporrivjui  — p6;  t/jv 
A«/S(7<v,  £ws  TO-j  «t/.£Ta(7-pS7TTt  O776  t6v  Tfl;  uvc/.yy.r,;  5p6-J0'j  „• 
p£Ta  T</.;  ai_p£(7£ts  twv  Stwv  «i  -po;  ■zv.  o/a  twv  ■^•jyj7yj  zlai 
ax>vz«c,si; .,  y.%1  t/.i  Ur.o  twv  6/&jv  £t;  Ta;  ••iu^a;  y.£Ta^6CT£t;"  Ost 
yap    £tv«t   76   p./)    a.TT/]pTfi<j5cit.  Ta   (/£&<;  ttoto  twv  6/ojv  ,    p/;  c/!  t6 

«UT£?0UCT10V  «(p«Vl^£fV  TflV  TK^tV  W!7T7£_p  |JtQ  (Js  TQV  Ti/.Hetv  «va- 
TpETrStV     t6     «0T£iOU(7tOV  ,     0      ^/1      "/(aT'     oO(7t«V      /IV.fJjV      -JKKpyJL   •    •    • 

u'i>opiac/.(7Kv  tly.o-co);-  ijlo-j  yv.o  c/.-jto  •  •  ~6v  ovov.-jo^j  £v  TOtg  yo- 
va(7£    x£ta£vov    Tr;    uflTpo;"    «    (?£    Av.ytrji;-   (OT,ni'J .,    (W(7-£p    zi.v.yo-^j 

OUTW     ■/at     X«T!/.     TflV    7«^tV     77&Oi)..5o-j!7atJ  ,     TOUV     U.EV     TZpMTCtrj     z6J'J 

Ss  Ssvzipcav  rS>'j  6l  ■zvJTVt;  k-o'j.i'joi'j ,  c/.Tzo-jv^.it  t6v  Sv.iao-jv. 
yu).«z«  ToO  pio-j  o'j  't,y.v.CT/i  7Tpo£i).£TO ,  -/at  ro>'J  uipt5knro>'j  v.no~ 
■Tr^jjpwTYjv  "/at  6  (?«t!/wv  ouv  r;p.iv  iztto  ta;  a-JT/;;  ^iSoroii  uotpa?, 
(zy'  -^;  6  y.),v;por,  -/«i  Ta  —v.pv.Sti'j\j.vrv  rwJ  piorj^  y.v.i  yv.p  ovro; 
tTrirpOTzo;  vjpwv  IdTtv  Toy  j5iou,  TptTOS  wv  «tto  T»is  A«j^£!7£w;* 
•/]  u.i'j  «ut63£v  wg  ^to;  -h^u-j  l(oiarocrt'j  t6v  Saiao^jv.  toutov,  6 
^£  7rj2oyr,TV3C  w;  v.yytlo;  rr,;  Kv.yiatotv  Sth  y.v.i  o  t/sv  )£ywv 
«Ot6v  £-£!TTV3ff£v ,  fl  (?£  Sou)(jU  toOto  X.'^P''  /oywv  t6v  TXpoa- 
■t,y.O'jrvi  ^■coij  TpOTTOV  t6  [xev  ouv  — po(7£)..5£tv  talfj  to  Avyiatt., 
t6  a\J'jr(/.yP'c'JV.t  Trpo;  t«c  7roJr.c£t;  «ijt/;;  £tj  t6  rrav  7rpotou<7aj, 
■/ai  urro^yi^^^^S^at  Trjv  Soavj  rh'J  ti;  r.av.;  ■/«5r,-/0'j'7«v,  oj;  fzscif} 
Toii  TravToj  y£vou£voy;'  6  (Js  ^ij  Sv.i^.(0'j  ■izv.pv.  t/j;  Aa^i^ET^w;  /jpttv 
srrtaTotT/j;,  Soati;  v.'iti  7rp6;  Ta;  1;«;  u.oipx;^  r.dr,  Trov  !/.7r6  t/jj 
Aay^SffEw;  p.£T«(7;;/6vT«  /iu.ci;*  ■/«!  TrpwTOv  urr^  t«v  KawJoj  /«i  Or6 
T/jv  h/.ti'j'/i;  yj.lpv.'  r~ri  'fv.p  Si^tv.  pov/j  t6v  «Tp«ZTOV  •/tvstv,  -/.v.i 
V7r6    T/jv    tmal pofiffj    rv.xtrr,'J    tj;;    toO    (ZTpeixTOU    (JOv/:?. 

44'     ^*^'     7TOO(7£^/T£OV     OrrO);     £l7r£V    U/TO     TflV   K^-W^^&J  t6v    Svi'J.0'JV 

u'^tfj  j  «).).'  o'j'/.  t77i  rr,'J  KAojJw"  -/«i  t6  ys  ^t  v.^jM^tJ  r,'/6ut5v.^ 
ro'jro'J  ~r,'j  ro6-0'j  6p56rtoo'J  £«7r£tv  «7r6  •  •  •  Ov.iu.0'joi; ,  ot;  imo- 
•/«Ta/).tvou£v/;v  T«t?  ^r^ojo^Jot;  «uTivJv,  ■/«i  U7ro^£;/0[A£-J>7v  rv.;  ti; 
/jpta;  ■/tv/jT£tc  ^t«p«tvou(7ac  £-/£rj£v  Tt  ouv  (XTro  t/;;  Kyw^^ou; 
7r«p«7tv£T«t;  •/upw5/;v««  cp/;ai  Jjv  Et^6pL£.5«  u.olpwj'  ou;^i  t6  tSc 
?[wi;j    itfjoc    povov,    «),)(k   /«i  t!/.  «;rov£pi6!/.ev«  r,}>.rJ  «3t6  to-j    7r«v- 


700  PROCLl    IN    LIB.    X. 

ey^oaEV  r;  ^s  K).w5w,  zupst  TavT«  TOi;  i«UTfi;  vi;pac7£  -/at  -/.),«- 
cj.v.ifj  ^  i-irjiio^^j^jv.  r,u.lv  t«;  ix.  t/j;  «77).avo'jj  ^oastc-  «yr/j  'yao 
ifc  zvpojctg*  l-mioo  3i  v.t:o  toj  u-i/vj^.OTaTOu  xOx).oy  Trf>6itafj  et; 
^pa?  ovT«;  Otto  (7£)./;v<;v  ,  y.Awast  Ttvt  «7r£i-/aTTat,  -/ai  t6  ovouc; 
zn-/j.'i  l'jrcTJ5s'j  y;  K^w^^w'  tJrjloi  ^»  "/.at  t/jv  (7up.7r)ioy.flv  aua  twv 
IzctS^Ev  ^t(Jof;.£vc.JV  7.0.1  yiJtp  Ta  -/)wj(>p.ev«  T.zpKjtoioZTV.i  ttw; 
sauTOis  ,    ^)«z«Ta  ffTpw'^wff«,  (»/3fftv  r;  ^rotrjct;*  oy/ouv  povov  «tvo 

TWV     ^(«(JtWV  ,     «).).«  >:«i     «/TO     TO"  V     77«p«V«T£A).OVTWV  ,     spY^Ztv.i    tig 

r;p.«;   7r«p.-6^)/3    ri;    ^6(7t?-    «y'  wv   zai    £iw.5«(7£   'Kv.lSv.lot  t£  sfae 

AhfjTrl Lot  ttojIv.  iripl  twv  [5twv  v)p.(>jv  TUO^ji^^j-Jwny.Zfj  .^  cIj;  pEya- 
),yjv  potpav  zai  toOtwv  iyjj-jxdi-j  y.v.l  d^v.CT'c,^io'j  77£pi  t«;  7£v£(7£t;* 
Tflv    ouv    «770    77(y.vTojv    TOuTOJV   iirjr,ai'jri'J  Tzoir,ci'j  z«i   C'up.77),£-/'.op£- 

V/JV,     (7Trj'j]/££   -/«i   TTtpfjTnOfO    p-'T«     TKJ    «vwS^Ev     £t;     76    -/aTW   TOO 

v/jpaTo;  Ta(7£ws  a7r£i-/«ff«v  oi  77«)«£oi,  -/«i  «;7££y.«<7«VT£s  K).w5» 
^£«  T«uT«  Tflv  p.otp«v  iz^z^^^rav  p.eT«  t«ut/3v  Totvuv,  Irri  7^v 
VCC71V  «y££    TJJ;  'ATpOTTOU  ,    7r£p«g    l/TfT^^etc^^v  Tfl  ^/(^(^et,    -/«i    Oc 

WV    «JT/i     V/3'J.&'.TC.JV     (J'iow<7£V    (/.p.ETC/.TTpO'^^   T!/.   -//WC^^^EVT^   TrOtoOcaV 

Trapa^Ji^apSv/;  y«j:'  «uTfl  77«p«  T/;?  K/w5oys  T/iv  v/icfv  ^£«  twv 
77).avwu£vc.jv    -/u-/)wv,    «).).«  Itt'    «y./ot;   •flplv    Izet^ev  £z  T(iuv   v.tv/;- 

C7EWV     V.\JT'7yJ     7700^£V£l-     -/«i     6(7(>)     (J/J     nt.io-J      T«     3zV-tpv,     £771     TOtJ 

rp6  «uTwv  £ts  fia«5  <?p«7  t6(7(j)  p.a"A^ov  «^u-/t«  7r«VT«  ytv£T«£ 
T«    u.oipVLV   p«5uvou(y«  yap    fl   ■'f'^^''?   7r),£to(7£v  u7ro-/«T«-/),iv£Ta£ 

TtiOlO^JoiC-  K'f  WV  OU-/  s7£  (JuVKTOV  «VKyUyEtV ,  p.fl  tO.OS  STrt^et- 
Gav     TOt;     «'tpc^ct(7£V. 

/45.  Ov/  ap«  (?£t  p.6vov  oTec^^at  t«c  yvjtt  cvu.-iOco^o^jG^vt  t(wv 
u.-j5rj6i~oyj  ri  7wv  «)).&iv  ^c/jwv,  1x776  T(>jv  v.-lvjrjyj  r,  v.tto  T(wv  ttAK- 
vwiaIvcjv  u.6-j(>)'j  .)  «).),'  «rro  77C/.vtwv  eipu.ov  Eva  yi.'jifj^v.t ,  y.v.i  tv.%fj 
Tip.tv  laiiy.ouff^v,   -/«i  oca  TcJlv  77),«vc.jp£vwv  rjpiv  T(it  (/./t6  twv  «-X«- 

V(MV     ^i(?0(T,&«f     T(ii)V    T£    -/U/).WV    TIWV    IxEl ,      y.«i    T(>JV    £V    «UTOt;     po£- 

j3i>jv,  /cat  Twv  K(7T£jiwv  ,  "/«i  Toljv  6).wv  ^w^icjv ,  -/«i  T(>Jv  «).Xwv 
C7u(JTC<(7£wv  ot«t  ttot'  (/.v  w(7£v ,  «j  avjpwTro^  -/aTCOovTec  t-iY'n~ 
ufjVJ  vU.y.;  «AAOt;  (yjou.v.nfj-  zv.  p.£v  '^ap  «.776  toutojv  Ipya^  £tv«£ 


PLATONIS   DE    REP.  701 

Travra  t/]{  ysyiCT^i;  K),w3^oOc'  ra  $1  v.-o  twv  TT^KVwyivwv ,  t^5 
'ATporro-j  JsvTS&av  T«Htv  "kv.yjixia-rtc ,  zat  (Jtaroo^i/suoyffv:;  ei?  ra 
To^i  Taj  Izctvvjj  Ooastc,  acio  twv  'j'i/Y;).c/TsjSojv  wpujiiijva;'  a  (J/j 
TravTa  v.aTtowv  6  II/.aTwv,  a-yst  Tflv  -.l/u^rjv  in:o  Tflv  K^wS^w  ttdo- 
tkpuv  cIj'  Otto  t/jv  ATpo-oVj  ££^'  o-JTw;  U776  Tov  Tij;  ava^''-'';? 
^povo-J  ^  •j'-p'  ov  -/.at  Siwv  ti(Ti  xat  d^atuovwv  aj:<a  Ta^si;  ctuvt£- 
'Ko'j(7c/.i  Tvpoi  Taj  '•^svsffci;,  tw  Tiiv^Ji  xaTa  t^;  aya'///;;  ^ta  t/jv 
Pou)./;(7iV    xKi    toOto    ptsv    etc    auS^ts. 

/|6.  Et  o£  eyar7T£ff,&a£  ).£y£«  Tov  (?aip.ova  t/;;  /eipo;  t?;;  K).oj- 
,3oy?,  zat  ovTw;  l-t  t/jv  "Atoo-ov  ayetv  t/;v  ■^''■^^''"•'j  ^O^o-j  Sr,- 
7rou5ev  OTt  T/iv  iauTOu  Trodvotav  l^a-i/as  Ti;c  K).wS^our,  v.at  aa£- 
(7W5  a-JTij  (Tuvcbv ,  xai  t'^  'ATpojTfu  TrapaTr/r/cri&j;,  o'jt&j;  TroiJij-yet 
T/jv  Dousvvjv  auTov  •iu^/i;*  •/at  et  uo  u.6-jci-j  0  ArooKo;.,  a).).a 
y.at  auTog  au.£T(z<iTOO'^a  iroioxxji  rU  x).w(75evTa,  twv  aotprZ-j  sgtcj 
ovTwj  UTTOup-yos,  <7uvTe/(wv  Tat?  e';  "/^p-a;  auTwv  §pv.'jrT,piot;  So- 
(7e(7tv,  xaT(>t  Tov  TTept  lauTOu  pr,^vjru  loyoyj  izpov  "  w  [Sact- 
).£tov  r,uzrip'fiZ  yvji^Va  ^j.alrjot.t  Sogv.-j  ,,•  evTs-j^ev  Si  r,So  'j3/;^tv 
ueTa(7Tpea)0VTa  Tflv  •({'Uj^/jv  auTov  a-^etv  utto  tov  5p6-J0-j  t^;  avay- 
-/■/;;•  -uTro  pev  ••^ap  7-/;v  b.'jk'jy.n-j  ^  v.v.i  TrpoTepov  ^v  u;r6  de  t6v 
S^odvov  auT/;;,  Te),£w;  i/T.orv.'/j!ilGa-j  ^.e-yeTat  '^ijia^v.t  rot:  v.o- 
ffatxot;  x).wctAac7iv,  xat  Tat;  77£pt6(Jot;  r.v.rjv.t:,-  w(7Te  xai  ei.'  Tt; 
e<7Ttv  u— 6  (ji):ri-Jri'j  0 v.iuo-jt^t-j  r)  ^iS>-J  •jisvecjtoupY^wv  Ta^tCj  ayopt- 
touca  Tat;  -/aTtou^^at;  0(7a  a-iir'/;  7700(7 c^-ev,  xai  utto  TauTijv  f,Sn 
Te).£tv    (Jto    Tw   ,&o6vw   rr,z   ave/.-yx/;;   7Tav7£)w;   inriarpcorvt. 

/^n.  Tflv  pev  ouv  v.-jv.yy.ti-J  Ttva  «Jet  vou.t?££v,  xai  -p6rtpo-j  ti~ 
Tzoas-j ^  y.v.i  aaoTupou(7av  sy^oat-j  t/;v  tepa-cxiv  TraparJojTav  xat 
auTo;rTf/'/iv  -/.).'cc7£v  T/i;  ^.£71^/3;  .S^ooO  Ta-JT-/;;,  x«t  c)tc)c<ia(7av  -cS; 
6^5et(7y3;  Tzposii-Jv.f  Szi  ^(/.p  a).).ov  Tp6-ov  t6  ^Taoa^o^OTipov ,  fl 
Tot;  a).).ot;  3^eot;,  et  6  ra,~jlv.  ■yp(/.ywv  ITeTO^^efpt;  £(7T£v  u.^i6- 
^cew;  (/.•/flo,  TTavTOtat;  To-.^eTtv  S^e^wv  Te  xat  Uyyiy.oi-j  C7uva).t(75eis^ 
a/AK  xat  OTt  T/;  eev.t^t  t/;v  auT/jv  eivat  t/)v  v.-jv.'iy:rt-j  TauTrjv 
oi/j-reov,  ou  uovov  ez  twv  e).)./;vixcrjv  ^eoyovtcSv  7Tt(7T6v,  a).).a  •  •  • 
T/;;  C-lejj.td^o;  e7rr/.).ri7si;  ^rpwTac ,   pie-^at,    T£).£UTatat  (7uvci-T0U(7tv , 


702  PBOCLT    IN    LIB.    X. 

■/.Kt  T«v  «vKyzjjv  Ikyovaut  cjwfon;  &i'j.i;  y.al  «vayvfl,  w.i  toOto 
ini  7racr&>v  tov  Sz  S/i  ^povo-j  avzf,;^  eiTE  t/iv  ^wrjv  t/jv  {*7ro.- 
«Je^Kp-sv/jv    c.VTflS    t/jv    p.ovtp.ov  -/«i  v.yj.izo-t    hjoiavj^    £lt£  xai  &)iOv 

eXelVO     TO     ^■EtOV     ^WC     TO     T.l^liyji^i     TCn     TOii     OlipKVOO     ■mpirfOC^Ot.V^ 

(7i»p|3o).«/;wj  or/flio^j  Ofl/ovv  Iv  toj  T:v.p6-)-zi  tzkcuv  t/jv  e«7Tw(T«v 
«ei  zat  «-/ivoTOv  pact^.iiav  t*;;  avayxvjj,  Oa'  y;v  eI;  t6  zcyot,- 
ro-j  T:poc'/.^o'jGa.  twv  T:tpi6S(>yj  "^jvjz-zv.i  i^u^rj,  TzpozitJVJ  Sk  et; 
t6  £0"pjaTov,  Tatj  «776  t&Jv  oOpaviwv  TzzoCkcfs^tida.  TrotijffeCTtv  w^-s 
p.fi  p.dvov  Etvat  TO-j  xoffp.oy  p-spog  ,  «).).«  zat  iv  Tt  twv  lcj^aTwv 
pepwv,  -/ai  Twv  oto«-/o'ui;.£vojv  avTt  twv  0 tot-/oy vtwv  t6  Trav  otov 
st  Tt?  cfi)-6<jOfooz  ti;  vaOv  sppaivj,  •/ai  ysvotTO  7t).wt/jo"  ava-y"/-!? 
yap  ToiiTOv  y.«t  0;t6  twv  vauTwv  Ta  xai  Ta  a-/o-j£tv,  inztj^ui  tw 
y.upEpvrjTv],  y.at  K'jiy.Mv  \jT:o-/.zla^v.i  ?a/atj,  -/at  etvat  TpoTTOv  Ttv« 
OtWfipo-j-zv.  Twv  k-zpoy.rjfi-zoyj  ovtivj-  outw  '/^.0  -/ai  4*^^/)  TrscoOca 
TravTw;  etg  yEViCtv,  £V.-/£t7at  oaiuoatv  i;).tzoi'j,  vniar^o/lv.t  tw 
uyo'jri  6aip.ovt,  twv  -/ocp-f/wv  tzzoi6So)'j  ta;  TrotrffEws  e^jjpTVjTa', 
^•otoucwv    «).).wv    a)/a    etc    aCT/jv. 

/|8.  "  Kai  (?t'  Iztivou  (Jt£?£^^6vTa,  eTzZtSfi  x«i  ot  aA/ot  ^trj).- 
.^ov,  7rop£-j£(x^at  zai  «rrav^ag  si?  t6  tcs  ).rj.5fls  Tre^iov,  ewj  toO 
x«i  o(ra  y-fl  ovet'  ,,  Siztat  pev  6  (Jaipwv,  St«.  toO  .^povou  t^s 
u.jv.'jv:c,; .)  o\>/^  'ji;  Torrov  £-/  t6-ov  pL£^tffTap.£vos ,  oO(j£  (ue  v.y.zi- 
i^JM'j  Thv  TaHiv,  (>:/"/'  cij;  t»)v  £v£py£tav  oC  r,;  v.-^/zi  t»jv  -jiu^^nv, 
£t?-  t6  te/o;  toO  7ravT6?  •  •  •  rf.c,  xjTzoBzi.au.i-j-o;  (^oif,;  •  •  rfi; 
v.'JV.y/:/ii  iaov.-j  avw.viV,  £w;  twv  T£).£VTaic.jv  out£  p.£v  ouv  zi  t6 
^i£^£)j£tv  £7ri  ToO  (?«tpL0v05  KY.ovoi;,  TOts  ^'  eTTopevot;  «-/o^.ou- 
.SroTEpov ,  £-i  TflS  •J/-j;i^fi;  7oO  'Hp6;  toOto  t£  x«i  Ta  (ix6Xou5« 
TouT(u  voetv  ejrciyit  yy.p  OTt  «cptxvctTat  ei;  t6  Trec) iov  rf;  "//j.Svjs, 
(i  ^iQ  eTTt  ToO  oaipovo;  v.y.ovzi-j  v.ro-o-j-  vXh  iov/.z-j  6  tou7wv 
v.yyzlo;  Tzzpi  £ku7oO  ).£y£tv,  xai  7rp6;  t6  e?  (<[jyjiZ  utzoSiS6'jv.i 
y.ui  toOto*  Tzpozipmrv.i  yap,  OTt  £'^»3  i^Jsiv  toio:;  xai  rotv.;  v.i- 
p£C7Etc-  Eyvj  ouv  (?t£?£).56vTa  EauTOv  (Jti/.  TOu  .S^povou  T/js  avixy- 
-/•/•;?,  l/r£t^/j  xai  ot  a).),ot  Stfi\^ov.,  ou7w;  «'^JtxvEtc^at  TrcivTa;  ete 
t6    T«;   )./j5/;c   -i(Jiov,    »?«(/.  xaupaTOc  -/«i  Tz-Jiyo-jc-    v.v.i  yap  etvat 


PLATONIS    DE    REP.  703 

«piijfftv  «UTO  oivtJpwv  xsvdv,  y.di  uav.  y/j  yuit  n^avTCJ^j'  ot£  usv 
ouv  «vTtJsTov  laTJv  Trpof  t6  xf,z  «V/j^sta;  tzsSLo^j  t&j  t/;j  ).»!J»3; 
;T2(?t&J,  Sr.lo-j-  tirzip  toOto  piv  «/.KpTTOv  z«t  Kyovo^j  y.v.l  uyyjj.rt- 
p6'J  j    iy.ivjo  Si  ^w/j;  Tr^vflO;;,   roo(f6-j  twv  ^^-jyjj-j  ^  T&iv  •jotO''h'J  y.v.a- 

TTWV  «/r077)./3pWT£/.6v  ,  WJ  Iv  ^KtOpW  [JLsU.«5'r,ZKaiV  £t  OVV  £Z£tVO 
t6  Tlc^iov  Iv  TSi;  «XjOOTKTiStJ,  TOVTO  «V  Ct/J  TTKVTW:;  Iv  TOt; 
l(7;^«T0£S"  (JjJ^.OUTW  TOtVJV  W?  6  /stawV  6  T^^S  TOV  Kt^^ijStOV, 
OUTU     t6     TTeOtOV     TOV     «£j5tOV     TOTTOV     t6v     TTKJ^UV  ,     Iv    (>)   7.at     lortUiK 

SeitSpM'j    l(7Ttv    ay.iv.-j  tzoul-j  (^uv«u€vwv  ,    z«t  «0^a6c   ^t«  tc/.j  ^t- 

7T).(U(7itJ    T(Jiv     «ZTtVWV     Z«t     «A/.W?     TO"J     U.\tyjJ.O~J     zf,'J     V.'jO'JO'J     {l/.JJV 

(7Y;tji«tvovTO;,  flv  -/.ki  t«  \6'jt(/.  ■npoaa^^/opzxjtt-j  stw^sv  u.vyjj.c.^v.-j ^ 
fl    t;^v    •/«t  t6  TTVtyos    7r«ot(7T)>!7tv  l-jupydji'    (j;    «p«  oo^w  paS^yvou- 

(TtV  et;  t6  Zk7w  «t  -^V^Kt  ,  TCTOUTW  (/.«).).0V  K77O(7T;vo0TKt  77K7K 
aUTWV  Y!   ?Wfl,     ZKt    £lj    «7T£v6v     ■/.OU.tSi}     (7UV«y£T«f     Z«r5«7rsp     £t;   t6 

«v«VTc;  ^wpou(7«t;,    ■j—v.pyti   7T-).«T£t«    Ttuv    «vw,v£v    «ya^cJiv  utto- 

Soyji-     SlO    Z«i     T«     '^■6'JtV.  77«JJ«Z£/£-JiT«t     Tl^.U.-^y-JtfJ     f,'J.l'J     (?t«     TfiJ 

«^•oXuTOu  ^wcs  S(/.VTO^Ji,  «)./«  a/j  (irroffTcvouv ,  T:-Jtyj.6'j  £pwTOj 
«Ajj^ouj    lcp£).zoo.£vou; ,    «vTi  Tc;   £tj  T«    6).«  (icv«T(/.<7£w;'    l77£i    z«i 

Ot  77V£Y6u.£VOt  TK;  EtffOOOU;  «770(7T£V0U(7tV,  (Jt'  WV  t/.£T£;^O0IiV  TOU 
ZO(7!/.tZOU    77V£Up.«T0C"     OCTCO     (?'    OUV     £ig     t6v     77«;^UTcOOV    «£0«     Z«T£- 

pSVj    Iz  Tou  «tjlpo;  £t?  Tiiv  u).tzflv  !i^wt«v  z«Tt6vT£s,    T«;  b.rjyi— 

lo\Jq    i]JA(WV    Z«i    £i;     t6     6).0V     «V/377/Wp.£V«;     ?W«C    Z«Taz),£tO[A£V     tv« 

y£vwa£3'«  (JtK  (7T£v6tv;t«  t/;;  ?wv;c  ,  tw  e(7/^«tw  toutw  Sefju.M 
axil^vyot   zKt  rpi;70VT£;'    ou    yap  flv  t6    6),tZ(i5;    ?(i5v  ^lt/.t;    tw  p£- 

ptZWTKTW     ffU^flV. 

qC).  "  2z/iv«(75£  ouv  ff'jK;  cSy]  'fj-.ipu:  '/fjO'j.i'jr,i .,  ■nu.pv.  t6v 
'Aa£),V3TK  770Tai/.6v,  £w;  tou  r.</.'JX(ii'J  Ir.O.vj^v.-jfj^v.t  „•  Trjv  p£v 
£ff7r£j3«v,  cjyit-jf)  T/j  Tc).£(/.  Tzxoidtt  Tflj  liu;//;;  6  au5^o;  Tr^pst- 
^>3y£v,  (b;  laot  ^oz£t^  ffzoTo;  '/«p  ovtw;  ffupL77t7:T£t  Trcpi  «ut/jv 
Iz  Tn;  77p6;  t/jv  u/jjv  po;7?;;,  z«t  Gzipr,Gig  Tou  ^tiov  ywT6;*  oj; 
ouv  rj  770tr]ff£;  ),£y££  p£y£VT«  t6v  "H^p^fffTOv  Iz  Tou  'O).uu77ou  jrav- 
r,ii.ipto'j  !pep£ff5«£,  z«i  apt«  /ie^^t^v»  z«t«^Ovt£  77£ff£iv  si;  t/iv  A^pi- 
vov,    Tov   £ff;^«Tov    ouffKv   pu,&6v    T»;;   u),>3;,   -/.«i   ovtw;    )i(i[X6ivT« 


704  PROCLI    m  LIB.    X. 

TOtg  {jlr/.oU  7TK.5£(T£V,  oyTW  So  z«l  6  p.05o;  outo?,  avw^Ev  «tto 
Tfl?  A«/^£ffewc,  Tflv  £t;  tov  nvS^^.ii/a.  roxt  y.oa^.oM  7wv  -j/uvriJv 
p\i(jiv  ex'^aivwv,  wj  aTTo  twv  '^wTetvoTKTOJV  st;  TKvavTiav  xaT«v- 
Twffav,  i(T7r£pa?  ^(Jvj  '■^z-JOij.i-jr,i  aOrflv  zaTao-/r]va(7,5a£  ^vjtTiv,  wf 
£JS  t6  ffzvivo?  ovTw;  -t6  c^waa  roiiTO  (jTTcutJoyfxav  Iv  (Txotw  t^? 
^oj/;;'  Tt;  ouv  6  'AuiA/;;  jTOTC.aQg,  oxj  t6  u(?wp  ou^Jlv  «yyetov 
(TTa^etv  '^nahj;  ItyiijS^M  p.sv  o-jv  y.at  6  evtzi/.oj  aflo  ou7o;,  6 
TTZr.ipoiorj  T/jv  ■y/-^v  ov  6  TIj/.ato;  OL/t^ljjv  £za).£ffev  -/ai  y«p  tou- 
7ov  (iepa  ovt«  G~i'jU-j  oOdev  (zyYeiov  (?uv«Ta£,  z«i  770T«p.(i>  eot- 
xev  «£t  o£p6u.£vos  ^ta  rriv  c/.gt(/.zo'j  iorfj'  leyin^Cti  oi  y.u.i  •rzv.nv. 
0  TTspi  T/)v  yflv  IntppuTo;  y.«t  aTroppyTO?  ylvefft?,  tpov  ej^ou(T« 
oO(j£va*  7.«i  toOto  ^vj^.oOtw  t6  at^Svj  «Ot/jv  «yyetov  (TTeyetv,  wj 
£1(^0^5  oO(?£v6;  ovTOj  tzKvoO  (TTey^tv  t/jv  (JEtvflV  Izpoflv  T>is  TOtaO- 
T/jc  yevetrews'  zai  yap  w;  «■yy^tov  ttkv  tou  Ivovto;  OypoO  pop- 
cpw7 f/6v  l(7Tt  y.ai  ayjriu.c/.zfjTiy.o-j  ^  oOtoj  v.«i  t6  £l(?o;  twv  Iv 
ysve^ret  (jjepopevojv  oozet  ^s  p.ot  zat  6  Ttp-ato;  TOVTOt;  ffOpijJwvK 
liyifj   £V    ot;    '^v^Tiv,    IrrtoOffa;  Tag  •ifjy^v.i  ei;  Trorapov  ev^Jetff^at 

TTO/Ov     T/JV    KI-ZV.JU.OTO-J    '^Op7.V    TWV    Tfl(Je    ytyjOU.ivOJ-J  .,    •HOTV.^.Si   z«t 

«Ot6;    £tza^&iv. 

5o.  Ti  (?/)  oOv  Ktvt<7aeT«t  toOto,  OTt  p.eTpov  v.-h  tou  'Ape- 
Ir.loQ  iy.v.GTO-j  rutt-j  (zv«*yz«tov ;  t6v  Sl  'fpo-j-h<jZt  p./j  (ju'<^6^evo'j  j 
7T\io-Jog  iu.'j>ooua5ui;  7TavT«  «Js  t6v  7rt6vT«  7r).£ov  vi  e/i«(Tffov, 
Troiv^wv  l7rt/av.5(/.v£(T3'«t  T(wv  7rjsoj3ept&jp.£vwv;  S  touto  So  iy.tvjo 
7rapi(TTVj(Ttv  t6  t/jv  -iu^^fiv  'y^svecet  zotvwvoO(Tav,  zai  «veyetpoucav 
l7rt  p.aD.ov  T«;  i]j.T:7.^iU  ?wa?  z«i  'Jiloyt-jiatt; .,  (Z7rOTuy).ouv  e«u- 
Tflv,  z«i  7Tept(T7r&jp.evv3v  07t6  t(!jv  ttAvjttovtwv  ev  T'jJ  TOTe  7Ta5(i5v, 
l?i(JT«<T.&at  Tfl?  p.vfip.V3;  T(wv  £p.7rpo(T<5£v;  7ra(T«  '/«jO  £v£_pyet«  T-fl; 
••^UY/JS  •  •  •  Toj-J  £'j>eT(rjv  et  toj  opezTtzflS  7ravTe)vw;  ccfiaTV.TUf  y.ui 
«7rocTTa<T«  z«i  Toug  Iv  t^  ^^X?  tuttous  ««p«vt?etv  oyeiXet  tms 
otzEt«j  y.tvTjffEoJS-  6,&ev  ^fi  y.«i  «)>Xot£  «).).wv  wp-tv  ytveTKt  )i(fl^n, 
7r_po/£i_pwv    p£v    ovTwv    Izeivwv,    7T_p6g    olc    «v    6vt£C    Tuy;;^(ivup.£v 

p.«),).OV     £tS     ^e     ).r!5/3V    lz7Tt7T76vT&JV,     6(7«     «V     p/J     -npOyjtpCA.   TTOtCO- 

pie5«  (Jt'  (zpe),£r/3Tt«v  z«i  «pyiav    «Jet  yap  Tvjs   pe^eTvj;  «v«veuo'.'«- 


PLATOMS    DE    REP.  705 

(Tijc  hiuj  uel  Tflv  [xvri{//3v  wv  'iyjbf^zv  tl  Sl  <J/)  zat  t6  ^veuuk- 
Ttxov  oyr.y.v.  twv  ■L-jyJHi-i  xjyoozzpo-j  yiyv6'j.i'jo-j  3iv.  tov  svrxLiov 
Uipy.y  'j.r.JnJ  —oioir,  twv  TUTTWi»,  oOiJev  ■S'Kyay.G-T'jv  ;<at  touto  «t- 
'jiant<jXi</.i  ro-j  Troatv  «vKy/.aic.v,  t/;v  e:  ro  t:'ji~j'j.v.  Tzxcty.ooyrtv 
ic,  avc/.yz/;;  ytyjov.i-jrrJ  ^  '/.vX  oloj  '6\ia5o-j  7roto0(7«v  touv  Iv  aOT6'> 
TUTTWV  V''  l/rtTitvitv  etzoT&JC  TOTj;  (j>odvv;r;tv  w./j  cw^onlvov;,  ^ta 
Tflv  jauTwv  (7Uj;.rr«Jctav,  — jot  t(/.  svj/.a  ^ajOUTSjSov  t6  TTvi-jaa 
7rotouv7a;  zat  eTrtCTrwj/svoy;*  xat  a).).a  ;To).).a  Tfi;  lii^ni  «iTt«, 
y.aTaywya    twv    -.I/u^wv    \iyerv.i    al-j    (?■/]    v.at    TauTK    oyctzw;. 

6i.  Asyit  (3:  "/at  6  ^atp.ovto;  'A^^oi^tots)/:;  atTtav,  ^t'  ^v 
IzEt^iv  u£v  tou(7a  /;  'y'"-';//!  oz~jpo^  lr:i\y.'j^v.-jirc/.L  -ziii-j  Iv.ii  5iu.~ 
p.(J:Twv  lvTcCi.3'£v  ^£  l^toOfja,  ulj/LvrjTat  Izsi  twv  lvTav5^a  7ra5'/3- 
p.aTwv  y.at  aTro^szTlov  toj  Aoyov  ^v;(Ti  yv.p  ovv  zai  auTd;,  Iz 
jASv  vystaj  £t;  -jocro-j  o^ys-jovTa,  )./;,5/:v  'irTy^ti-j  tuv.;  y.v.l  auTwv 
Twv  ypay.aaTWv  wv  luji/a^^fizcttrav  Iz  -jogo-j  ol  et;  uyEtav  tovTa 
fiv;(j£va  T:oy~ozi  touto  Trikcyjrj'  loiY.i'JV.i  oi  tiqv  w.sv  av£u  (70Jii.a- 
Tos  ?w/]v  Tatc  .]/'j^atj  zaTy.  au^jtv  o-jav.-j  ■  •  •  (7/;u.atv£t  Taj  ttEv 
IzitJev  ioyc7aj,  l7ri).avS'av£o,5a£  twv  Izst-  Ta;  (?e  IvTivS^sv  £Z£i- 
ij£,  Twv  IvlavJa  ^tay.v/jaoviuetv  ^ozEt  3i  ^.oi  zat  tovto,  zaT&i 
Tr,'J  T(uv  ^ii7)'j  (TvaTrtTrTStv  Trpcivotav  Tt;  y(xo  twv  lz£t  afj.-jriui-j/] 
•Icj^Yj ,  (7(iJu.aT0;  l7rt'j.£).£t'7S'at  zai  y£v£(7£wc  Yj.JE/rj-^iV,  T:ZLpoiu.i'j-(i 
TotaijT/;;  t?):  Iv  cwuart  ?w/;j,  irovwv  v.'jn'j\j-:<>yj  o-jcr,;  [a£C7tk;; 
«).),'  ■/;  /-/^S-/;  TO-j  lz£t  Stou  zat  rf.;  iv.il  pa(7Twv)3S  l5avi(7T"/;(7tv 
if/Uac  £t;  rr,'j  icjfji'AiLV.'j  twv  "Jrr'  6'^Ja).!/ot?  z£ty.£vwv  evSsv  zat 
7£^vat  Trpo;  tov  p'iO'J  (iioS/JTav  ccJv.y/.OLlxi ,  zat  l<rt(7T/;[xai  TrcivTa 
Tov  Tr;(j£  TOTrov  voO  zai  S£(wv  iTrA-flowTav ,  w;  zai  T'/;v  y£v£(7tv 
c/'j.oyo-j  loyojav.L.!  y.v.i.  tov  twv  zaztZiv  Torrov  zaTazo^^ti^/JTat,  r^ 
T.OL'/.Ll.'iv.  loi-j  ayaSwv  rv.yv.  S'  av  zai  'Au-D.-flTa  z£z).^/;zoj;  et/j 
toOtov  t6v  7roTav.6v,  6ii  (Jt'  (/.u£).£tav  Tat;  -yjyjA;  i-j.Tzoto\i'jroL 
rii'j  Tzo^k^i.r.-j  rv.\jrn'J  '>-'ri5ti'j  y  r,j  t,'j.i'i.r,'ju.'J  kv.'jro>'j  zat  vjiSvawJ  t6 
7r;;  y£v£(7£w;  (Tzoto;,  wj  a't  yz  Sioizpz-iartpv.t  rSi'j  u(ff/.'jo'Ju.i- 
•jwj ,  l7rt7r6).atov  'iyyjnv.i  Tflv  ).f,5>3v  o ta  t/jv  iizoyriJ  twv  evep- 
y££'5v,    ava!xt[/,v/;(7zovTaf  twv  £z£t  paiJt&jj'  Iniyjtt  Si  rv-i  lv£py£ia; 


706  PROCLI    IN    LIB.    X. 

•flTE  yufftzfl  Slv.  t/:?  Tpoyfl;  y.tvi3(7tc,  xat  fl  t/;;  at(73ri(T£&K  c/.\t,- 
^Eta  TiiJv  rpocTTrtTTTcivTWV ,  (w;  Iv  Tet>tai(>J  ^.JYSTaf  zat  t6  y£  3au- 
p.a(7T6v,  6t£  pia).).ov  (ivaptv/jai?  £c7t«  T(>jv  y.a5'  o^ouj  -^  T(5iv  piE- 
ptzwv  otov  OTt  Trpo  Tijs  yev£(T£(u;  Tot6v(Je  pioi»  'i%M^.vj  ev  TOiff^ys 
TO15  TOTTOJ;'  aiTtov  al  071  n  ^.i-j  t(wv  y.u^'  6).ou  v.-jv.a-jtitjtq^  tvj; 
).oytz/is  p.6v/;j  (?stTat  il/y^-^j  iO»u(iJ;  e^oOayj;  TzpoPoXo-j  wv  £;><££ 
^6y6)v,  ^  ^s  Twv  a£pt-/(wv  Tij?  (pavTa(7TJ7.n;"  ev  TauT/j  yap  01  tu- 
7ro£  Twv  «i(T.5v;twv  auTW  Si  uri  tw  <7rJjpaT£  Trpoffsj^/];  {/tto  tac 
Iv  aOT(w  vy^oxviTOc  v.aTaz^.v^ousvvj ,  7:06?  /ifj^jjv  t'j'fopog  yvjeTOCi. 
52-  "  'E7re£(?/3  3i  •/otpjj.Jflvat  xat  pe^a?  vuzTa;  yev60'.5«£,  pe- 
^pt  ToO  ets  Tflv  '^/vjzcit-j  aTTovTas  waTrep  udTipai;  ,,•  peT(x  t^v 
E(77repav  /.ar  Triv  toj  Xvj^atou  Trocrtv  uiJaTOS,  -JTrvog  pev  Trapa- 
).auStiveTa£  tw  pij.5w,  Tuv^/jua  Tnj  T(Jiv  Ivepyetwv  T(wv  Yvw(7TtZ(iiv 
KpyiKg  -/.0.1  Trapecrewc*  zat  yap  6  i^w^ucJ/jc;  uttvoj  IxXiietv  tch.;  oti- 
c^ijtjZtg .)  ai  (?/)  7(wv  yvc.'j7ecov  etirtv  twv  •jotpr^v  a7ro7£^£yT/iaets' 
peaat  ^e  vuxTe;  auTo  to  t/;?  ?oj?;;  ufSy/kara.TOv  Iv^eixvupevaf 
xaTa  ya_p  7a07a5  l(7Ttv  ijp^wv  TroppwTaT&J  6  «)»£o;*  ov  rccyce^M 
yapev  otvvlojov  ev  TOtj  bpotroig  xjt: (/.p-/ztv  7r),etc7TOv  ouv  -i&p.as  v;(?»3 
ToO  k'fU.^o\j  S icarotvot.i  frtai-j  ri  puJo).oyta,  za^^&tTrep  xat  tw  xot— 
p>3,j>jvat,  vou  xat  t/;?  iz^fl^ou;  yvci(7ec.J5  aTrot^T^vat  7r),et(7TOv  xat 
sofAiv  y.oti  n  ev^^eo?  Trotvjc^t.;  tov  'Epp^v  rjyepova  -/.kSoSuv  "^^'/,1- 
y.utj  vTzolotpoxtaoi.  xat  u-joSto-j  riv&v ,  outw  dh  (^avjut  tvj  pa.pS(f 
^pvaTjv  einoxxTu  t<iv  pupSov  .^  v.ui  t6v  S^eov  y^pvaoppunfJ  rotv  p.ev 
Ta  oppaTa  Zklyet-j^  otauvei  xotpttovTa,  touj  (Je  twv  uvSpSi-j  x«i 
u;rvcoOVT«c  hjzipetv  v--jo'j  pev  y.u>.o-jau  y.ui  u-jto  twv  >|/up^wv  Tflv 
EiS  ysvscrtv  6^6 v  l?£yep(7tv  (Js  (Jctto  tou  y.upoxj  toutou,  nupeTiv 
iptv  IpTTOtviaavTo;  twv  voepcijv  ^wwv  w;  twv  uiab-eirfK&v  6  ^wco^vj; 
un^vof ,  TQV  (Z7r6  yev£(7ew;  au.5t;  u-jo5ov  STrt  Tiftv  v6/3(Ttv,  x«t«  Tflv 
T(JJv  ovTwv  u-jU'J.-j-tia fj-  y.ui  i^t  y.ui  t«ut«  t/w  t/j;  u'^yeliy.Jii  t(/.?cwj 
r,'/Z'XQvt  TzoiTzovru-  (7uv«7rT£t  xat  T'/.  avw  Tot;  xgctw  (?t(x  T(>jv  il^u^^t- 
xwv  -/.u^oSmv.)  xat  t«  xticTw  TOt;  «vw  Siu  tmv  uvoSav  ruuru  pev, 
tva  xat  Tov  urrvov  i'(?wrji.ev  kTzou.ivMi  TOi;  SiZo).6'joti  uno  tou  n).<i- 
Twvoc  £t;  Tov  Trpoxetp.ivov  p.uJov    stcrflypevov,  xvwf/.uiM;    zlpeirut.' 


PLATONIS    DE    REP.  707 

53-  WETix  3i  Tov  UTTvov  y.ui  T«f  ^iaa^  vOv.tkc,  poovTr.v  Ttva 
yevsff^at  ^rjfftv  xai  ffuv5^r;u«T«,  "/at  TayT«  (Jr)7:ou,5sv ,  «^/«  «Jtiojv 
Ttvwv  xai  TTOaet^tovtwv  Ivcp-yeiwv  iTfst  y«p  xa^o^yd?  IffTtv  «vw^tv 
«—6  Twv  p.STtwpwv  eij  Tqv  '/flv ,  «Tro  toO  Atdj  et?  tov  toO  rio- 
aetfJwvo?  t6-ov,  fl  usv  poovTift  (TOu.po).ov  7raoji)./37TT«t ,  w;  v.-jm^vj 
'/iy'jo(j.ey/; ,  tv;;  ^ttou  Trotflfjewj*  6  iJs  cstCTfAOc ,  t^;  toO  TIogh- 
^wvoj  ^vju.toupyta;'  wj  «v  T«tc  ei;  Tr;v  yevco-tv  «u.wv  za^dJotj 
(Tuve7rt(Tp^uou(7wv  «u.^OTepwv  (?»;atoupytwv  et  ^e  ■/.«t  7Tveu!j^«T0c  xt- 
vijfftj,  li»  Vi^e^rtv  f/.sv  Tflv  ppovT/jv,  Otto  yc;  ^e  xtvoyp.evoy  tov 
(7et(7a6v  (Z7roTe).et ,  Sn\o'j  Sr,T:ovS£-j  OTt  ffOp^o)ov  v.«i  touto  tjj; 
ToO  •i/uj^tv.oO  TTveOptKTO;  IffTt  v.tvrjire&j?,  «vw  ts  xat  x«tw  rjiipo- 
psvou ,  ot«  TQv  TravTotav  Tpo^prjv  yi  x«i  tou  StxT(/.  ••/i-Jti  •^uy^iiv 
etv«i,  T«  zi!:  yivSGfj  ;^wpfl(7«vT«,  t«  pev  ox>pu,v65e-j  ^  xk  Si  v.tto 
ru)-j  O;70yetwv  tottwv  -/.(/.i  ^  uev  PpovTio  T(iov  «vw^ev  ;n-/ouc7wv ,  6 
3i  (jtinu.fji  tcTjv  -/«Tw^ev  lcTt  (7ijupo).ov  TeVo;  y'  o^jv  l(7Ttv  t^c 
TOtac^c    -/f./-/;(7ewj,    t6    et;    t/jv    ysvsirtv    «TTStv    l?«7rtv/3{   7r(ivTa?. 

54'  K«t  7rpo7e.^/3zev ,  w(77rep  «(7Tc_p«;"  eotzev  ^(Zjs  t-?)  ziv/iTet 
Twv  <3t«TT0VTWv  (ZCTEpwv  ,7r£pt  y/;v  ovTOj;  rj  to-j  Oyrcuu-to^  ■/iu.(i5v 
ztv]Q(7tj  Et;  Tflv  yi-jSGi-j-  «).).V3?  ^e  -J/u^fl;  eic  «A).o  (7wu.«  zaTaT- 
TOp-Sv/j;  ,  ety.67w;  zai  T(it;  T(iJv  ©^•/ju.arwv  fopcii.g  ■zUq  p.£T«  twv 
•>]/u^(i)v,  uGripoi^J  cJtKTTOvrwv  «7ret7.«(7ev  (JtaiJ^popKts"  t6  (Je  «vw 
7r«(7«v  «TTetv ,  «tTt«v  e/et  t6  pieTa  tav  7rTW(7tv  ei;  ^woyovtav 
«Ot«;  ;^wp£tv,  OTrlp  l(7Tt  zpetTTOv  toO  TrefrTwzevat  piovov  gvj- 
T£)ei    yap  l(7Ti  Trpos  t»iv  (?i3p.toupyi«v,    «)a'  oO  7re7rTwzev«t  u.6-jov 

tC7w;    0£   (7"JVT(iTT£tV     «OtoV    (?£l     Z«i     TW     W(77rcO     «(7T£p«;  ,     tv'    fl     t6 

6).ov  «TTOVTa;  etj  zr,'^  ysvecjtv  oOtw;,  wj  «vw  zii;  'jfjiazoi;  uGri- 
paj  «TTOVT«s  6poip.cv  Iv  Tot;  «zpot;  ToO  «epoc"  ei  (?£  od.lo-j  a),).-/3 
z«i  iiu-hr,;  opav.-j  y/:ffiv,  Sf,lo'j  Sr,—o'-J^i'j  tii;  ^t«(77r£tpovT«t  p.£v 
ets  Tflv  7re7T).v3^uc7p£v/;v  z«i  a  ir,pr,'j.i'jrjV  Iv  t^  yeve^ret  ^w/jv,  z«i 
ei;  oiy.ijGct;  SiKtfipovGO.;  zai  piept^a;  t^;  7*^=5  «5p6wc  (Je  iiG-/.pi- 
vovTat  Tradat,  xKi  uy^poiiio;  tu  c7co[X«t«  Ip^^ij/uxoOfftv,  z«i  (ivot- 
v.i'(^0'jlut  hj  uxjToi;'  w;  t/;?  £?w  tcov  crwp.c<Twv  ^c.j«;  zai  Tflj  Iv 
GuyuGfj  y    t6v  <jiopLGai,'j  u'JiT;ui.G5n~0'j   'jr.up^/tfj'  loiwjrri-j  y(zp  Iv 


708  PROCLI    IN    LIB.    X. 

n«(>p.£vI(Jvj  ToO  i^ati})vflg  «uto?  hy-rj  epp-viveuffsv  t^vai-j  ^  uzono-i  Sh 
7£va  ouffav  w;  ly.ei  )>eyS£ ,  za,^"  fiv  ai  aTTO  7wv  avTr/.Etj;.£vwv  et? 
ra  «vTf/etueva  ytvovTat  peTaffTKC7£tc ,  y.«t  et;  -/piaet;  oiiv  at  ei; 
Tc/.  <7wiji«Ta  Twv  ^l^y^wv,  ev  tout&j  Sh  tw  IHaTrivvj;  e;7tTe),0TivT«£, 
z«i  TTKffa  peT«poXiiv  etc  ts  ffTactv  ev.  -/tvrjaew;,  z«i  et;  y.ivvjfftv 
«TTO    Tfi;    crTaffEwj. 

55.  "  AuTo;  ^e  toO  p.ev  iiScTOg  zw).u5flva£  TTtelv,  iw;  to-j 
y.ui  Trjv  ij/y^flv  ou  p.tav^/jffou.e^a*  ,,  Toet;  pev  ouTOt  y.atpot  p«- 
).t(TT«  Tflv  ^taipopiv  ETre^et^av  rip.iv  toO  twv  )6y&jv  toutwv  CTe- 
voupevou  7T«Tp6c  Tzjio;  ■zi/.c  cJil.^KZ  '^'^yj^-Z'  elc  pev  6  jrapa  Toif 
^f/«(7T«i?"  Twv  y«p  a),).&jv  -yiUy^wv  ffrjp.eia  lapouffwv  x'cc,  -/piaews 
«UTOV  p.ri  /ajsetv  w?  o-j;rw  aua;ir£7r)>*;owx6T«  t6v  Tfi^e  [3iov  'irzpo^ 
Se  6  Tfl?  ^t«-/)v3owO'£wc-  auTQV  yap  twv  a),).wv  x^.ijpoupivwv  x)./]— 
pou  p-fl  ■zMyj.vi ,  toutw  yap  outtw  f,v  ap^ri  a),),-fl;  7rept6(Jou'  TptTo; 
^e  6  Tijg  7t6(7£w;  T/jg  e-/  tou  'ApeA/jTor  p.v)  yajj  «iU-ypj^wpvj^^ijvat 
povov  jTteiv,  'iva  p-ri  )/i5,J/]  twv  6'^,&£vtwv  (Tj^e^^eivj,  ^eovTo;  «utov 
«yye/ov  '■/ivca^Ki  zolg  zriSi  av5p(W7rot;  t(mv  ttjso  TJ35  yevEtrew; 
,&£ap.aTwv  (J/;),ov  ouv  OTt  7ravT£5  oi  TOioiSe  \'j'^0(.  \|/u^wv  etctv 
p.v/jp/3v  ly^ouffwv  iy.avflv  ta;  y^wptcrr/;;  ?wfl;*  w(7t  ev  p.u^ou  ffj^rj- 
p.aTt  ^/j/o;  e(7Ttv  6  ll^a.Twv  (zva(5't(Jaa-/&Jv ,  Tivo;  epyov  -^u;^/;;  T« 
TOiauTa  ypt/.Jetv  -/at  61;  TauTvjs,  rjv  p/)  y.aTe-/).u(7£v  t6  TTOua  toO 
7roT«p.ou  tS;  Xri.5*3?'  t6  (Je  ouv  iajiiyftc,  ttkvtwv  toutwv,  oti  ttws 
p.ev  Iv  Tw  ffcop.«Tt  yeyovev  ,  oux  ot^aev  y)  yap  l^aitpvvj;  6^6;,  sux 
e^wxev  E7Tt(7T(/.(7et  j/Gjpav  ou(?e  '/«js  l/Tt  t(Jjv  «).Awv  e^KTrivvj;  ytvo- 
pLSvwv  hjiiazv.ii.t-j  ,  ypo-Jox)  TTV.pv.zc/.Tfj  t?,;  £7:t(7Ta(7ew;  «TraiTOu— 
(Tvj; ,    tva   Trajsaxo/ouj/i^T/j    t»;    ajSy^/j    -/ai    tw    p£(7w    z«i    tw    TEAet 

TOU     <7Upp«tV0VT0C. 

56.  'Av«S).£-^«?  Sl  ew^Sev,  Ikutov  zISvj  Lti  t'^  7T/eupa  "/ei-. 
uevov  ^wiJey.aT«iov,  t/j;  etp/jTat  Iv  7rpootp.iot;-  -/«i  o^rw;  oux  «Tri- 
^KVog  ■/)  i(TTOpta,  (Jt'  |-/£ivwv  Twv  Ev  (zpXfl  ).£)ieyp.evwv  rjpiv  U7re- 
p.vr!ff«pev  Trpoo-zeic^^^w  ^e  e-/eiyo  ,  OTt  y.ai  rj  ^U6J^e-/a;,  7r£pt6(30U 
.^■eiK;  e(7Tiv  «pt^po;,  et;  t6  Trepa;  twv  ovtwv  ktzo  tk;  Kpy^ia 
-/aTavT/;T«; ,    repaT«  -/«i   p.£(7a  twv  oAwv  7T£pt)a6&>v,    «Te  «tto  T(iiv 


PLATONIS    DE    REP.  709 

ap^MV  ^ilimu  7rpos).3'(»v  twv  ev  toi?  «pt^poi;  TTpwTOup-yaiv  tou- 
TOt;  ^i  ETTOpisvw;  6  2wzp«-/34  tov  f;.05ov  crupi.7rsj3avKp£vo;,  ff£- 
ffwff^^Kt  yvjffiv  a^X'  oOx  «7ro),&j).£v«« ,  z«t  /?««;  ffwffstv  sav  Tzti- 
ffopiE^a  «OTfr  iritaShrzg  7«p  oO  uL««v3'V3ffdp.£3'«  Tflv  '«{'v^^ov  ,  z«t 
Kvoaiovpyla.i';  innak-lici-j-zB?  r;p«;  «Otou;-  ^t«p-/3!76p.£5'«  ^i  £y  toO- 
Tov  Tov  ta;  Afl5-fl;  7TOT«y-ov ,  tav  'iZ-JtGVj  7r«ff«v  «v^e;  atvtffffd- 
picvo;*  «»'  fl;  Ct  Si'J-0  rJ.ri^Et  T«tc  "lu^^ai;  twv  t£  J£twv  z«t  e«u- 
Twv  vOv  7«p  £v  Tw  to«w^£  TTOTapiw  ?w[/.£v  Tfl?  ),v;,5/3; ,  bv  (J^l 
^t«Pyiv«£  Tflv  ffupyuTOV  «Otw  ^.fl^rjv  a7roffz£u«?op.£vouc ,  z«c  Sia, 
TJJS  za,3apff£wf  T/;;  £z  twv  7ra.5wv ,  avav£Oup.£voi/;  t/]v  avr)pv7V 
Twv  ovTwv  p.£«ffpL6;  ycf.p  'liv/Jt)'j  n  £pL77«5fl;  ?wr)  z«t  e^w^o;,  ac)' 
rii    iT7iyt'j6uzvo'j    t6    tas   )ifl5v3;   7t«5oc"    z«5«jO(7£;    (JI   r;    «770S0)/) 

TM-J     "kriSuwj     TOOtWV     Z«t     T?;     y£VEff££     ffUp.(pu).WV     TIK^^tJJV. 

57.  ToO;  p.£v  ouv  7to)).ou;,  T:po^i5i'JV.i  Tot;  uu^ot;  £.5o;  ?,v  (i) 
OTJ  ptuS^o;  «!Tw).£TO ,  ^£tzvuv«£  pou)opi.evou;  (w;  «pa  ot  uLu^^od  ^s- 
youfftv  pri  ovT«,  7T)«ffp.aTw(y£t;  ovt£;'  zat  «pta  ti  Ip6v!,5rv3ff«v  z«i 
oux  stfftv  auT6;  ^£  7Tav  TOUvavTtov  zat  £VT«u5a  z«i  (3c^)a^oyj 
«■(M^Eff^^at  T£  z«i  ff(a^£tv  (jivjfftv  tou;  piu3"ou;  tou;  7t«j3'  «uTfiJ, 
pi«).«  y£  stzoTw;'  rSi-j  yizp  ovtwv  stffiv  l^vjy/jTat,  z«t  wy£),tu.ot 
T(wv  «zouovTwv  UTrapj^ouffjv  xotoiSz  ovt£;  z«t  tou;  jTEt^^optlvou; 
«UTOt;,  \.T;v.'j(/.'iOMnfj  «uToyuw;  Itti  tvjv  T(>jv  ovtwv  «X-o^^stav  z«t 
Trep  «vsu  stzoTwv  zat  (/.7T0^£t|£w;  (Jt^JaffzovTE;  ,  w;  «v  T«t;  a.§tx- 
ffTp6'|iot;  Y;p(wv  7rj5o),r,-]/£fftv  7T£pt  t(uv  TTCiv.'1'J.c/.-zorj  a\)'ju.So-jrBi'  t« 
p(.Ev  ^rj  Tou  pu^^ou  T£)vO;  e^etw*  (jaf/.pa.  3i  Tcpoc^ci^  TOurot<; 
ff7reppiaT«  7rp6;  t/jv  ^6c«v  t/jv  II).«twvo;  T£tvovT«  7T£pt  tou  ly' 
jjiiiv ,  zai  £tpi.«pp.£Vfl; ,  z«t  —po'joiv.;  Ksptypv.-^M  zai  aUT6v  tov 
^ioyov    OTt   p.£v    ouv    IffTt   TouTO    $0    To    lcp'    flpitv    ^etzvuvat  zaTot 

n)«TWV«     7r£ptTT6v,    7T«VT«;^0U    T(jc;     ULpiGeii     TWV    i|/u;^oiv,     «tTi«; 

XeyovTo;  «uTat;  £tv«t  -rtJJv  t6t£  (iy«,5(wv  7r«vTwv  z«i  T(ijv  zkziwvj 
Z«i  TrjV  «p£T/JV  «^£ff7T0T0V  z«).ouvTo;*  7r).rjv  oTt  z«t'  «utov,  oux 
EffTt    t6  ezouffiov    z«i    t6  Sf   rjptv    Taurov,    x).),!/.  t6   p.^v    ezoufftov 

(1)  In  niargiiie:  cr-niy-ii^rsov ,  to  ?r«vri  /.^t/3«  c'7riXcyo'pc£yov. 


710  PBOCLI    IN    LIB.    X. 

Iv  povot;  Iff-tv  TOi;  »ya.3oli'  ei77£p  «zovffto;  /.«t  «pou^xjTOC,  6 
Twv  y.v.yM'i  ptog'  i'/  »)t/tv  (?£  xat  «n-6  twv  «y.ETepwv  aip£<T£wv  xat 
T«  «uapTif,f/aTa'  xat  yap  TavTa  ui^ovy.s^x^  y.ai  6).dp.£vo£  tvcikt- 
zoy.fj ,  kXi.v.  Si'  uyjoiK-j-  zi  oyv  Ta  «[JtaoTr;u.aTa  axoucta  [;.2v, 
ev  Tai;  w.^i(jzai-j  §i  v;p.&jv  lcTTt  zat  TauTa,  jravTa  piEV  Ta  szou- 
(Tta  y.at  alpsTa  Sr.T^ov^z-j  laTtv,  oO  TravTa  §i  ra.  uioezk  Ixouffta- 
TOVTWv  Si  TO  p£v  Ky.ovciu  etvat  offa  apapT«vo{*ev ,  ev  tw  ev«Tw 
SiS^r/.rut  Twv  v6p.wv  t6  (Je  xat  tx  ap.apTflpaT«  «tto  twv  «ipe- 
ffewv  eivat  twv  i;iAeTepwv ,  x.a/  Iv  toi?  toO^e  toO  {/u^ou  prifjia- 
fftv  IxflpuTTsTO  ffaywr-  «tTia,  £).0{y.£vou  ^■eof ,  avatTto?"  twv  yap 
xKxwv  ^yjTTOu  .^eo;  avatTto; ,  ouj^i  twv  a'/a,Jwv  ttkvtwv  yap  at- 
Ttaff^at  yp-flv«£  twv  a^aS^wv  tov  ^eov,  Iv  tw  (JeuTepw  ta;  tto- 
)i£TEia5  r,xouff«tiev  TauT«  p.£v  ouv  OTrep  e^^ijv  uTrouty.vrjffxetv  St». 
TrXecovwv  nepispyo^j. 

58.  'Ot£  o£  t/jv  et;j.aj5p.£v/;v  a.lrioi.-J  sTvai  '.fnii-j  auTOS  twv 
TOu  xoffuou  irep^o^&JV,  xai  ouTe  t»]v  Trepto^ov,  outc  t^v  Ta?£v 
tAv  ev  auTKtj  x.at  t6v  eipp.6v,  wj  T£ff£v  £(?o^£v,  Sr^loi  t«  Iv  tim 
7zolniy.'7>  ryn^vjz'./.  Titoi  v.vzn;-  "  t6v  (?£  ^fl  y.oG^o-j  liveffTf eyev 
etp.app.£v>3  x«i  ffup'fUTO;  l7:£.5upia,  T(iv  IvavTtav  ta  TrpoTepa  Trept- 
ayouffa  xux/f,ff£f  ,,  ^'«aov  yizp  6t£  x£v£tv  pev  Iv  TOUTOt;  oUxv.i 
T^v  etpappevYjv,  x£v£tff<S-«£  (?€  utt'  «uta;  t6v  y.ofjy.o-j  ffup.7ravT«, 
j!aT«  7r«ff«s  T«;  ev  «utw  y.nii<Jtii-  Sib  v.pyoiLVjo^j  piev  Uy.pipk- 
GTSoo-J  (Jc7roT£).etv ,  T£).£UTwvTa  (Je  apji).UT£pov  -^ttwv  yap  n  ra^t; 
Iv    TOi;    IffyaTOt;    toO    x6ffp.ou,    7r).£twv    Si    Iv    toI;   T^pw^idlotq' 

TOtKUTlJV    ^£    T/JV     tuy.XC/lti-JC-J    OUffav  ,    XtVVJTtzilV    ).eyw    TWV    XOffp.£X(WV 

Trepioowv  aiTtav,  oTt  ^eov  ou;  oteTat  £tva£,  "Xupoi;  u.-j  evap'/w; 
Ix  TOu  auTOu  §Lu>.6'/o\>'  'fr,ci  yajo  ^uo  y.ij(i<Jiii;  l-jx-jriug ,  ^uo 
^■eou;  IvavTia  wpovouvTa;    yh    y.vjiX-j'    Tri'J  Si   (ivaxux/yjfftv,    hjwj- 

Tt«V     elv«£     rV   TTOOTipU    XUX/fiff££   T^    .&ew'     (J/i^.OV    K_p«   0T£    TflV     T0£- 

«uTijv  x£vv;T£xijv  oux  «V  <fKin  5z6-j  il'juij  5i6-J  upyjiv  iy.ti-jii);  rriq 
xux).»iffew;  t: poniLnoyj-  inti  y.ui  TravTOJV  ■&ewv  «(j)£vtwv  t«  p6_pv3 
Tou  xoffpou  rr,;  eauTiwv  l;r£p£).iia;,  outw;  eTrriyayev  ot£  t6v  x6- 
ffpov    Ixeivwv    a'^£VTwv,    uvto-j    (zvlffTpe^sv    £tp.«rjL'e-'/:    ).ot7r6v    '•  - 


PLATONIS   DE    BEP.  711 

«oa  ^Eoc  kariv  y  ziTzzp  tyiv  evKVTtav  y.ntl  y.ij-nafj  TJj  TTporkpa 
zvx).flff££  ToO  TravTOs,  ^v  ey.ivEt  ^soc'  ^■sov  3i  IvavTiav  ,9ewv  y.i- 
vvjdJv  aufip^avov  zjveiv  zat  el  [/sTa  t/jv  a7r6).ef^iv  TiavTwv  ^e&Jv, 
oCtw    xtvet    Tov    xoffp.ov,    w;   av    avTij    pt-q    ouffa   ^■eds. 

5q.  "Otj  Sk  oi>Sk  'n  ^ziu.  tJ/u;^/)  tou  TvavTOj  i<nfj  ^  pa^^o^jAev 
av  IvvofjffavTs? ,  ottwj  TauTViV  xat  Iv  Tt^aauj  ^edv  olcJev,  eiTrep 
£zat7TOV  xdffpov  eu(?at|Jiova  §i  u\)rri'J  ^eov,  zat  5etav  app^rjv  ap- 
|at7.Jat  ©ijfftv  aTraOcTOU  ptou  xat  ep^povo;*  xat  Iv  vdp.ot;  voOv 
.^etov  Trpoff^apoOffKv ,  elvat  pou^^eTat  -S^edv  otov  xat  Traffa?  Tocf 
T|/u^a;  affTpwv  opwv  ffTotj[^etwv  et  ouv  h  pev  eiua^-.u.evij  xa^'  au- 
Tov  oO  .5e6;,  i&  ije  il/uj^rj  toO  xdffpou  ^■ed;,  ovy.  u.-j  eivj  ii^oia- 
\>-i'jri  vj  ToO  xdffpou  ij^uj^ri,  oxiSf  h  i-j  Tttxatw  ou^'  t;  Iv  vdptots- 
OTi  ds  OTTSp  v;rd)iO£7rov  a^M^e;,  xat  w;  h  '^ufftc  IffTtv  toD  /rav- 
t6;,  Ix  toutwv  ffuva-yetv  (JyvaTov  et  •yap  poTe  rj  i|'y;^»i  sartv  ii 
^•poff^.apoyffa  voOv ,  ptiTe  to  ffwpaToet^sj,  toOto  psv  yap  xtvet, 
5e6;  (Js  oOx  effTtv ,  uaT^sp  ey.si-j-/i,  lziT:iTa.i  iiiari^j  auT^v  o-jac.-j 
«piyoTSpwv  T-fiS  psv  w;  .JeoO  p.»i  ^sov  ^etpova,  toO  ^e  w;  xt- 
vov^ivoiJ  xtvoOffav ,  xpetffffova  T-/iv  yOfftv  etvat  toO  TravTds*  xat 
yap    Iv    Tipatw  Tat;  4iuy^a.li  zou;  sipa^ppsvou;    vdpou;  etrrstv  I5e- 

).WV  ,     TT^dTSpOV     Tlf]V      yjfftV     ^StXVUfftV      ToO     CiavTOJ'     OUTW     '/     ouv 

(pvjfftv  xat  IpjStpaffat  wc  st;  o^^iopa  t»jv  toO  TravTo;  ijjuff^v  s'<?st- 
^ev,  vdpou;  te  tou;  sipappevou;  stTrev  auTat;-  xat  Iv  vdpot;  7rp6; 
Tou;  ffwpaTtxai;  a.pya.lz  ;^_pwpsvou;  (ZYwvt^Sff^^at  pe»wv ,  y.oCkua; 
yjjffiv  auTOu;  Ta  ^uffet,  (pufftv  aroxa^ietv  w;  aX>(j;  Snlc(.Sh  na,pu. 
yuffst,  T'fl;  cpuffsw;  ouff-/;;'  et  ouv  Ta  ffcopaTa  TravTa  ■^juffet,  Siilo-j 
w;  cpufft;  a),^ij  Tt;  /rajsa  T(it  ffiwpaTa ,  xal  atTta  t(wv  ij)uff£t  xat 
x^t'  auTov  ^e^etxTat  Toivuv,  oTt  '^ufft;  IffTtv  toO  TravTo;  etpob- 
psvij ,    xat    xaTa   toc;    Il^aTCovo;   apj^ci;. 

60.  OTt  Sz  TaOTa  ffuvTSTaxTat  a^iXrj^ot;,  Td  Te  kf  owtv  ).eyw 
xat  eipajsptsvvj ,  xal  ffuvepyaivSTat  7rap(jc  t^;  Trpovoia;,  ).apot;  av 
ex  Twv  Iv  T(w  (?exccT(u  twv  vdpwv  fc/jS^svTwv  )isyct  yicp  oTt  piv 
ou  pia^eTat  t6  ly'  ifiptv  ^  eipappsvvj  n  Tvpovoi»'  TauTt  ypci-jiw 
^e   ffuvTep(i)v    T(ic;    prjffet;-  "  iTret^ifj    xaTicJev   rjpcOv    Tcit;    nftuc,eii    6 


712  PROCLI    IN    LTB.    X.    PLATONIS    DE    REP. 

CKv,    TToW.rjv  ^e  y.axiav,    o-ejs  i;v    70O    ly'    "iij/tv    tijtov ,    sprjj^avr,- 

ffKTO  roij  Xitf/.sVOV  SV.aO^TOV  TWV  f/.£0(>jV,  «OcTOV  p.SV  V/.X&iffav  ,  fjT- 
TwaEVVJV    ^e   ■/.K/.lv.J  ,     Iv     TV"     ;TKVTt     77«ply^0f     TOOtO    (Je    flV   TTpOVOta; 

t^tov,  Traatv  j^pfic^^at  zaTa  t6  ^uvktov  et;  t6  k^^k^ov  ptEfjtjj- 
/«vvjTat  (Jfl  TTjsos  toOto  ,  TTOiov  yiYvofxsvov  a£t,  Trotav  '£(?pav  ^et 
p.£Ta).a[/6av£tv  t^;  ^£  y^vEffew;  ToO  Trotou  Ttvof,  «cp'fi-/Ev  Iv  T«tc 
PouX»i(T£<7tv  £-/«(7TWv  v';p.(iljv  T(y.;  atTta;*  onr,  "fv.p  av  l/Tt^^upf^  x«t 
OTTOto;  Tt;  (Jjv  T/iV  ■^'UXflv ,  T«yr/3  ayj,8d'j  £-/«ffTO;  v.ai  TQio\>TOi 
ytvETKt  «rr«;  vjp.^iiv  ,,•  ^t'  wv  t6  aOT£^ou(7tov  p.a^t(7T«  c"co^£t  t^; 
•^up^vj;  -/at  t6  e'f  /ju.tv  t6  yajo  ttoiov  tvj;  ^wvj;,  ta;  Yip.£T£oa; 
•fipT^ff^^at  poy/rjTcw; ,  tvjv  npouipeztT^h'*  ^wvKjitv  (Z7roz«)i(7«;  Iv 
TOUTOt;  pou)>vjc7tv    TOt;/0T3v    ^e   6v,   ttw;    (7uvT«TT£T«t    n-jso;    tiiv 

Eip.«pp.£VV?V ,     iTT^i/CO-Jf^OV    "    peT«S«).)v£t     p.£V    TOtVUV    jTa^^o;    pi6To;i^« 

■j;uj^»;;,  £v  iaiJTOi;  y.£-/T/;u£v«  Tfiv  tv);  p.£T«po).yi;  «tTtav  x«t  toO- 
TO   TTK^.tv    Sia.    t6    l'f  /iu-tv  eiTTWv    p.£TaPa).).ov  Je    ^vjatv,    cpepETKt 

ZKTK     T-flV     TW;     £tp.«J3p£VV);     T«^tV    -/«t    v6p.0V     "/«t    7r(5j;    (J)£p£T«f     y.«t 

OTt  TaTTQ(j.£vov  £t;  Tflv  6'fZt).ou-i-jrrJ  «uTwv  y^(>jp«v,  (^pty.poTEpa  ptev 
T(5iv   ^.&d5v   p.£T«pc<).).ovTa ,    e).«TT&v«   -/«T(ic   t6    tvj;    y^^pa.;   ini-s- 

$0V,     7r).EtW    ^E   p.£T«7r£(76vT«    Ei;    pOC,5o;,     TK   T£    X«TW    AEy6pt£V«  0(7« 

cz^vjv  -/«1  T«  toOtwv  ly^oy.tjcf.  iTzo-jo^cci^o^Jzs;  (jfoSpK  epopovvTKf  „ 
toOtov  p.£v  oyv  t6v  TpoTTOv  oxiy.  e-/P«tvoptev  tvj;  etp.aj3p.evv3;,  Kklk 
■/«T«  TO-J;  ev  «uTvj  voj/ou;  ijiepopLS^'^ ,  peT«[3«).^ovTe;  -/«Tsic  t«; 
?wa;,  xOptot  tvi;  p.£T«[5o).'fl;  ovte;,  ei;  «).).ov  -/«t  a).).ov  tottov 
Kytc«JT£j>ov  -fl  Ttp.wp-flTf/cijTepov  -fl  -/«t  p.£aov  (ipiyoTepwv  ei.pvjTat  iJe 
x«t  t6  TrcivTK  «^uvTC^.TTOv ,  zai  OTt  Trpovota,  -/«t  6  ToO^e  toO 
TTKVTo;  j3«(jt).£u;*  et;  ov  -/«t  •/jptet;  (zv«''Jp«p.6vT£; ,  evT«v3«  Trept- 
yotz-ioptev    t6v    Trepi    toO    p.uS^ou    ffup.7r«vT«    /oyov. 

np6-/).ou    ).u^/tou   7r).aTc.JVf/oO    (Jta(J6;^ou 

ei;    Tov    ev   Trolizsia.   toO    n).«<Twvo;    pO,&ov 

•J7r6p.vir!p.«. 


DE  SERMONIBIS  ALIQUOT 

SANCTI     AUGUSTINI 

MONITUM  EDITORIS. 

.LJiu\multumque  est,  ex  quo  ineditos\priscorum  eccbesiae  pa- 
trum  serviones ,  latinos  etgraecos,  linguis  etiam  syriaca  et  ara- 
bica  scriptos ,  sed  de  graeco  fonte  saepe  manantes ,  colUgere 
coepi.  Igitur  et  in  mea  Scriptorum  veterum  collectione ,  et  in 
Juctoribus  classicis ,  et  in  hoc  etiam  Spicilegio  ['),  nonnullos 
pro  re  nata  et  quasi  gustHs  gratia  vu/gavi;  veluti  etiam  nunc 
in  huius  voluminis  calce  quatuor  mihi  collocare  placet  magni 
Augu.^tini  sermones,  quos  e  pervetustis  membranis ,  neque  ex 
uno  quandoque  sed  ex  pluribus  repetitis  exemplaribus ,  ante 
quinquennium  delibavi;  quosque  adhuc  anecdotos  reor ,  post  no- 
biles  Maurinorum  labores ,  et  post  vindobonensia,  Jlorentina , 
casinensia  Romae  et  Parisiis  edita ,  additamenta ,  quae  probe 
novi  et  inspexi. 

Primus  de  Petro  iussu  Domini  super  mare  ambulante ,  te- 
stimomum  habet  a  Possidio  illo,  qui  ferme  quadraginta  annis 
cum  divo  Jugustino  vixit,  eiusque  vitam  et  scriptorum  indicu- 
lum  conCinnavit.  Is  quippelinterjlivi  sermones  memorat  hunc 
cum  huiusmodi  titulo :  de  evangelica  lectione,  ubi  !)oniino  iu- 
bente  Petrus  super  mare  ambulant.  His  ego  Possidii  verbis ,  tum 
etiam  antiquissimi  codicis'mictoritatefretus,  hunc  genuinum 
esse  Augtistini  sermonem  prorsus  non  dubito. 

De  titilitate  ieiunii  concionatum  fuisse  Augustinum  testatur 
Possidius ;  quod  multoties  ab  illo  factum  fuisse ,  certum  est,  re- 
curre^itibus  annis.  Ex  his  sermonibus  unus  extat  in  editione 
maurina  T.  FI.  p.  6id.'^Alt€r  hicinoster  credendus  est,  quem 

(*)  Quae  T.  III.  p.  308.  scripsi  de  docto  vi>-o  confundente  sermoneiu 
"anonymuna  cuni  augustiniano ,  nunc  dicta  nolim;  Henim  postea  (ofinovi, 
niliil  ibi  aniniadvertcnduin  fuisse. 

45 


714 

secundo  loco  poiiimus  in  sex  priscis  codicibus  compertum ,  cukis 
est  titulus  quantum  valeat  ieiunium. 

Tertius  de  nuptiis  in  Cliana  Galilaeae,  servatus  est  in  anti- 
quissimo  codice ,  cuius  primam  paginam  iamdiu  attritam  et  eva- 
nesce7it€m ,  chemicis  adiumentis  quantum  licuit  instauravi ,  mul- 
toque  labore  ac  patientia  legi;  non  ita  tamen  ut  sine  aliquot 
lacunis  sit,  quas  expleri  aliquando  posse  vix  puto.  Comparavi 
quidem  hunc  sermonem  cum  Jugustini  tractatibus  octavo  et 
nono  in  lohannem,  ubi  idem  argumentum  evolvitur ;  re  tamen 
vera  noster  hic  totus  diversus  est.  Item  Beda  in  commentario 
ad  Pauli  epistolam  priorem  ad  Jimoth.  cap.  4,  quem  ex  Au- 
yustini,  ut  scimus,  operibus  conmrcinavit ,  haud  sermonem  nos- 
trum ,  sed  illos  in  loh.  prae  oculis  habuit.  Nihilo  tamen  minus, 
quisquis  beati  Augustini  stilum ,  pra^sertim  in  sermotiibus,  pa- 
rumj)er  callet ,  hu7ic  quem  inmanibus  habemus  tractatum,  sitte 
dubio  inter  sinceros  reponet.  Praeter  quam  quod  illa  quae  sta- 
tim  sub  initio  adversus  Manichaeos  dicuntur ,  quis  non  ab  ore 
Augustini  procedere  agnoscit? 

Quartus  denique  sermo,  cui  titulus  de  missa  cotidiana,  no- 
men  item  Augustini  gerit  in  pervetusto  exetnplari ;  dictumque 
apparet,  dum  adhuc  ethnici  iudaeique  inter  christianos  ver- 
sarentur.  Nequeres  igitur ,  neque  aetas ,  nequeipse,  ni  fallor , 
stilus  obstant,  qiwminus  auctoris ,  quem  seryno  pi^ae  se  fert  in 
titulo,  foetum  esse  credamm.  Nam  nec  cu7ictos  AugusUni  tror 
ctatus  i7idiculo  suo  compreheTidisse  Possidium ,  exploratum  est. 
Ceterum  hiatus  aliquot,  obscu7'asque  aut  dubias  lectiones  in 
hoc  praesertim  ac  superiore  sermone ,  nemo.  quaeso  miretur: 
codicis  e7iim  originalis,  dum  editionem  moliebar ,  praesentem 
facultatetn  non  habui;  cui  deinceps  incommodo ,  ut  spero,  me- 
debor. 

Haec  tatitutn  iti  praesetiti;  latius  postea  rem  hanc  et  alias 
expositurus,  et  gratias  etiam  illis  acturus  siqui  me  iti  his  la- 
boribus  ac  vesfigatianibus  facore  suo  adiuverunt,  vel  adiuturi 
sunt. 


SANCTI  AUGUSTINI 

EPISCOPT     HIPPONE^SIS 

SKRMONES     QUATUOR. 

I.  De  ubi  beatus  Petrus  in  mari  tempestateni  sustinuit 
in  na\i.   Matth.   XTV.  22.  seqq. 


N> 


utritos  hirundo  puUos  suos  cum  volandi  arti  disponit,  pau- 
lulum  quidem  in  aere  dimittit,  quibus  tamen  ipsa  vicina  est, 
ne  forte  decidant  trepidando  ,  adhuc  infirmi  volando.  Ita  et 
salvator  noster  lesus  Christus  discipulos  suos  quasi  teneros 
pullos  de  nidulis  quietis  emisit  marinis  fluctibus  adprobandos. 
At  ubi  coepit  pinnas  devotionis  eorum  marina  procella  tur- 
bare,  et  ventosa  tempestas  dissipare,  ipse  potens  est  sequi  na- 
vlgio  qui  imperat  vento.  Fecit  sibi  potentissimam  monope- 
dam  (1) ,  singularem  quadrigam,  mirandam  suis  vestigiis  pla- 
team  componens ,  non  marmoribus  ornatam  sed  fluctibus  pi- 
ctam,  non  saxis  sed  plantis.  Non  longe  recedit,  qui  pie  prae- 
misit.  Ambulabant  soli  et  non  soli ,  temptandi ,  probandi ,  vi- 
sitandi.  Invenit  occasionem  quasi  subtilis  ftir  effractor ,  qui 
excitat  tempestatem  ,  qui  non  amat  tranquillitatem ;  et  quasi 
absente  magistro  discipulos  temptat ,  ventos  inflat ,  excitat  ma- 
re,  et  sequentem  non  videt  gubernatorem.  Fit  servis  absente 
domino  argutatum  (2)  sine  causa  naufragium,  sed  tenetur  pieta- 
te  navigium.  IUi  interea  manus  extendunt ,  lacrimas  fundunt, 
vela  deponunt ,  strident  funes  et  restes ,  ut  Petrus  solvatur  et 
diabolus  alligetur.  Ubi  exclamant  ,  inquit ,  Domine  salvator 
noster  ?  Praemisisti  nos ,  et  dimisisti  nos.  Ecce  naufragator  , 
ubi  es  tu  potentissime  gubernator  ?  Ecce  tempestas ,  ubi  es 
pletas  ?  Ecce  mare  latrat ,  ubi  es  tu  agnus  Dei  qui  tulisti  pec- 
ccata  mundi  ? 

(1)  Adnotent  vocabuluin  lexicographi.  Sic  auteni  dicitur  ob   velocita- 
tem.  Confer  Cangiuni  voc.  mnnopedae. 

(2)  Ita  videbatui  iii  cod.  Intellige  autem  suhsHiens  ;  nisi  inaviK  (uji- 
tatum,  aut  quidlil^et  aliud 


716  S.    AUGUSTINI 

Contlnuo  advenit  Dominus ,  cum  pietate  subridens  ad  te- 
neros  pullos.  Veiitis  turbantibus  dissipatis ,  venit  potenter,  ap- 
pellat  clementer  ,  suos  quoque  reflcit  sapienter.  Vident  et  tur- 
bantur ,  qui  non  videndo  turbabantur.  O  inenarrabilia ,  fratres 
mei!  Ubique  metus,  aut  de  periculo,  aut  de  miraculo.  Sed  tu- 
lit  (Ij  illis  tiniorem  qui  mitigavittempestatem.  iS^oIite,  inquit, 
timere;  ego  sum.  Magna  fit  eis  consolatio  ,  Domini  personae  in- 
terpretatio.  Domine ,  claraant :  securi  sumus,  si  tu  es :  non  ti- 
memus,  si  tu  es.  Et  Petrus  ait :  possum  facere  quod  facis,  si 
tu  es ;  sed  proba  mihi  vere  si  tu  es  ;  et  iube  me  venire  su- 
per  aquas,  si  tu  es.  Domine,  ad  te  dixi:  sine  te  non  prae- 
sumsi ;  si  iubes ,  dixi ;  sed  si  iuvaveris ,  quod  dixi.  Si  non 
iuvas,  noli  iubere ;  sed  si  iuvas ,  dignare  iubere  ,  et  iube  me 
ad  te  venire  super  aquas.  Et  Dominus  e  contra:  veni  ad  me, 
si  praesumis  de  me.  Laetus  Dominus  vultuque  iucundo  favens, 
expectans  piscatorem  suum ,  confessorem  suum ,  praesumto- 
rem  suum  ,  ducem  suum  ,  magnum  comitem  suum ,  et  prir 
mum  carbunculum  ,  lapidem  pretiosum  ,  non  longe  expectans 
sed  prope  propter  pietatem. 

Petro  itaque  mare  subripit  trepidanti.  Sensit  mare  in  Pe- 
tro  fidem  deficere  ,  et  coepit  maiore  undarum  lingua  latrare. 
Solvitur  quod  erat  firraatum ,  quia  fidei  solutum  est  firmamen- 
tum.  Velut  cera  sole  calente  soluta ,  sic  coepit  unda  laxari 
moUita.  Sensit  petram  pelagi  Petrus  vacillare  (2)  iam  debilem 
fluescentem:  et  depressis  vestigiis  atque  palpitantibus  membris, 
extensis  palmis,  exclamat  et  dicit:  adiuva  me,  Domine,  et  mi- 
serere  mei.  Semper  mihi  timor  est  sine  te,  et  in  navicula  et 
super  unda  praesumsi  venire  ad  te.  Quare  tollar  a  te?  Adiu- 
va  me,  ad  navem  revoca,  ascende  mecum  ,  veniam  tecura.  Ille 
ille  Dominus  virtutum  nobiscura,  susceptor  noster  Deus  la- 
cob .  Petrum  allevavit ,  firmavit ,  ambulare  intrepidum  fecit , 
trepidantes  discipulos  refecit ,  conpescuit  procellam ,  gubema- 
vit  naviculam.  Ipsam  suam  sponsam,  nostram  matrem ,  tran- 
quillet  ecclesiam ;  et  inter  istam  tempestatem  ipsum  habearaus 
semper  gubernatorem,  quem  Petrus  habuit  defensorem '  Amen. 

(j;  Nwnp«  nhstulit.        (2)  Cod.   volitare. 


SERMONES.  717 

II.  Quantnm  valeat  ieiunium. 


Mc 


Loyses  quadra<iinta  diebus  et  quadraginta  noctibus  in  ere- 
mo  ieiuua^it ,  ut  legem  Domini  mereretur  accipere.  Impetra- 
verunt  ieiunia  quod  venter  saturus  desperabat.  Denique  vide- 
te  ,  fratres  karissimi ,  quid  sit  inter  ieiunium  et  saturitatem , 
inter  ventrem  vacuum  et  pulmonem  epulis  aestuantem.  Moy- 
ses ,  quia  ieiuna\  it ,  Dominum  vidit ;  et  populus  quia  come- 
dit  et  bibit ,  idola  fabricatus  est.  Quid  de  Moyse  loquor ,  et 
de  israhelitica  inultitudine  ?  Ipse  princeps  generis  nostri  Adam 
quamdiu  non  comedit ,  iu  paradiso  fuit :  statim  ut  comedit , 
de  paradiso  eiectus  est.  Qui  in  paradiso  Dei  ,  virgo  fuerat , 
eiectus  de  paradiso  cogno\it  uxorem  suam  :  semper  enim  sa- 
turitati  iuncta  lascivia  est :  vicina  sibi  sunt  saginae  membra 
atque  luxuriae  5  pro  membrorum  ordine ,  ordo  vitiorum  eli- 
gitur. 

Helias  sanctus ,  cui  elementa  famulata  sunt ,  qui  caelum 
tribus  annis  et  sex  mensibus  clauserat ,  ad  cuius  vocem  su- 
pemum  descendit  incendium  ,  cum  eum  lezabal  veliet  occide- 
re ,  et  fessus  sub  umbrosa  ai"bore  iaceret  in  solitudine ,  ange- 
lus  ad  eum  mittitur ,  et  praeeepit  ut  sumeret  paululum  panis 
et  aquae  ;  quadraginta  enim  dierum  ieiunio  per  desertum  ad 
Sina  montem  profecturus  erat.  Aumquid  enim  Dominus  om- 
nipotens  ,  qui  caelum  et  terram  fecerat ,  cuius  universa  creatu- 
ra  est ,  non  poterat  mulsa  per  angelum  aut  vina  transmittere, 
aut  conditos  cibos ,  aut  mariuas  delicias  ,  aut  volucrum  sua- 
vitates  ?  Sed  sciebat  prophetam  suum  non  aliter  posse  tempta- 
tiones  diaboli  vincere ,  nisi  ieiuniis  erudiretur. 

Eiecit  nos  ,  fratres  karissimi ,  de  paradiso  cibus  ,  reducat 
esuries.  Daniel  ille  futurorum  conscius  ,  et  adventus  Domini 
et  eversionis  Hierusalem  manifestissimus  praedicator  ,  ideo  \iv 
desideriorum  appellatus  est ,  quia  panem  desiderii  non  come- 
dit ,  et  potum  concupiscentiae  non  bibit;  magis  enim  Christum 
quam  epulas  desiderabat.  lohannes  praecursor  Domini  locustis 
in  eremo  uutritus  est ,  non  animalium  carnibus  et  volucrum 
suavitatibus.  Poterat  utique  iuxta  lordanis  fluenta  pis«ium  si- 


718  s.    Aur.nsTiM 

bi  exhibere  delicias  ;  sed  paenitentiam  praedicaturus  ,  doctri- 
nam  rigoris  et  ieiunii  exemplo  suo  magis  debuit  docere  quam 
voce.  Cum  in  evangelio  quidam  daemonio  plenus,  Domino  fuis- 
set  oblatus  ,  quem  pnrgare  apostoli  nequiverunt ,  interrogan- 
tes  audiunt :  istiusmodi  genus  non  eiicitur  nisi  orationibus  at- 
que  ieiuniis. 

Videte ,  fratres  ,  quanta  sit  virtus  ieiuniorum  ,  ut  id  va- 
leant  ieiunia  facere ,  quod  apostoli  nequiverunt.  Dimittantur 
vetera  ;  unusquisque  se  ipsum  consideret  et  perpendat  quanta 
sit  orandi  differentia  inter  vacuum  ventrem  et  refectum ,  in- 
ter  rubentem  faciem  et  ora  pallentia  ,  inter  salivam  virginem 
et  labia  crapulis  dissoluta  ,  inter  oppressum  epulis  sensum  et 
inediae  tenuitate  vigilantem.  Non  dico  duplicata  et  multiplica- 
ta  ieiunia ,  non  dico  hebdomadas  ,  sed  saltem  singulos  dies 
absque  ciborum  luxuria  transigamus.  Cessent  lavacra ,  vina  , 
vel  deliciae ;  non  quod  creaturam  Dei  iudicemus  esse  dam- 
nandam  ;  sed  qui  toto  anno  nobis  viximus  ,  saltem  paucis  die- 
bus  Deo  vivere  valeamus ,  adiuvante  nos  ipso  qui  cum  Patre 
et  Spiritu  sancto  vivit  et  reguat  in  saecula  saeculorum.  Amen. 

III.  De  e\angelio  ubi  Dom.inus  de  aqua  vinum  fecit. 
lohan.  cap.  II. 

i^  uptiae  ,  in  quibus  Christus  et  munerator  et  conviva  discu- 
buit ;  raunerator  scilicet  in  origine ,  conviva  factus  in  genere, 
ut  qui  in  primordio  copulae  novellae  concesserat  nasci  ex  ho- 
mine  hominem ,  ipse  quoque  nasci  dignaretur  ex  virgine  .  . 
Aures  nostrae  pulsatae  nunc  e  sancto  evangelio  sonuerunt : 
die  ,  inquit ,  tertio  nuptiae  factae  sunt  in  Chanan  galilaea ,  et 
erat  mater  lesu  ibi ;  iuvitatus  est  autem  lesus  cum  discipulis 
ad  nuptias.  Si  Manichaeorum  latebrosa  voluptuosae  turpitudi- 
nis  foeditas  de  nuptiis  percontetur  ,  Deus  eas,  inquit,  non  fe- 
cit.  Si  ergo  Deus  nuptias  non  fecit ,  quomodo  in  eis  Christus 
cum  discipulis  suis  invitatus  adcubuit  ?  Sed  iam  opaci  hu- 
ius  mysterii  nubilum  ventilemus.  Die  ,  inquit ,  tertio  nuptiae 
factae  sunt  in  Chanan  galilaea.  Splendescente  igitur  super  ob- 
scurum,  delictis  offuscantibus,  mundum  Trinitatis  die,  Christus 


SERMOTVBS.  719 

venit  ad  nuptias.  Tunc  autem  anima  quae  de  limi  fuerat  iam 
affricta  consortio ,  per  fornicationem  oblcctantis  pomi  adulte- 
rum  demutata  maritum,  poliutae  societatis  nuptias  celebrat. 
Audi  Paulum  huius  malae  coniuoationis  iterum  vincla  formi- 
dantem  :  timeo ,  inquit ,  ne  sicut  serpens  Evam  fefellit  astu- 
tia  sua ,  ita  corrumpantur  mentes  vestrae  a  simplicitate  et  ca- 
stitate  quae  est  in  Christo  lesu  domino  nostro.  Dum  itaque  in 
unius  discubitionis  instrumento  (1)  iaetati  diabolus  et  anima  la- 
seivirent ,  invitato  lesu  .  .  dum  vino  luxuriae  defecerunt.  Ge- 
netrix  autem  Christi  illa,  quae  facinerosi  (2)  concubitus  pactum 
exhorruit ,  quae  non  solum  corpore  verum  etiam  mente  virgo 
permansit  ,  intererat  invitata ,  condicione  generis  non  parti- 
cipatione  criminis ,  universitate  nascendi  non  societate  peccan- 
di ,  quae  .  .  .  Christo ,  non  quae  mundo  consentiret  iucundo. 
Haec  iuitur  mater  Christi  loniium  mundi  miserata  laborem, 
quae  se  noverat  de  palmite  fidei  magnum  duxisse  .  .  .  bo- 
trum  ,  a  proprio  germine  coepit  exposcere  vinum.  Quando  au- 
tem  angelo  credidit ,  tunc  pro  muudo  suggessit :  tunc  inchoavit 
agere  saeculi  camam ,  quando  non  trepidavit  ad  nuntium.  Ec- 
ce  enim  ancilla  Domini ,  fiat  mihi  secundum  verbum  tuum. 
Mox  ex  semine  sancti  Spiritus  propagata  in  saltu  virginali 
primitiva  vitis  effloruit ,  quae  umbraculis  opacata  caelestibus 
subfrondet  .  .  .  nis  occultum  botrum  procreavit.  Pependit  sa- 
lus  in  fidei  apice  ,  et  turguit  botrus  .  .  .  Ecce  postmodum  ex 
matricis  utero  racemus  divinae  prolis  animatus  .  .  .  natus  est. 
Christus  verus  botrus  continebat  equidem  intra  se  vitae  vi- 
num  .  .  .  crucis  accesserat  prelum.  Dicit  mater  eius  :  vinum 
non  habent.  0  virgo  sapientissima  !  modo  meruisti  germinatam 
sobolem  (3)  procreare,  et  iam  botrum  .  .  ris  exprimere?  Equi- 
dem  non  potest  nisi  germen  germini  obviare ,  et  (palmiti  suo) 
resistere.  Sed  qui  de  ligno  carpsit  supplicium ,  in  ligno  debet 
expectare  remedium  ;  et  qui  in  arbore  inlicitam  demessuit  fru- 
gem,  expectare  (4)  debet  ad  crucem,  ut  ubi  .  .  hauserat  siccita- 

(1)  Num  pro  stramento? 

(?,)  Ita  cod.  facinus  /acineris,   iit  pigniis  jiigneris. 
(3)  Cod.  subulem. 

(i)  Expectarepro  spcctare,in  dhis  (\uoi\ut:  \idi  iiiU-idum  (odicibus. 
Nisi  lortp  piaestat  scribere  expectare  a  cruce. 


720  S.    AUGUSTINI 

tem,  ibi  salutis  accipiat  potionem.  Vinum,  inquit,  non  habent. 
Attende  virgo  ,  paulisper ;  praeparet  iudaeus  lignum ,  descen- 
dat  clavus  in  botrum  ,  et  .  .  .  poterit  vinum.  Quid  ante  tem- 
pus  curris  ad  lacum ,  cum  necdum  inpresserit  ludas  proter- 
vum  super  uva  calcaneum?  Ipse  est  enim  ille  ludas  destruc^w 
sacratae  vindemiae  ,  qui  •XXX*  pactus  argenteis  botrum  di- 
vinae  prolis  iuiaeis  .  .  .  inpiis  venundavit  (1).  De  quo  in  psal- 
mis  iam  fuerat  decantatum  :  nam  et  homo  oacis  meae ,  in 
quem  speravi ,  cjui  edebat  panem  meum ,  ampliavit  super  me 
calcaneum.  Aderit,  virgo,  certa  dies  quaprematur  fructus  tuus, 
et  tuam  Ipsius  animam  pertranseat  gladius ,  ut  constiterit  de 
botruo  (2)  pendente  quem  profuderas  ex  radice. 

Yinum ,  inquit ,  non  habeut.  Et  Irsus :  quid  mihi  et  tibi 
est ,  mulier  ?  Nondum  venit  hora  mea  .  .  Utique  non  fati  (3) 
sed  voti  hora ,  non  necessi*atis  inpositae  sed  voluntatis  inpen- 
sae  .  .  .  iion  quo  cogeretur  mori ,  sed  quo  pro  mundo  dig- 
naretur  mori.  Quid  mihi  et  tibi ,  mulier  ?  An  oblitus  es  ma- 
trem?  .  .  An  disceriiis  potentiam  tuam? .  .  .  neret.  iNulla  est  ti- 
bi  cum  matre  communitas  ?  An  .  .  .  oculi  tui  debu  .  .  .  ma- 
iestas  ?  Creatorem  te  designas  ?  An  cred  .  .  nunc  loqui  .  .  cto- 
rem  propellere  istinc  .  .  periere  nefandissim  .  .  opus  dum  cum 
.  .  ,  asti  praestigium.  Extulit  hic  Christus  super  matrem  di- 
vinitatem  suam.  ]\on  negavit  matrem  suam ,  neque  se  natum 
negavit  e  carne ,  sed  maiestati  suae  suam  subdidit  genetri- 
cem.  Et  ideo  ait :  quid  mihi  et  tibi ,  mulier  ?  Noudum  venit 
hora  mea.  In  rairaculo  enim  deitas  matre  altior  praedicatur ; 
in  hora  autem  ,  mortis  conmunitas  intimatur.  Interim  Chri- 
stus  insipidos  haustus  merificat  (4)  :  fatuus  latex  fimdebatur  in 
hydrias,  et  hauriebautur  iuebriata  flumina.  Quae  est  ista  tam 
repentina  conversio?  In  aqua  vinum  nascitur,  in  unda  sapor 
latenter  exoritur  :  germinat  suavitas  in  vinis ,  et  nusquam  fru- 
ctiiicat  vitis ;  nulla  exprimitur  uva  ,  et  fervescuut  sine  palmite 
vina. 

(t)  Ita  cod. 

(•?)  Ita  cod.  bolrao.  Ef  quidpm  aliqnoties,  sed  non  constaiiter,  bolram 
et  bolruura  in  lioc  sermont" ,  nec  iion  alihi  apisd  Augiislinum. 

(3)  Contra  fati  doctrinam  saepe  scripsit  Au^iusliniis. 

(4)  Aniinadv^yle  pul(  liruiii  vocabuium. 


SEBMONES.  72 1 

0  magtii  pulchritudo  miraculi !  Inseruntur  divini  praecepti 
vires  ,  et  in  aqua  nascitur  fructus.  Hoc  fecit  Christus  in  la- 
tice,  quod  certo  tempore  facit  in  vite.  Quis  enim  alius  radi- 
cem  ex  imbre  maritat  ?  Quis  alius  per  occultas  venarum  fi- 
bras  stellatos  palmites  laqueat  ?  Quis  turgentes  botros  ac  ve- 
lut  in  apices  gemmatos  inpinguat ,  nisi  is  qui  universa  pro- 
vocat  et  multiplicat  ?  ut  quod  adstringitur  in  semine  diffun- 
datur  in  germine ,  et  quod  latet  in  grano  silvescat  in  folio. 
Interea  ecclesia  ,  quae  in  mensa  saeculi  cum  alien(»  viro  pol- 
luta  cubitabat,  repentinis  a  Christo  haustibus  muneratur.  Trau- 
seunt  ad  Christum  nuptiae.  Qui  enim  vitavit ,  ipse  dotavit. 
Arripuit  Christus  convivium ,  et  ecclesia  mutavit  sponsum. 
Pavit  Christus,  et  exclusus  est  inimicus.  Miscuit  sui  sanguinis 
potionem  ,  et  duxit  uxorem.  Aptavi  inquit  vos  apostolus  uni 
viro  virginem  castani  exhibere  Christo.  Ecce  illa  quondam  fe- 
cunda  nunc  formosa ,  ante  adultera  nunc  matrona ,  stat  a 
dextris  Dei  in  vestitu  deaurato,  circumamicta  varietate,  per 
aquam  mundata ,  per  sanguinem  purpurata ,  per  resurrectio- 
nem  Domiui  candidata,  pretiosis  gemmis  gratiae  varietata(l): 
et  sicut  dixit  scriptura ,  fulvi  sunt  oculi  eius  a  viuo  ,  et  den- 
tes  eius  candidiores  sunt  lacte.  Potemus  ergo  et  nos  vinum 
eius  cum  lacte  eius  ,  si  volumus  et  in  fide  pulchrescere ,  et 
in  virtute  candescere ,  et  in  ornatu  sanctae  ecclesiae   radiare. 

Accipite  grande  aliut  a  parvo  mysterium.  Aliquando  et  lu- 
daea  viuum  in  convivio  suo  non  habuit ,  quia  munus  sacrati 
sanguinis  non  accepit ;  et  dum  legi  nuberet ,  uon  inveuit  om- 
nino  quod  biberet.  \enit  Christus,  mutavit  legem  in  gratiam, 
illam  iullatricem ,  istam  adiutricem.  Fudit  in  legem  sanguiuis 
poculum ,  et  fecit  morieudo  couvivium.  Gusta\  it  architricli- 
nus  ,  id  est  muudi  dominus  ,  aquam  viuum  factam ,  et  dicit : 
omnis  homo  primum  vinum  bouum  ponit ,  et  cum  iuebriati 
fueriut  homines  ,  id  quod  deterius  est ;  tu  aucem  servasti  vi- 
num  bonum  usque  adhuc.  Et  lex  enim  saucta  ,  ut  mandatum 
sauctum  et  iustum  et  bonum  ;  sed  lex  et  prophetae  usque  ad 
lohannem  prophetaverunt ;  et  ideo  adveniente  Domino  viua 
mosetica  defeceruut ,  et  vina  sanguinis  profluxerunt.  Illa  ac- 

(1)  >{<>ta  nirsiis  vdcabiiluin  ,  ni.si  est  pio   varivgata. 


722  S.    AUCtUSTINI 

ceperunt  terminum ,  ista  sumserunt  initium.  Denique  hoc  est 
initium  signorura  quae  fecit  lesus  ,  quando  pavit  gentes  occi- 
sus  ,  et  de  vino  sui  sanguinis  fecit  convivium  vulneratus. 
Hunc  botrum  in  terra  promissionis  seu  in  cespite  virginitatis 
exortum,  aliquando  iudaeus  in  palanga  (1)  tamquam  in  praesa- 
gio  futurae  crucis  infixerat ,  sub  quo  curvaretur ,  non  ex  quo 
reficeretur.  lam  enim  de  eis  psalmus  fuerat  praelocutus :  ob- 
scurentur  oculi  eorum  ne  videant ,  ct  dorsum.  eorum  semper 
incurva.  Portabant  igitur  botrum  duo ,  unus  anterior ,  et  al- 
ter  posterior ;  in  medio  palmitis  germinis  propago  pendebat. 
Primus  indicabat  populum  iudaeorum ,  secundus  designabat 
populum  gentium.  ludaeus  quidem  anteibat,  sed  contra  bo- 
trum  dorsa  pouebat.  Gentilis  posterior  ambulabat ,  sed  botrum 
fidei  oculis  adtendebat ,  quia  in  pendente  credebat.  Posuerunt, 
inquit  Dominus  de  iudaeis,  ad  me  dorsa  et  non  facies  suas. 
Primus  aversabatur  ,  secundus  pascebatur  ;  ille  hanelabat  sub 
delicti  onere ,  iste  bibebat  ex  aethere.  ludaeo  ergo  botrus  po- 
sterior ,  gentili  erat  anterior  :  illis  in  fine ,  nobis  in  princi- 
pio  ;  illos  sequebatur  ad  supplicium  ,  nos  invitabat  ad  cibum. 
Itaque  illi  desiccati  sunt  et  aruerunt ,  nos  vero  comedimus  et 
bibimus  et  refecti  sumus  ,  per  ipsum  lesum  Christum  qui  vi- 
vit  cum  Patre  et  cum  Spiritu  sancto  in  saecula  saeculorum 
Amen. 

IV.  De  missa  cotidiana. 


C 


^ongregatio  beatitudinis  vestrae ,  fratres  karissimi ,  facit  nos 
nimio  gaudio  esse  repletos.  Sed  quia  pavet  pectus  catenis  corporis 
obligatum  ,  non  possum  dicere  quantum  splendor  animi  vestri 
delectat  audire.  Tamen  adgredior ,  ut  arrha  a  Deo  data  clariore, 
et  pignore  splendidissimi  luminis  refulgente,  palpitat  sensus  mei 
dicentis  (2).  Petout  vestris  auribus  inseratis,  fratresmei,  officia 
sacerdotis ,  quibus  per  viscera  misericordiae  incommodum  (3) 

(1)  Nura.  xm.  ?,4.  Et  qmdem palanga ,  vel  phalanga,  dicebant  prae- 
sertim  .\fri  pro  liLste,  teste  Plinio  apud  Forcell. 

{'}.}  Sic  vidi'i)atur  in  codice,   cuius  inilii  nunc  revisendi  copia  noii  est. 
(3)  Id  est  mole.stiam  per  suum  zeluni  creare 


SERMONES.  723 

non  desinet  parturire  ,  dicente  apostolo  Paulo :  filioli  mei ,  quos 
iterum  parturio ,  donec  Christus  formetur  in  vobis.  Sed  illis 
ait  apostolus ,  qui  novellae  fidei ,  et  rudis  adhuc  credulitatis 
primitiae,  detiuebantur  in  corde  plantaria.  Verum,  propitio 
Deo,  quia  ita  aput  (l)  vos  fidei  praerogativa  veterescit ,  ut  et 
novii  sit ,  ideo  novitatem  tenet ,  ut  vetus  sit :  quia  sic  scriptum 
est :  vinum  bonum  veterescit ,  et  cum  suavitate  bibetur.  Ta- 
men  celare  non  potui  et  diutius  suppurgatum  (2).  Nolui  videre 
quod  lugeam ,  nolui  videre  quod  doleam.  Clamo  quia  pastor 
sum  noQ  mercenarius  ,  qui  viso  lupo  fugit ,  et  oves  ut  pereant 
deirelinquit.  Clamo  quia  timeo  ,  clamo  quia  doleo :  clamando 
enim  et  me  excuso ,  et  vos  non  perdo.  Nam  si  tacuero ,  et 
me  non  excuso,  et  vos  perdo.  Ait  enim  Deus  per  Esaiam 
proplietam  :  exclama ,  inquit ,  in  fortitudine  tua  ,  et  noli  par- 
cere  :  sicut  tuba  exaila  vocem  tuam  ,  annuntia  plebi  meae  pec- 
cata  eorum,  et  domui  lacob  facinora  eorum.  Ita  eaim  devo- 
tio  vestra  refriguit,  fratres  mei,  ut  et  illut  sentiam,  et  metuam. 
Quod  Dominus  ait :  eo  quod  facinus  abundet ,  refrigescit  ca- 
ritas  multorum  ,  puto  in  vestra  devotioue  compleri.  Dum  enim 
vos  in  domibus  vestris  sedere  sectamini ,  desertam  facitis  do- 
mum  Dei. 

Et  audi  quid  per  prophetam  divina  istiusmodi  indignatio 
omnium  mentes  obiurgat.  Audi ,  christiane,  quod  timeas  ;  au- 
di,  timorate,  quod  caveas.  Pro  eo  quod  domus  sua  deserta  sit, 
ideoque  caelum  abstinebit  pluvias  ,  et  terra  non  dabit  fructum 
suum ,  et  inducam  gladium  super  opera  manuum  hominum , 
quia  Deus  in  ecclesiis  non  auditur.  Quis  ad  hoc ,  fratres  mei , 
intentus  non  visceribus  contremescat  ?  Quis  non  tantis  conmina- 
tionibus  percussus  arescat ,  quando  sic  audiat  Dominum  indig- 
nantem ,  eo  quod  domum  suam  desertam  faciatis  ,  (  et  domus 
or)ationis  a  conventu  religioso  sit  vacua?  Plena  est  populis 
platea  ,  et  silet  ecclesia.  Utique  ,  prudens  homo ,  non  tibi  dici- 
tur  ut  ad  domum  Dei  omni  hora  convenias.  Si  in  matutinis 
vix  una  hora  est ,  si  in  diebus  festis  vix  duae  horae  sunt ,  ec- 
ce  parum  est  quod  a  te  exigit  auctor  tuus.  Et  non  vis  esse 

(1)  Prisca  ortliographia  est ,  iit  infra  /7/«/  ,   aliut. 

(2)  Sic  vidchatur  in  codice. 


724  S.     AtlGtJSTINT 

beatus  ?  Vis  tibi  caelum  et  terram  ,  mare  ,  et  omnia  elementa 
omnibus  temporibus  deservire ,  et  non  vis  una  bora  vel  dua- 
bus  horis  dominicae  devotioni  vacare  ?  Castigetur  ergo  pigritia 
vestra  ,  ut  procreationes  suas  non  perdat  terra.  Inducettir  gla- 
dius  super  opera  manuum  illoruni ,  quia  Deus  in  ecclesiis  non 
auditur. 

Condenmat  nos  pigritia  nostra ,  fratres  mei.  Currit  ma- 
tutinus  ad  synagogam  iudaeus ,  festinat  et  vigilat  ad  tera- 
plum  paganus  ,  et  non  vigilat  aut  festinat  ad  ecclesiam  chri- 
stianus.  Magna  confusio  est  christianis ,  qui  provocantur  ve- 
nire  ad  domum  Dei  exemplo  et  contemplatione  peiori  ;  ut  plus 
sit  iudaeus  in  sua  observatione  sacrilegus ,  quam  christianus  in 
sua  religione  devotus.  Vigilat  gentilis  ad  idola  profanus  ,  et 
non  vigilat  aut  festinat  christianus  ad  ecclesiam  pro  quo  cru- 
cifixus  est  Christus.  Propterea  castigat  Deus  terram  ,  ut  homo 
accipiat  disciplinam  :  ut  homo  corripiatur  ,  terra  dar  .  .  .  di- 
cere.  Vos  facitis  domum  meam  desertam  ,  et  ego  desertam  fa- 
ciam  terram  vestram.  Vos  in  veniendo  ad  me  non  datis  mihi 
honorem ,  et  ego  vestrum  intercidara  laborem  :  quia  qui  hono- 
rificat  me ,  inquit ,  et  ego  honorificabo  eum. 

Sed  dicturus  es  mihi  forsitan  :  dives  sum  ,  et  facultatibus 
cunctis  abundo  ,  nihil  indigeo ,  quid  petere  possum  ?  Ergo  ex 
te  dives  es  ?  aut  cum  divitiis  natus  es  ?  qui  magis  quantum 
dives  es  ,  tantum  ad  eum  ,  cuius  sunt  divitiae ,  manicare  de- 
bes :  quia  meum  est ,  inquit ,  aurum  et  argentum  ,  et  cui  vo- 
luero  dabo  illud.  Habes  quod  non  accepisti  ?  Si  ergo  accepi- 
sti ,  quid  gloriaris  quasi  non  acceperis  ?  Certe  si  accepisti ,  ni- 
hil  habuisti ,  quia  nudus  ex  utero  matris  tuae  in  hoc  saecu- 
lum  devenisti ,  pannis  obsitus  ,  extrema  egestate  confectus ,  et 
iam  sicut  natus  moriturus.  Habes  testem  beatum  lob  dicentem: 
nudus  exivi  de  ventre  matris  meae ,  nudum  me  oportet  ire  in 
terram.  Curris  ad  domum  faeneratoris  ,  adulatoria  verba  con- 
ponis ,  et  non  curris  ad  domum  Dei  gratuito  largitoris  ?  Quae 
est  in  vobis  tanta  pigritia,  fratres  mei ,  ut  ad  domum  Dei 
minime  vigiletis  ?  Tibi  dico  ,  quisquis  es  ,  rustice  piger  :  pigri- 
taris  ad  domum  Dei  venire ,  et  non  pigritaris  terram  tuam  ex- 
colere  ?  Et  nisi  desuper  tibi  dederit  pluviam  ,  non  poteris  rum- 


SERMONES.  7. 

pere  terram.  Nihil  tibi  de  suo  praestare  poterit ,  nisi  desuper 
acceperit.  Scriptum  est  enim  :  desursum  descendit  a  patre  lu- 
minum ,  aput  quem  non  est  transmutatio  nec  vicissitudinis 
obumbratio.  Sicut  et  in  evangelio  scriptum  est :  verum  quae- 
rite  regnum  Dei  primo  et  iustitiam ,  et  haec  omnia  adponentur 
vobis.  Ergo,  fratres  mei,  ad  ecclesiam  Dei  vigilare  debetis. 
Hoc  expectat  Deus  ,  ut  illi  tantummodo  fatearis  ,  et  non  sunt 
morae  ut  saneris  ,  nisi  confessionem  tuam  solummodo  quaesi' 
turus.  Explicit. 


ANDIADVERSIONES  ALIQUOT. 

Pag.  XXIII.  Propter  dicta  de  Bernardo  cluniacensi ,  conferendiis  est  Da- 
clieriusSpicil.  ed.  nov.  T.  I.  p.  642;  quaniquam  quae  is  affert  ex  Udal- 
rico  a  nostris  differunt.  ]\um  sunt  Petri  abbatis  ?  Vide  Dacher.  ibideni. 

P.  XXIX.  V.  19.  via  io ,  corr.  ma  o  me. 

P.  90.  V.  22.  Archiepiscopus  bracarensis,  intelligitur  Bartholomaeus  de 
Martyribus  ex  ord.  praed. 

P.  405.  V.   5.  a  fin.   coTr.famHiarissime. 

P.  517.  Commode  fiet  adnotatio  haec.  Litteras  Phllippi  ad  Alexandrum 
reprehendoitis  eius  prodigum  animum ,  recitat  Cicero  de  ofjiciis 
II.    15. 

P.  542.  in  nota  corr.  iactantiae. 

P.  545.  V.   13.  a  fin.  corr.  macti. 

P.  611.  V.  8.  Puto  Salazario. 

P.  655.  Enumeratis  a  Panvinio  romanae  urbis  descriptoribus  addatur  iam 
ille  anonymus  ex  codice  syriaco  sumplus ,  sed  de  graeca  vel  latina  ori- 
gine  derivatus,  quem  nos  edidimus  in  praefatione  ad  tomum  decimum 
Scriptorum  veterum  p.  XII-XIV. 


IMPRIMATUR 

Fr.  D.  Buttaoni  Ord.  Praed.  S.  P.  A,  M. 
loseph  Canali  Archiep.  Colossen.  Vicesgerens. 


••■^1? 


Mai,  A.  -  Spicilegiura  Romanum 


59  QUfcEN-S  PARK  CRt:SCLNT 
T0R0NT0--5,    CANADA 

18148* 


*^.  •  rb<H5<M?<:^,