(SD
:LO
•CD
iCO
= 00
■CD
CO
.: n v
DG
311
S44
1921
Suppl
Bd. 6
Otto Seeck
Geschichte des Untergangs
der antiken Welt
Sechster Band. Anhang
GESCHICHTE
DES UNTERGANGS
DER ANTIKEN
WELT
VON
OTTO SEECK
ANHANG ZUM SECHSTEN BANDE
Germauy
19 2 1
S TUTTG ART
J. B. METZLERSCHE VERLAGSBUCHHANDLUNG
D.6-
~
I I
Druck der J. B. Metzlerschen Buchdruckerei in Stuttgart
Anmerkungen.
Die fett gedruckten Ziffern bezeichnen die Seite des Textee, die gewöhnlich ge-
druckten die Zeile, auf welche die betreffende Anmerkung sich bezieht.
Das Manuskript dieses Anhangs war schon 1914 abgeschlossen ;
doch infolge widriger Umstände, die teils durch den Krieg, teils durch
den Wechsel des Verlags hervorgerufen wurden, konnte es damals nicht
gedruckt werden und ist seitdem verloren gegangen. Als ich ihn
sechs Jahre später neu herstellen mußte, war es mir nicht mehr mög-
lich, die Belegstellen in ihrer früheren Vollständigkeit wieder auf-
zufinden. Gleichwohl darf ich hoffen, daß man für sehr weniges,
was im Text gesagt ist, den quellenmäßigen Beweis vermissen wird.
1, 13. August, de civ. dei I 33 : plungentibus orientcdibus populis
et maximis civiUitibus in remotiss-imis terris publicum luctum maerorem-
que dueentibus.
15. Oros. prol. 9 : pracsentia tempora veluti malis extra solitum
infestalissima ob hoc solum, quod creditur Christus et colitur deus, idola
autem minus coluntur, infamant. August, scrm. 81, 9. 105, 9, 12 =
Migne L. 38 S. 505. 624. de civ. dei I 1. 36. II 2. 3. 18. 19. 22.
V 22 und sonst.
2, 1. E. Bernheim, Mittelalterliche Zeitanschauungen I. Tübingen
1918. Der Verfasser, dem ich die Korrekturbogen dieses Kapitels
mitgeteilt hatte, bekämpft meine Auffassung Augustins ; doch da er
alles Tatsächliche zugibt, worauf sie beruht, besteht unser Gegensatz
eigentlich nur darin, was wir beide unter Genialität verstehen, und
darüber wird sich eine Einigung kaum erzielen lassen. Wahrschein-
lich wird Bernheims Urteil mehr Zustimmung finden, als das meine,
aber nicht, weil man einen Schriftsteller, der heutzutage nicht mehr
leistete, als Augustin geleistet hat, als genial würde gelten lassen,
sondern weil die Bewunderung des „heiligen" Kirchenvaters mehr
als ein Jahrtausend alt und dadurch zu tief gewurzelt ist, um sich
durch Gründe beeinträchtigen zu lassen.
8. Loofs, Protestantische Bealencyclopädie IF S. 277.
3,21. Corpus Script, eccles. latin. XLI S. 411 ff.
27. August, de civ. dei XVI 19 : tibi uxorem suam dixit sororem,
nihil mentitus: erat enim et hoc, quia propinqua erat sanguine;
sicut etiam Loth eaclem propitujuitate, cum fratris eius esset filius, f rater
eins est dictus. itaque uxorem tacuit, non negavit. Dasselbe ausführ-
licher c. Faust. Manich. XXII 34 ff. = Corp. scr. eccl. lat, XXV S. 628.
S VI A 25
386 VII Die Auflösung des Seiches.
4, 17. August, confess. IV 2 : docebam in Ulis annis artem rhetori-
cam et victoriosam loquacitatem victus cupiditate vendebam. Er nennt
sich als Lehrer der Rhetorik einen venditor verborum (IX 5, 13) und
seinen Lehrstuhl eine cathedra mendacii (IX 2, 4). Vgl. 1 17, 27-19, 30.
III 3, 6-4, 7. IV 1, 1. IX 2, 2. 5, 13 und sonst.
34. Maushach, Die Ethik des heiligen Augustinus. Freiburg 1909.
5,6. August, confess. I 9,15. 17,27. 20, 31. IV 16, 30. 31.
IX 6, 14. X 2, 2. 4, 5. 35, 56. 36, 58.
13. August, confess. II 1,1. 2, 2.
16. August, confess. VI 11, 20: putabam enim me miserum fore
■nimis, si feminae primrer amplexibus. Vgl. VI 3, 3. 11, 20—22.
14, 24. 15, 25. VIII 1, 2. 6, 13. 11, 27.
18. August, confess. X 30, 41. 42.
19. August, confess. II 2, 4. 3, 6. III 1, 1.
21. August, confess. III 3, 5.
23. August, confess. II 3, 7 : Augustin wird von seiner Mutter
ermahnt: ne fornicarer maximeque ne adulterarem cuiusquam uxoreni.
qui mihi monitus nudiebres videbantur, quibus obtemperarc erubescerem.
Darin liegt doch ein verschämtes Eingeständnis des Ehebruchs. Auf
dasselbe weist es hin, wenn er sagt, daß er bei seinen Liebschaften
die Gefahr gesucht habe: III 1, 1: oderam securitatem et viam sine
museipulis. Die Päderastie ist ebenso verschämt umschrieben III 1, 1 :
amare et amari dulce mihi erat magis, si et amantis corpore fruerer.
venam igitur amicitiae coinquinabam sordibus coneupiscentiae candorem-
que eins obnubilabam de tartaro libidinis.
30. August, confess. II 4, 9. 6, 12—10, 18.
31. August, confess. I 10, 16. 12, 19—13, 22. 16, 26. 17, 27.
34. August, confess. III 2, 2—4.
6, 1. August, confess. X 33, 49—34, 53.
2. August, confess. X 31, 43—47.
3. August, confess. I 7, 11.
7. August, confess. X 30, 41. 42.
27. August, confess. III 4, 8 : Augustin findet am Hortensius des
Cicero, der ihn in seiner Jugend begeistert, nur das eine auszusetzen :
quod nomen Christi non erat ibi, qnoniam hoc nomen — in ipso adhttc
lacte matris tenerum cor meum pie biberat et alte retinebat, et quidquid
sine hoc nomine fuisset, quamvis litteratum et expölitum et veridicum,
non me totum rapiebat. c. Acad. II 2, 5 : respexi — in illam religionem,
quae pueris nobis insita est et medullitus implicata. Vgl. 111, 17. V 14,
25. VI 5, 7. 8. VII 5, 7. de civ. dei XVIII 40.
7, 1. August, confess. I 9, 14. 15.
7. Augustin und sein Gottesstaat. 387
4. August, confess. I 19, 30 : fallende mntvmerabilifnts mendaeiis
et paedagogum et magistros et parentes.
5. August, confess. I 11, 17. 18. V 9, 16.
14. August, confess. VIII 7, 17: at ego adulescens miser vedde,
miserior in exordio ipsius adulescentiae, etiam petieram a te castitatent
et dixeram: „da mihi castitatem et continentiam, sed noli modo." time-
bam enim, ne me cito exaudires et cito sanares a morbo coneupiscentiar,
quem malebam expleri quam extingui.
25. August, confess. V 10, 18.
29. August, confess. IV 1, 1.
8, 4. August, confess. III 4, 7. VIII 7, 17. de beat, vit. 1, 4.
16. August, confess. III 7, 12. IV 15, 26. V 10, 20. VII 3, 4-5, 7.
7. 11. 14, 20.
18. August, confess. V 10, 20; vgl. III 6, 10. 11.
25. August, confess. III 5, 9 sagt von der Bibel : visa est mihi
indigna, quam Tullianac dignitati conpararem.
27. August, confess. III 7, 12. 10, 18. V 11, 21.
32. August, confess. V 10, 18. 19 ; vgl. 7, 13.
0, 3. August, confess. IV 3, 4. 5. VII 6, 8.
8. August, confess. V 3, 6.
16. August, confess. V 3, 3. 6, 10—7, 12. VI 11, 18. c. Faust.
Manich. I 1.
23. August, confess. III 11, 20. IV 1, 1. V 6, 10. de morib. I
18, 34. II 19, 68.
26. August, confess. V 10, 19. 14, 25. VI 11, 18. de beat. vit.
1,4. c. Acad. II 5, 11.
29. August, confess. V 10, 18. 19; vgl. 7, 13.
10,3. August, confess. VII, 1: in periculis Omnibus de te seciira .
Vgl. II 3, 6. 7.
' 5. August, confess. V 9, 17. VI 2, 2.
7. August, confess. IX 7, 15.
10. August, confess. III 11, 19. 20. IV 4, 7. V 7, 13. VI 1, 1.
12. August, confess. IV 1, 1. VI 11, 18.
13. August, confess. III 11. 19. 20. V 9, 17. VI 1, 1. 13,23.
19. August, confess. VI 1. 1: iam venerat ad me mater pietate
fortis, terra marique me sequens.
22. August, confess. I 11, 17. II 3, 6. IX 9, 19. 22. 13, 37.
24. August, confess. IX 9, 19.
30. August, confess. IV 2, 2. 4, 7. VI 7, 11.
33. August, confess. IV 7, 12. c. Acad. II 2, 3.
11, 3. August, confess. V 7, 13. 8, 14. VI 7, 11.
388 VII. Die Auflösung des Reiches.
7. August, confess. V 8, 15.
17. August, confess. VI 1, 1.
21. August, confess. V 9, 16.
26. August, confess. V 13, 23. c. litt. Petil. III 25, 30.
30. August, confess. V 10, 18. 19.
32. August, confess. V 13, 23 sagt, seine Reise nach Mailand
sei von Gott bestimmt gewesen, ihn dem Verkehr mit den Manichäern
zu entziehen (quibus ut carerem ibam).
12, 1. . August, confess. VI 1,1. 2, 2. IX 7. 15.
2. August, confess. V 13, 23. 14, 24. VI 3, 4.
12. August, confess. V 14, 24. VI 4, 6. 5, 8.
18. August, confess. IX 2, 4. 5, 13.
19. August, confess. VI 16, 26 : nee me revocabat a profuudiore
roluptatum carnalium gurgite nisi mettis mortis et futuri iudicii tui,
qui per varias quidem opiniones numquam tarnen recessit de pectore mco.
VII 5, 7 : talia volvebam pectore misero ingravidato curis mordaeissimis
de timore mortis.
21. August, confess. VI 4, 6: volebam enimeorum, quae non
viderem, ita me certum fieri, ut certvs essem, quod Septem et tria decem sint.
27. August, confess. VI 11, 18: fig«m pedes ineogradu, in quo
puer a parentibus positus eram, donec inmniatur perspicua verum.
V 14, 25 : st'itui ergo tamdia esse catechumenus in caiholiea ecclesia mihi
a parentibus commendata, donec ■ aliquid certi eluceret, quo cursum
dirigerem.
13, 10. August, confess. III 7, 12. VII 12. 18. 13, 19. 16, 22.
de civ. dei XI 9. 22. XII 3. 7.
13. August, confess. VII 9, 13. 20, 26. VIII 2, 3. de beat. vit. 1,4.
31. August, confess. IV 1, 1. 2, 2. VI 12, 22. 15, 25.
14. 3. August, confess. VI 13, 23. de beat. vit. 1, 4.
8. August, confess. VI 15, 25.
15. August, confess. VI 6, 9. 10.
20. August, confess. IX 2, 4 : quin etiam quod ipsa aestate littr-
rario labori nimio pulmo nm<s cedere coeperat et difficulter traherc stispiria
flohribusque pectoris testari se saucium vocemque clariorem produetioremve
recusare, primo pedurbciverat me, quia magisterii ittius sarcinam
paene iam necessitate ponere cogebat aut, si curari et convalescere po-
tuissem, certe intermittere. 5, 13 : quod — Uli professioni prae difßcultate
spirandi ac dolore pectoris non sufficerem. Vgl. c. Acad. I 1, 3. de beat.
vit. 1,4. soliloq. I 1, 1. epist. 10, 1.
15, 4. August, confess. VIII 6, 14 ff.
16, 6. August, confess. IX 2, 2 — 4. 4, 7. Daß in dem Fortsetzen
7. Augustin und sein Gottesstaat. 389
seiner rhetorischen Tätigkeit, nachdem er sich schon als Bekehrter
fühlte, etwas wie eine Schuld lag, empfindet Augustinus seihst : IX 2, 4 :
peccasse me in hoc quisquam servorum tuorum, fratrwm meorum, dixerit,
quod iam pleno corde militia Uta pamts me fuerim vel una hora sedere
in cathedra mendacii. at ego non contendo. sed tu, domine misericordis-
sime, norme et hoc peccatum cum ccteris horrendis et funereis in aqua
sancta, icfnovisti et remisisti mihi? Den Grund aber, warum er diese
Schuld auf sich ladet, hütet er sich anzugeben.
17. 4. Loofs, Protestantische Realencyclopädie II3 S. 274.
26. August, confess. X 31, 43 — 47.
27. August, confess. X 35, 54 ff.
28. August, confess. X 30, 41. 42.
19, 2. August, confess. I 9, 14. 15. 14, 23. 16, 26. 17, 27. de
civ. dei XXII 22.
12. Salvian. de gubern. dei VII 13, 56. 57. 15, 64. 16, 65. 17, 72 ff.
14. August, confess. II 8, 7: pmeceps ibam tanta caecitate, ut
inier coaetancos meos puderet vte minoris dedecoris, quoniam audiebam
eos iactantes flagitia sua et tanto gloriantcs magis, quanto magis turpcs
essent, et libebat facere non sohim libidine facti verum ctiam laudis.
Vgl. Salvian. de gub. dei VII 20, 87.
17. August, confess. II 3, 6.
20, 7. August, epist 101. 4 : hebraea lingua, quam ignoro. Vgl.
confess. XI 3, 5.
9. August, c. litt. Petil. II 38, 91 : ego quidem graecae linguae
perparum adsecutus mm et prope nihil. Vgl. confess. I 13, 20. 14, 2?..
VTI 9, 13.
13. August, de civ. dei XV1I1 42 ff. XV 11. 13. 14.
21, 33. August, confess. IV 16, 28. 30.
22, 18. August, de civ. dei XI 2. 8. 10. XII 2. XV 25. XVI 6
und sonst.
24. August, de civ. dei XVI 43.
30. August, de civ. dei XX 23.
28, 17. August, de urb. excidio bei Migue L. 40 S. 715.
24. 2. August, de civ. dei I 8 ff.
8. August, de civ. dei V 10. IX 4. 5. XII 14. 18—21. XIV 8. 9.
25. August, de civ. dei X 16. XI 1. XV 16. XXII 10.
25, 15. Traugott Hahn, Tyconius-Studien in Studien zur Ge-
schichte der Theologie und Kirche VI 2.
19. H. Scholz, Glaube und Unglaube in der Weltgeschichte.
Leipzig 1911.
26, 20. August, de civ. dei V 24—26.
390 VII. Die Auflösung des Reiches.
31. August, de civ. dei V 17: quid interest, sub cuius imperio
viwt Jiomo moriturus, si Uli, qui imperemt, ad inpia et iniqua non
cogant? Vgl. V 19. 21.
32. August, de civ. dei V 17 : nam quid iniersit ad incolumitatem
bonosque mores, ipsas certc hominum dignitates, quod alii vicerimt, alii
vidi samt, omnino non video, praeter ülum gloriae humanae inanissi-
inuni fastum, in quo pereeperunt mercedem suam, qui eius ingenti cu-
pidine arserunt et ardentia bclla gesserunt. Vgl. XV 4.
27, 1. August, de civ. dei IV 4: remoUi itiiquc iustitia quid sunt
regna nisi magwt Jatrocinia ? Die Gerechtigkeit, durch welche allein
die Herrschaft aufhört, Bäuberei zu sein, ist im weltlichen Staat über-
haupt nicht zu finden. II 21,4: vera autem iustitia non est nisi in ea
republica, cuius conditor rectorque Christus est. Vgl. XIX 21. 27.
14. August, de civ. dei XV 1. 5. 7-9. 15. 17.
16. August, de civ. dei XV 5; vgl. III 6. 14.
21. August, de civ. dei XV 26. XVIII 38.
33. August, de civ. dei XV 11.
28, 9. August, de civ. dei XII 11. XV 10—14. XVI In. 17. 18.
24. 33. 40. XVIII 2—11. 19 und sonst.
13. August, de civ. dei XVIII 2. 22. 27.
31. August, de civ. dei II 18-23. III 10—17. V 12. 13 und
sonst.
31,11. August, de civ. dei XIX 4 ff. 20. XX 1—3. XXII 22
und sonst.
15. August, de civ. dei II 20. XV 4. XIX 10—20. 26-28 und
sonst.
22. August, de civ. dei V 17. 19. 21. XIX 15. 26.
33, 1. Seeck, Politische Tendenzgeschichte im 5. Jahrhundert
n. Chr. Rhein. Mus. LXVII S. 591.
14. Hist. Aug. XXX Tyr. 33, 8.
34-, 17. Hist. Aug. Albin. 13; vgl. Hadr. 8, 10. 18, 1. Pius 6, 5.
8, 10. Marc. 10, 3 ff. Pert. 13, 2. Heliog. 20, 1. Alex. 1, 6. 10, 7.
19, 1. Maximin. 16, 2. Max. et Balb. 13, 2. 15, 1. Aurel. 21, 6. Tac. 6, 1.
9, 6. 12, 1. 13, 4. 14, 1. 18, 2. 5. 19, 1. 3. 5. Prob. 11, 2. 7. 13, 1.
15, 1. Firm. 5, 5. Car. 5, 2. 18, 4.
35, 1. Hist. Aug. Aurel. 11, 4.
6. Hist. Aug. Prob. 14, 7.
16. Hist. Aug. Tac. 6, 8. 14, 1. Claud. 12, 3; vgl. Avid. Cass. 2, 8.
Pert. 6, 9. 13, 4. XXX tyr. 12, 1. Prob. 10, 8. 11, 3. 24, 5. Car. 3, 8.
37, 9. Mommsen, Gesammelte Schriften IV S. 516.
38, 19. Hist. Aug. Albin. 13, 5. Alex. 1, 6. 10, 7. Max. et Balb.
8. Constantius III. 391
13,2. 15,1. Tacit. 12,1. 13,4. 14,1. 18,2. 5. 19,1. 3. 5. Prob.
11, 2. 7. 15, 1.
39, 13. Olympiod. frg. 39 = Fragm. hist. Graec. IV S. 66.
17. Der Gesclilechtsname Flavius (Mommsen, Chronica minora III
S. 527) läßt vermuten, daß die Vorfahren des Constantius erst unter
Constantin dem Großen oder noch später das Bürgerrecht empfangen
hatten, also wohl eingewanderte Barbaren oder Freigelassene waren.
19. Oros. VII 42, 2: sensit tunc demum respublica, et quam iitilitatem
m Romano tandem duce receperit et quam eatenus perniciem per longa
tempora barbaris comitibus subiecta tolerant.
26. Cod. Theod. XIV 10, 4 vom 12. Dezember 416.
40, 8. Olympiod. a. 0.: nolXag ozqazeiag ojio xöJv Oeodoaiov
Xqövgov zov fxeydXov dteX-ftcbv.
14. Die Charakteristik des Constantius bei Olympiod. frg. 23.
34. 39. Sozom. IX 16, 2. Oros. VII 42, 15. 43, 1. Iord. Get. 32, 164.
32. Gegen Bedrückungen durch die Beamten Cod. Theod. VI
29, 11. 12. VII 8, 10. 12. 18, 17. VIII 8, 9. 10, 4. XI 1, 31. 32.
7, 19—21. XII 6, 31. XIII 5, 37. Cod. Iust. VIII 16, 8. XI 48, 15.
Steuerherabsetzungen Cod. Theod. XI 28, 7. 12. XIII 11, 13. Erlaß
von Steuerschulden Cod. Theod. XI 28, 8. Zwei hochgestellte Ver-
trauensmänner werden ausgesandt, um die Zustände Africas persön-
lich zu untersuchen. Cod. Theod. VII, 4, 33.
41, 6. Ausdehnung des Asylrechtes der Kirchen und der Befug-
nisse des Bischofs, für Gefangene einzutreten. Const. Sinn. 13. Gegen
Ketzer Cod. Theod. XVI 5, 51. 52. 54. 55. Haenel, Corpus legum
S. 240. Vgl. Oros. VII 42, 16. Gegen das Heidentum Cod. Theod.
XVI 10, 20. Olympiod. frg. 15. Anon. de promiss. III 38, 41 =
Migne L. 51 S. 834.
8. Mommsen, Chronica minora I S. 466, 1247.
11. Die Urkunden über die Papst wähl des J. 418 bei 0. Guenther,
Epistulae imperatorum I S. 59 ff. Vgl. Seeck, Regesten S. 338 ff .
31. Daß Constantius kurz vor dem Ketzergesetz vom 25. August
410 (Cod. Theod. XVI 5, 51 = 56) zu seiner beherrschenden Stellung
am Kaiserhofe gelangte, ist Band V S. 599 wahrscheinlich gemacht.
42, 11. Zosim. VI 2, 4. 5; vgl. Sozom. IX 13, 1.
14. Zosim. VI 4, 2, wo mit Bekker azqaznyov fisv Fsqövziov (statt
TsqevziovJ e'xcov zu schreiben ist.
16. Greg. Tur. II 9. Zosim. VI 5, 1.
43, 1 . Sozom. IX 13, 1 : rsgovztog 6 zcov Kwvoxavzlvov azQaziyym'
ugiazog.
2. Zosim. VI 5, 2. 3. Greg. Tur. II 9.
392 VII. Die Auflösung des Reiches.
44, 24. Sozom. IX 13, 1. Olympiod. frg. 16. Oros. VII 42, 4.
Greg. Tur. II 9. Morarasen, Chronica minora I S. 466, 1243. 523, 79.
630. 656. 85. II S. 75, 422, 2. Apoll. Sidon. epist. V 9, 1. Cohen,
Medailles imperiales VIII2 S. 200. Die Münzen des Maximus tragen
im Abschnitt das Prägezeichen SMBA oder SMB, was sich wohl
nur als s(acra) m(oneta) Ba(rci»onensis) deuten läßt, obgleich sonst
in Barcelona keine Prägstätte nachweisbar ist.
45, 7. Mommsen, Chronica minora I S. 654, 62.
24. Oros. VII 40, 8: retnota rusticanorum fideli et utüi custodia.
27. Oros. a. 0. Sozom. IX 12, 2. Zosim. VI 5. 1.
31. Mommsen, Chronica minora II S. 17, 42. I S. 246,409.
465, 1237. Oros. VII 40, 9. Sozom. IX 12, 3. 7. Greg. Tur. II 2.
August, epist. 111, 1.
46, 13. Sozom. IX 11, 4. 12, 4. Zosim. VI 13, 1. Olympiod.
frg. 16 = Fragm. hist. Graec. IV S. 60. Mommsen, Chronica minora
I S. 523, 79. Cohen, Medailles imperiales VLTI2 S. 200.
16. Sozom. IX 12, 4. 5. Olympiod. frg. 14.
34. Sozom. IX 12, 6.
47, 3. Sozom. IX 13, 2. Greg. Tur. II 9.
5. Sozom. IX 13. Olympiod. frg. 16. Oros. VII 42, 4. Mommsen,
Chronica minora I S. 466, 1243. II S. 70, 411, 3.
26. Sozom. IX 14.
48, 15. Greg. Tur. II 9.
24. Olympiod. frg. 17 = Fragm. hist. Graec. IV S. 61.
26. Oros. VII 42, 6: Iovimis — vir Galliarum nobüissimus.
28. Greg. Tur. II 9.
49, 3. Greg. Tur. a. 0. Sozom. IX 15. Olympiod. frg. 16.
Oros. VII 42, 3. Mommsen, Chronica minora I S. 300, 541. 466, 1243.
630. 654, 66. II S. 18, 50. 70, 411, 3.
12. Am 18. September 411 langte das abgeschlagene Haupt
Constantins in Spanien an. Mommsen, Chron. min. I S. 246.
22. Die Münzen des Iovinus tragen nicht nur das Zeichen der
Prägstätte Trier (TR), sondern auch das von Arles (AR) und London ;
denn anders wird man die Buchstaben LD kaum deuten können, da
Lugdunum keine Prägstätte besaß. Cohen, Medailles imperiales VTH-
S. 202. Vgl. Procop. bell. Vand. I 2, 38: BqsTiaviav /.isptoc 'Pco/ualoi
avaacoaaadai ovxeri eaxor, dXX' ovaa imö xvq6.vvoiq an avrov sfieive.
24. Mommsen, Chronica minora I S. 654, 69: iiidustria viri
sti'cnui, qui solus tyranno non cessit, Daräani. Daß er sich in Spanien
behauptete, läßt sich daraus schließen, daß die dortige Prägstätte
Tarraco keine Münzen des Iovinus geschlagen hat.
8. Constantius III. 393
30. Olympiod. frg. 17. Mommsen, Chron. min. I S. 654, 69.
50, 9. Monimsen, Chron. min. I S. 466, 1246. 654, 67. Iord. Get.
31, 160.
16. Olympiod. frg. 17. Sozom. IX 15, 3.
51, 1. Oros. TU 42, 6: vir Gafliarum nobilissimus.
9. Olympiod. frg. 19. Mommsen, Chron. min. I S. 523, 79.
II S. 18. 51. Cohen, Medailles imperiales VIIF S. 203. Die Münzen
des Sebastianus scheinen alle in Trier geprägt zu sein.
14. Mommsen, Chron. min. I S. 467, 1250.
15. Hieron. chron. 2389: Burgundionum LXXX ferne müia,
quot nwniquam antea, ad JRhenum descenderunt.
20. Mommsen, Chron. min. I S. 654, 69. Olympiod. frg. 19.
Daß dem Athaulf oiro.iojn^Ti'a versprochen sei, sagt Olympiod. frg. 20. 21.
26. Oros. VH 42. 6. Olympiod. frg. 19. Philostorg. XII 6.
Mommsen. Chron. min. I S. 246, 413. 300, 541. 467, 1251. 630. 654, 70.
II 18, 54. 71, 412, 1.
30. Mommsen, Chron. min. I S. 654, 71. Olympiod. frg. 19;
vgl. Mommsen DZ S. 18, 54. I S. 246, 413. 300, 541. 467, 1251. 630.
II S. 71, 412. Sozom. IX 15, 3. Philostorg. XII 6. Oros. VII 42, 6.
Apoll. Sid. epist. V 9, 1.
52, 2. Die Zeit wird dadurch bestimmt, daß Honorius am
12. Juni 413 eine Amnestie für die Anhänger des Iovinus verkündigte.
Seeck, Eegesten S. 326.
5. Greg. Turon. TI 9. Salvian. de gub. dei VI 8, 39. 13,72. 15, 82.
12. Zosim. V 37, 6. Cod. Theod. XVI 5, 51 = 56.
16. Hieron. epist. 130, 7.
20. Zosim. VI 7, 5. 6. 8, 3. 9, 1. 2. Sozom. IX 8, 3. 4. 7. 8.
Oros. VII 42, 10. Procop. bell. Vand. I 2, 30. 36. Mommsen, Chron.
min. I S. 654, 75.
23. Cod. Theod. XV 14, 13. Oros. VII 42, 10. Mommsen I
S. 467, 1249; vgl. III S. 527.
26. Oros. VII 42, 12: quwundam pericidorum mspiciones dum
patikir. fecit.
29. Oros. a O.: cdiquamdiu Africarta annona extra ordinem
detetita.
33. Heraclian wird besiegt von einem Comes Marinus (Oros! VII
42, 14), der ihn dann auch nach Africa verfolgt haben muß. Denn
hier wurden am 13. September 413 (Aug. epist. 151, 6) auf seinen
Befehl Apringius und Marcellinus hingerichtet, wahrscheinlich als
Mitschuldige des Heraclianus (Oros. VII 42, 17). Nun ist am 20. Mai
414 ein Gesetz Mauriano cum(iti) cbmestic(oritm) et vices ag(enti)
394 VII. Die Auflösung des Reiches.
mag(istroruni) mü(itam) überschrieben, und nach dem Inhalte des-
selben (Löwenjagd) muß sich der Adressat in Africa aufgehalten haben
(Cod. Theod. XV 11, 1). Schon Gothofredus hat daher diesen Mau-
rianus mit dem Marinus des Orosius identifiziert. Pallu de Lessert,
Fastes des provinces Africaines II S. 280 ist dem entgegengetreten,
weil Orosius, nachdem er die Hinrichtung des Marcellinus erzählt
hat, fortfährt: qui (d. h. Marinus) conti nuo revocutus ex Africa f'actus-
que privatus vel ad poenam vel ad paenitentiam conscientiae sitae di-
missus est. Daraus schließt Pallu de Lessert, daß Marinus am 20. Mai
414 nicht mehr in Africa gewesen sein könne. Doch jenes continuo
kann natürlich nicht bedeuten: „gleich nachdem die Hinrichtung er-
folgt war", sondern nur: „gleich nachdem der Kaiser davon erfahren
hatte" ; das aber braucht nicht lange vor dem 30. August 414 ge-
schehen zu sein, an dem er die Verfügungen des verstorbenen Mar-
cellinus bestätigte (Cod. Theod. XVI 5, 55). Wenn aber dieser Marinus
oder Maurianus — denn welche Namensform die richtige ist, dürfte
sich kaum entscheiden lassen — bei dem Kampfe gegen Heraclranus
die Magistri militum vertreten (vkes agens) mußte, so darf man daraus
wohl schließen, daß sie im Sommer 413 nicht in Ravenna waren,
wahrscheinlich weil sie auf die Nachricht, daß die Franken Trier
genommen hatten (Greg. Tur. II 9», ein Heer gegen sie nach Gallien
geführt hatten.
34. Cod. Theod. VII 8, 10.
53, 3. Oros. VII 42, 12. 13. Mommsen, Chron. min. II S. 71,
413. 18, 51.
5. Siehe die Anmerkung zu S. 52, 33.
9. Mommsen, Chron. min. II S. 18, 56. 71, 413. Oros. VII 42, 14.
17. Das Datum des 5. Juli ist in den 3. August zu korrigieren.
Seeck, Regesten S. 326.
19. Mommsen, Chron. min. II S. 18, 56. 71, 413. I S. 246, 413.
467, 1249. 654, 75. Oros. VII 42, 14. Philostorg. XII 6.
23. Olympiod. frg. 20 = Fragm. bist. Graec. IV S. 61.
25. Paulin. Pell, eucharist. 285-290.
30. Olympiod. frg. 3. Oros. VII 40, 2. 43, 2. Mommsen, Chron.
min. I S. 468, 1259. 654, 77. Daß Placidia schon vor der Eroberung
Roms im Gothenlager war, dürfte wohl ein Irrtum des Zosimus (VI
12, 3) sein.
33. Olympiod. frg. 20. 21.
54, 7. Cod. Theod. XV 11, 1. Gesetze zur Hebung Africas: Cod.
Theod. VII 4, 33. 8, 12. XI 28, 8. XIII 5, 38, alle aus dem J. 414.
11. Paulin. Pell, eucharist. 288.
8. Constantius III. 395
13. Momrusen, Chron. min. II S. 18, 55.
14. Olynipiod. frg. 21. 22 = Fragm. bist, Graec. IV S. 62.
31. Olyrapiod. frg. 24. Oros. VII 40, 2. 43, 2. Philostorg. XII 4.
Mommsen, Chron. min. II S. 18, 57. I S. 303. 468, 1259. 654, 77.
55, 5. Oros. VII 43, 3-8; vgl. 40, 2.
32. Mommsen, Chron. min. I S. 654, 73: Aquitania Gothis tra-
dita. Vgl. Paulin. Pell, euchar. 312.
56, 5. Mommsen, Chron. min. I S. 654, 72: ingens in Gaüis fames.
13. Mommsen, Chron. min. I S. 467, 1254: Attalus Gothorum
consilio et praesidio tyrannidem resumit in Gallia. Paulin. Pell, euchar.
293. Oros. VII 42, 7. Olympiod. frg. 13. Dieser zweiten Usurpation
des Attalus gehören die Münzen mit den Zeichen der Prägestätten
von Narbo (NB), von Trier (TEPS) und von Tarraco (PST) an. Cohen,
Medailles imperiales VHP S. 204.
16. Zosim. VI 12, 3. Sozom. IX 8, 11. Olympiod. frg. 13.
Oros. VII 42, 9. Mommsen, Chron. min. I S. 466, 1238. Procop.
bell. Vand. I 2, 36.
18. Auf den Rat des Attalus war Athaulf aus Italien nach
Gallien gezogen. Olympiod. frg. 17.
19. Olympiod. frg. 24 = Fragm. bist. Graec. IV S. 62.
26. Cod. Theod. VI 29, 12 vom 8. Januar 415.
31. Rutil. Namat. I 496.
32. Paulin. Pell, eucharist. 311.
33. Paulin. Pell, eucharist. 329—395.
57, 13. Oros. VII 43, 1: Cvnstantius comes apud Arelatem Galliae
urbem consistens, magna rerum gerendarnm industria Gothos a Narbona
expid.it atquc abire in Hispaniam coegit interdieto praecipite atque inter-
cluso omni commeatu navium et peregrinorum usu commerciorum.
22. Oros. a. 0. Mommsen, Chron. min. I S. 467, 1256. JJ S.
19, 60.
26. Olympiod. frg. 26 = Fragm. hist. Graec. IV S. 62. 63.
33. Mommsen, Chron. min. II S. 18, 57: Ataculfus apud Narbo-
nam Pkccidiam dicxit uxorem — mdlo tarnen eins ex ea semine sub-
sistente.
58, 4. Den Tod des Athaulf habe ich in der Hauptsache nach
Olympiod. frg. 26 erzählt, glaubte aber auch die Einzelheiten, die
Iordanes bietet, nicht vernachlässigen zu dürfen. Get. 31, 163: occubuit
gladio ilia perforata Evervidfi, de cuius solitus erat ridere statura.
Denn daß spöttische Reden des Königs den unmittelbaren Anlaß zu
seiner Ermordung gaben, scheint auch Hydatius zu bestätigen, indem
er sagt, jener sei bei einer vertraulicben Unterredung getötet worden
396 VII. Die Auflösung des Reiches.
(Mommsen, Chron. min. II S. 19, 60: per quendowi Goihwm apud Bur-
cilonam inter familiäres fabulas rur/ulaturj. Daß der Name des
Mörders bei Olympiodor und Iordanes verschieden ist, braucht keinen
Widerspruch zu bedeuten, da es auch sonst vorkommt, daß Barbaren
neben ihrem nationalen Namen noch einen römischen führten. In
allgemeinerer Form wird die Ermordung des Athaulf erwähnt Momm-
sen I S. 467, 1257. 654, 77. 78. Oros. VII 43, 8. Philostorg. XII 4.
18. Am 24. September 415 wurde der Tod des Athaulf in Con-
stantinopel bekannt (Mommsen, Ghron. min. II S. 72).
14. Olympiod. frg. 26: teXevtcöv fie 'AbüoiJ.cpog jigoaeratTe xw
Ibico ädekqpcö ourodovrou r>)v ühaxiöiav xai, ei n övraivro, xi]v 'Pw/taifor
qnh'av iavroZg neQmoirjoaoüai. Vgl. Oros. VII 43,8: cum paci pe-
tendae atque offerendae studiosissime meisteret.
23. Olympiod. frg. 26. Oros. VII 43, 9. Mommsen, Chron.
min. III S. 465. Iord. Get. 31, 163.
59, 2. Olympiod. a. 0. Oros. VTI 43, 10. Iord. Get. 32, 164.
Mommsen, Chron. min. II S. 19, 60. 276. III S. 465.
3. Mommsen, Chron. min. I S. 467, 1257: Athmäfus a qttodwn
suorum vuhwatm interiit regnwmque eius Waüia peremptis, qui idem
eupere inteUegebantur, invasit.
6. Olympiod. frg. 29. 30 = Fragm. bist. Graec. IV S. 64.
7. Oros. VII 43, 9—12. Vgl. Iord. Get. 33, 173.
19. Mommsen, Chron. min. I S. 656, 78: Gotlii cum se Herum
Athamdpho perempto movissent, Constcmti repelluntur occursti. Vgl.
Iord. Get. 32, 164,
21. Iord. Get. 32, 165. Olympiod. frg. 31. Oros. VII 43, 12.
Philostorg. XII 4. Mommsen, Chron. min. I S. 468, 1259. II 71,414.
29. Oros. VII 43, 10. 13. Iord. Get. 32, 165. Mommsen, Chron.
min. II S. 19, 60.
30. Philostorg. XII 4: aizi)asoi dehoydsvTEg.
34. Oros. VII 42,9. Mommsen, Chron. min. I S. 467, 1256;
vgl. Philostorg. a. O.
60, 5. Am 28. Juni 416 wurden zu Ehren des Sieges über Atta-
lus in Constantinopel Spiele gegeben (Mommsen, Chron. min. II S. 73):
danach dürfte der Triumph in Rom etwa einen Monat früher gefeiert
sein. Vgl. Mommsen I S. 468, 1263. Philostorg. XII 5. Oros. VII
42, 9. Olympiod. frg. 13.
11. Rutil. Namat, I 129 ff.
20. Olympiod. frg. 25: 'AXßlvog 6 Tfjg 'Pojuijs ejzaQxog, jjdij
TdVTTjg näXtv ajioxa&ioia/ttvr]?, eygaipe, fii] i^aoxeTv ro %oQt]yov/iiEi>ov
f*SQOg Tip d/j/.(u), eis nlijdog rjörj rfjg näkecog mibiÖovarjg. FyoayjE yäg
8. Constantius 111. 397
xal tV ulq f)[i£Qa zszez&ai agiftudv /_ihä6(ov dexazeaoäocov. Das Gesetz,
das am 17. September 414 an Alljinus gerichtet ist (Cod. Theod. XIII
5, 38), dürfte die Antwort auf die Relation des Stadtpraefecten sein,
von der Olympiodor erzählt. Denn während diese sich beklagt, daß
die Kornzufuhren für die wachsende Bevölkerung Korns nicht mehr
ausreichen, sucht das erhaltene Fragment jenes Gesetzes eine Be-
schleunigung der Getreideversorgung herbeizuführen. Der Vorgänger
des Albinus war der Dichter Rutilius Namatianus (de red. I 466 — 474) ;
diesem muß Epiphanius vorangegangen sein, der am 15. Oktober 41'2
nachweisbar ist (Cod. Theod. VI 18, 1) und noch mit der Unterschrift:
dat. VI lud. Ian. Rav. Constantio et Constante conss. (414) genannt
wird (Cod. Theod. VI 24, 7), die freilich nicht richtig sein kann.
Ich habe (Regesten S. 100, 30) vorgeschlagen. lim. für Ian. zu schreiben;
doch würde auf diese Weise der Zeitraum für die Praefectur des Na-
mntianus gar zu sehr eingeengt sein. Das Richtige dürfte also wohl
VI id. Ian. sein. Albinus kann jedenfalls sein Amt nicht sehr lange
vor dem 17. September 414 angetreten haben. Sein Nachfolger
Gracchus erscheint schon am 25. Juli 415 (Cod. Theod. VIII 7, 20).
Seine Praefectur ist also in recht enge Zeitgrenzen eingeschlossen.
24. Am 17. April 418 schreibt Honorius über Arelate: tarda
enim loci Opportunität, tarda est copia commerciorum, tarda illic f're-
quentia commeantium, ut quidquid usquam nascitur, illic commodius
distrdhatur. neque enim alla provincia ita peculiari fructus sui felicitate
laetatur, ut ncm lw.ec propria Ärefatensis soli credatur esse feeunditas.
quidquid enim dives Oriens, quidquid odoratus Arabs, quidquid ddi-
catus Assyrius, quod Africa fertilis, quod speciosa Hispania, quod fortis
GaUia potest habere praeclarum, ita iUic affatim exuberat, quasi ibi
nascanttir omnia, quae ubique eonstat esse magnifica (Haenel, Corpus
legum S. 238). Wenn der Handel von Arles so in Blüte stand, muß
auch das Hinterland der Hafenstadt wieder für kostbare Waren auf-
nahmefähig geworden sein. Vgl. Rutil. Namat. I 29. 213—216.
61, 1. Cod. Theod. XI 5, 2 vom 7. Januar 41*;.
10. Oros. VII 42, 5: Maximus exutus purpurn destitutusque a
mditibus GaUicanis, qui in Africam traiecti, deinde in Italiam reoocvti
s>.od, nunc inter barbaros in Hispania egens exulat.
16. Salvian. de gubern. dei V 8. 36 ff.
21. Mommsen, Chron. min. II S. 17. 47—49. Oros. Vü, 40,10.
62, 1. Oros. VII 41, 7: barbari execrati gkidios suos ad amtra
conversi sunt residuosque Romanos ut socios modo et amicos fovent, ut
inveniantur iarn inter eos quidam Romani, qui malint inter barbaros
398 VII. Die Auflösung des Reiches.
paupcrem libetiatem, quam inier Romanos tributariam soUicitudvpem
sustinere. Vgl. Salvian. a. 0.
12. Oros. VII, 43, 13: Bomanae securitati pericuhim m/um obhdit,
ut adversus ceteras gentes, qiiae per Hispanias consedissent, sibi pugmret
et Romanis vinceret. Iord. Get. 32, 165: ut — sua solacia Romanae
reipublicae, ubi usus exegerit, non denegaret. Alarich hatte für das
römische Reich gekämpft, indem er den Titel eines Magister militum
führte und die Korntrihute als Besoldung für sich und seine Krieger
empfing (V S. 281. 375). Dieselbe Form des Bündnisses werden wir
auch für seine Nachfolger anzunehmen haben. Vgl. Mommseu, Chron.
min. II S. 19, 63: Vallia rex Gothorum Romani Hominis causa
intra Hispanias caedes magnas efficit barbarorum.
15. Mommsen, Chron. min. II S. 19, 60.
16. Oros. VII 43, 14. 15.
18. Mommsen. Chron. min. II S. 19, 63. 62.
23. Mommsen, Chron. min. II S. 19, 67. 68. Apoll. Sid. carni.
II 363; vgl. Iord. Get. 32, 166.
31. Im Jahre 419 werden in Spanien ein römischer Comes und
ein Vicarius erwähnt. Mommsen, Chron. min. II S. 20, 74.
32. Mommsen, Chron. min. I S. 469, 1271. II S. 19, 69. Paulin.
Pell, euchar. 502. Iord. Get. 33, 173.
63, 12. Mommsen, Chron. min. II S. 19, 70. 276. 277. III S. 465.
Iord. a. O. Olympiod. frg. 35.
15. Der Titel rex Vandalorum et Alanorum bei Vict. Vit. II
13, 39. III 2, 3; vgl. Procop. bell. Vand. I 5, 18. 19. 21. Apoll. Sid.
carm. II 379. Possid. vita August. 28 = Migne L. 32 S. 57.
17. In der gallischen Chronik (Mommsen I S. 656, 82. 84. 85)
stehen unmittelbar hintereinander : sdlis hoc anno facta defectio. Signum
in caelo mirabile apparuü. Maximus tyrannus Hispaniannn dominatum
vi optinet. Eine Sonnenfinsternis, deren Totalitätszone das nördliche
Spanien durchschneidet, die also auch in Gallien sehr sichtbar ge-
wesen sein muß, fand am 19. Juli 418 statt. Am 15. September des-
selben Jahres erschien ein Komet (F. K. Ginzel, Spezieller Kanon der
Sonnen- und Mondfinsternisse. Karte XIV. J. Williams, Observations
of comets extracted from the Chinese annals. London 1871 S. 31).
Danach habe ich die zweite Erhebung des Maximus gleichfalls in das
Jahr 418 gesetzt; doch ist diese Zeitbestimmung sehr unsicher.
21. Mommsen, Chron. min. II S. 20, 71. 74. Greg. Tur. II 2.
32. Mommsen, Chron. min. I S. 656, 89. II S. 75, 422, 2.
64, 1. Mommsen, Chron. min. I S. 469, 1278. II S. 20, 77.
Salvian. de gub. dei VII 11, 45.
8. Constantius III. 399
18. Olympiod. frg. 23 = Fragm. bist. Giaec. IV S. 62.
20. Der Titel Patricias wird dem Constantius zuerst im J. 415
beigelegt (Mommsen. Chron. min. I S. 467, 1256. II S. 19, 60); in
der Überschrift eineä Gesetzes erscheint er am 1. März 416. Cod.
Theod. XV 14, 14. Vgl. Haenel, Corpus legum S. 238. Dessau 801
= CIL VI 1719. Mommsen, Chron. min. I S. 469, 1271. 496. 630.
II S. 276.
22. Olympiod. frg. 34. 20. Mommsen, Chron. min. I S. 303,
572. 468, 1259. 496. 630. 654, 77. II S. 19, 62. Iord. Get. 32, 164.
Sozom. IX 16, 2. Philostorg. XII 4. 12. Procop. bell. Vand. I 3, 4.
31. Olympiod. frg. 34. Dessau 818 = CIL XI 276. Sozom.
IX 16, 2.
32. Die Geburt des Valentinian setzt VI non. Iul. Mommsen,
Chron. min. I S. 469, 1267, V non. Iul. Mommsen II S. 74, 419, 1,
wahrscheinlich durch eine kleine Lücke; in das J. 419 setzen sie
II S. 20, 72. 74, 419, 1, in das J. 418 I S. 469, 1267, was nur bei
einer Frühgeburt möglich gewesen wäre. Vgl. Socrat. VII 24, 2.
Sozom. IX 16. 2. Theophan. 5911. 5912. Philostorg. praef. XII 12.
Anon. de promiss. HI 38, 44 = Migne L. 51 S. 835.
65, 4. Das Datum bei Theophan. 5913. Vgl. Olympiod. frg. 34.
Philostorg. XII 12. Dessau 809 = CIL VI 1749. Cohen, Mödailles
imperiales VITT^ S. 192. Socrat. VDZ2 4, 2. Sozom. IX 16, 2. Apoll.
Sid. carm. VII 211. Mommsen, Chron. min. I S. 469, 1273. 523, 80.
630. 656, 88. II S. 20, 75.
6. Olympiod. frg. 34 = Fragm. hist. Graec. IV S. 65.
12. Philostorg. XII 12. Olympiod. a. O. Schon das dritte
Consulat des Constantius |420), das als ganz außergewöhnliche Ehre
seine Erhebung zum Mitregenten voraussehen ließ, ist im orienta-
lischen Reichsteil nicht verkündigt worden (Seeck, Regesten S. 25, 42).
Doch muß Theodosius noch ganz kurz vor dem Tode des Constantius
dessen Anerkennung ausgesprochen haben, da eine Münze von diesem
das Zeichen der Prägestätte Nicomedia (SMN) trägt. Cohen a. O. 3.
18. Das Datum bei Theophan. 5913. Es wird dadurch be-
stätigt, daß Olympiod. frg. 34 und Paul. hist. Rom. XIII 3 seiner
Regierung sieben Monate zuschreiben. Demgegenüber kommen die
abweichenden Angaben von sechs Monaten (Philostorg. XII 12.
Mommsen, Chron. min. I S. 657, 570) und acht Monaten (Mommsen
I S. 656, 88) nicht in Betracht. Vgl. Socrat. VII 24, 2. Sozom. IX
16, 2. Mommsen I S. 469, 1276. 630. Wenn Hydatius bei Mommsen
II S. 20, 76 den Constantius in seinem dritten Consulat (320) sterben
400 VII. Die Auflösung des Reiches.
läßt, so hat er, wie das häufig vorkommt (Seeck, Regesten S. 06), das
Postconsulat mit dem Consulat verwechselt.
29. Greg. Tur. II 9: eodem tempore Castinus domesticomm comes
expeditioiie in Francos suseepta ad Gallias mittitur. Dies soll ge-
schehen sein, gleich nachdem Asterius zum Patricius ernannt war,
der 419 noch als einfacher Comes rci militaris erscheint (Mommsen,
Ohron. miu. II S. 20, 74). Andererseits war Castinus 422 nicht mehr
Comes Domesticorum, sondern schon Magister militum (s. S. 64).
Danach läßt sich sein Frankenfeldzug mit einiger Wahrscheinlichkeit
Ende 421 oder Anfang 422 ansetzen.
66, 1. Mommsen, Chron. min. II S. 20, 77. I S. 469, 1278. Salv.
de gub. dei VII 11, 45.
15. Mommsen, Chron. min. I S. 469, 1278. II S. 20, 78. Pseudo-
august. epist. 10. 11 = Migne L. 33. S. 1097.
68, 5. Sozom. IX 6, 1 : rot /xev ovv xgdg sco xfjg aQ^ofisvijg
7roXsf.uo)v ujifjÄXaxTO xai ovv x6a/.iq) 7io).X(x> tdvvero izagä trjv jio.vxo)v
d6£av ' r)v yuQ en vsog 6 xgazäv.
14. Socrat. VII 1,1: 'Av&sfiiov xov vxäp%ov ri]v öioiy.rjoiv noi-
OV/U.EVOV x(öv o).a>v. Dies ist von der Minderjährigkeit des Theodosius
gesagt; doch daß auch unter Arcadius die Praefecti praetorio Orientis
die eigentlichen Beherrscher des Ostreiches waren, ergibt sich aus
den Ägyptern des Synesius, wo von ihren Ein- und Absetzungen ganz
wie von Thronwechseln die Rede ist und der Kaiser gar nicht er-
wähnt wird (Seeck, Philolog. LH S. 442 ff.). Nach dem Sturze des
Rufinus hatte der Eunuche Eutropius das Amt zu schwächen gesucht,
indem er es kollegialisch machte (Seeck, Rhein. Mus. LXIX S. 7 ff.).
Doch Eutycliianus, neben dem die feindlichen Brüder Aurelianus und
Caesarius um die Macht stritten, scheint, da er sich mit beiden ver-
tragen hat, eine farblose Persönlichkeit von großer Fügsamkeit ge-
wesen zu sein, die ihrer Herrschaft nicht hinderlich war. Als dann
Anthemius Ende 404 zum Praefecten ernannt und gleichzeitig zum
Consuln für das folgende Jahr designiert wurde (Job. Chrys. epist.
147 = Migne 6. 52 S. 699), bleibt Eutychianus auch neben ihm
noch eine Zeitlang im Amte (Cod. Theod. XVI 4, 6. Cod. Iust. V
4, 19). Doch nach dem 11. Juni 405 verschwindet er aus den Über-
schriften der Gesetze, und daß er am 19. Mai 406 nicht mehr Prae-
fect war, ergibt sich aus der Nachricht, bei Einholung der Reliquien
des heiligen Samuel hätten dem Kaiser nur der Stadtpraefect Aemi-
lianus und Anthemius zur Seite gestanden (Mommsen, Chron. min.
II S. 68). Dieser hatte also den unbequemen Kollegen beseitigt und
9. Die Weiberherrschaft. 401
damit gewiß die Alleinherrschaft erlangt, die er dann noch lange
über den Tod des Arcadius hinaus behauptete.
27. Cod. Theod. VII 8, 13. XV 1, 51. Socrat. VII 1, 3.
Dessau 5339 = CIL III 739. 7404. Niceph. h. e. XIV 1. Theophan.
6050. 6051.
29. Mommsen, Chron. min. II S. 80, 439: iv rovrq> ro~j ezei ixilevoe
Oeodoaiog Avyovaxog xd xel^r] xvxXq) yevea&ai iv oXco ro3 Tiagaüalaoolco
Kcovozavuvovjzöfocog. Zonar. XIII 22 p. 42 d.
30. Cod. Theod. XI 17, 4 = XV 1, 49.
34. Am 19. Januar 399 war Pulcheria geboren. Mommsen.
Chron. min. II S. 66. Vgl. Theophan. 5901.
69,4. Sozom. IX 1,3: ovjico jzevzexaidsxazov ezog uyovoa.
7. Mommsen, Chron. min. II S. 71, 414, 1.
8. Anthemius ist am 18. April 414 zuletzt als Praefect nach-
weisbar. Cod. Theod. IX 40, 22. Über das spätere Datum von Cod.
Theod. VIII 4, 26 s. Seeck, Regesten S. 26, 27. Wenn Sozomenus,
der Pulcheria in den höchsten Tönen preist (IX 1), des Anthemius
mit keinem Wort erwähnt, obwohl er den Socrates benutzt hat und
daher auch dessen Lob des Praefecten (VII 1) kennen mußte, so zeigt
das deutlich, daß man in den Kreisen der neuen Ptegentin von den
Verdiensten ihres Vorgängers nicht gern reden hörte.
13. Sozom. IX 1, 3. 4. 3, 2. Theodor, h. e. V 36, 4. Theophan.
0901. 5921. 5942. Euagr. h. e. II 1.
18. Cod. Theod. III 12, 4 vom 16. Mai 415.
24. Cod. Theod. XVI 5, 57-61. 65. 66. 8, 22. 25-27. 29. Vgl.
Sozom. IX 1, 9: xov /«; xaivdg algeoeig iv töig xaß? f)j.iäg xgövoig
xgaxeTv, (xdliaza avzrjv (d. h. Pulcheria) atxiav evgrjooiiiev. Theodor,
h. e. V 37, 3.
27. Socrat. VII 22, 5. Sozom. IX 3, 2. Theodor, h. e. V 36, 4.
Theophan. 5921.
31. Sozom. a. O.: oiog dg~iaydoza>v yvvaixcöv vöttog, v<paaudzwv
xal x&v zoiouzcov egycov ijze/iielovvzo.
32. Sozom. IX 2, 7. 3, 1. Theophan. 5920.
70, 5. Sozom. praef. 8: 9500t de oe [xeW ^/xegav fiev za tieqI xd
ö'.iXa xal zo ow/Lia doxelr. Vgl. IX 1, 6.
7. Socrat. VII 22, 3: xagzegcxog de ovzojg fjv, ibg xal xgvog xal
xuv/iia yevvaiaig imo/Liiveiv, vi]azeveiv xe xd jioXXd, xal fidhoza xdg
xaXovftevag zergdöug xal naqaoxevv.g ^/tiegag. xal xovzo ijzoiei dxQOig
XQioxtavl£etv ignovdaxcbg. Vgl. Sozom. praef. 11 — 14. Joh. Antioch.
frg. 193 = Fragm. bist. Graec. IV S. 612.
S vi A 26
402 VII. Die Auflösung des Reiches.
0. Suid. s. v. Oeoööaiog: <bi6A.s/uog 6W xal öeiMa ai\oJr. Joh.
Ant. frg. 191. 194 = Fragm. hist. Graec. IV S. 612.
12. Die Gesetze des Theodosius sind fast alle aus Constantinopel
und dessen nächster Umgebung datiert. Dazwischen scheint er das
hochgelegene Eudoxiopolis als kühleren Soninieraufenthalt benutzt zu
haben, wie sein Vater Ancj^ra (Claud. in Eutrop. II 97 — 102. 416);
denn dort ist er 416, 420 und 123 nachweisbar, jedesmal im August-
monat (Seeck, Regesten S. 333 ff.). Seine Reisen scheinen als
große Staatsaktionen behandelt zu sein, nach denen ihm ein feier-
licher Empfang in Constantinopel bereitet wurde (Mommsen, Chron.
min. II S. 73, 416. 79, 436. 81, 443, 2).
16. Sozom. IX 1, 7. Suid. s. v. Tlovlysqia. Theophan. 5901.
23. Sozom. IX 1, 6. praef. 4-7. 18.
26. Socrat. VII 22, 2. Sozom. praef. 10.
28. Socrat. VII 22, 6: rec uqo. ygäu/naza and onjdov; aniiyyedev'
ivtv/dvovai yovv roTg LzioxÖTtotg ojg isoevg nai.ai xadeazcog fx tcöv
yociqxöv biekeysro.
29. Sozom. praef. 8: vvxtwq 8s rag ßißlovg nsQiexeiv.
31. Man gab ihm später den Spitznamen des Kalligraphen.
Joel p. 171 d. Mich. Glyc. IV p. 260 c. 262 a.
34. O. Jahn, Berichte über die Verhandlungen der sächsischen
Gesellschaft der Wissenschaften. Phil. hist. Cl. III 1851 S. 342.
71, 8. Suid. s. v. IIovlytQia. Theophan. 5941. Zonar. XIII 23
p.44b. Joh. Ant. frg. 191 = Frag. hist. Graec. IV S. 612.
1 1. Suid. s. v. Oeoböoiog.
20. Prise, frg. 5 = Fragm. hist. Graec. IV S. 74 : zc5v xe}}ftüza>r
avzol: xal zcör ßaothixcBr {hfaavQcöv ovx sig deov ixöedaxavy/iercov, a).ka
jzsqi dsag äzoTiovg y.al (piXozifxiag ovx svhöyovg xal fjdoräg xal dandvac
dvsifisvag, ag ovdelg zöiv ev cpQOvovvroiv ovde iv svjrgayiaig vTioarahj.
Vgl. Socrat. VII 22, 12. 15.
24. Socrat. VII 22, 7. 41, 7. 42, 2. Sozom. praef. 9. Theodor,
h. e. V 36, 5.
26. Sozom. praef. 8.
29. Socrat. VII 22, 9—11. Sozom. praef. 16. Joh. Ant. frg. 193.
31. Socrat. VII 22, 8. Theodor, h. e. V 36, 5. Joh. Ant. a. O.
72, 4. Sozom. praef. 3. 18. IX 1, 8." Theodor. V 37, 2. 10.
Theophan. 5901.
5. Socrat. VII 23, 11. 12.
9. Socrat. VII 22, 15—18.
11. Socrat. VII 22, 14.
9. Die Weiberherrschaft. 403
16. Sozom. IX 1, 8 : xui ivaOrjuaoi xai y.eifinlioig rovg svxzrjoiovi
oTxovc yeoaiQeir. Theophan. 5920.
18. Socrat. VII 22, 19: et Se tzoze tcöIe/xo; exivbixo, xaza röv
AaßiS zä> &ecö jzgooiqpevyrv. elScog avzov rcör noXe/xcov tivai tafdav '
xal evxü tovtov; xaTo'iQÜov. Vgl. VII 18, 15. 23, 9. Theodor, h. e.
V 37, 3. 4.
20. .Sozom. IX 1, 8. Theodor, h. e. V 37, 1. 2.
22. Joh. Antioch. frg. 191. 194.
30. Socrat. VI 20. VII 2. 41, 4. 5. Sozom. VIII 27, 3—7.
73, P. Socrat. VII 41,6. 7. 42, 1.
74, 2. Cod. Theod. XVI 5, 58-61. 65.
4. Cod. Theod. XVI 5, 05 am Schluß eines Ketzergesetzes vom
J. 428: qitae omnia ita custodiri decernimus, >tt nuHi iudicum liceat
delatum ad se crimen minori aut nuUi cohercitioni nmndare, nisi ipse
id pati velit. quod oliis dissimidando concesserit. Diese Bestimmung-
ist offenbar dadurch hervorgerufen, daß die Beamten die Strafen gegen
die Ketzerei nur sehr mangelhaft oder auch gar nicht zu verhängen
pflegten (vgl. Socrat. VII 3. 4: oc tfjs ßnagylag aQ^orzEg ovdaficög
sl-agxEiv avzoj noog rt/LicoQiav edöxovr). Erfahren wir doch aus dem-
selben Gesetze, daß die Ketzer mitunter gar den Orthodoxen ihre
Kirchen entreißen konnten: haereticorum ita est l reprimenda insania, ut
ante omnia (jptas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque eedesias, statirn
caiholicae ecelesiae tradendas esse non ambigant.
20. Socrat. VII 3.
75,24. Socrat. VII 7. Theophan. 5907. Theodor, h. e. V 35, 1.
76, 6. Cod. Theod. XVI 2, 43 schließt die Honorati und Curiales
von der Bekleidung der Krankenwärterstellen aus, doch wohl aus
keinem andern Grunde, als weil sie durch diese von den municipalen
Pflichten befreit worden wären.
7. Cod. Theod. XVI 2, 42 : divites et qui hunc heum redimant.
11. Cod. Theod. XVI 2, 42 werden die Krankenwärter auf die
Zahl von 500 'Herabgesetzt; offenbar waren sie also vorher viel zahl-
reicher.
15. Cod. Theod. XVI 2, 42: terrore eorum, qui parabalani nun-
eupantur. Vgl. Mansi, Concil. coli. VI S. 828 d.
21. Socrat. VII 13. 14.
78, 13. Suid. s. v. TVrctrt'« : ot re aQxovzsg äsi 7iQoxscQi£6(iEroi
z^g tzoXecos E(poiT03v .-tocöxoi jtgog avzrjy. Vgl. Socrat. VII 15, 2.
Synes. epist. 81.
16. Socrat. VII 15. Suid. a. O. Malal. XIV 536 a. Philostorg.
VIII 9. Vgl. Praechter bei Pauly-Kroll IX S. 242.
404 VII. Die Auflösung des Reiches.
2;». Eine kaiserliche Verfügung, von der zwei Fragmente erhalten
sind (Cod. Theod. XII 12, 15. XVI 2, 42), ist durch eine alexandri-
nische Gesandtschaft veranlaßt, die Theodosius offenbar sehr ungnädig
aufgenommen hat. Denn er erklärt ihre Forderungen für unnütz
(inter cetera Älexcmdrmae legationis mutilia hoc ctiam decretis scriptum
est, ut reverendissimus episcopus de Alexandrina cioitate alinuas ....).
Sie enthielten irgend etwas zugunsten des Bischofs Cyrillus ; was es
war, läßt sich nicht erkennen, da hier der Text durch eine große Lücke
entstellt ist. Doch Theodosius meint, der Beschluß des Stadtrates sei
bestimmt worden durch die Furcht vor den Gewalttaten der Kranken-
wärter, und verbietet daher, daß künftig Kleriker sich in die städtischen
Beratungen einmischen. Zudem scheinen die meisten Decurionen sich
der betreffenden Sitzung ferngehalten zu haben. Denn es wird ver-
fügt, daß eine Gesandtschaft nur beschlossen werden dürfe, wenn
keiner von ihnen ohne ausreichende Entschuldigung gefehlt und jeder
das Dekret des Ordo mit eigenhändiger Unterschrift beglaubigt habe.
Der Beschluß müsse dann dem Praefectus Augastalis und durch ihn
dem Reichspraefecten des Orients mitgeteilt werden, und erst wenn
dieser die Erlaubnis gebe, dürften die Gesandten nach Constantinopel
kommen. Die Zahl der Krankenwärter wird auf .ri00 herabgesetzt und ihre
Auswahl vom Bischof auf den Praefectus Augustalis übertragen. Es ist
unverkennbar, daß dies mit dem Konßikt zwischen Cyrillus und Orestes
zusammenhängt und daß der Kaiser dem letzteren Recht gegeben hat,
bei seiner demütigen Unterordnung unter die Geistlichkeit ein Zeichen,
daß sehr schwere Anklagen gegen den Bischof vorlagen. Man hat
daher dieses Gesetz schon lange mit der Ermordung der Hypatia in
Zusammenhang gebracht; doch scheint dem die Datierung entgegen-
zustehen. Denn das Verbrechen setzt Socrat. VII 15, 7 in den März
415, und unser Gesetz ist scheinbar vom 5. Oktober 416 datiert (III
non. Octb. XII 12, 15, wonach XVI 2, 42: III Ml. Oetob. zu korri-
gieren ist). Daß über sechs Monate dazwischenlagen, ist nicht aus-
geschlossen, da die Sache unter dem Einfluß des Cyrillus sowohl im
Stadtrat von Alexandria, als auch in den Kanzleien Constantinopels
verschleppt sein kann, und das um so mehr, als Theodosius im August
und September 416 von der Hauptstadt abwesend war (Seeck, Re-
gesten S. 333), was natürlich Verzögerungen herbeiführen mußte. Doch
den Zwischenraum auf achtzehn Monate auszudehnen, wie die Über-
lieferung das zu fordein scheint, dürfte kaum möglich sein. Zu ihrer
Korrektur bieten sich zwei Wege dar: Da im 5. Jahrhundert die Ver-
kündigung der Consuln sehr mangelhaft und spät zu erfolgen pflegte
(vgl. Synes. epist. 133), nahmen die Datierungen nach Postconsulaten
9. Die Weiberherrschaft. 405
überhand, und diese führten sehr häufig durch Verwechslung mit den
vorhergehenden Consulaten dazu, die Ereignisse ein Jahr zu früh an-
zusetzen, wie sich das- auch bei Sokrates nachweisen hißt (Seeck.
Regesten S. 66). Andererseits kommt es im Codex Theodosianus nicht
selten vor, daß durch den Ausfall eines Propositum die Gesetze um ein
Jahr zu spät datiert werden (Regesten S. .79). Es hat also gar keine
Schwierigkeit, die beiden Daten in das gleiche Jahr zu setzen, entweder
indem man annimmt, Sokrates habe aus Versehen geschrieben : e%'vnaxeiq.
'OvcoQt'ov xo dexaxor nai ©eodooiov xo exxov (415) statt fiexa. xi/r
vnaxeiav 'Ovojqiov xrl. (410), oder indem man im Codex Theodosianus
eine Lücke, wie sie hier sehr häufig sind, beispielsweise folgender-
maßen ausfüllt: dat. III von. Octöb. Constantinopoli, [p(ro)p(ositum)
Alexandriae id. Ian.j Theodosio A. VII et Pattadio conss. (410) und
dadurch das Datum in das Jahr 415 zurückschiebt. Beide Wege sind
an sich gleich gangbar; welcher zu wählen ist, darüber entscheidet
die Adresse des Gesetzes. Denn sie nennt den Praefecten Monaxius,
der erst nach dem 10. Mai 416 an die Stelle des Aurelianus trat
(Cod. Theod. VII 9, 4; vgl. XVI 8, 22. VI 23, 1. XVI 5, 57. 58.
XI 24, 6), womit das Jahr 416 gesichert ist. Auch daß Sokrates den
Tod der Hypatia in das vierte Jahr von Cyrillus' Episkopat setzt,
läßt sich mit dem März 415 nur in Einklang bringen, wenn wir an-
nehmen, er habe die Jahre nicht vom Tage der Bischofsweihe (17. Ok-
tober 412), sondern vom 1. Januar an gerechnet und als das erste
412 gezählt, obgleich Cyrillus nicht viel mehr als zwei Monate des-
selben seine Würde bekleidete.
79, 7. Cod. Theod. XVI 2, 43 vom 3. Februar 418.
32. Socrat. VII 8. Theophan. 5900. 5906. 5916.
80,10. Theodor, h. e. V 39, 1—4. Sozom.1113,7. Theophan. 5906.
20. Nöldeke, Tabari, Geschichte der Perser und Araber S. 419.
21. Theodor, h. e. V 39, 6 ff . Socrat. VII 18, 1.
22. Socrat. VII 18, 2 ff. Theophan. 5906. 5918; vgl. Mansi, Concil.
coli. IV S. 1389 b. 1402 b. 1403 a.
81, 2. Ein Gesetz vom 5. Mai 420 erlaubt in den Provinzen, die
persischen Angriffen ausgesetzt waren, die Privatgrundstücke zu be-
festigen. Cod. Iust. VIII 10, 10.
15. Am 24. September 415 wird die Ermordung des Athaulf in
Constantinopel durch Illumination und Circusrennen gefeiert. Am
28. Juni und 7. Juli 416 veranstaltet man dort Theateraufführungen
und Circusrennen zur Feier des Triumphes über den Usurpator Attalus.
Mommsen, Chron. min. II S. 72, 415. 73, 416.
82, 1. Mommen, Chron. min. II S. 75, 421, 1.
406 VII. Die Auflösung fies Reiches.
14. Euagr. h. e. I 20,1. Theophan. 5911. Zonar. XIII 22 p.
40c. Chron. Pasch. 420.
16. Socrat. VII 21, 8. 9. Olympiod. frg. 28. Prise frg. 8 =
Fragm. hist. Graec. IV S. 63. 94. Theophan. 5911. Mommsen, Chron.
min. II S. 75, 421, 1. Chron. Pasch. 421. Euagr. h. e. I 20, 1.
20. J. Sabatier, Monnaies byzantines I B. 120. Eckhel, Doctrina
numorum VIII S. 185.
23. Mommsen, Chron. min. II S. 75, 422, 1. Dessau 819.
26. Mommsen, Chron. min. II S. 76, 423.
29. Pauly-Wissowa VI S. 910.
83, 5. Theophan. 5940. Niceph. XIV 47. 23. Cedren. 342 d.
14. Mansi IV S. 1109 d: ?; zlva ei%£ Äöyov, izsoa fiev xqo; tf/ms
xai n)v Euoeßeozditjv Avyovazav Evdoxc'av zijv s/j-tjv ovfißtov ini-
ozeXXeiv, e'zeqo. Öe noog zrjv efifjv aÖsXtpi]v zi]v Evosßsozä'zTjv Avyovazav
IIovX%EQiav ; el (.irj 8i%ovosiv tff.iäs o'jtfüyg rj di%ovor]OEiv rjXmoag ix zcöv
zfjg 07js dsoaeßsiag ygapfidiojv ; zovzo dk xai ysyovdg, eijibq ovzwg tlysv,
Ix ziEQiEoylag slosvai zov ovza> noQQW&ev bvia, JiuvzsXolg ioziv sxiif/oyov,
xal /*■>/ ysyovdg jzoif/oai ßovXsaßai jiavzog /jäXXov ij isQEwg.
25. Theophan. 5940. Zonar. XIII 23 p. 44 a.
84, 6. Cod. Theod. VI 21, 1. XIV 9, 3.
11. Cod. Theod. 1 1, 5.
17. Cod. Theod. XV 4 vom 5. Mai 425: excedem ciiltum hominum
iMgnitatem superao numini reservetur.
22. Cod. Iust. I 8 vom 21. Dezember 427.
24. Socrat. VII 47. Theophan. 5927. Euagr. h. e. I 20—22.
26. Mommsen, Chron. min. II S. 80, 439, 2.
29. Cod. Theod. XV 5, 4 vom 22. April 424.
30. Cod. Theod. XVI 8, 25 vom 15. Febr. 423. Vgl. 26. 27.
33. Cod. Theod. XVI 5, 65 beraubt die Ketzer der Kirchen,
welche sie vorher in Besitz genommen hatten; aber dies geschieht am
30. Mai 428, nachdem schon der wütende Eiferer Nestorius den Bi-
schofsstuhl von Constantinopel bestiegen hatte.
85, 8. Socrat. VII 18, 9 ff. Theophan. 5918. Am 6. September
421 wurde der Sieg in Constantinopel gemeldet. Mommsen, Chron.
min. II S. 75, 421, 4.
86,11. Theodor, h. e. V 37, 6 ff.
20. Mommsen, Chron. min. II S. 75, 422, 3: Hunni Thraciam
vastaverunt.
22. Apoll. Sidon. carm. II 75 ff. Vgl. Socrat. VII 20,8.
26. Socrat. VIT 20, 5 ff.
9. Die Weiberherrschaft. 407
87, 1. Sozom. IX 4, 1. Socrat. VII 20, 12. 13. Theophan. 5921.
Euagr. h. e. I 19. Cedren. 341 d.
9. Theodor, h. e. V 39, 5-23.
26. Socrat. VII 21, 7. 8.
88, 1. Olympiod. frg. 40 = Fragm. hist. Graec. IV S. 66.
14. Mommsen, Chron. min. II S. 155, 1205: ob suspiciomm in-
vitatorum hostium.
18. Mommsen I S. 658, 90: Placidia, cum insidias fratri tendere
deprehema esset, Bomam exilio rekgata.
19. Olympiod. frg. 40. Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1280.
II S. 155, 1205. Phüostorg. XII 13.
21. Socrat. VII 22, 20. Theophan. 5915. Olympiod. frg. 41.
Phüostorg. XII 13. Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1282. 658, 91.
II S. 20, 80. 82. 76, 423, 5. 155, 1206.
25. Olympiod. frg. 46 sagt hei dem Anfang des Krieges gegen
Johannes von Placidia: s.-iava.).af.ißävsi avzlj fisv xö zijg Avyovazrjg, 6
de OvaXevtiviavog zo rov vcoßthaaijiiov ai^icoiia. Wenn sie aber 425
die kaiserlichen Titel wieder annahmen, müssen sie sie vorher abge-
legt haben. Vgl. Mommsen, Chron. min. II S. 76, 424, 1.
33. Am 8. und 9. August 423 ist Theodosius in dem pisidisehen
Eudoxiopolis nachweisbar. Cod. Theod. XVI 5, 61. XII 3, 2.
89, 2. Mommsen, Chron. min. II 76, 423, 3: terrae motus multis
in locis faxt et frugum media subsccuta. Das Datum des Erdbebens
nennt das Chronikon Paschale.
10. Socrat. VII 23, 1. 2. Hier werden die Maßregeln, die gleich
nach dem Tode des Honorius in Constantinopel getroffen wurden, dem
Theodosius selbst zugeschrieben; aber da er zu jener Zeit abwesend
war, können sie nur durch die Kaiserfrauen in seinem Namen ange-
ordnet sehr.
15. Mommsen, Chron. min. II S. 20, 82: Theodosius — postobitwn
Honorii putrid monarchiam ienet imperii. Dies ist in Spanien ge-
schrieben, zeigt also, daß man die Alleinherrschaft des Theodosius
bis in den fernsten Westen anerkannte. Vgl. I S. 470, 1283. II
S. 155, 1207.
20. Seeck, Kegesten S. 349.
32. Olympiod. frg. 40 = Fragm. hist. Graec. IV S. 66.
90, 5. Procop. b. Vand. I 3, 5: ol ös ii]g iv cPcö^>] ßaotMeog
avÄ,f]s zcov tiva ixsiv/j OToazioMOJV, Icodvrrjv övofia, ßaoilia aiQovvzai.
Greg. Tur. II 8 aus Renatus Frigeridus: apud urbem Bomam tyrannum
lohunnem in vmperwm surrexisse. Vgl. Theophan. 5915.
408 VII. Die Auflösung des Keiches.
11. Die Regierung des Johannes berechnet der Zeitgenosse Phi-
lostorgius auf anderthalb Jahre (XII 13: tva xvgarvtjoag im reo fifiiosi
iviavTÖv). Eine etwas genauere Zeitbestimmung läßt sich aus Procop.
b. Vand. I 3, 7: nevte yovv txi] xi]v xvQavrida s%<üv gewinnen, wenn
wir annehmen, er habe seine offenbar sehr gute Quelle aus Flüchtig-
keit mißverstanden und fünf Jahre für die fünf Monate gesetzt, die
Johannes über ein Jahr regierte. Ein xvgavvijaag nsvxe in iviavxqj
(xrjväg konnte sich unter der Hand eines allzuhastigen Abschreibers
leicht in xvgavvrjoag nivzs iviavxovg verwandeln. Nun werden am
9. Juli 425 seine Verfügungen von Placidia aufgehoben, und zwar ist
das betreffende Gesetz (Const. Sirmondi 6) in Aquileja gegeben, wo
er hingerichtet wurde. Danach muß sein Sturz nicht sehr lange vor-
her erfolgt sein. Andererseits sind fast alle chronikalen Quellen
darin einig, seine Erhebung noch in dasselbe Jahr mit dem Tode
des Honorius zu setzen (Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1282. 658.
91. 92. 659, 576. 578. II S. 20, 80. 83. Theophan. 5915). Nur die
byzantinische Chronik des Marcellinus erzählt sie unter dem Jahr 424
(Mommsen II S. 76), wahrscheinlich weil erst in diesem Jahre die
Nachricht davon nach Constantinopel gelangte. Schon dies legt es
nahe, seine Thronbesteigung ganz dicht an den Schluß des Jahres 423
heranzurücken, und dies wird auch dadurch nötig, daß das Ende seiner
17 Monate dem 9. Juli 425 so nahe angesetzt werden muß, wie der
Beginn unter der Jahreszahl 423 das irgend gestatten will. Danach
kann man mit großer Wahrscheinlichkeit annehmen, daß Johannes
im Dezember 423 auf den Thron erhoben wurde und im Mai 425
seinen Tod fand.
16. Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1282. 471, 1288.
19. Socrat. VII 23, 3. Mommsen, Chron. min. I S. 658, 92.
659, 578. Theophan. 5915.
28. Const. Sirmond. 6: privitegia ecclesiarum vel clericormn omnium,
quae saeculo nostro tyrannus invide.rat, prowt devotione revocamus.
29. Const. Sirmond. 6 : clericos etiam, qttos inäiscretim ad saecu-
lares iudices debere deduci infaustus praesumptw edixerat, episcopali
audientiac reservam ns.
30. Die Verordnungen Const. Sinn. 6. Cod. Theod. XVI 2, 46.
47. 5, 62 — 64 erneuern die Privilegien des Klerus und die Gesetze
gegen die Ketzer. Von jenen wird ausdrücklich gesagt, daß Johannes
sie aufgehoben hatte, von diesen nicht, doch ist es sehr wahrscheinlich.
31. Procop. b. Vand. I 3, 7: ovts xolg SiaßcdXovoi xijv äteoqv
vnka%£v ovxs q>6vov äötxor eigyäoaro ixcöv ys sivai ovte %Qf](xäxoiv
arpaiQEosi inedexo.
9. Die Weiberherrschaft. 409
91, 3. Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1286: IoMnnes, dum
Africam, quam Bonifatius öbtinebat. Mio reposcit, ad defensionem sui
infirmtor facta* esf.
11. Philostorg. XII 13. Socrat. YII 23, 3. 4. Theophan. 5915.
16. Philostorg. a. 0.: xijv [xevxoi TD.axtSiav teal ror tqitov Ov-
).£VTtnav6v — unoariXXei jiqos xi]v Qeaoalovlxip' Qsoöooiog.
19. Salona, wohin man gleich auf die Nachricht vom Tode des
Honorius Trappen geschickt hatte (Socrat. VII 23, 2), mußte bei Er-
öffnung des Krieges, also anderthalb Jahre später, im Sturm genommen
werden (Philostorg. XII 13: zag Sulcovag, jiökiv xfjg Aaluaxiag, uvai-
qovoi y.axa xoäxog). Man scheint es also vorher wieder geräumt oder
auch den Plan, Dalmatien zu besetzen, aufgegebeil zu haben.
25. Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1285. 658, 97. Die Münzen
des Johannes tragen alle die Prägemarke von Eavenna (Cohen, Me-
dailles imperiales VIII2 S. 207), ein deutliches Zeichen, daß er die
Münzstätten Galliens nicht beherrschte.
92, 12. Olympiod. frg. 46. Mommsen, Chron. min. II S. 76,
424, 1.
18. Olympiod. a. O. Philostorg. XII 13. Theophan. 5915.
Mommsen I S. 470, 1286. II S. 20, 84.
21. Mommsen, Chron. min. II S. 76, 424, 2.
22. Daß Valentinian anfangs nur Caesar war, ist auch urkund-
lich beglaubigt durch Dessau 803 = CIL VI 1677, De Rossi, Inscript.
christ. urbis Romae I 645, die Fasten und die Unterschriften seines
ersten Konsulats im Codex Theodosianus. Mommsen, Theodosiani
libri XVI S. CCC. Chron. min. III S. 529.
93, 4. Das Datum ist durch den Kalender des Polemius Silvius
sichergestellt, der unter dem 23. Oktober anmerkt: natalis Valentini-
ant purpurne (CIL I2 S. 275). Denn daß die Kaiser nur denjenigen
Tag als natalis zu feiern pflegten, an dem sie den Purpur empfingen,
nicht auch denjenigen, an dem sie nach vorhergehendem Caesarentum
den Augustustitel annahmen, habe ich Rhein. Mus. LXII S. 509 be-
wiesen. Dasselbe Datum des folgenden Jahres wurde dann aus leicht
verständlichen Gründen auch für die Verleihung des Augustustitels
gewählt. Mommsen, Chron. min. II S. 76, 425: enl zovrcor xcör vnä-
xoiv ejir/gdi] vno ßeobooiov veov Avyovoxov Ovalevxiviavog viog Av-
yovoxog urjvl 'YneoßeQExaiq) jiqo i xa/.ardcöv Xoe/ußglcov. Socrat. VII
25, 23: ävayöpsvoig xov veov OvaXerxiviarov ifiyvinh] xsqI xijv xgixrjv
xai dxäSa xov avxov ftt]vog 'O^xoßpiov.
5. Philostorg. XII 13. Olympiod. frg. 40. Theophan. 5915.
Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1286. II S. 20, 84.
410 VII. Die Auflösung des Reiches.
8. Olympiod. a. 0. Philostorg. a. 0. Socrat. VII 23, 4. 8.
Theophan. 5915. 5938. 5943. Procop. b. Vand. I 3. 8.
23. Philostorg. a. 0. Vgl. zu S. 91, 19.
27. Greg. Tur. II 8. Vgl. Philostorg. a. 0. : jiqo? oxovdäs
U(fOQÜj\>.
94, 17. Socrat. VU 23, 5 ff. Philostorg. XII 13. Olympiod. frg. 46.
Mommeen, Chron. min. II S. 76, 425, 1.
J)5, 13. Procop. b. Vand. I 3, 9. Philostorg. praef. XII 13. Olympiod.
frg. 46. Mommsen, Chron. min. I S. 470, 1288. 523, 83. 658, 99.
659, 578. II S. 21, 84. 76, 425, 1. 155, 1211. III S. 422.
17. Über das Datum s. zu S. 90, 11.
18. Philostorg. XII 14. Mommsen, Chron. min. I S. 471, 1288.
658, 100.
28. Mommsen, Chron. min. I S. 471, 1290. 658, 102. II S. 21, 92.
33. Const. Sirmond. 6. Cod. Theod. XVI 2, 46. 47. 5, 62—64.
Vgl. Seeck, Eegesten S. 5.
96, 11. Socrat. VII 24, 4. 5. Am 22. September 425 ist Theo-
dosius auf der Rückreise aus Thessalonica in Topirus nachweisbar.
Cod. Theod. VI 10, 4. 22, 8.
23. Socrat. VII 24, 5. Olympiod. frg. 46. Theophan. 5916;
vgl. Philostorg. XII 13.
27. Solange die Gesetze Placidias aus Aquileja datiert sind, d.
h. bis zum 6. August 425, tragen sie alle die Überschrift: Irupp.
Theodosius A. ei Valentimanus Caesar. Const. Sirm. 6. Cod. Theod.
XVI 2, 46. 47. 5, 62 — 64. Damals scheint sie für das Kind also
noch nicht den Augustustitel angenommen zu haben. Prosper schreibt
in seiner Chronik (Mommsen I S. 471, 1289): Valentimanus ab exer-
citu August-us appeUatur; doch ist das in einer späteren Ausgabe ge-
ändert in Valentimanus decreto Theodosii Augustus appeUatur. Wahr-
scheinlich ist beides richtig, doch spielt das eine in Ravenna (Momm-
sen II S. 76: Valentimanus iunior apud Ravennam factus est imperator),
das andere in Rom. Denn daß Valentinian endgültig erst in der
Reichshauptstadt das Diadem empfangen hat, ist sicher beglaubigt:
Olympiod. frg. 46. Theophan. 5916. Mommsen I S. 658, 101. II
S. 21, 85.
97, 7. Das Datum ist durch das Chronikon Paschale und So-
krates überliefert (s. zu S. 93, 4). Diese Quellen reden natürlich nur
von der Feier in Constantinopel; doch kann man wohl mit Sicherheit
annehmen, daß die römische ihr gleichzeitig angesetzt war.
98, 4. Mommsen, Gesammelte Schriften IV S. 516.
99, 0. Zosim. II 40, 2 sagt von Optatus: 8? Tiaqa. KoiaTavrivov
10. Aetius und Geiserich. 411
xfjg a^iac TETV%t']xe< xov natQixtov, tiqwxov xavxtjv iTtivotjoavxog xtjv
rifitjv, xai ngoxadijoftai xoi>$ xavxrjg t/^io}/^evovs xwv xfjg avXijg vjioiqxcüv
vo/Ao&exrjoavxos. Wie singulär der Titel Patricius damals war, ergibt
sich daraus, daß er mehrfach hei der Benennung des Jahres 334 durch
das Consulat des Optatus gleich einem Eigennamen genannt wird:
Mommsen, Chron. min. I S. 234. Larsow, Die Festbriefe des heiligen
Athanasius S. 86. De Eossi, Inscript. christ. urb. Eom. I S. 39. Was
Stückelberg (Der Constantinische Patriciat S. 70) sonst an Patriciern
der constantinischen Zeit zuschreibt, ist alles aus ganz jungen Quellen
geschöpft, die überreich sind an haltlosen Erfindungen. Fast keiner
der hier genannten Namen findet sich unter den Consuln oder den
sonstigen Beamten Constantins, obgleich durch den Codex Theodosianus
und die Inschriften Hunderte bekannt sind. Eine Ausnahme scheint
nur Probus zu machen; denn zwei Männer dieses Namens begegnen
uns in der betreffenden Zeit: Sicorius Probus, Magister memoriae bei
Diocletian oder Galerius im Jahr 297 (Petr. patric. frg. 14 = Fragm.
bist. Graec. IV S. 189), und Pompejus Probus, Consul und Praefectus
praetorio im Jahr 310 (Wilcken, Chrestomathie S. 246). Doch dieser
diente dem Galerius und später wahrscheinlich dem Licinius, nicht
dem Constantin; ja dieser hat sein Consulat gar nicht anerkannt
(Seeck, Kegesten S. 53, 23) ; daß er ihn zum Patricius befördert habe,
ist also mehr als unwahrscheinlich, und bei dem viel älteren Sicorius
Probus erst recht. Optatus bleibt also der einzige sicher beglaubigte
Patricius Constantins des Großen.
15. Liban. or. XLII26: fiiyag xs evOvg xai kaimgog xai evöat'/i(ov
xai vxaxog 6 xrjv yvvaixo. sx<ov.
17. Seeck, Die Briefe des Libanius S. 113.
22. Seeck, Kegesten S. 33, 34.
24. Amm. XXIX 2, 7 sagt von Heliodorus: elogia parentis pu-
Uici praeferens. Daß man den Patricius als Vater des Kaisers be-
zeichnete, ist vielfach beglaubigt. Claud. in Eutrop. II 68. praef. 50.
Cod. Iust. XII 3, 5. Menand. prot. frg. 8. 39. 49. Sozom. VIII 7, 1.
Khein. Mus. LXXIII S. 87 und sonst noch oft.
31. Olympiod. frg. 13 = Fragm. bist. Graec. IV S. 60.
32. Eutropius: Cod. Theod. IX 40, 17. Claud. in Eutrop. I 109.
H praef. 2. 50. II 69. 561. Joh. Chrysost. in Eutrop. Überschrift
= Migne G. 52 S. 391. Zosim. V 17, 4. Sozom. VIII 7, 1. Philo-
storg. XI 4. — Aurelianus: Anthol. Plan. IV 73, 2. — Anthemius:
Cod. Theod. IX 34, 10. XII 12, 14.
33. Dessau 801 = CIL VI 1719. Cod. Theod. XV 14, 14. Haenel,
Corpus legum S. 238 und somt.
412 VII. Die Autlösung des Eeiehes.
100, 8. Cod. Theod. VI 27, 20. VII 8, 14. Soerat. VII 24, 5.
Olympiod. frg. 46. Theophan. 5915. 5916. 5921.
11. Mommsen, Gesammelte Schriften IV S. 537 Anm. 6.
14. Cassiod. var. VI 2, 2 vom Patriciat: mox vi (latus fuerit, in
vitae tempus reliquum homini fit coaems; ornatus individirus, cingulvm
fidele, quod nescit ante ileserere, quam de mundo homines contingat erire.
Vgl. Mommsen, Gesammelte Schritten VI S. 422.
17. Seeck, Das deutsche Gei'olgswesen auf romischen Boden.
Zeitschr. f. Eeehtsgesch. XVII Germ. Abt. S. 97 ff. Pauly-Wissowa III
S. 934.
24. Nov. Theod. XV 2 vom 20. Juli 444 sagt von einem De-
curio von Emesa: magna stipatus barbarorum caterva secretarium pro-
vinciae moderatoris inrupit — aliis quoque curialibus dornt suae sm-
sceptis, ut publica ratio fraudaretur, servüe praesidium exadorihns contra
publicum obposuü disciplinam, quo magnum dispendmm nostrae sere-
nitatis aerarium per eins pateretwr vesaniam. Wenn übrigens am
5. Mai 420 die Befestigung von Privatgrundstücken ausdrücklich ge-
stattet wird (Cod. last. VIII 10, 10), so setzt doch auch dies eine
ausreichende Besatzung voraus.
29. Cod. Iust. IX 12, 10 vom 28. August 468.
34. Claud. in Rufin. II 70: armata dient um agmina privativ
ibant famulantia signis. Mommsen, Chron. min. I S. 650, 34 : Eu-
finus — interfkitur Cliunorum, quo fukiebatur, praesidio superato.
Zosim. V 34, 1 : o? HxsXiycovi TTgooEdgevorTeg exv/ov Ovvvoi.
101, 2. Olympiod. frg. 7: ort xo ßovxEXX.dgiog ovofia er xalg
qusQCug 'Orcogiov iqjEoero y.axa argarttoxStv ov uovcov 'Po}(.iaicov aX.Xa
y.al rözdojv xivcör.
7. Olympiod. frg. 11: oxi xor c~i]oöv äoiov ßovxB.Xaxov 6 avyyoa-
<psvg y.aXela&ai <p>jOi xai %Xeva£ei xrjv twv oxoarioixwv sxoivvftiav,
c5? eh. xovxov ßovxeXXaQicov sjiixXi]&evtcov. Vgl. frg. 7. Mommsen,
Chron. min. I S. 303, 572. Greg. Tur. II 8. Not. dign. Or. VII 25.
Cod. Iust. IX 12, 10.
9. Cud. Theod. XIV 17, 5 mit der Anmerkung Gothofreds.
13. Schol. Basil. 60, 18, 29: ol xov uqtov xivog iaftiorxeg in' o.vtö>
xovxqp xcp naoa/nivEiv avx(p.
26. Procop. b. Goth. III 1, 20: LxxaxioxiXlovg yag Inaeag ex
xijg olxiag otagei^exo- cor di/ äx6ßXi)zog f*sv oi'ÖEig iyEyovei, avzwv de
sxaarog Jiqtoxög xe ev xfj naoaxät;ei saxärat xai ngoxaXeio&ai xovg
xiöv TtoXefiioJV aglaxovg f]g~lovv.
31. Procop. b. Gotl). IV 29, 28; vgl. III 39, 18.
102, 1. Procop. b. Vand. II 18. 6: ov tolvw slßiousrov anaai
10. Aetius und Geiserich. 413
rPu)fiaioig ix naXaiov /U)]Ösva boQVCföqov xwv xivog ag/övxoiv xaQiozao&ai,
?]V /nrj ÖEivoxäxovg ngöxegor ogxovg TiagexöuEVog xa ziiaxa 6oirj xrjg ig
avxöv re xal xbv ßaoiXJa 'Popaicov evvolag. b. Goth. II 29, 20. Coripp.
Johann. IV 226.
2. Procop. b. Vand. II 17, 23. 21, 27. 28. b. Goth. I 18, 11—14.
II 27. 14. IV 11, 45. Agath. I 15. II 14. Coripp. Johann. IV 923.
Mommsen, Chron. min. II S. 101, 520.
4. Über die Blutrache der Bucellarii für Aetius und Aspar s.
S. 320 und 370.
6. Procop. b. Vand. II 18, 6.
16. Pauly-Wissowa III S. 938, 5.
103, 24. Mommsen, Chron. min. I Ö. 471, 1288.
28. Procop. b. Vand. I 3, 14. 15.
34. Jord. Getic. 34, 176: progenitus in Dvrostorena civitate. Vgl.
Greg. Tur. II 8: ScytMae promnciae. Nach Merobaud. carm. IV 42
wurde Aetius vix puberibits sub annis den Gothen als Geisel über-
geben. Nach römischem Rechte begann die Pubertät mit dem voll-
endeten vierzehnten Jahre. Fiel also jene Vergeiselung in das Jahr 405
(s. zu S. 104, 23), so muß er 391 oder wenig früher geboren sein.
104, 1. Der volle Name bei Mommsen, Chron. min. III S. 529.
3. Zosim. V 36, 1. Jord. Get. 34, 176. Greg. Tur. II 8.
Mommsen, Chron. min. II S. 658, 100.
4. Pauly-Wissowa VII S. 859, 43.
7. Liban. epist. 365: nävv veovg viovg rgscfet, ovg ägn yäXaxxog
anaXXa.yivxag slg oxQaxicöxag 6 ßaaiXevg avsyQaipsv, cbv vvr 6 xalog
fjyElxcu Movooiviog (dieser war Magister officiorum. Seeck, Die Briefe
des Libanius S. 218). Liban. epist. 795: i'xi per iv ovXXaßaig xbv
vsov ovxa xovxov 6 naxtjg Magtavog xijg iv xolg ßaodeiotg ayiXrjg noul.
12. Greg. Tur. II 8: a puero praetorianus.
14. Gaudentius, der Vater des Aetius, ist zum letztenmal am
21. März 399 nachweisbar, aber noch als Comes Africae (Cod. Theod.
XI 17, 3; vgl. Seeck, Eegesten S. 296). Da er spater zum Magister
equitum aufstieg (Greg. Tur. II 8 : usqw ad magisterii equitum culmeii
provectus), dürfte er zwar noch einige Jahre länger gelebt haben.
Aber weil er dies Amt in Gallien bekleidete, als er von einem Sol-
daten heimtückisch ermordet wurde (Mommsen, Chron. min. I
S. 658, 100: Gaudenti comitis a militibus in Galliis occisi), wird man
seinen Tod wohl in die Zeit setzen müssen, wo jener Reichsteil noch
nicht in die Gewalt des Usurpators Constantin übergegangen war
(Ende 407). Jedenfalls wird er in den Kämpfen, die später in Gallien
ausgefochten wurden, niemals genannt. Auch scheint Merobaudes
414 VII. Die Auflösung des Reiches.
(Paneg. II 112: sed forte parentem cnedibiis Arctois et hiMa sorte
potitum cdttidus et falsa tectus prece perculit ensis) anzudeuten, daß er
sehr bald, nachdem er die ihm zukommende Würde {iusta sors), d. h.
das Magisterium militum, erlangt hatte, seinen Tod gefunden habe.
16. Greg. Tur. II 8: Iölmnnis cura palatii.
22. Merob. carm. IV 42: vix puberibus sxb annis. Paneg. II
132 : edomuit qnos pace pue r.
23. Greg. Tur. II 8: tribus annis Alarici ol)ses, dehinc Chunorum.
Alarich forderte gegen Ende 408, daß ihm Aetius als Geisel fiber-
geben werde (Zosim. V 36, 1) ; doch kann damals jener dreijäh-
rige Zeitraum nicht begonnen haben, schon weil der Gothenkönig
nachher gar nicht mehr so lange lebte. Auch sagt Merobaudes, daß
durch jene Vergeiselung ein friedliches Verhältnis zu den Gothen
herbeigeführt wurde, was auf das Jahr 408 in keiner Weise paßt.
Dagegen schloß Stilicho 405 einen Vertrag mit Alarich (Zosim. V
26. 2: ovyßrjxag — nqbg aoiov jtonjadfisvog), und wenn wir annehmen,
daß die Geiseln, die ihn sichern sollten, bei dorn Wiederbeginn des
Kriegszustandes nach dem Tode Stilichos (22. August 408) zurück-
geschickt wurden, kommen jene drei Jahre gerade heraus. Auch daß
sich eine Vergeiselung bei den Hunnen gleich daran anschloß, paßt
zu dieser Zeit. Denn Anfang 409 schloß Honorius ein Bündnis mit
ihnen, um Hilfstruppen gegen Alarich zu gewinnen (Zosim. V 50, 1:
6 ßaoüevg cog dij noXeurjacov 'AXXagixco /wgt'ovg dg cvj.ina%iavOvvvov;
snexaXeiro).
28. Merob. paneg. II 134—142.
30. Zosim. V 36, 1.
105, 4. Greg. Tur. II 8: post haec Carpüionis gener ec comite
domesticorum.
5. Apoll. Sid. carm. V 204; vgl. 128. Merob. carm. IV 17:
propago regum.
108, 10. August, epist. 220, 4. 12.
15. August, epist. 220, 7.
18. Mommsen, Chron. min. II S. 21, 84. Vgl. Dessau 1293. 1298.
21. Mommsen, Chron. min. II S. 76, 427, 1.
25. Veget. IV praef. Vgl. Seeck, Hermes XI S. 66 ff.
107, 3. Prise, frg. 7 : rrjv Jigög r<x> £oxp noraueö IJaiovcov ycogav
icö ßapßdpqj xaza rag 'Asriov OTpartjyov rwv eanegimv 'Pcofiatcov ovv-
d-fjxag vjtaxovovoav. Vgl. Mommsen, Chron. min. I S. 660, 116:
Rugila rex Chunorum, cum quo pax firmata.
12. Die Chronik des Prosper erzählt den Konflikt mit Bonifatius
unter demselben Jahre 427, unter dem Marcellinus von der Wieder-
10. Aetius und Geiserich. 415
gewinnuug Pannoniens berichtet (Moinmsen, Chron. min. I S. 471,
1294). Was die zeitgenössische Quelle von Felix erzählt, ist von
Procop (b. Vand. I 3, 17 ff.) mit vielfachen Ausschmückungen auf
Aetius übertragen.
10. Mommsen, Chron. min. I S. 471, 1292.
21. Mommsen, Chron. min. 1 S. 471, 1294.
108, 13. August, epist. 220, 6. 7.
17. Mommsen, Chron. min. I S. 472, 1294. 658, 96. August,
coli. c. Maximin. Ar. 1. serm. 140 Überschr. = Migne L. 42 S. 709.
38 S. 773. Possid. vit. August. 27.
27. Daß die Aufforderung des Bonifatius, nach Africa über-
zusetzen, noch bei Lebzeiten des Gunderich an die Vandalen gelangte,
sagt zwar nur Procop (b. Vand. I 3, 25. 32); doch so entstellt
seine Erzählung auch im übrigen ist, dürfte dies doch kaum erfunden
sein. Vgl. Iord. Get. 33, 167. 169. Paul. hist. Korn. XIII 10.
28. Mommsen, Chron. min. I S. 472, 1294: exinde gentibus,
quae uti navibus tiesciebant, dum a concertantibus in auxüium vocantur,
mare pervium factum est.
109, 9. Salviau. de gubern. dei VII 11, 45. 12, 53.
in. August, epist. 229, 2. 230, 3. 6. 231, 7. Vgl. Procop. b.
Vand. 1 3, 29. 30.
25. August, epist. 220, 6. 7.
33. In das Jahr 428 setzt der Spanier Hydatius den Tod des
Gunderich, und dies dürfte nicht nur der bestbeglaubigte, sondern
nach dem Zusammenhang der Ereignisse auch der wahrscheinlichste
Ansatz sein. Mommsen, Chron. min. II S. 21, 89. Andere Zeit-
bestimmungen I S. 472, 1295. II S. 156, 1215. Iord. Get. 32, 166.
Chron. Pasch. 428.
110, 1. Procop. b. Vand. I 3, 23. Apoll. Sid. carm. II 358. V 57.
2. Iord. Get. 33. 168.
14. Iord. a. O. Malch. frg. 13 = Fragm. hist. Graec. IV S. 121.
20. Mommsen, Chron. min. II S. 21, 89 : qui, ut aliquorum relatio
habuit, cffedus apostata de fide catholica in Arianam dicht* est transisse
perfidiam.
33. Vict. Vit. I 5, 15—6, 19. 7, 22. 23. 10, 33. 11, 35—17, 51.
Mommsen, Chron. min. I S. 475, 1327. 477, 1339. II S. 23, 118.
120. 187, 464. 297, 75. Gennad. de vir. ill. 95. Cod. Iust. I 27, 1
§ 2 ff. Possid. vit. August. 28. Theodor, epist. 52. 53 = Migne L. 32
S. 57. G. 83 S. 1228.
111, 10. Salvian. de gub. dei VII 14, 60 von Africa: v.bi enim
maiores thesauri, ubi maior negotiatio, übt promptuaria pleniora ? auro,
416 VI 1 . Die Auflösung des Reiches.
iwpiit (Ezech. 28, 1), implesti thesauros tuos a imdtitudine negotiationü
tuae. ego plus addo, tarn diritem quondam Africam f -wisse, ut mihi
copki negotiationis suae non suos tantum, sed etiam mundi thesauros
videatur implesse. Vgl. Vict. Vit. I 1, 3.
22. Mommsen, Chron. min. II S. 21, 86: Vawlali BcUiaricas
insulas depraedantur.
23. Salvian. de gub. dei VI 12, 68.
31. Salvian. de gub. dei VII 13, 54. Iord. Get. 33, 169: a divi-
nitate, ut fertur, accepta auctoritate.
112, 2. Salvian. de gub. dei VII 11, 46. 12, 53.
5. Mommsen, Chron. min. I S. 658, 107: viginti ferme milia
militum in Hispaniis contra Vandalos pugnantium caesa.
7. Possid. vit. August. 28: coimnixtam seeum habens Gofhorutn
gentem aliarumque diversarum nationitm personas.
9. Vict. Vit. I 1, 2.
10. Mommsen, Chron. min. II S. 21, 90.
18. Die Zeitbestimmung bei Mommsen a. 0. Vgl. I S. 472, 1295.
658, 108. II S. 156, 1215. 295, 72. Chron. Pasch. 428. Iord. Get.
33, 167. Procop. b. Vand. I 3, 26. Salvian. de gub. dei VI 12, 68.
VII 13, 56.
21. Vict. Vit. I 1, 2: transiens igitur quantitas universa callidi-
tate Geiserici ducis, ut famam suae tembilem facertt gentis, üico statu it
omnem multitudinem numerqri usque ad illam diem, qiuim huic luci
Uterus pro fuderat ventris. qui reperti sunt senes, iuvenes, parvidi, servi
vel domini octoginta milia numerati. guae opinio divulgata usque in
hodiernum a nescientibus armatoruvi tantus numerus uestimatur, cum
sit nunc exiguus et infirmus. Wie der letzte Satz zeigt, war die Mei-
nung verbreitet, die Ziffer 80 000 habe nur die waffentragende Mann-
schaft umfaßt, und diese Annahme ist um so wahrscheinlicher, als
andere Arten der Volkszählung damals kaum denkbar sind. Wenn
Victor ihr entgegentritt, so wird dies keinen anderen Grund haben,
als daß zu seiner Zeit die Zahl der Vandalen viel kleiner war. Die-
selbe Tatsache wird Prokop veranlaßt haben, die vandalische Kriegs-
macht nur auf 50 000 Mann zu schätzen (b. Vand. I 5, 19), immer-
hin sehr viel mehr, als sich aus der Angabe des Victor ergeben
würde. Jedenfalls gibt er selbst an, daß Geiserichs Heer in 80 Tausend-
schaften (millenat>, ^Atafc?) eingeteilt war (I 5, 18. anecd. 18, 6;
vgl. b. Vand. I 11, 23. Vict. Vit. I 10, 30). Freilich brauchte eine
Tausendschaft nicht genau 1000 Mann zu umfassen, aber sehr weit
wird sie dahinter wohl kaum zurückgeblieben sein. Seeck, Jahrbuch
für Nationalökonomie und Statistik LXVIIT S. 173.
10. A?tius und Geiserich. 417
2-4. Vell. Paterc. II 109, 1. 2.
113, 3. Possid. vit. August. 28. August, epist. 228, 5. Vit. Vict. I
1, 3 — 3, 10. Capreolus bei Migne L. 53 S. 846. Pseudo-August, sermo
de tempore barbarico bei Migne L. 40 S. 699.
7. Possid. vit. August. 28; vgl. August, epist. 18-5, 1.
8. Procop. b. Vand. I 3. 30. 31. Die Belagerung von Hippo
Regius muß im Juni 430 begonnen haben, da Augustin im dritten
Monat derselben erkrankte (Possid. vit. August. 29) und am 28. August
starb (Mommsen, Chron. min. I S. 473, 1304 ; vgl. Vict. vit. I 3, 10.
11). Die Chronik des Marcellinus (Mommsen II S. 77, 429, 2) setzt
zwar den Tod des Augustinus schon in das Jahr 429; doch ist es
urkundlich beglaubigt, daß er 430 noch lebto. Migne L. 32 S. 577.
Mansi, Concil. coli. IV S. 1208 e. Liber. brev. 5 = Migne L. 68 S. 977.
18. Possid. vit, August 28. Procop. b. Vand. I 3, 34.
26. Procop. b. Vand. I 3, 35. 36. 4, 7. 8. 12. Prise, frg. 11.
Theophan. 5943. Daß der africanische Feldzug Aspars in den Sommer
431 fiel, ergibt sich aus seiner Erwähnung in den Akten des Concils
von Ephesus. Mansi, Concil. coli. IV S. 1406a: fides — qua et nunc
opus habetis in hello, quo Africam premitis.
34. Mommsen, Chron. min. I S. 473. 1310. 658, 109. II S. 22,
99. 78, 432, 2. Procop. b. Vand. I 3, 36.
114,1. loh. Ant. frg. 201,3: Boviq>änov ovv noXXfj öiaßävra
%eiüi U7i6 zfji Aißviji.
3. Anon. de promiss. IV 6, 9 = Migne L. 51 S. 841: Aspero
o(iro) i(tdustri) co(n)s(ule) CartJiagini constituto.
8. Mommsen, Chron. min. I S. 471, 1290. 658, 102. II S. 21, 92.
lord. Get. 34, 176. 177.
9. Mommsen, Chron. min. I S. 472, 1298 : pars Galliarum pro-
pinqua JlJieno, quam Franci possidendam oecupaverant, Aetii comitis
armisreeepta. II S. 22, 98. Apoll. Sid. carm. V 210 ff. Iord. Get. 34, 176.
12. Mommsen, Chron. min. I S. 472, 1300 : Feiice ad patriciam
dxynitatem provecto Aetius magister militum factus est. Von Hydatius
(II S. 22, 95. 103) wird er dux utriusque milüiae genannt.
16. Mommsen, Chron. min. I S. 658, 106. II S. 22, 93. Apoll.
Sid. carm. VII 233.
19. loh. Ant. frg. 201, 3: dveiXe de xal <Prjkixa 66Xa> ri/v orgatr]-
yixrjv cvv avxcö Xaxövxa oqxV1' i <*>$ eyvoi imo-örixt} rfji TlXanidtag eg
it]v aviov avaiQEOiv naQaoxeva^öusvov. Mommsen, Chron. min. I
S. 473, 1303. II S. 22, 94. 77, 430, 2.
27. Mommsen, Chron, min. I S. 301 : occisus est Felix patricius
ad gradus eedesiae Urnanae mense Mai.
8 VI A 27
418 VII. Die Auflösung des Reiches.
115, 2. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 95. Apoll. Sid. carm:
VII 233. Auf die Rückkehr von der Donau, die das Ende der nori-
schen Kämpfe bezeichnet, werden sich die Verse des Merobaudes
(Paneg. II 1 — 4) beziehen:
Danuvii cum pace redit Tanainque furore
exuit et nigra candentes aethere terms
Marie, suo caruisse iubet; dedit otia ferro
Caucasus et saevi condemnant proelia reges.
Der Vertrag mit den Hunnen, von dem hier die Rede ist, dürfte der-
selbe sein, von dem in den Stellen, die zu S. 107, 3 angeführt sind,
berichtet wird. Früher als 431 kann er jedenfalls nicht abgeschlossen
sein, weil Aerius, ehe er durch die Ermordung des Felix zur be-
herrschenden Stellung im Westreich gelangte, nicht in der Lage ge-
wesen wäre, römisches Gebiet abzutreten. Andererseits erscheint er
schon 432, als er zu den Hunnen fliehen muß, in so engen Beziehungen
mit ihnen, wie sie wohl nur durch diesen Vertrag begründet sein
konnten.
9. Veget. epit. rei mil. IV praef. : pottntissimue nationes ac prin-
cipes consecrati nulluni maiorem gloriam putaverunt, quam aut fundare
novas civitatis aut ab aliis conditas in nomen suum sub quadam am-
plificatione transferre. in quo opere dementia serenitatis tuae dbtinet
palmam. ab Ulis enim vel paucae vel singulae, a pietate tua inmimera-
biles urbes ita iugi labore perfedae sunt, tit non tarn hinnana manu
conditae, quam divino nutu videantur ewttae. Vgl. Seeck, Hermes XI
S. 66 ff.
23. Apoll. Sid. carm. VII 233 : nam post Iuthungos et Norim
bella subado vidor Vindelico Belgam, Burgundio quem trux presserat,
absolvit. Vgl. VII 547. Auf diesen Feldzug bezieht es sich wohl,
wenn Hydatius (Mommsen, Chron. min. II S. 22, 96) unter dem Jahr
431 von Aetius sagt : gui expeditionem agebat in Gallis.
30. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 98 unter dem Jahre 432 :
superatis per Aetium in ceiiamine Francis et in pace suseeptis. Vgl.
lord. Get. 34, 176. Merob. paneg. II 5.
31. loh. Aut. frg. 201, 3: aaceoirjoaio xai Al/icgiyiavov; äq»j-
viäouvzag 'Pcotuaicov. Von der Unterwerfung Aremoricas nostro sub
consule, d. h. im Jahre 432, redet auch Merob. paneg. II 8—22. Vgl.
Apoll. Sid. carm. VII 548 : Htm Aremorici. 246 : Litorius — subado
celsus Aremorico. Wahrscheinlich hatte Litorius unter Aetius gekämpft
und dabei die entscheidenden Erfolge errungen.
116, 2. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 96. 98.
13. Mommsen. Chron. min. I S. 473, 1310: Bonifatius ab Africa
10. Aetius und Geiserich. 419
ad Italiam per urbem venu accepta magistri militum dignitate. II S. 22,
09 : Bonifatius — dcpiilso Actio in locum eins succedens.
29. Mommsen, Chron. min. I S. 301 : pugna facta inter Aetiu-m
et Bonifatium in quinto de Arimino.
30. Moramsen, Chron. min. I S. 473, 1310. 658, 111.
34. Mommsen, Chron. min. I S. 658, 109: consulcdu Aetius edito
Bonifatium, qui ab regina accitus ex Africa fuerat, declinans ad mu-
nüiora conccdit. I S. 473, 1310 : cum deposita potestate in agro suo
degeret.
117, 3. Mommsen, Chron. min. II S. 78, 432, 3. 22, 99. I S. 658,
111. loh. Ant. frg. 201, 3.
8. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 99 : cm Sebastianas gener
sabstitutus. Vgl. Vict. Vit. I 6, 19.
10. Mommsen, Chron. min. I S. 473, 1310 : Aetius — cum in
agro suo degeret ibiqtte eum quidam inimici eins repentino incursu op-
primere temp>tassent, profugus ad urbem atque Mine ad Dalmatiam,
deinde per Pannonias ad Chunos pervenit, quorum amicitia auxüioque
icsus pacem prineipum et ius interpölatae potestatis optiiutit. S. 658,
112: cum ad Chunorum gentem, cui tunc Rugila praeerat, po*t proelium
se Aetius contulisset, impetrato auxilio ad Bomanum solum regreditur.
19. Mommsen, Chron. min. I S. 658, 113 : Goihi ad ferendum
auxüium a Bomanis acciti.
21. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 103 unter dem Jahre 433 :
Aetius dux uiriasque militiae patricius appellatur. Vgl. 1 S. 660, 115:
Aettus in gratiam reeeptus. Urkundlich nachweisbar ist der Patricier-
titcl hei Aetius zuerst im Jahr 440. Nov. Val. 9; vgl. 17. 33. 36.
Die Chroniken brauchen ihn seit dem Jahre 439. Mommsen I S. 476,
1335. 481, 1364. 483, 1373. 660, 127. 663, 615.
23. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 99 berichtet unter dem
Jahre 432 : Sebastianus — depalatio superatus expellitur, und erst (104)
unter dem Jahre 434 : Sebastianus exid et profugus effectus navigat
ad palatium Orientis. Ob Aetius seinen Nebenbuhler noch zwei Jahre
in Italien duldete, ob dieser sich mit Waffengewalt zu behaupten
vermochte oder ob hier nur ein Fehler der Datierung vorliegt, wie
sie ja bei Hydatius nicht selten sind, wage ich nicht zu entscheiden .
24. Mommsen, Chron. min. II S. 24, 129. 132. 25, 144. 79, 435, 2.
1 S. 478, 1342. Vict. Vit. 1 6, 19—21.
33. loh. Ant. frg. 201, 3. Mommsen, Chron. min. II S. 78, 432, 3.
118, 3. Zeitschr. f. Kechtsgesch. XVII. German. Abt. S. 107.
13. Salvian. de gub. doi VII 7, 27: numquid non erant in omni
orte lerrarum barbari fortiores, quibue Hispaniae traderentur ? mulU
420 VII. Die Auflösung des Reiches.
dbsquc dubio, immo, ni fallen; onuies. sed ideo die inßrmissimis hostibua
cuncla tradidii, ut ostevderet seüicet non vires valere, sed causam, neque
nos tunc ignavissimorum quondam hostium fortitudine obrui, sed sola
ritiorum nostrorum impuritate superari. 12, 50 : gern ignarissiwa.
29. Possid. vid. August. 28.
33. Daß Geiserich in Hippo residierte, ist deswegen wahrschein-
lich, weil hier der Vertrag vom 11. Februar 435 geschlossen wurde;
s. zu S. 119, 7.
119, 1. Possid. a. 0. Salvian. de gub. dei VI 12, 69.
7. Mommsen, Chron. min. I S. 474, 1321: pax facta cum Van-
dalis data eis ad habitandum Africae portione per Trygetium in loa»
Hippone III iäits Febr. Vgl. S. 486. 497. III S. 458, 1. II S. 156.
1225. 297, 74. Vict. Vit. I 4, 13.
13. Mommsen. Chron. min. 1 S. 477, 1339. 661, 598. 755, 439.
II S. 23, 115. 80, 439, 3. 156, 1233. 297, 75. Vict. Vit. I 4, 12. Merob.
paneg. II 25. Euagr. h. e. I 19.
15. Vict. Vit. I 4, 12 : proponit decretum, ut unusquisque auri.
argenti. gemmarum vestimentorumque pretiosorum quodeumque haberei
off er r ct.
19. Vict. Vit. 1 3, 8.
20. Cod. Iust. I 27, 1 § 3 : ipsas quoque dei sacrosanetus eedesias
suis perfidiis macidabant, aliquas vero ex eis stabida fecerant. Vict.
Vit, I 3, 9.
28. Nov. Valent. 5.
32. Dessau 804 = CIL X 1485 : Placidus Valentin fianus] — Nea-
politanafm civitatemj ad ornnes terra marifqtie ineursus] expositaw
et nulla fsecuritatej gaudentem ingenti [labore atquej sumptu muris
turribfusque munivit].
33. Nov. Valent. 6, 1 vom 20. März 440.
120, 2. Nov. Valent. 9 vom 24. Juni 440 : invictissiwi prineipis
Theodosii patris nostri iam propinquat exercitus.
4. Mommsen, Chron. min. I S. 478, 1342. II S. 23, 120. Nov.
Valent. 1 2. Leo magnus epist. 3, 1 = Migne L. 54 S. 606. Vgl. Krusch,
Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie S. 100. 247 ff.
6. Mommsen, Chron. min. II S. 23, 120.
9. Cassiod. var. I 4, 14.
10. Mommsen, Chron. min. I S. 478, 1342.
18. Mommsen. Chron. min. I S. 478, 1344 : Theodosius imperator
l>eUum contra Wandalos movet, Ariobindo et Ansüa atque Germano
diicibus cum magna classe directis, qui longis cimctationilms negotium
differentes Sicüiae magis oneri quam Africae praesidio fitere \ Theophan.
10. Aetius und Geiserich. 421
5941. Niceph. h. e. XIV 57. Vgl. Cod. Iust. XII 8, 2 § 4. Seeck,
Regesten S. 138, 5.
29. Momrasen, Chron. min. I S. 479, 1346. II S. 80, 441, 3.
Theophan. 5942.
34. Theophan. 5941 : zaczt]g ovv z^g öwäfiecog zfi ZtxsUa jiqoo-
OQj.nadeiarjg xaxaTtXayelg 6 jTtffot^of xQeoßevexai Qeodoalco tieqI Ojtovdwr.
Procop. b. Vand. I 4, 13. Niceph. h. e. XIV 57.
121, 4. Mommsen, Chron. min. 1 S. 479, 1348.
7. Vict. Vit. II 5, 14.
9. Mommsen a. 0.: tarn muttis regü suspicio exitio fuit, ut liac
aui cum plus virium perderet, quam si hello superaretur.
13. Procop. h. Vand. I 4, 13: östoag yag, rjv xal avüig ex ze
'Piöfiijg xai Bv£arziov ozqclzo; i.r aviov 'iot — ojzovSäg xoog ßaailsa
Bakevzinavdr izoieitai iq>' co ig i'xaazov s'zog dao(A.ovg ix Aißi'tjg ßaotlsi
(peQEiv, sva ze rtSv naiöoov 'OvcÖQiyov iv oiirjQov ftoiga ixi zavij/ dt]
rf) ofioXoytn .TaQedcoxe. Vgl. Theophan. 5941. 5942.
16. Mommsen, Chron. min. I S. 479, 1347. II S. 156, 1240.
Vict. Vit. 1 4, 13. Nov. Valent. 13. 34, 3.
23. Mommsen, Chron. min. II S. 24, 131.
31. Mommsen, Chron. min. 11 S. 79, 437. 156, 1229. I S. 475,
1328. 661, 593. Theophan. 5926. Meroh. carm. I 10. Euagr. h. e.
I 20, 2. Socrat. Vll 44. 47, 2, der auch hier, wie hei dem Tode des
Hypatia, durch Verwechslung des Postconsulats mit dem Consulat,
die Vermählung ein Jahr zu früh ansetzt (s. zu S. 78, 29). Eine
Münze, die zum Andenken an die Hochzeit der Kaisertochter ge-
schlagen ist: Zeitschr. f. Numismat. XXI S. 247.
34. Cassiod. var. XI 1, 9 von Plaeidia : nur um denique sibi amis-
sivne lUyrici comparavit faetague est coniunetio regnantis divisio dolenda
prouineiis. lord. Rom. 329 : datamque pro mattere soceri sui totam
llhjricum. Vgl. Ernst Stein, Wiener Studien 1914 S. 344. Daß Pla-
eidia nur auf einen Anspruch, nicht auf einen wirklichen Besitz ver-
zichtete, ist von Stein erwiesen. Doch ist seine Abhandlung erst
erschienen, nachdem der Text schon gedruckt war, weshalb ich sein
Ergebnis nicht mehr benutzen konnte.
122, 1. Mommsen, Chron. min. II S. 79, 437. 438, 3. 1 S. 661, 595.
2. Der Tag Mommsen, Chron. min. I S. 301, 551. Das Jahr 1
S. 661, 599. Vgl. I S. 523, 83. Die Münzen der Licinia Eudoxia als
Angusta bei Cohen, Me"dailles imperiales VIII2 S. 218.
4. Merob. carm. I 19; vgl. II 9.
5. Prise, frg. 29. Euagr. h. e. 11 7, 5. Niceph. h. e. XV 11.
422 VII. Die Auflösung des Keiches.
6. Merob. paneg. JI 27 IV. in einem Gedieht, durch welches das
dritte Consulat des Aetius (416) gefeiert wird, sagt von Geiserich:
Nunc hostem exutus pädia propioribus arsit
Romanam vincire fidem Latiosque parentes
adnumerare sibi sociamqae intexere proleni.
Offenbar ist dadurch die Verlobung von Geiserichs Sohn mit der
Küisertochter bezeichnet.
9. Procop. b. Vand. I 4, 14: 'Ovcbgiftov löv iiaZho. rfjg <piUag
uvrnlg em fiiya y^o}Qovar\g aneXaßs*'.
10. Mommsen, Chron. min. I S. 490, 25.
20. Nov. Valent. 6, 3 vom 14. Juli 444: propter inminentium
e.vpensarum necessitatem , quibus sufficere aerarii nostri vires nequeunt.
Salvian. de gub. dei VI 8, 43: calamitas fisci et mendicitas iam Iiomani
aerarii.
22. Von außerordentlichen Steuern (superindietaj ist die Kede
am 29. April 431 (Cod. Theod. XI 1, 36), am 4. Juni 440 (Nov. Va-
lent. 7, 1, 1), am 20. Februar 441 (Nov. Valent. 10, 1). Natürlich
sind sie viel häufiger vorgekommen, als diese ganz zufälligen Er-
wähnungen verraten. Vgl. Salvian. de gub. dei V 7, 30: decernuntur
novae indictiones. 8, 34 : in onere novarum indietiouum pauperes gravant.
26. Nov. Valent. 10 pr.: paucis atque defessis imposita sarcina,
quam potior detrectut, locupletior recusat et validiore reiciente solus
agnoscit infirmior. Salvian. de gub. dei V 7, 28: paxipercidos homitie.*
tributa divitum premunt et infmniorcs ferind sarcinas fortiorum. Dies
wird in den folgenden Kapiteln noch ausführlich dargelegt. Vgl. IV
6, 30. 31.
123, 1. Nov. Valent. 7, 1 pr.: piosscssoribus et uegotiatorilnis consuli
generediter postulavit, quorum brevi devotio coneidissd, si, quantum fisco
inferendum est, aut tantum aut amplius exigendum sibi avariiia mndi-
caret. 1,3. Salvian. de gub. dei V 4, 17. 18. 6, 25.
6. Nov. Valent. 1, 3, 2. 32, 5. Salvian. de gub. dei V 7, 28.
13. Salvian. de gub. dei V 5. 22: passim vel ad Goihos vel ad
bacaudas vel ad alios ubique dominantes barbaros migrard. 7, 28: ad
hosteS fugiunt, ut vim exaetionis evadant. 8. 37.
21. Zosim. VI 2, 5.
25. Salvian. de gub. dei V 6, 24 — 26. Mommsen, Chron. min. I
S. 660, 117. 119. 662, 133. II S. 24, 125. 128. 25, 141. 27, 158.
124, 3. Nov. Valent. 1, 1 vom 8. Juli 438 verfügt einen Nachlaß
der Steuerschulden für Italien uud Africa. Von Gallien und Spanien
ist nicht die Rede, gewiß nicht, weil sie einer solcben Begünstigung
10. Aötius und Geiserich. 423
nicht bedurft hätten, sondern wohl nur, weil dort keine Steuern
mehr zu erheben möglich war.
10. Mommsen, Chron. min. II S. 22, 101.
21. Salvian. de gub. dei VI 8, 39. epist. 1, 5.
22. Haenel, Corpus legum S. 238 = Zosim. pap. epist. 13
25. Salvian. de gub. dei VI 8, 39. 13, 75. 15, 82.
30. Salvian. de gub. dei VI 13, 72—14, 80.
125, 2. Salvian. de gub. dei VI 15, 82—89.
8. Salvian. de gub. dei VI 14, 80: itaque barbaris paem in
eonspectu omnium sitis nullus erat metus hominum, non custodia civi-
tatum,
126, 2. Oros. VII 41, 7: barbari execrati gladios sttos ad aratra
eonversi sunt residuosque Romanos ut socios modo et amicos fovent, ut
inveniantur iam inter eos quidam Romani, qui malint inter barbaros
pauperem libcrtatem, quam inter Romanos tributariam sollicitudinem
*ushner<>. Salvian. de gub. dei V 5, 21 -23. 7, 28. 8, 37.
28. Salvian. de gub. dei V 8, 36 sagt von dem römischen Steuer -
wesen: Fremd enim hoc scelus nesciunt; Chuni ab Ins sceleribus im-
munes sunt; nihil herum est apud Watulalos, nihil herum apud Gothos.
Tarn longe enim est, ut haec inter Gothos barbari tolerent, ut ne Romani
quidem, qui inter eos vwunt, ista patiantur. Vgl. Prise, frg. 8 = Fragm.
hist. Graec. IV S. 87.
127, 8. Vict. Vit. I 4, 13 von Geiserich: sibi Byzacenam, Aba-
ritanam atque Gaetidiam et partem Numidiae reservavit.
17. Vict. Vit. I 4, 14. 5, 15. Procop. b. Vand. I 5, 13. Apoll.
Sid. carm. V 58. Nov. Valent. 2, 3. 6, 3. 12. 34. Theodor, epist.
29—36. 52. 53. Vit. S. Fulgentii 4 = Migne G. 83 S. 1208 ff. L. 65
S. 119.
19. Vict. Vit. 12, 7. 4,12. 14. Procop. b. Vand. I 5. 11. Malch.
frg. 3. Theodor, epist. 70 = Migne G. 83 S. 1240.
23. Vict. Vit. I 2, 5. 6. 4, 12. Nov. Valent. 2, 3. 12. August,
epist. 228, 5. Procop. b. Vand. I 5, 17. Vit. S. Fulgentii 4.
27. Vict. Vit. I 4, 13. II 13, 39. III 2, 4. Procop. b. Vand.
I 5, 12—14.
128, 1. Salvian. epist. 1, 5. 6.
12. Mommsen, Chron. min. I S. 660, 124: deserta Valentinae urbis
rura Alante, quibus Sambida praeerat, partienda traduntur. 127: Alani,
qiiibua terrae (hdliae idterioris cum incolis dividendae a patricio Aetio
traditae fuerant, resistentes armis sulngunt et expulsis dominis torae
possessionem vi adipiseuntur.
22. Mommsen, Chron. min. I S. 660. 118: bellum contra Bur-
424 VII. Die Auflösung des Reiches.
gundionum genteni memorabüe exarsit, quo umversa poene gern c»w rege
per Aetium deleta.
24. Mominsen, Chron. min. I S. 660, 128: Sapaudio Bnrgvn-
dionum reliquüs dafür cum indigenis dividenda.
33. Cod. Theod. VII 8, 5. Vgl. Brunner, Deutsche Roehts-
geschichte 12 S. 73.
129, 8. Cod. Euric. 277: sortes Gotfiieas et tertia.s Bomauomw.
guae intra qttinguaginta annos non fuerint remeatae, nuUo modo repc-
iantur. Lex Visigoth. X 1, 8: divtsiö inter Gothum et Bomanum facta
de portione terrarum sive sümrum nulla ratione turbetur, si tarnen pro-
bater cetörrata divisio, ne de duabus partibus Gothi aliquid sibi Bomanus
praesunvit aut vindieet, aut de tertia Bomäni Gotfius sibi ali quid audeat
miirpare aut vindicare. nisi quod a nostm forsitan ei fnerit largitate
donatum. Vgl. X 1, 16. 2, 1. Lex Burgund. 54, 1: populus noster
luaneipiorum tertiam et duas terrarum partes aeeepit. Vgl. 39,4: dt
tertio maneipto. Daß unter dem Wort maneipmm auch die Colonen
mitinbegriffen sind, kann, wie mir scheint, nicht zweifelhaft sein.
Denn im 5. Jahrhundert hatten sie sich den Sklaven, soweit diese
nicht dem Luxus dienten, sondern für den Ackerhau verwendet wurden,
so sehr angenähert, daß kaum noch das römische Recht, geschweige
denn germanische Augen einen Unterschied wahrnehmen konnten.
Cod. lust. XI 48, 21: quae enim differentia inter servos et adscripUcios
intettegetur, cum uterqm in domini sui positus est potestate, et possit
servum cum peculio manumittere et adscripticium cum terra s-uo dominio
ecpeltere?
133, 16. Cie. de lege agr. II 7, 18. 19.
135, 7. Gai. IV 11. Vgl. Plin. h. n. XIV 1, 9.
136, 4. Cic. pro A. Caec. 33, 96.
138, 3. Gell. XX 1, 12. 13.
140, 1. Mit dieunt endet die Überschrift des Preisedict-s vom
Jahr 301 (Dessau 642), und noch vom 29. April 473 ist ein Edict
des Reichspraefecten von Italien überschrieben : Felix Himdco p(rae-
fectus) p(raetorio), Dioscurus, Aurelianus, Protadius v(iri) c(larissimi)
p(raefecti) p(raetorio) d(icunt). Haenel, Corpus legum S. 260. Doch
nehmen die Kaiseredicte schon gleich nach der Abdankung Diocle-
tians die Form eines Briefes an die Untertanen an und zeigen dem-
gemäß in der Überschrift hinter den Namen der Herrscher die Formel:
provincialibus suis salutem. Das älteste bekannte Beispiel ist das
Toleranzedict des Galerius vom Jahre 311, wo es in der griechischen
Übersetzung des Eusebius (b. e. VIII 17. 5) am Ende des Praeseriptes
heißt: EJiaQXKotatg tSioig ^ai^tiv.
11. Die Kodifikation des Rechts. 425
11. Cic. ad Att. II 21, 4: Archilochiu in iUutn edicta Bibuli
populo itci sunt iueundu, ut cum locum, tibi proponuntur, prae multi-
tudine eorum, gut legunt, transire nequeamus. Vgl. II 20, 6. Suet.
Caes. 9, 2. 49, 1.
14. Suet. Claud. 16. 4.
141, 3. Ascon. in Cornel. 58. Cass. Dio XXXVI 40, 1. 2.
142, 25. Cic. in C. Verr. act. II 1, 40, 104 ff.
30. Cic. in C. Verr. act. II 1,43, 111: ecquis inveutus est poslea
praetor, qui klein illud edicerct? non modo nemo edixit, sed nc metuit
quidem guisquam, ne quis ediceret. 45, 117 : quid nunc dicam neminem
lunquam hoc postea alium ediocisse? välde sit mirimi neminem fuisse,
qui istius se sitnüem dici velkt.
143, 8. Cic. de leg. II 23, 59: discebamus enim pueri duodecini
tabulas tri carmen necessarium, quas tarn nemo diseit. II 4, 9: a par-
vis enim, Quinte, dklicimus: „si in ins vocat".
11. Liv. III 34, 6: nunc quoque in hoc immenso alüirum super
alias acervatarum legum cumulo fons omnis publiei privatiqne est iuris.
13. P. Krüger, Geschichte der Quellen nnd Litteratur des römi-
schen Rechts2 S. 201.
144, 23. Macrob. sat, I 3, 9. Gell. III 2, 12. 13.
145, 3. P. Krüger S. 58.
5. Cic. de leg. II 23, 59 bemerkt zu einer Stelle der Zwölf
Tafeln, in der das Wort lessum vorkam: hoc veteres interpreks Ser.
Aelius, L. Acilius non satis se intellegere dixerunt, sed- suspicari cesit-
inetdi aliqtiod genus fnnebris, L. Aelius „lessum" quasi lugubrem eiu-
lationem, ut vox ipsa significat. Vgl. Fest. p. 313. 321.
16. Macrob. sat. I 3, 9. Gell. III 2, 12. 13.
146, 6. Cic. pro Murena 11, 25 ff.
29. Plut. syncris. Cic. et Demosth. 1. Wenn hier von dein
Gelächter erzählt wird, das die Rede pro Murena hervorrief, so wird
dasselbe sicher nicht nur den Lehren der Stoiker, die hier angegriffen
werden, sondern mehr noch den Lächerlichkeiten der Juristen ge-
golten haben.
147, 12. Suet. Caes. 44, 2 nennt unter den Plänen Caesars: ins
civile ad certum modum redigere atque ex immensa diffusaque kgum
eopia optima quaeque et necessarkc in pauciss-imos conferre libros.
32. Horat. epist. II 1, 23 ff.
148, 3. Gell. XIII 10. R. Schoell, Legis duodecim tabularum
reliquiae. Leipzig 1866. S. 10.
13. Monum. Ancyr. 20 = 4, 17.
20. Tac. ann. III 75: Labeo mcorrupta übertäte et ob id fama
420 VII. Die Auflösung des Reiches.
celebratior, Capitonis obsequium dominantibus magis pröbabatur. Suet.
August. 54. Cass. Dio LIV 15, 7. 8. Gell. XIII 12, 2.
22. Dig. I 2, 2 § 47: hi duo primum veluti diversas sectas fecerunt:
nam Ateius Capito in his, qiuie ei tradita fuerant, perseverabat ; Labeo
ingenii qualilate et fiducia doctrinae, qui et ceteris operis Sa/pienHae
opemm dederat, plurima innucare itistituit.
25. Macrob. sat. VII 13, 11: apud Ateium Gapitoncm pontificii
iuris inter primos peritum kgisse memini. Vgl. III 10. 3. Gell. IV
6, 10. Fest. 154.
26. Dig. I 2, 2 § 48. 49.
150, 24. Mündliche Aussprüche des Kaisers als Gesetze in den
Codex Theodosianus aufgenommen : IV 20, 3. XI 39, 5. 8. Vgl. Dessau
338 = CIL III 411.
25. Cod. Theod. VII 20, 2. Vgl. Seeck, Kegesten S. 60, 15.
31. Mommsen, Komisches Staatsrecht III S. 310.
152, 3. Ulpian Dig. I 4, 1 : quod prineipi placuit, legis Mbet vi-
gorem; utpote cum lege regia, quae de imperio aus lata est, populus ei
et in eum omne suum imperium et potestatem conferat.
10. Monum. Ancyr. 34: ä^icopan nävtcov ditjveytta, e^ovaiag 8s
ovSev xi nlsTov eoyov rü>v ovvaQ!;ävroiv (jtoi.
156, 4. Dessau 338 = CIL III 411. Plin. ad Trai. 65, 3. 66, 1,
Krüger S. 119.
6. Trai. ad Plin. 95. 105: referri m commentarios meos iussi, idem
facturus in ceteris, pro quibas petieris.
10. Instit. Iust. I 25, 1: divus Marcus in ssmestribus rescripsit.
Dig. II 14, 46: in semestribus relata est constitutio dm Marci. Vgl.
XVIII 7, 10. XXIX 2, 12.
13. Gai. II 221 : quae sententia dicitur divi Hadriani constitutione
confirmatet esse. I 32: postea dicitur factum esse senatus consultum.
Paulus Dig. XXXV 2, 1 § 14: divus Antoninus iudicasse dicitur. XLI 4, 2
§ 8: idque a divo Traiano constitutum dicitur.
157, 3. Syramach. rel. 28, 8. 10. 32, 3. 39. 3. 4. 41, 3. 48, 2.
Vgl. Seeck, Kegesten S. 15, 38.
14. Dig. XXXVII 14, 17.
28. Seeck, Comites bei Pauly-Wissowa IV S. 626.
158, 1. Tac. ann. VI 32: Cocceius Nerva continuus prineipis, omnis
divini humanique iuris sciens. Vgl. IV 58. Cass. Dio LVIII 21, 4.
Dig. I 2, 2 § 48.
8. P. Krüger, Geschichte der Quellen und Litteratur des römi-
schen Rechts 2 S. 121.
11. Die Kodifikation des Rechts. 427
15. Seuec. epist. 94, 27: iuris comultorum valent responsa, etiamsi
ratio non redditur.
22. Dig. I 2, 2 §48: Ateio Capitoni Massurius Sabinus successit,
Labemi Nervei, qui adhuc eas dissensiones auxerunt.
159, 3. Gai I 7 : responsa prudentium sunt sententiae et opiniones
eorum, quibus permissum est iura condere. quorum omnium si in unum
sententiae coneurrunt, id quod ita sentiunt, legis vicem optinet; si vero
dissentiunt, iudici licet, quam velit, sententiam sequi; idque rescripto divi
Hadriani significatur. Wenn dies durch ein Reskript Hadrians nur
angedeutet (significatur), nicht anbefohlen wurde, so ergibt sich dar-
aus, daß es ohne Zutun der Kaiser Gerichtspraxis geworden war.
Daß neben den sententiae der Juristen auch die opiniones erscheinen,
wird man wohl dahin auslegen können, daß die Schriften früherer
anerkannter Autoritäten gleichberechtigt neben den Aussprüchen der
lebenden standen.
24. P. Krüger S. 115.
160, 18. Nov. Theod. I 1: moks comtitutionum divalium, quae
veh.it sab crassa demersae caligine obscuritatis vallo sai notitiam hwmanis
ingeniis interclusit.
28. P. Krüger S. 186.
34. In der Inschrift, die dem Hadrian noch vor seiner Thron-
besteigung gesetzt ist, heißt er quaestor imperatoris Traiani et comes
expeditionis Dacicae (Dessau 308 = CIL III 550). In dieser Zeit ist
comes die technische Bezeichnung für den juristischen Berater, den
der Kaiser mit sich zu nehmen pflegt, wenn er Rom verläßt (Pauly-
Wissowa IV S. 626). Diese Stellung konnte also Hadrian nur be-
kleiden, wenn er in der Rechtskenntnis als Fachmann galt.
161, 2. Vict. Caes. 14, 2: Graecorum more seit Pompilii Numae
caerimonias leges gymnasia doctoresque curare oeeepit.
4. Hieron. chron. 2138: Hadrianus Athenicnsibus leges petentibu-s
ex Draeonis et Solonis rcliqaorumque libris iura conposuit.
6. Eutrop. VIII 17: nepos Salvi Iuliani, qui sub divo Hadriano
perpetuum conposuit edictum. Vgl. Vict. Caes. 19, 2. Cod. Iust. IV 5,
10 § 1. Iust. const. Tanta 18. Krüger S. 93 ff.
81. Pomponius schließt seine Aufzählung der Schulhäupter, in
denen sich der Gegensatz der beiden juristischen Sekten fortsetzt, mit
Salvius Iulianus, also mit der Zeit des Hadrian, ab. Dig. I 2, 2 § 53.
Von weiteren Schulstreitigkeiten ist nichts bekannt.
34. Krüger S. 214.
162, 34. Krüger S. 250 Anmerk. 213. Doch werden an einer
anderen Stelle der zweiten Autlage, die zu der Zeit, wo ich den Text
428 VII. Die Auflösung des Reiches.
dieses Buches ausarbeitete, noch nicht erschienen war, dem Paulu6
319 Bücher, nicht 305, zugeschrieben (S. 228). Da der Unterschied
der Zahl nicht wesentlich ist, habe ich es nicht für nötig gehalten,
nachzuzählen.
163, 7. Kroger S. 228. 254.
23. Lact, de mort. pers. 21, 2: post devictos Persat, quorum lue
ritus, hie mos est, ut regibus suis in servitium ee addicant et reges po-
pulo suo tamqttam familia utaniur, hunc morem nefarius homo in Bo-
manam terram voluit itiditeere: quem ex ilh tempore victoriae sine pudore
lauddbat.
25. Eunap. vit. soph. p. 500 sagt von Chrysanthius: eyeyövst de
avz<p Hannos Ivvoxevriög xig tlg xe .ikoüxov ik&cbv ovx oUyov aal
Ö6i;ar vnkp I8u<nnv xiva kayjov, og ye vofio&sxixijv tl%e övvaftiv Tiaoa
tS>r xöxs ßaaüevörrcov e-iiTeigafi/uhog. Dieser Innocentius ist der
späteste Jurist, bei dem das üts respondendi erwähnt wird. Da sein
Enkel 351 schon als philosophischer Lehrer tätig war (s. Bd.IVS. 214),
wird man seine Tätigkeit mindestens ein halbes Jahrhundert früher
anzusetzen haben, also noch in die Zeit Diocletians. Daß unter
lustinian es kein ius respondendi mehr gab, ist Iust. inst. I 2, 8 aus-
drücklich gesagt.
27. Lact, de mort. pers. 22,4: iure considti aut relegati aut neeati.
28. Vict. epit. 41,8: iufestus litteris, guas per inscitiam immodi-
cttm virus ac pestem publicum nominabat, praeeipue forensem industriam.
164,2. Ood. Theod. I 4, 1 vom 14. September 321: perpetuas
pnidentium contentiones eruere cupientes, ülpiani ac Pauli in Papini-
anum notas, qui, dum ingenii kmdem seetantur, tvon tarn corrigere eum
quam depravare maluerunt, dboleri praeeipimus.
6. Cod. Theod. 1 4, 2 vom 27. September 328 (vgl. Seeck, Regesten
S. 69, 6) : universa, quae scriptum Pauli continentur, reeepta auetoritate
firmanda sunt et. omni veneratione celebranda; ideoque sentc ntiarum libros
plenissima luce ei pefectissima elocutkme et iustissima iuris ratione
succinetos in iudieiis prolatos valere minimc dubitatur.
8. Cod. Theod. I 2, 3 vom 3. Dezember 317 (s. Seeck, Regeaten
S. 68, 23): cum inter aequitatem iusque interpositam intcrpnUüion.erri
nobis solis et, oporteat et liceat inspicere.
165, 2. P. Krüger, Geschichte der Quellen und Litteratur des
römischen Rechts2 S. 316. Die Gesetze des Codex Gregorianus, die
in der Weise, wie es im Text beschrieben ist, verarbeitet sind, reichen
bis zum 19. Oktober 294 (Consult. 9, 19). Später sind noch zwei
vom 1. Mai 295 und vom 31. März 297 (Collat. 6, 4. 15, 3; über die
Datierung s. Bd. I S. 422\ beide aber nicht al* Auszüge, sondern in
11. Die Kodifikation des Rechts. 429
ihrem vollen Wortlaute mitgeteilt. Daraus wird man schließen dürfen,
daß Gregorius die Sammlung des Materials für seinen Codex gegen
Ende 2^4 abgeschlossen hatte. Die Verarbeitung desselben dauerte
dann bis 297, und kurz vor der Ausgabe des Buches wurden diesem
noch einige der neu erschienenen Gesetze, aber unverarbeitet, hinzu-
gefügt. Denn daß diese Zusätze nicht dem ursprünglichen Bestände
der Sammlung angehören, würde nur dann für wahrscheinlich gelten
können, wenn sie erheblich später wären, als der Hauptstock. Da
sie beide in eine Zeit fallen, in der Gregorius mit der Verarbeitung
des ursprünglichen Materials kaum noch fertig sein konnte, werden
wir sie unbedenklich ihm selbst zuschreiben dürfen. Sein Codex kann
also nicht vor 297 erschienen sein. Vom Hermogenianus trägt das
späteste sicher beglaubigte Gesetz, das sich noch der ersten Ausgabe
zuschreiben läßt, das Datum des 21. März 295 (Consult. 5, 7). Er ist
also gewiß nicht wesentlich später zum Abschluß gelangt als der
Gregorianus, und kann folglich auch nicht als Ergänzung desselben
gedacht sein.
186. 14. Sedul. epist. ad, Mäcedon. = Corp. script. eccl. lat.
X S. 172: corf)ioscant Hermogenianum, (fortissimum iuris latorem, tres
editiones sui operis confecisse. Wenn Jörs bei Pauly-Wissowa IV S. 166
aus dieser Stelle schließt, daß alle drei Ausgaben des Codex noch
von Hermogenianus selbst herrührten, also die Zusätze aus der Zeit
Valentinians einer vierten angehören, so entspricht das freilich dem
Wortlaute des Sedulius. Doch dieser schrieb anderthalb Jahrhunderte
nach dem Erscheinen des Codex und wußte von diesem wohl nicht
viel mehr, als daß es drei Ausgaben desselben gab. Daß sie alle
noch auf den Verfasser selbst zurückgingen, war eine naheliegende
Annahme, darf aber kaum als wirkliche Überlieferung betrachtet werden.
167, 7. Daß die Caesaren nicht das Recht hatten, Reskripte zu
erlassen, wie Mommsen (Gesammelte Schriften II S. 265) vermutet,
ist höchst unwahrscheinlich, auch scheint es durch die Überlieferung
widerlegt zu werden. Denn Cod. Iust. V 12, 21 am 5. August 294
aus Cöln (Agrippina) datiert, kann nur von Constantius herrühren
V 62, 23 vom 27. Januar 294 aus Sirmium, VI 20, 14 vom 23. Februar
295 aus Trimontium nur von Galerius, da Diocletian sich zu derselben
Zeit in Nicomedia aufhielt. Allerdings sind in allen diesen Fällen
die Subskriptionen nur durch Haloander überliefert und daher schlecht
beglaubigt. Vgl. Seeck, Zeitschr. f. Rechtsgesch. X Rom. Abt. S. 177.
10. Was hier gesagt ist, beruht auf meiner Untersuchung über
„Die Reichspräfektur des vierten Jahrhunderts" (Rhein. Mus. LXIX
S. 29), wo ich nach dem Vorgange Morarasens angenommen hatte,
430 VII. Die Auflösung des Reiches.
daß unter Diocletian nur den Augusti Praefecten zur Seite gestanden
hätten. Doch hat später Dessau darauf hingewiesen, daß die Inschrift,
worauf diese Annahme beruhte (Dessau 8929), noch vor der Erhebung
der Caesares gesetzt sein muß, also dafür, daß ihnen die Praefecten
fehlten, nichts beweisen kann. Demgemäß ist der Satz 10— 14 zu
tijgen. Vgl. Seeck, Regesten S. 141.
16. P. Krüger, Geschichte der Quellen und Litteratur des rö-
mischen Rechts2 S. 804. Seeck, Zeitschr. f. Rechtsgesch. X Rom. Abt.
S. 177.
168, 14. Daß Gesetze gestürzter „Tyrannen" als gültig in die
Rechtsbücher aufgenommen wurden, habe ich durch mehrere Beispiele
belegen können (Regesten S. 52 ff.). Natürlich geschah das nur aus
Versehen, weil man sie eben von den Erlassen der anerkannten Herr-
scher nicht zu unterscheiden wußte.
32. Seeck, Regesten der Kaiser und Päpste S. 4.
169, 1. Nov. Theod. 1, 8. 3, 10. 4, 3. 5, 1, 5. 2, 2. 3, 2 usw.
32. Brassloff bei Pauly-Wissowa VII S. 79.
170, 20. Cod. Theod. I 4, 3: Papiniani, Pauli, Gäi, Ulpiani
atque Modestini scripta universa firmamus ita, ut Gaium, quae Paul um.
Jjlpianum et ceteros comitetur auctoritas, lectionesque ex omni eins cor-
pore recitentur. — ubi autem diversae sententuie proferuntur, potior
numerus vincat auctorum vel, si numerus aequälis sit, eins partis prae-
ceclat auctoritas, in qua excellentis ingenii vir Papinüinus eminent, qui
ut singulos vincit, ita cedit duobus. — ubi autem eorum pares sententiae
recitantur, quorum par censetur auctoritas, quos sequi debeat, eligat mo-
derat io iudicantis.
171, 1. Cod. Theod. I 1, 2 vom 27. Mai 391.
10. Anon. de reb. bellic. am Schlüsse: divina Providentia, sacra-
tiss-ime imperator, domi forisque reipublicae praesidiis compositis restat
unum de tua serenitute remedium ad civilium curarum medicinam, ut
confusas legum contrariasque sententias improbitatis reiecto litigio iudicio
augustae dignationis illumines. Daß diese Schrift zwischen 366 und
375 abgefaßt ist, habe ich bei Pauly-Wissowa I S. 2325 bewiesen.
Der Zeit Iustinians kann sie schon deshalb nicht angehören, weil sie
lateinisch, nicht griechisch, geschrieben ist.
28. Cod. Theod. I 1, 5.
173, 14. Die Beweise dessen, was hier über die Quellen de«
Codex Theodosianus gesagt ist, habe ich in meinen Regesten S. 1 ff.
zusammengestellt.
32. Cod. Iust. VII 45, 12: iudices tarn Latina quam Graeca
lingua sententias proferre possunt. Vgl. Regesten S. 132. 13.
11. Die Kodifikation des Eechts. 431
174, 15. Seeck, Regesten S. 11. 12.
26. Amnestien IX 38, 1 ff. XV 14, 11. 12. Erlaß von Steuer-
schulden X 1, 3. XI 28, 1. 3. 5. Herabsetzungen der Steuern IV 13, 5.
XI 28, 2. 4. Bestrafungen einzelner Übeltäter I 7, 2. VIII 5, 61.
IX 27, 3. 40, 17. 21. XI 36, 20. XVI 5, 28 u. dgl. m.
29. Cod. Theod. XIII 5, 25 vom 26. Dezember 395.
175, 32. Cod. Theod. 11,6 vom 20. Dezember 435. Von den
Mitgliedern der früheren neungliedrigen Kommission erscheinen nur
zwei, Antiochus und Eubulus, auch in der zweiten. Denn daß der
sehr häufige Name Theodorus sich in beiden Kommissionen wiederholt,
beweist nichts für die Identität der Person, um so weniger, als das
Amt des Magister memoriae, das der eine Theodorus bekleidet, bei
dem anderen nicht erwähnt wird. Wenn aber sieben oder mindestens
sechs von den Mitgliedern der älteren Kommission abgesetzt werden,
so zeigt dies unzweideutig, daß der Kaiser mit ihr sehr unzufrieden war.
176, 8. Nov. Theod. 1, 1 : quae singula prudentium detccta vigiliis
in apertum lucemque deducta sunt nominis nostri radiante splendore.
11. Mommsen, Theodosiani libri XVI S. 1 if. Hier sind zwar
nur die Verhandlungen des Senats von Rom aufgezeichnet; doch daß
in Constantinopel ähnliche stattgefunden haben, versteht sich von
selbst.
27. Apoll. Sid. epist. VIII 3, 3 schreibt an Leo: sepone pauxillum
conclamatissimas declamationes, qiias oris regit vice conficis, quibus ipse
rex inclitus modo corda terrifieat gentium tratismarinarum, modo de
mperiore cum barbaris ad Vachalin trementibus foedus victor innodat,
modo per promotae limitem sortis, ut populos sab armis, sie frenat arma
sub legibus. Danach wurden alle wichtigen Schriftstücke des Königs
Eurich von Leo verfaßt. Wenn zum Schluß die leges noch ausdrück-
lich genannt werden, so dürfte dies sich auf das Gesetzbuch beziehen.
177, 1. A. von Wretschko bei Mommsen, Theodosiani libri XVI
S. CCCVII ff.
15. Nov. Theod. 1,3: nulli post Ml. lan, concessu Ucentia ad
forum et cotidianas advocationes ius principalc deferre vel litis instrur
mentu conponere, nisi ex his videlicet lihris, qui in nostri nominis vo-
cabulum transicrunt et sacris habentur i>i scriniis. Cod. Theod. 1 1,6 § 3:
ii t (ibsolutionem codicis in omnibus negotiis iudicüsque valituri mdlum-
güe extra sc novellae constiiutioni locum relkiuri, nisi quae post edi-
tionem huius fuerii pronvulgata, uullum possit inhibere obstaciüum.
24. Nov. Theod. 1, 5. 6.
178, 9. P. Meyer, Leges novellae ad Theodosianuni pertinentes S. XL
21. Cod. Theod. I 1, 5: sed cum simpliciiiz imtiusque sit praeter-
432 VII. Die Auflösung des Reiches.
missis eis (seil, legibus), quas posteriores infirmant, cxplicari solas, qua*
rädere conveniet, hunc quidem codicem et priores (seil. Gregorianum et
Hermogcnianum) diligentioribus eompositos cognoscamus, quorum sthöla-
sticae intentioni tribuitur nosse etiain illa, quae mandata silentio in de-
suetudinem abierunt, p>™ sui tantum temporis negotiis valitura. ex hi*
autem tribus codieibus et per singidos titidos coluterentibus prudentivm
traetatibus et responsis, eorundem opera, qui tertium ordinabunt, noste>-
erit alius, qui nulluni errorem, nulkis patietur ambages, qui nostro no-
mine nuneupatus sequenda omnibus vitatidaquc monstrabit.
26. Theoplian. 5927 : xovxco tü> erst ßsodöotog 6 ßaoüevg rip-
yauerr/V Evdoxiav eig 'IeQooöXv^ia ajtsaxeüev evxaQioxriQiovg v/ivovg
jXQoad^ovaav xo> i?föi, Socrat. VII 47: 6 j.isvroi ßaodsvg Oeoööoiog
XaQioznQiovg ei>%äg avti' cor tirjQfixrjTO TCQooerpeQs iw dscö ■ xal xavxa
ijioi'et sigatQhoig xifxaXg ysQaigcov xor Xqioxöv ' xal xtjv yafisxrjv Ev8o-
xlav im xa IsQoaöXv/ia ensymev ' xal yag avxi] xavxrjv KV%rn> inixeleoEir
ixqyysXXsxo, iav xi/v dvyarsga yafii/tteToar iitöxprjxai. Die Vermählung
der Kaisertochter, die den Anlaß zu der Wallfahrt gab, hatte am
29. Oktober 437 stattgefunden (S. 121). Dem entspricht es gut, daß
Theophanes die Heise nach Jerusalem in das unmittelbar folgende
Jahr setzt.
179, 16. Dies sagen die beiden Vorreden des Codex lustinianus
ausdrücklich, ebenso die Vorrede zu den Digesten (Const. Deo auetore 1).
21. Const. Deo auetore 2: tot auetomm dispersa Volumina imo
codi.ee indita ostendere, quod nemo neque sperare neque optare ausus est.
res quidem nobis difficillima, immo magis impossibilis v-idebatur. Const.
Aidcoxsr 12: ojxsq »}»' /ner xijv aQ/J/v vTti-f) änaoav iXmÖa.
180, 2. Amm. XXX 4, 16 sagt von dem Advokaten: e quibus
ita sunt rüdes nonmdli, ut numquam se Codices habuisse meminerint.
23. P. Krüger, Geschichte der Quellen und Litteratur des rö-
mischen Rechts2 S. 367.
185, 30. Sulp. Sev. dial. 1 4, 6. 5, 1. 8, 5. 9, 2. 20, 4. II 8, 2.
32. Sulp. Sev. dial. III 11, 5 : Bei einer Untersuchung, die gegen
die Priscillianisten in Spanien stattfinden soll: nee didnum erat, quin
sanetorum etiam magnam turbam tempestas ista depopulatura esset, parvo
diserimine inter hominum genera : etenim tum ocidis iudicabatur, ut
qvis pallore potius aut veste quam fide haereticus aestimaretur .
186, 14. August, confess. VIII 6, 15 : erat monasterium Medio-
lani plenum bonis fmtribus extra urbis moenia sub Ambrosio mdrUore,
et non noveramus.
21. G. Grützmacher, Hieronymus. Studien zur Geschichte der
Theologie und der Kirche. VI. X.
12. Neue Ketzereien. 433
34. Hieron. cpist. 22, 30.
189, 1. W. Haller, Iovinianus. Texte und Untersuchungen. N. F.
II 2. 1897.
32. Cod. Theod. XVI 5, 53. Vgl. Seeck, Kegesten S. 28, 12.
190, 32. Loofs, Protestantische Realencyclopädie XV S. 750. 758.
191, 31. August, de pecc. orig. 4 = Migne L. 44 S. 387: Gae-
lestius dixit: „Iam de traduce peccati dixi, quia intra cathoHcam con-
stiittfos plures audivi destruere necnon et alios adstruere; licet quae-
xtionis res sit ista, non haeresis."
192, 18. Loofs S. 759 ff. Hefele, Conciliengeschichte 112 s. 104 ff.
25. August, serm. 131, 10 = Migne L. 38 S. 734.
29. Loofs S. 762.
33. Hänel, Corpus legum S. 239 = Mansi IV S. 446 = Migne
L. 48 S. 370.
193, 10: August, de gest. Pelagii 35, 61 = Migne L. 44 S. 355:
post veteres haereses inveeta etiam modo haeresis est, non. ab episcopu
seu presbyteris vel quibmcitmque clericis, sed a quibusdam veluti monachis.
194, 20. Mar. Merc. common. 1, 2 = Migne L. 48 S. 72 : Epliesum
Asiae urbem contendit ibique aiisus est per öbreptionem loeum 2»esbyterii
petere. August, epist. 175, 1 : quamvis et ad presbyterkim idem Caele-
stixis postea pervenisse dicatur. 176, 4 : Caelestins etiam ad preshj-
terium in Asia dicitvr pervenisse.
24. Mar. Merc. coram. 1, 3: inde post aliquantos annos sub sanciae
memoriae Attieo episcopo urbem C'onstantinopolitanam petiit, ubi in si-
müibus detectus magno studio sancti ittius viri ex praedicta alma urbe
detrusus est, liiteris super eins nomine et in Asiam et Thessahnicam et
CartJiaqinem ad episcopos 7nissis. Vgl. August, c. Iulian. III 1, 4 =
Migne L. 44 S. 703. Mansi IV S. 1033 b. Caelest. epist. 13, 1 =
Migne L. 50 S. 469.
195, 1. Cod. Theod. XVI 2, 45: si quid diibietatis emerseiit, id
oporteat non absque scientia viri reverendissimi sacrosanctae legis anii-
stitis urbis Constantinopolitanae, quae Uomae veteiis praerogativa laetatwr,
conventui sacerdotali sanctoqne iudicio resewari. Vgl. Cod. tust. XI 21, 1.
6. Socrat. VII 28, 2 sagt von einer Bischofswahl in Cyzicus, die
ohne Zustimmung des Sisinnius stattfindet : xal tovzo inotr/oav dfis-
'/.rjoavzeg zov vo/iov zov xe).evovzoq, naoä yrcö/Ativ zov Inianöxov Kcov-
ozayztvovxoXecog yEiQozoviav exiaxönov /ur) yevsodai' ^/.teltjoav de tov
vöpov xovzov, a>s 'Axxixcü /uovo) elg nqöaoinov naQaaxe&svxog .
12. Socrat. VII 25, 21.
13. Socrat. VII 28, 4. 5. Caelest, epist. 13, 1 = Migne L. 50
S. 469.
s vi A 28
434 VI'. Die Auflösung des Keiches.
18. Die Geschichte der Bischofswahi ist am ausfuhrlichsten er-
zählt hei Nestorius, I.e livre d'Höraclide de Damas, traduit en Francis
par F. Nau. Paris 1910 S. 242 ff.
22. Mansi tV S. I257e. 1428c. Nau, Nestorius S. 241. 242.
196, 3. Mansi VI S. 700 a : zovzo rzgocugio&at aiyzw xal öyip nv'i
xsxgatnxivai a.~z' ägxfJG, ro [irjdauiog äXXaxooc anoßai'retv avrov tijc
iavzov ovvovoiag, toÖjico 6e zin <bg sv zäqpqj diazgißstv ev rjj fiovjj.
705a. 709a. h. d. 724b. 777d. 784a.
20. Nau S. 243: J'ai lu devant wus ks paroles du ■ peuple sur
chaeun de ceuv qui avaient tb' choms. Ohne Zweifel handelt es sich
um ein Protokoll der Akklamationen, wie uns eins in den Akten der
sogenannten Räubersynode von Ephesus erhalten ist. Abhandl. d.
Kgl. Gesellsch. d. Wissensch. zu Göttingen. Phil. bist. Kl. Neue
Folge XV 1917, S. 15. Vgl. Seeck. Libanius gegen Lucianus. Rhein.
Mus. LXXIH S. 85.
32. Socrat. VII 29, 1 ; vgl. 26, 1. 5.
33. Nau S. 244: J'ai pens4 gu'ü ne eonvenait pas de faire eveque
un komme d'ici, de crainte gu'ü n'eüt des iuimiiies et ne füt hat; cor
vous rous hdissiez Ions les uns les autres et vous etiez toits ha'is les uns den
trutre.% comme si vous wus oecupiez tonn de cette affaire. J'avais cherche.
un komme etranger, qui näait pas connu de ceux d'ici (t qui ne les con-
naissait pas. Socrat. VII 29. 1: sööxsc zoTg xgazovot ftnöeva /.ih diarovg
xevooTzovdaozäg ix zi~/g ixxXqoiag eis *hv EJttoxonrjV xgnyeiQtXso&at.
— enrjXvba 6s ix zrjg 'Avtio^BtttS xaXslv ißovXovzo. Vincent. Lirin.
common. 1 11, 16 — Migne L. 50 S. 651 : Utnto imperii iudicio electum.
197. 7. Socrat. VII 25, 2. Theophan. 5912. Yg}. Theodor, h. e.
V 35, 5.
12. Mommsen, Chron. min. II S. 77 : beatissimi Iohannis episcopi,
dudum malorum episcoporum invidia exsulati, apud coinitatum. coepii
memoria ceiebrari metise Septembrio die XXVI. Theophan. 5930.
14. Socrat. VII 45. Mommsen, Chron. min. II S. 79. Theophan.
5930. Theodor, h. e. V 36, 1.
IG. Theodor, h. e. V 36, 2: ovzog (Theodosius IL) factfhls iy
X&Qvaxi xal zoug 6q?-6,aXluoi<g xal zö /.tszcOTzoi' Ixsxsiav VJtsq zebv yeysvvn-
xözcov TiQoarjvsyxE, avyyv&vai zolg ig äyvolag rjdtxijxöoiv avztßoXrjdag.
22. Socrat, VII 29,2: inrjXoda 6s ix zfjg 'Avzioxeiag xaXetv
ißovXovzo. loh. Cass. de incarn. dorn. VII 80, 2 von Johannes Chry-
sostomus : cuius iäique amore ac desiderio te antistitem sibi plcbs reli-
giosa delegit, quia, cum de Antiocliena ecclesia te sibi sumeret sacerdo-
tem, ex qua illum ante praelegerat, reeepturum se in te credidit, quid-
guid in itlo habere desiisset. Vgl. VI 3, 1.
12. Neue Ketzereien. 435
27. Socrat. VII 29, 2. Nau S. 244. Theodor, haer. fab. IV 12 =
Migne G. 83 S. 433. Theophan. 5923. Caelest. epist. 13, 1 = Migne
L. 50 S. 471.
29. Vincent. Lirin. common, i 11, 16 = Migne L. 50 S. 651:
Nestorium — opinione ctdgi cdiquatndiu magnum humana magis fecerat
gratia qicam dioina. — qui cum magno sanctorum amore, mmmo
poptth favore cetebraretw.
30. Socrat. VII 29,4.
198, 1. Gennad. vir. ill. 54.
2. Nestorins bei Euagr. h. e. I 7.
3. Socrat. VII 29, 3 : s.t« owcpgoavvtj ukv ziaga zoig nhlozoig
sxrjQvzzexo. Gennad. vir. ill. 54 : eloquentia et abstinentia commen-
dante. Cyrill. apol. ad Tbeod. = Migne G. 76 S. 464 c : isxvitijs sk
svaißtfav. Theodor, a. 0.
4. Socrat. Vll 32, 10 : xal zovzo nmovd'EV vjzo afiaßlag noX-
Xfjg' (pvotxäg yug evXaXog Sv n?xutöeüodai fdv evo(ai£ezo, zfj 6e a.Xrt-
delq dyr/coyog rjv xal zag zwv xaXaioöv igfiqvswv ßißXov; ämj^iov
;.iav&av£iv zvcpoviiEvog yag bno zrj; EvyXcozxlag oi-x äxgißcüg tiqooüxs
zote TiaXatolg' u).).a jtavzcov xgsizzova evoui&v savzöv. Theodor, haer.
fab. IV 12 = Migne G. 83 S. 433: Xöyiov iXsv&eglcov [tszoicag iiexe-
öxr/xwg.
6. Nestorius. Le livre d'Heraclide de Damas, traduit en Francis
par F. Nau. Paris 1910. Die Fragmente und kleineren Schriften des
Nestorius sind gesammelt von Loofs, Nestoriana. Halle 1905.
19. Theodor, a. O. : q?a)vijv ze ozi xaXXiozr\v xal /xsyi'oztjv daxrjoag.
Nau S. 364: Le timbre axissi de sa voix etait agreable. — Beau-
coups, gut miaient ä l'eglise, ne le faisaient que pour entendre le
son de sa voix. Socrat. VII 29, 2 : Evtpcovog <5e äXXcog xal evXaXog.
VII 32, 10 : cpvotxäg yäg svlaXog an>. Gennad. vir. ill. 54 : insignis
' t'-mpore declamator.
2A. Nau S. 364: 11 etait jeune, ruux, avec de grands yeux et un
beau msage, an aurait du un second David.
27. Nau, Le livre de Heraclide S. 363.
31. Nau S. 364: C'etait un liomme exceüent et jalouse, qui n'avaü
pas l'experiencc des affaires du monde et qui manquaü de se qu'on
appelk amabiliU. Socrat. VI 1 29, 6 : ovx sXafiev ov8e to xovyov zfjg
üiavolag ovdk zo dv/JAxöv iv xavzcö xal xevs5o^ov.
199, 10. Socrat. VII 29, 4—6.
17. Socrat. VII 29, 8-10. Nau S. 363.
25. Socrat. VII 29,11: äV.' ot xgazovvzeg jtagatvEoei xariozzXlov
uviov z>jv dgfirjv.
436 VJI Die Auflösung des Reiches.
30. Cod. Theod. XVI 5. 65. Nestorius selbst rühmte sich, daß
dies Gesetz auf seine Veranlassung gegeben sei. Mansi V S. 763a
= Loofs, Nestoriana S. 205 : legem inter ipsa meae ordinationis initia
contra cos, qui Christum purem homincm dicunt, et contra rdiquas hae-
reses innovavi.
32. Vincent. Lirin. a. 0.: cunctarum haereseon blasphemias i»-
sectabatur. Loofs, Nestoriana S. 183 : propter pugnam, quam contra
universos haereticos habeo, imdta müia hostüitatnm contra me delector
insurgere.
200, 3. Socrat. VII 31. 29, 12.
20. Nestorius schreibt an Johannes von Antiochia: de cousi«.i<<
vero ex Aegypto praesumptione maxime tua religiositas non debet. ad-
mirari, dum habes antiqua Maus ecempla perplurima. Loofs, Nestoriana
S. 186 = Mansi VII S. 754 c.
22. Nau S. 92 schreibt Nestorius von Cyrillus : Dejä auparavaut
ü avait ete Hesse par moi et il ne ch.ercliait qu'un pretcxte, parce qu'il
n'avait pas re^.u de ce qu'on appelle „benedictions" .
201, 3. Nau, Nestorius, Le livre d'Höraclide S. 92. 93. 95. Cyrili.
epist. 4. 10 = Migne G. 77 S. 44 c. 65 d.
11. Loofs, Nestoriana S. 181 : didici honestissimum Cyrillnm Alex-
andrinae urbis episcopum, propter libellos contra cum nöbis oblatos exterri-
tum ae sibi venantem latebras ad cvitandam sacram synodum propter hos
ipsos libellos futuram, quasdam alias interea cogitationes excogitare ver-
Ix/ritm et amplecti verbum, quod est &?oxoy.o<; et xqigxoxoxos.
14. Nau S. 93 : II fd naitre cVcüjord um cause d'inimitie, afin de
poucoir me reeuser comme un ennemi, et d'user de fremde selon sa cov-
tume contre ses acemateur eVde couvrir les eweumtions portees contrr
lui. Vgl. S. 95. 97.
26. Nau S. 89 : Vous aviez encore avec voits contre moi um femnw
belliqueuse, um reine, jeune fitte vierge, laqueUe combattait contre moi
parce que je ne voulais pas accueillir sa demandc de comparer ä Vepouse
du Christ une personne corrompue par les hommes. Je Vai fait, parv
que j'avais pitic de son dme et pour ne pas faire des victimes de ceux
qu'cttc choisissait criminellement. Je ne fais qu'indiquer ceci, car eUe
m'aimait. Anssi je passe sous silence le reste de sa faiblesse d'esprif
de jeune fille et je le tais. C'est pour cela quelle a hüte contre moi.
Suid. s. V. ITovXysQia : noQveiav jiqo; xov ädeXq^ov airF's Oeoööoior
xov ßaodsa öießals IJovXysQiag Nsoxogiog' xal oia xovto ovxa>g vn
avxi]g ifaaeTxo. sloidogei yag avrrjv eig xov xöxe payioxoov FTavJ.iror
leyöixsvov. Vgl. zu S. 246, 15. Paulinus ist als Magister Officiorum
am 16. April 430 nachweisbar (Cod. Theod. VI 27, 23). Sein Vor-
12. Neue Ketzereien. 437
ganger Helio erscheint zuletzt am 19. August 427 (Cod. Theod. XIII
3, 18); sein Nachfolger Johannes wurde im Herbst 431 ernannt (Seeck,
R«gesten S. 24, 38). Das paßt chronologisch sehr gut zu der Erzäh-
lung des Suidas. Noch andere Gründe der Feindschaft zwischen Pul-
cheria und Nestorius hei Nau S. 363. Vgl. Leo epist. 79, 1 = Migne
L. 54 S. 910.
202, 17. Loofs, Nestoriana S. 165. 170 = Mansi IV S. 1021. 1023.
203, 4. In seinem Brief an Pulcheria hat Cyrillus die Stellen
der Alten, in denen Maria als -&eozöxos bezeichnet wird, gesammelt.
Mansi IV S. 689 ff. 1184 ff. Socrat. VII 32, 14.
19. H. Usener, Das Weihnachtsfest, Bonn 1889.
31. W. Haller, lovinianus. Leipzig 1897 S. 151.
204, 1. Nau, Nestorius S. 91. Gennad, vir. ill. 54.
12. Socrat. VII 32, 1—4. Mansi IV S. 1345 a. Cyrill. epist. 10 p«
o4a. Theophan. 5923.
26. Nau S. 91. Loofs, Nestoriana S. 185. 312. Theodor, haer.
fah. IV 12 = Migne G. 83 S. 436.
206, 1. Loofs S. 249 ff. Mansi IV S. 1128 : *ti hqotsqov xov ev-
Aaßsoxdzov Neotoqi'ov ysiQozovrjßEvzog ejiioxötiov zfj dytn Ao>vozav-
ztvov?io?.tzü)i' ixxlrjoia xai xivoiv ov .-toAAdJj' Siaögafiovocöt' tj/.ieocöv,
7iaQEvsy&}]oav utzö zfjg KwvoxavxivovTröksojg .-ragd rtvcov i^rjyrjostg avzov
ixTagdiTovocu xovg dvo.yiviooxovxag.
12. Socrat, VII 26, 1. 29, 1.
18. Mansi IV S. 577 ; JiaQ&Evtxri 7tavi)yvoig orj/Asgov xt/v yXutx-
zav, dösX<poi, ngog ßvqnjfuar xu).ei xai t) .taQoüoa ioyzi/ zoTg ovveP.dovoii-
dxpelsias yivEzm .-rgo^yog. Theophan. 5923. Es handelte sich also
um die Predigt bei einem Marienfeste. Im fünften Jahrhundert aber
feierte man von Maria, wie von allen anderen Heiligen, nur den Tag,
an dem sie verstorben sein sollte, d. h. den 15. August. K. A. H.
Kellner, Heortologie^ S. 177.
22. Mansi a. O. : 'O/uiAla IJo6x?.ov exioxöxov Ki\ixov le/dslaa
xaüe£ofi£vov Neotoqi'ov sv zfj itEydhj ixxXt/oiq KoryazavrtvovjtöXscoe.
26. Mansi IV S. 585b.
207, 14. Loofs, Nestoriana S. 166.
21. Loofs S. 165: fruternas nöbis invicem debemus conlocutiones etc.
29. Loofs S. 170: Nestorius an Caelestinus: saepe scripsi beati-
tudini tuae propter lalianum, Orontium et ceteros, qui sibi usurpani
episcopaleni dignitatem — at huevsque scripta de his a Uta veneratione
Hon suseepimus.
33. Caelest. epist. 13, 2 = Mansi IV S. 1027 = Migne L. 50 S. 471.
208, 1. Gennad. vir. ill. 62. Cassian. de incarn. dorn, praef. Da
438 VII. Dio Auflösung de» Reiches.
Cassian des Concils von Ephesus gar nicht erwähnt, hat man mit
Recht geschlossen, daß er seine sieben Bücher gegen Nestorius zum
Abschluß gebracht hatte, ehe er von der Versammlung Kunde erhielt,
also spätestens Anfang 431. Andererseits können ihm die Predigten
des Nestorius, die er angreifen sollte, kaum vor Ende 428 zu Gesicht
gekommen sein. Er muß sich also mit der Abfassung jener Schrift.
sehr beeilt haben.
17. Euagr. h. e. 1 0 von Eusebius, Bischof von Dorylaeurn:
og xai QrjTCOQ exi zvy%ära>v TiQÜiiog irjv Neotogiov ßÄaacp7]ji>tav diy).eyg~ei'.
Nau, Nestorius S. 326 : Eusebe, gut combattait contre moi. Vgl. S. 296.
364, 10. Theophan. 5923. Mansi VI S. 673 c. Epist. imper. 99, 4.
Die letztgenannte Quelle nennt den Eusebius agens in rebus; doch der
Vergleich mit dem qt]tojq des Euagrius läßt vermuten, daß dies nur
falsche Übersetzung irgend eines griechischen Ausdrucks ist, der den
Sachwalter bezeichnete.
20. Nau, Nestorius S. 296: Eusebr cV Mexandrie, qtti etait evequr
de DonjUe.
23. Mansi IV S. 1008 e.
31. Cassian. de incarn. Uhrist. VI 3 knüpft ebenso an das antio-
chenische Symbol an, wie das Pamphlet des Eusebius (Mansi IV
S. 1009d), scheint also aus diesem geschöpft zu haben.
209, 6. Nau S. 241: tovs les moines s'aecordaient m um mente
sentiment contre moi. Vgl. S. 89. 255. Cyrill. epist. 11, 3.
13. Mansi IV S. 588 ff.
210, 1. Cyrill. epist. 11, 4 = Migne G. 77 S. 8i : etxä uvee
ani)yayov ev rfj Kcoiorarxirov^6).ei ra loa, Hai oxpilijvzai uev ava-
yvövrsg 7XCLVV noXXa, woze xai yeygdcfaoir si'XOQiOTOvvzes TrXeloxoi z&v
ev xiUt. Vgl. epist. 2, 1 = Migne G. 77 S. 40. Nau S. 95. 96.
3. Cyrill. epist. 2 an Nestorius: ävöges aidtoipoi xai niöxea>g
ä^toi TTagayeydraaiy ev 'Ale^avögeifi' eiza fiezedocar ojGarel xai zfjg
vrjg üeooeßei'a; dyaraxzovaijs oqiödga xai narza xdloov xtvovorjs ek
zo Xvnelr sfis.
5. Cyrill. epist. 10 — Migne G. 77 8. 68: /o) .-zgoodoxdxto de 6
deilatoc, ort ei xai akeiovg xai digtöloyoi elev ol dia xrjg avrov otcov-
ofjg xazrjyogeiv tj/uojV fteM.ovzeg, Öixaözijg i'oexai tmv xatf t/fäg.
11. Cyrill. epist. 2 = Migne G. 77 S. 41.
28. Loofs, Nestoriana S. 168 = Mansi IV S. 885.
211, 8. Cyrill. epist, 8. 11, 3. 8 = Migne G. 77 S. 60. 81. 85
= Mansi IV S. 1013b. 1016e.
15. Mansi IV 8. 1104. Cyrill. epist. 13 = Migne G. 77 S. 93.
12. Neue Ketzereien. 439
30. Mansi IV S. 549 c = Migne G. 77 S. 88. 89. Vgl. Mansi IV
S. 1256d. Caelest. epist. 13, 7 = Migne L. 50 S. 479.
34. Mansi IV S. 1004 a : aixdg eiqijxe xyv ayiav am-oSov fitj
uApvrjadat xfjg Xs^scog, xftg üeoxöxov qrjal.
•212, 11. Mansi IV S. 1101 ff.
14. Mansi IV S. 1008 b: xo 8s ys oxeödgiov xrtg dsijosojg xo nag'
vfiCtv axooTaXhv wg öyellov sxido&ijvai fihv ßaatlsT, ovx avev Sh yvcö-
(xr\g f/fiüv, Xaßcbr dviyra>v etieiötj dk hoXXtjv ei%e xaxaÖgo/iiijv xaxd
tov exeToe fj ädrlrpov r; n&g av sXnoi(M, xiojg inioyov. Nau, Nestorius
S. 93.
22. Mansi IV S. 1008 d: ijöi] yag Hat yev/jaavxcu nag' yumv
•/oäfiftaxa, a Sei xal ngög ovg Sei.
28. Mansi IV S. 1004: 'Avaoxdotog 6 TigEoßvxsgog ovvxvycor bpifr
xQoaejioteixo CrjxeTv xal qpiXlav xal etgrjvtjv xal sXeysv, on wg syQays
roTg ftord^ovatv, ovxco tpgovovftsv.
213, 2. Mansi VI S. 660. VII S. 686. IV S. 888 = Migne G. 77
S. 44,
4. Loofs, Nestoriana S. 173 = Mansi IV 8. 892 = Migne G. 77
S. 49.
7. Loofs S. 181 = Mansi V S. 725.
17. Mansi IV S. 1012 = Migne G. 77 S. 80.
34. Cyrill. epist. 13 = Migne G. 77 S. 96b; vgl. L. 50 8. 457.
Nau, Nestorius S. 250.
214, 8. Caelest. epist 11 — 14 = Migne L. 50 S. 459ff = Mansi
IV S. 101 7 ff.
24. Migne G. 76 S. 1133 = Mansi IV S. 617.
215, 7. Mansi IV S. 1109; vgl. zu S. 83, 14.
11. Mansi a. O.: SouJjg /lcevxoi /mag xal xije avxrjg xQO&Etysa>g
rä xs rcöf EXxlr]atCrr xd re xon> ßaotXetcov %03qI£bw ßovXsadai, d>g ovx
ovorjg d(pOQfj.ijg ixegag evdoxifiTJascog.
19. Euagr. h. e. I 7: airfjaai ttjv sv 'E<psoq) avvodov aXtoftifvcu .
20. In seinem Schreiben an Cyiillus verlangt der Kaiser mit
solcher Schärfe, daß jener sich dem Concil stellen solle, daß man
deutlich sieht, man setzte bei ibm Abneigung gegen dasselbe voraus.
Mansi IV S. 1112. Vgl. Nau, Nestorius S. 253: U demcmdait qu'ü
n'y eilt pas de concile.
20. Cyrill. epist. 17 = Migne G. 77 S. 105 = Mansi IV S. 1068.
Nau, Nestorius S. 250.
216, 9. Mansi V S. 512 Anraerk. s.
10. Loofs. Nestoriana S. 211 = Mansi IV 8. 1099.
440 VII. Die Auflösung dos Reiches.
217, 1. Mansi IV S. 1112. 1229c. V S. 531. Socrat. VII 34, 1.
Nau S. 100.
5. Mansi IV S. 1396c: itjv yag 'Effealcov aqxoglaaftev rröhr tote
ze ix yfjg xai ftaÄdoct)? evtiqooitov.
13. Mansi IV S. 1120.
218, 3. Mansi IV 1329b. 1308b. c. 1316c. 1320a. 1325d. 1333c.
1336e. 1461b.
30. Mansi IV S. 1064 ff. 1232 b.
219, 9. Socrat. VII 34, 2. Cyrill. epist. 21 = Migne 77 S. 129 d
= Mansi IV S. 1117 b. Euagr. h. e. I 3.
11. Mansi IV S. 1233 d. 1265b. 1272b. 1276a. 1280b. 1384b.
1388 b.
14. Nau, Nestorius S. 119: Les seditieux ont rempli la viUe
d'hommes oisifs et de paysans, reunis par Memnon, eveque d: Ephese;
ü etait ä leur Ute et ü les faisait courir en armes par la utile en soiic
qtie duicun de nous dut fair et se cacker, user de prudence et echapper
avec peüie ä une gründe crainte. Vgl. S. 236. Mansi IV S. 1233 e.
1236 a. 1265 b. 1272 b. 1273 e. 1276 e. 1277 b. 1388 b. 1401 d.
15. Das Quartier des Nestorius von Soldaten bewacht: Nan
S. 119. 120. Mansi IV S. 1133b. 1136c. 1172b. 1229e. 1237c. 1309d.e.
1312a. c. e. 1313a. 1328 d. 1332c.
17. Mansi IV S. 1277a. 1381 d.
21. Mansi IV S. 1181c. 1229b. 1232a. 1240a. 1304d. 1333a.
Socrat. Vn 34, 5. Nau S. 121.
220, 18. Mansi IV S. 1272 e. 1121b.
22. Socrat. VII 34, 3.
25. Mansi IV S. 1277a: xai 6 fiev Tievirjy.ovTa Alyvnxiovs i^n-
oxöxovs, 6 de 'Aocavovg nlslovg rj TQiänovxa awa.ya.ywv. 1381 d.
29. Die Ziffer 16, die ich C. J. von Hefele, Conciliengeschicht« II'2
S. 191 Anm. 1 entnommen hatte, ist zu berichtigen. In der Urkunde,
auf die er sich beruft (Mansi IV S. 1236 = V S. 769), sind die 16
erhaltenen Unterschriften nur die der Metropoliten. Die geringeren
Bischöfe sind durch die Schlußformel: et omnes alii, qui erant pariter,
subscripserunt simüiter abgetan. Im ganzen waren es schon vor der
Ankunft der Orientalen 68 Bischöfe (Mansi V S. 766. Nau, Nestorius
S. 98). Doch sind später die meisten von Nestorius abgefallen, so
daß er zum Schluß, auch nach dem Zutritt der Orientalen, nur noch
43 Anhänger übrigbehielt (Mansi IV S. 1269). Immerhin bedeuteten
auch jene 68 den 210 der Cyrillianer gegenüber nur eine kleine
Minorität.
13. Das Concil von Ephesus. 441
32. Mansi IV S. 1329b; vgl. 1241d. 1305a. 1308c. 1329d; 13361).
Nau S. 114. Mommseu, Cbron. min. II S. 77, 430, 3.
221, 3. Mansi IV S. 1272 c: xal avxov 8s KvqO.Xov xov 'AXe-
gav8gsa>g ixioxEiXarxög not xä> zfjg 'Avzto^iwv ngo 8vo TJ/tEgöJv zov
yEvo^evov im' avrwv ovreögiov, d>g r\ ovvoSog näoa ava/.i£vei uov xljv
Tiagovoiav. 1277e: ygdyuvxsg tffüv, Ws xijr i'j/.(sxsgav dvausvovai
xagovoiav.
8. Mansi IV 8. 1277 e: fxa&ovxsg, d>g aito xgiwv /^ovcör xvy%d-
vohev. 1268 c: xaixoi jjpäv htl & vgaig ovxozv. 1232b. 1233b. Nau,
Nestorius S. 98. 99. 104.
9. Mansi IV S. 1229 d: ivszeiß.azo ))füv 6 xvgiog 'IcDavvrjg 6
sxioxoTiog eLieTv t;J üsooeßeiq vfiöjr, ozi sdv ßgaSvvo}, Tzgdxzsxs o
jzodxxsxs. 1232 c. 1237 b. 1332 b.
12. Mansi IV S. 1229 c: 'Jondvvjjr x£gis[iEivafi£v rj/usgag sxxai-
8sxa, xaixoi Tzdoijg xi~/g ovvodov ßoojotjg xal Xsyovo^g, Sil sxsivog ov
ßovXsxai avvcÖQEVoar 8s8oixe yag fxij äga xa&aigsotv vjio^Eivfl 6 xiftiw-
zaxog Neoxögiog, h]<p&slg ex tijs vx avxov IxxXtjoiag, xal Tocog xo
ngäyua cdo/vvsxai. 1332 b.
17. Mansi IV S. 1124a. 1129d. 1228a. c. 1229c. d. 12::?a. b.
1241 d und sonst.
21. Mansi V S. 765. 770. IV S. 1260d. 1268c. 1272c. 1276a.
1280a. Nau, Nestorius S. 98—106.
25. Nau S. 100: Comme d'un accord commun ils firent du bruit,
üs se mirent ä crier, ä vocifirer et ä injurier, pour faire soriir les
eveques qui avaient vte cuvoye's pres d'eux et pour les ehasser, au point
•jw les coups, gti'ils leitr portaient fu/rent entendus du comte Ca)idi-
dianus. Mansi IV S. 1261c. e.
31. Nau S. 100: ä cause de la faim. Vgl. 110: la disctte.
33. Mansi IV S. 1129d. 1237a. 1257c. 1301e. 1332a. 1448a.
Nau S. 97. 98. 100. 110.
222, 1. Mansi IV S. 1437 c: r/ 8s SXXtj näoa oövobog dnsxa/xE
xal xd/.ivei xal oi nXsiovg dnsüavov ' Xoinbv 8k xal ol Xoijxol rä iavtmv
nmgdoxovoiv oi'x syovxeg dvaXojfiaza.
8. Mansi IV S. 1132a. 1229d. 1237b. 1241b. 1289a. 1293e.
1296 d. 1308 a. 1332c und sonst. Socrat, VII 34, 6.
10. Mansi IV S. 1212b. 1228a. 1232a. 1240c. 1241b. d. 1244b.
1245a. 1296a, 1304c. 1308b und sonst. Socrat. VII 34,7. Nau S.
107. 235.
14. Mansi IV S. 1241 d. e: exe/aeive 8s näg 6 Xabg zrjg nöXscog
aiiö ngiol ioog eonsgag Tisgipsvun' xo xgi/ia xijg dyiag ovvöSov. <5g 8s
rjxovoar, Su xadflgeßf) 6 dvoxtjvog, Ttdvxig cpojvfi fiiä rjg$~avxo evqrj-
442 VII. Die Auflösung des Reiches.
fXEtv ri]r aytav ocvobov xal bolg&£eiv zov deov, ort jrsnxaixev 6 xijg
niOTtcog sx9q6;. szeX&ovxag 6s fyiäg ex xfjg ixxXrjötag jtQOETCs/nyjay
fierä Xafuzddcov k'cog xov xaxayatyiov Xotnbv yäg tjv soxiga' xal ysyovs
no"ü.%i dvfirjdia xal Xvyvayjia ev xfj jioXet. Vgl. Nau S. 286.
23. Mansi IV S. 1232e - V 768.
24. Mansi IV S. 1264 a.
25. Mansi IV S. 1333b: üua te yag siofjiftev sig tqv 'Ifyeoia»'
ji6/.iv, Ttgiv i'.xojiXvvaofiai xrtv ex xf/g odoutoglac xöviv, nqlv anobv-
oao&ai xo tfidnov xxX. Vgl. 1260 d. 1308d.
30. Mansi IV S. 1440 a; vgl. 1264 c.
223. 4. Mansi IV S. 1440b von Johannes von Antiochia: cvvexo>-
gr,a£ rov f.i£ya/.o7TQr7TEOTaror EiQr^vaTov xal rov; avv avxq> snioxonovg
te xal xXtjQixovg ä<poQi]xovg hn&elvai zxfajyäg toic tffiEXSQOtg avXXei-
xovgyotg xal roig xXijpixotg, wg xal xivövvoig avxovg nQooo(j.iXfjoai.
rovrcov tolwv ysyEVfjfiEViav, xagayerojaevoi slg xqv aylav ovrodov ot
anooxolsrxeg -ösooEßsoxaToi ETxloxonoi xal xag nXrjyag hnÖsi^arxeg xxX.
7. Mansi IV S. 1308d: xax' avxrjv xtjv a>pav. xad' Tjv slorjX&ev
elg t/;v 'E(fEOia>v xxX. 1333b.
8. Socrat. VII 34, 12. Mansi IV S. 1260 d.
9. Die Gegenpartei redet immer nur von 30 Bischöfen (Mansi
IV S. 1308c. 1825d. 1329b. 1333c. 1336o. Nau S. 114 und sonst),
zählt aber selbst in ihrem Verdaramungsurteil 35 mit Namen auf (Mansi
IV S. 1324c). Die Erklärung des Gegenconcils zeigt 43 Unter-
schriften (Mansi IV S. 1269); doch da man bei derartigen Listen
immer mit Lücken rechnen muß, habe ich den unbestimmten Aus-
druck „nah an fünfzig"' gewählt.
18. Socrat. VII 34, 10: yvovg 6 Nsoxoqiog xt)v xoiva>viav elg
qnXovEixiav apoßäaav , ex fiexaiieXslag öbotoxov rt/v Mapt'av sxdXfi
Xiyojv „AEyso&co," arjol, ,.xal deoxöxog i) Maota xal navodo&ai ta
kvjtJJQO,".
22. Daß die Frage der deoxöxog im Gegenconcil erörtert worden
sei, aber zu keiner Einigung geführt habe, behauptete Cyrill wohl
kaum mit Unrecht (Mansi IV S. 1437 b). Um so bezeichnender ist es,
daß Nestorius und Johannes sie in ihren Schriften jetzt ganz tot-
schweigen.
26. Mansi IV S. 1377b. 1880 d. 1385e. 1265c. d. e. 1268c. e.
1272d. 1277a. c. 1280c. 1372d und sonst.
27. Mansi IV S. 1373d: dvxißoXovuEv vpür xrp> evoeßeiav xsXtvoat
jtävtag xfj xaru Nlxaiav vjioypäyai xioxei — xal firjdev avxfj fsw
ixEioayayeTr. V 782b. IV 1265e. 1268d. 1278b. 1276b. 1277c. 1280c.
1876 b. 1406 c und sonst.
18. Das Concil von Ephesus. 448
225, 18. Mausi IV S. 1161e.
31. Mansi IY S. 1277a. 13730. 1381 d.
226. 1. Mansi IV 1233 e: ÖEÖ^isda ovv xrjg v/tsisgag evoeßelag —
xe/.evoai tffiäg dvsjztjgeäozovg qpvXax&fjvai xal swofioj; zd ovviSgtov
ysviadai. fjujdsvog z&v xXygixüv rj xäh> uora^ovztov, utjze rS>v rjuEzigoir
utjxs xmv Aiyvnxliov, htsiaiövxog xd> awedgioj f^t'jxs zivdg xöjv axXfjxcog
iltjXv&oxcov atiOHOJKOV wti xagaxfj xrjg dylag ovvödov. ovo Ös ovv xqi
uTfXQonoliri] aap sxdozijg htOQxlag zovg ixxgixovg xal övvai.ierovg xd
roiauxa ridsvai £r}xf)[iaxa slg xo ovveboiov ovveioeX&eiv. 1373 c. 1381c.
15. Mansi IV S. 1373 d. 1380 d. 1265 a. c d. e. 1268 b. cd. e.
1269 e. 1272 c. 1273 a. c 1276 b. o. 1277 d.e. 1280 c und sonst.
17. Mansi IV S. 1373 d.
23. Nau, Nestorius S. 237. Mansi IV S. 1265 e. 1268 c. 1272 d.
1273b. 1276b. 1277 c 1280b. 1308c 1333 c 1372 d. und sonst.
31. Mansi IV S. 1308 d. 1328 a. 1461b.
227,4. Mansi IV S. 1316 e. 1317b. c 1320 c 1328 c 1336 b.
18. Mansi IV S. 1232 c 1378 c
21. ,20. Juni- ist Druckfehler für „29. Juni". Mansi IV S. 1377.
228,1. Mansi IV S. 1384 a. 1385 b. 1389 c Nau, Nestorius S. 237.
13. Mausi IV S. 1373b. 1384 e. 1388 e. .
16. Mansi IV S. 1120 c Irenaeus batte vorher eine Botschaft
des Johannes von Antiochia an Nestorius überbracht (Mansi IV S. 1061 a).
Danach ist zu vermuten, daß er um 429 sich in Antiochia aufgehalten
hatte, also vielleicht Comes Orientis gewesen war.
20. Mansi IV 1425b: xov f.iEyaXo.-zgEn£ozdzov xöui/xog Eigqvuiov
— xov näaav fiiaza.Qdg~a.rTog xr/v dyia%' orvoöov xal (pößov emxgsudoavzog
xoTg dytcozdxotg emoxonoiq bid fiogüßor xtrcov xal xt\g e%üj emogofirjg,
<ag xal zovg nXsiovag tju&v tieqI avxov xtvdweveiv zov C,f\v.
23. Mansi IV S. 1372 c 1392.
30. Man8i IV S. 1377 c 1232 c 1261c Nau, Nestorius 8. 106.
32. Mansi IV S. 1428 a: ndvxeg ot rd ixsivov ojzovödtovxEg, ndvxa
t& sxx'/.rjoiaoxixd Xaßovxsg rrag' avxov, ovvsoxeväfcovto xr/v dXtjdeiav
Xeyo/xev 5fj, qogovgovrzsg xd nXtilo., zag 6bov; , xal uij ovyxoigovvxeg
urjxs eX&eiv ev Ko>voxartirovn6Xei xivd and zTtg dylag ovvodov, utjze d?zsX-
ÖeTv ixsi. dXXd (tövov xd xov sx&gov xov Xgiozov xal drcTJyorzo xai
dneqjegorio. 1440 b: anXovg uev r) &dXaooa, äßazog öts // yij xoig
acxödst' daHXOfievoig ^»a zovg xatg otioTg £<ft:5g£V07'zag. 1429 C l/i44e.
229, 5. Mansi IV S. 1428 ff. 1257 e. Nau, Nestorius S. 239 ff.
230, 6. Mansi IV S. 1392 a.
9. Nau, Nestr.rius S. 368. Vgl. Mansi V S. 988 d. 989 c.
444 VII. Die Auflösung des Keiches.
17. Mansi V S. 989 c: chrici enim, qui hie sunt, contristantur,
quod ecclesia Alexandrina nudata sit huius causa turbelae et delxt praeter
iUa, quae hinc transmissa sunt, Ammonio comiti auri libras mitte quin-
gentas. et nunc ei denuo scriptum est, utpraestet. Vgl. Loofs, Nestoriana
S. 299: quid me latenter sagittis aureis iacularis? quid in me sagittas
aureus absconditus mittis? 308: noli me sagittis aureis culnerare!
Mansi V S. 819c: multa peetmia, quam dedit Cyrillus, pro peccatls
nostris obntit veritatem. Nau S. 305. 114. 240. Mansi IV S. 1407 d.
231, 3. Loofs, Nestoriana S. 191.
4. Nau S. 369: Scfwhstico cubiculario seeundum simüiiudinem
eunetorum, quae Chrysoreti direeta sunt, et auri libras centum. Mansi
V S. 819 c: postquam mortuus est Scholasticus eunuchus, piissimus im-
perafor res eins inquirens et aurum, quod relüjuerat infmitum, invenit
hypomnestkum continens, quia mulias auri libras aeeeperit a Cyritto
(et vero aurum tradebatur a Paulo quodam, ßio fratris Cyrilli Alexandrini,
qui Ulk comes erat consistorianorum) praeter alia innumeva, quae in
oariis speciebus sunt diversis oblata personis.
5. Mansi IV S. 1392 c von den ägyptischen Bischöfen, die das
Concil von Ephesus nach Constantinopel geschickt hatte: xöv pivxoi
/ueyaXoJiQejieozuzov xal (ftX6%Qioxov xovßtxovXdgiov 2%oXdoxixov snsieav
öftoloyovfievcog, co; ovSe dxovoai 6X(og tfvsG%szo ev 'E<peaco xfjg dsoröxov
tpa>vi}S.
6. Mansi IV 1393 d.
8. Mansi IV S. 1392 d: dXÄ' eyd» /uev r.-rfp xovxoiv iuxoov beiv
xal diso.ido&tjv xwv Xoycov.
15. Mommsen, Chron. min. II S. 78 unter dem Jahre 431 : Flaccüb.
Theodosii Augusti filia extremtim spiräum fudit. Nau, Nestorius S. 331 :
La moH a enleve la fille de celui qui re-gtucil älors. Das Datum ist
leider nicht bekannt; doch wenn Cyrillus einen Arzt nach Constan-
tinopel schickte, so liegt es nahe, das mit der todlichen Erkrankung
der Kaisertochter in Zusammenhang zu bringen.
16. Mansi IV S. 1393 b: iX&övxog 8s 'leodvvov, xov Iutqov xal
ovyxsXXov KvqiXXov, xal sXftövxog, o>? Tote, hegovg woxeq yeyevnusvovg
QQCOJ.UV x&v dg^övreav xovg xXetovg.
23. Mansi IV S. 1272 e: 6 Xifiog xaxä xi]v 'Avzi6%stav yevöp-tvog
xal at *a#' exdoit]v tj/nsgav xagayal xov örjfiov.
24. Mommsen, Chron. min. "II S. 78: hoc tempore dum adhorrea
publica Theodosius processum celebrat tritici in plebem ingruente penurw,
imperator ab esuriente populo lapidibus impetitur.
232, 9. Mansi VII S. 1393 c: o! piv ydg avxwv irrt roü jiagörrog,
(paolr, ibg XQV T« *'s exaregov /nigovg TTgayßsvxa xgarsTr xal xäg xa-
13. Das Concil von Ephesus. 445
&aiQ£aetg ou iwv Ovo iiövcov, cos sdo^ev, akXä rcöv rgicöv y.vQOi&rjvai
XQOVtoJtCOV.
16. Mansi IV S. 1392.
20. Nau, Nestorius S. 249: qui sembiaient mes amis.
25. Loofs, Nestoriana S. 191 = Mansi V S. 777'. Nau, Nestorius
S. 249. Euagr. h. e. I 7.
283, 1. Mansi IV S. 1393 c: slai 6e xives, o? xai ndvxa tcoiovoi
xal 7iavrc8a7Cf)v OJiovbrjv ovveiocpegovotr, icp' coxe ETttXQani'ivat nagd
xov svasßsaxdxov ßaoiX.eto; (isxd cpavegcov xvtccov xi]v 'Ecpeakov y.axa-
Xaßetv, nai w; eär avvlöcooiv fj xai dvrvficüot, cpnoiv, anav diaftelvai
xo 7iQäy[ia. ojteq ol dycvxcovTe; vuäg slg egyov djTEi'Xorxai TigoeX&eTv,
dxgißcog eldoxeg xcov Ö7xov8a£övzcor r.rjv Ttgöfteaiv y.al oder .Tpoc xavxnv
cbdnyi)d)]oav xfjv ßovXrjv.
13. Nau S. 248: Enfin il me commanda de demeurer dans ma
oüle, oh ccia me plairait, non par une permission, mais sur ma demande.
Vgl. S. 251. Mansi IV S. 1406 d.
15. Socrat. VII 85, 2. 3. 36, 1.
20. Nau, Nestorius S. 247: 11 plut donc ä Vempereur que je
restasse dcpose et que CyriUe et Memnon le restassent de Ja mime moniere.
On pensait qu'ü faisaü cela pour nous obliger ä venir ä Ventente, et
pour que nous fussions regus et que nous nous recevions les uns les untres;
et qu'ü prulongeait ma deposition pour nous amener tous ä une meme
volonte. Mansi IV S. 1396 d. 1398 b.
24. Nau, Nestorius S. 247: Lorsque le comte Jean, qui itait
chargi du tresor public, fut envoye ä Ephese, on pensait qu'ü etait venu,
pour que Cyrüle et moi pussions parier l'un avec l'autre. Mansi
IV S. 1397 a. V S. 784 c.
32. Nau S. 248. Mansi IV S. 1397 c. 1398 c.
234, 1. Mansi IV S. 1397 c = V S. 780 b: mox itaque multa per-
turbatio atque confusio nata est, dicentibus iis, qui convenerant cum
Cyrülo, se nutto modo posse vel ipsum aspectum Nestorii smtinere, qw.
ab eis fuerat condemnatus.
3. Nau S. 248: Cyrüle et les siens lui persuaderent, que je ne
vinsse pas devant lui, mais que j'entendisse ce qu'ecrivait Vempereur, de
devant le rideiu.
13. Mansi IV S. 1398b. d. 1368 d. V 784c. Nau S. 249.
21. Nau, Nestorius S. 249: Jean me donnala faveur, qu'ü avait
vendu ä Cyrüle, comme ce fuit mis en evidence apres sa mort par la
confession a mon sujet qui fuit trow-ee dans sei ecrits. Vgl. S. 247.
248. 305.
446 Vll. Die Auflösung des Reiches.
22. Nau S. 249: Toul cela put arriver ainsi ä cause de cette ccHere
feinte et tvompeuse, que (Jean aff'ectait) contre lui, qui tiait de la meme
sorte que son amitie pour moi. En consequince ce, qui semblait de
l'amitie envers moi, m'&aü tuvjours un dommage : ear c'cki't pour venire
et non pour moi: son inimitie envers celui-lä retomba en realite sur moi.
Nau hatte hier fälschlich statt des Johannes, von dem offenbar die
Rede ist, den Kaiser in der Lücke ergänzt.
24. Mansi IV S. 1398 c : at memoratus Memnon cum praedictU.
fidem dedii eis, se suo pericido cum omni seeuritate- ecclesiasticas peeunias
servare.
30. Mansi IV S. 1404 c: nöbte et Ulis terüo ac quarto convocatü.
235, 3. Mommsen, Chron. min. 11 S. 78; vgl. zu S. 231, 15.
8. Socrat. VII 47, 2 : xai xijr yausxtjv Evdoxiav im ret IcQooö-
Xvpa ihs/luisv xai yh.Q avxi] xavxTjv ev/Jjv s.ius/.ioeiv toiriyysXXexo, sa>
ttjv ßvyaxsga yaiu^ßeXoo.v hcötprjxat.
10. Pauly-Wissowa VI S. 908, 43.
13. Theod. lect. I 1 : oxi fj Evöoxi'i tFj IIovÄ%EQia x>)r . eipcöva
Trjg &£OlurjzOQog, rjr 6 arcöoxoAo; Aovxag y.auioTÖurjorv, l£ IsQoaol.vficov
aTieaxEiXsv.
22. Mansi IV S. 1407 c: de amico autem sciat tun sanetitas, quod.
si quando eins faceremus meniionem vel apud pientissimum regem vel
apud illustre consistorium, defectionis notabamur; tantae sunt corum,
qui intro sunt, erga illum inimidtiae. et Jtoe est molestissimum: pien-
tissimus rex prae vmnibus aliis aversatur nomen manifeste dicens: „de
hoc mihi nuUusloquatur! speeimen enim semel ipse > dedit." 1420e. 1449d.
23. Socrat. VII 40.
27. Seeck, Regesten S. 24, 32.
32. Mansi IV S. 1373 h.
34. Mansi IV S. 1404 c. 1460 c.
236,2. Nestorius spricht von je sieben Bischöfen (Nau S. 251.
254) und ebenso Mansi V 256 a. 658 d. 819 b. Doch zeigen die er-
haltenen Verzeichnisse der Abgesandten, daß es je acht waren. Mansi
IV S. 1400 a. 1457 a. 1460 d. Vgl. 1417 c. Vielleicht sollteu nur je
sieben an den Verhandlungen teilnehmen und der achte als Ersatz-
mann eintreten, wenn einer von jenen krank oder sonst behindert war.
10. Mansi IV S. 1406 d: fama aeeepimus, quod ante octo dies,
priusquam compareremus (en gloriam pientissimi regis) dominus Nestorius
ab Epheso dimissus sit, ut eat, quo liberet. V S. 792 c. 793. Nau S. 248
Euagr. h. e. I 7.
18. Mansi V S. 819 c; s. zu S. 231, 4.
21. Nau S. 249. 306. Mansi V S. 819 c.
18. Das Concil von Epheeus. 447
24. Mansi V S. 659 a: ingressus auiem est Gyrillus episcopus
Atexandriae Athyr tertia, et suscepit eum civitas cum rnulta exceUenticw.
gloria.
237, 13. Mansi IV S. 1406 d: postquam Chdlcedona venimus (nam
Constantinopdim neque nos neque adversarii nostri intrare permissi sumus
propter seditiones bonorum monaeJiorum) et q. s. Vgl. S. 1403c. 1405 d.
1408 c. 1410 c. Nau S. 251. 254.
16. Mansi IV S. 1406 e.
20. Nau, Nestorius S. 252: Uten qu'ä cet enonce l'empereur
tremlkiü et ne supporta meme pas d'entendre ces blasphemes; il secona
ses pourpre en disant: ...Je n'ai aucun rapport avec ceux qui sont ainsi."
Mansi IV S. 1411b. 1413 d. 1417 d. 1419 d.
22. Mansi IV S. 1419a. 1420 a.b. e.
31. Mansi IV S. 1413 d. 1420 c.
32. Mansi IV 8. 1420 d: nihil tarnen profecimus, eo quod advervarb
instarent — nee cogerent eos, ut ad inquisitionem et cöUoquium venireni;
hoc enim via effugiunt, ne capitula examinentur et de his disputari
prorsus non sinunt. Theodoret in den Göttinger Abhandlungen XV 1
S. 103: Ihre öffentliche Widerlegung fürchtend, haben sie den Kampf
gemieden. Mansi IV 1421 a. 1465 b. V S. 8o6d.
238, 11. Mansi IV S. 1404 e. V 807 a. Nau, Nestorius S. 252.
13. Socrat. VII 35, 3.4: t itjuutjviaiov 81 diadnafxövzog %oövov
fteia xrjv NsazoQi'ov xa&aiQsoiv , 3iQO%eio(CeTai tigo; rrjv smaxonrjY
Maqifiiavos övofia, dvijo doxqziy.og ftev röv ßiov, sv zolg xgeoßvzeQoig
Sk xai aiizog ezizaxzo. ovzog vjzöXnyJiv evXaßslag ndXai ixsxzrjzo, diozt
olxtloig ävaXcouaot xazsoxsudxet pvrjuaza, wäre iv avzotg zovg evXaßelg
rgXevzöivzag xtjdeveo&at' r)v ds xal laicöcng z<p X6yq> xal axoayuovio-
zsqov tfjp nooaiQovfisvog. Mansi V S. 256 b. 257. 265 c.
18. Mansi V S. 265 d: quem etiam longa aetas ornavü.
21. Mansi V S. 257 e.
26 Caelest. epist. 22 -25 = Migne L. 50 S. 5:37 ff. = Mansi
V S. 266 ff.
31. Mansi IV S. 1405 b: supplicamus, precamur, obsecramtts, ut
edicat, tte ordinatio antea fiat, dorne orthodoxa jides formetur. V 807 a.
256 b. Nau S. 252.
239,1. Socrat. VII 37, 19.
10. Mansi V S. 799 b: reverti Epheso ad propria concessimutt
universos et proprias rursum ecelesias obtinere, — Cyrillum vero solum,
qui Alexandrinus quondam fuit episopus, et Memnonem, qui fuit epi-
acopus Eplminus, neque rdbis connumeramus et ab episcopatu novimus
esse alienos, sicut olim vestrae a nobii scriptum esi sanetitati.
448 VII. Die Auflösung des Keiches.
15. Mansi IV S. 1465 b: tri vov KvoiXt.ov sloek&eiv er 'A).eg~ar-
dgeia xai Me/ivova peTvai sv 'Ecpsoco. 1422 a.
18. Mansi IV 8. 1404 d. e. 1405 d. Nau S. 254. 255.
24. Mansi IV S. 1412 b : omnis populus Constantinopolitanus iugiter
ad nos venit orans, nt strenue pro fide pugnemus. Vgl. 1408 e.
26. Noch in dem Dekret, durch das die Bischöfe alle nach
Hause geschickt werden, erklärt der Kaiser: zoaovxov yag önXov/nsy
zrj vfiezegq fisooeßsia, 6'rt sojg ure £<x>/iiev, xarayvöivai x(ov avarohxäv
ov dvräfie&a • ovdev yag ftii qp&v rjlEyyßnoav, ovdsvos avroT; ov&Tfjoat
&eXyaavros. Mansi IV S. 1465 b.
30. Mansi IV S. 1421a: non raro pientissimum regem et magni-
ftcentissimos principes obsecravimus, ut et nos ad Orientein dimitteremur
et vestra pietas ad proprio, remigraret. 1422 a: jmt multas adhortationes.
Am 25. Dezember 431 langten die päpstlichen Gesandten, von ihrer
Sendung nach Ephesus zurückkehrend, in Rom an. Caelest. epist.
22, 7. 23, 5 = Migne L. 50 S. 542. 546 = Mansi V S.269b. 271 c
240, 6. Ausführliche Darstellung der Verhandlungen bei C. J.
von Hefele, Conciliengeschichte II2 S. 251 ff.
7. Mansi V S. 277—284. Nau, Nestorius S. 256. 257. 258. 289. 290.
20. Mansi IV S. 1420 d: nos antem propter vestras preces usque
ad mortem instare parati sumus, neque Cyrülum suscvpere neque ca-
pitiüa ab eo exposita neque Ulis communicare, priusquam explodantur.
quae mcde fidei adiecta sunt. Vgl. 1419 a: parati etiam sumus prius
mori, quam suscipere unum ex haeretieis Gyrilli Alexandrini capitidis.
241, 18. Nau. Nestorius S. 244: Je Venvoyai chercher au grand
regret de taute cette ville (Antiochia).
242, 4. Euagr. h. e. I 7: <f»joi ö'ovv avio; 6 Nsarögiog, die reTQasit,
XQorov avrö&i (d. h. in Antiochia) diaiQiyag, xarxoiag Brv%e Ttfirjg xai
navToicav ysQ&v djcsXavas. Caelest. epist. 22, 5: sed quis illic speref
aliquem passe corrigere, ubi arcem tenere videat perversitatis auctorem,
ubi colatur ab Omnibus cxidatusf Vgl. zu Z. 12.
8. Caelest, epist. 22, 5. 23, 4 = Migne L. 50 S. 540. 546.
12. Nau, Nestorius S. XXI Anm. 1: 11 rcvint dansson monastere
et ü y resta ensuite quatre annees. Comme il avait ete ehre ä Antioche.
toutc la ville connaissait sa science; et de plus-, etant dann? que son
monastere etait voisin de la ville, les habitants s'y rendaient continueßemeni
et goütaient beaucoup son enseignement. En voyant cela, Jean fut
devore par la jalou.sie et il le fit savoir ä l'empereur en ces termes:
,,ll n'y a pas une femme pour deux hommes, ce qui veut dire, il n'y a
pas une ville pour deux eveques. Si Nestorius reste iei, ordonne dont
qu'ov. m'envoie autre pari.'-
14. Dor monophysitische Streit. 449
18. Mansi V S. 285. 288 d. 292 d. Nau S. 256.
21. Euagr. h. e. 1 7: ovbk yao iv&aSi wv xftg oixeiag ßÄaoq»j//iag
r/Qe/urjoev ojg xai loxxi'vtjv xov x^g 'Avziö%ov tiqöeSqov xavxa fxrjrvaai,
ätt<pvyiq ts xov Neoxoqiov xaxa8ixaooxrlvai. Vgl. zu Z. 12.
26. Mansi V S. 413 ff. = Cod. Theod. XVI 5, 66. Nau, Nesto-
rius S. 327.
34. Mansi V S. 256c. Über die Datierung s. Seeck, Eegesten
5. 152, 35.
243, 4. Nau S. XXI Anm. 1: Alors Vcmpereur commanda ä l'in-
siigation de Pidcherie sa soear, de Venvoyer cn exil dam le pays d'Awasa
(Oasia) dam le pays des enfants de CJiam. Socrat. VII 34, 11. Euagr.
h. e. 1 7. Nau S. 364. Göttinger Abhandl. XV 1 S. 127. Epist. imper.
99, 2. Theodor, haer. fab. IV 12 = Migne G. 83 S. 436. Da keine
dieser Quellen des Aufenthalts in Petra erwähnt, scheint er nur sehr
kurz gewesen zu sein.
14. Loofs, Protestantische Realencyklopädie XIII3 S. 749.
244,7. Mommsen, Chron. min. II S. 78. Mansi IV S. 1272 e.
Nau, Nestorius S. 100. 110.
15. Prise, frg. 1 = Fragm. hist. Graec. IV S. 72.
17. Mommsen, Chron. min. II S. 78, 433.
20. Prise, a. 0.
245, 20. Socrat. VII 47, 2. Theophan. 5927. Anthol. Pal. epigr.
Christ 105. Euagr. h. e. I 20—22.
31. Euagr. h. e. I '20. Chron. Pasch. 444. Hier wird zwar nur von
einer Eede der Kaiserin in Antiochia berichtet, doch ist* kaum zu
bezweifeln, dafl sie auch andere Städte ebenso geehrt hat.
246, 1. Mommsen, Chron. min. II S. 80, 439, 2: Eudocia uxor
Theodosii prineipis ab Hierosölymis urbem regiam renieavit, beatissimi
Stephani primi marfyris religuias, guae in basäiea saneti Laurentii
positae venerantur, secum deferem.
9. Suid. s. v. Kvgog: üavonoMxrjg, inonoiög. yiyovsv im dsodo-
oiov xov viov ßaoiliojg, v<p' oh xai fxaQ%og ttqcuzcoqicov xai sjtaQxog
nöXewg nQOeß?.rj&r) ■ xai yiyovev cuto vnäxwv xai Jtaxgixiog. Evöoxia
yag rj Osoöooi'ov ya/usxrj, ßaödig ovoa, v.^sgrjyäoOt] xov Kvqov, cpiko-
exTjg ovoa. Vgl. Chron. Pasch. 459. Theophan. 5937. Euagr. h. e.
I 19. Suid. s. v. &eoö6oiog.
11. Als Stadtpraefect ist Cyrus seit dem 23. März 439 nach-
weisbar (Cod. Iust. I 2, 9. XI 18, 1), als Reichspraefect seit dem
6. Dezember desselben Jahres. Nov. Theod. 18.
15. Mommsen, Chron. min. II S. 80, 440, 1: Paulinus magistev
offieiortm in Caesarea Cappadociue iubente Theodosio principe interemptus
S vi A 29
450 VII. Die Auflösung des Eeiches.
est. Nau, Nestorius S. 331 : La mort a enleve — ce demon, priiice de
Vadidtere, qui avait jete l'imperatrice dam Vopprobre et la lionte. Zu
der Zeit, wo dies geschrieben wurde, war Pulcheria die herrschende
Kaiserin. Dies ist also auf sie zu beziehen, nicht auf Eudocia. Vgl.
zu S. 201, 26.
25. Mommsen, Chron. min. II S 80, 441. Prise, frg. 2. Nau.
Nestorius S. 317. 318.
28. Nach Suidas, der hier wahrscheinlich dem Priscus folgt,
wurde der Sturz des Cyrus durch die Abreise der Eudocia nach Jeru-
salem herbeigeführt (s. v. Kvgog : &XXm avxfjg unooxäoijg xöiv ßaaiXeicor
xai slg ävaxokip' Iv IsßoaoXvfioig 8iaTQi.ßovot]g, KvQog ETTißoxdevdsig
snioxonog rcov isqö»' yivsxai). Als Praefect ist er zuletzt am 18. August
441 nachweisbar (Cod. Iust. I 55, 10), sein Nachfolger Thomas am
25. Februar 442 (Cod. Iust X 32, CO). Danach dürfte die Kaiserin
Constantinopel Ende 441 oder Anfang 442 verlassen haben. Daß der
Roman, der ihre Wallfahrt als Verbannung darstellt und mit der
Hinrichtung des Paulinus in Zusammenhang bringt, späte Erfindung
ist, habe ich bei Pauly Wissowa VI S. 907 nachgewiesen.
33. Prise, frg. 3 = Fragm. bist. Graec. IV S. 73.
247, 1. Mommsen, Chron. min. II S. 80, 442. Der Monat ist
durch die chinesischen Annalen beglaubigt. J. Williams, Observations
of comets from b. C. 611 to a. d. 1640 extracted from the Chinese
annals. London 1871.
6. Mommsen, Chron. min. II S. 81, 443, 1. 444, 3.
15. Mommsen, Chron. min. II S. 81, 444, 4. Prise, frg. 8 = Fragm.
hist. Graec. IV S. 04. Theophan. 5942.
27. Mommsen, Chron. min. II S. 81, 445, 2. 83, 448, 2. Nau,
Nestorius S. 317. 318. 321.
218, 7. Suid. s. v. OsoSöaiog: fieva 8s xovxov (d. h. Cyrus, der
durch die Abreise der Eudocia seine Macht einbüßte) iöwdoxevos
fiövot; X(>vadq?cog, 6 enlxXi]v Zovfifiag. Euagr. h. e. I 10: XQVoaqniov xcöv
ßaoiXsiojv xi}vixavxa xgaxovvxog. Zonar. XIII 23 p. 43 b: jiqöoeioiv ovv
6 Evxv%rjg X.Qvoa.(piq) xöj ixxo/Liiq ö/nodo^ovvxi avicö xal Ji?>eToxa dvva-
fisvü) Ttaga xcö ßaoiXeT. Theophan. 5940; XgvooKpiog svvovxog xov xs
naXaxiov xal xov ßaoiXJcog 0so8oatov xqolxwv. 5938 : JiaQadvvaoxeva>v
sv xoig ßaatXsioig. Vgl. Pauly- Wissowa III S. 2485.
15. Nau, Nestorius S. 294: qui restait seul de tous les untres qui
etaient morts, je veux dire Eutyches. Comme il n'etait pas eveque, il se
donnait un autre röle, grace au pouvoir imperial: celui d'eveque des
eveques. Vgl. Mansi VI S. 923 c.
26. Proculus war 12 Jahre Bischof (Theophan. 5928), was für
14. Der monophysitische Streit. 451
die Erhebung Flavians auf »las Jahr 446 führt. Theophan. 5939.
Etiagr. h. e. I 8. Nau S. 294.
27. Liber. brev. 11 = Migne L. 68 S. 999: per ChrysapJtium
enmtchum, quem Eutyches sitsceperat de sacro baptismate.
28. Nau S. 294: 11 se servait de Flamen comme d'un seroiteur
pour tous les ordres qui etaient donnes ä Constautinople.
30. Nau S. 294: 11 n'avait pas capacite pour parier en public et
publier ses discours.
249, 11. Euagr. h. e. [ 9. Epist. imper. 90, 4. Nau S. 296. 364.
Mansi VI S. 652 a und sonst.
250, 18. Nau S. 246: lls avaient Vaudace de frapper des mains, sans
rieu dire autre quo: „Dien le verbe est mort." Ebenso die Mönche bei
einer anderen Gelegenheit: rOb ihr wollt oder nicht wollt: Gott ist
gestorben." Abh. d. K. Gesellsch. d. Wissensch. zu Göttin gen 1917,
XV 1 S. 147.
29. Nau S. 296. Mansi VI S. 656 a. 657 b. Liber. brev. 11 =
Migne L. 68 S. 998.
251, 4. Facund. Herrn, pro def. triuni capit. VIII 5. XII 5 = Migne
67 S. 723. 852.
8. Leo epist. 20 = Migne L. 54 S. 713 = Mansi V S. 1323.
16. Mansi VI S. 64yd. 772 d.
17. Liber. brev." 11 = Migne L. 68 S. 998: Easebius — ingressus est
eins concilium, quod. collectum fuerat pro Florentio Sardeorum metro-
politano adversus eplscopos Ioannem et Cossinium, et data forma d<
aliquibus causis eorum, libellos öbtulit Eusebius e. q. s. Eutyches bei
Mansi V S. 1014 c: diabolus — contra me movens Eusebium episcopum
oppidi Dorylaeensis libellum dante.m sancto episcopo Constantinopolitanae
ecclesiae Flaviano et quibusdam aliis inventis in eadem urbe, qui propter
diversas causas siias convenerant. VI S. 640 a.
22. Mansi VI S. 653 d. 656 b. c.
33. Mansi VI S. 660 a. 677 c. d. 085. 688 a. 689 c. 692 b. 693. 696.
2>2, 9. Mansi VI S. 700a; s. zu S. 196, 3.
12. Mansi VI 728 a: eI'te ovv ßnvXovtai xa^sÄsir f.is sixe ftekovoi
-loielv xi xax iuov, xaxä ovyxcÖQvatr &eoü noteixcoaav. 729 a: xfyv
xadaigeöc», xdqpog poi saxa> xö fioi'aaxr'jQcor, xai iav ovyx°QÜ Übo;
Tia&sTv fie xi, fjdtoxa näaxco- Eutyches bei Mansi V S. 1014 d: non
ignorans compositum factioncm contra salutem meam.
14. Mansi VI S. 705 a: EvTvxqs 6 ngsoßmegog xai aQXi/-iavÖQhnt
xöfiov ujxeoieiXev elg xä fiovaoxTJgia xai elg oxäoiv öcsysigst /.tovaxovg.
b : axsoxeiXe xofiov xai inottjosv vnoygacpag yeveo&ai. 720 b.
452 VII. Die Auflösung des Reiches.
2.^. Mansi VI S. 720 d: ovx ^vEa^ö^rjv sht&v firj elvai iuor %6
vxoygdfpEtv, snioxÖTioiv 8s uörcov.
28. Mansi VI S. 721b.
32. Mansi VI S. 709 a. b.
34. Mansi VI S. 713 b. 717 c. d. V S. 1014 d.
253, 1. Mansi V S. 1015 d: qui in continentia <i omni wstitate
sepütqginta annos mtam peregit.
16. Mansi VI S. 704a. b. 713d. 745b.
18. Mansi VI S. 713b. 724b.
19. Mansi VI S. 640b: olö/nsvog ös cbe elÜtofiiv"v äst z(p fiova-
orijQirp TCQoaxaQzsQEh' uij xaQayevrjosod'ai. Tiai Aid zovzo xadaiQyoeir
füg ovx ö.7iavx{)oovxa.
22. Mansi VI S. 813 b: »; xad-aiQEOig r) dvayvwo&sioa ovx avzfj
tjj &oq vxrjyoQsvüi], dXXd tiqo zov iXüsiv zov dQXi/uavÖQizt]v eis to iniaxo-
nsiov vm]yoQev&i]. 825b: xadtjoedt] Evrvx^jS 6 fiov<i£ojv, iiieidi] dev-
zeqov Exltj&rj xai ov% v.ti'/xovoe. ziXog ovv jTQOorjvEyxdv 1101 x&Qxrtv
Tivä nisgiE^ovra zrjv xa&aigsoiv avxov. — ijdt} elszov ort jzqo xfjg ovrödov
vtteösi^e /lioi zijv xa&aigsoiv Evxv%ovg. 640 c. e.
29. Mansi VI 8. 717a. 736c.
33. Mansi VI S. 729 c; vgl. 724 c.
34. Mansi VI S. 732a: fxEzd TzoXXFjg ßotjdeiag oxoaxioizwr xai
/.iova%iüv xai Jjraß^xcöv. b: dxrjvztjocv 6 ev/.aßsozqzog TZQeoßvzsoog xai
dQxij.iavb'Qizrig Einv/^g uszd xoXXov xXt'jdovg oxqaxuox&v xai fiovax<öv
xai xa^scoxöJv xov /nEyaXo:TQEJisoidxov xai ivöo^ozdzov indg%ov xcov ngat-
xatgiaw. Liber. brev. 11 = Migne L. 68 S. 999: accepit et officium
exciibitorum et chlamydatorum.
254, 4. Mansi VI S. 733a. Epist. imper. 99, 5. Liber. a. 0.
6. Mansi VI S. 733a: xov xvoiov <PXojqsvziov moxov xdvxsg ioftEP
xai fiEfiaQXvorj^iEvov im oQßodolgiq.
8. Mansi VI S. 825 a.
12. Mansi VI S. 740b: 6'xs jxev dnfjv xai oix rjXnlCsxo sig to
cvridgiov jzaoaysvEO&ai, jräoa avxai <piXai>d:Q0)7ila xaxEnqyyiXXezo zo
doxsTv sjzstdfj xai .-zaQaysyovs, zoze 7zäor/s äjtav&QCOjtlag sig rzsToav
äyszai.
13. Mansi VI S. 700 c. 709 c.
15. Mansi VI S. 740a. 801a. V S. 1014d. 1015 d.
19. Mansi VI S. 800 a: xai xFjg ueyaXonQEJzetag v/imv Xeyovorjg,
oxt 6<pe(Xei d£xü>~]vai, ovÖe ovzcog ids/Jh],
20. Mansi VI S. 740b: sijxs SS eavxov' %i xoeiav sx^ig x^9rov-
640c. 800b. V S. 1014d. 10I5d.
24. Mansi VI S. 741a: etzeiSt/ oftokayrö fitor >iov xai xvgwv
14. Der monophysitische Streit. 453
ovgavov xai yije, emg orjfjegot' (pvoioXoyeh- ifxavzcp ovx inngenoj.
744a.
26. Mansi VI S. 741 d: er zaig dgyaTg ovx eXsyov vvv oh eneidfj
fj öotöxijg vficöv eine, xovzo Xeyai. 744 a. 74oa.
28. Mansi VI S. 737 b. 744 b. 745 c.
30. Mansi VI S. 805b: oze Einer 6 dgxi/tavögtztjg „ort /uiav
yi'oiv* , 6 xvgtog inioxonog „oi'xojg" einer.
31. Mansi VI S. 741 d: ovxovv xaza dvdyxtjv ov xaxd yvcöuyv
tijv äh]&/j nioxiv SfioXoyeig; 748b: [tezd dvdyxr\g ovx eott niozig.
255, 1. Mansi VI S. 744 d. 808 d. 812 b. 810 b. V S. 1015 a.
7. Mansi VI S. 745 c: iav /.li] ovo cpvoeig fxeid xi)v ercoair ei'ni/g,
ovyxgooiv Xeyetg xai ovyy>yaiv. 813a. 816. Wie willkommen dieser
Einfall des Basilius von Seleucia dem Concil war, ergibt sieb aus dem
Jubel,, mit dem er aufgenommen wurde. 637 a: dvayvoio&eiotjg zf/g
ycavrj; xooovxog eyerexo xgöxog, atoze ndvxoiv fjficöv zivaxd-rjvai tryv
yt<y,jr.
12. Mansi VI S. 812c: 6 /.leyaXongeneoxaxog naxgixiog eine:
nXrjoiov fiov xafteCö/terog 6 fteoaiiXeoiaxog SrXevxog eine' „xeXevOfl rj
dyioxrjg v/liojv zag xara&eoeig ndvxcov tjumv, zag yevo(.ievag negi tfjg
nioxecog, dvayvcoa&fjvai xai elneTv xov evXaßeozaxoi> Mizv^j, et avvzi-
&erai xavxaig." zovzcov gtjdevzojv einov zw dyiazdzco dgyienioxdno)
<PXaviaviö, xeXevoai yeveadui zijr dvdyvcooiv, xai SieXdXi]oev u.vayvoio-
df/vai rag xazafitaetg. — xai xeXevoavzog zov xvgi'ov zov dg%ieniö-
xönov fyicör drayvojodfji-at, dreoxi] d/neocag 6 ■&eoaeßeozazog ngeoßv-
zeoog 'Aozegiog xai zr/v xaßatgeoiv dveyvco. 816 a. 640 0.
25. Mansi VI S. 817 c: dvayivojoxofievrjg xijg xadaigeoeoig ine-
xakeoaxo zi/v dyiar ovvoftov zov dyioizdzov enioxönov 'Poi/.i?}g xai 'AXe-
iavögeiag xai 'JegoooXifioiv xai OeaoaXovixr^g. 820 a: özi iav xsXevcooi
fioi oi nazegeg, 6' re 'Pcöfirjg xai 6 'AXelgavdgeiag, Xeyco zovzo avzd.
641a. 800c. V S. 1015b. 1338d. 1340c.
28. Mansi VI S. 816 a. d. 817 b. c.
30. Eutyches bei Mansi V S. 1015b. VI 641b.
256, 7. Mansi VI S. 805 b. c.
11. Alle diese wichtigen Tatsachen sind im offiziellen Protokoll
der Synode nicht enthalten. Die Belege dafür stammen aus den
Untersuchungsakten über die Zuverlässigkeit desselben, und hier steht
ausdrücklich dabei, daß sie im Protokoll fehlen. Mansi VI S. 812c:
xai xovzo ov xelzat. 817c: xai zavza ov xelxai ev zolg vno(ivrji,iaaiv.
641a.
16. Mansi VI S. 800a.
19. Mansi VI S. 809 b: 6 ^eyoXongeneozazog nazgixiog eine xo
454 VII. Die Auflösung des Reiches.
„stTie, eav /ui] etstfls, xaduiQfj* ov% dog biaku'/.&iv shtov, dXX' isreidi)
iiÖQOir inixeifievovs avzcp Tidvrag, nooixQtnov avrov ovv&eoftai. 808 d.
23. Mansi VI S. 797b. 808 d.
29. Am 22. November 448 fand das Concil von Constantinopel
seinen Abschluß; am 8. April 449 begann die Nachprüfung des Pro-
tokolls. Und in dem Brief, der diese veranlaßte, also ganz kurz
vorher geschrieben sein muß, sagt Eutyches: ro yag vjröfivij/ia to
oxaiwQrjdhv Ttaga zou evkußsoxärov fthoxojiov <&Xavtavov aar sfnov
dveyvcov xfj y&e? y/usgq (Mansi VI S. 764 d). Auch dem Florentius
wurde die Einsicht in das Protokoll verweigert: dfisXsi £r)ti)oavTi
[im avrä dvayva>oß ijvai ovx sdooav (Mansi VI S. 809 d). Selbst als
die Nachprüfung durch kaiserlichen Befehl angeordnet war (Mansi
VI S. 757 d. 761 d. 765a. 813 c. 825 d. Nau S. 300) und schon be-
ginnen sollte, machte der Geistliche, der das Protokoll geführt hatte,
lange "Vorbehalte, ehe er sich bestimmen ließ, es zu verlesen. Mansi
VI 8. 765 ff.
34. Der „9. April" ist ein Druckfehler für den „8. April".
Mansi VI S. 757 d.
257, 12. Mansi V S. 1014 = Migne L. 54 S. 739.
13. Mansi V S. 1347.
22. Leo epist, 23. 24 = Migne L. 54 S. 731. 735 = Mansi V
S. 1337 ff. Nau, Nestorius S. 298.
26. Leo epist. 23, 1: miramur fraternitatem ttutm, quklquid illud
scandali fuit, nobis stiere potuisse et non potius procurasse, ut primüus
nos insinuatio tuae relationis instrueret. 24, 2: ad praedictum autem
episcopum Utteras dedi, quibus mihi displicere cognosceret, quod ea, quae
in tankt causa gesta fuerant, etiam nunc silentio detineret, cum studere
debuerit primüus nobis cuncta reserare. 28, 1 : lectis dilectionis tuae
litteris, quas miramur fuisse tarn seras.
31. Leo epist. 22 = Migne L. 54 S. 724 = Mansi V S. 1329.
32. Leo epist. 26 = Migne L. 54 S. 744 = Mansi V S. 1351.
258, 25. Nau, Nestorius S. 298. 299.
259, 28. Nau S. 300: Lorsque Vempereur apprit ce qui s'etait
passe, ü se fächa encore d'avantage avec durete et ferocite, et comme si
llavien avait fait cela pour l'outrager. 11 ordonna qu'un concüe
general se reunit contre lui et qu'ü füt dtpose. 315: C'est a cause- de
cette edlere, qu'ü avait reuni le concile.
30. Mansi VI S. 588.
260, 2. Nau S. 298 vom Kaiser: 11 commenea par s'attacher
l'eveque d' Alexandrfc et l'eveque de Borne en lern ecrivant ce qui avait
ete fait contre Eutyctes. Uun approuva et lautre n'approuva pas.
14. Der monophysitische Streit. 455
5. Nau S. 302 : lls se touruerent vers l'eveque d'Alexandrie comme
oers celui qui etait porte ä prendre hur parti et qui etait Vewnemi de
l'eveque de Constantinople.
10. Mansi VI S. 1015b. 1099a.
12. Liberat. brev. 12 = Migne L. 68 S. 1003: scripsit ergo Dios-
corus Theodosio imperatori, quia aliam fieri synodum generalcm oporterä.
29. Mansi Vr S. 596a.
32. Mansi VI S. 600 d: znvg yäg xazä zi JiQood/]x>]v zivä >}
jxtiwoiv ziov sxze&ivrwv nsoi tfjg jtiorecog zü>v aytcov iv Nixaia naxegcav
xai fisru rarza iv 'Eqpiaq) imxsiQrjOavzag slneTv, ovösuiav nuvzsXmg
jTarjQ7]oiav iv xfj äyia ovvudco s'^siv ävexofie&a, uXXa xai vnb ttjv
iniETsgav slrai xqioiv ßovXöfiFi'ta, inEidi] aal zovzov i'vsxa xal vvv zt]v
äytav ovvoöov ovyxQoziföfjvai SiETVJzcboa/isv.
261, 4. Mansi VI S. 596 c: zcöv jtqIv dixuoävzcov Evrvxel zqi
svXaßsozäzco äQxiftardQiT)/ naQt'vzwv /.ikv xai rjovxa£övza>r, zäg~tv dk öixa-
ozwv (ir) ejts%ovT<av, aXXa ztjv xotvrjv ji&vzcüv zur äXXiov ayicov Jiazegaiv
xsQiuEvöi'zaiv ipfj<pov' ixEidi] zu nag' avzwv xsxQi/niva vvv doxtudtszai.
7. Mansi VI S. 596c: fir/ slgsTvai 6s /.irjosv ezeqov xcveiv XQVlia~
zixov XE(pdXaior, ttqiv av TZEoaitoOfjrai zä tfjg dgdoö6g~ov niozsojg.
14. Mansi VI S. 593.
18. Mansi VI S. 861b. 927 b.
22. Mansi VI S. 589 a. Abhandl. d. Kgl. Gesellseh. d. Wissensch.
zu Göttingen. Phil. bist. Kl. XV 1. 1917 S. 5.
262, 3. Leo epist. 28 = Migne L. 54 S. 755 = Mansi V S. 1365 ff.
23. Leo epist. 29-35.
31. Leo epist. 36, 1: quanwis evidenter apparcut rem, de qua
agitwr, rieguaqicam synodali iwügere traetatu.
263, 16. Pauly-Wissowa VI S. 908.
18. Nau, Nestorius S. 300: 11 prevenait les eveques qui etaietü
eueore dam Tindecision et qui demient sieger commes juges, les joignait
et les faisait sieus, comme l'eveque d'Ancyre et celui de Cesaree de
Capptuloce. — II les encourageait ä ite pas aeeepter ce qui avait ete
fmt. mais ä remettre le toat ä la sagesse de l'empereur.
22. Nau S. 300: 11 songea ä se demettre de Vepiscoput, ä se
reiulre ä so» mouastere et ä y mener la vie monacale. 11 fit um lik'llr
d'abdication et le dontia. Lorsque l'empereur apprit qu'il avait fait
cela, il le fit ramener, comme s'ü avait ericore fait cela pour l'accuser
et pour blasph&mer contre lui.
27. Mansi VI S. 605 c. Epist. iniper. 99, 7.
29. Mansi VI B. 653 a: zmxazÜQazog 6 jTQoozidsig, ijiixazäQarog
6 dffUiQÖJV. i^ixarägarog 6 xaivl^cov. rag cpa>vdg zw ßaaiX.sT. Das
456 VII. Die Auflösung des Reiches.
heißt, diese Akklamationen der versammelten Bischöfe sollen dem
Kaiser ausdrücklich mitgeteilt werden, weil sie seinen Befehl zur
Ausführung bringen. 901 ff. 612d. 624a. 625c. d. 685d. 832c. 875h.
886a und sonst.
264, 1. Mansi VI S. 616. 617. 908a. Epist. imper. 99, 7. Theo-
phan. 5941. Leo epist. 44, 1. 45, 2. 50, 1. Nau, Nestorius S. 303.
7. Nau, Nestorius S. 309. Mansi VI S. 644h. 045a. 656d.
11. Mansi VI S. 833. Vgl. Nau, Nestorius S. 313.
15. Mansi VI S. 829. 832. Nau, Nestorius S. 303.
18. Mansi VI S. 832 b: xai ov 7iQeoßvz£Qovg e%eis, xai ovx
dcpE&Ei dta xoeopi'ieQor xa&aige-d rtvai 6 xvgiog Ltioxoxo-;.
27. Mansi VI S.861h. 927c. ei.tor 01 närtes ofiuia xai nagankrjoia.
29. Mansi VI S. 832 d: ,uc/«po/<at tr/v <pcovi)v [iov, fjv elnov er
rfj ).a,u7roä KcovoiovTivGVJiöl.f.i. 828h. Nau, Nestorius S. 309. 310. 315.
30. Mansi VI S. 836a. 909h. Ahhandl. d. Kgl. Gesellsch. d.
Wissensch. zu Göttingen 1917, XVI S. 113. Nau, Nestorius S. 304.
305. Theophan. 5941.
33. Mansi VI S. 908 d: al?.ago; biaxorog rfjg 'Pcouaiior lxxh\-
oiaz eiVrs" „xovTQadixiTOvou o sazir „avzi'/.syBxai^ . Leo epist. 44. 45.
46, 1. Mommsen, Chron. min. I S. 480, 1358. Epist. imper. 99, 7.
Liber. brev. 12 =^ Migne L. 68 S. 1065.
34. Leo epist. 44, 1: navrotore HUaro diacono nostro, qui vix,
ne subscribere per vim cogeretur, effugit. 45, 1. ut ad nos — Hilarm
diaconus notier fugiens sit reversus. 49 : qui ab Epheso furtim est
dapsus. 50, 1. 46, 2 schreibt Hilarus selbst: Omnibus derelictis exinde
discessi per incognita et invia loca Bomam veniens. Mommsen a. O.
Liber. a. O. Theophan 5941.
265, 1. Epist. imper. 99, 9: ducitur in exüiwm Flavicmus et
apud Epipam, quae est civitas Lydiae, seit superveniente seit i7ige$ta
morte defunctus est. Diese sehr gut unterrichtete Quelle weiß also
nichts davon, daß Flavian an den Mißhandlungen, die er auf dem
Concil erlitten hatte, gestorben sei. Vgl. Nau, Nestorius S. 316.
Mommsen, Chron. min. I S. 481, 1358. II S. 83, 449. 2. a. O. Liber.
a. O. Theophan. a. O.
4. Die Verhandlungen gegen Domnos und Theodoret sind jetzt
durch eine syrische Übersetzung vollständig bekannt geworden. Ah-
handl. d. Kgl. Gesellsch. d. Wissensch. zu Göttingen XV 1. 1917
S. 85. 115. Vgl. Theodor, epist. 113. 145. 147. Theophan. 5941.
Nau, Nestorius S. 304. 305. Epist. imper. 99, 9 und sonst.
8. Leo epist. 95, 2. Theophan. 5941 : t) Xnctgixij xat Tragäro-
14. Der monophysitische Streit. 457
12. Leo epist. 44. 1. 45, 2.
2u. Leo epist. 44, 1 : in ipso autem iudicio hon onmes, qui con-
miemrit, interfnisse cognorimus: mm alios reiectos, alios didicimm
intromissos, qui pro sttpradicti sacerdotis arbitrio impiis subscriptionibits
captivas manus dederent et nociturum statin' sno scirent, nisi imperata
fecissent. 44, 3: superati minis atqnc iniuriis a veritatis tramiie deviarunt.
29. Mansi VI 8. 585 a: n)S[do$ uräxrcov 8/J.cov avvayaycor xai
bvraoreiar eavico Öiä /Qijf.idrojr aogtad/tevog. Vgl. 828 d. 985 »1.
266, 5. Die Bischöfe behaupteten, durch die Drohung mit Sol-
daten zur Unterschrift gezwungen zu sein (Mansi VI S. 625 b. 828 c.
832b. Leo epist. 47, 1. 58. Thcophan. 5941. Mommsen, Chron.
min. I S. 480, 1358). Daß Militär vor der Kirche aufgestellt war
und zeitweilig auch in sie eindrang, ist sehr wahrscheinlich, weil
die frommen Väter bei ihren Verhandlungen oft genug handgreif-
lich wurden und der Kaiser zum Aufrechterhalten der Ordnung
drastische Mittel für nötig halten mochte. Doch daß Dioscorus
dies als Zwangsmittel gegen diejenigen angewandt habe, die ihre
Unterschriften verweigerten, bezeichnet er selbst als Lüge (Mansi VI
S. 832a. c), uud wir haben um so weniger Grund, ihm hierin zu
mißtrauen, als schon allein die Anwesenheit der Soldaten, auch ohne
daß der Vorsitzende sie mißbrauchte, auf die Dissentierenden ein-
wirken konnte. Jedenfalls haben weder Leo noch Eusebius sich dem
Kaiser gegenüber auf die Drohung mit dem Militär berufen, offenbar
weil dieser sicli durch den Führer desselben über die Art seiner Ver-
wendung unterrichten konnte und in dieser nichts Unrechtmäßiges
erblickt hätte.
16. Mansi VI S. 625a. b. 637 d.
30. Mansi VI S. »88 a.
267,9. Mansi VHS. 68. VI673e. 691a. Liber. brev. 12 = Migne
L. 68 S. 1005. Theoj'han. 5941.
16. Nau, Nestorius S. 316: 11 et/n't tirc et bousetde.
21. Mansi V1J S. 495.
24. Leo epist. 43. 44 = Migne L. 54 S. 821 = Mansi Vi S. 7.
25. Leo epist. 55, 1.
27. Leo epist. 56 : rolg Qt'j/xaot ovra-noov rä Ödxgva eis xoi-
vcorlav jcSv iditor &yijvo)v xai tag ^/neregag oificoyäg i&xaleiro. 58 :
6cä T/jv naQei'Tifte/ifj'rjr tov ozevayfiov Xvmp' tt)v iavrov imdvfiiar
oxsöov Öiä gtjfiätcor ÖtjXovv ovx fj&vraxo ' vsvixi]xev ö/ueos xo oxaüijgor
tov (pQorrjfiajo; tov teoeojg hntoyü*' oXiyov rot däxova. Theophan. 5941.
30. Leo epist. 55—58 = Migne L. 54 S. 858 = Mansi VI S. 49.
31. Leo epist 62—64 = Migne L. 54 S. 876 = Mansi Vi S. 67.
458 VII. Die Auflösung des Reiches.
34. Leo epist. 67. 97.
268, 5. Leo epist. 69. 70. 71.
9. Leo epist. 53.
21. Nau, Nestorius S. 300.
24. Leo epist. 60, 1 an Pulcheria : gaudere im plwrimum et exitl-
tare in domino pietatis tuae scripta fecerunt, quibus evidenter ostendüur,
quantum caiholicam diligas fulem ti quantum haereticum detestariserrore»'.
29. Prise, frg. 7. 8 = Fragm. hist. Graec. IV S. 76. 80.
269, 2. Prise, frg. 12. 13 = Fragm. hist. Graee. IV S. 97.
16. Theodor, leet. II 64 = Migne G. 86 S. 213. Theophan. 5942.
Chron. Pasch. 450. Mommsen, Chron. min. II S. 25, 146. 83. 450, 1.
185. 450, 1. Euagr. h. e. I 22.
21. Mommsen, Chron. min. II S. 81, 444, 2. 83, 449, 1.
24. Prise, frg. 15. Als Attila die Hälfte dos Reiches von Valen-
tinian III. als Erbteil der Honoria fordert, erhält er die Antwort:
oxi]nzgor ds avxfj [irj$ oqpsiXsoftai' ov yag \)r]X.Eto}v, aXX1 äggsvcov r\
zijg 'Poj/tiaYx)jg ßaaiXei'ag ägyrj.
270, 2. Theophan. 5942. Euagr. h. e. 11 1. Chron. Pasch. 450.
Mommsen, Chron. min. II S. 25, 147. 83, 450, 2. 185, 450, 2. 3. I S.
481, 1361. Prise, frg. 15. Theod. lect. I 1.
4. Procop. hell. Vand. I 4,7: 6 de zcöv unoggrjzojv'Aoxagi sojtj
xoiviovog elvcu ■ Öofisozixov ds zovzov zfj orpszsga yXwooj] xaXovai 'Pro-
fiuloi. Theophan. 5943: ngooxoXXäzat Agdaßovgüo xai "Aonagi zolg
ozgazijyotg AgeiavoTg ovair, xai xottfoag nag' avxoig is ygövovg y.ai
Sousoztxog avzcöv ysyovwg xazrtX&e psiä zoc "Aorzagog st; 'A(pQinrfv.
Euagr. h. e. II 1.
9. Theophan. 5942 läßt Pulcheria sagen : bog /.ioi Xöyov, ozi
ffvXäzzeig zi]r nagdsvtav fiov, i}v zw üsä äre&ifinv, xai dvayogsva>
os ßaoiXsa. Euagr. II 1 : fjv xai socoxicazo fisv co? ßactXi'da ' ov /.tr/v
tyvto äst'jraidog Sxsi'vqg fisygi yr/geog fisivdotjg.
13. Mommsen, Chron. min. II S. 66, 399, 2:
14. Theod. lect. I 1.
15. Mommsen, Chron. min. 11 S. 83, 450, 2.
16. Euagr. II 1. Mommsen, Chron. min. I S. 481, 1361. II S. 25,
147. Theophan. 5942.
18. Chron. Pasch. 450. Theod. lect. 1 1. Mommsen, Chron. min. I
S. 481, 1361. II S. 83, 450, 3. 185, 450,2. Theophan. 5943. loh. Ant.
frg. 194.
22. Leo epist. 73 = Migne L. 54 S. 900 = Mansi VI S. 93.
27. Leo epist. 43- 45. 54-57. 59. 69. 70. 94. 95, 1.
271, 3. Leo epist. 74. 75 = Migne L. 54 S. 599 = Mansi VI 95.
15. Das Reich des Attila. 459
4. Leo epist. 76: dio zeig evXafsoiäzovg ärdgag, ovg ngog ztjv
jj/xsxigav svaeßsiav ne^rofirper fj o>) ayiörr/g f/decog xai coc ixQfjv Äoyio-
/«(£> rfdsl imefiEh'üttEß'a. 79, 2.
10. Leo epist. 77; vgl. 79, 2. 83, 1. 85, 1. 87. 88, 3. 91.
18. Leo epist. 79, 2. 80, 2. 81. 82, 2. 83, 1.
272, 1. Mansi VI S. 929 c: Elias episcopus Hadrianopolis Asim
definiens subscripsi per Bomanum episcopum Myrorum, eo quod nesciam
litteras. Entsprechend 931 b. Zweifelhaft sind die beiden Unterschriften
S. 933 a: Eulogius presbyter hortatu Uranii episcopi Himerorvm pro-
vineiae Osroenae Syriae subscripsi pro eo definimte cum synodo. 933 b:
Calosirius episcopus Arsinoitensis definiens subscripsi per Eliam primttn
diaconum menm.
9. Leo epist. 83, 2: synodum vero fieri, ut meminit dementia vestra,
etiam ipsi poposeimus. sed sacerdotes provinciarum omni um congregari
praesentis temporis necessitas nulla ratione permittit, guoniam illae provm-
ciae, de quibus maxime sunt evocandi, inquietatae belb ab ecclesiis suis eos
tum patiuntur abscedere. unäe opportuniori tempori propitiante domino,
cum firmior fucrit restituta seeuritas, iubeat vestra dementia reservari.
Vgl. 89. 1. 90, 1. 94. 95, 1.
14. Leo epist. 83, 2. 84, 1. 3. 85, 1.
19. Leo epist. 84, 3 = Migne L. 54 8. 921 = Mansi VI S. 117.
273, 10. Mansi VI S. 552. 553 = Haenel, Corpus legum S. 251.
Vgl. Mansi VI S. 557. Leo epist. 92. 93. 95. .
17. Mansi VI 8. 557. 560.
22. Mansi VI S. 564. VII S. 313.
24. Mansi VII S. 117. 128.
275, 5. Mansi VI 936c: Jiüvreg Ea<paXrjpev, nävzfg avyyvco/xtje
äsioj&dj/nsv. 637 c. 640 a. 936 b und sonst.
6. Leo epist. 95, 3. 4.
18. Protestantische Lealencyklopädie XIII3 8. 376.
276,26. Leo epist. 162, 3: qumnvis ergo multum per oninia de
pietatis vestrae cordc confidam et per inhabitantem in vöbis spiritum dei
satis vos instruetos esse perspiciam, ne fidei. vestrae üttus possit error
iUudere e. q. s.
280, 10. Amin. XXXI 2, 7: aguutur autem mala severitate regali,
seil tumultuario primatum duetu contenti perrumpunt quidquid ineiderit.
16. Bd. V 8. 274.
23. Anini. XXXI 2, 11: auri cupidine immensa flagrantes.
26. C. Benjamin, De Iustiniani aetate quaestiones militares. Ber-
lin 1*92, S. 32—34.
460 VII. Die Auflösung des Reiches.
31. Mommson, Chron. min. I S. 650, 84 : Rufinua — inierficitur,
Chunorum, quo fulciebniur, proesidio supemto.
32. Zosim. V 34, 1 : o'i SzeXiyoni ^gooeÖgevorrsg hvyov Ovvvoi.
281, 3. Olymp, frg. 18 = Fragm. hist. Graec. IV S. 61 : 8n
dtaXa/ußdvet tteqI Aordtov xal nsgi xtov Ovvvojv xal tieqi ralr Qijyoir
avzcöv zfjg evqpveardzrjg zo^eiag.
13. Olymp, a. 0. : Xagdrotv 6 rcov gnycör ngtozog. Vgl. Prise,
frg. 8 S. 90: Baoix xal KovqoIx — ävdoag tcov ßaadsuov 2xvfio)>>
xal tioXXov jrXi'jOoi'g ägxovzag.
30. Zosim. V 22, 1 : Ovkbi)g 6h 6 zijv Ovvrcov s'xtov xaz' extl-
%'ovg zovg XQÖrovg Tjysftovlar. Sozom. IX 5, 1 : OvXdig 6 fjyov(j.svog
tw)' nsgl tov "Ioiqov ßagßdQoyy.
84. Sozom. IX 5, 5. Cod. Theod. V 6, 8 : Scyras barbaram
nationem maximis Hunnorum, quibus sc cemiunxerant, copiis fusis im-
perio nostro subegimus.
282, 5. Iord. Get. 35, 180: Attüa patre genitus Munäzueo, cuius
fuere germani Octa/r d Boas, q\ä ante Attilam regnum ienuisse narran-
tur, quamvis nou omniuo cunctoritm quorum ipse.
13. Prise, frg. 1 = Fragm. hist. Graec. rV S. 71.
288, 4. Prise, a. 0. Die Jahreszahl 434 für den Tod des Ruas
beruht zwar nur auf dem sehr unsicheren Zeugnis der gallischen Chronik
(Mommsen, Chron. min. I S. 660, 116; vgl. 661, 589). Doch wird es
dadurch bestätigt, daß Socrat. VII 43, 3 ihn erst nach der Bischofs-
weihe des Proculus (VII 40) erzählt, die im April 434 stattfand.
Seeck, Regesten S. 363.
9. Socrat. VII 43, 2. 3. Theodor, h. e. V 37. 4.
13. Socrat. VII 43, 5—7.
18. Prise, a. O. Iord. Get. 35, 180. 49, 257. Theophan. 5942.
Mommsen, Chron. min. I S. 480, 1353. 660, 116. II S. 81, 442, 2.
284, 10. Iord. Get. 35, 181 : Bleda — gm magnae parti regnabat
Hunnorum. Mommsen, Chron. min. I S. 480, 1353 : Aitüa rex Hun-
norum Bleditm fratrem et cemsortem in regno sunt» periinit entsque
pnpulos sibi purere compeUit.
13. Daß Bleda und Attila zusammenhausten, dürfte wohl un-
richtig sein, da später eine Witwe des Bleda in einem Dorfe lebte,
das mehrere Tagereisen von der Residenz des Attila entfernt ist. Prise,
frg. 8 S. 84.
14. Prise, frg. 1. Mommsen, Chron. min. II S. 81, 442, 2.
15. Mommsen, Chron. min. I S. 660, 116: Rugila rex Ghu-
norum, cum quo pax firma-ta, moritur, cui Bleda succedit. Wenn hier
Bleda allein als Nachfolger des Ruas genannt wird und in der Chronik
15. Das Reich de* Attila. 461
de6 Marcellinus sein Name dem des Attila voransteht iMommsen II
S. 81, 442, 2), darf man daraus wohl auf einen gewissen Vorrang
seinem Bruder gegenüber schließen. Daß er der ältere war, sagt
Theophan. 5942 ausdrücklich.
16. Mommscn, Chron. min. I S. 660, 131 : BkAa Chuvorum rex
Attüae frairis fraudc percutitur, cui ipse succedit. Dies setzt die gal-
lische Chronik, der wir hier folgen, in das Jahr 446, Marcellinus 445,
Prosper 444 (Mommsen II S. 81, 445, 1. I S. 480, 1353). Die Da-
tierung ist also unsicher.
20. Prise, frg. 1 : noXs/aov ngög Sogöoyovg avrsoTTJaarzo.
31. Prise, frg. 8 S. 90 : xwv ev t(f> Qxsavrö vtjocov ägxsiv.
33. Prise, a. 0. : scpdfisvov 8s xqos zolg ?ragovot nXsiövwv xai
ixi /nettov avi-orza zr/v agxijv, XUI & üsgaag amevai ßovXta&ai. Als
Völker, die dem Attila Untertan waren, werden genannt: Ostgothen,
Gepiden, Eugier, Sueben, Alanen, Heruler (Icrd. Get. 50, 201), Mar-
comannen, Quaden, Turcilingen (Paul. hist. Rom. XIV 2), Gelonen,
Scyren, Bellonoten, Neuren, Bastarner, Toringer, Bructerer, Franken.
Alamannen, Burgunder (Apoll. Sid. carm. VII 321), Acatiziren (Prise,
frg. 8 S. 82), Alpidzurcn, Amilzuren, Itimaren, Tonosuren, Boisker,
Sorosger (Prise, frg. 1. Iord. Get. 24, 126), Ultzinzuren, Angisciren,
Bittuguren, Bardoren (Iord. Get. 53, 272). Die letzten elf werden ver-
schiedene Stämme der Hunnen sein.
285, 1. Prise, frg. 7 : ztjv ngog zco 2ua> 7iozai.i<p Tlaiovoiv %<ogav
t(ö ßagßägco xaxa zag 'Aeziov oxgaxi]yov xöiv foneglcov 'Pco/iaiaiv ow-
O-r/xag vjiaxoüovoav. Vgl. zu S. 115, 2.
3. Prise, frg. 7 = Fragm. hist. Graec. IV S. 76.
7. Prise, frg. 8 S. 79 : ßovXo/nsi'ov cog ixi frrjgav 'ArzrjXa diaßaireii'
kg xr/v 'Pcofiaioov yrjv.
8. Prise, frg. 14 : drayrngslv 8s xai xijg reo "Io7ga> SgiCo^isvfjg
'Pco/*alcov yfjg.
19. Prise, frg. 8 S. 92.
25. Prise, a. O. : zo 8s avxov sx7uo\xa IgvXtvov rjv. Xtzrj 8s avzqi xai
r\ iodrjg szvyxavsv ovaa, fi?]8kv zcöv äXXayr nXr\v xov xa&aga elvai 8ia~
fpvXäzxovoa.
286, 1. Prise, frg. 2 = Fragm. hist. Graoc. IV S. 72.
5. Prise, frg. 8 S. 84. 89.
13. Prise, frg. 1. 5. 8 S. 93.
20. Prise, frg. 5 S. 74. Theophan. 5942.
26. Prise, frg. 6 : 6 yäg ig xrjv 'Pw^aicor a(fog<ov <pi.Xoziuiav,
fjv ijzoiovvzo svXaßsiq xov pirj nagaßaüfjvai zag anov8äg, 8'aovg x<üv
inixrfislwv sv noisiv ißovXsro, snei-ins nag' avxovg ahlag ze ävanXdrroiv
462 VII. Die Auflösung des Reiches.
xai ngocpdoeig etpevQiattOiv xsrdg. frg. 8 S. 80: atptttofievov 8k ueyiozcov
Tev$s<f&ai dcoQeöir.
32. Prise, frg. 8. 12. 13. 14 S. 93. 97. 98.
34. Prise, frg. 8 S. 94 : xavxa de 6 'AtzqXas eveziXlero vjxooyo-
(asvov Koivoxavxiov yorftiaxa dcöosiv, ei xCuv £ajt%ovxan> avxqi jiaqa 'Pco-
/taioig xaxsyyvrjdelr) yvvt).
287, 3. Prise, frg. 7 S. 77 : änsltjkv&ota yag, üaneg xai xovg
aXXovg, Jio).v7iQ(iyuorr)oai xov AxxrjXar, xlg xe avzrp dcoQSa xai onöoa
Tcanb. 'PcDfiaicor didozai yqr'niaxa.
7. Prise, frg. 8 S. 86. 87.
11. Prise, frg. 5 S. 74.
13. Suid. s. v. xögvxog. Sxt AxxrjXag MsSidXavor TioXvdv&gojnor
evQwv jxöXiv, ojg eibev er )'Qa<pfj xovg 'Pcoftat'cov ßaoiXstg kni yovoxöv
&q6vcov xa&tjjUEvovg, Sxv&ag 6h ngb xcöv avxöjv jioöüv, exeXevgev avxov
ftsv CcoygacpsTv im ddv.ov. xovg de 'Pojfxaloov ßaoiXeTg xogvxovg yiigetv
$7ti xcör w/ueov xai ygioor yieiv sxgb xojv ixoboiv avxov.
22. Prise, frg. 8 S. 83 : ovjieq e&vovs ßaotXsa xov jxQsoßvxeoov
t(äv naibojv xaxaoxyoat ßovXö/xevog. 89 : l£ rjg avxqi xaideg iysyoveaar
rgeig, cor 6 TigeoßvxEgog ygys xöjv Axaxi'gojv xai xa>v XoiTt&r iOioyr
veiio/Asvcov xr\v ngbg xbv TLövxov Sxvdixr)v.
23. Prise, frg. 8 S. 82 : noXXxov xaxa cpvXa xai yivn dgyovxcov
xov s&vovg. Iord. Rom. 331 : Hunnorum rex Attila iunetis secum Ge-
pidas cum Ardarico Golhosque cum Valamir diversasque alias natioms
suis cum regibus. Get. 38, 199—201. 48, 246. 253. 50, 259.
26. Iord. Get. 52, 268 : cojitigit ergo, ut Attilae fäii contra Gothos
quasi desertores dominationis suae, velut fugucia maneipia requirentes,
venirent. Prise, frg. 8 S. 81 : xovg oqpexigovg ÜEgdnovxag. Vgl. frg. 12.
30. Feldzüge des Attila gegen die hunnischen Völkerschaften
der Sorosger (Prise, frg. 1 S. 72), der Acatiziren (Prise, frg. 8 S. 82. 83).
Vgl. Prise, frg. 5 S. 75 : xöiv ßaoiXixöiv Sxv&cöv, o? vjxo AxxrjXa xdx-
zso&at ävnvdfievot naga 'Pcotua(ovg dcpixovxo.
288, 2. Prise, frg. 8 S. 95.
7. Prise, frg. 8 S. 92: avxbg yäg efievev doxsiKprjg xai xo sidog
dfiExäiOEiixog, xai o'vbsv ovxs Xsycov ovxs noiöjv ysXcoxog eyd/nsrov itpaivexo.
8. Iord. Get. 35, 182 : forma brevis, lato pectore, capite grandiore,
minutis oculis, rarus barba, canis aspersus, sono nasu, teter cohre, ori-
genis suae signa restituens.
10. Iord. a. O. : bettorum quidem amator, sed ipse manu temper ans.
16. Prise, frg. 8 S. 89 : ngofjEt bs xov otxrjiiaxog ßabi£cov ooßa-
gö>g, ijjde xdxsT negißXsnöuevog. Iord. a. O. : erat namque Sliperbvs hl-
15. Das Reich des Attila. 463
cessu, huc atq>ie Ulm circumferens oaüos, ut elati potentia ipso quoqiie
motu corporis opp/areret.
19. Prise, frg. 8 S. 83.
32. Prise, frg. 7 S. 77 : ix Stado/rjg yäo xazä grjxag fjitF.gag sxao-
zov avzaiv elsye fts&' ojzXmv (pvXäxxEiv xov 'AxvqXav.
289, 3. Prise, frg. 8 S. 85. 89. 91.
5. Prise, frg. 8 S. 83 : xXsioxag fiev eycov yafiEidg.
6. Die Schilderung des Gastmahls bei Attila: Prise, frg. 8 S. 91 ff.
290, 18. Prise, frg. 8 S. 90 : zo XQV0^0V xoui^so&ai nag avx&v
zTjg ag~iag k'vsxa. — >/»' he r) ä^la — ozgazijyov 'Pco^aicjv, ys %äocv 6
'Axzt)Xag Tiaoä ßaöikecog iöfdsxzo zov zoTg ozgazTjyoTg ^opr/you/iierov rag
ovi'zd^eig ix^sjxneoüai.
20. Prise, frg. 7 S. 76 : riQeaßsig 8k exeXevoe ngog avzov aqptx-
veioftai zovg jieqi rü>v afi'pißoXwv diaXs^ofxsvovg, ov x<x>v Imxvyövxuiv,
dXJ.ä tlov vnaxtxwv ärÖgcör zovg fieyiozovg. Vgl. frg. 8. 13 S. 78. 82. 91. 97.
22. Prise, frg. 8 S. 79—81. Cassiod. var. I 4, 11.
26. Prise, frg. 8 S. 80. 82. 95.
29. Prise, frg. 12 = Fragin. hist. Graec. IV S. 97.
291, 5. Prise, frg. 6: ol ök jzavzl vnrjxovov sjtizäyfiazi xai 8eo-
nözov rjyovvzo zo ngöozayfia, otzeq äv ixsTvog na.QaxEXEvoai,ro. frg. 5
S. 74: Jiäv mi'zay/to, xo.insq ov yaXEnbv, xv%bTv xrjg s'iQrjv^g eotcov-
öaxozsg f]Ofih't£or.
11. Gleich nach der Thronbesteigung des Attila und Bleda
erzählt Prise, frg. 1 S. 72 : ol Ök jzeqI AxxrjXav xaX BXrjSav xtjv eIqi)-
vr\v Tigog ePco/j.aiovg fte(.ievoi dis^fjeaav zä er zfj Hxv&txfi e&v)] %eiqov-
fisvoi xal noXs/nov ngog Sogöoyov; ovvEozrjoavzo.
15. Prise, frg. 1 S. 72: stvai ök xal zag navrjyvQSig loovoftovg
xal äxivdvvovg 'Pa>/.iaioig xe xal Ovrvoig.
20. Prise, frg. 2 = Fragm. hist. Graec. IV S. 72.
31. Prise, frg. 3: ol äfitpi zä ßaaiXsia ovdafioig zovg Tiagä oq>äg
xaxatpvyövxag exSojoeiv etpaoav, äXXa ovv ixslvoig xov jzöXe/^ov vno-
otqoeo&ai. Wenn man mit ihnen den Krieg führen wollte, so ergibt
sich daraus, daß es Offiziere oder Soldaten des kaiserlichen Heeres
waren.
33. Anagastes, der Sohn des Arnegisclus (Prise, frg. 38. loh.
Ant. frg. 206 = Fragm. hist. Graec. IV S. 108. 617), wird xov Sxv-
&Mov yh'ovg genannt (loh. Ant. frg. 205) Doch zeigen die germa-
nischen Namensformen von Vater und Sohn, daß sie keine Hunnen
waren (M. Schönfeld, Wörterbuch der altgermaniscLen Personen- und
Völkernamen S. 19. 29). Sie dürften also wohl zu den Ostgothen
gehört haben, die damals dem Attila Untertan waren.
464 VII. Dio Auflösung des Reiches.
292, 5. Prise, fr.a\ 2. Mommsen, Chron. min. II S. 80, 441.
26. Mommsen a. 0.: Johannes nabkme Vawiabus magisterque
müiHae ArnigiscU fremde in Thracia imteremphts est. loh. Ant. frg. 206.
34. Prise, frg. 3 = Fragm. hist. Graee. IV S. 73.
293,8. Prise, frg. 5 S. 74: coare ui] . uövor Zxidaig, tü.Xa yäg
xai rolg .'.oixolg ßaoßdootg roTg szagoixovoiv trjv 'Pcofialcov vxaxoveiv
elg (pögov äiiaycoyjjv.
12. Prise, frg. 3. 8 S. 73. 78. 93. Mommsen. Chron. min. II S. 80,
441, 3. 442, 2. I S. 660, 130. Theophan. 5942, der diesen Krieg mit
dem des Jahres 447 zusammenwirft.
27. Prise, frg. 4. Cassiod. var. I 4, 11.
30. Cassiod. a. O. Prise, frg. 8 S. 81 : cLtö w»v KzQxiMovog
■/q6v<x>v, (ig rh/*i]QSVoe nag' avtcö TiaT; wv 'Airiov zov ir xfj i<3JieQ<£
'Pcouaimr ozgarnyov.
294, 4. Iord. Get. 35, 180. 181. Mommsen, Chron. min. I S. 480,
1353. 481, 1364. 660, 131. II S. 81, 445, 1. Theophan. 5942.
6. Mommsen II S. 82, 447, 2 : ingens bellum et priore maias per
Attilam regem nostris inflictum paene totam Europam excisis inmsisque
civüabibus atque castdlis conrasit. I S. 662. 132: novo, iterum Orienti
consurgit ruina, qua septuaginta tum minus civitates Ghutwrum deprae-
datione rastatae, cum nulla ah Occidental ibtts ferrentw aurüki.
10. Mommsen II S. 82,446: his eonsulibus magna fames Con-
stantinopolim invasit, pestisque ilico subseeuta. 447: fames et aenm
pestifer odor midta milia hominum iumentorumque delecit.
11. Mommsen II S. 82, 447, 1.
16. Mommsen II S. 82,447, 3: eodem anno urbis augustae mar/
olim terrae motu conlapsi intra tres menses Constantino praefecto prae-
torio operam dante reaedißcati sunt. Constantinus nimmt als ex prae-
fectis praetorio im Jahr 451 am Concil von Chalcedo teil. Mansi VI
S. 940b. VII S. 129 a.
19. Prise, frg. 5 — Fragm. hist. Graee. IV 8. 74.
28. Iord. Rom. 331: contra quem Arnegisdus magister militum
Mysiae egressus a Marcianopolim fortiter dimicarit, eqtioque sub se deci-
dente praeventus est, et. nee sie quiescens beUare, occisus est. Mommsen,
Chron. min. II S. 82, 447, 5: Arnegisclus magister militiae in ripense
Dada iuxta Utum amnem ab Attila rege virditcr pugnans plurimis
hostium inleremptis occisus est. Vgl. Theophan. 5942. Chron. Pasch. 447.
30. Mommsen II S. 82, 447 : im rovrcov t&v vx&icov Magxia-
voi'noXig naQeXrjcprhj .
31. Mommsen a. 0.: Atiila rex usque ad Thermopolim mfes&us
advenü.
15. Das Reich des Attila. 465
32. Mommsen I S. 662, 132: septuaginta non minus civitatis
Chufiorum depraedatione vastatae. Theophan. 5942: $iXiitnoimoXiv xal
'AgxadiovjzoXiv xal Kcovazavziuv xal szega nXelaza noXia^iaza xaza-
ozgeytd/Lievog. — jzäoav nöXiv xal cpgovgia dovXoi'</usvog n%r\v Aögtavov-
TiöXtiog xal ' HgaxXsiag zijg jzozs Tleiglv&ov xXtj&siorjg.
34. Theophan. 5942: xgorjXßsv'AzziXag xal /iiixQt daXdöorjg exa-
zigag. zr^g ze zov Uörzov xal zijg xgog KalXiTzolsi xal 2i]oz<ö XEjiy-
fiev?jg, — tooze xal slg xov A&vgav avzbv q?govgtot> sXfieiv. Athyras lag
in der nächsten Nähe von Constantinopel. Pauly-Wissowa II S. 2ü74.
295, 2. Prise, frg. 5 : /uszä zijv Iv Xeggovrjoay fid%r]r.
7. Prise, a. 0. Theophan. 5942.
18. Prise, frg. 5—8.
21. Prise, frg. 8. 12 = Fragm. hist, Graec. IV S. 79-81. 97.
26. Iord. Get. 35, 183. Prise, frg. 8 S. 91 .
296, 8. Prise, frg. 8 S. 90. 91.
27. Prise, frg. 8 S. 80: Krovozdvxiov, ov 'lzaXid>zr)v ovza vjio-
yga<pia Azztj/.a ajtzaxdXxsi 'Aeziog. Vgl. S. 84.
29. Prise, frg. 8. 11 S. 92. 96. Snid. s. v. Zegxcov.
31. Mommsen, Chron. min. I S. 475, 1326: bellum adversum
Gothos Chinas auxiliatdibus geritur. S. 476, 1335: Litorius, qui seeunda
ab Aetio patricio potistate (Jhunis auxüiaribus praeerat. Iord. Get. 34,
176. 177. Apoll. Sid. carm. VII 246. 344. Mommsen I S. 475, 1322.
II S. 23, 116.
32. Mommsen, Chron. min. I S. 662, 132; vgl. zu S. 294, 6.
297, 2. Prise, frg. 8 = Fragm. hist. Graec. IV S. 84. 89.
13. Sozom. IX 1, 3. 4. 3, 2. Theodor, h. e. V 36, 4. Theophan.
5901. 5921. 5942. Euagr. h. e. II 1.
20. Sozom. IX 16, 2: rdXXa TJXaxioia — noXi-v .ioiov/uev?] Xöyov
zijg Ogyoxslag xal to5>' ixxX^Otwv.
23. Olympiod. frg. 34: elza xal nalg avxolg zixzszai, rjv 6vo-
udCovaif 'OvajQiav , xal szsgog .tdXiv, a> xXrjoiv sdsvzo OvaXevziviavog .
Da die Vermählung des Placidia am 1. Januar 417, die Geburt ihres
Sohnes am 2. Juli 419 stattfand, kann seine Schwester nicht mehr
als ein Jahr älter gewesen sein als er. Ihr voller Name hei Dessau
818 = CIL XI 276. Cohen, M<*dailles imperiales VU12 S. 219.
28. Wenn Honoria keine Frühgeburt war, kann sie nicht vor
dem Oktober 417 geboren sein, war also bei der Vermählung ihres
Bruders am 29. Oktober 437 nicht über zwanzig Jahre alt. Die In-
schriften aber (Dessau 817. 818), die sie schon Augusta nennen, sind
vor dieser Vermählung gesetzt, da sie Placidia, Honoria und Valen-
tinian, aber noch nicht dessen junge Gattin aufführen.
S vi A 30
466 VII. Die Auflösung des Reiches.
30. Suid. s. v. 'Ovwfjia. ijzcg xal avzi) zä>v ßaaiXixwv eiyezo
axrjnTQcov. loh. Ant. frg. 199, 2. Auch daß Münzen auf ihren Namen
geprägt wurden (Cohen, Medailles imperiales VIII2 S. 219), ist ein
Beweis für ihre Mitregentschaft.
31. Iord. Rom. 328: Sonor ia dum ad aulae decus virgimtatem
suam cogeretur custodire. Get. 42, 224.
32. Von Honoria gibt es eine Münze mit vot. XX midt. XXX
(Cohen S. 220). Sie muß also bei den Vicennalien ihres Bruders, die
dieser nur am 23. Oktober 443 oder 444 feiern konnte, noch ihre
Stellung behauptet haben. Wenn Mommsen, Chron. min. II S. 79
ihre Verbannung vom ravennatischen Hofe in das Jahr 434 setzt,
kann dies nicht richtig sein.
298, 1. Mommsen a. 0.: Honoria Vakntiniani imperatoris soror
ab Eugen io proeuratore suo stuprata cuncepit pcäatioque expulsa Theo-
dosio principi de Italia transmissa Attäanem contra occidentakm rem-
publicam concitabat. Iord. Rom. 328. Suid. s. v. 'Ovaygla. Eiyevlo> de
Zivi zi]v sTzifisXftav zojv avzijg e%ovzi TZQayfidzwv Sp.co ig X.ddgiov eq%o-
fievv Xi^og' xal inl reo dfxaQziftiazi anjoedi] fier ixelvog, »/ de zwv
ßaaiXeiwv i^ijXd&t]. loh. Ant. frg. 199, 2.
8. loh. Ant. a. 0. : EqxovXmvw xareyyväzai, ävdgi imazixw xal
zqöjzcüv ev eyovzi, wg (X.fjze szqog ßaoiXeiav (.irjze Jigog vewzeQiOfxov
vnozo7zeTo&ai. De Rossi, Inscr. christ. urb. Rom. I 757. Der Titel
vjzazixög scheint dem Herculanus zu früh gegeben zu sein, da er erst
452 das Consulat bekleidete. Doch ist es nicht unmöglich, daß er
schon vorher die Würde eines Consularis empfangen hatte.
24. loh. Ant. a. 0. Prise, frg. 16. Iord. Rom. 328. Get. 42, 224.
Mommsen, Chron. min. II S. 79, 434.
28. loh. Ant. frg. 199, 3: zavza Oeodöoiog fxe/nad)]xu>g imozeXXsi
zw Balevziviavi» zip' 'Ovoogiav exjze/.ijieiv zw 'AzzrjXa. xal 6 fisv avXXa-
ßwv zov 'Ydxtv&ov arzavza öit]oevv?]oe xal fiszä JzoXXovg zov ow/.iazog
alxiof-iovg zfjg xecpaXfjg dnozfiqftrjvai exeXevaev. 'OvcoQiar de zrjv
ddeX(pi)v BaXevzinavog zfj ^i)zqI öwqov edeoxe jioXXd alzijaa^evij avzr\v.
299, 6. Prise, frg. 15 = Fragm. bist. Graec. IV S. 98.
25. Prise, frg. 15. 16. Iord. Get. 42, 223. Mommsen, Chron.
min. I S. 662, 139. Theophan. 5943.
300, 27. Prise, frg. 8 S. 90 von Attila: naqelvai ydg avzcp
fidxi/iiov dvva/nv, t}v ovder eftvog vjzoozt'joezai.
301, 11. Mansi VI S. 560c vom September 451: xal ydo rot xazu
zo 'IX.Xvqi.x6v av/.ißeßnxoza xal elg zag i/nezegag dxodg iXrjXvMvai
mozevo/iiev a ziva, el xal zfj zov d-eov ßovXrjaet zfjg Jipooqxovotjg
zezv^nxer ixdixi)oeo)g, ö'fiwg tq zwv df]fioaiwv öqpeXog dnfjzei zr\v zi\g
15. Das Reich des Attila. 467
■fjuexiyac ya).rjv6t)jxog enl xo ' IkXvQtxbv arpi^iv. — trjv [iev sni xa
reeocuxega) sxaxoaxeiav xscog vjTSQeüei.is&a. S. 557 d: evxeo&ai de xaxa-
Sicboaxe vtieq xi'g rfjiexegag ßaatXeiag, ojote xai xovg jioke/a'ovg v<p'
rjfj.Tv yevio&at xai iljr ei<j>'in;v ßeßatw&rjrai xij; oixovfiEfijg.
30. Momuisen I S. 6(32, 133: Eudoxius arte medicm, pravi sed
exercUati ingenii, in baccmäa irf temporis mota delatus ad Chinins
eonfugit.
302, 1. Prise, frg. 16 = Pragm. hist. Graee. IV S. 98.
10. Apoll. Sid. carin. VII 325 nennt unter den Völkern, die
Attila gegen die Römer vereinigt hatte, auch Franken.
13. Iord. Get. 36, 184. 185. Prise, frg. 15.
303, 8. Mommsen, Chxon. min. I S. 475, 1324. 1326. 476, 1333.
1335. 660, 123. II S. 22, 107. 23, 110. 112. 116. 117. Apoll. Sid. carm.
VII 246. 298.
10. Mommsen I S. 476, 1335. II S. 23, 116. Apoll. Sid. carm.
VII 300. Salv. de gub. dei VII 10, 40 ff.
12. Mommsen I S. 477, 1338. 660, 123. II S. 23, 117. Iord.
Get. 34, 177.
13. Mommsen, Chron. min. 11 S. 24, 129. 134. 25, 140. 142.
26. Iord. Get. 36, 186: ad regem Vesegoiharum TJieoderiduw
dirigit scripta, hortans, ut a Bomanonnn societate discederet reeöleretque
proelia, qiuie paiilo ante contra eum fuerant concitata.
33. Prise, frg. 16.
304-, 4. Mit der Forderung des gallischen Reichsteils für sich
(Prise, a. 0. : naoa/cogeh' ds avxcö xov Balevxiviavöv xov rj/uioiwg xrjg
ßaodstag hsqovs) hängt es zusammen, daß Attila dem Valentinian
erklären läßt, er wolle nicht gegen ihn, sondern vielmehr zu seiner
Verteidigung nur gegen die Gothen kämpfen. Mommsen, Chron. min.
I S. 481, 1364: beUum, quod Gothis tantum se tnferre tamquam cnMos
Bomanae amicitiae denuntiabat. Iord. Get. 36, 185: asserens, se rei
publicae eins amicitias in nullo violare, sed contra Theodoridum Vese-
goiharum regem sibi esse certamen.
25. Mommsen, Chron. min. I S. 303. 489. 490. II S. 26, 148.
805, 1. Apoll. Sid. carm. VII 327:
et iam terrificis diffuderat Attila türm ix
in campos se, Belga, tuos. vix liquerat Alpes
Aetius, tenue et rar um sine milite ducens
robur in auxüiis.
3. Iord. Get. 36, 191: tanta patricii Aetii Providentia fuit, —
itt urulique bellatorilnis congregatis adversus ferocem et infinitam rmdti-
tudiuem non impar oecurrcret. hi enim adfuerunt auxiliares: Franci,
468 VII. P'e Auflösung des Reiches.
Sarmatae, Armoriciani, Liticiani, Burguwlioncs, Saxoiies, Ripari, Oli-
briones, quondam milites liomani, tunc vero iam in numero auxüiarivm
exquisiti, aliaeque nonnulli Celticac vel Germaniae nationes. Mommsen,
Chron. min. I S. 481, 1364.
7. Iord. Get. 37, 194. 195. 38, 197.
10. Apoll. Sid. carm. VII 333: propriis in sedibus hostem expec-
tare Getas.
13. Greg. Tur. II 6: Chuni a Pannoniis egressi.
16. Iord. Get. 35, 182: cuius exercitus quingentorum milium esse
numero ferebatur. Apoll. Sid. carm. VII 320—325.
23. Apoll. Sid. carm. VII 325: cecidit cito secta bipenni Hercynki,
in Untres et Rhenum texuit ahio.
33. Greg. Tur. II 6. Mommsen, Chron. min. II S. 26, 150.
306, 2. Mommsen a. 0.: plurimae civitates effraetae. I S. 481,
1364: cum transito RJieno saevissimos eim impebiis multae GaUicanae
urbes experirentur. Greg. Tur. II 7.
5. Apoll. Sid. carm. VII 336—356. Mommeeii 1 S. 481, 1364.
11. Vita S. Aniani 7. Greg. Tur. II 7. Apoll. Sid. epist. V1U
15, 1; vgl. VII 12, 3. Iord. Get. 37, 194. 195. Theophan. 5943.
Statt ,24. Juni" ist zu schreiben „14. Juni'.
26. Iord. Get. 38, 197. Mommsen, Chron. min. II S. 26, 150.
157, 1253.
27. Mommsen i S. 302: pugnatum est in quinto miliario de Trecas
loco nuncupaio Maurica. 663,615: Tricassis — loeo Mauriacos. Greg.
Tur. II 7: Mauriacum ca/mpum.
29. Iord. Get. 41,217: ab utrisque pariibus CLXV müia caesa
referuntur, exceptis quindecim milibus Gepidarum et Francorum, qui
ante congressionem publicam ■noctu sibi oceurrentes mutuis concidere.
vulneribus, Francis pro Romanorum, Gepidis pro Hunnorum parte
pugmntibus.
307, 6. Iord. Get. 37, 196 ff. Greg. Tur. II 7. Mommsen, Chron.
min. I S. 302. 481, 1364. 662, 139. 141. 663, 615. II S. 26, 150. 157,
1253. 185, 449. Apoll. Sid. carm. VII 347 ff. Procop. b. Vand. I 4, 24.
Cassiod. var. 111 1, 1. Theophan. 5943.
309, 11. Mommsen, Chron. min. II S. 26, 150. Iord. Get. 41, 217 ft'.
15. Iord. Get. 40, 210 ff.
310, 16. Iord. Get. 41, 215: Gothi Theodorita adhuc iusta sol-
ventes armis insonantüius regiam deferant maiestatem. Mommsen I S.302.
II S. 26, 152. 222, 450. 451.
19. Iord. Get. 36, 190.
22. Iord. Get. 41, 216. Greg. Tur. II 7. Mommsen I S. 302.
15. Das Reich des Attila. 469
311, 11. Iord. Get. 42. 219: quod saepe optaverat, cernens hostitm
sölatione per partes et q. s.
19. Mommsen, Chron. min. I S. 482, 1367: Atiila redintegraiis
viribus, quas in GaUia amiserat, ltaliam ingredi per Pannonias intendit,
nihil duce nostro Aetio secundum prioris belli opera prospiciente, ita ut
ne clusuris quidem Alpiam, quibits hostes prohiberi pokrant, uferet ar.
S. 662, 141: insperata in Galliis clade accepta furiatus Attila Baliam
petit, quam incvlae metu solo territi praesidio nudavere. 11 S. 26, 153.
185, 449.
31. Iord. Get. 42, 219-221. Procop. b. Vand. 1 4, 30—35.
Mommsen,< Chron. min. 1 S. 302, 568. 663, 617. II S. 84, 452, 3. 157,
1255. Paul. hist. Rom. XIV 9. 10. Greg. Tur. II 7.
312, 2. Paul. hist. Rom. XIV 11: plura praeterea eiusdem regtonis
casteüa inmanis hostis extinctis vel captivatis civibns succendit ac diruit,
Concordiam, Ältinum sive Patavium, vicinas Aquileiae eivitates Mim
instar demoliens solo coaequavit. exinde per universas Vcnetiarum urbes,
Jiocest Vicetiam Veronam Brixiam Pergmnmn sea reliquas niülo resistente
Hunni baccliantur. Iord. Get. 42, 222.
4. Paul. a. 0.: Mediolanium Ticinumque pari sorte diripiunt ab
igni tarnen abstinentes et ferro. Daß Mailand zwar eingenommen, aber
nicht zerstört wurde, beweist die Anekdote bei Suid. s. v. xöqvxos
und MebtöXavov (s. zu S. 287, 13). Mommsen, Chron. min. I S. 302,
568. Iord. Get. 42, 222.
10. Mommsen, Chron. min. II S. 26, 154: Huni, qai ltaliam
praedabantur, aliquantis etium cimtatibus inniptis, divinum partim
fanie, partim morlx) quodarn plagis caekstibus feriuntur, missis etiam
per Marcianum principem Aetio duce caeduntur auxiliis pariterque in
seditnis suis et caelestibus plagis et per Marcia/ni subiguntur exercütim.
Der hier genannte Aetius darf nicht mit dem Feldherrn des West-
reiches verwechselt werden, wie ich selbst es früher getan habe (Pauly-
Wissowa II S. 2247, 5). Er nahm 451 als Comes domesticorum et
stabuli am Concil von Chalcedo teil (Mansi VII S. 129) und bekleidete
454 im orientalischen Reichsteil das Consulat. De Rossi, lncr. christ-
urb. Rom. I p. XXXVI.
19. Paul. a. O.: deinde (d. h. nach der Einnahme von Ticinum,
s. oben) Aemiliae cimtatibus simulier expöliatis novissime eo loco, quo
Mincius fluvius in Padum infinit, castra metali sunt, übt Attila con-
sistens, dum, utram adiret Bomam an desisteret, animo fluctuaret —
repente tili legatio placidissima a Borna advcnit. Iord. Get. 42, 222. 223.
27. Mommsen, Chron. min. I S. 482, 1367: hoc schon speljus $ui<;
saperesse existimans, <m ah omni Itdtia cum impcratvre discederet.
470 VII. Die Auflösung des Reiches.
313, 4. Mommsen a. 0.: suscepit hoc negotium cum viro consulari
Avieno et viro praefectorio Trygetio beatissimm papa Ixo auxiUo dei
fretus.
6. Mommsen, Chron. min. I S. 474, 1321. 486. 497. III S. 458, 1.
10. Iord. Get. 42, 223. Paul. hist. Rom. XIV 12. Mommsen
I S. 482, 1367. LI S. 27, 154.
21. Iord. Get. 42, 222: sui eum, ut Priseus historicus refert, re-
moverunt, non urbi, cui invmici erant, consulentes, sed Alarici guonda/m
Vesegotharum regis obicientes exemplo, veriti regis sui fortunam, quin
iüe post fractam Hörnern non diu supervixerit, sedprotinus rebus humams
excessü. Paul. bist. Rom. XIV 11.
34. Iord. Get. 49. 254 ff. Mommsen, Chron. min. I S. 482. 1370.
663, 622. II S. 27, 154. 86, 454, 1. Theophan. 5946.
314, 10. Prise, frg. 8 = Fragm. hist. Graec. IV S. 93.
22. Iord. Get. 50, 259: inter successores Attilue de regno orkt
contentio est, et dum. inconsulti imperare cupiunt euneti, omnes sirnul
Imperium perdiderunt. — nam fili Attilae, quorum per licentiam Ubi-
dinis paene populus fuit, gentes sibi dividi aequa sorte poscebant, itt od
inakir familiae bcllicosi reges Cum popuh's mitterentur in softem. Momm-
sen, Chron. min. I S. 482, 1370: Attiki in sedibus suis mortuo magna
primum inter ßios ipsius certamina de optinendo regno exorta sunt,
deinde aliquot gentium, qxme Chunis parebant, defectus secuti causas et
occasiorm bellis dederunt, quibus ferocissimi popidi mutuis ineursibm
eontererentur. Theophan. 5946. 5977.
29. Iord. Get, 5, 260-263.
315, 1. Iord. Get. 53, 272. 373. Prise, frg. 36. 38. Euagr. h. e.
II 14.
4. Mommsen, Chron. min. II S. 90, 469; vgl. Prise, frg. 38.
7. Prise, frg. 36: Aeyyi£i% — nö/.sfiov 'Pcouaioig e.-raystv sßovlero,
o bt 'Hgvax ngog xarnnv äxnyöpeve rijv nuoaoxsvip', cög x&v yarä
X<ögav anayöruov avzov jioXeuwv.
8. Iord. Get. 5<\ 266- Herme quoq-uc iunior Attilae fdius cum
suis in extrewa minoris Scythiae sedes delegit. Emnetzur et Ultzindur
consanguinei eins in Dada ripensi Uto et Hisco Almoque potiti sunt,
iindtique Hunnorum passim proruentes tum se in Roman ia dediderunt,
e quibus nunc usque Sacromontisi et Fossatisii dieuvtur.
9. Iord. Get. 50, 263: religui vero germani eius eo (d. h. Ellac)
occiso fugantur iuxta litus Pontici maris, ubi prius Gothas sedisse
(kscripsimus.
13. Iord. Get. 50, 263: haec causa Ardarid regis Gepidar um felix
aff'uit diversis nationibus. qui Hunnorum regimini inriti famuldbantiur,
16. Maximus und Avitus. 471
— ceuieutesque multi per legatos suos ad solum Bomanum et a principe
tunc Marciano gratissime suscepti distribidas sedes, quas incölerent.
acceperunt.
318, 2. Merob. paneg. II 27 sagt in einem Gedicht, das zum
dritten Consulatsantritt des Aetius, also am 1. Januar 446, vorgetragen
werden sollte, von Geiserich:
nunc hostem exutus pactis propioribus arsit
Bomanam vincire fidem Latiosque parentes
adnumerare sibi sociamque intexere prolein.
Dies zeigt, daß die Vermählung des Hunerich mit Eudocia, die erst
um 462 zum Abschluß kam, schon 445 geplant wurde, als die Braut
etwa sechsjährig war. Pauly-Wissowa VI S. 912.
8. loh. int. frg. 201, 1 = Fragm. hist, Graec. IV S. 614. Momm-
sen, Chron. min. I S. 483, 1373. Suid. s. v. Mab lag.
13. Mommsen a. 0.: post promissor iuvicem. fidei sacramenta, post,
pactum de coniuuctione ßiorum.
23. Mommsen a. 0.: dkm ergo Aetius placita instantius repetit
et causam ßii commotius agit.
31. loh. Ant. a. 0. von Maximus und Heraclius: Tieidovoi zov
ßaoiXia, wg el ur) q)9äoot xov 'Aettov äveXsTr xa^soig, vjc avrov cp&a-
grjoeiai. Mommsen a. 0.: cum ergo Heraclius sinistra omnüi imperatori
de Aetio persaaderet, hoc unum creditum est saluti principis profuturum,
si inimici molitioncm suo opere praeoceupavisset. Greg. Tur. 11 8.
Procop. b. Vand. 1 4, 26. Suid. s. v. -Okabiag.
319, 1. Mommsen, Chron. min. I S. 303, 570: Aetius imperatoris
manu et circumstantium gladiis intra palatii penetralia crudeliter inier-
fectus est Bomae XI h. Oct.
3. Mommsen, Chron. min. I S. 483, 1373: Boethio praetorii prae-
fecio sitnul perempto, qui eidem multa amicitia copulabatur. 490, 24.
II S. 27, 160. 86, 454, 2. 157, 1260. 185, 454. loh. Ant. frg. 201, 4.
6. loh. Ant. frg. 201, 2. Greg. Tur. II 8. Procop. b. Vand.
1 4, 27. Euagr. h. e. II 7. Apoll. Sid. carm. V 305. VII 359. Momm-
sen, Chron. min. I S. 303, 570. 483, 1373. 490, 24. II S. 27, 160. 86,
454, 2. 455, 1. 157, 1260. 185, 454. Theophan. 5946. Iord. Rom. 334.
Suid. s. v. Okabiag.
13. Said. s. v. dkablag: r>) lata xbiqi rijr bsg'idr oov ujrty.oipag.
Procop. b. Vand. 1 4, 28.
15. lod. Ant. frg. 201, 4: &>; be drä^ovg avzovg ixi rrpi dyooär
xQoij{h)xev, siOecog rijv yeQovoi'ar [<£zaxakeoäfievog nokkag zur dvÖQtbr
ixoisTxo xartjyooi'ag evkaßor/terog , ta) .7w; bin iov 'Aeuov snava-
ozaoiv imotielvoi.
472 VII. Die Auflösung des Reiches.
320, 1. Mommsen, Ohron. min. II S. 27, 1G1 : Jus gestis legaboa
Valentinianut mittit ad gentes, ex quibus ad Suevos Denit Iustinianus.
5. Apoll. Sid. cann. VII 372:
Francus Gemianum primum Bdgamque sectmdum
stemebat, RJienumquc, ferox Älamanne, bibebos
Romani ripis et utroque superbus in agro
vel civis vd victor eras. Vgl. VII 389.
7. Mommsen, Chron. min. I S. 663,621: Thurismtmdus rexGo-
thorum Arelatem cironnspectat. Vgl. Apoll. Sid. epist. VII 12,3. cann.
VII 398.
8. Mommsen, Chron. min. II S. 28, 168: Suevi Carthaginienses
regioixes, quas Romanis reddiäeranb, depraedaniur.
16. Mommsen I S. 490, 25.
24. Apoll. Sid. carm. V 305:
principis interea gladio lacnmabile fatwrn
chuserat Aetius; cuius quo tuUus üle
magna palaünis cgnitmgeret agmwa turmis
evocat hunc (seil. Maioriamm) preeibus.
Vgl. Mommsen I S. 483, 1375: mortem Aetii mors Valentiniani non
longo post tempore conseciita est, tarn imprudenter non deelinata, ut inter-
fector Aetii amicos armigerosque eins sibimet consociaret.
321, 6. Mommsen. Chron. min. I S. 303, 572: Trasihne genero
Aetii.
7. Mommsen. Chron. min. I S. 490, 27.
8. loh. Ant. frg. 201, 5; vgl. Mommsen I S. 483, 1375. 663, 623.
II S. 27, 162. 86, 455, 1. 157. 1262. Euagr. h. e. II 7. Greg. Tut. II S.
18. loh. Ant, frg. 201, 6.
24. Mommsen, Chron. min. I S. 303, 573. 484, 1375. 492, 3, 2.
26. loh. Ant. frg. 200. 201. Procop. b. Vand. I 4, 17 ff. Euagr.
a. O. Theophan. 5947; vgl. Mommsen, Chron. min. II S. 86, 455, 1.
Diese Nachrieht geht zweifellos unmittelbar oder mittelbar auf Priscus
zurück. Auch in Spanien war die Meinung verbreitet, daß Maximus
an der Ermordung des Aetius und Valentinians mitschuldig gewesen
sei; doch schrieb man dies dort nur seinem Ehrgeiz zu; von einer
Rache für die Vergewaltigung seiner Frau wußte man nichts. Momm-
sen, Chron. min. II S. 27, 162: quin in occisorum per Valentin ian um
et in ipsius interitum Valentiniani ambitv regni co>isilia sedesta
patrata conttderat.
34. Mommsen, Chron. min. I S. 484, 1375: st quidem interfedores
Valentiniani non. solum non plecterit. sed etiam in amieitiam nxpperit.
loh. Ant. frg. 201, 5: ay.iiövvog arroT; i) incy>:<tjr/ot; >)r.
16. Maxiinus und Avitus. 478
322, 7. Dessau 809 = CIL VI 1749. Vgl. Dessau '808. 8948.
22. Nov. Valent. 19. Apoll. Sid. ep. II 13, 3. Mommsen a. 0.
Theophan. 5947.
27. Die bestunterrichteten Quellen, Apollinaris Sidonius, der
epist. II 13 ausführlich die Schicksale des Petronius Maximus erörtert,
und Prosper wissen nichts von irgend einer Mitschuld an den Morden.
81. Mommsen a. 0.: qui cum periclitanti rei publicae proftttomis
per omnia crederctur et q. s.
323, 7. Mommsen, Chron. min. II S. 27, 162: qui cum imperator
t'actits rclictam Valentin iani sibi dtixisset uxorem et filio suo ex priori
coniuge Palladio, quem Caesarem fecerat, Välentiniani filiam in con-
iugium tradidisset et q. s. I S. 484: Augustam umissionem viri lugere
prohibitam intra paucissimos dies in coniugium suum transire coegerit
ctq. s. II S. 186, 455. Procop. b. Vand. I 4, 36. loh. Ant. frg. 200,2.
201, 6. Euagr. h. e. II 7, 2. Niceph. h. e. XV 11. Theophan. 5947.
17. Apoll. Sid. ep. 13, 5 : aviam turbulentissime rexit inter tumuttus
müitam, populurium, foederatorum. Mommsen II S. 27, 162.
26. Mommsen, Chron. min. II S. 28, 167: Gaiserinis soll ic Hat u*
a relkta Välentiniani, ut mala fama dispergü. loh. Ant. frg. 201, 6.
PiCsgiyog. 6 Tcör BavSijlcov äpyojv, zi]v 'Aeuov aal BaXevznnavor
avatQEoiv F.yvcoxd)?, emz'ßeoftai zalg Izukcat; xaiodv yyr)odf.ievog, a>;
zfjg ftsv eiQrjvrj? ftavdxq) zo>v ozieioa/uivcoi' Ävftsiotjg. zovöe elg zfjv ßa-
atleiav naoelflövrog /tij d^ioxQscov xexznfievov övvafiiv, oi de <paai xai
<ög Evdo^iag zijg BaXsrrtriavov yafiezijg vnö aviag Öiä z>)v zov ävdpög
avatgsoir xai zip' rmv yd/.trov ävdyxtjv Xd&pa ejzixaleoa/itsvng aviov.
ö'vv JO/./.m oxöko) xai zqi vn avzöv e&vei ano zrjg"A<pQCOV ig zr\v'P(x>iu)v
dtißmvsv. "Was hier nur als Gerücht auftritt, wird von anderen orien-
talischen Quellen als sichere Tatsache berichtet: loh. Ant. frg. 200, 2.
Procop. b. Vand. I 4, 38. 39. Euagr. h. e. II 7. Niceph. h. e. XV 11.
Theophan. 5947. Mommsen, Chron. min. II S. 86, 455, 3. Paul. bist.
Rom. XIV 16. Malal. XIV 365. Zonar. XIII 25 p. 48 c.
324, 7. loh. Ant. frg. 201, 6: enetdav de ev zu 'Ateozq> (zönog
de ovzog zijg 'Pw/irjg eyyvg) zör ri£epr/ov 6 Mdt-ifiog t'yvco ozgazo-
nedevö/ueror, xeotde?); yerö/tevog etpevyev innco dvaßdg. In der Umgebung
Koms gibt es keinen Ort, der Aze6tus hieße ; offenbar hat der Grieche,
der kein Latein verstand, den Namen aus Ad sextum korrumpiert.
8. Mommsen. Chron. min. I S. 303, 573. 484, 1375. 492, 3, 2.
Zu dem Datum stimmt es einigermaßen, daß seine Regierung auf
70 Tage (Mommsen I S. 663, 623) oder 75 Tage (Mommsen 1 S. 491)
oder 77 Tage angesetzt wird (Mommsen I S. 484, 1375. II S. 186, 455).
Zwar ergibt die Zählung vom 17. Milrz bis zum 31. Mai, beide mit
474 VII. Die Auflösung des Reiches.
eingerechnet, nur 76 Tage. Doch wurde schon gleich nach dem Tode
Valentinians das Diadem des Ermordeten dem Maximus üherhracht
(loh. Ant. frg. 201, 5), und rechnet man seine Thronbesteigung von
der Annahme desselben, nicht von der Kaiserwahl durch Senat und
Heer, so ergeben sich richtig 77 Tage, wovon die Ziffern 70 und 75
als Abrundungen gelten können. Vgl. Apoll. Sid. epist. lt 13, 4.
Mommsen II S. 86, 455, 2. 157, 1262. Paul. hist. Rom. XIV 16. loh.
Ant. frg. 201, 6.
9. loh. Ant. frg. 201, 6. Mommsen, Chron. min. I S. 484, 1375.
II S. 27, 162; vgl. II S. 86, 455, 2. 157, 1262. 186, 455. I S. 663, 623.
Procop. b. Vantl. I 5, 2. Theophan. 5947. Zonar. XIII 25 p. 48 c. Iord.
Get. 45, 235. Rom. 334, der einen Soldaten Ursus als Mörder des
Maximus nennt.
29. Procop. b. Vand. I 5, 1 : sjibI ovdsig ol i/uno^cov eonjxe.
34. Mommsen, Chron. min. I S. 304, 574. IIS. 186, 455. Theo-
phan. 5947.
325, 1. Mommsen I S. 484,1375. II S. 186, 455; vgl. 1 S. 663,
623. Leo sermo 84, 1 = Migne L. 54 S. 433.
7. Nau, Nestorius. Le livre d'He'raclide de Damas S. 331: II y
(iura bientöt contre Borne, sans beaucoiip (Vintervalle, une seconde ve/nte
du barbare, durant laquelle Leon — deora Iwrer de ses mains les vases
sacres aux mains des barbares. Dies gibt sich als Prophezeiung, ist
aber selbstverständlich erst nach dem Ereignis niedergeschrieben.
9. Mommsen I S. 304, 574. 484, 1375. II S. 186, 455.
14. Procop. b. Vand. I 5, 4 ; vgl. Zonar. XIII 25 p. 48 c.
15. Mommsen I S. 484, 1375: multaque müia captivorum, prout
quique aut aetate ant arte placuerunt, cum regina et füiabus eins Car-
thaginem abducta sunt.
19. Mommsen II S. 28, 167. loh. Ant. frg. 204 = Fragm. hist.
Graec. IV S. 616.
20. Procop. b. Vand. I 5, 3. loh. Ant. frg. 200, 2. Nau, Nestorius
S. 331. Mommsen I. S. 484, 1375. II S. 28, 167. 86, 455. 186, 455.
Theophan. 5947. Zonar. XIII 25 p. 48 c. Euagr. h. e. II 7, 5. Niceph.
h. e. XV 11.
25. Mommsen, Chron. min. II S. 27, 157. 85, 453, 5. Theophan.
5945. Theodor, lect. I 5 = Migne G. 86 S. 168. Zonar. XI11 25 p. 48 a.
27. Prise, frg. 24 = Fragm. hist. Graec. IV S. 102.
30. Prise, frg. 29. 30. Procop. b. Vand. I 5, 6. Zonar. XIII 25
p. 48 d. Euagr. h. e. II 7, 5. Niceph. h. e. XV 11. Theophan. 5947.
5949. Mommsen, Chron. min. II S. 32, 216. 86, 455, 3. 187, 464.
326, 14. Apoll. Sid. epist. VII 12, 3: regem Gothiae ferocissimum-
16. Maximus und Avitus. 475
Mommsen II S. 279: dum ipsis regni sui exordiis feralis ac noxius
hostüia inspiraret et midtn ageret insolentius.
15. Greg. Tur. II 7. Mommsen I S. 302, 569. Iord. Get. 43, 228.
18. Apoll. Sid. VII T2, 3; vgl. Mommsen I S. 663, 621.
21. Mommsen 1 S. 483, 1371: cum rex ea moliretur, quae et. Be-
manne pnei et Gothicae adversarentur quieti, a germanis suis, quia noxiis
dispositioiiibus inrerocabüiter instaret, occisus est. I S. 302, 569. 663, 621 .
II S. 27, 156. 279. Greg. Tur. II 7. Eine ganz andere Darstellung
bei Iord. Get. 43,228.
327, 6. Der volle Name bei De Rossi, Inscr. Christ, urb. Rom.
I 795. Die Münze mit der Aufschrift 31. Maecil. Aviihus p. f. Aug.
ist nur durch Banduri beglaubigt und dürfte kaum echt sein. Cohen,
Medailles imperiales VIII2 S. 222, 4. Daß Avitus Arverner war, sagt
sein Schwiegersohn Apoll. Sid. carm. VII 149. 248 und Greg. Tur.
II 11. Seine vornehme Abstammung Apoll. Sid. carm. VII 156 ff.
8. Apoll. Sid. carm. VII 296. 316. epist. I 3, 1. Die Zeit der
Praefectur ist dadurch bestimmt, daß im Zusammenhange mit ihr die
Gefangennahme des Litorius erwähnt wird (VII 300), deren Jahr die
Chroniken übereinstimmend verzeichnen. Mommsen I S. 476, 1335.
II S. 23, 116. 156, 1232.
11. Apoll. Sid. carm. VII 230—240.
12. Apoll. Sid. carm. VII 251—294.
.17. Apoll. Sid. carm. VII 215-226. 339-343. 471-500.
19. Apoll. Sid. carm. VII 495 läßt den Gothenkönig zu Avitus
6agen :
mihi JRomulu dudum
per te iura placent, parvumque ediscere iussit
ad tua verba pater, doeih quo prisca Moronis
earmine molliret Scythicos mihi pagina mores.
21. Apoll. Sid. carm. VII 471: traetare solebam res Geticasoiim.
418. 427; vgl. 306—311. 475-480.
23. Apoll. Sid. carm. VII 332—353.
28. Apoll. Sid. carm. VII 375-378. 402. 466. 546.
32. Apoll. Sid. carm. VII 388 ff.
328, 9. Apoll. Sid. carm. VII 516 läßt den Gothenkönig sagen
simdere meumst: nam GaUia si te
compulerit, quae iure potest, tibi pareat orbis.
Mommsen, Chron. min. II S. 27, 163: Avitus Gollus civis ab exercitu
GaUicavo et ab honoratis primum Tolosa, dehinc apttd Arelatum Au-
gusttts appellatus.
12. Apoll. Sid. carm. Vfl 572.
47t > VII. Die Autlösung des Reiches.
15. Monimsen. Chron. min. II S. 232: et ingressus est Theodori-
cus rex Gothorum Ardatum cum fratribus suis m pace.
18. Mommsen 1 S. 304, 575. Die Überlieferung schwankt zwischen
VI idus Julias und VII id. Julias. Die Entscheiduug wird dadurch
gegeben, daß Apoll. Sid. carm. VII 573 von dem Beschlüsse der
Senatoren, der am dritten Tage vor der Ausrufung durch das Heer
erfolgte (576), sagt: locus, hora diesque dicitiir imperio felix. Man
hat also die Eigenschaften des Tages abergläubisch beachtet. Nun
war der 10. Juli ein Sonntag; fand an ihm die Ausrufung statt, so
wäre der Senatsbeschluß auf einen Freitag gefallen, der seit dem Tode
Christi als Unglückstag galt. Offenbar also sind die beiden entschei-
denden Tage Donnerstag den 7. Juli und Sonnabend den 9. gewesen.
Daß man nicht gleich am Tage, nachdem die Senatoren gesprochen
hatten, das Heer berief, sondern bis zum dritten Tage damit wartete,
ist jedenfalls auch nur geschehen, um den Freitag zu vermeiden.
Victor Tonnenensis schreibt, nachdem er den Abzug Geiserichs aus
Rom erzählt hat: huius quoque captivitatis LXXVdie Avitus vir totiv-s
simplicitatis in Galliis Imperium sumit. Man wird hier XXIV statt
LXXV zu schreiben haben (Mommsen II S. 186, 455).
23. Mommsen II S. 28, 166 : per Avitum, qui a Bomants et evo~
catus et suseeptus fuerat Imperator, leguti ad Marcianum pro ananhui-
tate mittuntur imperii.
25. Mommsen 1 S. 304 : Itdliamque cum praesumpti honoris col-
legiis ingressus XI k. Od.
26. Apoll. Sid. carm. VII 589 : et cuius solum amissas post sae-
cula midta Pcmnonias revoeavit iter, iam credere promptitm est. quid
faciat bdlis.
329. 8. Euagr. h. e. II 1 : yv 6 MaQxiavog zä Jigog Oeov suos-
ßrjg, rä Ttgog 7iolirevoj.thovg bixaiog' nXovxov ?]yoi\usvoi ov xov cL-ro-
-&sror ovöe uijv rä ano baauokoyiöov Oi>/Liq)OQOV/.tsva, eva Öe fiovov xov
töig Ssofievoig Ejraoy.siv bvrdpevov xai roig rrox/a xsxr)]tUEV0tg aoqpa/.i]
7lU.QF.%EtV rar nknvror.
13. Nov. Marc. 2.
14. Nov. Marc. 1 : cum renalem iudicutn ambitum radidtus am-
putasset. Theod. lect I 2.
17. Cod. lust. XII 3, 2.
23. Zonar. XIII 25 p. 49 a: sXeye (iij bslv o.ika ßaodea tciveiv,
stog elgwvsvetr e£oV. Procop. b. Vand. I 4, 10 : oqxotg <3i avxöv xara-
Xafxßävei wg, i)v in' avxfZ foxoh, ovnors xoög ys Bavbü.ovg er orr).oig
yirnTai.
29. Prise, frg. 21 = Fragm. hist. Graee. IV S. 100.
16. Maximus und Avitus. 477
30. Prise, frg. 20. 25. Momrasen, Chron. min. II S. 29, 177.
81. Prise, frg. 24.
830, 6. Mommsen, Chron. min. II S. 28, 169 : Marcianus et Avitus
vhnxffdes prineipatu Romani uümtur imperii.
8. Von den Gesetzen Marcians nennt keines den Avitus in der
Überschrift (Cod. Iust. I 3, 25. 4, 13. IV 41 , 2. X 22, 3), und die
Münzen des Avitus zeigen nur die Prägezeichen von Arelate (AR).
Mailand (MD) und Ravenna (RV), nicht auch von Constantinopel.
Cohen, Medailles imperiales VIII2 S. 221 ff.
9. Mommsen, Chron. min. III S. 533.
12. Procop. h. Vand. I 5, 5 : rcov de ixeza. I\±eQi%ov veööv /niav
fiev, i) rag elxövag eqpege, <paalv ajzoXeoßai, xäoaig de raig a)./.atg oi
BavdiXoi ig tov KaQxrj.dövog Xtfisva xarr^gav.
26. Die letzte sichere Datierung nach Consulaten, die sich in
Africa nachweisen läßt, ist vom Jahre 452 (CIL VIII 8630 ; vgl. 8192
add. p. 967). Von zwei Grab Schriften, die derselben Familie an-
gehören, ist die eine mit dem Consulat von 427 datiert, die andere
trägt das Datum; die VI kl. Iülias anno XXYIII (Ephem. epigr.
V 1166). Da kein anderer der Vandalenkönige so lange regiert hat,
kann damit nur das 28. Jahr des Geiserich gemeint sein, d. h. das
Jahr 455. Vgl. CIL VIII 2013. 10516. Vict. Vit. II 13, 39.
20. Vict. Vit. I 4, 13: post cuius (seil. Valentiniani) mortem totius
Africae ambitum obtiuuit, nee non et insidas maximas, Sardiniam, Sici-
iam, Corsicam, Ebusum, Maioricam, Minorieam vd alias multas super -
biet sihi consueta defendü.
33. Mommsen, Chron. min. II S. 29, 176.
831, 1. Apoll. Sid. carm. VII 11. De Rossi. Inscr. christ. urb.
Rom. I 795—797. Mommsen I S. 247.
8. Prise, frg. 24 : 6 de "Aßizog 6 twv ioTtegicov 'Poifiaiow ßaodevg
enoeoßevexo xai avzog xaga. zur re^egr^ov zojv jidXat avzov vnoftifirrja-
xeov OTzovdwv, äg ei pr) (pv/.dzzeiv eloixo, xai aexov xaQaoxevdoeo&ai
^cXrj&et re olxewo niovvov xai zfj zwv aviii.i6.xoiv ixtxovQiq.
12. Mommsen II S. 29, 176. 177. Prise, frg. 24. Apoll. Sid. carm.
II 367.
31. Der volle Name Mommsen I S. 305, 585 : De Rossi, Inscr.
christ. urb. Rom. I 805. CIL III 9522. Dessau 1294. Ephem. epigr.
VIII 517. Suebischer Vater Apoll. Sid. carm. II 361.
32. Apoll. Sid. carm. II 360 — £63. V 268. Ricimer wird daher
auch Geta genannt. Ennod. vit. Epiph. 64. 67.
34. Apoll. Sid. carm. V 266.
332, 4. Prise, frg. 24 : rxeiixe de xai zov xazQt'xiov 'Pexifieg ig
478 VII. Die Auflösung des Reiches.
%r)v SixeXlav avv otqo.to'k Doch ist es nicht unzweifelhaft, ob nicht
Priscus ihm vorgreifend einen Titel beigelegt hat, den er damals noch
nicht besaß. Denn Mommsen II 8. 29, 176 wird er nur Comes ge-
nannt und I S. 304, 580 Magister militum.
9. Mommsen, Chron. min. I S. 304, 579. M. Schönfeld, Wörter-
buch der altgermanischen Personen- und Völkernamen S. 187 leitet
den Namen Remistus aus dem Gothischen ab.
13. Mommsen, Chron. min. I S. 664, 628. Apoll. Sid. carm. V
306-308.
24. loh. Ant. frg. 202 = Fragm. hist. Graec. IV S. 616.
333, 12. Greg. Tur. II 11: luxuriöse agere völens a senatonbiis
proiectus.
13. loh. Ant. frg. 202. Mommsen, Chron. min. II S. 29, 177.
23. Mommsen, Chron. min. II S. 28, 168. 170. 172—175. 178.
182. 222, 458.
334, 17. loh. Ant. frg. 202.
26. Mommsen, Chron. min. II S. 27, 165: Marcianus quarto iam
regni sui anno obtinet monarchiam.
335, 3. Mommsen, Chron. min. I S. 304, 579. Theophan. 5948.
6. Mommsen, Chron. min. I S. 304, 580.
9. Mommsen II S. 30, 183 : Gothorum 2^omisso destitutus auxilio.
12. Mommsen I S. 304, 580. 664, 628. II S. 30, 183. 157, 1266.
186, 456. 232, 456. Theophan. 5948. loh. Ant. frg. 202. Greg. Tur.
II 11. Iord. Get. 45, 240.
20. Greg.Tur. II 11. Euagr. h. e. II 7. loh. Ant. frg. 202. Momm-
sen I S. 664, 628. II S. 30, 183.
338, 10. Theod. lect I 7 = Migne G. 86 S. 169. Mit falschem
Datum Theophan. 5049. Vgl. Mommsen, Chron. min. I S. 305. 664,
627. II S. 30, 184. 87, 457, 1. 157, 1268 und sonst.
12. Theophan. 5950. Mommsen II S. 87, 457.
13. Mommsen I S. 305, 582: Ms consiilibus Ricimer magister mi-
litum patricius factus est pridie kl. Martias et factus est Maiorianits
magister militum ipso die. Apoll. Sid. carm. V 378. 384.
339, 3. Apoll. Sid. carm. V 373—384.
9. Mommsen, Chron. min. I S. 305, 583; vgl. II S. 30, 185.
157, 1268.
13. Mommsen II S. 87, 457, 2 : cuius (seil. Leonis) vduntate
Maiorianus aput Eavennam Caesar est ordinatus. Apoll. Sid. carm. V
386 : ordine vobis ordo omm's regnum dederat, plebs, curia, miles et col-
lega simul.
18. Apoll. Sid. carm. V 388—440.
17. Maiorianus und Severus. 479
22. Mommsen II S. 186, 458, 1 : Maiorianus Romae Imperium sumit.
Auch daß Apoll. Sid. carm. V 385 sagt, Majorian habe den Sieg über
die Vaudalen Augiisti fato errungen, weist vielleicht darauf bin, daß
die Übertragung des Augustustitels damit zusammenhing.
25. Mommsen I S. 492, 3. 8: lemtur Leo et Ravennae Maiorianus
V kal. lau. Die Richtigkeit des Datums ist dadurch beglaubigt, daß
Majorian wenige Tage später, am 11. Januar 458, die Kaiserprokla-
mation an den Senat erläßt. Nov. Maior. 1.
28. Cod. Iust. I 3, 26. II 7, 11. IV 65, 31. VIII 53, 30. XII 35, 15.
29. Mommsen, Chron. min. III S. 405 : Asovrog Avy. fxövov.
Cod. Iust. XII 35, 15 : Leone A. cons. Auch in der Chronik von
Constantinopel wird, wie bei Victor Tonnenensis (Mommsen II S. 186),
ursprünglich nur ein Name genannt gewesen sein ; denn sie bezeichnet
das Jahr nicht mit Leonis et Maioriani AA., sondern mit Leonis
Aug. et Maioriani, griechisch Asorzo; Avyovozov xal Maiovplvov
(Mommsen II S. 87), so daß man vermuten muß, ursprünglich sei
nur Leoiiis Aug. geschrieben gewesen und dann der Name Maiorians
nachträglich hinzugefügt. Münzen Maiorians mit dem Prägezeichen
von Constantinopel scheint es nicht zu geben. Cohen, Mödailles
imperiales VIII2 S. 223 ff.
30. Cod. Iust. I 3, 26. VIII 53, 30: Patricio cons. Mommsen,
Chron. min. III S. 405 : TlaxQixLov ^i6v{ov). In der Chronik von
Constantinopel hat der lateinische Text Patricii et Ricimeris, der grie-
chische 'Pexi/iisgov xal ITargixiov (Mommsen II S. 87). Dieser Wechsel
der Reihenfolge kann gleichfalls auf späteren Zusatz hinweisen, wie
die Beispiele bei Seeck, Regesten S. 22, 24. 36 beweisen.
31. Daß Leo im Jahr 458 das Consulat bekleiden werde, konnte
man in Ravenna wissen, auch ehe es offiziell verkündigt war, weil
jeder Kaiser dem ersten Jahre, das nach seiner Thronbesteigung be-
gann, seinen Namen zu geben pflegte. Gleichwohl datierte Maiorian
seine ersten Gesetze vom 11. Januar und 10. März 458 nur mit
D(omino) n(ostro) Maioriano A(ugusto) I cons. (Nov. Maior. 1. 2) ; erst
das folgende Gesetz vom 8. Mai 458 nennt im Consulat auch den
Namen des Leo (Nov. Maior. 3). Entsprechendes gilt von den Über-
schriften. Papst Leo datiert wahrscheinlich bis zum Ende des Jahres
(zuletzt nachweisbar am 24. Oktober) die Briefe, die er an oeeiden-
talische Adressen richtet, mit dem Namen des Maiorian allein (epist.
159. 166); nur die nach Constantinopel gerichteten nennen im Con-
sulat auch den Leo (epist. 160 — 165). Doch erscheint sein Name seit
Ende März 458 auf italischen Inschriften. W. Liebenam, Fasti con-
sulares imperii Romani S. 47.
480 VII. Die Auflösung des Reiches.
340, 11. Iulius Maiorianus. Dessau 810 = CIL V 8119. Cohen,
Mödailles imperiales VIII S. 223 ff. Mommsen, Chron. min. I S. 491.
Der Name Valerius ist nur durch die Überschrift des Panagyrikus
hei Apoll. Sid. carm. IV überliefert.
12. Apoll. Sid. carm. V 107—125.
15. Apoll. Sid. carm. V 206—230.
18. Apoll. Sid. carm. V 291—300.
21. Apoll. Sid. carm. V 305:
prineipis inUrea gladio laerimabile fatu/m
clauserat Aetius; caius quo tutius üle
magna palatinis coniungerei agrnina turmis
evocat haue preeibus.
24. Mommsen, Chron. min. I S. 664, 628: Avitus oeeisus est a
Maioriano comite dornest icor u/m Plaeentiae.
25. loh. Ant. frg. 201, 6 : reo 8k Maiovgivw ionovb'dy.ni xal Evdo^ia.
32. Nov. Maior. 1 : erit apud nos cum parente patricioque nostro
Ricimere rei militaris percigil cum. Bomani orbis statum, quem com-
munibus exeubiis et ab externo hoste et a domestiea clade libemrimus.
propitid divinitate servemus.
341, 4. Apoll. Sid. carm. V 299.
13. Nov. Maior. 2 vom 10. März 458.
19. Apoll. Sid. carm. XIII.
25. Nov. Maior. 3 vom 8. Mai 458.
342, 18. Nov. Maior. 6. 11. vom 26. Oktober 458 und vom
28. März 460.
26. Apoll. Sid. carm. V 441 : interea duplici texis dum litore
classem Inferno superoque man. Prise, frg. 27: vr/cor äficpi rag rota-
Hooiag i]dQ0iO{.tEV(ov avrcZ.
28. Apoll. Sid. carm. V 471 ff. Prise, a. O. Procop. b. Vand.
I 7,3.
343, 8. Mommsen, Chron. min. II S. 30, 188. 190.
11. Mommsen, Chron. min. II S. 29, 181. 188. 189. 195.
19. lord. Get. 44,233. 234. Mommsen 11 S. 25, 139.29, 180.
30, 187.
25. Mommsen II S. 30, 186: Theudoricus adversis stfri nuntiis
terräus mox post dies paschae, quod fuit II (so zu schreiben statt V)
Ml. Aprilis de Emerita egreditur et GaUias repetens et q. s.
31. Mommsen II S. 30, 187.
34. Apoll. Sid. epist. I 11, 5 ff.
344, 15. Apoll. Sid. carm. IV 9-14. V 571 ff. XIII 24.
19. Apoll. Sid. carm. V 483—510.
17. Maiorianus und Severus. 481
345, 2. Apoll. Sid. carm. V 510 — 552. Am 6. November war
Maiorian noch in Eavenna Nov. Maior. 7.
10. Mommsen, Praefatio S. LI von C. Solli Apollinaris Sidonii
opera ed. C. Lütjohann.
18. Nov. Maior. 9 vom 17. April 459 ist aus Arles datiert.
Vgl. Mommsen, Chron. min. I S. 664, 633.
19. Mommsen, Chron. min. II S. 31, 197: Maiorianum Augustum
et Theudericwm regem firmissima inter se pacis iura sanxisse Goihis
in quodam certamine superatis. Prise, frg. 27: avxcö ol iv raXaxiq
röz&oi oi'ft/Liaxoi xaxEoxrjoav.
23. Iord. Get. 45, 236: dum contra Alanos, qui Gattias infesta-
bant, movisset procincium.
31. Procop. b. Vand. I 7, 11: xgj axgaxql ns£jj ßabi'Qovxi ügrjyov-
f.isvog ejtI oxrfkag ras 'HQaxXslovg rjst, diaßaiveiv fisv dcavoovfievog zov
ixslvr] zioQ&fiov, ödeü de xo Xomov snl Ka.Q*/r\b6va iv&evde Isvai.
346, 3. Mommsen II S. 31, 192: legati Gothorum et Vandalorum
pariter ad Suevos veniunt et revertunter.
4. Mommsen II S. 31, 198.
6. Mommsen II S. 32, 203: inter Frumarmm et Bechimundum
oritur de regni potestate dissensio.
7. Mommsen II S. 33, 219: Cyrila legatus ad GaTlaeciam veniens
euntes ad eundem regem (seil. Theudericum) legatos öbviat Bechimundi .
12. Nov. Maior. 11 vom 28. März 460 ist ans Arles datiert.
13. Mommsen II S. 31, 200: mense Maio Maiorianus Hispanias
ingreditur imperatw. Vgl. II S. 157, 1270. 222, 460. 232, 460. Procop.
bell. Vand. 1 7, 11.
14. Mommsen 1 S. 664, 634. II S. 31, 200. 232, 460.
15. Prise, frg. 27 = Fragm. hist. Graec. IV S. 103.
18. Procop. b. Vand. I 6, 7.
20. Suid. S. V. MaoxsXXlvog : sMSJZsvdacxo öe xrjv 'Pojfiatda nai-
delav xal /Äavxixi"jg i/jjteiQÖxaxog iyeyövEi xal xdXXa (piXoXoyojxaxog.
Phot. cod. 242 p. 342 b. 6: "EXXrjv ttjv öö'^av. Mommsen, Chron. min.
II S. 90, 468.
23. Procop. a. O. : msior] Asxiog ixeXsvxrjae xgoncp toj slQtj/biEvq)
ßaotXsl eixsiv ovxixi fjlgiov, dXXa vecoxsQioag xe xal xovg äXXovg änavxag
cuiooxrjaag avxog eixs xo AaXf.iaxl.ag xqäxog, ovdsvog ol ig xsTgag Uvai
xoX(jLr\aavxog. Suid. a. O. : iXev&egav hxixxr\xo xt]v do%riv, ovxs 'Pojftaiayv
ßaaiXeia SovXevojv, ovxs äXXq) övvaoxsvovxt xcöv idrcöv ovdevl' äXX" tjv
avxovo/uog /j.ex6l dixaioovyrjg s^rjyov/xEvog xwv vjitjxooiv. Phot. a. Ü.:
6 8k MaoxeXXivog iijg AaXfxdxayv r\v %ojoag avxoöeo7ioxog r/ys/icor.
S VI A 31
482 VII. Die Auflösung des Keiches.
31. Apoll. Sid. epist. I 11, 6: de capessendo diademate coniuratio
MarceUiana.
347, 4. Prise, frg. 29 = Fragm. bist. Graec. IV S. 103.
11. Prise, frg. 27.
19. Mommsen, Chron. min. II S. 31, 200: mense Maio Maio-
rianus Hispanias ingreditur imperator. quo Carthaginiensem provinciam
pertendmte aliquantas naves, quas sibi ad transitum adversum Vancktlos
prmparabat, de litore Carthaginiensi commoniti Vandcdi per proditores
ah-ipiunt. Vgl. I S. 664, 634. II S. 232, 460.
23. In Arelate ist Maiorian Anfang 361 nachweisbar. Apoll.
Sid. epist. I 11. Mommsen, Chron. min. I S. 664, 633. 635.
24. Mommsen II S. 32, 209 : Gaisericus rex a Maioriano impera-
tore per legatos postulat pacem. loh. Ant. frg. 203: ijtl ovv&fixaig
alo%Qoig y.ajaXvaag top nöXefiov EJiavE&vyvvev .
348, 2. Apoll. Sid. carm. V 553 ff.
4. Apoll. Sid. carm. V 266.
6. Prise, frg. 30. Greg. Tur. II 11. Mommsen II S. 33, 218.
Das begeisterte Lob dieses Magister Militum bei Apoll. Sid. carm.
V 553—557.
17. loh. Ant. frg. 203: 6 per yag rovg ov/n/ndxovg fisrä rt]v
enävodov anojiifnpag ovv xoXg olxeioig im rrjv 'Pcö[/.i]v EnavtjQysro.
22. Mommsen, Chron. min. I S. 305, 588; vgl. I S. 247, 461.
664, 635. II S. 32, 210. 88, 461, 2. 157, 1274. 187, 463, 2. 232, 461.
loh. Ant. frg. 203. Iord. Get. 45, 236. Theophan. 5955.
28. Ennod. epigr. 354.
349, 3. Mommsen, Chron. min. II S. 157, 1274.
5. Dessau 811. Cohen, M6dailles imperiales VIII 2 S. 227. Nur
in dem Kaiserverzeichnis bei Mommsen I S. 491 weist die Korruptel
tuuus severus auf die richtige Form Livius Severus hin.
8. Mommsen, Chron. min. I 305, 589; vgl. II 157, 1274. 232,
461. 88, 461, 2. I S. 247.— Theophan. 5955 und Mommsen II 187,
463 nennen als Tag der Thronbesteigung die Nonen des Juli, was
bedeuten würde, daß Severus noch vor der Absetzung Maiorians zum
Kaiser ausgerufen sei. Das wäre nicht unmöglich, aber doch recht
unwahrscheinlich; jedenfalls ist die Überlieferung der Wiener Chronik
vorzuziehen.
10. Mommsen II S. 32, 211: Severus a senatu Romae Augustus
appellatur.
11. Mommsen I S. 305, 595. II S. 89, 465, 2. 158, 1280. III
S. 423. Iord. Rom. 336. Get. 45, 236.
14. Prise, frg. 30: Alyiöiov — toJ 8s Maibgiavä) ovorQaxevaa-
17. Maiorianus und Severus. 483
fiivov xal jiXsioxrjv du^ avzöv k'%ovxog dvva/uiv xal %aXs7iaivovxog öiä
xr)v xov ßaaiXewg dvaigeoiv" ov xov Jtgog 'IxaXicoxag zecog dnr\yaye
TcoXsfxov rj TtQog röx&ovg xovg iv raXaxia diaqyogd.
24. Von dem Siege über die Gothen, der bei Mommsen II S. 33,
218. 232, 463 dem Aegidius zugeschrieben wird, heißt es I S. 664,
638: Freder icus f rater T/ieuderici regis pugnans cum Francis occi-
ditur iuxta Ligerim.
26. Greg. Tur. II 11.
30. Mommsen II S. 33, 217: Agrippiniis Gallus comes civis Acgidio
comiti viro insigni inimicus, ut Gotliorum mereretur auxüia, Narbonam
tr* ulidit Theiidorico.
33. Mommsen, Chron. min. I 664, 638. II 33, 218. 232, 463.
350, 4. Prise, frg. 29. 30 = Fragm. hist. Graec. IV S. 103 ff.
19. Apoll. Sid. carm. II 356: foedera mala cum Michnere iacit.
Prise, frg. 29. 30.
26. Prise, a. 0. Procop. b. Vand. I 5, 6. Zonar XIII 25p. 48 d.
Euagr. h. e. II 7, 5. Mceph. h. e. XV 11. Theophan. 5947. 5949.
Mommsen, Chron. min. II S. 32, 216. 86, 455, 3. 187, 464.
351, 20. Mommsen II S. 33, 224: metise Maio supradicti viri
Aegidii legati per Oceanum ad Vandalos transeunt.
27. Mommsen II S. 33, 228: Aegidius moritur, alii dieunt itisi-
diis, alii veneno deeeptus. Greg. Tur. II 18.
33. Mommsen II S. 33, 227: Vandali per Marcellinum in Sicilia
caesi eff'ugantur ex ea.
352, 5. Die Gesetze Leos sind nur mit seinem Namen, nicht
auch mit dem des Severus überschrieben (Cod. Iust. I 36, 1. II 7, 12.
X 44, 3), und dessen Consulat im Jahr 462 ist im Orient nicht an-
erkannt worden. Mommsen, Chron. min. II S. 88: Leonis Aug. II
solius. S. 187 : Leone Aug. II cons. III S. 405 : Aeovxog ß" /twvov.
6. Prise, frg. 30: ol sansQtot'Pco/.iaioi nagd xovg sq>ovg Tzgeoßeig
eaxsiXav, eboxe avxotg xal xov MagxeXXJvov xal xovg BavörjXovg diaXXdg~ai.
10. Mommsen I S. 305, 593. II S. 88, 464. 158, 1278. Iord. Get.
45, 236. Paul. hist. Rom. XV 1.
12. Prise, frg. 30: Jtgdg fikv xov MagxeXXivov ^vXag^og axaXslg
e'jieios xazä 'Poj/uaicov 6'jiXa /xrj xivelv. p de Traget rov? BavörjXovg
Scaßdg änQaxxog dvz%ä>Qti.
19. Mommsen, Chron. min. I S. 305, 595: his cons. defunetus
est imp. Severus Eomae XVIII Jcal. Septembris. Dieser Überlieferung
bin ich im Text gefolgt; aber da ein Gesetz des Severus noch vom
25. September 465 datiert ist (Nov. Sev. 2), wird Decembris für
Septembris zu schreiben, also der 14. November an die Stelle des
484 VII. Die Auflösung des Reiches.
15. August zu setzen sein. Vgl. I S. 247, 464, 1. 4('3, 19. 664, 644.
Demgemäß wird seine Regierung in den ineisten Quellen auf vier
Jahre angesetzt. Mommsen I S. 492, 2, 8. III S. 416. 417. 423.
Nur drei Jahre gehen ihm Iord. Rom. 336. Get. 45, 236. Theophan.
5947. Euagr. h. e. II 7.
21. Mommsen II S. 158, 1280: hie cemss., ut dkitwr Bk
fremde, Severus Bomae in palatio veneno peremptus est.
353, 20. Der volle Namen Dessau 1299 = CIL XI 2637.
22. Dessau a. 0. Socrat. VII 23, 8. Philostorg. XII 13. Olymp,
frg. 46. Prise, frg. 11 = Fragm. hist. Graec. IV S. 68. 96.
23. Socrat. VII 18, 9. 13. 25. 23, 4.
354, 1. Da auf dem Florentiner Silberschilde (Dessau a. 0.)
Plinta als Vorfahre des Aspar abgehildet ist, muß man annehmen,
daß er mütterlicherseits von ihm abstammte. Vgl. über ihn Prise.
frg. 1. 14. Socrat. V 23, 12. Sozom. VII 17, 14. Mommsen, Chron.
min. II S. 73, 418, wo der Text entstellt und dadurch Plinta zum
Rebellen gemacht ist. Tatsächlich wird er die Rebellen besiegt haben
und dafür mit dem Consulat des folgenden Jahres belohnt sein.
10. Da in den occidentalischen Fasten Aspar die erste Stelle
einnimmt, die im Orient dem Ariobindus zugewiesen ist (Mommsen,
Chron. min. III S. 530), muß er von Placidia zum Consuln ernannt
sein, nicht von Theodosius II.
13. Theophan. 5942. Niceph. h. e. XIV 57.
14. Prise, frg. 20. Candid. = Fragm. hist. Graec. IV S. 100. 135.
20. Theophan. 5964: &EvdeQi%og 6 Tqmqiov mug, xfjg de^'Aojzagog
yafj,szfjg adelcpög. Candid. a. 0.: jiaido7ioif]oä/u.£vog in xqiojv ydficov..
Vgl. Malch. frg. 2 = Fragm. hist. Graec. IV S. 114.
23. Theophan. 5997.
27. Theodor, epist. 139 = Migne G. 83 S. 1361.
28. Mansi, Concil. collect. VII S. 516 c.
30. Suid. s. v. 'ÄQdaßovQiog.
31. Procop. b. Vand. I 6, 3. Theophan. 5943. 5952. 5961.
Mommsen, Chron. min. II S. 90, 471. Constantin. Manass. 2861.
Zonar. XIII 25 p. 49 a. Ioel. 171c. Niceph. h. e. XV 27.
33. Theodor, epist. 139 = Migne G. 83 S. 1361.
355,6. Mommsen, Chron. min. II S. 35, 247: Asparem degra-
datum ad privatem vitam, filium eins occisum, adversmn Bomanum
Imperium, sicut detectique sunt, Vandalis consulentes. Vgl. Proc. b.
Vand. I 6, 4. Theophan. 5961. Der Erbe des Aspar bietet dem Kaiser
gegen alle Feinde seine Bundesgenossenschaft, mit einziger Ausnahme
der Vandalen. Malch. frg. 2 = Fragm. hist. Graec. IV S. 114.
18. Das Ende des weströmischen Kaisertums. 485
13. Apoll. Sid. carm. li 193—197. 216-219. 481. Euagr. h. e.
II 16. lord. Rom. 336. Theophan. 5957. Der volle Name Eckhel,
Doctrina numorum VIII S. 197. Cohen, Medailles imperiales VIII2
S. 234.
16. Cohen VIII2 S. 230, 2. 3. 10. 18: Proc. Änthemius.
17. Apoll. Sid. caxra. II 68-95. Mommsen II S. 34, 234:
Änthemius frater Procopii ist überliefert; doch wird statt dessen wohl
fHius Procopii zu schreiben sein.
32. Apoll. Sid. carm. II 208: conscenditque senum puer ipse
mindern.
33. Apoll. Sid. carm. II 199—204.
356, 1. Apoll. Sid. carm. II 205—209. lord. Eom. 336. Get.
45, 236.
21. Prise, frg. 39: XeXxäX xov Ovvvcov ysvovg avijg xal vtio-
axgdxrjyog xCov biendvxcov xa'Aanagog rdy/iaxa. Malal. exe. de insid. 31 :
daggwv yäg elg xi)v roxftixrjv xsiqo., fjv ei/s. — er/s yäg, wg elgrjxai,
Ttlrftog Töxdoiv xal xdf.irjxag noXXovg xal äXX.ovg naZdag xal Ttaga-
/.isvovxag avxolg uvdgiimovg, ovg ixdXeoe <poi8egdxovg.
26. lord. Rom. 335: Leo Bessica ortus progenie Asparis patricii
potmtia ex trihuno militum factus est imperator. Theophan. 5950:
0päg~ xcö yevei, xgißovvog xijv ag~iav. Niceph. h. e. XV 15. Phot. cod.
79p. 55a 6: ög f)v ex Aaxiag /nev xrjg ev 'lXXvQidlg, axgaxccoxixcö
jiagayysiXag xdy/nart xal xsXüjv aqg~ag xcöv ev SsXvfißgia. Zonar. XIII.
25p. 49b.
29. Zonar. XIII 25 p. 49 a: xxt)oeo)v avxov, ä>g Xeyexai, jigovo-
ovuevov. Theophan. 5961 : xovgäxoga avxcov ovxa. Manasse 2857.
34. Phot. a. O. Zonar. a. O. Theophan. a. O. lord. a. 0. Suid.
s. v. Ägdaßovgiog. Procop. b. Vand. I 5, 7. Euagr. h. e. II 16.
357, 1. Mommsen, Chron. min. II S. 87,457. Theophan 5950.
2. Constantin. Manasse 2855; vgl. Leo epist. 146, 2 = Migne
L. 54 S. 1115.
3. Apoll. Sid. carm. II 209: seMt et emerito iuvenis veteranus
in aiiro.
9. Zonar. XIII 25. XIV lp. -19 a. b.
19. Mommsen, Chron. min. II S. 87.
22. Mommsen 11 S. 88. 89.
24. Candid. bei Phot. cod. 79 S. 55 a 34.
25. Leo epist. 149, 2. 150. 153, 1 = Migne L. 54 S. 1120 ff.
28. Theophan. 5952: dvxejigdxzexo de aviqj "Aoxag 6 Ageiavög.
358, 3. Candid. bei Phot. cod. 79 p. 55 a 36: xal negl Taxiavov
xal Bißiavov, xal wg tceqI avitov öitjvexQt) "Aonag xal 6 ßaaiXevg. -
486 VII. Die Auflösung des Beiches.
xal (vg 6 ßaadevg 8iä zovzo f/zaigioazo zo Ioolvqojv yevog. Nach dein
Consulat von 466 wird weder Tatianus noch Vibianus in den Quellen
genannt. Daß sie tot oder verbannt waren, läßt sich daraus zwar
nicht mit Sicherheit schließen, ist aber nicht unwahrscheinlich.
13. Prise frg. 35 = Fragm. bist. Graec. IV S. 107.
23. Apoll. Sid. carm. II 224—236.
24. Apoll. Sid. carm. II 237—298. Die Zeit ist bestimmt nach
Prise, frg. 36. Denn daß die dort erzählten Zerwürfnisse mit den
Hunnen ihren Einfall veranlaßten, hat schon Tillemont mit Eecht
angenommen.
359, 12. Mommsen, Chron. min. II S. 35, 247.
23. Theophan. 5957: xazä ngeaßeiav zf}g ovyxlrjzov 'Pcofiyg
äneozede Aecov 6 ßaodevg 'Av&ifuov, zbv ya/ißgov Magxiavov zov
ngoßaodevoavxog, ßaodea er 'Pco/iij. Euagr. h. e. II 16. Apoll. Sid.
carm. II 13. 19. 221. 479.
26. loh. Ant. frg. 209, 1 = Fragm. hist. Graec. IV S. 617 be-
rechnet die Piegierung des Anthemius auf 5 Jahre 3 Monate und
18 Tage. Zählen wir damit von seinem Todestage (11. Juli 472)
rückwärts, so gelangen wir auf den 25. März 467.
31. Zonar. XIV 1 p. 50a: zt]v 8e Aeovziav ovve'Qevigs zql nazgixuö
MaQxiavqZ, vidi 'Av&euiov zov ßaodsvoavzog iv zfj 'Pcbfit], Theophan.
5971: MaQxiai'ög, 6 ncüg 'Avüsfitov zov xazä z)]vePu>f.iTjv ßaod-evoavzog,
avrjQ de Aeovziag, zi~]g Bzoivtjg fitv &vyazo6g uoslqpfjg de 'Agiddvrjg xrjg
ßaodßog. Nach Theophan. a. 0. Theod. lect. I 37 war Ariadne vor
der Thronbesteigung Leos geboren, Leontia erst nach derselben. Sie
war also die jüngere, nicht die ältere Tochter. Auch kann sie zu
der Zeit, wo Anthemius den Purpur empfing, nicht schon mit Marcian
vermählt worden sein, weil sie damals höchstens zehn Jahre alt war.
Gleichwohl halte ich es für mehr als wahrscheinlich, daß die Ver-
bindung der beiden Kaiserfamilien, wenn auch zunächst nur in der
Form einer Verlobung, schon damals geschlossen wurde. Jedenfalls
wäre sie nach dem Sturze des Anthemius dem Leo nicht nützlich,
wohl aber demjenigen, den er zu seinem Nachfolger bestimmt hatte,
gefährlich gewesen. Denn für diesen hätte Marcian, schon weil er
Kaisersohn war, zum Nebenbuhler werden können, und es wäre höchst
unbesonnen gewesen, seine Ansprüche noch zu steigern, indem man
ihm eine Kaisertochter zur Frau gab.
360, 1. Iord. Eom. 336: Leo Anthemium dir/ Marciani generw.n
ex patricio Caesarem ordinans Eomae in Imperium destinavit.
3. Apoll. Sid. carm. II S. 505 ff.
4. Mommsen, Chron. min. II S. 158, 1283: tertiu ab urbe müiario
18. Das Ende des weströmischen Kaisertums. 487
in loco Brontotas suseepit Imperium. II S. 34, 235: octavo miliario
de Borna Augustns appellatur.
5. Mommsen I S. 305, 598: levatus est imperator dominus noster
Aniliemius Bomae prid. idus Aprilis. II S. 34, 235 wird die Erhebung
des Anthemius in den August verlegt, wahrscheinlich weil sie erst
in diesem Monat in Spanien verkündigt wurde.
11. Mommsen II S. 34, 234: de Comtantinopoli a Leone Augusto
Antliemius fllius (frater d. Hdschr.) Procopi cum Marcellino aliisque
comitibus viris electis ei cum ingenti multitudine eocercitus copiosi ad
Baliam deo ordinante directus ascendit.
20. Mommsen I S. 247, 464: adversum Wandedos grandis eocer-
citus cum Marceüino duce dirigitur. Vgl. IIS. 35, 247. 90, 468. Pro-
cop. h. Vand. I 6, 8.
33. loh. Ant. frg. 209, 1. Mommsen II S. 35, 247. 90, 472, 2.
ApoU. Sid. epist. I 5, 10. 9, 1. carm. II 483 ff. 543. Ennod. vit. Epiph. 67.
Theophan. 5964. lord. Get. 45, 239. Procop. b. Vand. I 7, 1.
361, 5. Gelas. tract. VI 5 = Thiel, Epist. pontif. Kom. I S. 601 :
quando Antliemius imperator Bomam venu, — pestilentia tanta subrepsit,
ut toleranda vix fuerit.
8. Gelas. epist. 26, 11 = Thiel I S. 408.
17. Damascius hei Phot. cod. 242 p. 340 a 4 von Severus: cPa>jj.aiog
d'fjv ovxog nal 'Av&s/uov naqaoiövxog sXnidag, ojg rj 'Pätfirj neoovaa
näXiv bi'avxov avaox^Gtxai, ejiI Pö)(xnv, ravtng Jzgoava^o)Qijaag, ijzav^xs
y.al ri/iifjg vjianxfjg stvxs.
20. Apoll. Sid. carm. II 156 ff.
24. Damascius bei Phot. cod. 242 p. 243b 4: Sri 'Av&e/uiov ovxog
rov 'Poj/Mjg ßaoilsvoavTa klXnvoijQova xal 6{i6<pQOva Ssßr)gov xov eldcö-
Xoig jiQOoavaxeifisvov Xeyei, ov avzog vjiaxov %eiQoxovEi, xal ä/xtpolv
eivai xQv<pi'av ßovXrjv xo xatv elöü>Xa>v jA.voog avavedioao&ai.
26. Mommsen, Chron. min. II S. 89, 468.
862, 1. Mommsen I S. 664, 643. II S. 34, 237. 238. 222, 466.
233, 467. 281.
10. Apoll. Sid. epist. 1 2 gibt die Charakteristik des Gothen-
königs.
26. Apoll. Sid. epist. VIII 3, 3. IX 13, 2 v. 20. 15, 1 v. 20.
carm. 1X314. XIV 2. XXHI446ff. Ennod. vit. Epiph. 85.
29. Mommsen, Chron. min. II S. 281 : sub hoc rege Gothi legum
instituta scriptis habere coeperunt; nam antea tantum moribus et con-
suetudine tenebantur. Vgl. S. 288. Apoll. Sid. epist. VIII 3, 3.
34. Cassiod. var. V 39, 13: ad hunc vos modum funetiones publicas
revocare decernimus, quem Alarici atque Eurici tempwibus constat illatas.
488 VII. Die Auflösung des Reiches.
363, 7. Apoll. Sid. epist. I 2, 4: antelucanos sacerdotum morum
coetus mininio comitatu expetit, grandi sedulitate vmeratur; quamguam,
si sermo secretus, possis cmimo advertere, quod servet istam pro consuettidine
potius quam pro ratione reverentiam.
9. Apoll. Sid. epist. VII 6, 6—10.
364, 7. iord. Get. 45, 237 : Euricus ergo Vesegotharum rex crebram
mutationem Bomwiorum principum cernens Gallias suo iure nisus est
occupare. Vgl. 47, 244. Apoll. Sidon. epist. VII 6, 4. 10. V 12, 2. VI 6,1.
12. Momrasen, Chron. min. II S. 34, 238.
24. Mommsen II S. 34, 240: Gothi, qui ad Vandahs missi fuerant
mvpradictue expcditionis rumore perterriti revertuntur in celeri. Vgl. 238.
28. Mommsen II S. 34, 238. 35, 245.
81. Apoll. Sid. epist. I 9, 6. V 16, 2. IX 16, 3 v. 30.
33. Apoll. Sid. carm. 1. II; vgl. epist. I 9, 6.
. 365, 6. Prise, frg. 40 = Fragm. hist. Graec. IV S. 109.
13. Procop. b. Vand. I 5, 22. 23. 22, 16. 17. Vict. Vit. I 17, 51.
Bei Nau, Nestorius S. 331 ist auch eine Plünderung von Rhodos er-
wähnt, vielleicht nur als Prophezeiung; denn der Text ist hier unklar.
Ist diese Deutung richtig, so konnte dies ein späterer Zusatz zu dem
Buche des Nestorius sein, der in die Zeit Leos gehört. Andernfalls
müßte man es noch auf die Zeit des Theodosius oder Marcian beziehen.
14. Procop. b. Vand. I 6, 8. Vict. Vit. 1 4, 13.
18. loh. Lyd. de mag. III 43: /xera yovv Oeodooiov xal Maoxiavov
röv fAergior sld'wv 6 Ascov xal xoi> nlovzov evqcov, ov 'AxxiXag 6 rrjg
olxovfAsvr]? JioXifiiog la/ißävEiv e/isXXsv (7)v de vjzeq xäg %iXlag Exaxov-
Tö(5a? tov xqvoLov Xizq&v), oyxcoßsig rfj öwä/usi eyvco BavörjXoig —
noXs^ieTv.
24. loh. Lyd. a. O. Procop. b. Vand. I 6, 1. 2. 10, 2. Theophan.
5961. Theod. lect. I 25. Cedren. I 349 d. Euagr. h. e. II 16. Niceph.
h. e. XV 27. Apoll. Sid. carm. II 540. Candid. frg. 2 = Fragm. hist.
Graec. IV S. 135.
34. Procop. b. Vand. I 6, 8. 11. Mommsen, Chron. min. II S. 35,
247. I 247, 464, 3.
3156, 2. Theophan. 5963. Procop. b. Vand. I 6, 9. 11.
7. Procop. b. Vand. I 5, 8. de aed. VI 5, 2 — 5. Niceph. h. e.
XV 27.
15. Procop. b. Vand. I 6, 10 ff. 10, 2. Theophan. 5961. Iord.
Rom. 337. Niceph. h. e. XV 27. Cedren. 1350 a. Malal. XIV 372.
Zonar. XIV 1 p. 50 d. Theod. lect. I 25. Paul. hist. Rom. XV 2. loh.
Lyd. de mag. III 43. Candid. = Fragm. hist. Graec. IV S. 135.
367, 12. Suid. s. V. imxEifisra.
18. Das Ende des weströmischen Kaisertums. 489
26. Procop. b. Vand. I 6, 26. Malal. 373 b. Niceph. h. e. XV 27.
368, 4. Theophan. 5963.
6. Mommsen, Chron. min. I S. 305, 601. II S. 90, 468. 158, 1285.
Procop. b. Vand. I 6, 25. Damascius bei Phot. cod. 242 p. 342 a 37.
10. Theophan. 5963.
21. Cod. Inst. IX 12, 10.
24. Candid. Fragrn. bist. Graec, IV S. 135.
369, 3. Ernennung des Patricius zum Caesar Zonar. XIV 1 p. 49 b.
Mommsen, Chron. min. II S. 90, 471. Candid. bei Phot. cod. 79 p. 55b 7.
Euagr. h. e. II 16. Malal. exe. de insid. 31. Niceph. h. e. XV 27.
Die Zeit nach Theophan. 5961. Cedren. 350 a. Das Jahr 370 nennt
Mommsen, Chron. min. II S. 188. Die Vermählung mit Ariadne:
Malal. a. O.: ev olg %o6voig nagendkei "Agjiclq 6 jiazQixtog S7ii xa>
ijztyaf.ißQsdoai avxcö xov viov avxov LTaxQtxiov ovxa Kaloaoa. xov de
öi)(.iov evoxävxog xal xcöv fiova^ojv xal xcöv xkiyQixwv, svdooiv elaße
xu xov yä(iov. Mommsen, Chron. min. II S. 90, 471: Patriciolo —
Caesare generoque Leoais pHneipis apellato. Niceph. h. e. XV 27:
Aecov — 'Agiüdvrjv xijv ix BrjQivrjg avxcö ysyevrjiiei'rjv xcp jraiöl xov
"AcTtagog Ilaxgcxlcp x>~> vTtdxco eig yä/iwv eSldov. Der Nachricht, daß
Ariadne dem Patricius zur Frau gegeben wurde, steht das Bedenken
entgegen, daß sie schon vorher mit Zeno vermählt war. Denn dessen
Sohn Leo II. starb im November 474 als siebenjähriges Kind (Malal.
XIV p. 31a; vgl. Chron. Pasch. 474), wonach die Hochzeit nicht
später als Anfang 467 fallen kann. Dem entsprechend erzählt sie
Euagrius (h. e. II 15) nach dem großen Brande vom 2. September 465
(Seeck, Kegesten S. 413) und nach dem Beginn des Hunnenkrieges,
der 369 mit dem Tode des Dintzic sein Ende fand (S. 315). Theophan.
5951 setzt sie in das Jahr 459, was wahrscheinlich viel zu früh, aber
doch nicht unmöglich ist. Tillemont meint daher, daß bei Nicephorus
die jüngere Kaiser tochter Leontia mit Ariadne verwechselt sei, und
auch ich bin früher dieser Annahme gefolgt (Pauly-Wissowa II S. 609) ;
doch bereitet auch sie große Schwierigkeiten. Denn jene war erst
nach der Thronbesteigung ihres Vaters, d. h. nach dem 7. Februar
457, geboren (Theophan. 5971. Theod. lect. I 37), kann also jeden-
falls noch nicht 468 und kaum 470 mannbar gewesen sein. Wie mir
scheint, bleibt kaum eine andere Lösung übrig, als daß Zeno zugunsten
des Patricius sich von Ariadne scheiden mußte, um sie dann nat-h
dem Sturze Aspars zum zweitenmal zu heiraten.
9. Vit. S. Marcelli 34 = Migne G. 116 S. 741. Zonar. XIV 1 p.
49 c. Malal. a. O.
13. Theophan. 5961: xq~> ö'arzü hei ITaxQtxiog, 6 vtds"AonaQOgt
490 VII. Die Auflösung des Reiches.
Sv Kaioaga 6 ßaoiXsvg Aecov nsnoirjxs, — naosyEVExo iv 'AXs^avdosia
(xsxa (isyäXt^g rpavxaoiag, ev co iozsQsoJ&rj xo Kogslov ßctiavelov.
16. Auf die Vollziehung der Ehe mit Ariadne dürfte es sich
beziehen, daß Victor Tonnenensis die Erhebung des Patricius zum
Caesar in das Jahr 470 setzt. Mommsen, Chron. min. II S. 188.
18. Theophan. 5962.
20. Candid. bei Phot. cod. 79 p. 55 a 42: wg 'AgSaßovgiog eis
xo ivavziov jtisXsxcöv iw ßaoiXsX xal avxog otxsiOTroirjoaodai xovg 'Ioav-
govg öiEvorjßT]. xal Sri Magzivog, oixslog ojv 'Agöaßovgiov , /litjvvei
Tagaoixo8iooa ansg AgSaßovglcp xazä ßaoiXiwg izvgsvszo. xal cog
ivzsvfisv ig zö zgayvzsgov x^g ig äXXi)Xovg vnovoiag Tzgoi'ovorjg ävaigsi
Asojv 6 ßaoiXsvg "Aojiaga xal xovg naiSag.
25. Niceph. h. e. XV 27 = Migne G. 147 S. 80.
370, 11. Niceph. a. O. Candid. a. O. Vita S. Marcelli a. O. Momm-
sen, Chron. min. II S. 90, 471. 188, 471. Theophan. 5963. 5964. Zonar.
XIV 1 p. 49 d. Malal. exe. de insid. 31. Chron. Pasch. 467. Procop.
b. Vand. I 6, 27.
13. Candid. bei Phot. cod. 79 p. 55 b 7 : dXV 6 fih Kaloag t&v
7iX?]ycov ävsvsyxcov 7iaga86t;a>g diEooj&t] xal 8ist,t]0EV.
15. Niceph. h. e. XV 27 : xöv 8s szsgov ixslvov viov zov Tlaxglxiov xijg
■üvyaxgog diaCsvigag avxov'4giä8v)]g. ixslvov (a,ev vjieqÖqiov >)ys • Zrjvwvi ds
oia 8i] xovg imßovXovg ix fiiaov noirjOajXEro) zavzrjv slg yvvacxa iSl8ov.
20. Malal. exe. de insid. 31. Theophan. 5964.
29. Malch. frg. 2 = Fragm. hist. Graec. IV S. 114.
371, 7. loh. Ant. frg. 2U7 von Ricimer : 8i o aviaftslg xtjg zs
'Pcö/Lit]; i^fjXds xal §t;axioxiXtovg äv8gag ig zov xazä BavörjXmv jcoXs-
fiov V7i avxov zazxofxsvovg dvsxaXsoaxo.
13. loh. Ant. a. O. Mommsen, Chron. min. II S. 158, 1289.
Paul. hist. Rom. XV 2.
22. Ennod. vit. S. Epiphan. 51 ff. Paul. hist. Rom. XV 3.
30. Ennod. vit. S. Epiphan. 73.
372, 9. lord. Get. 47, 244.
14. Apoll. Sid. epist. I 7. Mommsen, Chron. min. II S. 158,
1287. Paul. hist. Rom. XV 2.
28. Apoll. Sid. epist. 111 9.
31. Iord. Get. 45, 237 ff. Greg. Tur. II 18 ; vgl. Apoll. Sid. epist.
I 7,5.
373, 16. Mommsen, Chron. min. I S. 664, 649: Antimolus apatre
Anthemio imperatore cum Tlwrisario, Everdingo et Hermümo comite
stabuli Arelate directus est ; quibus rex Euricus trans Wiodanum oecur-
rit occisisque dueibus omnia vastavit.
18. Das Ende des weströmischen Kaisertunis. 491
32. Prise, frg. 29. Malch. frg. 13. loh. Ant. frg. 204 = Fragm.
hist. Graec. IV S. 104. 120. 616. Procop. b. Vand. I 5, 6. 6, 6. Euagr.
h. e. II 7. Theophan. 5964.
374, 4. loh. Ant. frg. 209, 1 berechnet die Zeit des Bürgerkriegs
auf fünf Monate. Dadurch gelangt man, vom 11. Juli 472 als dem
Todestage des Anthemius rückwärts zählend, auf den Februar.
5. Mommsen, Chron. min. II S. 90, 472, 2. 158, 1293. Iord. Get.
45, 239.
11. Paul. hist. Rom. XV 3. 4. loh. Ant. frg. 209, 1. Theophan.
5964. Mommsen, Chron. min. I S. 306', 606. 664, 650. II S. 90, 472, 2.
158, 1293. 188, 473, 6. Procop. b. Vand. I 7, 1. Chron. Pasch. 464-
Iord. Get. 45, 239. Euagr. h. e. II 16. Gelas. tract. VI 10 = MigDe
L. 59 S. 115 = Thiel, Epist. pont. I S. 605.
375, 4. loh. Ant. frg. 209, 1. Mommsen, Chron. min. I S. 664, 650.
5. Mommsen, Chron. min. I S. 306, 606. 746, 472.
13. Mommsen, Chron. min-. 1 S. 306, 607. 609. 492, 2, 11. 746, 472;
vgl. II S. 90, 472, 2. 158, 1293. Paul. hist. Korn. XV 5. Iord. Get.
45, 239. loh. Ant. frg. 209, 2. Theophan. 5964. Procop. b. Vand. I
7, 1. Ennod. vit. Epiph. 79. Euagr. h. e. II 16. Niceph. h. e. XV 11.
20. loh. Ant. frg. 209, 2. Paul. hist. Korn. XV 5. Mommsen,
Chron. min. I S. 306, 608. II 158, 1295.
22. Mommsen, Chron. min. I S. 306, 611. 492, 2, 11. 746, 473;
vgl. II S. 90,473, 1. 158, 1295. 233, 473. III S. 423. Theophan. 5965.
Iord. Get. 45, 239. Eom. 338. Euagr. h. e. II 16.
26. loh. Ant. frg. 209, 2 : yvovs de Ascov 6 xwv icocov ßaodevg
rt]v xov D.vxeQiov avayoQtvoiv, hniöTQa.TEvsi.xa.i' avxov Nsncoza arga-
T?/ydv ajiodsl^ag.
30. Iord. Get. 45, 239 : Nepus MarceUini quondam patricü so-
roris ßim. Mommsen II S. 91, 474, 2. Cod. Iust. VI 61, 5 vom
1. Juni 473 ist adressiert: Nepoti magistro militum Dalmatiae. Vgl.
loh. Ant. a. O. : Nejzcjto, OTQazrjyov aizoöei^ag.
31. Iord. Rom. 338 : Nepotem filium Nepotiani copulata nepts
sun in matrirnonio apud Bavemiam per Domitianum clientem suum
Caesarem ordinavit. Malch. frg. 10 : Bi]ßiva — zfj Nsjionog yvvaixl
ovyyevel ovor/ ovojtevdovoa.
33. Mommsen, Chron. min. I S. 306, 614. 307, 474, 4. Die Über,
lieferung schwankt zwischen VIII hold. Iulias und XIII k. Iul.
376, 1. loh. Ant. frg. 209, 2. Paul. hist. Rom. XV 5. Iord. Rom.
338. Get. 45, 239. 241. Malch. bei Phot. cod. 78 p. 54 b 27. Momm-
sen I S. 306, 614. 307, 474, 4. 746, 475. II S. 91, 474, 2. 475, 2. 158,
492 VII. Die Auflösung des Reiches.
1299. 233, 474. III S. 423. Theophan. 5965. Anon. Vales. 7, 36.
Euagr. h. e. II 16.
7. Malch. a. 0. Anon. Vales. a. 0. Mommsen I S. 310, 626. 311,
480. II S. 92, 480, 2. III S. 423.
13. Iord. Get. 45, 240.
14. Apoll. Sid. epist. III 3, 7 : taceo deinceps cöllegisse te privat is
viribus pabUei exercüus speciem.
15. Apoll. Sid. epist. III 3, 3—8. Greg. Tur. II 24. Iord. Get.
45, 240.
16. Apoll. Sid. epist. III 3, 9 ; vgl. II 1, 4.
17. Apoll. Sid. epist. V 16, 2.
20. Apoll. Sid. epist V 16,3: vicinae öbsidionis terror.
22. Iord. Get. 45, 240 : Ecdicius, diu certans cum Vesegothis nee
Valens antestare, relicta patria maximeque urbe Arevernate- hosti, ad
tntiora se loca cöllcgit.
24. Apoll. Sid. epist. VII 7, 2. 3. 11, 1.
28. Ennod. vita S. Epiphan. 82—92. Paul. hist. Rom. XV 5.
31. Apoll. Sid. epist. VII 7, 11.
877, 6. Iord. Get. 45, 241 : quod audiens Nepus Imperator prae-
cepit Ecdicium relictis Gattiis ad se venire loco eius Oreste magistro
in Hit nt)i. ordinato.
12. Prise, frg. 7. 8 = Fragm. hist. Graec. IV S. 76. 78. 84. 95.
Anon. Vales. 8, 38.
33. Iord. Get. 45, 241: qui Orestes suseepto exercitu et contra
Jiostes egrediens a Koma Bavennam pervenit ibique remoratus Augustu-
lum fäium suum imperatorem effecit.
378, 5. Mommsen, Chron. min. I S. 306, 615. 307, 475. 309, 1.
746, 475. II S. 91, 475, 2. 92, 480, 2. 158, 1301. III S. 423. Iord. Get.
45, 241. Rom. 344. Paul. hist. Rom. XV 7. Anon. Vales. 7, 36. Theo-
phan. 5965.
8. Mommsen, Chron. min. I S. 307, 474, 2. Theophan. 5966.
9. Seeck, Regesten S. 419. 425, 40.
13. Seeck, Regesten S. 421.
26. Anon. Vales. 8, 37 : Augustulus, qui ante regnum Romidus
a. parentibus vocabatur. Seine Münzen nennen ihn Romidus Augustus
p(ius) f(elix) Aug(ustus) oder lassen auch den ersten Namen fort.
Immer aber erscheint das Wort Augustus zweimal, zuerst voll aus-
geschrieben als Name, dann abgekürzt als Titel. Cohen, Me'dailles
imperiales VI1I2 S. 242.
27. Mommsen, Chron. min. I S. 308, 617. 309, 475, 2. 746, 475.
11 S. 91, 475, 2. 158, 1301. III S. 423. Candid. bei Phot. cod. 79 p.
18. Das Ende des weströmischen Kaisertums. 493
55 b 31. Iord. Rom. 344, Get. 45, 241. 46, 242. Paul. hist. Rom. XV 7.
Procop. b. Vand. 1 7, 15. b. Goth. 1 1, 2. Theopban. 5965. Euagr.1116.
34. Procop. bell. Goth. I 1, 3-8.
379, 18. Mommsen, Chron. min. I S. 308, 619 ff. 309, 476, 2. 3.
746, 476. II S. 91, 476, 2. 158, 1303. 111 3. 423. Iord. Get. 46, 242.
22. Anon. Vales. 8, 38. Iord. a, 0. Mommsen II S. 91, 470, 2.
III S. 423. Procop. b. Goth. I 1, 7.
Index.
Abdas 80.
Abel 27.
Abraham 3.
Acatizieren 461. 462.
Addax 62.
Adrianopel 370.
Advokaten 157. 180.
Aedilen 141.
Aegidius 348. 349. 351.
Aelia s. Eudocia, Eudoxia, Eu-
phemia.
Aemilianus 400.
Aetius, Consul 432. 437. 446:
94. 95. 103—107. 114-118.
124. 128. 280. 282. 285. 286.
293. 296. 299. 302 — 313.
317—321. 325. 340. 346. 351.
377.
Aetius, Consul 454: 469.
Africa 19. 52. 54. 59. 66. 111.
127. 175.
Agapetus 74. 75.
Agiulfus 343.
Agrigentum 331.
Agrippina s. Köln.
Agrippinus 349.
Akademie 9. 18.
Alamannen 43. 47. 48. 320. 327.
339. 461.
Alamundarus 85.
Alanen 45. 48. 56. 57. 60—63.
85. 128. 305. 307. 326. 345.
352. 461.
Alaricus 1 : 1. 23. 34. 37. 38. 42.
46. 53. 59. 60. 104. 111. 313.
414.
Alaricus II: 176.
Albinus 60. 397.
Alexandria 75-79. 200. 209. 214.
218. 243. 264. 275. 276. 369.
Allobichus 39. 46. 102.
Alpidzuren 461.
Alypia 360.
Alypius 16.
Amasia 255.
Ambrosius 10—12. 19. 21. 186.
Amilzuren 461.
Ammianus Marcellinus 29. 280.
Ampelius 56.
Anagastes 315. 463.
Analphabeten 272.
Anastasius 204. 212.
Anatolius 268. 271. 272.
Ancyra 402.
Angisciren 461.
Anicius s. Olybrius.
Anio 374.
Annianus 306.
Anonymus de rebus bellicis 430.
Ansila 120.
Anthemiolus 373.
Anthemius, Praefect. 68. 69. 99.
355. 400. 401.
Anthemius, Kaiser 355 — 361.
364-368. 371—375. 376.
Antigermanismus 34. 39. 51. 316.
Antiochia 197. 218. 231. 449.
Antiochus 207. 431.
Antistius Labeo 148. 158.
Antoninus Pius 143.
Antonius, heiliger 15. 185. 186.
Antonius, Bischof 200.
Index.
495
Apollinaris s. Sidonius.
Appellation 149. 154. 157.
Apringius 393.
Aquileja 95. 311. 408. 410.
Aquitania 55. 63.
Arbogastes 102.
Arcadia 2(39.
Arcadiopolis 294.
Arcadius 37. 99.
Ardabur s. Aspar.
Ardabur, Vater Aspars 85. 93-95.
103. 353.
Ardabur, Sohn Aspars 354. 370.
Ardaricus 314.
Arelate 47—49. 57. 91. 95. 107.
124. 328. 333. 345—347. 397.
477.
Aremorica 44. 115.
Areovindus s. Ariobiudus.
Ariadne 369. 370. 378. 486. 489.
Arianer 73. 110. 119. 120. 122.
199. 206. 325. 353-355. 363.
369. 372.
Ariminmn 116. 117.
Ariobindus 120. 354. 484.
Ariovistus 35.
Aristolaus 240.
Aristoteles 21.
Arles s. Arelate.
Armenia 85—87.
Arnegisclus 291. 292.294.315.463.
Arvandus 372.
Arverni 52. 327. 376.
Askese 184. 187—189. 191.
Aspar 93. 95. 103. 113. 114. 244.
270. 353—359. 365. 367—371.
374.
Assessoren 159.
Asterius, Coraes 63. 400.
Asterius, Presbyter 255. 256.
Asturica 334.
Atems Capito 148. 158.
Athanasius 19. 186. 209. 219.
Athaulfus 49—58. 105. 363.
Athen 82. 84. 161.
Athenais 82; vgl. Eudocia.
Athyras 295.
Attalus 33. 34. 38. 52. 56. 59.
60. 99.
Atticus 72. 75- 82. 85. 194. 195.
197.
Attila 244. 258. 268. 283—316.
329. 365. 377.
Attis 250.
Augusta historia 33 — 39.
Augustinus 1—32. 113. 186.
191—193. 385.
Augustus 35. 147—154.
Aureliani 306. 349.
Aurelianus 99. 400. 405.
Aurelius s.Augustinus.Symmachus.
Avienus 313.
Avitus 306. 327—338. 344. 346.
364. 376.
Azazene 85.
Azestum 473.
Babylon 23. 28.
Bagauden 123. 301.
Balearen 111.
Barcino 57. 58. 62. 392.
Bardoren 461.
Barsumas 261. 267.
Basiliscus 365—367. 370.
Basilius 453.
Bassus s. Herculanus.
Bastarner 461.
Belisarius 101.
Bellinzona 339.
Bellonoten 461.
Beorgor 352.
Bergomum 352.
Berytus 174.
496
Index.
Besser 356.
Bethlehem 188.
Bihulus 140.
Bilinier 874.
Bithynia 217.
Bittuguren 461.
Bleda 244. 283. 284. 291. 294.
460.
Blemmyer 329.
Boethius 319.
Boisker 461.
Bonifatius, Feldherr 54. 66. 89.
92. 93. 103. 105—109. 112.
113. 116. 117. 282.
Bonifatius, Papst 41.
Bracara 334.
Brennus 1.
Breviarium Alaricianum 155. 177.
Britones 372.
Brittannia 44. 45. 49. 61.
Brontotae 360.
Bructeri 461.
Bruttii 120.
Bucellarii 100—103. 118. 280.
320. 356. 370.
Burco 339.
Burdigala 53. 54. 56. 328.
Burgunder! 48. 51. 115. 128. 177.
373. 461.
Byzacena 127.
Caelestinus 202. 203. 207. 208.
210. 213. 214. 238. 242.
Caelestius 190. 192—194.
Caesar 140. 147. 151.
Caesaraugusta 42.
Caesarius 400.
Caesartitel 92. 96. 167. 339.
357. 360.
Calpurnius s. Bihulus.
Campania 379.
Candidiarms, Feldherr des Hono-
rius 54. 93.
Candidianus, Comes Domestioruin
bei Theodosius II: 217. 219.
221. 222. 226. 227. 228. 234.
Cannae 308.
Capito 148. 158.
Capitolium 325.
Capri 157.
Cariirjs 33.
Carpilio, Schwiegervater desAethis
105.
Carpilio, Sohn des Aetius 293.
Cartagena 333. 346. 347.
Carthago 11. 118. 119. 320.
Cassianus 208.
Cassiodorius 293.
Castinus 64. 66. 90. 103. 400.
Catalaunici campi 306.
Catilina 28.
Celsus 160.
Chalcedo 237. 239. 266. 267. 273.
Christusmutter 205. 206. 209.
Chrysaphius 248. 258. 261. 268.
269. 270.
Chrysoretus 230.
Chrysostornus s. Johannes.
Circumcelliones 16. 17. 185.
Cicero 8. 9. 21. 28. 30. 146. 187.
Cirta 119.
Citiergesetz 170.
Claudius 140.
Cocceius Nerva 158.
Codex Gregorianus 165. 166. 171.
177. 179. Hermogenianus 165.
166. 171. 177. 179. Iustinianus
179. 180. Theodosianus 84.
171-179. 194. 397. 405.
Cognitionsprozeß 156.
Colonen 126. 127. 129. 130. 424.
Commentarii 156. 173.
Index.
497
Constans 42. 43. 45—47.
Constantinopolis 68. 84. 173. 174.
195. 231. 244. 205. 357.
Constantinus I. 26. 33. 39. 99.
164. 171. 175. 277.
Constantinus III. 38. 39. 42-49.
Constantinus, Praefect 464.
Constantius I. 36. 429.
Constantius II. 99.
Constantius III. 39-43. 46—66.
81. 82. 99. 103.
Constitutiones principum 149.
Consulat 330.
Cornelius s. Sulla.
Corpus iuris 131. 172. 179—183.
Corsica 331.
Cyrilks 75— 79. 83. 200. 201.
205. 207-216. 220-243. 251.
404.
Cyrus 246. 450.
Cyzicus 433.
Dagalaifus 354. 357.
Daia 168.
Dalmatia89. 91. 93. 346. 350. 375.
378.
Dalmatius 195. 196. 229. 248.
250.
Damasus 186. 188.
Daniel 22. 131. 379.
Danubius 115.
Dardanus 49. 51. 52.
Darius 109.
Datianus 99.
Decimius s. Rusticus.
Decreta 150.
Delphi 84.
Deogratias 320.
Digesta 180—182.
Dintzic 315. 489.
Diocletianus 33. 36. 37. L68.
166. 167.
S vi A
Dionysos 250.
Dioscorus 260. 262. 264. 268.
274. 275. 277.
Dolensis vicus 373.
Domitianus 375.
Domnus 251. 264. 265.
Donatisten 17. 18.20.25.26. 111.
184.
Dorotheus 211. 241.
Dortona 348.
Dorylaeum 249.
Drakon 101.
Drys 237.
Dubius 58.
Durostorura 103.
Ecdicius 364. 376. 377.
Edeco 268.
Edictum 139. 149. 153. 161.
Edobicus 43. 47. 48.
Einquartierung 128.
Ellac 289. 314.
Emerita 112. 334. 343.
Eparchius s. Avitus.
Ephesus 194. 217. 259. 263.
Epipa 265.
Epiphanius, Bischof 371. 376.
Epiphanius, Stadtpraefect 397.
Epistula dogmatica 262. 264. 265.
268. 271. 272.
Erblichkeit 35—38. 98. 269. 336.
337. 353. 356.
Eubnlus 431.
Eudocia (Athenais) 82—85. 87.
92. 131. 178. 194. 198. 199.
202. 213—215. 229. 230. 235.
237. 245-248. 263.
Eudocia, Tochter Valentinians III.
122. 318. 323. 325. 471.
Eudoxia, Gattin des Arcadius «2.
300.
32
498
Index.
Eudoxia, Gattin Valcntinians III.
82. 92. 121. 122. 245. 267.
321. 323. 325. 340.
Eudoxiopolis 402. 407.
Eudoxius 301.
Eugenins 298.
Eulaliue 41.
Eunuchen 230. 318.
Euphemia, Heilige 369. 370.
Eupheraia, Kaiserin 355.
Euplutius 59.
Euprepius 198.
Euricus 176. 362—364. 372. 373.
376.
Eusebius von Caesarea 277.
Eusebius von Dorylaeum 208.
249—253. 264—267.
Eutropius 99. 173. 400.
Eutyches 196. 248—264. 272.
Eutychianus 400.
Evervulfus 395.
Exuperantius 91.
Faustus 9. 21.
Felix 106—108. 114.
Ferreolus 326.
Flaccilla 231—235.
Flavianus 248-265. 267. 271.
Flavius s. Herculanus, Rufinus,
Stilicho.
Florentius 254—256. 454.
Formularprozeß 138.
Forum Traiani 322.
Fragmenta Vaticana 169.
Framtane 343.
Franken 43. 47. 48. 52. 57. 65.
114. 115. 127. 302. 306. 310.
320. 327. 349. 461.
Fredbai 62.
Fredericus 350.
Fremdenrecht 136. 137.
Frumarius 340.
Gainas 40.
Gaius 143. 181.
I Galerius 163. 429.
Galla s. Placidia.
Gallio 107.
Gaudentius, Vater des Aetius 104.
413.
Gaudentius. Sohn des Aetius 318.
325.
Geisericus 109—114. 117. 127.
279. 302. 316. 317. 320.
323-326. 329—331. 341. 343.
345—347. 350—352. 359.
364—368. 371—373.
Gelonen 461.
Gepiden 306. 308. 315. 461.
Germanus 120.
Germe 200.
Gerontius 42-47. 61. 63.
Glycerius 375. 376.
Goar 48.
Gothen 37. 50. 55. 62. 64. 65.
88. 92. 101. 104. 105. 108.
112-114. 117 und sonst.
Gracchus 397.
Grata s. Honoria.
Gregorius 165.
Griechische Sprache 20. 173.
Grunitus 114.
Gundericus 61-63. 108. 109. 121.
Gundobadus 375.
Guntiarius 48.
Hadrianopolis 370.
Hadrianus 160. 427.
Haidagastes 35.
Hannibal 308.
Hariomundus 35.
Heidentum 1. 24. 41.
Helio 92. 96. 100. 437.
Heliodorus 99.
Heraclianus 52 — 54. 56. 64.
Index.
499
Heraclius, Eunuche 318. 319. 321.
Heraclius, Feldherr 366. 368.
Herculanus 298. 299. 466.
Hermanaricus 357.
Hermengarius 112.
Hermogenianus s. Codex.
Hernac 314. 315.
Heruler 461.
Hierax 76. 77.
Hieronymus 22. 28. 29. 30.
186—189. 192. 193.
Hierosolyma s. Jerusalem.
Hilarus 264—266. 361.
Hildomundus 35.
Hippoßegius 18. 113. 118. 119.
Hispaniae 42. 45. 61 und sonst.
Historia Augusta 33—39.
Honoria 64. 297—300. 303. 304.
Honoriaci 45.
Honorius 38. 88. 102. 322.
Hortensius 8.
Hunericus 121. 122. 302. 318.
320. 324. 325. 351.
Hunnen 34. 67. 68. 86. 94. 101.
104. 106. 117. 120. 244. 247.
279. 287. 342. 344. 350. 358.
Hyacinthus 298. 299.
Hydatius 415.
Hypatia 78. 404.
Jerusalem 84. 235. 245-247. 263.
Jesdegerdus 79. 80.
lldico 314.
Illyricum 121. 421.
fniuria 138.
Innocentius, Papst 192.
Innocentius, Jurist 428.
Institutiones 181.
Johannes, Evangelist 25. 228.
lohannes, Täufer 83.
lohannes Augustus 90—96. 103.
104. 105. 354.
lohannes Chrysostomus 73. lv»7.
lohannes von Antiochia 200. 204.
218-227. 236—242. 249.
lohannes comes 233. 235. 236.
437.
lohannes, Feldherr 292.
lohannes, Arzt 231. 444.
lohannes, Diakon 247.
lovianus 85.
Iovinianus 189. 194. 203.
lovinus 48—52.
Iovius 99.
Ira 348.
Irenaeus 228. 230—233. 443.
Isaurer 246. 269. 292. 316. 358.
368. 369.
Itimaren 461.
Juden 76. 77. 84.
ludices 135. 137.
lulianus Augustus 13. 11. 18.
19. 86.
lulianus, Sohn Constantins 111 : 49.
lulianus, Jurist 160. 161.
lulius s. Caesar, Maiorianus, Nepos.
lupitcr Capitolinus 325.
Juristen 145. 156.
lus gentium 136. 137. 142.
Iusta s. Honoria.
lustina 269.
lustinianus 179. 180.
lustus 43.
luthungen 114.
luvenalis 263.
luventius Celsus 160.
Kain 27.
Kaisertum 35. 36. 38.
Karthago s. Carthago.
Köln 124. 128.
Königtum 281. 284.
Korntribute 51. 54. 56. 59. 62.
66. 122—125. 279. 316.
500
Index.
Kurden 316.
Labeo 148. 158.
Latein 173. 271.
Lazen 329.
Leges datae 150.
Leo I. 325. 334. 338. 350. 352.
353. 356—360. 364—370. 373.
375. 378.
Leo II. 378. 489.
Leo, Papst 208. 251. 257. 258.
260—278. 313. 325. 357. 479.
Leo, Schriftsteller 176. 362.
Leontia 359. 486. 489.
Leontius 82.
Lex Komana Visigothorum 177.
Libanius 4.
Libius s. Severus.
Licinia s. Eudoxia.
Licinius 163. 168. 277.
Liger 65. 372.
Lipara 60.
Litorius 303. 418. •
Loire 65. 372.
Londiniurn 392.
Lucania 349.
Lucas 235.
Luciferianer 184.
Lugduuum 345.
Lusitania 334.
Macedonia 213.
Macedonianer 73. 74. 200. 361.
Mailand 11. 312. 371. 469. 477.
Mainz 124.
Maiorianus Augustus 320. 321.
332-343.
Maiorianus, Feldherr 340.
Maldras 343. 346.
Manichäer 7—13. 18. 21. 22.
79. 204.
Marbod 112.
Marcellinus.Feldherr 346.350-353.
357. 360. 366. 368. 369. 375.
Marcellinus, Tribunus 393. 394.
Marcia s. Euphemia.
Marcianopolis 211. 241. 294.
Marcianus Augustus 178. 270-274.
299-301 . 312. 315. 325. 328-330.
334. 338. 354. 355. 365.
Marcianus, Sohn des Anthemius
359. 486.
Marcomannen 461.
Marcus 39. 130. 156.
Margus 286. 291. 292.
Marienfeste 437.
Marina 269.
Marinus 53. 393. 394.
Maroboduus 112.
Marsus 366. 368.
Martinus 186.
Maruthas 79. 80.
Massilia 54. 208.
Masurius Sabinus 148. 158.
Mauren 108. 109.
Mauretania 121.
Mauriacum 306.
Maurianus s. Marinus.
Mavortius 107.
Maximianus, Bischof von Con-
stantinopel 238—241.
Maximianus, Domesticus des Aetius
321.
Maximinus Daia 168.
Maximus, Kaiser 321—324. 327.
Maximus , spanischer Usurpator
44. 61. 63.
Mediolanum s. Mailand.
Memnon 219. 220. 225. 226. 228.
231. 233. 234. 236. 239.
Mercurii Promontorium 366.
Messianus 335.
Methusalem 27. 29.
Index.
501
Metropoliten 225.
Mettis 305.
Miletus 200.
Miücio 313.
Mithras 203.
Moguntiacurn 124.
Monaxius 405.
Mönche 15—17. 77. 185. 186.
195. 209. 211. 212. 229. 239.
248. 252. 258.
Monnica 6. 10—14.
Monophysiten 235. 249. 275.
Mundzue 283. 290.
Muttergottes 203. 218. 223. 235.
Naissus 39. 285. 293.
Namatianus 397.
Narbo 52. 54. 57. 349. 395.
Narses 85.
Neapolis 119.
Nedao 314.
Nepos 375—378.
Nerva 158.
Nestorianer 241. 242.
Nestorius 197—245. 258.
Neuplatoniker 13. 21. 22. 24.
78. 185.
Neuren 461.
Nicaea 273. 277.
Nicaenum 223. 224. 236. 260.
263. 273.
Nicomedia 399.
Nisibis 85.
Noah 27. 28.
Nonnen 342.
Noricum 114. 115.
Novatianer 75. 184.
Novellae leges 177—179.
Numidia 119. 121.
Oasis 243.
Ocriculuin 53.
Octar 282.
Odoacer 379.
Officia 156.
Olybrius 350. 351. 373-375.
Onegesius 289.
Optatus 99. 411.
Optila 321.
Orestes, Patricius 377—379.
Orestes , Praefectus Augustalis
76-79. 200. 404.
Origenes 30. 73.
Orleans 306. 349.
Osiris 250.
Ostgothen 177. 308. 315. 358.
461. 463.
Ostrys 370.
Padusia 114.
Paeonius 344.
Palaestina 275.
Palermo 120.
Palladius 323. 324.
Pandecten 181. 182.
Pannonial06. 107. 115. 282. 328.
Panormus 120.
Papinianus 170.
Parabalani 76. 78. 79.
Pascbasinus 274.
Patriciat 99—102.
Patricius, Sohn Aspars 357. 369.
370.
Patricius, Vater Augustins 10. 19.
Patroclus 107.
Paulinus von Antiochia 188.
Paulinus, magister officiorum 201.
246. 436. 450.
Paulus, Apostel 15.
Paulus, Jurist 162. 164.
Paulus von Samosata 208.
Paulus, Bruder des Orestes 379.
Pavia 312. 371.
Pelagia 117.
Pelagianer 202. 207. 218.
502
Index.
Pelagius 18. 190—192.
Perser 79—81. 85-87. 199. 246.
284. 292. 296.
Petra 243.
Petronius 99 ; vgl. Maximus.
Petrus, Anagnostes 78.
Petrus von Ravenna 257.
Philippopolis 294.
Philippus 196. 211.
Philotheus 361.
Photinianer 184. 204.
Pius 143.
Placentia 335.
Placidia. Mutter Yalentinians 111.
53—59. 64. 65. 88—97. 103.
105—109. 113—117. 121. 170.
267. 297. 299. 304.
Placidia, Tochter Valentinians 111.
318. 325. 350.
Placidus s. Valentinianus HJ.
Piaton 13. 20. 21. 30.
Plinius 155.
Plinta 354. 484.
Polybius 308.
Pompeius Probus 411.
Ponticianus 15. 16.
Pontiflces 134.
Porphyrius 30.
Praedestination 18. 20. 191.
Praetur 138—143.
Priesterwahl 133.
Priscianus 70.
Priscillianisten 184. 185.
Priscus s. Attalus.
Prohus 411.
Procopius Augustus 355.
Procopius, Feldherr 86. 355 ; vgl.
Anthemius.
Proculiani 159.
Proculus 196. 206. 209. 233. 235.
241. 248. 249. 283. 450. 460.
Pulcheria 68-70. 75. 80-83. 198.
199. 201. 202. 213-215. 237.
243.246.268-274.297.298.325.
Pyrenäen 45. 59. 63.
Quaden 461.
Quaestor 153.
Ratiaria 293.
Räuber 100. 123; vgl. Bagauden.
Ravenna 94. 95. 116. 409. 477.
Rechiarius 303. 333. 334.
Rechimundus 346.
Regentschaft 37.
Reliquien 70. 72. 83. 84. 235.
246. 400.
Remistus 332. 335.
Rescripta 154. 167.
Rex sacrificulus 133.
Rhetorik 4. 12. 16.
Rhodus 488.
Rhone 63. 65.
Ricimer 331—340. 347—352. 357.
359. 364. 368. 371—375.
Riothamus 372. 373.
Rom 1. 23. 39. 55. 119. 313. 324.
325. 330. 332. 333. 361. 374.
Romanen 129.
Romanus 371.
Romulus, Cornea 377.
Romulus Augustus 377—379.
Ruas 117. 244. 282. 283. 293.
Rufinus 100. 280. 400.
Rugier 461.
Rugilas s. Ruas.
Rusticus 43.
Rutilius Namatianus 397.
Sabiniani 159.
Sabinus 148. 158.
Sachsen 45.
Sacralrecht 132-134. 145. 148. 157.
Sallustius, Bruder des Iovinus 51.
Sallustius, Historiker 28. 30.
Index.
503
Salona 89. 93. 376.
Salvius Iulianus 160. 161.
Samuel 400.
Sangibanus 305. 307. 308.
Sanoeces 107. 108.
Sapaudia 128.
Sara 3.
Saracenen 85. 246. 292. 316. 329.
Sardes 200.
Sardinia 111. 365. 366.
Sarus 42. 50. 58. 123.
Saturninus 247.
Savoyen 128.
Scholasticus 231-233. 236.
Sciren 358. 461.
Scriptores historiae Augustae 33-39.
Sebastianus, Bruder des Iovinus 51 .
Sebastianus , Schwiegersohn des
Bonifatius 117. 120. 303.
Sedulius 429.
Segericus 58. 59.
Seleucia 453.
Seleucus 255. 256.
Selymbria 356.
Senat 34. 38. 90. 94—96. 176.
319. 328. 333. 336. 349. 359. 372.
Senator 293.
Senatus consulta 152.
Serdica 219. 358. 369.
Severus Augustus 349. 352. 357.
Severus, Philosoph 361.
Severus, Presbyter 247.
Sicüia 111. 120. 331. 332. 346.
347. 351.
Sicorius Probus 411.
Sidonius 331. 341. 344, 345.
348. 364.
Sigericus 58. 59.
Sigesarius 58.
Sigisvultus 108. 113.
Silingen 61. 62.
Simoniani 242.
Singidunum 293.
Siricius 189.
Sirmium 286.
Sisinnius 195. 433.
Sodom 23.
Solinus 71.
Solon 161.
Sorosger 461. 462.
Sozomenus 70.
Stephanus 84. 246.
Steuerdruck 122. 126. 287. 294.
Stilicho 34. 37. 38. 40. 52. 100.
102. 104. 280. 414.
Stoiker 24.
Sueben 45. 61. 62. 63. 66. 112.
116. 121. 124. 127. 303. 320.
331. 333. 343. 346. 364. 461.
Suetonius 33.
Sulla 151.
Symmachus 4. 11.
Synesius 316. 400.
Synnada 74. 75.
Tarasicodissa 368 ; vgl. Zeno.
Tarraco 64. 395.
Tarraconensis 333.
Tatianus 358.
Tatulus 377.
Terentius s. Varro.
Thagaste 10.
Theodoretus 261. 265. 354.
Theodoricus I. 63. 117. 302—309.
326. 363.
Theodoricus 11. 326-328. 333.
334. 345. 361-363.
Theodoricus Amalus 177.
Theodoricus Strabo 354. 370.
Theodorus 99.
Theodor us 431.
Theodosianus s. Codex.
Theodosiopolis 86.
504
Index.
Theodosius 1. 26. 37. 40. 93. 171.
Theodosias II. 65. 68—73. 79-93.
96. 97. 120. 121. 171—178.
195—199. 215. 217. 218. 220.
227-248. 254. 257—261. 263.
267 - 269. 282—284. 290-299.
Theodosius, Sohn Athaulfs 57.
Theodosius von Synnada 74. 75.
Theon 78.
Theopemptus 75.
Theophilus 75.
Theotokos s. Muttergottes .
Therniopylae 294.
Thessalonica 91. 92. 96.
Thomas 450.
Thorismundus 307. 308. 310. 311.
326. 362.
Thracia 86.
Thraustila 321.
Tiberius 148. 157. 158.
Ticinum 312. 371.
Titus 107.
Tolosa 56. 63. 65. 327. 328. 362.
Tonosuren 461.
Toringi 461.
Trajanus 155. 322.
Trecasses 306.
Treviri 15. 52. 56. 124. 125.
Tribonianus 180. 181.
Tribuni plebis 149.
Tribunicia potestas 150.
Trier s. Treviri.
Trinoctium 144. 145.
Troyes 306.
Trygetius 313.
Tuldila 344.
Tullius s. Cicero.
Turcilingen 461.
Tychonius 20. 25. 26. 29. 30. 32.
Tzannen 246. 292. 316.
Ugernum 328. 336.
Uldin 67. 281. 282.
Ulfilas, Bischof 112.
ülfilas, Feldherr 47. 48.
Ulpianus 163. 164.
Ultzinzuren 461.
Universitäten 84.
Urbicus 334. 343.
Usurpatio trinoctii 144. 145.
Utus 294.
Valens 99.
Valentia 51. 128.
Valentiniauus I. 37.
Valentinianus II. 37. 102.
Valentinianus III. 64. 65. 88. 92.
93. 95—97. 121. 122. 178. 245.
267. 297-299. 317—321.
. Valerius s. Maiorianus.
! Valia 59. 62-64. 331. 363.
! Vandalen 45. 61—66. 108. 118.
127 ; vgl. Geisericus.
Vararanes 80. 85. 87.
j Varro 30.
Vasates 57.
Vaticana fragmenta 169. 170.
Venedig 315.
Vergilius 30.
Verimodus 109.
Verina 365. 367.
Vibianus 358.
Victor Vitensis 416.
Vicus Dolensis 373.
Vienna 47.
Viminacium 292.
Vitianus 85.
Vormundschaft 37. 68. 81. 98.
Weihnachtsfest 203.
Zeno 269. 366-370. 378. 489.
Zitiergesetz 170.
Zosimus 41. 192. 193.
Zwölf Tafeln 135. 137. 138. 143.
145. 147.
TY} Seeck, Otto
311 Geschichte des Untergangs
UU der antiken Welt
1921
Suppl
Bd. 6
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY