Sprawozdania

1/ /^ Ha

im

'm

m^w

//O

Digitized by the Internet Archive

in 2009 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/sprawozdania04pols

ro^y^i*^'-

SPRAWOZDANIA

KOMISYI JĘZYKOWEJ

AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI.

-^-

TOM IV.

KRAKÓW.

NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI.

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGAKNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ.

1891.

^(o^

Kraków, 1891. _ Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem A. M. Kosterkiewi

SPIS RZECZY.

strona

1. Władysław Kosiński: Niektóre właściwości mowy pisarzowickiej 1

2. Jan Maxymilian Pawlikowski: Epiteta złożone u Sebastyana Fa-

biana Klonowicza 35

3. Ad. Akt. Kryński: Słownik wyrazów godnycłi uwagi, uźytycti

w „Porzą,clku prawa bartnego" dla starostwa łomżyńskiego, z r. 1616 50

4. Teodok Jungfer: Słowniczek do kroniki St. Cliwalczewskiego . . 88

5. Jan Hanusz: O pisowni i wokalizmie zabytków języka polskiego

w księgacłi sądowycli Krakowskich z wieków XIV— XVI .... 95

6. Jan Bystroń; Przyczynek do łiistoryi języka polskiego z początku

XV. wieku, na podstawie zapisków sądowycli w Księdze Ziemi
Czerskiej 243

7. Bronisław Dembowski: Spis wyrazów ł wyrażeń używanycłi na

Podhalu, jako uzupełnienie poprzednich zbiorów 301

8. Kabol Matyas: Słowniczek gwary ludu, zamieszkującego wscho-

daio-południową Uc^Bli^^z^, okolicę Nowego Sącza 318

9. Władysław SiarkoTt&ki: Slownic^zek gwary ludowej z okolic Piń-

czowa . . . . P 336

10. Jan Złoża. Zbiór wy/-af<iw» urwanych w okolicach Chochołowa . 341

11. Leon Rzeszowski: Spis wyrazów ludowych z okolicy Żywca . . 353

12. Wł. Matlakowski: Zbiór wyrazów ludowych dawnej Ziemi Czerskiej 362

13. Jan Biela: Spis wyrazów zebranych we wsi Żarnowce nad Skawą 374

p i s a !:• z o w i c li i ej.

Napisał

Dr. Władysław Kosiński.

Pisarzowice leżą na zachodnim krańcu Galicyi, w powiecie
bialskim, na milę od miasta Biały; liczą około 1800 mieszkańców.
Oprócz właściwości mowy i wyrazów używanycli w samycli Pisarzo-
wicacłi, przytaczam wiele wyrazów używanych w innych olcolicach
wielkiego Itsiestwa Oświęcimskiego ; tu należą ; Bulowice, Brzeszcze pod
Oświęcimiem, Czaniec około Kęt, Dańkowice, Głębowice , Janowice,
Kęty, Kozy, Mouowice w pobliżu Oświęcimia, Polanka wielka tamże.

Gwarą tych okolic zajmował się dotąd, o ile mi wiadomo, jedy-
nie Ambroży Grabowski o tyle, że w Bibliotece warszawskiej
z r. 1849 t. III. str. 174 i n. ogłosił „prowincyonalizmy, powiatow-
szczyzny, sposoby mówienia księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego",
nie podając wszakże bliżej miejscowości, gdzie takowe słyszał. Wyrazy
przytoczone w tym zbiorku podaje wszakże Grabowski w szacie języka
literackiego pisząc n. p. gizdak, kołacz, pieczarki i t. d. zam. gizdak,
koudc, piecśrki. Przy tych wyrazach, które w umieszczonym niżej sło-
wniczku mam wspólnie z Grabowskim, powołuję się na niego ; innych
słów z jego zbioru nie powtarzam.

Z głosowni.

I. Samogłoski.

a) Samogłoski otwarte.

§.1. 1. r? brzmi w gwarze pis. jak w joz. ogól.: oprócz tego
słychać a otwarte w następujących wypadkacli :

Sprawond. komis, język. T. IV, ]^

a pis. odp. 0^, pol. fi w wyrazach obcych : arbata, adnkovać,
lauientar (elementarz; pod wpływ, ctyra. ludowej), prosacyja; tudzież
w wyrazach : kraswo og. kreslo, r-zać, og. rżeć ale stsł. rBzati. W wyr.
lań(ux odp. a og. pol. a ale pierwot. c (lehnzug).

2. a = og. o: v kawamajki tańcujće zam. kołomyjki tań.

3. a = og. i: regamauckd sawuputo (^ regimencka).

4. a = og. ę, stsl. *: kady, stsl. k*da, og. kędy.

5. Przed a wymawiają niekiedy na początku wyrazów h n. p.
hangrys, hadukat i t. d. zob. h.

§• 2. 1. Odmiennie od jęz. og. pol. słychać w gw. pis. e zam.
og. pol. a w wyrazach: trefić (trafić), jak też mówią w Wadowicach
i okolicy; hereśt; djebiiw, djebli, djeblica; 'żeleżny, og. p. żelazny,
ale stsł. zelezbnt, czes. źelezny, tudzież niekiedy w trybie rozkazują-
cym w słowach zakończonych w jęz. og. w imperat. na aj: dej (zwy-
kle), yitej, spfedej, vowej obok częstszego : vitdj, spfedaj, vowaj i t. d.

2. c odpow. og. i lub y: bregidka, derygovać, regemencki obok
regamencki (zob. wyżej a, 3.), lelija, naccńko (naczynie), tela (tyle),
śmergust.

3. Zachowało się pierwotne c, odpow. og. pol. o w wyrazach: ve-
sna (stsł. vesna), jedwovy ki^acek (stsł. jeloY^J, peron (stsł. perunt),
pf-yyeze (stsł. vezft); petr, petrek.

4. e = og. pol. e: tez (też).

5. e = og. o: dezelovać (łać. desolo), kole (około), mentel
(motyl).

6. e obok o słychać w wyrazie frelka i frolka (panna).

7. e = og. p. M : powedńe.

8. Dodają e:

a) na końcu wyrazów: zaśe, ize (jak w staropol.) dziś : zaś, iż.

Pj w środku: tfepot, og. pol. trzpiot, chociaż w tym wyrazie e
jest pierwotne (stsł. trepetati).

Y^ między dwoma spółgł. w ostatniej zgłosce dla eufonii: woter,
dareń obok daryń (łotr, darń), tareń obok taryń, tudzież w wyrazie
hasynteronek niem. assentirimg.

9. e opuszczają w wyrazach: zackać, dockać, eabryl (Gabryel),
kajtan (Kajetan), matus (Mateusz).

10. e miękczy poprzedzającą spółgłoskę: bestvina, bestwina, (na-
zwa wsi), mark'ev (marchew), żelazo, żełeżny.

§. 3. 1. i opuszczają: herumin (Hieronim), kandżi obok kajin-
dżi (gdzieindziej^, kamzelka.

2. i wtrącają: hańi, w gw. jurk. hań; ćima obok ćma (ciemno),
palice (palce); w dwócli ostatnich wyrazach odpowiada / starosł. b:
iLma, palLcb.

:}. ^ — pierwotn. n: niżiner (ingenieiir), pod wpływem cfymol.
lud. (nizina), kiby zam. Ić<'by ; iści pićrwot, iśće, istotnie; iim 'jlno)
zam, i obok jono; pódźis zam. pójdżes (idź precz), kajindżi (im)d(ij.

4. Pierwotne /' zacliowalo sic na początku wyrazów: iścu 'zara.
jiśći) obok juści, staropol. iśće; izona (zam. jizona, czes. jiźina), og.
pol. juzyna,

5. i = ićjj jćj (w końcówkach) : moi koxance.

6. Og. pol. i przechodzi w aj, które odpow. pierwot. ei: ślaj-
f yr (ślitierz, niem. sclileifer) .

7. i zam. a: vylimovice = Wilamowice.

§.4. 1. Przed o słychać często na początku wyrazów wargowe
brzmienie (u, u) n. p. „ocy, „oba, „orlopńik, „obsuć śe, „ofe, „ontar,
,,otvorywa, „oskubańce, „ogon, „obecawa, „o jaśu! „ojcoyicka, ^okwo-
cek, uObacyć i t. d. Wszakże wymowa w tym względzie jest zmienn;i ;
ta sama osoba wymawia raz ^o, drugi raz czyste o nawet w tym
samym wyrazie.

2. o odp. pierwot. a: potek, potka obok: putek, putka (niem.
pathe, lać. pater), polomka, Polanka (wieś).

3. o = og. p. c: józof, cosać (czesać), Ićowbasa, smontai, ^okomon.

4. o = pierw, y (i) : izona, juzyna (czes. jiźina).

5. o = og. pol. u lub ó: boty (buty), góry (góry) (w Kozach),
gorał, spóźnić śe, pi^'ody (wprzód), norek (nurek), kokot (kogut), po-
zna, bawamont (bałamut), „orlopńik, hasynteronek (assentirung), ale
odwrotnie kuń zam. koń.

6. Pierwotne o zachowało się w wyrazie : koyęcyć, czesk. koyićeti,
w gw. jurk. kavęceć; również nie przechodzi owe stanąwszy między
dwiema zmiękczonymi spółgłoskami : zrańońi.

7. O odpada : dopei' = dopiero.

§. 5. 1. ?t = og. pol. a: punevka (panewka), luverńa zam. la-
verńa (Alwernia) po przestawieniu głosek początkowych, putek, putka
obok potek, potka (zob. §. 4. 2.).

2. 11=^ i: lulija obok lelija.

3. 21=^ o: pumagajom, burcak w gw. jurk. brucAk, niem. brod-
sack; lierumin (Hieronim), liadukAt (adwokat) przez analogią z wyra-
zem dukat, kuń (końj, I^umoroyice zam. Komoroyice (nazw. wsi), jakuz
(jakoż, jakże^, lankur (łać. angor), jyndur, kdcur.

4. it obok o występuje w wyrazach : putek, putka (Pis. Grab.)
i potek, potka (Kozy); totrać i tutrać w gw. jurk. dudrać.

5. um i un przechodzi zwykle w om, on : lomp, lorapować, obok
lumpovać, spravonek, ponkt, gront.

6. u ginie: srovy (surowy).

7. i( przybiera niekieiły na początku wyrazów wargowe brzmie-
nie u: „ujek (wuj).

§. 6. 1. Pisarz, y odpow. og. pol. c:

a) w końcówce instrum. sing. n. p. za stowym, cysarskim goś-
ćincym, ogonym.

hj w środku wyrazów przed m i n: dynko (denko), hasyntero-
nek (assentirung) i hasyntyrka. psyuicka, vtyncas, v kesyńi, na vo-
jynce, jedya, jedynasty, ryma (stsł. rema), cymu (czemu), cyrńidwo,
darymbak (czes. daremiiik), ryrapolić, na bymbynku, ozyuiw śe obok
„oząńą śe (ożenię się — Mono w.), cymbrovać, po tymu (potem), je-
bym ći śyercku! narymiie (Głęb.) i naremńe (Pis.), u górali bieskid.
naremue, ale w czes. naramny stsł. raratn^ i ramen-B.

c) w końcówce yr, og. pol. er: ślajfyf, śpiklyi-, na „odyecyf.

dj w wyrazach: lyboda (lebioda), fortypijan, cyrvony, śtyry,
syrvAtka lub cyrvatka, hangrys, cyvka, bez ty radotice, ajzyban,
śćojzy-na! zam. śćojze na!

ej nawet po miękkich spółgłoskach, gdziebyśmy raczej i oczeki-
wali, wymawiają tutaj i/ zam. e n. p. : ankuśyrka (akuszerka), heżbyta
(Elżbietaj, podvyl zam. i obok podfela (dopóki), byśi próżńdku, dżyv-
cyna, poyyś (poveś), mymec : tańcoyali rńymcy, jaze żyma jęcy, ptś,-
kym, V śyńi, paśyńe (pasienie).

f) y słychać wreszcie w wyrazach, które w now. polszcz, czę-
ściej przez e niż e się wymawiają: bydny, baryj, nabaryj (bardziej),
kobyty, bydai-tvo, labydzić, mlycak, papyry, pfyćyrać, śYyćyw, śpyva-
jom, fyka, zygar, syroki.

2. y = ę : zacyna (zaczęła).

3. y ~a: lajsdrygan (landsdragon), jyndrys lub jędrys (Andrzej —
Janów).

4. y odp. og. pol. i:

a) w 1. os. I. mn. czasu terażń. smucymy śe, ńe puscymy.
h) w wyrazach luźuych: kanalyja, jymbyr, jyndur, fyrcyk, „o-
ćypka, vyliraovice (Wilamowice).

5. y zam. o słychać w wyrazie: myntel (motyl), obok mentel.

6. y wtrącają: uscyknąć (uszczknąć), daryń (jfeok dareń, taryń
obok tdreń (tarń, tarnina); w dwóch ostatnich wyrazach y lub e za-
stępuje stsł. "b: driuŁ, trini.

h) Samogłoski pochylone.

§. 7. d pochylone zbliża się swem brzmieniem bardzo do o;
w rymie nie uwzglądnia się całkiem tej różnicy n. p. :

pfeskakuje sroka

od kruka do knika.
d pochylone zjawia sio w tych samych wypadkach, co i w gw.
opól. las. brzeż; w szczególności zaś zapisuję następuj{],ce wypadki:
a .pochylone powstałe:

§.8. 7. 5 przedłużenia

1. a, o w d:

a) w yerbach ; xarkać, obgadać, latać, palić, gfWorzyć i gavofyć,
„obdcyć, zabdcyć, śćarać, opasać, vdlać śe, vrazać śc, skakać, kazać,
watać, pAlnąć, drapnąó, pacyić śe, stapiać, usargać, snaxrać.

^) w nominach : latavec, ty dopaleńce, dopalony, ukś^rauce; ugd-
dany, gaj, gńina, pAlica.

2. e w «: ińilzga, sńadańe, strażnik.

3. pierwotne -Lr- przechodzi w dr: garnek, garnuś, gdr (garść),
cjlrny, tiiryń (tarń), tirki, dareń (darń). Podług analogii z tymi wyra-
zami także: vart, vartnoś (wartość), marćin.

4. pierwotne -u- stopniuje się w -dv-: trava, travńica.

5. d ścieśnione występuje w suffiksach: -ak, -ac, -acek, asek,
-dl, -aw (-ał), -ar, -ar, -an, -at, -as.

-ak: babrak, bolak, ł^uroak, ćećak, ćmak, po ćmaku, caplak, cu
baki, cudak, ćućmśk, daryrabak, fifrak, furyjak, grabak, grajcak, gib-
cak, grubijak, xrobak, hixrak, xarlak, jedzak, koślak, wońscak, wydz-
bak, mamrak albo mimrak, mrygodżak, mazak, mlyoak, polak, pęcak,
paćak, próżńak, paprak, sobcak (nazwa rod.), septak, swapak, śnupak,
svak, spotak, spotlak, śliptak, tfyńak, turak, ujmak, vojacy, zytuak,
zurdk, zytlak.

-dc: cykać, furtac, kijdwac, pyzglac, pyskac, rogdc, scyrbac, żva-
kac, — ale goląc (a otwarte).

-dceh: kracek, żeleżuacek, paćacek.

-dsek: kulayasek, kubasek, ptasek.

-dl: gical, gorał, kroxmai, kinal, moskal, „obyrtal, koral, grondal.

-dtv (-dł) : cymbaw, djebaw, zakćaw.

-dr: cętnar, cygar, katar.

-ar: gospodaf, kolar, konyisai'', lamentAf, myndr (mynara),
smątdr.

-dn: ajzyban, breżan (pochodzący ze wsi Brzezinek), furyjAn,
gawgan, kajtan (liajetan), kaśtan, lacman_, monoyan (z Monowic po-
chodź.), majeran, norriiijan, plevan.

-dt: kabat, hadukńt, waryjńt, vandty, dukat.

-ds kurds.

6. Przyimki na i za w złożeniu z tematami rzeczownikowymi
mają d pochylone: navóz, napartek, zapaska, zagwóvek, zaćistka, zak-
ćaw, zaćerka! zagon; w słowie: zavisćić; w przj^słówku : narymńe, na-
gle, gwałtownie (czes. naramny, stsł. ramtni, rament) ; przyimek na
jako cecha superlativu ma również « pochylone : nabaryj (najbardziej).

§. 9. //. d ])ocliiilone icsliutclc następstwa zgłoście.

a) w ostatniej zgłosce wyrazów zakończonych na spółgłoskę
dźwięczną: rad, drab, scav, ślaz, var, darmozjad, pan, zakćaw, gaf;
jednak gaz (nafta) ma a otwarte.

b) w particip. praet. act. II. na -ł (-w) w rodź męsk. : kazaw,
„obeźraw, valaw, ukraw (ukrajał).

c) w gen. plur. : vas, lat.

d) w 2 os. sing. i plur. iraperat. kończącej się w jęz. og. pol.
na -aj, -ajcie: pytaj, gadaj, vyvijajće, sxovajće, starajće śe, byvaj,
tuJzież w nazwach psów jak zagraj, zagadaj, które pierwotnie są ira-
perativami.

c) w zaimku ja i przyimku la (dla).

f) w tematach przed suffiksarai: -lm, bka, ■Bk wskutek zniknię-
cia T), b:

hn: żaden.

-bka: kijanka, mazahlnka (spódnica do codziennego użytku), davka,
syrvatka, rogalka, żyercadko.

-■B ( ek): ńedźfadek, kavawek, kavawecek.

gj przed j w końcówce: maj, mazgaj, mikovaj, ale „ozgraj (roz-
rywka) ma a otwarte.

§. 10. UL ze ściągnięcia.

a) w infinitivach : „ozlać, zaśaó (zaśaty), grać, lać (lane), ukrać
(ukrajać) i w wyrazie znadli zam. znnjidli (jak w gw. opól. znaleźli).

h) w końcówkach osobowych czasu terażń. słów należących do
ki. IV. (Małecki *), z wyjątkiem 3 os. 1. mn. : kiva, śmiga, pytas,
mas, mali (prędzej, powstałe z ma-li), vyvija, jada i t. d.

c) w subst. femininach zakończonych pierwotnie na ija: rńędza,
putńa, luverńa (Alverńa). Na podstawie analogii z powyższymi wyra-
zami mają również d róża (kwiat i imię) tudzież wyrazy łać. pocho-
dzenia na -ia, -io: bestyja, beserdyja, beslćija (przekleństwa), aduka-
cyja, furyja, fuzyja, gitalija, kanałyja, kordj^ja, lulija, plevańija, pro-
sacyjd, racyja , salaryja, vilija, — a wskutek podobieństwa zakoń-
czenia także: skrajcyjas: kcśńa (kieszeń) ma jednak a otwarte.

d) w nom. sing, adject. fem. deklinacyi ściągniętej n. p. kfyva,
pśa, piekelna, stara (= żona), regamenckii sawaputa, śnadannś, godzina,
xwodna (roz. się choroba = febra).

Podług tej analogii mają również d wszelkie wj-razy używane
przymiotnikowo, a więc partie, praet. pass. liczebniki i zaimki n. p.
zgnita, ujętś. bestyja, yyscekana, juxo zabecana,; psa nogo, pśa maci,

") Gramat. hist. porówn. t. I s. 313.

zaśńtfi (zasiana), ch'nn:ist;l, ziUlnd, któni i t. cl. Otwarte a mają je-
dnak: moja, twoja, SYoja, nasa, vasa, ta.

§. 11. Oprócz tego zjawia się jeszcze d pochylone w następu-
jących przeważnie przyswojonych wyrazach: cdpka, ćasko, djabli, dja-
belski, jascycko, jAn, janek, jadam, kacór, kaftanek, kajlas, klastór,
„oblń.dra, .śparovać, v;l;^ovać śc, snąć, scypta; te dwa ostatnie wyrazy
mają w gw. jurk. a otwarte: snąć, scypta 5 prysew „odyecora (po
południu).

c) Samogłoski nosowe.

§. 12. 1. Ogóhiie pol. f| wymawiają tutaj jak om w 3 os. I.
mn. cz. ter.: som (są), popasom, śpyvajom, oddyxajom, gańom, musom^
„a pod mojom klacom — podkóvki kowacom."

2. ą słychać tutaj zam. og. pol. ę w wyrazach: ząby, kapa (^kę-
pa; w Janowicach: ka"'pa), vążąńe, pod dąbem, prądzy, dżeyąću, ińi-
nąwy te casy, bąekać (bęckać, bićj, Monow. Kaniów.

3. ą, odpow. og. pol. c przed m lub n: smąntdi"-, psąńicka, pa-
ńąnka, pod kouiśąm.

4. ą, zam. og. pol. o słychać w wyrazie: tąporysko.

5. ą og. p. «: znąś = zuajiść, znaleść.

6. ą odp. og. pol. w: porącyc (poruczyć): porącono p. bogu
(Głębow.).

7. ąn a właściwie 9W słychać zam. un\ trąnki, perąński bdxoru,
hąncfot, kąnda (Kunegunda), grejćez mi vsyćk'e śtyry strąny.

8. ą,n zam. om słychać w wyrazie pąnknąć zam. pomknąć.

§. 13. Ogólnie pol. g odpow. w tej gwarze:

1. a: kady, ka, kaz, kasik, krakow; kaj, jurkow. kęń (strsł.
kAtda).

2. a™: ka'"pa (kępa). Janowice.

3. a^ : ka^dy, va°drovać, ba"de (będę).

4. ą (w Monowicach) :

a) w accus. sing. subst. fem. temat, na -a i -j'«: macoxą (ma-
cochę), soxą, śekerą, kulavy na nogą; zam. ńą mówią ńom.

h) w wyrazach luźnych : ząby, kapa, ząńić śe i zynić śe. i t. d.
jak w §. 12, 2.

c) w 1. os. 1. poj. cz. ter. zam. pierwotn. o (e) + m'B: vezną
(wezmę), po;adą (pojadę), ńe vrócą, zapwacą, śedną, pójdą, „jś, do
lasu nie pojadą — dieva rąbdw ńe będą", będą śe ząńiw, oząńą śe,
lii mogą, odąjdą (odejdę), „ńe kcą (chcę) dżevki z masta — zaxovdj
me boże — volą x[eba prosić — ^ śedżeć pry kldstoi'e." (Monowice).

5. e: a) w accusat. sing. subst. femiu. z tern. na -a, -ja, tu-
dzież wszelkich wyrazów przyuiiotnych : sable (szablę), xusteczke (chu-

8

steczkę), „na moje cdpecke, na paskude robić, v te stronę, na żime,
pefyne, co mile ujadom... (zob. wyżej 4. a.)

b) w konjugacyi w 1. os. I. p. czas. teraz, i przyszl. byde i be-
de, śedne, wyKręce, daruje, vróce śe, vysuje, uekze śe ućese, strele
bicem, pode i t. d. (zob. wyżej 4. c.)

c) zam. stsł. A w accusat. siug. zaimk. śe, će zam. strsł. *:
bede, bedżes, bedże i t. d. obok: byde, bydżes, bydże; zam. starost.
•k: śedne, śediies i t. d.

6. o: ćozko niekiedy zam. ciężko.

7. y: yyncyl (więcej), nayyucj', pyknd, byde, bydżes... obok
bede, bedżes... tudzież w partie, praet. act. II. przed końcówem ł (łv)
lub zastępującem je n: miny wy, yyginywa, utonywa, vżyńi, pfyjyna.

8. i: żyink, żvinceć, (żwiek, żwięczeć, strsK ZYObni , strepitus).

9. Nadto słychać w tej gwarze § zam. og. pol. e: liiędza (mie-
dza) Pol. cetnAr. Pis.; a: mawgofęta (Małgorzata^, vymajęcyć (wyma-
jaczyć).

II. Spółgłoski.

a) Gardłowe.

§. 14. h zam, t występuje w wyrazach: despcnik, varyjak: vy pru'
8iiki-varyjaki lie róbće nam vstydu (Monow. j; krćina (trzcina) pod wpływem
analogii z wyrazami: zurak, babrak, furyjak, pijak, „kfćiny* (chrzciny).

2. k = g: kokot lub kokut, kogut, cze^. kokot; lankur, łać. angor,

3. k dodają na końcu wyrazu: otok, oto.

4. k. zam. oc(cli) zjawia sie w wyrazach: kolera: ty kolero!
fluktoYać (niem. flucheri), marKev (marchew), usknąć, liekze, śtyrek,
śpiklyf, kfila, ik (ich), kce, kćeri, zakćaw (zachcenie), rekt (niem.
recht), jancykrys; w wyrazie kobKik odpowiada pis. k czeskiemu li:
koblih.

5. k zastęp, ogól. pol. m w końcówce 1. os. 1. poj. czasowników
tudzież spójników i innych wyrazów złożonych ze słowem posiłkowem
(jesm): jezdek, Yolawbyk, ^obsuwek śe dżećmi , ue jezdek ja; bobyk,
bok (bom), byk (bym), jabyk, zebyk, jescek, bok se dobre pojad i do-
brek śe napiw; jak ńe śaw ńe „oraw; portkamik ją „odżaw; try latak
yojoyAw — sablek ńe YyjmoYaw; jazek śe i (jej) pfeląk; pódżes kak
(gdziem)ći gadaw? dyk ći pedżaw, wszak ci powiedziałem i t. d.

§. 15. \. g opuszczają: rejna (Regina), ruby (gruby).

2. g dodają na początku wyrazu: gitalija.

3. g zastępuje og. pol. d: grabina; zam. pisarz, drapa mówią
górale bicsk. gr.łpa, tylko w Rabce sł3^szałem także drapa.

4. g = y'. gdova (także : bdoYa).

5. g = ^' yelganoc.

Q. g = og. pol. h : gańba (hańba).

§. 16. 1. h słychać na początku wielu wyrazów od a lub e
się zaczynających: hanka, heżbyta, hasynteronek, hangrys i angrys,
hereśt, hadukdt, hadukant i adukant (adwokat).

2. X, h ginie: arbata, s^OYać (schovać).

3. X obok k występuje: braxtać i braktać śe, ryktovać i ryxto-
vać, kobux i kwobuk.

b) Podniebienne.

§.17. 1. j kładą na początku wielu wyrazów zaczynających
się od a: jadam, jańow, jaze, jancykrys, jędrys (Andrzej — w Jano-
wicach), jangrys obok hangrys, jav — tudzież w niektórych wyrazach
zaczynających się od /; jymbyr, jyndur, jendyk; po przybraniu^" prze-
chodzi i w tych wyrazach w y lub e.

2. j wtrącają: vsyjscy.

3. j odpow. og. pol. i: rejna zam. regina po opuszczeniu g.

4. j = b: treja (trzeba).

5. j odpów. pierwot. n: lajsdrygon zam. lansdrygon, które po-
wstało z landsdragoner, po opuszczeniu d.

6. Og. pol. j ginie w naj-^ ndyęcy, nagofy tudzież w słowach:
znąś zam. znajść, pódę, pódżes, pódże, przydę i t. d.

c) Językowe i podniebienno-zębowe.

§. 18. 1. r odpow. og. pol. f: grązel (grządziel), verx og. p.
wierzch ale. stsł. Yricht, czes. i słowac. vrch ; versowek (wierzcho-
łek) tudzież w imperat. ber, vyber (bierz); na odwrót og. pol. r prze-
chodzi w gw. pisarz, w f: doper (dopiero), kfystyna, kryska (Kry-
styna), bdxóf og. pol. bachor.

2. r dodają: fortograf, śmergust.

3. pierwotne r zostaje: margośa, margośka.

4. r przechodzi w wargowe brzmienie (u) w przyimku ro2 w zło-
żeniu z czasownikami : uozkufyć. uozbić, liozbeceć śe, iiozldć, uoze-
zryć, liozdżerać śe.

§. 19. 1. I ginie: heżbyta (Elżbieta), abo.

2. I odpow. og. pol. j: ryl (ryj, ryjak), yyncyl.

3. l = og. pol. i: hulan, lańcux, lańcusek, płuca, kole (około).

Sprawozd. komis. jcz)k. T. IV, 2

10

4. I wtrącają: lalMk (laik), lankor (łać. angor).

5. l = n: lumero, numero.

§. 20. 1. i wymawia się wargowo; brzmienie to oznaczamy
przez iv.

2. ? (w) ginie w wyrazach : jabusko, mrygodźak (zam. mrzy-
glodżak, człowiek nienajedzony), mynar, kobux obok kwobux (czesk.
klobouk).

3. tv (ł) odpowiada pierwot. r: ruwa zam. rura: „v jedny ba-
rywce dva trąnki, ńi ma tam copka aiii ruwki" (zagadka).

§. 21. 1. 5, se (przed miękką spółgłos. ś) zastępuje w gwar.
pisarz, ogól. pol. przyimek s, ze, stsł. s^b ale tylko w połączeniu z za-
imkiem osób. 113 os. tudzież z niektórymi słowami zaczynającymi się
od r lub 1: s nami, se mue, srućić, śldz (złazł), ale także svinąć.

2. s ginie: wuka (Łukasz), vsyćko (dziś: wszystko).

3. .s obok c: syrvatka lub cyrvś,tka.

4. s przecłiodzi w c: pacyić śe zam. pasyić śe, które powstało
z pastvić śe, po wyrzuceniu t.

^- s odpow. og. pol. z: strękoYiny (Izrękowiny, zaręczyny).

6. Og. pol. s brzmi jak ś: skubać.

§. 22. 1. 3 odpowiada og. pol. s w konjugacyi, gdy wskutek
odpadnięcia ł (iv) stanie przed e: pazem (pasłem), ńóześ (niosłeś)
i t. d. jak w gw. las. jurk.

2. z obok ż występuje w wyrazie : juzyna obok jużyna.

3. Og. pol. s brzmi jak ś'. żelazo, żeleżny, żeleżńak.

§. 23. 1. ś zam. pićrwotn. s słychać w wyrazacłi obcych: śpi-
gwo (niem. spiegel), śpryca, bruślacek (niem. brustlatz), reśpek (re-
spekt), śtuderovać, śpas, śpekulOvać, ślajsa (niem. spleisse), opiw śe
jak stok ; nadto w wyrazach : śrybinka, śtoparcyć,

2. ś odpow. pićrwotn. lub og. pol. ś:

a) w wyrazach obcych : śrank (niem. schrank), śimel, ślajfyf,
ankuśyrka (akuszerka), maśerovać, hereśt, śnupać, śnupak i snupdk,
ślag.

h) przed 1: ślaxetnego rodu, dyśla, tudzież w wyrazach: śtucny
ścaw, k'eśiia (kieszeń), peśćoxa (pieszczocha), śvarny (czes. i słowac.
§varny), śvandrać (czes. śvandrćiti, słowac. śvandrkovat').

3. ś odpow. pierwot. ś w wyrazach obcych : śandar (żandarm),
jes pod kuraśem (franc. courage).

4. ś = t: śtyry.

u

§, 24. 1. c odp. og. pol. ć: peśćoxa.

2. ć — og. pol. ^: Ysyćko.

3. f występuje zam. og. pol. c bydartvo.

4. i. ginie w wyrazie zavdy strp. zawżdy.

5. og. pol. i przechodzi w ds: skardzyć.

6. ż wymawiają powszechnie jak 2 tylko bożel brzmi jak w jez.
ogól. polsk.

7. ć wymawiają jak c: bic, bicysko, buceć, cemu (czemu).

§. 25. ś wymawiają częścią Jak s częścią jak ś ; w tym wzglę-
dzie niema żadnej stałej zasady; nawet jedna i ta sama osoba wy-
mawia ten sam wyraz raz w ten, drugi raz w inny sposób; zwykle
jednak mówią: śkledzić, ślądra, śmajxlovaó, śnoxrać, śpotak, śp ;tlak,
śkućina, śiirpet obok surpet, i t. d., tudzież odmiennie od ogól. pol.
języka skubać zam. skubać ; natomiast : sopa, posed i t. d.

§. 26. d opuszczają w wyrazach: garwo, zvon, żyink, żvinceć
(dźwięk, dźwięczeć), grązel (grządziel), la, vele, lajsdrygon (pierwotnie:
landsdragoner po opuszczeniu d lansdragon, następnie: lajsdrygon),
bafyj, nabaryj (zam. bardziej, najbardziej ; po opuszczeniu d r-\-z zlewa
się w r); posew, „jak ći prysew, tak ći pfysew — prysew ku mńe
gospoddf.**

§. 27. 1. t odpow, o^ól. d: tutrać obok totrać og. pol. dudrać.

2. t — og. pol. n : costek, czosnek.

3. t wtrącają: strękoyiny (zrękowiny).

4. zginie: pacvić śe (pierwotnie: pastvić śe, po opuszczeniu t:
pasyić śe, poczem: pacvić śe), bruślacek (nłem. brustlatz), hangrys,
jancykrys, reśpek, batysove (= batystove) xustki.

§. 28. 1. n zastępuje j: uńdźe (ujdzie), klajnikanty (niemiec.
kleinigkeiten.)

2. n zastępuje og. pol. Z i ? w part. praet. act. II słów klasy
I grom. 5 i klasy II, podobnie jak w ^^fr. lasos. jurkow. i t. d.: pfy-
jęna, vezną, vźeńi, ,,śćeui bucka śćeńi — juz śe ńe żeleńi." Podobnie
występuje n zam. ł w wyrazie „ontaf (ołtarz).

3. n = m ńikstura (zam. mikstura, gorzałka).

4. n odpow. ogól. pol. iv: subrańec ^^.szubrawiec) pod wpływem
etymol. ludowej ; zob. §. 41.

5. n dodają:

a) na początku : nale (ale).

h) w środku : vartnoś (wartość), ankuśyrka (akuszerka).

12

6. n ginie: maśHcka (maślnicka), tdrkl, lacman (landsmann).

d) Wargowe.

§. 29. 1. h zastępuje og. pol. w w wyrazach; „otyba (wo-
tywa), klaByf albo klabikort (klawikord), bdowa obok gdowa; podo-
bnie w rymie:

davawa mu gfyby
zęby ńe byw kfyvy.
2. b wtrącają przez analogię: kombrat, kombraćić.

§. 30. 1- jp zam. Je występuje w przekleństwie: sapramencki
drabe, sapr. bestyja obok sakramencki.

2. p ginie: kneflik (niem. knopfchen).

§. 31. 1. / odpowiada og. pol. x (eh): tfóf, fimery robić, mieć
chimery, dąsać się.

2. f=li: fto, ftóz jak w gw. zakopiańskiój.

3. /=?;: fasęgi, wasąg ale w czeszcz. fasunek, sfinąć (zwinąć).

§. 32. 1. V odp. og. pol. h: plevan, plevanija; vola-co, vola-
ka, stsl. volja, og. pol. byleco, bylegdzie.

2. V opuszczają: objeśić, ^otyba, wotywa; w ostatnim wyrazie
przechodzi właściwie v w słabe wargowe brzmienie u.

3. V nie występuje, jak w ję^. og. pol., w słowie xyćić.

4. V dodają na początku wyrazu : vonegdy czes. onehdy na pod-
stawie etymol. ludowej.

m odpow. og. pol. n : myińec, niemiec ; polomka, Polanka ('wieś).
m ginie na końcu: śandar (żandarm).

Metathesis.

§. 33. burcdk (zam. brucak, jak też ma gw. jurk., z niem.
brodsack), herumin (Hieronim^, kripopa zam. przykopa, luverńa zam.
laverńa powstałe z Alwernia, ńiżińer zam. inżynier, „okomon, pestreń
(stsl. prŁstenb, czesk. prsten), prosacyja, porvóz (u górali biesk. ró-
wnież porvóz, porvÓ8wo), fgrńi (grzmi), v jedbavny spódnicy.

13

Zbitki.

§.34. ć + ż = dż : obrodzę śe (obróć-że się),
dź + ż = dz : idze, przydze, xodze (idż-że, przyjdż-że).
dż+j = dź: xodżav (chodź jaw, chodź tutaj),
d + s = c : brucdk (brodsack), lacmdn zam. ladsmdn, które po-
wstało z landsman po opuszczeniu n.
r + s = f : ndpaf tek.
r -f 8 = r : gaf (garść ; c odpada).

r + z = f : bafyj, nabafyj zam. bardziej (po opuszczeniu środk. d).
t + s = c : vacek (watsack).

Zakończeni© wyrazów.

§. 35. 1. Zbiegowi dwu Inb więcej spółgłosek na końcu wyra-
zów zapobiegają:

a) przez wtrącenie samogłoski: woter (łotr), tdryń (tarń), ddreń
albo daryń (^darń).

h) przez opuszczenie spółgłoski ostatniej : jes(t), hangry8(t), dys(c),
śandar(m), reśpek(t), jancykrys(t), myś(l) ; regularnie opuszcza się ć
w infinit. tudzież na końcu imion, jeżeli poprzedza miękka spółgłoska:
nalyś(ć), nąś(ć), vartnoś(ć), gaf(ć), obleś(ć); tudzież l(iv) w particip.
praet. act. II, jeżeli temat słowny kończy się na spółgłoskę: pęk(ł),
zapad(ł), zdex(ł), zezar(ł), pfeląk(ł), pazem (pasłem); \ piyseio, po-
sew, nasew odpada przedostatnia spółgłoska (^d).

2. Zbiegu spółgłosek unikają również w środku wyrazów
juźto opuszczając jedne spółgłoskę, jużteż tworząc zbitki n. p. bru-
ślacek ^brustłatz), batysowe (batystove) xustki, heżbyta (Elżbieta), lac-
man (landsmann) ndpaftek, bafyj, vacek i t. d. (ob. Zbitki §. 33.)

Z nauki o formach.

A. Z Deklinacyi rzeczowników.

§, 36. L. poj. gen. Imiona, których temat kończy się na miękką
spółgłoskę, mają zwykle w gen. sing. e: dawes buże, do matuśe, do
kaśe, fecefe, „od ńevole.

Dativus: iś ku kfyzu.

Yocat. : ty pśś, maci; obok: psa mać!

Locat. : v doma zam. doma, ale także do doma pod wpływem
analogii.

L. mn. nomin. dżvyry, drzwi; pyzglAc, nom. plur. pyzglAki.

Genit. : jagodóv nazberam, dopero śe vyddm.

Yocat.: xwopcycy, xwopcycy (zam. chłopczyki) jesceśće ńe Ysyjscy.

14

Tydżeń ma w gen. sing. tydnia ; nom. i accus. plur. tydńe, gen.
pi. tydói.

Deklinacyja przymiotn. nieściąg.

§. 37. Gen. od malućka.

Dativ. V bo8U xodżić (boso); po próżnu (na próżno).

Zaimek.

§. 38. Jak w gw, opól. las. jiirk. i t. d. se = sobe.
ten ma w nom. i acc. plur. ty: bez ty vadovice przez te W.
jak w staropol.

B. Z Zonjugacyi.

§. 39. Temat śed tworzy particip. praet. act. II. : sew, posew,
prysew, naswa (nadeszła).

r-zać (rżeć) ma w 3 os. 1. mn, praes. rzają ; xude końe mam,
ale pykńe r-zajcą.

ukrać jest iofin. praes. zam. ukrajać; ukraw part. praet. act. II.
zam. ukrajał.

znąś ma praeterit. znadli, znaleźli,
zaśać, part. praet. pass. znśaty, zasiany.
Oprócz tego zasługują na uwagę następujące formy:
Infinit. : zackać, dockać; uwoiiiić, zapomńić (w pieśni).
Praes. : rącki zawomuje ; kula na nogę.

Part. praet. act. II: kedym ja se do svej riiiwej xodzovaw —
tom ja. se mostecek vysekovaw; zarębovś,w; boześ ty (— bo-że-jeś ty
= boś ty) poYedżaw.

Tematy słowne zakończone na miękką spółgłoskę tworzą często
part. praet. act. II. jak koło Jordanowa na ów zam. na m: spravów,
xodżów, narodżów, prośów, nosów, bów.

Particip. praet. pass.: pśa yaro zgńitd; vojna verbovana; dze-
Ycyna upwakana; zińizerani zam. zmizerov^ańi zap. wyjątkowo w pie-
śni; ńeuswuxany ma znaczenie czynne: (nieposłuszny), podobnie: vy-
scekany = gadatliwy.

Partie, praes. act.:

„Myśliyy pośpesa v te stronę idący,
nadesed dżevcyne na travuiku śpiący (= śpiącą).
*A bezy on bezy, bezy bezający,
pyta se uwanóv, pyta pytający.
*Svińa mark'ev skrobawa po kuxńi xodząc3',
a vilk myso zarębovaw safarem będący.
*Cęzko kameuovi na drodze lezący,
tak ći i mńe ćęzko śerotkom będący.
Imperat. : ber go ! yyber se jednego, ue myś (nie myśU, pudżis
do budy!

15

Ż JMorfoloorii.

tm'

Etymologia.

§. 40. Następujące wyrazy zasługują na uwagę pod względem
etymologicznym :

a) rzeczowniki :

suflF. -b : sabel.

sufiF. -a: pfezva.

suff. -dc: scyrbdc, żgdc (przezw.).

suflP. -deka: obyrtacka.

suff. -acha: bojącka.

suff. -dk: gizdak, septdk, sobcAk, dźamak, ćućmdk, śturmdk, tu-
wdk, żlamdak (przezw.).

suff. -dsek: kubdsek, kulayasek, kulavaskova.

suff. -ec : mrovec, pśiiK^c, iozbuxańec, dopaleńec (przezw.),
ufearaiiec, „oskubauec, „oskliyec, vartogwovec (przezwisko).

suff. -ek: muzycek, gospodarycek, zagwóvek, „ogeńek, kravecek
(zob. nazw. rod.), burek, vernek, wapek, krncek (nazwy psów).

suff'. -ecko, -ecka: ramonecko (ramię), kąd/owecka, drymotecka.

suff. -icka: gwoyicka, vodżicka, kukricka, „ojcoyicka, kroticka,
ćeśFicka;, jascycko, jaśicek.

suff. -ica (yca) : vróbl'ica, djebUca, dwuzyca, pdlica.

suff. -ixa: saniixa, kopćixa (nazwy krów).

suff. -ina: myrsina, zdexrina.

suff. -iś: końiś.

suff. -iśa: roliśa, zońiśa, gwoviśa.

suff'. -ica: kaśica.

suff. -ik: pr^riżńik, kravcyk, kubik (nazwa rod.) lańcuśńik.

suff. -ja: k'eśua (kieszeń), vsa (wesz).

suff. "hka : davka, odróbka, zuzka (Zuzanna).

suff. -hka: pi-eskocka.

suff. -oxa (w nazwach krów) : buroxa, bystroxa, \'inoxa, pędźoxa,
cvartoxa, pętoxa (zob. dodatek).

suff. -ota : drymota.

suff. -oń: dżidoń, vygou (nazwy psów), wysoń (nazw. konia).

suff. -mva: scekuwa (uazw. psaj.

suff. -ula (w nazwach krówj : sobula, środula, vtorula, srokula,
śivula, rydzula, kvatula, kavula, gyazdula, eisula.

suff". -us: y0bervus, sergus (przezwiska).

suff. -uś: końuś, jantuś, bartuś.

suff. -nra: jaśura, kaśura.

Oprócz tych należy zauważyć : bf eżan (mieszkaniec wsi Brzezinki),
monoYun (pochodzący ze wsi Monowice), vadoski zam. vadoYicki,

16

Skrócone formy: zterćidko zam. zwierciadełko, tfa obok tfeja
zam. treba, dżis zam. yidżis!

Zam. og. pol. obejryć tworzą formy słowne od pierwiastka -zr:
obeżryć, spożryć i t. d.

Wyrazy obce przekręcają rozmaicie, nieraz bardzo dziwacznie
n. p. zam. adwokat mówią: adukant, hadukat, hadukant; z. fotograf:
fortograf; z. jubileusz: lubeus, lubejuś;zam. gimnastyka : gumlastyka ;
z. notaryusz często : myrtaneus i t. d.

h) przymiotniki :

sufF. -avy: spotlayy, salavy.

suff. -asy: śivasy.

suff. -ecny: okropecny.

Miły tworzy superlat. jak w jęz. starop. : ndjruilejsy (w pieśni).

c) od tematu inak urabia się za pomocą suff. -sy zaimek : inaksy.

Analogia i t. zw. etymol. ludowa.

§. 41. Burcak (utworzone przez analogią z wyrazem burceć),
bawamont, bawamonćić (mącić), jednoraw (jeden), kombrat, kombraćić
(brat); lubeus i lubejus (lubić), lamentai^' (lament), ńiżińer (nizina), pod-
murańeć (pod, mur), subrańec (ubranie); w obu ostatnich wyrazach od-
grywa nadto ważną rolę suff. -ańec, występujący tutaj między innymi
także w nazwach rodowych jak śafrańec; somśad fsam, sed); vonegdy
przez dodanie przyimka v i rozdzielenie w ten sposób wyrazu na dwie
części (one-gdy) starano się uczynić go więcej zrozumiałym (zob. słown.).

Ze Składni.

§. 42. 1. Accusat. : mdm zwoty dukdt (w now. pol. zwykle du-
kata^; „a śekerka za sto zwotyx, toporysko za talar."

2. Biernik wewnętrzny: bydo moja, bydo, jakże će bydovać!

3. Przymiotnik „stara" używa się w znaczeniu rzeczownika: żo-
na, podobnie „stary" = mąż.

4. Przysłówkowe zwroty: do krty, końcem (koniecznie^ ; mali,
powstałe z ma-li (jeżeli ma; w gw. jurk. mdżli) prędzej.

6. Przyimek powtarza się : na jutro na rano ; na vojnę, na da~
leką maśćrovać mk ; do pośrodka, do środka, w środek.

Partykuły.

§. 43. 1. dy, dyć: a ty xwope grubi jaku — dyć ty końe v zyće
mś.s; — o boże dyć ja bez żferyny! — cóz stois i medytujes, dyć
j4 ńe żtefyna!

2.'Ja: jd do lasu ńe pojadą,
dfeva rąbdw ńe będą,
bo ta śedźi leśny v leśe,
toby mi vżąw śekerą.

17

A jes ći ta v polu Tipka pykna, źelond,
a jes ći ta moja miwa bardzo strapoiii.

I3odatek.

/. Wyrazy i wykrzyhiilu używane przy nawolywaniiij odpę-
dzaniu i t. d. domowych zwierząt, mianowicie:

koni: vo! (naprzód, ruszając z miejsca), hetta! (na prawo), ći-
x'ij ! (na lewo), od śelJe! (na prawo), ćeś! ćeś ! ćeś ! (pi'zywoIując ko-
nia), a ho! (chcąc, aby stanął).

krów: hoj ! hoj! drogą! a ho! ho! (pędząc bydło), hyśa ! (gdy
się krowy bodą), ći ! ći ! ći ! ćeliśa! ći! ći! ći ! (przywołując), po ta-
bak! po tabak! prrr! prrr! (gdy się bydło gzi), śćojze ! śćo na! (za-
clięcając, aby się pasły).

II. Przeziciska i przekletistiua używane

a) w Pisarzowicach : bestyja sapramencka. baxoiu perouski, byśi
próżńaku, bestyja ujęta, xolero, xorobo, jnxo zabecana, kanal'ijd, ko-
lero francuska, lańcuśńiku preklęty, milijouski dopaleuce, .^obladro,
obervuśe, pśa nogo, psa krev, pśa varo zgnita, pśa mać lub psa maci,
pśd nogo, pśa duso, pśA skóro, pśa zdexl'ino, pśa xorobo, preklęty
serguśe, regamancka sawaputo, sapramencki drabe, smoku, smyku djd-
bełski, sakramencki giżdźe, ukarańce, yilkowaku, zarazo pekeln;l, zde-
xlino; — bodej će vsyjscy djabri Yżyiii, bodej će ślag traf iw, bodej
će drobne vsy zjadwy, bodejześ pęk, bodej će perony potraskawy, bo-
dej će żerna pozarwa, bodejześ zdex, bodejś pśa krev ńeba ńe „obe-
żraw, bodej će kolero żerna po śińerci ńe pryjyna; jebym ći śvercku,
jebym ci frak pśa krev; żebyś śe zapad, żebyś śe pś. kr. vśćekwa!

h) w Głębowicach : beserdyja, beskija, bestyna, cele; ćućmak,
cudak, drab, drańća, dżamak, desperak, gawgan, gizdak, hycel, hunc-
vot, kwak, kudwac, kowton, myrsina, wobuz, „opyrxaw, uOskubańec,
^ośkliyec, „oter, ^otr^ysko, pijus, potuwak, pśa dusa, p. kość, p. yara,
p. vewna, śćivara, selma, skotak, soviżraw, śturmak, tuwtlk, vartogwo-
yec^ vereda, viłkowcik, zdraxa, żgńc, żlamdak.

III. Nazwy rodowe.

Pisarzowice: a) nazwy właściwe: dudek, kubik, kubicek, maje-
ranoYski, marcyuski, mlycko, mwynarska, olejarcyk, paśerbek, pu-
dewko, swapa.

h) nazwy przybrane: bedronka (dziadek jego miał na twarzy
chrostę podobną do biedronki) ; xąća (tak nazwano jednego wieśniaka
mieszkającego w pobliżu Hałcnowa; w gwarze hałcnowskićj xąća=jan);
ddreń (= darń ; od łaty na płaszczu podobnej kształtem i kolorem do

Sprawozd. komis, język, T. IV. 3

18

darnią) ; kravecek (wieśniak małego wzrostu, którego ojciec był kraw-
cem); liosut (z dwóch czubiącycłi się chłopów nazwano jednego Rade-
ckim, drugiego Kosutem); kubasek=jakubek (z powodu małego wzro-
stu) ; kulayaskora (żona kulawego męża czyli kulayaska) ; mikouaj
(tak było ojcu na imię); pisarcyn jyndrys (= andrzej) syn pisarki, żo-
ny pisarza); sobcak (syn sebastyjana) ; vojtek ze sopiny (mieszkał,
gdzie dawniej były szopy); żaba (widziano go raz, jak wypędzał żaby,
których mu wiele naszło do kuźni); zając, rodzina: zające.

IV. Nazwy zwierząt domowych.

a) krów i bfezula, buba (stara), buroxa, by8troxa, ćisula, cyrana,
gfazdula, kalina, kalemba (stara), kavula, kopćixa, kropana, kvatula,
wyśina, powa (bez rogów). pwovuxa, rośana, rydzula, sarńixa, śivula,
srokula, tyrola, vinoxa; oprócz tych nadają jeszcze krowom nazwy od
dnia, w którym się „ulągły", jako to : ńedżoxa, pędżoxa (od poniedziałku),
vtorula, środula, cvartoxa, pętoxa, sobula.

b) koni: ćisavy, guady, kary, kaśtan, wysoń, śivy, śimel.

cj psów: berek, bryś, burek, filek, fina, fryśka, gibas, hektor,
xleburid, jak tobe, k'erek, korek, krucek, lamer, wapek, „obol, minka,
mufyn, ó6Vem, scekuwa, tatra, vernek, vygoń, zagraj, zagdddj.

SŁO"W"isrxcz;EK: *).

aba, wykrzyk. ozn. podziwienie, nie-
dowierzanie.

abo, 1) albo; 2) ziemniaki (w jęz.
mał. dzieci). Pis.

abu, buty (w jęz. dzieci).

adukant, hadukant, adwokat, Pis.

adukovać, edukować.

ajzybdn, kolej żelazna.

akuratny, zupełnie taki, jak po-
trzeba.

amin, nazwa psa. Pis.

angrys, hangrys, agrest.

ankuśyrka, akuszerka, Pis.

apf! gdzietam! nie! Pis.

arbata, herbata.

babrdk, ten co brzydko pisze,
baćkor, tłuste dziecko; przezwisko:

ty baćkoru! Pis.
baxór, przezwisko małego dziecka,

Pis.
baja, gruby wełniany surdut,
bawamonćić, bałamucić; zbawamon

ćić, zbałamucić,
bawamont, bałamut, Pis.
bafyj, ndbafyj, bardzićj, najbardziej

Pis.
bdova, gdowa, wdowa, Pis.

bebex, stara pierzyna; bebexy, tak-
że: wnętrzności. Pis.

berbeć, przezw. małego dziecka: ty
berbeću! Pis.

bestvina, bestwina (wieś).

bęckać, bić po plecacłi. Pis.

bizoń, chłop wielki a niezgrabny. Pis.

bobie, dobre (w jęz. dzieci).

bobo, strach (dzieć.).

bocoń, bocian.

bojąclca, człowiek bojażłiwy, tchórz.

bolAk, wyrzut na ciele, strup.

braxtać lub braktać śe, przycho-
dzić do siebie po chorobie, zdro-
wieć, Pis.

brażńicyć, gadać na próżno, Pis.

bredzić, mówić zelżywie. Pis.

bi'ezula, nazwa krowy czarnćj, ma-
jącej na grzbiecie biały pas.

bromblovać, krzyczeć, hałasić o co
bez przerwy. Pis. (zob. żvakać,
vyrceć.

bruśić, ostrzyć ua bruśe : povćdz ta
babuśi — ńek śek'erke vybruśi.
Głębow,

bruślacek (niem. brustlatz), kami-
zelka. Kozy.

bubu, zimno (w jęz. dzieci). Pis.

*) Wielu zapisków do niniejszego słowniczka dostarczyli ijmi pp. Wą-
DRZTK Bartłomiej, Michalak Józef, Szafranibc Bartłomiej i Nycz
FaANCiBzsK, za co im tutaj moje podziękowanie wynurzam.

20

bncer, i»l;ikać. ćixij I tak wołają na konie, aby szły

buxać, jeść. I na lewo, Pis.

buxnąć 1) uderzyć; ukraść; b. se, ćiśćka, ciżba, natłok, Pis. Grab. Pol.

wypić kieliszek gorzałki. Pis. |ćma także ćima (czesk. tma; stsł.
buwa, człowiek małego wzrostu aj tbinaj ciemno, zmierzch, Pis.

gruby, Pis. Ićmak: po ćmaku, po ciemku. Grab.

burcdk (niera. brodsack), torba słu-cnąó se, przykrzyć sobie; cwo mi

żąca żołnierzowi do przechowa-i śe, przykrzyło mi sie.

nia cłileba. jcosać, czesać, Janowice,

burtać, przewracać, psuć, burzyć ćpa.' ćpa! sposób przywoływania

(w gw. jurk. burdać).

byde, bede, będę, około Biały.

byry! wykrzyknik, którym nawołują
owce.

bystroxa, nazwa krowy o czerwo-
nawej sierści z głową białą, Pis.'ćućmak, człowiek głupi, Pis

bżytuś ! wykrzykn. za pomocą któ-jcucu, cukier (w jez. dzieci).

kur, Pis.

ćśl! ćśi ! wykrzyk. służący do przy-
woływania krów, cieląt lub kota,
Pis.

cubaki, gatunek jabłek, Głęb.

rego przywołują psa. Pis.

cacy (wyr. nieodmienny) albo: ca-
cany (przymiotu.), piękny (w jęz.
dzieć.), Pis.

caplak, zdrobn. caplacek, garnek o
szerokiem dnie.

tŚLsko (czesk. tesk), narzędzie do
wygarnywania węgli z pieca pie-
karskiego ; (w gw. jurk. poća-
sek). Pis.

carnoxa, nazwa krowy czarnej.

ćasnoxa, spódnica (ale nie wierzcli-
cłinia), Głęb. Pis.

ćećak: 1) dziecko rozpieszczone;
2) człowiek starszy a dziecinny,
Pis.

cudak, dziwak.

cudzić, yycudzić, targać za włosy,
Grab. Głęb.

cudzy, obcy : cudzy cłovek. Pis.

ćunąć 1) usiąść, Pis. 2) dać komu
coś bez wiedzy innych, Janowice.

ćvęcek 1) mały gwoździk z wielką
czapką, osobliwie gwoździk do po-
deszwy; 2) człowiek małego wzro-
stu. Pis.

ćverć, kwadrans : dye cferći na dvu-
nastom, Głęb.

ćvijze! tak wołają na konie, aby
szły na lewo, Pis. (^zob. ćixij).

cyckać, ssać.

cycoń, dziecko rozpieszczone. Pis.

cygan, piec, Głęb.

cygar, cygaro. Pis.

cedżkad, skądkolwiek, zdaleka, Kozy.

cejco, bardzo dużo, zawiele, Pol. cykać, wahadło u zegara, Pis,

cemu, czemu. cyrvdtka = syrvatka.

cerńidwo, atrament, Pis. cytać na kśązce, modlić się, Pis.

ćeśu ! ceś ! sposób nawoływania koni.i (zob. móyić).

ćeślicka, siekierka, Głębow. cyvka, kawałek trzciny wewnątrz

cętnar, cetnar. pustej, służącej tkaczowi do na-

ćęzko (niekiedy ćozko) bardzo n. p.j wijnia przędzy, Pis.

ćęzko pykny, bardzo p. Głębow.
ćićka lub zdćerka, potrawa z mąki danom ino danom ! wykrzyknik uży-

rozgotowanfj z mlekiem kwaśnem wany w pieśniach, Monowice.

lub słodkiem, Pis. dAreó albo ddryii, darń, Pis.

21

(iHryml»;il<i i»r(')żiiiak.

(I;lvka, podatek; Pis.

derbis, iirwisz, łajdak.

derygovać, dowodzić, rządzić.

djebaw, dyabeł; djeblica, djablica:
porvaw djebilw djeblice — rozer-
ydw ji spódnice. Głęb.

dju! djn! dju! wykrzyknik służący
do przywoływania kur.

djuduśa ! djuduśa ! = dju.

dwuzyca, kobieta wysoka: „zavse
„o mńe radzą monoske dwuzy-
ca", z przekąsem w znaczeniu :
dziewczęta, kobiety, Monow.

do istamentu, zupełnie, całkiem, Pis.

do kfty, zupełnie.

do koron, całkiem, zupełnie: dżyy-
fy do koron otwarte, Pis.

do kupy, razem, w całość n. p. do-
dać do kupy.

do pośrodka, w środek: „a juz śe
ndm ńepryjaćeł do pośrodka pxa",
Pol.

do yykopu łećeć, prędko biec, Pis.

dockać, doczekać.

dów, niegłęboka studzienka, której
wody zwykle dla bydła, lecz
w braku lepszej studni i dla lu-
dzi używają, Pis.

dopalony, dokuczliwy, nieznośny. Pis.

dopef, dopiero. Pis.

dostać IMe, dostać bicie, Głęb.

di-ymotecka, zdrobn. od drymota.

dudrać lub tutrać, szperać w książ-
kach), tracić czas na jakiejś nie-
potrzebnej robocie. Pis.

duldać, pić.

durny, głupi, Monow. czes. durny.

dusić coś, trzymać coś długo bez
użytku.

dydnąć se, wypić, zwłaszcza gorzałki'

dynko, czesk. dynko, przykrywka
drewniana (denko) : kot dynko
z garcka srućów, Głęb.

dypcyć, lecieć prędko.

dżeśętovać kogo, bardzo komu coś
polecać> nakazywać n. p. zróbzel

to, to ćc dżeśętuję, Pis. w gwar.
jurk. zadżeśątać kogo.

dżidoń, nazwisko psa, Pis.

dżubrys, ciekawy człowiek, szcze-
gólnie dziecko. Pis.

dżyyfy, drzwi ; n. p. ńe stfylAj tak
dźfyfami. Pis.

facka (czes. facka) twarz, w zwro-
cie : dać fackę, uderzyć w twarz.

fafuwa, człowiek niewyraźnie mó-
wiący.

fasęgi (czes. fasunek, mały wóz li-
trowy), małe drabinki na wóz;
Pis. w gwarze jurk. wasąg.

fasulec, kawałek drzewa służący do
ubijania ziemi. Pis.

fazol, mały cliłopiec (żartobl.) Pis.

f ifrać. mówić coś pod nosem , nie-
wyraźnie, stąd

f ifrak, ten co mówi niewyraźnie, Pis.

fimery robić (zam. x'imery r.), dąsać
się, Głęb.

finka, nazwa psa, Pis.

flądra 1) kobieta włócząca się po
nocach ; 2) kobieta, która ma su-
knie obszarpane.

fluktovać i flukterować (niem. flu-
chen), przeklinać. Pis.

fort, dalej, precz.

fortograf, fotograf. Pis.

frelka lub frolka, panna, Pis.

frycove, poczesne, które musi spra-
wić ten, który po raz pierwszy
obejmuje jaką służbę lub urząd.
Powszech.

fto, ftóz, kto. Pis.

fucka, potrawa z grubćj mąki ży-
tniej, zwana także prazuxami. Pis.

fujać, dąć.

fujava, zawierucha śnieżna (podo-
bnie u górali bieskid. i u słów.),
Pis.

fuks, nazwa konia barwy żółtawej. Pis.

fuwa, człowiek głupkowaty lub nie-
zgrabny.

22

furać, jechać lekko a prędko, Pis. 'górko, gorąco. Pis. czes, horko.
fiirtar, pfefnrtać, trwonić: pfefurta w gńotek, człowiek, który wszystko

pińądze, Pis. I robi bardzo powoli,

furtac, bąk (do zabawy dla dzieci), 'grabak, człowiek niezgrabny, Pis.

cyga.
furtnąć, frunąć: ptś,k furtnyw.
furyj^, złość.

furyjAn albo furyjdk, złośnik,
fuzoń, lubiący się gniewać,
fuzońić śe, gniewać się, Pis.

u sza

grabina, drabina. Pis

grapa, góra wysoka, stroma, Pis.

grązel, grządziel u pługa.

gfmoćić, bić; gfmotnąć, uderzyć;
gf m. se, wypić kieliszek gorzałki.
Pis.

gron; groniem nazywają góry (Kar-
paty), które widzą w dali przed
sobą; do grona, do gór; słowac.
griine, góry.

grondal, człowiek wysokiego wzro-
stu i silnej budowy ciała. Pis.

gruba, 1) mały stawek przy domu,
Gleb. Pol. 2) piwnica. Pis.

grubijdk, grubijanin, Monow.

grux, hałas; ńe róbće takich
xóv, Pis.

grule (czes. grule), ziemniaki.

gyazdula, nazwa krowy, która
na czole znak biały.

gyglać, łechtać; okol. Biały.

gru-

ma

gacek, nazwa psa z długimi

mi. Pis.
gdina, małe gałązki i liście z drzew,

małe krzaczki: kro\y moje kro

vy — ńe jadajće travy, jadajće

gdine — a trava na źime. Głęb.
galoty, spodnie (słów. galoty),
gańba, hańba, Pis.
gai-, garść.
gavofyć albo gavofyć 1) rozmawiać

o głupstwach : stare baby gavofą.

Pis. 2) pochlebiać n. p. tak mu

gavofyw, ze mu ten pfed śmer-

ćom cawy majątek zapisaw; okol.

Oświeć,
gaz, nafta, Głęb. Pis.
gazda, gospodarz, podob

bieskid.
gazura, człowiek niezgrabny lub

głupkowaty, Pis.
gibas, wysoki chłop. Pis. czesk. hy-

bas.
gibcak, tyle co gibas, Pis.
gicale, nogi.
gitalija, italijś,.
gizd, człowiek nieporządny n. p

giżdże! (właściwie znaczy gizd: łązki, Głęb,

nieporządek, brzydota; czes. hyzd.) hangrys, agrest.

Grab.; stąd: gizdak, człowiek bez- hańi, hańikuj obok: hańok, hańokuj,

wstydny; gizdula, bezwstydnica, tam, Pis.

Pis. jxdrkać, jeść prędko,

gwupić śe, postępować głupio. Pis.jsarldk, xarlęga, człowiek chorowity

ha? co?

u górali habrek, błavat. Pis. Grab.

hadra, 1) stara szmata; 2) stara pan-
na, Pis.

hadukit (Bulow.), hadukant, adu-
kant, adwokat, Pis.

hajcer (z niem. heizer), ten co ce-
głę pali, Pis.

xalava, kałuża, Głęb.

hamćuk, hamowidło przy wozie. Pis.
ty xamerdże, plur. chrust, drobne ga-

golac, golarz, Pis.
góra, strych.
gorąc, upał.

zwłaszcza jeżeli kaszle,
hasynteronek, pobór do wojska: sta-
vać do hasynteronku, Pis.

23

hasyutyrka = hasynteronek.

hav, liavok, tutaj.

lie — na! wykrzyknik używany przy

hybać (czes. hybdm, poruszam) rzu-
cać; liybać śe, żenić się (?) Cza-
niec.

napędzaniu nierogacizny, Pis. hyc (uiem. hitze), siła ognia, gorą-

hepać śe, hepe mu śe, odhepwo mu

śe, odbija mu się, odbiło mu się

(po jedzeniu). Pis.
herski (słowack. hersky: piękny)

dzielny, zuchowaty n. p. herski

xwopak, Gtębow.
hetta! wykrzyk. na konia, aby szedł

w prawo.
hixrać, śmiać się ustawicznie.
bixrak, ten co się ustawicznie śmieje.

Pis.
xwodna, febra
hned, hneda (czes. hned), wkrótce

wnet, Pis.
ho — hoj ! woiają wypędzając by

dło ze stajni lub wpędzając je

nazad do stajni n. p. ho — hoj !

kroyicki do pola! ho — hoj! kro

yicki do xleva! Pis.
xodńik, ścieżka, Pis.
xodźić po pytańu, chodzić po że

braninie, Głęb.
hojze — ino! hojźe — dana! wy

krzyknik używany w pieśniach,
hok, kraj car.

holka (czes. i słów. holka), dziew-
czyna, panna, Pis. zob. frelka.
howdovać na kogo, krzyczeć na ko

go, gromić kogo, Głęb.
bonem (czes. honem lub hony), szyb

ko, Głęb.
xrobik, robak,
hukać śe, uganiać się za czem: by-

co ; hycovać, palić bardzo, Pis.

hyki! (czes. Jiykśm, wołam z po-
dziwieniem), tak wołają na dziec-
ko, gdy chce brać jakąś gorącą
rzecz, I^is.

hyśa! wołają na bodące się krowy
Pis.

hyzo, prędko.

inaksy, 1. mn. inakśi, inny, inni.

ino, jeno, tylko.

iści, no iści, tak jest, Pis. czesk.

jiste.
ize, że: boześ ty poyedżdw, ize ja

ńe wadnd, Monow. „ocka sobe

yyćera, ize jej najmilejsy maśe-

rovać mil, Pol.
izona (czes. jiźina), podwieczorek,

Janowice.

ja (niem. ja), tak jest; także w Wa-
dowicach i okolicy powszechnie
używane.

jad z vronami kasę, mówią o tym,
który ma nos powalany, Głęb.

jagoda, nazwa krowy popielatej bar-
wy, Pis.

jakla (niem. jackej kaftan kobie-
cy, zob. jupka, Pis.

jakóz, jakże, Pis.

jamnik, małe, ładne dzieci zowią
często jamnikami, Pis.

jancykrys, antychryst.

do moja, bydo, co śe tela liukas?|jangrys obok hangrys, agrest.

jak me v doma nima, to me pojj^scycko, naczyńko przez które prze-

V8i sukas. Głęb. j chodzi laska u maślniczki, a któ-

huknąć, uderzyć silnie. Pis. re służy do tego, aby się śmie-

hulan, ułan. Pis. i tana przy robieniu masła nie roz-

hupnąć (czes. hupam) skoczyć. Pis. I pry ski wała, Głębow.
hurdać (czes. hnrtuja , hałaszę), 'jasny, niebieski, okol. Kęt.

trząść. Pis. ijav, tu.

huśa! wołają spędzając kury, Pis. jedzak, ten co dużo je, Pis.

24

jejku ! częściej : o jejku ! gwałtu ! Keśńa, kieszeń, Pis. podobnie koło
Głęb. Wadowic, Makowa i t. d. po sło-

jendyk, indyk, Pol. wack. keśeua.

juxa, przezwisko; powsz. jljidać, sypać, Pis. rozlewać, Grab.

jupka, krótki kaftanik kobiecy. kijanka, niewielka ale gruba de-

jużyna, podwieczorek, Kęty, Grab.
juzyua zob. izona i jużyna, Głęb.

Pol.
j'ymbyr, imbier, Pis.
j'yndór, indyk, Pis. zob. jendyk.

ka, gdzie; złożone: kaby, gdzieżby;
kady, kaśik, gdzie, gdzieś ; kata,
gdzietam ; kajindżi obok kandżi,
gdzieindziej, Pis. obok Kęt.

kacabaja i kacabajka, katanka, kaf-
tanik kobiecy wdziewany na su-
knię. Pis.

kabdt, (czes. kabat) surdut.

kdcór, kaczor.

kaftanek, kamizelka, l-^is.

kalina, nazwa krowy maści blado
czerwonej, Pis.

kawamajka, kołomyjka: „v kawa-
majki (zam. kołomyjki tań.) tau-
cujće, ino peca varujće", Pis

kampa, kępa, Janowice.

kandżi obok kajindżi, gdzieindziej,
Pis.

kandy, gdzie, Janowice.

kapać, zdychać. Pis.

kapa, kępa; Brzeszcze.

karkoska, plur. karkoski są to wo-
góle wszelkie suche gałązki i
wielkie gałęzie, nietylko „tyczki
z gałęzi drzew szpilkowych do
grochu lub grodzenia płotów",
jak mówi A. Grab.

karlus, chłopiec mały a zdrowy, Pis.

katdr, ryma, katar, Pis.

kayik, nazwa psa barwy kawowej,
Pis.

kavula, nazwa krowy czarnej.

keby, k'iby, żeby; czes. keby.

jjela, ile.

szczułka z rączką, służąra do
prania bielizny.

kikut, pozostała część uciętego palca.

kilof, także : nos orli (ironicz.), Pis.

kinal, nos wielki.

kiska, człowiek wysoki a cienki.
Pis., w Biały nazywają kiska
kwaśne mleko; czes. kyśka.

klabei', klabikord, fortepian. Pis.

klajuikanty, drobnostki (niem. klei-
nigkeiten).

kwapćave usy, uszy wielkie, wiszą-
ce: peknaś panno, pekna, pekna
i urodna — usy mas kwapćave,
do śvińiś podobna, Pol.

kwobux Cczes. klobouk) kapelusz,
Monow. Grab.: kłobuk.

kneflik (zam. knepflik, z niem kncipf-
chen), guzik. Pis.

koblik (czes. koblih, pączek, ci;ist-
ko), bułka podłużna z pośledniej-
szej mąki, Pis.

kobux = kwobux, Pis.

kokot (czes. kokot), kogut, Pis. Pol.

kolai' (czes. kolai-j kołodziej.

kole (moraw. kole) około.

kolera, cholera.

k'owbasa, kiełbasa. Pis.

kombrat i komrat, towarzysz.

kombraćić lub komraćić, żyć z kim
w prz3'jażni.

końcem, koniecznie, pilno, Pis.

końdek (w Głębow, kojindek), koń-
decek, koudenecek, końduś, koń-
duśicek, trochę, troszeczkę.

kouerovać, łajać.

konyisaf, komisarz.

kopyrtać śe, przewracać się.

kordyja, gorzałka, Pis.

korpaty, — ? — k. kwobux, Monow.

koślak, rzecz jaka lub człowiek nie

25

zgrabny , pokrzywiony , kośluki
stayać, pisać brzydko, Pis.

kośtyga, człowiek łub źwićrzę kulawe.

koyęcyć (czes. kovićeti, narzekać),
być chorobliwym i uskarżać sic,
narzekać ciągle, Vh. w gw. jurk.
kayęceć.

kropana, nazwisko krowy mającej
po sobie białe i czarne plamy.

krupka, skrzyneczka, Głębow.

ki'aswo, stołek, krzesło, Fis.

kripopa (zam. przykopa), rów, prze-
kop. Pis.

ki'ypota, kaszel.

ku : zYouą ku podueśeńu, na pod-
niesienie ; iś ku ki^yzu = do krzy-
ża, Pol.

kuklicka, bułka, mały boclienek clile-
ba. Pis.

kuń, koń, Pis.

kuras, kogut. Pis.

kurdupel, przezwisko małego chłopca.

kuśin, nazwa psa kudłatego, Pis.

kyatula, nazwa krowy, która ma
sierć różnobarwną.

kyeknąć, uderzyć.

kvękać, stękać, I^is.

la, dla.

labydźić, narzekać.

lacman (niem. landsmann), mieszka
nieć tej samej wsi.

lajsdrygon (niem. landsdragoner)męż
czyzna wysoki a do niczego nie
zdatny, Pis.

lalik (zam. laik), braciszek zakon-
ny, Pis.

lamentaf, elementarz.

lańcux, laucusek, łańcuch, Pis.

lankur, strapienie, Głęb.

Idtayec, wir powietrzny lub wodny.

latoś, tego roku.

lecy w złożeniu odpow. ogól. pol
-bądź lub -kolyek n. p. lecyfto,
byle- kio, lecyco, cokolwiek, lecy
kady, gdziebądż, IMs.podob w czes

lecco, lecikdo; po słowacku: le-

cićo, lecijak, lecktu.
livy! livy! sposób przywoływania

gęsi, Gleb.
lolo, kij (w jęz. dzieć.), l*is.
lubejus, Pol. lubeus, i'is. jubileusz!
luxt, przeciąg, powietrze, z niem. luft.
lulać, kołysać (do dzieci/; lulu! śpij.
lulka, kołyska. Pis.
lumero, nu mero.
lump, lomp, łajdak.
lumpovać, lompovać, włóczyć się,

żyć niemoralnie, Pis.
luYcrńa, Alwernia, Głęb.
lyrek, człowiek, niezgrabny a przy-

tem leniwy. Pis.

wapa, wielka niezgrabna ręka.

watać, bić.

wataś, elegant, Pis.

wódka , łopatka służąca do zgarny-

wania ziemi z pługu przy oraniu,

Pis.
woić = watać.
wońscak, przeszłoroczniak , czesk.

łonśtak.
woński, przeszłoroczny ; wouskiego

roku, przeszłego roku.
wubek, Ij dudek, 2) przezwisko : ty

wubku !
wusknąć, uderzyć, Pis.
wydzbak albo wydzboń, wysoki a

niezgrabny mężczyzna. Pis.
wykać, pić.
wyse kyaty, puste, niepełne kwiaty,

Monow.

wyśina, nazwa krowy maści brunat-
nej z białą głową.

Ilia nogi jak podolski złodziej, ma
wielkie nogi; ma po tymu gwo-
ve, zdatny do tego, Głęb. Pis.

mać, matka (w pieśni), Pol.

macek, ten co dużo je.

mądrala, człowiek przemądrzah'.

maj, bukiet z gałęzi jodłowych,
ozdobiony kolorowym papierem

26

i prz} wiązauy (w maju) na wierz-
chołku drzewa przy domu, w któ

vck.>y, nie o wiele większy, Pis.
czes. mocko.

rym jest „wadna dżevka", Głęb. 'moskal, ten, co dużo je. Pis.
m-k\\, prędzej; w gw. jurk. mażli. omotać śe, (o koniach ł, iść niespo-
maluty! maluty! albo mali! mali!, kojnie, nierówno, Głęb.
tymi wyrazami przywołują nie-,motłox, także natłok. Pis.

móvić albo móyić na kśązce, mo-
dlić się: on móvi na kśązce, on
się modli. Pis.
mroyec, gen. mrovca, plur. mrovce
(slowack. mravec-ce) mrówka, Pis.
mfygodżak, człowiek, który dużo
je a nie może się najeść, Pis.

rogaciznę.

mamcura, kobieta dobrze okryta,
różnymi łachmanami przyodziana
czyli „zamamcui"ona", Pis.

mamrać, mruczeć.

mamrak lub ińimrdk, ten, który mó-
wi niewyraźnie. Pis.

mańera, zwyczaj, usposobienie czło- muckać, całować, Pis.

wieka. Pis. murdzuś, nazwa krowy o sierści sza-

marcha, przezwisko, Pis. — Gra- rego koloru.

bowski: „wyraz obelżywy, koń muzycek, zdrobn. od „muzyk": za-

stary (germanizm)", tymczasem
w starosł. mriśa: ścierwo, czes.
mrha, słowac. mrxa.

marek, gorzałka, Pis.

marJtew, marchew, por. ezes. mrkew

markotno mi, przykro mi, żal mi.

markotny, rozżalony.

maślos 1) gatunek grzyba; 2) ten co
zawsze płacze; w gwar. jurk.
maślak.

mazak lub mazgaj, ten, kto jest bar-
dzo skory do płaczu, Pis. zob.
śliptak.

mazalanka, spódnica, zob. obyrtacka,
Pis.

mędza, miedza, Pol.

mentel, motyl. Pis.

róigutem, prędko, Pol. zob. v lukće.

uiimrać, mówić niewyraźnie; stąd

mimrak lub mamrak (zob. wyż.).

miś, człowiek tłusty i dużo jedzący.
Pis.

mlostek , naczynie gliniane mające
u dołu z boku mały otwór, któ-
rędy można mleko spuścić, zo-
stawiając śmietankę, Pis. Grab.

mlycdk, człowiek tłusty, białej cery.
Pis.

moc, dużo.

mocki, dużo, wiele: ńe tak mocki

grajze mi, mój muzycku, waduel

Głęb.
mycka (niem. mlitze), czapka,
mymec, uiemiec.

myntel, motyl. Pis. zob. mentel.
myntopyr, niedoperz. Pis.

na barany vżąś, ńeś na baranax,
brać na plecy, nieść na plecacli
(dziecko, człowieka). Pis.

na imostratne, na nic, na darmo :
ta tvoja robota to vsytko na imo-
stratne. Pis.

na kaput vyjś, na nic zejść, zejść
na biedę, Pis.

na kryz żdżebwa nic ńe zrobić, nic
zgoła nie zrobić, ńic na kryz
żdżebwa ńikadecki ńe zrobi, Głęb.

na „odvecyf, na popołudńu, n. p.

obycaw pfyjś na ^odvecyr; ale

pfysew uOdvecoro (popołudniu).

na u opak, odwrotnie.

na pańske xodżić, chodzić na ro-
botę do dworu; robić jak na pań-
sk'em, robić powoli.

na paskudę robić, r. na złość, do-
kuczać, Pis.

na pozdorędżu, na pogotowiu.

nadyś kogo, spotkać kogo.

27

najdiix, dziecko nieślubne, Danko-
wice.

naprać, nawalić dużo, pomieszać
jedno z drugiem ; także zgawuśić,
Pis.

ndrymiie, nagle. Gleb. ndremiie, Pis.
(czes. slow. naramny).

nąś, nalyś, znaleść, Pis.

naśparovać, zaoszczędzić.

ńepeć 1) nie na rękę, nie do sma-
ku, Gleb. 2) źle, strach : juz by-
wo śńim ńepeć, już było z nim
źle; jak yidżaw ńepeć, dopyi' u-
ćyk, jak widział, że źle itd. Pis.

ńe to boże! niedopieroź, tera bar-
dziej : on mu dłiw rade, a ue to
boże ty ! (a niedopieroź ty !) Gleb.

ńeckuś, człowiek, któremu się nie
chce pracować. Pis.

ńe wdpe, nie prędko, Pol.

ńemrava, przezwisko, zwłaszcza czło-
wieka głupkowatego. Pis. czesk.
nemrava, nłeobyczajny człowiek.

ńeskoro, późno, Pis.

ńetrvaó, nie dbać o co, Pis.

ńeuswuxany, nieposłuszny.

ńika, nigdzie, Głęb. Pis.

ńikstura (zam. mikstura), gorzałka,
Pis.

ńiźińer, inżynier. Pis,

no iści, tak jest. Pis

norek (zam. nurek), człowiek lub
zwierzę bardzo zmoczone, Pis

nynać, leżeć (do dziecij , nyny!
spać!

obćapać śe, objeść się, Pis.

obęckać śe = obćapać śe. Pis.

obervus, obszarpanicc, włóczęga, tyle
co obladra, tylko się zwykle uży-
wa o mężczyznach.

obeżryć, obejrzyć się.

oblddra, człowiek (zwykle kobieta)
zaniedbany tak co do powierz-
chowności jakoteż i moralnie, Pis

oblazwo go to „okropno! bardzo
się tem obraził.

obol, człowiek otyły.

objeśić, obwiesić Głęb.

obscekać kogo, obmówić, oczernić.

obśtuxać śe, poprzestać na czem,
obywać się czem, n. p. e to śe
ta tćm może obśtuxamy, ńe po-
tfeba kupovać.

uObsuć śe 1) obsypać sic, otoczyć
się n. p. dziećmi.

obujek (czes. obuj, obój), kołnierz.
Pis.

obyrtacka, spódnica wierzchnia (co
innego ćasnoxa), służąca do co-
dziennego użytku, Bnlow. Pis.
zob. mazalanka.

obyrtał, w zwrocie: xodź do obyr-
tala! chodź w obroty, chodź do
tańca (jeżeli się kogo ma bić),
Pis.

ocętwy 1) niezgrabny, nieruchomy;
2) uprzykrzony, Pis.

oćypka, wiązka suchych patyków.
Pis.

odąć, rozdąć (o chorobie krów),
n. p. odyno srokule, Pis.

oddać, wziąść do wojska: vadovice
masto djabli sfondovaIi, ino me
zaveźli, zaraz me oddali (= wzięli
do wojska), Monow. Pis.

odhepnąć śe, zob. hepać śe.

„odróbka, odrobina, kawałeczek.

ody ino ody! oda ino oda! wy-
krzyk. używany w pieśniach, Mo-
now.

„ogórki k'iśić, chodzić z wyciągnię-
tą koszulą, Głęb.

ogibać śe, chwiać się, n. p. „żelo-
ny mostecek ogibd śe." Pol. por.
czes. hybati, poruszać.

aojcoyicka, ojcowizna, dom ojcow-
ski; „śćany „ojcoyicki", Gleb.

„ok'iśić śe, opić się, Głęb.

„ok^ocek, snopek słomy, Głęb.

okropecny, bardzo wielki.

„obleś, obrazić; używa się nieosob.|opafelisko, bagno, Pis.

28

onlccik (izos oplccck, ciplc-ko; siwo.
oplcckłi;, j;ur.-et, stanik ;i sukni.

ordynarny, podły.

uOrlopuik, urlopnik, Pis.

ormijan, mężczyzna wysokiego wzro-
stu, Pis.

08ve (stsł. ocKfiiib praeter; ocb-biii€
sine Miki.) osobno.

oskardzyć, oskarżyć.

^ośkliyy (czes. ośl<livy), 1) szkara-
dny, paskudny ; 2) łakomy, Pis.

ośkubek, przezwisko: ośkubku. Pis.

oswa (czes. i siwe. osia), osełka.
Pis.

ostuda (czes. ostuda), kłupot, nie-
dogodność: strasuą mam ostude
z tern, Pis.

osydny, fałszywy, oszukany, niezro-
zumiały (po czes. ośiditi, oszu
kać). Pis.

otok, oto. Pis.

uOżdżerać śe, wołać głośno, wrze-
szczeć, Pis.

nOzgraj, rozrywka, Głęb.

ozralec, ten co dużo je, Pis.

paćdk, paćacek, małe tłuste dziecko,
Pis. (w Wadowicach paćuk = pro-
się, świnia).

pacyić śe, pastwić się.

pacva, zob. Grab. mówią także po-
cva : cy će pocva nadała i t. d.
w tem samem znaczeniu.

pajta, bróg, Kęty.

palele, kapelusz (do dzieci) Pis.

pAlica i palica, głowa. Pis.

parice, palce, Pis.

pAluąć, uderzyć silnie, Pis.

paprak 1) dziecko, które się przy
jedzeniu lub zabawie zwjkle po-
wala; 2) człowiek dorosły, który
nie jest biegły w swoim zawo-
dzie n. p. murarz, malarz, ad-
wokat i t. p. Pis

para, gorzałka, Głęb.

pazera, człowiek lubiący kląć.

pazerovać, kląć, złorzeczyć, Pis.

pęc/ik, jcfzmicń. Pis.

pednąć. pedżcć, powiedzieć.

pęk, garb.

pękaty, garbaty, Pis.

perlik, młot do tłuczenia kamieni.

peron, piorun.

peśćoxa, nazwa krowy obłaskawio-
nej, Pis.

płuca, płuca, Pis.

po pytauu xodżić, żebrać, zob. py-
tać, Pis.

pobuxać SC, najeść się.

poćepać, rzucić; „kije poćepali" =
kije porzucali, Monow.

podl'izovać śe (słowac. podlizovat'
sa ; lisati) pochlebiać. Pis. koło
Andrychowa, Jordanowa i t. d.
podlizovac — poclilebca.

podmurańec, pomarańcza, Pis.

podyyl, podyela, dokąd, dopóki, jak
długo, Pis.

podżiyać śe, oglądać coś : xodżmy
śe podżiyać. Pis.

podżyigać śe, zachorować w skutek
dźwigania ciężarów.

poxrońić, uprzątnąć, zrobić porzą-

I dek n. p. w mieszkaniu, Pis.

po>yedue, południe.

pówskf ynek, mała skrzyneczka (krup-
ka) wewnątrz skrzyni przybita,
Głęb.

pometwo, kilka gałązek hoinowych
związanych razem, służ. do za-
miatania.

póneyka, panewka. Pis.

ponknąć śe, posunąć się.

porącyć, poruczyć, polecić; używa
się zw'ykle w zwrocie: porącono
to'p. Bogu = Głęb.

poradzić komu, podołać komu, po-
konać kogo. Pis.

porlki skroić komu, wybić kogo,
Gleb.

porad (czes. pordd, poradę, pofddem)
raz po raz. Pis.

posoćić (czes. posotim), popychać,
Pis.

29

};utcl\, clii/cstuy ujcicc; piftliH, ulir^c-
stna ni;itk;i, Kozy, zob. putok,
putka.

povnzka, mała torebka, przez którą
się mlćko cetlzi, Pis.

poYżąś se, przychodzić do zdrowia
coraz lepiej wyglądać po choro-
bie; zob. braxtać, vybrashtać śe,
Pis.

prać śe, liałasić, tłuc się, Pis.

prajs, 1. mn. prajzy, prusak. Mon.

pfekopyrtnąć śe, przewrócić śe, Pis.

prevżąś śe, zapaść na zdrowiu
w skuteli ciężkiej pracy fizycznej.
Pis.

pfezalecać, stracić coś zalecając się
do dziewczyny: „kśezy parobecek,
straćiw papórecek — straćiw, pfe-
zalecaw, teraz bedże rycAw", Głęb.

pfezbyć, przekonać.

pfezva, przezwisko. Pis.

pfody, prędzej, raczej: pfodybylc
tobe d/iw jak ^onyiuu, Pis.

prosacyja, procesyja, Pis.

pfycykuąć, przylać n. p. trochę mlćka.
Pis.

pfyćyrać, młócić z grubsza snopy
nierozwiązane, Głęb.

pfyliżńik, pochlebca, zob. podłizo-
vać śe, Pis.

pryrnąć, uderzyć. Pis.

pfyźryć śe v co, spojrzyć na co:
„co śe pfyżry v \elgi „ontaf,
zaleva śe wzami", Głęb.

pśi ! pśi ! wołają na psa (przywołu-
jąc go).

pśińec, nic; w zwrocie: jest tam
pśiuec = nie ma tam nic (podo-
bne znacz, ma czesk. psinec), Pis.

pucovać 1) czyścić; 2) jeść dużo
a prędko.

pucyć, męczyć, przyciskać, gnieść;
porówn. czes. pućim. Pis.

puxa, twarz człowieka tłustego : ale
ma puxe! Pis.

putek, chrzestny ojciec, Grab.

[)uika, chrzestna matka (czes. puta
niem. patlie). Pis. Grab.

putńa, naczynie do wyciągania i
noszenia wody, Pis.

pykać, palić fajkę, puszczać dymy.
Pis.

pyskiic, człowiek kłótliwy.

pytać, prosić na wesele. Pis. ; u gó-
rali biesk. prosić, żebrać.

pyty! pyty! tymi wyrazami przy-
wołują kury, Pis.

pyzda, hycel, Pis.

pyzglac plur. pyzglaki, chłopiec
brudny, niemyty, nieczesany.

pyzglać śe^ robić z czems brzyd-
kiem (n. p. z węglami) i powa-
lać się, Pis.

raźno, szybko, prędko.

rebekovać, rzygać.

regemenck'i albo regamencki zam.
regimencki, bardzo wielki; zwy-
kle w przekleństwach n. p. re-
gamancko sawaputo. Pis.

rekt (niem. recht) w zwrocie: mds
rekt.

reśpek, respekt. Pis.

rogac, drzewo rogate, gałęziste, któ-
re się wbija w ziemię, i na któ-
re się potem siano wkłada, aby
prędko wyschło, Pis. u górali
biesk. ostrey.

rozbuxańec, człowiek rozpustny. Pis.

rozćepać, porozrzucać, pomierzwić
n. p. sano rozćepane, Pis,

rozegnać śe, rozpędzić się : rozegnAw
śe, bo kćaw pfeskocyć krypope,
Pis.

rozmarkoćić śe, rozżalić się.

rozmazany albo rozmazgłany, tak
nazywają dziecko często płaczą-
ce. Pis. zob. mazak, śłiptdk.

rozpucyć, rozgnieść. Pis.

rozpuścić ćelęta, nie mieć pod szy-
ją zapiętej koszuli, Głęb.

'ruby, gruby, Pis.

ruwa 1) rura, 2) człowiek głupi.

30

ryceć, płakać.

ryxtovai albo ryktovać, przysposa-
biać,
ryl, ryj u świni, Pis.
ryma (strsł. rema, czes. ryma) albo

katilr, katar, Pis.
rypać, iść prędko; najczęść. w im-

perat. : rypaj !
rypnąć, uderzyć, r. se, wypić wódki.
rysavy (czes. rysavy) czerwonawy,

rudy; o człowieku z rudą głową

Pis,
r-zać, rżeć, 3 os. 1. mn. r-zają = rżą,

Mon.
fgmi, grzmi. Pis.
rnąć, uderzyć,
fomiie, dosyć, dosyć dużo, Pis. Głeb

Grab.
rympolić zam. fempolić.

sabel, szabla, Głęb.

saćać zob, socać.

saframentńik i sapramentńik, prze-
zwisko złośliwe, Pis.

sakulęck'i, przymiotnik używ. w prze-
kleństwach n. p. ty sakulęcki
drabe ! Pis.

salaryja, płaca, Oświeć, (łać. sa-
larium). (

salavy, szalony; w gw. jurk. w za
gad. salawy.

śandar, żandarm, Pis.

Sara, wódka, którą piją na weselu
po czepinach, Głębow.

śasnąć, uderzyć. Pis.

sati-yć „znać z daleka, znać tylko
z widzenia". Grab., ma także zna
czenie ogólniejsze: umieć, znać
niedokładnie, nie pamiętać do-
brze, mieć o czemś niejasne wy-
obrażenie; mówią n. p. satfę tro-
xo cytaó, umiem cokolwiek czy-
tać. Pis.

scadra, scypa, drzazga.

śćarać, powalać, poplamić.

śćiyara, pśdvara, przekleństwo: ty
śćiyaro !

śćojzy-na! lub śćoj-na! wołają na
krowy, aby się pasły, Pis.

scyrbac 1) nóż wyszczerbany ; 2)
człowiek, zwłaszcza młody, które-
mu brak kilku zębów z przodu;
tożsamo znacz, ma przym. scyrbaty.

śekać, siec (w pieśni), Pol.

septak, zegarek.

seredźić, mówić z oburzeniem, Pol.

setny, dość duży.

sxrońić, sprzątnąć , zob. poxrońić :
schroń to, sprzątnij to ! Pis.

śivasy, siwawy.

skamrać, prosić, żebrać, zob. żla-
drać, Głęb. w czes. skamrati,

skardzyć, skarżyć.

skledźić, szukać czego i brać z cu-
dzej własności. Pis.

skocka, pchła. Pis.

skomleć, prosić ustawicznie, naprzy-
krzać się, Pis.

skf ęk = żyink (o ludziach), Pis.

skrobnąć, uderzyć silnie.

skrony, dla, z powodu n. p. skrony
ćebe rne lioćec zernyw, Pis. po-
dobnie w gw. zebrzyd.

śkróś, dla, z powodu.

skubać, skubać. Pis.

śkucina, (czesk. śkutina) 1) szcze-
cina ; 2) przezwisko małego chłop-
ca używane zwykle wtenczas, gdy
się na kogoś wielkiego zrywa,
Pis. w gw. jurk. oskućina, odro-
bina.

skumoś, niby : skumoś śe to vybra-
wo, a pi-eće des Idw = niby się
wypogodziło i t. d. Pis.

skveres, kłopot, bieda.

ślądra, kobieta włócząca się po uli-
cach, bezwstydnica; zob. śurpet,
oblddra, Pis.

ślajsa (niem. spleisse), kawałeczek
drzewa smolnego do świecenia,
smolówka, Głęb.

ślajfyf, szlifierz, Pis.

śliptak albo mazak, płaczek.

31

swup:i, wielka i niezgnibiui noga; stądlstani, żona; stary, mąż, Pis.

swapdlc, człowiek niezgrabny; wy-jstaraśic, zmieszać, Pis.

razu tego używają szczególniejstopa, nazwa takiego psa, który ma
wtenczas, gdy ktoś komu nogę] na nogach sierć innej barwy, niż
przyclepce, Pis. czes. ślapati, stą- na calem ciele, Pis.

pac, ślapać, ślapak i t. d.
s^,ovać, schować.
swovik, nazwa psa.
smajxlovać śe (z niem. schmeichcln)

pochlebiać. Pis. zob. podlizovać śe.
śmarnąć (smarnąć), uderzyć, Pis.
śmergust, śmigust. Pis.
śmigać, wywijać batem,
smolić, pić dobrze trunki,
smont^f, cmentarz, i*is.
śnaxrać, szukać (n. p. po garnkach)

Pis.
snorka, wstążka. Kozy; słówek, śnó-

ra, śnorka, czesk. śnura, sznur,
śnupać, zażywać tabakę ; śnupacka

tabaka. Pis.
śnupak albo śnupdk, ten, który ta

bakę zażywa. Fis.
socać albo soćić (czes, sotiti), pchać,

popychać; zob. posoćić. Pis. Grab.

mylnie: saczać,
spafyć kogo, uderzyć; spafyć co,

ukraść, Głeb.
śpigwo, lustro. Pis.
spomóc komu co, dać zły przykład,

nauczyć czego złego (o dzieciach)

n. p. pocoś mu to spomóg? Pis.
sporo, dość dużo; spory, dość duży.
śpotdk = śpotlak, Pis.
śpotldk, niezgrabny człowiek.
śpotlavy (przymiotn.) , niezgrabny.

Pis.
śpryca (niem. spritze), sikawka. Pis
spucoYać, zjeść wszystko,
śrank (niem. schrank), szafa do

przechowywania ubioru, Pis.
srokula, nazwa krowy pstrokatej.

Pis.
srovy zam. surowy, Pis.
śrybinka, srebrnik (w pieśni we-
selnej), Głęb.
stilplać, zmaczać, Głęb.

śtoparcyć, wystawać, wysterczać:
kij stoparcy ponad wóz ; na dżevce
spódnice stoparcą (jeżeli są wy-
krochmalone), i*is.

strącić śe (o bydle), zatrzymać się
na pastwisku, paść się.

strękoviny, zrekowiny, zaręczyny.
Pis.

stfevąga, i) gatunek małych ryb;
2) człowiek szczupły, Pis.

strugnąć milijoiisko, dobrze kogo
uderzyć, Głęb.

stryk, stryj.

śtupać, iść prędko; najczęściej tylko
w imperativie używane : śtupaj !
Pis. zob. rypać.

stufyć (czes. śturiti) pchnąć, Pis.

subrańeć, szubrawiec.

suka, rodzaj hamowidła u wozu.

śupać, siedzieć (do dziecij. Pis.

śurpet i surpet, l) stara wydarta
suknia; 2) kobieta włócząca się
bez zajęcia, ulicznica, Pis.

svacyna (czes. svaćina, svatćina),
podwieczorek. Pis.

svak, mąż siostry ojca.

śvandrać, mówić obcym, niezrozu-
miałym językiem.

śvarny, zgrabny.

syinąć, zwinąć.

sygnovać, dzwonić w mały dzwo-
nek czyli sygnaturkę na kościele.

syrvatka obok cyrvatka, serwatka,
Pis.

tamok, tamoj, tam.

ta-btąd, stamtąd. Pis.

tela, tyle.

tfóf, tchórz.

twuk, 1) ta część przy stępie, którą
się ziarno otłuka, Pol. 2) przezwi-
sko człowieka niezgrabnego, Pis.

32

tóryń, tarń, Pia. 1

totrać, grzebać w czemś (zwłaszczai
jeżeli się przytem mużua powa-
lać), Pis.

tfa albo treju, trzeba, Pis. Głęb.

travuica, gruba płachta służąca do
noszenia trawy.

trefić, trafić; podobnie w Wadowi-
cacli i okolicy.

tfepot, ten co zawiele mówi, Pis.

truxla, 1) dżiewczysko , stara ko-
bieta; 2) stary koń, Pol.

trufać, ufać sobie, być zarozumia-
łym, Pis.

trvać o co, dbać o co.

tułać śe, toczyć się, Pis.

turak (czesk. i stowac. turdk : półgro-
sza) pieuiądz, grosz: „napij ze śe
napij, jak mas turak jaki — jak
ńimas turaka, napij śe z potoka",
Głębow.

tu-stąd, stąd, Pis. zob. ta-stąd.

tutać, pić (do dzieci).

tutok, tutaj.

tutrać, dudrać, zob. totrać.

tybetka, chustka na głowę, także
batysova chustka, Pis.

tydżeń, gen. tydńa; dva tydńe, pęć
tydńi i t. d.

tyrknąć (czes. trkati, bóść), po-
pchnąć, kopnąć n. p. kamień no-
gą, Głęb.

tygrys, nazwa złego psa.

tyrceć, gadać wiele a prędko.

tyrola, nazwa krowy.

uburdać se co, powziąść jaki za-
miar.

ubzdufyć se = uburdać se.

ućeracka, ręcznik, Pis.

udfyć, uderzyć kogo znienacka.

ufojtany, powalany (o dzieciach).
Pis.

ugadany, także rezolutny, rozmo-
wny. Gleb. Pis.

pujek, wuj.

ujęty, uparty: jakiś tyz ty ujęty!
Pis.

ujma, wyraz używany w przekleń-
stwach: cy će tu ujma pfyńeswa,
Głęb.

ujmak, dziwak. Pis.

ukrać, ukrajać; ukraw, ukrajał. Pis.

undże, ujdzie. Pis.

usargać, usargany, zawalać błotem.

uscykiiąć i uśćyknąć, uszczknąć,
Pis. '

usknąć, uschnąć. Pis.

uślądrany = usargany, Pis.

uśliptany, zapłakany.

usmatrać, zabrukać. Pis.

uśpyrać, uzbierać.

utaplać śe, potaplać śe, umaczać się.

utfaskany — usargany, Pis.

UYijać śe, śpieszyć się.

V bosu (xodżić), boso, Pis.

V lukće, prędko, Pol. — migutem.

V prodku być, wyprzedzać innych
n. p. przy żniwie, Monow.

vacek (niem. watsack; wyraz w cze-
szczyżnie także używany), kawa-
łek szmaty, w którą się zawija
cukier i bułkę w mleku umoczo-
ną i daje dziecku do ssania zam.
piersi. Pis.

vagovać śe, vahać się, Pol. w Wie-
liczce. zvagovać śe. iść poza szkołę.

valać śe, rozwalać się, leżeć: „vo-
lawbyk ja volaw, zęby me bfux
bolaw — bobyk nic ue robiw,
inobyk śe valaw. Pis."

vanaty, gatunek jabłek.

'vancki, gatunek gruszek, Głęb.

ivandrovać, iść, podróżować, Głęb.

var, gorąco, upał, Pis.

varovać cego, szanować, oszczędzać:

I „V kawamajki (= kołomyjki) tań-

' cujće, ino peca varujće. Pis.

jvartko, prędko.

yartnoś, wartość. Pis.

yaryjuty, pieniądze (rzadziej).

Ifelś; ile.

33

vele, wedle, około; zob. kołu.

vereda, szkarada, człowiek obrzy-
dliwy: ty veredo — ty brzydakii,
Pis. podobnie u górali bieskid.

Verx, wiórzcli : na vćrxu, Pis.

^ersowek, wićrzcliolek, Pis.

yestka (z niem. weste) kamizelka,
Kozy. zob. bruśiacek.

yidżeć śklauego boga, opić sio, Gleb.

Ywócykij, włóczęga, próżniak, Pis.

V0 ! yiśta, wykrzykn. zachęcający
konie do biegu.

vola w złożeniu odpow. ogól. pol
byle-, -bądź, lub -kolyek (zob
lecyj: vola-co, vola-ftóry, vola
Ićedy, byleco, bylektóry i t. d.
Pis. Grab.

Yonegdy, wczoraj, Pis. stsł. on^da,
czes. onelidy, niedawno.

yrilzać śe, wtrącać się.

vsa, wesz.

ytykać śe, wtrącać się = yrazać śe,
Pis.

yybagoyać, być wybrednym w je-
dzeniu.

yyblyscać „ocy, wytrzeszczać oczy,
Mon. Pis.

yybrać śe, 1) wypogodzić się, , Pis.
2) wyprowadzać się z mieszka-
nia. Grab. (w Wadowicach podo-
bnie: pfeberać śe, przeprowadzać
się^.

vybraxtać lub yybraktać śe, przyjść
do zdrowia ; zob. braxtać śe.

yybruśić, wyostrzyć n. p. śek'erke,
Głęb.

yydać śe, pójść za mąż.

yywupić, wybić, Głęb.

yymajęcyć (przekręcone zam. wy-
majaczyć), wymyślić, Pis,

yyncyl, więcej. Kozy.

yynokyać i yynokyić, wydziwiać,
wymyślać, być wybrednym. Pis.

yyperdek, ostatnie, najmłodsze dzie-
cko ; w temsamem znacz, sły-
szałem ten wyraz w Bochni.

Sprawozd. komis, jęiyk. T. IV.

yyprągnąć znaczy także umrzeć:
już yyprągnąw, Pis.

vypucovać, wyczyścić.

yypuzdroyać śe, wystroić się. Pis.

yyrceć zob. brombloyać.

yyryktoyać kogo, podejść, oszukać
kogo ; yyryktoyać śe, wystroić się.
Pis.

yyscekany, gadatliwy: „jes-ći tam
Kasinka jak pes yyscekana" (w pie-
śni). Pis.

vy8tryxnąć śe, pięknie się ubrać;
yystryxńcty, pięknie ubrany, Głęb.

yysposadzić lub yyjexać na kim,
wypędzić kogo. Pis.

yystui^yć, wypchnąć : y. do pola, za
di-yi i t. p. Pis. zob. stufyć.

yyżo! yyżo! albo: użo go! wołają
na psa, zachęcając, aby się rzu-
cił na kogo. Pis.

yyzolić, wybić, Głęb.

«a darmo, darmo.

zabdcyć, zapomnieć.

ząby, zęby, Janowice.

zabycyć, zawalać coś n. p. xustke,
Fis.

zaćistka, zarzutka lotnia, surdut le-
tni, Pis.

zackać, zaczekać.

zaćmokać śe (od ćma), spóźnić się
z jaką robotą do ciemnej nocy,
Głęb.

zafolof ić, zawalać błotem n. p. spo-
dnie, Pol. w gw. jurk. zafoloYać.

zagefyć śe (w Głębow. zagyrać śe)
podnieść rękę na kogo w celu
uderzenia go; podobnie w Wado-
wicach.

zagwóyek, poduszka.

zaxrapeć, ochrypnąć: .,ńe bede śpe-
yawa, bobym zaxrapawa", Głęb.

zaiste, zaprawdę : ja kśędzom ńe be-
de, to zaiste mace (= bądżće prze-
konani), Monow.

zakćaw, subst. masc. zachcenie. Je-
żeli ktoś coś je, a dziecko się

6

34

na to patrzy, to mu trzeba dać
trochę, boby mu się zaxćawo (do
stawoby zakćdwu) i mogłoby się
rozchorować, n. p. mogłoby mu
nogę lub rękę skrzywić i t. p.
Pis.*

zalubić, polubić (w pieśni), Głeb.

zdpaska, fartuch.

zaśdte, zasiane, Pis.

zaśe, zaś, Brzeszcze.

zayiśćić, zazdrościć. Pis.

żaża (do dzieci), gorąco, boli: ue
rus, bo to żaża.

zberdeśić kogo, skrzyczeć kogo, Pis.

zburkocyć = zberdeśić, Pis.

zgawuśić, zmieszać razem.

zgęty, garbaty. Pis.

zgfebne płótno, grube płótno.

żelazo, żelazo; żeleżny, żelazny;
żeleżńjicek, garczek żelazny. Pis.

zytuak, przezwisko człowieka nie-

zmaśćić, wybić, Głęb.

zmyskać, spóźnić się: podżmy vart-
ko, zebymy ńe zmyskali, Głęb.

żmuda, człowiek słaby. Pis.

żmudno, smutno. Pis.

znąś, znaleść; znadli, znaleźli, Pis.

żradwo, zwierciadło. Pis. podobnie
koło Jordanowa, Babiej góry i t. d.

zurak, chłop ze słomy, którego sta-
wiają parobcy na stodole w po-
niedziałek wielkanocny, Głęb.

jżvakać, ciągle jedno i tosamo po-
wtarzać; zob. brombIovać, Pis.

żvakac, tyle co żyink 2).

zyędżić, ukraść.

żverćadko, zwierciadło.

żtińceć, 1) dźwięczeć; 2} ustawi-
cznie się o coś naprzykrzać (jak
dzieci), być niezadowolonym, zob.
żvakać, bromblovać. Pis.

źvink, źyincek, 1) dźwięk, 2) czło-
wiek ciągle się o coś naprzy-

zgrabnego. Pis.

żladrać, prosić, żebrać; zob. ska- krzający, narzekający,
mrać, Głęb. zvudrać, szemrać, Głęb

zmaglovać kości, wybić.
zmajstrovać, 1) zrobić, naprawić;
2) zepsuć.

zytlak. ten co się porywa do jakiej
roboty, a uie potrafi jej zrobić.
Pis.

Uwaga. Z wyrazów podanych przez Grabowskiego należy pisać : com-
ryć fnie comżyć), dżvćre, gad, ja temu ńe kryv, kvaki, precki,
dalćj : snażńe, sternal, zuryć.

Epiteta złożone

II SBljastyasa Faliiaia Klonowicza

opracował

Jan Maxymilian Pawlikowski.

Dzieła Sebastyana Fabiana Klonowicza maj<ą dla nas z wielu
względów nie małe znaczenie. Naprzód przypadają one na świetną
epokę rozkwitu naszej literatury, która potrafiła poznać skarby ukryte
w ojczystym języku i w całej pełni wydoskonalony zastosowawszy do
poezyi doczekała się w krótkim czasie wspaniałych utworów ; dalei ma-
lują nam dokładnie ówczesny stan Polski samej w sobie i w stosunku
do ościennych państw, jak „Pożar i upominania do gaszenia", gdzie
poeta swe zapatrywania na sprawę z Turkami rozwija nie szczędząc
dobrych rad i zachęty. Nareszcie ostry, satyryczny poemat p. t. „Wo-
rek Judaszów" daje nam w jak najjaskrawszych barwach poznać ów-
czesne zepsucie obyczajów.

Charakterystyczną cechą tych utworów jako też i innych, do któ-
rych zaliczamy „Żale nagrobne na śm. Jana Kochanowskiego", „Flis"
i „Pamiętnik książąt i królów polskich", jest jasność w przedstawie-
niu rzeczy i obrazowość, o którą poecie, jak się zdaje, najwięcej cho-
dziło. Ta to strona spowodowała, że poeta bardzo często trafne i cha-
rakterystyczne epiteta nadaje poszczególnym postaciom z bajecznych
czasów tak starożytnych jak i naszych, obok czego także zwier/eta,
drzewa i rośliny występują ozdobione gęsto epitetami, z których wię-
kszość złożoną jest jużto z dwóch rzeczowników, jużto z przymiotni-
ków, lub nawzajem rzeczownik z przymiotnikiem złączone tworzą for-
mę przymiotnikową. Taki objaw ma swój początek w językach staro-
żytnych, przedewszystkiem zaś jest on właściwym językowi greckiemu,
który nader liczne wykazuje formacye złożone, a tem bardziej nas to
uderzyć musi, jeżeli go porównamy z j. łacińskim, bardzo słabo w tym

36

względzie rozwiniętym*). Łacina nie kocha sie w złożonych wyrazach,
jedynie tylko naśladująe j. grecki próbuje sił swych na tt^ drodze.

Z nowszych języków niemiecki można porównać co do tej wła-
ściwości z greckim, a polski z łacińskim i to z bardzo małemi za-
strzeżeniami, bo licznych na to dowodów dostarczają same te języki,
niemiecki wykazujący rozliczne złożone formacye, polski zaś unika-
jący ich stanowczo, jako niezgadzających się z duchem jego.

Nie można zaprzeczyć, że są i w polskim j. złożone wyrazy,
czego dowodem dzieła naszego poety, bo tu na setki ich liczyć można,
jednak nie rozwinęły się one same z siebie, przeważnie bowiem na-
śladownictwu powstanie swe zawdzięczają. Przeważna cześć epitetów
napotykanych u Klonowicza nie z jego własnego pomysłu powstała,
bo za wzór służyły mu greckie, a niekiedy łacińskie — te już można
powiedzieć z drugiej ręki — które bardzo często dosłownie, czasem
zaś w nieco zmienionej formie oddał, zatrzymując jednak w nich isto-
tną cechę osoby lub rzeczy, której dotyczą.

W taki sposób utworzył nasz poeta większą część epitetów zło-
żonych, reszta zaś zdaje się być płodem jego własnej fantazyi.

Wymieniając poszczególne epiteta a zarazem objaśniając, dla-
czego je poeta dodał, staraliśmy się przytoczyć odnośne miejsca w dzie-
łach starożytnych pisarzy, skąd je Klonowicz mógł zaczerpnąć, co
zaś do innych, nie stanowiących istotnej cechy jedynej tylko postaci,
ograniczyliśmy się tylko do przytoczenia greckich lub łacińskich wy-
razów, według których poeta swe epiteta formował.

1. Acridophagl (I. mn. czytamy o smakoszach rozkoszujących
się szarańczą. Wyraz ten najdosłowniej z j. greckiego wzięty jedynie
polską końcówkę posiada, ay-piccsa^ic bowiem oznacza człowieka ja-
dającego szarańczę.

2. Białogloicshi t. j. dotyczący niewiast. Złożony ten wyraz
ma swój początek w białem głowy zawiciu, podwice, której kobiety
używały. Vov. Sam. Bog. Lindego: Słownik j. polskiego.

y. Bkdolairoicaty. Zaczerpnięty ten wyraz z j. rosyjskiego,
gdzie na oznaczenie człowieka blondyna jasnego używa się ótiiOKy-
pufi, oznacza zaś człowieka włosów bardzo jasnych, a zarazem po-
wolnego flegraatyka. Porównaj Słownik Sam. Bog. Lindego.

•") Por. Fryderyka Stolza; „Lałeinische Nominał - Composition"' str.
7, 9. — Nadto Pawea Uhdolpha : „De linguae lałinae vocabulis com-
positis'^, str. 2, 3.

37

4. BłoMożnij , (lodiinc świniom dla ich zwyczaju zakładania
legowisk w biocie i gnoju. U Homera w Odys. ks. X, w. 24.3 czy-
tamy: ajćc yjx\).y.ivj'iidtq, z czego poznać można, że Klonowicz nie
dosłownie wprawdzie przetłómaczył gr. epitet, ale go naśladował. Por.
Hor. Epist. I, 2, 2G: amica Juto sus.

5. Bogowojny. Używa poeta tego epitetu mówiąc o Cyklopie.
W słynnej dziesięcioletnićj walce Zewsa z Tytanami, opisanej przez
Hezyoda w Teogonii od w. 453 — 820, widzimy Cyklopów niosących
tylko pomoc Zewsowi przez podanie mu błyskawic i piorunctw, wcale
jednak żadnego więcej udziału w tej walce niebiorących. Późniejsi poeci
pomieszali mity dotyczące Gigantów, olbrzymiego rodu ludzkiego, z po-
daniami o Tytanach i każą im również przeciw bogom walczyć (Por.
OwiD. Metam. I, 151). Że zaś Gigantów i Cyklopów wspólne sie-
dziby na Sycylii w okolicach Etny łączyć miały, gdzie ci ostatni
w Wulkana kuźni dla Jowisza pioruny kuli (por. Wkrgil. Georg. IV,
170 — 175; OwiD. Metam. 1,259), przeto tradycya późniejsza pomie-
szawszy mity z osobna ich dotyczące przedstawiła Cyklopów, jako
wspólnie z tamtymi walczących przeciw bogom olimpijskim.

Klonowicz, jak się zdaje, idąc za tą tradycya nadał Cyklopowi
niestosowny epitet, bo sprzeciwia się temu, co starożytni poeci podają.
Co się zaś tyczy samego wyrazu hogoivojny , to odpowiada on naj-
zupełniej greckiemu ^zz\j.i'/zz

6. Brcdohójca. gr. ao£A9oy.TĆvoc. Tak nazywa poeta Lecha II-go,
który według podań brata swego miał zabić.

7. Byl:oro(lny. Epitet pszczół, które według tego, co Wergi-
Lius w Georg. IV, 295 — 314 mówi, z wnęrzności byka się rodzą. Na-
przód, powiada poeta, rozcina się byka zabitego, na jego skórze roz-
kłada się wycięte trzewia, pod które podkłada się macierzanka i inne
rośliny. Po uskutecznieniu tego pozostawia się byka w miejscu zewsząd
zamkniętem, gdzie przez kilka dni leży, gdy zaś naznaczony czas upły-
nie, rodzą się z wnętrzności jego pszczoły i roj nie wylatują. Sam
zaś epitet zaczerpnął poeta z Meleagra Sielan. do wiosny II, 13, gdzie
czytamy: '^ot;^(v/vą [./.iAicria'..

8. Cienkonoyi pająk. Prawdopodobnie gr. Tava67uc'j; posłu-
żyło tu poecie za wzór do utworzenia polskiego epitetu.

9. CięźJcowonny, gr. iiapuos|j.o;, łać. grarcolcns. Epitet kopru ma-
jącego zapach bardzo silny i odurzający.

10. Cserwonoiby. Żydowi, okrutnemu lichwiarzowi, nadany ten
epitet, aby przez rude włosy uwydatnić podłą jego, fałszywą naturę.

11. C0ertvononosy. Poeta używa tego epitetu mówiąc o dzi-
kiem ptactwie, wnosić jednak można po kolorze dzioba , że się to do
dzikich gęsi odnosi.

12. Cmrnogrsywy, czytamy o koniu. Wzięty ten epitet z Iliady
gdzie w ks. XX, w. 224 czytamy o koniu ■/.'javiya{rr;;; tak samo
u Hezyoda Scut. Herc. w. 120.

13. Darmochluh. Mówiąc o człowieku próżnym, który wiele
O sobie rozprawia wszędzie się chwaląc, choć niesłusznie, dodaje mu

38

poeta powyższy epitet oznaczający, że nadaremne jego chełpienie się,
bo zła natura zawsze wyjdzie na jaw.

14. DawnowieczHij, na wzór gr. T.xKx:'(v^r,z utworzony ten epi-
tet dodany boliaterom greckim, dla oddania starożytnycłi czasów,
w którycli żyli.

15. Bcmogorgonoifc pola. Prawdopodobnie sam Klonowicz
utworzył ten złożony epitet, nie spotykamy się bowiem ani w greckicłi
autorach, ani w rzymskich z takim wyrazem. " Druga część składowa
zrozumiała odnosi się do trzech Gorgon, córek Forkysa, pierwsza zaś
demo zawiera w sobie gr. Sa{ri.(ov (straszny, zły duch, demon); cały
więc epitet wraz ze słowem, do którego przynależy, oznacza straszne,
grozą tchnące miejsca, będące siedzibą trzech Gorgon.

16. DJonkitonogie gęsi. Trafny ten epitet daje wyobrażenie
nóg gęsich, których palce błoną spięte kształt dłoni przedstawiają.
Poeta nazywając je tak poszedł za Pliniuszem, który w Hist. Nat.
ks. X, r. 13 nazywa je palmipcdes.

17. Biconogie i niepłoche łanie, gr. c(-oj; łać. hijies. Rze-
czywistym złożonym epitetem jest chvonogi sam przez się zrozumiały,
całe zaś przytoczone określenie oznacza kobiety wyzute z wszelkiej
wstydliwości.

18. Dwopożytny pęst, według ci/ap-ic utworzony. Pęst oznacza
pręcik kwiatowy, co zaś do dicopożytny, to są pewne gatunki ro-
ślin, które dwa razy do roku owoce przynoszą.

19. iJwugrodne Wilno. W mieście tem były dwa zamki, z któ-
rych jeden wyższy, a zarazem mniejszy drewnianym był, drugi zaś
niższy, a większy, W pierwszym palił się wieczny ogień Znicza, drugi
był rezydencyą wielkich książąt.

20. Dicmi-icrzchni, epitet Parnasu zakończonego dwoma wierz-
chołkami. Por. Ow. Met. I, 316; II, 221: Pamassusąue biceps, gdzie
wyrazowi hiceps nasz dwuwierzchni odpowiada, choć nie zupełnie do-
słownie. Por. nadto podobny gr. epitet Parnasu ou.z-^zz Sof. Ant. 1127.

21. Dyhuneczorel:. Wymyślony przez poetę epitet oznaczający
złodzieja dybiącego nocą na cudzą własność.

22. Dziesięćnitna arfa. Choć arfa bezwarunkowo więcej niż
dziesięć strun ma, to jednak nadaje jej poeta taką ilość tychże chcąc
prawdopodobnie gr. csy.a/opos; Ajpa w połskiem oddać,

23. Dzieiciętohrzeżny . Tak nazywa poeta rzekę podziemną,
Styx. W Eneidzie ks. VI, w. 439 czytamy: noiks Styx interfusa,
toż samo w Georg. ks. IV, w. 480. Klonowicz poszedłszy za tą tra-
dycyą nadał jej właściwy epitet oznaczający, rzekę rozdzieloną na dzie-
więć ramion, z których każde swe brzegi posiada.

24. Dzhcowrony. Przytoczyć tu wypada całe odnośne miejsce,
aby zrozumieć znaczenie tego wyrazu. W czwartym Żalu mówi poeta:

Nie tak nad grobem pJaczą Memnonoicym oni
Pod Troją zabitego 2xma dziivoivroni.
Memnon, syn Tytona i Aurory, król Etyopów, poległ pod Troją
z r^ki Achillesa, śmierć zaś jego opłakiwali, jak się poeta wyraża,

39

dziwowroni. Epitet ten złożony z wyrazów: dzm (podziw) i urony
(czarny) oznacza człowieka, który dla czarnój swój twarzy podziw
u innycli wzbudza ; w naszem miejscu odnosi on sic do Etyopów, któ-
rym taka cera właściwa.

25. FraihifcrJM. Czysto niemieckiego pochodzenia ten epitet
ma tylko końcówkę polską, złożony bowiem z wyrazów frci i hicten
oznacza takiego, kt<»ry dobrowolnie komuś coś nastręcza ; w naszem
miejscu dodany kukułce cłiarakteryzuje ją dokładnie, jako nastręczającą
się samą samczykom goniąc za nimi po lesie.

20. Gfgofjlos)/. Tak nazywa poeta ptactwo błotne, szczególnie
zaś odnieść ten epitet wypada do dzikicli gęsi, którycli głos w nim
uwydatniony.

27. Goiowęsif, epitet I\upidyna, syna Wenery, którego staro-
żytni poeci jako młodego chłopca przedstawiali.

28. Głosotwormj. Nimfa Echo tak nazwana, bo raz pochwy-
ciwszy posłyszane głosy kilkakrotnie pomnożone po lasach rozsełała.
Owroius w Metam. III, 358 nadaje jej epitet resonabilis, do któ-
rego nasz podobny znaczeniem.

29. Groniobójca. Epitet ten Zewsów oznacza wielką potęgę
króla bogów i ludzi, pod którego gromami często ci ostatni padali.
Z licznych epitetów nadawanych przez Homera Zewsowi nie znajdu-
jemy żadnego, któryby dosłownie na polskie przełożony dał powyżej
przytoczony, jedynie tylko 7.£pauvoi3óXoc ma te same części składowe
co i nasz ; trudno jednak przypuszczać, żeby go Klonowicz miał uwzglę-
dniać i przetłómaczony zastosować, bo się nie znajduje u wybitnych
klasycznych autorów gr., tylko jedynie w zbiorach napisów. Przypad-
kiem tylko, jak się zdaje, dobrał poeta wyrazów oddających zupełnie
przytoczony gr. epitet ; to zaś pewne, że miał na uwadze Homera epi-
teta nadawane Zewsowi, jak: u(|ii|jp£[ji-Y5(;, epiylou-KOc, T£p'n:f/,£pauvoc, dp-
Yix£pauvoc i t. d.

30. Ichthyophogi (1. mn.), gr. t/^uctpoĆYoc. Podobnie jak acri-
dopbagi z greckiego wzięty, z polskiem tylko zakończeniem, oznacza
człowieka rozkoszującego się rybami.

31. Jednochodnili. Oznacza konia, który wykonywa ruchy je-
dnochodne powstające przez współczesne naprzeciwległych, jedno-
stronnej nóg pary użycie.

Ruch ten zwany : jednoclioda, jednocJiód, inochoda, inochód, jest
najbardziej rączym z ruchów jednochodnych, do którycłi się też zali-
cza: Ssia2i i Krocs.

Wyraz ten Jcdnocliodnih już na długi czas przed Klonowi-
czEM był w użyciu, tak w przysłowiach ludowych jako też u poetów,
n. p. u Reja*):

Najdzie się do ^iego inochodniczek.

*) Por. Maryana br. Czapskiego: Historya powszechna konia, t. II, Po-
znań 1874. str, 182 i nast.

40

32. Jednoherbowna krew t. j. ród pieczętujący się jednym
i tym samym herbem.

33. Jednowieczmj. Przez ten epitet wyraża poeta współcze-
sność wieczną Boga Ojca z Synem, mówiąc:

. . . . Ojcze świętobliwy,
Miłego Syna, jednowieczny, żyicy. (Pożar).

34. Kozłonogi. Poeta nadając ten epitet Satyrom poszedł za
Horacym, Istóry w Odacli II, XIX, 4, mówi:

et aures

Capripedum Satyrorum acułas,
gdzie capripes, gr. T.■^(z-żl•^^z najzupełniej przez kozłonogi oddane.

35. Krasonioiony Merlcury, jako bóg, który ludziom stosowne
rady szybko i wymownie udzielał nakłaniając ich do wypełniania woli
niebian. Zbliża się nasz epitet znaczeniem do gr. aóy'.c; nadawanego
Merkuremu, a jeszcze bardziej do łacińskiego facimdus; tak nazywa
Horacy Merkurego w Odach I. X, 1 :

Mercuri, facunde nepos Atlantis 1

36. Krzytvoniyślny. Kłamcy, oszusty, złodzieje tuają, jak
poeta mówi, wrodzony krzywomyślny dowcip t. zn., że myśl ich zawsze
skierowaną jest do złego i różnych wybiegów, nigdy zaś prostą drogą
nie idą. Nasz epitet jest najdosłowniejszem oddaniem gr. dY/.jAoiJLr(Tr,c
nadawanego przez Homera i Hezyoda Kronosowi dla podstępów.

37. LekJconośny. Epitet ten dodany koniowi oznacza, że się
lekko i równo z jeżdzcem unosi.

38. Leśnomowny. Tak nazwany Teokryt, ponieważ w swych
sielankach opisał życie pasterskie po polach i lasach, ich zajęcia i roz-
mowy, jakie między sobą prowadzą.

39. Lichtvodawca, ogólnie o procentowiczach użyte.

40. Liczygrzywna, dwa razy o skąpcu czytamy ten epitet po-
dobny do częstszego liczykrupa.

41. Łopatonogi, dodane ptactwu błotnemu. Porówn. objaśnienie
pod 1. 16.

42. £iqńps3CZoła i pszczohłupca t. j. złodziej pustoszący obce
pasieki.

43. Muhoskrzydły motyl. Poeta dodając motylowi ten epitet
przedstawił obrazowo czerwony kolor jego skrzydeł porównywując je
z makiem polnym.

44. Małodobry. W roli rzeczownika użyty ten epitet przez
poetę, czytamy bowiem:

McUodobry skarż go tam ! (Wor. Jud )
Łatwo pojąć, że pierwotnie był on dodawanym do rzeczownika
oznaczającego kata, z biegiem czasu rzeczownik opuszczano, a epitet
przybrał jego rolę.

Co się zaś tyczy znaczenia tego wyrazu, to wspomnieć należy,
że tego rodzaju wyrażenia nie są zgodne z duchem naszego języka,
lecz naśladują tylko język grecki i łaciński, gdzie zaprzeczone jakieś
pojecie wprost przeciwne znaczenie daje i to w stopniu najwyż-

41

szym, albo przynajmniej z silnćra wzmocnieniem. Jest to figura reto-
ryczna zwana litotcs. Epitet wiec raałodobry znaczy tyle, co: nie-
litościwy, nieubłagany, głuchy na prośby i t. d.

45. Mgśobójca. Tak nazwana Klytemnestra , żona Agame-
mnona, ponieważ wspólnie ze swym kochankiem Egistem podstę-
pnie męża zamordowała. Por. Hom. Od. I, 35; III, 193; IV, 529;
Xl^ 409; EsciiYLA „Agamemnona" i Eurypidesa „Orestesa". Nadto
dodanym jest do tego epitetu przymiotnik sro[/a i to nie bez po-
wodu, bo mężohójca odnosi się tylko do rodzaju męskiego ; chcąc
zaś uniknąć nienadającej się do poezyi formy mgżohójczynt, a za-
razem chcąc oddać po polsku gr. epitet av3po(póvo; obrał poeta po-
wyższy sposób do uwydatnienia tego, o co mu chodziło.

46. Mcżowładna. Epitet Semiramidy, królowćj Asyryi, która
choć kobieta potrafiła w państwie swem mężami władać.

47. MlekoUcsncf:. Galateę, nimfę morską, ozdobił poeta tym epitetem.
U greckich i rzymskich poetów znajdują się opisy jćj piękności

odnoszące się szczególnie do białości jćj twarzy. Por. Teokryta Sie-
lan. XI, 19 — 21, gdzie Polifem wychwalając piękność Galatei posłu-
guje się różnymi obrazami wziętymi z życia pasterskiego. Podobnie
Wergilius Sielan. VII, 37 — 38 Teokryta naśladując przedstawia jej
piękność; nadto Owimus Metam. XIII, 789 — 797. Nasz poeta idąc za
tymi opisami nadał nimfie przytoczony epitet, który oznacza, że lica
jej były białe jak mleko.

48. Modropl^onący. Tak nazwana wódka, bo gdy się zapieni,
ma kolor modry nieco , siwa wy , stąd też przedtem często , a dziś
rzadko już nazywa się wódka sitvucha. Por, Mickiewicza „Pana Ta-
deusza" ks. IX, str, 244, w. 5, wyd. Kraków, r. 78.

49. Mys3otraivny Popiel Il-gi, którego według bajecznych po-
dań myszy zjeść miały.

50. Nahzdyżyw. O pochlebcach mówi poeta nabsdyżywi. Zna-
czenie tego epitetu będzie wyjaśnionem, gdy go rozdzielimy na części,
z których złożony t. j. na-bzdy-śyw, używa go zaś poeta, aby uwy-
datnić, że każdy taki pasożyt żadnych światu korzyści nie oddaje, żyje
tylko, aby

51. Nowoczynny. Kochanowskiego pieśni nazywa tak poeta,
ponieważ nowy zwrot w poezyi polskiej zrobiły odznaczając się tak
treścią, jak i formą zewnętrzną świetną, o jakich w owych czasach
jeszcze nie marzono.

52. Nowowierny. Użyty przez poetę ten epitet o sekciarzach, dla
uwydatnienia, że co raz to nowe wiary przyjmują.

53. Osłoucliy Midas. Między Apollinem a Panem był spór o to,
który z nich piękniej gra, czy Apollo na cytrze, czy Pan na piszczałce.
Kiedy Tmolus, rozjemca tego sporu, a zarazem wszyscy obecni palmę
pierwszeństwa oddali Apollinowi, Midas zaś sam jeden ten wyrok za
niesłuszny uważał i w żaden sposób nie dał się przekonać, wtedy do-
tknął go Apollo ciężką karą, sprawił bowiem, że odtąd król frygijski
miał ośle uszy. Por. Owid. Metam. XI, 146 — 193.

Sprawozd, komis, język. T. IV, g

42

54. PędmcóŁ Dosłownie oddaje nasz epitet grecki wyraz po-
•f^kirr^z, który oznacza złodzieja uprowadzającego z obór bydło.

55. Fędzishot i pędziszkot. Znaczenie icli to samo, co i w po-
przednim, zauważyć tyllco wypada, że drugi wyraz składowy shot
łub szlcot oznacza bydlę; dawniej częściej go używano, dziś tylko
jeden wyraz slcotak przecłiował się jako z nim pokrewny.

56. Pianorodna czytamy o Wenerze. Według Hezyoda miała
Wenus powstać z piany morskiej, powiada bowiem w Teogonii 195 — 198 :

T^v o A5piO'.r^v

'AcpoYŚvs'.av Ts jtT) -/.al £js-£5av:v ¥k.'j^izv.T)
K'./,A'<^t/.:j7i 5-sot TS y.at av£pćc, c'jvsy.' sv aspoj

gdzie 3:i/psY£V£'.a oddane przez nasze pianorodna.

57. Pkszczogłośny, gr. ;;.E'.A7iY'1?'->;- Obie części składowe tycłi
epitetów i znaczenia icłi odpowiadają sobie najzupełniej.

Poeta wspominając z uwielbieniem o Kochanowskim zwie go pie-
szczogłośnym, zaznaczając przez to, że w jego pieniacli przebija się
słodki, pieszczony głos śpiewaka.

58. Płaskonosy, gr. Tr/.aTjpp-/^, epitet delfina. Nie ma on
wprawdzie wcale nosa, ale na wierzcliu głowy osadzone dwa nozdrza,
o których Owmirs w Metam. III, 674 i 686 powiada, że &%pandae
i patidae (krzywe i rozwarte).

59. Prostoidosy, gr. cp^ó^-p'.:. Dosłownie oddał poeta przez
polski przytoczony grecki, używa go zaś mówiąc o Cygankach nie-
schludnych, które nigdy prawie nie mają włosów starannie uczesanych
i spiętych.

60. Prostowłosy. W innem miejscu użyty tenże sam epitet do-
dany boginiom. Znaczeniem, jakie im poeta nadał, różnią się między
sobą, bo gdy pierwszy odnosi się do nieschludności, drugi jest oznaką
żałoby bogiń opłakujących z rozpuszczonymi, prostymi, nietrefionymi
włosami śmierć Kochanowskiego.

61. Przepędziskot. Epitet Kakusa, syna Wulkana, który w Kam-
panii całą okolicę pustoszył, szczególnie zaś słynął z kradzieży bydła.
Por. Wergil. Eneid. VIII, 190 — 265. Co do objaśnienia samego epi-
tetu patrz p. 1. 55.

62. Panośmieszna fabułka. Tak nazywa poeta wódkę. Drugą
część składową tego epitetu śmieszno, trzeba brać w znaczeniu prze-
chodniem t. j. równającą się imiesłowowi śmieszący lub rozśmieszający,
wtedy już ułatwionem będzie zrozumienie znaczenia obu tych wyrazów.

Pijak, skoro tylko oczy rano otworzy, szuka zaraz ulubionćj
wódki, której jeżeli mu niedostaje, smutny i ponury przepędza dzień
cały czując, jak gdyby mu czegoś brakowało ; skoro zaś nie zawiedzie
się w swej nadziei i wypije przyzwoitą ilość ulubionego napoju, wtedy
okrasi jego lica uśmiech zadowolenia, podobnie jak gdyby go bajka
dowcipna w dobry humor wprawiła.

63. Bgkodajna, piętnuje swawolę kobiet nierządnych. Wyra-
ził przez to poeta, że mają one uajzupełniejszą swobodę oddawania
reki dziś temu, a jutro owemu z udaną miłością.

43

64. Bóżnoghsy , gr. toXj9wvcc, słowiczek t. j. rozmaicie mo-
gący śpiew zmieniać, raz cienićj, raz grubiej nastrajając do niego gar-
dełko.

65. Byhogony bóbr, ponieważ ogon jego dosyć długi, szeroki,
płaski, a zarazem łuską rybią pokryty.

66. Samophdny, gr. aiJTOTĆxGc. Wspominając o bajecznym ptaku
feniksie dodaje mu poeta przytoczony epitet oznaczający, że ptak ten
sam z własnych popiołów się odradzał. Oto co Plinius w Ilist. Nat.
X, 2, o nim mówi:

„Haec avis sacra in Arabia Soli credehatur ąuingentos an-
nos vivere, senescens casiae tuńsąue surculis nidum constriiere, odo-
ribus repiere et supercmori. Ex ossihiis deinde et medidlis eitis
naści primo ceu vermicidum, inde fieri pidlum principioąnc iusta
funera priori reddere et totum deferre nidum prope Panchaiam in
Solis urhem et in ara ibi deponere'-'- . Por. Owid. Metam. XV, 392 —
407; Herod. II, 73; Tac. Annał. VI, 28.

67. Samorodny, gr. auTOcp'j-(^c, epitet nurtów rzek, które nie
sztucznie ręką ludzką nawodnionemi zostały, lecz same z siebie po-
wstałe od wieków płyną.

68. Samorosły cliłodnik. Jest to altana, którą bluszcz wspina-
jąc się koło drzew nad grobem Kochanowskiego posadzonych sam ze
swych gęstych liści ma tworzyć.

69. Skotokrdjca, dodane Kakusowi dwa razy; pod 1. 61 po-
dana przyczyna, dla której tak poeta Kakusa nazywa. Złożenie jest
tu: 67i;0i( = bydlę i hrajca = kradzca.

70. Skrzy dhnogi , grec. TCTspÓTrouc, łacin, alipes. Tak nazwana
ucieczka, w której zmykający pędzi szybko, jak gdyby miał do nóg
skrzydła przyprawione.

71. Smiechotwórca, gr. ' -(ikM-oriO'.&^. Błaznowi dodany ten epi-
tet oddaje zupełnie jego rolę.

72. Smokorodny. Odnośny wiersz opiewa:

Gdsie na skale smokorodnej matka polskich yrodóir.
Skała oznacza tu wzgórze Wawel nazwane smokorodnem, ponie-
waż w bajecznych czasach miał u stóp jego w jamie smok przebywać,
czyli, jak poeta obrazowo powiadii, skała ta miała go zrodzić.

73. Soioitorodsajny czytamy o ogrodach pełnych drzew, kwia-
tów, traw i t. d.

74. Starodtuorski Marcyalis.

M. Walerius Marcyalis przybył z Hiszpanii do Rzymu za pano-
wania Nerona i tu pozostał poświęcając się poezyi, zwłaszcza że zna-
lazł przychylnych protektorów w Tytusie i Domicyanie; dlatego też
wspomina bardzo często w Epigramatach z wielką czcią i pochwałami
imię Domicyana, co mu jako pochlebstwo zarzucano. Por. Jana Bahra :
Geschichte der romischen Literatur, I, str. 506. Klonowicz chciał,
jak się zdaje, przez ten epitet przedstawić Marcyalisa jako poetę-dwo-
raka, staro zaś dodał dla okazania odległych czasów, w których żył.

44

75. Sfohrożny. Dwa razy dodany ten epitet do gumna uwy
datnia wielką ilość brogów zboża w niem złożonego.

7G. StoolcL Tak nazwany Ai'gus, syn Arestora, stróż lony przez
Jowisza w krowę zamienionej, którego Merkury słodkim śpiewem upo-
iwszy zabił. Według starożytnycli podań miał on mieć na głowie nie-
zmierną ilośćjócz, tak czytamy o nim u Eschyla Promet 684:

Owroros zaś w Metam. wspomina, że icli miał sto, w ks. I, 625
powiada:

Centum luniinibus cinctiim caput Argus halehat,
w w. zaś 721-ym tejże księgi:

. . . . centumąue ocnlos nox occupat una.

77. Sicietolaipca. Żydzi i czarownicy kupujący do swycli nie-
cnycłi celów komunikanty w ustacli od ołtarza przeniesione są tak na-
zwani przez poetę.

78. Sicigłołujica, gr. '•.tzŹTj\oc i śiciętokrajca (krajca =kradzca).
Znaczenie zrozumiałe.

79. Szumnogl.ośnny Meletes. Z licznych epitetów greckich na-
dawanych przez poetów rzekom nie znajdujemy takiego, któryby przez
nasz zupełnie był oddauj^m, tak co do znaczenia, jak porządku skła-
dowych części; jedynie epitet morza toaj^AcicIjoc {jtciele czyli gło-
śno ssumiącg) znajduje wierne swe odbicie w naszym.

80. Tróglowij Geryon. Postać jego była olbrzymią, składały
ją bowiem trzy ciała od pasa w jedno złączone, tak iż miał trzy głowy,
sześć rąk, a dwie nogi. Nasz epitet odpowiada najzupełniej greckiemu
Tp'./.apr,v:c nadanemu Geryonowi przez Hezyoda w Teogonii w. 287:

Xpj7aa)p B*£-sy.s Tp'.y.ap"^vcv Tr^pzrr,x,
skąd go poeta mógł zaczerpnąć.

81. Trójzęhy. Neptun, bóg morza, miał, jak w wielu miejscach
czytamy, trójzebe berło jako oznakę swej władzy, którem morza wzburzał.

Dwa razy używa poeta tego epitetu idąc za starożytnymi pisa-
rzami, lvtórzy berło Neptuna nazywają Tp'.;ccjc (Pint)Ar w Ołimpij.
IX, 32 ; Istmij. VH, 35), rzymscy zaś fridcns, (O wid. Metam. VI,
75; I, 283; Wergil. Eueid. I, 145).

82. Ticardouchy. Epitet Park, które według podań starożytnych
przędły nić życia ludzkiego, kiedy ją zaś przecięły, wtedy człowiek
kończył swą ziemską pielgrzymkę. Na wszelkie prośby, modły i za-
klęcia głuchemi były, nawet bogowie nieśmiertelni nie mogli zmienić
ich postanowień, w skutek czego przedstawia je poeta jako mające
tak twarde uszy, że żadne błaganie przejść przez nie nie może. (Por.
OwiD. Metam. XV, 780—1; 808—812).

83. TrscifonUua osnowa. Osnowa znaczy tyle, co struna, trze-
wonitny zaś oznacza, że skręcona z nitek zrobionych z trzew baranich.

84. Wiorolonmy Eolus t. j. taki, który płynącego często za-
wodzi, bo ten zawierzywszy mu, jakoby po jego woli całą drogę wiał,
puszcza się w podróż, aż nagle widzi, że wiatr nie dotrzymuje danego
niby słowa i wieje z przeciwnej strony. (Eolus był królem wiatrów).

45

85. Wiafroirładiii/ l-^oliis. Wcdluj? i)(»'l;iń staroiytnycli I>}t to
kr(»I wi;itr(»\v, kt(try je trzym;it zamknięte w jaskini, a gdy była po-
trzeba, wypuszczał. Homer w Odys. X, 21 zwie go: Ta;j.'/fy; avi[JMr/,
co zdaje się posłużyło Klonowiczowi do utworzenia przytoczonego epitetu.

&6. WieJcockcsm/ zdrój Pegazów t. j. przez niezliczone wieki
płynący, a nigdy nie wysycliający.

87. Wichocicczmj. Drugi raz używa poeta tego epitetu mówiąc
o rzekacłi w ogóle.

88. WicJwmicrna kądziel, z której Parki przędąc nić żywota
ludzkiego odmierzały wiek, jakiego człowiek miał dożyć.

89. Wieko]}amictny dąb, który rosnąc od wieków pamięta
wszystko, co się za jego czasów zdarzyło.

90. Widom^M. Epitet ten utworzony na wzór greckich : tco-
X'jffTOvoc, ■rtOAU7:'(]iMov, r.oluray.ooc napotykanycli u Homera, a dodany do
piekła oznacza rozliczne męki, jakie sic tam ponosi,

91. Wicloahif/ , dodane do spichlerzy, które w górnej części
dookoła mają liczne prostokątne okienka dla wprowadzania świeżego
powietrza do wnętrza.

92. Wielorodua Thetis. Tak pisane nazwisko bogini znajdu-
jemy we Flisie.

Homer wspomina często w Iliadzie Tetydę (0ŚTtc), żonę Peleusa,
matkę Achillesa, której różne epiteta nadaje, jak n. p. y,«AA'.-AÓy,x-
[).oc aXo76ovY3 (II. XX, 207), rp7.oi).oq (II. IV, 512), -av67:sTCXoc (XVIII,
424 i 385), xaXAraX6xaixoś (XVIII, 407), apr^póizzCa (I, 538; XVni,
381; XXIV, 89); prócz tych jednak nie znajdują się inne u niego,
o tem zaś nigdzie wzmianki nie ma, jakoby żona Peleusa była
matką wielu dzieci. Do tego nazwiska Gśti; podobne jest brzmie-
niem drugie Tr^^u; żony Oceana, która według podań starożytnych
była matką trzech tysięcy rzek i tyluż Oceanid. Por. Hezyoda Teogon.
337 — 370. Ta bogini słusznie włelorodną może się nazywać, bo już
sam Homer w Iliadzie ks. XIV, 201 nadaje jej epitet \)Ąir^p jako
matce niezliczonych wód. Zresztą samo jej nazwisko Tr^^Oc wskazuje
na to, bo tkwi w niem ten sam pierwiastek, ćo w słowie ^aw (ssać)
i w wyrazach rr^^-ri, Ti^r^wj (mamka, żywicielka). Porówn. Welckera:
Gricchische Mythologic, I, 617 i G18.

Już w najdawniejszych czasach mieszano te dwa nazwiska bogiń
między sobą, bo w różnych epokach i okolicach w różny sposób je
wymawiano i używano, z powodu czego bezpodstawna pisownia jednego
nazwiska w miejsce drugiego głęboko się zakorzeniła. I nasz poeta
idąc za tem mylnie położył zamiast nazw. TctJiys powyżej przyto-
czone, czytamy bowiem :

"Wszystko to clioiva Thetis wielorodua,

Bogini icodna. (Flis).

93. Wielostocsna Ida. Homer w Iliadzie ks. XXI, 449 i XXII,
171, a zarazem Hezyod w Teogonii w. 1010 dodają górze Idzie epi-
tet TcoT^uaTuycę (mający wiele fałdów czyli stoków), który poeta, przez
nasz polski wielostoczny oddał.

46

94. Wicloiimicjętne siostry. Przez to określenie należy rozu-
mieć dziewięć Muz, czczonych na Helikonie i Parnasie; ponieważ zaś
jako boginie sztuk pięknych same się niemi zajmowały i po mistrzow-
sku je wykonywały, przeto dodał im Klonowicz powyższy epitet idąc
za OwiDirsEM, który w Metamor. V, 255, nazywa je docfae sorores.

95. Wieloifclzięcsmj. Epitet strun, ponieważ w nich ukryte
niezliczone, wdzięczne tony, które wprawna ręka mistrza wj-dobyć
potrafi.

96. Wieloicęzhj, gr. •::cXjos7;j,oc, czytamy o sidłach opatrzonych
licznymi węzłami i pętlicami.

97. Wodotoczne boginie. Są to Najady, wodne nimfy, które
poeta przedstawia jako toczące fale wodne.

98. Wodoicładny. Ogon ryhi tak nazwany, za pomocą którego
oue sterując pływają, czyli mówiąc z poetą, wodą władają.

99. WolnoTiiyślna głowa t. j. wolna od wszelkich trosk, przez
co swobodnie może nad wszystkiem rozmyślać.

100. Wolnoivłosa Wenus t. j. opłakująca z rozpuszczonymi
włosami śmierć Kochanowskiego.

101. WyszoJcrajca. Jest to złodziej, który monarchę, rzecz
pospolitą, pana swego, lub przełożonego okrada. {Wyszo = dotyczący
wyższego, krajca = kradzca).

102. Zacnośmieszne fraszki. Epitet ten charakteryzuje dokła-
dnie fraszki Kochanowskiego, które obok wielu zdrowych myśli zawie-
rają lekkie i śmieszne.

103. Zhożodarna ziemia. Zupełnie odpowiada nasz epitet gre-
ckiemu L£'3(i)pc; nadawanemu przez Homera ziemi, skąd go też poeta
zaczerpnął. Por. Hoir. Odys. V, 463; XI, 309 i w wielu innych miejscach.

104. Zielonowłosy, gr. •/Awpćy.siJ.c;, czytamy o drzewach, w czem
poeta storożytnych pisarzy naśladował, którzy przedstawiali drzewa
obrazowo, jako pokryte bujnymi zielonymi w'łosami.

105. Zie))inorod)iy , gr. '/oi\).y.'.\'VJr,:, łać. terrigena. Dwa razy
użyte o drzewach, kwiatach, trawach i t. d., które z łona ziemi, wspól-
nej matki, wyrastają.

106. Zimorodna Halcyone.

Halcyona, córka Eola, została wraz ze swym małżonkiem Ceixem
w zimorodka przemienioną, ponieważ zaś w zimie tylko gnieżdżą się
te ptaki nad wodami, przeto nadał jćj poeta powyższy epitet, będący
w najściślejszym związku z jej nazwiskiem w polskim języku. Por.
OwiD. Metamor. XI, 710 — 748, gdzie od 744 do 46 czytamy:

cocunf fiuntąne parentes,

Perąne dies p^acidos, liiherno tenijwre, sej)teni
Incuhat Alcyone pendentihus aeąiiore nidis.

107. Złotołuczny Apollo. Bóg ten występuje u starożytnych
poetów z epitetami przedstawiającymi go zbrojnym w luk, ponieważ
sam czysty ('I^sTijc;) wszystko złe nienawidząc bezbożnych strzałami
zarazę przynoś zącemi zabija. Homer zwie go dlatego dpYypi't5C3C

47

(II. I, 37 i w. i.), PiNDAR, zaś ypuaóroloc (Olimpij. XIV, 10), który
to epitet wiernie w naszym oddany.

108. ZlotopiiH^.zczijsty Ilebrus. Poeta nasz idąc za greckimi,
którzy rzeki nazywają, apYtJp5S''vv]>;, /pusóppj-o;, a nadto za rzym-
skimi, u których rzeki występują jako : arenosi, nit/di, diviłcs, aiiri-
ferl i auro turhidi, utworzył przytoczony epitet oznaczający rzekę
w swych fahich piasek złoty toczącą.

109. Zlotopronuenny ^ gr. ypij-ay.Tiv r^Atoc. Tak nazwany Fe-
bus Apollo, który jako bóg światła po całym świecie złote promienie
słońca rozsełał.

110. Złotoicłosy Judasz, xpu(:oxó[xYic, por. n. 10.

111. Żółtogorąca broda Judasza. Ten epitet maluje nam bar-
dzo obrazowę rudą brodę zdrajcy, która prawie płonąć się zdaje.

112. Zóitowgsfj. Ogólnie podstępnym ludziom i oszustom do-
dane. Znaczenie to samo, co w poprzednim.

113. Zysliołowmj, gr. /,£poaX£Ć9pwv , łać. lucripeta, to jest nie
dbający o naukę i uszlachetnienie się, ale tylko za zyskiem uganiający.

WYKAZ

wyrazów złożonych podług dzieł, w których się znajdują.

Worek Judaszów.
Przedmowa.

złotowłosy,
żółtowęsy.
żółtogorący.
białokurowaty.

I. Część.

krzywomyślny.

stooki.

gromobójca.

skrzydłonogi.

nowowierny.

wyszokrajca.

wielowęzły.

prostowlosy.

darmocblub.

liczygrzywna (2 razy).

przepędziskot.

skotokrajca.

trugłowy.

pędziskot.

pszczołołupca.

łupipszczoła.

świętokrajca.

świętołupca.

świętokupca.

pędziwół.

łopatonogi.

czerwononosy.

gęgogłosy.

wielomęki.

małodobry.
dybiwieczorek.

II. Część.

jednocbodnik,

nabzdyżywy.

śmiechotwórca.

fraibiterka.

rękodajny.

III. Część.

mężobójca.

wolnomyślny.

ranośmieszny.

modropłonący.

błotołożny,

czarnogrzywy.

dwopożytny.

czerwonołby.

lichwodawca.

Żale nagrobne na śmierć Jana
Kochanowskiego.

Dedykacja.

pieszczogłośny.
nowoczynny.

Żal I.

zielonowłosy.

ziemnorodny.

wiekopamiętny.

wiclowdzięczny.

glosotworny.

49

Żal II.

złotopiaszczysty.

Żal III.

złotoluczny.

wieloumiejętny.

kozionogi.

wielostoćzny.

prostowłosy.

wodotoczny.

Żal IV.

plaskonosy.

różnogłosy.

zimorodny.

dziwowrony.

dawnowieczny.

wiekocieczny.

Żal V.

trzewouituy.

Zal VI.

mlekoliczny.

bogo wojny.

zacnośmieszny.

gołowęsy.

wolnowlosy.

szumnogłośny.

dziesięćnitny.

wiekocieczny.

leśnomowny.

zbożodarny.

starodworski.

pianorodny.

Zal VII.

smokorodny.

dwugroduy.

zyskolowny.

jednoherbowny.

stobrożny.

Zal VIII.

ziemnorodny.
cieżkowonny.

samopłodny.

bykorodny.

makoskrzydły.

Żal X.

demogorgonowy.
dziewiętobrzeżiiy,
wiekomicrny.
twardouchy.

Żal XI.

samorosły.

sowitorodzajny.

dwuwierzchni.

Żal XIII.

złotopromienny.

Pożar.

lekkonośny.

osłoucLy.

białogłowski.

mężowładny.

jednowieczny.

Pamiętnik książąt i królów
polskich.

bratobójca,
myszotrawny.

Flis.

trójzęby (2 razy^.

dłoniatonogi.

wiarołomny.

wielorodny.

cieukonogi.

krasomowny.

stobrożny.

wielookny.

rybogony.

wodowładny.

dwonogi.

samorodny.

wiatrowładuy.

icbthyophag.

acridophag.

Sprawozd. Komis, język. T. IV,

S Ł o "^AT n^ I iC

wyrazów godnych uwagi,

użytych

w „PORZĄDKU PR A.\VA BARTNEGO"

dla starostwa łomżyńskiego, z r. 1616

ułożył AD. ANT. KRYŃSKI.

Porządek prawa bartnego, ułożony przez Stanisława
Skrodzkiego w r. 1616 dla starostwa łomżyńskiego, pomieszczony jest
w Archiwum Komisyi histor. w t IVtym. Całkowity tekst przedruko-
wano tam dosłownie i wiernie z zachowaniem wszystkich właściwości
pisowni pierwowzoru rękopiśmiennego (z wyjątkiem znaku }', używanego
w rękopisie obok //, który w druku oddano stale literą y).

Słowniczek niniejszy zawiera wyrazy i wyrażenia, użyte w tekś-
cie rzeczonym Prawa bartnego , godne uwagi bądź pod względem
prawnym, bądź językowym.

Liczba przy cytatach oznacza liczbę kolejną artykułu prawa,
znak zaś prz. — miejsce w przypisaniu, poprzedzającym artykuły.

acs, spójnik, = jakkolwiek. Acz onym przeszłym cnotlin^ym bo-
gobojnym bartnikom mało było potrzebne priiwo na piśmie, prz.; art. 23
50, 75.

aktor = powód, pozywający, strona powodowa, pierca, jiściec :
podający skargę (żałobę) do sądu. — Obiedwie stronie, tak aktor

51

jako pozwany mają dnó po półtora grosza 32; U, 13, 22, 2G, 27,
28, 29, 30, 35, 92. Strona aUorowa 22. Por. potvód.

apelacyja = odwołanie się fod wyroku sądu bartnego do sta-
rosty na rngu bartnym nowogrodzkim), 35 ; aprlacj/ja od sądów bar-
tnycli do książąt 1, IH, 22. — apdourió od wyroku sądu bartnego,
35; 18, 22; '113.

areszt sprawy = wstrzymanie, zawieszenie sprawy lub wyko-
nania wyroku; arcsM sprawy nezynić lub aresztoioać sprawę = po-
wstrzymać wykonanie wyroku. — Gdyby jaki bartnik.. . będąc zatru-
dniony, omieszkał by do swój sprawy przybyć do sądu, do którćj
sprawy gdyby przyszedł, a już go wzdano... i prosiłby.... aby mu
areszt swój sprawy uczynić dopuszczono, takowego aresztu sąd bartny
ma dopuścić, 28, Do jakiego aresztu ten co sprawy aresztuje, ma
stronę na przyszłe roki przypozwać, 28; 13.

harc, r. ż. a) ul czyli przytułek dla pszczół nierucliomy w drze-
wie żywym wyrobiony; h) drzeiuo, w którym ul urządzono = drzewo
bartne. — Książęta mazowieckie gdy na swych dobrach szlachcie
grunty rozdawali.... na tychże dobrach do stołu swego barcie zosta-
wiali, 1. (Porów, dziać drzewo). Barci Księ. ziemi czers. st. 277. —
Barci na puszczach {mellificia in nenioribns), Księgi ustaw str. 131
§. 26, oraz str. 140 — 141 wyd. Lelew. ; harci na boru. Księ. ko-
ścian, pod r. 1425, wyd. Przyboro wskiego.

hartnictwo = hodowla pszczół.

bartnik = hodujący pszczoły, prz., 2, 3, 4, 7, 8, 10, 12, 13,
14, 25, 46, 49, 69, 81, 87, 89; bartnik gospodarz, 12, 82; bartnik
osiadły 58, 75 ; miedzy bartnikami szlacheckimi, 1 ; ciż bartnicy szla-
chta otrzymali od książąt 1 ; przeszli bartnicy, starożytni bartnicy, prz.

hartniczy i bartny = do barci należący, gospodarstwa bartnego
lub stosunków między bartnikami dotyczący. — Sąd bartny prz. 1, 5,
6, 7, 8, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 22, 77, 91; starosta bar-
tny 1, 2, 3, 4, 7, 9; podstarości bartny 2, 7, 10, 11, 12, 21, 22,
97, 98, 99; sędzia bartny 1, 3, 4, 5, 6; pisarz bartny 8, 11; urząd
bartny 1, 3, 5, 54; prawo bartne od szlachty założone 1, prz, 23;
roki bartne 8, 10, 12, 81; rugi bartne 79, 81; księgi bartne 2, 9;
akta bartne 2, 8, 42, 57; bory bartne 1, 2, U, 14; drzewo bartne,
łąki bartne 47, 48; jurisdykcyja bartna, prz, 42, 117; porządek bar-
tny 98; robota bartna 53, 90; ćwierdż bartna 76; strawa bartna 63;
schowania bartnicze 63, 75; powinność bartna 94; naczynia bartne 12;
powróz bartny 84; bartne rzeczy 23.

barzo (późniejsze bardzo) prz, 17, 67, 87, najbarziej 12, 49.

bawić się = trudnić się , zajmować się. — Którzy się w do-
mach małym gospodarstwem bawią 68, 73 ; takowych ludzi poznać,
którzy się sztuką złodziejską bawią 87 ; a bawiłby się takowymi ex-
cessami 87.

bliskość = a) pokrewieństwo, propinąuitas; b) prawo służące
krewnym odkupienia majątku (boru bartnego), jakiby ich krewny
obcemu sprzedał {jus propinąuitatis , retractiis, proximitas) ] prawo

52

to w stosunkach bartnych służyło do 1 roku i 6 niedziel. (Porów.
oćlzetu boru, odezwać bór) 46; bliski — powinowaty, 41.

bór bartny = część lasu, w którśj znajdowało się 60 barci;
jpółbór, gdzie było 30 barci; ćicierćhór, gdzie 15 barci. — A też bory
bartne miedzy sobą na swychźe gruntach szlacheckich. .. rozdziewali,
1, 23; 49; pólborek 111; gospodarz boru 12,36; dłużnik boru 50;
robota borowa 41.

borgoivać czemu = pobłażać, szanować, oszczędzać. — Zwykli
niektórzy z bartników, zawioszy się (tak) na puszczą na twórz, nie-
tylko świętu, ale i niedzieli nie borgować 74.

być w świadki = być za świadka , świadczyć. — Podstarości....
od żadnego bartnika w świadki być nićma 7. — bywać w świadkach
być w świadectwie = bywać świadkiem, służyć za świadka, świad-
czyć. — Potrzeba, aby kto chce w jakim świadectwie być, przyka-
zanie boże umiał... którego jeśliby jaki świadek nie umiał, takowemu
w świadki być się nie godzi, 24.

byicać na roki = przybywać, stawić się do sądu. — Na roki
bartne każdy bartnik bywać powinien, 12; obok: bywać na rokach 12.

cal = całość; tv cale = w całości, całkowicie. — Mąż jćj na
owym boru... nie ma nic utracić... ani przedawać, ale w cale chować
do dziecinnego wzrostu, 36 ; prowent króla jmci zawsze w cale od-
dawał, 37.

cale, przysł., = wcale, całkiem, zupełnie. — Taki zapis ma być
za nic i cale zły, 112.

chądsiehnie = tajemnie, pokryjomu, ukradkiem, kradzionym spo-
sobem (furtini). — Takowy nie ma być rozumian, aby one pszczoły
chądziebnie klecz)'ł, 71 ; anim miodu gotowego nikomu chądziebnie nie
bierał, 80. — chudziebnie = tajemnie, skrycie i t. d. — Siano cu-
dze gdy kto brał chudziebnie 109 ; chudziebna żałoba — skarga 1.
sprawa o kradzież ; — oklik albo wj^darcie psczół lub porąbanie drze-
wa z psczołami , co się ma za chudziebna żałobę, 107. — Porów.
chąsiebną rzeczą Księ. ziemi czers. pod r. 1416, str. 165; oraz: „nie-
widomą rzeczą", tamże str. 267; cliązebnci rzeczą. Księ. sieradz. pod
r. 1386. Pam. Maciejów. II, 326. — cliąśba = kradzież Księ. z. czer.
st. 304, 5, 6 chąśba jako kara sir. 265 i 311; cliąśba]. chansba =
kradzież, Lelew. Pols. w. śr. IV, 123 i 126. Prawa pols. st. 48.

cldebojedca = chleb cz}'j jedzący, robotnik zarabiający pracą
na chleb u chlebodawcy, najemnik. — A któryby bartnik sam i jego
chlebojedca na rugu w Nowogrodzie bywać zaniedbał, takowy każdy
z bartników popada w winę, 81. — Wyraz ten znany z zabytków
w XIV i nast. I w tem są byli jego chlebojedżce, Księ. sieradz. pod
r. 1391, Pam. Maciejów. II, 340; najemnik v. chlebojedżca, servus,
mercenarius, Celich. Słów. pr. magdeb. 9 ; — pan Borek ukazał mną
na ślachcicu na swem chlebojedżcu ranę, Księ. ziem. pozn. z r. 1430
u Prz\'borows. st. 23. W wieku XVI znany jest w postaci chlebojejca,
Postyl. Żarnows. 2, 341.

63

chodzić ko^o co = nachodzić, najść, przywłaszczyć sobie. — A na
tym ktoby cudze pszczoły cliodzil, winę pięćdziesiąt groszy skazać, 32.
Ten, coby one pszczoły cliodził, powinienby temu, czyje drzewo chodził
i pszczoły kleczył, szkody nagrodzić i winę sądowi zapłacić, 56.

chróątoicy bor, t. j, liściasty, zarosły małymi drzewami i krze-
wami. — Jaliowe bory bartne, których w puszczy nie bywało, nazy-
wano chróstowe, prz.

chuch iehnie, patrz chądzichnie.

ciosnka = narzędzie cz. statek żelazny bartny, służący do ro-
bienia zaciosów czyli ściesywania kory na drzewach bartnych dla wy-
ciśnięcia znamienia; 62.

cielesna przysięga = przysięga, składana osobiście (nie przez
pełnomocnika) za dotknięciem ołtarza, krzj^ża, ewangielii lub innych
świętoś''i. Du Cange objaśnia : Sacramenta... (super cntcem, in al-
tari, super altare etc. ) juramenta eorporal i a appeUanłur, jw-
jji,aTiy.o( 5py.o'. .. quod tactis sive inspectiś sacrosanctis erangeliis, crnce
dominica, vel sanctornm reliąidis admotis , suhlata aut proiensa

manu praestantur Słownik wyd. 1678, II, 157. Tenże: Tactis

corporaliter sacrosanctis evangeliis in ptdMco corporalia snheant
sacramenta: oraz Ncquc cdiud videtur jurare sacramrnto catholicae
ftdei, guam corporaliter jurare: ąuomodo scilicet catholici solent...
A strona aktorowa uprze się, nie dając mu wiary, tedy pozwany ma
to cielesną przysięgą podeprzeć, 22. — A ma prosić o to pilnie, aby
jemu takowe regestrowanie przez złoczyńcę uczynione z świadkami,
ktdreby przy sobie miał, cielesną przysięgą znieść nakazał, 86.

cmyntarz, ogólno pols. cmętarz, lub (wskutek upodobnienia do
tematu wyrazu smętek) smętarz, z grec. y.o'.(j//]rr^o'.cv, łać. coemeterium.
(Zob. L. Malinowski, Zur Yollisctymologie, A. Kuiin, JBcitr. VI,
305). — Obieszony mali być zarazem z szubienice urzniony, albo na
cmyntarzu pochowany, 85.

ćtuiSrdź = twierdza. — A niema być z cwierdzi puszczouy, 12 ;
17, 26, 77; do czwierdzi iść nie chciał 77: w cwierdzi 23; do
czwierdzi 14, 16, 54; a tam ma być osadzony do czwierdzi bartnej
76 ; dokądby kata nie dostano, ma być złoczyńca tak długo pod strażą
w czwierdzi chowany, 73 ; trzymać w czwierdzi, 88. Zob. twierdź.

czclcau maczuga ostrzem wystającym opatrzona, rodzaj pocisku;
młot po przeciwnej stronie głowy ostro zakończony {clava, mucrone
eminente munifa, genus teli usitatnm PoJonis. Linde I, 361), w sta-
rosłow. ćekani. młot, nialleus rostratus , czes. ćekan, rum. ćakan. —
Ktoby z bartników do sądu bartnego z bronią, to jest kordem, szablą,
toporem, czekanem, przyszedł... od takowego broń ma być odjęta, 15.

czółen, czółna i czółnu r. m., lub czółno, czółna r. n. = statek
do przewożenia się na wodach, z jednej sztuki drzewa wyrobiony. —
O pojęciu czółna z przystani ; bez czółnu ; czółen wziąć ; wzięcie
czółnu, 65.

czynić prawnie z kim o co = prawować się , procesować się
z kim o co. — Rękojmi..,, bądżby z dłużnikiem o dług prawnie czy-

54

nił, bąrlżby nie czynił, takowy ćCn:? on rękojmi wierzycielowi... po-
winien pod winami sądowymi zapłacić, 51. Czynić przysięgę = skła-
dać przysięgę, przysięgać. — A tam każdy z nich przysięgę wedle
roty opisanej czynić powinien, 81, 25.

dań miodowa = danina z miodu, albo opłata pieniężna od barci,
należna dworowi; nazywano ją także hartne. — Barcie ciż sami szlach-
ta po gruntach swych obejmowali , a dani miodowe do skarbu ksią-
żęcego na każdy rok wedle ustawy oddawalr 1.

darmo = niesłusznie. — A dowiódłby nań podstarości dwiema
świadkami, że mu darmo nałajał, 99.

daicność lub preshrypcyja = czas, po którego upłynieniu je-
dna strona traf?i prawo do pewnej rzeczy, a druga je nabywa; prze-
dawnienie. — O zatrzymaniu dawnością drzew i łąk bartnych , 48 ;
w prawie bartnym żadnej preskrypcyjej niemasz, 48.

dhać na co = dbać o co, zważać na co. — Któryby bartnik
na podstarościego bartnego nakazowanie nic nie dbał. 7. Na upomi-
nanie i karę mniej dbali, 14.

dług zapisny [inscriptio dehiti), patrz: sapisny dług:

dłużnik obok oznaczenia osoby, która dług zaciąga (dehiłor),
oznaczał też niekiedy „wierzyciela" (crediłor), t. j. tego, u którego
dług był zaciągnięty, czyli któremu dłużno , któremu kto dług wi-
nien. — A jeśliby on dłużnik nie jednemu, ale kilku osobom długi
winien był. a przyszloby do tego, żeby bór jego dłużnikom za prze-
konaniem prawa musiał być udany (oddany w posiadanie), 50. —
Podobnie u J. Kochaxow.s. Satyr wier. 150, str. 49 i Fragm., 15 str.
455 tom II wyd. ponin. Porów, staropol. dłużchnik, Prawa pol. wyd.
homog. 44

dodziać = dokończyć dziać jakie drzewo bartne, czyli dokoń-
czyć wyrobienia barci na drzewie. — A jeśli minie zadziatkowi, żeby
zacząwszy dziać jakie drzewo, a nie dodział dla zepsowania pieśni,
4 niedziele, tedy ono drzewo już nie jego, ale tego ktoby go dodział.
A wszakże ten, co dodzieje zadzianego drzewa, ma to sobie aktami
bartnymi obwarować, 57.

domóc się czego == domag.ając się uzyskać. — Przeto domogli
się tego, że się potym sądzywali co cztery niedziele, 10.

dopomagać czego lub dopomagać się czego = domagać się
czego, żądać czego, upominać się czego, o co. — Gdyby jaki bart-
nik z żoną swoją zszedł z świata nie mając żadnego potomstwa,.... ,
a powinni ich dopomagali pozostałego boru, 41. I bliższy by był po-
s^syjej swojej ze dwiema świadkami podeprzeć, aniżeli on coby się
takowej łąki dopomagał, 48, 92.

dosyć uczynić komu, czemu — a) zadość uczynić, być posłu-
sznym komu, czemu. — A, jeśliby w trzecie roki bartne dekretowi
sądowemu dłużnik dosyć uczynić nie chciał, takowego bór ma być
przez sąd bartny złożony, 52. — Ile razy dosyćby prawu nie uczy-
nił, 81. — h) rzecz powinna należycie spełniać, podołać czemu. —
Niewiasta robocie borowej dosyć uczynić nic może, 41.

55

dosi/ó uczynienie = zadość uczynienie, zaspokojenie; należność.
Powinna (wdowa) on bór krewnym męża swego... puścić, wzijiwszy
swoje dosyć uczynienie wedle składu z onego boru, 41. — Gdy strona
pozwana na roki... nie stanie ku dosyć uczynieniu ekskuzy albo nie-
winności swój...., na takowego zysk ma być skazan, 100.

drzeć, dzierać pszczoły — wydzierać, wyjmować plastry z bar-
ci. — Pszczół żadnemu bartnikowi w drzewach pospolitycli nie dzió-
rałem, 80.

dworny = należny dworowi. — Z któregoby boru wina dworna
i sądowa mogła i miała być zapłacona 8().

dziedziczna żona = mająca swój bór dziedziczny, t. j. prawem
dziedzicznym, spadkowym otrzymany, 111. — bór dziedziczny, 36,
111. — w boru bartnym dziedziczyć, 36. Porów, dziedziczny pan,
dominns fimdi, w Celich. Słów. pr. magdeb. st. 10.

dziać drzewo = wyrabiać na drzewie barć czyli dzień narzę-
dziem zwanym bartnicą , w kształcie dłóta sporządzonym , zaczynając
w wysokości 12tu stóp od ziemi, od strony wschodnio - południowej
(IvozŁOws. Słown. leś. bart... 7). — Zacząwszy dziać jakie drzewo
a nie dodział, 57. — Drzewo dziane bartne, niedziane — surowe, do
roboty bartnej godne , 90. — Podobnie : dziany dąb, w Księ. czers.
pod r. 1423, st. 277. — paknąli przez pszczół drzewo porąbi dziane,
Stat. wiśl. § 110, str. 74, wyd. Lelew.

dzień, dzieni, r. ż. lub dzień, dzienia, r. m. = barć w drzewie
żywym wyrobiona. — Zwykli niektórzy pszczoły świeżo osiadłe z dzie-
ni wykurzy wać 68. — Przesmrodziwszy dzienie dymem, trudno się
w takowe dzienie bartnik ma dorobić pszczół, 68. — A tak któryby
bartnik ważył się komu z dzienia pszczoły wykurzyć... takowy ma
do czwierdzł być osadzon, 68.

dzietwa, dziatiua lub dzianie = urządzanie dzieni czyli barci
w drzewach. — Powinien na onym boru robotą i dzietwą na każdy
rok wystatczać, 36. — A jeśliby on opiekun przez te lata, w któreby
on bór trzymał, dziatwą na onym boru wystatczył, tedy powinien....
za każdą sośnia po cztery grosze, 37.

dziewka w znaczeniu: córka, panna^ dziewica, pospolite w da-
wnćj polszczyżnie, zarówno jak i w innych językach słowiańskich. —
Dziewki, które braci nie mają, jako na boru dziedziczyć mają, 39.

elistralct = wyciąg, wypis. — Wszelkie ekstrakty z ksiąg bar-
tnych pod pieczęcią starosty bartnego i z podpisem mają być wy
dawane, 2.

ewazyja = a) upadek sprawy w sądzie oraz uwolnienie od ter-
minów (stawiennictwa), dane przez sąd pozwanemu na skutek niesta-
wienia się w sądzie pozywającego cz. powoda; h) odparcie dowodu
lub zarzutu ze strony oskarżonego, czyli usprawiedliwienie się. —
u Knapskiego ewazyja — wyprawienie się z obwinięnia, z zarzuconej
winy, spełznięnie led:i jako, effugium, evasio cidpae. Słown. st. 1326
wyd. 2. — Do której sprawy gdyby przyszedł, a już go wzdano, albo

66

przeciw jemu ewazyją otrzymano, i prosiłby, aby mu areszt swój
sprawy uczynić dopuszczono, 28.

folga = ulga, ulżenie, pobłażanie, łaska. — I nie ma być
z ćwierdzi wypuszczona aż do skończenia spraw, winy ma zapłacić
sześć groszy oprócz żadnej folgi (bez żadnej ulgi), 17; 26, 55; a za
omieszkanie powinien taki dać kopę groszy oprócz żadnej folgi, 63.

gajony sąd, judicium hannihim — sąd wójtowski; sąd zapo-
wiedziany urzędownie, jiidicia Icgitime indida Linde. — A wszakże
zraniony ma prawo mieć o rany swoje w sądzie gajonym, pod któ-
rym dobra tego, co zrani nierucłiome i też ruchome leżą, 29.

gardło swe okupić = okupić życie, wykupić się od kary śmier-
ci. — Takowego tedy ma sąd bartny do dworu wydać , który tam
gardło swe ma okupować, 87, 19; gardło utracić zasłużył i byłby
na gardło osadzony (skazany na śmierć) 82, 83 ; karać się na gar-
dle — karać się śmiercią 67.

garnce y garca, garcowi = garnek (używany przez bartników
w puszczy do warzenia strawy). — O wzięciu garca w puszczy. Na
puszczy nie jeżdżą zduni do garcy wołając, a jeśli o co w puszczy
trudno jako o garnec, 64.

głoiuszczyzna = kara pieniężna za głowę zabitego , naznaczana
zabójcy sądownie. — W prawie szlaclieckim w głowszczyżnie, w po-
sagu, w przezyskach żadne imięnie ginąć nie może, 23.

gmin bartny = gmina, społeczność, towarzystwo bartników do
jednej jurysdykcyi bartnej należącycli; wszyscy bartnicy. — Ja N.
przysięgam Panu Bogu,... królowi,... staroście,... i wszystkiemu gmi-
nowi bartnemu, 3; 80; 89, 97.

godny = poważany, szanowny, znakomity. — Sędzia gdy upor-
nie do sądu nie zasiadł... ma być trzema grzywnami karan, a na
miejscu sędziego godna osoba zasiadać ma na sądy, 96 ; godny cze-
go = zasługujący na co. — Takowemu przysięga z dwoma świadkami
wiary godnymi ma być skazana, 89, 48 ; — godny do czego =^ zda-
tny, przydatny, odpowiedni, zdolny do czego. — Bartnicy do sądów
obierali ośm osób bartników godnych do sądzenia , co trwało przez
czas niemały. Aż potym obierali sobie czterech bartników godnych do
sądu z pośrzodka siebie, 4. Drzewo niedziane surowe do roboty bar-
tnej godne, 90; 53.

(jolota — człowiek nieosiadły, nie posiadający majątku ziem-
skiego, inpossessionałns, nieposesyjonat. — A jeśliby (dłużnik) dóbr
nie miał, postąpić z dłużnikiem jako z gołota 50. — W Księg. ust:
„czeladź nieosiadła t. j. gołoty", str. 161, cap. 21 i str. 114, 95.
Podobnie : parobek = golomanha Pra. pol. st. 48 wyd. homog.

gicary czynić = hałas robić rozmawiając razem, wspólnym gło-
śnym gadaniem zgiełk wytwarzać. — A przyszedszy do sądu pijani
każdy z nich czynił niepotrzebne gwary 13; iv gwary wdawać się 17.

gwuli czemu = dla, z przyczyny, z powodu (k-l-woli = gwoli, po-
dobnie jak: gmyśli ='k-\-myś\\, grzeczy = k-\-vzeczj). — Gdy garca nie-
ma, musiałby (bartnik) z roboty do domu gwoli garcowi iść, 64.

67

jako, przysK, pospolity w staropols. — jak, w jaki sposób. —
Aby to jawno było każdemu, jako, i za co kupuje, 4;5 , jako widzen-
nicy zeznajji, sąd ich zeznanie ma aprobować 32.

jakoby, spójnik celowy = ażeby, aby. — Zabiegając tedy temu,
jakoby ta swawola ugasla, to każdemu wiedzieć potrzeba, 14.

jakowy, zajlmek wzgled. = jaki, któryto (odpowiedni wskazują-
cemu takowy, pospolicie używanemu w dawnej polszczyżnie). — Ja-
kowy kupiec boru niema przy lidkupie przedawcy więcej dawać nad
jednę kopę groszy 4.'}; 49. — Jakowego zamianku mają obie strony
dowieść 49, 1, GO. — jakoiny = zajim nieokreślny, ^ jaki, pewny :
A jeśliby jakowe zapisy przez kogo bywały czynione w jurysdykcyjej
miejskiej, 42, a mając jakową od kogo krzywdę, 20.

jcgla, jeglija = jodła, jedlina w narzeczu mazurów. — Z ja-
kiegokolwiek drzewa bądź sosnowego, bądź dębowego, jesionowego je-
glijowcgo bartnego, 54.

jenaczej, dyjalcktyczne, = ogólnopols. jinaczej. — A on by je-
naczćj zeznawał, tak właśnie jako było w samej rzeczy, 99.

jpio, dyjalektyczne, = ogól. pols. jeno, tylko. — A mąż z onemi
dziećmi został, tedy on mąż niema nic więcej w boru mieć, jeno ró-
wną część z dziećmi swemi, 111.

jlść komu = służyć, uchodzić komu. — A iż osiadłemu (bartni-
kowi) zapowiedź nie idzie (osiadły nie podlega zapowiedzi czyli are-
sztowi pszczół), 58 ; i nie mogą pozwanemu iść żadne obrony, 22.

jimięnie lub jimicnic = mienie, majątek, posiadłość possessio.
W przezyskach, w wianie, w posagu żadne imienie praescriptiey nie-
ma (przedawnieniu nie podlega), 50.

jinakssy = jiuny. — A inaksze zamianki bywać nie mogą, 49 ;
a inakszego prawa do odzywania boru mieć nie może 45 ; inssy
45, 49.

jiście = chodzenie; przejście {itio'). — Bartnik dla jego odpo-
wiadania (pogróżek) nie miał bespiecznego iścia na puszczą, 76. —
W staropolskim jistniały prócz tego : szcie i ście ze złożonymi : po-
szcie, wyszcie, przyście. itp. Zob. „Szacliy*^*^ Kochanowskiego wiersz
230 i 4G4 o jedno szcie; 504 do pierwszego sscia] 578 trzecim
szciem. —

kajać się czego — żałować występku ; bać się , wystrzegać się,
strzec się. — Aby takowego postępku inni się nie dopuszczali i ka-
jali, 55. kajać się w czym — toż. — A za omieszkanie powinien
taki dać kopę groszy oprócz żadnej folgi , aby się inni w tym kajali
63. — Stsłow. kajati sę, kają se, kajeśi sę \).zxT)oeh poenitcrc.

karać] jimiesł. bier. karan. — Ma być winą karan = ma ulśc
karze pieniężnej; ma być karan trzema grzywnami polskimi, 19, 96;
karać się na gardle = karać się śmiercią. Porów, gardło.

klecsha lub klęczenie pszczół = obsadzanie pszczół w górnej
części barci. -- Czas klęczenia pszczół. 72.

klcczyć pszczoły = obsadzać pszczoły młode w górnej części barci,
zwanej głowa (plastry w głowie barci, w których się młode wylęgają,

Sprawozd. koiuLs, język, T. IV 8

58

zowią gniazdo albo oklek). — Żaden bartnik niema się ważyć kleczyć
pszczół aż do święta podniesienia krzyża świętego, 72 ; 56.

Jcnieja — część, oddział, albo uroczysko lasu lub boru bartnego. —
32, 47, 49, 60, 62.

hiicjnik = mieszkanie knieji'; dozorca części lasu albo uroczy-
ska, zwanego knieją, 23.

kontumacyja czyli wzdawanie = niestawienie się w sądzie na
termin; niestanie u prawa, na rok (Knaps. 547, wyd. 1621); zaoczne
skazanie dekretem sądowym strony niestającej. — Gdyby strona bę-
dąc pozwana... raz i drugi na pozew nie stanął, a strona powodowa
in contumaciam otrzymałaby zysk 106; który gdy przysięże, wolen
od zysku in contumaciam otrzymanego, 106 ; na takowego aktor ma
dać kontumacyja zapisać, 22.

kosieł lub koziełek od powroza bartnego = Zakrzywiony kawa-
łek drzewa twardego, w kształcie kluczki wyrobiony, przyszyty szpa-
gatem do powroza bartnego, służący do zaczepiania na drzewie przy-
rządu powrozowego, utrzymującego bartnika na deszczułce (na łażbieniu)
przy wydziewaniu czyli wyrabianiu barci. Por. Słown. leśny... Kozł.
221. Kozieł od powroza bartnego okazywany był przez podstarościego
przy akcie sądowym, jako znak wezwania od sądu bartnego każdemu
z bartników, których tenże podstarości, jako poseł sądowy, wzywał
w sprawie skazanego na śmierć złoczyńcy. — Zob. art. 82. Podsta-
rości bartny, wyprówszy koziet od powroza bartnego na pozew, co
znaczy śmierć złoczyńcę, ma obejść bartników wszystkich, nakazując
im onym kozłem, aby do miejsca pewnego i na czas pewny wszyscy
gospodarze bartnicy,., stanęli, 82.

kradziestioo = kradzież, złodziejstwo. — Gdyby jaki złoczyńca
bądź z bartników, bądź też jaki obcy na kradziestwie był poiman, 82.
kroć = raz, rzeczow. r. męs. , w licz. pojed. nieodmienny;
w stsł. krat-B, diwa kraty, tri kraty, pętt krat-B,..., oraz kratb. — Je-
śliby się złoczyńca przyznał, że takowy zły uczynek pierwszy kroć
uczynił, takowy ma być obieszony. A jeśliby zeznał, iż to kilka kroć
czynił, co się dotyczę miodu, takowemu kat ma pęp wyrżnąć i z niego
kiszki wytoczyć, i tak z nim czekać, aż zdechnie, a potym zdechłego
obiesić. Jus culmense demonstrat, 83.

Krusk, dziś Kruszą, wieś w guberniji łomżyńskiej, powiecie kol-
neńskim nad rzeczką Ttiroślą, wpadającą do Pisny, dopływu Narwi
(na zachód od Kolna o 17 wiorst). — Most na rzecze Turośli narzą-
dzać i dwór na Krusku dla puzaru okopywać, 2, 7, 94.

kumie lub kiinoice = dań cz. opłata, ujiszczana dziedzicowi lasu
za dozwolenie bartnikowi używania strzelby do bicia kun, czyniących
szkodę w barciach ; bartnik obowiązany był początkowo od każdego
imdłuka miodu oddawać skórkę jedne z kuny ; potym dla niedostatku
kun daninę taką zamieniono na opłatę pieniężną. (Słown. Kozłows.
str. 12). — Wszyscy bartnicy z boru jednego mają dać na rok miodu
rączkę jedne , kunnych pieniędzy piętnaście groszy, item obrocznego
złotych dwa; 94.

69

liupla albo kup — kupienie, nabycie, kupno (stsl. hiiplja cmtio). —
Kupiec boru, gdy bur bartny kupi wiecznością, powinien... urzedownie
wwiąz na on bór uczynić... i ma być niź tej kupi wynidzie rok i sześć
niedziel, 44. Ma wprzód tego dowieść jakową bliskością bór zaprze-
dany odebrać by chciał, który dowiódszy ma odzywać dokądby nie
wyszedł rok i sześć niedziel kupi onego boru, 4.5.

legale inpedimentmn — prawna przeszkoda, słuszna przyczyna,
dla którćj pozwany na roku naznaczonym nie stanął, albo sądowemu
skazaniu zadość nie uczynił. — Ivażdy bartnik gospodarz na każde
roki bartne bez żadnćj wymówki bywać powinien, oprócz tego żeby
miał legale impedimentum , 12; oprócz żeby legale impedimentum
męża swego oznajmić miała, 17; na który rok (trzeci) jeśli stanie,
a wtoczy legale impedimentum, 22 ; sędzia gdy upornie do sądu nie
zasiadł..., a na to by legale impedimentum nie było, które jest własna
niemoc, pogrzeb ojca, matki, żony, sługi lub służebnice , także wesele
w domu, te rzeczy wyjąwszy, ma być trzema grzywnami karau, 96,
6. — Porów, w Słown. pr. magd. Celich. j^^^^Jca^a, przegabanie : itn-
pcdimentum^ sądowa przekażą: legale impedimentum. W porządku
sądów... pr. magdeb. termin ten wyłożono przez „pomocna rzecz w pra-
wie" lub „przekażą stania ku prawu," str. 69. Porząd. i str. 51 Art.
„przekazki" (wydv 1760 r. w Przemyślu).

łajać komu i kogo. — Ktoby podstarościego łajał w sądach ; —
a za to by mu w sądzie łajał, a dowiódłby nań podstarości dwiema
świadkami, że mu darmo nałajał, 99 ; ktoby sądowi nałajał, 102 ; gdy-
by strona stronie... jeden drugiemu łajał, 105.

łącze = sidło (stsł. łąka łąky la sv£opa, insidiae). — Zwykli
też takowi loźni (bartnicy) łącze w lasach stawiać 75, — po puszczy
chodził, albo po łączach, albo łyka darł, 75.

lithiip (lidkup) niem. leihkauf, wynagrodzenie dane przy kupnie
stręczycielowi cz. jednaczowi kupca (litkupnikowi). to 'KCioz,v)r~.vi.zv, pro-
xeneticum, mtimts quod datur proxenetae; apud nos inter plehes
muneris loco est compołatio, K^naps. s. 365 wyd. r. 1643. LitJaq)nik =
świadek przy kupnie 7cpo^£vr(r/;; , proxeneta. — Jakowy kupiec boru
niema przy lidkupie przedawcy więcej dawać nad jedne kopę groszy
§ 43. (Porów, mcrcipotores alias lithupnihy, ICsie. ziemi czers. pod
r. 1425, st. 319).

limitoioać sprawę = odroczyć do drugiego terminu. — Sprawy
swojej tracić nie ma, ale do drugicii roków bartnych ma być limito-
wana. 14.

loźny bartnik = luzem chodzący, najemny robotnik, nie posia-
dający swych barci (vagus, erro). — Lożnych bartników jako zawsze
l)ywało, tak i teraz jest po części, którzy bory swe poprzedawszy in-
nym bartnikom, robią u innych bartników, a stąd zwykli w puszczy
szkody czynić, 75, 90.

mianowany = wymieniony, pomieniony, przytoczony. — A któ-
ryby z nich oprócz przyczyn mianowanych do sądu nie zasiadł, a był
pozwan ex officio § 6.

60

miedzy, przyjim. z narzed. i biern. stsł. meuhi i mey.i) , posiać
dawniejsza; p(3żDiejsze nttędzy. — Ten zwyczaj sądzenia prawa bart-
nego... miedzy się okazywali, prz. — Miedzy sobą prz, §. 1 ; — y na-
leżliby jednego miedzy stronami winniejszego, 33, 34, 32; — aź do
rosparcia prawa miedzy stronami, 58 ; dział boru miedzy bracią, 92,
40; 36.

mięniuó (dyjalektycz. zam. mieniąc) drzewami, łąkami = czynić
zamiany. — Mąż jej... na onym boru nie ma nic utrącać, ani go sam
porębywać ani drzewem mięniać^ 36. Takowy opiekun dziecinnego boru
nie ma od boru onego niczego zbywać, ani drzewami, pszczołami, łą-
kami mięniać, 37.

mienić sobie co za co (dyjalektycz. zam. mienić) = uważać, po-
czytywać. — Clioćby bracia jego mienili to sobie za krzywdę wielką
53; krzywdy, jakowe kto miewał, albo mieć sobie mienił, 1.

miody nastcavne patrz nastcmne.

nachodzić, naszć, = naleść. — A naszedszy inszy bartnik ta-
kowe drzewo z pszczołami, wyrąbi y do domu weźmie, 55.

naczynia bartne: ul, barć i wszelkie statki cz. przyrządy do
nicli należące. — Żywności ani naczyniów bartnych bartnikom nie
bierałem 80.

nagroda się stanie aktorowi = aktor czyli powód będzie wy-
nagrodzony, odbierze należność. — Ten, co prawo przewiedzie, ma
pozwanego osadzić, a w ćwierdzi chować dotąd , aż mu się nagroda
stanie 23.

należeć komu czemu = należeć do kogo. — Mają z onego wioni
uznawać... które znamię starsze y któremu borowi należy, 32. — ko-
mu należy 32 ; — należący czego — n. do czego. — Na sośnia albo
na jakie insze drzewo boru jego należące 32.

należeć na czym = zależeć na czym. — Gdy na tym wiele należy,
aby każdy który bór kupuje, wiedział wszelką powinność y daninę 94.

namnażać się — mnożyć się, zwiększać się. — Iż co dalej, to
się większego złodziejstwa namnaża, 72.

nastawa miodu = dochód z borów w oznaczonej jilości miodu,
oddawanego przez bartników do starostwa bartnego, 2. (u Niszczyc-
KiEGo nadstawa, st. 221).

nastaicne miody — dań z miodu oznaczonej jilości, jaką bar-
tnik obowiązany dostawiać staroście bartnemu. — Powinność starosty
bartnego jest... miody nastawne na czasy naznaczone od bartników
odbierać, a w cale jimci panu staroście łomzińskiemu oddawać 2.

nastawstwo = zarząd 1. okrąg obejmujący bartników, jednemu
staroście bartnemu podległy. — Bartnicy wszyscy tak nowogrodzkiego
jako ostrołęckiego nastawstwa, 79.

nicdziane drzewo = drzewo, na którym barci nie urządzono,
nie mające urządzonej dzieni. — Bartnicy lożni.... korę z dębiny
odzierają tak dziane bartne, jako niedziane surowe do roboty bartnej
godne, 90. Tedy jeśli niedziany dąb odrze, ma dać od niego kopę
groszy dworowi, 90.

61

niekiedy — niegdyś, dawnićj. — Za sła\vn('ij pamięci And. Mo-
dliszcwskiego, niekiedy starosty łomzińskiego, 72.

nielotny = nieletni. — Kturcby dzieci po śmierci oji;a swego
i matki swćj zostały nielatne..., takowym dzieciom sąd bartny powi-
nien dać opiekuna, 37.

niesposohny zwyczaj — niewłaściwy, niestosowny zw, 14.

niestanie na pozew = niestawienie się w sądzie na wezwanie.
O niestaniu na pozew, 22 ; 100.

nieuczciwy = zelżywy, obelżywy, uwłaczający, nieprzyzwojity —
Dekretowi (sądowemu) żadna strona słowy nieuczciwymi przyganiae
nie ma, 18.

nieioy starczanie robót, porów, toysłatczać. — • Na boracłi wielu
braci dziedziczyć nie mogą... dla spustoszenia borów przez niewystar-
czanie robót borowi należącycli, 40.

niezhożny = nieuczciwy, niegodziwy, bezbożny. — Niezbożni bar-
tnicy, 93.

nie znać = nie przyznać się, zaprzeczać, zapierać się. — A je-
śliby tćż aktor żałowałby na pozwanego o jaką krzywdę, świadka ża-
dnego nie stawiając, a pozwany by nie znał,... 30 (porów, nie znać
się do czego = nie przyznawać się do czego, nie uznawać czego).

nikczemny = nieważny. — Takowe zamianki, y zaprzedania
mają być nikczemne, które... dzieci oprócz żadnej trudności do swego
boru dorosszy lat odjęłyby, 37.

niktórzy = niektórzy, 65; obok niektórzy, 67, 73.

niż = nim, zanim, wprzód nim. — A wszakże niż prawo za-
cznie, będzie winien stronie... wprzód wrócić. 28. Tedy takowe zapisy,
niż wynidzie rok y sześć niedziel, do akt bartnych mają bywać prze-
wiedzione, 42, 44, 50, 86.

obiecać się = obiecać, pi-zyrzec. — Świadek, który obiecawszy
się stronie przysiąc niechciał, 103.

obicsić zam. obwiesić = powiesić. — Czekać aż zdecłinie, a po-
tym zdechłego obiesić, 83.

obieszenie = obwieszenie, powieszenie. — Obieszony po obie-
szeniu przynajmniej ma być na szubienicy sześć dni, 85.

obieszony -= powieszony. — Takowy ma być obieszony 83. —
Obieszony mali być zarazem z szubienice urzniony, 85; obieszeni, 85;
złoczyńcę obieszonego, 85.

obiniony = obwiniony. — A obiniony nie mógł by się prawnie
oczyścić, 109.

obroczny = czynszowy, z tytułu daniny należny. Item obrocz-
nego złotych dwa na święto świętego Mattheusza 94; siana obroczne, 2.

obtvaroivać coś zapisem = ubezpieczyć, zastrzec (por. warować),
Jeśliby jej (córce) za żywota swego ociec synom roskazał co dać,
albo też zapisem to obwarował, 38. A wszakże ten... ma to sob^e
aktami bartnymi obwarować, 57.

62

ohtoicścić kogo = uwiadomić, wezwać. — Do którego aktu gdy
ich podstarośći obwieści , z takowym pozwem powinni stanąć każdy
z nich, 82.

ohicieszczać kogo na co = uwiadamiać kogo o czym. — Pod-
starośći ma z roskazania starosty bartnego na każdą sprawę bartni-
ków obwieszczać y oznajmować, 7.

ohżałowany =■ oskarżony, zaskarżony, obwiniony. — Pozwany
od actora będąc obżałowanym w sądzie bartnym o jakąkolwiek krzy-
wdę, 27.

ohyść się prawnie z kim — obćjść się, rosprawić się, postąpić
z kim wedle prawa. — Dokądby się z dłużnikiem o swoje rękojem-
stwo prawnie obyszedł, za którego dług zaręczył, 51.

ochędożny przyodziewek = porządne, wykwintne ubranie, 87.

ociec 38, 53, ojca 39, 6, po ojcu 39, 53, ojczym 36, ojcowski
53, 92.

odbierać sprawiedliwość = doznawać, doświadczać sprawiedli-
wości, prz.

odbyć czego komu od boru = zbyć, odstąpić, sprawić ubytek
z boru. — A jeśliby on opiekun czego od boru komu odbył, zamie-
niał.. 37 (por. zbywać czego).

odchodzić, odejść upornie z praica lub od sądu = uchylać się
od wyroku sądowego, uchodzić z sądu przed wydaniem wyroku. —
Ot>żalowany od aktora, gdyby nieczekając dekretu, z prawa upornie
odszedł..., od sądu by upornie precz odszedł, 27.

odezicać = odwołać to co się rzekło, cofnąć swoje słowa; ode-
Zicanie — odwołanie. ■ — Których świadków jeśliby nie przewiódł, po-
winien to przy wszystkim gminie bartników odezwać, tymi słowy: Com
mówił temu dobremu człowiekowi, źlem to łgał jako pies. A po ode-
zwaniu takowy ma być osadzany a nie wypuszczony, 89.

odezicać bór lub odzywać kupi boru = odwoływać, unieważnić
kupno boru sprzedanego. Jeżeliby jaki powinny... chciał kupcowi bór
zaprzedany bliskością odebrać, takowy ma wprzód tego dowieść, ja-
kową bliskością bór zaprzedany odebraćby chciał, który dowiódszy ma
odzywać dokądby nie wyszedł rok i sześć niedziel kupi onego boru
45. — A wszakże jednak niż wyjdą trzy lata, wolno dłużnikowi bór
swój odezwać i długi i utraty zarazem zapłacić, 50.

odzeio (boru sprzedanego), odezicu: odwołanie, cofnięcie kupna
ze strony sprzedawcy przed upływem 1 roku i 6 niedziel od daty
kupna. — O odeztcie boru 45; przeciw odezwowi boru 44; odzytoa-
nic boru 45.

odjąć do swego boru = przywrócić, odebrać. — Które zamianki
i zaprzedania dzieci oprócz żadnej trudności do swego boru dorosszy
lat odjęłyby 37.

odkleczyć pszczoły = wyjąć plastry z górnej części czyli z gło-
wy barci, służące do wylęgania się młodych pszczół; zniszczyć młode
pszczoły w głowie barci 58.

odnosić dekret = otrzymać wyrok, rozsądzenie, prz.

63

odpowiadać = odgrażać się, odpowiedanie , odpoiviedź — od-
grażanie sic, pogróżka. — O odpowiedzi : Gdyby kto z bartników bę-
dąc z jakiego rankom zajątrzony, miał nienawiść na drugiego bartnika
i odpowiadał mu, tak żeby on bartnik dla jego odpowiedania niemiał
bespiecmego iścia na puszczą 76 (porów. Kociianows. ;, Wróżki" : nie
jest rzecz tajna, z jaką waśnią z jakiemi swary y z jakim nakoniec
odpoiviadanicm te exekucyą na nogi stawiacie t. II. str. 259 wyd.
pomnik. 1884 r.).

odpraivoivać prawa swe bartne , 1. - sądy, I. - sprawy = sądy od-
prawiać, załatwiać sprawy 1, 10, 14. odpraicić roboty = załatwić,
ukończyć roboty, 12.

odprawoicanie robót = wykonywanie, odbywanie robót 76. —

odprawować przysięgę = składać, wykonywać przysięgę, 1, 70,
czynić przysięgę 81.

odpra\voivać rugi bartne — odbywać sądowe dochodzenie o oby-
czajacli bartników (co 2 lata 19 listop.), 79.

odstępować prawa = nieprawnie postępować, nie zważać na
prawo. — Bo ten, co się ręką mści, już prawa odstępuje, sprawie-
dliwość sobie czynić umyśliwszy, 31.

odtvieść się czego = dowieść czego , udowodnić. — Takowemu
sąd bartny ma skazać odwieść się niewinności swej 30.

ojczyzna = ojcowizna, majątek ojczysty spadek po ojcu, 40. —
Podobnie macierzyzną zwał się niajątelc po matce , bahizną — mają-
tek po babce (Zob. „Wróżki" J. Kociianows. t. II, st. 270, wyd. po-
mnik.), dziadoicizna majątek po dziadu, stryJcowizna po stryju (Zob.
rejestr do Porządku i do artyk. pr. magdeb. st. 1).

oMeczyć 1. oMecić pszczoły = osadzić pszczoły w górnej części
barci 68, 71, (porów. Jdeczyć).

ohlch albo gniazdo są to plastry w głowie czyli w górnej części
barci, w których się młode pszczoły wylęgają, 58, 71, 93; oldik 107.

ohrom — bez; okrom zdrady, cliytrości 97; okrora płatni = bez
wynagrodzenia, bezpłatnie, 112.

omieszkać — zaniedbać, opóźnić 50.

omieszkanie (roboty) = zaniedbanie, opóźnienia, 62, 63. omie-
szkanie domowe = zaniedbanie 2.

opoioiadać się sądowi o co = zawiadamiać sąd, zdawać sprawę
sądowi. — O który przydziatek ma się opiekun opowiadać na każdy
rok sądowi bartnemu, 37.

opowiadać kogo = dawać znać o kim, wskazywać na kogo. —
Nićma żaden bartnik taić i owszem każdego winien każdy opowiadać
wedle przysięgi rugowej, 90, 80, 87.

oprócz — bez. — oprócz żadnej wymówki 6 ; oprócz żadnej
trudności 37, 39 ; oprócz pomocy 53 ; oprócz żadnej zwłoki 52 ; oprócz
żadnćj folgi = bez żadnej łaski 17, 62, 63; oprócz pozwolenia sądu
bartnego 54, 85 ; oprócz widzcnników 54 ; oprócz żadnego zapozy-
wania Bi^o.

u

oprócz prawa — bezprawnie. — A wszakże iżby się oprócz
prawa targnął na one pszczoły, których przedtym nie używał, ma być
winą pięćdziesiąt groszy karany 71.

opuścić obyczaje niezwykłe (pijaństwo) = porzucić, 13.

ordynacyja ojcowska = wyznaczenie przez ojca jednemu z sy-
nów majątku bartnego ; uczyniony zapis dla syna na bór ojcowski
w sądzie bartnym. 53 ; — rozrządzenie majątkiem : chcąc uczynić or-
dynacyja między dziećmi swoimi, 53.

osad pszczół w drzewach = zrojenie się pszczół; osiadanie
drzewa przez rój 67.

osądzony o jaką winę = osądzony skazany na karę pieniężną.
O jaką winę takowi mają być osądzeni 23, 67.

osiadać w drzewa bartne — zająć barć lub drzewa bartne. —
Aż ci roje, któreby miały w drzewa bartne osiadać, oni ludzie zbie-
rają, 67.

osiadłe pszczoły w dzieni — rój osiadły na drzewie, zebrany
przez bartnika i osadzony w dzieni, 68.

osiadłość = posiadłość ziemska, własność gruntowa. — Y ci,
którzy mało osiadłości mają 90.

osiadły szlachcic = gospodarz posiadający swą ziemię i na niej
zamieszkały {imssessionatus). — Obierać starostę bartnego sobie ró-
wnego szlachcica cnotliwego i dobrze osiadłego, 1. A ma być sławy
dobrej osiadły, gdyż na sobie wiele ponosi, 2. — Takowa zapowiedź
jest zabroniona osiadłemu bartnikowi, 58 , 75. Osiadłemu zapowiedź
nie idzie, 58.

oświadczyć co kim = udowodnić co przez kogo, dowieść czego
kim. — A ten co mu zadano złodziejstwo, oświadczyłby to onymi lu-
dźmi którzy to słyszeli, 89.

otknąć pszczoły wiechą = zatknąć przy barci wiechę po okle-
ceniu pszczół, 71.

ozwać się = wystąpić z odwołaniem, z unieważnieniem kupna 45.

patok ogólno polski potok lub strumień wody z góry płynący,
którego łożysko wyłożone drobnymi kamykami 05.

pieśnią lub j^^csznia = narzędzie żelazne do wydłubywania
drzewa (przy robieniu barci). — Żeby zacząwszy dziać jakie drzewo
a nie dodział dla zepsowania pieśni, 57, 62. (u Kąckiego „piesznia" .
Nauka o pasiekach, str. 12 wyd. 1631).

pilić prawo = być posłusznym prawu , pilnować prawa , wyko-
nywać co prawo wymaga, stosować się do prawa, 100.

pilnie i pilno = usilnie, bacznie, bardzo. — A ma prosić o to
pilnie, 86; to też pilno potrzeba wiedzieć, 83.

pisarz bartny „ma być osoba do tego urzędu godna , przez sąd
bartny i bartniki starsze obrany" 8; 11.

płatnia = płaca, zapłata. — Opiekun sierotom winien od boru
pewną kwotę postąpić.... y.okrom płatni na każdy rok ma przydziać
dziesięcioro drzewa, 112,

65

pobór — składka, podatek. — Ale na takowej^o złoczyńcę po-
winni bartnicy po sobie pohór puszcsać tak na kata, jako i na inne
wydatki 84.

pochyha — wątpliwość (jak w czeskim), bez pochyby 50.

podać. = oddać; bór wierzycielowi sądownie podać = oddać
w posiadanie za dług 50, Porów, udać bór.

podjąć szkodę = ponieść szkodę. — Musiałby z roboty do domu
iść przez coby nie małą szkodę podjął 64.

podjeść cseyo — zjeść czego, najeść się. Takowy onej strawy
raoże podjeść dla posilenia ciała swego, 63.

podmictać pszczół, podmietywać pszczoły = oczyszczać barci
z robactwa na wiosnę jmhnieti/wanie, podmiot pszczół = oczyszcza-
nie. — A zrządziwszy gospodarstwo domowe, potym idzie próżno
pszczół na puszczy podmictać , y podmietając robotę z robakiem pra-
wie przełożonym trzeć, 73. A tak każdy bartnik ma się na wiosnę,
jak da p. Bóg ciepło, pospieszać do podmiotu pszczół, a podmiot koń-
czyć najdalej do święta Ś-go Stanisława w maju, 73.

2)odsfarości bartny albo sługa bartny ma być sławy dobrej
w niwczym niepodejrzany, przez starostę bartnego dany, 7 ; podsta-
i*ości bartny ma pozywać bartuików słownie, 21 ; przysięga podsta-
rościego, 97, 98.

pogotoiviu = tym bardziej , dopieroż. Gdyż się rodzoni bracia
kilku icli na jednym boru zgodzić nie mogą, pogotowiu tedy szwagro-
wie, 39. (Porów, u J. KociiANOws. Satyr w. 112 i 160).

polcrywaó winę := ukrywać karę pieniężną, uchylać się od kary.
Pokrywając winy sądu bartnego i panu staroście należące, 26.

poliryiulca — udanie, pozór. — Iż niektórzy cłiodzą miedzy ludź-
mi prawie jako pod pokrywką, czyniąc się pokornymi... uskarżając
się przed ludźmi i narzekając jakoby im w puszczy złodzieje szkody
czynić mieli w pszczołach 87.

pokupić winę sądową = zapłacić, ujiścić karę sądową, 52.

popaść, popadać w winę = podlćc, podlegać karze, ujiścić karę
pieniężną. — Takowy pozwany ma popadać w winę 91. Takowy po-
pada w winę sądowi bartnemu 3 złote polskie 91, 81.

poprzysiąc kogo, poprsysięyać kogo = przysiąc przeciw komu,
popićrając swą skargę. — Takowego (złoczyńcę) pov,'ód powinien
z sześcią świadków zarazem poprzysiąc 72. A jeśliby się przyznał,
takowego już poprzysiegać nie potrzeba. 83.

2^orąhlć pszczoły = pociąć, ściąć drzewo z pszczołami. — A gdy-
by takowe pszczoły kto porąbił 59. Któryby bartnik drugiemu bart-
nikowi porąbił sośnia, albo dąb , albo jakie inne drzewo bartne, a oka-
załoby się, że porąbił, 60; 88. (porów. Jaco mne Micolay poranbil
graniczę samowtor. Księ. czers. pod r. 1415 str. 60).

porąhienie jakiego drzewa z pszczołami, 82, 83 ; porąbanie 107.

porucony = poruczony, powierzony. — W sprawacli wszystkich
ninte poruconych, 97. to co mi porucono, 97.

postępek prawny = postępowanie prawne, proces sądowy, 52.

Sprawozd. komis, język, T. IV 9

66

postronny = obcy, czym jinnym się zajmujący, uboczny. — Szu-
kają (bartnicy) rojów pszczół, które zebrawszy, do domów swych no-
szą i innym ludziom postronnym przedają, 67.

potrafić = natrafić, spotkać. — A ktobykolwiek takowego lożnego
bartnika w puszczy króla Imci potrafił... takowy lożny ma być poj-
many, 75. Gdyby się któremu bartnikowi przydało, żeby złodzieja po-
trafił w puszczy króla jmści, a onby albo pszczoły wydzierał i t. d.
88, 21 (porów, trafić).

poioażać lekce co = lekceważyć co. — Sądy bartne lekce po-
ważający prz.

poiuinny = powinowaty, krewny żony 41.

powód, powodowa strona = skarżący, zapozywający, zanoszący
żałobę (skargę) do sądu. — Na jakowego (złoczyńcę) powodowa strona
dawała swój powróz bartny, 83, 84, 101, 106. Porów. ąJctor.

poicrós bartny = powróz zarzucany przez bartników na drzewo
celem podnoszenia się na tym drzewie i utrzymywania się na nim
przy urządzaniu dzieni lub barci, 84.

powrozem robić = urządzać dzienie na drzewach. — Ktoby
tylko na puszczy powrozem robił, 81 ; na dębinę powrozami łazić 90.

pozostać kogo co = pozostawić. — Rękojmi naprzód prowent
króla jmci, jeśliby go pozostał, (ma) odłożyć, 52.

pożytlci, w gospodarstwie bartnym znaczy korzyści, które pszczoły
przynoszą, t. j. miód i wosk. — Coby miał bartnik do pożytku wy-
dziać, to zły człowiek odrze i ususzy. 90; 37.

prawo = ustawa określająca stosunki wzajemne pomiędzy ludź-
mi. — Nie miewali bartnicy prawa żadnego pisanego , jakowymby
się sądzić mieli, prz. przeszłym... bartnikom mało było potrzebne pra-
wo na piśmie, prz.

prawo = sprawa, proces sądowy: Prawo mieć = mieć spra-
wę. — Zraniony ma prawo mieć o rany swoje w sądzie gajonym 31.

pratvo ivieść = prawować się, wieść spór. Nie wiódszy z bart-
nikiem żadnego prawa w sądzie bartnym 33, 54. — praivo zacząć
o co = rozpocząć sprawę w sądzie 29, 54 ; z prawa nie luychodząc =
nie przerywając sprawy, nie tracąc prawa, 54.

praicem kogo popierać (z dóbr) = poszukiwać na kim krzywd
drogą prawną; do odpowiedzialności prawnej pociągać. — Dzieci mają
go (opiekuna) prawem popierać z jego dóbr; a on ojczym powinien
się pasierzbom swym sprawić w sądzie bartnym, 36.

prawem przekonany lub prawem zwyciężony = prawem prze-
świadczony, któremu prawnie coś udowodniono (jurc tictus) 23, 26,
50, 101 (porów. NiszczYCK. 229).

próżny = zbyteczny, niepotrzebny, postronny. — Do stołu są-
dowego, u którego sąd bartny sądzi sprawy ludzkie, żaden próżny za-
siadać niema, oprócz pozwolenia sądowego 16.

próżny strzelec = luźny, luzem chodzący. — Zwykli też tako-
wi lożni (bartnicy) towarzystwo z strzelcami miewać takowymi, któ-

1

07

rych próżnymi zowią, 75. Z strzelcami próżnymi, którzy w puszczy
szkody czyniwają, towarzystwa żadne^^o nie miewałem, 80.

2)rołVcnt ^ dochód, intrata, podatek 37, 47, 52; prowent kró-
lewski 52, 94, 112.

prząłnąć łąko = sprzątnąć, tj. skosić i zebrać siano 48.

prziitnienic = sprzątanie, sprzęt 48. (porów, wyprzątnienie).

2)rzcó czego, prę , parł = przeczyć czemu , zapierać czego. —
A jeśliby tego parł, że mu nie zadawał złodziejstwa 89.

przeczyć przeciw sądowi ^ przeciwić sio , opierać sio sądowi
14; przeczyć dekretowi = opierać sio postanowieniu, nie uznawać
go, 19. Takowemu dekretowi pozwany przeczyć trudno ma 27, 40;
przeczyć ordynacyjej ojcowskiej = nieuznawać, znosić, unieważniać 53.

przedaicca boru („przedawcza") = sprzedający 43, 45.

przcdzmvać = opatrywać, poprawiać, przerabiać dzienie czyli
barci na drzewach 3G.

przeJionanic prawa = udowodnienie prawne; przeprowadzenie
procesu sądowego. — A jeśliby on dłużnik nie jednemu , ale kilku
osobom długi winien był, a przyszłoby do tego, żeby bór jego dłużni-
kom za przekonaniem prawa musiał być udany. , 45 — 46 (porów, pra-
wem przekonany).

przełożony =-- przepełniony, przeładowany 73.

przełożyć żałobę = przedstawiać, zanosić skargę. — Gdy już
strona powodowa w sądzie potrzebnym bartnym żałobę swą przełoży
na złoczyńcę criminaliter 83.

przenagabyicać = niespokojić, zaczepiać, napastować. — A ta-
kowy syn po ojcu sw3^m, któryby od ojca swego zapis na bór oj-
cowski otrzymał, nie może być od żadnego brata swego przenagaby-
wauy w boru ojcowskim czasy wiecznymi 53, 57.

przenojm = przekupstwo. — Sprawiedliwie będę zeznawał,...
nie z bojażni, nie z nienawiści, nie z miłości, nie s przenajmu, ale
dla Boga i sprawiedliwości, 97.

przepadać Avinę sądowi = płacić karę pieniężną sądowi, pod-
padać, podlegać karze pieniężnej. — A sądowi winę pięćdziesiąt gro-
szy pieniędzy przepada, 32. — Strony obiedwie przepadają winy po
grzywien trzy 99, 107, (porów, przypadać winyj.

przeświadczyć = przekonać. — Co jeśliby który był przeświad-
czony, żeby robotą swą święta chwalebnego nie uczcił, ma być winą
pułgrzywny polskie karany 74.

przeszły = były, poprzedni. — Onym przeszłym cnotliwym bo-
gobojnym bartnikom, prz. — przeszły jm. pan starosta, prz. — wyko-
naniedekretu przeszłego, 113.

przewicdzienic świadków samotrzeć = przedstawienie (dwu)
świadków, udowodnienie świadkami, zaświadczenie, potwierdzenie 11.
za przeiciedzienicm prawa — wskutek postępowania prawnego, wsku-
tek dowodów w sądzie przedstawionycli , wskutek procesu sądowego.
A okazałoby się to jawnie przez pewne świadectwo, albo za przewie-
dzieniem prawa 64 (porów, przewód sądowy = postępowanie sądowe).

68

przeivieść świadków = stawie świadliów, udowodnić świadkami
87, 88, 89, 91.

przeioieść prawo lub przewieść proces prawa na kim = prze-
prowadzić proces sądowy, wygrać sprawę z kim, prawnie kogoś prze-
konać, komu dowieść (probare) , zmusić sądownie do wynagrodzenia
szkody. — Ten, co prawo przewiedzie, ma pozwanego osadzić, a w ćwier-
dzi chować 23. Któryby bartnik pozwany będąc, dałby stronie powo-
dowej prawo na sobie przewieść, a nie miałby czym płacić, takowemu
sąd ma bór odebrać, 101.

przez = bez, sine. — Bory bartne, jeśliby który był spusto-
szały i przez gospodarza wakował 2.

przezysh prawa (jperlucrnm) = wygrana w sądzie, rzecz pra-
wnie przysądzona z powodu nieuczynienia zadość dekretowi sądowemu,
prawnie zyskana, należność, którą otrzymuje wygrywający sprawę
(lucrum ex lite, perlucrimi). — Takowe przezyski nie na dobra ju-
risdictiey majdeburskiej, to jest domy, ogrody, role et id genus , ale
na bór bartnj^ w puszczy króla jmci ściągać się mają 23 ; przezysJci
aJctomwe — należne powodowi, 23; 50, 52.

przydać si§ komu = przytrafić się, zdarzyć się komu. — Gdy-
by się któremu bartnikowi przydało, żeby złodzieja potrafił w puszczy
króla jmci 88.

przydziateh = przyróbek cz. powiększenie liczby dzieni czyli
barci na drzewach; barci dorobione 37.

iwzydzieicać —- powiększać, pomnażać liczbę dzieni czyli barci
w boru. — A takowy opiekun , pókiby on bór w swojej opiece miał,
powinien na każdy rok na onym boru przydziewać po piętnaście drze-
wa sosnowego... 37. Okrom płatni na każdy rok ma przydziać dzie-
sięcioro drzewa, 112.

przygaśnie = przygarśnie = jile się zmieści w obie dłonie zło-
żone obok siebie żłobkowato. — Przygaśnie miodu, 2.

przyodzieioeh = odzienie, ubranie, odzież. — Z ochędożnego
przyodziewku, 87.

przypadać winy = podlegać karze pieniężnej. — A któryby
z nich oprócz przyczyn mianowanych do sądu nie zasiadł,... przypada
winy trzy grzywny polskie G. — O winach, któreby przypadały z są-
dowego dekretu 91. — Gdyby... jeden drugiemu łajał, takowy winy
in recenti przypada sądowi groszy 12; a stronę za raz w sądach
przeprosić winien, jeżeli czego nie uczyniłby stronie przypada winy
tyleż jak sądowi, 105.

przypozeio = pozywanie , powoływanie do gotowego pozwu lub
do oznaczonego roku: revocatio alicujus ad citationem elapsam
(Knap. 922, r. 1621).

przyhcie^ dziś przyjście. — Opiekun dziecinnego boru... ma
wcale on bór dzieciom dochować , aż do wzrostu i przyścia lat dzie-
cinnych, 37. (obok zejście 38, 39, 40). — W staropolskim pospo-
licie używane szcie i ście ze złożonymi: wyszcic , zaszcie i t. p., od-
powiednie stsłow. śbstije i śbstvije ; postaci nowsze: przyjście, wyj-

69

ścic, zajście i t. p. powstały w XVI tym wieku od j innego tematu
jid pod wpływem formy trybu bezokolicz. jiść (porów, przyść §. 39
25, 86, 88.

przysiężny = przysięgły (jurałns). — Starosta bartny 2. —
Sędziowie przysiężni 4. — Pisarz bartny może być nieprzysiężny, 8.
(porów, przysiężnicy. Księ. czers. pod r. 1409, str. 341 i 2).

prztjivłaszczony = przyłcączony, zwrócony jako własność. — A to
coby od boru było zaprzedano, ma być do tegoż boru przywłaszczone
tal£ drzewa jako i łąka, 46.

pszczelnik, -kn = miejsce gdzie ule stoją, część boru zawiera-
jąca drzewa z barciami, 117.

puk = liuk, stukanie, liałas 13.

puszcza = las obszerny, niecięty, w którym znajduje się zwierz
gruby. W puszczach były bory bartne prz, 41, 53, 55, G7, 68.

puszczać, puścić bór dzieciom = ustępować, oddawać w posia-
danie 36, 37. — Powinna (żona) on bór krewnym męża swego pierw-
szego bez żadnej trudności puścić, wziąwszy swoje dosyć uczynienie,
41 (porów, puścina , bona. Księ. czers. pod r. 1417, str. 108, 111
i 227, oraz K. Dunina. Dawne prawo mazowiec. st. 139).

puszczać pobór po sobie = zarządzić pobieranie czegoś między
sobą, urządzić składkę. — Ale na takowego złoczyńcę powinni bart-
nicy po sobie pobór puszczać, tak na kata, jako i na inne wydatki,
84 (porów, pohór).

pużar czyli pożar ( d3'jalektycznie) = pożar. — Jeśliby kto
z bartników... nieopatrznie ognia odszedł, od którego ognia pużarem
bór by się zapalił, którym pużarem zgorzałaby któremu bartnikowi
sośnia, albo dąb, .. albo by też od tego pużaru uschło jakie drzewo,...
a okazałoby się to, że tym pużarem ono drzewo zgorzało... 69 ; 2, 7,
74, 80, 94. '

ranJcor = gniew, nienawiść. — A w tym zajściu prawa z ja-
kiego rankoru raniłby jeden drugiego, 31. — Gdyby kto z bartników
będąc z jakiego rankoru zajątrzony, miał nienawiść na drugiego bart-
nika, 76. (łacińskie rancor, oris = zgorzknienie, wśmiardnienie ; nie-
nawiść; Dasipodius, Diction. 1642 r.).

rąbić znamię w drzewie = wycinać znamię, 56 (porów. Księ.
ziemi czers. st. 249).

rąbienie = wycinanie, 56 (porów. O cthore r()bene na mc Jan
żałował, tom ya rębil we swem. Księ. ziemi czer. st. 194).

rączka = miara 10 '/i garnca, którą bartnik odmierzał daninę
miodu dziedzicowi lasu, 2, 94.

ręczyć sie sł. zwrotne = ręczyć, poręczać, zaręczać. — Już na
tym rękojmi ma przestawać, gdyż wiedział za kogo i jako, na co i za
co ręczył się, 52.

reyestroioan , regestrowany = notowany, podejrzany o wystę-
pek. — • Gdy złoczyńca... pomówiłby kogo... że z nim na złodziejstwie
spółkował, któryby przez wyznanie złoczyńcy był regestrowan,... ta-

70

kowerau regestrowany jeśli się czuje być niewinnym,. . ma do sądu
bartnego dobrowolnie przyść, ^6.

regestroicanie = posądzenie, podejrzenie, notowanie, 86.

ręlcojemstwo = obowiązek, obietnica stawienia się za kogo w są-
dzie (Kkaps. 956), poręczenie, zaręczenie. — O rękojemstwie długu,
51; postawić pewne rękojemstwo osiadłych ludzi 76; w sądzie zeznać
rękojemstwo 76. {fidejussoria cautio. Celich. Słów. pr. magdeb. 13).

rękojmi, -ego i rękojmy, -ego, lub ręlcojmia, -i = poręczyciel
(rękojmia = zaręcznik. Knaps. 957). — A on wierzyciel pozwałby
rękojmiego o niezapłacenie długu, do sądu bartnego, y on rękojmi
prosiłby sobie u sądu bartnego dillacyjej pozwolenia, 51. A jeśliby on
rękojmia nieujścił się wierzycielowi... takowy dług on rękojmi wierzy-
cielowi... powinien pod winami sądowymi zapłacić 51; rękojmy, rękoj-
mego 52 i rękojmiego 52; rękojmięmu, rękojmemu i rękojmiemu, 52;
którzy rękojmiowie, 76 ; a gdyby ten zufały bartnik nie miał rękojmi
do zakładu, to ma być do twierdzi wsadzon, 116.

rohah = liszka zaraz po wykluciu się z jaja pszczoły; nazywa
się także czerwiem. — A zrządziwszy gospodarstwo domowe, potym
idzie próżno pszczół na puszczy podraietać, i podmietując robotę z ro-
bakiem prawie przełożonym trzeć, 73.

robić drzewo = urządzać barć na drzewie, hodować na nim
pszczoły i korzystać z niego. — Gdyby który bartnik robił drzewo
jakie bartne boru inszego bartnika.... a broniłby się tym, że ono drze-
wo robi, i używa go czas niemały w pokoju, 48. Gdyby bartnik bart-
nika zapozwał do sądu bartnego, iż robi drzewo jego... y w tym drze-
wie pszczół używa, a pozwany by nie zapierał, aleby rzekł, że robię
jako swoje własne, 58.

rohociąż = robotnik, pracownik, najemnik, 75.

rodzaj = ród. — Takowym dzieciom sąd bartny powinien dać
opiekuna z liniey rodzaju onych dzieci, a jeśliby się nie obrał opiekun
z rodzaju ojcowskiego onych dzieci... 37.

rojić się- pszczoły roją się, kiedy w jakiej barci w znacznej ji-
lości rozmnożone, rozdzielają się, i jedna połowa w miejscu dawnym
pozostaje , a druga opuszcza macierzyńskie pomieszkanie , i z barci
słjpie się, to jest ulatuje z matką dla uformowania nowej osady
(Słown. leś. bart. Kozlows. 432). Rój przed wyleceniem z barci wy-
syła naprzód spomiędzy siebie kilkanaście pszczół dla wyszukania do-
godnego miejsca do nowego osiedlenia (Kozł. 265).

role, rohi bartne : aj dni do sądzenia spraw naznaczone cz. ter-
miny, w których się odbywały sądy bartne, naprzód co dwie niedziele,
potym co cztery, a w końcu co sześć niedziel , 10. — Powinien też
podstarości bartników na roki bartne słownie pozywać, 7. w pierwsze
roki bartne 81. w drugie roki bartne 52, w trzecie roki bartne 52,
do trzecich roków 52, na trzeci rok ma go przypozwać kazać, 22;
przyszłe roki 28; do roków bliskich 52. bj sądy w pewnych termi-
nach odbywane. — Podstarości bartny na drugie roki bartne przyszłe
ma rok dać, 27. Jest tego wielka potrzeba, aby., każdy bartnik na

71

rokach bartnych bywał, to jest którzy należą do koleńskicli, a kt(3rzy tćż
do nowogrodzkich roków. 12, 87, 100. roki wuhie 11. '5. c) sprawy nazna-
czone i sądzone w sądacli bartnycli. — Ci, którzy w puszczy szkody zwy-
kli czynić, najbarzi(y ten czas upatrnją, gdy roki bartne sądzone bywają, 12.

rosterk prawny = spór 39.

rosparcic prawa = rozstrzygnienie sądowe sporu. — A oklek
do starosty bartnego przywieść, aby u starosty bartnego byl, aź do
rosparcia prawa miedzy stronami, 58.

rospierać się = spierać się sądownie, prawować się. — Ma są-
dowi winy piętnaście groszy zapłacić, a zapłaciwszy z aktorem o spra-
wę zaczętą de principali rospiórać się 22 (podobnie przeć się = pra-
wować się ; pierca = prawujący się, prza = spór, stsłow. 2>'rja ; preti,
prją, priśi).

rota — forma przysięgi prawem przepisana. — A tam każdy
z nich (z bartników) przysięgę wedle roty opisanej czynić powinien,
79, 81 ; przysięga na rotę 88.

rołne = opłata zwyczajowa, pobierana przez podstarościego bart-
nego przy składaniu przysiąg sądowych. — Podstarości nie ma wię-
cej brać rotnego, choć sam przysięga, choć samowtór, lub też samo-
siódm, tylko grosz jeden 108.

rosdzieicać bory bartne = przysparzać czyli powiększać liczbę
dzieni czyli barci w boru. Podobnie rosrahiać. — Szlachta... bory
bartne między sobą na swychże gruntach szlacheckich... rozdziewali
i rozrabiali, 1.

rozmyślić się na co = namyślić się nad czym, rozważyć co. —
Któryby ociec... do sądu przyszedł bartnego, chcąc uczynić ordyna-
cyją miedzy dziećmi swoimi, na to się dobrze rozmyśliwszy 53.

rozrządzić kogo co = urządzić, zabespieczyć; rosporządzić, po-
stanowić względem kogo , czego. — Któryby ociec... chcąc dzieci swe
rozrządzić za dobrego zdrowia swego 53. — Bo każdy ociec wie,
jako dzieci swe rozrządza i wić, który syn jest jemu pożyteczniej-
szy, 53,

rozumiany za co = poczytany, uważany za co. — A takowi
ledwie co nie za złodziejów rozumieni być mają, 68. Takowy niema
być rozumian, aby one pszczoły chądziebnie kleczył, 71. Takowy ma
być rozumian za takowcgoż obieszonego, co nań wyznawał, 86, 87.

rzemiosło = robota, zajęcie, zatrudnienie, — Teraźniejszego tedy
wieku takowe executie (wieszanie) ustały, gdyż jest rzecz brzydka ta-
kowym rzemiosłem się bawić, 84.

rznąć robaka = wyrzynać plastry z noworodkami, uważanymi
przez bartnika za niepotrzebne. — Rzecz i pewna i prawdziwa, że
się takowe pszczoły, u którycli robaka rzną, rojić nie mogą, 73.

rtig = (niem. die riige) badanie sądowe, roztrząsanie, docho-
dzenie urzędowne, inkwizycyja. „Na tym sądzie wielkim (burgrabskim>,
w małych miasteczkach , y na wsiach , bywa badanie [co zowią ru-
giemj o zachowaniu obyczajów y występków każdego mieszczanina,
albo też wiejskiego ludu, gdzie występni jawnie bywają karani." Po-

72

rządek sądów itd. str. 39 wyd. 1760 r. — „Postanowiono między in-
nymi "badanie sądowe czyli mg w celu wykrycia złodziei i rozbójni-
ków (ut inąnisitio alias rug de furibus Jieret).'- Długosz, kś. XII
pod r. 1451. tom 5 str. 78 i 84. „itu^^f^" bartne wedle starożytnego
zwyczaju w Nowogrodzie mają bywać odprawowane , przy obliczności
pana starosty tamejszego albo subdelegata jego..." 79. Na rugu bart-
nym za oznajmieniem podstarościch bartnych każdy bartnik bywać po-
winien, 81. — Iw ten czas każdy robotnik każdego bartnika, gdy
rug bywa sądzony w puszczy być niema dla szkód jakich czynienia,
81. — Rugi bartne co dwa lata, 19 listopada („przez dwie lecie")
79. — Przysięga rugowa 80. — na pierwszym rugu nowogrodzkim,
prz; w rugu bartnym nowogrodzkim 35; na rugu w Nowogrodzie 81.

(rugować się = dochodzić, badać, indagować. — ^^Rugujmy się
nakoniec, co kto królowej jej m. winien, kto obraził słowem, abo po-
stawą, abo wzrokiem, kto nie uczcił jako przystoji pomazance bożej,
niechaj pokutuje za to." G(!)RxicKr, Dzieje str. 126 wyd. 1637 r.).

ruśnica, rusznica = strzelba gwintowana (w czes. rućniće). 80.

sąd: sądy ziemskie, — sądy grodzkie, — mniejsze sądy bartne,
4; 13,^14, 15, 16, 17, 18, 19^ 25.

sądzić z rozumu swego = sądzić wedle rozumu, samowolnie. —
Nie z swego rozumu, ale wedle prawa uchwalonego sądzić 5.

sądsyicać się, częstotliwe do sądzić się. — A wszakże (bart-
nicy) nie chcieli podlegać prawu majdeburskiemu , ale exceptie swe
miewali, jakowymi się sądzywali, 1. Także w sądach grodzkich
przez pana starostę i podstarościego sądzywają się, 4.

schronić się czego — schronić się przed czym, uniknąć czego.
Bo ten, kogo pozywają, radby się pozwu schronił, byle mógł 21.

sędzia bartny = członek sądu bartnego, przysieżny, przez bart-
ników wybierany 4; przysięga sędziów bartnych, 5; powinność sę-
dziów, 6; 36.

serka , statek cz. narzędzie żelazne bartne. — O wzięciu po-
wroza, pleśnie, serki i closnki bartnych 63.

siano obroczne = siano z tytułu daniny, jaką bartnik obowią-
zany składać corocznie staroście łomżyńskiemu 2.

skazać na kim winę = zaf^ądzić, przysądzić karę komu, skazać
kogo na karę pieniężną. — Na takowym wina trzy grzywny polskie
ma być skazana, 18; 16, 77. Aktorowi taxa wedle żałoby z winą ma być
skazana 27. — Na takowym dłużniku rekojraemu do roków bliskich za-
płata ma być skazana pod winami sądowymi, 52. — Tedy na taką żałobę
samemu przysięga, ma być skazana (zasądzona, naznaczona) 30, 70, 88,
91; w którejby sprawie miedzy stronami widzenie skazane było, 34.

skazować częstotl. do skazać, dziś skazywać. ■ — O jakąby spra-
wę przysięga bywała skazowana, 1.

skład == ocena, oszacowanie, szacunek ; skład pieniężny ~ oce-
na pieniężna. — Ma sąd bartny, wziąwszy do siebie insze bartniki,
wedle Boga, skład pieniężny według ważności boru uczynić, 40. A in-
szej braci wedle składu z niego (z boru) popłacić 40, 41. — Osta-

1ś

tek sumy wedle składu onego boru dłużnikowi oddać zarazem 50;
36 ; sMad sądu bartnego — ocena sporządzona przez sąd bartny. —
A wszakże powinien (bartnik) bliskim onej żony także niepłodnie ze-
szłej wiano spłacić wedle składu sądu bartnego 41.

skorzystać kogo co = przywłaszczyć sobie cudze; złupić, zdo-
być, skraść (porów, stsłow. koristF>, spolia, koristivB spoliorum amans;
czes. kofistiti, konstovati łupić i t. d.). — Ktoby się tego ważył,
żeby pszczoły cudze z drzewa jakiego wywróconego albo złamanego
wyrąbił, i one skorzystał... 55.

skorzyścić kogo co = przywłaszczyć sobie, złupić. — Bo gdyby
ich (pszczół) taił, znak tego, żeby je miał wolą skorzyścić 59.

śluhić komu = zapewnić komu, zaręczyć, przyrzec. — Gdyby
kto z bartników przedał beczkę miodu zaszpontowaną, za którąby ku-
pcowi ślubił, iż nie ma być w beczce żadnego fałszu... 78.

śmiat lub śniat — pień , pniak drewniany z pszczołami , umie-
szczony na drzewie bartnym, 110.

sośnia — sosna (u Knaps. tylko sosna ; u Kochanows. sośnia Satyr,
8). Sośnia 32, 55; sośni 46, 71; sośnia 32, 60, 88, 117; sośnie 117.

soicity — podwójny, dwa razy większy; dwójnasobny u Ivnaps.
Winę 50 groszy pieniędzy przepada, którą durantihus judiciis zapła-
cić powinien pod winą sowitą 32, 12; pod sowitą winą grzywny
polskiej 19.

spółkotoaó — mieć towarzystwo, uczestniczyć, brać udział, wspól-
nie działać. — Gdy złoczyńca osądzony będąc... pomówiłby kogo albo
z prawdy albo też z nienawiści, że z nim na złodziejstwie spółko-
wał,... 86.

spraiva w sądzie bartnym: sprawę jaką zacząć 29, 35; sprawę
utracić 29 ; sprawy zaniedbać 29 ; na sprawę utraconą popraivoivać
się 29; o sprawę j)OZivać 29; ^ — o sprawę pratoo zacząć lub spra-
wę prawnie czynić — wszczynać sprawę, rospoczynać proces, 29; po-
toczne sprawy bartne, tytuł.

sprawić się komu w sądzie — usprawiedliwić się, zdać sprawę,
dać zadosyćuczynienie. — A on ojczym powinien się pasierzbom swym
sprawić w sądzie bartnym 36.

sprawiedliwość — wymiar sprawiedliwości. — Sędzia, gdy upor-
nie do sądu nie zasiadł, tak, żeby się sprawiedliwość ludzka na dal-
szy czas odwłoczyła,... ma być trzema grzywnami karan. 96; aby
święta sprawiedliwość nie upadała, 96 ; ażeby sprawiedliwość nie zdała
być się wzgardzona, 85.

sprawGivać rolę = uprawiać rolę. — Wprzód woli około jarzyn
robić, role sprawować, 73 ; spratvoivać = wykonywać 97.

sprawować si§ komu = usprawiedliwiać się przed kim, tłuma-
czyć się, zdawać sprawę (por. sprawić się). — A wszakże o zapale-
nie pużaru dworowi by się sprawować powinien, 69.

spuścić drzewo = ściąć, zrąbać; spuścić półborek =- wyciąć po-
łowę boru, 111. {Spuszczać drzewo z pnia można trojako: a) przez

Sprawo?;d. Komiu. język. T. IV, 10

ii

wykopanie , wykarczowanie ; 6) zapomocą piły , w części siekiery ;
c) zapomocą siekiery. Kozłows. 466).

stan = schronisko, mieszkanie bartnika na puszczy, w boru, na
stanowisku, staniu (porów. stsł. stani); stanije habiłatio). — Jeśliby
się trafiło któremu z bartników, albo też z obcych ludzi, żeby w stanu
drugiego bartnika nocując w nim jako nieopatrznie ogień zostawił
i spalił... 70. A wszakże z onym bartnikiem czyjby stan zgorzał, ma
go spoinie pobudować, najdalej do czterech niedziel, 70. Ktoby umyśl-
nie] zaszedszy na puszczą szukał po stanach , albo schowaniach bart-
niczych, strawy bartnej... 63 ; w stanu 63, 76.

stań = rusztowanie z dylów na słupach około drzewa w lesie,
o kilka sążni od ziemi podniesione, dla pomieszczenia na nim ułów
i zabespieczenia jich od wilgoci, myszy, żab, bydląt itp. (Kozłows. 11).

stanąć = przyjść do skutku, wyniknąć, powstać. — Który de-
kret stanął za skargą (wskutek skargi) niektórych bartników, 72.

stanoivisJco w boru, tj. miejsce w boru trawą zarosłe, lub łączka,
gdzie bartnicy mogli z wozami stawać i konie popasać (Kozł. 14) ;
porów. stan.

starosta hartny (caińtaneus mellis seti mellicidarum) = pierw-
sza osoba w sądzie bartnym, „zawsze bywał narodu szlacheckiego" —
obierany na zasadzie prawa bartnego szlachcic „cnotliwy i dobrze
osiadły," który wraz z 8 sędziami ze szlachty „ludźmi godnymi i su-
mnienia dobrego" składał sąd bartny, 2 ; powinności starosty bartnego
2 ; przysięga starosty 3 ; mniejsze sądy bartne przez dwie osoby z sta-
rostą bartnym odprawowane i sądzone, 4 ; 36.

stawa komu prawo = przysługuje, służy komu prawo. — • W są-
dzie bartnym w zajściu prawa jeden na drugiego... targać się nie ma,
ale się prawnie bronić, ile iemu prawa stawa, powinien 19.

strona w sądzie, u prawa = każdy z dwu spierających się,
każdy mający sprawę (strona powodowa w prawie = powód, aktor;
strona odporna, pozwana — obwiniony). — Tn wyraz strona rodź.
męsk. i zeus. — A tak który z stron one pszczoły prawem zyszcze,
ten on oklek od starosty bartnego wziąć ma 58, 91, 105. — Powo-
dowa strona 84 ; powód 83.

strudna przysł. (utworzony z przyjimka s Ą- dopełn. 1. pojed.
trudna deklinacyji rzeczownikowej przymiotnika trudn, podob. jak:
spełna, zbliska itp.) — przytrudno, nieco trudno, z trudnością, nie ła-
two. — O jakowych pszczołach gospodarzowi zrazu strudna się do-
wiedzieć przy zabawie gospodarstwem domowym, 55; jakowych drzew
nowy gospodarz strudna zrazu wynaleść może, 48.

sumnienie, wyraz właściwy staropolszczyżnie; w nowszym ję-
zyku: sumieme. — Ośmiu sędziów szlachty ludzi godnych i sumnie-
nia dobrego, 1; dowieść dwiema bartnikami wiary godnymi, którzy
w sądzie mają i:)od sumnieniem zeznać (tj. sumiennie), iż jest ten za-
mianek prawdziwy, 49; A jeśliby złoczyńca tak twardego sumnienia
był, żeby się przyznać nie chciał, 83. Porów. Prace filol I, 87.

75

surowe drzewo nlbn nicdziane — drzewo, na kt(5rym nic urzą-
dzono barci ale „do roboty bartnej godne" 90; 46. Tożsamo: „drzewo
jaioioe" 47, w różnicy od „drzewa pszczelnego" 47.

śioiadestico obok ogól. pol. świadectwo. — Gdyby jeden dru-
giemu bartnik siano cbudziebnie brał, a byłoby na to pewne świa-
destwo, 109; świadectwo 19; w świadkach wszelakich i w jakimkol-
wiek świadectwie bywać nie mogą: brat., stryj... 24.

świadomiu przysł. = świadomie, poświadomu (Kxai'S.); jako
biegły, biegle. — Także i takowemu, ktoby od kościoła na sobie klą-
twę miał, w żadnych świadkach i świadomiu być niema, 24. (por.
iińadomie, 80).

szJiOdoicać = ponosić wydatki , szkodę. — Na takowego zło-
czyńcę powinni bartnicy po sobie pobór puszczać, tak na kata, jako
i na inne wydatki, niedawając powodowej strunie szkodować, 84, 82.

szlwdzicn na czym = poszkodowany, szkodujący, szkodę pono-
szący, doznający szkody. — Dla któregoby wz'ęcia czółnu ten, czyjby
czółen, na robocie szkodzien był, 65.

szliodny ~ przynoszący szkodę, szkodzący, szkodliwy, krzyw-
dzący. — I nie mógłby mu żaden zadawać, aby jemu takie regestro-
wanie mogło być szkodne, 86; szkodni ("7.

sztuka prohuratorsha = sposób}^, środki , wybiegi prawne, uży-
wane przez obrońców, rzeczników na korzyść podsądnego. — A on
złoczyńca zrazu przyznać się nie chciał, aleby owszem zapierał, spo-
dziewając się jaką sztuką prokuratorską od śmierci być wybawio-
nym, 83.

sztoejca, zwykle szivajca = narzędzie żelazne do robienia dziur,
62 {quo fit foramen. Knaps. st. 1174 wyd. 1).

szwiepioty = pszczoły „borówki" mieszkające w dziuplach drzew
wypróchniałych, na pniu stojących. — „Szwiepiotami zowią pszczoły,
które same siadają w drzewa stare niedziane wypróchniałe w lasach
i też w borach" 59.

tajic kogo czego = ukrywać kogo, co, zatajić, zamilczeć o kim,
o czym. — Bo gdyby ich (pszczół) zataił, znak tego, żeby je miał
wolą skorzyścić 59. A jeśliby też kto z bartników takowego złoczyń-
cę trafił w puszczy... a zataiłby tego, 88; 90; a jeśliby w sądzie
tego taić chciał, 88.

tameczny = tamtejszy, należący do pewnego miejsca {indigena
illius loci). — A byłby nań dowód pewny, takowy powinien panu
staroście tamecznemu pięć grzywien polskich winy, 59, 68.

taniej szy = tamtejszy (utworzony na podobieństwo tutejszy) . —
Rugi baitne... w Nowogrodzie mają bywać odprawowane, przy obli-
czności pana starosty tamejszego, 79. (Podobnie: panu staroście tu-
tejszemu, 80).

tracić sprawę = przegrywać. — A jeśliby aresztu która strona
w sprawie swej nie uczyniła judicialiter, tedy swoją sprawę traci,
13; Wszakże sprawy swojej tracić nie ma, 14; Których (ksiąg) je-
śliliy nie okazał, onę sprawę swoje traci wiecznie, 34.

76

trafić kogo = spotkać, natrafić, najść na kogo, znaleść. — Kto-
by złodzieja kradnącego trafił w puszczy, 88. A jeśliby też kto z bart-
ników takowego złoczyńcę trafił w puszczy,... któryby złodzieja trafił
i t. d. 88; 63.

trudnić co = utrudniać co , przeszkadzać w czym 1. czemu. —
(Niewiasty w sądzie) przy mężach swycli w perory, gwary wdawały
się, trudniąc sprawy prawne, szczebiecząc, 17.

trudność = przykrość, bieda, kłopot. — A potym on sam ku-
piec... znalazłby w niej (w beczce miodu) jaki fałsz, dla któregoby
trudności jakiej zażył, 78.

twierdź, obok ćivierdź = twierdza, stsłow. twridb. — Takowy
ma być do twierdzi wsadzon 102, do twierdzi oddał 104, ma być do
twierdzi wsadzon y nima bydż z twierdzi uwolniony, 116.

ttcorz lub ticdrz = robota, zajęcie w borach około barci (stsłw.
twarb opus) — O twarzy 74. Zwykli niektórzy z bartników zawioz-
szy się na puszczą na twórz, nietylko świętu ale i niedzieli nie bor-
gować, 74.

ticorzyć na puszczy = pracować, robić — Aby żaden bartnik
nie ważył się w żadną niedzielę ani w święto uroczyste na puszczy
robić, tworzyć, podmietać... 74.

ubiegać się do czego = uciekać się, udawać się do czego. —
Którzy w ten czas, gdy się bartnicy domowym gospodarstwem bawią,
zwykli się do pszczół cudzych klęczenia ubiegać 72.

ucierzcidenie sośni albo dębu = przecięcie kory wraz z miazgą u drze-
wa na pniu stojącego, aby uschło. — Takowyż dekret (jak i za ocię-
cie gałęzi) ma być o ucierzchlenie sośni albo dębu , albo jakiego in-
nego drzewa bartnego z tako wąż winą. 61. — Stsłow. crbt-ati y^api^-
csw, incidere. Mikl. radices, 106. Porów, u Szafarzyka: crtdni
a crclidni cdreJc , crtek a crsek na kamennych płochach , Pamdtky
hlahols. pisemnietYi, st. 4, u Kozłowskiego: ocerMoicać , oczerać,
oczerczać. Słownik, 298. — W Ksie. płock, z r. 1402 : Jakom ia ne-
czirszlil w boguszowe dzedzine przez graniczę drzewa, fol. 28. — Kś.
płoc. 1404 Jacomy neczirchszli regnolthowi drzewa fol. 41. — Ks. pł.
z r. 1405: O ctorą dzene na mc dzirsek zalowal bich mu ye ya czir-
chlil, tom ya czirchlił szwc. fol. 47 (J. Przyborows,). Chtoby derewo
bortnoje czużoje so pczołami, sosnu oczer, abo pożarom ożoh , abo ja-
kokolwe skaził: = A ktobi drzewo cudze ze pczolaray oczechral, abo
pożarem opalił, abo iakokolwiek kaził : = Si quis arhorem melUficia-
riam alteriiis cum apihus, igne aut ferro, aut qualitercumquc corru-
perit'. itd. Statut lit. 1529 r. IX, 13. wyd. Działyń. str. 339.

uczcić = uszanować, poszanować. — Gdyby strona stronie ma-
jąc z sobą w sądzie akcyją nie uccywszy sądu jeden drugiemu łajał,
takowy winy in recenti przypada sądowi groszy 12, §. 105.

uczynić przysięgę = złożyć przysięgę. — Takowy któryby na
rugu nie stanął, powinien... takowąż przysięgę uczynić wedle roty opi-
sanej, 81. — Także: czynić przysięgę, 81, odprawoioać przysięgę 1, 79.

77

ndaó, udawn6 kogo, co = oddać w posiadanie, wypuścić, wy-
dzierżawić. — Starosta bartny.... bory bartne, jeśliby który byl spu-
stoszały, y przez gospodarza wakował , inszym gospodarzom y robo-
ciązom dobrym... udawać powinien, 2.

udany bór = oddany w posiadanie. — A przyszłoby do tego,
żeby bór jego (dłużnika) dłużnikom za przekonaniem prawa musiał
być udany, tedy ten, któryby większy dług miał, na dłużnika boru
ostać się, ma, 60. — Bór ma być przez sąd bartny złożony... a one-
mu rękojmiemu bór jego (dłużnika) ma być przez sąd bartny udany,
tak w długu za któryby zaręczył, iako w iego przezyskach y w winacłi
52. Takowy ma być z puszczy wywołany, a bór jego bartny ma być
jakiemu gospodarzowi udany, 86, 87, 68.

ugasnąć — ustać. — Zabiegając tedy temu jakoby ta swawola
ugasła, to każdemu wiedzićć potrzeba 14.

ugłodzony = zgłodniały, bardzo głodny. — Będąc ugłodzo-
ny, 63.

ujrzeć się z kim = zobaczyć się z kim. — A potym ujrzawszy
się z onym bartnikiem, 63.

umysły na umysł = umyślnie, naumyślnie, z umysłu. — Zwyczaj
bywał u niektórycłi Ijartników... iż chodząc po puszczy na umysł szu-
kali, y teraz szukają rojów pszczół, 67.

utracić sprawę — przegrać sprawę {per derę causam). — Bo
niemoże drugi raz nikt o sprawę prawnie czynić, którą już raz utra-
cił, 29; takowy, któryl)y ranił, sprawę swą utracą wiecznie do tego,
któregoby ranił 31 ; pod utraceniem sprawy swej, 13.

utrata = wydatek, koszt. A jeśliby nieprzysiągł, ma utratę akto-
rowi co wydał na zapisy, wrócić, 22. Lub: krzywda, szkoda. A takby
obie strony do utraty przyszły,- 58. O jakowych niektórzy z bartni-
ków tak też y obcy ludzie prawie dobrze wiedzą, że takowi, tylko że
dla utraty swej opowiadać ich nie śmieją, 87.

uznanie = poznanie, przeświadczenie, przekonanie. Tedy obie-
szony po obieszeniu przynajmniej ma być na szubienicy sześć dni,
a to dla upamiętania inszych, którzy patrząc na obieszonego snadniej
mogą przychodzić, ile źli, do uznania, 85.

użyiuać pszczół = otrzymywać , ciągnąć korzyści z pszczół. —
I w tym drzewie pszczół używa, 58. A wszakże iżl)y się oprócz pra-
wa targnął na one pszczoły, których przedtym nie używał, 71 ; uży-
wać boru 36.

używanie pszczół = obracanie na swój użytek pszczół. — A o da-
wniejsze używanie takowych pszczół z stroną ma mićć zdrowe prawo
w sądzie bartnym, 58.

tuakanse lub tvakancyje = czas 6-u tygodni wolny od sądów
bartnych (od 13 lipca do 24 sierpnia). — Wakanse trwać mają po-
cząwszy od święta ś. Małgorzaty aż do święta ś. Bartłomieja, w któ-
rych wakancyach tak sąd bartny, jako i wszyscy bartnicy mają od
sądów być wolni, 10.

78

warować zapisem — znhpspieczyć, zastrzec, 112: — ioarowaó
czc?o = zastrzegać, zabespieczać co Aby taka napotem swywola nie
znajdowała się, warują tego, aby żaden bartnik bez wiadomości sądu
bartnego nie ważył się przedawać ani wydawać do pszczelniku obcym
ludziom, 117.

u-arownie = z warunkiem nrzędownym , urzedownie. — Starali
się o to, prosząc, aby artykuły prawnie spisawszy, warownie przez
pana starostę approbowane były. prz.

iwżność = wartość. Takowy bór jeśliby większej ważności był,
23; 36; skład pieniężny według ważności boru uczyni(5 40; bór urze-
downie złożyć jakiejby ważności był, 50: 52.

luażyć się czego = śmieć , odważyć się na co, mieć odwagę.
A tak ktoby się tego ważył, żeby pszczoły cudze z drzewa... wyrąbił
55 ; 61. Ktoby z bartników albo też i z obcych ludzi śmiał się tego
ważyć, żeby powróz bartny... wziął, 62. A jeśliby się tego drugi raz
czynić ważył, 68. ' '

icidzenie = obejrzenie sądowe , naoczne przeświadczenie się
o rzeczy spornej przy śledztwie sądowym (visio). A pozwany... pro-
siłby, aby jemu widzenie skazane było, tedy sąd bartny ma obiema
widzenie skazać 32, 33, 56 ; hrnć się na widzenie = uciekać się do
sądowego obejrzpnia, 48. Sądowi groszy dwa, a pisarzowi pół grosza
należy; item od widzenia tak na drzewa jako y na łąki 11. Porów.
Roty przysiąg krak. R. Hubę n. 58.

icidzemiih = oglądacz, oceniacz, rzeczoznawca , biegły bartnik,
wyznaczony przez sąd dla obejrzenia i rospoznania stanu rzeczy
o którą spór jidzie. — Sąd bartny ma obiema widzenie skazać, wi-
dzenników dwóch bartników wiary godnych przydać i dzień widzenia
pewny naznaczyć, czego się widzennicy zbraniać nie mogą... A tam
oni widzennicy dnia naznaczonego z obiema stronami mają się do
miejsca onego zniść... A jeśliby strona, która lub obie tak uparte
były, aby w uznaniu widzennikom wiary dać nie chcieli, tedy widzen-
nicy... 32, 33, 54, 56.

wieczność — prawo wieczne {jus perpetmim), posiadanie wie-
czyste; przedać tciecznością = nazawsze, wieczyście, na wieczne czasy
na wieczną własność. Przedanie boru bartnego wiecznością 11. O wie-
cznościacli = o zapisach wieczystych, A2. — kupić wiecznością =
kupić na własność prawem dziedzicznym ziemskim. — kupiec boru
gdy bór kupi wiecznością, powinien wedle prawa uchwalonego urze-
downie wwiąz na on bór uczynić, 44.

wieść prawo z kim = prawować się, prowadzić proces z kim.
Zob. prawo.

iviąź, więzi. Zob. tvwiąź.

teina = kara pieniężna, prawem określona, grzywna. — Do ta-
kowych sądów wszyscy.... bartnicy być powinni pod winą na to uchwa-
loną, 10. A tak aby każdy bartnik gospodarz na każde roki bartne
(bywał) pod winą pólgrzywny polskiej pieniędzy, którą gdy na roki
stanie powinien... zapłacić pod takowąż sowitą winą (zob. sowity),...

19

a nie ma być z ćwierdzi puszczony aż odc winę zapłaci, 12. — A wi-
ną pół{^rzywny polskich pieniędzy ma być karany 14, 78. — Winy
ma zapłacić sześć groszy oprócz ż*;\dnćj iolgi , 17. — Ma dać kopę
groszy (za oklek) z winą grzywny polskiej, 71, 'j;3. — Takowego
sąd ma winą skarać półgrzywny polskie, 19, 18; pod winą sowitą
32. — Sąd bartny ma winniejszego karać winą za nieuczciwe słowa
groszy piętnaście, 33. — Jednakową winą po grzywnie polskiej mają
być ićarani 46, i winą dziesiątką grzywien ma być karan, 104. Ta-
kowy dług on rękojmi wierzycielowi... powinien pod winami sądowymi
zapłacić, 51, 52, 117. — Tedy on, co drzewa zadział, niema go prze-
nagabywać wiecznie, pod winami sądowymi 57, 82. Takowej winy po-
łowicą ma być l<arany 5'J ; z winą 60, 61, 63, 82. — Takowy tedy
mniemania złego i winy uctiodzi = nie podlega karze, 63 — u'in§
sądową pokupić — uiścić karę sądową 52. — fopadać w ivin§ =
podlegać karze pieniężnej, 81, 91. zob. skamć wino.

loinność — wina, przewinienie. Znak by pewny był winności
jego, 25.

ińnien czego = sprawca czego; niewinien czego — niepoczu-
wający się do czego. — A pozwany by stojąc simpliciter zapierał,
że tego nie winien, o co aktor żałuje, takowemu sąd bartny ma ska-
zać odwieść się niewinności swej, 30; (zob. odwieść się czego).

wrąb wosku = krąg wosku; massa cerae orhictdaris , massa
cerea circidaris. Włodek 122. Knapski 1343. — Złotych dwa za
miód, grzywna sądowi jedna i wosku wrąb jeden, 93.

wrozić = łazić powrozem na drzewo bartne. — Aby żaden
bartnilc nie ważył sie w żadną niedzielę ani w święto uroczyste na
puszczy robić... kleczyć, wrozić, dziać, 74.

wrzucić się komu na co = napaść, werwać, wedrzeć się prze-
mocą na co. — Gdyby bartnik' bartnika do sądu bartnego zapozwał
o to, iż mu się wrzucił na sośnia , albo na jakie insze drzewa, 32.
Albo też o łąkę, iż mu się na nię na miejscu pewnym wrzucił, po-
siekł etc. 32. W takowej zapowiedzi mógłby się jaki łotr wrzucić na
one pszczoły, odkleczyć albo i wydrzeć, 58.

wszytek — wszystek; ze wszytką należytością, 2. wszytkim bart-
nikom 59. wszytkie pieniądze, 78. wszytko 78, 80.

ivtoczyć co = przytoczyć, przywieść, przedstawić. — Na trzeci
rok (termin) jeśli stanie, a wtoczy legale impcdimentimi (przeszkodę
prawną), 22.

wiviąź, w więzi r. ż, = akt wprowadzenia w posiadanie boru,
uczyniony w sądzie bartnym po kupnie boru w ciągu roku i 6 nie-
dziel; — wejście w posiadanie na podstawie aktu w sądzie bartnym
sporządzonego {occupatio possessionis ex edicto judicis, wwiezowdnie
się w majętność Knaps. st. 1358, wyd. 1621 r.). — l^iupiec boru gdy
bór bartny kupi wiecznością, powinien wedle prawa uchwalonego urzę-
downie wwiąś na on bór uczynić przed podstarościego bartnego....
Jakowej wwiezi jeśliby kupiec czynić omieszkał itd. 44. Item od więzi
póltrzecia grosza sądowi z pisarzem, a podstarościemu bartnemu grosz

80

jeden. 11. Porów, wwiązan, lolzicdzkzowan infeodatus , u Lelew.
Pols. w. śred. IV, 234. Celich. Slown. pr. raagd. 15. Podobnie: ivivią-
zanic, wiciazać się. — Pan Miczek ujednał się z kmieciem s Wojt-
kiem o rany i o dwoje wiązanie dobrowolnie. Roty prz. krak. N. 69;
wiadezymy jeże Sulkowy dzieci wwiązaii się w jego część młyna.
Roty przyś. krak. N. 73.

icychodzić z prawa = przerywać proces 1. sprawę sądową, tra-
cić prawo dalszego prawowania się z kim. — Takowy dług on rę-
kojmi wierzycielowi z prawa niewycliodząc powinien pod winami są-
dowymi zapłacić, 51; 54.

wycięcie pszczół = ścięcie drzewa bartnego, z ulem lub bar-
cią. — I^toby się tego ważył, żeby pszczoły cudze z drzewa wywró-
conego wyrąbił... takowy będzie winien dać temu czyje pszczoły wy-
ciął, dwie kopie groszy, 55. (podobnie: lo^rąhić pszczoły).

wi/ciosanie znamienia z drzewa bartnego = wycięcie, ścięcie,
zgładzenie znamienia, 54.

wydziać drzewo = wyrobić barć lub dzień na drzewie. — Który
bartnik jakie drzewo dziać pocznie, niecłiże zarazem wydzieje, 57. —
tedy ma wydziać za jedne sośnia dwie sośni a za jeden dąb , dwa
dęby, 69. — coby miał bartnik do pożytku wydziać, to zły człowiek
odrze i ususzy, 90. Por. dziać, dodziać.

wydzićrać , wydrzeć pszczoły — wyjąć bez wiedzy właściciela
plastry z pszczołami z barci i zniszczyć przez to barć. — Mógłby się
jaki łotr wrzucić na one pszczoły, odkleczyć albo i wydrzeć, 58. Lo-
żni bartnicy zwykli w puszczy szkody czynić tak w pszczołach, jako
w lasach, to jest pszczoły wydziei'ać, łyka w lasach drzeć, 75. Gdyby
się któremu bartnikowi przydało , żeby złodzieja potrafił w puszczy
króla jmci, a onby albo pszczoły wydzierał, albo sośnia z pszczołami
porąbił... 88. Wydarcie pszczół 82, 83, 107.

icyhurzame pszczół = zmuszanie pszczół do ustąpienia z barci
zapomocą dymu z próchna palonego na węglach 68,

wykurzy wać (toż). Zwykli niektórzy z bartników... pszczoły
świeżo osiadłe z dzieni wykurzywać,.. co jest rzecz plugawa, nietylko
ludziom ale i panu Bogu omierzła, 68.

wynaluzeh sędziów, lub sądu = wyrok, postanowienie, dekret
(czes. należ = sententia). — Sprawiedliwość każdemu z wynalaskiem
sędziów bartnych, nie z swego rozumu, ale wedle uchwalonego prawa
czynić powinien będę (staiosta bartny) 3. — Któryby bartnik na pod-
starościego bartnego nakazowanie nic niedbał,... takowy in rccenti ma
być winą karan wedle wynalasku sądu bartnego, 7.

icynalazek przyjacielski = rozsądzenie, uchwała, sąd polu-
bowny. — A jeśliby się dzieci chować nie chciał podjąć (opiekun),
tedy z onego boru ma postąpić na każdy rok dzieciom dawać wedle
wynalasku przyjacielskiego i sądu bartnego, 37, 38, 39.

wynosić pozwy = wręczać pozwy, pozywać bartników na roki
bartne (powinność podstarościego). — Sprawiedliwie będę zeznawał
i pozwy będę wiernie wynosił i sprawował, 97 (porów. art. 7),

81

wyrąbie — wyciąć ; lui/rąhić pszczoły (por. wycięcie pszczół).
A takowe pszczoły gdyby l<tóry bartnilc znalazł w puszczy, powinien
o nich w s.ąłzie bartnym wszyti<im bartnikom opowiedzieć, by wszyt-
kim jawne były, żeby jaki łotr niewyn^bił onycli, 59; 5.0.

wyrządzać powinność = spełniać, wykonywać. — l^odstarości
ma... powinność wszelaką wedle roskazania wyrządzać, 7.

wystałczać = wystarczać, wydoływać, sprostać, dawać rade. —
A dokądby on bór trzymał (opiekun), powinien na onym born robotą
i dzietwą na każdy rok wystatczać, tak jako o opiekunach jest opi-
sano (t. j. dostateczną ilość barci lub dzieni utrzymywać) 36. A je-
śliby on opiekun przez te lata, w któreby on bór trzymał, dziatwą na
onym boru nie wystatczył, 37; ileby drzewa wystatczać miał (powię-
kszać liczbę drzew z barciami, zaprowadzić dzienie) 37; — Gdyby
bartnik najdalej trzech lat robotą łjorowi bartnemu wystatczać omie-
szkał, bez poehyby bór zniszczććby musiał, 50 ; obok : ivłjstarczyć 94.

wywieść się. = usprawiedliwić sic, uniewinnić się, oczyścić się.
A jeśliby takowego regestrowania zaniechał, a nie wywiódłby się
świadkami..., takowy ma być rozumian za takowegoż obieszonego 86.

wywołany z puszczy — wydalony, usunięty z towarzystwa bart-
ników, wygnany z puszczy. — • A jeśliby też za pozwem stanąć na
roki nie chciał..., z puszczy króla jmci ma być wywołany, a bór jego
gospodarzowi dobremu ma być udany, 87; 86. — Takowy takąż winę
zapłaciwszy, ma być z puszczy wygnan wiecznemi czasy i wywołań
podstarościm, 107.

tcyznawać co na kogo = podawać, zeznawać co na kogo, po-
mawiać kogo o co, obwiniać. — Takowy ma być rozumian za tako-
wegoż obieszonego, co nań wyznawał, 86.

iczdać kogo = skazać kogo zaocznie; ivzdać kogo za niesta-
nie — osądzić sprawę na korzyść strony obecnej w sądzie , a na nie-
korzyść niestającego = secundnm praesentem ■pronunłiare, sen con-
tra absentem ; — dopuścić sądu w niebytności swej, przez niestanie
w sądzie (u prawa) utracić sprawę — dare eremodiciuin : dare cau-
sam desertam. — Wzdano mię o niestanie = ex eremodicio senłen-
tiam iKissus sum. Knaps. 1346, wyd. r. 1643. — Wzdąć w zyshi —
dochodzić zysku (korzyści). — A jeśliby na trzeci pozew pozwany
aktorowi w zysku się wzdąć dopuszczał... na takowym aktor dobry
zysk otrzyma, 22. A komu by też... przez sąd bartny przysięga z dwie-
ma świadkami skazana była, a dopuściłby się na takową przysięgę
aktorowi w zysku wzdąć... takowy popada w winę sądowi bartnemu
trzy złote polskie, a stronie nagrodę za szkody, 91. A gdyby się
strona pozwana dała in contumaciam wzdąć , łub chociażby stawał,
a świadków sześciu nie mógłby stawić, takowy... ma 10 grzywien pol-
skich zapłacić, 107. — Z takowymi świadkami do sądu niema być
przypuszczony, ale ma być od aktora w zysku wzdany za pozwole-
niem sądu bartnego, 25. Do której sprawy gdyby przyszedł (do sądu)
a już go wzdano, albo przeciw jemu ewazyją otrzymano... 28; będzie

Sprawozd. komis. j§zyk. T. IV. JJ

82

winien stronie, przeciw której sprawy aresztuje, to, co go w zysku
wzdawal, albo ewazyj^i otrzymał, wprzó'! wrócić, 28. W związku z tym
pozostaje znany u Słowian zakład sądowy, zwany lodanie'^ polegał on
na tym , że strony spierające się składały w sądzie oznaczoną sumę
pićniędzy, którą po zapadłym wyroku rozdzielano pomiędzy sędziów
i stronę wygrywającą. Porów. Maciejows. Hist. pr. slow. III, st. 274
i 277 — 9. Co do czeskiego rddnić: Hermexegild Jirećek, Z)as i?ec^^
iu Bóhnien u. Mdhrcn. 1865, /, 00 „GerichUiche Wette."

wzdaicać co : majętność, kupno = oddawać w posiadanie, ustę-
pować co prawnie, urzędownie. Taki akt uczyniony w sądzie nosił
nazwę luzdanie lub zdanie (poczym sędzia nowonabywcę w posiadanie
nowej własności urzędownie wprowadza czyli ivivięzuje Porów, loiciąź).
U Lelewela: wzdąć, res/r/nare, Pols. wiek. śr. IV, 235. W Stat. ma-
zjw: Obyczaj tczdawcuiia barci (De resignatione meUijicwrnm)....
gdy kole i kielkokroć niektóry bartnik w naszych ziemiach powieciecli
nie chciałby, nie mógł albo niektórym obyczajem wymawiał się barci,
którą przedtym sprawiał, dzirżał i miał sprawiać i dzirżeć... tegdy...
barć ma i winien będzie oblicznie wsdać albo spuścić. Lelewel Księ.
ustaw, str. 140 — 14L Wsdawający barć ma postawić rekojemstwo {re-
signans mellificia...). Gdy bartnik uciecze barci nie wsdaw... Kśię.
ust. 141. — Wawrzyniec stargował o Falanrice s Gotartem wiecznie
ma mu je na gody wsdać. Księ. ziemi czers. pod r. 1418, st. 40.
O które raukojemstwo wsdania krakowian Szczepan na mię żałował,
tego mu ja nie ranczył. Kś. czers. st. 46. — Porów. „Obyczaj zda-
wania imienia stojącego" w Porządku sądów i spraw miejskich prawa
majdeburskiego, str. 45 i nast., wyd. 1760 r.

iczdaicne = opłata zwyczajowa przy wchodzeniu w posiadanie
nabytego majątku (boru), płacona w sądzie przez nowonabywcę. —
Wzdawne staroście bartnemu y braterskie bartnikom wedle zwyczaju
dawnego zarazem ma być od kupca boru płacono, 43.

luzdohyć się na kogo = zdobyć się na k,, postarać o kogo,
wyszukać k. — A tak, gdyby złoczyńca jaki był na śmierć osądzony,
a nie mogliby się na kata tak rychło wzdobyć, tedy... ma być zło-
czyńca... pod strażą w czwierdzi chowany, 84.

za przyjim. z narzędn. = na skutek, wskutek, z przyczyny, z po-
wodu. — Za przekonaniem prawa 50; za przewiedzeniem prawa 64;
za postępkiem prawnym 52 ; który dekret stanął za skargą niektórych
bartników 72; gdyby bartnik za przewinieniem, a za dekretem sądu
bartnego... upornie do czwierdzi iść nie chci.ił.., 77. A jeśliby też za
pozwem stanąć na roki nie chciał, 87.

zahuica czym = zatrudnienie, zajęcie, robota, praca. — O ja-
kowych pszczołach gospodarzowi zrazu strudna się dowiedzieć przy
zabawie gospodarstwem domowym, 55.

zabiegać — zapobiegać, starać się, troszczyć się. — Starożytni
bartnicy zabiegając, ałjy za potomków ich w przyszły czas złość, upór,
swawola wszelka nie szerzyła się, prz. — Zabiegając tedy temu , ja-

83

koby ta swawola ugasła, 14. — Zabiogajiic tedy temu, aby takie swe-
woli ustały, (i 7.

zacząć prawo -- rozpocząć proces, sprawę; skończyć prawo
z kim =^ ukończyć sprawę, 26; 27; 29; pozwałby o oruiż sprawę
wprzód prawem zaczęta oneii:oż 29; o ttiż spraw; |»r;iwo zaczj^i 29.
Gdyby bartnik bartnikowi psz zoły jego okleczył, niezacząwszy z nim
prawa, 71; zacząwszy pamięć, prz.

zadaicać sobie wzajemnie słowa nieuczciwe = obrzucać się sło-
wami nieuczciwymi, łżyć się słownie, miotać słowa obelżywe ; zada-
tvać swar = wszczynać kłótnię, kłócić się, swarzyć sio. — l*i'zy wi-
dzennikacli i sami sobie nicmają nieuczciwycłi słów zadawać, ani bro-
nią na się targać; a jeśliby jaki swar ałl)0 nieuczciwe słowa przy wi-
dzcnnikacli zadawać sobie mi(di, albo się bronią na się targali, alboby
jeden drugiego zranił. . 33. Zadwwać = zarzucać. — I nie mógłby
mu żaden tego zadawać, aby jemu takie regestrowanie mogło być
szkodne 86. Ktoby komu złodziejstwo zadał, a nie dowiódł tego 89.

zadziać drzewo — zacząć dziać czyli urządzać dzień lub barć
na drzewie ydodziać lub ivydziać — dokończyć urządzenia dzieni łub
barci); — zadziane drzewo = drzewo, na którym rospoczęto dziać
czyli urządzać dzień lub barć. — A wszakże ten, co dodzieje zadzia-
nego drzewa, ma to sobie aktami bartnymi obwarować ;,.. tedy on, co
drzewa zadział, nie ma go przenagabywać wiecznie pod winami sądo-
wymi, 57.

zadziateJc = rospoczęta barć czyli dzień na drzewie ale nie
urządzona zupełnie. — O zadziatkach , 57; a jeśli minie zadziatko-
wi... cztery niedziele, tedy ono drzewo już nie jego, ale tego ktoby
go dodział, 57.

zadziewanie drzew = rospoczęcie urządzania na drzewie barci
czyli dzieni. — Zadziewanie drzew w puszczy króla jmci z dawnych
czasów są zabronione, 57. (porów, dziać, dudziać, ivy dziać).

zajście prawa lub zajście prawne = zajście sporu. — W sądzie
bartnym w zajściu prawa jeden na drugiego ani nieuczciwymi słowy,
ani ręką, ani bronią targać się nie ma, 19; z zajścia jakiego prawnego
25. A w tym zajściu prawa z jakiego rankoru raniłby jeden drugiego
31. — Sąd bartny w zajściu prawa o talcowe pszczoły ma zesłać
podstarościego bartnego, 58.

żak = sieć nakształt małego niewodu robiona, mająca dwa
skrzydła i niby matnią. — Stawianie żaków, 2. — O wzięciu żaku.
Gdyby bartnik bartnikowi na jego zastawisku żak albo kilka wziął,...
takowy za Icażdy żak powinien zapłacić po 10 groszy, 66.

zakład = złożenie zastawu dla pewności, złożenie realnego do-
wodu poręczenia; 2) sam przedmiot złożony czyli zastaw, kaucj^ja
(pignus). — zakład założyć = złożyć zastaw. — Rękojmiowie mają
w sądzie stanąć i to zeznać rękojemstwo i zapisać, zakład miedzy
nimi założywszy, 76. — Takiego złego zufalcę sąd bartny powinien
przez zakład uskromić, to jest miedzy obiema stronami po dziesięciu
kop groszy polskicli, 116. zakład zapisem zaręczyć 116.

84

żałoba = skarga, zaskarżenie, zażalenie. — Tameczni bartnicy
szlachta... przed książęta się pozywali i żałoby swe przekładali, 1. —
Takowemu sąd bartny ma zysk wedle taksy żałoby aktorowej cton
poenis de jurę solitis etc. 22. -7- Pozwany... stojsLC 2iei'S0)ialiter a na.
żałobę począwszy odpowiadać, nieskouczywszy .. od sądu by upornie
precz odszedł, 27, 30 ; 56. — Żałobę uczynić o jakąkolwiek krzyw-
dę = skargę podać o... 30. — żałobę przekładać, 1. przełożyć = skar-
gę zanosić, zanieść, wnieść, 48 ; 83.

żałować na kogo o co — skarżyć. — Którzy zeznali w sądzie,
że tak jest, jako aktor żałuje, a pozwany... zapierał, że tego niewi-
nien, o co aktor żałuje... 30.

założyć zakład, zob. zakład.

założony = ustanowiony, powstały. — Prawo bartne skąd jest
założone, 1. — założyć prawa = ustanowić, ułożyć prawa. — Bart-
nicy szlachta otrzymali od książąt, że im pozwolili prawa swe bartne
miedzy sobą założyć, 1.

zamagać, zanióc = zapomagać, wspomagać, zasilać, powiększać
liczebnie, mnożyć. — Jakowe pszczoły (szwiepioty) roje w puszczy
zamagają bartnikom, 59.

zamianehj zamianku = zamiana jednego przedmiotu za drugi, da-
nie jednej rzeczy za drugą; 2) sam przedmiot dany i drugi za niego
wzięty. — O zamiankach, 49. Żeby bartnik jeden z drugim chciał jaki
zamianek uczynić drzewami, tedy mają to w sądzie bartnym czynić
y zeznawać, a dać sobie drzewo za drzewo, dobre za dobre, jakowego
zamianku mają obie strony dowieść dwiema bartnikami wiary godnymi,
49. — ^am/a«e^ prawdziwy = jistotna, rzeczywista zamiana jednej rzeczy
na drugą; zamianek zmyślony = sprzedanie pewnej rzeczy za pieniądze,
a zeznanie w sądzie bartnym do zapisania jako zamianku. — - Takowi
drzewa boru swego własnego bartnego inszym bartnikom możniejszym
zaprzedawali, a do sądu bartnego przyszedszy obie strony zamianek
drzew zmyślony zeznawali, y sobie zapisywać roskazowali, 49. — (Dwaj
bartnicy) w sądzie mają pod sumnieuiem zeznać, iż jest ien zamianek
prawdziwy a nie zmyślony... takowy zamianek ma im być zapisany,
a inaksze zamianki bywać nie mogą, 49. — A takowej szkody nie
drzewem gotov/ym boru swego, ani zmyślonym zamianku czynieniem
płacić, ani opisować ma (bartnik), jedno własną robotą swoją, 69.

ząmiankowy zapis — zapis o zamianku, t. j. zapisanie urzędowe
w sądzie bartnym — zamianku uczynionego. — Zapisy wszelakie tak
wieczyste, jako zamiankowe, abo też zastawne, z strony borów bart-
nych mają bywać w własnej jurysdykcyjej bartnej czynione, 42.

zapis = zapisanie, wciągnienie czego do ksiąg lub akt bartnych ;
zapis wieczysty, zapis ząmiankowy, zapis zastawny, 42. zakład ludź-
mi statecznymi i zapisem zaręczyć 116.

zapisny dług = dług zapisany, zabespieczony urzędowym zapisem
na nieruchomości dłużnika. — Dług zapisny, któryby pozostał na boru
po ojcu, a dzieci jeszcze do lat nie przyszły... opiekun... powinien za-
płacić, 50, 114, 115; dług zapisać na boru 50.

86

mpowiśdś czego = urzędowe zabronienie komu rosporządzania
majątkiem ruclioraym 1. nierncliomyra bez wiedzy wzbraniająrego ; po-
łożenie aresztu na majątku; areszt. Zapowiedź pszczół = |)rzyare8zto-
wanic barci z pszczołami, zastrzeżenie prawne, urzędowe co do użytku
z pewnych barci na drzewach, celem rozstrzytrnienia prawnego do kogo
należćć powinny; z<q)Oiviedzićć pszfzoły = zastrzec, wzbronić urzędo-
wnie komu użytku z pszczół. — A tam żeby on aktor domagał się
u sądu tego, aby one pszczoły urzędownie zapowiedziane były do ros-
parcia prawnego, takowa zapowiedź jest zabroniona ile osiadłemu l)art-
nikowi, bo w takowej zapowiedzi mógłby się jaki łotr wrzucić na one
pszczoły, odkleczyć albo i wydrzeć, 58. Osiadłemu zapowiedź nie idzie =
osiadły nie podlega zapowiedzi cz. aresztowi, 58.

zaprzedać — sprzedać zupełnie, odprzedać. — A któryby bartnik
ważył się tego, żeby surowe drzewa albo li też łąkę od boru zaprze-
dał..., talvOwi obadwa... jednakową winą po grzywnie polskiej mają
być karani. A to, coby od boru było zaprzedano, ma być do tegoż
boru przywłaszczone, 46, 49; 55; na wieki zaprzedał, 47; — ma
być karan i bór jego ma być wzięty a drugiemu bartnikowi zaprze-
dany, 104.

zaprzedanie = sprzedaż 37.

zarazem = zaraz, niezwłocznie, natychmiast. — A jeśliby onego
złoczyńcę na puszczy poimać nie mógł, tedy ma zarazem przyść y to
wszytko opowiedzieć, 88.

zasiadać, zasieść do sądów = zasiadać w sądzie, uczestniczyć
w sądzeniu spraw sądowych. — I^owinność sędziów bartnycli : Na
każde prawo bartne do sądów zasiadać oprócz żadnej wymówki, 6.
A któryby z nich .. do sądu nie zasiadł,. . przypada winy trzy grzy-
wny polskie, 6.

zastawisTco = miejsce, w którym zastawiano sieci. — Ul pró-
żny wewnątrz farbą czyli zanętą wymazany i zaciągnięty na drzewo
dla zwabienia roju, nazywa się horzennikiem , a drzewo , na którym
go umieszczono, drzewem zastawnym (K^ozł. Slow. 11). — Gdyby
bartnik bartnikowi na jego zastawisku żak albo kilka wziął... takowy
za każdy żak powinien zapłacić po dziesiąciu groszy, 66.

zastaioować = zastawiać, oddawać w zastaw jako zapewnienie
za dług. Zastawowanie = zastawianie, oddawanie w zastaw. — O za-
stawowaniu drzew bartnych i łąk, 47; — Drzew żadnych bartnych....
ani też knieje od boru żaden drugiemu bartnikowi zastawować niema 47.

zaświeża przysł. =■ świeżo, nieodwlekając, niedługo po czym.
Żeby kogo zastano cudze pszczoły wydzierając..., albo gdyby go dwuch
bartników widziało, a on by im uszedł, a oni zaświeża przyszedszy
do starszych oznajmili o tej sprawie 104.

zatajić hogo = przemilczeć o kim, przy sobie cz. w sekrecie co
zachować. — A jeśliby też kto z bartników złoczyńcę trafił w puszczy
szkodę czyniącego, a zataiłby tego, a było to pewne świadectwo na
takowego, któryby złodzieja trafił i zataił, takowy ma być do sądu

86

zapozwany, 88; złoczyńcy w puszczy szkodę czyniącego nietrafił, ani
go zataił, 88.

zazdrośćmy na roboty — chciwy roboty, zabiegliwy, pracowity,
Weszło to w obyczaj miedzy b.irtnikaini, a zwłaszcza takowymi, któ-
rzy na boracli bn-tnycli na roboty nie są zazdrościwi, iż gdy któremu
nie dostawało cliieba, soli, albo okrasj' albo też sukni, tedy takowi
drzewa boru swego... zaprzedawali, 49.

zażijwać czego = używać, posługiwać się czym, uciekać się do
czego. — Bartnicy szkód żadnych miedzy sobą w puszczy króla jmci
nie czynili, dla tego mniej praw sądu zażywali; prz.

zbywać czego o 1 boru = pozbywać się czego z boru , odstępo-
wać, sprzedawać co z boru. — A takowy opiekun dziecinnego boru
nie ma od boru ouego niczego zbywać, 37 (porów, odhyć czego
komu^.

zdohyicać się na swiadki = poszukiwać, zyskiwać, zjednywać
świadków. — Takowy z gotowymi świadkami do sądu przyść ma.
a nie ma się w sądzie na nie zlobywać, bo żeby się na świadki
w sądzie zdobywał, znakby pewny był winności jego, 25.

zdrowe prawo = słuszne, przysługujące, niezaprzeczone prawo.
A o dawniejsze używanie takowydi pszczół z stroną ma mieć zdrowe
prawo w sądzie bartnym, 58. A o szkody, któreby on bartnik miał
przez wzięcie czółnu , zdrowe prawo mieć ma, 65 ; o dług zdrowe
prawo czynić, 51.

zjednać s/ę z kim = pojednać się, pogodzie się z kim. — By-
wało tego po części, iż bartnik zacząwszy sprawę z drugim bartni-
kiem... a nieskończywsi:.y sprawy swej zaczętej , z pozwanym się zje-
dnał, 26; 91; — Alboby się z stroną zjednał 91. — zjednać =
ugodzić się, ułożyć się. Na czymby zjednać mógł, 91.

złoczyńca (bartny) = dopuszczający się kradziestwa pszczół,
albo wydarcia pszczół albo porąbienia jakiego drzewa z pszczołami
O złoczyńcach, 82. O egzekucyjej na złoczyń -ę, 83; — a on zło-
czyńca zrazu przyznać się nie chciał,... takowego złoczyńcę gdy nań
będą pewne dokuraenta, mi sąd wydać katu na próbę, 83. 1'isarz
bartny zeznanie jakieby złoczyńca wyznawał, ma pisać 83. Bywało
też to w prawie bartnym... iż na złoczyńcę osądzonego bartnicy nie
szukali katu, ale go sami wieszali, 84.

złożyć bór dłużnika = otaksować, ocenić wartość boru dłużnika.
A byłby o on dług od wierzyciela swego zapozwan do sądu bartnego,
takowego dłużnika... bór urzędownie złożyć jakiejby ważności był,
a cnemu wierzycielowi sądownie go podać, 45. — złożywszy bór oj-
cowski, 82. — bór za sumę pieniężną złożony — oceniony i sprzedany.
Bór bartny pozwanego przez sąd bartny i kniejniki, sąsiady pozwa-
nego, ma być za sumę pieniężną złożony, a aktorowi podany, 23, 52.
Porów. sMad. — Obok: złożyć z urzędu 98.

zmóc kogo = pokonać kogo, podołać komu, dać komu radę. —
Gdyby się któremu bartnikowi przydało, żeby złodzieja potrafił w pusz-
czy..., takowego, jeśliby go zmógł, ma pojmać, 88.

87

znać się do czego = uznawać co^ przyznawać się do czogo. —
Takowego każdego ma aąd bartny kaznć do sądu bartnego zapozwać...
który jeśli stanie, a przeciw żałobie instygatora nie znałby się nido-
czego takowemu ma przysięga,., być skazana, 87, ?tO. Porów, nie
mam się do czego = prze się czego, zapieram się czego.

zrąhić — zrąbać , ściąć. — A choćby też i zacząwszy prawo
o ono drzewo zrąbiłby je i znamię psowal, 54. — drzewo zrąhione
GO; — o srąhieniu drzewa, 60.

xrządzi6 co = załatwić się z czym, obrządzić co, oporządzić;
ui)or/ądkować. — Wprzód woli około jarzyn robić, role sprawować,
a zrządziwszy gospodarstwo domowe, potym idzie prozno pszczół na
puszczy podmietać, 73.

zufalec = zuchwalec, zbytni śmiałek , zaufany w sobie ; z za-
ufania w sobie zbyt śmiały, (z-u-ftilec; pw-ać , u-pwać=ufać)
czes. zaufalec. — Zufalny, ziifałij = zucliwały, czes. zaufały, zau-
fanlivy. — Odpowiedź zufalna 116. Gdyby który bartnik będąc zu-
falny, niedbając na ostrość prawa, mając złą wolą na towarzysza
swego... a odpowiadałby mu grożąc..., takiego złego zufalcę sąd bartny
powinien przez zakład uskromić, 116. A gdyby ten zufały bartnik nie
miał rękojmi do zakładu, to ma być do twierdzi wsadzon 116.

Ziuierzać się na co (na słowo) = wierzyć czemu, ufać, dowie-
rzać czemu, polegać na czyjim słowie. — Kupcowi ślubił, iż niema
być w beczce żadnego fałszu, którąby beczkę kupiec zwierzawszy się
na słowo jego wziął,... 78.

zysk prawa = to, co na skazanym zasądzono wyrokiem sądo-
wym (Incrum), wykonanie prawa, wyegzekwowanie wyroku. — A akto-
rowi ku zyskowi prawa podstarośei bartny na drugie roki bartne
przyszłe ma rok dać, 27. — Wzdąć iv zyshi ~ dochodzić zysku
(zob. wzdąć), 28, 91. — A pozwany by na roku dopuścił aktorowi
na sobie zysl£ otrzymać, 91 ; a strona powodowa in contumaciam
(nie stając u prawa) otrzymałaby zysk, 106; zysk prawa z siebie
znieść = uwolnić się od egzekucyji wyroku sądowego : — a chciałaby
strona pozwana ten zysk na sobie otrzymany prawnym terminem
z siebie znieść..., takowej stronie sąd ma naznaczyć przysięgę, 106 ;
gdy przysięże, wolen od zysku in contmnaciam otrzymanego, 106,
22. — Gdy strona pozwana na roki drugim pozwem nie stanie....,
na takowego zysk ma być skazan, 100.

zyskać co prawem = wygrać co sądownie czyli mieć co przysą-
dzone prawnie wyrokiem sądowym. — A tak który z stron one pszczo-
ły prawem zyszcze, ten on oklek od starosty bartnego wziąć ma, 58.

do Kroniki St Chwalczewskiego

przez

TEOLORA JUNGFEEA.

Balwaństtco — bałwochwalstwo. II, 155: kazał ym zasye ku
balwanstwu przystacz. I, 157: przestawszy balwanstwa cliwalycz. (tak-
że : bałwany połamały.) (II, 7 : yadzwyngowye bely łudzye balwo-
chwałcze.

&ÓŚC, hodę: HufFy ych przeyezdzayącz y bodącz I, 153. Gołę-
biowski = rozbijając, (konya pod nym przebodzyono I, 153; zabod-
wszy konya).

którym hez prawa wzdym nyedzyalal I, 175. (bezprawia).

prócz Byalogrodow I, 153 — Białogrodzian.

bogorodzyedzycm spyewayącz II, 101.

bojować, I, 189: który znamyenyczye boyowal = w boju byt
znakomity, Gołębiowski.

bronić c. Inf. II, 69 : zobczowanya nyewyesczyego wyzwolycz
mnye bronyczye.

bundersmy? II, 173; a komata xyąże ych połączy bundersmy
zbodly.

cantor = śpiewak. I, 115: a Zbyegnyew beł weszol z trebacz-
my y z cantory.

Castellany = załoga broniąca zamku. I, 191; baczącz Caztel-
lany y myesczanye nakełsczy swą porażkę.

Cholbork, hołberk = liołberg, Kołobrzeg. I, 149; przyachal do
cholborku, — doby wayącz holberku asz do wyeczora : tamże.

ciemnica — więzienie I, 151. 179.

choivacz łotrów I, 193 = przechowywacz.

chwalya (t. j. chwalą) russy thych dwu brathy za swyethe me-
czenyky I, 21.

89

ciało (kościoła): II, 25: zbiulow.il kosczyol Regulny, który po-
thym w kur obroczono przybudowawsy do nyego czyalo zwysokym
murowanym.

CS nota — dzielność, męztwo, virtus II, 105. I, 105.

czołgać — czołgać się. I, 85 : ale ony czyezko padwszy wznak
na zyemye czołgały.

czudnyniy słowy ubłagał go, I, 135 = pocliłebnemi słowy. —
(nyewiazty czudne I, 71 = piękne).

I, 93: yacliał do kłastora czyeij (?) ttiego yezyora blysko
Yillaku.

2darowa}ii/a Krzywoustego Bolesława = z daru II, 15.

(larskośó = zucłiwatość I, 87. 103. — I, 93 = odwaga, dziar-
skość.

dodano mu swyerzopky kotbny I, 75 = dano , podano. — Jan
ywanowycz dostawszy swyezego konya... dodał go xyązeczyu II,
131 — podał go.

do2)nszczo)W ym wolnoscz I, 19 — przywrócono im wolność. —
Dopuścić c. inf. = pozwolić II, 33 : nyedopusczyeł mu Jerzy przy-
echac'>.

na doradsenye swych ryczerzow I, 131 = za poradą.

dor oczny e — corocznie I, 145.

dowieść = doprowadzić do, dokazać I, 133: którzy nyedowyot-
szy tbego pałyely kosczyoly.

dozwolenie — pozwolenie I, 41. 43. 47. II, 57.

dychayącz ~ ziejąc złością I, 75.

fortuna = szczęście I, 229. 231. 147. II, 17. zla forthune
opowyadaly II, 75 =• złą wróżbę, nieszczęście zapowiadali. — stra-
dawsy swy fortbuuy II, 19 = niająthi.

Galaczynshy = Halicki II, 99 ; boronowan na króla Galaczyn-
skyego. dobeł (t. j. dobył) Hałyczkyego Zamku, tamże.

garlo = gardło.

gęsty w czem I, 71; bo kijów belo wyelkye i szerokye mya-
stłio gesthe w ułiczach obfytłie w zbożu.

godło = znak II, 45; dawssy sobye godło potykały sye.

godoicać = biesiadować I, 153.

gotować drogę = torować I, 131; który mu gotował drogę
przess nffy nyeprzyaczyelskye.

przed grohya (?) 5. Idzycgo II, 13 = przed grobem.

ile = ilekroć I, 105; ubyerayącz sye w zbroye yłye sye myely
podkauz.

Japorty II, 57; powyadayą ys czy braczya wnyesly do Połsky
yablka wezwone Japorth y yakoby z ffurtky ałbaturn. — jabłka na-
zwane Japorty (Oporty) jakoby z za furty białycli ranicliów. Gołę-
biowski. — (Linde. s. Daporta).

yawną bythwą wałczeł I, 231 = na otwartem polu.

yednohy = gdyby I, 149, a yednoby Swy.itobora żywego nye-
wroczyely rzeki iiyeprzestacz palycz y psowacz.

Sprawozd. Koims. język. T. IV. 12

90

cze (co) brzmy po rusku yedzynawlasczecz I, 33 = jedyno-
władca. —

kopacz złota II, 127. ,

kres = droga II, 13; z Kalysza thu polowyoza do Kruszwycze
yesth kresu.

kwietna nied/jiela II, 137 (= kwietnia).

Lamperth = Lambert I, 119; przes nyedbaloscz lampethy na-
myestnyka yego,

łajać komu II, 17; any Arczibiskupowi layal auy woznyczy.

miarność = mierność, umiarkowanie 1, 3.

miedź (w liczbie mn.) = pieniądze I, 71; obfytlie w zbożu mnyey-
8ce w rybacb w myedzyecb.

mieszkać = przebywać I, 153. II, 71. — mieszkanie = pobyt
I, 71. — nyemyeskayacz t. j. nie mieszkając = niezwłocznie I, 107.
bez omyezkanya I, 119 = niezwłocznie.

miłośnica = nałożnica I, 107, 215. 29. II. 87. 177.

mniski = mniszy I, 107; ogolony po mnysku.

mnogo Ado. II, 5, mnogo ych pobywsy.

mocność — pewność. II, 1 ; a na wyetszą mocznoscz dały so-
bye zaklat.

myncarz. U, 27; mynczarzowy nyezaposlusny t. j. nie są
posłuszni.

myśliwiec II, 179; myslywyecz = myśliwy.

myto = żołd II, 33; węgry wywyode za raytho na pomocz Iza-
slawowy. (Bibl. Zof. raytnik = najemnik.)

nahożność I, 19; na tymże mieysczu w naboznosczy mieskal. —
I, 119.

nadać kogo czem = komu co I, 53 ; y nadal (t. j. klasztor) sto
wszyamy. — II, 115; n nadal y (— go) dzyeszyecynamy snopnymy.

nagi — ubogi II, 99 , nagy Cbrystusza naśladował = w ubó-
stwie.

IV nadętym duchu = z nadętośćią II, 3.

naioalność = natarczywość. II, 129; okruthną nawalnosczyą walkę
znowu poczęły.

nawiedzać do I, 195 ; nawyedzayącz do każdego kosczyola do
klastorow do spythalow. (c. Acc. I, 197; pyeszo grób S. Scze pana
nawyedzyl.)

nędzny = srogi II, 153; yss po nędznym udreczenyn tatarsky(!)
nędzny (t. j nędzniej, srożej) od swych udreczeny. — II, 135; wszy-
czko krolesthwo.... yeszcze nędzny thezyly.

niektóry = pewien , gnidam II, 63 ; nyektory wyelmozny pan
bronyącz thego. — II, 127. I, 21.

poczęły nie nyerychly myslycz i zalowacz thego uczynku I,
39 = zapóżno.

nierządność I, 71 ; udały sie... wrozmaythe psothy w kurestwa
10 nyerzadnosczy poymuyącz szwe slugy za meze z nycrzadney
myelosczy.

91

niżli — zaledwie I, 143; ;i iiyzly liazylyusz starosta przyczyą-
gnal do zamku wladzymyerza uczyekl z zamku.

nosić si.e za. I, 91; wdym sye za króla nossyl. — I, 35; no-
syl sie za ksiąze ploczkije.

tłiam .ze thes dwa boyarowye na mcznyeysy upadły mmrothnyk
y zascziithnyh I, 209. Goltjbiowski : „Nawrotnik i Zaszczytnik, czy
nie były to raczej stopnie wojskowe; ten co zawracał uchodzą-
cych z placu i zaszczycał osobę. Xięcia , czyli przełożony nad j^co
strażą."

ohcliodzon I, 175; znamyenythą sławą yesth obchodzeń = o-
krył się zn. sł.

ohdążoiłij \, 103; Bretyslaw wyedzacz bycz obczyązonego Wla-
dzislawa walką Pomorską (acc. c. inf.). — II, 17; gdy., głodem y
oblezenym bely obezyązeny.

ohróc/ć się iv co, hi czemu. II, 77; obroczyel sye ku nyezgo-
dzye. — II, 99; a russ obroczyela sye wnyenawyscz. — II, 109;
obroczyely sye w wyelky smutliek. — II, 9; w rosterk sye obro-
czywsy.

ohrawsij sye (!) yako Biskup I, 77 = ubrawszy sie.

ohiciescić kogo, I, 181 ; y obwyesczył Wladzyslawa aby sobye-
slawa przyal wlaske.

ohżerstiro I, 71.

ochrony acz ych ohczotcafiya I, 19 = chroniąc się obcowa-
nia z nimi.

odbronić = wzbronić II, 51 : a gdy russ chczyala statek kos-
czyelny obracz kaplany kazymyera na obronę wyzwały który thego
odbronyel.

odpoczywanie — odpoczynek I, 75 ; yako lew z odpoczywanya
swego zbudzony.

ohoioanie II, 47 ; a Władymyer dwye leczye bel w okowanyu
u belle.

okrasić I, 193; by thelko tho przyeczye cznotamy okrassyel
y pokorą = nagradzał.

Olech I, 143; Olh 1, 133 (2x), Ołha (accus.), do Olocha, na
Olecha; na Xyedza Ryowskyego Olhan (!) II, 63; mayącz ssobą
szyny Olhe (!) II, 93. — w klastorze S. 01exego I, 3.

omylić kogo I, 149; aby tym obyczayem Zbyegnyewa omelyeł =
w błąd wprowadził. I, 21, 217.

oracz — rolnik II, 21. — ubogye chlopky, chłopkowye.

osiadły = majętny. I, 111; Ten seteg (t. j. Sieciecli) beł slya-
chetny z herbu tłioporowego sprawny byrgly a osyadhj harzo.

osyegwd Kyow zamek = opanował I, 21. 125.

ostać = zostać II, 93 ; ysz zadney nyeostal woney bythwye.

ostatecznci ossyą slup namyothowy wywroczyel II, 17 = tylną
osią. — zosiatecznym tcoyskyem = z ostatniem , pozostałem. —
walkę ostateczną zedać (zadać) = stoczyć bitwę stanowczą I, 26.

92

phszcse-^ kazał szyny glogotvyanow na plascze, ktorymy sye
Ryczerze dobywayacz zazlanyanyą (t. j. zasłaniają) rosczyagnącz.
GoŁłjBiowsKi : na szańcacłi ruchomych.

plony II, 119; Zplony = z łupami. -- z pluny I. 223.

phigouy II, 21.

pociilebnik = pochlebca, II, 9.

podejmować \ podyąwszy dwoye szkodę I, 39. 129. 173. —
i że s nymy niepodyal meczensthwa I, 19.

podnyesyenye na xyestwo = wyniesienie II, 71. — II, 79.

podoba = podobieństwo I, 93 ; iakos podoba za takowymy zna-
myenythymy cznotamy mogi go pan Bóg nathchnacz.

ale poTxoy (?) bel żyw I, 201 (pokąd).

połoniny I, 83 ; drzewo nyepolomne.

w kuchny sluzel upomyethjcch I, 93.

pomoc (w liczb. mn). = auxilia II, 11; spomoczamy polow-
czow = z posiłkami.

wzyawszy na tho poradę = naradziwszy się I, 217. (wzyaw-
szy rade czoby myely dzyalacz I, 197).

poścignąć kogo = puścić się za kim II, 69. = doścignąć: II,
133; bel posczygnyon od 9 tatarów.

poslusnyhj poddane I, 91.

postąpić komu co, czego I, 125; xyezthwo ; I, 129; zamku.

gdy piosicyączano w Gnyeznye I, 109 = gdy uroczystości ob-
chodzono; I. 151; na poszwyaczanyn.

poszedł z czech rodem I, 1.

poszyadcza Kyowa I, 67.

przes j)otyhanya uczyekly II, 31 = bez stoczenia walki.

powadzić się z kim I, 193.

powietrzny = wietrzny I, 199; drugyego roku, który bel szu-
cby a powyetrzny.

pożyicać = używać; II, 87; aby nyewyasth y myelosnycz nye-
pozywaly — I, 25.

przekazacz gnyew boga na sye I, 83.

przepuszczyel Bog na polowcze boyazn II, 3 = spuścił trwogę
na —

przęślica (przeslycza) = kądziel I, 227.

przydać się II, 179 — przydarzyć się.

dawnego nyeprzyaczelstwa pomsczycz II, 35.

przyjść c. acc. I, 69; alyes ye drogoscz głody y mor przysly.

myasteczko z przyrodzenya moczne I, 225.

przyicłaszczyć = przywabić If, 71 ; on ye zaszye lagodlywymy
obyetnyczamy przywlasczel.

przyzwolyel go zabycz I, 193

ku pszowanyu polsky I, 151 = dla pustoszenia.

pusczacz dzyalamy II, 15.

rozdał woysko I, 235 = rozdzielił.

93

rozmowę uczynyel II, 37 ^-^ umowę,

rozprawa ~- walka II, 17U; w rosprawye rożny (!). Coi.k^p. do
walki nie śmiały.

rządzlcjel — rządca II, \'.\.

yncze (jeńców) rozsadsyl mleskanyni I, 37 =^ porozsadzał po-
rużnych miejscach. — sadzić = osadzać I, 31.

schowan w kościele św. Jana I, 211 II, 83 = pochowany.

skazać == nakazać I, 159 II, 9; — uwiadomić I, 207. 22."').

slcarmijerz I, 153, skarbymyers, tamże.

ślalc — ślad I, 151; przyachane po slakn Skarbymyerowym,

stacya = stanowisko II, 5; staczyą u Zubnymyelycy (t. j. mieli).
1, 147; czekayacz go na staczyacli.

stąpyd na nowogrod II, 35 = wstąpi! do Nowogr.

siradać ~ postradać, stracić, 19.

zmyeczlawem sczudloicatyni II, 19 ( = laskonogim).

tajcnirty ~ skryty; z grubego a sthayemnego myeyscza 1. 107.
85. — w thaycmiiosczy — tajemnie I, 83.

tram I, 157; skrel sye pod Ihramy = belki.

tarcica II, 49 ; blankowanye starczycz.

wnyedzyelye targoicaly I, 3.

thiidzyes, i, j. tudzież — zaraz I, 171.

tricać = pozostać II, 115; pothym wstąpyl w klasthor tlamze
do szmyerczy trwał — wytrwać. I, 187; bacząoz yz nyemogly trwacz.

trwały = w} trwały. I, 53; masz (t. j. mąż) w nauczę y szwya-
tosczy trwały.

ubłagała sye Helena tliymy obyethnyczamy II, 81 = dała sic
ubłagać.

ubrawszy sye mydosczyą sprawyedliwosczy I, 83.

obraz umęczenia Bożego I, 37 = bożej męki.

uporność = upór I, 83. 195. 153. II, 79.

uporny II, 17; byebye upomynanego yako upornego zaklynam.

ustanowić = zapewnić II, 77. (całe to miejsce zepsute).

bel ustrzełan strzalmy wlocznyamy myeczmy I, 227 = ciskano
nań strzały i t. d.

nyeuznany = nieznany II, 105.

n&yal pyeczary y ivaraye I, 21 = Pieozyngów i Waregów. —
I, 23.

zaślepienie - oślepienie I, 29; msczącz sye zaslyepenya swego
dzyada.

wtorego roku wczyornke (!) czeską zyemye pod sye podbyl I,
45. (całą czeską ziemie). Goi..

wdzięcznie = chętnie I, 105; Władzy sław dzywnyacz sye they
cznoozye wdzyecznye dał mu woysko.

werwal sye na granycze Polskye I, 217 = wtargnął. IJ, 117.

na zamek sye icwarły II, 171 = wdarli się.

wnamocznyeysze woysko Ruskye sye wrazył I, 67 =^ wdarł się.

94

wezwać = nazwać I, 170; dln, ktorey wysoky cznotby wezwań
yostłi Bolesław sromyezlywy. I, 49. 107. 173 ; yablka wezwone (t. j.
wezwane) Japorthy II, 57. — Zicać I, 173: therab psye pole zową.
sicamja a yrayona II, 99.

wcsąl drugą walkę I, 49; wczal sye rosterk I, 147: aby sye
rosterky nye wczely I, 21. (wsczal sye sthego wyelky rosterk II, 47).

więcej = raczej I, 81 ; nyepotrzebacz swyethey Biskupie alye
wyeczey prósz abych bel wybawyon z mąk czysczowych.

ułożyć komu imię: sthąd wlozel ymye myeysezowy trzebny-
cza II, 91.

a yze nyektorzy wskascze spomoczanow zdradą wzyely myedzy-
rzecz I, 105.

wszyczko krolesthwo wegerskye II, 135 = całe kr. w.

wzdzywy'^ II, 131 ^ wżdy żywy.

puyal za zonę Wyszesliiwc. I, 59 =--^ Wszeslawę. Wyszeslawa
za xyaze Kyowskye za pana swego wzyeli I, 61.

wezwań na zalohną skargę Wladzyslawowe I, 179 = na skargi
żałosne.

zciwyązatcsy go pyerwy ślubem I, 45 = obowiązawszy , zawią-
zać się — zobowiązać się I, 189; którzy sye zawyazaly ryczerską
przysyegą yeden od drugyego nieuczyekacz.

zwohny = wolny I, 19.

I

o piji«o>^'iii i >vok:alixiiiie

zatilfttów mU poMiep

w księgach sądowych krakowskich z wieków XIV — XVI

napisał

Dr. JAN HAIVTJSZ.

(Praca uwieńczona nagroda na konkursie im. Sara. Bog. Lindego).

SŁOWO WSTĘPNE.

Praca niniejsza opiera się wyłącznie na materyjale , zawartym
w starycli księgacli sądowycłi ziemi krakowskiej , bądź to w y d a-
nycli, bądź tćż spoczywającycli jeszcze w rękopisacl). Wyciągi
z aktów grodzkicli i ziemskicli z końca XIV i całego XV wieku ogło-
sił, jak wiadomo, Helcel '), a uzupełnia je obecnie wyciągami z nąj-
starszyclj ksiąg sądowycli krak. Bol. Ulanowski *), Wprawdzie są to
akty łacińskie, niemało w nicli jednakże nazw i gloss polskicłi,

') Starodawne prawa polskiego pomniki, wydał Antoni Zy-
gmunt IIelcel. Tom II Kraków 1870 r.

-) A n t i q u i 8 s i m i li b r i i u d i c i a 1 e s t e r r a e C r a c o v. Pars I. ab an -
no 1374-1390. Cracoviae 1884. (Star. prawa p. p. VIII część 1). Po-
nieważ książka ta wyszła z druku dopii^ro przed kilku tygodniami,
nie mogliśmy jój jeszcze należycie wyzyskać , zwłaszcza, że praca na-
sza już przedtem była zupełnie gotowa.

96

którymi przy badaniu hiatoryi języka naszego i jego gwar również
gardzić nie należy. Nadto znajduje się pomiędzy nimi pewna ilość
dłuższych i krótszych zdań , jak roty przysiąg , opisy położenia niw,
i inne wyrażenia i zwroty, pisane po polsku. Wszyskie te roty i opi-
sy są już wydane w całości , a to jedna część przez Helcla, pomię-
dzy wyciągami z aktów łacińskich, inne zaś oddzielnie przez sena-
tora Rom. Hubego ') i wymienionego już wyżej Bol. Ulanowskiego ').

Materyjał językowy, w ten sposób zebrany, nie przedstawia się
nam zbyt bogato. Prócz nazw bowiem i gloss polskich składa się on
ze 132 rot w wieku XIV., a ze 104 rot, IG opisów i koło 10 innych
krótkich zdań w wieku XV. A ponieważ w ostatnich latach ścią-
gnięto do krakowskiego archiwum krajowego, uporządkowano i prze-
wertowano już wszystkie dawne księgi sądowe ziemi krakowskiej, nie
ma najmniejszej nadziei, by materyjał ten z ww. XIV i XV mógł
być jeszcze pomnożony. Co najwięcej, dałaby się jeszcze wyciągnąć
z niewydanycli aktów pewna ilość gloss polskich, jak się o tem prze-
konaliśmy z kilku tomów ksiąg grodzkich i ziemskich z pierwszej po-
łowy wieku XV.

Inna rzecz z wiekiem XVI. W drugim dziesiątku bowiem tego
wieku, kiedy przewód sądowy polski znacznie się rozwinął, poczynają
się jawić w księgach grodzkich, a później i w ziemskich, całe dłu-
gie akty, pisane po polsku. Materyjał ten, niezmiernie ważny tak dla
historyi języka naszego, jak i dla umiejętności prawa polskiego spo-
czywa dotąd w rękopisach. Wydanie jego jest już tylko kwestyją naj-
bliższej przyszłości , tymczasem zaś wolno nam było z niego skorzy-
stać przy pracy niniejszej.

W ten sposób mieliśmy do rozporządzenia następujący materyjał
językowy :

1) do r. 1400 (włącznie),

a) 4 roty przysiąg u Helcla (Star. pr. p. p. II). = HJ.

Nr. 119. 121. 465. 647.

b) 73 rot przysiąg Hubego (I3ibl. Warsz. 1S74.), = ILi.

1—73.

c) 55 rot przysiąg Ulanowskiego (Spr. Kom. jęz. III.) =

U. 1—55.*

d) głossy polskie, nazwy osób i miejsc u Helcla {HI.

Star. pr. p. p. II) i Ulanowskiego {UL Star. pr.
p. p. YHI.).

')Hoty przysit^g krakowskich z końca wieku XIV. (Bibl.
Warsz. 1874. Tom IV. str. 184 nn.)

2)Roty przysiąg krakowskich z lat 1399 — 1418. W Krako-
wie 1883.

Kilka aktów polskich z archiwum krajowego w Krako-
wie. Kraków 1884. (Odbitki ze Sprawozd. Kom. jęz. Ak. Um. III).

97

2) <]() r. 1450.

a) 59 rot i kilka innych krótkich zdań u Helcla, (Star.

pr. p. p. II.) -7//. 728. 842. 1130. 1156. 1186.
1651. 1729. 1730. 1930. 1941, 2844, 2849. 2850.
2856. 2863. 2870. 2874. 2927. 2944. 2946. 2950.
2957. 2963. 2969. 2970. 2972, 2973. 2973. 2990.
3003. 3018. 3027. 3053. 3069. 3077. 3080. 3082.
3085. 3104. 3114. 3125. 3153. 3156. 3177. 3179.
3195. 3208. 3210. 3212. 3215. 3234. 3236. 3239.
3240. 3247. 3262. 3207. 3276. 3298. ') — nadto:
HI. 1405. 1507. 1603. 2341. 2475. 3008. 3010.
3279. 3382.

b) 45 rot przysiąg CJlanowskiego (Spraw. Kom. jęz.

Ul) = U. 56'— 100.

c) glossy polskie, nazwy osób i miejsc u Hblcla (HI.

Star. pr. p. p. II.).
(/) glossy z niektórych niewydanycli ksiąg grodzkich i ziem-
skich (1. C. H. V. I. T. proszow! III. I. T. VI.).

3) do r. 1500.

a) 5 opisów położenia niw ii Helcla (Star. pr. p. p. II) =

HI. 41 12. 4174. 4175. 4176. 4200.
h) 11 takich opisów Ulanowskiego (Kilka aktów pols.

w Spraw. Kom. jęz. III.) = U. op. 1 — 11.
c) glossy polskie, nazwy osób i miejsc u Helcla (St. p.

p. p. H.).

4) do r. 1543.

a) akty niewydanych ksiąg grodzkich i ziemskich, a mia-
nowicie: I. C. (Inscriptiones castrenseś) -.
XXXI pag. 605—606 (z roku 1518), XXXH. p. 605.
(z r. 1520); XXXHI. p. 330. 581 — 2. 737. (z r.
1522); XXXIV p. 684—5. (z r. 1524), XXXVn p.
105. (z r. 1527); XXXVm p. 62—64 (z r. 1529);
XXXVI p. 320—1. 329—30. 350. 390. 396 — 98.
(z r. 1530) XXXIX. p. 30 — 34.58. 102 — 4.
112— 13. 118, 127 — 8. 159. I. T. {Inscriptiones
terresłres) XXIX p. 590. 596. 597. 598 (z r. 1543 ').

') Spis ten rot przysiąg u Helcla podajemy głównie dla] tego, że różni
się on nieco od spisu, podanego przez B. Ulanowskiego (Sprawozd.
Kom. jęz. Ak. Urn. III).

") W dals*zym ciągu pracy cytujemy najcześcit^j tylko tomy, i to nie
rzymskimi, lecz arabskimi liczbami.

Sprawozd. komis, język. 'J'. IV. 13

98

b) glossy z niekturycli aktów wydanych , jak np. Cennik
dla rzemieślników raiasta Książa (Ulanowski w Spra-
wozd. Kom. jęz. III. = U. c).
Na podstawie tego to materyjała staraliśmy się przedstawić
rozmaite właściwości ówczesnego języka polskiego ziemi krakowskiej
w stosunku do języka starosłow. a względnie i do owej idealnej, przez
porównanie tylko rozmaitych języków słowiańskich odtwarzanej , pier-
wotnej mowy Słowian. Rozumie się, że „conditio sine qi(C( non" było
uwzględnianie dzisiejszego języka polskiego i jego gwar.

Materyjał nasz jednakże, zwłaszcza z wieku XIV i XV., za nadto
jest szczupły i za nadto jednorodny, by módz dać pod każdym wzglę-
dem wyczerpujący obraz języka z tych czasów. Wystarcza on prawie
tylko na dokładniejsze opracowanie głosowni, podczas gdy nauka o for-
mach, etymologija i składnia przedstawiają się nam tylko w zarysach
bardzo fragmentarycznych.

Co się tyczy opracowania tego materyjału, staraliśmy się
przedewszystkiem o zebranie jak największej ilości faktów, by módz
je porównać z dzisiejszym stanem języka i wysnuć pewne wnioski
o rozwoju języka polskiego w ogólności, a o jt-go prawach głosowych
w szczególności. Stądto okazała się potrzeba cytowania wielkiej ilości
przykładów, i to często w tak rozmaitej pisowni, jaką napotykamy
w naszych zabytkach. Prócz wyrazów czysto słowiańskich uwzględnia-
my i przyswojone wyrazy obce o tyle, o ile się one poddają lub
przynajmniej nic sprzeciwiają poskim prawidłom głosowym. Mimo to
jednak nie możemy powiedzieć, żeby się tu mieściły już wszystkie
przykłady, jakie tylko znajdujemy w księgach sądowych z dwu ca-
łych wieków.

Zebranie bowiem i uporządkowanie całego tego materyjału by-
łoby połączone z niepokonalnymi prawie trudnościami , przegląd jego
byłby niezmiernie utrudniony, a ogólny wynik zapewne nie bardzo by
się różnił od tego, do jakiego dochodzimy uwzględniając ważniejsze
tylko przykłady i pewniejsze. — Przyznać także musimy, że nie je-
steśmy pewni, czy wszystkie przykłady na właściwym przytoczone są
miejscu; przy nazwach bowiem zwłaszcza wielką gra rolę etymolo-
gija, która dotychczas w ogóle jest niemal jeszcze w pieluszkach. —
W cytowaniu przykładów staraliśmy się iść o ile możności porząd-
kiem chronologicznym.

By nie utrudniać przeglądu, unikaliśmy wszelkich cytatów z do-
tychczasowej literatury gramatycznej, tak naszej jak i obcej. Zresztą
nie są tu one bardzo potrzebne ; bo praca nasza , jako cegiełka do
gmachu liistoryi języka polskiego, przeznaczona jest tylko dla specy-
jalistów, którzy z łatwością poznają jakie nam przyświecały teoryje
naukowe, co tu jest już znanego i dowiedzionego, a co się jeszcze
obraca w świecie hypotez i domysłów.

Praca niniejsza obejmuje dwa działy, z których każdy dla
siebie stanowi pewną zaokrągloną całość, a mianowicie:

99

A) O pisowni polskiej w księgacJi SJidowych kra-
kows kich.

JB) O samogłoskach w języku ziemi krakowskiej.

Naukę o spółgłoskach jako leż uwagi do inny cli dzia-
łów gramatyki polskiej, oparte na tym samym materyale, zostawiamy
sobie na później. Tymczasem i do słownika polskiego znajdzie się
w tej pracy niejedno uzupełnienie; mnteryjal nasz bowiem reprezen-
tuje niemal całe dwa wieki, poprzedzajjice język uwzgleduiony w po-
mnikowym dzieło LiNDKco.

W Cmchiin 1884 r.

Autor.

O pisowij polsłiej

w księgach sądowych, ziemi krakov^skiój

A.) Samogłoski.

L Samogłoski czyste.

1) Dzisiejsze dźwięki e, o, a hytoają iv naszy.ch zabytkach od
najdawniejszych już czasów oznaczane stale przez e, o, a np.

e: w ivieku XIV yest HI. 121; krwe HI. 121; wstecz HI. 27;
fstecz HI. 194. 536; chelm HI. 129. 542; perl HI. 307; medzwedz
HI. 181: strzemen HI. 192. 204; strzelecz U. 10; strzelce HI. 697;
seczech U. 46; kmecze Hu. 30; swerzepe HI. 320; jes sdzercza HI.
534. — to w. XV yesm U. 75; ten kmecz HI. 1186. 2927. 2946;
nedzvedz HI. 2848; ten dzen U. 61; gelen HI. 1330; czepyecz Hi!
2349; debrza HI. 2894: przewescz HI. 2978; wele U. 79; medze
HI. 831; strzemyenye HI. 2700; dzerszene HI. 3125; syestrzenecz
HI. 2281; w iesseni U. 88; pereł HI. 270): welga wieś HI. 3423;
coberce HI. 2255; maczerze HI. 2944; paczerze I. C. II 118; wrze-
cządzem HI. 3077; — w drugiej połowie tegoż icieku: brzeg Hi.
3579; debrz HI. 3655, 4495; rayeczcra HI. 3104: nyemyecz Hi. 4494;
brzeżek HI. 3709; chelmek Hi. 3739; szczepye HI. 3864; gelen Ul.
op. 8; gelenya HI. 4112; czyelyecz HI. 4452; przegrzeb HI. 3647;
welepole HI. 3483 ; porzecze HI. 3652 ; na rzecze U. op. 3 ; na krze-
myenyy U. op. 10; przcszycka HI. 3947; svierziniccz HI. 4022; zye-
lenicze Hi. 4030; rzeczone HI. 4200; podlye myedze U. op. 8, 10. —
w loieku XVI dzień I. C. XXXI 605; veszmye pieniądze 606; w czthe-
rzech nyedzelach 606 ; piersczeny I. C. XXXII 605 ; yeden, camie-
niem 605; wyem, we Lvovye I. C. XXXIII 330; ziemye 581; vierze

i

101

682; Yiedziecz 1. C. XXXIV G84; dzycwiącz possewck I. C. XXXVI
329; panowye dzyelcze, I. C. XXXIX 104; przedal yyecznye I. T.
XXIX 590; sandem zyemskyem 598; sassek (zasiek) U. c. siedze-
nya U. c.

o; IV wiehi XIV oezecz U. 2; otcza U. 12, 32, 55; ntczowye
U. 12; ostrobrod HI. 450; ogorzclik 111. 358; o kon Hu. 33; sko-
Hu. G4; słowo Ilu. 42; blogowo III. 520; grodzono Ilu. 68; olpino
HI. 91; potok HI. 127, 395; chromota HI. 564; pocora III. 354;
pocowy HI. 446; poorał U. 31. — w XV wieJcu: oezecz U. 56;
oczcza Hi. 842; oczczyszny U. 76; prom 111. 1069, 1637; grosz U.
84; dzwono III. 3335; mokrszko HI. 2416; poszszono III. 728; po-
wodstwo III. 3208, 3209; osmorog HI. 2473; osthoya 111.3415; obo-
rą HI. 3255 ; obroczni 111 2387 ; przirodzon U . 73 ; rodzoney III.
2944; sokolnik HI, 3410; robotą HI 2874; dobrowolye HI. 1651;
włodarz HI. 2849, 2927; wlodarzowy HI. 2927; sto drobnieli HI.
3085; oboyczig I. C. II 378; ochroraily ibid. 316; othpowyada ibid.
363; osyka ibid. 441, skopy ibid. 356; — iv drugiej połowie: obu
stron U. op. 9: ogrodem 111. 4200; okocziu HI 3709; osthrorog HI.
4545; odrowąnsz HI. 4.543; koth HI. 3785; scopy HI. 3731; sobol
HI. 4472; czworo U. op. 5; dobrowolnye HI. 4368; potok HI. 4112;
los (łoś) HI. 4153; sosnowa HI. 4112; ezopovyego HI. 4408; to-
połya HI. 4159; popiołek HI. 3658; podolye HI. 4139; golotłiy III.
3864; podłoga HI. 4141; skowronek HI. 4094;- do obory III. 4203;
cliromothą HI. 4187; pokora HI. 4022; pokonacz III. 3777; zesromo-
czon HI. 4166. — 'W iv. XVI podkomorzego 1. C. XXXI 605; od-
lozicz, docłiodów ibid. dowodem I. C. XXXVIII 63 ; prosson ibid. do-
browolnye I. T. XXIX 590; okrom ibid. oppowyadacz ib. 596; obro-
nę ib. 598; ehłopczowy U. e. gronostaia ib.

a: IV ivie1iii XIV nass brat Hu. 13, HI. 119; praw Hu. 33;
dal Hu. 7. zadał U. 6; baran Hu. 13; praua Hu. 6; wappna U. 47;
lata Hu. 14; matka U. 23; nastka Hu. 64; HI. 168; Jachna HI. 48;
raba (rzeka) 111. 557; zabawa III. 158; kalina U. 24; namyastka Hu.
61; zawolanya Hu. 13, HI. 121; pana janowa U. 29; dwa grossza
U. 39; gabacz Hu. 16; gaban U. 26. — iv iv. XV apatekarza HI.
3156; skłatli HI. 2492; jan U. 62; baran U. 94; szalass HI. 919;
nayarz HI. 856; lanca (łąka) HI. 2856 ; łapa HI. 2253; łapka HI. 2254;
pańska III. 2289; byala' HI. 2467; w stawach HI. 3210; ząbka HI.
2781; strzałka HI. 3410; zdraczcza HI. 2479; gałka HI. 2496; zda
wacz HI. 3342; stała HI. 3153; zabawa U. 'od, C)C)-^ szawyasa 111.
2095; sadzawka Hi. 3425; szamicza III. 3250; walach I. C. II 379;
zakład I. C. H. 254; zagroda I. C. II. 224; odgrasza ibid. 384;
tv drugiej polowie: czarni jan HI. 4112; zak 111. 4317; załass HI.
4549 ; blada HI. 4442 ; biała HI. 4288 ; czarna ulycza HI. 4022 ; skwa-
ra HI. 3575; myarka HI. 4428; szadzawka HI. 3821; drapana HI.
3627; staianie (stadium) U. op. 1, 6, 7 ; HI. 4176; stayanko U. op.
5, 8; HI. 4175; stayauka tl. op. 8; — iv wieku XVI pan, czasz,
dacz, starostłia, jana, jordana, itp. I. C. XXXI. p. 605; pyszarza 1. C.

102

XXXIX. 58; uiina, sama, ma, 1. T. XXIX. 590; obracza ib. 59G,
597 : opravya ib. 597 ; składana U. c.

Z tego wnosić tcypacla, że znaki e. o, a, miały iv ziemi h-a-
koicsJiiej od iv. XIV — XVI tę samą Kartość fonetyczną^ co dziś
IV języku jiolskim iv ogóle. Nie można jednak powiedzieć, żehy te
znaki w naszych zabytkach oznaczały zatcsze i wszędzie samogłoski
czyste, gdyż często wyrażano nimi, jak się później pokaże, i inne
dźwięki, a mianowicie: samogłoski .ścieśnione i nosowe.

2) Inaczej ma się rzecz z dźiciękami u, i, y ; te hoiciem ozna-
czane łjywają nnj rozmaiciej. I tak bywa dźwięk u iv zabytkach wie-
ku XI V oznaczany 7iaprzemian przez u, v, w, i to nieraz w tych
samych tvyrazach, np. uczinil U. 5; vczinyono Hu. 32; wczinil Hu.
4, 7. Najczęściej jednaJc spotylca sie znak u, n2). ulina HI. 12;
slup HI. 261, smug Hi. 212; długu Hu. 19, U. 22; kupyl Hu. 61;
wcupenu Hu. 8; gumno HI. 554; roku U. 17: rudny HI. 562; such-
dol HI. 563; obrzuth HI. 444; coszuch HI. 150. — nieco rzadziej
znak V, nj). vsziwaly U. 49; vmovyoni Hu. 23; panv U. 11 ; w po-
koy V U. 45 ; w zaraby v U. 44 ; w dzerszeny v U. 48 ; — najrzadziej
zaś w, np. na prziwileyw Hu. 3. Zgłoska wu wyrażana bywa nie-
kiedy znakiem w = w. np. dwdzestu Hu. 25; dw łanu Hu. 32; pe-
trow synu Hu. 45; oboli dwudzyestu Hu. 24; pozwu U. 26; por.
nowm forum HI. 452. — Przyczyną tćj chiciejności była zapewne
róivnież chwiejna w lym względzie pisoicnia łaciny.

Dźwięk i oznaczano przez i,y, y; tych samych trzech znaków uży-
wano też naprzemian dla oznaczenia dzisiejszego dźwięku y, np. i:
isczina, iscziny, iscze HI. 633 ; obok yszczyna HI. 485 ; yszcziny Hu.
50; list U. 1: listy U. 35. obok lystu U. 48. i lysta U. 37; lyscze
U. 38; winary HI. 616. obok wynary HI. 615; czwik U. 167. obok
czwyk HI. 435; niwa Hu. 17. obok nywa III. 35, nywy HI. 324.
Znaki i i v używane bywają równie często, np. iwo HI. 82, 471;
iwan HI. 160; igolomia Hu. 14; wir HI. 212; wisla Hi. 588; pili
U. 29; wilczcoui HI. 35; ludzi Hu. 1; swimi dzeczmi U. 17; — yma
U. 18; ymyal Hu. 73; yman (imię) Hu. 2; syla Hu. 52; nydzycza
HI. 212; raodlnycza HI. 684; wronynecz HI. 665; wynary HI. 615.
nieco rzadziej y, np. ś-mena Hu. 20; piny U. 16; any kto gyni U.
13 ; zabyl Hu. 51 ; pusczyl Hu. 42. zastrzel} i Hu 51 ,- markowy
(dativ.) U. 35; abramowy U. 48.

y: byl, było, U. 36, 48; obok był U. 2; byli Hu. 31 i bil Hu.
7; myslouicze Hł. 24; obok mislouicze HI. 12, 17; Hu. 25; — trzy
grzywny Hu. 12. obok trzi grziwni (ibid). , offczary HI. 346, obok
owcziiri Hu. 41., wyemy U. 6, obok wyemi U. 8, 9, 11, 12. — zre-
sztą znaJci y, i premie róicnie często się używają, np. bydło HI.
686; wysoka Hł. 54; wygon Hi. 149, 244: niwy HI. 31; pocowy
Hł. 446; nowy HI. 568; bały Hł. 548; nadworny HI. 74. — szkodi
Hu. 9; zagrodi Hu. 30; toboli U. 39, woli (woły) U. 29, — rza-
dziej zaś y, np. syn U. 10; rany U. 25; byl, byli Hu. 35, 62.

103

Jeżeli jednak zważymy na ((ymohgicme pochodzenie naszych
dźwięków, ohaźp. się, że praslow. i najezęśeiej hywa oznaczane przez
i. praslow. zaś y znakiem y; rozm''iłość tv oznaczaniu łych dźwię-
ków panuje prawie stale iv tych wypadkach, iv których dzisiejsze
polskie i, y ódpotciadajcf, starostów, y, i. To też obok chiciejności
łacińskiej pisowni hyh/ w tym irypadku i pewne inne tvzględy
przyczyną rozmaitego oznaczania dźwięków \, y. Prawdopodobnie
była jeszcze w wieku XIV pena różnica 2^omiędzy tym i, które
powstało z prasloiv. \, a tym które odpowiadało prasłowiańskiemu
i. Bóżnica, ta była może przyczyną, że pierwsze z tych i [slarosl
y) poczęto oznaczać przez y, ftp. iiasseky III. 588; stadnyky Ul.
54; kyascl III. 514; tranibky III. 301; Jadowiiyky HI. 400; że je-
dnak była oia bardzo nieznaczną , .pisano też i, np. mo^Mla HI.
303; raogilaiii Hi. G73; sginanl Hu. 11; policzki Hu, 43; trawniki
Hu. 22; poraocziiiki Hu. 35. Podobnie miała się rzecz zapewne
z dźwięlciem y, który w pewnych wypadkacli powstał z praslow. i.
Z początku był on jeszcze nieco zbliżony do prąsłoio. \, dlatego
oznaczano go znakiem i, np. uczinil U. 25: grziwni U. 39; oozczisna
Hu. 40; perzina III. 510; corczin HI. 582; — że jednak zbliżenie
to było zapewne niebardzo już znaczne, pisano też często y, np.
grzywny Hu. 12; starzyny III. 264; maczerzy Hu 46.

Ta rozmaitość w oznaczaniu polskicJi dźwięków i, y, które
powstały z prasłow. y, \, spowodowana zapewne pierwotnie wzglę-
dami fonetycznymi, rozszerzyła się zaraz ptrzez ancdogiją i na te
ivypadlii, IV Idórych polskie i, y odpoioiadaja tym samym dźwię-
kom w innych językacJi slow. t. j. są pochodzenia prasłowiańskiego.
Co się zaś tyczy znaku y, to powstał on z ii iv ten sam zupełnie
sposób , jak w z w. Jak w używano dla oznaczenia spółgłoski v
lub też niekiedy samogłoski u {pór. wyżej),^ tak też y (ij) służyło
dla oznaczenia, samogłoski i i sp()łyłoski j. Że y (ij) rzeczyiciście po-
wstało z ii dowodzi pisownia, łacińska, np. gen. sgł. wlodarij HI.
81; iudicij HI. 156; vadij (ibid.), miclussij HI. 282; drogossij HI.
285; sandiwogi) III. 584; parcossij HI. 644. itp. Widocznie icięc
najpieria pwczęto tego znaku używać na oznaczenie naszego dźwięku
\, który już z doby prasłowiańs/ciej należy uważać za. długi. A p)o-
nieivaż iv tej funkcyi znałazł się on obok divn innych znaków i, y,
poczęto go wlcrótce używać także na oznaczenie drugiego dźwięku
tymi znakami icyrażanego, t. j. y. W ten sposób przedstawia się
nam geneza i stosunek wzajemny znaków i, y, }' (ij) których już od
wieku XIV używano naprzemian dla oznaczenia samogłosek i, y,
bez iczględu na to, jakie ich pochodzenie etymologiczne. Tc same
trzy znaki służą także dla ivyrażenia spółgłoslń j, a często peł-
nią tćż funłccyją znaków iniękczących spółgłoski, o czym jednak ni-
żej dokładnie będzie mowa.

W wieku XV i XVI 'podobne widzimy stosunłd przy ozna-
czaniu dźwięłców ii, i, y; na doicod zaś niech posłużą następujące
przykłady :

104

u: w tvirJcit XV uclad HI. 2957; luladu HI. 2864; iicradl HI.
2844; uczinil HI. 29G9 : cruch HI. 3425; długu HI. 1729; cubek HI.
2017, 2018; kupyl jacus HI. 1930; ruda Hi. 3258, U. 97; gumno
HI. 2448, 29G3; pudlo HI. 1494; długosz HI. 2911: gluchowa HI.
2874; jurkow H. 2863; brudzow HI. 2346: hanussz HI. 1816; cos-
sula Hi. 3156; kossussek HI. 2004; laduna HI. 2870; hanuscli HI.
2840; dzalu 842; possagu HI. 2361; stołu HI. 2972; bru HI. 1435;
domu HI. 728; płatu U. 99; zapissu U. 71, 77; — znacznie rza-
dziej spotyka się znak v, np. staw HI. 1268; vczinil HI. 2945;
Ysitek HI. 2849; vcradzoni HI. 2844; vmowy }' targv U. 61; man-
sza U. 60; vanczsko\vskemv U. 94; a najrzadziej w np. wsyle HI.
2464 (obok vsile 3146) diwgi HI. 2305; cwiaviensis HI. 2311; yw
thrzina ohok yuthrzina HI. 12Q8 ; pozithkw HI. 2439; pola wgornego
I. C. H. 259; HI. 2358; wczinyl U. 69, 88. Forma ocladu HI. 2957
(układu) jest zajiewne prostą omyłką. Nie inaczej dzieje się iv dru-
giej połotoie tego wieku, np. ulyna HI. 3443; luppem HI. 3581;
sluhu HI. 4380; ku łanu U. op. 4; s dlusky U. op. 9; długo Hł.
4176; dlugosch HI. 3447; 3571; druge U. op. 5, 11; gumny U. op.
9; rudno Hł. 4113; glupczow Hł. 4407, spusczycz Hł. 4186; zapusta
U. op. 8; połudnye U. op. 11; przisyonku Hł. 4177. — rzadziej v:
V czirnya U. op. 5; z dolv U. op. 8; zacłiodv U. op. 11; najrza-
dziej w: jwtrzini Hł. 3655; na nawszyw Hł. 4222; — W tuieku
XVI: summa, panu, zapissu, służy, ducłiowni, I. C. XXXI p. 605,
606; yusch, turkuschem, I. C. XXXII p. 605; wsuwky, snurka, I. C.
XXXVI 329; słuzebnyk I. C. XXXIX 102; zapyssuyąncz y daruyancz
I. T. XXIX 590; dług ib. 596. — róivnie często, a może i częściej
nawet, to samo ivyraża znak v, np. vmorzi, ykwierdzicz, v actłi, pa-
nv, mv, I. C. XXXI, p. 605 ; comv, pokoyv, yvsz, vczinyonego, ye-
dnanyy, temv I. C. XXXIII, 581, 582; msczvy, vczinyenyv, yrzadnik

1. C. XXXVIII 63; lnv, svkn3'a, pvkIow, drvgy, I. C. XXXVI 320;
slYchał}', szłvszebnyk zamkv I. C. 39; uznavayacz, vczynyenye I. T.
29, 590 ; zapissvye ibid. 597 ; — rzadziej znak w, np. po wszya-
czyw I. C. 31; wchwaly I. C. 33; po polkopyw I. C. 31, 37; w ros-
kazanyw I. C. 33 stany w I. C. 33; o sdrovyw I. C. 34; ku siedze-
nyw I. C. 38; wfpokoyw I. C. 38.

Że IV tych i ivielu innych podobnych przyMadach znaki te
ivyrażają dźwięk u, uczy dzisiejszy nasz język i porównanie s in-
nymi językami słowiańskimi.

Dżivięk i: w ivieku XV. isz HI. 842, U. 92: mi HI. 2978;
wodzi U. 56; placzicz U. 63; grodził U. 99; zabili HI. 3215; wroczili
HI. 3215; Lipnicza Hł. 2946; policzsky J. C. 2, 132; łiczowanym
HI. 2964; kuchmistrza Hł. 3082; wasznik J. C. 2, 121; Czwikla HI.
2780; Janowi Hł. 3085; swymi pomoczniky Hł. 3210; rpusczil J. C.

2, 374; roszgrodzila J. C. 2, 373; wirczak J. C. 2, 328; podobnie
fonetyczne i {etymolog, y): mogiłki HI. 1240; ławki HI. 1303; wlodiki
HI. 2167; sadzawki HI. 2293; oznaczone przez y: ysz U. 93; gymy
U. 68 any k nym gyma U. 73; pany U. 60; Lypska Hł. 2283;

105

nywa III. 1930; w nywecz U, GO; syedzy U, 57; osyka J. C. 2, 441
ssylv II, 08; opuszczyla U, 68; wyiiowath HI. 3177; dzedzync) HI.
3212; scdiyskd HI. 2.^03; rzopysko .1. C. 2, 129; fonetyczne i
{cti/molog. y): lapky III. 2(il)7; pomocziiiky HI. 2963, 3212; passeky
HI. 102Ó; cubky 111. 2(i()l; poprangy HI. 203G ; woszniky HI. 2302;
zaponky 111. 2720; Woynurowsky U, 98, itp. — praf*"^ y: any gych
gymam 21, 65; my HI. 728, U, 95; zawedly HI. 2759; zaplaczycz
U, 95; uczynyi U, 76; sschyl() U, 76; dodzclyl U, 58; dzedz}ne
U, 72; fonetyczne i (etymoloff. y) : Lanky U, 91; Trąbky HI.
1562; rąbky HI. 2655; przissodlky HI. 1373; korczaky lii. 2700;
kupky HI. 2721.

Podobnie ma się rzecz w drugiej poloioie tegoż wieku, np :
Idzykowicze HI. 3820; klin U; op 1;'hi. 4174; niwa U; op. 2;
HI. 417(1: ozY-ik HI. 3670; Yilczek Hi 3676; liczowani HI. 3530
Lipowsky HI. 4338 zavitck U; op 5; Wilk HI. 4025; Wilków HI.
3674; wroczili HI. 4553; odnowicz HI. 4554; Malinowyoze HI. 4556;
kamienicza HI. 4527 ; Oiiiiyowicz HI. 3568; vS\vider 111. 3720; stawidla
HI. 3947; czwikla III. 4191; sci.iwy HI. 4085; Prądnik 111. 4207;
Croczicze HI. 3534; zielenice HI. 4271; rolami HI. 4200; glinski HI.
4534; grodziczkł HI. 4553; zatliorski HI. 4527; ja.syenski HI. 4534;
oznaczone pirzez y : yranouicze HI. 4246 ; gymyenyu HI. 4293 ; czjr
schawy HI. 4487; lypa HI. 4435; cl) n HI. 3947; wysla HI. 4224 a.
pisczeiy HI. 3887; swv<ler HI. 4327; pywko HI. 4562; spusczycz HI.
4186; sprawycz 111. 4443; oszadzy HI. 3791; wssadzyl HI. 3895;
odmowyl HI. 4443; scothnyk HI. 3579; bartossnyycz U op. 9;
synovycza HI. 3836; mysIovycze HI. 4509; szyedlyska HI. 3824;
babyzna HI. 3865; lączkamy U op. 9; etymolog, y: ląky HI. 4200
U. op. 1 ; drogy U. op. 1 ; lawky HI. 3481 ; troky HI. 3521 ; sponky
HI. 3752; zaponky HI. 3775; raogylky HI. 3652; swątlinyky H 3563;
Lodzynszky HI. 4487 ; najrzadziej przez y : myedzamy U. op. 9 ;
lączkamy U. op. 11.

W wieku XVI: milosczi, vczinili, nizey, J. C. 38; sluzebniczi
biskupa, J. 0. 38; Lipska, ozimy, dzyedzicz J. T. 29, 590, 59r,; —
przez y: yszby, thimy, J. C. 31 ; lysth, wiely, J. C. 34; popielyczą,
axamytny, nym, J. C. 36; bardzo też często przez y, które w księ-
gach ziemskich znaczną nad innymi znakami przeiuagę, np: nynyey-
szimy, z ly^pia J. T. 29, 590; w nyvecz, służebny ka, zapyssv3'e, bro-
ny cz, zastampycz, gy', J. C. 29, 560.

Dźivięk y: w wieku XV. było HI. 2972; cztyr U, 96; swymi
U. 67; cobylye H. 2698; swytky U. 75; wyemy HI. 2849; swanthy
U. 76; HI. 842; rany HI. 2863, 3003; wyprawy HI. 875; dobywał
J. C. 2, 377; grziwny HI. 3276; dzurawy J. C. 2, 219; fnnthy J. C.
2, 357; brosdy J. C. 2. 441; copy HI. 1563; lazy HI. 1020; bydło
HI. 1016; wlodyka HI. 2369; fonetyczne y {etymolog, i;) grzywen
HI. 1729, 1941; dzelniczy U. 87 r()czyl U. 77 itp:, oznaczone
przez i: bieli U, 65, 94; sin HI. 2944; szina HI. 2856; mlin HI.
3125, riby HI. 3210; womi y swadczimi HI. 1730; bidlo HI. 2467,

SprawozU. Kuinis, jcz>li. T. iV, 24

lOG

2491; scodi HI. 3082: zacritha J. C. 2, 431: vipiisozil HI. 3179;
wiloszona HI. 329G; wigon HI. 1261, 1663; wipust HI. 1663; wi-
prawy HI. 1616; stari III. 1292; etymolog, i: crzisz HI. 728, 842
grziwyen HI. 2856; przithky J. C. 2, 405; prziyanl U. 64; ziwa
HI. 2850; zitho U. 88; w szicze U. 88; vczinil HI. 2927; oezczisni
HI. 30l8: corzisthna HI. 2956; it^). — przez y: wem}' j swatczimy
U. 68, 69; swatczymy U. 70, 71, 91; szloby HI. 994; rany U.
76; wywołana U. 67; dobrymy U. 76; wyzinek J. C. II. 398
przysclietw U 76: cz5'nsch U. 63; itp.

W drugiej połowie tego toiehu: Lyssy HI. 4457; łysa HI. 3824;
tysyacz HI. 3937; kobyłka U. op. 6; Cobylany HI. 3571; clody HI.
3975: góry U. op. 3; niwy HI. 4174 umowy HI. 3836; dzyaly HI.
4200: lazy U. op. 10; pyekary HI. 3912; schaw HI. 3858; blady
HI. 4408; zelaszny HI. .3509; Pyzdry HI. 4053; Mydlniky HI. 4030;
etymolog, i: polnoozy U. op. 11; lyezy HI. 4174; korczyn HI. 4321 ;
Chorązyez HI. 3899; Lyesczyny HI, 3824; Żydek HI. 3987; ozna-
czone przez i: w tile tf. op. 6; vika HI. 3482; Motika HI. 3805;
tilecz HI. 3542; ralinarka HI. 3850; viszey U. op. 5; thocari HI.
3550. Crzystolłon HI. 4294: Czarni Jan HI. 4112; I'rzegorzaIi HI.
41-32; zidowka U. op 1; lyezi HI. 4175; U. op. 1; miedzi U.
op. 2; SYierziniecz HI. 4022; pi'zibiegla HI. 4176: wągrzin HI. 3934
syodlarczik HI 4085 starzini HI. 3533; doziyocze HI. 3666; {w kilku
ostatnich przykładach jest ety mol. i).

W tciekit XVI: by, była, sgody, przemyskiego, secrety J. C.
31; którym, ostrym J. C. 32; świathym J. C. 34; wolynskycłi, nye-
ktory^ thycli złotych J. C. 36; łyżek srybnych J. C. 36; thakowym
obyczaycm J. C. 39, 127; sprzethy, darovanycli, nyegdy, monety J.
C. 39, 590, 598; etymol. i: poruczył, J. C. 36: przyyecłiały J. C.
39; itp. — oznaczone przez i: lissancz zlotich, yipusczicz, J. C. 31;
bili, swiathii, J. C. 34; etymol i : wszisczi J. C. 34 ; przisłi, zida, J.
C. 34; rzadziej iv późniejszych aktach grodzkich; np. szyostri, anni,
stroni, J. C. 39, 30; yiznał, zlothicli, dossicz, swich, yirzeka sye J.
C. 39; swyathsehił J. C. 39, 104; wsithek, wszitky'e, czinycz, oyfzisny
trzi grziwny J. T. 29; przez y najczęściej iv późniejszych aktach,
np. myesczany, sczaszn}', wy^rok, bycz, wysscliy J. C. 39, 30, 31, 32;
był, strony, ktor}'my, J. C. 39, 33; wyznali, domy, wolny, thalsowy,
hanny, ann}^, kopy, myaly, własny J. C. 39, 58, 104, 112, 113;
ozimy, }^arn}'', domovy, szatliy J. T. 29, 590 ; pozwy, przipozwy,
liczby, yolnym J. T. 29, 596, 598; etymolog, i: yczynyon,
pomoczy J. C. 39, 104, 113; cz}'n}', yezj^czky J. T. 29, 598; itp.

Zauważyć także należy, że dźwięki i, y, bywają sporadycznie
oznaczane zwłaszcza iv ivieku XVI. przez ej, (ei), yey (yei), itp.
np. yako yvz wyscby stoycy (stój i), moye wyznanye stoyei, J. C. 39,
34; srybnymy noznamyey (nożnami) J. C. 36, 350; j^fi (i) nycz

o thyra nyewyrayei (nie wieuiy), m3''oy (my) nye wyrayei, any

an}'ey (ani\ J. Ó. 36, 396; przerzeczony wszyey (wsi) J. C. 39, 112;
Bzadko spotyka się coś podobnego w wieku X V np. Trestczeyn HI.

107

074, obok Trestczin 111. 528; W ivymzach: Melsteyn, mblsteynsky
III. 2004; morszteyn 111. 1000; monisteyii 111. o975: czorst. yn lii.
.5(58; (zornsteyn III. 18S(), itp. cla, nit; hituo w ijttHntuczyć podobna
pisoicnia pochodzeniem niemlecicim łych icyruzóiu ; prawdopodobnie
długo je jeszcze ivyn/awkfno także z tuemiecka, jukkoliculc tceześnie
już spotylamy formy spolszczone, jak; Melstyn 111. 2333; Myelstin
HI. 2605; itp.

II. Samogłoski ścieśnione.

Powszechne dziś n: języku htdotcyin ziemi krakowskiej samo-
głoski ścieśnione e. ó, ń, musiały istnieć i dawniej, tv jakim jednakże
zakresie, trudno to orzec; najczęściej boirieni. oznaczano je tak
samo, jak samogłoski czystr, t j. przoz o, o. ;i, np. g:rabe HI. 252;
dzerszenye U. 38; pirzwey U. 0; uiLczko 111. 4178; polewka HI.
2380, 3449; bog Hu. 4, U. 6; ogród Ilu. 2; woz Hu. 52; gotów
U. 58; brosdy J. C. 2, 441; sdrow J. C. 33; ossob J. C. 38: snam
HI. 30.0; wola HI. 565; lypska wola HI. 2283; noua wess HI. 459;
zandam, dawa, J. C. 33; visnavaml, .T. C. 33; zachovam J. C. 38;
zalesse HI. 581; nawsye HI. 3755, 4372; nagaban}'e U. 3; zawolanya
Hu. 13; HI. 121; zagroda J. C. 2, 225; szvakoul (,leviro) HI. 3640;
i t p.

Z tego możemy wnosić o naturze, a oraz o jakości tych
dźwięków ; widocznie były one jeszcze unęcej zbliżone do oioych
pienootnych samogłosek, z których poiv stały, t. j. e, o, a, p)odczas
gdy dzisiaj przeszły już niemal zupełnie iv i u o. Ze jednali od
dawna już były na tej drodze, mamy i iv naszych zabytkach petvne
ślady. Tego dowodzi sporadyczne, jakkolwiek dość rzadkie, ozna-
czanie óiwzesuycJi samogłosek ścieśnionych innymi także znakami,
np. e: czipecz HI. 1400; na czipcze (rcticulos) HI. 2722; obok
czep (pej)lum) J. C. 2, 413; srzibna HI. G22; Mislinice 111. 712;
nymecz HI. 3222 cozmirzowsky obok cozmierzow 111. 4261; czyleyecz
obok czyelyecz HI. 4452; wymyei (wiemy) J. C. 36, 396; dowysez
J. C. 39, 31; krom wyedzynya .J. C. 39, 10 5; dzylcze, dzylecz, itj').
J. C. 39, 103, 194; polyczenym (poleceniem) J. C. 39, 118.

ó: naprzYodi U. 5; gural Ul. 2159 Zucbna Ul. 4688 uw
buguta HI. 6.56; {obok boguta 111. 223, 667;), petrunula HI. 101
prucoczicz Ul. 660, obole prococzicz Ul. 479; prucocin Ul. 561
miculayowi Hu. 33; ogniem HI, 1596, 2819; slumnyky HI. 3694
yrublouiczc HI. 4017; lanczkoruna HI. 4347, 3197, 4171, 40.5
wrzuosz, wznos, wszuosz (?) HI. 3449, 3450, 3631; gvniy J. C. 39
159; zgruraadzyws/y J. C. 39, ll7; po pulkopyw, pintbna J. C. 39
159; brogYtf J. C. 39, 102; ru/nycze J. C. 39, 30; w krulestwye J.
C. 39, 31; scurmi U. c. panvm morawczum J. C. 34; ; itp.

A: Kochoa Hu. 46; Cochna HI. 3952; (obok kachnin, Hu. 46;),
bogufaolem Hu. 50; 1od8CZ() HI. 239, 598; lan() U. 57.

108

2s^ajc2§słsze są ślady 6 ścieśnionego, zwłaszcza w wieku XVI
por. sluzebnikum, zaiaczkiira (dat. plur.) J. C. 33; lanczkoruuskiego
J. C. ^\. ifp. W formach: szczepw, gi-abw, (plantarum, faginorum)
HI. 2691, tkwi zapeivne także 6 ścieśnione; znak w bowiem =vv
= ów: szczepów, grabów.

Inaczej zapewne zapatrywać się należy na znaki i, y, y,
w icyrazach, jak: czirnya U. op. 5; czyrp5'ecz J. C. 30, 3^ ; birz-
wna HI. 851 ; dzirszenye HI. 3018; pasirbem U. 63: pasirzbicy HI. 453:
pirzwey U. 6, 83; pyrwy J. C. 39, 58; pyrwszeni J. T. 29, 596;
Szczyrba Hi, 2376;scirka Ul. 4467 : wirzbaUl.'?; HI. 172: wirzbynó HI;
804; na virzchu J. C. 38: dalej takie, jak: kazimirx Hu. 47; instrum.
sgl. przedanym Hu. 1; osedlim HI. 2626; odgechanim HI. 3153;
nechczen3'm U. 58; straczenim, rankądanim J. C. 33; itp. Mamy
tu zapewne nie e, lecz i, o czym dokładniej iv fonologii.

Idąc za luskazóioką dzisiejszego języka możemy przypuścić,
że i 10 w. XIV- XVI ścieśnionymi hyly samogłoski ostatniej zgłoski,
jeżeli się ta kończyła na spółgłoskę dztcięczna, dalej samogłoski
powstałe ze ściągnięcia, i t. p. np. e: gezs (jeż) Ul. 1062; czeraerz
Ul. 606; widzenye U. 14, HI. 3239: ządanye J. C. 39, 58; zasczie
J. C. 38; dąbye HI. 2759: godne Ul '548: zagonne Ul. 1632; od-
grodne HI. 2486; gosczinnego HI. 2927, 4325; lwowskyemv J. C.
33; rodzoney HI 2944; mego^ swego, U. 42; Hu. 7, HI. 2870;
smye HI. 3053; dzeczanczego Hu. 20; mleczko HI. 440; i t. p.

a: pan U. 35: ssam J. C. 38; zakład U. 16, 27; HI. 2361;
J. T. 29, 596; rad J. C. 34; vola Ul. 832; HI. 3817 ; rola Ul. 4135;
U. 25; rolya U, op. 1; zawolanya Hu. 13; z lypia J. T. 29, 590;
czarna HI. 3937 ; visnawam J. C. 34 ; dava J. T. 29, 596 : pas J.
C. 32; swak HI. 3640; narożna Hu. 54; zazwan5'a U, 45; i. f. p.
(por. IV głosowni ustępy o samogłoskach e, a, potcstałych ze ściągnięcia).

ó: iv icieku XIV. bog HI. 119: Hu. 4, U. 6: naprzód Hu.
65 ; ogród Hu. 2\pol (pół) Hu. .30: cosczol Hu. 567 : dwór Hu. 52 ; góra
HI. 166; pyorco HI. 269; wantrobca HI. 302; 623; proszno Hu. 32;
namasthcow U. 36 nazivy na ów : bobów, czchow, chmelow, gdow,
rzeszów, zacrzow, i t. p. w wieku X V. bog U. 70 ; osmorog HI.
2473; Ostroróg HI. 2346; przyplod HI. 2371; przegród HI. 2758;
smigrod HI. 3017; chroszczebrod HI. 2995: przewośz (wóz) HI. 2513:
przewos I. C. II. 230; rosboy HI. 3100; woyt (wójt) HI 2636, 3125;
gotów u. 58, 61; ogródek HI. 3133; olschowka HI. 3335; wantrob-
ka HI. 1598, 1«89, 1890: glowka HI. 2061; scorki HI. 2176, 2384;
Uambrowka HI. 2370; brzozówka HI. 2371 ; kunassowka HI. 2630;
striyowska HI. 2518; powodstwo HI. 3208, 3209; crol HI. 1130;
doi (dól) U. 91; bor HI. 7,33; wspor HI. 3381; thoppor HI. 1210;
polgrosskow HI. 3085, 31.56: nyosl HI. 2950; wyodl HI. 3212; do-
wodl HI. 2548; góra HI. 1240, 275:5; gori HI. 2689, 3226; medzi-
gorze HI. 1240, 2018; pyoro HI. 3305; brosdy I. C. II. 441; równe
HI. 1057; prosno (próżno) HI. 2834; które HI. 3234; ctorą HI. 3239;
wloczniąn I. C. II. 351 ; zolkowsky HI. 1465 : gen. pi. dlugow HI.

109

2734; grossow III. 32(12; bobrów III. 3060; zb.dz.-yow Iii. .3234:
wyeprzow U. 98; crolewiczow III. 2539; de blognssow III. 2912 c;
bnidzow HI. 234(5; doyasdow III. cSoó; drussow U. 92; grzibow III.
2912 a.: iurkow III. 28G;-i ; cowalow HI. 20.34 ; pelgrzymow HI. 1991;
sławków HI. 2291; tarnow HI 2447; tlirzonow 111. 2548; wanszi-
cow III. 731; slodzeyow III. 1991: — to drugiej polon-ie tegoż
wieku: ostróg HI. 3521, 4150; osthrorog III. 4545; nowogrod III.
.3521; zmygrod HI. 3824; Byalogrod III. 4302; obóz HI. 43C0;
skorka HI. 4150, 4518; klodky HI. 4497; vątrobka HI. 3758; zi-
dowka U. op. 1; czcliovka HI. 3454: ialowka HI. 4011; przyby-
scliowka HI. 4357: bartbkovka HI. 4284; sokol 111. 3G81 ; polnoczy
U. op. 11; poldworze HI. 4112; odpór III. 4156; jawor HI. 4214;
kroliky HI. 4071; zoraw HI. 4453—54, 4528; zawyodl III. 3573;
góra HI. 4112. 4461; myedzygorze III. 4229; gorsky HI. 4085;
górna HI. 4121b; która U. op 1; które HI. 4176; odmowyl HI.
4443; umowylesz HI. 4450. gen pi. pokow HI. 3691; przezyskow
HI. 3712: afftarzow HI. 4017; glupozow HI. 4406; kosmirzow 111.
4027; lobzow (Łobzów) HI. 3620 — 21; miroscliow U. op. 5; ostrów
HI. 3821; 4360; pyotrkow HI. 3684: podlodow HI. 4430; Rabów
HI. 3846; sławków HI. 3(364; sulikow HI. 3604; wilków HI. 3(374;
zabyerzow HI 3936; zagayow HI. 3943; zyolkow HI. 4091; zar-
r.ow HI. 3711; itp — iv w. VXI bog, dalibóg I. C. XXXIII
(1522); przewód I. T. XXIX. 596; sdrow ib. pokoy ib., swoy I. T.
XXIX. 590; królem I. C. XXXIV (1524), krolowey I. C. XXXIH
(1522); klothka U. c. ; czorcze I. T. XXIX 590; gorkamy ib. p.
596; górki J. C. XXXIII (1322) knaplilowky U. c, ktori 1 C. XXXI
(1518), sprotich I. C- XXXII (152(1), plocziennyczy U. c. ; smovilesz
I. C. XXXHI (1522); glowna I. C. XXXI (1518), krotkym I. C.
XXXIH fl522i; póki I. C. XXXI (1518); gen. pi ossob I. C.
XXXVHI (1529i; przyacziol I. T. XXIX 598; obmów ib. ; pol do-
chodów I. C. XXXI (1518;; panów I. C. XXXIII (1522); panów
morawczow I. C. 'XXXVin (1529;; vrzandow I. C. XXX1H (1522);
dnyow 1. C. XXXni (1622); przodków I. C. XXXVIH (1529) itp.

III. Samogłoski nosowe.

Dzisiejsze samogłoski nosowe ivyraianc bywają najrozmaiciej
ic naszych śladach piśmiennych języka ziemi krakowskiej , a mia-
)w wicie :

I. Dzisiejsze jC, odpowiadające starosl. ,ji. oznaczane bywa:
1) w loiekii XIV najczęściej przez an, np. swaiity HI. 119, 121;
Hu. 12. U. 33; poswanthne HI. 617; swantoslans HI. 2, Hu. 60;
swantochna HI. 232. 548, Hu. 2; swanth HI. 324; swanczyn HI.
300; swanch Hu. 22, HI. 138, U. 32; swanszek Hi. 262; oswanci-
miensis HI. 338, 606; zayantho U. 42; pyancz Hu. 59: panczinaczcze

110

Hn. 27; nnweł pannoz V. .'>: dzessyancz Ilu. 59: dzeszandzinan Ilu.
6; xau(lza U. 53; xandzu U. 33 ; xangnice III. 437: penandzi U. 29,
Hu. 44; bizanczek HI. 171; 484; brzanczco Hu. 50: negowancza
(Nie-gowiędzia) HI. 450; negowancz HI. 590, 040; chranstow (Chrzę-
stów, por. Chrząsthowski HI. 4534) HI. 80, 123; czanscz Hu. 73;
czansczi U. 2, 19; klanczani U. 23, Hu. 9, HI. 034: krczanczicze
U. 46; crczanclce HI. 363, 381: mansso (mięso) HI. 103; wanczslaw
(więcław, Venceslaus) U. 28, Hu. 32; wanczslauicze HI. 75, 86, 123
U. 7; wanczcoYicze HI. 78, 109, 240, 598, U. 37, 51; wanch (wiech)
HI. 544, Hu. 16; wanchnik HI. 79, 80, 106—108, 292; wanchoczsco
HI. 234, 246; curoswank (kuro-zwięk) HI. 165, 174, 432; U. 46;
zrzanczicze U. 30. 31; srzancice HI. 493, 557, 690; srzanczicz U. 1,
Hu. 17; zandow HI. 23, 677; szandow HI. 5, U. 32; zandouice HI.
40, U. 32; zaudawa HI. 635; — rzadziej przez en, np. swento-
slawa HI. 560; swentochna HI. 438, 681; swenth HI. 330; sweutho-
ne HI. 374; swench HI. 590; swenchna HI. 520, 589; swensconis HI.
585; wench, wenchoni HI. 544. — jeszcze rzadziej przez 9: wsyyla
U. 17; pęczynadzese HI. 15; przez a; swacli (swięch) HI. 256; wzala
Hu. 48; ws3'ala Hu. 57: penadzi U. 55; i przez e: swetopelcam HI.
332. Przed spólglosTiami tvargoivymi zamiast an, eu, jaici się zwy-
Me ani, eni np. jastrzambecz HI. 308 ; Dulemb3'na HI. 306.

W l/razy ze suf. -ęt- wyrażają swój dźwięk nosowy prawie
icyłącznie przez an: dzeczanczego Hn. 20; bodzanta HI. 632; bolan-
czin HI. 631; margorzanczin U. 15; slawanczyn HI. 300; wirzbanta
HI. 154, 300; na końcu jednak wyrazu mamy znak a, np. dzecza
(dziecię) Hu. 20; podobnie w accus. sgl. zaimka się: sya HI. 12;
sya Hu. 54, 55; ivyraz imię ma nawet na końcu aa: ymau Hu. 2,
6: podobnie jak imiesłów bronan sze Hu. 7; obok tego jednak znak
o: ymyo Hu. 67, zapeionie zamiast 9, jak iv ivyrazie mnf) (mnie
zam. mię, accus. sgl.) HI. 163.

2) w pierwszej połotoie wieku XV również najczęstszy jest
znak an, np. swanthy HI. 1941, U. 76, 80; swanti HI. 728, 842;
svauczi U. 94; sswancza HI. 1730; swanthoszcz HI. 2537; swantopołk
HI. 2315; swanthoslaw U. 73; swantochna HI. 3104; svanczicze
HI. 1121; pancznadzeszcza HI. 1402; dzewanczicze HI. 2286; dze-'
ssanczy HI. 1729; kxanczu HI. 3080; ksandzu U. 63; penandzi U. 74;
branczkouicze (por. wyżej brzanczek) HI. 2076 ; czancziwa (cięciwa)
HI. 1399, 1883; payanciny HI. 773; pyandziczow HI. 3354; wancz-
slawa U. 62; vanczskowskemu U. 94. Obok tego jawi się też znak
ą który iv drugiej ćwierci tegoż icieku prawie równie często jak an
się używa, np. swąti HI. 3298; swąthochna HI. 2095, 2097; gyąd
(jęt) HI. 2870; w yasthwye Hi. 1651; pyącz HI. 3247; pączi HI.
3262; pyącznatcze HI. 3085; dzyewyączycze HI. 2730; ksadzi HI.
3215; pyenądzy HI. 2870; cząśzcz HL 2913 a; cząsczi HI. 3018;
cząsthossowicze HI. 2476; klączany HI. 2603; clączany HI. 2595:
vrza/lnika Hi. 3118; trząsytobolco HI. 3410; wączslauicze HI. 3298.
Znacznie rzadziej występują inne znaki jak en : swentboslaus HI.

J

111

1598; swentoslawa HI. 7r)9; pyentlinadzesta III. 2760, a i e: sswati
U. 97; sswecza U, 95; pycdnadzescza HI, 1575; () «' o : 8W()cza U.
96; dzesz()czyn() HI. 1941; swoch U. 75; iwesscic niekiedy ąn:
szwjuicliowsky III. 4056. Zawiast an, en icystępriją i tu znaki am,
om, .y^.ś// nasłępuje spóh/hska wargowa, np. ja.strzambczy III. 731,
1399; jastrzampcze Hi. 2458; yrzarapya HI. 3173; dulerabyanka
HI. 3010.

Wyrazy ze suff. -et- oznaczają ive środku najczęściej swój
dźwięk nosotiy przez an np. na czelanczinye (cielęcinie) HI. 3275 ;
gnyewy.inczin HI. 2787; crczanczin HI. 3085; krzczancicze HI. 2501;
czirnancziska HI. 1091; shnanczino HI. 1380; wawrzanczycze HI.
3006, 3020 •.rzadziej nieco przez ą i a, np bodzątha III. 2804; crcą-
czicze HI. 2694; kszczączicze HI. 3371; wirzbyatha HI. 2408; czir-
naczin HI. 1093; wnączączi HI. 1633.

Na końcu ivy razów najczęściej mamy znak ą: gyma (jimię)
HI. 2491; czelyą (cielę) HI. 2758; accus. sing. zaimkóic osobowych
i zicrołmjch: mya HI. 2978, 3010 szą (się) HI. 1990, 3003, 3217,
3298; rzadziej znak () : mc (mię) HI. 1348, 1366; ss() (się) U. 68
72; SZ9 (się) U. 91; imiesl. opiisz() U. 64; przydó U. 66; najrza-
dziej e : szye U. 97 (2r.).

3) w drugiej połonne tcieku XV. najczęstszym jest znak ą, np.
syyączycze HI. 4270; oswączym HI. 3758; yączstwa HI. 4217; za-
gyąte III. 4203 ; zayączye HI. 4203, pyądnadzeszcza HI. 3900; chrząs-
thowski Hi. 4534; chrąszthowszky HI. 3.505, 3752; cząstochowa HI.
3694, 4478; cząstoschovicze HI 4023: grządzj-olek HI. 4112; kiiro-
zvyąky HI. 4348; kuroswcąky HI. 4103; myąkynya HI. 4547; pią-
dziczow HI. 4529; rządouicze HI. 3943; szcząssna HI. 4435; vyącz-
slauicze HI. 3639; wyączlauicze HI. 4518; yyączlawszki HI. 3639;
wączkoiiicze HI. 3505; ozyąblow HI. 3926; srzączicze HI. 3990,
4313; ządow HI. 4191; ządowicze HI. 4009. Obok tego nader czę-
sto ivystępvje jeszcze znak an (am\ np szwyantoslaus , szwyanslaus
HI. 3650; swansek HI. 3936; xansky HI. 4117; branczicze HI. 3569;
4405; klanczanya HI. 3917, kurozwanky Hi. 4323 ; pyandzyozow HI.
4025; rzandowicze HI, 4547; tirzandii HI. 3677; urzandow HI. 4547;
wyanczlauicze HI. 3639, 4143, 4518; srzanczicze HI. 432tJ; zando-
uicze HI. 3607; jastrzambya HI. 3919. - Nie rzadki tu też jest
znak ąn (ara), np. curosvąnky HI. 3570; wyąnczslawkowskye HI.
4101; zrząnczycze (3r.) 111. 4248; ząndowycze HI. 3795; jastrząrab-
czy HI. 3681. — najrzadszy może znak a: svyathopolk (3r.) Hi.
4452; swach HI. .3480 swyasek, swasek HI. 3936; swiaskovt^ey U. op.
2; yaczmyeniczisko HI. 4176.

Wyrazy ze suff. -et majcf, swój dźwięk nosowy również naj-
częściej oznaczony przez ą n}). yn]ovyątha, (2r.) HI, 3545; wyerzbyą-
tha HI, 3912, 3952; xyązącza HI. 4537; rzadziej nieco przez an np.
ozimyantha HI, 3685; climyanthow HI, 3649; niekiedy nmvet przez
en: xiązencza HI, 4527.

L

112

Na końcu wyrazóto najczęściej się jawi znak ą, 9ip. gymyą
HI. 4U98 ; syą (siej HI. 3742 ; szyą HI. 4403 ; szią HI. 4553 ; rza-
dziej a i e np. sya HI. 3774; szye HI. 3719, 3841, 4360, 4473.

4) tv wieku XVI najczęściej spotijkany hywa tv aktach znak
a )q). swiathi I. C. XXXI (1518), XXXni (1522), XXXIV (1524),
swiato swiatey agneski I. C. XXXIII (1522), swiatha swiatego bar-
thlomieya I. C. XXXIH (1522), swiathym I. C. XXXm (1522),
XXXIV (1524j; wsziatha (w świata) I. C. XXXIH (1521) po wziaizu
(wzięciu) I C. XXXI (1518) po wszyaczyw (tamże), xiadza I. C.
XXXHI (1522), xyagi I. C. XXXI (1518), pyenadzy I. C XXXI
(1518), po poczaczu I. C. XXXIII (1522); pieczacz I. C. XXXVII
(1524), pieczaczyam I. C. XXXIII (1522), urzadnika I. C. XXXVIII
(1529), przissiagi I. C. XXXVHI (1529). o 8czasczyv I. C. XXXIV
(1524). Duść często też jeszcze znajdujemy znak an, np. piancz J.
0. XXXI (1518), XXXVHI (1529j, pianczdziessiath I. C. XXXI (1518);
pamyancz I. C. XXXI (1518j; vrzando\v I. C. XXXIII (1522) vrzan-
dnik I. C. XXXVni (1529), vianczey I. C. XXXI (1518); rzadko je-
dnak ą, np. piąozsetnego I. C XXXVII (1524); pyeczącz I. C.
XXXIV'(1524); fub a, np. viaczey I. C. XXXI (1518). Nie rzadko
też bywa ten dźwięk oznaczany przez en luh e, jak: vienczsza I, C.
XXXI (1518), pienyedzi I. C. XXXIII (1522); pamyeczi I. C. XXXIH
(1522).

Na końcu v:yrazów najczęściej się znajduje znak a, np. mya
(mię) I. C. XXXVIII (1529); szya I- C. XXXIH (1522), XXXIV
(1524), XXXVHI (1529); rzadziej a / e, jak szya I. C. XXXVHI
(1529); raye I. C. XXXIII (1522).

Zehraicszy to wszystko tvidzimy, że dzisiejsze ^ę z=z starosl. a
oznaczane hywa tv naszych zabytkach przez an, (am), ą, a. ąn (ąm),
rzadziej przez en (em), e, icreszcie przez (), o. Z tego wnosić na-
jeży, że i brzmienie tego dźtciękii było niegdyś na ziemi kra-
kowskiej, jak i dziś jeszcze na Śląsku dwojakie , mianowicie j-a"
i -"ę, znaki ^ i o mają tu zapewne tylko znaczenie grajiczne. W ja-
kich jednak icypadkach oba te brzmienia ivy stępowały , trudno dziś
dociec , bo jak widzieliśmy wyżej , często jeden i ten sam ivyra.z
oznaczany byiia przez an, ą, a, ąn i przez en, e, c). Co się tyczy
tych znaków nadmienić jeszcze należy, że aż do połoivy wieku X.V.
przełcaża an, następnie ą, iv XVI zaś a. Znak ą icystępuje tv piencszej
polowie wieku XV wypierając pomału i znak ^, którego w dru-
giej poloicie tegoż wieku już nie znajdujemy. Wszystkie te znaki
spotykamy ive środku wyrazów, na końcu zaś najczęściej tylko
a, O, ą, e.

//. Dzisiejsze 'a, odpowiadające starosl. a, ivyrażanebyiva
w sposób następujący:

1) w icieku XI V najczęściej przez an, np. poczanl Hu. 7; po-
czantkem U. 5, Hu. 55; }'anl Hu. (dG ; wzancz Hu. 88 ; wzanl Hu.
46, U. 51; wszani Hu. G; wzanwszi Hu. 29; wanzal Hu. 10, U. 38;
wyanzal Hu. 5G ; wyanzanye Hu. 59 ; obyanzal. U. 47 ; obwanzala

113

Hu. 39; xandz U. 9, Ilu. 17; xiuisz ilu. 52, U. 12. III. (bardzo czę-
sto), peiifindze Hu. 6, 15, U. 51: penanszek HI. 91, 354, 662; pe-
nansko 111. 90; trzidzesant U. 13; — Rzadszym jest znak a np.
wz.il Ilu. 45, 49, U. 21; obwazala Hu. 19, 57; penadzmi U. 4, 8;
najrzadszym zaś znak o np. wzol. Hu. 71.

2) łv pierwszej pohtcie iciehu XV jeszcze bardzo częstym
jest znak an (przed spółgłoską wargoicą amj, np. yani U. 66; przi-
yanl U. 64; zaganlcss I. C. 11. 307; prziyancz U. 64; wssanl U. 65;
wwansala U. 60; wanzane HI. 1584 b; ob}'ansowal U. 63; xang HI.
2359; ksansz HI. 2531, 2762; czanza (pignus) I. C. II. 264; zaczan-
lessi (zaciąłeś) ib. 295; othczangacze HI. 2457 — 58 — 59; poprzisankl
111. 1397; 'swantek HI. 3114; swyanthek HI. 2795; swantniki HI.
2159, 3126 b; sesczdzesantb HI. 3210, 3104; jastramp HI. 2956,
2974. Znak ą jednak, który i tu występuje już przed r. 1420, bywa
od tego czasu częściej naicet używany niż an (am), np poczatkem
HI. 3003; gyąles HI. 3333; obyąw HI. 1979; obgal HI. 2511;' ros-
yąl HI. 2709; zayąl HI. 3191; wyyąl HI. 3085;'wzącz HI. 2973,
2957; wsąl HI. 2978, .3069, 3082; wyąsal HI. 3125; wvyązaaye HI.
2826; pyeiiyąszek HI. 1656; na czązy (in pignore) HI. 2826; vsczą-
gnąl Pil. 3089; rząsska HI. 3309; nyewrząd HI 3239; nyevrządne
111. 2943; rzączcza HI. 3069; zayączkow HI. 2935; zayaczkowskego
HI. 2944; possząoz (commetere) HI.' 3260; trzidzesiątb Hi'. 3298. Za
to rzadszym staje się znak a, np. przigyacz HI. 2396 ; wsal HI.
1730, 3208, 3247; .3276; wsyal 3212; penadze U. 58, 61; penadzmi
U. 67; nyewrząd U. 99; najrzadszym zaś 9, np. wsz()l U. 96.

Wyrazy ze siiff. -et- zachowują znak an najwytrwalej . por.
czelanthko (cielątko) HI. 2238; czelanthcowa HI. 2351; stananthky
111. 2331. obok stanątki HI. 2062 i stanatky HI. 1017.

3) w drugiej połowie tegoż tvieku ma znak ą stanowczą prze-
wagę, np. wycządzano (impignoraverunt) HI. 4293; pyenyąszek HI.
3977; pieniążek HI. 4173; myąschego HI. 4175 (2r.) rządczina HI.
3997; rsządczyna HI. 4284 rząszka HI. 4032; svąthnyky'Hl. 3563;
odprzisyąglesz .syą HI. 3777; zawyąsal HI. 4217; zayącz (zając) HI.
4112; lubiąze HI. 4562; lubąsz HI. 3746. Rzadziej występuje teraz
an, np. zayancz (za-jąć) HI. 3755., xanz HI. 4486; poprzyssyaugl
III. 4439; zayancz (zając) 1. 3669; lubansz HI. 3739. —jeszcze
rzadziej a, np. wszyal HI 4413; tysyacz HI. 3937. — najrzadziej
zaś ąn, np. pyenąnsszek HI. 3612; stanyąntbki HI. 3649 obok sta-
nyątki (ibid.).

4) iv wieku XVI najczęściej się w tym taypadkii użyiva
znak a, np. poczatbkem I. C. XXXVIII (1529) yal (jął) I. C.
XXXVIII (1529), wszial 1. C. XXXVII (1524) pyenyadze I. C. XXXI
(1518), XXXIII (1522.), pienyaska I. C. XXXIH (1522), viazan I. C.
XXXVIII (1529). viazanym (ibid.), vyazaue U. c. zaviazanim I. C.
XXXVHI (1529), zaiaczek I. C. XXXIII (1522), zaiaczka, zaiaczky,
zayaczkacli (ibid.), piątek I. C. XXXIII (1522), ozmidziessiatli 1. C.
XXXII (1528), tissacznego I. G. XXXVII (1524). Rzadszijm nieco

Sprawozd, Komis, język. T. IV. 15

114

jest znak an np. wsziancz I. C. XXXI (1518) , xiandz I. C. XXXIII
(1522), XXXVIII (1529); vrzand 1. C. XXXVIII (1529), przisancz
I. C. XXXVIII (1529), zandam I. C. XXXIII (1522), tissancz I. C.
XXXI (1518). Przez zwyMe tv tych aktach skrócenie tcyraża się
znak ten często przez ji, np. zadaliśmy, I. C. XXXIII (1522), tissa-
cza I. C. XXXI (1518). Jakkohciek bardzo rzadko, znajdtije się
przecież tiiekiedy także znak ąn np. vrząnd I. C. XXXVIII (1529).

Widzimy więc , że dzisiejsze -"ą = starosł. a oznaczano przez
an, (am), ą, a ąn i przez 9, o. Z tego 2cnosimy, że i iv tym luypadku
były niegdyś w ziemi krakoivskiej dica dźwięki nosoice, mianowicie
Ja" i ^ą; znaki bowiem 9, o mają tu zapewne i fonetyczne zna-
czenie, jak świadczy język dzisiejszy. I w tym wypadku zrazu naj-
częstszym jest znak an (am), lecz iv drugiej ćwierci w. XV bierze
przeivagę znak ą, iv ivieku XVI zaś a. Znaku 9 nie spotykamy
już w drugiej po1oivie wieku XV.

III. Dzisiejsze ę, odpowiadające starosł. «, bywa oznaczane
w sposób następujący:

1) W wieku XIV najczęściej przez an, np. bandcowicz Hu.
58, 62; U. 18; banthcouicze Hi. 55, 56, 589; blandow HI. 83, 590;
kandi U. 36; kanty HI. 306; gandanek HI. G44; gandenek Hu. 33;
liganza U. 45; HI. 298, 519; lang (łęg) HI. 322; langanow HI. 150;
lansecz (łężec} HI. 57, 77; podlaoszczem HI. 35; lanzani Hu. 45;
przelank HI. 71, 84, 98; U. 40; przelank Hu. 4, 5; lancawa HI.
248, 578, 642, 675; lancorz HI. 92; lanciciensis HI. 28; manza U.
4; mancarzow HI. 132; raancarska HI. 257; panchyrz HI. 549; pan-
chra HI. 450; pancouicz HI. 22, 29: Hu. 20; pancouicze HI. 232,
269; pantlik HI. 115; prandotha Hu. 14, 42; prandoczin HI. 219;
ranka Hu. 21; ranky Hu. 27, 30; rance Hu, 15, U. 2; ranku U. 10;
rankoyma Hu. 72 ; rancoymi U. 22 ; ranczicz Hu. 5, 42, 64 ; ranczii
Hu. 12, 16, 32; JJ. 3, 20; ranczili Hu. 21; ranczone Hu. 15; sandco
HI. 110, 173; potsantcowa HI. 109; sandomiria HI. 337; sandomir-
zki Hu. 60; sandzissius HI. 21; saudzissow HI. 260; sancissow HI.
381; sandzissowsca HI. 260; sandiwogius HI. 584, 591; tangoborza
HI. 119, 653: tanczin III. 339, 502; trantlmovicze HI. 215, 511;
wangrzinouicze HI. 185, 343; wanszlin HI. 366; wanszirow U. 17,
HI. 611; wnank (nepos) HI. (316; vnancinis H. 643 — Przed spół-
głoską wargotvą toystępuje am, np. dambno HI. 568 ; dambany HI.
125 ; gramboczicze HI. 239 ; grambenycza HI. 686 ; kampa (kępa)
U. 46; kampe HI,. 6; carape HI. 20; cimpsUy HI. 36, 370; campa-
now HI. 157; kampanow HI. 598; crampa HI. 66. 458; poramba HI.
114. 209, 599, U. 21; stampoczicze HI. 164, 361; zastampow HI.
125, obok zastanpow HI. 664; zaraboczin Hu. 72. — Rzadko ozna-
cza się tu dźwięk nosoivy przez a, np. s mazera Hu. 19; racoymey
Hu 16; w zarabyw U. 44; pradota HI. 98; rzadko też przez en
(em), np. mencouicz HI. 295; stempoczicze U. 26.

Na jcońcu 7vyrasóiv znajdujemy znak a i (), np. accus. sgl.
tematów żeńskich na -a-: nu gozpoda Hu. 55: o głowa Hu. 18; wi-

J

115

dział niwa Ilu. 8; dal rana ITu. 55; na marczisszowa dzedzina Ilu.
24; dzedzina (dzierżą) Ilu. HO; w dzedzina U. 38, 51; prziwna (pła-
cił) Ilu. ol ; panosza (ranił) Ilu. 24 ; — o beczl?() Hł. 7 ; dzedzinc)
U. 4, 41, 55; t(f dzedzin() U. 37; na pascłiowc) dzedzinc) U. 34;
o copA U. 27 ; — Podobnie się kończy 1 osoba syl. prąes. ni).
swatcza Hu. 16; sswadczc) U. 10.

2) w pierwszej połowie tuieJm XV. również najczęstszy jest
znak an (przed spółgł. ivaryowymi araj np. bandze (bodzie) III.
2475; bandzin HI. 2877; bandcouicze HI. 2752; bantłiltowicz U. 78;
clianczini HI. 2935; chanszna III. 2203; lanzyny Hł. 1875; zalanze
ibid., l:inl<awa HI. 1087; llanliawy HI. 3345; lancawicza Hł. 1453;
2461; lanthcouice Hł. 919; po manszv U. 60; manszne U. 60;
ostransznycza HI. 919, 2760; panczipywa HI. 3153; wspanczene Hł.
1310; panthliliy HI. 3413, 3420; ponanta Hł. 2003; poprangy HI.
2(136; prandoczin HI. 3276 ; pranthcos HI. 2914; rancze (ręce) U. 64;
ranlśawiczne HI. 1230; ranczil U. 82, 84, 94, HI. 1156; sandzisz U.
64; sandzyssow, sandzisowsl<a HI. 2709, 3236; sandochna Hł. 3128;
sandiwogio Hł. 2346; tanczin HI. 2171; tanczinsl^y HI. 3423; Van-
gercze HI. 3431; wauszilc HI. 1133, 1345; wanszicow HI. 731;
wnanl< (privignus) Hł. 1457 ; wnanca (fem.), wnance HI. 1063 ; wnan-
coni suo, wnance sue HI. 965; wnancom suis HI. 881. — przed ivar-
(/owymi am: bamben HI. 3211; dambowdzial Hł. 913, 2486, 2609;
poddambslły HI. 1985; dambin HI. 2352; dambycza HI. 2680; dara-
bno HI. 2476; darapno HI. 2474; darapnyky HI. 2335; grambnicze
HI. 2086; carapanow HI. 2521; zaramba Hł. 2780; stampka Hł.
1287; stampoczicz Hł. 3082; zastampow HI. 2733; zastampowsky
Hł. 2641 ; oboJc tego jednak glanbowske Hł. 1261. — Znak ą wy-
stępuje tve środku wyrazów przed r. 1420, jednakże nie jest jesz-
cze tak częstym w użyciu np. bądcouicze HI. 2752, 3152; bądzin
HI. 2960, 61, 62; badzen HI. 2472; bądzyen 2476; bąbenkowa
Hł. 1834; dąbina HI. 3138; kappye Hł. 2406; nakąpye HI. 2401;
raąszyk HI. 2720 a.; mąsyk HI.' 2722 — 23 ; mązyk HI. 2390; po-
nątłia HI. 2003 ; rąkogemstwu HI. 3267 ; rączili ibid. ; sztąppocice
HJ. 3253; zastapow HI. 2524; thączyn Hł. 2836 —37; wągrzangow
HI. 2102; ynączączi HI. 1633. Bardzo rzadkim jest we środku
tvyrazóiv znak () np. gI{)boki HI. 2189; r^czil U. 71, 7 7. \ jeszcze
rzadszym zaś en, np. denbniki HI. 1762.

Na końcu ivyrazóiv najczęściej spotykamy znak ą, który wy-
stępuje już IV r. 1405 w accus. sglr. oborą (curiam) Hł. 1109.
Inne przykłady tego samego rodzaju: schtuką (stamen panni) Hł.
2016; robotą III. 2874; zapłatą HI.' 2973; gospodą HI. 2978; zgubą
HI. 2766; zastawą Hł. 2826, '2972; wyprawą HI. 2304; szynową
HI. 2425; fora HI. 2978; obora HI. 3255; wphalą (uchwałę) HI.
3842; vyną HI. 3156, 3234; viną HI. 3236, 3247*; dzedzina HI.
3210, 3212; pusczyną HI. 2733 ;' prziganą HI. 2436; pechną HI.
3267; medzą (2 r.) HI. 1406; dzelnyczą HI. 2835. Dość często
występuje tu jeszcze znak 9, np. accus. sgl. za laskę {pro corulo,

116

per coruhm) HI. 2626, 3147; zagrodo HI. 1268; dzedzinp U. 58.
59, 61, 66; wirzbynó HI. 804; dzeszęczyiK;) HI. 1941; babisnó HI.
2023; na góro U. 91. W tym samym icypadhi (acciis. sgl.) znaj-
dujemy nieJciedy znak a, np. dzedzina U. 67, mystrkowa pyecarzowa
HI. 3361, a naicet an i ąn, np. dzedzinan U. 78 ; sthukąn (stameii)
HI. 2364; wiprawąn Ceipeditionem) HI. 2361; pusczynąn HI. 2361.

3) w drugiej połowie wiektt XV użyttają się znaki an (am)
i ą prawic równie często ; we środku icyrazów jednak przewaga
jest po stronie an (am), por. bandzin, bandzen HI. 3705; banthko-='
uicze U. op. 7; bandkowski HI. 4531; blandowa HI. 3456; Chanszna
HI. 4007; kanthy HI. 4093; lang HI. 410 i ; langem HI. 3947; dolangy
HI. 4108; lanzek (2r.) HI. 4356; podlansze HI. 4111; lankowski
HI. 4531; labancz HI. 4343, 4440, 4531; liganza HI. 3633, 4217;
lanthkovicze HI, 4115; manzno HI. 4339: ostbransznycza HI. 4483;
pancbow HI. 4007; panków HI. 4018 ; pankowsky HI. 4391 : panko-
uicze HI. 3891; sandziwoy HI. 4211 — 12; sandziszow HI. 3908;
sandzignyewsky HI. 4296; sandomyrszky HI 4412; tanczinsky HI.
4067 — 68; thangoborszky HI. 4295: wangrzinowicz HI. 4196 — 99;
vangercze HI. 3554; wangleszyn HI 3744; wanzykowska HI. 4224 b.
poddambycze HI. 4090; glamboczsky HI. 3871; campa HI. 3569;
kampa HI. 4459; kampsky HI. 4211: krampa HI. 4455; krampel
HI. 3934; pampow HI. 4430, 4507; pampowsky HI. 4363; poramba
HI. 3615, 3665; zaramba HI. 4136. 452ri; pryramba HI. 3771;
thrambaczowski HI. 4531. Ze znakiem ą: bąthcovice HI. 3564 — 65;
chąszna HI. 4158; dąbowdzal HI. 3709'; dąbniky HI. 4087; kasz
(kęs) HI. 4142; dwa kaszy ibid , lązek (lężek) HI. 4373 (2r.); labącz
Hi' 3928; ligaza HI. 36'l6, 3629, '3951;' mąszni HI. 3542; niąz'no
HI. 4338—39^ osthrąsznycza HI 4435, 452l'; pątho HI. 4459 ;'pą-
kowsky HI. 3879, 4391; rąbow HI. 3846; rąkaviczuik HI. 4123:
wrączicz HI. 3457; sądzimir HI. 4391; porąba HI. 3709; wstąpne
HI. 4112; trąthnowycze HI. 3862; wągrzin HI. 3934; wąszowsky HI.
3784; wązyk'HI. 4100; vązyk HI. 3846; ząbanouicze HI 3771. —
Nie rzadko też bywa tu dźioiek nosoicy oznaczany przez ąn, np.
bandzin HI. 3787—88 (kilka r."), ląng HI. 6947; lygąnza HI. '4137 ;
ląntkowycze (2r.) HI. 3796; osthrąnznycza HI. 4520; Ihąnczin III.
3809. Najrzadziej spotykamy znaki en (era) i e np. wstyempuyącz
HI. 4473 ; osthresznycza ') HI. 4483.

Na końcu wyrazów ivy stępuje znak ą praivie tvy łącznie, np.
accus. sgl. tematów żeńskich na -a- : na walką HI. 3457 ; o zapustą
HI. 3920; o chromothą Hi. 4187, 4393 (2r.);'niwą HI. 4174, 4175^
sporą (contradictionem) HI. 4432 ; puscziuą III. 3906 ; wyowiszną
(wujowiznę) HI. 4154; sbrogyą (arma) HI. 3581; zbroyą cloczą seu

') Pisownia ta w miejscu podan)'ra służy adwokatowi Stanisława Ujezdz-
kiego za dowód, że citatio różui .się od concitatlo: „quia in citatione
stat osthrensznycza, et in concitatione stat osthransznycza."^

117

(U)lcza III. 3582; miedza III. 417r); przcczniczn III. 1170. — 1 syl.
jmics. wiiyj>-dą 111. 4110; zachodzą (intercedo) 111. 4151, 4181. —
Bardzo rzadko ■występują iv tym wypadku znaki -a i g, n)>. rui
strona U. op. 5; wye prze wstliapye (ingrediar in controversiani)
III. 4429.

4 ] W lokku X VI spotyJcamy ice środku ivyruzóiv najczęściej
an, skróccnir a, Ud) też a, np. an (am): bandzie I. O. XXXIII
(1522), 38 (1529); bandaczym I. C. XXXIII (1522), clianczina I. C.
XXXI (1518); w chanczinach 1. C. XXXVIII (1529); ranka I. C.
XXXVIII (1529); rancze I. C. XXXIII (1522); rankoymye I. C

XXXI (1518); rankoiemstliwem I, C. XXXI (1518); yangerskegol. C.

XXXII (1520); dambowskiego I. C. XXXI (1518); — a: bada I. C.

XXXIII (1522); badza ib., raka I. C. XXXIII (1522); rakoicstwa
I. C. XXXIII (1522); sadzego I. C. XXXIII (1522). — Że znaczek
ten nad a, a raczej między a a następną literą u góry, rzeczy-
wiście n hd) m zastępuje, tego zdaje się dowodzić nie trzeba;
jcstto fakt poicszcchny praicie iv óivczesnych rękopisach, por. na
zakii (zamku) I. C. XXXI (1518), XXXVIII (1529i; s diamctlic I.
i). XXXII (1520). — Niekiedy ten znaczek wygląda prawie wy-
raźnie jak- małe n, np. ba"dze I. C. XXXIII (1522). —Nie rzadko
jednak spotyka się i samo a, np. raczili (ręczyli) I. C. XXXVIII
(1529); podsadek I. C. XXXIII (1522); podsadka, podsadkovi, pod-
sadkyem, ibid., prziczisnaly I. C. XXXI (1518). — Daleko rzadziej
występują inne znaki, jak ą np. w rącze I. C. XXXI (1518); en
(em): ristemp I. C. XXXVin '(1529) ; luh też ę, np. dębni, dębnicli
U. c.

Na końcu wyrazów mamy tu praivie wyłącznie znak a, np
accHS. sgl. tematów żeńskich na -a-: w ranka I. C. XXXVIII (1521');
o tha skoda I. C. XXXIII (1522); na slacłita I. C. XXXIII (1522);
pyotra kmitha starosta I. C. XXXI (1518); za tha summa I. C
XXXI (1518), dawa vyna I. C. XXXIII (1522), tha prziczina wfkla-
daiacz I. C. XXXIII (1522); vipusczicz polovicza I. C. XXXI (1518);
w nyedziela I. C. XXXIV (1524); 1 sgl. pracs. chcza (chcę) I C.

XXXIV (1524); chcza y obiecznia I. C. XXXVIII (1529); vczinya
I. C. XXXIII (1522); vatpya I. C. XXXIV (1524); stavya I. C
XXXIII (1522); proszą, prosclia 1. G. XXXIII (1522); XXXIV (1524);
XXXVIII (1529).

Z tego wypada rczidtat następujący: Dzisiejsze q.== starost .
łi. oznaczane hyioa w naszych zabytkach w trojaki głównie sposób,
mianoivicie :

1) przez an (am), ą, a, ąn; 2) przez en (em), e; S) drzez c.
Jeżeli znak () iv tym wypadku miał tylko znaczenie graficzne, to
dwa inne sposoby oznaczania dźwięku nosowego polegały zapewm
na jakiejś różnicy fonetycznej. Praicdopodobnie więc i tu przyjąć
należy, że obok dzisiejszego e był niegdyś w ziemi krakowskiej
i dźivięk a", jakkolwiek trudno oznaczyć w jakich tvypadkach i jak
długo on istniał. Wprawdzie znaki an, a, są w naszych zabytkach

I

118

wkkn XVI prawie ogólne, trudno jednali przyimścić, by tak ogól-
nym Jeszcze wtedy był dhoięk a" tv języku ziemi krakowskiej -, iti-
sownia ta polegała zapeione tytko na tradycyi ortograficznej tviekótv
przeszłych. — Co do pisoivni można jeszcze zauważyć w ogóle, że
z początku jest ivt środku ivyrazów prawie wyłącznym znak an
(am), następnie z końcem drugiego dziesiątka loieku XV występuje
ą, które przez cały ten iviek prawie równie się często używa , pod-
czas gdy IV icieku XVI obok an najczęstszy jest znak a. Inne
znaki o tviele są rzadsze. Na końcu wyrazów mamy najpierw
znaki a i 9, następnie ą i q, iv drugiej połowie wieku X V praivie
tuyłącznie ą, w XVI zaś icieku niemal wyłącznie a. Inne znaki
są rzadkie. Znak ą ivy stępuje iv tym wypadku najwcześniej, bo
już w pierwszych latach ivie1iu XV, znaku 9 zaś nie mamy już
w drugiej połoivie tegoż wieku.

IV. Dzisiejsze ą, odpowiadające starosł. &, tvyrażane bywa
w sposób następujący:

1) w wieku XIV najczęściej ive środku toyrazów przez an
(am), n}). lank}^ (J^ky) U. 3; dwe lancze U. 45; raansz Hu. 29; cho-
lanszice HI. 439; franczek (fraczek) HI. 606; franczco Hu. 38, 687;
banssow HI 35, 57; zacanthy HI. 292; pancz HI. 16; sandzil U.
29; sandecz HI. 564; sanezi HI. 27; stranczacz Hu. 48; wanchadlow
HI. 184; wantrobca Hi 302, 423, 457, 623; Hu. 39; dambrowa HI.
322 ; dambrowsca HI. 257 ; glamb U. 4, 8 ; porambicz U. 53 ; po-
rarabono Hu. 1 ; obrambyona Hu. 54; wiramby bili (zam. wirambili)
Hu. 52; trambky HI. 301; trambek Hu. 68; zambr HI. 309, 624;
podobnie słowa ze suff. -na- np.. sginanl Hu. 11; i imiesłowy na
-ąc-, np. przydancz Hu. 65; rzekanczich U. 49.

Znacznie rzadsze są inne znaki we środku ivyrazów, jak a:
w lacach (łąkach) Hu. 4; (): S9t (sąd) HI. 11, on (om); climontli
Hu. 44; U. 39; climontow HI. 379; dombrouicza Hu. 1; o: wroch
HI. 210, 226.

Na końcu wyrazów najczęściej się spotyka znajc () lub a, np.
i): acciis. sgl. fem. deklinacyi zaimkowej, y9 U. 2, 48; ssw() U. 41,
instrum. sglr. fem. moy(J) W0I9 U. 7 ; korzischtnc) rzecz9 U. 30 ;
kasn9 U. 34, 54; ssil9 U. 37; prandoczin() kasnc) U. 39; wawrzin-
CZ0W9 W0I9 U. 54: 3 plur. praes. 59 U. 23; wyedz9 U. 52; wye-
ilz9 y sswadczę) U. 54; a: accus. sgl. fem. ya (ją) Hu. 25; 5'^^^
(Ją-ż) ibid., na rola U. 25. — instrum. sglr. fem. meczowa glowicza
Hu. 44; syla Hu. 51; moczą Hu. 2. 25; U. 37; kaznya Hu. 52;
korzistna rzeczą Hu. 56 ; U. 50 ; proznya Hu. 59 ; — 3 plur. praes.
maya Hu. 47; wyedza y sswadcza U. 48, 55. — Dość często też
spotyka się na końcu wyrazów znak an, np. instrum. sglr. fem.
za graniczan szutan Hu. 1 ; casznan Hu. 1 ; gospodan Hu. 8 ; silan
Hu. 2 : w accus. sgl. yansz U. 51 ; yansz Hu. 58. U. 55 ; wskutek
przyczepionej partykuły że ( ż) jawi się dźtvięk nosowy we środku
loyrazu, co nam łatwo tłumaczi) użycie znuku an. Wreszcie mamy
tu też niekiedi/ znak o, np. ss yego wolo Hu. 71,

119

2) W pienvszej połoicie iviekii XV bywa. oznaczany ten dźwięk
nosowy najczęściej przez an (ara) i ą, zwłaszcza ivc środku wyra-
zóiv, a icięc an: lanca (łąka) III. 285G; lankam U. 73; mansz U.
60; bancz (bądź) III. 2335; pobandze (pobącze? por. pobocze HI.
2473) HI. 1648; banczek HI. 3401; banczol HI. 2093; pranczeg HI.
2503; pranczkonem HI. 2451; manezka III. 2374; odrowansz 111.
2087, 2851; prandnik HI. 2950; sianka HI. 1904, 2705; wangroda
HI. 1151, 1289, 1565; wangrodi HI. 2194; wangrodara 111. 1328;
wangrodach III. 1240; wanwossa (2r.) Hi. 1266; wantrobka III. 1598,
1889, 1890; kliraantowo U. 84. — am: dajnbrowa (2r.) III. 1057;
dambrowka HI. 2370; golamb HI. 3431; campyel HI. 2575; virain-
bicz HI. 2969; nyewatamp HI. 2455; newstarab HI. 2859; odstam-
pyla, po odstampyenyy U. 74. — ą 'Występuje tti bardzo ivcześme,
bo już w r. 1408 spotykamy przykład natliknąl HI. 1137; inne
przykłady: masz HI. 2467; dąbye HI. 2759; chobączca HI. 2906;
galąszconicze HI. 2734; cąth HI. 2755; mąky HI. 3185; odrowąsz
(2r.') HI. 2518; z prądnika HI. 2950; rąbky (peplos) HI. 2655; sucho-
rąbsky HI. 2296; wirąbili HI. 3080; przythknąl HI. 3008, 3012;
trąbky (2r.) HI. 1562; wągrody HI. 2753, 2640; wągrodamy ibid.
wąchadlow (kilka r.) HI. 3126 a. ; wąthrobcam HI. 3418. Spora-
dycznie tylko spotykają się inne znaki, jak a: masz (mąz) HI.
2563; suchoraba HI. 2297; ąn: gąnsska HI. 2798; odrowansz HI.
2454; podobnież 9; sbyssyn HI. 2700; cn: s^nszen HI. 2691; on:
konthco de kontha HI. 2211; vlonce (wlącze, declivitas dicta) HI.
1268; klimonth U, 84; kliraonthow HI. 3257; o: tknol HI. 2698;
pobocze (proclaraatio, por. wyżej pobandze) HI. 2473. — Sloica ze
suff. -ną- mają znak 9 lub ą, np. zagynycz U. 91 ; vsc/.ągnąl HI.
3089; imiesłotcy zaś na -ąc fiajczęściej an lub ą, np. podwloczancz
HI. 1512; davagiancz HI. 3195; grozancz HI. 3215; szmerdzącza
HI. 3407.

Na końcu wyrazóto najczęściej mamy znaki 9 i a, a miano-
tclcie: accus. sgl. fem. deklinacyi zaimk. np. yc HI. 1941; na n9
(nią) HI. 842; panc) phaIibogov(> (syednal) U. 68; na matlikabozO
U. 88; posrzedn9 HI. 2181; instrum. sgl. fem. za medz9 HI. 1420;
rad9 HI. 728; rotli() U. 89; mocz9 ssyl9 U. 68, 76.; otrzedu9 HI.
1882; wsteczn9 HI. 2731; 3 plur. praes. np. wyedz9 y sswadczO
U. 56, 58, 59, 60, 64. W tych samych wypadkach spotykamy
znak a, a ivięc: accus. sgl. fem. zaimk. yą HI. 3212; ktorzą HI.
3018;'ctorą HI. 3239; za swa cupyą HI. 2879; insfr. sgl. fem.
górą (monticulo) HI. 2753; craweczską robotą (sartico labore) HI.
3050; nyedoslą slachczanką HI. 2375; corzistną rzeczą HI. 2934;
elsbyeytą wolską HI. 2972; 'z wolą HI. 3215; mą wolyą HI. 2844;
za odpowedzą HI. 2254; dwadzessezą HI. 3239; 3 plur. praes. cra-
dną HI. 2850.

Rzadsze są znaki a / o, np. accus. sgl. rola (dzerszal gest)
U. 99 ; instr. sgl. tha roth9 U. 89 ; kazna klimautowo U. 84 ; szyem-

120

sko dawnoszczio (diuturnate terrestri) HI. 2700; 3 phir. pracs. wye-
dza Ó6, G2; w5'edzo y sswadozo U. 57, 67.

3) IV drugiej polowie wieku XV najczęstszym jest znale n,
jakkolicieh we środku ivy razów bardzo często jeszcze tvyst§pvjc an
(am), np. bank (bąk) HI 3977, 4139; banczal HI. 3698; cliobandza
(k. r.) HI. 4445; ohorangwicza Hi. 3550: odrowansche HI. 4179;
praiidnik HI. 4216, 4.ó47; sandek HI. 4133; dambsky HI. 4076;
(Lirabrovicza HI. 4057, 4417; darabensky HI. 3714; wstampyen HI.
4351; tlirampczicz HI. 4531; imiesłów sobyancz HI. 3899; Znak ą:
łąka HI. 4015; ląky HL 4200; bakowa HI. 4114, 4250; bąbelno
HI. 3769; chorązycz HI. 3899, 3916; chorąszicz HI. 3445—47 cho-
rązycze HI. 4547; dąb HI. 4288; dąbsky HI. 4033: dąbrowa Hi.
4084; dąhensky HI. 3577; goraczem HI. 4203; malokąsz HI. 3787;
przemączany HI. 4113: prądnik HI. 4207; przerąbyli HI. 3864;
vrąbue HI. 4036; suchorąba (2r.) HI. 4206; rączka HI. 4362; sadek
HI.* 4164, 4168; nyewstąp HI. 3753: wącłioczko Hi. 4529; yątrobka
HI. 3758; — podobnież słowa ze suff. na-, np. przepelsznącz (la-
bere) HI. 4041 ; mynącz Hi. 4101 ; imiesłowy na -ąc, np. szrayer-
dzącza HI. 4224b. Dość często też spotylia się ąn, np. odrowąnsz-
Hl.'4543; piąndnik HI. 4223— 24b; yąnchoczko HI. 4431; rzadziej
on, np. crongy (krągi) HI 4459; gonssyorek (k. r.) HI. 3921; naj-
rzadziej zaś a, np. laky (łąky) U. op. 1; nad laczkamy (laczkami,
U. op. 7, 9, 11.

Na końcu loyrazów najczęstszy jest znak ą, np. accus. sgł.
fem. yą (2r.) HI. 3899; glowuya HI. 4514; we' przą HI. 4110;
instr. sgł. fcm. mytoką (ligone) HI. 4459; z odeprzą (2r.) cum con-
trorersia HI. 4181; kaszną (maudato) HI. 4151; z drugą stroną Hi.
4175; korzistną rzeczą HI. 3777; bednarzowską, glodowską, wawrz-
kowską HI. 4101; 3 płur. praes. mają HI. 4219; omawyayą Hi.
4293. — Znacznie rzadziej ivy stępuje tu a, np. accus. sgl. na
druga stronę U. op. 5; instr. sgl. s druga strona U. op. 9; nad za-
pusta U. op. 8; za zapustka U. op. 5; 3 plur. praes. gesdza (jeż-
dżą) U. op. 11.

3) IV wieku XVI występuje tve środku tvyrazów najczęściej
an lub a np. bandz I. C. XXXlil (1522); sansziady I. C. XXXVIH
(1529); sandeczki U. c. imiesłowy na -ąc; rzecziancz I. C. XXXH
(1520), vygmvyancz I. C. XXXI (1518)', maiancz I. C 'XXXVin
(1529): ze znakiem a: ratpj^a I. C. XXXIV (1524); imiesłowy:
liczacz I. C. XXXVII (1524); obieczuiacz y slubviacz I. C. XXXilI
(1522); poviadayacz I. C. XXXIV (1524); zachovaiacz I. C. XXXIII
(1522); wfkladaiacz ibid., wszechmogaczi I. C. XXXIV (1524); ban
daczego I, C. XXXIH (1522); ydaczego I. C. XXXHI (1522). Za
miast an (am) znajdujemy niekiedy skrócenie a, np. odstapicz I. C.
XXXIII (1522). W icyrazie somnyenym I. C. XXXVIII odpowiada
znak o również starosł. &.

Na. liońcu ivyrazóiv występują najczęściej a i am. Znak a
mamy np. w końcówce accus. sgl. fem. za summa glowna I. C.

121

(1518); pie<z;i myśli I. C. XXXVIII (If/iil) ; w his/r. Zdhnka sobą Z.
C. XXXVIII (1.025)); w H phir. pmcs. banda I. (.). XXXIX 0524);
plyna y ida I. C XXXIII (1522); przicbodza I. C. XXXI (151Sj;
raay;! I. C. XXXIII (1522); XXXVIII (1529); powiadaya I. C. XXXIV
(1524), sg-.uUai.i I. ('. XXXIV (1524. Znak -mw jawi się szcsff/ólnirj
często jako końcówka insfrum. sr/lr. sprawam tnoyam I. C. XXXV4II
(1529), nye za jj^insam pizicziiiniu, tillio /a rintiain spiawam I. C.
XXXVIII (1529); przed swiathain pri.si<ain blisznam I. O. XXXI (1518);
laiikam swam 1. C. XXXVII (1524); ladam I. C. XXXIII il522);
swoyatn powolno.scziam I. (!. XXXVIII (1529); milosozam I. C. XXXIV
(1524); XXXVIII (^1529); moczam I C. XXXIII (1522;; zupelnaiu
moczani ('ibid.^, za mnam I. C XXXVIII (^1529j ; mycdzi sobain I.
('. XXXIII (1522j. Zakończenie to wi/mżam; też hywa często skróce-
niem, jakie dotychczas mieliśmy często we środku icyrazów, nj). raka
wlaszna I. C. XXXIiI (^1522;, choroba (ibid.) moczam krolicwskri
fibidj i w S plur. jiracs. ssam (saj I. C XXXIII (1522; ; XXXIV
(1524). Niekiedy jednak znajdujemy też znak ą, np. prawą wyarą,
I. C. XXXIV (1524); poklyctnyczą U. c. — Najrzadszym jest znak
om np. za omelnom sprawara I. C. XXXVIII (1529;.

Streściwszy to wszystko widzimy, że dla wyrażenia dzisiej-
szee/o ą — starosŁ a; są dwa gUncne rodzaje znakóio: 1) an (am),
ą, a, ąn ; 2) c, o, on. Zapewne i tu polega dwojaki ten sposób
oznaczania jednego dźwięku nosotcego na pienvotnej różnicy fone-
tycznej, która icyrównujcic się pomału iv ciągu wiekóio była przy-
czyną tej niestałości iv jńsowni. Wprawdzie pierwszy rodzaj ma
przez całe te wieki stanowczą przeiuagę, wątpić jeduakże należy,
czy może on być zarazem reprezentantem przeważnego brzmienia a"
UJ tym wypadku. Prawie napewne można twierdzić, że pisano an
(am), ą, ąn, a, wymawiano jednak po większej części 9; podobnie
jak dziś z tradycyi tylko piszemy ą , wymawiamy zaś q. — Zresztą
i tu zauważyć nałeży, że we środku wyrazóic bywa przez cały ten
przeciąg czasu często użyivany znak an (amj, podczas gdy na koiicu
używa się znak am najczęściej dopiero w icieku XVI. Znak ą,
występujący tu już iv pierwszym dziesiątku NV stulecia, użyiea
się przez cały ciąg tego wieku bardzo często, i to tak iv środku
jak i na końcu wyrazóiv; w wieku XVI. staje się on znacznie
rzadszym iv naszych źródłach. Znak 9 jaivi się najczęściej na
końcu wyrazów, lecz tylko do połowy wieku XV. Inne znaki są
tylko sporadyczne.

f^prawozil Kninis. iczjk. T. IV. Ib

122

B) Spółgłoski.

I. Spółgłoski chwilowe.

1) Dźwięki moci2 o p, k, t, oznaczane hywąją jak dzisiaj przez
p, k, t; ponieważ jednak łacina miała na wyrażeni''' dźwięków k, t,
nadto znaki c, tli, przeto znajdujemy je róiimież bardzo często w sta-
rych zabytkach piśmiennycli. naszego języka. Tak więc icyrażano:

p: przez p, np. a) popełnił Hu. 12; popelnono U. 20; poplatky
HI. 547; Popouicze U. 44; potok HI. 127. 395; perl HI. 307; psari
III. 15; sinp HI. 261: slupów Hu. 59; szupi (żupy) U. 19. — b)
pudlo HI. 1494; prom HI. 1637; pospolithey I. C. II. 453; pandlo I,
C. H. 379; toporek HI. 1924; przepelsli HI. 3169; Przedpelk HI.
3016; wspor HI. 3382. — c) proporzecz HI. 3752: popiołek 111.
3658; przipouedaia HI. 3483; podle U. op. 1; podlya HI. 4175. —
d) polovicze I. C. XXXI; pana Piechowskiego (ibid.); pospolicze I.
C. XXXIII; pilna potrzeba (ibid.); przeczyw panvm I. C. XXXVIII;
podesrane (ibid.) ; Plocziennyczy IJ. c. ; płaskie TL c. ; pereł sproticli
I. C. XXXII.

Bardzo często jednak podwajano też znak ten, np. a) Sluppow
Hu. 52, HI. 443: łappanow HI. 40; wappna U. 47; coppanc III.
451; zuppa, zupparius HI. 99, 549; b) oppole HI. 1328, 2923; oppa-
lacz HI. 2450; tlioppor HI. 1210; zapplaczil U. 78; opplocze HI.
2803; zapporze HI. 2631; wppusta HI. 1863; coppi HI. 1502; oppa-
dzecłi HI. 2753; . łoppusno Hi. 2754; c) łuppem HI. 3581; oppoky
III. 3584; łyppa HI. 4435: ruppnow HI. 4546; d) oppisanyey I. C.
XXXHI (1522), wppośrodku I. C. XXXVIH (1529j itp.

k: przez k np. a) Kawky HI. 64; Koneczpołe HI. 22; króla
Kazimirza U. 22; kokotowske U. 43; kmetliones HI. 13; kmytha HI.
31 ; — b) kokoska HI. 1914; kupky HI. 2731; kunassowka HI. 2630;
kupne HI. 2388; konary Hł. 2630; konicza HI. 3436; krosno HI.
2205, kleparz HI. 1807; Krzistina HI. 3351; kossussek HI. 2084;
c) kobyłka U. op. 6; kuiek HI. 4465; Koth de Kothky HI. 3785;
korzekwa HI. 3443; korzenska HI. 3818; karzeł HI. 3818; karaschye
HI. 3601; konczem do konyecznego U. op. 8; klin U. op. 1, HI.
4174; skwara HI. 3575; mokrszko HI. 3481; raokrszky HI. 3.508;
flak HI. .3555; — d) kozaczki I. C. XXXII; koroni połskley I. C.
XXXIII; krołowey I. C. XXXIII; karczmarzovi (ibid.); ktorich, ku,
tak, yakom I. C. XXXVIII ; koly kowanemi U. c. ; knaplilowky IJ. c;
sassek (zasiek) U. c; zamki U. c. ; składana U. c. it}!.

Przez c, np.: a) Conopca Hł. 68; camonca HI. 419; coszucli
HI. 150; oop{) IJ, 27; carczmi Hu. 30; cluczice Hł. 16; curopatwa
HI. 392; climco III 47; pocow Hi. .304; woycow cosczol III. .567:
scota Ilu. 10; beczca HI. 596; pocora III. 354; Zaclica III. 72; mocr-

1 23

SCO III. 1)5, 9G; zacrzow Jll. oAJ); piii-obcii Ilu. 55; -- />) crol HI.
li;5{); ciipncy Jll. 28Ub; cawuiccz III. 2817; caletlia III. H015;
sca/acz 111. 2725; zacritlic 1. C. II 431; crawyecz I. (J. II. 3H7 ; —
c) Corzciisky HI. 3617; Cowalowsky HI. 3559; cassuba, oassubecz
III. 3539; cunccrz HI. 3752; Cruczyrabor HI. 43l7; sicora 111. 3407 ;
scopy III. 3731; — d) Cobilenskiego 1. C. XXXI; camyennyin I. C.
XXXH; camyenicczkiego I. C. XXXI; ctoieykolviek I. C. XXXVIII;
scurmi U. c. itp. Zauważyć można, że pisarze nieraz odróżniali
ze świadomością znak k, muażając go niejako za polski w przecitu-
staioicństiińc do łacińskiego c. Często hoiviem znajdtijemy obok
siebie te same wyrazy w formie łacińskie] pisane przez c, tv polskiej
zaś przez k, np. Clepariensis obok Klcparz HI. 1807; Cristina obok
Krzistina HI. 3351 b itp. Nieraz też da się spostrzedz, że «« ^>o-
czątku tvyrazóiv })isano c, ku końcoivi ząś k, np. Crasnyk III. 1093;
scorki 111. 2176; cubek I. C. H413; cobiluyky, Cobilensky HI. 3639;
Crakowskyey U. op. 2 ; scothnyk HI. 3579 ; ctoreykolviek I. C.
XXXVIII itp.

Bzadko byiua znak c podwajany, jak np. Peccary III. 2408;
rzadko też oznacza sic tu dźicięk k przez eh, jak np. Msczischo obok
Msczisko HI. 38; scliodi (szkody) Hu. 50.

Zbitka ks wyrażana byiua najczęściej przez x, np. a) Xanscli
(bardzo często), xandz U. 9; xandza U. 53; Xangnice HI. 437;
Xan8nicz Hu 18; — b) xang HI. 2359; — c) Xansky HI. 4117;
xyązącza HI. 4537; — d) xiandz I. C. XXXHI; xyagł I. C. XXXI;
rzadziej przez ks np. ksandzu U, 63; ksądza HI 3215, Dość często,
zwłaszcza iv piertcszcj połoicie wieku XF spotyka się pisoivniq, kx,
np. kxansz HI. 2531; kxanczu HI. 3080.

t: przez i, np. a) Tarnów HI. 113; tatarky III. 330; Tynecz
111. 298; trzesna HI. 316; trziHu, 12; trawniki Ilu. 22; lat Hu. 53;
latoss U. 37; potok HI 322; pastewnika U. 33; — b) Tanczłusky
HI. 342"^; płatu HI. 3064; złota 111. 3072; stołem HI. 3186; myotla
III. 3431; postawyecz I. C. II 335; stranczil I. C. 445: — c) Trestka
de Trzesczin HI. 3489; motika HI. 3805; stayanko HI. 4175 U. op.
5, 8: Bartossovycz U. op. 9; brzost HI. 3652; — d) trzymacz I. C.
XXXI; tich listów I. C. XXXIII; tamże I. C. XXXVHI; list I. C.
XXXVII itp.

Frzez th, np. a) Tharnawa III. 353; Tholcinco HI. 32; Gam-
rath U. 16; latli U. 12; scoth Hu. 25; Obrzuth HI. 444; Pythacz
HI. 447; barthco 111. 76; czotlicze U. 21; namasthcowye U. 33; —
b) Thączyn HI. 2836; ploth 111. 768: woyth HI. 2636; plathu HI.
2834; czwerthna HI. 3185: vrotlia HI. 3432; fiinthy I. C. II 357;
przithky I. C. II 405; — c) thwyerdz HI. 3790; Thocari 111. 3550;
Thuczne 111. 3664; Zatliorski HI. 4527; Barthosovicz de Bartlikouicze
U. op. 2; Nasthka 111. 3614: — d) raanovithy I. C. XXXI, sliachethni
Ihomek I. C. XXXII; tham I. C. XXXIH; za tbym I. C. XXXIV;
cztlierzech I. C. XXXI ; czwarthi signetli I. C. XXXII ; zlothicli (ibid) ;
wszithkim I. C. XXXIII; klothka U. c.; grothy bodzisthe U. c. itp.

124

Że pomiędzy t a th różnicy fonetycznej nie byh , ivi(lzimy z tego,
że te sanie nijrazy pisano raz przez t. drugi raz przez tli, np. Gamrat
HI. ii^^ oho/c Gamrath HI. 609; Tanozin obok Thanczin HI. 2171;
Troky obok Throky HI. .^521 itp. To też używano ty cli znaków
obok siebie naprzemian jeszcze i iv wieku XVI np. zatym wnetli
I. C. XXXI; starostha I. C. XXXHI; ten jesth I. C. XXXVHI itp.

2) Dźwięki słabe b, g, d oznaczane byteają po największej
części jak dzisiaj, a więc :

h: przez h, np. a) brczk([) HI. 7: bog U. 17: Bliszice HI. 17;
brat Hu. 18: Bobów III. 4GS ; Bobolice HI. 394; — b) bor HI. 733;
bru HI. 143.5; Bobolsky HI. 3228: bydło HI. 101(3: barłóg HI. 2759;
bogati HI. 3410: brosdy I. C. H 441; dobywał I. C. H 377: pobudka
I. C. H 427; — c) Babyn HI. 3725: babyzna HI. 3865: brata HI.
4175, U. op. 7: blada HI. 4442: Przegrzeb HI. 3tS47 : szlob HI.
4459; — d) Buczinsky I. C. XXXI: bog I. C. XXXIII: barso (ib.):
ossobi I. C. XXXVm: ossob (ibid.) ; obmówi C. XXXVVIII ; skarbny
U. c, it}}.

g: przez g, np. a) Grabów HI. 10; Górka HI. 136, 173:
gwałtem HI. 629: gabacz Hu 16. U. 35; Garlicza U. 43; gumno
HI. 554: bog Hu. 5; U. 17: smug HI. 212; Bogun HI. 481; posagu
U. 21; — b) gardło HI. 1405: Gardłicza HI. 2295: Goły HI. 3023:
godło HI. 3032, glowka HI. 2061; gonyl I. C. II 378: odgrasza 1.
C. II. 384: wegnał I, C. II. 442: zagroda I. C. II 224: - c) ga-
wron HI. 4022: garbek Hł. 3498; gumien U op. (i, godłem HI.
3490: Gdanszco Hł. 3439: graba HI. 3652: graniczę U. op. 10:
ogrodem HI. 4200; mogylky Hł. 3652; — d) gardł I. C. XXXIII;
górki I. C. XXXHI: Goleczski I. C. XXXIV: sgody I. C. XXXI; bid-
goskiego I. C. XXXIII; głowycze U. c; gronostaia U. c. : gończa U.
c. — Pisownia gli należy do rzadkie]) wyjafkóie, np. łegliatska
HI. 1964.

d: przez d n2). a) Dobracow HI. 21, U. 41: Dobrowoda Hł.
546; dana U. 28; długu Hu. 19. U. 22; drobny HI. 447; broda HI.
703; rudny Hł. 562: poddał Hu. 12; Podgaye HI. 715: — b) debrz*
HI. 2753; długi III. 1807: dwornik HI. 3410; drapyesnye Hł. 3401;
poddane HI. 1504: podwody Hł. 2479: stado HI. 1008; dobywał I.
C. H. 377; zakład I. C. H 254; podszicze I. C. H 378; — c) dra-
pana HI. 3527; długo Hł. 4176; Długosz HI. 3571; druge U. op. 5,
11; dwoge U. op. 1: Podolye HI. 4139; — d) dochodów I. C. XXXI ;
dobrey I. C. XXXni; dobrim I. C. XXXVII; dom I. C. XXXVIII;
podlie I. C. XXXIII: przodków I. C. XXXVIII; dlugyc U. c.; ridwan
U. c. poddanich I. ('. XXXVIII itp.

II. Spółgłoski trwałe.

I. Powieiene {spirantes) mocne f, eh , s wyrażane byivają
głównie znakami f, eh, s, z których pierwszy i ostatni często też
podwajano. Ezadziej oznaczano f przez ph , s zaś przez sz. A więc :

1><>5

1) f, oznaczone a) jtrzes f: fi.) Fal HI. ł)?; Faick III. 463;
Falislao III. 138; F'ali.slawo HI. 34S ; Falczirisca HI. 367; Hogufaolcni
Hu. 50; Fcmca HI. 474; Franek U. 7; Fricz 111. 69; fstecz HI. 75,
194; 324, 490, AdH, 50!), 53łi [pisownia fonetyczna ohok etymol.
wstecz HI. 2-7); — h) Franko U. 92; Fenca U. "59; fordrowacz HI.
2490; fristowanie HI. 2592; funtłiy I. 0. II. 357; — c) Falkouicz
U. op. 7; folwarkowa III. 3947; Fyricy HI. 4362; Fredro III. 3746:
Frywald HI. 4547; zatrymarczil HI. 4541; poiliorencz.sky HI. 4263;
wfye (w ufie, in exercitu) HI. 4361; yyderkof (Wiederkaufj HI. 4386;
d) Fabianoin I. C. XXXIH ; futrowanya U. c. itp.

^) przez ff: a) ttstecz HI. 96; OflFca HI. 211, 477; Oltczary IH.
221, 346 {ohok etymol. Owczary Hu. 41); Scliaflfrajiecz HI. 353; —
h) Ffallslauy U. 78; Ffalisohow HI. 2759; FHak HI. 2376; Otfka
HI. 3264; Sclmffranc/owy HI 3177; kotlterj HI. 2S33 ; atłtarzow III.
4017; — c) Ffranczuch HI. 3826; Scłiafflary HI. 4471 ; Scliafflaiiyecz
Crzystoffori HI. 4294; gaffrołi 4413; z uffu III. 4361; wyderkoff HI.
3821, 4269; vederkoff HI. 3863; — c^) viderkattove I. C. XXXI.

Y) przez ph najrzadziej, np. a) Philipowsky HI. 39 ; Pliilipo-
uice HI. 325; — h) Schaphlari HI. 4482; wphalą (2 r.) HI. 3342:
c) phutrosz HI. 4413; Raphal HI. 4475, 4508; — d) Knaplilowky
U. c.

o) przez wf layrażany bytva w aJdach ivichi XVI przyinick
w, który hrzmi jak i przed ivyrazami , zaczynającymi się na spół-
głoskę mocną (p, k, t), np. wf którym I. C. XXXII ; wf krotkym I.
C. XXXIII; wfkiadaiacz (ibid.); wf ten (ib.); wf piątek (ibid.); wfpo-
koyv I. C. XXXIII.

2) eh oznaczone przez cli, np. a) Chodów HI. 73, 191 ; Cho-
rzów HI. 70; Charaecz HI. 340; chuda Hi. 40; chrosty HI. 35; chro-
sta Hu. 52; Chroberz III. 348, Chranstow HI. ^iiS:, chleboyeczcza HI.
224; chczal U. 51; Michałow HI. 241; Plochocin HI. 680; Pechna
HI. 94; swanch Hu. 22, HI. 138; koszuch HI. 105; — h) chował
HI. 3234; Chanczini HI. 2935; eholyewa HI. 2789; ohczal HI. 2970;
chczely U. 61; chłop HI. 2428; chrayel HI. 2783; lichy HI. 782;
bochnecz HI. 3277; krzechna U. GO; bich U. 65; ochromily I. C II
316; cruch HI. 3425; swanch U. 93; cztirzech HI. 3177 ; — c) Cho-
bandza HI. 4445; Chorązycz HI. 391(); Chamyecz HI. 3588; Char-
sznicza HI. 4509; Chąszna HI. 4158; chromota HI. 4393; Chroberz
HI. 4547: Chrwathy HI. 3546; Chrzanów HI. 3887; Chrząsthowski
HI. 4534; Cliniyelow HI. 4545; Chlevicze HI. 374ó ; clileboyeczczamy
HI. 4307; czechu HI. 4442; cechy HI. 3661 a; czechmistrz HI. 3662,
3812; piachy HI. 4487; Rossochi HI. 4547; nayechaless HI. 4497;
Kachna HI. 3824; — d) choroba I. C. XXXHI; Chobaczski I. C.
XXXIV; Chancziny I. C. XXXVIII; chlopczowy U. c. ; chleboieczcza
I. C. XXXIII; chcza I. C. XXXIV, XXXVni; dochodów I. C. XXXI:
przichodza I. C. XXXI ; na miesczach slusznich I. C. XXXIII itp.

Niekiedy jednak oznaczany hyiva dźwięk ten jak k, ivięc przez
k [uh c, np. clop {ohok chłop) 111. 2428; czekmistrz HI. 2990.

126

Prsydechoioe h oznacza się przez li, np. a) Ilalska U. 11;
Ilan.o III. 542; Hanca HI. 101, 585; hanzelbork Ilu. 8; llatuus III.
527; Hanussoncm U. 43; Heliam 111. (347; Helena Hu. ol ; Hersz-
niaszek U. 3; liyncowske Hu. 22; — b) Hanek U. 70, 72; Hanusch
HI. 2840; Handzelborka U. 73; harmasz Hł. 2020; Helkusiensem 111.
2838; berolth HI. 2598; Hinek HI. 2575; hynsth HI. 2425; — c)
harassy HI. 3752: liatlasz HI. 3752; hatlasowa HI 3816; Drohobycz
HI. 4428; Halena HI. 4038; rohatliina HI. 4541: buta, butarz 111.
3492; Hosz HI. 4143; Hrora HI. 3681; — d) Haszuky U. c. itp.

3) s oznaczone a) przez s, np. a) samotrzecz U 34; syn U.
10; synowecz HI. 358; .suobdol HI. 563, 607; spt HI. 11: sandzil
U. 29: Sanspow HI 635, Hu 38: Stańko HI. 21; Stanecz HI. 430;
Stanczik HI. 468; Strzedz HI. 245; strona Hb 372; Strugała HI. 184;
swa Hu 49: Sławomir HI. 706; senta Hu. 10; Psari HI. 15; Psarska
HI. 257, Pstroszice HI. 121; Piscorouicze HI 184; gospodan Hu. 8;
po.spolita Hu. 21; pospolicze U. 33; — h) samotrzerza HI. 2963;
sadzawka HI. 3425: sinowecz Hb 2981; Soltysek HI. 2076; Sokolnik
HI. 3410; sto HI. 2963, U. 94; stodole U. 88; wspanczene, stawisko
HI. 1310; stampka HI. 1287; Stnmpoezicz HI. 3082: Strzemen III.
2505; strzałka HI 3410; skopy I. C. II 356; skala HI. 3266; skot
IT. 95; sklath HI. 2492; slusebnik U. 79; Smolka HI. 2417; Ostboya
HI. 3415: korzistna HI. 2974: gospodą HI. 2978; s panem U. ^"6; —
c) subyscb, sobyancz HI. 3899; sosnek U, op. 5; sosnowa HI. 4112;
Sokolowsky HI. 4492; soyka HI. 3934; synowycza HI. 3836; Saudzi-
szow 111. 3908; Sądzimir Hi. 4391 ; Sąspowsky HI. 3881; Starzini
HI. 3533: staianie U. op. 1, 5, 6, HI. 4176; scopy HI. 3731; scopek
HI. 3569; scotbnyk HI. 3579: Skoczen HI. 3675; skorka HI. 4150,
4518; Skwara hI. 3575; spu.stb Hi. 4227; sprawycz HI. 4443: Sla-
bosz HI. 4234 , Slawenszky HI. 3457 ; Sionko HI. 4469 ; Smolsko HI.
4363; Snopcowsky HI. 4260; brzost HI. 3652; Nastbka HI. 3614;
Osowskego U. op. 8; — d) synem 1. C. XXXIII; straczenim (ibid.);
starosta I. C. XXXI; starostwa 1. C. XXXVIII; stavya 1. C. XXXIII;
składana U. c. ; .srebny I. C. XXXII: sliig I. C. XXXIII; podsadek,
odstapicz (ib.) ; blisko I. C. XXXVII; s koly U. c itp.

^) przez ss, np, a) ssamostrzal Hu. 33; ssto Hu. 70; ssta Hu.
70, U. 53; sswp U. 41; posspolki U. 17; posspolnego U. 33; sslu-
szebnikiem U. 9: czassu U. 7: Wissoca HI. 394; wyssoke HI. 353;
Donossy HI. 238; pocossow HI. 235; Noss HI. 604; spa.ss HI. 242;
ss tim U. 48; ss kmyeczem Hu. 69; ss swego U. 4; — h) ssamo
ssotbni U. 76; ssamicze HI. 3250: ssial 111. 2969; sswim U. 63;
possag HI. 759; possagu HI. 3244, U. 95; w possadze I. C. II. 438;
gąnsska HI. 2798; Sąsspow 111. 2816; lissy (łysy) HI. 3114; zapiss
U. 91; zapissu 1'. 71, 99; szalass HI. 919; ss kmeczmi U. 57; — c)
wssadzyl HI. 3H95; lyssym.4457; Lyssakow HI. 4260; plassky HI.
4535; Sobyesski HI. 4550; harassy Hł. 3752; brzosskynya HI. 4535;
Szcząssna Hł. 4435; Zalass 4549; schoss Hł. 4523; — d) ssam I.
C. XXXIV, XXXVIII; ssam (są) I. C. XXXHI. XXXIV; przi ssobye

127

I. C. XXXIII; ossobi I. (!. XXXVIII; zapissacz, napissaiii I. C. XXXI;

0 vipyssanyv zapissn I. C XXXI; czassu I. C. XXXVIII; czasspm I.
C. XXXI itp.

y) pr^r',^ sz, 'Hdder rzadko jesscse iv wieku XIV, np. ode szta
lyath U. 44; csęściej już w wirku XV np. &) 8zol)()tlia III 2700;
Szokolowsky III. 2575; szaiuicza III. .3250; szynową III. 2425: Sztlią-
pocioc HI. 325o: Szcrzypiecz HI. 2431; poszpolitey U. ()4; Rząszka
[obok Rzasska) HI. 3309; sz taco dubrymy I'. 70; — c) Sz"sziika
III. 3897'; szobye {ohok sabye) HI. 3899; Szobyen HI. 4275 {obok
Sobyen HI. 4266); szadlo HI. 4459; szadzawka HI. 3821; Szkala HI.
3503; Szlonko HI. 4448: Szlaweneky HI. 3457; Szhishowsky HI.
4427; azvakoui HI. 3640; oszadzy HI. 3791; Lysza [obok Łysa) HI.
3824; Gdanszco HI. 3439; Rząszka HI. 4032; czoszna (ciosiiaj III.
3947; Iiatlasz (obok de liatlaso) HI. 3752; znoimi rmdziej tv wieku
X VI np. czasz I. C. XXXVIII; zapisz I. C. XXXI.

S) przez ssz bywa również niekiedy oznaczany dźicięk s, np.
a) zapissz U. 24; h) sosszny HI. 2536; rzeczisszco HI. 2817 i to, jak
widać, na końcu lub u; środku ivyrazóiv ; na jjoczafku zaś apotykaniy
parę razy z tą samą, tcartością fonetyczną znak z, np. zkala (skała)
HI. '2478, 2513, 2518; zwe (sVe) U. 90; zobolye HI. 4135; zamo-
strala HI. 3208; podobnie: gozpoda Hu. 55; łożeni (losem) Hu. 2.
Obie te jednak pisoumie należą do ivyjątkóiv.

e) przez scli byiva wyrażany dźwięk s tylko sporadycznie, np.
a) korziscbtnę U. 30; b) czasch HI. 2957; zapischu U. 77; opascha-
uye {obol' opasanye) HI. 2840: — c) hatlaschowa HI. 3858; [obok
liatlasowa HI. 3816), Lischakowsky (obok Lissakow, Lyssakow) III.
4260; Pesclikowa szkala III. 3503 {ohok Pyescowa zkala HI. 2478,
Pyeszkowa zkala III. 2513) ; — d) podscliadek {obok podsadek) I. C.
XXXIII; turkuschem I. C. XXXII; zapisch I. C. XXXI; niekiedy na-
wet przez ssch, np. czasschi (czasy) I. C. XXXIV (1524).

II. Pouńewnc slahe vf, j, z bywają oznaczane z daleko większą
rozmaitością; każdy boiuiem z tych dźwięków ma przy na }nin i ej po
trzy znaki, które się używają obok siebie przez cały ciąg wiekóiv.

1 tak w wyrażane bytua przez w, v, u; j przez i, j; y, y ; g. gy
lub gi ; z przee z, s, sz, np. :

1) w oznaczone a) przez w: a) wola HI. 39; wola adamowa
HI. 565; woyewoda U. 47; Woywanouice HI. 675; Woyslaw HI. 182;
wappna U. 47; widerkoff III. 3811; wyderkaff HI. 4384; wysoka HI.
54; wygon HI. 149, 244; Widzga III. 50, Hu. 5; wiwabiw U. 6;
Wroczinowa Hu. 7; Wroczirairowa HI. 171; Wlodzislaw III. 352;
wzala Hu. 48; wsy()la U. 17; Nawoyowa HI, 30, 678; zabawa HI.
158"; Pylawa HI. 267, Grzibowa HI. 279; Cunowo HI 520; słowo
Hu. 42; Iwan HI. 160; piwa HI. 119; prawem Hł. 465; niwy HI.
31; pocowy HI. 446; powód HI. 13; crwawe Hu. 45; podobnież na
końcu wyrazów: staw HI. 521; Wsdow HI. 561; Gdów HI. 54, 279;
Woyacow III. 54, yen. phir. pocossow HI. 235; pocow Hł. 304.
.305; nyw HI. 458; drew U. 47 ; — b) wyprawą Hł. 2.304: wywo-

128

lana U. 67; wyschedwszy U. 59: Woyta U. 97; woszniky HI. 2302;
woyewoda HI. 733; walach I. C. H, 379; wasznik I. C. H. 121;
wloczniąn I. C. II. 351; włodarz HI. 2849, 2927; wlodyka HI.
2369; Wlost U. 83; wnank HI. 1457; wnanca HI. 1063; wstecz (pi-
sołcnia ełymoloy.) HI. 2299; gwaltownye HI. 3212; dworzec HI.
2399; dzwono HI. 3335; bawola głowa HI. 807, 1399; gawron HI
3423; Nawoyowi HI. 31C4; prawa HI. 842: polewka {etymolog.) HI.
2380, 3449'; w stawach HI. 3210; gotów U. 58, 61; stawów HI.
3240: brogow HI. 3104; grossow HI. 3247; — c) woznyky HI.
4368; Woynycz HI. .3868; Woythka HI. 4175; walką HI. 34"^7 : Wa-
powskv HI. 4351; Wawrzkowska HI. 4101. Wagrzin'Hl. 3934, Wa-
żyk HI. 4100; Wiwloka HI. .3456; wyschedl HI. 4368; wsedlwschy
HI. 4177; Wlodzyslawsky HI. 4321; wrotha HI. 4497; wroczili HI.
4553, wrobi HI. 4112; wtóre U. op. 6; wkupowaly HI. 4036 ; dwoge
U. op. 1; gwoszdz HI. 3442; nawsye HI 3755; Nowa HI. 4053;
Nowogród HI. 3521; ossewek HI. 3821; Drwanya HI. 4325; Owczary
HI. 4418; zidowka U. op. 1; Czchowka HI. 3454; jałówka HI. 4011 ;
zoraw HI. 4453, 4528; Sławków HI. 3664: Wilków HI. 3674; Ostrów
HI. 3821; Lobzow HI 3620, gen. pliir. przezvskow HI. 3712; pokow
HI. 3691; — d) wlaszna I. C. XXXHI; wszythky I. C. XXXm;
Iwowskj^emy, wchwaly, krolowey (ib.) ; wywraczane U. c. : Ridwan (ib.):
swym I. C. XXXVIH; dnyow, koscziolow I. C. XXX HI ; obmów I. C.
XXXVIII ; w rącze I. C. XXXI {najczęściej jednali hywa w tych
aktach przy i inek w pisany przez wf i to naioet przed wyrazami
zaczynającymi się na dźivięcznci spółgłoskę np wf rancze I. C.
XXXIH. wf bieczu, wf dobrey (ib \ wf dom I. C. XXXVIH. itp. za-
pewne pod ic2)ływem pisowni po części usprawiedliwionej przed
wyrazami zaczynającymi się na spółgłoskę bezdźwięczną czyli mo-
cną-, por. wyżej):,

^) przez u znaczniej rzadziej oznaczany hyioa dźwięk w; naj-
częściej jeszcze w wieku XIV i to tylko iv środku wyrazóto np.
prano U. 19; praua Hu. 6; noua HI. 459; budziuogiouicz Hu. 19;
ffalislauy U. 78 ; lub przed samogłoskami miękczącymi e, i, np.
lascouecz (2r.) HI. 372; suinca III. 182; dziuissius HI. 456; zauissius
HI. 47; zauischa HI. 559; staschoui U. 22; szvakoui HI. 3340; za-
stauil U. 2; charuin HI. 433; polouicza (2r.) U. 9; zarnouicza U. 20;
najczęściej zaś w suffiksie -owice, np. mislouicze HI. 12; Hu. 25;
U. 13; michalouice HI. 400; marczincouicze HI. 199; zacrzouicze HI.
346; lanouice HI. 390. Że pisownia -ouice była praioie regułą,
loidzimy z tego, iż jeśli w tym samym wyrazie pojawił się nadto
dźioięk w, pisano go przez w, np). woyczechouice HI. 320; wroblo-
uicze HI. 172, 203; wrocimouice HI. 502 ; iwanouice HI. 398: radwa
nouice HI. 367; neswoyouice HI. 283 : budziwoyouice HI. 294. Zna-
cznie rzadszą jest pisownia tego suffiksu przez w hib \, np. czu-
dzinowice HI. 349; przibi.slawice HI. 455; mai'czincovicze HI. 200;
wrocimovice HI. 438. Nieraz jeden i ten sam tcyraz spotyka się
IV najrozmaitszej pisowni np. paulouicze HI. 12, 16; paulowice HI.

i

129

495; pawio wicz U. 30. Ohok lacińshiej więc pisoivni przez u ivy-
rohiła się już w wieku XIV polska pisoionia przez w, używana
pratuie poicszecJmie z wyjątkiem pewnych ivypadkóiv, jak to ividzie-
liśmy na, powyższych przykładach. W wieku XV pojaioia się ła-
cińska pisownia przez u już tylko sporadycznie ., np. uchuala (2r.)
III. 3506; wisiiolil III. 1493 ; przipouedala, III 3483 ; louicz III. 2972;
imiona zaś ze suff. -owi(;e piszą się również najczęściej przez w, np.
Iwanowicze HI. 2517; Pawlowicze HI. 2694 itp.

y) przez V bytca iv ivieku XI V dość rzadko oznaczany dźwięk
w, np. yyderkoff HI. 3863, 4269; vederkoff HI. 3863; szvakoui HI.
3640; najczęściej jeszcze w formach łacińskich^ np. gnevomiro HI.
16; zavissio HI, 47; dzivissij HI. 463; częściej pojawia się znak
ten IV luiekit XV np. vipuszczil HI. 3179; viIoviI HI. 3240; vidzer-
szeli HI. 3266; ve ralynye HI. 3240; vangercze HI. 3431 ; vnaczączi
HI. 1633; vrotIia HI. 3432; vsczącnąl HI. 3089; davagiancz HI.
3195; NypYi-zadowo (oio/.; Nyewrad) U. 99. — iv drugiej połowie zaś
tego icieku staje się praicie róicnie częstym jak w, np. volya HI.
3875; bąkova yoIya^HI. 4250; voznyky HI. 4227; voynicz HI. 3558;
vazy (waży) HI. 4398; vązyk HI. 3846; vangercze III. 3554; vika
(wyka) HI. 3482; viszey U. op. 5; vivolan HI. 3590; yylyeganyecz
HI. 4351; yydzyerzely HI. 4362; vrobl HI. 4161; vzdal HI. 4362;
vkupy seu vrąboe HI. 4036 ; y vanouicze HI. 4246 ; krzivaczka HI.
3885; pavlokova HI. 4284; javoi-nik HI. 4284; olovnego HI. 4520;
barthkovka HI. 4284; svidnovka et jaroshovka HI. 4332; przybyszovka
HI. 4358; podobnie w ivieku XVI np). voiewoda I. C. XXXIII; voy-
niczkiego I. C. XXXI. voyna (ibic?.) voznycze U. c. vatpya I. C. XXXIV
varigerskego I. C. XXXII. vesmye I. C. XXXI; visnavami I. C. XXXIII
virzecze (ib.) viscliey vipissane ,1. C. XXXVIIł. valaskie U. c. vaschey
1. C. XXXIV podavacz I. C. XXXIII; ve Ivovye I. C. XXXin. v nye-
dzela I. C. XXXI. Widzimy więc, że ohok znaków u, v, już iv wieku
XIV icystępiije znak w jako najlepiej nadający się do wyrażenia
polskiego dźwięku w ; iv miarę tego ginie z końcem ivieku X V znak
u prawie zupełnie, lozmaga się jednak w użyciu znak v, który tak
w drugiej połowie wieku XV jak i w iv. XVI używa się ohok
znaku w prawie powszechnie.

2) j oznaczone: a) przez i. j, np. a) iemu Hu. 16; w iedlczi
Hu. 11; Jedlcza HI 29, Hu. 11; Jelitco HI, 318; iasrziny HI. 317
.lasek HI. 10; Janek HI. 516; Jarosław HI. 92; Jachna HI. 42, 43
Jaswecz HI. 485; Jurco HI. 698; Jurek HI. 699; jarey HI. 330; jecha
U. 36; jako III. 119; jaty HI. 588; jego Hu. 71. — h) Jan U. 62;
Jagenka HI. 2655; jelitow HI. 2474; pomagai U 83; jaco HI. 1186,
3208; jeclial HI. 2973; jal HI. 3082; jastrarap HI. 2956; jalowata
HI. 2553; jalowith 111. 2553; jenostaynim HI. 2709; pirwej HI.
1186. — c) ialowicze HI. 4195; ieden HI 4142; jakubia HI. 4495;
jawor HI. 4214; jassyen HI. 3665; jazdek HI. 3818; jemyelyno HI.
4362; jwtrzini HI. 3655; maja HI. 4219; gronosztajmy HI. 3452;
Msczuj HI. 4391. — d) iesthli L C. XXXIV, iachacz I. C. XXXVin

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 17

130

iarmarku I. C. XXXIV, obieczuiacz y sliibviacz I. C. XXXIII, zaiaczek
(ibid.) maiancz I. C. XXXVIII, gronostaia U. c. jan 1. C. XXXI. jacub
I. C. XXXIV, jalowicze U. c. jucht (ibid.), itp.

jj) przez y, y znacznie częściej, i to praicie powszechnie ozna-
cza się j przez cały ciąg łych wieków, np. a) yego U. 5: yemv U.
6; y() U. 48; yansz U.' 18, 51; yest HI. 121; yednanya U. 35;
w yednanu Hu. 32; yakusz U. 34; rakoyemstwo U. 20; uyasd HI.
606; uyednal Hu. 69; w gayoch Hu. 4; kaczeruyesz HI. 144; woy-
czech HI. 716; woytek HI. 441; maczeyoouicze HI. 256; moy U. 33
Rey HI. 116, 170; slodzey HI. 285; pirzwey U. 6. — yey Hu. 45
46; yego Hu. 71 ; yc U. 2; yansz Hu 58; U. 55; yecliaw Hu. 24
wyednanye Hu. 42; zayantho U. 42; dayal Hu. 23; w pokoyv U
45; procoyem Hu. 30; swo}' Hu. 56; paney Hu. 45; pirwey Hu. 14
pomagay U. 7, 17. — h) yego U 9i; yey U. 76; yako U. 65; ya-
stramp Hi. 2974; yalovicza I. O. II. 211; yagnessky Hi. 3114; w yą-
sthwye HI. 1651; yurek HI. 3298; nayarz HI. 856; zaymuie HI. 2358;
zaymuie I. C. II. 2.59; wyerzey ibid. 405; pnmagay U. 85; micolay
HI. 3210; zlodzey U. 66; colodzey HI. 3230; roley tey HI. 3239;
cupney HI. 2814 b. — yego U. 70, 91; duo gaya HI. 2753; boya-
nicze HI. 2759; buynne HI. 2759; na woycze HI. 1130; pirwey HI.
1186; oboyczig 1. C. II. 378. — c) yodlovnyk, yanovycze HI. 4330
yaroslaw HI. 4337; yaczm3^eniczisko HI. 4176; yączstwo HI. 4217
zayączye HI. 4203 ; zayancz (zająć) HI. 3755 ; uyesczky HI. 4483
uyeysky Hi. 3700; przyyechal HI. 4368; przyyechawszy HI. 4443
loyu HI. 3457; loyek HI. 4362; gayum U. op. 1*; stayanie HI 4176
naymem HI. o821 ; nawoyca HI. 3835 ; raysko HI. 4232 ; omawyayą
Hi. 4293; roley HI. 4176, 4200, rolyey U. op. 7. — gay HI. 3829;
roley U. op. 8; studnyey U. op. 11. — d) yedno I. 0. XXXI. yesthli
I. C. XXXVIII, ycdlecz U. c. yacłiali I. C 34. mikolaya I. C. XXXL
stoyącz I. C. XXXVI, yednacze I. C. XXXIX, z yedney (ibid.) they,
swey, yarny I. T. XXIX.

Y) przez g bywa wyrażani/ dźicięk j róivnież bardzo często,
np. a) gy (ji) Hu. 61; gych U. 12; gesm U. 29; gyui U. 13; gi-
nego Hu. 23; g}'nerDv U. 13; giste U. 4; gistim Hu. 71; gystem U.
26; raukogemstwa Hu. 12; stogy Hu. 3. — b) gego HI. 2863, 3212;
gich HI. 3236; gest HI. 2973, 3069, 3247; geden U. 63; gesdzyly
HI. 3210: Vgesdsky HI. 3179; gechaw HI. 1730; wigeli HI. 3215
przigecliaw HI. 3212; gego odgechanim HI 3153; rąkogemstwu HI.
3267 ; wilyege HI. 3299 ; vgednano U. 80 ; g}^ch gvmam U. 65 ; gim
U. 88; gymy U. 68; ginicli U. 81 ; gyne HI. 1186; gyma U. 67,
73; gysthich HI. 2749; gyszczini HI. 2548; podgysdbie HI. 2713;
gelen HI. 1330. — c) gy HI. 3104; gego U. op. 7; gelen U. op. 8;
gelenya HI. 4112; gesdza U. op. 11 ; vygecliawschy HI. 4307; vgesdz-
skego U. op. 1; gistota HI. 3839; gym^enye HI. 4368; gywanowsky
HI. 3G12; wnygdą HI. 4110. — d) gicli, gimi I. C. XXXIH. ginni,
ginsam I. C. XXXVIII; przigachacz I. 0. XXXHI. sgem I. C. XXXni

131

na agcymie I. C. XXXyiII. yygmuyancz I. C. XXXI. s przigaczioli
I. C. XXXVIII itp.

W formach łacińskich wyrażano nasze j bardzo często przez
gi lub gy, np. rasczugins HI. 174; losezugiwoyum Hu. 2; nawogius
III. 3104; cum gagyo 111. oGoó. Fisotunia ta przez takie imiona
ivłasne weszła i do ortografii polskiej , lecz tylko sporadycznie, np.
a) Budziwogiouicze U. 3. — b) u Nawogia U. 79 ; Giemielino Hi. 4363
[obok Jemyelyno HI. 43(32.); gyelen {obok gelen) HI. 1330, 2G36;
gycrau U. 97; Nyeczugya HI. 2461. — c) Gyedlicza III. 4178; wgye-
chacz HI. 3515; Giezowski HI. 4528; Szygyek HI. 4124; zagyate HI.
4203; dwogye U. op. 6. — d) przigiacziele I. C. XXXIII. Do rzad-
kich tvyjątkóiv należy takie oznaczenie j, jak w tuyrazie sweyg (swej)
U. op. 3, 4.

W oznaczeniu więc j panuje jeszcze większa dowolność, niż
IV icyrażeniii dźwięku w, od iv XIV bowiem do XVI używają się
obok siebie znaki', najczęściej y, y ; yiieco rzadziej i, j, g; najrza-
dziej gł, gy.

3) z oznaczane bywa: a) przez z już praicie powszechnie
w icieku XIV np. z zastawi U. 8; zazwanya U. 45; zapissz zapiso-
wano U. 24; zarzecze HI. 7, 49; zabłocę HI. 301; zalesse HI. 581;
zagumnye HI. 358 ; na zagumnu HI. 36 ; zator HI. 338 ; zacrzow 111.
359; zarogow HI. 62, 66; zaclica HI. 93; zabawa 11.. 156; zawada
HI. 337; zapusty HI. 449; zagony HI. 681; zrzanczicze zagorske U.
30; zamboczin Hu. 72; zarabr HI. 309, 624; Poznanum Hu. 72; po-
znaniensi HI. 341; wzancz Hu. 48; wzanl Hu 46, U. 30; wzal Hu.
45, U. 21; pozwala U. 16; ykazal U. 9; wyanzal Hu. 66; wyanza-
nye Hu. 69 ; obyanzal U. 47 ; obwanzala Hu. 39 ; liganza U. 45,
298; z yego U. 10; podobnie w toicku XV i XVI np. b) zagony
111. 785; zastawnym. 2421; zaponicze 111 3264; zaponky HI. 2720;
zakład I. C. H 254; zagroda HI. 1268; I. C. 11 224; zadany U. 57;
zawarł HI. 3077; zaymuie I. C II, 259; zakąszał HI. 3249; zabodla
III. 2758; zisku 111. 2567; zdawacz HI. 3342; zdraczcza HI. 2479;
zgubą III. 2766; zwerzinecensis HI. 1822; zlotich HI. 3247 : wanzane
HI. 1584; obwanzal U. 95 ; z yey U. 76; z prawa HI. 1699; z pełna
U. 62. — c) za HI. 4200; znyacz HI. 4112; zathorz HI. 4478; za-
łyesye HI. 4322; zapusta U. op. 8; zakladmy HI. -4307; zachodzą
HI. 4151; zesromoczon HI. 4166; Zuzaunam HI. 3494; zbroyą HI.
3582; zrząnczycze HI. 4248; lazy U. op. 10; gnyazdowycze HI.
3840; pyłzno HI. 4422; babyzna HI. 3865. - d) zapissacz I. C.
XXXI. zacliczina I. C. XXXHI. z synem 1. C. XXXHI. zapłaczicz I.
C. XXXI zaclu)vaiacz I. C. XXXIII, zawsdi I. C. XXXIV, zamki U. c.
zamesznyczy U. c. zlotich I. C. XXXII. poz\i I. C. XXXIII; viazan
I. C. XXXVIII; barzo I. C. XXXIII. Nadmienić jeszcze należy, że
w rękopisach naszych ma ten znak zwykle postać gockiego j.

P) przez s prawie równie często, lecz tylko iv peicnych ivy-
padkach np. przed spółgłoskami dźwięcznymi, rzadziej przed samo-
głoskami, np. a) sginanl Hu. 11; swerzinecz Hu. 43; sbischo HI.

132

40; srzancice HI. 493, 69 0; wsanl U, 51; wsyala Hu. 57; coslow
HI. 175; yesden HI. 36; wwansal U. 38; s 5'aschowa Hu. 27; s ran-
ky Hu. 30. — b) sa U. 94; w sastawye HI. 3179; sagladeru (zakła-
dem) HI. 2475; sadziersal HI. 3l77; na sagumnu HI. 1480; sdra-
dzil HI. 3247; sdrzaczcza HI. 2253; sbyeszene HI. 2634; sb()ssyn
HI. 2700; snam HI. 3010; slich HI. 2870; wsącz HI. 2973; wsal
HI. 2927; wsdawne HI. 1130; wswalil HI. 2336; wyswanye HI.
2703: posew HI. 2990; wyasal III. 3125; nalasl HI. 3236; babisnę
HI. 2023; s mego HI. 728*; s Dobsicz HI. .3018; s Rzeplina HI.
2970; s Lewina HI. 3262; c) smownye HI. 4231 a; sganbyon HI.
4166; sbrogyą HI. 3581; Sglobyen HI. 3456; swogek HI. 3685;
8vierziniecz HI. 4022; srzączicze HI. 3990; gnasdowicze HI. 4304;
s godłem HI. 3490. — cl) sassek U. c. smowa I. C. XXXI. smowi I.
C. XXXHI. sysczyl I. C. XXXVIII; sdrovye I. C. XXXin. o sdrovyw
I. C. XXXIV, sgody I. C. XXXI. sgadzaia I. C. XXXIV, nasnaczone
1. C. XXXVIII; roslicznyemy I. C. XXXII, barso I. C. XXXlH; visna-
wam I. C. XXXVII, s luczlavicz I. C. XXXIII ifp.

Niekiedy znajdujemy iv iciehu XIV i pierwszej połowie w.
X F ss tam, gdzie dziś mamy dźtoięk z, np. wssanl U. 65 ; ss lank
U. 17; ss nechczenym U. 58; ss woytkyem Hu. 69; ssyednano U.
68; ss moyc U. 7; ss yego wolo Hu. 71; ss wawrzinczowę U. 54;
ss yego kasnę U. 54; na ssmowye HI. 3085. W przeicażnej części
tych przykładów mamy przez ss wyrażony prasłmv. przyimek si ;
inne zaś wypadki, jak: ss lank, wssanl są tylko sporadyczne, i to
nader rzadkie, potvstałe zapewfie iiod ivptywem tej pisowni, w któ-
rej ss hyło uprawnione fonetycznie.

y) przez sz l>ijiva xmjrazany dźwięk z sporadycznie przez cały
ciąg dwu icieków np. a) zelaszo HI. 656; poszwu Hu. 34; wszanl
Hu. 6. b) sza (za) HI. 2051; szawyasa HI 2095; szastawy HI.
2709; szagorze (obok zagorzye) HI. 2713; szlodzeystwo HI. 2831;
szvloczil HI. 1941; przysznal HI. 2619; zakąszał HI. 3240; wsząl
HI. 3082; wszal HI. 3276; wsz(>l U. 96. — c) szrzączycze HI. 4313;
pylszno HI. 3455; wyaszdu HI. 3966; przisznal HI. 4315. — d) ve-
szmye I. C. XXXI. wsziancz (ib.) ; wszial I. C. XXXVII, przez I. C.
XXXVIII, sz nich I. C. XXXIII, sz wagamy U. c. sz okładem U. c.
I ta pisoicnia da się ptodohnie wyjaśnić przez lozgląd fonetyczny
i rozszerzenie się zapomocą analogii , bliżej jednak będzie o tym
mowa IV głosowni.

Dzisiejsze tvięc z bywa od XIV do XVI wieku wyrażane
równocześnie kilkoma znakami, a mianoivicie najczęściej przez z
(j) i s, rzadziej przez sz, najrzadziej przez ss.

III. Powiewne s (sz), ź (ż).

Dźwięki te już dla tego samego wyrażane bywają nojrozmai-
ciej, że łacinie nieznane nie miały one osobnych znaków. Wyrażano

133

je więc albo pojedynczymi znalami s, z, albo podtcajano te znaJci:
ss, zz, albo też składano je w tym celu ze sobą i z innymi zna-
kami IV pewne yriipy jak: sz, sch ; ssz, ssch ; sli, zli. 1 tak:

1) Dźwięk ogólnie polski sz oznaczany bywa tv staropolskich
zabytkach piśmiennych ziemi krakowskiej :

a) przez s dość często, np. a) scody Hu. 4, 7 ; schodi (szkody)
Ilu. 50; Prosovipze [obok Proschovicze) III. str. 45; Olsowa Hu. 7.
b) sescz HI. 285(); 3ll4; sesozi U. 100; sesczdzesanth HI. ;}210,
3104; polsosti Hi. 315G; suba HI. 24«0; skoda HI. ;J153; skody
HI. 2946. 29G3, 3104; scodi III. 3082. 3114, 327G ; uskodzil III. 3212,
3240; Yscodzil HI. 3239; spak HI. 2636; sthuky HI. 2364; przisedl
HI. 2863; zasedl HI. 2587; I. C. H 439; wisla HI. 2963; poslusny
HI. 3240; kokoska HI. 1924. c) stuczne HI. 3564; Psonka HI.
3602.4112; Barthosovicz U. op. 2, 4; Nyeskow HI. 3989; Myskow-
sky HI. 4386 (obok Myschkowsky) HI. 4388; Swiaskowey U. op. 2;
Ilkus {obok Ilkusch) HI. 3549 ; krzes HI. 4412. — d) sescz I. C.
XXXH. skoda I. C. XXXIH. skodi (ibid.), Tasiczki I C. XXXHI. pow-
sednye I. C. XXXIII, przisedl I. C. XXXIV, przisle I. C XXXIII, przi-
sli (przyszły) I. C. XXXIV, przislych I. C. XXXVIII, nyeomyeskali
I. C. XXXIII. Szczególniej daje się nader często spostrzegać ten
sposób oznaczania dzisiejszego og. pols. sz w połączeniu z następu-
jącym dźioiękiem cz, np,

a) sczepy HI. 172; Sczeczina U. 48; sczecoczyny HI. 257, Hu.
49; Sczepanow HI. 647; Sczithnyky HI. 666, Hu. 34; Msczuio HI.
20; Msczugium HI. 165; Fasczessowa U. 27. — b) scepye (szczepie)
HI. 2264: SczotrkoYicze HI. 2335; sczodrcowsky HI. 2963; Sczeko-
czyn HI. 951 ; przepusczacz HI. 2972. — c) Sczaw HI. 4318; Scza-
wynsky HI. 4380; Sczepyatliyn HI. 4360; Sczekoczky HI. 4490; Lye-
sczyny HI. 3824; Lesczinski HI. 4534; pisczely HI. 3887; zasczy-
tlioY HI. 4449; zapusczyskem U. op. 11; przipowescza, przipowescze-
nye HI. 3489; przypovyesczonem HI. 3662, 3663; Nyemsczianka HI.
4188.- d) sczasczyy I. C. XXXIV; Msczvy, Msczuga I. C. XXXVIII
yescze I. C. XXXI, XXXIV; yipusczacz I. C. XXXIV. itp.

Być może, że sposób ten oznaczania, dzisiejszego ogól. pols. sz
przez s jest nietylko skidkiem ubóstwa abecadła łacińskiego ; łatwo
bowiem przypuścić , że mamy tu ślady óioczesnego „mazurotva)iia^
w ziemi krakowskiej , które i dziś jeszcze jest powszechne iv gwa-
rach ludowych:

(3) przez ss najczęściej jeszcze oznaczano dźwięk sz tv icieku
XIV, rzadziej iv XV i XVI np. — a) ssesczi grossy Hu. 17;
Sspak HI. 5; nassey HI. 121; nasseofo Hu 13; Stassek Hu. 13; Pas-
sek HI. 119; Prossovicze HI. str. 44; Hanussonem U. 43; Swossow
HI. 54; Swossowicze Hi. 161 ; Grussow HI. 322; Mirossow HI. 248;
Sandzissow HI. 119, 381; Slawossow HI. 444; Plessowca HI. 69;
Pacossowca HI. 92; wyssia Hu. 14, 31; Passcow HI. 54; Jacuss Hu.
12, U. 27.

134

h) ssescznaccze HI. 3247; Pssonca HI. 2602; cossula HI. 3156;
Plessow HI. 758; podssicze HI. 2413; Sb()ssyii HI. 2700; Pyotrassek
HI. 2636; pol^rosskow HI. 3156; passczeka HI. 2286; uranass (ura-
niasz) HI. 1570.

c) Bartossovycz U. op. 9; Cassuba, Cassubecz HI. 3539; Owas-
souicze (obok Ouaszovicze) U. op. 3 ; Byessathky, Byassathky (ohoJc
Byasszathky) HI. 3869.

d) prossowskym I. C XXXVni. Tassiczkiego I. C XXXI. prosson
I. C. XXXVHI ; nassym I. C. XXXIV, ratussu I. C. XXXV1H itp.

y) 2}>'2ez sz bywa głównie oznaczany dźicięJc sz już od wieku
XIV, np. a) szescidzessanth Hu. 37; szesczinaczcze Hii. 60; Szafra-
necz U. 36; szkoda U. 3; szkodi Hu. 9, 59; szcodi Hu. 20; szła
Hu. 29; Szczodrcouicze HI. 110; wszim U. 46; panosza Hu. 24; Bo-
guszara Hu. 17; P)'otraszow: Hu. 64; Marcuszowo Hu. 62; Swanszek
HI. 262; Rzeszów HI. 477; Marszouicz HI. 170; Lawszowa HI. 204;
Staszconem U. 16; Paszce HI. 248; Herszraaszek U 3; Raszcow HI.
356; Strzeszcovicz Hu. 20; Petraszcam Hu. 15; Potruszka U. 3; po-
truszczine Hu. 15; nasz HI. 119, 121; Strzesz HI. 170; Bogusz Hu.
35; łoraysz HI 153; kaczeruyesz HI. 144. — b) szurza HI. 3215;
sziku HI. 3153; Szathanow HI. 2518; sznura HI. 2700; szczepw HI.
2691; Szrzyrb.i HI. 2376: Pleszow HI. 2059; Lawszowo HI. 1306;
Swoszowice HI. 2067; Rzeszotliari HI. 2682; zkowawszy HI. 1785;
wiprowszi HI. 2255, vygacliawszy HI. 2436 ; poszwa HI. 2036; Mokr-
szko HI. 2416; proboszcza U. 97; grosz U. 84; Strasz HI. 2341;
Wayasz HI. 2979; Marczysz U. 76. — c) Szacharka HI. 4428; szy-
gyek HI. 4124; szubę HI. 4135., szczepye HI. 3864; Szczepanów HI.
3665; szczebrzuch HI. 4368; Szczodrkovicze HI. 4518; Szczubiol HI.
4363; Pszonka HI. 4153, 4262; Raszek HI. 4362; BarthoszowJcz HI.
4174; Rzeszotary HI. 3826; Lathoszynsky HI. 4405, 4437; poszwycze
HI. 4459; Nyeszkow HI. 3982, 4279; Mokrszko HI. 3481: Mokrszky
HI. 3508; Trzemeszna HI. 3949; przipowieszcza HI 4492; kusz HI.
4282; Pyelsz HI. 4447: grisz HI. 3729; Snyesz HI. 3681; Długosz
HI. 3571; Myrosz HI. 4267; Marcysz (ibid.); Woyasz HI. 4282.—
d) wszakosz I. C, XXXIII; proszą {1 sgl. praes.) I. C. XXXIV; wszi-
thki I. C. XXXIH; wszisczi I. C. XXXIV; vienczsza I. C XXXI; le-
pszey I. C. XXXIII; slusznifh (ib.), prziszle I. C. XXXVIH itp.

o) 2^^^^^ sch praioie równie czysto oznaczany byiva dźwięk sz
przez całe te diva iciehi, np. a) schesczinaczcze U. 13 ; schurzi U.
25; schynkowal HI. 119; wschitko Hu. 72; Psclionca HI. 136; Za-
uischa HI. 559; przischedw Hu. 71; wischedl U. 7, 24; Paschek U.
26; Potraschowi U. 8; Lawschow HI. 396; Lawschowa HI, 192; Swo-
schouicz U. 26; Boguschowsky HI. 42; pstroschicze HI. 49; Paschco
HI. 44, 126, 248; Staschkv U. 22; Raschcow HI, 54, 464; Crisch-
couicze HI. 111, 485. — b) schurza 111. 2779; schuba HI. 2323;
Schafflary HI. 4471; Scbaffranczowy HI. 3177*; schtbuką HI. 2016;
przysclietw U. 76; proschowską III. 2978; Sandziscbonis, Sandzischem
[oboJi Sandzisza) U. 64 ; Unescbow U. 67 ; Ffalischow III, 2759 ; pod-

135

leyschemi HI. 3082; wibiwschy U. 08; Chawlosch III. :]()82. —

c) scliopy 111. 3975; scliary III. o858 ; Hcliablam III. 3935; schaco-
wacz III. 3G46; Scluifraiiiecz, SoliaCraiicze, Scliafranczowo III. 4024
Schaplilary III. 4254; schuha 111. 3,858, 4250; scliiroka III. 4170
Scliydlowyeczsky 111. 4029; pschonca HI. 4518; polepscha III. '^927
Miklaschek HI. 4401 ; Coscliicze HI. 4547; Dzialoschicze HI. 4545
Rzeschowski HI. 4541; Junosche HI. 3081; Rokos<!iovye HI. 4211
Krzescliowicze HI. 4547; Mykluscliowiczo HI. 4325; Cząstoschovicze
HI. 4023; Crakoscliouicze HI. 4135; Kiakosthowski HI. 4511; pro-
scliowsky HI. 3935; plescliowsky 111. 4029; Kzeschotary III. 3820
Nyeschawa HI. 4500; Latlioschino HI. 4053; ossyadschi HI. 3958
nayecliawscliy HI. 3850; poschwa HI. 3752; Trzemeschna HI. 30*^4
Olschtyn HI. 4274; Czieschkowicze HI. 4502; bronyscli HI. 4050
posabyasch HI. 3745; Snyesch HI. 3081; Ilcuscli HI. 3451; Dlugosch
HI. 3447, 3571; Rokosch HI 3598; Slabosch HI 4294; Kurosch HI.
4531; Myclasch HI. 4048; Trzeczesch HI. 3802; Gladysch HI 4099.

d) schirzey I. C. XXXIII: Scludlowcza I. C. XXX1H; vascliey 1. C.
XXXIV; wfproscheviczach I. C. XXXI; v prosclievicz I. C. XXXIII;
proschewsky I. C. XXXIII; proschowskim I. C. XXXVIII; tliaschicz-
kym I. C. XXXIII; mnyeyschicli I. C. XXXII; n}'iiyeyschi I. C.
XXXVII; pewneyschey I. C. XXXIII; owscLem I. C. XXXVIII; pro-
sclia I. C. XXXIII; lepschey I. G. XXXVII; vipeluywsclii 1. C.
XXXIII; odpusczywschiwschi (sic) I. C. XXXVIII; wfposlusciienstwie
I. C. XXXIII itp.

£) prses ssz sporadycznie i to najczęściej w w. XIV np. a)
gro.sszy sszyrokich U. 39; grossza U. 39; Kathussza wzanwsszi HI.
29; Stasszek Hu. 30; Passzek Hu. 59; wysszedl U. 1; Grusszow,
z Grusszowa Hu. 05; Marcisszowa Hu. 24; Phasczesszowa U. 5; rza-
dziej IV X.V np. h) posslusszenstwo HI. 1870; Hanussz HI. 1810;
Dobrofzessz U. 94. — c) Rokossz HI. 3082; Tassz HI. 3909.

X) przez ssch bardzo rzadko, np. a) Sstassciiek Jacusschowi
Hu. 12. — h) Crzesschowicze HI. 2700. — d) prosscha (proszę) I. C.
XXXVIII. Parę razy spotykamy z taj samą icartością fonetyczną
znak sil, np. c) Sliydlowyecz HI. 4300; Reshowsky de Przybysliow-
ska HI. 4429; Sbvynecz H. 4434 (por. Szwyncza HI. 44o0; Swyna-
cza HI. 4438.) Wreszcie takie oznaczenie dźwięku sz, jak iv ivy-
razach: Zawiza U. 83; Zsaftranecz HI. 85; należy przypisać zwy-
Mej omyłce pisarskiej.

2) I)źivięk ogólnie polski ż oznaczany bywa : a) jJf^e^ z? praicie
powszechnie przez cały ciąg dwu wieków, np. a) zona Hu. 10 ; zene
(zenie) Hu. 2; Zegota HI. 52 ; Zelislauice HI. 705; Zandow HI. 23,
677; Zandouice HI. 40; Zydow HI. 32, 133; Zydowca HI. 717; Zy-
thno HI. 53; Zoraulce HI. 044; zuppa HI 99; zuppario HI. 549;
eze U. 4, Hu. 71, 72; ez Hu. 02; ienze Hu. 9; manza U. 4; mazem
Hu. 19; blizey Ha. 47; Lauzani Hu. 45; Chorzanzicze HI. 421; Je-
zowsky (obok Jeszow) HI. 082; pomozi Hu. 7. 8; przibyezaw Hu.
55; narożna Hu. 54.-6) ziwą HI. 2850; zitho U. 88; Ziska HI.

k

136

2871; Zelassye III. 3264; Zelasna HI. 2S26] Ząbka HI. 2781; zalo-
wanya HI. 3010; jze HI. 2849, 2578, 3080, 3212; vzitek HI. 3216
sUzebuika HI. 2826, 3215; sluzebnikein HI. 2856; matkabozę U. 88
pozithkw HI. 2439; poziczonego III. 3156; wizel (wyżel) HI. 2547
poraozy U. 68, 91, 92; grozancz HI. 3215; I.anzyny, Zalanze Hi
1875; Mązykonis HI. 2390; Wezni (wieżny) HI. 1309. — c) Zelaszny
HI. 3509; Żelazna HI. 3614; Zeglarka HI. 4521; Ządowicze HI.
4009; Zoraw HI. 4528; Zorawnyky HI. 3943; zalovacz HI. 4314;
Żabno HI. 4068; Zabinecz HI. 4119; Zarnow HI. 3711; Zarnowecz
Hi. 3694; Zydek HI. 3987; Zylka HI. 4112; Zmygrod HI. 3824;
dozivocze HI. 3666; Yipozyczaleesz pomruziwscliy HI. 3742; Ozogow-
skey U. op 8, 10; Roza HI. 4082; Stroza HI. 4101; Wyelmoza HI.
4305; Sluzew, Sluzewsky HI 4406; lyezy HI. 4174; U. op. 2; vazy
HI. 4485; xiązeDoza HI. 4527; na krzizoch HI. 4112; Lezansko HI.
3456; Jezowsky HI. 4173 4422; Giczowski HI. 4528; Zadroze HI.
4305; Pieniążek HI. 4173; lanzek HI 4356; lazek H.. 4373; Wan-
zykowska HI. 4224 b; Lozny HI. 3565, 3.t68 ; Mazno, Manzno HI.
4338 — 39; Cruzlowa HI. 3948; Ostlirąznycza HI.' 4521. — rf) zo-
namy I. C. XXXIH; ziczicz I. C. XXXI; zida I. C. XXXIV; zanda-
lismy I. C. XXXHI; śluzy I. C. XXXI; vieze I. C. XXXVHI ; tamże

I. C. XXXVIII; nyzey I. C. XXXVIII; blizey (ib.), bożego I. C.
XXXIII, służebnik I. C. XXXIH; sluzebniczi (ibid.), thamze po-
lozioz I. C. XXXIII; polozoni I. C. XXXI; roznicza I. C. XXXVHI;
krnziowey I. C. XXXin.

^) pr2ez s sj)oradycznie np. a) Sarnovecz (obok Zarnouecz) HI.
str. 41 ; Selasny HI. 93 (obok Żelazny HI. 94) ; Lansecz HI. 57,

II. — h) Ysitek HI. 2849; slusebnik U. 79; H. 3239; slusebnykem
HI. 3008; Mąsyk HI. 2722; nisey HI. 1268; posegl HI. 2946; po-
mosi U. 88; possona (pożżona) HI. 2946; ise U. 78; esby HI. 3236;
U, 99; vesney (wieżnej) HI. 1669. — d] kasdi I. C. XXXIH; kosdi
1. C. XXXVIII; zawsdi I C. XXXIV; vielmosnego I. C. XXXXVHI itp.

y) przez sz bardzo często, np. a) szonc) U. 24; szenye U. 15;
Szelislauicze HI. 706 ; sziwota Hu, 7 ; Szandow HI. 5 ; szupi (żupy)
U. 19; Szdow HI. 353; yensze U. 22; esze Hu. J ; mansza U. 4;
dzerszeli U. 45; dzerszenye U. 38, Hu. 37; w dzerszenu U. 2; slu-
szebnikem U. 9; vsziwa U. 49; vsziwaly U. 49; Coszuch HI. 150;
Wanszirow U. 17; Hi. 611; Jeszo\v.sky HI. 239; Penanszek HI. 91,
354, 662; Choranszicze HI. 439; pomoszi U. 42; poszszono U. 54;
Poszszar HI. 426; Poszar III. 638; Wanszlin HI. 366. — h) szicze
(w życie) U. 88; szloby HI. 994; vszitku HI. 3247; poszytki HI.
2023 ; s()nszen HI. 2691 ; manszv U. 60 ; manszne U. 60 ; Wanszik
HI. 1138, 1345; Wansziconis Hi. 2390; Mąszyk HI. 2720 a; Ostran-
sznycza HI. 919, 2760; Roszą HI. 246S; p'omoszy HI. 728, 842, U.
93; poloszili HI. 1186; wiloszona HI. 3296; wysluszone HI. 2818;
śbyeszene HI. 2634; wdzirszenyu HI. 3018, U. 56; poszecz (po-żżec)
HI. 2970; poszszono HI. 728; posszacz (po-z-żąć) HI. 3260; Pyenyą-
szek HI. 1656. — c) szlob HI. 4459; dzersziwcy HI. 3836; Dru-

i

137

szyna III. 3943; Strzeszydziura 111. 4408; Podlanszc III. 411 1; Pye-
iiyaszck III. 3977; W;iszow,sky III. 3784; Mii-szni 111.3542; Loszny
(lożny) lii. 35G4; v;Kszuyl<:i Ul- 30G2 ; OsUiran.sznycza 111. 4483. —
(/) yszc I. C. XXXIII, XXXVIII; tensze 1. 0. XXXVIII; blisznam I.
C. XXXI; vrelnioszni 1. C. XXXIV.

0) przez scli rzadko, np. a) Scliischca III. 381 ; z cliisclie U.
30; knyschin HI. 671. — 6) weschne (wieżnc) 111. 2366; poscliarna
III. 1587. — c) kniscliin, knisclilnsky III. .3539. — (if) visclicy I. C.
XXXVIII.

e) przez 7.7. n idrr rzadko, np. yzzemU. 95; częściej już przez
ss, np. a) Penanssek III. 634. — h) isse U. 81; csse III. 2957; ko-
ssussek HI. 2004; pomossy U. 78, 79, 81. — c) Fyenąnssek III. 3570.

•(]) przez ssz niekiedy, np. a) chyssze Ilu. 49 ; knisszin Hu. 57.
b) Drusszyna 111. 1636 — toreszcie parę razy przez zh, np. a) ezh
Hu. 28, 42; izh U. 50; w dzerzhenyu Hu. 63.

Widzimy icięć, że dzisiejsze ogólnopolskie sz oznaczano naj-
częściej przez sz i scli , dzisiejsze zaś ż przez z i sz. Znaku sz
użytcano tvięc często na icyrażenie obu tych dźiuięków. Tę samą
podtoójną iv tym względzie funkcyą pełniły dość często w wieku
XIV, a rzadziej nieco w XV i XVI, znaki s i ss. Znacznie rza-
dziej oznacza sch dźwięk ż. Inne zresztą znaki, jak ssz, ssch, sh,
zli, zz spotykają się sporadycznie. W wielu zapewne wypadkach
mamy tu ślady gwar „mazurskich,''' o tym jednakże luypadnie nam
móivi6 niżej.

IV. Dżivięki przypotuiewne (africatae) zębowe c (ts), dz,
i odpowiednie im podniebienne c (ts, cz), dź (dż) loyrażają się też
rozmaicie:, nieznane bowiem (prócz c) łacinie, musiały być ozna-
czane kombinacyą znakóiu łacińskich ; i tak :

1) Dźwięk c icyrażano: ol) przez c dość rzadko, i to prawie
tylko do połowy wieku XV, np. a) Strzelce HI. 623, 697; Sborcice
HI. 301; Srzancice HI. 557; Stampocice HI. 361; Woyczechouice
111. 320; Czudzinowiee HI. 349; Miclialouice HI. 400; łacińskie for-
my: Morzce {dat. sgl.) HI. 598; Rpansce {geyiit. sgl.) HI. 664. —
b) Mislechouice HI. 919; Nelepice HI. 919; Scorocice HI. 919 ; Siero-
slawice HI. 2006; popelice HI. 1466, 1474; coberce HI. 2255.

(i) przez ez poczęto oznaczać dźwięk ten już bardzo ivcześnie
zapewne dla tego, że znak c wyrażał często dźivięk k. Tak icięc
IV formach łacińskich spotykamy np. obok Morzca, gen. Morzce HI.
598; Boczca, Boczce HI. 207, 208; także Morzca, Morzcze HI. 177;
podobnie tv polskich: obok lanca HI. 2856; w lacach Hu. 4; dwe
lancze U. 45; Andriczcze U. 39 itp. Konieczne to było zresztą
w takich wypadkach, jak przed o, a, u, gdzie znak c oznaczał zwy-
kle dźwięk k; by więc co, cały, cudzy, nie czytano: ko, kały, kudzy,
pisano czo, czały, czndzy. To też przez cz opiaczano niemal po-
wszechnie dźwięk c jjrzez cały ciąg tych dwu wieków , np. a) czo
HI. 465, Hu. 8, 62; Czudzinouicze HI. 171; rancze (ręce) U. 2;
czothcze (ciotce) U. 21; dzelnicze U. 17; dzeczanczego Hu. 20; ot-

Sprawozd. Komis, język. T. IV. lo

138

czowye U. 12; w imczi Hu. 56; placzono U. 13; pyecza U. 47; za
graniczan Hu. 1; glowicza Hu. 44; moczą Hu. 26, U. 37; sdzercza
HI. 534 ; polouicza U. 9 ; Gardlycza HI. 58 ; Wolicza HI. 69 ; Lodny-
cza HI. 99; Nydzycza HI. 212; Modlnicza Hu. 60; Zarnouicza U. 20;
Strzelcze HI. 457; Chotlicze HL 96; Slavicze HI. 137; Mislouicze HI.
12, U. 13; Mislinicze HI 176; Stampoozicze HI. 164, U. 26; Marcho-
czicze HI. 171; Gramboczicze HI. 239; ł'olicarczicze HI. 46; Marczi-
nouicze HI. 129; Koneczpole HI. 22, 26; mesfzkym HI. 119; Wancz-
covicze HI. 78, 598; U. 51; nicz Hu. 47; Welcauocz HI. 177; oczecz
U. 2 ; Hu. 46 ; lascouecz HI, 372 ; pogrodzecz U. 49 ; przydancz Hu.
65; Tynecz Hi. 70, 126; Sedlecz HI. 126; Strzelecz U. 10; Cobilecz
HI 40 ; Odranecz HI. 69 ; Jastrzambecz HI. 308 ; Swerzinecz Hu. 43 ;
Domaslauicz HI. 54 ; Wanczkowicz U. 37.

b) czossz (co-ż) U. 87; czekmistrz HI. 2990; czigan HI. 3416;
oprawcza HI. 1595; zdraczcza HI. 2479; oczcza HI. 842: rancze U.
64; moczę U. 76; panczerza HI. 3077; obroczona U. 89; charczicza
HI. 954; przelbicza HI. 2176; karaenicza HI. 2466; vaIovicza I. C.
II. 211; dzeluycza HI. 842; dzelnicze U. 87; dzelnycza HI. 2835;
Dambycza HI. 2680; Garlicza HI 2024; Jablonycza HI.' 1560; Le-
dniczy HI. 842; Curniczi HI. 3277; popellicze HI. 1861; tharczicze
HI. 2472; Sczodrkouicze U. 56; Wolowsczy HI. 1971; pomoczniky
HI. 2963,' 3210; oczecz U. 56; bochnecz HI. 3277; Szcrzypiecz HI.
2431; Grodzecz HI. 2344; postawecz HI. 2364; sestrzenecz HI. 1660;
1920; Camenecz HI. 1737; cawalecz HI. 2817; crawyecz I. C. II
387; marsczenecz I. C. II. 408.

c) Czudnoch HI. 3728; Czudziuowski HI. 4531 ; czielcze HI.
4514; rzecze (rzece) U. op. 3; graniczę HI. 4174; U. op. 1; konczu
HI. 4175; konczem HI. 4176; U. op. 4; crogulcza HI. 3670; ryozerz
HI. 4039; polnoczy U. op. 11; przeczniczą HI. 4176; tarcziczamy
HI. 4141; połowiczy HI. 4186; popyelycze HI 4135; ulycza HI.
4022; Lapezicza HI. 3652; Brzesnicza HI. 3b52; Garlicza HI. 4119
Coprziwnicza HI. 4553; Cliorangwicza HI 3550; Croczicze HI. 3534
Bratuczieze HI. 3709; Blogoczycze HI. 4007; Wadowłcze HI. 4548
Nyepolomycze HI. 4334; Banthkouicze U. op. 11; Swiradzsczy HI
4093; Slupowsczy HI. 4271; Konyeczpole HI. 3649; pomoczne HI
4003; Raczlawycze HI. 3846; Vyanczlauicze, Vyączlawszki HI. 3639
Przeczlawicze HI. 4543 ; Waczlaw HI. 4545 ; Grodziczki HI. 4553
Potoczky HI. 4407; Morawiczky HI. 3957; Syedleczky HI. 4039; Cu-
uyeczky HI. 4449; Brodeczki HI. 4478; Garliczky 111. 4496; Uyes-
czky HI. 4.522; Goreczki HI. 4.534; Drzewiczki HI. 4534; Dubyeczko

kobylyecz HI. 4370; Mazanyecz HI. 4403; Golenyecz HI. 4447; ka-
myenyecz HI. 3785; Ogrodzeniecz HI. 4075; Janowicz HI. 4175;
Pawelkowicz HI. 3893.

139

d) czo I. C. XXXVIII; czudzey I. C. XXXVIII; cznotlivie I.
C. XXXVIII; w rącze I. C. XXXI, XXXIII; lascze I. C. XXXIV; mo-
czam (mocą) I. C. XXXIII; w rnoczi I. C. XXXVIII; clicza (chcę)
I. C. XXXIV ; uszdzienycza U. c. polovicze I. C. XXXI ; voznycze U.
c. kopiennyczc U. c. wywraczane U. c. clilopczowy U. c. straczenim
1. C. xxxiii; placzeiiyw, tissancza I. C. XXXI; wszechmogaczi I. C.
XXXIV; ydaezego I. C. XXXIII; kanczlerz I. C. XXXIII; Sidlniczki
I. C. XXXVIII; Yoyniczkiego I. C. XXXI; kozaczki I. C. XXXII; san-
deczki U. c. nowomiesczkiego I. C. XXXIII, XXXVIII; nycz I. C.
XXXVIII; slachczicz I. C. XXXVIII; Moraviecz I. C. XXXVIII; tis-
sancz I. C. XXXI; rzeczlancz I. C. XXXII; vygravyancz I. C. XXXI;
obiccziiiacz y slubviacz I. C. XXXIII itp.

-() przez CS, csz, czs, czsz oznaczany bywa dzisiejszy dźwięk
c dość często, np. a-) csukoli Hu, 72; czso Hu. 39, 55; U. 4, 5, 20;
Wanczslawa Hu. 32; Wanczslauicze HI. 75, U. 7; Meczslaus HI. 75;
nemeczske Hu. 11; mesczskego (obok mesczkym) HI. 119; Strzelecz-
ski U. 51; Lubeczsca HI. 40; Soleczska U. 19; Wanciioczsco Hi.
234. — b) czsosz U. (i4; czszosz U. 87; Zelesznicszka HI. 2521;
craweczską HI. 3050; Moraniczsca HI. 919; Wirzbiczsky HI. 758;
Cłileuiczsky HI. 2354 b. — c) Raczslavicze U. op. 1 (ol)ok Kaczlawy-
cze Hi. 3846); Vyączslauicze (obok Vyanczlauicze) Hi. 3639; Przecz-
slawicze (obok Przeczlawycze) Hi. 3899; Braczska (obok Braczka)
HI. 3709; Potoczsky Hi. 4112; Cunczyczsky H.. 4397; kupyeczske
Hi. 3890; Czuliczsky Hi. 3679; Buczaczsky Hi. 3970, 4010; Mye-
cliouiczsky Hi. 4045; Lypniczsky Hi. 4063; Russoczsky III. 4065;
Czarnoczsky Hi. 4357; Giamboczsky Hi. 3871; Kostrzeczsky Hi. 3834;
Karayenyeczsiiy Hi. 4275; Ciobuczsko Hi. 4116. — d) novomiesczski
I. C. XXXin; Radzimiczsky I. C. XXXHI ; Goleczski I. C. XXXIV
Chobaczski I. C. XXXIV itp. '

o) przez ts, (tiis), ds, byiva niekiedy oznaczany dzisiejszy
dświęk c w luieliu XV, np. tso (co) Hi. 3003, 3247, U. 99 (2r.);
Russotsky Hi. 3085, 3236; nits HI. 3156; Przelsiauicze Hi. 3466;
Przedsiawycze, Przedsiawsky Hi. 3811 (obok Przeczslawicze, Przecz-
lawycze Hi. 3899); Lassothsky HI. 3964 (obok Lassoczki HI. 3968);
Russotsky Hi. 4023 (obok Russoczsky Hi 4065); Svyradsky HI. 3985
(obok Swiraczky Hi. 3979); Bradska (Bracka) HI. 3784 itp.

Pisownia loymieniona pod y) i o) spowodowana hyla tczglę-
dami etymologicznymi , a prawdopodobnie i fonetycznymi; bliżej
będzie o tern mowa w fonologii.

2) Dźivięk dz icyrażano od razu prawie poioszeclinie przez
dz np. a) xandza U. 53; xandzu U. 33; na drodze Hu. 45; widze-
nye U. 42; grodzono Hu. 68; przirodzona HI. 227; wyedza (wiedzą)
U. 48, 55; wyedzę) U. 52, 54; Nadzow Hi. 261; penandze Hu. 15;
penandzi U. 29, Hu. 44; penadzmi U. 4, 8 ; xandz U. 9. — b) sa-
dzawka HI. 3425; na smudze Hi. 1261; na drodze U. o7; słudze Hi.
3208; w possadze I. C. II 438; pyenadzy Hi. 2870; medzą Hi.
1406; za medz() Hi. 1420; myedzy HI. 2972, wyedza, wyedz() U.

140

56; 59, 60, 62, 64; rodzoney HI. 2944; zagrodzono HI. 1921; prze-
grodzone HI. 1420; penadzmi U. 67; poprzisandz HI. 3048. — c) sza-
dzavky HI. 4227; ku drodze U. op. 9: myedze U. op. lO; myedzy
HI. 4200; myedzy myedzamy U. op. 9; miedzi U. op. 1, 2; Myedzi-
krze HI. 4112; Myedzygorze HI. 4229; cliodza U. op. 3; przegro-
dzon HI. 4492; thwyerdz HI. 3790. — d) myedzy I. C. XXXI; mye-
dzi yrodzonimi I. C. XXXHI: czudzey I. C. XXXVHI; x!adza I. C.
XXXni ; pienyadze 1. C. XXXI, XXXHI ; pienyadzy I. C. XXXI ; na-
rodzenya I. C. XXXI ; przichodza I. C. XXXI ; grodzkye, grodzkich
I, C. XXXI ; xiaudz I. C. XXXIH. Mamy tu więc zwykle pisownią
etymologiczną , dążność jednak do pisoicni fonetycznej jawi się już
IV wieku XIV, np. w tcyrazie xandcz Hu. 47. W wieku XVI
znajdujemy: xiancz I. C. XXXVIII; przisanoz (ibid), it}). gdzie koń-
coice -cz oznacza fonetyczny dźwięk c. Takie loypadki, jak myecze
(miedze) HI. 2745. należy zaliczyć do zwykłych hłędótv pisarskich.
4) Dźicięk c (cz) oznaczano od ivieku XIV pruicic })owsze-
chnie przez cz, nd. a) Czaczow HI. 70, 464; Czaple HI. 151, 302,
Czecboslaw HI. 54; czansczi (części) U. 2, 19: czinsz Hu. 48; Czirne-
chow HI. 173, 298, 685; Czussow HI. 45; Czulicze HI. 189, 199;
czloweka Hu. 56, 66; U. 34; cztirzi U. 39; czthyr Hu. 25; Czchów
HI. 402; wczinil Hu. 7; uczinil U. 5; rzeczą Hu. 56; U. 50; po-
czanl Hu. 7; poczanthkem Hu. 55; U. 25; sswadczę U. 10; swatcza
Hu. 16; swatczimy HI. 119; sswadczimi U. 8, 9. 11, 12; ranczicz
Hu. 5, 42; ranczil Hu. 12, 32; obyczayem HI. 3821; Peczenegi HI,
167; Paczoltouicze HI. 282; Franczek HI. 606: Brzanczek HI. 171;
Lowczi U. 35; Tanczin HI. 339; Corczin HI. 582; Buczina Hu. 55;
Wantrobczina Hu, 39; Jedlcza HI, 29; Hu. 11; Clanczani Hu. 9; U,
23, Owczari Hu. 41 ; Osseczany HI. 145; Zarzecze HI. 7, 49; Clu-
czice HI. 16; beczca HI. 596; carczmi Hu. 30; karczniysko HI, 644
policzki Hu. 43; policzkował Hu. 44; Miczco, HI. 91; Wilczco HI
66, 177; Franczco HI. 687, Hu. 38; Brzanczco Hu. 50; Boczca HI
208; Andriczka HI, 662 ; ' Weliczca HI, 189; Barczcow HI. 305
Buczcowska HI. 71; Fricz HI. 69; wstecz HI. 27; fstecz HI. 75
194, 490, 536; oczczisna Hu. 40. — 6) czaple HI. 2134; Czapl HI
3215; czasye (czasze) HI. 2721; czynsch U. 63; czinsu U. 100
czep (peplum) I. C. II 413; czepyecz HI. 2349; czipcze (reticuli) HI
2722 ; Czyrmna HI 919 ; Czelustka HI. 2434 ; czterdzesczi HI. 3240
cztirzech HI. 3177; poczvyory HI. 283l; vczinil III, 2927; wczinyl
U. 69 , początkera HI 3003 ; rzeczy HI. 3069 ; U, 68 ; rzeczą HI,
2934; rzeczisszco HI. 2817; Boncza HI. 1497; neczecza HI. 1457;
I. C. n 374; wilcze HI. 2344; othczangacze HI, 2457. 2459; kor-
czak HI. 2417: korczaky HI. 2700; Cruczek HI. 2340; Banczek HI.
3401; oboyczig I. C. II 378; clobuczek Hi. 2854; Owczary HI. 2412;
Byalaczow HI. 2441; Thączyn HI. 2836; Zakliczin III. 2555; swat-
czymy U. 70; rączitz HI. 3298; ranczil HI. 1156; U. 94; moczicz
HI. 1105; Scoczilasz HI. 1998; podwloczancz HI. 1512; wspanczene
HI, 1310; w karczmę U. 57; obroczui HI, 2387; rankawiczue HI.

141

1230; Zarzeczni U. 98; wstecznya III. 1566; Miczko U. 58; Wilcz-
cowsky III. 2881; Boczka III. 3208; I\[anczka III. 2374; Weliczka
III. 1908, 2429; Zay^iczkow Ul. 2935; wstecz HI. 1078, 1281;
Byecz III. 1307. — c) Czech HI. 3995 ; Czechowa HI. 3601 ; Cząstho-
chowa HI. 4478; Czopek HI. 4333; czopovyego HI. 4408; Czaple
111. 4067; Czaya HI. 4531; czapca HI. .3474; Czarny III. 4260;
Czarnków HI. 4486; Czuder HI. 4428; Czurilo HI. 4152, 4335;
czworo U. op. 5; rzeczone 111. 4200; U. op. 5; porzecze HI. 3652;
rzeczisky HI. 4142; nyeczecza HI. 3902; syodlarczik 111.4082; Kor-
czyn HI. 4321; Thąnczin HI. 3809; Biiczina HI. 3664; Koczek HI.
4454; Irziczek HI. 4146; Schyroczek HI. 4122 ; Byalaczow HI. 4227;
wroczicz HI. 4528; wrączicz III. 3457 ; Thuczne HI. 3664; Mothyczno
HI. 4338; Granyczna HI. 3902; Yyelyczka HI. 4015; Mothiczka III.
4122; V stoczku HI. 4112; Kuczkow HI. 4452; Bycz HI. 4198; Di-
bacz HI. 35;)5; Fukacz HI. 3947; Tlnmacz HI. 3970; Opalacz HI.
4008 ; Drohobycz HI. 4428. — d) czasz I. C. XXXIII; XXXIV; czego
I. C. XXXI. Czeslaus I. C. XXXIV, cztherzech I. C. XXXI. czwarthi
I. C. XXXII. Czchowa I. C. XXXIH. czloviek I. C. XXXVIII. vczi-
nyona I. C. XXXI. oczisczicz I. C. XXXI. rzeczi I C. XXXI. XXXIII.
wfbieczu I. C. XXXHI; piecza I. C. XXXVIII, pyeczącz I. C. XXXIV.
XXXVII, po poczaczu I. C. XXXHI. obiczay 1. C. XXXIII, raczil I.
C. XXXHI. liczacz I. C. XXXVII. Buczinsky I. C. XXXI. poczekał I,
C. XXXHI. Zaiaczek I. C. XXXIII; yednacze I. C, XXXI. prziczi-
nam a poczathkem I. C. XXXVIII. Zacliczina I. C. XXXIH. nasna-
czone I. C. XXXVIII, przerzeczonich I. C. XXXIII, karczmi 1. C.
XXXIII, karczmarzoYi I. C. XXXIII; yednaczmi I. C. XXXIII. vle-
cznosczy I. C. XXXI. roslicznyemy I. C. XXXII, rzecz I. C. XXXIII, itp.

Bardzo rzadko oznacza ten dźivi§k samo c, np. a) cinszu Hu.
31; scepye HI. 226Ł ~ b) clobucek HI. 2116. — d) cteri U. c. ;
talią zaś pisoionią, jak w ivyrazach ccztirzi HI. 3276, randzil (rę-
czył), policzyć należy zapeicne do zivyklycli omyłek pisarskich.

4) Dźwięk dż, pojatviający się iv ogóle nader rzadko., loyra-
kmy hyiua przez dz, n}). a) Widzga III. 50, Hu. 5; U. 40; Widz-
dze HI. 497; Widzdzice HI.' 367; widzdzinv U. 40; — b) Viczdzicze
HI. 71 {tv tym wypadku pierwsze dż oznaczono przez cz.)

Widzimy ivięc, że najczęściej używane znaki cz, dz, wyrażają
w zabytkach piśmiennych ziemi krakoicskiej jużto dźwięki c, dz,
jużto c, dź (cz, dż). Nadto służą te znaki, jak się niżej okaże,
loielokrotnie do loyrażeniu zmiękczonych ć, dź. Które z tych zna-
czeń mają iv oddzielnych tuypadkach znaki cz, dz, uczy język dzi-
siejszy i (jramatyka porównaiucza, języków słowiańskich.

V) Płynne (liquidae) r, ł, jakotcż nosotue n, m, ivyrażane
byiuają stale znakami r. I, n, m. Przylilady:

1) r: a) Roznow HI. 28; rola Hu. 58; w rokitne Hu. 1; Ry-
czina HI. 471; brat Hu. 53; Grabę HI. 40; prawa U. 18; króla U.
22; wrocyla Hu. 39; Grussow HI. 322; Crampa HI. 66; Trambky
HI. 301 ; Drwal HI. 242 ; krwawił Hu. 43 ; Góra HI. 166 ; pocora HI.

142

354: jarey HI. 330; orał Hu. 25; Jurek HI. 699; Targ HI. d6S;
perl HI. .307; Pyorko HI. 2G9; tatarky HI. 330; dwór Hu. 52; Zator
HI. 338: Poszar HI. 638.-6) rogy HI. 2461; rany U. 75; roku
U. 95; robotą HI. 2874; rodzoney HI. 2944; ruda HI. 3258; Kupek
HI. 3080; ranczil U. 84; grosz U. 84; brodi HI. 2395; grobla HI.
804; grobki HI. 1240; grodził U. 99; kradli HI. 2850; grabw HI.
2691; prawye U. 63; prebendarz HI. 3236: wiprowschi HI. 2255;
sznura HI. 2700; fora HI. 2978; górą HI. 2753; oborą HI. 1109;
targv U. 61; coberce HI. 2255; Murarka HI. 2164; Szczyrba HI.
2376; w dzcrszenyu U. 5C)- thabor HI. 1999; cywyor HI. 2036;
jassotbr HI. 1648; Pobyodr HI. 2456. — c) roley HI. 4175; roi U.
op. 1: roky HI. 3951 ; rozbiless HI. 3926; Raysky HI. 4232; Ruda
HI. 3681; Rudawa HI. 3714; Raczka HI. 4362; Fredro HI. 3746;
brata HI. 4175; wrotha HI. 4497'; wrobi HI. 4112; brodu HI. 4112;
drogy 3821; sbrogya HI. 3581; zrazylesz HI. 4057; parobky HI.
4099; góra Hi. 4112; Pyzdry HI. 4053; Myarka HI. 4428; Górni
HI. 3443; Morsky HI. 4114; czwertnya HI 4053 —cl) raczil I. C.
XXXHI. ratussu I. C. XXXVIII, rącze I. C. XXXI. pereł sprotich I.
C. XXXII, grodu I. C. XXXIH. chorobą ogarnyeny I. C. XXXIII,
stroni I. C XXXVHL krom, oprawy U.' c. czwartlii I. C. XXXII,
targach I. C XXXIII, karczmi I. C. XXXIII ; pirwey I. C. XXXIII.
iarraarku I. C. XXXIV, skarbny U. c. dóbr I. C. XXXIH iłp.

2) ł: a) lomysz HI. 153; lowczi U. 35; Lucow Hu. 9; Lage-
wniky HI. 37; lang HI. 322; lanky U. 3; Lancawa HI. 578; Wlosth
HI. 71; kłos Hu. 17'; głowa Hu 18, Głoskouicz U. 6; Slotnyky HI
320; Wlodzislaw HI. 352; słowo Hu'. 42; płotu HI. 194; dług U. 22
Slup HI. 261; Głuchów HI 46; sluszebnikem U. 9; Slawossow HI
67; placzyl Hu. 31; Wisła HI. 457; zakład U. 16; Kołaczek HI
164; jodłowa HI. 710; stodoła U. 40; bydło HI. 686; Mały HI
156; Bały HI. 548; woli (woły) U. 29; wołu U. 50; było U. 36;
Chełm HI. 129, 542; kelbasnyk HI. 179; Omelty HI. 30; gwałtem
HI. 637; Suchdoł HI. 65, 607; coeczol U. 38; bił U. 14; dal Hu
7, U. 15; kazał U. 53; zastauil U. 2; wischedł U. l. — h) łowyly
HI. 3210; łapa, łapka, łapcował HI. 2253 — 54; Lagoda HI. 3277
ladunu HI. 2870; Lanky U. 91; chłop HI. 2428; szloby HI. 994
głowa HI. 1,399; zlotich HI. 3247; wlodarzowy HI. 2927; długu HI
1729; służebnika HI. 3215; sklath HI. 2492: skała Hł. 3266; wisla
(wyszła) Hł. 2963; stołu HI. 2972; ssylp U. 68; godła HI. 2038
Micolay HI. 2957; ucładu HI. 2864; posłusny HI. 3240; Gałka Hł
2496; Strzałka Hł. 3410; dołky HI. 1639: kołdrą I. C. II. 370
pandło I. C. II 379; włocznian I. C. H 351; zakład I. C. H 254
doi Hł. 2189. U. 91; wizel HI. 2547; ranił U. 66; popełnył U. 77
gonyl I. C. II. 378; dał HI. 3156; sslal HI. 2969; yani U. 66; wsą
Hł. 2978, 3069; scąnl I. C. II 406; chował HI. 3234; wyanowa
HI. 3221; dobywał* I. C. II 377. — c) loyu HI. 3457; Loyek Hł.
4362; Lobzow HI. 3449; lokczem HI. 4081; lawky III. 3481; laze-
bne III. 3739; laka Hł. 4015; clody Hł. 3975; słupi Hł. 4141;

I

143

Wlodzisluw HI. 4208; Sglobycn 111. 3456; Byuly 111. 3681; Skala
HI. 3694; Pyoila HI. 3714; Czwikla HI. 4191 ; Kodlo HI. 4025;
stawidla 111. 3947; Wiwloka HI. ,3456; golothy 111. 3864; Sokolow-
sky HI. 4492; Chełmek HI. 3739 ; Colko 111. 3902; nastolka 111.
3752; GvisilMlka 111. 4025; koczyel Hi. 4112; Kapli.-.l 111. 4475;
bral HI. 4038; przisznal HI. 4315; zastał HI. 4065; sparl 111. 3445;
wy.scliedl 111. 4368. — d) lascze 1. C. XXXIV. Luczlavi(z 1. C XXX1H.
placzenyw I. C. XXXI. zldtich (ib.); plyna I. C. XXXIII, sluszebnik
I. C. XXXIII, slusznich (ib.), wlaszna (ib.), czIoviek I. C. XXXVHI.
slovem I. C. XXXVIH. Ulugye U e. ; clilopczowy U. c ; okładem U.
c; Mikolaya I. C. XXXI. wchwaly I. C. XXXIII. polovicze I. C.
XXXI. Jalowicze U. c. polozicz 1. C. XXXHI. przilozil I. C. XXXVII,
richlo I. C. XXXIII, przisle I. C. XXXIII, XXXIV, piziszle I C.
XXXVII, gardl I. C. XXXH1. prziscdl I. C. XXXIV, dzierzal I. C.
XXXI. poczekał I. C. XXXIII, wszial I. C. XXXVII.

3) n: a) na HI. 36, 358; nasz 119, 121; nassego Hu. 13;
nam Hu. 71, U. 24; Nastka HI. 168, Hu. 64; namyastka Hu. 61;
Ulina HI. 12; Kalina U. 24; perzina HI. 510; Jacłma HI. 48; dana
U. 28; wyano Hu. 31, grziwni Hu. 12; rany Hu. 69; wyny U. 47;
panv U. 11; łanu Hu. 38; Janów Hu. 71; dano Hu. 33, nadworny
HI. 74; Pschonca HI. 136; pan U. 35; Pabian U. 29; Baran Hu.
13; gaban U. 26; Bogun Hu. 56; Lublin U. 35; grziwen U. 22. —
h) na HI. -2863; U. 61; nawsse HI. 1951; nadworny Hł. 1715,
2046; noszenye HI. 3264; nowogrodky HI. 2036; rany HI. 2863;
Anny HI. 3212: prziganą HI. 2436; wynowatli HI 3177; dąbina HI.
3138; dzedziną HI 3210; wirzbyn() HI. 804; pnsczyną HI. 2733;
copana U. 89; wescline (wieżne) HI. 2366; poscharna HI. 1587;
pancerz HI. 3156; Pssonca HI. 2602; tkanka HI. 2036; Szelonki Hł.
2159; funtliy I. C. H. 357; sih Hł. 2944; mlin Hł. 3l25; baran U.
94; Dambin Hł. 2352; bamben HI. 3211; grzywen 111. 1941. —
c) na Hł. 3457, 4142; nayast HI. 3462; namot Hł. 4034; nawsye
HI. 3755; Nanayko Hł. 4030; Nawoyca HI 3835; Nosz Hł. 4^78;
noga HI. 3714; noszenye Hł. 3816; Nowogród HI 3521; odnowicz
HI. 4554; synowycza HI. 3836; Snopcowsky Hł. 4260; Lany Hł.
4281; Kacbna Hł. 3824; babyzna HI. 3865; sosnek U. op. 6; sta-
yanek U. op. 5; Pszonka Hł. 4262; Zyelonka U. op. 5; Wronin Hł.
4196; Wągrzin Hł. 3934; Okoozin Hł. 3709; gumien U. op. 6; vivo-
lan Hł. 3590; Pabyan Hł. 3947. — cl) nassym I. C. XXXIV, nakładł
I. C. XXXI. nasnaczone I. C. XXXVIII, napissanego L C. XXXVII.
wuetli I. C XXXr. sznowacz Uo c. ganek, ganky U. c. Jordaua ca-
stellana I. C. XXXI ; panem Janem (ib.), srebny I. C. XXXII, pilna
I. C. XXXIH. Yoyna I. C. XXXI. kanczlerz I. C. XXXIII, ten, Jan
Jordan (ibid ), viazan I. C. XXXVIII itp.

4) m: a) mam Hu. 9; Makowo Hł. 25; Marzecz U. 50; Marcin
Hu. 12; Maczek Hu. 32; matka U. 23; Mogiła Hł. 303; Misłouicze
Hł. 17; Mruk U. 25; Mleczko U. 20; yma U. 18; vemy j swatczimy
HI. H9, 647; wemi i szwaczimi Hu. 2, 3; Omelty HI. 419; dom

144

Hu. 61; w tera gystem U. 26; prawem Hu. 66; gesm przitem U
29; wem Hu. 16; — b) raa HI. 3053; macz, maczerze HI. 3262,
2944; modra HI. 1861; masz HI. 2467; mansz U. 60; marsczenecz
I. C. II 408; mlin HI. 3276; mlina U. 100; pomossy U. 78, 79;
pomoczmi HI. 3208; grziwnoma U. 80; wyemy i swyadczlmi HI.
2849; gumno HI. 2448; semsky HI. 2957; kramne I. C. H 412;
dom HI. 3215: prom HI. 1069; wyem HI. 2990; ogulem HI. 2819;
panem Kilianem U. 68. — c) maja HI. 4219: Malinowycze HI. 4556;
Moszkwa HI. 3521; Mydlniky HL 4030; Msczuj H. 4391; Mleczko
HI. 4178; Mlynny HI. 36C1 ; mlinarka HI. 3850: kamyk HI. 4224b ;
Smolsko HI. 4363; smownye HI. 4231 a; Przeyma HI. 4090; zakla-
dmy HI. 4307; gumny U. op. 9; Slumnyky HI. 3694; Gyemza HI.
4101; Chełm HI. 3817; ogrodem Michałowem HI. 4200. — fZ) maya
I. C. XXXIH. moczno 1. C. XXXIH; Moraviecz I. C. XXXVIiI.; vmo-
rzi I. C. XXXI. smovi 1. C. XXXIII. scheymv I. C. XXXIII. domv
I. C. XXXVHI. drugiemv, blischemv I. C. XXXIII. Thomek I. C.
XXXII, zamki U. c. ssam I. C. XXXVIII, krom U. c. szwym synem
I. C. XXXIII, dobrim słowem I. C. XXXVUI. obiawiam I. C. XXXVIH.
zachovam I. C. XXXVIII, itp.

III. Spółgłoski miękkie.

Zmiękczenie spółgłosek albo ivcale się nie ivyraża tv naszych
zabytkach, albo też do zwykłego oznaczenia spółgłosek dodaicany
bywa 10 tym celu znak, wyrażający ztuykle dźwięk i, to jest i, y,
(y); a tvięc:

1) p, Ij oznaczają się: a) przez p, b, i to nietylko jak dziś
przed dźtciękiem i, lecz także przed icszystkimi innymi dźifiękami, które
są refleksami pierw, i, e, T, e, dalej diougłosek i samogłosek noso-
wych, IV których skład it-chodzą te dżivięki [starosł. b, e, h, -r, a),
ztułaszcza w tuiekii XIV i dość często jeszcze w icieku XV np.
a) piwa HI. 119; pili U. 29; kupił U. 29; Olpicze Hł. 228; Peprzik
HI- 286; penandze Hu. 6, 15, U. 51; Penanszek Hł. 91, 662; p()-
cz()nadzese HI. 15 ; kopecz Hł. 322 ; potr Hu. 8 ; Potraschowi U. 8 ;
Potruszka U. 3; potruszczine Hu. 15; Sbignew U. 1; zabyl Hu. 51;
Bobyn Hł. 119; Beganow HI. 139; Pobednik Hł. 148; Wirzbente
Hł. 11; Grabę Hł. 40, 322; podwirzbe Hł 68; Jastrzambecz HI.
308 ; porambono Hu. 1 ; Dambany HI. 125. — b) Pywko Hł. 2461 ;
kupił U. 78; Hł. 1936; zatłiopyla HI. 1432; birzwna Hł. 851; zabili
Hł. 3215; rosbył Hł. 3276; Dambycza Hł. 2680; przełbicza HI. 2176;
Peccary HI. 2408; copecz Hł. 3290; coberzec HI. 1485; coberce HI.
2255; Pobednik Hł. 1578. — c) pisczely Hł. 3887; Pylzno Hł. 4422;
Bycz Hł. 4198; Peschkowa HI. 3503; Cassubecz Hł. 3539; Chro-
berz HI. 4547.

14 5

(() pilna I. C. XXXIII, napirsycj I. C. XXXI. odstampioz I. C.
XXXIII, zapissacz I. C. XXXI. biskup 1. G. XXXVIII.

Niekiedy bywa znak p podwajany, np. a) kiippil U. 41 ; op-
pcca III 163, 240, 379; /v) oppeca' HI. 133G ; przeslippe III. 142i».

P) przez py (py), by (by) dość często iv tuieku XIV. a przr-
icażme iv w. XV, jjyzcz pi, bi zaś przeważnie iv wieku XV 1.
rozumie się, że tylko na początku i w środku wyrazóic przed wszyst-
kimi samogłoskami miękkimi prócz i, np. a) pyandzessaiitli Hu. 52;
Pyorco HI. 269; Pyassek Hn. 10; pyancz Hu. 59; pyccza U. 47;
1'yotłir U. 51 ; w zarabyy U. 44; Grabyo U. 1; przibyezaw Hu. 55,
u! 25; obrambyona Hu. 54. h) pyes HI. 2341; Pyeskowa HI. 3266;
Pyeclina HI. 2521; pyecarzowa HI. 3361; pyerli HI. 2537; pyenądzy
111. 2870; Pycnyąszck HI. 1656; Pyel^n-zimowice HI. 2513 ; Pyotiowy
HI. 3177; Pyotrassek HI. 2636; Pyolunowa HI. 2788; Spyewak III.
3080; Nakapye HI. 2401; Campyel HI. 2575; cupya HI. 2870; czt-
pyecz HI. 2349; pyerlana HI. 2700; opyekadluyk Hl. 2357; Szcrzy-
piccz Hl. 2431; By.rz Hl. 1307; Byala HI. 2467; Byelany Hl.
2555; Byelsky Hl. 2101; Byelaczowsky Hl. 3234; Pobyednyk III.
2368; sbyeszene Hl. 2634; Byodra Hl. 2679; byednin I. C, II. 445;
Pobyodi- Hl 245'J: cn^bya Hl. 3425; Wirzbye Hl. 2654; sobye Hl.
3085; Korabyowycze Hl. 2699; Dulcnibyanka Hl. 3010; Dąbyc Hl.
2759.-6) Pyecz Hl. 4112; Pyclsz Hl. 4447; Pyerla Hl. 3714;
Pyenąnsszek Hl. ;i6i2; Pyesczolkowycz Hl. 4101; Pyoro Hl. 3549;
Pyotrkow Hl. 3684; Pyotruskowsky Hl. 4112; kupyeczske Hl. 3890;
copye Hl. 3912; C/.epyel HI. 4101; szczepye Hl. 3864; Sczepyathyn
Hl. 4360; Wst.impyen HI. 4351; Sąpvensky 111. 404/ ; Pieniążek Hl.
4173; Popiołek HI. 3658. -- Byelsko Hl. 3478; Bydani Hl. 3453;
byelisznami Hl. 3685; Byaly Hl. 3681; Byalucha Hl. 3683; Byal-
kowsky Hl. 3729; Byeniarz Hl. 3934; Byernatowske U. op. 5; Cze-
s.liybyossy Hl. 3970, 4010; przibyeglo Hl. 4176; przybyega U. op.
11; Zabycrzow Hl. 3936; sobyancz sobye Hl. 3899; posabyasch Hl.
3745; Sobyen Hl. 4266; Sobyesski Hl. 4550; Sglubyen Hl. 3456;
Dubyeczko Hl. 4284; Jastrzambya Hl. 3919; sganbyon Hl. 4166;
przibiegla Hl. 4176; Szczubiol Hl. 4363; Jakubia Hl. 4495. — rf)
pyenyadzc I C XXXI. pyeezącz 1. C. XXXIV, pyotra I. C. XXXI.
po polkopyw I. C. XXXVH. vatpya I. C. XXXIV, pienyadzc I. C.
XXXI. XXXIII, picnyaska I. 0. XXXIII, piersczieni 1. C. XXXII.
piecza I. C. XXXVIII, piane/. I. C. XXXVIII, piątek I. C. XXXIII.
piotrkowa I. C. XXXIII, ssobye I. G. XXXIII, wf bieczu I. C. XXXIII,
obiesicz I. C. XXXVIII.

1 w tym icypadkn bywa niekiedy znak p podwajany, np. h)
Kąppye III. 2406; Lippye'HI. 2316.

2) k, g oznacza się: a) przez i>, g nietylko przed dźiviękicm
i, lecz i przed e prawie powszechnie aż do iv. XVI np. a) kyssel
Hl. 514; ranky. Hu. 27; kawky Hl. 64; Stadnyky III. 54; Socclniky
Hl. 238; Zabawsky Hl. 119; lanky"' U. 3; pomoczniki Hu. 35; kel-
basnyk Hl. 179; Bocheńsko U. 22; Popowske U. 44; zidowskego Hu.

Sprawozd. Komis język. T. IV. J^9

L

146

19; poczanthkem U. 25; sluszebnikem U. 9; sginanl Hu. 11: Mogiła
Ml. 303; Rogi Hi 216; l'eczenegi HI. 167; dnigc Hu. 12; La-ewnylvV
HI. 37. — 6i ławki HI. 1303; panthliky HI. 3413: poraoo/.niky HI.
2963; Woynarowsky U. 98; policzsky 1. C. II. 132; przitliky I. C.
II. 405; rąbkS' HI. 2655; poprangy HI. 2036: mogiłki HI. 1240. —
c) lawky HI. ó481; ląky HI. 4142; Brzoskynya HI. 4316, 4535;
Morsky HI. 4114; zapusczyskem U. op. 11; Osowskego U. op. 10;
Przegynya HI. 3568; mogylky HI. 3651; crongy 111.4459; Przeginia
HI 4214; rogi HI. 35 J8; iruge U. op. 5. 11; drugera U. op. 2. -
cl) grodzkich I. C. XXXI. zaiaczky I. C. XXXHI. Tbascłiiczkvni I. C.
XXXIII, drugim I. C. XXXIII. xyagi I. C. XXXI. vangersk'go I. C.

XXXII. ifp.

{i) przez ky (gy) luh ki (gij przed dźwiękiem, e sporadycznie już
od wieku XIV, powszechnie zaś niemal dopiero w icieku X.VI np.
a) Woytkyera Hu. 69; kalawskye U. 9; Wolskie HI. 449. — b) takye,
iakye HI. 2973. — o Gyeniza HI. -jlOl; drugie U. op. 5. — d) grodz-
kye cracowskye I. C. XXXI. płaskie U. c. polskiey I. C. XXXII (.
p.lskiego I. C. XXXni. Ta.ssi. zkiego I. C. XXXI. Cracowskiego I. C.

XXXIII, sraigrodzkiego I. C. XXXIV. novomiesczkiego I. C. XXXVIH.
Tarnowskyego I. C. XXXI. Sidlniczkyemv I. C. XXXVIH. drugiemr
I. O. XXXIII, rigiel U. c. Gyermaka U. c. dl.gye I. 0. XXXIV.
U. c. itp.^

8) f. w hywają oznaczane: a) przez f, płi ; v, u, w, nietyJko
przed dźwiękiem i, lecz i przed innymi samogłoskami miękkimi
prawie poioszechnis w wieku XI V, rzadziej stopnioivo w w. X V.
np. a) Filippo HI. 12; Philipp-wi U. 20; Vitliow, Witliow HI. 22.
ridzene HI 24; Wilczcoui HI. 35; Włlkowisko Hu. 55; Wir HI. 212;
widzal Hu. 8; Suiiica HI. 182; Popovicze HI. 100; Popouicze HI. 104;
( hleuieze HI. 112; Clilewisca HI. 112: Pogwisdow HI. 127; yecze
HI. 14; Verczica HI. 12; Weworca 111. 44; Welkanocz HI. Qó:, wess
HI. 459; wedl Hu. 71: veniy j swatczimy HI. 119; prawe vemy HI.
121: wemy i szwaczimi Hu. 2, 3, 4, 5, 6; wemi }' sswadczimi U.
4; wedzan i swa'zan Hu. 1; wano HI. 477; waiizal Hu. 10; obw;in-
zala Hu. 39; Waiiczk5vi<zc HI. 78; Wanezslaw U. 28; Sweborovic/.e
HI. 41, 42: Swerzinefz Hu. 43; .swantliy Hu. 12; Kuroswank U. 46,
HI. 165; Kunouecz HI. 29; dve HI. 525; dwe HI. 530: U. 45; grzi-
wen Hu.' 10. U. 15. — h) viną HI. 3247; vinowatli U. 93; Wylcz-
kowicze HI. 2366; Svyncze HI. 1730; Wclgawes (obok Welga wios)
HI. 3423; Weworka U. 88; wele U. 79; Weloglow HI. 2813; vemy
y swatczymy U. 70. 91; |)r/.ewescz HI. 2978; dowe?ez, odwescz HI.
2578; zavedlv HI. 2759; Weliczka HI. 1908; we.scline HI 2366;
Sweboda HI. ""2474; w.ino Hi. 963; powathu HI. 1686; Swantniki
HI. 2159; wwansala U. 60; wanzaue HI. 1584b. postawecz HI. 2364;
sinowecz HI. 2981; ku rosprawe HI. 1529; w stavech U. 72; grzi-
wen HI. 3267. — c) Zophia HI. 3444; wilk HI. 4025; vyrzba HI.
3652; Morawicza HI. 3957; Wadowicze HI. 45; Welepole HI. 3483;
Swerzinecz HI. 3470; przipouedala HI. 3483; przipowcscza HI 3489;

147

Ziiniowccz III. ;5(i*J4: Ciirosyąnky 111. ;}570; Wanczslaiiicze III, 3602.
(1) Z.ii)liiiem I. C. XXXII. Yisliczi I. C. XXXVIII, iłp. {tylko przed
dhvi£kiei)i i).

(i) i>rze.i ł", pli; v, w, \ y (y) luf' i, przid wssdkimi samoglo-
Hkduii ifiękkimi próc2 i ; znak y (y) występuje w tej fanie cyt ))rzcz
cały ciay dwu loieków, znak i zaś jawi s/e dopiero w wieku XV,
a w w. XVI jest niemal powszechnym, up. a) wyomi y .szwyatli-
czimi Ilu. 44; wyemi U. 8; wyemi U. 9, U. 12; prawye wycml U.
21; wyezoii Hu 52; wyaiio Hu. 31; wyasal U. 55; Drwyena Hu.
53; w zastawy e Ilu. 17; w zastawye U. 55; w Gmzkowye U. 45;
irrziwyeu U. 11. — h] Kytphyaiiy, Rytpliyensky HI. 2700; wyes HI.
3407; vvy(prza HI. 327G; wyem HI. 2990; wy.d/.a U. o6; wye(Iz()
U. 56, 59, 60, tU: spowyedzala HI. 2049; Wyclcglow HI. 2812;
Wyelirzka HI. 2429; wycsclinemu 111. 2366; Swyerzinecz HI. 2247;
Swyeboda HI. 2285; wvauo U 67; wyaiiowal HI. 3221; poczvyory
HI. 2831; Szawyasa Hk 2095; Rytiswariy HI 2825; Swyantlick HI.
2795; wyąsal HI. 3125; wyyązmyeHl 2826; w sastawye HI. 3179;
na ssinowye HI. 3085; nyesprawyedliwye HI. 2927; conwye Hi. 2720.
grziwyen HI. 2856, 2963. — c) wfye (w ufie) HI. 4361; wyes HI.
3599; vyescli HI. 3937; yycncza HI. 3783; Wyelepolsky HI. 3669;
Wyekf^lousky HI. 4006; Yyelyczka HI. 4015; Wyelmoza HI. 4305;
zawyodl HI. 3573; thwyertlz Fil. 3790; przipovyesezenyu HI. 3662;
vyana HI. 3709; Yyączlawszki HI. 3639; Milovyecz U. op. 1; oma-
wyayji HI. 4293; zastawyone HI. 3847; Moiawyany HI. .o945. --
Svierziniec HI. 4022; Swiaskowoy U. op. 2. odvie.-iCZ HI. 3777; przi-
po wieszcza HI. 4492. — (/) sdrovye I. C. XXXIII. panovye 1. C.
XXXVIII, we lvovye I. C. XXXIII, wyarą I. 0. XXXIV. stavya I.
C. XXXIII, yiecznye I. C. XXXI wiely I. Ć. XXXIV, wielkym I. C.
XXXII, yieiiczszi I. C. XXXI. ' yielmoszui 1. C. XXXIV dwie 1. C.
XXXIV. p(»yiesczi I. C. XXXVIII. czloviek I. C. XXXVIII. wtcrarovie
I. C. XXXIII. Morayiecz I. C. XXXVIII, rznotliyie I C. XXXVIII.
wfposlusciieustwie I. C. XXXIH. yiadnrao I. C. XXXVIII, świadek I.
C. XXXH. swiath.zicz I. C. XXXIV, obiayiara I. C. XXXVHI. grzi-
yieii I. C. XXXVIII, yiazan I. C. XXXVII', swiathi I. C. XXXI.
XXXIV itp.

4) ć, dż wyrażane hywają: x) prz''Z oz (c). dz na })Oczątku,
w środku, i n<i końcu wyrazów iv XIV i XV wieku praivie po-
wszechnie, np. iO Sczocina HI. 374; riocbocin HI. 680; Crczancicc
HI. 363; szes lidzessaiitli Hu. 37; Sczeczina U. 48; Ryc/iua HI. 471;
Bolanrziri HI. 631; Sczecoczini Hu. 49; Oo.^socziczo HI. 37; placz}i
Hu. 31; szeseziniczcze Hu. 60. U. 13; nysczioz HI. 323; Zabłocę
HI. 301; oczecz Hu. 46 U. 2; maczerzi Hu. 31. U 23; Maczey HI.
480; Maczek Hu. 41; Kirzanczicze U. 46; (diczal U. 51; koczel HI
393; posspulicze U. 49; czosiia HI. 322; dzecza, dzeczanczego Hu.
20; kmyecza Hu. 48; kmyeczem Hu. 69; dobicza U. 29; po dobiczu
U. 37; Czwyk HI. 167, 435; Maczco HI. 51, 455; cztirzeclinacze
Hu. 57; paiK-ziuaczcze Hu. 27; chlei)(»yeczczam HI. 224; oczczisna

148

lin. 40; samotrzecz U. 34; wzancz Ilu. 48; ranrzicz Hii. 42, 64;
gabafz U. o5; czanscz Ilu. 73. — ^Ylodzisla\v Ul. óo; Sandzissius III.
21; Saiidzissow HI. 260; Dziuissius Hi 1<S4; Haiuiziny III. 525; cho-
dzi Hu. 27; Swadzba U. 18; Medzwedza HK 17(5; dzcdzina Hi. 229;
Hu. 26, U. 18; dzerszi dzedzinc) U. 55; w dzerzcnu dzedzini U. 1,
Hu. 53; dzcdziczi Hu. 37; dzessy.mcz Hu. 59; Dzerszek U. 17; Dze-
canoYicz HI. 79, 106; Slodzey HI 285; Ogn.dzenecz HI. h3 ; Stu-
dzonky HI. 215; Nedzalek HI. 79, 175; dzalo .^ya Hn. 55; Strzedz
HI. 245; Ne-rowcdz HI. 187.

b) Marcina Hi. 3240; Scorocicc HI. 91il; bracy HI. 2712; Mar-
czinkowicz HI. 3262; sesczi U. 100; charczicza HI. 954; tharczirze
HI. 2472; bo-aczina HI. 1997; Chanczini HI. 2935; zaplaczycz U.
95; opusczyla U. 68; puszczynąn HI. 2361; Sczekoczyn HI. 951;
czeczcrza HI, 2473; paczerze HI. 2820; oczecz U 56; maezi-rze HI.
2944; Braczeiiyecz HI. 2779; neczecza HI. 1457; cIkziI HI. 2957;
chczely U. 61; biacze HI. 3018; Nemsczc HI. 3267: gwalcze U. m-,
trzecze U. 88; odbicza III 3265; sainotrzecza HI. 2963; wizecządzera
HI. 3077 ; othczan-acze HI. 2457 ; dwadzesscza HI. 3239 ; czwik HI. 2052;
Czwikla HI. 2780; czweitlina HI. 3185; sdrzaccza HI. 2253; zdra.z-
cza HI. 2479; oczcza HI. 842; sesczdzesanth HI. 3104, :^210; czter-
manaczczoma HI. 3212; sescz HI. 3114; macz HI. 3262; wybracz HI.
2795; seaz^cz HI. 2725; moczicz III. 1105; wipr.twicz HI 2004; wi-
sz.gacz HI. 1191; grodził U. 99 ; młodzik HI. 2052; Bądzin 111.2959;
Sandzyssow HI. 2709; syedzy U. 57; dzelnycza dz<'(iziny HI. 842;
dudzclal dzedzłnó U, 58; dzeszyczynę HI. 1941; dzer.«al U. 99; dzer-
szene HI. 3125; dzeczko HI. 2257; Dzetrziclmnis U. 74; Zlodzey H.
66; colodzey HI. 3230; hidzey HI. 3080; na oppadzech HI. 2753;
Bądzcn HI. 2472; Grndzecz HI. 2344; Podgrodzę HI. 27.^4; Dara-
bowdzal HI. 913: dzalu HI. 842; dzcie HI. 1936: dzanycli HI. 2364;
dzaniczka HI. 2036; vidzal U. 79; odpowedzale HI. 2253; Nyedzwedz
HI. 2087; Medzwedz HI. 2895.

c) gościnę HI. 4009; Okoczin HI. 3709; MIodoczin HI. 3595;
Croczicze HI. 3534; tarcziczaniy HI. 4141; czy.scłiawy (oLsawy) HI.
4487; czel.zy HI. 4195; Czeschybyes.sy HI. 4010; czoszna HI. 3947:
Oczecz HI. 4294; nyccze<za HI. 3902; <lozivocze HI. 3666; ku ist-.-
cze HI. 4263; czvik HI 3670; Czwikla HI. 4191 ; czwertnya HI. 4053;
clileboyeczczamy HI. 4307; rayesczczv U. op. 10; zayancz HI. 3755;
odnowicz HI. 4554; pokonacz HI. 4115; Sądzimir HI. 4391; Grodzi-
czki HI. 4553; i>odzvnszky HI. 4487; dzerszasvcv HI. 3836; Grudzeu
HI. 4308; dzalo HI. 3893; Dzaduscbycze HI. 4279 ; zapowiedzany HI.
4529; Gwoszdz HI. 3442.

d) niilosczi I. C. XXXMII; w mon^cze I. C. XXXVII; piziya-
czelmi I. C. XXXVIII; piersczcni F. C. XXXII: podstarosczcgo I. C.
XXXIII; po poczaczu I. C. XXXHI; milosczam I. C XXXIV; mye.^^cz-
cza I. C. XXXVHI; chleboieczczami I. C. XXXIII; pamyacz I. C. XXXI ;
picczacz I. C. XXXVH; sciiescz I. C. XXXVHI; dacz I. C. XXXHI;
yipuscz.icz 1. C. XXXIV; ziczicz I. C. XXXI; iacliacz I. C XXXVIII;

149

gabacz I. C. XXXI; ziplaczicz I. C. XXXIII, sznowacz U. c. I)(.ilzistli(3
U. c. dzedzinye I. C. XXXVIII; nyedzelach I. C. XXXI; baiulze I. C.
XXXVIII; siedzecz I. C. XXXVIII; saiidzcgo I. C. XXXIII; voicvo-
dzcgo I. C. XXXIII; ponyedz.-ilkoYcgo I. C. XXXVII itp

Niekiedy spotyhanty zamiast dz samo d, np. a) dcrtiza (dzierżą)
Hu. 34; h) Vi dirszinytiUl. ;)2.')9; sosczdesaiidi III. 3104; zapewite
pod icpływem pisowni łacińskiej takich imion, jak Derszcoiiis Hu.
39; Sandivogium HI. 591 itp. Do nader rzadkich ivyjątków' należy
tu użycie znaku ds zamiast dz, np. po podswiganu Hu. 4.

P) przez cz (c), dz + y (y), i, rzadko w w. XIV, częściej
10 X V, przed icszelkimi miękkimi samogloskemii prócz i, np. a) prz.ya-
czyelom Hu 42; dzyeczi Hu. 73; h) dwunaczczye U 5G Kosczicn HI.
259G; Bądzyen Hl.^2473; dział HI. 2609; c) Czyriyecz HI. 4452:
zayączye HI. 4203; Maczyula Hi. 4112; czielcze HI. 4514; Cziescli-
kowicze HI. 4503; Ocziecz HI. 4234; dzyaly HI. 4200; Grudzyeu HI.
4309; yydzyerzely HI. 43G2; Dzieviathlye HI. 4179; Dzialyn HI. 4363 ;
Dzialoschicze HI. 4545; Strzeszydziura HI. 4408; rf) dwanasczye I. C.
XXXII, o sczasczyy I. C. XXXIV, przigiacziele I. C. XXXIII, przigia-
ezioli (ib.), ploczieniiyczy U. c. cliezial I. C. XXXVIII.we zloczie I. C.
XXXII, srarosezie I. C. XXXIII, dwie leczie I. C. XXXI7. dwiesczie
I. C. XXXVII. wfpoYiecziech I. C. XXXIII. povolnoseziam I. C. XXXVIII,
dzyen I. C. XXXIV, dzyala I. C. XXXII, dzień I. C. XXXIII, dzier-
żą! I. C. XXXI. dzierżawczą I C. XXXIH. nyedziel 1. C. XXXVIII.
doYiedzie I. C. XXXVHI. viedzieli I. C. XXXHI. dwadziescza I. C.
XXXH. uszdzienycza U. c. ludziom I. C. XXXVIII; działo szya I. C.
XXXI itp.

5) ś, ź oznaczane hyiuoją: a) przez s, ss, z, sz, sdi, ssz, itp. najczę-
ściej w icieku XIV i nie rzadko w XV, np.

a) silan Hu. 2; syla Hu. 52; Sedlecz HI. 126; SedUsca Hi. 144;
Hu. 51 ; iacoswa Hu. 50; poswantliue III. 617; szedlisco Hu. '2; dzeszau-
dzinan Hu. 6; Olesznicza HI. 502; dzisz U. 49; Olesclinicza HI. 519;
sczeguy HI. 372; gosczine HI. 4; pusczyl Hu. 42; pusczina HI. 30; pu-
scina HI. 508; cosczol U. 38; Cosczeow HI. 162; szesczoro Hu. 10;
iscziny, iscze HI. 633; yscziny Hu. 50; ysżczyna HI. 485; po lyscze
wiszczY U. 38; wischcza U. 48 ; ssil()U. 37; Osseczany HI. 145; Hu.
45; passirzbicy HI. 453; Zalesse HI. 581; neossadly HI. 265; ssmor-
czi U. 10; sswatłiczimi Hu. 70; sszwanti Hu. 12; Kozik U. 50; Kazi-
mirz Ilu 47; Zemca HI. 77; Zelenice HI. 396; Zelonky HI. 2.352; Je-
zoro HI. 292; Cozeglowy HI. 479; wzanl Hu. 46; wzala Hu. 48;
wzanwsszi Hu. 29; Kazmirz Hu. 16; Brzesina Hi. 54; Sdzislauice U.
54; sdzercza Hi. 534; Brzessyna Hi. 92; Brzesze HI. 606.

b) Syroslawice Hi. 2373; pasirbem U. 63; ssylę U. 68; sschy-
1() U. 76; ssą (się) HI. 3298; ssze U. 95; sedmnadzcscza HI. 2433;
sestrzeuecz Ilf. 1660, 3153;YSostri U. 99; szostry HI. 2944; ssesoze
(siestrze) U. 95; solo HI. 2.340; sedlysko HI. 2863; U. 80; oszadl
HI. 1651; ossadla HI. 2642; ossedle HI. 2803; przissodlky HI. 1373;

150

icsseni U. 88; jassothr HI. 1648; nawssc, nawssu HI. 1951; nawssu
III. 1420; Zalesze HI. 2190; dzesanczini HI. 2874; poprzisandz 111.
3048; poprzisankl HI 1397; ssmmerczy U. (30; sswadczo U. 57, 67,
i.scziriy HI. 969; gy.szczini HI. 2548; doszcza HI. 2467; dwadzescza
HI. 3082; dwadzesscza Hi. 32 1 2, 3069; gosczinnego HI. 2927; przi-
powesscil HI. 1821; kossczelniky HI. 2354 b. Cosczelniky HI. 2346;
powrzossnyk HI. 18 16; zagrodzilesch HI. 1663. — Rrzesini HI 2170;
oszymyny HI. 3339; Cozeglowy HI. 2795; semsky HI. 2957; Nale-
szonek HI. 2636; wzanl U. 65; wsąl HI. 3114'; wszal HI. 3082;
wssani U. 65'^ yeszdzili HI. 3215; woszniky HI. 2720c.

c) sestrżenecz HI. 3555; sedraydzessath HI. 3018; sedlisko HI.
3585; ślubu HI. 4380; Uscze HI. 4064; ossewek HI. 3821; sze (się)
HI. 4038; wszy (wsi) HI. 4186; lyscha (lisia) HI. 3858; rozbiless
HI. 3926; nayechaless HI. 4497; zadaless HI. 3926; podlupylesz HI.
4222; zrazylessz HI. 4057; lazebne HI. 3739; kozeglowy, koszeglowy
HI. 3835; woznyky HI. 4368; Gosdz HI. 4141; GwoszJze HI. 3652.

d) przeprossicz I. C. XXXVIII; viesz, w.szy (wsi) I. C. XXXI.
sassek U. c. przisancz I. C. XXXVHI. swiatlii I. C. XXXIV, milosczi
I. C. XXXVHI. yjelmosznosczi I. C. XXXIV, dwadziesczia I. C. XXXII.
sysczyl I. C. XXXIII, zemskich I. C. XXXI. voznycze U. c. itp.

P) przez te sanie snaJci -f y (_yi lub i począwszy od w. XIV,
coraz częściej tv iv. XF, aż iv iv. XVI staje się ta pisownia pra-
wic poivszechną, np. a) syano U. 17; Syedliczski HI. 4; ws5'ami
Hu. 54; sya Hu. 12; ssva Hu. 50; ssyal Hu 25; wz}'al U. 50.

b) sve HI. 2619. 'u. 69; szya HI. 3215; Syestrzeniecz HI.
2281; Syedlerz HI. 2446; ossvewky HI 2361; ossyad HI. 2511;
Sieniawa HI. 2654; Sieroslawice HI. 2006; trzidzesiąth HI. 3298;
szyemsko HI 2700; Zelassye HI. 3264; wsyal HI. 3212; Cossye-
glowy HI. 2802; Cossye góry HI. 3226.

c) syeny, przi.syonku HI. 4177; syedradzeschcza HI. 3519; Sye-
dlecz HI. 4039; syodlarczik HI. 4085; nawsye HI. 3755; Jassyen
HI. 3665; Jasyenski HI. 4534; ossyene HI. 3516; Ossyeczany HI.
3984; ossyadlessy HI. 3958; zassyadless HI. 3926; Gonssyorek HI.
3921; szye HI. 4036; przeszyeka HI. 3947; Szyedlyska HI. 3824;
karaschye HI. 3601; Siedlieczki HI. 4534; Zyelenicze HI. 4030; Zye-
loiika U. op. 5; Zyolkow HI. 4091; Brzezye HI. 4342; Zielenicze
III. 4271.

d) w czassye I. C. XXXIII, siedzenya I. C. XXXVIII. U. c, szie-
dzenyy I. C. XXXVni. ossiadli I. C. XXXI. snnsziady I. C. XXXVIII,
po wszyaczNW, powziaczu, I. C. XXXI. ziciny I. C XXXIII, wsziancz
I. C. XXXI. wszial I. C. XXXVII.

Grujta dźwięków kś ivyruża się przez x, kx lub ks, n)). a)
xandz U. 9; xandza U. 53; b) xang Hi. 2359; kxanczu HI. 3080;
ksandzu U. 63. c) XanzHI. 4486; Xansky HI 4117; od drugiej zaś
poloivji iciekii XV często przez xy, xi np. c) xiązencza HI. 4527 ;
xyązacza HI. 4537. cl) xiandz I. C. XXXIII. xiadz:i (ibid), xyagi I.
C. XXXI. xiaiicz 1. C. XXXVHI.

151

6) 11, 111 oznaczane bywają-, oi.) przez n, ra na j)0cząthi, ive środJcu
i na końcu loyrasów prawie pi>wsz''chiiie w iv. XIV, dość często
jeszcze iv w. XF, a w niektórych wypadkach i później np. a) niwa
Hu. 22; pani Hn. 60; Modlnicza Hu. OO; iiywa MI. 35, 212; nygdi
U. 12; pany- U. 16; Lednycza HI. 99; ne (nie) Hu 30; 1< ney Hu.
47; nestane HI. 191, 714; neineczs'<c Hu. U; Neraerza U. 9; Gneuo
miro III. .'), 12; paney Hu. 4.5; zciie (żenię = żonie) Hu. 2; Stanecz
HI. 246; Tynecz HI. 70, 126; Odranec/c HI. 69; Koneczpole HI. 22]
przinosla Hu. 29; copaiie HI. 31; coppane HI. 451; zawołana HI.
121; Bochni HI. 207; U. 22; Srzenawa HI. 422; casznnn Hu. 1;
kasny U. 54; w dzerszenu U. 2; na zaguranu III. 36; popelnono U.
20; penandzi U. 29; penadzrai U. 4; pansky Hu. 61; Stanczik HI.
536, 542; kon Hu. 33, 71; naton HI. 558. — Miclialow HI. 717;
w mirze U. 45; Lubomirz HI. 673; lomysz HI. 153; swiini dzeczmi
U. 17; Mecliouia HI. 49, U. 3; Meczslaus III. 75: Medzwedz HI. 57,
77; mesczkym HI. 119; mesczskeg.i HI. Ii9; Climelow HI. ^527;
kmecze Hu. 30; Nemerze HI. 52; zaguraenna HI. 372; racoymey Hu.
16; rankoyma nnstrum.) Hu. 72; Camen HI. 58 s; Kameiiecz HI.
579; Kamonca HI. 172: inast U. 1; namastlicowye U. 49; iimiastli-
cow U. 36; yman (imię) Hu. 2, 6.

b) Yczynil HI 2973; Lednicy HI. 842; Curniczi HI. 3277; ka-
zanim HI. 2946; Sokolnik HI. 3410; nywa HI 1936; pany U. 60;
kony HI. 2844; Conyn HI. 2575; uczynyl Lf. 76; Jablonycza HI.
1560; ne U. 82; Nestane HI. 1368; Newerna HI. 1603; w newol-
stwe HI. 1978; Neczuya HI. 973; bochnecz HI. 3277; marsczenecz
J. C, II. 408; Sestr/.enecz HI. 2877; noszene HI 2134; w.spanczme
HI. 1310; na klinecb HI. 2753; penadzmi U. 67 ; Stanątki HI. 2062;
na dzedzine U. 66; nyewineu HI. 3247; popelnono U 71; zagumna
HI. 1261; na gednanu U. 94;' na krzemenu HI. 2752; gymena HI.
1570; pany (panią) U. 6S: posrzedn() HI 2181; kazna U 84; Pań-
ska HI. 2289; kon HI. 1292; dzen U. 61; naton HI. 2710; Mrozon
HI. 2636; scorzen HI. 3077; szamicza HI. 3250; czekmistrz HI. 2990;
dobrymy U. 76; mudzą HI. 1406, 1420; Melstyn HI. 2333; medzy
U. 68; kmecz HI. 1186; kinecza U. 96; Caraeneez HI. 1737; kame-
nicza HI. 2466; poiumeiv,e HI. 1057; Stradomey HI. 3247; w karcz-
mę U. 57; mai HI 2972; U. 77. — c) niwa U. op. U; nywa HI.
4224 b. Konin HI. 3890; Yoynicz HI. 3558; Woynycz HI. 3868;
wnygdą HI. 4110; Yoziiyky HI 4227; w gurane HI. 3947; Zabinecz
HI. 4119; Gnasdowicze HI. 4304; kaszną HI. 4151; kon-zem LJ. op.
9; Gdanszoo HI. 3439; Lezansko HI. 3456; Dąbensky HI. 3577;
stayan U. op. 1; Sko 'Zen MI. 3675; kosczen HI. 380o ; czeclimistrz
111. 38 12; Nyepolomycze HI. 4334; gionosztajray HI. 3452; Nyemecz
HI. 3464; namot HI. 4034; Strzemeu HI. 3443. — (/) służebnik I. C.
XXXIII, loznicza I. C. XXXVIII nyiz I. C. XXXVIII, pewneyschcy
I. C. XXXH1. dzień I. C. XXXI. piersezien I. O XXXII, miloscziam
I. (J. XXXVIII, miioscziyi I. C. XXXVIII, ochmistrza I. O. XXXHI.
manovitliy I C. XXXI itp.

152

Wyjąłkotco tylko spotyka się czasem n podivojone np. aiiny
(ani) HI. 3247.

[i) przez iiy (nyt, my fray) już od wieku XIV, iv ictcku XV
iczniaga się ta pisoicnia słojmioiuo, a iv w. XVI staje się w pe-
ivnych wypadkach powszcchną\ rzadziej używano w tym wypadku
oznaczenia ni, mi, {naivet iv wieku XVI) np. a) nye U. 10, Hu.
47 ; s nyey Hu. 36; szenye U. 15; panyen U. 34; dzerszenyp U.
38; zagnranye Hi. 358; n.igabanye U. 3; dnya Hu. 23; zazwanya
U. 45: zawolanya Hn. 13: dzerszenya Hu 37; kaznya Hu. 45, 52;
proznya Hu. 59: Yczinyono Hu. 32; myala Hu. 39; ymyal Hu. 73;
II. 10; narayastka Hu. 61 ; ymyo (imię) Hu. 67; Igołomia Hu. 14.—
h) uyestanye HI. 2432; nyewinen HI. 3247; Nye.zugya HI. 2461;
nyechowal HI. 3234; nyeczeczą I. C. II. 374; konye HI. 3234; bo-
chiiyecz HI. 2771: gednanye 2972; noszenye HI. 3264; wyswanye
HI. 2703; na dz(dziiiVe U. 97: opaduye HI. 3299; naganyon HI.
2461; Hochnya HI. 2.379: Glownya HI. 2294 ; nag.snyenya HI 2726;
po liczowauyu HI. 2864; gosczynnye HI. 1799; fristowanie HI. 2592;
Sy.strzeniecz HI. 2388. — myą HI. 2990; myedze HI 2640; rayedzy
Hi. 2972; myeny HI. 2957; myenil U. 99; Myedzwedz HI. 2392;
Myelstin HI. 2695; rayesarz I. C. II. 414; Myotla HI. ,3431; myodo-
we HI. 2486; Stradomya HI. 1684; myal HI. 2849, U. 64; rakoymye
U. 64; myalkey HI. 2898; strzem^-enye {żr.) HI. 2700; namiot HI.
2()r»6. — c) Nyeschawa HI 4500; NyeYyarow HI. 4326; Xyemsczian-
ka HI. 4188; konyeczpole HI. 3649 : konyecziiego U. op. 8; studnyey
U. op. 11; Gnyazdowycze HI. 3840; s'aianye U. op. 7; noszenye
HI. 3816; pi-zewynvenya III. 3615; Brodnya HI. 4017; Drwanya HI.
4325; geUiiya HI 4112; Ognyowicz HI. .3568; Vi^znyowa HI. 3785;
glownyą HI. 4514; staianic U. op. 1. 6, 5; Ogrodzeniecz HI. 4075;
8cłiafVanie<z HI, 4024; Gniadi HI. 4220. — myedze U. op. 8, lO;
rayedzamy U. op. 9; Myedzikrze HI. 4112; Myedzwyadek HI 3973;
myeczem HI. 3104; Myecliow HI. 3694; kmyecza U. op. 6; Chraye-
low Hi. 4545; Szrayerdzącza HI. 4224 b. gymyenye HI. 4368; yacz-
myeniczi.sko HI. 4176; ua krzemyenyv U. op. 10; Camyen HI. 3735;
kamyenyecz HI. 3785; Karayonka HI. 3956; myodowe HI. 3774;
Nyomye'cz HI. 4494; Gromyecz HI. 3739; Myarka HI. 4428; Pomya-
now HI. 3665: gumyeiina HI. 4112; miedzi U. op. 2; Miedzwyedz
Hi. 3573; gumien U. op 6; yimierzone HI. 4081; Igołomia Hi.
4220. — d) od nyego I. C. XXXI. nyedzela 1. C. XXXI mnye I. C.
XXXIV, mnye.schieh I. O. XXXII, nynyeyschi I. C. XXXVII, panye
I. C. XXXIV (d>MpolMye I. C. XXXI. ogarnyeiiy I. C. XXXIII, dnyow
I. C. XXXIII, roslicznyemy I. C XXXII. s:anye I. C. XXXIII, oplacze-
nye I. C. XXXIH. panyeyl. C. XXXVIII, w panyecli 1. C. XXXVIII fu-
trowany.i U. c. przi placzenyw I (J. XXXI. vinyen I. C. XXX III. <tbvi-
nyon I. C. XXXLV. pieiiyadze I. C. XXXin. pienyadzy 1. C. XXXII.
pienyaska I. C XXXIII, blisznic I. C. XXXlil. vczinioni I. O.
XXXVIII, myedzy I. C. XXXI. rayecz I. 0. XXXI myal I. C.
XXXVIII, ziemyc I C. XXXni. nyeomyeskali I C. XXXni. besz

153

omj-cskanya I. C. XXXin. n.i sf,^eymyo J. C. XXXVIII. veszmyc I. C.
XXXI. namyenil I. C. XXXVIII. niyanovano 1. C. XXXVIIL caraye-
nieozkiego I. C. XXXI. w inyasteczkii I. C. XXXIV, pamyancz I. C.

XXXI. paniyeczi I. C. XXXIII, na miesczacli I. C. XXXIII, swiado-
miey I. C. .XXXVn. mianowanye I. C. XXXVIII, camienicm I. C.

XXXII. itp.

7) 1 icyrażanc hyiou: a) przez 1, podobnie jak (hisiaj, np. a)
list U. 1; listoch Hn. 28; Lipnicza HI. 330; Lewconis III. 74, 117;
lozem (losem) Ilu. 2; lata Mu. 31; lat U. 2; latoss U. 37; liul/e
Hu. 52; Lublin U. 35; Lubowla Hi. 54; Lgota HI. 121; Climco HI.
47; Topola (ibid.), Kalina Hu. 67; Jelitko Hu. 30; byli Hu. 31; za-
strzelyl Hu. 51; Strzelecz U. 10; Welepole HI. 653; Czaple III.
702, Kobile HI. 208; rozwalona U. 40; v króla U. 22; Wola HI.
274; wob) U. 54; w rolach Hu. 4. — h) listu HI. 3239; lytliego HI.
2768; Lypska HI. 2283; Slywka HI. 2682; Garlicza HI. 2024; po-
pelicze HI. 1466, 1474; leczenstwo HI. 1691; Sledzowicze HI. 2539;
gelen Hb 1330; czaple HL 2134; Puklerz HI, 2480; Nelepice III.
919; Mislechouice HI. 919; cawalecz HI. 2817; nalasl HI. 3216; Py-
lawa HI. 1346; cossula HI. 3156; Bawola HI. 1399; Szelonki HI.
2159; Czelanthko HI. 2238; z wola HI. 3215; Crol Hb 1130; Cbmyel
HI. 2783; Czapl HI. 3215. — O Lypniczsky HI. 4063; Garlicza HI.
4119; Ulycza HI. 4022; Lesczinski HI. 4534 ; Lathoschino Hb 4053;
Chlevicze Hb 3745, Blady HI. 4408; Wyelepolsky Hb 4099; Gelen
U. op. 8; polepscha Hb 3926; wola Hb 3601 ; Rola HI. 3681; podle
U. op. 9; roley Hb 4176; Czaple Hb 4067; ślub HI. 4038; Wrobi
Hb 4112. — (1) listem I. C. XXXlIb blizey I. C. XXXVIII, lezaly I.
C. XXXI. lepszey L C. XXXIII, chwalebnem I. C. XXXVIH. yedlecz
U. c latha I. C. XXXIII. XXXVII, slachczicz I. C XXXVIII, slubu-
iacz I. C. XXXIII, itp.

Niekiedy bywa 1 podwajane, np. a) lleczeustwo U. 10; Fallis
(obok Faliss) Hb 24A. — b) llensky Hb 1796; Pillawa HI. 1660;
popellicze, popelliczami Hb 1861.

,i; przez ly dość często już od icieku XIV, rzadziej przez li.
które IV icieku XVI dopiero bardzo się rozpowszechnia; np, a)
lyath U. 32; dlya U. Ib. — b) lyessye Hb 2752; Slycdzouicze Hb
2792; alye U. 57; polye HI. 1936; w polyu HI. 2796; Oppolye
Hb 2923; Cobylye HI. 2698; Olyesznicza Hb 2476; Cholyewa HI.
2789; w silye Hb 1757; palye HI. 2049; dzelye Hb 2752; lyath III.
3298; wolyą HI. 2844; Wolia HI. 2760. — c) lyezy Hb 4174; U.
op. 2; lyessne Hb 3771; Lyesczyny Hb 3824; lyethnyk Hb 3452;
volya Hb 3875, Rolye Hb 3681; podlye rolyey U. op. 7; i)odlye
U. op. 9; podlya III. 4175; polye U. op. 10; Wyelepolye HI. 4099;
zobolye HI. 4135; Zalyesye Hb 4322; Podolye HI. 41-39; Pothstolye
Hb 4565; yylyeganyecz Hb 4351; Kobylyecz HI. 4370; liezi U. op.
1. 2. — d) liezecz I. C. XXXI. pliechovski L C. XXXI. podlie L C.
XXXIH. kroliewską I. C. XXXIH. sliachethni L C. XXXH. itp.

Sprawu/d. Komis, język. T. IV. 20

154

Do rsddhich wyjajlcóir należy taka pisownia , jak w ivyrasie
liyydze U. 49. ' "^

8) rz oznaczane hywa już od wieku XIV prawie stale przez
rz, np. a) korzisclitnc) rzecz() U. 30; scluirzi U. 25; Grzegorzouicc
HI. 38; Brzanczco Hu. 50, HI. 4<S4; Srzancice HI. 557; Srzanczicz
U. 1; Yerzynk HI. 145; Turzin HI. 4; Boturzin HI 32; peizina HI.
510; Starzyny HI. 257; Zarzecze HI. 49; Zagorze HI. 124; Tango-
borza HI. 119, 653; Kazimirza HI. 488; Irzantlze HI. 9; Ogorzelik
III. 353; Margorzanczin U, 15; Wirzbno HI. 48; gospodarzmi Hu. 37;
Kleparz HI. 411; Przelank HI. 3; Przelanski HI. 11; Przelay HI.
6; przebrał Hu. 18; p-zedal U. 19; przegroda HI. qQ>, 214, OGT ;
Przechody HI. 356 : przal se HI. 259 ; przipowescziy HI. 29 ; CrziscJi
HI. 119, 121, krzisz U. 33; Crzistoporzicze HI. 213; Crzywosandus
HI. 8; trzy Hu. 12; U. 3; Trzebyna HI. 118; Strzelce HI. 623:
Czrzewlin Hu. 13. — 6) rzeczy Hi. 3236; U. 68; Rzepka HI. 1770;
rzepysko I. C. II. 129; rzeczka 111. 2906; Rzesicza HI. 3277; rzącz-
cza HI. 3069; szurza HI. 3215; brzoskwine HI. 2464; ccztirzi grzi-
wny HI. 3276; U. 82; wyerzey I. C II. 405; korzistnye I. C. H.
387; paczerze I. C. II. 118; Srzenawa HI. 1711; Smogorzow HI.
3277; Zapporze HI. 2631; gospodarzem III. 1332; Wirzbka HI.
2471; ogarz HI. 1728; Kleparz HI. 1807; Zachorz HI. 1081; Ba-
chórz HI. 2760; Kazimirz HI. 2853; przegroda HI. 768; przewos I.
C. II. 230; przepaska HI. 22.55; przecopacz HI. 2972; przedawacz
HI. 2972; prząn I. C. II. 408; przythknal I. C. H. 425; Crzessowka
HI. 2495; Krzistka U. 59; Krzistoporzicze HI. 2667; Strzemen
HI. 2505. c) Rzeszotary HI. 3826; rzeczisky HI. 4142; rzeczone HI.
4200; porzecze HI. 3652 ; R^ąszka HI. 40.32 ; Brzeg HI. 3579; Brze-
scze HI. 3477; Brzcsnicza HI. 3652, Srzoda HI. 4532; Grzymała
HI. 3612; korzistną HI. 3777; proporzec-; HI. 3752; Kazimirza III.
3612; Starzini HI.' 3533; karzeł HI. 3818; poldworze HI. 4112;
Zathorz HI. 4478; rycerz HI. 4039; concerz HI. 3752; Coprziwni-
cza HI. 4553; Trzeczesch HI. 3802; Trzemeszna HI. 3949; krzes
HI. 4412; na krzizoch HI. 4112; Crzistoporzicze HI. 3473; ndprzi-
syąglesz HI. 3777. d) rzecz I. C. XXXIII, rzeczi I, C XXXI.
XXXIII, na górze I. C. XXXIII. vraorzi I. C. XXXI. przirzekam
I. C. XXXVH. vrzand I. C. XXXVIII. vrzandnik I. C. XXXVIII, na
virzchu I. C. XXXVIII, przodków I. C. XXXVIII, przigiacziele I.
C. XXXIII, przisly I. C XXXI. potrzeba I. C. XXXIII, przerzeczoni
I. C. XXXIX. itp.

Niekiedy spotykamy oznaczenie tego dźiuięku przez rzs, np.
trzsi, trzsy U. 16, 31; Kleparzs HI. 4035; co łatioo da się tu wy-
tłumaczyć lozględami fonetycznymi.

Często też, zwłaszcza w w. XIV, spotyka się iv naszych za-
bytkach sam znali r, np. a) Prelank III. 50, 51, GO, Hu. 5; Pred-
borio (obok Przedborinm) HI. 31; pri tern U. 27; Kresz HI. 80; Cri-
stoporzecz III. 63; Crivoszand HI. 19; Stromen HI. 204; Branczek
HI. 236; Szranczicz Ilu. 17. — li) Ilesicza (obok Rzesicza) HI. 3277;

156

maczerc III. Vi\21 ; swyciopky III. 2700 (obok ,swcrze|)ky III ;>li»I);
Sestrenecz III. 1737. — c) Środa (obok Srzoda) III 4432. O ile
oznacsenic to jest w związku z ivz[/ledami fonetycznymi , okaże si§
niżej ; tu zaś można tylko wskazać pobieżnie na takie formy ?a-
cińskie, jak- Kii/Aomhi III. 489; Clepariensis III. 1H07 ; Zathorieiisis
III. 447Ś; obok polskich Kaziinirza 111. 488; Kleparz 111. 1S(J7; Za-
thorz HI. 4478.

Bo nader rzadkich ivyjątkóiv należą wypadki, w którychby
do rz dodawano jeszcze znak y lub i dla iv y rażenia miękkości tego
dźwięku, np. Zagorzye (obok Szagorze) III. 2713.

Wreszcie zapewne do omyłek pisarskich zaliczyć należy taką
[)isownią, jak dzewka (drzewka) U. 20.

I

O sainoEloslfacli

w zabytkach językowych ziemi krakowskiej.

I. Samogłoski czyste.

Pierwotne słoto, e loyst^puje iv języhu polskim jako e lub o,
i to swwsze IV zgłoskach miękkich. Jakkoltviek iv śladach piśiiiien-
nych najstarszego jeżyka ziemi krakoioskiej zmiękczenie to nie za-
ivsze bywa wyrażane, to jednak przyjąć należy, że iv iv. XIV było
już ono poioszechne.

1) P rasłowiańskemu e odpowiada polskie -"e :

a) jeżeli następuje głoska lub zgłoska miękka, np.

a) wyrazy, w których samogłoskę e poprzedza jeszcze z cza-
sów prasłow. j, jak: ges (jeś, 2 sgl. praes., stsl. iccłi) Ul. 4116;
jes (to samo) HI. 534; Gezs (jeż, stsł. icash, lit. eżis) Ul. I(3(i2; Gc-
zow Ul. 2216; Jeszow III. 682. Jezowsky HI. (S^2, 4173, 4422;
Giezowski HI. 4528; Jelitko Ul. 4781, 111. 259, Hu. 30; Jelitow
HI. 2474; Jelczamy (instr. pi.) U. c. gelen. gyelen HI. 1330;
gelen U. op. 8; gelenya HI. 4112; Gemelno Ul. 41, 205; Gemel-
nicza Ul. 27, 41; Gemelnyky HI. 293; Jerayelyno HI. 4362; Gie-
mielino HI. 4363; Gezoro Ul. 494.5, 4961; Giezerski HI. 4531;
w iesseni U. 88; słowa czasu teraźniejszego na -je-, jak: kaczeru-
yesz III. 144; itp.

Spójnik jeże, jeż (późniejsze że, iż, por. izh U. 50) jawi się
w naszych zabytkach wieku XIV najczęściej bez j, np. esze Hu. 1.
eze U. 4, Ilu. 71 ; ezh Hu. 28, 29; podobnie niekiedy iv w. XV.

^

157

Hi>. essc III. 2057, OSZ U. 58; podczas (/dy to róivnohrsmi(ioj fonitie
saimka j'e-ź występuje J całkiem wyraźnie, np. o yesz wiilzeiiyo bilo
U. 14. A ponieważ formy te co do sweyo pochodzenia s(i identy-
czne, przeto należy nam iv irisowni eż-e, eź, npatryiuać niejako for-
mę przejścioivą od je-że, je-ż do późnicjszeyo i dzisiejszego że, iż.

W wielu tvyrazach jest pieriootne J ukryte, jak np. szczecina
Ul. 4424; Sczecina 111. 374, U. 48; widzenye U. 42; vidzene 111. 24;
necliczenym U. 58; przegiodzene HI. 1420; ocziszezenye III. 3409;
oplaczenye I. C. XXXIII, narodzenya 1. C. XXXI. vrodzeiiy I. C.
XXXIX, siedzenya U. c. wyedzenya 1. C. XXXIX, {tamże: knun wye-
dzynya y wyedzy) it2)-

^) wyrazy, w których samogłoska e już iv dobie prasło-
IV iańs k i ej zmiękczyła poprzedzającą spółgłoskę, jak np. czepyeez
HI. 2389; Czepyel HI. 4101; (obok: czipecz Ul. 1400; na czipcze
HI. 2722); Czeczotam (acc. sgl.) Ul. 788; Czerzow Ul. 4791; Cze-
lustka HI. 2434; Zelazni (żelazny) Ul. 5137 ; Zelaszo HI. 65G, 3435;
Zelasny HI. 94 ohok Selasny III. 93; Zelaszny HI. 3509; Zclasna
HI. 2826, 3614; Zelasco Hi. 267; Zelassye HI. 3264 ; Zelislauicz Ul.
80; Zelislauice obok Szelislauice III. 706; Zelichowo HI. 2700; zene
{dat. sgl. żeuie, dziś żonie) Hu. 2; szenye swey U. 15; zenye swe}'
I. T. XXIX, 597 ; — 'W zgłoskach tcmatoivych : w dzerszenu U 2,
34; wspanczene HI. 1310; sbyeszene HI. 2634. — iv liczebniku sześć
dźiviek ś jest słow.-litews. ssesczi Hu. 17; schesczinaczcze U. 13;
sescz" HI. 2856, 3114; I. C. XXXH. sesczi U. 100; scliescz I. C.
XXXVHI. szescz I. T. XXIX. 596.

Y) wyrazy, w których zmiękczenie spółgłoski przed e dokonało
się na gruncie języka polskiego , jak : wyezon Hu. 52 ; roszwedze
HI. 2183; dowescz. odwescz, III. 2578 b. przewescz III. 2978, do-
yyesez Hi 4261; dowyedzye ' HI. 4261; odviescz HI. 3777, 4379;
doviedzie I. O. XXXVHl. prziviedzeni I. C. XXXVIII, nye myeczy
szye (non te iactesj HI. 3841 ; przynyescz I C. XXXIII. Yelicanoc
Ul. 1561; Yeliczca Ul. 5094; Welepole HI. 653; Welkanocz HI. 66;
wele U. 79; Wyeloglow III. 2812; Welepolye Hi. 2917, 3138; We-
lopolszky et Weloglowsky HI. 3151; AYelislaw HI. 1729; Welga
-HI. 3423: Weliczka HI. 1908; Wyeliczka HI. 2429; Welepole HI.
3483; Welepolszky HI. 3757; Welawyes HI. 3597; Wyeloglowy HI.
4030; Wyeleglowsky HI. 4006; Yyelyczka HI. 4015; Wyelmoza Ul.
4305; wyelkemy HI. 4200; wicly I. C. XXXIV. vieImoszni I. C.
XXXIV, wielkym I. C. XXXII. — wyerzey {valvas) I C. II. 405.
swerzepe (itimenta, stsł. ctap^n-h, fcrus) III. 320; swerzope HI. 1432 ;
swerzepky HI. 3191; szverebky HI. 3255; swyeropky III. 2700;
{obok swirzepa HI. 2895); perziua HI. 510; Fyerzynka HI. 4465;
Pyelgrzyraow III. 1991; Pyelgrzimowice HI. 2513; Pyelgrzira HI.
4113; Pyelsz {por. stsŁ iieaeo^ z *pels'i., lit. palsz:is, Miki. I. 10)
HI. 4447; Pyelscli Hi. 4072; popelice HI. 1466. 1474; popellieze HI.
1861; popyelycze HI. 4135; papezs {por. starostów iańs. papeźi. , st.
g. niem. babes) Ul. 1467; Besadek {gen. pi.) Ul. 2872; Byessathky

158

HI. 3869 {obok Byassatliky tamże), por. ststow. beseda {yerbum)-^
kojicrecz (kobierzec?) Ul. 5016; Meczwecz Ul. 600; Medzvedza Ul.
2611; Medzwedz HI. 57, 77, ISI, 2895; Myedzwedz HI. 2392:
Miedzwyedz HI. 3573; Myedzwyadek HI. 3973; Nedzvedz HI. 2848;
V kmyefza Hu. 48; trzy kraecze Hu 30: kmeczowi Hu. 72; kmecz
HI. 2946; kmecza U. 96; kmyeezye I. C. XXXIX 102, 103; cze-
ozerza HI. 2473; Czecorka Ul. 1374, 1491; Czeczorka Ul. 1672;
Czemerz Ul. 606, 620, 1952; Czemeruik Ul. 865; Czemerniki Ul.
5251; Czelecz Ul. 2823; Czelicza Ul. 3910; czelyą HI. 2758; iia
czelanczinye Hi. 3275; Czelinthko HI. 2238; Czyelyecz HI. 4452;
czielcze \vituli) HI. 4514; Czelaticzsky HI. 4178; Czyeslino HI.
4108; czesi (cieśl) HI. 3947; posczyeiye {nom. plur.) I. T. XXIX.
590; Dzeuancicz Ul. 323, Dzeuaczin Ul. 329; Dzewacin Ul. 328;
Dzeuacel Ul. 2165, 4772; Dzewanczicze HI. 2286; Dzyewyączycze
HI. 2730; dzessyancz Hu. 59; trzidzesautli U. 13; trzidzesczi Hu.
10; dzessanczy HI. 1729; dzesz()czyn() HI. 1941; dwadzeszcza HI.
3069; trzydzesczy HI. 1941; spsczdesantli HI. 3104; dzyesyencz I.
T. XXIX. 596; szesczidzyessamli I. T. XXIX. 596; szyebye I. C.
XXXIX. 31, 34; Zema (ziemia) Ul. 526; ziemy I. C. XXXHI. zye-
mye I. T. XXIX. 598; Zelenik Ul. 5280, Zeloncina Ul. 4283; Zele-
nice HI. 396; Zelonky HI 2352: Szelonki HI. 2159; Zieleuicze HI.
4271; Rzemendzicz Ul. 545; wrzecządzem HI. 3077; samotrzecz U.
34; poltrzeeze U. 88; trzeczyem U. op. 10; trzeczi I. C XXXII. Le
Iow (Często u HI.), Lelywa HI. 443; Leliwa HI. 1292. — w przyro-
stkach osn oionych: Camen HI. 588 ; Kameaecz HI. 579; Came-
necz HI. 1737; kamienicza HI. 4527; kamyenczicze HI. 4286; camie-
niem I. O XXXII, w kamyen5'czy I. C. XXXIX. 58 ; piersczieni I.
C. XXXII, ymena Hu. 20; ^yraena HI. 1570; na krzemenu HI.
2752; Strzemen HI. 2505, 3443; na krzemyenyv U. op. 10; strze-
myenczyska et strzemyenye HI. 2700; syeraena HI. 3185; yaczmye-
niczisko HI. 4176; marsczenecz I. C. II 408; korzeń HI. 4503;
maczerzi Hu. 31, 46; raaczerzista Hu. 26; maczerziszny HI. 3351 b.
maczyerzistego I. T. XXIX. 597; dzewerz (levir) I. C. V, 12; pacze-
rze I. C. II. 118. HI. 2820; Coscelecz Ul. 1030; Kosczelecz Ul.
1433; Kos.izelnik Ul. 851; Cusczelecz HI. 948; Cosczelniky HI.
2346; Kosczeleczki HI. 4534, przyaczj^elom Hu. 42; Przyaczel HI.
4224 b. przigiacziele I. C. XXX1H. prziyaczelmi I. C. XXXVIII. Ka-
dzerza Ul. 5493; Kaudzerzino HI. 448; Kurdzyel I. T. XXIX. 598;
tliknenye HI. 3331; naganyenya HI. 2726.

o) toyrasy, iv których po samogłosce e następują starsze
zmiękczenia spółgłosek, mianowicie cz, ż, sz, np. Peczarka HI. 678 ;
(obok Poczarka HI. 675); Wyeczoiek HI. 4085; rzeczone HI. 4200;
U. op. 5: rzeczonego U. 97; przirzeczenyv 1. C. XXXIII, przerze-
czeny I. C. XXXIX. 30; rzecziancz I. C. XXXH. pyeczacz I. C.
XXXIV, pyeczączy I. C. XXXIX. 58; leży HI. 1936; lyezi HI. 4175;
liezi U. op. I, 2; Lezausko III. 3456; liezecz I. 0. XXXI. iezaly I.
C. XXXI. lezączy I. O. XXXIX. 58; Rzesotko HI. 3990; Plessowca

I

I Tl 9

III. O!); Pycszkowa sc-ila {por Piccli, Pieszck) 111. 2200; 2.01:5;
Pyoskowa sknla 111. .^2()(); Peschkowa szkala HI. 3.508.

s) ivtfrasy, iv któn/eh po a następują flźwięki c, dz, jak: mo-
dza Ul. 1959;" III. 212 ^ mcdze Ijl. 54:);3' uw. III. 8.31; dwa pyocza
U. 47; Pecz (piec?) HI. 251, 4112; mycdze HI. 2040; myodzi \\\\.
54; m(.dzy U. 08; rayedzy myedzaniy U. op. 9; Mycdzyf^orzc 111.
4229; mycdzy I. C. XXXI. XXXIX. 1. T. XXIX. 598;" poszerz (/o^-)
III. 2970; rzecz (rek-) I. C. XXXVIII, itp.

Y) wyrazy, iv których po e następuje głoska luh zgłoska miękka
dopiero pośrednio, t. j. po dźwiękach tivardych np. zavedly HI.
2759; Gcdlcza Ul. 1.30, 192; .ledliczka Ul. 4952; .Icdirza 111. 29,
Hu. 11; (iyedlieza III. 4178; Gedlcza HI. 4220; yediccz U. c V(>-
dleczky I. C. XXXIX. 112; I.ednicza Ul. 498,'5 nw. Lednycza 111.
99, 883; w Ledniczy HI. 842; Lcdnyczka HI. 4475; Sedlecz HI. 12(),
149; Syedleez HI. 2440, 4039; Sedlisca HI. 144; sedlisko HI. 1289,
U. 80; 111. 3.585; ssescze {dat. sgl. .siestrze, dziś .siostrze) U. 95: Se-
strecz, Sestrcencz, Ul. 1815; Sestrenecz HI. 1737; Syestrzenecz HI.
1920, 2281; sestrzenecz HI 3555; sedmydzessatli III. 3018; syedm-
dzescheza HI. 3519; Sceglicz Ul. 4, 613; S<ze-licz HI. 357; Seze-
brzescliin HI. 657; sczobnich HI. 2068; szczcbrzuch {snpellfetilia)
HI. 43()8; Ze-sulka Ul. 1900; dwa wyeprza HI. 3276; przirzekli I.
C. XXXIII, zeglarka [ivyruz obcy, por niem. Segel) HI. 4.521 ; ra.-il-
zencze (dat. sgl. dziś małżonce) 1. C. XXXIX. 159; itp.

h) jeżeli następuje nie zmiękcz one -p, h, -w; -k, -g. -cli,
lid) też zgłoska ttoarda, zaczynająca się na jedne z tych .'^/lólglo-
sck. vp. Kleparz HI. 411, 1807, 4553, Cleparsky '^Hl. 4116; sklep
I. C. XXXIX. 58; Swyeboda HI. 2285; Swyeborowsky HI. 3783;
plebana [myraz obcy) HI. 3215; rzckanczich U. 49; rzeka I. O.
XXXIX. 34; iiczekal HI. 3413; Peceary HI. 2408; pyecarzowa HI.
3301; Pyekary HI. 3912; Pyekar.-*ky HI. 3963; Sczeky U. 55; Sce-
kocin Ul. 2505; Sczecocziny HI 349; Sczekoezyn HI. 951; Szczeko-
ciny III. 3410; Sczekoczky HI. 4490; Dzecanonicz {z ł iciny) Ul.
449, 632, III. 79, 80: Dzecanouicze U. 34; Pasezeka Ul. 4410; Ze-
gotlia Ul. 5029, Hi. 52; Zegsulcza, Zegsulka HI. 490, 1900; Xe-
gzulka HI. 4207; Gzegzalka HI. ,3653; Peclina Ul. 170; Pyechna HI.
2521; Petnim alias Pyechota HI. 4279, 4300; cechy, czcchy. czecli-
mistrz, Zeglarka {z niem.) HI. 3661 a, 3662, 4621 ; Plechowsky I. C.
XXXI. Pliechowski (tamże) itp.

c) IV formach, za imkoivych: yego U. 39, 72; iego Hu. 53;
gego U. op. 7; yemv U. 25, 72; gyemu U 97; iemu Hu. 16. itd.

d) na końcu ivyrazóiv, np. nye U. 10. 31, HI. 3010; tr(kże
w złożeniach, jak Nemerza Ul. 32; Nedoma Ul. 239; Nedzalek Ul
8,39; Newrad Ul. 4818; Nestane HI. 182, 1368; nyestanye HI. 2432;
Nyemyerza III, 3006; nyesprawnye III. ,3012; Nyeglovice III. 3739;
nyedzela 1. C. XXXI. kdze HI. ,3212; gdze Hu. 35; dalej: krwe
(gen. sgl.) III, 121, maczerze {gen. sgl.) U. 2,3, III. 2944; maezcre
111. 1327; Wciepole (^}/om. sgl.) III. 653; szesnaczsse (szesnaście) U.

160

95; szesczinaczfze Hii. ()0; panye bnzo (vor. .sr//.) I. C. XXXIV.
przedzewczanoze (t'OC. sg.) HI. looO; coiiwye (amphorae) Hi. 2720;
namastlicowye (twm. pi.) U. 49; Jaschkow)-e V. 22; panovie I. C.

XXXVIII, klopooze (3 sgl. praes.) U. 18: wilye-e HI. 3299;
roszwedze HI. 2183; dowyedzye HI. 4436; I. C. XXXVIII. virzecze
I. C. XXXIII, dotifze I. C. XXXIII. quittvye I. T. XXIX. 598; rai-
nye I. C XXXIII, popadnye I. C. XXXIII, itp.

2) P ra sł oiv i ańsk iemu e odpoioiada polskie ^o. jrśeli nn-
stepnje jakikolwiek dźioięk twardy {prócz ivyże.j wymienionych
wargowych i gardiotcych), lidj też zgłoska ticarda, zaczynająca
się na jeden z tych dźwigkóio. Tu należą:

a) tuyrazy, te których samogłoskę o = pierw, e poprzedza pra-
słoic. ), np. jodłowa HI. 710; Yodlowniki HI. 2135; Jodłownik HI.
3049, 416('); Yodlovnyk HI. 4330 — w wielu icyrazacli tcidzimy
ślady tej j iv modyfikacyi poprzedzającej spółgłoski, jak: Sczodrco-
nice [por. stsłoiu. śtednO HI. 308; U. 56; Szczodrcoiiice HI. 412;
Szczodrkovicze HI. 4518; czorka (córka) I. T. XXIX. 598; iv przy-
rostku osnoicnyni imiesłoivów biernych na -eno- np. placzono U. 13,
62; zesromoczon HI. 4166; poueszczoni {terminus concitatus), ponc-
sczont-go Ul. 1222, 4234, 4570, 4600, 4726; przirodzon U. 73; vro-
dzonimi I. (J. XXXIII. vrodzone I. ('. XXXIX, zastawyona U. 11 r po-
rambono Hu. 1; obrambyona Hu. 54; rozwalona U. 40; zastawyo-
nye (retentae scl. piscinac] zmiękczenie ostatniej zgłoski jest zape-
wne tylko błędem pisarskim) HI. 3847 ; itp.

ii) wyrazy, w których samogłoskę o — pierw, e poprzedza spół-
głoska zmiękczoną już iv dobie praslow., a mianowicie cz, ż, sz, np.
zona (stsłoiv. źena) Hu. 16. I. T. XXIX. 590; ss szon() U. 24; zoni
HI. 3114: zonamy I. C, XXXIII, zony I. C. XXXIX. 34; malszonky
I. C. XXXIX. 30, 127; małżonką I. C. XXXIX. 159; małżonek I. C.

XXXIX. 32; Zoraw {słsłow. żeravljh) HI. 4453, 4528; Zorawniki Ul.
4709; Zorauice Hł. 475, 644: ZoiMwnyky Hł. 3943; polsosti {por.
sześć) Hł. 3156; Rzessotłico de Rzessotary Hł. 448, 531, 549 (słsł.
reśeto\ Kzeszotary, Rzeschotary Hł. 3826; Pschonca (stsŁ pi.śeno)
HI. 236: Pssonca HI. 2602: Pszonka Hł. 4153, 4262; Psonka Hł.
3602, 4112; Wyeczorek Hł. 4085; wczora I. U. XXXIX. 33; w przy-
rostku -eno- imiesłowów, jak: rzeczona (stsł. recena z *rek-ena) U.
np 1 ; przerzeczonicli I. C. XXXIII, przerzeczony' I. C. XXXIX. 30 ;
poszszono (*żi.g eno) Hł. 728; possona HI. 2946: postrzizony Hł.
4276; ranczone Hu. 15; wiłoszona HI. 3297; wysluszone Hł. 2818;
oswyatszon I. C. XXXIX. 104; swyatschono I. C."XXXIX. 103; polo-
zoni I. C. XXXI.

y) łvyrazy, w których zmiękczenie spółgłoski przed samogło-
ską o {pierw, e) jest przeważnie początku polskiego, np. wy'ozł
(słsł. vez-łT.) Hu. 56, 66; nyosl {słsł. nes-H) HI. 2950; przinosła
Hu. 29; wnosla HI. 3262; wyodl {stsł. yed-li) HI. 3212; yywodl
HI. 1699; dowodł HI. 2548; zawyodl HI. 3067, 3573; zawyodla
Hł. .3033; prziviodi I. C. XXXVIII przywyodł I. C. XXXIX. .34;

16]

(lovio(ll I. C. XXXVIII. Porko (piórko, por. słsl poro) Ul. 2827.
4172; 1'yorco HI. 2()9 ; Tyoro HI. 3305, 3549; Pyolunowa (por.
stsŁ pelyiri., Ut. pc.Ióti) HI. 278H : Potrassins (Piotrasz. lac. Petrus)
III. 2!), 30; Pyotr U. 51, HI. 3210, 413H; I. C. XXXIX. 33; pyotra
I. O. XXXI.- [. T. XXIX 590; potr Hu. 8; Potrasdi U. 65; Po-
traschowi U. 8; Pyotraszowi Hn. G4, Pyoti'a8sek HI. 2()3() ; Potnisz-
ka U. 3; ku potruszczine rance Hu. 15; Potrko Ul. 25, 110; Potro-
mc.z Ul. 616; Potrowske HI. 449; Potrcow HI. 449; Pyotrkow HI.
3684; piotrkowa I. C XXXIIJ. Potrcouicz Ul. 135, 278; Potrcouicze
HI. 182; Pyotrkowicze. HI. 2701; Pyotrkowsky HI. 3814; Pyotru-
skowsky HI. 4112; Hyodra {stsł. bedro, femur) HI. 2679; Pohyodr
HI. 2456; Oraotfk {})or. kraieć słsł. ki^meti,) Ul. 4597; namiot (;)or.
słsl metą) HI. 2695; namot HI. 4034; Myotla HI. 3431; myodo-
we (2)or/słsł. medi) HI. 2486, 3774; czosna HI. 322, acias de
czesi albo czoszna HI. 3937; (ciosna, por. stsŁ tesati cieśla);
Oczosna HI. 375; ozotlicze (i>or. słsl teta) U. 21 ; sostri (słsl sestra)
U. 99, HI. 2944; szostry HI. 2944; szyostri I. C. XXXIX. 30; przi-
ssodlky [por. słsl neiWo) HI. 565, 1373,2518; solo (sioło słsl selo)
HI. 2340; Zyolkow (,v/.s/. zeło) HI 4091; Podlodow (?)0>-. słsl ledi)
HI. 4430 iłp.

W zgłoskach osnownych: Camonca {słsl kamen-) Ul.
5124, HI. 419; Kamonca HI. 172; Kamyrnka HI. 3956; Zelonky
HI. 2352; Szelonki III. 2159; Zyelonka U. op. 5; cozczol Ul. 5413
UW. cosczol HI. 567, U. 38; cosczola HI. 1900; przigiaczioli I C.
XXXIII, przyyaczyol I. C. XXXIX. 58; przyacziol I. T. XXIX.
598; koscziolow I. C. XXXIII. Szczubiol HI. 4363; Grządzyolek Hi.
4112; Popiołek HI. 3658; poczvyory HI. 2831; Gezoro HI. 4961;
Jezoro HI. 292; Yeworka {por. słsl veverica) Ul. 6063; Weworca
HI. 44, U. 88: Czecorka {2wr. rus. tetera), Czeczorka Ul. 1374,
1491, 1672; imiesłoivy na -eno- i pochodne, jak: wyezon Hu. 52;
Yczinyono Hu. 32; zathknony HI. 3149; naganyon HI. 2461; przith-
knyon I. C. II. 283; popelnono U. 71; obwynyon HI 3342; wswye-
dzon HI. 4026; obvinyon I. C. XXXIV, zamknyon I. C. XXXIX. 58;
pocziagiiyon I. T. XXIX. 598; vczinyona I. C. XXXI. wydzyelono I.
C. XXXIX. 102; prziviedzoni I. C. XXXVIH. Naleszonek HI. 2636;
Okradzonow HI. 3664 itp.

8) Wyjął ki od prmua głosoiuego, rozioinięłego iv divti pun-
kłach powyższych, sapo najioiększej części łylko pozoryic i dadzą
się łałwo icyłhimaczyć. Tak np. prasłmo. e pozostało niezmienione
tv cały)}i praesens słoiva jes-mh, jakkoliciek zamiasł jest (por. yest
HI. 121, U. 22.) oczekiwalibyśmy może formy *jost, por. 2.) Tej
formy jednak ani w w. Xl V ani teraz naioet nie mamy, a wytłu-
maczyć ło da się łylko iv ten sposób, że iv czasie, kiedy prasłoiv.
e przechodziło w języku polskim iv o przed pewnymi zgłoskami
twardymi, słowo jest nie kończyło się tak twardo, jak dziś, lecz
miękko-, brzmiało więc zapewne jtst', prasłoic. jes th. Później za-
pewne to -t' liońcoive stwardniało w -t, podobnie jak w starosł.

Sprawozd. Komis. jv'/.yk. T. IV. '2\

1G2

częało ohok -tk znajdujemy -tt. ; ślad zaś pierw, miękkiej zgloaki koń
cowej IV jest została iv samogłosce e. A ponieivaż w ivieku XIV
bez ivątpienia mówiono już jak dziś jest, przeto sądzić należy,
że piroces 2^f'^cjśeia pienv. e iv o 2^'>'zcd peicnymi głoskami i zgło-
skami twardymi był już utedy skończony, słowa ivięc jest ob
jąć już nie mógł. Jeżeli zresztą proces ten trwał wówczas jesz-
cze IV ziemi krakotcskiej, to słou-o jest mogło mu się łatiuo oprzeć
już przez samo poczucie wspólności z innymi formami, jak 2. 1. poj.
jeś, 1. mn. jeście, iv których miękkość końcowych zgłosek pozostała
bez zmiany.

Co się tyczy 1. 1. poj. gesm U. 29 ; yesra U. 47 ; bil esni Hu. 7;
itp. trudno z pisoivni naszych zabytkóic stanoicczo orzec, czy mó-
tviono jeśm, czy jesm. Dzisiejszy język też nic nie orzeka, ho formę
tę zastąpiliśmy noicoticorem jest-em. Podobnie nie możemy stanoic-
czo powiedzieć, czy w 1. 1. mn. mówiono jesmy, czy jeśmy [por yes-
mi U. 43). jakkoliviek za drugą formą j^^^-^cmawia dzisiejsze jest-
eśmy, byli-śmy itp. Forma ta jednak nie byłaby pierivotną, bo
twarda zgłoska -my nie wymaga zmiękczenia poprzedzajcicej spół-
głoski, dałaby się ivięc tylko objaśnić przez upodobnienie do formy
2. 1. mn. jeś-će. Ponie>::aż jednak i 1. 1. poj. sivylde iv takich razach
ważną gra rolę, przeto sądzić należy, że zmiana pierw, jesmy iv je-
śmy odbyiuała się także pod wpływem formy jeśm, w której był
jeszcze ślad końcoivej zgłoski miękkiej -mb. Siad ten był naivet
podwójny, raz w zmiękczeniu spółgłoski s, poivtóre w zachoivaniu
samogłoski rdzennej e, która pozostała również iv 1. os. l. mn.
(podług prawideł głosoicych bowiem języka polskiego oczekiwaliby-
śmy prędzej lub później formy ''^josmy). I w wieku XV. pismo
naszych zabytkóiv nic rozwiewa jeszcze irątpl iicości co do brzmie-
nia form 1. 1. p i 1. 1. mn. praes. (por. yesm U. G5; isz esme U. 92);
to tylko peicna, że w dźivięku e całej I poj. i 2. 1. mn. mamy ślad
ptierw. końcóioelc osobowych, kończących się na samogłoski miękkie
-i, -e, formę zaś 1. 1. mn. x>rzyjąć należy za twór, który pod ivpły-
wem tych. form upodobnił im się o tyle , że zmiękczył spółgłoskę s
a wskutek tego oparł nie także prawidłu głosowemu, nymagająccmu
zmiany e w o.

Wyraz jeden ') zachował iv stvym e pierwszej zgłoski ąż do
dziś ślad następmjcicej niegdyś zgłoski mi ełckiej, por. stsł. jedim.,
psałt. flor. iedzinak 24, 17; Bibl. gedzyni 2,5 b. itp. Widocznie je-
dnak w czasach, Iciedyśmy jeszcze mówił i jed'in {nie jedzin) pod
ivpłytvem uyyrazćrw, jak ten (ti,-m,), jen (jb-m.) poivstała też forma
róivnorzędna jeden, która przez silne poczucie wspólności z późnicj-

') Por. yednan (acc. s. f ) Hu. G; geden U. G3; ieden HI. 4142; yedno
I. C. XXXI. iftdnal U. 27; yednanye Hu. 42; gednanye HI, 2972; ge-
dnani HI. 4143; yednak I. C. XXXI. yednacze I. C. XXXIX, yedna-
czky I. C. XXXIX. 32; jenostaynim HI. 2709, itp.

163

ssą funuft; jcdziu oparła sig pot^ssechnenm prawu głosowemu, wif-
magającenui przejścia e ic o.

Wyras: syedmnadzeszcza HI. 3414; sedranadze.scza HI. 2433,
podobnie jak dzisiejszy: siedin, siedemnaście, siedcindziesint, itp. za-
ehoumł swe e jako ślad, że następna, zgłoska hyła kiedyś miękką,
por. stsł. sedmu, nasz gen. siedmi, dziś siedmiu.

W wyrazie: trzechdzesstow U. 11, zachował się dźwięk e za-
peivne pod wpłyiccni form, jak: trzydzieści, dwndzicścia itp. Można
zresztą przypuszczać, że formy skrócone tego rodzaju, jak wymie-
nione trzechdzesstow pioiostały dopiero wtedy, kiedy cały proces
przejścia g lo o był już skończony.

Wyrazy: Zemka Ul. 2080 (Zemca HI. 77); semskego III. 2957;
szyemsko Hl.^ 2700; zyemsky I. C. XXXIX. 32; I. T. XXIX. 597;
szyemsky I. C. XXXIX. 127, wskazują, że m było niegdyś miękkie',
tm/razy te więc utworzone są zapomocą sujf. -i,ka, -Łski. W po-
dobny sposób ivytłumaczyćby można wyraz pyerny I. T. XXIX.
597 {por. pierze, stshm. pero, pióro) ; znak r oznaczałby ivięc r lub
i, albo też r pochodzenia późniejszego.

Sporadyczne formy: wedl, Hu. 71; wiwyeszl HI. 3422, itp.
spotykane i dziś jeszcze ui luiełu giuarach ludowych, obok wiódł,
wiózł itp. {por. wyżej 2 y) świadczą, że pra%vo fonetyczne języka
polskiego nie mogło tu zupełnie przeniknąć przez ivpłyiv zapewne
form takich, jak wiedli, wieźli, wieść itp. Podobnie należy sobie
objaśnić formy, jak: przywiedzieny, położeny, spotykane sporadycznie
jeszcze i w tv. XVI] por. które (jednanie) polozene yest I. C. XXXIX.
34; prziYiedzeni (urz<ąd) I. C. XXXVIII. Wyjątkiem tego rodzaju
jest także byedrąn (femur) I. C. II 445; por. stsł. bedro, dziś bio-
dro, loc. w biodrze, zamiast w biedrze.

Formy: jedla (jedła, abies,^ HI. 2691; Gedlka U. 343, 1715;
Jedlowniky HI. 2397, obok jodła i poch. {por. ivyżej 2<x) śieiadczą
rótenież, że praico głosowe zmieniające e tt; o dość długo trafiało
na opór losfcuteli poczucia tuspólności tych form z formami: Jedlcza
Jed liczka, itp. {por. icyżej 1 ^.) W podobnym siosunfcu zdaje się
być Lednow HI. 223. do Lednica, Ledniczka itp. Wątpię, czy ivy-
raz Jelowice (por. Gelouicz Ul. 1573; Jeloiiicze HI. 133; Jelouicz
Hu. 65; Gelouicze HI. 2856; Gelowsky ibid.) jest w związku ety-
molog, z ivyrazem jedła (jodła), i<; polskim bowiem języlcu dźwięk
d przed ł nie wypada; jeśliby zaś ta nazwa była iv związku ze
starosł. jeloYO {obok olovo), w co rótonież wątpię, to dźwięk e byłby
tu ivcalc nie na miejscu. Prawdopodobnie tuięc jest tu e innego
pochodzenia.

Wyraz obcy Petrus podpada również prawu głosoivemu języka
polsJciego, jak to loidzieliśmy pod 2 y); oboli form prawidłowycli
jednak znajdujemy też takie, jak Petraszcam Hu. 15: Petruscłicam
HI. 512; tv Jdórych e pozostaje bez zmiany {por. vocat. loc. sgl.
Piętrze). Dzisiejszy nasz wyraz pietruszka został zapewne przy-
swojony dopiero w ty cli czasach., kiedy proces przejścia e tv o już

KU

był skończony. To samo tyczy się pewnie wyrazu ohcego perła,
który IV staropols. o tyle tylko podpadał prawom fonetycznym na-
szego języka^ że samogłoska e zmiękczała zwykle poprzedzającą spół-
głoskę, podobnie jak pierw. slow. e, por. pyerli (pierły) Ul. 25o7 ;
Pyerla Ul. 3714 \obok pereł Ul. 2700,; forma pyerlana Ul. 2700,
odpowiada zupełnie pratoom głosoiuym języka połskiego, zamiast
perlą zaś lub picrla oczckiioalihyśmy raczej *piorla.

Wyraz Biernat {por. Byernatowske U. op. b) jako obcy (Ber-
nardus) nie podpadł również zupełnie prawom fonet. języka pol-
skiego ; sjtodziewcdibyśmy się boiciem *Biornat ; por. Petrus : Piotr ,
podobnie Wyerthel Ul. 3504 (nicm. Yiertel.)

Jeżeli Oczesanky HI. 502, 919; O zeschanky Ul. 27GO; Ocze-
s^ky HI. 4315, mamy czytać Ociesanki (por. Oczyessanki HI. 4547),
to dźwięk e byłby tu również nie na sivoini miejscu, por. ciosna
ivyżej pod 2 b.) Nie inaczej by było, gdybyśmy ivyraz ten czytali
Oczesanki; bo i tv stoicie czesać (por. słsł. ćes;iti) widzimy, że
formy: czeszesz, czesze, itd. stanęły prawu fonetycznemu na prze-
szkodzie.

Jeżeli icyraz Gniemssa Ul. 570, 572, jest identyczny z dzi-
siejszym gieraza, to nie dziw , że nie podłega prawu głosowemu ję-
zyka polskiego] jestto bowiem tcyraz o1)cy , przyswojony do}}iero
lotedy, kiedy działanie owego prawa już nie istniało.

Wyraz Ziełonczyna [por. Vola Zeloncina Ul. 4283), jalco utwo-
rzony od Zielonka (por. icyżej 2 ^(), zacłiowuje swe o, jakkolwiek
wzgląd fonetyczny icymagałhy lo tym wypadku pierwotnego e, por.
małżonka, małżence [pod 1 'Q).

Co do wyrazu Poczarka Ul. 675. sądzę, że iv o mamy tylko
Zicyklą omyłkę pisarską, por. Peczarka (pieczarka) Ul. 678 ; fone-
tycznie bowiem nie dałoby się tu o usprawiedliwić w żaden sposób.

Obok formy prawidłowej żenię [dat. sgl. por. 1 3) mamy
IV ivieku XVI żonie (por. zonye I T. XXIX. 590) przez upodo-
bnienie do innych form tego wyrazu, jak żona, żony itd. gdzie o
jest locale na miejcu (por. wyżej 2 ^).

Obok je-, jo- (por. icyżej ia, ^a) znajdujemy niekiedy na po-
czątku ivyrazóiv ja, mianowicie tv wyrazacJr. Jazorow Ul. 512; jas-
sotbr Ul. 1648. {por. Jezioro, Jezierski, 1 a. x). Jeśli tak rzeczy-
wiście mówiono sporadycznie iv ziemi krakowskiej , to trudnohy so-
bie wytłumaczyć stosunek tych form polskich z jednej strony do
stsłoiv. jezero, jesetri, z drugiej zaś do ruskich: ozero , osetr.
Brzmienie rosyjskie takiego wyrazu oceip (aśótr) nic wiele się
różni od zacytowanego tvyżej jasiotr, a mimowolnie przychodzi nam
także na myśl język litewski, iv którym słów. o zaicsze odpoiviada
dźwięk a; formy jednali nasze bez ivątpienia żadnego nie mają
związku z analogicznymi zjawiskami iv owych językacJi. Tu też
wymienić należy formy: Alzbocziuu (Elisabeth) U. 90; Ualena (kilka
razy) HI. 4038; Byassathky [obok Byessatliky, por. wyżej 1 a. ■;)

165

III. ,'5809. Być może, że na spor(ulyczne przehf>ztaleenia li/ch form
ivplyivała niekiedy etyuK.loyut Indoiud.

Sunwfiloskit c, d w.iylcdnte cnJ<i potS(dkowa zgłoska je- (jinie
mekiedy iv formach jcśin, u/k a nysm ya wsyyla U. 17 ; kjindisra
jeclial U. i)6; jaco sini bili M. 29. Najstarsza odmiana tcyo słowa
byłaby iv szacie polski/j następująca :

L. poj. 1. Jesiń, L. mil. 1. sniy
'2. Jeś, 2. sće

3. jest', 3. sąt'

Na podstawie porównania rozmaitych jeżyków indoenrop. na-
leżalobij dość podoftuy schemat postawić dla pierieotnej odmiany
teyo słowu, iv języku naszych, indoeurop. praojców. Zyloska (j)e-
zytnełaby już w tak odleylej sprrożytnnści iv 1. mnogiej, a to wsku-
tek przejścia pierwotneyo akcentu na końcóivkc. W starosŁ jednak
a może i iv praslow. języku zjawiło się znoivu je- w 1 i 2 I mu.
zapewne przez upodobnienie do I. pojed. Dopiero iv rozwoju od-
dzielnych językóiv słów. pojatciły się w peicnych razach znowu
krótsze formy, które z 1. mn. rozszerzyły się i na 1. poj. jak to
widzimy na przytoczonych, przykładach 1 1. poj. -sm.

Zresztą ginie e niekiedy iv przyrostkach osnownych pe-
wnych imion, jak Woyuanouicz Ul. 480, obok Voyeuanoiii(z Ul. 4,
604; W(i5'ew;uiouicz Hu. 61.

4) Piencotna grupa tert ivy stępuje w języku polskim jako
tret a względnie tret {znak t oznacza w tej foDimłce jakcj,kol,iviek
spółgłoskę). Jak wiadomo, to samo zjawisko mamy w serbo-łu-
życkim, podczas gdy iv czeskim i w językach połudn. slow. jest tret,
w ruskich zaś teret. Że polskie tret różfii się od czesktego tret
(np. brzeg, breh) , czyli że ic polsko - łużyckich formach tret jest
tylko pr zestaivka pierwotnego tert, podczas gdy w czeskich for-
mach i połudn. slow. prócz tej przestawki jest jeszcze wzdłużenie
samogłoski e, dowodzą nam formy polskie, iv których e grupy
tret tym samym podlega prawom głosowym co każde zwykle piertv.
e. To samo tyczy się pierivotnej grupy telt. A więc:

a) Grupa tre występuje jako ira- :

a) jeżeli następuje głoska lub zgłoska miękka np.
Brzeze (Brzezie, ^?or. stsł. breza, rus. bereza) Ul. 4710 ; Brzezina Ul.
617; Breszina Ul. 607; Brzesze HI. 606. 708; Brzeze HI. 3256;
Brzezye HI 4342; Brzesina HI. 54; Brzessyna HI. 92; Brzesini 111.
2170; Brzezinka HI. 4150; Brzesnioza 111. 3652; Brzeszcze (Brzeście
por. rus. berest'L) HI. 3998; Brzesczie HI. 4567; Szrzenaua (Srzenia-
wa, jjor. stsł. sreni, rus. serem*) Ul. 707; Srenawa Ul. 9; Srzenawa
111. 388; Szrenawa 111. 369; trzesna (trześnia, por. stsł. óreśnja, rus.
ćerośńa) HI. 3] 6; thrzesznicze 111. 2753; Trzeczesch (Trzeciesz, ^>or.
stsł. ćretx, rus. ceret) 111. 3802; Trzeceszky HI. 3708; Strzeuien
HI. 192; Strmen HI. 204; Strzedz HI. 245; Strzodzonem {acc. sgl.)
HI. 627; Sledzowicze HI. 2539, 3582; Slyedzyowyeze HI. 4450;
Trzebyna (Trzebinia, por. stsł. trebiti, rus. terebiti) HI. 118; Trze-

166

beiiicze III. 2987; Trzebinsky in Trzebenicza III. 3615; mlecz (mol-
lere) HI. 2408; Mleczko {stsl nilóko) Ul. 1482, HI. 440; Mlecko,
Mlecco Ul. 3255, 2681; na przeczowkach ([wr. riis. perek-) HI. 4174;
przeczniczą HI. 4176; nye przeca szia (7ion nocet) HI. 2250; Strze-
szydziura {stsł. stregą, ros .steregu) HI. 4408 ; Wrzeszczak HI. 3222.

GJoska luh zgłoska miękka może hyć prscdzielotia od e jaką-
kohoiek spółgłoską ttuarda, np. Trzewlin, Czrzewlin (por. stsł.
ćrevo, rus. ćerevo) Ul. 5114,"' 5131, HI. 528, 367, 1194, Hu. 13;
Trzebnyow HI. 4324; posrzednę {por. stsł. sred-, rus. sered-) HI.
2181; sredna HI. 2759; otrzedny (unua post aliiini, por. stsł. criida.,
rtis. ćereda, pols. trzoda) HI. 1882.

P) jeżeli następuje zgłoska twarda, zaczynająca sie na spół-
głoskę iv a r g o iv ą lub gardłoioą. np. dzewka (drzewka , stsŁ
(lrćvo) U. 20; brzeg {stsł. bregt, ros. bereg) HI. 3579, 4384;
Trzemeszna {por. stsł. trerai, rus. terem) HI. 3949; potrzeba I. C.
xxxiii. I T. XXIX. 596; itp.

•^) IV icyrazach prze i przed, tak samodzielnie stojących jak
i w złożeniach, np. Przessek Ul. 722; przeszyeka HI. 3947; Prze-
chodi Ul. 5488, HI. 498; Pregina Ul. 1754; Przcgyna HI. 651,
3568; Prelancz Ul. 402; Prelank, Przelank HI. 3, 60, 61; Prema-
czan Ul. 2538; pregroda Ul. 332, 1503, 4040,4431, 4967, HI. 214
667 ; przepusczacz Hi. 2972 ; przedal I. T. XXIX. 598 ; przepadnye
I. C. XXXIX. 159; przestacz I. C. XXXIX. 31; przerzeczony I. T.
XXIX. 596; przed HI. 4057; Przedborius III. XXXI. Preczslauicz
(*pre(l-slavitjh) Ul. 27; podohnie iv pochodnych, jeżeli następuje zgło-
ska miękka, np. przednyego HI. 37-:)l ; vprzedzila I. C. XXXIII, itp.

b) Grupa tre- występuje jako tro-. jeżdi następuje zgłoska
tiuarda, zaczynająca się od jakiejkohoiek spółgłoski ivyjąivszy
ivargoive i gardłowe, np. Brzosowa (por. Brzezie ^>o(Z a. a) HI. 624;
Brzozówka HI. 2371 ; Brzozoiiicze HI. 3665; brzost {^por. Brzeście
wyżej pod a, x) III. 3652; Brostecz, Ul. 3584; Brzosztek HI. 3150;
Brzostoua Ul. 918; Brustoua Ul. 6; Brzostkowa Ul. 884; brzoskwine
HI. 2464 (z brzoskinie — *bi'eskyn-, *berskyn- z łać. persica, por.
niem. Pfirsidie); Brzoskynya (^obok Broskynya) HI. 4316; Brzossky-
nya HI. 4535; nawet Wr/.oskynya (Wroskynya) HI. 4.336, 4338, za-
pewne przsz upodobnienie do wyrczn wrzos, j^or. Wrzosowska {stsł.
vresT., rus. veresi), Wrzoscliowycze HI. 4486; Wrzosowsk}'ey I. T.
XXIX. 597; Czrzonow Ul. 5246; Trzonów (2J0r. rus, ceren) HI.
2548; Srzo.ia (obok Środa) III. 4.532; środą I. C. XXXIX. 118;
wpposrodku I. C. XXXVIII, na przód Hu. 7 ; na przvodi U. 5; przod-
ków I. C. XXXVIII, itp.

c) Wyjątki od tego prawa głosowego są iv naszych zabyt-
kach bardzo nieliczne. I tak mamy np. obok prawidłowego Brzo
zowice formy Brzeżek HI. 3665, Brzezowecz HI. 3709, w których
prawo fonetyczne swego działania jeszcze nie wywarło {zapewne
pod ivpłyivem form Brzezie, Brzezina itp. por. ivyżej a. a). Tak
samo należałoby objaśnić wyraz przed {por. wyżej a. y) iv poro-

u;7

lonaniu s formami naprzód, iiaprzó ly, wyminiionjjmi pod h). Od-
wrotnie IV toyraznch: Crzop (.s"/.s/. crepi. , riis. ćerep) 111. .5657, po-
wrzossiiyk HI. ISK) spodzirwcdihi/śmi/ sig podlnij a. fi.) a.) samo-
głoski e.

O.

Pierw, sio w. o loy stępuje iv jcmiku polskim jako o, które
tv peuinych razach hywa pochylane ku ó {t. j. u.) Ze i iv ję-
zyku ziemi krakowskiej m,iisiało już być iv iv. XIV ó pochylone^
zdaje się być rzeczą peivną\ prawdopodobnie jednak nie by to ono
jeszcze tak powszechne i tak wielce zbliżające się siuym dźwiękiew-
do u, jak tv późniejszym i dzisiejszym języku. Wyraźne bowiem
jego ślady, jak to sig później okaże, są w naszych zabytkach bar-
dzo rzadkie.

Co do natury naszej pierwotnej samogłoski o nastręczają
nam się uwagi następujące:

1) Samogłoska o jest w ivielu wyrazach iv pcwtrym stosunku
do samogłoski e. i to niejako wyższym jego stopniem^ np.

bóbr-, por. Bobrek Ul. 5484, HI. 3746; bobiow HI. 3069; Bobrow-

niky HI. 3746; riis. bóbr: litews. bebrus.
bor-, por. po-boru Ul. 1139; Poborouicz Ul. 11; Sborcin Ul. 94;

Sborow Hi. 170; Sborowsky HI. 4019; Poborowska HI. 4117:

stsł. beret I, i bierze, biorę).
bród-, por. swiue brodi HI. 2395; Chroszezebrod HI. 2995; v brodu •=

penes vadiim 111. 4112; Brodnya HI. 4017; Brodeczki HI.

4476; Brodla (?) Ul. .624 : .?^.s?. bredą, ht. bredii (vado ,

franseo).
chód-, por. Chodów 111. 73, 191; przecliod Hu. 16; Przechoily HI.

356; Prechodi Hu. 6; chodzi Hu. 27; obcindzil HI. 119; wi-

chodzila U. 32; |^achoc/cjja (evictor) 1. C. V. 12; zaclioc/ą (evi-

ctore I. C. H. 412; dochodził HI. 3372; chodzą U. op. 3; do-
chodów I. C. XXXI. doehodzicz 1. C. XXXIII, chodzyly I. C.

XXXIX. 112; przichodza I. C. XXXI.: szedł (śhd- z sed-,

*ched-).
dzwono HI. 3335 : stsl. zvhneti (*zven-, por. dźwięk).
god-, j)or. godne Ul. 548; godzynya HI. 2475; sgoda 1. C. XXXI.

vgoda I. T. XXIX. 598 : stsł. żhdati (*ged-).
gon-, por. 1. mn. z;igoiii Ul. 4552; uigoni Ul. 620; wygon HI. 149,

244; zagony HI. 681, 785; przegon HI. 804; wigon HI. 3371;

gonyl (fugavit) 1. C. II. 378; Pogonya HI. 3193; gończa U. c.

Gonów? Ul. ^4Q : praes. żenię {stsł. żeną, *gen-, ini. gtnati,

gnaćj.
grób-, por. grobki HI. 1240 : stsł. grebą (grzebię)
grom-, por. Gromek HI. 2636; gromnicze I. C. XXXVII : grhmeti

(grzmieć, *gr6m-).

168

kłop-, por. Clopot Ul. 3G30 : .s^.s-?. po-klepr. (calurania; stiml. krp-

ate odpoiciaddłohy słsh)iv. *kli.p-eti. ; w <mi]) jednak łijiko x>o-

c/iodne klepati, klepać).
koł-, por. w okolił 111. 3012; colodzey HI. 3230: Kołaczek HI. 164;

Colko HI. 3902; s koly U. c. Colaczicz Ul. 5251 : stsl celo

(*kelo, 2)or. na cz.ele, czoło; stind. car-?).
kon-, 2)or. Koneczpole Ul. 4240 a. HI. 22; Nakoneczni Ul. 4509;

przekonczin I C. H. 442; pokonacz HI. 3777; 4084; kończeni

do konyceznej;o U. op. 8; kon}'ecz 1. C. XXXIX. 118; konczycz

I. C. XXXIX. 31 : stsl. 6hn ą (*keii. por. za-czne).
kop., por. kopacz Ul. 4100; copane, ex8tirpatio Ul. 4015; HI. 31.

451; przecoppe HI. 430; copana przokopa U. 89; copanina Ul.

4142, 4974, HI. 855; pizecop.-icz HI. 2972; kopecz, montici-

niura HI. 322; copiecz HI. 3290; Copczouicze HI. 3247; copye

liastne HI. 3912; kopiennycze, idera U. c. : stsl. ćepb, catena;

czepiec (*kep).
kos-. p)or. plur. pocosi Ul. 4412; Cosarz Ul. 472; Cossoczicze Ul.

607, HI. 37; cosy Hi. 530; pocossow HI. 235; Kossocice HI.

508 : stsł. ćesati, czesać (*kes-).
log, por. Barlog HI. 2759; podłoga HI. 4141; poloszili HI. 1186;

wiloszona HI. 3296; Loznj', cubifulariiis HI. 3565; odlozicz I.

C. XXXI. I. T. XXIX. o96; polozi I. C. XXXHI. slozi I. C.

XXXIII : stsl. leżati, leżeć.
lom , p>or. Igołomia ') Ul. 558, 563, Hu. 14, HI. 4220 ; lomysz mni),

stringis me HI. 153; łomy c/e nademnę I. T. (proszows.) III. 11;

Polomya HI. 4284; Nyepołomycze HI. 4334 ; lemiesz, stsł.

łeme.sb
mor-, por. Morzca HI. 177; vmorzi I. C. XXXI: stsł. mŁrą (*mer-,

mrę).
■mot , por. motouidlo Ul. 1169; Moticzka Ul. 5126; Motika HI.

3934; Motliic/A-a HI. 4122; mostłi I. T. XXIX. 597; Predmos-

cze Ul. 4095; Zaraoscze HI. 3338 : stsł meteth (miecie, miotę).
nos , por. Dunos? Ul. 992; Donossy HI. 2.38; iioszenye, torques Hł.

3264, 3816; noszene HI. 2134; no?zyene HI. 2036; podnosoliili

HI. 4324 : stsł. neseth (niesie, niosej.
plot-, por. płot Ul. 746; płotu HI. 194;*płoth Hł. 768; plotliem HI.

2650 : stsł. pleteth (plecie, plotę).
pon-, por. 1. mn. zapponi, monilia HI. 3413; zaponky Hł. 3413,

3775; popony, tecturae HI. 1485; l'oniky HI. 4061; Ponyecz?

III. 3947; sponky III. 3752; zaponicze HI. 3264: stsl. phną

(*pen-, pnę).

') Prawdopoclobnie dzielić należy: Igołomia, t. i. igo (iugum) + lomit
ifrangere), podobnie: Nie-po-łomice ; etymologia I udotca jednak tak
.sobie obie te nazwy tłumaczy: „I gołą mi ją ((łajcie)" nb. [junnę,
Diial powiedzieć szlacJicic, postidzany, ze aię cłice żenić dl'i iiiajątlcu ;
drugie zaś: „Nie połam nic."

169

por-, por. oflpor 111. 415G; wspor, controversia 111. 3382; Oporów

HI. 4359; Opporowsky HI. 4029; sporą, contradictionem 111.

4432 : stsŁ pi,rą (*per-, prę).
roli-, por. rok, termimis HI. 1715; roku U. 17, 111. 1730; przed ro-

kera zawitim, (inte terminum percmpitorium HI. 2700; w tern

rocze Hu. 9 ; roky zawyte HI. 3951 ; wroozicz, in terminum in-

ducere HI 4528; wroczyl szye HI. 4473; wroczili 111. 4553;

wyrokyem I. C. XXXIX. 31 ; tegoroczni 1. C. XXXI. obroczni,

p^bulator HI. 2387; Rokos HI. 3248; Rokosz HI. 3781; Roco-

szek HI. 3415; Rokosehowye HI. 4211; Rokyta HI. 365; w ro-

kitne Hu. 1; Rogita (?) Ul. 5319; Rogitno Ul. 4720; Rokytno

HI. 4054; Rokythnycza 111. 4284 : stshw. ręką, rzekę, rzecze.
skrob-, por. Scrobaczow Ul. 5147 uw. Scroboc Ul. 3942; scrobany,

scrobana HI. 3295; słshio. skrobot7» : litews. skrebii.
soh-, por. Sobouicze Ul. 205, 304; Sobeczonem HI. 229; Sobnow

HI. 92, .300; Sobovicze HI. 2+2; Sobossow HI. 405; sobye HI.

3085, 2972; sobysch yą szobye, tu tibi approprias HI. 3899;

sobyancz yą sobye, tamże uiv.\ Sobyen HI. 4266; Szobyen HI.

4275; Sobyesski HI. 4550; przi ssobye I. C. XXXIII; myedzi

sdbam I. C. XXXIII, ossobi I. C. XXXVIII '): stsł. sebe, siebie.
stół; por. stołem HI. 3186; Stolnik HI. 2344; Stolniczey HI. 5b7;

Pothstolye HI, 4565; nastolka HI. 3752 : stsł. stelją (ścielę).
tok-, por. Potok Ul. 109, 839, HI. 127, 322, 395, 4112; pothok

HI. 4101; Potoki Ul. 4227; Potoczsky HI. 4112; Potoczky HI.

4407; Thocari HI. 3550 : stsl. teką, ciekę.
ton-, por. naton HI. 558; ,^pro loco uhl ponit nunc Ugną, alias

naton" HI. 2710 : stsł. thną (*ten-, tnę;.
top-, por. zathopyla, inundavit, HI. 1432; stsl. topiti, topić : lit.

tepii.
tor-, por. Zator HI. 338; Zatorz HI. 4478; Zatorzow HI. 2143: Za-

thorski HI. 4527; Thornnszky (?) HI. 2915 : ststoiu. tbrą

(*ter-, trę).
vod-. por. powód HI. 13; powodu, nuutium HI. 3203; powodstwo,

actio HI. 3208: nyewodi HI. 4567; podwodis dandis HI. 4471;

podwody I. C. 2479, 2971; przewód I. T. XXIX. 598; przi-

vodu I. C. XXXVIII, dowodu I. C. XXXVIII, podwodniky HI.

2973; wodzi sye rzecz U. 56; woye-woda Ul 2091, 2224, HI.

733; Yoiewoda I. C. XXXIII.: vedeth, wiedzie (wiodę)
vol, por. Vola Ul. 52; uola Ul. 754; wola HI. 121; Hu. 67; HI.

2283; Yolya HI. 4094, 4095, 4250; Wolicza HI. 69. 3423;

Wolsky HI. 2490; wisuolil HI. 1493; vizwolicz HI. 2463; w ne-

wolstwe, in illibertate HI. 1978; dobrowolnye HI. 3179; pod-

*) Prawdopodobnie pod wpływem łych i innych tego rodzaju wyra-
zów jyrzekształcono łv ustach ludu imie Śebastyan na Śobiesty;in,
por. contra Sobestianum Ul. 238; cum Sd^bestiano Ul. 750.

Sprawozd. Komis język. T. IV. 22

170

swolili I. C. XXXI. przyzwolyl I. C. XXXIX. 31; povolno-
scziam I. C. XXXVIII, nassego zawołana HI. 121; de nostra
prodamatione alias zawołany HI. 1660 ; do wywołana U. 67 ;
vivolan, proclamatus HI. 3590; wołali I. C. XXXIII. : stsŁ ve-
łeti, łać. vełłe.

vor-, por. otworzik U. 97; Zauorze ? Ul. 3881; Przeworsko Hł.
3456; obora, *ob-vora, Uł. 2092; oborą, curiam HI. 1109; do
obory, ad torestam HI. 4203; oborzne. oborszne Uł. 5373; obor-
ne HI. 1118; oborrzne HI. 3048 : stsł. Vbr ą (*ver-, wrę, np.
za-wrę).

voz-, por. woz Hu. 52; przewosz, iiavigium HI. 2513; przewos fya-
dum) I. C. II. 230; obóz, *ob-vozi HI. 4360; wanwossa HI.
1266; Wosnyky HI. 482; woszniky, equi valentes pro curru
HI. 2302 ; woznyky, equos vecł'igalcs Hł. 4368 ; voznycze U.
c : stsŁ vez<'th (wiezie, wiozę).

żog-, por. Oszog Ul. 2772, 2830; pożoga Uł. 2064 : stsl ihgą (*źeg-,
żgę) należy tu tylko pozornie.

W zgłoskach rdzennych , które tu przytoczyliśmy , icystępuje
więc w peicnych razach, jeśli nie iv polskim języku to iv staroslow.
Samogłoska e. Często jednak trudno i w starosł. ivykazać e ; iv ta-
kich razach ivystępuje zwykle i., które — jak to łatwo wykazać
przez p)orównanic z litewskim i z innymi językami indoeurop. —
powstało z ińerwotnego e. Takie wypadki zachodzą najczęściej
w zgłoskach rdzennych, zakończonych na spółgłoskę nosową luh
płynną, por. 'zyon- : zvŁn-, kon- : chu-, pon-: phn-, ton : thn ,
grom-: grŁm-; mor-: rabr-, por-:.phr-, tor-: tLr-: vor : vi,r-, rza-
dziej w rdzeniach, zakończonych na spółgłoskę chwilową dźwięczną,
np. god- : źhd-, chód-: śtd-. W języhi polskim odpowiada temu
stsł. b niekiedy e, jak np. w przytoczonym wyżej szedł (*śhd łi,
stsł. lUhAT.) ; tego e jednak nie należy identyfikować z pierwotnym
e, które już praicdopodolmie w dobie prasłoiv. przeszło iv peiviiych
ivypadkach w h. Dokładniej będzie o tym motva niżej. Jeżeli się
teraz przypatrzymy reszcie przykładów niżej przytoczonych, ujrzy-
my, że wyraźny stosunek c. : o pozostał bez zmiany w językach
słów. w następujcj^cych rdzeniach ;

a) na spółgłoskę cliicilową mocną: klep-: kłop-, cep-: kop-;
met-: mot-, piet-: płot ; rek : rok-; tek-: tok-;

b) na spółgłoskę chwilowej; słabą: greb : grób-; seb- : sob-;
bred-: bród-; ved- : vod-; łeg-: log-;

c) ną spółgłoski powiewne zębowe: nes : nos-; ces-: kos,
vez-: voz-:

d) rzadziej na spółgłosJci nosowe i płynne : zen : gon- ; lem- ;
łom-, ber-: bor-, ceł-: koł-, stel-: stoi-, vel-: vol-.

Samogłoska o jest iv tych icypadkach widocznie stopniem
wyższym (liochstufe) do e, a różnica ta kwalitatywna sięga nieza-

171

wodnie dohy pramdocuropcjshiej-^ podobnie bowiem jak w słoiviań-
skich da się ona ivykamć ive wszijstkicli językach indoeiiropejskich.

2) Samogłoska o lo połączeniu z następ. j lid) v, a tvięc
wtaściiuie dicuf/łoski oj, ov są, iv pewnym stosunku do samogłosek
i, u, a. mianowicie'.

a) oj występuje w x)eivnych razach w tych samych rdzeniach
co i, e, np.

baj-, por. szboy Ul. 855; rosboy HI. 3100; Boyanicze HI. 2769:

stsł. bi-ti, bić.
daj-, por. Odoy Ul. 4967, doj-ić: stind. dłiGiia (krowa;, słów. detę,

dziecię ; łotys. dile (ssące cielę).
gnój-, por. Gnoyno Ul. 8; Gnoynik HI. 718, 4295; Gnoinicza III.

4078; Gnoyeiisky Hł 3899; Gnoynsky HI. 3811 : stsł. gni-

ti, gnić.
koj-, por. pokoyem Hu. 34; pjkoyu U. 45; pokoyny HI. 2475; wfpo-

ko.w I. C. XXXHI. wspokoyy I. C. XXXIII. Coyanow? Hi.

127 : stsł. po-ći łi, spoczywać.
łoj-, por. loyu HI. 3457; Loyek HI. 4362 : stsł. li-ti.
■uoj-, por. Woysky Ul. 5080; Woyszki HI. 3039; podwoyszky HI.

3455; swoyk HI. 2349; swogek, sericeum HI. 3685; oboyczig

1. C. 11. 378; Snndziwoy Ul. 755; Nawoyowa HI. 30, 678;

u Nawogia U. 79; Nowoyowsky HI. 4051; Nawoyca HI. 3855;

woyc-wod,), belli dax, Ul. 2091. 2224; Woyewodze U. 47; vo-

iewodzego I. C. XXXIII. Woyacow HI. 54; Woyenne HI. 754,

4214; Yoyna T. C. XXXI. Woynarowa, Woynarowsky HI. 3952;

Yoyiiicz HI, 3558; vovniczkiego I. C. XXXI. Woywanouicze?

HI. 2526; Neswoyoiiic'ui. 256, 5110 uw. Budziuoioiiicz Ul. 13;

Budziwoyoiiice HI. 294 ; Budzi wogiouicze U. 3, Hu. 19; Woy-

slay Ul. 64; Woyslavicze HI. 215, 4280; Yoycechow Ul. 24;

Woytek HI. 215. 2970; Woydilo Ul. 3054 : stsł. vi-ti, wić.
•so/-, por. Soyka HI. 3934 : stsł. si-j;iti: por. siwy. siny.
trój-, p)or. troje, Tr.iyan? Ul. 2 : stsł. trije, trzy; podobnie też:

dvoj-., por. dwoye Hu. 6, 69; dwogye HI. 4200; U. op. 6;

dwoge U. op. 1 ; dwoye U. c.

Stosunek zgłosek rdzennych: h\-, *di , gni-, ci- f*ki-), li-,
vi-, si-, tri- itp. do: boj-, dvoj-, gnój-, koj-, łoj-, voj-, soj , trój-,
it2). da się do tej samej sproivadzić for:vy, którą mieliśmy już
wyżej pod 1.) Gramatyka bowiem porównawcza języków indo-
europ. uczy, że nasze słów. i jest w tych wypadkach długą samo-
głoską (I), powstałą z pierwotnej indoeurop. du-ugłoski ei ; w takim
razie mielibyśmy właściwie stosunek *bei- : boi , *gnei-: gnoi,
•■•kci- : koi-, itd. czyli e : o. Stosunek ten jednak już w dobie pra-
słowiańskiej uległ o tyle zmianie.^ że dicugłoska ei przeszła przed
spółgłoskami iv samogłoskę i. Podobny p)roces mamy jak wiadomo

ki w języku łacińskim.

172

h) ov icy stępuje tv pewnych razach iv tych samych zgłosJcach
picrwiastkotcych, co n. y, np).

7cov-, por. de Kowar Ul. 670; Kovary HI. 4289; koual Ul. 4513;

Koualow Ul. 176; Cowaluw Ml. 2634; Cowalowieze HI. 123;

Cowalowsky HI. 3559; pocowy, pocow, mensura mellis , HI.

304. 305, 446, 3691; zkowaw.szy, compeditantes Hi. 1785; co-

wanya, yiaciilationis HI. 3332; w przekovach I. C. XXXVII. :

stsłow. kii-ti, kuć.
snov-, por. sznowacz? includere stamina panni U. c. : stsł. sniiti,

snuć.
łov-, por. Lowczi U. 35; Łowcze, gen. syl. venatoris, HI. 2474; lo-

uicz infin., lowyly HI. 2972, 3210; Lowyczowa I. T. XXIX.

596; Louina Ul. 48; Lowyna Hi. .361; Lowynya HI. 3653;
Lowynicza HI. 397 : 7ac.lu-crura.
strov-, por. ostrów Ul. 1709, HI. 3821, 4360; Ostrowecz HI. 590:

stru-mień, struj, zdrój) itp.
shv-, por. słowo Hu. 42; slova I. C. XXXIII. XXXIX, słowem I C.

XXXVII. : stsłoic. slu-ti, sły-nąć.
nov-, por. nowy HI. 2906; nowa HI. 2760; Nowina HI. 1197; odno-

wicz HI. 4554; Nowogród HI. 3521; Nowom<^sclikerav U. 22;

noYomiesczkiego I. C. XXXVIII. : st słoto, ny-ne (*nu-)
rov-, pwr. równe = równie, planas HI. 1057; na rownem HI. 2752;

rovny d/yal I. C. XXXIX. : stsł. ry-ti (*ru-), ryć.
yov-, por. Gouorko, Gouorkonis Ul. 2321, 5172; por. sisł. goYori,,

tumnltus; Ne-goua Ul. 4941; Negowedz HI. 187; Negowancz

HI. 640 ; por. stsł. govędo : stind. go, rdzeń gu.

Podobny stostmek, zachowany znacznie wyraźniej w językach
słoiu., mamy też iv zgłoskach osnoionych, np.

Słowa klasy III. (Leskien) na -u-je-, infin. -ov-a., jak
wikupowala U. 8; przymowal HI. 119; policzkował Hu. 44; ZMlowal
HI. 3010; I. C. H. 449; wynowatli HI. 3177; darovanych I. T.
XXIX. 590; postanoYiii I C. XXXIII. doviadoval szya I. C. XXXIV.
itp.: kupuję przj^jmu-ję, itd.

Wy razy i for m y, utworzone z o snó w i m i e n n y eh na
-U-, np. sinowecz, filiaster HI. 2981; szynową, filiastram HI. 2425;
dómovy I. T. XXIX. 590; dat. sgl. synowi, a podług tego też: An-
drzeowi U. 27; Nawoyowi HI. 3104; Canonicoui HI. 3080, itp. nom.
plur. sinowe HI. 2850; podobnie panovye I. C. XXXVIII, itp. gen.
plur. synów, podobnie zlodzeyow HI. 3234; listów I. C. XXXIII.
itd.: voc. sgl. synu.

Stosunek ku-: kov-, snu-: snov-, siu-: słov , synu : s,ynov-, ku-
l)u- : kupoY-, itp. nie zaiosze da się sproivadzić (podobnie jak iv po-
przednim wypadku) do tego, który mieliśmy pod 1.) Albowiem już
w dobie p)rzedsłow. spłynęły obie dwugloski eu i ou iv jedne, miano-
wicie ou, która stosownie do okoliczności występuje jako u lub oy.

173

Sto.siineJc tuigc słoic. u : ov rnożc nietylko = pierw. *eu:*oii, lecz
także *eu:eu, lub też * on:* ou, w^. słowo: 8łuti = *slevo (^wr. y.AŚFoc):
*sl<'iiti (por. morti, stsŁ nireti); poclohnie nowy, .s'^.s/, nov7. = *iicv7.
[por. v£Foc, goc niujis-), itp.

Wklzwiy także, że z samcyo języka polskiejfo trudno popmać
pochodzenie samogłoski o i jej naturę-., czasem naioet języki sło-
iciańskie nie wystarczają , icskutek czego musimy się tv takich ra-
zach uciekać do litetoszczyzny i innych języków indoetiroiJcjskich.

3) Samogłoska o nie stoji iv tcidocznym stosunku do
plertu. e, mimo to jednak jest niemniej jak iv poivyższych wypad-
kach refleksem piertuotnego indoeurop. o. Także praindoeurop. n
jest zastąpione iv językach shiv. przez o. Przykłady: a) w zgło-
skach rdzennych, Bobin Ul. 603, HI. li9; Bobów HI. 468;
Boboua Ul. 4688,' HI. 523, 524; Bobowsci Ul. 630 (por. bób, stsł.
bobi,, łać faba, tvięc o = pieno. a); bog Hu. 5, U. 33; HI. 728,
1729, 3298; Bogun HI 481; Hu. 56; Bohun HI. 4137; bogncz I. C.
XXXIX. 58; Bo-dan Ul. 168; Bogdal Ul. 4090; Bogiifal Ul. 1574,
5261; Boginik Ul. 4807; Bogati HI. 3410; Bogatbky HI. 4127;
bożego I. C.XXXIH. Boszeus Ul. 962; Bozey Ul. 891; BodzUo Ul.
4093; Bozidar Ul. 4691; Bozata Ul. 625; Bodzatbam Ul. 485; Bo-
dzątham HI. 2804; sbosze, sbosza I. C. XXXIX. 127; n5^ebosczyka
I. C. XXXIX. 31 (por. stind. bhaga, atcest. baya, greckie óivizz-
<pa70c) ; zabodla, przebodla, cornuavit HI. 2758; grotby bodzłstlie U. c.
dalej: Boczyanfk HI. 4211; Bochna Ul. 593 HI. 207; Boehnya HI.
2379; boclinyecz, panis HI. 2771, 3277; Borzyanck HI. 4211; Bya-
lo-bocze HI. 2638; Bolow HI. 255, 459; Bolen HI. 65; Bolnnczin
HI. 631; Bolescicz Ul. 5; Bolescioe HI. 364; Boleszczicze HI. 3371;
bor HI. 733; Borów Ul. 110; HI. 4403; Borek Hu. 37; Bork HI.
169; Borislau.s HI. 140; Tagbbor Ul. 454; Tangoborz Ul. 4934;
Thangoborza HI. 653; Waborecz Ul. 5041; VVanl)oi-cow Ul. 5145
(stsł.' ahnnM.); Cliobandza HI. 4445; w Chobadzi I. C. XXXIV.
Choczimiro HI. 304; clilop, clop, ribaldus, HI. 2428; Cholyewa HI.
2789, 4109; Chorazioz Ul. 475; Cborązycze HI. 4547; Chorążego I.
T. XXIX 598. Chorangwicza HI. 3550; Chorzów HI. 70; choroba
I. C. XXXIIT, Chotlicz Ul. 1; Chotlicze HI. 96; chował HI. 3234;
zachoYam I. C. XXXVIII, chroraotha. mutilatio HI. 564, 2061; cliro-
moią, claudicaturam HI. 4393: czloviek I. C. XXXV1IT. czloweka Hu.
66; dobri U. 16; Dobrcow Ul. 208; Dobran.w Ul. 194: HI. 5. 21;
Dobrowoda HI. 546; dobrymy U. 76; Dobromirz HI. 2915; dobry
I. C. XXXVm dobrowolnye HI. 3179, 4368; I C. XXXI. Dobo
HI. 33; Dobkouicz HI. 3858; Podobyn HI. 4254; dni (dól) U. 91;
doIv U. op. 5. 8; Suchdol Ul. 249; HI. 65, 563, 607; nadnina Ul.
537; HI. 2755; Podolsky HI. 212, 557; Podolye HI. 4139; Podo-
lani Hu. 35; Podolany 111. 2814 a. I. T. XXXIX. 598; P-doIinecz
HI. 3147; dom Hu. 61; HI. 3082; I. C XXXVIH XXXIX, domu
Hu. 24; Dn.b HI. 328; drobnieli HI. 3085; Drop Ul. 7; Drobny
HI. 496; Drobco 111. 146; Drostdecz (jjor. drozd, lit. strazdas) Ul.

174

1721; dworem HI. 3425; nadworny HI. 74; dworze^z HI. 2399;
Dwornik HI. 263G ; poldworze HI. 4112: godło HI. 3032, 4025; go-
dła, godłem, proclaraatio HI. 2038: 3490; Godulinska HI. 4174: Go-
łąb (z łać. cołumba) Ul. 112; Golamh HI. 3431; Goły HI. 3023,
4317; Gołcza Ul. 501, HI. 3425; Golerzsca HI. 45S; Goleczski I. C.
XXXIV. Gołeczka HI. 3425; Golenow Ul. 758; GoIenvecz HI. 4447;
Golenowska HI. 2944; Golesza, Golesa Ul. 2694, 4424: Goloczow
HI. 559; gołotha Ul 4143; Golucłiouif-e HI. 416; pholwark I. C.
XXXIX. 31; formuła I. T. XXIX. 597 {wifrazif o&ce) ; — góra Uł.
1; HI. 168, 1240, 3824; gori (plur.) HI. 38, 3226: na górze 1. C.
XXXIII. Górka Ul. 27, HI. 136, 173, 4082; I. C. XXXIII. Gural
{ślad o ścieśmoneqo?) Ul. 2159; Górni HI. 3443; Gorzne HI. 3371:
gvrny 1. C. XXXIX. 159; Zagorze HI. 124. 454, 4059; Zagorzye
HI. 2713; Medzignrze HI. 1240, 2018; P(-gorsky HI. 3787; vgori
Uł. 4852; ugory HI. 488; w połu ygornym I. O. XXXIX. 103; poła
wgornego HI. 2358; 1. C II. 259; Gorzcow Ul. 13. HI. 386; Gor-
ców Ul. 14, Hu. 47; Górzno HI. 2679; Zngorzicz Ul. 15; Przego-
rzali Ul. 815, HI. 4132; Ogorzelik HI. 353, 3228; Ogorzałek Hł.
1872; Goreczki HI. 45M; Gorlicze HI. 2790; Goruncz Ul. 2243;
gorączem HI. 4203; gozpoda, gospodan. Hu. 8, 55; gospodą HI.
2978; gospodarzem Hu. 3, 111. 1332 {i)or. stind. dżaspati. (/r. Bs—irr^;);
goscz Ul. 10; go.sczine HI. 4; go.«czinnego HI. 2927; gościnę HI.
4009, 4179: go.^czynne, łiospitalitas HI. 4325: Gosdz Ul. 5046;
Gostdz Uł. 4172; Goszdz oholi Gwoszdz HI. 3442; Gozdna Ul 5130;
Gostdna Ul. 78; Go.>^dna Hł. 318; Gostna Ul. 45; gotów U. 61; na-
gdtowal I. C. XXXIII, gromada HI. 2334; zgrumadzywszy I. C.
XXXIX. 117; gronostaymi HI. 3752; gronostaja U. c. grosszy (wy-
raz obcy) U. 39; grosz U. 81; grossow HI. 3247; grozamz HI.
3215; cłobug HI. 2134; clobuczgo Uł. 2647; olobuczek HI. 2854;
Clobuczsko HI. 4116: Cob..łka Ul. 605; Kobalka Uł. 2010, 2156,
2275; coberzec. Hł. 1485; coberce, lodices Hł. 2255; Koberzisko Hu.
51; Cobyerziczki HI. 4548: Oobila, Cobilanka HI. 6 U, U. 23 ; kobile
HI. 208; Cobylye HI. 2698, 4284; cobilv, eąnae HI. 3758; kobyłka
U. op. 6; kobilecz Hł- 3623; Cobiłsky Hł. 4263; Cobiłany, Cobilen-
sky HI. 4005; Cobilnyky HI. 3639; Kokotowske U. 43; Kokoska
HI. 1924; kogosca Ul. 4431; Got-oska Ul. 4387; kole (palos) I. C.
II. 405; Cołczek Ul. 5099; Kolcecz Uł. 4446; IvoIcze sbro\', arma
łiastitudii Uł 2700; zbro3'ą cłoczą seu colczą HI. 3582 ; kołdrą (colar)
I. C. II. 370; colep-.-a (por. stsi. koliba, z grec. ySK-j^tr,) HI. 1485;
Comorzaii)'^ (komora, z łać. camera) Hł. 2759; podkomorzego I. C.
XXXI. konopck Ul. 4529 ; Conopea HI. 68 (por. konopie, grec.
y,avvx[i'.c); kon (koń) Hu. 33; HI. 1292; Consco Ul. 360: Conussa
Uł. 531. 534; konye {plnr.) HI. 3083; conyowa schigya Hł. 3335;
Konin Uł. 2780; konicza, eąuirea HI. 3436; konyuszhezki HI. 4534;
Couar Ul 54; HI. 3212; konary HI 119, 2630; Conarsky HI. 672;
copy, capetias HI. 3339; cop() U. 27; po polkopyw I. C. XXXVII;
Koprus Uł. 608 (i)or. stsł. kopn, , anetum), koprziwnik I. C. II.

176

410; kopriwnicza Ul. 3030; Copriwnicia III. 120; (•onw}'e, amphorae
(por. stsŁ konobi, średnio ■ lać. cnnabus) 111. 2720; pocora, venia
HI. 354 (2)or. słsi. kori., contumelia), pikora, Immilitas III. 4022;
Przecora HI. 3061; Corabiczc Ul. 5099; v Korabinic Hu. 30; Cora-
bnyky HI. 385; Korabniky III. 4023; Korabyowyczc HI. 2099; co-
rabyelnyky HI. 4135; Corczyn HI. 277, 582; Korczyn HI. 4321;
Korczak HI 2417; (hiobus cij/Jiiis alias korczaky III. 2700; (jorz-
kew Ul. 5232, HI. 3950; Korzkew HI, 1577; Corzekwa HI. 72, I IG;
Corzeąua HI. 2086; Corzeąuioza HI. 3317; Korzekwa HI. 3443; Ko-
ritho Ul. 4160; Coritsci Ul. 2785; Corithno HI 518; Corithnycza
HI. 674; cord, cultcltiuii {por. stsł. kon.da) HI. 2462; korzistna Hu.
56; HI. 2974; k<.rzistiiye I. C. II. 387; korzisclitiK) U. 30; corzi-
stna HI. 2934; Corzcnsky HI. 3617; Korzenyowsky HI. 4460; Ko-
scen Ul. 1915: Kostka Ul. 881; Cosczeow HI. 162; Kosczien HI.
2596; Kosczen HI. 3806, 3908; Costrzecz HI 2760; Kostrzeczsky
HI. 3834; Costhuszko HI. 2565; kosz HI. 2685; Coszicze HI. 349;
Kossicze HI. 4115; Kusscliicze HI. 2971; cossula {sUł. kośuija, por.
kosz, corbis) HI. 3156; sex cossule HI. 510; Kot Ul. 800; kotlnis
Ul. 1620; koth de kotliUy HI. 3785; Coc.I Ul. 54; Coczol Ul. 5150;
HI. 327; koczyel HI. 4li2; kozik U. 50; koza HI. 3934; kozina
Ul. 2493, 2534. 3536; Koz.cz Ul. 3540; koszek Ul. 3613; Cozeglo-
wy HI. 479; Cosze gloui, Coszeglow Ul. 2705; Koszeglowy, Kozeglo-'
wsky HI. '3835; Kozarz HI. 4087; Kosbcz Ul. 3613; Coslow Ul.
202; HI. 175; Cozb.w Ul. 5246; Kozlow HI. 2434; Coslarogy HI.
3744; wilcze koszy (kozy) HI. 2344; koszach HI. 105, 150; Cozanca
Ul. 463; Kossussek HI 2.04; 2)ro pelUhus kocz HI. 3002; cocz HI.
1417, 3i69, 3505, 3606; poenas vulg. cocze didas HI 1692;
Kozubów HI. 4342; kozaczki I. C. XXXII. Kroczow HI. 3194; Cro-
czicze HI 3534; kr0f?ulec Hu. 67; crogulcza HI. 3670; Cropidlo Ul.
222, 403; Cropitlo Ul. 428, 434, 3978; Cropillo Ul. 402, 514 ; Kry-
stow (Krzysztof. Cliristopliorus) I. C. XXXIX. 31; Krystoplia I. C.
XXXIX. 58; Crzystoffori {gen. sgl) HI. 4294; Cristopoi-zicz ') Ul. 4,
559, 5294; Cnstoporzecz HI. 63; Crzi.stoporzice HI. 512, 3473; krom
U. c. okrom I. T. XXIX. .^)96 ; Krosno HI. 2225; Krosnyan I. C.
XXXIV. Loboda Ul. 1639; Lobzow HI. 3449, 3620; por. stsl ło-
b-Kzi, osculum ; lopathn HI. 4459; Loppusno HI. 2754; Lonieczsky
HI. 2707; Lonsczy HI. 239, 598; Los (łoś) HI. 4153; Lossossina
Ul. 5126 UW.; Lossoscouicze HI. 215; Loska (łoza, vitis ?) Ul. 620
lossi (losy), proiecit sortem HI. 3168; Modlnicza Ul. 443; HI. 684
3879, 3882; Modlek Modlconera HI. 203; modra, flarea HI. 1861
Modrzeyowsky HI. 2575; poraoszy {imperat.) HI. 119, 121, 1941
pomozi Hu. 4. 5. 7. 8; pomozy U. 91; pomoczne HI. 4003; raogl I
C. XXXI. moczą (mocą) Hu. 25, U. 37; mocz/) U. 76; moczam I. C

J) Etymologia ludowa rozkładała sobie widocznie imię. Krzysztofor
{Christophorus) na krzyż + topor.

176

XXXIII, w moczi I. C. XXXVIII, moczny 1. C. XXXIX. 34: pomo-
cziiiki Hu. 35; pomoczmi HI. 3208; Mogiła HI. 303; Mogilca HI.
1551; mogiłki HI 1240; mogylky HI. 3652; Mogiłek U. op. 1; Mo-
gilan! HI. (373; moneta {wyraz łaó.) , w monecze 1. C. XXXVII.
xMocisr,o Ul. 45; Mokrsko Ul. 291; Mokrszko HI. 2416, 3481 ; Mo-
krzo Ul. 1, HI. 3297; Morrsky HI. 3212; Mokrszky HI. 3508; mo -
czicz, raadidare HI. 1105; Moczidla HI. 3428; Modzidlo Ul. 5263;
ModziUo Ul. 113, 264, 411, 445; Morsko Ul. 303, HI. 423, U. 10;
Moisky HI. 1114; vmordo\vaiiy, frucidałns (z niemiec.) 111. 3010;
Moscorow Ul. 25; Moszkwa HI. 3521; Mozgaua Ul. 5143; Mozgawa
HI. 2776; poruowa HI. 653, 659; vmowila Hu. 48; ymowyoni Hu.
23; vmowy U. 61; na smow3'^e, in condictamine HI. 2943; smownye
HI. 4231 a. smowa I. C. XXXIX. 159; obmov I. C. XXXVIII, odmo-
wyl HI. 4443; mowyancz I. C. XXXIX. 104; raowyli I. C. XXXIX.
112; Nosal Ul. 453; Burnos Ul. 83; Noss HI 604; Noszcowsca HI.
168; Nosz HI. 4278; No.«SMczouicze HI. 3869; Welcanocz HI. 177;
w noczi Hu. 56; na polnoczi U. op. 11; noga HI. 3714; przyimki
o- i ob-; Obrzut Ul. 889, HI. 444; obsecz Ul. 156; Oblang Ul. 5319;
odzenya Hu. 39; opaschanye HI. 2840; oppasane HI. 845; Oppraw-
cza HI. 730; obwazala s5'e Hu. 19; ossyad et obgąl HI. 2511; ocup
HI. 2957; opoviadam HI. 4553; okragley HI. 4176; obmów I. C.
XXXVUI. obyezayem HI. 3821; obiczay I.^ C. XXXni. oblicznve I. C.
XXXIX. 30; oblycznosczy I. C. XXXIX. 102; ostrów Ul. 1709, HI.
3821, 4360; Ostrowecz HI. 590; przyimki od, do: oth Hu. 53; od-
povyadacz I. T. XXIX. 598; dossicz I. T. XXIX. 598; od U. 12;
z opczich [de alienis) Hł. 2454; Ochonyn Ul. 12, HI. 710; Ochonino
Hu. 31; Olsouecz Ul. 577; 3320; Olsowa Hu. 7; Olcbawa HI. 187;
OlscLowka HI. 3335; Olszenirza HI. 2040; Olelin Hu. 32; Olpioz
Ul. 17, 18; obu U. op 9; I. C. XXXI, z obudwu I. C. XXXIX.
112, 127; on I. C. XXXIII. Otha, Oczin oczecz U. 2; otecz, otcza,
U. 32, 33; oczczisna Hu. 40; oczczisni HI. 3018; oczczyszn}' U. 76:
w oyczisnye I. T. XXIX. 596; Odrowansz HI. 2087; Odrowąsz HI.
2518; ogarz, canis Hi. 1728; Ognyowicz HI. 3568 ; ogulem HI. 2819;
Okoczin HI. 3709; opatii I. C. XXXIII. Opatbcowca HI. 71; opatho-
uicłi Hu. 54; OppoUy HI. 3584; Oppociniensis HI. 385; Oppole HI.
1328, 29.^3; Oppoliensis HI. 394; Orlow Ul. 306; Orzik Ul. 819;
Orzicz Ul. 600, 2432; oial Hu. 22, 62: p-.-oral U. 31; prziorala
Hu. 58; wioral U. 89, 90; oracz {infin.) I. C. XXXIX. 103; Ora-
czowsky HI. 3887; ortkisz Ul. 4861; Osowsca Ul. 153; Osowskego
U. op. 9, 10; ósmi HI. 3156; O.smorog HI. 2473; Ostas Ul. 268;
Osthoya HI. 3415; osyka I C. II. 441; ossicza (arhor) HI. 3652;
Ossyny HI. 3957: Ossziny HI. 4041; Ossolyn HI. 4398; Ostrobod
5329, HI. 450; Ostroboni [dat. sgl.) HI. 640; Ostroróg HI. 2346,
4545; ostrok {qen. plur., calcarium) HI. 3077; ostrosniczsky, calca-
riste HI. 2132; Ostróg HI. 3521, 4150; Ostrausznycza HI. 919;
Osthresznycza, Osthransznycza HI. 4483; Oweczca HI. 221; Owecz-
cam Ul. {:>22, 712; Owczaiy HI. 27, 2412, 4418; Offczary Ul. 712,

177

ni. 221; Owczari Ilu. 41; prsyimhi po i pod, oddzielnie hib jaJco
przyrostki, por. possag Ul. 4- posag Ul. 244(3; policecz Ul. 241; Po-
vaz()w Ul. 174s; potwara, calunmiat Ul. 3012; poenam Poduarna
Ul. 2745; potduarna Ul. 19,55; Podlcsicz Ul. 2359; poto, poky, poty
U. 44; Poszar HI. 638; pozwu U. 20; Poramba 111. 114; Podgaye
111. 336; Podrzecze 111. 414; Potsantcowa III. 109; poddane 111.
1504; podleyscheini 111. 3082. — cZa/ey ploczicze [por. stsł. płoski)
Ul. 5035; przyplod HI. 2371; po<?an {2 lać. paganus) Ul. 647, HI.
2555; polye HI. 1936; pola U. 70; 1. C. II. 259; Polno Ul. 5453;
Dlugopolye Hi. 4254; pole I. C. XXXIX. 103; polska I. C. XXXIX.
159; polskiey I. C. XXXIII, pol (pół) Hu. 30; półtora Hu. 1; Polu-
gosze Ul. 1571; polumerze HI. 1057; poludnye U. op. 11; polgross-
kow HI. 3085, 3156; po polkopyv I. C. XXXI. po pulkopyy 1. C.
XXXIX. 159; na poły 1. T. XXIX. 597; połouicza U. 9; połowiczy
HI. 4186; poloyicza I. C. XXXI. wspołek, in solidum HI. 4534; ve
spółek I. C. XXXVni. pospolv 1. C. XXXIII, po sspolki U. 17; po
sspolnego U. 33; pospolita Hu. 21, U. 64; I. C. XXXIII, pospolicze
U. 33; I. C. XXXHI. Polanyiumicz Ul. 795; Polaninovicze HI. 37;
Polanynouice HI. 390, 391; Polianowsky HI. 3803; Polaninowsci
Ul. 3513; Popouicz Ul. 12; Popovicze HI. 100, 104; Popowice HI.
2366; Popowskey U. 44; ploczicze HI. 5035; Procopowa {ohce) HI.
197; proszą (gen. sgl. prosa, scruti) HI. 4459; Prossicz Ul. 19, 44;
Prossouicz Ul. 163, 256; Prosovicze, Proschouice HI. {często), Pro-
schowsky HI. 3935; proscha (proszę, 1. os. 1. poj.) I. C. XXXIII.
przeprossicz 1. C. XXXVIII, porosba [sum. prośba) I. C. XXXVIII.
prosto I. C. XXXIII, prostą I. T. XXIX. 596; przirodzona HI. 227;
przirodnym. coadnato HI. 2124; przyrodney bracy HI. 2712; rodzoni
HI. 2944; vrodzonego 1. C. XXXIII. Rogów Ul. 5246, Zarogov Ul.
14, 863, HI. 62, 63, 4489 ; Rogi HI. 216, 3568 ; rogy HI. 2461 ;
rzoge HI. 1830; Rogalye HI. 4108; za Rogalcza U. 94; rohathina
(lancea) HI. 4541 , /orma ruska obok polskiej rogacina, por. sagit-
tam ivlgar. bogaczina [mm. rogaczina) HI. 1997; stsł. rogatina;
Rożek, Roszek Ul. 4588; Roscow HI. 162; Rosscow III. 594; Roż-
nów Hi. 28; Rogozye HI. 4284; por. stsł. rogozi. (papyrus), rogos-
cza Ul. 5176 UW. przyrostek roz-: rozprawa Ul. 1217; rosprawa Ul.
2096, HI. 3157; rozbyl HI. 3082; Ropczicze HI. 3338 ; rothc), U. 89 ,
por. stsł. rota (iusiurandum); Roszą HI. 2468; Scocziłasz HI. i998;
Skoczen HI. 3675; przeskoczona I. C, II. 396; scopy, mutones HI.
3731; I. 0. II. 356; Scopek HI. 3569; scopyecz butiri HI. 2920;

Scorocice HI. 919; Skorowa HI. 3961; Scorcow Ul. 945; skorky HI.
2384; scorki HI. 2176; Skorka HI. 4150, 4518; Skornya HI. 4343;

. T-r TT, <.->l->/-V I 1, 1 . ,1 TT_ ti:: - TT

wlullUW lii. 0\J i , OLUUgUI/.UW Ul. i.U<JV/ , Ali. Ł'.^ • I* uixiui.ivc» \J i. Kjyjtju ,

HI. 2417, 4116; Smolyk HI. 4137; Smolsko HI. 4363; Snopek, Snopecz
Ul, 632, 1639; Sobol Ul. 142, 187, HI. 4472; Sobolów HI. 448,
4118; sobolina HI. 4250; Szobotłia {wyraz liehr.) HI. 2700; w scho-

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 23

178

bothą I. C. XXXIX. 30; Soczewka HI. 4197; Sochaczewski I. C. XXXIII.

Rossochi HI. 4547; Sokol HI. 3681; Socolnik Ul. 866; Socólniky
HI. 238, 664; Sokolnik HI. 3410; Sokolouicz Ul. 2868; Szokolowsky
HI. 2575; Sokolowsky HI. 4492; Solecz Ul. 47; Solcza Ul. 648,
658; Solka Ul. 1002; Soltysek {wyraz ohcy) HI. 2076; sosna Ul.
4660, HI. 4112; sośni Ul 5157; Sosnka III. 4073; sosszny, pinos
HI. 2.536; sosnowa HI. 4112: Sosznonicze HI. 1985; Sówka Ul. 207;
stogy Hu. 3; stoy Hu 17; Stoyanice HI. 657; Stoianouicz Ul. 4;
Ostoya Ul. 544; Stlioyowsky HI. 2462; stoyącz, stoyey (5. 06'. 1. 2^oj.)
I. C. XXXIX. 33, 34; stodoła Ul. 3756; w 'stodole U. 88; Stodółka
Ul. 4271; na sztopye HI. 3186; Swossouice Ul. 602; Swoszowice
HI. 2067; szkodi {icyraz ohcy) Hu. 9; szcodi Hu. 42; scodv Hu. 4,
7; skoda HI. 3153; skodi HI. 2963; skodzycz I C. XXXix. 127;
uskodzil HI. 2978; Scoinik HI. 1674; Topola Ul. 2513, HI. 47; To-
polya III. 4159; Trząsytobolca HI. 3410 {por. stsl. tobokch) ; Thop-
por HI. 1210; Toporek HI. 1924, a pod ivpłyivem tych loyrazów
Krzistoporzicze HI, 2667 (imr. wyżej): woda HI. 546; powodzi HI.
3050; woyth (Vogt) HI. 2636; Lanthwoytli (Landvogt) HI. 679;
woyt HI. 2636, 3125; Woytowa U. 13; wojtha I. C. XXXIX. 58;
woli (woły) Hu. 45, U. 29; wolu U. 50; Wołowsczy HI. 1971; Ba-
wola HI. 807, 1399: Woscin {por. wosk?) Ul. 3406; Yoscin Ul.
3536; Zuclina (Zocłina? t. j. Zofiaj Ul. 4688 uw.

b) IV zgłoskach osnoiony eh: mimki ko- ^ to-, np. komu
U. 13; potomky (po to-mL) I. T. XXIX. 597; kosdi I. C. XXXVIH.
{obok kasdi I. C XXXIII, każdy), dalej luyrazy, jak : Mnogolicz Ul.
1728 {stsł. m-tnog-Ł); Wissoka U. 36; Wyssoke HI. 353 ; Glyboki HI.
2189; Yyssoka Hł. 3956; czworo U. op. 5; wtori (stsł. Yi-tori) Hu.
29; wtóre U. op. 6; wtorek I. C. XXXHI. które HI. 3234; ktorza HI.
.3018; ktori I. C. XXXVni. ktorim I. C. XXXHI. tłiabor HI. 1999;
Jawor Hł. 4214; Piskorz HI. 4491; Bachórz HI. 2760; Kaczorek Ul.
2702, 2809; Kaczorko Ul. 3321: Piskorek HI. 3805; Piscorouicz
Ul. 29; Piscorouicze HI. 184; Jaworzsno HI. 3348: Jaworszky Hł.
4295; Javornik Hł. 4284; Szicora Ul. 5099; Sicora Hł. 3497, 3500;
Szikora Hł 3650; viadomo I. C. XXXVHI. swyadomo I. C. XXXIX.
103; swiadomiey I. C. XXXVII; Zablonca (Jabłonka?) Ul. 5058
UW. Jablonicza Ul. 8; Jablonycza HI- 1560; Jabłonne HI. 4122; La-
szotha Ul. 512, Hł. 383; Prandotha Hu. 14; Pechota Ul. 4907;
chromotba HI. 4187; ku istocze {pro certificatione) HI. 4263; Piro-
cic Ul. 4172 UW. Cossocice Hł. 383; Stampocice HI. 361; Grambo-
czicze Hł. 239; Zambocin Ul. 664; Zabocin Ul. 1411; Prandoczin
HI. 219; Płochoein Hł. 680; Crassoczin Hł. 356; Sczecoczini Hu. 49;
cznotlivie I. C. XXXVIII. Wantrobca Ul. 550, 3526; Hł. 302. 1598;
Yątrobka Hł. 3758; Czudnocli Hł. 3728; Lubochow U. 28; Swan-
tochna HI. 548; Gnewosch Hł. 5099; Lytliwosz, Lythwos Hł. 1598;
LitłiYosz Hł. 3805; Kurosz HI. 4108; Myrosz Hł. 4267; Parcossouicz
Ul. 894; panosza Hu. 24; Barthosovicz U. op. 2; Latoszynszky Hł.
4437; swanthoszcz HI. 2537; miloscz I. (J. XXXVIII. milosczivi I. C.

179

XXXVIII, starosta I. C. XXXIII, podstarosczego I. C. XXXIII. Ra-
dostka III. 3.009; Zidow Ul. 544; .Janów Hu. 71; Zandow HI. 2.-};
Grzibow HI. 21)12 a. .Jurków HI. 2803; Slodzeyow Ml. 19'.Jl ; l'ankow
111. 4018; Rąbow HI. 3846; Dabroua Ul. 938; dambrowa HI. 322;
1057; Dąbrawa HI. 4084; Zidowca Ul. 610, 3277; U. op. 1; Ja-
łowca Ul. 1176; HI. 4011; Dambrowka HI. 2370; Striyowka HI.
2518; Crzessowka HI. 2495; Stavovy HI. 3937; syrpowy, gnoyowi
111. 35G7 ; Abramowo U. 38; Makowo HI. 25; Marcuszowo Hu. 62;
Kracova I. C. XXX HI. wfcracovif! {tamże), krolowey I. C. XXXIII, s kru-
zlowey I. C. XXXIH. lwowskim I. 0. XXXIII. Janowa HI. 3215;
kmeczowem HI. 3003; Michałowska Hu. 25; Glanbowske III. 1261;
Pankowsky HI 4391; Zakrzowszky HI. 4295; Wilkowisko Hu. 55;
Zandouice HI. 40; Janouicze III. 48; Pawlowicze HI. 2694; Polaio-
uicze HI. 3290; Dambrovycza HI. 4417, Kaczkouicze HI. 4280; Lu-
bowla HI. 3553; yalovyątha HI. 3545; Jalowicze U. c. itp.

Oanotua pierwszego czhnu w wi) razach zł o żony eh, np.
Igo-lomia Ul. 4530 uw., colo-dzey HI. 3230; chlebo-yeczcza HI. 224;
chleboyecze, commensales HI. 4423; chleboycczczamy HI. 4307; clilebo-
ieczczaini I. C. XXXIII. Kuropatwa HI 2700; Curosvank Ul. 16, HI.
165; Kuroswanky HI. 2941; Makoladwa Ul. 4495; Mirosław U. 21;
Sławomir HI. 706; rancoymi U. 22; rakoymye U. 64; rankoymye I.
C. XXXI. rakoymye, z rakoyerastliwa I. C. XXXIX. 34 ; ssamostrzal
Hu 33; saraotrzecza HI. 2963; obopolnye I. C. XXXI. Baloueza
iBiało-wieża) Ul. 4095; Dobrowoda HI. 546; dobrowolnye HI. 3179;
I. T. XXIX. 597; Dobromirz HI. 2915; Drogodzey Ul. 5242 uw. .Ta-
roslauicz Ul. 8; Crziwosand Ul. 5196 uw. Crzywosandus HI. 8; Crzi-
wopatr/.cz HI. 3505: Lubomirz HI. 673; Lissoliragk Ul. 527; Malo-
kąsz HI. 3787; nowogrodky, pełłeś HI. 2036; Staroniua Ul. 605;
Swentoslaus HI. 244; Swentoslawa HI. 560, 759; Sucłiorąba HI. 4206;
Tangoborz Ul. 5257; Thangoborza HI. 119; Tliangoborszky HI. 4295;
Tampoozol. Tapokow Ul. 4852; Slodzey Ul. 4818; HI. 285; Zlodzey
U. 66'^ szłodzeystwo, furticinium HI. 2831.

c) IV zgłoskach od m i e n n y c h : Noniin. sgl. uiano Ul.
771; wano Hł. 477; wyano Hu. 31; gumno, horreum HI. 554, 2448;
pątho, compes Hł. 4459: zitho U. 88; stado, grex Hł. 1008; bidlo
U.' 4; bydło Hł. 686, 1016; szadlo Hł. 4459; Lipno Ul. 769; pandło
[signum) I. C. II. 379; Dambno U. 53; Vylno HI. 3521; Thursko U.
35; m.ilo, richlo I. C. XXXIII, dano Hu. 33; I. C. XXXI. zayantho
U. 42; tako, yako U. 54; to taco sstało U. 68; czso sya dzalo Hu.
•55; czo Hł. 465, Hu. 7; podobnie męshie: Jazdco Ul. 5451; Pasco Ul.
8; ł'iwco Ul. 757; Zadro Ul. 608; Franczco HI. 687; Cristco Hł.
257; Miczco HI. 91; Stańko Hł. 21; Woytco HI. 481 itd. — In-
stnini. dual dvoma grziwnoma U. 80. — Dat. plur. wnancom HI.
881. — Zoc. plur. we Psaroch U. 12; w brogoch I. C. XXXIX.
102. — Gen. sgl. zaimJwic, jak: tego, istego HI. 3215; go U.
50; itp.

180

4) Pienuołiia grupa or (ol) + spółgł. występuje tv jęsyJiii
polsldm (ylJco z 'przcstmvl-ą ro (lo) -f- ^7'^^^^-, jiodczas gdy w cze-
skim i w poludn. - słów. Językach występ^ijc nadto iczdłużenie *ro,
*ló = ra, b, w ruskicJi zaś t. zw. no.iHor.iacMe : oro, oło. Losy pol-
skiego-języka dzieli też język Łużyczan. Język ziemi krakoicskiej
nie różni się pod tym iczględem ivcale od języka innych okolic Pol-
ski, i to już od czasóiu najd aten iej szych.

Przykłady: Rlogowo HI. 520; Bloj^oczicz Ul. 537; Blogoczycze
Ul. 4007; Blogossow III. 2912 c; błonie Ul. 3976, 5047 : blonye' HI.
2650; Zablocze Ul. 220. 5477 iiw. HI. 3126 b. Zabłocę HI. 301;
Zabloczye HI. 4435: Broda Ul. 3451, HI. 703; brogow {gen. pi.)
HI. 3104; w brogoch I. C. XXXIX. 102; bronicz, tuere HI. 3149;
bronan sze (part. praes.) Hu. 7 ; bronysch, denegas et recusas HI.
4056; bronvcz I. C. XXXIX. 103: I. T. XXIX. 596; obronę I. T.
XXIX. 596"; Sbroya Ul. 1986, 2136; sbroya HI. 1638: sbrogyą, ar-
ma HI. 3581: Bronissow HI. 517; brosdi Ul. 977: Brosdy I. C. II.
441; brozdi III. 4878; brosd, brzosd Ul. 617; Chrobrza Ul. 5119,
HI. 285; Chrzobrza HI. 5120. {zmiękczenie dźicięku r iv rz jest tak
w tym miejscu, jak w zacytowanym loyżej brzosd tworem analogi-
cznym); Chroberz Ul. 4688, HI. 348, 3219, 4547: ochromily (muti-
laverunt) I. C. II. 316; Clirosty Hi. 35; por. stsł. chvrasti, rus.
cłiYorost; Chrosczina Ul. 777; Clirostna Ul. 3957; droga, na drodze
Hu. 35, 45, U. op. 2; Drozeyouicz Ul. 7; Droszicouicze HI. 257: Za-
droze HI. 4305; Glod HI. 2403; Glodowska Hi. 4101; Glogowany
HI. 668: Gloskouicz U. 6; Głowa Ul. 1456,' Hu. 18, 1399; Glowka
HI. 2061; Glownya HI. 2294; dlownye (pro glownye?) HI. 2970;
Glowecz HI. 529; glownya, tifionem HI. 4514: Glowina HI. 3858;
glowycze U. c. głowni I. C. XXXIII. Grocholka HI. 4025; Grodek
Ul. 468S HI. 534; gi-odu {gen. sgl.) I. C. XXXIII, ogród Hii. 2;
ogroda I. C. XXXIX. 103; ogrody I. T. XXIX. 597; ogródek HI.
3133; Smigrod HI. 3017; Zmygrod HI. 3824; przegród HI. 2758,
3864: pregroda Ul. 2347; przegrotlida Ul. 3560; przegrida HI. 56,
214, (367, 768; zagroda HI. 503, U. op. 6; wangroda. vilła HI.- 1156 ;
wangrode {gen. sgl.) Ul. 5484 nw. wagrody HI. 2753: wangrodna
Ul. 4725; Grodna HI. 272; Grodzina U. 35, HI. 392; Grodziczki
HI. 4553; Podgrodzę Ul. 5091, HI. 2754; Grodovicz.- HI. 4474; gro-
dzi! U. 99; grodzyoz HI. 3864; roszgrodzila (dispersit) I. C. II. 373;
zagrodzono HI. 1921; Ogrodzenecz Ul. 1803, HI. 83, 4075; grodz-
kye I. C. XXXI. Kłos (kłos) Hu. 17; Closecz Ul. 2160; kłoda: z kło-
dy HI. 3409; clody salis HI. 3975; klodky, truncellos HI. 4497;
klothka U. c. crobya? por. czes. krabice, HI. 3425; Crol HI. 1130;
króla U. 22; królem I. C. XXXIV. Crolowa HI. 3159; Crolouicz Ul.
3963; Crolouice HI. 553; krołowicz Hu. 73: crolewiczow, regulorum
HI. 2539; krolevicze HI. 4110; crolewstwo HI. 1857: krolewstwa I.
C. XXXIII, w krulestwye I. C. XXXIX. 31; krolew.sky I. C. XXXIX.
118; kroliłcy HI. 4071. Cromołow Ul. 2309, HI. 1, 8, por. stsl kra-
moła (seditio); Crowodrza HI. 651 ; krotki I. C. XXXIII. Lodzynszky

181

111. 4487: por. łodż, stsl ladija, ■'•oldija; lokczem III. 4081 ; lokyecz
I. XXXIX. 159; Mlodzow HI. '()96; młodzik HI. 2052; Mlodoczin HI.
•J5i)5; mlodi I. C. XXXIV. Mlodzcyowice 111. ;if)'6, 2782, iJUSIJ;
Mlodz.-yowszky III. ;}959; Mroczko, Mror^co Ul. 137, 297; Smrocow
HI. 274; Mrowycnsky HI. 380(5; iMrozon III. 2050; Mrozowyf 111.
4101; pliitlma I. C. XXXIX. 159; Ploczienn>czy II. c. prom, M;ivis,
HI. 1009, 1637; proporzec HI. 3152. por. stsŁ prapon, ; \vi])rowszi,
exooriai)do HI. 2255 [por. próć, rus. poroti) ; sprotidi I. (J. XXXII.
proznya Hu. 59; prosno HI. 2834; robota HI. 2874; robotlmogo I.
T. XXIX. 597, pa-robek : parobfu {dat. sgl.) Hu. 55; p-trobky, faini-
liarcs HI. 1903, 4099; rola Ul. 4135, Hu. 58, U. 25, HI. 3681; ro-
lev U. op. 8; Rolye III. 3(58 1 ; w rolach I. C. XXXIX. 104; Słom-
nik Ul. 483; Slomiiiky HI. 2996, 3092; Slumnyky HI. 3694; SIo-
wykowsky HI. 4218; Sroczicz Hu. 31; Strogoboricz Ul. 4; Stroza
Ul. 11, HI. 3233, 4101; Stronę HI. 546; strona U. op. 9; Stronye
HI. 3494; stroni (pli(r.] 1. C. XXXVin. strony I. C. XXXIX 30;
obyedwye .stronye 1. C. XXXI. postronnim 1. C. XXXIII. Troky,
l^hroky HI. 3521; wlod.-irz III. 2849, 2927; wlodarius Ul. 911, HI.
23 {obok Wh.darius HI. 421); wlodyka, wlodika, wlodistwo HI. 2167 ;
2369; wlodica HI. 1490, obok wladika HI. 1829, 1603; Wlodzislaw
Ul. 35, 119, HI. 53, 352, 2814 a. 4208; Wlodislaw HI. 4519; Wlo-
dzyslawsky HI. 4519; Wlodzimir Ul. 2613; Wiodzimirz HI. 2118;
Wlodco lii. 49; Wlodkowa U. 16; Wlostli Ul. 300, HI. 71; Wlost
U. 83; Wloscibor Ul. 646, 1100; Wlostowycze HI. 40(")0; Wiosna
Hi. 1766, 1767 {to wieJm XVI własny I. T. XXIX. 590; wliszncą
I. C. XXXIII, wlasznego 1. C. XXXIX. 30, podobnie jak dsiś]:, —
Wiwloka HI. 3456; szvloczil HI. 1941; podwloczancz HI. 1512; wlo-
cznian (Iiastam) 1. C. 11. 351; Vrobl HI. 4101; Yroblouicz Ul. 607;
Wroblouicze HI. 172. 203, 4120; Wrona Ul. 4519: Wronin HI. .529;
4196; Yroninecz Ul. 4, 799; HI. 44; Wroninsczy HI. 3979; Wro-
nyczky 1 C. XXXIX. 31; Gauron Ul. 2355, 2914; Gawron HI.
3423, 4022; Gaffron HI. 4413; Gawronek HI. 4422; Zavrotli Ul.
4398; wroizil U. 35; wrocyla Hu. 39; vrotlia, ostia III. 3432, 3436;
wrotha, valva HI. 4443, 4497; wrotnitstwo (portulania) HI. 2845;
wrothny, ianitor HI. 2771; wroczicz I. C. XXXI. Wrocirzis? Ul. 130;
Wroczinowa Hu. 7; Wrocimouice HI. 502; Zdrova HI. 3302 a., sdrov,
sdroyye 1. C. XXXIII. Złota HI. 3072, 4215; zlotich HI. 3247; I.
(I XXXI. we zloczie 1. C. XXXII. ZIctnik Ul. 698; Slotnyk}- HI.
320; Zlotnyky HI. 2699; szlob HI. 4459; szloby HI. 994.

o) Samogłoska o przeszła po j praicdo}>odob)iie iv dobie
praslow. IV e, którego ślady mamy w naszych zabytkach: dal. sgl.
Msczigevi U 94; Zagayew HI. 4483; Sluzew HI. 4406; ProsJievicze
I. C. XXXI.: proschewsky I. C. XXXHI. itp. Formy te jednak
icystępnją już od najdaivniejszych czasóiu tylko sporadycznie iv ję-
zyka polskim, przez analogia^ bi)iviem zostało iv podobayrh. ivyp((d-
kach najczęściej o ivproivadzone napowrót , np. proscliowska 111.
2978; Prossouicz Ul. 163, 256; Proscbouice HI. {często) :, pioschow-

182

skim I. C. XXXVIII. Szlushowsky HI. 4427. We losselUch więc
podobnych icypadkach nic należy samogłoski o mcażać za pierwo-
tną, powstała ona bowiem już na gruncie języka polskiego. Podo-
bnież nie jest samogłoska o pierwotną iv takich icypadkach, jak
np. Wyelo-glowy III. 4226; wyelopolskyego I. r. XXIX. 597, bo i tu
o pou-stafo z e (= ije) tylJco przez analogią (por. wyżej 3 6); starsze
formy są iv naszych zabytkach języka ziemi krakowskiej jeszcze
i w wieku XV dość częste, por. Wyclepolsky de Wyelepulye HI.
401)9; Wieliepolśky HI. 4534; WyelegIovsky HI. 4295; Wyelcglow-
sky HJ. 4271.

Słow. b.

Dźwięk stsłow. h występuje iv języku polskim jako -"e (Jo),
lub też ginie zupełnie. Jak wiadomo, dźicięk ten slow. zastępuje
indoeur. i luh e.

1) Jako Je występuje stsłow. dźwięk h iv następujących przy-
kładach naszych zabytków : -

a) w zgłoskach rdzennych jak np. czescz (oieść, tbstb?)
Ui, 3; Czebrowskj lp)or. stsł. cbbn., labriim; lit. kibiras) HI. 281:
dzen {stsł. dbnb) U. 61; dzień I. C. XXXI. XXXIX. 112; rakoyem-
stwo (jbm-) U. 20; I. C. XXXIX. 31; rancogemstwa Hu. 12; rąko-
gemstwii HI. 3267; rankoiemstiiwem I. C XXXI. Lewco , Lewkonis
{stsł. lb\-h) HI. 74, 117; po myeczu {stsł. rabCb) HI. 2913 a. me-
czowa Hu. 44; Meczslaus HI, 75; myeczcm HI. 3104; pyes (stsł.
pbsi) HI. 2341; srzegny (ścitżka, por. stsł. stbgno, feraur) HI.
372, 611, 612, 631. 1057; exitorium alias zczegny, zdzegny HI.
3131; V sczegen HI. .3048; Sczekliu (Scieklin, j:>or. stbkło?) Hu. 3;
S<zeclyn HI. 306; przischedw (śbd-) Hu. 71; przysclietw U. 76; wy-
s'łiedwschy U. 59; vischedl U. 24; wysszedl U. 1; włschedl U. 7;
zasedl I. C. II. 439; przisedl HI. 2863; I. C XXXIV, wyscliedl HI.
4368; przyschedl I C. XXXIX. 112; ues (vbsb) Ul. 645; wess HI.
459; wyes HI. 3407; vyesz HI. 3993, 4021; viesz I. C. XXXI. po-
segl (źbg-) HI. 2946.

b) w zgłoskach przyrosfkóio osnoionych, np. grziwen {gen.
pńur. do wyrazu grzywna = grivbna) Hu. 21, U. 41 ; grziwyen HI.
3082, 3114, 3276; I. 0. XXXVIII, gryften HI. 2475; podobnie
gen. pliir. panyen U, 34 ; czwyerczen (nom. sql. ćwiertnia, mensura)
HI, 4180; yeden z dzylecz I. 'c. XXXIX, 104. — dalej w formach
nom sgl. jak: nyewien-n HI. 3247; vinyen I. C. XXXIII. povynyen
i. T. XXIX, 598; zaguraeniia HI. 372; gumyenua HI. 4112; sciiszen
HI. 2691; Grudzen, Grudzyen HI, 4308, 4309; posslusszenstwo HI,
1876; wfposluschenstwie I. C. XXXIII. Kocz.l Ul, 7; HI. 393; Kozel
Ul. 665; Karzeł HI. 3818; służebnik I. C. XXXIII, sluzebuyka I. T.
XXIX. 597, 598 ; slvzebnika HI. 2826 ; nader liczne wyrazy na -ek,

183

■ ec, jaJc np. Paszek Ul. 52G7 ; Passzek Ilu, 59; Brzanczek III. 171;
Banczek III. 3401; Fianczok HI. 606; Pranczeg HI. 2503; lanzek,
lązck (|)ratiim) HI. 4356, 4373; Larisefz HI. 57, 77; lanecz (pratimi)
III. 2650; Maczek Hu. 41; Stassek Hu. 13; Swanszek III. 262;
Swyasek, Swaiisek HI. 3936; Wilczek U. 84; Penanszek HI. 662;
Penasecz Ul. 621; Pieniążek III. 4173; Latossek III. 3934; clobucek
HI. 2176; policek Ul. 59'; zaiaozek I. C. XXXIII. Bratecz Ul. 4265;
Chamecz HI. 340. 2905; Chatuyecz HI. 3588; Golecz HI. 504; Gro-
(Izecz HI. 2344; Grorayecz HI. 3739; Garnecz Ul. 2559; Koueczpole
HI. 26, 3649; Marzccz Ul. 863. U. 50; Nyemyecz HI. 4494^ oczecz
Hu. 46; Ocziecz HI. 4234; Solecz Ul. 257; Sedlecz HI. 149; Szcizy-
piecz HI. 2431; Szlavyccz HI. 4276; Shvynecz III. 4434; Strzelecz
Ul. 816. U. 10; Stcenecz Ul. 225; Tynecz Ul. 117; HI. 70, 126;
Thinecz HI. 3407; tilecz HI. 3542. Baranccz Ul. 608; Barzanecz Ul.
2568; Dabouecz Ul. 4110; Jastrzabrcz Ul. 4692; .lastrzambecz HI.
308; cawalecz (particuh prati)Ul 2817; dibilecz HI. 40; Kobilecz
HI. 3723; Kunoucz HI. 29; lascoueez HI. 372; Lyppowyecz HI.
3919; Obulecz HI. 3993; postawecz HI. 2364; Synowecz HI. 358;
sinowecz HI. 2981; Sinovyecz HI. 3607; Schidlowiecz III. 4534; sza-
pranecz Ul. 2542; Saphranecz Ul. 2607; Scłiaffranecz HI. 353; Swe-
rzinecz Hu. 43; Svierziniecz HI. 4022; Oweczka Ul. 5211; kupyecz-
ske Ul. 3890; radzyeczkyego I. C. XXXIX. 58; itp.

To e, zastępujące prasłow. dźwięk h, przechodzi następnie, po-
dobnie jak pierwotne słoiciańskie e {por. ivysej) w samogłoskę o,
jeżeli po nim następuje dźiuięk twardy. Tak np. już w iv. XIV
znajdujemy obok Koczel Ul. 7, HI. 393; Kocel Ul. 979; Koezol Ul.
872. por. też Jarzonek (jar-Łn) HI. 548; Studzonky (stud-Łii-) HI.
215 itp

2) Pierwotne słoic. ł ginie w języku, polskim:

a) w rdzeniach loielu o.^inóic słowny eh, np. bral (z ^btra-
Ii) Hu. 44, HI. 3240, 4038; brała U. 74; przebrał Hu. 18; obrał
I. T. XXIX. 596; bracz I. C. XXXIX, c^c^ion abo cjtliac^i i. C.
LI. 663 (ćbteni, ćitąśti); racojmey (jbm-) Hu. 16; Przeyma HI.
4090; naymem HI. 3821; zaymuie i. C. II. 259; nye prze se {non
indicit se, pbr-ą, inf. preti *per-tij HI. 4384; subst. prza, np. wnyg-
dą we przą Hl.'4li0; wyssla (std-) Hu. 14; przisle I. C. XXXIH.
po \viszczv (po wy-ściu) U. 38; wischcza (wy-ścia) U. 48; doszcza
(do-ścia) HI. 2467: zasczie 1. C. XXXVIH. wesczye I. C. XXXIX.
58; iSzdow (żbd-^ HI. 353; Sdow Ul. 3024; poszszono {ibg-} U. 54;
nyessgia HI. 2963; sesgla HI. 3104; Poszszar HI. 426.

b) w zgłoskach rdzenny eh wielu innych wyrazów jak:
ćcia, Ćcieniec, Ćcica, np. cum Swantochna ipsius socro vulgar.
tscza' HI. 1365; Tzsczenecz U. 3; Tsczenecz HI. 194; Thsczenecz
U. 59; Tliczicza HI. 4282; w wieku XIV pisano też Stceueoz Ul.
104, 225 ; Stenecz Ul. 454 , Stcicza Ul. 66, 227, 621 ; tbstb (?) por.
czescz Ul. 3; Ćcibor (Czibor Ul. 605; Czczyborium HI. 54; Cbsti-
bon.) ; Czozir-ouicz Ul. 802; HI. 76; Czczykowsky HI. 4484; Czchów

184

'11. 684; Czchowka Hi. 3454; czso (cb-so) U. 4, 5, 19, 20, 25, 62,
Hu. 39, 55; cso Hu. 72; niczs U 18; niczss U. 21; nits (ni ct-so)
HI. 3156; cztirzi (ćbtyri 2 pierw, cetyri, j^or. lit. keturi , -rśj^ftosę,
.■ikr. catvaras) U. 39; ccztirzi HI. 3276; czth)'r (gen.) Hu. 25; czti-
r/.ecli HI. 3177; czterdzesczi HI. 3240; cteri U c. fcztherzech I. C.

XXXI. dnya (dbiib, f/cn. s(/l.) Ilu. 23, I. C. XXXVII. XXXIX. 113;
dnyow I. C. XXXIII. Lgota (Ibgi. jior. skr. laghii-, rjr. e\ayyq),
Ul. 274, 284; Lsrino Ul. 251, 448; Lsczinska vola Ul. 53Ó8; we Lvo-
vye (IbYi) I. C. XXXIH. zaimek mnye (mbne) I. C. XXXIV, mnam
(mbną) I. C. XXXVIII. Mstów (mbst-) U. 13, HI. 2928; Msthow
U. 97; Nemsta Hu. 34; Nyemsta Hu. 2465; Nyemscziaiika HI.
4188; M.scziwoy Ul. 556; Msczigneus HI. 177; Msczislaus HI. 185;
Msczisclico HI. 66; 177; Sm'isco (sic) Ul. 461; Msczugius HI. 174:
Msczuj HI. 4391; Msczvy I. C. ^XXVHI. Pnyowa (pbnb) HI. 4150;
Pssari' (pbs-fc; Ul. 5489; Psar Ul. 1.58, 2936; Psary HI. 3, 12, 16;
Psarska HI. 257; Pstrossicz (pbstrt) Ul. 6, 301, 303; Pstroschicze
HI. 49; Pstroszice HI. 121; Pstrzosicze HI. 2121 ; Pstruclia HI. 3916;
pszenycze (pbseno) I. T. XXIX. 598; Sddza (stsi. stbza?) HI. 36;
Szdzech Hu. 61; Sklary (stbklo) HI. 4424; Trzczana (*trbstb, stsŁ
tr-hstb zgadza się z lit. strustis) HI. 'dldb; por. Trestka de Trzesczin
III. 3489; wszim prawem (vb?b, skr. viśva) U. 46; wschtczi U. 94;
wsytky U. 68; nawsye (vbsb, wieś) HI. 3755. 4372; nawssa HI.
1951; przewsya HI. 2798; wszi (w ii gen. sgl.) I. C. XXXI. we
wschy {loc. sgl.) I. C. XXXIX. 102.

c) IV zgłoskach przyrostkóiu osnoicny eh np. kopcze {plur.
do kopbcb) Ul. 4627; oezcza [gen. sgl. do otbcb) HI. 842; otczo-
wye (phir.) U. 12; dzeczmi (^detb-mi) U. 17, Owczar (por. ovi,ca)
Ul. 737; zdraczcza, zdrzaceza, zdzadcza HI. 2253, 2254, 2479; po-
stawcze (plur. do postawiec) HI. 2661; Jastrzambczy HI. 1399;
S<-hafrancze [plur. do Szafrauiec) HI. 4024; dzylcze, dzyelcze, dzyl-
czamy {gen. pi. diylecz) I. C XXXIX. 103, 104; postawczowa {od
postawiec) HI. 3816; w Lysczu (^por. Łysieć) HI. 2904; Płaczko
[suff. bko) Ul. 4438; Franczco Hu. 38; Pranezkouem HI. 2451;
Pasclico {por. Paszek^ U. 26, HI. 248; Brzanczco Hu. 50; Maczco
HI. 51; Manczka HI. 2374; Swadzba U. 18; Wanczslawa (vętj-
słavi) U. 28; Wanczslauicze HI. 75; Wączslauicze HI. 3298; Racz-
slavicze U. op. 1. Lubeczsca (su^". -bski; HI. 40, 303; Tineczskemv
U. 33: nemeczske Hu. 11; craweczską HI. 3050; Morauiczsca HI.
919; Wirzbiczsky HI. 758; Czarnoczsky HI. 4357; pańskich I. C.

XXXII, grziwni {suff. -bnay Hu. 12; nadworziiy HI. 2839; poslusny
HI. 3240. itp.

d) na końcu wyrazów, np. xandz {por. stsł. KT>ii,x^k) U. 9;
Pancliyrz III. 549; Medzwedz HI. 181; Negowaucz HI. 590; dzisz
U. 49; raacz (*matb z *matl) HI. 3262. itp.

3) Prasłow. grupa *tbrt, która w staroshw. przecliodzi
w trbt, jawi się iv naszych zabytkach w postaci firt (filt), fift,
fcrt, t'art np.

185

t'iU: Vilkow Ul. 52G7; Yllczco Ul. 958; Wilczeo 111. 177; Wil-
couice HI. 437; Wilkowiska U. 25; Yilczcouicz Ul. 15; Wilczcowsky
HI. 2881; Wilk HI. 4025; Wilków HI. 3074; Yilczek III. 3070; IMl-
chouicze 111. 101; Pilcza Hi. 575; Pylszno 111. 3455.

rirt, fiH: Czirno Ul. 914, HI. 328; Cirzna Ul. 4131; Czirny-
cza HI. 055; Czlrnecliow Ul. 810, Ul. (585; Czyrnyecliow III. 4299;
Czirznechow Ul. 4983 uw. Czyrrana HI. 919, 4547 ; v czirnya U.
op. 5; czyrpyecz I. C. XXXIX. 34; birzwna (trabes) HI. 851; w dzir-
szenyii HI. 3018; dirszenye HI. 3239; w dirszenyu HI. 3239; pasirz-
bicy III. 453 ; passirbycza HI. 3373 ; pasirbem U. 03 ; Pirzga (stsŁ
prbga, yjopa, Miki. I'' 30); Pirzchonice HI. 297, 310; Pirzchow III.
2009; Pyrzchala HI. 3449; Pirzchoviecz (ohoJc Przclioviecz) HI. 4139;
pirzwey U. O, 83; pirworodimy HI. 2400; pirwey, napirwey I. C.
XXXI. XXXIH. pyrwy I. C. XXXIX. 58 ; napyrwy I. C. XXXIX.
31 : pyrwszem I. T. XXIX. 590 ; pirwszera ibid. 597 ; pyrzwa I. C.
XX'XIX. 127; Sciiba Ul. 2895; Szczyrba HI. 2370; Syrpek HI.
4112; Scirka Ul. 4407 uw. Swirczinsco HI. 933; Yirbno Ul. 544,
505; Wirzba, Wirzbicz.i Ul. 7, HI. 272, 4514 ; Wirzbno Ul. 078, HI.
48; Yirzbicza Ul. 7; Wirzbye HI. 2054; podwirzbe HI. 08; szawirz-
bya I. C. II. 283; wirzb {gan. pi) U. 50; wirzbynę HI. 804; Wyrz-
bantha, Wyrzbyathara HI. 2408; 4550; wirczak (vertibulura) I. O. II.
328 ; Wirzchoslaus Ul. 3 ; Wirzchoslava (fem.) HI. 288 ; wirzchouisko
Ul. 038, HI. 227; z wyrzchowysky HI. 3821; na virzchu I. C.
XXXYIII. Zyrkow, Zyrkowsky HI. 4047; Zyrkowicze HI. 2432.

fert: czwyercz I. C. XXXIX. 159; czwertbna HI. 3185 ; czwert-
nya HI. 4053; czthwerthny Hi. 2920; czwyerczen HI. 4180; zdzer
cza HI. 534; dzerszi Hu. 2, U. 55; dzerszy U. 60; dersza (5 2>ZMr.)
Hu. 34; dzyerzecz I. C. XXXIX. 159; dzerszal U. 10, 00; dzierzal
I. C. XXXI. dzyerzał I. T. XXIX. 590; sadzier.sal HI. 3177; odzyer-
szala I. T. XXIX. 590; vidzerszeli HI. 3200; vydzyerzely HI. 4302;
dzerszeiiya Hu. 37 ; w dzerszenyv U. 20 ; w dzerzhenyu Hu. 02 ;
w dzerzeniu U. 1; dzerszene HI. 3125; dzerszawcy HI. 3830; dzier-
żawczą I. C. XXXHI. Dzerzco Ul. 824; Dzerszconis Hu. 57; Derszco-
nis Hu. 39; Derscow Ul. 32; Dzerszek U. 17; Persscze HI. 434;
piersczien I. C. XXXII, do ssmerczi U. .10; po ssmerczy U. 00; po
smyerczy I. C. XXXIX. 58 ; Szmerdzącza HI, 3407 ; Szmyerdzącza
HI. 4224 b. thwyerdz {gen. pi. fortalicium) HI. 3790; vkwierdzicz
I. C. XXXI. Yerczalka, Yerkalka Ul. 3842, 3845; Yerkzalka HI.
4209 uw. ; Yerczicza HI. 12; Wyerzchovysko HI. 4509.

fart, a ivzglednie cart, mrt, z pierwotnego H-ui, *ghrt, np. Czar-
nocin Ul. 152,5293; Ozarnochow HI. 590; Czarn>ssa HI. 549; Czarn-
ków HI. 3339, 4480; Czarni HI. 4112; Czarna HI. 3937, 3993,
4021; Czarnoczsky HI. 3329; Czarnotbsky HI. 3754; Czarnochouicze
HI. 4113; Czartbkowsky HI. 3935; Zarnow HI. 3711 ; Zarnouecz HI.
str. 41, 42. 43; Zarnouicza U. 20; Zarnovnicza Ul. 14, 953, Zarno-
weczsky HI. 3007 Ud.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 24

186

Słow. X.

Dźwięk starosłow. i zastępuje indoeurop. krótkie u, luh też
jest osłabieniem niejako pierivotnego o. W języku polskim prze-
szedł ten dźwięk w e, luh też zginął zupełnie.

i) Starosł. i odpowiada w naszych zabytkach dźwięk e z po-
przedzającą spółgłoską twardą; np.

a) IV zgłoskach rdzennych: beczky (acc. sg.) HI. 7 ; ^)o/".
5^5? BT.YLK.1. Beczkaiu Ul. 1057; Cliechel (por stsł. .yi.k.ii, Ul. 212,
900, HI. 18, 138; debrza {stsł. d-bbrb) HI. 2894; debrz HI. 3655,
4495; Dadebrczą HI. 4175; depczes {por. stsł. ttptati) HI. 1366
drew {gen. pi.) U. 47; Kelcouicz (por. kieł, kła, ^k^łi) Ul. 43
Nacel (Nakieł?) Ul. 25; Gyemza {por. g-Bmzati, repere?) HI. 4101
mesclina (via ąuae dicitur, m^Bcli mech?) HI. 71, 3371; szep (anno
na, ^s-bp^?) HI. 2288; pyanczszeth {stsł. s-sto) I. C. XXXIX. 102
setnego I. C. XXXVII, wstecz (\"bzT,t-&k-) HI. 2999, poenam XV.
wstecznya Hi. 1566; fstecz HI. 505, 536; ffstecz HI. 96; {w naj
starszych księgach pisano : stwecz Ul. 150; stwecna Ul. 480; swet
czna Ul. 355, 377, 1292, 2967, 3278, 3343, .3388, 4182 uw.; Swe
czna Ul. 243, 1178, 1216, 2930, 3004, 4014; a nawet swetna Ul
3434) ; Trestca de Trestczin {jior. stsł tristb, lit. strustis) HI. 523 ;
posew (ztyati) HI. 2990.

b) w zgłoskach osnownych: ten {^t-bn-h) Hu. 16; I. C.
XXXVIII, i analogiczne yen U. 22 ; liczne wyrazy na -ek (-"Bki), jak
Bochnek Ul. 2517; Bobrek HI. 3629; Darabek 111. 121; Dudę: Ul.
2834; Falek HI. 463; .Fr.mek U. 7; Hanek U. 71; Janek Ul. 2;
Jazdek HI. 3818; Jurek HI. 699; Yurek HI. 3298; Climek HI. 473;
Cretek HI. 3861; ciibek I. C. H. 413; Cudlek HI. 2084; Kurek HI.
4465; Lysek HI. ^3822; Pyassęk HI 544; pyathek I. C. XXXIX.
103; Swantek HI. 3114; Sandek HI. 4133; świadek I. C. XXXII.
swyadeczstwo I. C. XXXI. Stralek Ul. 5235; Thoniek I. C. XXXII.
Woytek HI. 441; Zydek HI. 3987; Baranek Ul. 5222 uw. Gandanek
Ul. 4558; iMarsalek HI. 2695.; Nedzalek HI 79; osseuek HI. 3821;
podsadek I. C. XXXIII. Potstauek Ul. 687; Rosnmek HI. ^075; wV-
zinek I C II. 398; vsitek, vzitek HI. 2849. 3236; Wyerzinek HI.
4188 itp. dalej tv ivyrazach, jak : Mikel Ul. 881; Gaweł HI. 3135;
Świder HI. 3720; bamben HI 3211; Babenkowa HI. 1834; Jagenka
Ul. 908, Hł 2655; Vangorcze HI. 3554; vangerskego I. C. XXXII.
Bocłiensky HI. 656; Brzuclien.sky HI 2268 ^- Instrum. sglr. te-
matóiu na o- i -u-, jak: gwałtem Hu. 52, U. 6C), III. 637, 900, 904;
Woytkyem Hu. 69; sluszel)nikiera U. 9; poczanthkem U. 25; luppem
HI. 3581; langem HI 3947; listem I. C XXXIII, czassem I. C.
XXXI. sandem I. T. XXIX. 598; synem I. C. XXXni. zakładem I.
C. XXXI. — gen. plur. sosnek U. op. 5: stayanek (ibid.), itp.

187

c) iv przyimhach i narostkach, np. we Psarocli U. 12; we mlin
HI. 3125; we zgubą III. 270(3; nywecz U. 60: wnj^wecz I. T. XXIX.
.51)6; Yesrnye I. 0. XXXI. obesLini faiUMsati) HI. 2759; (.be.sle I. O.
XXXIH. obesl.-inye I. C. XXXIX. 112; ode czstr latli U. 99; z ode-
przą HI. 41.81: podeprzecz HI. 4260; podesrano fpodeżrzane^ I. C.
XXXVH1. zebrali na zebraniu (s7,-) I. C. XXXVIII, zesnala I. T.
XXIX. 590 ifp.

2) Starofit. i. (flnip. iv języku polskim prawie bez śladu:

a) IV zgłoskach, rdzennych, np. Bsow (por. bez, gen. bzu)
Ul. 64; bru {ge)i. de mileo, słsl b-brt) HI. 1435; chczal (cii'Lt-) U.
51, HI. 2957; chczely U. 61; clicza (7. sgl. praes.) I. C. XXXIV.
XXXVHI cum gays et dbrzi Ul. 5412; we dbrzi HI. 2752 (imr.
debrz HI. 2753, stsŁ dibrb) , Dmoszycze (obok Dymoszycze, por.
stsł. dtnia, dati) HI. 3«43. 3845; Dsczewicza ysłsl diska ?) HI.
480; Gbelszky, Gbelsky HI. 3091, 4299, 4304; Gdanszco HI.
3439, Gdów Ul. 64, HI. 54. 279, 2917; ^Yignanow U. 28; wegnał
(ginati) HI. 2895; I. C. II. 442; vegnanycz HI. 3771 ; gwałt (*g-bvaItTi
2 nicm. Gewalt) U. 66; Khy {por. kieł, kła?) HI. 2211; kmecz
(stsl k^met-b) HI. 3003, U. 66; kmyeczem Hu. 69; kmecza HI.
3179; kmyecza U. op. 6. kmyeczye I C. XXXIX. 103, 127; Lga-
now {por. łtgati), HI. 625, 4269; Zacrzow (por. kerz, krza, k-brt)
Hu. 27; Zacrzonicze HI. 346; Myedzikrze, Myedzikrzow HI. 4112;
Msan.i {por. mecli, m-beli-Ł?) HI. 3855; zamki (m-bk-) U. c. szamkow
I. C XXXIX. 58, ziimkowera I. T. XXIX. 596; odemknyenyv I. C.
XXXIX. 58; oberwana (rŁvati) HI. 1855; Rszana (por. riźb) HI. 514;
ssłal (siłati) HI. 2969; obeszlacz (nuntiare) HI. 2145; posli (posły)
I. C. XXXHI. posiał I. C. XXXIX. 127; ospy Cproyentus, o-stpi.) HI.
3917; Sanspow HI. 635, Hu. 38; Sasspow HI. 2816; Saspowsky
HI. 3712, 3881; sto (s-Łto) U.- 94; I. C. XXXH. gm. szta, ssta U.
44, 53, Hu. 70; dttal. dwe sscze U. 22; poszwa (tegumen, por. po-
szewka) HI. 2036; poschwa HI. 3752; poszwycze HI. 4459, pritka
((tk-) Ul. 5047; pritky Ul. 5063: przythknał Hi. 3008; I. C. II.
425; przythky (sustentaculae ad saepem) HI. 4222; I. C. II. 405;
natbknąl HI. 1137; tknoł HI. 2698; przitliknyon I C. II. 283;
przydkiiyona I. C. XXXIX. 159; tkanka (rubea) HI. 2036, tlikanka
(criiiale de pyerlis) HI. 2413; wnank (y-Łnękt) HI. 1457; fem. wnanca
HI.' 1063; pozwała (z-byati) U. 16; poszwu (gen. do pozew) Hu. 34;
przipozwał HI. 1821; na przeposzwanera HI. 2908; o wyswanye HI.
2703; pozvi (plur.) I. C. XXXIII, pozwy, przipozwy I. T. XXIX.
596; pozwotf (ibid.) 598.

b) w zgłoskach osnownych: kto (k-s-to) HI. 1348; I. C.
XXXI. ivyrazi) z przyro<-t. tko, --bka, jak: Hubko Ul. 1916; Woytłico
HI. 271; Michalco HI. 322; l>anko U. 92 ; Pywko HI. 2461 ; Szytko
HI. 3917; pod.śądka, podsądkyem I. C. XXXHI. plur. dolky HI. 1639;
rąbky HI. 2655; przimarki (gen. przimarek) HI. 3512; ganky (sglr.
ganek) U. c. spathkv {gen. do spadek) I. C. XXXIX. 30; vpadk}'em
I. r XXIX. 597; sswadczirai (por. świadek) U. 4; swatc/imy HI. 119;

sswadczó U. 57; swiathczicz I. C. XXXIV, swyatczyl I. C. XXXIX.
34; fem. Babka Ul. 4186 uw. matka U. 23: Cristca HI. 326:
Nastka HI. 168, 3614: Femca HI. 474: Ząbka HI. 2781; Galka
HI. 2496; Strzałka HI. 3410; Rząsska HI. 3309; Skałka HI. 4277:
Zylka HI. 4112; Myarka HI. 4428: pho: Tr.-.mbki Ul. 5231; loc.
sgl. na rudcze HI. 358. — dalej w icyrazach, Jak: Kachna HI. 3824;
Crzichna HI, 3732; w formach przyimdlwivych, jak: zakladmy HI.
4307. itp. Natvet wyrazy na -ek (--bk-b) wyrzucają niekiedy e
{a iczględnie -i) w nom. sgh np. Bork Hi.' 441 : Verzvnk, Werzink
HI. 399, 1718.

c) na końcu icyrazótc, np. spass HI. 242, 271; jass {słsŁ
jazi, caualis) HI. 557; zapiss U. 91; Szalass HI. 919; Zalass Ul.
4549 ; zapisz I. C. XXXI. zapiss I. T. XXIX. 598 (jnsownia ta
przez SH jest niejako .śladem odpadłecjo dźwięku t.) : praw HI. 647;
I. C. XXXIII, rad I. C. XXXIV. Zambr HI. 309; w' złożeniach: Bo-
gdal HI. 3407, 3840 ; Suchdol HI. 563. 2702 ; polyedneynaczcze Hu.
38 ; poltrzeczyey Hu. 73 : iv przyimliach i narofitliach^ jak : Obrzuth
HI. 364; obyechal U. 9; obwanzala s\"a Hu. 39; obyąw HI. 1979;
obyansowal sye U. 63; obyadnego HI. 3771; obiawiara I. C. XXXVIH.
po obmovach I. O. XXXVIII; oth 30 lat Hu. 62; othpyram sza HI.
3217; odpyiram sza (ibid.); k ne}' Hu. 47; poddał Hu. 12; podzam-
cza I. C. XXXIX. 112; ss (si) yego wolę Hu. 71; ss woły U. 54;
ss yego kasnę U. 54; na ssmowye Hł. 3085; posspołicze U. 49;
Srzancice HI. 493, 690; Zrzatha de Zrzacicz Ul. 984: ze Srzenczicz

I. T. XXIX. 597; rosyąl HI. 2709, ss {stsł. \z-h) swego domv U. 4;
z cliiscłie U. 30; s nyey Hu. 36; z yey domu U. 76; strony {zam.
z strony — sstrony) I. 0. XXXIX. 1 27 ; wzancz (vtzT,-jęti) Hu. 48 ;
wzol Hu. 71; wsal Hł. 3247; wsział I. C. XXXVII, 'wswalil HI.
2336; Ysczągnąl HI. 3089; vzdal Hł. 4362; wsdawne Hł. 1130;
wstecz Hł. 27, 12ai ; fstecz Hł. 75, 1696 itp.

3) Prasiow. g r n p a Hi,rt, Hiylt^ która w jeżyku staroslow. prze-
chodzi w tr-Bt, tłtt, jaivi się w nccszych zabytkach iv postaci tart,
tcłt (toh), tłut, np.

tart: Barzny (stsł, bnz-h?) Rl 32?A; barwerz (briv-) Hł. 3331 ;
cliarczicza Ul. 1643, HI. 954, cztwartey U. 19; czwarthi I. C.
XXXn. czwartłią I. ' C. XXXIX. 104; Garbacz Ul. 3345; Garbów
Hł. 2340; Garbek Hł. 3498; Negardow Ul. 553, 4055; Gardzyna
HI. 3958; gardło Hł. 1405; I. C. XXXVIII. Gardłicza Ul. .5234;
Hł. 2295; Gardlycza Hł. 58, 526; Garłicza Ul. 3430; U. 43; III.
4495, 2024; Garliczsci Ul. 5327; Garliczky HI. 4496; Gebaltow (?)
III. 155, obok Geboltow, Gebultow (por. niżej) : Carnow HI. 44, 342
(por. stsł. krtn-B, mutilus?); Karnkowski HI. 4534; Garnko Ul. 4225 uw.
Karzsnicza Ul. 3696; Cłiarsznycza Ul. 4654; Ccliarsdnicza Ul. 715;
w Charstniczi U. 4; Carcz Hł. 2817; karczma Hł. 2709; carcznii
Hu. 30, U. 2; w karczmę U. 57; karczmarzowi I. C. XXX(II. Kargov
HI. 186; Marchoczicz Ul. 14; Marcbocice HI. 302; marsczenecz I. C.

II. 408; sparl (depressit in Iiereditate) HI. 3445; Parcz, Parcze Hu. 8.

189

m- Parozowsky III. 44.']"); Parknsch Tli. 583: Parcossy III. 2000,
Parkoscliouicz U. Al); Soarbila Ul. :5()74; Scarbek III. ol5; tliarczicze
(scissurae) 111. 2472, 4141; Tar- III. .WS ; tliarg III. 4254; na tar^u
I. (1 XXXIV, na turKaeh I. ('. XXXIII, targował U. 08; Tarnów Ul.
52!)8, HI. 113, 2447, 4427; Tarnowa góra Ul. 4159 uw. Tliarnawa
HI. 353 ; Tarnawa HI. 2434, 2442 . Tharnoclia HI. 3222 ; Tarnow-
ska HI. 257; Tarnowskyego I. C XXXI. Tarsowa Ul. 447, 619;
Yarcislao Ul. 45)3; Warczislao Ul. 731 (ohoJc Yercislao Ul. 4,50);
Warczislawa ((jen. sr/l.) Hu. 7; zawarł HI. 3077.

łeU: Beisow Ul. 494, HI. .595; lielzow I. C. XXXI. nhelra III.
73, 129, 542, 2267, 3817: Cheimek HI. 3739; Chelmsky I. C.
XXXIX. 112; Chelsty HI. 3711; kelbasnyk HI. 179; Omelti Ul.
()17, 5423; Oraelty HI. 30; Omelto Hi. 172; Pełka Ul. 209, 211;
Pelca HI. 40; Pelcznloza Ul. 1312; Swetopelcam HI. -332; Przedpelk
Ul. 301(1 ; zpelna HI. 2,535; popełnił Hu. 12; popelnył U. 77; zu-
pcłnara I. C. XXXIII, przepelsli Hł. 3167; przepelsznjicz HI. 4041:
przipelsloraii Hł. 4103.

łoU. (?): Gebołtow Uł. 51, Hł. 4307 {riuweł Gebulthow, Gye-
bulthowsky HI. 4307); Swantopolk, — polkoui HI. 2315, 4452; Tlioł-
cinco Hł. 32.

łhit: Dlubnam (flnviiim) Hł. 4.532: dług, dlugn U 22, Hu. 19;
I T. XXIX. 596; długów HI. 2734; Dlngi Hł. 1807, 1802: Długa
HI. 4101; Dluge HI. 4475; dlugyo I. C. XXXIV. Dlugosdi HI. .337,
3571; z dlusky U. op. 9: w dłużą I. C. XXXIX. 1,59; dłusznikom
III. 2925; Słup Hł. 261; Słupów Hu. 59; słupi {lustr, pi) IW. 4141;
Slnpowsczy HI. 4271; Tlueoma Hł. 520; Otlihiczony Hł. 4125; Tłu^
macz Hł. 3970.

4) Wiadomo, że iv nicl-tórych innych językach słoto iańskich,
jak IV czeskim i serbskim, starosł. grupom trit, trtt odpowiada
zwykle trt, t. j. grupa dźwiekóio, iv której r j^ehdąc funkcy a samo-
głoski tworzy oddzielną zgłoskę wyrazu. Że i w języku polskim
było coś podobnego, domyślaćby się można z rozmaitości iv za-
stępstwie tego r samogłoskoieego (ir, er, ar, por. wyżej)-., śiviad-
czą': o tym wszystkie nasze najstarsze zabytki literackie,- język
późniejszy i dzisiejszy. W naszych zabytkach mamy nawet pewne
ivyraźniejsze ślad/y nietylko r, ł, ale nawet m pełniącego funkcytf.
s a m o głoski , np.

r: Brnoczicz Ul. 479, ,5284; HI. 168 {por. stsł. bn,nijMy)
IJrnoczsky HI. 2^34; por. też Burnocicz Ul. 516; Cłirwatliy 111.
3546; Drwal Hł. 242; Drwena Hł. 605, 2898, 4048; Drwycna,
Drwycnya Hu. 53; HI. 4334; Drwanya HI. 4325; Drwanska^ III.
4325; Drwakowicz HI. 2589: Crczantha de Crozanczicz Ul. 743;
Crczantice HI. 363, 381; Krezon (Cristinus) HI. 3239, 4027, U. 82;
Crczonowa U. 99; Crczanczin Jll. 3085; Crcączicze Hł. 2694; Krczan-
czski U. 46 {obok Crzczonow HI. 47 : Krzczanezicze HI. 2501 ;
Kszczączicze HI. 3371; Krząta de Krzacicz Ul. 1757. gdzie r zo-
stawszy spółgłoską musiało uledz assymiłacyi) ; krrzycz3"eleni 1. C.

190

XXXIX. 102, 112; crwawe Hu. 45; krwawił Hu. 43: Zrcouicz Ul.
6; por. też: na odrzywiu na odrzwiu, in postłco) HI. 1984.

1, ł: bidlna HI. ^^ll: KadliiH HI. 624: Skrzydlna HI. 4101,
4360; Clwow. z Clwowey HI. 3234: Modlnicza HI.' 216: 'Plsczyna,
Plsczinensis Hi. 4509, 4474; Sidlniczkł I C. XXXVIH. Lganow HI.
625, 4269; ohok lygalbych (mentirer) HI. 2341.

m: osm I. Ć. XXXIX. 159; ossmnastego I. C. XXXI. ohok
osymnyaczfze Hu. 64.

Słoiciańskie a icystępuje zaicsze tv języhi polsJcim jako a,
luh też hyiva niekiedy ścieśniane ku o. IF naszych śladach 2)i-
śmiennych najstarszego języka ziemi krakowskiej icystępuje praicie
wyłącznie a. Jak iciadomu zastępuje słów. a tak pieriootne indo-
europ. a, jak też G, dlatego uważać je nahży zaiosze za pierw,
długą samogłoskę. Przykłady z naszycJi zabytków':

1) ic zgłoskach rdzennych: a) Babka Ul. 4186 uw.
Babin Ul. 556, HI. 3725; babisny ^ayalitate) HI. 2023; babyzna
HI. 3865; Baran Ul. 744. 1334, Hu. 1-3, U. 94; Baranek Ul. 5222:
HI. 2636; bar.-mye Hi. 3568; Rarannwska HI. 4502: B;irz;inecz Ul.
3639; bi-at Hu. 13, 53; brath HI. 119. 121; Br. tęcz Ul. 4530 uw.
Bracyeonicz L'l. 398; Bn.ezenyecz HI. 2779: bratan.-k Hi. 2979;
Bradska HI. 3784; Braczska, Brarzka HI. 3709: Brathkowsky HI.
36'^5; Bratuczicze HI. 3709; bmtlia I. 0. XXXIH. braczy 1. T.
XXIX. 598; dacz (dać) U. 47, 61 : I. C XXXI. I. T. XXIX. 598;
dal Hu. 41: U. 15, HI. 1130, 3156: Bo-dal Ul. 4090; B..?dan Ul.
6342: zadany U. 57; zadaless HI. .3926; dalibóg I. C. XXXIII. dava
I. T. XXIX. 596; zadavek HI. 3733; Bozidar Ul. 4691; prziganą
HI. 2436; nagany&n linfamatus) HI. 2461; sganbyon (culpabilis) HI.
4166; Gra}ow HI. 4493: Jablonicza Ul. 8, HI. 1560; Jabl-une HI.
4122; Jassyen Hi. 3665: .lasyenski HI. 4534; jama HI. 3599; Jawny
HI. 4108; yawnyo I. C. XXXix. 127: obławiam I. 0. XXXVIII, obya-
wylem HI. 4293; Jawor HI. 4214: Jaworzsno HI. .3348; Jaworszky
HI. 4295; Cameu HI. 588, 3735; Kamenecz HI. 579, 1737; Kamyc-
nyecz HI. 3785, 4275; Caraonca Ul. 5124; Kamonca HI. 172; ka-
menicza HI. 2466 , 4527 : kamyk HI. 4224 b. camieniem I. C.
XXXII, w UamyeiiYczY I. C. XXXIX. .58 : zakład U. 16, 27, HI.
2361; I C. II. 254; I T. XXIX. 596: sklatb HI. 2492; uclad HI.
2957; pokładał HI 4038; nakla.Ii I. C. XXXI. Crawyecz 1. C. H.
387; crayacz (sTeire) HI. 3050; Crakoscbowski HI. 4511; łapa,
łapka HI. 22.54; l.ipal (maneipavit) HI. .3332; Lappanow HI. 40;
Lapezi.ze HI. 4141: ławki HI. 1,303: lawky HI. 3481: s laski I. C.
XXXIV, łaskawi I. C. XXXIV. Maków Ul. 4131; Macocicze Ul. 593;
.Makowo HI 25; Macouisca HI. 622: Makoladwa Ul. 4495 uw. Przi-
makow HI. 4030; matka U. 23; matbki I. C. XXXVIiI. macz HI.
3262; raaczerze U. 23; m iczerziszuy HI. 3351 b. maczyerzistego I.

191

T. XXIX. 597; Maslomanoza (?) Ul. GOO, 954, III. 372; Maslomifjcza
HI. 4087; MaslowsUy HI. 3165; Mazanyecz HI. 4403; ogarz HI.
1728; opadnye Hi. 3299; popadnye I. C. XXXIII. vpadk}'em 1. T.
XXIX. 597; pan, pana U. 35, 29, HI. 728; I. C. XXXIX, pancy Hu.
45; panosza Hu. 24; pastewnika U. 33; spaś Ul. 842, 3933; spass
HI. 242, 271; po|).issanich (dep.iscatis) III. 2899; p.istewniky III.
3296; plati (ann.itiira) HI. 2020, 2176; płatu [gen. Sf/L solutionis)
HI. 2945; I. C. XXXI. placki Hu. 31; zaplaczil Hu. 59; U. 78; za-
placzicz I. C. XXXIII. XXXVII, poplatky HI. 547; raczil I. C.
XXXHl. raczili I. C. XXXVIII, rad 1. O. XXXIV. Radslaui-z Ul.
226. — 228; Raczslavicze U. op. 1; Raczlawycze HI. 3846; liaczlawa
I. T. XXIX. 598; rada I. C. XXXH1. Radzeszowa HI. 343.5; Rad/J-
mioze HI. 3683; Radzimu-zsky I. C. XXXIH. sdradzil HI. 3247;
sdraczcza HI. 2967; stradoza HI. 2983; radzye zkyego I. G. XXXIX.
58; rayczye (rajce) I. C. XXXIX. 30; Ray.sco HI. 503, 4232; rayszkego
HI. 3135; rany U. 6, Hu. 69, HI. 3003; ssaiu 1, C. XXXVHI. sa-
mego I. C. XXXI. sz.imicza, z ssamicze HI. 3250; stayan'^ (iiiger) Ul.
5176 UW. staianie U. op. 1, 5, 6, Hi. 4176; stalą HI. 3153; ostała
Hu. 16; stało 1. C. XXXVlIi. I. T. XXIX. 598; stado HI. 1008;
Stadniki Ul. 5273; Stadnyky HI. 296; zastil HI. 2990, 4065; do-
stacz (reąuirere) Hi. 4445; zostacz I. C. XXXL Staw HI. 521; sta-
wów [gen. pi.) HI. 3240; stawisko HI. 1310; zastawa Ul. 4143,
4487 UW. 4620; zastaw Ul. 1370; z zastawi U. 8; zastauil U. 2;
zastawyonye HI. 3847; stavya I. C. XXXIII, postawecz (st.iracu) HI.
2364; I. C. II. 465; postawezowa HI. 3816; przistawky HI. 3927;
stan (teutorium) HI. 4057; Stanatky Ul. 772; Stanauthky Hi. 2331;
statek I. C. XXXVHI. dp. stary HI. 1313; Staizin Ul. 25,832;
Starzinsca HI. 257; Starzicza HI. 3302 b. starosta I. C. XXXHI.
Schpak, Spak, Ul. 5143, 5126; Sspak HI. 5; Spak HI. 2636; po-
uaba (yocatio) Ul. 4709; Wapawsky HI. 4351; Zayącz HI. 4112;
zaiaczky I. C. XXXIII. Nesnanowice HI. 304; viznal U. 92; I. T.
XXIX. 596; przysznal sye HI. 2619; przisznal HI. 4315; zeznały
I. C. XXXIX. 102.

Prawie wszystkie rdzenie przytoczonych przykładów znaj-
dują; się nietylko w innych językach sloioiuńskich, lecz także w nicr
których jeżykach indoeuropejskich świadcząc o pierwotnej długości
naszej samogłosJci.

b) Z innych przykładów możemy tu jeszcze przytoczyć: Ba-
wola') HI. 807, 1399; Bichu.-z HI. 4275; Ciiwalis HI. 2636; Fali-
bóg Ul. 5234; Fał HI. 67; Palec HI. 463; Fdow HI. 92; Bogufal
HI. 484; Falkowsky HI. 3235; Falkowycz I. T. XXIX. 596; uchua-
laHL3506; wphalą HI. 3342 ; cliwaiebnem I. C. XXXV1H. .Clia-
myecz HI. 3588; Czaya HI. 4531; Czayca HI. 2948; czaple HI. 2134,
3215; czapca HI. 3474; Dale how Ul. 226; oddalayaucz I. T.

') Forma ta polska nie zgadza się ze stsł. byyołt.

192

XXIX. 590; dawna HI. 3050; wsdawne HI. 11.30; dawnoszczio
HI. 2700;: Drab Hi. 4085; drapana, przedrapana HI. 3526 — 27;
Gay Ul. 2879. 5377, HI. 3829: Gayowa HI. 2709; Gayko Ul.
3725; w gayoch Hu. 4: Podgaye Ul. 5099; Z.igayew HI. 4483;
Galka HI. 2496; Glathky HI. 2447; Gladysch HI. 4099; Głaz Ul.
781, 1115; Grabouich Ul. 71; grabw {gen. pi.) HI. 2691; arborera
dictam graba HI. 3652; gwarras seu dissensiones HI. str. 413;
Kaczka Ul. 1052, 1243; Kaczorek Ul. 2702, 2809; Cacicz Ul. 122;
Kaczkowicze Ul. 3216; Kalina Ul. 75, 364, 4869, U. 24; Kanar
III. 4469: Kane UL 5031 uw. Kanya HI. 4410; karaschye (ryby)
HI. 3601; Carznocin Ul. 2009; Carnyowski HI. 3238; karmnego
(bovem saginatum) HI. 4368; Kapę Ul. 3285; Kapalka Ul. 3217;
Nakapalo Ul. 1799; Kapusta Ul. 863; Kawky HI. 64; Kawiory HI.
2464; Kayyccz HI, 4255; cawalecz (particula prati) HI. 2817; kazał
U. 53: kazała Hu. 64; skazał HI. 2936; przikaszal HI. 3457; kasn()
U. 34: kaznya [instr. sgl.) Ho. 52: kaszną HI. 41.51; wkazanye
HI. 2439; skazanya I. C. XXXIX. 32; cradną HI. 2850; kradli HI.
2850; wicradl HI. 3137; vcradzoni Hl.'2844 ; Okradzonow HI. 3664;
kramne I. C. II. 412; craranicli (res iustitoriae) HI. 2820, 3069;
Crasska HI. 2344; Craszknwskye HI. 4101; Kraschni ztliaw HI.
3302 b. Crasnyk HI. 1093; I.agoda HI. 3277: Labancz HI. 4343,
4531; Polayevicze HI. 3351 b. Polaiouicze HI. 3290; Lany HI.
3126 b. 4281; lanecz (pratumj HI. 2650; Laznya Hi. 4343; lazebne
(balnealium nb. vectigalj HI. 3739: lassyczy HI. 3342; Mały Ul. 64;
HI. 156, 2636; Mali Ul. 3353; Malusza Ul. 4929; Malusky HI. 4321;
Malicowsky HI. 2544; Malyszycze HI. 4281; mało I. C. XXXIII.
nyemałi I. C. XXXn. małżonka I. C. XXXIX. 127, 159; opatrzni
I. C. XXXIH. Payauciny HI. 773; passeky HI. 1020; pasirbem
(instr. sgl.) U. ()3; passirbycza (privigna virgo) HI. 3373; Pabyrek
HI. 4025; PaneWnyk HI. 4512; Płaczko Ul. 4438; Placzkowsky HI.
3973; Plassky HI. 4535; płaskie U. c. Plasa Ul. 3980; Plasecz Ul.
1652; praw HI. 647; I. C. XXXIU. prawa (fem.j U. 18, HI. 842;
rozprawa Ul. 1217, HI. 3122; oprawa Hu. 41, HI. 4156; prawa
{gen. sgl.) U. 55; HI. 1699; I. T. XXIX. 598; prawem I. T. (pro-
szows.) III. 11; wiprawicz Hu. 57; sprawicz HI. 2471, 4443; opra-
wycz HI. 2699; Oprawcza HI. 1595; colonus alias ratay (*orlaj) HI.
4072; Rawa HI. 2305; zrazylessz (depressisti) HI. 4057; Obrazo-
wicze HI. 4514; possag Ul. 4, HI. 759; posag HI. 1559; possasna
Ul. 3223; Skala HI. 3009, 3266; Slabosch HI. 4294; Szacharka HI.
4428; Scharuga Ul. 5344; Schafflary HI. 4254. 4471; Sczaw HI.
4318; Sczawynski HI. 4380; Szalass HI. 919; Schathan Ul. 5439,
S/.atlianow HI. 2518; tbabor HI. 1999; vałły (wały) HI. 4135;
rozwalona U. 40; przewalycz (perfodere) HI. 2819; walka (bellum)
HI. 3457; walnim 1. C. XXXIII. Zadco Ul. 608; wappna {gen.
sgl.) U. 47; walach (eąuus) I. C. II. 379.

Nie wszystkie te wyrazy są czysto słowiańskie, iviele z nich
bowiem jest przyswojonych z innych języków. Możnahy do nich

198

dodać jeszcze wiele innych iirijrdzów przi/s woj onp c h i imion
ivlasni/ch, jak np.

Ailamoiia Ul. 4G74 , 111. 54G; Ad;.mowsl<y 111. 4211; ;idama-
scowy HI. 4135; JatjneszUa Ul. 701; Y;if,Mie.s.sky (fjen.) II). 3114;
a-iicski I. C. XXXIII. Ja^^enca Ul. 908, HI. '?655 ; Andrzcowi U. 27,
oho/i Oiidrzcowy U. 50; Anna 1. T. XXIX. 598; aktlia, v act. w ak-
.•zyecii 1. C. XXXIX. 112, 113, ,30; apatckarza ') HI 315G; barcLani
III. 4081, 4082; Fabianus alias Pabyan 111. 3947; Fabianem I. C.

XXXIII. Gaweł HI. 3135; Bur},n-aba Ul. 1572; graniczą Ul. 2452; gra-
nycze HI. 2909; U. op. 10; gwałtem Hu. 35; gwaltownye HI. 3212;
Hannssz HI. 1816; harassy HI. 3752, 4081; haraszowy 111. 4135; ha-
tiasowa HI. 3816; Jan Ul. 517, U.62, I. C. XXXI. Janek III. 516;
Jaszek U. 35; Jasko Ul. 576; Janka {fem.) Ul. 3120; Jaclina (fem.)
111.48; Janina 111. 1594; Janikowsky HI. 3889; Jaruba (f/cn.) I. C

XXXIV, yarmarku I. C. XXXIII. Kaclina HI. 3824; Koclin?! ohok Ka-
clinin Hu. 46; Kaczerisz Arraenus {t. j. Cliacz-eies, krzyż — twarz),
Kaceris HI. 4049; caletha HI. 3015, I. C. H. 435; caletlinik HI.
2693; I. C. II. 380: Kaliss HI. 656; kanclerz I. C. XXXIII, fastel-
lana I. C. XXXVIII. Kasuba Ul. 4165; Kassiibicz Ul. 560; Gvartho-
uic/. Ul. 2662; oberman (superior) Ul. 5111; obermani I C. XXXI.
lailunu HI. 2870; Maczey HI. 480; Mnzur HI. 3222; Madey HI.
4282; przimarki HI. 3512; Nastka HI. 168; papezs Ul. 1467; Pa
cossowca HI. 92; paczerze (pater noster) HI. 2820; I. C. II. 118;
pancerz HI. 3156; palios alias palye HI. 2649; Paska (Pascha) Ul.
.50; Pawłowicz U. 30; Pawlik HI. 3164; pogan (paganils, litews. pa-
gunas) Ul. 647; Raba HI. 557; Radwanouicze HI. 367; Raszcow HI.
356; Raschcow HI. 54, 464 ohoh Rosscow HI. 360; na ratussu I. C.
XXXVHI. Raphalka Ul. 5446; Stassicza Ul. 16; Staskowka HI. 3316;
Scawyna HI. 176; Skawina HI.- 1600; slachta I. C. XXXIII. XXXIX.
32; slachczicz I. C. XXXV1H. slachczanką HI. 2375; sliachethni 1.
C. XXXII. slia<hethua I. T. XXIX. 590; szapranecz Ul. 2542; Sa-
phranecz Ul. 2607; Szafranecz U. 36, Zsattraneoz HI. 85; Schaffran-
czowy HI. 3177; Sehafliranyecz HI. 4294; Schafrancze HI. 4024; svab
Ul. 1155, 1204. 1238; taneczni HI. 3752; tatarky (cicorae) HI. .330,
4459; tliatarce {gen. sgl. łać.) HI. 2899; sella ąnae dicihir Val:iskie
U. c. vantuch Ul. 4099; Vawrincicz Ul. 546; Wawrzanczycze III. 3(X)6;
Wawrzkowska HI. 4101; Warczab HI. 4025; wasznik (pensator) I.
C. II. 121.

c) Tu też należą niektóre jormif zaimków , przyimki i nara-
dki, jak: nam U. 9, 24; Hu. 71, I. C. XXXIX. 103; nasz HI 121,
119, Hu. 13; wasz I. C. XXXVIII, nawsze (na-wsic) Ul. 5063; na-
wsye HI. 4372; namiot (banderium) HI. 2(396; namot (tentoriura)
HI. 4034; natoa (locus, ubi ponit nunc ligna) HI. 2710; na uawszyw

'j Dziś aptekarz ; koło Częstochowy — jak mi^ zapewniano —
i dziś lud apatekarz, podobnie słyszałem z ust Czechów.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 26

194

HI. 4222; na on czascli I. C. XXXIX. 104; za gwałtem HI. 529; za-
pusta Ul. 977; U. op. 8; Zablocze Ul 220; Zarogow HI. 137; zadał
Hu. 35; zakąszał HI. 3240; Zaraniba HI. 2780, 4136; schamek (ser-
raculum) HI. 3181 ; zarnkv I. C. XXXIX. 127, zachodzą (iiitercedo)
HI. 4151; zayacze Ul. 5047; zagyąte HI. 4203; zasczie I.'c. XXXVHI.
d) Samogłoska a zastępuje już z czasów praslow. dawniejsze

0, poicstułe przez wzdłużenie piencotnego o, przy tworzeniu słów
częstotliu-y eh (iterativa) np. pomagay U. 7, 17, 33, 70, Hu.
67. HI. 728, 1729, 'd298 iłd. (por. mogę); posabyasch (usurparisi HI.
3745, por. sobysch yą szobye (usurpando approprias tibi) HI. 3899;
sobyancz yą sobye (tamże w uwadze); odmava (repugnat) HI. 4453
(por. mówię), omawyayą (exprimunt) HI. 4293 ; sgadzaią szya I. C.
XXXIV. (por. godzę się); vmarza I. T. XXIX. 596 {^por. morzę);
wyzwalayacz I. C. XXXIX. 31. (/;or. wyzwolę) ; Tarzała Ul. 1169 {por.
toczę), itp. Na gruncie języka polskiego powstały takie słowa
częstotliwe jak np. wraczacz Hu. 39 {por. wrócę); odgrasza (diffidat)

1. C. II. 384; przegrazal (diffidavit) HI. 2798, por. grodzę; obraczayą
I. T. XXIX. 598, wywraczane U c.

C) Samogłoska a jest również jeszcze z czasów prasłow.
w peionym stosunku do e, o, i do e np. Grabye U. 1 ; Grabę HI.
40, 322, por. stsł. grebą (grzebię), grobi (grób); łazy HI. 1020;
4544: U. op. 10; Lazisca HI. 1702, por. lezą (leść); Curopatwa HI.
392, 437, por. stsł. kurop'Łtina, czes. koroptev, *pot-: pet-, -£TOiJi.«i;
Opalacz, Oppalacz HI. 2450. 4008, por. po-peli (popiół); sadzawka
(piscinula) HI. 2293, 3425; szadzawka (piscaria) HI. 3821; oszadzy
(locabit) HI. 3791; szadzę I. C. XXXIX. 34; por. sesti [pierw, sed-);
Sąuarcz Ul. 5258; Skwara Hł. 3575, por. skvreti (z *skverti) ; po-
twara icałumniat) Ul. 3012; pothwarcza I. C. II. 443; poenam Po-
duarna Ul. 2745: potduarna Ul. 1955; podwarza (potwarca) HI. 1349:
podfarnie (całumniose) HI. 4419, por. litews. tveriu, słów. tron,
twór, tworzyć; — Zawada HI. 337; Znwadzsky HI. 2436; prowa-
dzicz HI, 3260, por. vedą, -Yodi (wiodę, po-wód, woje-woda) ; Nava-
rzicze HI. 3911, 4144, por. vreti (*verti).

Przez porównanie z językiem lit e iv s kim liczba takich rdze-
ni ów , w których samogłoska a jest niejako stopniem wyższym
(Hochstufe) do pierw, e i o, znacznie tozrasta. Tak np. z przy-
kładów przytoczonych wyżej pod b) możnaby tu zaliczyć skała Hł.
3009, 3266, por. litews. skeliii (rozłupić); przewalić HI. 2819; roz-
walona U. 40; wały HI. 4135, j^or. litetos. veliu, itp.

/) Równie prastare jest słów. av {zamiast óv), powstałe przez
tozdłużenie pierwotnego ov, np. zabawa HI 158, U. 65, 66; por. stsł.
byti (być, zam. buti, stopień wyższy byłby bou-, bov-); Swatosława
Ul. 3782; Slavicze HI. 137: Sławków Hł. 2291, 3664; slawethne I.
C. XXXIX. 31 , itd. por. słowo ; trawniki Hu. 22 , por. stsł. trovą,
truti (truć). W wyrazie kwas {por. Quasnow Ul. 4648, 4789, HI.
10; Quassouicze HI. 3946) jest dźivięk a innego zapewne pochodze-
nia; prawdopodobnie jestto już przyrostek osnowny: ku-a- {por. kys-

195

nąti, kisnąć, Kyssel III. 514; rdzeń ku). Tak samo ma się rzecz
ze słowem chwat, }wr. cliycić.

2) w przyrostkach osnoiony eh: a) Osnoioy i mienne
jak: Cosarz Ul. 472; Kozarz HI. 4087; gospodarzem Hu. '-5; III.
I,'}82; karczraarzowy U. 40; Kleparz III. 411, 4.'ł51 ; pyecarzowa Ml.
;};}()1; pyszarza I. C. XXXIX. 58; Murarka HI. 21(34; inlinarka HI.
3850; syodlarczik HI. 4085; Cowar Ul. 5:57; Korary HI. 4289; OflF-
czar Ul. 712; GiFczary HI. 221; Owczary HI. 2412, 4418; Peccary
HI. 2408; Pyekary HI. 3912; Psary HI. 3, 12; Psarska HI. 257;
R/.ossotary HI. 448, 531; Rzeszotary HI. 3826; Sklary HI. 4424;
sklarskey HI. 4174; a pod wplyioem tego rodzaju wyrazów pliilary
(columnae, Pfeiler) III. .3061; Gural Ul. 2159; Koual Ul. 4513; Ko-
wale Ul. 903; Nosal HI. 453; Cowalow HI. 2634; Rogalye HI. 4108;
Rognioza U. 94; Grzymała HI 3612; Gvisdalka HI. 4025; Troyan
Ul. 2; Begranow Ul. 2; Bo3'anicze HI. 2759; Bratanek HI. 574; bra-
thanka I. T. XXIX. 597; Corabicze Ul. 5099 uw. v Korabinie Hu. 30.
Corabnyky HI. 385, 4023; Korabyowycze HI. 2699; corabyelnyky
HI. 4135; Lancaua Ul. 680. HI. 675; crwawe Hu. 45; krwawił Hu.
43; Mozgaua Ul. 5143 uw. Mozj^awa HI. 2776; sadzavki (reservato-
ria pisciura) HI. 2293; Zoraw HI. 4453; Zorawniki Ul. 4709 HI.
3943; las!<avi I. C. XXXIV. Bogati HI 3410; l.ipatha HI. 4459;
roliatliina (lancea) HI. 4541; Bogathky HI. 4127; gromada HI. 2334;
Wachadlow Ul. 26, HI. 3126 a. Kopacz Ul. 4100; Colaczicz Uł.
5251; Kołaczek HI. 164; Dibacz HI. 3535; Fukarz HI. 3947; Zya-
bacz HI 4112; Oraczowsky HI. 3887, 4220; iednacze I. C. XXXI.
XXXIX. 31; yednaczky I. C. XXXIX. 31; bogacz I C. XXXIX. 58:
Korczak HI. 2417; korczaky (instr. pi. clphiis) HI. 2700; taco HI.
465, U. 68: takesz I. C. XXXVIII, jako HI. .3208; iaco U. 68, 69;
wschakosz I. C. XXXIX. 104; ynaczy I. C. XXXIX. 34; yednak I.
C. XXXI. itp.

b) Osnowy słowne, np. bral HI. 3240; I. C. XXXI. obrał
I. T. XXIX. 596; brała U. 74; na zebrany v zebrali I. C. XXXVH1.
Odranecz HI. 69; wegnał HI. 2895; vegnanvcz (yen. plur.) HI. 3771;
przignal (pepiilit) HI. 4541; Lganow HI. 625, 4269; sslal HI. 2969;
obeszlacz HI. 2145; obesłani Cadvisati) Hł, 2759; obesłanye I. C.
XXXIX. 112; posla.z I. C. XXXIX. 127; tkanka (rubea) Hi. 2036:
pozwał Hu. 14; I. T. XXIX. 597; zazwał U 83; zaswaia HI. 3195;
zazwanya U. 45; wyswanye HI. 2703 ; na przeposzwanem (in termino
concitato ad a ta) Hi. 2908; cowanya (vinculationis) HI. 3332; szno-
wacz (includere) U. c. chował HI. 3234; gabacz Hu 16, U. 35; ga-
bał Hu 62; gaban U. 26; scazacz HI. 2725; kazałismi I. C. XXXIH.
pokonacz (coniurare) Hł. 4114; copane Ul. 4015; copaninam Ul.
4142; przecopacz HI. 2972; orał Hu. 25, 62; poorał Ul. 31; wwo-
lan (inclamatus) HI. 3333; vłvolane HI. 3651; pissana I. C. XXXVIH.
yipissacz I. C. XXXI. viazan I. C. XXXVIII. viczagacz I. C. XXXI.
pocladaniu (post po^iitionem) HI. 1838; składana U. c. poviadayą I.
C. XXXIV, dayał Hu. 23 ; dawał HI. 3085 ; zdawacz (sententiarej

196

HI. 3342; davagiancz HI. 3195; podavacz I. C. XXXIII, przechowa-
wal (observaret) HI. 2534; vziiavayacz I. T. XXIX. 596; wikiipowala
U. 8; policzkował Hu. 44; neprzymowal HI. 119; itp.

3) IV zakończeniu eh przypadków: a) No min. sf/lr.
osnów na -a. np. Góra Ul. 1, HI. 166, 4112; obora Ul. 2092;
pocora HI. 354; pokora HI. 4022; jedla (abies) HI. 2691; Myotla
HI. 3431; Pyerla HI. 3714; Skala HI. 3694; stodoła HI. 3756;
Wrona Ul. 4519; Słona Ul. 5099; Sosna Ul. 4095; HI. 4112; rzo-
szna (ciosna) HI. 322, 3947; Oczosna HI. 375; voyna 1. C. XXXI.
Nowina HI. 1660; Czyrrana HI. 4547; Skrzydlna HI. 4369; Przeyma
HI. 4090; Swetczna (wsteczna) Ul. 3278, 3343. 4182 uw. Ko/m HI.
3934. 4112; Kampa U. 46; Campa HI. 3569; Krampa HI. 4455;
Scirba Ul. 2895; Szczyrba HI. 2376; Wirzba HI. 272; swadzba U.
18; poraba Ul. 81; Poramba HI. 209, 3665; Głowa Ul. 1465, HI.
1399: umowa HI. 1430: smowa I. C. XXXIX. 159; dambroua HI.
322, 1057: niua Ul. 605; poscliwa HI. 3752; Striyowa HI. 2518;
Chołyewa HI. 2789; rosprawa HI 3157; Moscawa HI. 1346; buta
HI. 4036; Lgota HI. 353; Zelota HI. 233; cbromota HI. 564, 4393:
cromotha (mutilatio) HI. 2061; Szobotha HI. 2700; gołotha 0'"PO-
ssessionatus) HI. 4143; zapusta HI. 3089; Broda HI. 703; Srzoda,
Środa HI. 4532; pregroda Ul. 332, 357; prz^^groda HI. 56, 214,
667, 2264; z.-.groda Ul. 356; HI. 503; wangroda HI. 1289, 1151
woyewoda Ul. 2091, 2224; voiewoda I. C. XXXIII. Loboda Ul. 1639
osyka I. C. II. 441; Czapka Ul. 2779; czorka I. T. XXIX. 598
Górka Ul. 576, HI. 173; Dambrowka HI. 2370; Camonca HI. 419
Conopca HI. 68; Ivostka Ul. 881; klothka U. c. kokoska HI. 19J4
colepca HI. 1485; Krzistka U. 59; lanca HI. 2856; laka HI. 4015
Lednyczka HI. 4475; Manczka HI. 2374; Motika HI. 3934; matka
U. 23; Nawoyca HI. 3835; Oweczca HI. 221; PsJionca HI. 136;
Pszonka HI. 4153, 4262; Rączka HI. 4362; Rzasska HI. 3309; Kza-
szka HI. 4032; Scirka Ul. 4467 uw. Skałka HI. 4277; Skorka HI.
4150. 4518; Sianka HI. 1904, 2705; Slanczka Hł. 3822; Smolka Ul.
3639, HI. 2417. 4116; Soyka HI. 3934; Solka Ul. 1002; Sówka
Ul. 207; Sośnica HI. 4073; stampka HI. 1287; Stodółka Ul. 4271
thkanka (crinałe do pyerłis) HI. 2413; pobudka (vi?ił) I. C. II. 427
Wantrobca Hu. 39; Wantiopca HI. 423, 623, 247 i ; Wirzbka HI
2471; wnanca HI. 1063; zaponka HI. 2700; Zydonka U. op. 5
pożoga Ul. 2064; sługa Hu 45; noga HI. 3714; Wyłga 4412; po-
dłoga (payjmentum) HI. 4141 ; sbroya Ul. 2136, 1638; Ostoya Ul.
544, 4730, HI. 346; czanza (pignus) I. C. H. 264: charczicza HI.
1643; Gardlicza Ul. 5234; yaIovicza I. C. H. 211; potliwarcza
I. C. II. 443; żachoczcza I. C. V. 26; zdzercza HI. 534; rzaczcza
HI. 3069; zdraczcza HI. 2479; zdrzaccza HI. 2253; medza Ul. 1959;
HI. 212; imiesłounj: sesgla HI. 3104; zabodla HI. 2758; itp.

h) Niektóre inne przypadki u-yrazów idących podług a-
deklinacyi , np. Dat iv. plur. ku lankam U. 73; przegrodam,
wangrodam HI. 1328; Instr. plur. wągrodamy HI. 2640; zagrodamy

197

III. 27GO; laczkaray U. op. 9, 7; myedzamy U. op. 9; sługami I.
C. XXXIII, gorkaray I. T. XXIX. AOG; zonamy I. C. XXXIII, waga-
ray U. c. szthawamy III. 290(5; wsyami Ilu. 54; Loc. pi. w lacach
Hu. 4; na waiigrodach HI. 1240; na górkach III. 4224 b. w prze-
kovacli I. C, XXXVII, w Chanczinacli I. C. XXXVIII, w stawaol. III.
■3210; na targach I. C. XXXni; itp.

We ivssysttich pnicyżssycli ifi/padkach jest a tołaściwie samo-
głoską osmmną] iv końcótvce odmiennej mamy z. iijt. iv Jnstr.
dual. (lvonia grziwnoma U. 80.

c) Niektóre przypadki osnów na -o- i analog, jak: G e-
nit. sgl. pana Paschcowa U. 34; v Stanisława U. 41 ; lysta U. 37
cleynota Hu. 13; Woyta U. 97; brata HI. 4175; wanwo-ssa HI. 1200
pana boga I. C. XXXVIII, plebana I. C. XXXVII. Jana s Chnnczina
I. C. XXXI. z Zaklyc/yna I. T. XXIX. 598; bydhi I. T. VI. 467
ogroda 1. C. XXXIX. 103: Kraoova I. C. XXXHi. czlowyeka U. 34
czloweka Hu 56, QQ\ Miczka Hu. 32; vrzadnika (officialem) HI
3118; z Prądnika HI. 2950; vasznyka HI. 3662; Woythka HI. 4175
Pieiiyaska I.'c. XXXHI. podsMdka I. C. XXXHI. zaiaczka I C. XXXHI
nyebosczyka I. C. XXXIX. 31; doma I. C. XXXIV. ..teza U. 12
xandza U. 53; ksądza III. 3215; xiadza I. C. XXXIII, proboszcza U
97; kmyecza Hu. 48, U. op. 6; kmecza U. 83, 96; tissącza i. C
XXXI. kroIa U. 22; dnya Hu. 23; Neutra: półtora sla Hu. 1; ode
szta U. 44; sta zlothich I. T. XXIX. 598; przesz prana Hu. 6; gu-
mna HI. 2963; proszą (proso, scrutum) HI. 4459 ; yączstwa HI. 4217;
latha I. C. XXXIII, s pohi U. 70; myesczcza I. C. 'XXXVIH. z pod-
zamcza I. C. XXXIX. 112; Nomin. Acc. dual. dwa grossza U. 39;
we dwa p}'ecza U. 47; dwa achtela HI. 2978; Jacoswa bila Hu. 50;
dwa wyeprza HI. 3276 ; obadwa I. C. XXXIII. Nomin. Acc. phir.
neiitr. tela lata Hu. 31; pro 'XV cola HI. 423; Lazisca HI. 635;
Byodra HI. 2679 ; birzwna (trabes) HI. 851 ; vrotha (ostia) HI. 3432.
3436; wrotha (valva) Hi. 4443. 4497; godła HI. 2038; dobra I. C.
XXXIX. 31; słowa I. C. XXXIX. 34; itp.

4) W wyrazach pr zy swojonych [por. icyżej 1 6.), zwła-
szcza z niemieckiego, zastępuje dźwięk a niekiedy i inne dźwię-
ki, jak np. e, które iv dzisiejszym języku niemieckim, jest często
dźwiękiem drugorzędnym, poivstalym z a. Do przykładów już
przytoczonych można tu jeszcze dodać: wapanrok (Waifenroek) HI.
3752; barkracht (Bergrecht census paterfius et hcreditarius in
zuppa Yyelicensi) HI. 3738 b , Barkmystrzowstwo, warkmystrzow-
stwo (Bergmeister, magistratus montium) HI. 3596, 4099, plath-
nerz (armifex) HI. 3662; scłiacowacz (taxare) Hł. 3646; Sweydni-
czar HI. 2435 ohok Sweydniczer HI. 2440; Rokembark ohok Rokem-
berk Hł. 3993; Kolbarg HI. 471. itp.

Imię własne Helena ivystępuje też niekiedy w formie Halena
np. Hł. 4038 {kilka razy).

198

Słow. *.

Słarosł. -h odpowiada pieriuotnemu indoeurop. e i pierwotnej
dicughsce oi Inh ei. Już iv dobie prasfoir ~^aJi; nę te dźwięki
IV jeden, który można oznaczijć przez e. W języku polskim dźwięk
ten występuje jako • lub a, miękczące poprzedzającą spółgłoskę.
W naszych zabytkach piśmiennych zmiękczenie to nie zawsze byiua
wyrażane.

1) Frasłoiv. e odpowiada polskie 'e:

a) Jeżeli następuje głoska lub zgłoska miękka, np. a) w zgło-
skach rdzennych: przib\"ezaw (beg-) Hu. 55; U. 25; sbyesze-
ne (fugatio) HI. 2634: Byezanow HI. 3871; Belsco HI. 280; Bela
Ul. 2488; Byel HI. 3348; Byelani HI. 3458: Byelina Hi. 335;
Byelsky HI. 2101; Zabelce HI. 397 . byelysuowa (pellicea) HI. 4135;
pallium subductum byelisznami HI. 3685; Chleuicz Ul. 1121; Chleui-
cze HI. 112: Clilevicze HI. 3745; Cblewisca HI. 112; Chmelow Ul.
766; HI. 327; Chmelnik HI. 3304; Cbmyel HI. 2783; neczecza HI.
1457; nyeczecza (lacus) HI. 3902; Czescbybyessy (tech-) HI. 3970,
4010; Slodzey (de-) Ul. 4818, HI. 285; Zlodzey U. 66; Bartodzey
HI. 4112; colodzey HI. 3230; cum Drogodzeyo Ul. 5242 uw. zlo-
dzeyow HI. 3234; szlodzeystwo (furticinium) HI. 2831; odzenya
(gen. sg.) Hu. 39 ; dzecza (dziecię) Hu. 20 ; dzeczko HI. 2257 ;
.dzyeczi Hu. 73; I. T. XXIX. 590; dzedzina HI. 229; Hu. 25, 60;
dzedziny HI. 842; dzedzinc) U. 61; na dzedzinye I. C. XXXVni.
dzedziczi (nom. pi.) Hu. 37; dzyedzyczy I. C. XXXIX. 30; dzele
{loc. sg.) HI. 1936; na dzelye HI. 2752; dzelyl U. 58; oddzelil
(exdivisit) HI. 3222; nyedziela I. C. XXXIV nyedziel (gen. pi.) 1.
C. XXXVIII, w nyedzyelyą I. C. XXXIX. 127 ; ' dzelnycza HI. 645,
2826; dzelniczy U. 87; d'zyelcze {nom. pi.) ^) I. G. XXXIX. 104;
nyeroszdzyelną I. T. XXIX. 597; dzewerz I. C. V. 12, por. stsł.
deverb, lit. deveris, skr. devar; Dzewin Ul. 4757, HI. 2565; Gne-
wacin Ul. 122; Giiyewyanczin HI. 2787; Gnewacicz Ul. 72; Med-
uecz Ul. 528; Meczwecz Ul. 600; Medzwedz HI. 57, 77, 181, 2895;
Miedzwyedz HI. 3573 ; Nyedzwedz HI. 2087 : Myeczwecz HI. 3092,
3478; Medzyedza Ul. 2611, HI. 176. 325; clescze {stsł. kleśta, for-
ceps) Ul. 5035; kwyethuą I. C. XXXIX. 30; w lessye Hu. 66; na
lyessye HI. 2752; lye.ssne (silvales) HI. 3771; Lyeszyen U. op. 3;
Lyessyeniecz HI. 4067; w lescbydi I. C. XXXIX, 102; Podlesicz Ul.
2359; Zalesse HI. 581, 2190 ;" Zalyesye HI. 4322; Lyesczyny HI.

') Obok: dzylcze, gen. pi. dzylecz, instr. dzylczamy ; nom. sg. dzylcza,
dat. yedneray dzylczy z dylecz, I. C. XXXIX. 102 — 104, gdzie wy-
stępuje prawdopodobnie ślad 6 ścieśnionego.

199

3824; wllyege (inundaycrit) Ul. 3299; lyethnyk HI. 3452. dwie le-
czie I. C. XXXIV. Naleszonek HI. 2030; nalesli I. C. XXXIX. 31;
myenanoz (asserendo) I. C. II. 295; niyeni HI. 2957; mytnil U. 99;
namyenil I. C. XXXVIII, zamerzil HI. 465; Nemerza HI. 52; Hu.
53, U. 9; Nyemyerza HI. 300G; myesance U. 16; Staromescze HI.
477; na przedmyevsczu (in suburbio) HI. 4305; mesnzkym Ul. 119;
inyesczscze I. C. XXXVIII, na raiesczach I. C. XXXIII, rayesczky I.
C. XXXIX. 58; myesezanye (ibid.); neineczske {stal. nćmi) Hu. 11;
Nyemyecz HI. 4494, obok Nyraecz HI. 3222; Nezcow Ul. 657, 871;
Neskow Ul. 723; Nescouice HI. 500; Nyeszkow HI. 3982; penan-
dze Hu. 15, U. 51; penandzi Hu. 44; pyenądzy HI. 2870; pienya-
dze I. C. XXXIII. Penaszek Ul. 4282; Penanszek HI. 91. 354; Pye-
nyąszek HI. 1656; Pieniążek HI. 4173; Pesczicha HI. 54; Pyesczol-
kowycz HI. 4101; pyeszna HI. 4459; rzecz HI. 2974; rzeczi Hu.
10; rzeczy HI. 3236, U. 6S- rzeczą HI. 3777; w rzeczi I. 0. XXXI.
XXXIII. Zarzecze Ul. 5124, 5207, HI. 7, 49: Podrzecze HI. 414;
rzer^zisszco HI. 2817; porzecze HI. 3652; rzeczka (fluviolusj HI.
2906; Rzeschowski HI. 4541; syemena (semen) HI. 3185; ossyenye
(segetes) HI. 3260, 3516; Seczech HI. 724; U. 46; Sethech Ul.
2 ; Szyeczechowicze HI. 3795; siedzecz I. C. XXXVIII, posziedle HI.
2597; ossedla (aedificationis) HI. 2626; s osedlim HI. 2626; Osse-
czany HI. 145, 178; Ossyeczany HI. 3984; do syeuy (nom. sień)
HI. 4177; sencza (pallacicullum) HI. 2399; Sienawa HI. 2654;
Sienniczki HI. 4534; Smelow (?) Ul. 429; Strelecz Ul. 13; Strzelecz
Ul. 816, 866, U. 10; Strzelce U. 17; Strelce HI. 302; ztrzelba (sa-
gittatura) HI. 3303; zastrzelyl Hu. 51; Swetliconem HI. 1083; scepe
(por. stsl. scepiti) Ul. 4440 uw. scepye (arbores) HI. 2264; szcze-
pye (pomorium) HI. 3864; viedziecz I. C. XXXIV, wedzan (5 pL)
Hu. 1; wyedz() U. 56, 59, 60, itd. zapowyedzal HI. 3792; I. C. II.
386; spowyedzala HI. 2049; bez wyedzenya, krom wyedzynya y wye-
dzy, I. C. XXXIX. 103 ^ermmM5 poueszczoni Ul. 4234, 4570; przipowe-
sczi{) (termino concitato) HI. 29; pro receptione poweszthczi ^) HI.
2516; powyescz I. T. XXIX. 596; ad magnum terminum vulgariter
vecze {stsł. veśte, veti , consilium) HI. 14; w poviecziech I. C.
XXXIII, obieczuia I. C. XXXVIII, dla yyencza (ratione crinalis)

') Mylną jest mvaga Helcla (str. 389), ze wyraz ten jest tylko in-
nym wysłowieniem ivyraźenia „po wsteczy" por. przipoyesczil {con-
citavit) HI. 3663; concitat alias przipowieszcza Hi. 4492; przypowye-
scza HI. 4439; przipozwal et etiam przipowesscii HI. 1821; concita-
tio alias przipowesczeuye HI. 3489; ^concitat'^ przipowescza (ibid.);
powestcze HI. 2558, powesczy HI. 1327; poviesczi I. C. XXXVIII.
terininus pouescznui Ul. 4305 uw. 4600, 4816, 4995 uw. 5048; termi-
no pouesczonego Ul. 4726; pouesczał Ul. 4089; na przypowyesczonem
roku (m termiyio peremptorio) HI. 3720; na przypowyesczonyem (m
termino ad satisfaciendum concitato) HI. 4468; conciłationem ad
satisfaciendum alias ku przipovyesczenyu HI. 3662.

200

HI. 3783 Wenawa HI. 1711; vyecznye I. T. XXIX. 590; Wyerzink
HI. 2792; Wyerzinek HI. 4188; vierze {dat. scji.) I. C. XXXni.
newcrny HI. 1327; wyeszal HI. 2970; obiesicz {zam. obwiesić) 1.
C. XXXVHI. veworka Ul. 50G3 uw. Weworca HI. 44, U. 88; msto
dihiis turris ratione vesney (wieżiiej) HI. 1669; wesohno, wye-
sclinemu HI. 2366; wesznego I. C. II. 406; Wezni HI. 1309; vieze
I. C. XXXVIII. Swerzinecz Hu. 43; HI. 3470; Swyerziiiecz HI. 2247;
Svierziniecz HI. 4022; Swerzepe {stsł. sve-repi) HI. 320; 2ior. swi-
rzepa III. 2895; Zelesznicszka {stsł. źeIezo)Hl. 2521; Pobednik HI.
148, 1578; Pobyednik HI. 2368; itp.

b) IV zgłoskach osnotc nycli, np. osnowy imienne: Podo-
lensky Hi. 2964; Rytlivyensky HI. 2700; Ritwensky HI. 3401; Sbo-
rzensky Hi. 2843; Dąbensky III. 3577; Cobilensky HI. 3639, 4005;
Matyrzenszky HI. 4362; Racziborzensky HI. 3855 — 56; Sobyen, So-
byensky HI. 4344; sestrzenecz HI. 1660, 3153, 3555; Syestrzenecz
HI. 2281, 1920; pisczely HI. 3887; Campyel HI. 2575; drapyesnye
{j^er rapinam) HI. 3401; osnowa stopnia wyższego: \}0(l\&y&c\\Q HI.
3272; pewneyschey I. C. XXXIII, nizey I. C. XXXIII, itp. osnoicy
słoivne: dzoszeli U. 45; chczely U. 61; myely HI. 2973; yidzerszeli
HI. 3266 ; gymyenye (bona) HI. 4368 ; na gymyenyu (m heredita-
tihns) HI. 4293; myecz I. C. XXXI. ymyenye, w tliem 5'myen5'v I.
T. XXIX. 596; viedziecz I. C. XXXIV, dzyerszecz, czyrpyecz I. C.
XXXIX. 34, 159; liezecz I. C. XXXI. viedzieli I. C. XXXIH. szye-
dzyely I. C. XXXIX. 31, iip.

Jak tfidzimy, nie różni się w tym lozględzie polski refleks
prasłow. dźwięku ć od i)olskiego zastępcy piericotnego e. Oha zmię-
kczają poprzedzającą spółgłoskę, po obu też następuje głoska lub
zgłoska miękka, jużto czysto polska jużto datvniejszego po-
chodzenia (ć, ź, ś, c, dz) ; zresztą zgłoska miękka może być od ^e
przedzielona peionym dźiviękiem twardym, por. ivyżej posiedle, po-
biednik, itp. W tuyrazach jak niewierny dźtoięk r był pierwotnie
miękki, następowało po mm boiciem krótkie i (b); później r stwardnia-
ło, pierwotny jednak refleks prasłoio. e (vćra) pozostał bez zmiany.

b) Jeżeli następuje spółgłoska wargowa lub gardłotua,
albo też zgłosJca ticarda, zaczynająca się na talcą spółgłoskę, np.
Beglow Ul. 4638; Beganow U. 24, HI. 139, 400; byegaly {cucurre-
runt) HI. 3412; przibiegla HI. 4176; zbyegloscz (fuga) HI. 4114;
Czyechowa (tecli-) vola, alias Czyechowka HI. 3894; Czechowa HI.
3946; Czech (Ciech) Ul. 3413, HI. 3995; CzecLoslaw HI. 54; Woy-
czech HI. 716; Woyczecha {fem?) Ul. 894; Woycechow Ul. 75;
Woyczechouice HI. 320; chleboyeczcza HI. 224; chleboyecze {coni-
mensahs) I. C. H. 9 ; HI. 2509, 4423, 4307 ; chleboieczezami I. C.
XXXIII. Gnewosch Ul. 5099; Gnewomiri U. 12; Gnevomiro HI. 16;
Sanczignew HI. 175, U. 42; Sbignew (?) HI. 4098; Przegrzeb HI.
3647; Crepiczsca (via) HI. 158; vylyeganyecz [non de legitimo thoro
sed spurio) HI. 4351; Przelepicze HI. 3452; Nyelyepicze HI. 4547;
lepszey I. C. XXXIII, polepscha (meliorat) HI. 3926; nalewcam HI.

201

2721; IN.lrwka 111. 2380; Mcclinuiii Ul. 10, III. 40, U. 3; Myccliow
III. 3694; Myechowsky III. 3751; Passitnyecliy HI. 3821; oppeca
(tutella) HI. 1(13, 240, 379, 1336; opokadluicz Ul. 615; op}'ekadl-
nyk (gubernator) HI. 2357; opyeką I. T. XXIX. 598; opyekalnyka,
opyekalnykow I. C. XXXIX. 30, 58; Spyewak HI. 3080; Pecliota Ul.
4907; rzepysko (ager) I. C. II. 129; Rzepka HI. 1770, 3103; Rze-
plin HI. 2970, 3452, 4197; ossewek (seraina) HI. 3821; ossyewky
fannonae) HI. 2361; ossewky (segetes) HI. 3917; Przessek Ul. 722;
Przesszek HI. 6; Przescki HI. 3316; przeszyeka (pratum) III. 3947;
nasseky HI. 588; obsecz Ul. 156; rossyekles (divisisti gladio) HI.
3104; passeky HI. 1020; Slepkugyel HI. 4053; Pospechs Ul. 3045;
Srzibiia (e ścieśnione?) HI. 622; sczepy ') HI. 172; szczepw {gen.
pi. plantatorum lignorum) HI. 2691; Sczepyathyn HI. 4360; wem
Hu 16; wyera HI. 2990; I. C. XXXIH. vemy HI. 119, 121, U. 93;
wemy Hu. 4, wyemy Hu. 69; HI. 2849, 3080; wyenil U. 30; nye-
viem I. C. XXXVHI. vyeky I. T. XXIX. 596; swirzepa (eąua indo-
Wita, stsl. syerepi.) HI. 2895; swerz(?pky [plnr.) HI. 3191; szvereb-
ky HI. 3255; czIoviek I. C. XXXVIIi. czloweka Hu. 66. T^l też na-
leżą formy loc. pi lir. osnów na -o-, jak: w stavech U. 72; Wo}'-
slauiczech U. 15, 28; na "oppadzecli HI. 2753; na syeymyech, na
scheymiech I. C. XXXVIII, w accyech I. T. XXIX. 598 ; w micsczech
I. C. XXXIII, iłp.

c) na końca icyrazów, np. Dał iv. sgl. osnó-w na -a-: ku
ran(ze U. 2, 64; ku rzecze U. op. 3; lascze (łasce) I. C. XXXIV.
czorcze I. T. XXIX. 590; słudze HI. 3208; ku drodze U. op. 9; Va-
Icndze I. T. XXIX. 598; Prandocze Hu. 42; Nemscze HI. 3267;
Margorzancze U. 30; slaebczye I. C. XXXIX. 32, 103; Baberad (c?rt^.
sgl. babie?) Ul. 1522; swey szenye U. 15; zene Hu. 2; Halscze ze-
nye swey I. T. XXIX. 597; zonye ibid. 590; Dorocze ssescze (sie-
strze) U. 95 ; iłp.

Locat. sgl. tych samych osnów: po czothcze U. 21; na
drodze Hu. 35, U. 57; na sztopye HI. 3186; na smowye {in condi-
cłamine) HI. 2943, 3085; w zastawy e Hu. 17, U. 55; w sastawye
HI. 3179; na potrzebye (in necessitatej HI. 4151; w karczmę U. 57;
w monecze I. C. XXXVII, w silye {pro wiolentia) HI. 1757; w sto-
dole U. 88; w dzedzine Hu. 4; na dzedzine U. 15; 28, CS] na dze-
dzinye U. 97; I. C. XXXVHI. I. T. XXIX. 598; po piisczyne {ex
dcrdicto) HI. 930; na czelanczinye (in vitidina cutłe) HI. 3275;
w oyczisnye y w stryovisnye I. T. XXIX. 596; itp. Podobnie osno-
unj na -o : w rocze {nom. rok) Hu. 9; na rocze (m termino) HI.
3662 ; w possadze {in dote) I. C. II. 438 ; po lyscze U. 38 ; in quo

'; Prawdopodobnie pod wpływem, tego icymzu i poch. etymologia lu-
dowa przekształciła imię 'własne Stefan ((>zHinyo<) w Szczepan ; por.
sczepan Hi. ;^856, U. 66;' Szczepanów HI. 3665; Scepanouicz Ul. 686;
Szczepanouicz Ul. 666; Sczepauow HI. 647 itp.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 20

202

censu alias plącze (nom. pl.it) III. 2834; na woycze Fil. 1130; na
gwalcze U. 66; w czassye I. C. XXXIII, na szluppye (in statua)
HI, 3050; w Dobrakowye U. 41 ; w Charwine U. 33; wf Cracovie I.
C. XXXIII, we Lvovye I. C. XXXIII, na Belzovie I. C. XXXI. w ne-
wolstwe (w iUibertate) HI. 1978; w gumnye HI. 3008; w gunine
{in alliodo) HI. 3947; na kole {circa paliim. nom. sgl. kól) HI.
3012; we zloczie I. C. XXXn. w prawye I. T. XXIX. 596; wfposln-
sclienstwie I. C. XXXIII, itp.

Nom. Accus. dual. osnów na -ii- i nijakich na -o-, jak:
dwe lancze U. 45; dve raesczine {duos campos agri) HI. 525; obye-
dwye stronye I. C. XXXI. strouy obyedwye I. C. XXXIX. 127 ; dwye
nywe I. T. XXIX. 598; dwe sscze U. 22; dwiescze I. C. XXXVII itp.

Dat. sgl. zaimków osohoicijch: mnye I. C. XXXIV, tliobye
1. C. XXXni. XXXIX. 34; sobye HI. 2927, 3085; szobye HI. 3899;
ssobye I. C. XXXHI.

Przt/słówki, jak: prawye U. 21, 28, 34; pospolicze U. XXXIII.
I. C. XXXHI. nyesprawyedliwye HI. 2927; cznotlivie I. C XXXVIII.
ysczye I. C. XXXIII, nyesprawnye {iniuste) HI. 3012 ; dobrowolnye
I. C. XXXI. przpimki jak: podle, podJye U. op. 9; podlie I. C.
XXXIII, itih

I IV tych iuigc tugpadkach, t. j. pod h) i c) wymieniony eh ,
mamy te same tvarunki, co przy ^&-=pieriv. e.

2) Prasłoiviańskiemu e odpowiada polskie '^sl, je-
żeli ivyjąivszy loargowe i gardłowe następuje jakikohciek dźtoięk
ttiardy, a ivzględnie zgłoska zaczynająca się od takiego dźwię-
ku, np.

OL) W zgłoskach rdzennych: Bali cozczol Ul. 5413 u w.
Bały HI. 529, 584; Byaly HI. 3681; Baloiieza Ul. 4095; Byalo-
bocze HI. 2638; Byalogrod HI. 4302; Byala HI. 2467; Blala HI.
4288; Byalaczow HI. 2441, 4227; Byalucha HI. 3683; byalkamy
(instr. pi.) HI. 3858 ; Byadoliny HI. 2922 ; Blady, Blada HI. 4408,
4442; Chrzanów HI. 3887; dzanych (dzianych, de) HI. 2364; dzalo
sya Hu. 55; działo szya I. C. XXXI. dzyal I. C. XXXIX. 31, 104;
dzalo {opus montanum) HI. 3893; s dzyala I. C. XXXII, list dzalu
HI. 842; Dzalosicz Ul. 279, 584; dwa dzyaly HI. 4200; Dziaiyn HI.
4363; Nedzalek Ul. 889, HI. 79, 175; Nedzalko Ul. 933; Nedaloo
Ul. 273; rozdzyaly I. C. XXXIX. 113; ponyedzvalek I. C. XXXIX.
112; ponyedzalkovego I. C. XXXVII. zudzalavacz I. C. XXXVIII.
Dzadusicz Ul. 419; Gnady Ul. 173; Gniadi HI. 4138; 4220; Gnadi,
Gnadego Ul. 4077 uw. 4201; Gnasdowicze HI. 4304; Gnyazdowyoze
HI. 3840; las HI. 758; lasz I. C. XXXIX. 159; Lasek Ul. 3468;
Laskowa Ul. 1527, HI. 395; lascouecz (2 razy) HI. 372; lasschy
HI. 2640; laska (corulum) HI. 2042; za lasky (pro corido) HI. 2626;
za laszky (pro baculo) HI. 2398; za laską HI. 4340; Laskowsky HI.
4213; Zalass HI. 4549; Laszotha Ul. 512; trzy lata Hu. 14, 31;
latha iqen. sg.) I. C. XXXVII. lat {qen. pi.) U. 2, Hu. 30. 40; lyath
U. 32,^56, HI. 3298; lath I. C. XXXIX. 159, latoss U. 37; La-

203

tlioscl.ino HI. 4053; Lathoszynsky HI. 4405, 44.^7; nalasl HI 328G;
myalkey (salis minuti; por. miał) HI. 2898; Pomyalow HI. 3709
ohok Pomyanow HI. 36G5; myanovano I. C. XXXVIII. maflovithy I.
C. XXXI. Myarka HI. 4428 ; rzos^raar;^ uJho pomar^ (diniensurałio)
I. C. II. 87; po ky myasty, po ty myasty U. 43; namyastka Hu. Gl;
namastlicowye U 49; namastcow U. 36; od ticli mast U. 1 ; w Mya-
steczku I. C. XXXIV, wraathacz ssye (se iniącere, czgstoflme do metą)
HI. 3301; Pyassek HI. 544; 1663; Pyasscowa HI. 1240; Pyasseczna
HI. 1093; przal se HI. 259; przsal sza (agehat) HI. 1990; przala
szyc (disceptamt in itire, stsł. pre- z *per-, por. częstotl. spierać sic)
HI. 3719; oszyane (se) I. C. XXXIX. 103; ossadly HI. 265; ossia-
dli I. C. XXXI. ossadlego HI. 1686; osadlem (collocafus fui) III,
3437; ossyadlessy na nywey {suscepisti agrum) HI. 3958; zassya-
dless y {olwiasłi) HI 3926; osziadl HI. 1651; ossyad HI. 2511;
ossadla (coUocata) HI. 2642; Siadów Ul. 367; HI. 183, U. 34; HI.
3965; Strzała Ul. 4649; Strala Ul. 2492; Strzałka HI. 3410; ssamo-
strzal Hu. 33; Powastczka Ul. 202: podlye przypowyastu {iuxta lit-
teram concitationis) HI. 4369; przipovyadaI szye (advocahat se) HI.
3640; opoviadam szią {tamąiiam niintins indico) HI. 4553; dovia-
dowal szya I. C. XXXIV, swyadorae {memoriale) I. C. II. 305; via-
domo I C. XXXV1H swyadorao I. C. XXXIX. 103; swiadomłey {dat.
sfjl.) I. C. XXXVłI. świadek I. C. XXXII, sswadczimi U. 4; sswath-
( zimy Hu. 24; szwanczimi (sic) Hu. 8; suatozyray U. 71; swatczy-
iny U. 91; swiathczicz I. C. XXXIV, oswyathscliil I C. XXXIX. 32;
swyatliszono I. C. XXXIX. 102 ; swiadeczstwa I. C. XXXIV, powatlui
{por. stsł. YotL, consilhim) HI. 1686; poviatowe I. C. XXXIII. vano
Ul. 7, 2446; uiano Ul. 771; wano HI. 477, 963, 1260; wyano Hu.
31, U. 67; yysLnsi {dotaUcii) HI. 3709; wyanowal HI. 3039, 3221,
2922; Zawas^,e HI. 1399; wya;-ą I. C. XXXIV. Nyewarow HI. 3616;
Nycvyarow HI. 4326; Vyatrouicze HI. 3651; Szawyasa HI. 2095;
Zelaszo HI. 656, .3435; Zelaseo HI. 267; Zelazni Ul. 5137; Selasny
HI. 93; Zelasna HI. 2826; Zcdaszny HI. 3509; Polianowsky HI. 3803,
Cobalka Ul. 605; Kobalka Ul. 2010, 2156; Besadek Ul. 2872; Bye-
ssadky HI. 3161; itp.

PJ IV przyrostkach osnoionych: osnoicy imienne, jaJc: Dam-
bauy HI. 125: Damban Ul. 2613; Cobilauy HI. 169, 3571; Morawya-
ny HI. 3945; Krosnyani I. C. XXXIV. Podnlan I. T. XXIX. 598;
Dabauka Ul. 4277 uw. ; Cozanca Ul. 463; Kobilanka U. 23; Dulem-
byanka HI. 3010; Zagorzani HI. 696; Raciborzani HI. 382; liyth-
wyany HI. 2825; Bistrzanowsky HI. 3849; Błstrzauoułcze HI. 3887;
Bistranowsczy ibid. itp. osnoivy słowne, jak: chczał U. 51, HI.
2957; chczial 1. C. XXXVHI ymyal U. 10, Hu. 73; myal Hu. 12;
myala Hu. 39 ; mai HI. 2972 : myal I. C. XXXIII, myali (miały) I.
C. XXXIX. 34; widzal Hu. 7, U. 79; widzala Hu. 56; dzerszal U.
60; dzierzal I. C. XXXI. dzyerzal I. T. XXIX. 596: odzyerszala I.
T. XXIX. 596; odpowedzale HI. 2253; doviedzial szya iest I. C.

204

XXXVIII, ziipowiedzany . phir. zapnwiedzane HI. 4529; Przegorzal
Ul. 815; Przegorzaly HI. 3136, 4132; lezaly I. C. XXXI. itp.

3) Po j, c, ź, ś, przeszło e prawdopodobnie już w dobie pru-
sloic. w a ; dlatego i iv polskim języku manii/ iv tym wypadku a
bez względu na to, jaki dźiuięk po nim następuje, nj).

ii) w zgłoskach rdzenny cli: Poyaclka Ul. 4457 uw. Jado-
wniky HI. 166, 400, 4007; obyadnego HI. 3771; Myedzwyadek III.
3973; yastdoiia Ul. 438; Uyasd HI 606: Yyaszd , Ygyaszd III.
2637, 3138; Doyasdow HI. 855; nayast (cąuitatio) Hi. 3462; wya-
szdu III. 3966; Jazdco Ul. 5451; Jasdek U. 56; Jazdek HI. 38i8;
yygacliawszy (cxiens) HI. 2436; zayachaw HI. 3542; łacliacz I. C.
XXXVIH. przigachacz I. C. XXXIII, yachali I. C. XXXIV, jalowata
HI. 2553; yalovicza (iiwencula) I. C. II. 211; ialowicze {yiłulae)
HI. 4195'; Jalowith HI. 2553; .lalowka HI. 4011; >alovyątha HI.
3545, Jalowicze U. c. jarey (siliginis) Hi. 330; jarzini (acervum ver-
naJium) HI. 3339; nayarz (campus aestitalis) HI. 856; yary 1. C.

XXXIX. 103; yarny I. T. XXIX. 590, yarzynne I. C. XXXIX. 127;
Yarzina Ul. 3503; Jarzina Ul. 4906; iasrziny HI. 317; Jarzonek HI.
548; Jaroslauiez Ul. 8; Jarosław HI. 92; Yaroslaw HI. 4337; Ja-
strzabecz Ul. 4692; Jastrzambecz HI. 308; jastramp (falco) HI.
2956; yastramp HI. 2974; Jastrzampcze HI 2453; Jastrzaniliczy HI.
1399; Jastrzamhya HI. 3919; Jastrzembsky I. C. XXXIX. 112; se-
pire Jass ad ripam HI. 557. por. stsł. jazi (canalis)- jazy [intersti-
tia) HI. 794; Jaswedz HI. 269, Jaswecz HI. 111, 485; Jaszvicza Hi.
3754; Jasczerzow Ul. 6; czarovnicza Ul. 4116; czassu (gen. sg.) U.
7; czasch I. C. XXXIX. 58; czasz I. C. XXXI. Czaple HI.' 576;
czasye (czasze, plur. cyplios) HI. 2721; Ząbka HI. 2781; Żabno HI.
4068; zaluye HI. 3010; zalovacz iąuerulari) HI. 4314; zalowal HI.
3010; I. C. II. 449: Pożar Ul. 839, 4920: Zarky HI. 4324 itp.

P) w 2^f'-!/^'0stkach osnów ny eh , juk: Clanczany HI. 634;
Klączauy HI. 2603; Lanzani Hu. 45; Przemąezany HI. 4113; Msana
(*micłi-en-a) HI. 3855; itp.

Tu ivięc zleiva się jńerwohie *je zupełnie z pierw, ja, tak
że w rdzeniach zwłaszcza trudno niekiedy rozstrzygnąć, czy
w słów. ja tkivi piericotne e, czy też a. Niektóre rdzenie je-
dnak zachowały obok ja piencotną formę je. nj}. stsł. obedi, siiie-
sti obok jamb, jasti (edere). To samo mamy niekiedy w języku
polskim, zwłaszcza przed spółgłoskami miękkimi i nicUórymi twar-
dymi, np. cłileboyeczcza (jad-, *ed-, edo) HI. 224; chleboyecze (eora-
mensales) HI. 2509, 4423 ; chleboyeczczamy HI. 4307 ; I. C. XXXIII,
obyedne (jed-bii-) mensae prorentus HI. 4214; yesden (<lziś jezdny)
HI 36; gesdzyly HI. 3210; yeszdzili HI. 3215; gesdza (jeżdżą) U.
op. 11; Vgesdsky HI. 3179; U. op. 1; Uyesczky HI. 4522; Uyey-
sky HI. 3700; zresztą obok jacliać {por. wyżej) icystępuje już iv w.
XIV częściej jechać, np. jechał U. 36; yechaw Hu. 24; obyechal
U. 9; w wielcu XF jechał HI. 2973; ge(;łiaw HI. 1730; przigechaw
HI. 3212; sgcchal III. 3303; wigeli III. 3215; iv drugiej połowie te-

I

205

goż itńclcu: przyycHi.al III. 4308; ii.ayccluiloss {ndcqiiitavisti) HI.
4407; wfjyecliacz; {incąiiitars) 111. 3515; vygecliawscliy {dr cąuitando)
przyy(.'cliavvscliy {reniens) 111. 4o()7; ifp.

Właściwie ivicc tylko dwa . a icsględnie trzy rdzenie mają
IV naszych zabytkach naprzemian to ja, to je. Inne przykłady
spotykamy sporadycznie, np. obok Jar(»slaw także: Yeroslaw, Yero-
slaiim Ml. 1941. Czestotlkue wiszeg-acz HI. 1191 różni się pod
tt/m tczglcdent od stsl'. si.źag-ati, podobnie stopień wyższy niźiiy I. O.
XXXIII. / t. p.

4) Wyjątki od praw fonetycznych, przytoczony cli jiod 1)
i 2), są w najstarszych zabytkach języka ziemi krakowskiej dość
rzadkie, i dadzą się łativo loytlómaczyć. Tak np. zamiast 'e mamy
Ja: dz.-Hiiicza Ul. 280; dzaniczka [tegmen) HI. 2036, por. dzanych
(^dziany, stsł. de-nt) HI. 2364; Polanynowicze HI. Ć4; Polaiiynowsky
HI. 67, por. polano; Ocalyna 111. 304, por. cały; Zelassyc Ul.
3264, por. żelazo; przy dzyalc I. C. XXXIX. 104; rozdzyale 1. C.
XXXIX. 112, por. dzia"ł, działowi I. C. XXXIX 104; przed kwy.-.-
thną nyedzycla I. C XXXIX. 34, 58, obok Uwyethna 1. C. XXXIX.
30;'dlya U. 15; podlya HI. 4175, obok podlie I. C. XXXIII, iłp.
Odiwotnie zamiast •'a mamy 'e : Byelaczow.sky obok Byalaczow HI.
3234; Wietrouicze HI. 292*7, obok Yyatroiiicze HI. 3651: Zelezna
HI. 2911, obok Zelasna HI. 2826; Czeschybyessy 111. 3970, 4010;
przypoviedal szve HI. 4360; przipouedala ssye HI. 3483; przypowye-
stłią HI. 4473, obok przipoyyadal szyc HI. 3640; przypowyastii HI.
4369 itp. powyedaly I. C. XXXIX. i03; odpovVe<bicz 1. T. XXIX.
597, obok powiadać {por. unjżej) itp. Formy te. po największej
części podwójne, świadczą, że owo prawo fonetyczne jeszcze się nie
było ustaliło w języku ziemi krakoioskiej. Ze i dziś jeszcze jest
pod tym względem iv naszym- języku peivna chwiejność, przyczyny
tego trzeba szukać w czynnikach psy chiczny eh , kt()re często
krzyżują się z czynnikami fizycznymi, a iczględnie z prawami gło-
sowymi.

Niekiedy ^yrzechodzi ^rierw. e nie iv a, lecz i)odobnie jak pierw.
e- w dźwięk o, np. s przisyoiikii obok do syeny HI. 4177; swy^To-
pky {eąui indomiti) HI. 2700; swerzope {eąid sihestres) HI. 1432,
obok swerzepe HI. 320; swerzepky HI. 3191; itp. W dzisiejszym
języku więcej na to przykładów się znajdzie-, okoliczność ta jednak
dotvodzi, że już w XIV — XV. w. nie byio fonetycznej różnicy pomię-
, dzy ^e = pierw, e, a h, = pienu. e. jeżeli niekiedy tej samej ule(/aiy
zmianie kwalitatyivnej. Mamy tu bowiem także wypadki, że od-
ivrotnie pieric. e pojawia się niekiedy jako ^a, np. Byassathky, Bya-
sszatliky HI. 3869, obok Byessatliky (ibid.); por. stsl. beseda.

Może pod wpływem form , w których, pierw, e występuje, na-
przemian jako -"a lid) Je, poiustuły w języku ziemi kmkow.skiej też
takie formy, jak Srz<'nyewa HI. 3528, oboic pierw. Szrcnyawa HI.
4509. Wypadki te jednak są tak rzadkie i sporadyczne , że nale-

206

żalohy je może raczej ivziąć na rachimeJc pisma, niż żi/wcj mowy
ówczesnej.

1.

Slonńańskie i zastępuje pierwotne indoeurop. i tub też picr-
lootną dwugiosJce ei {niekiedy oi) , jak uczy x>oróivnanie z innymi
językami indoeuropcjskirni. W polskim języku zostało prasłow. i
bez zmiany, lub też przeszło w y. Przykłady z ksiąg sądowych
ziemi krakoiosklej :

1) Prasłoic. i od poioiada polskie i np.

a) IV zgłoskach rdzennych: zab}'l (bić) Hu. 51; zabith
HI. 2335; wibyl (depercusslt) HI. .3409, 4535; rozbiless Hi 3926;
odbicza HI. 3265; Bycz HI. 4198; Bidzina (por. stsl obideti) Ul.
5205; biskup I. C. XXXVIII. Byskupicze HI. 3952; Bliszicze HI.
17; Biyzicze HI. 228; blizey Hu. 47; I. C. XXXVH1. blisko I. C.
XXXVII, blischi I. C. XXXIII, bliscline I. C. XXXI. Czycbawa (stsl
ticlit?) HI. 2425; czyschawy (cisawy, o koniuj Hi. 4487; prziczisnaly
I. C. XXXI. wyozysky (wyciski, casei) HI. 4459; czwik (nisus) HI.
167, 2052; czvvyk HI. 435; Ozwikla HI. 2780. 4191; Pogwisdow HI.
127, 2731. philary (z niem. Pfeileri HI. 2932: Gliński HI. 4534;
Glinnyky HI. 4101 ; zaimek ji, np. -i Hu. 56. HI. 2374, I. C. XXXVIII.
cry I. T. XXIX. 596; gim (dat. pi.) U. 80, 83; gimy {lustr, pi.)
I. C. XXXIII, ymy I. C. XXXIH. XXXIX. 31; Idzykowicze HI. 3820:
Ilicouicz Ul. 253; Ilcusch HI. 3451; gymam {1 sgl. praes.) U. &b]
gyma U. 73; yraa (5 sgl.) U. 19; ydączego I. C. XXXIII, yraan
(imię) Hu. 2, 6; ymyo Hu. 67; gymą {nomen) HI. 2491; gymena
HI. 1570; gymyaHI. 4098; gyni {stsl. \xm>) U. 13; gyne HI. 1186;
yne I 0. XXXIX. 30; ginich U. 81; ynymy I. C. XXXIX. 58;
ynak I. C. XXXIII, ginni I. C. XXXVHI. ginsam I. C. XXXVin.
irschane Hi. 3685; Irzik (Georgius) HI. 4514; Irziczek Hi. 4146;
podgysdbie HI. 2713, por. stsł. istiba; giste U. 4; gystem U. 26;
gystliich HI. 2749 ; gistota HI. 3839 ; ku istocze {j)ro ceHificatlone)
HI. 4263; sysczyl I. C. XXXVHI. uysczicz HI. 323; vgysczil {certi-
ficavlt pecunlas) HI. 3279; iscze HI. 629; yszczyna HI. 485; iscini
{gen. sgl.) Ul. 1157; iscziny HI. 633,969; yscziny Hu. 50; gisczini
Hu. 70- liysczini HI. 602 ; Iwo Hi. 82, 471 ; Iwan HI. 160; cum Yuano
Ul. 4088; Yvanouicze Hb 4246; Gywanowsky HI. 3612; Jelitco HI.
259, Hu. 30; .Telitow HI. 2474; klin HI. 4174, 4200; clyn {particula)
HI. 3947; Cnisiu Ul. 203; Cniszin Ul. 959; Knisszin Hu. 57; Kny-
schin HI. 671, 3539; Kbika (?) Ul. 511; Kbikal Ul. 4196; Cbikala
.llctus Ul. 2457; Quilina Ul. 3683; lichy HI. 782; liczę {\u:t) Ul.
4848, 4852; za licem {In termino peremptorlo) HI. 436; za lycem
{in termino primo j HI. 261; liczem HI. 2462; ad arrestandum

207

alias lifzo\v:icz HI. 3051; liczow.-uiego (rtnr.ste^to;?) HI. 33G2; lyczo-
wanein {in termino arrestatioms) HI. 3134; podohme 111. 3137,
21*00; liczowanye HI. 2980; po liczowanyu {post msiomm) 111.
2804; aresfum alias liczę 111. 3806; fuciale alias lycze 111. 4124;
liczovaI [arrcstanit) 111. 4184; liczowani (in termino arrestato) HI.
3530; s Iiczcm 1. C. XXXVIII, obliczan I. C. II. 420; ol)licznosczi
I. C. XXXIII, oblycznymy I. C. XXX1X\ 32; oblycznye I. C. XXXIX.
58; policek Ul. 59; policccz Ul. 241; policzsky (maxillae) I. C. II.
132; Liczba Ul. 3163; liczącz I. C. XXXVII, liczil U. 29; Lij^asza
(Ligoza) Ul. 278; Lipno Ul.' 769, 906; Lippye HI. 2316; przcslippe
HI. 1429; Lypa, Lyppa HI. 4435; Lypszky III. 2902; Lypska HL
2283; Lypna HI. 4094; Lipnicza HI. 336, 2946, 3038; Lypniczsky
HI. 4063; Lyppowyecz HI. 3919; Lipska, z L.ypia L T. XXIX. 590;
lytliego (nb. argenti) HI. 2768; lyssa (lisia, lis) HI. 3599; lysdia
(to samo) HI. 3858; Lyschky (Liszki) HI. 3407; list U. 1, 24; lista
Hu. 41; listu HI. 3239; listl. I. C. XXXVH. lystli I. C. XXXIV, li-
tlikup U. 29; litlikiipniki {mcrcipotarios) HI. 4085, Lyihwos, Lytli-
wosz HI. 1598; Lyz HI. 4532; Bognmilouice (mili,) HI. 561; Milo-
vyecz U. op. 1 : mili 1. C. XXXVIII, miloscz (ibid.) mynącz HI.
4101; miuye I. C. XXXIII, przemy nąly I. C. XXXIX. 112; w mirze
U. 45; mirny HI. 2475; Mirów HI. 4548; Miroiiicz Ul. 220; Miro-
sław Hu. 51; Mirossow HI. 694; Kazimirz Hu. 47; HI. 2853, 3451;
Wlodziiniiz HI. 2118; Sądzimir HI. 4391; Miska HI. 527; miski
{])hir.) HI. 2176; kuchmistrzem {por. nieni. Meister) U. 22; kuchmi-
strza HI. 3082; czechmistrz HI. 3812; ochmistrza I. C. XXXHI. Ny-
dzycza HI. 212; nynyeyschi I. C. XXXVH. Ninognew Ul. 288; oiua
Ul. 622, 1632; niwa Hu. 22; U. op. 2, 11; nywa HI. 35, 212;
372, 1936, 4224 b. j^nr, niui Ul. 4371; gen. sg niwy HI. 4176;
nywka {armilmn) 111. 4224 b. Pilava Ul. 4144, HI. 1660; Pylawa
HI. 267. 1346; pilna I. C. XXXIII, częstotl. othpyram sza, odpyi-
ram sza {controversior) HI. 3217; Pirzina (pui, conińuinm?) Ul.
2002; Pirziny Ul. 318; Pirzin Ul. 26; piwa HI. 119; pili U. 29;
pywa HI. 2978; Piwco Ul. 757: Pisanka Ul. 1499; zapissz U. 24;
I. C. XXXI.zapiss U. 91; I T. XXIX. 598; zapissu U. 71. 99; de
Pyssary alias Pisarsky HI. 3100; zapissacz I. C. XXXI. zapisowano
U. 24; Piskorz HI. 4491; Piskorek HI. 3805; Piscoro^iicze Ul. 29,
HI. 184; Piszczorzoiiicze HI. 1117; Plichta Ul. 1918; Szicora Ul.
5099; Sicora HI. 3497; Szikora HI. 3650; ssil() U. 37; syla Hu.
52: sschjiy U. 76; vsile {violentia) HI. 3146; wsyle HI. 2464;
Ysilstwo HI. 3361; Synycza HI. 4284; sziwy [sitcy] HI. 3461; sohi-
vy HI. 4085; szywego {eąimni) I. C. II. 133; slyczky {aredicidas
HI. 2722; Slywka HI. 2682; Svidnik Ul. 12; Świder HI. 3879;
Swidrigali (gen. sgl) HI. 4544; Świna Ul. 4424; Świnka Ul. 1433;
Suinca HI. 182; Svyncze (dat. sgl.) HI. 1730; swino brodi HI.
2395; Swinari Ul. 2321, HI. 515: zavitek U. op. 5; roku zavithego
I. T. XXIX. 596; na zawythem L T. XXIX. 597; widzal Hu. 8;
vidzene HI. 24; widzenye U. 42; HI. 3239; wydze {acc. pi.) 1.

208

r. XXXIX. 118; Wyła Ul. 432; wyny U. 47; vynyen III. ,3234;
yinowatli U. 93; HI. 3156; vinyen I. C. XXXIII. przewynvenva HI.
3615; Win.iry HI. 616. U. 22; Wir HI 212; Wisla HI. 45?'; Wy-
ślą HI. 4224 a. Yisliczi I. C. XXXVHI. Wisllcz.a HI. 281; Wiśnicze
HI. 2525, 3994; Yis^nyowa HI. 3785; Zauischa HI. 559; Zauischicz
III. 3147; zimny HI. 4384; oszymyny {acerros liiemalcs) HI. 3339;
ozimyantha HI. 3685; ozyrayiu I. C. XXXIX. 103. ifp.

h) IV przyrostliuch osnownych, np. osnoicy i m i e n n e : Bobin
Ul. 603; Damijin HI. 2352; Wronyn HI. 571; Wronin HI. 4196;
Wroniiiecz HI. 44; Sczekiin Hu. 3; Sczeclyn HI. .306; Oclionyn Ul.
12; Gramboczin Ul. 649; Crassoczin HI 53, 356; Prandoczin HI.
219; Plofliucin HI. 680; Mlodoeziri HI 3595; Okoczin HI. 3709:
Podobyn HI. 4254; Kozina Ul. 2493, 2534; Sczecina HI. 374; U.
48; Kalina Hu. 67; Lovyna HI 31; dąbina (ąuercinia) HI. 3138;
wirzbyna HI. 764; dzedziuą HI 3210; dzesz()czyn() HI. 1941; Trze-
byiia HI. 1896; j^odzyua HI. 2475; Nowina III. 1197; bogaczina HI.
1997; oszymyny HI. 3339; Ulyna HI. 3443; Culina HI. 4101 ; copa-
nina Ul. 4970, 4974 ; Lscino Ul. 448 ; Lscinno Ul. 251 . Lsczinska
Ul. 5308 ohoh Sbina Ul. 448; Jemyelino {ohok Jerayelnoj HI. 4362;
Ozyeslino HI. 4108; ius goscziiie- HI. 4, 2509, 4179; gościnę HI.
4009, 4179; gosczinego (liospiUditatis) HI. 4243; gosczynne HI.
4325; Ossyny, Ossziny HI. 3957. 4041; brzoskwiue (persicae) HI.
2464; Ch.^nczini HI. "2935; Brzezinka HI, 4150; Złotnik Ul. 698;
Socolnik Ul. S66] Gemelnyky HI. 293; Gn..ynik HI. 718. 4295;
dwornik HI. 2384; scolhnyk HI. 3579; Prądnik HI. 4207; Scolnik
HI. 1674; Slomniky HI. 3092; pndwodniky HI. 2973; .llusznikom
(debitoribns) HI. 292?5: pantlik HI. 115; Kozik U. 50: swoyk HI.
2439; Voyczik HI. 4040; Welicanoczszca HI. 2906; Ogorzelyk HI.
4376; wozuyky {equi vectuaies) HI. 4227, 4368, Czczicouicz Ul.
802; karczmVsko HI. 644; sedlysko HI. 2863; sedli.^ko HI. 3585;
SGdliska {plur.) HI. 3222; rztpysko (ager) I. C. II. 129, Thargowi-
ska HI. 2188; z wyrzchuwysky HI. 3821; Yoynicz HI. 3558; crole-
wiczow {reguJorum) HI. 2539; iStcicza Ul. 217, 631 : Lednicza Ul.
4983, HI. 382; Garlicza Ul. 5140, HI. 4121 b. Czelicza Ul. 3910;
polouicza U. 9; poluyyczą I. T. XXIX. 598; cłiarczicza \valtra) HI.
954; valovicza I. C. II. 211; kouicza {eąuireci) HI. 3436; ossicza
{(irbor) HI. 3652; rozui.za I. C. XXXVIII. Wolycza Hi. 3424; Brze-
snicza HI. 3652; Ulycz.i HI. 4022; Gnoynicza HI 4079; Stopnycza
HI. 4265; Osthran-sznycza HI. 4483; Bisknpicz Ul. 2302; Uzeuancicz
Ul. 323; Czulicze HI 189; Goslice HI. 530; Srzancice HI. 690: Cos-
socice HI. 383; Si.impocice HI. 361 ; Gramboczicze HI. 239; Janovicze
Hn. 27; Pawlouicze HI. 678; popelice (peUes) HI. 1466, 1474; po-
pellicze {suhducturac) HI. 1861; poszwycze (tccturae) HI. 4459;
Yoznycze (frena) U. c. karaeniez (gen. pi. lapideae) HI. 2556; Pyel-
grzimowice HI. 2513; Croczicze HI. 3534; Przcczlawicze HI. 4543;
Myecliouicze HI 4045; rankawiczne HI. 1230; Granyczna HI. 3902;
Drzewiczki HI. 4534; rąkavicznik HI. 4123; Czaciua, Czacziwa, Ul.

209

4305 UW. 44G7 uw. Czanciwa III. 1399; pospolita I. C. XXXIII, bo-
dzisthe U. c. itp.

Osnowy słoivne: loraysz {2 sgl. praes.) HI. 153; lomycije I.
T. iproszoics.) III. 11 ; hronicz (tuere) HI. 3149; bronycz I. C. XXXIX.
103; bronysch (2 sgl.) HI. 4056; grodził U. 99; stranczil I. C. II.
445; grodzycz HI. 3864; Grodzi.zki HI 4553; Grodzina Ul. 46, HI.
614; opus.-zyla U. 68; piiscina Ul. 3957, 4010, HI. 508, 510; pu.s-
cziiia HI. 30; odnowicz {in)iovare et reviviscere) HI. 4554; odmowyl
(contradiiU) HI. 4443; uinowylesz {ohligasti ipsum) HI. 4450; vi-
rambicz HI. 2969; pizerąbyli {excidertmt) HL 3864; podnoscliili (le-
varunt) HI. 4321; przypovyesczil (concitavit) HI. 4191; gonyl I. C.
II. 378; zastarapywsy I. C. II. 307; ochromily [mutihwenmt) I. C.
II. 316; ukwierdzicz I. C. XXXI. przeprossicz I. C. XXXVIIL docho
dzicz I. C. XXXIII, ozinili I. C. XXXIII, zaplaczili I. C. XXXI. po-
stavicz I. C. XXXI. postawyli I. C. XXXIX. 31; stawidla HI. 3947;
Cropidlo Ul. 222, 403; Cropillo Ul. 402, 514; krczyczyelem I. C.
XXXIX. 112; itp.

c) w mkońc0eniach odmienny eh, np. osnowy na i- i ana-
log. Gen. sgl. do ssmerczi U. 10; czausczi U. 2; paczi (pieci) HI.
3262; pyąnczi I. T. XXIX. 598; sesczi HI. 3104;' U. 100; oth
szescidzessaoth Ha. 37 ; dzessanczy HI. 1729; milosczi I. C. XXXVIII,
pamyeczi 1. C. XXXIII, do vschy, wszy (wsi) I. C. XXXIX. 118,
127. Bativ. sgl. milosczi I. C. XXXVIII, bracy HI. 2712. Loc. sgl.
po ssmerczi U. 10; w ssesczi Hu. 17; w iesseni U. 88; na wszi I.
C. Xx\XI. we wschy I. C. XXXIX. 102; w Chobadzi I. C. XXXIV.
po ssmerczy U. 60; po smyerczy I. C. XXXIX. 58; Plur. tres men-
suras alias cztbwerthny HI. 2920; rozbyl trzwi (drzwi) HI. 3082;
częsczi I. T. XXIX. 596; piersczeni I. C. XXXn.

Nom. plur. osnóic na -o- i analog, {właściwie liońeówka
przyjęta z deklinacyi zaimkoicej ) : wschtczi svanczi U. 94; imiesło-
ivy: sdaly {condemp>naverunt) HI. 1662; zavedl}' HI. 2759; skazaly-
chom [de?}iandavimus) HI. 1584 a. vczinili I. C. XXXIII, mowyly,
chodzyly I. C. XXXIX. 112; itp.

Datiih sgl. na -owi: ku rokovy HI. 4103; Canonicoui HI.
3080; Msczigevi U. 94; podsadkoui I. C. XXXIII, bratliaiikowi I. T.
XXIX. 597; Instr. plur. na -mi: dzeczmi U. 17; peiiadzmi U. 4;
gospodarzmi Hu. 37; pomoczmi HI. 3208; se trzeymi Hi. 3082; do-
brymy U. 76; gronosztajmy HI. 3452; zakladmy HI. 4307; surmi U. c.
yednaczmy szyedzączymy I. C. XXXIX. 34 ; yednau/.mi I. C. XXXIII.
pyeczaczyaray myeskymy I. C. XXXIX. 58.

Dat iv. sgl. zaimka osoboiuego: mi HI. 2978; itp.

Formy słowne, jak: 3 sgl. praes. stogy Hu. 3; stoy Hu.
17; wodzi U. 56; vczini I. C. XXXVIII. 2 sgl. imperat. nye mye-
czy szye {non te iactes) HI. 3841 ; por. też Sadzignew Ul. 368 ;
Trząsytobolca HI. 3410 itp. wyrazy złożone.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 27

210

d) Noga cyn ni w: niczs U. 18; any U. 13; nycz I. C.

XXXVIII. nykomv I. C. XXX[. partijkula li: 'iesthli I. C. XXXIV.
dały my bog I. C. XXXIII, itp

2) Prasłowiańskiemu i odpowiada polskie y po
dźiciękach ś, ź; ć (tś), dź ; c (ts), dz ; f. Tak przynajmniej jest
IV dzisiejszym języku. Frzypiiszczać należy, że tak hylo i w ję-
zyku ziemi krakowskiej już iv trieku XIV. jakkolwiek pismo na-
szych zabytkóio nie daje nam, w tpj mierze stanowczej pewności.
Wiadomo już bowiem z rozdziału o pisowni, że przez cały ciąg
naszych dwu iviekóiv wyrażano tak dźwięk i jak dźwięk y naprze-
miun tymi samymi znakami. Jak loięc znak y loyrażał często
dźwięk \, tak odivrotnie znak i służył nieraz do ivy rażenia dźwięku
j. Przykłady :

a) IV zgłoskach rdzenny eh. np. Zebrzidouice {stsł. bridiki,
brzydki) HI. 500; Czigan (cygan) III. 3416; uczinil U. 5, Hu. 12,
HI. 2969; vczynil HI. 2973; uczynyl U. 76; vczinil I. C. XXXVIII.
czynyąoz I. C. XXXIX. 34; przeczinil [affecit) HI. 2478; prziczina
I. C. XXXIII, czinsz (niem. Zins) Hu. 48; cz>^n.scb U. 63; czinsu
U. 100; czista HI. 3367; ocziszcy (compurgahit) HI 3332; oczis-
czicz I. C. XXXI. ocziszczcnye [emendatio) HI. 3409; Czizow HI.
2638; Czyzow HI. 3971; exactor czisze (rodzaj podatku) HI. 3694;
czyszam exsolvere HI. 3794 ; czysam solvere HI. 3793 ; Grzibow
HI. 2912 a. Grzibow.i HI 279; Grzybowa HI. 4015; Grimala Ul
260, Grzimala HI. 3335; grziwni Hu. 12, 45; grziwny I. T
XXIX. 597; Crzicava HI. 271; Krzikawa Hi. 3664; Crziczki HI
4534; Crzinka Ul. 5396 uw. Kizinicza HI. 3304; Crziwosand Ul
5196 uw. Crivoszand HI. 19; Crzywosandus HI. 8; Krziwi Hi. 2434
criuasch Ul. 3881; crziwasiiy HI 1711; Crziwasnya HI. 3363; Crzy
waszny HI. 3943; Krzivaczka HI. 3885; Krzywaczka HI. 3919
krzywdy I. C. XXXIX. 30, 31; Crzisch (stsł. kriźb) HI. 119, 121
krzisz U. 33; crzisz HI. 728, 842; crisz HI. 3298; crzysz U. 7ą
krzszy (sic) HI. 1941; na krzizoch HI. 4112; crziszowa (via) HI
3371; Crziszanowszky HI. 3147; Crisanow Ul. 113, 264, 411, 445:
Cristoporicz Ul. 5293 uw. Cristoporzecz HI. 63 ; Crzistuporzicze HI
213, 512; Krzistopoizicze HI. 2667; Krystow , Krystopha I. C

XXXIX. 31, 58; Krzistina (Cristinai HI. 3351 b. Crzistek (Cristinus)
HI. 4494; Krzyclina {fem) HI. 3807; Crzichna HI. 3732; Crziszo-
sthomo (Chrysostonius) HI. 2468; Scrzidlna HI. 345; Scridlna HI.
3232; Skrzydlna Hi. 4101; Skrz:no HI. 2441; Zkrzino HI. 330.3;
Skrzynno HI. 2451: Szcrzypiecz HI. 2431; postrzizony (tonsnratus)
HI. 4276; Schidlow Ul. 4799 uw. Schidlowiecz HI. 4534; Scliidlow-
cza I. 0. XXXIII, podssicze (podszycie, suhductura) HI. 2413; I. C.
n. 378; schigya (szyjaj HI. 3335; Szygyek HI. 4124; w syku {in
exerciłu) HI. 4140; sszyrukich U. 39; sirokich HI. 3262; schiroka
HI. 4176; schirzey I. C. XXXin. w szyrzą I. C. XXXIX. 159;
Szczitnik Ul. 670; Sczitnyky HI. 363, 666; po szczicze {post clipe-
um) HI. 2913 a. Zasczytliov HI. 4449; trz}- Hu. 12; trzi U. 3; trsi

211

U. 82; trzy I. O. XXXII, trzymacz I. C. XXXI. trzirnacz I. O.
XXXIII, yytlirzynialy (r.tfeuufnti/t) III 4)562; ziczifz I. C. XXXI.
poziczonc;;.) III. i]\f)(}- Zidow Ul. 544; Zydow III. 13)3, 1)54; YAihrz
Ul 3181; Zydek III. )}9S7 ; zida I. C. XXXIV. Zidowca Ul. 3277;
Zydowca III. 717; U. op. 1; ziwa (ii plur. prai'S.) III. 2850; Ziła
Ul. 548; Zylka HI. 4112; sziwota' Hu. 7; zitho U. 88; w szicze U.
88; Zythiu. HI. 5)3; Sitliko HI. 3223; Szythko HI. 4259; vszitku
III. ))247; Ysziwa U. 49; pozitlikw Ul. 2439; poszytki (ntiUłaUs)
III. 202:5; wyziiiek I C. H. 398; Ziska HI. 2871; Sciiiska HI 30)32;
poilohiiii' .shico iskati IV zwożenia z przulmlciem z (si.); zisku HI.
2567; ziskalM III. )30I8; ziskanya HI. 3265; pi-zczyskow (acfpnsito-
rtiiu) III. 371'^'; przezyskawacz [lucrari) HI. 4293; itp. Niektóre
z przytoczonych luyrazów, jak szyć, szczyt, żyd mają iv sław. i re-
fleks 2)i('rwotnego u, które już iv dobie prasloic. po j, c, ź, ś j)^'^^-
szlo wielokrotne iv i.

h) IV przyrostlidcli osnoiv nych , np. os)wivi/ i miernie: Tan-
czii. Hi. 3)39; Tlianczin HI. 3809;' Tanczinsky HI. 4067; Wągrzin
HI. )39)34; Wangrinow Ul. 437; Starzina Ul. 913; vStarziiu HI. 3533;
wnanciii (wiieczyn) HI. 634; Korczyn HI. 4321; Biiczinsky I. C.
XXXI. Yerzynk "h1. 145; Werzink Hi. )399; perzina HI. 510; Pye-
rzynka HI. 4465; jwtrziiii (agri) HI. 8655; oczczisna Hu. 40; ocz-
czyszny U. 76; oyczisny I. T. XXIX. 597; koprziwnik I. C. ,11.
410; Knpriwiiicza Ul. 30)30; koprywnicza Ul. 4337; Coprziwnicza
HI. 4553; korzistna U. 50, HI. 2974; korzistchtnc) U. 30; corzisthna
HI. 2956; korzistiiye I. C. II. 387; raaczerzista Hu. 26; yaczmyeni-
czisko HI. 4176; Wanszik HI. 1133; Maszyk HI. 2720 a. Ważyk HI.
41<)0; wscliiczky I. C. XXXIX. 31; itp. Osnoivy sloivne: ranczicz
Hu. 5, 42; raczicz HI. 3298; wraczicz HI 3457; ranozil Hu. 12,
32; wroczicz {^in terminnm induccre, denomin. por. roki.) HI. 4528;
wroczyl szye [terminnm meciim scripsit) HI. 4473; odlozicz I. C.
XXXI. obraczyli I. C. XXXIX. 34; moczicz (madidare) HI. 1105;
Moczidla HI. 3423; Modzidlo Ul. 5263; Modzillo Ul. 264, 411, 445;
pomrnziwschy syą [rugału facie) HI. 3742 itp.

Cl w zakończeń i acli: Os)iowy na -\-, np. loc. sgl. po maczerzy
Hu. 46; w noczi Hu. 56; ua })olnoczy U. op. 11; we dbrzi [noni.
sg. debrz) HI. 2752; na rzecz! I. C. XXXIV. Nom. plur. cztirzi U.
82; sliizebuiczi I. C. XXXIII, grifnyczy U c. itp. Imperativus 2 sgl.
pomoszy HI. 119. 121, 465, 842, U. 93, 97; pomozi Hu. 4, 5, 7, 8.
U. 95; poraoszi HI )3298 ; pomozy U. 96; poraosi U. 88. por. też
Zawrzikray HI. 2431; Praes. 3 sgl. vazy {pensat^ HI. 4398, 4485;
lyezi HI. 4175; liezi U. op. 1, 2; polozi I. G. XXXIIL vraorzi I. C.
XXXI. Particip. p>raet. act. na -szy: wzanw.sszi Hu. 29; wiprowszi
{excoriando) HI. 2255; wibiwschy U. 68; wyschedwschy U. 59;
zkowawszy (compeditantes) HI. 1785; nayecha\vschy (veniens) HI.
3697; przyyechawszv HI. 4443; vipelny\vsclii I. C. XXXnL zgruma-
dzywszy I C. XXXix. 117; stanąwschy I. C. XXXIX. 30.

212

cl) IV pr zyimhach i nar ostkach jak przy, np. przyplod HI.
2371; poprzisandz (coniurąre) HI. 3048; przyyechawszy HI. 4443;
przislych. prziczini I. C. XXXVnL i/;?.

3) Pr a słoto, i ginie niekiedy w jeżyku polskim na końcu
wyrazóio, np. nom. sgl. macz (mać, stsł. mati) HI. 3262 ; 2 sgl.
pracs. ges (jeś, stsŁ jesi) Ul. 4116; ^Jor. zaczanlessi (vuJnerasti)
I. C. II. 295; zaganless (decampasti) I. C. II. 307: a później — jak
iciadomo — praicie poivszechnie iv 2 sgl. trybu rozkaz ; por. też
Kazmirz Hn. 16, ohok Kazimirz Hu. 47. Zjatciska sporadyczne, jak
przemyenąly I. C. XXXIX. 127 {ohok przemynąly I. c". XXXIX.
112); Wyelyenskyego {zam. Wileńskiego), 5ff może tylko hiędem pi-
sarskim ; jakkolwiek iv ostatnim wyrazie mogło e rzeczywiście
istnieć tv wymotvie pod wpływem litewszczyzny.

UL.

Słow. dźwięk u odpoiciada zawsze pierwotnej indoeurop. dwu-
głosce] już bowiem iv dobie prasłow. zlały się indoeurop. dicugło-
eu, ou -w samogłoskę pojedynczą u. W polskim języku pozostało
prasłow. u bez zmiany. Przykłady z naszych zabytków :

a) w zgłoskach rdzennych, np. Bug (nazwa rzeki, por
stsłow. bug-R, armilla?) HI. 4567: Buynne HI. 2759; Buk Hi
2370; Bucecz Ul. 2170; Bukownyk ' HI. 3778, 4266; Buczina Hu
65; HI. 3664, 4171; Buczinski I. C. XXXI. pobudka (vigii; HI
2799; I. C. II. 427; pobudky {rigilcs) HI. 2377; pobudcze HI
2510; Budzislauiez U. 21 ; zbudowany I. C. XXXIX. 159; Burnos Ul. 83
Brudzow HI. 2346 ; brunathny HI. 3858 ; Brunouicze HI. 3646, 4086
Brunoczycze HI. 3915; Brus (lapis, qui dicitur...) Ul. 3423; Brzu-
cbana Ul. 6, 5421; Bruehana Ul. 42, 189; Brzucbanya HI. 2782
Brzuchensky HI. 2268; Czudzin Ul. 207; Czudzinowice HI. 349, Hu
49; Czudzinowski HI. 4531; czudzey I. C. XXXVni. Czulcza Ul
4118; Czulice HI. 377, 571; Czuliezsky HI. 3679; Czusow HI. 152;
Czussow Hu. 34; Cliuda HI. 40: ducliowni 1. C. XXXI. ducbownś^ch
I. T. XXIX. 596; Dudek Ul. 2834: Dul HI. 175; Dulowa HI. 635;
Hu. 66: Dup Ul. 608; Dupp HI. 2645; Dupy HI. 2380; Dupycze
HI. 2829; Dubskem (de Dup) HI. 4142; Druszina Ul. 3921 ; Druzina
HI. 2464; Drusszyna HI. 1636; Druszbiczsky HI. 2791: diuge Hu.
12; druga U. op. 6, 8; drugi I. C. XXXH. zgubą HI. 2766; w szgu-
bne I. C. II. 298; gumno (horreum) HI. 554, 2448; zagumne Ul.
158, HI. 2894; na zagumnu HI. 36; Głuchów Hi. 46; Głuchowa
(gen.) HI. 2874; Gruschow Ul. 5166: Grussow HI. 322, 673; Gru-
szów HI. 3435; Grusca Ul. 381, 439: Gruska HI. 4532: Grusska
HI. 2631;! Grussowsky HI. 3229; Jucha Ul. 5267 uw. Jucht U. c.
Junosche HI. 3681; Jura Ul. 3940; Yurek HI. 3298; lurkow HI.

213

2863; luizicouicz Ilu. 4; jntrzin.-i (afrri), ywtrziiia, 111. 1268, 2522;
iiistrina (sic) ') Ul 2847 ; ii:izayvtrz {por. słsl utro) I. C. XXXIX.
cubek (phiola) HI. 2017, 2018; I. C II. 413; cubky 111.3284; kup-
kv (vasa) HI. 2721; Kucz Ul. 403; Cuczcow Ul. 201; Kuczcow Hu.
33; Cudlata Ul. 341; Kudlat.-i Ul. 3799; Kutiata Ul. 3697, 3748;
Cudlek Hi. 2084; Kula Ul. 2035, III. 4486; dwe kuły HI. 1904;
Cuyawiensis HI. 2513; Kuna Ul. 1986; cuny HI. 586; kunamy (ma-
railuribus) II!. 2480; Kunowa HI. 2473; Kunassowa Ul. 645; cunicza
Ul. 1012; Kunina HI. 4254; Cunoziez Ul. 5396 uw. Kunczycze HI.
432(5; Cunczycze HI. 4449, kuppil U. 41; wycupyl U. 2; kupyl
HI. 1936; cupyą {acc. sgl.) HI. 2870; kupne HI. 2388; kupcze (em-
ptores) HI. 2470; ocupyenye (exemptio) HI. 2311; kupyeczske HI.
3890; vkupy, wkupow;ily HI. 4036; Curosvank Ul. 16; Kuroswancz
U!. 2720; Curopatwa HI. 392, 437; Kuropatwa HI. 2700; Kurow-
szka, Curow HI. 3151; Kuresz Ul. 2353; Curdek Hi. 4261; cuiva
{stsl kur-ŁYa. (jot. hora-) HI. 1393; Clucze HI. 3425; Cluczice Hi.
16; cruch HI. 3425; Crussyna HI 501; crusczu [gen. minerae) HI.
4520; Cruczek HI. 2340; Krupek HI. 4562; Lubowla HI. 54, 3151,
3553; Lubrza Ul. 22; Lubeozsca HI. 40, 303; Lublin HI. 563; Lu-
basz HI. 3746; Lubowski HI. 4531; Lubomirz HI. 673, 4152, Lubo-
ohow HI. 228; Luboehovi HI. 4144; ślub HI. 4038; slubyem {instr.
sgl.) HI. 4217; shibney HI. 2944; slubyiacz I. C. XXXIII. Luczyano-
uicz Ul. 696; ludze Hu. 52; ludzi Hu. 1; I. C. XXXIV. Iiyvdze U.
49; ludzey [nom,, pi.) HI. 3080; Lubnicze {por. łul.i.?) HI. 2344;
Przelupsco Ul. 763; Przelubsco HI. 228; Lucow Hu. 9; Lucouicza
Ul. 606; Lueice HI. 282,515; Łukowa HI. 4211 ; Luczicze HI. 4153;
Luczlayicz I. C. XXXIII. Lunka HI. 3937; Lusczouice HI. 616; lup-
pem (spolio) III. 3581; podlupylesz (subcorticasti) HI. 4222; Mucha
HI 4412; Muschin.^zke HI. 31-35; Mruk U. 25 ; Puch Ul. 860; pusch
Ul. 5106; Puscz Ul. 3288; pudlo HI. 651. 1494; Pukleiz HI. 2480;
pusty (desertus) HI. 2701 ; upust, wipust, spusth HI. 867; 1663, 4227;
wppusta HI. 1863; zapusta Ul. 384, 2167, 2198, 4268,4334, 4371;
pusczicz Hu. 42; spusczil (rupit) I. C. II 374; zapusta (ąuercetas)
I. C. II. 387; puscina Ul. 975, 1134, 4473 uw. 4498, 4505 uw.
5177; pusczina Ul. 4747 uw. 4975, HI. 4006; pusozyna HI. 123;
Pustka HI. 3188; spusczycz HI. 4186; spnsczilby (disrnmperet pisci-
nas) HI. 3601; spusczi(;z I. C. XXXI. przepusczicz I. C. XXXVIII.
Yipusczacz I. C. XXXIV. Pusdro Ul. 3619; Fuszdro HI. 3190; Fru-
szy HI. 2344; ruble HI. 2723: rubly HI. 4459; ruda (ferrificium)
HI. 3258; Ruda HI. 3681; rudda U. '97; Rudawa HI. 680, 3714;
campum na rudcze HI. 358; Rudno Ul. 548, HI. 185, 186, 3892;

'j pro iustrina piscis depascafa; lo pisowni tej moźnaby ypatryicać
ślad formy pierwotni ej szej , niź stsłow. utro (pols. jutro), które po-
wstało zapeione z *us-tro , por. lit. auśra , lett. austra (nb. jeśli te
wyrazy są iv ogóle xv pewnym związku etymol. ze sobą).

214

Rudny HI. 405, 562, 3601; Rudnik Ul. 4664 uw. Rupek isfsl rup:i,
f(,ramen?, HI. 3080; Ruppnow HI 4546; Ruska Ul. 559; Russky HI.
733; Ruszczą Ul. 4700; ruscliiy {sic, aniovit) HI. 4244; ruschicze
(plur. rodzaj kary, por. rudin?) HI. 2832; ruschiczara so]vere HI.
3334; Obrzut Ul. 889; 01)rzutli HI. 444; zruczicz HI. 3371; zrzuci-
łeś (eicisti) HI. 3333; wrzuczil HI. 3239: vrzuczyl (intromisit) HI.
4293; wrzuczylesye (te iniecisti) HI. 3917; suty (za praniczan szu-
tan) Hu. 1; cobcze sute (raonticulos seu meta) HI. 2713; Sudidol
Ul. 249, HI. 65. 563, 607, 270^; Suchagora HI. 4401 ; Sulek, Sulko
Hu. 72; Sulow, Sulowski HI. 4125, 3829; Sulima HI. 2344; poslu-
sny HI. 3240; posslut^szenstwo (oboeditnti.i) HI. 1876; slvzebnika
(miriistcri.ilem) HI. 2826; slnsebnykem HI. 3008; wysluszone (deser-
vitisi HI. 2818; Sluzew HI. 4400; Szlusli<.wsky HI. 4427; Sluska HI.
4504; slvgy, sluj? I. C. XXXIX. 127, XXXIII, śluzy I. C. XXXI. słu-
żebnik I. C. XXXHI. sluzebnyka I. T. XXIX. 597; Smug HI. 212;
na smudze HI 1261; Stu<!zonky HI. 215; stucholczow (trabiarum,
Z niemiec) HI. 2691; stliuky (stamina, z niemiec.) HI. 2364; stu-
czne HI 3564; Strugała HI. 184, 4112; Strunka HI. 3658; scbuba
HI. 2323, 31^5; 39l9, 4250, selunz.i (leviri sui germanii HI. 2779;
sdiurzi U. 25; szurza HI. 3215; Szczubiol HI. 4363; sznura {z nie-
miec.) HI. 2700; Tur Ul. 40; Turski Ul. 1921; Turzin HI. 4; Tu-
rzyna HI. 731; Tlmczne HI. 36(54; tru(ln<.scz I. C. XXXI. ule (trunci
apum) Ul. 712; Ulina HI. 12; Ulyna HI. 247; Ulycza HI. 4022 ; Ro-
sumek HI. 2075; Roszumek HI. 2077; Ysscze (uście, jior. usta, łać.
os, ostium) Ul. 2528; Yscze Ul. 2755; Uscze HI. 4064; uszdzieny-
oza U. 0. Vsva. Yswa Ul. 2611, 2697; wuyczony (avunciilarius, por.
wuj) HI. 4211; wyowiszną (sic, bona avuncularia) HI. 4154; Zuco-
uicze HI. 119; zuppa (żupa) HI. 99; 178; zupparius HI. 549; szu-
pi U. 9.

li) w zgłosJcach o sn o iwy eh, nj). Bogun HI. 324, 481, Hu.
22; Boluin HI. 4137; Kaldun (?; Ul. 4440 uw. Pyolunowa HI. 2788;
Koszuch, Coszurli HI. 105, 150; szr-zchrzuch rsupellectilia) HI. 4368;
Golucliowsky HI. 3791; 1'strucha HI. 3916; Boguclina Hu. 58; Bogu-
sza Hu. 17; Boluisy (gen. sg.) Ul. 4225 uw. Boguschowsky HI. 42;
Dzaduschicze HI. 4026; Woytusik HI. 4141; Loppusno HI. 2754;
Rzerzussno HI. 2918; clobug (galea) HI. 2134; clobuczek HI. 2854;
podohnie HI. 2176. 2546; <lobn< zgo Ul. 2647; Clobuczsko HI. 3188;
Costliuszko HI. 2565; clialupowal HI. 2253; Kaszuba Ul. 4251 ; Cas-
schuba Ul. 4651; Cassuba HI. 3539; krogulecz Hu. 67; orognicza HI.
3670; Z.gsulka Ul. 1900, Zegs.ilc/a Ul. 496; Xegzulka HI. 4267.
oboli Gzegzalka HI. 3653; Maczyula, Maczyulka HI. 4112; cossula,
plur. cossule HI. 3156, 510. itp. osnoicy słowne: kaczeruyesz HI.
144; zaymuie HI. 2358; zapyssvye y darvye I. T. XXIX. 590;
przikazuiemi I. C. XXXIII. vygmvyancz I. C. XXXI. itp.

c) u- zakończeni ach odmiennych: genit. sgl. na -u, np.
wolu (wolu) u. 50; domu Hu. 24, U. 4, 76, HI. 728; poboru Ul.
1139; z dolv U. op. 8; roku U. 17, 95, HI. 1730; vsitku HI. 3027;

115

spathky I. C. XXXIX. 30; pli.)lwaikv I. C. XXXIX. 31; długu Ilu.
19, 22; HI. ]V29; posagu U. 21; płotu (sepis) HI. 194; platv U.
13, 99, III. 3000; lystu U. 48; zadadu Hu. 12; zakładu HI. 3298";
powodu (nuntium) HI. 3203; v brodu (peues vadunij HI. 4112; za-
chody U. op. 11; grodu I. C. XXXHI. s przivodu I. C. XXXVni.
dowodu (ibiil ), uisey staw (secus piscinam) HI. 1268; do pozwu U.
26, Hu. 34; ze sliibu (de voto) HI. 4380; pnswu I. ('. XXXIX.
127; zapissu I. C XXXI. s wyrsc!iv I. C. XXXIX. 159; loyu (sepi)
HI. 3457; pyeprzy, schaffranu I. C. XXXIX. l59; bru (di; mih^o)
HI. 1435. itp.

Dat iv. sgl. na -u, np. J/a5C«/. dal parobcu Jaschowu Hu. 55;
panv U. 11, 35; pauu U. 50; k stołu HI. 2972; knandzu U. 63; ku
łanu U. op. 4; ku roku PII. 4336. Neiitra: ku sziedzenyy I. C.
XXXVIH. yednanyy I. C. XXXIII, pospoly I. C. XXXIII, prawy I.
C. XXXIX. 31.

fjocat. sgl. na -u, np. Mascul. w domu Hł. 3234; I. C.
XXXVIIL na Stascłiky U. 22; y stoczku Hł. 4122; stawysku [in
piscinatorio) Hł. 3847; na zamku I. C. XXXI. na roku I. T. XXIX.
596; na rynky I. C. XXXIX. 58; na targu I. C. XXXłV. na yirz-
chu I. C. XXXVIII, wfpokoyy I. C XXXłII. po niyeczu HI. 2913 a.
po manszy U. 60; na Kleparzu HI. 3188; na Sztradomyu (in Regali
1'onte) Hł. 3196. — Neutra: w zarąbyy U. 44: na sagumuu HI.
1480; po wcupenu Hu. 8; w dzerszenyy U. 37; wtrzymaniu Hu. 3;
w yednanu Hu. 32; w polyu Hł. 2796; na nawssu HI. 1429; nawsu
(in exitorio) Hł. 2906 ; naw.szu (in communi płanitie) Hł. 3296 ; na
odrzywu {in postico) HI. 1984; na gednanu U. 94; na miesczczu I.
C. XXXłH powszyaczyw I. C. XXXI. po poczaczu I. C. XXXIII, po
połkopyw I. C. XXXI. o sdroyyw o sczasczyy I. C. XXXIV, wftliyra-
sze stany V I. C. XXXIII, w roskazanyw I. C. XXXłlI. itj).

Gen. lo cat. dual. dwu wołu HI. 2957, 3085; na dw łanu Hu.
38; we dwudzyestu Hu. 24; z yego ranku U. 10; od dwunaczczye U.
56; z obu stron U. op. 9; I. C. XXXI. XXXIX. 112, 127. itp.

Dat. sgl. deki i nacyi zai m k. y emv U. 25, 28 ; yemu U.
77; temv U. 31; comv I. C. XXXHI. drugiemy I. C. XXXIH. zyem-
skyemy y myesczkyemy I. C. XXXłX. 31. itp.

Formy przypadkotce, stanoiviące pierwszą część u- y razów
złóż ony eh, jak: polumerze (media mensura) HI. 1057; poludnye
U. op. 11; Folurarczicze Ul. 647, HI. 4447, 4551. {ohuk Połicarcicze
Ul. 665, 5069 UW. HI. 46); Bogumilouice HI. 317; Cbłeburadoyicz
Hł. 4025. itp.

d) IV pr z yimkach: u, ku, np. uyednal Hu. 69; ymowyoni
Hu. 23; ysziwaly U. 49; ugory HI. 488; wgornego (polaj HI. 2358;
yzitek Hł. ó236; ucradl HI. 2844; uczekał HI. 3413; yscodzil Hł.
3239; wczinil HI. 3082, 3114; umowy Hł. 3836; urzand HI. 3677;
yrzandnik I. C. XXXVIII, ku roku HI. 4336; cu trzesznicze HI.
2753; ku Hł. 1529; U. op. 4.

216

W przyimku ku ginie niekiedy samogłoska u. ,tp. k stołu
HI. 2972.

e) Zjawiska sporadyczne, jak Lubuchowa HI. 24. ohok
rerjidarncgo Lubncliow (Hu. 25), Uih ocladu HI. 2957 ohok zioykkgo
ucladu (HI. 2864) należy zapewne uważać za hłędy pisarskie.

Polskie formy piołun, dziura (por. Pyolunowa wolya HI. 2788,
ohok Polynowa wola HI. 303; Dzurawy I. C. H. 219; Strzeszydziura
HI. 4408.) nie zgadzają się ze starosł. co do swej samogłoski u,
por pełyni., dera luh dira ; jeżeli ivięc nie polegają na jalciej innej
formie prasłow., potrzebahy je uważać za nouottcory języka pol-
skiego.

Słoioiański dźwięk y {starosł. ii) odpoiuiada prawie zawsze
indoerirop. u; loskutek tego występuje on też na gruncie języ-
ków słoiv. jako wzdłużenie dźwięku i {indoeurop. u). W języku
polskim pozostaje prasłow. y hez zmiany, alho też przechodzi tv i.
Przykłady :

1) Prasłow. y pozo staj e hez zmiany,

a) w zgłoskach rdzenni/ eh, jak: b^Hi Hu. 31, 43; była
Hu. 57; bil "u. 14; bych HI.' 2341; bich U. 65; by, aby HI.
3435, 2698 ; było Hł 2972 ; biło I. C. XXXVni. bili I. C. XXXVIII,
bycz (być) I. C. XXXIX. -32; bivacz I. C. XXXIII. bivali I. C.
XXXVHI. dobywał I. C II. 377; dobycze HI. 2317, 2700; odbycze
HI. 2698; bydło HI. 686. 1012; bidlo HI. 6267, 2491; bydła (scro-
pbarum) I. T. VI. 467; bidlna Hł. 211; Bidłin HI. 398; Bilina HI.
4003; byka (gen. sgl.) HI. 4459; Bistra HI. 473; Bistrzecz HI.
241; Bistrziczca Hł. 437; Bystrzonow HI. 3782; Bystronowsky HI.
3781; cztirzi U. 39; czthyr {gen. pi.) Hu. 25; ccztirzi HI. 3276;
cztirzech Hł. 3177; cztirzechuaczcze Hu. 57; styrzy I. C. XXXIX.
102; dyb.i III. 2462; Lyssy HI. 4457; nyezacritłie (cruentata vułnera)
I. C. II. 431; Lysek Hł. 3822; Lyssakow HI. 4260; Lischakowsky
(ibid.), Lyssin:> HI. 3467; Lvssyniecz HI. 3940; Lissobragk, Lisse-
kane (?) Uł. 527, 5267 uw. 'Midłniky HI. 3309; Mydłniky Hł. 4030;
omylną I. C. XXXVHI. Pomicailo Hł. 2862; Myślibórz, Misłiborz
Hł. 3711; Myslouicze HI. 24; Myslovycze Hł. 4509; MyszloYSzky
Hł. 4407; Misłonicze Hł. 12, 17, U. 13; MisIowskemv U. 20; Mi-
słinicze HI. 176; Mislechouice HI. 919; rozmysłył szye, rozmysły w-
szi szye I. C. XXXIX. 34; Myssow HI. 4240; Myschkowsky HI.
4388; mythny {por. myto) HI. 535; Pysczek HI. 4112; Pythacz HI.
447;ribi, riby, HI. 2972, 3210; Rybenka Hł. 2354 b. Ribithui Ul.
5099 UW. ricz (?) Ul. 466; Ryczina HI. 471; ryczerz (Ritter) Hł.
4039; Riczerzs Hł. 4150; doschyez [por. sycić) I. C. XXXIX, sin

217

(syn) III. 2944; szina HI. 285(5; syna I. 0. XXXIII. Synowccz III.
•558, 2102; sinowecz HI. 21)81; s/ynowcą (filiastrain) HI. 2425; syno-
wicza (filiastra germana) Hi. 383G; synowiczi (filiastrae, dat. Sfjl.)
HI. 3.'}45; Syppowsky HI. 2424; odssipacz (aggerem ressipare) HI.
8250; zassipnoz (insipare) HI. 3133; syrow (dziś sćr, stsŁ syn.)
gen. pi. HI. 2849; Spytek III. 3910; stryera {instr. srj. do ivyrazu
stryj) I. T. XXIX. 597; tika sya Hu. 54; przitiky (palos) III. 1663;
Przitik HI. 4363; dotyczę szya I. C. XXXIX. 127; w tile U. op. 6;
tilecz (sic, furtive) HI. 3542; Tynecz Ul. 117, HI. 70. 126, 298; Tinecz
Ul. 168, HI. 3407; Tysyacz HI. 3937; tissancz I. C. XXXI. thyszyacz
I. C. XXXIX. 102; thyszyacza I. C. XXXIX. 31; obyczayem (modo)
HI. 3821; obiczay I. C. XXXIII, obiczayem I. T. XXIX. 596; vicia
alias vika HI. 3482; tribus cassnlis wyky HI. 4459; Viczga ae Vis-
dzicz Ul. 600, 5220; Vicga de Yisdzicz Ul. 4123 uw. Widzga HI.
50, Hu. 5; Wysoka HI. 54; Yyssoka HI. 3956; Wissoka U. 36;
Wissoca HI. 394; viszey U. op. 5; vischey I. C. XXXVIII, wizel
fcanis odoriferus) HI. 2547. itp.

h) IV przyrostkach osnowny eh, np. mlin (młvn) HI. 3125,
3276, mlina Hu. 73, U. 100; mlinarza U. 66; Mlynny HI. 3601;
Koritho Ul. 4160; Coritsci Ul. 2785; Corithno HI. 518; Cobila III.
634; Kobyłka HI. 2669, U. op. 6; cobily (plur. eąuac) HI. 3758;
Kobile HI. 208, 335; Cobylye HI. 2698, 4284; Kobilecz HI. 3723;
cobilene HI. 430; kopitem (vestigio) HI. 4203; Pantira Ul. 4115;
Woydilo Ul. 3054; wlodyka HI. 2369; wlodika, wlodica, wlodistwo
HI. 2167, 1490; Motika HI. 3805; Moticzka Ul. 5126 uw. Mothycziio
HI. 4338; mytoką {zamiast motyką, ligone) HI. 4459.

c ) IV zaJiończeniach odmiennych , jak :

Genitiv. sgl. osnóio na -a-, np. do szupy U. 19; scody
Hu. 4, 7; zagrodi Hu. 30; z kłody (de cippo) HI. 3409; vgody I.
T. XXIX. 598; vmowy U. 61; 8movi I. 0. XXXHI. do rosprawi (ad
decisionera fHcti) HI. 3170; wyprawy HI. 875; od oprawy U. c. pu-
scziny HI. 247; sczegny HI. 6l2, 631; s prziczini I. C. XXXVHI.
ratione przigany HI. 2454; (z) stroni I. C. XXXVIIi. (z) strony I.
C. XXXIX. 30, 34; koroni I. C. XXXHI. Anny I. C. XXXIX. 112;
V sostri U. 99; szostry HI. 2944; do obory (ad forestam) HI. 4203;
karczmi I. C. XXXIII, wchwaly I. C. XXXHI. itp.

Accus. pi u r. męskich osnów na - o - i żeńskich
osnóiv na -a-, np. scopy (mutones) HI. 3731; ospy (proventus) HI.
3917; spy (podatek w zbożu) HI. 2471; szloby HI. 994; pozvi I.
C. XXXIII, pozwy, przipozwy I. T. XXIX. 596 ; Chrosty HI. 35 ; listy
U. 35; funthy (libras) I. C. II. 357; HI. 4081; Kanty HI. 306;
Kanthy HI. 4093; po ky myasty, po ty myasty U. 43, 44; Przecho-
di Ul. 5488; Przechody HI. 289, 498; Chrwatby HI. 3546; nyewodi
(retes magnae seu maiores) HI. 4567 ; grothy U. c. sady, ogrody I.
T. XXIX. 597; zagoni UK 4552; zagony HI. 681; 785; barany (an-
gnos, sic) HI. 2549; barchany HI. 2364; vgori Ul. 4852; Żary HI.
316; Konary HI. 119; woli (woły) U. ^9, Hu. 45; posli (posly) I.

Sprawozd. Komis, język. T. lY. 28

218

C. XXXIII, pocosi (pokosy) Ul. 4412 u w. lossi (sortem) HI. 3168;
lassy III. 878; czasschi 1. C. XXXIV, niwy HI. ol ; nywy HI. 212,
324; copy (capecias) HI. 1563, 3339; coppi HI. 1512; scliopy (fo
resta) HI. 3975; ossobi I. C. XXXVIII. Cozeglowy Hi.' 479, 2795;
Cossyeglowy HI. 2802; gloui HI. 2705; pocowy niellis HI. 446; sza-
stawy HI. 2709; wiprawy HI. 1616; Hrosdy (sulcos) 1. C. II. 441;
brosdi Ul. 977; Brozdi Ul. 4878; przegrody HI. 2421; podwody HI.
2479,2971; wangrodi HI. 2194; wągrody HI. 2753; Nagody HI.
2473, 2476; clody ivasa salls) HI. 3975; golothy (impossessionatij
HI. 3864; golothi HI. 3<S95; Uory HI. 5052 uw. Gori HI. 38, Cos-
sye gori HI. 3226, Psary HI. 16, 4186; Thocari HI. 3550; Owczary
HI. 27; pyerli (raargaritae) HI. 2537; rany Hu 7, HI. 2863, U. 75;
Romany HI. 216, 254; puscziny HI. 630; s<»sni Ul. 5157; sosszny
(pinos) HI. 2536; przesz stroni I. C. XXXVHI. przes tliy tho strony
I. C. XXXIX. 30; sczegny HI. 372, 611; 1057; nad karczmi (super
tabernas) HI. 2913 b. itp.

lustrum, plur. osnóio na -o-, np. se drwy HI. 3082; trzi-
my sti HI. 3267; palis alias slupi HI. 4141; za gurany U. op. 9;
s pani morawczi sansziady a s przigaczioli 1. C. XXXVIH acty gro-
czkymy I. C. XXXIX. 112; s koly U. c. tliymy dobry I. C. XXXIX.
102. itp.

1. plur. 2)raes. wemy i swatczimy HI. 647; wemy i szwa-
czimi Hu. 2; wyemy v sswatliczimi U. 6; wyemi y sswadczimi U. 8,
9, 11, 12, Hu. 68. itp

d) ic par ty kul ach. , jak narostek wy-, np. wygon HI. 149
244; wigon HI. 1261, 3371;' uigoni {plur.) Ul. 610- vistemp I. C
XXXVIII, wychodził Hu. 36; wybił HI. 2775; wywołana U. 67
wycządzano (impignoraverunt) HI. 4293; wyrokyem I. C. XXXIX. 31
przysłówki: tedy Hu. 12; nyegdy I. T. XXIX. 59J; kiedi I. C
XXXIII, sawsdi I. C. XXXIV 'itp.

2) Frasłoiv. y przechodzi lo języku polskim tv i
2)0 spółgłoskach yardłowych k, g, eh ; w naszych zabytkach znaj-
duje się IV tym razie częściej znak y.

a) w zgłoskach rdzennych, np. Chila Ul. 691; Chiba
dlo HI. 343; z chische [stsł. chyzi. goc. stniem. hfisa-j U. 30;
chyssze Hu. 49; chistham (sic) HI. 348; sginanl Hu. 11: zagynccz
U. 91; Pregina Ul. 1754; Przegyna HI. 651, 984. 1026'; Przegina
HI. 1660, 3407; Przegynya HI. 3568; Kydow Ul. 47, HI. 86; Kyan
Ul. 1969; Kyani HI. 574; Cyanouicz Ul. 1972; Kyany HI. 489,
491, Hu. 47; Kyaszcowo HI. 520; kygecz HI. 3100; Kyssel HI.
514; kytliaka HI. 3752; kywyor (mitra militaris) Hi. 4134; kywyo-
ry (pileos) HI. 3452; kyscz Ul. 852; itp.

h) IV zgłoskach osnownych, np. Rokyta HI. 365; w roki-
tne Hu. 1; Rogita, Rogitno Ul. 5319 uw. 4726; Rokytno HI. 4054;
Sikyrcze HI. 3373; ortkisz Ul. 4861 ; Mankvnice, Mąkynicza HI. 919;
2760; Brzoskynya HI. 4136, 4340, 4341; AVrzoskynya HI. 4336,
4338; Vrzoszkina HI. 4204; Myakynya HI. 4547; Boginik Ul. 4807;

219

Mofiihi HI. ;)0:3; Mo-ilani 111. (\l:)- iMo^ilca 111. l.O.Ol ; iiH.f,-ilki lii.
1240; Mofcilske 111. 322; mogylky HI. ;5(552; P^.ncliyrz 111. 549.

c) w sahończeniach: Gen. syl. osnóiv na -a-, np.
s ninky llii. 30; s ranky Hu. 27; lanky U. 3; Ifjky 111. 4142; ta-
tarky HI. 330; raatky III. 14i(); okrora nywky 1. T. XXIX. 6i)6]
Malszonky I. C. XXXIX. 127; po.Ile drogy U. .»p. 1; drogy HI.
3821 ; przissagi 1. C. XXXVIII. A przissyen-y I. T. XXIX. 597.

Ac CHS. pliir. osnów męskich na -o- i żeńskich na -ti- np.
Potoki Ul. 4227; Wosnyky HI. 482, 1485; woszniky (equi yalentes
pro cunii) HI. 2302, 2720 c. na^ornyky HI. 358; panthliky HI.
3413; roky HI. 2831, 3951; kroliky HI. 4071; cubky HI. 2661;
(iolky 111. 1039; rąbky (peplos) HI. 2655; policzki Hu. 53; policz-
sky I. C. II. 132; gróhki HI. 1240; parobky HI. 1903; zamki U. c.
^anky U. c. potoniky I. T. XXIX. 596; Rogi HI. 216, rogy HI.
2461; brzegy U. 91; popiangy (cingulae) HI. 2036; crongy HI.
4459; wirzchi HI. 2689, 3226; pritky Ul. 5063; przytliky (sustenta-
culae) HI. 4222; przimarky HI. 590; lapky (galeae) HI. 2697, 3172;
sforki HI. 2176; skorky HI. 2384; zaponky (raonilia) HI. 2722,
3420, 3775; sponky HI. 3752; przystawky (scuttiias) HI. 2721;
ostrosniczsky (calcariste) HI. 2132, maky (farinae) HI. 3185; Gorky
HI. 4264; mogylky HI. 3652; Oppoky* HI. 3584; klodky (truticellos)
HI. 4497; knaphiowky U. c. xyagi I C. XXXI. Kawky HI. 64;
Trambki Ul. 5231; Trambky HI. 301; Trąbky HI. 1562; Lanky HI.
2733; U. 91; Oczesanky HI. 502; Oczosaky HI. 4315; Zelonky HI.
2352; Stanatky HI. 1017; Troky HI. 3521; Rossochi HI. 4547. itp.
Tu też należą luyrażenia pr zy słóiokow e , jak: poky, poty U.
44; s dlusky U, op. 9.

Instrum. plur. o sn ó iv na o, np. s pomoczniki Hu. 35;
s parobky (cnm familiaribus) HI. 2898, 4099; cum pellibus vulg. no-
wogrodky HI. 2036 ; cum przissodky (?) HI. 1373 ; nynyeyszimy
xyegy I.' T. XXIX. 590. iłp.

3) Dźwięk y jawi się w naszym języku iv loielu ivyrazttch
przysioojonych z ówczesnego 'jeżyka niemieckiego . np. wyderkafF HI.
4384 {także yyderkoft HI. 3863, 4003, 4064, 4119, 4269, 4386;
widerkotl' HI. 3811, 3821, widerkutf HI. 3367; wynderkow HI. 3900;
vederkotf, 2 razy HI. 3863. redemptio, Wieder-kauf) ; Richtharzs (ad-
Yocatus) HI. 4150; rigiel U. c. ortil (sententia, Urtheil) HI. 3102.
obok ortel HI. 3517; Soltis HI. 1684; soltistwo HI. 3085; Soltysek
HI. 2076; wifrymarczil (comrautavit) HI. 4065; zafrymarczil HI.
4541; Frywald HI. 4547; Ridwan U. c. Melstyn, Myelstin HI. 2333,
2695; Mornstin HI. 4283; Olschthyn HI. 4274. obok Czorsteyn HI.
568; Czornsteyn HI. 1880; Melsteyn, Melsteynsky HI. 2004; Mor-
szteyn HI. 1600; Mornsteyn HI. 3975. itp. por. Odimeyster HI. 3100;
które stvą po części niemiecką formę zachowują jeszcze i w iv. X V.

4) Dźwięk y przechodzi to e w loyrazie cztyry, i to w na-
szych zabytkach już iv wieku XV. np. czterdzesczi HI. 3240; cteri
U. c. wfcztlierzech 1. C. XXXI. por. cztirzi U. 39; cztbyr Hu. 25. itp.

220

zacyłotvanc wyżej pod 1 a) ; por. też tele {zam. tyle) HI. 2963,
3114, 3276 {może upodobnione do wiele?); przelbicza HI. 2176.
W formach: barzane rzoge HI. 1830; omelnom sprawam I. C.
XXXVin. mamy zapeicne do czynienia ze zicylclynń błędami pisar-
skimij por. Baranye rogy HI. 2461; omylną sprawam I. C. XXXVIII.

II. Samogłoski ściągnięte.

Przez ściągnięcie samogłosek , należących pierivotnie do dicu
obok siebie stojących odrębnych zgłosek , powstają iv języku pol-
skim następujące samogłoski pojedyncze: e (^e), a, :, u, y, ą. Prawdo-
podobnie były one pierwotnie długie, a śladem tej długości jest
zapetcne w luielu wypadkach ścieśnienie samogłosek e, a, w e,
a, a wzgl§d7iie przejście iv \, o. Ścieśnienie to, którego przyczyny
jeszcze gdzie indziej szukać należy, iv połączeniu z przejściem
dźwięku o w 6 {\x) żyje i dziś iv języku ludowym ziemi kraJcow-
skiej. Nie należy ivięc wątpić, że istniało ono i w lo. XIV. —
XVI., jakkolwiek może nie w tak rozległej mierze. O śladach sa-
mogłosek ścieśnionych w ogóle, jakie się jaivią w księgach sądo-
wych Jcrakoivskich, mówimy na innym miejscu. Co się zaś tyczy
samogłosek ściągniętych, nie mamy iv naszych zabytkach śla-
dów ani ich daioniejszej długości, ani też prawie późniejszego ich
ścieśnienia^ jak to widać z następujących przykładów. Przy ścią-
gnięciu dwu samogłosek w jedne, przeiuaża zwykle drugi element.

e.

Dźwięk e, a względnie ^e, powstały przez ściągnięcie, wystę-
puje w naszych zabytkach w następujących wypadkach: 1) Rze-
czowniki pierw, na -ije, przeważnie słowne np. copane (exstir-
patio) Ul. 4015, HI. 31, 451; stayane (iuger) Ul. 5176 uw; staianye
(stadium agri) U. op. 7; staianie U. op. 1, 5, 6; stayanie HI. 4176,
4200; uestane HI. 182, 714; nycstanye HI. 2432; stawane HI. 2057 ;
wyednanye Hu. 42; yednanye HI. 2972, 1. C. XXXVin. nagabanye
U. 3; wibrauye HI. 1900; przipozwanye HI. 3315; wanzane, wvyą-
zanye (Intromissio) HI. 1584 b. 2826; wwyazanye I. T. XXIX. 596;
liczowanye (terrainus peremptorius) HI. 2986 ; lotowanye HI. 3883,
4256 (sors, melioratio); wkazanye (doctio) HI. 2439; obeslanye I.
C. XXXIX. 112, 113; ządanye I. C. XXXIX. 58; widzenye U. 14;
44; vidzenye HI. 3239; cobilene HI. 430; noszenye (torąues, porta-
culum) HI. 3264; 3816; podob. 2036, 2134; dzerszeue HI. 3125;

221

lowyeiiy*- Hi. 3342; ocziszczcnyc HI. 3409; przesrodzene HI. 1420;
ocupyenye (exeiiiptio) HI. 2311; vlye8zenie (ilovellatio) HI. 3194;
naj^anenye Hi. 1U78; wcskmnenye (sic^ Hi. 1310; wspanozeiie HI.
1310; sbyeszene (fugatio) HI. .2034; thknenye (tangendum) HI. 3.331 ;
ossyene (segetes; HI. 3516; przipowesczcnye (concitatio) HI. 3489;
spalenye I. C. XXXHI. blone Ul. 3970 iiw. 5047; blonye (plaiiities
(piaedam) HI. 205O; zagurane Ul. 158; zagtimiiye Hi. 358, 2894;
zayacze (zajęcie) Ul. 5047; zayączye HI. 4203; Zablocze Ul. 220,
HI. 3126 b. 'opplocze HI. 2803; podssicze (siibductnra) III. 2413;
dozivocze HI. 3066; Vsscze Ul. 2528; Vscze Ul. 2755; Uscze HI.
4063; zasczie I. C. XXXVHI. Predmoscze Ul. 4095; Brzeszcze HI.
3998, 4003; Podgrodzę Ul. 5091; nawsze Ul. 3560; nawsse HI.
1951; iiawsye (ager) HI. 4372; Podlesze Ul. 36; Zales.se HI. 581;
Zalyessye HI. 4322; Brzeze HI. 4710; Brzezye HI. 4342; Brzessye
HI. 3197; Zagorze HI. 454; Zagorzye HI. 2713; Medzigorze HI.
1240, 2018; Myedzygorze HI. 4229; Myedzikrze HI. 4112; pcddwo-
rze HI. 4112; wele (adiectiv.) U. 79; Welepole HI. 053; vsile (vio-
lentia) HI. 3140; wsyle HI. 2404; posziedle (locus) HI. 2597; Poth-
stolye HI. 4505; Cobylye HI. 2098, 4284; Kampe HI. 0; Lippe HI.
2310; przeslippe HI. 1429; szczepye (pomorium) HI 3804; Grabę
HI. 252; Dąbye HI. 2759; podwirzbe {pratiim ąiioddara) HI. 08;
Wirzbye HI. 2054; podgysdbie (silva) HI. 2713; porzecze (tiuvius)
HI. 3052. iłp.

lustru nie ntalis sg 1. Ujch rsec^oitmiMiu, ale dopiero w pó-
źniejszym języku (przynajmniej w naszych zabytkach^, np. z przi-
zwolenyem I. 't. XXIX. 597; ymyenyem I. C. XXXIX. 118. ohok po-
lyczenym (tamże). W ivieliu XIV. i XV. jest praime regidarnie
w naszych zahytlmch zakończenie -im , jak to sie okaże z niżej za-
mieszczonych przykiadóic.

2) Nominat. plur. niektórych rzeczotvnikóiv, jak: ludze Hu.
52; (liyydze U. 49); ule ftrunci apum) Ul. 712; 2)or. stsl .ih)4hic
oyjHie.

5) Beklinacya złożona przymiotnikowe, imicshuww , itp.
a to: Nomin. Accns. sglr. neutr. np. godne Ul. 548; zagonne
Ul. 1032; oborzne Ul. 5373, HI. 3048 (stabularium), oborne HI.
1118; wdyenne HI. 754, 4214; tliargowe, ogrodne HI. 2480; wstąpne
HI. 4112; obyedne (mensae proyentus) HI. 4214; poraoczue ladiu-
yamentura) HI. 4003 . rzeczone Hi. 4200; yimierzone HI. 4081; oszya-
ne 1. C. XXXIX. 103; posząthe y sebrane I. C. XXXIX. 127; dobre
U. 54; stare HI 2340; myodowe isolutio mellis) HI. 3774; wtóre
U. op. 0: nemeezske Hu. 11; Kalawskye U. 9; Wolskie HI. 449;
kupyeczske HI. 3890 ; Drozdowskye HI. 4101 ; Byernatowske U. op.
5; Michalkowskye HI. 4101; druge U. 88; drugie U. op. 5, 8. itp.

Ge nit iv. sglr. mascul. neutr. np. Gnadego Ul. 4201
tiw. pouesczouego Ul. 1222; Yanglescego Ul. 4322; z opathowego y
s convenczkego Hu. 37; ossadlego HI. 1086; lytbego (argenti puri)
HI, 2768; kupnego HI. 3239; rzeczonego U. 97; gosczinnego HI.

222

2927, 4243, 4325; olovnfgo HI. 4520; karranego (bovera saginatum)
HI. 4368; obyadnego (pecutiiariim prandialium) HI. 3771; wesznego
(salarii turris) I. C. U. 406; szywego (equum) I. C. H. 133; wgor-
nego fpola) I. C. II. 259; vinnego I. C. XXXIII, wlasznego I. C.
XXXIX. 30; slaelietnego (ibid.) swiatego I. C. XX.XIV. miłego I. C.
XXXIII, ossadlego HI. 1686; osyadlej.'0 (possessioiiatiim terrigenam)
HI. 4217; czopovyego (exactae cereysiae) HI. 4408; podkanclerzego
HI. 728; tego istego Hi. 3215; seraskego (terrcstremj HI. 2864, 2957;
rayszkego HI. 3135; Yyesczskego U. op. 1, 2"; Osowskego U. op. 8;
przednyego fprincipalis) HI. 3731; rayaschego Hi. 4175: ra}"'esczky('go
I. C XXXIX. 58. Cracowskiego I. C. XXXIII vangeivkego I. C. XXXII.
bidgoskiego 1. C. XXXIII wylenskyego I. C. XXXIX. 118: lip-
skyego I. T. XXIX. 590; wozorayszego y drugye^o dzyszyeyszego I.
C. XXXIX. 34; o>'ozi8tpgo y maczyerzistego I. T. XXIX. 597; są-
dzego I. C. XXXIII. podstaroscz<go I. C. XXXIII, podkomoizego
I. C. XXXI. Chorążego I. T. XXIX. 598.

Dat iv. sglr. masc.-neutr. np Mislowskemv U. 20, wye-
schneimi HI. 2.366: Spiczimirowemn HI. 3208; Dobsifzkemii HI. 3085;
przipeislenm HI. 4103; przepelzlemu III. 4336; pliechowskyemv I. C.
XXXI. hvowskyemv I. Ć- XXXIIL zyemskyemv y m\"es(zkyemv I.
C. XXXIX. 31 ; drugieray I. C. XXXIII. podstarosczeniv I. C.
XXXIII.

Locativ. sglr. masc. neutr., np. w prawem lessye Hu.
66; na dlugem dzel^^e HI. 2752; na wo5"cze Dambodzel.^kem HI.
1130: na przypowiesczon* m roku HI. 3720; na rooze przypovyesczo-
nem Hi 3662, 3663; na przypowyesczonyem Hi. 4468: na pyrwszem
roku yako na zavithem I. T. XXIX. 596, 597; v.' tem gystem dzer-
szenyv U. 26; potem U. 2; przi tem Hu. 12; na prziposwancm HI.
1993; na Dubskem HI. 4142; na Osowskera U. op. 9; myedzy Smy-
lowskem U. op. 9; na wyelera polye U. op. 10; na tliym cliwale-
bnem zebranyy I. C. XXXVIII, w kosdem prav5'e, tak krolyewskyem,
zyemskyera, yako y w /.amkowem I. T. XXIX. 596.

Zakończenie to przechodzi w iviekn XV. także nu Instr.
sgl. mas c. - neutr., np. za kmeczowem początktm HI. 3003; za
ogrodem Michałowem HI. 4200; drugem fkońcem) U. op. 4; gorą-
czem kopiłem HI 4203; zndnem obiczayem I. T. XXIX. 596; przed
yrządem groczkyem I. C. XXXIX. 128; ze wsitkyem pravem I. T.
XXIX. 596; przed" sandem cracowskyem zyemskyem I. T. XXIX.
596, 598.

( G enitiv. ) Dat iv. Locatir. sgl. feni. np. cztwartey
p5'ante5' czansczi, U. 2 ; U. 19; paney oczczisna Hu. 40; s cupey
(de agro empto) HI. 2814 b, ode slubney HI. 2944; rodzoney sostri
HI. 2944; myalkcy (salis minuti) HI. 2898; do okrągley HI. 4178;
do Sklarskey HI. 4174; Maczkowskey niwy HI. 4174; v SUipowskey
graniczę U. op. 5: podlye Ozogowskey myedze U. op. 8; Skarbimir-
skey drogy U. op. 1 ; ziemye cracowskiey I. C. XXXIII, polskyey
liczby I. T. XXIX. 598 ; dla K-pszey y pewutyschey pamioczi I. C.

223

XXXIir. powney Y-ody I. T. XXIX. 508; ioimuly Kt;itut<)vo}' I. T.
XXIX. 598; panyt^y (Jracowskyey łJl. 3210; suknyey HI. 3077;
8 Stradomey III. 3247, klin roley III. 4174, 4200; niwa rolcy U.
op. 2, 3; stayanko roley III. 4175; por. U. op. 5, ('), 7, 8. 9, 11,
itd. do studnyey U. op, 11; krolowey I. C XXXIII, paiiycy matliki
I, C. XXXVIII, dla swiadomiey I. C. XXXVII, ku poszpolitoy ran-
cze U. 64; ku Crakowskycy drodze U. op. 2; czorcze .sv<'y wlasiiey

I. T. XXIX. 51K); paney Svyncze HI 1730, na ktorey.szeto wszy
polouiczy HI. 4186; na czudzey dzedzinye I. C. XXXVIII, w iiione-
czye polskyey I. T. XXIX. 598.

Nomin. Acciis. plur. ('oze głowy Hi. 479 : Co.sze glnui 111.
2702; Oossyc g^ri HI. 3226; rani erwawe Hu. 45; P)aranye rogy
HI. 2461, 3568; swine brodi HI. 2395; wilcze koszy HI. 2344; ko-
nye cradzunie HI. 3234; pod driige Hu. 12; pro agris dictis poswan-
tłine HI. (U7; ty yste trzi grziwni Hu. 12; nyezacrithe (rany) I. C.

II. 431 ; lyessne (silvales) HI. 3771 ; quinqne uluas panni stuezne
HI. 3564; vkupy sen vrąbne HI. 4036; zapowiedzane (arrestata) HI.
4529; roky zawyte HI. 3951; zastawyonye (retentae piscinae) 111.
3847; xyiigi gi-ndzkje cracowskye I. C. XXXI. na czassclii dlugyc
I. C. XXXIV, ossobi podesrane I. C. XXXVIII, grothy płaskie, bo-
dzistlie, dlugye U. c. stroni vipissane I. C. XXXVIII, pjenyadze vi-
derkaffowe I. 0. XXXI. vrodzone y sławetne I. C. XXXIX. 31 ;
skodi zyemskye I. T. XXIX. 697 ; slova vipissane I. C. XXXIII.
Instrument al. plur. ma od wieku XV róumież e oboli star-
szego i prarjidloicego y (-patrz niżej), np). podloyscliemi pomoczniki
HI. 3082; wyelkemy dzyaly HI. 4200; Abramovemy rolami 111.4200;
s koly kowanemy U. c. nynyeyszeniy xyegy I. T. XXIX. 596 ;
z roslicznyeniy camyennym I- C. XXXII. itp.

4) Zaimki dzierżaivcz'e jak: me [ohok moje) U. 17, 36;
swe Hu. 28, 29, HI. 2317; gniit. mego U. 42, HI. 728, 1570;
swego U. 4, Hu. 7, 61; HI. 2870; I. T. XXIX. 597, 598; dativ.
swemu U. 50, HI. 3297; I. T. XXIX. 597; locativ. w mom U. 34;
w swem domu HI. 3234; przi zisku swem HI. 2567; na sweni U.
99; femin. dativ. (genit.) locatir. do sswey U. 10; ku swe}' rancze
U. 64; rolfy swey HI. 4176; roley sweyg (?) U. op. 3; (z) strony
swey I. C. XXXIX. 127; Malszonky sw.y I. C. XXXIX. 127;
Plur. nomin. accus. swe trawniki Ilu. 22; swe potoraky I. T.
XXIX. 596. itp. Obok tych form znajdują się też formy prłne,
jak np. swoye rakoynnc I. U. XXXIX. 31 ; zony swoyei I. C.
'xxxix. 34; pravem swoem I. T. XXIX. 598').

5) Czas teraźniejszy siów klasy III. d.) np. 3 sgl. smye HI.
3053; zam. śmie-je, stsŁ sme-je-ti..

') W wyrażeniu: na swoy dzelniczi U. 15, mamy błąd pisarski zam.
swey, albo tez należałoby t^ formę czytać: swój i.

224

Samogłoska a, zastępująca dawniejsze dwie zgłoski, występuje
IV naszych zabytkach iv następujących wypadkach :

1) Bzeczowniki pierw, na -i ja, np. vola Ul. 832, HI. 3817;
uola Ul. 754: wola HI. 40 274, 5(35, Hu. 67; wolia HI. 2760, 4555;
Wolya HI. 3423, 4517; rola Ul. 4135. U. 25, HI. 3681; rolya U.
op. 1; w rolacli {loc. f^lur.) Hu. 4; Stroza Ul. 11, HI. 3233: Bo-
chnya HI. 2379; Laznya HI. 4343; Brodnya HI. 4017; ozwertnya
(mensura) HI. 4053 ; Przegynya HI. 3568 ; Myąkynya HI. 4547 ;
Brzoskynya HI. 4316, 4340; Wrzoskynya HI. 4336 itp.

2) Genitiv. sgl. Nomin. acc. pi. rzeczoicników pierw, na -ije, np.
iiassego zawołana HI. 121; zawolanya Hu. 13; zazwanya U. 45;
cowanya (yinculationis) HI. 3332; z opyekanya U. 59; lotowanya
(tutellae) HI. 4020, podoh. 4262; z dzerszenya U. 44; odzenya Hu.
39; naganyeuya (vituperii) HI. 2726; przewynyenya [plur. demerita)
HI. 3615; wedle skazanya I. C. XXXIX. 32; krom wyedzenya I.
C. XXXIX.. 104; do dobicza U. 29; doszcza za masz (matrimonil)
HI. 2467; V czirnya U. op. 5; ©ssedla (aedificationis) HI. 2557; od
przewsya (ex parte villae) HI. 2798; z Lypia I. T. XXIX. 590;
plur. zagumna (prata) HI. 1261; nossS^ena (torąuetes) HI. 2722 itp.

Deklinacya złożona przymiofinków, iniiesłoiców, itp.
a względnie: Nom. sglr. fem.- np. potduarna (potwarna, nb. poe-
na) Ul. 1955, 2745; possasna (pecunia dotalis) Ul. 3223; swetczna,
sweczna (wsteczna, scl. poena) Ul. 1171, 1216, 1292, 2930, 2967,
3004; wstecznya HI. 1566; nadolna Ul. 537, HI. 2755; narożna
obrambvona Hu. 54; newerua HI. 1603; Czarna HI. 3937, 3993,
4021; 'Górna HI. 4121 b. Lypna HI. 4094; Granyczna HI. 3902;
gumyenna HI. 4112: sobolina HI. 4250; rzeczona U. op. 1; przy-
dknrona I. C. XXXIX. 159; sliachetna 1. T. XXIX. 590; pilnwana U.
c. szyta U. c. Chuda HI. 40; Noua HI. 459; Nowa HI. 2760, 3407;
4053; sosnowa HI. 4112; Blada HI. 4442; maczerzista Hu. 26;
Łysa HI. 3824; Lsczinska Ul. 5308; Lypska HI. 2283; Zelesznic-
szka HI. 2521; Boguczska HI. 4015; schiroka HI. 4176; Sucha HI.
4461; Świna szczecina Ul. 4424; Gorca sredna HI. 2759; gelenya
góra HI. 4112; Bawola głowa HI. 807, 1399; Welawyes HI. 3597;
Curza noga HI. 3714; lyscha schuba HI. 3858; Jakubia debrz HI.
4495; xiązencza kamienicza HI 4527, 4537; colcza HI. 3582. itp.

4) Słowa, jal ssysd (siał, zain. siejał) Hu. 25; czas teraźniejszy
słów, jak snam (znam) HI. 3010; vsna (S sgl.) I. C. XXXIII, i słóiv
klasy III c), jak: othpyram sza HI. 3217: opoviadam HI. 4553;
zandam I. C. XXXIII, poruczam' I. C. XXXIV, przirzekara I. C.
XXXVII, obławiam I. C. XXXVIII. visnawam I. C. XXXIV.
XXXVII. XXXVIII, przicładam I. C. XXXIV. 2 sgl. posabyascb

225

(usiirparis) III. 3745; 3 fi(/l. polepscha (meliorat) III. 3920; odgra-
sza (diffidat) I. C. II. 384; otlipowyada I. C. II. 203; odraava HI.
4453; przybyega U. op. 11; przypowyescza HI. 4439, 4492; virzoka
8}'e I. T. XXIX. 597; vmarza y wn3'wecz obracza I. T. XXIX.
596 ; dava L T. XXIX. 596, 597 ; zesnawa ibid. 597, itp.

5) Wij rasy, jak: pas I. C. XXXII. zam. po-jasT* {por. h-
łews. justa, jósti; grnc. C''>^'^óp, awesf. jilsto. opasany), ()p{)asane, opa-
sclianye, opasanye (praecinctorium, liteics. justa) III. 845, 2840; swak
{zam. swojak) por. szvakoiii (leviro suo) III. 3640.

1, 11.

Samogłoski \, u, powstałe ze ściągnięcia, są znacznie rzadsze.
Takie i mamif moża w no min. sgl. rzeczoivników żeńskieh, jak:
pani Hu, 1, 00, U. 4, 55, 83, 96 (pany U. 16; pany U. 60, 67)
itd. tu niektórych przypadkach rzeczoivnikóiv pienc. na ija, jak
np. dat. sgl. przyrodney bracy (fratribus suis germanis) III. 27l2;
rv instrnni. sgl. rzeczoumikóiu piertv. na -i je, np. przedanym fj)ó-
źniej przedaniem) Hu. 1; kazanim III. 2946; zaymowanym {per im-
pulsiones) HI. 1057; ss nechczenym U. 58; gego odgechanim III.
3153; z osedlim HI. 2626; lothovanym (per modum sortis) HI. 4012;
pokolenym I. C. XXXIII, somnyenym I. C. XXXVIII, rąkądanim I.
C. XXXIII, pod straczenira I. C. XXXIII, itp. a wreszcie nomin.
plur. mascul. dcklinaeyi złożonej. Samogłoskę u zaś tego rodzaju
mamy prawic tylko iv dat. locat. sgl. rzeczownikóio pierw, na
-ije, np. na zagumnu HI. 36, 1480; po wcnpenu Hu. 8; w dzersze
nyv U. 14, 37; w zarabyv U. 44; ku dokazanyu HI. 2909; po li-
czowanyu fpost visionem) HI. 2864; na odrzywu (in postico) HI.
1984; na nawssu HI. 1429; na nawszyw HI. 4222; ku przipovye-
sczenyu HI. 3662 ; na przedmyesczu (in suburbio) III. 4305; na mie-
dzidroschu U. op. 5; ku siedzenyy I. C. XXXVIII, w roskazanyv I.
C. XXXIII, po poczaczY I. C. XXXIII, itp. Więcej przykładów
tego rodzaju p)rzytoczono już wyżej.

Samogłoska y, powstała ze ściągnięcia, występuje pnmńe
tylko IV deklinacyi złożonej, ą mianowicie:

Nomin. sgl. masc. Gnady Ul. 173; Gnadi Ul. 4077 uw.
Gniadi HI. 4138; Blady HI. 4408; mlodi I. C. XXXIV, kosdi ginni
dobri czIoviek I. C. XXXVni. sszwanti Hu. 12; swantliy U. 76;

.Sprawozd. Komis, język. T. W. 29

226

szwanty HI. 842; swanti HI. 728; swanthi U. 80; swiati I. C. XXXIV.
manovithy I. C. XXXL Nowy HI. 568, 2906; krziwi HI. 2434; szi-
wy (siwy, koń) Hi. 3461 ; coloris scliivy HI. 4085 ; czyschawy (equus)
HI 4487,- dzurawy I. C. II. 219; domowy HI. 4368; I. T XXIX-
590; syrpowy (dzień) HI. 3567; gnoyowi (dzień) HI. 3567 ; dobri U.
16; wtori Hu. 29; stary, stari Hi. 1313, 1292; Mały, Mali, Ul. 64,
3353; Bali HI. 5413 uw. Byaly HI. 4^<5; Goły HI. 4317; neossadly
HI. 265; poueszczoni Ul.. 4234, 4670, 4600, 4816, 4995 uw. 5048
itd. dzani S()t (primus teiminusj HI. 11; por. terminus sdany HI.
1435; Xakoneczni Ul. 4509; mirny y pokoyny HI. 2475; nadworny
rok HI. 1715, 2046 ; zastawny (obligatoriusi HI. 2421 ; Zimny HI. 4384;
Jawny HI. 4108; Mlynny HI. 3601 ; Czarny, Czarni HI. 4496, 4139;
Rudny HI. 3601 ; Górni HI. 3441 ; grunthowny (originalis) HI. 4432 ;
gednani (famulus impretiatus) HI. 4143 : brunathny HI. 3858 ; ducho-
wni I. C. XXXI. rovny I. C. XXXIX. 31; gvrny I. C. XXXIX.
159; yarny I. T XXIX. 590, mo.-zny I. C. XXXIX. 34; zbudowany
I. C. XXXIX. 159. Woysky Ul. 5080; pausky Hu. 61 {dźioięk y
przechodzi i w tym icypadku po k, g, eh, iv i) , gI(J)boki HI. 2189 ;
semsky HI. 2957; Lypszky HI. 2902; lichy HI. 782; lunsky, machel-
sky HI. 3858 ; florenczsky, creczky HI. 4263 ; eracowsky I. C.
XXXHL krolewsky, myesezky, zyemsky, I. C. XXXIX. 118, 58,
32; i liczne nazicisha na -ski. pisane często przez -sky, jah: Dąb-
sky HI. 4033; Gorsky HI. 4085; Raysky HI. 4232; Uyeysky HI.
3700; Adamowsky HI. 4110; Byalkowsky HI. 4729; Jezowsky HI.
4173. 4422; obok: Czikowski, Goluchowski, Karski, Kiernosski, Le-
sczinski, Mosczinski, Prazmowski. Sadkowski HI. 4534 ; Czudzinowski,
Skawiński HI. 4531 ; Buczinski I. C. XXXI. Glynsky I. C. XXXIX.
31 ; itp.

Instrum. sgl. masc.-neiitr. np. ss tim gistim Janem Hu.
71; stołem jenostajuim HI. 2709; przed danira y zawitim rokem
(antę terminum eremptorium) HI. 2700; butelio alias podwoyszkym
HI. 3455; ostrym camieniera I. C. XXXII, swiathym Fabianem I. C.
XXXIII, przed ktorim tho scheymem na górze oppisanym proschew-
skym I. C. XXXIII. Pyotrera Porambskym I. C. XXXIX. 159 ; przed
yrząndem groczkym starosczym Cracowszkym I. C XXXIX. 127,
mesczkym prawem HI. 119; ysstym prawem U. 28; y sstim prawem
U. 48 ; sze wszim prawem U. 46 ; dobrim słowem I. C. XXXVH.
XXXVIII, itp. Później przeszło zakończenie -ym do Locat. sgl.
masc.-neutr. ivypicrując pomału ztamtąd zakończenie -em {por.
loyżrj), np. wfkrotlikym czassye I. C. XXXIII, na sgeymye pro-
schowskim bliscze przislyra I. C. XXXVHI. o scheyraie walnim I. C.
XXXIII, na yarmarku lwowskim I. O. XXXIH. ne miesczczu nas-
szym I. C. XXXIII, w poIv ozymym y vgornym I. C. XXXIX.
103; itj).

Ge nit iv. Locat iv. plur. np. grosszy sszyrokich U. 39;
cramnich rzeczy HI. 3069, 2820; dzanych Ul. 2364; grossow sirokich
III. 3262; z opczich (de alienis) HI. 2454; ginich U. 81; gysthich

227

111. 2740; pocldanicli III. 2(;;;;>; perci spioticli J. C XXXII, poddu-
nych I. C. XXXVIII, dębriich U. c. v acth grodzkich I. C. XXXI.
mycsczl<ycli szaralcow I. C. XXXIX. 58; ydączycli I. C. XXXIX.
31; wlasziiycli maizonei< I. C, XXXIX, 58; wseialiicli person diiclio-
wnycii y swyeczidcli I. T. XXIX. 59G; na sclieyniiccli przislicii I.
C. XXXVIII. V actaclj zemsliicii I. C. XXXI. w accyecii zyemslcydi
I. T. XXIX. 598; w al<czycli nynyeysciiycli I. C. XXXIX. 113; na
raicsczacii slusznicii 1. C. XXXIII, itp. ').

Dativ. plur. wszithkira viadomo I. C. XXXVIII, ludziom
pana Morawczowym I. C. XXXVIII, itp.

Instrum. plur. przeth tiini U. 78; s thvymy HI. 4307;
swymi pomoczniky HI. 3210; dohrimi prziyaczelmi I. C. XXXVIII.
myedzi vrodzonirai I. C. XXXIII, s tliimi yednaczmi I. C. XXXIII.
pyeczaczyamy myeskymy I. C. XXXIX. 58; acty groczkymy staro-
sczyray Crakowskymy I. 0. XXXIX. 112; z ynnymy dmachy (sic)
I. C. XXXIX. 58; myedzy thymy dobry rozdzyelonyray I. C. XXXIX.
102; itp.

Tu należą też niektóre formy ściągnięte saimJcóto dsier-
śawcsych, jak: Instr. sgl. iswim bratem Hu 71; szwym synem
I. C. XXXIII, listem swym 1. C. XXXIII, swym slovem I. C. XXXVIII.
wyrokyem swvm I. G. XXXIX. 31. — Genit. locat. pi. mych na-
masthcow U. 36; na rzeczach swich I. T. XXIX. 597; Instr. pi. swimi
penadzmi U. 18; swymi, s thvymy HI. 3210, 4307 itp. obok form
nieściągnięt//ch: swoych I. 0. XXXVIII. I. T. XXIX. 598;
moymi I. C. XXXVIII, itp.

Dźwięk y {etymolog, i) pozostaje przez ści ąg^nięcie także
M słowach, juk: przyć (pri-iti), por. przyd() {partie, praes.) U. 66;
przydz [infin.) I. C. XXXI. braczy strycznych {zani. stryjecznych) I.
T. XXIX. 598. Nie sądzę jednakże, by mówiono też przichacz
{zam. przyjechać) 1. C. XXXHI. zapeivne jest to tylko błąd pisarski.

Samogłoska nosotva :\, mieszcząca iv sobie dwie piericotne
zgłoski, icystępuje w Accus. Instr. sgl. rzeczowników pieriv. na
-iJ5i- i deklinacyi złożonej, np. syednal pany Phalibogov() U. 68;
za graniczan szutan Hu. 1 ; proznya pusczil Hu. 59 ; za cupyjj HI.
2870; szyemsko dawnoszczio HI. 2700; w szyrzą y w dluzą I. O.
XXXIX. 159 ; za omelnom sprawam I. C. XXXVIII. Tu też należą
ściągnięte formy zaimkóio dzierżaiucsych , np. w sswy dzedzin^

') Forma: cztirzech (grziwen) HI. 3177. jest właściwie locat. plur.
(ćetyrijCh-L),- do genitivu przeszła ta forma zapewne pod lepty
wem dekłin. zaimków i złożonej , gdzie locat. i genit. pi. zle-
wają si^ w jedn^ form^.

228

U. 41; wzal swą Hu. 49; za swą cupyą Ul. 2870; czesczią swą I.
T. XXIX. 597; obole form nieściągniętych: ss raoyy wolo U. 7;
sprawam moyam I. C. XXXVIII, itp. Więcej tc(jo rodzaju przyhła-
dóio mieści się w ustępie o samogłosJcach nosotcych w ogóle.

Samogłoski nosowe.

Przez porównanie wszystkich znanych języhóiv słowiańshich,
tak żyioych jak i umarłych^ przychodzimy do przekonania, że pier-
wotny język Słouńan musiał mieć divie samogłoski nosowe.
Na to samo naprotuadza nas porównanie z innymi językami indo-
europ. jak np. z litewską i germańską gałęzią wspólnego nam pnia
językoivego. Porównania te uczą, że samogłoski nosoice powstały
już IV dobie prasłow. przez zlanie się samogłosek a, o, e, b {osła-
bione z e) z następtijącym p)0 nich dźwiękiem nosoicym n lub m.
Dzieje się to jednakże, jak luiadomo poioszechnie, tylko w zgłoskach
długich (natura hdj positione), u więc tylko wtedy, jeśli po on,
en, bn następuje jaka spółgłoska {z wyjątkiem j, v); an tym-
czasem przechodzi i bez tego warunku w samogłoskę nosową, bo
słotv. a jest — jak wiadomo — zawsze samogłoską z natury długą.
Otóż w takich to razach powstaje z en, bn jedna samogłoska no-
soiva, druga zaś z on, an.

Jakość obutych prasło iv. samogłosek nosowych dokładnie
oznaczyć się nie da, lo przybliżeniu jednak możnaby je oznaczyć
przez ę i ą {podług naszej pisowni ogólnej) z uwagą, że w % nie
był czysty dźwięk e połączony z dźwiękiem nosowym, lecz nieco
zbliżony ku a , podobnie jak w ą nie był czysty dźwięk o z reso-
nansem, lecz nieco zbliżony ku u. Takiego określenia wymaga roz-
icój tych samogłosek nosoivych w żyjących obecnie językach sło-
wiańskich.

W języku polskim odpowiadają takiemu prasłow. ę
{starosł. fl) już od najstarszej doby histor. trzy samogłoski noso-
ice miękkie, mianowicie: ^ę, ^ą, ^a"; prasłow. zaś ą {starosł.
m) takie same trzy dźwięki, lecz twarde: ę, ą, a°. Pierwsze dwa
dźwięki sii jeszcze obecnie iv języku ogólnym i literackim powsze-
chne, trzecia zaś samogłoska nosowa a", (-"a"), żyje tylko w języku
huloicym niektórych okolic Polski, jak np. na Śląsku. W języku
ziemi krakowskiej dźwięku tego dziś nie ma, pisownia jednak na-
szych zabytków naprowadza nas na domysł, że ta samogłoska no-
sowa niegdyś i w ziemi krakowskiej była obok dwu innych powsze-
chną. W jakim jednak zakresie te trzy samogłoski nosowe obok
siebie istniały, trudno dziś z naszych śladów piśmiennycli dociec.
Możemy tylko powiedzieć, że iv pewnych wypadkach mamy w za-
bytkach piśmiennych ślady prasłoio. samogłosek nosowych, którym
w dzisiejszym języku odpowiadają również peicne dźwięki nosowe;

229

czy jednak te aame dźwięhi hyły w danych wypadkach lo wiehu
XJV. / XV, trudno stanowczo orzec. I tak:

I. Pr a sio w. e {starosf. a), d zisiej sze oy. pols. Ję,
wystci^uje:

1) IV zgłoskach rdzenny eh , np.

hręk-: a) ') Brzanczek HI. 171: Branczek HI. 230; Brzanczco Hu.

50; h) Branczkouicze HI. 2076; c) Brancziczo HI. 3569, 4405.
cęst-: a) czanscz Hu. 73; U. 2, 19; h) cząszcz III. 2913 a.; Czą-

sthossowicze HI. 2476; c) Cząstochowa' HI. 3694, 4478.
Q,ęt- : d) po poczaczu I. C. XXXIII.
desęt-, dev§t-^): a) dzessyancz Hii. 59; h) dzessanczy HI. 1729; Dze-

wanczicze HI. 2286; Dzyewyaczycze HI. 2730.
gręd-: c) Grządzyolek HI. 4112.
chrgst-: a) Chranstow HI. 2, 86, 123; c) Clirąstowsky HI. 3752;

Chrząstliowski HI. 4534.
jęcbmcu-: c) yaczmyeniczisko HI. 4176.
j§t-, j§i-: a) za}'antho U. 42; wsyala Hu. 57; wzala Hu. 48; wsy()Ia

U. 17; h) gyąd (jęt) HI. 2870; w yąsthwyc HI. 1651. c) za-

gyątft HI. 4203; zayączye (ibid.), yączstwa HI. 4217; d) po

wszyaczyw I. C. XXXI. (1518) ; po wziacziu (ibid.)
klęk-: a) Klanczani U. 23; Clanczani JSu. 9, HI. 634; Clancyne HI.

520; b) Klaczany HI. 2603; Claczany HI, 2595; c) Klanczanya

HI. 3917.
k'błi§y-: a) Xangnice HI. 437; xandza U. 53; xandzu U. 33; h) kxaii-

czu HI. 3080; ksandzu U. 63; ksądza HI. 3215 (2 r.) c) Xan-

sky HI. 4117; d) xyagi I. C. 'XXXI. (1518): ^iadza I. C.

XXXIH. (1522).
męk-: h) Mąkynic HI. 919, 2,760; c) Myąkynya HI. 4547.
meso : a) Mansso Hi. 103.
pa-nieth: d) painyancz I. C. XXXI. (1518); pamyeczi I. C. XXXIH.

"(1522).
olędh {st. riis. oAHAb, grec. /£Xxvo'.ov): a) Oland Hu. 42; U. 1 ;

Olandus HI. 279.
pajęk-: h) Payanciny HI. 773.
pdiieg-: a) penandzi U. 29, Hu. 44; peiiadzi U. 55; h) penandzi U.

74; (penidzi HI. 1717, świadczy o ivplyivie języka czeskiego

przynajmniej u pisarza) -.^ d) pyeniadzy I. C. XXXI. (1518);

pienyedzi I. C. XXXHI. (1522).
2)ędh: b) Pyandziczow HI. 3354; c) Piądziczow III. 4529; Pyandzy-

czow HI. 4025.

') Przez a, b, c, d, oznaczam tu chronologicznie: druga pofoicę w. XIV.,
pierwszą połowę w. XV., druga p. w. XV., pierwszą p. w XVI.

'•) Wgrazy : desęt-, dcvęt-, k-Łiięg-', pćc (jg-, należałoby może raczej umie-
ścić niżej pod 2). '

230

2)rf\- a) pyancz ITu. 59; panczinaczcze Hu. 27: panncz U. 5; p(»f:zó-
nadzese HI. 15; b) pancznadzeszcza HI. 1402; pyącz HI. 3247;
pączi HI. 3262; pyącznatcze Ul. 3085; pyednadzescza HI. 1575;
pyenthnadzesta HI 2766 c) pyadnadzeszcza HI. 3900; d) piancz
I. C. XXXI. (1518); XXXVIH. (1529); piaczsetnego I. C. XXXVII.
(1524).

rgbb w wp-asie jastrehb: a) Jastrzambecz HI. 308; b) .Tastrzambczy
HI. 1399; Jastrzampcze HI. 2458; Jastrzambczow HI. 731.
c) Jastrzambya HI. 3919; Jastrząmbczy HI. 3681.

ręd-: u) Randziny HI. 525; Irzandze (?) HI. 9; Irzandz HI. 617;
b) vrządnika (2 r.) HI. 3118; c) Randzina HI. 4547; Rzando-
wicze (ibid.) Rządouicze HI. 3943; Irzandze HI. 4056; urzandu
HI. 3677; Urza'ndow HI. 4547; d) vrzandow I. C. XXXIII.
(1522j; vrzandnik, yrzadnika I. C. XXXVHI. (1529).

rep-: b) Yrzarapya HI. 3173.

s-b-ręt-: a) Srzancice HI. 493. 557, 558, 690; Srzanczicz Hu. 17;
U. 1; Szranczicz Hu. 17; Zrzanczicze U. 30, 31; c) Srzaczicze
Hi. 3990; Szrzaczycze HI. 4313; Srzanczicze Hi. 4320;
Zrząnczycze (3 r.) HI. 4248.

sęg-. d) pizissiagi I. C. XXXVIII. (1529).

svęt'h: a) swantliy Hu. 12; swanty HI 119, 121; swanti U. 33;
szwancze Hu. 7;szwanczan Hu. 8; poswanthne HI. 617; Swan-
toslaum Hu. 60; HI. 2, 218; Swentoslaus HI. 284, 358; Swe-
topelcam HI. 332; Swentoslawa mater HI. 560; Swantochna
Hu. 2, 232, 548; Swentochna HI. 438, 681; Swanth HI. 324
Swenth HI. 330, 374; Swanezyn HI. 300; Swaneh Hu. 22, 32
138; Swach 256; Swencli HI. 590; Swenclina HI. 520, 589
Swancliowa U. 32; Swanszek HI. 262; Swensconis HI. 585
OswancimJensis HI. 338, 606; b) swantliy HI. 1941, U. 76, 80
sz wanty HI. 842; swanti HI. 728; swąti HI. 3298; sswat
U. 97; svanozi U. 94; sswecza U. 95; sswancza HI. 1730
swócza U. 96; swanthoszcz HI. 2537; Swantopolk HI. 2315
Swanthoslaw U. 73, HI. 1598; Swenthoslaus HI. 1598; Swento-
slawa HI. 759; Swantochna HI. 3104; Swątochua HI. 2905,
2907 ; Swocli U. 75 ; Szwąnchowsky HI. 4056 ; Svanczicze HI.
1221; c) Swąthochna HI. 4181; Svyąc-zycze HI. 4270: Oswa-
czym HI. 375'8 ; Szwyanslaus HI. 3650; Svyathopelk HJ. 4452;
Swach HI. 3480; Swyasek, Swansek HI. 3936; Swiaskowey U.
op. 2, d) swiathi I. C. XXXI. (1518); XXXIII. (1522);
XXXIV. (1524); swiato swi-atey Agneski I. C. XXXIH. (1522);
swiatym (ibid.) XXXIV. (1524).

scęst-: c) Szczassna (3 r.) HI. 4435; d) o sczasczyy I. C. XXXIV.
(1524).

łęg-: a) Oczasne HI. 403; Oczanslauice HI. 708.

ł§łiva: b) Czanciwa HI. 1399. 1883.

trgs-: b) Trząsytobolca HI. 3410.

I

»

231

v§tji,: d) vianczey 1. C. XXXI. (1518); vienczsza I. C. XXXI.
(1518); a) Wanczsiaw (Yenceslaus) Hu. 32; Wanczslauicze III.
75, U. 7; Wanczcouicze HI. 78, 109, 240, 598, U. 37, 51;
Wanch, Wencli HI. 544; Wancliouem Hu. 16; Wanchnik HI.
79, lOG, 292; Wanchoczsco HI. 234, 240; b) Wanczsiaw U.
02; Wączslauicze HI. 3298; Vaiiczskow.skemv U. 94; c) Wan-
czslauicze HI. 3G02; Wyanczlauicze Hi. 4143, 4518; Vyącz-
lawszki, Yyanczlauicze HI. 3693; Wyączlayicze HI. 4518;
Wyauczslawkowskye HI. 4101.

2§h-: c) Ózyąblow HI. 3926.

zvęk-: a) Kuro-swank U. 46; Curoswank HI, 165, 174, 432; c) Ku-
rozvyaky HI. 4348; Knroswąky HI. 4103; Kurozwanky 111.
4323 ;' Curosvąnky HI. 3570.

icd-: a) Zandow HI. 23, 677; Szandow HI. 5; w Szandowye U. 32;
Zandouice HI. 40 ; Zandouicz U. 32 ; Zaiidawa HI. 635 ; c) Za-
dów HI. 4191 ; Ządowicze HI. 4009; Zandovicze HI. 3607*;
Ząudowycze HI, 3795.

2) IV pr zy r ostkach osnownych:

przyrost. - me: «) yman (imię) Hu. 2, 6; ymyo Hu. 67; h) gyma III.
2491 ; c) gymyą HI. 4098.

przyrost. -ędh: a) Negowancz (nic-gowiędź) HI. 590, 640; Negowancza
HI. 450; Negowedz HI. 187.

przyrost. - ąt- : a) dzeoza ( dziecię) Hu. 20; dzeczanczego (ibid.) Bodzanta
III. 632; Bolanczin HI. 631; Krczanczicze U. 46; Crozancice
HI. 363; Krczanczski U. 46; Margorzan<zin U. 15; Slawanczyn
HI. 300; Wirzbanta HI. 154, 300; partie, praes. bronan sze
Hu. 7; h) czelyą ^, cielę) HI. 2758; na czelanczinye HI. 3275;
vnączączi (wnęczęcy, yLnęk-ęt-, por. dziecięcy) HI. 1633 ; Bo-
dzątlia HI. 2304; Czirnaczin HI. 1093; Czirnancziska (ibid.)
Gnyewyanczin III. 2787; Crczanczin HI. 3085; Krzczancicze
HI. 2501; Kszczączicze HI. 3371; Crcaczicze HI. 2694; Sla-
vanczino HI. 1380; Wawrzanczycze Hi. 3006, 3020; Wirzbya-
tham HI. 2408; partie, praes. opuszę U. 64; przyd() U. 66;
c) yalovyątha (vituli) (2 r.) HI. 3545; ozirayautha (vituli) HI.
3685; xiązencza HI. 4627; xyazacza HI. 4537; Climyantliow
(2 r.) HI. 3649; Wyerzbyatha HI. 3912; Wyrzbyątha HI.
3952; Dzieviatliiye HI. 4179; (może też Dzewanczicze, Dzye-
wyączycze HI. 2286, 2730 por. icyżej devet-); d) pyeczacz (pie-
częć; I. C. XXXIV. (1524); pieczacz I. 'c. XXXVII. '(1524);
pieczaczyam I. C. XXXIII. (1522).

3) IV zgło skaeh odmienny eh:

aecus. sgl. zaimkóiv osohowyeh i zicrotn. a) mnę (zam. my =
mię) HI. 153; sya Hu. 12, 54, 55; b) m() HI. 1348, 1366;

232

mya HI. 2978, 2990, 3010; szy U. 91: ss() U. 72, 68; sza
III.' 1990, 3003, 3239; ssą III. 3298; szye U. 97; c) syą Hi!
3742: .szya HI 4403; śzią HI 4553; sya HI. 3774; szye HI.
3719, 384i, 4473, 4360; d) mye I. C. XXXIII. (1522); szya
ibid. XXXIV. (1524); szia I. C. XXXVni. (1529); szya I. C.
XXXVIII. (1529).

Inne formy mają tu jaJco refleks prasłoto. ę już asystę
e, n}}. gen. sgl. osnów żeńskich na -ja: a) chyssze (ne
wzal) Hu. 49; z chische U. 30; b) medze HI. 831; nagorney
medcze HI. 2755 ; nye wyeszal dlownye (^sani. głównie) HI.
2970; s tey scrzinye HI. 3240; nye rosbyl scrinye HI. 3240;

c) podlye myedze U. op. 8, 10; do graniczę HI. 4174; u gra-
niczę U. op. 5 ; od graniczę U. op. 3 ; cl) wpposrodku vieze I.
C. XXXVIII. (1529); podobnie accus. plur. c) ialowicze (vi-
tulas) HI. 4195. itp.

II. Prasłoic. ę (starosŁ a), dzisiej sze Ją:
1) w rdzeniach'.

G§- (ćbn-) : a) poczanl Hu. 7; poczanthkem U. 5, 25, Hu. 55; b)
początkem HI. 3003; d) poczatl.kem I. C. XXXVIII. (1529).

desęt-: a) trzidzesanth U. 13; szesczdzessanth Hu. 57; b) sesczdze-
santh HI. 3104, 3210; trzidzesiath HI. 3298; d) ozmidzessiath
I. C. XXXII. (1520): pianczdziessiath I. C. XXXI. (1518).

y^ - (jbm-) : a) yani Hu. 66; wzanl Hu. 46, U. 30; wzal Hu. 45,
49, U. 21; wzol Hu. 71; wzancz Hu, 48; wzanwszi Hu. 29;
b) yanl U. 66; gyales HI. 3333; przij\anl U. 64; prziyancz
U. 64; przigyacz HI. 2396; obgąl HI. 2511; ubyaw HI. 1979;
rosyal HI. 2709; zayal HI. 3191; wyyal HI. 3085; zaganless
I. C.'ll. 307; wssanl U. 65; wsal HI. 2978, 3069, 3082; wsal
HI. 1730, 3208, 3247. 3276; wsyal HI. 3212; wszf)l U. 96
wsącz HI. 2957, 2973; c) zayancz HI. 3755; wszyal HI. 4413

d) yal I. C. XXXVIII. (1529); wszial 1. C. XXXVII. (1524)
wsziancz I. C. XXXI. (1518).

h-hnęg-: a) Xansz HI. {bardzo często), Hu. 52, U. 12; xandcz Hu.
47; xandz U. 9; h) xang (podług ksiąg) HI. 2359; kxansz
HI. 2531; c) Xanz HI. 4486; xyazącza HI. 4537; xiązencza
HI. 4527; d) Xiancz I. C. XXXVHI. (1539); xiandz I. C.
XXXIII. (1522).

męk- : a) Maslomancza HI. 372 ; c) Maslomiącza (2 r.) HI. 4087 ;
myąschego HI. 4175 (2 r.)

penęg-: a) Penanszek HI. 91, 354, 662; Penansko HI. 90; Pena-
szek U. 23 ; penandze Hu. 6, 15 ; penadze U. 51 ; penadzmi
U. 4, 8; b) Pyenyąszek HI. 1656; penadze U. 58, 61; penadz-
mi U. 67; c) Pyenyąszek Hi. 3977; Pieniążek HI. 4173; Pye-
nansszek HI. 3612, 3570; d) Pienyaska I. C. XXXIH. (1522);
pyenyadze I. C. XXXI. (1518); XXXIII. (1522).

233

pcf-: a) pyantcy U. 2. d) ]ń:^M< I. C. XXXni (1522j.

rcl)-: w wyrazie jastrebi, : h) Jastranip 111. 2956; yaKtr;imp 111.2974.

rgd-: a) IrzanczUl. 9; h) Nyewrząd HI. 32:39; Nyewrzad U. 99;

nyevrządne (non ordinatam mansionem) HI. 2943 ; rzączcza HI.

3009. ()) Nyewrad U. 99. NycvrzMdo\vo (ihid) — c) Rszadczyna

III. 4284; Kządczina HI. 3997; urzand HI. 3677. — d)vrzmd,

Yiząnd I. C. 38. (1529).
rc.s- . b ] Kząsska, Rząszka HI. 3309 ; Rzanską HI. 2462; c) Rząszka HI. 4032.
s§(/-: b) przisaiicz 111. 3053; po()rzisandz HI. 3048; poprzisanki 111.

1397; c) odprzisyaglesz syą HI. 3777, poprzyssyangl 111. 4439,

d) przisaiicz 1. C. 38 (1529).
svgt-: b) Swantek Hi. 3114; Swyantluk HI. 2795; Swaiitniki HI. 2159,

3126b, c) Syyątlinyky HI. 3563.
t§g-: b) otłiczaiigacze HI. 2457, — 58, — 59; czanza (pignus) 1. CII.

264, na czcizy {in pignore) HI. 2826, c) wyczadzano (impignora-

■verunt) HI.' 4293, d) vlczagacz I. C. 31 (1518).
łc-{thn): b) soąnl I. C. II 406; zaczanlcssi {v%dnerasti) 1. C. II 295.
v§z- : a) wanzal Ilu. 10. wyanzal Hu. 56 ; wwansal U. 38; wwyanzali

Hu. 78; wyanzanye Hn. 69; obyanzal U. 47; obwanzala Hu. 39;

obwazala Hn. 19, 57. b) wyazal HI. 3125; wwaiisala U. 60;

wanzane HI. ]584b. v/vyązaiiye HI. 2826; obyansowal U. 63;

c) zawyąsal HI. 4217. d) viazan I. C. 38 (1529); yiazanym

(ibid.), vyazane U. c. zaviazanim 1. C. 38 (1529).
ięizbu-): b) posszącz {commetere) HI. 3260.
zęd-: d-) zandam I. C. 33 (1522); zadaliśmy I. C. 33 (1522).

2) w przyrostkach osnoumych:
prz.-ęt-: b) Czelanthko {cielątko) HI. 2238; Czelantlicowa III. 2351.

Stananthky HI. 2331; Stanatki HI. 2002; Stanatky HI. 1017.

c) Stanyąthki, Stanyąnthki HI. 3649; Tysyacz HI. 3937. d) ti-

ssancz I. C. 31 (1518), tissaoznego I. C. 37 (1524).
prz.ęk-: b) Zayączkow HI. 2935; Zayączkowskego HI. 2944, c) Za-

yancz HI. 3669; Zayacz HI. 4112. d) Zaiaczek, zaiaczka, zaiaczky,

zayaczkach I. C. 33 (1522).
prz. - §g- : c) Lubansz HI. 3739; Lubasz I. C. 3746; Lubiąże HI. 4562,

Lubiącze (^ibid.)

III. Prasłoiv. ą {starosŁ &), dzisiej sze og. polskie ę:

1) IV rdzeniacJr.
ągr-: a) Wangiinow Ul. 437; Wangrzinouicze HI. 185, 343,, b) Wą-

grzangow HI, 2102. o Vangercze HI. 3554; Wągrziu HI. 3934;

Wangrzinowicz HI. 4196. d) vangerskego I. C. 32 (1520).
ągl-: c) Wangleszyn HI. 3744.

ąz- : a) Yasliu Ul. 58, 701 ; Wanszlin HI. 366 ; Wanszirow U. 17. HI. 611.
ąź-: b) Wansziconis HI. 2390; Wanszik HI. 1133, 1345; Wanszicow

HI 731. c) Wąszowsky HI. 3784; Ważyk HI. 4100; Waiizyko-

wska HI. 4224b.

Sprawozd. Korais. język. T. IV. 30

234

hah-: h) bambeii Ul. 3211; Bąbenkowa 111 1834.

ląd-: a) Bandcowicz Hu. 58, 62. U. 18; Baiithcouicz HI. 589; Banth

couicze HI. 55, 56, 589: h) bandze HI. 2475; badacz HI. 1651

Bandzin HI. 2877; Bądzin HI. 2960—61—62; Badzen HI. 2472

Bądzyen HI. 2476; z Banthkowicz U. 78; Bandt-ouicze HI. 2752

Bądcouicze (i^if?.), c) Bandzin, Bandzen, ohok Bądziu, Badzen

HL 3705; Bandzin HI. 3788; Banthkouicze U. op. 7; Bątlico-

vice HI. 3564—65; Bandkowski HI. 4531; d) bandzie I. C.

33 (1522), 38 (1529), baMze I. C. 33 (1522j; bandaczym I.

C. 33 fl522), bada {ihid.).
bhid-: a.) Blandow HI. 83, 590; c) Blandowa HI. 3456.
dąb-: a) Dambno HI. 568. U. 53; Dambany HI. 125; b) Dambin

HI. 2352; dąbina HI. 3138; Dambycza Hi 2680; Dambno HI.

2476; Dampno HI. 2474; Dambnyky HI. 2335; Denbniki HI.

1762; Dambow-dzal HI. 913, 2486; Dambowi -dział HI. 2609;

Poddambsky HI. 1985; c) Dabow - dzal HI. 3709; Dąbniky HI.

4087; Poddambycze HI. 4090;' f?) Dambowskiego I. C. 31 (1518)

dębni , debnich U. c.
gad-: a) Gandenek Hu. 33; Gandanek HI. 644.
głąb-: b) Glambowske 111. 1261; Glyboki HI. 2189; c) Glamboczsky

HI. 3871.
grab-: a) Gramboczicze HI. 239; Grambenycza HI. 686; h) Gramb-

nicze HI. 2086.
chątj-: b) Chanczini HI. 2935; d) s Chanczina I. C. 31 (1518), w Chan-

czinach I. C. 38 (1529).
cliaz-: b) Chauszna HI. 2203: c) Chanszna HI. 4007; Chaszna HI.

4158.
kąd- : a) kandi U. 36; Kandzerzino HI. 448; c) kady U. op. 3.
kap-: a) Kampa U. 46; Kampe HI. 6: Campe HI. 20; Campsky HI.

36, 370; Campanow HI. 157, 598; b) Kajjpye HI. 2406; Na-

kapye HI. 2401; Camppanow HI. 2521: c) Campa HI. 3569;

Kkmpa HI. 4459; Kampsky HI. 4211.
kąs-: c) kasz (k§s) HI. 4142; dwa kaszy HI. 4142.
kąt-: a) Kanty HI. 306; c) Kantliy HI. 4093.
krąp-: a) Crampa HI. 66, 458; c) Krampa HI. 4455; Krarapel 111.

3934.
łąg- : a) laug (łęg) HI. 322; Langanow HI. 150; Lansecz HI 57,

77; pod lanszcem HI. 35; Lanzanii Hu. 45; b) Lanzyny, HI.

1875; Zalanze (ibid.); c) lang HI. 4101; laug HI. 3947; lan-

gem (ibid.), Dolangy HI. 4108; lanzek HI. 4356 (2r.), 4373

{2r), Podlansze HI. 4111.
łnk-: ą) Przelank HI. 71, 84, 98, U. 40; Trelank Hu. 4, 5; Lau-

cawa HI. 248, 578, 642, 675; Lencza HI. 27; Lanciciensis

HI. 28 ; b) Lankawa HI. 1087 ; Llankawy HI. 3345 ; Lancawi-

eza HI. 1453, 2461; c) Lankowski HI. 4p31.
łat-: a) Lantka Ul. 3; b) Lauthcouice HI. 919; c) Lantlikovicze

HI. 4115; Ląntkowycze (2r.) HI. 3796.

I

235

mąt-: a) Mancarzow HI. 132; Mancarska HI. 287; Mencouicz HI. 295.
nidz : a) manza U. 4, .s mazom Hu. 19; b) po man.szv U. 60; man-

szne U. 60; Maszyk HI. 2720a. Masyk HI. 2722; Mazykonis

HI. 2390; c) Mąszni HI. 3542; Manzno HI. 4339; Mazno HI.

4338— .39.
n([f- '. h) ponantarum , ponątlianim HI. 2003.
jKid- : h) pandlo (signuw) I. C. II. 379.
pach-: n) Pnuchyrz III. 549; Panchra H!. 450; c) Pancliow HI.

4007.
pak-: a) Paucouicz HI. 22, Hu. 20, 29; Pancouicze HI. 232, 289;

b) wspanczeue (aąiiae) HI. 1310. "por. też nazwę Panczipywa

(może Pędzi- })hvo?) HI. 3153; c) Panków HI. 4018; Panko-

wsky HI. 4391; Pankouicze HI. 3891; Pąkowsky HI. 3879.
pap r c) Parupow HI. 4430, 4507; Pampowsky HI. 4363.
paf-: a) pantlik HI. 115; b) panthliky III. 3413, 3420; c) pątho

HI. 4459.
prąd-: a) Prandote Ul. 3; Prandotlia Hu, 14, 42; Pradota oboh

Prandota HI. 98; Prandoczin HI. 219; h) Prandoczin HI. 3276;

Pranthcos HI. 2914.
prąg- : b) poprangy (cingidac) HI. 2036.
rąb: a) poraba Ul.' 438; Poramba HI. 114, 209, 599, U. 21,

w zarabyy U. 44; b) Zaramba HI. 2780; c) Rabów Hi. 2846;

Poramba HI. 3615, 3665; Poraba HI. 3709; Zaramba HI. 4136,

4528; pryramba HI. 3771.
rąk-: a) ranka Hu. 21; ranky Hu. 27, 30; rance Hu. 15, U. 2;

ranku U. 10; rankoyma Hu. 72; rancoymi U. 22; racoyraey Hu.

16; ranczicz Hu. 5,' 42, 64; ranczil Hu. 12, 16, 32, 72, U.

;-emstwu HI.
U. 84,94;

^--^, ^- ^. ^-, -. , -.- - HI. 3298;

rpozil U. 71 , 77; c) rakavicznik HI. 4123; wraczicz HI. 3457 ;
d) w rancze I. C. 31 (1518), 33 (1522); ranka I. C. 38 (1529);
rankoyraye I. C. 31 (1518); rankoiemsthwem (ibid.).

sąd-: a) Sandco HI. 92, 110, 173; Potsantcowa HI. 109; Sandzissius
HI. 21; Sandomiria HI, 337; Sandomirzki Hu. 60; Sandzissow
HI. 260; Sancissow 111.381; Sandzissowsca HI. 260; Sandiwogy
HI. 584; b) Sandzisz U. 64; Sandzyssow HI. 2709; Sandzi-
ssowska (ibid.), s Sandzisowa HI. 3236; Sandochna III. 3128;
Sandiwofjius HI. 2346; c) Sandomyrszky HI. 4412; Sandziwoy
HI. 4211 — 12; Sandziszow HI. 3908; Sadzirair HI. 4391; d)
SJidzego I. C. 33 (1522), podsadek (ibid.), podscłiadek, podsadka,
podsa<ikovi, podsadkyem (ibid.).

."ifąp-: a) Stampoczicże HI. 164; Stampocice HI. 361; Stenipoczicze
U. 26; Zastampow HI. 125; Zastanpow HI. 664; b) stampka
HI. 1287; Stampoczicz Hi. 3082; Sztappocice HI. 3253; Zastą-
pow HI. 2524, 2733; Zastampowsky HI. 2461; c) Wstą-
pne HI. 4112 ; wstyempuyącz HI. 4473 ; d) vistemp I. C. 38 (1529).

23G

iay-: u) Tangoborza HI. 119, 653; c) Thangoborszlcy HI. 4295;

Thą-oborza HI. 3712;
tąlc-: a) Tanczin HI. 339; Tlianczin HI. 502; h) Tanczin, Than-

czin HI. 2171; Tbączyn HI. 2836—37; Tanczinsky HI. 3423;

c) Tliąncziu HI. 3809; Tanczinsky HI. 4067—68.
tąp-: a) Tampoczal Ul. 314.
trąb-: c) Thrarabaczowski HI. 4531.

łrąt-: a) Thrantlmoyicze HI. 215, 511, c) Trąthnowycze HI. 3862.
Vhnąk': aj wnank (wnęk, pririynus , nepos) HI. 616; vnancin

(przymiot, wnęczyn) HI. 634; h) wnank HI. 1457; fem. wnanca

HI. 1063; wnanconi sno, wnancae suae HI. 965; wnancom HI.

881; vnączączi (wnęczęcy) HI. 1633.
ząb-: o) Zambocin Ul. 664; Zamboczin Hu. 72; c) Ząbanouicze HI. 3771.

2) IV przyrostkach osnoivny eh:
prz.-ąd-: c) Labancz (łabędź) HI. 4343, 4440, 4531; Labacz HI.

3928.
prz.-ąg-: b) Ostransznycza HI. 919. 2760; c) Ostbrąsznycza (/.:. r.)

HI. 4435, 4521; Osthranznycza HI. 4520; Osthiesznycza III.

4483.
prz.-ąz-: a) Ligauza U. 45, 298, 519; c) Liffanza HI. 4217,3633;

Ligąza HI. 3616, 3629, 3951; Lyganza Hi. 4137.
prz.-ną-: d) piziczisnaly I. C. 31 (1518).

5) IV zgłoskach odmiennych:

Acctis. sfjl. osnóiv żeńskich na -ii- : a) na gozpoda Hu. 55;
o beczk() HI. 7; o copę U. 27; o głowa Hu. 18; niwa Hu. 8; rana
Hu. 55; grziwna Hu. 31; dzedzinó U. 4, 55; w tę dzedziny U. 37;
dzedzina Hu. 60, U. 38, 51; dzeszandzinan Hu. 6; panosza Hu. 24;

b) gospoda HI. 2978;' zagroda HI. 1268: robota HI. 2874; zaplata
HI. 2973;*zapustą I. C. II 387; laskę {coridum) HI. 2626, 3147;
schtuką HI. 2016'; sthukąn HI. 2364; zguba HI 2766; zastawa HI.
2972; wyprawą HI. 2304; wiprawąni Hi. 2361; szynową HI. 2425;
M3^strkowa pyecarzowa HI. 3361; góry U. 91; fora HI. 2978; ob'»rą
HI. 1109, 3255; wphala (2r?) HI. 3342; Pechna HI. 3267; viną HI.
3236, 3247; vyną HI. 3156, 3234; dzedzinp U. 58, 59, 61, 66;
dzedzinan H. 78; dzedzina HI. 3210. 3212; dzedzina U. 67; tę dze-
sz9czyn() HI. 1941; wirzbynę) HI. 804; pusczyną HI. 2733; pusczy-
nąn HI. 2361; przigana HI. 2436; babisnó HI. 2023; medzą HI.
1406; dzelnyoza HI. 2835; c) chromothą HI. 4187, 4393; zapustą
HI. 3920; walka HI. 3457; niwą HI. 4174, 4175: spora HI. 4432;
puscziną HI. 3906; wyowiszną HI. 4154; sbrogyą HI. 3581; Yyącz-
slawową miedzą HI. 4176; zbroyą cloczą seu colcza HI. 3582; prze
czniczą HI. 4176; w przye HI. 4473; wye prze HI. 4429; obok we.
przą HI. 4110; d) o tha skoda I. C. 33 (1522), slacbta (ibid.), pyo-
tra kmitha starosta I. C. 31 (1518), w ranka I. C. 38 (1529), za
tha summa I. C. 31 (1518), vyna I. C. 33 (1522), itp.

1. sgl. praes. a) swatcza (śiviadczę) Hii. 16; sswadczc) U. 10;

c) wnygdą HI. 4110; zachodzą HI. 4151; wstąpye HI 4429; (/; chcza

237

(chcg) I. C. 34 (1524), obieczuia I. C. 38 (1529), vczinya, vat|.y:i,
8tavya //p. (por. luyżej).

IV. Frasłoic. ą (starosł. a\), dzisiejsze o(j. j^ols. ą.

]) w zgłoskach rdzennych:
nch-: a) Vanoli;idlov Ul. 1, 15; Wancliadlow III. 01, 184, 295;

h) Wach.idlow HI. 3126a c) Waclioczko Hi. 4521); Vanclu>(zko

III. 4431.
atrohn : ai Wantrobca III. 302, Ilu. 39 ; Wantropca HI. 423 , 457, 023,

Wantrobczina Hu. 39; h) W;.ntrobka HI. 1598, 3418; Wan-
tropca HI. 1889-90; c) Yątropka HI. 3758.
a'])-: d) vatpya {icąfpię) I. C. 34'(1524i.
av. : b) Odrowansz HI. 2087, 2851; Odrowąsz III. 2518; Odrowąnsz

HI. 2454; c) Odrowąnsz HI. 4543; Ódrowansclie III. 4179.
hnh : e) Babelno Hi. 3769.'

had : h) bancz (lxidś) HI. 2335; d) bandz I. C. 33 (1522).
hach-(?): a) Banssow Hi. 35, 57; h) Sb()ssyn HI. 2700.
bnh-: Bancow Ul. 80; h) Baiiczek HI. 3401 ; Banczel HI. 2093 ; może

i Pobocze HI. 2473: Pobandze HI. 1648; e) Bank HI. 3977,

4139; Bąkowa HI. 4114, 4250; Banczal HI. 3698
dah-: a) Dambek HI. 121; dambrowa HI. 322; Dambrowsca 111. 257;

Doinbrouicza Hn. 1; h) Dabye HI. 27.59: dambrowa {2r.) HI.

1057; Dambrowka HI. 2370; c) Dab HI. 4282; L)amb>ky HI.

4076; Dabsky HI. 4033; Dąbrowa HI. 4084; Dambrovicza HI.

4057, 4417; Dambensky HI.' 3714; Dąbensky HI. 3577.
frak-: a) FYVin<:zc,o (Fvi\(iz\io=^Franciscus) Ul. 566. Hu. 38, III. 687;

Franczek HI. 606'; h) Pranczeg ( Praczek = Fraczek) HI. 2503;

Pranczkoncm (2r.) ohok Franczkonem HI. 2451.
f/as-: b) Gąnsska HI. 2798; c) Gonssyorek (k. r.) HI. 3921.
(/h(b-: (() Glamb U. 4, 8.

}/o}qb-: in Go! ab Ul. 231. b) Golamb HI. 3431.
clioi-fig- . a) Chorariszice HI. 439; Chorzanzice HI. 421; c\ Cliorang-

wicza HI. 3550; Clior;]szicz HI. 3445; Cliorązycz HI. 3899,

3916; Chorazycze HI. 4547.
/,Y//;-: b) Campyel HI. 2575.
his-: e) Malokąsz HI. 3787.
kał-: a) Zacantliny HI. 292; b) cath HI. 2755; Kontlico de Kontlia

HI. 2211.
krdij- : c) crongi [krągi sera) HI. 4459.
Iqk-: a) lank}^ U. 3; dwe lancze U. 45; ss lank U. 17; w lacach

Hu. 4; b) lanca HI. 2856: bnkara U. 73; vIonce {włączę,

nazwa jwchyłości) HI. 1268; e) lanka HI. 3920; laka HI.

4015; laky HI 4142, 4200; laky U. oj>. 1; laczkamy U. ojh

7, 9, 11.
mąk-: b mąky (farmaa) HI. 3185; Manczka HI. 2374; c) Przemą-

czany HI. 4113.

238

mąz-: a) inansz Hu. 29, U. 15; b) mansz U. 60; masz HI. 2467;

masz HI. 2563.
pąk : a) Pancz HI. 16.
prąd-: h) Prandnik, z Prądnika HI. 2950; c) Prandnik HI. 4216,

4547; Prądnik HI. 4207; Prandnik HI. 4223— 24Z^.
rąh : a) porarabicz U. 53; porambono Hu. 1; obramb}'ona Hu. 54;

wiramby bili [zcini. wirambili?) Hu. 52; h) rabky [pepli) HI.

2655; Yirambicz HI. 2969; wirabili HI. 3080;* Suchoraba HI.

2297; Sncliorabski HI. 2296; O przerabyli HI. 3864; vrabne

HI. 4036; Suchoraba {2r.) HI. 4206.
rąk-: c) Rączka HI. 4362.
s-h-sądi^-: samth pyeprzv I. C. 39, 159.
md-: a) s()t (sąd) HI. 11; Sandonis HI. 1.39, 166; sandzil U. 29;

Sandecz HI. 564; c) Sandek HI. 4133; Sadek HI. 4164; d)

Sandeczki U. c.
sąg-: b) scnszen (sążeń) HI. 2691.
sali-: a) de Sanczi HI. 27; Sanczignew HI. 175, U. 33, 42, 49;

Sancignew HI. 378; c) Sanczignyewsky HI. 4296.
sąp : c) Sąpyensky HI. 4047.
sląk : b) Sianka {słąka) HI. 1904, 2705; c) Slanczka {2r.) HI.

3832; może fei Sionko HI. 4469: Szlonko HI. 4448.
stąp-: b) Nyewstamp HI. 2455; Newstarab HI. 2859; zastampywsy I.

C. 11.307; odstampyla, po odstampyenyy U. 74; c) Wstam-

pyen HI. 4351; Nyewstap HI. 3753. d) odstapicz I. C. 33,

(1522).
irąh : a) Trambky Hi. 301; Trarabek Hu. 68; b) Trabky {2r.) HI.

1562; c) Thrampczicz Hi. 4531.
trat-: a) stranczacz Hu. 48; b) stranczil I. C. II. 445.
vrąch-{?)-: a) Wrocli HI. 210, 226.
ząhr-: a) Zambr Hł. 399, 624.

2) IV narostkach:

ą-: b) wangroda HI. 1151, 1289; wangrodi HI. 2194; wą-rody HI.

2640, 2753; wangrodam HI. 1328; wągmdaniy HI. 2640; wan-

grodach HI. 1240; wanwossa (2r.) HI. 1266.
są-, a) Sanspow Hu. 38, 635, bi Sąsspow HI. 2816; Sauspowsky

HI. 2591; c) Sąspowsky HI. 3'712, 3881; Samspowsky HI.

3881; d) sansziady I. C. 38 (1529), somnyenym [ibid.).

3) w 2it~zyrostkacli osnoiimych:
prs.-ąz-: b) Galąszcouioze HI. 2734.

prz. ądj-: b) Chobączca Hi. 2906; c) Chobandza HI. 4445.

prz.-ąt-: a) Climonth Hu. 44, U. 39: Climontowi Hu, 42; Climoutow
HI. 379; b) Klimonth U. 84; Klimontliow HI. 3257; Kliman-
towo U. 84; Climantli U. 57; Climiintowa HI. 3125: obok Cle-
menta HI. 3114 (łac. Clemens).

prz.-ąłj- : {imiesłów tcraźn.) a) przydancz Hu. 65 ; rzekanczich U.
49; b) podwloczancz HI 1512; davagiancz HI. 3195; grozancz
HI. 3215; bądąez HI. 1651; Szmerdzącza HI. 3407; c) so-

239

byancz HI. aSJJD; Szmyerdzącza HI. 4224/^; -oraczem II I. 4203 ;
d) izecziancz I. C. 82 (1520), vygmvyancz I. C. 81 (151H),
maiancz I. C. 88 (1529); liczacz I. C. 37 (1524); obieczuiacz
y slnbviacz I. C. 88 (1522); poviadayacz I. C. 34 (1524); za-
choYaiacz I. 0. 38 (1522); wfkiadaiacz (ibid.), wszeflimoj^aczi
I. C. 84 (1524). hadaczcgo I. C. 33 (1522); ydaczego I. C. 83 (1522).
pr2.-na-: a) sffinanl Hu. 11; h) zagynycz U. 91; natliknal HI. 1137;
przythknąl HI. 8008, 8012. 1. C. H 425; tknoflll. 2698;
Ysczągnąl HI. 8089 ; c) przepelsznącz HI. 40 ii ; mynącz HI. 4101.
4) IV zgłoskach odmiemiych:

Accus. sffl. jem. deklinacpi saimTioivej i analog, a) y() U. 2,
48; ya Hu. 25; yansz U. 51. 55. Hu 58; yasz Hu. 25; sswy Ij.
41; swa Hu. 49; na yego rola (ro/rt) U. 25 h) yą HI. 3212; ni)
HI. 842; swą cupyą HI. 2870; pan^ (panią) U. 68; rola U, 99;
mathkabozp U. 88; posrzediK;) Ht. 2181; we prząn I. C. II. 408;
włocziiiąn (liustam) I. C. II. 851; ktorzą HI. 3018; o ctorą HI. 3239;
fora proscliowską HI. 2978; c) glownyą (titionem) HI. 4514; we
przą HI. 4110; na druga strona U. op. 5; zbroyą cieczą HI. 3582;
(?) piecza (myeli) I. C. 38 (1529); za summa glowna I. C. 31(1518).
lustr. sgl. fem. a) ss moyó woIó U. 7 ; ss Wawrzinczowy
woli) U. 54 ; wolo Hu. 71 ; korzistcl)n<) rzecz- U. 30 ; korzistna rzeczą
Hu. 56. U. 50; kasny U. 34, 54; Prandocziny kasnę U. 39; casznan
Hu. 1 ; kaznya Hu. 52 ; proznya Hu. 59 ; meczowa glowicza Hu. 44 ;
syla Hu. 52; moczą Hu. 25; moczą ssily U. 37; silan moczą Hu. 2;
za granican szutan Hu. 1 ; gospodan Hu. 8 ; pospolita ranka (ranczili)
Hu. 21; rankoyma Hu. 72; h) moczy ssyly U. 68, 76; za medzy
HI. 1420; otrzedny HI. 1882; wsteczny HI. 2731; tha roth() U. 89;
rady HI. 728; górą HI. 2753; zachoczą (evicłore) I. C. H. 412; cra-
weczską robotlią HI. 3050; zastawą HI. 2826; nyedoslą slachczanką
HI. 2375; corzi'stną rzeczą HI. 2934; Elsbyeytą Wolską HI. 2972;
z wolą HI. 3215; mą wolyą HI. 2844; kazna Klimantowo U. 84;
za odpowedzą HI. 2254; szyemsko dawnoszczio HI. 2700; dwadzessczą
HI. 3239; d) z odeprzą (>.) HI. 4181; kaszną HI. 4151; z drugą
stroną HI. 4175; korzistna rzeczą HI. 3777; Bednarzowską, Glodowską,
Wawrzkowską HI. 4101; nad zapusta U. op. 8; za zapustką U. op.
5; nadebrzą HI. 4175; mytoką (ligone) HI. 4459; d) nye za gin-
sara prziczinam tilko za moiam omylna sprawam I. C. 38 (1529) ;
przed swiatliara priskam blisznam I. C. 31 (1518); prawą wyarą I.
C. 34 (1524); poklyetnycza U. c. za mnam I. C. 38 (1529); sobam
I. C. 33 (1522); sobą I. 0. 38 (1529) itp.

3. pJur. pracs, a) s() U. 28; wyedzy U. 62, 54; wyedza }'
sswadcza U. 48, 55; sswadczy U. 54; maya Hu. 47; h) wyedzy y
sswadczy U. 58, 59, 60, 64; wyedza U. 56; wj^edzo y sswadczo
U. 57, 67; cradną HI. 2850; c) mayą HI. 4219; omawyayą HI
4293; gesdzą U. op. U; d) banda I. C. 34 (1524); plyna i kia I..
C. 33 (1522); przichodza I. C 31 (1518); maya, powiadaya, sga-
dzaia I. C. 34 (1524); ssam (są) I. C. 33, 34. itp.

240

Mamy tu loreszcie także śUidy czeskich refleksóia samogło-
sek nosotcych, lecz bardzo rzadko i tylko sporadycznie \ np. prawich
gisticli penidzi {veri dehiti) HI. 1717; Poriiba HI. 4053; Superz HI.
174; zastupnye [ohsidefj III. 4-?ll; ohok pcn.indze, Zastarapuw, itp.
por. łeyżej II 1 i III 1. Frawdopodohnie jednak nie mówiono tak
w ziemi krakowskiej ; ślady icięc te piśmienne mogą nas tylko na-
prowadzać na domysł, że pomiędzy pisarzami iv naszych sądach,
grodzkich i ziemskich byli i Czesi, którzy sobie języka polskiego
jeszcze dobrze nie przysicojili. Niektóre jednak icyrazy, jak np.
wnuk, które i dziś iv języku naszym ogólnym jawią się w formie
czeskiej lab ruskiej, miały tę formę obok prawdziwej polskiej już
iC teieku XV. np. Wnuk (jako naztvisko) HI. 3947; w miky [nejites)
HI. 3744; obok wnank [nepos) HI. 616, 1457; (por. ivyżej pod
III 1).

I*i*zegl^d. samogłosek

"^^ j«^zylci.i polskim scieini k r a ko ■w ski e j.

1) Samogłoski czyste (ttcarde i miękkie):

a) -"e = slow. e. ł, t (e),

e =■ słoic. i.
i) o = słów. o.

Jo = slow. e, b.
c^ a = słoiv. a ,

■■a = słów. ja. e. (t.).

d) H — słów. i,

i = słów. y {po spółgł. gurdł.)

e) u, -"u = słów. u, ju.

f} y = słów. j, i (po c, ż, ś).
Nadto powstają niekiedy ivszystkie te samogłoski (prócz o)
przez ściągnięcie divu zgłosek iv jedne.

2) Samo głos k i nos o w e (ticarde i miękkie) :

a) -"e, -"ą, •'a'' = słoiv. ę (stsł. a).
&) ę, ą, a" = słoiv. ą (stsł. s^).

3) Samogłoski to grupach sp)ółgłoskoivy eh:

a) tret (tfot) = słoiv. tert (stsł. tret).

b) trot (trót) = słow. tort (stsł. trat).

c) t'irt (t'ift), t'ert, t'art = słoiv. thrt (słsł. inX).

d) tnrt, tcłt (tolt), tlut = slow. t-urt (stsł. trit).

SPIS RZECZY.

k r a k

rak

o w s

tfot

Słowo wstępne

O pisowni polskiej w księgach
^) Samogłoski .

I. Samogłoski czyste

II. Samogłoski ścieśnioue

III. Samogłoski nosowe . . .

-B) Spółgłoski , . .

I. Spółgłoski ołiwilowe .

II. Spółgłoski trwałe

III. Spółgłoski miękkie ....
O samogłoskacli w języku ziem

I. Samogłoski czyste

1) Słów. e = połs. Je, ^o
słów. tert = połs. tret

2) Słów. połs. o : e . . .
Słów. pols. oj , ov : i , u
Słów. o — pols. o . .
Słów. tort — pols. trot
jo przechodzi w je

3) Słów. k = pols. e, lub ginie
Slow. tbrt = t'irt (fift) , t'er

4) Slow. i = pols. e lub ginie
Slow. ti.rt = pols. tart , tełt (tołt , tłut

5) Słów. a = pols. a; aro, a:e, i t. p.

6) Słów. e (i>) ■•= pols. Je, Ja

7) Słów. i = połs. i, y . .

8) Slow. u = pols. u

9) Słów. y = pols. y, i

Sprawozd. Komis, język. T. IV.

le

t, fart

Str.

95—99
100—155
100—121
100
107
109
122—155
122
124
144
156—240
156
156
165
167
171
173
180
181
182
184
186
188
190
198
206
212
216
31

242

str.

II. Samoglosk i ściągn i ęte . 220

o ..." 220

a . 224

i. u 225

y 226

ą 227

III. Samogłoski nosowe . 228

1) Slow. ę = pols. Ję 229

2) Slow. ę = pols. ^ą 232

3) Słów. ą = pols. ę 233

4) Słów. ą = pols. ą 237

Przegląd samogłosek, 240

I

I

PRZYCZYNEK

DO

HISTORYI JĘZYKA POLSKIEGO

z POCZĄTKU XV. WIEKU

NA PODSTAWIR

ZAPISKÓW SADOWYCH W KSIĘDZE ZIEMI CZERSKIEJ

PODAJE

Dr. JAN B Y S T R O Ń.

^■^■■<~'^--

O języku polskim w księdze sądowej ziemi czerskiej.

Zabytki dawnej polszczyzny, jakie się nam w różnych starych
księgach sądowych , w rotach przysiąg i w pojedynczych wyrazach
wśród łacińskiego tekstu, dochowały, są nader cennym materyjałem
do historyi języka polskiego, gdyż możemy bliżej określić okolicę,
w której powstały, jako też cz^-s, z którego pochodzą. Dokładne
opracowanie takich i pod geograficznym i pod chronologicznym względem
ściśle oznaczonych zabytków językowych mogłoby nawet, przynajmniej
do pewnego stopnia, wykazać dyjalektyczne różnice, jakie niezawodnie
już w czasach dawnych na etnograficznym obszarze polskim istniały;
przypuścić bowiem należy, że w rotach przysiąg odbija się dość
wiernie język, jaki był powszechnie używany w okolicy, z której te
pomniki językowe pochodzą, i że przynajmniej ważniejsze właściwości
lokalnego narzecza są w nich uwydatnione.

Niniejsza praca, poświęcona zabytkom starej polszczyzny w księ-
dze sądowej czerskiej , ma być skromnym przyczynkiem do historyi
języka polskiego w pierwszej ćwierci w. XV. z którego to czasu (1404 —
1425) zapiski księgi czerskiej pochodzą. Język księgi czerskiej jest już

244

o])racowany pod względem morfologicznym przez Gustawa Blatta
(III, tom Sprawozdań Komisyi językowej Akademii Umiejętności); na
tej monografii opiera się niniejsza praca w swej części morfologicznej.
Liczby umieszczone obok przykładów odnosz.ą się do ustępów wydania
warszawskiego z r. 1879. „Księga ziemi czerskiej" przez T. xcia L.

I. Ortografija.

w zabytkach, tak stosunkowo wczesnych nie można się spodzie-
wać jednolitego systemu ortograficznego, zwłaszcza w zapiskach doraź-
nych, jakimi sa z natury rzeczy zapiski sądowe. Trudności, jakie
wyrażanie polskich dźwięków znakami alfabetu łacińskiego nastręczało,
były tak wielkie, że ich od razu pokonać nie było można. Nie ulega
też wątpliwości, że się początkowym ortografom naszym nie zawsze
udawało dźwięk jakiś wyrazić wiernie, boć wiadomo, że to nawet
dziś, zwłaszcza, gdy chodzi o graficzne przedstawienie języka ludo-
wego, nie jest rzeczą łatwą. Jeżeli atoli brak jednolitego systemu
ortograficznego z jednej strony spi*awił, że się nam w dawnych za-
bytkach naszych nie raz istny chaos przedstawia, to z drugiej strony
właśnie w tej „nieortograficzności" mamy pewną gwarancyją , że
brzmienia językowe są stosunkowo dość ściśle wyrażone na piśmie.
Pisarze naszych zabytków językowych , przystępując do swego dzieła,
zwykle bez wiadomości gramatycznych i nie uwzględniając etymologii
lub historyi wyrazów, starali się jedynie o napisanie tego , co sły-
szeli, przez co, bądź co, bądź zbliżali się do fonetycznej pisowni. Przy-
patrzmy się teraz bliżej, jak w księgach czerskich różne dźwięki
wyrażano.

I.) Samogłoski.

a) Samog-łoski czyste.

Z czystych otwartych samogłosek polskiego uwkalizmn (a, e, o,
u, i, y) pieriosze trzy nnjlattciejsze hyły do ivyrażania\ brzmiały jak
w języku lać. i iv alfahecic łać. zawsze tylko były wyrażane przez
znaki a, e, o. Dlatego też i iv naszych zabytkach, jeżeli pominiemy
oczywiste, dość liczne błędy pisarskie, te samogłoski praicie bez ivy-
jąthu tak są oznaczone, jak -w jeżyku dzisiejszym, a icięc:

a przez a: Hanką 2; Michała 19; Yadwiga 1636; scarbnika 2066.

e przez e: Koszeocco 184, povestcze 266; Czeslavicz 3; oczecz
150; kamenem 319.

o przez o: Koszeocco 184; otelaczcza 305; obrownanye 774;
roku 858 itd.

245

Othi^ipsiwa od tej zasady m rzadkie. W fjend. sff. manszó
:V,)\), (jdzle a luyrariano przez i), upatrj/tcać chyba należy 2>on>yf/<e
pisarza. Mamy tvprmvdzie inne 2)rzykłady a =^ 9 w yen. sy. jak np.
Libanc) (Zof. 131, a); otli pocz()tlik() svatlia (Kaz. gnie/ń.), w łych
jednak przykładach może () toyrażać samoyłoske u (Libanu, poć^t-
kii), czeyo iv luyrazie maiis/y przypuszczać nie można Pomyłką pi-
sarza jest także niclu) 40, oh. rucho 37. i na prawy 138. Tc po-
myłki łafwo można toytłómaczyć , jeżeli się mczglcdni przyzwycza-
cnie się j^isar za do przekreślania znaku o limjką dyjakrytycmą. Od-
wrotnie znachodzi się iv różnych zahythach bardzo często o zamia?:t ().
Inaczej prawdopodobnie należy tłómaczyć pisounią taką jak Bunc/a
1398. ob. ziuykłeyo Boncza / Allex()drowi 199. Tu mamy może do czy-
nienia z peicnymfonologicznym prawem, o czym później będzie motua.

Samogłoski \, y, u. większe już nastręczały trudności, gdyż
i IV łać. ortografii wyrażano samogłoskę i przez i i y, samogłoskę
u przez u i v. Co do i i y należy tu jeszcze zwrócić uicagę i na
tę okolicznoeć, U dźwięki te są spokrewnione i brzmieniem do siebie
zbliżone i że tureszcie iv pewnych razach i odpowiada piertvołnemu
y, np. kivać (stsł. kyvati, ginąć (stsŁ jiyhnfiti) i odwrotnie {po ś, ć,
ż, fj y odpowiada pierwotnemu \ n p. cyńić {stsł. ćiniti) it/). W ję-
zyku czesJcim zatrcrła się w ivymaivianiu różnica między samogło-
sJcami y i i, tv pisowni jednak trzymają się Czesi w tym wypadku
pisoivni etymologicznej i odróżniają n. p byl = był od bil = bil,
cJioć w tvymawianiu różnicy tej nie czują. Otóż jak Czech niezu-
pełnie piśmienny, nauczytvszy się użyivać dwu znałców (i, y) na
wyrażenie jednego dźivięlm, łatwo zamiast byl napisze bil i odwro-
tnie, luh jak Polacy dziś często się cłiwieją tv pisoivni między 6 i u,
między rz / ż, tali też i iv zabytlmch jęzijhoicych polsłcich w wyra-
żaniu dźwięTióiu i i y, z podobnych zupełnie powodem, iviellva panuje
cliwiejność.

W księgach czersłcicJi mamy n. p.

i wyrażone : a) przez i : uszitku 1 3 ; Micolay 33 ; potlik 38 ;
swine 44; biję 50; neposziczil 319; listha 523; penandzmi 1162;
grziwen 1 175 itd.

(i) przez y: morgy 77; k ym 82; yez 82; lystliy 466; glinye-
czsky 562; Colibelsky 571; szemsky 579 itd.

y wyrażone: a) /^r^e^ i: smiszl 953; przemisl 1517; bik 1646;
lesnimlyn 402, 403, 1948; strij 1600; ricerz 183 itd.

3) przez y: grabyny 145; polkopy 146, 892, 1523; obory 482;
szcody 462 i t. d. Używano więc znaków i i y dość dowolnie tali
na icyrażenie i jahoteż na luyrażenie y. Wszah n. p. iv wyrazacłi:
grabyny 145 ; lystliy 4(j6 ; lysthy 466 ; pienvsze y niezawodnie ozna-
cza i, drugie y.

Możnaby przijpuszczać , że na początku w. XV. poczuwano
jeszcze różnicę między i pierwotnym (= stsl. i) a i = stsł. y. Na
podstaivie matcryjału zawartego w księgacli czerskich twierdzić tego
jednak nie można Znajdujemy ivprawdzie w końcówce -ski na ozna-

246

cienie samogłoski i częściej użyte y niż i; z tego jednak nie można
nic wnosić, gdy także często bardzo jest użyte i. W zapiskach od
nr. 1207 — 1509, pochodzących z lat 1420 — 1422 znajdujemy pra-
wie tcyłącznie i na oznaczenie ohydicn dźwięków (i, y). Z tego
możnaby wnosić, że zapiski te pochodzą od pisarza, który iv sy-
stemie swoim ortograficznym dawał stanoivczą przewagę literze i,
znaku y właściwie wcale nie używając. Nie mając rękopisu księgi
czerskiej pod ręką, nie możemy stanowczo orzec, czy rzeczywiście
zabytki z lat 1420 — 1422 pochodzą od innego pisarza niż wcze-
śniejsze i późniejsze.

Sporadycznie napotykamy ł i y ivy rażone przez ^: do obory
1730 ob. obory 482; o ctorf) = o który 1401; dzirszp (3. os.) silę
219; Póczęsz 2012 ob. Pęczysz ib. Fakt ten, zestawiony z drugim,
że mianowicie odwrotnie dźwięk nosoicy q — sfsŁ a bywa niekiedy loy-
rażany przez i lub y (j)or. poniżej) doicodzilby, że iv wymawianiu
zbliżał! się w pewnych warunkach dźwięk nosoivy — stsł. a do brzmie-
nia y, a względnie i, tak że naivet odwrotnie na oznaczenie dźwięku
y,(i) użyto niekiedy znaku 9.

Niekiedy i jest opuszczone: Szeldze 112 06 Szeliga ib. Hinrzch
1078 ib. Hirnkum 1079 ob. Henrzioh 1086 itd. y opuszczone: cztrzi
copi 1980 ob. cztirzi ib. Są to pomyłki jak róicnież y = ey : mey
gcszmy 2025.

u byiva wyrażane :

a) przeivażnie przez u: sapnst 4655: duchuik 1400; riidek
458; polucladek 1133; scornpka 1637 i t, d.

'^) przez v: vlinecz 236, 238; vszules = usnleś 184; vszitek
192; vrenil = urenił (uranił) 201.

y) przez w: w Bernatha 210; w Gotgartha 640 ; Wlynyecz 677;
Szwchna 1089 itd.

Przeivaża użycie znaku u, który, rzec można, jest regułą, gdy
tymczasem v, a zicłaszcza w tylko wyjątkowo się znachodzą na
oznaczenie samogłoski u. W wyrazie dw 361 służy w na ozna-
czenie całej zgłoski vu.

Samogłoski ścieśnione oznaczane są w księdze czerskiej tak,
jak odpowiednie czyste.

a: ia (13); ma 33; wegnał 44; lath 60; nechczal 82; pasz
[stsl. pojasii) 113; gnasda 351; dzerszena 1-312; gymena {gen. od
jiraeńe) 1370: podluk yednanya 1752 i t. d.

ó: przewot 1492; powoth 121; poro 51 = poro i t. d.

e: zelasney 930; wolney 955.

Pisownia Allex9drowi 199 zdaje się wskazywać , że a pod
wpływem następnego n ścieśniło się i, zlawszy się do peivnego sto-

I

247

pnia s tym ^^, przybrnh) c/tara/dcr nosoicrj mmogJosh ij- liównicż
gddje się doit-odzi pisoiima Buncza 1308 oh. ziryUcrjo Uoncza, żc
o zostało ścieśnione pod icplyicnn następnej spółytos/ci n.

c) ^fŁm<y**'Ł<yi^\ii iiosowe.

„Oznaczenie nosowych samogłosek stanowi, rzec można, istny
lapis offcnsionis staropolskich rękopisów.'' Tak ivyraża się
słusznie Dr. A. Kalina (Rozpr. VII. 245) przedstatciając różne spo-
soby grafcznego toyrażenia dżwiękóio nosoiuyeh iv Artykułach prawa
magdeburskiego z rękopisu około roku 1500. I nasze zabytki (zna-
.cznic tocżeśniejszc) pod tym lozględcm nadzicyczajną niejednolitość
i chwiejność przedstaw tajcf,- Znać ivyraźnie, jakci trudność nastrę-
czało wyrażenie tych dźiviękółv, których nie miał ani alfabet łaciński
ani niemiecki , ani natcct czeski. Trudność tę pokonali szczęśliwie
ticórcy cyrylskiego alfabetu i piśfmennictwa przez ustanowienie
znakótv * ^ a ; częścioioo mógł ją dla języka polskiego usunąć ów
tak zwyczajny iv dawniejszych zabytkach naszego piśmiennictwa
znak (), który jednak oznaczał tylko nosowe brzmienie iv ogóle
bez względu na to, czy odpowiadaj eice stsł. & czy też stsł. a.

/ w księgach czerskich' znak ten występuje, z początku dosyć
konsekwentnie — później coraz rzadziej się pojawia, a w zabytkach
z lat 1423 i 1424 (Nr. 1648 — 1975) zaledicie raz jeden icystępuje
i) na oznaczenie nosoiuego dźwięku s ostrębroiK) (1724), gdyż w „do
obor() (1730) zostało niewłaściicie użyte na oznaczenie samogłoski
y (por. pow.) Oprócz i) znajd zielny w naszych zabytkach jeszcze
bardzo liczne inne sposoby oznaczenia nosoicych dźwięków.

W obec tego trudnym jest zaiste zadaniem wysnucie jakich-
kohoiek wniosków co do natury łych dźiuięków. Dlatego też prze-
dewszystkim zestatoimy materyjał odnośny — na podstawie noso-
wych samogłosek słarosłowieńskich.

1. Stsłw. ^ pol. 'ę.

Samogłoska nosowa odpowiadająca stsłw. a (dziś ę z poprze-
dzającą spółgłoską mięliką) jest wyrażona:

1) W pierwiastkach :

a) przez 'c: Sw()toslans (4); p(|)cz (38); póczy (126); pędzesęt
(209) ; p()cnadzescze (615) ; cz()scz (688) ; szaycla (693) ; szay^tlio
(693); Swęthoslao (694); Swętlioslaus (696); potszylstwo (702);
Osz()borowo (718); wiprzygla (903, 2r.j Sprz()szay (903 2r.) wyczey
(930 2r.) ; py{)cznadzescze (908); pycznascza (1010); Sytthoslaus

248

(1040); Ossóborowo (1019 2r.) Oss()... (1020), pyntnasze (1022);
Osszyborowo (1023); Pog:()sti (1036),- Ossz^borowo (1040); (1041);

Sctthoslaus (1040); Sythoslaus (1041); Pęczysz (2012 2r.);

przysz()sznyczy (2012); Pęcz^sz (2012); przyszędznyky (2012, 2r.)
przyszysznyky (2013); pizyszęsznyky (ibid); Pęczysz (2016, 2r.);
Pęczisz fib.).

h) x:)rsez o: [oczywiście zam. 9): pocz cop (38); pocnascza
(1077).

c) przez 911: pyntnasze (1022); ppcznascza (1010).

di) przez cm: Osz()mboro\v 983; Osszęborowo (1023); (1026);
(1040); (1041).

e) przez en: Swentoslaus (721).

/) przez em: Ossemborowo (1170); (1275); (1276); 1277);
Oscmborowo (1198); (796), (921); Ossemborowo (797), (853), (1004)
Oszemborowo (829), (921); Osszemborowo (750;; 1027 (2r.).

g) przez a: Swantoslaw 602 (2r.) ; Swanthoslaus 1122; pacna-
dzescza 1385.

h) przez an: przanslo 225: Panczslaw 228, 353; Swanthoslaus
229, 386 (2r.) 319, 324, 363; Swanthoslai 381; Swanthoslao 253,
303, 872; pancznadzescze 279, 306. 339, ,341, 367, 408, 425, 445,
480, 514, 565, 575, 588, 645, 713, 715, 837, 839, 876, 1178, 1208,
1284, 1397, 1957; Czanstonewo 285, 320 (3r.), 503; Czanstonewo
292; Swantoslaiim 383; Swantoslaus 421; Swanczino 421; panczdze-
sath 316; panczdzesanth 425,481,491,558; pandzesanth 491; pancz
nadzesscze 558 ; czan<"z — ćeść 452 ; Ksanszey 482 ; czancziwa 537 ;
pyanthnadzesoza 567, 1371, 1385, 1387; pyantnadzescza 568; pan-
cnadzecza 1107; pantiiadzesscza 1194, 1371; pancznaczeszcza 588;
bancznadescze 1169; paneznadzesthe 1 186: Swanthoslaum 675; Wan-
grzin 675; Swantoslaus 710; Swantoslai 721; czancziwa 725; kxan-
dzu 807 ; pamanthne 836 , Wanclawa 853 (2r.) Swanthoslawam 697 ;
pantnadzesce 1294; pantlinadzesscza 1201; Swanthoslai 1330; pancz-
nadzesscze 1208; Swautosłao 1213; czanscz 1268 (3 r ) 1287 ; pancz-
nadzescze 1284.

i) przez am : Ossamborowo 1063, 1071, 1076, 1083 (2 r.)
1097, 1098, 1107, 1169, 1178, 1179, 1185, 1186, 1195, 960, 1340;
Ossamborowo 951, 1050 (2 r.) 1056, 1113, 1350, 1351 (2 r.) 1352
(4 r.) 1353 (2 r.) Osamborowo 1350: Cssamborowo 1210, 1211,
1212, (4 r.) 1217, 1223 (2 r.) 1224 (3 r.; 1239, 1246 (2 r.) 1252.
Osamboro 1261; Osamborowo f274, 1335; Ossamborowo 1282 (2 r.)
1295, 1287; Osszamborowo 1288, 1290, 1311, 1313, 1341 (2 r.) Oszam-
borowo 1332, 1341, 1343.

k) przez i(n): pinadzescza 1635.

1) przez im: Ossiraborowo 1290 (2 r.), 1291 (Sfr.); Oszimbo-
rowe 1341.

m) przez y : sczwythem 82.

n) przez y(n) pynadescza 1509, 1516, 1635, 1811, 1937.

O) przez ym: Ussymborowo 1286,

249

Stslw. A pol. 'o w tntudach :

a) przez ():. .. ód .05, Falóczino IIS, deszycz 120; (2 r.) ;
Czeczyszewo 140; Fal()czski 149; peczycz 405 (2 r.); Falócino
1042, 1110; Fal()czino <»77, <)78, 9S7 ; dzes()cz 981; penydzy
1057.

Z>) i^^^cz a: Falacino 9/34, 999; Ossaborow 970; Ossaborowo
1020: Eałaczino 1205.

c) prses an : P\alanczicze 239; penandzy 407; dzeszanczi kop
203(5; dzeszauczoro 485; Falanc/ino 541, 554; Falanczice G40; Ffa-
lancino 650, 661 (2 r.), 680, 685; Falanczino 757, 796, 859,
888, 892, 894 (2 r.), 903, 909, 971, 972, 975, 1312; Falancino
1057; P^alanczyno 912; penandzom 917 (2 r.t poiiaiidzi 1162;
penandzmi 1152.

d) prscz am : Jastrzambe 642.

e) przez en: Falenczino 933;

/) przez in: Faliczyno 1043; Fallcino 1082.
g) przez e : Faleczino 1914.

Stslw. A = pol. 'ę tv końcóiukach.

a) W a cc. sg. pron. pers. et reji. :

a) przez 9: na m() 39, 50, 164, 193, 208, 269, 315, 454,
465, 466, 554, 602, 625, 734, 767, 796, 806, 829, 916, 917, 1040
1057, 1083, 1341 (2 r.), 1343, 1355, 1366, 1701; o czy 1469
sz() obid() 202; sc 683, 1352; szy 952 (2 r.); sszc) 952; zy 1083
syv 1191 (2 r.) 1206.

3) 2>r^6* a: na ma 602; na raya 1169; committit se vulg. pod-
dawa sza 1639; za mya zaplaczicz 1752.
7) przez an: popasl man sam 1192.

0) przez en : men gcl 1079 {jeżeli nie należy czytać mne
z przestaicieniem liter).

s) przez ą: na mya 1575, 1750, 1799.
Q przez y : gyl szy thego 94.
Y]) przez i: na mi 1259, 1283.

b) W liońcóivce part. praes. act.

a) przez 9: nawraczayy szy 952 (2 r.); uwraczayy szy ibid.
|3) przez o {oczywiście zam. ()) wraczayo sy 1370.
y) przez a: constituerunt Johannem vim mocz poleczaya erga
1641.

II. Stshv. ax = ę (poprzedzone spółgłoską twardą).

1) W pierwiasthath :

a) przez (): Szalysze 5; Lyczissicze 7 r. obryezil 38 (2 r.);
Zalysze 5; rOcoyerastwa 39; pytlik (45)* ryczyl 13r. k()dim 128,

Spniwo/d. Komis, język. T. IV. 32

250

]3f^, 168; Gol()czvno\v(i 143; tli()(lim 168, Goi()czino 185; rauszu
465 (2 r.); t()tly 609; ryczil 640: Bythkowo 996; Lykawicza 1006;
B()tko\vo 4010; ryka 1011; Bytlmwo 1022, 1024; t()(]y 1071; mycii
1079; mcczil 1079.

b) przez o (oczyioiście zam. y): potlik 38 (2 r.),

c) przez an : Slanczino 253 ; rancoyemstwo 270; neranczyl 270;
ranczil 315; Slanczino 319 (2 r.j, 324 (2 r.); neranczyl 358; San-
dzyney 499; mansz() 399; Lankavicza 410; k.-indyrn 414. 436; ne-
ranczil 523; Sandkoni?537 ; ranczil 734, 892 (3 r.) ; Ostrolanka
774; kandym 805; Santlikonis 835; S.mdoslai 843 (2 r.) : pandem
883; Laneawicza 886; mansza swego 1162 (2 r.); Sanduslao 1163;
Sandziwoga 1255 (2 r.) ; Mancirairum (660); Ostr;ilanka 1296.

d) przez a: cliady 1071 ; kadym 610.

e) przez ą: rączil (1523); oh. raczil (ibid.).

/) przez u: Ostraluka 786. (jHoie = Ostrałąka?).
g) przez on: tondi (138). (prawdopodobnie zam. tyndi).
h) przez am: Zarambiuo 411; Gambarzewo 491; raniczil 491;
Gamborzewskemu 491 (2 r.) ; Rampkowo (?) 500.

2) iv tematach :

a) przez () : Climętha 69, 81.
h) przez i : Climitha 88.

3) IV końcóivJcach :

a) sg. acc. tem. fem. -a a i iv acc. sg. jjron. dem. tl.

a) przez <) : copę 33, 460;.scodc) 44; na osado 49; na oszadę)
49; o th() niwo 164, 964; o Wisk) 198; poszegy 236; gospody 422
(2 r.); dzedzynę 938; dzedzinó 451 (3 r.) 462; o tlu) 451 (2 r.),
462; za wiprawę 491 (2 r.); opuscziny 583, 594, 595; Bogusławę
683; Machnin<) 688; chaszbO 720; kobilc) 756; Hymkę 796; lonkp
807; na moyc szony 903; w moyy dzedzync) 938; winy 986; dze-
dziny 1032; per olssiuy 1061; to 1071 (2 r.); na ty strony 1071;
w elody 1079 (2 r.); kobily 1227 (2 r.) o krziwdy 1296; kkrziwdy
1296; \i)k() 1296 (2 r.).

|3) przez o (oczyioiście zam. y): o thy niwo 174.

Y) p>rzez a: o. . szczina (602) 2 r. : za lonka 807; o lanka
1259; na prandota 1799.

c) p>rzez an: o lankan 1259; tan = te 1159 (2 r.).

e) przez ą: pod swą copą (super suani casulum) 1639; oborą
habere 1701.

'C,) przez i: o tan krziwdi 1255.

h) 1 sg praes.

a) przez y: Tnye przy) znayy 974; nedayy986; dzirszy 1355;
ja byy 50; dzirszy 219; znayy 974.

p) przez a: J;ico ia . . . dzirsza 688.

251

III. Stsłw. A — pol. y {z poprzedzającą spółgłoską miękką) jest

■wyrażone.

a) W pierwiastkach :

a) przez ó : Swyszek .^0, 50, 72 , Swószkoni 30 ; poczótkem
201; wsz()l 492, 1 r. poczc)! G25, o r. wszól 051; {:{)! 1079 2 r.
obw()zal 1191 2 r. wsz()l 1296 2 r. fwyzane 1307.

p) 2^ri;c^ a: newszal 407; wszal 767, 951; ugal 1255 2 r,

Y) przez an : poczantkem 422; poczantliem (wa &«/d początkiem
|)oozankeni 319 = początkiem; paiitli<) 452, yanl = jął 482; swan-
thek 917 (3 r.); wanszal 1079; wansane 1188.

o) przez ą: Ządlo 1828.

ć) przez on : polponti kopy.

C) j)r^e^ o (oczytoiście zam. 9): ne wszol 193 (2 r.).

T,) przez y : gyl szy tliego wszego 94 ;

5) przez i : wiszil = wziął 33.

Uicaga yaszanl 1079 jest oczywiście pomyłką zam. wan-
szal 1079.

h) W tematach :

a) przez 9: Xay()czl<oni 37, 45, 46; Zay()czek 106; Zaycczkowa
188; penódze 193 2 r. 315 2 r. pydzesyt 209; Szayr)czkowa 188.

jj) przez an ; szethnadzesant 3^>l ; penandze 358; szamopautłi
365 3 r.; 482, 485; panczdzesaatli 425, 481, 491 2 r.; sedmdze-
ssantli 624; ssedraidzessantli 624; Z:iyanczkowa 687.

yJ przez o [oczywiście zam. 9) : Zay()czek 38 ; szolocz 44 ;
Szayoczkowa 188 (cde także Szay9czkowa 188; — co doiuodzi że
o położono przez niedokładność zamiast 9).

0) pr^;^^; on : Zayonczek 349.

z) przeć a: panczdzesatli 316; newszal 407.

'C) przez y : szamopytli 08, 2 r.

IV. Ststw. }h, pol. 9 ivy rażone jest:

a) W pierwiastkach :

y) przez 9; Gr9bnicze 21; Gr9b . . . 21; m9sz 113; P9czysz
123; pr9tli 145; k9czsky 96; kószky 1C4; k9tliszky 107; ktpczek
120 (2 r.); sz9 yene? 431; D9brotka 615; Glu^ska 692, 693; 1-9-
bene 1040; i^benne 1040; r9bil 1040; l9k9 1260; Str9czek 1269.

(i) przez a: Dąbrówka 622 (2 r.)

y) przez an : poranbil 354 ; Ganska 367 ; Ganscze 367 ; lanky
331 (2 r.); Ganska 858; Sand 683: Ganszka 1057; lanka 1259;
lankam 1259.

0) przez am : Grambnioze 371, 533; 539, 553, 569 (2 r.);
Dambe 402; Grambiiicza 457, 546: Dambrowa 501; Grampnicze
598; Tramky 725, 795; lamky (2 r.) 625.

252

£ przez o {za {}) lonkf) 1269.

'O przez on: loukę 807; lonka 807.

h) W tematach:

przez 9: cziszn{)l 319 (2 r.).

c) W końcówkach :

przez i)\ w ^ciąg. z -ija.

a) W acc. sg. tern. -]a. fem.: mon grob() 184; przy 238, 288;
na m() hraczp 422; braczy 422; przy 760, 970, 974; na przeczy
881; lodzy 972; roly 1269 (2 r.).

e) W acc. sg. jirzymiotnikóio podług deklinacłji zaimkoivej:
o ktor() dzedziny 451 (3 r.) pantli() 452 , o kthy 472 ; o kthor() 465 ;
na my gospody 422; na my braczy 422; o który 829; pancnadzesty
1078; o ctory 1341 2 r. ; 1355 2 r.

P") przez an: o ctoran lankan 1259.

y) przez e: o ctore lanka 1259.

c) przez on : mon grob() 184.

5) W instr. sg. tern. fem. -a,- -ja i adj. fem.:

a) przez y: sz mego oczcza woły 8; szily moczy 44; se rany
168, siły moczy 184, 190, 191; siły 219; s mo voly 331; s.katlie-
rzininy voly 331, sz ostry brony 365 (3 r.); s brony 418, 2 r.
sz ego pomoycz() y sz rad(^ 422, 2 r. ; sz moyy braczy rodzony 452;
sz yego wol^ 625 ; sz Woczechowy woły 62.5 , 2 r. se mny 683 ;
sil^ moc() 692; siły moczy 693; cłi^szebny rzeczy 875; syły moczy
937, 938, zaclioczczy = cum intercessore 980; sze mny 1083; no-
czny rzedzy 1227; sz ny 1341; z Margorzath{) 1343; z braczy 1355;
dorotka (z) Stanislavy 2055.

^) przez o {oczywiście zam. c) : s my woły 331.

Y) przez an: s ostran bronan 1192 2 r. ; siłan moczan 1220.

0) przez a: nye popasla szila 1496 (2 r.).

e) przez ą: nyewidoma rzeczą 1491.

25 H

Pogląd na sposób wyrażania dźwięków nosowych w naszych
zabytkach ułatwi następująca tabela:

S;iiii()^l()ski
nosowe

kaci. ^^

łMiiatach W k(

iHr-()\vkacli

Ó (o), ()ii, ()m

ó

— —

9

— —

— en, cm

e

en

—

en(?) -

A = 'c

;i an, am

a

an am

ą
i

an —

i i(n), im

i(n)

— —

y y{n)jym

y

—

()(o) - ~

0

— —

W

— —

- on(?) —

—

— —

—

— —

a an am

—

— —

a

an —

A =^ c

ą — —
u — —

i

— —

ą
i

- —

W

ó(o)

— on

—

on —

A-'r,

a an —

:i

an —

y — —

y

1

ó(o) - -

Q

9(0)

— on —

—

on —

-ft = Q

e

— —

a

an —

a an am

ą

— —

25 1

Widzimy więc, że:

1) Na icyrażenie dźiviękóiv nosoicych służą w Jcsięgacli czer-
skich: a) samogłoslci a, i, e, o, 9, ą, u same h) samogłoski sl, i,
e, o, (), ze spółgłoskami nosoicymi 11, m.

2) Znak, (f loystęptije na oznaczenie refielisów obydwu samo-
głosek nosowycli stsłw. a * «, tak w zgłoskach pierwiastkowych
jałc też IV temMtach i Jcońcówkach :

3) Znaki e, en i em występują tylko na oznaczenie samo-
głoski nosoivej dzisiejszej ę {Inh 'ę) = stsłw. &, «.

Uioaga. O ctorc lanl<an (1259); gdziehy unjgłosowe ii = sisł.
<ti I)yło ivyrażone przez e czytać może należy: „o kiór^ijnh o które)
alho też jestto błąd [Por. o etoran (ib.)-

4) ZnaJci o, on i om icystępują tylko na oznaczenie samo-
głoski nosoioej dzisiejszej q (stsłłu. a, m).

Uwaga, tondi (138) praiudopodobnie zam t()ndi.

5) am nie znacłwdzi sie nigdy na Icońcu ivy razów.

II. Spółgłoski.

Przy wyrażaniu spółgłoskowycłi dźwiękóiv polsłdcli znakami
alfabetu łacińskiego musiały się nasuwać te trudności:

1) Oznaczenie spółgłoseJc języłioicych: ć, ź, ś, f i zębowego dz.

2) Oznaczenie zoszelJcich spółgłosek zmiękczonych, a więc
gurdłowycJi: It, g; zębowycli ć, dż, ś, ż, ń; irargoioych i),h,v, f, m.

3) Odróżnienie grubego ł od 1.

Pozostałe spółglosłci: k, g, eh, h, j, t, d, s, z. c, n, r, p, b,
V, m, n, jako znacJiodzące się także iv alfabecie łacińskim, łatiuiej-
sze były do ivyrażenia\ jednali i one przedstaiuiuły 'jeszcze piszą-
cym pewne trudności, gdyż na oznaczenie pewnych spółgłosek (t, f,
V, s, z) użyivano także w zwykłej pisoivni łacińskiej więcej niż je-
dnego znaku (t = t. th ; f = f, ph ; v = v, u ; s = s, ss ; z = s, z.
W obec tego dziwić się nie można, że pisarze polscy nie trzymali
się ]ionsekiventnie jednego znaku, lecz postępoifali sobie dość do-
wolnie, pisząc n. p. o ktliore rancoyemstwo w jcdnymże zdaniu raz
t, drugi raz tli na oznaczenie dźwięku t itp.

Jedynie luięc spółgłoski b, p, m, n, d, k, cli, r, nie jirzedsta-
wiały icłaściwie żadnej trudności pisarzom łamiącym się z pier-
icotną ortografią polsJa.i; to też do ivyrażenia Icażdej z nich, jalc
IV dzisiejszej pisoivni, jeden tylko służył znali. Wystarczy tu kilka
przykładółu: b: bartnik 171; daczbog 853 i t. d. ; p: poklat 37
powoth 131; m: smark 139; szmisl 953; n: hauna 1002; wiebna
675: r: ogrodnyk 906: brat 193; d: zaclad : ogroduyk 906; h:
hanna 1002; bełska 403 eh: czech 892.

Uwaga. Przez \\ jest oddane cli iv: Sz'-'C2ecliow 801.

255

Talcże ^ IV zasddzio wyrażano, bywa prscz g: f^nesdnik 351 i
ogrodiiyk 906; poszag 53; giuiolth 1073; goszcziriid 26, 34 i t. cl.
ifyjajkoico prsfs gli : ghpska 602. Można icięc poicirdzicć, że spół-
głoski: b, p, m, n, r, d, li, cli, g ivyrużane są iv księgach czerskich
tak, jfik dziś-

Należy fu atoli uwzględnić fonologiczne prawo, że na końcu
wyrazów, jakoteż 'iv środku przed, spółgłoską bezdźwięczną dźwię-
ezne spółijłoski stają się bezdźwięcznymi, co niekiedy iv ortografii
ksiąg czerskich jest uwydatnione n /j. poszak 53, 134; podluk 1752;
brzęk 1507 ; poklat 37 , powoth 121 , przewoth 1492 ; szeth 750,
1367; ne szaszetlil 492; szetlil 750; zassetl 979; szetl 1367; przo-
tlika 970; paropka 1220; Dopkowy 1028; sreptze = źrebce 1319 itd.

Pozostają nam jeszcze z spółgłosek niezmiękczonych nastę-
pujące: k. j, t, s, z, V, f, c — nasfęp)iie spółgłoski języ/cowe, spół-
głoski 1 i ł tweszcie spółgłoski zmiękczone. Te tcyrażano roz-
maicie :

k tvyrażano:

a) przez k : poklat 37 ; pokow 870; ogrodiiyk 906 ; krzak
670; przez kk : kkrziwdc) 1296.

(3) przez c: zaclad 1176; jactor 237, 240; cracowaii 270;
scarbek 21; pascouicz 155; polucladek 1433 itd. Frzeicażnie ivy-
stępuje k, na końcn ivyrazów layłącznie k z loyjątkiem Staszec 1029;
Mroczecz 315 ob. mroczek 9, 16, 140, 363. 467 i moroczek 358
mvażać chyba należy za prostą pomyłkę pisarską.

t wyrażano:

a) jyrzez t: sapust 1655; list 8; brat 193; stryczek 1297; do-
brogost 135 itd.

b) przez th: bartlmik 171; koth 232,i 402, 403; kolomyth
201 i t. d.

c) przez d : w icyrazie szetmdzesand 331.

Uivaga. Wyraz szetmdzesand , tv którym d jest ivyrażone
przez th, a odicrotnie t przez d, jest instruktywnym przykład(m,
jdli się ptsarze daivni ła)nali z trudnościami ortograficznymi.

j ivyrażano bardzo rozmaicie:

a) przez g {zicykle przed samogłoskami miękkimi) : swogich
1237; giwam 636; zagęczek 138; gymka 1053; gednacze 972;

przed samogłoską twardą: Micholaga 1057; na końcu toyrazu:
ktoreg

b) przey y a) na początku i iv środku ivyrazów: yagusti-
novicz 1115; yadwiga 1636; troyan 34, 94, 641, 645. 652; woy-
cecli 1013 ; maczeyovicz 951.

(3) w liońcu leyrazów: andrzey 151; ondrzey 201, 875, 1243;
Bozey 387, 390, 395; maczey 492; bugay 1122; barthlomey 1918.

y) przez ,1 : janna 649 ob. Anna ib. jedna 724; janek 451;
576, 1259, 1432; Jan. 62. jactor 237; jaeub 1368 i t. d.

25G

o) przez h: hilha razy na początku icyrazów przed saniogło-
shą i: hyndrzich 270, 457. 750, 1077, 1078' 1079; hyraislaw 134
liymka 708 oh. gymka 1053.

e) przez gy: mogya 1731.

t) przez yg: na końcu wyrazu: megy włoki 1265.

g) przez yh: yeyh ob. yey ib.

h) prze y : Sandiwoy 749.

TJicaga yel=jej: yeszm yel przeproszil 2016 jest oczywisty
lapsits calami.

W y rupie ji )ia początku u-y razów jest j icy rażone:

a) przez g: trymena 1370; gissczecz 1328.

b) przez h: hy = et 146; hyndrzich 279 i t. d.

c) ivcale nie jest wyrażone: i uczinil mi scodi) 44; Ymislaus
171; yscziny 984; ycz 2025; Yndrzichowich 1636; ymyenya 1589;
imena' 1992 ; y = et 44.

TJicaga. Grupa ji jest icyrażona przez j samo: jprske 46;
j = et 38.

j nie jest tvcale ivyrażone iv grupie ija iv następujących przy-
kładach: pabyan 1192; pabianovicz 1438, pabyana 896; w -ejo-:
Maczeow 44. i sporadycznie w grupie je na początku icyrozów:
essze 2025 ; ego = jego 2025.

Niekiedy znajdujemy w jednym akcie kilka sposobów wyra-
żenia j, co dowodzi, jak dowolnie pisarze różnych znaków używali.
Tak n. p. iv nr. 2025 mamy: 1) j: Jakuba 2) y: yeszmy 3) g:
geszimy 4) j nie wyrażone wcale: essze, ycz. ego.

V bywa wyrażane rozmaicie; najczęściej przez w, v ? u [jak
średniowiecznej ortografii, łacińskiej). Oprócz tego także niekiedy
ifonefycznie {na końcu wyrazów lub przed bezdźwięcznymi spółgło-
skami) prz<'Z f, a względnie ph.

«) przez w: Garwolino 6; Głowaczowa 7; wolo 9 ; szalował
13; rycoyemslwa 29; Pawlow 44 i t. d.

b) przez v: Czeslaylez 4; Slavoszevicz 8; Yissoke 12; Stasco-
rich 20; viloszonich 168 i t. d.

c) przez u; godziuo 20; Stascoui 62 ob. krowi ib. neuinowat
150; Pascoui 150 ob. polczwartlii ibid. Leuiczino 149; Stauisku
184 i t. d.

Fonetyrzna pisownia icystępuje n. p.

a) f: D()brofka 615 ob. Dąbrówka 621, 622; Szoraph 26; Os-
sofsky 914; Lifsky 1044; o fsiczko 1227; f pocoiu 1355.

b) ff: Lyffsky 124 ob. Liwski 127; rokoff=roków 1292; Tffo-
rek 1986; kaffka 1988.

c) wf: Marchewfka 1394; Lowfczewo ibid. Othwfsko 142 ob.
Odtwoczko 259. 260; Othwocko 360, 417.

Uwaga. I iv razach, gdzie v nie mogło zmienić swego brzmie-
nia nu i spotykamy kilka razy znnk f: Wafrziuec 319; Ostropho
1072. 1094. Samo p (h opuszczone przez pisarza?) występuje
na oznaczenie końcoivego v = f w wyrazie: Inricus de Osstrop 1037;

257

oh. Inricum de Osstroplio 1072. W wyrazie tym mamy eh na ozna
czeme hońcowego v = f .

Opuszczone ]cst v: Tarnoaky 1711.

f jest ivyrażone: a) zwyJde przez f: franek 22ó ; bogufal 39 itd.

h) przez geminacyja ft': PYalisluus 050, (552, G62 ; Ffalancino
650; Ffalislao 050; Offemka 1218; OlFka 1433, 1354; Offkam
1433; Offcani 14(53, 1481.

c jest wyrażone :

n) przez c: francek 47. 63, 89, 98, 109. 134, 135; pancerz

h) najczęściej przez ez: szily mocze) 44; Dorothcze 134; otcla-
czcza 315; Grambnicze 334; pomoczy 422; na Wanczslawę 465;
Gossczanczicze 520; Gosnewicze 692.

Końcówka -ic tvyrażo)ia jest przez -iez, raz tylko przez ic; por.
Blatta str. 3). Także końcówki -ec. -ica, -ice zwykle są iry rażone
przez -ecz, -icza, -icze, rzadko przez -ec, -ica, -ice fBl. str. 5.).

c) c tuyrażone na końcu przez dz: kotorydz 1863.

d) c luyrażone przez geminacyją czcz : czczo 1469.

Uioagn. Na szczególną uwagę zasługuje ivyr(iz dztyrnacze
(431); z pisoiuni tej możemy iv nosić , że już iv 1. ćwierci X.V. iv.
występuje na Mazowszu t. zw. ,^mfizurowanie,^^ t. j. że c nie było
wymawiane językowo, lecz zęboivo c.

Hównież w wyrazie rzedz() 1227 ob. chęszebnó rzecze) 875
i nye widomy rzecze) 1491 służy dz na ivy rażenie zębowego c.

dz jest wyrażone :

a) przez dz (zwykle): drodze 19; Szeldze 112; pen()dze 193 itd.

b) przez cz: do czuczey zerae 1227.

c) przez czdz : penanczdzy 2061 ob. penandzy ibid.
c) przez sz: przeciwo Kxanszii 418 (2 r.).

s jest wyrażone :

a) {najczęściej) przez s: Stanislaus 3; Czeslavicz 3; nestane 4;
Sw()toslaus 4; Slavoszevioz 8; list 8 ob. piszan ib. Szaleski 65;
scarbnyk 81 ; Stachna 190 ; Sandzyney 399 ; polosmy 892 ; swog-ik
1234; rycoyemstwo 1406 itd.

b) (rzadziej) prz^Z sz : piszan 8; oszada 81; pasz 113; ,sza-
raopantli sz osztre) bronę) 365; sz ego pomoc>z() y sz rade) 422; szro-
moczyl 483; szliipp 819; possak 845; jnszy 1070; Szecluczka 1820.

Często IV jednym akcie, a nawet w jednym wyrazie, spoty-
kamy na wyrażenie s obydioa znaki (s, sz), n. p. piszan 8 ob. list
ib. czszo 13 ob. Sraatlikowo ib. Szdzeslaw ib. poszak 53 ob. Redlsko
ib. oszada, oszady 81 ob. scarbuyko ibid. ; poszak 134 ob. Hyraislaw
ib. sz osztrej) broue) 365 ob. sz ostre) bronę) ib. i s ostre) bronę ib.
szamoszosta 1636 2 r. itd.

c) przez ss: Yissoke 12; Ossowo 778, 779; rossochowo 451 ; jassy
1069; jassii 1069; ossade 1071; possngu 1168; Wissokinino ob. Wi-
sokinino 542; Prussy 543.

d) przez ssz : Passzek 937.

Sprawozil. Komis, jijzyk. T. IV. 33

258

z jest ivy rażone :

a) przez z: Zal^sze 5; Zalesze 90; Zagęczck 105, 106; Za-
leszky 119; za poszak 134; za pęcz kop poszagu 143; Zalesje J76;
Zaianczkonis 181; zacz = zaić 451; Zaborowo 631, 1142; Zlothego
1398; Zalesse 1707; zaplaczyl 2016 itd.

h) przez s: Szelasna 193; poswacz 208; Drosdi 278; rosdze-
licz 285; Drosdy 288; gnasdo gnasdu 590; ne wiwosl 853; sapust
1655, Zelasna 1718; Slotego 1738; snamena 1992.

c) przez sz: Szalęsze 5; voszi 21; Swószek 30; sza 38; sza-
placzil 39; Szaleskey 62; szabil 62; Szayoczkowa 185; brzosza881;
wanszal 1079; kaszal 1671; szastawye 1818; sznamena 1992.

I jest icyrażone:

a) {zwykle) przez 1: wilk 629; wrobi 253, 315; wropl 107;
wrolb 319; Falenicza 11; 84; jelena 902 itd.

h) przez II: AlIex9ndrowi (199); Czellicz 272.

c) pr^e^Iy: lyatoszkowicz 1453; tolyaczicz 1806; slyaszal771;
Lyaszki 1499. 1521; Zalyawino 1591; Lyaszki 1592; Lyas^zky 1593
Lyaszkowske 1692 ; Lyaszki 1682.

I jest loyrażane przez I: poklat 37; zakład 1176; glot 1122;
lokethk 422; Stanisław 1406; szodlo 22, 56, 114; ządlo 1828;
plota 952; szalowała 193 itd.

Uwaga W ivyrazie młyn spotykamy dwa razy ł przckre-
ślone: Leśni Młyn 1947—1948.

Często hraJaije końcoicego ł iv part. prnet. act. II. szałowa
39 ob. szalował ib. kdzes ti pocasowa = pokazowa! 19; wspar 1595
ob. wsparł 1594.

Najicichszą trudność przedstawiało daionym pisarzom ozna-
czenie spółgłosek językowych (c, ź, ś, f) i wszcJkich spółgłosek zmię-
kczonych. W dzisiejszym systemie graficznym wyrażamy te dźwięki
albo Ij przez znaki dyjakrytyczne (ż, ii, ś, ż, ć, dż) 2) przez kom-
hinacyją znakóic (cz, sz) 3) przez dodanie i dla oznaczenia samo-
głoski miękkiej. Jak sobie radzili pisarze ksiąg czerskich, teraz
zobaczymy :

1. Językowe.

cz tcyrażano:

a) przez cz : kaczor 62; czader 352; mroczek 9, 16. 140,
363 ; mroczecz 358 ; meczek 98 ; zag()czek 38, 105, 106, 349 i kc-
czek 120, 1980; szuczek 244, 252, 294,354; miczek 354; krzcczek
1122; stryczek 1297; szirczek 1425; czarnolasz 343. 543; brodacz
1604 itd.

b) przez c: scepana 24, 315, 1607, 1079, 368.

Uwaga. Pisownia dztyrnacze 431 zdaje się dowodzić, że już
w 1. ćivierci iv. XV. występuje na Mazowszu t. zw. „mazurów anie"
t. j. że c nie było wymaiciane językowo , lecz zębowo jak c. For.
także rzedzę) 1227 ob. cli^szebuc rzecz- 875.

269

ś imjrażano'.

d) przez sz: marszałek 1299; daszek 22, 150, 251, 275, 418,
434, 538, 546; rairoszek 201; maszek 420, 439, 483, 543, 563;
miklasz 325; szeliga 89, 112, 147, 162, 228; Junosza 130; Stanl-
szew 254 itd-

h) pr,zoz s: scodi) 44; cisewo 26; grosi syrokicli 1438; dusi =
dusy 1699; samosocht (może samoschost?) 1730; Seliga 617.

c) przez ss: wroczissewo 973; pobrassewo 1148; uossowa 977;
grossis 67; ne mass 116; samossost 119.

ó) przez sch : sulisclicwo 156; samoschot 1733.

c) })rZf'Z ssz: petrasszowa 1060; grosszy 1523 (2 r.).

ź jest icyrażone :

'/) przez sz: dzirszek 13, 24; sdzeszek 24; szuczek 244, 252,
294, 554; brziszek 549; roszek 559; sbroszek 613, viszck 699, 1518;
m()sz 113; śzalysze 5; zal()sze ib. uszithka 79 2 r. koszuchowo 799;
Szoraph 26.

h) przez z: Bozcy 387, 390, 395; ządlo 1828; bozejajko 21;
zastruze 1144; zalowal 903; zuclina 1002'; sluzewo 21, 232, 401,

575.

c) przez ssz: essze 62; essz 83; essze 98, 219, 239, 365,
491, 892, 1028.

d) przez ss: esse 418. 892 ob. essze ib.

e) przpz s: sceski 117; dzirsal 930 ob. dzirszal ib. przecasacz =
pfekaźać 1268 (3 r.) ; salowal 116.

/) przez dz; edze = jeże 82; dzytha 98 (2 r.) ; dzidow ob. zi-
dow = żydów 315; odlodzil 94; przysz()dznyky 1012. Pisownia ta
rzuca .peivne światio na luymatcianie i iv tych ivyrazach. Można
z niej icnosić, że ź nie miało języhowego. lecz zębowe brzmienie.

f wyrażano :

a) (najczęściej) przez rz: przewot 1492; przemisl 1517; przi-
bek 20, 164, 193, 89; panczerz 1855; pasturz 44; garbarz 2077;
riczerz 183; nabrzesze 2006; nemerza 756.

b) przez r: drewyerz 1495; wlodzimir 642; kazirair 830; two-
recz 618; kotorydz 1863 (kotorzicz 251, 263); czethrewicz 2016;
streczka 225; presprawa 1079 (2 r.); pres tresnacze, tresnaczy 1028;
griwen 1009. drewo 1607 — przez ri; Sulistriewo 689.

c) przez rcz : wlodarcz 486.

d) przez rzs : Pirzschala 67.

Uiuaga. Na uwagę zashiguje tvyraz: Sczalchowo 1012 ob.
Strzałkowo 1013 i Strzalcowska 1015.

2. Wyrażanie spółgłosek zmięhczonych.

Spółgłoski zmiękczone icyrażano :

1) przez znaki na odpoiviednie spółgłoski niezmiękczone , ń
przez n, m przez m itp.

2) przez znaki na odpowiednie spółgłoski niezmiękczone z do-
danym y lub i na oznaczenie zmiękczenia, i to :

260

a) przed znakiem spółgłoshowym
h) po tym znaku [rzadziej).

Przyliłady:

1) Spółgłoski zmiękczone tcyrażone tymi samymi znakami, co
odpoiviednie spółgłoski niezmickczonc.

ń \)rzev n: o kon 13; ne ma 13; ne pobrali 21; dzeu 82;
kamenem 319 ; guasda 351 ; gnesdnik 351 ; penandze 358 ; bronę
365; o rosprawene 499; penaudzom 917 ; wnosla 1212; fwęsane 1307.

ś przpz s: czescz 83; sceski = semitas ll7; tis = tyś 164;
silę 184, 190; szethmdzesand 331; s^ = śe 683; sylę 937; dzesycz
984 itd.

h) przez sz: szilę 44; szy = śę 94; deszpcz 126; noszicz 164;
Szwiderskich 198; dzeszanczoro 485; pancznaczeszcze ob. pauczna-
dzeszcze 588 — przez z: z() = śę 1083 ob. szc ib.

6') przez ss: pancznadzesscze 558. 837; ssedmidzessant 624;
pantnadzesscza 1194; panthnadzesscza 1201; pancznadzesscze 1208;
dzissa 1267; dwadzesscza 1357; pantnadzesscza 1371.

d) przez ssz: sszę = śę 962; passzirzbicza 1352.

Uicaga. Grupa kś jest tcyrażona przez kx: kxanszu 418 2 r.
kxanszey 482 ; kxandzu 867.

Często spotykamy naicet iv jednym akcie dwa hih icięcpj spo-
sohóiv tuyrażnnia dźiuięku ś n. p. noszicz 164 ob. nosicz. Zalessze
515 ob. Gostino ib. Zalesse 91 ob. Rosniszewo ib.

ż jest ivy rażone :

a) przez z: Zemakoni 222; Zemakonem ib. Zemak ib.

b) przez s : srepcze 1319.

c) przez sz: koszioczi 58; koszeocćo 184; woszni 249; kosze-
}uli 541; szemsky 579; chaszbę 720; wyszył = vż(^ I 875; yeszora
883 itd.

d) przez ssz: sszemskym prawem 853.
p jest tcyrażone '.

a) przez p : pechna 18 ; Inpil 19 ; potrowicz 2 , p^cz 143 ;
pen()dze 319; peczęcz 465; pantek 1245.

h) przfZ geminacyą pp : dwe koppe 1028.

b jest ivyrażone:

a) przez b: Dobeslaw 1129; benkovicz 1231; balotha 1234 ob.
byalotha 688; pabyan 1192.

V jest wyrażone :

a) przez w: Swętoslaus 4; Swederl6; Ostrowecz 25; Sw()szek
Swęskoni 30; wem 62; wano 285; grziwen 491; rosprawene 499;
w()czey... węcey 930 itd.

h) przez v: vipovet 120; veczne 231; vanowal 350; Cracovani
412 ob. Cracoviani ib. vem 422 itd.

m jest wyrażoze przez m : on ymal zacz 451 (2 r.) ; ne mai
ycz precz 2025.

261

' ć jest loyrażonc:

a) prses c: sceski 127; przeciwo 554; Cruscinsky G19; panc-
nadzecza 1107; pantnatlzosce 1294; Yoycecha 1341 itd.

h) przez cz: szaplaczil 39; necliczal ycz 82; czescz 83 2 r.
szemploczil 98; dc.^{)cz 12(5; p(k'z 143; oczecz 150; Woyczeohowi
151; noszicz 1()4; opowedzecz 208 ; Falanczicze 239 ; rosdzelicz 285;
pancznadzescze 279; czisiu)! 319 itd.

dż jfst ivyrQ.żone :

a) przez d: Derszek 24; Derslay 129; pynadescza 1509, 1516.

h) przfz dz: Dzirssek 13; Szdzeslaw 13; kdzes 19; godzino
20; ludze 21; odzene 39; wywodził 82; thwudzesthwu 134 itd.

c) przez dcz : pantnadczcsscza 494.

d) fonetycznie przez cz: szolocz 44; otclaczcza, otcclaczczi 305.

2) Zmiękczenie spótyloski wyrażone przez y Inl) i:

a) przez y po znaku spóigłosJcoivyin :

li: nye.173; nyegdnicli 399; Glinyeczsky 562; nycstane 564;
Wlyn.yecz 677; Czanyewo 681; obrownanye 774; mnye 1191; dzer-
szenya 1312 ob. dzerszena ib. Gosznyewicze 1463; Stachnye 1642
gosczinyecz 1784 i t. d.

ś: Syeozechowo 1333; Zalesye 176; syc) 1191, 1206.

przez szy : Zaleszye 176.

ź przez sy: Kosyetliuli 674.

p przez py: Pyotrouieze 562, pyanthnadzescza 567; pyantna-
dzescza 568; sz()pyerz 1469,1594, 2014; Pyothra 1296; pyechowicz
1642: Pyaszeczno 1639; — przez ppy: Lyppye 1007.

15 przez by: byalotlia 688.

m : bartlomyeyewy 1496 (2 r.).

V : dowyescz 1524.

zgłoska he 2)>'^ez bey: Elszbeytha 767; ve: weym 930, 1133,
1162: ńe: neyfFstane.

h) przez y przed znakiem spóiyłoskoiuyni.

ń: zayn = zań 1752; Pywoynska 1998; jeleyn 1685 ob. jeleń

Uicaga. Z komhinacyi zań = zaiiy i zayn powstała prawdo-
podobnie forma zanyn 1752.

c) przez i po znaku spółgłoskowym :

ń: Niedzalek 1547; Niedzalkone 1558 ob. Niedzalek ib. nie
1751 ob. nye ib.

p : sząpierz 1594.

y : dzewiory 1589.

262

Następujące zestawienie uwidoczni, jakich znaków używali
pisarze ksiąg czerskich na oznaczenie dźwięków spółgłoskowych:

Vi

o

III

d

^1

k
k

er

O

g

h
eh

k. c, kk, ce, cli, q

k

S, g, SK k

S, gh

h

eh

j

g, h y — yg, gy

ć

ś

cz, c, dz

sz. s, ss, ssz, seh

z

z, sz, ssz, s, ss, dz

f

rz. r, n, rcz, rzs, cz,

d
t

dz
dz

d, t, th
t, tt. th, tth, teh. d
dz, cz, cz, dz

dz, d, dcz, cz.

c

0, cz, ezcz, dz, sz

ć

c, cz

s

s, sz ss, ssz

ś
z

s, sz, sy, szy, ss, z
z, s, sz

ż

z, sz, 85, ssz, sy,

n

n, nn

ń

n, ny, yn

1
ł

1, 11, ly
1, ł

r

r, rr

P

P
b

V

V

f

P; PP

p. py, ppy, b

b, p

b, by

V, w, f, flP, p, eh, \vf, f\v, ph

w, wy, V, vy, wi

f, f

m

m

m

111, my

263

B. r^onolof^ija.
I. Samogłoski.

a) SamogłosTii czyste.

Pieruiotne shiv. e = stshv. e icysfępiijc iv języku Jcsigc/i czn--
skiej w miękkich zgłoskach w tychże wypadkach , co w języku clzi-
^iejszym, n. p. on biye 60; dzeszanczoro 485; zaluesz 1469; gcdna-
cze 972; penarulzy 407; trzidzesczi 1191; srcbcze = źrebce 1319
ssedmidzessanth 624 ; berze 951 itd.

Że przed e pierwotnym stsŁ e już tv języku księgi czerskiej
hyly spółgłoski miękkie, dowodzi pisoivnia taka, jak : pyenadzy
1924 = peńędzy ; Syeczecliowo 1333; dowyescz 1584; srzebra 213
i t. d. Najczęściej jednak to zmiękczenie nie bywa luyrażane iccale.

To pierti^otne e = 5^5^. e zmieniło sie w rozwoju języka pol-
skiego przed spółgłoskami twardymi t, d, n, ł, r, z. s, na o z po-
przedzającą miękką spółgłoską. Proces ten odbywał się jednakże
stopniotco i naicd iv dzisiejszym języku polskim tuysfęjnijaj pod
tym względem jeszcze nierówności, spoivodotvane różnymi ubocznymi
wplyivami. W zapiskach sądoioych czerskich spotykamy obok stanu
dawniejszego już także działanie określonego powyżej prawa. I tak
mamy obok vuesła: wnesla 1162 formę viiosła wnosla (ib.) ob. P'e-
troYice, 360, 545, 548, 223 także P'otra: oth pyothra 1296 i P'o-
troYice 24, 118, 210, 219, 335, 365. 465, 491 itp. ćosny : czosny
1031, czosny 1032 {stsłw. tesati por. pol. ciosać = cieśla ; wyłożo-
nych yiloszonicli 168; W;irscIroviensis 230; Varśeva.

W dat. sg. tern. -jo- męskich występuje daivnifjsza końcóicka
-evi: Mykolaeyy 126; micolayewi 868; marczi^sewi 407: bartloray-
eyewy 1496 (2 r.); maczeyewy 1513; ysczcwi 1184 końcóivka -'oyi
raz tylko się znachodsi: wawrzinczowy 361.

Przed spółgłoską zmiękczoną luraca znóic pierwotne 'e, n. p.
ńosę: ńeśeś ; salony: śaleui itp. w npol. jednak pod wpływem ana-
logii nie zawsze konsekiueninw. Tak n. p. móioimy. źońe, jeżofe,
pomimo, że tu właściwie mielibyśtny się spodzieicać: żeńe. jeżere.
W stpol. zasada ta przeprowadzona była z większą konsekwencyją.
I w księgach czerskich mamy źeiie {npol. żońe): szene 193, 2 r.

2. pol. 'e = stsłw. -K. To e prseszło w jęz. polsk. przed sa-
mogłoskami ttuardymi na 'a (ja), n. p. blady: bledu yara: vera
itp. W naszych zabytkach mamy jeszcze nrchaistyczną formę:
otpowycdał 1469; zresztą już występuje późniejsze 'a: nechczal 82;
ne mai = ńe mał 2025 ; ymal 451 ; powadal =-- poradał 83 ; dzirsal
930; wydzirszaii 1468 itd. Łać. Margaretha odpowiada pol. Mał-
gofata. W księgach czerskich napotykamy także formę z e: Mar-
gorzethc 903 ob. Margorzatha 1341.

264

e = ststw. « ivystępuje w jęsyhu księgi czerskiej , odmiennie
od języka dzisiejszego :

a) IV loc. sg. tem. masc. -o zakończonych iv nom. sg. na
-oh : Vojćese : woyczesze 82, 2 r. ; tv npol. występuje tu -u prze-
niesione z deklinacyi tematów na -u.

h) IV dual. tem. fem. -a: tlve kroye: dwe crowe 33; dve ko-
pę : koppe 1028 ; dve gfynie : dwe grziwue 1406.

5. pol. e = ststw. b. To e jest ruchome, i ivystępuje tylko
dla uniknięcia trudnego do wymaiciania zbiegu spółgłosek, n. p.
stsł. otici pol. oćec, gen. oćca, ojca. W księdze czerskiej mamy to
e łv ivyrazach: oćec = ncz^cz lóO; jiść''C gissczecz 1328; śyeść {stsł.
STbsth) swcszcz 1295; śćegna {stsłw. stfcgna): stegni 609; gen. pliir.
bez e: stglien 168; w licznych imionach własnych zakończonych na
-ec i IV- formie szedł.

4) e = stsłiv. Ł : crotek 2057 ; pereł 1735.

a. Zamiast a icystepuje e iv wyrazie: iirenił: esz gy pirwey
yreiiil 201. Więcej takich przykładów zdajdiije się w tłómaczeniu
praw Kazimierza W. przez Siviętosłaiva z Wocieszyna. Por. Ma-
tusia ka: „O niektórych zjaiviskach języka polskiego {Spraivozd.
gimn. w Krakoivie 18S5, str. 9).

W ivyrazie jechać = stsłtc. jacliati tvystępuje dziś e; w języku
księgi czerskiej a: obyachal 997; iigachl 1032; ob. e jechał 138;
iechal 750.

Odmiennie od dzisiejszego języka tvy stępuje a iv księdze
czerskiej :

1) W genet. sg. tem. masc. -o w niektórych wyrazach , ko7i-
czących się dziś w tym przypadku na -u : użytka, posaga, lista,
płota, verdunka. Por. Blatta Mat. §. 2. a.

2) W acc. plur, neutr. -a: Kosthowa sedliska dividere 841.
Samogłoska o występuje w języku księgi czerskiej iv ogóle

w tych wypadkach, co w języku dzisiejszym , z nielicznymi tylko
wyjątkami.

Na końcu wyrazów występuje o jeszcze i w dzisiejszym ję-
zyku w bardzo licznych nazwach miejscowości na -ovo, -evo, n. p.
Czeszewo, Mniszewo itd. W księdze czerskiej mamy takich nazw
liczbę bardzo wielką. Por. BI. §. 16 str. 14, 15.

W dzisiejszym języku przymiotniki na -ovo pierwotnie za-
kończone i odmieniające się według deklinacyi rzeczoivnikowej, prze-
szły do deklinacyi przymiotnikowi^j podczas gdy iv jęz. ks. cz.
zachoivaly pierwotną odmianę i kończą się w ntr. sg. na -o: tom-
kowo gymeiie 1370; o etoro rybene 1040.

W wyrazie przeciwo (554) o także występiije odmiennie od
dzisiejszego języka.

i, y. Pierwotne y (i) mamy w wyrazach śyroki {stslw. śiroku
trzidzessczi cop grosi syrokich 1438, z r. Por. Ps. flor. szyrokee 103,
26; śekira: Szekyra 288 szekira 1433; ćtyry, sisłic. cetyrije: ne ranczil
cztirz (stsłw. ćetyri) grziweu 743 ; przaz cztir grosszy 1523 2 r. cztirzi

1

265

czyrwony iste boa fuit riibeus czirwoni 1450.
dżirżeć For.

i przeszło przed n iv e. Crusczenski 1203 ob. Crusczinsky
614, 2 r. i Crusczeneky 912; Lazęczensky 1309; Szirzensky 1007.

Oprócz tego przeszh \ w e iv imjrazie : śypder: swoder 10, 41,
189. Ohoh tego zacJioiraio się śyider: świder 9, 210, 231. W na-
rzeczach śląskich zachodzi także to samo przejście iv tym wyrazie.

i zachowało się w luyrazic alibo 208.

y przeszh iv e: toless 984. Objaw to dość powszechny iv ję-
zyliu stpol. i w jęz. Indoirgm. N. p. kyelko iest dnyow shigy twego.
Ps. Puław. 119, 84 telo Opeć 152. Por. Ad. Ant. Kryński: Gwara
zakopańska str. 174 uw. i J. Bystroń. O mowie polskiej w dorze-
czu Stonawki i Lucyny §. 52.

W księdze czerskiej konsekiventnie występuje forma pastuf,
a nie pastyf: pod pasturzem 210.

y występuje iv ks. czersk, odmiennie od jęz. npol. :

a: polczwartinacze 1175; polczwarti copi 150; polosmy copy
892 2 r. ; polszosty kopy 1523; polponti kopy 2049; polpanti kopy
2066.

b; thi {^scil. woły) s() janowy 1425; czuzy woli waszanl 1079;
thi S9 zaplaozoni 1433 2 r. ; tłii (woły) 39 moye 1415; i. t d. For.
BI. §. 35

Półsamogłoski. Feivne objawy w dzisiejszym języku pol-
skim doioodzą, że kiedyś musiały i w języku polskim istnieć poł-
samogłoskowe dźwięki b i h, jak w sfsłoiv. Jeżeli przymiotnik
boski zestawimy z rzeczownikiem bóg, do którego przymiotnik ten
należy, to poivstania przymiotnika z rzeczownika nie możemy sobie
ivytłónwrzyć inaczej jak drogą następujących fonetycznych prze-
mian: *bog - LskT., ^^boź - hsk-L, bożi. ski, boski. Forma ^ożsky dziś
jeszcze występuje w języku czeskim.

W języku księgi czerskiej mamy loyraźne ślady istnienia, da-
wniejszego pół samogłoskowego brzmionia zwłaszcza h. Forma ćso
występująca w tych z<d)ytkach bardzo często, odpowiada w zupeł-
ności stsłow. CI.SO i przyintścić nawet należy, że uymawiał się ten
wyraz diuugłoskowo, że więc po c albo brzmiał jakiś półsamogłoskowy
dźwięk albo przynajmniej była jakaś pauza w mówieniu: ć'so.
W późniejszym języka nastąpiła assymilacyja.

Fównież w licznych wyrazach, dziś na -cki, a dawniej na
cski = ĆŁski zakończonych mamy ślad półsamogłoski h: ploclioczsky
107; falęczski 149, poticzski 67, 353, 387, 395; wichroczski 1319.
Obok tego znachodzą się także formy, w których zaszła assymi-
lacyja: pyleskego 1702.

Fisownia cziczi = ćći 1699 zdaje się także do?vodzić, że w wy-
razie tym po c poczuwano pewien półsamogłoskowy dźioięk, który
pisarz oddał przez i.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 34

266

b) SarnoghsJci ścieśnione.

Eowied zieliśmy poicyźej, że samogłoski ścieśnione (d, e, ó),
aczhohcieh przypuszczać można, że iv języku księgi czerskiej istniały,
nie są graficznie loyrażone.

Z poicodu tak niedostatecznego oznaczenia graficznego, o tvar-
tości fonetycznej tych samogłosek , którym dziś odpowiadają samo-
głoski ścieśnione, nic powiedzieć nie można.

a) Samogłoski nosowe.

O naturze samogłosek nosowych trudno stanoiuczo orzekać na
podstaicie tak 7iiedostatecznej grafiki jaką tcykazaliśmy w księdze
czerskiej. Uiczględniając jednakże ivyka za ne powyżej właściifości orto-
graficzne pisarzy księgi czerskiej iv oznaczaniu nosoieych dźwięków, że:

T) Znakie, en i em występują tylko na oznaczenie samogłoski
nosowej dzisiejszej ę luh 'ę

2) znaki o, on i om tyllio na oznaczenie samogłoski nosowej
dzisiejszej q lub 'q,

wnosić z tego można , iż w języku księgi czerskiej istniały
z pewnością te dwa dźwięki nosowe (ę i q)

Ogólne prawa samogłoskowe.

1. Ścicf^gnięcie samogłosek.

1) Formy słowa jeśm, łącząc się z jakim poprzedzającym wy-
razem, tracą w kontrakcyi je, tak, że pozostaje z :

o + (j)e = o: jakom 19, 20, 62, 82, 208, 239; cośm : czssosm
319; tom: thow 319.

P' + (j)6 = e: gdzieś ty: kdzes ti 19; vszules 184; malem 164.

y + (j;e = y: tyś: tis 164; kedim 361.

i -|- je = i : anim : anym 418.

Z tego widać, że e w formie iv subst. nie było akcentowane,
lecz że się niejako enJditycznie łączyło z poprzedzającym wyrazem ;
tó jeśm, tóśm. tom gdyż o + je, jeżeli na e akcent spoczywa, zlewa
się w e: mojego: mego.

2) a + i = a zać: on ymal zacz 451; zacz intercedere 1470;
jakom ya ue sliibil dobka szacz 1487 (2 r.) Por. BI. § 74.

a + o = a; an = a on ob. a on lib.) por cz. an, ana.
o + J9 = 9: s mo volc 331.

Uwaga, swoy szene (193) ob. szwey (ibid.) uważać należy
za błąd pisarski.

2. Znikanie samogłosek.

W stosunku do j. starost, nic ma już w jęz. Psałterza flory-
jańskiego {w. XIV) półsamogłosek i, i. (Leciejewski. Die Spruche
des florlaner Fsalters §. 62) ; są jednak ślady, że niegdyś były

267

IV jęsyl-upolsh. {Band de Court. O dr. pol}. §. 70) a nawet w dzi-
siejszym języku mamy ich ślady, już to iv zmiękczeniu poprzedza
jącej spółgłoski, już to w samogłoskoivych refleksach.

W końcu ivyrazu znikło % bez śladu: saiid (683); Iroyaii (34)
itd. zaś u wywołało zmiękczenie spółgłoski podrzedzającej : jeleyn
1G85 = jeleń.

i ivypadło na początku iv słoiuie (i)mieć = stsłow. iimt.tii i to
już lucześnie, gdyż już iv Ps. flor. obok form z i znachodzą się także
formy bez i {Lec. §. 02). W księdze czerskiej przetvażają już
formy z utratą i choć Zfichoivah się także kilka x)rzylcładóiv pier-
ivotncgo stanu. For. Bl. §. 70.

i ivypadło w końcu ivyrazóiv iv Tnf. i tv Impcrat. n. p. yez
(82) = ió ; dowyescz (1524) — dowieść; poprziszyncz 2070; = poprzy-
siąc itd.

Dawniejszy stan zachował się może w jednym przykładzie:
dehuit facere: podnesczi (986); jeżeli to i końcoive nie ma tylko
wyrażać zmiękczenia spółgłoski. Frawdopodobnic. ten wyraz czytać
należy podńeść. For. BL §. 70.

3. Unikanie dwugiosek.

Języki słowiańskie unikają dwugłosek. Tak gr. y.tnoLupc, prze-
kształciło się w stsłiv. na Kitovras'fi, Kintavn,: gr. "k^Ao^ = polskie
Faiveł, gr. Eupwz-/^ cz. Europa itp.

I w naszych zabytkach występuje to ogólno słoiviańskie prawo.

W księdze czerskiej mamy ivłaściivie tylko diva icyrazy łać.
Eustachius i Eufemia, iv których dwugłoska różnym tdegła zmianom^
a mianowicie :

a) przemienia się iv o: Offemka 1218; Oflfka 1354, 1433, 1463;
Por. Ostaszewski do Ostach (Eustachius).

b) w aw, (af): Afstacy 216; Awstachium 624; Awstaczemu
624; Awstaczi 667;

c) w ew: Ewstassium 224.

au zmienia się w a yagustinowicz 1115.

4. Unikanie samogłosek na początku ivyrazóiv.

Jest to prawo ogólno słowiańskie, że przed samogłoską na
początku wyrazów zjaivia się często jakaś spółgłoska (j. v, h).
W stshu. jeyreim.: sppaToc, jeytuchT,: suty/oc itd. {Miki. Vgl. Gr.
I 98). Jeszcze silniej działało to prawo w jęz. polsk. Tak mamy
ja: stsłw. azT,, jagnię stsłw. agnę, łać. agnus, jabłoń lit. obulis, ja-
goda, uga, węzeł stsłw. ązati. W jęz. stpol. i iv givarach ludowych
częściej się jeszcze te spółgłoski przed spółgłosluf, na początku wy-
razów pojaivi'iły, aniżeli w języku literackim dzisiejszym. Z ksic^g
czerskich należą tu następujące przykłady:

Zjawia się:

a) j: Jewka 193 (2 r.) 1006, 1058

268

b) h: Hanka 2; Hyndrzicli 279, 357, 700, 1077, 1078, 1079.
Hymka 798. Ohok tego mamy Elszki (667 2 r.) hez h.

W icyrazie Nastazya = Anastazyja poradzU sobie języh inaczej
odrzucając początkową samogłoshę. Por. dzisiejsze zdrobniale: Naścia.

Grupy prasłowiańskie tort, tołt, tert, ttrt, trt.

1. prasłoic. tort, tołt — pol. trot, tłot (stshw. trat, tłat, ł-usk.
torot, tolot): Mroczek (sic) 9, l6, 140, 363, 467 Mroezecz (sic) 315
ogrodnyk 906; starogroth 82; glot 1122; wlodarcz 486; ygrodzicz
1567: wlodzimir 642; Grochal 1642; Grodzeez 85, 175, 206, 404.
520, 521; Brodacz 1604; Gloda 733; Cloda 738; Grochala 1425;
prosa 210; crowi 62; drogy 955; stron<) 1071; dodę 1079; bronę
365, 418, 1724; Włodek 194.

W księgach czerskich ivy stępuje także kilkakrotnie grupa
-oro, -oło, a mianowicie iv następujących przykładach: Moroczek
358 ob. Mroczkouem 359, Scorochne 1246; Scoroohna 828.

Npol. formy: Władysław = s/po?. Włodzisław {por. Włodzimir
ks. cz. 642); władać {Ps. flor. włodać: wlodacz będzesz 2, 9); Wołocli
itp. sc[; pochodzenia obcego (czesk. riis.).

2. prasłoic. tert, tełt stsho. tret przechodzi iv pol. na tret,
tlet (tfot, tłot). W ks. cz. przothka 970; srzebra 213; o brzęk 1507;
brzoza 674, 881.

8. prasłoiv. tert, tbrt, stshv. trit = polskie

a) tart : bardo, barłóg, cz(t)warty itp. ks. czersk. Smark 139 ;
Garbatka 1175; Garbarz 2077; bartnika 938; barczy 1565; karczu
1273; czarnego 1.343: garnek 1895; Barczicze 1149, 1889; Tharnowo
240, 305, 469, 474, 482; polczwartinacze 1175; pnlczwarti 150;
Tarnowski 972; sztargował 239. Por. Nehringa {Prace 7, o).

b) ćirt: wirzba, pirzwy itp. Por. Nehring {Prace I, 8). Te
formy dawne zmieniają się następnie:

a) w ćirt: pirvy iv stosunku do dawniejszego pifwy.
3) IV cert, ćeft, ćerpeć, yei^ba, merva itd.

Przypatrzmy się teraz, jak się ta grupa dźioięków zachowuje
w jęz. ks. czersk.

1) Q,\Yi: Wirzchosław 1992; passirzbica 1352; Pirzchale 54;
Wirzbowo 584, 589; Pirzschala 67, 185.

2) ćirt: Dzirszek 13 (2 r); pirwey 201; dzirs^f) 219 (2 r.);
nye wydzirszałi 1468; dzirsa 688; ya dzirsał 930; dzirszal (ib.)
dzirszał (1600); dzirsz() 1355; Czirsko 1467.

3) cert: Derszek 24; Dersłaus 218; dzerszenia 1312 (3 r.).

II. Spółgłoski.

I IV zakresie konsonantyzmu różni się oczyiviście język ksiąg
czerskich od jęz. dzisiejszego. Różnice te wykażemy, o ile się to da

269

ucstjnić na podstawie nie mtvszc pciunej ortografii naszych za-
bytków.

G-ardłowe (k, g, eh).

k. Dość często bywa k wyrażane przez eh : Micholaga 1057 ;
Szimclio 1058; Tomchonis 1058; Ronclionem 1004; Pachossius 1105:
1112; Sytcliowa szoiia 1081); rochitiiicza 1108 ob. rokitnicza 1168.
Z tego niożnaby ivnosió, że istniała j^cwna skłonność do aspiroiua-
nia gardioiuego k ; prarcdopodobnicj jednak należy eh czytać jak k;
czyli że h jest takim tylko niepotrzebnym dodatkiem pisarza, jak
po t (por. §) i g.

W jeżyku dzisiejszym spółgłoski k. g- przed y i e (stsłw. i)
miękczą się drugorzędnie na K, g. Czy zmiękczenie to przyjąć już
należy dla języka księgi czerskiej? Nie spotykamy nigdzie pisoiuni
kye, kie któraby była tvyraźnym takiego zmiękczenia doiuodem.
Mamy n. p. p«szkem 2025; pocz()thkem 201, 319; plugem 1787;
plughem 697 itd. W obec tego że n. p. ń, m, v itd. dosyć często
byivają luyrażane przez grupy ny(i), my(i), wy(i) możnaby rzeczy-
uńście wnosić, że dzisiejszemu k, g w tych ivyrazach odpoiciadały
IV języku księgi czerskiej nieco odmienne od dzisiejszych dźioięlń.

łi zjaiina się nu początku unjrazów zaczynaj (icy cl i się od sa-
mogłosek. Por. powyż. Unikanie samogłosek na początku icyrozóiu.

Wargowe.

W języku dzisiejszym występuje iv kilku wyrazach po spół-
głosce ivargoivej (p, b) zam. zwykłego, polszczyźnie lułaścnuego zmię-
kczenia tej spółgłoski, tak jak iv językach wschodnich słowiańskich
spółgłoska 1: kropla, grobla, budowla. Jest to objaiu późniejszy.
W języku księgi czerskiej spotykamy jeszcze formę daumiejszą bez
tego 1; mon grob() = mą grobie 184. Podobnie mamy iv Ps. jlor.
kropią = kropla: rrope 71, 6 i iv innych jeszcze zabytkach n. p.
kropya (ks. Jadw. 91.)

b jest tvsunięte dla uniknięcia przykrego .'obiegu spółgłosko-
iccgo m — r: Embrici, Embricura 1190 ob. Emrich ł^or. gr. ói[).^po-oc
(G. Meyer. Gr. Gramm. §. 286).

Podob)iie jest wsunięte p dla uniknięcia zbiegu spółgłosek
m — Iw wyrazach: szemploczil (ne pomploczyl) 98. To jest jednak
objaiv ivyjątkoivy.

w na końcu wyrazów gdzie ivłaściivie brzmi jak f, przechodzi
niekiedy iv eh, jak tego doioodzą takie przykłady, jak: Hinrzych de
Ostroch (1077); Objaw ten dowodzi pewnego pokreivi(ństiva brzmie-
nia f i eh. Ze f przechodzi na eh można się przekonać z dyjałe-
któw polskich n. p. lucht: luft, slahmyca: sclilafmiitze (Por. Gw.
laska §. 91), ale na końcu ivyrazóiv objaw ten jest chyba wyjątkoivy.

270

Wprawdzie mamy w biblii królowej Zofii (6S, 9) przeczych mnye,
Iec3 IV tym wypadku, jeżeli nie należy tego uivażać za błąd pisarski
końcowe f (v) stoi pirzed spółgłoską (m) następnego tcyrazu, tak, że
pfećich mńe: pfeóif mńe = ślahmyca: schlafmiitze.

w znikło w środku icyrazn z grupy -wsk- : Rosznischeske 1071
ob. Rossniszewo 1074. Obok tego mamy jednak Tarnowski 972;
Swantliocliowsky 1088 i liczne inne nazwy na -ovski, -evski. Por.
BI. §. 44.

Zębowe.

W 21. mamy dzesk ob. desk. Jeżdi nie mamy tu do czy-
nienia z prostą pomyłką pisarska.^ to należałoby w tej pisowni
upatrywać ślad dyjalektyzny. Podobne przykłady (dz zam. d)
spotykamy także iv artykułach prawa magdeburskiego ( Kalina) : ze
dzwyma swathky = ze dwiema świadki; także w kaz. gn. s vodzy=
z wody; wynidz() = wynidą; y ne dzalcy gest on bil = nie dał od-
wrotnie zam. dz występuje d w kaz. gnieźn.: sap()da = zapędza :
oth przirodonego gedena = od przyrodzonego jedzenia.

d wsunięte dla uniknięcia przykrego zbiegu spółgłosek : n — r:
Andreya 1243; Yndrzicho wieli 1636. Por. gr. avBpś; tv stosunku do
pniów av£p, avp.

t ivypadlo: pożyczyć: poźy(t)czyć, poszyczyl 624; neposziczil
219; posziczone 734. Por. cz. staćiti: statćiti — starcyć: statcyć —
dostateczny.

Językowe c, ź, s, r).

Ponieważ spółgłoski c, z, s wyrażano albo, jak dziś, przez
c z, 8, albo też przez kombinacyę cz, sz — a z drugiej strony na
oznaczenie spółgłosek c, ź, ś również spotykamy albo pojedyncze
znaki albo kombinacyje cz, sz, tvięc na podstaivie tej niedostatecznej
grafiki trudno bliżej określić naturę tych dźiviękóiv, które w języku
czerskim odpoiviadały spółgłoskom języliOivym ź, ś, ó. Mamy je-
dnak pewne ivskazóivki upoivażniające nas do przypuszczenia , że
spółgłoski te miały brzmienie zębowe, który to objaw występuje dziś
w licznych gwarach ludowych i także w ziemi czersliiej. Mielibyśmy
więc peicne ślady t. zw. ,.iłnazuroivania^ już na pioczątku iv. XV.
w ziemi czoskiej. Należą tu następujące przykłady:

1) i wyrażone przez dz: dzytha 98 2 r ; dzidow 315; edze 82;
przyszydznyky 2012 ob. przysz^sznyczy odlodzil 94. Może być, że
także Szodzan 1079 należy czytać Sozan : Por. nazwę miejscowości
Sozań i rodową Sozański. ■ Przypuszczam, że to dz ma wyrażać
spółgłoskę z, tak, że należałoby czytać te wyrazy : żyta, żydów, jeże

271

przysiązniki. odłożył. Por, Hanctsza: śhtdij łiicktóri/ch odcieni di/jn-
kkhjcznycU w kazaniach gnieźnieńskich z r. 1410. (liozpr. VI U.
67) gemuszczy bodz/) dzegc) 13; bodzc) = bożą. Neliring. Altjjol-
nische Fosncr FAdesformcJn {Arch. IV. 17!)). Czso poswal Jacub
raedzi mn() a medzi bodzecliiu') (IJożccłiną)

2) ź ivyrażonc przez z: zidow

3) z unjrażone przez s: sitto 1220; sałowat 116.

f. Z pisoioni f — rz, przeważającej stanowczo nad pisoivnią
f = r (drewo 1607 — pol treczcy kopy 2061); predal 331; ivnosić
można, że na początku XV. w. f miało już dzisiejsze hrzmirnie.
Fisoicnia Sulistriewo 689 mogłaby atoli dowodzić, że obok f ivystę-
pywato jeszcze w języlcu księgi czerskiej sporadycznie, f jak iv jęz.
rosyjslńm.

Z drugiej strony dowodzi pisownia Sczalcliowo 1012, 1017 ob.
Strzałkowo 1013 , że jtiż w XV. iv. zaczynało iv ziemi czersJciej f
tracić swoje mocne brzmienie i zbliżać się do ś, ź.

Ogólne prawa spółgłoskowe.

1. Assymilacyja.

Nie będziemy tu szczególoioo luyliczać wszelkich sposobóio
upodabniania sjJÓł^głosek, lecz ograniczymy się do najważniejszych:

a) dźicięczna przed bezdźwięczną w środku tvyrazótv prze-
chodzi na bezdźwięczną: przotlika 070; Liffszky 124, 1029 ob. Liw-
ski 127; Dębrofka 615 ob. Dąbrówka 621, 622; srepce = źrebce
1319; Wlothconem 652; Wlothkoni 652; potszytswo 702; Tramplcy
725; paropkal220; Sytchowaszona 1089; tphoreli 925, 963; fsiczko
1227; pczoła, stsłw. bfićcla gr. '^j^y.irąUó.. biicina, Marchewfka 1394.

Pieniiotne b [stsłw. b) przeszło p>zed następnym ć = tś w p
w ivyrazie pcoła iStsłow. forma tego wyrazu brzmi bT»ćeła, której
odpowiada pol. *bcoła, ^)coła — npol. pścoła z późniejszym ś.

Pierwotne ś przeszło w ś wyrazie zaśće : zaszcza ł'or, L. Mali-
nowskiego „O pochodzeniu wyrazóiv . śće, sśće. etc osobne odbicie
z Rozpraw Wydz. jilolog. Akad. Umiej tom IX.

Prepozycyja v przed wyrazem rozpoczyna jcicym się od spól-
ghsJci bczdźivięcznsj również się do niej assymiluje: f pocoin 1354.

dż przed c =ć (dż p)'>^2^d tś — tś). zachoczcza 1450, 1470; ot-
cłaczcza 1460; Odwrotnie t przed Aż, upodobniwszy się do dż, znikło
p()dzes9t.

Także przed ł w part. praet. act. I przechodzi d na. t: szetl
436 ob. szedł 414; szeth.1367, 1750; slet (sic) 1071; neszaszetlil
462; szethł 750; szetl 1367; ukratl 1328.

g przed d przeszło IV (\: Maddalana 1117 ob, Macdalana 1119,

272

Dyssymilacyja.

r — r = ł — r: Malgorzatha 1468. Przeioaża jednak stano-
czo forma bez dyssytnilucyi : Marji:orzata 1438 ; Margorzatha 1438 ;
1343, 1341 itd.

W późniejszej polszczyźnie ć przed c dyssymilowało się iv j :
ojca = ocćn. W księdze czerskiej mamy jeszcze -ćć- a ivięc dyssy-
miJacyja ta jeszcze nie nastąpiła: oczcza 8, 2055, 2070; oczcza 1433.
oczem'930 (2 r.)

Og. pol. srebro odpoiciada iv księdze czerskiej srebro srzebra
213. Na tym stopniu jest także: Vsrzenicza 213.

Zjawianie się spółgłosek.

s zjaivia się w wyrazie pscoła iv stosunku do pierwotnego
pcoła (^bcoła) stsłw. biceła. Forma z parazytycznym ś ivystępuje
już stosunkmco dość tccześnie. (Baud. de Court. („Beitr. zur vergl,
Sprachf. VI. 247) przytacza z jakiegoś pomwka językoivego z w.
XV. którego bliżej nie oznacza, gen. plur. pcół ob. instr. pścołami,
W księgach czerskich, S2)isanych iv 1 ćwierci XV. w. już ivy stę-
puje forma ]ióźniejsza: „wywodził pszczoły" w akcie z r. 1408.
{Nr. warszawskiego wydania 82). Już więc iv pienvszych latach
XV w. napotykamy formę z parazytycznym ś. W obec tego dzi-
wnym się może ivydaivać, że jeszcze u Beja, półtora wieku później
występuje forma pierivotna.

p zjawia się w wyrazie sempłoćił = zmlócił ; azemploczil (ne
pomploczil) dzytha, szemplocil 98.

d zjawia się iv grupie n — f: Hyndrzich 3547; Hindrzich ib.
Hyndrzicli 750, 768; Hindricli 1125; Hindrzicli 1196; ^Jor. gr. avopć;
z ^avpcc) : avf,p.

Pomyłką pisarza jest d w Obodry = Obory 1733.

b zjawia się w grupie m — r: Embriciim, Embrici 1190.

O. ]V[orfologija.

Materyja^ językowy, zau)arty w księdze czerskiej, zebrał już
i opracował pod względem morfologicznym Gustaw Blatt (Spra-
ivozd. Komisy i jezykoicej Akad. Urn. III). N^a podstawie tej wy-
czerpmjącej . pracy podajemy tu krótką charakterystykę morfologii
naszych zabytkóiv.

273

Prostują przy tej sposobności pomyłki spostrzeżone w pracy G.
Blatta.

Str. 3, w. 3. ma hyć: dzewycrz; panczerz 1885; w. ostatni
należy dodać: Stanislaus alias Stano 1243; str. 6, w. 14. pod 15. nie
ma svescz ; -w 12. z. d. scota 173; str. 6. w. 7. z d. po negonyl
dod. 365 ; str. 8, w. 2. szkaze 2023. nie jest dat. sg. a -fem. = ska-
że, lecz forma słowna, 3 s(j. fut. = skaże {quidquid dnus iudex
adiudicauerit uulgariter szkaze); str. 9. w. 9. ma hyć mimo
godzino = mimo godżivo a nie mimo godzino = m. godzinę; str. 9
IV. 20 z d. kasni) swine = kaźńc syiue, a nie każng syińę, a więc
kasn() 44 = instr. sg. -i fem. a nie aec. adj. -a, jak sądzi Bl. (str. 23,
20). Jaco Pawlow (M.) pasturz poszel yego kasnO (jego każńg, za
jego rozkazem) w moy las wegnał 44; str. 10. w. 4. zam. 1525 ma
hyc 1529; str. 10. iv. 6. z d. nie: po swey szene 193 (2 r.), lecz:
po swoy szene 193, po szwey ib. ; str. 12 w. 3 z d. viloszonich 168;
str. 12. IV. 8. zam. małe rutna ma hyd'. Małe Ruthna 82 ; (również
str. 24. 3); str. 13. w. 14. zam. na przewody (sepes) 296 ma hyć:
na przeYody (ad octavam Paschę) ; str. 13. lo. 19. zam. remanere
ehlewi 1422 ma hyć: cum stabuli|s alias chlewi. Forma ta jest
prawdopodobnie instr. plur. {— stabulis) a nie acc. plur. Także pługi
1526 uważać prawdopodobnie należy za instr. plur. (cum novem ara-
tris alias pługi), a nie za nom. plur. (Bl. str. 11. w. 16 z d.); str.
13. 10. 13 z d. psczoly 82 (2 r.) ; tv. 10 z d. dodać: stegni 609 =
śćegny, ścieżki, stsłw. sthgna, platea sir. 16. g. polszosty; iv. 4 z d.
passiva na t lub n; str. 17. w. ost. i str. 18 w. 1. dod. gyl szy
thego wszego 94; str. 21, dod. szy 94; zc 1083; sy() 1191 (2 r.),
1206; na mi = liię 1259. 1283; str. 21 iv. ost. poddany nie jest
nom. sg. masc. part. lecz gen. sg. fem. -i : poddani (duas sexagenas
pene vulgariter poddany seu dampni 105; str. 23 w. 2 d. dod. na
ktorem szedzal = na którem (której jeśm) 1255; str. 26 po §. 26
dodać osobny §. Locativus sg. trzemy naczcze 2016; dwanaczcze
83. 1328; trzinacze 2070; tresnacze 1028; dztyrnacze 431; pancz-
nadzescze 279 i dalsze przykłady z § 63. -naćće = *na dżeśęće jest
loc. sg. a nie acc. sg. (Bl. §. 63), stslw. na desęte {tem. spółgl. -i)
i o desęti (tern. samoqł. -i); str. 26 w. 8 liczebnik dziesięć nie ma
acc. w złożeniacli zakończ, na -e, ponieważ są to loc. sg. ; str. 26.
16 dod. p^ntnasze 1022; dwoy() szeszcz 824; str. 26, 8 z d. czter-
dzessczi 1401, nie czterdzesscze, wskutek tego niepotrzebna następna
uwaga. §. 66 ma być : Accus ativ us pluralis , 7iie : Nominat
wobec przykładów takich jak: Jaco mnye Emrich obw()zal syc za-
placzić trzidzesczi korczow owsa po cztirzi grossze 1191 itp. str.
36. w. 7. ma być obw(J)zal tiie obow()zal.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 35

27A

1. Deklinacyja.

a) Deklinacyja rzeczowników.

1. Nom. sg. Ten przypadek, nie różniąc się w niczym od formy
dzisiejszej, nic ciekawego nie jjrzedstawia.

2. Gen. sg.

Tern. męskie -o : Pierwotną końcówką tego przypadka, będącego
według M. Hattali i A, Leskiena właściwie ablatiwem, jest -a, stsŁ
raba, boga, pana lit. pono, viłko. Obok tej końcówki pieriootnej po-
jawia się już wcześnie, bo już w stsłow. końcówka -u, zaczerpnięta
z deklinaćyi teniatóio -u {Scholvin. Arch. f. slav. Phil. II. 4,93.)

W języku słpol. pierwotna końcówka -a wy stępy wała częściej
aniżeli w języku dzisiejszym^ n. p. lo for maci i: gfecha, głosa, luda,
zachoda, okręga itd. {Kalina. Hist. jęz. pol. str. 30, 40, 5).

W księgach czerskich znachodzi sie końcówka -a.

l)jak w języku dzisiej szy m w wyrazacli: ovsa, V'ęc-
słava ^), brata, Marcina, Zbrożka, Bernata, Gotharda, Sćepana, obel-
liika, P'otra, pana, Paska (BI. 2, a).

2) odmiennie od jęz. npol. uźytka 8 r. ob. użytku 8 r. ; posaga
1 r. ; lista 1 r. ; plota 4 r. ; do pf odka 1 r. ; verdunka 1 r. ; morga
1 r.; s^'ota (BI. 2 a. b).

końcówka -u występuje lo wyrazach: użytku 8 r. ; dżału 1 r. ,
roku 8 r.; jazu 1 r. (BI. 2 b.).

Widać z tego^ że w czasie, w którym księgi czerskie zostały spi-
sane, przeważała końcówka -a; w niektórych wyrazach wahał sie język
między obiema końcóiokami (uźytka 8 r. ob. użytku 8 r.)

Genetivus w znaczeniu ac cusat. miał {jak dziś) końcóiokę
-a: parobka, bartnika, skarbnika, Marcina, Sćepana, Fabiana itd.

Tern. męskie -jo. / tu występują już obok form z pieriootną
końcówką -a: oćca, męża, kona, Sędźivoja, Mikołaja, — formy z koń-
cówką -u: karću, gaju, fortylu — z resztą tak samo, jak w jęz. npol.
Odmiennie od jęz. npol. zacłwwata się forma daioniejsza to wyrazie
valsynsa walszynsza 2020; {por. npol. ćynśu).

Tern. nijakie -o i -jo: jakoteż żeńskie -a nie przedstawiają
form odmiennych od dzisiejszych.

Tern. żeńskie -ja. Pierwotną końcóioką tego przypadku było -e
{stsłw. fl) : duśę. W Ps. flor. i w Ps. puł. występują jeszcze genet.
duśę i nędzę {Hanusz. Mat. II. §. 41, f. 1). Po utracie rynezmu

') Przykłady podaję w przjjętej transkrypcyi. Ich postać graficzna, od-
szukać można w pracy Blatta w odpowiednich rozdziałach.

275

7iajzioi/klejsze hijly fnruiij na -o., które też mamy i tn księdze czerskiej:
dżelńice, źeifie, skfyńe. Obok tej końcówki jitż w w. Xl V. występuje
końcówka andloyiczna -ej, yia którą mielibyśmy z ksiąg czerskich jeden
przykład: sukiiej, jeżeli sukncy 219 (2 r.) nie należy czyta(f: sukńe,
coby by<f mogło (por. Elszbeytha 767 = Elźłieta).

Tern. żeńskie pierto. -i nie różniły się od stanu dzisiejszego.

Tein. męskie pierio. -u mają końcówkę pierwotną -u : domu,
vołii, modu, — które zresztą dotąd się lo tych. loyrazach zachowały.

Także w znaczeniu a cc. mamy : o tego vołu, o carnego vołu.

Tern. spółgł. -en (nij): znameńa, jimeńa (podług tern. -jo).

Dat. sg.

Tem. męskie -o :

1) Z kovcówką -u: dżału.

2) Z końcóiuką analog, {z temat, -u: ovi : Staśkoyi, V'ęcsłavovi,
Janoyi, Scepanofi, Micliałoyi itd. jalc lo npol.

Tem. męskie -jo.

Pierwotna końcówka jest -u {stsłow. kraju, mazu itd. Jednakże
już to stslw. obok tej wiaściioej końcówki występuje -eyi, końcówka
przeniesiona z tem. -w {stsho. krajevi ob. kraju).

W księgach czerskich mamy

1) końcówkę pierwotną -u w loyrazacli : kśędzu, oćcn

2) końcówkę analogiczną późniejszą -evi : M'ikołajevi, Marćiśevi
Bartłomejeyi, Maćejeyi, jiśćceyi.

5) końcóiokę analogiczną późniejszą -ovi : VavrińćoYi.

Temata nijakie -o mają -u : gńazdu.

Temat a nijakie -jo -u: słccańu, jimeńu.

Temata żeńskie -a mają, jak w npol. 'e {stshc. *) : roz-
prave, Dorotce, Anńe itd.

Tem. żeńskie -ja mają, jak w npol. -i z 'e (t): duśy, katuśi.

lemata żeńskie -i mają, jak lo npol. -i : cći.

A cc. sg.

Tem. męskie -o: bez zakoiiczenia (-i) jik iv npol.: las, bór,
rok, pas, użytek itd.

Tem. męskie -jo: Pierwotny acc. lo loyrazach: koń, sprężaj,
ogrodżec, ćęźej — iw rzeczowniku osobowym : Mikołaj.

Tętn. nij akie -o zakończone na -o, jak lo npol. pravo, Yano, żyto.

Tem. nijakie -jo kończą się na -e, jak lo npol. yidzeńe, VQ-
zaue, jednane, yydźeleńe itd.

Tem. żeńsliie -a kończą się na samogłoskę nosoioą: za kopę
(sza cop^ 33. 460); na osadę (na oszad() 49); oborę (oborą 1701) itd.

Tem. żeńskie -ja również na samogt. nosową jak ic npol.

Tem. męskie -i: bez zakończenia dżeń.

Tem. że 71 s kie -i: bez zakończenia ćeść.

Tem. męskie -u: bez zakończenia: dom.

5) Instr. sg. nie różni się lo niczym od dzisiejszego stanu.

6) Loc. sg.

276

Tein. męskie -o mają 'e (t).

a) jak w npol. Pabijańe (pabiane 1375); na zastave.

b) odmienne od j/po/. Vojćese (woyczesze 82); npol. -cliu.
Tern. maski e -jo mają tylko analogiczną końcówką -u: mężu,

ocću, pokoju.

Tern. nijakie -o mają a) końcówkę 'e (*) : praye

b) analogiczyią -u po gardłowej: stayisku

Tem. nijakie -jo inają -u: yyjednańu.

Tętn. żeńskie -a ma;^ '*e {%) jak w npol. drodze, źeńe, dże-
dżinińe.

Tem. żeńskie -ja mają \ jak w npol. ve pry.

Tem. męskie -u mają pierwotną końcówka -u : domu.

8) Nom. duali s. Temat pierwotnie na -s nijaki, po utracie
sufńksu tematycznego „es" przeszedł do tematów -jo neutr. kożioćy
(koszioczi 58, 2058).

9) G en et. dl. Temata męskie na -o i żeńskie na -^ mają u: po-
lićku, kopu, ręku.

10) A cc. dl. Tem. -a żeńskie mają 'e (e) : kroye, kopę,
giyvne.

11) Loc. dl. Tem. -o męskie mają -u: vozu.

12) Nom. plur.
Tem. męskie -o.

a) z końcówką pierwotną -i = *oi : pfyśęźńicy.

b) z końcówką acc. plur. -y : pfyśęźńiki , morgi, dżały, jazy,
pługi itd.

Tem. męskie -jo 77iają końcówkę -e: jednace, kovale, P'otro-
yice, B'iskupice itd.

Te 171. nijakie -o: zakończone są na -a jak w npol. rutna,
jeżora.

Tem. żeńskie -a nie różnią się od stanu dzisiejszego: skóry,
pścoły, glinki, trąbki itd.

Tem. męskie -i=*eies: łudże {stsłw. ludije = *iudeies).

Tem. żeńskie -i:

a) z końcówką -i : barci.

b) z końcówką analogiczną -e : chicze 1829.

13) Gen.pl.
Tem. męskie -o.

a) Gen. pierwotny z końcówką stsłw. -i, pol. bez zakończenia:
ręb, śyctek.

b) Gen. z końcówką analogiczną z tem. -u: źydóv, ostatkóy,
rokóy.

Tem. męskie -jo a) bez zakończenia: Gfegofevic.

b) z końcówką analogiczną -i : grosy, peuędzy.'

c) z końcówka analogiczną -óy: grosóy, korcóy

d) z końcówką analogiczną -ey: korcew.
Temata nijakie -o, jak w npol.

277

Temat a żeńskie -fi, jak iv npol. desk, pereł, gfyven śćgen :
stglicn 168.

Te mat a żeiiskic -ja.. Mamy w zabytkach świni 20; swyii^
970. Nie jest ziipehiie pewną rzeczą ^ jak czytać należy- czy śviń
czy śvińi.

Te77iata żeńskie -i: fecy, konopi.

Temata męskie -u. Tu loyStępuje , jak w upoi. pierwotna koń-
cówka ó\ : vołóv.

j^emata nijakie na -s. Tu nastąpiło przejecie do deklinacyi tematów
nijakich -a : ok.

14) Dat. pi. jak w npol.

15) A cc. pi. jak w npol.

16) Ins trum entalis.

Tem. męskie -o. Końcówka pierwotna -y : dżeyory, borty.
Tern. męskie -jo. a) ICońcówka pierwotna -y: peiiędzy.

h) końcówka analogiczna -mi : peńędzmi.

278

P 1 u r a 1 i s

Dualis

bingularis

g- » a. '<i s

1. § a 2 S
-s ■ • r ?

s

§ g. s a § 2

•* ■ ■ • r

i ' V= 1

B

O

fo SH c

" B

B

1 *-<

c c

c> =0 >o o «< P

-, i Pi

«-<J <I> o p- CB

S co 1 C P

Bi"'
ó

B

^*

n> c p CD

s

a> ■ —

•-^

pi

CD

1 1

B

1 - 1

-*i

^ i.

<

1 = 1

B

B

o
Si.

o

p*

-

CD

B

B

B

00

"O
O.

o*
5^

=o

■-^

o

'279

b) Deklinacyja rzeczoicnikowa przyinioiuikcnc.

Singularis.

Nom. sg. Teni. morskie o. Należy tu przymiotnik: krotek
(crotek mi sszy w stop() 2057) i liczne przymiotnild ntn-orzone od
imion własnych na -ev, -0Vj -in, n. p, Staiii.sev, Domaśov, Mlotcyn
ittl. — także w złożeniach przysłówkoioo użytych: samovtór, samo-
pgt, samośóst, samośedra.

Te ni. nijakie -o. Należą tu liczne nom. propr. zakończone
na -i.sko, -ino -evo, -ovo n. p. Gofeńsko, Seklucko, Karvolino, Koby-
lino, V'ifbovo, ŁupkoYO, Suliśevo, Troćiśevo itd.

Tern. żeńskie -a.. Należą tu liczne nom. propr. i od nom.
propr. utioorzone przymiotniki na -ina, ova, np. Bycyiia, Śestryna,
D^brora, Głovaćova, Michalova itd.

Genetiims.

Tern. męskie i nijakie -o mają zakończenie -a: Bogufałova
plota — Dobkova żyta.

Tem. żeńskie -a, mają końcóiokę -y: pólĆYarty, pólpęty, put-
sosty, półosmy.

A ecus ativ us.

Tern. męskie -o nie mają końcówki {stsho. %): Mikołajóv.

Tem. nijakie -o zakończone są na -o: o któro (o ctoro r()-
bene) i to zakończeniu przysłótokoioym: na pravo, na levo, rosochato,
jako.

Lo ca tivus.

Tem. nijaki -o, zakończony na -e (t) Ośeboroye, dobre.

Pluralis.

Nom ina tivus.

Tem. męski -o zakończ, y : voly janovy.

A cGusati vus.

Tem. męski -o zakończ, y: voły janovy.
Tem. męski -jo zakończ, y: euzy voły.

280

Tern. nijakie -o zakończ, -a : kotova śedliska.
Tak samo odmieniają się imiesłoicy. Znajdujemy parłicipia
act. praet. -I i passiva -t lub -n tylko to Nominat. a mianowicie:
Nom. sg. masc. pisań, yardcśen, vinovat, ujednan, yyjednan.
Nom. sg. fem. yyjednana: vinovata.
Nom. plur. masc. zapłacony.

c) Deklinacya zaimkóio.

Deklinacyja zaimków w księgach czerskich tak się przedUaioid'.

1) ten.

Znachodzimy formy następujące : nom. sg. masc. ten, gen. tego,
acc. ten; gen. sg. fem. tej, dat. tej acc. tę, loc. tój; nom sg ntr. to,
gen. tego, dat. temu, loc. tern ; nom. plur. masc. ty, gen. tych, acc.
ty ; gen. plur. fem. tych.

2) (i), (ja), (je).

Mamy formy następujące: 1) Singularis masc. gen. jego, dat.
jemu, mu, acc. ji (w nań, zań), instr. ńim loc. ńem. — Feminina :
^e/ł. jej, t/a^ jej, je (je?); acc. J9, instr. ń(^. — Neutra acc. je. —
Pluralis. Na wszystkie rodzaje gen. jich, rZaź. jim, kjim — acc. je — •
instr. jimi.

5) mój, moja, moje (me) — odmieniają się jak lo npol. Locat.
masc. i neutr. brzmi: mojem, mem. ditalis. moju (gen. fem.).

Inne zaimki rodzajoive, jak svój, sam, nas, itd. o ile się znacho-
dz% odmieniają się loedług powyższych przyktadóio jak w npol.

4) Zaimek co brzmiał w księgach czerskich: cso. Należy tu acc.
sg. nic.

5) Zaimki osobowe i zwrotne. Nom. sg. ja, ty ; gen. sg. mńe,
ćebe — dat. sg. mńe, mi — acc. sg, me, ćę, śę instr. mnQ, tobg —
nom. plur. my.

d) Deklinacya złożona.

Podług tej deklinacyi odmieniają się adiectiva, pronomina adie-
ctiva, numeralia i participia. Końcówki nie różnią się od dzisiejszych

Zauważyć jednak należy, że instr. sg. masc. i neutr. był zakoń-
czony na -ym, locat. na -em.

instr. yecznym dzalem, s szemskym pravem; dobrim bydłem —
loc. po sczwythem woyczesze — slachdnem prawe.

Deklinacyja liczebników.

Mamy w księgach czerskich następujące formy liczebnikowe :
1) jeden gen. sg. ntr. jednego^en. sg. fem. jedne, ob. jenego
{stsłw. inu) : jenego snamena, i jenego imena 1922 (2 r.) ; nijenego.

i

281

2) dwa gen. loc. di masc i feni. dvu — acc- dl. niasc dva
fem. dve.

3) try, ćtyry odmi>^niają się wdlng ton. masc. -i : nom. tfy,
tfydżeści , tfykroć gen. tfecli, ćtyf {stsłw. cetyrb) acc ćtyri (stsłw.
cetyrije) ; instr. tfenii w. 5 — 10. Liczebniki 5—10 są tematami
żeńskimi na -i. Manii/ formy następujące nom. sg. śeść, dźeśęć;
gm. sg. pęći, śeśći, śedriii, dźeśęći ; acc. sg. pęć, śeść (śeśćkroć) ; ośm
liczebnik dziesięć ma loc. sg. w złożeniach zakończenie na -e {por.
stsŁ dva na desęte) uioażany więc jest za Umat spółgł. -t : dvanaćće,
tfynaćće, tfe.suaćce ctyrnaće, pcćnadźfśće i analogiczną końcówkę -a
{według dvadźeśća) : pętnadźeśća ob. pęćnadżeśća itd. dualis dvadże-
śće, tern. -t. dl. por. sislw. otroćęte gen. dvudżestu.

plur. trydźeści, ćtyrdżeści, cterdżeśći — gen. pęćdżeśct, pędżeśct,
śedmdżeśct itd.

Liczebnik sto. Nom. plur. cztirzista = ćtyfysta 462; gen. dl.
dvudżestu.

Liczebniki porządkowe : gen. sg. -o: półtora (morga) 1273; gen.
sg. a: półćvarty, półpęty, półśosty, półosmy, pólcvartynaće : polczwar-
tinacze grziwen 1175; półćvartynnće = pół ćvarty na dżeścće; tnno-
żne: dvój , trój: dwoye ruchę 46; troye ruclio 37; gen. dvojga:
dwoyga scota 173.

II. Konjugacyja.

Wykaz archaizmów.

/. Formy tematu jes: jeśm, jeś, jest (je), jeśmy, sq.

2. hnperativus 3. sg. -i: Talco mi pomoźy Bóg (Tako my po-
mozy Bog 11 75); jedyny przykład.

3. Resztki form participii praes. na -ę : navracaję śę 952
(2 r.); uvracaję śę ibid.; povracaję śę 1370; połecaję 1641.

4. Participium praet. I. zakończone na -v : pfybeźav, zajecłiav.

5. Pierwotna forma in/initivu siewa „jiść" i jego rdzeń brzmi
w ks. czersk, „jić" : yoz 82 (2 r.); zagycz 1205 itd.; przykładu pó-
źniejszych form analogiczny cli na -ść- jeszcze nie znajdujemy.

6. Inf. zakończonego na i znajduje się tylko jeden przykład
podóeśći : podnesczi 986 ; jeżeli tu i końcowe nie oznacza po prostu
zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski.

7. Pierwotnie miało słowo „meć*' formę „jimeć" {stsłw.
(imeti); w zabytku naszym przeważają już formy późniejsze z utratą
pierwiastkowej samogłoski i ; zaclioicała się samogłoska pierwiastkowa
IV następttjących przykładac/i: ja jimam p^tą część dżedżiny 452;
jiina (yma) 875; on jimał (ymal) 451 (2 r.).

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 3g

282

D. Składnia.

Dotąd na składnią dawnych zabytków języka polskiego mało
zwracano uwagi, ogi^aniczajnc się zwykle do przedstawienia ich fono-
logicznych i morfologicznych lułaściwości. Nie ulega też wątpliwości ■
że przed przystąpieniem do ściśle umiejętnego traktowania staropol- ^
skich zuhytkóic pod względem składniowym, nauka będzie jeszcze mu-
siała rozwiązać niejedno dotąd niejasne pytanie.

Wiadomo, że nasze zabytki językowe są nieraz bardzo rdeioolni-
czym przekładem z łaciny, z niemieckiego , lub czeskiego. Charakte-
rystyczną pod tym względem jest ziołaszcza Biblija królowej Zojii,
będąca do pewnego stopnia prostym przepisaniem tekstu czeskiego
z pewnym nagięciem go do fonologii i morfologii polskiej. Nie można
się U) takim wypadku spodziewać składni pod każdym względem praw-
dziwie polskiej, i może byłoby nie łatwym dla krytyki zadaniem, wy-
kazać, co n. p. 10 składni Biblii królowej Zofii może- ucliodzić za
odbicie składni polskiej XV. w. a co po prostu należy odnieść do
czeskiego, a pośrednio i łacińskiego wpływu.

Język w księdze sądowej czerskiej , jak w ogóle w tego rodzaju
zabytkach , jest bardziej oryginalny aniżeli lo większych zabytkach ,
zicykle z innych językóio tłómaczonych. Przedmiotem tycłi krótkicli
zapisków są rzeczy z życia codziennego, tak że przypuścić może-
my, iż mamy tu po prostu do czynienia z językiem potocznym ludo-
wym, na który łacina żadnego nie wywarła lopływu. Wszak na to
nawet wyraźnie zwraca uwagę takie: „vulgai'iter" w tekście dodawane.

Odwrotnie możemy, clwćby na kilku przykładacli wykazać, że
łacina w księdze czerskiej nie jest wolna od polonizmów , jak n. p.
tandem nos sibi dixjmus 800; super te ąuerulor 1469; nos vero
fecerunt (my uczynili) 1469; pro quo ipse se sumpserat vulgariter
o czczo sza on wsal 1469 ; nec ad eandem aliąuid volunt habere
426 ; pro eisdem pecuniis 428 ; non credo quod essent (= nie wiem,
żeby byli 411).

Przedstawimy tu najciekawsze lołaściwości składniowe polszczyzny
księgi czerskiej, jako drobny przyczynek do historycznej składni języka
polskiego.

1. Liczby.

1. Singularis. Rzeczownik bracia jest sg. fem t. zw. collectivum.
W stpol. łączył się zwykle z atrybutem iv singularis, z orzeczeniem
zaś y.T.-k sjvćs'.v w pluralis: bracia rodzona, bracia stryjeczna i t. p.
lub też (gdy zaczęto „bracia" uważać za pluralis do brat, jak księża
do ksiądz): bracia rodzeni, stryjeczni. W języku dzisiejszym wyraz

2H3

te.fi już prawic, zupełnie zatracił siooją pierivotną koUeklywną naturę
{For. Karłowicza Frace /, 121).

W jf^zyku księgi czerskiej mamy :

1) atrybuty w nie singnhiris: strzelały y bili sz ej?o pomoczf) y
sz rad() na ni() bracz(|) 422; Jaco ya yraani panth() czancz dzcdzini
w Ulinczu s moy() bracz() rodzony.

2) predykaty 10 nie pluralis y.aib. a6v£7tv) : kędy yego bracza przi-
begly na m() gospod{) y strzelały y bili sz ego pomoczc) 422. Jako
collectivurn użyty je.H layraz żoiądż : Jaco Pawlow (Maczeow) pasturz
poszel yego kasnc) swine w raoy las wegnał szily mocz(), y paśl moy
szolocz i uozinili mi scod^ 44.

Hównicż jako coUectivu7n występuje loyraz skot : Jaconi ia nye
przedala dwoyga scota pospolnego 173. Jaco mne Pacosz othbyl dze-
szanczoro scota szamopanth gwalthem 485. Także liczebniki odmie-
niające się jako tematy na -i (5 — 10) są właściwie rzeczownikami
zbiorowymi; ytięt (stslw. pęti) = t^ zsy-ac śeść (sesti) = y) l;ac .. dżeśęć
(desęti) = -i] Se^ac. Mamy n. p. binas VI marcas wnlgariter dwoyy
szeszcz grziwen 824.

3. Dualis. W polszczyźnie dzisiejszej zakres liczby podwójnej
(dualis) jest bardzo ograniczony. W języku księgi czerskiej mamy
jeszcze dualis:

a) rzeczowników : (Jaco ia) Woy czechowi dwu policzku (ne) dal
151; Jakom ya ne r(|)czyl Dorothcze gothowych thwu kopu 134;
8 moyu r^nku visli 981; dwe crowe 33; d(wie) koppe 1028; vszko-
dzil dwe grziwne 1406; Jacora ya Wanczslawa ne wiwosl na dvv
woszu 853.

b) zaimków'. 8 moyu r()nku wisli981; wiszil dwe crowe moy 33.

c) liczebnika diva: ne dal dwu policzku 151; ne r(|)czyl thwu
kopu 134; na dwa woszi 21; dwe crowe 33; na dvv voszu 853;
ne r()czyl thwudzesthwu groszow 134.

Łącznik.

łącznik (copula), t. j. formy słowa posiłkowego jeśm lo 3. oso-
bie bywa opuszczany , niekiedy zaś i iv inny cli osobacłi. Na uwagę
zasługuje to, że formy, jeśm, jeś i t. d. nie zlewają się zazwyczaj
z słowem, lecz z innym jakimś wyrazem lo zdaniu.

I. Opuszczony jest łącznik:

1) w 1. osobie.

a) liczby pojedynczej : Jaco ia przitem bil 113; Jako ya Myko-
laewy ne wynowa p()czy kop hy deszęcz groszow 126; Jako ya ne
wynowath Janowy trzech groszow hy polkopy 146; Jaco ia Woycze-

284

cłiowi dwu policzku (ne) dal 151; thich ya ne ranczil 315; O kthor^
dzedzin() ya zalowal 451; they ya po mem męszu nemala 465; Jaco
ya Z;igroby dzirsal 930.

b) liczby mnogiej: Jako mi przitem bili 208; ho to mi ugelnali
1083; my tho wyednaly 1752.

2) w 2. osobie łącznik vie bywa opuszczany.

3) 10 3. osobif

a) liczby pojedynczej'.

a) po partie, praet. act. II: Czszo Dzirszek szalował na Mar-
czina o kon 13; pasturz swine w moy las wegnał 44; Jewka na m()
szalowała i t. d.

Pj po partie, praet. pass. Jaco ten list ne piszan sz mego oczcza
wolę 8; o thc ona s nim yyednana 1341.

b) liczby mnogii^j: Jaco moy ludze nepobrali Wszeborowich dzesk
21 ; uczinili mi scodę 44.

II. Łącznik zlał się z formą słowną :

a) malem prawo 164; (miałem prawo).

b) Yszules graniczę 184 (usułeś granicę) ; przekopałeś mon gro-
b() 184.

III. Spójka zlała się z jakim innym wyrazem w zdaniu :

1) to 1. osobie.

a) liczby pojedynczej: Jacom ia ne na tey drodze Micliala łupił
19; Jacom ia Stascovicłi świni necliowal mimo godziuo 20; Jacom ia
Stascoui crowi ne szabil 62; Jacom ya Wyczslawa wywodził psczoly
82; Jakom ya ne ręczył 134; Jacom ia bil przitem 208; Jacom ya
ne popasla 210; Jacom ya Wanczslawowi ne wszól kona 402 i t. d.
na ktorem szedzal (= na której siedziałem) ; kędim ia szetł 168,
1255.

b) w liczbie mnogiej: Forma liczby mn. jeśmy nie zlewa się
ani z formą słowną ani z innym wyrazem xo zdaniu: Essze yeszmy
sandzili Jakuba 2025; ano mey geszmy gerau skaszaly 2025.

2) w 2. osobie.

a) liczby pojedynczej: kdzes ti pocasowa 19; a tis na mę mi-
mo tho szalował 164.

b) liczby mnogiej (nie ma przykładów).

3) w 3. osobie łącznik zwykle jest opuszczony. Wyjątek pod
tym względejn stanowią przykłady następujące: jako sza anna, mal-
gorzatha... nye wydzirszałi trzidzesczy lath 1468 ; ticli yest on nye
widal , ani gich yszystka ma 1575 ; Jaco my ne est Troyan wzęl
mego walszynsza 2019.

Przypadki.

Genetious. W przypadku tym ziały się przynajm7iiej dwie
funkcyje przypadkowe, ablatywna i gimetywna, podobnie jak to genet.

285

greckim. Stslio. ćbso, pol. ćso, co uważać należy formalnie za genet.
na -*sjo, jak gr. xou = *Toajo; formy gen. tego., jego trudne są do wy-
ttómaczcnia'^ genet. temat, spólgł. zakończone w stslw. na -e (po
którym należij przyjąć sj, również jak i litewskie genet. spółgl. są
formalnie genetyioanii (kamenę, akmen(e^s itd. na -es; genet. temat.
-i i u -są formalnie genet. i w slow. i w lit. (gosti, kosti — synu;
akes, sunaus, gockie : anstais, sunaus). Genet. tern. -o, -jo są for-
malnie ahlatywami (M. Hattala: O ablativó ve sloyanśtine a litvan-
śtine Ćasop. Mus. c: 1857. 227) tak w słów. jak xo lit. (^ilka, viłko).
Fonieioaż więc w gen. slow. zlały się formalnie dwa przypadki,
więc też przypadek ten obok natury genetywnej ma naturę ablatywną.
W księdze czerskiej zasługują na uwagę następujące rodzaje
tego przypadka.

1. Genetivus iv połączeniu z rzeCzoionikiern {„adnorninalne"'
użycie genet.)

a) Gen. na oznaczenie tołaściciela (gen. possessiims) : Jacom ya
Węczslawa wywodził psczoly 82 ; ne mam mego manszc) (sic) ostat-
ków 399; w dom mansza swego 1162.

b) Gen. na oznaczenie pochodzenia : Jaco s() to tich wolow
scori.

c) Gen. podmiotoicy {subiectivus) : sz mego oczcza wolę 8,
2055 (2 r.).

d) Gen. na oznaczenie treści: pokow modu (rfiodu) 807 (2 r.),
817; por. gr. Sezac oiyou ; półtora morga karczu 1273.

e) Gen. na oznaczenie właściioości [gen. ąualitatis) : yednego
gnasda 351 ; quia non sit ipse Swantoslaus sic sibi propinąuus, quod
esset Yulgariter gnesdnik vel yedne dzelnicze 351 ; Jaco iest Wawrzi-
necz nas brath, jenego snamena i jenego imena 1992.

/) Gen. na oznaczenie całości, iv stosunku do jej części {gen. par-
titiuus): trzidzesczi korczow owsa 1191; osm skot srrebra 213; o ko-
bilp szana 1227 (2 r.); czascz bidla 1448; czancz (część) dzedzini 452
itd. Tu też należy genet. po liczebnikach rzeczownikowych : szest grzi-
wen 2046; desz()cz groszow 126 itd.

2. Genetivus w połączeniu z przymiotnikami i przysłówkami.

a) Gen. na oznaczenie oddalenia, odłączenia się od czegoś:
Jako ya tho wyem o które szuye Stanisław na Pradota zalowal, tego
mv on praw 1799 (gen. separationis).

b) Gen. na oznaczenie wyższego stopnia, gr. gen. łac. abl. corn-
parationis. Jaco ya Zagroby dzirsal sz oczem węczey trzech lath 930;
daley trzech lath 50; dzirsz() i^ daley trech lat f pocoiu 1355.

3. Genetivus w połączeniu z czasownikami „adyerbialne" użycie
genetivu).

a) przy słowach : unikać czegoś , wyrzekać się czegoś itp. {łać.
abl. separationis) : a iure non recedimus vulgariter prawa ne begamy
800; Słoivo „begać" ma tu znaczenie unikać, fugere, i jako takie
łączy się z genet. Dziś użyto by już tu podwójnej prepozycyi od:

286

odbiegać od czego; lenunciet a dotalicio suo vulgariter: virzecze sz^
wana 353; nec ad eandem aliąuid volunt babere vulgariter virzecly
prze 426.

b) przy słowach : używać i w zwrocie mieć użytek czegoś : Jaco
mne Ondrzey wyszył sedmoro swyny cb()szebn<) rzeczę y thego vszy-
sthftk yraa 815; O kthore penandze y bidlo Mroczka na mc szalowała,
thich ya uszithka ne mam 796; Jaco Micolay wiszil dwe crowe moy
sza cop9 j tego uszitek ma 33.

c) przy słowie ująć {gen. partitiinis?): es mu vloki ugal

(= włoki ujął) 1255.

d) w ziorotach : wstał roku , dawał roku : termino stetit vułga-
riter wstał roku 475; stetit in termino vułgariter vstal roku 493,
542, 545, 577: 858 ; O ktbore penandze Mroczek na m() żałował,
thym on mne do swanthek roku dał 917.

4. Genetivus z przyimkami.

a)z (=izu): z Ostrowa do Sszamogosczey 955.

h) do : j szay()la me bidlo do swey obori sił() mocz() 693 ; do
swanthek roku dal 917; lo zwrocie: mieć (co) do czego: O ctor()
zem() Marczin z braczę na m^ żałował , do tey oni ne mayc nicz
1355.

c) od: O cthore penędze Mroczek na m() załoval, thich ya ne
ranczil ot Dzidow vipravicz 315.

d) u : Jaco ya tho wem essze Machną ne viposziczała sukney
w Bernatha, any gey dzirszp silę 219.

e) przez = bez: Jaco men Hinzrich gcl , mccii y w clodę was-
dzyl y xoda(?i voly vanszal pres prawa 1079; Jaco mne Staszec wy-
nowat dl wie) koppe grosszy przes tresnaczy grossy 1028. Jaco Do-
rothka winowata zaplaczicz trzinacze kopy przes szedmy grossoew
2070.

/) podług: Jacom ya Climkovi czinił prawo podluk smowi 1210.

g) podle: Jacom ya nebil pole bratha sbronp przeciwo Kxan-
szu 418; podłe bratha ib.

D ativus. Przypadek ten wyraża przedmiot, do którego jest
skierowana czynność wyrażona w słowie. Jest to przypadek „adver-
bidlny,^ używany z słowami. W księdze czerskiej mamy następujące
przykłady tego przypadka :

Przy słowach na wyrażenie korzyści lub szkody (dał. commodi) :
Jacom ya neranczil za Yana Staszkovi cztirz grziwen y werdunłca
743 ; Jaco mne Stanisław rącził sza Vita polszosty kopy przesz cztir
grosszy 1523; Jaco Jacub mne przivołil czanscz kupicz u Sczepana,
a ne mai mi przecasacz (przekazać) 1268 ; quod Chrzczonovi debuisti
oprawicz 1287 ; Jacom ya za lonka kxandzu pokow modu zapłaczil
807; roku dał ehrczonowy 917; ne odbił bidla anne 1730 itd. Jaco
la mam dacz Ninocze dwadzesscza cop za pasz 1357 ; Jacom ia Stas-
coui crowi ne szabli 62 ; Jacom ya Wanczslawowi ne wszcl kona
gwalthem 492; Jaco ia tho wem czso vczinil Andrzey Witbcowi to

287

Yczinil sza yego pocz(J)tłikem esz gy pirwey vrenil 201 ; Jacom ya ne
popasla Adamowy pod pasturzem prosa 210.

2) przy przymiotnikach winowat i niewinowat: Jako ya newy-
iiowatli Janowy trzech groszow liy polkopy 146; Jaco mne Staszec
wynowat d(wie) koppe grosszy 1028 ; Jaco Jan vinowath Katlierzine
dzes(J)cz grziwen 981 itd.

3) z przyimkand.

ą) przeciwo: Jacom ya nebil pole bratlia sbron() przeciwo Kxan-
szu 418 (2 r.) ; o ktliore bydło Miczek na m() zalowal, przeciwo
tliemu szanthor Aleue wanowal 554.

b) ku(k) : Jacom ya Węczslawa wywodził psczoly trzeci dzen po
sczwythem woyczesze, a on k ym ne chczal ycz 82; ad compositiones
alias ku szlączczanu 1615; to brze ku mey cziczł y ku mey dusi
1699; o yasz pusczina Swatoslaw na Jacuba zalowal po Meczslave,
k tey yest on blissy 602.

A ccusativus.

1) przy siowach :

a) na wyrażenie przedmiotu czynności sloioa : Jaco mne Mico-
lay obrcczil potlik sza pocz cop 38; szemske prawo obrączil 1671;
szaycla me bidło 693; widal kobilt) szana 1227; Jaco Sand Bogu-
6law() s weszego wypr(awil) 683; przekopałeś m() grob() 184; yanl
panoszę mego 482; dzirszal Zagroby 930; Jaco Prandotha predał
lanky za szethmdzesant grosszy y za dwa 331 ; Jaco Pawłów pasturz
poszeł yego kasnc) swine w moy las wegnał 44; pasł moy szolocz44;
jaco mi dal moy męsz ten pasz 113; kedim drugi lup podawał 1432:
percussit knyaski garnek 1895.

h) na wyrażenie wyniku czynności zawartej w słowie: vszułes
granicz^ 184; na wyrażenie miary: Jaco mnye Stanisław vszcodzil
dwe grziwne 1406.

c) przy słoioie hyc winnym i przy przymiotnikach : winny, wi-
nowat: Jaco mnye Jan vinowatli dzesQcz grziwen 981; Jaco mne Sta-
szecz wynowat d^^wie) koppe grosszy 1028; y to druge cz^bi bił wi-
nowath 2025. Obok tego także: winowat za z acc. Adam wynowatli
Dorotłicze za pęcz kop poszagu 143.

Uw. Pod nr. 624 jest: Awstaczy winowath Potrowy ssedmi-
dzessantli grossy gotliowycli ; ssedmidzessanth uważa Blatt (§ 67)
za gen. pluralis [właściwie : śedmi = gen. sg. od którego zależy: dże-
śQt, gen. plur.). W obec tego , że w języku księgi czersk, winowat,
łączy się zawsze z accusat. przypuszczać tu należy , iż to ssedmidze-
ssanth i oznacza zmiękczenie spółgłoski m, że więc czytać tu należy
śedmdżeśct (śedm = acc. sg).

2) Acc. z przyimkami.

a) o: na wyrażenie powodu w zwrotach następujących:
zajść o coś: O kth() dzedzinc Potrasz mne neszaszethl , o th^
ya mam szcody cztirzista cop grosszow 422.

żałować o coś: O kthori jasz szalował na mc Vith 50; szalo-
wał o kon 13, 24, 1243, 1741; o kthore bydło zalowal 554, 796;

288

o kthore szytho zalowal 806 ; o kthorc peczęcz Bogusław na mc ża-
łował 465 itd.

przysięgać o coś: iurare super pastionem vulgariter o spasz
1292.

wyznaczać termin sądowy : terminus fuit datus .. pro diffinitione
Yulgariter o szlupp 819.

wyjednać o coś: Jacom ia z Margorzathc) vyednan o czarnego
wolu 1343 Por. 1370.

wyrzec o co: debet se (resignare) abrenunciare vulgariter vi-
rzecz o wano 353.

utracić o kogoś {z powodu kogoś): quia pro te vulgariter o czc-
suam hereditatem perdidit.

mieć szkodę o coś:... o th() ya mam szcody cztirzista cop
grosszow 462.

wstać o co: Jacom ya o ta krziwdi od Sandziwoga vstal 1255.

6) na : w wzrotach :

żałować na kogo: a tłs na mc mimo tho szalował 164; O klho-
rc dzedzin() ya żałował na Potrassa 451 itd.

cisnąć na kogo: na rac czisn^l kamenem 319.

przybiec na gospodę : yego bracza przibegły na m() gospodę 422.

pobrać na wóz: Jaco ne pobrałi Wszeborowicłi dzesk.. na dva
voszi 21.

c) w : Jaco Pawłów pasturz poszeł yego kasnf) swine w moy łas
wegnał 44; {dziś: do) i lo księdze czerskiej mamy do przy gnać: Ja-
com ya ne odbił samoscbot bidła Voyczechowi . a on gey zene do
obory 1733; ano zonti do oborc) 1730. Jaco ya w Micołayov dom....
vnosła 1162.

d) po w zwrocie posłać po co: kedim ia posłał swego paropka
z woszem do Grzegorzewicz po sitto 1220.

e) za: Jaco ia mam dacz Ninocze dwadzesscza cop za pasz
1357 ; za lonkę zapłaczil 807 ; sza czescz 83.

mimo : Jacom ia Stascovich świni necłiowal mimo godzino 20 ;
Por. 164, 453.

Instrumentaiis.

1) przy słowach:

a) na ivy rażenie narzędzia, za pomocą którego odbywa się czyn-
ność: arasti pługłiem 697; arasti pługem 1787; także w zwrocie ci-
snął kamieniem (czisnęł kamenem 319) kamień poczuwany jpsi jako
narzędzie. W innych językach stoi tu accnsativus (lapidem iacere,
einen stein werfen itd.J; jeżeli czynność jaką wykonywa osoba, to
w dzisiejszym języku używa się zwykle prepozycyi przez , w księdze
czerskiej mamy jeszcze instrumentaiis w ziorocie dowodzić kim : Mar-
garetha dowodziła swimi dzewiory 1589 {por. świadczyć się bogiem).

h) 7ia wyrażenie sposobu :

transiverint vulg. pandem 883; yanł gwaltbem 482; wnosła
dwanaczcze kop bidłem 1162; bydłem 1192; wegnał sił() 44, 184,
190, 219, 9.37, 938; popasła sziła (popasła siłą) 1496; wegnał szilc

2.S9

mocz() 44; Jaco mne Ondrzey wyszył sedraoro swyny ch98zebn() rze-
czy 875; widal kobilc) szana noczny rzcdzy 1227; recepisti ąuatuor
boyes nyewidomą rzeczą 1491.

2) Instrumentalis z przyimkami.

s: sz jaiiem ugednal 1G4; Essze yeszmy sandzili Jakuba sz pa-
nem Paszkom 2025 ; bili sz ego pomoczy y sz rad() 422.

za (z instr. icyratającyin powód): Czora uczynił, tom uczynił
za Yacubowym poczanthem 422; za yego poczanthkem ib. por. 201
319.

pod (po-du): Jacom ya ne popasla Adamowy pod pasturzem
prosa 210.

Locatiinis. W księdze czerskiej zna)dvjemy przypadek ten użyty
tylko z przyimknmi (lia, w, po, przy), jak w języku dzisiejszym.

Słowa w zdaniach bezpodmiotowych.

Na wyrażenie czynności jako takiej bez odnoszenia jej do jakie-
goś peionego podmiotu użyte jest partio, perf. pass. ueutr. O kthore
kossy Elszbeyta na my żałowała , tym ya wszał w raem, kędy gymy
szeczono 767 ; quia tuo fratri et filiastro prziganono 1421 ; et cum
super me szalowano 51; si vułgariter szayytho (m zajęto) 693

Zdania złożone.

BMy przysiąg zaczynają się często od zdania poróionaic-
czego: Tako mi pomoży Bóg, jako itd. W księdze czerskiej mamy
jednakże tylko jedtn przykład tego rodzaju: Tako my po(mozy Bog),
jaco mye Vlodek obranczil połczwartinaczcze grziwen gotowich 1175.
Zresztą wszędzie zdanie: „Tako mi pomoźy Bóg''^ jest opuszczone^ lo sku-
tek czego zdania zaczynające się od „jako" tracą praioie charakter zdań
porównawczych, stając się poniekąd samodzielny) ni, n. p. Jaco ten
list ne piszan sz mego occza woły 8 ; Jacom ia Stascovich świni ue-
cliował mimo godzino 20; Jaco moy ludze nepobrali Wszeborowich
dzesk do mego domu na dva voszi 21, Jacom ia Stascoui crowi ne
szabil 62; Jacom ya ne szemplocził (ne pomploczil) szamopytli Dob-
kowa dzytlia 98; Jaco rai (dal) moy mysz ten pasz 113; Jako ya
Mykolaewy ne wynowa pyczy kop hy deszycz groszow 126; Por. 150;
151, 173, 198, 210, 331, 345, 36.5, 452, 453, 485, 491, 492, 523,
624, 652, 667, 688, 807, 853, 892, 930, 938, 951, 952, 955, 963,
981, 1028, 1162, 1191, 1192, 1210,1267, 1212, 1328, 1357, 1424.
1468, 1496 itd.

Oznaczając zdania tego rodzaju przez A , zdania glóione przez
G, poboczne przez P. spójniki przez s, możemy znachodzące się

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 37

290

IV księdze czerskiej zdania złożone uporządkować w następujący
sposób :

1. AG — z zdaniem typu A połączone jest bezpośrednio zdanie
główne.

Przykladóio złożenia tego rodzaju jest nie wiele'. Jako ya ne
wynowath Janowy tr2ecli groszow by polkopy thioh mu ya neszna
146 ; Jaco ia przitem bil , Jan ne przeorał po vyednanu Stasskowa
dzerszena 1312; Jaco ia tbo wem, Jan ne przeorał po vyednanv Sta-
skova dzerszena 1312; Jaco ya to wem Yndrzicb Stasska wipusczil
s cbicz oprawana 1424; Jaco ya tbo weym , Nastazya v Hanny ne
brała ramb y pereł za dvadzescze kop y za dwe 1734; Yako ya tho
wyem, Pabian nye winowath Janowi szesczi kop posziczanich pyena-
dzy 1924.

2. AsG. Dwa zdania główne połączone są za pomocą spój-
nika :

a) spójnik łączący się i : Jaco Micołay wisził dwe crowe moy
sza cop9 J tego uszitek ma 33 ; Jaco Pawłów pasturz poszel yego
kasnę swine w moy las wegnał sził() moc() y pasł moy szołocz i uczi-
niłi mi scody 44. Por. 683, 693, 875. ani : Jaco mne Bernatb ne
posziczil sukney any gey dzirsz() silę 219. Por. 418.

b) spójnik przeciwstawiający a : Jacom ya Węczslawa wywodził
psczoły ... a on k ym necbczał ycz 82.

3. AGsG — z zdaniem typu A połączone jest bezpośrednio zdanie
główne, a następtiie jeszcze jedno zdanie główne za pomocą spójnika:
Jaco ia tho wem , Woyczech oth Pyotra wstał o kkrziwd(J) , esz mu
rołę i łok() wszół 1296 ; Yako ya przitem bił, Stanisław sza Marczina
szemske prawdo obrączil . esz mi (ma być mu) Sczepan kaszał 1671;
Jacom ia o tb() niw^o s tobo ugednan , malem prawo o tbo noszicz,
a tis na mc mimo tho szalował 164; Jacom ia Jana sz Janem uge-
dnał o th() niwc), mai prawo nosicz an mimo tbo nan szalował 164.

4. AsP. Z zdaniem typu A- połączone jest zdanie poboczne za
pomocą spójnika lub przysłówka. Znacłiodzące się przykłady podzie-
lić można według partykuł , uskuteczniającycłi połączenie na rodzaje
następujące:

a.) eże, eż : Jaco ia to wem, esze Szaszinowi ludze ne pobrali
Wszeborowich desk na dwa voszi do yego domu 21 ; Jaco ia to wem,
essze Jan Stascoui crowi ne szabil 62 ; Jacom ya ne szempłocził (ne
pompłoczil) szamonyth Dobkowa dzytha 98 ; Jacom ia przitem bił
esze; Andrzey Woyczechowi dwu policzku ne dal 151, 491, 492,
624, 652, 667, 807, 853, 883, 930 itd. Por. 210, 331; Jacom ya
przitem był, essze Wawrzinecz negonyl Prandoty szamopantb sz ostr^
bronę 365.

iże : Jaco ya to weym ., ysze Dorothka dwanaczcze kop wnesla
w dom MicolaioY, mansza swego, bidlem y penandzmi 1162.

b) jako: Jako ya tho wem (yako) essze Szaszyn szamopyth ne
szempłocził Dobkowa dzytha 98

2 91

c) kiedy: Jacom ia przitem bil, kędy Micolay obr()czil Bogufa-
lowi potlik sz . . . 38 ; Jaco ia przitem bil kedi Bogufal Dorothcze
ten pasz dal 113.

//. Drugą główną kategoryją zdań ziożonych stanowią połą-
czenia z zdaniami względnymi ( W) ; Typ ich najprostszy jest :

WG: Czszo Dzirszek szalował na Marczina o kon, tego ia uszitku
ne mam 13. Uwzględniając znachodząee się %o tych połączeniach
zaimki względne, otrzymamy następujące podpodziały tego typu:

a) co: Przykład powyższy {13): Czso Derszek szalował na Sce-
pana o kon, tego ya vszitku ne mara ; Czszo na m() szalował Bogufal
o troye odzene r()coyemstwa, tom mu ja szaplaczil 39; Czssosm vczi-
nil , thom vczinil za yego poczantkem , essz nam() czisn{)l kamenem

319; Czom uczynił, tom uczynił za Jacubowym poczantłiem , kędy

422

b) (o)który : O ktori jasz szalował na m() Vitb, ten ja blyc da-
ley trzecb łath 50; O ktliore pen()dze Jewka na m9 szalowała, tliich
moy brath ne wszol 193; Por. 315, 451, 462, 465, 466, 554, 625;
(O y()sz pu)8zczina na ma załuge Swatoslaw (po Meczslawe) k tey
yesm ya blissy 602, 756 itd.

c) kędy... po ty miasty (tędy) : K(,')dim ia jecliał po ti masti Wo-
dinske na prawo 238; (K()dim ja) jechał tondi yest Wodinske 138;
K^dim ia szetl.. tłi()di se mnę Climotha ne ma viłoszonich stghen 168.
Por 414, 436, 610, 750.

d) kiedy, tedy: kedim ia posłał swego paropka z wozem do
Grzegorzewicz po sitto, tedi Grzegorzewski Cłimek odendnał silam mo-
czan 12220.

WGsP. Te zdania mog,ą się znów łączyć z zdaniami pobo-
cznymi za pomocą spójtiikóu) : Czssom vczinil, thom vczinil za yego
poczantkem, essz na m^ czisncł kamenem 319.

W połączeniu z zdaniami typu A zdania złożone WG i WGsP
albo teś rzadziej zmienia się nieco szyk loyrazów.
1. A WG.
a) W skutek połączenia WG z A nie powstaje żadna zmiana:

WG:

Czszo Dzirszek szalował na Mar-
czina o kon, tego ia uszitku ne-
mam 13.

O które pen()dze Jewka nn m() sza
lowała tbich moy brath newszoł
po swoy szene 193; Por; 315,
465, 554, 750.

AWG:

Jaco ia (to) wiem

Czszo Dzirszek szalował na Mar-
czina o kon, tego Sdzesław uszit-
ku nema 13.

Jaco ia to wem

na Pawła . . thich on (moy
brath) ne wszol po szwey szene.

292

b ) Zmienia się szyk wyrazóio :

Czszo na mó szalował Bogufal o[Jaco ia tho wem

troye od zene rycoyemstwa, tom Cszo Bogufal szalowa na Micolay
mu ja szapiaczil 39. Por. 451, o troye odzene, to mu on szapla-
602 itd. I czil.

Widać z tego zestawienia głównych typów zdań , znachodzących
się w księgach czerskich , że zdanie główne góruje nad pobocznymi,
które zaledwie zaczynają się rozioijać z zdań głó cnych , co do kon-
strukóyi prawie się od nich nie różniąc. Często łączy się kilka myśli
w jedne całość przez proste zestawienie zdań , jak jeszcze dziś w ję-
zyku ludowy m\ dla tego też liczba spójników loystępująeych w księdze
czerskiej nader jest ograniczona.

Przytoczę jeszcze kilka na uwagę zasługujących właściwości skła-
dniowych języka księgi czerskiej.

1) Na uwagę zasłtignje: binas VI marcas vulg. dwoyc szeszcz
grziwen 824 ; (dvoję śeść). Poninoaż śeść jest właściwie rzeczownik
zbiorowy, dla tego użyty jest tu liczebnik mnożny. Pieriootna kon-
strukcyja liczebnika zachowała się w przykładach następujący cJi: Jaco
Dorothka winowata zaplaezicz trzinaeze kopy 2070 (= tfy kopy na
dżeśęće) ; trzemy naczcze kopa (= tfemi naćće kopami, tfemi kopami
na dżeśęće, njyol. trzynastu kopami), polczwartinaczcze grziwen = pół
ćvarty na dżeśęće gry ven 1 1 75. W nr. 1438 mamy (dwa razy) :
o etorc trzidzessfzi cop. Jeżeli tu nie mamy do czynienia z prostą
pomyłką pisarska, jak np. penódzp 105z = peń(^dze, to należałoby tu
czytać: O którą tfydżeśći kop. Podobne przykłady przytacza Miklo-
sich ( Vgl. Synt. d. slav. Spr. Ó6) z jęz. rusk. i rosyjsk. rus. majut*
davaty na podvody na semuju subotu try hrośy, a o svjatom Martyńi
druhuju try hrośy: ros vh tu ćetyre gody. Sądzę, że rzeczywiście
czytać należy: o którą tfydżeśći kop 1438 i o którą ćtyrdżeśći kop
(o ctorc cztirdzessczi kop) 1401 (2 r.).

Przyimek za przy liczbie dwuwyrazowej stoi zicykle diva razy
{przed dziesiątkami i przed jednostkami) : Jaco mogya macz v Hany
ne pobrała ramb y pereł za dvadzescze kop y za dwe 1731 por.
1734.

2) W języku księgi czerskiej spójnik ani toystępuje bez nie :
O które swynye Jacobup (sic) na mya żałował, tichem ya nye widał,
ani icłi vszitka mam... tich yest on nye widal. ani gich vszytka ma
1575; 219, 407, 418, GIO, 1980. Por. cz. nebo ne vidi lio, aniź
ho zna (non videt eum neque novit): stpol. jenie nie uczynił łśc^. ani
uczynił złego (Psałt. Flor. 143); nie będziecie kłamać, ani będzie
oszukiwał żaden bliźniego swego (levit. 10, 11) Ob. Miklosich. Vergl.
Syntax d. slav. Spr. str. 184.

-3) xYa uioagę zasługuje zwrot: wywozić łąkę (tj. siano z łąki):
O ctoro łanka Jane^- na mi zaluge , tan sam vivosil 1259. Jeszcze
ciekawszy jest zwrot: wywozić kogo (t. j. rzeczy jego ; prawdopodobnie

293

chodziło tu o zboże lub siano) : Jacom ya Wanczalawa ne wiwosl na
(Iw woszii sszemskyra prawem 853; poilobni/ jest zwrot: pobrać kogo:
Jacora ia Elszki ne pobrał na dwa woszi GG7.

4) Zaimki moje, swoje (r. nij. i gen. jego mogą mieć znaczp-
nie rzeczowników oztuicznjących jakąś posiadłość. Uzupełnić tu wła-
ściioie należy rzeczowniki: pole, zboże itp. K6dim ya szeth, th()di
na prawo albo na lewo 1367 (moje = moje pole) ; tłi()di gego na
prawo 13G7 (jego =^ jego pole); O cthore r()bene na my Jan zalowal,
tam ya r()bil wczm [we swem| 1040 (we swem = w lesie) O ktliore
kossy Elszbeytha na m() żałowała, tym ya wszal w mem, kędy gymny
szeezono (mem = mem zbożu).

słowinik:.

abo 1699.

/■

bartnik quod ąuatuor vicibiis barthnik dictum Kawka citauit 170.
bór', bor 361.

horiy: quibusdum roboribiis dictis borthy 298.
braća : kędy yego bracza przibegly 422 ; na mp braczę 422 ;
na yego bracz() 522; brat 193.
bróg: brogi cumulos 1422.
bfeg: pro ripa o brzęk 1507.

ćężej: pignus al. częsey 1207.

ćosna'. per gades dictos czoszny 873; fecisti signa vulg. czo-
szny 1031, 1032, 1045, 1046.

chcżba: pro pena vid. chąszba 1473; pro p. al. cbaszba 1747.

chążebny. Jaco mne Ondrzey wyszył sedmoro swyny ch^szebnę
rzeczę y thego vszystek j^ma 875.

chlev: cum stabulis al. chlewi 1422.

chyż : et sepes et vulg. cliisz 2008.

c%6: gazam chycz 1492.

deska, dzeska (?): moy ludze nepobrali Wszeborowich dzesk 21 :
ob. desk ib. an czski berze 951 (dzski?) Por. w Bibl. Zof. 74 b.
udzyala dwadzyeszczya deskpod kaszdcó czk^c).

doUcaó: Przethwoya debet v. doliczacz unum testem 143;
por. lic.

dżal: tres divisiones v. trzi dzaly 997.

dzedżina: O kthor() dzedzinc ya zalowal na Potrassza 451 (3r.)
por. 4.52; Jaco Jan bartnika spusczyl w moyc dzedzynę sylę mocz^
938; quia equitavit per meam hereditatem metquintu8 et fecit signa
V. czosny y ugacbl mi dzedzinp 1032.

i

29f.

dżelńica: dirisio al. dzelnicza 1422; area seu dzelnicza prima
1641.

dź<irżeńe: ne przeorał Stasskowa dzerszena 1312.

dżeyeY: dnus Powala debuit solvere pro cadern dna v. dzcvyerz
1495; Neliring (Altpolii. Sprachdenkra. str. 37; dzyewierz = levir).

fortjjl: non debet aspicere nuUam fortunam seu fortilu 1641.

gńazdo:.., et alia medielas lieredibiis... v. cum gnasdo 499; se
esse de una progenije Yelislai advocati de Suchodol v. yednego-
gnasda 351.

gńezdńik:... quia non sit ipse Swantoslaus sic sibi propinąuus,
quod esset vulgariter gnesdnik veł yedne dzelnicze 351.

gospoda : yego bracza przibegly na mc gospod^ 422.

gotovy: grossy gothowich 624.

graJjina: grabyny 145.

grańicne: soIvere graniczne 1632.

groJ>a: przekopałeś my grob^ 184.

giyvna: Jaco mnye Stanisław vszcodzil dwe grziwne za r()co-
yemstwo 1406.

jaz: quia fecit sepes per aąuam hoc est gaszy 1069.

jednane: ąuatuor yednane infra duas ebdomadas 1652.

jednać : mediatores v. gednacze 570.

jęćca (jętca?) gen: sg. od jęćec = *jęt - hch : noluerut detentum
alias yączcza ducere in turrim 1788.

jimeńe: O ctore... gymene zalowal 1370; sum propinąuior ad
istam hereditatem videlicet yrayenyu 1589.

jiśćec : principalis al. gissczecz 1328.

karo,: debet unum agrum alias mórg carczu extirpare 1240,
1273.

kaźń, rozkaz : Jaco Pawlow pasturz poszel yego kasnę swine
w moy las wegnał 44.

kobyla: pro iumento feni o kobil() szana 1227.

kół: yazowe koli sepes per aąuam 1732.

koleją: exaras viara alias koleya 1784.

kopa: super suam casulam pot swą kopą 1639.

lic: iStanislaus de Szenicza ducit testes v. do liczą 82; quia licz
Sbroslaus 266.

list gen. lista: Jacom ya Sbroscowi neranczil lista szkothnego
za Witha'523.

litkup/uk: mercipotores al. litkupaiky 1863 ( z niem. leitkauf).

iup : Jaco mne szekira vcradzona w ten czasz, kedim drugi lup
poddr{) czczemu podawał 1432.

296

łupić: Jacom ia ne na tey drodze Michała lupil ale na owo
tey 19.

mać: mogya macz 1731; moya macz 1734; (stsho. mati, -terę).
masty pi. acc. po ti niasthy yest Ostrowske na prawo 750, 805.
mórg: unum agrum al. inorg. carczu 1240; unura v. mork 2008.
nierńik: habent habere geometrem mernika et obermana 1615.

nayedrzony: jelena secz (=jeleńa śeć) in centum cupitis naye-
drzona 902.

ńiva: campos v. niwi 717, 361.

o^elńik: pro quo kmethone vulg obelnika 1063.

objachać: quod preco circumspexit vel. vulg. dicendo obyachal 997.

ob\qzać śę, zobowiązać się: Jako mnye Emrich obw()zal syc za-
placzicz 1191.

oćec: oczecz 150.

osada: ad producendum v. oszady et ista v. oszada 81.

odkładźca: cui domine nuncius dictus otclaczcza terminum pre-
rogauit, cui nuncius dieto otcclaezczczi 305, 1460.

odpo\edać, odpoyadać: otpowyedal 1469.

obora : y kon do kxanszey obory dal 482

oborne : recepit super me oborne 693.

obróvnańe: na obrownanye dzedzini 774.

ogrodżec: ogrodzecz 1778.

Ogrodnik: pro Venceslao kmethone colono dieto ogrodnyk 906.

ostatlŁi: Jaco ya ne mam mego manszę nye gdnich ostatków 399.

pamętne: solucionem dictam v. pamanthne 836.

pan: pan 1512.

pancei : pro lorica v. panczerz 1885.

patwsa : yanl panoszę mego 482.

pas: pasz 113.

paść, popaść: pas (= pasł) moy szolocz 44; jacom ya ne po-
pasla 210; Pabvan popasl man sam y pod pasturzem swim bydłem
1192.

paśirlnca: passirzbicza 1352.

pastuf : pasturz 44.

perca: actor Tome v. percza: Tomków 1228.

padem : transiverint v. pandem 883.

płot, -a: plota 952, 970.

pług: arasti plugłiem 697, 1787; aratris pługi 1256.

poc^itek: Jaco ia tho wem czso vczinil Andrzey Withcowi to
Yczinil sza yego poczęthkem esz gy pirwey vrenił 201, 319.

poddań : pene v. poddany 569.

i

I

297

pokóc: urna niellis dicta pocov 870.

poklatl: et ctiam sibi ciirrum ctiin poUlat debet soluere ;}7.

poliiek: dwu policzku 151.

podrefiy: Jaco mne szekira vcradzona w ten czas, kedim drugi
lup podr()cz('mu podawał 1 132.

posdij: dotalicii v. posak 469; quod tibi dedi post mo;un soro-
rem XX sexHgenas grossorum raee uxoris v. possak.

pospoltiy: scota pospolnego 173; pospolna r()ka 1011.

pooód: Helena existens powotli 121, 2000.

poźega : pro concreraacione o poszegy 23G.

popaść: Jacom j'a ne popasla Adamowy pod pasturzem prosa 210.

Pytlik: kaptur na głowę 38, 45.

prąt: debet dare Petrasio civi Warszoviensi v. pn)th lignorum
V. graby ny 145.

p\'a: (stslw. pria) ; causam suani totalem v. prz() 238; actio-
nem suam v. prze) 760, 907, 974; accionem suam v. praszę (sic!)
2065; prz9 95, 107, virzecliy prze 426.

pfeca: in latitudinem v. na przeczę 881.

piec: ycz przecz 2025.

pYi^kaźaĆ: (= przeszkadzać). Jaco Jacub mne przivoIil czanscz
kupicz u Sczepana, a ne mai mi przekasacz 1268.

prę^ło : oninia fuerunt reformata, excepto uno sepc v, przanslo 226.

pxe.vód: Jako mne pan kaszal na przewoth , ano nye bil moy
1513, 1496.

preuodi/: przewodnia niedziela (ąuasimodogeniti): ad octavam
Paschę videlicet na przewody 296.

pYyhytek: medietatem porcionjs v. przibithek 828; pfodek, -ka:
do przothka plota 970.

pYyścz7iik: de eius iudicLo v. przyszęsznyczy 2012; przysz()dz-
nyky (2 r.) 2013.

p\'yvolić : Jaco Jacub mne przivolil czanscz kupicz u Sczepana
1268.

puśćina: pro liereditate dc Świder et alia bona v. o pusczinc
583, 602; npol. puścina. Częściej dziś używany wyraz spuścizna po-
wstał pod, tcplywem t. zw. etymologii ludoicej do spuścić; puśćina.
puścizna znaczy pustka , pustosz , dom którego dziedzic umarł , dom
opustoszały, a więc dziedzictwo dla spadkobierców (Karłowicz. Sło-
woród ludowy str. 72).

rękoje)nstro: quia non fideiussit bona hereditaria. O ktliore ran-
coyemstwo wsdana Cracowan Sczepan na mc żałował 170.

rękojems^i: Jacom ya ne winowfitłi Borkowi połcopy rancoyem-
skych penandzy 2061.

rok 1. mn. roki: termino stetit v. wstał roku 475; stetit in
termino v. vstał roku 493, 542, 546, 578, 858, 917; ustal ro/.oflf
1292.

rozprava: ad ius ku rosprawye 1639.

Sprawozd. Komis, język. T. lY. 08

298

rozprayeńe: pro diffinicione v. o rosprawene 499 ; ad definitivam
causam inter prcdictos v. na rosprawyne 913.

rqb: Jaco mogya macz v Hany ne pobrała ramb y pereł za
dvadzcscze kop y za dwe 1731, 1734, słsiw. rabu pay,oc lit. rubas.

rqUeńe: o ctore r^bene na mi) Jan zalowal, tom ya rgbil wezm
[we swem] 1040.

rql>ic: rqb'ń 1040: poranbil 345; wirąbicz 1565 (potest sibi
excidere).

riicho machelshe: troye rucho vulg. machelske 37.

śćegna : (stsłw. stbgna) : Jaco ya mam n Sbrosca tędy stegni
veczne 609.

śćezka: semitas v. sceski 117.

śec: rethe cervoriim v. jelena szecz 902.

śedlisko: aliam porcionem dietam kothowa sedliska 841.

śedzańe: sed sedzane debet soluere in sex septimanis 346.

śekira: szekira 1432.

selca (= *s'Łł - hca) : nuncius Yulgariter selcza 1226.

skaźti: fecerunt eum citare vulg. cu szkaszni ; ąuarto termino cu
skaszny 1484.

skazać: quidqiiid dniis iudex adiiidicauerit v. szkaze 2023; mey
geszmy yemu szkaszaly XXX grziwen 2025.

skot : stsho. skotu, pecus : Jacom ia nye przedala dwoyga scota
pospolnego 173, 485; pepulerunt pecora scotlia 1322; 2) osm skot
srzebra: pro argento puro vulg. iu pondera skotnego.

skotny (?): Jacom ya Sbroseowi neranczil listaszkothnego za Wi-
tha 5.23. Wydawca księgi czerskiej zauważył , że szkotbnego = szko-
dnego ; mnie wydaje się praicdopodobmejszym , że tu czytać należy —

skład: 1) peccora dicta siad 716; sclad ib. debet dare pecoribus
składem 1520; decem sexagenas składem dobrim bidlem 1609; peco-
ribus składem 1781.

2) sJcład utriim paratis pecuniis debet sołui dampnum aut com-
positione v. scładem 532, 1320.

skfyń: o kthorc) skrziny 829.

sł^caiie: ad compositiones ku szlączczanu 1615.

smova: podluk smożi 1210.

sqpeY : stsłw. sąpbri> suus adyersarius szcpyerz 1469, 1594,
2014; szyperz 2019.

spat: super pastionem o spaś 1292.

spo7'a liec causa v. spora 986.

sprava: ipse surgens metąuintus cum belłistis do sprav/y 692.

sprężaj: O ktbory sprzęszay 903; Potr na raoyy szonc żałował
tego ona ne wiprzęgla 903.

stargovać: Jacom ya sztargovał o Fałanczicze 239.

stawisko : quia veniens in lacum v. przekopałeś non grobę na mem
stauisku 184; vszules graniczc) na mem stauisku 184.

stryj: strig 1600.

299

ś\ei^ć st^^lw. 8vistT: ex parte uxoris sue et araitc sue dicte Swescz
224, 128G. 1287, 12G8.

svojik: et de peplo sw(){,'ik 1237, 1238.

synowica: virgo de Radom, Pctri et Martini szinowicza 1336.

^iijt': O ktorc sziiye Stanisław na mya zalowal, tegom mv ya
praw 1799. "

lyro\d: syrokioh grossi 1438.

tele-ż: teless 984; noioo pol. tyle-ż, lo narzeczach śląskich
tela, teld.

ujaehać: eqiiitavit per meam hereditatem iigaclil mi dzedzinc) 1032

ureńić: esz gy pirwey vrenil 201.

usuć: Yszules graniczc) l84.

użytek: gen. uźytka i użytku 79, 796, 407 itd.

valcyns : nomine census dicti walczinsz 232

vano : renunciet a dotalicio suo v. wirzecze szc wana 353.

\anny : literam dotalicii alias wanny 1206.

rardąstioo: kmetho Mathias sedebat in wardansztwo apiid dnam
Powalina et ius solyebant et laborabat sicut alter wardąszen in chi-
cze 1828.

\anovać: wanowacz 420.

vlodaY: wlodarius 976, sed familiaris suus dictus wlodarcz 486.

vnęka: pro sua avia v. wnęka 2054; porównaj nazwisko : Wnę-
kowski.

wansoch 1607.

vece: et in iudicio radomiriensł v. Velke wecze 490.

yqzańe: dare v. wansane- 1188 ; fwczane 1307; wczane 1984.

Ytcny: perpetuam divisionem vulg. wecznego dzalu 1314.

ińnotnit, winny: wynowath 143, 146, 150, 199; ne winowata
1995; od tego i^rsymiotnika utworzony jest rzeczownik'. "^yinoyat-Łca
*vinovaćea = vinovajca.

Yidzeńe: liabent visionem v. vidzene in hereditate 437; habent
intuitum v. vidzene 819, 1988.

vożny: quia veniens ad me woszni 249.

vraca.G s§: Jaeom ya nebral bogufalowa plota szeszkrocz nawra-
czayó sz 952 (1 r.); uwraczay() szc ib. pobrał wraczayc s(J) wozem 1370.

vńeść V dom: Jaco ya w Micolayow dom mansza swego wnosla
dwanaczcze kop bidlem y ponaudzi 1162.

vklad: commune dictamen iuris v. pod szemsky wclad 579.

vydżdeńe: dimensuracionem v. vidzelene 900.

vyjednaiie: Jacora ya ne przeorał po vyednanu Stasskowa dzer-
szenya 1312.

vyprava: Jacom ya raraczil Gamborzewskemu za Pacosza pancz
dzesanth grziwen za wiprawę 491.

vypravić: Jaco Sand Bogusławę s weszego wypr[awil] 683.

300

ryfvc śę: wirzecze szf) wana 353, debet se resig^nare virzefz 353.

vzdać: wszdal suam prz() 95; commisenint suam vulgariter prz()
(107) ; contulit przO 238 ; a ma mu ye na gody wszdacz (= wieś oddać).

zać (=za-jić, zajść): intercedere zacz 1470.

zachodżca : cum suo intercessore vu]g. zachoczczę 980.

zaj(i<^ (bydło) : szayóla me bidlo 693.

zacci/k: tunc idem Janusz unam strugem roborum dictam szacz-
czyk V. wauszosu 311; tunc medium szaczik roborum dictorum wan-
szosz 458.

zakład: penam vallatam al. zaclad 1176.

żalovać'. skarżyć 1468, 602, 1559 itd.

zapis: et habeo descripta v. zapis 1085.

zapust: ad festum septuagesime al. stary sapust 1655.

zaśće (*zaśLstije, zaŚLŚće), transitus 800,

zastav: Jaco Barthlomey u mne ne szedzy na szasta wye w mey
dzedzynye 1918.

zavód: quod tenet racione obligacionis v. zawodem 1984; sdna-
menyky 134.

żenę: zoną 1730.

zmńeńe: O które drewo Scepan na my zalewał, o to my sc on
poddał na sginene 1607.

znam przyznaję: quod fateor vulgariter znam 1295.

żołove iyecy): res granarii rzeczł solowe 1227.

żona: szona 1006, 1089.

Uzupełnienia i sprostowania:

Str. 23 w. 10 z dołu dod. śestf e ; str. 24 w. 19 z d. ma być:
neutr. ; str. 24 w. 2 ma być: por. str. 28; str. 25 w. 9 ma być: e
w telez = teless 984; w języku późniejszym przeszło w ?/; str. 29 w.
2 z d. : ślahmyca, toż. str. 30 4; str. 33 12 z d. ma być Instru-
mentalis sg.

SPIS

wyrazów i wyrażeń używanych na Podhalu,

jako uzupełnienie poprzednich zbiorów,

przez

Bronisława Dembowskiego.

Baba, staroświeckie piece góralskie zatykały się zakładaniem
w komin na kiju osadzonej zatyczki , zrobionej ze szmat i pakuł,
tz. baby.

Babidrka , akuszerka (U' Wrześniowskiego '} ,^babica, baba'').

Babie usy, pewien gatunek jadalnych, dużycli grzybów.

Babrać, kraść na szałasie, także robić szkodę w cłiałupie, cza-
rować mleko, a czasem klagać mleko.

Bajdk, bajarz, gawędziarz.

Bakwdn, najzylber.

Bartłomiej ski (miesiąc), Wrzesień (u Wrześniowskiego: Sierpień).

Baifsy, faworyty, (Wrześniowski ,^bajiisy'-^).

Bącki, dwie metalowe obrączki z tyłu lufy od strzelby, służące
do zakładania stempla.

Belica, Artemisia vulgaris (Rostafiński).

Benedyk, roślina, Geura urbanum (L.).

Bez: „móioić bez z^by^'', mówić niechętnie, albo też czasem,
mówić językiem poprawnym , książkowym „nie po góralsku^' ale „po
pańsku.^^

') August Wrześniowski. Spis wyrazów podhalskicli. Kraków, 1885.
Nakład Towarzystwa Tatrzańskiego.

302

Bezpiecny , spokojny, bez troski, bez trwogi, np. „Cóześ taki
hezpiecny, złodziejóio pełno, a cliahipyś nie zatcar?'^ —

Boźii drzeicJio, chłopskie, czarne albo zielone, Artemisia abrotanum.

Boże drzewko, babskie czyli białe, Artemisia pontica (Rostafiński).

Bieda, menstruacyja.

Biega, przy ręcznej sieczkarni {rzezacka, albo rzezacnd skrzynia),
kawałek krzywego drewna, które poruszane nogą wprawia w ruch
sieczkarnię.

Bieganiec, piec biegany, staroświecki duży piec góralski , pod-
stawę ma ubitą z iłu, wyższa część murowana, kanał dla dymu nie
przeprowadzony w prostej linii, ale złamany dwa razy.

Biele, gatunek grzybów, Agaricus piperatus.

Boldk, wrzodzianka, wrzód.

Bont, bonty, żerdki w budynku wiążące krokwie pod grzebieniem,
tj. u wierzchołka.

Bosak, wóz nieokuty, staroświecki.

Bremholce, hremholki, mosiężne ozdoby na szyję w kształcie kulek.

Bronka, w obońce, wystająca część klepki z otworem do szpuDtu.

Bucny, grzeczny.

Bnjny, gruby.

Biijnawy, za gruby, np. „siikno hiijnatoe^^, sukno za grube.

Bukowiec, moneta 4ro-centowa.

Bycidr, chłopak dojrzewający, włóczęga nocny.

Calizna, po skoszeniu owsa albo tłoku tj. ugoru, pozostała
w brózdach i w dołkach pasza dla bydła.

Cekany, ludzie czekający ze zbożem kolei we młynie.

Cewka, panewka u strzelby, szpulka do nici.

Chałdamas po skończonej robocie zwyczajem uświęcony poczę-
stunek dla robotników.

Chumisko, tokowisko głuszczów „glnchnnie si^ chamią'-^ iy tokują.

Chodny , trwały, np. „chodne drzewo, chodna koszula, cJiodne
kierpce".

Chowaniec, chowanica, dzieci przybrane.

Chtijaioica, (Wrześniowski ^fnjaicica") zamieć, śnieg albo deszcz
z wichrem.

Chuścidk, gęste w lesie drzewka lub krzaki.

Chyba, ale, tylko — np. on ta dzieci nie ma chyba jedne córkę.

Ciągać, drąg z hakiem, służy kowalowi do wciągnięcia gotowego
okucia na drewniane koło.

Ciążadło, żerdka przy miechu w kuźni, którą się miech porusza,
a także żerdka łącząca jarzmo z pługiem.

Combie się cubrzyć, ptaki na wiosnę combią się, albo się cubrzą.

Cudzić, owies cudzie przez przetak albo recłcę.

Cwiercina, miara gruntu, tj. ćwierć roli.

Cyrniawa, duża gromada ludzi, albo czarne deszczowe chmury.

O/tod" (rachować), juhasi owce na szałasie „cytają^ (liczą, rachują).

303

Cdrne ziele, Sanj^uisorba officinalis (Rostafiński).

Cy ściec, roślina.

Daremnidk, próżniak (Wrzcśniowski ,^darembak").

Dojarnik, półka w szałasie na mleko.

Donosić, słychać — iip. ,^jok tam ii was donosi?^ co u was
słychać?

Drejaka, Scabiosa columbaria (Rostafiński).

Diewiarz, spuszczający rzyżnią sajty z lasu na górze położonego.

Drngać, prząść z kłaków na kołowrocie powrożniczyrn przędzę,
grubości szpagatu.

Druvikać, brzdąkać, np. „nie daj se babie na nosie drnmkać'^
tj. nie daj sobie żonie przewodzić.

Drygdnt, ogier (u Wrześniowskiego „łajdak");

Diirkać, uderzać, stukać; a także o deszczu ulewnym mówią
że j^durka.^'

Dych, tahmenie: jednym dycheni przespał dwa dni.

Dyga, w gęślach podłużna deseczka po pod strunami.

Diooić , mówić komu wy — a nie ty, np. y,Jd tam divojc koż-
denra, choćby juk młodemu pachołkowi, to mu dtcoję-"

Dwornidk, wieprz źle karmiony, którego zabić nie warto, zosta-
wia się na dworniaka na to, żeby na rok przyszły mógł zostać kar-
mikiem.

Dziad, gruba 5cio - calowa żerdka, łączy w budynku stratniaki
z bontami.

Dziady, stare sprzęty, rupiecie.

Dzierzmota, dzierzęga, człowielc wątły, niewyrośnięty i słaby (^wy-
raz mało używany).

Dzięgiel, rodzaj ostu.

Dziuk, clioroba bydlęca, 'np. ,.ikrowf dziuk j)oraził i zdechła.^

Ferecyna, gatunek paproci, Fteris aąuilina.

Folga, żerdka do karczowania pniaków, jednym końcem pod-
waża się korzeń pnia, a drugi koniec kilku ludzi stara się nachylić
ku ziemi siłą rąk, albo też całym ciężarem ciała.

Folii s , sukno tkają górale na warsztatach po chałupach, ale fo-
łują go, tj. nadają mu spoistość w t. z. folusach.

Gadzik , pewien rodzaj wyszycia zabarwioną wełną na góral-
skiem ubraniu, rysunek ten powtarza się też w rzeźbie jako ozdoba
na wszystkich prawie góralskicli sprzętach, na łyżnikach, listwie, stoł-
kach i formacli do serów.

Ganek, miara płótna, mniej więcej cal.

Gaz, nafta.

Gęglawy, jąkała.

Gęsidrka, roślina — alchemilla.

Giby, rodzaj kołowrotka, z którego nici z łokietka mota się
na cewki.

304

Glotjy, porosty wodne przy żródliskacli.

Glośnica, główny otwór w piszczałce i otwory w gęślach.

Głowdc, naała rybka z dużą głową, przebywa w potokacli pod
kamieniami.

Giowdc, głowatnik, Centaurea jacea (Rostafiński).

GnieioosZj Impatiens nołi tangere (Rostafiński).

Godzinik, zegar (Wrześnio wski ,^godziny, godzinki").

Gołąbki, pewien gHtunek grzybów, białawycli, jadalnycłi, „psie
gołąbki,'-^ Russula emetica.

Graźnia, rozpadlina, dziura w skale albo w ziemi.

Gracki, na bukowej trójkątnej deseczce osadzone jednym rzędem
żelazne zęby, służą do rozczesywania kłaków lnianych.

Grodzka, duży żłób dla owiec, w którym siano przywala się
,^ziobra'ini" żeby go owce nie rozwlekały.

Gromnicnik, miesiąc Luty.

Groniówkn, gatunek skały miękkiej i suchej, przydatnej do bu-
dowy pieców.

Grzech, djabeł.

Grzecny, dorzeczny.

Hdnielnik, aspirant na juhasa, w strądze nagania owce dojącym
juhasom, bierze pcłowę płacy juhasa.

Hebdziak, (Hebźaiak), Sambucus racemosa (Rost.).

Hurdzyk, roślina.

Hurda, żętyca z kotła lepsza, zebrana z wierzchu, a gorsza, zo-
stająca na spodzie, nazywa się ^^zwarnica.''''

Hurmaioica, burza z wichrami i piorunami.

Hutny, silny, zdrowy.

Hu zew , huzdeic, huzdeicka, 1) skórzana obrączka, spajająca
w pługu grządziel z kolcami, tj. z kółkami ; 2) obręcz na liadż, zro-
biona z całego młodego smreczka (t. z. także skręt").

Jacy, jak, kiedy, np. : pójdem do lasii , jacy skońcem polepę
na izbie.

Jadwient, adwent.

Jadwientowy (miesiąc), Grudzień.

Jakóbski (miesiąc). Sierpień.

Jamróz, Ambroży.

Jarki, ostry, tęgi, np. „ług jaworoioy jest jarki," czasem o czło-
wieku szorstkim i ostrym mówią, że jest ,Jarki."

Jarmica, w staroświeckiej góralskiej izbie nad żłobem krów
i cieląt przytwierdzona do ściany półka do stawiania mis i garnków ;
ztąd nazwa, że służy także do unieruchomienia (ujarzmienia) głowy
bydlęcia, żeby jedząc, nie wyrzucało strawy ze żłobu, a to za pośred-
nictwem dwu mocnych zatyczek, idących pionowo od podstawy jarmicy,
aż do żłobu.

305

Jasia, nad owczym żłobem drabinki do fsiana, na obie strony.

Jasienie, pewien gatunek gizybow o powierzchni cbropowatcj.

Jata, podręczna szopa, na prędce i byle jak sklecona.

Jedlowy grzyb, pewien gatunek grzyba, z pozoru dobry Jadalny
grzyb, rozłamany zabarwia się zielono.

Jedzący, czasom jadowity" tj. jadalny.

Jedzie się, jątrzyć się, o ranach, np.: ^Jak cie pies vzre, to
się rana jedzi^^.

Jeleni język, roślina, Scolopendrium officinarum,

Jerzynie, Irze, iskry w górę lecące przy watrze, lotny popiół.

Jesieniowisko, jesienny wygon owiec lub bydła na pastwisko.

Ikrzyca, gatunek ozimego żyta, sieją go w rąbaniskach, ziarno
ma chude, kłos nie wielki.

Ispenta, dyspensa kościelna.

Juzyna, podwieczorek.

Juzynoioac , jeść podwieczorek (wyraz najwięcej rozpowszechniony
w dolinie Nowotarskiej).

Kalać, skalany, zabłocić się, powalać.

Kalenica, trzycalowa trójkątna żerdka, przybita na wierzchu scho-
dzących się krokwi, przykryta z obu stron stykającemi się na zwierzch-
niej linii dachu gontami.

Kaletki, zakończenie staroświeckiego gorsetu.

Kania, noga, gatunek jadalnego grzyba, nie duży, szarej barwy.

Kanie sadło, roślina, Sediim telephium.

Kapica, krokwie pod grzebieniem, tj. u wierzchołka budynku,
spojone są w ten sposób, że jedna krokiew zakończona jest czopem,
który wchodzi w kapicę, tj. w dziurę wydłubaną w drugiej krokwi.

Kapślik, kapiszon.

Karkoska, smolny i twardy sęk jodłowy po przegniłem drzewie,
świecili tem dawniej po chałupach.

Kępidk, smreczek mały, niewyrośnięty, krzaczasty,

Kiprzyna , (Wrześniowski „Kipszyca^'), roślina, Epilobium an-
gustifolium.

Klucz, krzywy kawałek żerdki, na którym wiesza się kocioł
z żętycą.

Kiapacz, pewien rodzaj owczego dzwonka.

Kładka, grdyka, krtań.

Kieltować, wydawać, ponosić koszta.

Kielcyk, wydatek, koszta.

Kobyla warga, grzyb biały duży, sok ma gęsty i biały; niejadalny.

Kolenicne drzewo, drzewo pogięte na wszystkie strony.

Końtek, końtecek, kawałek, troszkę, odrobina.

Koplina, łysina wśród masy śniegu zimowego.

Korcówki, w dużem kole wodnem tracza, albo młyna, pojedyncze
skrzydła, nabierające wodę.

Kosa, Iris germanica (Rostaf.).

Kosdr, zagroda w polu dla owiec.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 39

306

Kózka, drewniana pochwa na osełkę, którą przy koszeniu nosi
chłop u pasa.

Krążyć kapusta, szatkować liupuste, l^rążaki, szatkownira.

Krępieć, chłopak tęgi, małego wzrostu.

Kiowidrka, pewien gatunek niejadalnego grzyba, barwy ciemno-
czerwonej, rośnie gromadami.

Krząsfka, skrzyp, Eąuisetum.

Krzept, podłużny kawał słoniny z grzbietowej kości wieprza.

Krzyźoicnik, roślina.

Kurze v. kurskie ziele, Tormentilla erecta (Rostafiński).

Lahdóioka, błoto z deszczu. —

zaiahddny, zabłocony.

Lataiccowe ziele, roślina.

Lelija polna, leluja polna, Campanułla.

Lemze, ledwie, zaledwie że.

Lic, ulewa, deszcz nagły.

Lipienie, ryby wielkości pstrąga, z grubą łuską.

Liska, Corylus Avellana (Rost.).

Liski, grzyb, Oantharellus cibarius.

Listok, Aąuilegia vulgaris (Rost.).

Listwa, w białej izbic, duża, wzdłuż całej śfiany zawsze ozdobnie
rzeźbiona półka, na niej gaździna rozkłada półmiski (tj. talerzej ; nad
listwą wiszą obrazy.

Lumer, Numer.

Lutościwy, miłosierny, litościwy.

Luto, żal.

Lutry, wyrzuty na skórze, odra.

Łachmanda, nicpoń, a także, wędrowny handlarz szmatami.

Łatka, człowieka surdutowego, jeżeli ubogi, a zwłaszcza jeżeli
ma do tak zwanego „państwa''^ pretensyją, nazywają górale przez szy-
derstwo łatką.

Łoboda, roślina.

Łozo, przykład, drewniana nasada strzelby.

Łub, człowiek nieużyty, skąpy i twardy.

Mądra, macica (anatom.).

Mały maj, maj.

Maryjasy. dawne pieniądze srebrne z Matką Boską.

Maryi miętka, Tanacetum balsamita (Rost.).

Mąt, zamieszanie.

Marunki, Pyrethrura parthenium (R.).

Matonóg, roślina, Lolium temulentum.

Miądlak, jedna garść lnu przetarta w trojaczce.

Michalski (miesiąc), Październik (u Wrześniów. „Wrzesień").

Miegieś, obżartuch.

307

Mifd za co , szanować !<o<^o, np. „oni sie tn to chnlujńe loftytka
majom za co,'"'' tj. szanują się wzajemnie.

Miesiarz, rzeżnik, lub liandlaiz mięsem.

Aliętkn, m. biała, Mentha crispa, m. czarna i m. polna, Stachys
palustris (Rostafiński).

Alięzdra, naskórek.

Mila, na ścięci ułożony stos drzewa na węg^le.

Minca, pewien rodzaj wyszycia zabarwioną wełną na ubraniu
góralskiem.

Mincie, pomirwiony. tj. poplątany, np. „i i nich tam, i ■^ chałufie
pomiriciono,^^ powiada góral o rodzinie, w której są dzieci z dwócli,
albo z trzech małżeństw.

Młddz, na Liptowie mładnik, potraw, otawa.

Mleko kiscone, mleko kwaśne.

Mleko kwaśne, maślanka.

Modlą, wzór ( Wrześniowski węgieł, kąt prosty).

Modro wiec , madroiciec, modroice ziele — Scroplnilaria nodosa
(Rostafiński).

Mokwa, pogoda dżdżysta, deszcz ciągły, lub śnieg tający.

Morowica, krew człowieka umarłego.

Morzysko, każda choroba, polegająca na silnym bólu brzucha.

Mosnroicy, mosuroica obońka, albo dziśżka t. j. obońka lub
dzióżka bez bednarek (klepek), wydłubana z jedn?j sztuki drewna.

Mraźnica, w halach albo w leśnych pastwiskacli zagroda dla bydła,
koni lub owiec, zrobiona z całych smreków, nieokrzesanych z gałęzi.

Nddołek, spód koszuli kobiecej, zawsze z płótna grubszego, przy-
szyty w pasie do zwierzchniej części koszuli.

Namieniać, „namienia na świtanie," pierwszy brzask wschodu,
świtanie.

Nagiątek, nagietek, Calendula officinalis (R.).

Ndmóiciny, zrekowiny, rcbią się po odbytych „'p7'zepatrzowinach,^'
które są pierwszym ofi'yjalnyra krokiem do małżeństwa.

Naposłoń „Buk naposłoń kifty" — jest drewnem dobrem na
sprzęt, — ale „na opak kręty," nie dobrze się szczypie.

Nart, narty, przegubie, podbicie.

Nasady, w saneczkach dwa poprzeczne wiązania, przednie i tylne,
w gnatkacli jedynie tylne wiązanie, nazywa się nasadem.

Naski, nasz, swojski, tutejszy, np. sukno albo płótno naskie —
tj. zrobione we wsi - a nie kupne.

Ndtóń, 1) kłoda, 2) to miejsce na którem kłoda leży, do rąba-
nia drzewa na „oborze" tj. na podwórzu.

Naucony , przywykły, przyzwyczajony, np. „/a nienaucony jeść
burdków.'''

Nancnica, kobieta ucząca ludzi we wsi katechizmu.

Ndicsie, nazwa niektórych zagród, pastwisk i pól gazdowskich,
zwykle w samej wiosce położonych, (nigdy nazwy tej nie spotyka się na

308

polanach). Właściciele owych zagród i pól nazywają się Nawsiami, „Nd
wieś"^ „do Ndwsid]^ jednakże spotkać można pojedyncze pola i zagony
zwane „Ndwsie,'^ wchodzące w skład odrębnych nomenklatur chłop-
skich, i wcale do .^Ndwsiów^ nie należące.

Ndtoój, wałek w warsztacie płóciennym do zwijania przędzy.

Niepilec — (j^niepili, niepilak'^), obcy.

Nieróicnamoc, wielka choroba, konwulsyje.

Noiooć, nowina, nowizna — ziemia pierwszy raz pod uprawę wzięta.

Obacyć, ohacoicać, ocucić, cucić zemdlonego lub chorego człowieka.

Obijaiiiec, rzemień nabijany guzami, ozdoba, wyszła z użycia.

Obldk, kij juhaski.

Obstdrny, człowiek nie młody, zaczynający się starzeć, np. ^ob-
stdrnd baba.'''

Obtółki, gęśle, skrzypki, wyraz rzadko używany.

Ocap, ocapy, te płazy w izbie, które idą ponad drzwi i okna.

Ocel., stal, np. ocelowy pilnik, ocelowa ciupaga.

Ocelka, ocełka, krzesiwo.

Odbita, klacz odbita, klacz odstanowiona.

Odjjowieśc, odpowiedź.

Odwiecerz, juhaskie popołudnie, tj. od śródwieczerzy do za-
chodu słońca.

Odi(ziemiec, odziomek drzewa.

Ojcyzna, ojcowizna, grunt po ojcu odziedziczony.

Omidk, omidg , tojad mordownik, Aconitum napellus (Wrze-
śniewski ,^łomiak'-').

Omidźdźyć, zomidźdżyć, „owca lub koza się zomidżdżyła" tj. za-
chorowała lub zdechła, najadłszy się omiagu.

Omiesne, omięsne, płótno omiesne tj. płótno cieńsze.

Osad, rozchodzenie się w jesieni juhasów z owcami ze szała-
sów do domu.

Osedzieć, oszronieć, szronem się pokryć.

Osieicek, ziarno na zasiew.

Onycdrz, kramarz wędrowny > sprzedaje nici, igły, tasiemki za
gotówkę, albo najczęściej wymieniając za stare szmaty i „onycki'-' (na
Mazowszu „gałganiarz"; a w urzędowym języku Galicyi „domokrążca" i.

Ośmina, miara gruntu, ósma część roli.

Ośnik, długi nóż, z dwoma trzonkami do strugania i obrabiania
drewna.

Osłonka, deska na spodzie wozu lub sani.

Osłony, deski z boku wozu

Otaició się, rozkrzewić się: zboże się otaioiło.

Otok, wysięk, surowica.

Owijka, Cuscuta, kanianka (pod Warszawą „złoto"), roślina paso-
rzytna, psująca zasiewy koniczyny; pasorzyt lnu także nazywają owijką.

Ozedrzeć się, głośno krzyknąć.

Ozgardyja — zamieszanie, nieład, na Mazowszu „rozgardyjasz."

309

Pachołek, w traczu, na korbie wodnego kółka osadzono drewno,
na którem przymocowaną jest piła.

Pacgfśne, płótno pacześne, robione z paczesi fj. kłaków Inianycłi
lepszych od zgrzebl.

Palecne kolo, we młynie pod ^jjójdem," koło nabite kołkami,
które wprawiają w rucłi ,^ceivi,^^ osadzone na wrzecionie, obracająccra
kamień młyński.

Paprotka, Polypodium vułgare (R.).

Parobczy((, być parobkiem, nie żenić się, cłiodzić do dziówek w zaloty.

Parzenica, l) pewien rodzaj formy drewnianej do serów, rzeź-
bionej ozdobnie, 2) sery takie w kształcie serca (dawano je d.iwniej
w podarunku dziewczynom) , 3) pewien rodzaj wyszycia zabarwioną
wełną na spódnicach góralskich.

Pasterka, kołek wbity w ziemię, do którego przywiązują na po
stronku za jedne nogę konia na pnstwiskn, (czasem „pasterką" nazy-
wają niesłusznie „zwyrtlik").

Pazdur, 1) pazur, 2) pazditrki, pewien rodzaj wyszycia zabar-
wioną wełną na ubraniu górałskiem, 3) rysunek ten powtarza się także
w rzeźbie, przy, ozdabianiu sprzętów, opieradła stołków zakończone są
często pazdurami , a dachy staroświeckich domów zawsze są niemi
z dwóch końców ozdobione, nakoniec 4) pazdury, — pewien gatunek
grzyba, z jednego korzenia wyrasta mnóstwo cienkich wyrostków.

FępaivinQ, czysta trawa (WrześnIowski „pęjiatoica''').

Piesek, pieski, 1) pewien rodzaj wyszycia zabarwioną wełną na
ubraniu górałskiem, w kształcie zepsutej lilii burbońskiej; 2) piesek,
psik, mały stołeczek o trzech tz. samorodnych nogach, tj. nie wpra-
wianych, ale z deską do siedzenia, jeden kawał drewna stanowiących,
używa się w szałasach pod „puciorf.'^

Piestrak, gatunek trufli.

Piętka, na krokwi, krokiew zapńętkowana, tj. zaciosana do karbu
na ^płatioi,'-^ na której się opiera.

Pikny , piknie, piękny, pięknie, „piknie^ używają często gó-
rale w znaczeniu „tęgo, zupełnie," np. „Maciek spadł z tvrni, piknie
mu łeb ozerioało^ .

Piskać, grać na piszczałce.

Plemień, tryk, baran pozostawiony w stadzie na rozpłodnika.

Ploso , głębia wody w rzece , a jeżeli dziura w potoku wybita
i woda wir tworzy, to go nazywają „bdniorem.'-^

Piania, szerctko rozlana nie głęboka woda.

Plasconka, (Jakób Waga „plasknnki") , konopie męskie, bez
nasienia, używane przez baby wiejskie na spędzenie płodu.

Płatno, trudno.

Płatny, trudny, np. : płatna droga na Witów. Wyraz, wycho-
dzący z użycia.

Platioie, ostatnie okrąglaki w budynku, zakończające zrąb, na
których opierają się spodkiem krokwie.

310

Pióz, dwucalnwn trójUątnn deskn w pługu , na której os.idzony
jest lemiesz, słupica, która łączy płóz z grządzielą i dwie nogi.

Podejmą, część wozu, łącząca śnice.

Podliźnik — (Wrześniowski „liodlizowaćz") — także „fałeśnik,''
pochlebca, człowiek fałszywy.

Podnóże, w warsztacie tkackim, rodzaj pedałów, któremi wpra-
wia się w ruch nicielnice.

Podołek, „w podołkti nosić", „do podołka włożyć,^ tj. nosić
co w zapasce, włożyć co do zapaski, jak to robią kobiety wiejskie,
podniósłszy do góry ręką dwa dolne rogi zapaski.

Podpierśnik, w warsztacie płótno wyrobione nawija się na tz.
j^podpierśnik."

Podrybek, łosoś.

Podstdl, Lunaria rediviva.

Podstrzałoice ziele, postrzałowe ziele, Bidens tripartita (R.).

Podwijdlki , dawniej obuwali się górale inaczej, niż dzisiaj:
ouuczki zakładali na wierzch spodni, krępując je rzemieniem, a nogę
dla wyrównania obwijali od spodu szmatami, t. z. jjodwijdlką.

Pójd, wywyższona ponad kołami rałyńskiemi podstawa , na któ-
rej osadzone są kamienie młyńskie.

Pojeden, niejeden, niektóry, np. pojeden icódki się tcyprzy-
sięgnie, a harakiem się obżera.

Poharabudzić, popsuć, poniszczyć, pomieszać.

Poleickcij rosół.

Poleicdnka, śmigus w drugie święto Wielkiej Nocy.

Połedninn, obiad.

Półgdrstek, dwa miądlaki lnu czesane jednocześnie na szczeci
(zrazu na zgrzebnej a następnie pacześnej) stanowią półgdrstek , 10
półgarstków stanowi kądziołkę, a 10 kądziołek jeden klub.

Pólka, półki, w izbie góralskiej rodzaj kredensu, czasem na pod-
stawie, którą tworzy mała szafka, a częściej wprost przytwierdzone do
ściany, wisi w ujęciu jednolitej ramy kilka szeregów półek, z których
jedna lub wszystkie w jednym kącie zamykają się ruchomą, misternie
z drzewa wyrobioną kratką. Półka, jak wszystkie zresztą sprzęty gó-
ralskie, odznacza się oryginalnością rysunku i ozdobiona zwykle rzeźbą.

Półmisek, talerz.

Półskrsynek, mała spodnia szuflada w skrzyni.

Popśnic, 2yopśni(f się, zepsuć się.

Porny, mocny, tęgi, np. „bródka jjorna, pieprz po7-ny."

Posiady, odwiedziny — „iść do kogo na posiady."

Zaostrzyć, „postrzygli go," wzięli go do wojska, ostrzyżony,
rekrut,

Posynąć, „posyneno mnie w krzyżach" albo „bez poły", mięś-
niowy ból grzbietu albo krzyża.

Poiclóczysty , „taką powłóczystą gwarę mają Indzie na Lu-
ptowie" — tj. że przeciągają.

311

Poziór, biiczność, nw;i^'iv, „r/od" J^02^or," pilnować ( Wuześniowski
„pozór"). _

Poziormp,^ poziomo mówią górale o micjstii, zkąd widok roz-
Ifgły i gdzie słońca dużo.

Prfdi/, woda szybko bieżąca w potokach górskich kamienistych,
tworzy „pr^r/y/."

Przebioriiy, przeklaśny, wybredny.

Przepadzisty, dużo Jedzący, a zawsze głodny i chudy, na Ma-
zowszu „przepadziwy."

Przepatrzoioiiiy, (nigdy „oględziny"), pierwsze odwiedziny u pan-
ny, po których dopiero następują „ndmóiciny.'^

Przepytyioac' , przepraszać {„pytacy^ prosić) , np. „przej^ytttjem
tvas bar-z piknie, cobyście się na mnie me gniewili.'''

Przespać się, mieć dziecko nieślubne, np. „pi zespala się Kaśka
od Kuby^ tj. że Kuba był ojcem jej nieślubnego dziecięcia.

Przespanica , matka nieślubnego dziecka (nigdy „cudzołożnica,"
jak chce mieć Wrześniowski).

Przewłdddm^ ds, przeicłddac, np. : „roboty iv chałupie belo
dużo, ale my jom przeivldd(di'-^ .

j^Przez uroku'''' albo ,^psie ocyska" (na M.izow.szu „)iapsa urok''') —
powiada człowiek dla odpędzenia uroku, wchodząc do cudzej obory,
dla obejrzenia koni lub bydła.

Przeiimcircie, letarg; człowiek przeumarty, człowiek w letargu.

Przyjedndc, najęty chłop do pługa.

Przyjmą, kawałek drzewa poprzecznie łączącego włóki, który
w środku na sworzeń do tylnego nasadu gnatek przymocowany, łączy
gnatki z włókami.

Przyiaz, ostatni u góry okrąglak w ścianie boiska, po którym
przechodzi się na poddasze szopy, ma wyciętą wrębę dla łatwiejszego
wciągnięcia się ręką.

Przypory, dwa otwory na przodzie w spodniacli góralskich.

Przyścidnek, na boisku przy ścianie mała zamykana przegroda
na sieczkę i ziarno.

Przysobic sobie, przywłaszczyć, przysobii sobie kawał roli,
lasu — albo też pćrć przpz cudze pole. Wyrażenie to nadaje się naj-
lepiej w tych przypadkach , w których własność powstaje z tytułu prze-
dawnienia.

„Psy paść,'"'' prowadzić życie rozpustne, rozwiązłe.

Puk (puch), stęclilizna.

Pyta, pytka, pennis.

„Rad loidziec,^' lubić, kochać, mieć sympatyją, np. „oni cię ra-
dzi widzr^ — i jd cię zatvsze rad widziałem.'-''

Rak, „Rymdc" tj. stempel od strzelby, zakończony jest „7a-
kiem,'^ tj. grajcarkiem do wykręcania naboi.

Rańtuch, prześcieradło haftowane białe, noszone przez góralki,
zamiast chustki, na ramionach.

312

Razić, śmierdzieć, np. „uchyl się Kuba ku d£wierzom, ho razi od
ciebie. "

Rękawice: „iv rękawicach pracoicać^" tj. pracować aby zbyć,
od niechcenia, np. „dam ci robotę, ale się przyłóż do niej przez rę-
kawic.'^

Rola, miara gruntu.

Rozduchować, rozduchać, rozdmucliać, np. ,^ Tam gazdostwo nie
było hrube, oni dopiero z iskry ognia rozduchoicali," opowiada gó-
ral o ludziach na dorobku.

Riiły, rury strzelby.

Rumolić , o deszczu ulewnym, mówią że „rnmoli."

Ryzować, ozdabiać rzeźbą sprzęty, stołek ryzowany, sjnnka ry-
zowana.

Rzezdk, tryper.

Rzyźnia, z trzech żerdek zbite koryto, do spuszczania sajt z gó-
ry na równinę.

Samarysek, Tamariscus (Rostafiński).

Samorodny, sprzęt drewniany, złożony zwykle z kilku osob-
nych części drewna, np. stołek, obońka, nazywają górale wówczas
„samorodnym,'-^ jeżeli wyjątkowo wykończonym jest z jednej sztuki
drewna, albo też z mniejszej liczby pojedynczych części, aniżeli to
zwykle bywa. Tak zwany „piesek"' albo „psik^^ jest stołkiem samo-
rodnym a „mosurowa obońka" jest także samorodną.

Sanica, sanna.

Santa, Nepeta cataria (R.).

Sarłooki, zezowaty.

Sąsiek, somsiek, duża skrzynia „na izbie," tj. na poddaszu, zro-
biona z gontów, służy do przechowania ziarna (a skrzynia zrobiona
z desek, z przegrodami wewnątrz, nazywa się szafarnią).

Sedzelina — sadź, osadź, t. z. na Mazowszu „biały mróz" na
dachach i drzewach.

Scieć, przestrzeń ziemi zrównana do palenia węgli.

Sidcisko, las zasiany w rąbanisku.

Siedaki, kawałki drewna, na którym siadają juhasi, dojąc owce.

Siekawica, gwałtowny deszcz lub grad z wichrem.

Siemienidk, gatunek drozda.

Siompawica, drobny a gęsty deszcz ze mgłą.

Siompi, deszcz drobny pada.

Sitnik, roślina.

Siwki, pewien rodzaj grzybów niejadalnych.

Siziniarka , dewotka, wyraz nie zbyt dawno powstały, ale roz-
powszechniony na cułem Podhalu, pochodzi od nazwy miejscowości
wsi kościelnej Siziny, pod samą Babią Górą. ze wschodniej strony po-
łożonej.

Skoblica, narzędzie dwuręczne do wyrabiania korytek.

313

Skolorzyc się, ,,owca się skolorzyła," choroba „skurłata'' tj.
wymienia.

Slepd, ślepicd, drewniane narzędzie ciesielskie do mierzenia ką-
tów, roilzaj węgielnicy.

Slebod'1, swoboda.

Shniogórz, także zwany szałaśnikiem, (Wrześniowski „Ruticilla
Tithys").

Ślubować, wyrzec się w kościele picia wódki, „cliłop śhibowany."

Słopki, drewniana paść w lesie na lisy.

Śmieszny, dowcipny, wesoły, lubiący się śmiać, nigdy nie używa
się w znaczeniu obelżywem,

Smołyza, roślina krzakowata, jagody czarne.

Śnidt (na Orawie „gan'^) na drzewie ściętem siekierą to miejsce,
w którem drzewo odrąbane od „oduziemca," np. „zanim dasz drzewo
pod piłę, śnidty urżnij.'-^

śnieźnica, deszcz ze śniegiem.

Snowad.ło, duży kołowrót, na który nawijają całą przędzę, przy-
gotowaną na wyrobienie płótna.

Sosyd się, tężyó się, być czegoś pewnym, odgrażać się, np. „Ku-
ba się sosy I, że mnie o ziem praśnie. '■^

Spdróg , w kuźni kowadełko, z jednej strony na obrączki okrąg-
łe, a z drugiej na graniaste.

Spaszt, spaszty, ściana w łożysku potoka, po której woda spływa,

Spicdk, motyka do rudy, do kamieni.

Spodnidrka, kawałek sukna, którym zwewnątrz zakłada się dziurę
w podeszwie kyrpca.

Sprzętny, prędki, szybki, dogodny, praktyczny.

Sprzężnik, sprzężuikami są dwaj gazdowie, sprzęgający do spól-
nej orki parę koni.

Spitst, cyngiel.

„Spodziewać się komu albo czemu, ''^ np. spodzietoam się lałoś
piknemu Inu.^'

bródioiecerz , z paszy wracają jułiasi z owcami do szałasu doić,
między południem a zachodem słońca tj. na śródwiecerz.

śródwiecerz, oprócz znaczenia pory dnia, oznacza także kie-
runek drogi, np. „A^« Stare hory idzie się ze Zakopanego na śród-
iciecerz słonka, a Jaworzyna leży od wychodu słonka.'^

Sródpolu, pora dnia pomiędzy wschodem słońca a południem
więc na wielkim dniu 8 godzina zrana, np. „przyszedłeś do roboty
nię skoro, słonko już było śródpołu.^

Śryż, kra na potokach.

Staciwa, szkielet drzwi góralskich, który obi a się deskami; sto-
larze nazywają to fryzami, są one dwa długie i dwa poprzeczne.

Stadlić , kosaroioać łąkę., na Mazowszu: hurtować , paść owce
w zagrodzie ruchomej dla poprav.'y roli.

Stawiarki , ruchomy płot do oclirony przed watrem przy robo-
tacli w polu, np. kopaniu ziemniaków, służy także do kosAru na owce.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 40

314

Stopka (Wrześniowski „stępa^), duży drewniany moździerz do
tłuczenia soli.

Stępki, słępecki, pewien rodzaj nie wielkich jadalnych grzybów.

Stojaki, podstawa, na której osadzone są giby.

Stratna, w sankach kołki spajające sanice (płazy), z dwoma na-
sadami, przednim i tylnym.

Stratnidk , dwa cienkie okrąglaki, które łączą w budynku oby-
dwie płatwie, więc na nich opierają się szczyty dachu.

Stryfliki. wstawki w ramiona staroświeckiej koszuli, wyszyte czar-
nym jedwabiem.

Strzeble, małe rybki w potokacłi górskich.

Studzielina. 1) galareta, nogi wieprzowe w galarecie, 2) u dzieci
białe wyrzuty w ustach, tz. pleśniawka.

Styk, osadzony na kole w traczu ;, drąg okuty w żelazo, wpra-
wiający w ruch kółko trybowe, które ciągnie t. z. „wóz."

Suka, kawałek drewna, którym orczyk przytwierdza się do gna-
tek albo do sani.

Sumik, sumiki (Wrześniowski „suniki, soniki"), wszystkie te
płazy w chałupie, które są przerżnięte dla otworów, tj. drzwi i okien.

Surowina, z rudy przetopione żelazo.

Swojak, swojakami nazywają krewnycli i powinowatych, ale dla
górala oddalonego od domu w mieście na robotach, albo w koszarach
wojskowych , każdy spotkany sąsiad lub współmieszkaniec rodzinnej
wioski będzie „swojakiem.'-''

Swiecnik, Gentiana pneumonenthe (Rost.).

Świętojański (miesiąc), Lipiec.

Syktarz, rąbiący w lesie sajty (polana).

Synki, w warsztacie płóciennym patyki do przetykania rozsnu-
tych nici.

Sustek, szustek, roślina (Rostafiński ,^suszek, Rhinontłius").

Scerbdk, pewien gatunek trawy.

Szreń, w zimie lub wczesną wiosną tworzy mróz po odwilży na
zwierzchniej warstwie śniegu silną twardą skorupę , po której chodzić
można, nie zapadając, to się nazywa szrenią, (Wrześniowski mylnie
mówi o drobnych krach na potokach, patrz „sryz").

Tdkisne, używane w mowie potocznej, znaczy tyle, co „doprawdy."

Tańcule, pewien gatunek małych grzybów jadalnych , kształtem
pndobne do rydzów.

Tarasie, potarasić, zmarnować.

Targać, na części dzielić, np. „grunt potargany" tj. podzielony.
,,Zfby targać,'-' zęby rwać.

Tleć, zetleć, tajać (o śniegu) ; pruchnieć (o drzewie lub zębach).

Tópka , pewien rodzaj łapki na myszy, polegającej na topieniu
myszy, (Wrześniowski „tupka" — łapka na myszy).

Ihyjont, nieład.

315

Tryźnić, próżnować, mltrężyć, marnować czas; np.: slryźnił mi
się dzień; stryźniłeś całą odioiecerz ; a na co tryźnis cas 2^0 p7-ó£nicy.
Tu7'cdń, pewien rodzaj owczego dzwonka.

Ućiqźa(f się, żalić się, skarżyć się na kogo.

Udój, cala zawartość puciory w serze z jednodniowego dojenia,
jednego kierdela owiec; ^^^tdojczyJc," jeżeli kierdel nie wielki.

Ujek, wuj.

Unieskorzyc, nie pośpieszyć, opóźnić się.

UprociwiS się, dopiociwic, starań dołożyć, wykończając jaką
robotę.

Uraźnik, Achillea Ptarmica (Rostaf.).

Uwracie, uwrot, uwroty, przy orce, niedoorany kawałek roli,
na którym zawracają pługiem , orze się go na końcu w przeciwnym
kierunku.

Uiorazka, albo lorózka, rzemienne wiązadło, na którem rzemień
przymocowywa się do kierpca, albo bioz do biczyska.

Warmóz , potrawa góralska, gotuje się siekaninę z różnego
zielska, jakoto: kminu, hodryku, ziombru, łobody, szczerbaku, młodego
ostu i pokrzywy, — a następnie zarabia się tę zieleninę garścią owsia-
nej mąki, albo miesza ze ziemniakami i osoloną podaje na stół, np.
„Ludzie to u nas dziwdśka i dziś jedzą, nie z rozkosy, ba z biedy,
ale w latach głodu, warmózem żyli wsytka, ino go nie kdzdy solił
a mąkę to mieli z pernicy i siecki oiosianej .'"''

Wadzić się, kłócić się, spierać się.

Watroioe, pewna opłata, którą pasterze opłacają z szałasów po-
stawionych na dworskiej hali, właścicielowi pastwiska.

Wątory, cześć klepek po obu końcach beczki, wystająca poza dna.

Węglent, cztery deski w dachu szopy halnej, które odcliylać się
dają do ładowania siana na górę.

Wiedzieć, umieć, np. „Kuba icie grać na dudach/^

Wielki Maj, Czerwiec.

Wieiicycne ziele, {loilcyniec'?), Sisymbrium Sophia (Rostafiński).

Wietek, na loietku , ostatnia ćwierć księżycowego miesiąca:
1) nów, nazywają pierwszy tydzień; 2) ku pełni, drugi tydzień; 3) po
p6łni, trzeci tydzień; 4) na iciełku miesiąca, ostatni tydzień.

Wikła, wiązadło z gałęzi, np. dwóch kołków w płocie; da-
wniej góralki ..związkę" na głowie wiązały świeżą wiklą.

Wirność, znaczenie, władza.

Wirny, ndioirniejszy, znaczny, największe znaczenie mający,
np. „wójt we losi nad loszystkich chłopóio ndioirniejszy.'-^

Włdda, włddy nijakiej w ręcach nie miałem, władza.

Włóka, publiczna dziewczyna.

Wojnicki, dwie żerdki po obu bokach konia, zamiast dyszla
przyprawione do gnatek lub sani.

316

Wóz, w traczu, dwie belki spojone dwoma t. z. Ą^rogami'^ na
kółkach, na które kładzie się drzewo do piłowania.

Wozgiei\ smarkacz, icozgry, smarki, kołi icozgrzyicy, koń nosaty.

Wózki, powrozy kręcą się na wózkacli.

Wronie oko, roślina.

Wsidk, mieszkańcy Polan i tyeli nowych wiosek, które z Po-
lan powstały, np. Zakopanego, nazywają „wsidkami"' mieszkańców sta-
rych wiosek Podhala.

Wstąpień, każdy nowonabywca chłopskiej roli, jeżeli nie na-
leży do rodziny uprzedniego właściciela; wstępieniem nazywają także
chłopa, który się „przyżenil'' do gruntu.

Wychód, wschód; „od tcychodu słonka" tj. od wschodu słońca
albo na wschód.

Wykładać karły, kłaść kabałę.

Wynachodzió, wynajdować.

Wypominki, zaduszki, modlitwy za duszę zmarłych po kazaniu.

Wyposadzió, wypędzić z chałupy, np. „ivy posadzić babę,"* wypę-
dzić żonę z chaty.

Wyprościć, sprostować, wyjaśnić, nauczyć rozumu.

Wysiedziany, wypróżnowany.

Wytrząsacka, szyderstwo, wyśmiewanie.

Zacadniony, zcadniony, okopcony, np. „poioała zacadniona.'^

Zaciorka, zacierka, owsiana mąka zarobiona na gęsto zimną
wodą i osolona, potrawa góralska.

Zagodzić, zaspokoić, żądanie czyje, albo pretensyje.

Zająć, wziąć ze sobą, zabrać, zwołać.

Zakrzesać, zatańczyć.

Załykace, „przypory" w spodniach góralskich zasłonięte są od
spodu dwiema wszytemi zakładkami z sukna, które u góry zaokrąglone,
wystają z pod sprzączki paska po zapięciu spodni.

Zaniechalcyć, zaszanować, zaoszczędzić, np. : ,^mokwa na polu,
niech się mi tam nowa cucha saniechalry, wezmę dziś słarooi."

Zapki, drzwi góralskie przyprawiają się nie na zawiasach, ale na
tak zwanych ^^zapkach.^'

Zapora, ślepa zapora, staroświecki drewniany zamek u drzwi,
otwierający się drewnianym kluczem, nabijanym żelazn»^mi zębami.

Zarębek, dawna miara polna, (obok „roli" bywały kawały gruntu
mniejsze, które dzielono na zarębki).

Zasęp, zaspa, zbita wichrem twarda masa śniegu.

Zasępny, twardy, nieużyty, nielitościwy, np. : Jasiek zasępne
dziecko, on ojcu garści oicsa żałuje^.

Zatka, zatki, dwa ruchome skrajne w jarzmie patyki, któremi
zawiera się łeb bydlęcia.

Zaumarcie, sen zimowy niektórych zwierząt, np. „świstak zaumarty.^

Zawadło, podpinka od kapelusza.

317

Zawalnica, choroba gardła u ludzi i zwierząt, polega na silnem
opuelinięciu gruczołów.

Zatoojna żerdka, którą sic tnimy albo deski na wozie „zawoj-
nują," tj. za pośrednictwem łańcucha przymocowują.

Zaioorka^ klamka staroświecka, zwykle z drewna, czasem
żelazna.

Zażywny , człowiek dużo jedzący , a także „worek zażywny,
sąsiek mżywny", tj worek i aąsiek , które dużo w sobie mieszczą.

Zbliźnid, owca lub krowa zbliżniła.

Zdemka, bąbel na skórze.

Zenę, wyzenc, tvzenc, np. „Mnie ta iv kożuchu do loody nie
wżeniesz,^^ tj. nie oszukasz mnie.

Zgabać kogo, (wyraz wychodzący z użycia) sfantować kogo,
np. złodzieja przy szkodzie leśnej. „Kuba krdd lo reglu i leśni go
moc zgabali, zabrali mu rąbanie^ i kapehis.''^

Zglewieć, zmarznąć, zgleioiały, zmarznięty.

Ziając, ziewać.

Zieńskd, kobieta.

Ziobra, duży drąg kołkami z dwu stron wystającemi nabijany,
kładzie się na siano w gródce, żeby go owce nie rozwłóczyły.

Ziomber, roślina.

Złóbcsaki^ gfśle, gęsiołki, skrzypce.

Zre6, obżerać się, pić, upijać się, „obżarty", pijany.

Żuchwy, szczęki.

Zucyó się, przywyknąć (na Mazowszu „zinroioić się'').

Zwalisty, leniwy, powolny.

Zwarnica , żętyca gorsza zbierana, a lepsza zebrana z wierzchu
nazywa się Jntrda.''

Zwarto głowieć , 1) ^^owca zwarto głowiala'''' tj. skołowaciała ;
2) choroba mózgu (na Mazowszu „kręciek"'); 3) także o ludziach
ogłupionych złością lub szałem, mówią, „ie zwartoghnoleli.'^

Związka , związki, długie, do ręcznika podobne płótno, zakoń-
czone ozdobnera wyszyciem na ol)U końcach, służyło dawniej do cze-
pienia się kobiet.

Zioyrtlik, dwie ruchome, spojone ze sobą obrączki żelazne, służą
do związania dwu postronków w jeden, na którym wiążą na i)ast-
wisku konia, a drugi koniec przytwierdzają do wbitej w ziemię „pa-
sterki.^^^ Zwyrtlik więc zapobiega skręcaniu się powroza.

Żabica, pewien gatunek wilgotnej skały.

Żur, polewka z kwaśnicy i owsianej mąki.

-4Hi»>-

SŁOWNICZEK

Gwary Mq zamieszkującego wschodnio -południową najbliższą okolicę
Nowego Sącza

(Wsie: Zawada. Nawojówka. Brzeziny, Kunów. Jamnica, Poręba.
Bielowice i Dąbrówka polska.)

uJożyl

It a, r O 1 IM a t y a s-

Zajraując się przez dłuższy czas studyjami etnologicziiymi we wscho-
dnio-poludniowśj najbliższej okolicy Nowego Sącza, miałem sposobność
dokładnie poznać gwarę tamtejszego ludu, która odznacza się wielkiem
bogactwem wyrazów nietyłko czysto ludowych, językowi literackiemu
zupełnie nieznanych, lecz i ogólnie polskich, a nie będących obecnie
w użyciu. Wyrazy swego słowniczka porównywałem ze słownikiem
Lindego, stąd przy wyrazach tak samo brzmiących u Lindego odwo-
łuję się zawsze do tego autora (p. L.). Rozumie się, że z tych wy-
razów tylko takie wejść mogły do mego zbiorku, które albo rzadko,
albo wcale dziś nie są używane w języku piśmiennym i które stano-
wią przez to charakterystyczną cechę gwary.

Układając słowniczels, trzymałem się pisowni fonetycznćj ; w tym
zaś względzie stosowałem się do zasad przyjętych w ostatnich tego
rodzaju pracach.

adukdt, a, s. m. adwokat; 1. mn. adukacia.

a jino! part. przytak., tak jest! prawda! słusznie!

i

319

ano, (zara. a ono, a oto) spójn. używany często w opowiadaniu , nie-
tylko wiąże i utrzymuje tok opowiadania, Icz zar;izcin odświeża
je i wzmacnia następujący obraz : ^Ano tak posad i nkrdd.'' —
„Ano jak ląńekld tę dziewcym^ , to ja wyjeja z pieca."' (Por.
czes. ano).

anoli, patrz noli.

ato, (zam. a oto), spójn., ot! oto! to! N. p. Gdzieś był po konicz?
Tu ato 'A^Yk7j. — Jak sie macie? Tak ato ta. — Cóz mi ato ! —
Tak ato ze ani rady. (i'or. L.).

hajdka, i, s. f., bajka, baśń, plotka.

hałas, s. m., przegroda w kościele, oddzielająca nawę od sanctuariuro.

bandu7'zy sie, chmurzy się.

hańdzioch, brzuch zwł. duży. Zwykle w pogardliwym znaczeniu. „On

jacy o sw(5j bandzioch dbd , zęby bół pewny.
harabas 1. barwas, s. m., krzyk, hałas, wrzawa.
bardzoj, hardzok., basz , adv. bardzo.
barwas, s. m., patrz barabas.
basior, a, s. m., harap, kańczug. (Por. basałyk, m. 1. z Tureck., bicz

na kształt maczugi z drzewa nieostruganego ; bicz z uwiązanym

na końcu ołowiem; korbacz. Linde).
bąk, drób. bącek, a, s. m. i bącka, i, s. f., dziecko z nieprawego łoża.
bejddm, as, bejdać^ v. intr. 1) bajać, pleść bajki, baśnie opowiadać.

2) pleść, prawić, gadać nie wiedzieć co.
bejddk, a, s. m., człowiek pozbawiony mowy i rozumu, idyjota. Dzieci

takie nieudarzoue, sądzą być podrzuconymi przez mamuny. Ztąd

„b." tyle co mamunine dziecko.
belechocę, ces, belechotać, v. intr., bełkotać, śpiewać niewyraźnie. „Ona

nie śpiwa, ino tak belechoce." (Por. Boh. blekotati, Vind. ble-

ketati , gr. ^jKrjdoiJ.ai).
belenddm sie, as sie, belendać sie, plątać się, chodzić z opuszczo-
nymi rękami.
bełtdm, ds , bełtać, v. tr., mącić, kłócić, mieszać; comp. zb., po-b.,

roz-b. (U Lindego tylko: zbełtać, głośno zbić, osobliwie wodę),
berdyjd i. c. bestyja (także w połączeniu z adj. poraj. Przezwisko

lub żartobliwy wykrzyknik radości lub zdziwienia.
biedrązka , s. f. biedronka (owad).
biesiadny, adj. mowny, wesoły, zabawny, „do kompaniji zdatny." (P.

Linde).
bląjdrdm. sie, ds sie, bląjdrdć sie, po nocach się włóczyć, wałęsać.
bhtsnąc, błysnąć (oczyma).
bocoń, bocek, bociek, a, s. m. bocian.
bodura, y, s. f., przezwisko człowieka niedołężnego, do niczego, lecz

i próżniaka, mogącego sobie na chleb zarobić a chodzącego po

jałmużnie („ty stara boduro!").

320

bolęga , s. f., bolak.

horncę, ys, horuce<^^ v. intr. mruczeć. „Borucy jak niedźwiedź."

brajka , s. f., mieszanka z mąki źytnej lub pszennej — zwykła po-
trawa u chłopów.

brechdm, bresys ^ brechaó, v. intr. = L. Comp. obrechać I. obrekać,
okrzyczeć, złajać.

bry<i, s. f., brzydota, coś brzydkiego, paskudnego. W połączeniu z adj.
psi, przekleństwo: psia bryc! Także wykrzyknik odrazy lub
podziwienia.

brycki , adj. brzydki (por. slovac. britky, carn. britke).

brysnąć, liybnąć, przeskoczyć. ^Ino brysnuł bez płot." (L. bryzgać,
bryznąć).

bryzole, gruzły ziemi w zoranym gruncie.

bulkdwka , s. f., bańka , skóra wzdęta na ciele ludzkiem , na rośli-
nie i t. p.

C.

całki j adj. cały.

carowniashoo, a, s. n., czarnoksięstwo, czary.

cechtdrn, as, cechiaó, v, intr. deptać, drobne i gęste zostawiając ślady
(o zającach) '). Comp. ocechtać, na-c, przy-c.

cedź jaki, adj. różnoraki, różny; rozmaity. Bóg wie jaki. „Cedź jakie
kistoryje uumie." (Por. L. cedzieć, przysłk., kiedyś tam, irgend
einmal).

cejco, 1) niejedno, różności, Bóg wie co, (cejco mówił); 2) osobli-
wość, rzecz wielka, (on to ma za cejco).

cepiga, i, s. f., nóż zepsuty, tępy i chwierutający się, którym niczego
nie urżnie a łatwo się skaleczy. T. s. nóż „klechotowaty."

chlapa, y, s. f., pomyje pomieszane z ziemniakami, burakami i t. p.
i posolone, które dają bydłu do picia.

choć w poł. z który, (a, e), kto, co, kiej i t; p. ma znaczenie „kol-
wiek." „Jś. rad wiedzieć, co sie choć kiej w świecie pogodzi."
„On będzie miał choj co (cokolwiek, niejedno), a drudzy nic."

choddk, s. m. chłopiec.

chto i wto — kto.

chtory, a, e = który, a , e.

chudoba i chudobny, p. L.

ciapię, ies, ciapaó, v. tr., strącać, strzepywać (owoce).

ciardm, as, ciarac, v. tr., walać; ciarać się.

cięgiem , adv., ciągle, bezustanku , bez przerwy.

ciekącka, i, s. f., biegunka (p. L.).

cierpota, y, s. f. cierpienie, właściwie sam przeciąg uczucia przykrego
(por. L.). Takie znaczenie ma ten wyraz w śpiewce:
Zawiesili kota za ogon u płota,
Przypdccie sie ludzie, co to za cierpota.

') Por. Kos. Słowniczek T. I. Zb. w.

321

cięto, adv. ostro, szybko, żwawo. „Cięto uciekać."

dkdm, cis, ckac, pcliać w siebie, mian. jedzeuie; comp. naćkać sie,

objeść się.
ciidoioać sie, dziwić się; cudno, dziwno (p. L.).
cupkdm , as, ciipkać, v. intr., tupać (n. p. nogami w tańcu) ; comp.

przycupkać, przydeptać („zające konie przycupkały").
curlik, a, a. m., przekręcone zam. cyrulik.
cygan, zdrob. cyganek, a, s. m., piecyk opatrzony blachą.

debera , y, s. f,, przezwisko człowieka niezgrabnego, do niczego, nie-
dołęga.

do cysta, do fondytii, do jimentu , de jimienia, do jizna, spot. do
jinecka , adv. zupełnie, do szczętu, z kretesem. „Chrobdki ka-
pustę do jizna zjadły." „Grad mu wszyćko do cysta wybiuł".

do fondytn , p. do cysta.

do jimentu, jimienia, p, do cysta.

do jizna , jinecka , p. do cysta.

dokazowisko, a, s. n. żartobliwe popisywanie się, figle, sztuczlii.

dopierok, wzmocn. dopiero.

dośmie, ies, dośmieć, odważyć się jeszcze, być jeszcze w stanie. „Nie
dośraiała jedne nogi podniś, bo juz (oboje) byli pod jodłom."
(Por. Ij. : dośmiewać, nijak, niedok., do ostatniej śmiałości przy-
chodzić, keck genug wozu sein).

dryldm, as, dryldć, v. tr., szturkać, popychać (n. drillen).

duchota^ y, s. f., kaszel i ciężkość w piersiach.

diirkdm, ds, dnrhdc, v. tr., szturkać, uderzać.

duśnie, adv, koniecznie (L. dusznie 2).

dzie = gdzie.

dzioba, y, s. f., dziób.

filurt, a, s. m. = filut.

■flądra, y, s. f., przezwisko człowieka rozpustnego i niecnego obo-

jej płci.
foryś, s. m., woźnica pański (por. L.).
fraj. Wyr. „dać sobie fraj" zn. dać sobie słowo, umówić się. „Dali

sobie fraj na godzinę.''
furkdm, ds, furkach, fiircec, v. intr. (o kominach , parskać).

GS-.

galas, s. m., śliwczana lub jabłczana brajka.

gałasę, is, galasie lub kalasić, v. tr., mieszać, wprawiać w nieład,

rozrzucić.
gdwiednik, s. m., bydło.
gidyja.ji, s. f., przezwisko bardzo wysokićj, niezgrabnćj osoby.

Sprawozd. komis, język. T. IV. 41

322

gloryk , s, m. = kleryk.

góra , y, s. f., strych.

gornoś, ści, s. f., złe. „Ze złości niraa nic dobrości, ino gornoś"

(przysłowie).
grajc, a, s. m., grajcar (żartobl.).
gron, a, s. no., talar.
grzesi, sbs. pi. djabli. „Grzesi go wiedzą, co iion za jeden", „Grzesi

nadali z taką robotą!" — grzesi, adj., djabli, djabelski.
gunidki, sbs. pi., spodnie z sukna grubego, guniowego, które dawnićj

wszyscy ciiłopi zimową porą nosili.
gówniarz, a, s. ra., żartobliwe przezwisko.
gioaryjuj^, jes, gwąryjóioać, p. zgwaryjówać.

hdldkam, ds, hdldkać, v. intr., śpiewać (po pijanemu), drzeć się.

haiasę, sis^ hnłasić, harnasić, p. chałasić, sharnasić.

Jiań, hajń, hajnok, adv. tam (wskaż.) U Lind. hajw, hajwo, hajn,

hajno, baj, łiajnu, haiw, han.
haniemuśny, adj. dumny, hardy, butny.
hańtt)i , hańia, hto, pron. dem., tamten, tamta, tamto.
łiarny, adj. dumny, hardy, niegrzeczny.
harhata , s. f. = herbata.
hasystuję, jes, hasystowad komu, zachodzić koło kogoś z prośbami,

przymilać się.
haw, haicoj, haiook, adv. tu, tutaj; ztąd hawten , h. ta, h. to —

ten, ta, to tu.
helemdk, a, s. ra., przezwisko człowieka niemądrego, roztrzepanego,

głupstwami się bawiącego.
holofię, is, liolojić, v. intr. k^zyczeć, wrzeszczeć
holofnik, a, s. m., krzykacz.
horóp zam. harap.
hyclik, s. m. Ty hycliku! żartobliwe przezwisko dzieci i niedorostków.

I— J.

jacy, part., tylko.
jagoda, s. f., poziomka.
jaz, aż.

jódka, i, s. f., jodełka.
iś do dziada = iść precz.

k:.

kaciała , y, s. f., niedołęga, do niczego, niezdara.
kaj 1. kdj, adv. dokąd,
kalasę, is, kolasie, v. tr., p. galasić.

kalatdm , ds , kałatuć, v. intr. kołatać, łoskotać. „Pod moją klacą,
podkowy kałacą" (śpiewka).

323

kclri, adv., gdzie.

kapię, es, kapać, v. intr., popadać w ubóstwo, nędzę, comp. skąpać.
„Bodajeś skapdł!"

kapiiciejf , eś, kapucieć, p. skapucieć.

kapuł, p. skapucieć.

kapyriiję , es, kapyroicać, v. intr., 1) nie módz przyjść w ciężkićj sła-
bości do siebie („obaczyć się") i wlec się powoli ku śmierci.
2) dok. skapyrować, stracić całe mienie, do ostatnićj przyjść
biedy, zejść na nic. — „Straciul na bydlęciu, skapyrówśł ze
wszystkiera."

kdrtdm, as, kdrtać (kogo) v. tr.. namawiać, nakłaniać. Comp. ukdrtać
(kogo) i nakdrtać (komu). „Kdrtałem cie, a tyś i tak nie usłu-
chdł." „Ukdrtalera go, zęby o tem nie gdddł."

kawdłcuś, zdrobn., kawałeczek, kęsek, trocha.

kfisteryja (częściej w plur.), historyja, także zdarzenie.

kicka, kicdrka, s. f., p. L.

kieby, żeby, gdyby, p. L.

kiej, kiedy.

kiela, ile; także wiele, dużo. (On md kiela robić, zęby jacy zdro-
wie midł).

kieruidm , as, kierutać, v. tr., cliwierutać; obluzować się, nie mocno
siedzieć, (nóz kierutający sie — klecliotowaty = cepiga). Także
poruszać co tam i sam, cbolebać, uginać. „Wiatry owies ukie-
rutały", (ugięły, powaliły).

kirny, adj. pijany, kirze, ys , kirzyć , v. tr., pić (gorące napoje);
skirzyć sie, opić się.

kirze sie, ys sie, kirzyć sie (z kim), kłócić się, waśnić się, żyć
w niezgodzie.

kiz, kiz tam djabel! kiz tam kaduk! kiz licho! kiz djdbli ! — Kiz
djdbli znoii ! = cóż znowu złego ! (wykrzykniki wywołane za-
zwyczaj nieprzyjemnem uczuciem, niechęcią, niecierpliwością,
przerażeniem).

klecliotowaty, adj., o nożu: zepsuty, tępy i cliwierutający się.

Morek, kloryk, królik = kleryk.

knot, a, s. m. Żartobliwe przezwisko dziecka. Ty knocie!

kobyła, kobylica, y, s. f., drewniana podpora, służąca do rznięcia
drzewa, kozły (por. L.).

koltawy, adj., kulawy.

końdek, zdrobn. końduś, a, s. m. kawałeczek, odrobina, trocha (por.
L. „k." vulg. plebej., odrobina czego).

kónica , y, s. f., kołowrót u wozu.

kotusę, is, kotusić, v. tr., mieszać, kłócić, w nieład wprawić.

krajcoicy, adj., łączone najczęściej z żartobliwem przezwiskiem, n. p.
Ty krajcowy dupaku.

krakowidk, s. m. Krakowiakami nazywają dzieci i parobków, przy-
patrujących się uroczystości weselnej („ci, co do wesela nie
patrzą").

324

hróó lub skróny, przyim. z 2 przyp., dla, z przyczyny, przez. „Kró6

ciebie wygnałem ich."
królik, p. i<Iorek.

krzycy, ys, krzyceć kogo = krzyczeć na kogo, łajać kogo.
krzyźioy, adj. zam. trzeźwy.
kucifajka. O! kuc, żartobliwy wykrzyknik.
kudldc, a, s. m., żartobliwe przezwisko między chłopakami zwykle

używane.
kudraś, a, s. m., żartobliwe przezwisko stworzone może dla rymu:

„Ej! Jasiu, Jasiu Kudrasiu!"
kuraś, siu, s. m. ochota, animusz, odwaga, („pić na kuras"); Pijąc

jeden do drugiego mówi: kuraś!
kuśtygdm, as, kuśtygać, v. intr., kuleć.
kwardy, adj., twardy,
kwik, a, s. m., 1) świnia, żartobl. Prosi pdn ociec... na tego kwika,

co urywa trdwnika; 2) ten co kwiczy, kwikun (o dzieciach:

ty kwiku!).

L— Ł.

Łd = dla; U niego, lAcego.

lahię, es, lahać, v. tr., pić dużo (np. gorzałkę); comp. zlahaó sie,

olabać sie, opić się.
labidny, adj., narzekający, skarżący się.
labidzę, is, labidzić, v. int., narzekać^ bićdzić.
łachy, szaty (np. ł^chy weselne).

lancia, s. f., wylób cz. kanianka (cuscota, Leinwiirger).
lezący cas, czas zupełnie wolny, w którym się leży, nic nie robi.
lędzę, is, Ifdzić, v. tr. (kogo), prosić, sklamrzyć, molestować.
litkup, u, s. m., pewna ilość trunku, którą przy kupnie, sprzedaży,

strona sprzedająca od kupującćj sobie wymawia (por. L.).
lumpdk, s. m. (z uiem. Lumpe), urwisz.
iupa , ty łupo ! żartobl. przezwisko.
łyś, łysia, s. m., łysoń (o koniu).

maciorka, i, s. f., macierzanka (thymus serpyllum).

mąder, stara rzecz, forma zam. mędry. „O! to mąder buł ten Siapsia."

majdać, a, s. m. Tak nazywają ogon bydlęcy, kiedy się nim ogania.

mamrdm, ds, mamrać, v. intr., niewyraźnie mówić. (Por. L. ; mamrzeć,
mamruczeć, mamrotać).

mdrmolf sie, is sie, mdrmolić sie, usilnie pracować, trudzić się, mor-
dować się. „Tyłam sie namirmoluł."

matura, s. f, 1) natura, charakter, 2) urządzenie, sposób życia, moda.
„Dawniejsd matura buła lepsd" (sposób życia, obyczaje).

mfkdl, 8. m., posp. przezwisko dziecka płaczliwego i nie dającego się
uspokoić.

325

męlioUjń , s. f., szał, napad szaleństwa. „Casem na niego przychodzi
taks, niękolijA." (Por. Kos.: maukiilia).

mkir. Wyrażenie: „stoji na miar" ozłiacza przcfiąg czasu od świętśj
Łiiryji (13 grudnia) aż do liożego Narodzenia, w którym z każ-
dego dnia wróży się na odpowiodny miesiąc w przyszłym roku.
Według mniemania ludu , dnie te są jednakowo długie, a więc
dnia ani nie ubywa ani nie przybywa.

miarecka, i, s. f., kieliszek (żartobl.).

niłójn , młyjna, s. ra., młyn.

momot^ a, s: m., wł. blekot, w obszerniejszem znaczeniu niedołęga.
O dziecku, gdy pacierza nie może się nauczyć lub nie umie
czegoś zrobić, o człowieku do niczego, mówią: to taki moraot!
„E! idź ty raomocie." (Por. L momot i moraotać).

myrcha , przekl. „Ty psia myrcłio !"

myrclidm , as, myrchnć^ v. tr., rozrzucić, mierzwić, w nieład wprawić,
rozczaclirać (o włosach). „Łóżko zmyrchane.'' Comp. zm., po m.

3sr.

na ogniach , adv. niby to, nie na seryo.

„Zalycali mi sie, wszyćko na itogulach,
Przyjeżdżali do mnie w konopnych kosulach."
(śpiewka) powszechnie znana. „Gadać na iiogulach" znaczy co
innego mówić, a co innego myśleć.

napalam, as, napalać, v. tr. (kogo), zaczepiać, dokuczać, drażnić.

naprawa, y, s. f., paść, łapka. (Por. L. napraw, u, s. m.).

naprawiam , as, naprawiać, komu. 1) namawiać, buntować, podbechty-
wać, 2) prostować, poprawiać w mowie (p. L.).

na wywnęchu. Na zapytanie, jak się kto nazywa („pisę"), odpowia-
dają częstokroć żartobliwie: Nie wiem jak cie nazywać „na wy-
wnęcku."

ne! neści! = masz! naści! Pt. nacie a. nacie! = macie.

niedosatały, adj., głupkowaty.

nieposlorny, adj., brzydkiego wejrzenia, odrażający. „Teki niepoziorny,
jak zbój."

nijak, adv., w żaden sposób, żadną miarą.

nijaki, a, e, adj. żaden. „Ni jakiem sposobem" (w żaden sposób).

nikej, = nigdzie.

niwto, = nikt.

no! exclm. aggravans używana w zachętach, wezwaniach i żywszych
pytaniach. „No podpis sie mi!" — „Idżno ty trzeci!" — „No
jagze moja zguba! cy będzie, cy nie będzie?" (Por. L.).

noli , z naciskiem anoli, tam, tam oto, oto właśnie, („noli idzie", oto
właśnie idzie).

O.

obdcyć sie, przyjść do siebie po ciężkiej słabości , wyzdrowieć.
oberlajtmdn , starszy porucznik.

326

ohigrduka, i, s. f., zwyczaj grania na r,<3obraDoc" starostom i „drus-
ckora" w wieczór poprzedzający wesele. Nazywają to inaczej
„odgrdwkami."

obłapiać, v, tr., obsypać, ochlapać.

obleci, pi. oblecą, (w trybie łącz. obleciałby itd.), słowo to, używane
tylko w 3 osobie, ma znaczenie więcej przysłówkowe: dość do-
brze, ujdzie, jako tako. „Ta spódnica obleci" (dość ładna). —
„Kapusta obieci tego roku i zimidki oblecą" (dość ładne, dość
dobre).

obrekać, (obrechać), v. tr. (kogo), okrzyczeć, złajać. Por. brechać.

obtargtcs, a, s. ra,, obdartiis, dziad.

ohzyiodm sie, as sie, obmywać sie, odzywać się , (u L. obzywać się,
odezwać się dokoła, do kilku rzędem).

ochłdby, s. pi., oktawa Bożego Ciała. Mówią w opowiadaniu o jakimś
wypadku: Bulo to akurat w ochtAby.

odgrdwki, s. pi., p. obigrawka.

odpalerótcać, v. intr., odprawić się, opuścić; odp. od wojska, opuścić
wojsko, wysłużyć.

od posiela, od dawna.

odpowieś, eści, s. f., odpowiedź.

odprawa, s. f., kommunija św.

odwerncić sie, (rzadko używ.), odwrócić się, oddalić się (rus. widwer-
nyty sia).

odwiecyrs, indecl. Słowo to oznacza drugą połowę dnia pracy, tj. od
południa aż do zachodu słońca. Mówią np.: Bez odwiecyrz bułem
na pańskiera. (Por. L. odwieczerze, a, n. i odwieczerz, indecl.).

oflajdać, v. tr., owalać, obabrać; również, oflajdać się.

oględnik, a, s. m., swat. Patrz posłaniec.

ogoniaty, adj. = ogoniasty.

ojcowie, rodzice.

ojcotuicka , i, s. f., jedynaczka, na którą cały majątek po „ojcach"
spadnie.

onacę, ys, onacyć, v. tr., robić, czynić; eonacyć kogo, skłonić kogo,
sprawić, iż. „Zonacyli ją ludzie, ze za niego posła."

opadlisko, a, s. n., zapadłe, zagłębione miejsce.

osobliioy, adj., osobny. „Osobliwy pokojik."

ostaję, es, ostając, v. intr., zostawać.

ośuadomidm, as, ośuiadomić (kogo), v. tr., uwiadomić.

pal, s. m., drzewo „na pś.1." Por. L.

palamęter, tra, s. m., człowiek przemyślny, przebiegły.

palcaty, adj.. palczasty.

paprdm, rzesz, paprać, v. tr., babrać, walać; zwykle comp. spaprać,

opaprać, zapaprać; również w formie zwrotnej (p. się). U L. pa-

przyć, paprząc, w ziemi grześć.

327

paprdk, a, s. ra. ten, co się wala, babrzo.

paioęs, i, s. f,, drąg długi , którym si*;, przycisl^-a snopy na wozie aby
się nie rozwiozły.

pdddm, ds, pedsieć, v tr,, ściągnięte z powiedzieć.

pękdłj a, s. in., 1) boIal< na ciele, 2) człowiek mały gruby.

pełnidcck, a, s. m. Tak nazywają dziecko jasnowłose z pełną, okrą-
głą twarzą.

peiono, adv. = pełno (Dąbrówka polska).

piekarnia f i, s. f., pierwsza izba obszerna, w którćj jest nalepa do
gotowania jadła i piec piekarski. Sprzęty kuchenne, żarna,
drzewo na polcni, łóżko dla służącej — a często osobne miej-
sce dla krowy wysłane słomą — oto wnętrze „piekarni" zwanćj
inaczej „cliałpą."

pieszczeń, enia, s. m., pierścień.

pijawa, y, s. f., picie, przepitek. „Prosić kogo na pijawę,"

pińdycg, ys, pińdycyó, na kogo, napierać, nastawaó na kogo. Comp.
wypińdycyć, np. wypińdycył na niem tyla, wymógł na nim, wy-
dusił z niego.

piscolit, a, 8. m., pistolet.

plezina, y, s. f., polanka wśród lasu.

podletni, adj., stary (o osobach).

podoba, y, s. f., przedmiot lub osoba upodobana.

„Nie mój konik nie mój, nie moje to oba,

Nie moja dziewcyna, nie moja podoba." (śpiewka).

podpłomieńy enia, s. m., podpłomyk.

podrzucek , a, s. m. zam. podrzutek, dziecko podrzucone, znalezione.
Tak najczęściej nazywają dzieci ułomne, według ich mniemania,
odmienione i podrzucone przez mamuny.

podtiscyna, s. f., poduszka (zwykle w pogardliwem znaczeniu).

polepa, s. f., glina, którą chałupa jest oblepiona, (p. L.).

po leku, adv., powoli, zwolna, pomału, stopniowo.

poino, półno, adv., pełno. (Zawada j Nawojówka).

pomrzeć, umrzeć, „iiojcowie mi juz ddwno pomarli."

popka, ^, s. f., (z uiem. die Puppe), lalka szmaciana.

porońcę, §cia , s. n,, dziecko poronione, p. L.

poruska, s. f., poruszenie, powstanie. „Zrobili poruskę" (o r. 1846).

porzomny, adj., porządny.

po próżnicy, przysł. nadaremnie, na próżno.

posłaniec, a, s. m. swat. Nazywają też swata „oględnikiem", że jego
zadaniem jest oglądnąć cały stan rzeczy, „śpekulatem", że po-
winien być bystrego umysłu i dowcipny, i „rekomondem", bo
rekomenduje parobka , chcącego się żenić, z najlepszej strony.

potreferny, adj., szczególny, trudny. (ł\ śpiewka: Szczególna, trudna
do zapamiętania).

potyl — pokil i potyla — powie\a , po tyle — po ile, potąd — pokąd,
tak długo — dopóki. Często słycłiać także: potyl — jaz (aż).

potrzeb — w wyrażeniu : mieć do kogo potrzeb, mieć do kogo interes.

328

pierc^ rzęs, prać, v. tr., przen. bić, walić; comp. sprać.

prawuję sie, es sie, prawować sie, sądownie się spierać, procesować.

prefikł, 8. ra., zysk , iiorzyść.

próguję, es, prógówać, v. tr., próbować.

przechlipka , s. f., przepicie (żartobl ). Jedząc ziemniaki mają mleko
lub maślankę „na przechlipkę. "

przegdrzdm sie, as sie, przegdrzać sie (z kim), przekomarzać się
z kim, naigrawać sie, kpić sobie z kogo (einem nachspotten).
Por. L.

przekazuję, es, przekazówać, v. tr., pokazywać (vorzeigen). „Różne
rzecy przekazówaly ji (jej) przed uocy" (mamuny). Por, L,

przepierduję , es. przepierdówać w czem, p. przetwierdzać sie.

przepowid&tka, i, s. f., powiastka, anegdota.

ptzetwieidzdm sie, ds sie, przeUcierdzać sie w czem , grymasić, prze-
bierać. „Ludzie mieli dużo chleba i przetwierdzali sie w niem,
ugardzay sie niem..."

przyjdciel, a , s. m., krewny.

przyzeniam sie, ds sie, przyzenić sie, ożenić się z bogatą dziewką,
nie posiadając żadnego majątku.

psi, a, e, adj., używane w przekleństwach lub żartobliwych przezwi-
skach: psia krew, psia dusa, psia mać, psia noga, psia myrcha,
psia para, psia wiara, psie nyry, psi pysk itp.

pyrcidm , ds,pyyciać, v. intr., drobno chodzić, drobić, ztąd : pyrcia,
ten, co drobno chodzi. (U L. pyrciać, cz. contin. znaczy: wę-
chem śladować, tropić, pryciać, pruciać, wittern, schniifeln).

rdzę, rdzys, rdzeć, v. intr., rżeć (o koniu).

redykdm, ds, redykać, v. intr., rzygać; comp. zredykać sie, naredy-
kać, obredykać.

rekomond , a, s. m. swat, (p. posłaniec).

rokować i rekować sie, (p. rękowiny).

rękowiny, s. pL, obrzęd wiązania chusteczką na kukiełce rąk państwa
młodych przez najstarszego starostę po śniadaniu przed pójściem
do ślubu. Z wiązaniem łączy się także uroczyste błogosławień-
stwo pary młodej. (U L. zrękowiny).

rekut, a , s. m., rekrut.

rózga, i, s. f. — weselna. Jest to ucięty wierzchołek jedlicy o 5,
6 lub 7 ramionach, nazywanych „rogami", stojący na kwadra-
towej drewnianej podstawce („nozce"), który owijają dokoła
barwinkiem lub podobnym do niego „druśuikiem" {?), wbijając
na każdy „róg'^'^ po dwa łub trzy czerwone jabłka, do jabłek
zaś wierzchnich, wfykają na kołeczkach osadzone orzechy wło-
skie, w które wreszcie wbite są kołeczki z orzeszkami lasko-
wymi. Wszystko to symetrycznie na sobie spoczywa, powleczone,
jak liście barwinku, pozłótką. Rózga owinięta wstążką czerwoną.

3'29

njchhiję, es, rychtować, v. tr., na-, przy- ryclitować, przygotować,
przysposobić; wyrycłitować;, wykierować. .,A to ci go wyrych-
towdl!"

rylioń, a, s. ni., ten co ryczy, garłacz.
/• zasy, sbs. pi., ostatnie blaski zachodzącego słońca.

sachratdm , ds, sachratać (komu), schlebiać komu, celem wyłudzenia
jakićj rzeczy.

samny, adj. Samnd godzina, pora w której się msza św. (zapewne
summa) odprawia.

se zam. sobie (powszechne).

seJcuruję, es, sekuroioać zam. assekurować.

sekuracyjd zam. assekuracyja.

setnie, adv., dużo, siła.

sfijdm sie, as sie, sfijać sie = zwijać się.

shałasić, v. tr., połamać, poburzyć, porozwalać, porozrzucać.

sharnasić, v. tr., tyle co shałasić.

siaratdm sie, as sie, siaratać sie (z kim), witać się serdecznie lub
żegnać (n. grlissen). „Siaratdł sie z niera na dróge."

siepię, es, siepać, v. tr., mocno ciągnąć, targać (p. L.); comp. posie-
pać. „Brodę mu posiepAł'' (potargał).

sierotka, i, s. f., stokrotka.

skalpierz , a , s. m., szkaplerz.

skałba , y, s. f., szpara między drzewami w ścianie chałupy.

skamieć, v. intr., skamienieć.

skapucieć, także zejść na kaput; podupaść, przyjść do nędzy.

skarpny, śkarpny, skartny, adj., mało jedzący i źle wyglądający, su-
chy (o człowieku),

skarucha, s. f., kora zdarta z drzewa. Skaruchy używają szewcy do
butów.

skazić sie, zepsuć się, nie przyjść do skutku. „Wesele sie skaziło"
tz. nie przyszło do skutku, rozchwiało się.

śklę , is, śklić, v. intr., łgać zręcznie, blagować; ośklić kogo, ołgać,
oszukać.

skraucg, ys, skrauceć, v. intr. 1) miauczeć (o kocie), 2) molestować,
sklamrzyć (żebrak proszący o jałmużnę).

skróny, p. kroć.

skryjomie, adv. pokryjomu, tajemnie, sekretnie.

ślipeć, a, s. m., gzik koński (gastrus equi).

slufdm, as, ślufać tabakę , zażywać, niuchać.

śmigam, as, śmigać, v. intr., wywijać np batem. 1) „Śmigaj na kónicki
niek sie kółka tocą..." (śpiewka). 2) róść prędko w górę, wy-
bujać (o ludziach i drzewach).

smiłunek, u, s. m., zmiłowanie, litość, miłosierdzie. „Prosić smiłunku."

smok, s. m. najczęściej żartobliwe przezwisko.

Sprawozd. Komis. jC'.yk. Tom IV. 42

330

smolę, is, smolić, v. tr., pić dużo (o trunkach).
smyśny, adj., ładny, zgrabny (p. Kos.),

śpasuję, es, śpasować, v. intr. (z niem.), żartować, figlować.
śpekuldł^ (i, s. m., przemyślny człowiek; przewisko swata, (p. po-
słaniec).
spiłować. Słowo to używane jest w 3 osobie w znaczeniu: służy komu,

do twarzy jest. „Spiłuje mu w tym kapclusie."
śpilowny, adj., 1) dobry, zdatny, odpowiedny; 2) cięty, zmyślny, zdolny

(o takim, który niejedne rzecz sam z siebie bez nauki zrobić

potrafi).
srogi, adj., bardzo duży. „Srogie wąsy."
staram, as, starać, v, tr., zbierać, gromadzić, składać. „Dużo nasta-

rali piniędzy."
stawiam sie, as sie, stawiać sie, stawiać sobie dom (powszechne).
śtiirdm , as, śturać, v. tr., 1) pchać, żgać ; luyśturać, np. ryby z dziury

wypchać, wypędzić; 2) w zn. lekkiej roboty ręcznej: dłubać.

„Pośturdłem buty (lub worek)" tz. zrobiłem troclię około butów.
ścielę, es, sicać = słać (Dąbrówka polska).
śwarnuTcdm, as, śwarnuJcać na kogo, krzyczeć na kogo, łajać kogo;

comp. ośwarnuTcać kogo.
sioarzę, ys, swargyć na kogo i swarsyć sie, (p. L.).
śioejndrdm, as, śioejndrać lub śioajndrać (po niemiecku), gadać źle

po niemiecku, szwargotać (o żydach).
świnidk, s. m., (powszechne).

rc.

tamoj, tamok , adv., tam.

łąpielec, a, s. m., topielec.

tąpól i tompól, i, s. f., topola.

temcasownie, adv., tymczasowo,

łfórz , tforza, s, m., tchórz.

tforzówka, i, s. f., czapka okrągła; u spodu dokoła obłożona szeroko

tchórzowem futerkiem. Noszono dawniej tchórzówki, jak dziś

baranie czapki.
foli, (skrócone z atoli), oto! „Toli jidzie!"
tudzis, tudzisem , adv., zaraz, natychmiast, prędko.
łułok, adv., tutaj.

TT.

ugardzdm sie, as sie, ugardzać sie czem, za nic nie mieć, mało sobie
coś ważyć.

ukrotny, adj., dodawane do przezwisk niektórych w celu ich wzmo-
cnienia, np. „Ty wisieluchu ukrotny!" (u L. ukrotny, adj. do
ukrócenia, uśmierzenia).

ułomnidk, a, s. m., ułomne dziecko, niedołęga, idjota.

urokliwy, adj,, mający uroczne oczy (o człowieku).

J

j

331

■vcr.

loalc , is, walić, v. intr., mocno padach (o śniegu).

tvnlkićrs , a, u. m., (zatn. alkierz), izdebka (sypialna).

warta, y, s. f,, straż. Wartami nazywają też zagradzani(! drogi jadą-
cym do ślubu za pomocą żerdzi lub długiego powrósła, zwa-
nego „ślabantem."

warwasę, is, ivarivasić, v. intr., krzyczeć, liałas, wrzawę robić (ob.
barwas).

w hicgi, adv,, w skok, pędeno, szybko. Przysłówek ten, wyrażający
szybki, nagły rucłi, używany jest najczęścićj sam, rzadziej
z odpowiednym czasownikiem (gonić, pędzić, lecieć). W opow. :
„On w biegi za niem..."

we dwój, w dwoje, w dwójkę. „Bedemy młócić we dwój."

wiela = wiele, ile.

wnęk, zdrobn. toncceh , a, s. m., r. ż. wnecka, i, wnuk, wnuczka
(p. L.).

woźnica , y, s. f., mały prostokątny otwór w powale izby piekarnćj
(„piekarni") niedaleko wyjścia, służący do wypuszczenia dymu
na strycłi („górę").

wsse, wszędy, adv., zawsze.

tvszeń, adv., wszędzie.

w te casy, wtedy.

wto — kto ; wtosi, ktoś. P. chto.

wtóry = który. P. cbtory.

t^ydaję sie, dajes sie, wydać sie, iść za mąż.

wydolę, is, wydoleć, v. intr., (zn. wydołaćj, wystarczyć. „Nie wydoli",
nie wystarczy.

ivydyrchoły, s. pi., podatki i datki, które urzędom ciągle trzeba płacić.

wykdrcyć = wykarczować.

loypewnić sie, spełnić się, sprawdzić.

wyproicddski, s. pi., wyprowadziny panny młodej do domu pana mło-
dego,

toyśiiadomidm sie, as, wyśńadomić, v. tr., wyjawić; lecz częścićj loyśua-
domić sie, wyjść na jaw. ^Te dzieci sie potem wyśuadomiły",
tz., że dowiedziano się o tych dzieciach.

tvyśiviadcdin, ds , ivyświadczyć lub wyśuadcyć, v. tr., wydać, wykryć,
wyjawid. „Nie wyśiiac nds, bo my to pokradli."

wyznać, v. tr. = wyśuadoraić. „Wszyćko sie powyznawało."

wyzrddzdm , ds, wyzradzić, v. tr., zdradzić, wyjawić, wydać. „Wszyćko
sie powyzrddzało." (U L. wyzdradzić, zdradliwie wymachlować,
wydrwić).

wyivijny, adj,, cięty, zwinny, zdatny.

zdbieglisty, adj. 1) o człowieku: zabiegliwy, skrzętny; 2) o drzewie:
węzłowaty.

332

zadaję sie, es sie, zadawać sie, udawać. „Zadżl sie, ze pijany (1.
nieżywy").

gadziadówani/, zaopuszczony, zaniedbany zupełnie, zdziadziały.

zaflańdać, zaflańdrać, v. tr., zawalać, zababrać, zanieczyścić.

zaganiać, a , 8. m. Tak nazywają żartobliwie ogon bydlęcia. P. majdać.

Zagała, ?/, s. f., kamienne podmurowanie chaty na zimę.

zaJcil, póki, dopóki, jak długo.

zakładka, i, s. f., przyprzążka koni do pomocy (np. pod bystrą górę).

zakrekordkać, zagdakać (o kurze).

zamocnieć, v. intr., wzmocnić się, posilić się, przyjść do sił, (u L.
zmocnieć).

zardsicek i zardsinecek, zdrobn. zaraz, natychmiast, w tej chwili.

zasiąkły, adj., skryty, tłumiący złość w sobie.

zańohchodzę sie, is sie, zatiobchodzić, zauohyś sie (z kim), obchodzić
się, postępować z kim. Z. się z kim w dobre i w złe.

zawdy, zawsze.

zaivyknąć, zawyć, zajęczeć.

zhereźnik, s. m., człowiek niemoralny, zdrożny.

zbójcynd, y, s. f., żona zbója.

zhoziatko, zdrobn. zboże.

zdolę, is, zdoleć, v. intr. (zam. zdołać), módz zdołać, być w stanie.

selga, i, s. f., odpoczynek, wytchnienie, pauza.

zemsWje, es, zemstóioać, v tr., wzywać pomsty Boga na kogo, prze-
klinać; comp. zazemstować.

zeznaję sie, es sie, zeznać sie, przyznać się, (u L. tylko zeznać).

zeźryć, dojrzeć. „Zboże juz zeżrało."

zgryz, u, s. m. zmartwienie, strapienie, frasunek.

zgubiyia, y, s. f., rzecz zgubiona, zguba.

zgwaryjóioać, zwaryjować, dostać pomieszania zmysłów.

zjednać sobie, wynająć (domek). Por. L.

zlegnąć, (legam , ds), v. intr., odbyć połóg (o kobiecie).

zmolny, adj., grymaśny, nudny, przykry, zły, nieznośny.

zmorzeniec, a, s. m., taki co dużo jada i nigdy nie może się nasycić.

znajomka, i, s. f., znajoma.

źwięce, ys, źwięceć, v. intr., dźwięczeć, dźwięk wydawać (o żelazie,
łańcuchach).

zywizna, y, s. f., bydło.

Nazwiska chłopów zamieszkujących wieś Zawadę:
Bardn, Basiaga, Bernak, Bieda, Bobroski , Borek, Burnagiel,
Fijdlek, Górka, Jadamczyk, Jantos, Kamieński, Kos(z), Piksa, Skrzy-
piec, Ślegowic, Wideł, Witoski, Wojtyła, Zając.

Przezwiska lub miana pospolite:
Chadraś, Jasiek z Frankówki (zagroda tak nazwana), Jasiek
z Górek , Józek z Paswisk , Józek z zźL bramy (dworskićj), Kłapać,
Pdłka , Pawldk , Pyrcia.

333

Nazwy j) (> I , zagród, k a r c. z e ni :

Na Górkacli pod Wydrom (pole), na Wytirze (karczma), pod
KhipAcem , na Bii^iiijii, przy śtrece (kolejowej), za śtrf^kom, na Psi^ir-
kacli, na uOpdlAiice (karczma , pole), na Bajzbirówce (zajijroda, będąca
dawnićj własnością Niemca Biisbiera, którego Bajzbirern tu nazywają),
w Paswiskach, pod Brzezinami, w granicach, na SoIArzówce (zagroda),
przy mlyjnie, w Jispacli, przy Berskiem, nad Jispami, Kozówka, Mać-
kówka , Frankówka, na Murowańcu (karczma, pole), na Przedwoju.

Charakterystyczną jest rzeczą, że każda cząstka narzędzia go-
spodarskiego ma tu osobne i dobre nazwanie. Weźmy np. wóz prosty
drabiniasty.

Wóz.

dyszel, dydel ; — podwójne rozszczepienie na końcu dyszla
śnice ; — drąg w środku woza, który jest na to „żeby dysiel nie sed
na dów", sfora; — deska, na której spoczywają drabinki przykry-
wa; — drabinki, lytry ; — szczeble, szczeble; — drewniany wałek,
na którego przedłużeniu żelaznem (synklu) obracają się koła "oś; —
do osi przytwierdzony jest za pomocą żelaznych spięć {„Mdrynek")
równo -długi gruby kawałek drzewa, luUdd ; — przedłużenie żelazne
osi, na którem obracają się koła, w które wbity jest gwóźdź (lon
abo kurcdb), syukiel; — kowo, koo ; — żelazna obręcz na kole,
rafa; — drewniane koło, w które wchodzą szczeble u koła, dzwo-
na; — szczeble, spryxy ; — żelazne przedłużenie nasady koła, kow-
mirz ; — dwie obrączki (jedna tuż nasadzie, druga dalej) na kołrairzu,
podpaski; — żelazne obicie osj, podwozki; — gwóźdź trochę zakrzy-
wiony, wbity w synkiel w tym celu, aby koło nie spadło, lon; —
(gwóźdź bardziej na końcu zakrzywiony, spłaszczony, w tym celu aby
błoto nie wchodziło w koło, „bo jak sie naxlasce, to koa nie kcą
jiś", kurcdb ; — drążek na przodzie, który trzyma „lytry", połączony
z synkiem, luśnia; — drążek poprzeczny, przytwierdzony na końcu
do śnie, podelga; — na nasadzie spoczywa (w środku gwoździem ru-
chomym przytwierdzony) kawałek drewniany, koovrót; — z obu koń-
ców kołowrotu wychodzą na boki dwa wygięte drążki , połączone
u przodu wozu z luśnia , w tyle z podkólkiem , kónice. — Drążeli
drewniany wygięty w tyle wozu, którego żelazny spiczasty koniec
wchodzi w synkiel , a drugi górny koniec połączony jest z kónicą,
nazywa się podkólek.

Części w „sk)'zynce rzezalny."

skrzynka; nogi zadnie; "odpyxac, zęby kosAk sed równo koo
stalice; popyxac, płaska deszczułka, która jednym końcem przytwier-
dzona jest do grzą"dki, drugim końcem wchodzi w wazki otwór w denku
skrzynki na przodzie, służąca do posuwania naprzód słomy; grzendka,

1

334

drążek drewniany, którego tylny koniec połączony z drążkiem łączący
u spodu obie tylne nogi, a przedni z korbą; icapka abo pies, noaleńka
deszczułeczka przytwierdzona u przodu do grządki, ..co noga na niem
siedzi, co sie nogom spird na niem, to przycynia siuwy"; noga^ co
xodzi korba po ni; noga cvś.rta; żabka, drewniana nasadka u spodu
przedniej nogi, w którą wchodzi korba; stolica, żelazne okucie na
przednim końcu skrzynki; korba, zagięty kawałek drzewa, rucliomy,
do którego końca przytwierdzony jest kosdk ; kosdk. długi, Krzywy,
szeroki nóż do rznięcia słomy; hi;<ka z "osełlicm, co sie "ostrzy ko-
sdk ; spqski, drewniane prążki u spodu skrzynki służące do przytwier-
dzenia nóg do skrzynki.

Cepy.

Dłuższy kij dzirdzdk; — mniejszy cepdk ; — skórzane nakryvki
na końcu dzirdzaka i cepaka kapice; — skórzany pasek przechodzący
przez kapice sfora.

P w u g (pług).

Dyszel z dziurkami do gwoździ grę" dziel ; — drewniana nasada
u spodu, w której spoczywają „nogi", (dva yygięte kije do trzymania
pługa w czasie orania) i średnica, pwóz ,' — blacha do orania.

SŁOWNICZEK
Gwary ludowej z okolic Pińczowa,

zebrał

ks. Wład. Siarkowski.

Niniejszy zbiór wyrazów i wyrażeń ludowych , przeważnie po-
cłiodzi z parafii Kije pod Pińczowem, Istóre przy załatwieniu różnych
czynności duchownych, spisywałem sobie z całemi zdaniami, jaliie
z ust jedynie starych ludzi, nie umiejących czytać, posłyszałem.

alamuśny vel halamuśny, ad. sprzeczny, dokuczliwy. „Mój mąz ala-
muśny, pobił swoje dzieci."

S.

babiczka, krzew róży polnej.

bdńduch vel bańdos, potrawa ze szczawiu sporządzona.

hezmian, w Krak, (Kolberg) przezmian — waga do mięsa.

bliźnia, sub., sąsiadka.

bramować^ ver, dopiekać, docinać. „Brumowały dziewuchy chłopakom

na weselu."
bzdura, bagatelka.
bzówka, vide fafuła.

O.

całki, plur., rzepa.

chargotad, psy chargotały na dziada.

choropiac, swarzyć się.

chrdpaki, plur., gałęzie u drzewa rosnącego w lesie.

336

chrasnądy uderzyć. „Chrasnął garkiem o ziemię."

chwajdały, krzaki kapusty na polu, nie zwiniętej jeszcze w główki.

chicajddł, vel chioajołek, krzaczek kapusty.

cieciora, soczewica. W slow. Lindego — groch włoski.

ćviić, ćmi mi w gębie ząb.

cuikij onuczki.

czajkiem, adv., niepostrzeżenie. „Czajkiem usłam ze zboża."

czochrać się, ocierać się. „Krowy czochrają się o drzewinę."

czysty, adj., rzeczywisty, prawdziwy. „Cysty to pdn."

dojmowa(f, dogadywać, dokuczać, docinać.

dychawka , duszność.

dtoorować, wychodzić na potrzebę na dwór. „Mojd matusia tej nocy

nie dworowali."
dziedzic, drzewo, po wycięciu lasu, zostawione na nasienniki.

fafuła, polewka z jagód bzu czarnego.
fuklitoy, opryskliwy.
fularka, piszczałka.

gazdzie ńę, gapić się. „Posłasta na to, aby się tamok gazdzić."

głowacz, chaber, bławatek (centuarea cyanus Lin.).

gorlic się, przegorlać się, przemawiać się. W słown. Lindego słowo

to ma odmienne znaczenie.
graczanina, płot z żerdzi koło pola.

grdykać, v. grdękać^ zgrzędzić. Koło Kielc — pić wódkę.
grodzą, ożerdziowanie.
gruzołek, (U Lindego gruzołka) — bryłka, grudka.

H.

haby, bielizna zamaczana w wodzie do prania.

heli, jeżeli. „Heli zgadnies, co mim w garści, to ci dam."

helikać, nucić. "

hepie mu sie, ma czkawkę.

hera, zaraza.

heksdum, adv., natychmiast (Chroberz).

chyl, sub., miejsce otwarte. „Lepićj za płotem niż na chylu." J

z:.

kalanica, vel kalemba, nakrycie z perzu na chałupie.

kaługa , kałuża.

katana , suknia podszyta futrem.

337

kezhy, gdzieżby.
kiecek, derkacz (ptak).

kJ(/s, kłysek , kłos kłósek. „Święty Jan kłysek zgion (przysłowie rol-
nicze).
kobylak, birt rzemienny na konie.
kopestylony, astry.
kotery, pagórki na łąkacli.
koziarka , babka przy położnicy.
kozienica , sosn:i.

kozidry, sosny przeznaczone na wyrób gontów.
kosubj jak desc na wiosnę pada , to kozub z ziemie zdejmie.
kralaśny, adj., kulawy.
krupka, skarbonka.

Ł— Ł.

labowaó się, hultaić sie.

Inło mi, żal mi.

iadoica^, czynie porządek. „Casem ładuję w niedzielę w domu."

łatajstwo, nieuczciwość.

lęlca, plur. łęki^ pastwisko na łąkach.

mierzaiustwo, wstyd.

mir, znaczenie, cześć, szacunek , uważanie.

na chrząstkę nastąpić, zwymyślać.

napatruchnąć, pojawić. „Napatruchnął się taki odludek i spustosył las.

nakmysić, nagadać, złajać.

naskórkać, nakląć (rzadko używa się).

niepeć, niebezpieczeństwo.

niezhąda, wzgarda. „Cyni Bogu i ludziom przez swe postępki niezbędę."

O.

obesłanie, wiadomość. „Juz dal panu obesłanie, ze zajechał pod dom."

obcapić, otoczyć. „Ludzie po wyjściu z kościoła obcapili księdza."

obchu mi nie dal, zaczepiał mię, nie dał mi spokoju.

ochapiać, zdawać, przypominać sobie. „Ochapia mi się, ze tu coś jest."

ochędozny, porządny.

ocJi/niaiy, plewy z prosa.

odkazywać, odsyłać. „Odkazywał mego chłopa do wójta."

odporać, odradzać. „Odporam mu, zęby nie sedł na jarmark."

odstradować, odłączyć, odseparować.

odudzieć, oniemieć.

okiić, płaty śniegu osiadłe na gałęziach drzew.

Sprawozd. Komis, język. T. IV. 4<J

338

omnes, adv., zupełnie (Chroberz).

oi)arciu7}y, adj., obładowany pracą.

ostreioka , blaszka okrągła, mosiężna, zwykła ozdoba na cliomontach.

ozdoba , omasta , okrasa.

paięga, miejsce niezarosłe w ogrodzie.

pardać się, wałęsać się.

paryje, topiele, miejsca zarosłe trzciną.

pazerny, adj., obżartuch. „Mój chłop okrutnie pazerny, dać mu gar-
niec ugotowanych ziemniaków — to wsyćko zjś."

pasielaki mam dzifci, t. j. takie, które ciągle należy karmić. (Wło-
chy pod Pińczowem).

paszczyska, miejsca wśród lasu, pokryte błotem.

perczaki, groch polny (pisum arvense Lin.).

pierzchliwy, adj., skłonny. „Mój mąz pierzchliwy do klęcia.

pituch, potrawa z ziemniaków na rzadko.

plama, wstyd.

poboruchac się^ poprzemawiać się. „Poboruchałam się casem z matką."

pochapiać się, łakomić się. „Nie pochapiłem się nikiej na cudze."

pochlabować, pędzić, wieść. „Pochłabuje biedę."

pokorać, podołać. „Pokorać mu nie mogłam."

poskucić, dopomagać. „Nie ma mi kto w domu poskucić, musę sama
w domu wsyćko robić."

posmykacz , złodziej.

powolanki, wymyślanie.

przegorlać się, przemawiać się.

przekomarzać się, kłócić się; przekomary, kłótnie.

przemarcowac, przemianę zrobić. „Mój chłop przemarcował koło u są-
siada."

przenosiny, udręczenie, kłopot.

przerzeczka, przemówienie.

przyramki, ozdoba z włóczki na ramionach koszul.

przysterbać się, przywlec się.

pyrzyny, popiół z węgli.

rajcować, dowodzić, wieść gwarę.

rdzonik, łupka smolnego drzewa.

rećzka, tatarka.

rościoehy, gałęzie suche.

rudawizna, nieczystość; w przenośnem znaczeniu grzech.

rumianki, w pęczki zebrane zboże, lub kwiaty.

ruściochy, rupiecie żelaziwa, lub kawałki skór na górze złożone.

rychawka, oprawa żelazna na końcu żarnówki (kija od żarn).

339

salantnje między ludźmi, zem skąpa. Obnosi się między ludźmi, że
jestem sitąpą.

sałaga , nicpoń, włóczęga.

sieczenica, karma dla bydła, złożona z wyki, grochu, owsa.

składać się, uniewinniać się. „Składał się, ze tego nie ucynił."

składni/, a, e, adj., zgrabny. „Składna kobyła.

skórny^ a, e, adj., skłonny. „Skórny jestem do klęcia."

smagło^ adv., pospiesznie, raźno. „Nie mogę iść smagło, bo parno."

smyk, rzemyk spadający od pasa; na końcu smyka znajduje się kozik.

sor, koziołek (sarna). „Pan leśnicy złapał w lesie sora."

spadu nie mam iś<f do kumosJci , — nie mam sposobności iść do ku-
moski.

sroczka, ostróżka polna (delpliinium consolida Lin.).

sioparczyć, wznosić się. „Kura kićj siedzi na jajach, to jej ogon do
góry stoparcy/"^

stronie, wymioty.

stryfle, część ta kowzuli , która znajduje się na ramionach.

styrknąć, uderzyć, zawadzić.

szczodraki , rodzaj ciasta pieczonego na Trzech Króli w kształcie pla-
cuszków.

szczyciki, plewy zebrane z różnego gatunku zboża.

szory, obcięta słoma w poszyciu dachu.

T.

tarachy, ostatki słomy.

telbuch , szubrawiec.

terpać, szamotać.

tredać, marudzić. „Mój chłop ciągle na mnie treda,"

TT.

ujadać, docinać.

uszczahy, plewy z prosa vide ochmiały.

wark, adj., niedobry, dokuczliwy (Morawica).

wiecha, wiązka. „Wziąłem gospodarzowi wiechę słomy ze stodoły."

unsła , wszelki wylew wód na wiosnę.

wiśtaka, chuśtawka.

wtere-wtere, czasami. „Wtere wtere siecki urżnę."

wyćioika, ukaranie. „Matka dała wyćwikę córce, ze zasła w ciążę."

loypośladować tego sobie z gfoioy nie mogłam , wyperswadować sobie

go, tego....
wysadka, sadzenie. „Wzięłam główkę kapusty na wysadkę."

340

Z.

zabyć, wścióc się. „Pies zabył się."

zachmarzyć się, gdzieś się podziać. „Zachmarzył się gdzieś klucyk

od skrzynki."
zagłębiać, dokuczać, „Zagłębiają mi ludzie."
zakatusie<f się, zamglić. „Zakatusiało się na świecie."
zakulka, zajście, sprzeczka. „Nie miałam z nikim zakulek."
zastąpić, zajść w ciążę-
zatrawniczijć się, pokryć się zielonością.
zazoga, grunt opoczysty, opoka.

zbruć się, ognać się. „Nie mogłam zbruć się złodziejowi.
zchodek^ koniec. „Byłam na zcliodku tygodnia w mieście.
zgónina vel zgonie, ziarno nie wyczyszczone na bojowisku,
zuchel , kawałeczek.

^•■»»

ZBIÓR WYRAZÓW
używanych w^ okolicach Chochołowa

napisaJ i znaczenie icłx wyjaśnił
2C. J-A.3Sr ZŁÓŻ .A..

Zbiśrając wyrazy tu zamieszczone, pisałem je tak, jak je górale
wymawiają. Samogłoskę a wymawianą, jak ścieśnione o, np. pon, —
pisałem znakiem d. Spółgłoski zaś; ss , cz , szcz i ż, wymawiają jak
mazurzy, — spółgłoski zaś: rz, ć, ś, ź, i dź, wymawiają prawidłowo,
jednakże w niektórych słowach rz, wymawiają każdą głoskę zosobna,
jak np. bar-zo, zamar-zło . . ., w których słowach to rz wymawiają
każdą literę pojedynczo, rozdzielałem je w piśmie linijką (-) poziomą.

B.

bania, kopalnia rudy żelaznśj.

baca, przełożony nad pastórzami owiec.

bacować, mieć zwierzchnictwo nad pasterzami owiec (juchasarai).

bajoro, bagno, kałuża z mętną wodą.

baranidrz , pasterz do baranów.

bar-zo, bardzo.

basarunek, wynagrodzenie za krzywdę wyrządzoną, np. za pobicie.

bęś , dziecię z nieprawego łoża.

boisko, klepisko do młócenia zboża wraz z zabudowaniem.

bosorka , przezwisko kobiety.

bośkać, całować.

boziać, całować, pogardliwie.

bróździć, przeszkadzać, np. „dawno juzbym tego dokonał, ale tem rai

zawse bróżdzi."
brsyddk, przezwisko.
brzyzek, pagórek.

342

huta, zarozumiałość w najwyższym stopniu — oznacza przymiot; ten

człowiek buta straszna, tj. bardzo zarozumiały.
hiitrznieć, biitwieć.

hycyć się, ze żartu szarpać jeden drugiego.
bystry, stromy.
biega się, vaccae tempus copulationis.

calizna, po si<oszenia łąki lub po zebraniu zboża pozostała na polu

pasza dla bydła, nazywa się „calizna."
cądrać się, gdy kto przediodzi wśród rosy lub deszczu pomiędzy

zbożami , to się wtedy cądrze, tj. zmoknie mu spodnie ubranie.
cedzić, filtrować.

celadnik , służący, robotnik 1. m. celddż.
cnie się mi, przykrzy mi się.
cetyna, szpilki na drzewie jak świerk.
chichotać się, śmiać się bardzo wesoło.
chichoty, chichotanie, śmieełiy.

chlasnąć, powiedzieć coś złego z nieuwagi, uderzyć.
chlusnąć, up. wodą oblać nagle, kijem uderzyć silnie.
chodnik, ścieżka.
Chowaniec, chowanica, dziecię przybrane za własne i w domu wy-

cliowywane.
choldymas, koniec jakiejś czynności, np. kiedy dokończają żniwa lub

inną jaką dłuższą pracę, to zapytują się wzajemnie: „czy to

już cliołdymas?" (czy to już ostatnia robota tego rodzaju).
chrobdk, robak.

chruby, gruby, chruby gazda, zamożny gospodarz.
chrubo, dużo, wiele.
chujawica, silny wiatr z deszczem.

chuścidk, gęsto zarosłe drzewka w lesie lub gęste krzaki.
chusta , prześcieradło.

chybdj, chybdjcie, chodź, chodźcie, używane tylko w imperat.
cycać, ssać.

ciupaga, toporek służący za laskę.
ciupać, rąbać w lesie po cichu.
clić się, leczyć się.
clenie, kuracyja.
chyrba, dużo, kupa.
chyrbik, mały pagóreczek.
chyski, szybki, żwawy.
ciskać, rzucać, imp. ciś.
ciskać się, gniewać się bardzo.
cupryna, włosy na przedniej części głowy.
cyrpać, czćrpać.
cyrpdk, naczynie do czerpania wody, żyntycy.

343

cyrniawa , wielka ilość ludzi z daleka — mówią także: o chmurach

czainycli deszcz przynoszących „idzie cyrniawa."
cndzy, obcy.
cucha, ćuska, ubranie.

daremnidk, próżniak, ale używany wyraz ten także w dobrćm zna-
czeniu, mówiąc o dzieciach, które jeszcze nie umieją na chleb
zarabiać „mdm daremniaków."

ddioka, podatek.

drnmkac na kim, przewodzić nad kim ze złości. Mówią: „nie ddm
se (sobie) na nosie drumkać", tyle, co kolki na głowie ciosać.

d(((ff dąć, np. wiater duje, wiatr dmie.

durkać, pukać mocno, burzyć się, ale mówią także: „durka desę",
ulewny dśszcz pada.

durny, dumny, zarozumiały.

durzyć się, gniewać się coraz bardziej, vvzmagająco.

dzieska, naczynie do przechowywania nabiału, faska.

drzewiej, dawniej.

dźwierze, drzwi.

dziergać^ wieszać tak, ażeby zawieszone w^net spadło.

dziergać się, wieszać się, zadłużać się.

dyle, belki w stajni jako podłoga.

dylować, belki te wltładać.

fajny, zdatny, człowiek do pożycia.

fałeśnie, fałszywie.

fałeśny, fałszywy.

Jlądra , przezwisko, tyle co bezwstydnica.

forśty, deski w podłodze.

forśtoioać, deski do podłogi wkładać.

frantoioski , światowy, „frantowskie śpiewki", światowe śpiewki szcze-

gólnićj o miłości.
frejerka, frejerecka , kochanka.
frejerz, kochanek.
fryśny, uprzejmy, zwinny, zgrabny.

C3-.

garlaty, krzykała.

gario, gardło.

garłować, w gromadzie tak za jakąś sprawą obstawać, iź wszystkich
innego mniemania na swoje stronę przeprowadzi — garłować,
używane także w znaczeniu : bardzo ciężko pracować.

gdwiedź, drób — mówią także : „gawićdż go chce zjeść", wszy.

gazda, gospodarz.

gazdować, gospodarować.

344

gaździna, gospodyni domu.

gąsc, kawałek pola gęsto zarosłego drzewami.

gieleta , naczynie drewniane, ol)szerne, służące do dojenia owiec.

gęśle, skrzypce,

gnój^ nawóz.

gnojnica , ścieki z nawozu.

giemzic, łaskotać ze spodu nogi, także: czynić zabiegi koto czego.

gmernć, szperać.

godny = duży, wielki.

górce, góry niższe od Tatr Beskidy.

grać na kim, przewodzić nad kim ze złości.

gyapy, miejsca, gdzie są obszerniejsze rozpadliny i pośród nicli pa-
górki jakby mogiły, groby.

graty, sprzęty domowe.

grobla^ rów, w którym woda płynie tylko podczas ulewnego dćszczu.

grula, ziemniak.

grulisko, miejsce, gdzie ziemniaki rosły.

gryzula, rzepa, rzodkiew.

guzdrać się, leniwo zabierać się do pracy — lub coś robić z nie-
dbałości.

giizwać, coś pomiąć — także: bez powodu ustawicznie łajać.

gwara, mowa, rozmowa.

gwarno, wesoło, rozmownie.

gwarny, rozmowny.

gwarzyć, mówić.

gwizdać, świstać.

gzić sif, używa się tylko o bydle, kiedy z zadartemi ogonami ucieka
do lasu lub do krzaków.

KC,

huknąó, uderzyć mocno.

hajduk, policyjan.

hajdukować, tańcować.

Hale, góry Tatry.

hdnielnik, pomocnik do paszenia owiec, rodzaj lokaja w szałasie dla

juchasów.
hall ! haniok ! — tam !
haic! hawok! — tu! tutaj!
hardy, harny, pyszny, zarozumiały.
hubić, niszozyć, gubić.
hnby, grzyby, szczególniej nie jadalne.
haioidrz , górnik.
hej! — tak.

jagnica , jagnię już dorosłe i to rodzaju żeńsk.
jagnicka, zdrobu. od jagnica.

346

jarka, owca, która już ma rok, a nie miała jeszcze jagnięcia,
jata = przyścianek , małe zabudowanie o trzech ścianach przybodo-

wane do jakiego budynku.
jaz, tama przy brzegu wody lub też we wodzie.
jenOj tylko. "

jucha, zwykle używane z psid, psid jucha = krew.
juchas, pasterz do owiec.
jar0ec, jęczmień.
jarki, ognisty, zapaleniec.
juzyna , drugie śniadanie lub podwieczorek.
juzynować, jeść drugie śniadanie lub podwieczorek.

ka% kany'^ — gdzie.

kachel , piec w izbie,

kapce, szkarpetki z grubego sukna.

kałuźnica , kałuża.

kcied, chcieć.

kępa, kupa kamieni w polu.

kickać, wodą opryskać.

kidac, wyrzucać nawóz ze stajni.

kiwać, przytakiwać, wołać kogo na migi.

kiwać się, poruszać się na dwa przeciwne boki.

kiecka, petliczka roztrzępiona.

kierat, nieład, zamieszanie w rzeczach — tumultus.

kiernicka , naczynie do robienia masła — maślniczka.

kiść, wiecha.

kis, kwas.

kisnąć, kwaśnieć.

kisny, kiszony, kwaśny.

kilof, narzędzie do tłuczenia lnu ususzonego.

klagad, zapuszczać mleko ażeby się ścięło na ser, „wodę zaklagało",
woda zamarzła.

kndp, tkacz.

kndpka, tkaczka.

kohylica, okrągłe drzewo, które ma nogi wprawione, iż stać może
jak ławka.

koch, komin.

koleba , schronienie przed deszczem ręką ludzką zrobione — zwykle
mały dach na ziemi postawiony.

kopii na , ziemia pokazująca się z pod śniegu wśród odwilży.

korchel , pijak wielki.

kosdr, miejsce ogrodzone płotem pod gołem niebem dla zatrzymywania
owiec lub bydła, ażeby się nie rozbiegało.

krężel, część kądzieli na której się obwija len do przędzenia.

krzepki, zdrowy, żwawy, mówią o starcu, który już na schyłku ży-
cia a mimo tego zdrowy i wesół: „on jesce krzepki "

Sprawozd. Komis, język. Tom IV. 44

346

krzepić się, w słabości dobrem pożywienieai się posilać.
krzochnąć, uderzać kogo mocno pięścią.
krzypota , kaszel.
krzfk, niezguła (przezwisko).
kucharka, służąca wszelkiego rodzaju.
kumoska, kuma.
kumoter, kum.
kumotrować, iść w kumy,
kurniaioa , śnieg obficie padający.
kwas — taras, nieład, nieporządek.
kyrdel, stado owiec.
kyrpce, obuwie na nogi.

kutwić się , przykrzyć się, mówią: „tu mi się między niepilemi ku-
twi", (tu mi się między obcymi przykrzy).
kopa, stóg (siana, owsa itp.).
kurzy^ śnieg pada.

L.
landzie, prosić uporczywie, do uprzykrzenia, ■
lic, deszcz nagły i ulewny.
ludzki, życzliwy.
luto mi., żal mi.
lutować się, litować się.
lutować, nitować.

L,
łacny, głodny.

łązek, mała równina nad brzegiem rzeki.
łoniej, przeszłego roku.

łudzić na kim, niegodziwym sposobem brać coś od kogo.
łudzić kogo, uwodzić,

2VE.

markotać, gniewać się na kogo w niskim stopniu,
markotno mi, przykro mi.

mier-zieć, sprawiać nieprzyjemne wrażenie — co jest niemiłe, nie-
przyjemne, to mier-zi — sprawia odrazę.
mierwa , zboże skoszone, ale pomierzwione, w nieładzie.
mitręzyć, próżniaczyć, czas marnować.
mlaskać, cmokać z upodobania.

młaka, łąka mokra nawet wśród największej posuchy.
moc, dużo, wiele.
moskal, placek owsiany,
mraźnica, koszar stały w Tatrach.

3sr,

nadskoczyć na kogo o co, gwałtownie domagać się czegoś od kogo.
nagodzić, dać, ale używane jedynie w połączeniu z Bogiem, np. „Bóg

nagodził w tym roku kapusty, rzepy; — co Bóg nagodził, cy

syna cy też córkę?"

347

nalepa, ceęść przykominka gdzie ogień płonie.
namówmy, zaręczyny.
na-podorędziu , pod ręką.
naopak, przewrotnie.
ndrymny, nagły.
ndrymnie, nagle.

ndicsie, miejsce wolne pomiędzy domami , nie należące ściśle do ża-
dnego gospodarza.
niewiasta, synowa.
n lepili, obcy.
nieludzki, nieżyczliwy.
niemoresny, nieobyczajny, nieprzyzwoity.
niezdara, do niczego nie zdatny.

nowoć, miejsce po wycięciu lasu lub krzaków pierwszy raz uprawione.
ndioalnica, wielka ulewa, nagły deszcz z wiatrem.

O.

Przy słowach niektórych rozpoczynających się od spółgłoski r
lub z, po których następuje bezpośrednio o, opuszczają po największej
części spółgł. r '\ z, w ten sposób nie właściwie wiele wyrazów roz-
poczyna się od samogłoski o, np. :

ostać, zostać.

ozmowa, rozmowa.

ozpocąć, rozpocząć,

ozespać się, rozespać się.

ozpuścić się, rozpuścić się i t, p.

obrządzić, oporządzić.

ohońka, ohoniecka, naczynie o dwóch dnach służące do przenoszenia

mleka.
ociec, ojciec.

obłapić, uścisnąć obiema rękami , objąć.
ocydzarka, sprzęt kuchenny.
odpytować, prosić o przebaczenie winy — przepraszać na łożu śmier-

telnem.
omamić, otumanić.
oscypek , serek owczy.
osad, podział owiec przy spędzaniu z pastwiska letniego z Tatr.

I>.

pachołek, służący.

palnąć (kijem, pięścią), uderzyć.

pasieka, kawał pola zarosłego niskiemi drzewami lub krzakami, zwy-
kle na górze lub też na pochyłości góry.

pasternik, miejsce przy wodzie, wysokiemi drzewami szpilkowemi
zarosłe.

348

paswisko, miejsce do paszenia bydła.

pąknąć, posunąć.

pecka , kamień jako fundament pod węgłem budynku.

pecnąć, uderzyć z lekka.

pieron, piorun.

piznąć, rzucić z gniewem.

plekać, karmić piersicą (dziecię, jagnię, ciele).

pleni, obfity, gdy ziemniaków pod jednym krzakiem jest wiele, to

mówią : „są pienie."
piaśnia, miejsce wśród lasu wolne od drzew i trawą pokryte, jednak

zupełnie opuszczone i dzikie.
piony, lifhy, nieurodzajny.

poeta, podarunek w celu uzyskania względów u kogoś.
podnfały, dumny, zarozumiały. J

Podhdlaniec, mieszkaniec z pod Hśl (Tatr). - "

podysor, półka w stajni sporządzona z kilku desek razem ulożonycli

równolegle do podłogi.
podzieć się gdzie, zagubić się.
pohaby, nagły.
pojeden, niektóry, niejeden.
polana, obszerne miejsce w lesie nie zarosłe drzewami, łąkami wśród

lata pokryte, służące za osadę dla pasterzy podczas lata.
polanka, miejsce znacznie mniejszycłi rozmiarów co polana, opuszcze-
niem przez ludzi i swą dzikością przypomina płaśnię.
poleiuka , zupa , rosół.
pobośkać, pocałować.
powała , sufit.

poioicher, wiclier silny (Wirbelwind).
poskarpny, taki, co bardzo mało jada.
prać, tak ? prawdaż , że tak ?
pono, podobno.
porny, mówią o sile chrzanu.
prasnąć, upaść albo rzucić nagle.

pruclik, rodzaj kamizelki włóczką wyszywanej dla ozdoby.
przeklaśny, wybredny w jedzeniu.
przepytować, przepraszać.
przeicyrtnąc się, upaść wskutek pośliżnięcia.
przepadzisty, potrzebujący dużo pożywienia a jednak zawsze głodny,

jak gęś.
przezieradło, zwierciadło. ■

przespać się, dziewczyna wolnego stanu zapada w ciążę. Tu zwroty I

mówienia używane: „kto ją przespał? — od kogo się przespała." -
przespanica , matka z wolnego stanu. •

przyganiać, ganić. ■>

przygnać^ przypędzić. ^

przyjednac, służący na czas wiosny do pługa. '\

przyryktowaó, przysposobić. >.

349

przyścianek = jata.

psota , słota

puścizna , torf.

pustać, torfowisko.

pyro, ścieżka wąska w Tatracli.

pyrcieć, ślad zostawiać, pracować pilnie.

pyskaty, otyły na twarzy, kłótliwy,

pytać, prosić.

radośniki, chrzciny.

raf, przyrząd do zdzierania główek ze lnu.

rafać, zrywać na rafie główki ze lnu.

rańjtnch, prześcieradło do ubierania się świątecznego dla kobiet.

rąhanisko, miejsce w lesie gdzie w większym obszarze drzewa są

wyrąbane.
redyk, przeprowadzanie się z jednego miejsca stałego na drugie, np.

„bydło się redyka."
redykać się, na wiosnę z domu do Tatr na letnią paszę; pod jesień

redyka się zaś z Tatr do wsi.
redykdłka, podarunek z powodu tego się przeprowadzenia.
regle, lasy na najniższych stokach gór, lasy dorosłe.
rnmolić, tyle co rosić, „deść rumoli."
rozbuchany, swywolny.
rozkidować, rozrzucać nawóz.
ryńśtok , rów przekopany.
^'yma , katar.
rze]}a , ziemniaki.

rzepisko, miejsce gdzie ziemniaki rosły.
rzępolić, grać słabo na skrzypcach.
rzępieć na kim , dokuczać liomu mową.

sajta , szczypa duża drzewa.

sałas, zabudowanie dla łudzi i dla bydła na polanie.

scelina, mała szczypa drzewa.

ściernią, liawałek źdźbła po skoszeniu lub zżęciu przy ziemi pozo-
stający.

ściernisko, miejsce na którem skoszono jakie zboże.

ściga się, ovis tempus copulationis,

scypta, odrobina, mała ilość; zwrot: „weż mąki do scypty", tj. mię-
dzy trzy palce: wielki, wskazujący, średni.

sedzelina , okiść na drzewach.

ściecisko, miejsce, gdzie węgle palono.

serdak, kożuszek bez rękawów jak kamizelka.

siąpi, wśród mgły drobniutko dćszczyk rosi.

360 •

skala, kamień.

skalisty, kamienisty.

skrzata , uparty nudziarz.

skrzętny, uparty, nieznośny ; — nigdy zaś nie używają w znaczeniu :
pilny, pracowity.

śmignąć, smagać biczem, rzucić z wielką siłą.

smyrnąć, rzucić kij.

smędldk, sucha gałąź z drzewa szpilkowego po opadnięciu szpilek.

śniat, miejsce tramu przerąbane przy ścinaniu.

skusić, zwiedzić, doświadczyć, np, „kęs świata skusiłem."

skostawać, spróbować, doświadczyć.

ślebodny, swobodny.

spadzisty, stromy,

spólnik, sąsiad.

srąb, budynek pod dach wystawiony.

sreń, szron, gdy śoieg odwilżony mocno zamar-znie, jest tak twar-
dym, że człowiek chodząc po wierzchu nie zapada w śniegu, to
mówią, it chodzi po sreniu.

stajanie, kawał gruntu.

stajonko. mniejszy kawałek gruntu.

statek, bydło, chruhy statek, bydło rogate.

słósić, popchnąć.

straśnie, bardzo.

strawa, pożywienie.

straiony, dużo potrzebujący pożywienia.

sitny, pożywny.

strófoioać, upominać, karcić.

suchar z , suche drzewo na pniu stojące.

sufia , łopata do zgarnywania nawozu.

swdk, mąż ciotki.

sitko, wszystko.

T.

taras, nieporządek, nieład.

tłocyć, zostawić kawał gruntu odłogiem — nie uprawić.

tłok, grunt odłogiem zostawiony.

toporzysko, rękojeść u siekiery, motyki.

trochę, nie wiele, cośkolwiek.

trojacka. przyrząd do czyszczenia lnu.

trzask-prask , nagle, bez uwagi — „on sitko robi trzask-prask" —

on wszystko robi nagle, bez najmniejszej uwagi.
trzonek, rękojeść u noża.
turnia, wielka skała wystająca ponad poziom.

ugory, pastwisko złożone z tłoków — łąki do paszenia bydła w po-
bliżu wioski.

\

351

vjek^ wuj.

ujna, wujanka,

uporcytoy, I

upoi-ny, } "^"'''j"

ujechać, odjechać kogo.

ujść, odejść.

uwijać się, spieszyć się.

ustać, zmęczyć się w drodze, tak, że już dalej iść nie może, przestać.

uwracie, zagon odwrotnie położony do iunycli zagonów.

'W.

toddzió się, kłócić się.

wałaska^ toporek — równoznaczny wyraz: ciupaga.

icanta, kamień małycłi rozmiarów.

warcula, liądziel z wózkiem.

wartko, szyblio.

wartki, szybki.

warta, straż.

wartować, strzedz , pilnować.

loatra , węgle zażące się.

watrzysko, ognisko.

watrzynidk , podpłomyk, placek pieczony przy watrze.

warzyć, gotować w kuchni.

wereda, przezwisko, tyle co brzydak.

wierch, szczyt góry.

wiersyk, szczyt pagórka.

loaroiuać, chronić się.

wrodlitoy, obrzydzenie sprawiający i brzydzący się czeraś.

wrodzić się, brzydzić się.

wnuka, wewnątrz, n. p. „chlćb wypiecony wnuka, — coś mię boli
wnuka."

wsidk, mieszkaniec równin od Nowegotargu.

ivyrtnąć kogo, wrócić kogo z drogi.

wyrtnąć się, wrócić się.

loyiek, łóżko urządzone z desek, które są oparte na drągach do
ściany wbitych.

wyryktować, przysposobić.

wyryktować kogo, oszukać, podejść.

icyrohisko, miejsce z którego las ze wszystkiem uprzątnięto.

wystósić, wypchnąć za drzwi.

loyska, zabudowanie na strychu pod dachem dla przechowywania rze-
czy lepszych.

wyskać, głośno wykrzykiwać „ułiu!" tak aby się po lesie odbijało.

Z.

zdgłóicek, poduszka.

zagodzić kogo, zaspokoić wyrządzoną krzywdę.

352

zapięstki, zarękawki.

źwindrac, gderać.

zdtoorka, klamka przy drzwiach do zamj'kania.

zezdlać, śniegiem nogi powalać.

zapaska, fartuszek.

zażywny, dużo potrzebujący pożywienia aby się posilić.

zbójnik, zabójca.

zhójoioać, trudnić się rozbojem.

zgrzypieć, skrzypieć.

zbiórki, żniwa.

zjednać, zgodzić służącego.

ziajać, ziewać, gapić się.

zgiełk, wrzawa, krzyk.

zkolorzyć się, owca^ która miała co rok jagnię a potem nie mając

jagnięcia mleka nie daje, to się skolorzyła.
żleb, głęboki potok w Tatrach.
źrały, dojrzały.

żyntyca, serwatka po wybraniu sera z mleka.
zmierziony, obrzydły.
zmięk , odwilż śniegu.
zmieskać, spóźnić się.
zwada, kłótnia.

-♦^♦-♦>-

SPIS WYRAZÓW LUDOWYCH
Z OKOLICY ŻYAVCA

zebrał

LEOlSr PIZESZOWSKII

nauciyciel w Żywcu.

o^^gw,

B.

Bartłomiej ski , e, miesicąc wrzesień a właściwie czas od św. Bartło-
mieja (24 sierpnia) do Św. Micliała (29 września); — lud tu-
tejszy używa własnego ą nie kalendarzowego podziału miesięcy
i icli nazw np. na bartłomiejskie (wrzesień), na micłialskie (pa-
ździernik), na gromnicznik (na luty) itp.

banować, żałować, smucić się.

bąckac, loybąckać, bić pięścią po plecacli.

bąk, 1) gzik koński; giez bydlęcy i wszystkie większe owady z rzędu
dwu i błonkoskrzydłycli ; 2) zabawka dla dzieci (wartałka).

bandziocli, wielki brzuch.

ba j ino, ba juści, 1) używane jako wzmocnione twierdzenie np, ba
jino moiściewy takie mie nieszcęście trefiło, zamiast: „naprawdę"
lub „tak jest takie" itd.; 2) często jednak ma to wyrażenie zna-
czenie złagodzonego przeczenia np, ba jino, cegobyś jesce nie
chcidł.

bez, besu , besoioy, bez, bzu, bzowy.

besktircyjd, beskurdyjd, przezwisko żartobliwe.

bagazyjd, yi, tkanina bawełniana drukowana w kwiatki.

burkot ('tylko w Żywcu), 1) dzień wyboru cechmistrza nowego, np.
jutro mdmy burkot; 2) sam wybór z wszystkiemi ceremonijami,
poczynający się uroczystem nabożeństwem, a kończący się zwy-
czajnie pijatyką.

Sprawozd. Komis, język. T. IV, 45

364

brzyćki , brzydki,

....byk, zamiast &?//«, w sposobie przypuszczającym np. byłbyk , jadłbyl<

zamiast byłbym, jadłbym.
baga, tytoń do żucia.

O.

cąbrzyć, cuhrzyć^ targać za włosy.

cent, centy, centnar, np. kupiłem 2 centy soli (nigdy inaczej) zamiast
2 centnary soli.

cemir, duszność w piersiach utrudniająca oddycłianie.

cejćo, byleco, cośkolwiekbądż.

cos, cos to, co, cóż to.

ciasnocha , dolna część kobiecej koszuli, zrobiona z grubszego płótna
i nie przyszyta, lecz na tasiemkę nawlekana.

chto, kto.

chrohdk, nazwa ogólna dla robaków i owadów.

chusle, nogi, np. oj schodziłek sie, az mie chusle bolą.

ehro7i {chrań) Boże! Boże broń, Boże zachowaj.

chwost, ogon u bydła; — chicdst, liście kapuściane lub kapusta,
która nie utworzyła główek.

chłodna, jedyna nazwa na febrę, up. chory na chłodną.

chybać, rzucać kamieniami lub czemkolwiekbądż,

chybaj ! uciekaj, idż precz !

choicanica , wychowanica, w niektórych miejscach nazywają tak pa-
sierbicę.

ciapkać się , 1) biegać po rządkiem błocie, np. dzieci sie ciapkają;
2) zbryzgać się błotem, np. gdzieżeś sie tak sciapkoł.

cięgiem , bez ustanku.

ciaćkać się, pieścić się, osobliwie mówiąc o dzieciach.

chuścionki , szmaty do owijania nóg.

ciapaó, otrącać owoce z drzew.

ciapnąć, uderzyć lekko.

cepdk, a, gbur, człowiek niewykształcony, głupi.

chyź , y, dom , izba.

ćma, ćmok, ciemno, np. w zimie prędko się robi ćma, lub nie będę
przecie po ćmoku robił.

chudobny, biedny.

ID.

daremnik , darembak, próżniak nie chcący pracować; dziecko małe,

którem się nie można jeszcze posłużyć.
debel, debli, djabeł, np. czy debli nadali, idż do debła.
ddlipan, dalibóg, zwyczajna przysięga, np. dolipon, ze to prowda.
dziszy dzisz , patrz, patrz! używane w pośpiechu, gdy zachodzi obawa,

iż to co pokazuję może zaraz zginąć, np. dzisz, dzisz, sternol

leci.
duchem, prędko, spiesznie.

3.05

dudłaioy, dziurawy, wyprócbniały, np. dudławy Zcjb, dudławd wiorba.
dwaśća , dwadzieścia.
dioiesta, dwieście.
dziulej, oprawca, mistrz.
dziamdzia , człowiel\ rozlazły, do niczego.
drach, zdrach, latawiec, zwany w innycli stronacb orłem.
- dźtoirze, drzwi.

dołu , na dół , np. idą panocku pomału dołu.
drzewi, niegdyś, dawniej.
dzierżąc, trzymać.

Fabryka, tytoń, np. dają mi za 2 grajcary packo fabryki.

falka, fajka.

fajerka, i, doniczki na kwiatki.

figoluszek , dzierlatka (Alauda cristata).

fazol.

G-.

gacopierz , rzadziej gacek, nietoperz; ty gacku ! przezwisko żartobliwe

dawane małym dzieciom.
gielotka^ faseczka drewniana na masło, mieszcząca w sobie pół lub

całą dawną kwartę.
gramula , człowiek opieszały, niezgrabny.
gadnąć, uderzyć.
gid , gizd, człowiek obrzydliwy.
gruce, 1) guzy w gardle, stąd każda cboroba gardlana nawet i dipbte-

ritis, np. cliory na gruce i dla tego przyszedł do szkoły; 2) garb.
grucoioaty, garbaty (nigdy inaczój).
garhiers , garbarz wyprawiający skórę na kierpce i liche obuwie dla

wieśniaków.
gais^ nafta.

gody, godnie święta , święta Bożego Narodzenia.
godnik , miesiąc styczeń.

gromnicznik , miesiąc luty, nazwany od święta M. B. gromnicznćj.
gazda, gazdoioać, gospodarz, gospodarzyć.
gadzina, ptastwo domowe.
gndtek, a, kloc do rąbania drzewa lub mięsa.
gndiij, kości, np. bo ci gndty połomie.
glon, kawał, np. dójcie chleba glon, zapłaci wom Pon Bug z nieba

i ten Św. Jon.
gdwiednik, nierogacizną i drób.
górki, a, e, gorący, np. nie rusz bo to gorkie.
gardziel, a, gardło.

gaj, gałąź zielona a nawet każde drzewo okryte liśćmi.
(jeorgonije, gorgonije, georginie.

356

131.

kabina, 1) śmigła gałązka; 2) człowiek szczupły a wysoki.

hajnok , hań , tam.

haiv, hawok , tu, tutaj.

hónem z czesk. honeni , szybko, natychmiast, np. a wracoj łiónem!

hnet, hnetki , wnet, zaraz,

hynąd, rzucić, np. hyń to w kąt!

habel, cielę odsądzone od krowy.

handryczyć się, długo się targować, np. cobyk się ta liandryczył, dom

wom 15 szóstek i zgoda.
chaśnik, chłopiec.

JioloJi(f, wyprawiać krzyki, swywolić.
holofernik, chłopiec lub dzićcię swy wolące.
horę, do góry.

hadra , szmata, liche odzienie kobiece.
hoina , gałęzie drzew szpilkowych.
hledad, szukać.

J.

ja, o ja , tak jest, twierdzenie w okolicy Żywca, Białej, Oświęcimia
tylko w ten sposób używane.

jacy, jino, tylko.

jawok , jaw, tyle co hawok.

jedzie się, materyzować, jątrzyć się, np. rana się jędzi.

jarzą, od jarzy, moĘ,x\h, od wiosny.

J anto ni , Antoni.

Jędryś, Jędrzśj.

jakóbski , e, miesiąc sierpień, a właściwie czas od św. Jakóba (25
lipca) do Św. Bartłomieja (24 sierpnia), np. na jakóbskie rok jak
pomarł, zam. rok w sierpniu jak umarł.

jagiciet, jadwiet, adwent.

jagwięłnik, jadiuięłnik , miesiąc grudzień od przypadającego nań ad-
wentu tak nazwany.

jużyna , podwieczorek.

karłacz, szczotka do mycia podłogi.

kacabajka, katanka zimowa u kobiet.

karkoszka, kije, gałęzie, gruba laska.

kręgidec, krogulec.

kurki, zabawa u panny młodej w wiliją ślubu.

kierdele, stada owiec.

kiczorka, snopki słomy, służące do przykrywania dachów.

kiecka, spódnica.

357

kdrka, z niem. htrren, wózek ręczny dwukołowy, taczki.

kolecki , zapałki.

kudlić, targać za włosy.

ki^ężet, walec drewniany u dolnego końca grubszy i wydrążony, na
który" owijają kądziel.

kastrol , rądel.

krzypota^ kaszel; stąd krzy pac y^naczy kaszlać.

kiela , ile.

krzepić sh^ , przycliodzić do sił, jeść dobrze, aby nabrać sił.

kłohnkj kapelusz.

kaj^ gdzie.

kieby, żeby.

kcieć, kce, clicieć, chce.

kiejś^ kiedyś, niegdyś.

kioost , ogon u bydła.

kwaki, kioaczki, karpiele, podobnie nazywa je lud i w okolicy Oświę-
cimia.

kuraś, ocłiota , odwaga, np. napijmy się na kuras.

kiiraśny, ocłioczy, obrotny, zwinny.

kopytka , skarpetki z grubej wełny.

kordybanik, garbarz wyprawiający skórę na kordyban.

krdć, krajać.

kluka, żerdź z łiakiera do ciągnienia wody ze studni.

L.

lankór, zmartwienie, smutek.
lankorny, smutny.

laty, iddty, nalały, lany, ulany, nalany.
lach, y, mieszkańcy z okolic Ket, Oświęcimia, Wadowic.
larum, łiałas, zgiełk w połączeniu ze zbiegowiskiem, np. zrobili taki
larum, jakby się gdzie paliło, (czy nie z niemieckiego LarmV).
lastóioka , jaskółka.
leska, leszczyua.

Ł.

łoktusa , chustka duża płócienna do odziewania się.

io7ń, przeszłego roku.

łudzikwiat, kwiecień; łudzikwiat budzi świat, co psiebudzi to psi-

smudzi (przysypie śniegiem), przysłowie góralskie.
łapunka, samotrzask do łapania ptaków.

Michalski, e, październik, czas od św. Michała do Wszystkicli świętych.
mankolid, smutek, zgryźli wość, przekręcone z „melancliolia".
miara, łokieć zwany także ryf, np. dają mi 3 miary płótna, zam.
3 łokcie.

358

materzel , łańcuch, którym konie przypięte są do dyszla.

maciek, człowiek lubiący za wiele jeść.

mięsek , woreczek na pieniądze.

młoducha, panna młoda.

mały mój, maj, mały mdj bydłu daj, od pieca sie nie rusaj (przysł.

góralskie).
mercha f psia mercha, przekleństwo półżartobliwe.
macierz, matka.
mentel, mentle, motyl, motyle.
mierlaki , jagnięta.
masarz, rzeżnik.

3sr.

nowelatka, małe placki, które dają w nowy rok kolędującym po do-
mach chłopcom.

narty, przednia część cholewy z przyszwą.

niepili, człowiek obcy, przybysz nie dawno w gminie zamieszkały.

niezdara, niezdarny, niezgrabny.

niechać, nie ruszać, położyć, np. niechaj to, zam. połóż to, nie rusz
tego.

nastroić, przygotować, przyrządzić.

nadziały, nadziany, np. kiszki nadziote.

oharwić się, stawić się w słowie, dotrzymać przyrzeczenia, np. nie

boją się, jo sie z pewnościom obarwie.
opikać się, opiekować się.
ocel , ocelować , stal, nastalić.
ozygnąó, ozygać, oświecić, zaświecić.
Ociepka, wiązka słomy jęczmiennej lub owsianej lecz nie żytnej, gdyż

takowa zowie się okłosem.
odzidty, odziany.
odhierka, pobór wojskowy.

oplecko, koszula kobieca bez rękawów i tylko do pasa sięgająca.
odzwać się, odzwij się! odezwać się, odezwij się!
oktdhy. oktawa Bożego Ciała.
oszcypki, serki owcze.
ostuda, zmartwienie, np. mom z nim ostudę zam. zmartwienie.

perd, ścieszka do góry prowadząca, percią horę, percią dołu tj. ścieszką

do góry, ścieszką na dół.
pytać, prosić.
pohloga, pobłażanie.

patek (nigdy inaczej), ojciec chrzestny, z uiem. pathe.
putka „ „ matka chrzestna.

3r,9

pójno, j)ójtUj pójdź tutaj.

patrzyd się, należeć się, np. robie jak się patrzy, patrzy mi 8ie od

wos zapłata.
płoszczka, pioszczyca, pluskwa.
preska, komoda.
parzno, par jacy, patrzajno.
piznąć, uderzyć, np. on mię piznąl kamieniem.
pogródka, ziemia podaypana na około domu i tworząca niejako

kanapkę.
pedzieć, pedzidl, powiedzieć, powiedział.
psiesegnać, przeżegnać.
psiespiccny, bezpieczny.
psisc.dlem , przyszedłem.
przystać, obywatel żywiecki zasiedziały wprawdzie, ale w Żywcu ani

urodzony ani wychowany,
precki , dalekO; np. idę precki.
psiez, przez,
proćpak, przezwisko pochodzące z przeszłego stulecia od słynnego

w tej okolicy rabusia Proćpaka.
podziwać się, patrzyć się, np. podziwejcie się ino jakie to piękne.
płachta, prześcieradło.
porwóz, porwoźnik, powróz, powrożnik.
płatno, warte, np, cos to płatno zam. „co to wart" lub „na co się to

przyda,"
pojscyc, pożyczyć.

podziaw, pójdź tutaj, skrócone z pódź jaw.
potwora, przezwisko często używane,
posieł, poseł,
posilać, posyłać.

pieczarki, p>ieczki, owoce suszone.
parcica , otwór w kamieniu młyńskiem.
psiecudne, bardzo piękne, przecudne.

przeonacyć (sie), zepsuć (się), przemienić (się) na gorsze,
paczki, pnie jodłowe porznięte w kawałki długości zwykłycłi gontów.

R.

radośniki , dzień, w którym dziecię przyszło na świat.
rety, o rety, wykrzyknik, wyrażający tak żal jak radość lub zadzi-
wienie.

^7/».2/' łokieć.

rzesiutko, przetak , rzeszoto.

Tliła, 1) rura, np. rula d) pieca; 2) człowiek niezgrabny.

sześćświetnik , listopad, właściwie powinienby się nazywać „wszech

świętnik" od uroczystości Wszystkich świętych.

V

360

sierotka, stokrotka (Bellis perennis).

sTcierny, uparty, naprzykrzony, np. ten chlopok (haśnik) taki skierny,

zam. naprzykrzony, dokuczny.
śwarny, piękny, udatny.

smirka , tasiemka do sznurowania bucików lub sukni.
śłefowaó, stebnować (szyć).
scyrkać, dzwonić dzwonkiem lub łańcuchami.
swaszka, sicaska, małe dziewczę, gdy służy na weselu za druchnę ;

wielkie dorosłe nigdy się tak nie nazywają.
sndżyć, czyścić, chędożyć, np. suknie snażyć.
szwat , a, 1. mn. owie, ojcowie młodego małżeństwa są dla siebie

sz watami.
swdk, a, mąż siostry matczynej.
smotrcik , człowiek niechlujny.
szwucyna, podwieczorek; wyrażenie to używane bywa tylko przez

robotników pracującycłi w kuźnicach w Obszarze i Węgierskićj

górce.
skowera, przezwisko żartobliwe osobliwie na dzieci.
sumienie^ piersi , np. tak mi ciężko na sumieniu , co ani dychać nie

mogę.
srucić, zrzucić.
s^dzioly, sz^dsioły, gonty.

sędzielniki, szędzielniki , gwoździe do przybijania gontów.
szkuty, skuty, włosy ludzkie, sierść bydląt.
skucidrz , tkacz przerabiający sierść krowią, kozią, cielęcą, na nici

i kraj ki.
strzewągi, małe rybki.

slajsy, szczepy (trzaski długie) z jodłowego drzewa, używane do świe-
cenia.
siela, do siela, teraz, do tego czasu.
statek, bydło, majątek.
śpełny, bardzo brzydki.
septac, a , zegar ścienny.
sterndl , trznadel.
szyga, syga, przezwisko, nadawane w gniewie wszystkim mieszczanom

żywieckim przez okolicznych wieśniaków.
szybołki, syholki, zapałki.
strzęp, trzop, garnek.
społu , razem , np. pojdemy społu.
świętojański, e, 1) ostatni tydzień czerwca tak nazwany ponieważ

przypada nań św. Jana Chrzciciela; 2) miesiąc lipiec aż do Św.

Jakóba.
skołnia, droga koło lasu lub między polami do pędzenia bydła.

trefić, natrefić, spotkać, napotkać.
łrzeja , trzejaby, trzeba , trzebaby.

361

trepki^ trzewiki z drewniana podeszw;].
toparka , drążek z krążkiem u maślniczki.
trugla, trumna.

wiela , wiele, dużo, ile ?

wy laty, wylany.

warowa(f się , strzec, się, pilnować się.

wysturzyć, wypclinąć za drzwi.

walny^ a, e, 1) piękny, duży; 2) zdrowy, np. on juz dziś walnieJBy
zam. zdrowszy.

toóla, wola, np. nigdy mi na wolą nie zrobis, zam. podług mej woli.

wolaś, wolaśco, byle co, cokolwiekbądż.

toestka , kamizelka.

wyglądko, otwór prostokątny wielkości małego okna , umieszczony
w ścianie przy drzwiach prowadzących do sieni a zasuwany
okiennicą. Z wyglądka patrzyli ludzie w dnie dżżyste na ulicę
i porozumiewali się ze sobą ; w nowszych domach już icli nie ma.

wagować się, wałęsać się bez dozoru zamiast iść do szkoły.

loierha , wierzba.

toynuchwić, wyszukać, wyszperać.

wszyćko, wszystko.

wyslnzka , zabawa u panny młodej w dzień po ślubie.

loadzić się, kłócić się, sprzeczać się.

wielki maj, czerwiec ale tylko do św. Jana.

zadziiva(f się, zadziwić się.

zdymorka , śliwy, które wskutek deszczów wyrastają prędko lecz po-
zostają żółte i nie mają ani pestek ani smaku.

zlutować się, zlitować się.

zasidty, zasiany.

zima, zimno, np. tako tam zima, tako mi zima, zam. takie tam zimno,
takie mi zimno.

ziomek, każdy obywatel żywiecki, którego przodkowie z Żywca po-
cliodzili.

zdech , zdechł.

źrzadło, zwierciadło.

Sprawozd Komis lczyk. T. IV. 46

ZBIÓR WYRAZÓW LUDOWYCH

DAWNEJ ZIEMI CZERSKIEJ.

PRZEZ

WŁ. MATLAKOWSKIEGO.

>-^^^^^^

Zbioru niniejszego dokonano w dawnej ziemi Czerskiej, nad Pilicą,
na przestrzeni między Czerskiem, Górą Kalwaryją, Warką, Goszczynem.
Dotyczą one dwu sfer przeważnie: rolnictwa i młynarstwa ; brak wód,
warsztatów tkackich i innych rękodzieł, niepozwolił na zebranie wy-
razów odnoszących się do innych gałęzi. Zbieracz niniejszego zbiorku
sam się w tej okolicy zrodził i wychował; z tego powodu wyrazy do-
brze podsłuchane i wielokrotnie sprawdzone zostały.

Butrym, epitet na oznaczenie indywiduum tłustego.

Bolecka^ epitet na oznaczenie mężczyzny tłustego, tęgiego, grubasa,
b. znany.

Bolączka, kamyki wpółprzeświecające, okrągłe, kwarcytowe; lud mnie-
ma, że wzięcie do ręki takiego kamienia, wywołuje bolesne
wrzody,

Borciuch, epitet, oznaczający indywiduum zabrudzone.

Broda, u siekiery oznacza część ostrza, a mianowicie sam koniec dolny;
„obłamać brodę".

Broniak, koń folwarczny, używany do włóczki.

Bebechy, trzewia, wnętrzności, flaki.

Bręzicha, sukienka gruba, wełniana, domowej roboty w białe z czar-
nogranatowemi, lub buremi pręgami naprzemiany.

Breja, brajdyga, kałuża wody na drodze.

Biegun, wierzchni, grubszy kamień młyński, obracający się wirowo na
nieruchomo osadzonym spodku.

303

Brolc, stalowa panewka, w kt(5rej się kręci wrzeciono (wiatrak).
Boiinica, wazka, lekka drewniana listwa u szmigi wiatrakowej.
Bielica, gatunek g^runtu ubogi, piaszczysty, pośledni.
Biodro, w naładowanej furze siana lub zboża biodrem zowie się bok
fury wystający poza drabinę.

darach, człowiek mizerny, pośledni, marny.

CiarachouHity, posiadająry cechy indywiduum mizernego.

Cepuch, gatunek gruntu, w którym mało jest piasku, dużo wody liy-
groskopijnej i materyj organicznycli.

Cehulars, przezwisko pogardliwe, oznaczające człowieka sprzedającego
cebulę, a następnie kupczącego.

Chałatajstivo, zielsko w zbożu lub w ogrodzie, głuszące pożyteczne
rośliny.

Chłed, cMgdaJc, łodyga lub giętki badyl.

Chicalus, lubiący się przecłiwalać.

Csioórka, rzemienie surowcowe, służące do wiązania cepów a mianowi-
cie bijaka z dzierżakiem.

Chłopah, walec z wcięciem podobnem do szyi, na który nawija się
lina na kołowrocie.

Chnndić, jeść zatykając sobie usta, pakować w gębę.

Chrsęp, wyraz ouomatopojetyczny, oznaczający dźwięk, jaki powstaje
przy żęciu sierpem.

Chr2§pać-nąć, żąć powoli.

Ciach., wyraz onomatopojetyczny, oznaczający szelest przy uderza-
niu, biciu.

Ciachać nać, uderzać, bić.

Chrop, wyraz onomatopojetyczny, oznaczający szmer, powstający przy
uderzeniu.

Chropnąć, uderzyć z łoskotem, kropnąć.

Chlap, wyraz naśladowczy, oznaczający uderzanie po wodzie, po błocie.

Chlapać, chlapnąć, uderzać po czemś płynnem, klapać.

Człap, wyraz naśladowczy, na oznaczenie ciężkiego, powolnego cłiodu.

Człapać, powoli się wlec, iść.

JD.

Bzilms, dziecko, podrostek nieoswojony z ludźmi, dziki.

Busiec, belka w stawidle pierwsza, naciskająca na koto młyńskie.

Dziah-dziabać, rąbać powoli i słabo.

Dzbuk, jajo ptaszę nie założone.

Dziamdzla, indywiduum rozlazłe, powolne, ciamcia.

Dzbck, wyraz naśladowczy, oznaczający uderzenie.

Dzbgkać-nąć, uderzyć kogoś silnie, że aż się odezwie w nim coś.

364

Fasidec, gruby kij walcowaty do ubijania mąki w workach.
Fele, rowek wycięty na kancie belki lub deski.

C3-.

Gardy, wybredny w jedzeniu „gardę bydlę".

Golachy, obnażone nogi.

Gnojotoica, massa płynna, zbierająca się w gnoju na gnojowisku.

Grzebień, żelazne karby wpuszczone w grądziel sochy lub pługa, na

które zakłada się kółko z łańcuchem od wózka.
Grodśbd, czynność grodzenia płotów, podobne do kośba, siejba.
Gardło, u pytla sam wylot.
Ględsić, pleść, klecić niedołężnie o czemś.
Gołkiem, przysłówek, że coś znajduje się nie przykryte; ^pieniądze

leżą gołkiem a nie w woreczku".

H.

Harmidrować, robić hałas, harmider; lud nie wymawia h, więc mówi
armidrować.

Jarzmo^ żelazne sztaby, otaczające wał wiatrowy tam, gdzie przezeń

przechodzą szmigi.
Jagielnik, mały przyrząd, rodzaj żaren do robienia krup jaglanych

z prosa.

Knaga, kawałek drewna przybity do szmigi, za który zatyka się małe
płachetki.

Kaługa, kałuża.

Krążołek, wałeczek osadzony na kiju prząśnicy, na który zasadza się
przędziwo.

Kiszka, w chomącie skórzana torb;i, którą nabija się włosiem.

Kapa, kawałek skóry, służący w cepach do wiązania dzierżaka z bi-
jakiem.

Koza, wysoki mocny chojak z blokiem ua wierzchu, ze szczeblami do
włażenia na szczyt; używa się przy budowie wiatraka.

Kluby, wicie używane przy zczepianiu drzewa w tratwy.

Krzyżak, rzemień w lejcach, idący od jednego konia do drugiego ua
krzyż.

Kuna, obręcz w której obraca się czop wierzei na stodole.

Kijówka, rodzaj sieci do łowienia ryb, osadzonej na dwócłi równole-
głych drążkach.

365

Kwaterka, płachta na wiatraku druga licząe od wału.

Kark, wj^zka część wału wiatracznego, na l<tórej aię ten ostatni opiera
i obraca.

Kosloicka, szereg krokiewek, połączonycłi żerdziami do trzyinatiia pa-
newki na kalanicy w stodole, diacie.

Kartoflanka, wódka, siwuclia, otrzymana z kartofli.

Kiecak, rodzaj bąka (Andrea) ptak błotny.

Lnisko, miejsce pozostałe po wyrwaniu lnu.

Laski, drewniane grabowe wałce w cewiacli, służące do przenoszenia
rucliu z koła młyńskiego na kamienie.

Lać, bić, okładać kijem.

Lanie, bicie.

Lesica, (czyby nie pokrewne ruskiemu lestnica, scłiody?) jestto bal
z rowkiem, w który opiera się podpora i pobijając ją, prostuje
się nachyloną ścianę, przyczem jeden koniec podpory stałe
utkwiony w ścianie, drugi dolny ślizga się po lesicy leżącej.

L.

Ławka, w kołowrocie, deska, na której obraca się walec, chłopakiem

zwany.
Lcb, część walu wiatracznego, przez którą przechodzą szmigi.
Łapa, koniec, obity blachą u stępy do tłuczenia prosa.

Mydłek, przezwisko oznaczające człowieka wykrętnego, przebiegłego.

Miecz, 1) w rolnictwie oznacza szerokie szczeble w drabinie, 2) na
wiatraku, oznacza dębowe deseczki, szerokości dłoni, prostopadle
utwierdzone w szmigach.

Mącmica lub Mocnica w słowniku błędnie; jestto belka na sztybrze,
unosząca cały wiatrak.

Miękiny, zewnętrzne twarde okrywy ziaru prosa, otrzymane po utłu-
czeniu go na krupy jaglane (w słowniku błędnie objaśnione).

MuUk, rodzaj gruntu niezgorszego.

Molik, człowiek cichy, skryty, pracowity „Oj to molik".

Moskrsyć, prosić usilnie.

Margotać, mruczyć sobie pod nosem, cicho mówić.

Mrumru, wyraz naśladowczy, „tylko cicho, ani mrumru",

Mańdrować, majdrować, poruszać, przewracać, np. „nie mańdruj ze-
garka, bo go zepsujesz".

Mazur, kamień młyński szydłowiccki, w przeciwstawieniu du szląskie-
go zwanego „Szlązak".

Murss, oznacza gatunek gruntu dobrego, powstałego z przegniłycli liści
i próchnicy.

366

Mokrzyć, wj^raz używany, na oznaczenie oddawać mokrz, urinare; po-
wszechnie używany moczyć jest wyrazem wadliwym, bo moczyć
znany franc. tromper.

Mokrz, wadliwe mocz, uiiiia.

Możdżeń, ćwieki drewniane, któremi spajają się dzwona u kola.

Morzysko, błędnie w słowniku; oznacza odęcie z bólem (Tympanites).

3sr.

Nogi, u pługa i sochy do trzymania rękojeści.

N a czółek , oznacza część koła młyńskiego, w której umocowane są
„palce".

Nadaioacs, przyrząd wiatraczny do miarkowania ilości ziarna, sypią-
cego się z kosza w kamienie; jestto drewniana sprężyna z blo-
czkiem.

Napiór, cieniutkie deseczki sosnowe lub jodłowe bardzo lekkie, z któ-
rych robią się płachty wiatraczne.

Napierzyć, ułożyć płachty we szmigi, by wiatr w nie dął.

Nabębnić się, najeść się (o koniu, wole), do syta.

Nachiapać, nalać wody, chełbając np. wiadrem.

Nawrzeczy, wrzekomo.

Niezgorszy, niezły, „niezgorsza ziemia".

Niedojda, niedołęga, ślamazarny. „Oj ty niedojdo!"

O.

Odmiedzka,^\ervfsza. skiba od miedzy.

Obiłka, obicie wiatrakowe na deskach.

Oko, u luśni, które kładzie się na koniec osi.

Odioalna, płachta pierwsza od wału w wiatraku.

Olrębnica, skrzynia, w którą odchodzą otręby pszenne z rafki na wia-
traku.

Ochlapać, powalać wodą, błotem bryzgającem.

Owsianka, słoma owsianka po wymłóceniu.

Okrajki, zęby mleczne u źrebięcia. „Jeszcze mu okrajki niezeszły".

Ospaluch, indywiduum ospałe, piecuch.

Opiekatkn, gruszka nadpieczona, jeszcze miękka, nieususzona.

Odbit, bąbel na nodze np. od ciasnego obuwia.

Obciąć, 1) wywołać zmianę skóry na twarzy „wiatr obciął mi twarz,
wargi, które czerwienieją, łuszczą się. 2) Zmordować się (o ko-
niach).

Ochłap, nnjpośledniejszy gatunek mięsa; resztki jadła po kimś.

Okładziny, bale, w które wpuszczony jest nieruchomo spodek (kamień
młyński).

Obrzynek, przezwisko pogardliwe na żyda.

Obradlać, radłem obsypywać kartofle, buraki na wiosnę.

Obredlanka, czynność obradlania.

Okryjbieda, suknia mizerna.

3G7

Przydrożek, miejsce ważkie miedzy drogą a rolą, trawą porosłe, „po-
pas woły na przydrożku".

Płachta, zasłona z cienkicli deseczek a lekkicli, napiorem zwanycli,
zrobioua; wstawia się w szmigi, przymocowywa szponkami, w nie
to wiatr dmie.

Pochłonisty, żarłoczny, szybko jedzący.

Pożarły, wszystko z rf)wną skwapliwością jedzący (o bydle).

PrzctvnJisty, wiele pożerający, a bez widocznego tycia (o bydle).

Pańpuch, w słowniku pampucl), pan puch — jestto mazurskie wyma-
wianie wyrazu, który właściwie pisać się powinien pępucli —
zgrubiały od pęp (umbillicus), lo też i moczenie w słowniku jest
błędne, bo pępuch, pańpuch oznacza bąbel, pęclierz napełniony
czemś plynnem. Mazurzy często wymawiają ę jak an, np. ban-
dzie właściwie jak we francuskiem słowie prendre.

Przeplotą, wicie lub prątki, któremi wiąże się kołki w płocie ; na nich
opierają się oblaki lub żerdzie.

ParówJca, młoda delikatna trawa, rosnąca w jesieni na podoranem
ściernisku, ulubiona przez bydło; jestto trawa od ziarna weszłe-
go, a wykruszonego przy sprzęcie, żniwie.

PyilówJca, pourboir dawany chłopcu od korca spytlowanej mąki.

Poprzeczniak, zagon w poprzek idący do innych zagonów.

Piersi, gruba część belki spoczywająca na ścianie.

Płocha, przyrząd używany w tkactwie por. Linde Słown.

Płocharz, wyrabiający płochy.

Parzk, miejsce zaduszne i gorące „Ach jakiż tu parzk".

Podyma, oznacza kawałek drzewa znajdujący się pod rozworą, a pod-
trzymający dyszel ku górze; po złamaniu podymy dyszel opada;
właściwie być powinno „podejmą."

Podkład, w szewstwie, druga podeszew, podzylówka.

Pas, rzemień w uprzęży końskiej, idący przez grzbiet na poprzek.

Podpinka, rzemień idący pod brzuchem w poprzek w uprzęży.

PodogonicUj rzemień idący od pasa do ogona w uprzęży końskiej.

Półdrabki, małe drabiny używane do wożenia słomy.

Półtorak, wóz szeroki silny.

Próg, część pługa.

Poszywka, pokrycie słomiane dachu.

Poddanek, słoma wyścielająca sąsiek.

Pło'ń, w słowniku błędnie; wyraz ten oznacza wartkie i głębokie czę-
ści rzeki niezamarzające.

Pływak, popław w wędki ; u sieci.

Prosiaka, prosisko jest to miejsce, gdzie było proso zasiane (zebrane).

Perlik, w słowniku objaśnienie niewystarczające; oznacza rodzaj młota
ciężkiego, z powierzchnią pociętą w zęby. Do obrabiania kamieni
młyńskich używany.

368

Podrazka, żelazne kliniki, podbijane pod kamień młyński, celem usta-
wienia go zupełnie poziomo.

Płozy, dwa kawałki drewniane, na których przesuwa się kołowrót.

Przodki, płacłiciki wiatraczne małe.

Pośladki, płachty wiatraczne duże.

Pojazdy, dwie belki, na których ślizga się wiatrak w czasie obraca-
nia go.

Podelga, sprężyna do unoszenln z lekka bieguna t. j. kamienia mł}U-
skicgo, ruchomego.

Pacha, 1) w rolnictwie, w słowniku błędnie podano, wyraz ten bo-
wiem oznacza nie cały sąsiek a część tylko, np. „Jedną pachą
w sąsi(ku mam owies, drugą siano", 2) na wiatraku oznacza 4
bale grube, tworzące kwadrat wpisany w koło młyńskie, a wsparte
na „ramionaclł".

Pitrasić, w tyglu dusić.

Paciać-ćkać, nurzać w czemś rządkiem, np, w błocie, ciaście.

Popaćiać-ćkać, unurzać w czemś rządkiem.

PocJirzępać, powoli, z biedą zżąć zboże sierpem.

Pocudować, do góry nogami poprzeinaczać.

PogurhoUć się, zmaclirać się, stać się niegładkiem, „sukno pogurbo-
liło się".

Przyczynić, ugniatać ciasto; z wieczora się ciasto „zaczynia" z rana
„przyczynia" i robi bochenki.

Połytłać, nurzać w czemś rządkiem, np. w błocie.

Połachać, podrzeć odzienie.

Pochlapać, poplamić błotem, gliną rozrobioną.

Pyskować, wymyślać.

Poświechtać, poplamić odzienie tłustością.

Pszeniczanka, słoma pszenna po wymłóceniu zboża.

Prosianka, słoma prosiana po wymłóceniu zboża.

Parsak, młode a wysmukłe chojaki, dobre już na żerdzie, na krokwie.

Podczas, zielenina z liści kapuścianych zewnętrznych z lebiody;

Przyredzinek, gatunek gruntu słabszy od rędziny.

Popieiatka, gatunek gleby to samo co popielica.

Ponożyć, wyostrzyć żelaza płużne.

Plon, prócz innych znaczy jeszcze kępkę zboża, zawierającą kilkana-
ście żdziebeł, którą kończąc żniwa, żniwiarze nie zżętemi na polu
zostawiają. Z tem wiąże się zwyczaj, że dziewczyna-żniwiarka
ubiera plon kwiatami, mikołajkiem, bylicą, wiąże je w pęczek,
i takowy stojąc na roli zowie się plon. Po ubraniu plonu, pa-
robczak chwyta dziewkę, przewraca ją, bierze za nogi i obwłó-
czy dokoła plonu, jak pługiem, co zowie się „oborać".

Plociuch, plotkarz, papla.

Przykucnąć, przysiąść na nogach.

Paśnik, zagajnik, łąka do paszenia bydła.

3G9

Poclorytoka, w słowniku blednie; podorywka nie oznacza ziemi pod-
oranej, a czynność podorywania, podobnie jak: orka, włóczka,
obradlanka.

Rzadki, drzewo miękkie, niezbite.

Jizepacsanka, słoma po wyniłóceniu ziarna.

liechofać, o żabacłi na wiosnę; „zielone żabki na drzewie reclioczą",

Bafka, rzeszoto duże druciane do oczyszczenia zboża.

Bafkoioać, przez rafkę przepuszczać.

liazy, na kamieniu młyńskim rowki zrobione oskardem.

Iiazoivać, z ^ruba obrobić ziarno żytnie na mąkę razową, t. j. wraz

z otrębami.
Tłazówka, czy nnohk razowania, t. j. mienia naraz.
Hak, na wiatraku drewniana miara do regulowania odstępów między

palcami młyńskiego koła.
Bozwydrzyć się, rozbisurmanić się, rozpuścić w swawoli.
Bobaf, duży robak.
Banice, u wiatraka oznacza 4 promiona drewniane, podtrzymujące na

walc koło.
Bgdzinka, gatunek gleby zimnej, gliniastej i tęgiej.

Sałkn, główka kapusty, bez liści i głąba wycięta.

Sanki, dolna szczęka u źrebiąt.

Szur, niedostatecznie objaśniony wyraz. Szur oznacza muł i piasek na-
niesiony przez wodę bieżącą i wodą zakryty, a ztąd niebezpie-
czny. „Konie po kolana wpadły w szur."

Sygnarek, mały dzwonek na kościele.

Szfyber, główna belka, gruba i mocna, ustawiona pionowo, utrzymująca
cały wiatrak; na niej spoczywa mocnica.

Skowyt, skowyczenie.

Sagatyska, kiecka u ludu z materyi domowej roboty.

Szponha, w słowniku szpąga ; znaczy zatyczka drewniana by płaclita
nie wyleciała ze szmigi wiatracznej.

Słram, błędnie w słowniku; oznacza poprzeczne belki w saniach, sie-
dzące na slupicach, wpuszczonych w płozy.

Słupica, słupki wpuszczone w płozy u sań, a noszące stramy.

Suńdy, wyraz, który napisałem tak jak lud wymawia, nie wiedząc, jak
go właściwie pisać; oznacza drążek do noszenia wody, z wgłę-
bieniem na plecy ; ruskie koromysło.

StoUc, błędnie objaśniony w słowniku; oznacza na wiatraku nietylko
słup' (sztyber), a cały kozioł, podstawę, na której kręci się wia-
trak.

Stawidło, osobna ciężka obręcz drewniana z odpowiednim przyrządem
do wstrzymywania wiatraka.

Sprawozd, Komisyi język. Tom IV. 47

370

Spodek, nieruchomy kamień młyński, po nim obraca się biegun.

Szrułarka, skrzypią gdzie spada kasza pszenna zrobiona na „szruty".

Skibie, pług nałożyć żelazo na bosą deskę u pługa,

Styrlać, styrać, zniszczyć.

Schrgępać, pożąć powoli z kłopotem.

Scudować, poprzewracać, nieporządek zrobić.

Stytłać, unurzać w błocie, w cieście.

Schłapać, połać wodą.

Swiechtać, zatłuścić.

Sprać, zbić.

Skrob, cłioroba u św^iń, sprawiająca, że się ustawicznie cocliają, drapią.

Slożyć, układać w stóg.

Skoioicrzak, właściwie domyślam się, że powinno być Skorozrzak, ga-
tunek orzecłia laskowego, wcześnie dojrzewającego.

Szaraczek, gatunek gleby, i wyrazy znalezione w artykule rolniczym

Szdroziem, „ „ J w kalendarzu Jaworskiego (Warszawa).

Sżczer7iy, lud wymawia scerny; wyraz niejasny; trudno rozstrzygnąć,
czy to poprostu przemiana wyrazu szczery; czy też ma jaki
związek z wyrazem szczerek u ludu scerek, najgorszy gatunek
gruntu. (Szczerkny?)

Szczerek, scerek, piaszczysta gleba; „prawdziwy szczerek mazowiecki".

Szczyly epitet nadawany chłopcom robiącym pod siebie, ztąd metafo-
rycznie i na innych przeniesiony.

Sójka, pierogi z kapustą lub burakami.

Słęb, sieć o dużych okach, w których więzną ryby, (wyraz znaleziony
na Kujawach).

Skurczypałka, nędzarz, chudeusz, biedota.

Spław, kawałki pola, gdzie woda wiosenna znosi tłuste części i osadza.

Słonecznica, zjawisko atmosferyczne, słupy naokoło słońca; „Słonecz-
nice biją, będzie deszcz".

Tęcz, na wiatraku znaczy część koła, nabita gwoździami.
Terlać się, walać się skutkiem zaniedbania.
Trzuszcz, rodzaj bylicy rosnącej na miedzach.

XJ.

TJchOy u chomąta, przez które lejce przechodzą

Uskibić, założyć żelaza orne na pług bosy.

Ustalić, żelaza płużne nadać stalą.

Upitrasić, mizernie udusić w tygielku.

Uświnić, poplamić zupełnie.

Utyrlać, unurzać w czemś płynnem, w maśle np. kartofle.

Utytłać, unurzać w czemś rządkiem np. w błocie.

Ujaicić, uderzyć („ujawić psa kamieniem").

J

371

Ukucna.ó, przysisiśó w kucki.
Ugwasdsić-zdaó, niezdarnie co zrobić, skleić.

Wyskrobek, bochenek upieczony z wyskrobanego ciasta z dzieży.
Was, 1) w wierzei, u bramy, wąsami zowią się poprzeczne kawałki

równolegle do poręczy, a zahaczające się o deski nawzajem.

2) wąsami zowią się części paprzyey zakute w kamień.
Wypora, podpora nachylona do ziemi, podpierająca ścianę.
Wąsąg, rodzaj wasągu zwyczajnego, lecz ze sieci do łowienia ryb'.
Wiązanie, wicie spajające szczeble w bronie.
Wykrętak, snopek używany do poszywania dachów.
Walnico, belka, na której spoczywa i obraca się wał wiatraczny.
Wycieracz, mały przyrząd do wycierania młyńskiego kamienia.
Wrzeciono, walec mały żelazny obracany przez kamień młyński.
Wypierzyć, wyjąć płachty ze szmigi.
Wymoskrzyć, wyprosić usilnie, wymolestować.
Wybebeszyć, wypatroszyć, wyjąć trzewia, bebechy.
Wymyślać, łajać, złorzeczyć.
Wtrynić, wsadzić gdzieś, wściubić.
W kucki, lub iv kuczki, adverbium siedzący.
Wylec-gnq,ć, wyjść hurmem, np. ludność ze wsi wyległa.
Wychapać, wyrwać, schwycić.
Woioduch, epitet obżartuch.

Wykiścić, o owsie i prosie; w znaczeniu wyklosić o życie.
Wderdy, lo dyrdy, czwałem, szybko.

Zapolnica, błędnie w słowniku; jestto 1) przegroda na zboże, sąsiek :
2) płot oddzielający sąsiek od klepiska.

Z(fo, u brony.

Zacies, kawałek drewna przeznaczonego na coś z gruba dopiero obro-
biony; zacies na toporzysko.

Zdziadzieć, zestarzeć się.

Zapaćkuć, zamazać.

Zabrodzie, biednym uczynić.

Zaborcinchać, ubrudzić.

Zaświechiać, tłuszczem powalać.

Załoga, pewna ilość rzepaku (ziarna) z której wybija się olej.

Złożyć się, o zbożu położyć się skutkiem wybujania.

Zachlapać^ zalać chlapiąc wodą.

Zgoniny, błędnie w słowniliu; znaczy kawałki słomy, ości, kłosów,
pozostające przy wianiu na ziarnie, a nie odlatujące razem z ple-
wami dalej.

Zasw§drzyć, swędry tj. plamy porobić.

372

Zipać, błędnie w słowniku; słowo to nie znaczy ziewać, a owszem

zaledwie, ledwie dyszeć.
Zażyicać, nietylko rozpoczynać żniwa, lecz wyprzedzać żniwiarza przed

sobą żnącego.
Zuber, w wyrażeniu przysłówkowem „na zuber" mleć żyto.
Zubrotcać, błędnie w słowniku; nie znaczy pytlować, a pierwszy raz

z gruba mleć.
ŹcUbil, od źdźbło, kawał ostrej łodygi lub badyla uciętego i skrytego

w trawie ostrzem do góry.
Ziibrówha, czynność żubrowania.
Żelaza, ostrze u pługa.
Żytnianha, słoma żytnia po omłóceniu.
Źyłnióicka, wódka pędzona z żyta.
Życzka, tasiemka czerwona, kraśna, zawiązywana na szyi u kobiet

i u baranlców.

Wołania na domowe zwierzęta.

Wabiąco Rzeczowniki powstałe ztąd Odganiające

Gołębie, dyś-dyś dyśka, dysiuchna ^-dyś, a-dyś.

Kury, cip-cip-cip cipka, cipulka a-ssio, i-ssio.

dziu-dziu-dziu cipuchna

Gęsi, pilu-pilu pilusia, -chna a-bula, S,-hula.

Psy, psi-psi (na młode) psina, -nka a-cucu, a-cucu.

natutu- natuna a-pójdziesz.

Koty, kyci-kyci-kycici a-psik, a-kota.
Owce, baż-baź-baż-baziu baska, baziucłina a-baż

Kozy, koziu-kozin a-koziu

Steinie, maciu-maciucie (na młode) ^-ksyk, a-ksyk

mali-mali-mali (na stare) ^-ciu.

Kaczki, taś-taś-taś taśka, -siucbna i\ taś.

Bydło, jałoś-jałoś (na jałoszki) 1 x • \

byciu-byciu (na byczki) J a-cielę.

Konie, ce-ce-cieś citś ceśka a-ce.

kierując wolmi w prawo — kse

„ „ w lewo — eć (od-se td-se = cć)

hamując je — byś, byś

popędzając — łie-he

kierując końmi w prawo — ksobie

„ „ yf lewo — odsiebie, odsię; ahet, ahojt

powstrzymując konie — tprrruu

poganiając — wio, hetta.

373

Słowa naśladownicze.

BQc(nąć), brzdęk(ną6), buj(a6), bucli(nąć), cap(nąć), ciacli(ać), cyk(ać),
clirop(nąć), clilap(ać), chap(ać), clirzcp(ać), chla8t(ać), chrap
(nąć), drap(ać), dzbęk(nąć), dzinrg(iem), fik(nfłć), hop(nąć),
kiw(ać), łup(nąć), lap(ać), mykfnąć), nia(h(ać), prztyk(ać),
śkik(ać), skrzyp(nąć), 8tuk(nąć), traf(ić), trztyk(ać, wyrzucać
szybko coś rzadkiego np. ślinę).

-- 4Q;^#^£^-

SPIS WYRAZÓW

ZEBRANYCH WE WSI ŻARNOWCE NAD SKAWA

PRZEZ

JANA BIELĘ.

advuJcat, adwokat.

agzorta, mowa, którą ma ksiądz nad grobem umarłego.

ameri/kajsJci, amerykański.

armuńijd, harmonija, instrument muzyczny.

aSf aż.

B.

balijd, naczynie zrobione z dąg; jest dwojaka: 1) na trzech nogach
z krótkich dąg służy do prania, 2) bez nóg z długich dąg do
kąpania.

balłafijd, baldachim.

bantopać, bantuje, bantovdw: zachowywać się niespokojnie, o pijaku,
który wiele hałasuje, nikomu spokoju nie daje.

batlina v. bahva^ szczypa do oświetlania mieszkania.

bazyć śe, bazy mu śe cegośik, bazywo mu śe: zachciewa się komuś
czegoś.

bebeh, przezwisko, o człowieku, który ma wielki brzuch.

bejoro v. bewo, głęboki dół w rzece przy brzegu.

bekaldr, g. s. bekaldfa: przezwisko człowieka płaczliwego usposo-
bienia.

bretnal, g. s. bretndla: wielki gwóźdź.

i

1

375

hreźimJca, p. przeźimka.

burtać, burtd, burtdw coś: burzyć np. dom stary.

c.

calisna, ściernisko owsiane.

capy, śliwki zepsute bez pestek ; w gw. zeb. parchy, ogfirki.

cehfijk^ naczynie, w którera się daje jeść krowom lub trzyma się wodę.

cedńeco, rozmajte rzeczy.

celinder, cylinder (kapelusz).

cetyna v. cełąna, w gw. zeb. cecyna: szpilki z drzew leśnych opadłe

na ziemię.
ceŃeć, ceyeje, scevdw, vycevdw: schnąć, o człowieku, który z cłioroby

chudnie, sclinie.
cioo\ekóvy, ludzki np. cwovekove zyće: ludzkie życie.
cupel V. cypel, szczyt góry.

ć.

ćapać, śćapać, ćape, śćapAw: zbijać, strącać owoc z drzewa kamieniem

łub kijem.
óerći, djabli, ki tam ćerći? = co tam za djabli?
ćerimicek, człowiek usposobienia smutnego.
ćeślira, siekiera o szerokiem ostrzu; używają jej ćeślove do obciosy-

wania drzewa budulcowego.
ciskać, ćiskd, cisnąć^ ćiskdw, ćisnąw: rzucić, rzucać.
ćmota, ciemność ; robi śe ćmota, robi się ciemno.

dyscyć, dyscy, zadyscywo śe: pada dćszcz.

doper, dopiero.

dostane, zostanę.

dośić, dosyć.

drel, kawałek drutu do przepychania fajki zawieszony u gaćkorka.

dudward jewka, dziurawa, wyprucliniała jodła.

dusić, dusi go, duśiwo go: o mocnym kaszlu.

duojaki, podwójny.

dimraźny, p. kuraźny.

V dyrddka leóeć, biec szybko.

Dź.

dśeheć, dziegieć.
dźefcąna, dziewczyna.
dźuhas, dziub.

F.

fawesny, chory, ma fawesno nogę: chory na nogę.
ferecyna, paproć.

376

fosłyy deski.
fsa, wesz.
fśajsJci, wiejski.

gaco^er, nietopierz.

gaćJcorekf woreczek na tytuó z maclierzyny.

goj dany, kajdany.

gas, g. s. gasu, nafta.

gatonek (gattung) gatunek.

gazda, gospodarz.

gdova, wdowa.

gdoYec, wdowiec.

geldtka, dzieżecżka na masło kwartowa lub dwukwartowa.

gizddh, gizdary, 1) niechluja, 2) ochlapany błotem.

gońac, p. ścigać.

gorąc okropny, wielkie gorąco.

gtoadek, władek.

gicofdcyna, strzyżne ziele.

gróhdf, g. s. grobafa, gróbarz.

grajcar, g. s. grajcara, krajcar.

gródsd, ogrodzenie pola przed bydłem, aby nie robiło szkody; rodzaj

płotu.
grapa, góra przykra.
gromka szczyt góry.
gruba, piwnica.
gvarny, o człowieku, który lubi ż każdym mówić, rozmowny.

^Qsc, gęsce, laski (waldchen).

H.

habryka, tytuń.

hatuun, ałun.

hdm V. pes, narzędzie do hamowania wozów.

kdjny, ładny.

hańok, tam, wskazując.

harbata, herbata.

harceć harcy mu f perśah, harcdw; on ćęsko harcy, o ludziach którzy
chorują na piersi i przy oddychaniu wydają ze siebie chrapliwy
głos, także o ludziach zdrowych, jeżeli podczas spania wydają
ze siebie jednostajny chrapliwy głos.

harny: 1) dumny, 2) obrażliwy.

hdrkać, pluć flegmą.

hdrki, (pi. tant.), flegma wypluta.

hećura, przezwisko, o człowieku leniwym.

i

377

herep, harap.
• Jiercsf, g. 8. herestu: arost.
klapnąć, uderzyć.

Jiomsł, djabeł; horasta^ ty zjad = zjailłe.ś ty djabla (przekleństwo).
ho^nąt, ho-mąto.
hrapeć, lirapi, lirapdw: podczas spania wydawać ze siebie ustawicznie

jednostajny głos.
hypka, szkoda, zrobić hypke, wyrządzić szkodę.
hytko, prędko.

J.

jamhona, anabona.

jarla, ovca, niekotna owca przeszłoroczna.

jondrny, wesoły.

jimenfdr, g. s. jimentdfa, inwentarz.

jishać, kogo I. śebe, pcłiły, wszy i gnidy zabijać.

juri/k, jerzyk (ptak), (cypselus).

jusi, już.

K.

kady, gdzie.

kddś, wielka beczka. na kapustę.

kahla, kacheln.

kajdśoh, przezwisko, o człowieku, który ma duży brzucli.

kajłdn, kaftan.

kany, gdzie.

karmelka, kamizelka.

kanow, armata.

kapinogi, (pi. tant.), polna róża, (rosa canina).

karpytki, skarpetki.

kara, g. s. kary, koła u wozu przednie lub tylne.

kdmńica, ambona.

kąjdek, kąjdycek, trochę ; po kąjdycku, po trochu.

konscek, trochę.

kielusek, kieliszek.

kieiuzać, ślizgać śę po lodzie, o koniu.

kiernel, kelner.

kfardy, twardy.

kfaśńicdrka, szczaw (rumex).

kiesce, (pi. tant.) obcęgi.

klanirovać, reklamować (wyraz prawniczy).

klajńikanły, drobne rzeczy.

klepisko, podłoga gliniana w domu lub w stodole.

klińec, p. ulinal.

Sprawozd. Komis język. T. IV. 48

378

kndp, g. s. kndpa, tkacz.
Tcolmt, kogut.
holem, cholera.

Tionfederdk, g. s. konfećlerdka, konfederat.
końifdw, g. s. końifawa, konował.
konklus, koklusz.
konnata i komnata, komora.
kontrak pi. nom. kontraki, kontrakt.
kopi/ca, członek wstydliwy u samic zwierzęcych.
koźompka, poziomka (fragaria vesca).
ktomindw, g. s. kroińindwa, kryminał.
kruheń, roślina.
kriisuć, krązać.

kncźlicek, okrągłe naczynie toczone, służy do przecłiowywania masła.
kryjda, kreda.

krypec v. kyrpec, cłiodak góralski.
kfćelńica, chrzcielnica.
krykopa, przekopa.

krypoła, kaszel. *

kryto, winien.
kubek, p. kielusek.

kućaphd, niewieści członek wstydliwy

kuraźny, 1) lubiący taniec, 2) o dziewczynie, która lubi chłopców. ^

kur, kogut. 1

kuraś, chęć, apetyt; nie raa kuraśu napić śe, nie ma ochoty napić się. \

kurdupeć, mały człowiek.

kurtanek, kurdybanek (glechoma hederacea). ,

kurikać: 1) wydawać glos kuvik właściwy sowom, o sowie; 2) o lu-
dziach, pobiedować, doznać biedy przez jakiś czas.

L.

lenddk, g. s. lendaka: mała osełka, służy do ostrzenia kosy.
lepsi, lepiej.

lodoyec, gwóźdź w wielką czapką do przybijania podków koniom w zi-
mie, aby się nie ślizgały po lodzie.
ląn, len (Linum usitatissimum).
luto, lito, żal.
luźna kobieta, nie ciężarna.

W(Ł).

ioadek, luaduś, władek, właduś.
wdpeli? prędkoli?
wyceć, nic nie robić.

379

M.

maććr, matka.

mali, gmach.

maronna, marynn, imię własne zgrubiałe do Maryjamia (z Maryja-

Anna).
matereus, notariusz.
mlac, mlecz (eupliorbia).

mocyclwo v. mocydlisko, mały stawelc przy domu, gdzie się len moczy.
mraźnica, mazgajowaty, przezwisko.
mrek, raaly chłopak, przezwisko.
mroyec, mrówka (wielka i mata), formica.
tmiuaJca, mokra łąka.
murcoń, powalany.
myteU motyl.

M'.

marha, naczynie do mierzenia zboża.
miętosić śe, coire.

N.

nadając śe, nadaje śe: 1) pysznić się czemś, 2) grymasić.

nasJci, nasz; jacy naski lud by w f kalvaryji.

nastając, zbliżać się; uoliad nastaje, zbliża się.

ńecJcorona^ Lanckorona.

ńedośpdw, leniwy.

ńchać, nie ruszać czego, zostawić w spokoju.

ńehdj V03u, nie ruszaj wozu.

ńipeć, ńipi: o człowieku, który siedzi nic nie robiąc, próżnując.

ńiiwaó, woraitować.

0.

uobeśće, pewna ilość domów zbudowanych na gruncie, który niegdyś nale-
żał do jednego gospodarza, a później rozdrobnił się na małe gospo-
darstwa, uobeśće zawsze nazywa się od pierwotnego gospodarza na
całym gruncie. Np. uobeśće, na którem mieszkają dwie rodziny
i mają dwa osobne gospodarstwa, Stopowie i Wośni, nazywa się
„Głodówką" od pierwszego gospodarza zwanego Głodem, a po-
siadającego niegdyś wszystkie te grunta, jako jedno gospodar-
stwo, na których teraz są dwa gospodarstwa. Cała wieś składa
się z uobeść, zwanych inaczej „zarobkami".

uobołłckać śe, dobrze sobie pojeść.

uoćepha, 1) wiązka słomy, 2) wiązka gruszek, wiśni, trześni, śliwek,
w ogóle owoców.

380

uohrdvnć zómńńki, wykrawać ze ziemniaków pojedyncze oczka do sa-
dzenia.

\\oJdusa, prześcieradło z grubego płótna.

iiopflscA-, szeroki pas skórzany, nosi się w nim pieniądze.

uopdleńcc, opalony od słońca.

uoptryt, abtritt.

uos'o?», ośm.

uośńih, narzędzie do strugania gontów.

uołyha, votiva.

\LOzdyscyć śe, uozdyscywo śe: jeżeli dłuższy czas przez kilka dni deszcz
pada ustawicznie.

pagac, pajac.
pahoweJc, parobek.
pazdrary, żarłoczny.

pasternd krova: krowa, która wszystko jó.
pdpes, papież, g. s. papeza.
pąJc'e»i, ćihem, cicho.
ponsyja, pensyja.

pconóg, pszczonog. ^

pcotoa, pszczoła, 9

pha, pchła.

kufa pisda, chrosta na ręce lub na jakiejkolwiek części ciała ludz-
kiego, która nigdy nie ginie.
plevdn g. 8. plev4na, pleban.
plevańijd, pleban ija.
podlielina^ podbiał.
podeźryvovać, podejrzywać.
podwy, brzydki.
podróżny, podróżny.
poJcróś cego : z powodu czego.
polcfyJca, polityka.

potcogo, o górze, której boki są lekko pochylone, nie spadziste.
poJcond, dopóki.
porusovać, poruszać.
poromny, porządny.
pośacJca, posadzka.
posfa, wsypka na pierzynę.
postfdio, darcie w jakiej części ciała ludzkiego,
pośmehovisko, pośmiewisko.
potyrpać, 1) pobić kogo, 2) poruszać co.
povazovać, poważać.
poźartova6, pożartować.
póJcil, dopóki.
pówmistr, burmistrz.

381

praga, potrzeba; praga mi tego bywo? potrzelm mi tcgct l>ylo?

preclci, daleko.

premarjijd, primaria, pierwsza msza ś\v. w niedzielę.

premie;/ jci: 1) pierwsza msza, którą świeżo wyświtcotiy ksiądz odpra-
wia w swojej parafii, 2) uczt.a, którą wydaje przy tej sposob-
ności swoim znajomym i krewnym.

proeasyjd (processio) procesyja.

promni/, przedni, wyborny,

po próznu śedżeć: siedzieć próżnując.

próźńaeyć, próżnować.

po próżnicy, nadaremnie.

prebncoraó, verb. freąn. do prebAcyć, darować.

predsobek, kawałek materyi wprawiony (wstawiony) z przodu do spó-
dnicy w miejscu, gdzie jest zapaska dla oszczędzenia nia mate-
ryi, z której jest spódnica. Zwykle predsobek bywa z grubego
płótna.

presJcocnd, to samo, co preżimka.

pretacek, rzeszutko.

prezva, przezwisko.

pfeśimka, kobieta, która miała nieślubne dziecko.

pryctipkova6, uderzać nogami o ziemię, tupać.

puścizna, kępa drzew w uprawnem polu.

pytać na wesele, prosić na wesele.

rąbanica, g. z. rąbalńica ; siekiera mająca podłużne ostrze, służy do

rąbania drzewa.
rąm, rum.

referndł, g. s. referndta, reformat.
ruby, gruby.
rynecka, naczynie gliniane z rączką, służy do topienia omasty; jeżeli

ma nogi, to się nazywa kożówkem.

t.

ryyać, womitować.

s.

saleó, sdle, szaleć, szaleje.

scypac g. s. scypaca, nazwa człowieka, który lubi innych szczypać.
sfdk, g. s. sfdka, mąż siostry.
sfaryć śe, kłócić się.
skaioa, kamień.
skale, kupa kamieni.

skoblica, narzędzie do wystrngiwania wnętrza naczyń; jest to nóż zwi-
nięty w kółko z trzonkiem prostopadłym do krawędzi.

382

sJcidaó śe, spaść, jo śniegu. j

sTcfęlny, z rzędny.

shryzdl v. skryzala, kamień gładki a cienki.
skryzdicha, to samo, co
shrsyzdl, tylko mniejszycii rozmiarów.
swuh a ń ica, k o n f esyj o n al.
smardz, rodzaj grzyba jadalnego.
smały, bielizna.
smętyr, cmentarz.
smotryć, zbierać.
sviova, sowa.

spańić śe, zrobić się panem, jeżeli syn chłopa zostawszy jakimś urzęd-
nikiem, wstydzi się potem ludu.
spohróś tego, z powodu tego.
spfycny, kłótliwy.
stóg, bróg.
stoh^ źródło.
stolicka, ławka.
strąna, stryjna.

strng, narzędzie do fugowania gątów.
suć, lać; nasujze mleka na miskę.
sum, wicłier.
surgut, surdut.
syr, ser.
sytko, wszystko.

ś.

ścigać, człowiek, który lubi gonić za kobietami,
do śela, dotychczas.
śfarny, ładny.
śfonłek, święto.
śldga, myto.

śleVedny, śleb'ediie, łatwy, łatwo.
śluzem, na poprzeć.
śnał, śnieć.

śłarhelka, pi. śtarheJki vel śtrahecle, zapałka.
śtander, chorągiew (sztandar).
śtelmah, kołodziej.

śtrdf, g. s. śtrdfu, kara pieniężna; podać kogo na śtraf, zaskarżyć ko-
goś, żeby dostał karę pieniężną.
śfetnica, izba.

T.

łakośeńko, tak samo.
tamtorocny^ przeszłoroczny.
tarasie, dużo niepotrzebnie mówić.

383

ttuyac, ten co zęby rwie (cyrulik).

tdclio, okrągła deszczulka z dziurkaini, umieszczona na jcdncm końcu

toporki.
łlcac, to samo co knap.
toporka, laska do ranślniczki.
toporek p. cieślica.

tragdr, g. s. tragdra, belka na której spoczywa powała.
tronek, trunek.
trefonkiem, przypadkiena.
truhovać śe, martwić się.
tniyioa v. trumna, trumna.
truparńa, kostnica.

truhewka, okrągły kamień do tłuczenia soli.
trypki fdrńoue v. tarki, owoc dzikiej śliwy.
trypki jaicofcore, owoc jałowca.

twóka (łlóka) gromada ludzi przy żniwie z muzyką.
iypolić, źle robić; typoluw nć soluw.

U.

uboc, miejsce na pochyłości góry, gdzie wycięto las; na ubocy paśe

śe bydwo.
ttherski., węgierski.

ulindl, g. s. ulinala, gwóźdź do przybijania podków koniom, hufnagel.
ulica, droga w polu, którą się bydło na pastwisko żenię.
ukontentować kogo, ugościć kogo.
unacyć, unacy, unacyw; o człowieku, którego widzimy, że coś robi, ale

nie wiemy, co robi; cós un tam tak unacy?
untdr, g. s. untara, ołtarz.'

V.

vadźić -e, kłócić się.

valny, o człowieku który dobrze wygląda.

■oangelijd i vanveUjd, (evangelio).

\ałer, wiatr.

vereda, brzydki człowiek, przezwisko.

verh, wierzcli.

vikaryjka, mieszkanie księdza wikarego.

vitka, sprzączka.

vońać, paclinąć.

z vóliś tego, z powodu tego.

vresceć, wrzeszczeć, głośno płakać o małych dzieciach.

vydajać śe, wydawać się.

vyfcusonek, wypoczynek po pracy.

vykopyrłnąć, przewrócić.

vymitovać, womitować.

384

Z.

gaohejść śe, obejść się.

gabe uoko, niezapominajka.

zahyć, pozostać gdzie odłączywszy się od towarzystwa.

zdgivóvek, pi. nom. zagwófki, poduszka.

zaJcop, kamień graniczny w miedzy.

zdkrystyjd, zakrystyja.

zumdrfiico go, omdlał.

zapamęłovuć, zapominać; ńe zapamętuj, nie zapominaj.

zdpaśńica, zapaska, fartuch.

zapsoćić śe, zapsoćuwo śe; jeżeli po pogodzie pada deszcz przez dłuż-
szy czas.

zarobek, fo samo, co uobeśće.

zduale. lekkie pochylenie gruntu.

pod zdpać, pod zapać.

zepfańutki, demn. do zeprzany.

zegnojić śe, spocić się, zezgnojuw śe, spocił się.

zdatny, ładny, dobry, kształtny, np. kieby vąsy zdatne rosły, tobych
jih ńe goluw.

zmurcać śe czemś, powalać się czemś.

zmyśny, roztropny, rozumny.

do znaku coś zrobić, zrobić coś zupełnie całkiem; koh4m će dżefcyno
ale ńe do znaku (niezupełnie).

znotuś, znów.

zwerćadwo, lustro.

ztdlać śe lub kogo, povalać.

Z.

żander, żandarm.
śartovać, żartować.
źelazico, żelazo.
źradwo, lustro.

*>

\

T".

'4 r '

>> f .

f' aKN

N r^

^^^

f <r>-\

f:^

•M.

^

.^.

■'yi

efv-

•, . ■!•'

»«W; •f!^'.:

d-«Av.^-

^I^

^'

/

^i.