Skip to main content

Full text of "Geschichte des Untergangs der antiken Welt"

See other formats


(SD 


:LO 
•CD 
iCO 


=  00 


■CD 


CO 


.:  n  v 


DG 

311 

S44 

1921 

Suppl 

Bd. 6 


Otto  Seeck 

Geschichte  des  Untergangs 
der  antiken  Welt 

Sechster  Band.    Anhang 


GESCHICHTE 

DES  UNTERGANGS 

DER  ANTIKEN 

WELT 


VON 

OTTO  SEECK 

ANHANG  ZUM  SECHSTEN  BANDE 


Germauy 

19  2  1 

S  TUTTG ART 

J.  B.  METZLERSCHE  VERLAGSBUCHHANDLUNG 


D.6- 


~ 


I  I 


Druck  der  J.  B.  Metzlerschen  Buchdruckerei  in  Stuttgart 


Anmerkungen. 


Die  fett  gedruckten  Ziffern  bezeichnen  die  Seite  des  Textee,  die  gewöhnlich  ge- 
druckten die  Zeile,  auf  welche  die  betreffende  Anmerkung  sich  bezieht. 

Das  Manuskript  dieses  Anhangs  war  schon  1914  abgeschlossen ; 
doch  infolge  widriger  Umstände,  die  teils  durch  den  Krieg,  teils  durch 
den  Wechsel  des  Verlags  hervorgerufen  wurden,  konnte  es  damals  nicht 
gedruckt  werden  und  ist  seitdem  verloren  gegangen.  Als  ich  ihn 
sechs  Jahre  später  neu  herstellen  mußte,  war  es  mir  nicht  mehr  mög- 
lich, die  Belegstellen  in  ihrer  früheren  Vollständigkeit  wieder  auf- 
zufinden. Gleichwohl  darf  ich  hoffen,  daß  man  für  sehr  weniges, 
was  im  Text  gesagt  ist,  den  quellenmäßigen  Beweis  vermissen  wird. 

1,  13.  August,  de  civ.  dei  I  33 :  plungentibus  orientcdibus  populis 
et  maximis  civiUitibus  in  remotiss-imis  terris  publicum  luctum  maerorem- 
que  dueentibus. 

15.  Oros.  prol.  9 :  pracsentia  tempora  veluti  malis  extra  solitum 
infestalissima  ob  hoc  solum,  quod  creditur  Christus  et  colitur  deus,  idola 
autem  minus  coluntur,  infamant.  August,  scrm.  81,  9.  105,  9,  12  = 
Migne  L.  38  S.  505.  624.  de  civ.  dei  I  1.  36.  II  2.  3.  18.  19.  22. 
V  22  und  sonst. 

2,  1.  E.  Bernheim,  Mittelalterliche  Zeitanschauungen  I.  Tübingen 
1918.  Der  Verfasser,  dem  ich  die  Korrekturbogen  dieses  Kapitels 
mitgeteilt  hatte,  bekämpft  meine  Auffassung  Augustins ;  doch  da  er 
alles  Tatsächliche  zugibt,  worauf  sie  beruht,  besteht  unser  Gegensatz 
eigentlich  nur  darin,  was  wir  beide  unter  Genialität  verstehen,  und 
darüber  wird  sich  eine  Einigung  kaum  erzielen  lassen.  Wahrschein- 
lich wird  Bernheims  Urteil  mehr  Zustimmung  finden,  als  das  meine, 
aber  nicht,  weil  man  einen  Schriftsteller,  der  heutzutage  nicht  mehr 
leistete,  als  Augustin  geleistet  hat,  als  genial  würde  gelten  lassen, 
sondern  weil  die  Bewunderung  des  „heiligen"  Kirchenvaters  mehr 
als  ein  Jahrtausend  alt  und  dadurch  zu  tief  gewurzelt  ist,  um  sich 
durch  Gründe  beeinträchtigen  zu  lassen. 

8.     Loofs,  Protestantische  Bealencyclopädie  IF  S.  277. 

3,21.     Corpus  Script,  eccles.  latin.  XLI  S.  411  ff. 

27.  August,  de  civ.  dei  XVI  19 :  tibi  uxorem  suam  dixit  sororem, 
nihil  mentitus:  erat  enim  et  hoc,  quia  propinqua  erat  sanguine; 
sicut  etiam  Loth  eaclem  propitujuitate,  cum  fratris  eius  esset  filius,  f rater 
eins  est  dictus.  itaque  uxorem  tacuit,  non  negavit.  Dasselbe  ausführ- 
licher c.  Faust.  Manich.  XXII  34  ff.  =  Corp.  scr.  eccl.  lat,  XXV  S.  628. 
S  VI A  25 


386  VII    Die  Auflösung  des  Seiches. 

4,  17.  August,  confess.  IV  2 :  docebam  in  Ulis  annis  artem  rhetori- 
cam  et  victoriosam  loquacitatem  victus  cupiditate  vendebam.  Er  nennt 
sich  als  Lehrer  der  Rhetorik  einen  venditor  verborum  (IX  5,  13)  und 
seinen  Lehrstuhl  eine  cathedra  mendacii  (IX  2,  4).  Vgl.  1 17,  27-19,  30. 
III  3,  6-4,  7.  IV  1,  1.  IX  2,  2.  5,  13  und  sonst. 

34.     Maushach,  Die  Ethik  des  heiligen  Augustinus.  Freiburg  1909. 

5,6.  August,  confess.  I  9,15.  17,27.  20,  31.  IV  16,  30.  31. 
IX  6,  14.  X  2,  2.  4,  5.  35,  56.  36,  58. 

13.     August,  confess.  II  1,1.  2,  2. 

16.  August,  confess.  VI  11,  20:  putabam  enim  me  miserum  fore 
■nimis,  si  feminae  primrer  amplexibus.  Vgl.  VI  3,  3.  11,  20—22. 
14,  24.  15,  25.  VIII  1,  2.  6,  13.  11,  27. 

18.  August,  confess.  X  30,  41.  42. 

19.  August,  confess.  II  2,  4.  3,  6.  III  1,  1. 
21.     August,  confess.  III  3,  5. 

23.  August,  confess.  II  3,  7 :  Augustin  wird  von  seiner  Mutter 
ermahnt:  ne  fornicarer  maximeque  ne  adulterarem  cuiusquam  uxoreni. 
qui  mihi  monitus  nudiebres  videbantur,  quibus  obtemperarc  erubescerem. 
Darin  liegt  doch  ein  verschämtes  Eingeständnis  des  Ehebruchs.  Auf 
dasselbe  weist  es  hin,  wenn  er  sagt,  daß  er  bei  seinen  Liebschaften 
die  Gefahr  gesucht  habe:  III  1,  1:  oderam  securitatem  et  viam  sine 
museipulis.  Die  Päderastie  ist  ebenso  verschämt  umschrieben  III  1,  1  : 
amare  et  amari  dulce  mihi  erat  magis,  si  et  amantis  corpore  fruerer. 
venam  igitur  amicitiae  coinquinabam  sordibus  coneupiscentiae  candorem- 
que  eins  obnubilabam  de  tartaro  libidinis. 

30.  August,  confess.  II  4,  9.  6,  12—10,  18. 

31.  August,  confess.  I  10,  16.  12,  19—13,  22.  16,  26.  17,  27. 
34.     August,  confess.  III  2,  2—4. 

6,  1.     August,  confess.  X  33,  49—34,  53. 

2.  August,  confess.  X  31,  43—47. 

3.  August,  confess.  I  7,  11. 

7.  August,  confess.  X  30,  41.  42. 

27.  August,  confess.  III  4,  8 :  Augustin  findet  am  Hortensius  des 
Cicero,  der  ihn  in  seiner  Jugend  begeistert,  nur  das  eine  auszusetzen : 
quod  nomen  Christi  non  erat  ibi,  qnoniam  hoc  nomen  —  in  ipso  adhttc 
lacte  matris  tenerum  cor  meum  pie  biberat  et  alte  retinebat,  et  quidquid 
sine  hoc  nomine  fuisset,  quamvis  litteratum  et  expölitum  et  veridicum, 
non  me  totum  rapiebat.  c.  Acad.  II  2,  5 :  respexi  —  in  illam  religionem, 
quae  pueris  nobis  insita  est  et  medullitus  implicata.  Vgl.  111,  17.  V  14, 
25.  VI  5,  7.  8.  VII  5,  7.    de  civ.  dei  XVIII  40. 

7,  1.     August,  confess.  I  9,  14.  15. 


7.  Augustin  und  sein  Gottesstaat.  387 

4.  August,  confess.  I  19,  30 :  fallende  mntvmerabilifnts  mendaeiis 
et  paedagogum  et  magistros  et  parentes. 

5.  August,  confess.  I  11,  17.  18.  V  9,  16. 

14.  August,  confess.  VIII  7,  17:  at  ego  adulescens  miser  vedde, 
miserior  in  exordio  ipsius  adulescentiae,  etiam  petieram  a  te  castitatent 
et  dixeram:  „da  mihi  castitatem  et  continentiam,  sed  noli  modo."  time- 
bam  enim,  ne  me  cito  exaudires  et  cito  sanares  a  morbo  coneupiscentiar, 
quem  malebam  expleri  quam  extingui. 

25.     August,  confess.  V  10,  18. 

29.     August,  confess.  IV  1,  1. 

8,  4.     August,  confess.  III  4,  7.  VIII  7,  17.    de  beat,  vit.  1,  4. 

16.  August,  confess.  III  7,  12.  IV  15,  26.  V  10,  20.  VII  3,  4-5,  7. 
7.  11.  14,  20. 

18.  August,  confess.  V  10,  20;  vgl.  III  6,  10.  11. 

25.  August,  confess.  III  5,  9  sagt  von  der  Bibel :  visa  est  mihi 
indigna,  quam  Tullianac  dignitati  conpararem. 

27.     August,  confess.  III  7,  12.  10,  18.  V  11,  21. 

32.  August,  confess.  V  10,  18.  19 ;  vgl.  7,  13. 
0,  3.     August,  confess.  IV  3,  4.  5.  VII  6,  8. 

8.     August,  confess.  V  3,  6. 

16.  August,  confess.  V  3,  3.  6,  10—7,  12.  VI  11,  18.  c.  Faust. 
Manich.  I  1. 

23.  August,  confess.  III  11,  20.  IV  1,  1.  V  6,  10.  de  morib.  I 
18,  34.   II  19,  68. 

26.  August,  confess.  V  10,  19.  14,  25.  VI  11,  18.  de  beat.  vit. 
1,4.  c.  Acad.  II  5,  11. 

29.  August,  confess.  V  10,  18.  19;  vgl.  7,  13. 

10,3.    August,  confess.  VII,  1:  in  periculis  Omnibus  de  te  seciira . 
Vgl.  II  3,  6.  7. 
'    5.     August,  confess.  V  9,  17.  VI  2,  2. 
7.     August,  confess.  IX  7,  15. 

10.  August,  confess.  III  11,  19.   20.  IV  4,  7.    V  7,  13.  VI  1,  1. 

12.  August,  confess.  IV  1,  1.  VI  11,  18. 

13.  August,  confess.    III  11.  19.   20.  V  9,  17.   VI  1,  1.   13,23. 

19.  August,  confess.  VI  1.  1:  iam  venerat  ad  me  mater  pietate 
fortis,  terra  marique  me  sequens. 

22.     August,  confess.  I  11,  17.  II  3,  6.  IX  9,  19.  22.  13,  37. 

24.  August,  confess.  IX  9,  19. 

30.  August,  confess.  IV  2,  2.  4,  7.  VI  7,  11. 

33.  August,  confess.  IV  7,  12.  c.  Acad.  II  2,  3. 

11,  3.     August,  confess.  V  7,  13.  8,  14.  VI  7,  11. 


388  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

7.  August,  confess.  V  8,  15. 

17.  August,  confess.  VI  1,  1. 
21.     August,  confess.  V  9,  16. 

26.  August,  confess.  V  13,  23.  c.  litt.  Petil.  III  25,  30. 

30.  August,  confess.  V  10,  18.  19. 

32.  August,  confess.  V  13,  23  sagt,  seine  Reise  nach  Mailand 
sei  von  Gott  bestimmt  gewesen,  ihn  dem  Verkehr  mit  den  Manichäern 
zu  entziehen  (quibus  ut  carerem  ibam). 

12,  1. .  August,  confess.  VI  1,1.  2,  2.  IX  7.  15. 

2.     August,  confess.  V  13,  23.  14,  24.  VI  3,  4. 

12.  August,  confess.  V  14,  24.  VI  4,  6.  5,  8. 

18.  August,  confess.  IX  2,  4.  5,  13. 

19.  August,  confess.  VI  16,  26 :  nee  me  revocabat  a  profuudiore 
roluptatum  carnalium  gurgite  nisi  mettis  mortis  et  futuri  iudicii  tui, 
qui  per  varias  quidem  opiniones  numquam  tarnen  recessit  de  pectore  mco. 
VII  5,  7 :  talia  volvebam  pectore  misero  ingravidato  curis  mordaeissimis 
de  timore  mortis. 

21.  August,  confess.  VI  4,  6:  volebam  enimeorum,  quae  non 
viderem,  ita  me  certum  fieri,  ut  certvs  essem,  quod  Septem  et  tria  decem  sint. 

27.  August,  confess.  VI  11,  18:  fig«m  pedes  ineogradu,  in  quo 
puer  a  parentibus  positus  eram,  donec  inmniatur  perspicua  verum. 
V  14, 25 :  st'itui  ergo  tamdia  esse  catechumenus  in  caiholiea  ecclesia  mihi 
a  parentibus  commendata,  donec  ■  aliquid  certi  eluceret,  quo  cursum 
dirigerem. 

13,  10.  August,  confess.  III  7,  12.  VII  12.  18.  13,  19.  16,  22. 
de  civ.  dei  XI  9.  22.  XII  3.  7. 

13.  August,  confess.  VII  9, 13.  20,  26.  VIII  2,  3.  de  beat.  vit.  1,4. 

31.  August,  confess.  IV  1,  1.  2,  2.  VI  12,  22.  15,  25. 

14.  3.     August,  confess.  VI  13,  23.  de  beat.  vit.  1,  4. 

8.  August,  confess.  VI  15,  25. 

15.  August,  confess.  VI  6,  9.  10. 

20.  August,  confess.  IX  2,  4 :  quin  etiam  quod  ipsa  aestate  littr- 
rario  labori  nimio  pulmo  nm<s  cedere  coeperat  et  difficulter  traherc  stispiria 
flohribusque  pectoris  testari  se  saucium  vocemque  clariorem  produetioremve 
recusare,  primo  pedurbciverat  me,  quia  magisterii  ittius  sarcinam 
paene  iam  necessitate  ponere  cogebat  aut,  si  curari  et  convalescere  po- 
tuissem,  certe  intermittere.  5,  13  :  quod  —  Uli  professioni  prae  difßcultate 
spirandi  ac  dolore  pectoris  non  sufficerem.  Vgl.  c.  Acad.  I  1,  3.  de  beat. 
vit.  1,4.  soliloq.  I  1,  1.  epist.  10,  1. 

15,  4.     August,  confess.  VIII  6,  14  ff. 

16,  6.     August,  confess.  IX  2,  2 — 4.  4,  7.    Daß  in  dem  Fortsetzen 


7.  Augustin  und  sein  Gottesstaat.  389 

seiner  rhetorischen  Tätigkeit,  nachdem  er  sich  schon  als  Bekehrter 
fühlte,  etwas  wie  eine  Schuld  lag,  empfindet  Augustinus  seihst :  IX  2,  4 : 
peccasse  me  in  hoc  quisquam  servorum  tuorum,  fratrwm  meorum,  dixerit, 
quod  iam  pleno  corde  militia  Uta  pamts  me  fuerim  vel  una  hora  sedere 
in  cathedra  mendacii.  at  ego  non  contendo.  sed  tu,  domine  misericordis- 
sime,  norme  et  hoc  peccatum  cum  ccteris  horrendis  et  funereis  in  aqua 
sancta,  icfnovisti  et  remisisti  mihi?  Den  Grund  aber,  warum  er  diese 
Schuld  auf  sich  ladet,  hütet  er  sich  anzugeben. 

17.  4.     Loofs,  Protestantische  Realencyclopädie  II3  S.  274. 

26.  August,  confess.  X  31,  43 — 47. 

27.  August,  confess.  X  35,  54 ff. 

28.  August,  confess.  X  30,  41.  42. 

19,  2.  August,  confess.  I  9,  14.  15.  14,  23.  16,  26.  17,  27.  de 
civ.  dei  XXII  22. 

12.  Salvian.  de  gubern.  dei  VII 13,  56.  57. 15,  64.  16,  65.  17,  72  ff. 
14.     August,  confess.  II  8,  7:  pmeceps  ibam   tanta  caecitate,    ut 

inier  coaetancos  meos  puderet  vte  minoris  dedecoris,  quoniam  audiebam 
eos  iactantes  flagitia  sua  et  tanto  gloriantcs  magis,  quanto  magis  turpcs 
essent,   et  libebat  facere   non   sohim   libidine  facti  verum  ctiam  laudis. 
Vgl.  Salvian.  de  gub.  dei  VII  20,  87. 
17.     August,  confess.  II  3,  6. 

20,  7.  August,  epist  101.  4 :  hebraea  lingua,  quam  ignoro.  Vgl. 
confess.  XI  3,  5. 

9.  August,  c.  litt.  Petil.  II  38,  91 :  ego  quidem  graecae  linguae 
perparum  adsecutus  mm  et  prope  nihil.  Vgl.  confess.  I  13,  20.  14,  2?.. 
VTI  9,  13. 

13.  August,  de  civ.  dei  XV1I1  42  ff.  XV  11.  13.  14. 

21,  33.     August,  confess.  IV  16,  28.  30. 

22,  18.  August,  de  civ.  dei  XI  2.  8.  10.  XII  2.  XV  25.  XVI  6 
und  sonst. 

24.  August,  de  civ.  dei  XVI  43. 
30.  August,  de  civ.  dei  XX  23. 
28,  17.     August,  de  urb.  excidio  bei  Migue  L.  40  S.  715. 

24.  2.     August,  de  civ.  dei  I  8  ff. 

8.     August,  de  civ.  dei  V  10.  IX  4.  5.  XII  14.  18—21.  XIV  8.  9. 

25.  August,  de  civ.  dei  X  16.  XI  1.  XV  16.  XXII  10. 

25,  15.  Traugott  Hahn,  Tyconius-Studien  in  Studien  zur  Ge- 
schichte der  Theologie  und  Kirche  VI  2. 

19.  H.  Scholz,  Glaube  und  Unglaube  in  der  Weltgeschichte. 
Leipzig  1911. 

26,  20.    August,  de  civ.  dei  V  24—26. 


390  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

31.  August,  de  civ.  dei  V  17:  quid  interest,  sub  cuius  imperio 
viwt  Jiomo  moriturus,  si  Uli,  qui  imperemt,  ad  inpia  et  iniqua  non 
cogant?    Vgl.  V  19.  21. 

32.  August,  de  civ.  dei  V  17  :  nam  quid  iniersit  ad  incolumitatem 
bonosque  mores,  ipsas  certc  hominum  dignitates,  quod  alii  vicerimt,  alii 
vidi  samt,  omnino  non  video,  praeter  ülum  gloriae  humanae  inanissi- 
inuni  fastum,  in  quo  pereeperunt  mercedem  suam,  qui  eius  ingenti  cu- 
pidine  arserunt  et  ardentia  bclla  gesserunt.     Vgl.  XV  4. 

27,  1.  August,  de  civ.  dei  IV  4:  remoUi  itiiquc  iustitia  quid  sunt 
regna  nisi  magwt  Jatrocinia  ?  Die  Gerechtigkeit,  durch  welche  allein 
die  Herrschaft  aufhört,  Bäuberei  zu  sein,  ist  im  weltlichen  Staat  über- 
haupt nicht  zu  finden.  II  21,4:  vera  autem  iustitia  non  est  nisi  in  ea 
republica,  cuius  conditor  rectorque  Christus  est.    Vgl.  XIX  21.  27. 

14.  August,  de  civ.  dei  XV  1.  5.  7-9.  15.  17. 
16.    August,  de  civ.  dei  XV  5;  vgl.  III  6.  14. 

21.  August,  de  civ.  dei  XV  26.  XVIII  38. 

33.  August,  de  civ.  dei  XV  11. 

28,  9.  August,  de  civ.  dei  XII  11.  XV  10—14.  XVI  In.  17.  18. 
24.  33.  40.  XVIII  2—11.  19  und  sonst. 

13.  August,  de  civ.  dei  XVIII  2.  22.  27. 

31.  August,  de  civ.  dei  II  18-23.  III  10—17.  V  12.  13  und 
sonst. 

31,11.  August,  de  civ.  dei  XIX  4  ff.  20.  XX  1—3.  XXII  22 
und  sonst. 

15.  August,  de  civ.  dei  II  20.  XV  4.  XIX  10—20.  26-28  und 
sonst. 

22.  August,  de  civ.  dei  V  17.  19.  21.  XIX  15.  26. 

33,  1.  Seeck,  Politische  Tendenzgeschichte  im  5.  Jahrhundert 
n.  Chr.     Rhein.  Mus.  LXVII  S.  591. 

14.  Hist.  Aug.  XXX  Tyr.  33,  8. 

34-,  17.     Hist.  Aug.  Albin.  13;  vgl.  Hadr.  8,  10.  18,  1.    Pius  6,  5. 

8,  10.     Marc.  10,  3  ff.     Pert.  13,  2.     Heliog.  20,  1.     Alex.  1,  6.  10,  7. 
19, 1.  Maximin.  16,  2.  Max.  et  Balb.  13,  2.  15, 1.  Aurel.  21,  6.  Tac.  6, 1. 

9,  6.  12,  1.  13,  4.  14,  1.  18,  2.  5.  19,  1.  3.  5.     Prob.  11,  2.  7.  13,  1. 
15,  1.    Firm.  5,  5.     Car.  5,  2.  18,  4. 

35,  1.     Hist.  Aug.  Aurel.  11,  4. 
6.     Hist.  Aug.  Prob.  14,  7. 

16.  Hist.  Aug.  Tac.  6,  8.  14, 1.  Claud.  12, 3;  vgl.  Avid.  Cass.  2,  8. 
Pert.  6,  9.  13,  4.  XXX  tyr.  12,  1.    Prob.  10,  8.  11,  3.  24,  5.    Car.  3,  8. 

37,  9.     Mommsen,  Gesammelte  Schriften  IV  S.  516. 

38,  19.     Hist.  Aug.  Albin.  13,  5.  Alex.  1,  6.  10,  7.   Max.  et  Balb. 


8.  Constantius  III.  391 

13,2.  15,1.    Tacit.   12,1.  13,4.  14,1.   18,2.  5.   19,1.  3.   5.    Prob. 
11,  2.  7.  15,  1. 

39,  13.     Olympiod.  frg.  39  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  66. 

17.  Der  Gesclilechtsname  Flavius  (Mommsen,  Chronica  minora  III 
S.  527)  läßt  vermuten,  daß  die  Vorfahren  des  Constantius  erst  unter 
Constantin  dem  Großen  oder  noch  später  das  Bürgerrecht  empfangen 
hatten,  also  wohl   eingewanderte  Barbaren  oder  Freigelassene  waren. 

19.  Oros.  VII 42, 2:  sensit  tunc  demum  respublica,  et  quam  iitilitatem 
m  Romano  tandem  duce  receperit  et  quam  eatenus  perniciem  per  longa 
tempora  barbaris  comitibus  subiecta  tolerant. 

26.     Cod.  Theod.  XIV  10,  4  vom  12.  Dezember  416. 

40,  8.  Olympiod.  a.  0.:  nolXag  ozqazeiag  ojio  xöJv  Oeodoaiov 
Xqövgov  zov  fxeydXov  dteX-ftcbv. 

14.  Die  Charakteristik  des  Constantius  bei  Olympiod.  frg.  23. 
34.  39.     Sozom.  IX  16,  2.  Oros.  VII  42,  15.  43,  1.  Iord.  Get.  32,  164. 

32.  Gegen  Bedrückungen  durch  die  Beamten  Cod.  Theod.  VI 
29,  11.  12.  VII  8,  10.  12.  18,  17.  VIII  8,  9.  10,  4.  XI  1,  31.  32. 
7,  19—21.  XII  6,  31.  XIII  5,  37.  Cod.  Iust.  VIII  16,  8.  XI  48,  15. 
Steuerherabsetzungen  Cod.  Theod.  XI  28,  7.  12.  XIII  11,  13.  Erlaß 
von  Steuerschulden  Cod.  Theod.  XI  28,  8.  Zwei  hochgestellte  Ver- 
trauensmänner werden  ausgesandt,  um  die  Zustände  Africas  persön- 
lich zu  untersuchen.     Cod.  Theod.  VII,  4,  33. 

41,  6.  Ausdehnung  des  Asylrechtes  der  Kirchen  und  der  Befug- 
nisse des  Bischofs,  für  Gefangene  einzutreten.  Const.  Sinn.  13.  Gegen 
Ketzer  Cod.  Theod.  XVI  5,  51.  52.  54.  55.  Haenel,  Corpus  legum 
S.  240.  Vgl.  Oros.  VII  42,  16.  Gegen  das  Heidentum  Cod.  Theod. 
XVI  10,  20.  Olympiod.  frg.  15.  Anon.  de  promiss.  III  38,  41  = 
Migne  L.  51  S.  834. 

8.     Mommsen,  Chronica  minora  I  S.  466,  1247. 

11.  Die  Urkunden  über  die  Papst  wähl  des  J.  418  bei  0.  Guenther, 
Epistulae  imperatorum  I  S.  59  ff.     Vgl.  Seeck,  Regesten  S.  338  ff . 

31.  Daß  Constantius  kurz  vor  dem  Ketzergesetz  vom  25.  August 
410  (Cod.  Theod.  XVI  5,  51  =  56)  zu  seiner  beherrschenden  Stellung 
am  Kaiserhofe  gelangte,  ist  Band  V  S.  599  wahrscheinlich  gemacht. 

42,  11.     Zosim.  VI  2,  4.  5;  vgl.  Sozom.  IX  13,  1. 

14.  Zosim.  VI  4,  2,  wo  mit  Bekker  azqaznyov  fisv  Fsqövziov  (statt 
TsqevziovJ  e'xcov  zu  schreiben  ist. 

16.     Greg.  Tur.  II  9.     Zosim.  VI  5,  1. 

43,  1 .  Sozom.  IX  13,  1 :  rsgovztog  6  zcov  Kwvoxavzlvov  azQaziyym' 
ugiazog. 

2.     Zosim.  VI  5,  2.  3.     Greg.  Tur.  II  9. 


392  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

44,  24.  Sozom.  IX  13,  1.  Olympiod.  frg.  16.  Oros.  VII  42,  4. 
Greg.  Tur.  II  9.  Morarasen,  Chronica  minora  I  S.  466,  1243.  523,  79. 
630.  656.  85.  II  S.  75,  422,  2.  Apoll.  Sidon.  epist.  V  9,  1.  Cohen, 
Medailles  imperiales  VIII2  S.  200.  Die  Münzen  des  Maximus  tragen 
im  Abschnitt  das  Prägezeichen  SMBA  oder  SMB,  was  sich  wohl 
nur  als  s(acra)  m(oneta)  Ba(rci»onensis)  deuten  läßt,  obgleich  sonst 
in  Barcelona  keine  Prägstätte  nachweisbar  ist. 

45,  7.     Mommsen,  Chronica  minora  I  S.  654,  62. 

24.     Oros.  VII  40,  8:  retnota  rusticanorum  fideli  et  utüi  custodia. 

27.  Oros.  a.  0.     Sozom.  IX  12,  2.     Zosim.  VI  5.  1. 

31.  Mommsen,  Chronica  minora  II  S.  17,  42.  I  S.  246,409. 
465,  1237.  Oros.  VII  40,  9.  Sozom.  IX  12,  3.  7.  Greg.  Tur.  II  2. 
August,  epist.  111,  1. 

46,  13.  Sozom.  IX  11,  4.  12,  4.  Zosim.  VI  13,  1.  Olympiod. 
frg.  16  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  60.  Mommsen,  Chronica  minora 
I  S.  523,  79.     Cohen,  Medailles  imperiales  VLTI2  S.  200. 

16.     Sozom.  IX  12,  4.  5.     Olympiod.  frg.  14. 
34.     Sozom.  IX  12,  6. 

47,  3.     Sozom.  IX  13,  2.     Greg.  Tur.  II  9. 

5.     Sozom.  IX  13.    Olympiod.  frg.  16.   Oros.  VII  42,  4.   Mommsen, 
Chronica  minora  I  S.  466,  1243.    II  S.  70,  411,  3. 
26.     Sozom.  IX  14. 

48,  15.     Greg.  Tur.  II  9. 

24.     Olympiod.  frg.  17  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  61. 
26.    Oros.  VII  42,  6:  Iovimis  —  vir  Galliarum  nobüissimus. 

28.  Greg.  Tur.  II  9. 

49,  3.  Greg.  Tur.  a.  0.  Sozom.  IX  15.  Olympiod.  frg.  16. 
Oros.  VII  42,  3.  Mommsen,  Chronica  minora  I  S.  300,  541.  466, 1243. 
630.  654,  66.    II  S.  18,  50.  70,  411,  3. 

12.  Am  18.  September  411  langte  das  abgeschlagene  Haupt 
Constantins  in  Spanien  an.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  246. 

22.  Die  Münzen  des  Iovinus  tragen  nicht  nur  das  Zeichen  der 
Prägstätte  Trier  (TR),  sondern  auch  das  von  Arles  (AR)  und  London ; 
denn  anders  wird  man  die  Buchstaben  LD  kaum  deuten  können,  da 
Lugdunum  keine  Prägstätte  besaß.  Cohen,  Medailles  imperiales  VTH- 
S.  202.  Vgl.  Procop.  bell.  Vand.  I  2,  38:  BqsTiaviav  /.isptoc  'Pco/ualoi 
avaacoaaadai  ovxeri   eaxor,    dXX'  ovaa  imö  xvq6.vvoiq  an    avrov  sfieive. 

24.  Mommsen,  Chronica  minora  I  S.  654,  69:  iiidustria  viri 
sti'cnui,  qui  solus  tyranno  non  cessit,  Daräani.  Daß  er  sich  in  Spanien 
behauptete,  läßt  sich  daraus  schließen,  daß  die  dortige  Prägstätte 
Tarraco  keine  Münzen  des  Iovinus  geschlagen  hat. 


8.  Constantius  III.  393 

30.     Olympiod.  frg.  17.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  654,  69. 

50,  9.  Monimsen,  Chron.  min.  I  S.  466, 1246.  654,  67.  Iord.  Get. 
31,  160. 

16.     Olympiod.  frg.  17.     Sozom.  IX  15,  3. 

51,  1.     Oros.  TU  42,  6:  vir  Gafliarum  nobilissimus. 

9.  Olympiod.  frg.  19.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  523,  79. 
II  S.  18.  51.  Cohen,  Medailles  imperiales  VIIF  S.  203.  Die  Münzen 
des  Sebastianus  scheinen  alle  in  Trier  geprägt  zu  sein. 

14.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  467,  1250. 

15.  Hieron.  chron.  2389:  Burgundionum  LXXX  ferne  müia, 
quot  nwniquam  antea,  ad  JRhenum  descenderunt. 

20.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  654,  69.  Olympiod.  frg.  19. 
Daß  dem  Athaulf  oiro.iojn^Ti'a  versprochen  sei,  sagt  Olympiod.  frg.  20.  21. 

26.  Oros.  VH  42.  6.  Olympiod.  frg.  19.  Philostorg.  XII  6. 
Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  246,  413.  300,  541.  467, 1251.  630.  654,  70. 
II  18,  54.  71,  412,  1. 

30.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  654,  71.  Olympiod.  frg.  19; 
vgl.  Mommsen  DZ  S.  18,  54.  I  S.  246,  413.  300,  541.  467,  1251.  630. 
II  S.  71,  412.  Sozom.  IX  15,  3.  Philostorg.  XII  6.  Oros.  VII  42,  6. 
Apoll.  Sid.  epist.  V  9,  1. 

52,  2.  Die  Zeit  wird  dadurch  bestimmt,  daß  Honorius  am 
12.  Juni  413  eine  Amnestie  für  die  Anhänger  des  Iovinus  verkündigte. 
Seeck,  Eegesten  S.  326. 

5.     Greg.  Turon.  TI  9.  Salvian.  de  gub.  dei  VI  8,  39.  13,72.  15, 82. 
12.     Zosim.  V  37,  6.     Cod.  Theod.  XVI  5,  51  =  56. 

16.  Hieron.  epist.  130,  7. 

20.  Zosim.  VI  7,  5.  6.  8,  3.  9,  1.  2.  Sozom.  IX  8,  3.  4.  7.  8. 
Oros.  VII  42,  10.  Procop.  bell.  Vand.  I  2,  30.  36.  Mommsen,  Chron. 
min.  I  S.  654,  75. 

23.  Cod.  Theod.  XV  14,  13.  Oros.  VII  42,  10.  Mommsen  I 
S.  467,  1249;  vgl.  III  S.  527. 

26.  Oros.  VII  42,  12:  quwundam  pericidorum  mspiciones  dum 
patikir.  fecit. 

29.  Oros.  a  O.:  cdiquamdiu  Africarta  annona  extra  ordinem 
detetita. 

33.  Heraclian  wird  besiegt  von  einem  Comes  Marinus  (Oros!  VII 
42,  14),  der  ihn  dann  auch  nach  Africa  verfolgt  haben  muß.  Denn 
hier  wurden  am  13.  September  413  (Aug.  epist.  151,  6)  auf  seinen 
Befehl  Apringius  und  Marcellinus  hingerichtet,  wahrscheinlich  als 
Mitschuldige  des  Heraclianus  (Oros.  VII  42, 17).  Nun  ist  am  20.  Mai 
414    ein    Gesetz   Mauriano  cum(iti)  cbmestic(oritm)  et   vices  ag(enti) 


394  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

mag(istroruni)  mü(itam)  überschrieben,  und  nach  dem  Inhalte  des- 
selben (Löwenjagd)  muß  sich  der  Adressat  in  Africa  aufgehalten  haben 
(Cod.  Theod.  XV  11,  1).  Schon  Gothofredus  hat  daher  diesen  Mau- 
rianus  mit  dem  Marinus  des  Orosius  identifiziert.  Pallu  de  Lessert, 
Fastes  des  provinces  Africaines  II  S.  280  ist  dem  entgegengetreten, 
weil  Orosius,  nachdem  er  die  Hinrichtung  des  Marcellinus  erzählt 
hat,  fortfährt:  qui  (d.  h.  Marinus)  conti nuo  revocutus  ex  Africa  f'actus- 
que  privatus  vel  ad  poenam  vel  ad  paenitentiam  conscientiae  sitae  di- 
missus  est.  Daraus  schließt  Pallu  de  Lessert,  daß  Marinus  am  20.  Mai 
414  nicht  mehr  in  Africa  gewesen  sein  könne.  Doch  jenes  continuo 
kann  natürlich  nicht  bedeuten:  „gleich  nachdem  die  Hinrichtung  er- 
folgt war",  sondern  nur:  „gleich  nachdem  der  Kaiser  davon  erfahren 
hatte" ;  das  aber  braucht  nicht  lange  vor  dem  30.  August  414  ge- 
schehen zu  sein,  an  dem  er  die  Verfügungen  des  verstorbenen  Mar- 
cellinus bestätigte  (Cod.  Theod.  XVI  5,  55).  Wenn  aber  dieser  Marinus 
oder  Maurianus  —  denn  welche  Namensform  die  richtige  ist,  dürfte 
sich  kaum  entscheiden  lassen  —  bei  dem  Kampfe  gegen  Heraclranus 
die  Magistri  militum  vertreten  (vkes  agens)  mußte,  so  darf  man  daraus 
wohl  schließen,  daß  sie  im  Sommer  413  nicht  in  Ravenna  waren, 
wahrscheinlich  weil  sie  auf  die  Nachricht,  daß  die  Franken  Trier 
genommen  hatten  (Greg.  Tur.  II  9»,  ein  Heer  gegen  sie  nach  Gallien 
geführt  hatten. 

34.     Cod.  Theod.  VII  8,  10. 

53,  3.  Oros.  VII  42,  12.  13.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  71, 
413.  18,  51. 

5.     Siehe  die  Anmerkung  zu  S.  52,  33. 

9.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  18,  56.  71,  413.  Oros.  VII 42, 14. 

17.  Das  Datum  des  5.  Juli  ist  in  den  3.  August  zu  korrigieren. 
Seeck,  Regesten  S.  326. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  18,  56.  71,  413.  I  S.  246,  413. 
467,  1249.  654,  75.     Oros.  VII  42,  14.     Philostorg.  XII  6. 

23.     Olympiod.  frg.  20  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  61. 

25.     Paulin.  Pell,  eucharist.  285-290. 

30.  Olympiod.  frg.  3.  Oros.  VII  40,  2.  43,  2.  Mommsen,  Chron. 
min.  I  S.  468,  1259.  654,  77.  Daß  Placidia  schon  vor  der  Eroberung 
Roms  im  Gothenlager  war,  dürfte  wohl  ein  Irrtum  des  Zosimus  (VI 
12,  3)  sein. 

33.     Olympiod.  frg.  20.  21. 

54,  7.  Cod.  Theod.  XV  11, 1.  Gesetze  zur  Hebung  Africas:  Cod. 
Theod.  VII  4,  33.  8,  12.  XI  28,  8.  XIII  5,  38,   alle  aus  dem  J.  414. 

11.     Paulin.  Pell,  eucharist.  288. 


8.  Constantius  III.  395 

13.  Momrusen,  Chron.  min.  II  S.  18,  55. 

14.  Olynipiod.  frg.  21.  22  =  Fragm.  bist,  Graec.  IV  S.  62. 

31.  Olyrapiod.  frg.  24.  Oros.  VII  40, 2.  43, 2.  Philostorg.  XII  4. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  18,  57.    I  S.  303.  468,  1259.  654,  77. 

55,  5.     Oros.  VII  43,  3-8;  vgl.  40,  2. 

32.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  654,  73:  Aquitania  Gothis  tra- 
dita.     Vgl.  Paulin.  Pell,  euchar.  312. 

56,  5.   Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  654,  72:  ingens  in  Gaüis  fames. 
13.     Mommsen,   Chron.  min.  I  S.  467,  1254:   Attalus   Gothorum 

consilio  et  praesidio  tyrannidem  resumit  in  Gallia.  Paulin.  Pell,  euchar. 
293.  Oros.  VII  42,  7.  Olympiod.  frg.  13.  Dieser  zweiten  Usurpation 
des  Attalus  gehören  die  Münzen  mit  den  Zeichen  der  Prägestätten 
von  Narbo  (NB),  von  Trier  (TEPS)  und  von  Tarraco  (PST)  an.  Cohen, 
Medailles  imperiales  VHP  S.  204. 

16.  Zosim.  VI  12,  3.  Sozom.  IX  8,  11.  Olympiod.  frg.  13. 
Oros.  VII  42,  9.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  466,  1238.  Procop. 
bell.  Vand.  I  2,  36. 

18.  Auf  den  Rat  des  Attalus  war  Athaulf  aus  Italien  nach 
Gallien  gezogen.     Olympiod.  frg.  17. 

19.  Olympiod.  frg.  24  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  62. 
26.     Cod.  Theod.  VI  29,  12  vom  8.  Januar  415. 

31.  Rutil.  Namat.  I  496. 

32.  Paulin.  Pell,  eucharist.  311. 

33.  Paulin.  Pell,  eucharist.  329—395. 

57,  13.  Oros.  VII  43,  1:  Cvnstantius  comes  apud  Arelatem  Galliae 
urbem  consistens,  magna  rerum  gerendarnm  industria  Gothos  a  Narbona 
expid.it  atquc  abire  in  Hispaniam  coegit  interdieto  praecipite  atque  inter- 
cluso  omni  commeatu  navium  et  peregrinorum  usu  commerciorum. 

22.  Oros.  a.  0.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  467,  1256.  JJ  S. 
19,  60. 

26.     Olympiod.  frg.  26  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  62.  63. 

33.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  18,  57:  Ataculfus  apud  Narbo- 
nam  Pkccidiam  dicxit  uxorem  —  mdlo  tarnen  eins  ex  ea  semine  sub- 
sistente. 

58,  4.  Den  Tod  des  Athaulf  habe  ich  in  der  Hauptsache  nach 
Olympiod.  frg.  26  erzählt,  glaubte  aber  auch  die  Einzelheiten,  die 
Iordanes  bietet,  nicht  vernachlässigen  zu  dürfen.  Get.  31, 163:  occubuit 
gladio  ilia  perforata  Evervidfi,  de  cuius  solitus  erat  ridere  statura. 
Denn  daß  spöttische  Reden  des  Königs  den  unmittelbaren  Anlaß  zu 
seiner  Ermordung  gaben,  scheint  auch  Hydatius  zu  bestätigen,  indem 
er  sagt,  jener  sei  bei  einer  vertraulicben  Unterredung  getötet  worden 


396  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

(Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  19,  60:  per  quendowi  Goihwm  apud  Bur- 
cilonam  inter  familiäres  fabulas  rur/ulaturj.  Daß  der  Name  des 
Mörders  bei  Olympiodor  und  Iordanes  verschieden  ist,  braucht  keinen 
Widerspruch  zu  bedeuten,  da  es  auch  sonst  vorkommt,  daß  Barbaren 
neben  ihrem  nationalen  Namen  noch  einen  römischen  führten.  In 
allgemeinerer  Form  wird  die  Ermordung  des  Athaulf  erwähnt  Momm- 
sen I  S.  467,  1257.  654,  77.  78.    Oros.  VII  43,  8.    Philostorg.  XII  4. 

18.  Am  24.  September  415  wurde  der  Tod  des  Athaulf  in  Con- 
stantinopel  bekannt  (Mommsen,  Ghron.  min.  II  S.  72). 

14.  Olympiod.  frg.  26:  teXevtcöv  fie  'AbüoiJ.cpog  jigoaeratTe  xw 
Ibico  ädekqpcö  ourodovrou  r>)v  ühaxiöiav  xai,  ei  n  övraivro,  xi]v  'Pw/taifor 
qnh'av  iavroZg  neQmoirjoaoüai.  Vgl.  Oros.  VII  43,8:  cum  paci  pe- 
tendae  atque  offerendae  studiosissime  meisteret. 

23.  Olympiod.  frg.  26.  Oros.  VII  43,  9.  Mommsen,  Chron. 
min.  III  S.  465.     Iord.  Get.  31,  163. 

59,  2.  Olympiod.  a.  0.  Oros.  VTI  43,  10.  Iord.  Get.  32,  164. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  19,  60.  276.    III  S.  465. 

3.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  467,  1257:  Athmäfus  a  qttodwn 
suorum  vuhwatm  interiit  regnwmque  eius  Waüia  peremptis,  qui  idem 
eupere  inteUegebantur,  invasit. 

6.  Olympiod.  frg.  29.  30  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  64. 

7.  Oros.  VII  43,  9—12.     Vgl.  Iord.  Get.  33,  173. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  656,  78:  Gotlii  cum  se  Herum 
Athamdpho  perempto  movissent,  Constcmti  repelluntur  occursti.  Vgl. 
Iord.  Get.  32,  164, 

21.  Iord.  Get.  32,  165.  Olympiod.  frg.  31.  Oros.  VII  43,  12. 
Philostorg.  XII  4.    Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  468,  1259.  II  71,414. 

29.  Oros.  VII  43,  10.  13.  Iord.  Get.  32, 165.  Mommsen,  Chron. 
min.  II  S.  19,  60. 

30.  Philostorg.  XII  4:  aizi)asoi  dehoydsvTEg. 

34.  Oros.  VII  42,9.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  467,  1256; 
vgl.  Philostorg.  a.  O. 

60,  5.  Am  28.  Juni  416  wurden  zu  Ehren  des  Sieges  über  Atta- 
lus  in  Constantinopel  Spiele  gegeben  (Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  73): 
danach  dürfte  der  Triumph  in  Rom  etwa  einen  Monat  früher  gefeiert 
sein.  Vgl.  Mommsen  I  S.  468,  1263.  Philostorg.  XII  5.  Oros.  VII 
42,  9.     Olympiod.  frg.  13. 

11.     Rutil.  Namat,  I  129  ff. 

20.  Olympiod.  frg.  25:  'AXßlvog  6  Tfjg  'Pojuijs  ejzaQxog,  jjdij 
TdVTTjg  näXtv  ajioxa&ioia/ttvr]?,  eygaipe,  fii]  i^aoxeTv  ro  %oQt]yov/iiEi>ov 
f*SQOg  Tip  d/j/.(u),  eis  nlijdog  rjörj   rfjg  näkecog  mibiÖovarjg.    FyoayjE  yäg 


8.  Constantius  111.  397 

xal  tV  ulq  f)[i£Qa  zszez&ai  agiftudv  /_ihä6(ov  dexazeaoäocov.  Das  Gesetz, 
das  am  17.  September  414  an  Alljinus  gerichtet  ist  (Cod.  Theod.  XIII 
5,  38),  dürfte  die  Antwort  auf  die  Relation  des  Stadtpraefecten  sein, 
von  der  Olympiodor  erzählt.  Denn  während  diese  sich  beklagt,  daß 
die  Kornzufuhren  für  die  wachsende  Bevölkerung  Korns  nicht  mehr 
ausreichen,  sucht  das  erhaltene  Fragment  jenes  Gesetzes  eine  Be- 
schleunigung der  Getreideversorgung  herbeizuführen.  Der  Vorgänger 
des  Albinus  war  der  Dichter  Rutilius  Namatianus  (de  red.  I  466 — 474) ; 
diesem  muß  Epiphanius  vorangegangen  sein,  der  am  15.  Oktober  41'2 
nachweisbar  ist  (Cod.  Theod.  VI  18, 1)  und  noch  mit  der  Unterschrift: 
dat.  VI  lud.  Ian.  Rav.  Constantio  et  Constante  conss.  (414)  genannt 
wird  (Cod.  Theod.  VI  24,  7),  die  freilich  nicht  richtig  sein  kann. 
Ich  habe  (Regesten  S.  100, 30)  vorgeschlagen.  lim.  für  Ian.  zu  schreiben; 
doch  würde  auf  diese  Weise  der  Zeitraum  für  die  Praefectur  des  Na- 
mntianus  gar  zu  sehr  eingeengt  sein.  Das  Richtige  dürfte  also  wohl 
VI  id.  Ian.  sein.  Albinus  kann  jedenfalls  sein  Amt  nicht  sehr  lange 
vor  dem  17.  September  414  angetreten  haben.  Sein  Nachfolger 
Gracchus  erscheint  schon  am  25.  Juli  415  (Cod.  Theod.  VIII  7,  20). 
Seine  Praefectur  ist  also  in  recht  enge  Zeitgrenzen  eingeschlossen. 

24.  Am  17.  April  418  schreibt  Honorius  über  Arelate:  tarda 
enim  loci  Opportunität,  tarda  est  copia  commerciorum,  tarda  illic  f're- 
quentia  commeantium,  ut  quidquid  usquam  nascitur,  illic  commodius 
distrdhatur.  neque  enim  alla  provincia  ita  peculiari  fructus  sui  felicitate 
laetatur,  ut  ncm  lw.ec  propria  Ärefatensis  soli  credatur  esse  feeunditas. 
quidquid  enim  dives  Oriens,  quidquid  odoratus  Arabs,  quidquid  ddi- 
catus  Assyrius,  quod  Africa  fertilis,  quod  speciosa  Hispania,  quod  fortis 
GaUia  potest  habere  praeclarum,  ita  iUic  affatim  exuberat,  quasi  ibi 
nascanttir  omnia,  quae  ubique  eonstat  esse  magnifica  (Haenel,  Corpus 
legum  S.  238).  Wenn  der  Handel  von  Arles  so  in  Blüte  stand,  muß 
auch  das  Hinterland  der  Hafenstadt  wieder  für  kostbare  Waren  auf- 
nahmefähig geworden  sein.     Vgl.  Rutil.  Namat.  I  29.  213—216. 

61,  1.     Cod.  Theod.  XI  5,  2  vom  7.  Januar  41*;. 

10.  Oros.  VII  42,  5:  Maximus  exutus  purpurn  destitutusque  a 
mditibus  GaUicanis,  qui  in  Africam  traiecti,  deinde  in  Italiam  reoocvti 
s>.od,  nunc  inter  barbaros  in  Hispania  egens  exulat. 

16.     Salvian.  de  gubern.  dei  V  8.  36  ff. 

21.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  17.  47—49.    Oros.  Vü,  40,10. 

62,  1.  Oros.  VII  41,  7:  barbari  execrati  gkidios  suos  ad  amtra 
conversi  sunt  residuosque  Romanos  ut  socios  modo  et  amicos  fovent,  ut 
inveniantur   iarn   inter  eos  quidam  Romani,   qui  malint  inter  barbaros 


398  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

paupcrem  libetiatem,   quam    inier  Romanos  tributariam   soUicitudvpem 
sustinere.     Vgl.  Salvian.  a.  0. 

12.  Oros.  VII,  43,  13:  Bomanae  securitati  pericuhim  m/um  obhdit, 
ut  adversus  ceteras  gentes,  qiiae  per  Hispanias  consedissent,  sibi  pugmret 
et  Romanis  vinceret.  Iord.  Get.  32,  165:  ut  —  sua  solacia  Romanae 
reipublicae,  ubi  usus  exegerit,  non  denegaret.  Alarich  hatte  für  das 
römische  Reich  gekämpft,  indem  er  den  Titel  eines  Magister  militum 
führte  und  die  Korntrihute  als  Besoldung  für  sich  und  seine  Krieger 
empfing  (V  S.  281.  375).  Dieselbe  Form  des  Bündnisses  werden  wir 
auch  für  seine  Nachfolger  anzunehmen  haben.  Vgl.  Mommseu,  Chron. 
min.  II  S.  19,  63:  Vallia  rex  Gothorum  Romani  Hominis  causa 
intra  Hispanias  caedes  magnas  efficit  barbarorum. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  19,  60. 

16.  Oros.  VII  43,  14.  15. 

18.     Mommsen.  Chron.  min.  II  S.  19,  63.  62. 
23.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  19,  67.  68.    Apoll.  Sid.  carni. 
II  363;  vgl.  Iord.  Get.  32,  166. 

31.  Im  Jahre  419  werden  in  Spanien  ein  römischer  Comes  und 
ein  Vicarius  erwähnt.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  20,  74. 

32.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  469,  1271.  II  S.  19,  69.  Paulin. 
Pell,  euchar.  502.    Iord.  Get.  33,  173. 

63,  12.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  19,  70.  276.  277.  III  S.  465. 
Iord.  a.  O.    Olympiod.  frg.  35. 

15.  Der  Titel  rex  Vandalorum  et  Alanorum  bei  Vict.  Vit.  II 
13,  39.  III  2,  3;  vgl.  Procop.  bell.  Vand.  I  5,  18.  19.  21.  Apoll.  Sid. 
carm.  II  379.     Possid.  vita  August.  28  =  Migne  L.  32  S.  57. 

17.  In  der  gallischen  Chronik  (Mommsen  I  S.  656,  82.  84.  85) 
stehen  unmittelbar  hintereinander :  sdlis  hoc  anno  facta  defectio.  Signum 
in  caelo  mirabile  apparuü.  Maximus  tyrannus  Hispaniannn  dominatum 
vi  optinet.  Eine  Sonnenfinsternis,  deren  Totalitätszone  das  nördliche 
Spanien  durchschneidet,  die  also  auch  in  Gallien  sehr  sichtbar  ge- 
wesen sein  muß,  fand  am  19.  Juli  418  statt.  Am  15.  September  des- 
selben Jahres  erschien  ein  Komet  (F.  K.  Ginzel,  Spezieller  Kanon  der 
Sonnen-  und  Mondfinsternisse.  Karte  XIV.  J.  Williams,  Observations 
of  comets  extracted  from  the  Chinese  annals.  London  1871  S.  31). 
Danach  habe  ich  die  zweite  Erhebung  des  Maximus  gleichfalls  in  das 
Jahr  418  gesetzt;  doch  ist  diese  Zeitbestimmung  sehr  unsicher. 

21.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  20,  71.  74.     Greg.  Tur.  II  2. 
32.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  656,  89.  II  S.  75,  422,  2. 

64,  1.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  469,  1278.  II  S.  20,  77. 
Salvian.  de  gub.  dei  VII  11,  45. 


8.  Constantius  III.  399 

18.     Olympiod.  frg.  23  =  Fragm.  bist.  Giaec.  IV  S.  62. 

20.  Der  Titel  Patricias  wird  dem  Constantius  zuerst  im  J.  415 
beigelegt  (Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  467,  1256.  II  S.  19,  60);  in 
der  Überschrift  eineä  Gesetzes  erscheint  er  am  1.  März  416.  Cod. 
Theod.  XV  14,  14.  Vgl.  Haenel,  Corpus  legum  S.  238.  Dessau  801 
=  CIL  VI  1719.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  469,  1271.  496.  630. 
II  S.  276. 

22.  Olympiod.  frg.  34.  20.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  303, 
572.  468,  1259.  496.  630.  654,  77.  II  S.  19,  62.  Iord.  Get.  32,  164. 
Sozom.  IX  16,  2.     Philostorg.  XII  4.  12.     Procop.  bell.  Vand.  I  3,  4. 

31.  Olympiod.  frg.  34.  Dessau  818  =  CIL  XI  276.  Sozom. 
IX  16,  2. 

32.  Die  Geburt  des  Valentinian  setzt  VI  non.  Iul.  Mommsen, 
Chron.  min.  I  S.  469,  1267,  V  non.  Iul.  Mommsen  II  S.  74,  419,  1, 
wahrscheinlich  durch  eine  kleine  Lücke;  in  das  J.  419  setzen  sie 
II  S.  20,  72.  74,  419,  1,  in  das  J.  418  I  S.  469,  1267,  was  nur  bei 
einer  Frühgeburt  möglich  gewesen  wäre.  Vgl.  Socrat.  VII  24,  2. 
Sozom.  IX  16.  2.  Theophan.  5911.  5912.  Philostorg.  praef.  XII  12. 
Anon.  de  promiss.  HI  38,  44  =  Migne  L.  51  S.  835. 

65,  4.  Das  Datum  bei  Theophan.  5913.  Vgl.  Olympiod.  frg.  34. 
Philostorg.  XII  12.  Dessau  809  =  CIL  VI  1749.  Cohen,  Mödailles 
imperiales  VITT^  S.  192.  Socrat.  VDZ2  4,  2.  Sozom.  IX  16,  2.  Apoll. 
Sid.  carm.  VII  211.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  469,  1273.  523,  80. 
630.  656,  88.  II  S.  20,  75. 

6.     Olympiod.  frg.  34  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  65. 

12.  Philostorg.  XII  12.  Olympiod.  a.  O.  Schon  das  dritte 
Consulat  des  Constantius  |420),  das  als  ganz  außergewöhnliche  Ehre 
seine  Erhebung  zum  Mitregenten  voraussehen  ließ,  ist  im  orienta- 
lischen Reichsteil  nicht  verkündigt  worden  (Seeck,  Regesten  S.  25,  42). 
Doch  muß  Theodosius  noch  ganz  kurz  vor  dem  Tode  des  Constantius 
dessen  Anerkennung  ausgesprochen  haben,  da  eine  Münze  von  diesem 
das  Zeichen  der  Prägestätte  Nicomedia  (SMN)  trägt.     Cohen  a.  O.  3. 

18.  Das  Datum  bei  Theophan.  5913.  Es  wird  dadurch  be- 
stätigt, daß  Olympiod.  frg.  34  und  Paul.  hist.  Rom.  XIII  3  seiner 
Regierung  sieben  Monate  zuschreiben.  Demgegenüber  kommen  die 
abweichenden  Angaben  von  sechs  Monaten  (Philostorg.  XII  12. 
Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  657,  570)  und  acht  Monaten  (Mommsen 

I  S.  656,  88)  nicht  in  Betracht.     Vgl.  Socrat.  VII  24,  2.     Sozom.  IX 
16,  2.    Mommsen  I  S.  469,  1276.  630.    Wenn  Hydatius  bei  Mommsen 

II  S.  20,  76  den  Constantius  in  seinem  dritten  Consulat  (320)  sterben 


400  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

läßt,  so  hat  er,  wie  das  häufig  vorkommt  (Seeck,  Regesten  S.  06),  das 
Postconsulat  mit  dem  Consulat  verwechselt. 

29.  Greg.  Tur.  II  9:  eodem  tempore  Castinus  domesticomm  comes 
expeditioiie  in  Francos  suseepta  ad  Gallias  mittitur.  Dies  soll  ge- 
schehen sein,  gleich  nachdem  Asterius  zum  Patricius  ernannt  war, 
der  419  noch  als  einfacher  Comes  rci  militaris  erscheint  (Mommsen, 
Ohron.  miu.  II  S.  20,  74).  Andererseits  war  Castinus  422  nicht  mehr 
Comes  Domesticorum,  sondern  schon  Magister  militum  (s.  S.  64). 
Danach  läßt  sich  sein  Frankenfeldzug  mit  einiger  Wahrscheinlichkeit 
Ende  421  oder  Anfang  422  ansetzen. 

66,  1.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  20,  77.  I  S.  469,  1278.  Salv. 
de  gub.  dei  VII  11,  45. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  469,  1278.  II  S.  20,  78.  Pseudo- 
august.  epist.  10.  11  =  Migne  L.  33.  S.  1097. 

68,  5.  Sozom.  IX  6,  1 :  rot  /xev  ovv  xgdg  sco  xfjg  aQ^ofisvijg 
7roXsf.uo)v  ujifjÄXaxTO  xai  ovv  x6a/.iq)  7io).X(x>  tdvvero  izagä  trjv  jio.vxo)v 
d6£av '  r)v  yuQ  en  vsog  6  xgazäv. 

14.  Socrat.  VII  1,1:  'Av&sfiiov  xov  vxäp%ov  ri]v  öioiy.rjoiv  noi- 
OV/U.EVOV  x(öv  o).a>v.  Dies  ist  von  der  Minderjährigkeit  des  Theodosius 
gesagt;  doch  daß  auch  unter  Arcadius  die  Praefecti  praetorio  Orientis 
die  eigentlichen  Beherrscher  des  Ostreiches  waren,  ergibt  sich  aus 
den  Ägyptern  des  Synesius,  wo  von  ihren  Ein-  und  Absetzungen  ganz 
wie  von  Thronwechseln  die  Rede  ist  und  der  Kaiser  gar  nicht  er- 
wähnt wird  (Seeck,  Philolog.  LH  S.  442  ff.).  Nach  dem  Sturze  des 
Rufinus  hatte  der  Eunuche  Eutropius  das  Amt  zu  schwächen  gesucht, 
indem  er  es  kollegialisch  machte  (Seeck,  Rhein.  Mus.  LXIX  S.  7  ff.). 
Doch  Eutycliianus,  neben  dem  die  feindlichen  Brüder  Aurelianus  und 
Caesarius  um  die  Macht  stritten,  scheint,  da  er  sich  mit  beiden  ver- 
tragen hat,  eine  farblose  Persönlichkeit  von  großer  Fügsamkeit  ge- 
wesen zu  sein,  die  ihrer  Herrschaft  nicht  hinderlich  war.  Als  dann 
Anthemius  Ende  404  zum  Praefecten  ernannt  und  gleichzeitig  zum 
Consuln  für  das  folgende  Jahr  designiert  wurde  (Job.  Chrys.  epist. 
147  =  Migne  6.  52  S.  699),  bleibt  Eutychianus  auch  neben  ihm 
noch  eine  Zeitlang  im  Amte  (Cod.  Theod.  XVI  4,  6.  Cod.  Iust.  V 
4,  19).  Doch  nach  dem  11.  Juni  405  verschwindet  er  aus  den  Über- 
schriften der  Gesetze,  und  daß  er  am  19.  Mai  406  nicht  mehr  Prae- 
fect  war,  ergibt  sich  aus  der  Nachricht,  bei  Einholung  der  Reliquien 
des  heiligen  Samuel  hätten  dem  Kaiser  nur  der  Stadtpraefect  Aemi- 
lianus  und  Anthemius  zur  Seite  gestanden  (Mommsen,  Chron.  min. 
II  S.  68).     Dieser  hatte  also  den  unbequemen  Kollegen  beseitigt  und 


9.  Die  Weiberherrschaft.  401 

damit  gewiß   die  Alleinherrschaft   erlangt,    die   er   dann  noch  lange 
über  den  Tod  des  Arcadius  hinaus  behauptete. 

27.  Cod.  Theod.  VII  8,  13.  XV  1,  51.  Socrat.  VII  1,  3. 
Dessau  5339  =  CIL  III  739.  7404.  Niceph.  h.  e.  XIV  1.  Theophan. 
6050.  6051. 

29.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  80,  439:  iv  rovrq>  ro~j  ezei  ixilevoe 
Oeodoaiog  Avyovaxog  xd  xel^r]  xvxXq)  yevea&ai  iv  oXco  ro3  Tiagaüalaoolco 
Kcovozavuvovjzöfocog.     Zonar.  XIII  22  p.  42  d. 

30.  Cod.  Theod.  XI  17,  4  =  XV  1,  49. 

34.  Am  19.  Januar  399  war  Pulcheria  geboren.  Mommsen. 
Chron.  min.  II  S.  66.     Vgl.  Theophan.  5901. 

69,4.     Sozom.  IX  1,3:    ovjico  jzevzexaidsxazov  ezog  uyovoa. 

7.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  71,  414,  1. 

8.  Anthemius  ist  am  18.  April  414  zuletzt  als  Praefect  nach- 
weisbar. Cod.  Theod.  IX  40,  22.  Über  das  spätere  Datum  von  Cod. 
Theod.  VIII  4,  26  s.  Seeck,  Regesten  S.  26,  27.  Wenn  Sozomenus, 
der  Pulcheria  in  den  höchsten  Tönen  preist  (IX  1),  des  Anthemius 
mit  keinem  Wort  erwähnt,  obwohl  er  den  Socrates  benutzt  hat  und 
daher  auch  dessen  Lob  des  Praefecten  (VII 1)  kennen  mußte,  so  zeigt 
das  deutlich,  daß  man  in  den  Kreisen  der  neuen  Ptegentin  von  den 
Verdiensten  ihres  Vorgängers  nicht  gern  reden  hörte. 

13.  Sozom.  IX  1,  3.  4.  3,  2.  Theodor,  h.  e.  V  36,  4.  Theophan. 
0901.  5921.  5942.     Euagr.  h.  e.  II  1. 

18.     Cod.  Theod.  III  12,  4  vom  16.  Mai  415. 

24.  Cod.  Theod.  XVI  5,  57-61.  65.  66.  8,  22.  25-27.  29.  Vgl. 
Sozom.  IX  1,  9:  xov  /«;  xaivdg  algeoeig  iv  töig  xaß?  f)j.iäg  xgövoig 
xgaxeTv,  (xdliaza  avzrjv  (d.  h.  Pulcheria)  atxiav  evgrjooiiiev.  Theodor, 
h.  e.  V  37,  3. 

27.  Socrat.  VII  22,  5.  Sozom.  IX  3,  2.  Theodor,  h.  e.  V  36,  4. 
Theophan.  5921. 

31.  Sozom.  a.  O.:  oiog  dg~iaydoza>v  yvvaixcöv  vöttog,  v<paaudzwv 
xal  x&v  zoiouzcov  egycov  ijze/iielovvzo. 

32.  Sozom.  IX  2,  7.  3,  1.     Theophan.  5920. 

70,  5.  Sozom.  praef.  8:  9500t  de  oe  [xeW  ^/xegav  fiev  za  tieqI  xd 
ö'.iXa  xal  zo  ow/Lia  doxelr.     Vgl.  IX   1,  6. 

7.  Socrat.  VII  22,  3:  xagzegcxog  de  ovzojg  fjv,  ibg  xal  xgvog  xal 
xuv/iia  yevvaiaig  imo/Liiveiv,  vi]azeveiv  xe  xd  jioXXd,  xal  fidhoza  xdg 
xaXovftevag  zergdöug  xal  naqaoxevv.g  ^/tiegag.  xal  xovzo  ijzoiei  dxQOig 
XQioxtavl£etv  ignovdaxcbg.  Vgl.  Sozom.  praef.  11 — 14.  Joh.  Antioch. 
frg.  193  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  612. 

S  vi  A  26 


402  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

0.  Suid.  s.  v.  Oeoööaiog:  <bi6A.s/uog  6W  xal  öeiMa  ai\oJr.  Joh. 
Ant.  frg.  191.  194  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  612. 

12.  Die  Gesetze  des  Theodosius  sind  fast  alle  aus  Constantinopel 
und  dessen  nächster  Umgebung  datiert.  Dazwischen  scheint  er  das 
hochgelegene  Eudoxiopolis  als  kühleren  Soninieraufenthalt  benutzt  zu 
haben,  wie  sein  Vater  Ancj^ra  (Claud.  in  Eutrop.  II  97 — 102.  416); 
denn  dort  ist  er  416,  420  und  123  nachweisbar,  jedesmal  im  August- 
monat (Seeck,  Regesten  S.  333  ff.).  Seine  Reisen  scheinen  als 
große  Staatsaktionen  behandelt  zu  sein,  nach  denen  ihm  ein  feier- 
licher Empfang  in  Constantinopel  bereitet  wurde  (Mommsen,  Chron. 
min.  II  S.  73,  416.  79,  436.  81,  443,  2). 

16.     Sozom.  IX  1,  7.     Suid.  s.  v.  Tlovlysqia.     Theophan.    5901. 

23.  Sozom.  IX  1,  6.    praef.  4-7.  18. 
26.     Socrat.  VII  22,  2.     Sozom.  praef.  10. 

28.  Socrat.  VII  22,  6:  rec  uqo.  ygäu/naza  and  onjdov;  aniiyyedev' 
ivtv/dvovai  yovv  roTg  LzioxÖTtotg  ojg  isoevg  nai.ai  xadeazcog  fx  tcöv 
yociqxöv  biekeysro. 

29.  Sozom.  praef.  8:  vvxtwq  8s  rag  ßißlovg  nsQiexeiv. 

31.  Man  gab  ihm  später  den  Spitznamen  des  Kalligraphen. 
Joel  p.  171  d.     Mich.  Glyc.  IV  p.  260  c.  262  a. 

34.  O.  Jahn,  Berichte  über  die  Verhandlungen  der  sächsischen 
Gesellschaft  der  Wissenschaften.     Phil.  hist.  Cl.  III  1851  S.  342. 

71,  8.  Suid.  s.  v.  IIovlytQia.  Theophan.  5941.  Zonar.  XIII  23 
p.44b.    Joh.  Ant.  frg.  191  =  Frag.  hist.  Graec.  IV  S.  612. 

1 1.     Suid.  s.  v.   Oeoböoiog. 

20.  Prise,  frg.  5  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  74 :  zc5v  xe}}ftüza>r 
avzol:  xal  zcör  ßaothixcBr  {hfaavQcöv  ovx  sig  deov  ixöedaxavy/iercov,  a).ka 
jzsqi  dsag  äzoTiovg  y.al  (piXozifxiag  ovx  svhöyovg  xal  fjdoräg  xal  dandvac 
dvsifisvag,  ag  ovdelg  zöiv  ev  cpQOvovvroiv  ovde  iv  svjrgayiaig  vTioarahj. 
Vgl.  Socrat.  VII  22,  12.  15. 

24.  Socrat.  VII  22,  7.  41,  7.  42,  2.  Sozom.  praef.  9.  Theodor, 
h.  e.  V  36,  5. 

26.     Sozom.  praef.  8. 

29.     Socrat.  VII  22,  9—11.    Sozom.  praef.  16.    Joh.  Ant.  frg.  193. 

31.     Socrat.  VII  22,  8.    Theodor,  h.  e.  V  36,  5.    Joh.  Ant.  a.  O. 

72,  4.  Sozom.  praef.  3.  18.  IX  1,  8."  Theodor.  V  37,  2.  10. 
Theophan.  5901. 

5.  Socrat.  VII  23,  11.  12. 
9.  Socrat.  VII  22,  15—18. 
11.     Socrat.  VII  22,  14. 


9.  Die  Weiberherrschaft.  403 

16.  Sozom.  IX  1,  8  :  xui  ivaOrjuaoi  xai  y.eifinlioig  rovg  svxzrjoiovi 
oTxovc  yeoaiQeir.     Theophan.   5920. 

18.  Socrat.  VII  22,  19:  et  Se  tzoze  tcöIe/xo;  exivbixo,  xaza  röv 
AaßiS  zä>  &ecö  jzgooiqpevyrv.  elScog  avzov  rcör  noXe/xcov  tivai  tafdav ' 
xal  evxü  tovtov;  xaTo'iQÜov.  Vgl.  VII  18,  15.  23,  9.  Theodor,  h.  e. 
V  37,  3.  4. 

20.     .Sozom.  IX  1,  8.     Theodor,  h.  e.  V  37,  1.  2. 

22.     Joh.  Antioch.  frg.  191.  194. 

30.     Socrat.  VI  20.    VII  2.  41,  4.  5.     Sozom.  VIII  27,  3—7. 

73,  P.     Socrat.  VII  41,6.  7.  42,  1. 

74,  2.     Cod.  Theod.  XVI  5,  58-61.  65. 

4.  Cod.  Theod.  XVI  5,  05  am  Schluß  eines  Ketzergesetzes  vom 
J.  428:  qitae  omnia  ita  custodiri  decernimus,  >tt  nuHi  iudicum  liceat 
delatum  ad  se  crimen  minori  aut  nuUi  cohercitioni  nmndare,  nisi  ipse 
id  pati  velit.  quod  oliis  dissimidando  concesserit.  Diese  Bestimmung- 
ist offenbar  dadurch  hervorgerufen,  daß  die  Beamten  die  Strafen  gegen 
die  Ketzerei  nur  sehr  mangelhaft  oder  auch  gar  nicht  zu  verhängen 
pflegten  (vgl.  Socrat.  VII  3.  4:  oc  tfjs  ßnagylag  aQ^orzEg  ovdaficög 
sl-agxEiv  avzoj  noog  rt/LicoQiav  edöxovr).  Erfahren  wir  doch  aus  dem- 
selben Gesetze,  daß  die  Ketzer  mitunter  gar  den  Orthodoxen  ihre 
Kirchen  entreißen  konnten:  haereticorum  ita  est l  reprimenda  insania,  ut 
ante  omnia  (jptas  ab  orthodoxis  abreptas  tenent  ubicumque  eedesias,  statirn 
caiholicae  ecelesiae  tradendas  esse  non  ambigant. 

20.  Socrat.  VII  3. 

75,24.     Socrat.  VII  7.    Theophan.  5907.    Theodor,  h.  e.  V  35,  1. 

76,  6.  Cod.  Theod.  XVI  2,  43  schließt  die  Honorati  und  Curiales 
von  der  Bekleidung  der  Krankenwärterstellen  aus,  doch  wohl  aus 
keinem  andern  Grunde,  als  weil  sie  durch  diese  von  den  municipalen 
Pflichten  befreit  worden  wären. 

7.     Cod.  Theod.  XVI  2,  42 :    divites  et  qui  hunc  heum  redimant. 

11.  Cod.  Theod.  XVI  2,  42  werden  die  Krankenwärter  auf  die 
Zahl  von  500  'Herabgesetzt;  offenbar  waren  sie  also  vorher  viel  zahl- 
reicher. 

15.  Cod.  Theod.  XVI  2,  42:  terrore  eorum,  qui  parabalani  nun- 
eupantur.    Vgl.  Mansi,  Concil.  coli.  VI  S.  828  d. 

21.  Socrat.  VII  13.  14. 

78,  13.  Suid.  s.  v.  TVrctrt'« :  ot  re  aQxovzsg  äsi  7iQoxscQi£6(iEroi 
z^g  tzoXecos  E(poiT03v  .-tocöxoi  jtgog  avzrjy.  Vgl.  Socrat.  VII  15,  2. 
Synes.  epist.  81. 

16.  Socrat.  VII  15.  Suid.  a.  O.  Malal.  XIV  536  a.  Philostorg. 
VIII  9.    Vgl.  Praechter  bei  Pauly-Kroll  IX  S.  242. 


404  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

2;».  Eine  kaiserliche  Verfügung,  von  der  zwei  Fragmente  erhalten 
sind  (Cod.  Theod.  XII  12,  15.  XVI  2,  42),  ist  durch  eine  alexandri- 
nische  Gesandtschaft  veranlaßt,  die  Theodosius  offenbar  sehr  ungnädig 
aufgenommen  hat.  Denn  er  erklärt  ihre  Forderungen  für  unnütz 
(inter  cetera  Älexcmdrmae  legationis  mutilia  hoc  ctiam  decretis  scriptum 
est,  ut  reverendissimus  episcopus  de  Alexandrina  cioitate  alinuas  ....). 
Sie  enthielten  irgend  etwas  zugunsten  des  Bischofs  Cyrillus ;  was  es 
war,  läßt  sich  nicht  erkennen,  da  hier  der  Text  durch  eine  große  Lücke 
entstellt  ist.  Doch  Theodosius  meint,  der  Beschluß  des  Stadtrates  sei 
bestimmt  worden  durch  die  Furcht  vor  den  Gewalttaten  der  Kranken- 
wärter, und  verbietet  daher,  daß  künftig  Kleriker  sich  in  die  städtischen 
Beratungen  einmischen.  Zudem  scheinen  die  meisten  Decurionen  sich 
der  betreffenden  Sitzung  ferngehalten  zu  haben.  Denn  es  wird  ver- 
fügt, daß  eine  Gesandtschaft  nur  beschlossen  werden  dürfe,  wenn 
keiner  von  ihnen  ohne  ausreichende  Entschuldigung  gefehlt  und  jeder 
das  Dekret  des  Ordo  mit  eigenhändiger  Unterschrift  beglaubigt  habe. 
Der  Beschluß  müsse  dann  dem  Praefectus  Augastalis  und  durch  ihn 
dem  Reichspraefecten  des  Orients  mitgeteilt  werden,  und  erst  wenn 
dieser  die  Erlaubnis  gebe,  dürften  die  Gesandten  nach  Constantinopel 
kommen.  Die  Zahl  der  Krankenwärter  wird  auf  .ri00  herabgesetzt  und  ihre 
Auswahl  vom  Bischof  auf  den  Praefectus  Augustalis  übertragen.  Es  ist 
unverkennbar,  daß  dies  mit  dem  Konßikt  zwischen  Cyrillus  und  Orestes 
zusammenhängt  und  daß  der  Kaiser  dem  letzteren  Recht  gegeben  hat, 
bei  seiner  demütigen  Unterordnung  unter  die  Geistlichkeit  ein  Zeichen, 
daß  sehr  schwere  Anklagen  gegen  den  Bischof  vorlagen.  Man  hat 
daher  dieses  Gesetz  schon  lange  mit  der  Ermordung  der  Hypatia  in 
Zusammenhang  gebracht;  doch  scheint  dem  die  Datierung  entgegen- 
zustehen. Denn  das  Verbrechen  setzt  Socrat.  VII  15,  7  in  den  März 
415,  und  unser  Gesetz  ist  scheinbar  vom  5.  Oktober  416  datiert  (III 
non.  Octb.  XII  12,  15,  wonach  XVI  2,  42:  III  Ml.  Oetob.  zu  korri- 
gieren ist).  Daß  über  sechs  Monate  dazwischenlagen,  ist  nicht  aus- 
geschlossen, da  die  Sache  unter  dem  Einfluß  des  Cyrillus  sowohl  im 
Stadtrat  von  Alexandria,  als  auch  in  den  Kanzleien  Constantinopels 
verschleppt  sein  kann,  und  das  um  so  mehr,  als  Theodosius  im  August 
und  September  416  von  der  Hauptstadt  abwesend  war  (Seeck,  Re- 
gesten S.  333),  was  natürlich  Verzögerungen  herbeiführen  mußte.  Doch 
den  Zwischenraum  auf  achtzehn  Monate  auszudehnen,  wie  die  Über- 
lieferung das  zu  fordein  scheint,  dürfte  kaum  möglich  sein.  Zu  ihrer 
Korrektur  bieten  sich  zwei  Wege  dar:  Da  im  5.  Jahrhundert  die  Ver- 
kündigung der  Consuln  sehr  mangelhaft  und  spät  zu  erfolgen  pflegte 
(vgl.  Synes.  epist.  133),  nahmen  die  Datierungen  nach  Postconsulaten 


9.  Die  Weiberherrschaft.  405 

überhand,  und  diese  führten  sehr  häufig  durch  Verwechslung  mit  den 
vorhergehenden  Consulaten  dazu,  die  Ereignisse  ein  Jahr  zu  früh  an- 
zusetzen, wie  sich  das-  auch  bei  Sokrates  nachweisen  hißt  (Seeck. 
Regesten  S.  66).  Andererseits  kommt  es  im  Codex  Theodosianus  nicht 
selten  vor,  daß  durch  den  Ausfall  eines  Propositum  die  Gesetze  um  ein 
Jahr  zu  spät  datiert  werden  (Regesten  S.  .79).  Es  hat  also  gar  keine 
Schwierigkeit,  die  beiden  Daten  in  das  gleiche  Jahr  zu  setzen,  entweder 
indem  man  annimmt,  Sokrates  habe  aus  Versehen  geschrieben :  e%'vnaxeiq. 
'OvcoQt'ov  xo  dexaxor  nai  ©eodooiov  xo  exxov  (415)  statt  fiexa.  xi/r 
vnaxeiav  'Ovojqiov  xrl.  (410),  oder  indem  man  im  Codex  Theodosianus 
eine  Lücke,  wie  sie  hier  sehr  häufig  sind,  beispielsweise  folgender- 
maßen ausfüllt:  dat.  III  von.  Octöb.  Constantinopoli,  [p(ro)p(ositum) 
Alexandriae  id.  Ian.j  Theodosio  A.  VII  et  Pattadio  conss.  (410)  und 
dadurch  das  Datum  in  das  Jahr  415  zurückschiebt.  Beide  Wege  sind 
an  sich  gleich  gangbar;  welcher  zu  wählen  ist,  darüber  entscheidet 
die  Adresse  des  Gesetzes.  Denn  sie  nennt  den  Praefecten  Monaxius, 
der  erst  nach  dem  10.  Mai  416  an  die  Stelle  des  Aurelianus  trat 
(Cod.  Theod.  VII  9,  4;  vgl.  XVI  8,  22.  VI  23,  1.  XVI  5,  57.  58. 
XI  24,  6),  womit  das  Jahr  416  gesichert  ist.  Auch  daß  Sokrates  den 
Tod  der  Hypatia  in  das  vierte  Jahr  von  Cyrillus'  Episkopat  setzt, 
läßt  sich  mit  dem  März  415  nur  in  Einklang  bringen,  wenn  wir  an- 
nehmen, er  habe  die  Jahre  nicht  vom  Tage  der  Bischofsweihe  (17.  Ok- 
tober 412),  sondern  vom  1.  Januar  an  gerechnet  und  als  das  erste 
412  gezählt,  obgleich  Cyrillus  nicht  viel  mehr  als  zwei  Monate  des- 
selben seine  Würde  bekleidete. 

79,  7.     Cod.  Theod.  XVI  2,  43  vom  3.  Februar  418. 

32.     Socrat.  VII  8.  Theophan.  5900.  5906.  5916. 

80,10.    Theodor,  h.  e.  V  39, 1—4.  Sozom.1113,7.  Theophan.  5906. 

20.  Nöldeke,  Tabari,  Geschichte  der  Perser  und  Araber  S.  419. 

21.  Theodor,  h.  e.  V  39,  6  ff .  Socrat.  VII  18,  1. 

22.  Socrat.  VII 18,  2  ff.  Theophan.  5906.  5918;  vgl.  Mansi,  Concil. 
coli.  IV  S.  1389  b.  1402  b.  1403  a. 

81,  2.  Ein  Gesetz  vom  5.  Mai  420  erlaubt  in  den  Provinzen,  die 
persischen  Angriffen  ausgesetzt  waren,  die  Privatgrundstücke  zu  be- 
festigen.    Cod.  Iust.  VIII  10,  10. 

15.  Am  24.  September  415  wird  die  Ermordung  des  Athaulf  in 
Constantinopel  durch  Illumination  und  Circusrennen  gefeiert.  Am 
28.  Juni  und  7.  Juli  416  veranstaltet  man  dort  Theateraufführungen 
und  Circusrennen  zur  Feier  des  Triumphes  über  den  Usurpator  Attalus. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  72,  415.    73,  416. 

82,  1.     Mommen,  Chron.  min.  II  S.  75,  421,  1. 


406  VII.  Die  Auflösung  fies  Reiches. 

14.  Euagr.  h.  e.  I  20,1.  Theophan.  5911.  Zonar.  XIII  22  p. 
40c.  Chron.  Pasch.  420. 

16.  Socrat.  VII  21,  8.  9.  Olympiod.  frg.  28.  Prise  frg.  8  = 
Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  63.  94.  Theophan.  5911.  Mommsen,  Chron. 
min.  II  S.  75,  421,  1.     Chron.  Pasch.  421.     Euagr.  h.  e.  I  20,  1. 

20.  J.  Sabatier,  Monnaies  byzantines  I  B.  120.  Eckhel,  Doctrina 
numorum  VIII  S.  185. 

23.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  75,  422,  1.  Dessau  819. 
26.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  76,  423. 

29.     Pauly-Wissowa  VI  S.  910. 

83,  5.     Theophan.  5940.    Niceph.  XIV  47.  23.    Cedren.  342  d. 
14.     Mansi  IV  S.  1109  d:  ?;  zlva   ei%£  Äöyov,  izsoa  fiev  xqo;  tf/ms 

xai  n)v  Euoeßeozditjv  Avyovazav  Evdoxc'av  zijv  s/j-tjv  ovfißtov  ini- 
ozeXXeiv,  e'zeqo.  Öe  noog  zrjv  efifjv  aÖsXtpi]v  zi]v  Evosßsozä'zTjv  Avyovazav 
IIovX%EQiav ;  el  (.irj  8i%ovosiv  tff.iäs  o'jtfüyg  rj  di%ovor]OEiv  rjXmoag  ix  zcöv 
zfjg  07js  dsoaeßsiag  ygapfidiojv ;  zovzo  dk  xai  ysyovdg,  eijibq  ovzwg  tlysv, 
Ix  ziEQiEoylag  slosvai  zov  ovza>  noQQW&ev  bvia,  JiuvzsXolg  ioziv  sxiif/oyov, 
xal  /*■>/  ysyovdg  jzoif/oai  ßovXsaßai  jiavzog  /jäXXov  ij  isQEwg. 

25.  Theophan.  5940.    Zonar.  XIII  23  p.  44  a. 

84,  6.    Cod.  Theod.  VI  21,  1.    XIV  9,  3. 
11.     Cod.  Theod.  1  1,  5. 

17.  Cod.  Theod.  XV  4  vom  5.  Mai  425:  excedem  ciiltum  hominum 
iMgnitatem  superao  numini  reservetur. 

22.     Cod.  Iust.  I  8  vom  21.  Dezember  427. 

24.  Socrat.  VII  47.     Theophan.   5927.     Euagr.  h.  e.  I  20—22. 

26.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  80,  439,  2. 

29.  Cod.  Theod.  XV  5,  4  vom  22.  April  424. 

30.  Cod.  Theod.  XVI  8,  25  vom  15.  Febr.  423.    Vgl.  26.  27. 
33.     Cod.  Theod.  XVI  5,  65    beraubt   die  Ketzer   der  Kirchen, 

welche  sie  vorher  in  Besitz  genommen  hatten;  aber  dies  geschieht  am 
30.  Mai  428,  nachdem  schon  der  wütende  Eiferer  Nestorius  den  Bi- 
schofsstuhl von  Constantinopel  bestiegen  hatte. 

85,  8.  Socrat.  VII  18,  9  ff.  Theophan.  5918.  Am  6.  September 
421  wurde  der  Sieg  in  Constantinopel  gemeldet.  Mommsen,  Chron. 
min.  II  S.  75,  421,  4. 

86,11.     Theodor,  h.  e.  V  37,  6  ff. 

20.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  75,  422,  3:  Hunni  Thraciam 
vastaverunt. 

22.     Apoll.  Sidon.  carm.  II  75  ff.     Vgl.  Socrat.  VII  20,8. 
26.     Socrat.  VIT  20,  5  ff. 


9.  Die  Weiberherrschaft.  407 

87,  1.  Sozom.  IX  4,  1.  Socrat.  VII  20,  12.  13.  Theophan.  5921. 
Euagr.  h.  e.  I  19.     Cedren.  341  d. 

9.  Theodor,  h.  e.  V  39,  5-23. 
26.     Socrat.  VII  21,  7.  8. 

88,  1.    Olympiod.  frg.  40  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  66. 

14.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  155,  1205:  ob  suspiciomm  in- 
vitatorum  hostium. 

18.  Mommsen  I  S.  658,  90:  Placidia,  cum  insidias  fratri  tendere 
deprehema  esset,  Bomam  exilio  rekgata. 

19.  Olympiod.  frg.  40.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470,  1280. 
II  S.  155,  1205.     Phüostorg.  XII  13. 

21.  Socrat.  VII  22,  20.  Theophan.  5915.  Olympiod.  frg.  41. 
Phüostorg.  XII  13.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470,  1282.  658,  91. 
II  S.  20,  80.  82.  76,  423,  5.  155,  1206. 

25.  Olympiod.  frg.  46  sagt  hei  dem  Anfang  des  Krieges  gegen 
Johannes  von  Placidia:  s.-iava.).af.ißävsi  avzlj  fisv  xö  zijg  Avyovazrjg,  6 
de  OvaXevtiviavog  zo  rov  vcoßthaaijiiov  ai^icoiia.  Wenn  sie  aber  425 
die  kaiserlichen  Titel  wieder  annahmen,  müssen  sie  sie  vorher  abge- 
legt haben.     Vgl.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  76,  424,  1. 

33.  Am  8.  und  9.  August  423  ist  Theodosius  in  dem  pisidisehen 
Eudoxiopolis  nachweisbar.     Cod.  Theod.  XVI  5,  61.  XII  3,  2. 

89,  2.  Mommsen,  Chron.  min.  II  76,  423,  3:  terrae  motus  multis 
in  locis  faxt  et  frugum  media  subsccuta.  Das  Datum  des  Erdbebens 
nennt  das  Chronikon  Paschale. 

10.  Socrat.  VII  23,  1.  2.  Hier  werden  die  Maßregeln,  die  gleich 
nach  dem  Tode  des  Honorius  in  Constantinopel  getroffen  wurden,  dem 
Theodosius  selbst  zugeschrieben;  aber  da  er  zu  jener  Zeit  abwesend 
war,  können  sie  nur  durch  die  Kaiserfrauen  in  seinem  Namen  ange- 
ordnet sehr. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  20,  82:  Theodosius  —  postobitwn 
Honorii  putrid  monarchiam  ienet  imperii.  Dies  ist  in  Spanien  ge- 
schrieben, zeigt  also,  daß  man  die  Alleinherrschaft  des  Theodosius 
bis  in  den  fernsten  Westen  anerkannte.  Vgl.  I  S.  470,  1283.  II 
S.  155,  1207. 

20.  Seeck,  Kegesten  S.  349. 

32.     Olympiod.  frg.  40  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  66. 

90,  5.  Procop.  b.  Vand.  I  3,  5:  ol  ös  ii]g  iv  cPcö^>]  ßaotMeog 
avÄ,f]s  zcov  tiva  ixsiv/j  OToazioMOJV,  Icodvrrjv  övofia,  ßaoilia  aiQovvzai. 
Greg.  Tur.  II  8  aus  Renatus  Frigeridus:  apud  urbem  Bomam  tyrannum 
lohunnem  in  vmperwm  surrexisse.     Vgl.  Theophan.  5915. 


408  VII.  Die  Auflösung  des  Keiches. 

11.  Die  Regierung  des  Johannes  berechnet  der  Zeitgenosse  Phi- 
lostorgius  auf  anderthalb  Jahre  (XII  13:  tva  xvgarvtjoag  im  reo  fifiiosi 
iviavTÖv).  Eine  etwas  genauere  Zeitbestimmung  läßt  sich  aus  Procop. 
b.  Vand.  I  3,  7:  nevte  yovv  txi]  xi]v  xvQavrida  s%<üv  gewinnen,  wenn 
wir  annehmen,  er  habe  seine  offenbar  sehr  gute  Quelle  aus  Flüchtig- 
keit mißverstanden  und  fünf  Jahre  für  die  fünf  Monate  gesetzt,  die 
Johannes  über  ein  Jahr  regierte.  Ein  xvgavvijaag  nsvxe  in  iviavxqj 
(xrjväg  konnte  sich  unter  der  Hand  eines  allzuhastigen  Abschreibers 
leicht  in  xvgavvrjoag  nivzs  iviavxovg  verwandeln.  Nun  werden  am 
9.  Juli  425  seine  Verfügungen  von  Placidia  aufgehoben,  und  zwar  ist 
das  betreffende  Gesetz  (Const.  Sirmondi  6)  in  Aquileja  gegeben,  wo 
er  hingerichtet  wurde.  Danach  muß  sein  Sturz  nicht  sehr  lange  vor- 
her erfolgt  sein.  Andererseits  sind  fast  alle  chronikalen  Quellen 
darin  einig,  seine  Erhebung  noch  in  dasselbe  Jahr  mit  dem  Tode 
des  Honorius  zu  setzen  (Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470, 1282.  658. 
91.  92.  659,  576.  578.  II  S.  20,  80.  83.  Theophan.  5915).  Nur  die 
byzantinische  Chronik  des  Marcellinus  erzählt  sie  unter  dem  Jahr  424 
(Mommsen  II  S.  76),  wahrscheinlich  weil  erst  in  diesem  Jahre  die 
Nachricht  davon  nach  Constantinopel  gelangte.  Schon  dies  legt  es 
nahe,  seine  Thronbesteigung  ganz  dicht  an  den  Schluß  des  Jahres  423 
heranzurücken,  und  dies  wird  auch  dadurch  nötig,  daß  das  Ende  seiner 
17  Monate  dem  9.  Juli  425  so  nahe  angesetzt  werden  muß,  wie  der 
Beginn  unter  der  Jahreszahl  423  das  irgend  gestatten  will.  Danach 
kann  man  mit  großer  Wahrscheinlichkeit  annehmen,  daß  Johannes 
im  Dezember  423  auf  den  Thron  erhoben  wurde  und  im  Mai  425 
seinen  Tod  fand. 

16.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470,  1282.  471,  1288. 

19.  Socrat.  VII  23,  3.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  658,  92. 
659,  578.     Theophan.  5915. 

28.  Const.  Sirmond.  6:  privitegia  ecclesiarum  vel  clericormn  omnium, 
quae  saeculo  nostro  tyrannus  invide.rat,  prowt  devotione  revocamus. 

29.  Const.  Sirmond.  6 :  clericos  etiam,  qttos  inäiscretim  ad  saecu- 
lares  iudices  debere  deduci  infaustus  praesumptw  edixerat,  episcopali 
audientiac  reservam  ns. 

30.  Die  Verordnungen  Const.  Sinn.  6.  Cod.  Theod.  XVI  2,  46. 
47.  5,  62 — 64  erneuern  die  Privilegien  des  Klerus  und  die  Gesetze 
gegen  die  Ketzer.  Von  jenen  wird  ausdrücklich  gesagt,  daß  Johannes 
sie  aufgehoben  hatte,  von  diesen  nicht,  doch  ist  es  sehr  wahrscheinlich. 

31.  Procop.  b.  Vand.  I  3,  7:  ovts  xolg  SiaßcdXovoi  xijv  äteoqv 
vnka%£v  ovxs  q>6vov  äötxor  eigyäoaro  ixcöv  ys  sivai  ovte  %Qf](xäxoiv 
arpaiQEosi  inedexo. 


9.  Die  Weiberherrschaft.  409 

91,  3.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470,  1286:  IoMnnes,  dum 
Africam,  quam  Bonifatius  öbtinebat.  Mio  reposcit,  ad  defensionem  sui 
infirmtor  facta*  esf. 

11.     Philostorg.  XII  13.    Socrat.  YII  23,  3.  4.    Theophan.  5915. 

16.  Philostorg.  a.  0.:  xijv  [xevxoi  TD.axtSiav  teal  ror  tqitov  Ov- 
).£VTtnav6v  —   unoariXXei  jiqos  xi]v   Qeaoalovlxip'   Qsoöooiog. 

19.  Salona,  wohin  man  gleich  auf  die  Nachricht  vom  Tode  des 
Honorius  Trappen  geschickt  hatte  (Socrat.  VII  23,  2),  mußte  bei  Er- 
öffnung des  Krieges,  also  anderthalb  Jahre  später,  im  Sturm  genommen 
werden  (Philostorg.  XII 13:  zag  Sulcovag,  jiökiv  xfjg  Aaluaxiag,  uvai- 
qovoi  y.axa  xoäxog).  Man  scheint  es  also  vorher  wieder  geräumt  oder 
auch  den  Plan,  Dalmatien  zu  besetzen,  aufgegebeil  zu  haben. 

25.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470,  1285.  658,  97.  Die  Münzen 
des  Johannes  tragen  alle  die  Prägemarke  von  Eavenna  (Cohen,  Me- 
dailles  imperiales  VIII2  S.  207),  ein  deutliches  Zeichen,  daß  er  die 
Münzstätten  Galliens  nicht  beherrschte. 

92,  12.  Olympiod.  frg.  46.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  76, 
424,  1. 

18.  Olympiod.  a.  O.  Philostorg.  XII  13.  Theophan.  5915. 
Mommsen  I  S.  470,  1286.    II  S.  20,  84. 

21.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  76,  424,  2. 

22.  Daß  Valentinian  anfangs  nur  Caesar  war,  ist  auch  urkund- 
lich beglaubigt  durch  Dessau  803  =  CIL  VI  1677,  De  Rossi,  Inscript. 
christ.  urbis  Romae  I  645,  die  Fasten  und  die  Unterschriften  seines 
ersten  Konsulats  im  Codex  Theodosianus.  Mommsen,  Theodosiani 
libri  XVI  S.  CCC.     Chron.  min.  III  S.  529. 

93,  4.  Das  Datum  ist  durch  den  Kalender  des  Polemius  Silvius 
sichergestellt,  der  unter  dem  23.  Oktober  anmerkt:  natalis  Valentini- 
ant  purpurne  (CIL  I2  S.  275).  Denn  daß  die  Kaiser  nur  denjenigen 
Tag  als  natalis  zu  feiern  pflegten,  an  dem  sie  den  Purpur  empfingen, 
nicht  auch  denjenigen,  an  dem  sie  nach  vorhergehendem  Caesarentum 
den  Augustustitel  annahmen,  habe  ich  Rhein.  Mus.  LXII  S.  509  be- 
wiesen. Dasselbe  Datum  des  folgenden  Jahres  wurde  dann  aus  leicht 
verständlichen  Gründen  auch  für  die  Verleihung  des  Augustustitels 
gewählt.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  76,  425:  enl  zovrcor  xcör  vnä- 
xoiv  ejir/gdi]  vno  ßeobooiov  veov  Avyovoxov  Ovalevxiviavog  viog  Av- 
yovoxog  urjvl  'YneoßeQExaiq)  jiqo  i  xa/.ardcöv  Xoe/ußglcov.  Socrat.  VII 
25,  23:  ävayöpsvoig  xov  veov  OvaXerxiviarov  ifiyvinh]  xsqI  xijv  xgixrjv 
xai  dxäSa  xov  avxov  ftt]vog  'O^xoßpiov. 

5.  Philostorg.  XII  13.  Olympiod.  frg.  40.  Theophan.  5915. 
Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470, 1286.   II  S.  20,  84. 


410  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

8.     Olympiod.   a.  0.     Philostorg.    a.  0.      Socrat.  VII   23,  4.  8. 
Theophan.  5915.  5938.  5943.     Procop.  b.  Vand.  I  3.  8. 
23.     Philostorg.  a.  0.    Vgl.  zu  S.  91,  19. 

27.  Greg.    Tur.    II  8.      Vgl.    Philostorg.    a.    0. :    jiqo?    oxovdäs 

U(fOQÜj\>. 

94,  17.  Socrat.  VU  23,  5  ff.  Philostorg.  XII 13.  Olympiod.  frg.  46. 
Mommeen,  Chron.  min.  II  S.  76,  425,  1. 

J)5, 13.  Procop.  b.  Vand.  I  3, 9.  Philostorg.  praef.  XII 13.  Olympiod. 
frg.  46.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  470,  1288.  523,  83.  658,  99. 
659,  578.    II  S.  21,  84.  76,  425,  1.  155,  1211.    III  S.  422. 

17.  Über  das  Datum  s.  zu  S.  90,  11. 

18.  Philostorg.  XII  14.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  471,  1288. 
658,  100. 

28.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  471, 1290.  658,  102.  II  S.  21,  92. 
33.     Const.  Sirmond.  6.     Cod.  Theod.  XVI  2,  46.  47.  5,  62—64. 

Vgl.  Seeck,  Eegesten  S.  5. 

96,  11.  Socrat.  VII  24,  4.  5.  Am  22.  September  425  ist  Theo- 
dosius  auf  der  Rückreise  aus  Thessalonica  in  Topirus  nachweisbar. 
Cod.  Theod.  VI  10,  4.  22,  8. 

23.  Socrat.  VII  24,  5.  Olympiod.  frg.  46.  Theophan.  5916; 
vgl.  Philostorg.  XII  13. 

27.  Solange  die  Gesetze  Placidias  aus  Aquileja  datiert  sind,  d. 
h.  bis  zum  6.  August  425,  tragen  sie  alle  die  Überschrift:  Irupp. 
Theodosius  A.  ei  Valentimanus  Caesar.  Const.  Sirm.  6.  Cod.  Theod. 
XVI  2,  46.  47.  5,  62 — 64.  Damals  scheint  sie  für  das  Kind  also 
noch  nicht  den  Augustustitel  angenommen  zu  haben.  Prosper  schreibt 
in  seiner  Chronik  (Mommsen  I  S.  471,  1289):  Valentimanus  ab  exer- 
citu  August-us  appeUatur;  doch  ist  das  in  einer  späteren  Ausgabe  ge- 
ändert in  Valentimanus  decreto  Theodosii  Augustus  appeUatur.  Wahr- 
scheinlich ist  beides  richtig,  doch  spielt  das  eine  in  Ravenna  (Momm- 
sen II  S.  76:  Valentimanus  iunior  apud  Ravennam  factus  est  imperator), 
das  andere  in  Rom.  Denn  daß  Valentinian  endgültig  erst  in  der 
Reichshauptstadt  das  Diadem  empfangen  hat,  ist  sicher  beglaubigt: 
Olympiod.  frg.  46.  Theophan.  5916.  Mommsen  I  S.  658,  101.  II 
S.  21,  85. 

97,  7.  Das  Datum  ist  durch  das  Chronikon  Paschale  und  So- 
krates  überliefert  (s.  zu  S.  93,  4).  Diese  Quellen  reden  natürlich  nur 
von  der  Feier  in  Constantinopel;  doch  kann  man  wohl  mit  Sicherheit 
annehmen,  daß  die  römische  ihr  gleichzeitig  angesetzt  war. 

98,  4.     Mommsen,  Gesammelte  Schriften  IV  S.  516. 

99,  0.    Zosim.  II  40,  2  sagt  von  Optatus:    8?  Tiaqa.  KoiaTavrivov 


10.  Aetius  und  Geiserich.  411 

xfjg  a^iac  TETV%t']xe<  xov  natQixtov,  tiqwxov  xavxtjv  iTtivotjoavxog  xtjv 
rifitjv,  xai  ngoxadijoftai  xoi>$  xavxrjg  t/^io}/^evovs  xwv  xfjg  avXijg  vjioiqxcüv 
vo/Ao&exrjoavxos.  Wie  singulär  der  Titel  Patricius  damals  war,  ergibt 
sich  daraus,  daß  er  mehrfach  hei  der  Benennung  des  Jahres  334  durch 
das  Consulat  des  Optatus  gleich  einem  Eigennamen  genannt  wird: 
Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  234.  Larsow,  Die  Festbriefe  des  heiligen 
Athanasius  S.  86.  De  Eossi,  Inscript.  christ.  urb.  Eom.  I  S.  39.  Was 
Stückelberg  (Der  Constantinische  Patriciat  S.  70)  sonst  an  Patriciern 
der  constantinischen  Zeit  zuschreibt,  ist  alles  aus  ganz  jungen  Quellen 
geschöpft,  die  überreich  sind  an  haltlosen  Erfindungen.  Fast  keiner 
der  hier  genannten  Namen  findet  sich  unter  den  Consuln  oder  den 
sonstigen  Beamten  Constantins,  obgleich  durch  den  Codex  Theodosianus 
und  die  Inschriften  Hunderte  bekannt  sind.  Eine  Ausnahme  scheint 
nur  Probus  zu  machen;  denn  zwei  Männer  dieses  Namens  begegnen 
uns  in  der  betreffenden  Zeit:  Sicorius  Probus,  Magister  memoriae  bei 
Diocletian  oder  Galerius  im  Jahr  297  (Petr.  patric.  frg.  14  =  Fragm. 
bist.  Graec.  IV  S.  189),  und  Pompejus  Probus,  Consul  und  Praefectus 
praetorio  im  Jahr  310  (Wilcken,  Chrestomathie  S.  246).  Doch  dieser 
diente  dem  Galerius  und  später  wahrscheinlich  dem  Licinius,  nicht 
dem  Constantin;  ja  dieser  hat  sein  Consulat  gar  nicht  anerkannt 
(Seeck,  Kegesten  S.  53,  23) ;  daß  er  ihn  zum  Patricius  befördert  habe, 
ist  also  mehr  als  unwahrscheinlich,  und  bei  dem  viel  älteren  Sicorius 
Probus  erst  recht.  Optatus  bleibt  also  der  einzige  sicher  beglaubigte 
Patricius  Constantins  des  Großen. 

15.  Liban.  or.  XLII26:  fiiyag  xs  evOvg  xai  kaimgog  xai  evöat'/i(ov 
xai  vxaxog  6  xrjv  yvvaixo.  sx<ov. 

17.     Seeck,  Die  Briefe  des  Libanius  S.  113. 

22.     Seeck,  Kegesten  S.  33,  34. 

24.  Amm.  XXIX  2,  7  sagt  von  Heliodorus:  elogia  parentis  pu- 
Uici  praeferens.  Daß  man  den  Patricius  als  Vater  des  Kaisers  be- 
zeichnete, ist  vielfach  beglaubigt.  Claud.  in  Eutrop.  II  68.  praef.  50. 
Cod.  Iust.  XII  3,  5.  Menand.  prot.  frg.  8.  39.  49.  Sozom.  VIII  7,  1. 
Khein.  Mus.  LXXIII  S.  87  und  sonst  noch  oft. 

31.  Olympiod.  frg.  13  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  60. 

32.  Eutropius:  Cod.  Theod.  IX  40,  17.  Claud.  in  Eutrop.  I  109. 
H  praef.  2.  50.  II  69.  561.  Joh.  Chrysost.  in  Eutrop.  Überschrift 
=  Migne  G.  52  S.  391.  Zosim.  V  17,  4.  Sozom.  VIII  7,  1.  Philo- 
storg.  XI  4.  —  Aurelianus:  Anthol.  Plan.  IV  73,  2.  —  Anthemius: 
Cod.  Theod.  IX  34,  10.  XII  12,  14. 

33.  Dessau  801  =  CIL  VI  1719.  Cod.  Theod.  XV  14,  14.  Haenel, 
Corpus  legum  S.  238  und  somt. 


412  VII.  Die  Autlösung  des  Eeiehes. 

100,  8.  Cod.  Theod.  VI  27,  20.  VII  8,  14.  Soerat.  VII  24,  5. 
Olympiod.  frg.  46.     Theophan.  5915.  5916.  5921. 

11.     Mommsen,  Gesammelte  Schriften  IV  S.  537  Anm.  6. 

14.  Cassiod.  var.  VI  2,  2  vom  Patriciat:  mox  vi  (latus  fuerit,  in 
vitae  tempus  reliquum  homini  fit  coaems;  ornatus  individirus,  cingulvm 
fidele,  quod  nescit  ante  ileserere,  quam  de  mundo  homines  contingat  erire. 
Vgl.  Mommsen,  Gesammelte  Schritten  VI  S.  422. 

17.  Seeck,  Das  deutsche  Gei'olgswesen  auf  romischen  Boden. 
Zeitschr.  f.  Eeehtsgesch.  XVII  Germ.  Abt.  S.  97  ff.  Pauly-Wissowa  III 
S.  934. 

24.  Nov.  Theod.  XV  2  vom  20.  Juli  444  sagt  von  einem  De- 
curio  von  Emesa:  magna  stipatus  barbarorum  caterva  secretarium  pro- 
vinciae  moderatoris  inrupit  —  aliis  quoque  curialibus  dornt  suae  sm- 
sceptis,  ut  publica  ratio  fraudaretur,  servüe praesidium  exadorihns  contra 
publicum  obposuü  disciplinam,  quo  magnum  dispendmm  nostrae  sere- 
nitatis  aerarium  per  eins  pateretwr  vesaniam.  Wenn  übrigens  am 
5.  Mai  420  die  Befestigung  von  Privatgrundstücken  ausdrücklich  ge- 
stattet wird  (Cod.  last.  VIII  10,  10),  so  setzt  doch  auch  dies  eine 
ausreichende  Besatzung  voraus. 

29.     Cod.  Iust.  IX  12,  10  vom  28.  August  468. 

34.  Claud.  in  Rufin.  II  70:  armata  dient  um  agmina  privativ 
ibant  famulantia  signis.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  650,  34 :  Eu- 
finus  —  interfkitur  Cliunorum,  quo  fukiebatur,  praesidio  superato. 
Zosim.  V  34,  1 :  o?  HxsXiycovi  TTgooEdgevorTeg  exv/ov  Ovvvoi. 

101,  2.  Olympiod.  frg.  7:  ort  xo  ßovxEXX.dgiog  ovofia  er  xalg 
qusQCug  'Orcogiov  iqjEoero  y.axa  argarttoxStv  ov  uovcov  'Po}(.iaicov  aX.Xa 
y.al  rözdojv  xivcör. 

7.  Olympiod.  frg.  11:  oxi  xor  c~i]oöv  äoiov  ßovxB.Xaxov  6  avyyoa- 
<psvg  y.aXela&ai  <p>jOi  xai  %Xeva£ei  xrjv  twv  oxoarioixwv  sxoivvftiav, 
c5?  eh.  xovxov  ßovxeXXaQicov  sjiixXi]&evtcov.  Vgl.  frg.  7.  Mommsen, 
Chron.  min.  I  S.  303,  572.  Greg.  Tur.  II  8.  Not.  dign.  Or.  VII  25. 
Cod.  Iust.  IX  12,  10. 

9.  Cud.  Theod.  XIV  17,  5  mit  der  Anmerkung  Gothofreds. 

13.  Schol.  Basil.  60,  18,  29:  ol  xov  uqtov  xivog  iaftiorxeg  in'  o.vtö> 
xovxqp  xcp  naoa/nivEiv  avx(p. 

26.  Procop.  b.  Goth.  III  1,  20:  LxxaxioxiXlovg  yag  Inaeag  ex 
xijg  olxiag  otagei^exo-  cor  di/  äx6ßXi)zog  f*sv  oi'ÖEig  iyEyovei,  avzwv  de 
sxaarog  Jiqtoxög  xe  ev  xfj  naoaxät;ei  saxärat  xai  ngoxaXeio&ai  xovg 
xiöv  TtoXefiioJV  aglaxovg  f]g~lovv. 

31.     Procop.  b.  Gotl).  IV  29,  28;  vgl.  III  39,  18. 

102,  1.     Procop.  b.  Vand.  II  18.  6:   ov   tolvw   slßiousrov  anaai 


10.  Aetius  und  Geiserich.  413 

rPu)fiaioig  ix  naXaiov  /U)]Ösva  boQVCföqov  xwv  xivog  ag/övxoiv  xaQiozao&ai, 
?]V  /nrj  ÖEivoxäxovg  ngöxegor  ogxovg  TiagexöuEVog  xa  ziiaxa  6oirj  xrjg  ig 
avxöv  re  xal  xbv  ßaoiXJa  'Popaicov  evvolag.  b.  Goth.  II  29,  20.  Coripp. 
Johann.  IV  226. 

2.  Procop.  b.  Vand.  II  17,  23.  21,  27.  28.  b.  Goth.  I  18,  11—14. 
II  27.  14.  IV  11,  45.  Agath.  I  15.  II  14.  Coripp.  Johann.  IV  923. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  101,  520. 

4.  Über  die  Blutrache  der  Bucellarii  für  Aetius  und  Aspar  s. 
S.  320  und  370. 

6.  Procop.  b.  Vand.  II  18,  6. 
16.     Pauly-Wissowa  III  S.  938,  5. 

103,  24.     Mommsen,  Chron.  min.  I  Ö.  471,  1288. 
28.     Procop.  b.  Vand.  I  3,  14.  15. 

34.  Jord.  Getic.  34,  176:  progenitus  in  Dvrostorena  civitate.  Vgl. 
Greg.  Tur.  II  8:  ScytMae  promnciae.  Nach  Merobaud.  carm.  IV  42 
wurde  Aetius  vix  puberibits  sub  annis  den  Gothen  als  Geisel  über- 
geben. Nach  römischem  Rechte  begann  die  Pubertät  mit  dem  voll- 
endeten vierzehnten  Jahre.  Fiel  also  jene  Vergeiselung  in  das  Jahr  405 
(s.  zu  S.  104,  23),  so  muß   er  391  oder  wenig  früher  geboren  sein. 

104,  1.     Der  volle  Name  bei  Mommsen,  Chron.  min.  III  S.  529. 

3.  Zosim.  V  36,  1.  Jord.  Get.  34,  176.  Greg.  Tur.  II  8. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  658,  100. 

4.  Pauly-Wissowa  VII  S.  859,  43. 

7.  Liban.  epist.  365:  nävv  veovg  viovg  rgscfet,  ovg  ägn  yäXaxxog 
anaXXa.yivxag  slg  oxQaxicöxag  6  ßaaiXevg  avsyQaipsv,  cbv  vvr  6  xalog 
fjyElxcu  Movooiviog  (dieser  war  Magister  officiorum.  Seeck,  Die  Briefe 
des  Libanius  S.  218).  Liban.  epist.  795:  i'xi  per  iv  ovXXaßaig  xbv 
vsov  ovxa  xovxov  6  naxtjg  Magtavog  xijg  iv  xolg  ßaodeiotg  ayiXrjg  noul. 

12.     Greg.  Tur.  II  8:  a  puero  praetorianus. 

14.  Gaudentius,  der  Vater  des  Aetius,  ist  zum  letztenmal  am 
21.  März  399  nachweisbar,  aber  noch  als  Comes  Africae  (Cod.  Theod. 
XI  17,  3;  vgl.  Seeck,  Eegesten  S.  296).  Da  er  spater  zum  Magister 
equitum  aufstieg  (Greg.  Tur.  II  8 :  usqw  ad  magisterii  equitum  culmeii 
provectus),  dürfte  er  zwar  noch  einige  Jahre  länger  gelebt  haben. 
Aber  weil  er  dies  Amt  in  Gallien  bekleidete,  als  er  von  einem  Sol- 
daten heimtückisch  ermordet  wurde  (Mommsen,  Chron.  min.  I 
S.  658,  100:  Gaudenti  comitis  a  militibus  in  Galliis  occisi),  wird  man 
seinen  Tod  wohl  in  die  Zeit  setzen  müssen,  wo  jener  Reichsteil  noch 
nicht  in  die  Gewalt  des  Usurpators  Constantin  übergegangen  war 
(Ende  407).  Jedenfalls  wird  er  in  den  Kämpfen,  die  später  in  Gallien 
ausgefochten   wurden,    niemals   genannt.     Auch    scheint   Merobaudes 


414  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

(Paneg.  II  112:  sed  forte  parentem  cnedibiis  Arctois  et  hiMa  sorte 
potitum  cdttidus  et  falsa  tectus  prece  perculit  ensis)  anzudeuten,  daß  er 
sehr  bald,  nachdem  er  die  ihm  zukommende  Würde  {iusta  sors),  d.  h. 
das  Magisterium  militum,  erlangt  hatte,  seinen  Tod  gefunden  habe. 
16.     Greg.  Tur.  II  8:  Iölmnnis  cura  palatii. 

22.  Merob.  carm.  IV  42:  vix  puberibus  sxb  annis.  Paneg.  II 
132 :  edomuit  qnos  pace  pue r. 

23.  Greg.  Tur.  II  8:  tribus  annis  Alarici  ol)ses,  dehinc  Chunorum. 
Alarich  forderte  gegen  Ende  408,  daß  ihm  Aetius  als  Geisel  fiber- 
geben werde  (Zosim.  V  36,  1) ;  doch  kann  damals  jener  dreijäh- 
rige Zeitraum  nicht  begonnen  haben,  schon  weil  der  Gothenkönig 
nachher  gar  nicht  mehr  so  lange  lebte.  Auch  sagt  Merobaudes,  daß 
durch  jene  Vergeiselung  ein  friedliches  Verhältnis  zu  den  Gothen 
herbeigeführt  wurde,  was  auf  das  Jahr  408  in  keiner  Weise  paßt. 
Dagegen  schloß  Stilicho  405  einen  Vertrag  mit  Alarich  (Zosim.  V 
26.  2:  ovyßrjxag  —  nqbg  aoiov  jtonjadfisvog),  und  wenn  wir  annehmen, 
daß  die  Geiseln,  die  ihn  sichern  sollten,  bei  dorn  Wiederbeginn  des 
Kriegszustandes  nach  dem  Tode  Stilichos  (22.  August  408)  zurück- 
geschickt wurden,  kommen  jene  drei  Jahre  gerade  heraus.  Auch  daß 
sich  eine  Vergeiselung  bei  den  Hunnen  gleich  daran  anschloß,  paßt 
zu  dieser  Zeit.  Denn  Anfang  409  schloß  Honorius  ein  Bündnis  mit 
ihnen,  um  Hilfstruppen  gegen  Alarich  zu  gewinnen  (Zosim.  V  50,  1: 
6  ßaoüevg  cog  dij  noXeurjacov 'AXXagixco  /wgt'ovg  dg  cvj.ina%iavOvvvov; 
snexaXeiro). 

28.     Merob.  paneg.  II  134—142. 

30.     Zosim.  V  36,  1. 

105,  4.  Greg.  Tur.  II  8:  post  haec  Carpüionis  gener  ec  comite 
domesticorum. 

5.  Apoll.  Sid.  carm.  V  204;  vgl.  128.  Merob.  carm.  IV  17: 
propago  regum. 

108,  10.     August,  epist.  220,  4.  12. 

15.     August,  epist.  220,  7. 

18.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  21,  84.  Vgl.  Dessau  1293.  1298. 

21.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  76,  427,  1. 

25.     Veget.  IV  praef.     Vgl.  Seeck,  Hermes  XI  S.  66  ff. 

107,  3.  Prise,  frg.  7 :  rrjv  Jigög  r<x>  £oxp  noraueö  IJaiovcov  ycogav 
icö  ßapßdpqj  xaza  rag  'Asriov  OTpartjyov  rwv  eanegimv  'Pcofiatcov  ovv- 
d-fjxag  vjtaxovovoav.  Vgl.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  660,  116: 
Rugila  rex  Chunorum,  cum  quo  pax  firmata. 

12.  Die  Chronik  des  Prosper  erzählt  den  Konflikt  mit  Bonifatius 
unter  demselben  Jahre  427,   unter  dem  Marcellinus  von  der  Wieder- 


10.  Aetius  und  Geiserich.  415 

gewinnuug  Pannoniens  berichtet  (Moinmsen,  Chron.  min.  I  S.  471, 
1294).  Was  die  zeitgenössische  Quelle  von  Felix  erzählt,  ist  von 
Procop  (b.  Vand.  I  3,  17  ff.)  mit  vielfachen  Ausschmückungen  auf 
Aetius  übertragen. 

10.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  471,  1292. 

21.     Mommsen,  Chron.  min.  1  S.  471,  1294. 

108,  13.     August,  epist.  220,  6.  7. 

17.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  472,  1294.  658,  96.  August, 
coli.  c.  Maximin.  Ar.  1.  serm.  140  Überschr.  =  Migne  L.  42  S.  709. 
38  S.  773.    Possid.  vit.  August.  27. 

27.  Daß  die  Aufforderung  des  Bonifatius,  nach  Africa  über- 
zusetzen, noch  bei  Lebzeiten  des  Gunderich  an  die  Vandalen  gelangte, 
sagt  zwar  nur  Procop  (b.  Vand.  I  3,  25.  32);  doch  so  entstellt 
seine  Erzählung  auch  im  übrigen  ist,  dürfte  dies  doch  kaum  erfunden 
sein.     Vgl.  Iord.  Get.  33,  167.  169.     Paul.  hist.  Korn.  XIII  10. 

28.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  472,  1294:  exinde  gentibus, 
quae  uti  navibus  tiesciebant,  dum  a  concertantibus  in  auxüium  vocantur, 
mare  pervium  factum  est. 

109,  9.     Salviau.  de  gubern.  dei  VII  11,  45.  12,  53. 

in.  August,  epist.  229,  2.  230,  3.  6.  231,  7.  Vgl.  Procop.  b. 
Vand.  1  3,  29.  30. 

25.     August,  epist.  220,  6.  7. 

33.  In  das  Jahr  428  setzt  der  Spanier  Hydatius  den  Tod  des 
Gunderich,  und  dies  dürfte  nicht  nur  der  bestbeglaubigte,  sondern 
nach  dem  Zusammenhang  der  Ereignisse  auch  der  wahrscheinlichste 
Ansatz  sein.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  21,  89.  Andere  Zeit- 
bestimmungen I  S.  472,  1295.  II  S.  156,  1215.  Iord.  Get.  32,  166. 
Chron.  Pasch.  428. 

110,  1.     Procop.  b.  Vand.  I  3,  23.  Apoll.  Sid.  carm.  II  358.  V  57. 
2.     Iord.  Get.  33.  168. 

14.     Iord.  a.  O.    Malch.  frg.  13  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  121. 

20.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  21,  89  :  qui,  ut  aliquorum  relatio 
habuit,  cffedus  apostata  de  fide  catholica  in  Arianam  dicht*  est  transisse 
perfidiam. 

33.  Vict.  Vit.  I  5,  15—6,  19.  7,  22.  23.  10,  33.  11,  35—17,  51. 
Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  475,  1327.  477,  1339.  II  S.  23,  118. 
120.  187,  464.  297,  75.  Gennad.  de  vir.  ill.  95.  Cod.  Iust.  I  27,  1 
§  2  ff.  Possid.  vit.  August.  28.  Theodor,  epist.  52.  53  =  Migne  L.  32 
S.  57.  G.  83  S.  1228. 

111,  10.  Salvian.  de  gub.  dei  VII  14,  60  von  Africa:  v.bi  enim 
maiores  thesauri,  ubi  maior  negotiatio,  übt  promptuaria  pleniora  ?  auro, 


416  VI  1 .  Die  Auflösung  des  Reiches. 

iwpiit  (Ezech.  28,  1),  implesti  thesauros  tuos  a  imdtitudine  negotiationü 
tuae.  ego  plus  addo,  tarn  diritem  quondam  Africam  f -wisse,  ut  mihi 
copki  negotiationis  suae  non  suos  tantum,  sed  etiam  mundi  thesauros 
videatur  implesse.     Vgl.  Vict.  Vit.  I  1,  3. 

22.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  21,  86:  Vawlali  BcUiaricas 
insulas  depraedantur. 

23.  Salvian.  de  gub.  dei  VI  12,  68. 

31.  Salvian.  de  gub.  dei  VII  13,  54.  Iord.  Get.  33,  169:  a  divi- 
nitate,  ut  fertur,  accepta  auctoritate. 

112,  2.     Salvian.  de  gub.  dei  VII  11,  46.  12,  53. 

5.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  658,  107:  viginti  ferme  milia 
militum  in  Hispaniis  contra  Vandalos  pugnantium  caesa. 

7.  Possid.  vit.  August.  28:  coimnixtam  seeum  habens  Gofhorutn 
gentem  aliarumque  diversarum  nationitm  personas. 

9.  Vict.  Vit.  I  1,  2. 

10.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  21,  90. 

18.  Die  Zeitbestimmung  bei  Mommsen  a.  0.  Vgl.  I  S.  472,  1295. 
658,  108.  II  S.  156,  1215.  295,  72.  Chron.  Pasch.  428.  Iord.  Get. 
33,  167.  Procop.  b.  Vand.  I  3,  26.  Salvian.  de  gub.  dei  VI  12,  68. 
VII  13,  56. 

21.  Vict.  Vit.  I  1,  2:  transiens  igitur  quantitas  universa  callidi- 
tate  Geiserici  ducis,  ut  famam  suae  tembilem  facertt  gentis,  üico  statu  it 
omnem  multitudinem  numerqri  usque  ad  illam  diem,  qiuim  huic  luci 
Uterus  pro fuderat  ventris.  qui  reperti  sunt  senes,  iuvenes,  parvidi,  servi 
vel  domini  octoginta  milia  numerati.  guae  opinio  divulgata  usque  in 
hodiernum  a  nescientibus  armatoruvi  tantus  numerus  uestimatur,  cum 
sit  nunc  exiguus  et  infirmus.  Wie  der  letzte  Satz  zeigt,  war  die  Mei- 
nung verbreitet,  die  Ziffer  80  000  habe  nur  die  waffentragende  Mann- 
schaft umfaßt,  und  diese  Annahme  ist  um  so  wahrscheinlicher,  als 
andere  Arten  der  Volkszählung  damals  kaum  denkbar  sind.  Wenn 
Victor  ihr  entgegentritt,  so  wird  dies  keinen  anderen  Grund  haben, 
als  daß  zu  seiner  Zeit  die  Zahl  der  Vandalen  viel  kleiner  war.  Die- 
selbe Tatsache  wird  Prokop  veranlaßt  haben,  die  vandalische  Kriegs- 
macht nur  auf  50  000  Mann  zu  schätzen  (b.  Vand.  I  5,  19),  immer- 
hin sehr  viel  mehr,  als  sich  aus  der  Angabe  des  Victor  ergeben 
würde.  Jedenfalls  gibt  er  selbst  an,  daß  Geiserichs  Heer  in  80  Tausend- 
schaften (millenat>,  ^Atafc?)  eingeteilt  war  (I  5,  18.  anecd.  18,  6; 
vgl.  b.  Vand.  I  11,  23.  Vict.  Vit.  I  10,  30).  Freilich  brauchte  eine 
Tausendschaft  nicht  genau  1000  Mann  zu  umfassen,  aber  sehr  weit 
wird  sie  dahinter  wohl  kaum  zurückgeblieben  sein.  Seeck,  Jahrbuch 
für  Nationalökonomie  und  Statistik  LXVIIT  S.  173. 


10.  A?tius  und  Geiserich.  417 

2-4.     Vell.  Paterc.  II  109,  1.  2. 

113,  3.  Possid.  vit.  August.  28.  August,  epist.  228,  5.  Vit.  Vict.  I 
1,  3 — 3,  10.  Capreolus  bei  Migne  L.  53  S.  846.  Pseudo-August,  sermo 
de  tempore  barbarico  bei  Migne  L.  40  S.  699. 

7.  Possid.  vit.  August.  28;  vgl.  August,  epist.  18-5,  1. 

8.  Procop.  b.  Vand.  I  3.  30.  31.  Die  Belagerung  von  Hippo 
Regius  muß  im  Juni  430  begonnen  haben,  da  Augustin  im  dritten 
Monat  derselben  erkrankte  (Possid.  vit.  August.  29)  und  am  28.  August 
starb  (Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  473,  1304 ;  vgl.  Vict.  vit.  I  3,  10. 
11).  Die  Chronik  des  Marcellinus  (Mommsen  II  S.  77,  429,  2)  setzt 
zwar  den  Tod  des  Augustinus  schon  in  das  Jahr  429;  doch  ist  es 
urkundlich  beglaubigt,  daß  er  430  noch  lebto.  Migne  L.  32  S.  577. 
Mansi,  Concil.  coli.  IV  S.  1208  e.  Liber.  brev.  5  =  Migne  L.  68  S.  977. 

18.     Possid.  vit,  August   28.     Procop.  b.  Vand.  I  3,  34. 

26.  Procop.  b.  Vand.  I  3,  35.  36.  4,  7.  8.  12.  Prise,  frg.  11. 
Theophan.  5943.  Daß  der  africanische  Feldzug  Aspars  in  den  Sommer 
431  fiel,  ergibt  sich  aus  seiner  Erwähnung  in  den  Akten  des  Concils 
von  Ephesus.  Mansi,  Concil.  coli.  IV  S.  1406a:  fides  —  qua  et  nunc 
opus  habetis  in  hello,  quo  Africam  premitis. 

34.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  473.  1310.  658,  109.  II  S.  22, 
99.  78,  432,  2.    Procop.  b.  Vand.  I  3,  36. 

114,1.  loh.  Ant.  frg.  201,3:  Boviq>änov  ovv  noXXfj  öiaßävra 
%eiüi  U7i6  zfji  Aißviji. 

3.  Anon.  de  promiss.  IV  6,  9  =  Migne  L.  51  S.  841:  Aspero 
o(iro)  i(tdustri)  co(n)s(ule)  CartJiagini  constituto. 

8.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  471,  1290.  658,  102.  II  S.  21,  92. 
lord.  Get.  34,  176.  177. 

9.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  472,  1298 :  pars  Galliarum  pro- 
pinqua  JlJieno,  quam  Franci  possidendam  oecupaverant,  Aetii  comitis 
armisreeepta.  II S.  22,  98.  Apoll.  Sid.  carm.  V  210 ff.  Iord.  Get.  34, 176. 

12.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  472,  1300 :  Feiice  ad  patriciam 
dxynitatem  provecto  Aetius  magister  militum  factus  est.  Von  Hydatius 
(II  S.  22,  95.  103)  wird  er  dux  utriusque  milüiae  genannt. 

16.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  658,  106.  II  S.  22,  93.  Apoll. 
Sid.  carm.  VII  233. 

19.  loh.  Ant.  frg.  201,  3:  dveiXe  de  xal  <Prjkixa  66Xa>  ri/v  orgatr]- 
yixrjv  cvv  avxcö  Xaxövxa  oqxV1' i  <*>$  eyvoi  imo-örixt}  rfji  TlXanidtag  eg 
it]v  aviov  avaiQEOiv  naQaoxeva^öusvov.  Mommsen,  Chron.  min.  I 
S.  473,  1303.  II  S.  22,  94.  77,  430,  2. 

27.  Mommsen,  Chron,  min.  I  S.  301 :  occisus  est  Felix  patricius 
ad  gradus  eedesiae  Urnanae  mense  Mai. 

8  VI A  27 


418  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

115,  2.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  95.  Apoll.  Sid.  carm: 
VII  233.  Auf  die  Rückkehr  von  der  Donau,  die  das  Ende  der  nori- 
schen  Kämpfe  bezeichnet,  werden  sich  die  Verse  des  Merobaudes 
(Paneg.  II  1 — 4)  beziehen: 

Danuvii  cum  pace  redit  Tanainque  furore 
exuit  et  nigra  candentes  aethere  terms 
Marie,  suo  caruisse  iubet;  dedit  otia  ferro 
Caucasus  et  saevi  condemnant  proelia  reges. 
Der  Vertrag  mit  den  Hunnen,  von  dem  hier  die  Rede  ist,  dürfte  der- 
selbe sein,   von  dem  in  den  Stellen,   die  zu  S.  107,  3  angeführt  sind, 
berichtet  wird.    Früher  als  431  kann  er  jedenfalls  nicht  abgeschlossen 
sein,   weil  Aerius,   ehe   er  durch   die  Ermordung   des  Felix  zur  be- 
herrschenden Stellung  im  Westreich  gelangte,   nicht  in  der  Lage  ge- 
wesen wäre,  römisches  Gebiet  abzutreten.    Andererseits  erscheint  er 
schon  432,  als  er  zu  den  Hunnen  fliehen  muß,  in  so  engen  Beziehungen 
mit    ihnen,   wie   sie  wohl  nur  durch  diesen  Vertrag  begründet   sein 
konnten. 

9.  Veget.  epit.  rei  mil.  IV  praef. :  pottntissimue  nationes  ac  prin- 
cipes  consecrati  nulluni  maiorem  gloriam  putaverunt,  quam  aut  fundare 
novas  civitatis  aut  ab  aliis  conditas  in  nomen  suum  sub  quadam  am- 
plificatione  transferre.  in  quo  opere  dementia  serenitatis  tuae  dbtinet 
palmam.  ab  Ulis  enim  vel  paucae  vel  singulae,  a  pietate  tua  inmimera- 
biles  urbes  ita  iugi  labore  perfedae  sunt,  tit  non  tarn  hinnana  manu 
conditae,  quam  divino  nutu  videantur  ewttae.  Vgl.  Seeck,  Hermes  XI 
S.  66  ff. 

23.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  233 :  nam  post  Iuthungos  et  Norim 
bella  subado  vidor  Vindelico  Belgam,  Burgundio  quem  trux  presserat, 
absolvit.  Vgl.  VII  547.  Auf  diesen  Feldzug  bezieht  es  sich  wohl, 
wenn  Hydatius  (Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  96)  unter  dem  Jahr 
431  von  Aetius  sagt :  gui  expeditionem  agebat  in  Gallis. 

30.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  98  unter  dem  Jahre  432 : 
superatis  per  Aetium  in  ceiiamine  Francis  et  in  pace  suseeptis.  Vgl. 
lord.  Get.  34,  176.     Merob.  paneg.  II  5. 

31.  loh.  Aut.  frg.  201,  3:  aaceoirjoaio  xai  Al/icgiyiavov;  äq»j- 
viäouvzag  'Pcotuaicov.  Von  der  Unterwerfung  Aremoricas  nostro  sub 
consule,  d.  h.  im  Jahre  432,  redet  auch  Merob.  paneg.  II  8—22.  Vgl. 
Apoll.  Sid.  carm.  VII  548 :  Htm  Aremorici.  246 :  Litorius  —  subado 
celsus  Aremorico.  Wahrscheinlich  hatte  Litorius  unter  Aetius  gekämpft 
und  dabei  die  entscheidenden  Erfolge  errungen. 

116,  2.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  96.  98. 

13.     Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  473,  1310:  Bonifatius  ab  Africa 


10.  Aetius  und  Geiserich.  419 

ad  Italiam  per  urbem  venu  accepta  magistri  militum  dignitate.  II  S.  22, 
09 :  Bonifatius  —  dcpiilso  Actio  in  locum  eins  succedens. 

29.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  301 :  pugna  facta  inter  Aetiu-m 
et  Bonifatium  in  quinto  de  Arimino. 

30.  Moramsen,  Chron.  min.  I  S.  473,  1310.  658,  111. 

34.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  658,  109:  consulcdu  Aetius  edito 
Bonifatium,  qui  ab  regina  accitus  ex  Africa  fuerat,  declinans  ad  mu- 
nüiora  conccdit.  I  S.  473,  1310 :  cum  deposita  potestate  in  agro  suo 
degeret. 

117,  3.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  78,  432,  3.  22,  99.  I  S.  658, 
111.  loh.  Ant.  frg.  201,  3. 

8.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  99 :  cm  Sebastianas  gener 
sabstitutus.    Vgl.  Vict.  Vit.  I  6,  19. 

10.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  473,  1310 :  Aetius  —  cum  in 
agro  suo  degeret  ibiqtte  eum  quidam  inimici  eins  repentino  incursu  op- 
primere  temp>tassent,  profugus  ad  urbem  atque  Mine  ad  Dalmatiam, 
deinde  per  Pannonias  ad  Chunos  pervenit,  quorum  amicitia  auxüioque 
icsus  pacem  prineipum  et  ius  interpölatae  potestatis  optiiutit.  S.  658, 
112:  cum  ad  Chunorum  gentem,  cui  tunc  Rugila  praeerat,  po*t  proelium 
se  Aetius  contulisset,  impetrato  auxilio  ad  Bomanum  solum  regreditur. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  658,  113 :  Goihi  ad  ferendum 
auxüium  a  Bomanis  acciti. 

21.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  103  unter  dem  Jahre  433 : 
Aetius  dux  uiriasque  militiae  patricius  appellatur.  Vgl.  1  S.  660,  115: 
Aettus  in  gratiam  reeeptus.  Urkundlich  nachweisbar  ist  der  Patricier- 
titcl  hei  Aetius  zuerst  im  Jahr  440.  Nov.  Val.  9;  vgl.  17.  33.  36. 
Die  Chroniken  brauchen  ihn  seit  dem  Jahre  439.  Mommsen  I  S.  476, 
1335.  481,  1364.  483,  1373.  660,  127.  663,  615. 

23.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  99  berichtet  unter  dem 
Jahre  432  :  Sebastianus  —  depalatio  superatus  expellitur,  und  erst  (104) 
unter  dem  Jahre  434 :  Sebastianus  exid  et  profugus  effectus  navigat 
ad  palatium  Orientis.  Ob  Aetius  seinen  Nebenbuhler  noch  zwei  Jahre 
in  Italien  duldete,  ob  dieser  sich  mit  Waffengewalt  zu  behaupten 
vermochte  oder  ob  hier  nur  ein  Fehler  der  Datierung  vorliegt,  wie 
sie  ja  bei  Hydatius  nicht  selten  sind,  wage  ich  nicht  zu  entscheiden . 

24.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  24,  129.  132.  25,  144.  79,  435,  2. 
1  S.  478,  1342.    Vict.  Vit.  1  6,  19—21. 

33.     loh.  Ant.  frg.  201,  3.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  78,  432,  3. 

118,  3.     Zeitschr.  f.   Kechtsgesch.  XVII.   German.   Abt.   S.  107. 

13.     Salvian.  de  gub.  doi  VII  7,  27:  numquid  non  erant  in  omni 

orte  lerrarum  barbari  fortiores,   quibue  Hispaniae  traderentur  ?    mulU 


420  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

dbsquc  dubio,  immo,  ni  fallen;  onuies.  sed  ideo  die  inßrmissimis  hostibua 
cuncla  tradidii,  ut  ostevderet  seüicet  non  vires  valere,  sed  causam,  neque 
nos  tunc  ignavissimorum  quondam  hostium  fortitudine  obrui,  sed  sola 
ritiorum  nostrorum  impuritate  superari.    12,  50 :  gern  ignarissiwa. 

29.     Possid.  vid.  August.  28. 

33.  Daß  Geiserich  in  Hippo  residierte,  ist  deswegen  wahrschein- 
lich, weil  hier  der  Vertrag  vom  11.  Februar  435  geschlossen  wurde; 
s.  zu  S.  119,  7. 

119,  1.     Possid.  a.  0.    Salvian.  de  gub.  dei  VI  12,  69. 

7.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  474,  1321:  pax  facta  cum  Van- 
dalis  data  eis  ad  habitandum  Africae  portione  per  Trygetium  in  loa» 
Hippone  III  iäits  Febr.  Vgl.  S.  486.  497.  III  S.  458,  1.  II  S.  156. 
1225.  297,  74.   Vict.  Vit.  I  4,  13. 

13.  Mommsen.  Chron.  min.  1  S.  477,  1339.  661,  598.  755,  439. 
II  S.  23, 115.  80,  439,  3.  156, 1233.  297,  75.  Vict.  Vit.  I  4, 12.  Merob. 
paneg.  II  25.     Euagr.  h.  e.  I  19. 

15.  Vict.  Vit.  I  4,  12 :  proponit  decretum,  ut  unusquisque  auri. 
argenti.  gemmarum  vestimentorumque  pretiosorum  quodeumque  haberei 
off  er  r ct. 

19.  Vict.  Vit.  1  3,  8. 

20.  Cod.  Iust.  I  27,  1  §  3 :  ipsas  quoque  dei  sacrosanetus  eedesias 
suis  perfidiis  macidabant,  aliquas  vero  ex  eis  stabida  fecerant.  Vict. 
Vit,  I  3,  9. 

28.     Nov.  Valent.  5. 

32.  Dessau  804  =  CIL  X  1485  :  Placidus  Valentin fianus]  —  Nea- 
politanafm  civitatemj  ad  ornnes  terra  marifqtie  ineursus]  expositaw 
et  nulla  fsecuritatej  gaudentem  ingenti  [labore  atquej  sumptu  muris 
turribfusque  munivit]. 

33.  Nov.  Valent.  6,  1  vom  20.  März  440. 

120,  2.  Nov.  Valent.  9  vom  24.  Juni  440 :  invictissiwi  prineipis 
Theodosii  patris  nostri  iam  propinquat  exercitus. 

4.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  478,  1342.  II  S.  23,  120.  Nov. 
Valent.  1  2.  Leo  magnus  epist.  3, 1  =  Migne  L.  54  S.  606.  Vgl.  Krusch, 
Studien  zur  christlich-mittelalterlichen  Chronologie  S.  100.  247  ff. 

6.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  23,  120. 

9.  Cassiod.  var.  I  4,  14. 

10.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  478,  1342. 

18.  Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  478,  1344 :  Theodosius  imperator 
l>eUum  contra  Wandalos  movet,  Ariobindo  et  Ansüa  atque  Germano 
diicibus  cum  magna  classe  directis,  qui  longis  cimctationilms  negotium 
differentes  Sicüiae  magis  oneri  quam  Africae  praesidio  fitere \    Theophan. 


10.  Aetius  und  Geiserich.  421 

5941.  Niceph.  h.  e.  XIV  57.  Vgl.  Cod.  Iust.  XII  8,  2  §  4.  Seeck, 
Regesten  S.  138,  5. 

29.  Momrasen,  Chron.  min.  I  S.  479,  1346.  II  S.  80,  441,  3. 
Theophan.  5942. 

34.  Theophan.  5941 :  zaczt]g  ovv  z^g  öwäfiecog  zfi  ZtxsUa  jiqoo- 
OQj.nadeiarjg  xaxaTtXayelg  6  jTtffot^of  xQeoßevexai  Qeodoalco  tieqI  Ojtovdwr. 
Procop.  b.  Vand.  I  4,  13.    Niceph.  h.  e.  XIV  57. 

121,  4.     Mommsen,  Chron.  min.  1  S.  479,  1348. 
7.     Vict.  Vit.  II  5,  14. 

9.  Mommsen  a.  0.:  tarn  muttis  regü  suspicio  exitio  fuit,  ut  liac 
aui  cum  plus  virium  perderet,  quam  si  hello  superaretur. 

13.  Procop.  h.  Vand.  I  4,  13:  östoag  yag,  rjv  xal  avüig  ex  ze 
'Piöfiijg  xai  Bv£arziov  ozqclzo;  i.r  aviov  'iot  —  ojzovSäg  xoog  ßaailsa 
Bakevzinavdr  izoieitai  iq>'  co  ig  i'xaazov  s'zog  dao(A.ovg  ix  Aißi'tjg  ßaotlsi 
(peQEiv,  sva  ze  rtSv  naiöoov  'OvcÖQiyov  iv  oiirjQov  ftoiga  ixi  zavij/  dt] 
rf)  ofioXoytn  .TaQedcoxe.     Vgl.  Theophan.  5941.  5942. 

16.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  479,  1347.  II  S.  156,  1240. 
Vict.  Vit.  1  4,  13.    Nov.  Valent.  13.  34,  3. 

23.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  24,  131. 

31.  Mommsen,  Chron.  min.  11  S.  79,  437.  156,  1229.  I  S.  475, 
1328.  661,  593.  Theophan.  5926.  Meroh.  carm.  I  10.  Euagr.  h.  e. 
I  20,  2.  Socrat.  Vll  44.  47,  2,  der  auch  hier,  wie  hei  dem  Tode  des 
Hypatia,  durch  Verwechslung  des  Postconsulats  mit  dem  Consulat, 
die  Vermählung  ein  Jahr  zu  früh  ansetzt  (s.  zu  S.  78,  29).  Eine 
Münze,  die  zum  Andenken  an  die  Hochzeit  der  Kaisertochter  ge- 
schlagen ist:  Zeitschr.  f.  Numismat.  XXI   S.  247. 

34.  Cassiod.  var.  XI  1,  9  von  Plaeidia :  nur  um  denique  sibi  amis- 
sivne  lUyrici  comparavit  faetague  est  coniunetio  regnantis  divisio  dolenda 
prouineiis.  lord.  Rom.  329 :  datamque  pro  mattere  soceri  sui  totam 
llhjricum.  Vgl.  Ernst  Stein,  Wiener  Studien  1914  S.  344.  Daß  Pla- 
eidia nur  auf  einen  Anspruch,  nicht  auf  einen  wirklichen  Besitz  ver- 
zichtete, ist  von  Stein  erwiesen.  Doch  ist  seine  Abhandlung  erst 
erschienen,  nachdem  der  Text  schon  gedruckt  war,  weshalb  ich  sein 
Ergebnis  nicht  mehr  benutzen  konnte. 

122,  1.   Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  79,  437.  438,  3.  1  S.  661,  595. 
2.     Der  Tag  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  301,  551.     Das  Jahr   1 

S.  661,  599.  Vgl.  I  S.  523,  83.  Die  Münzen  der  Licinia  Eudoxia  als 
Angusta  bei  Cohen,  Me"dailles  imperiales  VIII2  S.  218. 

4.  Merob.  carm.  I  19;  vgl.  II  9. 

5.  Prise,  frg.  29.     Euagr.  h.  e.  11  7,  5.    Niceph.  h.  e.  XV  11. 


422  VII.  Die  Auflösung  des  Keiches. 

6.  Merob.  paneg.  JI  27 IV.  in  einem  Gedieht,  durch  welches  das 
dritte  Consulat  des  Aetius  (416)  gefeiert  wird,   sagt  von  Geiserich: 

Nunc  hostem  exutus  pädia  propioribus  arsit 
Romanam  vincire  fidem  Latiosque  parentes 
adnumerare  sibi  sociamqae  intexere  proleni. 

Offenbar   ist   dadurch   die  Verlobung   von    Geiserichs   Sohn   mit   der 
Küisertochter  bezeichnet. 

9.  Procop.  b.  Vand.  I  4,  14:  'Ovcbgiftov  löv  iiaZho.  rfjg  <piUag 
uvrnlg  em  fiiya  y^o}Qovar\g  aneXaßs*'. 

10.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  490,  25. 

20.  Nov.  Valent.  6,  3  vom  14.  Juli  444:  propter  inminentium 
e.vpensarum  necessitatem ,  quibus  sufficere  aerarii  nostri  vires  nequeunt. 
Salvian.  de  gub.  dei  VI  8,  43:  calamitas  fisci  et  mendicitas  iam  Iiomani 
aerarii. 

22.  Von  außerordentlichen  Steuern  (superindietaj  ist  die  Kede 
am  29.  April  431  (Cod.  Theod.  XI  1,  36),  am  4.  Juni  440  (Nov.  Va- 
lent. 7,  1,  1),  am  20.  Februar  441  (Nov.  Valent.  10,  1).  Natürlich 
sind  sie  viel  häufiger  vorgekommen,  als  diese  ganz  zufälligen  Er- 
wähnungen verraten.  Vgl.  Salvian.  de  gub.  dei  V  7,  30:  decernuntur 
novae  indictiones.  8, 34 :  in  onere  novarum  indietiouum  pauperes  gravant. 

26.  Nov.  Valent.  10  pr.:  paucis  atque  defessis  imposita  sarcina, 
quam  potior  detrectut,  locupletior  recusat  et  validiore  reiciente  solus 
agnoscit  infirmior.  Salvian.  de  gub.  dei  V  7,  28:  paxipercidos  homitie.* 
tributa  divitum  premunt  et  infmniorcs  ferind  sarcinas  fortiorum.  Dies 
wird  in  den  folgenden  Kapiteln  noch  ausführlich  dargelegt.  Vgl.  IV 
6,  30.  31. 

123,  1.  Nov.  Valent.  7,  1  pr.:  piosscssoribus  et  uegotiatorilnis  consuli 
generediter  postulavit,  quorum  brevi  devotio  coneidissd,  si,  quantum  fisco 
inferendum  est,  aut  tantum  aut  amplius  exigendum  sibi  avariiia  mndi- 
caret.    1,3.    Salvian.  de  gub.  dei  V  4,  17.  18.   6,  25. 

6.     Nov.  Valent.  1,  3,  2.   32,  5.     Salvian.   de  gub.   dei  V  7,  28. 

13.  Salvian.  de  gub.  dei  V  5.  22:  passim  vel  ad  Goihos  vel  ad 
bacaudas  vel  ad  alios  ubique  dominantes  barbaros  migrard.  7,  28:  ad 
hosteS  fugiunt,  ut  vim  exaetionis  evadant.    8.  37. 

21.  Zosim.  VI  2,  5. 

25.  Salvian.  de  gub.  dei  V  6,  24 — 26.  Mommsen,  Chron.  min.  I 
S.  660,  117.  119.  662,  133.   II  S.  24,  125.  128.  25,  141.  27,  158. 

124,  3.  Nov.  Valent.  1,  1  vom  8.  Juli  438  verfügt  einen  Nachlaß 
der  Steuerschulden  für  Italien  uud  Africa.  Von  Gallien  und  Spanien 
ist  nicht  die  Rede,  gewiß  nicht,  weil  sie  einer  solcben  Begünstigung 


10.  Aötius  und  Geiserich.  423 

nicht  bedurft   hätten,   sondern    wohl    nur,    weil   dort   keine   Steuern 
mehr  zu  erheben  möglich  war. 

10.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  22,  101. 

21.  Salvian.  de  gub.  dei  VI  8,  39.    epist.  1,  5. 

22.  Haenel,  Corpus  legum  S.  238  =  Zosim.  pap.  epist.  13 
25.     Salvian.  de  gub.  dei  VI  8,  39.  13,  75.  15,  82. 

30.     Salvian.  de  gub.  dei  VI  13,  72—14,  80. 

125,  2.     Salvian.  de  gub.  dei  VI  15,  82—89. 

8.  Salvian.  de  gub.  dei  VI  14,  80:  itaque  barbaris  paem  in 
eonspectu  omnium  sitis  nullus  erat  metus  hominum,  non  custodia  civi- 
tatum, 

126,  2.  Oros.  VII  41,  7:  barbari  execrati  gladios  sttos  ad  aratra 
eonversi  sunt  residuosque  Romanos  ut  socios  modo  et  amicos  fovent,  ut 
inveniantur  iam  inter  eos  quidam  Romani,  qui  malint  inter  barbaros 
pauperem  libcrtatem,  quam  inter  Romanos  tributariam  sollicitudinem 
*ushner<>.     Salvian.  de  gub.  dei  V  5,  21  -23.    7,  28.  8,  37. 

28.  Salvian.  de  gub.  dei  V  8,  36  sagt  von  dem  römischen  Steuer  - 
wesen:  Fremd  enim  hoc  scelus  nesciunt;  Chuni  ab  Ins  sceleribus  im- 
munes sunt;  nihil  herum  est  apud  Watulalos,  nihil  herum  apud  Gothos. 
Tarn  longe  enim  est,  ut  haec  inter  Gothos  barbari  tolerent,  ut  ne  Romani 
quidem,  qui  inter  eos  vwunt,  ista  patiantur.  Vgl.  Prise,  frg.  8  =  Fragm. 
hist.  Graec.  IV  S.  87. 

127,  8.  Vict.  Vit.  I  4,  13  von  Geiserich:  sibi  Byzacenam,  Aba- 
ritanam  atque  Gaetidiam  et  partem  Numidiae  reservavit. 

17.  Vict.  Vit.  I  4,  14.  5,  15.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  13.  Apoll. 
Sid.  carm.  V  58.  Nov.  Valent.  2,  3.  6,  3.  12.  34.  Theodor,  epist. 
29—36.  52.  53.  Vit.  S.  Fulgentii  4  =  Migne  G.  83  S.  1208  ff.  L.  65 
S.  119. 

19.  Vict.  Vit.  12,  7.  4,12.  14.  Procop.  b.  Vand.  I  5.  11.  Malch. 
frg.  3.    Theodor,  epist.  70  =  Migne  G.  83  S.  1240. 

23.  Vict.  Vit.  I  2,  5.  6.  4,  12.  Nov.  Valent.  2,  3.  12.  August, 
epist.  228,  5.    Procop.  b.  Vand.  I  5,  17.     Vit.  S.  Fulgentii  4. 

27.  Vict.  Vit.  I  4,  13.  II  13,  39.  III  2,  4.  Procop.  b.  Vand. 
I  5,  12—14. 

128,  1.     Salvian.  epist.  1,  5.  6. 

12.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  660,  124:  deserta  Valentinae  urbis 
rura  Alante,  quibus  Sambida  praeerat,  partienda  traduntur.  127:  Alani, 
qiiibua  terrae  (hdliae  idterioris  cum  incolis  dividendae  a  patricio  Aetio 
traditae  fuerant,  resistentes  armis  sulngunt  et  expulsis  dominis  torae 
possessionem  vi  adipiseuntur. 

22.     Mommsen,   Chron.  min.  I  S.  660.  118:    bellum    contra   Bur- 


424  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

gundionum  genteni  memorabüe  exarsit,  quo  umversa  poene  gern  c»w  rege 
per  Aetium  deleta. 

24.  Mominsen,  Chron.  min.  I  S.  660,  128:  Sapaudio  Bnrgvn- 
dionum  reliquüs  dafür  cum  indigenis  dividenda. 

33.  Cod.  Theod.  VII  8,  5.  Vgl.  Brunner,  Deutsche  Roehts- 
geschichte  12  S.  73. 

129,  8.  Cod.  Euric.  277:  sortes  Gotfiieas  et  tertia.s  Bomauomw. 
guae  intra  qttinguaginta  annos  non  fuerint  remeatae,  nuUo  modo  repc- 
iantur.  Lex  Visigoth.  X  1,  8:  divtsiö  inter  Gothum  et  Bomanum  facta 
de  portione  terrarum  sive  sümrum  nulla  ratione  turbetur,  si  tarnen  pro- 
bater cetörrata  divisio,  ne  de  duabus  partibus  Gothi  aliquid  sibi  Bomanus 
praesunvit  aut  vindieet,  aut  de  tertia  Bomäni  Gotfius  sibi  ali quid  audeat 
miirpare  aut  vindicare.  nisi  quod  a  nostm  forsitan  ei  fnerit  largitate 
donatum.  Vgl.  X  1,  16.  2,  1.  Lex  Burgund.  54,  1:  populus  noster 
luaneipiorum  tertiam  et  duas  terrarum  partes  aeeepit.  Vgl.  39,4:  dt 
tertio  maneipto.  Daß  unter  dem  Wort  maneipmm  auch  die  Colonen 
mitinbegriffen  sind,  kann,  wie  mir  scheint,  nicht  zweifelhaft  sein. 
Denn  im  5.  Jahrhundert  hatten  sie  sich  den  Sklaven,  soweit  diese 
nicht  dem  Luxus  dienten,  sondern  für  den  Ackerhau  verwendet  wurden, 
so  sehr  angenähert,  daß  kaum  noch  das  römische  Recht,  geschweige 
denn  germanische  Augen  einen  Unterschied  wahrnehmen  konnten. 
Cod.  lust.  XI  48,  21:  quae  enim  differentia  inter  servos  et  adscripUcios 
intettegetur,  cum  uterqm  in  domini  sui  positus  est  potestate,  et  possit 
servum  cum  peculio  manumittere  et  adscripticium  cum  terra  s-uo  dominio 
ecpeltere? 

133,  16.     Cie.  de  lege  agr.  II  7,  18.  19. 

135,  7.     Gai.  IV  11.     Vgl.  Plin.  h.  n.  XIV  1,  9. 

136,  4.     Cic.  pro  A.  Caec.  33,  96. 
138,  3.     Gell.  XX  1,  12.  13. 

140,  1.  Mit  dieunt  endet  die  Überschrift  des  Preisedict-s  vom 
Jahr  301  (Dessau  642),  und  noch  vom  29.  April  473  ist  ein  Edict 
des  Reichspraefecten  von  Italien  überschrieben :  Felix  Himdco  p(rae- 
fectus)  p(raetorio),  Dioscurus,  Aurelianus,  Protadius  v(iri)  c(larissimi) 
p(raefecti)  p(raetorio)  d(icunt).  Haenel,  Corpus  legum  S.  260.  Doch 
nehmen  die  Kaiseredicte  schon  gleich  nach  der  Abdankung  Diocle- 
tians  die  Form  eines  Briefes  an  die  Untertanen  an  und  zeigen  dem- 
gemäß in  der  Überschrift  hinter  den  Namen  der  Herrscher  die  Formel: 
provincialibus  suis  salutem.  Das  älteste  bekannte  Beispiel  ist  das 
Toleranzedict  des  Galerius  vom  Jahre  311,  wo  es  in  der  griechischen 
Übersetzung  des  Eusebius  (b.  e.  VIII  17.  5)  am  Ende  des  Praeseriptes 
heißt:  EJiaQXKotatg  tSioig  ^ai^tiv. 


11.  Die  Kodifikation  des  Rechts.  425 

11.  Cic.  ad  Att.  II  21,  4:  Archilochiu  in  iUutn  edicta  Bibuli 
populo  itci  sunt  iueundu,  ut  cum  locum,  tibi  proponuntur,  prae  multi- 
tudine  eorum,  gut  legunt,  transire  nequeamus.  Vgl.  II  20,  6.  Suet. 
Caes.  9,  2.  49,  1. 

14.     Suet.  Claud.  16.  4. 

141,  3.     Ascon.  in  Cornel.  58.     Cass.  Dio  XXXVI  40,  1.  2. 

142,  25.     Cic.  in  C.  Verr.  act.  II  1,  40,  104  ff. 

30.  Cic.  in  C.  Verr.  act.  II  1,43,  111:  ecquis  inveutus  est  poslea 
praetor,  qui  klein  illud  edicerct?  non  modo  nemo  edixit,  sed  nc  metuit 
quidem  guisquam,  ne  quis  ediceret.  45,  117  :  quid  nunc  dicam  neminem 
lunquam  hoc  postea  alium  ediocisse?  välde  sit  mirimi  neminem  fuisse, 
qui  istius  se  sitnüem  dici  velkt. 

143,  8.  Cic.  de  leg.  II  23,  59:  discebamus  enim  pueri  duodecini 
tabulas  tri  carmen  necessarium,  quas  tarn  nemo  diseit.  II  4,  9:  a  par- 
vis  enim,  Quinte,  dklicimus:  „si  in  ins  vocat". 

11.  Liv.  III  34,  6:  nunc  quoque  in  hoc  immenso  alüirum  super 
alias  acervatarum  legum  cumulo  fons  omnis  publiei  privatiqne  est  iuris. 

13.  P.  Krüger,  Geschichte  der  Quellen  nnd  Litteratur  des  römi- 
schen Rechts2  S.  201. 

144,  23.     Macrob.  sat,  I  3,  9.     Gell.  III  2,  12.  13. 

145,  3.     P.  Krüger  S.  58. 

5.  Cic.  de  leg.  II  23,  59  bemerkt  zu  einer  Stelle  der  Zwölf 
Tafeln,  in  der  das  Wort  lessum  vorkam:  hoc  veteres  interpreks  Ser. 
Aelius,  L.  Acilius  non  satis  se  intellegere  dixerunt,  sed-  suspicari  cesit- 
inetdi  aliqtiod  genus  fnnebris,  L.  Aelius  „lessum"  quasi  lugubrem  eiu- 
lationem,  ut  vox  ipsa  significat.     Vgl.  Fest.  p.  313.  321. 

16.    Macrob.  sat.  I  3,  9.    Gell.  III  2,  12.  13. 

146,  6.     Cic.  pro  Murena  11,  25  ff. 

29.  Plut.  syncris.  Cic.  et  Demosth.  1.  Wenn  hier  von  dein 
Gelächter  erzählt  wird,  das  die  Rede  pro  Murena  hervorrief,  so  wird 
dasselbe  sicher  nicht  nur  den  Lehren  der  Stoiker,  die  hier  angegriffen 
werden,  sondern  mehr  noch  den  Lächerlichkeiten  der  Juristen  ge- 
golten haben. 

147,  12.  Suet.  Caes.  44,  2  nennt  unter  den  Plänen  Caesars:  ins 
civile  ad  certum  modum  redigere  atque  ex  immensa  diffusaque  kgum 
eopia  optima  quaeque  et  necessarkc  in  pauciss-imos  conferre  libros. 

32.     Horat.  epist.  II  1,  23  ff. 

148,  3.  Gell.  XIII  10.  R.  Schoell,  Legis  duodecim  tabularum 
reliquiae.    Leipzig  1866.    S.  10. 

13.     Monum.  Ancyr.  20  =  4,  17. 

20.    Tac.  ann.  III  75:    Labeo   mcorrupta  übertäte  et  ob  id  fama 


420  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

celebratior,  Capitonis  obsequium  dominantibus  magis  pröbabatur.    Suet. 
August.  54.     Cass.  Dio  LIV  15,  7.  8.     Gell.  XIII  12,  2. 

22.  Dig.  I  2,  2  §  47:  hi  duo  primum  veluti  diversas  sectas  fecerunt: 
nam  Ateius  Capito  in  his,  qiuie  ei  tradita  fuerant,  perseverabat ;  Labeo 
ingenii  qualilate  et  fiducia  doctrinae,  qui  et  ceteris  operis  Sa/pienHae 
opemm  dederat,  plurima  innucare  itistituit. 

25.  Macrob.  sat.  VII  13,  11:  apud  Ateium  Gapitoncm  pontificii 
iuris  inter  primos  peritum  kgisse  memini.  Vgl.  III  10.  3.  Gell.  IV 
6,  10.     Fest.  154. 

26.  Dig.  I  2,  2  §  48.  49. 

150,  24.  Mündliche  Aussprüche  des  Kaisers  als  Gesetze  in  den 
Codex  Theodosianus  aufgenommen :  IV  20,  3.  XI  39,  5.  8.  Vgl.  Dessau 
338  =  CIL  III  411. 

25.     Cod.  Theod.  VII  20,  2.     Vgl.  Seeck,  Kegesten  S.  60,  15. 

31.     Mommsen,  Komisches  Staatsrecht  III  S.  310. 

152,  3.  Ulpian  Dig.  I  4,  1 :  quod  prineipi  placuit,  legis  Mbet  vi- 
gorem;  utpote  cum  lege  regia,  quae  de  imperio  aus  lata  est,  populus  ei 
et  in  eum  omne  suum  imperium  et  potestatem  conferat. 

10.  Monum.  Ancyr.  34:  ä^icopan  nävtcov  ditjveytta,  e^ovaiag  8s 
ovSev  xi  nlsTov  eoyov  rü>v  ovvaQ!;ävroiv  (jtoi. 

156,  4.  Dessau  338  =  CIL  III  411.  Plin.  ad  Trai.  65,  3.  66,  1, 
Krüger  S.  119. 

6.  Trai.  ad  Plin.  95.  105:  referri  m  commentarios  meos  iussi,  idem 
facturus  in  ceteris,  pro  quibas  petieris. 

10.  Instit.  Iust.  I  25,  1:  divus  Marcus  in  ssmestribus  rescripsit. 
Dig.  II  14,  46:  in  semestribus  relata  est  constitutio  dm  Marci.  Vgl. 
XVIII  7,  10.     XXIX  2,  12. 

13.  Gai.  II  221 :  quae  sententia  dicitur  divi  Hadriani  constitutione 
confirmatet  esse.  I  32:  postea  dicitur  factum  esse  senatus  consultum. 
Paulus  Dig.  XXXV  2, 1  §  14:  divus  Antoninus  iudicasse  dicitur.  XLI 4, 2 
§  8:  idque  a  divo  Traiano  constitutum  dicitur. 

157,  3.  Syramach.  rel.  28,  8.  10.  32,  3.  39.  3.  4.  41,  3.  48,  2. 
Vgl.  Seeck,  Kegesten  S.  15,  38. 

14.  Dig.  XXXVII  14,  17. 

28.     Seeck,  Comites  bei  Pauly-Wissowa  IV  S.  626. 

158,  1.  Tac.  ann.  VI  32:  Cocceius  Nerva  continuus  prineipis,  omnis 
divini  humanique  iuris  sciens.  Vgl.  IV  58.  Cass.  Dio  LVIII  21,  4. 
Dig.  I  2,  2  §  48. 

8.  P.  Krüger,  Geschichte  der  Quellen  und  Litteratur  des  römi- 
schen Rechts  2  S.  121. 


11.  Die  Kodifikation  des  Rechts.  427 

15.  Seuec.  epist.  94,  27:  iuris  comultorum  valent  responsa,  etiamsi 
ratio  non  redditur. 

22.  Dig.  I  2,  2  §48:  Ateio  Capitoni  Massurius  Sabinus  successit, 
Labemi  Nervei,  qui  adhuc  eas  dissensiones  auxerunt. 

159,  3.  Gai  I  7 :  responsa  prudentium  sunt  sententiae  et  opiniones 
eorum,  quibus  permissum  est  iura  condere.  quorum  omnium  si  in  unum 
sententiae  coneurrunt,  id  quod  ita  sentiunt,  legis  vicem  optinet;  si  vero 
dissentiunt,  iudici  licet,  quam  velit,  sententiam  sequi;  idque  rescripto  divi 
Hadriani  significatur.  Wenn  dies  durch  ein  Reskript  Hadrians  nur 
angedeutet  (significatur),  nicht  anbefohlen  wurde,  so  ergibt  sich  dar- 
aus, daß  es  ohne  Zutun  der  Kaiser  Gerichtspraxis  geworden  war. 
Daß  neben  den  sententiae  der  Juristen  auch  die  opiniones  erscheinen, 
wird  man  wohl  dahin  auslegen  können,  daß  die  Schriften  früherer 
anerkannter  Autoritäten  gleichberechtigt  neben  den  Aussprüchen  der 
lebenden  standen. 

24.     P.  Krüger  S.  115. 

160,  18.  Nov.  Theod.  I  1:  moks  comtitutionum  divalium,  quae 
veh.it  sab  crassa  demersae  caligine  obscuritatis  vallo  sai  notitiam  hwmanis 
ingeniis  interclusit. 

28.     P.  Krüger  S.  186. 

34.  In  der  Inschrift,  die  dem  Hadrian  noch  vor  seiner  Thron- 
besteigung gesetzt  ist,  heißt  er  quaestor  imperatoris  Traiani  et  comes 
expeditionis  Dacicae  (Dessau  308  =  CIL  III  550).  In  dieser  Zeit  ist 
comes  die  technische  Bezeichnung  für  den  juristischen  Berater,  den 
der  Kaiser  mit  sich  zu  nehmen  pflegt,  wenn  er  Rom  verläßt  (Pauly- 
Wissowa  IV  S.  626).  Diese  Stellung  konnte  also  Hadrian  nur  be- 
kleiden, wenn  er  in  der  Rechtskenntnis  als  Fachmann  galt. 

161,  2.  Vict.  Caes.  14,  2:  Graecorum  more  seit  Pompilii  Numae 
caerimonias  leges  gymnasia  doctoresque  curare  oeeepit. 

4.  Hieron.  chron.  2138:  Hadrianus  Athenicnsibus  leges  petentibu-s 
ex  Draeonis  et  Solonis  rcliqaorumque  libris  iura  conposuit. 

6.  Eutrop.  VIII  17:  nepos  Salvi  Iuliani,  qui  sub  divo  Hadriano 
perpetuum  conposuit  edictum.  Vgl.  Vict.  Caes.  19,  2.  Cod.  Iust.  IV  5, 
10  §  1.    Iust.  const.  Tanta  18.    Krüger  S.  93  ff. 

81.  Pomponius  schließt  seine  Aufzählung  der  Schulhäupter,  in 
denen  sich  der  Gegensatz  der  beiden  juristischen  Sekten  fortsetzt,  mit 
Salvius  Iulianus,  also  mit  der  Zeit  des  Hadrian,  ab.  Dig.  I  2,  2  §  53. 
Von  weiteren  Schulstreitigkeiten  ist  nichts  bekannt. 

34.     Krüger  S.  214. 

162,  34.  Krüger  S.  250  Anmerk.  213.  Doch  werden  an  einer 
anderen  Stelle  der  zweiten  Autlage,  die  zu  der  Zeit,  wo  ich  den  Text 


428  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

dieses  Buches  ausarbeitete,  noch  nicht  erschienen  war,  dem  Paulu6 
319  Bücher,  nicht  305,  zugeschrieben  (S.  228).  Da  der  Unterschied 
der  Zahl  nicht  wesentlich  ist,  habe  ich  es  nicht  für  nötig  gehalten, 
nachzuzählen. 

163,  7.     Kroger  S.  228.  254. 

23.  Lact,  de  mort.  pers.  21,  2:  post  devictos  Persat,  quorum  lue 
ritus,  hie  mos  est,  ut  regibus  suis  in  servitium  ee  addicant  et  reges  po- 
pulo  suo  tamqttam  familia  utaniur,  hunc  morem  nefarius  homo  in  Bo- 
manam  terram  voluit  itiditeere:  quem  ex  ilh  tempore  victoriae  sine  pudore 
lauddbat. 

25.  Eunap.  vit.  soph.  p.  500  sagt  von  Chrysanthius:  eyeyövst  de 
avz<p  Hannos  Ivvoxevriög  xig  tlg  xe  .ikoüxov  ik&cbv  ovx  oUyov  aal 
Ö6i;ar  vnkp  I8u<nnv  xiva  kayjov,  og  ye  vofio&sxixijv  tl%e  övvaftiv  Tiaoa 
tS>r  xöxs  ßaaüevörrcov  e-iiTeigafi/uhog.  Dieser  Innocentius  ist  der 
späteste  Jurist,  bei  dem  das  üts  respondendi  erwähnt  wird.  Da  sein 
Enkel  351  schon  als  philosophischer  Lehrer  tätig  war  (s.  Bd.IVS.  214), 
wird  man  seine  Tätigkeit  mindestens  ein  halbes  Jahrhundert  früher 
anzusetzen  haben,  also  noch  in  die  Zeit  Diocletians.  Daß  unter 
lustinian  es  kein  ius  respondendi  mehr  gab,  ist  Iust.  inst.  I  2,  8  aus- 
drücklich gesagt. 

27.  Lact,  de  mort.  pers.  22,4:  iure  considti  aut  relegati  aut  neeati. 

28.  Vict.  epit.  41,8:  iufestus  litteris,  guas  per  inscitiam  immodi- 
cttm  virus  ac pestem  publicum  nominabat,  praeeipue  forensem  industriam. 

164,2.  Ood.  Theod.  I  4,  1  vom  14.  September  321:  perpetuas 
pnidentium  contentiones  eruere  cupientes,  ülpiani  ac  Pauli  in  Papini- 
anum  notas,  qui,  dum  ingenii  kmdem  seetantur,  tvon  tarn  corrigere  eum 
quam  depravare  maluerunt,  dboleri  praeeipimus. 

6.  Cod.  Theod.  1 4,  2  vom  27.  September  328  (vgl.  Seeck,  Regesten 
S.  69,  6) :  universa,  quae  scriptum  Pauli  continentur,  reeepta  auetoritate 
firmanda  sunt  et.  omni  veneratione  celebranda;  ideoque  sentc ntiarum  libros 
plenissima  luce  ei  pefectissima  elocutkme  et  iustissima  iuris  ratione 
succinetos  in  iudieiis  prolatos  valere  minimc  dubitatur. 

8.  Cod.  Theod.  I  2,  3  vom  3.  Dezember  317  (s.  Seeck,  Regeaten 
S.  68,  23):  cum  inter  aequitatem  iusque  interpositam  intcrpnUüion.erri 
nobis  solis  et,  oporteat  et  liceat  inspicere. 

165,  2.  P.  Krüger,  Geschichte  der  Quellen  und  Litteratur  des 
römischen  Rechts2  S.  316.  Die  Gesetze  des  Codex  Gregorianus,  die 
in  der  Weise,  wie  es  im  Text  beschrieben  ist,  verarbeitet  sind,  reichen 
bis  zum  19.  Oktober  294  (Consult.  9,  19).  Später  sind  noch  zwei 
vom  1.  Mai  295  und  vom  31.  März  297  (Collat.  6,  4.  15,  3;  über  die 
Datierung  s.  Bd.  I  S.  422\  beide  aber  nicht  al*  Auszüge,  sondern  in 


11.  Die  Kodifikation  des  Rechts.  429 

ihrem  vollen  Wortlaute  mitgeteilt.  Daraus  wird  man  schließen  dürfen, 
daß  Gregorius  die  Sammlung  des  Materials  für  seinen  Codex  gegen 
Ende  2^4  abgeschlossen  hatte.  Die  Verarbeitung  desselben  dauerte 
dann  bis  297,  und  kurz  vor  der  Ausgabe  des  Buches  wurden  diesem 
noch  einige  der  neu  erschienenen  Gesetze,  aber  unverarbeitet,  hinzu- 
gefügt. Denn  daß  diese  Zusätze  nicht  dem  ursprünglichen  Bestände 
der  Sammlung  angehören,  würde  nur  dann  für  wahrscheinlich  gelten 
können,  wenn  sie  erheblich  später  wären,  als  der  Hauptstock.  Da 
sie  beide  in  eine  Zeit  fallen,  in  der  Gregorius  mit  der  Verarbeitung 
des  ursprünglichen  Materials  kaum  noch  fertig  sein  konnte,  werden 
wir  sie  unbedenklich  ihm  selbst  zuschreiben  dürfen.  Sein  Codex  kann 
also  nicht  vor  297  erschienen  sein.  Vom  Hermogenianus  trägt  das 
späteste  sicher  beglaubigte  Gesetz,  das  sich  noch  der  ersten  Ausgabe 
zuschreiben  läßt,  das  Datum  des  21.  März  295  (Consult.  5,  7).  Er  ist 
also  gewiß  nicht  wesentlich  später  zum  Abschluß  gelangt  als  der 
Gregorianus,  und  kann  folglich  auch  nicht  als  Ergänzung  desselben 
gedacht  sein. 

186.  14.  Sedul.  epist.  ad,  Mäcedon.  =  Corp.  script.  eccl.  lat. 
X  S.  172:  corf)ioscant  Hermogenianum,  (fortissimum  iuris  latorem,  tres 
editiones  sui  operis  confecisse.  Wenn  Jörs  bei  Pauly-Wissowa  IV  S.  166 
aus  dieser  Stelle  schließt,  daß  alle  drei  Ausgaben  des  Codex  noch 
von  Hermogenianus  selbst  herrührten,  also  die  Zusätze  aus  der  Zeit 
Valentinians  einer  vierten  angehören,  so  entspricht  das  freilich  dem 
Wortlaute  des  Sedulius.  Doch  dieser  schrieb  anderthalb  Jahrhunderte 
nach  dem  Erscheinen  des  Codex  und  wußte  von  diesem  wohl  nicht 
viel  mehr,  als  daß  es  drei  Ausgaben  desselben  gab.  Daß  sie  alle 
noch  auf  den  Verfasser  selbst  zurückgingen,  war  eine  naheliegende 
Annahme,  darf  aber  kaum  als  wirkliche  Überlieferung  betrachtet  werden. 

167,  7.  Daß  die  Caesaren  nicht  das  Recht  hatten,  Reskripte  zu 
erlassen,  wie  Mommsen  (Gesammelte  Schriften  II  S.  265)  vermutet, 
ist  höchst  unwahrscheinlich,  auch  scheint  es  durch  die  Überlieferung 
widerlegt  zu  werden.  Denn  Cod.  Iust.  V  12,  21  am  5.  August  294 
aus  Cöln  (Agrippina)  datiert,  kann  nur  von  Constantius  herrühren 
V  62,  23  vom  27.  Januar  294  aus  Sirmium,  VI  20, 14  vom  23.  Februar 
295  aus  Trimontium  nur  von  Galerius,  da  Diocletian  sich  zu  derselben 
Zeit  in  Nicomedia  aufhielt.  Allerdings  sind  in  allen  diesen  Fällen 
die  Subskriptionen  nur  durch  Haloander  überliefert  und  daher  schlecht 
beglaubigt.    Vgl.  Seeck,  Zeitschr.  f.  Rechtsgesch.  X  Rom.  Abt.  S.  177. 

10.  Was  hier  gesagt  ist,  beruht  auf  meiner  Untersuchung  über 
„Die  Reichspräfektur  des  vierten  Jahrhunderts"  (Rhein.  Mus.  LXIX 
S.  29),   wo  ich   nach   dem  Vorgange  Morarasens   angenommen   hatte, 


430  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

daß  unter  Diocletian  nur  den  Augusti  Praefecten  zur  Seite  gestanden 
hätten.  Doch  hat  später  Dessau  darauf  hingewiesen,  daß  die  Inschrift, 
worauf  diese  Annahme  beruhte  (Dessau  8929),  noch  vor  der  Erhebung 
der  Caesares  gesetzt  sein  muß,  also  dafür,  daß  ihnen  die  Praefecten 
fehlten,  nichts  beweisen  kann.  Demgemäß  ist  der  Satz  10— 14  zu 
tijgen.     Vgl.  Seeck,  Regesten  S.  141. 

16.  P.  Krüger,  Geschichte  der  Quellen  und  Litteratur  des  rö- 
mischen Rechts2  S.  804.  Seeck,  Zeitschr.  f.  Rechtsgesch.  X  Rom.  Abt. 
S.  177. 

168,  14.  Daß  Gesetze  gestürzter  „Tyrannen"  als  gültig  in  die 
Rechtsbücher  aufgenommen  wurden,  habe  ich  durch  mehrere  Beispiele 
belegen  können  (Regesten  S.  52  ff.).  Natürlich  geschah  das  nur  aus 
Versehen,  weil  man  sie  eben  von  den  Erlassen  der  anerkannten  Herr- 
scher nicht  zu  unterscheiden  wußte. 

32.     Seeck,  Regesten  der  Kaiser  und  Päpste  S.  4. 

169,  1.     Nov.  Theod.  1,  8.  3,  10.  4,  3.  5,  1,  5.  2,  2.  3,  2  usw. 
32.     Brassloff  bei  Pauly-Wissowa  VII  S.  79. 

170,  20.  Cod.  Theod.  I  4,  3:  Papiniani,  Pauli,  Gäi,  Ulpiani 
atque  Modestini  scripta  universa  firmamus  ita,  ut  Gaium,  quae  Paul  um. 
Jjlpianum  et  ceteros  comitetur  auctoritas,  lectionesque  ex  omni  eins  cor- 
pore recitentur.  —  ubi  autem  diversae  sententuie  proferuntur,  potior 
numerus  vincat  auctorum  vel,  si  numerus  aequälis  sit,  eins  partis  prae- 
ceclat  auctoritas,  in  qua  excellentis  ingenii  vir  Papinüinus  eminent,  qui 
ut  singulos  vincit,  ita  cedit  duobus.  —  ubi  autem  eorum  pares  sententiae 
recitantur,  quorum  par  censetur  auctoritas,  quos  sequi  debeat,  eligat  mo- 
derat io  iudicantis. 

171,  1.     Cod.  Theod.  I  1,  2  vom  27.  Mai  391. 

10.  Anon.  de  reb.  bellic.  am  Schlüsse:  divina  Providentia,  sacra- 
tiss-ime  imperator,  domi  forisque  reipublicae  praesidiis  compositis  restat 
unum  de  tua  serenitute  remedium  ad  civilium  curarum  medicinam,  ut 
confusas  legum  contrariasque  sententias  improbitatis  reiecto  litigio  iudicio 
augustae  dignationis  illumines.  Daß  diese  Schrift  zwischen  366  und 
375  abgefaßt  ist,  habe  ich  bei  Pauly-Wissowa  I  S.  2325  bewiesen. 
Der  Zeit  Iustinians  kann  sie  schon  deshalb  nicht  angehören,  weil  sie 
lateinisch,  nicht  griechisch,  geschrieben  ist. 

28.  Cod.  Theod.  I  1,  5. 

173,  14.  Die  Beweise  dessen,  was  hier  über  die  Quellen  de« 
Codex  Theodosianus  gesagt  ist,  habe  ich  in  meinen  Regesten  S.  1  ff. 
zusammengestellt. 

32.  Cod.  Iust.  VII  45,  12:  iudices  tarn  Latina  quam  Graeca 
lingua  sententias  proferre  possunt.     Vgl.  Regesten  S.  132.  13. 


11.  Die  Kodifikation  des  Eechts.  431 

174,  15.     Seeck,  Regesten  S.  11.  12. 

26.  Amnestien  IX  38,  1  ff.  XV  14,  11.  12.  Erlaß  von  Steuer- 
schulden X  1,  3.  XI  28,  1.  3.  5.  Herabsetzungen  der  Steuern  IV  13,  5. 
XI  28,  2.  4.  Bestrafungen  einzelner  Übeltäter  I  7,  2.  VIII  5,  61. 
IX  27,  3.  40,  17.  21.   XI  36,  20.   XVI  5,  28  u.  dgl.  m. 

29.     Cod.  Theod.  XIII  5,  25  vom  26.  Dezember  395. 

175,  32.  Cod.  Theod.  11,6  vom  20.  Dezember  435.  Von  den 
Mitgliedern  der  früheren  neungliedrigen  Kommission  erscheinen  nur 
zwei,  Antiochus  und  Eubulus,  auch  in  der  zweiten.  Denn  daß  der 
sehr  häufige  Name  Theodorus  sich  in  beiden  Kommissionen  wiederholt, 
beweist  nichts  für  die  Identität  der  Person,  um  so  weniger,  als  das 
Amt  des  Magister  memoriae,  das  der  eine  Theodorus  bekleidet,  bei 
dem  anderen  nicht  erwähnt  wird.  Wenn  aber  sieben  oder  mindestens 
sechs  von  den  Mitgliedern  der  älteren  Kommission  abgesetzt  werden, 
so  zeigt  dies  unzweideutig,  daß  der  Kaiser  mit  ihr  sehr  unzufrieden  war. 

176,  8.  Nov.  Theod.  1,  1 :  quae  singula  prudentium  detccta  vigiliis 
in  apertum  lucemque  deducta  sunt  nominis  nostri  radiante  splendore. 

11.  Mommsen,  Theodosiani  libri  XVI  S.  1  if.  Hier  sind  zwar 
nur  die  Verhandlungen  des  Senats  von  Rom  aufgezeichnet;  doch  daß 
in  Constantinopel  ähnliche  stattgefunden  haben,  versteht  sich  von 
selbst. 

27.  Apoll.  Sid.  epist.  VIII  3, 3  schreibt  an  Leo:  sepone  pauxillum 
conclamatissimas  declamationes,  qiias  oris  regit  vice  conficis,  quibus  ipse 
rex  inclitus  modo  corda  terrifieat  gentium  tratismarinarum,  modo  de 
mperiore  cum  barbaris  ad  Vachalin  trementibus  foedus  victor  innodat, 
modo  per  promotae  limitem  sortis,  ut  populos  sab  armis,  sie  frenat  arma 
sub  legibus.  Danach  wurden  alle  wichtigen  Schriftstücke  des  Königs 
Eurich  von  Leo  verfaßt.  Wenn  zum  Schluß  die  leges  noch  ausdrück- 
lich genannt  werden,  so  dürfte  dies  sich  auf  das  Gesetzbuch  beziehen. 

177,  1.  A.  von  Wretschko  bei  Mommsen,  Theodosiani  libri  XVI 
S.  CCCVII  ff. 

15.  Nov.  Theod.  1,3:  nulli  post  Ml.  lan,  concessu  Ucentia  ad 
forum  et  cotidianas  advocationes  ius  principalc  deferre  vel  litis  instrur 
mentu  conponere,  nisi  ex  his  videlicet  lihris,  qui  in  nostri  nominis  vo- 
cabulum  transicrunt  et  sacris  habentur  i>i  scriniis.  Cod.  Theod.  1  1,6  §  3: 
ii t  (ibsolutionem  codicis  in  omnibus  negotiis  iudicüsque  valituri  mdlum- 
güe  extra  sc  novellae  constiiutioni  locum  relkiuri,  nisi  quae  post  edi- 
tionem  huius  fuerii  pronvulgata,  uullum  possit  inhibere  obstaciüum. 

24.    Nov.  Theod.  1,  5.  6. 

178,  9.  P.  Meyer,  Leges  novellae  ad  Theodosianuni  pertinentes  S.  XL 
21.    Cod.  Theod.  I  1,  5:  sed  cum  simpliciiiz  imtiusque  sit  praeter- 


432  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

missis  eis  (seil,  legibus),  quas  posteriores  infirmant,  cxplicari  solas,  qua* 
rädere  conveniet,  hunc  quidem  codicem  et  priores  (seil.  Gregorianum  et 
Hermogcnianum)  diligentioribus  eompositos  cognoscamus,  quorum  sthöla- 
sticae  intentioni  tribuitur  nosse  etiain  illa,  quae  mandata  silentio  in  de- 
suetudinem  abierunt,  p>™  sui  tantum  temporis  negotiis  valitura.  ex  hi* 
autem  tribus  codieibus  et  per  singidos  titidos  coluterentibus  prudentivm 
traetatibus  et  responsis,  eorundem  opera,  qui  tertium  ordinabunt,  noste>- 
erit  alius,  qui  nulluni  errorem,  nulkis  patietur  ambages,  qui  nostro  no- 
mine nuneupatus  sequenda  omnibus  vitatidaquc  monstrabit. 

26.  Theoplian.  5927 :  xovxco  tü>  erst  ßsodöotog  6  ßaoüevg  rip- 
yauerr/V  Evdoxiav  eig  'IeQooöXv^ia  ajtsaxeüev  evxaQioxriQiovg  v/ivovg 
jXQoad^ovaav  xo>  i?föi,  Socrat.  VII  47:  6  j.isvroi  ßaodsvg  Oeoööoiog 
XaQioznQiovg  ei>%äg  avti'  cor  tirjQfixrjTO  TCQooerpeQs  iw  dscö  ■  xal  xavxa 
ijioi'et  sigatQhoig  xifxaXg  ysQaigcov  xor  Xqioxöv  '  xal  xtjv  yafisxrjv  Ev8o- 
xlav  im  xa  IsQoaöXv/ia  ensymev '  xal  yag  avxi]  xavxrjv  KV%rn>  inixeleoEir 
ixqyysXXsxo,  iav  xi/v  dvyarsga  yafii/tteToar  iitöxprjxai.  Die  Vermählung 
der  Kaisertochter,  die  den  Anlaß  zu  der  Wallfahrt  gab,  hatte  am 
29.  Oktober  437  stattgefunden  (S.  121).  Dem  entspricht  es  gut,  daß 
Theophanes  die  Heise  nach  Jerusalem  in  das  unmittelbar  folgende 
Jahr  setzt. 

179,  16.  Dies  sagen  die  beiden  Vorreden  des  Codex  lustinianus 
ausdrücklich,  ebenso  die  Vorrede  zu  den  Digesten  (Const.  Deo  auetore  1). 

21.  Const.  Deo  auetore  2:  tot  auetomm  dispersa  Volumina  imo 
codi.ee  indita  ostendere,  quod  nemo  neque  sperare  neque  optare  ausus  est. 
res  quidem  nobis  difficillima,  immo  magis  impossibilis  v-idebatur.  Const. 
Aidcoxsr  12:  ojxsq  »}»'  /ner  xijv  aQ/J/v  vTti-f)  änaoav  iXmÖa. 

180,  2.  Amm.  XXX  4,  16  sagt  von  dem  Advokaten:  e  quibus 
ita  sunt  rüdes  nonmdli,  ut  numquam  se  Codices  habuisse  meminerint. 

23.  P.  Krüger,  Geschichte  der  Quellen  und  Litteratur  des  rö- 
mischen Rechts2  S.  367. 

185,  30.    Sulp.  Sev.  dial.  1  4,  6.  5,  1.   8,  5.   9,  2.  20,  4.   II  8,  2. 
32.    Sulp.  Sev.  dial.  III  11,  5 :  Bei  einer  Untersuchung,  die  gegen 

die  Priscillianisten  in  Spanien  stattfinden  soll:  nee  didnum  erat,  quin 
sanetorum  etiam  magnam  turbam  tempestas  ista  depopulatura  esset,  parvo 
diserimine  inter  hominum  genera :  etenim  tum  ocidis  iudicabatur,  ut 
qvis  pallore  potius  aut  veste  quam  fide  haereticus  aestimaretur . 

186,  14.  August,  confess.  VIII  6,  15 :  erat  monasterium  Medio- 
lani  plenum  bonis  fmtribus  extra  urbis  moenia  sub  Ambrosio  mdrUore, 
et  non  noveramus. 

21.  G.  Grützmacher,  Hieronymus.  Studien  zur  Geschichte  der 
Theologie  und  der  Kirche.    VI.  X. 


12.  Neue  Ketzereien.  433 

34.  Hieron.  cpist.  22,  30. 

189,  1.  W.  Haller,  Iovinianus.  Texte  und  Untersuchungen.  N.  F. 
II  2.    1897. 

32.  Cod.  Theod.  XVI  5,  53.    Vgl.  Seeck,  Kegesten  S.  28,  12. 

190,  32.    Loofs,  Protestantische  Realencyclopädie  XV  S.  750.  758. 

191,  31.  August,  de  pecc.  orig.  4  =  Migne  L.  44  S.  387:  Gae- 
lestius  dixit:  „Iam  de  traduce  peccati  dixi,  quia  intra  cathoHcam  con- 
stiittfos  plures  audivi  destruere  necnon  et  alios  adstruere;  licet  quae- 
xtionis  res  sit  ista,  non  haeresis." 

192,  18.    Loofs  S.  759  ff.    Hefele,  Conciliengeschichte  112  s.  104  ff. 
25.     August,  serm.  131,  10  =  Migne  L.  38  S.  734. 

29.     Loofs  S.  762. 

33.  Hänel,  Corpus  legum  S.  239  =  Mansi  IV  S.  446  =  Migne 
L.  48  S.  370. 

193,  10:  August,  de  gest.  Pelagii  35,  61  =  Migne  L.  44  S.  355: 
post  veteres  haereses  inveeta  etiam  modo  haeresis  est,  non.  ab  episcopu 
seu  presbyteris  vel  quibmcitmque  clericis,  sed  a  quibusdam  veluti  monachis. 

194,  20.  Mar.  Merc.  common.  1,  2  =  Migne  L.  48  S.  72 :  Epliesum 
Asiae  urbem  contendit  ibique  aiisus  est  per  öbreptionem  loeum  2»esbyterii 
petere.  August,  epist.  175,  1  :  quamvis  et  ad  presbyterkim  idem  Caele- 
stixis  postea  pervenisse  dicatur.  176,  4 :  Caelestins  etiam  ad  preshj- 
terium  in  Asia  dicitvr  pervenisse. 

24.  Mar.  Merc.  coram.  1,  3:  inde  post  aliquantos  annos  sub  sanciae 
memoriae  Attieo  episcopo  urbem  C'onstantinopolitanam  petiit,  ubi  in  si- 
müibus  detectus  magno  studio  sancti  ittius  viri  ex  praedicta  alma  urbe 
detrusus  est,  liiteris  super  eins  nomine  et  in  Asiam  et  Thessahnicam  et 
CartJiaqinem  ad  episcopos  7nissis.  Vgl.  August,  c.  Iulian.  III  1,  4  = 
Migne  L.  44  S.  703.  Mansi  IV  S.  1033  b.  Caelest.  epist.  13,  1  = 
Migne  L.  50  S.  469. 

195,  1.  Cod.  Theod.  XVI  2,  45:  si  quid  diibietatis  emerseiit,  id 
oporteat  non  absque  scientia  viri  reverendissimi  sacrosanctae  legis  anii- 
stitis  urbis  Constantinopolitanae,  quae  Uomae  veteiis  praerogativa  laetatwr, 
conventui  sacerdotali  sanctoqne  iudicio  resewari.  Vgl.  Cod.  tust.  XI  21,  1. 

6.  Socrat.  VII  28,  2  sagt  von  einer  Bischofswahl  in  Cyzicus,  die 
ohne  Zustimmung  des  Sisinnius  stattfindet :  xal  tovzo  inotr/oav  dfis- 
'/.rjoavzeg  zov  vo/iov  zov  xe).evovzoq,  naoä  yrcö/Ativ  zov  Inianöxov  Kcov- 
ozayztvovxoXecog  yEiQozoviav  exiaxönov  /ur)  yevsodai'  ^/.teltjoav  de  tov 
vöpov  xovzov,  a>s  'Axxixcü  /uovo)  elg  nqöaoinov  naQaaxe&svxog . 

12.  Socrat.  VII  25,  21. 

13.  Socrat.  VII  28,  4.  5.  Caelest,  epist.  13,  1  =  Migne  L.  50 
S.  469. 

s  vi  A  28 


434  VI'.  Die  Auflösung  des  Keiches. 

18.  Die  Geschichte  der  Bischofswahi  ist  am  ausfuhrlichsten  er- 
zählt hei  Nestorius,  I.e  livre  d'Höraclide  de  Damas,  traduit  en  Francis 
par  F.  Nau.     Paris  1910  S.  242  ff. 

22.     Mansi  tV  S.  I257e.  1428c.    Nau,  Nestorius  S.  241.  242. 

196,  3.  Mansi  VI  S.  700  a :  zovzo  rzgocugio&at  aiyzw  xal  öyip  nv'i 
xsxgatnxivai  a.~z'  ägxfJG,  ro  [irjdauiog  äXXaxooc  anoßai'retv  avrov  tijc 
iavzov  ovvovoiag,  toÖjico  6e  zin  <bg  sv  zäqpqj  diazgißstv  ev  rjj  fiovjj. 
705a.  709a.  h.  d.  724b.  777d.  784a. 

20.  Nau  S.  243:  J'ai  lu  devant  wus  ks  paroles  du ■  peuple  sur 
chaeun  de  ceuv  qui  avaient  tb'  choms.  Ohne  Zweifel  handelt  es  sich 
um  ein  Protokoll  der  Akklamationen,  wie  uns  eins  in  den  Akten  der 
sogenannten  Räubersynode  von  Ephesus  erhalten  ist.  Abhandl.  d. 
Kgl.  Gesellsch.  d.  Wissensch.  zu  Göttingen.  Phil.  bist.  Kl.  Neue 
Folge  XV  1917,  S.  15.  Vgl.  Seeck.  Libanius  gegen  Lucianus.  Rhein. 
Mus.  LXXIH  S.  85. 

32.  Socrat.  VII  29,  1 ;  vgl.  26,  1.  5. 

33.  Nau  S.  244:  J'ai  pens4  gu'ü  ne  eonvenait  pas  de  faire  eveque 
un  komme  d'ici,  de  crainte  gu'ü  n'eüt  des  iuimiiies  et  ne  füt  hat;  cor 
vous  rous  hdissiez  Ions  les  uns  les  autres  et  vous  etiez  toits  ha'is  les  uns  den 
trutre.%  comme  si  vous  wus  oecupiez  tonn  de  cette  affaire.  J'avais  cherche. 
un  komme  etranger,  qui  näait  pas  connu  de  ceux  d'ici  (t  qui  ne  les  con- 
naissait  pas.  Socrat.  VII  29.  1:  sööxsc  zoTg  xgazovot  ftnöeva  /.ih  diarovg 
xevooTzovdaozäg  ix  zi~/g  ixxXqoiag  eis  *hv  EJttoxonrjV  xgnyeiQtXso&at. 
—  enrjXvba  6s  ix  zrjg  'Avtio^BtttS  xaXslv  ißovXovzo.  Vincent.  Lirin. 
common.  1  11,  16  —  Migne  L.  50  S.  651 :  Utnto  imperii  iudicio  electum. 

197.  7.  Socrat.  VII  25,  2.  Theophan.  5912.  Yg}.  Theodor,  h.  e. 
V  35,  5. 

12.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  77 :  beatissimi  Iohannis  episcopi, 
dudum  malorum  episcoporum  invidia  exsulati,  apud  coinitatum.  coepii 
memoria  ceiebrari  metise  Septembrio  die  XXVI.    Theophan.  5930. 

14.  Socrat.  VII  45.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  79.  Theophan. 
5930.    Theodor,  h.  e.  V  36,  1. 

IG.  Theodor,  h.  e.  V  36,  2:  ovzog  (Theodosius  IL)  factfhls  iy 
X&Qvaxi  xal  zoug  6q?-6,aXluoi<g  xal  zö  /.tszcOTzoi'  Ixsxsiav  VJtsq  zebv  yeysvvn- 
xözcov  TiQoarjvsyxE,  avyyv&vai   zolg  ig  äyvolag  rjdtxijxöoiv  avztßoXrjdag. 

22.  Socrat,  VII  29,2:  inrjXoda  6s  ix  zfjg  'Avzioxeiag  xaXetv 
ißovXovzo.  loh.  Cass.  de  incarn.  dorn.  VII  80,  2  von  Johannes  Chry- 
sostomus :  cuius  iäique  amore  ac  desiderio  te  antistitem  sibi  plcbs  reli- 
giosa  delegit,  quia,  cum  de  Antiocliena  ecclesia  te  sibi  sumeret  sacerdo- 
tem,  ex  qua  illum  ante  praelegerat,  reeepturum  se  in  te  credidit,  quid- 
guid  in  itlo  habere  desiisset.     Vgl.  VI  3,  1. 


12.  Neue  Ketzereien.  435 

27.  Socrat.  VII  29,  2.  Nau  S.  244.  Theodor,  haer.  fab.  IV  12  = 
Migne  G.  83  S.  433.  Theophan.  5923.  Caelest.  epist.  13,  1  =  Migne 
L.  50  S.  471. 

29.  Vincent.  Lirin.  common,  i  11,  16  =  Migne  L.  50  S.  651: 
Nestorium  —  opinione  ctdgi  cdiquatndiu  magnum  humana  magis  fecerat 
gratia  qicam  dioina.  —  qui  cum  magno  sanctorum  amore,  mmmo 
poptth  favore  cetebraretw. 

30.  Socrat.  VII  29,4. 

198,  1.    Gennad.  vir.  ill.  54. 

2.  Nestorins  bei  Euagr.  h.  e.  I  7. 

3.  Socrat.  VII  29,  3 :  s.t«  owcpgoavvtj  ukv  ziaga  zoig  nhlozoig 
sxrjQvzzexo.  Gennad.  vir.  ill.  54 :  eloquentia  et  abstinentia  commen- 
dante.  Cyrill.  apol.  ad  Tbeod.  =  Migne  G.  76  S.  464  c :  isxvitijs  sk 
svaißtfav.     Theodor,  a.  0. 

4.  Socrat.  Vll  32,  10 :  xal  zovzo  nmovd'EV  vjzo  afiaßlag  noX- 
Xfjg'  (pvotxäg  yug  evXaXog  Sv  n?xutöeüodai  fdv  evo(ai£ezo,  zfj  6e  a.Xrt- 
delq  dyr/coyog  rjv  xal  zag  zwv  xaXaioöv  igfiqvswv  ßißXov;  ämj^iov 
;.iav&av£iv  zvcpoviiEvog  yag  bno  zrj;  EvyXcozxlag  oi-x  äxgißcüg  tiqooüxs 
zote  TiaXatolg'  u).).a  jtavzcov  xgsizzova  evoui&v  savzöv.  Theodor,  haer. 
fab.  IV  12  =  Migne  G.  83  S.  433:  Xöyiov  iXsv&eglcov  [tszoicag  iiexe- 
öxr/xwg. 

6.  Nestorius.  Le  livre  d'Heraclide  de  Damas,  traduit  en  Francis 
par  F.  Nau.  Paris  1910.  Die  Fragmente  und  kleineren  Schriften  des 
Nestorius  sind  gesammelt  von  Loofs,  Nestoriana.     Halle  1905. 

19.  Theodor,  a.  O. :  q?a)vijv  ze  ozi  xaXXiozr\v  xal  /xsyi'oztjv  daxrjoag. 
Nau  S.  364:  Le  timbre  axissi  de  sa  voix  etait  agreable.  —  Beau- 
coups,  gut  miaient  ä  l'eglise,  ne  le  faisaient  que  pour  entendre  le 
son  de  sa  voix.  Socrat.  VII  29,  2 :  Evtpcovog  <5e  äXXcog  xal  evXaXog. 
VII  32,  10 :  cpvotxäg  yäg  svlaXog  an>.  Gennad.  vir.  ill.  54 :  insignis 
'     t'-mpore  declamator. 

2A.  Nau  S.  364:  11  etait  jeune,  ruux,  avec  de  grands  yeux  et  un 
beau  msage,  an  aurait  du  un  second  David. 

27.     Nau,  Le  livre  de  Heraclide  S.  363. 

31.  Nau  S.  364:  C'etait  un  liomme  exceüent  et  jalouse,  qui  n'avaü 
pas  l'experiencc  des  affaires  du  monde  et  qui  manquaü  de  se  qu'on 
appelk  amabiliU.  Socrat.  VI  1  29,  6 :  ovx  sXafiev  ov8e  to  xovyov  zfjg 
üiavolag  ovdk  zo  dv/JAxöv  iv  xavzcö  xal  xevs5o^ov. 

199,  10.    Socrat.  VII  29,  4—6. 

17.    Socrat.  VII  29,  8-10.    Nau  S.  363. 

25.  Socrat.  VII  29,11:  äV.'  ot  xgazovvzeg  jtagatvEoei  xariozzXlov 
uviov  z>jv  dgfirjv. 


436  VJI    Die  Auflösung  des  Reiches. 

30.  Cod.  Theod.  XVI  5.  65.  Nestorius  selbst  rühmte  sich,  daß 
dies  Gesetz  auf  seine  Veranlassung  gegeben  sei.  Mansi  V  S.  763a 
=  Loofs,  Nestoriana  S.  205 :  legem  inter  ipsa  meae  ordinationis  initia 
contra  cos,  qui  Christum  purem  homincm  dicunt,  et  contra  rdiquas  hae- 
reses  innovavi. 

32.  Vincent.  Lirin.  a.  0.:  cunctarum  haereseon  blasphemias  i»- 
sectabatur.  Loofs,  Nestoriana  S.  183 :  propter  pugnam,  quam  contra 
universos  haereticos  habeo,  imdta  müia  hostüitatnm  contra  me  delector 
insurgere. 

200,  3.    Socrat.  VII  31.  29,  12. 

20.  Nestorius  schreibt  an  Johannes  von  Antiochia:  de  cousi«.i<< 
vero  ex  Aegypto  praesumptione  maxime  tua  religiositas  non  debet.  ad- 
mirari,  dum  habes  antiqua  Maus  ecempla  perplurima.  Loofs,  Nestoriana 
S.  186  =  Mansi  VII  S.  754  c. 

22.  Nau  S.  92  schreibt  Nestorius  von  Cyrillus  :  Dejä  auparavaut 
ü  avait  ete  Hesse  par  moi  et  il  ne  ch.ercliait  qu'un  pretcxte,  parce  qu'il 
n'avait  pas  re^.u  de  ce  qu'on  appelle  „benedictions" . 

201,  3.  Nau,  Nestorius,  Le  livre  d'Höraclide  S.  92.  93.  95.  Cyrili. 
epist.  4.  10  =  Migne  G.  77  S.  44  c.  65  d. 

11.  Loofs,  Nestoriana  S.  181 :  didici  honestissimum  Cyrillnm  Alex- 
andrinae  urbis  episcopum,  propter  libellos  contra  cum  nöbis  oblatos  exterri- 
tum  ae  sibi  venantem  latebras  ad  cvitandam  sacram  synodum  propter  hos 
ipsos  libellos  futuram,  quasdam  alias  interea  cogitationes  excogitare  ver- 
Ix/ritm  et  amplecti  verbum,  quod  est  &?oxoy.o<;  et  xqigxoxoxos. 

14.  Nau  S.  93  :  II  fd  naitre  cVcüjord  um  cause  d'inimitie,  afin  de 
poucoir  me  reeuser  comme  un  ennemi,  et  d'user  de  fremde  selon  sa  cov- 
tume  contre  ses  acemateur  eVde  couvrir  les  eweumtions  portees  contrr 
lui.     Vgl.  S.  95.  97. 

26.  Nau  S.  89 :  Vous  aviez  encore  avec  voits  contre  moi  um  femnw 
belliqueuse,  um  reine,  jeune  fitte  vierge,  laqueUe  combattait  contre  moi 
parce  que  je  ne  voulais  pas  accueillir  sa  demandc  de  comparer  ä  Vepouse 
du  Christ  une  personne  corrompue  par  les  hommes.  Je  Vai  fait,  parv 
que  j'avais  pitic  de  son  dme  et  pour  ne  pas  faire  des  victimes  de  ceux 
qu'cttc  choisissait  criminellement.  Je  ne  fais  qu'indiquer  ceci,  car  eUe 
m'aimait.  Anssi  je  passe  sous  silence  le  reste  de  sa  faiblesse  d'esprif 
de  jeune  fille  et  je  le  tais.  C'est  pour  cela  quelle  a  hüte  contre  moi. 
Suid.  s.  V.  ITovXysQia :  noQveiav  jiqo;  xov  ädeXq^ov  airF's  Oeoööoior 
xov  ßaodsa  öießals  IJovXysQiag  Nsoxogiog'  xal  oia  xovto  ovxa>g  vn 
avxi]g  ifaaeTxo.  sloidogei  yag  avrrjv  eig  xov  xöxe  payioxoov  FTavJ.iror 
leyöixsvov.  Vgl.  zu  S.  246,  15.  Paulinus  ist  als  Magister  Officiorum 
am  16.  April  430  nachweisbar  (Cod.  Theod.  VI   27,  23).     Sein  Vor- 


12.  Neue  Ketzereien.  437 

ganger  Helio  erscheint  zuletzt  am  19.  August  427  (Cod.  Theod.  XIII 
3,  18);  sein  Nachfolger  Johannes  wurde  im  Herbst  431  ernannt  (Seeck, 
R«gesten  S.  24,  38).  Das  paßt  chronologisch  sehr  gut  zu  der  Erzäh- 
lung des  Suidas.  Noch  andere  Gründe  der  Feindschaft  zwischen  Pul- 
cheria  und  Nestorius  hei  Nau  S.  363.  Vgl.  Leo  epist.  79,  1  =  Migne 
L.  54  S.  910. 

202,  17.    Loofs,  Nestoriana  S.  165.  170  =  Mansi  IV  S.  1021.  1023. 

203,  4.  In  seinem  Brief  an  Pulcheria  hat  Cyrillus  die  Stellen 
der  Alten,  in  denen  Maria  als  -&eozöxos  bezeichnet  wird,  gesammelt. 
Mansi  IV  S.  689  ff.  1184  ff.    Socrat.  VII  32,  14. 

19.     H.  Usener,  Das  Weihnachtsfest,    Bonn  1889. 
31.     W.  Haller,  lovinianus.    Leipzig  1897  S.  151. 

204,  1.    Nau,  Nestorius  S.  91.    Gennad,  vir.  ill.  54. 

12.  Socrat.  VII  32,  1—4.  Mansi  IV  S.  1345  a.  Cyrill.  epist.  10  p« 
o4a.    Theophan.  5923. 

26.  Nau  S.  91.  Loofs,  Nestoriana  S.  185.  312.  Theodor,  haer. 
fah.  IV  12  =  Migne  G.  83  S.  436. 

206,  1.  Loofs  S.  249  ff.  Mansi  IV  S.  1128 :  *ti  hqotsqov  xov  ev- 
Aaßsoxdzov  Neotoqi'ov  ysiQozovrjßEvzog  ejiioxötiov  zfj  dytn  Ao>vozav- 
ztvov?io?.tzü)i'  ixxlrjoia  xai  xivoiv  ov  .-toAAdJj'  Siaögafiovocöt'  tj/.ieocöv, 
7iaQEvsy&}]oav  utzö  zfjg  KwvoxavxivovTröksojg  .-ragd  rtvcov  i^rjyrjostg  avzov 
ixTagdiTovocu  xovg  dvo.yiviooxovxag. 

12.     Socrat,  VII  26,  1.  29,  1. 

18.  Mansi  IV  S.  577  ;  JiaQ&Evtxri  7tavi)yvoig  orj/Asgov  xt/v  yXutx- 
zav,  dösX<poi,  ngog  ßvqnjfuar  xu).ei  xai  t)  .taQoüoa  ioyzi/  zoTg  ovveP.dovoii- 
dxpelsias  yivEzm  .-rgo^yog.  Theophan.  5923.  Es  handelte  sich  also 
um  die  Predigt  bei  einem  Marienfeste.  Im  fünften  Jahrhundert  aber 
feierte  man  von  Maria,  wie  von  allen  anderen  Heiligen,  nur  den  Tag, 
an  dem  sie  verstorben  sein  sollte,  d.  h.  den  15.  August.  K.  A.  H. 
Kellner,  Heortologie^  S.  177. 

22.  Mansi  a.  O. :  'O/uiAla  IJo6x?.ov  exioxöxov  Ki\ixov  le/dslaa 
xaüe£ofi£vov  Neotoqi'ov   sv    zfj    itEydhj   ixxXt/oiq   KoryazavrtvovjtöXscoe. 

26.     Mansi  IV  S.  585b. 

207,  14.    Loofs,  Nestoriana  S.  166. 

21.    Loofs  S.  165:  fruternas  nöbis  invicem  debemus  conlocutiones  etc. 

29.  Loofs  S.  170:  Nestorius  an  Caelestinus:  saepe  scripsi  beati- 
tudini  tuae  propter  lalianum,  Orontium  et  ceteros,  qui  sibi  usurpani 
episcopaleni  dignitatem  —  at  huevsque  scripta  de  his  a  Uta  veneratione 
Hon  suseepimus. 

33.   Caelest.  epist.  13,  2  =  Mansi  IV  S.  1027  =  Migne  L.  50  S.  471. 

208,  1.    Gennad.  vir.  ill.  62.    Cassian.  de  incarn.  dorn,  praef.    Da 


438  VII.  Dio  Auflösung  de»  Reiches. 

Cassian  des  Concils  von  Ephesus  gar  nicht  erwähnt,  hat  man  mit 
Recht  geschlossen,  daß  er  seine  sieben  Bücher  gegen  Nestorius  zum 
Abschluß  gebracht  hatte,  ehe  er  von  der  Versammlung  Kunde  erhielt, 
also  spätestens  Anfang  431.  Andererseits  können  ihm  die  Predigten 
des  Nestorius,  die  er  angreifen  sollte,  kaum  vor  Ende  428  zu  Gesicht 
gekommen  sein.  Er  muß  sich  also  mit  der  Abfassung  jener  Schrift. 
sehr  beeilt  haben. 

17.  Euagr.  h.  e.  1  0  von  Eusebius,  Bischof  von  Dorylaeurn: 
og  xai  QrjTCOQ  exi  zvy%ära>v  TiQÜiiog  irjv  Neotogiov  ßÄaacp7]ji>tav  diy).eyg~ei'. 
Nau,  Nestorius  S.  326 :  Eusebe,  gut  combattait  contre  moi.  Vgl.  S.  296. 
364,  10.  Theophan.  5923.  Mansi  VI  S.  673  c.  Epist.  imper.  99,  4. 
Die  letztgenannte  Quelle  nennt  den  Eusebius  agens  in  rebus;  doch  der 
Vergleich  mit  dem  qt]tojq  des  Euagrius  läßt  vermuten,  daß  dies  nur 
falsche  Übersetzung  irgend  eines  griechischen  Ausdrucks  ist,  der  den 
Sachwalter  bezeichnete. 

20.  Nau,  Nestorius  S.  296:  Eusebr  cV  Mexandrie,  qtti  etait  evequr 
de  DonjUe. 

23.     Mansi  IV  S.  1008  e. 

31.  Cassian.  de  incarn.  Uhrist.  VI  3  knüpft  ebenso  an  das  antio- 
chenische  Symbol  an,  wie  das  Pamphlet  des  Eusebius  (Mansi  IV 
S.  1009d),  scheint  also  aus  diesem  geschöpft  zu  haben. 

209,  6.  Nau  S.  241:  tovs  les  moines  s'aecordaient  m  um  mente 
sentiment  contre  moi.    Vgl.  S.  89.  255.  Cyrill.  epist.  11,  3. 

13.     Mansi  IV  S.  588  ff. 

210,  1.  Cyrill.  epist.  11,  4  =  Migne  G.  77  S.  8i :  etxä  uvee 
ani)yayov  ev  rfj  Kcoiorarxirov^6).ei  ra  loa,  Hai  oxpilijvzai  uev  ava- 
yvövrsg  7XCLVV  noXXa,  woze  xai  yeygdcfaoir  si'XOQiOTOvvzes  TrXeloxoi  z&v 
ev  xiUt.     Vgl.  epist.  2,  1  =  Migne  G.  77  S.  40.  Nau  S.  95.  96. 

3.  Cyrill.  epist.  2  an  Nestorius:  ävöges  aidtoipoi  xai  niöxea>g 
ä^toi  TTagayeydraaiy  ev  'Ale^avögeifi'  eiza  fiezedocar  ojGarel  xai  zfjg 
vrjg  üeooeßei'a;  dyaraxzovaijs  oqiödga  xai  narza  xdloov  xtvovorjs  ek 
zo  Xvnelr  sfis. 

5.  Cyrill.  epist.  10  —  Migne  G.  77  8.  68:  /o)  .-zgoodoxdxto  de  6 
deilatoc,  ort  ei  xai  akeiovg  xai  digtöloyoi  elev  ol  dia  xrjg  avrov  otcov- 
ofjg  xazrjyogeiv  tj/uojV  fteM.ovzeg,   Öixaözijg  i'oexai   tmv  xatf    t/fäg. 

11.     Cyrill.  epist.  2  =  Migne  G.  77  S.  41. 

28.     Loofs,  Nestoriana  S.  168  =  Mansi  IV  S.  885. 

211,  8.  Cyrill.  epist,  8.  11,  3.  8  =  Migne  G.  77  S.  60.  81.  85 
=  Mansi  IV  S.  1013b.  1016e. 

15.     Mansi  IV  8.  1104.  Cyrill.  epist.  13  =  Migne  G.  77  S.  93. 


12.  Neue  Ketzereien.  439 

30.  Mansi  IV  S.  549  c  =  Migne  G.  77  S.  88.  89.  Vgl.  Mansi  IV 
S.  1256d.  Caelest.  epist.  13,  7  =  Migne  L.  50  S.  479. 

34.  Mansi  IV  S.  1004 a :  aixdg  eiqijxe  xyv  ayiav  am-oSov  fitj 
uApvrjadat  xfjg  Xs^scog,   xftg  üeoxöxov  qrjal. 

•212,  11.     Mansi  IV  S.  1101  ff. 

14.  Mansi  IV  S.  1008  b:  xo  8s  ys  oxeödgiov  xrtg  dsijosojg  xo  nag' 
vfiCtv  axooTaXhv  wg  öyellov  sxido&ijvai  fihv  ßaatlsT,  ovx  avev  Sh  yvcö- 
(xr\g  f/fiüv,  Xaßcbr  dviyra>v  etieiötj  dk  hoXXtjv  ei%e  xaxaÖgo/iiijv  xaxd 
tov  exeToe  fj  ädrlrpov  r;  n&g  av  sXnoi(M,  xiojg  inioyov.  Nau,  Nestorius 
S.  93. 

22.  Mansi  IV  S.  1008  d:  ijöi]  yag  Hat  yev/jaavxcu  nag'  yumv 
•/oäfiftaxa,  a  Sei  xal  ngög  ovg  Sei. 

28.  Mansi  IV  S.  1004:  'Avaoxdotog  6  TigEoßvxsgog  ovvxvycor  bpifr 
xQoaejioteixo  CrjxeTv  xal  qpiXlav  xal  etgrjvtjv  xal  sXeysv,  on  wg  syQays 
roTg  ftord^ovatv,  ovxco  tpgovovftsv. 

213,  2.  Mansi  VI  S.  660.  VII  S.  686.  IV  S.  888  =  Migne  G.  77 
S.  44, 

4.  Loofs,  Nestoriana  S.  173  =  Mansi  IV  8.  892  =  Migne  G.  77 
S.  49. 

7.     Loofs  S.  181  =  Mansi  V  S.  725. 

17.     Mansi  IV  S.  1012  =  Migne  G.  77  S.  80. 

34.  Cyrill.  epist.  13  =  Migne  G.  77  S.  96b;  vgl.  L.  50  8.  457. 
Nau,  Nestorius  S.  250. 

214,  8.  Caelest.  epist  11  —  14  =  Migne  L.  50  S.  459ff  =  Mansi 
IV  S.  101 7  ff. 

24.     Migne  G.  76  S.  1133  =  Mansi  IV  S.  617. 

215,  7.     Mansi  IV  S.  1109;  vgl.  zu  S.  83,  14. 

11.  Mansi  a.  O.:  SouJjg  /lcevxoi  /mag  xal  xije  avxrjg  xQO&Etysa>g 
rä  xs  rcöf  EXxlr]atCrr  xd  re  xon>  ßaotXetcov  %03qI£bw  ßovXsadai,  d>g  ovx 
ovorjg  d(pOQfj.ijg  ixegag  evdoxifiTJascog. 

19.  Euagr.  h.  e.  I  7:  airfjaai  ttjv  sv  'E<psoq)  avvodov  aXtoftifvcu . 

20.  In  seinem  Schreiben  an  Cyiillus  verlangt  der  Kaiser  mit 
solcher  Schärfe,  daß  jener  sich  dem  Concil  stellen  solle,  daß  man 
deutlich  sieht,  man  setzte  bei  ibm  Abneigung  gegen  dasselbe  voraus. 
Mansi  IV  S.  1112.  Vgl.  Nau,  Nestorius  S.  253:  U  demcmdait  qu'ü 
n'y  eilt  pas  de  concile. 

20.  Cyrill.  epist.  17  =  Migne  G.  77  S.  105  =  Mansi  IV  S.  1068. 
Nau,  Nestorius  S.  250. 

216,  9.     Mansi  V  S.  512  Anraerk.  s. 

10.     Loofs.  Nestoriana  S.  211  =  Mansi  IV  8.  1099. 


440  VII.  Die  Auflösung  dos  Reiches. 

217,  1.  Mansi  IV  S.  1112.  1229c.  V  S.  531.  Socrat.  VII  34,  1. 
Nau  S.  100. 

5.  Mansi  IV  S.  1396c:  itjv  yag  'Effealcov  aqxoglaaftev  rröhr  tote 
ze  ix  yfjg  xai  ftaÄdoct)?  evtiqooitov. 

13.  Mansi  IV  S.  1120. 

218,  3.  Mansi  IV  1329b.  1308b.  c.  1316c.  1320a.  1325d.  1333c. 
1336e.  1461b. 

30.     Mansi  IV  S.  1064  ff.  1232  b. 

219,  9.  Socrat.  VII  34,  2.  Cyrill.  epist.  21  =  Migne  77  S.  129  d 
=  Mansi  IV  S.  1117  b.  Euagr.  h.  e.  I  3. 

11.  Mansi  IV  S.  1233 d.  1265b.  1272b.  1276a.  1280b.  1384b. 
1388  b. 

14.  Nau,  Nestorius  S.  119:  Les  seditieux  ont  rempli  la  viUe 
d'hommes  oisifs  et  de  paysans,  reunis  par  Memnon,  eveque  d:  Ephese; 
ü  etait  ä  leur  Ute  et  ü  les  faisait  courir  en  armes  par  la  utile  en  soiic 
qtie  duicun  de  nous  dut  fair  et  se  cacker,  user  de  prudence  et  echapper 
avec  peüie  ä  une  gründe  crainte.  Vgl.  S.  236.  Mansi  IV  S.  1233 e. 
1236  a.  1265  b.  1272  b.  1273  e.  1276  e.  1277  b.  1388  b.  1401  d. 

15.  Das  Quartier  des  Nestorius  von  Soldaten  bewacht:  Nan 
S.  119.  120.  Mansi  IV  S.  1133b.  1136c.  1172b.  1229e.  1237c.  1309d.e. 
1312a.  c.  e.  1313a.  1328 d.  1332c. 

17.     Mansi  IV  S.  1277a.  1381  d. 

21.  Mansi  IV  S.  1181c.  1229b.  1232a.  1240a.  1304d.  1333a. 
Socrat.  Vn  34,  5.  Nau  S.  121. 

220,  18.     Mansi  IV  S.  1272  e.  1121b. 

22.  Socrat.  VII  34,  3. 

25.  Mansi  IV  S.  1277a:  xai  6  fiev  Tievirjy.ovTa  Alyvnxiovs  i^n- 
oxöxovs,  6  de  'Aocavovg  nlslovg  rj  TQiänovxa  awa.ya.ywv.   1381  d. 

29.  Die  Ziffer  16,  die  ich  C.  J.  von  Hefele,  Conciliengeschicht«  II'2 
S.  191  Anm.  1  entnommen  hatte,  ist  zu  berichtigen.  In  der  Urkunde, 
auf  die  er  sich  beruft  (Mansi  IV  S.  1236  =  V  S.  769),  sind  die  16 
erhaltenen  Unterschriften  nur  die  der  Metropoliten.  Die  geringeren 
Bischöfe  sind  durch  die  Schlußformel:  et  omnes  alii,  qui  erant  pariter, 
subscripserunt  simüiter  abgetan.  Im  ganzen  waren  es  schon  vor  der 
Ankunft  der  Orientalen  68  Bischöfe  (Mansi  V  S.  766.  Nau,  Nestorius 
S.  98).  Doch  sind  später  die  meisten  von  Nestorius  abgefallen,  so 
daß  er  zum  Schluß,  auch  nach  dem  Zutritt  der  Orientalen,  nur  noch 
43  Anhänger  übrigbehielt  (Mansi  IV  S.  1269).  Immerhin  bedeuteten 
auch  jene  68  den  210  der  Cyrillianer  gegenüber  nur  eine  kleine 
Minorität. 


13.  Das  Concil  von  Ephesus.  441 

32.  Mansi  IV  S.  1329b;  vgl.  1241d.  1305a.  1308c.  1329d;  13361). 
Nau  S.  114.  Mommseu,  Cbron.  min.  II  S.  77,  430,  3. 

221,  3.  Mansi  IV  S.  1272  c:  xal  avxov  8s  KvqO.Xov  xov  'AXe- 
gav8gsa>g  ixioxEiXarxög  not  xä>  zfjg  'Avzto^iwv  ngo  8vo  TJ/tEgöJv  zov 
yEvo^evov  im'  avrwv  ovreögiov,  d>g  r\  ovvoSog  näoa  ava/.i£vei  uov  xljv 
Tiagovoiav.  1277e:  ygdyuvxsg  tffüv,  Ws  xijr  i'j/.(sxsgav  dvausvovai 
xagovoiav. 

8.  Mansi  IV  8.  1277  e:  fxa&ovxsg,  d>g  aito  xgiwv  /^ovcör  xvy%d- 
vohev.  1268  c:  xaixoi  jjpäv  htl  &  vgaig  ovxozv.  1232b.  1233b.  Nau, 
Nestorius  S.  98.  99.  104. 

9.  Mansi  IV  S.  1229  d:  ivszeiß.azo  ))füv  6  xvgiog  'IcDavvrjg  6 
sxioxoTiog  eLieTv  t;J  üsooeßeiq  vfiöjr,  ozi  sdv  ßgaSvvo},  Tzgdxzsxs  o 
jzodxxsxs.     1232  c.  1237  b.  1332  b. 

12.  Mansi  IV  S.  1229  c:  'Jondvvjjr  x£gis[iEivafi£v  rj/usgag  sxxai- 
8sxa,  xaixoi  Tzdoijg  xi~/g  ovvodov  ßoojotjg  xal  Xsyovo^g,  Sil  sxsivog  ov 
ßovXsxai  avvcÖQEVoar  8s8oixe  yag  fxij  äga  xa&aigsotv  vjio^Eivfl  6  xiftiw- 
zaxog  Neoxögiog,  h]<p&slg  ex  tijs  vx  avxov  IxxXtjoiag,  xal  Tocog  xo 
ngäyua  cdo/vvsxai.     1332  b. 

17.  Mansi  IV  S.  1124a.  1129d.  1228a.  c.  1229c.  d.  12::?a.  b. 
1241  d  und  sonst. 

21.  Mansi  V  S.  765.  770.  IV  S.  1260d.  1268c.  1272c.  1276a. 
1280a.  Nau,  Nestorius  S.  98—106. 

25.  Nau  S.  100:  Comme  d'un  accord  commun  ils  firent  du  bruit, 
üs  se  mirent  ä  crier,  ä  vocifirer  et  ä  injurier,  pour  faire  soriir  les 
eveques  qui  avaient  vte  cuvoye's  pres  d'eux  et  pour  les  ehasser,  au  point 
•jw  les  coups,  gti'ils  leitr  portaient  fu/rent  entendus  du  comte  Ca)idi- 
dianus.   Mansi  IV  S.  1261c.  e. 

31.     Nau  S.  100:  ä  cause  de  la  faim.    Vgl.  110:  la  disctte. 

33.  Mansi  IV  S.  1129d.  1237a.  1257c.  1301e.  1332a.  1448a. 
Nau  S.  97.  98.  100.  110. 

222,  1.  Mansi  IV  S.  1437  c:  r/  8s  SXXtj  näoa  oövobog  dnsxa/xE 
xal  xd/.ivei  xal  oi  nXsiovg  dnsüavov '  Xoinbv  8k  xal  ol  Xoijxol  rä  iavtmv 
nmgdoxovoiv  oi'x  syovxeg  dvaXojfiaza. 

8.  Mansi  IV  S.  1132a.  1229d.  1237b.  1241b.  1289a.  1293e. 
1296  d.  1308  a.  1332c  und  sonst.    Socrat,  VII  34,  6. 

10.  Mansi  IV  S.  1212b.  1228a.  1232a.  1240c.  1241b.  d.  1244b. 
1245a.  1296a,  1304c.  1308b  und  sonst.  Socrat.  VII  34,7.  Nau  S. 
107.  235. 

14.  Mansi  IV  S.  1241  d.  e:  exe/aeive  8s  näg  6  Xabg  zrjg  nöXscog 
aiiö  ngiol  ioog  eonsgag  Tisgipsvun'  xo  xgi/ia  xijg  dyiag  ovvöSov.  <5g  8s 
rjxovoar,    Su    xadflgeßf)  6  dvoxtjvog,    Ttdvxig    cpojvfi  fiiä  rjg$~avxo  evqrj- 


442  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

fXEtv  ri]r  aytav  ocvobov  xal  bolg&£eiv  zov  deov,  ort  jrsnxaixev  6  xijg 
niOTtcog  sx9q6;.  szeX&ovxag  6s  fyiäg  ex  xfjg  ixxXrjötag  jtQOETCs/nyjay 
fierä  Xafuzddcov  k'cog  xov  xaxayatyiov  Xotnbv  yäg  tjv  soxiga'  xal  ysyovs 
no"ü.%i  dvfirjdia  xal  Xvyvayjia  ev  xfj  jioXet.    Vgl.  Nau  S.  286. 

23.  Mansi  IV  S.  1232e  -  V  768. 

24.  Mansi  IV  S.  1264  a. 

25.  Mansi  IV  S.  1333b:  üua  te  yag  siofjiftev  sig  tqv  'Ifyeoia»' 
ji6/.iv,  Ttgiv  i'.xojiXvvaofiai  xrtv  ex  xf/g  odoutoglac  xöviv,  nqlv  anobv- 
oao&ai  xo  tfidnov  xxX.    Vgl.   1260  d.   1308d. 

30.     Mansi  IV  S.  1440  a;  vgl.  1264  c. 

223.  4.  Mansi  IV  S.  1440b  von  Johannes  von  Antiochia:  cvvexo>- 
gr,a£  rov  f.i£ya/.o7TQr7TEOTaror  EiQr^vaTov  xal  rov;  avv  avxq>  snioxonovg 
te  xal  xXtjQixovg  ä<poQi]xovg  hn&elvai  zxfajyäg  toic  tffiEXSQOtg  avXXei- 
xovgyotg  xal  roig  xXijpixotg,  wg  xal  xivövvoig  avxovg  nQooo(j.iXfjoai. 
rovrcov  tolwv  ysyEVfjfiEViav,  xagayerojaevoi  slg  xqv  aylav  ovrodov  ot 
anooxolsrxeg  -ösooEßsoxaToi  ETxloxonoi  xal  xag  nXrjyag  hnÖsi^arxeg  xxX. 

7.  Mansi  IV  S.  1308d:  xax'  avxrjv  xtjv  a>pav.  xad'  Tjv  slorjX&ev 
elg  t/;v  'E(fEOia>v  xxX.    1333b. 

8.  Socrat.  VII  34,  12.  Mansi  IV  S.  1260  d. 

9.  Die  Gegenpartei  redet  immer  nur  von  30  Bischöfen  (Mansi 
IV  S.  1308c.  1825d.  1329b.  1333c.  1336o.  Nau  S.  114  und  sonst), 
zählt  aber  selbst  in  ihrem  Verdaramungsurteil  35  mit  Namen  auf  (Mansi 
IV  S.  1324c).  Die  Erklärung  des  Gegenconcils  zeigt  43  Unter- 
schriften (Mansi  IV  S.  1269);  doch  da  man  bei  derartigen  Listen 
immer  mit  Lücken  rechnen  muß,  habe  ich  den  unbestimmten  Aus- 
druck „nah  an  fünfzig"'  gewählt. 

18.  Socrat.  VII  34,  10:  yvovg  6  Nsoxoqiog  xt)v  xoiva>viav  elg 
qnXovEixiav  apoßäaav ,  ex  fiexaiieXslag  öbotoxov  rt/v  Mapt'av  sxdXfi 
Xiyojv   „AEyso&co,"   arjol,   ,.xal    deoxöxog    i)    Maota   xal   navodo&ai   ta 

kvjtJJQO,". 

22.  Daß  die  Frage  der  deoxöxog  im  Gegenconcil  erörtert  worden 
sei,  aber  zu  keiner  Einigung  geführt  habe,  behauptete  Cyrill  wohl 
kaum  mit  Unrecht  (Mansi  IV  S.  1437  b).  Um  so  bezeichnender  ist  es, 
daß  Nestorius  und  Johannes  sie  in  ihren  Schriften  jetzt  ganz  tot- 
schweigen. 

26.  Mansi  IV  S.  1377b.  1880 d.  1385e.  1265c.  d.  e.  1268c.  e. 
1272d.  1277a.  c.  1280c.   1372d  und  sonst. 

27.  Mansi  IV  S.  1373d:  dvxißoXovuEv  vpür  xrp>  evoeßeiav  xsXtvoat 
jtävtag  xfj  xaru  Nlxaiav  vjioypäyai  xioxei  —  xal  firjdev  avxfj  fsw 
ixEioayayeTr.  V  782b.  IV  1265e.  1268d.  1278b.  1276b.  1277c.  1280c. 
1876  b.  1406  c  und  sonst. 


18.  Das  Concil  von  Ephesus.  448 

225,  18.     Mausi  IV  S.  1161e. 

31.     Mansi  IY  S.  1277a.  13730.  1381  d. 

226.  1.  Mansi  IV  1233  e:  ÖEÖ^isda  ovv  xrjg  v/tsisgag  evoeßelag  — 
xe/.evoai  tffiäg  dvsjztjgeäozovg  qpvXax&fjvai  xal  swofioj;  zd  ovviSgtov 
ysviadai.  fjujdsvog  z&v  xXygixüv  rj  xäh>  uora^ovztov,  utjze  rS>v  rjuEzigoir 
utjxs  xmv  Aiyvnxliov,  htsiaiövxog  xd>  awedgioj  f^t'jxs  zivdg  xöjv  axXfjxcog 
iltjXv&oxcov  atiOHOJKOV  wti  xagaxfj  xrjg  dylag  ovvödov.  ovo  Ös  ovv  xqi 
uTfXQonoliri]  aap  sxdozijg  htOQxlag  zovg  ixxgixovg  xal  övvai.ierovg  xd 
roiauxa  ridsvai  £r}xf)[iaxa  slg  xo  ovveboiov  ovveioeX&eiv.   1373  c.  1381c. 

15.  Mansi  IV  S.  1373  d.  1380  d.  1265  a.  c  d.  e.  1268  b.  cd.  e. 
1269  e.  1272  c.  1273  a.  c  1276  b.  o.  1277  d.e.  1280  c  und  sonst. 

17.  Mansi  IV  S.  1373  d. 

23.  Nau,  Nestorius  S.  237.  Mansi  IV  S.  1265  e.  1268  c.  1272  d. 
1273b.  1276b.  1277  c  1280b.  1308c  1333  c  1372  d.  und  sonst. 

31.  Mansi  IV  S.  1308  d.  1328  a.  1461b. 

227,4.     Mansi  IV  S.  1316  e.  1317b.  c  1320  c  1328  c  1336  b. 

18.  Mansi  IV  S.  1232  c  1378  c 

21.  ,20.  Juni-  ist  Druckfehler  für  „29.  Juni".  Mansi  IV  S.  1377. 
228,1.  Mansi  IV  S.  1384  a.  1385  b.  1389  c  Nau,  Nestorius  S.  237. 
13.     Mausi  IV  S.  1373b.  1384 e.  1388 e.  . 

16.  Mansi  IV  S.  1120  c  Irenaeus  batte  vorher  eine  Botschaft 
des  Johannes  von  Antiochia  an  Nestorius  überbracht  (Mansi  IV  S.  1061  a). 
Danach  ist  zu  vermuten,  daß  er  um  429  sich  in  Antiochia  aufgehalten 
hatte,  also  vielleicht  Comes  Orientis  gewesen  war. 

20.  Mansi  IV  1425b:  xov  f.iEyaXo.-zgEn£ozdzov  xöui/xog  Eigqvuiov 
—  xov  näaav  fiiaza.Qdg~a.rTog  xr/v  dyia%'  orvoöov  xal  (pößov  emxgsudoavzog 
xoTg  dytcozdxotg  emoxonoiq  bid  fiogüßor  xtrcov  xal  xt\g  e%üj  emogofirjg, 
<ag  xal  zovg  nXsiovag  tju&v  tieqI  avxov  xtvdweveiv  zov  C,f\v. 

23.     Mansi  IV  S.  1372  c  1392. 

30.     Man8i  IV  S.  1377  c  1232  c  1261c    Nau,  Nestorius  8.  106. 

32.  Mansi  IV  S.  1428  a:  ndvxeg  ot  rd  ixsivov  ojzovödtovxEg,  ndvxa 
t&  sxx'/.rjoiaoxixd  Xaßovxsg  rrag'  avxov,  ovvsoxeväfcovto  xr/v  dXtjdeiav 
Xeyo/xev  5fj,  qogovgovrzsg  xd  nXtilo.,  zag  6bov; ,  xal  uij  ovyxoigovvxeg 
urjxs  eX&eiv  ev  Ko>voxartirovn6Xei  xivd  and  zTtg  dylag  ovvodov,  utjze  d?zsX- 
ÖeTv  ixsi.  dXXd  (tövov  xd  xov  sx&gov  xov  Xgiozov  xal  drcTJyorzo  xai 
dneqjegorio.  1440  b:  anXovg  uev  r)  &dXaooa,  äßazog  öts  //  yij  xoig 
acxödst'  daHXOfievoig  ^»a  zovg  xatg  otioTg  £<ft:5g£V07'zag.    1429  C   l/i44e. 

229,  5.     Mansi  IV  S.  1428  ff.  1257  e.    Nau,  Nestorius  S.  239  ff. 

230,  6.     Mansi  IV  S.  1392  a. 

9.    Nau,  Nestr.rius  S.  368.    Vgl.  Mansi  V  S.  988  d.  989  c. 


444  VII.  Die  Auflösung  des  Keiches. 

17.  Mansi  V  S.  989  c:  chrici  enim,  qui  hie  sunt,  contristantur, 
quod  ecclesia  Alexandrina  nudata  sit  huius  causa  turbelae  et  delxt  praeter 
iUa,  quae  hinc  transmissa  sunt,  Ammonio  comiti  auri  libras  mitte  quin- 
gentas.  et  nunc  ei  denuo  scriptum  est,  utpraestet.  Vgl.  Loofs,  Nestoriana 
S.  299:  quid  me  latenter  sagittis  aureis  iacularis?  quid  in  me  sagittas 
aureus  absconditus  mittis?  308:  noli  me  sagittis  aureis  culnerare! 
Mansi  V  S.  819c:  multa  peetmia,  quam  dedit  Cyrillus,  pro  peccatls 
nostris  obntit  veritatem.  Nau  S.  305.  114.  240.    Mansi  IV  S.  1407  d. 

231,  3.     Loofs,  Nestoriana  S.  191. 

4.  Nau  S.  369:  Scfwhstico  cubiculario  seeundum  simüiiudinem 
eunetorum,  quae  Chrysoreti  direeta  sunt,  et  auri  libras  centum.  Mansi 
V  S.  819  c:  postquam  mortuus  est  Scholasticus  eunuchus,  piissimus  im- 
perafor  res  eins  inquirens  et  aurum,  quod  relüjuerat  infmitum,  invenit 
hypomnestkum  continens,  quia  mulias  auri  libras  aeeeperit  a  Cyritto 
(et  vero  aurum  tradebatur  a  Paulo  quodam,  ßio  fratris  Cyrilli  Alexandrini, 
qui  Ulk  comes  erat  consistorianorum)  praeter  alia  innumeva,  quae  in 
oariis  speciebus  sunt  diversis  oblata  personis. 

5.  Mansi  IV  S.  1392  c  von  den  ägyptischen  Bischöfen,  die  das 
Concil  von  Ephesus  nach  Constantinopel  geschickt  hatte:  xöv  pivxoi 
/ueyaXoJiQejieozuzov  xal  (ftX6%Qioxov  xovßtxovXdgiov  2%oXdoxixov  snsieav 
öftoloyovfievcog,  co;  ovSe  dxovoai  6X(og  tfvsG%szo  ev  'E<peaco  xfjg  dsoröxov 
tpa>vi}S. 

6.  Mansi  IV  1393  d. 

8.  Mansi  IV  S.  1392  d:  dXÄ'  eyd»  /uev  r.-rfp  xovxoiv  iuxoov  beiv 
xal  diso.ido&tjv  xwv  Xoycov. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  78  unter  dem  Jahre  431 :  Flaccüb. 
Theodosii  Augusti  filia  extremtim  spiräum  fudit.  Nau,  Nestorius  S.  331 : 
La  moH  a  enleve  la  fille  de  celui  qui  re-gtucil  älors.  Das  Datum  ist 
leider  nicht  bekannt;  doch  wenn  Cyrillus  einen  Arzt  nach  Constan- 
tinopel schickte,  so  liegt  es  nahe,  das  mit  der  todlichen  Erkrankung 
der  Kaisertochter  in  Zusammenhang  zu  bringen. 

16.  Mansi  IV  S.  1393  b:  iX&övxog  8s  'leodvvov,  xov  Iutqov  xal 
ovyxsXXov  KvqiXXov,  xal  sXftövxog,  o>?  Tote,  hegovg  woxeq  yeyevnusvovg 
QQCOJ.UV  x&v  dg^övreav  xovg  xXetovg. 

23.  Mansi  IV  S.  1272  e:  6  Xifiog  xaxä  xi]v  'Avzi6%stav  yevöp-tvog 
xal  at  *a#'  exdoit]v  tj/nsgav  xagayal  xov  örjfiov. 

24.  Mommsen,  Chron.  min. "II  S.  78:  hoc  tempore  dum  adhorrea 
publica  Theodosius  processum  celebrat  tritici  in  plebem  ingruente  penurw, 
imperator  ab  esuriente  populo  lapidibus  impetitur. 

232,  9.  Mansi  VII  S.  1393  c:  o!  piv  ydg  avxwv  irrt  roü  jiagörrog, 
(paolr,   ibg  XQV  T«  *'s  exaregov  /nigovg  TTgayßsvxa  xgarsTr  xal   xäg  xa- 


13.  Das  Concil  von  Ephesus.  445 

&aiQ£aetg  ou   iwv    Ovo   iiövcov,    cos  sdo^ev,    akXä   rcöv  rgicöv  y.vQOi&rjvai 

XQOVtoJtCOV. 

16.     Mansi  IV  S.  1392. 

20.    Nau,  Nestorius  S.  249:  qui  sembiaient  mes  amis. 

25.  Loofs,  Nestoriana  S.  191  =  Mansi  V  S.  777'.  Nau,  Nestorius 
S.  249.    Euagr.  h.  e.  I  7. 

283,  1.  Mansi  IV  S.  1393  c:  slai  6e  xives,  o?  xai  ndvxa  tcoiovoi 
xal  7iavrc8a7Cf)v  OJiovbrjv  ovveiocpegovotr,  icp'  coxe  ETttXQani'ivat  nagd 
xov  svasßsaxdxov  ßaoiX.eto;  (isxd  cpavegcov  xvtccov  xi]v  'Ecpeakov  y.axa- 
Xaßetv,  nai  w;  eär  avvlöcooiv  fj  xai  dvrvficüot,  cpnoiv,  anav  diaftelvai 
xo  7iQäy[ia.  ojteq  ol  dycvxcovTe;  vuäg  slg  egyov  djTEi'Xorxai  TigoeX&eTv, 
dxgißcog  eldoxeg  xcov  Ö7xov8a£övzcor  r.rjv  Ttgöfteaiv  y.al  oder  .Tpoc  xavxnv 
cbdnyi)d)]oav  xfjv  ßovXrjv. 

13.  Nau  S.  248:  Enfin  il  me  commanda  de  demeurer  dans  ma 
oüle,  oh  ccia  me  plairait,  non  par  une  permission,  mais  sur  ma  demande. 
Vgl.  S.  251.    Mansi  IV  S.  1406  d. 

15.     Socrat.  VII  85,  2.  3.  36,  1. 

20.  Nau,  Nestorius  S.  247:  11  plut  donc  ä  Vempereur  que  je 
restasse  dcpose  et  que  CyriUe  et  Memnon  le  restassent  de  Ja  mime  moniere. 
On  pensait  qu'ü  faisaü  cela  pour  nous  obliger  ä  venir  ä  Ventente,  et 
pour  que  nous  fussions  regus  et  que  nous  nous  recevions  les  uns  les  untres; 
et  qu'ü  prulongeait  ma  deposition  pour  nous  amener  tous  ä  une  meme 
volonte.     Mansi  IV  S.  1396  d.  1398  b. 

24.  Nau,  Nestorius  S.  247:  Lorsque  le  comte  Jean,  qui  itait 
chargi  du  tresor  public,  fut  envoye  ä  Ephese,  on  pensait  qu'ü  etait  venu, 
pour  que  Cyrüle  et  moi  pussions  parier  l'un  avec  l'autre.  Mansi 
IV  S.  1397  a.  V  S.  784  c. 

32.     Nau  S.  248.    Mansi  IV  S.  1397  c.  1398  c. 

234,  1.  Mansi  IV  S.  1397  c  =  V  S.  780  b:  mox  itaque  multa  per- 
turbatio atque  confusio  nata  est,  dicentibus  iis,  qui  convenerant  cum 
Cyrülo,  se  nutto  modo  posse  vel  ipsum  aspectum  Nestorii  smtinere,  qw. 
ab  eis  fuerat  condemnatus. 

3.  Nau  S.  248:  Cyrüle  et  les  siens  lui  persuaderent,  que  je  ne 
vinsse  pas  devant  lui,  mais  que  j'entendisse  ce  qu'ecrivait  Vempereur,  de 
devant  le  rideiu. 

13.    Mansi  IV  S.  1398b.  d.  1368  d.  V  784c.    Nau  S.  249. 

21.  Nau,  Nestorius  S.  249:  Jean  me  donnala  faveur,  qu'ü  avait 
vendu  ä  Cyrüle,  comme  ce  fuit  mis  en  evidence  apres  sa  mort  par  la 
confession  a  mon  sujet  qui  fuit  trow-ee  dans  sei  ecrits.  Vgl.  S.  247. 
248.  305. 


446  Vll.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

22.  Nau  S.  249:  Toul  cela  put  arriver  ainsi  ä  cause  de  cette  ccHere 
feinte  et  tvompeuse,  que  (Jean  aff'ectait)  contre  lui,  qui  tiait  de  la  meme 
sorte  que  son  amitie  pour  moi.  En  consequince  ce,  qui  semblait  de 
l'amitie  envers  moi,  m'&aü  tuvjours  un  dommage :  ear  c'cki't  pour  venire 
et  non  pour  moi:  son  inimitie  envers  celui-lä  retomba  en  realite  sur  moi. 
Nau  hatte  hier  fälschlich  statt  des  Johannes,  von  dem  offenbar  die 
Rede  ist,  den  Kaiser  in  der  Lücke  ergänzt. 

24.  Mansi  IV  S.  1398  c :  at  memoratus  Memnon  cum  praedictU. 
fidem  dedii  eis,  se  suo  pericido  cum  omni  seeuritate-  ecclesiasticas  peeunias 
servare. 

30.     Mansi  IV  S.  1404  c:  nöbte  et  Ulis  terüo  ac  quarto  convocatü. 

235,  3.     Mommsen,  Chron.  min.  11  S.  78;  vgl.  zu  S.  231,  15. 

8.  Socrat.  VII  47,  2 :  xai  xijr  yausxtjv  Evdoxiav  im  ret  IcQooö- 
Xvpa  ihs/luisv  xai  yh.Q  avxi]  xavxTjv  ev/Jjv  s.ius/.ioeiv  toiriyysXXexo,  sa> 
ttjv  ßvyaxsga  yaiu^ßeXoo.v  hcötprjxat. 

10.     Pauly-Wissowa  VI  S.  908,  43. 

13.  Theod.  lect.  I  1 :  oxi  fj  Evöoxi'i  tFj  IIovÄ%EQia  x>)r .  eipcöva 
Trjg  &£OlurjzOQog,  rjr  6  arcöoxoAo;  Aovxag  y.auioTÖurjorv,  l£  IsQoaol.vficov 
aTieaxEiXsv. 

22.  Mansi  IV  S.  1407  c:  de  amico  autem  sciat  tun  sanetitas,  quod. 
si  quando  eins  faceremus  meniionem  vel  apud  pientissimum  regem  vel 
apud  illustre  consistorium,  defectionis  notabamur;  tantae  sunt  corum, 
qui  intro  sunt,  erga  illum  inimidtiae.  et  Jtoe  est  molestissimum:  pien- 
tissimus  rex  prae  vmnibus  aliis  aversatur  nomen  manifeste  dicens:  „de 
hoc  mihi  nuUusloquatur!  speeimen  enim  semel  ipse >  dedit."  1420e.  1449d. 

23.  Socrat.  VII  40. 

27.     Seeck,  Regesten  S.  24,  32. 

32.     Mansi  IV  S.  1373  h. 

34.     Mansi  IV  S.  1404  c.  1460  c. 

236,2.  Nestorius  spricht  von  je  sieben  Bischöfen  (Nau  S.  251. 
254)  und  ebenso  Mansi  V  256  a.  658  d.  819  b.  Doch  zeigen  die  er- 
haltenen Verzeichnisse  der  Abgesandten,  daß  es  je  acht  waren.  Mansi 
IV  S.  1400  a.  1457  a.  1460  d.  Vgl.  1417  c.  Vielleicht  sollteu  nur  je 
sieben  an  den  Verhandlungen  teilnehmen  und  der  achte  als  Ersatz- 
mann eintreten,  wenn  einer  von  jenen  krank  oder  sonst  behindert  war. 

10.  Mansi  IV  S.  1406  d:  fama  aeeepimus,  quod  ante  octo  dies, 
priusquam  compareremus  (en  gloriam  pientissimi  regis)  dominus  Nestorius 
ab  Epheso  dimissus  sit,  ut  eat,  quo  liberet.  V  S.  792  c.  793.  Nau  S.  248 
Euagr.  h.  e.  I  7. 

18.     Mansi  V  S.  819  c;  s.  zu  S.  231,  4. 

21.     Nau  S.  249.  306.    Mansi  V  S.  819  c. 


18.  Das  Concil  von  Epheeus.  447 

24.  Mansi  V  S.  659  a:  ingressus  auiem  est  Gyrillus  episcopus 
Atexandriae  Athyr  tertia,  et  suscepit  eum  civitas  cum  rnulta  exceUenticw. 
gloria. 

237,  13.  Mansi  IV  S.  1406  d:  postquam  Chdlcedona  venimus  (nam 
Constantinopdim  neque  nos  neque  adversarii  nostri  intrare  permissi  sumus 
propter  seditiones  bonorum  monaeJiorum)  et  q.  s.  Vgl.  S.  1403c.  1405  d. 
1408  c.  1410  c.    Nau  S.  251.  254. 

16.     Mansi  IV  S.  1406  e. 

20.  Nau,  Nestorius  S.  252:  Uten  qu'ä  cet  enonce  l'empereur 
tremlkiü  et  ne  supporta  meme  pas  d'entendre  ces  blasphemes;  il  secona 
ses  pourpre  en  disant:  ...Je  n'ai  aucun  rapport  avec  ceux  qui  sont  ainsi." 
Mansi  IV  S.  1411b.  1413  d.  1417  d.  1419  d. 

22.     Mansi  IV  S.  1419a.  1420 a.b.  e. 

31.  Mansi  IV  S.  1413  d.  1420  c. 

32.  Mansi  IV  8. 1420  d:  nihil  tarnen  profecimus,  eo  quod  advervarb 
instarent  —  nee  cogerent  eos,  ut  ad  inquisitionem  et  cöUoquium  venireni; 
hoc  enim  via  effugiunt,  ne  capitula  examinentur  et  de  his  disputari 
prorsus  non  sinunt.  Theodoret  in  den  Göttinger  Abhandlungen  XV  1 
S.  103:  Ihre  öffentliche  Widerlegung  fürchtend,  haben  sie  den  Kampf 
gemieden.     Mansi  IV  1421  a.  1465  b.    V  S.  8o6d. 

238,  11.    Mansi  IV  S.  1404  e.  V  807  a.    Nau,  Nestorius  S.  252. 
13.     Socrat.  VII  35,  3.4:    t  itjuutjviaiov   81   diadnafxövzog  %oövov 

fteia  xrjv  NsazoQi'ov  xa&aiQsoiv ,  3iQO%eio(CeTai  tigo;  rrjv  smaxonrjY 
Maqifiiavos  övofia,  dvijo  doxqziy.og  ftev  röv  ßiov,  sv  zolg  xgeoßvzeQoig 
Sk  xai  aiizog  ezizaxzo.  ovzog  vjzöXnyJiv  evXaßslag  ndXai  ixsxzrjzo,  diozt 
olxtloig  ävaXcouaot  xazsoxsudxet  pvrjuaza,  wäre  iv  avzotg  zovg  evXaßelg 
rgXevzöivzag  xtjdeveo&at'  r)v  ds  xal  laicöcng  z<p  X6yq>  xal  axoayuovio- 
zsqov  tfjp  nooaiQovfisvog.  Mansi  V  S.  256  b.  257.  265  c. 
18.     Mansi  V  S.  265  d:  quem  etiam  longa  aetas  ornavü. 

21.  Mansi  V  S.  257  e. 

26  Caelest.  epist.  22  -25  =  Migne  L.  50  S.  5:37  ff.  =  Mansi 
V  S. 266  ff. 

31.  Mansi  IV  S.  1405  b:  supplicamus,  precamur,  obsecramtts,  ut 
edicat,  tte  ordinatio  antea  fiat,  dorne  orthodoxa  jides  formetur.  V  807  a. 
256  b.    Nau  S.  252. 

239,1.     Socrat.  VII  37,  19. 

10.  Mansi  V  S.  799  b:  reverti  Epheso  ad  propria  concessimutt 
universos  et  proprias  rursum  ecelesias  obtinere,  —  Cyrillum  vero  solum, 
qui  Alexandrinus  quondam  fuit  episopus,  et  Memnonem,  qui  fuit  epi- 
acopus  Eplminus,  neque  rdbis  connumeramus  et  ab  episcopatu  novimus 
esse  alienos,  sicut  olim  vestrae  a  nobii  scriptum  esi  sanetitati. 


448  VII.  Die  Auflösung  des  Keiches. 

15.  Mansi  IV  S.  1465  b:  tri  vov  KvoiXt.ov  sloek&eiv  er  'A).eg~ar- 
dgeia  xai  Me/ivova  peTvai  sv  'Ecpsoco.    1422  a. 

18.     Mansi  IV  8.  1404  d.  e.  1405  d.    Nau  S.  254.  255. 

24.  Mansi  IV  S.  1412  b :  omnis  populus  Constantinopolitanus  iugiter 
ad  nos  venit  orans,  nt  strenue  pro  fide  pugnemus.    Vgl.  1408 e. 

26.  Noch  in  dem  Dekret,  durch  das  die  Bischöfe  alle  nach 
Hause  geschickt  werden,  erklärt  der  Kaiser:  zoaovxov  yag  önXov/nsy 
zrj  vfiezegq  fisooeßsia,  6'rt  sojg  ure  £<x>/iiev,  xarayvöivai  x(ov  avarohxäv 
ov  dvräfie&a  •  ovdev  yag  ftii  qp&v  rjlEyyßnoav,  ovdsvos  avroT;  ov&Tfjoat 
&eXyaavros.    Mansi  IV  S.  1465  b. 

30.  Mansi  IV  S.  1421a:  non  raro  pientissimum  regem  et  magni- 
ftcentissimos  principes  obsecravimus,  ut  et  nos  ad  Orientein  dimitteremur 
et  vestra  pietas  ad  proprio,  remigraret.  1422  a:  jmt  multas  adhortationes. 
Am  25.  Dezember  431  langten  die  päpstlichen  Gesandten,  von  ihrer 
Sendung  nach  Ephesus  zurückkehrend,  in  Rom  an.  Caelest.  epist. 
22,  7.  23,  5  =  Migne  L.  50  S.  542.  546  =  Mansi  V  S.269b.  271  c 

240,  6.  Ausführliche  Darstellung  der  Verhandlungen  bei  C.  J. 
von  Hefele,  Conciliengeschichte  II2  S.  251  ff. 

7.  Mansi  V  S.  277—284.  Nau,  Nestorius  S.  256.  257. 258.  289.  290. 
20.     Mansi  IV  S.  1420 d:  nos  antem  propter  vestras  preces  usque 

ad  mortem  instare  parati  sumus,  neque  Cyrülum  suscvpere  neque  ca- 
pitiüa  ab  eo  exposita  neque  Ulis  communicare,  priusquam  explodantur. 
quae  mcde  fidei  adiecta  sunt.  Vgl.  1419  a:  parati  etiam  sumus  prius 
mori,  quam  suscipere  unum  ex  haeretieis  Gyrilli  Alexandrini  capitidis. 

241,  18.  Nau.  Nestorius  S.  244:  Je  Venvoyai  chercher  au  grand 
regret  de  taute  cette  ville  (Antiochia). 

242,  4.  Euagr.  h.  e.  I  7:  <f»joi  ö'ovv  avio;  6  Nsarögiog,  die  reTQasit, 
XQorov  avrö&i  (d.  h.  in  Antiochia)  diaiQiyag,  xarxoiag  Brv%e  Ttfirjg  xai 
navToicav  ysQ&v  djcsXavas.  Caelest.  epist.  22,  5:  sed  quis  illic  speref 
aliquem  passe  corrigere,  ubi  arcem  tenere  videat  perversitatis  auctorem, 
ubi  colatur  ab  Omnibus  cxidatusf    Vgl.  zu  Z.  12. 

8.  Caelest,  epist.  22,  5.  23,  4  =  Migne  L.  50  S.  540.  546. 

12.  Nau,  Nestorius  S.  XXI  Anm.  1:  11  rcvint  dansson  monastere 
et  ü  y  resta  ensuite  quatre  annees.  Comme  il  avait  ete  ehre  ä  Antioche. 
toutc  la  ville  connaissait  sa  science;  et  de  plus-,  etant  dann?  que  son 
monastere  etait  voisin  de  la  ville,  les  habitants  s'y  rendaient  continueßemeni 
et  goütaient  beaucoup  son  enseignement.  En  voyant  cela,  Jean  fut 
devore  par  la  jalou.sie  et  il  le  fit  savoir  ä  l'empereur  en  ces  termes: 
,,ll  n'y  a  pas  une  femme  pour  deux  hommes,  ce  qui  veut  dire,  il  n'y  a 
pas  une  ville  pour  deux  eveques.  Si  Nestorius  reste  iei,  ordonne  dont 
qu'ov.  m'envoie  autre  pari.'- 


14.  Dor  monophysitische  Streit.  449 

18.     Mansi  V  S.  285.  288  d.  292  d.    Nau  S.  256. 

21.  Euagr.  h.  e.  1  7:  ovbk  yao  iv&aSi  wv  xftg  oixeiag  ßÄaoq»j//iag 
r/Qe/urjoev  ojg  xai  loxxi'vtjv  xov  x^g  'Avziö%ov  tiqöeSqov  xavxa  fxrjrvaai, 
ätt<pvyiq  ts  xov  Neoxoqiov  xaxa8ixaooxrlvai.    Vgl.  zu  Z.  12. 

26.  Mansi  V  S.  413  ff.  =  Cod.  Theod.  XVI  5,  66.  Nau,  Nesto- 
rius  S.  327. 

34.     Mansi  V  S.  256c.     Über   die  Datierung   s.  Seeck,   Eegesten 

5.  152,  35. 

243,  4.  Nau  S.  XXI  Anm.  1:  Alors  Vcmpereur  commanda  ä  l'in- 
siigation  de  Pidcherie  sa  soear,  de  Venvoyer  cn  exil  dam  le  pays  d'Awasa 
(Oasia)  dam  le  pays  des  enfants  de  CJiam.  Socrat.  VII  34,  11.  Euagr. 
h.  e.  1  7.  Nau  S.  364.  Göttinger  Abhandl.  XV  1  S.  127.  Epist.  imper. 
99,  2.  Theodor,  haer.  fab.  IV  12  =  Migne  G.  83  S.  436.  Da  keine 
dieser  Quellen  des  Aufenthalts  in  Petra  erwähnt,  scheint  er  nur  sehr 
kurz  gewesen  zu  sein. 

14.  Loofs,  Protestantische  Realencyklopädie  XIII3  S.  749. 
244,7.     Mommsen,   Chron.   min.  II    S.  78.     Mansi  IV  S.  1272  e. 

Nau,  Nestorius  S.  100.  110. 

15.  Prise,  frg.  1  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  72. 
17.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  78,  433. 

20.     Prise,  a.  0. 

245,  20.  Socrat.  VII  47,  2.  Theophan.  5927.  Anthol.  Pal.  epigr. 
Christ  105.    Euagr.  h.  e.  I  20—22. 

31.  Euagr.  h.  e.  I  '20.  Chron.  Pasch.  444.  Hier  wird  zwar  nur  von 
einer  Eede  der  Kaiserin  in  Antiochia  berichtet,  doch  ist*  kaum  zu 
bezweifeln,  dafl  sie  auch  andere  Städte  ebenso  geehrt  hat. 

246,  1.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  80,  439,  2:  Eudocia  uxor 
Theodosii  prineipis  ab  Hierosölymis  urbem  regiam  renieavit,  beatissimi 
Stephani  primi  marfyris  religuias,  guae  in  basäiea  saneti  Laurentii 
positae  venerantur,  secum  deferem. 

9.  Suid.  s.  v.  Kvgog:  üavonoMxrjg,  inonoiög.  yiyovsv  im  dsodo- 
oiov  xov  viov  ßaoiliojg,  v<p'  oh  xai  fxaQ%og  ttqcuzcoqicov  xai  sjtaQxog 
nöXewg  nQOeß?.rj&r)  ■  xai  yiyovev  cuto  vnäxwv  xai  Jtaxgixiog.  Evöoxia 
yag  rj  Osoöooi'ov  ya/usxrj,  ßaödig  ovoa,  v.^sgrjyäoOt]  xov  Kvqov,  cpiko- 
exTjg  ovoa.  Vgl.  Chron.  Pasch.  459.  Theophan.  5937.  Euagr.  h.  e. 
I  19.    Suid.  s.  v.   &eoö6oiog. 

11.  Als  Stadtpraefect  ist  Cyrus  seit  dem  23.  März  439  nach- 
weisbar  (Cod.   Iust.  I    2,  9.  XI  18,  1),   als   Reichspraefect   seit   dem 

6.  Dezember  desselben  Jahres.    Nov.  Theod.  18. 

15.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  80,  440,  1:    Paulinus  magistev 
offieiortm  in  Caesarea  Cappadociue  iubente  Theodosio  principe  interemptus 
S  vi  A  29 


450  VII.  Die  Auflösung  des  Eeiches. 

est.  Nau,  Nestorius  S.  331 :  La  mort  a  enleve  —  ce  demon,  priiice  de 
Vadidtere,  qui  avait  jete  l'imperatrice  dam  Vopprobre  et  la  lionte.  Zu 
der  Zeit,  wo  dies  geschrieben  wurde,  war  Pulcheria  die  herrschende 
Kaiserin.  Dies  ist  also  auf  sie  zu  beziehen,  nicht  auf  Eudocia.  Vgl. 
zu  S.  201,  26. 

25.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S  80,  441.  Prise,  frg.  2.  Nau. 
Nestorius  S.  317.  318. 

28.  Nach  Suidas,  der  hier  wahrscheinlich  dem  Priscus  folgt, 
wurde  der  Sturz  des  Cyrus  durch  die  Abreise  der  Eudocia  nach  Jeru- 
salem herbeigeführt  (s.  v.  Kvgog :  &XXm  avxfjg  unooxäoijg  xöiv  ßaaiXeicor 
xai  slg  ävaxokip'  Iv  IsßoaoXvfioig  8iaTQi.ßovot]g,  KvQog  ETTißoxdevdsig 
snioxonog  rcov  isqö»'  yivsxai).  Als  Praefect  ist  er  zuletzt  am  18.  August 
441  nachweisbar  (Cod.  Iust.  I  55,  10),  sein  Nachfolger  Thomas  am 
25.  Februar  442  (Cod.  Iust  X  32,  CO).  Danach  dürfte  die  Kaiserin 
Constantinopel  Ende  441  oder  Anfang  442  verlassen  haben.  Daß  der 
Roman,  der  ihre  Wallfahrt  als  Verbannung  darstellt  und  mit  der 
Hinrichtung  des  Paulinus  in  Zusammenhang  bringt,  späte  Erfindung 
ist,  habe  ich  bei  Pauly  Wissowa  VI  S.  907  nachgewiesen. 

33.     Prise,  frg.  3  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  73. 

247,  1.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  80,  442.  Der  Monat  ist 
durch  die  chinesischen  Annalen  beglaubigt.  J.  Williams,  Observations 
of  comets  from  b.  C.  611  to  a.  d.  1640  extracted  from  the  Chinese 
annals.    London  1871. 

6.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  81,  443,  1.  444,  3. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  81,  444,  4.  Prise,  frg.  8  =  Fragm. 
hist.  Graec.  IV  S.  04.    Theophan.  5942. 

27.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  81,  445,  2.  83,  448,  2.  Nau, 
Nestorius  S.  317.  318.  321. 

218,  7.  Suid.  s.  v.  OsoSöaiog:  fieva  8s  xovxov  (d.  h.  Cyrus,  der 
durch  die  Abreise  der  Eudocia  seine  Macht  einbüßte)  iöwdoxevos 
fiövot;  X(>vadq?cog,  6  enlxXi]v  Zovfifiag.  Euagr.  h.  e.  I  10:  XQVoaqniov  xcöv 
ßaoiXsiojv  xi}vixavxa  xgaxovvxog.  Zonar.  XIII  23  p.  43  b:  jiqöoeioiv  ovv 
6  Evxv%rjg  X.Qvoa.(piq)  xöj  ixxo/Liiq  ö/nodo^ovvxi  avicö  xal  Ji?>eToxa  dvva- 
fisvü)  Ttaga  xcö  ßaoiXeT.  Theophan.  5940;  XgvooKpiog  svvovxog  xov  xs 
naXaxiov  xal  xov  ßaoiXJcog  0so8oatov  xqolxwv.  5938 :  JiaQadvvaoxeva>v 
sv  xoig  ßaatXsioig.    Vgl.  Pauly- Wissowa  III  S.  2485. 

15.  Nau,  Nestorius  S.  294:  qui  restait  seul  de  tous  les  untres  qui 
etaient  morts,  je  veux  dire  Eutyches.  Comme  il  n'etait  pas  eveque,  il  se 
donnait  un  autre  röle,  grace  au  pouvoir  imperial:  celui  d'eveque  des 
eveques.    Vgl.  Mansi  VI  S.  923  c. 

26.  Proculus  war   12  Jahre  Bischof  (Theophan.  5928),    was   für 


14.  Der  monophysitische  Streit.  451 

die   Erhebung   Flavians   auf  »las   Jahr  446    führt.     Theophan.  5939. 
Etiagr.  h.  e.  I  8.    Nau  S.  294. 

27.  Liber.  brev.  11  =  Migne  L.  68  S.  999:  per  ChrysapJtium 
enmtchum,  quem  Eutyches  sitsceperat  de  sacro  baptismate. 

28.  Nau  S.  294:  11  se  servait  de  Flamen  comme  d'un  seroiteur 
pour  tous  les  ordres  qui  etaient  donnes  ä  Constautinople. 

30.  Nau  S.  294:  11  n'avait  pas  capacite  pour  parier  en  public  et 
publier  ses  discours. 

249,  11.  Euagr.  h.  e.  [  9.  Epist.  imper.  90,  4.  Nau  S.  296.  364. 
Mansi  VI  S.  652  a  und  sonst. 

250, 18.  Nau  S.  246:  lls  avaient  Vaudace  de  frapper  des  mains,  sans 
rieu  dire  autre  quo:  „Dien  le  verbe  est  mort."  Ebenso  die  Mönche  bei 
einer  anderen  Gelegenheit:  rOb  ihr  wollt  oder  nicht  wollt:  Gott  ist 
gestorben."  Abh.  d.  K.  Gesellsch.  d.  Wissensch.  zu  Göttin  gen  1917, 
XV  1  S.  147. 

29.  Nau  S.  296.  Mansi  VI  S.  656  a.  657  b.  Liber.  brev.  11  = 
Migne  L.  68  S.  998. 

251,  4.  Facund.  Herrn,  pro  def.  triuni  capit.  VIII 5.  XII  5  =  Migne 
67  S.  723.  852. 

8.     Leo  epist.  20  =  Migne  L.  54  S.  713  =  Mansi  V  S.  1323. 

16.  Mansi  VI  S.  64yd.  772  d. 

17.  Liber.  brev."  11  =  Migne  L.  68  S.  998:  Easebius  —  ingressus  est 
eins  concilium,  quod.  collectum  fuerat  pro  Florentio  Sardeorum  metro- 
politano  adversus  eplscopos  Ioannem  et  Cossinium,  et  data  forma  d< 
aliquibus  causis  eorum,  libellos  öbtulit  Eusebius  e.  q.  s.  Eutyches  bei 
Mansi  V  S.  1014  c:  diabolus  —  contra  me  movens  Eusebium  episcopum 
oppidi  Dorylaeensis  libellum  dante.m  sancto  episcopo  Constantinopolitanae 
ecclesiae  Flaviano  et  quibusdam  aliis  inventis  in  eadem  urbe,  qui  propter 
diversas  causas  siias  convenerant.    VI  S.  640  a. 

22.     Mansi  VI  S.  653  d.  656  b.  c. 

33.    Mansi  VI  S.  660  a.  677  c.  d.  085.  688  a.  689  c.  692  b.  693.  696. 

2>2,  9.     Mansi  VI  S.  700a;  s.  zu  S.  196,  3. 

12.  Mansi  VI  728  a:  eI'te  ovv  ßnvXovtai  xa^sÄsir  f.is  sixe  ftekovoi 
-loielv  xi  xax  iuov,  xaxä  ovyxcÖQvatr  &eoü  noteixcoaav.  729  a:  xfyv 
xadaigeöc»,  xdqpog  poi  saxa>  xö  fioi'aaxr'jQcor,  xai  iav  ovyx°QÜ  Übo; 
Tia&sTv  fie  xi,  fjdtoxa  näaxco-  Eutyches  bei  Mansi  V  S.  1014  d:  non 
ignorans  compositum  factioncm  contra  salutem  meam. 

14.  Mansi  VI  S.  705  a:  EvTvxqs  6  ngsoßmegog  xai  aQXi/-iavÖQhnt 
xöfiov  ujxeoieiXev  elg  xä  fiovaoxTJgia  xai  elg  oxäoiv  öcsysigst  /.tovaxovg. 
b :  axsoxeiXe  xofiov  xai  inottjosv  vnoygacpag  yeveo&ai.    720  b. 


452  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

2.^.  Mansi  VI  S.  720  d:  ovx  ^vEa^ö^rjv  sht&v  firj  elvai  iuor  %6 
vxoygdfpEtv,  snioxÖTioiv  8s  uörcov. 

28.  Mansi  VI  S.  721b. 

32.  Mansi  VI  S.  709  a.  b. 

34.     Mansi  VI  S.  713  b.  717  c.  d.  V  S.  1014  d. 

253,  1.  Mansi  V  S.  1015  d:  qui  in  continentia  <i  omni  wstitate 
sepütqginta  annos  mtam  peregit. 

16.     Mansi  VI  S.  704a.  b.  713d.  745b. 

18.  Mansi  VI  S.  713b.  724b. 

19.  Mansi  VI  S.  640b:  olö/nsvog  ös  cbe  elÜtofiiv"v  äst  z(p  fiova- 
orijQirp  TCQoaxaQzsQEh'  uij  xaQayevrjosod'ai.  Tiai  Aid  zovzo  xadaiQyoeir 
füg  ovx  ö.7iavx{)oovxa. 

22.  Mansi  VI  S.  813  b:  »;  xad-aiQEOig  r)  dvayvwo&sioa  ovx  avzfj 
tjj  &oq  vxrjyoQsvüi],  dXXd  tiqo  zov  iXüsiv  zov  dQXi/uavÖQizt]v  eis  to  iniaxo- 
nsiov  vm]yoQev&i].  825b:  xadtjoedt]  Evrvx^jS  6  fiov<i£ojv,  iiieidi]  dev- 
zeqov  Exltj&rj  xai  ov%  v.ti'/xovoe.  ziXog  ovv  jTQOorjvEyxdv  1101  x&Qxrtv 
Tivä  nisgiE^ovra  zrjv  xa&aigsoiv  avxov.  —  ijdt}  elszov  ort  jzqo  xfjg  ovrödov 
vtteösi^e  /lioi  zijv  xa&aigsoiv  Evxv%ovg.  640  c.  e. 

29.  Mansi  VI  8.  717a.  736c. 

33.  Mansi  VI  S.  729  c;  vgl.  724  c. 

34.  Mansi  VI  S.  732a:  fxEzd  TzoXXFjg  ßotjdeiag  oxoaxioizwr  xai 
/.iova%iüv  xai  Jjraß^xcöv.  b:  dxrjvztjocv  6  ev/.aßsozqzog  TZQeoßvzsoog  xai 
dQxij.iavb'Qizrig  Einv/^g  uszd  xoXXov  xXt'jdovg  oxqaxuox&v  xai  fiovax<öv 
xai  xa^scoxöJv  xov  /nEyaXo:TQEJisoidxov  xai  ivöo^ozdzov  indg%ov  xcov  ngat- 
xatgiaw.  Liber.  brev.  11  =  Migne  L.  68  S.  999:  accepit  et  officium 
exciibitorum  et  chlamydatorum. 

254,  4.     Mansi  VI  S.  733a.  Epist.  imper.  99,  5.  Liber.  a.  0. 

6.     Mansi  VI  S.  733a:  xov  xvoiov  <PXojqsvziov  moxov  xdvxsg  ioftEP 
xai  fiEfiaQXvorj^iEvov  im  oQßodolgiq. 
8.     Mansi  VI  S.  825  a. 

12.  Mansi  VI  S.  740b:  6'xs  jxev  dnfjv  xai  oix  rjXnlCsxo  sig  to 
cvridgiov  jzaoaysvEO&ai,  jräoa  avxai  <piXai>d:Q0)7ila  xaxEnqyyiXXezo  zo 
doxsTv  sjzstdfj  xai  .-zaQaysyovs,  zoze  7zäor/s  äjtav&QCOjtlag  sig  rzsToav 
äyszai. 

13.  Mansi  VI  S.  700  c.  709  c. 

15.     Mansi  VI  S.  740a.  801a.  V  S.   1014d.  1015 d. 

19.  Mansi  VI  S.  800  a:  xai  xFjg  ueyaXonQEJzetag  v/imv  Xeyovorjg, 
oxt  6<pe(Xei  d£xü>~]vai,  ovÖe  ovzcog  ids/Jh], 

20.  Mansi  VI  S.  740b:  sijxs  SS  eavxov'  %i  xoeiav  sx^ig  x^9rov- 
640c.  800b.  V  S.  1014d.  10I5d. 

24.     Mansi  VI  S.  741a:    etzeiSt/   oftokayrö    fitor    >iov   xai   xvgwv 


14.  Der  monophysitische  Streit.  453 

ovgavov  xai  yije,  emg  orjfjegot'  (pvoioXoyeh-  ifxavzcp  ovx  inngenoj. 
744a. 

26.  Mansi  VI  S.  741  d:  er  zaig  dgyaTg  ovx  eXsyov  vvv  oh  eneidfj 
fj  öotöxijg  vficöv  eine,  xovzo  Xeyai.  744  a.  74oa. 

28.     Mansi  VI  S.  737  b.  744  b.  745  c. 

30.  Mansi  VI  S.  805b:  oze  Einer  6  dgxi/tavögtztjg  „ort  /uiav 
yi'oiv* ,  6  xvgtog  inioxonog   „oi'xojg"   einer. 

31.  Mansi  VI  S.  741  d:  ovxovv  xaza  dvdyxtjv  ov  xaxd  yvcöuyv 
tijv  äh]&/j  nioxiv  SfioXoyeig;  748b:  [tezd  dvdyxr\g  ovx  eott  niozig. 

255,  1.     Mansi  VI  S.  744  d.  808  d.  812  b.  810  b.  V  S.  1015  a. 

7.  Mansi  VI  S.  745  c:  iav  /.li]  ovo  cpvoeig  fxeid  xi)v  ercoair  ei'ni/g, 
ovyxgooiv  Xeyetg  xai  ovyy>yaiv.  813a.  816.  Wie  willkommen  dieser 
Einfall  des  Basilius  von  Seleucia  dem  Concil  war,  ergibt  sieb  aus  dem 
Jubel,,  mit  dem  er  aufgenommen  wurde.  637  a:  dvayvoio&eiotjg  zf/g 
ycavrj;  xooovxog  eyerexo  xgöxog,  atoze  ndvxoiv  fjficöv  zivaxd-rjvai  tryv 
yt<y,jr. 

12.  Mansi  VI  S.  812c:  6  /.leyaXongeneoxaxog  naxgixiog  eine: 
nXrjoiov  fiov  xafteCö/terog  6  fteoaiiXeoiaxog  SrXevxog  eine'  „xeXevOfl  rj 
dyioxrjg  v/liojv  zag  xara&eoeig  ndvxcov  tjumv,  zag  yevo(.ievag  negi  tfjg 
nioxecog,  dvayvcoa&fjvai  xai  elneTv  xov  evXaßeozaxoi>  Mizv^j,  et  avvzi- 
&erai  xavxaig."  zovzcov  gtjdevzojv  einov  zw  dyiazdzco  dgyienioxdno) 
<PXaviaviö,  xeXevoai  yeveadui  zijr  dvdyvcooiv,  xai  SieXdXi]oev  u.vayvoio- 
df/vai  rag  xazafitaetg.  —  xai  xeXevoavzog  zov  xvgi'ov  zov  dg%ieniö- 
xönov  fyicör  drayvojodfji-at,  dreoxi]  d/neocag  6  ■&eoaeßeozazog  ngeoßv- 
zeoog  'Aozegiog  xai  zr/v  xaßatgeoiv  dveyvco.  816  a.   640  0. 

25.  Mansi  VI  S.  817  c:  dvayivojoxofievrjg  xijg  xadaigeoeoig  ine- 
xakeoaxo  zi/v  dyiar  ovvoftov  zov  dyioizdzov  enioxönov  'Poi/.i?}g  xai  'AXe- 
iavögeiag  xai  'JegoooXifioiv  xai  OeaoaXovixr^g.  820  a:  özi  iav  xsXevcooi 
fioi  oi  nazegeg,  6'  re  'Pcöfirjg  xai  6  'AXelgavdgeiag,  Xeyco  zovzo  avzd. 
641a.  800c.  V  S.  1015b.  1338d.  1340c. 

28.    Mansi  VI  S.  816  a.  d.  817  b.  c. 

30.     Eutyches  bei  Mansi  V  S.  1015b.  VI  641b. 

256,  7.     Mansi  VI  S.  805  b.  c. 

11.  Alle  diese  wichtigen  Tatsachen  sind  im  offiziellen  Protokoll 
der  Synode  nicht  enthalten.  Die  Belege  dafür  stammen  aus  den 
Untersuchungsakten  über  die  Zuverlässigkeit  desselben,  und  hier  steht 
ausdrücklich  dabei,  daß  sie  im  Protokoll  fehlen.  Mansi  VI  S.  812c: 
xai  xovzo  ov  xelzat.  817c:  xai  zavza  ov  xelxai  ev  zolg  vno(ivrji,iaaiv. 
641a. 

16.     Mansi  VI  S.  800a. 

19.     Mansi  VI  S.   809  b:    6  ^eyoXongeneozazog  nazgixiog  eine  xo 


454  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

„stTie,    eav    /ui]    etstfls,    xaduiQfj*   ov%   dog   biaku'/.&iv   shtov,    dXX'  isreidi) 
iiÖQOir  inixeifievovs  avzcp  Tidvrag,  nooixQtnov  avrov  ovv&eoftai.  808  d. 
23.     Mansi  VI  S.  797b.  808 d. 

29.  Am  22.  November  448  fand  das  Concil  von  Constantinopel 
seinen  Abschluß;  am  8.  April  449  begann  die  Nachprüfung  des  Pro- 
tokolls. Und  in  dem  Brief,  der  diese  veranlaßte,  also  ganz  kurz 
vorher  geschrieben  sein  muß,  sagt  Eutyches:  ro  yag  vjröfivij/ia  to 
oxaiwQrjdhv  Ttaga  zou  evkußsoxärov  fthoxojiov  <&Xavtavov  aar  sfnov 
dveyvcov  xfj  y&e?  y/usgq  (Mansi  VI  S.  764 d).  Auch  dem  Florentius 
wurde  die  Einsicht  in  das  Protokoll  verweigert:  dfisXsi  £r)ti)oavTi 
[im  avrä  dvayva>oß ijvai  ovx  sdooav  (Mansi  VI  S.  809  d).  Selbst  als 
die  Nachprüfung  durch  kaiserlichen  Befehl  angeordnet  war  (Mansi 
VI  S.  757  d.  761  d.  765a.  813 c.  825 d.  Nau  S.  300)  und  schon  be- 
ginnen sollte,  machte  der  Geistliche,  der  das  Protokoll  geführt  hatte, 
lange  "Vorbehalte,  ehe  er  sich  bestimmen  ließ,  es  zu  verlesen.  Mansi 
VI  8.  765  ff. 

34.  Der  „9.  April"  ist  ein  Druckfehler  für  den  „8.  April". 
Mansi  VI  S.  757  d. 

257,  12.     Mansi  V  S.  1014  =  Migne  L.  54  S.  739. 
13.     Mansi  V  S.  1347. 

22.  Leo  epist,  23.  24  =  Migne  L.  54  S.  731.  735  =  Mansi  V 
S.  1337  ff.  Nau,  Nestorius  S.  298. 

26.  Leo  epist.  23,  1:  miramur  fraternitatem  ttutm,  quklquid  illud 
scandali  fuit,  nobis  stiere  potuisse  et  non  potius  procurasse,  ut  primüus 
nos  insinuatio  tuae  relationis  instrueret.  24,  2:  ad  praedictum  autem 
episcopum  Utteras  dedi,  quibus  mihi  displicere  cognosceret,  quod  ea,  quae 
in  tankt  causa  gesta  fuerant,  etiam  nunc  silentio  detineret,  cum  studere 
debuerit  primüus  nobis  cuncta  reserare.  28,  1 :  lectis  dilectionis  tuae 
litteris,  quas  miramur  fuisse  tarn  seras. 

31.  Leo  epist.  22  =  Migne  L.  54  S.  724  =  Mansi  V  S.  1329. 

32.  Leo  epist.  26  =  Migne  L.  54  S.  744  =  Mansi  V  S.  1351. 

258,  25.     Nau,  Nestorius  S.  298.  299. 

259,  28.  Nau  S.  300:  Lorsque  Vempereur  apprit  ce  qui  s'etait 
passe,  ü  se  fächa  encore  d'avantage  avec  durete  et  ferocite,  et  comme  si 
llavien  avait  fait  cela  pour  l'outrager.  11  ordonna  qu'un  concüe 
general  se  reunit  contre  lui  et  qu'ü  füt  dtpose.  315:  C'est  a  cause-  de 
cette  edlere,  qu'ü  avait  reuni  le  concile. 

30.  Mansi  VI  S.  588. 

260,  2.  Nau  S.  298  vom  Kaiser:  11  commenea  par  s'attacher 
l'eveque  d' Alexandrfc  et  l'eveque  de  Borne  en  lern  ecrivant  ce  qui  avait 
ete  fait  contre  Eutyctes.     Uun  approuva  et  lautre  n'approuva  pas. 


14.  Der  monophysitische  Streit.  455 

5.  Nau  S.  302 :  lls  se  touruerent  vers  l'eveque  d'Alexandrie  comme 
oers  celui  qui  etait  porte  ä  prendre  hur  parti  et  qui  etait  Vewnemi  de 
l'eveque  de  Constantinople. 

10.     Mansi  VI  S.  1015b.  1099a. 

12.  Liberat.  brev.  12  =  Migne  L.  68  S.  1003:  scripsit  ergo  Dios- 
corus  Theodosio  imperatori,  quia  aliam  fieri  synodum  generalcm  oporterä. 

29.    Mansi  Vr  S.  596a. 

32.  Mansi  VI  S.  600 d:  znvg  yäg  xazä  zi  JiQood/]x>]v  zivä  >} 
jxtiwoiv  ziov  sxze&ivrwv  nsoi  tfjg  jtiorecog  zü>v  aytcov  iv  Nixaia  naxegcav 
xai  fisru  rarza  iv  'Eqpiaq)  imxsiQrjOavzag  slneTv,  ovösuiav  nuvzsXmg 
jTarjQ7]oiav  iv  xfj  äyia  ovvudco  s'^siv  ävexofie&a,  uXXa  xai  vnb  ttjv 
iniETsgav  slrai  xqioiv  ßovXöfiFi'ta,  inEidi]  aal  zovzov  i'vsxa  xal  vvv  zt]v 
äytav  ovvoöov  ovyxQoziföfjvai  SiETVJzcboa/isv. 

261,  4.  Mansi  VI  S.  596  c:  zcöv  jtqIv  dixuoävzcov  Evrvxel  zqi 
svXaßsozäzco  äQxiftardQiT)/  naQt'vzwv  /.ikv  xai  rjovxa£övza>r,  zäg~tv  dk  öixa- 
ozwv  (ir)  ejts%ovT<av,  aXXa  ztjv  xotvrjv  ji&vzcüv  zur  äXXiov  ayicov  Jiazegaiv 
xsQiuEvöi'zaiv  ipfj<pov'  ixEidi]  zu  nag'  avzwv  xsxQi/niva  vvv  doxtudtszai. 

7.     Mansi  VI  S.  596c:  fir/  slgsTvai  6s  /.irjosv  ezeqov  xcveiv  XQVlia~ 
zixov  XE(pdXaior,  ttqiv  av  TZEoaitoOfjrai  zä  tfjg  dgdoö6g~ov  niozsojg. 
14.     Mansi  VI  S.  593. 
18.    Mansi  VI  S.  861b.  927  b. 

22.  Mansi  VI  S.  589  a.  Abhandl.  d.  Kgl.  Gesellseh.  d.  Wissensch. 
zu  Göttingen.    Phil.  bist.  Kl.  XV  1.  1917  S.  5. 

262,  3.     Leo  epist.  28  =  Migne  L.  54  S.  755  =  Mansi  V  S.  1365  ff. 

23.  Leo  epist.  29-35. 

31.  Leo  epist.  36,  1:  quanwis  evidenter  apparcut  rem,  de  qua 
agitwr,  rieguaqicam  synodali  iwügere  traetatu. 

263,  16.     Pauly-Wissowa  VI  S.  908. 

18.  Nau,  Nestorius  S.  300:  11  prevenait  les  eveques  qui  etaietü 
eueore  dam  Tindecision  et  qui  demient  sieger  commes  juges,  les  joignait 
et  les  faisait  sieus,  comme  l'eveque  d'Ancyre  et  celui  de  Cesaree  de 
Capptuloce.  —  II  les  encourageait  ä  ite  pas  aeeepter  ce  qui  avait  ete 
fmt.  mais  ä  remettre  le  toat  ä  la  sagesse  de  l'empereur. 

22.  Nau  S.  300:  11  songea  ä  se  demettre  de  Vepiscoput,  ä  se 
reiulre  ä  so»  mouastere  et  ä  y  mener  la  vie  monacale.  11  fit  um  lik'llr 
d'abdication  et  le  dontia.  Lorsque  l'empereur  apprit  qu'il  avait  fait 
cela,  il  le  fit  ramener,  comme  s'ü  avait  ericore  fait  cela  pour  l'accuser 
et  pour  blasph&mer  contre  lui. 

27.     Mansi  VI  S.  605  c.   Epist.  iniper.  99,  7. 

29.  Mansi  VI  B.  653  a:  zmxazÜQazog  6  jTQoozidsig,  ijiixazäQarog 
6   dffUiQÖJV.    i^ixarägarog   6   xaivl^cov.     rag   cpa>vdg   zw   ßaaiX.sT.     Das 


456  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

heißt,  diese  Akklamationen  der  versammelten  Bischöfe  sollen  dem 
Kaiser  ausdrücklich  mitgeteilt  werden,  weil  sie  seinen  Befehl  zur 
Ausführung  bringen.  901  ff.  612d.  624a.  625c.  d.  685d.  832c.  875h. 
886a  und  sonst. 

264,  1.  Mansi  VI  S.  616.  617.  908a.  Epist.  imper.  99,  7.  Theo- 
phan.  5941.  Leo  epist.  44,  1.  45,  2.  50,  1.  Nau,  Nestorius  S.  303. 

7.  Nau,  Nestorius  S.  309.  Mansi  VI  S.  644h.  045a.  656d. 
11.     Mansi  VI  S.  833.  Vgl.  Nau,  Nestorius  S.  313. 

15.     Mansi  VI  S.  829.  832.  Nau,  Nestorius  S.  303. 
18.     Mansi    VI    S.    832  b:    xai    ov    7iQeoßvz£Qovg    e%eis,    xai    ovx 
dcpE&Ei  dta  xoeopi'ieQor  xa&aige-d rtvai  6  xvgiog  Ltioxoxo-;. 

27.   Mansi  VI  S.861h.  927c.  ei.tor  01  närtes  ofiuia  xai  nagankrjoia. 

29.  Mansi  VI  S.  832  d:  ,uc/«po/<at  tr/v  <pcovi)v  [iov,  fjv  elnov  er 
rfj  ).a,u7roä  KcovoiovTivGVJiöl.f.i.  828h.  Nau,  Nestorius  S.  309.  310.  315. 

30.  Mansi  VI  S.  836a.  909h.  Ahhandl.  d.  Kgl.  Gesellsch.  d. 
Wissensch.  zu  Göttingen  1917,  XVI  S.  113.  Nau,  Nestorius  S.  304. 
305.  Theophan.  5941. 

33.  Mansi  VI  S.  908 d:  al?.ago;  biaxorog  rfjg  'Pcouaiior  lxxh\- 
oiaz  eiVrs"  „xovTQadixiTOvou  o  sazir  „avzi'/.syBxai^ .  Leo  epist.  44.  45. 
46,  1.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  480,  1358.  Epist.  imper.  99,  7. 
Liber.  brev.  12  =^  Migne  L.  68  S.  1065. 

34.  Leo  epist.  44,  1:  navrotore  HUaro  diacono  nostro,  qui  vix, 
ne  subscribere  per  vim  cogeretur,  effugit.  45,  1.  ut  ad  nos  —  Hilarm 
diaconus  notier  fugiens  sit  reversus.  49 :  qui  ab  Epheso  furtim  est 
dapsus.  50,  1.  46,  2  schreibt  Hilarus  selbst:  Omnibus  derelictis  exinde 
discessi  per  incognita  et  invia  loca  Bomam  veniens.  Mommsen  a.  O. 
Liber.  a.  O.  Theophan  5941. 

265,  1.  Epist.  imper.  99,  9:  ducitur  in  exüiwm  Flavicmus  et 
apud  Epipam,  quae  est  civitas  Lydiae,  seit  superveniente  seit  i7ige$ta 
morte  defunctus  est.  Diese  sehr  gut  unterrichtete  Quelle  weiß  also 
nichts  davon,  daß  Flavian  an  den  Mißhandlungen,  die  er  auf  dem 
Concil  erlitten  hatte,  gestorben  sei.  Vgl.  Nau,  Nestorius  S.  316. 
Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  481,  1358.  II  S.  83,  449.  2.  a.  O.  Liber. 
a.  O.  Theophan.  a.  O. 

4.  Die  Verhandlungen  gegen  Domnos  und  Theodoret  sind  jetzt 
durch  eine  syrische  Übersetzung  vollständig  bekannt  geworden.  Ah- 
handl. d.  Kgl.  Gesellsch.  d.  Wissensch.  zu  Göttingen  XV  1.  1917 
S.  85.  115.  Vgl.  Theodor,  epist.  113.  145.  147.  Theophan.  5941. 
Nau,  Nestorius  S.  304.  305.  Epist.  imper.  99,  9  und  sonst. 

8.  Leo  epist.  95,  2.    Theophan.  5941  :    t)  Xnctgixij   xat  Tragäro- 


14.  Der  monophysitische  Streit.  457 

12.     Leo  epist.  44.  1.  45,  2. 

2u.  Leo  epist.  44,  1 :  in  ipso  autem  iudicio  hon  onmes,  qui  con- 
miemrit,  interfnisse  cognorimus:  mm  alios  reiectos,  alios  didicimm 
intromissos,  qui  pro  sttpradicti  sacerdotis  arbitrio  impiis  subscriptionibits 
captivas  manus  dederent  et  nociturum  statin'  sno  scirent,  nisi  imperata 
fecissent.  44,  3:  superati  minis  atqnc  iniuriis  a  veritatis  tramiie  deviarunt. 

29.  Mansi  VI  8.  585  a:  n)S[do$  uräxrcov  8/J.cov  avvayaycor  xai 
bvraoreiar  eavico  Öiä  /Qijf.idrojr  aogtad/tevog.    Vgl.  828  d.  985  »1. 

266,  5.  Die  Bischöfe  behaupteten,  durch  die  Drohung  mit  Sol- 
daten zur  Unterschrift  gezwungen  zu  sein  (Mansi  VI  S.  625  b.  828  c. 
832b.  Leo  epist.  47,  1.  58.  Thcophan.  5941.  Mommsen,  Chron. 
min.  I  S.  480,  1358).  Daß  Militär  vor  der  Kirche  aufgestellt  war 
und  zeitweilig  auch  in  sie  eindrang,  ist  sehr  wahrscheinlich,  weil 
die  frommen  Väter  bei  ihren  Verhandlungen  oft  genug  handgreif- 
lich wurden  und  der  Kaiser  zum  Aufrechterhalten  der  Ordnung 
drastische  Mittel  für  nötig  halten  mochte.  Doch  daß  Dioscorus 
dies  als  Zwangsmittel  gegen  diejenigen  angewandt  habe,  die  ihre 
Unterschriften  verweigerten,  bezeichnet  er  selbst  als  Lüge  (Mansi  VI 
S.  832a.  c),  uud  wir  haben  um  so  weniger  Grund,  ihm  hierin  zu 
mißtrauen,  als  schon  allein  die  Anwesenheit  der  Soldaten,  auch  ohne 
daß  der  Vorsitzende  sie  mißbrauchte,  auf  die  Dissentierenden  ein- 
wirken konnte.  Jedenfalls  haben  weder  Leo  noch  Eusebius  sich  dem 
Kaiser  gegenüber  auf  die  Drohung  mit  dem  Militär  berufen,  offenbar 
weil  dieser  sicli  durch  den  Führer  desselben  über  die  Art  seiner  Ver- 
wendung unterrichten  konnte  und  in  dieser  nichts  Unrechtmäßiges 
erblickt  hätte. 

16.     Mansi  VI  S.  625a.  b.  637 d. 

30.  Mansi  VI  S.  »88  a. 

267,9.  Mansi  VHS.  68.  VI673e.  691a.  Liber.  brev.  12  =  Migne 
L.  68  S.  1005.    Theoj'han.  5941. 

16.     Nau,  Nestorius  S.  316:  11  et/n't  tirc  et  bousetde. 
21.     Mansi  V1J   S.  495. 

24.  Leo  epist.  43.  44  =  Migne  L.  54  S.  821  =  Mansi  Vi  S.  7. 

25.  Leo  epist.  55,  1. 

27.  Leo  epist.  56 :  rolg  Qt'j/xaot  ovra-noov  rä  Ödxgva  eis  xoi- 
vcorlav  jcSv  iditor  &yijvo)v  xai  tag  ^/neregag  oificoyäg  i&xaleiro.  58 : 
6cä  T/jv  naQei'Tifte/ifj'rjr  tov  ozevayfiov  Xvmp'  tt)v  iavrov  imdvfiiar 
oxsöov  Öiä  gtjfiätcor  ÖtjXovv  ovx  fj&vraxo '  vsvixi]xev  ö/ueos  xo  oxaüijgor 
tov  (pQorrjfiajo;  tov  teoeojg  hntoyü*'  oXiyov  rot  däxova.    Theophan.  5941. 

30.  Leo  epist.  55—58  =  Migne  L.  54  S.  858  =  Mansi  VI  S.  49. 

31.  Leo  epist    62—64  =  Migne  L.  54  S.  876  =  Mansi  Vi  S.  67. 


458  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

34.    Leo  epist.  67.  97. 

268,  5.    Leo  epist.  69.  70.  71. 
9.     Leo  epist.  53. 

21.     Nau,  Nestorius  S.  300. 

24.  Leo  epist.  60,  1  an  Pulcheria :  gaudere  im  plwrimum  et  exitl- 
tare  in  domino  pietatis  tuae  scripta  fecerunt,  quibus  evidenter  ostendüur, 
quantum  caiholicam  diligas  fulem  ti  quantum  haereticum  detestariserrore»'. 

29.     Prise,  frg.  7.  8  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  76.  80. 

269,  2.    Prise,  frg.  12.  13  =  Fragm.  hist.  Graee.  IV  S.  97. 

16.  Theodor,  leet.  II  64  =  Migne  G.  86  S.  213.  Theophan.  5942. 
Chron.  Pasch.  450.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  25,  146.  83.  450,  1. 
185.  450,  1.    Euagr.  h.  e.  I  22. 

21.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  81,  444,  2.  83,  449,  1. 

24.  Prise,  frg.  15.  Als  Attila  die  Hälfte  dos  Reiches  von  Valen- 
tinian  III.  als  Erbteil  der  Honoria  fordert,  erhält  er  die  Antwort: 
oxi]nzgor  ds  avxfj  [irj$  oqpsiXsoftai'  ov  yag  \)r]X.Eto}v,  aXX1  äggsvcov  r\ 
zijg  'Poj/tiaYx)jg  ßaaiXei'ag  ägyrj. 

270,  2.  Theophan.  5942.  Euagr.  h.  e.  11  1.  Chron.  Pasch.  450. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  25,  147.  83,  450,  2.  185,  450,  2.  3.  I  S. 
481,  1361.    Prise,  frg.  15.    Theod.  lect.  I  1. 

4.  Procop.  hell.  Vand.  I  4,7:  6  de  zcöv  unoggrjzojv'Aoxagi  sojtj 
xoiviovog  elvcu  ■  Öofisozixov  ds  zovzov  zfj  orpszsga  yXwooj]  xaXovai  'Pro- 
fiuloi.  Theophan.  5943:  ngooxoXXäzat  Agdaßovgüo  xai  "Aonagi  zolg 
ozgazijyotg  AgeiavoTg  ovair,  xai  xottfoag  nag'  avxoig  is  ygövovg  y.ai 
Sousoztxog  avzcöv  ysyovwg  xazrtX&e  psiä  zoc  "Aorzagog  st;  'A(pQinrfv. 
Euagr.  h.  e.  II  1. 

9.  Theophan.  5942  läßt  Pulcheria  sagen :  bog  /.ioi  Xöyov,  ozi 
ffvXäzzeig  zi]r  nagdsvtav  fiov,  i}v  zw  üsä  äre&ifinv,  xai  dvayogsva> 
os  ßaoiXsa.  Euagr.  II  1 :  fjv  xai  socoxicazo  fisv  co?  ßactXi'da '  ov  /.tr/v 
tyvto  äst'jraidog  Sxsi'vqg  fisygi  yr/geog  fisivdotjg. 

13.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  66,  399,  2: 

14.  Theod.  lect.  I  1. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  11  S.  83,  450,  2. 

16.  Euagr.  II  1.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  481,  1361.  II  S.  25, 
147.    Theophan.  5942. 

18.  Chron.  Pasch.  450.  Theod.  lect.  1 1.  Mommsen,  Chron.  min.  I 
S.  481,  1361.  II  S.  83,  450,  3.  185,  450,2.  Theophan.  5943.  loh.  Ant. 
frg.  194. 

22.  Leo  epist.  73  =  Migne  L.  54  S.  900  =  Mansi  VI  S.  93. 
27.     Leo  epist.  43- 45.  54-57.  59.  69.  70.  94.  95,  1. 

271,  3.    Leo  epist.  74.  75  =  Migne  L.  54  S.  599  =  Mansi  VI  95. 


15.  Das  Reich  des  Attila.  459 

4.  Leo  epist.  76:  dio  zeig  evXafsoiäzovg  ärdgag,  ovg  ngog  ztjv 
jj/xsxigav  svaeßsiav  ne^rofirper  fj  o>)  ayiörr/g  f/decog  xai  coc  ixQfjv  Äoyio- 
/«(£>  rfdsl  imefiEh'üttEß'a.  79,  2. 

10.     Leo  epist.  77;  vgl.  79,  2.  83,  1.  85,  1.  87.  88,  3.  91. 

18.  Leo  epist.  79,  2.  80,  2.  81.  82,  2.  83,  1. 

272,  1.  Mansi  VI  S.  929  c:  Elias  episcopus  Hadrianopolis  Asim 
definiens  subscripsi  per  Bomanum  episcopum  Myrorum,  eo  quod  nesciam 
litteras.  Entsprechend  931  b.  Zweifelhaft  sind  die  beiden  Unterschriften 
S.  933  a:  Eulogius  presbyter  hortatu  Uranii  episcopi  Himerorvm  pro- 
vineiae  Osroenae  Syriae  subscripsi  pro  eo  definimte  cum  synodo.  933  b: 
Calosirius  episcopus  Arsinoitensis  definiens  subscripsi  per  Eliam  primttn 
diaconum  menm. 

9.  Leo  epist.  83,  2:  synodum  vero  fieri,  ut  meminit  dementia  vestra, 
etiam  ipsi  poposeimus.  sed  sacerdotes  provinciarum  omni  um  congregari 
praesentis  temporis  necessitas  nulla  ratione  permittit,  guoniam  illae  provm- 
ciae,  de  quibus  maxime  sunt  evocandi,  inquietatae  belb  ab  ecclesiis  suis  eos 
tum  patiuntur  abscedere.  unäe  opportuniori  tempori  propitiante  domino, 
cum  firmior  fucrit  restituta  seeuritas,  iubeat  vestra  dementia  reservari. 
Vgl.  89.  1.  90,  1.  94.  95,  1. 

14.     Leo  epist.  83,  2.  84,  1.  3.  85,  1. 

19.  Leo  epist.  84,  3  =  Migne  L.  54  8.  921  =  Mansi  VI  S.  117. 

273,  10.  Mansi  VI  S.  552.  553  =  Haenel,  Corpus  legum  S.  251. 
Vgl.  Mansi  VI  S.  557.    Leo  epist.  92.  93.  95.     . 

17.  Mansi  VI  8.  557.  560. 

22.  Mansi  VI  S.  564.  VII  S.  313. 
24.     Mansi  VII  S.  117.  128. 

275,  5.     Mansi   VI    936c:    Jiüvreg   Ea<paXrjpev,  nävzfg  avyyvco/xtje 
äsioj&dj/nsv.  637  c.  640  a.  936  b  und  sonst. 
6.     Leo  epist.  95,  3.  4. 

18.  Protestantische  Lealencyklopädie  XIII3  8.  376. 

276,26.  Leo  epist.  162,  3:  qumnvis  ergo  multum  per  oninia  de 
pietatis  vestrae  cordc  confidam  et  per  inhabitantem  in  vöbis  spiritum  dei 
satis  vos  instruetos  esse  perspiciam,  ne  fidei.  vestrae  üttus  possit  error 
iUudere  e.  q.  s. 

280,  10.  Amin.  XXXI  2,  7:  aguutur  autem  mala  severitate  regali, 
seil  tumultuario  primatum  duetu  contenti  perrumpunt  quidquid  ineiderit. 

16.     Bd.  V  8.  274. 

23.  Anini.  XXXI  2,  11:  auri  cupidine  immensa  flagrantes. 

26.  C.  Benjamin,  De  Iustiniani  aetate  quaestiones  militares.  Ber- 
lin 1*92,  S.  32—34. 


460  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

31.  Mommson,  Chron.  min.  I  S.  650,  84  :  Rufinua  —  inierficitur, 
Chunorum,  quo  fulciebniur,  proesidio  supemto. 

32.  Zosim.  V  34,  1 :    o'i  SzeXiyoni  ^gooeÖgevorrsg  hvyov  Ovvvoi. 

281,  3.  Olymp,  frg.  18  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  61 :  8n 
dtaXa/ußdvet  tteqI  Aordtov  xal  nsgi  xtov  Ovvvojv  xal  tieqi  ralr  Qijyoir 
avzcöv  zfjg  evqpveardzrjg  zo^eiag. 

13.  Olymp,  a.  0. :  Xagdrotv  6  rcov  gnycör  ngtozog.  Vgl.  Prise, 
frg.  8  S.  90:  Baoix  xal  KovqoIx  —  ävdoag  tcov  ßaadsuov  2xvfio)>> 
xal  tioXXov  jrXi'jOoi'g  ägxovzag. 

30.  Zosim.  V  22,  1 :  Ovkbi)g  6h  6  zijv  Ovvrcov  s'xtov  xaz'  extl- 
%'ovg  zovg  XQÖrovg  Tjysftovlar.  Sozom.  IX  5,  1  :  OvXdig  6  fjyov(j.svog 
tw)'  nsgl  tov  "Ioiqov  ßagßdQoyy. 

84.  Sozom.  IX  5,  5.  Cod.  Theod.  V  6,  8 :  Scyras  barbaram 
nationem  maximis  Hunnorum,  quibus  sc  cemiunxerant,  copiis  fusis  im- 
perio  nostro  subegimus. 

282,  5.  Iord.  Get.  35,  180:  Attüa  patre  genitus  Munäzueo,  cuius 
fuere  germani  Octa/r  d  Boas,  q\ä  ante  Attilam  regnum  ienuisse  narran- 
tur,  quamvis  nou  omniuo  cunctoritm  quorum  ipse. 

13.     Prise,  frg.  1  =  Fragm.  hist.  Graec.  rV  S.  71. 

288,  4.  Prise,  a.  0.  Die  Jahreszahl  434  für  den  Tod  des  Ruas 
beruht  zwar  nur  auf  dem  sehr  unsicheren  Zeugnis  der  gallischen  Chronik 
(Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  660,  116;  vgl.  661,  589).  Doch  wird  es 
dadurch  bestätigt,  daß  Socrat.  VII  43,  3  ihn  erst  nach  der  Bischofs- 
weihe des  Proculus  (VII  40)  erzählt,  die  im  April  434  stattfand. 
Seeck,  Regesten  S.  363. 

9.     Socrat.  VII  43,  2.  3.    Theodor,  h.  e.  V  37.  4. 

13.     Socrat.  VII  43,  5—7. 

18.  Prise,  a.  O.  Iord.  Get.  35,  180.  49,  257.  Theophan.  5942. 
Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  480,  1353.  660,  116.  II  S.  81,  442,  2. 

284,  10.  Iord.  Get.  35,  181 :  Bleda  —  gm  magnae  parti  regnabat 
Hunnorum.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  480,  1353 :  Aitüa  rex  Hun- 
norum Bleditm  fratrem  et  cemsortem  in  regno  sunt»  periinit  entsque 
pnpulos  sibi  purere  compeUit. 

13.  Daß  Bleda  und  Attila  zusammenhausten,  dürfte  wohl  un- 
richtig sein,  da  später  eine  Witwe  des  Bleda  in  einem  Dorfe  lebte, 
das  mehrere  Tagereisen  von  der  Residenz  des  Attila  entfernt  ist.  Prise, 
frg.  8  S.  84. 

14.  Prise,  frg.  1.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  81,  442,  2. 

15.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  660,  116:  Rugila  rex  Ghu- 
norum,  cum  quo  pax  firma-ta,  moritur,  cui  Bleda  succedit.  Wenn  hier 
Bleda  allein  als  Nachfolger  des  Ruas  genannt  wird  und  in  der  Chronik 


15.  Das  Reich  de*  Attila.  461 

de6  Marcellinus  sein  Name  dem  des  Attila  voransteht  iMommsen  II 
S.  81,  442,  2),  darf  man  daraus  wohl  auf  einen  gewissen  Vorrang 
seinem  Bruder  gegenüber  schließen.  Daß  er  der  ältere  war,  sagt 
Theophan.  5942  ausdrücklich. 

16.  Mommscn,  Chron.  min.  I  S.  660,  131 :  BkAa  Chuvorum  rex 
Attüae  frairis  fraudc  percutitur,  cui  ipse  succedit.  Dies  setzt  die  gal- 
lische Chronik,  der  wir  hier  folgen,  in  das  Jahr  446,  Marcellinus  445, 
Prosper  444  (Mommsen  II  S.  81,  445,  1.  I  S.  480,  1353).  Die  Da- 
tierung ist  also  unsicher. 

20.     Prise,  frg.   1 :  noXs/aov  ngög  Sogöoyovg  avrsoTTJaarzo. 

31.     Prise,  frg.  8  S.  90 :  xwv  ev  t(f>  Qxsavrö  vtjocov  ägxsiv. 

33.  Prise,  a.  0. :  scpdfisvov  8s  xqos  zolg  ?ragovot  nXsiövwv  xai 
ixi  /nettov  avi-orza  zr/v  agxijv,  XUI  &  üsgaag  amevai  ßovXta&ai.  Als 
Völker,  die  dem  Attila  Untertan  waren,  werden  genannt:  Ostgothen, 
Gepiden,  Eugier,  Sueben,  Alanen,  Heruler  (Icrd.  Get.  50,  201),  Mar- 
comannen, Quaden,  Turcilingen  (Paul.  hist.  Rom.  XIV  2),  Gelonen, 
Scyren,  Bellonoten,  Neuren,  Bastarner,  Toringer,  Bructerer,  Franken. 
Alamannen,  Burgunder  (Apoll.  Sid.  carm.  VII  321),  Acatiziren  (Prise, 
frg.  8  S.  82),  Alpidzurcn,  Amilzuren,  Itimaren,  Tonosuren,  Boisker, 
Sorosger  (Prise,  frg.  1.  Iord.  Get.  24,  126),  Ultzinzuren,  Angisciren, 
Bittuguren,  Bardoren  (Iord.  Get.  53,  272).  Die  letzten  elf  werden  ver- 
schiedene Stämme  der  Hunnen  sein. 

285,  1.  Prise,  frg.  7 :  ztjv  ngog  zco  2ua>  7iozai.i<p  Tlaiovoiv  %<ogav 
t(ö  ßagßägco  xaxa  zag  'Aeziov  oxgaxi]yov  xöiv  foneglcov  'Pco/iaiaiv  ow- 
O-r/xag  vjiaxoüovoav.    Vgl.  zu  S.  115,  2. 

3.    Prise,  frg.  7  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  76. 

7.  Prise,  frg.  8  S.  79 :  ßovXo/nsi'ov  cog  ixi  frrjgav  'ArzrjXa  diaßaireii' 
kg  xr/v  'Pcofiaioov  yrjv. 

8.  Prise,  frg.  14 :  drayrngslv  8s  xai  xijg  reo  "Io7ga>  SgiCo^isvfjg 
'Pco/*alcov  yfjg. 

19.  Prise,  frg.  8  S.  92. 

25.  Prise,  a.  O. :  zo  8s  avxov  sx7uo\xa  IgvXtvov  rjv.  Xtzrj  8s  avzqi  xai 
r\  iodrjg  szvyxavsv  ovaa,  fi?]8kv  zcöv  äXXayr  nXr\v  xov  xa&aga  elvai  8ia~ 
fpvXäzxovoa. 

286,  1.    Prise,  frg.  2  =  Fragm.  hist.  Graoc.  IV  S.  72. 
5.     Prise,  frg.  8  S.  84.  89. 

13.     Prise,  frg.  1.  5.  8  S.  93. 

20.  Prise,  frg.  5  S.  74.    Theophan.  5942. 

26.  Prise,  frg.  6  :  6  yäg  ig  xrjv  'Pw^aicor  a(fog<ov  <pi.Xoziuiav, 
fjv  ijzoiovvzo  svXaßsiq  xov  pirj  nagaßaüfjvai  zag  anov8äg,  8'aovg  x<üv 
inixrfislwv  sv  noisiv  ißovXsro,  snei-ins  nag'  avxovg  ahlag  ze  ävanXdrroiv 


462  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

xai  ngocpdoeig  etpevQiattOiv  xsrdg.  frg.  8  S.  80:  atptttofievov  8k  ueyiozcov 
Tev$s<f&ai  dcoQeöir. 

32.     Prise,  frg.  8.  12.  13.  14  S.  93.  97.  98. 

34.  Prise,  frg.  8  S.  94 :  xavxa  de  6  'AtzqXas  eveziXlero  vjxooyo- 
(asvov  Koivoxavxiov  yorftiaxa  dcöosiv,  ei  xCuv  £ajt%ovxan>  avxqi  jiaqa  'Pco- 
/taioig  xaxsyyvrjdelr)  yvvt). 

287,  3.  Prise,  frg.  7  S.  77 :  änsltjkv&ota  yag,  üaneg  xai  xovg 
aXXovg,  Jio).v7iQ(iyuorr)oai  xov  AxxrjXar,  xlg  xe  avzrp  dcoQSa  xai  onöoa 
Tcanb.  'PcDfiaicor  didozai  yqr'niaxa. 

7.     Prise,  frg.  8  S.  86.  87. 

11.     Prise,  frg.  5  S.  74. 

13.  Suid.  s.  v.  xögvxog.  Sxt  AxxrjXag  MsSidXavor  TioXvdv&gojnor 
evQwv  jxöXiv,  ojg  eibev  er  )'Qa<pfj  xovg  'Pcoftat'cov  ßaoiXstg  kni  yovoxöv 
&q6vcov  xa&tjjUEvovg,  Sxv&ag  6h  ngb  xcöv  avxöjv  jioöüv,  exeXevgev  avxov 
ftsv  CcoygacpsTv  im  ddv.ov.  xovg  de  'Pojfxaloov  ßaoiXeTg  xogvxovg  yiigetv 
$7ti  xcör  w/ueov  xai  ygioor  yieiv  sxgb  xojv  ixoboiv  avxov. 

22.  Prise,  frg.  8  S.  83  :  ovjieq  e&vovs  ßaotXsa  xov  jxQsoßvxeoov 
t(äv  naibojv  xaxaoxyoat  ßovXö/xevog.  89 :  l£  rjg  avxqi  xaideg  iysyoveaar 
rgeig,  cor  6  TigeoßvxEgog  ygys  xöjv  Axaxi'gojv  xai  xa>v  XoiTt&r  iOioyr 
veiio/Asvcov  xr\v  ngbg  xbv  TLövxov  Sxvdixr)v. 

23.  Prise,  frg.  8  S.  82 :  noXXxov  xaxa  cpvXa  xai  yivn  dgyovxcov 
xov  s&vovg.  Iord.  Rom.  331 :  Hunnorum  rex  Attila  iunetis  secum  Ge- 
pidas  cum  Ardarico  Golhosque  cum  Valamir  diversasque  alias  natioms 
suis  cum  regibus.     Get.  38,  199—201.  48,  246.  253.  50,  259. 

26.  Iord.  Get.  52,  268 :  cojitigit  ergo,  ut  Attilae  fäii  contra  Gothos 
quasi  desertores  dominationis  suae,  velut  fugucia  maneipia  requirentes, 
venirent.    Prise,  frg.  8  S.  81 :  xovg  oqpexigovg  ÜEgdnovxag.  Vgl.  frg.  12. 

30.  Feldzüge  des  Attila  gegen  die  hunnischen  Völkerschaften 
der  Sorosger  (Prise,  frg.  1  S.  72),  der  Acatiziren  (Prise,  frg.  8  S.  82.  83). 
Vgl.  Prise,  frg.  5  S.  75 :  xöiv  ßaoiXixöiv  Sxv&cöv,  o?  vjxo  AxxrjXa  xdx- 
zso&at  ävnvdfievot  naga  'Pcotua(ovg  dcpixovxo. 

288,  2.    Prise,  frg.  8  S.  95. 

7.  Prise,  frg.  8  S.  92:  avxbg  yäg  efievev  doxsiKprjg  xai  xo  sidog 
dfiExäiOEiixog,  xai  o'vbsv  ovxs  Xsycov  ovxs  noiöjv  ysXcoxog  eyd/nsrov  itpaivexo. 

8.  Iord.  Get.  35,  182 :  forma  brevis,  lato  pectore,  capite  grandiore, 
minutis  oculis,  rarus  barba,  canis  aspersus,  sono  nasu,  teter  cohre,  ori- 
genis  suae  signa  restituens. 

10.    Iord.  a.  O. :  bettorum  quidem  amator,  sed  ipse  manu  temper  ans. 

16.     Prise,   frg.  8  S.  89 :  ngofjEt  bs  xov  otxrjiiaxog  ßabi£cov  ooßa- 

gö>g,   ijjde  xdxsT  negißXsnöuevog.    Iord.  a.  O. :  erat  namque  Sliperbvs  hl- 


15.  Das  Reich  des  Attila.  463 

cessu,  huc  atq>ie  Ulm  circumferens  oaüos,  ut  elati  potentia  ipso  quoqiie 
motu  corporis  opp/areret. 

19.  Prise,  frg.  8  S.  83. 

32.  Prise,  frg.  7  S.  77  :  ix  Stado/rjg  yäo  xazä  grjxag  fjitF.gag  sxao- 
zov  avzaiv  elsye  fts&'  ojzXmv  (pvXäxxEiv  xov  'AxvqXav. 

289,  3.    Prise,  frg.  8  S.  85.  89.  91. 

5.  Prise,  frg.  8  S.  83 :  xXsioxag  fiev  eycov  yafiEidg. 

6.  Die  Schilderung  des  Gastmahls  bei  Attila:  Prise,  frg.  8  S.  91  ff. 

290,  18.  Prise,  frg.  8  S.  90 :  zo  XQV0^0V  xoui^so&ai  nag  avx&v 
zTjg  ag~iag  k'vsxa.  —  >/»'  he  r)  ä^la  —  ozgazijyov  'Pco^aicjv,  ys  %äocv  6 
'Axzt)Xag  Tiaoä  ßaöikecog  iöfdsxzo  zov  zoTg  ozgazTjyoTg  ^opr/you/iierov  rag 
ovi'zd^eig  ix^sjxneoüai. 

20.  Prise,  frg.  7  S.  76 :  riQeaßsig  8k  exeXevoe  ngog  avzov  aqptx- 
veioftai  zovg  jieqi  rü>v  afi'pißoXwv  diaXs^ofxsvovg,  ov  x<x>v  Imxvyövxuiv, 
dXJ.ä  tlov  vnaxtxwv  ärÖgcör  zovg  fieyiozovg.  Vgl.  frg.  8. 13  S.  78.  82.  91.  97. 

22.     Prise,  frg.  8  S.  79—81.    Cassiod.  var.  I  4,  11. 

26.     Prise,  frg.  8  S.  80.  82.  95. 

29.     Prise,  frg.  12  =  Fragin.  hist.  Graec.  IV  S.  97. 

291,  5.  Prise,  frg.  6:  ol  ök  jzavzl  vnrjxovov  sjtizäyfiazi  xai  8eo- 
nözov  rjyovvzo  zo  ngöozayfia,  otzeq  äv  ixsTvog  na.QaxEXEvoai,ro.  frg.  5 
S.  74:  Jiäv  mi'zay/to,  xo.insq  ov  yaXEnbv,  xv%bTv  xrjg  s'iQrjv^g  eotcov- 
öaxozsg  f]Ofih't£or. 

11.  Gleich  nach  der  Thronbesteigung  des  Attila  und  Bleda 
erzählt  Prise,  frg.  1  S.  72 :  ol  Ök  jzeqI  AxxrjXav  xaX  BXrjSav  xtjv  eIqi)- 
vr\v  Tigog  ePco/j.aiovg  fte(.ievoi  dis^fjeaav  zä  er  zfj  Hxv&txfi  e&v)]  %eiqov- 
fisvoi  xal  noXs/nov  ngog  Sogöoyov;  ovvEozrjoavzo. 

15.  Prise,  frg.  1  S.  72:  stvai  ök  xal  zag  navrjyvQSig  loovoftovg 
xal  äxivdvvovg  'Pa>/.iaioig  xe  xal   Ovrvoig. 

20.     Prise,  frg.  2  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  72. 

31.  Prise,  frg.  3:  ol  äfitpi  zä  ßaaiXsia  ovdafioig  zovg  Tiagä  oq>äg 
xaxatpvyövxag  exSojoeiv  etpaoav,  äXXa  ovv  ixslvoig  xov  jzöXe/^ov  vno- 
otqoeo&ai.  Wenn  man  mit  ihnen  den  Krieg  führen  wollte,  so  ergibt 
sich  daraus,  daß  es  Offiziere  oder  Soldaten  des  kaiserlichen  Heeres 
waren. 

33.  Anagastes,  der  Sohn  des  Arnegisclus  (Prise,  frg.  38.  loh. 
Ant.  frg.  206  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  108.  617),  wird  xov  Sxv- 
&Mov  yh'ovg  genannt  (loh.  Ant.  frg.  205)  Doch  zeigen  die  germa- 
nischen Namensformen  von  Vater  und  Sohn,  daß  sie  keine  Hunnen 
waren  (M.  Schönfeld,  Wörterbuch  der  altgermaniscLen  Personen-  und 
Völkernamen  S.  19.  29).  Sie  dürften  also  wohl  zu  den  Ostgothen 
gehört  haben,  die  damals  dem  Attila  Untertan  waren. 


464  VII.  Dio  Auflösung  des  Reiches. 

292,  5.     Prise,  fr.a\  2.   Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  80,  441. 

26.  Mommsen  a.  0.:  Johannes  nabkme  Vawiabus  magisterque 
müiHae  ArnigiscU  fremde  in  Thracia  imteremphts  est.  loh.  Ant.  frg.  206. 

34.     Prise,  frg.  3  =  Fragm.  hist.  Graee.  IV  S.  73. 

293,8.  Prise,  frg.  5  S.  74:  coare  ui] .  uövor  Zxidaig,  tü.Xa  yäg 
xai  rolg  .'.oixolg  ßaoßdootg  roTg  szagoixovoiv  trjv  'Pcofialcov  vxaxoveiv 
elg  (pögov  äiiaycoyjjv. 

12.  Prise,  frg.  3.  8  S.  73.  78.  93.  Mommsen.  Chron.  min.  II  S.  80, 
441,  3.  442,  2.  I  S.  660,  130.  Theophan.  5942,  der  diesen  Krieg  mit 
dem  des  Jahres  447  zusammenwirft. 

27.  Prise,  frg.  4.  Cassiod.  var.  I  4,  11. 

30.  Cassiod.  a.  O.  Prise,  frg.  8  S.  81 :  cLtö  w»v  KzQxiMovog 
■/q6v<x>v,  (ig  rh/*i]QSVoe  nag'  avtcö  TiaT;  wv  'Airiov  zov  ir  xfj  i<3JieQ<£ 
'Pcouaimr  ozgarnyov. 

294,  4.  Iord.  Get.  35,  180.  181.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  480, 
1353.  481,  1364.  660,  131.  II  S.  81,  445,  1.  Theophan.  5942. 

6.  Mommsen  II  S.  82,  447,  2 :  ingens  bellum  et  priore  maias  per 
Attilam  regem  nostris  inflictum  paene  totam  Europam  excisis  inmsisque 
civüabibus  atque  castdlis  conrasit.  I  S.  662.  132:  novo,  iterum  Orienti 
consurgit  ruina,  qua  septuaginta  tum  minus  civitates  Ghutwrum  deprae- 
datione  rastatae,  cum  nulla  ah  Occidental ibtts  ferrentw  aurüki. 

10.  Mommsen  II  S.  82,446:  his  eonsulibus  magna  fames  Con- 
stantinopolim  invasit,  pestisque  ilico  subseeuta.  447:  fames  et  aenm 
pestifer  odor  midta  milia  hominum  iumentorumque  delecit. 

11.  Mommsen  II  S.  82,  447,  1. 

16.  Mommsen  II  S.  82,447,  3:  eodem  anno  urbis  augustae  mar/ 
olim  terrae  motu  conlapsi  intra  tres  menses  Constantino  praefecto  prae- 
torio  operam  dante  reaedißcati  sunt.  Constantinus  nimmt  als  ex  prae- 
fectis  praetorio  im  Jahr  451  am  Concil  von  Chalcedo  teil.  Mansi  VI 
S.  940b.  VII  S.  129  a. 

19.     Prise,  frg.  5  —  Fragm.  hist.  Graee.  IV  8.  74. 

28.  Iord.  Rom.  331:  contra  quem  Arnegisdus  magister  militum 
Mysiae  egressus  a  Marcianopolim  fortiter  dimicarit,  eqtioque  sub  se  deci- 
dente  praeventus  est,  et.  nee  sie  quiescens  beUare,  occisus  est.  Mommsen, 
Chron.  min.  II  S.  82,  447,  5:  Arnegisclus  magister  militiae  in  ripense 
Dada  iuxta  Utum  amnem  ab  Attila  rege  virditcr  pugnans  plurimis 
hostium  inleremptis  occisus  est.  Vgl.  Theophan.  5942.  Chron.  Pasch.  447. 

30.  Mommsen  II  S.  82,  447 :  im  rovrcov  t&v  vx&icov  Magxia- 
voi'noXig  naQeXrjcprhj . 

31.  Mommsen  a.  0.:  Atiila  rex  usque  ad  Thermopolim  mfes&us 
advenü. 


15.  Das  Reich  des  Attila.  465 

32.  Mommsen  I  S.  662,  132:  septuaginta  non  minus  civitatis 
Chufiorum  depraedatione  vastatae.  Theophan.  5942:  $iXiitnoimoXiv  xal 
'AgxadiovjzoXiv  xal  Kcovazavziuv  xal  szega  nXelaza  noXia^iaza  xaza- 
ozgeytd/Lievog.  —  jzäoav  nöXiv  xal  cpgovgia  dovXoi'</usvog  n%r\v  Aögtavov- 
TiöXtiog  xal  ' HgaxXsiag  zijg  jzozs  Tleiglv&ov  xXtj&siorjg. 

34.  Theophan.  5942:  xgorjXßsv'AzziXag  xal  /iiixQt  daXdöorjg  exa- 
zigag.  zr^g  ze  zov  Uörzov  xal  zijg  xgog  KalXiTzolsi  xal  2i]oz<ö  XEjiy- 
fiev?jg,  —  tooze  xal  slg  xov  A&vgav  avzbv  q?govgtot>  sXfieiv.  Athyras  lag 
in  der  nächsten  Nähe  von  Constantinopel.   Pauly-Wissowa  II  S.  2ü74. 

295,  2.     Prise,  frg.  5 :  /uszä  zijv  Iv  Xeggovrjoay  fid%r]r. 
7.     Prise,  a.  0.     Theophan.  5942. 

18.  Prise,  frg.  5—8. 

21.  Prise,  frg.  8.  12  =  Fragm.  hist,   Graec.  IV  S.  79-81.  97. 

26.  Iord.  Get.  35,  183.  Prise,  frg.  8  S.  91 . 

296,  8.     Prise,  frg.  8  S.  90.  91. 

27.  Prise,  frg.  8  S.  80:  Krovozdvxiov,  ov  'lzaXid>zr)v  ovza  vjio- 
yga<pia  Azztj/.a  ajtzaxdXxsi  'Aeziog.  Vgl.  S.  84. 

29.     Prise,  frg.  8.  11  S.  92.  96.  Snid.  s.  v.  Zegxcov. 

31.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  475,  1326:  bellum  adversum 
Gothos  Chinas  auxiliatdibus  geritur.  S.  476,  1335:  Litorius,  qui  seeunda 
ab  Aetio  patricio  potistate  (Jhunis  auxüiaribus  praeerat.  Iord.  Get.  34, 
176.  177.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  246.  344.  Mommsen  I  S.  475,  1322. 
II  S.  23,  116. 

32.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  662,  132;  vgl.  zu  S.  294,  6. 

297,  2.     Prise,  frg.  8  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  84.  89. 

13.  Sozom.  IX  1,  3.  4.  3,  2.  Theodor,  h.  e.  V  36,  4.  Theophan. 
5901.  5921.  5942.     Euagr.  h.  e.  II  1. 

20.  Sozom.  IX  16,  2:  rdXXa  TJXaxioia  —  noXi-v  .ioiov/uev?]  Xöyov 
zijg   Ogyoxslag  xal  to5>'  ixxX^Otwv. 

23.  Olympiod.  frg.  34:  elza  xal  nalg  avxolg  zixzszai,  rjv  6vo- 
udCovaif  'OvajQiav ,  xal  szsgog  .tdXiv,  a>  xXrjoiv  sdsvzo  OvaXevziviavog . 
Da  die  Vermählung  des  Placidia  am  1.  Januar  417,  die  Geburt  ihres 
Sohnes  am  2.  Juli  419  stattfand,  kann  seine  Schwester  nicht  mehr 
als  ein  Jahr  älter  gewesen  sein  als  er.  Ihr  voller  Name  hei  Dessau 
818  =  CIL  XI  276.  Cohen,  M<*dailles  imperiales  VU12  S.  219. 

28.  Wenn  Honoria  keine  Frühgeburt  war,  kann  sie  nicht  vor 
dem  Oktober  417  geboren  sein,  war  also  bei  der  Vermählung  ihres 
Bruders  am  29.  Oktober  437  nicht  über  zwanzig  Jahre  alt.  Die  In- 
schriften aber  (Dessau  817.  818),  die  sie  schon  Augusta  nennen,  sind 
vor  dieser  Vermählung  gesetzt,  da  sie  Placidia,  Honoria  und  Valen- 
tinian,  aber  noch  nicht  dessen  junge  Gattin  aufführen. 

S  vi  A  30 


466  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

30.  Suid.  s.  v.  'Ovwfjia.  ijzcg  xal  avzi)  zä>v  ßaaiXixwv  eiyezo 
axrjnTQcov.  loh.  Ant.  frg.  199,  2.  Auch  daß  Münzen  auf  ihren  Namen 
geprägt  wurden  (Cohen,  Medailles  imperiales  VIII2  S.  219),  ist  ein 
Beweis  für  ihre  Mitregentschaft. 

31.  Iord.  Rom.  328:  Sonor  ia  dum  ad  aulae  decus  virgimtatem 
suam  cogeretur  custodire.  Get.  42,  224. 

32.  Von  Honoria  gibt  es  eine  Münze  mit  vot.  XX  midt.  XXX 
(Cohen  S.  220).  Sie  muß  also  bei  den  Vicennalien  ihres  Bruders,  die 
dieser  nur  am  23.  Oktober  443  oder  444  feiern  konnte,  noch  ihre 
Stellung  behauptet  haben.  Wenn  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  79 
ihre  Verbannung  vom  ravennatischen  Hofe  in  das  Jahr  434  setzt, 
kann  dies  nicht  richtig  sein. 

298,  1.  Mommsen  a.  0.:  Honoria  Vakntiniani  imperatoris  soror 
ab  Eugen io  proeuratore  suo  stuprata  cuncepit  pcäatioque  expulsa  Theo- 
dosio  principi  de  Italia  transmissa  Attäanem  contra  occidentakm  rem- 
publicam  concitabat.  Iord.  Rom.  328.  Suid.  s.  v.  'Ovaygla.  Eiyevlo>  de 
Zivi  zi]v  sTzifisXftav  zojv  avzijg  e%ovzi  TZQayfidzwv  Sp.co  ig  X.ddgiov  eq%o- 
fievv  Xi^og'  xal  inl  reo  dfxaQziftiazi  anjoedi]  fier  ixelvog,  »/  de  zwv 
ßaaiXeiwv  i^ijXd&t].    loh.  Ant.  frg.  199,  2. 

8.  loh.  Ant.  a.  0. :  EqxovXmvw  xareyyväzai,  ävdgi  imazixw  xal 
zqöjzcüv  ev  eyovzi,  wg  (X.fjze  szqog  ßaoiXeiav  (.irjze  Jigog  vewzeQiOfxov 
vnozo7zeTo&ai.  De  Rossi,  Inscr.  christ.  urb.  Rom.  I  757.  Der  Titel 
vjzazixög  scheint  dem  Herculanus  zu  früh  gegeben  zu  sein,  da  er  erst 
452  das  Consulat  bekleidete.  Doch  ist  es  nicht  unmöglich,  daß  er 
schon  vorher  die  Würde  eines  Consularis  empfangen  hatte. 

24.  loh.  Ant.  a.  0.  Prise,  frg.  16.  Iord.  Rom.  328.  Get.  42,  224. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  79,  434. 

28.  loh.  Ant.  frg.  199,  3:  zavza  Oeodöoiog  fxe/nad)]xu>g  imozeXXsi 
zw  Balevziviavi»  zip'  'Ovoogiav  exjze/.ijieiv  zw  'AzzrjXa.  xal  6  fisv  avXXa- 
ßwv  zov  'Ydxtv&ov  arzavza  öit]oevv?]oe  xal  fiszä  JzoXXovg  zov  ow/.iazog 
alxiof-iovg  zfjg  xecpaXfjg  dnozfiqftrjvai  exeXevaev.  'OvcoQiar  de  zrjv 
ddeX(pi)v  BaXevzinavog  zfj  ^i)zqI  öwqov  edeoxe  jioXXd  alzijaa^evij  avzr\v. 

299,  6.     Prise,  frg.  15  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  98. 

25.  Prise,  frg.  15.  16.  Iord.  Get.  42,  223.  Mommsen,  Chron. 
min.  I  S.  662,  139.  Theophan.  5943. 

300,  27.  Prise,  frg.  8  S.  90  von  Attila:  naqelvai  ydg  avzcp 
fidxi/iiov  dvva/nv,   t}v  ovder  eftvog  vjzoozt'joezai. 

301,  11.  Mansi  VI  S.  560c  vom  September  451:  xal  ydo  rot  xazu 
zo  'IX.Xvqi.x6v  av/.ißeßnxoza  xal  elg  zag  i/nezegag  dxodg  iXrjXvMvai 
mozevo/iiev  a  ziva,  el  xal  zfj  zov  d-eov  ßovXrjaet  zfjg  Jipooqxovotjg 
zezv^nxer  ixdixi)oeo)g,    ö'fiwg  tq  zwv  df]fioaiwv    öqpeXog  dnfjzei  zr\v  zi\g 


15.  Das  Reich  des  Attila.  467 

■fjuexiyac  ya).rjv6t)jxog  enl  xo  ' IkXvQtxbv  arpi^iv.  —  trjv  [iev  sni  xa 
reeocuxega)  sxaxoaxeiav  xscog  vjTSQeüei.is&a.  S.  557 d:  evxeo&ai  de  xaxa- 
Sicboaxe  vtieq  xi'g  rfjiexegag  ßaatXeiag,  ojote  xai  xovg  jioke/a'ovg  v<p' 
rjfj.Tv  yevio&at  xai   iljr  ei<j>'in;v  ßeßatw&rjrai   xij;  oixovfiEfijg. 

30.  Momuisen  I  S.  6(32,  133:  Eudoxius  arte  medicm,  pravi  sed 
exercUati  ingenii,  in  baccmäa  irf  temporis  mota  delatus  ad  Chinins 
eonfugit. 

302,  1.    Prise,  frg.  16  =  Pragm.  hist.  Graee.  IV  S.  98. 

10.     Apoll.   Sid.  carin.  VII  325   nennt   unter   den  Völkern,    die 
Attila  gegen  die  Römer  vereinigt  hatte,  auch  Franken. 
13.    Iord.  Get.  36,  184.  185.  Prise,  frg.  15. 

303,  8.  Mommsen,  Chxon.  min.  I  S.  475,  1324.  1326.  476,  1333. 
1335.  660,  123.  II  S.  22,  107.  23,  110.  112.  116.  117.  Apoll.  Sid.  carm. 
VII  246.  298. 

10.  Mommsen  I  S.  476,  1335.  II  S.  23,  116.  Apoll.  Sid.  carm. 
VII  300.  Salv.  de  gub.  dei  VII  10,  40 ff. 

12.  Mommsen  I  S.  477,  1338.  660,  123.  II  S.  23,  117.  Iord. 
Get.  34,  177. 

13.  Mommsen,  Chron.  min.  11  S.  24,  129.  134.  25,  140.  142. 
26.     Iord.   Get.   36,  186:    ad   regem    Vesegoiharum    TJieoderiduw 

dirigit  scripta,  hortans,  ut  a  Bomanonnn  societate  discederet  reeöleretque 
proelia,  qiuie  paiilo  ante  contra  eum  fuerant  concitata. 
33.    Prise,  frg.  16. 

304-,  4.  Mit  der  Forderung  des  gallischen  Reichsteils  für  sich 
(Prise,  a.  0. :  naoa/cogeh'  ds  avxcö  xov  Balevxiviavöv  xov  rj/uioiwg  xrjg 
ßaodstag  hsqovs)  hängt  es  zusammen,  daß  Attila  dem  Valentinian 
erklären  läßt,  er  wolle  nicht  gegen  ihn,  sondern  vielmehr  zu  seiner 
Verteidigung  nur  gegen  die  Gothen  kämpfen.  Mommsen,  Chron.  min. 
I  S.  481,  1364:  beUum,  quod  Gothis  tantum  se  tnferre  tamquam  cnMos 
Bomanae  amicitiae  denuntiabat.  Iord.  Get.  36,  185:  asserens,  se  rei 
publicae  eins  amicitias  in  nullo  violare,  sed  contra  Theodoridum  Vese- 
goiharum regem  sibi  esse  certamen. 

25.    Mommsen,  Chron.   min.   I  S.  303.  489.  490.  II  S.  26,  148. 
805,  1.     Apoll.  Sid.  carm.  VII   327: 

et  iam  terrificis  diffuderat  Attila  türm  ix 
in  campos  se,  Belga,  tuos.  vix  liquerat  Alpes 
Aetius,  tenue  et  rar  um  sine  milite  ducens 
robur  in  auxüiis. 
3.     Iord.  Get.  36,  191:    tanta  patricii  Aetii  Providentia  fuit,  — 
itt  urulique  bellatorilnis  congregatis  adversus  ferocem   et  infinitam  rmdti- 
tudiuem  non   impar  oecurrcret.   hi  enim  adfuerunt   auxiliares:  Franci, 


468  VII.  P'e  Auflösung  des  Reiches. 

Sarmatae,  Armoriciani,  Liticiani,  Burguwlioncs,  Saxoiies,  Ripari,  Oli- 
briones,  quondam  milites  liomani,  tunc  vero  iam  in  numero  auxüiarivm 
exquisiti,  aliaeque  nonnulli  Celticac  vel  Germaniae  nationes.  Mommsen, 
Chron.  min.  I  S.  481,  1364. 

7.     Iord.  Get.  37,  194.  195.  38,  197. 

10.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  333:  propriis  in  sedibus  hostem  expec- 
tare  Getas. 

13.     Greg.  Tur.  II  6:  Chuni  a  Pannoniis  egressi. 

16.  Iord.  Get.  35,  182:  cuius  exercitus  quingentorum  milium  esse 
numero  ferebatur.     Apoll.  Sid.  carm.  VII  320—325. 

23.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  325:  cecidit  cito  secta  bipenni  Hercynki, 
in  Untres  et  Rhenum  texuit  ahio. 

33.     Greg.  Tur.  II  6.   Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  26,  150. 

306,  2.  Mommsen  a.  0.:  plurimae  civitates  effraetae.  I  S.  481, 
1364:  cum  transito  RJieno  saevissimos  eim  impebiis  multae  GaUicanae 
urbes  experirentur.    Greg.  Tur.  II  7. 

5.     Apoll.  Sid.  carm.  VII  336—356.    Mommeeii  1  S.  481,  1364. 

11.  Vita  S.  Aniani  7.  Greg.  Tur.  II  7.  Apoll.  Sid.  epist.  V1U 
15,  1;  vgl.  VII  12,  3.  Iord.  Get.  37,  194.  195.  Theophan.  5943. 
Statt  ,24.  Juni"  ist  zu  schreiben  „14.  Juni'. 

26.  Iord.  Get.  38,  197.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  26,  150. 
157,  1253. 

27.  Mommsen  i  S.  302:  pugnatum  est  in  quinto  miliario  de  Trecas 
loco  nuncupaio  Maurica.  663,615:  Tricassis  —  loeo  Mauriacos.  Greg. 
Tur.  II  7:  Mauriacum  ca/mpum. 

29.  Iord.  Get.  41,217:  ab  utrisque  pariibus  CLXV  müia  caesa 
referuntur,  exceptis  quindecim  milibus  Gepidarum  et  Francorum,  qui 
ante  congressionem  publicam  ■noctu  sibi  oceurrentes  mutuis  concidere. 
vulneribus,  Francis  pro  Romanorum,  Gepidis  pro  Hunnorum  parte 
pugmntibus. 

307,  6.  Iord.  Get.  37,  196  ff.  Greg.  Tur.  II  7.  Mommsen,  Chron. 
min.  I  S.  302.  481,  1364.  662,  139.  141.  663,  615.  II  S.  26, 150.  157, 
1253.  185,  449.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  347  ff.  Procop.  b.  Vand.  I  4,  24. 
Cassiod.  var.  111  1,  1.    Theophan.  5943. 

309,  11.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  26,  150.  Iord.  Get.  41,  217  ft'. 
15.     Iord.  Get.  40,  210  ff. 

310,  16.  Iord.  Get.  41,  215:  Gothi  Theodorita  adhuc  iusta  sol- 
ventes armis  insonantüius  regiam  deferant  maiestatem.  Mommsen  I  S.302. 
II  S.  26,  152.  222,  450.  451. 

19.     Iord.  Get.  36,  190. 

22.     Iord.  Get.  41,  216.    Greg.  Tur.  II  7.     Mommsen  I  S.  302. 


15.  Das  Reich  des  Attila.  469 

311,  11.    Iord.  Get.  42.  219:  quod  saepe  optaverat,  cernens  hostitm 

sölatione  per  partes  et  q.  s. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  482,  1367:  Atiila  redintegraiis 
viribus,  quas  in  GaUia  amiserat,  ltaliam  ingredi  per  Pannonias  intendit, 
nihil  duce  nostro  Aetio  secundum  prioris  belli  opera  prospiciente,  ita  ut 
ne  clusuris  quidem  Alpiam,  quibits  hostes  prohiberi  pokrant,  uferet  ar. 
S.  662,  141:  insperata  in  Galliis  clade  accepta  furiatus  Attila  Baliam 
petit,  quam  incvlae  metu  solo  territi  praesidio  nudavere.  11  S.  26,  153. 
185,  449. 

31.  Iord.  Get.  42,  219-221.  Procop.  b.  Vand.  1  4,  30—35. 
Mommsen,<  Chron.  min.  1  S.  302,  568.  663,  617.  II  S.  84,  452,  3.  157, 
1255.    Paul.  hist.  Rom.  XIV  9.  10.    Greg.  Tur.  II  7. 

312,  2.  Paul.  hist.  Rom.  XIV  11:  plura  praeterea  eiusdem  regtonis 
casteüa  inmanis  hostis  extinctis  vel  captivatis  civibns  succendit  ac  diruit, 
Concordiam,  Ältinum  sive  Patavium,  vicinas  Aquileiae  eivitates  Mim 
instar  demoliens  solo  coaequavit.  exinde  per  universas  Vcnetiarum  urbes, 
Jiocest  Vicetiam  Veronam  Brixiam  Pergmnmn  sea  reliquas  niülo  resistente 
Hunni  baccliantur.    Iord.  Get.  42,  222. 

4.  Paul.  a.  0.:  Mediolanium  Ticinumque  pari  sorte  diripiunt  ab 
igni  tarnen  abstinentes  et  ferro.  Daß  Mailand  zwar  eingenommen,  aber 
nicht  zerstört  wurde,  beweist  die  Anekdote  bei  Suid.  s.  v.  xöqvxos 
und  MebtöXavov  (s.  zu  S.  287,  13).  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  302, 
568.    Iord.  Get.  42,  222. 

10.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  26,  154:  Huni,  qai  ltaliam 
praedabantur,  aliquantis  etium  cimtatibus  inniptis,  divinum  partim 
fanie,  partim  morlx)  quodarn  plagis  caekstibus  feriuntur,  missis  etiam 
per  Marcianum  principem  Aetio  duce  caeduntur  auxiliis  pariterque  in 
seditnis  suis  et  caelestibus  plagis  et  per  Marcia/ni  subiguntur  exercütim. 
Der  hier  genannte  Aetius  darf  nicht  mit  dem  Feldherrn  des  West- 
reiches  verwechselt  werden,  wie  ich  selbst  es  früher  getan  habe  (Pauly- 
Wissowa  II  S.  2247,  5).  Er  nahm  451  als  Comes  domesticorum  et 
stabuli  am  Concil  von  Chalcedo  teil  (Mansi  VII  S.  129)  und  bekleidete 
454  im  orientalischen  Reichsteil  das  Consulat.  De  Rossi,  lncr.  christ- 
urb.  Rom.  I  p.  XXXVI. 

19.  Paul.  a.  O.:  deinde  (d.  h.  nach  der  Einnahme  von  Ticinum, 
s.  oben)  Aemiliae  cimtatibus  simulier  expöliatis  novissime  eo  loco,  quo 
Mincius  fluvius  in  Padum  infinit,  castra  metali  sunt,  übt  Attila  con- 
sistens,  dum,  utram  adiret  Bomam  an  desisteret,  animo  fluctuaret  — 
repente  tili  legatio  placidissima  a  Borna  advcnit.   Iord.  Get.  42,  222.  223. 

27.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  482,  1367:  hoc  schon  speljus  $ui<; 
saperesse  existimans,  <m  ah  omni  Itdtia  cum  impcratvre  discederet. 


470  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

313,  4.  Mommsen  a.  0.:  suscepit  hoc  negotium  cum  viro  consulari 
Avieno  et  viro  praefectorio  Trygetio  beatissimm  papa  Ixo  auxiUo  dei 
fretus. 

6.    Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  474,  1321.  486.  497.   III  S.  458, 1. 
10.     Iord.  Get.  42,  223.     Paul.  hist.   Rom.  XIV  12.     Mommsen 

I  S.  482,  1367.    LI  S.  27,  154. 

21.  Iord.  Get.  42,  222:  sui  eum,  ut  Priseus  historicus  refert,  re- 
moverunt,  non  urbi,  cui  invmici  erant,  consulentes,  sed  Alarici  guonda/m 
Vesegotharum  regis  obicientes  exemplo,  veriti  regis  sui  fortunam,  quin 
iüe  post  fractam  Hörnern  non  diu  supervixerit,  sedprotinus  rebus  humams 
excessü.    Paul.  bist.  Rom.  XIV  11. 

34.  Iord.  Get.  49.  254  ff.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  482.  1370. 
663,  622.    II  S.  27,  154.  86,  454,  1.    Theophan.  5946. 

314,  10.    Prise,  frg.  8  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  93. 

22.  Iord.  Get.  50,  259:  inter  successores  Attilue  de  regno  orkt 
contentio  est,  et  dum.  inconsulti  imperare  cupiunt  euneti,  omnes  sirnul 
Imperium  perdiderunt.  —  nam  fili  Attilae,  quorum  per  licentiam  Ubi- 
dinis  paene  populus  fuit,  gentes  sibi  dividi  aequa  sorte  poscebant,  itt  od 
inakir  familiae  bcllicosi  reges  Cum  popuh's  mitterentur  in  softem.  Momm- 
sen, Chron.  min.  I  S.  482,  1370:  Attiki  in  sedibus  suis  mortuo  magna 
primum  inter  ßios  ipsius  certamina  de  optinendo  regno  exorta  sunt, 
deinde  aliquot  gentium,  qxme  Chunis  parebant,  defectus  secuti  causas  et 
occasiorm  bellis  dederunt,  quibus  ferocissimi  popidi  mutuis  ineursibm 
eontererentur.     Theophan.  5946.  5977. 

29.     Iord.  Get,  5,  260-263. 

315,  1.    Iord.  Get.  53,  272.  373.    Prise,  frg.  36.  38.    Euagr.  h.  e. 

II  14. 

4.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  90,  469;  vgl.  Prise,  frg.  38. 

7.  Prise,  frg.  36:  Aeyyi£i% —  nö/.sfiov  'Pcouaioig  e.-raystv  sßovlero, 
o  bt  'Hgvax  ngog  xarnnv  äxnyöpeve  rijv  nuoaoxsvip',  cög  x&v  yarä 
X<ögav  anayöruov  avzov  jioXeuwv. 

8.  Iord.  Get.  5<\  266-  Herme  quoq-uc  iunior  Attilae  fdius  cum 
suis  in  extrewa  minoris  Scythiae  sedes  delegit.  Emnetzur  et  Ultzindur 
consanguinei  eins  in  Dada  ripensi  Uto  et  Hisco  Almoque  potiti  sunt, 
iindtique  Hunnorum  passim  proruentes  tum  se  in  Roman ia  dediderunt, 
e  quibus  nunc  usque  Sacromontisi  et  Fossatisii  dieuvtur. 

9.  Iord.  Get.  50,  263:  religui  vero  germani  eius  eo  (d.  h.  Ellac) 
occiso  fugantur  iuxta  litus  Pontici  maris,  ubi  prius  Gothas  sedisse 
(kscripsimus. 

13.  Iord.  Get.  50,  263:  haec  causa  Ardarid  regis  Gepidar um  felix 
aff'uit  diversis  nationibus.  qui  Hunnorum  regimini  inriti  famuldbantiur, 


16.  Maximus  und  Avitus.  471 

—  ceuieutesque  multi  per  legatos  suos  ad  solum  Bomanum  et  a  principe 
tunc  Marciano  gratissime  suscepti  distribidas  sedes,  quas  incölerent. 
acceperunt. 

318,  2.  Merob.  paneg.  II  27  sagt  in  einem  Gedicht,  das  zum 
dritten  Consulatsantritt  des  Aetius,  also  am  1.  Januar  446,  vorgetragen 
werden  sollte,  von  Geiserich: 

nunc  hostem  exutus  pactis  propioribus  arsit 
Bomanam  vincire  fidem  Latiosque  parentes 
adnumerare  sibi  sociamque  intexere  prolein. 
Dies  zeigt,  daß  die  Vermählung  des  Hunerich  mit  Eudocia,   die  erst 
um  462  zum  Abschluß  kam,  schon  445  geplant  wurde,  als  die  Braut 
etwa  sechsjährig  war.     Pauly-Wissowa  VI  S.  912. 

8.  loh.  int.  frg.  201,  1  =  Fragm.  hist,  Graec.  IV  S.  614.  Momm- 
sen, Chron.  min.  I  S.  483,  1373.    Suid.  s.  v.  Mab  lag. 

13.  Mommsen  a.  0.:  post  promissor  iuvicem.  fidei  sacramenta,  post, 
pactum  de  coniuuctione  ßiorum. 

23.  Mommsen  a.  0.:  dkm  ergo  Aetius  placita  instantius  repetit 
et  causam  ßii  commotius  agit. 

31.  loh.  Ant.  a.  0.  von  Maximus  und  Heraclius:  Tieidovoi  zov 
ßaoiXia,  wg  el  ur)  q)9äoot  xov  'Aettov  äveXsTr  xa^soig,  vjc  avrov  cp&a- 
grjoeiai.  Mommsen  a.  0.:  cum  ergo  Heraclius  sinistra  omnüi  imperatori 
de  Aetio  persaaderet,  hoc  unum  creditum  est  saluti  principis  profuturum, 
si  inimici  molitioncm  suo  opere  praeoceupavisset.  Greg.  Tur.  11  8. 
Procop.  b.  Vand.  1  4,  26.    Suid.  s.  v.  -Okabiag. 

319,  1.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  303,  570:  Aetius  imperatoris 
manu  et  circumstantium  gladiis  intra  palatii  penetralia  crudeliter  inier- 
fectus  est  Bomae  XI  h.  Oct. 

3.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  483,  1373:  Boethio  praetorii  prae- 
fecio  sitnul  perempto,  qui  eidem  multa  amicitia  copulabatur.  490,  24. 
II  S.  27,  160.  86,  454,  2.  157,  1260.  185,  454.     loh.  Ant.  frg.  201,  4. 

6.  loh.  Ant.  frg.  201,  2.  Greg.  Tur.  II  8.  Procop.  b.  Vand. 
1  4,  27.  Euagr.  h.  e.  II  7.  Apoll.  Sid.  carm.  V  305.  VII  359.  Momm- 
sen, Chron.  min.  I  S.  303,  570.  483,  1373.  490,  24.  II  S.  27,  160.  86, 
454,  2.  455,  1.  157,  1260.  185,  454.  Theophan.  5946.  Iord.  Rom.  334. 
Suid.  s.  v.   Okabiag. 

13.  Said.  s.  v.  dkablag:  r>)  lata  xbiqi  rijr  bsg'idr  oov  ujrty.oipag. 
Procop.  b.  Vand.  1  4,  28. 

15.  lod.  Ant.  frg.  201,  4:  &>;  be  drä^ovg  avzovg  ixi  rrpi  dyooär 
xQoij{h)xev,  siOecog  rijv  yeQovoi'ar  [<£zaxakeoäfievog  nokkag  zur  dvÖQtbr 
ixoisTxo  xartjyooi'ag  evkaßor/terog ,  ta)  .7w;  bin  iov  'Aeuov  snava- 
ozaoiv  imotielvoi. 


472  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

320,  1.  Mommsen,  Ohron.  min.  II  S.  27,  1G1 :  Jus  gestis  legaboa 
Valentinianut  mittit  ad  gentes,  ex  quibus  ad  Suevos  Denit  Iustinianus. 

5.     Apoll.  Sid.  cann.  VII  372: 

Francus  Gemianum  primum  Bdgamque  sectmdum 
stemebat,  RJienumquc,  ferox  Älamanne,  bibebos 
Romani  ripis  et  utroque  superbus  in  agro 
vel  civis  vd  victor  eras.     Vgl.  VII  389. 

7.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  663,621:  Thurismtmdus  rexGo- 
thorum  Arelatem  cironnspectat.  Vgl.  Apoll.  Sid.  epist.  VII  12,3.  cann. 
VII  398. 

8.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  28,  168:  Suevi  Carthaginienses 
regioixes,  quas  Romanis  reddiäeranb,  depraedaniur. 

16.     Mommsen  I  S.  490,  25. 
24.     Apoll.  Sid.  carm.  V  305: 

principis  interea  gladio  lacnmabile  fatwrn 
chuserat  Aetius;  cuius  quo  tuUus  üle 
magna  palaünis  cgnitmgeret  agmwa  turmis 
evocat  hunc  (seil.  Maioriamm)  preeibus. 
Vgl.  Mommsen  I  S.  483,  1375:    mortem  Aetii   mors    Valentiniani   non 
longo  post  tempore  conseciita  est,  tarn  imprudenter  non  deelinata,  ut  inter- 
fector  Aetii  amicos  armigerosque  eins  sibimet  consociaret. 

321,  6.  Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  303,  572:  Trasihne  genero 
Aetii. 

7.  Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  490,  27. 

8.  loh.  Ant.  frg.  201,  5;  vgl.  Mommsen  I  S.  483,  1375.  663,  623. 
II  S.  27,  162.  86,  455,  1.  157. 1262.  Euagr.  h.  e.  II  7.  Greg.  Tut.  II  S. 

18.     loh.  Ant,  frg.  201,  6. 

24.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  303,  573.  484,  1375.  492,  3,  2. 

26.  loh.  Ant.  frg.  200.  201.  Procop.  b.  Vand.  I  4,  17  ff.  Euagr. 
a.  O.  Theophan.  5947;  vgl.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  86, 455,  1. 
Diese  Nachrieht  geht  zweifellos  unmittelbar  oder  mittelbar  auf  Priscus 
zurück.  Auch  in  Spanien  war  die  Meinung  verbreitet,  daß  Maximus 
an  der  Ermordung  des  Aetius  und  Valentinians  mitschuldig  gewesen 
sei;  doch  schrieb  man  dies  dort  nur  seinem  Ehrgeiz  zu;  von  einer 
Rache  für  die  Vergewaltigung  seiner  Frau  wußte  man  nichts.  Momm- 
sen, Chron.  min.  II  S.  27,  162:  quin  in  occisorum  per  Valentin ian um 
et  in  ipsius  interitum  Valentiniani  ambitv  regni  co>isilia  sedesta 
patrata  conttderat. 

34.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  484,  1375:  st  quidem  interfedores 
Valentiniani  non.  solum  non  plecterit.  sed  etiam  in  amieitiam  nxpperit. 
loh.   Ant.  frg.  201,  5:  ay.iiövvog  arroT;  i)   incy>:<tjr/ot;  >)r. 


16.  Maxiinus  und  Avitus.  478 

322,  7.     Dessau  809  =  CIL  VI  1749.     Vgl.  Dessau '808.  8948. 
22.     Nov.  Valent.  19.    Apoll.  Sid.  ep.  II  13,  3.    Mommsen  a.  0. 

Theophan.  5947. 

27.  Die  bestunterrichteten  Quellen,  Apollinaris  Sidonius,  der 
epist.  II  13  ausführlich  die  Schicksale  des  Petronius  Maximus  erörtert, 
und  Prosper  wissen  nichts  von  irgend  einer  Mitschuld  an  den  Morden. 

81.  Mommsen  a.  0.:  qui  cum  periclitanti  rei  publicae  proftttomis 
per  omnia  crederctur  et  q.  s. 

323,  7.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  27,  162:  qui  cum  imperator 
t'actits  rclictam  Valentin iani  sibi  dtixisset  uxorem  et  filio  suo  ex  priori 
coniuge  Palladio,  quem  Caesarem  fecerat,  Välentiniani  filiam  in  con- 
iugium  tradidisset  et  q.  s.  I  S.  484:  Augustam  umissionem  viri  lugere 
prohibitam  intra  paucissimos  dies  in  coniugium  suum  transire  coegerit 
ctq.  s.  II  S.  186,  455.  Procop.  b.  Vand.  I  4,  36.  loh.  Ant.  frg.  200,2. 
201,  6.    Euagr.  h.  e.  II  7,  2.    Niceph.  h.  e.  XV  11.    Theophan.  5947. 

17.  Apoll.  Sid.  ep.  13,  5  :  aviam  turbulentissime  rexit  inter  tumuttus 
müitam,  populurium,  foederatorum.    Mommsen  II  S.  27,  162. 

26.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  28,  167:  Gaiserinis  soll  ic  Hat  u* 
a  relkta  Välentiniani,  ut  mala  fama  dispergü.  loh.  Ant.  frg.  201,  6. 
PiCsgiyog.  6  Tcör  BavSijlcov  äpyojv,  zi]v  'Aeuov  aal  BaXevznnavor 
avatQEoiv  F.yvcoxd)?,  emz'ßeoftai  zalg  Izukcat;  xaiodv  yyr)odf.ievog,  a>; 
zfjg  ftsv  eiQrjvrj?  ftavdxq)  zo>v  ozieioa/uivcoi'  Ävftsiotjg.  zovöe  elg  zfjv  ßa- 
atleiav  naoelflövrog  /tij  d^ioxQscov  xexznfievov  övvafiiv,  oi  de  <paai  xai 
<ög  Evdo^iag  zijg  BaXsrrtriavov  yafiezijg  vnö  aviag  Öiä  z>)v  zov  ävdpög 
avatgsoir  xai  zip'  rmv  yd/.trov  ävdyxtjv  Xd&pa  ejzixaleoa/itsvng  aviov. 
ö'vv  JO/./.m  oxöko)  xai  zqi  vn  avzöv  e&vei  ano  zrjg"A<pQCOV  ig  zr\v'P(x>iu)v 
dtißmvsv.  "Was  hier  nur  als  Gerücht  auftritt,  wird  von  anderen  orien- 
talischen Quellen  als  sichere  Tatsache  berichtet:  loh.  Ant.  frg.  200,  2. 
Procop.  b.  Vand.  I  4,  38.  39.  Euagr.  h.  e.  II  7.  Niceph.  h.  e.  XV  11. 
Theophan.  5947.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  86,  455,  3.  Paul.  bist. 
Rom.  XIV  16.    Malal.  XIV  365.    Zonar.  XIII  25  p.  48  c. 

324,  7.  loh.  Ant.  frg.  201,  6:  enetdav  de  ev  zu  'Ateozq>  (zönog 
de  ovzog  zijg  'Pw/irjg  eyyvg)  zör  ri£epr/ov  6  Mdt-ifiog  t'yvco  ozgazo- 
nedevö/ueror,  xeotde?);  yerö/tevog  etpevyev  innco  dvaßdg.  In  der  Umgebung 
Koms  gibt  es  keinen  Ort,  der  Aze6tus  hieße ;  offenbar  hat  der  Grieche, 
der  kein  Latein  verstand,  den  Namen  aus  Ad  sextum  korrumpiert. 

8.  Mommsen.  Chron.  min.  I  S.  303,  573.  484,  1375.  492,  3,  2. 
Zu  dem  Datum  stimmt  es  einigermaßen,  daß  seine  Regierung  auf 
70  Tage  (Mommsen  I  S.  663,  623)  oder  75  Tage  (Mommsen  1  S.  491) 
oder  77  Tage  angesetzt  wird  (Mommsen  I  S.  484,  1375.  II  S.  186,  455). 
Zwar  ergibt  die  Zählung  vom  17.  Milrz    bis   zum  31.  Mai,    beide  mit 


474  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

eingerechnet,  nur  76  Tage.  Doch  wurde  schon  gleich  nach  dem  Tode 
Valentinians  das  Diadem  des  Ermordeten  dem  Maximus  üherhracht 
(loh.  Ant.  frg.  201,  5),  und  rechnet  man  seine  Thronbesteigung  von 
der  Annahme  desselben,  nicht  von  der  Kaiserwahl  durch  Senat  und 
Heer,  so  ergeben  sich  richtig  77  Tage,  wovon  die  Ziffern  70  und  75 
als  Abrundungen  gelten  können.  Vgl.  Apoll.  Sid.  epist.  lt  13,  4. 
Mommsen  II  S.  86,  455,  2.  157,  1262.  Paul.  hist.  Rom.  XIV  16.  loh. 
Ant.  frg.  201,  6. 

9.  loh.  Ant.  frg.  201,  6.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  484,  1375. 
II  S.  27,  162;  vgl.  II  S.  86,  455,  2.  157, 1262.  186,  455.  I  S.  663,  623. 
Procop.  b.  Vantl.  I  5,  2.  Theophan.  5947.  Zonar.  XIII  25  p.  48  c.  Iord. 
Get.  45,  235.  Rom.  334,  der  einen  Soldaten  Ursus  als  Mörder  des 
Maximus  nennt. 

29.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  1 :  sjibI  ovdsig  ol  i/uno^cov  eonjxe. 
34.    Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  304,  574.  IIS.  186,  455.    Theo- 
phan. 5947. 

325,  1.  Mommsen  I  S.  484,1375.  II  S.  186,  455;  vgl.  1  S.  663, 
623.    Leo  sermo  84,  1  =  Migne  L.  54  S.  433. 

7.  Nau,  Nestorius.  Le  livre  d'He'raclide  de  Damas  S.  331:  II  y 
(iura  bientöt  contre  Borne,  sans  beaucoiip  (Vintervalle,  une  seconde  ve/nte 
du  barbare,  durant  laquelle  Leon  —  deora  Iwrer  de  ses  mains  les  vases 
sacres  aux  mains  des  barbares.  Dies  gibt  sich  als  Prophezeiung,  ist 
aber  selbstverständlich  erst  nach  dem  Ereignis  niedergeschrieben. 

9.     Mommsen  I  S.  304,  574.  484,  1375.    II  S.  186,  455. 

14.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  4 ;  vgl.  Zonar.  XIII  25  p.  48  c. 

15.  Mommsen  I  S.  484,  1375:  multaque  müia  captivorum,  prout 
quique  aut  aetate  ant  arte  placuerunt,  cum  regina  et  füiabus  eins  Car- 
thaginem  abducta  sunt. 

19.  Mommsen  II  S.  28,  167.  loh.  Ant.  frg.  204  =  Fragm.  hist. 
Graec.  IV  S.  616. 

20.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  3.  loh.  Ant.  frg.  200,  2.  Nau,  Nestorius 
S.  331.  Mommsen  I.  S.  484,  1375.  II  S.  28,  167.  86,  455.  186,  455. 
Theophan.  5947.  Zonar.  XIII  25  p.  48  c.  Euagr.  h.  e.  II  7,  5.  Niceph. 
h.  e.  XV  11. 

25.   Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  27,  157.  85,  453,  5.    Theophan. 
5945.    Theodor,  lect.  I  5  =  Migne  G.  86  S.  168.  Zonar.  XI11  25  p.  48  a. 
27.    Prise,  frg.  24  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  102. 

30.  Prise,  frg.  29.  30.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  6.  Zonar.  XIII  25 
p.  48  d.  Euagr.  h.  e.  II  7,  5.  Niceph.  h.  e.  XV  11.  Theophan.  5947. 
5949.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  32,  216.  86,  455,  3.    187,  464. 

326,  14.    Apoll.  Sid.  epist.  VII  12,  3:  regem  Gothiae  ferocissimum- 


16.  Maximus  und  Avitus.  475 

Mommsen  II  S.  279:  dum  ipsis  regni  sui  exordiis  feralis  ac  noxius 
hostüia  inspiraret  et  midtn  ageret  insolentius. 

15.    Greg.  Tur.  II  7.    Mommsen  I  S.  302,  569.   Iord.  Get.  43,  228. 

18.  Apoll.  Sid.  VII  T2,  3;  vgl.  Mommsen  I  S.  663,  621. 

21.  Mommsen  1  S.  483,  1371:  cum  rex  ea  moliretur,  quae  et.  Be- 
manne pnei  et  Gothicae  adversarentur  quieti,  a  germanis  suis,  quia  noxiis 
dispositioiiibus  inrerocabüiter  instaret,  occisus  est.  I  S.  302,  569.  663,  621 . 
II  S.  27,  156.  279.  Greg.  Tur.  II  7.  Eine  ganz  andere  Darstellung 
bei  Iord.  Get.  43,228. 

327,  6.     Der  volle  Name  bei  De  Rossi,  Inscr.  Christ,  urb.  Rom. 

I  795.  Die  Münze  mit  der  Aufschrift  31.  Maecil.  Aviihus  p.  f.  Aug. 
ist  nur  durch  Banduri  beglaubigt  und  dürfte  kaum  echt  sein.  Cohen, 
Medailles  imperiales  VIII2  S.  222,  4.  Daß  Avitus  Arverner  war,  sagt 
sein   Schwiegersohn  Apoll.   Sid.  carm.  VII  149.  248  und  Greg.  Tur. 

II  11.     Seine  vornehme  Abstammung  Apoll.  Sid.  carm.  VII  156  ff. 

8.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  296.  316.  epist.  I  3,  1.  Die  Zeit  der 
Praefectur  ist  dadurch  bestimmt,  daß  im  Zusammenhange  mit  ihr  die 
Gefangennahme  des  Litorius  erwähnt  wird  (VII  300),  deren  Jahr  die 
Chroniken  übereinstimmend  verzeichnen.  Mommsen  I  S.  476,  1335. 
II  S.  23,  116.  156,  1232. 

11.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  230—240. 

12.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  251—294. 

.17.     Apoll.  Sid.  carm.  VII  215-226.  339-343.  471-500. 

19.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  495  läßt  den  Gothenkönig  zu  Avitus 

6agen : 

mihi  JRomulu  dudum 

per  te  iura  placent,  parvumque  ediscere  iussit 

ad  tua  verba  pater,  doeih  quo  prisca  Moronis 

earmine  molliret  Scythicos  mihi  pagina  mores. 

21.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  471:  traetare  solebam  res  Geticasoiim. 
418.  427;  vgl.  306—311.  475-480. 

23.     Apoll.  Sid.  carm.  VII  332—353. 

28.     Apoll.  Sid.  carm.  VII  375-378.  402.  466.  546. 

32.     Apoll.  Sid.  carm.  VII  388  ff. 

328,  9.    Apoll.  Sid.  carm.  VII  516  läßt  den  Gothenkönig  sagen 

simdere  meumst:  nam  GaUia  si  te 
compulerit,  quae  iure  potest,  tibi  pareat  orbis. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  27,  163:  Avitus  Gollus  civis  ab  exercitu 
GaUicavo  et  ab  honoratis  primum  Tolosa,  dehinc  apttd  Arelatum  Au- 
gusttts  appellatus. 

12.     Apoll.  Sid.  carm.  Vfl  572. 


47t  >  VII.  Die  Autlösung  des  Reiches. 

15.  Monimsen.  Chron.  min.  II  S.  232:  et  ingressus  est  Theodori- 
cus  rex  Gothorum  Ardatum  cum  fratribus  suis  m  pace. 

18.  Mommsen  1  S.  304,  575.  Die  Überlieferung  schwankt  zwischen 
VI  idus  Julias  und  VII  id.  Julias.  Die  Entscheiduug  wird  dadurch 
gegeben,  daß  Apoll.  Sid.  carm.  VII  573  von  dem  Beschlüsse  der 
Senatoren,  der  am  dritten  Tage  vor  der  Ausrufung  durch  das  Heer 
erfolgte  (576),  sagt:  locus,  hora  diesque  dicitiir  imperio  felix.  Man 
hat  also  die  Eigenschaften  des  Tages  abergläubisch  beachtet.  Nun 
war  der  10.  Juli  ein  Sonntag;  fand  an  ihm  die  Ausrufung  statt,  so 
wäre  der  Senatsbeschluß  auf  einen  Freitag  gefallen,  der  seit  dem  Tode 
Christi  als  Unglückstag  galt.  Offenbar  also  sind  die  beiden  entschei- 
denden Tage  Donnerstag  den  7.  Juli  und  Sonnabend  den  9.  gewesen. 
Daß  man  nicht  gleich  am  Tage,  nachdem  die  Senatoren  gesprochen 
hatten,  das  Heer  berief,  sondern  bis  zum  dritten  Tage  damit  wartete, 
ist  jedenfalls  auch  nur  geschehen,  um  den  Freitag  zu  vermeiden. 
Victor  Tonnenensis  schreibt,  nachdem  er  den  Abzug  Geiserichs  aus 
Rom  erzählt  hat:  huius  quoque  captivitatis  LXXVdie  Avitus  vir  totiv-s 
simplicitatis  in  Galliis  Imperium  sumit.  Man  wird  hier  XXIV  statt 
LXXV  zu  schreiben  haben  (Mommsen  II  S.  186,  455). 

23.  Mommsen  II  S.  28,  166 :  per  Avitum,  qui  a  Bomants  et  evo~ 
catus  et  suseeptus  fuerat  Imperator,  leguti  ad  Marcianum  pro  ananhui- 
tate  mittuntur  imperii. 

25.  Mommsen  1  S.  304 :  Itdliamque  cum  praesumpti  honoris  col- 
legiis  ingressus  XI  k.  Od. 

26.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  589 :  et  cuius  solum  amissas  post  sae- 
cula  midta  Pcmnonias  revoeavit  iter,  iam  credere  promptitm  est.  quid 
faciat  bdlis. 

329.  8.  Euagr.  h.  e.  II  1 :  yv  6  MaQxiavog  zä  Jigog  Oeov  suos- 
ßrjg,  rä  Ttgog  7iolirevoj.thovg  bixaiog'  nXovxov  ?]yoi\usvoi  ov  xov  cL-ro- 
-&sror  ovöe  uijv  rä  ano  baauokoyiöov  Oi>/Liq)OQOV/.tsva,  eva  Öe  fiovov  xov 
töig  Ssofievoig  Ejraoy.siv  bvrdpevov  xai  roig  rrox/a  xsxr)]tUEV0tg  aoqpa/.i] 
7lU.QF.%EtV    rar   nknvror. 

13.  Nov.  Marc.  2. 

14.  Nov.  Marc.  1 :  cum  renalem  iudicutn  ambitum  radidtus  am- 
putasset.    Theod.  lect   I  2. 

17.     Cod.  lust.  XII  3,  2. 

23.  Zonar.  XIII  25  p.  49  a:  sXeye  (iij  bslv  o.ika  ßaodea  tciveiv, 
stog  elgwvsvetr  e£oV.  Procop.  b.  Vand.  I  4,  10  :  oqxotg  <3i  avxöv  xara- 
Xafxßävei  wg,  i)v  in'  avxfZ  foxoh,  ovnors  xoög  ys  Bavbü.ovg  er  orr).oig 
yirnTai. 

29.     Prise,  frg.  21  =  Fragm.  hist.  Graee.  IV  S.  100. 


16.  Maximus  und  Avitus.  477 

30.  Prise,  frg.  20.  25.    Momrasen,  Chron.  min.  II  S.  29,  177. 
81.     Prise,  frg.  24. 

830,  6.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  28,  169  :  Marcianus  et  Avitus 
vhnxffdes  prineipatu  Romani  uümtur  imperii. 

8.  Von  den  Gesetzen  Marcians  nennt  keines  den  Avitus  in  der 
Überschrift  (Cod.  Iust.  I  3,  25.  4,  13.  IV  41 ,  2.  X  22,  3),  und  die 
Münzen  des  Avitus  zeigen  nur  die  Prägezeichen  von  Arelate  (AR). 
Mailand  (MD)  und  Ravenna  (RV),  nicht  auch  von  Constantinopel. 
Cohen,  Medailles  imperiales  VIII2  S.  221  ff. 

9.  Mommsen,  Chron.  min.  III  S.  533. 

12.  Procop.  h.  Vand.  I  5,  5 :  rcov  de  ixeza.  I\±eQi%ov  veööv  /niav 
fiev,  i)  rag  elxövag  eqpege,  <paalv  ajzoXeoßai,  xäoaig  de  raig  a)./.atg  oi 
BavdiXoi  ig  tov  KaQxrj.dövog  Xtfisva  xarr^gav. 

26.  Die  letzte  sichere  Datierung  nach  Consulaten,  die  sich  in 
Africa  nachweisen  läßt,  ist  vom  Jahre  452  (CIL  VIII  8630 ;  vgl.  8192 
add.  p.  967).  Von  zwei  Grab  Schriften,  die  derselben  Familie  an- 
gehören, ist  die  eine  mit  dem  Consulat  von  427  datiert,  die  andere 
trägt  das  Datum;  die  VI  kl.  Iülias  anno  XXYIII  (Ephem.  epigr. 
V  1166).  Da  kein  anderer  der  Vandalenkönige  so  lange  regiert  hat, 
kann  damit  nur  das  28.  Jahr  des  Geiserich  gemeint  sein,  d.  h.  das 
Jahr  455.    Vgl.  CIL  VIII  2013.  10516.  Vict.  Vit.  II  13,  39. 

20.  Vict.  Vit.  I  4,  13:  post  cuius  (seil.  Valentiniani)  mortem  totius 
Africae  ambitum  obtiuuit,  nee  non  et  insidas  maximas,  Sardiniam,  Sici- 
iam,  Corsicam,  Ebusum,  Maioricam,  Minorieam  vd  alias  multas  super  - 
biet  sihi  consueta  defendü. 

33.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  29,  176. 

831,  1.  Apoll.  Sid.  carm.  VII  11.  De  Rossi.  Inscr.  christ.  urb. 
Rom.  I  795—797.    Mommsen  I  S.  247. 

8.  Prise,  frg.  24 :  6  de  "Aßizog  6  twv  ioTtegicov  'Poifiaiow  ßaodevg 
enoeoßevexo  xai  avzog  xaga.  zur  re^egr^ov  zojv  jidXat  avzov  vnoftifirrja- 
xeov  OTzovdwv,  äg  ei  pr)  (pv/.dzzeiv  eloixo,  xai  aexov  xaQaoxevdoeo&ai 
^cXrj&et  re  olxewo  niovvov  xai  zfj  zwv  aviii.i6.xoiv  ixtxovQiq. 

12.  Mommsen  II  S.  29,  176.  177.  Prise,  frg.  24.  Apoll.  Sid.  carm. 
II  367. 

31.  Der  volle  Name  Mommsen  I  S.  305,  585 :  De  Rossi,  Inscr. 
christ.  urb.  Rom.  I  805.  CIL  III  9522.  Dessau  1294.  Ephem.  epigr. 
VIII  517.    Suebischer  Vater  Apoll.  Sid.  carm.  II  361. 

32.  Apoll.  Sid.  carm.  II  360 — £63.  V  268.  Ricimer  wird  daher 
auch  Geta  genannt.    Ennod.  vit.  Epiph.  64.  67. 

34.  Apoll.  Sid.  carm.  V  266. 

332,  4.    Prise,  frg.  24 :   rxeiixe  de  xai  zov  xazQt'xiov  'Pexifieg  ig 


478  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

%r)v  SixeXlav  avv  otqo.to'k  Doch  ist  es  nicht  unzweifelhaft,  ob  nicht 
Priscus  ihm  vorgreifend  einen  Titel  beigelegt  hat,  den  er  damals  noch 
nicht  besaß.  Denn  Mommsen  II  8.  29,  176  wird  er  nur  Comes  ge- 
nannt und  I  S.  304,  580  Magister  militum. 

9.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  304,  579.  M.  Schönfeld,  Wörter- 
buch der  altgermanischen  Personen-  und  Völkernamen  S.  187  leitet 
den  Namen  Remistus  aus  dem  Gothischen  ab. 

13.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  664,  628.  Apoll.  Sid.  carm.  V 
306-308. 

24.     loh.  Ant.  frg.  202  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  616. 

333,  12.  Greg.  Tur.  II  11:  luxuriöse  agere  völens  a  senatonbiis 
proiectus. 

13.     loh.  Ant.  frg.  202.    Mommsen,  Chron.  min.   II  S.  29,  177. 
23.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  28,  168.  170.  172—175.  178. 
182.  222,  458. 

334,  17.    loh.  Ant.  frg.  202. 

26.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  27,  165:  Marcianus  quarto  iam 
regni  sui  anno  obtinet  monarchiam. 

335,  3.    Mommsen,   Chron.  min.  I  S.  304,  579.   Theophan.  5948. 
6.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  304,  580. 

9.     Mommsen  II  S.  30,  183  :  Gothorum  2^omisso  destitutus  auxilio. 

12.  Mommsen  I  S.  304,  580.  664,  628.  II  S.  30,  183.  157,  1266. 
186,  456.  232,  456.  Theophan.  5948.  loh.  Ant.  frg.  202.  Greg.  Tur. 
II  11.    Iord.  Get.  45,  240. 

20.  Greg.Tur.  II 11.  Euagr.  h.  e.  II  7.  loh.  Ant.  frg.  202.  Momm- 
sen I  S.  664,  628.  II  S.  30,  183. 

338,  10.  Theod.  lect  I  7  =  Migne  G.  86  S.  169.  Mit  falschem 
Datum  Theophan.  5049.  Vgl.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  305.  664, 
627.  II  S.  30,  184.  87,  457,  1.  157,  1268  und  sonst. 

12.  Theophan.  5950.    Mommsen  II  S.  87,  457. 

13.  Mommsen  I  S.  305,  582:  Ms  consiilibus  Ricimer  magister  mi- 
litum patricius  factus  est  pridie  kl.  Martias  et  factus  est  Maiorianits 
magister  militum  ipso  die.     Apoll.  Sid.  carm.  V  378.  384. 

339,  3.    Apoll.  Sid.  carm.  V  373—384. 

9.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  305,  583;  vgl.  II  S.  30,  185. 
157,  1268. 

13.  Mommsen  II  S.  87,  457,  2 :  cuius  (seil.  Leonis)  vduntate 
Maiorianus  aput  Eavennam  Caesar  est  ordinatus.  Apoll.  Sid.  carm.  V 
386 :  ordine  vobis  ordo  omm's  regnum  dederat,  plebs,  curia,  miles  et  col- 
lega  simul. 

18.     Apoll.  Sid.  carm.  V  388—440. 


17.  Maiorianus  und  Severus.  479 

22.  Mommsen  II  S.  186,  458,  1 :  Maiorianus  Romae  Imperium  sumit. 
Auch  daß  Apoll.  Sid.  carm.  V  385  sagt,  Majorian  habe  den  Sieg  über 
die  Vaudalen  Augiisti  fato  errungen,  weist  vielleicht  darauf  bin,  daß 
die  Übertragung  des  Augustustitels  damit  zusammenhing. 

25.  Mommsen  I  S.  492,  3.  8:  lemtur  Leo  et  Ravennae  Maiorianus 
V  kal.  lau.  Die  Richtigkeit  des  Datums  ist  dadurch  beglaubigt,  daß 
Majorian  wenige  Tage  später,  am  11.  Januar  458,  die  Kaiserprokla- 
mation an  den  Senat  erläßt.    Nov.  Maior.  1. 

28.  Cod.  Iust.  I  3,  26.  II  7,  11.  IV  65,  31.  VIII  53,  30.  XII  35,  15. 

29.  Mommsen,  Chron.  min.  III  S.  405 :  Asovrog  Avy.  fxövov. 
Cod.  Iust.  XII  35,  15 :  Leone  A.  cons.  Auch  in  der  Chronik  von 
Constantinopel  wird,  wie  bei  Victor  Tonnenensis  (Mommsen  II  S.  186), 
ursprünglich  nur  ein  Name  genannt  gewesen  sein ;  denn  sie  bezeichnet 
das  Jahr  nicht  mit  Leonis  et  Maioriani  AA.,  sondern  mit  Leonis 
Aug.  et  Maioriani,  griechisch  Asorzo;  Avyovozov  xal  Maiovplvov 
(Mommsen  II  S.  87),  so  daß  man  vermuten  muß,  ursprünglich  sei 
nur  Leoiiis  Aug.  geschrieben  gewesen  und  dann  der  Name  Maiorians 
nachträglich  hinzugefügt.  Münzen  Maiorians  mit  dem  Prägezeichen 
von  Constantinopel  scheint  es  nicht  zu  geben.  Cohen,  Mödailles 
imperiales  VIII2  S.  223  ff. 

30.  Cod.  Iust.  I  3,  26.  VIII  53,  30:  Patricio  cons.  Mommsen, 
Chron.  min.  III  S.  405 :  TlaxQixLov  ^i6v{ov).  In  der  Chronik  von 
Constantinopel  hat  der  lateinische  Text  Patricii  et  Ricimeris,  der  grie- 
chische 'Pexi/iisgov  xal  ITargixiov  (Mommsen  II  S.  87).  Dieser  Wechsel 
der  Reihenfolge  kann  gleichfalls  auf  späteren  Zusatz  hinweisen,  wie 
die  Beispiele  bei  Seeck,  Regesten  S.  22,  24.  36  beweisen. 

31.  Daß  Leo  im  Jahr  458  das  Consulat  bekleiden  werde,  konnte 
man  in  Ravenna  wissen,  auch  ehe  es  offiziell  verkündigt  war,  weil 
jeder  Kaiser  dem  ersten  Jahre,  das  nach  seiner  Thronbesteigung  be- 
gann, seinen  Namen  zu  geben  pflegte.  Gleichwohl  datierte  Maiorian 
seine  ersten  Gesetze  vom  11.  Januar  und  10.  März  458  nur  mit 
D(omino)  n(ostro)  Maioriano  A(ugusto)  I  cons.  (Nov.  Maior.  1.  2) ;  erst 
das  folgende  Gesetz  vom  8.  Mai  458  nennt  im  Consulat  auch  den 
Namen  des  Leo  (Nov.  Maior.  3).  Entsprechendes  gilt  von  den  Über- 
schriften. Papst  Leo  datiert  wahrscheinlich  bis  zum  Ende  des  Jahres 
(zuletzt  nachweisbar  am  24.  Oktober)  die  Briefe,  die  er  an  oeeiden- 
talische  Adressen  richtet,  mit  dem  Namen  des  Maiorian  allein  (epist. 
159.  166);  nur  die  nach  Constantinopel  gerichteten  nennen  im  Con- 
sulat auch  den  Leo  (epist.  160  —  165).  Doch  erscheint  sein  Name  seit 
Ende  März  458  auf  italischen  Inschriften.  W.  Liebenam,  Fasti  con- 
sulares  imperii  Romani  S.  47. 


480  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

340,  11.  Iulius  Maiorianus.  Dessau  810  =  CIL  V  8119.  Cohen, 
Mödailles  imperiales  VIII  S.  223  ff.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  491. 
Der  Name  Valerius  ist  nur  durch  die  Überschrift  des  Panagyrikus 
hei  Apoll.  Sid.  carm.  IV  überliefert. 

12.  Apoll.  Sid.  carm.  V  107—125. 
15.     Apoll.  Sid.  carm.  V  206—230. 

18.  Apoll.  Sid.  carm.  V  291—300. 
21.     Apoll.  Sid.  carm.  V  305: 

prineipis  inUrea  gladio  laerimabile  fatu/m 
clauserat  Aetius;  caius  quo  tutius  üle 
magna  palatinis  coniungerei  agrnina  turmis 
evocat  haue  preeibus. 

24.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  664,  628:  Avitus  oeeisus  est  a 
Maioriano  comite  dornest icor u/m  Plaeentiae. 

25.  loh.  Ant.  frg.  201,  6  :  reo  8k  Maiovgivw  ionovb'dy.ni  xal  Evdo^ia. 
32.     Nov.  Maior.  1 :  erit  apud  nos  cum  parente  patricioque  nostro 

Ricimere  rei  militaris  percigil  cum.  Bomani  orbis  statum,  quem  com- 
munibus  exeubiis  et  ab  externo  hoste  et  a  domestiea  clade  libemrimus. 
propitid  divinitate  servemus. 

341,  4.    Apoll.  Sid.  carm.  V  299. 

13.  Nov.  Maior.  2  vom  10.  März  458. 

19.  Apoll.  Sid.  carm.  XIII. 

25.  Nov.  Maior.  3  vom  8.  Mai  458. 

342,  18.  Nov.  Maior.  6.  11.  vom  26.  Oktober  458  und  vom 
28.  März  460. 

26.  Apoll.  Sid.  carm.  V  441 :  interea  duplici  texis  dum  litore 
classem  Inferno  superoque  man.  Prise,  frg.  27:  vr/cor  äficpi  rag  rota- 
Hooiag  i]dQ0iO{.tEV(ov  avrcZ. 

28.  Apoll.  Sid.  carm.  V  471  ff.  Prise,  a.  O.  Procop.  b.  Vand. 
I  7,3. 

343,  8.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  30,  188.  190. 

11.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  29,  181.  188.  189.  195. 

19.  lord.  Get.  44,233.  234.  Mommsen  11  S.  25,  139.29,  180. 
30,  187. 

25.  Mommsen  II  S.  30,  186:  Theudoricus  adversis  stfri  nuntiis 
terräus  mox  post  dies  paschae,  quod  fuit  II  (so  zu  schreiben  statt  V) 
Ml.  Aprilis  de  Emerita  egreditur  et  GaUias  repetens  et  q.  s. 

31.     Mommsen  II  S.  30,  187. 

34.     Apoll.  Sid.  epist.  I  11,  5  ff. 

344,  15.     Apoll.  Sid.  carm.  IV  9-14.  V  571  ff.  XIII  24. 
19.     Apoll.  Sid.  carm.  V  483—510. 


17.  Maiorianus  und  Severus.  481 

345,  2.  Apoll.  Sid.  carm.  V  510 — 552.  Am  6.  November  war 
Maiorian  noch  in  Eavenna      Nov.  Maior.  7. 

10.  Mommsen,  Praefatio  S.  LI  von  C.  Solli  Apollinaris  Sidonii 
opera  ed.  C.  Lütjohann. 

18.  Nov.  Maior.  9  vom  17.  April  459  ist  aus  Arles  datiert. 
Vgl.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  664,  633. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  31,  197:  Maiorianum  Augustum 
et  Theudericwm  regem  firmissima  inter  se  pacis  iura  sanxisse  Goihis 
in  quodam  certamine  superatis.  Prise,  frg.  27:  avxcö  ol  iv  raXaxiq 
röz&oi  oi'ft/Liaxoi  xaxEoxrjoav. 

23.  Iord.  Get.  45,  236:  dum  contra  Alanos,  qui  Gattias  infesta- 
bant,  movisset  procincium. 

31.  Procop.  b.  Vand.  I  7,  11:  xgj  axgaxql  ns£jj  ßabi'Qovxi  ügrjyov- 
f.isvog  ejtI  oxrfkag  ras  'HQaxXslovg  rjst,  diaßaiveiv  fisv  dcavoovfievog  zov 
ixslvr]  zioQ&fiov,  ödeü  de  xo  Xomov  snl  Ka.Q*/r\b6va  iv&evde  Isvai. 

346,  3.  Mommsen  II  S.  31,  192:  legati  Gothorum  et  Vandalorum 
pariter  ad  Suevos  veniunt  et  revertunter. 

4.     Mommsen  II  S.  31,  198. 

6.  Mommsen  II  S.  32,  203:  inter  Frumarmm  et  Bechimundum 
oritur  de  regni  potestate  dissensio. 

7.  Mommsen  II  S.  33,  219:  Cyrila  legatus  ad  GaTlaeciam  veniens 
euntes  ad  eundem  regem  (seil.  Theudericum)  legatos  öbviat  Bechimundi . 

12.  Nov.  Maior.  11  vom  28.  März  460  ist  ans  Arles  datiert. 

13.  Mommsen  II  S.  31,  200:  mense  Maio  Maiorianus  Hispanias 
ingreditur  imperatw.  Vgl.  II  S.  157,  1270.  222,  460.  232,  460.  Procop. 
bell.  Vand.  1  7,  11. 

14.  Mommsen  1  S.  664,  634.  II  S.  31,  200.  232,  460. 

15.  Prise,  frg.  27  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  103. 
18.     Procop.  b.  Vand.  I  6,  7. 

20.  Suid.  S.  V.  MaoxsXXlvog :  sMSJZsvdacxo  öe  xrjv  'Pojfiatda  nai- 
delav  xal  /Äavxixi"jg  i/jjteiQÖxaxog  iyeyövEi  xal  xdXXa  (piXoXoyojxaxog. 
Phot.  cod.  242  p.  342  b.  6:  "EXXrjv  ttjv  öö'^av.  Mommsen,  Chron.  min. 
II  S.  90,  468. 

23.  Procop.  a.  O. :  msior]  Asxiog  ixeXsvxrjae  xgoncp  toj  slQtj/biEvq) 
ßaotXsl  eixsiv  ovxixi  fjlgiov,  dXXa  vecoxsQioag  xe  xal  xovg  äXXovg  änavxag 
cuiooxrjaag  avxog  eixs  xo  AaXf.iaxl.ag  xqäxog,  ovdsvog  ol  ig  xsTgag  Uvai 
xoX(jLr\aavxog.  Suid.  a.  O. :  iXev&egav  hxixxr\xo  xt]v  do%riv,  ovxs  'Pojftaiayv 
ßaaiXeia  SovXevojv,  ovxs  äXXq)  övvaoxsvovxt  xcöv  idrcöv  ovdevl'  äXX"  tjv 
avxovo/uog  /j.ex6l  dixaioovyrjg  s^rjyov/xEvog  xwv  vjitjxooiv.  Phot.  a.  Ü.: 
6  8k  MaoxeXXivog  iijg  AaXfxdxayv  r\v  %ojoag  avxoöeo7ioxog  r/ys/icor. 
S  VI  A  31 


482  VII.  Die  Auflösung  des  Keiches. 

31.  Apoll.  Sid.  epist.  I  11,  6:  de  capessendo  diademate  coniuratio 
MarceUiana. 

347,  4.    Prise,  frg.  29  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  103. 
11.     Prise,  frg.  27. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  31,  200:  mense  Maio  Maio- 
rianus  Hispanias  ingreditur  imperator.  quo  Carthaginiensem  provinciam 
pertendmte  aliquantas  naves,  quas  sibi  ad  transitum  adversum  Vancktlos 
prmparabat,  de  litore  Carthaginiensi  commoniti  Vandcdi  per  proditores 
ah-ipiunt.     Vgl.  I  S.  664,  634.  II  S.  232,  460. 

23.  In  Arelate  ist  Maiorian  Anfang  361  nachweisbar.  Apoll. 
Sid.  epist.  I  11.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  664,  633.  635. 

24.  Mommsen  II  S.  32,  209 :  Gaisericus  rex  a  Maioriano  impera- 
tore  per  legatos  postulat  pacem.  loh.  Ant.  frg.  203:  ijtl  ovv&fixaig 
alo%Qoig  y.ajaXvaag  top  nöXefiov  EJiavE&vyvvev . 

348,  2.     Apoll.  Sid.  carm.  V  553  ff. 

4.  Apoll.  Sid.  carm.  V  266. 

6.  Prise,  frg.  30.  Greg.  Tur.  II  11.  Mommsen  II  S.  33,  218. 
Das  begeisterte  Lob  dieses  Magister  Militum  bei  Apoll.  Sid.  carm. 
V  553—557. 

17.  loh.  Ant.  frg.  203:  6  per  yag  rovg  ov/n/ndxovg  fisrä  rt]v 
enävodov  anojiifnpag  ovv  xoXg  olxeioig  im  rrjv  'Pcö[/.i]v  EnavtjQysro. 

22.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  305,  588;  vgl.  I  S.  247,  461. 
664,  635.  II  S.  32,  210.  88,  461,  2.  157,  1274.  187,  463,  2.  232,  461. 
loh.  Ant.  frg.  203.  Iord.  Get.  45,  236.    Theophan.  5955. 

28.     Ennod.  epigr.  354. 

349,  3.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  157,  1274. 

5.  Dessau  811.  Cohen,  M6dailles  imperiales  VIII 2  S.  227.  Nur 
in  dem  Kaiserverzeichnis  bei  Mommsen  I  S.  491  weist  die  Korruptel 
tuuus  severus  auf  die  richtige  Form  Livius  Severus  hin. 

8.  Mommsen,  Chron.  min.  I  305,  589;  vgl.  II  157,  1274.  232, 
461.  88,  461,  2.  I  S.  247.—  Theophan.  5955  und  Mommsen  II  187, 
463  nennen  als  Tag  der  Thronbesteigung  die  Nonen  des  Juli,  was 
bedeuten  würde,  daß  Severus  noch  vor  der  Absetzung  Maiorians  zum 
Kaiser  ausgerufen  sei.  Das  wäre  nicht  unmöglich,  aber  doch  recht 
unwahrscheinlich;  jedenfalls  ist  die  Überlieferung  der  Wiener  Chronik 
vorzuziehen. 

10.  Mommsen  II  S.  32,  211:  Severus  a  senatu  Romae  Augustus 
appellatur. 

11.  Mommsen  I  S.  305,  595.  II  S.  89,  465,  2.  158,  1280.  III 
S.  423.  Iord.  Rom.  336.  Get.  45,  236. 

14.     Prise,  frg.  30:    Alyiöiov  —  toJ   8s  Maibgiavä)   ovorQaxevaa- 


17.  Maiorianus  und  Severus.  483 

fiivov  xal  jiXsioxrjv  du^  avzöv  k'%ovxog  dvva/uiv  xal  %aXs7iaivovxog  öiä 
xr)v  xov  ßaaiXewg  dvaigeoiv"  ov  xov  Jtgog  'IxaXicoxag  zecog  dnr\yaye 
TcoXsfxov  rj  TtQog  röx&ovg  xovg  iv  raXaxia  diaqyogd. 

24.  Von  dem  Siege  über  die  Gothen,  der  bei  Mommsen  II  S.  33, 
218.  232,  463  dem  Aegidius  zugeschrieben  wird,  heißt  es  I  S.  664, 
638:  Freder  icus  f rater  T/ieuderici  regis  pugnans  cum  Francis  occi- 
ditur  iuxta  Ligerim. 

26.     Greg.  Tur.  II  11. 

30.  Mommsen  II  S.  33,  217:  Agrippiniis  Gallus  comes  civis  Acgidio 
comiti  viro  insigni  inimicus,  ut  Gotliorum  mereretur  auxüia,  Narbonam 
tr*  ulidit  Theiidorico. 

33.    Mommsen,  Chron.  min.  I  664,  638.  II  33,  218.  232,  463. 

350,  4.     Prise,  frg.  29.  30  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  103  ff. 
19.     Apoll.  Sid.  carm.  II  356:   foedera  mala  cum  Michnere  iacit. 

Prise,  frg.  29.  30. 

26.  Prise,  a.  0.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  6.  Zonar  XIII  25p.  48  d. 
Euagr.  h.  e.  II  7,  5.  Mceph.  h.  e.  XV  11.  Theophan.  5947.  5949. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  32,  216.  86,  455,  3.  187,  464. 

351,  20.  Mommsen  II  S.  33,  224:  metise  Maio  supradicti  viri 
Aegidii  legati  per  Oceanum  ad  Vandalos  transeunt. 

27.  Mommsen  II  S.  33,  228:  Aegidius  moritur,  alii  dieunt  itisi- 
diis,  alii  veneno  deeeptus.  Greg.  Tur.  II  18. 

33.  Mommsen  II  S.  33,  227:  Vandali  per  Marcellinum  in  Sicilia 
caesi  eff'ugantur  ex  ea. 

352,  5.  Die  Gesetze  Leos  sind  nur  mit  seinem  Namen,  nicht 
auch  mit  dem  des  Severus  überschrieben  (Cod.  Iust.  I  36,  1.  II  7,  12. 
X  44,  3),  und  dessen  Consulat  im  Jahr  462  ist  im  Orient  nicht  an- 
erkannt worden.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  88:  Leonis  Aug.  II 
solius.   S.  187 :  Leone  Aug.  II  cons.  III  S.  405 :  Aeovxog  ß"  /twvov. 

6.  Prise,  frg.  30:  ol  sansQtot'Pco/.iaioi  nagd  xovg  sq>ovg  Tzgeoßeig 
eaxsiXav,  eboxe  avxotg  xal  xov  MagxeXXJvov  xal  xovg  BavörjXovg  diaXXdg~ai. 

10.  Mommsen  I  S.  305,  593.  II  S.  88,  464.  158,  1278.  Iord.  Get. 
45,  236.  Paul.  hist.  Rom.  XV  1. 

12.  Prise,  frg.  30:  Jtgdg  fikv  xov  MagxeXXivov  ^vXag^og  axaXslg 
e'jieios  xazä  'Poj/uaicov  6'jiXa  /xrj  xivelv.  p  de  Traget  rov?  BavörjXovg 
Scaßdg  änQaxxog  dvz%ä>Qti. 

19.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  305,  595:  his  cons.  defunetus 
est  imp.  Severus  Eomae  XVIII  Jcal.  Septembris.  Dieser  Überlieferung 
bin  ich  im  Text  gefolgt;  aber  da  ein  Gesetz  des  Severus  noch  vom 
25.  September  465  datiert  ist  (Nov.  Sev.  2),  wird  Decembris  für 
Septembris   zu   schreiben,   also   der   14.  November   an   die  Stelle  des 


484  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

15.  August  zu  setzen  sein.  Vgl.  I  S.  247,  464,  1.  4('3,  19.  664,  644. 
Demgemäß  wird  seine  Regierung  in  den  ineisten  Quellen  auf  vier 
Jahre  angesetzt.  Mommsen  I  S.  492,  2,  8.  III  S.  416.  417.  423. 
Nur  drei  Jahre  gehen  ihm  Iord.  Rom.  336.  Get.  45,  236.  Theophan. 
5947.   Euagr.  h.  e.  II  7. 

21.  Mommsen  II  S.  158,  1280:  hie  cemss.,   ut   dkitwr  Bk 
fremde,  Severus  Bomae  in  palatio  veneno  peremptus  est. 

353,  20.     Der  volle  Namen  Dessau  1299  =  CIL  XI  2637. 

22.  Dessau  a.  0.  Socrat.  VII  23,  8.  Philostorg.  XII  13.  Olymp, 
frg.  46.  Prise,  frg.  11  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  68.  96. 

23.  Socrat.  VII  18,  9.  13.  25.  23,  4. 

354,  1.  Da  auf  dem  Florentiner  Silberschilde  (Dessau  a.  0.) 
Plinta  als  Vorfahre  des  Aspar  abgehildet  ist,  muß  man  annehmen, 
daß  er  mütterlicherseits  von  ihm  abstammte.  Vgl.  über  ihn  Prise. 
frg.  1.  14.  Socrat.  V  23,  12.  Sozom.  VII  17,  14.  Mommsen,  Chron. 
min.  II  S.  73,  418,  wo  der  Text  entstellt  und  dadurch  Plinta  zum 
Rebellen  gemacht  ist.  Tatsächlich  wird  er  die  Rebellen  besiegt  haben 
und  dafür  mit  dem  Consulat  des  folgenden  Jahres  belohnt  sein. 

10.  Da  in  den  occidentalischen  Fasten  Aspar  die  erste  Stelle 
einnimmt,  die  im  Orient  dem  Ariobindus  zugewiesen  ist  (Mommsen, 
Chron.  min.  III  S.  530),  muß  er  von  Placidia  zum  Consuln  ernannt 
sein,  nicht  von  Theodosius  II. 

13.  Theophan.  5942.    Niceph.  h.  e.  XIV  57. 

14.  Prise,  frg.  20.  Candid.  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  100.  135. 
20.     Theophan.  5964:   &EvdeQi%og  6  Tqmqiov  mug,  xfjg  de^'Aojzagog 

yafj,szfjg  adelcpög.    Candid.  a.  0.:    jiaido7ioif]oä/u.£vog   in    xqiojv  ydficov.. 
Vgl.  Malch.  frg.  2  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  114. 
23.     Theophan.  5997. 

27.  Theodor,  epist.  139  =  Migne  G.  83  S.  1361. 

28.  Mansi,  Concil.  collect.  VII  S.  516  c. 

30.  Suid.  s.  v.  'ÄQdaßovQiog. 

31.  Procop.  b.  Vand.  I  6,  3.  Theophan.  5943.  5952.  5961. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  90,  471.  Constantin.  Manass.  2861. 
Zonar.  XIII  25  p.  49  a.   Ioel.  171c.   Niceph.  h.  e.  XV  27. 

33.     Theodor,  epist.  139  =  Migne  G.  83  S.  1361. 

355,6.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  35,  247:  Asparem  degra- 
datum  ad  privatem  vitam,  filium  eins  occisum,  adversmn  Bomanum 
Imperium,  sicut  detectique  sunt,  Vandalis  consulentes.  Vgl.  Proc.  b. 
Vand.  I  6,  4.  Theophan.  5961.  Der  Erbe  des  Aspar  bietet  dem  Kaiser 
gegen  alle  Feinde  seine  Bundesgenossenschaft,  mit  einziger  Ausnahme 
der  Vandalen.    Malch.  frg.  2  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  114. 


18.  Das  Ende  des  weströmischen  Kaisertums.  485 

13.  Apoll.  Sid.  carm.  li  193—197.  216-219.  481.  Euagr.  h.  e. 
II  16.  lord.  Rom.  336.  Theophan.  5957.  Der  volle  Name  Eckhel, 
Doctrina  numorum  VIII  S.  197.  Cohen,  Medailles  imperiales  VIII2 
S.  234. 

16.  Cohen  VIII2  S.  230,  2.  3.  10.  18:  Proc.  Änthemius. 

17.  Apoll.  Sid.  caxra.  II  68-95.  Mommsen  II  S.  34,  234: 
Änthemius  frater  Procopii  ist  überliefert;  doch  wird  statt  dessen  wohl 
fHius  Procopii  zu  schreiben  sein. 

32.  Apoll.  Sid.  carm.  II  208:  conscenditque  senum  puer  ipse 
mindern. 

33.  Apoll.  Sid.  carm.  II  199—204. 

356,  1.  Apoll.  Sid.  carm.  II  205—209.  lord.  Eom.  336.  Get. 
45,  236. 

21.  Prise,  frg.  39:  XeXxäX  xov  Ovvvcov  ysvovg  avijg  xal  vtio- 
axgdxrjyog  xCov  biendvxcov  xa'Aanagog  rdy/iaxa.  Malal.  exe.  de  insid.  31 : 
daggwv  yäg  elg  xi)v  roxftixrjv  xsiqo.,  fjv  ei/s.  —  er/s  yäg,  wg  elgrjxai, 
Ttlrftog  Töxdoiv  xal  xdf.irjxag  noXXovg  xal  äXX.ovg  naZdag  xal  Ttaga- 
/.isvovxag  avxolg  uvdgiimovg,  ovg  ixdXeoe  <poi8egdxovg. 

26.  lord.  Rom.  335:  Leo  Bessica  ortus  progenie  Asparis  patricii 
potmtia  ex  trihuno  militum  factus  est  imperator.  Theophan.  5950: 
0päg~  xcö  yevei,  xgißovvog  xijv  ag~iav.  Niceph.  h.  e.  XV  15.  Phot.  cod. 
79p.  55a  6:  ög  f)v  ex  Aaxiag  /nev  xrjg  ev  'lXXvQidlg,  axgaxccoxixcö 
jiagayysiXag  xdy/nart  xal  xsXüjv  aqg~ag  xcöv  ev  SsXvfißgia.  Zonar.  XIII. 
25p.  49b. 

29.  Zonar.  XIII  25  p.  49  a:  xxt)oeo)v  avxov,  ä>g  Xeyexai,  jigovo- 
ovuevov.  Theophan.  5961 :  xovgäxoga  avxcov  ovxa.  Manasse  2857. 

34.  Phot.  a.  O.  Zonar.  a.  O.  Theophan.  a.  O.  lord.  a.  0.  Suid. 
s.  v.  Ägdaßovgiog.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  7.  Euagr.  h.  e.  II  16. 

357,  1.     Mommsen,   Chron.  min.  II  S.  87,457.    Theophan  5950. 

2.  Constantin.  Manasse  2855;  vgl.  Leo  epist.  146,  2  =  Migne 
L.  54  S.  1115. 

3.  Apoll.  Sid.  carm.  II  209:  seMt  et  emerito  iuvenis  veteranus 
in  aiiro. 

9.     Zonar.  XIII  25.  XIV  lp.  -19  a.  b. 
19.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  87. 

22.  Mommsen  11  S.  88.  89. 

24.  Candid.  bei  Phot.  cod.  79  S.  55  a  34. 

25.  Leo  epist.  149,  2.  150.  153,  1  =  Migne  L.  54  S.  1120  ff. 
28.    Theophan.  5952:    dvxejigdxzexo  de   aviqj  "Aoxag   6  Ageiavög. 

358,  3.  Candid.  bei  Phot.  cod.  79  p.  55  a  36:  xal  negl  Taxiavov 
xal  Bißiavov,  xal  wg  tceqI  avitov  öitjvexQt)  "Aonag  xal  6  ßaaiXevg.  - 


486  VII.  Die  Auflösung  des  Beiches. 

xal  (vg  6  ßaadevg  8iä  zovzo  f/zaigioazo  zo  Ioolvqojv  yevog.    Nach  dein 
Consulat  von  466  wird  weder  Tatianus  noch  Vibianus  in  den  Quellen 
genannt.     Daß  sie  tot  oder  verbannt  waren,    läßt   sich  daraus    zwar 
nicht  mit  Sicherheit  schließen,  ist  aber  nicht  unwahrscheinlich. 
13.  Prise  frg.  35  =  Fragm.  bist.  Graec.  IV  S.  107. 

23.  Apoll.  Sid.  carm.  II  224—236. 

24.  Apoll.  Sid.  carm.  II  237—298.  Die  Zeit  ist  bestimmt  nach 
Prise,  frg.  36.  Denn  daß  die  dort  erzählten  Zerwürfnisse  mit  den 
Hunnen  ihren  Einfall  veranlaßten,  hat  schon  Tillemont  mit  Eecht 
angenommen. 

359,  12.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  35,  247. 

23.  Theophan.  5957:  xazä  ngeaßeiav  zf}g  ovyxlrjzov  'Pcofiyg 
äneozede  Aecov  6  ßaodevg  'Av&ifuov,  zbv  ya/ißgov  Magxiavov  zov 
ngoßaodevoavxog,  ßaodea  er  'Pco/iij.  Euagr.  h.  e.  II  16.  Apoll.  Sid. 
carm.  II  13.  19.  221.  479. 

26.  loh.  Ant.  frg.  209,  1  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  617  be- 
rechnet die  Piegierung  des  Anthemius  auf  5  Jahre  3  Monate  und 
18  Tage.  Zählen  wir  damit  von  seinem  Todestage  (11.  Juli  472) 
rückwärts,  so  gelangen  wir  auf  den  25.  März  467. 

31.  Zonar.  XIV  1  p.  50a:  zt]v  8e  Aeovziav  ovve'Qevigs  zql  nazgixuö 
MaQxiavqZ,  vidi  'Av&euiov  zov  ßaodsvoavzog  iv  zfj  'Pcbfit],  Theophan. 
5971:  MaQxiai'ög,  6  ncüg  'Avüsfitov  zov  xazä  z)]vePu>f.iTjv  ßaod-evoavzog, 
avrjQ  de  Aeovziag,  zi~]g  Bzoivtjg  fitv  &vyazo6g  uoslqpfjg  de  'Agiddvrjg  xrjg 
ßaodßog.  Nach  Theophan.  a.  0.  Theod.  lect.  I  37  war  Ariadne  vor 
der  Thronbesteigung  Leos  geboren,  Leontia  erst  nach  derselben.  Sie 
war  also  die  jüngere,  nicht  die  ältere  Tochter.  Auch  kann  sie  zu 
der  Zeit,  wo  Anthemius  den  Purpur  empfing,  nicht  schon  mit  Marcian 
vermählt  worden  sein,  weil  sie  damals  höchstens  zehn  Jahre  alt  war. 
Gleichwohl  halte  ich  es  für  mehr  als  wahrscheinlich,  daß  die  Ver- 
bindung der  beiden  Kaiserfamilien,  wenn  auch  zunächst  nur  in  der 
Form  einer  Verlobung,  schon  damals  geschlossen  wurde.  Jedenfalls 
wäre  sie  nach  dem  Sturze  des  Anthemius  dem  Leo  nicht  nützlich, 
wohl  aber  demjenigen,  den  er  zu  seinem  Nachfolger  bestimmt  hatte, 
gefährlich  gewesen.  Denn  für  diesen  hätte  Marcian,  schon  weil  er 
Kaisersohn  war,  zum  Nebenbuhler  werden  können,  und  es  wäre  höchst 
unbesonnen  gewesen,  seine  Ansprüche  noch  zu  steigern,  indem  man 
ihm  eine  Kaisertochter  zur  Frau  gab. 

360,  1.  Iord.  Eom.  336:  Leo  Anthemium  dir/  Marciani  generw.n 
ex  patricio  Caesarem  ordinans  Eomae  in  Imperium  destinavit. 

3.  Apoll.  Sid.  carm.  II  S.  505  ff. 

4.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  158,  1283:  tertiu  ab  urbe  müiario 


18.  Das  Ende  des  weströmischen  Kaisertums.  487 

in  loco  Brontotas  suseepit  Imperium.  II  S.  34,  235:  octavo  miliario 
de  Borna  Augustns  appellatur. 

5.  Mommsen  I  S.  305,  598:  levatus  est  imperator  dominus  noster 
Aniliemius  Bomae  prid.  idus  Aprilis.  II  S.  34,  235  wird  die  Erhebung 
des  Anthemius  in  den  August  verlegt,  wahrscheinlich  weil  sie  erst 
in  diesem  Monat  in  Spanien  verkündigt  wurde. 

11.  Mommsen  II  S.  34,  234:  de  Comtantinopoli  a  Leone  Augusto 
Antliemius  fllius  (frater  d.  Hdschr.)  Procopi  cum  Marcellino  aliisque 
comitibus  viris  electis  ei  cum  ingenti  multitudine  eocercitus  copiosi  ad 
Baliam  deo  ordinante  directus  ascendit. 

20.  Mommsen  I  S.  247,  464:  adversum  Wandedos  grandis  eocer- 
citus  cum  Marceüino  duce  dirigitur.  Vgl.  IIS.  35,  247.  90,  468.  Pro- 
cop.  h.  Vand.  I  6,  8. 

33.  loh.  Ant.  frg.  209,  1.  Mommsen  II  S.  35,  247.  90,  472,  2. 
ApoU.  Sid.  epist.  I  5,  10.  9, 1.  carm.  II  483  ff.  543.  Ennod.  vit.  Epiph.  67. 
Theophan.  5964.    lord.  Get.  45,  239.   Procop.  b.  Vand.  I  7,  1. 

361,  5.  Gelas.  tract.  VI  5  =  Thiel,  Epist.  pontif.  Kom.  I  S.  601 : 
quando  Antliemius  imperator  Bomam  venu,  — pestilentia  tanta  subrepsit, 
ut  toleranda  vix  fuerit. 

8.     Gelas.  epist.  26,  11  =  Thiel  I  S.  408. 

17.  Damascius  hei  Phot.  cod.  242  p.  340  a  4  von  Severus:  cPa>jj.aiog 
d'fjv  ovxog  nal  'Av&s/uov  naqaoiövxog  sXnidag,  ojg  rj  'Pätfirj  neoovaa 
näXiv  bi'avxov  avaox^Gtxai,  ejiI  Pö)(xnv,  ravtng  Jzgoava^o)Qijaag,  ijzav^xs 
y.al  ri/iifjg  vjianxfjg  stvxs. 

20.     Apoll.  Sid.  carm.  II  156  ff. 

24.  Damascius  bei  Phot.  cod.  242  p.  243b  4:  Sri  'Av&e/uiov  ovxog 
rov  'Poj/Mjg  ßaoilsvoavTa  klXnvoijQova  xal  6{i6<pQOva  Ssßr)gov  xov  eldcö- 
Xoig  jiQOoavaxeifisvov  Xeyei,  ov  avzog  vjiaxov  %eiQoxovEi,  xal  ä/xtpolv 
eivai  xQv<pi'av  ßovXrjv  xo  xatv  elöü>Xa>v  jA.voog  avavedioao&ai. 

26.     Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  89,  468. 

862,  1.  Mommsen  I  S.  664,  643.  II  S.  34,  237.  238.  222,  466. 
233,  467.  281. 

10.  Apoll.  Sid.  epist.  1  2  gibt  die  Charakteristik  des  Gothen- 
königs. 

26.  Apoll.  Sid.  epist.  VIII  3,  3.  IX  13,  2  v.  20.  15,  1  v.  20. 
carm.  1X314.    XIV  2.    XXHI446ff.   Ennod.  vit.  Epiph.  85. 

29.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  281 :  sub  hoc  rege  Gothi  legum 
instituta  scriptis  habere  coeperunt;  nam  antea  tantum  moribus  et  con- 
suetudine  tenebantur.    Vgl.  S.  288.    Apoll.  Sid.  epist.  VIII  3,  3. 

34.  Cassiod.  var.  V  39, 13:  ad  hunc  vos  modum  funetiones publicas 
revocare  decernimus,  quem  Alarici  atque  Eurici  tempwibus  constat  illatas. 


488  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

363,  7.  Apoll.  Sid.  epist.  I  2,  4:  antelucanos  sacerdotum  morum 
coetus  mininio  comitatu  expetit,  grandi  sedulitate  vmeratur;  quamguam, 
si  sermo  secretus,  possis  cmimo  advertere,  quod  servet  istam  pro  consuettidine 
potius  quam  pro  ratione  reverentiam. 

9.     Apoll.  Sid.  epist.  VII  6,  6—10. 

364,  7.  iord.  Get.  45,  237 :  Euricus  ergo  Vesegotharum  rex  crebram 
mutationem  Bomwiorum  principum  cernens  Gallias  suo  iure  nisus  est 
occupare.  Vgl.  47,  244.  Apoll.  Sidon.  epist.  VII  6,  4. 10.  V  12,  2.  VI  6,1. 

12.  Momrasen,  Chron.  min.  II  S.  34,  238. 

24.    Mommsen  II  S.  34,  240:  Gothi,  qui  ad  Vandahs  missi  fuerant 
mvpradictue  expcditionis  rumore  perterriti  revertuntur  in  celeri.    Vgl.  238. 
28.    Mommsen  II  S.  34,  238.  35,  245. 
81.    Apoll.  Sid.  epist.  I  9,  6.  V  16,  2.  IX  16,  3  v.  30. 

33.  Apoll.  Sid.  carm.  1.  II;  vgl.  epist.  I  9,  6. 

.    365,  6.    Prise,  frg.  40  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  109. 

13.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  22.  23.  22,  16.  17.  Vict.  Vit.  I  17,  51. 
Bei  Nau,  Nestorius  S.  331  ist  auch  eine  Plünderung  von  Rhodos  er- 
wähnt, vielleicht  nur  als  Prophezeiung;  denn  der  Text  ist  hier  unklar. 
Ist  diese  Deutung  richtig,  so  konnte  dies  ein  späterer  Zusatz  zu  dem 
Buche  des  Nestorius  sein,  der  in  die  Zeit  Leos  gehört.  Andernfalls 
müßte  man  es  noch  auf  die  Zeit  des  Theodosius  oder  Marcian  beziehen. 

14.  Procop.  b.  Vand.  I  6,  8.    Vict.  Vit.  1  4,  13. 

18.  loh.  Lyd.  de  mag.  III  43:  /xera  yovv  Oeodooiov  xal  Maoxiavov 
röv  fAergior  sld'wv  6  Ascov  xal  xoi>  nlovzov  evqcov,  ov  'AxxiXag  6  rrjg 
olxovfAsvr]?  JioXifiiog  la/ißävEiv  e/isXXsv  (7)v  de  vjzeq  xäg  %iXlag  Exaxov- 
Tö(5a?  tov  xqvoLov  Xizq&v),  oyxcoßsig  rfj  öwä/usi  eyvco  BavörjXoig  — 
noXs^ieTv. 

24.  loh.  Lyd.  a.  O.  Procop.  b.  Vand.  I  6,  1.  2.  10,  2.  Theophan. 
5961.  Theod.  lect.  I  25.  Cedren.  I  349  d.  Euagr.  h.  e.  II  16.  Niceph. 
h.  e.  XV  27.  Apoll.  Sid.  carm.  II  540.  Candid.  frg.  2  =  Fragm.  hist. 
Graec.  IV  S.  135. 

34.  Procop.  b.  Vand.  I  6,  8.  11.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  35, 
247.  I  247,  464,  3. 

3156,  2.    Theophan.  5963.    Procop.  b.  Vand.  I  6,  9.  11. 
7.    Procop.  b.  Vand.  I  5,  8.  de  aed.  VI  5,  2 — 5.    Niceph.  h.  e. 
XV  27. 

15.  Procop.  b.  Vand.  I  6,  10  ff.  10,  2.  Theophan.  5961.  Iord. 
Rom.  337.  Niceph.  h.  e.  XV  27.  Cedren.  1350  a.  Malal.  XIV  372. 
Zonar.  XIV  1  p.  50  d.  Theod.  lect.  I  25.  Paul.  hist.  Rom.  XV  2.  loh. 
Lyd.  de  mag.  III  43.    Candid.  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  135. 

367,  12.     Suid.  s.  V.  imxEifisra. 


18.  Das  Ende  des  weströmischen  Kaisertums.  489 

26.    Procop.  b.  Vand.  I  6,  26.   Malal.  373  b.   Niceph.  h.  e.  XV  27. 

368,  4.    Theophan.  5963. 

6.    Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  305,  601.  II  S.  90,  468.  158,  1285. 
Procop.  b.  Vand.  I  6,  25.    Damascius  bei  Phot.  cod.  242  p.  342  a  37. 
10.    Theophan.  5963. 
21.    Cod.  Inst.  IX  12,  10. 
24.    Candid.  Fragrn.  bist.  Graec,  IV  S.  135. 

369,  3.  Ernennung  des  Patricius  zum  Caesar  Zonar.  XIV  1  p.  49  b. 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  90,  471.  Candid.  bei  Phot.  cod.  79  p.  55b  7. 
Euagr.  h.  e.  II  16.  Malal.  exe.  de  insid.  31.  Niceph.  h.  e.  XV  27. 
Die  Zeit  nach  Theophan.  5961.  Cedren.  350  a.  Das  Jahr  370  nennt 
Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  188.  Die  Vermählung  mit  Ariadne: 
Malal.  a.  O.:  ev  olg  %o6voig  nagendkei  "Agjiclq  6  jiazQixtog  S7ii  xa> 
ijztyaf.ißQsdoai  avxcö  xov  viov  avxov  LTaxQtxiov  ovxa  Kaloaoa.  xov  de 
öi)(.iov  evoxävxog  xal  xcöv  fiova^ojv  xal  xcöv  xkiyQixwv,  svdooiv  elaße 
xu  xov  yä(iov.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  90,  471:  Patriciolo  — 
Caesare  generoque  Leoais  pHneipis  apellato.  Niceph.  h.  e.  XV  27: 
Aecov  —  'Agiüdvrjv  xijv  ix  BrjQivrjg  avxcö  ysyevrjiiei'rjv  xcp  jraiöl  xov 
"AcTtagog  Ilaxgcxlcp  x>~>  vTtdxco  eig  yä/iwv  eSldov.  Der  Nachricht,  daß 
Ariadne  dem  Patricius  zur  Frau  gegeben  wurde,  steht  das  Bedenken 
entgegen,  daß  sie  schon  vorher  mit  Zeno  vermählt  war.  Denn  dessen 
Sohn  Leo  II.  starb  im  November  474  als  siebenjähriges  Kind  (Malal. 
XIV  p.  31a;  vgl.  Chron.  Pasch.  474),  wonach  die  Hochzeit  nicht 
später  als  Anfang  467  fallen  kann.  Dem  entsprechend  erzählt  sie 
Euagrius  (h.  e.  II 15)  nach  dem  großen  Brande  vom  2.  September  465 
(Seeck,  Kegesten  S.  413)  und  nach  dem  Beginn  des  Hunnenkrieges, 
der  369  mit  dem  Tode  des  Dintzic  sein  Ende  fand  (S.  315).  Theophan. 
5951  setzt  sie  in  das  Jahr  459,  was  wahrscheinlich  viel  zu  früh,  aber 
doch  nicht  unmöglich  ist.  Tillemont  meint  daher,  daß  bei  Nicephorus 
die  jüngere  Kaiser tochter  Leontia  mit  Ariadne  verwechselt  sei,  und 
auch  ich  bin  früher  dieser  Annahme  gefolgt  (Pauly-Wissowa  II  S.  609) ; 
doch  bereitet  auch  sie  große  Schwierigkeiten.  Denn  jene  war  erst 
nach  der  Thronbesteigung  ihres  Vaters,  d.  h.  nach  dem  7.  Februar 
457,  geboren  (Theophan.  5971.  Theod.  lect.  I  37),  kann  also  jeden- 
falls noch  nicht  468  und  kaum  470  mannbar  gewesen  sein.  Wie  mir 
scheint,  bleibt  kaum  eine  andere  Lösung  übrig,  als  daß  Zeno  zugunsten 
des  Patricius  sich  von  Ariadne  scheiden  mußte,  um  sie  dann  nat-h 
dem  Sturze  Aspars  zum  zweitenmal  zu  heiraten. 

9.  Vit.  S.  Marcelli  34  =  Migne  G.  116  S.  741.  Zonar.  XIV  1  p. 
49  c.   Malal.  a.  O. 

13.    Theophan.  5961:  xq~>  ö'arzü  hei  ITaxQtxiog,  6  vtds"AonaQOgt 


490  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

Sv  Kaioaga  6  ßaoiXsvg  Aecov  nsnoirjxs,  —  naosyEVExo  iv  'AXs^avdosia 
(xsxa  (isyäXt^g  rpavxaoiag,  ev  co  iozsQsoJ&rj  xo  Kogslov  ßctiavelov. 

16.  Auf  die  Vollziehung  der  Ehe  mit  Ariadne  dürfte  es  sich 
beziehen,  daß  Victor  Tonnenensis  die  Erhebung  des  Patricius  zum 
Caesar  in  das  Jahr  470  setzt.    Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  188. 

18.     Theophan.  5962. 

20.  Candid.  bei  Phot.  cod.  79  p.  55  a  42:  wg  'AgSaßovgiog  eis 
xo  ivavziov  jtisXsxcöv  iw  ßaoiXsX  xal  avxog  otxsiOTroirjoaodai  xovg  'Ioav- 
govg  öiEvorjßT].  xal  Sri  Magzivog,  oixslog  ojv  'Agöaßovgiov ,  /litjvvei 
Tagaoixo8iooa  ansg  AgSaßovglcp  xazä  ßaoiXiwg  izvgsvszo.  xal  cog 
ivzsvfisv  ig  zö  zgayvzsgov  x^g  ig  äXXi)Xovg  vnovoiag  Tzgoi'ovorjg  ävaigsi 
Asojv  6  ßaoiXsvg  "Aojiaga  xal  xovg  naiSag. 

25.     Niceph.  h.  e.  XV  27  =  Migne  G.  147  S.  80. 

370, 11.  Niceph.  a.  O.  Candid.  a.  O.  Vita  S.  Marcelli  a.  O.  Momm- 
sen, Chron.  min.  II  S.  90,  471.  188,  471.  Theophan.  5963.  5964.  Zonar. 
XIV  1  p.  49  d.  Malal.  exe.  de  insid.  31.  Chron.  Pasch.  467.  Procop. 
b.  Vand.  I  6,  27. 

13.  Candid.  bei  Phot.  cod.  79  p.  55  b  7 :  dXV  6  fih  Kaloag  t&v 
7iX?]ycov  ävsvsyxcov  7iaga86t;a>g  diEooj&t]  xal  8ist,t]0EV. 

15.  Niceph.  h.  e.  XV  27  :  xöv  8s  szsgov  ixslvov  viov  zov  Tlaxglxiov  xijg 
■üvyaxgog  diaCsvigag  avxov'4giä8v)]g.  ixslvov  (a,ev  vjieqÖqiov  >)ys  •  Zrjvwvi  ds 
oia  8i]  xovg  imßovXovg  ix  fiiaov  noirjOajXEro)  zavzrjv  slg  yvvacxa  iSl8ov. 

20.     Malal.  exe.  de  insid.  31.  Theophan.  5964. 

29.  Malch.  frg.  2  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  114. 

371,  7.  loh.  Ant.  frg.  2U7  von  Ricimer :  8i  o  aviaftslg  xtjg  zs 
'Pcö/Lit];  i^fjXds  xal  §t;axioxiXtovg  äv8gag  ig  zov  xazä  BavörjXmv  jcoXs- 
fiov  V7i    avxov  zazxofxsvovg  dvsxaXsoaxo. 

13.  loh.  Ant.  a.  O.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  158,  1289. 
Paul.  hist.  Rom.  XV  2. 

22.    Ennod.  vit.  S.  Epiphan.  51  ff.    Paul.  hist.  Rom.  XV  3. 

30.  Ennod.  vit.  S.  Epiphan.  73. 

372,  9.    lord.  Get.  47,  244. 

14.  Apoll.  Sid.  epist.  I  7.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  158, 
1287.    Paul.  hist.  Rom.  XV  2. 

28.     Apoll.  Sid.  epist.  111  9. 

31.  Iord.  Get.  45,  237  ff.  Greg.  Tur.  II  18 ;  vgl.  Apoll.  Sid.  epist. 
I  7,5. 

373,  16.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  664,  649:  Antimolus  apatre 
Anthemio  imperatore  cum  Tlwrisario,  Everdingo  et  Hermümo  comite 
stabuli  Arelate  directus  est ;  quibus  rex  Euricus  trans  Wiodanum  oecur- 
rit  occisisque  dueibus  omnia  vastavit. 


18.  Das  Ende  des  weströmischen  Kaisertunis.  491 

32.  Prise,  frg.  29.  Malch.  frg.  13.  loh.  Ant.  frg.  204  =  Fragm. 
hist.  Graec.  IV  S.  104.  120.  616.  Procop.  b.  Vand.  I  5,  6.  6,  6.  Euagr. 
h.  e.  II  7.    Theophan.  5964. 

374,  4.  loh.  Ant.  frg.  209,  1  berechnet  die  Zeit  des  Bürgerkriegs 
auf  fünf  Monate.  Dadurch  gelangt  man,  vom  11.  Juli  472  als  dem 
Todestage  des  Anthemius  rückwärts  zählend,  auf  den  Februar. 

5.  Mommsen,  Chron.  min.  II  S.  90,  472,  2.  158,  1293.  Iord.  Get. 
45,  239. 

11.  Paul.  hist.  Rom.  XV  3.  4.  loh.  Ant.  frg.  209,  1.  Theophan. 
5964.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  306',  606.  664,  650.  II  S.  90,  472,  2. 
158,  1293.  188,  473,  6.  Procop.  b.  Vand.  I  7,  1.  Chron.  Pasch.  464- 
Iord.  Get.  45,  239.  Euagr.  h.  e.  II  16.  Gelas.  tract.  VI  10  =  MigDe 
L.  59  S.  115  =  Thiel,  Epist.  pont.  I  S.  605. 

375,  4.    loh.  Ant.  frg.  209, 1.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  664,  650. 
5.     Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  306,  606.  746,  472. 

13.  Mommsen,  Chron.  min-.  1  S.  306,  607.  609.  492,  2, 11.  746,  472; 
vgl.  II  S.  90,  472,  2.  158,  1293.  Paul.  hist.  Korn.  XV  5.  Iord.  Get. 
45,  239.  loh.  Ant.  frg.  209,  2.  Theophan.  5964.  Procop.  b.  Vand.  I 
7,  1.    Ennod.  vit.  Epiph.  79.    Euagr.  h.  e.  II  16.    Niceph.  h.  e.  XV  11. 

20.  loh.  Ant.  frg.  209,  2.  Paul.  hist.  Korn.  XV  5.  Mommsen, 
Chron.  min.  I  S.  306,  608.    II  158,  1295. 

22.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  306,  611.  492,  2,  11.  746,  473; 
vgl.  II  S.  90,473,  1.  158,  1295.  233,  473.  III  S.  423.  Theophan.  5965. 
Iord.  Get.  45,  239.  Eom.  338.    Euagr.  h.  e.  II  16. 

26.  loh.  Ant.  frg.  209,  2 :  yvovs  de  Ascov  6  xwv  icocov  ßaodevg 
rt]v  xov  D.vxeQiov  avayoQtvoiv,  hniöTQa.TEvsi.xa.i'  avxov  Nsncoza  arga- 
T?/ydv  ajiodsl^ag. 

30.  Iord.  Get.  45,  239 :  Nepus  MarceUini  quondam  patricü  so- 
roris  ßim.  Mommsen  II  S.  91,  474,  2.  Cod.  Iust.  VI  61,  5  vom 
1.  Juni  473  ist  adressiert:  Nepoti  magistro  militum  Dalmatiae.  Vgl. 
loh.  Ant.  a.  O. :  Nejzcjto,  OTQazrjyov  aizoöei^ag. 

31.  Iord.  Rom.  338 :  Nepotem  filium  Nepotiani  copulata  nepts 
sun  in  matrirnonio  apud  Bavemiam  per  Domitianum  clientem  suum 
Caesarem  ordinavit.  Malch.  frg.  10 :  Bi]ßiva  —  zfj  Nsjionog  yvvaixl 
ovyyevel  ovor/  ovojtevdovoa. 

33.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  306,  614.  307,  474,  4.  Die  Über, 
lieferung  schwankt  zwischen   VIII  hold.  Iulias  und  XIII  k.  Iul. 

376,  1.  loh.  Ant.  frg.  209,  2.  Paul.  hist.  Rom.  XV  5.  Iord.  Rom. 
338.  Get.  45,  239.  241.  Malch.  bei  Phot.  cod.  78  p.  54  b  27.  Momm- 
sen I  S.  306,  614.  307,  474,  4.  746,  475.  II  S.  91,  474,  2.  475,  2.  158, 


492  VII.  Die  Auflösung  des  Reiches. 

1299.  233,  474.    III  S.  423.    Theophan.   5965.    Anon.   Vales.   7,  36. 
Euagr.  h.  e.  II  16. 

7.  Malch.  a.  0.  Anon.  Vales.  a.  0.  Mommsen  I  S.  310,  626.  311, 
480.   II  S.  92,  480,  2.  III  S.  423. 

13.  Iord.  Get.  45,  240. 

14.  Apoll.  Sid.  epist.  III  3,  7 :  taceo  deinceps  cöllegisse  te  privat  is 
viribus  pabUei  exercüus  speciem. 

15.  Apoll.  Sid.  epist.  III  3,  3—8.  Greg.  Tur.  II  24.  Iord.  Get. 
45,  240. 

16.  Apoll.  Sid.  epist.  III  3,  9 ;  vgl.  II  1,  4. 

17.  Apoll.  Sid.  epist.  V  16,  2. 

20.     Apoll.  Sid.  epist    V  16,3:  vicinae  öbsidionis  terror. 

22.  Iord.  Get.  45,  240 :  Ecdicius,  diu  certans  cum  Vesegothis  nee 
Valens  antestare,  relicta  patria  maximeque  urbe  Arevernate-  hosti,  ad 
tntiora  se  loca  cöllcgit. 

24.    Apoll.  Sid.  epist.  VII  7,  2.  3.  11,  1. 

28.     Ennod.  vita  S.  Epiphan.  82—92.    Paul.   hist.  Rom.  XV  5. 

31.     Apoll.  Sid.  epist.  VII  7,  11. 

877,  6.  Iord.  Get.  45,  241 :  quod  audiens  Nepus  Imperator  prae- 
cepit  Ecdicium  relictis  Gattiis  ad  se  venire  loco  eius  Oreste  magistro 
in  Hit  nt)i.  ordinato. 

12.  Prise,  frg.  7.  8  =  Fragm.  hist.  Graec.  IV  S.  76.  78.  84.  95. 
Anon.  Vales.  8,  38. 

33.  Iord.  Get.  45,  241:  qui  Orestes  suseepto  exercitu  et  contra 
Jiostes  egrediens  a  Koma  Bavennam  pervenit  ibique  remoratus  Augustu- 
lum  fäium  suum  imperatorem  effecit. 

378,  5.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  306,  615.  307,  475.  309,  1. 
746,  475.  II  S.  91,  475,  2.  92,  480,  2.  158,  1301.  III  S.  423.  Iord.  Get. 
45,  241.  Rom.  344.  Paul.  hist.  Rom.  XV  7.  Anon.  Vales.  7,  36.  Theo- 
phan. 5965. 

8.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  307,  474,  2.   Theophan.  5966. 

9.  Seeck,  Regesten  S.  419.  425,  40. 

13.  Seeck,  Regesten  S.  421. 

26.  Anon.  Vales.  8,  37 :  Augustulus,  qui  ante  regnum  Romidus 
a.  parentibus  vocabatur.  Seine  Münzen  nennen  ihn  Romidus  Augustus 
p(ius)  f(elix)  Aug(ustus)  oder  lassen  auch  den  ersten  Namen  fort. 
Immer  aber  erscheint  das  Wort  Augustus  zweimal,  zuerst  voll  aus- 
geschrieben als  Name,  dann  abgekürzt  als  Titel.  Cohen,  Me'dailles 
imperiales  VI1I2  S.  242. 

27.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  308,  617.  309,  475,  2.  746,  475. 
11  S.  91,  475,  2.  158,  1301.  III  S.  423.   Candid.  bei  Phot.  cod.  79  p. 


18.  Das  Ende  des  weströmischen  Kaisertums.  493 

55  b  31.  Iord.  Rom.  344,  Get.  45,  241.  46,  242.  Paul.  hist.  Rom.  XV  7. 
Procop.  b.  Vand.  1  7, 15.  b.  Goth.  1  1,  2.  Theopban.  5965.  Euagr.1116. 

34.     Procop.  bell.  Goth.  I  1,  3-8. 

379,  18.  Mommsen,  Chron.  min.  I  S.  308,  619  ff.  309,  476,  2.  3. 
746,  476.   II  S.  91,  476,  2.  158,  1303.  111  3.  423.   Iord.  Get.  46,  242. 

22.  Anon.  Vales.  8,  38.  Iord.  a,  0.  Mommsen  II  S.  91,  470,  2. 
III  S.  423.  Procop.  b.  Goth.  I  1,  7. 


Index. 


Abdas  80. 

Abel  27. 

Abraham  3. 

Acatizieren  461.  462. 

Addax  62. 

Adrianopel  370. 

Advokaten  157.   180. 

Aedilen  141. 

Aegidius  348.  349.  351. 

Aelia  s.   Eudocia,   Eudoxia,    Eu- 

phemia. 
Aemilianus  400. 
Aetius,    Consul   432.    437.    446: 

94.    95.    103—107.    114-118. 

124.  128.  280.  282.  285.  286. 

293.     296.     299.     302  —  313. 

317—321.  325.  340.  346.  351. 

377. 
Aetius,  Consul  454:  469. 
Africa  19.  52.  54.   59.  66.  111. 

127.  175. 
Agapetus  74.  75. 
Agiulfus  343. 
Agrigentum  331. 
Agrippina  s.  Köln. 
Agrippinus  349. 
Akademie  9.  18. 
Alamannen  43.  47.  48.  320.  327. 

339.  461. 
Alamundarus  85. 
Alanen  45.  48.  56.  57.   60—63. 

85.   128.  305.  307.  326.   345. 

352.  461. 
Alaricus  1 :  1.  23.  34.  37.  38.  42. 

46.  53.  59.  60.  104.  111.  313. 

414. 


Alaricus  II:  176. 
Albinus  60.  397. 
Alexandria  75-79.  200.  209.  214. 

218.  243.  264.  275.   276.  369. 
Allobichus  39.  46.  102. 
Alpidzuren  461. 
Alypia  360. 
Alypius  16. 
Amasia  255. 

Ambrosius  10—12.  19.  21.  186. 
Amilzuren  461. 

Ammianus  Marcellinus  29.  280. 
Ampelius  56. 
Anagastes  315.  463. 
Analphabeten  272. 
Anastasius  204.  212. 
Anatolius  268.  271.  272. 
Ancyra  402. 
Angisciren  461. 
Anicius  s.  Olybrius. 
Anio  374. 
Annianus  306. 

Anonymus  de  rebus  bellicis  430. 
Ansila  120. 
Anthemiolus  373. 
Anthemius,  Praefect.  68.  69.  99. 

355.  400.  401. 
Anthemius,    Kaiser    355  —  361. 

364-368.  371—375.  376. 
Antigermanismus  34.  39.  51.  316. 
Antiochia  197.  218.  231.  449. 
Antiochus  207.  431. 
Antistius  Labeo  148.  158. 
Antoninus  Pius  143. 
Antonius,  heiliger  15.  185.  186. 
Antonius,  Bischof  200. 


Index. 


495 


Apollinaris  s.  Sidonius. 

Appellation  149.  154.  157. 

Apringius  393. 

Aquileja  95.  311.  408.  410. 

Aquitania  55.  63. 

Arbogastes  102. 

Arcadia  2(39. 

Arcadiopolis  294. 

Arcadius  37.  99. 

Ardabur  s.  Aspar. 

Ardabur,  Vater  Aspars  85.  93-95. 

103.  353. 
Ardabur,  Sohn  Aspars  354.  370. 
Ardaricus  314. 
Arelate  47—49.  57.  91.  95.  107. 

124.  328.  333.  345—347.  397. 

477. 
Aremorica  44.  115. 
Areovindus  s.  Ariobiudus. 
Ariadne  369.  370.  378.  486.  489. 
Arianer  73.  110.  119.   120.   122. 

199.  206.  325.  353-355.  363. 

369.  372. 
Ariminmn  116.  117. 
Ariobindus  120.  354.  484. 
Ariovistus  35. 
Aristolaus  240. 
Aristoteles  21. 
Arles  s.  Arelate. 
Armenia  85—87. 
Arnegisclus  291. 292.294.315.463. 
Arvandus  372. 
Arverni  52.  327.  376. 
Askese  184.  187—189.  191. 
Aspar  93.  95.  103.  113.  114.  244. 

270.  353—359.  365.  367—371. 

374. 
Assessoren  159. 
Asterius,  Coraes  63.  400. 
Asterius,  Presbyter  255.  256. 
Asturica  334. 


Atems  Capito  148.  158. 

Athanasius  19.  186.  209.  219. 

Athaulfus  49—58.  105.  363. 

Athen  82.  84.  161. 

Athenais  82;  vgl.  Eudocia. 

Athyras  295. 

Attalus  33.  34.  38.  52.  56.  59. 

60.  99. 
Atticus  72.  75-  82.  85.  194.  195. 

197. 
Attila  244.   258.  268.  283—316. 

329.  365.  377. 
Attis  250. 

Augusta  historia  33 — 39. 
Augustinus    1—32.     113.     186. 

191—193.  385. 
Augustus  35.  147—154. 
Aureliani  306.  349. 
Aurelianus  99.  400.  405. 
Aurelius  s.Augustinus.Symmachus. 
Avienus  313. 
Avitus  306.  327—338.  344.  346. 

364.  376. 
Azazene  85. 
Azestum  473. 
Babylon  23.  28. 
Bagauden  123.  301. 
Balearen  111. 
Barcino  57.  58.  62.  392. 
Bardoren  461. 
Barsumas  261.  267. 
Basiliscus  365—367.  370. 
Basilius  453. 
Bassus  s.  Herculanus. 
Bastarner  461. 
Belisarius  101. 
Bellinzona  339. 
Bellonoten  461. 
Beorgor  352. 
Bergomum  352. 
Berytus  174. 


496 


Index. 


Besser  356. 

Bethlehem  188. 

Bihulus  140. 

Bilinier  874. 

Bithynia  217. 

Bittuguren  461. 

Bleda  244.   283.  284.   291.   294. 

460. 
Blemmyer  329. 
Boethius  319. 
Boisker  461. 
Bonifatius,  Feldherr  54.   66.   89. 

92.   93.    103.    105—109.    112. 

113.  116.  117.  282. 
Bonifatius,  Papst  41. 
Bracara  334. 
Brennus  1. 

Breviarium  Alaricianum  155.  177. 
Britones  372. 
Brittannia  44.  45.  49.  61. 
Brontotae  360. 
Bructeri  461. 
Bruttii  120. 
Bucellarii    100—103.    118.    280. 

320.  356.  370. 
Burco  339. 

Burdigala  53.  54.  56.  328. 
Burgunder!  48.  51.  115.  128.  177. 

373.  461. 
Byzacena  127. 
Caelestinus   202.  203.  207.   208. 

210.  213.  214.  238.  242. 
Caelestius  190.  192—194. 
Caesar  140.  147.  151. 
Caesaraugusta  42. 
Caesarius  400. 
Caesartitel    92.     96.     167.     339. 

357.  360. 
Calpurnius  s.  Bihulus. 
Campania  379. 


Candidiarms,  Feldherr  des  Hono- 

rius  54.  93. 
Candidianus,  Comes  Domestioruin 

bei   Theodosius  II:    217.  219. 

221.   222.  226.  227.  228.  234. 
Cannae  308. 
Capito  148.  158. 
Capitolium  325. 
Capri  157. 
Cariirjs  33. 
Carpilio,  Schwiegervater  desAethis 

105. 
Carpilio,  Sohn  des  Aetius  293. 
Cartagena  333.  346.  347. 
Carthago  11.  118.  119.  320. 
Cassianus  208. 
Cassiodorius  293. 
Castinus  64.  66.  90.  103.  400. 
Catalaunici  campi  306. 
Catilina  28. 
Celsus  160. 

Chalcedo  237.  239.  266.  267.  273. 
Christusmutter  205.  206.  209. 
Chrysaphius  248.  258.  261.  268. 

269.  270. 
Chrysoretus  230. 
Chrysostornus  s.  Johannes. 
Circumcelliones  16.  17.  185. 
Cicero  8.  9.  21.  28.  30.  146.  187. 
Cirta  119. 
Citiergesetz  170. 
Claudius  140. 
Cocceius  Nerva  158. 
Codex  Gregorianus  165.  166.  171. 

177.  179.    Hermogenianus  165. 

166.  171.  177.  179.  Iustinianus 

179.    180.      Theodosianus    84. 

171-179.  194.  397.  405. 
Cognitionsprozeß  156. 
Colonen  126.  127.  129.  130.  424. 
Commentarii  156.  173. 


Index. 


497 


Constans  42.  43.  45—47. 
Constantinopolis  68.  84.  173.  174. 

195.  231.  244.  205.  357. 
Constantinus  I.    26.   33.   39.   99. 

164.  171.  175.  277. 
Constantinus  III.  38.  39.  42-49. 
Constantinus,  Praefect  464. 
Constantius  I.   36.  429. 
Constantius  II.  99. 
Constantius  III.  39-43.  46—66. 

81.  82.  99.  103. 
Constitutiones  principum  149. 
Consulat  330. 
Cornelius  s.  Sulla. 
Corpus  iuris  131.  172.  179—183. 
Corsica  331. 
Cyrilks    75— 79.    83.    200.    201. 

205.  207-216.  220-243.  251. 

404. 
Cyrus  246.  450. 
Cyzicus  433. 
Dagalaifus  354.  357. 
Daia  168. 
Dalmatia89.  91.  93.  346.  350.  375. 

378. 
Dalmatius    195.    196.    229.    248. 

250. 
Damasus  186.  188. 
Daniel  22.  131.  379. 
Danubius  115. 
Dardanus  49.  51.  52. 
Darius  109. 
Datianus  99. 
Decimius  s.  Rusticus. 
Decreta  150. 
Delphi  84. 
Deogratias  320. 
Digesta  180—182. 
Dintzic  315.  489. 
Diocletianus     33.    36.    37.     L68. 

166.  167. 
S  vi  A 


Dionysos  250. 

Dioscorus    260.    262.    264.    268. 

274.  275.  277. 
Dolensis  vicus  373. 
Domitianus  375. 
Domnus  251.  264.  265. 
Donatisten  17.  18.20.25.26.  111. 

184. 
Dorotheus  211.  241. 
Dortona  348. 
Dorylaeum  249. 
Drakon  101. 
Drys  237. 
Dubius  58. 
Durostorura  103. 
Ecdicius  364.  376.  377. 
Edeco  268. 

Edictum  139.  149.  153.  161. 
Edobicus  43.  47.  48. 
Einquartierung  128. 
Ellac  289.  314. 
Emerita  112.  334.  343. 
Eparchius  s.  Avitus. 
Ephesus  194.  217.  259.  263. 
Epipa  265. 

Epiphanius,  Bischof  371.  376. 
Epiphanius,  Stadtpraefect  397. 
Epistula  dogmatica  262.  264.  265. 

268.  271.  272. 
Erblichkeit  35—38.  98.  269.  336. 

337.  353.  356. 
Eubnlus  431. 
Eudocia  (Athenais)    82—85.    87. 

92.    131.   178.   194.   198.    199. 

202.  213—215.  229.  230.  235. 

237.  245-248.  263. 
Eudocia,  Tochter  Valentinians  III. 

122.  318.  323.  325.  471. 
Eudoxia,  Gattin  des  Arcadius  «2. 

300. 

32 


498 


Index. 


Eudoxia,  Gattin  Valcntinians  III. 

82.    92.    121.    122.    245.    267. 

321.  323.  325.  340. 
Eudoxiopolis  402.  407. 
Eudoxius  301. 
Eugenins  298. 
Eulaliue  41. 
Eunuchen  230.  318. 
Euphemia,  Heilige  369.  370. 
Eupheraia,  Kaiserin  355. 
Euplutius  59. 
Euprepius  198. 
Euricus  176.  362—364.  372.  373. 

376. 
Eusebius  von  Caesarea  277. 
Eusebius    von    Dorylaeum     208. 

249—253.  264—267. 
Eutropius  99.  173.  400. 
Eutyches  196.  248—264.  272. 
Eutychianus  400. 
Evervulfus  395. 
Exuperantius  91. 
Faustus  9.  21. 
Felix  106—108.  114. 
Ferreolus  326. 
Flaccilla  231—235. 
Flavianus  248-265.  267.  271. 
Flavius   s.    Herculanus,    Rufinus, 

Stilicho. 
Florentius  254—256.  454. 
Formularprozeß  138. 
Forum  Traiani  322. 
Fragmenta  Vaticana  169. 
Framtane  343. 
Franken   43.  47.  48.  52.  57.  65. 

114.  115.  127.  302.  306.   310. 

320.  327.  349.  461. 
Fredbai  62. 
Fredericus  350. 
Fremdenrecht  136.  137. 
Frumarius  340. 


Gainas  40. 
Gaius  143.  181. 
I   Galerius  163.  429. 
Galla  s.  Placidia. 
Gallio  107. 
Gaudentius,  Vater  des  Aetius  104. 

413. 
Gaudentius.  Sohn  des  Aetius  318. 

325. 
Geisericus    109—114.    117.    127. 

279.     302.     316.     317.     320. 

323-326.  329—331.  341.  343. 

345—347.       350—352.      359. 

364—368.  371—373. 
Gelonen  461. 

Gepiden  306.  308.  315.  461. 
Germanus  120. 
Germe  200. 

Gerontius  42-47.  61.  63. 
Glycerius  375.  376. 
Goar  48. 
Gothen    37.  50.   55.   62.   64.   65. 

88.    92.    101.    104.    105.    108. 

112-114.  117  und  sonst. 
Gracchus  397. 
Grata  s.  Honoria. 
Gregorius  165. 

Griechische  Sprache  20.  173. 
Grunitus  114. 

Gundericus  61-63.  108.  109.  121. 
Gundobadus  375. 
Guntiarius  48. 
Hadrianopolis  370. 
Hadrianus  160.  427. 
Haidagastes  35. 
Hannibal  308. 
Hariomundus  35. 
Heidentum  1.  24.  41. 
Helio  92.  96.  100.  437. 
Heliodorus  99. 
Heraclianus  52 — 54.  56.  64. 


Index. 


499 


Heraclius,  Eunuche  318.  319.  321. 
Heraclius,  Feldherr  366.  368. 
Herculanus  298.  299.  466. 
Hermanaricus  357. 
Hermengarius  112. 
Hermogenianus  s.  Codex. 
Hernac  314.  315. 
Heruler  461. 
Hierax  76.  77. 
Hieronymus     22.     28.     29.     30. 

186—189.  192.  193. 
Hierosolyma  s.  Jerusalem. 
Hilarus  264—266.  361. 
Hildomundus  35. 
Hippoßegius  18.  113.  118.  119. 
Hispaniae  42.  45.   61  und  sonst. 
Historia  Augusta  33—39. 
Honoria  64.  297—300.  303.  304. 
Honoriaci  45. 

Honorius  38.  88.  102.  322. 
Hortensius  8. 
Hunericus    121.    122.    302.    318. 

320.  324.  325.  351. 
Hunnen  34.  67.  68.  86.  94.  101. 

104.  106.  117.  120.  244.   247. 

279.  287.  342.  344.  350.   358. 
Hyacinthus  298.  299. 
Hydatius  415. 
Hypatia  78.  404. 
Jerusalem  84.  235.  245-247.  263. 
Jesdegerdus  79.  80. 
lldico  314. 
Illyricum  121.  421. 
fniuria  138. 
Innocentius,  Papst  192. 
Innocentius,  Jurist  428. 
Institutiones  181. 
Johannes,  Evangelist  25.  228. 
lohannes,  Täufer  83. 
lohannes  Augustus  90—96.  103. 

104.  105.  354. 


lohannes  Chrysostomus  73.  lv»7. 
lohannes  von  Antiochia  200.  204. 

218-227.  236—242.  249. 
lohannes  comes    233.    235.    236. 

437. 
lohannes,  Feldherr  292. 
lohannes,  Arzt  231.  444. 
lohannes,  Diakon  247. 
lovianus  85. 

Iovinianus  189.  194.  203. 
lovinus  48—52. 
Iovius  99. 
Ira  348. 

Irenaeus  228.  230—233.  443. 
Isaurer  246.  269.  292.  316.  358. 

368.  369. 
Itimaren  461. 
Juden  76.  77.  84. 
ludices  135.  137. 
lulianus  Augustus    13.    11.     18. 

19.  86. 
lulianus,  Sohn  Constantins  111 :  49. 
lulianus,  Jurist  160.  161. 
lulius  s.  Caesar,  Maiorianus,  Nepos. 
lupitcr  Capitolinus  325. 
Juristen  145.  156. 
lus  gentium  136.  137.  142. 
Iusta  s.  Honoria. 
lustina  269. 
lustinianus  179.  180. 
lustus  43. 
luthungen  114. 
luvenalis  263. 
luventius  Celsus  160. 
Kain  27. 

Kaisertum  35.  36.  38. 
Karthago  s.  Carthago. 
Köln  124.  128. 
Königtum  281.  284. 
Korntribute  51.   54.   56.  59.  62. 

66.  122—125.  279.  316. 


500 


Index. 


Kurden  316. 

Labeo  148.  158. 

Latein  173.  271. 

Lazen  329. 

Leges  datae  150. 

Leo  I.    325.  334.  338.  350.  352. 

353.  356—360.  364—370.  373. 

375.  378. 
Leo  II.    378.  489. 
Leo,  Papst  208.  251.    257.   258. 

260—278.  313.  325.  357.  479. 
Leo,  Schriftsteller  176.  362. 
Leontia  359.  486.  489. 
Leontius  82. 

Lex  Komana  Visigothorum    177. 
Libanius  4. 
Libius  s.  Severus. 
Licinia  s.  Eudoxia. 
Licinius  163.  168.  277. 
Liger  65.  372. 
Lipara  60. 

Litorius  303.  418.  • 

Loire  65.  372. 
Londiniurn  392. 
Lucania  349. 
Lucas  235. 
Luciferianer  184. 
Lugduuum  345. 
Lusitania  334. 
Macedonia  213. 

Macedonianer  73.  74.  200.  361. 
Mailand   11.  312.  371.  469.  477. 
Mainz  124. 
Maiorianus   Augustus    320.    321. 

332-343. 
Maiorianus,  Feldherr  340. 
Maldras  343.  346. 
Manichäer    7—13.     18.    21.    22. 

79.  204. 
Marbod  112. 


Marcellinus.Feldherr  346.350-353. 

357.  360.  366.  368.   369.  375. 
Marcellinus,  Tribunus  393.  394. 
Marcia  s.  Euphemia. 
Marcianopolis  211.  241.  294. 
Marcianus  Augustus  178.  270-274. 

299-301 . 312. 315. 325. 328-330. 

334.  338.  354.  355.  365. 
Marcianus,   Sohn  des  Anthemius 

359.  486. 
Marcomannen  461. 
Marcus  39.  130.  156. 
Margus  286.  291.  292. 
Marienfeste  437. 
Marina  269. 
Marinus  53.  393.  394. 
Maroboduus  112. 
Marsus  366.  368. 
Martinus  186. 
Maruthas  79.  80. 
Massilia  54.  208. 
Masurius  Sabinus  148.  158. 
Mauren  108.  109. 
Mauretania  121. 
Mauriacum  306. 
Maurianus  s.  Marinus. 
Mavortius  107. 
Maximianus,    Bischof   von    Con- 

stantinopel  238—241. 
Maximianus,  Domesticus  des  Aetius 

321. 
Maximinus  Daia  168. 
Maximus,  Kaiser  321—324.   327. 
Maximus ,    spanischer    Usurpator 

44.  61.  63. 
Mediolanum  s.  Mailand. 
Memnon  219.  220.  225.  226.  228. 

231.  233.  234.  236.  239. 
Mercurii  Promontorium  366. 
Messianus  335. 
Methusalem  27.  29. 


Index. 


501 


Metropoliten  225. 

Mettis  305. 

Miletus  200. 

Miücio  313. 

Mithras  203. 

Moguntiacurn  124. 

Monaxius  405. 

Mönche   15—17.    77.    185.    186. 

195.  209.  211.  212.  229.  239. 

248.  252.  258. 
Monnica  6.  10—14. 
Monophysiten  235.   249.  275. 
Mundzue  283.  290. 
Muttergottes  203.  218.  223.  235. 
Naissus  39.  285.  293. 
Namatianus  397. 
Narbo  52.  54.  57.  349.  395. 
Narses  85. 
Neapolis  119. 
Nedao  314. 
Nepos  375—378. 
Nerva  158. 
Nestorianer  241.  242. 
Nestorius  197—245.  258. 
Neuplatoniker    13.    21.    22.    24. 

78.  185. 
Neuren  461. 
Nicaea  273.  277. 
Nicaenum    223.    224.    236.    260. 

263.  273. 
Nicomedia  399. 
Nisibis  85. 
Noah  27.  28. 
Nonnen  342. 
Noricum  114.  115. 
Novatianer  75.  184. 
Novellae  leges  177—179. 
Numidia  119.  121. 
Oasis  243. 
Ocriculuin  53. 
Octar  282. 


Odoacer  379. 

Officia  156. 

Olybrius  350.  351.  373-375. 

Onegesius  289. 

Optatus  99.  411. 

Optila  321. 

Orestes,  Patricius  377—379. 

Orestes ,     Praefectus     Augustalis 

76-79.  200.  404. 
Origenes  30.  73. 
Orleans  306.  349. 
Osiris  250. 
Ostgothen    177.    308.    315.    358. 

461.  463. 
Ostrys  370. 
Padusia  114. 
Paeonius  344. 
Palaestina  275. 
Palermo  120. 
Palladius  323.  324. 
Pandecten  181.  182. 
Pannonial06.  107.  115.  282.  328. 
Panormus  120. 
Papinianus  170. 
Parabalani  76.  78.  79. 
Pascbasinus  274. 
Patriciat  99—102. 
Patricius,  Sohn  Aspars  357.  369. 

370. 
Patricius,  Vater  Augustins  10.  19. 
Patroclus  107. 

Paulinus  von  Antiochia  188. 
Paulinus,  magister  officiorum  201. 

246.  436.  450. 
Paulus,  Apostel  15. 
Paulus,  Jurist  162.  164. 
Paulus  von  Samosata  208. 
Paulus,  Bruder  des  Orestes  379. 
Pavia  312.  371. 
Pelagia  117. 
Pelagianer  202.  207.  218. 


502 


Index. 


Pelagius  18.  190—192. 

Perser  79—81.  85-87.  199.  246. 

284.  292.  296. 
Petra  243. 

Petronius  99 ;  vgl.  Maximus. 
Petrus,  Anagnostes  78. 
Petrus  von  Ravenna  257. 
Philippopolis  294. 
Philippus  196.  211. 
Philotheus  361. 
Photinianer  184.  204. 
Pius  143. 
Placentia  335. 
Placidia.  Mutter  Yalentinians  111. 

53—59.   64.   65.   88—97.   103. 

105—109.  113—117.  121.  170. 

267.  297.  299.  304. 
Placidia,  Tochter  Valentinians  111. 

318.  325.  350. 
Placidus  s.  Valentinianus  HJ. 
Piaton  13.  20.  21.  30. 
Plinius  155. 
Plinta  354.  484. 
Polybius  308. 
Pompeius  Probus  411. 
Ponticianus  15.  16. 
Pontiflces  134. 
Porphyrius  30. 
Praedestination  18.  20.  191. 
Praetur  138—143. 
Priesterwahl  133. 
Priscianus  70. 
Priscillianisten  184.  185. 
Priscus  s.  Attalus. 
Prohus  411. 

Procopius  Augustus  355. 
Procopius,  Feldherr  86.  355 ;  vgl. 

Anthemius. 
Proculiani  159. 
Proculus  196.  206.  209.  233.  235. 

241.  248.  249.  283.  450.   460. 


Pulcheria  68-70.  75.  80-83.  198. 

199.  201.  202.  213-215.  237. 

243.246.268-274.297.298.325. 
Pyrenäen  45.  59.  63. 
Quaden  461. 
Quaestor  153. 
Ratiaria  293. 

Räuber  100.  123;  vgl.  Bagauden. 
Ravenna  94.  95.   116.   409.  477. 
Rechiarius  303.  333.  334. 
Rechimundus  346. 
Regentschaft  37. 
Reliquien   70.    72.    83.    84.    235. 

246.  400. 
Remistus  332.  335. 
Rescripta  154.  167. 
Rex  sacrificulus  133. 
Rhetorik  4.  12.  16. 
Rhodus  488. 
Rhone  63.  65. 
Ricimer  331—340.  347—352.  357. 

359.  364.  368.  371—375. 
Riothamus  372.  373. 
Rom  1.  23.  39.  55.  119.  313.  324. 

325.  330.  332.  333.   361.   374. 
Romanen  129. 
Romanus  371. 
Romulus,  Cornea  377. 
Romulus  Augustus  377—379. 
Ruas  117.  244.  282.  283.  293. 
Rufinus  100.  280.  400. 
Rugier  461. 
Rugilas  s.  Ruas. 
Rusticus  43. 

Rutilius  Namatianus  397. 
Sabiniani  159. 
Sabinus  148.  158. 
Sachsen  45. 

Sacralrecht  132-134. 145. 148. 157. 
Sallustius,  Bruder  des  Iovinus  51. 
Sallustius,  Historiker  28.  30. 


Index. 


503 


Salona  89.  93.  376. 

Salvius  Iulianus  160.  161. 

Samuel  400. 

Sangibanus  305.  307.  308. 

Sanoeces  107.  108. 

Sapaudia  128. 

Sara  3. 

Saracenen  85.  246.  292.  316.  329. 

Sardes  200. 

Sardinia  111.  365.  366. 

Sarus  42.  50.  58.  123. 

Saturninus  247. 

Savoyen  128. 

Scholasticus  231-233.  236. 

Sciren  358.  461. 

Scriptores  historiae  Augustae  33-39. 

Sebastianus,  Bruder  des  Iovinus  51 . 

Sebastianus ,    Schwiegersohn    des 

Bonifatius  117.  120.  303. 
Sedulius  429. 
Segericus  58.  59. 
Seleucia  453. 
Seleucus  255.  256. 
Selymbria  356. 
Senat  34.   38.   90.   94—96.    176. 

319. 328. 333. 336. 349.  359. 372. 
Senator  293. 
Senatus  consulta  152. 
Serdica  219.  358.  369. 
Severus  Augustus  349.  352.  357. 
Severus,  Philosoph  361. 
Severus,  Presbyter  247. 
Sicüia  111.   120.  331.   332.   346. 

347.  351. 
Sicorius  Probus  411. 

Sidonius    331.     341.     344,     345. 

348.  364. 
Sigericus  58.  59. 
Sigesarius  58. 
Sigisvultus  108.  113. 
Silingen  61.  62. 


Simoniani  242. 

Singidunum  293. 

Siricius  189. 

Sirmium  286. 

Sisinnius  195.  433. 

Sodom  23. 

Solinus  71. 

Solon  161. 

Sorosger  461.  462. 

Sozomenus  70. 

Stephanus  84.  246. 

Steuerdruck  122.   126.   287.  294. 

Stilicho  34.  37.  38.  40.  52.  100. 

102.  104.  280.  414. 
Stoiker  24. 
Sueben  45.  61.  62.  63.   66.   112. 

116.  121.  124.  127.  303.   320. 

331.  333.  343.  346.  364.  461. 
Suetonius  33. 
Sulla  151. 
Symmachus  4.  11. 
Synesius  316.  400. 
Synnada  74.  75. 
Tarasicodissa  368 ;  vgl.  Zeno. 
Tarraco  64.  395. 
Tarraconensis  333. 
Tatianus  358. 
Tatulus  377. 
Terentius  s.  Varro. 
Thagaste  10. 

Theodoretus  261.  265.  354. 
Theodoricus  I.  63.  117.  302—309. 

326.  363. 
Theodoricus  11.    326-328.    333. 

334.  345.  361-363. 
Theodoricus  Amalus  177. 
Theodoricus  Strabo  354.  370. 
Theodorus  99. 
Theodor us  431. 
Theodosianus  s.  Codex. 
Theodosiopolis  86. 


504 


Index. 


Theodosius  1.  26.  37.  40.  93.  171. 
Theodosias  II.  65. 68—73.  79-93. 

96.    97.    120.    121.    171—178. 

195—199.  215.  217.  218.  220. 

227-248.  254.  257—261.  263. 

267  -  269.  282—284.  290-299. 
Theodosius,  Sohn  Athaulfs  57. 
Theodosius  von  Synnada  74.   75. 
Theon  78. 
Theopemptus  75. 
Theophilus  75. 
Theotokos  s.  Muttergottes . 
Therniopylae  294. 
Thessalonica  91.  92.  96. 
Thomas  450. 
Thorismundus  307.  308.  310.  311. 

326.  362. 
Thracia  86. 
Thraustila  321. 
Tiberius  148.  157.  158. 
Ticinum  312.  371. 
Titus  107. 

Tolosa  56.  63.  65.  327.  328.  362. 
Tonosuren  461. 
Toringi  461. 
Trajanus  155.  322. 
Trecasses  306. 

Treviri  15.  52.  56.  124.  125. 
Tribonianus  180.  181. 
Tribuni  plebis  149. 
Tribunicia  potestas  150. 
Trier  s.  Treviri. 
Trinoctium  144.  145. 
Troyes  306. 
Trygetius  313. 
Tuldila  344. 
Tullius  s.  Cicero. 
Turcilingen  461. 

Tychonius  20.  25.  26.  29.  30.  32. 
Tzannen  246.  292.  316. 
Ugernum  328.  336. 


Uldin  67.  281.  282. 

Ulfilas,  Bischof  112. 

ülfilas,  Feldherr  47.  48. 

Ulpianus  163.  164. 

Ultzinzuren  461. 

Universitäten  84. 

Urbicus  334.  343. 

Usurpatio  trinoctii  144.  145. 

Utus  294. 

Valens  99. 

Valentia  51.  128. 

Valentiniauus  I.  37. 

Valentinianus  II.  37.  102. 

Valentinianus  III.  64.  65.  88.  92. 
93.  95—97.  121.  122.  178.  245. 
267.  297-299.  317—321. 
.   Valerius  s.  Maiorianus. 
!   Valia  59.  62-64.  331.  363. 
!   Vandalen  45.   61—66.   108.    118. 
127 ;  vgl.  Geisericus. 

Vararanes  80.  85.  87. 
j   Varro  30. 

Vasates  57. 

Vaticana  fragmenta  169.  170. 

Venedig  315. 

Vergilius  30. 

Verimodus  109. 

Verina  365.  367. 

Vibianus  358. 

Victor  Vitensis  416. 

Vicus  Dolensis  373. 

Vienna  47. 

Viminacium  292. 

Vitianus  85. 

Vormundschaft  37.  68.  81.  98. 

Weihnachtsfest  203. 

Zeno  269.  366-370.  378.  489. 

Zitiergesetz  170. 

Zosimus  41.  192.  193. 

Zwölf  Tafeln  135.  137.  138.  143. 
145.  147. 


TY}     Seeck,  Otto 
311      Geschichte  des  Untergangs 
UU         der  antiken  Welt 


1921 
Suppl 
Bd. 6 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY